Güzel Sanatlar

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2416

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1402
GZEL SANATLAR
Yazarlar
Prof. F. Gonca LBEY DEMR (nite 3)
Do.Dr. Deniz ZKUT (nite 4)
Do. Kemal ULUDA (nite 5)
Do. Burak TZN (nite 6, 7)
Do. Erol PEKL (nite 8)
Yrd.Do.Dr. Hakan SAVAfi (nite 1, 9, 10)
r.Gr.Dr. Fatma OKUMUfi (nite 2)
Editr
Yrd.Do.Dr. Hakan SAVAfi
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Dr. Kadriye Uzun
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. Nursel Grer Bozkartal
Dil Yazm Danflman
Okt. Sebahat Yaflar
Kitap Koordinasyon Birimi
Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Gzel Sanatlar
ISBN
978-975-06-1089-9
2. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 15.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Ocak 2013
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................ viii
Sanat ve Sanatn Snflandrlmas...............................................2

SANAT NEDR? ..............................................................................................
Yanstma Kuram ...........................................................................................
Anlatm Olarak Sanat ...................................................................................
Biimci Kuram ...............................................................................................
SANATIN fiLEV............................................................................................
ZANAAT VE SANAT......................................................................................
Estetik Nesneler ve Ynelim ........................................................................
SANATIN TRLER VE SINIFLANDIRILMASI...............................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
5
9
11
12
14
15
16
20
22
23
24
24
24
25
Edebiyat .................................................................................... 26
EDEBYATI ANLAMAK .................................................................................
Edebiyatn Tanm .........................................................................................
EDEBYATIN GELfiM EVRELER ................................................................
Szl Kltre Dayal Edebiyat......................................................................
Yazl Kltre Dayal Edebiyat .....................................................................
Elektronik Ortama Dayal Edebiyat..............................................................
EDEBYAT ESERLERNN TEMEL GELER ................................................
Dil .................................................................................................................
Yazar ..............................................................................................................
Okur ...............................................................................................................
Metin ..............................................................................................................
METN TRLER ............................................................................................
Szl Kltrde Edebiyat Trleri ...................................................................
Yazl Kltrde Metin Trleri........................................................................
Elektronik Ortama Dayal Metin Trleri ......................................................
EDEBYAT VE ELEfiTR ...............................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
2. NTE
27
27
28
28
30
31
33
33
34
35
36
36
37
39
42
43
44
46
47
47
47
48
Resim Sanat............................................................................. 50
RESM SANATININ TANIMI, RESM NEDR? ZG / PERSPEKTF /
KOMPOZSYON / RENK / MODLE .............................................................
TARHSEL SRETE RESM SANATI ...........................................................
1. NTE
51
54
3. NTE
iv
indekiler
Erken alardan Modernizme Kadar Resmin Serveni ..............................

Modernist Resim Anlayfl..............................................................................
1960 Sonrasndan Gnmze Resim Sanat ................................................
RESM SANATININ KULLANILAN TEKNKLER VE
KONULARI BALAMINDA DEERLENDRLMES .....................................
Resmin alfllan Yzeye Bal Olarak Tanmlanmas ...............................
Tuval zeri Resim: Yal Boya /Akrilik.................................................
Kt zeri Resim: Suluboya / Pastel / Guafl / Karakalem /
Fzen / Lavi / Baskresim ......................................................................
Baskresim................................................................................................
Duvar zeri Resim: Fresk (Fresko) /Tempera /Seramik / Mozaik .....
Cam zeri Resim (Vitray) .......................................................................
Resmin Konularna Bal Olarak Tanmlanmas ........................................
Manzara ..................................................................................................
l Doa .................................................................................................
Portre .......................................................................................................
plak.......................................................................................................
Desen .......................................................................................................
Soyut ........................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
4. NTE
63
63
64
64
66
67
67
67
68
68
69
69
70
70
72
75
76
76
77
77
78
Mimari....................................................................................... 80
MESLEK VE SANAT OLARAK MMAR ........................................................
MMARLIK - MEKN LfiKS VE MMARDE MEKN ALGISI ................
TASARIM - MEKN LfiKS VE MEKNIN TASARLANMASI ....................
MMARDE BALAM KAVRAMI...................................................................
MMAR - ESTETK LfiKS .........................................................................
MMARDE TEMSL ARALARI.....................................................................
MMARDE BM VE MMARLIIN TEKNK TEKNOLOJK BOYUTU.....
MMARNN GELfiM...................................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
nternet Kaynaklar........................................................................................
