SEKZNC BLM

DNYA TCARETNN
SERBESTLETRLMES:
KRESELLEME VE EKONOMK
BRLEMELER

indekiler

Giri .................................................................................................................................................... 3
ok Tarafl Ticaret Sistemi ................................................................................................................ 4
Dnya Ticaret rgt (DT-WTO) .................................................................................................. 5
DTnn amalar ............................................................................................................................. 6
DT'nn levi ................................................................................................................................... 7
GATT ve DT (WTO) neoklasik teoriye dayanr .............................................................................. 8
DTnn temel faaliyetleri ................................................................................................................ 9
DTnn iki temel kural ................................................................................................................. 10
DTnn ynetim yaps .................................................................................................................. 11
DT: karar sreci ............................................................................................................................. 14
GATTdan DTye varan gelimeler ............................................................................................... 16
GATT (WTO) olmadnda dnya ticareti ....................................................................................... 17
GATT'n Amalar ............................................................................................................................ 18
GATT'n Temel lkeleri .................................................................................................................... 19
GATTn dnya ticaretini serbestletirme mekanizmas .................................................................. 20
GATT ve ticaret grmeleri ............................................................................................................ 21
eitli GATT politika ve uygulamalar ............................................................................................ 25
Uruguay Grmeleri ve DT sonras ............................................................................................. 27
Anlamazlklarn Halli Mekanizmas ............................................................................................... 34
DT( WTO) ile dnya ticareti ........................................................................................................ 35

Giri

II.Dnya savandan sonra ortaya kan dnya ticaretini serbestletirme eilimleri

gnmzde de hzl bir biimde srmektedir. Bu sre iki ayr dorultuda gelime
gstermitir.
Birincisi GATT erevesindeki grmelerle ticaretin serbestletirilmesine dayanan
kresel yaklam, dieri iktisadi birleme hareketlerini kapsayan blgesel yaklam.
I. KRESELLEME
Dnya ticaretini evrensel boyutta serbestletirme abalarna verilen isimdir. Sadece
ekonomik bir kavram olmayp sosyal, siyasal ve kltrel boyutlar da olan bir konudur.
1980-90l yllardan itibaren balayan kreselleme srecinin ekonomik boyutu daha
kabarktr.
Ekonomik kresellemenin byutu dikkat ekmektedir:

Ticari kreselleme

Mali kreselleme

retimin kresellemesi (okuluslu irketler)

Ticari kreselleme sreci 1947de GATTn oluturulmasyla balar.
Ticari kreselleme iki ayr dorultuda gelimektedir:

GATT veya sonradan DT dorulutusundaki oktarafl grmeler

ktisadi birlemeler

ok Tarafl Ticaret Sistemi

Bugnk ok tarafl ticaret sistemi aamada

olumutur:

GATT (Gmrk Tarifeleri ve Ticaret Genel

Anlamas 1948)
Ticaret mzakereleri turlar
1994 Marake Konferans DTnn kurulmas ve
Uruguay Raund Anlamalar

DT (The World Trade Organization)

The World Trade Organization

Centre William Rappard
rue de Lausanne 154
CH1211 Geneva 21
Switzerland
Tel: +41 (0)22 739 51 11
Fax: +41 (0)22 739 54 58
email: enquiries@wto.org
website: www.wto.org
Copyright 2003 Pearson
Slide 8-5

Education, Inc.

Dnya Ticaret rgt (DT-WTO)

WTO, 1 Ocak 1995'te kurulmutur. Uruguay Round'a taraf olan lkeler

15 Aralk 1993'te grmeleri tamamlam ve Fas'n Marake kentinde
Nisan 1994'te "Nihai Karar" bakanlar tarafndan imzalanmtr. 15
Nisan 1994'te ilan edilen Marake Deklerasyonu, Uruguay Round'u
grmelerini onaylam ve Tarifeler ve Ticaret Genel Anlamas
(GATT) altnda gerekletirilen yedi grmenin "dnya ekonomisini
glendirdii ve daha fazla ticaret, yatrm, istihdam ve gelir art
salad"n ilan etmitir. WTO, Uruguay Round'u grmelerinin
ekillendii ve bir anlamadr ve GATT'n devamdr.
WTO, sadece yelik asndan (1994 sonunda 128 ye) GATT'tan
fazla deil, ayn zamanda, uyguland ticari faaliyetler ve ticaret
politikalar asndan da daha geni bir alan kapsamaktadr. GATT,
sadece mal ticaretini kapsarken, WTO mal, hizmetler ve fikri mlkiyet
haklar olarak da bilinen "fikir ticareti"'ni de kapsamaktadr.

DTnn amalar

Ticarette engellerin, kstlamalarn ve

yasaklamalarn kaldrlmas
Dnya ticaretinin kural ve disiplinlere
dayal saydam ve tahmin edilebilir bir
sisteme oturtulmas
Kaynaklarn daha verimli kullanlmas
Ticaretin serbestletirilmesi ve arttrlmas

DTnn temel faaliyetleri

rgtn kapsamna giren (GATTdan devralnan) anlamalarn uygulanmas,

ynetimi ve ileyiinin salanmas.
Yaplacak yeni ok yanl ticaret grmeleri iin bir forum oluturma, ticareti
serbestletirme abalarna yeni alanlar katma.
yeler arasnda kabilecek anlamazlklar abuk ve etkili biimde zmek
zere bir arabuluculuk mekanizmas kurma (Anlamazlklarn zm
Organ).
yelerin d ticaret politikalarn gzden geirme ve deerlendirme (Ticaret
Poltikalarn Gzden Geirme Mekanizmas TPRM, Ticaret Poltikalarn
Gzden Geirme Organ).
Srekli bir kurumsal yap olarak IMF, Dnya Bankas ve bunlara bal
kurulularla yakn ibirlii yapma.
Uluslararas ticaret sisteminin faydalarndan yararanmalar iin gelimekte
olan lkelere ve dnm ekonomilerine yardmc olma.

