ANKARA NIVERSITESI LRYAT FAKLTESI YAYINLARI NO

MUHAMMED B. MER R. HSEY N

FAHREDDIN 12:AZI
(544 - 606/1149 - 1209)

KELAM'A GIRI
[EL-MUNASSAL]

eviren
Prof. Dr. Hseyin ATAY
Kelt.= Krss Bakan

140

ANKARA N VERS TES IIARiYAT FAKLTES YAYINLARt NO

KELAM'A GIRI
[El-MUNASSAL]

MUHAMMED B. MER B. HSEYN

FAHREDDIN R "AZI
(544 - 606/1149 - 1209)

eviren
Prof. Dr. Hseyin ATAY
Kelm Krss Ba kan

140

IINDEKILER
Sayfa

EV RENN NSZ
Fahreddin Rzi'nin Kelam lmindeki Yeri
a Fahreddin Rzi'nin Kelamdaki rol
bGazali'nin Islam dncesinde Oynad rol
cFahreddin Rzi'nin kendinden sonrakilere Tesiri
dFahreddin Rzi'nin Eserleri
eel- Muhassal' n yazmalar

1
1
2
5
7
9
13
13

el- Muhassal
Yazarn nsz
BIRINCI BLM

Birinci giri
1Balang bilgileri
2Tasavvurlar (bilmenin Imkm)
3Bilgi kayna
4Tasdikler
5Bilginin imknnn tartlmas
6Akil bilgilerin Birinci Delili
kinci Delili
8 "
nc Delili
Drdnc Delili
10 "
Beinci Delili
11 Sofistler
55

"

53

55

"

55

13
13
16
17
18
22
29
30
31
31
32

kinci Giri
Istidllin Hkmleri
1Istidll (nazar)
2Dnce

35
35
- 35
III

Sayfa

3456789-

Bir reticiye ihtiya sorunu

istidl1 Yapan n durumu
istidllin gereklili inin sebebi
Istidllin gereklilii
Bozuk istidll
ncllerin sonucu gerektirmesi
Delil-Medlul ili kisi

37
38
38
40
42
42
43

nc Giri
45

Delil ve e itleri
1234-

Delil nedir?
Nakli delilde artlar
Nakli delillerin doruluk kayna
Akil delillerin e itleri

45
45
46
46

IKINCI BLM
Bilinenlerin Tasnifi
1234567-

Varlk hkmleri
Yok nedir
Filozof ve Mutezileye gre "Yok"
Var ile yok aras nda nc kkn varl sorunu (Hal) . . .
Hal'i kabul etmenin sonucu
Filozoflara gre varlar n blnmesi (tasnifi)
Zat Bakmdan Gerekli Olan n zellikleri On'dur

49
50
54
56
60
61
63

63
a- znden dolay gerekli olan ve olmayan
63
b- znden dolay gerekli olan bile ik olmaz
63
bakas ile birle mez
c63
olann varl kendisidir .
64
e" olann gerlilii
64
olamaz
f- z ile gerekli olan iki nesnenin niteli i
g- Gerekli terimin iki ayr varla sylenmesi szdedir
65
(lafzidir)
65
h- z ile gerekli olan her ynden gereklidir
66
i- znden dolay gerekli olan yok olmaz
j- znden dolay gerekli olan n gerekli nitelikleri ola66
bilir
55

55

55

55

55

55

55

55

"

d-

Sayfa

z bakmndan olurlu olann zellikleri altdr

Olumlu Nedir?
10- Olurlunun var olmas iin bir sebebe ihtiyac vardr
11- znden dolay mmkn olann iki yan birbirine eittir
12- Olurlunun tercihi sorunu
13- Olurlu un messire ihtiyac olurluktur
14- Olurlu messirden ayr lamaz
15- Kelamclara gre varlar n taksimi
16- ncesizin ve sonralnn zellikleri
8
9

67
67
70
74
75
75
75
77
78

FLOZOFLARA GRE MMKNLER N BLNMESI 81

KELAMCILARA GRE YARATIKLARIN BLNMESI 87
1- Canldan Bakasnn Nitelenemiyece i lintiler
A- Dirilik
B- Inanlar
C- Kudret
D- Irade ve Nefret
E- Kelam- Nefsi (Dnme)
F- Sz ve Lezzet
G- Alglar
LNTLER N HKMLERI
1- Earilere gre araz
2- Ebu Hasime gre araz
CS MLERN OLU MASI
A- Unsurlar
B- Olumalar
1- Harraniler
2- Fisagorcular
Kinatn Skn sorunu
Cismin ezelde sakin ve harketli olmas nn tartlmas
Kinatn ezeli olmas imknszdr
Nazzama gre cisimler benze mez
Filozoflara gre cisimler grnmez
Boluk (hal) vard r
Hintlilere gre cisimler sonsuzdur
Filozoflara gre kinat ezelidir
CS MLERN BLNMESI

91
91
92
96
98
99
99
99
102 --,
103
104
105
105
109
110
112
113
114
116
120
121
122
122
123
127

Sayfa

Ruhani Cevherler
VARLIKLARIN HKMLERI
A Birlik okluk
B Neden Nedenli (illet-Malul)

129
131
131
134

NC BLM

137

1 Birinci Ksm-zat
Allah n Varln Ispat yollar
a Nedenin Nedenliden zaman bak mndan nce olmas
b Nedenin Nedenliden zat bak m ndan nce olmas
Kinatn yaratan vardr
IKINCI KISIM SIFATLAR
1
2
3
4
5
6
7

A Selb (olumsuzluk) sfatlar

Allahn Mahiyeti
Allah bir yerde yerlemi deil
Allah bir eye hulul etmez (girmez)
Allah hi bir ynde gsterilemez
Olaylar Allahn zatnda olamaz
Elem Allaha isnad edilemez
Tad ve koku Allaha isnad edilemez
B Subuti Sfatlar

137
137
140
141
143
145

145
145
146
146
148
148
150
150
152

152
--( 1 Kudret
154
A Birinci tiraz
156
B kinci tiraz
158

2 Ilim Sfat
160
3
Dirilik
sfat

160
k' 4 Irade sfat
164
-4-- 5 Grme ve i itme sfatlar
165
6 Kelam sfat
168
7 Beka sfat
169
8 Allah her eyi bilir
171
-4- 9 Allah btn g yetirilenlere (makdurat) kadirdir
10 Filozof, Mutezile ve Kerramiye ile Ehli Snnet aras nda
173
sfatlara dair ihtilaflar

11 Allahn zat ile iradesi aras ndaki iliki

12 Allahn kelaml kadtmdir

VI

176
176

Sayfa

13Tekvin S fat
14Zahirilere gre yediden ba ka Allahn sfat yoktur
15Allahn zatnn bilinemiyecei
16Allahn grlebilmesi
17Allah Birdir
NC KISIM F LLER

,4

1Fiilin meydana gelii

2nsann bir ii yapmasndaki hrriyetinin akl delili
3nsann hrriyetine nakli delil
4 Allahn btn varl klar irade etmesi
5Filozoflara gre mmknlerin s ras
6Filozoflara gre kaza ve kader
7Allahn bir ey yapmas gerekmez
8Allahn bir i yapmakta gayesi var m dr
9Sorumluluk nedeni

179
180
181
181
186
189
189
189
191
196
198
200
201
202
202

DRDNC KISIM: ISIMLER

205

DRDNC BLM

207

BIRINCI KISIM: PEYGAMBERL K

207

1 Mucize
a Tabiatlarn (Dehri) phesi
b Teklifi inkr edenlerin phesi
cBrahrnanlarn phesi
dYahudilerin phesi
Peygamber gndermenin faydalar
Peygamberlerin masum olmas
Kerametler

207
212
212
212
213
217
221
226

KINCI KISIM: MEAD: TEKRAR YARATILMAK

1nsann "Ben"lii
2nsann Nefsi
3Tenash (ruh g)
4Ruhlarn yok olup olmamas
5Nefsi Natka cziyi kavrayabilir
6lmden sonraki saadet
7Cahil ruhlarn bedbahtl
8Yok var edilebilir
9Cismani har

229
229
231
233
234
235
235
236
236
237

VII

Sayfa

1234-

NC KISIM S MLER ve HKMLER

243

man
Byk gnah
mann artmas
Kfr nedir?

243
244
244
245

DRDNC KISIM MAMLIK (Devlet Ba kanl )

1- ia drt frkadr
a- mamiye
b- Keysaniye
c- zeydiye
d- mamiyenin prensipleri
e- Genel Indeks

VIII

247
248
248
255
259
261
267

FAHREDDN RAZNN KELAM

LMNDEK YERI
Fahreddin Rzi Eb Abdullh Muhammed bn mer ibn.
Hseyin bn Hasan ibn. Ali, Rey ehrinde 543 ( 4) H. /1148 (-9) M. de
domu ve 606 H. /1209 da Herat ehrinde lm tr.
-

O, lmi Keln'da (Din Felsefesi) imam ve nder bir din filozofudur. Fahreddin Rzi hakk nda Trkede nemli bir eser yoktur.
Ansiklopedi ve baz felsefe kitaplar nda birka sat rla yetinilmi tir.
Arapada olduka ok kaynak varsa da en nemlisi son zamanda Dr.
Muhammed Salih Zerkn' n yazd "Fahreddin el-Rzi ve ".Aruhu
el-Kelmiyye, el-Felsefiyye" adl doktora tezi, 650 sayfa civar nda
iyi bir inceleme eseridir. Buna ra men Fahreddin Rzi, slm ilim
dnyasnda henz zerine e inilmemi veya yeni yeni incelenmeye
balanm byk bir ahsiyettir. Maalesef biz de bu yaz mzda onu
derinliine incelemek niyetinde de iliz. Allah nasib ederse byle
bir almay ilerki yllarda yapmay dnyoruz. Fahreddin
Rzi, te his edebildiimize gre slm snni felsefe ve kelmnda ok byk rol oynam tr. Bunlar iki nemli noktada belirtmek
istiyoruz.
,

1 Fahreddin Razi Aristo gelene indeki felsefeyi hazmeden ve

onu Kelm'a ilk sokan kimsedir. Bylece Kelm Aristo gelene indeki anlama gre felsefele tirmi ve dier deyimle bu felsefeyi Kelrnlatrmtr. Bunun sonucu olarak felsefe ile Kelm snnilerde birbiri ile birle mitir. Ancak bu birle meyi Kelnun felsefeye olan itirazlarrun merulatrlm eklinde anlamamak ve onlar n kelmlatrldn yani onlara cevaplar verildi ini veya kelma gre yoruma tabi tutuldu unu kabul etmek gerekir. Ve Fahreddin Rziden
sonra onun yolu takip edilmi, felsefe kelm ilmi iinde ve onunla
mezcedilmi olarak okunmu olup felsefe ayr bir ekol ve mstakil
bir cereyan ve sistem olarak okunmam tr. Bu, felsefenin slam
dnyasnda gerilemeye ve snmeye yz tutmas na sebep olmu tur.
1

te yandan Suhreverdi ve Muhiddin. (ibn) Arabi felsefenin varl klk ynn tasavvufla trmtr. Artk bn Rd'den sonra bir felsefeci bulamyoruz. bn Rd'n (lm 595H. /1198 M.) Fahreddin
Razi'nin (606 H. /1209 M.) ve ehabeddin Suhreverdi (587 H. /
1191 M.)'nin devirlerinden sonra tam bir felsefeciye rastlam yoruz.
Felsefe heveslileri kelm n iinde ve tasavvufa s zan kadar ile yetinmek zorunda kalm lardr. Bu durumda felsefi d nce gelimedi.
Felsefenin ilk ve son do u ve gelime nedeni bamsz ve tam hrriyete sahip olmas dr. Felsefe ba kas iin deil, kendisi iin okunursa meyvesini verir. Yani felsefe, felsefe yapmak iin okunur. Fahreddin Razi, felsefeyi kelma idma etmek sureti ile onu kelma ba l
klm ve ilerlemesini nlemi tir. Kela n ilk anda bundan istifade
etmi ise de sonradan fikri besleyecek kaynak olan felsefe kuruyunca,
Kelm da donmu kalmtr.
2 Fahreddin Razi felsefeyi kelma sok nakla, kelma Aristo
geleneine gre bir istikamet vermi tir. Bu durum islam dnyasn
etkilemi ve bu akm ve metod di erlerine hakim olmu ve E'arl
mezhebinin yaylmasna sebep olmu tur. zellikle Maturidi mezhebinin bir kenara itili ine n ayak olmu ve Maturidi olduklarna
inananlar da tesiri alt na alm ve Maturidilerin mezheplerine ba llklar sadece szde kuru bir ikrar ve itiraftan ibaret kalm , gerekte
ise okuduklar ve okuttuklar Fahreddin Razi sistemi olmu tur. Bunun iin Maturidilerin en byk kela ncs olan Ebu'l-Muin Nesefi
(. 508 H. /1114 M.) den sonra onun yolunda ve sisteminde kimse
yetimemitir ve onun "Tabs retu'l-Edille"si ihmal edilmitir. Onun
metodu Aristo gelene inden ok farkl dr. Bu gnk deyimle ona
Semantik metot demek do ru olur. Hi olmazsa bugnden itibaren
onlara da nem verilmelidir. Tabsire'nin zerinde m terek bir almay da d nyoruz. Bu davran slamda kelmi sistemin tek
bir yntem uygulayan bir mezhebin metodik istikametinde yol almasna sebep olmu, Kelmn ve dier deyimle serbest d nce ve
felsefenin geli mesine frsat vermemi tir.
Fahreddin Razrnin Kelam d ncesindeki bu roln daha belirli bir akla kavuturmak hususunda bu roln genellikle verildii Gazali hakknda da fikrimi ortaya koymak isterim. Gazali Fahreddin Razryi haz rlamtr denebilir.
Gazali islam dncesinde byk rol oynam t r. Bunlar u
ekilde sralayabiliriz.
2

1Gazali islamda btn ilimleri tahsil etmi ve her ilimde

drt ana d nce, sistem ve gelene ine nfuz etmek sureti ile
kendinden nce yeti memi bir dnr ve alim tipini ortaya koymu
ve bu noktada kendinden sonra gelenlere rnek olarak onlar skntya srklemitir. Bu drt ana d nce ve gelene i ile 1), Fkh ve
usuln, 2), Kelm , 3), Felsefeyi, 4) Tasavvufu kastediyorum. Kuvvetli zekas ve tatmin olmayan renme arzusuyla bu drt sahada herbirinin mtehasss gibi sz sahibi olacak derecede kendini yeti tirmitir. Kendisinden nce byle bir genel kltrl alim tipini grmek
ok zordur.
2Gazali her bir sahadaki nfuzunu sadece o sahada olan bilgisine deil, zt ve kart sahadaki bilgisine de borludur. Tasavvufu
ele alrken onun hakknda verdii hkmlerin geerlili i fkhta ve
usul'l fkhtaki otoritesine ba ldr. Fkhta bir otorite olan Gazali
eriat ve tasavvuf hakk nda yle diyor denince, her ikisine de vak f
biri olarak sz daha geerli olmu tur.
Gazali tasavvufu olarak eriat hakk nda sz sylerken tasavvufu olmasndan dolay deil, eriat olduundan tr eriat hakkndaki sz geerli ve messir olmu tur. Bunun tersi de yledir.
Kelm ve felsefe hakk nda szleri de ayni durumu arzeder. Kelara ve
felsefenin aleyhinde oldu u zaman bir eriat olarak sz geerli
olmam, Kelarn ve felsefeyi bilen birisi olarak messir olmu tur.
Onun byle geni kltrl olmas bakalarn da zendirmi ve bylesine ansiklopedik bilgin olma hevesi yay lm, derinle me ve ihtisaslama gitgide zay flamtr.
3Gazali yaln z felsefenin aleyhinde de il, Kelm n da aleyhindedir. Dnceyi ve fikri en ok geli tiren ve konusu d nce olan
bu sahann merulu unu zedelemitir. Daha nce tek ihtisas sahibinin aleyhte bulunmas ancak o ihtisas sahiplerince bilindi i halde,
Gazali gibi me hur ve halkn her tabakas na hitap eden bir zat n
Kelam ve felsefe d manl halka inmi ve ona alanmtr. Hala
dini evrelerde bu tutum yayg ndr. Ga7ali bylece menfi yoldan
dncenin temelinin ve onun muhta oldu u hrriyetin ve me ruluunun kalkmasna sebeb olmu tur.
4Gazali slamda ilimleri teraziye korken herbirinin hakk n
gerekte oldu u gibi vermekte yarllm, tasavvufu a r bastrmtr.
Yni teraziyi tasavvufun lehine a r getirmi ve bylece ilimler arasndaki denge bozulmu tur. Dedi imiz gibi bunda ahsiyetinin rol
byk olmutur. Bu tutumunu ve fikrini yaln z felsefe ve kelam aley3

hindeki szleri ile deil, fkh, tefsir ve hadis hakk ndaki szleriyle
de a ka ifade etmi tir. Onlarda derinli ine okumaya ihtiya olmadn belirtmi ve derinliine incelemeye gidilmeme nine te vik
etmitir.' Bu hususta yle der:
"Derinliine inceleme yapmak iin mrn bir ilme verme.
Ilimler ok ve mr ksadr. Bu ilimler ara ve (ba kalarna) giri
olup kendileri gaye de il, bakalarna vastadrlar. Arapay anlayacak kadar ve konu acak kadar ren. Kur'ann ve Hadis'in zor
kelimelerini anlayacak kadar da arapadaki zor kelimeleri ren!
Derinli ine gitmeyi brak. Dilbilgisini (nahv) de Kur'an ve snnetle
ilgili oldu u derecede oku. Her ilmin zeti, ortas ve uzunu vardr.
Hadis, Tefsir, Fkh ve Kelam'a ait olanlara i aret edeyim, di erlerini
ona kyasla.
Tefsirde zet, Kur'an n bir misli kadar olandr ki Ali Vahidi
Nisaburrnin "el-Veciz" adl eseri buna misaldir, orta olan da Kurann misli kadar oland r ki gene ayn zatn yazd el-Vasit'dir.
Bunlardan uzun olana ihtiya yoktur ve omr de ona yetmez. Hadiste ksa olan Buhari ve Mslim olup onlar bilen birinin yan nda metin.lerini dzgn okuyacak kadar okumak yeter. Bunda orta yol,
Sahih hadis kitaplarmdaki hadislere ihtiya halinde ba vurmandr.
Bunun dnda kalan mevzu, zayf, isnad, tarihi vesaire gibi olanlar
derinlie gider. Fkhta Muzenrnin Muhtasar olan benim yazdm
"zet", ortas da onun misli olandr ki yazdm "el-Vast" olup
uzunu da yazd m "el-Basit" ve di er uzun eserlerdir. Kelrn'dan
maksat Ehli Snnetin nakletti i inanlar koruyacak kadar bilmektir. Bunu bu kitab n (hya ulmi'd-din) "Kavaid el Akaid" bahsinde yazdm. Orta olan, ikiyz sayfa kadar olan bir kitap olur ki, bunun
iin de "el- ktisad fil-tikad" adl eseri yazdm.
te Gazali'nin bu tutumundan sonra Fahreddin Razi geliyor, felsefe ile Kelm birletiriyor, felsefeyi kelma katarak kela= meruluundan felsefe konular n da okumak me rulayor,
ancak felsefe ahsiyetini ve istiklalini kaybetti i iin bir ilerleme kaydedemiyor ve bu durum di er tecrbi ilinleri de etkiliyor".
Fahreddin Razi'den sonraki islam d ncesini iyi anlayabilmek iin Rzryi iyi anlamak gerekir. Maalesef Tefsiri Kebirinden
baka eserlerine imdiye kadar nem verilmemi tir. Bunun dnda
baslm olan eserleri ciddi, ilmi bir incelemeye tbi tutulmam tr.
O, imam nvanna Kelm ilmindeki nfuzundan dolay sahip olmutur. Oysa Kelmla ilgili el-Metalibul Aliye, el-Mulahhas ve Nihaye1 ihy' Ultmi'd-Din, 1/58,59.

tu'l-Uldl gibi nemli eserleri henz bas lmamt r. Bu hususta onun

eserlerini de imkanlar = msaade etti i lde ele almak niyetindeyiz. Ama imdilik onun 1323'de baslm olan "el-Muhassal" adl
eserini, tahkik ettik, arapas n on ksr yazma nshaya dayanarak
ortaya koyduk. Sonra trkeye de tercme etmi bulunuyoruz.
Fahreddin Razi'nin kendinden sonra gelen keln c lara olan
tesirine en a k iki misal ile yetinelim.
1Muhassal' n metni ile Kad Beyzavl Abdullah b. mer (l.
685 H. 1286 M.) in yazd "Tay-Mi ul-Envar" adl kelm kitab
karlatrlrsa grlr ki Kad Beyzavis bu eserinde sadece plan ve
konu bakm ndan deil, ibare, tarif, ifade ve terimlerde de Muhassal'dan istifade etti i ve arada byk bir benzerli in olduu -grlr.
Yalnz Kad Beyzavi Fahreddin Razi'den hi sz etmemektedir.
Kad Beyzavl baz meseleleri kitab na almad gibi, baz meseleler
de eklemitir. Fakat "Tavali ul-Envar" "Matall ul-Enzar" olarak
erheden bn Mahmd Isfahani (l. 745 H. /1348 M.) Fahreddin
Razi'ye "el-imam" diyerek i aret etmektedir.
2Ayn ekilde kelmda me hur "el-Mevakf" kitab nn yazar
Abdurrahman Adudiddin el- c1 (l. 756 H. /1355) bu eserinde Fahreddin Razl'n.in "el-Muhassal" adl eserinden ok istifade etti i ve
yle ki, cmleleri, misalleri aynen nakletti i kk bir kar latrmadan anlalacak aklktadr. Adudiddin "el-Mevakf" adl eserini,
elbette sadece Fahreddin Raanin eserindeki ifade ve tart malara
hasretmemi, zamanna kadar yaz lm olan dier Kelmi eserlerden
de istifade etmi tir. Byle olmakla beraber, Fahreddin Razi'yi onda
da bulmaktayz. Kelmn mukayeseli bir ekilde okunmas, fikirlerin
gelime tarihine k tutaca ndan ok yararl olacaktr.2
1Metin ve erhi ve ayrca kenarnda Ali b. Muhammed Seyyid erif Crcni'nin (.
741-816 H. /1340-1413 M.) ha iyesiyle birlikte ders kitab olmak zere Fatih dersiamlarndan mehur Atf Efendi tarafndan yazmalar incelenerek 1305 H./1887 M. de Istanbul'da
baslmtr.
2 "el-Mevkf" mteaddit defalar bas lmtr. En mehur basklarndan biri 1311
H. /1893 ylnda cilt halinde bas lm olandr. Bu ciltte mevcut olan kitaplar:
1 el-Mevkrn metni,
2 Seyyid erif Crcni'nin (l. 1413 M.) el-Mevakif erhi,
3 Hasan elebi (. 886 H41448) b. Muhammed ah el-Fenrl'nin Seyyid erifin
erhi zerine hiyesi.
4 Abdlhakim Seyalkti el-Lhuri (l. 1060 H./1650) nin Seyyid erif'in erhi zerine haiyesi vardr. Bu (3-4) haiyeleri haiye ksmnda arka arkaya gelirler. Aralar ndaki
fark (sz) anlamnda olan kelime Hasan elebinin sa dan parantezi...) yoktur. eyalkilti'
nin hayesi iki parantez iindeki "kavluh=sz"nden ba lar.
5 BeyzvFnin eseri "Tevli ul-envr" n erhi olan Isbehni'nin "Matali ul-Enzr"
adl eseri, 1. ci. cildin 7. ci sahifesinin kenar ndan balar.
6 Nasireddin Tsi'nin eseri "el-Tecr1d"in erhi olan Ali Ku cu'nun "erh el-Tecrid"
adl eseri ikinci cildin kenarndaki sayfadan balar.

"el-Muhassal" kitab adndan da anla laca gibi bir hlasadr.

Bunun nemini, Fahreddin Raziden sonra gelen filozof ve n yapm
dnrlerin onu erhetmeye ihtiya duymalar ve buna nem vermeleri a ka gstermektedir. erhleri unlardr:
1- Fahreddin Razinin. talabesi Kutbuddin Ebu shak brahim
b. Ali Muhammed el-Sulemi, Nisaburda 618 H. (1221 M.) de, Tatarlar oras n istila ettikleri zaman onu da ldrm lerdi. El-Muhassal' erhetmi ve bu erh eksik olup el-Muhassal' n "el-K sm el-Sni
f Sfat" n altnc meselesinde yni 1323 H. de bas lm olan nshasn n 113. c sayfas ortas na kadard r. Bu, 625 H. (1227 M.) y lnda
Katip Kazvihi'nin el yaz s ile olup stanbul Ragp Paa Ktphanesi 792 no da mevcuttur.
2- Abdul Hamid bin Hibetullah bin Muhammed bin Muhammed bin Ebil-Hadid (586-655 H. /1190-1251 M.) "el-Muhassal"
zerine " -Cankat" yani notlar eklinde bir erhi vardr. stanbul 'eniversitesi kitaplnda 3297 no da arapa yazmalar iinde mevcut ise
de imamete ait (1323 M sr bask s sayfa 176 da) el-K sm el-Rabi'dan sonras yoktur. Eser 373-464 varaklar arasnda bulunmaktad r.
Bu mecmuadaki eserlerin sonncusunu te kil eden bu yazma eser 870
H. de yazlmtr. Sayfas 21' sat rdr.
3- Ebs Abdullah Muhammed bin Muhammed bin Hasan Nasireddin Tsi. (l. -672 H. 1273 M.) nin "Telhis el-Muhassal" veya
"Nakd el-Muhassal" adl eseri ile "el-Muhassal" erhetmi olup
1323 H. de Msr basksnda haiye de beraber bas lmtr. ok
yazma nshas vardr. En eski nshas Topkap Saraynda 3. Ahmet
kitapl nda 1768 no da mevcut olup 669 H. tarihinde yaz lmtr.
Mellifin nshas olduuna kaniim.
Tsirnin erhinin bir zelli i vardr. Onun grd m btn
yazma nshalarnda bu zellik mevcuttur.
Tsi. nce "el-Muhassal" n metnini tam al r ve sonra onu erheder. Kitabn sonuna kadar byle devam eder, Bunun iin Tsi'nin
erhi "el-Muhassal" n tam metnini veren ayr bir yazma mahiyetindedir. Asl nda erhler aldklar metinlerde en sa lam metin saylrlar.
Ama el-Muhassaln dier erhlerinde tam metin al nmyor ve sadece
bir sz ba alnp hemen erhe gidiliyor.
Bu zellik Tsi.'nin matb nshas nda olmad iin ayrca iaret edilmesini faydal saydm.
1 Dr. Muhammed Salih el-Zerkan, Fahreddin el-Raz , 93, Muhammed el- akir elKutub , Vefat el-Vefayat, I /519.

4 Ali bin mer bin Ali Ktip Kazvini (675 H. /1276 M.) "elMufassal fi erh el-Muhassal"i ad altnda yazd bir erh vardr,
baslmamtr. stanbul ktphanelerinde mteaddit nshalar bulunmaktadr. Rag p Paa 791 no daki nsha 688 H./1289 M. de yaz lmtr. Bu erhleri grm bulunuyorum ve onlara ara s ra mracaat
ettim.
Bunlarn dnda baka erhleri de vard r'. Hac Halife onlarn
bir ksmn Kef el-Zunn'da zikreder. bn Teymiye'nin de "el-Muhassal" tenkit eden bir eseri vard r. Bunun bn Teymiye'nin talebeleri tarafndan Buhari erife yaz lan erhin iine idma edilmek
sureti ile d manlar tarafindan yok edilmekten kurtar lm olduunu
ve am'da bulundu unu merhum Muhammed Tanci bana anlatt .
Byle bir eser yazdn bn Teymiye'nin eserleri aras nda gryoruz.
Henz kendisini gremedim. Bu hususta eyh Abdulaziz Abdullah
bin el-Baz'a (Medinei mnevverede) yazd m bir cevap alamad m.
Nasreddin Tsi'ye atfedilen bir yazmada (Topkap Arapa 1461
(137a 137b), Fahreddin. Rzi'nin eserlerinin listesi yle verilmektedir:
1 Nihayet el-Ukl fi Diryet el-Usl,
2 erh el-iarat,
3 El-Mebahis el-Me rkyye,
4- El-Mulahhas,
5El-Berahin el-Behaiye,
6El-Erbain fi Usl el-Din,
7El-Mahsul fi. lmi-il-Usl,
8Ahkan el-Kyas el- er'i,
9El-Risle el-Kemaliye,
10T'clz
11El-Sirr el-Mektm,
12El-Halk yel Ba's,
13El-Maalim,
14El-Fusl el-Hamse,
1 Ahmed bin Mustafa Ta kpr zde, Mifth el-Saade, 1/318, M sr, Kmil Kmil
Bekri neri.

15Tesis el-Takdis,
16El-Cevher el-Ferd,
17El-Tb el-Kebir,
18erh Klliyet el-Knn,
19El-Tefsir el-Kebir, (bu Meftih el-Gayb d r).
20Esrr el-Tenzil ve Envr el-Tevil,
21El-Hilfiyt el-Sa ira,
22El-Hilfiyt el-Kebire,
23erh el-Veetz,
24Lubb el- rat,
25El-Muhassal fi lm el-Usl,
26El-Riyd el-Mu'nika,
27El-Muharrer fi Hakik el-Nahv,
28El-ihtlyrt
29ret el-Nizm,
30Muntasar el-Ahlak,
31Oklidis,
32El-Hey'e,
33Tsmat el-Enbiy,
34Nihyet el-icaz,
35Rislet fil- Nefy el-Cihet,
36Menkb el- fii,
37Ta'ziz el-Takdir,
38Kitb fi el-Hayyiz vel-Ezel,
39erh S kt el-Zend,
40El-Ayt vel-Beyyint,
41erh el-Musderat li Oklidis,
42El-Mantk el-Kebir,
43Tetimmet el-Erbain,
44El-Cmi el-Kebir,
8

45El-Cmi' el-Sa ir,

46erh el-Nect,
47erh el-Ird,
48erh Uyn, el-Hikme,
49El-Metlib el-Aliye,
50Kitb fil-Remel,
51Kitb el-Firse,
52Cmi' el-Ulm,
53El-Berhin. el-Muhdese,
54Rislet f isbt el-Mi'rc el-Cismani.
Fahreddin Razi'nin kendine has bir anlat slbu vardr. yle
ala kalem, dz ve mteselsil yazmaz. Bir meseleyi ele al rken burada , be , on veya birka mesele, yn veya cihet vard r, birincisi
udur, der, ve sze ba lar. Birincinin iinde de ayn ekilde birka
veya be mesele vard r, onun birincisi de udur der ve yazmaya ba lar. Birinci blrnlemelerin iinde ikinci blmlemelere ve ikinci
blmlemelerin iinde nc ve drdnc blmlemelere kadar
bir meseleyi inceler. Bylece meseleleri birbirinin iine sokar ve bunlar anlamak zorla r. Mesel "ncs" dedi i zaman neyin ve
hangi blmlemenin ncs oldu unu anlamak iin btn problemi batan dikkatle okumak ve izlemek laz mdr. Buna ra men gene de hangisinin ncs oldu unu anlama zorlu u mevcuttur. Bazan bir blmlemenin ikincisini veya drdncjn veya
be sayfa sonra bulmak mmkndr. Okuyucuya bunu kolayla trmak iin blmlemelerde alfabetik harfler ve rakamlar kullanarak
hangisi oldu unu kolayca bulmaya yard mc olmaya altk. Okuyucular elbette ayni problemle kar laacaklar ve buna dikkat ederlerse harflemenin ve rakamlaman n faydasn greceklerdir. Belki
kendileri de ba ka ekilde rakamlamay dnebilirler. Allah yard mcmz olsun. Yaplmayan sadece O'dur.
El-Muhassal' n tetkikinde ba vurdu umuz yazmalar k saca
tantmak istiyoruz. Yazmalar n, kd, cilt ve mrekkep gibi pek
teknik olan tavsiflerine, bu kadar yazmas bulunan bir eser iin, gerek
grmyoruz. Bu belki tek mshas bulunan yazma eserler iin gerekli
olabilir.
1 Ayasofya 2351 no da ki nsha 616 H. (1219 M.) y lnda yazlm
olup 104 yaprak yani 208 sayfa ve her sayfas da 18 sat rdr. Buna
"A" ile i aret ettik.

2Msrda, Drul Kutub el-M srlyyede Ahmet Teymur'un ktphanesinde 268 no da bulunur. 616 H. (1219 M.) de yaz lmtr.
Buna "T" ile i aret ettik. 328 sayfad r.
3stanbul Carullah ktphanesinde 1261 no da bulunan nsha 621 H. (1224 M.) de yaz lm ve 75 yaprak (150 sayfa) ve her sayfas 23 satrdr. Buna "C" ile i aret ettik. Ba taraftaki sayfalarda
kenar notlar vardr.
4Topkap saray III. Ahmet no 3199 daki Tsi'nin erhi Telhis el-Muhassal' n sonunda 4 yaprak (8 sayfa) l k bir nsha vard r ve
617 H. (1220 M.) de yaz lan bu nsha mstakil bir ba lk tayor.
Ancak bu nsha, Ayasofyadaki nshan n sonunu tamamlamakta
ve M srda 1323 H. de bas lm bulunan ve bizim de kabul etti imiz
dier nshalarn sonuna kadar getirmektedir. Bu nshaya "D" harfi
ile i aret ettik. Bu nshan n ba tarafinda Tsi'nin erhi mevcuttur.
5Fatih ktphanesinde 2901 no da bulunan ve 680 H. (1281
M.) de yaz lm olan nsha, 120b 172a sayfalar arasnda olup sayfas 25 satrdr. Buna "F" harfi ile i aret ettik. Konyada Celliye
medresesinde yaz lmtr.
6Kara elebi zde ktphanesinde 233 no da bulunan ve
718 H. (1318 M.) de yaz lan bu eser 167 yaprak (234 sayfa) ve her
sayfas 17 satr olup ok yerini gve yemi tir. (J) ile gsterilmi tir.
7Kprl ktphanesi 851 no da bulunan 664 H. (1265 M.)
de Msrda yaz lm olup 113 yaprak (226 sayfa) ve sayfas 19 satrdr. Buna "K=LI" harfi ile i aret ettik.
8Lleli ktphanesinde 2152 no da bulunan ve 651 H. (1253
M.) de yazlan, bu nsha 137 yaprak (274 sayfa) tutmakta ve sayfas
23 satrdr. Buna "L" harfi ile i aret ettik.
9Lleli ktphanesinde 2436 no da bulunan ve 716 H. (1316
M.) de yaz lan bu nsha 82 yaprak (164 sayfa) ve sayfas 29-30 satrdr. Buna "Lb" ile i aret ettik. Bunun kenar nda notlar ve ilve edilmi ktlarda izahlar vard r.
10Atf Efendi ktphanesinde 1365 no da bulunan ve 881
H. (1476) M. de yaz lar bu nsha 145 yaprak (290 sayfa) ve sayfas
21 satrd r. Buna "I" ay n ile iaret ettik.
11Konyada Yusuf Aa ktphanesinde 5082/1 no da 84 yaprak olup (168 sayfa) sayfas 23 satrdr. Bu nshann yazma tarihi
yoktur. Fakat Seluklu devri oldu unu san yorum. Buna "Y" ile
iaret ettik.
10

12Topkap saray III. Ahmet 1768 no da bulunan ve 669 H.

de yaz lm olan Tsi'nin erhinin iindeki metin de baz ifadelerin
tashih ve tesbitinde kullan lmtr. Bu 177 yaprak (354 sayfa) ve sayfas
23 satrdr. Buna "N" ile i aret ettik.
13Ragp Paa 791 no da bulunan ve 688 H. de yazlm olan
Ali b. mer Ktip KazvinVnin el-Mufassal f erh el-Muhassal adl
eseri 250 yaprak (500 sayfa) ve sayfas 25 satrdr. Bu nshaya metin
tashihlerinde sad
harfi ile i aret ettik.
141323 H. de Msr'da baslm olan nshann da bir nshaya
dayandn gz nne alarak ve daha nemlisi her yazma bir nsha
olduu halde bu baslm nsha yaynlanm ve adedi ok olan bir
nsha durumunda oldu undan onu da bir nsha kabul ettik ve ona
"M" harfi ile i aret ettik .
El-Muhassal' n yazma nshalar nn tetkiki neticesinde metin
aralarndaki byk farklardan ba ka nemli noktaya i aret
etmek gerekmektedir:
1 Birinci sayfadaki nemli fark kitab n kime veya kimlere hitabederek veya sunularak yaz ld meselesidir. Bu hususta yazmalar
iki gurupta toplamak gerekmektedir:
a- Bu gurupta olanlara gre eserin baz kimseler tarafndan izhar olunan bir arzuya gre yaz lddr. Yahut ta zaman n mellifleri byle bir ifade kullanarak ihtiyac belirtmi oluyorlar. Bunlar
Ayasofya, Crullah, Tsi'nin erhi ve matbu olan nshalard r.
b- Sadrazam veya en az ndan vezir olan Kvamiddin Izzul
kvam el-Devle ve'd-din Nizam el- slam Amid
Melik el-Salih
el-Memlik diye tavsif etti i bir kimseye hitaben eseri kaleme alm tr. Bu nshalar Teymur, At f, Kprl, Karaelebi, Laleli ve Yusuf
Aa'dakilerdir.
2 kinci nemli nokta eserin ad nn Fatih, Karaelebi ve Laleli 2152 nshalarna gre Envr el-K vamiye fi Esrar el-Kelmiye
olduu grlr.
Teymur, Kprl, Laleli 2436 no lu ve Yusuf A a nshalarna
gre ise "el-Muhassal" oldu u sabit oluyor. Geri kalan Ayasofya,
Crullah, Tsrnin erhine ve matbu nshalara gre ise bu iki isme
de rastlanmamaktad r. Ama yazmalar n ilk nvan sayfalarnda "elMuhassal" istisnasz bulunmaktadr.
3 Matb nshan n 178. ci sayfasndaki "yoksa zaman imam
msumdan mahrum kalr" sznden sonra bir iki kelime farkla Tey11

mur, Yusuf Aa, Ayasofya, Laleli 2152 ve Carullah nshalar son

bulmaktadr. Fakat III. Ahmet "D" nshas (yukarda buna i aret
ettik. Buradan ba lyor sonuna kadar), Fatih, Laleli 2436 nshas ,
Karaelebi, Tilsrnin erhindeki metin, matbu nshadaki metin
sonuna yani 182 ci sayfann sonuna kadar devam etmektedir. Biz
de arapa metni bu sonraki nshalara gre tesbit ettik ve trkeye
tercme ettik.
Sayfalarn sa veya sol kenarlar na nemli grd mz yazma
nshalarn sayfa numaralarn koyduk. Bylece o yazma nshaya
kolayca ba vurulmasn salam oluyoruz. Bu eserin Arapas da
baslacaktr. Onda da ayn sayfa numaralar konaca iin bu tercme ile asln karlatrmaya yardmc olacaktr. Arapa yazmalarda genellikle yapraklara numara kondu undan yapran birinci
yzne (a) ikincisine (b) konur. Sayfa rakamlar nn yanlarna konan
bu harfler, sayfalar n yzlerini gsterir. Parantez iindeki harfler de
yazma nshann bulundu u ktphaneyi gsterir. Yaln z Msrdaki
Teymur (T) nshas sayfalarn hepsini rakamla gstermi tir.
Bu eseri tercme etmemin sebeplerinin ba nda Kelm ilminin
klasik bir eseri olma niteli ini tamas gelir. Kelm ilminin ana
kitaplar arapa ile yaz lagelmitir. imdiye kadar kel:am ilmine
ait eserler yaz lmsa da bunlar daha ok halkn ve biraz da ayd n
kimselerin bilgisine sunulmak ve onlara dinin inanlar na ait bilgiler vermek iin kaleme al nmlardr. Ama onlar Kelm ilminin
tarih boyunca ykselmi olduu seviyeyi ve iine ald felsefi konular ve onlar zerinde yrtt felsefi mnaka alar gsteren Kelam
ilmine ait bir esere olan ihtiyac karlamamaktadr. Bu eser, kelkit
ilminin tartma sistemine ve bugn bile ok geerli olan "Bilgi Teorisi" ve "va lk" felsefesiyle ilgili konulara yer verildi ini gstermee
de hizmet edecek olan kel:am ilmine giri mahiyetinde bir eserdir.
Yce Allah ba arya ulatrsn. 29 Nisan 1978
Prof. Dr. Hseyin ATAY

12

[YAZARIN N SZ]
BISMILLAHIR RAHMAN RRAHIM
(AC YAN, ACIYICT OLAN ALLAH AD YLA)

120b
(F)
lb(C)

Yarabbi Fazlnla Kolaylatr!

lb(A)

vlme, tekli inin yceli i ile ilintiler (arazlar) ve cevherlere

benzemekten yce olan, herkesin s na olmann stnl ile kuruntu ve anlarn bile ulaabilmesinden kutsal, ezelili 'inin stn olmas
ile gzler ve grenlerin kar snda olmaktan uzak olan, kudretinin
olgunluu ile benze lerin ve rneklerin desteklenmesinden msta ni
olan, vicdanlara konan ve gnllerde sakl bulunan hi bir nesne,
ilminden gizli kalmad derecede bilgin olan, ncekilerin gr leri
ve sonrakilerin d nceleri byklnn klarn incelerken batp
gmlecek derecede yce olan Allah'a olsun
Byk ve kk gnahlarda arac l kabul edilen, byk ve
kk herkese gnderilen Muhammed'e ve onun yr na ve arkada larna dua ve esenlik olsun.
Bundan byle, bilginlerin ileri gelenlerinden ve filozoflar n nde
bulunanlarndan bir topluluk teferruats z ve fazlalksz olarak kural
ve temel hkmlere amil Kelm ilminde kendilerine bir zet yazmam istediler. Ben de onlara iindekini ancak d nrlerin ileri
gelenlerinin kavrayabilece i ve iinde nceki ve sonraki filozof ve kelmclarm fikirlerini toplad m bu kitab yazdm ve ona el-"Muhassal"
adn verdim. Nakilde bulunurken sapmaktan beni korumas n,
aklamakta yard myla beni mutlu klmasn yce Allah'tan dilerim. 3T
nk o, en iyi ba arl klan ve yardm edendir.
Kelm lmi drt blme ayrlr.
13

BIRINCI BOL1JM
BRNC GIRI
Giritir
BALANGI BILGILERI
Biz, bir gerek kavrad m z zaman, ya, ona ne olumlu ve ne de
olumsuz hi bir hkmde bulunrnadan, ne ise o olmas bakmndan,
onu gz nne getiririz, bu nesne tasavvur olur veya ona olumlu ya da
olumsuzlukla hkmederiz, bu durumda o tasdik olur.
A. Tasavvurlara dair Konu ma (Bilmenin imkm)
Bana gre, tasavvurlarda hi bir nesne iki bak mdan renilemez.
a) Birincisi, istenilen nesne, e er alglanmyorsa, o nesnenin
istenilmesi irrkanszdr. Zira, bir nesne alglanmyorsa, elbette insan
onu arzulamaz. E er uurda varsa (alg lan yorsa) onu istemek imkanszdr. nk elde olan elde etmek imkan.s zdr. Eer o nesne, bir
bakmdan alglanyor baka bir ynden alglanmyor dersen, derim 2a (A).
ki, alglanan yn, alglanmyandan ayr dr. Birincisi, var oldu u
iin aranmas imkansz, ikincisi de mutlak surette alg lanmadndan
tr istenmesi mmkn de ildir.
b. kincisi, mahiyetin tanmlanmas, drt ekilden biri ile olur.
1Ya, kendisiyle, 2 Ya iinde bulunan nesnelerle, 3Ya d arda kalan nesnelerle, 4 veya ieride ve d arda olan nesnelerin birle imiyle
tanmlanr,
1 Kendisiyle kendisini tanmlamak imkans zdr. Zira tan mla- 4T
nan tammlayandan nce bilinmektedir. Biz bir nesneyi kendisi ile
bilmi olsak, kendisini bilmemiz, kendisini bilmemizden nce olur 2a(C)
ki, bu mmkn de ildir.
15

2Ama iinde bulunan nesnelerle tan mianmas da doru olamaz. nk, tarunalanmas , ya iinde olan nesnelerin btn ile
olur, bu doru deildir. nk kendisi, o btnn aynsdr. Onun
iin, o btnle tarumlama bir nesneyi kendisi ile tammlama olur ki,
bu imkanszd r; veya mahiyeti birle ik olan bir r.esn.enin tanm
ancak czlerinin (hepsinin) tan m ile olaca ndan, czlerinin bir
k sm ile (tanmlama) imknszdr. Eer, mahiyetin bir cz, btn
tanmlayacak olursa, bu cz, mahiyetin btn czlerini tan mlayayaca ndan kendini de tan mlam olur ki, bu doru olamaz.
3Ve (bu cz) di er czleri de tanmlam olacaktr. Bu, bir
nesnenin, kendisinin d nda kalan bir nesneyi tan mlamasn (yani
yabanc bir nesne ile tan mlanmasn ve bu durum da kendinden baka
olan) gerektirir, ama bu nc k sm da imkanszdr. nk e itli
mahiyetler tek zorunlu bir nesnede birle ebilirler. Byle olunca, d arda kolan bir nitelik, nitelemeninmahiy etini tan mlamay ifade etmez. 'Yalnz, nitelenmi o nesnenin, baka biri olmayp bu nesne
olduunun bilinmesi art olur. Buna ra men, bunu bilmek a) o nitelermi nesneyi tasarlamaya ve b) kendinden ba ka her nesneyi
tasarlamaya dayanaca iin, bu da do ru saylmaz. Birincisinden
a) devir (ksrdng) gerekir. kincisi b) ise, sonsuz olan btn
mahiyetlerin, tafsilatl bir surette, bir anda tasarlanmas nn nceliini gerektirir.
4Darda ve ierde olan nesnelerin birle mesiyle tanmlanma121a
(F) sna gelince, geen k smlarn doru olmamas, bunun da doru ol5T madn gerektirir.
Biz, insan olunun, melek ve ruhun mahiyetlerini tasarla nak
istediini gryoruz, bu hususta fikrin nedir? denemez. Zira biz,
bunun ya szn (lfz n) aklanmasn istemedir veya tasarlanm
olann varlna delil istemektir ki, her ikisinin de tasdik say lacan
syleriz.
(BILGI KAYNA I)

Tenbih:
Artk sana belli olmu tur ki, insan, ancak a) duyumla alg la2b(A) d, b) veya ac ve tat gibi, nefsin yarat lnda bulduu nesneyi, c)
veyahut varl, birlii, okluu tasarlama gibi akl n seik grd
d) ya da akl n veya kuruntunun (hayal) bu k smlardan meydana
getirdi i nesneleri tasarlayabilir. Bunlar n dnda kalanlar phesiz
kavrayamaz. istatistik ara trma bunu gsterir.

16

Aklama:
Tasavvurun kazan lan (kesbi) nesne oldu unu iddia edenler
bile, hepsinin ayn ekilde olmadnda birle milerdir. Yoksa devir
(ksr dng) veya zincirleme (teselsl) gerekir. Do rusu, kazanlmaya muhta olmayan tasavvurlar vard r. Bundaki kaide udur:
Kazanlmaya muhta olmayan (gayri mkteseb) bir tasdi in dayand her tasavvur, kazan lmaya muhta olmam bir tasavvurdur.
Fakat kazanlm bir tasdiin dayand tasavvura gelince, bazan
kazanlan ve bazan da kazanlmayan bir tasavvur olur. Kazanan n
(tanrnn), kazan lann (tanmlanann) ayn olmayaca nda (alimler) birle tiler. Eer, czlerinin btn ile (tan mlanm) ise, o tam
tanm (had), veya e it czlerinin bir k sm ile ise, o eksik tanm, ya
da sadece (znden) d arda kalan bir nesne ile (tanunlan r) ise, bu,
eksik izim (resm), ya da tan m, z bakmndan ite bulunan ve
dta kalan (nitelik) den meydana geliyorsa, bu da tam (resm) izimdir.

6T

ek:
a) Kendisinden ba kas meydana gelmeyen (yani ba kasnn
bileiminde bulunmayan) basit nesne tan mlanan-Jaz ve kendisi ile tan m
da yaplmaz. Bakasnn birleiminde bulunan bile ik, hem tanmlanr ve hem kendisi ile tan m da yaplabilir. Fakat, ba kasnn birle iminde bulunmayan bir birle ik tammlamr, ama kendisi ile tanm
yaplamaz. Ba kasn n bileiminde bulunan basit tammlan.arnaz.
Fakat kendisiyle tanm yaplabilir. Bakasnn tanmnda kullanlr.
Bu ks mlardan kasdedilen tam tan mlardr.
.

b) Bir nesnenin tammlanmas nda, o nesnenin benzeri veya daha 2b(C)

kapal olan ile tammlarnaktan ve bir nesneyi kendisiyle, veya ister
bir derece ister birka derecede olsun, ancak kendisiyle, bilinen bir
nesne ile tanunlamaktan ka nmak gerekir.
c) Daha geni anlamda olan cz daha dar anlamda olandan
nceye almak gerekir. nk geni anlaml daha ok bilinir, daha
ok bilinertin ne gemesi daha uygundur.
B- Tasdiklere Dair Konu ma:
Tasdiklerin hepsinin apa k (bedihi) olmad aktr ve hepsi
de nazari de ildir. Yoksa manasz olan ksrdng veya zincirleme
gerekir. Do rusu, kazan lmaya (iktisab) muhta olmayan bir nesnede son bulmak lazmdr. Bunlar da, a) gne in aydnlatc olmasn
17


3a(A) ve ate in scak olmasn bilmek gibi duyumlulardr. b) Veya herkesin
kendi aln ve tokluunu bilmesi gibi vicdanla ilgili eylerdir ki,
bunlarn (ilimden yana) faydas azdr. Zira bunlar ortak duygular
deildir. (Yani birinin duydu unu teki duymaz). c) Yahut, olumlama (ispat) ve olumsuzluktan. (nefy) her ikisi ne bir arada bulunur
ve ne de ikisi birden bulunamamazl k eder gibi olan apa k (bedihi)
ilkelerdir, te burada bilginler drt guruba ayr lmlardr.
[BILGININ IMKANINI TARTI MA]
I- Birinci gurup, duyumla ilgili bilgileri ve (aklla bilinen)
seik bilgileri kabul edenler o unluktadr..
II- ikinci grup, yalnz duyumla ilgili bilgileri tenkit edenlerdir. Eflatun, Aristo, Batlamyus, Calinos duyulurlar n deil, sadece
dnlrlerin (ma'kulat) kesin olduklar n sandlar ve u ekilde
delil getirdiler. Duyumun hkm, ya 1) cz'ilerde veya 2) tmellerde (kulli) muteberdir. Cz'llerde ise kabul edilmemi tir. Zira onun
hkm yanlla maruzdur. Durum byle olunca, onun mcerred
hkm makbul saylmamtr.
1 Birincinin aklanmas be ekilde olur.

7T

a) Birincisi, gz bazan kk olan byk grr. Gece uzakta

olan atein byk grlmesi gibi, zm tanesi suda erik kadar byk grlr. Yzk halkas n gze yaklatrdmz zaman onu bilezik kadar grrz. Bazan da, uzak eylerde oldu u gibi byk olan
kk olarak kavrar z. ki gzden birini kapatp ta aya baktmz
zaman iki tane ay grd mz gibi, bazan da bir n.esneyi iki olarak
kavram. alarn durumu da bunun gibidir. Nitekim, ay do duu
zaman, suya baktmz vakit, suda bir ay ve gkte ba ka bir ay grrz. Bazan bir ok eyi bir olarak grrz. Mesela de irmen ta nn
121b merkezinden emberine do ru birbirine yakn eitli renklerde izgi(F) ler izecek olsak ve sratle dnd zaman, sanki btn renklerden
8T karm bir renk grm oluruz.
3b(A)

Bazan da yok olan mesela, serab veya eli hafif olann ve gzboyacinin gstermi olduklar nesneleri var gibi grrz. Gkten yere d en
bir damlay doru bir izgi ve sratle dndrlen bir kz (kor
parasn) daire gibi grrz. Mesela glgeyi hareketli oldu u halde
durgun ve gemide olan kimseyi durgun oldu u halde harketli gibi
grrz. Gemideki kimse, durgun olan sahili hareketli ve hareketli
18

gemiyi durgun gibi grr. Bir yne do ru hareket edenin aksi yne
doru hareket etti ini grrz. Bir yne do ru hareket eden, alt nda
bir bulut grmse, yldzn o yne doru hareket etti ini grr, 3a(C)
aslnda yldz o ynn aksine hareket etmektedir.
Bazan
Buluta do ru gidiyormu gibi grrz, oysa aksi ynde gitmektedir, asl nda bulut ona doru yryordu. Bazan da do ru
olan mesela, nehirlerin k ylarnda bulunan a alar ters grrz.
Aynaya baktmz zaman, aynann deiik ekillerine gre yz geni
ve eri grrz.
te btn bunlarn hepsi duyumun yaruld n gsterir.
b) kincisi, duyu devaml olduu takdirde bir nesneye, oldu unun hilafna hkmeder. nk, duyu, ey ile onun benzeri aras nda
fark bulmaz. Bundan dolay , ey ile benzeri aras nda benzerlik meydana
gelir. Ben.zerlerin ardarda gelmesinden, duyu, yle olmad halde,
tek devaml bir ey oldu unu zanneder.
Ehl-i Snnete gre renkler baki olmay p Allah onlar zaman
zaman yeniler. Oysa gz bir rengin devaml varlna hkmeder.
Bu ihtimale gre cisimlerin devaml olarak kalmad klar, ancak Allah
Tealann onlar birbiri ard nca yarattn sylemek ihtimal dahilinde olur. te bunlar birbiri ard nca gelen benze enler olduklarndan,
duyu onlar tek ey zanneder. Nazzam' n, sznden bu mezhebde
olduu anlalmaktadr. Bylece duyumun devaml la dair verdi i
hkm makbul saylmaz.
c) ncs, uyuyan, uykuda bir ey grr ve onun varlna
kesinlikle hkmedebilir. Uyan nca, o kesin hkmn bat l olduunu
anlar. Bu byle olunca, uyan klk halinde grdmz nesnenin yalan olaca ortaya kan nc bir durum niin olmasn?

9T

d) Drdncs, birsaml (sanrl) kimse darda var olmayan 4a(A)

bir tak m nesneler dnr, onlar darda grr, varl klarna hkmeder ve onlardan korkusundan ba rr. Bu, insana, darda var
olmyan bir nesneyi var grecek bir durumun ar z olacan gsterir.
Durum byle olunca, shhatli kimselerin de grdklerinde, bunlar n
olabilece i niin mmkn olmasn?
Eer, bu durumu gerektiren hastal ktr, shhatlide bulunmaz
denecek olursa, bir sebebin yok olmas yla hkmn yoklu u gerekmez derim. Dorusu ihtimal, yalan olan hayalin, sebeplerini say p
sonra onlarn yokluunu aklamakla defedilir. Sonra sebeplerin yok
olmasiyle, neticenin varl nn ve bekasnn mmkn olmayaca

19

10T anlatlr. Ama bu ncllerden hi biri iyi bir incelemeden ba ka ekilde ispat edilemez. E er, bu mmkn olsayd , bu delilleri bilmeden
duyulur nesnelerde her hangi bir eyin varlna hkmetmenin do ru
olmamas gerekdi. te bu da, srf duyunun verece i hkmn doru
olmadn gsterir.
e) Beincisi, kar' n ok beyaz oldu unu grrz. Sonra ona
dikkatli bakacak olursak, kk donmu czlerden meydana geldiini farkederiz. Bu czlerden her biri renksiz effaftr. Kar'n kendisi
renksizdir. Bununla beraber onu beyaz renkte grrz.
Kimse, bunun, donmu czlerin bir ksmnn sathlarndan ii3b(C) n dier bir ksmna aksetmesi oldu unu sylemez. nk, biz bunun gayemizi tenkit edemiyece ini syleriz. Zira, bu anlat lan, aslnda beyaz olm yan kar'n beyaz grlmesinin nedenini a klar. Biz
de ancak bunu anlatma a altk.
4b(A)

Dlm cam da beyaz grrz. Oysa, czlerinden her biri

renksiz olup effaftr. Aralarnda tabii bir nitelik meydana gelmedi.
Zira, bu czler kuru ve kat dr, aralarnda etki (fiil) ve etkilenme
(infial) has l olmamtr. Dorusu, kaln effaf cam n yark yerini
122a
beyaz grrz. Oysa o yar kta skm havadan ba ka bir ey yoktur,
(F)
11T Hava da renksizdir, cam da renksizdir. Art k rendik ki bir ey aslnda renkli olmad halde, biz onu renkli grebiliyoruz.
Bu durumda duyunun verdi i hkmn bazan, batl ve bazan
hak olduu ortaya kyor. Durum byle olunca, s rf duyunun hkmne gvenmek doru de ildir. Zira itham edilenin ahitlii makbul deildir. Onun stnde, onun yanl n, dorusundan ayran baka bir hakime ihtiya vard r. Bu duruma gre duyu ilk hakim deildir. Anlatmak istediimiz de budur.
2 Tmellere (klliyata) gelince, phesiz duyu bunlarda cari
deildir. Duyu ancak bu btn ve u cz duyabilir. Ama byklk nitelii duyu ile kavranlmaz.
Bu niteliin, kavranld farz edilmi olsa, kavranlm olann
bu btnn u czden daha byk olmas dr. Her ne kadar varl k
leminde btnlerden, ve czlerden var olan her ey kavranm olsa bile, her btnn kendi cznden daha byk olmas n duyu
kavryamaz. nk, "btn udur" veya " u deildir", dediimiz
zaman yaln z, o mahiyetten d varlkta mevcut olan her nesneyi
kasdetmi deiliz, fakat herhangi bir btn, d arda bulunacak olsa,
o mahiyetin fertlerinden bir fert oldu u doru olur. te, bu, duyu
20

ile alg lanamaz. Bylece duyunun, tmelleri vermekte bir yard m

olmad ortaya kar.
III- nc grup. Duyuya ait bilgileri kabul edip bedihi. (akli) bilgileri tenkit ederler. Bunlar, akli bilgilerin duyum bilgilerinden
meydana geldiini ileri srdler. Bundan tr, "bir duyu yitiren 12T
bir bilim yitirmitir" dediler. Anadan doma kr ve iktidars z buna
misldir. Asl olan, fer'i olandan daha kuvvetlidir. Bedih (akli)
zayflna be trl delil getirilir.

21

I- BIRINCI DELIL
Akli bilgilerin en a "bir ey ya vard r ya yoktuz...." nermesi5a(A) dir. mdi bu nerme kesinlik ifade eden bir nerme de ildir. nceli
bilgilerin (evveliyat-aprior ) en kuvvetlisi kesin olmaynca, en zayf
hakknda ne dnlebilir? lkinin, en kesin olann aklanmas
yaplrken aldi bilgilere dayananlar n bunu ispat hususunda drt misal
zikrettiklerini gryoruz.
1) Birinci misal, olmusuzluk ile olumluluk ne birle ebilir ve
ne de ikisi birden ortadan kalkar.
2) kinci misal, btn czden byktr.
3) nc misal, bir nesneye e it olan nesneler e ittir.
4) Drdnc misal, bir cisim bir anda iki yerde bulunamaz.
Bu son nn birinciden meydana geldi ini gryoruz.
Ama "btnn czden byk oldu u" szmze gelince, nk btn parasndan fazla olmasayd , dier bir czn varl ile
4a(C) yokluu ayn olmu olurdu, bu durumda o di er czn hem var ve
hem yok olmas beraberce bulunurdu.
"Bir nesneye e it olan nesneler e ittir" szmze gelince, e er
byle olmasayd , siyaha e it olduu hkm verilen "A"n.n mutlaka
siyah olmas gerekirdi. Fakat, A'ya siyah olmayan bir nesneye e it
olmakla hkmedildi i takdirde, siyah olmamas gerekir. E er A her
13T ikisine e it olursa, A'nn kendisinin hem siyah olmas ve hem de siyah
olmamas gerekir ki, bu durumda olumluluk ve olumsuzluk bir arada bulunmu olur.
"Bir cisim bir anda iki ay' yerde birlikte bulunamaz" szmze gelince, nk byle olmas mmkn olsayd, iki ayr yerde bulunan bir cisim iki yerde bulunan iki cisimden. ay rdedilemezdi. Bu
durumda baka bir cismin varl yokluundan farkedilmez. O zaman, bir anda hem var ve hem yok oldu una hkmedilmi olur.
22

Her dnen bu nermenin doruluunu zikretti imiz bu 5b(A)

ince delil akl na gelmeden a ka bilir, denemez. nk, biz deriz
ki, bu nermelere d nrlerin verdikleri hkmn, zikretti imiz
delile bal olduunu kabul etmeyiz. Bundan dolay derler ki, e er
btn, parasndan byk olmazsa, di er paralarn hi birinin tesiri olmaz. Eer bir ey iki deiik eye eit olsa, o zaman o bir kendine aykr [kendinden bakas] olur. Bu, zikretti imiz delile iarettir.
Evet, bazan zetledi imiz ekilde bu delili ifade edememi olurlar.
Fakat, manas zihinlerinde ve ak llannda yerleik olduundan szle
ifadeye baklmaz.
la olumsuzluk ne
Ak (bedihi) bilgilerin en a nn. "olumlillabirleebilirler ne de (ikisi) kalkabilir" szmzn oldu u ortaya kmtr. Ancak bunun bir ka ynden kesin olmad n syledik.
1- Birinci itiraz Bu hkm "yoklu un asln" tasarlamaya ba l - 122b
dr. nsanlar bunda akna dndler. Zira tasarlanan nesne, ba kasn- (F)
dan mutlaka ayrlk gstermelidir. Bakasndan ayrlabilen bizzat zde mitir. Kendisinde zde enir kendinde bir sbutlu u vardr. yle ise,
her tasarlanabilen nesn.enin bir sbutu vard r. Ama sbutu olmayan
nesne tasarlanamaz. Buna gre yok'un sbutu olmad ndan tasarlan.arnaz. Yukardaki hkm, bu tasarlamaya dayan rsa ve bu tasarlama da' imkansz ise, ad geen hkm de imkansz olur. Buna kar,
tasarlanan yok'un zihin'de bir sbutu oldu u sylenemez. nk,
"yok'un tasarlanam yaca" szmz, yok'un tasarlanarruyaca na
bir hkmdr. Oysa, bir nesneye hkm vermek, hkmedilenin tasarlanabilece i sonucunu verir. E er yok tasarlanamaz olsayd , tasarlanam yacama hkmetmek imkansz olurdu.
6 (a)A
ncekine cevab mz udur: Zihinde var olan (sabit olan) mutlak
var olann ksmlarndan biridir. Tartma, mutlak var olann kartn.da olan tasavvur hakk ndadr. Bu kartn her hangi bir ekilde
var olmas imknszdr. Imkansz olmasayd, mutlak var olan n iine
girerdi. Bu durumda var olan n (Kasimi),,kar t ei deil, ondan bir
para olurdu.
Sonrakine cevap ise, anlatlara yok'un tasarlanarmyaca na dair 4b(C)
olan delilimize cevap olmaz, do rusu bu, daha ba tan yok'un tasar- 15T
lanabileceine delil ileri srmektir. Bu tek bir meselede kesin iki delilin atmas n gerektirir. te bu, apa klklarn tenkidinde kullanlan delillerden biridir.
2- kici itiraz Yokluun tasarlanabilece ini kabul etsek,
fakat olumluluk ve olumsuzluk birle mez" szmz yoklu un varlk23

tan ayrdedilmesini sonulandrr. Yokluun varlktan ayrdedilmesi,

yokluk ad verilen nesnenin, varl ktan ayrdedilen bir hviyeti olmas n
gerektirir. Bu imkans zdr. nk akl n iaret etti i her hviyeti akl
kaldrabilir, yoksa kar t bulunmaz ve dolay syla yokluun kartnn
bulunmamas lazm gelir ve varl olumsuz klmak (nefy) gerekir
ki bu imkanszdr. Bylece, yokluk ad verilen hviyetin kalkmas
ma'kuldr, ama bu hviyetin. kalkmas (nefy) zel bir kalkmad r.
Bu suretle mutlak yoklu un iine girerek yoklu un kart ei (kasimi)
kendisinden bir para olur. Bu ise eli iktir.
3 nc itiraz Ayrdedilmeyi kabul etsek bile, fakat a) Olumsuzluk ve olumluluktan maksat, bir nesnenin kendi ynnden yokluu veya kendi ynnden sabit olmas dr. Mesela, siyahlk ya vardr
6b (A) veya var de ildir. b) Bazan bunlardan (olumluluk ve olumsuzluk)
maksat, bir nesnenin dier nesnede sabit olmas veya olmamas
olur. Mesela, cisim ya A siyaht r veya B siyah deildir.
A BIRINCISINE GELINCE; zorunlu olarak bilinen udur:
"Siyahlk ya vardr veya yoktur" szmzn tasdiki, ancak a) "siyahl k
vardr ve siyahlk yoktur" szmzn kavram n tasarlad ktan sonra
mmkndr. Bunlarn hi biri doru deildir.
a) Birincisi, nk biz "siyahl k vardr" deyince, siyahlk oluu,
var olu unun ya ayndr veya de ildir. Eer birincisi (siyahl k
var olu unun ayn ) ise, "siyahlk vardr" szmz, "siyahl k siyahlktr" szmz ile "var vard r" szmz hkmndedir. Oysa byle
olmad bilinmektedir. Zira bu sonuncusu samad r. yle ise Birincisi (yani siyahl k vardr) bir mana ifade eder.
kincisi (siyahlk kendisinin ayn deil) ise, bu da iki ynden
doru deildir.
Bunlardan biri, varl k, siyahlkta var ise, siyahl k bizatihi var
deildir, yoksa, tekrar siyahl k hakknda konu maa dnlr.
Ve bir nesne bir ynden iki defa var olmu olur. Durum byle olunca,
varlk var olmayan bir nesne ile var olmu bulunur. Fakat varlk var
olan bir niteliktir. Yoksa, var ile yok aras nda vastann (nc hal)
sabit olmas gerekir ki, onu inkar edersiniz. Bu durumda var olan
nitelik yok bir yere konmu olur. Bu ise anlams zdr. Zira yle olsayd ,
bu renklerin ve hareketlerin bulunduklar mahallin olmamas mmkn olurdu. Bu, cisimlerin varlndan phelenmeyi ve ku kuyu gerektirir ki, bu tam safsatad r.
Bunlarn ikincisi varlk mahiyete ayk r ise, "siyahlk" szmzle adlanan nesne "var" olan szmzle ad verilen nesneden ayr dr.
24

Siyahln kendisi vard r manasnda "siyahlk vardr" dediimiz za- 123a

man, bu iki nesn.enin birliine hkm olur. te bu (iki nesneye bir (F)
7a
(A)
deme) imkanszd r.
Eer, "siyahlk vardr"szmzden maksat, siyahl k denilen nesne 17T
varlk denilen nesne olmad , tersine siyahl k var olmakla nitelen- 5 a(C)
mi olmasnn kasdedildii ileri srlrse, bu durumda tart mann
' "varlkla nitelenmi" olan nesneye intikal edece ini syleriz. oyle
ise a) ya "Siyahlk" denilen "nesnenin" varl kla nitelenmi olan
"nesne"nin kendisi olur ve bu durumda "siyahl k varlkla nitelenmitir" szmz "siyahlk siyahlktr" szmz gibi olur. b) Veya ona
aykr olur ve bu durumda da siyahl n varlkla nitelendiine hkm
vermek, ikinin bir oldu una hkmetmek olur. Ancak, siyahl n varlkla nitelenmesinden maksat, bu "nitelenmi olmakla" nitelenmesi
olduu sylenebilir. Bu durumda bu ikinci "nitelenmi olmak" hususunda tekrar blmeye gidilir. Bu, ya zincirleme gider, ki bu imkanszdr. Veya "nitelenmi olma"nn kalkmasn gerektirir. Bylece,
mahiyet, var olmamak artyle, "siyahlk vardr" sz sama olmu
olur.

b) "Siyahlk yoktur" szmze gelince, siyahl n varl, siyah 18T

olmarun ayni ise, "siyahl k yoktur" szmz "siyahl k siyahlk deildir" ve "var var de ildir" szmz hkmndedir. Bunun eli ik
olduu bellidir.
Eer, varl kendi zerine zaittir diyecek olsak, zorluk yn
den ortaya kar.
a) Birincisi, mevcut bir nitelik olan varl n, yok olan mahiyette var olmas gerekir ki bu imkans zdr.
b) kincisi, varl , siyahln mahiyetinden syrmak (selbetmek), mesele siyahl k bakasndan ayrdedilm'edii srece imkans z
dr. Bakasndan ayrdedilen her nesnenin kendine gre bir zde lii
(taayyn) vard r. Kendine gre bir zde lii olann, kendine gre
sbutu vardr. Siyahla gelince, sabit olmay ancak, kendisine
gre sabit olmadka, ondan syrmak mmkn e ildir. nk bu
durumda varl ondan soyup atmak iin, varl nn hasl olmas 76 (A)
art koulmu olur. Bu eliiktir.
Eer varhk kendisinden soyulan nesnenin, zihinde var oldu u
sylenirse, zihinde var oldu u zaman, mutlak varl n ondan soyulmas imkansz olur, derim. nk, zihinde var olan, mutlak varlk
tan bir parad r. Zihirde var olana "vard r" denebilir ve bu durum25

da ona "var de ildir" denemez. Buradaki szmz, zel varl a

kart olana dair deil, mutlak varla kar t olana dairdir.
c) Cn.cS, yok meselesinde, mahiyetin varl ksz olamyacan yokun hi bir ey olmadna delil getirece iz. Bu duruma
gre mahiyete, yoklukla hkmetmek imkanszdr. Bylece, "siyahlk
vardr", "siyahlk yoktur" szlerimizin ele al nr bir kavram yoktur.
Bu byle olunca "siyahl k"ya vard r veya yoktur szmzn de ele
19T alnr bir kavram olmaz. yle ise, bunun tasdik edilmesinin apa k
olmas yle dursun, onun tasdik edilmesi imkans z olur.
B) IKINCISINE GELINCE : bu, "cisim ya siyah olur veya olmaz" szmzdr. Bu hususta "cisim siyaht r ve cisim siyah de ildir",
5b(C) szn manas tasarlanmadktan sonra bir hkm vermenin imkansz olduunun ak bulunduunu syleyeceiz.
"Cisim siyahtr" demenin iki ynden imkans z olduunu ortaya koyabiliriz. Birincisi, iki nesnenin birli ine hkmedilmesidir.
Yukarda aklandna gre, bu doru deildir. Dieri, cismin siyahlkla nitelenmesi ya (1) yok olan bir niteliktir veya (2) sabit olan
bir niteliktir. (1). Birincisi imkans zdrs. nk bu olumsuz bir nitelik olan nitelenmemi olann kart halidir (nakz). nk yok'a
yklem klnmtr. Olurnsuzun. eliti (nakz) olumlu olmadr. yle
ise nitelenilmek yok olmayan bir nesnedir. (2) Sabit olan bir durum
123b olmas da imkanszdr. Zira bu durumda, ya cismin ve siyahl n
(F) varlnn ayn olur veya ikisine de aykr olur. Ayn olmas d8a (A.) nlemez. Bunun sebebi udur: Cismin varl n ve siyahln varln dnen herkes, cismin siyahl kla nitelenebilece ini dnemez.
kincisi olan, ikisine ayk r olmas, da yanltr. Zira cismin siyahlkla
20T nitelenmesi artk (zait) bir nitelik ise, cismin bu nitelikle nitelenmi
olmas onun zerine art k olur ki, bu ise irrkanszchr. Bu zincirlemeye gtrn Bylece bir eyin bakas ile nitelenmi olmas dnlemez.
Eer, nitelenmi olma'n n zihinde mevcut olup, d arda mevcut
olmadn ileri srecek olursan, derim ki, e er zihin d ardakine
uyarsa zorluk tekrar ba lar, uymazsa zihir.deki varl n bir deeri
yoktur. Bir nesnenin bir nesne ile nitelenmi olmas, ikisi arasnda bir
nisbettir. ki nesne aras nda olan bir nisbetin kendilerinde olmay p
bakalarnda olmas imkanszdr. Durum byle olunca, bu ayr k
nermeden gerek olan olumsuz taraf olup, olumlu cz' de ildir.
Bu ise size gre do ru deildir.
26

4- Drdnc itiraz "Bir ey ya vardr veya yoktur" szrnze

dairdir. Bu ner nenin czleriyle tasarlanmas n kabul ediyoruz.
Ancak ortas (vasta) olmad n kabul etmiyoruz. Bu iki ynden
a klanabilir:

1) Birincisi, imkans z (mmteni) denilen nesne ya vard r veya

yoktur. Ya da hem var de ildir, ve hem de yok de ildir. Var olmas
doru deildir; yoksa, onunla nitelenen var olmu olur. Zira var' n
yokla durabilmesi imkans zdr. Eer, yok ile nitelenen var ise, bu
durumda imkansz olan imkans z (mmteni) olmam olur ve o imkansz olan ya gerekli (vacib) veya olurlu (mmkn) olur. "Yok"
olmas da doru deildir. nk bu, yok'a yklem olabilen (la imtina) imkans z olmayann elit'i (nak z)dr. Bylece imkans z olmayan (la imtina) yokluk olur. Fakat olarnazl k (imtina) yokluk 21T
deildir. nk Olamazl k (imtina) kendi kendine belirli mahiyeti
olup dier mahiyetlerden ay rdedilebilir. Byle olmazsa, akl n ona
i aret etmesi, mmkn olamaz. Byle olunca, s rf olumsuzluk olmas
imkanszdr.
Eer, olamaz' n (mrnteni) zihinde bir varl olduu ileri srlrse, bunun doru olmadn syleyebilirim. Onu d nen ak l ister
olsun, ister olmas n, olamaz olan, kendine gre olamaz oland r. Eer,
zihnin farzetmesi darya uygun ise, istenen budur. Yoksa, yalan
olmu olur. Ama sz konumuz bu olmay p varlsi uygun olup ol- 8b (A)
mamasdr. Zira, zihinde var olan mevcut ise, olamazl kla (imtina) 6a(C)
nitelenmesi imkanszdr. nk var olan' n varl imkansz olamaz.
Eer mevcut deilse zihinde duran olamazlk var olamaz. nk
var' n var olmayanla ayakta durmas inkanszdr. Bylece olamazIlgn (imtina) yok da, var da, olmad anlalmtr ki, bu orta (vasta) demektir.
2) - kincisi, yokluktan varla k olan oluma (huds) denen nesne, yokluk denilen ve varl k denilen nesneden ba kadr, yoksa, yokluk denen nesne veya varl k denen nesne do ru olduu yerde,
yokluktan varla k olan nesneye uygun derdi ki, bu olamaz.
Bu bylece anla lnca deriz ki, yokluktan varl a k denen
nesnenin mahiyete uygun d t anda mahiyet, ite o anda, ya 22T
vardr veya yokluktan varl a kacak olan varla sylenmi olur.
Ve bu durumda "var' n varla kt " ileri srlm olur ve bir
nesne iki defa var olmu olur, bu ise olamaz. E er, mahiyet yok ise,
bu da iki ynden imkanszdr:
27

a) Birincisi, e er mahiyet yoksa, as l yoklukta kalm tr. Ve asl

yokluk bki kald takdirde yokluktan intikali has l olmam demektir.
b) kincisi, olu ma (huds) denen nesne var olan bir niteliktir,
yoksa, nc hl ( k) sabit olur. Var olan bir niteli in yok ile
durabilmesi (kaim olmas ) imknszdr. Bu suretle olu halinde,
mahiyetin, "yok" ta, "var" da olmad anlalm olur. Bunun di er
9a(A) bir anlatl yledir: Mahiyet yokluktan varl a intikal etti inde,
intikal hali, yok ta var da olmamal dr. nk yok ise, henz intikal
etme e balamamt r, hl nceden oldu u gibi durmaktad r. Eer
var olmu sa, intikal etti i nesne tamamen has l olmutur ve intikal
124a etti i nesne tamamen has l olduu anda, intikal kalmam tr, son
(F)
bulmutur. Intikal hasl olurken kendisinden glen (intikal olunan)
23T ile kendisine varlan (intikal olunan) durum arasnda orta bir durumun
olduu anlalmaktadr. Bunun, srf yokluk snrndan km, srf
varlk snrna ulamam olmas gerekmektedir.
Bu zorluklar "bir ey ya vardr veya yoktur" szmzden meydana gelen zorluklardan bir damlad r. Apaklardan en kuvvetli
olann durumu bu ise, en zayf olann ona gre d n.

28

[II- IKINCI DELIL]

Apakl (bedihi) inkar edenlerin ikinci delili: a) Biz akl n bir
ok eyi kesin olarak bildiini gryoruz. Mesela ak l, kesinlik doru
olamyacak nceli bilgilere (evveliyat) kesinlikle hkm verebilir.
b) Bu, thmetin akl n hiikmne ynelmesine yol aar. Birinci olan a) bir ka ynden yle aklanr.
a) Birincisi, Zeydi grp bir an gzmz kapatsak, sonra 6b(C)
onu hemen asak ve Zeydi ikinci defa grsek; ikinci defa grd mz Zeyd'in birinci defa grd mz kimse olduuna kesin kanmz olur. te bu kesinlik do ru de ildir. Olabilir ki Allah Tela
gzmz kapatt nalz anda birinci Zeydi yok etmi ve hemen onun
benzerini yaratm tr. Bu mslmanlarn mezhebidir. Ama filozoflar n mezhebin.e gelince, tuhaf bir gksel ekil ortaya kp olu ve
bozulu dnyasnn maddesinde bu tr tasarrufta bulunmay gerektirebilir. Bu her ne kadar uzak ise de, onlara gre de mmkndr. 24T
Buna gre ikinci defa grd mz Zeyd ilk defa grd mz Zeyd'
den bakasdr.
b) kincisi, gen veya ihtiyar bir insan grd mzde, zorunlu
olarak biliriz ki, anas z babasz bir anda hemen yarat lm deildir.
Daha nce ocuk, delikanl , gen ve sonra ihtiyar olmu tur. Bu kesinlik doru deildir. Mslmanlarn fikrine gre, hr iradeli, Yapan
(Allah) olduundan dolay, filozoflarn szne gre de acaib ekilden 96(A)
tr byledir.
c ) ncs, ben evimden ktm zaman, orda olan kap
kacan, Mhendislik ve Mantk ilimlerinde inceleyici faziletli insanlara dnmediini ve orada olanlarn altn ve yakuta dn mediini, ayaklarnn altnda yz bin batman a rlnda bir yakutun
bulunmadn, denizlerin ve derelerin sular kana veya ya a dnmediini bilirim. Hepsinde ihtimal mevcuttur, Bu ihtimal, benim onlara bakp onlar olduklar gibi bulmamla savu turulmaz.
Benim bulunmad m esnada bu niteliklere dn m ve sonra ben
29

25T

26T
10a
(A)
7a(C)

dndmde eski durumlar na (Allah) dn tklerini ileri srme ihtimali vard r. Bu ya hr iradeli Yapandan veya acaip ekilden dolay olur.
d) Drdnciis: bir insana seslendi im ve o da dzgn tertipli
hitabma uygun bir ekilde konu tuu zaman, zorunlu olarak onun
canl akll ve anlayl olduunu bilirim. Ama bu kesinlik sabit olmu deildir. Bu kesinlii gerektiren ya onun szleri veya i leridir.
Szler bunu gerektirmez. nk bunlar kesik seslerden ibaret olup
onlarn zatta meydana gelmesi zat n canl, akll olmasn gerektirmez. Ama i lere gelince, bunlar da ona. dellet etmez. Ya hr iradeli
fail veya acaib ekil, seslenen.in arzusuna uygun oldu unu gsteren
bu zel szlerin meydana gelmesini gerektirir. te bylece sz ve
iin, onun canl ve anlayl olduunu gstermedii anlalmtr.
Oysa biz onu kesin olarak biliriz.
e) Beincisi: Haberlerde Cibrilin (a.s.) Hz. Peygambere Dihye
Kelbi suretinde grnd n anlatrsnz. Bu, akln apaklna
gre imkans z deilse, ba ka kimselerin suretinde de grnmesi imkansz olmaz. yle ise cocu umu grdmde, belki ocu um deil,
Cibrildir, belki uan sinek de il, meleklerden biridir, bu gibi
ihtimallerin mevcut oldu u anlalyor. Oysa bunlar n olmyacana
zorunlu bilgimiz vardr.
Bu ynlerle, apa kln bu hkmlerin kesinliine hkmettii
anlald ise de onlarn kesinlii geerli deildir. Onlara thmet yol
bulunca, sadece onlar n hkmleri de makbul deildir. Zira thmetlir.in ahadeti dinlenmez.
Akln bu nermelere dair kesinlik elde etmesi, do utan zorunlu
olmayp delil getirmekle oldu u sylenemez. nk byle olduu
takdirde, bu kesinliin ancak delili bilen iin doru olabileceini
syleriz. Oysa byle olmay p, ocuklar, deliler ve hi bir delil ile
uramayan kimseler tarafndan bilindii iin, bunun nazarl
apak bedihi olduunu biliriz. Ama kendi iimize dnp durumumuzu d ndmz, taktirde, imdi grdm Zeydin bir an nce
grdm Zeyd oldu una ve birincisinin yok olup benzerinin meydana geldiini sylemenin do ru olmadn bilmem, bir nesnenin
var veya yok oldu unu veya bir'in iki'nin yars olduunu bilmekden
daha zayf olmadn biliriz.
III NC DELIL:
Akil sanatlarla u ramak, kimi defa insan n, baz durumlarda
veya daima aciz olarak akli bir meselede at an her birini tenkid

30

etmekten aciz kald , iki delil karsnda olduunu gsterir. Acizlik,

ancak iki delilde bulunan ncllerin hepsinin do ruluuna inanmak
zorunda kal nd zaman ortaya kar. phesiz ikisinden biri yanl tr. Yoksa iki elit (nakiz) do ru olur. Bu, apa kln (bedihi)
gerekneyen yerde bazan kesinlikle hkmetti ini gsterir.