5. NTE
54
57
61
81
83
86
89
92
96
97
102
106
110
111
111
112
113
119
119
Heykel Sanat ........................................................................... 120

HEYKEL
HEYKEL
HEYKEL
HEYKEL
SANATININ
SANATININ
SANATININ
SANATININ
TANIMI ......................................................................
TARHES.................................................................
DER SANAT DALLARI ARASINDAK YER..........
TRLER.....................................................................
121
122
134
134
indekiler
Fiziksel-Varlksal Nitelik-Ontolojik Asndan Heykel Sanat .....................

Ktlesel - Boyutlu Heykeller ............................................................
Kabartma - Rlyef Heykeller .................................................................
Konu - Ama Asndan Heykel Sanat ......................................................
Ssleme Heykeller .................................................................................
Ant Heykeller ........................................................................................
Estetik Obje Heykeller ...........................................................................
fllev Asndan Heykel Sanat .....................................................................
Dinsel Heykeller ....................................................................................
Askeri Heykeller......................................................................................
Sivil Heykeller ........................................................................................
Teknik ve Biimsel Adan Heykel Sanat .................................................
Yontma - Oyma Heykeller ....................................................................
Modelleme - Biimleme Heykeller .......................................................
Dkm Heykeller....................................................................................
nfla - Yaplandrma - Birlefltirme Heykeller ........................................
Malzeme Asndan Heykel Sanatn ............................................................
Seramik Heykeller ..................................................................................
Ahflap Heykeller......................................................................................
Tafl Heykeller .........................................................................................
Metal Heykeller ......................................................................................
Dier Malzemelerden Heykeller ............................................................
GNMZDE HEYKEL SANATI VE ANLAMI.............................................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden ..........................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................
Resim Kaynaklar...........................................................................................
134
135
135
136
136
136
137
137
137
138
138
139
139
139
140
140
141
141
142
143
144
145
146
148
151
152
152
153
153
154
155
Mzik......................................................................................... 158
MZN BOYUTLARI VE TEMEL UNSURLARI .........................................
Mziin Temel Aralar ...............................................................................
cra Aralar: Ses ve alglar.........................................................................
Ritim ...............................................................................................................
Mziin erik Aralar ................................................................................
Melodi .....................................................................................................
Armoni ....................................................................................................
Tonalite ...................................................................................................
MZKAL DOKU...........................................................................................
AVRUPA KLASK MZ ............................................................................
Bafllca Klasik Mzik Formlar ......................................................................
Konerto ..................................................................................................
Uvertr .....................................................................................................
Suit ...........................................................................................................
Senfoni .....................................................................................................
Operet ......................................................................................................
159
162
165
167
168
168
169
170
170
172
177
177
178
178
178
179
6. NTE
vi
indekiler
Opera ......................................................................................................
MZN BUGN VE YARINI ..................................................................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
7. NTE
Dans .......................................................................................... 190

DANS VE DANSIN UNSURLARI ...................................................................
Dans ............................................................................................................
Koreografi ......................................................................................................
Efllik................................................................................................................
Sahne Donanm............................................................................................
DANSIN BOYUTLARI....................................................................................
letiflim Arac Olarak Dans............................................................................
Toplumsal Bir Olgu Olarak Dans ................................................................
Dinsel Bir Olgu Olarak Dans .......................................................................
Sanat Olarak Dans .......................................................................................
DANS TRLER..............................................................................................
Bale ................................................................................................................
Romantik Bale .........................................................................................
Klasik Bale...............................................................................................
adafl Bale .............................................................................................
Modern Dans ................................................................................................
Postmodern Dans ..........................................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
8. NTE
179
179
182
185
186
187
187
188
188
191
192
193
196
197
198
198
198
200
205
207
207
208
209
210
210
212
213
214
215
216
216
217
217
Tiyatro ...................................................................................... 218

TYATRONUN KAYNAI .............................................................................
TYATRO SANATI - DRAM SANATI ............................................................
TYATRO TRLER ......................................................................................
TYATRONUN TARHSEL GELfiM ............................................................
TRK TYATROSU ........................................................................................
Geleneksel Trk Tiyatrosu ...........................................................................
Bat Etkisindeki Trk Tiyatrosu....................................................................
1839-1923 Dnemi : Tanzimattan Cumhuriyete Trk Tiyatrosu ................