DTnn iki temel kural

GATTdan devralnan iki temel kural var:

En ok kayrlan lke kural

En ok kayrlan lke kuralna gre, bir ye lkenin

dierinin mallarnn ithaliyle ilgili olarak ona verilen bir
dn ( tarife indirimi gibi ) veya salana bir kolaylk,
ayrm yaplmadan dier btn lkelere de aynen geerli
klnmaldr.

Ulusal ilem kural

Yurt iinde uygulanan vergi ve teki mdahalelerde yerli

mallarla yabanc mallar arasnda bir fark gzetilmeden
hepsine ayn ilem yaplmasn ifade eder.

DTnn ynetim yaps

Bakanlar Konferans (Ministerial Conference)

ye lkelerin ilgili bakanlarndan oluur

En yksek karar mevkidir

En az 2 ylda bir toplanr

Genel Konsey (General Council)

Daha sk toplanr ve tm lke temsilcilerinden oluur

Bakanlar Konferans adndan faaliyet gsterir

Cenevrede toplanr
Genel Direkr

rgt temsil eder ve ilgili bakanlar tarafndan atanr

Konseyler

Mal ticareti

Hizmet ticareti

Ticaretin fikri mlkiyet haklar

eitli komiteler
Ynetim yelik ve konsensusa dayanmaktadr.
Merkezi Cenevrededir.

DTNN KURUMSAL YAPISI

Bakanlar Konferans
Ticaret Politikalarn
Gzden Geirme Organ

Komiteler:
Ticaret ve evre
Ticaret ve Kalknma
Blgesel Ticaret
Anlamalar
demeler Dengesi
Bte, Finans ve
Ynetim
alma Gruplar:
Katlmalar

Mal Ticareti
Konseyi

Genel
Konsey

Anlamazlklarn
Halli Organ

Ticaretle Balantl
Fikri Mlkiyet
Haklar Konseyi

Komiteler:
Pazara Giri
Tarm
Salk nlemleri
Ticarette Teknik Engeller
Subvansyonlar ve Telafi Edici nlemler
Anti-Dumping
Gmrk Deerleme
Mene Kurallar
thalat Lisanslar
Ticaretle Balantl Yatrm nlemleri
Korunma nlemleri

Hizmetler
Ticareti
Konseyi
Komiteler:
Finansal Hizmetler
Ticareti
zel Taahhtler
Ulusal Dzenlemeler
Komitesi
GATS Kurallar
alma Grubu

alma Gruplar:
Devlet Ticari Teekklleri
Sevk ncesi nceleme

oklu Anlamalar
Sivil Havaclk Komitesi
Kamu Almlar Komitesi

GATTdan DTye varan

gelimeler

1930larda dnya ticaretinde youn koruyuculuk ve iktisadi

milliyyetilik hareketleri yaygnlamtr.
Bu durumdan zellikle Batl sanayilemi lkeler ikayetiydi.
1944te Bretton Woods Konferanslarnda IMF ve WB oluturulmutur.
1947-1948 arasnda Havanada toplanan elli kadar lkenin temsilcisi
Uluslararas Ticaret rgt (ITO) oluturulmas karar aldlar.
ITO yasasnda kurumun temel grevinin uluslararas ticaretin
liberalletirilmesiydi. Fakat yasa youn muhalefet nedeniyle lke
parlamentolarndan gemedi.
1948de uluslararas ticaretin liberallemesine ynelik olarak geici
GATT anlamas imzaland ve onun parlamentolar tarafndan
onaylanmas gerekmiyordu.
GATT giderek sreklilik kazand ve Cenevrede bir daimi sekretaryas
oluturulmutur.

GATT'n Amalar

Ticaretin serbestletirilmesi
Engellerin kaldrlmas ve uluslararas ticaretin kural ve
disiplinlere dayandrlmas
effaf ve ngrlebilir bir ticaret sistemi oluturulmas
Miktar kstlamalar yerine tarifeler yoluyla koruma
salanmas
Tarifelerin balanmas ve zaman iinde aa ekilmesi

GATT'n Temel lkeleri

En ok Kayrlan lke Prensibi

Herhangi bir lkeye tannan herhangi bir hak

ya da lehte muamelenin dier ye lkelere de
tannmas

Ulusal Muamele hkm

Yerli rn ile ithal rn arasnda dorudan

veya dolayl olarak vergilendirme veya dier
kesintiler asndan yerli rn lehine ayrmc
bir muamele yaplmamas

GATTn Politika ve lkeleri

A) Koruma Arac Olarak Gmrk Tarifelerinin Tercih

Edilmesi
Yani tarife kotadan daha stndr.
B) GATT ve Haksz Rekabet Uygulamalar
GATT 1947de yer alm,
Dampinge kar anti-damping vergisi yetkisi verilmitir.
hracat subvansiyonlarna kar ithalat lkenin telafi edici
vergi uygulama hakk verilmitir.
Tokyo Grmelerinde Anti-Damping Kodu ve Sbvansiyonlar
ve Telafi Edici Vergiler Kodu benimsenmitir.