IV

BRDUNC V DEL L :

Bazan insan belli bir delilin btn nclerinin do ruluunu

kesinlikle bilir. Sonra o ncllerin bir k smnn yanl olduu kendi- 27T
sine belirir. Bunun iin insan bir mezhepten di erine geer. Bu bat l
nclr doruluuna kesinlikle hkmetmesi bat ldr. Bylece apakln thmetli oldu u ortaya kar.
V BE INCI DEL L:
Biz eitli mizac ve geleneklerin inanlara tesir etti ini gryoruz.
Bu ise apac kl (bedihi) tenkide yol aar. Zira zay f mizal olan
elem vermeyi kt grebilir, kat kalbli ve kaba mizal bunu iyi
grebilir. nsanlarn kimi bir nesneyi gzel, tekiler ise onu irkin
grr.
Geleneklere gelince, e er insan filozoflar n szlerini ele al p
mrnn ba ndan sonuna kadar onlara al m ise, onlarn her dediklerinin doruluuna ve muhaliflerinin syledikleri her nesnenin
yanll na hkmeder olurlar. Kelmc larn szleri ile u raanlarda ise durum tersine olur. Din sahiplerine gre durum ayn dr. Takliti bir mslman, ilk anda yahudinin szn doru bulmaz. Yahudi ise ters ynde ayndr. Bunun nedeni geleneklerdir. Bu byle 10b
olunca gelenek ve tabiatlar n eitli olmas, kesinlik gerekmeyen (A)
yerde kesinlik ile hkmetmekte tesiri 'vard r. Bu apaklara (behihiyat) kesinlik ya genel bir miza veya genel bir al kanlktan dolay
gelir. Bu duruma gre ona gven gerekmez.
nsan kendini tabiat ve geleneklerin gereklerinden uzak farz 28T
edece i ve bu durumda akl n kesince bildi i eyin gerek oldu u, /bn
zira bu durumda kesinlik hkmn veren akln akl olup, miza
ve gelenek olmad ileri srlmez. nk, biz deriz ki, nefsin miza
ve gelenekten uzak (bo ) olmasn farzedelim, fakat uzak olmas n
dnmek, uzak olmasnn husuln gerektirmez. Biz nefsin miza ve
gelenekten uzak (bo ) olmasn farzedebiliriz, ama onlardan uzak
31

olmayabilir. Bu durumda kesinlik ak ldan dolay deil, miza ve

gelenek dolaysiyle meydana gelir. Uzaklk' farzetmenin uzakl k"
gerektirdiini kabul edelim. Fakat iimizde bulunan miza ve gelenek durumlarn tafsilatyla bilmeyebiliriz. yle ise nefsin onlardan uzak oldu unu farzedemeyiz. thamn sebebi budur.
te bunlar apac k nesnelere (bedihi) dil uzatanlar n delillerinin tmdr. Sonra has mlarna yle demilerdir. Zikretti imiz
nesnelere cevap vermekle ya me gul olursunuz veya olmazs nz. Eer
cevap vermekle u rarsan z, maksadmz hasl olur. nk bu takdirde apa klar n kabulnn zorluklara cevap vermedike, thmetten kurtulunam yacan benimsemi olurusunuz.
phe yok ki, bu zorluklara cevap vermek ancak derin bir inceleme ile mmkn olur. Nazariye (delilli)ye dayanman n nazari
olmas daha uygundur. Bylece apa k nesneler, apac k nesnelere
muhta olan nazari (delilli) nesnelere muhta olur. Oysa bu eli ik29T tir. Eer cevap vermekle u ramazsanz ad geen phe, cevap verilmekten uzak kalacaktr. Akca bilinir ki, phe bki kaldka apac k
nesnelerde (bedihiyat) kesinlik meydana gelmiyecektir. Btn durumlarda da apa k nesnelere tenkit yneltilir.
IV- Drdnc grub: Sofistlerdir. Bunlar duyusal bilgileri ve
apak bilgileri tenkit ettiler ve her iki tarafin szleriyle ortaya kt
ki, duyunun, hayalin ve akl n hakimliine phe girdi, dediler.
yle ise bunlarn stnde baka bir hakime ihtiya vardr. Bu
I la
(A) hkim istidllin kendisi olamaz. nk istidlal onlar n zerine da125a yanr. Eer biz bilgileri istidlal ile ispat edersek k sr dng (devir)
(F)
gerekir ve ba ka bir hakim bulamay z. yle ise ekimserlikten (tevakkuf) baka kar yol yoktur.
Bu anlattmz sz, duyusal ve apa k bilgilerin yanl ln ifade ediyorsa eli iklie dersin, yoksa dtn kabullenirsin,
denemez. nk biz deriz ki: Bu zikretti in sz olumlu olarak kesinlii ifade eder ve benim zikretti im de thmet ve pheyi anlatr.
Ancak bu kaynaklardan phe doan. Ben phe ediyorum, phe
ettiime de phe ediyorum ve bylece sonsuza do ru gider. Bilinmelidir ki, bu pheye cevap verme e uramak, szlerinde ifade
30T ettiklerin,e gre maksatlar n elde ederler. Do rusu, biz onlara cevap
vermekle u ramayaea z. nk bir'in, iki'nin yars olduuna,
atein scak ve gne in aydnlatc olduuna dair bilgimizin, onlarn
anlattklar ile zil olmyacan biliriz.
32

Daha dorusu onlara duyusal bilgileri itiraf edinceye kadar,

azab edilmelidir. Duyusal bilgileri itiraf ettikleri takdirde apa klar
da itiraf etmiler demektir. Bundan kasd m, elem ile elemsizliin
farkdr. Ama bunlara tafsilatl cevaplar, Allah Teala isterse,
ilerdeki blmlerde gelecektir. Ba ar Allahtandr.

33

94_ 9
.x;.4

IKINCI GIRI
ISTIDLALIN HKMLERI

Duyusal (hissi) ve apa k nermeleri itiraf edenlere, istidllin

bu nermelerin, bilinmeyeni bilinen yapabilecek ekilde bir terkibe 8a(C)
elveri li olup olmadklarnda ihtilaf etmilerdir, fakat, dnya ehlinin
ou elverili olduunu kabul etmi tir. Buna dair ve dallar hakknda bir ok meselenin incelenmesi gerekir.
1. MESELE:
Istidll (nazar) ba ka hkmlere ulamak iin bir tak m nermeleri
dzenlemekt r. Mesela : Kamat de ikendir, her deiken mmkndr,
bundan "kainatn mmkn" oldu unu tasdik etmek gerekir. tknc
nermeyi gerektiren iki nermeyi zihinde hat rlamaktan ba ka dnmenin bir manas yoktur. ki gerektiren (ncl) kesin ise, gereken
de kesin, ikisi veya birisi zanni ise gereken (laz m olan) da yledir.
Kimi, dncenin, bu dzenlenmi ncllerin (tasdik) d nda 31T
bir nesne oldu unu ileri srdler. Bu ya yokluk ynnden olur ki llb
bu durumda dnce, akl gafletlerden s yrmaktr; veya varl k y- (A)
nnden (vucudi) olur ki bunda d nce, akl, dnlre (ma'kul)
doru dikkatlice evirmektir. Bu, nas l gzle grmeden nce grles
cek nesneye bakmak yani, gzle grmek iin gz yuvala n o nesneye doru evirmek ise, ayni ekilde iten grmek iin akl , grlmesi istenen d nlene do ru nceden evirmek de akl ile grmektir.
2. MESELE:
lmi ifade eden d nme (fikir) mevcuttur. Sumeniye bunu
mutlaka inkr ederler. Bir k sm mhendisler bunu, hesapta ve geometride kabul edip ilahiyat hususunda inkr ederler. Ilhiyatta
en son gaye, en uygun ve layik olan almak olup kesinli e imkn ol35

madn ileri srerler. Delilimiz udur: Zikredilen misalin ncllerinden herbiri kesindir, zikredilen neticeyi gerektirecek ekilde
zihinde birleebilirler. Buna gre ilmi sa layan istidlal (nazar) mevcuttur.
Istidlli mutlak olarak inkr edenler drt delil ileri srerler:
1) Birincisi, istidllin sonunda has l olan inancn ilim olduunu bilmek asla zorunlu de ildir. Zira ok defa durum tersine ortaya kar, istidlali (nazari) de de ildir, yoksa, zincirleme gerekir.
2) kincisi, aranan biliniyorsa, aranmas nn faydas yoktur.
Bilinmiyorsa, onu buldu u zaman, arad nn o olduunu nasl bilecektir?
3) ncs, insan bazan uzun sre bir delilin do ruluunda
32T israr eder, sonra ikinci bir delil ile onun zay fln' anlar. Bu ihtimal
ikinci delil iin de ayn dr. Ihtimal ile kesinlik meydana gelmez.
4) Drdncs, iki ncln bilinmesi zihinde birden hasl
olmaz. nk biz, zihnimizi bilinen bir nesneye haz rlamaa doru
ynelttiimiz zaman, bu durumda onu baka bir bilineni haz rlamaa yneltme e gcmzn yetmedi ini iimizde duyariz. Fakat
zihinde daima tek ncl bilinir. Bu ise ittifakla sonu vermez. yle
ise dnme (fikir) (1) ilim sa lamaz.
Istidlalin. (nazar) (1) ilahiyat konusunda ilim sa lamasn inkr
edenler iki ynden gitmi lerdir.
5) Birincisi, bir nermeyi elde etmenin imkan , konuyu ve
8b(C) yklemi tasavvur etme e baldr. Oysa ilahi hakikatler bizce tasav12a vur edilemez. Zir yukar da geti ki, biz ancak duygular mzla, nefis-

(A) lerimiz ve aklmzla bulduumuz nesneleri tasavvur edebiliriz. Tasdik

(nerme)in art olan tasavvur bulunmaynca, tasdik'in de bulunmas imkanszdr.
6) kincisi, insana en yakn ve ona en belirli olan "ben" ile
iaret etti i kimliidir (hvviyet). Oysa d nenler bu kimlik hakk nda o kadar ihtilaf ettiler ki, hi birinin kesinli i mmkn deildir.
125b Kimi bu grlen heykeldir, kimi bu heykele sirayet eden bir cisimdir,
(F) kimi kalpte paralanamayan bir czdr, kimi mizact r, kimi de d33T nen nefstir (nefis nat ka) dedi. nsana en yakn ve ona en ak olanda
ite durum byle ise, en gizli ve ilgice en uzak nesneleri bilme durumu nice olur?
1. Fahreddin Rl burada fikir ve nazar ayn anlamda kullanyor.

36

Birinciye cevab : Istidll (nazar) nazaridir ve zincirleme gerekmez. ki ncln sonu vermesi zorunlu ise, iki ncl de ya do rudan
doruya veya ayn ekilde dolaysiyle zorunludurlar. Bu itirazc ya
gre ilim zorunludur, zira zorunludan meydana gelen zorunludur.
yle ise zorunlu olarak bilinir ki meydana gelen ilimdir.
Ikinciye cevab: Tasavvur biliniyor, bilinmeyen tasdiktir. Istenen de tasdik (nerme)dir. Onu buldu u zaman bilinen tasavvurla,
onu bakasndan ayrt eder.
ncye cevab: Duyurnun yan ltmalaryla buna karlk verilir.
Drdncye cevab : Biz iki cmleden meydana gelen artl nermeyi dnrz. ki cmleden birinin dierine gerekli oldu una
hkmetmek, her ikisine olan bilginin bu gereklik ile hkmederken.,
hazr olmasn gerektirir. Bu ise, iki bilginin bir anda zihinde birleebileceini gsterir.
13einciye (lhiyat konusundaki itiraz n birincisine) cevab:
Farzet ki, bu mahiyetler hakikatlerine gre tasavvur edilemezler,
ama hdis olan eylerle aralarndaki ortak niteliklere gre tasavvur
edilebilirler. Bu, tasdik'in mmkn oldu unu gstermeye kfidir.
Altncya ( lhiyatla ilgili olan ikinci itiraza) cevab: Zikrettiiniz (delil), bu ilmin elde edilmesinin zor oldu unu gsterir, yoksa
imknsz olduunu gstermez.
3. MESELE:
Mlhidlerin d nda Yce ve Kutlu Allah' bilmekte bir reticiye ihtiya yoktur. Delilimiz: Ne zaman, kinat n mmkn olduu
ve her mmknn de bir messiri bulundu u bilinse, ister bir reticisi bulunsun, isterse bulunmama, kinat n bir messiri oldu u- 12b
nu biliriz. Bizim ve Mutezilenin ounluu, onlarn szlerini rt- (A)
me hususunda iki eye dayandlar.
Birincisi, eer bir nesneyi bilmek bir reticiye ihtiya gsterirse, o reticinin retici oldu unu bilmek de ba ka bir reticiye
ihtiya gsterir ve zincirleme gerekir.
Ikincisi: eer reticinin do ru kimse olduunu, ancak Allah
TeMann, onun elinde mucize ortaya koymu olmas vastasyla
Allah'n onu doruladn, bildikten sonra bilirsek, Mnezzeh ve
Yce Allah' bilmek de onun szne ba l olursa, dng (devi 2

3'7

gerekir. Bu iki yn bana gre zay ftr. Birincisine gelince, Peygamberlerin ve imamm akl btn insanlarn akllarndan daha olgun
olabilir. phesiz onun akl gerekleri anlamakta mstakildir. Ba kasnn akl mstakil de ildir, bunun iin o retilmeye muhtat r.
kincisi ise, bu, ancak, akl n mutlaka i e yaramaz oldu unu ve srf
9a(C) reticinin sznn ilim ifade etti ini syleyene kar gerekir.
Ama, mutlaka akl lazmdr, fakat yeter de ildir, akln yannda
35T delilleri bize gsterecek ve phelerde bize cevab retecek bir rereticiye de lzum vard r diyene gelince, bu gerekmez. Zira ak llarmzn, deliller ve phelere cevab bilmekte mstakil olmad n
sylyor. Bu delil ve cevaplar bize retecek bir imama ihtiya vardr ki, onun retmesi vas tas ile ve aklmzn kuvvetiyle o hakikatleri biliriz. Bu hakikatlerden biri de imaml n gsteren eyi bize
bildirmesidir. Bu duruma gre devir ve zincirleme gerekmez. yle
delil getirdiler: nsanlar aras nda anlamazln devam ettiini gryoruz. Eer akl, yeter olsayd , byle olmazd . nk gryoruz
ki, insan yalnz ba na ilimlerin en zayfn elde etmek iin yaln z
bana deildir. Kendisine doruyu gsterecek bir hocaya ihtiya
vardr. Bu, akln yeter olmadn gsterir. Birincisinin cevab , zikredilen ekilde d nen kimseye zikretti iniz ariz olmaz. kincisinin
cevab, bunun zorlu unda phe yoktur, fakat imkans z oldu u,
kabul edilemez, yoksa zincirleme gerekir. Sonra, o finam n belirtilmesini onlardan isteriz ve onun insanlar n en cahili oldu unu aklayabiliriz.
4. MESELE:
istidlal yapan (nazr)m sonucu bilmemesi gerekir. nk istid13a Lal bir istektir. Elde olan dilemek muhaldir. Bazan bir nesneyi biliriz,
(A) sonra ona ikinci bir delil getirmeye bakar z, denemez. nk burada
istenen kendisine delil getirilen olmay p, dorusu ikincisinin kendisine
delil olmasdr ki, bu bilinmiyor. stidlal yapan mrekkeb cahil ol36T mamaldr. Zira, byle bir cehalet sahibi, kendisinin bilen oldu una
kesin kanaat vardr. Bu, onu ara trmaya atlmaktan menedeer.
Mrekkep cehalet ile ara trmann bir kimsede birle mesinde ya zti
126a ynden veya bir engelin bulunmas ndan tr oldu unda ihtilaf
(F) edilmitir.
5. MESELE:
istidlalin (nazar) gerekli oldu unun aklanmasnda me hur
olan, Allah' n bilin.mesinin farz olmas dr. Allah' n bilinmesi ancak
38

istidlal ile elde edilir. Mutlak farz n zerine dayand ve mkellefin kudretinde olan nesne de farzd r. Bunun, a klanmas Usulu'lFkh'da-Allah Tela diler ise- yap lacaktr. istidlal ile ilmM elde
edilmesine bir ka ynden itiraz edilmi tir.
a) Birincisi, bunun ilmi, gerekli klacam teslim etmeyiz. nk,
tasdik iki tarafn tasavvur edilmesine bald r. Tasavvur ise yukarda
getii gibi elde edilen bir nesne de ildir. Eer iki taraf meydana gelse bile, ilk bilgilerde (evveliyat) oldu u gibi tasdik onlar n gerei ise
tasdik de elde edilmi (mkteseb) de ildir. Eer tasdik zorunlu de il,
ise, bir orta ncl getirmeye ihtiya vard r. Bu orta ncln durumu,
birincinin durumunun ayndr ve sonsuza kadar da zincirleme gidemeyece i iin, onun bilinmesi ilk bilgilerde (evveliyat) son bulur.
Bu ilk bilgiler de elde edilmemi tir. nk, iki taraflar tasavvur edilmedii gibi iki tasavvur da, ister biri di erine isnat edilsin veya ondan ayr lsm, ta-diki gerektirmez. Sonra zorunlu olan bu ilkelerden
gereken nesnenin gereklili i de zorunlu olur. [nc ve drdnc
gereken nesne hakk ndaki szde de durum ayn dr. Artk phesiz
ilimlerin insanlarn gc alt nda olmad ortaya km olur ve bunlar elde etme e verilen emir g yetirilemeyen bir nesneye verilen
emir olur ki, bu doru deildir. Eer doru olsa, delilin kendisi sama 37T
olur.
b) lmi emretmenin imkan n kabul edelim. Fakat Allah Tea- 9b(C)
lay bilmeyi emretmenin imkan n teslim etmeyiz. Zira gerektirmenin
(icab) bilinmesi gerektirenin (mcib) bilinmesine ba ldr. Gerek-tireni bilmeden gerektirmeyi bilmek imkans zdr. Yoksa gerektirenin
bilinmesini emretmek, imkans z olan teklif etmek olur.
c) Allah'n bilinmesine emir verilme imkan n teslim etsek
bile, bu hususta emir verildi ini teslim etmeyiz. Emir, ancak, ister
taklit olsun ister ilmi olsun, uygun bir filanca emir olur. nk Hz.
Peygamber hi kimseyi bu delillerle ykml tutmam tr.
d) Taklidin yeter olmad n kabul edelim, ama niin stn 13b
(galib) zannn da yeter olmad n sylyorsunuz ? Allah Tela' (A)
nn "bil" szne dayanmak kuvvetli de ildir. Zira, 1) bazan stn
zanna ilim denilebilir. 2) Buradaki hitap zeldir. 3) Allah Tela
izin verirse, nakli (lafz ) delillerin kesin olmad ilerde gelecektir;
bunun iin, kesin sonular onlarn zerine kurmak do ru deildir.
e) Allah'n bilinmesine emir verildi ini teslim edelim, fakat, istidlalden baka bilim yolu olmadna delil nedir? Sonra fazla olarak
39

yanlmaz imamn sz veya ilham, ya da tasavvufular n dedii gibi

gnl arklama olarak baka yollar zikredebiliriz. E er bilmeye istidllden ba ka yolun olmadn ileri srersek, bir mslman, bir
38T dinsizle (dehri) mnazara eder de yenilirse, onun dinde kalmamas
gerekir. Zira delilin bir nclnde meydana gelen phe, sonu (medlul)'da phenin meydana gelmesi iin yeterlidir. Bu, bir mslman n
hatrna gelen sorular sebebiyle her an dinden kmasn gerektirir.
f) Bunu teslim edelim ama, niin gerekli (vacib) ne ile meyda
geliyorsa, o nesn.en.in gerekli oldu unu sylyorsunuz? nk E er
gerekmezse, bu, g yetirilmiyecek bir teklif olur, diyecek olursan z,
o halde niin bunun imkansz olduunu ileri sryorsunuz ? derim.
Olabilir ki, btn teklifler byledir; zira Allah Teala'n.n olaca n
bildii nesnenin olmas gerekli ve Allah' n olmayaca n bildii
nesnenin de olmas imkarszdr.
g) (bilme yolunun) istidlal oldu unu teslim edelim, fakat g
yetitirilemeyen teklif, ancak bilmeyi emretmek mutlaka sabit olduu zaman gerekir, ki bu imkan.s zdr. Emir sgas, her nekadar szde
mutlak ise de niin manen kay tl olmasn? Mesela, Allah Teala'nn
"zekat verin"' sz nisabla kaytldr. Bu sorulara cevap vermek,
mmkn ise de en dorusu, Allah Teala'n n "deki, dnn"2 szndeki gibi nass'larn a k manasn.a dayanmakt r.
6. MESELE:
istidlalin. gereklii, Mutezile, Safii ve Hanefi Fakihlerinin-Allah onlardan raz olsun-bir ksmnn d nda kalanlara gre naklidir. Delilimiz; Allah Teala'n n "Eli gndermedike azab etmeyiz"'
szdr. Zira gere in (vucub) faydas sevab ve cezad r. Allah
39T Teala'nn ilerinden hi birisi irkin deildir. Oysa, akl tarafindan
14a sevab ve cezay kesin olarak bilmek imkans z oldu u gibi gerekliin
(A) (vucub) de kesinli ini bilmek imkanszdr.
Onlar yle delil getirdiler: Gerekli in (vucub) doruluu, ancak istidlal ile bilinen nakil yoluyla sabit olacaksa, muar zn (muhatap) "naklin doru olduunu bilmek iin istidllde bulunmam" demesi, hakl olur ve bu peygamberleri (A.S.) susturmaya gtrr.
10a Bu itiraz sizin iin de gerekli, diye cevap verilir. Zira istidlal yapmak
(C) sizce akl ynnden gerekli ise de, akli bir zorunluluk olarak bilin1 Bakara, 110
2. Yunus, 111
3. Isra, 15

40

memektedir. nk Mutezileye gre, istidllin gerekli olmas n bilmek, Yce Allah' n bilinmesinin gerekli olmas n bilmee, istidllin bunun yolu oldu unu ve ondan ba ka yolu olmadn bilmee
baldr. Gereklinin (vucup) kendisi ile tamamland nesne de ge- 126b
reklidir. Bu ncllerin hepsi istidlle dayan r. stidlle (nazar) daya- (F)
nan da istidlll saylr. Bunun iin size gre, istidllin gerekti ini
bilmek de istidlll (nazari)dir. Muar z (muhatab) " stidllin gerekliini bilmemek iin istidll yapmam" diyebilir. Bunun cevab
udur: Gereklilik bilinee bal deildir, yoksa (dng) devir gerekir.
Burada gerekli i bilmenin "mmkn oluu" yeterdir. "Mmkn
olma" da biraz olsun burada mevcuttur.
7. MESELE:
lk gerekli (vacib) olann ne olduunda anla mazlk kt. Kimi
bunun bilgi olduunu syledi, kimi de bilgiye gtren istidll (nazar)
olduunu ileri srd, nc bir grup ta bu istidlle ynelme olduunu ortaya att . Bunlarn hepsi szde anla mazlklardr. nk 40T
eer bundan maksat, ilk ynelme ile kasdedilen, gereklilerin ilki ise,
phesiz mmkn yani g yetirilebilecek oldu unu kabul edene
gre bu bilgidir. lmin mmkn olmadn kabul edene 'gre bu
istidlldir. Her nas l olursa olsun, kasdedilen ilk gerekli olan nesne
ise, phesiz, bu' da ynelme (kasd) olur.
8. MESELE:
Doru bir istidll sonunda ilmin meydana geli i: E'ari'ye gre
gelenek (adet) ile, Mu'tezile'ye gre de do u (tevellud) yoluylad r.
Dorusu, doma olmamak artyla gereklilik (vucub)tir.
Gereklie gelince, zira "kainat n deiken olduunu ve her
deikenin mmkn olduunu" bilen kimsenin zihninde bu iki ilim
hazr iken, o kimsenin kniat n mmkn olduunu bilmemesi imknszdr. Bu imknszln bilinmesi zorunludur. Douun rtlmesine gelince, nk ilim aslnda mmkndr ve bunun iin de Allah 14b
TeMa'run kudretindedir ve onun kudreti olmadan meydana gele- (A)
mez. Delili hat rlama yoluyla (fkhi) kyas kesinlii ifade etmez ve
ilzam da etmez. nk (hat rlamada bulunup) istidllda bulunmayan bir nedenden tr, hatrlamada kesinlik bulundu unu ileri
srmediler. (Zira hat rlama kastsz meydana gelir. istidll kasden
yaphrl.) Eer bu neden do ru ise fark ortaya ikar (ve k yasla istic111 yapmak der), yoksa aslda (dnme = nazar) da hkm
kabul etmezler.
1. Tusiden

41

9. MESELE:
Bozuk bir istidlal, Mutezileden ve bizden olan o unlua gre
cehaleti do urmaz ve onu gerektirmez. Ama gerektirebilir oldu u
41T ileri srld ki, bana gre gerek olan da budur. Delilimizi kaniat n
ncesiz (kadim) oldu una ve her ncesizin messirden mstagni
bulundu una inanan kimsenin, bu iki cehaletin haz r bulunmas
sonucunda kainat n bir messir (fail) den mstagni oldu una, inanmamas imkanszdr, ite bu cehalettir.
yle delil getirdiler : phe ile istidlal cehaleti gerektirmi olursa,
inkarcnn phesini hakl nn tasavvur etmesi de cehaleti do urur.
Bunun cevab nda yle itiraz ileri srlmtr. Delili dnmek ilmi
ifade ediyorsa, inkarc nn, haklnn delilini dnmesi de ona ilmi
verir. E er orada ilmi ifade etmenin artn, o ncllerin hakllna
inanmak yaparsan, bu, senin sylediklerine bizim cevab m z olur.
10. MESELE:
Fikrin, baka tasdiklere varmak zere bir tak m .tasdikleri dzene koymak oldu unu rendin. Sonra e er gerektiren tasdikler
10b ilgili olduklar nesnelere uygunsalar, bu do ru bir istidlal (d n(C) ce)dir. Uygun de ilseler bozuk bir istidlaldir.
11. MESELE :
bni Sina der ki, iki ncln zihinde bulunmas , sonucun meydana gelmesine yetmez. nsan "bu hayvann" katr olduunu, katrm
da ksr oldu unu bilir. Bu iki ilmin bulunmas halinde karn ikin
bir katr grr ve onun gebe oldu unu zannedilebilir. ki ncln
bulunmas ile birlikte tikel ncln, tmel ncln iine girme ni42T celi ini (keyfiyet) de bilmek gerekir. Bu zay ftr. nk bir ncln
dierinin altna girmesi, ya bu iki nclden ayr olarak bilinen bir
ilimdir veya deildir. Eer ayr bir ilim ise sonu vermekte gerekli
olan, baka bir ncl olmu olur. Ve bunun iki ncekilerle birle me
15a ncelii hususundaki tartma, iki ncekilerin birbirleriyle birle me(A) teri niteli i hususundaki tart mann ayndr, ve bu sonsuz ncllerin
gznnde bulundurulmas n gerektirir. Eer iki nclden ayr olarak bilinen bir ilim de ilse, sonu vermekte bir art olmas imkansz
olur. nk art meruttan. bakadr. Burada ise ayr lk olmaynca,
art da olmaz. Kat r meselesine gelince, bu da ancak zihinde byk
ve kk iki nclden biri haz r bulundu u zaman olur. Ama ikisinin
zihinde birlemesi halinde, sonucun meydana gelmesinden phelenmenin, mmkn olacan kabul etmeyiz.
42

12. MESELE:
Delilin medll gstermesinin ynn bilmenin medll bilmenin ayn olup olmadnda anlamazlk olmutur. Gerek olan,
burada durumun bulunmasdr.
a) Kin.atn mmkn oluunu bilmek gibi delilin kendisini bilmek,
b) Kinata bir messirin gerekli oldu unu bilmek gibi, ned127a lln kendisini bilmek,
(F)
c) Delilin, medll gsterdiini bilmek.
a) Delilin kendisini bilme e gelince, bu, medlln kendisini bil43T mektep ayr dr, fakat onu gerektirir. c) Delilin, medlln delili olduunu bilmee gelince, bu da delilin kendisini ve medlln kendisini
bilmekten ayr bir eydir. Zira bu, nesnenin baka bir nesneye olan
nisbetini bilmedir. ki nesne arasndaki nisbet o iki nesneden ayr
bir eydir. Ve onu bilmek, o iki nesneyi bilmekten ba ka bir bilmedir. Medll bilmeyi gerektiren nesnenin, delilin ona delil oldu unu bilmek olmas doru deildir. nk bir nesnenin di er nesneye
nisbetinin olduunu bilmek birbirine muzaf olan iki nesneyi bilme e
baldr. Delilin medlle delil oldu unu bilmek, delilin ve medlln
varln bilmee baldr. Eer medlln varl n bilmek, delilin
ona delil olmasn bilmekten al nm olursa, dng (devir) lz m gelir
ki, bu muhaldir.

43

VIJNCV GIRI
DELIL VE E ITLERI
Burada drt mesele vard r.
1. MESELE:
Delil, kendisinin bilin.mesinden medlln var oldu unun bilin.
mesiei-eken. n.esned r. Emare, kendisinin b ln.mesiuden medlln
va-olduu zannedilennesreclir. Bunlarn herbiri srf akl .' ya da srf
nakli, yahut ta ikisininden mrekkep olur. Akl delil ise, bu delinin
varlndan medlln varl gerekecek bir durumda olmal dr. phesiz, gereklilik bu yandan has l olmaktadr. Eer gereklilik bir yan- ila
dan meydana gelmee, bu ilim ile hayata delil getirmek gibi, me rut- (C)
tan arta delil getirme olur. Gereklilik her yandan meydana gelirse, 44T
belli bir nedenden belli bir nedenliye (mal ve belli bir nedenliden mutlak veya (belli nedenlinin belli nedenden ba ka bin nedeni
yoksa), belli bir neden delil getirmek olur (ki, bu her ikisinin birbirine e it olmas demektir). Bu ayr bir delil ile, veya iki nedenliden
birinin brne e it olmas halinde sabit olur. Bu nceliklerden (yani neden ile nedenlinin birbirini gerektirmesinden) veya birbirine
izafetli iki nesne gibi, birbirine gerekli iki nesneden birinin di erine
gerekmesinden mrekkep olur.
Ama srf nakli delile gelince, bunun. (ilmi ifade etmesi) muhaldir. nk bakasnn haberi, onun doruluu bilinmedike, bir, ey
ifade etmez. Aki ve nakliden mrekkep delile gelince, bunun ilmi
ifade etti i bilinir.
2. MESELE:
Nakli (lfzi) delil on nesnertin kesinli e ulamas ile ancak kesinlik ifade eder.
45

1) Teker teker lfizlar , 2) onlarn cmle iinde yerlerinin do ru

bilinmesi (irablar), 3) ekimlerini rivayet edenlerin yanl yapmam
olmas, 4) mterek olmamalar , 5) mecaz olmamalar , 6) zaman ve
ahslara tahsis edilmemeleri, 7) zamir kullarfilmam3S1, 8) tehir ve
takdim olmamas , 9) nesh olmamas ve 10) akli bir itiraz n bulunmamas.
Eer akli bir itiraz bulunmu olsa tercih edilir, zira naklin akla
tercih edilmesi halinde akln yerilmesi gerekir ki, bu da naklin akla
muhta olmas bakmndan naklin de yerilmesine gtrn. Sonu
veren zanni olursa, sonu hakk nda ne d nrsn?
3. MESELE:
Btn nakli deliller Hz. Peygamber'in do ruluuna dayanr.
Peygamberin do rulu unu bilmek kendisini bilrneye bal kaldka,
bunu nakil yoluyla ispatlamak mmkn deildir. Yoksa dng (devir) gerekir. Byle olmayana gelince, aklen vuku bulmas gerekmeyen
bir n.esnenin vuku buldu una dair olan her e it haber, ancak nakil
45T yoluyla bilinir, bu ya geleneksel eyler gibi umumi olur veya Kur'an
ve Snnet gibi hususi olur. Bu iki ksmn (aklla bilinmesi gerekli olan
ile olmayann) dnda kalan, hem akl ve hem nakil ile olduka ispat edilebilir.
4. MESELE:
[Akil deliller iiitr: K yas, stikra, Temsil]
Bir nesneyi bir nesneye delil getirdi imizde biri dierinden daha a) hususi olur veya b) olmaz. a) Birincisi iki k smdr. Bu, 1) Ya
umumiyi hususiye delil getirmedir ki, mar tklarn, teriminde bu
kyastr (tasmdr); veya 2) bunun tersidir, (Hususiyi umumiye delil
getirmedir) ki bu istikrad r (tme varm), b) kinciye gelince, biri
dierine delil getirilemiyen nesnedir. Bu, ancak her ikisinin ortak bir
nitelikte bulu malar halinde, ortakl k noktas olarak iki suretin birinde hkmn sabit olmasna delil getirilir, sonra hkmn br surette de sabit oldu una delil getirilir. (ki Mantkta bn ternsildir)t
16a Ama Fakihlere gre k yas adn alr. Dorusu bu, ilk iki ksmdan
(A) meydana gelmi tir.
1. Akil deliller (istidll) drt ksmdr: 1) Umumun btn fertlerine sabit olan hkm,
czlerin btn fertlerine ispat edilir, bu k yastr. 2) Cz'inin btn fertlerine sabit olan
hkm umumun btn fertlerine isbat edilir, bu istikrad r. 3) Eit iki nesneden birinin
btn fertlerine sabit olan hkm brnn btn fertlerine ispat edilir, bu e itlik kyasdr, (Kyas- Musavat) 4). Bir ksm fertlere sabit olan hkm, ba ka fertlere de ispat edilir,
buna da temsil denir. (Ktip Kazvini, el-Mufassal erhul Muhassal, Kprl. no:791 26-a).

46

Sonra birinci manya gre k yas be ksmdr.

a) Birincisi, bir nesnenin ba ka bir nesneye lazm oldu una
hkmedilir. Bylece gereklili in (1zum) gerekle mesi iin ,melzmun varlndan, laz mn varl ve lazmn yoklu undan melzumun yokluu gerekir. Umumilii dzeltmek iin melzmun yokluundan, lz mn yokluu ve l'azmn varlndan rnelzmun varl
gerekmez.
b) kincisi, iki ksma mnhasr blmedir. Hangisi kaldrlrsa
teki sabit olur ve hangisi sabit olursa tekinin kalkmas gerekir.
c) ncs, B denen her nesneye, A n n sabit olmasyle hk- llb
medip veya, B denen her nesnede A n n yokluu ile hkmedip sonra, (C)
B nin, C nin hepsine veya bir k smna sabit olduunu grrsek A nin,
C nin hepsine veya bir k smna sabit olmas na ya da olmamasna
hkmederiz.
d) Drdncs, A nn B iin sabit ve C den s yrlm olduuna hkmettiimiz zaman, eer olumlu ve olumsuz klima an ayn
ise, bu iki tarafin birbirinden ayr ldn gstermeye yeter. Fakat
zaman belirtilmezse, iki taraftan birinde ancak ,srelik gz nnde
bulundurulduu zaman sonu verir. Zira iki eli ikden birinin sreli olmas , ne olursa olsun, di erinin yalan olmas n gerektirir.
e) Beincisi, iki nitelik bir yerde meydana gelirse, orada bulu mular demektir. Ama o yerin d nda ya bulu urlar veya bulu mazlar.
phesiz bundan ancak tikel bir hkm gerekir. Bu metodlar n tafsilt mantk kitaplarunzda zikredilmi tir. Baar Allah'tandlr.

47

KNC BLM
Bu blm bilinenlerin tasnifine dairdir.
Bilinen nesne ya "vard r" veya "yoktur". Buna gre burada
mesele vardr.

1) BRNC MESELE
Varlk hkmlerine dairdir.
a) Varln ve yokluun tasavvur edilmesi apa ktr. nk bu
tasdik bu iki tasavvura ba ldr. Apan dayand n.esnenin de yle olmas daha uygundur. Zira "varl m" bilmem, var oldu umu bil- 47T
mektep bir czdr. Bile iin apak bilinmesi, onun fertlerinin de
ylece bilinmesini gerektirir.
b) Filozoflarn ve Mutezilenin o u ve bizden bir grub "varl k" 16b
in "var olanlar" (mevcudt) aras nda ortak bir nitelik oldu una (A)
gitmilerdir. Do rusu byle de ildir.
Delilimiz: E er yle olsayd, mahiyetten ayr olurdu. Bylece
"varlk", "var olmayan" bir nesnede var olurdu. Bunun kabul
edilmesi, cisimlerin varlndan pheye gtrr,
yle delil getirdiler : Olumsuzun kar t tektir. Yoksa, akli blmleme (hasretme) bt l olur, bunun iin olumsuzun kar t olan
olumlunun tek olmas gerekir. Zira "var" gerekli (veib) ve olurlu
(mmkn) olarak ikiye ayrmak mmkndr. Blnen, iki k sm arasnda ortaktr. nk biz bir n.esn.enin varln bildiimiz zaman,
onun cevher veya ilinti oldu una inancn deimesiyle, bu inan
deimez. Bu da "varl k"n ikisinin arasnda ortak bir durum olduunu gsterir.
Birinciye cevap: Her mahiyetin kalkmas nn kart mahiyeti
gerekletirir. Bu iki k smn arasnda bir (ncs) vas ta yoktur.
Bu genel bir durumun oldu unu gstefrnez.
49

Ikinciye cevap: Gereklilik ve olurluluk ile blnen mahiyettir.

Bunun manas, o mahiyetin bekas ya gereklidir (vacib) veya de ildir.
48T

'ncye cevap: Bu, varl k'n baka bir varlk' olmasn gerektirir ve bylece zincirlemeye gider.

2) KINCI MESELE :
"Yok" ya gerekle mesi mmkn olmayan bir nesnedir, ki bunun halis bir olumsuzluk olduunda ihtilaf yoktur. Ya da gerekle mesi mmkn olan nesne olur. "Yok" bize gre, Mutezile'den Ebul .
Huzeyl ve Ebul-Hseyin Basrl'ye gre halis olumsuzluktur. Geri kalan Mutezile buna muhaliftir. Ihtilaf noktas , onlar, siyahlm varlnn, siyahl k olmak zerine art k oldu unu sand lar. Sonra, bu
mahiyetin, varlk niteli inden yoksun olabilece ini zannettiler.
12a
(C)

Delilimiz: Anlatld gibi siyahln varl, siyahlk olmasnn

ayndr. Siyahlin., varlk olmad zaman, siyahlk olmas imkanszd r. nk yok olan zatlar halis olumsuzlu a kart olan gereklemede (sbt) ortak olup kendilerine zg trleriyle ayr lrlar. Or17a taklalan nesne, ayr lan nesneden. ba kadr. Bu zatlarm gerekle (A) mesi, (Sbt) zel mahiyetleri zerine art kt r. Oysa, biz mahiyetleri gerekle me (sbt) niteli inden bo olduu durumda farz ederken onunla nitelenmi olmas eliiktir. Zira yok olan zatlarm say s
eksilmeye ve artmaya msait olunca, sonlu olur. Oysa muar z bunu
kabul etmiyor. nk zat ezdi oldu u iin kudret yetirilemez. Varl k,
onlara gre bir "hal"dir ve kudret yetirilemeyen nesnedir. Zat ve
49T varlk fail ile meydana gelmedi i zaman, var olan zat, filden mstani olur.
Zira: Yok olan 'siyahlk, ya tektir veya oktur. Tek ise ve teklik
de mahiyete gerekli ise, onun ayr lmas imkanszdr ve bunun iin
varlk ynnden mteaddit olamaz. E er gerekli deilse, kalkmas
dnlsn. Zira mmkn olan her nesn.ertin kalk nas run dnlmesi imkansz deildir. Teklik gidince, okluk (taaddt) meydana
128a gelir. okluk ancak iki nesne hviyet bak mndan ayr olunca gerek
(F) olur. Sonra ayr ldklar nokta, mahiyetin gereklerinden ise, her iki
nesne mahiyetce birbirinden ayr olmu bulunur, ki bu eli iktir.
Eer ayrldklar nesne mahiyetin gereklerinden de ilse, bir nesne
yokluk halinde iken ayr labilen iteliklere dayanak olmu olur. Bu
doru ise, birbiri ardndan olan bu hareketlerin ve durgunluklar n
yeri srf yokluk olur, bu tam safsatad r.
50

Iki nesne ile delil getirdiler.

A: Birinci delil, "yok" ayrdedilebilen. nesnedir. Ay rdedilebilen her nesne sabit bir nesnedir. Yokun ay rdedilebilen bir nesne
olduunun aklanmas ekildedir.
a) Birincisi, "yok" bilinir ve her bilinen ay rdedilir. Ama, yokun
bilindiine gelince, nk yarn gnein douu imdi yok olduu
halde bilinmektedir. Sa a ve sola doru hareket gibi yapabilece im
ve ge umak iin yapamayaca m hareket, yok oldu u halde, bilinir. "Bilinen" ayrdedilir. Zira ben g yetirdi im ile g yetireme- 50T
diim hareket aras n ayrdedebilirim. Ve gne in doudan douu
ile bat dan douu arasn ayrdederim. Ayn ekilde iki hareketten 17b
birinin yarn bulunaca na ve dierinin yarn bulunmayaca na hk- (A)
mederim. Ayrdedilmenin bundan ba ka manas yoktur.
b) kincisi, ben saa ve sola hareket edebilirm, ama g ve
yeri yaratamam. Bu ay rdedilme, bu eylerin var olmas ndan nce
has l olmutur. Eer, "Yoklar" ayrdedilmeseydi, bu i i yapabilirim,
u ii yapamam, demek imkans z olur.
c) I.Yncs, herhangi birimiz bir nesneyi arzular ve ba ka 12b
(C)
bir eyi de istemez. Oysa arzulanan ve istenmiyen henz yokturlar.
Eer, arzulanan istenmeyenden var olmadan nce ay rdedilmeseydi,
birinin arzulanan di erinin istenmeyen olmas imkansz olurdu.
Bu ekilde "yoklar" n ayrdedilebildii anlalntr. Ama
her nesnenin sabit olmas na gelince, zira biz, sabit ile bu mahiyetlerin kendilerince belirlenmi ve gerekle mi olmasndan baka bir
ey kasdetmiyoruz. Zorunlu olarak bilinir ki, bu mahiyetin brn.den ayrdedilmesi, ancak, bu ve teki mahiyetin gerekle mesinden
sonra meydana gelir. Art k bu mahiyetlerin yokluk halinde gerekletiklerini renmi olduk.
51T

B: kinci Delil:
Mmkn olan yok, mmteni (imkans z) olandan ay rt edilmektedir. Imkns zlk (imtina) sabit bir nitelik de ildir. Yoksa onunla
(sabit olmas imkansz olanla) nitelenen sabit olur ve sbtu imkans z
olan gerekli olur, ki bu eli iktir: imlnszlk sabit bir nitelik olmaynca, zorunlu olarak imkan sabit bir nesne olur. Zira eli ik iki nesneden birinin olumlu olmas zorunludur. Sabit bir nitelikle nitelenen
nesne sabit olunca, mmkn olan "yok" da sabit olmu olur.
51

Birinciye (A) cevap: Her "yok"un sabit oldu unu kabul etmeyiz.
Delil getirdikleri nesne drt ekilde kart delille rtlr ;
1 Birincisi: Allah Tealn n ortan tasarlarz ve onun imkansz olduuna hkmederiz. Eer onu tasavvur edip ba kasndan
ayrdetmeseydik, onun imkans zlna hkmetmek imkans z olurdu.
Zira tasavvur edilemeyene hkm verilemez.
18a
2 kincisi: Civadan bir deniz, yakuttan bir da tasavvur edebi(A) liriz ve bu hayallerin yoklukta sabit olmamas na ramen onlarn
birbirinden ayrdedilebileceklerin.e hkmederiz. Zira yakuttan bir
da nitelikleri bulunan cisimlerden ibarettir. Size gre, cevherlerin
ve ilintilerin mahiyetleri her ne kadar yoklukta sabit ise de, ama cevherler yokluk halinde iken, ilintilerle nitelenemezler. Yokluk halinde
dan, da olmas ynnden, mahiyeti sabit olamaz.
52T

3 ncs: Biz bu mahiyetlerin var olmadan nce varl klarn dlebiliriz ve bu varl klarn birbirinden ayrdedildi ine
hkmederiz. Nas l ki ben saa doru hareketin mahiyetini sola do ru
hareketin mahiyetinden, var olmalar ndan nce, ay rdedebiliyorum,
ayn ekilde iki hareketten birinin varl n, dierinin varlndan,
var olmalarndan nce ayrdetmeyi dnebilirim. E er, mahiyetlerin ayrdedilmesini bilmek, onlar n yoklukta gerekle mesini gerektirirse, varl klarn ayrdedilmesini bilmek te onlar n yoklukta gereklemelerini gerektirir. Bu ittifakla bt ldr. nk varlk, yokluun
eliiidir. Bunun iin ikisinin bir arada bulunmas imkanszdr.
4 Drdncs: Bile imin ve birletirmenin var olmadan nce
mahiyetlerini d nrz. Bu mahiyetin yoklukta karar k lnas inkanszdr. nk, birle tirme paralarn bir araya getirilmesi ve zel bir
ekilde birbirine de melerinden ibarettir. Bunun yokluk halinde, ittifakla sabit olmas imkanszdr. Durum byle olunca, birletirmenin
mahiyetinin, yokluk halinde, takarrur etmesi imkans z olur. Sonra
biz, onlarn varlklarndan nce d nr ve onlarla di er bilinen
mahiyetlerin arasn ayrdedebiliriz.

128b
Ayn ekilde, hareketlilik ve durgunluk hallerini de "hal" kabi(F) linden olmalarna ramen meydana gelmelerinden nce d nrz.
13a Ve yoklukta da meydana gelmezler. Bylece zihnen ay rdetrnenin,
(C) mahiyetlerin zihnin d nda gerekle mesini gerektirmeyece i anlal53T mtr.
Sonra, eer muarza sz sahas n daraltmak istersen, sor, yok'un
bilinir olmasndan neyi kasdediyors n? Eer, onunla mtntenilerin,
52

bileiklerin ve izafetlerin tasavvur edilmelerinde buldu umuz bir

eit ayrdetme ise, bu kabuldr. Fakat bu ittifakla mahiyetlerin yoklukta karar k lmasn gerektirmez. E er, bundan baka bir ey kasdediyorsan, onun tasavvur edilmesini a klamak ve sonra ona delil getirmek lzmdr. Biz bunu iki durumda menederiz.
"Yok"un kudret yetirilen nesne oldu u ve kudret yetirilenin
ayrdedilir nesne oldu u szne gelince, bu zay ftr. nk, kudret
yetirilen (makder) ya yoklukta sabittir veya de ildir. Eer, sabit
ise, elbette kudretin ona bir tesiri olmaz, zira sabit olan sabit klmak
muhaldir. Durum byle olunca, yokun kudret yetirilen (makdr)
olmas imkrszdr, Eer sabit de ilse, bu da, kudret yetirilen nesnenin sabit olmadn itiraf olur. Bundan byle, sabit olmas na gre
kudret yetirilen olmas ile delil getiremezler. te bu, "yok arzulan r
ve her arzu edilen de sabittir" szlerinin cevab dr.
kinci (B) delile cevap: Kendisine mmkn olmakla hkmedilen
nesne yoklukta ya (a) sabit olur veya (b) olmaz. (a) Birincisi rktr. Zira, size gre yok olan zatlara de imenin arz olmas imkanszdr. Zatlktan kmak iin, imkan ona nitelik yap lamaz. (b) kincisi 54T
ise, imkan yoklukta sabit olmayan bir nesneye s fat olmu olur. Bunun
iin, mmknn yoklukta sabit oldu una imkan ile delil getirlemez.
Baar Allah'tandr.

53

FLOZOFLARIN VE MUTEZLEN N
YOK'LARA DAIR
FIKIRLERININ A KLANMAS
Ebu Yakup ahham, Abu Ali Cubbai, o lu Ebu Haim, EbulHseyin Hayyat, Ebul-Kasm Yakup Belhi, Ebu Abdullah Basri,
Ebu shak b. Ayya , Kad Abdul-Cebbar b. Ahmed Hemdni ve
rencileri, "mmkn olan yoklar" n var olmadan nce, zat, (z)
cevher (ayn) ve gerek olduklar na ve failin onlara tesiri, onlar zat
yapmak deil, zatlara varl k vermek oldu una inandlar. Ve bu zatlarn, ahslariyle birbirinden ayr olduklarna ve bu yoklar' n her
bir trnden sabit olan n sonsuz sayda olduunda ittifak ettiler.
Filozoflara gelince, onlar mmknlerin mahiyetlerinin varl klarndan baka olduunda ittifak ettiler. Bu mahiyetlerin d varlktan
19a ayrlabileceklerinde birle tiler. Darda var olmad halde, geni
(A) dnebiliriz. Ama mahiyet hem d arda ve hem zihindeki varl klarm her ikisinden birden soyunabilecek mi? bn Sina Sifa'n.n ilahiyatn n birinci makalesinde' bunun caiz olmad n aka belirtmitir. Bunu caiz gren de vard r. Bu mahiyetlerin teklik ve ok55T lukla nitelenemiyeceklerinde de birle tiler. nk teklik ve okluk
kavram siyahlk kavram na aykrdr. Biz yalnz siyahlk kavramn
gz nnde bulundurursak bu durumda ona teklik veya oklukla
13b hkmedemeyiz. Yoksa, siyahl k ile beraber ba kasn da hesaba kat(C) m oluruz. Bu, "siyahl ktan bakasn gz nnde bulundurmad k"
szmze eli ik der. Do rusu, mahiyet teklik veya okluktan ayrlmaz.
Mahiyetlerin yap lmam (gayrmec'ul) oldu unda birletiler
ve bakas ile gereken nesne, o ba kasnn kalkmasiyle kalkacan
ileri srdler. E er siyahlk, bakas ile siyahlk ise, o bakas kalkt1. Ibn Sina, ilhiyat, 31-32.

54

nda siyahlk ta siyahlk olarak. kalmaz. Fakat, siyahl k siyahlk olarak kalmaz sz manas zdr. Kendisine hkmedilen. konu "siyahl k"
olup kendisi ile hkrnedilen yklem de "o siyahl k deildir"dir. Konunun, yklemin meydana geldi i anda sabit olmas gerekir. Elbette bunun sonucu onun, siyah de ilken siyah olmas gerekir. te bu
muhaldir.
Mutezile'ye gelince, onlardan yokla niteli zatlarm varl n
kabul edenler, hepsinin zat 'olma bak mndan eit ve aralarndaki
farklar n (ihtilaf) niteliklerde olduklar nda birlemilerdir. Sonra
bunun zerine ihtilaf edip o unluk, cinslerin nitelikleriyle
nitelenmi olduklarna gittiler ve bundan maksadlar da cevherin
zatnn, cevherlik niteli i ile siyahln zatnn siyahlk nitelii ile 56T
nitelenmesi ve saire oldu unu ileri srdler.
ibn. Ayya , bu zatlarm, btn niteliklerinden plak olduklarna
inarrmtr. Zira, nitelikler ancak varl k annda bulunur. Sonra nite- 129a
liklere inananlar, cevherlerin nitelikleri, hayat olan btne ve onun- (F)
la artlanm olana veya fertlere aittir. Nitelikler ya cevherlerde
veya ilintilerdedir.
Cevherlere drt nitelik verdiler. Birincisi, cevherlik niteli idir
ki, bu varl k ve yokluk hallerinde mevcut olan niteliktir. kincisi, 19b
fail ile meydana gelen varl k niteliidir. tYncs, yer kaplama (ta- (A)
hayyz) niteli idir. Bu ise var olmak artyle cevherlik niteli inden
meydana gelir ve olu maya tabidir. Drdncs de, bir yerde bulunma niteliidir. Bu, mana ile belirtilen bir niteliktir.
Tek cevherin (atomun) drtten fazla bir niteli i olmadn
savundular. Onun siyah ve beyaz olu u bir nitelik deildir. Hayat
art koulmayan her ilinti de byledir.
lintilere gelince, bir btne (cmle) ait niteliklerin onlarda
bulunmas dnlemez (makul deildir). Fertlerle ilgili nitelikler
tr: Varlk ve yokluk hallerinde has l olan nitelik, varl k annda
meydana gelen nitelik ve varl k niteliidir. te bu ounluun karar 57T
kld mezheptir. Bu, Ebu Ali, Ebu Ha im, Kad Abdulcebbar, Eb
Reid, ibn. Metsuyenin de mezhebidir.
,

Bir ksm , birka yerde bu tafsilta ayk r hareket etmi tir.

1) Ebu Yakub ahham, _ Ebu Abdullah Basri ve Ebu shak Ayya,
cevherlik niteli inin yer kaplama oldu una inandlar. Bundan sonra
ayrldlar. ahham, Ebu Abdullah; cevherin zat nn cevherlikle nitelendii gibi yer kaplama ile de nitelenmi olduunu ileri srdler.
'

55

14a
(C)

Sonra bu ikisi de ayrld . ahham, cevherin yokluk halinde iken yerde (hayyiz) bulundu una gitti. Ebu Abdullah da, yer kaplayann bir
yerde hasl olmasnn art varlktr, dedi. Oysa cevher var olmadan
nce yer akplama ile nitelenmi tir, fakat bir yerde has l olmu deildir. bn. Ayya, cevher yok iken yer kaplama ile nitelenemiyece i
gibi cevherlikle de nitelenemez. Bunun iin, zatlar n niteliksiz ol..
duunu ileri srd.
2) Yok, yok iken bir niteli i bulunup bulunmadnda da ayrldlar. Ebu Abdullah'tan ba kas bunu inkar etti. O ise niteli i bulunduunu savundu.
3) Yokluk olan cevherlerin, yokluk halinde cisim olmakla nitelen.meyeceklerinde birle tiler. Ancak Ebul-Hseyin Hayyat, cisimlikle
niteleneceklerini savundu.

4) Kainatn, kudreti'', bilgin, diri, hikmet sahibi, peygamberler

58T gnderen bir yaratan olduunu bildikten sonra da var olup olmadn delil ile bilinceye kadar phe etmemizin mmkn oldu unda
ittifak ettiler. nk "yok"un msbet bir nitelikle nitelenebilece ini
kabul ettiklerinden, Yce kallah' n zatnn bilen olmak, kudret sahibi
olmak gibi niteliklerle nitelenmesi de "var" olmas n gerektirmi olmaz.
20a Bunun ayr ca delile ihtiya! vard r. Geri kalan d nrler, bunun
(A) bilmemezlik (cehalet) oldu unda birle tiler. Yoksa hareket ve skn
halinde olan cisimlerin varl nn bilinmemesi gerekir. Ba ar Allah'tandr.
3 NC MESELE:
Var ile yok aras nda bir vastann olmadna inanrz. Bizden
nce Kad ve imaml-Harameyn ile Mutezileden Ebu Ha im ve ona
uyanlar, buna aykr olarak bir vas ta ortaya koyup ona "hal" dedikten sonra onu, "varl k ve yoklukla nitelenemeyen fakat var' n bir
niteliidir" diye tan mladlar.
Delilimiz : Apa k bilinir ki, akln gsterdii her nesnenin, her
ne suretle olursa olsun bir trl gerekle mesi ya a) vard r, veya b)
yoktur. a) Birincisi, "var" oland r. b) kincisi de "yok" oland r.
Buna gre iki ksm arasnda vasta yoktur. Yoksa var ile yok'u anlattmzn dnda aklarlar ve o zaman belki o te'vile gre vas tann oldu u anlalr. Ama tart ma da lfzi olur.
ki ekilde delil getirdiler :
56

1) Birinci delil.
Varln varlar aras nda ortak bir niteli i olduuna delil getirdik. phe yok ki, var olanlar mahiyetleri ile birbirine ayk rdrlar.
Ortaklalan nokta, ayr lan noktadan ba kadr. Nesnelerin, varl 59T
mahiyetlerinden. ayr dr. Sonra bu varl k (a) ya yok'tur. veya var'd r,
(b) ya da ne yok'tur ve ne de var'd r.
(a) Birincisi muhaldir. Zira, var olu luk, yok olulua eliiktir.
Bir nesne eli iinin. (nakiz) ayn olamaz.
(b) kincisi de muhaldir. Zira varl k var olsa, var olu ta dier
varlara e it olurdu. phe yok ki, bir ynden mutlaka onlara ayk r- 129b
dr. Ortakla lan nokta ayrlan noktadar. bakadr. Varlk ile var (F)
olan mahiyetler arasnda ortak var olu luk, varln kendisi ile ayrld varln mahiyetinin zelli ine aykrdr. Yoksa varl n baka
bir varl olmu olur ve zincirleme gerekir ki, bu muhaldir.
Bylece anlattmza gre varl n ne var ne de yok oldu u
anlalm oluyor.
2) kinci delil:

Tr olan mahiyetler cinslerde ortakt r. Bu ise, "Hal"e inanmay

gerektirir. (nerme) birinci k sm (konusu) ekilde aklanr.

13b
(C)

(a) Birincisi siyahlk ve beyazl k renklilikte birle irler. Buradaki ortaklk yalnz isimde de ildir. nk, biz siyahhk, ve harekete
bir ad versek, siyahlk ve beyazl a bir ad takmasak, fakat siyahl k 20b
ile beyazlk arasnda olan cinsce uygunluk, siyahl k ile hareket aras n- (A)
da mevcut olmad n zorunlu olarak bilirdik. Bundan dolay lafzi
ortaklk ,btn dillerde amaz bir kanun olmaz. Bu trl bir ortakl k
(itirak) btn dnrlerce bilinir.
,

(b) kincisi, deiik bilinen nesnelerle ilgili ilimler de muhte- 60T

liftir. Sonra, biz ilmi yle tan mlarz ki, ncesiz (kadim) ilim, sonradan olan ilim ile, cevheri bilme ve ilintiyi bilme iine girer. Tan mlanan lafiz deil, manadr. Buna gre bilmeklik, bu de iik mahiyetler arasnda ortak bir niteliktir.
(c) ncs, deriz ki, mmkn ya cevher veya ilintidir. E er
"ilinti olma" tek bir nitelik olmasayd , blmleme (taksim) s nrlayc olmazd. Nitekim, mmkn ya cevher ya siyahlk veya beyazlktr, szmz s nrlayc bir blmleme deildir.
nermenin ikinci k smnn (yklemi) aklanmas da yledir:

57

Bu mahiyetlerin baz ynlerden ortak ve di er ynlerden muhtelif olduu sabit olunca, iki yn (a) ya vard r, (b) ya yokturlar, (c)
yahut ne vard rlar ne de yokturlar.
(a) Birincisi btld r. Yoksa ilinti ilintide mevcut olur.
(b) kincisi de btld r. nk biz, zorunlu olarak bu nesnelerin
srf yokluklar olmadklarn biliyoruz.
(c) ncs kalr ki, istenen de budur.
Birinci delile cevap:
Varln ortak bir nitelik olup olmad na dair bir tart ma yukarda geti. imdi ona yardm ederek deriz ki; niin "varl k" var
olmasn? nk "varlk" var olsayd, var olmakta, var olan mahiyetlere e it ve onlarn zelliklerinde onlardan ayr olurdu, ve byle
olsayd zincirleme gerekirdi szne kar zincirlemenin, ancak, iki
nesne sabit bir nitelikte ortakla r ve sabit ba ka bir ynden de ayr lr61T larsa olur. Yoksa, aralar ndaki ayrlk, yok olan bir nesnede ise zincirleme gerekmez, deriz. Bunun a klanmas yledir:
21a
(A)

Varlk var olmaklkta (mevcudiyye), var olan mahiyete ortak

olur ve yokluk olan bir kay tla onlardan ayr lr. Yani, varlk yalnz
bana her ne kadar var ise de, onunla birlikte ba ka bir nesne yoktur.
Var olan mahiyet, her ne kadar var ise de, fakat var olmakl k ad ile
birlikte baka bir nesnesi daha vard r ki, o da mahiyettir. Durum
byle olunca, varln baka bir varlkla var olmas gerekmez, onun
var olmakl mahiyetinin ayn olur. Buna gre zincirleme kesilir.

"Hal"i reddedenler yle diyor. "Hal"i isbat edenlerin ihtilflarma ramen, delillerinin hlsas nn tek bir kelimede karar k ldn grdk, o da udur: Hakikatler zellikleriyle birbirinden ayr lr
ve genellikleriyle ortaklarlar. Ortakla lan nokta, ayr lan noktadan bakadr. Sonra bunun var da ve yok da olmad n aklad lar.
15a Bu suretle orta terimi (vas tay) ispat edip yle dediler; Bu, sonsuza
(C) gidecek kadar halin baka bir hali oldu unu gerektirir. Zira ispat
ettikleri bu hal phesiz zellikleriyle birbirine ayk rdr, ama "hal"
olmann umurniliin.de eittirler. Ortakla tklar nokta ayrtklar
noktadan. bakadr. Bylece sonsuza kadar gidecek olan halin bir
hali olmas gerekecek.
"Hal"i ispat edenler iki ekilde cevap verdiler.
(A) Birincisi o unluun (cumhur) dayand nesnedir. Hal,
benzeme .ve ayrma ile nitelenemez, (B) kincisi, zincirlemeyi be58

nimsemektir. Hal'i reddedenler, birincisinin (A) ok zay f olduunu 62T

sylediler. nk akl n gsterdii her iki nesneden biri tasavvur(F)
edilince brnn tasavvur edilmesi ya (a) gerekir veya (b) gerek- 130a
Me2.. Birincisi (a) benzer oland r. kincisi (b) ayr landr. Varl ispatlan.an, iki nesnenin benze me ve ayrma ile nitelenemiyece ini
ileri srmenin samalk olduunu biliyoruz.
(B) kincisi, zincirlemenin benimsenmesi de bt ldr. nk
biz, onu doruladmz zaman ncesi olmayan olaylar iptal etme
yolu bize kapanr ve ncesiz (kadim) yaratan ispat kap s da kapanr.
Bunlarn hepsi samalktr. Bu, her iki tarafn szlerinin hlsas dr.
Benim diyeceim udur: Bu ilzam, hle inananlara ynelmez.
Zira biz, mesela akl n ve karaln var olmakta birle tiklerini ve
kara olmak, ak olmakta ayrtklarn anlattk ve ortaklalan nesne
ile ayr lan nesnenin tek bir nesne olmalar doru olmad gibi
yokluk (selbi) olmalar nn da doru olmayacan biliyoruz. phesiz, iki sabit nesne ispatlam bulunuyoruz. Biri, "karal k" olmas,
br karal n "varl"dr. Var olmak ve kara olman n her ikisi,
hakikatlarna gre ayrr ve "hal" olmalarnda ortaklarlar. Oysa (A)
"Hal olma" sabit bir nitelik deildir. Bundan dolay , "hal"in "var 21b
olmyan ve yok olmayan" nesneden ba ka bir manas yoktur.
Eer, ortaklama, yokluk olan bir nitelikte ise, "hal olma" varlk ile duran bir nitelik olmas gerekmez. Bunun iin harin ba ka bir
hal'i olmas laz m gelmez. Hal'i ispat eden nceki ve sonrakilerin bu 63T
ilzam savmaktan ciz olduklar halde, onlarn ilzam edilmesinin
savuturuldu u ortaya kt. "Bizi buna hidayet eden Allah'a
hamdolsun, Allah bizi hidayete eri tirmeseydi biz hidayete eremezdik ".
,

kinci delile cevab:

Ortaklalan ve ayrlan nesnelerin var olmalar niin doru
olmasn? diyebiliriz.
ilintide var olur" itiraz na kar, bunun "var" ve
"yok" aras nda bir "orta" nesneyi ispat etmekten akla daha yak n
olduunu syleriz. Hal'i reddedenlerin bu delili saymak hususunda
harin ba ka bir hal'i olmasnn gerektiine dayanmalarnn zayfln! artk renmisindir.
Filozoflarm. bu konuda ba ka bir yolu vard r. Onlar, d arda
basit trlerir. (nevi), kendileri ile var olduklar cinslerin ve ayr klarm
1. Araf, 42

59

(fasl) d arda (ayan) de il, zihinde var olduklar n sylerler. Onlara, e er zihni hkm, d a uygunsa, hal'i ispat edenlerin iddias
tekrar sz konusudur. Yoksa, bu samad r, ona itibar edilmez. Ba ar
Allah'tand r.
HAL' KABUL ETMENIN SONUCU:
15b
Alimliin ilimle nedenli bulunmas gibi, bir nesneye hal'in s(C) btu, o nesnede bulunan bir "var" ile nedenlenmi (muallel) olur
veya karaln karalk olmas gibi nedenlenmi olmaz. Birincisine
nedenlenmi (muallel) hal, ikincisine nedenlenmemi hal dediler
ve onlarn zat bakmndan eit ve bu haller ile ayrm olduklarnda
birletiler.
64T

Bizden hal'i ispat edenlere gre, varl k, zatn kendisidir. Mutezileye gre ise o, bir niteliktir. "Yok"un bir nesne oldu unu ispat
etme inanc buna dayanmaktad r. Hal'i ileri sren sze dayanarak,
benim setiim, bunun batl olmasdr. nk, ister arkada larmzn
dedii gibi "varlk" zat olsun, ister mutezilenin dedi i gibi zat'dan
22a ba ka bir ey olsun, eer zatlar ortakla m olsa, benzeenler gerekle(A) rin hepsinde, zorunlu olarak e it olacandan, birine sylenebilen
dierine de sylenmi olacaktr. Bu durumda, ncesizin (kadIrr )
sonradan olana ve cevherin, ilintiye (raz) ve tersine olarak birbirine
dnmeleri gerekir. te bu imknszdr ve belli bir zat n belli bir
nitelie mahsus olmas, a) bu sebebsiz ise, mmknn iki tarafndan
birinin dierine sebepsiz yere tercih edilmesi gerekir ki, bu muhaldir.
b) Eer bu tercih bir eyden, tr ise ve bu ey de zat ise, di er zatlar
arasnda o zat n kendisinin tercih edilmi olma niteliine dair olan
tartma yeniden ba lar. Bu tercih sebebi zat olmay p ta bir zat n
nitelii ise, o zaman o zat n o nitelie mahsus olmas meselesi ortaya
kar. Fakat, zellii, zat kabul edip ortakla tklar noktay nitelik
yaparsak zorluk savulmu olur. nk ayr an nesneler bir gerekli
nitelikte birleebilirler. Fakat e it olan nesneler, gerekli niteliklerde
ayramazlar.

60

FLOZOFLARA GRE VARLARIN BLCNMESI

Var olan ya znden (zat) dolay sbtu gereklidir ki, bu Allah
Tealadr. Veya z bakmndan varl olurludur (mmkn), bu da
Allah'tan ba ka olan hereydir.
Eer z bakmndan. gerekli (vacib) olan n, asl varlkta di- 65T
er var olanlara e it olup gereklilikte (vcb) onlardan ayr lr, or- F
taklalan nokta, ayrlan noktadan ba kadr, buna gre varl k ge- 130b
reklilikten baka bir eydir; nk biz "gerekli var" szmz ile "var
olan var" szmz arasndaki fark kavram. Eer varlk gereklilik
olsayd, fark kalmazd . yle ise gereklilik varlktan baka bir ey
olduu sabit olur, denirse, deriz ki, aralar nda ya (a) s k bir ba
(mlzemet) yoktur veya (b) vard r.
Birincisi (a) muhaldir. Yoksa her birinin di erinden ayrlmas
mmkn olur. Buna gre varl n gereklilikten. (vcb) ayr lmas
mmkn olur ve byle olan her nesne znden (zat ndan) tr gerekli (vcib) olamaz. Ayn ekilde gereklili in varlktan ayrlmas da
mmkn olabilir. Bu ise imkans zdr. Zira gereklilik varln niteliidir. Ve nitelenen (mevsuf) olmadan nitelik var olamaz.
kincisi (b) aralarnda sk bir ban (mlzemet) bulunmas dr. Her ikisinden birisinin dierine muhta olmas , dngnn imkanszlndan dolay, muhaldir. Varln, gereklilii gerektirmesi de
muhaldir. Yoksa her var (mevcut) olan, gerekli olmal dr. Bu ise 16a.
eliiktir. nk gerekliin nedenli olmas lazm gelir. Zira her ne- (C)
denli, zne gre, olurludur ve znden dolay olurlu olan her nesne,
nedenine gre gereklidir ve gereklilikten nce sonsuza do ru gereklilikler icab eder, bu ise muhaldir. Gereklili in, varl gerektirmesi
de imkanszdr. nk gereklilik, varl n nitelii ve naslldr. 66T
Bunun iin gereklilik varl a muhtatr.
Eer varl k ona muhta olsayd dng gerekirdi ki, bu imkans z- (22b)
d r. Her ikisinin de bir nedenin nedenlisi (malul) olmalar da imkan- A
61

szd r. Zira bu neden (a) ya iki nedenli ile nitelenmi tir, (b) yahut
ta neden her ikisinin niteli idir (c) veya nitelenmi de deil, nitelik
de de ildir.
Birincisi (a) muhaldir. Yoksa, var olmayan ve gerekli olmayan
gereklili in ve varl n nedeni olurdu. Fakat, var olmayan yok demektir. Buna gre yok olan n gereklilik ve varl k iin neden olmas eliiktir. nk gerekliliin nedenlenmi olmas lazm gelir. Bu ise yukarda geti ine gre imkans zdr.
kincisi (b) de muhaldir. Yoksa bu lzumun nas llndaki zorluk yeniden balar.
ncs (c) de muhaldir. nk znden tr gerekli olan
yarn ayrk nedene muhta olmas gerekir ki; bu eliiktir. Gerekliliin olumsuzluk olduu sylenemez. nk varl k onunla pekiir.
Oysa bir nesne eliii (nakz ) ile pekiemez. Yoklua yklem olmas ndan tr, yok olmaktan ibaret olan gereksizli in (Lavueb) eliiidir. yle ise gereklilik varl ksal olur. Gereklili in (vucb) olumsuz
olduunu kabul edelim, fakat gereklili in, varl gerektirmesi imkanszdr. Zira yok'lu un varl gerektirmesi imkanszdr, varln vucbu gerektirmesi de yledir. Yoksa her var olan gerekli (vcib) olmu olur.
Cevab : bu, varln gerekli ile olurlu ara. nda ortakla a olmasna ba ldr. Yukarda geti i gibi bu btldr.

62

ZATI BAKIMDAN GEREKLI OLANIN

( V lCIBUL-VUCD
) ZELLIKLERI ONDUR
1(a) Mesele:
Bir nesne hem znden dolay ve hem bakas ndan tr gerekli
olamaz. nk ba kas ile olan, o bakasn n yok olmas ile yok olur.
zden tr olan bakasnn kalkmas ile kalkmaz. Ikisini bir araya
getirmek imkns zdr.
2(b) Mesele:

67T

z ile gerekli olan ba kasndan birleik olmaz. Zira her bileik

olan cZ'ne muhtat r. Cz'i ise kendisinden ba kadr ve her bileik
olan bakasna muhtat r. Bakasna muhta olan her nesne z ba
kmndan mmkndr. z bak mndan mmkn olan, z bak m ndan gerekli (vcib) olamaz.
3(c ) Mesele:
z bakm ndan gerekli olan ba kas ile birlemez. Yoksa, kendisi ile birletii br cz aras nda bir iliki olur. z bakmndan
gerekli olann bakas ile ilikisi olmaz.
4 (d) Mesele:
znden tr gerekli olan n varl , mahiyeti zerine art k
olamaz. nk o varl k, mahiyetten msta ni ise, varlk onun nitelii deildir, o mahiyetten mstagni de ilse, zne gre mmkn ve
bir meire muhta olur. Ve e er o messir mahiyetten ba ka ise,
znden tr gerekli olan ba kas ile gerekli olmu olur. Eer o
msessir bu mahiyet ise, o gereklilik (vucb) varl gerektirirken
ya a) vardr veya b) yok'tur. Birincisi (a) muhaldir, zira mahiyet
bu varlkla var olsa, tek varl k kendisinin art olur. E er, mahiyet
varlktan bakas ile var ise, mahiyet iki defa var olmu olur. Sonra

63

bu varla dair sylenen sz- , birinciye dair olan szr. ayndr. Ve

16b bunun iin zincirleme gerekir. (b) E er var de ilse, bu da muhaldir.
(C) nk, eer yok olann varla messir olmas n uygun grrsek,
A Allah Teal'rum filli i ile kendi varl na delil getirmek bizim
(23a) iin mmkn olmaz. nk, yok'un var'a tesiri a ka btldr.
68T
Bunun itiraz , varlk art olmadan, mahiyet iin ona messir
olamaz, sonra varl n gz nnde bulundurulmamas ndan yokluun mahiyete girmesi gerekmez. nk, mahiyet, mahiyet olarak
ne vard r ve ne de yoktur. Bu, olurluda (mmkn) dedikleri gibidir.
Onun mahiyeti, baka bir varlk art olmadan, varl a kabiliyetlidir.
Yoksa, zincirleme meydana gelir ve varl a kabiliyeti olann yok
olmas da gerekmez. Tersine bir nesnenin bir anda hem yok ve hem
de var olmas gerekir. Varl gerekli olann, varlnn mahiyeti
zerine art k olduuna delil, varlnn bilinen ve mahiyetinin bilinmeyen olmasdr. Zira bilinen bilinmeyenden ayr dr.
5-(e) Mesele:
znden dolay gerekli olann (vcib bizatihi) gereklili i kendi
zerine art k olmaz. nk, e er gereklilik varl gerektiriyorsa
fer'i olan, as l olana asl olur ki, bu muhaldir. Eer, varlk tabi ise, z
bakmndan mmkn olan bakasyla gerekli olur, ve z ile gerekli
olan z ile olurlu (mmkn) olmu olur ve bu durumda z bakmndan gerekli olann z bakmndan olurlu olmas daha uygundur.
Ayn ekilde, bu gereklilik, messirinin gereklili inden tr gerekli
olur ye bu gereklilikten nce sonsuza giden ba ka bir gereklilik (vucb) ortaya kar ve imkans z olan zincirleme laz m gelir. Bu u ekilde itiraza u rad : Gereklilik ile olamazl k konularn yklemlere
69T nisbet edilmelerinde birer niceliktirler. Bunun iin konulardan ve
yklemlerden ba ka olup, onlara tbidirler.
6- (f) Mesele:
z ile gereklilik iki nesne arasnda ortak olmaz. Yoksa, bu,
ikisinden birinin brnden ayrld nesneye aykr der ve bylece
her biri, ortakla tklar nesne ile ayrtklar nesneden bilemi olurlar. Eer bu iki cz aras nda bir ballk (mlzemet) yoksa, her ikisinin bilemesi ayr olan bir nedenin sonucu olur ki, bu eli iktir.
Eer, aralar nda gereksinme varsa ve e er hviyet gereklilii lzumlu klyorsa, gereklilik, ba kasnn nedenlisi olur. Bu yanltr. Ve
23b e er bu gereklilik o hviyeti lzumlu klyorsa, her gerekli (vacib)
(A) olan onun ayn s olacak, ve ayn s olmayan gerekli olamayacakt r.
64

Bunun zerine, gereklili in (vudb) sabit olan bir nitelik olduu sylenmitir. Bu yanltr. Yoksa, ya mahiyete giren veya d nda
kalan bir nitelik olurdu ki, ikisi de yukarda geti i gibi doru deildir. nk sabit bir nitelik olsayd sabit olmakta dier mahiyetlere
eit ve zelliinde onlara ayk r olurdu. Zira kendi varl mahiyetinden bakadr. Eer varl ile mahiyetinin nitelenmesi gerekli ise,
gerekliliin sonsuza kadar gidecek ba ka bir gerektiren olacakt r.
Eer nitelenmesi gerekli de ilse olurludur (mmkn). yle ise, z
bakmndan gerekli olan n olurlu olmas, haydi haydi uygun olur,
ama bu eli iktir.
Ayn ekilde zdemenin (taayyn) sbirti bir art k nitelik olmasna gre de do ru olmad inallah gelecektir. Gene de buna yle
itiraz edilmitir. Varl gerekli olan, var olmakta olurluya e it olup, 70T
gereklilikte ondan ayr lr. Varl ile gereklilii birbirinden ba ka
eydir. Bu blmn ba tarafinda zikredilen blmleme yeniden 17a
(C)
balar. Orada, varl n. gerekliye (vcib) ve olurluya (mmkn)
sadece szde ortakla a sylendiinden baka bir cevabmzn olmadn renmitin. Durum yle ise, z bakmndan gereklilik srf
szde ortakla arak, iki gerekliye sylenmesi de niin do ru olmasn?
7(g) Mesele:
Gerekli (vcib) sznn z ile gerekliye ve ba kas ile gerekliye
sylenmesi, szde ortakla ma yoluyladr. Yoksa, z ile gerekli olan
bileik bir nesne olur ve o da ancak olurlu olur. nk ortakla lan
miktar ba kasndan msta ni ise, o bakas yolu ile olan gerekliliin
mahiyetinin tm bakasna arz olmazd , bu ise eliiktir. Eer ortaklalan miktar bakasna muhta ise, z bak mndan olan gereklili i mahiyetinin tm ba kasndan msta ni bulunmam olur.
Buna yle itiraz edilmitir. "Gereklilik denilen nesnenin, z
ile gerekli ve ba kas ile gerekli olana ayrlmas mmkndr. Blnen nesne, phesiz ki, blmler arasnda ortakla lan nesnedir."
Biri yle delil getirebilir. Gereklilik sabit olan bir nitelik de ildir.
Zira sabit olan bir nitelik olsayd , ya z ile gerekli olana ve ba kas
ile gerekli olana manaca ortakla a veya szde ortakla a sylenirdi.
Yukarda getiine gre bu ikisi de batldr. yle ise gereklilik sabit
olan bir nitelik de ildir.
8(h) Mesele:
z bakmndan gerekli olan, her ynden gereklidir. Zira sabit
olan veya yok olan bir nesne ile nitelendi ini farzetsek, bu onun z65

17T nn gereklemesine kfi gelmez. nk o nesnenin kendisi iin meydana gelmesi veya ondan al nmas d bir nesnenin varl na veya
yokluuna baldr. Bylece onun z, bu olu ur veya yoklu un
24a meydana geli ine dayan r. Bakasna bal olana bal olan, baka(A) sva bal olmu , olur. yle ise znden tr gerekli olan (vcib)
bakasna bal olur ve bylece znden tr olurlu olur ki, bu do ru deildir. Bu delil ancak, izafetlerin d arda varlklar olmadn
kabul etmekle yrr.
9(i ) Mesele:
znden dolay gerekli olan yok olamaz. E er bu doru olsayd, o zaman, varl, yokluunun sebebinin yok olmas na bal olurdu. Bakasna bal olan z bakmndan olurlu olur.
1 O (j ) Mesele:
z bakmndan gerekli olan', znn gerektirdi i bir takm
niteliklerle nitelenebilir. nce olan gereklilik yalnz o hviyetin bir
nitelii hissesi olur ve br nitelikler, bu hviyetin gereklili inden
tr gerekmi bulunur. Bu hviyet, hviyet olduka, "birlik" onun
bir "hissesi" niteli i olur. Eer (bu hviyet) birlik ile beraber al nrsa geride "bir" kalmaz.

66

ZU BAKIMINDAN OLURLU (MUMKN)NUN

ZELLIKLERI ALTIDIR
1 (a) Mesele:

137b
(F)

Olurlu - ne ise o olarakhem varl n dnmekten ve hem yokluunu dnmekten eli iklik gerekneyen. nesnedir.
Olurluun (imkn) ileri srlmesinin bir ka ynden imkans z
olduu sylenirse:
1 Birincisi, mesela, karal n. varl (a) ya karal k oluunun
zdeidir (ayndr), (b) veya karal k oluundan bakasdr. Eer (a)
birincisi ise, "karalk" var da olabilir, yok da olabilir "sz" varl k
da var olabilir, yok da olabilir" szmz gibidir. Ama "var, var olabilir" szmz bo bir szdr. nk konu yapt mz "var" ile yk- 72T
lem yaptmz "var" ayn ise, bu 'bir nesnenin, olurlu olarak, kendine izafetidir, ki imkans zdr. E er ayn deil ise, bir nesnenin iki
defa mevcut olmas gerekir.
Var'n yok olabilecei szmz de bo tur. nk bir nesnenin
baka bir esne ile nitelenebilece ine hkmedilirse, bu, nitelenenin 17b
(mevsuf) nitelikle birlikte bulunabilece ini gerektirir. Oysa var ol- (C)
makln yok olmaklkla beraber bulunaca dnlemez. Yokluk
ile kendisine hkmedilmesi do ru olan nesnenin, var' n kendisi olmas imkans zdr.
(b) Eer, gerek olan ikincisi ise, karal n var olabilecei szmzn manaS, yok'un varl kla nitelenebilece ine varr. Yukarda
24b
getiine gre bu muhaldir.
nk, varlk mahiyetten ba ka ise, olurlukla nitelenen ya (A)
varlk veya mahiyet olur. Mahiyetin varl kla nitelenmi olmasna
gelince, bu ten herhangi birisi farzedilirse, olurluk ona nitelik oldu u
farzedilir. Bu olurlukla (imkan) nitelenen ya tek veya bile ik olur.
Eer tek ise, olurlukla ona hkmetmek, o tek mahiyete dnyorsa, o mahiyetin var olup olmamas mmkn olur ve durum, boa
67

kard mz birinci blmeye dner. E er, bileik ise, olurlu un cz'erinin her birinin veya bir k smnn nitelii olmasna dair olan tart 73T ma yeniden balar.
2) kincisi, olurlukla kendisine hkmedilen ya vard r veya
yoktur. Eer var ise, varlikla yokluk birle emiyecei iin, varlk halinde yokluu kabul edemez. Yoklu un meydana gelii imkansz
olunca, varlk ve yokluk imkannn meydana geli i de imkansz olur.
Eer yok ise, o yokluk halinde iken varl kabul de etmez. Ve
bylece varln ve yoklu un imkan hasl olmaz. Varlk ve yokluun
dna kmak (huluv) imkansz olunca ve ikisinden herbiri olurlu a
zt ise, "olurlu u" ileri srmek imkans z olur.
Bu soruyu baka ynden de anlatmak mmkndr. Bu da olurlu olann varlk sebebi ya kendisi ile beraber haz rdr veya de ildir.
Birinci durumda gerekli olur ve ikinci durumda mmteni olur ve
bunun iin olurluu (imkan) sz konusu etmek de mmteni olur.
3) ncs, bir nesne olurlu ise, onun olurlu u a) ya yok olan,
b) veya var olan bir nitelik olur. Birincisi (a) bo tur, nk bu, yok'a
yklem olabilen olursuzluun (la imkan) elitidir (nakz ). Yok'a
18a yklenen de yoktur. Bylece olursuzluk yokluk olur ve iki elitten
(C) (nakzdan) birinin zorunlu olarak varl k olmasndan dolay olurluk var olur.
kincisi (b) de bo tur. nk olurluk sabit olmu olsayd iki
74T
ynden imkansz olurdu.
(a) Birincisi, e er sabit ise, sabit olmakta di er varlklara eit
25a ve olurluk denen zel mahiyeti ile de onlara ayk r olurdu ve bu su(A) retle sabit olu u mahiyetinden art k olur.
Mahiyetinin varhkla nitelenmesi, znden dolay gerekli ise,
olurluk, z bakmndan gerekli bir var olur. Oysa o, olurlunun niteliidir. Varlkla nitelenen nesne vard r. yle ise olurlu vard r. Ve
varl o olurlu un (imkan) kendisinde bulunmas iin arttr. Her
hangi bir varl k iin art olan nesne, ze gerekli olur ki, bunun z
bakmndan gerekli olmas daha uygundur. Neticede zne gre
mmkn olan zne gre gerekli olur ki, bu eli iktir.
Eer mahiyetin varlkla nitelenmesi olurluk yolu ile ise, olurluun baka bir olurlu u olmas gerekir ve olurlu un olurlu u kendisinde artk (zait) olur ve zincirleme gerekir.
(b) kincisi, sonradan olan, varl ndan nce, z bak mndan
olurludur. E er olurluk var olan bir nitelik olsa idi, bir nesne yokluk
halinde var olan bir nitelikle nitelenmi olurdu. Bu ise muhaldir.
68

Birinci soruna cevap olarak bu ancak bir n.esn.en.in varlk halinde varl olurlu veya yokluk halinde yoklu u olurlu, oldu unu syleyene kar ynelir, denmez. Ayn ekilde fiilen nesnenin varl
halinde ikinci anda yok olabilmesini syleyene de bu zorluk gerekmez.
Ikinciye cevap, mahiyetin var olmas art ile yoklua kabiliyetsiz oldu una dair szmzn do ruluundan, bu btnn (mec-. 75T
mu) czlerinden biri olan mahiyetin yoklu a kabiliyetsiz oldu una,
dair szmzn doru olmas gerekmez.
Vncye cevap: olurluk zihinde sabit bir nitelik olup d arda 132a
(F)
gereklemez. Buna gre zikretti imiz gerekmez.
Birinciye iki ekilde cevap verece iz:
1) Birincisi, Gelecekteki olurluk sz irnkan.s zdr. Zira halde
var olan bir nesneye gelecekte yok olabilecek diye hkmedersek ya,
(a) gelecekteki yoklu un olurluu imdiki halde hasl olmutur, denir.
Veya (b) gelecekteki yoklu un imkan ancak gelecekte has l olacaktr, denir.
Birincisi (a) imkanszdr. nk gelecekteki yokluk, gelecekte
olmas bakmndan gelece in hasl olmasna baldr. Oysa gelecein
halde husul bulmas imkanszdr. Buna gre, gelecekteki yokluk, gelecekteki yokluk olmas ndan dolay, muhal olan bir artn bulunmamasna baldr. Ama muhal olana bal olan da muhaldir. yle
ise, gelecekteki yoklu un halde hasl olmas, imkanszdr. Buna gre
gelecekteki yoklu un halde bulunmas muhaldir. Dorusu o ancak
gelecekte bulunabilir, Onun olurlu u (imkanl) halde deil gelecekte olur.

