Edib Ahmed Yknek

ve - Atabet l
Hakaayk

Atabet l-Hakaayk 12. asrn ilk yarsnda,

Yknekli Edb Ahmed bin Mahmud tarafndan yazlm manzum bir ahlk kitabdr. Trk ve Acem
lkelerinin melii- emr-i zam Muhammed Dd
spehslr Beg'e sunulmutur.
Edb Ahmed, 11. asr sonlaryla 12. asrn ilk
yarsnda yaam; Arapa'y, Farsa'y renmi;
tefsir, hads gibi slm ilimleri tahsil etmi; takva
sahibi, lim, fzl bir Trk airidir. Gzleri grmeyen bu Karahanl devri Trk airi hakknda
kaynaklarda fazla bilgi yoktur. hreti Ali r
Nev devrine yani 15. yzyln sonlarna kadar
devam etmi ve hayat hakkndaki bilgiler menkbelemitir. Nev, Nesim l-Mahabbe adl eserinde, Edib Ahmed'in mm-zam'm talebesi olduu ve mm- zam tarafndan ok beenildii
eklindeki menkbev malmat kaydeder.
Atabet l-Hakaayk, tpk Kutadgu Bilig gibi
ehname vezninde yani aruzun "feln feln

feln fel" kalbyla yazlmtr. Eserin bamda

yer alan Tanrnn- peygamberin, drt sahabenin,
emr-i zam Muhammed Dd spehslr Beg'in
medhi ve kitabn yazl hakkndaki ksmlar beyitler halindedir (80 beyit) ve gazel tarznda kafiyelenmitir. Asl eser drtlkler halindedir ve her
drtlk mnilerde olduu gibi "aaxa" eklinde
kafiyelenmitir. Her ikisi de Karahanl devrine ait
olan Atabet l-Hakayk ile Kutadgu Bilig'in birbirinden ayran en nemli zellik budur. Kutadgu
Bilig'in beyitler halinde ve mesnev tarznda yazlmasna mukabil Atabet l-Hakaayk drtlkler
halinde ve mnilerin kafiye dzeninde yazlmtr.
Ancak Kutadgu Bilig'de aralarda zikredilen drtlklerin hem vezince- hem de kafiye dzeni bakmndan Atabet l-Hakaayk ile ayniyet gstermesi ilgi ekicidir. Ayn devrin eseri olan
Divn Lgati-'t-Trk'teki drtlkler ise hem hece
vezni ile yazldklar iin, hem de koma tarznda
kafiyelendirildikleri iin farkllk gsterirler.

115
Vezin ve kafiye bakmndan Atabet lHakaayk da ok salam deildir. mleler boldur.
Tam ve yarm kafiyeler yannda bazen yakn seslerin de kafiye olarak kullanld, hatta bazen redifle yetinildii grlr. Msra ba kafiyesinin izleri
Atabet l-Hakaayk'da kutadgu Bilig'den daha
gl olarak devam eder. Birok msralar arka arkaya ayn seslerle balamakta, bilgi ile ilgili drtlklerin ounun banda hep b sesi bulunmaktadr.
Atabet l-Hakayk, bir ahlk ve t kitab olduu iin tamamen hikmet slbu ile yazlmtr.
Kutadgu Bilig'deki slp eitlilii onda grlmez.
ki eserin mahiyete birbirinden farkl olduunu
unutarak birini dierinden stn saymak doru
deildir. Kutadgu Bilig'in t veren ksmlaryla
Atabet l-Hakaayk ed ve slp bakmndan birbirine ok benzemektedir ve biri dierinden aa
deildir. Btn nshalar karlatrarak eseri mkemmel bir ekilde ileyen Reid Rahmeti Arat
Atabet l-Hakaayk'm deeri ve mhiyeti hakknda unlar sylemektedir: "Atabet l-Hakaayk
ayr bblarn balklarndan da anlald gibi,
Trk-slm muhitinin kltr erevesi iinde, fertlerin terbiyesi iin tanzim edilmi olan esslar, olduu gibi, Trke ve manzum olarak tekrarlayan
bir ahlk kitabdr. Eserdeki fikirler ok defa yet,
hadis veya baka Arapa beyitler ile tevsik edilmektedir; biraz zahmetle, iaret edilmemi olanlar
iin de ayn sahada benzer numuneleri bulmak
mmkndr. Mellif burada fikir bakmndan,
kendi itihadndan ziyde, malm olan esslar
gzel bir Trke ile ifde etmekle iktifa etmitir.
Eserin yazld tahmin edilen devirlerde bu
esslar, her okuyann kolaylkla anlayabilecei ve
hafzasnda tutaca bir tarzda, ak bir dil ile ve
manzum olarak neretmenin bu yolun yolcular
iin bir gaye olduu dnlrse, Edib Ahmed'in
bu ii mkemmel bir ekilde baarm olduunu
kabul etmek lzm gelir. Atabet l-Hakaayk'm ne
kadar byk bir ihtiyac karlam olduu eserin