GATTn Politika ve lkeleri

C) GATT ve evre Korunmas

Cevre konusunda GATT politikalarna nemli apta eletiri
yaplmtr.
evre konusu Uruguay Grmelerinde ele alnsa da bir karara
varlamamtr.
D) GATT ve Yeni Korumaclk Akm
Bir ye lkenin ihracat, ithalat ye lkede ciddi bir zarara yol
ayor veya byle bir tehlike douruyorsa, bu durumda ithalat
lke hkmeti i piyasasn korumak amacyla kstlayc
nlemler alma hakkna sahip olmutur.

GATTn dnya ticaretini serbestletirme mekanizmas

yel lkeler arasnda belirli aralklarla yaplan ok yanl tarife grmeleri

yoluyla yrtyordu.
Grme teknii karlkl dn (reciprocity) ilkesi olmutur.
Yani belirli mallarn nemli ihracats olan lke veya lke gruplar balca
ticaret ortaklarndan, onlara sattklar mallar zerinde gmrk indirimleri talep
ederler, kar tarafa, onlar da kendi mallarndan dn verirler.
GATT grmelerinde asl pazarlklar ABD ile AB ve Japonya gibi lkeler veya
lke gruplar arasnda yaplmtr.
Belli bal ithalat ve ihracatlar arasnda salanan tarife uzlamalar daha sonra
genel bir tarife anlamasyla tm yelere yaygnlatrlmtr.
Karlkl dn ilkesinin bir istisnas az gelimi lkelerle ilgiliydi. Urugvay
rauduna kadar bunlar karlk olarak bir tarife indiriminde bulunmadan
dnlerden yaralanyorlard. Bu raunddan sonra onlar da srece katlmtr.

GATT Toplantlar

1947 ylnda Cenevrede yaplan ilk toplant ile birlikte 1994

ylndaki son toplants olan Uruguay Toplantlarna kadar
gerekletirilen GATT grmelerinin says sekizdir.
nceki grmeler zellikle ABD ve Bat Avrupa lkeleri
arasnda younlayordu. Sonradan buna Japonya da katld.
Zamanla blgesel ekonomik gruplar olumu ve bu gruplar
toplantlara tek bir szc ile katlmlardr (AB, EFTA, Nordik
Topluluu ve ASEAN).
Kennedy Grmelerile tarife indirimleri tek tek maddeler
zerinde deil, tm tarifeler zerinde belirli oranlardan yaplmas
yntemi benimsendi.

GATT Toplantlar
GATT KONFERANSLARI
Toplant

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

lk konferans, Cenevre, svire

kinci konferans, Annecy, Fransa
nc konferans, Torquay, ngiltere
Drdnc konferans, Cenevre, svire
Dillon Grmeleri, Cenvere, svire
Kennedy Grmeleri, Cenevre, svire
Tokyo Grmeleri, Cenevre, svire
Uruguay Grmeleri, Punta del Este, Uruguay
Doha Grmeleri, Doha, Katar

Sresi
1947
1949
1950-1951
1955-1956
1961-1962
1964-1967
1974-1979
1986-1994
2001-2004

GATT Toplantlar
Yllar

Yer/sim

Katlan Tartma Konular

lke
Says

1947
1949
1951
1956

1. Cenevre Round
2. Annency Round
3.Torquay Round
4.Cenevre Round

23
13
38
26

Tarifeler
Tarifeler
Tarifeler
Tarifeler

1960-1961
1964-1967
1973-1979

5.Dillon Round
6.Kennedy Round
7.Tokyo Round

26
62
102

Tarifeler
Tarifeler ve ant-damping nlemleri
Tarifeler, tarife d nlemler ve
okyanl anlamalar

1986-1993

8.Uruguay Round

123

2001-2004

9. Doha Round

144

Tarifeler, tarife d nlemler

kurallar, hizmetler, fikri mlkiyet
haklar, anlamazlklarn halli,
tekstil, tarm, DT'nn kurulmas
vb
Tarmda, sanayide ve hizmetlerde
kresel ticareti serbestletirmek

GATT Toplantlar

lk toplantlarda yalnz sanayi rnleri ele alnm ve tarife

indirimleri zerinde durulmutur. Zamanla bu alanda snrl bir
ilerleme oldu. rnein, Kennedy Grmelerinde dampinge kar
Anti-Damping Kodu benimsenmi, Tokyo Grmelerinde de ilk
kez tarife d engeller konusu tartlmtr.
En kapsaml Uruguay Grmelerinde ise mal ticaretine ek
olarak, hizmet ticareti, snai ve fikri mlkiyet haklarnn
korunmas ve tarmsal sbvansiyonlarla dier tarife d aralar
tartlmtr.

Uruguay Grmeleri ve DT sonras

1986 Eyll aynda Uruguayn Punta del Este kentinde balam ve

15 Nisan 1994de Fasn Marake kentinde 125 lkenin nihai
anlamay imzalamasyla sonulanmtr.
Balanta grmelerin drt yl srmesi planlanmt. Ancak,
tarmsal sbvansiyonlarn kaldrlmas konusunda ABD ile AB
(zellikle Fransa) arasnda kan gr ayrlklar nedeniyle drt
yl daha uzand.
Burada tarmsal subvansiyonlarla birlikte hizmet ticaretinin
serbestletirilmesi ilk kez tartlmdr.
Ayrca tarife ve tarife d engellerin kaldrlarak yeni
korumacln yaylnn nlenmesi, fikri ve snai mlkiyet
haklarnn korunmas ve resmi ihalelerde yerel firmalar lehine
konulan ayrcalklarn giderilmesi, dier nemli konular arasnda
yer almtr.

Uruguay Grmeleri ve DT sonras

Uruguay Grmelerinin dier bir sonucu da

DTnn kurulmasdr.
Grmelerde GATT 47 szlemesine deiiklik
yaplm ve bu ekilde oluan GATT 94 DTnn
kapsamna alnmtr.