25-b
Eer, bu her ne kadar bu art ile halde meydana geli i imkan- (A)
sz ise de fakat gelecekte imkans z deildir ve biz bu olurluu (imkan) 76T
gelecee gre ispatladk, dersen, ben de derim ki: Olurlu un mahiyeti izafi bir nisbettir, nisbi eyler nisbet olunan iki nesnen.in varl
annda var olurlar. Bu iki nesnenin bir arada bulunmas nn imkanszlndan bu nisbet te imkansz olur.
2) kincisi, gelecekteki yoklu un olurlu u (imkan), ancak gelecek- bulunduu zaman var olur, denmesidir ki bu, bir nesneye bulunduu zamana gre olurlukla hkmetmektir. nk gelecek var olduu zaman hal olur. Ve bu durumda ilk zorluk yeniden ba lar.
Geleekteki olurlu u kabul etsek te zikredilen zorluk savulmu olmaz.
Zira o imdiki zamanda var olup gelecekte yok olabilir, szmz,
69

18b
(C)

hviyetinin kendisine yoklukla hkmedilmesinin imkanl m gerektirir. Eer, hviyeti varl n ayn ise, bu, varln yoklukla nitelenmesine hkm olur ve zikredilen zorluk geri dner.
kinci soruya cevap: Bir nesnenin bir nesneye kabiliyetli olma
art, kabul edenin, kabul edilene ayk r olan bir eyi haiz olmamasdr Mahiyetin varl ve yokluu olurlua zt ise, oysa mahiyet ikisinden de hali olamaz, olurlu a (imkana) z t olmamas imkansz olur
ve bunun iin olurlukla da nitelenmesi miimtenidir.
ncye cevap: Zihnin olurlukla hkmetmesi ya hkmedilene
77T
132b uygun olur veya olmaz. Uygun de ilse bu chillik olur ve sonucu u
(F) olur; Zihnin asl nda olurlu olmayan bir nesneye olurlukla hkmetmitir. Eer uygun ise, nesne asl nda olurlu olur ve bu durumda olurluun varlk veya yokluk olup olmadnda zikredilen zorluk tekrar
ba gsterir. Zira bir nesnenin olurlu olmas o nesnenin
Zihinde olan, olurlukla kendisine hkmedilen nesneye ayk r bir
nesnedir. Bir nesnenin niteli i o n.esneden ba kasnda bulunamaz.
Ancak bir nesnenin olurlu un.un zihinde has l olan bir nesne olu u,
szmzden kasdedilen olurlu u bilmenin zihinde mevcut olmas dr, denirse, bu dorudur. Ama, soru savulmu olmuyor. nk, tar26-a tma olurlu un bizzat kendisi hakk nda olup olurlu u bilmenin hak(A) knda deildir.
Cevap, deien mahiyetlerin olurlu olmas , zorunludur. Zorunlu nesnelerde pheye drmek Sofistlerin phelerinde oldu u gibi
cevap veriblme e demez.
2 (b) Mesele:
Olurlu (mmkn) ayr baka bir sebep olmadan var ve yok olamaz. nk varlk ve yokluk mahiyete gre e it olunca, tercih eden
bulunmadan bir taraf tercih etmek imkans zdr.
Eer, e it olunca tercih eden olmadan tercih etmek mmten.idir,
sznzle, bunun apa k olduunu iddia ediyorsan,z, bu kabule
ayan. deildir. Biz, bu meseleyi, bir'in iki'nin yars oldu unu syleyerek akla vurursak, ikincisinin daha a k olduunu grrz. Aradaki fark, birinciye her hangi bir ynden, bir ihtimalin r z olduunu
gsterir. elit olan n (nakz) ihtimali belirince, tam bir kesinlik kalmaz. Bunun, (burhan) kesin delil oldu unu iddia edersen, nerde o
kesin delil? Bu anlattnun doruluunu kabul edelim ama bir ka
ekilde itiraza u ramtr.
70

1) Birincisi: E er olurlu, messire muhta ise, o i te messirin

messirli'i ya sabit olan bir niteliktir veya de ildir. Bunun her ikisi
de bounadir. yle ise messirlik sz bt ldr.
Bunun sabit bir nitelik olmas nn imkansz olduunu syledik, 78T
nk bunun sabit olmas, ya (a) sadece zihin.dedir veya (b) hem zihinde ve hem dndadr. Birincisi (a) bt ldr, zira zihinde bulunup
da dardakine uygun deilse, cehalettir. Nitekim, asl nda kainatn
ncesiz (kadim) olmad halde, onun n.cesiz oldu una inanan kimse byledir. E er, zihnin messirli e dair hkm d a uygun de ilse,
bu hkm cehalettir. Bir nesne kendine messir olamaz. Ama bir 19a
nesnenin ba kasna messir olmas, o nesnenin niteli idir. Bu ise, (C)
zihin.lerden nce meydana gelmi tir. nk bir nesnen.in. nitelii
bakasnda bulunamaz. Ancak, zihinde var olan, messirli i bilinmektir, fakat yukarda geti i gibi bu bir ey ifade etmez.
kincisi (b) onun d arda sabit olmas dr. Bu da ya messirin
kendisi veya eserin kendisi olur veyahud ikisine de ayk r olur, Birincisi bounadr. Zira, biz, messirin kendisini ve eserin kendisini biliriz,
bununla beraber bu messirin o esere tesir etti inden phe ederiz.
Nitekim, kainat bildiimiz ve Allah' n kudretini de bildi imiz 26b
zaman bunda messir olan n Allah' n kudreti oldu unu ancak ayr (A)
baka kesin bir delil (burhan) ile aralar nda vastann ornad, n
biliriz. Bilinen bilin.meyene ayk rdr. nk Allah Tealnm kal.nata kudretinin messir olmas nn sebebi, kudretinin kendisi de ildir ve nk bir nesnenin bir nesneye messirli i ikisi arasnda bir
nisbettir. ki nesne arasndaki nisbet, ikisinin varl na baldr. Bir
nesneye bal olan ondan bakadr. Ama, messirlik art k bir nesne
ise, ya messirin zat na 'am olan niteliklerden olur veya yle olmaz
da, kendi kendine duran var olan bir nesne olur. E er birinci olursa,
z bakmndan okulu ve bir messire muhta olur. Bir messirin ona
messir olmas kendisine artk olur ve zincirleme gerekir ki, bu muhaldir. Bunun teslim edilmesi halinde, in kanszlk baka bir ynden gere- 79T
kir. nk, zincirleme, ancak sonsuza do ru pepee bir takm nesneler
farzetti imiz zaman dnlebilir. Bu da kendisi ile pe inden oldu u
nesne aras nda bakas yoksa, her birinin kendi arkada nn peinden
gitmesi.i gerektirir ve ancak arkada tarafindan takip edilir. Ama
bu da imkans zdr. nk ncekinin sonrakine tesir etmesinde bir
ortac (mutevass t) vardr, oysa ortac mevcut de ildi, bu eliiktir.
Eer messirlik, (yani messir olma hali) kendi z ile duran bir
cevher ise, bu rnuhaldir. Zira, bir nesnenin bir esere messirli i eser
71

ile messir aras nda bir nisbettir. ki nesne arasnda olan nisbetin, kendi kendine duran bir cevher oldu u dnlemez. Sonra bu kabul
edilse bile bu olurlunun varlna messir ya bu cevher veya o cevher
ya da her ikisidir. Bu durumlara gre, olurlunun varl na messir
olan zatn messirlii kendisine artk olup zincirleme gerekir.
Dorusu, messirliin yok olan bir nitelik olduunun doru olmadn syledik. Zira bu, yoklu a yklem olabilen messir olamamann elitidir (nak z). Yoklua yklem olan yok'tur. Yoklu un
eliti sabit olmad r. yle ise messirlik sabit olan bir nesnedir. nk
messir olmayan bir nesne, messir olmu tur. Messirlik yokken var
27a olmutur. Bunun iin o var olan bir niteliktir. Yoksa, zat alim deil(A) ken alim olduktan sonra filmin var olan bir nesne olmad n 'kabul
80T etsin, bu onun cahilli inin sonucudur. Anlattklarmzla messirliin
sabit olan ve yok olan bir nitelik olmas nn sacmal ortaya kt.
yle ise, messirlik iddias bounadr.
2) kincisi, messir esere ya eserin varl halinde veya yoklu u
halinde tesir eder. Birincisi var var etmenin imkans zlndan tr
btldr. kincisi boun,adr (batl). Zira yokluk halinin ne izi vard r
ve ne de tesiri vard r. nk tesir, messirden meydana gelen eserin
ayni ise, eser olmad ndan tesir de yoktur. E er" baka ise buradaki
sz birincideki gibi bt ldr.
3) iYncs, messirin tesiri (a) ya mahiyete (b) ya varla
(c) veya mahiyetin varl kla ittisaf etmesine olur. Birincisi (a) muhaldir.
nk bakas ile var olan her nesnenin, o ba kasnn yok olmas ile,
yok olmas gerekir. E er karalk, bakas ile karalk ise, o bakas yok
olduunda karaln, karalk olmamas lazmdr ki bu imkanszdr.
Zira, karalk karalktan, baka birey olamaz. Karal k, karalk olarak
karalk olmamakla nitelenir, diyemeyiz, ama, karal k yok olur, fakat
bki kalmaz ' deriz.
.

19b
(C)

nk, biz yle deriz : Karal k yok (fni) olur, dedi imiz zaman bu bir nermedir. Her nermen.in bir konusu ve elbette bir yklemi vardr. Yklemin konuda bulunmas veya bulunmamas (selbi)
ile hkmetme halinde, konunun sabit olmas gereklidir. "Karal k
yok ,oldu" dediimiz zaman "karalk" konudur ve "yok" olma yk81T lemdir. Ve yok olma halinde karal n yerleik olmas lazmdr. Yok
133a
(F) olan karalk ise bu durumda karal n yerleik olmamas gereklidir.
27b "Karalk yoktur" szmz do ru olduunda karal n yerle ik ol(A) mas veya olmamas gerekmektedir ki, bu yanl tr.
72

Ama (b) messirin varla tesir etti inin sylenmesine gelince,

bu da muhaldir. Yoksa bu tesirin yoklu u farz edildii zaman varl k,
varlk olarak kalmaz. Bu da yukar da geti ine gre muhaldir.
t'ncsne (c) gelince, bu, messirin maliyetin varl kla inevsf
olmasna tesir etti inin ileri srlmesidir. nceden deriz ki, maliyetin varlkla nitelenmi olmas, var olan bir i deildir. nk var olan
bir i olmasna gre, z ile bulunan bir cevher olmaz, do rusu mahiyetin bir niteli i olur. 'Ve bylece mahiyetin onunla nitelenmi
olmas onun zerine zait olmasn gerektirir ve bundan zincirleme
lazm gelir. Eer, nitelenmi olmak, sabit olan bir i deilse, asla bir
messirin eseri klnamaz, sonra sabit olan bir i olmasna gre
bir messire dayand nlmas imkansz olur. nk messir ya mahiyete veya varl a tesir eder ve nceki blmleme tekrar sz konusu
olur. Maliyetin ve varln ve ikisinden. birisinin di erine nisbet
edilmesi, messire dayand r lmazsa, varlkla nitelenen rnahiyet,
messirden msta ni olur. B lece tesir etme davas nn batl olduu
anlalm olur.
.

4) Drdncs, eer ol rlunun iki tarafin n birinin dierine 82T

tercih edilmesi, bir tercih ede e muhta ise, yoklu un varla tercihi
bir tercih edene muhta olur. Ama bu muhaldir. nk'tercih eden
tercih etmede messirdir. M' essirin mutlaka bir eseri vard r. Yokluk ise srf olumsuzluktur. B nun iin bir ressire dayand nlmas
muhaldr.
Eer yokluun nedeni, edenin yokluudur dersen, derim ki,
bu yanlt r. Nedenlik, yoklu olan nedensizlik (la illiyye)in eli iidir (mnakz). Nedenlik sab t olan bir nesne oldu u iin, onunla
nitelenen de sabit olur. Yoks srf olumsuzluk, var olan nitelikle nitelenmi olur ki bu muhaldir. Zira yokluk ayrdedilmez, saylmaz ve
hviyeti de yoktur. Bundan tr bir ksmn neden ve bir ksmn
nedenli (malul) yapmak m' mkn deildir.
Cevap: (Olurlunun mahi etine gre iki taraf e it olunca, birinin
sebebsiz hasl olmas imkan.s dr) nermesi apac ktr ve onunla dier apaklar aras nda fark ulmak aklen irrkanszdr. Eer kesin
delil vermee urarsak, deriz ki, olurlu (mmkn) gerekli olmad ka var olamaz. Bu gereklik (vud b) yokken var olunca, var olan
bir nitelik olur ve nitelenen bir var' gerektirir, bu ise olurlu olan
deildir. Zira, varln.dan nce yoktur. Bunun iin, o olurluya gre,
kendisine gerekliin. ilinecei (anz olaca ) baka bir nesneye ihtiya vardr. te bu da muessirdir.
73

20a
(C)

28a
Birinci muarazaya (1) gelince, bu savu turulmu tur. Zira bu
(A) blmleme, varl zorunlu olarak bilinene ynelir. Nitekim yle
83T
Bense; ben bu saatte var olmu olsam, o saatte var olmam, ya yok
olan bir nesnedir, bu imkan,szdr. Zira orada olmak, orada olmamanin eliti (nakz) dr ki bu yok olandr (ademi), yoklu un eliti ise
sabit olmadr; veya orada bulunmam sabit olur. Bu da ya zn ayn dr, yle ise o anda olu u bki kalmad zaman, zat da bki kalmaz.
Yahut da (orada olmam) benden art k (zaid) olur. Ve bu art k olma
da o anda has l olur ve bylece zincirleme gerekir. Bu anda has l
olmas, bu gibi bo (batl) ihtimallere (aksam) gtrn,ce, o anda
asla hasl olmamas gerekli olur. Ve bu blmlemenin apa klar
(bedihiyat) bo a kard anlalm olur.
kinci muarazaya (2) gelince, bu da yledir. nk meydana
koyma (ihdas), her ne kadar sz konusu ise de sonradan olma (huds)
hakknda tart ma yoktur. Zikretti iniz ihtimaller (taksim) bunu
sayar. nk, mesela, yle denir. u ses hdis olursa, ya varl halinde veya yokluu halinde hadis olur. Eer varl halinde meydana
gelmise, var olan var olmu tur. Eer yoklu u halinde hdis olmu sa,
yokluk annda var oldu demektir. Bylece, bu blmlemenin de zorunluklar (zaruriyet) bo a kard anlalmtr.
nc muarazaya (3) gelince, bu da ayn ekildedir. nk
yle denir. u ses meydana gelince, meydana gelen (hdis) ya mahiyettir, ya varlktr, veya varlkla nitelenmi olan mahiyettir. Birin84T cii ise, ses olmayan sese dn mtr. kincisi ise, var olmayan var'a
dnmtr. ncs de bylece bu ihtimalin sama oldu u
sabit olur. Artk bu blmlemenin apa klar boa kard anlalmtr. Burada yle bir zorluk vardr. Apaklar tenkit edenlerin
yle demeleri haklar dr. Bu blmlemenin sonucunun bo olduunu bildiiniz halde, onun ncllerini tenkit etmekten ciz oldu unuzdan, apa klara dil uzatma gerekti.
Drdnc muarazaya (4) gelince, bu da savu turulmu tur.
nk yokluk srf olumsuzluktur. Bunun iin onun tercih ile nitelenmesi imkanszdr. Bundan tr elbetteki bir tercih edene muhta
olmaz.
3 (c) Mesele:
znden dolay mmkn olann iki tarafindan biri kendisine
28b di erinden daha elveri li olamaz. nk bu elveri lilik yannda di(A) er tarafn arz olu u ya mmkndr veya de ildir. Eer mmknse,
74

arz oluu ya bir sebeptendir veya sebebsizdir. E er bir sebebten dolay ise, bu elveri lilik ar basan tarafn bekas iin yeter deildir.
Bununla beraber phesiz, hafif gelen tarafn sebebinin yoklu u gerekir. Eer sebebsiz ise hafif olan mmkn (olur), nedensiz vuku
bulmu olur ki bu muhaldir. nk e it olann bir taraf (mercuh)
hafif olandan daha kuvvetlidir. E itlik annda vuku bulmak imkansz olunca, hafiflik (mercuhiye) halinde imkans z olmayan daha elverili olur. Eer hafif olan tarafn. 'am olmas mmkn olmazsa, a r
basan taraf gerekli ve ye nik olan taraf imkans z olur.
4

(d) Mesele:

z bakmndan olurlu olann tercih edilmesi kendinden nce

gelen bir gereklilik ve sonra gelen bir gereklilik iledir. ncekine ge- 85T
lince, messirden k, kmamasna a r basmadka var olamaz. 20b
Ar basmann bile ancak gereklilik ile beraber meydana gelebile- (C)
ceine delil getirdik.
Sonrakine gelince, onun varl yoklu una zd olduundan
yokluunun olurlu una da zd olur ve bunun iin gereklili i lzumlu
klar. Olurlulardan hi bir nesnenin bu iki gereklilikten (vucb,
imtina) ayrlamyacan bilmelisin. Ama bu gereklilik ierden de il
dardandr.
5

(e) Mesele:

'Messire ihtiyal n nedeni yukarda geti i gibi sonradan olma

(huchs) deil, olurluktur (imkan). nk olu (huol's) var olann
varl/Ida bir nicelik oldu undan, onun varlndan sonradr. Varlk
kadirin olurluya tesirinden sonrad r. Kadirin tesiri de olurlunun kadire
muhta olmasndan sonrad r. Olurlu da muhta oldu u nedenden
sonrad r. Eer neden sonradan olu (hudiss) olsayd , bir nesnenin
kendisinden (drt) mertebe geride olmas gerekirdi.
yle delil getirdiler. E er ihtiyalk nedeni olurluk (imkn)
olsayd, olurlu olan yoklu un messire muhta olmas gerekirdi, ki
bu muhaldir. nk tesir eserin meydana gelmesini gerektirir. Yokluk ise srf olumsuzluktur. Bunun iin eser olamaz. Bunun cevab ,
yokluun nedeni, nedenin yoklu udur; szdr. Burada sylenecek
daha ok eyler vardr.
6 (f) Mesele:
Olurlu (mmkn) olurlu kald ka messirden msta ni deildir. nk ihtiya nedeni olurluktur. Olurluk, olurlu mahiyete zo75

runlu olarak gereklidir. Bunun iin bu mahiyet daima muhtat r.

86T Varl sresince var olma a daha elveri li olur, denemez. Zira biz
deriz ki, e er tercih edenden mstani olan bu elveri lilik olu halinde meydana gelmi ise, olu halinde messirden msta ni olmas
gerekir. E er olu halinde meydana gelmi deilse, o srekli i halinde
meydana gelen bir nesne olur. Bu olmasa, sreklilik meydana gelmez.
Bir nesne, sreklilik halinde bile tercih edene muhtat r.
Buna kar syle delil getirdiler. Eserin sreklili i halinde, messirin onda ya tesiri olur veya olmaz. E er tesirin eseri varsa, bu eser
ya hasl olmu bulunan varlkdr ki, bu imkanszdr. nk elde
olan elde etmek muhaldir. E er yeni bir nesne ise, messir olan yeni
bir nesneye tesir eder, srekli olana de il. Eer onda hi bir tesiri
yoksa, muessir olmas muhaldir.
Cevap : Biz, tesir etmekle yeni bir nesnenin elde edilmesini de il
messirin bki kalmasndan eserin bki kalmasn kasdediyoruz.
Baar Allahtandr.

76

KELAMCILARA GRE VAR'LARIN TAKS M

Var olan ya ncesizdir (kadim) veya sonradan yap landr
(muhdes). ncesiz olan n varlnn balangc yoktur, bu "Yceler
Ycesi Allah"dr. Sonradan olan n varlnn balangc vardr. Bu
da Allah'tan bakasdr.
Filozoflar, "Allah ezelde var idi" szrnzn anlam ya (a)
yok bir nesnedir veya (b) var olan bir nesne (vucudi)dir. Birincisi (a) bt ldr, yoksa "ezelde var de ildi" szmzn sabit olmas
gerekir ve bylece yok, varl ksal bir nitelikle nitelenmi . olur ki, bu
muhaldir. Artk bu anlamn varlksal (vucudi) oldu u anlalnutr. Ama bu ya Allah' n zatnn zdeidir veya bakasdr.
btldr. Zira ezelde olu u, bu anda olu u deildir, yoksa imdiki 87T
ani ezel olur. imdi bulunan her nesne, ezelde de vard , sz 9elikitir.
z bu anda vard r ama ezelde olu u ise, zat zerine art k bir nesnedir. Bu nesne ezelde vard ve ezelde Yce Allah'la beraber ba kas 21a
da vard ; sonra bu ba kasna znden dolay "idi" ve "olur" mana- (C)
lar katlr ki, ite bu da zamand r. Zaman ise ezelde vard r.
Kelamclar, Allah Telan n ncesiz olmasnn mnas, balangc olmayan zamanlar farzetsek, Allah Teal'n n onlarn hepsi ile beraber bulunmasdr, dediler. Bu yle anlatlr. Zaman olu un ve ncesizliin mahiyetide gzn.n.de bulundurulursa, bu zaman ya ncesiz veya sonral olacaktr. Eer ncesiz ise, ba ka bir zaman yoktur,
zaman gznnde bulundurulmadan ncesizlik kavraruhn olur.
Bu, bir yerde d nlebilijiyorsa, her yerde de dii nlsn. Eer,
sonradan olma ise, sonradan olu u iin baka bir zaman gznnde
bulundurulmaz. Zira zaman n, baka zaman yoktur. Sonradan olu ,
zaman gznnde bulundurulmadan zaman iinde d nlrse,
dier yerlerde de benzeri d nlsn.

77

29b
(A)

NCES Z N (KADIM) VE SONRALININ

(MUHDES) ZELLIKLERI
1 (a) Mesele:
88T

Kelmc lar, ncesizin bir file dayanmas nn muhal oldu unda

birletiler. Filozoflar da bunun imkans z olmadnda birletiler. Onlara
gre kain.at, Allah Tealan n fiili olduu halde zaman bak mndan ncesizdir. Bana gre buradaki ayr lk lfzidr. nk kelmclar, ncesizi,
z ile gerektiren (el-mcib bizzat) messire dayand rmaktan saknmad lar. Bunun iin, bizden "hal"i ispatlayanlar Allah Tealann alimliini ve kadirliini ncesiz (kadim) sandlar. Oysa alimlii ilimle ve kadirli i kudretle nedenle tirmilerdir. Ebu Haim,
kadirliin, diriliin, ve var olu un., be inci bir durumda
nedenlemi olduunu zannetti. Oysa hepsi ncesizdir.
Ebul-Hseyn alimliin nedeninin zat oldu unu zannetti. Bunlar, her ne kadar "ncesiz" szn bu durumlara sylemekten sak nyorlarsa da dorusu manay vermektedirler.
Filozoflar, sphesiz ncesiz kainat yce yaratana dayand rmay kabul etmi lerdir, zira onlara gre Allah z ile gereklirir. E er,
Allahn hr irade ile yapan oldu una inanm olsalar da bunu do ru
bulmazlard . Buradan anlalyor ki, hepsi ncesizi ncesiz gerektirene dayand rmann mmkn olduunda ve onu hr iradeli (muhtar) bir zata dayand rmann inkanszlnda birlemilerdir.
2 (b) Mesele:

Ehli-Snnet Yce Allah n zat ve nitelikleri olan bir ka ncesiz

(kadimler) isbat ettiler. Mutezile her ne kadar bunlar inkarda ileri gittiyse de mana bakm ndan onlar kabul ettiler. nk onlar zikre89T dilen be durumun ezelde zat ile beraber sabit oldu unu sylediler.
Bu sze gre ezelde sabit olan ok nesne vard r. ncesizin manas
30a
(A) bundan ba ka bir ey deildir. Allahn z (zat) ve niteliklerinden baka
78

ncesizin bulunduu szne gelince, mslmanlar, bunu inkar etmekte birle tilerse de nakle dayand lar. nk tamanu' delili iki
tanrnn olmayaca n gsterir. Ama diri olmayan ve kdir olmayan
bir kadimin yoklu unu inkar saylmaz.
Harranllara gelince, onlar be ncesizi (kadim) isbat ettiler.
kisi etkileyen (fail), diri olan: "Yaratan" ve "Nefs." Nefisten de hayat
ilkesi olan kasdetmilerdir. Bu hayat ilkesi gksel ve be eri ruhlard r.
Bir tanesi de diri olmayan etkilenen "Heyula"d r, geri kalan di er ikisi 21b
(C)
diri olmayp hem etkilemez ve hem de etkilenmez olan "Dehr" ile "Bo luk"tur (feza).
Yce yaratan n, ncesizliine gelince bunun delili me hurdur.
Nefsin ve hayulamn ncesizli ine gelince bu sonradan olan her
nesnenin bir maddesi bulundu una gredir. Bunun iin e er nefis
sonradan olsayd maddi olurdu, eer maddesi de sonradan olma ise
onun da baka maddeye ihtiyac vardr ve bylece sonsuza gider.
Eer nefis ncesiz (kadim) ise maksat has l olur.
Heyulya gelince sonradan olmu ise zincirleme gerekir. E er
ncesiz ise maksat elde edilmi tir. Zaman olan dehre gelince, bunun
yoklua kabiliyeti yoktur. nk yok denilen her nesnenin varl ndan, sonraki yoklu u zamanl bir sonralktr. Bu suretle zaman, yok
farzedildii anda var olmu olur. Bu ise muhaldir. yleyse, zaman n
yoklu unu dnmek z bakmndan imkanszl gerektirir ki, bu z 90T
ynnden gerekli demek olur. Bo lua (feza) gelince, o da z bak mndan gereklidir. nk znden dolay gerekli olann kalkmasnn imkanszlna sa duyu kantlk eder. $o luk da byledir. nk
eer bu boluk kalkm olsayd, iaretlerle ynlerin ay rd edilmesi
imkansz olurdu. Bu, anlam d dr.
3 (c) Mesele:
Bizden,Abdallah b. Said ncesizli in (kdem) art k bir nitelik
olduuna inanmtr, Kerramiyye sonradan olu un(huds) nitelik
olduuna inanm ki, ikisi de yanltr. nk ncesizlik nitelik olsayd, ncesiz (kadim) olurdu. Sonradan olan nitelik olsayd sonradan
olmu olur ve zincirleme gerekir.
4 (d) Mesele:
Filozoflar, sonradan olan her nesnenin zerinden bir madde ve
sre gemi olduuna inan r. Maddeye gelince, sonradan, olann zerinden olurluk (imkan) gemi tir. Bu, var olan bir nitelik olup kadirin
79

kudretinin ona yetebilmesine ayk rdr. nk kadirin ona muktedir

30b olabilmesi iin, onun kendi zne gre olurlu olmas na baldr.
(A) Eer, niteliin imkan kadirin ona g yetirebilmesinin ayn olsa,
bir nesnenin kendisine bal olmas gerekir. Bylece olurluk (imkan)
var olan bir niteliktir ve olurlunun. (mmkn) varl ndan ncedir.
Bunun iin bir yer ister ve bu yer maddedir. Bunun cevab yok meselesinde geti.
Sreye (mddet) gelince, yle dediler: sonradan olan her nesnenin. yokluu varlndan ncedir. Bu ncelik yoklu un kendisi deildir. nk nce olan "yokluk" sonraki "yokluk" gibidir. Oysa
"nce", "sonra" demek de ildir. Bu varlksal bir nitelik olup var
olan bir nitelenen (mevsuf) ister. Bu olu an (hadis)dan nce, sonsuza
kadar giden "ncelikle" nitelenen bir nesne Vard r. Burada ba langc
olmayan bir takm ncelikler vardr. znden dolay ncelik kendisine gelen nesne; zamand r. Burada ba langc olmayan zamanlar
vardr.
Cevap : Sonradan olan n yokluunun varlndan nce olmas
zaman bakmndan ise, zaman n czlerinin her birinin yoklu u varlndan nce oluu da zamana gre olurdu ve bylece Yce Yaratann zamann bu cznden nce olu u da zamana gre olurdu ve
Allah Tealnn da zamanl (zamanda) olmas ve zamann da zamanl
olmas gerekir ki, ikisi de muhaldir.
5 (e) Mesele:
Yoklukun. ncesize (kadim) denmesi do ru deildir. Bu sorun,
oluma (huds) sorununun ncllerinden biri oldu u iin delilini
orada zikretmeyi uygun grdk.

80

FEYLESOFLARA GRE OLURLULARIN (MMKN)

BLNMESI
Hall, (konan = hululeden) batan mahallin varl na (kvam)
sebeb olabilir. Ya hall mahallin varl n gerektirir, sonra kendisi
onun iine yerletirir, veya eser, messirinin kendisine girmesini
gerektirir. Bu iki durumda dng (devir) gerekmez. Kendisine girenle 22a
varlk kazanan mahalle heyula denir. Kendisine girenle varl k elde (C)
etmeyen mahalle de konu (mevzu) denir.
Bu konu, mahalden daha hususidir, ama yoklu u mahallin
yokluundan daha umumidir. Bunu bildiin takdirde, deriz ki,
mmkn nesne, konuda (mevzu) olursa ilinti (raz), olmazsa cevher
olur. Cevher (mahalde) bir yerde olursa suret olur, veya kendisi
mahal olur, ki bu heylad r veya cevher, heyla ve suretten, birle ik 92T
olur ki, aratrmaya gre buna cigm denir.
Eer cevher olan nesne bir yere konan (hulul eden) olmazsa,
yer (mahal)de olmazsa ve bu her ikisinden bile ik bir nesne de
olmazsa, bu durumda cisimlerle ili ii ynetme bak mndan olursa,
o, nefis=ruh ve cisimle iliii yoksa o, akldr.
lintiye (araz) gelince, bu ya blm veya nisbeti gerektirir ve
ya blm de nisbeti de gerektirmez. Nisbet ise yedi e ittir.
1) Nerede, (eyne) ki bu bir yerde bulun.mad r.
2) Ne zaman, (meta) ki bu bir zamanda veya onun bir k smnda
bulunmadr.
3) zafet ki bu tekrarlanan bir nisbettir (ift ynldr)
4) Mlkiyet, ki kendisi ile yer de itirdii biriyle evrili olur.
5) Etkilemek (fili), bu bir nesneye tesir etmedir.
6) Etkilenmek (infial), bu ise bir nesnenin tesirinde kalmad r.
7) Duru, bu bir cismin, kendi czleri aras nda bulunu tarz ile,
bu czlerin di er cisimlerle olan mnasebetinden meydana gelen
bir durumdur.
81

31a
(A)

Blnmeyi gerektiren ilintiye gelince, bu, bir tam na ortak olan

czlere blnrse, biti ik nicelik (kemmi muttasil) veya bir tan ma
ortak olmayan ayrk nicelik (kemmi munfas l) olur.
Bitiik olan, ya var saylan czleri bir arada bulunur veya bulunmaz. (Bir arada bulunan) birincisi z sabit biti ik niceliktir. Bu da
ya tek buudlu olur, bu izgidir, ya iki buudlu olur, bu ise yzey
(sath)dir, veya buudlu olur, bu da matematiksel cisimdir. z sabit
olmayan yalnz zamand r.
Ayrk (nicelie) gelince, bu saydr.
93T
Blm ve nisbeti gerektirmeyen ilinti ise nitelik (keyfiyyet) olup
drt ksmdr.
o) Be duyu ile duyumlanan nesneler.
b) Nefsani nitelikler
c) tmek iin kuvvet veya tesirlenmek iin kuvvetsizlik demek
olan durum alma (tahayyu)d r.
d) Niceliklere mahsus nitelikler.
Bitiik olanlar doru ve eri izgi gibilerdir. Ayr klar, ncelik
ve bileik gibi nesnelerdir.
Kelamclar, nisbet ilintilerinin varl n inkar etmi lerdir. Eer
izafet var olsayd , bir yerde var olmal dr. Onun bir yere girmesi, o
yer ile kendi z aras nda bir nisbet olup kendi zatndan bakadr.
31b Bu bakas da bir yere yerleince, yerle mesi varlndan artk olur
(A) ve zincirleme gerekir. Olacak her olan (hadis) oldu u zaman Allah
Tel'a onunla beraber o anda vard r. Bu beraberlik var olan bir s fat
ise, yce Allah' n sfatnda oluma gerekir ki bu imkOns zdr. Eer
izafet var olan bir nitelik ise, varl rnahiyetinden ayr olur. nk
varlk btn var olanlar aras nda ortak olan bir vas ftr. Varlnn
mahiyeti iin meydana gelmesi, varl ile mahiyeti arasnda bir izafettir. Bu izafet, var olan izafetin gerekle mesinden nce gelir, ve
bu durumda bir nesnenin kendinden nce var olmas gerekir ki, bu
eliiktir.
Ama bir nesnenin zamana nisbeti, var olan bir s fat ise, o zaman n
baka bir nisbeti olmas gerekir ve zincirleme gerekir. Tesir etme de
byledir. E er tesir etme art k bir nitelik ise, bu nitelik z bak mndan mmkn olup (baka) bir messire muhta olur ve messiri
onda meydana getirdii tesir de baka bir nitelik olaca ndan zincirleme gerekir. Kabullenme de ayn dr. Bu da artk bir nitelik ise, zn
(zatn) onunla vasflanmas baka bir nitelik olup zincirleme gerekir.
82

Filozoflar, varsayma ve gznnde bulundurma ister var olsun,

ister olmasn, mesela; g n yerin stnde bulunmasnn vaki olan
bir durum olmasn bu nisbetlerin sabit oldu una delil getirmi lerdir.
Bu stnde olmaklk yok olan bir durum de ildir. nk bir nesne
sttefde ilken stte olabilir, yok iken meydana gelen "stndelik"
yok olan bir nesne olamaz. Yoksa, yokun yoklu u yokluk olurdu ki
bu muhaldir. yle ise "stndelik" sabit olan bir durum olup zn.
(zatn) kendisi deildir. Zira cisim, cisim olma bakmndan kyaslanarak ba kasna sylenemez. Ama kyaslanarak ba kasna sylenebilir. nk bir nesne st de ilken sonra st olabilir. z (zat) her iki
durumda vard r. Oysa"stndelik" her iki durumda mevcut de ildir.
Sonra eski kelmc lardan Ma'mer, bu delilin kuvvetinden dolay
bu greli (nisbetli) ilintileri ispat etti ve zikredilen zincirlemeleri
reddedecek bir nesne bulamay nca onlar benimseyip biri di eri ile
var olan sonsuz ilintiler ispatlad .
Kelmc lar bunun bat l olduunu ileri srdler. nk var olan her
saynn yars vardr, yars ise tmnden azd r. Bakasndan az olan
her nesne sonludur. yle ise yar s sayca sonludur. Yars sayca sonlu
olan her nesnen.in btn de sonludur. Zira o, sonlu olan n katdr.
Ma'mer, her say nn yars olduunu kabul etmiyoruz. Bu sonlu
olan saynn zelliklerindendir. Bunu kabul edelim.
Ama, niin bakasndan az olann sonlu olduunu ileri sryorsunuz. Allah Tealn n g yetirdikleri (makdurat) bildiklerinden
az de il midir? "Bir Bin'in sonsuz derecede tekrarlanmas "iki Bin'in
sonsuz derecede tekrarlanmas ndan daha az de il midir?
Deriz ki, filozoflarn, nisbetlerin ispat na dair olan delilleri nceki ve sonraki'nin var olan nitelik olduklar n gerektirir. Bu ise imkanszdr. nk iki izafet beraber bulunur. ncelik ve sonral k
ancak beraber bulunaca ndan, her ikisinin bulunduklar yerler
de beraber bulunur. Bunun iin nce sonra ile beraberdir. Bu ise
eliiktir. nk biz bugn, gemi gn iin gemi olduuna hkrnederiz. Gemi oluunun anlam olumsuz bir durum de ildir. Zira
gemi deilken gemi olmutur. yle ise bu, sabit olan bir nesnedir.
Onun sabitlii de yalnz zihinde deildir. Biz onu var saysak da saymasak da o gn, kendi ynnden gemi tir. Ve o, gnn kendisinden
ibaret de de ildir. nk o, imdiki zaman iken, gemi deildi.
Gemi olarak nitelenmesi yokluk halinde iken, kendi kendine duran gerek bir ilinti olmas gerekir, ki bu durumda var yokta var
olmu olur. bu ise muhaldir.
83

95T
32a
(A)

96T
23b
(C)

Duru 'a gelince, mesela oturma durumu byledir. Bundan, cismin her bir paras nn yere olan ilikisi ve bakasna dokunmas kasdedilirse, bunun varlnda phe yoktur, bunun d nda btn czlerle var oldu u kasdedilirse, bu imknszdr. nk bir nesne bir
ok yerlere giremez. Niin o czlerin tmne bir olmalar bakmndan, "birlik" .rz oldu, denmesi mmkn olmas n? ve bu durumda
duruun eklinin (czlerin tm) ile bulunmas , birin birden ok
nesnede bulunmas gerekmez. Zira, biz birli in (vandet) o duru la
var olma keyfiyetindeki zorluk, duru eklinin o birlikle var olmasndaki zorluk gibidir. Eer bu nceki baka bir birlik sebebi ile ise, zin32b cirleme gerekir.
(A)
Mlkiyet'e dair sz de byledir.
Bitiik niceliklere gelince alann sath (yzey) manas cismin sonundan (nihayet) ba ka bir ey deildir. Bir nesnenin sonu, o nesnenin yok
olmasdr. Bir nesnenin yok (fni) olmas var olan bir durum de ildir.
Nokta, izgiye dair sylenecek olan da budur.
Ayn ekilde eer yzey (sath) yne blnen cisme giren bir
ilinti olsayd, byle olan bir nesneye giren de yne blnrd, ve
yne blnm olan cisim olurdu, ki bu yanl tr.
Aristoya gre hareketin miktar ndan ibaret olan zamana gelince,
bunun var olmasnn mmkn olmad na bir ka ekilde delil getir97T diler.
a) Eer zaman var olsayd , ya z (zat ) sabit olarak var olurdu ve bu durumda imdiki zaman, gemi in ayn olur, bugn meydana gelenin tufan zaman nda meydana gelmi olmas gerekir ki bu
imkanszdr; veya z (zat ) sabit olmaz, bu durumda ise, ak l, onun
bir parasnn var olduunu, imdi ise bki kalmad na, ve ancak,
imdi onun bir parasnn meydana geldiine hkmeder. yle ise
gemi ve imdi zamandr. Bundan zamann zaman iinde bulunmas
gerekir. Eer zaman var olan bir nesne ise, bundan zincirleme gerekir ve bu imknszd r.
b) Zaman ya gemi tir, ya gelecektir veya haldir. phesiz, gemi ve gelecek yoktur. Hal ise, bu an'dan. ibarettir. An da ya blnr
veya blnmez. Eer blnrse paralar beraber bulunmaz. Bu
durumda var sayd mz var olamaz, ki bu eliiktir. Eer, blnr
deilse, yokluu, phesiz birden biredir, yok oldu u vakit, birdenbire baka bir nesne meydana gelir. Ve bundan anlam birbiri ard ndan gelmesi gerekir, ve bu durumda da cisimlerin birbir pe inden
gelen noktalardan birle mesi gerekir ki, bu ise do ru deildir.
84

c) Eer zaman var olsayd , zne gre varl gerekli olurdu.

Talinin yanll mukaddemin de yanl ln' gsterir. artll yle
aklanr. Eer var olsayd, oysa biz onu yok olabilir sayd mzdan 98T
yok saylm olsun, yokluu, varlndan sonra, ncelikle beraber
bulunmayan bir sonralk olurdu. Bu sonralk, zaman gerekle medike gerekle emez. yle ise zamarun yoklu unu farzetmekten, onun
varl gerekecek. Bu ise imkans zdr. Bu durumda yoklu unu farzetmek, imkan,szl gerektirecektir yle ise yoklu unu farzetmek imkansz olup zne gre gereklidir (vacib bizatihi)., Ancak. zne 33a
gre gerekli oldu unun imkansz olduunu syledik. nk, onun (A)
her bir paras sonradan olan olurludur. Btn, paralar ile mey- 23b
dana gelir. Sonradan olan olurlu ile var olan zne gre gerekli olamaz. (C)
d) Eer zaman mevcud olsayd, mutlak varln ls olurdu.
Zorunlu olarak bir ksm hareketlerin dn var oldu unu bir ksmnn
imdi var olduunu ve bir ksmnn da yarn var olaca n bildiimiz
gibi Allah Tealn n da dn var oldu unu imdi var bulundu unu,
yarn da var olacan ayni ekilde zorunlu olarak biliriz. Bunlardan
birini inkar etmek ciz ise di erini inkar etmek cizdir. Ama, zamann, mutlak varln ls olmas imkanszdr. Zira zne gre deien ise, deimeyene tpkl imkanszdr. Eer deimeyen ise,
deiene tpk tpksna uymas imkans zdr. Eer deienin deiene nisbeti zaman, de ienin deimeyene nisbeti dehir, de imeyenin
deimeyene nisbeti sermed'dir, dersen, bu bytmenin faydas z 99T
olduunu sylerim. nk, "idi" ve "olur"un anlam eer d dnyada (ayan) var olan bir nesne ise, ya zat sabit olur ki, deienlerde
bulunmamas gerektiine gre, eer deien ise, deimeyende var
olmasnnmkanszlna delil getirdim. Bu ihtimal hi bir ifade ile
atlatlamaz.
e) Bu zellikle, Aristonun szn r e karmakdadr. Zaman,
hareketin uzamas= miktarndan ibarettir, oysa hareketin uzamasuun d dnyada varl yoktur. Zira uzama ancak iki nesn.enin var
olduu anda olur. Bu iki cz bir anda olmaz, belki birincisi bulunduu zaman ikincisi olmam, ikincisi meydana geldii zaman birincisi yok olmutur. Eer hareketin uzamas nn d dnyada varh
yoksa, bu uzaman n miktarnn da varl yoktur. nk var yokta
var olamaz. Bu ciheti Gaylanl mam Afdaluddin hulasa etti. Allah
ona rahmet etsin.
Ayrk niceliklere (munfas l kemmiyet) gelince, bunlar var olan
nesneler de illerdir. nk say , birliklerin toplarnndan baka bir
85

anlam de ildir. Birlik, zat zerine art k varlksal bir nitelik olamaz.
Yoksa, bu mahiyetin yani birli in mahiyetinin fertlerinden her birinin bir olmas gerekli ve zincirleme laz m gelir. nk ikilik, iki
100T birlikde var olan bir nitelik olsayd, ya btn ile bu iki birlikden
her birinde mevcut olur ve bu durumda bir'in ikide mevcut olmas
gerekir ve her bir yaln z bana iki olmu olur, ki bu imkanszdr. Eer
iki, birliklere datlrsa, iki birlikten her biri ile var olan, teki ile
24a var olandan ayr dr. Buna gre ikilik bir nitelik olmay p her ikisinin
(C) toplamd r. Bu bylece do ru ise, ikilik, o iki birli in kendisi olsun.
Filozoflar ise, birli in sabit olan bir nitelik oldu una yle delil
getirdiler. Tek insan, tek denmede on insana muhalif, ama ona insan
ad verilmekte on insana ortakt r. Bir olmak, mahiyetten art k bir
niteliktir, yok olan bir durum de ildir. Zira yok olan bir durum
olsayd, okluun olmamas gerektirdi. Eer okluk, yok olan bir
nesne olsayd , birlik yoklu un yokluu olmu olur ve neticede sabit
olan bir nesne olur. E er okluk, varl ksal bir nesne olursa, okluk
birliklerin toplam ndan baka bir anlam de ildir. Birlik, yoksal (ademi) olduu takdirde, yok'lar n toplamnn varlksal bir nesne olmas
gerekli ki, bu imkans zdr. Bu delil ile birlik ve oklu un kendi kendine durabilen varlksal iki nitelik olduklar ortaya kar.
Keyfiyetlerin bir k sm kemmiyet (nicelik) ile ilgili olup mevcut
deillerdir. nk nicenin (kemmi.) varl nn batl olduunu gsteren, onunla duran n (kaim) bt llm da gsterir.
101T

Katlk, cevheri ferdin kabul edilmesine gre birle meden ibarettir. Yumu aklk kar gelmemekten ibaret olunca yok olan bir durum
olur.

86

KELAMCILARA GRE YARATILANLARIN

BLNMESI
Sonradan var edilen a) ya bir yer doldurur (mutehayyiz), b)
ya yer i gel edende bulunur, c) veya hem yer i gal etmez, ve hem de
yer igal edende bulunmaz. Kelmc larn ou bu nc ksm
redetmitir. En kuvvetli delilleri udur : Biz, yer i gal etmeyen (mute- 34a
hayyiz olmayan) ve onda da bulunmayan bir var farz etsek, bu Al- (A)
lah Teln n zatna eit bir varlk olur. Varlktaki eitlikten mahiyette de e itlik gerekir. Bu ise zay f bir delidir. nk ne olmad klarnda ortaklk, benze meyi gerektirmez. Yoksa birbirinden ayr
olanlarn (muhtelif) benze mesi gerekirdi. Zira birbirinden ayr
olan her iki nesne, elbette, kendilerinden olmayanlar' kendilerinden
syrlp atmakta i tirak ederler.
Yer igal edene gelince, kelmc lar bunun ya blnebilen veya
bln.emeyen oldu unu, birincisinin cisim, ikincisinin cevheri ferd 102T
(atom) oldu unu sylediler.
Mutezileye gre cisim, sadece uzun, geni ve derinli i olana
denir. Dedi imize gre, cisim bileik olan nesnedir. Bunun en az
iki cevher (atom)d r. Bu, dil ile ilgili bir konudur.
Yer igal edende bulunana gelince, bu ilinti (raz) d r. Bu ikiye
ayrlr: a) Cans zlarn nitelenmesi ciz olanlar, b) ciz olmayanlar
a) Birincisi be duyudan biri ile duygulanlanlardr.
b) kincisi olulardr.
Duygulanlana gelince, kimi gzle ilk nce duyumlan.an nesneler
olup bunlar renkler ve klard r. Renkler hususunda eskiler, halis olan
siyahlktr, der. Beyaz, karda ve dvlm camda oldu u gibi kk effaf cisinlerin hava ile karmasndan meydana geldi i hayal edilmitir.
Ilerinde halanm yumurtann aknda oldu u gibi ak' kabul edenler
de vardr. Mutezile karksz olan karalk, aklk, krmzlk, sarlk,
yeilikdir, demidir.
In cisim oldu u sylenmitir, ki bu yanltr. Zira cisimler
cisim olmakta e it, kl ve karanl kl olmakta ayr lrlar. Ebu Ali
87

b. Sinaya gre k rengin varl iin arttr. Bize gre k, rengin

24b grlebilmesinin artd r. Bizden kimileri karanl n sabit bir nesne
(C) olduuna hkmetmilerdir.
Karanl a gelince bizden kimi sabit oldu una hkmetti. Bunun
34b en dorusu udur : Karanl k, kl olabilen bir nesnenin olmamas(A)
dr. Zira gece ate in yannda bir insan otursa ve bir ba kas da uzakta
olsa, uzaktaki ate in yannda olan grr ve aralarnda bulunan havay aydnlatc grr. Yaknda oturan uzaktakini grmez ve aradaki havay karanlk grr. Eer karanl k havada bulunan sabit
bir nitelik olsayd durum deiik olmazd .
Bir k sm da kulak ile duyumlan r. Bunlar sesler ve harflerdir.
Harfler seslere ar z olan s ve gibi veya bunlar b ve t gibi nefesi tkamann son annda ve nefesi b rakmann ilk annda meydana gelen
keyfiyetlerdir. Bundan anla lyor ki, harfler sesten ayr eylerdir.
Duygulanlann bir ksm da tad alma (dil) ile alg lanr. Bunlar,
yakclk (biber gibi), aclk, tuzluluk, tatllk, yallk, ekilik, kaslma, yavanllk (tats zlk) dr.
Tenbih:
phesiz yakclk, datr, kekrelik kas lma yapar. Tad duyumu
ilk kavranlanlarn hepsi ya srf tat veya tat ile tada dayanan duyumu ayrmakta birle mitir.
Duyumlanann bir ksm da dokunma ile alglan r. Bunlar s caklk, soukluk, yalk, kuruluk, a rlk, hafiflik, sertlik ve yumu aklktr.
1) Mesele:
Kimi soukluu scakln yokluu olarak iddia etti ki, bu yanltr. nk biz souktan hususi bir keyfiyet alglar z. Bu duyum
scakln yokluu olmaz. Zira yokluk duyumlanmaz, cisim de de ildir. Yoksa, cismin s cakl halinde duyumlanmas soukluu duyumlama olur.
2) Mesele:
Yallk eer filizoflarn dedii gibi engel olamamaktan ibaret104T se yokluk olmu olur. Kolay yap maktan ibaretse varl ksal olur, kuruluk ise onun kar tdr.
88

3) Mesele:
Arlk hareket zerine art k bir iziesnedir. Zira havada zorla
durdurulmu ar bir nesnenin a rln duyarz. iirilmi bir *Ip
tulum su altnda zorla durdurulmu olsa, hafiflik duyarz. Oysa
her ikisi de hareketsizdir.
4) Mesele:
Yumuaklk batrmaya engel olmama manas nda ise varlksal
olmaz.
5 ) Mesele:
Dzgnlk czlerin duru unun eit olmasdr. Przl ise czlerinin bir ksmnn yksek, dierinin alak olmasndan ibarettir.
35a

6) Mesele:

Eskilerin iinde bu duyumlamlanlarm yerlerinden ayr ldktan (A)

sonra kendi kendilerine durabileceklerini ileri srenler vard r. Bunun
reddedilmesi (raz) ilintilerin reddedilmesi ile olur.
Olulara gelince, cevherin bir yerde bulunmas nn sabit bir durum olduuna ittifak etmi lerdir. Denmi tir ki, eer bu yer (hayyiz)
yok ise, cevherin yokda var olmas nasl dnlr. Eer var bir nesne
ise, phesiz o iaret edilen bir nesnedir, bu durumda o ya cevher 25a
veya ilinti olur.E er cevher ise cevherin cevherde bulunmas gerekir (C)
ki, bir giriimlik (tedahl) demektirki.Bu imkns zdr. Ancak, bunu
dokunuma (mumasse) ile a klarlarsa, tart ma kalmaz. Eer ilinti
ise o cevherde mevcuttur, cevherin onda bulunmas nasl dnlr?
7) Mesele:
Bu bulunuun baka bir ekilde nedenlenip nedenlenmiyeceinde ihtilaf etmi lerdir. Gerek olan nedenlenmemesidir. nk
o yerde bulunmas n gerektiren anlam udur. O yerde bulunmas n- 105T
dan nce varl ya vardr veya yoktur. Varsa, o cevherir o yere do ru ynelmesini gerektirir veya gerektirmez. Durum birincisi ise buna
dayanlabilir ve taA ma kalmaz. kincisi ise, bu mana dolaysyla
bir yerde olmas , baka bir yerde olmas ndan daha uygun de ildir.
Ancak ayr bir sebeb vastasiyle ise bu hari. Sonra ilk bahis yeniden
yle balar: Cevherin ancak yerde bulunmas ndan sonra varl
sz konusu ise, onun da varl cevherin kendisinde bulunmas na
dayanr. Eer cevherin o yerde bulunmas o manaya muhtasa, dng gerekir.
89

8) Mesele:
Hareket cevherin bir yerde iken ba ka bir yerde olmasndan
ibarettir. Sldn ise cevherir, bir yerde bir andan fazla bulunmas dr. Buna gre meydana geli i annda bir yerde bulunmas ne hareket ve ne de skr. olur. Ama bunun skn oldu u sylenmitir.
35b Bu ancak hareketin sknun ayn oldu unu sylediimiz zaman
(A) do ru olur. Tartma lafzidir. Bir araya gelme iki cevherin iki
yerde, aralar na bir ncsn.n giremiyece i ekilde, bulunmalardr, ayrlma da aralarna bir ncnn girece i ekilde olmalardir. Bu anlamlarn varlnn delili, cevherin hareketsiz iken hareket
106T etmesidir. Bir nesneden brne de ime, niteliin varln gerektirir. Bu, Allah Tel kh atn, var olacan "biliyor idi" ve sonra
onun mevcut olduunu "bildii" ile bozulacakt r denemez. Ayn ekilde yok'u grmenin imknszln.dan kirat gremez iken, sonra
grr olur da byledir. En kuvvetlisi, kinat yapmam iken sonra
yapan olmas dr. "Yapan olma"n n, sonradan olan bir vas f olmas
imknszdr. Yoksa baka bir sonradan yap lmaya (ihdas) muhta
olur ve zincirleme gerekir. Ayn ekilde deimenin gerekle mesinde
iki durumdan birinin sabit olmas yeter. Oysa siz hareket ve skndan her ikisinin sabit oldu unu iddia ettiniz.
Ama, birinciye yle cevap veririz : zafetlerde de ime, sfatlarda
ve zatta de imeyi gerektirmez. Ikinciye cevap hareket ve skn tek
trdr. nk her ikisinde as l olan bir yerde bulunmad r. Yalnz,
bu bulunmann zerinden ba ka bir yerde bulunma gemi se, bu
harekettir. Eer zerinden ayn yerde bulunma gemi se bu skndur. Her biri ayn trden olup ikisinden birinin sabit olmas ile
25b brnn de ayn ekilde olmas gerekir. Bylece cevherin olu mas
(C) an nda bir yerde bulunmas nn sabit bir durum oldu u anlalmtr.
9) Mesele:
Eski arkada lar birleme ve ayrlmann cevheri bir yere tahsis
eden olu maya aykr olduklarn sandlar. Bu zayf bir gritr.
Zira, ncs aralar na giremiyecek ekilde iki cevherin iki yerde
hasl olmasn dndmz zaman, ikisini birle mi olarak d nm oluruz ve art k bir eye hacet kalmaz.
10) Mesele:
Ierde olann (mahviy) evreleyen (havi) hareketlide istikrarl
durumda iken hareketli olup olmad nda ihtilaf etmi lerdir. Dorusu bu zt itibariyle de il, dolaysiyle (arzi) hareket etmektedir.
90

11) Mesele:
Btn olu lar birbirine kar ttr (z dd), nk bir yerde bulunmay gerektirmi olsalar benze mi olurlar, oysa zddrlar. Tek bir
yerde bulunmay gerektirmezlerse, z d olduklarnda phe yoktur.
Fakat birbiri ard ndan gelemiyecek ekilde olabilir. Nitekim kinci
ve nc ve daha ok yerde olmay gerektiren ile beraber ilk yerde
bulunmay gerektiren olu byledir.
a) kincisi: Canldan bakasnn nitelenemiyece i ilintiler (raz) bir ka cinstir.
A) Biri hayat (dirilik) tir. Bil ki, bundan kasdedilen, mizac n,
duyu gcnn ve hareketin normal (itidal) olmas ise, bu akla yatkndr. Eer nc bir ey ise, tasavvur edilmesi anlat lmal, sonra
varlna delil getirilmelidir.
ounluk, hayatn, ahsn bilmesine ve kudret sahibi olmas na
yarayan bir nitelik oldu unu sand . yle delil getirdiler: E er canl
canszdan bir nitelikle ayrlmayacak olsa, canlnn bilme ve kadir
olma sfat ile vasflanmasna cans zdan daha lay k olmazd . IbnSina Kanun'da felli bir uzvun canl olduunu iddia etti. Onun ha- 108T
yat, duyu gc ve hareket veya g da alma kuvvetidir veya nc
bir eittir. Birincisi bt ldr. nk felli uzvun duyu ve hareket
kuvveti yoktur. kincisi de btldr, zira gdalanma, bazan felli
uzvun canl olmasna ramen ilemez olabilir ve nk bitkide hayat
olmad halde gdalanma gc vard r. yleyse nc bir nesne
olduu sabit olur.
Birinciye cevapta yle bir itiraz ileri srlr. Canl bir zat,
canl olmasna yarayacak bir ey ile ayrdedilmezse, canl olmasna
canszlktan daha elverili olmamas gerekir. Bu, hayata ba ka bir
hayat art komay gerektirir. Orada cevaplar nn tmne buradaki
cevabmz karlktr.
kinciye cevap felli uzvun canl olmas, gdalanma gcnn
bki kalmas demektir. Hayatn baki kalmasna ramen bu kuvvet
yok olabilecek szne, deriz ki, bunu kabul etmeyiz. Niin kuvvet
bkidir, ama i grmekten cizdir denmesi do ru olmasn? Gdalanma bitkide de vardr, szne deriz ki. bitki ve hayvan n gdalanmalarnn tr ve mahiyet bakmndan ayr olmasnda bize yardm ediyorsun.
Ayr olanlarn hkmlerde i tirak etmeleri gerekmez.
91

Mesele:
36b
(A)

Bu nitelii kabl edenlerden kimi "lmn" varlksal bir nitelik

olduunu Yce Allahn u szn delil getirerek ispat etmi tir. "lm ve hayat yaratan" (Mlk, 2). Kimi bunu kabl etmeyip "lm"
109T canl (diri) olabilen.in hayati olmamas ndan ibaret oldu unu ileri srd
ve ayete yle cavap verdi. Buradaki yaratma (halk), takdir etme
manasna olup kudret yetirilenin (makdur) varl ksal olmasnn gerekmediidir. Allah dorusunu bilir.
Mesele:
Mutezile ve filozoflar n hilafna bnye hayat iin art deildir.
Delilimiz, btn czlerde bulunan ya tek bir hayatt r, veya her
bir cz ile ayr ayr bulunan bir hayat vard r. Birinci durumda tek
bir sfatn (raz) bir ok yerlere girmesi gerekir ki, bu imkans zdr.
kincisi de muhaldr. nk czler benze ir. Bir czn hayat nn
var olabilmesi baka bir czn olabilen hayat na bal ise, dier ynden de durum ayn olur ve bundan muhal olan dng lazm gelir.
B) nanlardr. (itikadat) Bunlar, diri olan n iinde buldu u
ve zorunlu olarak onlarla ba kalar arasnda farkll kavrad nesnelerdir. Bunlar ya kesin veya tereddtldr. Kesin olan, uygun
deilse cehalettir uygun ise ya sebebsizdir ki, bu taklitinin inanc dr
veya bir sebebden meydana gelmi tir. Bu ise konu ve yklem taraflarn' tasavvurdan ibarettir, bu, apa k olan (bedihi)d r veya duyumlanan olur ki bu zorunlu (zaruri) oland r; veya istidlal olur ki, bu
nazari'dir. Kesin olmayanda tereddt e it derecede ise bu phedir,
110T biri dierinden ar basyorsa, ar basan taraf zan, hafif (mercuh)
taraf kuruntu (vehim) dur.
Tenbih:
Kuvvet ve zaaf mertebeleri s nrl olmad iin zan ve kuruntu
mertebelerinin de ylece s nr belli deildir.
Mesele:
lmin tarifinde ihtilaf ettiler. Bana gre onun tasavvuru apa ktr. nk ilimden bakas ilimle akla kavuur. Bakasnn onu
akla kavu turmas imkanszdr. Zira zorunlu olarak kendi "varl m bildiimi bilirim." lmin tasavvuru kendi varl ndan bir czdr;
apak olann (bedihi) cz de apa ktr. yleyse ilmin tasavvuru
apaktr.
92

Mesele:
lmin olumsuzluk (selbt) oldu u sylenmitir, ama bu bt ldr.
nk, yle olmu olsa ona zd olann selbedilmesi gerekir. Z d olan 37a
yokluk ise o, yok'un yoklu u demektir ki, bu onun sbtu olur. E er (A)
varlksal (vucudi) ise, yokluu yokluk iin doru olur. Bu durumda
yokluk bilgin olmakla nitelenmi olur, ki bu eliiktir.
lmin lim tarafindan bilinen (malim) eit bir suretin yans mas
olduu sylenmi ise de, bu da btldr. Yoksa, soukluu ve scakl
bilenin s cak ve souk olmas gerekir; grnts ve misli yans mtr, denemez. Zira deriz ki, grnt ve misal mahiyetin tmnde
bilinene eitse ayn saknca gerekir, yoksa szleri manas zdr.
Dier bir nkte
Souk ve sackl kla nitelenen bir duvar n her iksini bilmi ol- 26b
mas gerekir. Mahiyetin bir ey iin has l olmas , o nesne kavran la- (C)
111T
bilecek nesne oldu u zaman kavrama olur, denemez. Zira biz deriz
ki, kavram has l olmann kendisi ise, kavrayan da husul kendisi
iin olan demektir. Buna gre duvar kavram n n hasl olmas kendisinde deil, kendisi kavranabilen olur. Bilinenlerin bir k smn brnden ayrd edebileceimizi delil getirdiler ve bunun sabit olmas
gerekir. nk s rf yoklukta ayrdetme yoktur. Zira bilinen d arda
sabit olmayabilir, yle ise zihinde bulunur. Bunun cevab udur. Bu,
bilinenin btn mahiyetiyle zihinde haz r olmasn gerektirir. Denizi
hayal edenin hayalinde, denizin btn mahiyeti haz r olur. Bu apa k
btldr.
lmin izaf oldu u sylendi, ki gerek olan da budur. Zira bir
eyin "bilen" olmasn anlamak imkn na ancak kar sna bilineni
koyduumuz zaman sahibiz. Ama bunu kabl edenlerden kimi bu
izafete ilgi deyip bu ilgiyi gerektirecek ba ka bir ey ispat etti. Kimi
ilmin bilgin olmay gerektiren bir ilinti (raz) oldu unu syledi. Bilen olmak bilinenle ilgili olan bir durumdur. Bunlar ise durum
ileri srdler. Biz ise ancak bu ilgiyi kabl edebiliriz. Bilen olmak
(limiyyet) ile ilimden hi biri delil ile sabit olmam tr.
Mesele:
Tek bir ilmin iki nesneyi bilmek olup olmayaca nda ihlilf 112T
etmilerdir. Bana gre, e er biz ilmi, ili kinin kendisi olarak tefsir 37b
edersek bu doru deildir. Ama iki nesneden birini bilirken, brn (A)
bildiinin farknda olmayacan dnmek doru olur. Aralarnda
93

ayrlk olmazsa bu doru olmaz. Eer ilmi, ili kiyi gerektiren bir nesne
olarak tefsir edersek bu imkans z deildir. Zira karaln akla zd
olmasna taallk eden ilmin kendisi ikisine ili kin deilse, ikisi arasndaki zdla da ilikin olmayp belki mutlak zdlama a ilikindir.
Bizim szmz o ilme ait deil, zel zdlamaya ilikin ilme dairdir.
Eer her ikisine taallk etseydi istenilen olurdu.
Sonra onlardan bunu ciz grenler tafsilt verip yle dedi:
Her iki nesnenin birinden gafil olunarak, di eri bilinebiliyorsa tek
bir ilmin ikisine taallk etmesi i nkarszdr. Her iki nesnenin birinden gafil olarak br bilinemezse, her ikisinin tek filmle bilinmesi
gerekli olur. Bu tafsilt bana gre manas zdr. nk karal k ve akln zdlamasn bilmek, karalk ve akla ilikinlii sabit olarak akl bilmeden karal bilmenin do ru olabilece ine gre buradaki
ilim iki nesneye taallk etmesiyle birinin bilinmeden brnn bilinebilecei anla lr.
Mesele:
Bilinen (malm) ksaca bir ynden bilinen ve bir ynden bilinmez olan nesnedir. Her iki yn birbirinden ayr dr. Bilinen ynde
kapallk yoktur. Bilinmeyen olan yn ise phesiz bilinmemektedir.
Fakat bu iki yn bir eyde birleirse, zet bilginin tafsilath bilgiye
zt olan bir tr oldu u sanlr.
Mesele:
Ayr ayr bilgilere ilikisi olan ilimler deiiktir, -Allah rahmet
113T
27a etsin-Hocam ve babam buna muhalifti. Delilimiz, delili d nme
(C) medlulu (delil getirilei) bilmeye zd ve delili bilmekle artlanmt r.
nk, cismin ncesizli ine inan, sonradan olu una inanca aykrdr ve cismin mahiyetini, ncesizli in ve sonradan oluun mahiyetini
bilmekle artldr.
Mesele

Btn ilimler zorunludur. Zira ilimler ya ba langta zorunludur veya zorunlu olarak onlar n gerekleridir. E er gereksizliin ihtimali en uzak yn ile bki kal rsa, ilim olmaz. Durum byle olursa
hepsi zorunlu olur.
Tenbih

Asl olan bilmenin kesbi ve fer'i olan bilmenin zorunlu olmas nn ciz olmad nda anla tlar. Yoksa as l olana, phenin 'am olmas
94

annda fer'ide phe meydana gelir. Bylece zorunlu olan zorunsuz

olur, ki bu eliiktir.
Mesele:
ki zddn, zlerinden veya bir engel dolay siyle birlemelerinin
imkanszlna inanmakta ihtilafa d tler. Do rusu kartlk ztidir.
nk sbtuna kesince hkm vermenin art, kart halin sbt
ihtimalinin olmamasdr. Yoksa bu art olmadan onun gerekle mesi imkanszdr.
Mesele:
Kimi "yok" un bilinmez oldu unu sylemitir. Zira her bilinen
nesne ayrdedilir, her ayrdedilen sabittir. yle ise her bilinen sabittir. Buna gre, sabit olmayan bilinemez. Buna yle itiraz edildi.
Yok'un bilinmezlie tahsis edilmesi tasavvur edilmesini gerektirir. 114T
nk tasavvur edilmeyene hkmetmek do ru deildir.
Sonra anlattklarna darda yok olann zihinde var oldu u ile
cevap verdiler. Ama buna kar zihinde sabit olan sabit olandan daha hususidir diye kar lk verilmitir. Burada da yok sabit olur ki,
konumamz buna ait deildir. Ancak, tartma, sabit olmayan' bilme hususundad r. Zira zihindeki sbt bir problemdir. Mesela. Allah
Tealnn erikinin yok oldu unu bildiimiz zaman erikin zihinde bulunmas muhaldr. nk erik, varl zatndan dolay imkansz olandr. Zihinde mevcut olan byle de ildir.
Eer, zihinde bulunan erikleri kendisi olmayp onun tasavvurudur dersen, ben de derim ki, zorluk gene ba lar. Zira tart ma bu tasavvurun ilikisinden domutur. E er, yokluk srf olumsuzluk, ise,
ayrdetme nasl meydana gelir. E er sabit ise sbtu ya zihinde veya
dardad r. Buna dair tart ma geti.
Mesele:
Mehur olan, teklifin dayana olan akl, gereklilerin gere ini,
inkanszlklarn imkanszln bilmektir. Eer akl ilimler cinsinden
olmazsa, biri dierinden ayrlabilir. Fakat bu, asla bir ey bilmeyen 38b
akll kimsenin veya akll olmad halde her eyi bilenin bulunmas- (A)
nn imkansz oluundan dolay muhaldr. Sonra bu, hayvanlar ve 115T
delilerde bulunan duyumlar bilmek deildir. yle ise, akl genel
nesneleri bilmektir. Ak l ile artl olduundan dolay bunlar
nazari ilimlerden saylmaz. Eer akl, nazari ilimlerden ibaret olsayd
95

bir nesneyi kendine art komay gerektirir ki, bu muhald r. O halde

akl, klli apak filmlerden ibaret olur, istenilen de budur.
Buna kar yle dendi: Niin aykrln ayrlmann caizliini
gerektirir dedin? Mesela cevher ve raz birbirinin gere idir. Neden
(illet) ile netice (malul) de byledir.
Bunu kabl edelim. Ama akl filmden ayrlabilir, uyuyan veya
uyank hakknda olduu gibi gerekliklerden hi birinin gere ini,
imkanszlarn, imkan.szln zihinde hazr bulunduramaz. te bu
durumda akln tabii oldu u, duyularn salaml halinde, bu apak
bilinen ilimlerin onun gere i olduu anlalr.
C) Kudret de canllarn niteliklerinden olup hakk mzda onun
kayna uzuvlarn salna ait ise, bu akla yatkndr. Eer ondan
bakasna ait bir ey ise orada tart maldr. Arkadalarmz, hr iradelinin, hareketi, titrek olann hareketinden ay rdedildii ve bu ayrdetmenin bu s fattan (kudUt) ba ka bir ey olmadn ileri srerek
delil getirdiler. Onlara, bu ay rdetme (imtiyaz) (a) fiili ile nitelenmeden nce mi, yoksa (b) fiili ile nitelendi i anda m sabit oldu u
sorulur.
a) Birincisi senin szne gre bt ldr. Zira sana gre fiilden
nce kudret yoktur.
b) kincisi de imkansad r. Zira titreyen titreklik an nda hareketi
116T b rakmaz. Hr iradeli de ayn ekilde bir nesnenin bir anda hem var
ve hem yok olmasnn muhal olmasndan tr hareketin varl
halinde onu brakamaz. Gene bu ay4rdetmenin ne zaman sabit oldu u
sorul1r: Allah hareketi yaratt zaman m yoksa hareketten nce
mi? Birincisi btldr. nk, Allahn yaratt anda fiillerin olu u
zorunludur. kincisi de btldr. Zira hareketin Allah Tealn n yaratmasndan nce olmas imkanszdr. Her iki durumda da hr irade
sabit olmaz.
Bu hr iradenin ne zaman, sebeplerin e it olduu anda m yoksa birinin brnden a r bast anda m olduu Mutelizeye sorulur. Birinci k btldr, zira eitlik annda fiil imkansz, imkanszlk
39a an nda g sabit olmaz. kinci k da muhldir. Zira tercih edenin
(A) bulunduu anda ar basan (rcih) gerekli olur. hafif gelen (mercuh)
imkansz olur ve buna gre gcn varl sabit olmaz.
Mesele:
Mutezilerin hilafna kudret fiil ile beraberdir. Delilimiz, kudret
razdr, }Aids kalamaz. E er kudret fiilden nce olsa, fiili yapmaya
96

kadir olmas muhaldr. nk kudretin varl hali, fiilin yokluudur.

Devam eden yok'lu un kudret yetirilen (makdur) olmas muhaldir
ve fiilin meydana geli hali kudretsizliktir.
yle delil getidiler:
Kfir, kafir oldu u halde iman ile mkelleftir. E er kafir iken
iman etmeye kudreti yoksa, bu g yetirilemeyen bir nesne ile teklif 117T
edilmi olur. Kudrete olan ihtiya fiilin, yokluktan varl a sokulmas
iindir. Fiilin meydana gelmi olduu durumda, fiil var olmu olur
ve fillin kudrete ihtiyac kalmaz. Zira eer kudret, kudret yetirilen
(makdur) ile beraber bulunursa, ya kainat n ncesizli i (kdem)
veya Allah Tealarun kudretinin hadis olmas gerekir.
Birinciye cevap: Bu size de yap lan bir itirazdr. Zira kudretin
varl halinde fiili yapmaya imkan yoktur. Fiilin meydana geli i 128a
halinde de onu yapma kudreti yoktur.
(A)
Eer halde iken, halde i i yapmakla memur de il de, ikinci halde yapmakla memurdur, dersen, derim ki, bu bir yan ltmadr. Zira
bir iin yapan olmas, ya bu iin kendinden meydana geli inin ayn
olur veya onun zerine art k bir ey olur.
Birincisi ise, fiiin var olmasndan nce fail olmas imkanszdr.
Durum byle olunca, ancak ikinci anda bulunacak bir fiili (ilk) anda
yapmakla memur oldu unu sylemek imkansad r.
Eer ikincisi ise, bu faillik sonradan olan bir nesne olur ve faile
muhta olur. in niteliine ait tart ma, birinciye ait tart ma gibi
olup zincirleme gerekir.
Ikinciye cevap: Bu, neden (illet) ve netice (malul) veya art ve
artl (merut) ile bozulur
Vncye cevap; Allah Tealn n fiillerinin varlna tesir eden,
onlarn olu ma annda Allah'n kudretinin onlara ili mesidir. Ama
39b
gemi ilikilerin elbette bir tesiri yoktur. Bunun isnan n kudretinde
(A)
gerekle mesi mmkn deildir. nk onun kudreti baki
118T
Mesele:
Bize gre kudret, kar t (zt) iki nesneye yararl olmaz. Mutezile
buna muhalif kalmtr. Delilimiz, kudret, gc yetmekten ibarettir.
Bu nesneye gc yetmenin anlam u nesneye gc yetmenin anlamndar. ayrdr. nk kudretin iki yana nisbeti e it derecede ise, tercih
eden bulunmad ka bir ie kaynak olmas inkanszdr. Onun iin
97

tmnden (mecmu) ba kas bir ie kaynak olamaz. Bu durumda,

bu tercih edenden nce o, i i yapmaya kudret olmam olur, eer
kudret e it derecede de ilse, o zaman kudret ancak a rbasan (rcih) iin kudret olur. Do rusunu Allah bilir.
Mesele:
Arkadalar mza gre cizlik var olan (vucudi) bir nitelik
ise de, delili bulunmamas ndan tr bu zor bir meseledir.
kudretin yoklu undan ibaret saymakla, tersinden daha elveri li olmadnn sylenmesi de zay ftr. Her ikisinin ihtimal dahilinde olduunu syleyerek yard mc olalm. Zira delil olmadka, o ihtimal
bkidir.
D) Canllarn niteliklerinden irade (istek) ve Kerahet
(Nefret)
nsanlarn bir ksm, iradenin, canl nn (hay) bir eyde menfaati
oldu unu bilmesi, zannetmesi veya ona in.anmas ndan ba ka bir ey
olmadn ileri srmlerdir. Bu btldr, zira biz iimizde bu ilme
dayanan bir meyl buluruz, bylece meyl ile ilim ayr ayr olmu olur.
Irade ile arzu ( ehvet) aras ndaki fark, insan n tabiat ila imekten nefret etti i halde onu istemesicfir.
Mesele:
119T

Kimi, bir nesneyi arzulamak (irade) onun z ddndan. tiksinmek

(kerahet) oldu unu sylemi tir, ama bu do ru deildir. nk, bir
nesn.enin z dd insann akl na gelmeden onu arzulayabilir.
Mesele:

40a
(A)

Azim, bir eyde tereddt has l olduktan sonra kesin bir iradedir.
Sevgi (muhabbet) iradedir. Fakat Allah Tealadan kullar hakknda
olursa, sevab irade etmesi, kullar ndan Allah hakk nda olursa, itaat
irade etmedir, ho nutlua gelince, yalnz irade oldu u sylendii
gibi, itiraz brakmak oldu u da sylenmi tir.
Mesele:
ki zt nesneyi arzulamak aras nda esas (zat) olarak z ddiyet
vardr; ya da inan (itikad)lar konusunda geti i gibi baka yne
evirenin bulunmas dr.
98

Mesele:
radeler, zincirlemenin nne gemek iin zorunlu bir iradeye
varr. Bu, hepsinin Yce Allah n kaza ve kaderine dayand n gerektirir.
E) Kelmi Nefs = Dnme:
Arkadalarmzdan bakas bunu sylemerni tir. Emir, nehiy
ve haber, dnlebilen nesneler olup, her dilde ba ka bir szle ifade edilirler ve o dillerde de iik anlamlar olup harfleri hayal etmekten ibaret de ildirler. nk harflerin hayal edilmesi o manalara
tabidir ve onlarn deiik olmalarna gre bunlar da de iik olur.
Oysa bu mahiyetler asla de iik olmazlar. Emir (buyruk) irade demek deildir. Zira Allah Teala irade etmedi i nesneyi emredebilir
ve emretmedi i nesneyi de irade edebilir. Anla lyor ki, emir, ilim,
120T
kudret ve hayattan ibaret olmay nca baka bir tr olmal dr.
F)

Sizi ve Lezzet:

Sizinin varlksal olduunda ekime yoktur. Sonra Muhammed ibni Zekeriya, lezzetin s zdan kurtulma olduunu sylemitir, bu ise doru deildir. Mesela, insan n gz gzel bir resme ili irse
onu grmekten zevk alr. Oysa daha nce o resimden haberdar de ildi ki, duyduu zevk, o resmi arzu etme s zsndan kurtulma olsun.
ibn. Sina, lezzettin uygun d en nesneyi alg lamak, szmn da zd
olan duymak olduunu sanr. Mutezilenin sz de buna yak nd r.
Mutezile demitir ki; Alglanan nesne ehvetle ilgili ise, uyuz olan n
kanmas gibi onun duygularrlmas lezzettir; e er nefretle ilgili ise,
ylann soktuu kimse iin oldu u gibi, onu alglamak elem verici
olur. Bu gibi szler, sznn kavrama oldu unu kesinlikle ifade etmez.
Filozoflar, bitiikliin ayrlmasnn canllarda sz verdiinde ittifak
etmilerdir. Ben onlara muhalifim. nk ayr lma yokluksal bir
nesne olup, varl ksal bir nesneye sebeb olamaz. bni Sina ikinci
bir sebeb eklemitir. Bu da mizac n bozukluudur. nk sznn
tarifi zt olan alglamadr. Bu tarif ters evrilebilir. bn Sina demi tir
ki, zt olan nesneyi her e it alglama m dr. Bu tart ma lafzlara
dayanmaktad r.
G) Alglar:

40b

Bunlar ilimden bakadr, nk, biz bir eyi grrz, sonra (A)
gzmzden kaybolur. Biz her iki durumda meydana gelen filmle
99

121T bu iki durumdaki fark kavrarz. Grme ilimden baka bir eydir.
Fakat, Filozoflar, el-Kabi ve Ebul-Hseyin, bunun, gz yuvarla nn
grlen nesnenin suretinden tesirlenmesine ait oldu unu ileri srdler. Kelmclar, bu ihtimali tenkit etme zorundad rlar. Bylece
Yce Allahn iiten, gren olduunu ispatlayabilmi olsunlar.
Mesele:
Grme hususunda ihtilaf etmi lerdir. Kimi, gzden nn kmas olduunu sylemitir ki, bu yanltr. Yoksa rzgr eserken
grmenin allak bullak olmas gerekir ve btn nesnelere biti ik olann gzmzden kmas ya da bitiik olan btn cisimler gz bebeimizle arasndaki cisimlere tesiri bulunmas imkansz olduundan
gn yarsnn grlmesi imkans z olurdu. Kimi de grmenin iz
dm (intiba) oldu unu sylemitir. Ancak bu da doru deildir.
Yoksa byn kk nesnede iz d m olamyacandan byk
nesneyi alglayamamz gerekirdi. Yaknlna ramen yakn, uzaklna ramen uza gremezdik. Bu iki gr , grlenin ancak izdm olan suret oldu unu syleyene gerekir. Ama kk suretin
gzde iz d mnn darda byk grleni alg lamak iin art koana bu itiraz yap lmaz.
Mesele:
Filozoflar ve Mutezilenin hilafna duyunun sa l ve grlecek nesnenin ve di er nemli artlarn bulunu u annda bize gre
122T alg lamak gerekmez. Delilimiz Biz by uzaktan kk grrz. Bunun sebebi czlerinden bir k smn grp bir ksmn grmediimizdendir. Oysa btn czleri btn artlarda e ittir. Zira biz
byk cismi grdmz zaman czlerinden herbirini grm oluruz. Her czn grlmesi di er bir czn grlmesine ba l deildir.
Yoksa dng gerekir. yle ise, her birinin grlmesi di erinin grlmesinden mstanidir. yle delil getirdiler: Byle oldu u gerek41a mezse yanmzda grmediimiz bir ok gnelerin ve dalar n bulun(A) mas lazm gelir. Bunun cevab , bu ve btn olaylar n normal cereyan
ettii ile reddedilir.
Mesele:
itmede sesi ta yan havan n kulak zarna ulamas gerekli olup
olmadnda ihtilaf etmilerdir. Filozoflar ve Nazzam' n hilafna bize
gre gerekli de ildir. Delilimiz udur: Dedikleri gibi olsayd kendisi
100

ile aramzda kat bir duvar bulunan kimsenin szn duymazd k.

Zira duvarn deliklerinden giren ve harfleri ta yc olarak kabl
edilen hava ilk ekil zere bki kalmaz ve sesin ynlerinin de alg lanmamas gerekir. Nitekim bir ey ancak bize ulat durumda biz
ona dokunmu oluruz. phesiz sadece dokunmakla bize ula ma
ynn alglayamayz.
Mesele:
Koku alglamas, bazan genize biti ik havann kokulu cisimden kan nesne ile nitelenerek olur ve bazan kokulu cisimden ltif
czlerin ayr lp genzimize ulamas ile olur. Nitekim buharla mada 123T
durum byledir. Bazan orada bulunan kokuyu alg layc kuvvetin
ilikisi ile olur. Bu, ihtimallerin en zay fdr. Zevkin alglanmas hakknda mnakaa gemitir.
Bu arazlar n ksmlarna ksaca iarettir.