1923ten Gnmze: Cumhuriyet Dnemi Trk Tiyatrosu ........................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
219
221
222
225
229
229
230
230
231
233
235
236
236
vii
indekiler
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 237

Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 238
Sinema ........................................................................................ 240
SNEMA NEDR? ............................................................................................ 241
Cinematographe ............................................................................................ 242
Sinemann Yeniden Keflfi.............................................................................. 244
FLM DL VE ESTET................................................................................ 245
Senaryo ......................................................................................................... 246
Mizansen ........................................................................................................ 248
ekim ............................................................................................................. 251
Kurgu ............................................................................................................. 251
YEDNC SANAT .......................................................................................... 254
Geleneksel ve adafl Anlat Sinemas ....................................................... 257
zet................................................................................................................ 263
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 265
Yaflamn inden............................................................................................ 266
Okuma Paras .............................................................................................. 267
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 268
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 268
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 269
9. NTE
Modernizm ve Sanat ............................................................... 270
10. NTE
MODERN, MODERNTE VE MODERNZM..................................................

Modernizmi Hazrlayan Toplumsal ve Felsefi Koflullar .............................
SANATTA MODERNZM ...............................................................................
Sanat Karflt Sanat ve Avangard (nc Sanat) ...........................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
271
272
275
285
295
299
300
301
301
302
303
viii
nsz
nsz
Elias Canetti'nin (1905-1994) "Krleflme" adl roman adafl dnya edebiyatnn
baflyaptlarndan, ant romanlarndan biridir. Canetti, tm hayatn bilime adamfl
olan roman kahraman Prof. Kien'in ve onunla birlikte tm bir an; XX. yzyln
krleflmesini anlatr: nsann insana karfl, hayata karfl krleflmesi; duygudaki,
dflncedeki krleflme ve giderek toplumun krelmesi, krleflmesi... Romann bir
blmnde, Prof. Kien karanlk, khne, ykk dkk bir apartmana girerken adn
hemen o anda koyamayaca bir tedirginlik, korku yaflar. Yaflad bu korkuyu
daha sonra flyle anlatr: "(...) Demek ki o iren glgeyle rkin izgiler, apartman kapsnn parmaklklarna aitti. nsan adn koyabildii anda nesneler tehlikekli bylerini yitiriyorlard. lkel insan herkesin ve her fleyin adn yanlfl koyard.
Bu yzden de evresi korkun bir by zinciri ile sarlyd. Tehlikede bulunmad yer ve zaman yoktu. Bilim bizi hurafe ve bofl inanlardan kurtard. bilim
her zaman ayn adlar kullanr, bylece de gerek nesneleri gsterir."
Bilim dili ve bu dilin netlii, kesinlii bizi korkularmzdan kurtard.
Bilinmeyenin, yani adlandrlmamfl olann ya da yanlfl adlandrlmfl olann tehlikeli korkusundan kurtulmamz bilime borluyuz. Ancak insann evresindeki dnyay
yalnzca bilimle adlandrp, anlamlandrmas beraberinde krleflme tehlikesini de
getiriyor. Elias Canetti bu tehlikeyi yine Prof. Kien'in azndan flyle dile getiriyor: " (...) Ne var ki bilimsel belleinin bedelini tehlikeli bir eksiklikle dyorsun.
evrende olup bitenleri gremediin gibi kendi yaflantlarna da belleinde yer
yok. Duygu bellei diyebileceim bellek sanat kiflide vardr. Evrensel insan
ancak bu ikisinin biraraya gelmesiyle oluflur."
inde yafladmz dnyay, evreni, insan aklamann, anlamann, yorumlamann yolu bilim, felsefe ve sanattan geiyor. Ancak sanatn dili, bilim ve felsefeden farkl olarak insan tek boyutlu olarak deil tm ynleriyle, tm boyutlaryla
ele alan ve anlayp, anlatmaya alflan tek dil... Felsefede insan ve insann anlam
dnyas kavram dzeyinde yer alrken bilim de insan yalnzca ele ald ynyle
anlayp, aklamaya alflyor. Psikoloji insan psikolojik bir varlk olarak, sosyoloji ise toplumsal bir varlk olarak ele alp, arafltryor vb. Oysa sanatn dili insan
hem kavram dzeyinde hem de fizyolojisinden kimyasna, toplumsal varlndan
psikolojisine kadar tm ynleriyle, bir "btn" olarak, btncl bakfl asyla
anlamaya ve anlatmaya alflyor. Bu nedenle Canetti'nin deyimiyle "evrensel
insan"a giden yol sanattan geiyor, insann evrensel deerini sanat ortaya karyor.