Uruguay Grmeleri ve DT sonras

Grmelerde elde edilen sonular aadaki biimde zetlemek mmkndr:

Sanayi Mallar zerindeki Gmrk Tarifeleri
- Gelimi lkeler sanayi rnleri zerindeki tarifelerde yeniden ortalama
%34 dolaynda bir indirim yapmay kabl ettiler. Bylece bu alandaki
tarife oran Urugvay ncesi %4.7den Uruguay sonrasndaki indirimlerle
%3e drlm olacaktr.
Gnll hracat Kstlamalar
- Genellikle gri alan nlemleri de denen gnll ihracat kstlamalar
veya i piyasa dzenlenmesi anlamalar gibi nlemler 4 yllk bir sre
ierisinde kaldrlacaktr.
Az Gelimi lkeler
- Az gelimi lkelere balayc tarife indirimleri ngrlmtr.
Tarm
- Tarmla ilgili taahhtler grupta toplanmtr: pazara giri, i destekler
ve ihracattaki sbvansiyonlar.

Uruguay Grmeleri ve DT sonras

Tekstil ve Giyim Sektr

Bu mallar zerindeki, ok Elyafllar Anlamasna dayanlarak konulan ihracat
kotalar 10 yllk bir srede daha az kstlayc olan tarifelere dntrlecek ve bu
srede tarifeler de %25 orannda indirilecektir.
Hizmetler Ticareti
Hizmetler alannda liberallemeyi gerekletirmek zere Hizmetler Ticareti Genel
Anlamas (General Agreement on Trade inServices GATS) kabl edilmitir.
Snai ve Fikri Mlkiyet Haklar
1967 Paris Anlamas, 1971 Bern Anlamas, Roma Anlamas ve ilgili dier
anlamalar kabl edilmekte ve ye lkelerin uyacaklar baz standartlar
konulmaktadr.
Miktar Kstlamalar
Kural d olarak belirli durumlarda uygulanabilecek miktar kstlamalarnn
sanayilemi lkelerde 2 yl, gelimekte olan lkelerde 5 yl iinde kaldrlmas
ngrlmtr.
Ticaret Politikalarnn Gzden Geirme Mekanizmas (TPRM)
lk kez bu erevede alacak bir organa yer verilmitir.
Ticaretle likili Yatrm nlemleri
- malat sanayideki yabanc sermaye iletmelerinin uymak zorunda olduklar yerel
malzeme kullanma veya ihrcat yapma gibi zorunluluklar da aamal biimde
kaldrlmaktadr.

WTO ve GATT arasndaki farklar

WTO, sadece GATT'n biraz geniletilmi bir ekli deil, aksine tamamen deiik bir yapya
ve farkl bir karaktere sahiptir. kisi arasndaki temel farkllklar yle sralanabilir;
GATT, herhangi bir kurumsal yaps olmayan ve kuruluundaki amac 1940'ta Uluslararas
Ticaret rgt'n kurmak olan ve bu amala eitli kurallar ieren ok tarafl bir anlamadr,
GATT, geici olarak kurulmu ve 40 yllk bir faaliyetten sonra anlamaya taraf olan
hkmetler GATT' srekli bir anlamaya evirmek istemilerdir. WTO taahhtleri buna karn
srekli bir karakter tamaktadr,
GATT kurallar sadece mal ticaretini kapsarken, WTO mal ticaretinin yannda, hizmetler
ticareti ve ticari nitelikteki fikri mlkiyet haklarn da kapsamaktadr,
GATT anlamas ok tarafl bir araken 1980'lerde yeni pek ok anlama ilave edilerek,
selektif bir yapya dnmtr. WTO'yu oluturan anlamalar ise neredeyse tamam ok
tarafldr ve taahtler yelerin tamamn balamaktadr,
WTO, GATT'a gre anlamazlklarn zmnde daha hzl alan, otomatik mekanizmalara
sahiptir.
1947 GATT anlamas 1995 ylnn sonuna kadar yrrlkte kalmtr ve bu suretle tm GATT
yelerinin WTO anlamasn kabul etmeleri iin gerekli sre salanmtr. Fakat GATT,
"GATT 1994" eklinde WTO anlamasnn bir paras olarak uluslararas mal ticaretini
etkileyen ana hususlar belirlemeye devam edecektir.

26

II. KTSAD BRLEMELER TEORS

GATTn yapt kresel yaklam, uluslararas ticaretin

tm lkeleri kapsayacak genel bir erevede
liberalletirilmesini amalar.
ktisadi birlemeler, siyasal bakmdan bamsz lkeleri
ekonomik ynden birbirine daha baml duruma getirir.
lkeler iktisadi birleme akmlarna katlarak retim
kapasitelerini, kaynak verimliliklerini ve sonuta
toplumsal refah dzeylerini artrmay amalarlar.

27

Trleri:

Gnmzde iktisadi birleme veya gruplama hareketleri

ok deiik ekiller almaktadr. Birlemenin derecesine
gre bunlar aadaki gibi sralayabiliriz:
Tercihli Ticaret Anlamalar: En dar kapsaml iktisadi
ibirlii rneidir. Burada anlamaya ye olan lkeler,
tek yanl veya karlkl olarak belirli mallar zerindeki
gmrk tarifelerinde indirimde bulunurlar (tarife
dnleri verirler).
Serbest Ticaret Blgesi: Bu tr birlemelerde, birlie
ye lkeler, aralarndaki ticarette gmrk tarifelerini ve
miktar kstlamalarn kaldrmakta, fakat birlik dnda
kalanlara kar her biri kendi zel tarifesini
uygulamaktadr.