101

LNTLERN HKVMLER
Mesele:

29b
(C)
41b
(A)
124T

Kelmclar ve Filozoflar arazlar n (ilinti) intikal etmesinin imkansz olduunda birle milerdir. Zira intikal, bir yerde bulunduktan sonra ba ka bir yerde bulunmakd r. Bu, ancak yer i gal edende
(mutehayyiz) bulunabilir. Me hur esas udur : Biz, 'aram gerekmeyen btn sfatlardan bo olduunu farzetti imiz zaman, bir yere
ya muhta olur veya olmaz. Muhta olmamas bo szdr. Zira byle bir durumda z bakmndan yerden msta ni olur. z bakmndan yerden msta ni olan yere muhta klarak bir nesnen.in kendisine arz olmas muhaldr. Zira zat bak mndan olan nesne, raz
bakmndan olan ile izale edilemez. Muhta olursa ya belirsiz bir
yere muhta olur, ki bu muhaldir. nk d arda var olan gerektiren darda vardr. Belirsiz, belirsiz oldu undan, darda var de ildir veya belli bir yere muhta olur ki, bu durumda ondan ayr lmas
imkansz olur. Aran lan ite budur.
Biri, niin yere muhta olmamas caiz olmasn diyebilir.
z bakmndan yerden msta ni olana, onu yere muhta k lacak bir nesne ariz olamaz, szne kar deriz ki, bize gre ara= bir
yerde olmamasnn gerekti i doru olamaz ki, bunun bir yerde bulunmasna zd olsun. Dorusu z bakmndan bir yerde olmas nn gerekmedii doru olabilir. Bu, ayr bir sebebten tr bir yerde bulunmasna mani deildir.
Bir yere muhta oldu unu kabl edelim, ama, niin belirli bir
yere muhta olsun. leri srdkleri, belli bir cismin belirsiz bir yere
muhta olmas ile rtlm tr. nk tr bakmndan bir olan
bellidir. ahsen bir olan n tr bakmndan bir olan yere muhta olmas bir olan yerin ahs ile taayyun etmesi gerekmez.
Mesele:
Filozoflar ve Mamer'in. hilfn a Kelmclar 'aram. razda var
olabileceinin imkanszlnda birlemilerdir. Delilimiz : Sonunda
102

bir cevhere dayanmal dr. Bu durumda hepsi cevherin yerinde ona

tabi olarak bulunur ki, as l olan cevher olup hepsi onda var olmu
olur.
yle delil getirdiler: Karal k renklilikte akl a ortak olup karahk ve akl kta ondan ayrlr. Birletikleri nesne ayr tklar nesneden
baka bir eydir. Renklilik. karal ktan ayr bir nitelik ama onunla vardr. Her ikisi de vard r. nk yokluk ile varlk arasnda vasta yoktur. Renklilik karalkta bulunan bir razd r. Ayn ekilde razn
(ilinti) bir yere konmas araz n kendisi olmad gibi yerin kendisi de
deildir. Zira yer ile raz, konma (hulul) zihne getirilmeden d - 125T
nlebilirler. Bu "Konma" yok olan bir nesne de de ildir. nk bu
konmamann zdddr. Bu, o raz ile bulunan bir niteliktir. sonra
bundaki tartma birincideki gibidir. Burada her biri di eri ile var
olan sonsuz arazlar bulunur. Bunlar n cevab , aklamas geen
ncllerle verilmi tir. Allah daha iyisini bilir.
Mesele:

Eariler raz n bki kalmasnn imkanszlnda birletiler. Zira

bki kalma niteliktir, Araz bki kalsa aram arazda var olmas gerekirdi. Eer araz n bki kalmas doru olsayd , yokluu imkansz
olurdu. nk bki kald ktan sonra, yok olmasnn gerekli olmas
doru olmaz. Yoksa bir nesne zne gre mmkn iken zne gre
mmteni olurdu. Ama yoklu u caiz- olabilir. Fakat bu durumda bir
sebebi bulunmaldr. Bu sebeb ya (a) varl ksaldr veya (b) yokluksaldr.
a) Varlksal olmasna gelince, bu iki ekilde var olur. 1 Gerek- 42d
tiren olur. Nitekim z dln arz olmasndan tr yok olur, oysa bu (A)
imkanszdr. Zira z ddn bir yere riz olmas iin ilk z ddn orada
bulunmamas arttr. Eer birinci z ddn bulunmamas ikincinin, varl ile nedenlenirse dng gerekir. 2 Hr iradeli ile olur. Nitekim
Allah Teala onu yok eder. Bu imkans zdr. nk yok eden, yok
ettii anda kendinden bir ey kar veya kmaz. E er bir nesne meydana gelmi se, onun bir baka nesneyi meydana getirmekteki tesiri
varlksal (yucudi) olur. Bu sefer, bu var etmek olur, yok etmek olmaz.
Ondan bir n.esnenin kmamas muhaldir. nk kudret sahibinin 30a
mutlaka bir tesiri olmal dr.
(C)
b) Yokluksala gelince, artnn olmamas dar dolay bu da
yok olur. Ama bunun art, bki kalan cevherdir. Cevherin yok olmasnn keyfiyetine dair mnaka a raz n yok olma keyfiyetine dair 126T
103

mnakaa gibidir. Anlal yor ki, bki kalmas doru ise yoklu u
mmkn olmaz, fakat bazan yok olabilirse, baki kalmas imkansz olur.
Birinciye yle itiraz edildi. Bki kalmann raz oldu unu kabl
etmeyiz. Ama kabl edelim. Fakat niin bu gibi bir araz n razda
var olmas doru olmasn?
ikinciye de niin belli bir zamanda baki kald ktan sonra yokluu gerekmemi olsun? Zira size gre raz ilk anda var olmas caiz
iken sonra ikinci anda mmteniye dn r. Bundan dolay 1, ok zaman bki kalp sonra aynen varl nn imkansz olaca bir zamana
gelmi olmas mmkn olmasn? Bu durumda sebebi bulunmadan
yok olabilir. Pekki onun bir sebebinin olmas gerektiini kabl edelim, ama artn yok olmas ile niin yok olabilir, olmas n. Bu u demektir: Bki kalan razlann bki kalmayacak razlar ile artlanm olmasdr. artlarn kesilmesi annda dierleri de yok olur. Bu ihtimali,
zandan baka bir ey ifade etmeyen istikradan ba kas savamaz.
Arazlarm bki kalabileceine yle delil getirdiler. E er bunlar
birinci anda mmkn idiyseler, ikinci anda da yle olurlar. Yoksa,
bir zamanda z bak mndan mmkn olan bir, nesne ba ka bir zamanda mmteni ise, bir zamanda mmteni olan da ba ka bir zamanda gerekli (vacib) olur. Buna gre kainat n var olmadan nce, z
bakmndan varl imkansz iken, sonradan, z bakmndan gerekli olmaya dnmesi ciz olur. Bu durumda yaratan inkar etmek
gerekir ki, o inkar edilmekten ok ycedir.
Mesele:
Ebu Haim'den bakas bir arazin iki yere konam yacanda
birletiler. O, birletirme (telif) iki yere konan bir razd r, dedi ve
aram birden ok yerde bulunmas nn imkans z olmasnda bize muvafakat etti.
Eski filozoflardan bir grup, biti ik bulunma ve yaknlk gibi
42 b
(A) izafetin, iki yerde bulunan bir raz oldu unu ileri srdler.
Delilimiz: Eer aklara gre bir yere konan nesne ba ka bir yere
konan nesnenin ayn olmas ciz olsayd, bir yerde meydana gelmi
olan, br yerde meydana gelmi olann kendisi olurdu. Bylece,
bir cisim iki yerde bulunurdu. yerde konman n imkanszlna
muvafakat etti inden biz ondan aradaki fark ortaya koymas n isteriz. Bitiii ayrmann zorlu unu fili muhtara muhal grmek, bu
imkansz' (bir araz n iki yerde bulunu u) benimsemekten daha uygundur.
104

CS MLERN UNSURLARI VE OLU MALARI

(SIFATLARI)
A- [Birinci nceleme] Unsurlar
Burada bir ka mesele vard r:
Mesele:
Birle ik cisimlerin bir tak m czlerden birle mi olduunda
da phe yoktur. Alg lanan (mahsus) basitin blnebildi inde phe
yoktur. Blnen mmkn ya fiilen blnm tr ya da blnm
deildir. Her iki durumda ya sonlu olur veya sonsuz olur. Bu blm128T
lemeden drt blm ortaya km olur.
a) Birincisi cisim, her biri blnmeyen sonlu czlerden birle mi
olur. Kelnclarn ounluunun fikri budur.
b) kincisi cisim, fiilen sonsuz czlerden. birle mitir. Bu Nazzam' n fikridir.
c) frncs, cisim, birle ik deilse de sonlu blmlere ayrlabilir. Bu reddedilmi bir grtr.
d) Drdncs, cisim birle ik deilse de fakat son buldu u en
kk derecede de blnebilir. Bu filozoflar n ounluunun fikridir.
Delilimiz bir ka e ittir:
Birincisi, noktann. varlksal (vucudi) bir nesne oldu unda ittifak vard r. nk, izgi nokta vas tasiyle ba ka bir izgiye de er.
Deme, vuku bulan bir ey olup s rf yokluk olamaz. Sonra noktan n
blnmez oldu unda ittifak da vard r. Zira izginin sonudur. E er
blnm olsayd, izginin bir ucu iki yarsndan biri olurdu ve o
zaman ucu uc olmam olur ki bu eli iktir. Ayn ekilde hakiki bir
krenin gerekten dz bir dzeye de en yeri blnemez. Yoksa onun
dzeye rastlyan ksm dzey olur ve kre de k eli olmu olur. Oysa
105

bu eli iktir. Sonra bu nokta bir yer kapl yorsa (mtehayyiz) atomun.
(cevheri ferd) varl sabit olur. E er raz ise bulundu u yer blp.rse kendisi de yerinin blnmesi ile blnr. E er yeri blnmezse,
ite istenilen budur.
kincisi hareketin imdi bir varl vardr. Yoksa, gemi de gelecek de olamazd . nk gemi, bir vakitte vard ve hazr idi. Gelecek de yle (var) olmas beklenen nesnedir. imdiki zamanda bulun.129T mas imkansz olan gemi de gelecek de olamaz. Sonra imdiki zaman (haz r) blnmez, yoksa czlerinin bir ksm nce ve bir ksm
sonra olurdu. ki czden biri bulunursa di er cz var olamaz ve var
olan, var olmam olur, ki bu eli iktir. yle ise hareketin imdiki
zamanda bulunan cz blnmez. Onun yok olmas ile blnmeyen
baka bir cz meydana gelir. Buna gre hareket hi biri blnemeyen
bir takm nesnelerden meydana gelir.
Biz deriz ki, blnemeyen bu czlerden her biri iin belirtilmi
ldeki mesafe blnebilir ise, yar sna kadar olan hareket, o hareketin yars olmu olur. Bu, hareketin blnmesi demektir ki, eli iktir. Eer o mesafe blnemezse, cevheri fert (atom) olmu olur.
'ncs, eer cisim sonsuz czlerden bile ik ise mesafenin
bandan hareketle yar sna ulamadan sonuna ula mak imkans z
ve drtte birine ula madan yarsna ulamak imkanszdr. Blmeler
sonsuz olunca, hareket eden, ancak, sonsuz bir zaman iinde mesafenin sonuna gelebilir. Gerekenin. (laz m) yanll gerekilenin (melzum) yanllnu gsterir. Bunun, sonsuz olan czlerin bilfiil mevcut olduunu syleyenin fikrine gre itiraz olaca ileri srlernez.
Biz bu fikirde de iliz. Dorusu bize gre cisim sonsuz blnebilen
tek bir nesnedir. Biz, her hangi tek bir varl n blm kabl edece130T ini ileri srmenin bir ka ynden manas z oldu unu iddia ediyoruz
Birincisi, birli i, zn ya kendisi veya gerekleri ise, z yok olmadan onun izalesi imkans zdr. Yok olup gidenin araz olmas da
31a muhaldir. nk blnebilende bulunan ey, blnmeye kabiliyetlidir.
(C) yle ise birlik kendi zne gre blnmeye kabiliyetlidir. E er kendisi ile baka bir birlik meydana gelecekse zincirleme laz m gelir.
Eer baka bir birlik onun ile meydana gelmiyorsa, o birlik fiilen
blnr. Onunla nitelenen de yledir. Bunun iin cisim bil fiil blnr.
kincisi, biz bir suyu iki yaparsak ve meydana gelen iki suyun
43b daha nce var olduklarn sylersek, zorunlu olarak bilinir ki, ikisin.(A) den biri brnn aynas deildi ki, sonra ona mugay r olsun, yle ise
106

ikisi fiilen vard. Eer ikisinin daha nce var olmad klarn sylersek,
bu iki suyun meydana getirili i ve ilk suyun yok edili i olur. Fakat,
bunun yanll apaktr.
ncs, cisimde varl farzedilen her cz di er czde mevcut olmayan bir zellikle muttas ftr. nk yarmm kesiti, yarmlkla nitelenmi olup onunla ancak kendisi nitelenir. te bir ve drtte
birin kesiti de byledir. Mmkn olan kesitlerden her birinin fiille me ile bir zellii varsa, oysa onlara gre de iik zelliklerce zellik
kazanmak, blnmenin bil fiil meydana geli ini icab ettirir, btn 131T
blnmelerin bilfiil meydana. gelmesi gerekir.
Bir ka delil ileri srm lerdir:
a) Birincisi, yer kaplayan (mutehayyiz) her nesne farz olunabilir.
Onun sa tarafnda olana de en yz, sol yannda olana de en yznden ayr olmas, blnebilir oldu unun delilidir.
b) kincisi, biz blnemeyen czlerden bir yzle birle tirirsek,
sonra bakarsak, iki yzden birini grr brn gremeyiz, grlen
yz, grlmeyen yzden ayr dr. yle ise o da blnebilir.
c) ncs, alt czden bir izgi meydana getirsek ve sa yannn ucu zerine bir cz ve sol tarafin n ucu zerine de bir cz koysak, sonra her birisi hareket edip mesafenin sonuna ula sa, phesiz
her biri dierinden geecektir. Bu her ikisi bir hizaya geldikten sonra ancak, mmkn olur. Bir hizaya gelme yeri nc ve drdnc
ile bititii yerdir. Cz o yere var nca ikisinden her birinin yars
dierinin yarsna temas eder ve paralanma olur.
Hepsinin cevab udur: Anlattklarnz, tzn ynlerinin deiik
olmasn gsterir. Bu zde (zat) blnmeyi gerektirmez. Dairenin
merkezi, dairenin btn czleri ile ayn hizada bulunur. Oysa
merkez blnmeyen bir noktad r.
Mesele:
bn Sina cismin heyla ve suretten meydana geldi ini zanneti.
Bunun manas, yer kaplaman n nesneye konan (hulul eden)
bir nitelik olmasdr. Yer kaplama (tehayyz) suret, yerin kendisi
heyuladr. Atom (cevheri ferd) inkar edilerek aleyhine yle delil 132S
ileri srld. Cisim asl nda birdir, ama ayrlmay kabl eder. Bir
eyi kabl eden elbette, kabl olunan ile beraber bulunur. Oysa bitiiklik, ayrkhk ile beraber bulunmaz. Ayr lmaya kabiliyeti olan 44a
nesne, bitimeye aykr olan nesnedir.
(A)
107

31b
Bunun cevab , niin, ayrmann, saylma, taaddd, birlemenin
(C) de birlik olduunu sylemek ciz olmas n? Bir cisim bitiik iken ayrlmsa, bunun manas bir iken ok, mteaddit oldu, demektir. Ariz
olup yok olan birlik ve okluk taadduttr, ki her ikisi de raz olup
bulunduklar yer cisimdir.
Mesele:

Drar ve Neccar, cismin rnahiyetinin renk, tat, koku, s caklk,

soukluk, yalk ve kuruluktan meydana geldi ini zannetti. Bu ise,
yanltr. Zira yer kaplayanlar, yer kaplama mahiyetinde e ittirler.
Renkleri, kokular ve tatlar ile ayrrlar. Birletikleri nesne ayrtklar nesneden bakadr. yle ise, yer kaplama bu niteliklere aykrdr.

108

B- KINCI NCELEME OLUMALAR

Mesele:
Dnya halk cisimlerin hdis olmas nda iltilf etmilerdir. Bu
hususta mmkn olan gr ler drd a maz.
a) Ya z (zat ) ve sfatlar hdis olur.
b) Ya z ve sfatlar ncesiz (kadim) olur.
c) Veyahut z ncesiz, s fatlar hdis olur.
d) Bunun tersi (z hdis, s fatlar ncesiz) olur.
a) Birincisi, Mslmanlarn, Hrstiyanlar n, Yahudilerin ve
Mecusilerin o unlu unun szdr.
b) kincisi Aristo Thephrastus, Samistiyos, Proclus ve sonra- 133T
kilerden Ebu Nasr Farabi ve Abu Ali b. Sin' a n szdr. Bunlara
gre gklerin zat ve belli sfatlar ile ncesiz (kadim)d r. Hareket ve
duru lardan her biri sonsuza do ru bir ncekinin pe inden meydana
gelmektedir. Unsurlar ve heyula ahsi ile (oldu u gibi) ncesiz olup,
cisimlilik tr bakmndan ncesizdir. Di er suretler de cins bakmndan ncesizdir. Yani ba langc olmadan bir suretten nce ba ka bir
sureti vard r.
c) ncs zaman bakmndan Aristo'dan nce olan filozoflarn szdr. Bunlar Tales, Anaksagoras, Fisagor, Sokratt r. Bu
ayn zamanda btn ift tanr clarn (Seneviyye), ki bunlar Maneviye Deysaniye, Markuniye ve Mahaniyenin, szdr. Bunlar da
iki gruba ayr lr.
1 Birinci grub, maddenin cisim oldu unu zannedenlerdir.
Sonra Tales onun su oldu unu sand . nk su btn ekilleri kabl
edebilir ve sonra da su dondu u zaman toprak ve ince (ltif) oldu u 44b
zaman hava oldu unu ileri srd. Havan n safisinden ate ve duman- (A)
dan da gkler meydana gelmi tir. Talesin bu fikrini Tevrattan ald
sylenir. nk birinci kitapta (Sifr) yle gelmi tir.
109

Allah Teala bir cevher yaratt , ve ona heybetle bakt da onun

czleri eridi ve su meydana geldi. Sonra ondan duman gibi buhar
ykseldi. Ondan gkleri yaratt . Su zerinde bir kpk grnd ondan yeri yaratt ve sonra dalarla onu demirledi.
Anaksimanes bunun hava oldu unu ve atein onun ineeliin.den (lelafet) suyun ve yerin, onun kesafetinden meydana geldi ini
zannetti.
Heraclitus onun ate olduunu ve eylerin tekasf ederek ondan
134T meydana geldiini zannetti.
Bakalar bunun toprak oldu unu ve eylerin incelerek (taltif)
ondan meydana geldi ini ileri srd.
Dierleri onun buhar oldu unu hava ve ate in incelerek su
ve topra n kalnlaarak (teksif) meydana geldi ini ileri srd.
Anaksagorastan onun sonsuz bir kar m olduu ve bunun da
sonsuz cisimlerden ibaret oldu u rivayet edilmitir. Onda her trn
kk czleri vard r. Mesela, ekmek tabiatnda czler, et tabiat nda
czler bulunmaktad r. Bu czlerhn bir ou grlecek ve alglanacak
ekilde birleirse onun sonradan oldu u (hadis olduu) zannedilir.
Bu fikirde olan, bu mezhebi, mizac inkr etme ve istihale zerine
kurmu tur.. Gizlilik ve a ikarlik (Kmun ve zuhur) gr n ileri
srd. Bunlarn kimi bu karmn (Kaos?) ezelde hareketsiz iken
sonra Allah Tealn n onu hareket ettirdi ini ve bu kainatn ondan
meydana geldi ini ileri srerler.
Demokritos, kail atn aslmn kre eklinde, fiilen (ayr lacak)
blnmeye de il, vehmen blnmeye kabiliyetli, znden tr daimi hareket halinde olan kk czler oldu unu sanmtr. Sonra bu
czler zel bir ekilde birbirine rastlam ve bu o ekilde rastlant larndan kinat meydana gelmi olup gkler ve unsurlar te ekkl etmi, sonra da gksel hareketlerden bu unsurlar n imtizalar meydana
gelir ve onlardan da bile ikler oluur.
ki tanrllar (Seneviye) kaniat n aslnm aydnlk ve karanlk
135T
olduunu zannetmitir.
2 kinci grub, Kainatn aslnn cisim olmadn sylerler
ve bunlar da iki frkaya ayr lr:
45a
(A)

Birinci frka:
a) Harraniler olup be ncesizin (kadimin) varl n ispat ettiler.
1 Yce yaratan, 2 Nefs. 3 Heyula, 4 Dehr (zaman) 5Boluk (hala).
110

1Yce yaratarun tam ilim ve hikmet sahibi oldu unu, ona

unutkanlk, yan lma arz olmayacan , n, (gne) kursurdan
tat gibi akln ondan ta acan sylediler. Yce-yaratan tam bir
bilgi ile eyleri bilir.
2Nefs, hayatn kendisinden, n. "kurstan fi krd gibi, fikran bir varl ktr. Ama denemeden eyleri bilmez, bu bakmdan
cahildir. Yce yaratan, nefsin heyulaya ili mee temayl edece ini,
ona ak olacan, duygusal lezzeti aray p cisimle den ayrlmay
istemeyeceini ve kendini unutaca m biliyordu. Yce yaratan n ilerinden biri de tanr hikmet oldu undan, nefis heyula ile ili ki kurduktan sonra, heyulaya ynelmi , onu gkler ve unsurlar gibi bir tak m
birleimler olarak bile im yapm t r. Ama canllarn cisimleriri daha
olgun bir ekilde yaratm tr. Ancak, onlarda bulunan bozuklu un izalesi mmkn olmad ndan yle kalmtr. Bundan sonra Yce ve
Mnezzeh olan yaratan nefse ak l ve anlam verdi. Bu ona dnyas n
hatrlatmaya sebep oldu u gibi heyula dnyasnda kaldka szlar- 136T
dan kurtulamayaca n bilmeye de sebep oldu. Nefis, dnyas nda
says olmayan lezzetlerin, bulundu unu bilince, o dnyaya arzu
duyar ve ayrldktan sonra oraya kp mutluluk ve son derece ne e
iinde sonsuzlu a doru orada kal r. Bu yolla, ncesizli i (kdem)
ve olumay ileri srenler aras nda dolaan phelerin yok olacan
savundular.
ncesizlik (kdem) taraftarlar kinat sonradan meydana getirilmi ise, niin Yce yaratan onu belli bir vakitte yaratm daha
nce ve daha sonra yapmam tr? Eer kinatn yaratan hikmet sahibi
ise, niin dnyay felaketlerle doldurmu ? olduunu iddia etmilerdir.

32b
(C)

Oluma (14d(s) taraftarlar eer kinat ncesiz olsayd , yapandan mstani olurdu ki, bu phesiz batldr, nk kinatta hikmetin belirtilerini gryoruz. Her iki taraf da bu hususta aalamtr.
Ama bu (son) yolla zorluklar kalkm fir. nk hikmet sahibi
bir yaratan kabl ettikten sonra elbette kinat n sonradan olduunu
sylemeliyiz. Fakat niin, bu vakitte yarat ldna itiraz edilirse,
deriz ki, nefis heyulaya o vakitte ili ti ve Yce yaratan da bu ili kinin
bozukluk sebebi olacan bilip, saknca ortaya knca, mmkn
olduu kadar en olgun ekle onu dndrrn tr.

45b
(A)

Geri kalan ktlklere ( erlere) gelince, onlar n kalmas= sebebi, bu bileimi onlardan soymaya imkan olmamas dr.
137T

Burada iki soru kald .

111

a) Birincisi nefis heyulaya ili mi deilken, niin ona iliti. Eer

bu iliki sebeb olmadan meydana gelmi se, kinat n tm ile sonradan sebebsiz olu u kabullenilmi olur.
b) kincisi Yce yaratan nefsi heyulaya ili mekten menedemez
miydi?
Birinciye yle cevap verdiler.
Bu soru kelmc lar tarafndan kabule lay k grlmemitir. nk bunlar, kdir hr iradeli, gcnn yetti i iki eyden birini brlerine sebepsiz olarak tercih edebilir. Bunu nefiste kabl etmemi ler
midir? Bu soru filozoflar tarafindan da kabl edilmemi tir. nk,
bunlar, ncekinin sonrakini haz rlayc bir neden oldu unu kabl
etmilerdir. Nefsin ncesiz oldu unu benimsemiler midir? Onun
(nefs) sonsuz yenile en tasavvurlar vardr. O ilikiyi gerektiren tasavvura varncaya kadar bir nceki bir sonrakinin nedenidir.
kinci soruya u ekilde cevap verdiler: Yce yaratan nefsin bu
ilikinin zararl olduunu bilmesinin nefis ve nefsin bunun sonucu
kendisini bu karmadan alakoymu olmasnn yararna olduunu
bildi. Ayn ekilde nefsin heyulaya kar masyla nce var olmayan
akli faziletler elde etmi tir. Bu iki gayeden. dolay Yce yaratan
138T nefsi heyulaya ili kmekten menetmemi tir.
b) kinci frka Fisagorculard r. Bunlar ilkelerin, birliklerden
doan saylar oldu unu sylemilerdir. Zira bileiklerin meydana
gelii basitlerle olup basitlerin her biri kendi z bakmndan bir olduunu ileri srdler. Sonra bu nesnelerP`birlikler olu larnn dnda ya mahiyetleri olur veya olmaz. Birinci k doru ise, bileik olur.
Zira mahiyet birlik ile beraberdir. Oysa szmz 'bile iklere dair
deil, onlarn ilkelerine dairdir kinci k ise o zaman s rf birliklerden ibaret olur. phesiz bunlarn kendi kendilerine mstakil olmalar lzmdr. Yoksa bakasna muhta olur ve o bakas kendinden
46a nce bulunmu olur. Oysa szmz mutlak ilkelere dair dir. yle
(A) ise bu eliiktir. Bu durumda birlikler (vehedt) kendi kendilerine
ayakta duran bir tak m nesnelerdir.
Eer birlie duru (yaza) rz olursa, nokta olmu olur. ki nokta
bulunursa, izgi olur. ki izgi bulunursa yzey olur. ki yzey bulunursa cisim olur. Bylece cisimlerin ba lang noktasnn birlikler
olduu ortaya kyor.
d) Drdiincs, kinat n sfatlarnn ncesiz, znn sonradan olduunun ileri srlmesidir. Bunu hi bir ak ll iddia edemez.
Calinos ise, hepsinde duraklam tr.
112

Delilimiz: Eer cisimler ezeli olmu olsayd, ezelde ya hareket 139T

halinde veya hareketsiz halde bulunacaklard . Her iki ksm da batldr. Ezeli olu larn ileri srmek yanltr. Buradaki hasrn (cismi
hareket veya skndan birine ba l klima) a klanmas yledir.
Eer cisim bir yerde bir zamandan ok kalm sa, o hareketsiz
demektir. Eer ayn ekilde yerle ik kalmamsa, hareketlidir. Ancak
hareketli olamaz dememiz iki yndendir.
1Hareketin mahiyeti, ba kas yok olduktan sonra bir nesnenin
meydana geliidir. Onun mahiyeti bakasnn kendisinden nce gemi olmasn gerektirir, oysa ezellli in mahiyeti ise ba kasnn kendisinden nce gememi olmasn gerektirir. Ikisinin aras n bulmak
eliiktir.
2 Hareketlerden her biri sonradan, olmu tur. Bunun iin o,
bir var edene muhta oldu. Her biri bir yaratana muhta olan her
nesne ve btn hareketlerin hr iradeli (muhtar) bir yapan vardr.
Her bir hr irade sahibinin i inin ncesi bulunmas gerekir. Zira
her hareketin bir ba langc vardr. Aranan da budur.
Ancak, iki ynden dolay skin olamyacan syledik.
1Eer sakin olsayd , ya hareket edebilirdi veya edemezdi. Birinci k muhaldir. Zira hareket edebilmesi iin, ha ketin kendisinin
var olabilmesi mmkn olmaldr. Oysa ezell hareketin imkns zlna
delil getirdik. Bylece hareket edemiyece i anlalm olur. Eer, bu
imknszlk mahiyete gerekli ise, asla giderilemez. Buna gre cisimlerin gelecekte hareket edemiyecekleri gerekir ki, bu do ru deildir.
Eer bu imknszhk mahiyetinin gerektirdi i bir nesne deilse, zil 140T
olmas mmkn olup hareket edebilir, oysa bunu da ibtal ettik.
2Getirdiimiz delile gre skn (hareketsizlik) sabit olan bir
nesnedir. Deriz ki, e er bu skn ncesiz ise, yokluu imknszdr,
fakat yok olksa yle i e ncesiz deildir. Buradaki lzumun a klanmas yledir.
Eer ncesiz (kadim) z bak mndan gerekli ise, yok olamaz. 46b
Eer z bakmndan gerekli deilse, baka bir messire muhta olur (A)
ve bunun z bakmndan gerekli olan birinde son bulmas lzmdr.
Bu ilerde gelecek zincirlemeyi kesmek iindir. Bu gerekli olan ya hr
iradeli (muhtar) veya gerektirici (mucib) olur. Hr iradeli olamaz.
Zira hr iradelinin i i sonradan meydana gelir, nk var olan n var
edilmesi imkanszdr ve ncesiz olan (kadim) meydana getirelemez.
Buna gre gerektirici (mucib) olmas ortaya kar.
113

33b
(C)

Eer ie tesir etmesi bir arta bal deilse, messirin gerekinesinden o iin de gerekmesi laz m gelir. E er bir arta ba l ise, bu
art da mmkn ise, ihtiyataki ihtimal tekrar ba gsterir. E er bu
art gerekli ise, neden (illet) ve art gerekliliinden ncesiz (kadim)
olann zil olmasnn imkansz olmas lazm gelir.
Skfmun yokluu mmkn ise, ki, bu gksel ve yersel varl klarda
grlmektedir, hasma gre bu ikisinden ba ka cisim yoktur. Delaletin umumiliini arzu edenin cisimlerin benze tiini aklamas
gerekir.
Cismin ezelde hareketli ve sakin olmas n n yanll ortaya
kmca ezeli olmasnn imkanszl sabit olur.
Bu davann iki ynden eliik olduu ileri srlebilir :

1Birinci yn, kainatn varlnn olurluu (imkan)nun balangc

141T yoktur. Yoksa ondan nce z bak mndan imkansz olan n sonra
z bakmndan mmkne dn mesi gerekir. fakat bu bat ldr.
nk olurlu iin olurluluk zorunludur. yle ise o vakitten nce
kainat n olurlukla ittisaf etmesi znden tr imkans z olup, sonra
onunla ittisaf etmesi, znden tr gerekli olur. E er bunu benimserseniz znden tr varl kla ittisaf etmesi imkans z iken sonra
onunla ittisaf etmesi zne gre gerekli oldu unu da tecviz edin ve
sizin bu durumda yaratan inkr etmi olmanz, gerekir, Oysa bu
muhaldr. Eer zne gre imkans z olann zne gre olurluya dnmesi caiz olsayd , tanrnn orta (eriki ve iki zddn birlemesi)
hususunda da caiz olurdu. Bu akli ilkelere olan gveni ortadan kaldrr. Kainatn, varlnn imkannn balangc olmad sabit olunca, ezelde varlnn imkansz olmas ona z t der ki bu bt ldr.
2 Siz sonradan yap lan ya yokluu kendinden nce gemi
olan nesne veya Yce Allah n varl, kendinden nce gemi olan
nesne; yahut da nc bir tarif ile a klars n z. Birinci kta, yoklu47a unun kendinden nce geli i ya nedenlilik (illiyet), ya eref veya yer
(A) (mekan) sebebiyle oldu unu kasdedersiniz. Bunlarn hepsi ittifakla btldr. Yahut da yoklu un ondan nce gelmesinin yaratl yoluyla olduunu kasdedersiniz. Zira olurlu (mmkn) znden tr
142T yoklu a ve bakas vastasyla varla hak kazan r. z bakmndan
olan, bakas vastasyla olandan nce gelir. Ya da bununla zaman
bakmndan bir nce gemi lik kasdedersiniz ki, bu da zamann ncesizliini gerektirir. nk bu nce gemi liin anlamnn bir balangc yoksa ve bu anlam zaman n gerekle mesinin gere i ise,
114

zamann balangcnn olmamas gerekir. Sonra da zaman n ncesizliinden, bilindii zere hareketin ve cismin ncesizli i gerekir.
Bu yne gre olu may ileri srmek ncesizli i gerektirir.
Ama sonradan olmay (huds) Yce Allah n varlnn nce
gemi olmas ile aklarsanz eer, nedenlilik (illiyet), varl ka (tabii)
veya eref ile olan ncelik kasdederseniz, bunlar n hepsi kabldr.
Fakat yer (mekan) bak mndan olan ncelik ittifakla bt ldr. Zaman bakmndan ncelie gelince, geti i zere bu zaman n ncesizliini gerektirir.
Eer, sonradan olma (huds) ile nc bir mana kasdediyorsanz, onu anlatn ki zerinde konu alm.
Bu durumadan vaz getik, fakat cisim ncesiz olsayd , ya hareket veya skr halinde olacan kabl etmeyiz. Bunun aklanmas
yledir :
Hareket bir yerden bir yere intikal etmekten ibarettir. Skn
ise, bir yerde karar klmaktr. Bu iki ksm, bir yerde bulunman n so
nucudur. Bize gre kainat n, bir yerde olmad iin, hareketli olmakla 34a
ve sakin olmakla nitelenmesi imkans zdr. Gerek udur : Eer kai- (C)
nat n bir yeri olsayd , o yer ya yok veya var olmu olurdu. Birinci k
imkanszdr. Zira var olan n, yok olan nesnede bulunmas muhaldir. 143T
Eer var ise, o bir duyu ile gsterilir veya gsterilmez. E er duyu ile
gsterilir ise, ya bir yer kaplam olur veya bir yere konan Bir yer kaplam (mtehayyiz) ve orada varolmu ise, cismin yerinin cisim olmas gerekir. Her cisim hareket edebilir ve skin olabilir. Buna gre
kainat n yerinde de hareket olabilir. yle ise, o yerin de ba ka bir
yeri vard r. Bu, sonsuz cisimlerin var olmas na gtrr ki, bu muhaldir. Bunun kabul halinde, maksat has l olur. Zira, hepsi harekete
kabiliyetli cisimlerdir. Hareket eden her nesne phesiz, bir yerden
bir yere hareket eder. yle ise, her cismin bir yeri vard r. Bu yer
cisim olamaz. nk cisimlerin d nda kalan cisim olamaz. E er 47b
kendisine i aret edilemiyecek nesne ise, cismin yeri olamaz. Zira cis- (A)
min yeri (mekam) ona ve ondan hareket edilen yer demektir. phesiz bu kendisine i aret edilen yerdir.
Hasr' (hareket ve skndan ba ka olamyacam) kabl edelim
ama, niin hareket halinde oldu unu sylemek doru olmasn?
Hareket ba kasnn nceliini gerektirir, ezelilik buna z ddr,
szne karlk, deriz ki, ezelilik belli bir hareketin varl na zddr.
Fakat, niin ba langc olmayacak ekilde bir hareketten nce bir
hareketin var olu una zd olduunu syledi'"?
115

2 kinci yn, tmnn hr iradeli bir yapann (fil) i i olup

144T bir ncesi vard r. Hr iradeli (muhtar) bir yapan n ii olduunu
teslim etmeyiz, derim.
Aklamas : Gerektirenden, bir i in meydana gelmesi, artn
karlmas veya bir engelin bulunmasndan dolay gecikebilir.
Niin, bu olaylar n var oluuna tesir edenin, znden tr gerektirdi ini sylemek ciz olmasn? Yalnz gerektirici nedenden,
baka bir olay n meydana gelmesi iin her olaydan nce bir art geer. Bunun hr iradelinin i i olduunu kabl edelim, ama, Hr
iradelinin (muhtar) i inin sonradan yap ldn (muhdes) niin sylersin? nk sonradan olan n varl ve messirin ona tesir edebilmesi ezeldenberi daima mmkndr. Yoksa, zne gre imkans z
olup, sonra mmkne dn m olur ki, bu muhaldir. Tesir ile eserden her biri ezelde mmkn ise, kadirin, eserin var olu una ezelden
tesiri ciz olur.
Cisimlerin hareket halinde olmad n kabl edelim ama, niin
skin olmalar ciz olmasn?
Hareketin imkans z oluu ya mahiyete gerekli olur veya olmaz,
szne kar lk deriz ki, imkans zlk yokluktur. Yoklu un ise nedeni
yoktur. Yoklu un nedeni bulundu unu kabl edelim ama, bu sefer
size de itiraz yap lr.
Kainat n ezeli olmas imkars zdr. Bu imkns zl k mahiyete
gerekli ise, daima imkans z olarak kalmas gerekir. E er mahiyeti
gerekli de ilse, bu kainatn ezeli olabilece ini itiraf say lr. Bu sznz bo a karr.
kinci yne gelince sknun sabit olan bir nitelik oldu unu kabl etmeyiz. Teslim etsek bile bir tesir ediciye muhta oldu unu
145T kabl etmeyiz. Zira, size gre ihtiyac n nedeni olu (huds)tur. Buna
48a gre bu-ancak olu unu akladnz zaman hari-sknn bir mes(A) sire muhta oldu unu a klamanz imkanszdr. Bylece olu unu
34b
(C) (hudiis) bu ncl zerine dayand rm oldunuz. Bu dng olur. Bunu kabl etsek de ncesizin (kadim) yok olamayaca n kabl etmeyiz. Yce Allah ezelden ebede kainat var etmee kdirdir. Onu
var ettikten sonra art k kdir olmaklk kalmaz, zira var olan var
etmek muhaldr. ncesiz (kadim) ili ki yok olmutur. Yce ve mnezzeh olan Allah onu yok etmek vas tasyla var edip sonra bir daha tekrarlamaya kdirdir, denemez. Buna kar deriz ki, szmz o zel
ilikiyi ispata dairdir, yani kudretinin kainat var etmeye olan ili kisi
116

balangtadr. Bu anlattnz baka bir ilikidir. Bu yle de bozulabilir. Allah Teala ezelde kainatn yok olduunu biliyordu. Onu
var edince, o ncesiz (kadim) olan ilmi kalkt .
Birinciye cevap:
Kain.atn sonradan olu unun olurlu una balang yoktur. Fakat, bundan kainatn ezeli olabilecei gerekmez. Nitekim biz bu olay, zerinden, zaman nceli i olarak yokluk gemi olmak artiyle
gz nne alrsak, bu art ile birlikte var olabilmesinin ba langc
yoktur. Yoksa, ncesizli i farzetmekte, yle bir noktaya ula r ki,
bir an nce bulunmu olsa ezeli olur. Oysa bu muhald r. Sonra ba langcnn olanamasyle ezdi olabilece i gerekmez. nk ezelilik
ile zaman bakmndan yoklu un gemi olmas birleemez. Burada 146T
da ayndr.
Ikinciye Cevap :
Bize gre, kainatn yokluunun varlndan nce olmas ve Yce
Allahn varlnn kainatn varlndan nce bulunmas, size gre,
zamann baz paralar nn dierlerinden nce bulunmas gibidir.
Nitekim o ncelik zamana gre de ildir, yoksa zincirleme gerekir.
Bunda da yledir.
`ncye Cevap :
Yer kaplayan biribirine de en iki cevher farzetti imiz zaman,
skn ile ayn ekilde kalmalarn, hareket ile de birbirine de melerinin (mumasse) kalmay p herbirinin ba ka bir nesneye de melerini
kasdediyoruz. Bu a klamaya gre yerin (mekan) mahiyetini belirtmeye ihtiya kalmaz.
Niin kinat ezelde tek bir cisim idi. Hareket ve sknun anlattnz ekilde olmas ancak iki czn bulundu u anda farzedilebilir oldu unun sylenmesi doru olmasn?
nk, biz deriz ki, birin blnmesi in kanszdr. Kinat halen 48b
blnm oldu una gre demek ki bir de ildi.
(A)
Ezdi olan belli bir harekete zitt r, ama hareketin trne z d deildir, sznn batl olduunu syleriz. nk trne gre mahiyeti
olan hareket yok olan bir nesne ile var olan bir nesneden meydana
gelir. Buna gre hareketin mahiyeti ba kasnn nce gemi olmasna
baldr. Ezelin mahiyeti bu manaya ayk rd r. Ikisini bir araya getirmek muhaldir.

Niin, messirin olaya tesir etmesinin ihtiyari de il de, gerektirici olmas , ve her nce gelen gerektiriciden tr, sonra gelenin
117

147T varl na, art olmas ciz olmasn? Szne deriz ki, Allah dilerse,
kadiriyyetin isbat konusunda, bunun yanlln gsterece iz.
ncesiz olann, niin hr iradeli yapan n ii olmas doru olmasn? sznn iptal edildi i yukarda gemi tir, deriz.
Hareketsiz olmas niin doru olmasn? szne kar yle deriz:
Birinci ynde imkarszlk yokluk olup nedeni aranmaz. Cismin cis35a me de mesi; veya ba ka bir cisimden ayr lmas varlksal bir nitelik(C) tir. Zira bu, yokluksal bir nitelik olan birbirine de memenin eliiidir.
Bu, kainatn. varl (shhat) hususunda size gerekir szne, kainatn ezelde olu urun imkanszl srf yokluk olup ona ispatlay c
bir nitelikle hkmedilemez, deriz. Ama buradaki skn sabit olan
nesnedir. Ve bunun iin zikretti imiz blmleme dorudur.
Muhta olmann nedeni sonradan (huds) olmad r, szne,
hayr, imkan olduunu syleriz ve onun a klanmas gemitir.
Yce Allahn kdir olu unun kainatn var edilmesine ili kisi ve
ilminin kainatn var edilece ine ilikisi ncesiz (kadim) olup kinat
var olduktan sonra bu ili ki yok olmutur, szne kar var olan kudret ve ilim olup her ikisi de ezeli ve ebedi olarak daimidir, deriz.
Filozoflara gelince, sonradan var edilenn , drt nedeni olmas nn gerekli oldu unu ileri srdler: Fail (yapan), madde (kendinden
yaplan), suret ( ekil) ve gaye. Biz bu drt neden ynnden kainat n
sonradan olduunun imkanszln aklarz, dediler.
Yapana (fail) gre nas l olduuna gelince, bu yledir: E er
148T
kain.at sonradan yap lm olsayd , onun ncesiz bir messiri olmas
gerekirdi ve kainat yapmay onu yaplm olduu zamana tahsis
etmesi ya tercih ettrici bir sebepden dolay idi veya sebepsiz idi. Birinci k btldr, zira srf olumsuzlukta ay rtedetme d nlemez.
kincisi de btldr. nk mmknn iki tarafndan birini sebepsiz
yere dierine tercih etmek samad r.
Kendinden yap ld nesneye (madde) gre (imkans zlr, aklanmas) yledir: Sonradan yap lan her nesne, olmadan nce mmkn idi. Imkan ise mmknde sabit olan bir niteliktir, bu sabit bir
49a nitelenen gerektirir. te bu da maddedeeilir. E er bu madde sonra(A) dan olmu sa, o da ba ka bir maddeye muhta olur ve bu ya zincirleme gider veya maddenin ncesizli ini gerektirir.
ekle (suret) gre de yle oldu u aklanr: Zaman, zamanla
ilgili yokluu kabl etmez. Zira sonradan yap larn' yokluu varlndan ncedir. Bu nce gemi in anlam yoklu a zd bir nesnedir.
118

nk yokluk, nce de sonra da olabilir. Oysa ncelik, sonral k olamaz. Bu ncelik sabit olan bir niteliktir. Olaylar n ilkinden nce ba ka bir olay vard r. Buna dair sz, birincideki, sz gibidir. Her olandan
nce sonsuza giden bir olan vard r.
Gayeye gre (imkans zlnn aklanmasna) gelince, e er kin.at yapan hr irade sahibi ise, var etmekte bir gayesinin olmas la
zm gelir ve znden dolay eksik olup bu var etme ile ken al bulmu 149T
olur. Eer hr irade sahibi (muhtar) de ilse, znden tr gerekli
klmas gerekir. Ve gerektirenin ncesizli inden eserin de ncesizlii lazm gelir.
Birinci kkn Cevab :
Anlattklarnz, basit olmas na ra men, yldzlar n yrngeden
(felek) belli bir yere tahsis edilmesi ve zel bir tamamlamanm yan'anadan birinin "kal nla, ve dier yar 'n.n incelie tahsis edilmesi ile 143b
(F)
reddedilir.
Gerek cevap udur : Bu tahsis etmeyi gerektiren Yce Allah n
iradesinin, o zamanda meydana getirilmesine ili kin olmasdr. Bu iliki
bize gre gerekli oldu u iin tercih ettirecek sebepten msta nidir.
Sonradan yapmay belli bir vakitte tahsis etmek, o vakti di er vakitlerden
ayrdedihnesini gerektirir, denmez. Bu, vakitlerin o olaydan nce olmasn gerektirir. nk biz deriz ki, vaktin ba ka bir vakti olmad 35b
halde bir vakti di erinden ayrdetme caiz olurken, vaktin varl sz (C)
konusu olmadan yoklu u varlktan ayrdetmekniin caiz olmas n?
kinci kkn Cevab :
Olurluun (imkan) getii gibi, varliksal bir nitelik olmamas dr. Ayn ekilde madde olurludur (mmkn), onun olurlu unun
baka bir maddede bulunmas gerekir. Oysa bu muhaldir. E er maddenin ncesiz oldu unu ve olurlu unun onunla bulundu unu, fakat,
sonradan olann olurluun.un, var olann yok olanda bulunamyacanclan tr, kendisi ile bulunam yaca (kaim) n sylersen, de- 150T
rim ki, eer maddenin olurlu u kendisinde bulunursa, maddenin
varl kendi olurluu iin art olmu olur. nk yerin (mahal)
varl o yerde olann (hulul eden) varl iin arttr. Eer maddenin
olurluu kendisinde bulunursa, olurlu u (imkan ) varlna bal
olur. Fakat varl ayrk bir ilintidir (araz mufar k). Ayrk ilin.tiye 49b
bal olan da ayrk olur. Buna gre olurluk (imkan) ayr k ilinti olur. (A)
Oysa bu eliiktir.
119

nc kkn Cevab :
Eer, her sonradan yap lan n (muhdes) yoklu u.' varlndannce geldiini sylersen, "yok"un, nce gemi olmakla nitelenmi
olduunu itiraf etmi sin demektir. Oysa yar n, yok ile bulunamyacandan, tr, yoklu un varlksal bir nitelikle nitelenmesi imkanszdr. Bylece "nce gemi liin" varlksal bir nitelik olmad gerekmi olur, sznz tamamen manas z olur.

Drdnc kkn Cevab :

Yce Allah n hr iradeli (fail muhtar) oldu unu ilerde a klayacaz.

Mesele:
Nazzam' n hilfina, btn cisimler benze ir. Bizimkiler trl
delil getirdiler.
a) Cisimlerin, ilintilerde (raz) e it olmalar halinde birbirinin
elbisesini giyerler. E er benze memi olsalard , byle olmazd . Buna
yle itiraz yaplr. Bu delil, ancak, btn cisirnleri elden geirmi ,
her birinin dieri ile elbisele mesini mahade eden kimse hakk nda
tam ve doru olabilir. Bundan nceki hkm zanda bulunmaktan
baka bir ey deildir.
151T
b) Btn cisimler btn ilintileri kabl etmekte e it olduklar ndan mahiyette de e it olurlar. Buna yle itiraz edilmitir. Bize
gre, atein yersel (arzi) kesafete ve felek'in cirmi mizacla ilgili s fatlara kabiliyetli de ildir. brahim'in (A.S.) kssas cz olup genel bir
hkme dellet etmez. Niin Allah Teala brahim'in (S.A.) vcudunda deve ku u ve bakasnda oldu u gibi ate e demekle zevk alacak
bir nicelik yaratm olduunun sylenmesi mmkn olmas n? Ayrca
btn cisimlerin ilintileri kabl etmekte e it olmalarn teslim etme
halinde mahiyetin btnnde de e it olmalar gerekmez. Gereklerde
(laz m) birle me, melzumlarda birle meye dellet etmez.
c) Cismin bir yerde bulunmaktan ba ka manas yoktur. Btn
cisimler bunda e ittir. Buna gre cisimler mahiyette de e it olurlar.
Buna yle itiraz edilmi tir. Bir yerde bulunmak cismin z (zat )
olmay p onun hkmlerinden biridir. Gereklerde e it olman n melzumlarda e it olmay gstermiyece ini anlatt k.

Mesele:
Nazzam' n hilfina cisimler bkidir. Delilimiz, cisimler birinci
50a
(A) zamanda bulunduklar gibi ikinci zamanda de vard rlar. nk,
120

z bakmndan olurluk, z , bakmndan imknszla dnernez.

Bu dava bizimkilerin szne gre ilintilerle reddedilmi tir. Duyuya 152T
gre devam etti ine gvenilemez. Zira, benzerlerin birbiri ard ndan
gelmesi halinde duyunun, onu devam eden bir nesne sayd n bilirsin. ilinfileri kabl eden bizimkilere gre ve olu larla bu reddedil* mitir. Zorunlu olarak dn oldu umu ben bilirim, denmesi ancak
dnen ruhun (nefs natka) red edilmesine gredir. Zira belli bir
canlnn hviyeti sadece cisimden ibaret de ildir. Onda bki kalmayan zel ilintilerin (nitelik) bulunmas gereklidir. Hviyetin czlerinden biri bki kalmazsa, hviyet de bki kalamaz.
Mesele:
Nazzam' n hilfina girime (tedahul) cisimlerde olamaz. nk
onlar benzemektedir. E er birbirine girimi olsalard, z, gerekler
ve ilintiler ile olan ay rdetme ortadan kalkar, ve ikisinin birle mesine
sebep olurdu.
Mesele:
Bizimkilerin hilfina., cisimler, renk, tat ve kokusuz olabilirler.
Delilimiz, havan n rengi ve tad yoktur. Rengi olu a kyaslayarak ve
ni telenmeden ncekini sonrakine k yaslayarak delil getirdiler. Birincisi bir kaideden yoksundur. kinciye gelince, bize Ore nitelendikten
sonra geri kalrnayandan yaln z kalmas cizdir. Ama geri kalan ise,
onu, kendi kart (zdd ) yerinden uzakla trmadka kendisi bulunduu yerden kalkmaz. Bu do ru ise, fark ortaya kar, roksa, as l
153T
hakkndaki hkm de reddederiz.
Mesele:
Filozoflarn hilfin,a, cisimler grlebilir. Delilimiz, biz uzunu
ve genii grrfiz. Uzunluk ilinti olamaz. Zira cismin blnmeyen
czlerden bile ik olduu sabit olmutur. E er uzunluk ilinti olursa,
onun yeri tek bir cz olur. nk tek ilintinin birden ok yerde bulunmas imknszdr. Bunun iin uzunlukla nitelenmi olan cz nitelenmemi olandan miktarca daha ok olur ve uzun olan blnme e
kabiliyetli olmu olur ki, bu muhald r. Uzun olan cevherin kendisi
olup uzun olan da cevher olunca, cevherin grnr olmas gerekir.
Buna itiraz edilmi tir. Atomun (cevheri ferd) ispat edilmesine yardm ettik, fakat uzunlu un cevherin kendisi oldu unu kabl etmeyiz.
Yoksa, atomun uzun olmas gerekir ve blnme avdet eder. Do rusu,
121

50b
(A)

o zel bir semtte cevherlerin birle mesidir. Birletirme ilinti oldu una gre, grlenin birle tirme olmas niin caiz, olmasn? Buna yle
cevap verilir. Biz, uzunu, bir yerde bulunurkengrrz, bu ise ilintide
d nlemez. Bunun iin grlenin cevher oldu unu rendik. Bu,
birincinin dnda bir sz olmaya da daha lay ktr.,
Mesele:
Bo luk (hala) bize gre ve eski filozoflar n ouna gre bulunabilir. Aristo ve ona uyanlara gre yoktur. Bo luktan maksat iki cismin birbirine demeyecek ekilde ve ikisinin aras nda de ecekleri
bir nesnenin bulunmamas d r. Delilimiz dz bir levhay benzeri
zerinden kald rrsak her yan birden kalkar, yoksa, onda dklme
vuku bulur. Kald rma zamannn ilkinde ortas da vardr. nk
cismin orada oluu ancak kenara getikten sonra olur ve kenarda
36b olmas halinde ortada olmayaca iin ortas , bodur ve bir cisim
(C) baka bir yere gerse, gt yer, daha nce bo idiyse maksat
has l olur. Eer dolu idiyse, orada olan oradan gitmemi ise giriine
(tedahl) gerekir, e er oradan gm se oraya gelen cismin yerine
ger ve dng gerekir. nk her birinin yerinden hareket etmesi,
dierinin kendi yerinden hareket etmesine veya ba k yere hareket
etmesine ba l dr. Buna, dair olan sz birincideki sz gibidir. Buna
gre bir tatarc k hareket etti i zaman kirat kresinin hepsinin iti mee balamas gerekir. Oysa bu kesinlikle bt ldr.
yle delil getirdiler: Bo luk llebilir ve bylece bir miktar
olabilir. Cevab udur, gerekten llebilece ini kabl etmekteyiz,
fakat, varsay ma gre olabilece ini kabl ederiz. Nitekim, e er kinatm yar ap, imdi olan n, iki misli olsayd , evresi kain.atn dnda kalr ama, br varsayma gre oldu u iin kainatn dnda bir
155T miktar n varl gerekmiyece ini syleriz. Durum burada da ayn dr.
Tenbih:
Suyun inceliine gre incelii, bolukta hareketin zaman n n
sudaki hareketin zamanna gre olan dolu bir nesned.eki hareket,
51d zamana ihtiyac znden dolay deil de bir engelden dolay ise,
(A) zamans z vuku bulur. Ne var ki, bunun yanll bilinmektedir.
Mesele:
Hintlilerin hilafna cisimler sonludur. Delilimiz, sonsuz bir
izgi farzedersek ve birinciye paralel sonlu ba ka bir izgi farzetsek,
122

sonlu olan paralellikten dikey olmaya meylederse ilk dikey noktas

olan bir nokta gerekir ki, bu muhaldir. Zira bir nokta d nldti
zaman onun zerinde ba ka bir nokta d nlebilir. st nokta ile
olan dikleme alt nokta ile olan dikle meden ncedir. yle ise , sonsuz
olan izgi bu muhala gtrr ve rnuhal olur. Hasm yle delil getirdi:
Eer cisimler sonlu olsayd, hepsinin dnda kalamn bir yani br
yanndan ayrdedilir veya ayrdedilemez. Eer, birincisi ise bu s rf
yokluk olmaz. nk srf olumsuzun zelli i ve gerekle rnesi olmadndan ayrdetme nasl olabilir? phesiz varlksal bir nesne olmal dr. Iaret olunabilir bir nesne olup bir miktar olup cisim olur. Btn
cisimlerden d arda kalan da cisim olur ki, bu eli iktir. Yahut hi bir
yan dierinden ayrdedilmez. Bu akln apaklna gre, imkans zdin Zira saf ak l, kuzeye doru bulunan tarafn, gneye doru bulunan taraftan ayr olduuna ahitlik eder. Bunu inkr etmek, apak olan nesnelerde gereksiz yere direnmektir. 156T
Cevap:

Ama kelmc lar, kinatn dnda ay rdelilen sonsuz yerler,

(hayyiz) kabl etmi lerdir ve onlarn var oIniayan bir :tak m varsa~11 nesneler olduklar n ileri srmlerdir. Bu zayftr. Varsarmlarn ancak zihinde varl vard r. Yaln z zihinde varl olup, da da
uygun deilse bu yalan varsaym olur ve eer uygun ise bundan yerlerin gerekten var olmas gerekir ve bu durumda aresiz kal rlar.
Filozoflara gelince, kinat n dnda, 'hi bir yan' n brnden
ayrdedilemiyeceinde srar etmi lerdir. Bu ayrdetmede hkim akl
deil, vehimdir ve vehmin hkm makbul de ildir.
Mesele:

Filozoflar ve Kerrmiyenin hilfma kinat n ebedi' olmas gerekmez. Delilimiz, ezell olmayan n ebebi olmamas gerekir. Zira
ezell olmayann mahiyeti daima yoklu a kabiliyetlidir. Bu kabl, o
mahiyetin gereklerinden olunca, mahiyet daima yoklu a kabiliyetli
olur.
Filiozoflar bir ka delil getirdiler :
1- Kinata nessir olan z ile gerektirendir. Onun devamm- 51b
dan kinatn devam gerekir. '
(4)
2- Eer zaman yok olursa, yoklu u varlndan sonra olaca i57T
iin zaman bakmndan sonra olur ve bylece zaman yok farz edildii halde var olmas gerekir ki, bu eli iktir.

3 Yoklu u kabl eden her nesnenin, yoklu unun mmkn oluu yoklu undar, nce mevcut olur. Bu olurlu a (imkna) bir yer lzmd r, yani bu yoklukla nitelenmenin olurlu (mmkn) olmakla
kendisine hkmedilen bir nesnenin varl gerekir. Bu, o nesnenin
varl demek deildir. nk bir nesne ile nitelenebilenin o nesne
ile bki olmas gerekir. O nesnenin varl yokluu ile birlikte sabit
olmaz. yle ise, yoklu unun olurlu unun (imkan ) bulunaca bir
nesne lzmd r. te bu heyulad r. Buna gre yok olabilen her nesnenin bir heyulas vardr. Eer heyula da yok olsayd, sonsuza doru
gidecek bir ba ka heyulaya ihtiya olacakt . Bu imkansz olduundan heyula yoklu u kabl etmez. Bylece heyulan n cisim eklinde
olmadan bulunamaz oldu u anlalm olur ve cismin yoklu u irnkrts zlar.
k../kr,,<,,,A ,\'
kinatni ebedi olmas nn gere ine yle delil
getirdiler: Kinatn var olu undan sonra yoklu u a) ya yok edenin
yok etmesiyle, b) ya da z ddn yerine gelmesiyle, c) yahut da artn
158T yok olmas ile olur. Her k da manas zdr. a) Kinat n var oluundan sonra yok olaca n ileri srmek imkns zdr. Ancak yok
edenin yok etmesi ile yok olamyacan sylememizin sebebi,, nk
yok etmek varlksal bir nesne ise bu varl k, kinatn, yokluu nun
ayns olamaz. Yoksa, varlk yokluun ayn olmu olur. Sonucu cevherin yoklu unu gerektirebilir ve bu z d vastasyla yok etmek olur.
Dorusu bu birinci k olmayp ikinci ksmdr. Eer varlksal deilse,
srf yokluk olur ve bir messire isnad imkansz olur. Akla gre "asla
bir ey yapmad " demek ile "yoklu u' yapt" arasnda fark yoktur.
Yoksa iki yokluktan birincisi ikinciye ayk r olur. Bunun sonucunda
iki yokluktan her birinin taayyun ve sbtu olaca ndan yokluk
sabit olan bir nesne olur ki, bu eli iktir.

e,

b) Zddn meydana gelii ile yok olamyacan sylememiz

iki yndendir. Birincisi, z ddn meydana geli i, teki zddn yok olmasma dayan r. br zdd n kalkmas bu zddn meydana gelmesi
ile nedenlenmi (muallel) ise dng gerekir, Bu ise muhaldir. kin37b cisi zdlamak, iki ynden meydana gelir. kisinden birinin br
(F) ile yok olmas, tersinin olmas ndan daha uygun deildir. Ya da her
52a biri dieri vastasyla yok olur, ama bu imkns zdr. nk her biri(A) nin yokluuna messir olan brnn varl dr. Messir eser varl ile beraber meydana gelmektedir. ki yokluk beraberce meydana
gelseydi, her iki varl k meydana gelecekti. Bu durumda her ikisi bera159T ber bir anda yok olup var olurlar. Fakat bu, muhaldir. Yahut da her
124

biri dieri vastasyla yok olmaz, ve iki zddn birlemesi gerekir. Sonradan olann, bki olandan daha kuvvetli oldu u sylenemez. Zira
sonradan olan olu halinde sebebe ili kindir. Bki olan yle de ildir.
Sonradan olan, olu mas halinde, yok ise, yoklukla varl n birlemesi gerekir. Bki olanda bu durum bulunmaz. Olu ann says daha
ok olabilir ve daha kuvvetli olur.
Birinciye, bki olan n bki kalmas halinde de sebebe ba l olduunu aklayarak cevap veririz.
Ikinciye, olu an iin birden hem var ve hem yok olur demeyiz,
dorusu bki olan n, oluan varla girmekten ahkoyaca nu diyerek
cevap veririz.
'ncye cevap, bu iki benze enin birle ebilmesine dayan r ki,
bu muhaldr. Ancak,
ttert. , bunun olamayaca n syledik.
Zira bu art ilintiden (araz) ba ka bir ey deildir. Bu durumda cevher ilintiye muhta olur. Oysa ilinti cevhere muhtat , bundan muhal
olan dng gerekir. lk n cevab oluma (huds) meselesinde
gemitir.
Drdncnn cevab rda niin bir yapan n (failin) yok etmesi
ile yok olmasn? deriz.
Yok etme ya varl ksal bir nesne olur veya olmaz, szne, deriz
ki, bu, hi bir nesnenin yok olmamasn gerektirir.
Zira bir nesne yok oldu u zaman, bir eyin yeniden olup olmad sorulur. E er yeniden bir ey olmamsa yok olmam demektir. 160T
Yeni bir ey olmusa yeni olu an varlk mdr yokluk mudur, diye
sorulur? Yokluk olmas ciz de ildir. nk "yeni bir ey olmad"
"sz ile "yokluk yenile ti" sz aras nda fark yoktur. Yoksa iki yokluktan biri brne muhalif olur bu ise muhald r.
Eer bu varlk ise baka bir varlk iin oluma olup birinci varl k
iin bir yokluk olmaz. Bu kkn yanlln kabl edelim ama niin
z ddnn olumas vastasyla yok olmas doru olmasn?
Birinci kka dair sz udur: Z ddn olumas bki olan n yokluuna baldr. Bunu kabl etmedi imizi syledik. Bize gre bki
olann yokluu, olu ann sonucudur. Nedenin (illet) her ne kadar 52b
neticesinden ayr lmas imkansz ise de nedenin, neticeye ihtiyac (A)
yoktur.
kinci kka dair sz de udur: Z dlama her iki taraftan meydana gelmektedir. Buna deriz ki, niin olu an, olumasndan. daha
125

kuvvetli olabilmesin? Her, ne kadar olu manm kuvvetin nedeni olduunu bilmiyorsak, bu kkn yanlln kabul edelim, ama, artn
yokluundan ciSmin olmas niin ciz olmasn? Bunun aklanmas
yledir: ilinti bki kalmaz, cevher de onsuz buluna naz. Allah Teala ilin.tiyi yaratmazsa cevher yok olur.
Bundan dn.g gerekir, szn kabl etmeyece imizi syleriz.
Niin izafette iki nesne ve tek bir nedenin iki nedenlisinde (mall)
161T ,olduu gibi, biri dierine muhta olmadan ilinti ile cevher birbrin38a 'den ayrlmaz oldu u sylenmesin? Birbirine gerekli iki nesneden
(C) biri olmazsa tekinir de yoklu u .gerekir. Ba ar Allahtandr.

126

CISIMLERIN BLNMESI
Cisim ya basit dur. Bu, czlerinden her biri mahiyetinin tmnde kendi btnne benzer olmas dr. Ya da bileik olur ki, bu da
yle olmayand r. Basit olan da iki k smdr; ya gksel (feleld) veya
yersel (unsurlu) dir. Filiozoflar, gksel cisi nlerin ne hafif, ne a r,
ne souk, ne scak, ne ya ne kuru, oldu unu sandlar. Onlarda yar lma, birleme, oluma, ve bozulma olmaz. Yn'n hareket edenin kasdettii yer ve iaretin ilitii yer olduundan var oldu una belge
getirdiler. Zira s rf olumsuzda blnme olmad ndan ayrtdetme
yoktur. Yoksa, hareket eden yar sna varp ta hareket halinde kal rsa
yle denir. Ya bir ynden imdi hareket ediyor ki, o yn, ucun tesine
gemez, ya da o yne do ru hareket eder ve bu durumda, o u, ynden saylmaz. nk yn ucun tesine dm olur. Bylece yn'n
blnmeyen. bir U olduu anlalm olur.
Sonra, st ve alt evresi ve merkezi ile s nrlayan snrlayc
bir krenin lz m oldu unu akladlar. Ve bu snrlaycn n dz bir
harekete kabiliyetli olmad n sylediler. Yoksa iki yn yani biri
kendisinden olan, di eri kendisine doru olan, kendisi de il, kendisi
iin meydana gelmi tir. Dz harekete kabiliyetli de ilse, ne ar, ne
hafif olmas gerekir. Zira a r, orta yere inen, hafif ise oradan ykselen nesnedir. Ite bu dz harekettir. Dz hareket oldu undan ayrlmay ve birlemeyi kabl etmez. Ayrlmay ve birlemeyi kabl
etmezse basit olur. Zira her bile iin basite ayr lma kabiliyeti bulunur 53 a
CZtill, dier czn bulundu u durumda bu- (A) veondafrzilh
lunmas mmkndr. Byle olan her nesnenin harekete kabiliyeti
vardr. Ve byle olan her t esneyi hareket ettiren bir meyil bulunur.
Ve byle olan nesne dairevi hareket eder ve daire eklinde her hareket edenin hareketi tabii de ildir. Yoksa tabiatiyle kat nesneye
tabiatyla hareket etmi olur. Bu suretle tek tabiat, hem bir nesneyi
arzular ve hem de ondan kaar. Bu ise muhald r. Hareketi zorlama
da deildir. nk zorlama (kasr) tabiat n hilafina 'olan nesnedir.
,

127

Oysa orada ne tabiat ve ne de zorlama vard r. O hareket iradeli

hareket oldu undan gk kendi iradesi il ehareket eden bir canl d r.
Bu szlerin cevab Kelm ve Hikmet kitaplar mzda say lp dkl-,
mtr.
Unsurlara gelince, yerin su ile, suyun hava ile ve havan n ate
ile evrili olduunu sarsdlar. Sudan ba kas kreler eklinde olup
163T birbiri zerine drlm tr. Hareketin stc oldu unu zannettiler.
Bunun iin felek'e bitiik olan cisim pek s cak ve ince (ltif) olmal dr ki, bu. da ate tir. En uzakta olan n da pek souk ve kesif olmas
gerekir ki, bu da toprakt r (yer). Ate e bitiik olan havadr ve bundan
dolay incelikte (latafet) ondan sonra ikinci gelir. Yere biti ik olan su
kesafette ondan sonra gelir, te bu unsurlarn dizisi hususunda sa lam
38b bir tavsiftir. Ancak bu szlere gre topra n havadan daha souk olmas
(C) gerekir, bu ise szlere ayk rdr. Atein de son derece ya olmas
lzmdr. nk yahk, onlarca kolaylkla bakasna bitien olarak
deil, kolayca ekiller alma ile a klanmtr. Hava yoksa, ya olmazd.
Sonra bu drt tanesinin olu maya ve bozu maya kabiliyetli oldu unu ileri srdler. nk ate sndnde havaya dn r, hava
souyunca su olur. Bundan tr su damlalar , buzla soutulmu
kpn kenarnda toplan r su topra a ve toprak suya dn r. Nitekim iksir ile u raanlar byle yaparlar.
Bileik cisimlere gelince, bu unsurlar birbiri ile bile ince her birinin iddetini dierinin keyfiyetinin iddeti krar ve orta bir keyfiyet
meydana gelir ki, bu, mizat r.
Kelmc lar nedenin (illet) nedenli (sebeb) ye biti ik olduunu
ileri srdler. ikisin.den birinin iddetini kran brnn iddeti ise,
164T ve iki krlma bir anda meydana gelmi ise o anda iki kramn bulun53b mas gerekir. Ve o anda bu iki keyfiyetten herbiri k rlm ve kirli(A) mam olur ki, bu eli iktir. kisinin beraber bulunmamas imkans zdr. nk yenilmi olan yenen olamaz.K rann direnen suret olup
krlmadan, bki kald , kullann ise keyfiyet olup daha iddetli ve
daha zayf olmaya kabiliyeti olan nesnedir, denemez. nk deriz
ki: Suret, ta an bir keyfiyet vas tasyla krar ve tart ma tekrar balar.
Bu cisimli cevherlere dair sylenenin tamam d r.

128

RUHANI CEVHERLER
Bunlar yer kaplamaz ve bir yerde de bulunmaz. Filozoflann
bunlar sylediklerini bilirsin ve blmlerini de art k bildin. Biz deriz
ki: Heyulaya dair tart ma geti. nsan ruhlar na gelince, Allah dilerse, onlara dair tart ma gelecektir. Gksel nefislere ve ak llara gegelince, bunlar meleklerdir ve onlar ispat ederken kulland klar
deliller hakk nda konu mu bulunuyoruz.
Melekler, Cin ve eytanlar hakk nda grler:
Kelmclar, bunlarn ince (ltif) cisimler olup de iik ekillere
girme kudretleri oldu unu sylemi tir. Filozoflar ve ilk Mutezile
onlar inkar etmi olup eer onlar hava gibi ince iseler hi bir i yapmaa gleri olmayaca n ve bileiklerinin en basit bir sebebden 165T
tr bozulaca n ileri srdler.
Eer youn (kesif) iseler, onlar grmemiz lazmdr, yoksa yanmzda grmediimiz yksek dalar bulunabilir.
Buna cevap, ltiflik yap larnn incelii manasnda de il renksiz anlamnda olmas niin doru olmasn. Kesif olduunu kabl
etsek bile, kesif olann yaknnda bulunmakla grlmesinin gerekmiyeceini akladk.
Filiozoflar bunlarn yer kaplamadn ve bir yerde bulunmadn zannetmi lerdir. Sonra ihtilafa d tler. ounluk, bunlarn
insan ruhlarna, tr bakmndan muhalif olan mahiyetler olduklar n
sylediler. Kimi de, bedenlerden ayr lan ruhlar kt iseler, insan 39a
ruhlarndan benzediklerine iddetle yakla rlar ve onlarn vcut- (C)
larna iliir ve onlara kt i yapmakta yardm eder. te bu eytandr. Eer, ruhlar hayrl ise durum aksinedir. Allah i lerin gere ini
bilir.

129

VARLIKLARIN HKMLERININ ZET

Bunun incelenmesi iki ynden olacakt r.
A- Birinci inceleme: Birlik ve okluk.
Mesele:
Her iki yarn zdelikleri ile birbirinden ayr lacaklar phesizdir. Kelmclar, zdemenin sabit olan bir nesne oldu unu inkr
edip bir ka belge getirdiler :
1E er zde me (taayyn) sabit olan bir nesne olsayd , "zde me" denen ey, mahiyette di er zde melere e it olacakt . Oysa
dierin.den her biri bir zellikle ayrdedilece inden sonunda her zde - 166T
menin sonsuza gidecek ba ka bir zde mesi olmas gerekir.
2Eer zdeme sabit olan bir nesne olsayd ,mahiyetin var olmasndan sonra, mahiyete eklenmesi imknsz olurdu. Fakat mahiyet, ancak zde meden sonra bulunur. E er bu zde me birinci ise
dng gerekir, ba kas ise bir nesne iki kere zde mi olur ki, bu
muhaldr.
3- Eer zde me mahiyete ayk r bir nesne ise, bir s fatn iki yer-

de bulunamyacandan dolay, biri ile bulunan varl n dieri ile

bulunann kendisi olmas imknszdr. Dorusu birinin varl tekinin varlndan ayrdr. Bylece bir nesne, bir de il, iki olur. Bu
ikisi hakkndaki tartma birincideki gibidir. yle ise, bir nesne bir
olmayp sonsuz varhklard r.
zdemenin sabit olan bir nesne oldu unu syleyenler yle
delil getirdiler. Bir insan dier insana, insan olma bak mndan ortak
olur ve hviyet bak mndan ondan ayrlr. Hviyeti insanlndan
bakadr ve o hviyet sabit olan bir niteliktir. nk bu insan vardr. Bunun anlam , "bu insan" n an.lam ndan bir czdr. Var olann
cz de vard r. yle ise bunun anlam "var"d r.
131

167T

Mesele:

Ayr iki nesne ya benze ir veya deiik olur. Deiik olan iki nesne ya zd olurlar ki karal k ve aklk gibi zleri bakmndan birlemeleri imkansz olan varlksal iki nitelik olur veya karal k ve hareket
gibi nesneler olup yle olmazlar.
Keltrclar iki deiik ey konusunda ihtilaf etmi lerdir. Mutezile onlar n iki nesne olduunu sylemitir. Bizimkiler, yer, zaman,
varlk veya yokWak mndan birbirinden ayrlmas mmkn olan
iki nesne oldu unu sylediler. Bu srf szde bir ihtilaft r.
54b
iki benzeene gelince, bunlar , zel sfatlarda birle en, ya da,
(A) her biri di erinin yerinde bulunabilen, veyahut, yerini dolduran
diye tarif etmi lerdir. Bu ifadeler de iiktir. Yoksa, ortakla ma, benzemenin e anlamdr. Dierinin yerinde bulunma hakikati benze me demek olan istiare edilmi bir szdr. Bu bir nesnenin kendisi
ile tarifi demek olur ki, muhaldr. Dorusu bu mahiyetler ilk tasav39b vur edilen nesnelerdir. nk herbirimiz karal n karala benze(C) di ini ve aklktan ayrldn zorunlu olarak bilir. Benze meyi ve
ayrmay tasavvur etmek, bu hkmn mahiyetinin bir cz'dr.
Apak olann cz de elbette apaiktr.
Mesele:
Mutezilenin hilafina bize ve filozoflara gre iki benzer nesnenin
birlemesi imkanszdr. Delilimiz, birle meleri, farz edildi inde, zsel
168T olan nesnelerle gereklerin ay rdedilmesine imkan olmaz. Yoksa ikisi
benzer olmaz. Niteliklerle de ay rdedilemezler. Zira btn niteliklerin ikisinden her birine nisbeti e it derecededir. Birine nitelik olmas
dierine nitelik olmas ndan daha uygun olmayaca iin ikisinden
her birine nitelik olur. Bu durumda ikisinin aras nda elbette imtiyaz
kalmaz ve iki nesne bir olur ki, bu muhaldir.
Hasm, bir nesnenin hkm benzerinin hkm oldu unu belge
olarak getirdi. Eer z (sat) benze en iki nesneden birine kabiliyetli
ise, dierine de kabiliyetli olur.
Bunun cevab , birleme, iki nesnenin bire dnmesini gerektirir. Bu ise inkanszdr.
Mesele:
Baka baka olan iki nesne anlamca biribirinden ayr drlar.
Benze en iki nesne z d olan iki nesne ve de iik olan iki nesne de byle, oldu unu sand . Buna yle delil getirdiler:
132

Karalk ve akln karalk ve aldk olmalarndan anlalan kavram her ikisinin ba ka, baka de iir ve z d olmalarndan anlalan
kavramdan ba kadr. Bunun iin ba kalk deiik ve zd olma, karalk
ve aklktan baka bir yer de bulunmaktad r. Akcas bu olumsuz
bir nesne deil, sabit olan bir nesnedir. Artk baka baka olan iki
nesnenin bir manadan dolay baka olduklar ve ayn ekilde birbirinin benzeri olan iki nesnenin de bir manadan dolay benze tikleri
anlalmtr. Deiik ve zd olan iki nesne de byledir.
Sonra bu manann bakasndan ayr olmas gerektiini sylediler. Bakasndan ayr olmas kendi kendinde bulunan bir manad r.
Bu mutlaka ya ba kasna benzer veya ondan ayr lr. Bakasna benzemesi veya ondan ayr lmas kendi kendinde var olan bir manad r. 169T
Bu husustaki konu ma birincideki gibidir. Bu sonsuz manalar n bulunduunu sylemeye gtrr. Bunu benimsediler. Bu konuda szmz 55a
yukarda gemitir. Dorusunu Allah bilir.
(A)

133

B- KINCI NCELEME
NEDEN VE NEDENL ( LLET VE MALUL)
Mesele:
Bir nesn.enin ba kasna messir olmas apak olarak tasavvur
edilebilir. Zira, akln basit ilkesi olarak "eti do radm ve kalemi
krdm" szmzn manas n biliriz : Doramak ve krmak zel bir
tesirdir. zel bir tesiri tasavvur etmek apa k olunca, zel tesirin
mahiyetinden bir cz olan tesiri (musammas n) tasavvur etmenin
apak olmas daha uygundur.
Mesele:
Yokluk neden ve nedenli olamaz. nk biz nedenli ve nedenli
olmay (illiyet ve maluliyet) sabit iki nitelik yapsak var olan n yok
olanda bulunmas nn imknszl ndan yoklu un neden ve nedenli
olmas muhal olur. Bunu sylemezsek tesir, eserin messirden meydana gelmesinden ibaret olur. Bu, meydana geli in asln gerektirir.
Filozoflar "yokluun nedeni, nedenin yoklu udur" dediler.
nk olurlu (mmkn) varl kla yokluk aras nda dnmektedir.
Varln tercih edilmesi, var olan bir neden isterse, yoklu un tercih
edilmesi de yok olan bir neden ister.
Bunun cevab , yokluk s rf olumsuzluk olup tercih ile nitelenmesi
40a
(C) muhaldir.
Mesele:
ahsen bir nedenlinin mstakil iki nedeni olamaz. Yoksa her biri
ile beraber var olmas zorunlu olur ve di erine istinad imknszlar.
Neticede her biri ile brnden msta ni olunur ki bu muhaldir.
Mesele:
Bizimkilerin o unun hilafna, bize gre benze en (mtemasil)
iki nedenlinin (mall) iki neden ile nedenlenmesi mmkndr.
134

Delilimiz, karalk ve akln, ayr ayr olmalarna ramen ayrma ve zdlamada birleirler. Onlar yle belge getirdiler. Bir sonucun belli bir nedene muhta olmas , mahiyeti veya mahiyetinin gereklerinden biri iin olur. E er mahiyetin gereklerinden biri iin olursa, o sonuca eit olan her nesnenin, benzeri nedere muhta olmas
lazm gelir ama mahiyet iin ve mahiyetin gereklerinden biri iin
deilse, o mahiyet, o nedenden msta ni olur. Bir nesneden msta ni olan, o nesne ile nedenlenemez.
Bunun cevab , mahiyetinden dolay nedenlenen, mutlak nedene muhtatr. yle ise nedenin tayini, neden taraf ndan gelmi olup,
nedenli tarafndan gelmi de ildir.
Mesele:
Mutezile ve filozoflar n hilafina, bize gre tek bir nedenden 55b
birden ok sonu meydana gelir. Delilimiz, cisimlik bir yerde bulun- (A)
may ve ilintileri kabul etmeyi gerektirir.
Onlar u ekilde belge getirdiler: ki sonutan birinin kayna
olmasnn anlam, brnn kayna olmas anlammdan ba ka eydir. ki ayr anlam, kayna n mahiyetine dahil iseler kaynak bir 171T
deil, bileik olur. Eer kayna n mahiyetinin d nda kalyorlarsa,
iki sonu (nedenli) olurlar ve ondan k keyfiyetlerine dair sz,
birincideki tartmann ayndr. Bu zincirlemeye gtrr. Biri d arda ve biri ierde ise, mahiyet bile ik olur. Zira ierde olan mahiyetin paras olur. Paras olan bile ik olur. Bu durumda nedenli gene
bir olur. nk ierde olan nedenli (mall) olmaz.
Cevab, bir nesnenin bir nesneye messir olmas , akladmza
gre sabit bir s fat de ildir. Byle olunca, mahiyetin paras veya
onun dnda olduunu sylemek man.as zdr. Bunun delili udur:
Bir nokta= dairenin u noktasnn hizasnda olmasnn anlam,
baka bir noktas n n hizasnda olmasnn arlamndan bakadr. Bu
anlamlarn ayr olmasndan noktann bileik olmas gerekmez. Ayn
ekilde A'nn B olmamas anlam C olmamas anlamndan. bakadr.
Bu, olumsuzluklar n (sulub) de iik olmas ndan, mahiyette okluun olmas gerekmez. Burada da durum yledir. Do rusunu Allah
bilir.
Mesele:
Bizirnkilern hilfin.a, akl nedenin eserini (sonu) gerektirmesi 172T
ayrk arta balanabilir. Delilimiz, cevher btn ilintileri kabl
135

etmeyi gerektirir. Fakat, her ilintinin bir yerde bulunmas nn doruluu zddnn o yer'den kalkmas na baldr.
Mesele:

40b
(C)

Bizimkilerin hilfm.a, bize gre akli neden bile ik olabilir. Delilimiz, iki nclden birini bilmek sonucu bilmeyi gerektirmez. ikisini
bilmek sonucu bilmeyi gerektirir. Ayn ekilde ondan her biri on
deildir. Fakat, bu birlerin toplam on olmay gerektirir. Her biri
onu gerektirmeyince, toplam da gerektirmez diye delil getirdiler.
Zira mahiyet oldu u gibi kalmaktadr.
Bunun cevab , getii gibi nakzdr. Baar Allah'tand r.