yazld tarihten epeyi bir mddet sonra dahi

bunun yeniden tanzimi ve neri ile uralm olmasndan, birok ediblerin, gerek mellifin kendisinden ve gerek eserinden takdir ile bahsetmelerinden ve nihayet Trk lkesinin muhtelif
ksmlarnda vcda getirilmi olan nshalarndan
iyice anlalmaktadr." (R.R. Arat- AH, s.8), Atabet
l-Hakaayk, slmiyet'ten sonraki eserlerin ounda olduu gibi Tanrya, peygambere, d; t
sahabeye ve eserin sunulduu emre vg ile balar. Sebeb-i teliften (yazl sebebinden) sonra asl
esere girilir. Eserdeki balca konular unlardr:
Bilgi, dil, dnyann dneklii, cmertlik ve hasislik, tevz ve kibir, harislik, kerem, hilim ve zamanenin bozukluu. Bilhassa bilgi ve dilin muhafazas ile ilgili konularda Atabet l-Hakaayk ile
Kutadgu Bilig arasnda byk benzerlikler vardr.
Ancak Atabet l-Hakaayk'n tamamen slm motiflere dayandn ve bu bakmdan Kutadgu
Bilig'den farkl olduunu belirtmek lzmdr.
Atabet l-Hakaayk'm sonunda Edb Ahmed'e
ait olmayan ek vardr. Birinci ek mellifi mehul bir drtlktr. Burada Edb Ahmed'in doutan kr olduu, Atabet l-Hakaayk'm ondrt
bb zere yazld ve bir fil yk altn deerinde
olduu belirtilmitir. kinci ek, Seyf mahlas ile
Trke ve Farsa iirler yazm olan Temr devri
emirlerinden Seyfeddin Barlas'a ait bir drtlktr.
Emir Seyfeddin Barlas, Edb Ahmed'i "edibler
edb" ve "fzllar ba" olarak nitelendirmektedir.
nc ek Arslan Hoca Tarhan'a ait on beyitlik bir
manzumedir. Arslan Hoca Tarhan, Temir ve Ulu
Be zamanlarnda yaam ve devrinin edeb faaliyetleriyle ilgilenmi mhim devlet adamlarndan biridir. Edb Ahmed'in babasnn Mahmud, memleketinin Yknek olduunu ve Atabet
l-Hakaayk'm "Kgar til" ile yani Karahanl
Trkesiyle yazldn Arslan Hoca Tarhan'm
ilvesinden reniyoruz.

Atabet'l-Hakayk'tan:

Bism'llhi'r-rahmni'r-rahm

Tanr'nn Medhi

1. ilahi k hamd ayur men sanga

2. sening rahmetingdin umar men onga

11. aya ek yolmda yiligli odu

12. kel ottn zng yul lmdin nge

lh, pek ok hamdederim sana,

Senin rahmetinden hayr umarm.

Ey phe yolunda koturan! Uyan!

Gel, ateten kurtul lmden nce.

3. senamu ayugay seza bu tilim

4. unara ayaym yan bir manga

13. yaratt ol ugan tnng kndzng

14. udup biri birke yorr ng songa

vebilir mi seni bu dilim?

Gcm veyim, yardm et bana.

Yaratt kaadir Tann geceni, gndzn,

Uyup birbirine yrr n, sonu.