28

Gmrk Birlii: Burada serbest ticaret blgelerinden

daha ileri bir birleme sz konusudur. yle ki, hem
yelerin kendi aralarndaki ticarette gmrk tarifeleri ve
kotalar kaldrlmakta, hem de birlik dnda kalan
lkelere kar tek bir ortak tarife uygulanmaktadr.
Ortak Pazar: Gmrk birliinden daha ileri bir iktisadi
birlemedir. nk gmrk birliinde olduu gibi
yeler, aralarndaki ticareti serbestletirip da kar
ortak tarife uygularlarken, emek ve sermaye gibi retim
faktrlerinin de blge iinde serbest dolam
salanmaktadr.
29

ktisadi Birlik: ktisadi birleme hareketlerinin en

ileri eklidir. ktisadi birliklerde, ye lkelerin
bireysel makro ekonomik politika izlemedeki
serbestleri bir lde, birlie devredilir. Byle bir
aamaya geilmi olabilmesi iin tek bir para ve
bankaclk sistemi, ortak mali politikalar ve tm
birlik apnda ortak ekonomik politikalar
belirleyecek ve uygulayacak lkeler st bir
organn kurulmu olmas gerekir.
30

Ekonomik birliin bir dier ekli de parasal birliktir. Parasal birlik,

ye lkelerin ulusal paralar arasnda sabit kur ilikisi kurulmasn
ngrmekte, bunun iin de ulusal para ve maliye politikalarnn
uyumlatrlmasn amalamaktadr.
Parasal birlikler ou kez dalgal kur sistemlerinin temel zellii olan
kur deimelerinin, d ticaret ve sermaye akmlar zerindeki caydrc
etkilerini gidermek iin yaplan dzenlemelerdir. zellikle sk
ekonomik ve ticari iliki iinde bulunan lkeler arasnda, bu tr
birliklerin kurulmas yelerin yararna olabilir.

31

Gmrk Birlikleri ve
Serbest Ticaret Blgeleri:

Tercihli ticaret anlamalar birer uluslararas iktisadi

ibirlii rnekleridir. Ancak bunlar rgtsel bir yapya
sahip deildir. Gnmzde iktisadi birleme hareketleri
iine en sk rastlananlar gmrk birlii ile serbest ticaret
blgeleridir. Bunlarn her ikisinde de ye lkeler
arasndaki gmrk tarifeleri ve kotalarn kaldrlmas sz
konusudur. Ancak, gmrk birliklerinde da kar ortak
bir gmrk tarifesi uygulanrken, serbest ticaret
blgelerinde her lke kendi zel tarifesini srdrmektedir.

32

Serbest ticaret blgeleri, yelerin da kar farkl tarifeler

uygulamalar dolaysyla, uluslararas ticareti dolambal yollara
saptrabilir. nk daha nce de belirtildii gibi, birlik dndaki
lkelerden birlik iindeki yksek gmrkl lkeye mal ihra edecek
olan ihracatlar, mallarn nce birlik iinde dk tarifeli lkeye
gnderir ve orada bu dk tarifeleri dedikten sonra, asl
amaladklar yksek gmrkl lkeye re-eksport yaparlar. Byle
dolambal yollara bavurulmas uluslararas ticaret akmlarnn normal
gelimesini bozabilir. Bunu nlemek iin ithalatn kaynan
aratrmak gerekir. Bu ise yerli katk payn kantlayan belgelerin veya
mene ahadetnamelerinin kullanlmasn gerektirir ki, bu da bir
anlamda brokrasiyi artrmaktan baka bir ey deildir.

33

ktisadi birleme hareketleri genellikle, yakn iliki iinde bulunan lkeler

arasnda kurulur. likilerdeki bu yaknlk acaba neleri kapsar?
Corafi yaknlk nemli bir etkendir. Corafi bakmdan uzak lkeler
arasnda tama giderleri nemli bir maliyet sorunu douracandan, gmrk
birliklerinin kurulmas da gleir.
Ekonomik, siyasal ve askeri konularda da yakn ibirlii iinde olmak
gerekir. nemli noktalardan birisi ise lkelerin ekonomik gelime dzeyleriyle
ilgilidir. Yakn ekonomik ibirliinin daha ok, benzer ekonomik gelime
dzeyindeki lkeler arasnda gerekletirildii grlmektedir.
Ayrca, birlii kuracak lkeler arasnda yakn tarihi, sosyal ve kltrel
balar bulunmaldr. Dil, din gibi ortak kltrel deerler, sk ekonomik
ilikiler kurulmasnda nemli derecede etkili olabilmektedir.

34

GMRK BRLKLERNN
EKONOMK ETKLER

Gmrk birliklerinin dourduu etkiler nce, statik ve dinamik etkiler

diye ikiye ayrlr. Statik etkiler, teknoloji ve ekonomik yapnn sabit
kalmas varsaym altnda, retim faktrlerinin yeniden datm
dolaysyla ortaya kacak etkileri ifade eder.
Oysa tek bir piyasann yerine, birleme hareketi ile ortak bir
geni piyasann gemesi, kaynak arzn, retim ynetimini ve
teknolojiyi deitiren bir dizi sonular dourur ki bunlara dinamik
etkiler denmektedir. Statik etkiler bir defalktr. Dinamik etkiler ise
sreklilik gsteren ve ounlukla kalknmay hzlandran etkilerdir.