136

NC BLM
/1 4 9 <<"
1- Zatn,

LAHYAT

2- Sfatlarn,
3- Fiillerin,
4- Isimlerin incelenmesi.
1- B RNC KISIM
"ZAT"
rendin ki, kinat ya cevherler veya ilintilerden ibarettir, ve
bunlarn her biri ile Yaratan n varl na delil getirilir. Kainatn mm- 56a
(A)
kn veya hdis olmasna gre bu delil getirme drt trl olur:
I- Birincisi: Cisimlerin hdis olmas yla getirilen delildir. Bu, Hz.
brahim (A.S.) in yce Allah n "Snp gidenleri sevmem" (Enam, 76)
szndeki tuttu u yoldur. Bunun a klanmas yledir:
Kain.at sonradan yap lmtr ve her (muhdes) sonradan yap lann
bir yapan,' vard r. Birinci ncle gelince, yukar da geti.
Ikinciye gelince, bunun delili udur: Sonradan yap lan mmkndr. Her mmkn olann bir messiri vard r. Ama sonradan yap lan mmkndr, zira sonradan yap lan, yok iken sonra var olan
nesne demektir. Durumu bu olan n mahiy,ub.,a,
eti cd
173T
kabiliyeti oland r. I'te mmkngp_manas budur. Ama mmkne
birir
ilirekti i meselesi daha nce gemi tir.
"Her sonradan yap lann mmkn olduu" szmzn dda kalan bu ncllere dair mnaka a gemiti, denebilir. Sonradan
yaplan, yok iken sonradan var oland r bu da phesiz varla ve yoklua kabiliyetli olan demek oldu u ileri srlrse, deriz ki, sizin
mezhebinize gre "yok" Cd ve cevher (ayn) bak mndan hi birey
deildir, daha dorusu, o halis olumsuzluktur. Durum byle, olunca,
137

onun kabiliyetli olup olmad na hkmetmek imkanszdr. Ona hkmedebileceini kabul edelim, ama o zaman, niin mahiyeti yok olduu anda znden dolay yokluunun gerekli oldu unu ve sonra
var olduu anda da znden dolay varl nn gerekli oldu unu sylemek doru olmasn?
Aklanmas : Bir nesnenin, zerinden yokluk gemi olmak
art koulmu ise, zihnen sonsuza doru varln farz etmek mmkn
deildir. Yoksa zerinden yokluk gemi olan bir nesnenin ezell
olmas gerekir ki bu imkanszdr. yle ise, bu nesnenin var olabilmesinin bir ba langc vardr. Bu olabilirlikten nce z bak mndan
imkansz idi, sonra z bak mndan mmkne inklab etti. Bu do ru
ise, niin z bakmndan imkansz iken, sonra z bakmndan (vacib) gerekli olana dn tn sylemek do ru olmasn?
Cevap: Mmknn varlk ve yoklua kabiliyetli oldu unu sylemekle, o mahiyetin varl k ve yokluk durumlarnda sabit olduunu
174T kasdetmiyoruz. Daha do rusu, biz, mahiyetin oldu u gibi, zihnen
bki kalmas mn imkansz olmadn ve zihnen batl olmasnn imkansz olmadn kasdediyoruz.
Niin, mahiyetin bir zamanda z bak mndan imkansz ve baka
56b
(A) bir zamanda z bak mndan gerekli olmas doru olmasn? szne
41a deriz ki, haydi durumun yle oldu unu dn. Fakat imkans zln
(C)
meydana gelmesi, kendine has vaktinin gelmesine dayan r ve gerekliliin (vcub) meydana geli i de baka bir vaktin gelmesine ba ldr. Her iki vakti gz nne almadan mahiyetin, mahiyet olarak,
kabiliyetli olmaktan ba ka durumu kalmaz?
Varln olabilirliinin ncelii iin, zerinden yokluk gemi
olmas art koulmu olan mmkn szne gelince, bunu kabullenemeyeceimizi syleriz. Yoksa, o ncelikten bir an nce, varl a
girini farz etmenin lzumu, ezdi olmas n gerektirir. Oysa, bunun
imkanszl aktr.
II- Allahn Varlnn spatna kinci yol, imknla delil
getirmek. Bunun anlatl : Varl gerekli olann birden ok olmasnn
imkansz olduuna delil getirilir. Sonra cisimlerde mmkn olan
okluk gz nne konur. Her mmknn bir messiri oldu u yukarda gemitir.
III- nc yol: lintilerin (raz) olu masnn delil getirilmelidir. Mesela, nutfenin, yap kan kana, sonra bir i nemlik ete,
sonra ete ve kana dn mesi gibi olaylar gzle gryoruz. phesiz
bunlarda bir messire ihtiya vard r. nsann kendisi ve anas , babas
138

messir deildir. Baka bir messirin olmas gerekmektedir. Niin,

nutfede yerletirilmi dourucu kuvvet, messir olamaz, denemez. 175T
nk, bu kuvvetin yapmada, a) Ya uuru ve iradesi vard r, b) veya
yoktur. Birinci k (a) yanltr zira nutfenin tam kudret ve hikmet
sahibi olmas gerekirdi ki, bunun doru olmad aka bilinmektedir. kincisi (b) de bt ldr. Zira nutfe gerekten czlere benzeyen
bir cisimdir veya de ildir. Birincisi do ru ise, nutfenin bir kre yaratmas gerekir. nk basit kuvvet, basit maddeye tesir ederse, mutlaka benzer bir i yapar ki bu da kredir. Filozoflar n basit cisimlerin
krelii hususunda dayandklar esas budur. Eer ikincisi olursa, nutfe basitlerden bile ik olur ve basitlerin birinde bulunan ancak basit
kuvvet olur. Bu ise kreli i gerektirir. Bu durumda nutfenin, birbirine eklenmi bir takm krelerden yarat ld gerekecektir. Bu
batl olduundan, hayvanlar ve bitkilerin beden.lerini yaratmada
messir olan hikmet sahibi bir messirin oldu unu bilmi oluyoruz.
IV- Drdnc yol: lintilerin (Araz) mmkn olu unun delil
getirilmesidir. Bunun a klanmas yledir: Diyelim ki: Btn cisimler, cisim olmakta e ittirler. Her birinin bir zel niteli i olmas mm- 57a
(A)
kndr.
nk, bir nesne iin doru olan, onun benzeri iin de dorudur. Ayn zamanda, yukarda geti i gibi, olurluk (imkan) bir messire ihtiya gsterir. iyisini Allah bilir.
176T
Mesele:
Kainat ydnetenin varl gerekli ise, netice has l olmutur.
Eer, varl olurlu ise, baka bir messire muhtatr. Bu ya dng
olur veya zincirleme gider ki ikisi de imkans zdr, veyahutta varl
zat bakmndan gerekli olan varlkta son bulur. te aranan budur.
Dngnn (devir) imkans zlna gelince, bir nesne ba kasna muhta
olunca, kendisine muhta olunan nesne, var olma ynnden muhta
olandan ncedir. Her biri di erine muhta olacak olsa, her birinin
varlk ynnden dierinden nce olmas gerekirdi. Bu durumda bunlardan her biri, kendinden nce olandan nce olmas lazm gelir. Bir
nesneden nce olandan da nce olan o nesneden nce olur. Bu bir 41b
nesnenin kendinden nce olmas n gerektirir ki, bu eliiktir.
(C)
Zincirlemenin btllna gelince, sonu olmayan bu zincirlemelerin toplam, bu nesnelerden her birine muhtatr. Oysa bunlardan
her biri mmkndr. Mmkne muhta olan mmkn oldu undan
139

toplam da mmkndr. Her mmkn.n bir messiri vard r. yle

ise toplamn da bir messiri vard r. Messir olan:
a- Ya toplamn kendisidir, b-ya toplam n iinde mevcut bir eydir, c-veya d ta olan bir eydir.
a- Birincisi, imkanszdr, nk messir eserden nce gelir. E er
toplam kendini meydana getirmi , olsa, kendinden nce var olmas
gerekirdi. Bu muhaldir.
b- kincisi de bt ldr. nk toplam n ferdlerinden herbiri, ne
kendisinin ve ne de kendisinin nedeninin nedeni olabilir. Yoksa, bir
177T nesnenin kendinden nce var olmas gerekir. Fertlerden her biri kendisinin nedeni ve kendisinin nedeninin nedeni olamay nca, o toplamn, da nedeni olamaz. yle ise, bu toplam n dardan bir nedeni
olduu ortaya kmtr. Btn mmknlerin d nda olan, artk
mmkn de ildir, dorusu o, znden gerekli (vcib) olur. Bylece
btn mmknlerin hepsinin gereklide son buldu u anlalmtr.
Bunun znden dolay gerekli oldu u sabit olunca, onun ezell, ncesiz (kadim), devaml (baki) ve ebedi oldu u sabit olur.
Eer kainat ynetenin (mdebbir) varl nn mmkn olduu,
fakat varl n ona daha layk oldu unu sylemek niin do ru (caiz)
olmasn? bu layklktan tr messirderi, msta nidir, denirse, kabul edelim ki, varl n ona nisbeti yoklu un nisbeti gibidir. Ama
niin sebebe muhta oldu unu sylersiniz?
Bunun aklamas : Messire ihtiyac n nedeni olu madr (huds).
Yoksa olurluk (imkan) de ildir. Bu yneten ncesiz ise, sebebe
muhta de ildir. Haydi bir sebebin laz m olduunu kabul edelim.
yle ise niye dngnn bat l olduunu sylersiniz?
Nedenin nedenliden nce olduundan dolay her birinin kendin57b
(A) den nce olmas gerekece i (szne) kar lk, yle deriz :
nceliin a) ya zaman, b) veya zat, c) veyahut ba ka bir manada oldu unu mu iddia ediyorsun?
a) Birinciyi kasdetmen imkans zdr. nk yukarda getiine gre, bir nesnenin ba kasna messir olmas, o nesneden bir
eserin meydana gelmesinden ba ka birey deildir. Eserin kendisin178T den meydana gelmesinden nce, messir olmas imkanszdr.
Durum byle olunca, zaman bak mndan (illetin) nedenin nedenliden (mall) nce gelmesi muhaldir.
140

b) Zat bakmndan, ncelii kasdedilmi se, deriz ki; zat bakmndan nce gelmesinden, ona messir olmas n m kasdediyorsun, yoksa baka birey mi kasdediyorsun? E er bununla messirli i
kasdediyorsan, " ki nesneden biri dierine messir olursa, ikisinden
her biri dierinden nce gelir" sz, bir nesneyi kendi kendisine 1zmlu k lmak olur.
c) Eer bununla, baka bir ey kasdediyorsan, bu lceli in
mahiyetini aklamak gerekir. nce nedenin bu manada nedenliden
nce geldiine delil getirmek, sonra da ayn manada bir nesnenin
kendisinden nce gelmesinin imkans z olmasna delil getirmek gerekir. Bu durumda dngnn kmaz oldu unu kabul edelim. Ama
niye zincirlemenin bat l olduunu iddia edersin?
Toplamn, ferdlerden her birine muhta olmas szne gelince,
sebeblerin ve neticelerin toplam ve btn olmakla nitelenmesinin
doru olduunu teslim etmiyece imizi syliyebiliriz. nk bu szler sonlulu u bildirir. Sonluluun kabul edilmesinden sonra, onunla
nitelenmesi do rudur. Bu, meselenin badr. Kabul edelim ki, onunla
nitelenmesi dorudur. Ama, zikretti iniz nesne zincirlemenin fesadna dellet ederse, burada da do ru olduunu gsteren vard r, diyebiliriz.

42a
(C)

Bunun aklanmas yledir : Bu duyulur olaylar n bir messiri

olmas gerekir. Onlara messir olan ya ncesiz (kadim) veya sonradan
olan bir nesned r. Eer o, yaplmsa, (muhdes) ona dair sylenecek sz,
birinciye dair sylenen szn. ayn dr. Bu da udur : ya zincirleme gi- 179T
der, bu durumda zincirlemenin me ruluu itiraf edilmi olur, ya da
bir ncesizde son bulur. te bu, ad geen iki ksmdan ikincisidir.
Deriz ki: Bu ncesizin o sonradan olana tesiri ya yeni bir arta
dayanr veya dayanmaz. E er bir arta dayanmazsa, messirin ncesizliinden sonradan olan n ncesizlii gerekir. Yoksa eserin messirinden knn nisbeti, ondan kmamn nisbeti gibidir. Eer, ondan k ayr bir tercih edene muhta de ilse, mmknn sebebsiz
tercih edilmesi gerekir. Bu ise yce yaratan n ispatlanmasnn kapsn kapar. Eer, muhta olursa, tam messir, o ayr mreccihin meydana gelmesinden nce, tam messir olamaz. Bu ise eli ikdir.
Ya da bir arta dayan r, bu art ncesiz ise, zorluk avdet eder.
Eer bu art sonradan olma ise, ya sonradan olanla beraberdir veya
ondan ncedir. E er beraber ise, sonradan olmas na dair olan tartma birincideki tart maya benzer. E er sonradan olmas nn art
141

58a.
(A)

birinci olu ise, dngii gerekir. E er sonradan olu un art baka bir
olu ise zincirleme gerekir.
Fakat, bu oluun olumasnn art, kendisinden nce gelen bir
180T olu ise deriz ki; bu nceki, olu halinde iken, ncesiz sonra olu ana
fiilen messir olmayp, bittii zaman ona fiilen messir olur. Bu messir olu , sonradan meydana gelen bir hkm olup ona da bir messir
gerekir.
Eer, o, imdi yok olan bir olu an (hadis) ise, yoklu un varla
'neden olmas gerekir ki, bu imkans zdr. Eer o messir, kendisinin
olumasna sebeb olan bir olu ma ise, dng lazm gelir, ya da baka
bir oluma ise zincirleme gerekir. Bundan, zincirlemeyi ileri srmenin
benimsenmesinin gere i ortaya kyor.
Varl gerekli (vacib'ul-vcd) olan n varlna dair delilinizin doruluunu kabul edelim, ancak buna ba ka iki ekilde itiraz
edlir.
Birincisi; biz varl gerekli bir var farzetti imiz takdirde, onun
varl a- mmknlerin varlna ya e it olur veya b- olmaz.
kincisi; b-btldr, zira varln tek bir anlam 'oldu una dair
deliller yukarda gemi tir. Birincisi a- de btldr. nk bu varhk
ya mahiyete ar z olur veya olmaz. Birincisi ise, varlk mmkn olur
ve onun bir nedeni bulunur.
Eer, neden maliyet ise, yok olan, var' n nedeni olmu olur. Bu
ise inkanszdr. Eer, neden maliyet de ilse, varl gerekli olann
(vacib'ul-vcud) var olmas nda ayr bir sebebe muhta olur. Bu ise
eli iktir. Eer, varlk mahiyete rz deilse, ki bu imkanszdr, zira
42b bu durumda onun hakikatinin tamam , mahiyetine arz bir nitelik
(C) olan varla eit olur. Bir nesnenin kendisi iin do ru olan herey,
onun benzeri iin de dorudur. yle ise, onun varl iin doru olan
her nesnenin, onun maliyeti iin de do ru olmas gerekir. Bylece
varl mmkn ve sonradan olmu olur, ama bu imkanszdr.
kinci itiraz, e er varl gerekli olan mevcud olsayd, ncesiz
olurdu. ncesizin anlam , iinde var olaca dnlebilen bir zaman yoktur ki ondan nce var olmu bulunmasn, demektir. Bu
ncelik, ncesiz (kadim) ve olu turulan (muhdes) blmnde getiine gre, zamanla ilgili bir ncelik oldu u iin, Allah Teala'nn
58b ncesizli inden zaman n ncesizlii lazm gelir. Bu ise imkans zdr.
(A) Yce Yaratan n kinattan nce gelmesi farzedilen bir zamana gre

181T

142

olup, gereklemi bir zamana gre olmad ileri srlemez. Bunun

aklanmas yledir :
Yce Allah' n, kainatn varlndan nce var olmas, eer zaman
bulunsayd, o zaman n balangc bulunmyaca anlamna gredir. Ama biz deriz ki, yce yaratan n kainattan nce olu u, gerekte
gereklemi ise, ve bu ncelik, zaman vas tas olmadan, gerekle meyeceine gre, zaman n farazi kabul edilmesi imkans z olup gerek olmas lazmdr.
Niin kainatn varlnn mmkn, fakat varl n ona daha yara rl doru olmasn? itirazna verilen cevap yukar da geti.
Eit surette varl nn ve yokluunun mmkn olup ancak sonradan olmu ise bir messire muhta olur, itiraz na kar, bir messire ihtiyacn nedeninin sadece imkan oldu unu aklam oldu umuzu syleyebiliriz. Nedenin nedenliden nce gelmesi ile neyi kasdettin, sorusuna kar yle deriz : Akl, messiri mevcut farzetmedike, ba kasna messir olmas na hkmetmek imkans z olur. te nelikten maksadm z bu kadard r.
182T
Sonluluu sabit olmadka, btn ve toplam olarak nitelenmesinin imkans z olduu, szne kar lk yle deriz: Btn ve topl4Fndan kasdmz, hi biri darda kalmamak artyla sebebler ve neticelerdir.
Gnlk olaylarn meydana geli ine messir olan ya ncesiz
veya sonradan meydana gelen oldu u szne deriz, ki, yukarda,
messirin, hr (muhtar) ncesiz, yaratan oldu unu aklamtk.
Hr olan, mmkn olan iki nesneden birini di erine sebebsiz olarak
tercih edebilir.
Varl gerekli olann varl ya mahiyetinin ayn dr veya de ildir, szne kar : dorusu mahiyetin ayn olduunu ve varln ortak
nitelik ta dna dair delillerinin, cevab nn gemi olduunu syleriz.
Allah Teal'nn ncesizliinden zamann da ncesizli i gerekir,
itirazna, karlk, yle deriz : Zaman n czlerinin, zaman iinde olmadan birbirinden nce gelmesi do ru ise, niin, Allah Teala'n n zatn n zamansz olarak kainattan nce olu u doru olmasn? Baar
Allahtand r.
Mesele:
Kainatn Yaratan , dinsizlerden ba kasna gre, vard r. Delilimiz,
eer var olmasayd , yok olmu olurdu. Yok s rf olumsuzluk olup onda
143

bir ncelik gerekle me ve imtiyaz olmad iin tanrla yarak

olamaz. Varlkla yokluk arasnda vastann (nc terimin) yokluunu kabul etmeyiz denirse, bunun a klanmas (nc terim)
hal meselesinde gemi ti. Aradaki lzmlulu u kabul edelim ama,
183T yok'un srf yokluk oldu undan bir zelli i olmad szne gelince,
59a niin yok olmas nn doru olmyacan sylersiniz? Bunu kabul
(A) etmiyeceimizi syleriz. Zira bir yerde siyahl n yokluu, beyazln o yere girmesini sa lar. Oysa hareketin yoklu u bunu salamaz.
Ayn ekilde lz mn yoklu undan melzumun yoklu u da gerekir,
43a ama baka bir eyin yoklu u bunu gerektirmez. Ayn ekilde Mua(C) rzn. bulunmamas mucizenin do ruluunu gstermesi iin muteberdir. Dier yok'lar byle de ildir.
Delilinizin doruluunu kabul edelim ama e er var olsayd ,
varlkta bakasna eit olaca ndan tr itiraz edilebilir.
Dier ynden bakasna zt deilse, mutlaka mmkne benzer
ve bu onun mutlaka mmkn olmas demektir. E er ba kasna zt
ise, hakikatnn bileik olmas gerekir. Her bile ik olan kendi czlerine muhtat r, oysa cz kendisi de ildir, yleyse her bile ik bakasna muhtatr. Bakasna muhta olan her nesne mmkndr.
yle ise vacibin, mmkn olmas gerekir, ki bu eliiktir.
Buna cevap, zaten yukarda geti ine gre, orta terimin yokluunun zorunlu olarak ve kesin delille bilindi ini anlatmtk.
Yoklar, belirlenebilir ve ayrtedilebilir, szne gelince, deriz
ki, bu, onun, yaratan olmas iin yeterli ise, her ne kadar onda bulunan nitelikler mevcut ise de, hareketli insan n da yok olduu tecviz
edilsin. Bu ise safsatan n ta kendisidir. ltiraza gelince, bunun cevabnda varln, varlklar arasnda ortak bir nitelik oldu unu kabul
etmeyiz. Ba ar Allahtand r.

144

KINCI KISIM
SIFATLAR
Sfatlar ya selbidir veya subiltidir.
A- SELB (OLUMSUZLUK) SIFATLARI:
184T

Mesele:
Ebu Haim dnda herkese gre Yce Allah n mahiyeti di er
mahiyetlere zdelik bakmndan zttr. Ebu Haime gre zlk bak mndan Allah'n, z, dier zlere e ittir. Ancak, Allah diger eylere drt durum gerektiren bir durumda z tt r. Bunlar da diri olmak,
bilgin olmak, kudretli olmak ve var olmaktr. bn-i Sina buna muhalif
olarak Yce Allah' n mahiyetinin varlnn ayns (zde) olduunu
ve varln btn var olanlar aras nda verilen ortak bir ad oldu unu
ileri srd. Allah' n mahiyetinin, mmknlerder , ancak selb bir
kaytla ayrldn , bu kaydn da, onun varlnn, mahiyetlerden
hibirine r z olmayp dier varlklarn mahiyetlere nz oldu unu
iddia etti.
pelilimiz udur: Allah'n bakasna zt oluu bir nitelikten t'
. , zatlarda e itlik oldu demektir. Byle ise, znn, ba kasna
T
zt oldu u nesneyle zellik kazanmas gerekirdi. zellik kazanmas
hibir nesneden tr de ilse, mmkn olan, sebebe muhta olmaz.
Bu, imknszdr. Ya da bir nesneden tr olur ve bu durumda zincirleme gerekir.
Mesele:

Allah' n mahiyeti bileik deildir. Eer bileik olsayd , czlerin- 59b

den her birine muhta olurdu ki yukarda geti i gibi mahiyet mm- (A)
kn olurdu.
145

Mesele:
Cisimcilerin (mcessime) hilafina Allah bir yerde yerle mi
(mutehayyiz) de ildir. Delilimiz : Eer bir yerde yerle mi olsayd,
dier cisimlere e it olurdu ve bylece ya onun olu mu olmas veya
Cisimlerin ncesiz olmas gerekirdi. Bu delil, cisimlerin birbirinin
benzeri olmas na dayan r. Bunun a klanmas yukarda gemi ti.
Baka bir ynden de delil getirirler: E er Allah Teal bir yere
yerlemi osayd, yere yerle me hususunda bir yere yerle ik (mutehayyiz)
olan dier eylere e it olurdu. Ve eer onlara ba ka ynden z t
olmamsa, mutlaka benze me gerekirdi. Bundan da Onun olu mas
veya cisimlerin ncesizli i lazm gelir. Baka ynden onlara z t ise,
Yce Allah' n znde bile menin meydana gelmesi gerekir, oysa bu
eliiktir.
Bunlara yle denebilir. Allah' n mahiyetinin, niin dier cisimlerin mahiyetine z d olmas doru olmasn? Bir yerde (hayyiz) bulunmasnda onlara e it ise, zira muhtelif eyler, bir gerekli nitelikte
itirak edebilirler. Daha do rusu Oyle denebilir. E er yere yerle ik
43b ise, ya blnebilir veya blnemez. Blnr olmas bileiklii gerek(C) tirir. Bu ise imkanszdr. Atomu inkr eden gr e gre bu samad r.
Atomun varl n kabullenene gre Yce Allah' n nesnelerin en k olmas gerekir. Allah byle olmaktan ycelerin ycesidir.
Yalnz cisimlilii reddetmek iin, her cismin bile ik olmasyla
delil getirilir. ki czder, biri iin hasl olan bilmeklik (limiyet)dier
czler iin has l olamaz. Yoksa czlerden her biri mstakil olarak
diri, bilgili ve kudretli olabilir ve bu tanr lar oaltmaya gtrr.
Bu imkansadr. Bu delili ileri sren, bir insan n diri, bilgili ve kudretli
olduunu deil, onun diriler, bilgililer ve kudretf(liler oldu unu kabul ediyor, demektir.
Mesele:
Allah Tealnn mahiyeti ba kasyla birleemez. nk birle 186T me halinde iki varl k baki kal rsa, o zaman iki olmu olur, bir de ildir. Eer ikisi yok olmusa birlememilerdir. Belki ikisi yok olup
nc bir ey ortaya km olur. Biri yok olup dieri bak' ise, gene
birleememilerdir. Zira yok olan var olan ile birleemez.
Mesele:
Allah Teal hi bir eye girmez (hulul etmez). Bizimkiler yle
delil getirmi lerdir. Eer bir eye girecek olsa, o eye girmesi ya zo
runludur veya olurludur.
146

Birincisi iki ynden bt ldr. a- Birinci yn, bu durumda ba kasna muhta olmas Lazmdr. Her muhta olan mmkndr. z
(A)
bakmndan gerekli olan z bak mndan mmkn olmu olur ki bu 60a
eliiktir. b- kincisi Yce Allah'tan ba kas ya cisimdir veya ilintidir.
Yce yaratamn ba kas na girmesinin zorunlulu undan ya (a) kendisinin olu mu olmas veya (b) cisim ve ilintinin ncesizli i gerekir.
Bunun ikisi de imkans zdr.
(b) kincisi de batldr. nk, bir yere girmesi gerekli olmay nca,
o yerden mstani olur. Bir yerden msta ni olann bir yere girmesi
imkanszdr. Bu delil zayftr. Zira bir yere girmesinin zorunlu olu u
niin doru olmasn? denebilir.
Eer bu zorunlu olsayd , o yere muhta olurdu, szne gelince,
bunu kabul etmediimizi syleriz. Yce Allahn znn kendisine,
o yere girecek bir nitelik gerektirdi ini sylemek niin do ru olmasn
ve o nitelii gerektirmi olmasndan dolay ona muhta olmas da
gerekmez. Allah' n bilen ve kadir olmakla nitelenmesinin gerek- 187T
tii grlmyor mu? Oysa bu niteliklerden hibirine muhta oldu u
gerekmez. Burada da yledir.
kinci kez olarak, ba kasnn ya cisi veya ilinti olmas szne gelince bunu kabul etmiyece imizi syleyeceiz. nk, buna kesin
bir delil ortaya koyamad nz. Allah Teal, kendisi iin bir akl veya
nefs gerektirmi , sonra z bak mndan, zatnn o yere girmesini
gerektirmi olduunu sylemek niin do ru olmasn? Bir yere girip
girmemesinin tart masn kabul edelim ama, mutlaka bir yere girmesinin gerekmedi ini, ancak yerin oluma halinde znn o
yere girmeyi gerektirdi ini, ileri srmek niin do ru olmasn? Bu
durumda znn olu mas ve yerin ncesizli i de gerekmez. Ama
bu, Allah Tealnn kainatn varln bilmesinin gereklilii ancak
kainatn var olmas artyledir, deriz. phesiz bu ilim, kainat n var
olmasndan nce has l olmaz. Haydi, bunu kabul edelim, ama bir
yere girmesinin do ru olmamas durumunda bile niin, o yerde bulunmas doru olmas n?
Yerden mstani olan oraya giremez, szne gelince, deriz ki,
bu, mcerred bir iddiadr, delil nerededir? Bir yere girmeyi iptal
etmenin dayand udur : Girmekten anla lan, ilintinin bir yeri
olmasna gre o yerde meydana gelmesidir. Bu, ancak, bir yerde mey- 42a
dana gelmesi do ru olan nesne hakknda dnlebilir. Bu, Allah (C)
hakknda imkansz olunca, O'nun bir yere girmesi de imkans zdr.
147

Mesele:
188T
Kerramiyeden ba kasna gre Allah Teal hi bir ynde de il60b dir, delilimiz udur: O, mekarlam deil ve mekanlam nesneye
(A) de girmi deildir.
Byle olan herey hi bir ynde bulunmaz. Bu,
zorunlu olarak bilinmektedir. nk, e er yce Allah' n yeri dier
yerlere e itse, bu yerlerden birinin kendisine mahsus olmas bir tahsis edeni gerektirir. Bu tahsis edenin iradesinde hr olmas gerekir.
Hr filin yapt her i sonradan olmad r. Filin de bir yerde bulunuu sonradan olmad r ki bu eli iktir. Eer Allah'n yeri dier yerlere z t ise, bu yer mevcut demektir. Zira s rf yokluk hakknda ihtilaf
imkanszdr. Bu var olan, i aret edilen bir nesne de ilse, onda mevcut olana da i aret edilmez. yle ise Yce Allah mekanda olamaz.
Eer iaret edilen bir nesne ise ve onun yle olu u da z bak mndan ise, cisi n olmu olur. Allah Tealarun o yerde var oldu u
dnlrse, Yce Yaratan cisme girmi olur. Bu imkans zdr. Eer
ilinti bakm ndan yle ise, cisme giren, bir ilinti olmu olur. Yce
yaratan bu ilintiye girmi olursa cisme giren bir eye girmi olacandan cisme girmi olur. Bu ise eliiktir.
Tenbih:
Cisimlii ve yn gerektiren szlk anlamlar yorumlamay
kabul etmiyen kesin ak l delillerine kart olamaz. Bu durumda selefin
189T mezhebine ve "yorumunu Allah'tan ba kas bilmez" (Ali mran /7)
sz zerinde durmay gerekli grenlerin szlerine gre, bunu bilmek Allah Tealaya havale edilir veya kelmc larm o unun mezhebine gre onlarn yorumlanmas ile u ralr. Bu yorumlar byk
eserlerde say lp dklmtr.
Mesele:
Kerramilerden ba kasna gre olaylar Allah Tealn n zatnda
mevcud olamaz. Delilimiz yledir. E er Allah' n onlarla nitelenmesi doru olsayd, bu olabilirlilik O'nun mahiyetinin gereklerinden
olurdu ve bu olabilirlik ezelde var olmal yd , ama bu imkans zdr.
nk ezelde onunla nitelenebilmesi, ezelde varl nn mmkn olmasna baldr. Bu ise imkanszdr. Zira ezel nceli in kaldrlmas
demektir. Sonradan olma (hudus) nceli in sabit olmasdr. Bu ikisinin bir araya gelmesi imkans zdr.
Eer, bu, kainatn z bakmndan varlnn mmkn olmas
ve sonra ezelde varl nn mmkn olmas nn gerekmenesinden t-.
148

r zorlukla kar lalmas gibidir, denirse, deriz ki; bir nesnenin bir
nitelikle nitelenmesinin imkan , o niteliinin bizzat varl nn imkanndan ayr bir eydir ve bunlardan birinin sabit olmas ile dierinin sabit olmas gerekmez. Biz deriZ ki, ezelde bir nesnenin bu ni- 61a
telikle nitelenmesi u manada mmkndr. Eer bu nitelik bizzat (A)
mmkn olsayd , zat buna kaabiliyetli olurdu. Bu, niteli in varlnn
bizzat mmkn olmas n gerektirmez. Sonra syledi in, senin sznn
delili ise, burada bizim sylediimizin de bir ka ynden delili vard r. 190T
A- Birincisi, kinat sonradan olmad n Allah ezelde kainat
yapan deildi. nk filin bulunup fiilin bulunrnamasm n imkan- 44b
sz olmasndan dolay sonra onu yapan olmusa "Yapan" olmak (C)
subfti bir sfat olduu iin o, bu sfatn Allah Tealn n zatnda hdis
olmasn gerektirir.
B- ikincisi, Allah Tel ezelde kainat n var olduunu bilmiyordu. Sonra kinat var olunca, Allah onun varl n bilmitir. Bu cehalet olup yce Allah iin imkans zdr
C- ncs: Allah Teala kainatn varln ezelde grm
ve sesleri i itmi deildir. nk var olmyan var olarak grmek
yanlt r. Sonra kinat ve sesler var oldu u zaman kainat grm
ve sesleri i itmitir. Bu ise Allah iin imkans zd r.
D Drdncs: Allah Tealn n ezelde "Biz Nuhu ulusuna
gnderdik" (Nuh /1) diye haber vermesi do ru deildir. Zira bu gemi
olan bir eyi haber vermektir. Sonra, Nuh'u (selam ona) gndermesinden sonra ondan haber vermi tir. Bunun ezelde olu u yalan ve Allah'a
isnad imkanszdr.
EBeincisi: Allah Teala ezelde Zeyd ve Amr'i "Namaz k ln,
zekt verin" (Bakara /43) diye mecbur k lm deildir. nk yok
olana onu mecbur tutacak ekilde hitap etmek aklszlktr. Bu, Hakim olan iin doru deildir. Sonra da var olduklarnda ve artlar
meydana geldii zaman mkellefleri mecbur tutymu tur.
Bunlarn cevab : Kainat n var olabilmesine gelince, bu itiraz 191T
yerinde deildir. nk kinat olmadan nce s rf yokluktu, ona olabilir veya olamazlkla hkmetrnek imkans zd r.
"Bir nitelikle nitelenmenin imkan, o niteliin varlnn imkanndan baka bir ey olduuna" dair szne gelince, deriz ki, bu hususta
mnakaa yoktur. Fakat birinci imkan ikinci imkna dayanmaktad r.
nk onunla nitelenmenin mmkn olmas, onun gereklemesine
baldr. Onun da gerekle mesi var olmas nn imkanna baldr.
149

tirazlara gelince, bunda tek bir kaide vard r. Deien, niteliklerin nesnelere izafe edilmesi olup s fatlarn kendileri de ildir. Yukarda geti i gibi izafetlerin d dnyada bir varl olmadn gsterdik. Baar Allahtand r.
Mesele:
Elemin Allah Telya isnad edilmesinin imknszlnda herkes
birlemitir. Akl lezZti filozoflar Allah'a isnad eder, di erleri bunu
reddeer. Delilimiz : Lezzet ve elem insan n mizacna uygun olan ve
olmyan nesnelerdir. Bu ancak cisimde d nllebilir, bu zay f bir
szdr. nk, denebilir ki, farzet mizaca uygun olma lezzeti gerektirir, ama tek sebebin bulunmamas ndan neticenin de bulunmamas gerekmez. Bu hususta dayand mz udur:
Eer, lezzet ncesiz ise-ki o, lezzet alan n lezzet almas na sebebtir-kendisinden lezzet al nan nesneyi varetmeden nce onu var etmesi gerekir. nk onun var edilmesinin sebebi daha nce vard r,
var edilmesine hibir engel yoktur. Ama bir nesnenin var edilmeden
192T nce var edilmesi imkns zdr. Eer lezzet sonradan olma ise, Allah
olaylara mahal olur. Bu ise doru deildir.
Filiozoflar yle diyor: Bu delil getirme, elemi iptal etmez, Lezzete gelince, ba ka bir eyi yaratmakla zevk ald n ileri srmyoruz. .
Fakat mutlak kemalini bilmesi bir zevki gerektirdi ini iddia ediyoruz.
Anlattnz dellet syledi imizi reddetmez. Bu yledir: inde bir
olgunluk dnen herkes sevinir ve kendisinde bir eksiklik tasarl yan
kalben zlr. Oysa yce ve mnezzeh olan n olgunlu u olgunlarn
en by ve olgunlu unu bilmesi de ilimlerin en stndr. Niin
45a bunun, lezzetlerin en by n gerektirmesi, do ru olmasn ? Bunun
(C) cevab udur: Bu, elem gibi mmetin ittifak ile bt ldr.
Mesele:
Herkesce, Allah Tel'n n renklerle, tadlarla ve kokularla nitelenmeyece ine ittifak edilmitir. Bunun dayana , icmadr. Arkada lar yle dediler : Renk cinstir ve onun alt nda bir takm trler vardr. Birbirine kar birninin dierinden bir stnl olmad gibi
birinin di erine gre bir eksikli i de yoktur. Yapan olmak bunlardan hi birinin gerekle mesine bal deildir. Durum byle olunca, birinin sabit olmasna hkm vermek, di erinden daha uygun
deildir. Bunun iin hi birinin sabit olmamas gerekir
150

Biri yle bir itiraz yapabilir. Bunlardan birinin gerekte mi

yoksa akl na ve zihnine gre mi di erinden daha uygun olmad n
iddia ediyorsun? Birincisine delil gerekir. Niin znn (zat nn) 193T
mahiyeti, gerekli inin sebebi bilinmeden, belli bir rengi gerektirece i 62a
doru olmasn? kincisi kabul edilebilir. Fakat bundan ancak o manay (A)
bilmediimiz lzm gelir. Ama gerekten o manan n var olup
olmad n bilemeyiz. Do rusunu Allah bilir.

151

B- SUBUTI SIFATLAR
Mesele:
(Kudret S fat )
Filozoflarn ounlu undan ba kasna gre Allah Tel kdirdir. Delilimiz : Kainat n bir messire muhta olmas sabittir. mdi
bir eserin, bir messirden meydana gelmesi u iki ekilde d nlebilir :
A- Meydana gelmemesi imkansz olduundan meydana gelmi tir.
B- Meydana gelmemesi mmkn iken meydana gelmi tir.
A- Birincisi bt ld r. nk messirin, kinat n var olu una
tesiri, bir arta ba l deilse, messirin ncesizli inden kainatn da
ncesizlii gerekir. Bunu firttk. E er bir arta bal ise, bu art
ncesiz ise, ilzam sabit olur. E er bu art sonradan olmu sa, onun
olumasna dair sylenecek sz, birincisinin ayn dr. Bu durumda beraberce olan bir zincirleme meydana gelir ki bu imkans zdr.
Veya bir balangc olmyacak bir zincirleme olur. Bundan ise ilki
bulunmayan olaylar meydana gelmesi laz m gelir ki, bu da muhaldir. Bu ksm manasz olunca, ikinci (B) sabit olur. Kadir olman n
manas sadece budur.
Messirin ncesizliinden kainatn ncesizlii gerekir, iddias na
gre, messirin gerektiren olmas niin mmkn olmas n? denirse
deriz ki; Kinat ezelde ya mmkndr ya mmkn de ildir. Birincisi doru ise kainat n ncesi olmas muhal deildir. Bunu kabul
ederiz. E er (ikincisi) mmkn de ilse, var olabilmesinin balangc
194T vard r. Bu durumda messirin ncesizli inden kainatn ncesizlii
gerekmez. Zira eserin messirden knda, messirin varl gz
nnde bulunduruldu u gibi eserin olurlu u (imkan) da gz nnde
bulundurulur. Bunun biraz daha a klamas yledir. Size gre152

kadir var olabilen kimsedir. Allah Tel ezelde kdir idi. Ama kudretin ezeli olu undan, ezelde var etmenin s hhati gerekmez.
Ezdi. kudretten, ezelde imkan n bulunmas gerekmiyeceine
gre, niin messirin varl ndari, ezelde kainat n varlnn gerekmemesi mmkn olmasn? Messirin kainatn varl na olan tesiri
arta bal olmazsa, messirin ncesiz olu undan, kainat n ncesiz
olmasnn lazm geldiini kabul edelirn. Bu durumda, niin kainat n
varlna olan tesirinin sonradan olu acak bir arta ve o artn baka
bir arta ba l olmas ve bylece sonsuza gitmesinin iddia edilmesi
doru olmasn? Bunun tartmas "ilki bulunmyan olaylarn" tartmasna dner.
Peki, kdirin lzumlu oldu unu kabul edelim ama niin bunun 62b
varl mn gerekli (vacib-ul-vciid) oldu unu sylyorsunuz ve (A)
niin, varl gerekli olann zat bakmndan cisin ve cisimli olmyan 45b
ncesiz bir var gerektirdi ve bu nedenli (illet ile meydana gelen) (C)
varlk kdir olup kainat yaratm olmasn? yi ama anlatt nzn
kdir olmaya dellet etti ini kabul edelim, fakat bu iki tr itiraza
uramtr.

153

A- BRNC TR ITIRAZ
Kdirin hakikatnn dediiniz ekilde olmasnn imkanszlin
aklyahm. Bu birka ynden anlat labilir:
Birincisi: Eer messir, messir olmakta olumlu ve olumsuz
ynnden, gereken her eyi toplam ise, yapmamazl k edemez. Eer
gereken artlardan biri de yoksa bir i yapmas imkanszdr. Yaln z
bir nesnenin iki durumda da durumu de imeden bazen yapmaya,
bazen brakmaya kaynak laca sylense bile bu, mmknn iki
tarafindan birini di erine sebebsiz yere tercih etmek olur, ki imkanszdr. Ayn ekilde buna gre messir olma rasgele olur. E er eserin
kaynaktan ta mas yeni bir arta ba l ise, ncelikle meydana gelen
tam kaynak olamaz. E er ba l deilse, eserin o kaynaktan k , bir
vakitte olup, dierinde deilse bu srf tesadf olur. Bunu do ru grmek, bir anda zat ynnden mmkn olann, baka bir anda zat
ynnden vcibe dn mesini doru bulmaktr. Bylece yaratan'
ispat kap s kapanr. Artk, yapma ve brakma gc, kdirin hakikati
hakknda muteber de ildir. Bunu destekliyen Mutezilenin mezhebi
udur: Sevap ve kar ln ihlali Yce Allah iin muhal olan cehalet
ve ihtiyac gerektirir. Imkans z' gerektiren imkans zdr ve sevap ile
196T karl (ivaz) ihlal etmek mmkn de ildir. Her ikisinin Allahtan kmas zorunludur. Ehl-i Snnetin mezhebi de udur; Allah Teala'n n
irade ve kudreti belli eyleri var etmekle ilgilidir. Allah' n sfatlarnda bir deimenin olmas imkanszdr. Bu duruma gre s fatlaryla
messir olmas zorunlu, onlar n eliii (nakiz) imkanszdr, tereddt etme imkan da samad r. Hepsinin gr udur: Allah Teala
ezelde hangi czlerinin bulunaca ve hangilerinin, bulunmyacan bilir. lmin deimesinin imkanszl (makanun) bilinenin
deimesinin imkanszln gerektirir. Imkansz olan yapma kudreti de mmkn deildir. ki tarafta bulunan olurluk (mkne)btn
mezheplere gre muteber de ildir.
kincisi: ki taraftaki olurluk ya birinin has l olmas halinde
63a
(A) veya ondan nce, sabit olur. Ilki do ru de ildir. nk birinin has l
195T

154

olmas halinde, bu hasl olma gerekli ve onun eli ii (nakiz) muhaldir. Gerekli ile imkansz arasnda tereddt etme imkan da muhaldir. Dier ikincisi de btldr.
nk gelecekte has l olma art , halde varl imkansz olan
gelecein var olmas dr. Muhal olana ba l olan da muhaldir. Bundan tr gelecekte olmas kaydna gre, halde husul bulmas imkans zdr. Imkansz olan nesnede olabilirlik yoktur.
ncs: Kadirin yapma ile yapmama aras nda bulunmas
gerekir, szmz, ancak bu yapma ve yapmama, onun gc yetece i
zaman do ru olur. Fakat, yapmaman n, onun g yetirdi i nesne
olmas muhaldir. nk yapmama yokluktur. Ve yokluk s rf olum- 197T
46a
suzluktur. "Bir tesir yapmad " ile "yokluk tesiri yapt" szmz ara- (C)
snda fark yoktur. nk onu var etmedi szmzn manas asil
yoklukta kald demektir. imdi haldeki yokluk kadire isnad edilmesi
imkansz olan yokluun ayn olursa, elde alan elde etmek imkans z
olduundan yapmamann hi bir surette kudret alt na girmiyecei anlalr. yle ise, kadirin yapma ile yapmaman n arasnda mtereddit
bir durumda bulunduunu sylemek imkans zdr. Eer brakma,
zt ii yapma olduu sylenirse, kdir, bir i i yapma ile onun z ddn
yapma arasnda dola andr, dersen, bu takdirde kdirin iki z ttan
birini yapmazlk edemiyece ini benimsemen gerekir ve bylece ya
kainatn ncesizliini veya zddnn ncesizliini kabullenmen gerekir;
oysa sen bunu iddia etmiyorsun, derim.

155

B- KINCI TR TRAZ
Kdirin genel olarak anla ldn kabul edelim, fakat bunun
burada ispat birka ynden imkans zdr.
Birincisi, eer Allah Tela kadir ise, onun kdir olu u ya ezelidir veya de ildir. Ilki muhaldir. Zira tesir etme gc, eserin olurluunu sonulandrr, ama ezelde kainatn oluu mevcut de ildir.
nk ezel nceli in olmazlndan ibarettir. Oysa hdis (sonradan
olan) kendisinden nce bulunan nesnedir ve bu ikisini birle tirmek
elikidir.
br, (Allah Teala'n n kdir olu unun ezdi olmay) de muhaldir. Eer yce Allah' n kadir oluu ezeli olmazsa sonradan olmu
T198 ve bir messire muhta olmu olur, eer messir hr iradeli ise tart 63b ma oldu u gibi yeniden balar, eer gerektiren (mucip) ise, ilk ilke
(A) gerektiren olmu olur. Eer ezelde, gelecekte var etme imkan na
sahip olduu, sylenirse, yani gerektiren bulundu u halde eserin
meydana gelmemesine bir engelden dolay olabilir dersen, derim ki,
eer engelin bizatihi kalkmas mmkn ise, kalkt farz edilir ve bu
durumda ezdi i in oluumu mmkn olur, ama bu eli iktir. Eer
engelin kalkmas bizatihi imkansz ise, daima yle olmas gerekir,
zira mmteni olan mmkne dnrse, o takdirde kinat iin de
zat ynnden imkansz iken sonradan zat ynnden gerekliye dn t denmesi doru olur.
kincisi, kadirin gcnn yetti i nesnenin ba kasndan ayrlabilmesi lazmd r. Zira kdirin ona gcnn yetmesi, kdir ile g
yetirilen nesne (makdur) aras nda bir nisbettir. Kendisine nisbet
edilen, bakasndan ayrd edilmekdike, yaln z kendisinin o nisbete
mahsus olmas imkansz olur. Kdirin siyah ile beyaz birletirme
yerine siyah ile hareketi birle tirmee gcnn yetmesi iin bunlar n
birinin dierinden ayrd edilmesini lzumlu klar. nk, sukn yerine hareketi ve aksini (yani hareket yerine suknu) var etme e kadir olmas, her birinin dierinden ayrdedilmesini sonuland rr.
156

iki nesne arasnda dolama (tereddd etme) iki nesnenin ayr olmasna baldr. Artk onun ayrdedilmi olmasnn gerektii anlalmtr. Her ayrd edilen mevcuddur. yle ise kudretin ona taalluku,
onun bizzat sabit olmas na baldr. Eer kudretten dolay sabit
olursa, dng laz m gelir ve sabit olan ispat gerekir. Bu ise muhal- 199T
dir. Eer taallukun art mahiyetin gerekle mesi ve taalluktan m ydana gelenin varl k olduunu sylersen, derim ki, z (zat) taalluktan
nce tekerrr etmi se, zat, kudret yetirilen nesne olamaz, nk sabit olann ispat imkanszdr; ve kudretin taalluk etti i nesne sabit
deildir, bu ya varl ktr veya zat n varlkla nitelenmi olmasdr, 6613
fakat bu muhaldir. Kudretin taalluk etti i nesne ayrt edilendir, ve (C)
ayrt edilenin sabit oldu unu anlatmtk. Bu durumda sabit olmyan, sabit olmu olur ki bu eli iktir.
ncs: Eer ezelden ebede kdir ise, sonra onu var etmi se
var var etmek imkansz olduundan artk kudret yetirilecek bir nesne kalmam ve kadim olan taalluk son bulmu tur. Oysa ncesizin
yokluu muhaldir.,
Drdnc: Kdir var edebilir oland r, dersek, var etmeklik
eserin kendisinden ibaret de ildir zira, birinci olarak, var etmeklik 64a
edenin varniteliidir, oysa eser onun niteli i olmayabilir. (Mesela) (A)
kinat Allah Tealn n nitelii deildir. kinci olarak kdir eseri var
ettiinden dolay, eser kdir tarafndan var edildi dedi imizde, onu var
etti" sznnizden, eserin varl nn kendisi anla lsayd "eser var oldu
derdik, nk eser var oldu ve bunun manas da "eser kendi kendine
var oldu" olur ki, bu muhaldir. yle ise var etmeklik var edenin nite- 200T
liidir. E er bunun mmkn olan varl, hr iradeli kdirin vas tas
ile vuku bulmu sa, tartma (blmleme) geri dner. E er nitelik
zorunlu ise, eserin ezelde varl gerekir, nk eserin varl bulunmadan var etmeklik niteli i aklen elbette imkans zdr. Bunun zerine messirin ancak gerektirme eklinde i yapt anlalm olur.
Cevap : Kainatn ezelde var olmas nn muhal olmasndan d6lay kinat ezelde var de ildi, szne deriz ki, kainat n ezelde kudret
ve hr irade ile var olmas muhaldir. Fakat zorunlu bir nedene isnat ettirilmesi muhal deildir. Bu, ezelde ncesiz bir nesneder ktna engel tekil etmez. Ezelde muhal oldu unu kabul edelim.
Fakat var olu undan bir gn miktar bir zaman nce var olmu olsayd, bundan dolay ezeli olmazd . Bylece var olmadan nce var
olmas gerekmi olurdu. nk neden mevcuddur ve zikredilen engel de yoktur.
157

Ilki olmayan olaylara gelince, bunun rtlmesi gemi tir.

Allah ile kainat n arasndaki vastaya gelince, mslmanlar onun
rtlmesinde birle tiler.
Birinci itiraza gelince, bunun cevab udur; btn tesir etme
ynlerini bir araya getiren messirnazan eserin kayna olmas , hazan da olmamas niin doru olmasn. Biz hr iradelinin sebebsiz
yere tercih edebilece ini anlatmtk.
kinci itiraz n cevab da yledir. Gl olabilme g yetirilene
gre var olmadan nce sabittir. Gelecekte var olacak nesneye, imdi
bir kudreti olmad , szne, deriz ki, bunu kabul etmeyiz Gelecekte
var edilmesine g getirmenin imdi has l olduunu sylemek niin
doru olmasn?
'nc itiraz n cevab yledir; z bakmndan mmkn olan
201T
nesnenin, kendisinden meydana geldi i varla kdir denir. Fiil ise
ancak sonradan meydana gelebilir. phesiz Yce Allah ezelde, gelecekte olan yapmaya kadirdi.
Drdnc itiraz n cevab ; iddia etti iniz ve zerinde ay rdetmeyi kurdu unuz nisbet kabul edilmemi tir. Zira varl kta sadece
kudret ve kudret yetirilen vard r.
64b
Beinci itiraz n cevab ; taalluk bir izafet olup d dnyada var(A) l onun yokluundan ncesizin yoklu u gerekmez.
46a
Altnc itirazn cevab udur: Var etmeklik zat n esere nisbet
(C)
edilmesi demektir. Nisbetlerin gerekte bir varl olmadm anlattk.
Mesele:
Dnrlerin o unluu Allah Tealnn alim oldu una ittifak
etmilerdir. nceki filozoflar ise buna muhalif kalm lard. Delilimiz, Allah'n ileri salam ve muhkemdir, i leri yle olan herkes alimdir. Birinci ncl duyulara dayan r, ikincisi apaktr. Eer bu kin.atn onun ii olduunu kabul etmeyiz, niin arac nn ii olmas do202T ru olmasn? denirse, bunu kabul edelim, ama muhkem i ten maksat.
a-Ya menfaata uygun b- ya rfe be enilen, c-veya nc bir nesnedir.
Birinci manay kasdederseniz, ya i in, her ynden veya baz ynden
menfaata uygun olmas n kasdedersiniz. Her ynden oldu unu kasdederseniz bu reddedilir ve yarat klarn her ynden menfaata uygun
olduklar n sylerseniz, kinatta grd mz sakatl klarm okluuna gre byle olmad aikardr. Ama baz ynden olan ikincisini
kasdederseniz bu kabul edilir, ancak bir i in baz ynden menfaat
158

tamas o ii yapann alim olduunu gstermez. nk kas tsz yapann ve uyuyann ii hatta cans zlardan meydana gelen hareketler
baz ynden faydal olabilir.
b- Eer muhkem ile rfe be enileni kasdediyorsan z, ya ondan
daha iyisini tasavvur etmenin mmkn olm yacak derecede be enilen olmasn kasdetmi olursunuz veya biraz begenilmi olmasn
kasdetmisinizdir. Ama birincisini kasdedmi seniz kainatn yle olduunu teslim etmeyiz. Gklerdeki yldzlarn dzenini veya hayvanlar n vuetlarm n deninin imdikinden daha mkemmmel
ekilde olup olmyacam bilmiyoruz. Fakat ikincisini kasdederseniz,
gene de bir yapan n bilgisine dellet etmez, zira kas tszn ve uyuyanl], ii baz ynden be enilebilir.
c- Eer salam ve muhkemden nc bir mana kasdediyorsanz, bunu aklayn ki zerinde konu alm, Aklama istemekten vazgesek de, niin muhkem i, onu yapann ilmini gsterir, diyorsunuz. 203T
Bu birka ekilde anlatlr.
1Bazan cahil de hikmetli i yapabilir. Dnrler, bir nesnenin 65a
hkm onun benzerinin hkm oldu una ittifak etmi lerdir. Bu bir (A)
kere doru ise, iki, , ve drdn defa da do ru olabilir.
2Arlarn ileri pek salam ve muhkemdir. Yuvalar n mhendislerden bakalarnn bilemiyecei birok incelikleri ihtiva eden
altgen eklinde yapmaktad rlar. rmcek te ayn ekilde evini pek
incelikle yapar. Buna benzer ekilde her hayvann birok zeki insan n
yapamyaca uygun iler yaptklarn grrz. Oysa bunlarn hibiri ilim ve hikmet saylmaz. Eer zikretti iniz nesnenin, Allah Tela= alim olduunu gsterece ini kabul etsek bile, buna iki itiraz
yaplr :
Birincisi: Onun bir nesneyi bilmesi, kendisi ile o nesne arasnda
bir bilgidir. phesiz bu bilgi Allah' n zatndan baka bir nesnedir.
Bununla nitelenen ve onu gerektiren Allah' n zatdr. Bu duruma
gre bir nesne birlikte hem yapan ve hem yap lan kabul eden olmu
olur ki bu muhaldir. lk olarak, basit olandan ancak bir nesne mey- 47b
dana gelir. Sonra da kabullenmenin ilgisi imkan ve tesir etmenin (C)
ilgisi gereklidir ve tek bir ilgi hem mmkn, hem gerekli (vacib)
olamaz. kincisi: Eer ilmi, kemal sfat deilse, Allah Tealay ondan
tenzih etmek gerekir. E er ilmi, kemal sfat ise, Allah Tela o kemal 204T
sfat kazanmak iin o sfata muhta olur. Ba kas ile kemal bulan
nesne, zat bakmndan eksiktir ve ba kasna muhta olan da zat
ynnden eksiktir, Bu ise Allah Teala iin muhaldir.
159

Cevaplar
Aracla gelince bu yukarda geti. hkm(hikmetli i yapma)dan maksat, alaak ekilde dzenli yapmak ve incelikle bir araya
getirmektir. Kinat n byle olduunda phe yoktur. Hikmetli
bir i cahilden bir defa meydana gelmi se brak birka defa olsun,
sznn cevab nda deriz ki; istikra yaptktan sonra, arada fark n
bulunduuna akln apa k hkm ahitlik eder.
Hayvanlara gelince, onlardan hikmetli bir i yapan her biri,
yalnz o ii bilir.
Birinci itirazn cevab ; niin bir nesne hem messir ve hem de
tesir kabul eden olmas n'dr. "Bir, iki nesnenin kayna olamaz"
szne deriz ki; bu yukarda rtld. Tek bir nisbet (ilgi) hem
mmkn ve hem de gerekli olamaz, sz iin de deriz ki, kabul etme
65b nisbeti genel (am) imkna gredir ve bu gerekli in nisbetine zt de(A) ildir. Kemallik ve eksiklik nisbeti hitbi bir delile dayan r ve bu akl
selime gre, ilim sfatnn kemal sfat ve cehaletin eksiklik s fat olduu kesinlemi olmakla cevaplanm olur. Allah eksiklikten ycelerin ycesidir.
Mesele :
Dnrler, Allah Tealn n "diri" (hayy) oldu unda anla205T m lard r. Ama "diri" olmasnn manasnda ih.tilf etmi lerdir. Filozoflarn ounluuna ve Mutezileden Ebul-Hseyn Basdye gre
bunun manasnn, lim ve kdir olmasnn muhal olmamasdr.Burada imknszln kalkmasn gerektiren zattan ba ka bir nesnenin
mevcut olmaydr. Bizim ve Mutezilenin o unluu "diriliin" bir
nitelik olduuna gitmitir.
Bizimkiler yle delil gsterdiler; E er, zatn, bilmeyi ve kdir
olmay salyacak bir zelli i olmasayd, yoksa bu olabilirliin meydana gelmesi, gelmemesinden daha uygun olmazd . Biri yle itiraz
edebilir: Niin onun zel hakikati bu olabilirlik iin yeterli olmas n?
En kuvvetli delil u suretle sylemektir. Tekrar tekrar geti ine gre
imknszlik yok olan bir nesnedir. Oysa bu durumda imkns zln
yok oluu, yoklu un yok oluudur ki netice de varl sabit olur.
Mesele
Mslmanlar, Allah Tealnn iradeli (mrid) oldu unda birlemilerdir. fakat manas nda anlaamam lardr:
160

a- Ebul-Hseyn Basri'ye gre irade yap lan ite var etmeye gtren bir yararl n var oldu unu bilmektir.
b- Neccar'a gre, iradeli olan yenilmi ve istemiyerek i yapan
olmyan demektir.
c- Ka'biye gre, iradenin manas Allah Tealnn kendi ileri
hususunda, onlar bilmesi ve bakasnn ileri hususunda ise, onlar
emreden olmas demektir.
d- Bize, Ebu Ali ve Ebu Ha ime gre, irade, ilim s fat zerine
artk bir sfattr.
Delilimiz : Allah Tealn n, ilerinin nce veya sonra has l olmasnn imkan varken belli vakitlerde meydana gelmeleri bir tahsis
ediciye ihtiya gsterir. Bu tahsis edici kudret de ildir. nk, kud- 48a
retin grevi, btn vakitlere ili ii eit derecede olarak bir nesneyi (C)
var etmektir. Bu tahsis edici ilim de de ildir. Zira bilme, bilinene 206T
tabidir, dngnn inkanszZndan tr, bilineni gerektirmez.
Ve anlal yor ki, iradeden ba ka br nitelikler buna selhiyetli
deildir. Bunun iin iradenin ispat gerekir.
yle clenebilir : Allah Tearan n ilerinin olmadan nce ve olduktan
sonra mmkn olmalar n kabul etmeyiz. Niin, onlar n mmkn oluunun, ancak, o belli zamanda oldu unu sylemek doru olmasn? Bunun
delili, o zamanda meydana geli inin anlam olumsuzluk (seli:d) deildir. 66a
nk, (varlksal = vucudl olup) o zamanda olmaman n eliiidir, za- (A)
tn kendisi de de ildir. Yoksa o zamanda var olmas imkansz olup zatn
da olmamas gerekir. Bu durumda, o, zat zerine art k bir niteliktir. Ancak bu niteliin, o vakitten ba ka bir zamanda meydana gelmesi
imkanszdr. nk o zamanda meydana gelmekle adlanan bu nitelik eer baka bir zamanda var olsayd , bu zamanda bulunmas,
nceki zamanda bulunmamas demektir. yle ise, bu niteli in meydana geli imkan, bu vakte mahsustur. Burada byle anla lyorsa
baka yerde niin byle anla lmasn
?

Olurluun, mahiyetin gereklerinden oldu u ve bunun iin

mahiyetin devam ile devam etmesi ileri srlmez. nk bunun
ancak, mahiyeti var olmadan nce tekarrur etmi sse, doru olabileceini syliyebiliriz. Ama, bu rktr, zira, bu, mahiyetin yok iken
takarrur etmesine dayan r ki, bu ise yokun bir nesne oldu una inanmak olur, bu da do ru deildir.
Bunlar kabul edelim ama, mahiyetin u zamanda meydana gelme art, mmkn olmasn gerektirir ve ba ka bir zamanda var ol161

masnn art imkanszh gerektirir, denmesi niin do ru olmasn?

Nitekim, yerin tabiat , merkezde hasl olmas art ile durgunlu a
ve havada has l olmas art ile hareketi gerektirmektedir.
Burada imkan kabul edelim. Fakat, niin Allah Tel felekleri yaratt ve onlar bizzat hareket ettirecek tabiatlar onlara verdi,
sonra onlarn vas tasyle dnyamzda bu olaylar n domakta oldu unu
207T sylemek doru olmasn? Eer bu yersel olaylar gksel ba lantlara
ilikili ise ve gksel ba lantlarn, sonrakinin ne gemesinin ve ncekinin geri kalmas nn imkansz olaca, belli yntemleri varsa,
yer olaylar da ayn ekilde olur, ve bu durumda ,e11; tahsis ediciye
f>
ihtiya kalmaz.
Eer, kainat belli bir vakitte yaratt da, niin ondan nce veya
sonra yaratmad dersen, derim ki, bu ancak, feleklerin yarat lmasndan nce vakit ve zaman mevcut ise , doru olur. Oysa ittifakla bu,
irrkanszdr.
; 1'4

Filozoflara gre zaman, gn-gece e it izgisinin hareketinin

miktarndan ibarettir. Ondan nce zaman n varl mmkn de il66b dir. Mslmanlara gre zaman sonradan olmu tur. Durum byle
(A) ise, yaratmadan nce zaman yoktur. Bunun iin, niye ba ka zamanda
yaratmad denemez. Bir tahsis ediciye ihtiya vard r, fakat niin
kudret yeterli de ildir?
"Kudretin her nesneye e it lde olmas " szne gelince, iradenin de her nesneye e it derecede oldu unu syliyebiliriz. Buna
gre sonsuza gitmek zere iradenin ba ka bir iradeye ihtiyac olur.
Eer ezdi iradenin, belli bir vakitte belli bir olay yapmaya
balanmas gerekli olup olay baka bir zamanda yapmaya ba lanmas imkansz bir nitelikte ise, derim ki, durum byle ise, Allah Teala hr iradeli (muhtar) de il , zat ile gerektiren olur ki, bu filozoflarn szdr.
Ayn ekilde, bu doru ise, niin Allah' n kudretinin, belli bir
208T
vakitte belli bir olay yapmaa taalluk etmesinin gerekli olacak ve
baka bir vakitte ona taalluk etmesinin imkans z olacak nitelikte
olduunu sylemek doru olmasn? Bu durumda kudret, iradeye
48b muhta olmaz. Kudretin buna msaid olmad n kabul edelirn, ama,
(C) niye ilim yeterli de il?
Bunun izah iki ekilde yap lr:
a- Birincisi. Allah Tel btn bilinebilecekleri bilmektedir
ve bunun iin onlarda bulunan yararl ve zararl nesneleri de bilir.
162

Bir iin yararl ve zararl nesneye amil olmasn bilmek, yapmaya ve

brakmaya gtrmekten ayr bir eydir. Bunun delili: Biz i te, zarardan hali bir yararl k olduunu bildiimiz zaman, bu ilim bizi
o ii yapmaya srkler. Do rusu, tercihi bu ilme isnad etmek, onuiradeye isnad etmekten daha uygundur.
Allah Teal, insan cehennem kenar nda durdurup onda ate e
girmesinin zarar n bilmeyi yaratm ve onun ate e girme iradesini
de yaratm olsa, ama o ate e girmez. Bundan dolay , bir nesneyi
kuvvetli bir irade ile arzu ederiz. Fakat onda bulunan ktl bilmemizden tr onu terk ederiz.
b- kincisi, Allah Teal her nesneyi bilmektedir. Onlardan
hangisinin olaca n ve hangisinin olmyacan bilir. Allah Tealnn
yokluunu bildii nesnenin varl muhaldir. Tersi de yledir. phesiz Yce Allah' n varln bildii nesne var olur, bu, tahsis etmede
yeterlidir.
Anlattnz n bunu gsterdiini kabul edelim. Fakat, bizim onu 209T
rtecek delilimiz vard r. Bu da udur: Bir nesneyi istiyen
kimse onu bir maksattan dolay ister veya bir gaye olmaks zn ister. 67a
Eer bir maksattan dolay isterse, o gaye ile olgunla yor demektir. (A)
Oysa bakas ile olgunluk elde eden z bak mndan eksiktir, bu ise
Allah iin samad r. Eer gayesiz olarak bir nesneyi isterse, bu abestir, abes ise Allah iin imkans zdr.
Cevap : Hareket ile nitelenen bir cisim, bu vakitten nce de onunla nitelenmi olmas mmkndr. Bu olurlukla (imkan) kendisine
hkmedilen "yok" olan nesne de il, var olan cisimdir.
"Bir zamanda olurlu, di er bir vakitte olursuz [imkans z] olabilece i" szne deriz ki, e er zaman var de ilse, onun bir eserinin
olmas imkanszdr. Eer zaman var ise, bundaki tart ma birincisi
gibi olur.
"Bu olaylar gksel ba lantlara dayan r" szne de, deriz ki,
btn mmknlerin Allah Tealn n kudreti ile oldu una delil getireceiz.
Iradenin kendisi ile ilgili itiraza gelince, bu kuvvetli olup, cevab
udur: Bir nesnenin tercih eden olmas kavram ile tesir eden olmas
kavram arasnda fark vard r. Bu, kudret ve irade aras nda farkn
bslundu unu gerektirir. Bunun zerine, bu siyahl "bilen" olmas
kavram, u siyahl bilen olmas kavramndan baka olduu szne
ynelir. Ve her bilinene gre bir ilmi olmas gerekir. Bizden nstaz
Ebu sehl Su luki bu gr benimsemitir .Bu, uzak bir gr deildir.
163

210T

"Niin, Allah Teala'nn ilerde olan yararl lk ve zararlar bilmesi yeterli de ildir" szne deriz ki, Allah Teala'nn ilerinin yararl klara gre nedenlenmesinin do ru olmad na delil getirece iz.
"Ancak, Allah Tealn n olacan bildii ey olur", sz iin de
deriz ki, bir nesnenin var olaca n bilmek, var olacak olmas bakmndan, var olmasna tabidir. "Var olacak" olmas , eer bu bilmeden
dolay ise dng" gerekir. Yoksa ba ka bir niteli e ihtiya vard r.

"Irade eden, ya bir gayeden dolay veya gayesiz olarak tercih

eder", szne deriz ki, Allah Teala'n n iradesi, gayelerden mnezzeh bir sfattr. Dorusu belli bir vakitte belli bir nesneyi yarat49a maya balanmasnn gereklii iradenin zatnn icabdr. Baar Allah(C) tandr.
Mesele:
Mslmanlar, Yce Allah' n iiten ve gren oldu una ittifak
ettiler, fakat manas nda anlaamadlar. Filozoflar, Kabi ve EbulHseyin Basri, bunlarn, Allah Tealan n iitilenleri ve grlenleri
bilmesinden ibaret oldu unu sylediler. Bizim, o unlu umuz, Mutezile
ve Kerramiye bu ikisinin ilimden art k iki nitelik oldu una inand lar.
Delilirniz : Allah Teal diridir, diri olan n iitme ve grme ile
67b
(A) nitelenmesi uygundur. Herhangi bir kimsenin bir nitelikle nitelenmesi uygun olur ve onunla nitelenmi bulunmazsa, onun kar t ile
nitelenmi olur, bunun iin Allah Teal i iten ve gren olmazsa, onlarn kart ile nitelenmi olur. Bunlarn kartlar eksikliktir. Eksiklik
ise Allah iin inkanszdr.
Allah Tealann dirilii bizim diriliimize muhaliftir, biri birine
211T muhalif olan nesnelerin btn hkmlerde birle meleri doru olmaz,
bizim diriliimizin iitme ve grmeyi mmkn klmas onun diriliinin de byle olmasn gerektirmez, denirse bunu kabul ettik, niin,
Yce Allah' n diriliinin her ne kadar iitme ve grmeyi mmkn
klabilirse de, fakat mahiyetinin onlara uygun olmad ndan onlarn
Allah'n subtiti sfat olmas imkansz olduunu ve nitekim, dirilik her
ne kadar ehvet ve nefretle nitelenmeyi uygun kihyorsa da, Allah
Teala'nn mahiyetinin onlara msait olmadn ve bunlarn subfiti
sfat olmasnn imkansz olmasnn da yle oldu unu sylemek do ru
olmasn?
Haydi Allah Teala'n n zatnn bunlara msait oldu unu kabul
edelim. Ama, niin, ikisinin meydana gelmesi, Allah Tealan n zatn164

da gerekle mesi imkansz olan bir arta ba l bulunmas doru olmasn?

Bu, fil ozoflarn szdr. Onlara gre, bir nesneyi grmek iin
gzn a tabakasnda, grlen nesney e benzer kk bir suretin aksetmesi arttr. Bu ise Allah Hakknda imkansz oldu u iin, phesiz (grme ve i itmenin) olurlu u sabit olamaz.
Bunun olabileceini kabul edelim. Ama, niin, bir niteli e msait olann o nitelikten ve kar tndan bir anda yoksul olmas nn imkansz olduunu sylyorsun, ki bu yukar da anlatld.
Bunu kabul ettik, fakat "eksiklik" ne demektir ? Sonra niin
eksiklik Yce Allah iin muhaldir, diyorsun? E er, bunda icmaa gidilirse delil, delili nakli olur. Bu durumda icma' n varlna delil ayet ise,
iitme ve grmeye delil olan ayetler icma n delil oldu unu gsteren ayetlerden daha a ktr. Bunun iin, bu meselede ayetlere ba vurmak daha
uygun olur, esas olan aye lere sarlmaktr. phesiz "i itme ve grme" 212T
szleri ilimde hakikat olmay p mecazd r. Ve bir sz hakikat manasndan mecaz manas na dndrmek, ancak bir engel bulundu unda
doru olur. Ve bu durumda has m, Allah Teala'n n iitme ve grme
ile nitelenmesinin imkans z oldu una delil getirmiye muhta olur.
Baz arkada lar, iiten ve grenin, i itmiyen ve grmiyenden
68a
daha kamil olduunu sylediler. Her birimiz i itir ve grr. Allah (A)
Tela byle olmazsa, bizden biri Allah Teladan daha kamil olmu 49b
(C)
olur ki, bu imkanszdr. Bu zayf bir savunmad r.
nk, biri kalkp, yle diyebilir : Gezen, gezemiyenden daha U.mil ve yz gzel olan, yz irkin olandan daha kmildir. Herhangi
birimiz bununla nitelidir. E er Allah Tela bununla nitelenmi
olmazsa, herhangi birimizin Allah'tan daha kmil olmas gerekir.
E er, bu yzm gzelli i, irkinlii ve yrme cisimlerdeki kemal
niteliidir, Allah Tela cisim olmad iin onun hakknda sbtu
dnlemez, dersen, derim ki, niin, i itme ve grme cisimlerin nitelikleri deil diyorsun? Bu durumda yaplan mnakaa yeniden ba lar.
Mesele:
Mslmanlar, Allah Tealaya "konu an" szn isnad etmekte
birlemiler ise de, manasnda ayrlmlardr. Mutezile, bunun ma
nasnn Allah Tealan n zel manalara dellet eden sesleri, zel cisimlerde var etmesidir, dediler.
165

Bil ki, biz onlarla manada tart myacaz. nk biz, btn

213T olaylarn Allah Tealann kudreti ile oldu una inanyoruz. Canl
ve cansz cisimlerde seslerin yarat labileceini kabul ederiz. Byle
olunca manada onlara yard m etmi oluruz.
Burada "konu an" isminin dil bakmndan bu manaya gelip
gelmiyeceinin tartlmas kalr. phesiz bu, s rf dille ilgili bir inceleme olup, akl n burada bir rol yoktur. Her iki taraftan olan kelamclar bu hususta faydas z yere uzat p gittiler.
Bizimkiler ["Ehl-i snnet"] Allah Tealan n ses ve harflerle yaplan konumak suretiyle "konu an" olmadnda birletiler. Ve
ancak "Kelm Nefsi" ile konu tuuna (dnd ne) inandlar. Mutezile ise bu mahiyeti inkr ediyor ve bu mahiyeti itiraf etseler de Yce
Allah' n zatnn onunla nitelenmesini inkr ederler ve bu s fat kabullenmeleri halinde onun kadim olmas n inkar eder ve onun ncesizliini (kidem) kabullenmeleri halinde Allah' n bir oldu unu inkr
etmi olacaklarn ileri srerler.
Hlsa, onlarn gittikleri gr, biz de kabul edenlerdeniz.
Ancak biz ba ka bir nesne de ispat ediyoruz. Onlar ise mahiyet, varlk, ncesizlik (k dem) ve birlik (vandet) hakk nda bizimle tart maktadrlar. Bu meseleye dalan kimsenin bu giri i bilmesi gerekmektedir. Arkada lar, Allah Tealan n "konu an" oldu una birka ekilde
delil getirdiler :
a- Birincisi, Allah Tela diridir. Diri olan n konumakla nite68b lenmesi mmkndr. Allah konu mak ile nitelenmemi olursa, onun
(A) kar t ile nitelenmi olur, bu ise eliikliktir. Eksiklik Allah Tela iin
imkanszdr.
214T

Mutezile, hkmden nce tasavvur gelir, yle ise bu konu mann mahiyeti nedir? Biz kendimizde, bu harf ve bu sesleri veya harf
ve seslerin hayalini buluyoruz, siz de bunlar , Allah'a isnat etmiyorsunuz, dediler.
Eer emir ile bir i in yaplmasn istemeyi kasdediyorurn, dersen, derim ki, bu iste in niin irade oldu unu doru bulmazsn?
Sizin emir ile irade aras na fark koymaya al manza gre, Allah
Tealann istemedi i eyle emredebilece ini de sylemi olursunuz.
Bu fark ancak Allah Tealan n "konu an olmas" sabit olduktan sonra, ortaya kar. Bu, konu mann mahiyetini tasavvur etmiye ba ldr. Eer konumann mahiyetini tasavvur etmeyi bunun zerine
bina edersek, dng gerekir.
166

Bu durumdan vazgeelim, ama, niin, Allah Telamn zat onunla nitelenebilir dedin? Bunun a klanmas, iitme ve grme meselesinde zikredilen ekilde yaplmt r. Onunla nitelenebilece ini
kabul edelim, fakat, niin kar tnn eksiklik ve sakatl k oldu unu
sylyorsunuz? Do rusu, rfte eksiklik ve sakatl k saydmz ey,
harfleri telaffuz etmekten ciz olmakt r. Anlattn z mana= kar tnn eksiklik olduunu niin sylyorsunuz? E er, o manan n kendisinin eksiklik olduu sylense idi, daha uygun olurdu. Emrin ve nehyin nuhatab olmadan sabit olmas samadr, bu ise eksikliktir. Dier
sorular nceki meselede gemi tir.
b- kincisi, Allah Telann ilerinin nce ve sonraya al nmasnn mmkn oldu unu .bilince, phesiz onlar bir tercih edene isnat ettik, bu da iradedir, dediler. Ayn ekilde, insanlarn ilerinin de
yasak, mbah, beenilen ve gereklilik aras nda dndn grdk.
Ilere bu hkrnlere tahsis edilmeleri, bir tahsis ediciyi gerektirir.
Bu iradenin kendisi de ildir. nk Allah Tela, istemedi i ve istedii eyle emredebilir. Onun iin konu ma gibi bir niteli e de ihtiya vard r. Bu da zayf bir delildir. nk, biz niin gereklilik (Vetli)) ve yasak manalar nn Allah Telann ykmlye, falan i i birakamn ahirette cezalanmas m istedi ini veya ona ahirette sevab n
ulatrlmasn istediini bildirmekten ibaret olmas n? Bu kadar
iin konu may ispatlamaya ihtiya yoktur, deriz. Bundan ba ka
bir nesne iddia edersen, kabule ayan deildir.

50a
(C)

69a
(A)

c- ncs, Allah Tela boyun e ilen bir hkmdard r. Boyun eilen kimsenin buyurmak ve yasaklamak hakk dr. Bu ise pek
zayf bir delildir. E er, bununla O'nun kudretinin ve dile inin yaratklara geerli oldu u kasdediliyorsa bu kabuldr. E er, bununla
buyurma ve yasaklama kasdediliyorsa, bu meselenin ba dr.
d- Drdncs, mslmanlarn, Allah'n "konuan" olduunda birlemeleridir. Bu da zay ftr. Zira icma sadece lafiz zerinde olduunu aklamtk. Ama bizim arkada larn ileri srdkleri
manada zerinde icma edilen yoktur. Onu bizim arkada lardan baka kimse de sylemedi. Bu hususta dayanak Allah Tela'n n "Allah
Musa ile Konutu" szdr. E er denirse ki, "konu ma" ismi dilde, 216T
bu szlere konmu tur, oysa siz, bu manada olan konu ma ile Allah
Tela'nn nitelenmi bulunduunu sylemiyorsunuz, bylece sz
ak manasndan evirmi olursunuz. Durum byle ise sz anlattnz manaya evirmek, onu ba ka bir manaya evirmekten, daha
elveri li saylmaz. Bu manada Allah Tela'n n, ahirette ykmllere
167

sevap ve ceza olarak ne verece ini bildirmesi bu yolladr. Sonra, e er

biz bundan vazgeersek te, ama bu konu may konumakla ispat
olur. Bir nesneyi kendisi ile ispatlamak samad r.
Cevap : Sz bu manaya evirmek, airin u szne gre daha
uygundur:
Konuma ancak kalbtedir, dil sadece
Kalbte olana delil klnmtr.
Ikinciye cevap : Bu, Allah tealan n konu masn peygamberin
haber vermesi ile ispatt r. Peygamberin do rulu unu bilmek Yce
Allah'n "Konu an" olmasn bilmee bal deildir. nk biz, her
ne zaman, yalanc nn elinden mucize kamyacan bilirsek, Allah
50b Tealann szn ister bilelim, ister bilmiyelim, peygamberin do ru(C) lu unu biliriz. Bu, bu meselede son szdr. Do rusunu Allah bilir.
Mesele:
Ebu'l-Hasen E'arI-Allah ondan raz olsun-ve ona uyanlar, Allah
Tealann kendisinde bulunan bir "Beka." ile bak': oldu una gitmilerdir.
Kadi ve mam'l-Harameyn bunu reddetmi lerdir. Dorusu budur.
Delilimiz : Bekdan anla lan, varl yoklua tercih etmeyi
gerektiren bir nitelik olmas dr. Bu ancak olurlu varlk hakknda
217T dnlr. Zat bakmndan varl gerekli olan n, varlnn yoklu69b a tercih edilmesinin, herhangi bir mana ile nedenli bulunmas im(A) kans zd r. Bek da byledir.
phesiz "Baki"dir, ama ba ka bir beka ile baki ise, ya zincirleme,
ya dng gerekir. Bu, bek ile bki oldu unu farzetti imiz zat n bekas ile bald ise, dng gerekir. E er kendi kendiliinden bki ise, ve
zat onunla bak olarak ona muhta olursa bu takdirde zat s fata ve
sfat zata dn r ki, bu yanltr. Grlen eylerde bulunana gelince bunun bir manas yoktur. nk cevherde meydana geli inin art,
cevherin ikinci zamanda meydana geli idir. Eer cevherin ikinci anda meydana geli i ona muhta olsayd dng gerekirdi.
Biri yle bir itiraz edebilir: Bek, cevh erin ikinci anda olu unun
ayndr. yoksa, ona ba l bir nesne de ildir. Cevab , o anda olu un
kendisi artk bir nitelik de ildir. Yoksa zincirleme gerekir. yle delil
getirdiler: Zat, olu annda iken bki de il, sonra bak1 olmu sa, bekann buna artk olmas gerekir. Buna da cevap, udur: Zat olu
annda "oluan" sonra bek halinde art k "oluan" olarak kalma168

mtr. Yukarda getiine gre oluun artk bir nitelik olmas muhaldir. Eer, olu, (huds) onun birinci anda meydana geli idir,
dersen, ben, bek ikinci anda meydana geli in ta kendisi,(dir, derim.
Baar Allah'tandr.
Mesele :
Filozoflarn ve bir takm din mensuplarnn dnda Mslman- 218T
larn ou Allah Tela'n n btn bilinebilecekleri bildi ine gitnaitir.
Delilimiz: Allah Tela'n n diri olmas, btn bilinenleri bilen olacan mmkn klar. Eer, onun bilginli i bir ksnna olmayp br
ksmna mahsus olursa, bir tahsis ediciye ihtiya gsterir, bu ise yanltr.
Tabiatlardan (dehri) kimi Allah' n kendi zatn bilmediine
inanr. nk, bilgi izafi bir nesnedir. E er zatn bilmi olsa, zat
kendine izafe edilmi olur, bir nesneyi kendine izafe etmek imkans zdr. Eer, Allah Telan n zatn bilen olmas yn, bilinen olmas
ynnden bakadr, bu kadar ba kalk bu izafette yetmektedir, dersen, derim ki, zatn bilen ve bilinen olmas , filmin onunla bulunmasna baldr. Bu ise, bakala dayanr. Bu bakalk, zatn bilen ve
bilinen olmasna dayan yorsa, dng gerekir. Bunun cevab , bu, bi- 70a
zim kendimizi bilmemiz ile rtlm tr.
(A)
Bir ksm, Allah'n kendini bildiini kabul edip, bakasn bilmesini reddetti. nk, ilim, bilende bulunan bilinene e it bir surettir veya bilen ile bilinen aras nda zel bir ilgidir. Allah Tela hakikatlar biliyorsa bu suretler veya o ilgiler Yce Allah' n zatnda meydana
gelmi olur ve bylece onun zatnda okluk hasl olur. Bunun cavab
suret veya ilgiler (izafetler)deki okluk zat n gereklerinden olup, 51a
zatn kendisi de ildir.
(C)
Kimi Allah'n cz'i nesneleri bilmediine inanr. nk, eer,
Zeyd'in evde olduunu bilirse, evden ktnda, ilk bilgi devam eder- 219T
se bu cahilliktir, e er bki deilse o zaman deime olur. Cevab ,
eer deiiklik ile izafet duru larndaki deiiklii kasdediyorsan,
niin bunun yanl olduunu sylersin. Ayn ekilde, Allah Tela,
her sonradan olan nesneden ncedir. Sonra onunla beraber olur ve
sonra da, ondan sonra bkl kal r. zafetlerdeki deiiklik zatta bir
deiiklii gerektirmez. Burada da yledir. Bilineni bilmesi, bilgisi
ile bilinen arasnda bir izafettir. Bilinen de iince, yalnz o izafet
deiir.
,

169

Kimi, Allah Tealan n cz'i nesneleri ancak vuku bulduklar nda

bildiine inanr. Ondan nce, Allah, ancak mahiyeti bilir. Buna iki
ekilde delil getirdiler:
a- Birincisi, bilinen ay rdedilir, ah s ise var olmadan nce halis
yokluktur, ve bunun iin zne gre ay rt edilemez ve bilinen olamaz.
b- kincisi, eer Allah Tela, nesneleri olmalar ndan nce bilirse, her bildii nesnenin vuku bulmas gerekli olur. Zira vaki olmamas, ilmi bilgisizlie evirmee gtrr. Bu ise olursuzdur, olursuza srkliyen de olursuz (muhal)dur. Vaki olmamas da imkanszd r. Vaki olmas ise gereklidir. Bu durumda zorunluk (cebir) gerekir
ve insan hibir i yapamaz ve cans z gibi olur. nk var olaca
bilinenin varl gerekli ve yoklu u bilinenin varl irnkanszd r.
Birincisinin cavab : Bu ferdi yoklar var olmalarndan nce
bilmemiz delili ile rtlr. Mesela, gne in yarn doacan bilmemiz gibi. kinciye cevap: Allah Tealan n, olacan bildii nes220T nenin olmas gereklidir.
Kimi de Allah'n sonsuzlar bilmesini inkr edip, ekilde delil getirdiler.
a- Birincisi, bilinenlere artklk ve eksiklik arz olur. Bir para
tmnden daha azdr. Byle olan sonludur. O halde bilinen sonludur.
b- kincisi, bilinen bir nesne bakasndan ayrlr. Bakasndan
ayrlan her nesne, ba kas kendisinin dnda kalr. Bakas kendisin70b den ayr olan her nesne de sonludur. yle ise bilinen sonludur. Ve
(A) sonlu olmyan n bilinmemesi gerekir.
c- ncs, her bilineni bilme, bakas n bilmekten ayr dr.
Bunun delili, bir nesnenin bir nesneyi, ba kasn bildiinin farknda
olmadan, bilmesi doru olur. Bilinen bilinmiyenden ba kadr. Eer,
bilinenler, sonsuz olsayd , ilimlerin sonsuz olmas gerekirdi. Burada
sonsuz varlklar vardr. Bu ise imkans zdr.
Birinciye cevap, yukarda gelti ne gre bir nesneye, art k ve
eksikliin arz olmas sonlua dellet etmez. kinciye cevap, birbirinden ayrlabilen her nesne sonludur. ncye cevap, ilim tektir.
Fakat nisbeti sonsuzdur. Bu cevap zay ftr. nk, e er bir nesneyi
bilme ancak bu nisbetlere gre gerekle irse ve bu nisbetler mevcut
deilse ilim de mevcut deildir. Eer mevcut ise, sknt yeniden balar. staz Ebu Sehl Su luki'nin bunu benimsedi ini anlattk.
170

Kimi, Yce Allah' n btn bilinebilenleri bilmesini inkr etti.