Resimden mzie, edebiyattan mimariye, sinemadan tiyatroya, dansa ve heykele
kadar her sanat dalnn kendine zg bir gereci ve bu gerele kendini ifade edifli
farkl farkl... Baflka bir deyiflle her sanatn kendine zg bir dili var. Ancak sonuta hepsinin, tm sanat dallarnn amac ayn: Yaflam, insan anlamak, yorumlamak
ve yeni bir adan idrak etmemizi, grmemizi salamak. Elinizdeki bu kitap,
evrensel insana giden yolda sanat ve sanatn dallarn; her bir sanat dalnn
kendine zg dilini, kulland gereleri, ifllevini, neden sanat olduunu ya da o
nsz
sanat daln sanat yapan temel nitelikleri ve br sanat dallaryla arasndaki fark,
etkileflimi daha yakndan tanmanza yardmc olmay amalyor.
Farkl sanat dallarn ayr ayr ele alp inceleyen pek ok kitap olmasna ramen
"Gzel Sanatlar" bafll altnda belli bafll sanat dallarn biraraya getirerek toplu
bir bakfl sunmaya alflan ve bylece alannda nemli bir eksiklii giderdiini
dflndmz bu kitabn hazrlanmasnda nclk eden Prof. Dr. Levend Kl'a,
emei geen tm yazarlarmza ve alflanlara sonsuz teflekkrlerimi sunarm.
Editr
Yrd.Do.Dr. Hakan Savafl
ix
GZEL SANATLAR
Amalarmz
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Sanat nedir? sorusuna verilmifl farkl yantlar aklayarak bu soruya yant
arayan sanat kuramlarn tanmlayabilecek,
Sanatn ifllevini gerekeleriyle aklayabilecek,
Zanaat ve sanat arasndaki ayrm deerlendirebilecek,
Sanatn trlerini ve nasl snflandrldn aklayabilecek bilgi ve becerilere
sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Sanat
Zanaat
Yanstma
Anlatmclk
Estetik
Biimcilik
indekiler
Gzel Sanatlar
Sanat ve Sanatn
Snflandrlmas
SANAT NEDR?
SANATIN fiLEV
ZANAAT VE SANAT
SANATIN TRLER VE
SINIFLANDIRILMASI
Sanat ve Sanatn
Snflandrlmas
SANAT NEDR?
20. yzyl sanatnn nde gelen isimlerinden birisi olan spanyol ressam ve heykeltrafl Pablo Picassoya (1881-1973) Sanat nedir? diye sorulduunda, flu yant verir: Benden sanatn ne olduunu sylememi bekliyorsunuz, bunu bilseydim kendime saklardm!
Sanat nedir? sorusu ilk bakflta sormaya gerek bile duymayacanz kadar basit ya da kolay bir soru gibi grnebilir. Oysa bu soru; sanatn anlamnn ne olduu sorusu, binlerce yldan bu yana sanatlarn, bilim insanlarnn, filozoflarn, sanat tarihilerinin arad fakat tam olarak yantlayamadklar bir sorudur.
Sanatn gerei, kelimelerle ifade edilemez, hatta sanat, sz ile ifade edilmeyi
kabul etmez, ancak yaratc yetenee sahip sanatlar tarafndan anlafllabilir diyen
de vardr, sanat tanmlama abasn, ahmak bir adamn gnefl fln krekle torbaya koymaya alflmasna benzeten de... Her ne kadar Picasso ne olduunu bilmediini aka itiraf etse de sanatn, gerei anlamamz salayan bir yalan olduunu syler. Picasso ile ayn kanda olan bir baflka kifli de Hakikat yznden lmemek iin elimizde sanat var, sanatn z belli trden bir yalandr. diyen ve yaflam katlanabilir klan tek fleyin sanat olduunu syleyen nl Alman dflnr Nietzschedir (1844-1900). Hem bir sanat hem de filozof olan Jean Paul Sartrea
(1905-1980) gre de sanat eseri gerekdfl bir fleydir nk sanatn alanndaki gzel (estetik) kflkrtlmfl bir hayaldir. rnekler oaltlabilir: talyan flair ve yazar
Cesare Pavese (1908-1950) iin sanat (edebiyat) hayatn saldrlarna karfl bir savunmadr. nl Rus yazar Lev N.Tolstoya (1828-1910) gre, insann daha nce
hissetii, bildii bir duyguyu kendinde canlandrdktan sonra ayn duyguyu baflkalarnn da duyabilmesi iin hareket, izgi, renk, ses ya da szcklerle belirlenmifl
biimler aracl ile onlara aktarmasdr sanat... Nobel Edebiyat dl almfl bir
baflka nl Rus yazar Aleksandr Soljenitsine (1918-2008) gre ise sanat insann
lm korkusu ile lm korkusundan daha da beter olan anlamszlk korkusunu aflma abasdr. Modern sanatn nc ismi Marcel Duchampa (1887-1968) gre, sanat, bamllk yapan bir hap-ila iken; modern resimde soyut dflavurumculuun
nemli ismi Jackson Pollocka (1912-1956) gre sanat, varolmann bir yoludur.