35

GMRK BRLKLERNN EKONOMK ETKLER

Statik etkiler
Statik etkiler, ekonomik ve sosyal

Fiyat

Ann Fiyat

225
V

Y
Cnin maliyeti+gmrk tarifesi

200

Bnin maliyeti

150
M

D
Cnin maliyeti

100
E

Grafik 1: Gmrk Birliinin Statik Etkileri

Miktar

yaplar sabit kalmas varsaym

altnda, retim faktrlerinin yeniden
dalm dolaysyla ortaya kacak
etkileri ifade eder.
Bir blge iinde ticaret engelleri
kaldrlnca, bu bu blgeyi oluturan
lkeler arasnda d ticaret hacmi
geniler. (Ticaret yaratc etki)
Blge dndan yaplan ticaretteki
daralma meydana gelir.(Ticaret
saptrc etki)

36

II- GMRK BRLKLERNN EKONOMK ETKLER

Statik etkiler
ye lkelerdeki yksek maliyetli

Fiyat

Ann Fiyat

225
V

Y
Cnin maliyeti+gmrk tarifesi

200

Bnin maliyeti

150
M

D
Cnin maliyeti

100
E

Grafik 1: Gmrk Birliinin Statik Etkileri

Miktar

retimin yerine, birlik iindeki daha

verimli lkenin retimi geer. Bu
durum karlatrmal stnlklere
uygundur.
Gmrk birliklerinin dnya refah
zerine net etkisi, ticaret artrc ve
ticaret saptrc etkilerin greceli
byklne baldr.
Ticaret artrc etki, yksek maliyetli
yerli retimin azalmas (retim
kazanc) ve dk fiyattan tketici
tketici rantndaki art (tketim
kazanc) dan oluur.
37

II- GMRK BRLKLERNN EKONOMK ETKLER

Statik etkiler

Fiyat

Ann Fiyat

225
V

Y
Cnin maliyeti+gmrk tarifesi

200

Bnin maliyeti

150
M

D
Cnin maliyeti

100
E

Grafik 1: Gmrk Birliinin Statik Etkileri

Miktar

Ticaret saptrc etki, en verimli reticinin

birlik dnda kalmas ve mallarn ortak
gmrk tarifesine tabi olmas nedeniyle,
birliin bu lkeden yapt ithalatn
durmasndan kaynaklanr.
Bu lke birlik iinde yer alrsa ticaret
saptrc etki olmaz ve refah d
yaanmaz.
Bu durumlar grafik ile aklayalm. A, B,
C gibi lke ve bir mal ele alalm. Sz
konusu lkelerdeki mallarn fiyatlar
srasyla, 225, 150, 100 lira olsun.
Verimlilii en yksek lke C, en dk ise
A olur.

38

II- GMRK BRLKLERNN EKONOMK ETKLER

Statik etkiler
A lkesi ilk aamada yerli retimi

Fiyat

Ann Fiyat

225
V

Y
Cnin maliyeti+gmrk tarifesi

200

Bnin maliyeti

150
M

D
Cnin maliyeti

100
E

Grafik 1: Gmrk Birliinin Statik Etkileri

Miktar

korumak iin %100 orannda ad

valorem vergi uygulasn.
Bnin fiyat 300, Cnin fiyat 200
olur.
A lkesi Bden hi ithalat yapamaz,
tketiminin bir blmn yurt ii
retimden, bir ksmn ise C
lkesinden karlar.
Grafikte SS ve DD, A lkesinin arz
ve talep erisidir.
B ve C lkesinin fiyatlar yatay
dorular ile gsterilmitir.
39

II- GMRK BRLKLERNN EKONOMK ETKLER

Statik etkiler
%100 vergi uyguladnda A

Fiyat

Ann Fiyat

225
V

Y
Cnin maliyeti+gmrk tarifesi

200

Bnin maliyeti

150
M

D
Cnin maliyeti

100
E

Grafik 1: Gmrk Birliinin Statik Etkileri

Miktar

lkesinin tketimi OR miktardr ve

OK miktar yurtii retimle, KR
miktar ise C lkesinden ithal edilir.
A ve B lkesinin gmrk birlii
kurduunu C lkesinin birlik dnda
kaldn varsayalm.
Birlik kurulduktan sonra uygulanan
ortak gmrk tarifesi Ann tarife
oran ile ayn olursa;
C lkesinin mal A lkesinde 200
lira olmaya devam eder.

40

II- GMRK BRLKLERNN EKONOMK ETKLER

Statik etkiler

Fiyat

Ann Fiyat

225
V

Y
Cnin maliyeti+gmrk tarifesi

200

Bnin maliyeti

150
M

D
Cnin maliyeti

100
E

Grafik 1: Gmrk Birliinin Statik Etkileri

Miktar

Birlik iinde B lkesinin fiyat geerli

olacandan C lkesi birlie mal satamaz.
A lkesinin ithalat LT miktarna ykselir
ve bu ithalat tmyle B lkesinden yaplr.
Ann pahal retiminin azalmas ve yerine
Bnin ucuz retiminin gemesi nedeniyle
tketim RT miktar artar.
Bylece ithalattaki toplam art LK+RT
miktar olur. (ticaret yaratc etkidir.)
C lkesinden yaplan KR miktar ithalat B
lkesine kayar. (ticaret saptrc etki)

41

II- GMRK BRLKLERNN EKONOMK ETKLER

Statik etkiler

Fiyat

Ann Fiyat

225
V

Y
Cnin maliyeti+gmrk tarifesi

200

Bnin maliyeti

150
M

D
Cnin maliyeti

100
E

Grafik 1: Gmrk Birliinin Statik Etkileri

Miktar

LK miktar yerli retimin yerine, Bnin

retiminin gemesi nedeniyle refah art
MVI geninin alanna eittir.
Fiyat d sonucu ortaya kan RT
miktar artn refah ykseltici etkisi ise
JYN geninin alanna eittir.
C lkesinin retim maliyeti B lkesinden
EI kadar dk olduundan, bu lkeden
KR miktarndaki ticaret sapmasn
douraca refah d EIJH
dikdrtgeninin alanna eittir.
MVI+JYN>EIJH olduunda net bir refah
art salanr.