5. sening barlkmgka tanukluk birr

6. cemad canvar ugan ygrgen nenge

15. tnetr tnngni knng kiterip

16. tnng kiterip baz yarutur tanga

Senin varlna tanklk verir

Canl, cansz, uan, kouan her ey.

Gndzn giderip karartr geceni,

Geceni giderip yine aartr tan.

7. sening birlikingke delil arkagan

8. bulur bir neng ire deliller minge

17. lgdin tirig hem tirigdin lg

18. karur krr sen mum ked anga

Senin birliine delil arayan

Bir ey iinde bulur binlerce delil.

lden diri, diriden de l

karr; gryorsun, bunu iyi dn.

9. yok erdim yarattg yana yok klp

10. ikin bar klur sen mukir men munga

19. bu kudret idisi ulug bir bayata

20. lglerni tirgzmek asan anga

Yok idim, yarattn; yine yok klp

Tekrar var edersin; inandm buna.

Bu kudret sahibi Tanr, ulu, bir;

lleri diriltmek ona kolaydr.

Bilgi
31. biligdin urur men szmke ula
32. biligligke ya dost zngni ula
33. bilig birle bulnur sa'adet yol
34. bilig bil sa'adet yolm bula

39. sngekke yilig teg erenke bilig

40. eren krki akl ol sngekning yilig
41. biligsiz yiligsiz sngek teg hali
42. yiligsiz sngekke sunulmaz elig

Bilgiden vururum szme temel,

Bilgiliye ey dost, bala gnl.
Bilgiyle bulunur saadet yolu,
Bilgi bil, saadetin yolunu bul.

Kemikte ilik gibidir insana bilgi,

nsan zneti akl, ilik kemiinki.
Cahilin iliksiz kemik gibidir hli,
liksiz kemie kimse uzatmaz eli.

(*) Metin; Arat nerinden aynen alnmtr.

51. bilig birle alim yokar yoklad

52. biligsizlik erni kerdi kod
53. bilig yind usanma bil ol hak resul
54. bilig cinde erse siz arkang tidi

63. biliglig kii kr bilr i din

64. bilip iter ini knmez kidin
65. kamug trlg ite biligsiz ong
66. kn ol angar yok ong anda adm

Bilgi ile lim yukar ykseldi, - Bilgisizlik insan brakt geri. Bilgi
ara, usanma, bil ki hak Resul, Bilgi
in'de olsa arayn dedi.

Bilir i vaktini bilgili kii, Piman

olmaz, bilerek yapar ii. Her trl ite
cahilin ksmeti Pimanlktr; ona yok
bundan bakas.

59. biligsizke hak sz tatgsz err

60. angar pend nasihat asgsz err
61. ne trlg argsz arr yumakm
62. cahil yup anmaz argsz err

71. bilig birle bilnr trtgen idi

72. biligsizlik ire kan hayr yidi
73. bilig bilmegendin bir anca budun
74. zelgin but itip idim bu tidi

Bilgisize hak sz tatsz olur t,

nasihat faydasz olur. Nasl kirli
temizlenir ykamakla; Cahil
temizlenmez, hep pis olur.

Bilgiyle bilinir yaratan Tanr,

Bilgisizlikten nerde, gren hayr?
Bilgi bilmemekten nice insanlar
Elleriyle put yapp Rabbim dedi.

Dil
79. eitgil biliglig neg tip ayur
80. edebler ba til kdezmek tiyr
81. tiling bekte tutgl tiing smmasun
82. kah ksa bektin tiingni syur

103. tili yalgan erdin yrak tur teze

104. ker sen me umrng knilik ze
105. az til bezeki koni sz turur
106. koni szle szni tilingni beze

it, bilgili neler deyip syler,

Edebin ba dili gzetmek der.
Dilini sk tut, diin krlmasn.
Eer ksa dilin, diini krar.