Vincent Van Gogh (1853-1890) da sanat, insann gerekten yafladn, varolduunu hissettii tek zaman olarak tanmlar.
Gzel Sanatlar
Resim 1.1
Sanatn gerei
anlamamz
salayan bir yalan
olduunu syleyen
Picassonun
konusunu spanya
i savaflndan alan
Guernica (1937)
adl tablosu,
modern sanatn
dilinde savafln
anlamszlna ve
insanlk dfllna
dair sylenmifl en
doru
yalanlardan birisi
olarak kabul edilir.
Resim 1.2
Sanat insann
gerekten
yafladn hissettii
tek zaman olarak
tanmlayan
Hollandal ressam
Vincent Van
Goghun (18531890), lmnden
bir yl nce,
1889da yapt
Selvilerle Msr
Tarlas adl resmi.
Bu tanmlar da gsteriyor ki, Sanat nedir? sorusuna net, ak bir yant veremememizin temel nedeni, elimizde sanat kavramnn anlamn belirleyecek nesnel ltlerin olmayfldr. Bu nedenle olsa gerek, Avusturyal yazar Ernst Gombrich
(1909-2001), tm dnyada pek ok dile evrilmifl, zellikle sanat eitimi alanndaki temel kaynaklardan birisi olma niteliini taflyan Sanatn yks adl nl kitabnn hemen giriflinde aslnda sanat diye bir fleyin olmadn yazar ve ekler: Aslnda sanat diye bir fley yoktur, yalnzca sanatlar vardr.
1. nite - Sanat ve Sanatn Snflandrlmas
Gombrichin bu szleri, bir olgu olarak sanatn varln yadsmak amacn gtmez. Onun niyeti, sanatn genel geer bir tanmnn yaplamayacan anlatmaktr.
Sanatn ne olduu, neyin sanat olup neyin olmad Antik adan, Platondan bafllayarak gnmze kadar devam eden bir tartflmadr. Sz konusu bu tartflma sanat kavramnn kendisine yneltilen Sanat nedir? sorunun yan sra Sanat kimdir?, Sanat eseri nedir, zellikleri nelerdir? gibi kavram oluflturan gelere ynelik sorularla dallanp budaklanarak srer gider. Sanat nedir? gibi iinde binlerce
yln birikimini, deiflimini taflyan bir soruya bir rpda, kuflatc, eksiksiz bir yant
verilemez. Sanat, doaya eklenmifl insandr. gibi zdeyifl benzeri tanmlar da,
Sanat, dinleyen ve seyredende estetik bir zevk ve heyecan yaratan; gereklii
sembolik, uzlaflma dayanan ve karfllksz bir biimde taklit ve ifade eden eser ve
hareketlerdir. gibi farkl grflleri uzlafltrmaya alflan eklektik tanmlamalar da
sanatn ne olduunu tam olarak, eksiksiz yantlamay baflaramaz.
Sanatn tanm iinde yaflanlan aa, toplumdan topluma, kltrden kltre
hatta kifliden kifliye deiflmesine ramen sanat tarihine baktmzda grdmz
fley, her fleye ramen sanatn zn bulmaya ve bir flekilde tanmlamaya alfllddr. Aslnda sanat kuramlar bafll altnda toplanan eflitli kuramlar da sanatn
zn, btn sanat yaptlarnda bulunan ortak zellii, z bulduunu iddia eden
kuramlar olarak grlebilir. Sanatn tarihsel geliflim srecini gz nnde tuttuumuzda, bilinen en eski sanat kuramnn yanstma kuram olduunu syleyebiliriz.
Anlatm olarak sanat (ya da anlatmclk) ve biimci sanat kuram ise yanstma kuramndan sonra gelifltirilen kuramlardr.