Ve yle delil getirdi. Eer btn bilinebilenleri bilseydi, bir nes- 221T
neyi bildii zaman, onu bildi ini de bilirdi. Ve ayn ekilde onu bilir
olduunu bildiini bilirdi ve burada sonsuz mertebeler srp gider.
Onun bildikleri sonsuz olunca, her bilinen nesneye gre sonsuz mertebeleri oldu undan, nitelikler de bir kere de il, sonsuz kere sonsuz
olurlar.
Eer, bir nesneyi bilmek, onu bilmeyi bilmenin ayn s olduunu
ileri srersen, derim ki, bu bo tur. nk bir nesneyi bilmek, o nesneye izafedir. Bir nesneyi bilmeyi bilmek, bilmekle bir nesneyi bilmek
arasnda bir izafettir. Bir nesneye izafet, ba ka bir nesneye izafetten
ayrdr.
Cevap : Nisbetlerde ve izafetlerde sonsuzluk, sabit olm yan durumlardr. Sabit olan ilimdir Bu da tek niteliktir. Burada daha nce ananlattmz zorluk mevcuddur. Ba ar Allah'tandr.
Mesele:
Btn frkalardan ayr olarak, bizimkiler Allah Tealan n btn
g yetirilenlere kadir oldu una gitmi lerdir. Delilimiz, bir ksmnda
Allah Tealann gc altnda olmasnn sebebi olurluktur (imkan).
nk geri kalan ya gereklilik veya imkans zlktr. Bu ikisi g yetirilmi olmay imkansz klar. Fakat olurluk, btn olurlular aras nda
ortak bir niteliktir. Bunun iin hepsi, Allah Tealan n gcnn altn- 71a
da olabilmesinde m terektir. E er Allah'n kadir olu u bir ksm na (A)
mahsus olup dierine olmasayd , bir tahsis edene ihtiya duyulurdu.
Bu ise, yanltr. Yce Allah' n btn olurlulara gl oldu u sabit
olunca; olurlulardan hibir nesne Yce Allah' n kudreti olmadan
var olamaz.
222T
Zira, baka bir nesnenin messir oldu unu farzetsek, bir olurlu
zerinde birle mi olsalar, olurlu ya ikisi tarafindan beraberce meydana getirilir ve bu durumda iki mstakil rnessirin bir eser zerinde
tesir etmede birle meleri gerekir, bu imkanszdr, veya iki messirden hi biri tarafindan meydana getirilmemi olur, bu da imkanszdr. nk bununla meydana gelmesine engel olan, teki ile meydana gelmi olmasdr. Bunun ile meydana gelmemi se teki ile meydana gelmesi imkans z deildir, tersi de yledir. Bunun ile ve br
ile meydana geli i imkansz olunca biri ve br ile meydana gelmesi
gerekir ki, ikisinden biri ile meydana geli i br ile meydana geliine mani olmu bulunsun. Ama bu samad r. Veya ikisinden yaln z
171

biri ile meydana gelir ki, bu imkans zdr. nk her biri tesir etmede
mstakil olunca, yaln z biri ile meydana gelmesi, olurlunun iki taraftan birinin tekine tercih edilmesi, sebebsiz olaca ndan, imkanszd r. Bylece btn olurlular n Allah Tealann gc ve onun ilikisi ile olduu sabit olur.
Filozoflara gelince, bunlar "bir"den, birden fazla o un kmasn engellediler. Bunlarn delillerinin cevab gemitir.
kilikcilere (seneviyye) ve ate e tapanlara (mec'si.) gelince, Allah' n ktlklere kadir olmad na inanrlar. nk iyilikler yapan
iyidir, ktlkler yapan ktdr. Bir yapan hem iyi ve hem kt
olamaz.
Cevap: yi olan ve kt olandan iyili i ve ktl icad edeni
223T kasdedersen, niin birtek yapan n yle olmas imkanszdr dediniz?
Eer baka bir ey kasdettiyseniz onu a klay n ki zerinde konu alm
Nazzam'a gelince, irkini yaratma a gc yetmediini ileri
srp ve yle der: irkin bir eyi yapmak muhaldir. Muhal olan
ise kudret altnda deildir. Muhal olmas cehaleti- veya ihtiyac gsterdiindendir. Her ikisi de muhaldir. Muhale gtren de muhal52a d r. Muhalin kudret altnda olmadna gelince, nk kudret yetiri(C) len, var edilebilen nesnedir. Bu, varl n olurluluuna gtrr. Imkansz olann, varlnn olurluu yoktur.
Cevap: Biz, irkin bir eyi yapman n cehalete veya ihtiyaca de'alet edece ini kabul etmeyiz. Dorusu o mliktir, istedi ini yapar.
Bunu teslim edelim, ama bu imkanszlik ancak, sebeb ynnden gelmitir. Kudret ynnden imkans z olduunu niin ileri srersin?
nk kdirin, iradesinin brakmaya karar vermesi halinde bu sebebe gre i i yapmas imkanszdr. Fakat onda i i brakmaya srkliyenin yerine, i i yapmaya srkliyen has l olsa, gc ona yeter olaca iin, ii yapmaya gl olur.
Sleyman o lu Abbad'a gelince, o, Yce Allah' n olacan bildii nesnenin gerekli olduunu ve Allah'n olmyacan bildii nesnenin de imkansz oldu unu zannetmi tir. Gerekli olan ve imkansz olan kudret dahilinde de ildir.
Cevap: Bu hibir nesnenin Allah Teala'n n gc altnda olmadn gerektirir. nk, her nesne ya varl bilinen veya yoklu u
bilinen nesnedir. Sonra deriz ki, e er ilme gre gerekli ise de asl nda
172

olurludur ve kudret yetirilmi nesne olur. Zira olan bilmek, kudretin neticesi olarak vuku bulana tabidir. Sonraki ncekini bo a kara- 224T
maz.
Belki de, insann g yetirdiinin benzerine Allah Tela'mn
gc olmadm sand. Zira, insann g yetirdi i nesne ya taac ya
abdallk veya samal ktr. Bunlarn hepsi ise Allah iin muhaldir.
Cevap : Aslnda i ya bir hareket veya durugnluktur. Taat, abdallk ve sama olu u, insandan meydana gelii bakmndan ona arz
olan durumlardr. Allah Tela ayn iin kendisini yapmaa gldr.
Ebu Ali Cubbal, Ebu Haim ve onlara uyanlar, insan n g yetirdiinin benzerine Allah Tealann g yetirebilece ini , ancak g
yetirdi inin ayn sna gc olmadn ileri srdler. nk g yetirilen nesne, gl kimseyi srkliyen sebebler bir araya geldi i
zaman, var olan ve kadir olan caydran sebebler bir araya geldi i
zaman yoklukta kalma niteli inde olan nesnedir. E er insan n g
yetirdi i ve Allah Tealann g yetirdi ini, Allah Tela onun olmasn dilerse ve insan da olmas n doru grmezse srkliyen sebebin
gerekle mesine gre var olmas ve caydran sebebin gerekle mesine
gre var olmamas gerekir, bu ise muhaldir.
Cevap : Cayd ran sebebin gerekle mesi halinde, yoklukta kalmas sphesiz menedilmitir. Belki mstakil olacak bir sebeb onun
yerini almad zaman, bu gerekli olur. Bu ise meselenin ba dr.
Mesele:
Filozoflara, Mutezileye ve Kerramiyeye ayk r olarak, bizimki- 225T
ler Allah Tealann ilim ile alim, kudret ile kadir ve hayat ile diri 72a
olmasnda birletiler. Bu meselede en nemli olan, tart ma yerini (A)
aklamaktr. Deriz ki, bizden hal-i inkr edenler, ilmin limiyetin
aynis ve kudretin de kadiriyetin kendisi oldu unu ve bu iki niteliin
zat zerine art k oldu unu zannettiler.
Ebu Ali Cubbal ve Ebu Ha im bu artkl kabul ettilerse de bunlara ilim ve kudret de il (limiyyet) bilen olmak ve (kadiriyyet)
gc yeten olmaktr, dediler. Bylece gerekten ayr lk lfzi olur.
Oysa ki, Ebu Haim bunlarn hal olduuna gitmi tir. Hal bilinmez
ama zat onunla bilinir. Bize gre, bu nesneler kendiliklerinden bilinir. Ebu Haim'in sz kesin olarak bo unadr. nk mstakilen
dnlemiyenin bakas iin sabit olduunu kabul etmek imkanszdr.
173

Ebu Ali Cubbai ise, bunlar n bilinebilir oldu unu teslim etti.
Buna gre, onunla bizden Hal-i inkr edenler aras nda mana bakmndan elbette ayrlk kalmamt r. Ama bizden Hal'i ispatl yanlar Allah Teala'n n limiyyetinin (bilen olmas ) kendisinde bulunan ilim
nitelii ile nedenlenmi olduuna inanrlar. 'Bu onlarla Mutezile
arasnda manaca bir ayr ln bulunduunu gerekletirmez. Biz ise
byle demeyiz. nk dellet; zn zerine bir nesnenin art k olduunu ispat etmeyi gsterir. nc bir nesneye gelince, ne grnrde ve ne de grnmezde asla onun delili yoktur.
226T
Filozoflarn mezhebine gre; ilim, bilinene e it bir suretin bilende meydana gelmesidir. Bilinenler, mahiyetler bak mndan eitli
olunca, onlara e it olan suretler de mahiyete de iiktir. Allah feala= bilinenleri bilmesi Yce zat n zerine art k durumlar olur ki,
bunlar zat n n gerekleridir.
Ibn Sina, bunu "Irat" kitab nn yedinci Namat' nda aklalamtr. Buna gre, Allah Tealann ilminin kendi znde bulunduunu teslim etmilerdir. Fakat bu manay baka bir ibare ile anlatyorlar. Ve diyorlar ki, Allah Tealan n ilmi, Allah Tealann zannn dnda, zat ile varlk kazanan bir niteliktir. Bylece bu manay
ayr bir nitelik olarak ve zat ile durmas n da zat ile varlk kazan72b m olarak ifade ettiler. Bu meselede manaya yard m ediyorlarsa da,
(A) onlarla bizden hal'i ispat edenler aras nda ayrlk bakidir. Onlar
sadece zat ve zata gerekli olan sureti kabul ediyorlar. Bizden hal'i
ispat edenler nesne ileri sryorlar: Zat, limiyet (bilen olmak)
ve ilim; bundan, bizden hal'i inkr edenlerin sz, Allah Tealan n
alim, kdir oldu unu kabul edenler aras nda ittifak edilen bir sz
olduu anlalmtr.
Delilimiz : Allah Tealan n var oldu unu bildikten sonra .onun
227T alim, kdir olduunu gsteren ba ka delillere ihtiya vard r. lk defa
bilinen, ikinci defa bilinenden ba kadr. Buna gre Allah Tealan n ilmi zne artktr.
Muhalif olan birka delil getirdi.
a- Birincisi, Allah' n ilmi, z (zat) zerine art k olsayd, zne
muhta olurdu. Bunun iin z bak mndan olurlu ve bir nedenden
tr gerekli (vacib) olur. Bu neden o zatdan ba kas deildir ve
onunla nitelenen sadece bu (zat) zdr. Buna gre z hem yapan (fail)
ve hem de kabullendi olur. Bu ise imkans zdr.
b- kincisi, Allah Teala'n n alimiyyeti (bilen olmas ) gereklidir.
gerekli /vacib / olan gerekli inden tr nedenden msta nidir.
174

c- ncs, e er onun ncesiz bir ilmi olsayd, ncesizlikte

ze (zata) ortak olurdu. Bu, o ikisinin benze tiini gerektirir. Birinin
z olmas ve dierinin nitelik olmas , tersinden daha elveri li deildir.
d- Drdncs, nk nitelik (zat) ze ayk r olur ve bu suretle
ayr ayr olan ncesizleri kabul etmek gerekir. Bu ise yanl tr,
53a
(C)

e- Beincisi, bilgilerimizle ilgili Allah Telan n ilminin bizim

ilmimizin benzeri olmas gerekir ve bundan tr ilmimizin sonradan olmas ile Onun ilminin de sonradan olmas gerekir.
f- Altncs, yukarda geti ine gre, her bilineni bilmek ba kasn bilmekten ayrdr. Allah Telann bildikleri sonsuzdur ve bundan dolay sonsuz ilimleri olmas gerekir.
Birincisinin cevab yukarda gemi bulunmaktadr.

Ikincisinin cevab , bu ancak, Allah' n limiyyetini ispat edip

sonra O'nu bir anlama gre nedenleyenlere ynelir. Biz bunu sylemeyiz, demi olsak bile, gerekli olan, kendi z ile veya ba kas ile 228T
gerekli oldu u zaman m nedenlenemez ? Ilki kabul edilirse de niin
Allah Telann bilen olmasnn z bakmndan gerekli oldu unu
sylediniz? Dorusu bu meselenin ba dr. Dieri de yanltr. nk
grlende oldu u gibi ilimle lim olmasnn gereklilii, ondan
mstani olmasn gerektirmez.
ncye cevap: ncesizlikte ortakl k, ister olumsuz, ister olumlu olsun, nitelikte ortakl ktr. Bu hibir surette benzerli i gerektirmez. Nitekim, iki kar tn kart olmakta birle meleri benzer olduklarn gerektirmez.
Drdncye cevap: Ba kalktan, her birinin di erine ayk r
olduunu kasdediyorsan z bu yledir. Ama (er'an) izin ohnad ndan bu lfz biz syliyemeyiz. Eer zaman, mekn, olumluk (sbut)
ve yokluk bakmndan ayrln kasdediyorsamz, niin byle olduunu sylyorsunuz? E er nc bir mana kasdediyorsan z, onu
aklayn.
Beinciye cevap: Bilgimiz ve bilgilerimizle ilgili olan onun ilmi,
ayn bilinene taalluk etmekte bilgimizle birle ir. ki nesnenin baz
niteliklerde birlemesinden, birbirinin benzeri olmalar gerekmez.
Bunu teslim etsek bile, ilmimizin sonradan olmas ndan onun ilminin
de sonradan olmas gerekmez. Nitekim Allah Telann varlnn,
varlk olmas bakmndan, bizim varl mza eit olmasndan tr
onun varlnn da sonradan olmas gerekmez.
175

73a
(A)

Altncya cevap: limde bizi ilzam etti iniz nesne, lirniyyetin

tartmas nda sizi ilzam eder. Bu, bundaki phelerin hepsinde sz
konusudur. Baar Allah'tandr.
Mesele:
229T

Allah Tela znden (zat) dolay dileyen deildir. Bu, Ebu

Ali ve Ebu Haim'in szdr. Buradaki tart ma Neccar iledir. Bizim delilimiz' yukarda geti.
Ebu Ali ve Ebu Ha im, Allah Telann znden dolay dileyen
olmadna yle delil getirdiler: E er zat bakmndan irade eden
olsayd , dileklerin hepsini istemesi gerekirdi. Nitekim znden dolay
bilen oldu undan btn bilinenleri de bilir. Fakat bu imkns zdr.
nk Zeyd bir adam n lmn istedii, Amr da onun dirili ini
istedii zaman, eer Allah Tela btn istekleri dileseydi, bir anda
hem lmn hem de diriliini istemesi gerekirdi. Bu imkns zdr.
Biri yle diyebilir: Niin znden dolay dileyen ise, dileklerin
hepsini irade eden olurdu dersin? lme dayanan kyas ne doyurur
ve ne de ala fayda verir. Dileyen olmak, zati bir nitelik olsayd ,
dileklerin bir ksmyla ilgili olmamas geri kalanlarla ilgili olmasndan daha uygun olmazd . Bu szlerinin zay fln' renmi bulunuyorsun.
Mesele:

Mutezile ve Kerramiyeye ayk r olarak Allah Telan n sonra73b dan olan bir irade ile dileyen olmas doru de ildir. Mutezile'ye gre
(A) Allah Tela hibir mahalde olmadan sonradan olmu bir irade ile
irade eder. Kerramiyeye gre zride (zat nda) yaratt bir irade
ile irade eder.
Delilimiz : Yukarda geti i gibi, bir nesneyi meydana koymak
ancak irade ile olur. E er irade sonradan olursa, ba ka bir iradeye
muhta olur. Ve zincirleme gerekir.
Mesele:
Mutezile ve Kerramiyeden ayr olarak Allah Tela'nn sz
ncesizdir. Bil ki, bizden o unluk, Allah Tela'n n konuan (mtekellim) olduunda, Mutezilenin bize uydu una ve konumann
53b ncesizliinde bizden ayr ldklarna inanrlar. Biz Mutezilenin de(C) diini bizim de mana bak mndan dedi imizi anlatm bulunuyoruz.
176

Fakat, bizim dedi imizi onlar asla sylememektedirler. Mutezile 230T

ile tartmaya u rarsak, bu konu man n (kelm) rnahiyetini incelememiz, sonra Allah Tela'n n onunla nitelenmi bulunduuna
delil getirmemiz ve sonra da onun ncesizli ine delil gstermemiz
gerekir. Onlar noktada bizden ayr lrlar. lk iki yer Mutezile ile
zor olan iki yer oldu unu ve bu ikisi hakk nda tartmann gemi
bulunduunu syliyebiliriz. tkncye gelince, bunun iki ynden
delili vard r.
1Birincisi, konu an iki e it kimsedir. Biri Allah Tela'nn bu
konumakla nitelendi ini itiraf eder, di eri onu inkr eder. Konu may itiraf eden herkes, onun ncesiz oldu unu syler. nk Mutezile ve Kerramiye Allah Tela'n n bu konu makla nitelenmi olduunu kabul etmezler. Onlar, harf ve ses olan konu mann sonradan
olutuunu sylerler. Byle oldu u anlalnca, bu konu mann sonradan oldu unu sylemi olsaydk, bu icmaa aykr nc bir sz olurdu. Bu ise yanl tr.
2kincisi, bu konuma sonradan olsayd , ya Allah Telanm
znde meydana gelir ve Yce Allah onlara mahal olur ki, bu imkanszdr ; veya onda meydana gelmez, bu da imkns zdr. Zira Allah
Telann konuan olmasnn, onun niteliklerinden oldu unu gsterdik. Bir nesnenin niteli inin kendisinde bulunmamas imkanszdr. Yoksa cismin ba kasnda bulunan bir hareket ile hareket etmesi
gerekirdi. Bu ise sarnad4ir.
Birka ekilde delil gsterdiler:
1Birincisi, memur olmadan emir vermek samad r. Bu ise Allah Tela iin caiz de ildir.
2 kincisi, Allah Tela, e er ezelde "Biz Nuhu gnderdik" 231T
szn sylemise, ki bu gemi ten haber vermedir, yalan olurdu.
3ncs, mmet, Yce Allah' n sznn nsih ve rnensh,
sure ve yetler oldu una icmaa etmi lerdir, bunlar sonradan meydana gelen nesnelerin nitelikleridir.
Birinciye cevap : Abdullah bn Said, Allah Tealann sznn,
ncesiz olmasna ramen ezelde emir, nehiy ve haber eklinde olmayp
sonra gelecekte yle olmu olduuna gitmitir. Bu, cevap olmaktan
ok uzaktr. nk biz, nefsimizde bir istek ve gerektirme hissediyoruz. Bununla irade aras ndaki fark da belirttik. Artk bundan sonra
akla yakn bir mahiyete iaret edip onun Allah Telaya sbutunu
ileri srmemiz mmkn olur. Ancak, bu, ses ve harflerden ba ka olan,
177

emir, nehiy ve haber mahiyetlerine ayk r olan bir konumaya

gelince, bunu tasarlaman n tarz bilinmemektedir. Bunun ezelde Allah
Tela'ya sabit oldu unu sylemek s rf cahilliktir.
Arkadalarn ouna gelince, Allah TeMa'n n konumas nn,
ezelde emir ve nehiy oldu unu zannettiler. Sonra kimi "yok"un var
olmas farzedilerek ona emir verilece ini sylerler ki, bu da pek uzaktr. nk cans z varl a emretmek do ru olmazken, "yok" ise s rf
olumsuzluktur, nasl onun emir verilen oldu u dnlebilir? Kimi
de ezelde me'mur bulunmadan emir var idi, sonra yle durup devam
232T etti, ykmller (mkellef) var olma a balaynca o emirle emredil54a mi oldular. Buna yle bir misal verdiler. Do ru Peygamber, bir in(C)
sana, Allah Telan n ona bir ocuk verece ini, fakat ocuk do madan
kendisinin leceini haber vermi olsa, bu adam da baz kimselere
benim ocu uma ergenlik ca nda eriirseniz ona, baban sana ilim
renmeni emretti deyin, deyebilir. Buradan emredilen yok iken emir
vard r. yle ki bu emir o emredilen ocu un ergenlik a na gelinceye kadar bki kal rsa, o emirle emredilmi olur.
Ikinciye cevap : Haber ezelde birdir. Fakat vakitlerin e itli
olmasna gre izafeti de e itlenir. limde oldu u gibi buna gre de
ona dellet eden lafzlar de iir.
Cncye cevap : Bu nitelikler, mnaka asz, bu sesler ve harflere aittir. Mnaka a ancak bu ibarelerin dellet etti i ncesiz (kadim) nitelik hakkndadr.
Mesele:
K
Bizim?.ilerden bir ksmnn hilafna konu ma diye adland rlan
bu ncesiz nitelik bize gre birdir. Onlar, Yce Allah'a be sz isnad
ettiler: Emir, nehiy, haber, soru (istihbar) ve nlem (nida)dir. Bize
74b gre konumasnn hakikati haberdir. Emir ve nehiy de haberdir,
(A) nk o, yapmaya ve b rakmaya tertip edilen sevap ve cezay bildirir.
Mesele:
Allah Telan n haberi dorudur. Zira yalan eksikliktir. Bu ise
233T Allah iin muhaldir ve e er yalanc olsayd, ncesiz bir yalanla yalanc olurdu ve byle olsayd, doruluun ondan k imknsz olurdu. Tali, yani yalan sylemesi ise imkns zdr. nk bir ey bilen
herkes, do ru haber vermesi mmkndr. Bu zorunlu olarak bilinir.
Farzet ki, anlatt nz, bu ncesiz haberin do ru olduunu gsterir ama, bu lafizlar n doru oldu unu gstermez, denemez. nk
178

biz Mutezile'ye deriz ki, bunun da cevab size gerekir, zira siz bilmediiniz bir gaye iin, (Allah' n kelmndan) hazfetmeyi ve zamir
kullanmay doru buldunuz. Bunu doru bulmak, bu a k anlalan szlerden gveni kald rr.
Mesele:
Biz zorunlu olarak o ncesiz szn (kelm n) bu an i itilemez olduunu biliriz. Ama i itilebilir olup olmad na bence bir delil yoktur. nk, biz, cisim ve ilinti olm yan nesnenin grlmesini do ru
bulduk. Zira biz cisim ve ilintiyi grnce; ortak bir nedenin gerektii ve bu ortak nesnenin de ancak varl k olduu anlalnca, her var'
n elbette grlebilece ini syledik. Ama bu meselede, iitmek cisimlere ve seslere ba lanmad ki, ortak bir nedene muhta olsun, do rusu iitme seslerden ba kasna balanmad. Bunun iin iitebilmenin
nedeni sadece sesliliktir. Bu durumda bu sz (kelm) i itilemez.
Mesele:
Bir ksm Hanefi fakihleri tekvin'in (olu turma) Allah Tealan n
ezeli bir nitelii ve oluturulann (Mkevven) sonradan oldu una
ci
inanrlar. Biz, onlara "Tekvin ncesiz veya sonradan olmad r" sz
tekvinin mahiyetinin tasarlanmas n gerektirir. E er, bundan maksat kudretin, kudret yetirilene messirli inden ibaretse, bu greli 234T
bir niteliktir. Grelikler ancak, greli nesnelerle beraber vard rlar,
buna gre olu turulann sonradan olmas ndan oluturmann (Tek- 541>
vin'in) sonradan olmas gerekir. E er, bununla eserin var olu una (C)
messir bir nitelik kasdediyorsamz, o, kudretin kendisidir. E er
nc bir mana kasdediyorsan z, onu a klayn.
Kudret, kudret yetirilenin var olabilmesine messirdir ve tekvin ise
kudret yetirilen nesnenin bizzat varl na messir oldu unu sylerler.
Biz de deriz ki kudretin, kudret yetirilen nesnenin bizzat varl nn
ciz olmasnda bir rol yoktur. nk bu olabilme, onun znden
dolay vardr. znden tr olan ba kasndan dolay olamaz. yleyse, kudret yetirilenin varl na tesiri gereklilik yolu ile de il, olurluk yoluyla olan bir tesirdir.
Eer kudret yetirilen nesnenin varl na tesir edecek ba ka bir
nitelik, Yce Allah'a ispat edecek olursak, onun tesiri kudret yetirilenin (makdur) varl na olur. E er bu tesir, olabilirlik yolu ile olursa kudretin ayn olur ve benzer iki nesnenin birle mesi gerekir ve
mstakil iki niteli in kudret yetirilen tek nesneye tesir etmekte bir179

75a
(C)

leirler ki, bu muhaldir. Eer bu tesir gereklik yoluyla ise, bu kudret

yetirilen nesnenin, Allah Tela tarafindan var edilmemesi - imknsz
olur. Bu suretle Allah Tela hr iradeli bir fail de il, zat ile gerektiren olur, bu da ittifakla yanl tr. Ayn ekilde, kudret bu niteli e
aykrdr. Zira zat ile gerektiren hr iradeli kdir olamaz.
Mesele:

235T

Kelmclarn zahirci olanlar , Allah Tealan n bu yedi veya sekiz

sfatndan baka nitelii olmadn ileri srdler. Ebu'l-Hasan E 'ari
el'in kudretten ayr artk bir nitelik ve yz'n varl ktan ayr bir nitelik
olduunu ileri srd. stivann baka bir nitelik oldu unu kabul etti.
Ebu Ishak isferayini, mekndan msta ni olduunu gerektiren
bir nitelik ortaya att . Kdi, koku, tad ve dokunmay kavrama diye
nitelik daha isbat etti. Abdullah bn Said ncesizli in "Bek"dan
ayr bir nitelik oldu unu kabul etti. Hal'i ispat edenlerin, limli in
(limiyyet) ilimden ba ka bir durum oldu unu ve dier niteliklerde
de durumun ayn olduunu ileri srdler. Ebu Sahl Su luki her
bilinene gre Allah'a bir ilim ve her kudret yetirilene gre bir kudret ispat etti.
Abdullah bn Said, ac ma (rahmet), cmertlik, ho nudluk'un
iradenin dnda nitelikler oldu unu kabul etti.
Dorusu, bu niteliklerin ne sabit oldu una ve ne de olmad na
bir delil vard r. Bunun iin bunlar hususunda duraklamak gerekir.

Nitelikleri yedi veya sekize hasredenler, yle delil getirdiler:

Biz tam olarak bilmekle, teklif edildik. Tam olarak bilmek ancak btn
niteliklerin bilinmesi ile has l olur. Btn nitelikleri bilmek ancak
bir yolla meydana gelir. Bu yol da i leri delil getirmek ve eksikliklerden uzak tutmaktan ba kas deildir. Bu iki yol, bu niteliklerden
bakasn gstermez.
Cevap : Niin tam olarak bilmekle emredildik, dediniz? Niin
236T ancak Allah Telan n niteliklerinden, Hz. Muhammed'in tasdik edil75a
(A) mesine yaryacak kadar bildirmekle emrolunduk, demek do ru olmasn.
Bunu kabul edelim, ama bu hususta bir delilin gerekti ini teslim etmeyiz. zellikle btn teklifler bize gre, g yetirilemiyen
55a tekliflerdir. Teslim etsek bile, niin i leri delil getirmek ve Yce
(C) Allah' eksikliklerden uzak tutmak (tenzih) bu niteliklerden ba kasna asla dellet etmez, dediniz?
180

Mesele:
ncekilerden D rar ve sonrakilerden Gazali Allah Telan n
zatnn hakikatini bilemiyece imize gitmilerdir, bu filozoflarn szdr. Bizden ve Mutezileden kelrnc larm ounluu Allahn zatnn
bilindiine gitmilerdir. Kelmclarm delili udur: Biz onun varl n biliyoruz. Varl zatnn ayn olduuna gr; zatn bilmemiz
gerekmektedir. Yoksa bir nesne bir ynden hem bilinen ve hem bilinmiyen olur.
kinci grubun delili iki ynldr :
a- Birincisi Yce Allah'tan bizce bilinen ya olumsuzluklard r,
mesel, onun cisim olmamas , cevher olmamas ve ilinti olmamasdr. phesiz, mahiyet, ba kasnn kendisinden selb edilmesine mugayirdir.
Greliklere (izafete) gelince, gl ve bilgin olan gibi szlerdir.
Mahiyetin bu greliklere ayk r olduunda phe yoktur. nk
Allah Telann kudretinden bizce bilinen, i e, olabilirlilik yolu ile
tesiri gerektiren bir durum olu udur. Kudretin mahiyeti
kudretten anla lan, bu gerek ve bu zel tesirdir.
Ayn ekilde Allah Telan n ilminden bizce bilinen, i i salam 237T
ve iyi yapmay gerektiren bir durum olu udur. lmin mahiyeti, bu
eserden ba ka bir eydir. Bilinen ancak bu eserdir. Art k Allah Telann niteliklerinin mahiyetinin bizce bilinmedii ortaya kmtr.
Bilindii kabul edilse de niteli i bilmek niteleneni tafs latl olarak
bilmeyi gerektirmez. Ara trma, insafl ca, bizim Allah Tealnn
hakknda olumsuzluk ve greliklerden ba ka bir nesne bilemediimize dellet edince ve bu ikisini bilmenin mahiyeti bilmeyi
gerektirrnedi i anlalnca, Allah Telan n hakikatini bilemiyeceimiz sabit olur.
b- kincisi, bu kitabn banda anlatmtk ki, duyularmzla,
alglamadm z veya iimizde bulmad mz, ya da aklmzla tasarl yamadmz veya bu ten meydana gelmeyen nesneyi, tasarlamamz mmkn deildir. Oysa, Tanrlk mahiyeti, bu ksmn dnda olduundan bizce biliUmemektedir.
Mesele:
Btn frkalara aykr olarak Allah Tela grlebilir. Filozof- 76a
larn ve Mutezilenin muhalif kalmalar nda bir zorluk yoktur. M eb- (A)
bihe ve Karramiyeye gelince, Allah TeMan n bir yerde ve ynde 238T
181

olduuna inandklarndan onun grlmesini benimsediler. Fakat,

Allah Tealann ynden uzak olmas halinde grlmesini imkans z
bulurlar. Bylece anla lyor ki, nicelikten uzak, bu grmeyi, bizimkilerden ba ka kimse kabul etmiyor. Delil getirmiye ba lamadan
nce tartma konusunu zetlemeliyiz.
Bir szc, diyebilir ki, e er grmekten maksat tam bir a lma ise,
sabit olduunda at ma yoktur. nk, bilgiler, kyamet gn zorunlu olacaktr. Eer bununla cisimleri grd mzde iimizde bulduumuz durumu kasdediyorsan z, bunun mevcut olmad nda
55b hi bir ihtilf yoktur. nk bize gre grmek, grlenin suretinin,
(C) gzde resm olunmas ndan veya gzden kan nn grlenle birle mesinden, ya da suretin resmedilmesini, veyahut nn kmasn
gerektiren bir durumdan ibaret olur. Bunlar n hepsi Allah Tela
hakknda irnknszdr. Eer nc bir nesne kasdediyorsan z, onun
tasarlanmas anlatlmaldr. Dorusu hkmden nce tasarlama gelir.
Cevap: Biz bir nesneyi grmedi imiz anda bilirsek ve sonra onu
grrsek, iki durum aras nda bir farkn olduunu kavram. Bu fark
grntnn gzle resmolunmas na ve gzden nn kmasna da
ait olmas doru deildir. Bu, grme denilen ba ka bir duruma aittir. Bu niteli in Allah'n zatna taalluk edebilece ini iddia ederiz.
239T te atma yerini ara trma budur.
Kaide udur: grlende varl k, grmenin imkannn nedenidir.
Grlmiyenlerde de byle olmas gerekir. Bu delil getirme birka
ynden zayftr.
1 Allah TeMann varl zatnn (z) ayn dr ve zat bakasna
aykr olunca varl da bakasnn varlna aykrdr. Bizim varl mzn, grmenin imknna neden olmasndan, onun varl nn da
yle olmas gerekmez. Sadece varl k olmas ynnden, varl mzn
Allah TeMann varlna eit olduunu teslim edelim, ama grlende
(ahid) grmenin olurlu unun bir nedene muhta oldu unu kabul
etmeyiz. Olurlu un olumlu bir nesne olmadn aklam tk, yleyse olumsuz bir nesnedir. Yoklu un nedeni olmadn renmitin.
Grmemizin olurlu unun nedeni bulundu unu kabul edelim.
Ama niin nedenin varl k oldu unu sylyorsunuz?
nk biz, derler, cevherin ve rengin grlebilmekte ortak olduklarn gryoruz. Ortak hkmn, ortak bir nedeni gerekir. Varl k
76b veya sonradan olu tan baka bir ortakl k olmayaca ndan, sonradan
(A) olu , neden olamaz. Zira o, zerinden yokluk geen varl ktan ibaret182

tir. Gemiteki yokluun tesir etmede, bir rol olmad ndan srf
varlk tesir etmede mstakil kal r.
Grnyor ki cevherin, yukarda geti ine gre, grld n
teslim etmeyiz, deriz. Bunu teslim etsek de, cevherin grlr olabilmesinin, rengin grlebilmesine e it olduunu teslim etmeyiz. Niin
her iki olurlu un olurluk, cinsi altnda iki tr oldu unu sylemek 240T
doru olmasn? Bunun incelenmesi, cevherin grlr olmas nn olurluu, renkde bu olurlu un meydana gelmesini imkansz klar. nk
rengin cevher olarak grlmesi imkans z ve cevherin renk olarak
grlmesi de imkans zdr. te bu, mahiyet bakmndan, bu iki olurluun deiik olmasn gerektirir.
,

Hkmde ortakla may kabul edelim, ama, niin hkmde

ortak olman n nedende de ortak olmay gerektirece ini sylyorsunuz? Bunun aklanmas , benzeen iki hkmn, iki deiik nedenle
nedenlenebilmesi olarak gemi ti.
Nedende ortakla mann gerektiini kabul edelim, ama niin,
varlk ve sonradan "olu tan" bakasnda ortaklk yoktur, diyorsunuz,
delil getirmeniz gerekir. Biz, gnll olarak bu nesnenin olurluk
(imkan) olduunu anabiliriz. phesiz olurluk, sonradan olu 'a
(hud's) aykrdr. Olurluk yokluk olan (ademl)d r, dersen, derim
ki, grmenin olurluu da yokluk (ademl) oland r. Yokluk olanla yok- 56a
luk olan bir nesneyi nedenlernekte manas zlk bulunmaz. Varl k ve (C)
sonradan olu tan bakasnda ortakla ma olmadn teslim edelim,
ama niin sonradan olu nedenlilie imkn vermez diyorsunuz?
"Varlk ve yokluun toplamndan ibaret oldu una" dair olan
szne deriz ki, bunu teslim etmeyiz, do rusu, sonradan olu, varlktan nce, yoklu un gemi olmasdr. Ama varlk zerinden yoklu un
geii, yokluun kendisinden ba ka bir eydir. Bunun delili udur :
olu ancak var olman n ilk annda meydana gelir. Bu zamanda yokluun meydana gelii imkanszdr. Bylece sonradan olu un, yokluk
zerinde artk bir nicelik oldu unu rendik.
imkanlk verenin, varlk olduunu teslim edelim, ama niin
Allah Tela hakknda onun meydana geli inden bizim hakkmzda
da olurluunun meydana gelmesi gerekmektedir, diyorsunuz? Zira, 241T
hkmn gereklemesinde gerektirenin meydana geli i, gz nnde
bulunduruldu u gibi engelin kalkmas da gz nnde bulundurulur. 77 a
n mahiyeti veya niteliklerinden birinin ma- (A) Olabirk,AhTen
hiyeti bu hkme z ttr. Bunu gerekle tiren dirilik (hayat), cehalet
183

ve ehvete olurluk sa lar, ama, Allah'n dirilii bunu salamaz. nk, bu ortaklama ya szde ya manadadr. Ancak, Allah Tealann znn mahiyeti ve niteliklerinden birinin mahiyeti, her ikisine z ttr.
Her iki duruma gre bu meselede o da do ru olabilir.
Zatn bulunmadn teslim edelim, fakat niin, bu grmenin
gzmzde meydana gelmesi, Allah Tealan n zat na gre gerekle mesi imkans z olan bir arta ba lanmas doru olmas n? Zira biz,
grlen nesnenin, ekil bakmndan eit, kk bir sureti, gzlerimizde meydana gelmedike, onu gremeyiz. Olabilir ki, grme denen
durumun meydana gelii, bu suretin meydana gelmesine ba l olur
veya karda meydana gelmesine ba l bulunur. Allah' n zatna gre
bu nesnelerin meydana geli i, imkansz olunca, elbetteki, Allah Teklann zatn grmemiz de imkanszlar.
Bu meselede dayan lan nakli deliller :
242T

a- Birincisi, Allah Tealay grmek, da n yerinde durmas na

baldr. Bu mmkndr. Mmkne ba l olan da mmkndr, yleyse grme de mmkndr. E er, grmeyi mmkn olan bir arta
baladn teslim etmiyoruz, belki imkans z olan bir arta ba lad ,
nk onu, hareket halinde iken yerinde durmas na balamtr. Bunun sebebi "ise" Arapada, (in) szdr. Bu gemi zaman ekimi zerine getirilirse "Gelecek" manas verdirir. Buna gre "yerinde durursa"
yani gelecek zamanda yerinde kal rsa, "sen beni greceksin" [Araf
143] sz budur. Sonra gelecek zamanda ya yerinde kald veya yerinde kalmad, denir. E er yerinde kalm sa, grmenin meydana
gelmesi zorunludur, zira art bulununca artl "merut" nn da bulunmas gereklidir. ttifakla grme yerine gelmeyince, da n yerinde
kalmadn rendik. Yerinde durmay nca zorunlu olarak hareket
etmi oldu. nk hareket ile sukn aras nda orta bir durum yoktur.
Demek ki, Allah grmeyi da n yerinde durmas na balarken da
hareket halinde idi. Hareket halinde olan bir hareketlinin yerinde
durmas, imkansz oldu u bilinen bir nesnedir. artn imkansz ol561) du u artk sabit olmu tur, bunun iin, artlnn caiz olmas nn kesin(C) li i gerekmez.
Cevap : O durumda da n hareket halinde oldu unu kabul edelim. Fakat da, da olarak hareketsiz kalabilir. Ayette zikredilen da ,
77b da n kendisinden baka birey deildir. Hareketin imkans zln
(A) gerektiren suknun meydana geli idir. yleyse, ayette zikredilen
kadar yerinde durabilmenin sebebidir. Yerinde durmam n imkan184

szlna sebeb olan nesne ayette zikredilmemi tir. Bunun iin grmenin olabilirliine hkm kesinle mitir.
b- kincisi, Musa (S.A.) grmek istedi, e er grmek ciz olmasayd, Musa'nn istemesi, manas z ve cahillik olurdu.
c- Vncs, Allah Tealan n "O gn bir takm taze ve parlak
yzler Rab'lerine bakarlar" [K yamet 22-23] szdr. Bak ya grmekten ibarettir, veya gz yuvarla n , grmesi gayesiyle, grlecek
nesneye dndrmektir. E er, bak ise, maksad do rudur, ama gz
dndrmek ise, szlk (zahir) anlam na gelmesi imkansz olduundan, grme e yklenmesi gerekir. nk bak grmenin sebebi
gibidir. Sebeb ile sebebli i anlatmak caiz olup, mecaz e itlerinin,
en kuvvetlisidir.
Bu yorumlama yetteki "ila" kelimesinin edat harfi olmay p, isim
olarak nimetlerden biri olarak bizimkinden daha uygun oldu u
niin sylenemez. Bu durumda "O gn bakan yzler"den maksat
"Rabbnn nimetini beklemektedirler." olur. Veya maksat "Rablerinin sevabn gzlerlerdir", deriz. Ama birincisinin bat l olmas, beklemenin znt sebebi olmas dr. Oysa ayet, nimetleri a klamak
iin sevkedilmi tir. kincisi ise, sevab gzlemek olup, bu, sevab grmeye verilmelidir. Yoksa, gz yuvarla m, grmeden sevaba do ru
evirmek, elbette nimet olmaz. "Grme"nin takdir edilmesi gerekiyorsa, phesiz "sevab" n takdiri fazladan bir takdir olur. Oysa bunun
delili yoktur. Bunun ciz olmamas gerekir.
Hasmlar birka delil getirdiler :
a- Biri, Allah Tealann "onu gzler kavryamaz" [Enam, 103} 244T
szdr. Bundan iki ynl delil getiriliyor. Birincisi bu ayetin ncesi
ve sonras vme konusunda sylendi i iin bu yetin de vme olmas
gerekir. nk iki vme aras na, vme olmyan bir nesneyi koymak
ifade d kl saylr. Mesela, Falanca, insanlar n en ycesi, ekmek
yiyen ve vaktin staddr, denmesi byledir. Kavraman n nefy edilmesi vme ise onun sbtu eksiklik olur. Allah iin eksiklik imkanszdr. kincisi, Allah'n "Gzler onu kavrayamaz" sz, hibir za- 78a
man gzlerin onu kavrayam yacan gerektirir. nk "gzler onu (A)
kavrar" szmz, "gzler onu kavramaz" szmzle eli ir. Zira
bu iki szden her biri di erinin yalanlanmas nda kullanlr. elien iki
nesneden biri do ru olunca, dieri yalan olur. yleyse, gzler onu
kavrar szmzn yalan olmas gerekir. Bu sabit olunca, "Bir gz
veya iki gz onu kavrar" szmz yalan olur. Zira ikisi aras nda
farkn olduunu syliyen yoktur.
185

b- Ikincisi, eer Allah Tela grlr olsayd , imdi de onu grebilirdik.

c- ncs, eer grnr olsayd , ya karda olur veya kar da olma hkmnde olurdu. "Kar da olma hkmnde" ki szmzle
57a insan n yzn aynada grmesinden ve ilintileri grmesinden sak n(C) mak iindir. Dorusunu Allah bilir.
Birinciye cevap: Ykyete gre deriz ki, zira kavramak bir nesneyi,
btn ynleriyle grmektir. nk kavraman n (idrak) asl yetime manasndad r. Bu ancak yanlar bulunan grlende gerekle ir.
Bu, Allah hakknda imkansz oldu undan kavran lm olmas elbette
245T muhal olur. yleyse niin grlmez oldu unu sylediniz?
Ikinciye cevap, grlecek nesnenin haz r bulunuu ve artlarn
da bulunmasnda grmek gerekmez. Zikredilen imkans zlklarm
def'i m ahede edilen grlenlerde gerekti ini teslim edelim. Fakat
niin Yce Allah' n grlmesinde de gerekti ini sylediniz? nk
yaratlanlarn grlmesi, Allah Tealan n grlmesine aykrdr.
artlar bulundu u zaman, yarat klarn grlmesinin gerekmesinden
o artlar bulundu unda Allah Tealann grlmesi gerekmez.
ncye cevap: Grlenin kar t olmas veya kart olann
hkmnde olmas , tartlan nesnenin ayn dr. Veya farzet ki, m ahede edilende byle olmas nn gerektiini syliyelim, ama grlmiyende byle olmas gerektiini niin ileri sryorsunuz? Bu imdi
zikrettiimiz ekilde anlat lr. Baar Allahtandr.
Mesele:
Allah Teala birdir. E er iki tanr farzetsek, biri di erinin hila,`) f na bir ii ya yapabilir veya yapamaz. E er yapabilirse, bu farzedilsin. nk, imkans z olmyan n vuku bulmasn farzetmek, muhali
gerektirmez, yoksa o nesne mmkn de il, imkansz olurdu. Ama
78b ihtilaf vaki oldu unda ya ikisinin iste i meydana gelir ve bir cisim
(A) hem hareket halinde ve hem hareketsiz olur. Ya da ikisinin iste i de
246T olmaz, bu da muhaldir. Zira birinin iste inin var olmasna dierinin isteinin varl manidir. Her ikisinden birinin iste inin imkanszli dierinin isteinin meydana gelmi olmasna baldr.
kisi de imkansz olursa, ikisi de beraber bulunur ki bu muhaldir.
Birinin isteinin olup, brnnkinin olmamas da imkanszdr. nk
her biri sonsuzlu a kadirdir. Bunun iin biri di erinden tercih edilmeye daha elveri li deildir. nk iste i yerine gelmiyen ciz olur.
186

Acizliinin ezeli olmas imkanszdr. Zira cizlik, ancak var olabilecek nesnede d nlebilir. Ezeli yarat n bulunmas imkansz olduundan ezelde ciz olmak ta muhaldir. Acizli in sonradan meydana gelmesi, de imkanszdr. nk bu ancak ezelde kdir oldu u
dnlp sonra kadirli inin zil olmasdr ki, bu ncesizin yokluunu gerektirir. Bu da imkans zdr.
Ayrlmann imkanszh da btldr. kisinden her birinin btn
g yetirilenlere kdir oldu u zaman, kdir de gcnn yetti ini
yapan olduuna gre, di eri olmazsa, hareket i i bunun tarafndan
meydana gelebilir. Bu da olmazsa di erinin hareketsizlik i i, meydana
gelir. Ama ikisinden biri iini yapmay kasdetmemi se, dierine onun
zdd n yapmas imkansz olmaz. Ancak, birinin kasd n n dierinden
nce gelmesi, bunun tersinden daha uygun de ildir. Bu durumda,
birinin kasdnn dierinin kasd na mani olmas imkansz olur ve aynlina mmkn olur.
Eer, ikisinin de hikmet sahibi olmas ndan dolay, ikisi de ancak 247T
en yararl nesne olann bir oldu una gre elbette ikisinin birle mesi 57b
gerekir demek niin doru olmasn, denirse, deriz ki : bir i ya bir sebebe (C)
dayanr veya dayanmaz. E er bir sebebe dayan rsa insan n, Allah
kendisinde o ii yapmaya gtrecek bir sebeb yaratmad ka kt
bir ii semesi imkansz olur. irkine sebeb olan, irkini gerektirdi i
takdirde irkindir. Bu sebebi yapan Allah Tela ise, istedi iniz tefsire gre, Allah' n iinin gzel olmamas gerekir. Bunun iin iki tanr nn bir ii yapmakta birle meleri gerekmez. kisinin arasnda ay- 79a
rlma mmkndr. Eer i bir sebebe dayanmazsa, iki Tanr dan biri (A)
irkinlik ve gzellikte kar t eit iki nesneden birini var etmeyi, ve
dier tanr brn var etmeyi seebilir. Bu durumda aralar nda
ayrlma meydana gelir. Ba ar Allah'tand r.

187

I.YNCV K S M
FLLERE DAIR
Mesele:
Ebul Hasan E'ari -Allah raz olsun- insann kudretinin, kudreti
altnda olana hibir tesiri olmad n , kudretin ve kudret alt nda
olann (rnakdr) Allah Tela'n n kudreti ile vaki olduunu kabul
etti. K'cli Ebu Bekir Bak llni, fiilin kendisinin Allah TeMan n kudreti
ile vaki oldu unu zannetti. Taat ve nasiyet olmas insann kudreti
iledir. Vstad Ebu shak, fiilin kendisinin iki kudretle meydana geldiini zannetti. mam'l-Haremeyn, Allah Tela'n n insanda kudret
ve irade var etti ini ve bu ikisinin kudret yetirileni gerektirdi ini ileri
srd. Bu ise filiozoflarm ve Mutezileden Ebu'l-Hseyn Basri'nin sz- 248T
dr. Mutezilenin o unluu, insann, gerektirme niteli ine gre
deil, seme niteli ine gre, i leri var etti ini ileri srd.
Bizim birka delilimiz :
a) Birincisi, insan i yaparken onu b rakmas ya mmkndr
veya deildir. Eer brakmas mmkn deilse, Mutezilenin sz
btl olur. Eer, mmkn ise, ya yapmay brakmaya tercih iin
tercih edecek bir nesneye muhta olmaz, bu ise sakatt r, zira bu mmknn iki tarafindan birini di erine tercihsiz mmkn k hriak saylr,
veya tercih edene muhtat r. Bu, kendi ii ise, tartma (blmlerine)
tekerrr eder. Bu, zincirleme gitmez, phesiz kendi i i olmayan bir
tercih edende son bulur.
Sonra bu tercih edenin meydana gelmesi an nda, o iin olmamas mmkn ise, o i in olmayacan farzedilim. Bu durumda, i bazar
meydana gelir, bazan gelmez. Oysa tercih edenin iki vakte nisbeti
eit derecededir. ki vakitten birinin olmaya ve br vaktin olmamaya tahsis edilmesi, e it olan mmknn iki tarafindan birini di erine
tercih eden olmadan tercih etmek olacakt r ki, bu imkns zdr. in
189

olmamas imkansz ise, Mutezilenin sz tm olarak bo olur. nk

tercih eden bulununca i gerekir, olmayinca imkans z olur. yleyse
insan n semede mutlak serbestli i yoktur. Bu kesin bir nermedir.

b ) kincisi, eer insan, kendi ilerini yapsayd, btn teferruat m

249T bilmeliydi. Zira bilmeden var etmeyi kabul edersek, Allah Tela'mn
79b alim olmasn (alimiyyetini) ispat delili bo a kar. nk klli mak(A)
sat, cz'inin meydana gelmesinde yeterli de ildir. Zira kllInin btn
cz'lerine nisbeti e it derecededir. Bir k smnn meydana gelmesi,
geri kalan n meydana gelmesinden daha uygun de ildir. Bylece
cz'l bir kasd n bulunmas nn gere i sabit olmu olur ki, bu da cz'i
bir bilgi ile artlanmtr. Artk anlalmtr ki, kendi ilerini var
eden ise btn tafsilat n bilmesi gerekir, fakat tafsilat n bilmemektedir. nce uyuyan iin bu byledir. kinci olarak ta yava hareketi
yapan baz yerlerde hareketsizli i ve baz larnda hareketi yapt demektir. Bununla beraber skn iin uuru yoktur. nc olarak
ta Ebu Ali ve Ebu Ha im'e gre insan n kudretinde olan n, meknda
var edilmesinin ayn deildir, belki var edilenin nedenidir. Bununla
beraber ok kimsenin o nedene ne zet ne de tafsilatl olarak uuru
yoktur.
e) ncs, insan bir cismin durgunlu unu istese, Allah da
hareketini istese ya ikisi de olmaz, ki bu imkans zd r. Zira her birinin
olmasna, dierinin isteinin varl manidir. kisi imkansz ise, ikisi
beraber bulunur veya birlikte olur ki, bu da imkans zdr, veya biri
olur dieri olmaz, bu da rktr. Zira, tek g yetirilen nesneye
tesir etmekte mstakil olan iki kudret e ittir. Tek bir nesne gerek
bir birlik olup bu farkl l kabul etmez. Buna gre, bu g yetirilenin
350T varln gerektirmeye nisbetle iki kudret e ittir. Aralarndaki fark
bu manann dnda kalan dier hususlardadr. Durum byle olunca,
tercih etme imkans z olur.
Hasm (muarz) akl ve nakil ile delil getirdi: Akli delil udur: nsann ii Allah Tealann yaratmas ile olsa, elbette i i yapmaya gc
olmarntr. nk Allah Teala, ii onun kendisinde yaratm ise o i in
meydana gelmesi gerekli olur. E er Allah Teal onda yaratmam
olursa, meydana gelme imkans z olur. E er insann yapmaya ve b rakmaya gc yoksa, i leri canszlarn hareketleri gibi oluyor demektir. Nitekim apa klkla kesindir ki, cans za yasaklamak ve onu buyurmak, onu vmek ve yermek do ru deildir. nsanlarn ilerinde
de durumun byle olmas gerekir. Bu rk olunca, insan n var eden
olduunu anladk.
190

Buna cevap, bu sizi ilzam eder. nk buyruk, sebebin eitlii

halinde ynelirse, bu durumda tercih imkans z olur. Eer tercih ha- 80a
linde ynelirse, o zaman a r basan gerekli, hafif gelen imkans z (A)
olur. nk Allah bu i in varln biliyorsa gereklidir ve yoklu unu
biliyorsa imkanszdr. Anlalyor ki, zorluk hepsine gelmektedir.
Dorusu, bunun cevab : "Allah yaptndan sorulmaz" [Enbiya,
23] dr.
Nakli delile gelince, bu meselede Allah Teala'n n kitabndan
on delil getirdiler:
1) Birincisi, Kur'anda "i " insanlara isnad edilmi tir. Nitekim
Allah Tela yle buyurmutur. "Elleri ile kitab yazanlara yaz k- 251T
lar olsun"' "onlar ancak zanna uyarlar 2" "bu, Allah' n her toplulu a
verdii nimeti, onlar ilerinde olanlar deitirmedikce de itirmeye
cek olmasndandr 3 " "belki sizin nefsiniz size bir i kurdurdu4". "Nefsi
kendisine kardeini ldrmeyi salad' "ktlk yapan cezas n
grr' "herkes kazand na baldr7" "sizi arrnaktan ba ka size
bir tasallutum yoktu'
2 ) Ikincisi Kur'anda, imanndan dolay mminin vlrnesi,
kfrnden dolay kfirin verilmesi, itaata sevap, isyana azap va'di
vardr. Mesela Allah Telamn szleri: "Bu gn herkes kazand ile 58b
karlk grr9 . "Bu gn yaptklarnzla karlk grrsnz", buyru u (C)
yerine getirmi olan brahim; zira kimse kimsenin ykn ta unazli,
herkes almasnn karln grsn diye", iyilik yapmann karl
iyilik yapmaktr. Ancak yaptnzla karlk grrsnz"; bir iyilik yapana on kat verilir", beni anmaktan yz eviren"; i te onlar
dnya yaantsn satn aldlar"; imanlar ndan sonra kfre girenler"'
3) ncs, Allah Teala'n n ilerini, yaratklarm ilerinden
i dengesizlik, ayr lk ve zulm gibi benzeri olmaktan uzakt r; dengesizlie dair Allah Teala'n n sz, "Rahmann yaratrnas nda bir fark
gremezsin"; her nesnenin yaratrr asn gzel yapan"", kfr gzel
bir nesne de ildir. Allah'n sz "Gkleri ve yeri ve ikisinin aras ndakini ancak hak olarak yaratt k21 " Kfr hak de ildir. Allah'n sz
"Allah zerre kadar zulrnetmez 22 ", Rabbin insanlara asla zurrnez 23,
biz onlara zulmetmedik24. Bu gn zulm yoktur 25, ine iplii kadar 252T
kendilerine zulmedilmez"".
1. Bakara, 79, 2) Necm, 28, 3) Enfal, 53, 4) Yusuf 15, 5) Maide 30, 6) Nisa, 123, 7)
Tur, 21, 8) Ibrahim 22, 9) Gafir, 17), .10) Casiye 28, 11) Necm, 37-38, 12) Taha, 15, 13)
Rahman 60, 14) Nemi, 90, 15) Enam, 160, 16) Taha,, 127, 18) Bakara, 86, 18) A1-ilmran
90, 19) Mulk, 3, 20) Secde, 32, 21) Ahkaf, 3, 22) Nisa, 40, 23) Fussilet 46, 24) Hud, 101,
25) Mmin 17, 26) Nisa, 49

191

4) Drdncs, Insanlarn kfr ve isyanlar ndan dolay verilmesini gsteren yetler : Allah Tela'n n "Allah' nasl inkr edersiniz ?27" sznde inkr ve azarlama cizlik halinde imkns zdr.
Size gre Allah Tela kfirde kfr yaratt . Ve ondan kfr istedi
nk onun ba kasna gc yetmez, buna gre ondan dolay onu
nasl azarlayabilir?
Bu hususta Allah Tela'n n u sz ile delil getirdiler: "Insanlara hidayet gelmi ken onlar inanmaktan al koyan nedir ?28" Bu
soru eklinde inkrdr. Dorusu, bir insan, bir kimseyi, kmasna imkn olmayacak ekilde bir evde hapsetmi olsa sonra ona, ihtiyalarn grmekten seni alkoyan nedir? diye sylese, bu sz irkin ve
manas z olur. Allah Tela'n n u sz de byledir: " nansalard onlara ne olurdu ? 29 " blise olan "Secde etmeden seni ne al koydu30
n kardeine "Onlarn sapttn grmken seni ne sz,Mua'n
alkyoydu?" sz, Allah'n "Niin inanmazlar? 32 " "Niin Kur'an'
dan yz eviriyorlar", Allah Seni ba lasn, Niin onlara izin verdin?" Niin Allah'n sana helal kldn haram yapyorsun?"" sz.
Yapmamken "Niin yapyorsun" demek nas l doru olabilir?
Allah' n "niin Hakk batl ile kartryorsunuz? 36 niin Allah'n
yolundan alkoyuyorlar? 37 ' sz de byle. Sahib bn Abbad bir
"Blm"de bu manada nas l istemedi ini imanla emreder, ve
istedii kfr yasaklar, takdir etti i batla ceza verir, nas l olur iman253T dan evirir, sonra "niin dnyorsunuz 38" der. Insanlarda iftira etmeyi yarat r. Sonra "Nasl iftira ederler ? 39" der, onlarda kfr yaratr ve sonra "niin kfre giriyorsunuz ? 40" der, onlarda, hakk batla
kartrmay yaratr sonra "niin hakk batla kartrd= ? der.
Onlar yoldan evirir sonra "niin Allah' n yolundan alakoyuyorsunuz"der, Onlarla iman aras na perde kor, sonra "Allah'a inansalar kendilerine ne olur? onlardan do ruluu giderir, sonra "nereye gidersiniz?" der, dinden onlar saptrr, yle ki, yz evirirler,
sonra "Onlara ne oluyor, Kur'andan yz eviriyorlar?" der.
5) Beincisi, insanlarn ilerinde muhtar olduklar n ve ilerinin
kendi dileklerine balandklarn, Allah'n zikretti i yetler : Buna
59a dair Allah' n szleri: "Isteyen inansn, isteyen inkr etsin", istedi i(C) nizi yapn42, ileyin, Allah iinizi grecektir 43, Sizden dileyen ne
27) Bakara, 28, 28) sra, 94, 29) Nisa, 39, 30) Sad, 75, 31) Taha 93, 32) In ikak, 20,
33) Muddessir, 49, 34) Teybe, 43, 35) Tahrim, 1, 36) mran, 71, 37) mran 39, 39) Zumer, 6,
40) Enam, 95, 41) Kehf, 29, 42) Fuss let 40, 43) Tevbe 105,

192

geer veya geri kal r", dileyen Onu anar", dileyen Rabbine do ru
bir yol tutar", dileyen Rabbine do ru bir dn yn tutar'".
Allah Teala, dilemeyi kendinden atp" Allah'a isnad eden kimseyi
reddedip yle dedi: "Ortak ko anlar, eer Allah dileseydi, ortak ko mazdk diyecekler". Rahman dileseydi, onlara tapmazd k dediler49".
6) Altncs, Insanlara, i lerle ve onlar karmadan acele etme 254T
emrine dair ayetler: Mesela, "Rabbinizden bir ma firete koun";
Allah'a a rana icabet edin ve ona inan n, Rabbinizden bir ma firete doru yar n". Allah'a arana icabet edin ve ona inan n".
Allah ve Resfle icabet edin", ey inananlar, rk edin, secde edin ve
Rabbinize kulluk edin". Inann, bu sizin iin hayrldr". Rabiniz
katndan size indirilene en iyi ekilde uyun". Rabbinize dnn 57 '.
Emrolunan emrolundu u nesneyi yapmaktan ciz ve engellenmi olduu halde, ona taatle ve ona ko makla emretmek nasl doru
olabilir? dediler. Nitekim, oturak ktrm olana kalk, uurumdan
at lana kendini koru demek manas z ise, burada da imkans zdr.
7) Yedincisi, Allah Teala'nn yardm dilemee te vik ettii
ayetler; Mesela,
"Ancak sana kulluk ederiz ve ancak senden yard m dileriz".
kovulmu eytandan Allah'a s n59, Allah'tan yard m dileyin"."
Kfrn ve isyann yaratan Allah Tela ise, nasl ondan yardm
istenir. Ayn ekilde ltuflarn ve amellerin bo olmas gerekir. Zira
Allah Tela insanlarn ilerini yaratan ise, Allah Teala'n n yapaca
ltuftan insana ne fayda gelir. Allah Tela'mn u szne gre ltuflar meydana gelmektedir.
"Ylda bir iki kere fitneye d rldklerini grmyorlar m "?
nsanlar tek bir millet olmasayd 62 ; rzk kullarna yaysayd Allah'n
rahmetinden tr sen onlara yumu ak davrand n"; namaz be enilmeyen ktlklerden men eder"".
8) Sekizincisi, Peygamberlerin gnahlar m itiraf etmelerine
ve onlar kendilerine isnad etmelerine dair olan ayetler: Allah Telann Adem'den nakletti i sz:
"Ey Rabbimiz kendimize zulmettik 66", Yunus'tan; "Sen ycesin, ben zalimlerden oldum 67" Musa'dan: "Rabbim elbette ben
; 63

44) Muddessir 37, 45) Muddessir, 55, 46) Insan 29, 47) Nebe, 39.48) Enam, 148, 49)
Zuhruf, 20, 50) Imran, 133, 51) Hadid,21, 53) Ahkaf,31, 53) Enfa1,24,54) Enfa1,24,55) Hac,
77, 55) Nisa, 170, 56) Zumer 54, 57) Zumer 55, 58) Fatiha, 5, 59) Nahl, 98, 60) Araf, 128,
61) Teybe, 126, 62) Zuhruf, 33, 63) ura, 27, 64) Imran, 159, 65) Ankebut45, 66) Araf, 23,
67) Enbiya, 87,

193

255T kendime zulmettim"." Yakup O ullarma

"Sizin nefsiniz sizi
aldatt69 , dedi; "Yusuf," eytan benimle karde lerimin aras n bozduktan sonra, dedi". Nuh, "Rabbim, bilmedi im nesneyi senden
istemekten sana s nrm," dedin.
81b
Bu ayetler peygamberlerin i lerini kendilerinin yaptn gs(A) terir, demilerdir.
9) Dokuzuncusu, Kfirlerin ve asilerin kfrlerini ve isyanlarn itiraf ettiklerini gsteren ayetler :

"Zalimlerin, Rablerinin nnde durduruldu unu bir grsen

[Suu birbirine atp dururlar, gsz say lanlar byklk taslayan-.
lara "siz olmasaydnz biz inanm olacaktk" derler. Byklk taslayanlar gsz say lanlara"] do ruluk rehberi size geldikten sonra
biz mi sizi ondan alakoyduk, belki siz mcrim idiniz 72" sz ve "sizi
atee sokan nedir? namaz k lanlardan de ildik dediler73 " sz, "ate e
her ne zaman bir blk at lmsa, bekisi onlara ["size bir uyar c
gelmemi miydi"] diye sorarlar. [Onlar "Evet, do rusu bir uyarc
geldi, fakat yalanlad k ve Allah hi bir ey indirmedi ve siz byk
bir sapklk ierisindesiniz" dedik"" sz; ve " te kitaptaki paylar
kendilerine ula anlara [elilerimiz canlar n almak zere geldiklerinde onlara "Allahtan ba ka taptklarnz nerde"? deyince "Bizi
koyup katlar" derler, bylece inkarc olduklarna kendi aleyhlerine
ahitlik ederler. Allah "sizden nce gemi cin ve insan mmetleriyle
beraber ate e girin" der. Her mmet geldike, kendi yolda na lanet
eder. Hepsi birbiri ard ndan cehennemde toplan nca, sonrakiler
ncekiler iin "Rabbimiz! Bizi sap tanlar ite bunlardr, onlara ate
azabn kat kat ver" derler. Allah "hepsinin azab kat kattr ama bilmezsiniz der. ncekiler sonrakilere "sizin bizden bir stnl mz
yoktu] kazanc nza karlk azab tadn, derler75 ".
10) Onuncusu, Allah Teala'n n inkr ve isyan ettiklerine ve d59b
(C) n isteklerine olan hasreti ahirette onlarda var edece ine dair zikrettii yetler:> Allah Teala'n n, "Cehennemde, ya Rabbi bizi kar
diye barrlar76 "Rabbim, beni geri evir, belki iyi i yaparm";
Mcrimlerin balarnn eik oldu unu bir grsen", veya azab grdnde keki bir geri dnm olsa da iyilerden olsam der" 79 sz.

te bunlar, gemi te ve gelecekte bat llk kendisine gelmeyecek,

56T Hakim ve vlmeye lay k (Allah) katndan indirilen" erefli kitaptan
68) Kasas, 16, 69) Yusuf, 18, 70) Yusuf, 100, 71) Hud, 47 72) Sebe 31-32 73) Muddessir 42-43 74) Mlk 8-9 75) Araf 36-39 76) Fat r 47, 77 77) Mminun 99-100
78) Secde 12, 79) Zumer 58

194

yaptklar istidallerm topudur. Burada iki ekilde yorum yap lr,

denemez.
a) Bu ayetler, btn i lerin Allah'n kaza ve takdiri ile oldu unu
gsteren yetlerle at r. Allah Teala'n n szleri:
"Her eyi yaratan" Allah, onlar n kalplerini mhrledi", kimi
saptmak isterse onun g sn daraltr, sktrr", Allah sizi ve
yaptklarnz yaratr". Istediini yapar"."
O, iman isteyince imann fili olur, imann fili olursa kfrn
de fili olur. Zira ikisinin aras n ayran yoktur.
b) Her ne kadar biz insan n kendi ilerini var edece ini inkr
ediyorsak da onlar yapan oldu unu ve onlar kazand n itiraf ediyoruz. Kazanma iki ekilde anlatlmaktadr.
Birincisi, Allah Tela kanununu (adetini) yle yrtr: nsan
taata azm etti i zaman, Allah Tela onu yaratr, isyana azm etti i
zaman onu da yarat r. te bu esasa gre insan var eden (mucid)
deilken var eden gibi olur. Niin bu kadarc k imkn emir ve yasak
iin yeterli olmasn?
kincisi, iin kendisi her ne kadar Allah Tealan n kudreti ile 82a
oluyorsa da itaat ve isyan olmas o kudrette has l olan birer nitelik (A)
olup bu da insan n kudreti ile meydana gelmektedir. Niin bu, emrin
ve yasan olabilmesine yetmesin?
Birinciye Ebu Huzeyl'in zikretti i ksa bir cevapla cevap verelim. Allah Tela Kur'an kfirlerin aleyhine delil olarak indirdi, 257T
onlarn lehine delil olmas iin deil. Eer bu yetlerden, insanlar n
ilerinin Allah Teala'mn (kazas ) hkm ile vaki oldu unu zikretmen kasdedilmi olsayd araplar peygambere -Selam o'na olsun"Bize imanla nasl emredersin, Allah kalplerimizi mhrlemi tir.
Bizi kfrden nas l yasaklarsn, oysa Allah Tela onu bizde yaratt "
derlerdi. Ve bu onun peygamberli ine en kuvvetli tenkidlerden biri
olurdu. Durum byle olmaynca, bu ayetlerden senin zikretti inin
kasdedilmediini anladk. Ayetlerin her birine ait tafsilath konu ma
byk kitaplarda vard r.
ikinciye cevap, insan bir nesneyi varl k'a yalnz bana ya sokabilir veya sokamaz. Bu olumluk ile olumsuzluk olup arada vas ta
yoktur. E er birincisi ise Mutezilenin szn kabullendiniz. kincisi
ise insan mecbur olur. nk Allah Tela i i insanda yaratt
80) Fussilet 42 81) Enam 102 82) Bakara 7, 83 83) Enam 125 84) Saffat 96
85) Buruc 16.

195

zaman, elbette meydana gelir, e er onda i i yaratmazsa, i in onda

meydana gelmesi imkansz olur. nsan mecbur olur ve zorluklar
tekrar ba gsterir. Bu inceleme sonunda kazanman n (kesb) manasz bir isim olduu ortaya kar.
60a
nsan, taat setii zaman taat olur, isyan setii zaman is(C) yan olur, sznce deriz ki, bu, sei ya kendisi iledir veya de ildir.
Birincisi hasmn szdr, ikincisi ise ilzam savmaz.
Iin itaat ve isyan olmas , insann kudreti ile fiilin kendisi iin
268T hasl olan nitelikler oldu u szne deriz ki, bu, sonradan olan
(hdis) kudretin messir olmas n itiraf olup bu da hasmn szn
kabullenmedir.
Cevap: Bu zorluklar Mutezileye ynelir. nk Allah Tealan n,
olacan bildii nesne olmak zorundad r. Allah Tela'n n olmayacan bildii nesne de olmamak zorundad r. nk sebebin tercihi
bulunmazsa, fiil imkans z olur. Eer bulunursa gerekli olur. Bu iki
durumda da zorluk onlara gelir. Mutezilenin zekilerinden biri yle
82b derdi: "Bu iki soru Mutezilecili in dmandr. Bunlar olmasayd
(A) zafer bizim olurdu.
Mesele:
Allah Tela btn varlklar irade eder. Mutezile buna muhaliftir. Delilimiz, Allah Teala'nn onlar yaratan oldu unu aklamtk.
Bir nesnenin yaratan onun varln istedii gemi ti: nk iman n
kfirden meydana gelmeyece i bilinince, bilindi i gibi kafirden var
oluu imkansz olur. Allah Tela da onun muhal olmasn bilir. Bir
nesnenin imkans z olmasn bilen onu istemez. yle ise kafirin iman
etmesini istemesi muhal olur.
yle delil getirdiler: Kafire inanrnakla emretmi tir. Emir iradeye dellet eder. kincisi itat da iradeye uygundur. E er Allah
Tela kfirin kfrn isteseydi, kfir, de kfr ile ona itaat etmi
olur. ncs, Allah Teala'n n kazasndan ho nut olmak gereklidir.
Eer kfr Allah' n hkm, kazas ile ise, ona raz olmak gereklidir.
Fakat kfre raz olmak da kfrdr.
259T
Birinciye cevap, emrin iradeye dellet edece ini kabullenmeyiz.
Bunun aklanmas Allah dilerse Usul-u F kh'da gelecektir.
Ikinciye cevap, taat emre uygundur; iradeye uygun de ildir.
ncye cevap, kfr hkmn (kaza) kendisi de ildir. Belki
hkmn taalluk etti i nesnedir. Biz hkme (kazaya) raz yz ama,
meydana gelen (neticesine) (makziyy)
196

Mesele:
Biz bir cismi hareket ettirdi imizde Mutezileye gre elirnizin
hareketi cismin hareketini gerektirdi. Bu bize gre rktr. te
dou (tevellud) olarak n salan mesele budur. Delilimiz udur: Bir
nesne Zeyd ve Amr'in eline yap t zaman, sonra biri onu iterken,
br, onu ekerse, onun hareketinin biri ile vuku bulmas dieri ile
vuku bulmasndan daha elverili deildir. Ya da ikisi ile beraber vuku bulur, ama bu imknszdr. nk bir i zerine mstakil iki
messirin birlemesi gerekir ki, bu yukar da getii gibi imknszdr.
Yahut da hi biri ile hareket etmi deildir, istenilen de budur.
Emrin iyilii yapmann ve brakmann yasaklanmas ile delil
getirdiler. Buna olan cevap gemi tir. Burada biraz daha a klk
udur; Allah Tela bu i lerin, etkilenen kimsede, meydana gelmesinin
ardndan bu ileri etkilenen (mtessir) kimsede yaratma adetini
yrtmektedir. Niin bu kadarc k imkn, teklifin geerli ine yeterli 60b
olmasn? Baar Allahtandr.
(C)

197

MESELE
Filozoflarn Mmknlerin S ralanlna Dair Fikirleri
83a
Filozoflar Allah Tealan n halis Bir olduunu ve yukarda getii
(A) gibi birden de ancak bir kacan sylemilerdi. Bunun meydana
260T getirdii nesne (mamulu) de bir olur. Bu da ya ilinti veya cevher olur.
Birincisi botur, nk ilinti cevhere muhtat r. lk nedenli (malul)
ilinti olsa cevherin nedeni olur. O zaman cevher ona muhta olur.
Oysa o cevhere muhtat . Bundan dng gerekir. yle ise bu cevherdir. Cevher ya bir rnekandad r veya de ildir. Meknda olmas imkanszd r, zira mekanda olan (mtehayyiz) madde ve suretten birle iktir. Her ikisinin beraberce varl gerekli olan (vacib-l-vucud) dan
meydana kmas doru deildir. Bir tanesinin daha nce olmas
lazmdr. nce olan n madde olmas doru olmaz. Zira madde, olabilen (kabil)dir. E er birinci nedenli (malul) madde olsa, o hem
yapan ve hem olabilen olur ki, bu imkans zdr. nce olan n,
suret olmas da doru deildir. nk birinci nedenli suret olsa, suret maddenin nedeni olur. Bylece suret yapan olmakta maddeden
mstani olur. iinde, maddeden msta ni olan her nesne, zatnda
maddeden msta ni olur. Bylece, suret suret olmaz. Bu ise eli iktir. Artk birinci nedenlinin mekanda olmad heyul ve suret olmad anlalm oldu. yle ise o soyut (mcerred) cevherdir.
Cevherin ileri cisimler vastasyla olmas doru deildir. nk
birinci nedenlinin btn cisimlerin nedeni olmas gerekir. Btn
cisimlerin nedeninin neden olmas cisimler vas tasyle olmaz. Birinci
261T nedenli nefis de il, o, halis akldr. Bylece Allah' n yaratnm ilki
akl olduu anlalm oldu.
Sonra deriz ki, onun nedenlisi bir tek ise, ve o nedenlinin nedeni
daima bir ey olursa iki nesneden biri dierinin nedeni olmadan bulunamazlar, oysa bu imkans zdr. Bu durumda ise nedenlisi (malulu)
birden ok olan bir nesnenin bulunmas gerekir. ki nedenli nedende
oklu a dayanm olmalar zorunlu olur. Kendisinde bulunan okluk,
198

basit znden dolay veya varl gerekli olandan dolay var olamaz.
Yoksa, bir tek nesneden, birden ok nesne km olur. Buna gre kendi 83b
znden dolay bir nesnesi: ve varl gerekli olandan da bir nesnesi ol- (A)
olduu anlalr. Kendi znden dolay olan, nesne ba kasndan gelene
katl nca kendisinde bu iki nesneden olu an, bir okluk meydana gelir,
fakat znden tr olurlu a ve. lk'ten de varla sahip olur. En
erefli olan varl k, en erefliye neden klnmaldr. te bundan dolay olurluunu en yksek (aksa) felekin nedeni ve varl n da ikinci
akln nedeni kldk. Sonra bu sraya gre, kainatunz dzenleyen i ler (faal) akla son bulana ka,dar, her ak ldan bir akl ve felek
meydana gelir.
Bunun batl olduunu bil. nk bu, birden ancak bir kar,
esasna dayan r. Buna dair tart ma yukarda gemitir. Olurluun
messir olmasna gelince, bu imkanszdr. Zira olurluk var olan bir
nesne ise ya gereklidir, bu nce olurlu un nitelii olmas ve ona muhta olmas bakmndan ve ikinci olarak da varl gerekli olann bir 262T
olmasndan tr imkanszdr. Eer olurlu ise, zincirleme laz mgelir. nk bu durumda var olan n bir nedeni olmaldr. Eer ne- 61a
deni varl gerekli olan ise, varl gerekli olan, olurlu un ve varl- (C)
n nedeni olur. Bylece ondan (vacib-l-Vucut) iki nesne km
bulunur Bundan ba ka ekilde olmas imkanszdr. nk gerekliden bakas ya kendisidir veya nedenlileri (malulleri) dir. Kendisi
de nedenlileri de onun nedeni olamaz. Bylece olurluk yok olan (ademi) bir nesnedir. Bundan tr var olan bir nesnenin nedeni olamaz.
nk olurlular eittir. E er ilk akl bir felein varlnn nedeni ise,
o felein olurluu kendi varlnn nedeni olsun, Fakat onun olurlu u
kendisine znden dolay sabittir. Eer varl imkannn gerei ise,
znden dolay varl zorunlu olur. Bylece zne gre olurlu olan,
zne gre gerekli (vacib) olur ki, bu eli iktir. Ayn ekilde bir felekte, bir ok varlar vard r. nk onda, heyul, cisimsel suret, trsel feleki suret vard r. Ve bir kategoriden bir ilintisi mevcuttur. Bu
nesneleri bir yn olan olurlu a dayamak, oklu u teke dayand rmak
olur ki, bu imkns zd r.

199

MESELE
Filozoflarn Kaza ve Kader ile ilgili Szlerinin A klanmas
Var olan, ak llar ve felekler gibi, ya halis iyi, veya bu kainatta olduu gibi iyilii stn oldu una inanrlar. Hastal k her nekadar oksa263T da salk daha oktur. Aklca, bu kainatta olan , tamamen ktlkten
ayr olarak var etmek imkans z olunca, ok iyilii, az ktlkten tr
brakmak, ok ktlk olaca iin onun var edilmesi hikmetin gere i
olur. phesiz, iyilik ve ktlk murad edilir, ancak iyilik be enilir
84a ve irade edilir. Ktlk te zorunlu veya dolayl olarak murad edilir ama
(A) z bakmndan beenilmez. aretin erhinde bu kaideyi anlatt k.
Mesele:
Gzellik ve irkinlikle bazan mizaca (tabiata) uygunluk ve aykrlk kasdedilir Bir nesnenin olgun ve eksik nitelik olmas bu iki
manada ikisi de aklidir. Bazan bunlardan bir i in sevab ve azab
vlmeyi ve yerilmeyi gerektirmi olmas kasdedilir. Bu manada
olmas bize gre dini olup Mutezileye gre de ildir.
Bir ka delilimiz unlardr;
a ) Birincisi, tartlan konulardan biri g yetirilemey en nesne ile sorumlu tutman n irkin olmas dr. Deriz ki, e er irkin olsayd Allah Tela onu yapmazd. Oysa, Allah bunu yapm tr. Delili de inanmayaca n bildii halde kafiri inanmakta sorumlu tutmu tur. O, yle olduu takdirde inanmasnn imkansz olacan bilir.
Hem de Ebu Leheb'i inanmakla sorumlu tutmu tur. Allah Teala'y
haber verdi i her nesnede tastik etmek imandan say lr. inanmayacan haber verdi i kimseye bylece inanmayaca na inanmas n
teklif etmi olur, ki bu iki z d nesneyi birle tiren bir teklif olur.
b ) kincisi, bir nesne irkin ise, ya Allah Tela tarafndan ve264T ya insan tarafndan irkin olur. Her ikisi de btldr. Aslnda irkin
demek batl olur. nk irkinli in Allah tarafndan olmad bir200

leilen bir meseledir. nsan tarafindan da irkin olmaz. Zira insandan meydana gelen zorlama yoluyla meydana gelmektedir. Daha nce aklanmt r ki, Allah Tela bir i i yapmaya olan amili, insanda 61b
meydana getirmedikce, o i in ondan kmas imknszdr. Allah, (C)
sebebi insanda yaratt zaman, iin yaplmas zorunlu olur. Zor
alt nda olan kimsenin, hi bir ii, irkin saylmad nda ittifak vard r.
c ) ncs, Eer Peygamberi zalimden kurtarmay ieri-

yorsa yalan gzel olabilir. Burada gzel olan yalan de il, satamadr,
denemez. Veya yalanc lk irkinli i gerektirir, ama, bir engelden tr i , kendisini gerektirenden geri kalabilir, denir.
Bunun ilkine yle cevap veririz : Bu durumda kinatta yalan
diye bir ey olmaz, nk onda bir nesne gizlendi i zaman, o doru
olur. Sonrakine de yle cevap verilir. Bu durumda hi bir yalan n
irkinliine kesin hkm vermeyiz. Zira hi bir kimsenin bilemeyecei gizli bir engelden dolay hkmn geri kalma ihtimali vard r.