Dili yalan yerden rak dur, kan;

Geir sen de mrn doruluk zre.
Az dil bezei doru sz olur,
Doru szle, sz ve dilini ssle

83. sanp szlegen er szi, sz sa

84. k yangagan til, unulmaz ya
85. szng bolag dma yga tut tiling
86. yeter baka bir kn bu til bolag
Szn iyisi dnp sylenen; ok
konuan dil, g yetmez dman. Boa
sz harcama, pek tut dilini, Bel aar
bana bu dil bir gn.
87. hiredlgmu bolur tili bo kii
88. telim baru yidi bu sz til bo
89. ktrme erni tilin bil bu til
90. baktursa btmez bter ok ba
Akll m olur dili bo kii? Pek ok
ba yedi bu sz dil bou. Kzdrma
insan dille; nk dil Yaras onmaz,
onsa da ok yaras.

111. koni sz asel teg bu yalgan basal

112. basal yip actma az yi asel
113. bu yalgan sz ig teg koni sz ifa
114. bu bir sz ozak urulm mesel
Yalan soan gibi, baldr doru sz.
Bal ye, soan yeyip actma az.
Yalan sz hastalk, doru sz if,
Bul sz, eskilerden vurulmu bir iz.
115. koni bol knilik kl atan koni
116. koni tiy bilsn kiiler sini
117. knilik tonm ked kodup erilik
118. kedim ton lalus knilik ton
Doru ol, doruluk kl, doru ad al;
Doru diye bilsin insanlar seni.
Doruluk donun giy, erilii koy,

Giyimin iyisi doruluk donu.

Zamane
127. mecaz bold dostluk hakikat kan
128. minger dostta biri bulunmaz koni
129. krek kiining ii gadr err
130. koni dostung erse ta, bil mum

151. kan emr- ma'ruf klur, edg er

152. kan kend edg kii turgu yir
153. yirer sen zamanangn, halkn kodup
154. zamanangn yirme kiisini yir

Mecaz oldu dostluk, hakikat hani?

Bin dosttan biri, bulunmaz doru.
Pek ok kii iten vefasz olur,
Doru dostun olsa, dtan, bil bunu.

Hani emr-i mruf klan iyi er?

Hani iyi kiinin duraca yer?
Yerersin zamaneyi, halk koyup,
Zamaneyi yerme, insann yer.

139. ajun told udvan vefa cevr bile

140. kam bir vefalg bar erse tile
141. sen artak sen anm ajun artad
142. nelk bu ajunka klur sen gile

163. uvut yitti yindip bulunmaz yd

164. halal yigli kan, krnmez bod
165. halal kend kayda bu kn, kan kim
166. haramm yiyrde haram tip yidi

Dnya doldu dmanlk, cef, cevr ile,

Hani bir vefal? Var ise dile.
Sen bozuksun; ondan dnya bozuldu.
Niin sitem klarsn bu leme?

Utan gitti, aransa bulunmaz kokusu;

Hell yiyen hani, grnmez izi.
Hellin kendi nerde bugn, hani?
Kim haram yerken, haram diye yedi?

143. garib erdi islam garib bold baz

144. ibadet riya bold abid mecaz
145. harabat oram bolup abadan
146. harab bold mescidi budun bi-nemaz

167. budun mallg erke urup yzlerin

168. tz kul klurlar azad zlerin
169. kim ol malsz erse ol erni krp
170. yz evrp keerler yumup kzlerin

Garip idi slm, garip oldu yine,

ibdet riya oldu, kullar mecaz.
Meyhane evresi oldu mmre,
Harap oldu mescit, millet beynamaz.

Millet zenginlere dnp yzn,

Hepsi kleletirir azat zn.
Nerede bir yoksul grse birisi,
Yz evirip geer yumup gzn.

147. amel kodd alim ve zahid vera

148. arif raks karp iter ho sena
149. bidat'm yggh kii kalmad
150. anm knde arta turur bida

171. aya malka suk er, yakin bil, bu mal

172. bu kn kadgu sakm, yarn yk vebal
173. haram erse malng azab ol song
174. hisab ol eer bolsa malmg halal

Ameli brakt lim, takvay zahit,

Arif raks karp ho sem eder.
Bid'ati men eden kii kalmad,
Ondan her gn artp durur bu bid'at.

Ey haris kimse! yi bil ki bu mal

Bugn kaygu endie, yarn yk vebal.
Haram ise maln azaptr sonu;
Hesap var, eer olsa maln hell.