Yanstma Kuram
Sanat tarihinin bilinen en eski ve kkl sanat kuramdr. Sanat nedir? sorusuna
verilen ilk yant, sanat bir yanstma, benzetme ya da taklit (mimesis) olarak grme eilimindedir. Yanstlan, benzetilen, taklit edilen fley ise doadr, hayattr, insandr; ksacas adna gereklik dediimiz her fleydir. Kuramn z, sanatn gereklii yansttdr fakat her sanatnn, dflnrn gereklik kavramndan anlad
fley de farkl olduu iindir ki, tek bir yanstma kuramndan deil, tarihin farkl dnemlerinde gelifltirilip, yorumlanarak gnmze kadar gelen farkl yanstma kuramlarndan sz edilebilir. Bunlardan ilki, sanatn grng dnyasn yansttn
ileri srer. Sanatn gereklii yanstan bir ayna olduu grfln ilk dile getiren
Platondur. Grng dnyas, duyularla alglayp, kavradmz dnyadr ve sanatnn, dolaysyla sanatn grevi bu dnyay olabildiince aslna sadk kalarak yanstmaktr. Platona gre, duyu dnyas, srekli bir oluflum-deiflim halinde olduu
iin, bu dnyadan elde edilen bilgi de kalc, deerli, genellenebilir bilgi nitelii taflyamaz. Oysa zamandan-mekndan bamsz olan ve duyularla deil zihinle kavranabilen bir baflka dnya daha vardr ki, Platon bunu idealar dnyas olarak adlandrr. Gerek bilgi; yani genellenebilir olann, kalc, deiflmez, lmsz, ebedi
olann bilgisi idealar dnyasndan, felsefe araclyla elde edilen bilgidir. Platona
gre duyularla kavradmz ve grng dnyas olarak adlandrdmz bu dnyada befl duyumuzla algladmz her fley (insan, aa, hayvan, tafl, deniz, gkyz
vb.) idealar dnyasndaki asllarnn yetersiz birer kopyas (mimesis) dr. Bu durumda sanat ve sanat, kopyann kopyasn sunduu iin, Platon tarafndan deersiz olarak nitelendirilir ve dfllanr. Platona gre bir idea olan ve ahlakla (zellikle
de toplumsal ahlakla) iliflkisi nedeniyle byk nem taflyan gzel-gzellik konusu sanatn, sanatnn eline braklmayacak kadar ciddi bir konudur ve felsefenin, dolaysyla filozofun ilgi alan iinde kalmas gereklidir. Platonun sanata ve
Gzel Sanatlar
sanatya iliflkin bu kuflkucu, olumsuz yaklaflmnn yzyllar boyunca etkili olduu iin nemli olduu sylenebilir.
Sanat grng dnyasn yanstr, dolaysyla sanatn verdii bilgi ikinci elden
ya da elden dflme, deersiz bilgidir dflncesini, Platonun rencisi olan Aristoteles dzeltmeye alflr. Aristotelese gre sanat, idealarn bilgisini sunabilecek yeterliliktedir; baflka bir deyiflle sanattan elde ettiimiz bilgi geneli ya da z yanstan kalc, deerli bilgidir. Olan olduu gibi anlatmak tarihin iflidir, oysa sanat yalnzca olan deil olabilecek olan da anlatt iin daha deerlidir diyen Aristoteles,
bu dflncesini flyle ifade eder:
fiairin devi, gerekten olan fleyi deil, tersine olabilir olan fleyi, yani olaslk
ve zorunluluk kanunlarna gre mmkn olan fleyi ifade etmektir. ... Bunun iin
fliir, tarih eserine gre daha felsefi olduu gibi, daha stn olarak da deerlendirilebilir: nk fliir, daha ok genel olan, tarih ise tek olan tasvir eder. ... fiair nesneleri nasl olmas gerekiyorsa, o flekilde tasvir etmelidir. Edebiyat yalnzca bilgisel anlamda eitici deil, erdemli bir hayatn da yol gstericisi olmaldr.
Platondan farkl olarak, Aristoteles idealarn duyu dnyasnda var olduunu
dflnr. Bu, sanatnn tikel olandan yola karak genel olann bilgisine ulaflabilecei demektir. Sz gelimi, Molierein Cimri adl oyunu (1668) yalnzca 17. yzylda yaflamfl tek bir insan anlatmaz, genel anlamda, bir kavram olarak cimrilii
betimler. Aristoteles iin sanat hayatn olduu gibi kopya edilmesi demek deildir,
olabilecek olan (daha gzel, daha erdemli, insana daha ok yaraflr) bir hayatn
yanstlmasdr. Aristoteles de Platon gibi sanatn alanndaki gzelin (estetik) ahlakla olan ban korumaya zen gstermifltir. Ancak Platona gre sanat, insandaki olumsuz, bastrlmfl duygular aa kartp, krkledii iin zararlyken, Aristotelesde tam tersine, sanatn ncelikli ifllevlerinden biri, hatta en nemlisi, insan
ruhunun kt, ykc duygulardan arnmasn (katharsis) salamasdr.