84b
(A)

yle delil getirdiler: Zulmn ve yalan n irkinlii ve iyilik

yapmann gzellii zorunlu olarak bilinmektedir. Bunu dine isnad
etmek doru deildir. nk bu ilgi dine inanmayan kimse taraf ndan da bilinmektedir.
Cevap : bununla mizaca uygunluk ve ayk rln meydana gelmesine dair zorunlu bilgiyi kasdediyorsan bunu hi kimse reddetmez, ancak, ba kasn kasdedersen onu reddederiz. 265T
Mesele:
Mutezile dnda bize gre Allah Tela'ya hi bir nesne gerekmez. Onlar ltuf, kar lk vermeyi, sevab, dinde yararl olmay gerekli grmektedirler, Ba datllar ise zellikle ceza vermeyi ve dnyada
en uygunu yapmay gerekli grmektedirler.
Delilimiz : Hkm ancak din ile sabit olur; dinin zerine hakim
yoktur, buna gre, Allah'a bir ey gerekmez. Ltuf ise zorlamay
gerektirmeyecek derecede sebebin tercihini ifade eder. Bu dereceye kadar gidecek sebeb, asl nda varl olurlu olan bir nesnedir. Allah Tes'ann olurlulara gc yeter. Bunun iin Allah Tela'mn vas ta olmadan o derecede son bulacak sebebi var etme e gc yetmesi gerekir.
Karln vermee (ivaz) gelince, bu gerekli olsa elemi saymak
byk menfaatleri saymak olur. Ba kasndan elemi samann irkin
olmas gerekir. Nitekim kasdetme e engel olmak irkindir.
201

Sevaba gelince, Allah Teala'n n insana o kadar nimeti vard r

ki, onlara kar bu kadar taatle teklifte bulunmak gzel grlmektedir. Buna gre grlrde taatlar n sevab gerektirmemesi laz mdr.
Dnyada en yararl y yapmaa gelince, bu da gerekli de ildir.
nk fakir olan kfire en yararl olan yarat lmam olmasdr ki, iki
dnyada da azab grmesin. En yararl olan, insanlar cennette
ya atmak ve onlar gzel arzu edilen nesneler ile irkinlerden msta ni
klm aktr.
266T

Cezaya gelince, azab etmek hakk dr. Bunu yerine getirmekte

bir faydas ve getirmemekte bir zarar yoktur. Ama grnrde ondan
vaz gemek gzel olur.
Mesele:

Allah'n bir maksat iin i yapmas doru deildir. Mutezile

ve fakillerin ou buna muhaliftirler.
Delilimiz, byle olan herkes, o nesneyi yapmak suretiyle olgunlaacaktr. Bakas ile olgunlaan z bakm ndan eksiktir. nk
dnlen her maksat olurlulardan say lr. Bylece Allah Tela o
85a nesneyi balang ta var etme e kdirdir ve o i i vasta klmak manasz
(A) olur. Ancak o vasta ile elde edilebilece inin mmkn olmas ileri
62a srlemez. nk, deriz ki, maksada uygun olan, ancak lezzetin
(C) insana ulamasd r. Bu da hi bir vasta olmadan Allah Tealan n kudretindedir.
yle delil getirdiler :
Bir maksad iin yap lmayan i manaszdr. Hikmet sahibi bir
kimseye bo i yapma yakmaz. Deriz ki, bo nesne ile maksats z
bir ii kasdediyorsan bu bir nesneye kendini delil getirme olur. Ba ka birey kasdediyorsan onu a kla.
Mesele:

Mutezile gre sorumlu klima= gzelli inin nedeni, nimetlere

hak kazanmaya ulamaktr. Nimetle stnlk gstermek irkindir. Bu
bize gre rktr. Bu, gzelli e, irkinlie ve Allah Tela'ya gerekli
olmaya gredir. Bunu teslim etsek bile zarar n ve faydan n kendisi iin
imkansz olann stnlk gstermesinin irkin oldu unu kabul etmeyiz.
Bunun kabul edilmesine gre, nimete hak kazanma zor i lerde
267T sorumlu olmaya ba l deildir. Bunun delili, kelime-i ehadeti sy202

lemenin, sava mak ve orutan daha kolay olmas na ramen bununla

hak kazand nimet daha byktr. Gaye nimete hak kazanmak
olsayd , Allah Tealan n nce gcmz art rmas sonra zor gelmeyecek nesnelerle teklif etmesi gerekir, ki zahmetsizce hak kazamlm
olsun.
Teklifi reddedenler bir ka delil getirdiler:
a ) Birincisi, her nesne onun ya' atmas ve iradesi ile ise, niin
teklif vard r? Mutezile her ne kadar bunu inkr etmi se de, ilmi kabul etmilerdir. Var olaca bilinenin vukuu zorunlu olur. Yoklu u
bilinenin vukuu imkans zdr. yleyse niin teklif vard r?
b ) kincisi, eer teklif iki sebebin e it oldu u anda ise, bu iniknszd r. nk bu durumda i imkansz olur. Eer tercih etme
annda ise, ar basan gerekli, yenik gelen imkanszd r. yle ise teklif niye?
e) ncs, bir ile teklif, ya i hazr olduu zaman veya daha nce olur. Birincisi muhaldir. Zira var olan var etmek muhaldir,
Var iken onu saymak ta imkans zdr.
kincisi de rktr. nk bir nesnenin yapan olmas , kudret
yetirilenin kudret vas tasyla meydana gelmesinden ba ka bir ey
deildir. Bylece, imdi var olmayan bir iin, imdi yapan olmas 268T
imkanszd r. Bunun iin imdi bir eyle asla emredilmi olmaz Bunun ancak ikinci anda sorumlu olaca n bildirmek olabilir.
Eer bir ii yapan olmas, o iin kudretten meydana geli i ze- 85b
rine art k bir nesne olduunu sylersen, derim ki, o art k olan, sorum- (A)
lunun ya gc altndadr, veya onun gc alt nda de ildir. Gc
altnda ise, onun varl annda veya nce yap lmas ile emredilirse
yukarda geen sak nca geri dner. E er kudret yetirilmeyen bir nesne ise, onunla emredilmesi imkans z olur.
d) Drdncs, zor bir ile emretmek, bir maksat gtmezse
sama olur. Bu da hikmet sahibi birine yak maz. Eer bir maksattan dolay olursa, bunun fayda ve zarar kendisi iin imkans z olan birine
varmas manaszdr. Bunun insana it olmas da imkanszdr. Zira
bu menfaat ya imdidir veya sonradr. Ilki samadr. nk insan
imdi onunla ac duymaktadr. Sonrakisi de manaszd r. Zira bundaki
ama lezzetin ona ula mas ndan baka bir ey deildir. Oysa Allah
Teala'nn gc daha ba langta, bu lezzeti gerekle tirmeye yeter.
Bunun iin ykml tutmay vasta yapmak manas zdr.
203

62b
(C)

Hepsinin cevab udur: Bu nedeni (limmiyeti) aramaya daya269T m-. Bu btldr. Zira her nesnenin nedenlenmesi gerekmez. Yoksa
o nedenin neden olmas baka bir nedenle nedenlenmi olur. Ve
zincirleme gerekir. Aslmda nedenlenmeye bir nedenle son bulmak
gerekir. Allah Telan n ileri ve hkmleri son neden olmaya en
layk olan nesnelerdir. O her ne yaparsa yapmas n n nedeni yoktur.
Baar Allah'tandr.

204

DRDNCr KISIM
ISIMLER
Her nesnenin ad , ya mahiyetine veya mahiyetin cz'ne, ya da
mahiyetten ayr bir nesneye veyahut ta ikisinden birle ik olana dellet eder. Ayr (hari) olan ya gerek, ya izafi veya seli:d' yahut da
bunlardan birle ik bir nitelik olur.
Allah Tela'nn mahiyetinin ad olur mu, olmaz m ? Eer Allahn mahiyeti insanlarca bilinir dersek, bu olur. Yoksa olmaz. Ama
ismin Allahn mahiyetinin czne dellet etmesi in knszdr. Zira
Allah Telann zatnn hakikatnda birleik olma inknszdr. Dier
blmler olabilir. Olumsuzluklar (sulb) ve izafetler basit ve sonsuz
bileik olunca, elbette birbirine uygun sonsuz adlar n bulunmas
mmkn olur. Baar Allah'tandr.

205

DRDNC BLM
Bu kitabn drdnc ksm nakli delillere dairdir. Bu da bir
ka ksma gre tertiplenmi tir.

BRNC KISIM
PEYGAMMBERL K
Mesele:
Mucize: Mucize gelene i yrtan bir i olup kar klarmy acak
bir meydan okumayla beraberdir. Bir "i " olduunu syledik, nk mucize al landan baka bir eyi yapma olabilir, bazan da al lan menetme olur. "Gelene i yrtan" dememizin sebebi iddia ede- 270T
nin bakasndan ayrdedihnesini temindir. Ancak "meydan okumak 86a
art" ile dememiz, yalanc nn, gemi kimsenin mucizesini ken- (A)
disine mal etmemesini, rhas (Peygamberin gelmesinden nceki
belirtiler) den ve kerametlerden ay rdedilmesini salamaktr. "Kar
klmyacak olmas" demekten maksat by ve gz boyac lktan
ayrdedilmesidir.
Mesele:
Hz. Muhammed Allahn elisidir. Yahudiler, Hristiyanlar,
Mecusiler ve Tabiat lardan (Dehri) bir grup buna muhaliftir. *U
delilimiz vardr.
A- Birinci Yol, Hz. Muhammed Peygamberlii iddia etmi ve
elinde mucize grlm tr. Bu dayan labilir bir esastr. Byle olan
herkes Peygamber olur. Ancak onun Peygamberlik iddia etti ini
sylememiz, tevatre dayan r. Elinde mucize gzkt n sylememiz yndendir.
o) Kur'an getirmi tir. Kur'an ise mucizedir. Kur'an , bakas nn deil, kendisinin getirdii tevatr ile sabittir. Kur'an n mucize
207

oluuna gelince, (d man) edipleri kar lk verme e ard, fakat

karlk vermekten ciz kald lar. Bu onun bir mucize oldu unu gsterir.
b) Ondan (Hz. Muhammed) bir ok mucizeler nakledilmi tir.
Az yiyecek ile ok kimseyi doyurmak, parmaklar arasndan suyun
kmas, hayvanla konu mas ki bunlardan her biri, her ne kadar
63a tevatr derecesine ula rnam ise de (bu husustaki) tevatr bunlar(C) dan bir tanesinin do rulu unu gsterir. Her hangi biri do ru olursa
maksad hasl olur.
c) Gayb'tan haber vermi tir. Gayb'dan haber vermek mucizedir.

271T

Peygamberlik iddia edip, elinde mucize grlenin peygamber

olduunu syledik. nk bir adam, byk bir toplant da aya a
kalkp ben, bu hkmdar n size gnderdii elisiyim dedikten sonra,
ey hkmdar ben syledi imde doru isem, gelenein hilfina, yerinden kalk dese ve hkmdar da kalksa haz r olanlar, elinin dorulu una kesinlikle inan rlar i te burada da byledir.
B- kinci Yol: Hz. Muhammed'in Peygambeli ini, ahlk,
ileri, hkmleri ve davran larn delil getirerek ispatt r. Bunlardan her biri ayr ayr her ne kadar peygamberli e dellet etmezse de kesin olarak bilinir ki, bunlar n tm ancak peygamberlerde bulunur. Bu Cah z'n beendii ve Gazali'nin "el-Munk z"
kitabnda raz olduu bir yoldur.
C- nc Yol: nceki peygamberlerin, Hz. Muhammed'in
peygamberliinden sernavi kitablar nda haber vermeleridir. Bu
86b O'nun peygamberli inin delillerinin zetidir. Tafsilt byk kitap(A) larda mevcuttur.

Eer, birinci kta bir mucize olan Kur'an onun elinde ortaya
kt sz ile mucize, elinde grnd n kabul etmeyiz denirse,
deriz ki, bu hususta soru ve cevaplar :el-Nihaye" kitab nda tafsilatl
olarak zikredilmi tir.
kinci ktaki, az yiyecek ile ok halk doyurdu szh (de kabul etmeyiz denirse), deriz ki; e er bu eyler var olsalard , bize m272T tevatir yolla gelirlerdi. nk bunlar grenek d eylerdir. Anlatlmalar gerektirecek sebepler mevcuttur. Mtevatir yolla nakledilmeyince, doru olmadn anlad k.
Tenkid edilmekten salim olduunu kabul edelim, fakat rtevatir yolla gelmemi oldu unda anlamazlk yoktur. Bunlar ancak
208

tekler yoluyla naklolmu lardr. Tek rivayetler ilmi ifade etmez. Ravilerin toplamnn tevatr derecesine ula t ve bu onlardan birinin
doruluunu gsterdii, hangi biri doru olursa maksad n hasll olaca szne, deriz ki; elili e (risalet) delil getirilebilen al lmam
eylerin ve ravilerinin tevatr derecesine ula t n teslim etmeyiz.
"Peygamberli in delilleri" (Delil el-Nubuvve) kitab nda zikredilen
her ey ile elilie (risalet) kesin olarak delil getirilemez. Bu hususta
delil getirilebilen az eydir. Mesela parmaklar arasndan suyun kmas v.b. Bu gibi eylerin ravilerinin tevatr derecesine ula tn
kabul etmeyiz.
nc kta gaybtan haber verme e dair szne deriz ki, gaybtan haber vermesi gelene e ya ayk rdr, veya ona uygundur. a)
Birincisi kabul deildir. b) kincisi kabuldr. Bu yle aklanr. Gelenee gre ba kanlar, maiyyetlerini d man ve hasmlar ile savaa
srklemee aba sarfettikleri zaman, zaferin kendilerinin oldu unu
ve devletin kendilerine dnece ini onlara anlatrlar. Allah Tealan n
u sz bu trdendir: "Sizden inananlara iyi i ler yapanlara, Allah 273T
kendilerini yer yzne varis (halef) yapaca n vadetmi tir" [Nur, 63b
55] Ayn ekilde kendisine inanlan adam, bazan zet yollu genel (C)
eylerden haber verir. Bunlardan vuku bulan olursa onu kendisinin
doruluuna yorar, e er vuku bulan olmazsa "ben belli vakti kastetmedim, bundan sonra vuku bulur" der. Allah Tealan n "Elif lm
mim. Rumlar yakn yerde yenildiler" [Rum, 1] sz bu cinstendir.
Tafsiltl olarak gaybtan haber verdi ini kabul edelim, fakat
niin bunun mucize oldu unu sylyorsun? Buna delil udur: Hadisciler "Peygamberli in Delilleri" kitab nda Kuss'un ve Sutayh' n
Hz. Muhammed'in ahvalinden haber verdiklerini rivayet ederler. Oysa bu ikisi de peygamber deildir. yle ise Khinin de gaybtan haber verece ini renmi oluyoruz. Ruya tabircileri de ruyaya
dayanarak gaybtan tafsilath haber verebilir. Mneccimler ve frkler de byledir. Durum byle olunca da mucize olmaz.
Eer anlattmz, mucizenin onun elinde grndnn delili
ise, imkanszln gstereni redederiz. E er tabiat kanunlar (adet)
yollarndan kmas mmkn olsayd , dan halis altna inkilb et
mesi, denizin taze kana inklab etmesi ve evdeki eylerin faziletli insanlara inkilab etmesi mmkn olurdu. Bunun imkan n kabul etmek apak bilgileri zedeleyece i bilinmektedir.
Elinden mucizenin ktn kabul edelim, ama niin byle ola- 274T
nn eli (resul) oldu unu iddia edersin? Bunun a klamas :
209

Mucizenin grnmesi ile peygamberli e (risalet) delil getirmek

mertebeye dayan r. a) Birincisi, onun Yce Allah n fiili olduu,
b) ikincisi, Allah Telann o ii onu tasdik iin yapt , c) ncs,
Allah Telan n tasdik etti i her kesin do ru olduudur.
a) Birinci mertebede bir ka ynden at ma vardr.
Birincisi, bir d nen nefis ispat etsek, belki peygamberin nefsi
bakasnn nefsinden mahiyet bakmndan ayrdr. Bunun iin ba kasnn g yetiremedi ine o g yetirmi tir. Eer d nen nefsi
kabul etmezsek, insan n zel bedenden ibaret olmas gerekir. Belki
bedeninin mizac nn bir zellii vardr, ki bu zellik dier bedenlerde yoktur. Byle olursa, elbette ba kasnn g yetiremedi i eye
g yetirmi olur.
kincisi, belki peygamber (S.A.V.) fevklade bir zelli i bulunan hayvansal veya bitkisel bir cisim bulmu ve peygamberin ortaya
koydu u grlmemi ileri gerektirmi tir. Bu cisim bakasnn eline
dmedii iin phesiz her kes ona kar kmakta ciz kald lar.
Uncs, belki cinler ve eytanlar mucizede ona yard m etti87b
(A) ler de, ba kasna yard m etmediler, veya gk ruhlar ya da melekler
275T ona yard m ettiler. Dorusu bu aktr. nk peygamberler (Salat
ve selam onlara) bir ok eyleri meleklere havele ederler. Biz ise, onlarn var oldu unu ve masum olduklarn peygamberlerin sz ile
biliriz. Onlarn doruluunu bilmeden nce, meleklerin var olmalar n mmkn grrdk. Bu, gerekle ebilecek ihtimal dahilindedir.
b) kinci mertebede iki ynden tart ma vardr.
Birincisi, mucizeyi yaratman n tasdik etmek iin oldu unu ka64a bul. etmeyiz. phesiz, mucize tasdikten ibaret de ildir. Eer muci(C) zeden maksat, tasdik olmasayd , tasdik'e delalet etmezdi. Bilhassa
Allahn fiilinin bir maksatla nedenlenece i doru deildir. Bunu,
sebebi olmadan bir iin mmkn olup olmamas gerekle tirir.
Eer bu mmkn ise, Allahn mucizeyi tasdik etmek iin yapt
kesin olamaz. Olabilir ki onu herhangi bir gaye olmadan yapm tr.
Eer irkin eyleri yapmam z Allahn yaratt bir sebebe dayanmas
doru deilse, Allah, irkini gerektiren bir nesnenin fili olmu olur.
Allah iin bu caiz ise, niin kullarn saptt ciz olmas n. Bu, onun,
iin ciz ise, mucize ile tasdike delil getirmenin asl rk olur.
kincisi, Allahn mucizeyi bir maksat iin yapt n kabul edelim,
ama, niin bu maksad n yalnz tasdik iin oldu unu ileri srersin.
Belki Allah onu baka bir maksat iin yapm tr. yle ise sizin bura210

daki snrlamay aklamanz gerekir. bildi burada gnll olarak

baka eyler anlataca z
1Allah bu i i bir kanuna (adet) ba langc olsun diye yapar.
2 Kanunun tekrarlanmas uzun zaman al r. Sekizinci gk
(felek) dn n ancak otuz alt bin senede tamamlyor. Bu gibi bir 276T
sre iinde ilk burca (hamel burcu) ula mas kendisi iin bir kanun
olur. te bu olay da bu trden olabilir.
3Bu, dnyann baka bir tarafinda bir peygamber iin bir
mucize ve bir keramet olabilir.
4Bu, ba ka bir peygamberin gelece ine delil (rhas) olabilir.
Hz. Muhammedin Peygamberli inden nce onda grlen haller ve
atalarnn alnnda gzkt anlatlan nur gibi.
5Bu, sorumlularn (mkellef) akllarn imtihan iin olabilir.
Nitekim, onlarn akllarn imtihan iin e itli anlaml ayetler indirmitir.

88a
(A)

c) nc mertebe, Allahn onu tasdik etti ini kabul edelim,

fakat, niin Allah n tasdik ettii herkesin doru olduunu ileri sryorsunuz? Size gre, Allah Teala kfr ve fuhu lar yaratr. Bunlar
Allah iin irkin deilse, niin yalanc y da tasdik etmesi mmkn
olmas n. Bu sonuncu sual Mutezileyi de il, bizi ilgilendirir.
Bundan sonra deriz, ki, bu ihtimallerden hi birini anmad mz farzet. Ama, niin elinde mucize grlen herkesin peygamber
oldu unu sylersin? Bu hususta misl vermek zay ftr. nk biz,
bu misalde iddiacnn doruluuna kesin hkm veremeyiz. Belki
o anda hakan karn ndaki bir sanc dan veya korktu u bir eyi gr- 277T
mesinden veya hatrladi bir eyi aramak iin kalkm tr. Szn ksas , burada bir deveran vard r. O, iddiacnn istei zerine kalkmtr,
daha nce kalkmam tr. Deveran ise zayf bir zandan ba ka bir ey
ifade etmez.
Bir adam n bir mescidde oturdu u anlatlr. Mezzin her geliinde o adam kalkp kar. Mezzin ona der ki, ne oluyor her ezan
verdiimde ktn gryorum. Adam hay r, der, her kmaa te- 64b
ebbs etti imde sen ezan okuyorsun. Bu deveran n nedenselli e (C)
( lliyyet) dellet etmesinin zay f olduunu gsteriyor.
mdi, o i in tasdik'e dellet etti ini kabul edelim, ama niin
Allah iin de byledir diyorsun. Genel olmakla teyid edilmi bir kyas zann ifade etmekten teye gidemez.
211

Oysa ihatadan yoksun byle bir k yasn durumu nice olur. Bu,
peygamberlie olan birinci delile itirazd r.
Ama davranlarnn gzellii ile peygamberliine delil getirmek olan ikinci delil ise zayftr. Bu sadece, bir insann fazilet oklu u
ile di er insanlardan ay rdedildiini gsterir. Fakat peygamberli e
nereden dellet edebilir. Oysa filozoflar n en faziletlilerinden ahlka
dair yle acaib eyler hikaye edilmi tir ki, insanlar onlar kendilerine
dnya ve ahiret iin rnek edinmi ler, bunun yan nda onlardan ince
278T ilimler de nakledilmitir.
Hz. Muhammed'in peygamberli ine Tevrat ve ncilde olanlarla
86b
(A) delil getirmek olan nc delile gelince, buna itiraz yledir:
a) Siz ya, bu kitaplarda Hz. Muhammedin s fat tafsilatl olarak
geldiini sylersiniz, yani Allah Tela falan ylda falan yerde bir ahs gelecek, sfat yle yledir. Onun benim elim oldu unu bilin.
b) Veya, byle demezler de, derler ki, Allah Tela bunu k saca
zaman, mekan ve vasfm belirtmeden genel olarak a klamtr.
Birinci (a) yi iddia etmeniz rktr. nk biz Tevrat ve ncil'de
bunlar bulamyoruz. Yahudi ve Hristiyanlar bu iki kitab tahrif
ettiler, denemez. Zira bu iki kitab n dou ve batda yaygn olduunu
syleriz. Kur'anda oldu u gibi bu trl nesnede tahrifin olmas doru deildir. Ikinciyi (b) iddia ederseniz, bunu kabul etmekle beraber
peygamberli e dellet etmez. Belki bu, erefli, faziletli bir insan n
kna delil olur veya peygamberli e dellet etse de, Hz. Muhammed'in peygamberli ine dellet etmez. Olabilir ki, bununla mjdelenen ba ka bir insand r.
Anlattklarm= peygamberlie dellet etti ini kabul edelim,
fakat burada, bir ka ynden onun tenkid edildi ini gsteren durumlar vardr.
279T

1 Birincisi, Tabiatlarn (dehri) phesidir. Bu, hr iradeli

(muhtar) fiili kabul etmemek ve yaratan n czl nesneleri bilen kudretli ve iradeli oldu unu inkr etmektir.
2kincisi, teklifi inkr edenlerin phesidir. Bunlar peygamberlerin Allahtan teklif getirdiklerini syleseler de teklifi kabul imkanszdr, yukarda tartmas gemitir.
3ncs, Brahmanlar n phesidir. Bu iki yndendir.
a) Peygamberlerin getirmi olduu eyin aklla gzellii bilinirse, peygamber onu getirse de getirmese de bu makbuldr. E er akl
212

ile irkinlii bilinirse, peygamber onu getirse de getirmese de bu merduddur. Eer gzellii veya irkinli i bilinmezse, ama muhta olunan bir ey ise, peygamber onu getirse de getirmese de, ondan faydalanlr. Aklca kararla trlan, insann faydalanaca ve zarar emaresi
olmyan her eyden faydalanmak gzeldir. E er muhta olunan bir
nesne deilse, peygamberin getirdi i ey olsa da olmasa da ondan
faydalanmak irkindir. nk hibir ekilde ihtiya yokken zarara
ihtimali olana atlmaktr.

65a
(C)

b) Peygamberli in delili ittifakla sadece mucizedir. Fakat, mucizenin hi bir surette delil olam yacan akladk. yle ise dorulua kesinlikle hkmetmek imkans zdr.
4 Drdncs, Yahudilerin phesi olup bu da iki yndendir.
a) Allah Tela Hz. Musa'nn eriatn koyduu zaman ya kyamete
kadar srece ini onun iinde aklamtr, veya falan zamana kadar 89a
sreceini aklam tr, ya da eriat aklam, zaman ve ebedilie (A)
temas etmemi tir. Eer Allah onun ebedili ini aklamtr, dersek,
onun ilgas (neshi) ciz de ildir. nk, birinci olarak, bu eriat n 280T
ebedi olarak eriat olduunu haber vermitir. Bu sefer ebedi olarak
sabit olmazsa yalan olur. Bu Allah iin do ru de ildir. kinci olarak, eer Allah Musa'n n eriatnn ebedi olarak sabit olmas na hkmetmesi doru olsa, sonra ebedi olarak sabit kalmazsa, niin Allahn Muhammed'in eriatnn ebedi olarak sabit olmas na hkmetmesi sonra ebedi olarak sabit olmamas caiz olmas n? Bylece,
eriatnzn ilgasn (neshini) doru bulman z size gerekmi olur.
nc olarak, Allah n, ebedilik hasl olmazken, ebedilikten
haber vermesi, ciz olsa, onun szne, vadine ve vaidine olan gven
kalkar. Bu ittifakla bt ldr.
Eer, Allah, Musa'nn eriatnda, onun falan zamana kadar
devam edece ini aklamtr, denirse, bu nakledilmesi iin yeter sebepleri bulunan byk hadislerden biri olmu " olur ve bu zaman n
tayininin mutevatir olarak nakledilmi olmas gerekir. Mtevatirin
gizlenihnesine ittifak etmek mmkn de ildir. Buna gre sa gnderildii vakit, Musa'nn eriatnn bittiini, Muhammed gnderildiinde sa'nn eriatnn bittiini, halkn zorunlu olarak bilmesi,
bunu inkar edenin tevatr inkr etmi olmas ve bunun Hz. sa ve
Hz. Muhammed'in davalar na en kuvvetli delillerden biri olmas 281T
gerekirdi. Durum byle olmay nca bu blmn yanl olduunu anladk. nk, e er bu zamann tayinin mtevatir olarak nakledil213

memesi ciz olsayd , Hz. Muhammed'in orucu Ramazandan evvale

ve Kbleyi Kbe'den ba ka yere evirdi ini sylemek ciz olur. nk
o (s.a.v.) benim eriatm falan zamana kadar oldu unu sylemi
olmaldr. Oysa byle bir ey nakledilmi deildir. Bunu do ru bulmak, Hz. Muhammed'in eriatn baltalamakt r.
Eer Allah, Musa'nn eriatnda, onun sabit oldu unu aklam, onun ebediliini ve vaktini bildirmemi olduunu sylememiz
muhaldir. Usul-l-Fk h'ta "emir ancak bir defa vucubu ifade eder"
olduunu anlataca z. Hz. Musa'nn eriatnn byle olmad bilin65b mektedir. Ykmllkler (teklifler) Hz. sa zamanna kadar halka,
(C) ittifakla bu eriate gre ynelmi ti. Bu son iki ksmn yanll anla89b lnca, ilki sabit olmu olur ve bunun do rulu undan ilgann (neshin)
(A) imkanszl gerekir.
b) Yahudi ve Hristiyanlarn oklu unu, dou ve batda yaylmalarna ra men Hz. Musa ve sa'nn her biri kendi eriatnn kyamete kadar srece ini haber verdi ini sylyorlar. Tevatr
haber ilmi gerektirir, yoksa Hz. Muhammed'in peygamberli i
282T yle dursun, varln ispatlamamz mmkn olmaz. Bu onlardan
kabul edilirse, phesiz szleri delil olur. Burada tevatrn art iki
tarafn (ba vekson) ve ortan n eit olmas ileri srlmez. Bu ise nakilde
mevcut de ildir. nk Buhtunnas r yahudileri ldrm ve onlarn
geri kalan , tevatr say s nn alt nda az bir say idi. Hristiyanlara
gelince onlar ba langta az nlk idiler.
Yahudilerin ldrlmesine gelince, bunun zay f olduunu syleriz.
Zira Yahudiler byk bir mmet olup yer yznn do u ve batsna
ve pek uzak memleketlere da lm idiler. Tevatr say s kadar
kalm yacak derece bu byk mmetin ldrlmesi imkns zdr.
Hristiyanlar konusuna gelince bu da zay ftr. nk bu Hz.
Muhammed'in gnderilmesinden nce, sa'n n peygamberli ine dil
uzatmay gerektirir. Oysa hi bir kimse bunu sylememi tir.
Bunlara cevap, Hz. Muhammed'in elili inde (risalet) dayan lan Kur'an n onun elinde ortaya kmasdr. Dier ynleri sadece
tarnamlamak ve ikmal iin zikrederiz.
Kanunlarn (det) bozulmas ciz olursa, apa k bilgilerde olan
gven kalkm olur, szne deriz ki, bu filozoflara gerekir. Zira garib
bir gksel eklin kp bu dnyada bu grlmemi eyleri meydana
getirmesi mmkndr.
214

Allah Teladan baka biri tarafndan mucizenin meydana getiriliinin ciz olmas , Allahtan olsa bile onun maksad tasdik etmek
ten ba ka bir ey olduu szne, deriz ki; Mutezile buna cevap ver- 283T
mekte bir kaideye dayand lar. O da udur: Eer davac yalanc ise,
Allahn o mucizeyi nlemesi gerekir ki insanlar n sapkla dmesini
nlemi olsun. Bu cevap zay ftr. nk Allaha gereken bu husustaki
durumu ortaya koymakt r. Eer, mucizenin ortaya k Allahn
davacy tasdik etmesinden ba ka bir eye ihtimal yoksa, ya hem ona
ve hem de ba kasna ihtimal olur, ve eer sorumlu (mkellef) bu iki
ihtimalden birini dierine kesinlikle tercih ederse, kusur Allahtan
deil, insan tarafndandr. Bu gibi eylerde durumu ortaya koymak 90a
Allaha gerekmez. Kesin olmay p ihtimalli olmasna ramen Allahn (A)
mteabih (ayet)leri indirmesi manas z grlmemitir. Durum burada ayndr.
Ayn ekilde Yce Allah muslmanlara kar kfirlere yard m 66a
edebilir ve onlara kendi velilerini ldrme imkan verir. Muslman- (C)
lar, dua etmee ve kfirlere kar yardm istemeye u rarlar. Fakat
Allah dualarm kabul etmiyebilir ve isteklerini bazan vermez. Kafirler dualarnda yle derler:
Ey Allah, iki grubtan sana en sevgili olana yard m et, peygarnberlik iddia edeni yalanlamam zdan, ona ve arkada larna muhalif olmarnzdan honud deilsen, bize verdiin inkkr ve kudreti
bizden al. Allah bunu bazan yapmaz. Bunun, kfirlerin tasdik edildii vehmini verdii gerekir. Oysa, bu gerekmez. Syledikleri de 284T
bylecedir.
Gerek cevap bir giri zerine bina k hnr. O da udur: Bir nesnenin mmkn oldu unu sylemek, onun kesin olarak yok oldu una
hkmetmee aykr deildir. Biz, Allahn bir anda anasz babasz
yal bir insan yaratmasm , nehirleri kana, da lar altna evirmesini
mmkn grrz. Sonra, mmkn grm olmakla beraber, bunlarn olmadna kesinlikle hiikmederiz. Zira ba kasn kfrle kar larsa kendisine kfredilen surat n ekitir ve kfredene yan gzle bakarsa, onun fkelendi i zorunlu olarak bilinir. Utangal ktan meydana
gelen kzarma ve korkudan do an sararma da byledir. Oysa fkelenmeden ilk olarak meydana gelmesi de mmkndr. Bu, anlatnu
olduumuza gre filozoflar n da byle kabul etmeleri gerekir.
Bu sabit olunca, deriz ki: Btn mmknlerin Allah n kudreti
ile vaki olduunu anlatm olmamza gre bu mucizeyi meydana
koyann Allah olduunu biliriz.
215

Ancak, bunun tasdik'e delalet etti ini sylememiz, mesela Pey90b gamberi "Ey Allah m, Peygamberlik davamda do ru isem, ay n
(A) yzn karalt" dedi ini grp ve peygamber bunu syler sylemez
kararm ise, zorunlu olarak Allah n onu davas nda tasdik etti ini
bildiimizi sylememizden ibarettir. Bundan dolay gemi zamanlarda bu mucizelerin Allah n fiili olduunu kabul eden kimse, davac= doruluunu kabul etmi olur. Bunda phesi kalmaz. Akla
285T gre dier k s mlar n mmkn olmas , misalde anlatt mz gibi bu
zorunlu bilgiye eksiklik getirmez.
Tabiatlarn (Deriye) ve teklifi inkr edenlerin phesine
gelince, bunun cevab gemitir.
Brahmanlarn phesine gelince bu gzellik ve irkinli e dayanmaktad r. Buna dair gereken sz sylendi.

216

[PEYGAMBER GNDERMEN N FAYDALAR ]

mdi Peyamber gndermenin faydalar n anlamak iin
deriz ki: Nesnelerin iki ksm olduunu artk renmi sindir. a)
Akln mstakillen kavrad , b) akln mstakillen kavrayamad :
Birincisi, kinatn bir Hkim Yaratana muhta olmas n bilmemiz
gibi olandr. Bu tr hususunda peygamberler gndermenin faydas
akl delili nakli delil ile desteklemek ve ykmlnn (mkellefin)
zrnn yolunu her ynden kesmektir. Bunun iin Allah Tela : "Peygamberlerden sonra insanlar n Allaha kar bir delilleri olmas n"
(Nisa 166) ve "biz onlar peygamberlerden nce yok etmi olsaydk,
"Ey Rabbimiz bize bir eli (resul) gnderseydin ya, biz de rezil rusvay
olmadan senin ayetlerine uysayd k derlerdi" [Taha 134] diyerek
peygamberler gnderilmesini zrn delilini yok etmek olarak a klamt
r.
66b
Bilginler bu delil hususunda anlay ileri srdler:
(C)
1Birincisi, Allah, kendisine ibadet edelim diye bizi yaratm
ise, bizden istedi i ibadetin ne oldu unu, ne kadar oldu unu ve nasl
olduunu bize anlatmas gerekir, her ne kadar, ak lda itaat etmek
gerekli ise de fakat keyfiyetini bilemiyoruz, iddialar dr.
286T
Bundan dolay Allah, bu zr kald rmak iin eliler gndermi tir. Peygamberler eriatlar tafsilth anlattklar zaman, onlar n zrleri kalmaz.
2kincisi, Sen bizi, ehvet ve gafleti birle tirip yapt n, heves
ve ehvetleri bize sald rttn, ey Tanrmz, biz yanldmz zaman
bizi uyaracak, heves bizi e riltii zaman bizi alkoyacak biri ile bize
yardm etmeli de il miydin? Fakat Sen bizi heves ve arzular mzla
babaa braknca, bu, o irkin eyleri ilememiz iin bizi ayartt ,
demeleridir.
3ncs, farzet ki, ak llarmzla imanm gzelliini ve kfrn irkinliini bildik. Ama, akllarmzla irkini i leyenin ebedi ola217

rak kendisine azab edilece ini bilemeyiz. zellikle irkini ilemekte

91a bizim iin bir zevk var, senin iin ise bir zarar da yoktur, inan p ya
(A) rarl i yapann ebedi sevaba hak kazanaca n da bilmezdik, oysa,
bunda senin bir menfaatin de yoktur, demeleridir.
phesiz sadece gzelli i ve irkinlii bilmek sebeb de il ve nleyici de olamaz. Fakat peygamber gnderdikten sonra bu zrler
bertaraf edilmi tir. Peygamber gndermek, zrclerin zrn bu
ynlerden kesip atm tr.
Ama, akln mstakillen kavrayamad hususlarda peygamberin
gnderilmesinin faydalarna gelince, bir ka tane zikretmi lerdir.
1Ak l, ancak akln muhta oldu u sfatlarda gereklidir. Fakat
iitme, grme, konu ma gibi haberi olan s fatlarn bilinmsinin nakil'den
287T ba ka bir yolu yoktur.
2Ykml (mkellef) korkak olur, ki ibadetlerle me gul olsam, Allah n mlknde Onun izni olmadan tasarrufta bulunmu
olurum, eer onlarla megul olmasam, taati b rakmaktan tr belki azab olunurum der ve her iki durumda korku iinde kal r. Peygamber gnderilmekle bu korku gider.
3Bize gre irkin olan her nesne gerekten irkin olm yabilir.
Akla gre yal, il yzl hr bir kadnn yzne bakmak irkin ve
gzel bir kzn yzne bakmak gzeldir. Oysa eriata gre aksinedir.
4Yer yznde yarat lm olan nesnelerin bir k sm gda, bir
ksm ila ve bir ksm zehirdir. Tecrbe, ancak byk devrelerden
sonra bunlarn bilinmesini salamaktadr. Buna ramen ok defa
bunda tehlike vard r. Oysa peygamber gndermede bunlar n tabiatlarn ve zararsz, tehlikesiz menfaatlar n bilmenin faydas vardr.
5 Mneccimler, feleklerin derecelerinin tabiatlar n bilirler.
Oysa onlara tecrbe ile vak f olmak mmkn deildir. Zira tecrbede muteber olan tekrard r. Insanlarn mr sabit yldzlarn devirlerini renmee nasl yeter? Sonra farzet ki hepsine gzetleme ile
vakf olmu tur. Ama Utarid'in ufak ve gizli, nn az, dou ve bat hallerinde gneten az uzak olmasndan dolay gzetleme aletleri onun durumlarn tesbit edemiyece ine gre, durumlar nasl
bilinebilirler?
288T

6 nsan doutan siyasi (toplumlu) bir yarat ktr. Bir araya gelme, toplanma, vuru maya sebep olan bir anla mazlk kayna olabilir.
218

Bir eriatnn eriat koymas gerekir ki, taat tevik ve ktlkleri

men etmi olsun.
7Eer, ibadet nas l yaplaca hususu halka b raklm olsayd ,
belki de her grup zel bir ekilde onu yapar, sonra onun iin dar
grllk yapar ve kar kla sebeb olur. eriat buna engel olur.

91b
(A)

8nsann aklna gre yapt i adet gibi olur. Adet ise ibadet
olamaz. Ama insan n, kalbinde byk saydi kimse kendisine emir
verir ve' sebebine de vak f deilse, bunu yapmas halis ibadet olur.
Bundan dolay hacda garib fiiller emredilmi tir.
9Akllar de iiktir. Olgun olan az bulunur. lahi srlar pek
yksektir. Bunun iin peygamber gndermek ve onlara kitap indirmek de gerekir ki, yetenekli herkesi ahsiyetine gre mmkn olan
son kemaline eritirsin.
10Her cinsin altnda trler vard r. Bu trler aras nda, bunlarn
en olgunu olan bir tr vard r. Trler de s nflara gre, s nflar da
ahslara gre, ahslar da uzuvlara gre byledir. Uzuvlar n en ereflisi ve reisi kalbtir. Halifesi dima dr ki, oradan kuvvetler bedenin 289T
her yanna yaylr. nsan da byle olup ona da bir ba kan gerekir.
Bakann hkm ya sadece grnre olur, buna sultan, veya i
(batm) olur buna alim ya da her ikisine olur. Bu da Peygamber
veya onun yerine geen olur. Peygamber alemde kalb gibidir, onun
halifesi de dima gibidir. Kavrayan kuvvetler dimadan uzuvlara
akyorsa, ilim ve anlatma kuvveti de halifesi vas tasiyle btn dnya
halkna yaylr.
11Faydal sanatlara ir ad etme Yce Allah, Davut hakk nda: "Ve Biz ona giyece inizin sanatn' rettik [Enbiya 80] ve Nuha
"Gzmzn nnde gemi yap" [Hud 37] demiti. phesiz rcle, dokumaya, diki e, yap yapmaya v.s. ye olan ihtiya z rh yapmaya olandan daha oktur. Bunlar tecrbeye dayand rmak insan
iin byk tehlike olur. Bunlarn renilmesi iin peygamberlerin
gnderilmesi gerekmi tir.
12Ya amada siyaset ve (ahlak) ilmini bilmek gerekir. Ve bundan tr onlar retecek birini gndermek laz mdr. te bunun
iin Allah peygamberine: "Af et,uygun olan emret, bilmezlerden
yz evir" [Arat 199] demi tir. Ve Allah Tela "Allah adaletle ve 29 0
67 b
iyilik yapmakla emreder" [Nahl 90] buyurmu ,, Allah "Allah
n (C)
rahmetinden dolay sen onlara yumu ak davrandn" [mran 159] 92a
tir. Ve "Sen byk bir ahlak sahibisin" [Kalem 4] sz.
(A) demi
219

Bu ynlerle peygamber gndermenin faydalar ortaya kmtr.

Yahudilerin phesine gelince, bunlar n ilkine cevap udur:
Allah Tela, Hz. Musa'n n eriatnn muvakkat oldu unu genel (icmali) olarak a klamtr. Vaktin miktar n bildirmemitir. Byle
olsayd, dinin asl tevatrle bilindi i gibi o da tevatrle bilinirdi,
szne deriz ki; asl n nakletmedeki sebepler, keyfiyetini nakletmekteki sebeplerden daha tam olmas niin doru olmasn? phesiz
iki tevatrden biri di erinden daha kuvvetlidir. Sonrakine cevap,
bu haberin ravilerinin, btn a larda tevatr derecesine ula t
bizce bilinmemektedir. Byle olunca elbette, bu haberle ilim elde
edilemez. Ba ar Allahtandr.

220

MESELE
PEYGAMBERLERIN (A.S.) MASUM OLMASI
Masumlua inananlar iinde, masum olan n, a) Isyan edemiyeceini sananlar, ve b) isyann onun iin mmkn olduunu sananlar var. a) Birincilerin iinde masumun, masumlu u bedenine veya
ruhunda isyana atlmasn n imknszln gerektiren bir zelli e
mahsus olduuna inananlar ve bedeni zelliklerde ba kasna eit
olduunu fakat masumlu u taate kudreti olmakla veya isyana kudreti
olmamkla a klayanlar vardr. Bu, Ebu'l- Hasan E 'ari'nin szdr. 291T
Hr iradeyi (ihtiyar) inkr etmiyenler, bunu zorla yapt rmaya varmamak artiyle Allah' n insanda yaratt bir nesne olup, insann onunla
isyana kalkmyacan bildii eklinde anlatt lar. Bunlar, ncekilerin sznn yanllna akldan yle delil getirdiler: E er onlarn
dedii gibi olsayd, masum olan, masumlu undan dolay vlmeye
hak kazanmazd , ve emir, yasak, sevap, ve ceza manas z olurdu.
Nakli delil Allah Telan n szdr. "Ben de sizin gibi bir insan m"
[Kehf 110] "ve Allah yan nda baka tanr yapma" [Isra 39] ve "e er
biz seni salamlatrmam olsaydk and olsun onlara meyledeyazacaktn" [lira 74]. "Ben kendimi tebriye (temize karma) edemem",
[Yusuf 53]. Sonra bunlar masumlu un drt sebebi oldu unu ileri
srdler.
Birincisi: Bedeninde veya nefsinde fucurdan meneden bir al kanl (meleke) gerektiren bir zelli in bulunmasdr. Alkanlk ile
fiil arasndaki fark bilinmektedir.
kincisi: syanlarn yerilmesi ve taatlerin vlmelerini bilmesidir.

92b
(A)

ncs : Bu ilimlerin Allah'tan devaml gelen aklama ve

vahy ile desteklenmesidir.
Drdncs: Unutmak veya yara an terk etme kabilinden 292T
bir i kendisinden meydana gelmi olsa, azarlan r, ona dair uyar lr
ve bu hususta durumu s kp kalr.

221

Bu drt nitelik birletii zaman phesiz ahs gnahlardan masum olur. nk iffet melekesi (al kanl) nefsin znde meydana
gelirse, sonra taatta olan saadet ile isyanda olan bedbahtl iyice
bilirse, bu ilim, ruhun alkanlnn gereini (yapmaya) ona yard m
68a eder. Sonra vahiy bunu tamamlar ve az miktara kar azarlanma
(C) korkusu bu saknmay destekler. Bunun neticesinde, bu durumlar n
bir araya gelmesinden masumlu un hakikati peki ir. Haricilerden
Fdayliye mstesna btn mmet peygamberlerin masum oldu una
ittifak etmi lerdir. Bunlar, isyan denen her nesnenin kfr oldu una
inanmlard r. Sonra da peygamberlere isyan ciz grm lerdir,
phesiz kfr de ciz grm oldular. Bunun samal nn delili
yledir. E er, kafir olmas diz olsa, Allahn "Ona uygun" [Imran
31] szne gre ona uymak zorunlu olacakt r. Bunun doru olmamas, onlarn szlerinin doru olmadn gsterir. Bir k sm insanlar da
her ne kadar kfrlerini ciz grmyorsa da lakin korunma gayesiyle kfr izhar etmeyi diz gryorlar. yle delil getirdiler. Islamiyeti zhar etmek lme sebeb olacaksa, onu a a vurmak, kendisini
293T tehlikeye atmakt r, bu ise doru deildir. Ama bu da rktr. nk bu, dinin bstnn gizli olmas na gtrr. E er bu, doru olsayd,
buna en uygun zaman ilk davetin ortaya k olurdu. Zira, o zamanda halk bsbtn onu inkr ediyordu ve bu durumda hi bir peygamber iin daveti iln etmenin do ru olmamas gerekirdi.
Nemrud zamannda Hz. brahim iin, Firavun zaman nda Hz.
Musa iin korku iddeti mevcut idi. Buna ra men hakk ortaya atmaktan geri durmad lar.
nsanlarn bir ksm da kfr de, kfr iim
z etmeyi de do ru
bulmam, ancak, peygamberin byk gnah i lemesini ciz grmtr. ounluk bunu bir ka ynden kabul etmemi lerdir.
a) E er peygamberlerden byk gnah kacak olsa, mmetin
isyan
edenlerinden daha a a bir derecede olurlard ki, bu doru
93a
(A) deildir. Gerekliliin aklanmas yledir. Peygamberlerin dereceleri en stn eref derecesidir. Durumu byle olandan gnah n meydana gelmesi pek ktdr. Yce Allah n szne baklmaz m ? "Ey
Peygamber hanmlar, sizden apak kt bir i yapanlara azab kat
kat verilir [Ahzab /30]. Oysa, zina eden evlenmi talanr ve bakas cezalandrlr. Bunun iin klenin cezas hr kiinin cezasnn yarsdr.
Peygamberin, mmetin her hangi birinden daha a a bir durumda
olmas, ittif4la do ru degildir.
b) Gnaha (fisk) ynelmesi hlinde ahitli inin kabul olmamas gerekir. Zira Yce Allah: "Bir fs k size bir haber getirirse, iyice
222

inceleyin" [licrat /6] demi tir. Oysa peygamberin ahitlii makbldr. Yoksa mmetin adillerinden daha a a bir mertebe de olurdu.
c) Byk gnaha ynelmesi halinde, onun menedilmesi gerekir
ve incitilmesi haram olmam olur. Oysa, Yce Allah n: "Allah ve 294T
Peygamberini incitenlere dnya ve ahirette Allah lanet eder" [Ahzab, 37] szne gre onun incitilmesi haramd r.
d) Byk gnah yapm olsa, Yce Allahn, onun hakknda
"Bana uyun" [ mran, 31] szne gre ona uymak bize farzd r. Bu,
farz ile haram n birlemesine gtrr ki, bu muhaldir.
Peygamberler iin byk gnah' caiz grmeyenler kk gnah
hususunda ihtilaf etmi lerdir. ounluk, ister byk ister kk olsun kastl olarak gnah ilemeyece inde ittifak etmi lerdir. Yalnz
peygamberlerden gnah n k durumdan biri ile olur.
1 Yanlma (sehv) ve unutkanlk,
2- Daha uygun olan terk etmek,
68b
(C)

3 Yasak olunan ile mbah olan n birbirine karmas.

Masumluun (gnah i lemezliin) muteber sayld vakitte
de ihtilaf ettiler. Haricilerden Fudayliye, Allah n, kafir olacan
bildii kinseleri peygamber gncierebilece ini ileri srm lerdir.
Bir ks m bunu doru bulmanu ama, peygamberlikten nce kfir
olan birknin gnderilmesini kabul etmi lerdir. Bunu syleyen bni
Furek ise de bu cevaz n vuku bulmadn ileri srm tr.

Haevilerden kimi de peygamberin peygamber gnderil neden

nce kfir oldu unu sanmtr. Delilleri Allahn: "Seni sapm bulup
doru yola iletti" [Duha 7] ve "kitab n, imann ne olduunu bilmezdin" [Zuhruff. 52] szleridir. Bilginler bunun do ru olmadna
ittifak etmi lerdir. Bir ksm insanlar bu hkm imamlar iin de geerli klmtr. Peygamberin gnderilmeden nce kfir olmas doru 295T
gibi imamn (devlet bakan) da imaml ktan nce kafir ol- 93b olmad
mas ciz deildir. Bundan dolay iki eyhin (Hz. Ebu Bekir ve (A)
mer) imamlna sz atarlar.
Peygamberlerin gnderilmeden nce byk gnah i lemelerinin
caiz olup olmad na gelinee, Ehli Snnetin o unluu bunu caiz
grr ve Hz. Yusuf'un karde lerinin durumlar n delil getirirler. Bir
k sm bunu doru bulmaz ve Yusuf'un karde lerinin peygamberde kabul etmez. Ama, bunu ciz grenler, byk gnah i lernenin gnderilmeden nce oldu unu sylemi ler ve bunu ancak
223

nadir olarak vuku bulup tvbe edecekleri artyla kabul etmilerdir.

Halk aras ndaki durumlar doruluk perdesi altnda kal r. Fakat
slyrklkla mehur olacak ekilde byk gnahlara israr etmeleri ciz
deildir. Zira bu durumda onlar gndermenin gayesi yitirilmi olur.
Peygamber olarak gnderilmeden nce ve gnderildikten sonra
kk gnahlardan masum olduklar na gelince, Rafiziler bunu gerekli grdkler. Dierleri ise bunun ciz oldu unu kabul ettiler, ama
keyfiyetinde ihtilaf etmi lerdir.
Nazzam, Esamm, Mubessir o lu Cafer, yan lma ve unutma
halinde bunu ciz grdler. Onlara yle denir: Yanlma halinde
ya mkellef olur ki bu do ru deildir. Zira g yetirilemiyeni tekliftir. Veya mkellef olmaz, derler ve bu durumda, yapt klar gnah
saylmaz. Ya da unutkanl ktan saknmay terk etmelerine kar lk
azarland klarn sylerler, bu ise Ehl-i Snnetin szdr. Insanlardan
bir ksm bu srmeleri daha uygun olan n terk edilmesi olarak yo296T rumlamaktad rlar.
En uygunu terk etmek, cezaya arp lmaya sebep olsayd, ebedi
olarak azarlanacaklard , denemez. nk, ibadet yoktur ki ondan
stte ba ka bir ibadet olmasn ve mubahlardan dolay da cezaya
arp lamazlar. Zira, biz deriz ki, en uygunu terk etmekten tr
cezaya hak kazanmak, ancak yararl bir iin yitirilmesi veya zrle
giderilmeyen bir zarar n meydana gelmesinin gerekmesi halinde,
doru olur. Adem'in kssasnda, kimi, Allah' n "Adem Rabb na isyan
edip sapt" [Taha, 121] szn, "Adem o ullar isyan etti" eklinde,
nitekim "Kasabaya sor" szn "kasaba halk na sor" eklinde olduunu ileri srd. Kimi de kastedilenin Adem oldu unu kabul
etti. Ancak bni Furek, bunun peygamberlikten nce oldu unu
ileri srd. Kimi de bunun (isyan n) peygamberlikten sonra oldu u69a nu kabul etti. Sonra da Esamm, Yce Allah' n "Unutmutu" [Taha
(C) 115] szne gre bunun unutma yoluyla oldu unu ileri srd. Buna
yle itiraz edilmi tir. iblis, Ademe vesvese vermeden yasa hatrlatmtr. nk, "Rabbiniz size bu a ac yasaklamad" [Arat 20]
demiti. Bu hatrlama yannda unutmann varl imkn.s zdr. Ayn
ekilde Yce Allah "Size o a ac yasaklamad m m ?" [Arat 22] sz
ile onu azarlamt. Netice de Adem ve Havva srmeyi kabullendiler de "Rabbimiz, kendimize kydk dediler" [Araf 23]. Yce Al94a lah ta tvbeleri kabul etti ve "tvbesini kabul etti" [Bakara 37]
(A) dedi, btn bunlar unutmaya ayk rdr.
Kimi de Adernin yasa hatrlam olduunu fakat yorumla,
297T yarak yeme e teebbs etti ini kabullendi. Bu bir ka ynldr.
224

I Nazzam, Allah' n "Bu aaca yaklamayn" sznden belli bir

aac anladn, oysa kastedilenin tr oldu unu ileri srd. "Bu"
sz ahs (belli bir eyi) gsterdi i gibi tr de gsterebilir. Nitekim
Hz. Peygamber "Bu bir abdesttir ki, Allah ancak onunla namaz
kabul eder" demitir. Bakalar, yasak, her ne kadar haram k lmakta
ak ise de, fakat onda kesin olmad n, bildii bir delile dayanarak
"yasa" ak manasndan (ba ka yne) evirmi olduunu ileri srmtr.

225

MESELE
KERAMETLER
Bize gre caizdir. Mutezile ve bizden olan Ebu shak buna
muhaliftir. Delilimiz Meryem ve Asaf' n kssalar na bald r. Sonra
kerametler, mucize'den peygamberlik iin meydan okumakla ay rt
edilir.

Mesele:
Mutezile, bizden Kad Ebu Bekir Bak llani ve feylosoflarn
hilafina bize gre peygamberler meleklerden stndr. Delilimiz, Yce Allah n "Allah Ademi ve Nuhu seti" [ mran
23]'2. zdr. Bunu ister umumi anlam olarak yrtelim, ister
Yce Allah' n, "Ben sizi dnyalara stn k ldm" [Bakara
122] demesi gibi o zaman n dnyalar anlamna yoralm maksad has l olur. nsanlar, Allah' bilir ve ehvet, fke, i ve d
engeller gibi bir ok yz evirtenlerin bulunmas na ramen ona
taparlar. Oysa meleklerde bunlardan hi biri yoktur. Bunun iin
insanlar n itaat daha zor oldu undan ibadetleri en stndr. Hz.
Peygamber, "ibadetlerin en stn en zor olan dr" demitir.
Filozoflar mele in stn olduuna bir ka ynden delil getir298T
diler:
a) Ruhani olanlar basittir, cisimli olanlar bile iktir. Basitler
bileiklerden daha ereflidir.
b) R uhaniler, ehvet ve yerilen huylar n kayna olan fkeden
arnnulardr. Cisimler bunlardan bo deillerdir.
c) Ruhaniler, soyut suretler olup, stnlkleri bilfiil meydandadr. nsanlarn nefisleri, onlar miza kabul edenlere gre, zleri
ile, onlar soyut kabul edenlere gre, fiillerinde olsun, maddi olup
her iki durumda kuvvet halindedirler. Tam fiil halinde olan kuvve
halinde olanlardan ereflidir.
226

d) Ruhaniler, etkilenme tabiat] olm yan soyut suretler olup 69b

srf varlklar ve srf iyiliklerdir. Cisimliler madde ve suretten birle - (C)
94b
mitir. Madde ise ktlk ( er) ve yokluk kayna dr. yi ktden
(A-)
stndr.
e) Ruhantler nurludur, yce ve ltiftir. Cisimliler koyu ve karanlktr.
f) Ruhani:ler ilim ve amel kuvvetiyle cisimlilere stndrler.
lim ile bizce bilinmeyen nesneleri evrelerler ve bizde cereyan edecek gelecekteki durumlar bilirler. Zira onlarn ilimleri umlldr
(klli). Cisimlilerin ilimleri cz'idir. Onlarn ilimleri fiili, cisimlilerin
ilimleri infiali'dir. Onlar n ilimleri doutan olup yanlmaktan emindir. Cisimlilerin ilimleri kazanlm olup yamlmaya maruzdur. Amelde ise onlar ibadette daimidirler. "Gece gndz b kmadan tesbih 299T
ederler" [Enbiya 20] Cisimliler byle de ildir.
g) RuhanIlerin, bulutlar, kuvvetli zelzeleler gibi cisimleri evirip
evirmede durgunluk ve yorgunluk gelmeden kuvvetli gleri vard r.
Cisimliler byle deildir.
h) Ruhanilerin hr istekleri iyiliklere ve dnya dzenine ynelmilerdir. Cisimlerin hr istekleri kesin olmay p ycelik ve adilik
ynleri aras nda dolanmaktad r.
1) Ruhantler nurlu yksek heykellere mahsusturlar. Cisimliler
bu bozulacak (fasid) heykellere aittirler. Ruhlar n nisbeti heykeller
nisbetine gredir. Gksel heykeller daha erefli olunca, gksel ruhlar
da daha erefli olur.
j) Felekli ruhlar bu dnyaya tasarruf etmektedir. Onlar i leri
evirirler. Bunlar, ba lang ve tekrar dn yeridir. Her ikisi, balayan ve tekrar dnenden daha ereflidirler. Buna gre ruhaniler
daha ereflidir.
Mslmanlar stnl e Yce Allah' n "Melek olmayasnz diye
size rabbiniz bu aac yasaklad" [Araf 20] sz, "Mesih ve Gzde
melekler Allah'a kul olmaktan geri durmazlar" [Nisa 172] sz ve
"bu insan de il, bu ancak bir melektir" [Yusuf 31] sz ile delil
getirmilerdir.
Filozoflarn phesine cevab ilkelerinin rtlmesine dayan r. 300T
Bu yukarda geti.
Ayetlere tutunmak geni kitaplarda mezkrdr.
Baar Allahtandr.
227

 KINCI KISIM
TEKRAR YARATILMAK (MEAD)
Mesele:

Dnya halk bunda ihtilaf etmi tir. Mslmanlar, bedenin 95a

tekrar yaratlacanda birle tiler. Filiozoflar, ruhani ha ra (mead) (A)
inanrlar. Mslman ve Hristiyanlardan bir topluluk her ikisine,
(bedeni ve ruhani) Tabiat lardan (Dehri) bir topluluk her ikisinin
de olmayaca na inanrlar. Calinus hepsinde duraklam tr. Bedenin
yaratlmasn syleyenlerin kimi Allah Telann bedeni yok edip,
sonra iade edece ini sanm, kimi de czleri ay rp sonra onlar birletirece ini ileri srmtr. Bu hususta sz bir ka mes'elede ele
alnr.
Mesele:

Her insann, "ben" diye iaret etti i a) ya cisim olur, b) ya cisimsel, c) yahut ne cisim ve ne de cisimsel, d) ya da bu k smlardan ikili 70a
veya l bir bile imle bileik olur.
(C)
Kelmc lar, onun cisim oldu unu sandlar. Kelnclar n ounluu, o'nun duygu ile alg lanan bir yap (bunye) oldu unu sylemilerdir. Bu zayftr. "Bir yap " szne gelince, bu daima de imede olup kklkten bykl e intikal eder ve zayflktan imanla geer. Oysa, btn durumlarda hviyetinin bki kald n bilir.
Duyulur (mahsuse) sz de zay f bir delilidir. nk duyulur d
sathta bulunan renk ve ekildir. nsan srf bu ekil ve renkten ibaret
deildir. Yoksa, mahiyetir e dahil olan btn czler hviyetinden 301T
hari olur. Artk insann hakikat olan nesnenin ittifakla duyulur
olmad sabit olur.
Kimi de mrn bandan sonuna kadar bki kalan as l czler
olduunu sanm , sonra onda da ihtilf etmi lerdir. bn RIvendi,
229

onun kalbde bulunan paralanmaz bir cz oldu unu ileri srd.

Nazzam, onun uzuvlara sirayet eden ince (latif) czler oldu unu
syledi. Doktorlar, onun, kalbin sol yan nda ltif ruh oldu unu zannettiler. Kimi onu beyindeki ruh saym , kimi de drt karm veya
sadece kan kabul etmi tir.
Cisimsel olduunu syleyenlerden kimi, onu (ben'i) miza ve
karmlar n dengesinden ibaret kabul etmi , kimisi bedenin ekli,
plan ve czlerinin birle tirilmesinden ibaret saym ve kimi de onu
hayat kabul etmi tir.
Ama, "ben"in cisim de cirnlsel de olmad n syleyenler, filozoflar, Mutezile'den Ma'mer ve bizden Imam- Gazalidir. Bunu
kabul edenlerin iki ynden kuvvetli delilleri vard r.
1Allah Teala'y bilme, blnme kabul etmez. E er bln95b meyi kabul etmi olsa, her bir cz bir ilim olur veya olmaz. Bili(A) neni bilmek olursa, cz btne e it olur, ki bu eliiktir. Bilineni bil303T Inek olmazsa, bu czlerin birle mesi halinde art k bir nitelik meydana gelmemi se Allah Tealay bilme hasl olmaz. Art k bir nitelik
hasl olmusa, bu blnrse, blmleme tekrar ba lar, yoksa istenilen elde edilmi olur. Bu anla lnca ilmir yeri (mahalli) blnemez.
nk blnende bulunan da blnr. Atomun olmamasna gre her
yer kaplayan nesne blnr. Allah Teal'y bilmenin bulundu u
mahal (yer), yer kaplamaz ve yere de girmez.
Bunun cevab , atomun var oldu unu a kladk. Sonra "blnende bulunan blnr" sz, nokta, birlik, izafet ve varl k kavramlarna gre do ru deildir.
2Ilim, kudret ve di er ruhi niteliklerin yeri "beden" ise, bun70b lar n yeri bedende ya a) b'r czdr veya b) bir ka czdr. a) Bir
(C) cz olmas inkanszdr. nk evvela blnmeyen czn bulunmas
imkanszdr. kinci olarak o czden ba kasn n l, cansz olmas
gerekir ki, bu mkberedir. b) Bir ka cz olmas na gelince, btn
czlerin tek bir ilim ve tek bir kudretle nitelenir ve bir ilinti bir ok
yerlerde bulunur ki, bu muhaldir. Ya da her czde bulunan yaln z
bana ilim ve yalnz bana kudret olur ve tek insan bir bilgin olmaz,
bir ka bilgin bir arada olmu olur. Fakat bu zorunlu olarak yanl tr. Herkes kendisinin birka ey deil, bir nesne oldu unu biliyor.
Bunun cevab , bu, Ebu Ali'nin mezhebine gre i ve d be
duyu ile ehvet, fke ile rtlm tr. Dier deliller cevaplar ile
303T birlikte felsefe kitaplar mzda zikredilmi tir.
230

Inkrclarm delili, a) cz'l nesneleri alg layan bedendir. b)

Tmelleri alglayan da bedendir.
a) Birincinin a klamas, biz atee dokunduunauz zaman parmamzla harereti duydu umuzu zorunlu olarak biliriz. Bunu inkr etmek mkberedir.
b) kincinin aklanmas iki ekildedir. Birincisi: Biz czl bir
sy duyduumuzda tmel anlamda sy ona gre yorumlarz.
Tasavvur tasdikten nce geldi i iin, tmeli czlye yklete her ikisini zorunlu olarak kavram olur. Czleri kavrayan beden olunca
tmelleri kavrayan da bedendir. Ancak, bedenin yaln z czlleri
alglad , nefis ise her ikisini kavrad sylenebilirse de bu btldr. 96a
(A)
nk, bu durumda insan cz'ileri iki defa alg larn olur.
kincisi, tmellik (kulliye) kendilerine ilinen (ar z olan) mahiyetler czi'den bir czdr. nk insan, "bu insan"dan bir czdr.
Bileii kavrayan, teki de kavrar. "Bu insan '' kavrayan phesiz
insan kavram olur. nsan ise tmeldir. Bu "Bu insan"dan anla .- 304T
larun bileik olmayp iki kelimeden biri olan "bu" olduunu syl
mektep baka ekilde savunulamaz ise de; bu da do ru deildi
nk, birinci olarak, zde menin artk varlksal bir nitelik olam y
yacana, yoksa zincirleme gerekece ine delil , getirdik. zdeme (taa
ynetme) varlksal deilse, grme ve kavramaya konu olamaz. Ikin
olarak, duyunun algland soyut zde me ise ve soyut zde me b .
enlerde bir oldu undan, duygulanman n zdeenler tnzde e
ilikisi (taalluk) heps nde birdir. Bunun iin, grme elbette arada
ihtilfi alglamamas gerekir. Talinin yalan olmas , mukaddemin
yalan oldu unu gsterir. imdi nefsin baz durumlarn anlatalm.
Mesele:

Aristo'nun ve ona uyanlar n mezhebi, insan nefisleri tr bak mndan birdir. yle delil getirdiler: nsan nefisleri olmakta birletikten sonra mahiyet bakmndan muhtelif olsa, bile ik olur. nk
birleilen nesne ayrlan nesneden ba kadr. Her bile ik olan cisim
olduu iin nefis de cisim olur.
Buna yap lan itiraz udur:
nsan nefisleri olmalar nn manas nsann bedenlerini ynetmeleri ve nitelikleri tarafindan yneltiln eleri olduunu sylemek
niin doru olmasn? Ve mahiyetin tmnde ayr niteliklerde ortak
231

71a
(C)

olduklarn ileri srmek niin ciz olmas n? ki zd nesnede oldu u

305T gibi bu imkns z deildir. Bu ikisi, deiik olmalarna ramen ayr
ayr ve birbirine z d olmakta birle irler.
Bunu kabul edelim, ama, niin "her bile ik cisimdir" dedin;
oysa, mezhebiniz, cismin heyula ve suretten bile ik olduudur. Do rusu "tmel olumlu nerme aynen evirilemez. Nas l olur ki, onlara
gre cevher, nefis ve akl n cinsidir. Cins alt na giren her nesnenin
mahiyeti, cins ve ay rmdan bileiktir.
Kimi de nefsin mahiyetinin ayr ayr olduunu zannetmitir.
96b Ve buna getirdikleri delil udur: Nefisler, iffet ve fcur, zek ve ap(A) tallk bakm ndan deiiktir. a) Bunlar mizaca ba l deildir. Zira
insan souk mizal olur ama son derece zeki olur. Bunun tersi de olabilir. Bazan miza de iir ve nefisle ilgili sfat bki kalr. b) Bu d
sebepten meydana gelmi de de ildir. nk d sebep ahlaklln
gerektirirken, vaki olan onun z dddr. Bu, yleyse nefsin gereklerindendir. Gereklerde olan ayr lma, gereklerin bulundu u nesnelerde
(melzumat) de ayr lma oldu unu gsterir. Bu delil iknai bir delildir.
Mesele:
Eflatun ve ondan yana olanlar n hilafna Aristo ve ona uyanlara gre nefis sonradan var oland r.
Sonradan olutu unu kabul edenlerin delili: E er ezeli olsayd ,
ya tek veya ok olurdu. Tek oldu u takdirde bedenlere ili tii zaman
ya iek olarak bki kal r, birinin bildii her nesneyi herkes bilir, ve
306T bunun tersi de yle olurdu, ki bu yanltr. Yahut da tek kalmaz ve
blnm olurdu, bu da muhaldir.
Zira blndkten sonra meydana gelen iki hviyet, bundan nce
mevcut iseler, okluk meydana gelmeden nce mevcut olur ki, bu
eliiktir. kisinin daha nce olmay p imdi olduklarn sylyecek
olsak, bu iki nefis imdi olmu tur ve daha nce var olan nefis yok olmu bulunur.
Fakat nefisler ok ise birtak m nesnelerle ay rtedilebilmeleri
gerekir. Bu nesne ya zlerden olur veya zn gereklerinden olur. Her
ikisi de imknszdr. nk be eri nefisler tr bak mndan birleiktir. Hepsi trce birleik olmasa bile, en az ndan, her trden iki ahs
bulunur.
lintiler (nitelikler) bak mndan ayrtedilirler bu da imkans zdr. Zira ilintilerde (niteliklerde) olan ayr lk madde ayr olduu
232

zaman gerekle ir. Bedenden nce madde bulunmad iin niteliklerle olan ayrlk gerekle emez.
itiraz: Bir trden iki nefis bulunaca n kabul etmeyiz. Bunun
aklanmas gemitir. Kabul edelim, ama, niin ay rtetmenin art k
bir nesne olmas gerektiini sylyorsunuz. Bu da a klanmtr. Bunu da kabul edelim, fakat, ayr ln niteliklerle olmas niin ciz olmasn?
"Bu bedenden nce madde yoktur", szne, deriz ki, teslim
etmeyiz. Bu bedene ba lanmadan nce ba ka bir bedene ba l olduu, sonra g yolu ile (tenash) ondan bu bedene gm olduu
niin ciz olmas n?

71b
(C)

Mesele:
Nefsin sonradan oldu unu sy4yenler ruh gnn (Tenash)
ynden sama oldu unda birletiler.
1 Birincisi: Nefsin olu tuuna delil getirdik. ncesi..: (kadim) 307T
ilkesinden meydana gelmesi, bir artn olumasna bal bulunur. 97a
Yoksa, bir anda olu mas , ondan nce olu masndan daha elveri li (A)
deildir. Bu art da bedenin olu masndan baka bir ey deildir.
yle ise, bedeni istidad n meydana geli i, nefsin ncesiz ilkesinden
vcuda ta masnn nedenidir. G yolu ile nefsin ba land oluan
bedenin balangta baka bir nefsi kabule istidatl olmaldr. Bylece iki nefis bir bedende toplan r ki bu muhaldir. Zira herkes kendini iki nesne de il, bir nesne buluyor.
Bu belgeye itiraz nefsin olu mu olmasna dayanr. Nefsin olu masna deliliniz, durumun belirmesine gre ruh gnn samal na dayanr, ki bu dng olur. Dng olmad n kabul edelim. Ama,
nefislerin mahiyet bak mndan deiik ve onlardan birine mstaid
olan bedenin ba kasna mustaid olmad nn sylenmesi niin mmkn
olmasn?
Eitlii kabul etsek bile hviyette mutlaka ayr lmaldr. Ayrlan
nokta ortakla landan bakadr. zel bir bedenin bu zellikle nitelenen nefis iin mstaid olmasndan ba ka bir nefis iin mstaid ol=
mas gerekmez. E itlik oldu unu kabul edelim, yle ise iki nefsin bir
bedene balanmas niin ciz olmas n?
"Herkes kendinin bir ey oldu unu duyar" szne deriz ki, 308T
nefsimi alglayan nefsimdir. phesiz her nefsin kendini tek bir nefis
bulmasnda saknca gerekmez.
233

2kincisi, e er hviyetimiz bedenimizden nce ba ka bir bedende var olsayd , o durumu hatrlam olurduk. yi ama, buna her
bedenin durumunu hatrlama, nefsin o bedene ba l olduu zamana
ait oldu u niin doru olmasn diye itiraz edilir.
3ncs, ruh g (tenash) ciz olsayd , lenlerin say s
yeniden doanlarn says kadar olmas ya gerekli veya caiz olurdu.
Bu imkanszd r. Zira bu iki ba lant arasnda nefsin bir sre bo kalmas gerekirdi. Bu delilin zay fl meydandad r.
Mesele:
Filozoflar, ruhlarn yok olamayaca nda birletiler. Bunda delilleri
udur:
E er yok olmalar doru olsayd, yoklu un mmkn ol97b
(A) mas, phesiz yokluktan nce olacakt . Bu imkan bir mahal ister.
Ve bu yokluk annda bulunmaldr. nk kabul edilecek nesne
bulundu u zaman, onu alacak nesnenin varl gereklidir. Bir nesne
yok iken bki saylamaz. yle ise, yok olabilecek her nesnenin bir
maddesi vard r. Eer nefsin yok olmas doru olsayd , madde ve suretten birle ik olurdu. Fakat cisim olmadn aklam olmamza
gre bu btldr. Biz bu durumda maddi cze bakacak olsak, onun
yoklua kabiliyeti olmadn grrz. Yoksa ba ka bir maddeye
muhta olur ve phesiz, bu maddesi olmayan bir maddede son bulur ve bu nesnenin bozulmaya kabiliyeti olmaz.
309T
imkann (olurluun) sabit bir nesne oldu unu kabul etmeyiz,
72a diye buna itiraz edilir ve buna gre iinkan n bir yere muhta olmas
(C) gerekmez. Nefis te olu an olduu
iin, imkn kendinden nce gelir.
nceki imkn maddi olmasn gerektirmedii gibi yok olmasnn
imkan da yle yok olmas n gerektirmez.
Yokluu kabul etti i takdirde maddi olaca n kabul edelim.
Ama niin?
"Her maddi olan cisimdir" szn kabul etmeyece imizi syleriz. Aslnda mezhebiniz "Her cisim maddidir"dir. Tmel olumlu
kendisi gibi evirilmez. Bu nas l olur, ki kendisi cevher cinsi altnda
olduundan bileik olur.
"Maddi cze bakarsak bki kalmas gerekir" szne yle deriz:
Nefsin maddesinin baki kalmas nn gerekti inin sabit olduunu bir
dn. Ama, nefsin maddesinin bki kalmas ndan nefsin baki kalmas gerekmez. Zira bile ik olan, czlerinden birisinin bki kalmas yla kendisi bki kalamaz.
234

Bunun incelemesi yledir : Nefsin beks n ispat etmekten maksat saadet ve bedbahtl n ispat etmektir. Bu durumda, bu elde edilmi deildir. nk, sureti de il de maddesi bki kal rsa kemllerinin
bki kaldna .kesinlikle hkmedilemez. Zira, bu kemllerin ihtimali
yok olan suri czn varl na bal olabilir.
Mesele:
Aristo ve Ebu Ali'nin hilTna, bize gre d nen nefis (nefs-i
natka) czileri kavrayabilir. Delilimiz udur: Burada tmeli (klli) 98a
tikele (czl) ykleyen bir ey vardr. O ey ikisini kavrar. Tmeli kav- (A)
rayan, nefis oldu u gibi tikeli kavrayan da odur.
Getirdikleri delil udur: ki yanna birer kare biti tirilen kare- 310T
nin her iki yan n biribirinden ayrdederiz. Bu ay rdetme darda
deildir, belki de darda olmayabilir. Bu durumda, o zihinde mevcuttur. ki yandan birinin yeri ikincisinin yeri ise ayrdetme meydane gelemez.
Zira birini dierinden ayrdetme, mahiyete gre ve fertleri aras ndaki ortak gereklere gre olamaz. Buna ra men ayrdetme mevcuttur. yle ise birisinin yeri tekinin yeri de ildir. Ama bu ancak
cisim ve cisimli olan nesnede olur.
Bunun cevab udur: ncelediimize gre, kavrama, izlenimin
(intiba) ayn deildir. nk size gre suretler hayaldeki izlenimler
olup orada kavrama yoktur. Bunun sonucu, onun artl olmasdr.
Niin bu suretin cisimli bir alette izlenim oldu u, sonra nefsin onu
kavradn ve onu d ndn sylemek do ru olmasn?
Mesele:
Filozoflar, bedeni ekillerden arnm bilgin nefislerin lmden
sonra mesud olacaklar nda birlemilerdir. Buna yle delil getirdiler.
Lezzet uygun olan kavramadr. Ona uygun olan da soyutlar kavramadr. Kavrama lmden sonra da meydana gelir. Bunun iin orada da
lezzet bulunmaktadr.
Bunlara, lezzet, kavram n kendisi olduunu sylerseniz, lezzet
olmadan da kavram meydana gelece i iin bu sz yanltr, denir.
Eer kavraman n lezzetin sebebi oldu unu sylerseniz, bunun delili
nedir? stikra ancak zann ifade eder. Di er lezzetlere gre byle 311T
kyas yaplr. Bunu kabul etsek bile, sebebinin meydana gelmesin235

den, neticesinin de meydana gelmesi gerekmez. phesiz, messirin

bir eye tesiri mevcut olmayan bir arta veya ezell bir engelin
kalkmasna dayanr.
Mesele :
Filozoflar, cahil nefislerin bedbaht oldu una ittifak etmi lerdir.
72b Bu husustaki delillerinin rkl felsefe kitaplar mzda mevcuttur.
(C) Ayrca bu bedbahtl n dimi olduunda ve bedbahtl n, bedeni
98b durumlar sebebi ile olmas ndan tr, kesilece inde birletiler. Bu
(A)
hususdaki szlerinin zay fln "el-Frak"da anlatm bulunuyoruz. Ba ar Allah'tandr. Bu, nefsani ha re dair sylenenlerin esaslarnn zetidir.
imdi, cismani hare dair konu alm.
Mesele :
Filozoflara, Kerramiyeye ve Mutezileden Ebul Hseyin Basrl'ye
muhalif olarak, bizimkilere gre "yok"un iadesi mmkndr. Delilimiz udur: Yok olan nesne, yok iken ya mahiyetinden dolay veya
mahiyetin gereklerinden birisi iin imkans z ise benzerinin de imkanszl gerekir. E er gerekmeyen bir nesneden tr imkans z ise, bu
engel gidince irrkanszlk da kalkar.
Bir eye hkmetmek, hkmedilen nesnenin ba kasndan ayrdedilmesini gerektirdiinden, ayrcalk yokluu zd olarak sabit olmay gerektirece inden, znden veya ba ka nesneden dolay imkanszlma hkmetmek do ru deildir, denemez. Zira deriz ki, bir eye
312T hkmedelemiyecek diye hkmetmek, ona hkmetme olaca ndan
eliik der.
Muhalif olan, bir ka delil ileri srm tr.
1Bir nesne yok olduktan sonra srf olumsuzluktur, hviyetinden hi bir nesne kalmam tr. Bundan tr geri gelece ine hkmedilmez. Kendisine hkmedilen ba kasndan ayrdedilir, ayrdedilen ise sabittir.
2Vuku bulduu takdirde benzerinden ay rdedilmez. Bir nesnenin benzerinden ayrdedilmemesine gtren nesne samad r.
3"Yok" iade edilmi olsa ilk an kendisi ile beraber iade edilir
ve bu durumda iade edilen nesne olmas ynnden balang olmas
gerekir. Bu ise eli iktir.
236

Birincinin cevab yukarda geti i gibi "ona hkmedilemez"

sz eli iktir.
Ikinciye cevap, bizim bilgimize gre benzerinden ay rd edilemez. Ama bunda zarar verecek bir nesne 'yoktur; fakat asl nda ise,
niin?
tYncye cevap, ancak, o anda ilk defa var olan varl k ile beraber bulundu u takdirde, ilk defa var etme olur. Ba ar Allah'tandr.
Mesele:
Filozoflarn hilfma mslmalar czlerin da ldktan sonra
toplanmas anlamnda harn (mead) oldu unda birlemilerdir.
Delilimiz udur : Bu aslnda mmkndr. Doru olan (Peygamber)
onu haber vermi oldu undan ona inanmak gereklidir. Ancak asl nda
mmkn oldu unu syledik, zira, imkn (olurluk) yapan'a ve kabul
eden'e gre sabit olur. Oysa ikisi de mevcuttur. Olan'a greye
gelince, cismin kendisinde bulunan nitelikleri (araz) kabul etmesi, z
bakmndan onda mevcut olan bir durumdur. z bak mndan olan
mevcuttur. Bu kabullenme daimidir. Yapan'a greye gelince, Allah 313T
Tel czlieri bildi inden dolay her ahsn czlerini aynen bilip 99a
onlar toplamaya ve her trl mmkne gc yetti inden tr on- (Az
larda hayat yaratmaya kadirdir. Durum byle olunca tekrar yaratma da mmkndr.
"Doru olan zat onu haber verdi" demi tik. nk Peygamberler (A.S.) onu ileri srmekte birle tiler.. ki ncl sabit olunca sonu
meydana gelir. E er olurlu a dair mnakaa yukarda anlatlan esaslara dayan r ve bunun iin onlar tekrarlamyacaz, denirse; bu
kabulmz ama; do ru olan zatn onu haber verdi ini kabul etmeyiz.
"Peygamberler bunda birle ti" szn kabul etmiyece imizi 73a
sy leriz.
(C)
Dier peygamberler yalnz ruhani hare inand lar, ama Hz.
Muhammed'nn eriatnda cismani ha re delil vardr. Ancak szlerin delletinin kesin olmay p zanni olduunu bilirsin. Ayn ekilde
bedeni ha ri syleyen nass geldi i gibi Kur'an, Tevrat ve Incilde te bih
de vaki olmutur. Cismani ha ri ruhani ile yorumlamaya gitmek
tebih konusunda doru ise ayn snn bu konuda da yaplmas niin
doru olmasn?
Delilinizin sznze delil olduunu kabul etsek te ona birka
ekilde ittiraz edilmi tir.
237

a) Yukarda geti ine gre kinat ebedi oldu u iin har imkanszdr.
314T
b) Cennet ve cehennem 1) ya bu dnyadad r. 2) Veya baka bir
dnyadadr. 1) Bu dnyada ise, ya gklerdedir ya da yerdedir. Birinci k imkanszdr. Zira gksel cisimler paralan p birlemeyi ka
bul etmez ve onlarda hi bir bozulma meydana gelmez. kinci k,
halis ruh gdr.
2 Baka bir dnyada olmas da inkanszdr. Anlaldna gre gk (felek) basittir. ekli ise kredir. Baka bir dnya farzedilmi
olsa, onun da kre eklinde olmas gerekirdi. Her iki dnya aras nda
"bo"luun bulunmas nn farz muhaldir.
c) Bir insan baka bir insan yer de, ve birinin bedeninin cz,
dierinin bedeninin cz olursa, birinin bedeninin cznn iade
edilmesi, dierinin bedeninin cznn iade edilmesinden daha elverili deildir. Ve o cz her ikisninin bedeninden ayn anda bir cz
klmak imkanszdr. kisinden birinin iade edilmesinden ba ka durum kalmaz.
99b
d) Yeniden diriltmek (ba's)'ten maksat, ya ac tmak, ya acy
(A) saymak veya zevk tatt rmaktr. Birinci k Hakim olan zatn maksad
olamaz. kinci k ta btldr. Yokluk olarak devam kfidir. Bu
durumda nc k kalyor, ama bu dnyada lezzet hayal edilen,
gerekte lezzet olmay p bunun hepsi ac dan kurtulma ve bir ac dan
tekine gemedir. Do rusu gerekten lezzet ruhani lezzettir. Durum
byle ise, nefsi bedene irca etmek manas zdr.

315T

Bunun cevab udur: Tevatrle sabit olmu tur ki, Hz. peygamber bedeni har, yorum gtrmez ekilde ispat ediyordu.
Birinci itiraz n cevab gemitir. Ikinciye "boluk" cizdir, denir. tkncsnn cevab nda; birinin asl cz olan tekinin artk
bir czdr, birinciye verilmesi daha uygundur. Drdncy e cevap
ise, duygusal lezzetin ispat edildi i, razlar konusunda gemi tir.

Tenbih:
Czleri bir araya getirme anlam nda olan hair, "yok"un iade
edilmesi kabul edilmedike tamamlanmaz. Zira geti ine gre ahsn hviyeti srf cisim olmay p mutlaka sfatlar (raz) birlikte olmaldr. Oysa bu sfatlar da lma esnasnda yok olmutur. Eer "yok"
un iadesi mmkn olmazsa, ne oldu u'nun aynsnn iadesi imkans z
olur.
238

Mesele:
Allah Tealnn, czleri yok edip sonra onlar iade edece ine
kesin bir delil yoktur. Bu hususta kesin delile inananlar bir ka ayet
getirdiler.
1 "Ondan baka her ey yok olacak" (Kasas 88) olan Yce
Allahn sznde ki "helak" yok olmak manas nad r.
2"O hem ilktir ve hem de sondur" (Hadid 3) olan Allah Telamn szdr. Allah ilktir, nk kainattan nce var idi. Ayn ekilde, onlarn varlndan sonraya kalaca iin son olacaktr.