42

Dinamik Etkiler:

Ekonomik birleme hareketleri ye lkelerin ekonomik

yaplarnda, retim kapasitesi ve kaynak verimliliklerinde
kkl deiiklikler yapar. Bunlar zaman iinde oluan,
milli geliri, kalknma hzn ve ekonomik refah yakndan
ilgilendiren deimelerdir.
Gmrk birliklerinin dinamik etkileri daha nce
incelediimiz d ticaretin dinamik yararlarnn bir
benzeridir. Bunlarn balcalarn tekrar hatrlayalm:

43

D rekabetin artmas: Gmrk tarifeleri, kotalar ve teki kstlamalar

monopollamay ve verimlilii dk iletmeleri zendirir. Birlik
iinde d ticaret kstlamalarnn kaldrlmas, yerli reticileri d
piyasa rekabetiyle kar karya getirir. Bylece verimlilii dk
reticiler endstriyi terk eder ve ancak rekabete dayanacak kadar
verimli alanlar faaliyetlerini srdrebilir.
lek ekonomileri: retim hacminin geni bir piyasann ihtiyalarn
karlayacak biimde artrlmas, lek ekonomilerinden
yararlanlmasna yol aar. Byk lekli retimin dourduu
maliyetleri drc etkenler isel lek ekonomileri ve dsal lek
ekonomileri diye ikiye ayrlr. Birincisi iletmenin kendisinden
kaynaklanr.

44

Byk lekli retim ekonomileri, birlie katlan ufak lkeler iin

daha byk nem tar. Geni bir i piyasaya sahip lkeler, birlie
katlmadan da bu ekonomilerden yararlanrlar. rnein ABD kendi
iinde zaten bir gmrk birlii gibidir.
Piyasa hacminin genilemesi, ayrca iletme d tasarruflar
dourur. Bunlar iletmenin bal bulunduu endstri dalnn
genilemesinden kaynaklanr.
Teknolojik ilerleme: Gmrk birlikleri, ye lkelerin teknolojik
ilerleme hzlarn ykseltir.
Yatrmlar zendirme: Gmrk birlikleri, kaynaklarn etkinliini,
dolaysyla milli geliri ykseltir. Milli gelirdeki byme de tasarruflar
ve yatrmlar artrr.

45

Belirtmek gerekir ki, gmrk birliklerinin oluturulmas, nc lke

reticilerinin ortak gmrk tarifesinden kanmak amacyla, blge
iindeki yatrmlarn artrmalarna neden olur. Bu tr yabanc sermaye
iletmelerine tarife fabrikalar ad verilmektedir. Nitekim
1960lardan sonra Avrupa Ortak Pazarna akan Amerikan sermayesi
zellikle bu nedene dayanyordu.
Kaynak hareketlilii: ster gmrk birlii, ister ortak pazar biiminde
olsun, birlik apnda emek ve sermayenin hareketliliindeki art,
blge iinde kaynaklarn daha iyi kullanmna yol aar. Bu da
verimlilii ve refah ykseltici bir faktrdr.
Gmrk birliine katlmak, kaynak etkinliini artrmak asndan
ancak ikinci en iyi bir politikadr. Birinci en iyi politika ise tek yanl
olarak tm ticaret engellerini kaldrmaktr.
46

ktisadi Birlik:

Ekonomik btnleme hareketlerinin son aamas iktisadi

birliklerdir. ktisadi birlik, uygulanacak ekonomik,
parasal, mali ve sosyal politikalarn birlik tarafndan ortak
biimde belirlenmesini gerektirir. Ekonomik birlik bazen
bir parasal birlikle tamamlanr.
Ekonomik birlikler, oluturulmas ve srdrlmesi
g kurululardr. Bunun temel nedeni ise ye lkelerin,
mikro ve makro ekonomik politikalarla birlikte, ok geni
alan kapsayan konular hakknda anlamalarn
gerektirmesidir.

47

Siyasal birleme ile iktisadi birlikler arasnda yakn bir iliki vardr.
ou kez siyasi birlemeye giden yolun iktisadi birlemelerden getii
grlmektedir. rnein, 1870de Bismarck, Almanyann siyasal
birliini 1834te Alman prenslikleri arasnda kurulan Zollverein
(gmrk birlii) sayesine gerekletirmitir. ABde Maastricht
Anlamas ile tam bir ekonomik parasal birlemenin salanmas,
oradan da siyasal birlie geilmesi hedeflenmitir.
ktisadi birlik durumunda, yeler arasnda serbest ticaret ve
serbest faktr dolamnn tesinde bir ibirlii ngrlr. rnein
vergi politikalar, para ve maliye politikalar ile sosyal ve teki ulusal
politikalarn uyumlatrlmasn gerektirir.