Aristotelesin sanata iliflkin dflncelerinin, Batda, Rnesansla birlikte yeniden
canlandn grrz. Rnesans dneminde sanatn anlam genel tabiatn yanstlmasdr. Ancak burada sz edilen tabiat; aalardan, dalardan, denizlerden vb.
ibaret bir doa deil, insan tabiat; insann davranfllar, toplumsal gelenekler ve
uygarlk anlamndadr. Sanatn yanstt genel tabiat ise grnenin altnda yatan
gerekliktir. Bu gereklii yanstmak ancak ze inmekle, yani insan tabiatndaki
ortak zellikleri yanstmakla mmkndr. Bu dflnceden hareketle klasik ve neo-klasik sanat, evrensel konular, her aa seslenen, zamana ve yere gre deiflmeyen deerleri arad. lk bulduu deer ise kilise merkezli dnya grflnn tam
karflt olan hmanizma (insancllk) oldu. Hmanist dnya grfl, insann doufltan gnahkr, sefil, ahlaksz bir varlk olduunu kabul eden kiliseye karflya kyor ve bireyin bafll baflna zerk (bamsz), evrensel bir deer olduunu ileri
sryordu. nsan ncelikli ve temel evrensel deer olarak kabul eden hmanist
dnya grflnden hareket eden klasik sanat, doada ve insanda hi deiflmeyen
baflka deerler arad ve simetriyi, uyumu, dengeyi, disiplini buldu. Tabiat taklit etmek, yanstmak demek, insann deiflmeyen, asli ynlerini, gelerini anlatmak demekti. Bu nedenle insan zaaflar, kusurlar, ihtiraslar ya da kaprisleriyle deil, tm
bunlara hkim olduu dflnlen akl ve saduyusu ile sanatn alanna girdi. Bylece sanat, genel tabiatn yan sra ideal olan (dzeltilmifl, ideallefltirilmifl) yanstr
hale geldi. Klasik sanatn ideali yanstan dnyas kabalklardan, ktlk ve irkinlikten, ahlak dfl olan her fleyden arnmfl; kendi iinde kusursuz, gzel, ll,
aklc, grkemli bir dnya oldu.
Sanat yanstma olarak gren kuramn 19. ve 20. yzyllardaki karfll ise nce
gerekilik (realizm), ardndan da Marksist estetik oldu. 19. yzyln ortalarnda romantizme bir tepki olarak doan gerekilik de sanatn yanstma olduu ilkesiyle
hareket ediyordu. Gereki sanatn edebiyattaki en nemli isimlerinden birisi olan
Stendhale (1783-1842) gre roman, yol boyunca gezdirilen bir aynadr. Bu aynaya yansyan ise ideal insann ideal dnyas deil, tm plaklyla, olumlu-olumsuz tm ynleriyle iinde yafladmz gerek hayattr. Resim sanatnda gerekiliin ncs ressam Gustave Courbertin (1819-1877) Ben hi melek resmi yapmadm, nk hi melek grmedim. sz de gerekiliin sanata nasl baktn
zetler niteliktedir. Sanat klasik ve romantik akmlarn yapaylndan kurtarmak
isteyen gerekiliin amac, gnlk yaflamn nyargsz, bilimsel bir tutumla incelenmesi ve bir bilim adamnn klinik bulgularna benzer nesnel bir bakfl asyla
yanstlmasdr.
Resim 1.3
Resim sanatnda
gerekiliin nc
ismi, ressam
Gustave Courbetin
(1819-1877)
yapt Tafl
Kranlar (1849)
adl yalboya
tablo.
Sanatn yanstma olduunu kabul eden Marksist estetik ise iki dneme ayrlarak ele alnabilir: 1934e kadar olan birinci dnem ve toplumcu gerekilik kuramnn kabul edildii ikinci dnem. Ekonomik kuram zerine oturtulmufl bir tarih
felsefesi olan Marksizm, sanat da ekonomik yapya bal olarak aklar. Ekonomik
yapy belirleyen, retim gc ve bu gc elinde tutan toplumsal snflar arasndaki etkileflimdir. Bir toplumun ideolojisini belirleyen de o toplumun ekonomik gcn elinde tutan snfn grflleri, karlar, istekleridir. Marksist estetie gre, sanat, bilinli ya da bilinsiz olarak toplumdaki egemen snfn ideolojisini yanstan
bir olgudur. Baflka bir deyiflle, sanat, belli bir tarihsel dnemdeki toplumsal snflarn karlarn yanstan bir ideolojidir.