73b
(C)

3Allah Tealan n "ilk defa yaratt mz gibi onu tekrarlar z"

szdr [Enbiya, 104]. Burada iadenin ilkteki gibi oldu unu aklad. lkteki yaratma "yokluk"tan oldu una gre iadenin de "yokluk"tan olmas gerekir.
Birinciye cevap, helk olan n "yok" oldu unu kabul etmeyiz. 316T
Dorusu bu, faydalan lmaktan kan demektir. Cisimler de da lnca 100a
byle olur. Helak'm "yok" oldu unu kabul etsek bile ayeti, bu durum- (A)
da d manasna gre yrtmek imkans z olur, nk "helal( olan"
ile nitelenmesi hemen yok olmasn gerektirir. Bu, ittifakla yanl tr.
yle ise yorumlanmas lazmd r. Ve "helk"a gidecek anlam n
verirseniz, biz ise benze melerinden tr onlar n "helal olmaya
kabiliyetli" oldu unu syleriz. Sizin yorumunuz bizimkinden niin
daha uygun olsun.
Ikinciye cevap, "hem nce ve hem sonra" olmas nn, zaman
bakmndan de il de, zat bak m ndan oldu u niin sylenmeyin?
ncye cevap, bir nesneye benzemek, her ynden benz meyi
gerektirmez.

Mesele:
Nakli delille bilinen di er kabir azab , srat (kpr), terazi,
uzuvlar konuturma, kitaplar n uu mas , cennet ve cehennem ehlinin durumlar aslnda mmkndr. Yce Allah hepsini bilir ve
hepsine kdirdir. Do ru szl zatn (peygamber) onlar haber vermesi, onlarn vuku bulaca n ve dorulu unu ifade eder.

Mesele:
Byk gnahlarla tehdid Mutezilenin hilafina bize gre sonludur. Bir ka delilimiz unlard r.
,

239

1 Birinci delil: Yce Allah "Kim tere kadar iyilik yaparsa,

onu grr, kim zerre kadar ktlk yaparsa, onu grr" (Zilzal 7-8)
buyurmutur. Burada iki genel anlamn arasn bulmak lazmdr.
Byk gnah i leyen ya, iman ile nce cennete ve sonra cehenneme
girer, demek ittifakla bt ldr. Veyahut, byk gnah' ile cehenneme ve sonra iman ile cennete girer. Do rusu da budur.
Ayn ekilde Yce Allah "Kad n ve erkek mmin olarak iyi i
i leyenler cennete gireceklerdir" (Gafir 40) buyurmu tur.
317T

2 kinci Delil: Hasm, mminin iman ile sevaba hak kazandn itiraf eder. Byk gnah i ledii zaman, birinci istihkak ya
kalr veya kalmaz. Bki kal rsa sevab n ona ulatrlmas gerekir ki,
bunun da yolu onu cehennemden cennete nakletmektir. Birinci istihkakn, baki kalmamas bir ka ynden imkanszdr.
a) Sonra olann nce var olan ortadan kald rmas nce bulunan n sonra olann var olmasn engellemesinden daha elveri li deildir.

b) ki istihkak birbirine z t iseler, sonra ar olan istihkakn

ortaya k, nceki ihtihkak n kalkmasna baldr. Eer nceki
100b istihkakn, kalkmas, arz olann ortaya kndan dolay ise, dng
(A) (devir) gerekir.
c) nsan, on cz sevaba hak kazanmsa, ve iledii gnahla be
cz cezaya hak kazanm sa, iki beten birine hak kazanman n kalkmas, dier bee hak kazanman n kalkmasndan daha uygun de ildir.
74a
nk sevabn czleri e it olunca, onlara hak kazanmakta e it
(C) olur. Bu durumda ya onun tm kalkar ki bu zulm olur. Veya hibir ey kalkmaz. Istenilen de budur.
d) On cz sevaba hak kazanm olsa, sonra on cz cezaya hak
316T kazanm olsa, sonra olan, birinciyi boa karr. Ama kendisi boa
kmaz. Bu, Ebu Ali Cubbal'nin szdr. Yahut bo a karr ve kendisi de bSa kar. Bu da dengeleme de (muvazene) Ebu Ha im'in
mezhebidir.
Birinci mezheh bt ldr. Zira nceki taat i i sadece boa gitmi
olur, bir fayda sa lamakta ve bir zarar savmakta bir tesiri grlmez.
Oysa bu, "zerre kadar iyilik yapan onu grr" anlam nda Yce Allah' n sznden dolay btldr.
kinci mezheb de yanl tr. Zira birinci istihkakn gitmesinin
sebebi ikinci istihkakn meydana geliidir. kinci istihkak bulunmaz240

sa, birinci istihkak kalkmaz. kinci istihkak bulunup onunla birincisi

kalkarsa, art k bunu izale eden olmayaca iin, bu ikinci istihkak n
kalkmas imknszdr. Bu, Ebu Ali'nin mezhebi olan birinci ktr.
Bunu iptal etmi bulunuyoruz.
Geriye iki istihkaktan birinin dieri ile bir anda kalkaca kalr
ki, bu da samad r. nk her birnin yoklu unun nedeni, dierinin
varldr. Bir anda yok olsalar, bir anda bulunmu olmalar gerekir.
Fakat, neden nedenli (malul) nin olu tuu anda mevcuttur. Her
ikisi yok olduklar halde var olmu olurlar ki, bu eli iktir. Bunlar,
birbirini boa karmaya (muhabata) dair szlerinin rkl n
gsteren ynlerdir. Bu, sabit olunca, cezan n kesilmesi de sabit olur.

3- nc Delil: Yce Allahn "Allah kendisine ortak ko ul- 101a

masn affetmez ve istedi ine bundan aasn balar". (Nisa 116) (A)
ve ayn ekilde "Senin Rabb n, insanlar zulm etmeleri halinde 317T
affetme sahibidir" (Ra'd, 6) buyurmu tur. Buradaki "Al" kelimesi
hal bildirir. "Emiri yemek zerinde" yani "yemek yerken grdm"
dersin. Ayet insann zlm yapt halde affin has l olduunu gerektirir. Bu ise, affetmenin tevbeden nce oldu unu gsterir.
4- Drdnc Delil: Mslmanlar, Allah' n affedici oldu unda birlemilerdir. Af ise, hak edilen bir azab n kaldrlmasndan
baka birey deildir. Hasma gre af, tevbeden nce kk gnah
iin ve tevbeden sonra byk gnah iin azab etmeyi b rakmak gereklidir. Buna, gre af, byk gnah iin tevbeden nce azab kaldrmaktar baka bir mana de ildir. Hasm Yce Allah' n "Kasden bir
mmini ldrenin cezas ebedi olarak cehennemdir" (Nisa 93) sz ile
"fcirler phesiz cehennemdedir" ( nfitar 17) szn delil getirdiler.
Bunlarn cevab n inaallah Usull-Fkh'da aklyaca z. Genel
anlam tayan ifadeler, fertleri iine almakda kesin de ildir. Dorusu
bu manada ak iseler de tahsise ihtimaleri vard r. Durum byle olunca, 4hdidin kesinli i hususunda onlara sarlmak mmkn de ildir.
Buna ayn zamanda va'da ait ayetler ile itiraz edilmektedir. Anlattmzdan baka uzla trc yol yoktur.
Mesele:
natc kfirin tehdidi sresizdir. Ama gayret sarfedip sonuca
ulaamyan kfire gelince, Cahiz ve Anberi, Allah Telan n "Dinde
size bir zorluk yoktur" [Hac, 78] sznden tr onun mazur
olduunu sandlar. Geri kalanlar bunu kabul etmediler. Ve bunda
icman oldu unu iddia ettiler. Ba ar Allandandr.
241

74b
(C)

318T

NC KISIM
ISIMLER VE HtYKIYMLER
Mesele:
Dilde " man" sznn onaylamak (tasdik) den ibaret oldu unda tart ma yokdur. Dinde ise Peygamberin getirdi i zorunlu olarak
bilinen her nesneye inanmakd r. Mutezile, buna muhalefet edip, iman ,
taatlara ( amil) bir isim saymlardr. Selef onun kalb ile tasdik, dil
ile itiraf ve esaslar yerine getirme oldu unu sylemilerdir.
Delilimiz, eer bu taatlar dinde, iman denilenlerden bir cz olsayd , iman taatla kay tlamak tekrar ve isyanla kay tlmak eliik
olurdu. Fakat Allah Tealan n u szlerine gre bu yanldr : " man
edip iyi i ileyenler" [Kahf 107] ve " man edip, imanlarna zulm
kartrmayanlar" [En'am 82]
Hasm bir ka ekilde delil getirdi :

101b
(A)

1Farzlar yapmak dindir. Zira Yce Allah " nsanlar doruya

ynelerek, dini Allah'a has k larak yalnz ona kulluk etmek, namaz
klmak ve zekat vermekle emrolunmu lardr. Doru olan din budur"
(Beyyine-5) Burada Yce Allah' n "bu" sz ondan nce geenlerin
hepsini gsterir. yle ise geenlerin hepsi dindir. Yce Allah' n "phesiz Allah kat nda din islarrdr" [ mran 19] szne gre din islmdr. slam ise iman demektir. E er islam imandan ba ka olsayd
Allah Tealnn " slmdan baka din isteyenin dini kabul edilmez"
[mran 85] szne gre iman istemek makbul olmazd . man makbul
olunca onun islam oldu unu anladk. Bu byle olunca farzlar ile318T
menin iman olmas gerekir.
2Yol kesen k yamet gn rezil olacak, mmin ise kyamet
gn rezil olmayacak yleyse yol kesen mmin de ildir. Yol keseni
Allah Teala kyamet gn ate e sokacak. ' iin alak d rlecektir.
Zira Allah Teala onlarn niteliklerinde "Onlara ate azab vardr"
243

[Har, 3]. Ve Allah Teln n "Rabbimiz! Kimi atee sokarsan elbette onu rusvay k lm olursun" [ mran 192] szne gre ate e
giren rsvay olmu dur. Biz ancak Allah Tel'n n u szne gre;
"Allah Peygamberi ve onunla beraber iman edenleri rusvay k lmyaca gn" [Tahrim 8], mminin rusvay olmayaca n syledik.
3 Eer dinde, iman onaylamak (tasdik)den ibaret olsayd ,
Allah Tely , yahut Cibt ve Ta utu tasdik eden mmin olurdu.
4Allah Telnn "Allah sizin imannz zail etmez" [Bakara
142] sznde "namaz " kasdediyor.
Birinciye cevap, biz onu, deliller aras n uzlatrmak iin zorunlu
olarak imann kemaline yorumlar z.
Ikinciye cevap, bundan maksat kfirlerdir.
jkncye cevap, biz onu tasdiklerin bir k smna tahsis ederiz.
Tahsis deitirmekden daha hafifdir.
Drdncye cevap, biz onu namaz n kendisine de il, o namaza
iman etmeye yor nlarz.
Tenbih
Byk gnahl bize gre m'min, iman etmesiyle itaatkr, fisk
102a
(A) ile sidir. Mutezileye gre ona mmin de kafir de denmez. Harici320T lerin ouna gre "Allah Telnn" Allah' n indirdiine gre hk75a metmiyen k'firdir" [Maide, 44] sozne gre kfirdir. Ezar kaya
(C) gre putperesttir. Zeydiyeye gre ise Allah' n nimetlerine kar kfir
olmu tur. Hasan Basri'ye gre Peygamberin (S.A.) "munafikl n
alameti tr" Szne gre, mnalikt r.
Mesele:

Bize gre iman artmaz ve eksilmez. nk iman, peygamberin

getirdii zorunlu olarak bilinen her nesneyi onaylaman n, ad olunca, bu mertebele meyi kabul etmez. Bunun iin iman denilen nesne
artk ve eksik olamaz.
Mutezileye gre iman, ibadetlerin yerine getirilmesinin ismi
olunca her ikisine de konu olabilir.
Selefe gre iman, ikrar, itikat ve amelin ad olunca byle artar
ve eksilir.
Buradaki tart ma dili ilgilendirir. Her bir frka nn dayand
deliller vard r. Uzlatrmak iin yle denebilir. I ler onaylaman n
244

neticeleridir. mann artmaz ve eksilmez oldu unu gsteren her nesne

imann aslna aittir. Artar ve eksilebilece ini gsteren de iman n kemline aittir.
Mesele:
Bizimkilerin o u "ina'llah m'minim" demeyi kabul etmi lerdir. Ama bu pheyi gstermek iin olmay p teberrk etmek ve du- rumu sonunca ba lamak iindir.
Mesele:
Kfr, peygamberin getirdi i zorunlu olarak bilinen nesneyi
inkar etmektir. Bundan dolay kbleye ynelen hi kimseyi kfir grmeyiz. nk peygamberin getirdi inden inkr ettikleri zorunlu olarak bilinmeyip istidlalle bilinmektedir.
Baar Allah'tandr.

245

DRDNC KISIM
MAMLIK (DEVLET BA KANLI I)
Mesele:
Kimi insanlar halifeli in (devlet bakanl ) gerekli oldu unu
sylemi, kimi de gerekli olduunu kabul etmemi tir. Onu gerekli
grenler de akla dayanarak gerekli gren ve nakle dayanarak gerekli grenler diye ikiye ayr lr.
Halifelii akla dayanarak gerekli grenlerden kimi, onu Yce
Allah' n tayinini gerekli klm, kimi de halk n tayin etmesini gerekli
grmtr. Onu Allah' n tayinini gerekli grenler mamiye mezhebidir. Bunun gereklilii hususunda bir ka delil ileri srdler.
1Akln irkin grd eylerden uzaklat rmak iin bir ltuf
olmasdr. Bu ise sna Aeriyyenin [oniki imaml mezheb] grdr.
2Yce Allah' n bilinmesini reten biri olacak. Bu Sebi'yye
[yediimaml mezheb]nin szdr.
3Bize dilleri retecek, bize gdalar gsterecek ve onlar zehir- 102b
(A)
lilerden ayracaktr.
Yce Allah'a deil, insanlara imamn tayinini gerekli k lanlara
gelince, bunlar Cahiz, K'abIt ve Ebu Hseyin Basrrdir.
maml nakle gre gerekli grenler, bizimkilerin hepsi, Mutezilenin o unluudur.
mamln (halifelik) gerekli olmad n syliyenler Hariciler
ve Esamm'dr.
Bize gre imam (devlet ba kan) tayin etmek, insanlardan zarar
saymak olaca iin gereklidir. nce unu biliyoruz ki, halk n gl 322T
bir bakan olduu zaman, onun eline d mekten korkup onun
247

mkafatlandrmasn umacaklar iin byle bir ba kanlar olmad

zamankinden daha ok ktlklerden ka racak bir durumda olurlar.
Insanlardan zarar saymak gereklidir. Bu gereklilik, akli gere e gre
olmadn syliyenlere gre, icma ile sabit olup akl : geree gre olduunu syliSrenlere gre de akl n gereidir.
Mesele:
"ia" cins olup altnda drt tr vard r.
a) mamiyye
b) Keysaniyye
e) Zeydiyye
d) Aztanlar (gulat)
a) mamiyeye gre Hz. Peygamberden sonra imam (devletbakan) 1- Ali b. Ebi Talib'tir, Allah ondan raz olsun. 2- Sonra olu Hasan, 3- Sonra Karde i Hseyin. 4- Sonra Hseyinin
-olu Ali. 5- Sonra bunun o lu Muhammed Bakr. 6- Sonra o lu Cafer Sadk. 7- Sonra olu Musa Kaz m. 8- Sonra olu Ali Rza. 9Sonra olu Muhammed Taki. 10- Sonra o lu Ali Naki. 11- Sonra
olu Hasan Zeki. 12- Sonra o lu Muhammed ki bu durup beklenilmektedir.
Bu mertebelerin herbirinde ihtilaflar vardr. Deriz ki Ali b.
Ebu Talib (r.a.) iin a k sz bulundu unu syliyenler, onun
imamla tayin edildiine ittifak etmi lerdir.
mamiyeden bir firka, Peygamber (A.S.) den sonra devlet
bakanl Ebu Talib olu Aliye aittir, imamlk hususunda istediini
yapar, isterse onu kendisine al kor, isterse onu ba kasna verir, demitir.
Nebhanl Hasip. olu Muaz Ebu Kamil'in arkadalarnn tekil
323T
103b ettii Kamiliye, frkas sahabenin ak sze (nass) kar kmalarn(A) dan kfre girdiklerini, Ali'nin de onlarla sava terketmesinden dolay kfre girdi ini ileri srdler. ounluk Ali'nin devlet bakanlna (Imamete) tayin edilmi olduunu, ancak takyye iin sava
terketmekte hakl olduunda birle tiler. Sonra Ali'nin lmnden
sonra ihtilafa d tler.
Abdullah ibni Sebe'nin arkadalarmn kurduu Sebeiye, Ali'
nin lmediini, bulutta oldu unu, gk grlemesi ve imek'in onun
birer krbac olduunu, bir mddet sonra yere inip d manlarn l248

dreceini ileri srerler. Bunlar gk grlemesini duyduklar zaman,

"Ey mminlerin emiri, sana selam olsun" derler.
Fakat dierleri ldne kesin olarak inand lar, sonra ihtilafa
dtler. Kimi Ali'den sonra imam, Hanefiyyer in olu Muhammed
olduunu sylemitir ki, bu, ayr, bir blmde anlat lacak olan Keysaniyenin bir ksmnn szdr.
ounluk Ali'den sonra Hasan n mam oldu unu syledi. Ancak Hasan n lmnden sonra gene ihtilaf ettiler. Kimi maml
Hasamn olu, Muhammed ailesinden olan ve R za lakab n alan
Hasan'a yn.etmilerdir ve kendinden sonra o lu Abdullaha ondan
sonra olu Muhammed Nefs Zekiyyeye ve sonra bunun karde i
Ibrahim'e yneltmilerdir.
Ali
Hasan

Yahya

Abdullah

Hseyin

Ibrahim

Abdullah

Hasan

Muhammed Idris
145 /762 Bas- (Nefsu zekiyrada isyan ye 145 / 762
etti ve ld- Medinede isrld.
yan etti ve
ldrld.

Hasan

I
Zeyd

Cafer

I
mer

Talha

Muhammed Davud

brahim

Ali
Hseyin
169 H. Medinede
isyan etti ve ldrld

Yahya Deylemi'de isyan etmi sede Harun Re id'den ald ferman

zerine Ba dad'a gelmi . Harun Reid andn bozup onu ldrm tr.
Kardei Idris 172 /788 de M sr'a ve oradan Ma rib'e (Cezayir) ve orada
H. 177 /793 de zehirlenerek ldrlm , yaln z hamile olan cariyesini
kendisinden sonra do urduu ocuuna dris adn vermilerdir. Kuzey
Afrika'daki Idrisiler bundan o almtr. Abbasi Halifesi Eb Cafer
Mansur hacca gitti i zaman Abdullah' n oullarndan Muhammed ile
brahim kendisini ziyaret etmedi. Zira Muhammed'in hilfette gz
olduunu Ebu Cafer biliyordu. Bunun zerine babalar Abdullah'
hapsetti. Bundan ba ka Hasan soyundan on kiiyi hapsetmi ti.
Sonra Muhammed Medine'de ve karde i Ibrahim Basra'da isyan
etmilerse de baaramadlar ve oldrlm lerdir.
Tarih Taberi 6/156, 158, 160, 171, 179, 183, M sr 1939; bn
Kuteybe el-Maarif 212-213, M sr 1960; Hasan Ibrahim Hasan,
Tarih el-Islam el-Siyasi, 2 /113
249

324T

ounluk, imaml Hasan'dan karde i Hseyin'e yneltmi

fakat Hseyin'in lmnden sonra ayr la dmlerdir.
Kimi, imaml kardei Muhammed b. Hanefiyyeye yneltmi ler.
Ancak, bu Keysaniyye'nin o unluunun mezhebidir.
ounluk imaml Ali Zeynel Abidin'e ynetmi tir. Ama lmnden sonra ihtilafa d tler. Zeydiyye, imaml Ali'nin olu
Zey'de yneltmilerdir. Zeydilerin durumlar ayr bir blmde anlatlacaktr.
mamiye, imaml Muhammed Bakr'a yneltmi lerdir. Ancak lmnden sonra ayr la dtler.
Kimi onun lmedi ini syler ve onu beklerler. Kimi de lmnn kesinliine inanmtr ki, bunlar o unluu tekil ederler. Fakat,
bunlar da ihtilafa d tler.
Kimi imaml Muhammed Bakr' n oullarndan . bakasna
vermi ve bunlar da iki gruptur.

a Hasan n olu Hasann olu Abdullah' n olu Muhammed'e

76a
(C) yneltmilerdir. Bu, Said'in o lu Mugire clrnin arkada larnn
mezhebidir.
b- Ebu Mensur clinin adamlarna yneltmilerdir. Bu her iki
gurup aztanlar (gulat) blmnde anlat lacaktr.
Ama imaml Muhammed Bakr' n olu Cafer Sad k'a yneltenler lmnden sonra iki mezheb olmak zere ayr ldlar.
a- lmediine kesinlikle inananlara gre i i ortaya kana (hkim olana) kadar lmeyecek; o, mevcut olup gnderilecektir. Ve onun
yle dediini rivayet etmi lerdir: "Bamn u dadan sarktn
grseniz inanmayn, ben sizin sahibinizim, k l sahibiyim" Bunlar
da aralarnda ihtilaf etmi lerdir.
Navusiye, gizlendi ini iddia etti. Di erleri gizlenmediini, dostlar onu baz zaman grdklerini ileri srd. Onlara umut ve vaidler veriyor. Fakat ortaya kaca zaman onlara bildirmedi.
b- lmnn kesinliini kabul edenler drde ayr lr:
1- Cafer lm tr. Ondan sonra imam yoktur. O tekrar dnyaya dnp dnya zulm ile doldu u gibi onu adaletle dolduracakt r.
Bunlar Navusiyye'dir.
2 maml oluna yneltenlerdir.
3 maml onun olundan bakasna yneltenlerdir.
250

4 Her ikisini de ciz grenlerdir.

maml Cafer'in o ullarma yneltenlere gelince, onlar da
drde ayrldlar. nk onun drt tane muteber o lu vard .
a- Abdullah
b-

Muhammed

c- smail
d- Musa
a- Abdullah'n imamln kabul edenlere "Aftahiyye" denir.
nk Abdullah Aftah idi. Bunlara "Ammariye"de denir. Zira
ileri gelenlerinden biri Ammar idi.
bdenir.

Muhammed'in imaml n kabul edenlere " amtiyye"*

c- smailin imamlna inananlar ii' smailllerdir.

d- Musa'nn imamln kabul edenlere "Fadaliyye" denir. Bunun baka bir sz de imamlk drt evlad n idi. Bu sz Sveyd Tahhann olu Fadl' n arkada larnn kurdu u "Fadaliye" mezhebinin
szdr.
maml Caferin o lundan bakasna yneltenler be e ayrld.
1Tafli Hasan olu Musa'nn arkada larnn tekil ettii "Taf- 326T
fiye"nin Cafer Sad k imaml kendisine vasiyyet etti ini zannederler.
2Bezilyye olup dokumac Musann olu Bezi'm arkadalardr. Sadn imaml kendisine vasiyet etti ini iddia ederler.
3Amasye Kfeli Amas mrann olu Musa'nn arkadalardr.
(Cafer) Sad k'n imaml kendisine vasiyet etti ini ileri srerler.
4Teymiyye olup Temimi Saldn olu Abdullah'n arkadalardr.
5Ca'diyye olup Kfeli Ebu Ca'denin adamlar dr.
mamln Cafer'den o luna ve bakasna yneltilmesinde ittifak edenler unlardr:
Yafuriyye, bunlar, Ebu Ya'furun adamlar dr. maml Caferin
oullarna veya ba kasna yneltmekte her iki kk da diz grdler.
Caferin olu Musann imamln kabul edenler lmnden
sonra ayrldlar.
*) Fahreddin'in, ttikadat F rak' el-Muslimin'de de Samtiyye geer, ama ba ka kaynaklarda amitiyye veya samitiyye geer, Bak: el-Fark,. Abdulkadir Ba dad, Muhammed
Muhyiddin Neri 61

251

Kimi lp lmediini bilmiyoruz diye lmne karar veremedi. Bunlara Mamture denir. Sn limlerinden olan Abdurrahman
olu Yunus, onlara "mamtur ( slanm) kpeklerden baka birey
deilsiniz," demitir.
Kimi de lmedi ine sa oldu una, hkmetmitir. Sonra ihtilf
etmilerdir.
Birin olu Muhammed'in taraflar nn tekil ettii Biriyye,
Musann lmediine, belli bir vakte kadar sa olacana, imaml
kendisine vasiyet etti ine inanr.
Karamta ise Musann imaml kendisine vasiyet etti ini ileri
srer.

327T

Musann lmne hkmedenlerden kimi imaml Musa'nn

olu Ahmed'e yneltmi , ounluk ise olu Ali Rza'ya vermitir.
Ali'nin imamlna inananlar lmnden sonra ayr lmlar.
Kimi kklnden ve o anda bilgisiz oldu undan dolay olu
Muhammed Nakiyyl imam kabul etmemi tir. Rza ld zaman
Nak1 drt ya nda idi. Kimi de sekiz ya nda olduunu sylemitin
Ama ounluk Takrnin imamln kabul etmi ise de gene de
ayr ldlar. Kimi sa (A.S.) da oldu u gibi o kk ise de Allah Teal
btn din ilimlerini, asl ve fer ilimler olarak, onda yaratm olabilir, dedi. Kimi de, ba kalarna olmayp imamln yalnz ona ait
olmas anlamnda imam olup ancak namazlarda imam ve olaylarda
mft olamayaca n syledi. Bl a erene kadar adamlar nn bazs
mft olur. Nakrnin imaml n kabul edenler, onun lmnden
sonra ayrlmlardr.

Kimi, imaml olu Musa'ya yneltmi , ounlukta Ali Nakr

ye ynelmitir. Sonra bu lnce ihtilf etmi lerdir. Kimi, onun diri
ve beklenilenin o oldu unu sylemi, kimi de imaml olu Cafer'e
yneltmitir. Ancak ounluk imaml olu, yani Ali olu Hasan'a
yneltmitir. Hasan' n lmnden sonra on iki mezhebe ayr lmlard r.
1 O, lmernitir. Eer lm olsa bilinen zhir bir o lu olmad 328T
iin, zaman masum imams z kalr ki, bu ciz
2O, lmtr, fakat gelecektir. Ayakta olmas ndan kasdedilen
budur. Yani sonra kalkacakt r.
3O, lm olup bir daha gelmiyecektir. Ancak imaml kardei Cfer'e vasiyet etmi tir.
252

4Daha dorusu imaml karde i Muhammed'e vasiyet etmi tir.

170b
5Vris brakmadan lnce art k onun imam olmad m an- (F)
ladk. Oysa mam Cfer idi.

6Muhammed'in imam oldu u anlald. nk Cfer a kca

fask bir kimse idi. Hasan da fsk ge4kten iliyordu. yle ise Muhammed imamlk iin taayyn etmitir.
7Hasan lmeden iki sene nce Muhammed ad nda . bir olu
oldu. Ancak amcas Cfer ve di er dmanlarndan korktu u iin
gizlendi. Beklenilen imam budur.
8Hasan'n lmnden sekiz ay sonra do an bir olu vardr.
9mam, oul brakmadan lnce, inamlk ondan bakasna
intikal etmez. Zaman imams z kalr ve teklifler kalkar.
10mam ayn nesilden deil, ama Ali soyundan olan baka bir
nesilden olabilir.
11Bu soydan baka bir soya imamln gemesi ciz olmaynca
ve zaman da imamsz olamyacana gre, onun soyundan bir o lun
bulunduunu anladk. Her ne kadar onu ahsen bilmiyorsak da ortaya kana kadar ona ba lyz.
12mamln Ali Rza'ya ait oldu u bilinmektedir. Ondan sonra ihtilf edip hepsinde karars z kaldlar.
Bil ki, bu kadar ok ihtilf, on iki imama ait a k ve mtevatir
bir sz olmadnn en byk delilidir.

253

FASIL
Keysaniye frkilarmn aklanmas :
Bunlar mminlerin emiri Hz. Ali'nin klesi Keysn' n taraf- 189b
tarlar olup, onun hakknda byk bir inanta bulundular. O, (D)
yorumlama (tevil), bat n, grlen (afak) ve grlmeyen ilmini (Muhammed) bn Hanefiyyeden. almtr. artlar bunlar , eriatleri
redetmee, kyameti inkra, hull (Allah n baz insanlarla birle tiine) ve ruh gne inanmaya srklemi tir. Hseyin'in (r.a.)
intikamn almaya kalkan, Kfe'li Seklfeli Ebu Ubeyd'in o lu Muhtar, nce harici, ikinci olarak Zubeyr taraftar , nc olarak ii ve
drdnc olarak Snni olmu tur.
Hz. Ali'nin Muhtar'a Keysan ad n verdii nakledilir. Bunun
iin bu frkaya Keysaniye denir. Bunlar Muhammed b. Hanefiye'nin imamlnda birletilerse de sonra ayr ldlar.
Zeyd'in olu Sarra Hayyan' n taraftarlar bu Muhammed'in,
Ali Ebu Talib'den sonra imam oldu una inanmlardr. Buna dair
delilleri, Hz. Ali'nin Cemel sava nda bayra ona verip baban n
vuruu gibi vur ki, vlesin, sava alevlenmedike onda hayr yoktur";
demesidir. Bu, Ali'nin (r.a.) onu kendi yerine geirmesini gsterir,
bu da imaml gerektirir.
ounluk, Muhammed'in imamln Hseyin'in (r.a.) lmnden sonra ispat eder. Buna iki delil getirirler :
a) Hseyin Kfe'ye gitme e karar verince, imaml ona vasiyet etti.
b) Hseyin'in oullar ndan kalan Zeynel Abidin ocuk* olup
imamla ehil olmad ndan, Muhammed imamla tayin edilmi
oldu.
x) Oysa ocuk olmayp 23 yanda idi Ancak hasta oldu u iin Toff savanda bulunamad da rivayet edilmitir. Hseyinin Ali adnda bir ocu u daha olup yedi ya nda
idi ve o savata ld (Tusi 179, Talhis el-Muhassal, 1323 M sr).

255

Sonra Muhtar insanlar , Muhammed bn Hanefiye'ye davet

etti. Muhammed onu kendi davetilerinden sand . Sonra Muhtar
peygamberlik iddia etti. Muhammed bunu renince, ondan uzak
oldu unu ilan etti. Zubeyr'in o lu Mus'ab Muhtar ldrnce, Horasan, Hicaz, Irak ve Yemen Abdullah bni Zubeyr'in oldu.
bn Hanefiye'yi kendine uymaya a rd . Muhammed bn
Hanefiye Mervan o lu Abdu'l-Melike kat, fakat Abdu'l-Melik, onun
am'da durmas n istemediinden Yemen'e gitmesini emretti. O da
Yemen'e giderken yolda ld.
Sonra Keysaniye ihtilaf edip kimi Muhammed bni Hanefiyenin "Radva" da nda sa olduuna inand. Muhammed Aslan
ile kaplan aras nda olup onu koruyorlar. Yan nda fikran iki kaynak
vard r. Biri st ve biri bal akar. Muhammed gay plktan dnp,
dnya zulm ve haks zlkla doldu u gibi yer yzn adaletle dolduracak. Bu, beklenilen mehdidir. Mervan o lu Abdu'l-Melik'e, daha
190a nce de Muaviyenin olu Yezid'e gitmi olduundan orada hapis
(D) cezas ile cezalandrld .
Bu; Kerbiye-Ebu Kerb Dar rn taraftarlar nn szdr. Seyid
Himyeride bu mezhebdendir; bir iirinde der ki:
"Hey! vasiyet edilene! ruhum sana feda olsun.
Sen o dada fazla durdun.
Kimi de ldne karar kld . Bunlar da ikiye ayr lr.
a) Muhammed'den sonra imarrl Zeynel. Abidin'e ynetenler.
b) maml Muhammed bn Hanefiyenin olu Ebu Haim
Abdullah'a verenler. Bunlar Keysaniyenin o unluunu tekil
ederler. Muhammed'in yorumlama ve bt n ilminin srlarn ona
verdiini sandlar. Ebu Ha irn'den sonra alt kola ayrldlar.
1 Ondan sonra mam Zeynel Abidin'dir.
2Ebu Haim amdan gelirken "Serat" denilen yerde ld
171a ve inaml, Abdullah bn Abbas' n olu Ali'ye vasiyet etti. Sonra
(F) Ali kendi olu Muhammed'e vasiyet etti. Muhammed de Harranda
ldrlen olu Ibrahim'e vasiyet etti. Sonra bu mezhebe inananlar
Horasan'da ortaya kmaya balad. nsanlar bu mezhebe a rdlar. Propaanda reisi Ebu Muslim bunu kabul edip, insanlar Ibrahim'e uymaya davet eti. Muhammed o lu Mervan arnn Ibrahim'e oldu unu renince, onu alm, hapsetmi ve ia aakal256

rmt. Bu anda propaandaclarn eskilerinden biri olan Musa olu

YaktIn
Mervan'n hapishanesinde grdm" dedi, ve kendisine
"beni kime gvenirsin dedim, " bn Harisiye'ye" dedi, ve kendi
kardei Ebul Abbas Saffah' kasdetti. Ebu Muslimin, Keysani iken
onlarn propaandac larndan bu ilimlerin Ehli Beyt'e verilmi olduunu renmiti ve onda karar k lmak istedi. Bunun iin Sad k'a
"Ben insanlar Ernevi oullarna dostluktan, evirip, Ehli Beyt'e
taraftar olma a aryorum, sen istersen sana fazla yk olmaz" diye
yazmt. Sadk da "Sen benim adamlarmdan deilsin, zaman da
benim zaman m deil" diye ona yaznca Ebul Abbas oullarna
neldi.
3 Ebu Haim, imaml Hanefiyye'nin olu Muhammed'in
olu kardei Ali'nin olu (yeeni) Hasan'a vasiyet etti. Hasan lnce
olu Ali'ye vasiyet etti. Bu lp yerine geecek kimseyi b rakmaynca, Muhammed bn Hanefiye'de durmak zere ona dndler: Bun- 1 90b
(D)
lar, Bezzaz mer'in o lu Abdlkerim'in adamlardr.
4Hay r, belki de Sem'an o lu Benan Fehdiye vasiyet etmi ti.
5Hayr, belki de Haris o lu Amr olu Abdullah Kindiye,
imaml vasiyet etmi tir.
6Hayr, daha dorusu, Ebu Talib'in olu Cafer'in olu Muayiyenin olu Abdullah'a vasiyet etmi tir. Bunca ihtilflar s rf zoru
zoruna hkmler olup, bunlar n altnda bir fayda yoktur.

257

FASIL
Zeydiyye Frkalarnn Aklanmas :

Bunlarn ortak noktalar udur: Hz. Peygamber'den sonra imam,

gizli bir sz (nass) ile Ali bn Ebu Talib, sonra Hasan, sonra Hseyin sonra halk kendine davet etmi , zalimlere kl ekmi, imamlk
artlarn kendinde toplam Fatma soyundan herkes olur. Bundan
sonra ayrldlar. Kimi Hz. Peygamber'in Ali, Hasan ve Hseyni szle (Nass) tayin etti ini sylemitir. Kimi de Peygamber sadece Aliyi,
Ali, Hasan' ve Hasan da Hseyin'i tayin etmi tir. Bunlar frkaya
ayrlr.
a) Crudiye, bunlar Munkz Abdi'nin olu Yad'n olu Ebu
Crud'un taraftarlar dr; Hz. Peygamberin Ali'yi isimle de il sfatla
tayin ettiini sandlar. nsanlar nitelikleri bilmedikleri iin kusur
ilediler. Ebu Bekri kendi ihtiyarlar ile tayin ettiler ve bunun iin
fsk ilediler.
b) Suleymaniye, bunlar Cerir o lu Sleyman' n taraftarlar
olup imamla giden yolun biat oldu unu ileri srdler. Bunun iin
iki eyhin (Ebu Bekir ve mer) imamln ictihadi bir i olarak
biat ile ispatladlar. Sonra bazan bu ictihad dorulayp bazan da
yanllyorlard, ama bundaki yanllk fisk derecesine ula maz diyorlard . Yalnz Osman'a dil uzat p onu tekfir ederler. Ali ile savatklarn.dan tr de Aye'yi, Talha'y, Zbeyr'i ve Muaviye'yi tekfir ederler.
c) Salihiye; bunlar Fakih Hayy' n olu Salih'in olu Hasan' n
taraftarlardr. Ebu Bekir ve mer'in imaml klarn ispat eder. Ali
bn Ebu Talib'i dier sahabeden stn tutarlar, ancak Osman'da
duraklarlar; ve yle derler. Onun hakknda nakledilen faziletleri
iittik, iman etti ine inandk, aleyhine honutsuzluk yaratan olaylar grdmzde, fs k olduuna hkmetmek gerekmektedir. Bundan dolay aknla dtk ve ii Allah Tealya braktk. Esaslar
hakkndaki szleri Mutezile mezhebine yak ndr.
259

FASIL
mamiye Mezhebinin Esaslar na Ksaca Bak :
Bunlarn delil getirme hususunda szleri bir kaideye gre ve 191a
hasmlarnn szlerine cevap verme hususunda ba ka bir kaideye (D)
gre cereyan eder.
Birincisi, mamlk (Devlet Bakanl) bir ltuftur. Treleri inceleyerek zorunlu olarak halkn, irkinliklerden menedecek bir reisleri
olduu zaman ktlklerden ka nmalar, reisleri olmad zamandan daha oktur. Ltuf, huzur (temkin) vermeye ve ktl kaldrmaya ynelik cereyan eder. Bu ikisi anlay l (hkim) ykmlye
(mkellef) gerekli olunca imaml k da gerekli olur. mamln (Bakanln) masumluunu da bunun zerine kurarak yle dediler:
Halkn irkin i yapma imkan imama muhta olmalar n gerektirir.
Eer bu, imam iin de olacaksa imam n da baka bir imama muhta
olmasna gtrr ve zincirleme gider. icma n delil olmasn buna
dayandrmlardr. Zamann masum imamsz kalmas imkansz olduundan, masum da ancak gere i sylediinden, icma, gerek
olan masum imam n szn aa vurmak olur. Bunun iin icma
delil saylr. Bylece icman delil olmasn bilmenin, Peygamberin 171b
doruluunu bilmee bal olmad anlalr. Ebu Talib olu Ali' (F)
nin imamln, imamn masumlu unun gere i ile icman hakikatnn gerei zerine kurmu lardr. Bunun a klamas syledir :
Akl, imamn masum olmasnn gere ini gsterdiinden, bunu
syleyen herkes imamn Ebu Talib'in olu Ali olduunu sylemi
saylr. Hz. Muhammed'in dinini inceledikten sonra bunun zorunlu
olduu bilinir. mamn Ali'den bakasnn olduunu sylemek icolur. Bylece di er kendi imamlarnn imamln da isma
pat ederler.
Muhammed bn Hasan Askeri'nin varl n, gayb olduunu ve
imamln kabul ederler. Bu ahsn var olu u ve bu uzun sre iinde
261

baki kalaca nn mmkn olduunu ileri srerler. Allah Teal mmkn olana kdirdir. Zaman n masum imamsz kalmasnn imkanszl sabit olmu tur. Bunu kabul eden herkes, bunu demek ister. E er
bakas ise, bu icma zedeler. Baz imamlar hakknda iiler arasnda
byk ihtilaf bulundu u yukarda gemedi mi?
Hepsinin bir s ra zerine birle tiine dair bir icmay nasl iddia
edersiniz? denemez. nk zaman mzda Ismaililer byk bir frkadir. Onlar bu s ray kabul etmezler.
Birinciye yle cevap veririz. Bu s rann dnda olanlar son
bulmutur. Eer szleri gerek olsayd , bu zamann insanlar, o sz
191b
(D) terk etmekte birle mi iseler, hata zerine icma etmi olurlard, ki bu
ciz
Ismaililerin ihtilfina gelince bu zedeleyici de ildir. nk imamn masum olmasnn gerektiini aklamtk. Bunlar ise fask hatta
kfirdirler. Zira bunlar eriat] tenkit etmi ve kainatn kadim (ncesiz) oldu unu ileri srm lerdir. Bu, mezheblerinin hlasas dr.
Bu mezhebe itiraz yap lmtr. Ali ve oullar imam idiyse, imamlkla u ramam ve bundan tr de zalimlerle sava mamtr. te
buna cevap olarak ia bir kaide daha koymu tur. Bu, Hz. Peygamberin maarada gizlenmesinin cizli ine kyas yaparak "Takiyye"nin
ciz oldu unu sylemeleridir.
Mezheplerinde dayand klar ilke, imamln gereklili ine akl
ile delil getirmek, itirazlar savmakda "Takiyye" yi ileri srmeleridir. Eer onlarn szleri bu iki nclde do ru ise, dava onlar n olur.
Yoksa, hi bir deeri yoktur.
Kur'an ve hadislerdeki szlere sar lmalarna gelince, Zeydiler,
bu hususta onlarla ortakla rlar.
Ak sz rivayetine gelince zeki olanlar , bunda tevatr iddia
olamyacan itiraf eder.
erif Murteda bile, ki bu imamiyyenin en de erli, en bilgin ve
en derin fikir ve gr adamdr, "El- afi" kitab nda Kubbe olu
Ebu Caferden" "bu sz (nassi) i itenlerin az nlk olduunu" nakleder.
Itiraz: Imaml n gerekliini kabul etmeyiz ve onun bir ltuf
olduunu da teslim etmeyiz.
"Halkn masum reisi olduu zaman, i , yle yle olur" szne
deriz ki, eer kadlar ve emirlerin hepsi masum olsa ltuf tas tamam
olur, bu ltfun gereklilii sizi zorunlu tutar.
262

Bunun ittifakla gerekli olmad na gre, anladk ki, ancak, her

yere masum imam ve kad lar kim tayin etmekte her ne kadar ad
geen fayda varsa da, yaln z Allahn bildii gizli bir mefsedet de vardr. Yahut da bu, her ne kadar halis mefsedet aibelerinden uzak
bir lt$ ise, de, ltuf ta tutunmak gerekli de ildir.
Her iki durumda da, Ba mam (Devlet Ba kan ) iin sylenecek budur: Bu nkte burada kfidir. Bunun teferruat byk kitaplarmzda mevcuttur.
Imamln gerekliliini kabul etsek icma n delil olduunu kabul etmeyiz.
"Icma" masum imamn szn ortaya kor" szne deriz ki
icmadan kasdeddi imiz muhalifi olduunu bilmediimiz ya da muhalefet bulunamad n bildiimiz icmad r. Birinci k reddedilmi tir. Zira muhalifi oldu unu bilmemeniz, muhalifi olmad na delil
olmaz. kinci kk kabul etsek bile, bu ekilde bir icmann var olduunu bilme imkanmz yoktur. Uzak do u ve uzak batda muhahalefet eden bir kimsenin bulunmad na kim kesin hkm verecektir?
Muhalifin olmad n bilmemiz mmkndr, denemez. nk 192a
(D)
avam (halk) de il, alimler sz konusudur. Her asr n alimleri tannr
ve mehurdur. Bunun iin szlerini bilmemiz mmkndr. Oysa
anlattklar icma kapsn kapamaya gtrr. Siz bunu ileri srmezsiniz.
Birinci kka cevap, her asr n alimlerinin dnyada bilindi ini
kabul etmeyiz. Zira bat l alimlerin, doulu limlerden haberleri olmad gibi tersi de byledir. Masum imam, imamlar n en ycesi ve 172a
stn olduu halde dnyada tan nmamaktadr. Dnyada bildi i- (F)
miz limlerden hibiri yz ve daha ok sene ya amamtr. Bu,
Hasan Askerrnin o lu olamaz. Dorusu biz onun babas n ve dedesini biliriz. Bu duruma gre "dediiniz doru olsayd, bu imam nzn olmadna en byk delil olurdu" szne deriz ki, mevcut
olsayd, insanlar aras nda mehur olurdu. Me hur olmaynca mevcut deildir. O biliniyor. sadece soyu ve mr bilinmiyor, denmez.
nk deriz ki, bunun gizli kalmas diz olsayd, sz ve mezhebi
de gizli kalabilirdi. Birini do ru bulmak tekini do ru bulmaktan
daha imkans z deildir.
Ikinciye cevap, biz icma n, alimlerin bir ehirde bulunacaklar
kadar az olduklar takdirde, mmkn olaca n itiraf ederiz. Ama
263

imdi byle bir ey bilmiyoruz. Belki de dnyada Ebu Bekir'in masum

olmasnn gerektiine veya bunun baka bir insanda olacan sanan
vardr. Bu ihtimal ortaya knca, kesinlik kalkar.
cman, masumun szn ortaya koydu unu kabul edelim.
Ancak, masum imamn sz ne zaman delil say lr, mutlak olarakm yoksa "Takyye" olmad zamanda mi?
Birinci k sizinle bizim aram zda ittifakla reddedilmi tir.
cisine evet, ama bu, zerinde icma edilen Kui2,4Fr delil oldu unu
gstermez. mam, bu husuta takiyye ve korkudan susmaktad r,
denemez. Buna gre icma'a sar lma bir ie yaramaz.
Delilinizi kabul edelim, ancak buna yle itiraz edilir. Eer, imam
olsayd , isteini ortaya kordu. Nitekim Ali Muaviyeye kar isteini
aa vurdu. Yezide kar Hseyin bunu ortaya koyup lme ald r
etmeyecek dereceye i i vardrd . Abdurrahman bn Avf, ura gn
Ali'ye, Allahn kitab, Peygamberinin snneti ve iki eyhin yolu zerine, biat etti i zaman Ali, iki eyhin (Ebu Bekir ve mer) gidi lerini
kabul etmedi de maml bundan dolay brakt. Oysa, o sz sylemesi ve d anlamndan baka manay kasdetmesi mmknd.
192b Mplem szleri kullanmada yalandan sak nma vardr. Bu kadarna
(D) raz olmayan, "Takye"
den tr kfre nas l raz olabilir? Mnakaann tamam "el-Nihaye"*de anlat lmtr. Bu kitaptaki sz Cerir o lu
Zeycli olan Sleyman'dan bir hikaye ile bitirelim. O yle der:
,

Rafizi imamlar, kendi taraftar iin iki ilke vazetmi lerdir. Bunlarn karsnda hi kimse onlar yenemez.
a) Biri "beda" (fikrini de itirme) szdr. Onlar, kendilerinin
kuvvet ve gleri olacan syleyip de, i dedikleri gibi kmazsa, Allah bu hususta fikrini de itirdi derler. Eski iilerden A'yunun o lu
Zurare imamn knn alametlerini haber verdi i u beyitleri ilave
etti:
"Bunlar, zamanlar nda olacak bir tak m alametlerdir.
Allahn sana takdir etti inden kaamazs n
"Beda" (fikir de itirmek) olmasayd , ona lmsz derdim.
Fikir deitirme nitelii, deiip duramn niteliidir.
Fikir deitirme olmasayd, hi bir i evrilemezdi,
*) Fahreddin Rzin'in "Nihayet el-Ukul" adl eseri

264

Zamann atei gibi tutuurdu.

Tabiatla ayd nlatan bir k gibi olurdu.
Tabiatlar zikretmek Allah n houna gitmez".
b) kincisi de "Takyye"dir. Her istediklerini konu urlar. Onlara bu yanltr denilince, veya batll anlalnca biz onu "takyye" (korunmak) olarak syledik derler.
Buras, bu kitabn sonu olur. Dorusunu Allah bilir. Dn
ve yar O'nad r.

265

INDEKS
-AAbdul-Cebbr b.Ahmet Hemdni 54, 55
Abdullah 249, 250, 251
Abdullah Aftah 251
Abdullah bn Said 177, 180
Abdullah 1bn. Sebe 248
Abdullah 1bn. Zbeyr 256
Abdullah Kindi, Haris olu Amr olu 1, 257
Abdullah', Muaviyenin o lu 257
Abdullah Terniml Said'in olu 251
Abdurrahman bn Avf 264
Abdulaziz Abdullah bin el-Baz 7
Abdlhakim el-Seyalkuti el-Lhuri 5
Abdulkadir Ba cladi 251
Abdlkerim, Bezzaz mer'in o lu 257
Abdu'l-Melik, Mervan olu 256
ciz 186, 187
adalet 219
Adem Hz. 224, 226
ademi 183
det 210, 211, 214, 219
af 241
Afdaluddin, Gaylanl mam 85
Aftahiyye 251
Ahkm el-Kyas el- er'i 7
Ah16.f 191, 193
Ahmed Musann o lu 252
Ahmed Teymur'un Ktphanesi 10, 11, 12
Ahzab 222, 223
akl(lar) 16, 190, 200, 218
akli bilgi 22
akli delil 46
aksa 199
"Al" 241
Ali 249, 252, 253
Ali, Abdullah b.Abbas' n olu 256

Ali b.Ebi Talib 248, 249, 255, 259, 261, 264

Ali, Hseyin olu 255
Ali Kucu 5
Ali Naki 248, 252
Ali Rza 248, 252, 253
Ali Zeynel Abidin 250
limiyet 146, 173, 174, 176, 190
Ali Imrn. 148
Allah 13, 19, 29, 30, 33, 37, 39, 40, 41, 52,
56, 61, 64, 71, 77, 78, 82, 92, 96, 97,
99, 103, 110, 115, 119, 120, 126, 137,
138, 143, 145, 146, 147, 148, 149, 150,
152, 153, 154, 156, 158, 159, 160, 161,
162, 163, 164, 165, 166, 167, 169, 170,
171, 172, 173, 174, 175, 176, 177, 178,
179, 180, 181, 182, 183, 184, 185, 186,
187, 188, 189, 190, 191, 192, 193, 194,
195, 196, 197, 198, 200, 201, 202, 203,
204, 205, 207, 209, 210, 211, 212, 213,
215, 216, 217, 219, 220, 221, 222, 223,
224, 225, 226, 229, 230, 237, 239, 240,
241, 243, 244, 247, 252
Amasiye 251
Amman 251
Ammariye 251
Ankebut 193
apriori 22
Ara, 184, 193, 194, 219, 224, 227
'Aruhu el-Kelmiyye el-Felsefiyye 1
raz 81, 90, 103, 104, 124, 125, 138,139, 237,
238
araz mufar k 119
Aristo 1, 2, 18, 109, 231, 232, 235
Asaf 226
Atf Efendi 5
Atf Efendi Ktphanesi 10, 11

267

atom 106, 107, 121, 146, 230

Ayasofya Ktphanesi 10, 11, 12
el-Ayt ve'l-Beyyinat 8
ayn 54, 67, 137, 145
Aye, Hz. 259

Badad 249
Bakara 149, 191, 192, 195, 244
el-Basit 4
Basra 249
Ba mam 263
Batlamyos 18
beda 264
bedihi 17, 18, 29, 31, 32
bek 168
"ben" 229, 230
Benan, em'an olu 257
el-Berhin el-Behaiyye 7
el-Berhin el-Muhdese 9
Beyyine 243
Beyzavi, Abdullah b. mer 5
Bezi, Musann olu 251
Beziiyye 251
Bezzaz, mer 257
biat 259
bilgi kayna 16
bilgi teorisi 12
bilginin imkann tart ma 18
bilmenin imkan 15
birlik 86, 131, 166
birsam 9
Bir, Muhammedin olu 252
Biriyye 252
bo (luk) 238
brahmanlar 212
Buhari 4, 7
bunye 229
burhan 71
Buruc 195
btn 22, 55
Byk gnah 223, 240, 241

-cca'diyye 251
Cafer 249, 251, 252, 253
Cafer, Ebu Talib o lu 257
Cafer, Mubessir olu 224

268

Cafer Sad k 248, 250, 251

Cahiz 247
Calinos 18, 112, 223
el-Cami el-Kebir 8
el-Cami el-Sagir 9
Cmi el-ulm
canl 98
Crudiye 259
Carullah Ktphanesi 10, 11
Casiye 191
Cebir 170
Cehennem 194, 238
Celaliye Medresesi 10
Cemel sava 255
Cennet 238, 240
cevher (lik) 54, 55, 56, 81, 89, 90, 103, 126,
128, 198
el-Cevher el-Ferd 8, 96, 106, 107, 121, 137
Cezayir 249
Cibril 30
Cibt 244
Cin 129
cisim 22, 24, 81, 105, 109, 114, 120, 122, 127,
128, 137, 229, 230, 232
cisimli (ler) 226, 227
cismani har 237
crcni, Seyyid erif Ali b.Muhammed 5
cz'iler 18, 169, 170
cz (ler) 16, 20, 22, 110, 229
- elit 31
irkin 200, 201, 202, 218
okluk 50, 131
- D

Darul Kutub el-M srlyyede Ahmed Teymur'un Ktphanesi 10

Davud, Hz.219, 249
dehr 79, 110
dehri(ler) 40, 207, 212, 226, 229
Delail el-Nubuvve 209
delil 45, 71, 150, 161, 168
devir 16, 37, 81
devlet bakanl 247, 261, 263
Deylemi 249
Deysaniye 109
Drar 108, 181

Dihye Kelbi 30
Din Felsefesi 1
diri(lik) 160, 176
dng 37, 81, 233
drt delil 36
Duha 223
duru 84, 112
duyu 19, 21
dnme 36, 99, 167

Esrar el-Tenzil ve Envar el-Tevil 8

etkilemek 81
etkilenmek 81
evveliyat 22, 29
Ezarika 244
ezel 77, 78, 117, 149, 152, 157
-

E
Ebu Abdullah Basri 54, 55, 56, 241
Ebu A i Cubbai 54, 55, 161, 173, 174, 176,
190, 230, 235
Ebu Bekir Hz. 223, 258, 264,
Ebu Bekir Bakillni 189, 226
Ebu Ca'de 251
Ebu Cafer Kubbe o lu 262
Ebu Cafer Mansur 249
Ebu Crud, Munkiz Abdi olu Yad' n olu
259
Ebu Haim 54, 55, 56, 145, 161, 173, 176,
190, 240
Ebu Haim, Muhammed bn Hanefiyenin
olu 256, 257
Ebu shak (b.) Ayya 54, 55, 189, 226
Ebul Hasan E'ari 189, 221
Ebul Huzeyl 50, 195
Ebu'l-Hseyin Basri 50, 160, 161, 164, 189,
236, 247
Ebu'l-Kasm Yakub Belhi 54
Ebu Mansur teli 250
Ebu Muslim 256, 257
Ebu Reid 55
Ebu Sehl Suluki 163, 180
Ebu Ya'fur 251
Ebu Yakup ahham 54, 55
Eflatun 18, 232
Ehli Beyt 257
Ehli Snnet 4, 19, 166, 223
eksiklik 165, 170
Emam 185, 191, 192, 193, 195, 243
Emevi Oullar 257
Enbiya (sre) 191, 193, 239
Enfal 191, 193
Envar el-Kvamiye Il Esrar el-Kelmiye 11
el-Erbain fi Usul el-Din 7
Esamm 224, 247

Fadl, Suveyd Tahhan olu 251

Fadaliye 251
Fahreddin Raz 6
Fahreddin Razi, Ebu Abdullah Muhammed
bn Omer bn Huseyin bn Hasan bn
Ali 1, 2, 4, 5, 6, 9, 251, 264
fail 79, 116, 118, 125
fail muhtar 120
fasid 227
Farabi Ebu Nasr 109
el-Fark 251
fask 222, 262
Fatr 194
Fatiha 193
Fatih Ktphanesi 10, 11, 12
felek(iler) 118, 127, 199, 200, 211, 238
felsefe 2, 3, 4
feza 79
fkh 3, 4
el-Frak 236
fsk 222
fiil 81, 137, 189
fikir 36
filozoflar 49, 54, 61, 78, 83, 100, 123, 127,
132, 160, 164, 173, 174, 181, 198, 214
226, 227, 229, 234, 235, 236, 237
Firavun 222
Fisagor 109
Fudayliye 222, 223
Fussilet 191, 192, 195
el-Fusl el-Hamse 7
-

Gafir 191, 240

Gazali 2, 3, 4, 181, 230
grme 165, 184, 185
Gzde melekler 227
gzel 218
Gulat 248

269

-HHac (sre) 193, 241

Hac Halife 7
had 17
Hadid 193, 239
Hdis 4, 74, 80, 82, 109, 110, 111, 142, 196
Hadis(ler) 209, 262
hkim 261
hal 52, 57, 58, 59, 60, 81, 174, 180
hal 110, 122
halef 209
halifelik 247
el-Halk ve'l-Ba's 7
hamel burcu 211
hareket 113, 115, 117, 128, 173, 184
Hariciler 222, 223, 244, 247
Harran 256
Harranllar 79, 110
Harun Reid 249
Hasan 249, 253
Hasan Askeri 263
Hasan Basri 244
Hasan (b.Ali b.Ebi Talib) 248, 249, 250,
252, 257, 259
Hasan elebi 5
Hasan Fakih Hayy'in o lu Salih olu 259
Hasan brahim Hasan
Hasan meki 248
Hasin, Nebhanli 248
Har (sre) 244
Havva 224
hayy 98, 160
hayal 16
hayat 91, 183
Hayyat, Ebu'l-Hseyin 54, 56
hayyiz 56, 89, 146
helk 239
Herat 1
el-Hey'e 8
heyula 110, 111, 232
Hristiyan(lar) 109, 207, 212, 214
Hicaz 256
Hikmet 128, 202
hikmetli i 160
el-Hilfiyat el-Kebire 8
el-Hilfiyat el-Sagire 8
Hintliler 122

270

Horasan 256
Hud (sre) 191, 194, 219
hudus 28, 74, 75, 80, 114, 115, 116, 117, 125,
148, 183
hulul 81, 102, 107, 119
huluv 68
Hudrt 223
hkmler 243
Hseyin (Ali b.Ebi Talib) 248, 249, 250,
255, 259, 264
hviyet 36, 66, 121
- I Irak 256
vaz 201
Iblis 192
bn Ayya 55, 56
bn Ebi'l-Hadid, Abdul Hamid bin Hibetullah bin Muhammed bin Muhammed 6
bn Furek 224
bn Harisiye 257
bn Kuteybe 249
bn Mahmud sfahni 5
bn Metsuye 55
bn Rd 2
bn Sina, Abu Ali 54, 99, 109, 145, 174
bn Teymiye 7
brahim 249
brahim, Hz. 120, 191, 222
Ibrahim, Muhammed b.Ali b.Abdullah b.
Abbasn olu 256
brahim (sre) 191
el- ci, Abdurrahman Aduddin 5
icma 262, 263, 264
idrak 186
Idris 249
ihkm 160
el-htiyrt el-A.Aiye 8
hya Ulumi'd-Din 4
iktisab 17
el- ktisad fi'l- tikad 4
lhiyat 54
ilhiyat 35, 36, 37, 137
ilim sfat 161
ilinti 57, 59, 72, 81, 82, 103, 119, 124, 126,
137, 138, 139, 232
lk 199, 239
illet 97, 114, 125, 128, 134, 140, 153

illiyet 114,115
Ilm-i kelm 1
el-Imam 4, 5
mam el-Harameyn 56, 189
imamet 248
imam(l k) 247, 248, 250, 251, 261, 262
Imamiye 247, 248, 250
Imamiye Mezhebi 261
iman 243, 244, 245
imkan 67, 68, 69, 70, 75, 79, 80, 119, 152,
162, 163, 183, 233
mran (sre) 191, 192, 193, 219, 222, 223,
226, 243, 244
mran Amas olu Kfeli 251
imtina 25, 51
inan(lar) 92, 98
ince 129
Incil 212, 237
infial 81
Infitar 241
Insan (sre) 193
Inikak 192
irade 98, 99, 161, 163, 164, 221
Isa Hz. 213, 214, 252
Isfahani, tbn Mahmd 5
isim(ler) 137, 205, 243
Ismail 251
Ismaililer 251, 262
Ismat el-Enbiya 8
Isna Aeriyye 247
Isra 192, 221
istek 98
istidlal 35, 36, 37, 38, 41, 42, 46
istihbar 178
istihkak 240, 241
istikra 46
i 191, 207
Iarat 174
Iaret el-Nizam 8
iitme 165
itikad(at) 92, 198
Itikadat Frak el-Mslimin 251
izafet 81, 82, 169, 170, 181

-KKbe 214
Ka'bi 161, 164, 247
kader 200

kadim 77, 78, 79, 80, 110, 114, 116, 117,

166, 233, 262
Kadiri(lik) 78, 79, 154, 155, 156, 157, 160
kadiriyet 173
kafir 244
Kahf 243
Kahin 209
kaim 119
Kinat 124, 137, 143, 149, 152, 157, 160
Kalem 219
Kamiliye 248
kanun 210, 211, 214
kaos 110
Kara elebi Zade Ktphanesi 10, 11, 12
Karamita 252
kart 97
Kasas 194, 239
Kasd 41, 241
kasim 23
kasr 127
Ktip Kazvini, Ali bin Omer bin Ali 4, 6, 7,
11, 46
Kavaid el-Akaid 4
kaza 195, 196, 200
Kehf 192
Kelm (ilmi) 1, 2, 3, 4, 5, 12, 13, 128, 177,
179,
kelmclar 77, 87, 102, 128, 181, 229
Kelam- Nefsi 99, 166
Kelime-i ehadet 202
kemmi munfas l 82
kemmi muttasl 82
keramet 98
kerametler 226
Kerrmiye 123, 173, 176, 177, 181, 236
kesb 196
Kesb Dark. 256
Kesbiye 256
kesbi 17
kesif 129
Kef el-Zunl 7
keyfiyet 42, 86
Keysan 255
Keysani 257
Keysaniye 248, 249, 250, 256
Kble 214
kdem 79, 111, 166
ksrdng 16

271

kvam 94
Kvameddin zz ul-Melik el-Salih el-Adil
Kvam el-Devle ve'd-Din Nizam elslam Amid el-Memalik 11
Kyamet (sre) 185
kyas 46, 47, 267
kyas- musavat 46
Kitb el-Firse 9
Kitab fi el-Hayyiz ve'l-Ezel 8
Kitab el-Reml 9
konuan (konuma) 165, 166, 167, 168, 177
Kprl Ktphanesi 10, 11 46
kudret (sfat) 96, 97, 152, 153, 161, 163, 179,
181, 189
ktilli(yat) 18, 20
Kur'an 4, 191, 192, 195, 207, 208, 212, 237,
262
kuruntu 16
Kiiss 209
kk gnah 241
Kufe 255
kfr 245
kmun 110

-Lla imkan 68
Laleli Ktphanesi 10, 11, 12
ltif (cisimler) 129, 230
lavucb 62
lezzet 99, 150, 235
Lubab el- arat 8
luttif 201
-

M-

el-Maalim 7
el-Maarib 249
madde 109, 118
Marib 249
mahal 81, 119
Mahaniye 109
mahiyet(ler) 52, 54, 57, 73, 181
Maide 191
makdur 97, 156, 179
el-Mahsul f ilmi'l-usl 7
ma'kulat 18
malul 73, 97, 134, 135, 140, 198, 241
Ma'mer 102, 230
Maneviye 109
el-Mantk el-Kebir 8

272

Markuniye 109
Masum mam 263
masumluk 221, 223, 261
matmur 252
Matmure 252
Maturidi(ler) 2
mead 229, 237
el-Mebahis el-Merkyye 7
Mecusl(ler) 109, 172, 207
Medine 249
Medine-i Mnevvere 7
Mefatih el-Gayb 8
mekan 115, 116
meleke 221, 222
melek(ler) 129, 227
Menakb el- afii 8
mercuh 75
Mervan 257
Mervan, Muhammed olu 256
Meryem, Hz.226
Mesih 227
merut 97
meta 81
el-Metalib ul-Aliye 4, 9
Matali ul-Enzar 5
el-Mevakf 5
mevzu 81
Msr 249
Muaviye 259, 264
Muaz Ebu Kamil b.Ha im Nebhanl 248
Mubessir o lu Cafer 224
Mucib 113
el-Mucib bizzat 78
mucize 207, 210, 213, 215
Muddessir 192, 193, 194
Mufassal fi erh el-Muhassal 7, 11, 46
Mugire b.Said Idi 250
muhabbet 98,
Muhammed 249, 251, 253, 255
Muhammed Hz. 13, 207, 208, 209, 212, 213,
214, 237, 261
Muhammed, Ali b.Abdullah b.Abbas' n
olu 256
Muhammed Bakr 248, 250
Muhammed Hanefiyyenin olu 249, 250,
255, 256, 257
Muhammed bn Hasan Askeri 261
Muhammed (b.Hasan Zeki) 248, 250

Muhammed bni Zekeriya 99

Muhammed Muhyiddin 251
Muhammed Nefs Zekeriyye 249
Muhammed Salih Zerkn 1
Muhammed Taki 248, 252
el-Muharrer fi hakaik el-Nahv 8
el-Muhassal fi ilm el-Usul 4, 5, 6, 7, 8, 9,
11, 13
muhataba 241
muhdes 78, 116, 120, 141, 142
Muhtasar (Mzeni) 4
muhtar 113, 116, 119, 162
Muhtar, Ebu Ubeyd o lu Kfeli Sakifeli
255, 256
Muhyiddin ( bn Arabi 2
Mulk 191
munfasl kemmiyet 85
Muhtasar el-Ahlak 8
Musa 251, 252
Musa Hz. 167, 185, 193, 213, 214, 220, 222
Musa Kaz m 248
Musa, Tafli Hasan olu ?
Mus'ab, Zbeyrin o lu 256
mutehayyiz 87, 107, 115, 146
mutevass t 71
Mutezile 37, 41, 42, 49, 50, 54, 56, 99, 100,
132, 154, 165, 173, 176, 177, 179, 181,
189, 190, 195, 196, 197, 202, 215, 226,
230, 236, 239, 244, 247, 259
Mutlak var olan 23
mcerret cevher 198
mcessime 146
mddet 80
messir(lik) 71, 75, 82, 140, 141, 153
mldbere 231
mkellef 178, 211, 217, 261
mkne 154
Mlk (sre) 92, 194
mlkiyet 81, 84
mmkn 51, 53, 65, 67, 70, 72, 75, 80, 81,
114, 119, 139, 152, 198, 215
Mmin (sre) 191
Mminin 194
mmteni 27, 51
mnafk 244
mrid 160
Mslim 4
mslman(lar) 109

mebbihe 181
Mzeni 4
mtekellim 176
-NNahl 193, 219
Nakd el-Muhassal 6
nakiz 31, 57, 68, 72, 154, 196
Nakli delil 46
Namat 174
namaz 244
nassi 262
Navusiye 250
nazar 35, 36, 37, 38
Nazzam 19, 100, 105, 120, 121,224,225, 230
Nebe 193
Nebbanl Hasin 248
Neccar 108, 161
Necm 191
neden(li) 97, 114, 134, 135
nefret 98
nefs 79, 81, 110,111,112,191,231,232,23,3
234, 235, 236
nefsni har 236
nefs-i natka 121, 235
Neml 191
Nemrud 222
Nesefi, Ebu'l-Muin 2
nesne 15, 16, 17, 25, 32, 39, 41, 49, 51, 72,
97, 118, 163, 198, 215, 236
netice 97
nitelik 42, 82, 86
nida 178
el-Nihaye 208
Nihayetu'l-Ukl fi Dirayet el-Usl 4, 7, 8,
264
Nihayet el-Icaz 8
.
Nisa (sre) 191, 192, 193, 217, 227, 241
Nisaburi, Ali Vahidi 4
nisbet 81
nitelik 86, 121, 232
Nuh Hz. 149, 177, 194, 226
Nuh (sre) 149
Nur (sre) 209

-OOklidis 8
Olumsuzluk sfatlar 145

273

olur(luk) 67, 68, 69, 70, 81

Orta nesne 59
Osman Hz. 259
-Omer 249
mer Hz. 223, 258, 264
ncl 35, 237
nerme 37, 57
z 54, 109
zdeme 65, 131
-

Peygamber 217, 218, 237, 239, 261

Peygamber Hz. 30, 178, 201, 225, 238,244,
248, 259, 262i
Peygamberlerin masum olmas 221
Peygamberlik 207, 208, 209, 210, 211, 212,
213, 216, 224, 226
Proclus 109
-

R -

Rabb 185, 191, 193, 194, 217, 224,241, 243

Ra'd 241
Radva 256
Rafiziler 224
Ragp Paa Ktphanesi 6, 7, 11
Rahman 193
Rahman (sre) 191
rahmet 180
Ramazan 214
Rzi, Fahreddin 1, 2, 4
renk 19, 108, 121
resm 17
Resul 193
Rey 1
Rza (Hasan) n lkab 249
el-Risale el-Kemliye 7
Rislet fi sbat el-Mi'rac el-Cismni 9
Risalet fi Nefy el-Cihat 8
el-Riyd el-Mu'nika 8
ruh 81
Ruhani cevherler 129
ruhani ha r 229
ruhani(ler) 226, 227
Rum (sre) 209
-SSad 192
Sadk 257

274

Safft 195
Salihiye 259
Samistiyos 109
Samtiye 251
sanr 19
Sarrac Hayyan, Zeyd o lu 255
sath 83, 84
Sebe 194
Sebeiye 248
Secde (sre) 191, 194
Sehv 223
selbi 145, 161, 205
selb sfatlar 145
seneviye 109, 110, 172
Serat 256
sevab 202, 240
Seyid Himyeri 256
sfat(lar) 137, 145, 161, 238
shhat 118
el-Srr el-Mektum 7
sizi 99
Sifr 109
Sokrat 109
sbut 175
Subuti sfatlar 52, 145
Suhreverdi 2
sulb 205
Sumeniye 35
suret 81, 117, 128, 232
Sutayh 209
skn 113, 117
el-Slemi, Kutbuddin Ebu shak brahim
b.Muhammed Ali 6
Sleyman Zeydi Cerir o lu 259, 264
Sleymaniye 259
sre 80
Sveyd Tahhan 251
- el- afi 262
ahham 56
el- akir el-Kutubi Muhammed 6
am 7, 256
amitiye 251
art 97
artl 97
erh el-Iarat 7
erh Kulliyet el-Kanfin 8

erh el-Msadert li Oklidis 8

erh el-Necat 9
erh Sbt el-Zend 8
erh el-Tecrid 5
erh Uyn el-Hikme 9
erh el-Veciz 8
eriat 218, 219
erif Mrteda 262
evval 214
eytanlar 129
ia 248
ifa 54
ii(ler) 251, 252, 264
ura 193
-

T --

taaddt 50
taayyn 65, 131, 231
Taberi 249
Tabsretu'l-Edille ?
Ta'ciz el-Felsife 7
Tahfiye 251
Tagt 244
Taha 191, 192, 217, 224
Tahrim (sre) 192, 244
takdir 195
Takiyye 262, 264, 265
taklid 39
Tales 109
Talha 249, 258
Talhis el-Muhassal 6,10,55
"tlikat" 6
Tanci, Muhammed 7
tanm 17
Tarih el-islam el-Siyasi 249
Tarih Taberi 249
tasavvuf 3
tasavvur 17, 37, 39
tasavvurlara dair konuma 15
tasdik 35, 37, 244
tasdiklere dair konuma 17
Tavali ul-Evar 5
Ta'ziz el-Takdir 8
el-Tecrid 5
tedahul 121
tefsir 34
el-Tefsir el-Kebir 4, 8
tehayyz 107

tehdid 239, 241

teklif 214
tek(lik) 50, 54
Tekvin 179
temkin 261
temsil 46
tenash 233, 234
tenzih 180
teselsl 17
Tesis el-Takdis 8
Tetimmet el-Erbain 8
Teybe (sre) 192, 193, 2S1
tevellud 197
Tevrat 109, 212, 237
Teymiye 251
Thephrastus 109
el-Tb el-Kebir 8
Toff 255
Topkap Saray nc Ahmet Kitapl 6,
11
Tur (sre) 191
Tsi, Nasireddin Ebu Abdullah Muhammed
b.Muhammed b.Hasan 5, 6, 7, 10, 12,
255
tmel(ler) 18, 20, 231
- UUsul ul-Fkh 196, 214, 241
- nc Ahmed Kitapl 6
stndelik 83
Vacib 40, 50, 62, 65, 104, 159, 174, 199
Vcib biztihi 64
Vcib ul-Vucd 83, 142, 153, 199
Vandet 166
Var(lk) 23, 24, 25, 49, 52, 56, 57, 58, 60, 61,
64, 65, 68, 74, 76, 124, 131, 144, 163,
178, 183
Varlk felsefesi 12
Varlk hkmleri 49
Varlklarm hkmleri 131
el-Vast 4
el-Veciz 4
Vefat el-Vefayat 6
Vucb 40, 62, 3, 65, 73, 75, 167
vueudi 77, 98, 103, 105

275

-YYafuriyye 251
Yahudi(ler) 109, 207, 212, 213, 214, 220
Yahya 249
Yaktin Musa o lu 257
Yakup 194
yalan 201
yapan 149, 237
Yaratan 79, 110, 111, 119, 137, 217
yaratlann blnmesi 87
Yemen 256
Yezid Muaviyenin olu 256, 264
youn 129
yokluk 23, 26, 28, 50, 53, 54, 56, 59, 60, 62,
66, 67, 68, 72, 104, 124, 144, 155, 163,
175, 178, 182, 236, 238, 239
Yunus 193
Yunus, Abdurrahman o lu 252
Yusuf Aa Ktphanesi 10, 11, 12
Yusuf Hz. 194, 223

276

Yusuf (sre) 191, 194, 221, 227

yzey 83, 84

-Zzaman 77, 80, 82, 85, 110, 117, 140

zat 54, 55, 62, 83, 86, 109, 120, 151, 168, 174,
175, 176
zatlk 53
Zerkn, Muhammed Salih I, 6
Zeyd 249, 250
Zeydl(ler) 250, 262, 264
Zeydiye 244, 248, 250
Zeydiye frkalar 258
Zeynel Abdidin 255, 256
zt(lama) 97, 98, 99, 114, 123, 125, 132, 137
Zilzal 240
zorlama 127
Zuhruf 193, 223
zuhur 110
Zumer 192, 193, 194
Zurare, A'yunun o lu 264
Zbeyr 259

TER MLER
acmak = rahmet
yokluk (salt
adet = gelenek
aksa = en yksek
Alg .--- hsas
alglamak = ihsas etmek
alglanan = mahsus
apak = bedihi
apak nesneler = bedihiyat
araz = ilinti
araz mufark = ayrk bir ilinti
ayrk bir ilinti = arazi mufark
ba,llk = mlzemet
batl = bo
= apak
bedihiyt = apa k nesneler
birlik = vandet
birsam = sanr
bo = bt l
boluk = feza
blmleme = taksim
blmlenme = hasretme
btn ----- cmle
canl = hay
cmle = btn
eliik = nakiz
elikili = mnakz
elit = nakiz
evreleyen = havi
izim = resm
okluk = kesret

devir = ksrdng
dirilik = hayat
dou = tevelld
dokunuma = mmasse
dnce = istidll

dnme = nazar, kelm-i nefsi

dm = intib
eli --- resul
elilik = risalet
elde edilmi = mkteseb
en yksek = aksa
etki = fiil
etkilemek = fial
etkilenmek = infial
etkilenen = mteessir
etkiliyen = messir
evveliyat = ilk bilgiler, nceki bilgiler
ezel = ncesiz
fni = yok
felek = gk
fele/d, = gksel
feza = boluk
fiil = etki, etkilemek
gelenek = det
gerekleme = sbt
gereken -- lz m
gerekli = vcib
gereklik = vcub
gereksizlik = lvucb
gerektirici = mucib
gerektirme -= icap

giriimlik = tedahl
gk = felek
gksel = felek!
grelik = izafet
gyetitirilen nesne = makdur
hdis = oluan
halk -= yaratma
hasretme = blmleme
havi = evreleyen
hay = canl

277

hayal = kuruntu
hayat = dirilik
hayyiz ----- yer
hulul eden = varl o yerde olan
hudus = olma, oluma, olu, sonradan olma
huluv = yokluun dna kmak
icab = gerektirme
ihsas = alg
ihsas etmek = alglamak
iktisab = kazan lma
ilgi = izafet
ilinti
araz
ilk bilgiler = evveliyat
illet = neden
illiyet = nedenlilik
imkan = olurluk
imtina = olmazlk
ince = ltif
infial = etkilenmek
intiba = dm
ispat = olumlama
istidlal = dnce
istihbar = soru
istikra = tmevarm
izafet = grelik, ilgi
kadim = ncesiz
kasd = ynelme
kasr = zorlama
kazanlmak = iktisab
kaziye = nerme
kesif = youn
kesret = okluk
keyfiyet --- nitelik
kdem = ncesizlik
ksrdng = devir
kuruntu -=-- hayal, vehim
kll, = tmel
klliyat = tmeller
lafz = sz
la imkan = olursuzluk
ltif = ince
lazm = gereken
/d mcab = gereksizlik
madde = nesne
mahal = yer
mahalli, = yersel
makdur = g yetirilen nesne
malul = nedenli

278

mekan = yer
meacudat = var olanlar
meusuf = nitelenen
mucib = gerektirici
el-Mucib bizzat = z ile gerektiren
muhabbet = sevgi
muhdes = sonradan yap lan
mukaddime = ncl
messir = etkiliyen
mkteseb = elde edilmi
mlzemet = ballk
mmasse = dokunuma
mmkn = olumlu
mmteni --- olamaz
rnnakrz = elikili
mteessir = etkilenen
mtehayyiz = yerkaplam
nakiz = eliik, elit
nazar = dnme
neden = illet
nedenli = malul
nedenlilik = illiyet
nesne = madde
netice = sonu
nevi = tr
nitelenen = mevcuf
nitelik ---- keyfiyet
olamaz = mmteni
olamazlk = imtina
olma = hudus
olumlama = ispat
olumsuzluklar =- sulb
olurlu = mmkn
olurluk -= imkn
olursuzluk = l imkn
olu = hudus
oluan = hdis
oluma = hudus
oluturma = tekvin
orta = vasat
nceli bilgiler = evveliyat
ncesiz = ezel, kadim
ncesizlik = kdem
ncl = mukaddime
nerme = kaziye
z = zat

zdelik = taayyn
z ile gerektiren = el-Mucib bizzat

znden dolay gerekli = vcib bizatihi

rahmet = acma
resm = izim
resul = eli
risalet = elilik
sanr = birsam
sath = yzey
selb, = yokluk
sevgi = muhabbet
sonradan olma -= hudus
sonradan yaplan = muhdes
sonu = Netice
soru =- istihbar
sz = lfz
subut = gerekleme
sulab = olumsuzluklar
taayyn = zdelik
taksim = blmleme
tanmlama = tarif
tarif = tanmlama
tedahl = giriimlik
tehayyz ----- yer kaplama
tekvin = oluturma
teselsl = zincirleme
tevelld = dou
tmel = klli
tmeller = klliyat
tmevarm = istikra

tr = nevi
Vcib = Gerekli
Vdcib bizzatih, = znden dolay gerekli.
vandet = birlik
varl o yerde olan = hulul eden
varlksal = yucdi
var olanlar = mevcudt
vasat = orta
vahim = kuruntu
vucub = gereklilik
viicad, = varlksal
yaratma = halk
yer = mahal, mekn, hayyiz
yer kaplama = tehayyz
yer kaplam = mtehayyiz
yersel = mahalli
youn = kesif
yok = fni
yokluun dna kmak = huluv
yokluk = ademi, selbi
ynelme = kasd
yklem = sfat
yzey = sath
zahmet = zorunluk
zat = z
zirrirleme = teselsl
zorlama = kasr
zorunluk = zahmet

279

Sayfa

218
222
,....,.. 222
., 223
,.... 223
..... 226
......,,, 230
223
..,"
....,... 240
241
,,- 243
_., 253
263
----,....e
26
...,.. 264
.,

Satr

12
26
38
21
26
11
10
12
30
30
5
6
5
8
19

Yanl
bilinmsinin
izah
ittiyatla
birninin
(zuhrut
zdr
cismlsel
sylyenler
baa
tandid
getirdik'
gerekten
Itudf
Kur'nn
Mptem

Doru
bilinmesinin
izhar
ittifakla
birinin
(zuhruf
szdr
cisimsel
syleyenler
boa
tehdid
getirdii
gerekten
ltuf
szn
Mphem

YANLI - DO RU CETVELI
Sayfa
4
. 4
6
9
16
23
27
32
35
40
40
42
--- 45
46
-- 63
-- 66
70
77
77
85
-- 87
89
..---" 89
89
90
_ 96
96
96
96
103
109

Satr
3

33
13
23
15
11
22
14
20
8
22
22
11
4
22
14
24
13
24
27
9
2
3
30
31
15
24
25
38
36
22

Yanl

Doru

gidilmememsine
gidilmemesine
ilimleri
ilmleri
sonucusunu
sonuncusunu
drdncnn
drdncsn
Kolttn
Kalan
olumlukla
olumlulukla
varla
varla
apack
apak
yuvalan
yuvarlan
meyda
meydana
gereklilik
gereklik
zannedilebilir
zannedelebilir
gelmeze
gelmezse
kullanlmarns
kullanlmamas
mesire
messire
olana
olan
verileme e
verilmee
elikitr
elikitir
dnlebiliniyo : sa dnlebiliyorsa
olmasn
olmasnn
delidir
delildir
mesnedirn
nesnedir
tu-tulm
tulum
tarma
tartma
grtr
grtr
(kudert)
(kudret)
ayerdetmenin
ayrdetmenin
sorular
sorulur
mutezilerin
mutezileri
olmamasnnda,n
olmamasndan
manevviye
ma,neviye

Sayfa
110
111
112
113
113
120
123
124
125
132
137
140
143
144
145
146
146
147
147
148
149
150
150
152
158
161
162
165
169
170
173
177
178
179
180
191
195
214

Satr
10
27
24
20
29
2
28
14
13
8
28
32
19
26
18
3
27
19
30
11
30
7
8
15
4
15
10
3
3
31
7
23
25
19
19
33
1
20

Yanl

Doru

incelenerek
(hdis)
nesneler
harketin
olursa
yoklu u
ebedi
Mslmanlar
art kesmekten
yok
sodnradan
gre
t oplumdan
iltiraza
sie
(muhehayyiz)
kudretlililer
cisin
hadi
nesine
tutumu tur
lezzti
redderen
birincisininkinin
messir
imknszk ndan
dir
filiozoflar
kendisinidir
getti i ne
olurugnluktur
samadmr
Bizimlilerden
gerektirir
mertlik
zuletmez
istadilerin
eson)

incelerek
(hudus)
nesnelerin
hareketin
olursa
yokluunun
edebi
Kerramiye
artn kalkmasndan
yokluk
sonradan
gre
toplamdan
itiraza
ise
(mutehayyiz)
kudretliler
cisim
haydi
nesne
tutmu tur
lezzeti
reddedek
birincisinin
messirin
imknszlndan
bir
filozoflar
kendisidir
getiine
durgunluktur
samadr
bizimkilerden
gerektirir, deriz
cmertlik
zulmetmez
istidlllerin.
son)

Fiyat : 50. TL.