48

Avrupa Ortak Pazar rneinde ekonomik birlie gei, nce bir tek
pazar oluturulmas ynndeki nlemleri kapsyordu. Bu ise ortak
standartlarn benimsenmesini, baka bir deile, farkl ulusal
dzenlemelerin ortak bir standarda dntrlmesini gerektiriyordu.
Ortak standartlar benimsenmesi gereken konular aadaki gibi
belirtilebilir:
Mal standartlar: Salk normlar, teknik zellikler ve evre
standartlar vs. gibi
Hizmet sektr
Kamunun satnalm ilemleri: Bir ye lkede alan kamu ihalelerine
tm topluluk yeleri katlabilmelidir.
letme hukuku ilkeleri
49

Ortak rekabet kurallar: Ekonomik birlikler, rekabeti snrlandrarak, irketler

aras birlemeleri, yani trstlemeyi zendirici etkiler dourabilir. Topluluk
dzeyindeki reticilere ayn ansn salanmas iin lkeler arasnda rekabeti
bozacak uygulamalarn nlenmesi gerekir.
nsanlarn serbest dolam
Yasal ve ynetsel engeller: letme, vergi, muhasebe, anti trst yasalar gibi
alanlarda uyum salanmal. Ayrca, sna ve fikri haklar yasas, patent yasas
ve ticaret unvan gibi ekonomi ve ticaret alanlarna ilikin yasalardaki
farkllklarn da giderilmesinde zorunluluk vardr.
Avrupa Ekonomik Topluluu (AET), 1992de imzalanan Maastricht
Anlamas ile ekonomik ve parasal birlik kurulmas karar ald. 1999 banda
tek para birimi Euronun uygulamaya konmas ile parasal birlik
gerekletirildi. Bundan sonra ye lkeler bamsz para politikas uygulamaya
son verdiler ve birliin para politikas yeni kurulan Avrupa Merkez Bankas
tarafndan yrtlmeye baland.
50

kinci En yi Teorisi:

Gmrk birlii analizleri gstermitir ki, bir grup lkenin kendi

aralarndaki ticareti serbestletirmeleri, birlik dna kar uyguladklar
tarifeleri srdrdkleri bir durumda lkenin refahn net bir biimde
artrmaya bilir. Yukarda ayrntl biimde incelenen bu fikir daha
sonralar Genel Ekonomi Teorisinde ortaya atlan ikinci en iyi
teorisinin de temelini oluturmutur.
Tam rekabet ve serbest ticaret, dnya refahn en yksek dzeye
kartmas bakmndan en iyi politikadr; o bakmdan bu politikalara
birinci en iyi de denebilir. Tam rekabetin nemli varsaymlarndan
birisi, zel maliyet-sosyal maliyet (ve zel fayda-sosyal fayda)
arasnda bir farkn bulunmamasdr.

51

Ancak bu varsaym ou kez gereklere ters der. nk gerek hayatta zel

monopollar, hkmet mdahaleleri ve retimdeki dsallklar nedeniyle zel
maliyet ve sosyal maliyet (ve zel fayda-sosyal fayda) eitlii
salanamamaktadr. te, tam rekabet koullarnn geerli olmad byle bir
ortamda, yalnzca ticareti serbestletirmekle retimde ve tketimde Pareto
optimumu salanamaz. Bu durumda halen uygulanan kstlamalar
dengeleyecek yeni kstlayc nlemler alnmas, lke refah asndan daha
yararl olabilir. te, tam rekabet ve serbest ticaret politikalarnn (birinci en
iyi) gereklemedii gerek bir ortamda mevcut piyasa engellemelerini
dengeleyecek yeni mdahaleci engellerin konulmas (rnein yeni gmrk
tarifeleri gibi), ikinci en iyi politikalar oluturur.
Ksacas, sosyal ve zel fiyat farkn sfr yapan politikalar birinci en
iyidir. Bunun gereklemedii durumlarda, mevcut seenekler arasnda bu
fark en dk yapanlar da ikinci en iyi politikalar olutururlar.

52

kinci en iyi teorisinin mant yalnzca d ticaretle snrl olmayp, tm

ekonomik politikalara uygulanabilir.
kinci en iyi teorisinin en yaygn uygulama alanlarndan birisi gmrk
birlikleridir. nk burada, baz kstlamalar kaldrlrken (ye lkeler
arasnda tarifelerin kaldrlmas, ticaretin serbestletirilmesi), dier engeller
srdrlmektedir (da kar ortak tarife).
Vinerin 1953te gmrk birlii teorisi zerindeki nc almasndan
sonra teori Meade tarafndan gelitirildi ve 1957de Lipsey ve Lancaster
tarafndan genelletirildi.
Bununla beraber, ikinci en iyi teorisinin koruyuculuu savunmaya
ynelik olarak ortaya atlan bir gr olduu da sylenemez. nk teoriye
gre, belirli koullar altnda (toplumsal maliyetin zel maliyetten byk
olmas) ithalat kstlanmalar toplumsal refah artrr. Dier baz durumlarda
ise (toplumsal maliyetlerin zel maliyetten kk olmas) ithal kstlamalarnn
kaldrlmas lke yararnadr.
53

Kutuplama Teorisi:

Farkl gelime dzeylerinde bulunan lkelerin, mal ve faktr

hareketlerinin serbest olduu bir iktisadi gruba katlmalar durumunda,
serbest piyasa dzeni, bunlar arasndaki gelime dengesizliini artrr.
Bu ynde ynl (kmlatif) hareketler ortaya kar. Bylece zengin
lkeler daha zengin, yoksul lkeler daha yoksul duruma gelirler.
sveli iktisat Gunnar Myrdal tarafndan ortaya atlan bu gr,
kutuplama teorisi diye bilinir.
Kutuplama teorisi yalnz lkeler aras serbest ticarette deil,
ayn lkenin farkl blgeleri arasnda, gelime farklarnn bulunmas
durumunda da kendini gsterir. Birok lkede blgeler arasnda nemli
gelime farklar vardr. rnein Trkiyede Dou-Bat, talyada
Kuzey-Gney sorunu gibi

54