1934ten sonra, Marksist estetiin ikinci dneminde, Rusyada ortaya kan toplumcu gerekilik ise sanatn ne olduundan ok ne olmas gerektiine yant vermeye alflr. Toplumcu gerekilie gre de sanat bir yanstmadr ve yanstlan
gereklik, toplumun gerekliidir, toplumsaldr... Gerekilik ile toplumcu gerekilik arasndaki temel fark, toplumcu gerekiliin, sanat, tarihsel geliflim sreci
iersinde insann, zellikle de ifli snfnn eitiminde bir ara olarak grmesidir.
Bir rnek vermek gerekirse, gereki bir sanat eseri ktl-al anlatabilir, toplumcu gerekilik ise yalnzca aln anlatlmasn, yanstlmasn deil, insanlarn
Gzel Sanatlar
neden a olduunu ve aln-ktln nasl ortadan kaldrlmas gerektiini anlatr.

Toplumcu gerekilie gre, sanat, yalnzca toplumdaki rmeyi, yozlaflmay, kfl deil ayn zamanda yeni bir toplumu ve kltr yaratabilecek snfn douflunu da yanstmaldr. nemli olan flu anki gereklii bilmek deil, bunun nereye
doru gittiini bilmektir. Toplumcu gereki eser, sanatnn hayatta grd ve
eserinde yanstt eliflkilerin nereye varacan belirten eserdir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Siz de adafl
Trk
Edebiyatnn ve Trk Sinema Sanatnn toplumcu gerekilie uyan yaSIRA
SZDE
zar ve ynetmenlerinin kimler olabileceini; hangi romanlarmzn ya da filmlerimizin
toplumcu gereki olarak nitelendirilebileceini dflnebilirsiniz.
D fi N E L M
Resim 1.4
Sinema
S O R U sanatndan
toplumcu
gerekilie bir
rnek: Vittorio De
DKKAT
Sicann (19021974) Bisiklet
Hrszlar (1948)
SIRA SZDE
adl filmi, talyan
Yeni Gereki
Sinemasnn
AMALARIMIZ
bildirisi olarak
kabul edildii
kadar, toplumcu
gerekiliin de
Ksekin
T A P
yaptlarndan birisi
olarak tannr.
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Sanat yalnzca gerekliin yanstlmas deil yaratm, retimi olarak gren ve

1960l yllardan itibaren yaygnlk kazanmaya bafllayan anlayflla birlikte Marksist
estetik de yeniden yorumlanmfltr. Bu yorumlar ierisinde, zellikle Louis Althusser
(1918-1990) ideoloji sorununa yaklaflm nemlidir. Althussere gre, toplumsal gereklik yalnzca ekonomiye indirgenerek aklanamaz. Ekonominin yan sra, ideolojik ve politik dzlem de belirleyicidir ve bunlarn her birinin grece bir zerklii
vardr. Althusser, ideolojiyi soyut birtakm fikirler olarak grmez, tam tersine, ideolojiye, somut-maddi bir nitelik ykler. Kilise, okul, aile, siyasi parti gibi kurumlar
ideolojik aygtlar olarak adlandran Althusser, ideolojik sylemlerin bu kurumlarda retildiini ve medya araclyla topluma sunularak, bir yanlsama a rldn dflnr. Milliyetilik, cinsel kimlik, kutsal aile, kadn haklar, aklllk-delilik,
salk-hastalk, normal-anormal, hep bu gerek olduunu sandmz yanlsama
anda ortaya karlar. flte Althussere gre sanat ve sanat, bir yandan bu a ren
ideolojik sylemleri kullanrken, bir yandan da a skmeli ve neyin gerek olup
neyin olmadn bize gstermelidir. Bu durumda sanat, yalnzca gerei yanstan
bir ayna olarak grmek yanlfltr, sanat bir retimdir ve rettii fley de dnfltrlmfl, grnrlk kazanmfl ve dolaysyla kendini ele vermifl ideolojidir.
Anlatm Olarak Sanat

Amerikal ressam Albert Ryder (1847-1917) Eer sanatnn kendi frtnasn iermiyorsa, biim ve renk bakmndan aslna sadk bir frtna bulutunun resmini yapmann ne yarar var? diye sorar ve onun bu sorusu ayn zamanda sanatn bir yanstma deil, anlatm olduunu ifade eder.
Resim 1.5
Albert Ryderin
(1847-1917) i
dnyasnn,
duygularnn
anlatm olarak
da grebileceimiz
With Sloping Mast
and Dipping Prow
(1883) adl
yalboya tablosu.
Sanat bir ayna olarak gren yanstma kuram iin nemli olan dfl dnyann,
akp giden hayatn, insann ve toplumun yanstlmas iken, sanatnn i dnyas ve
duygular nemsenmez. Aslnda 19. yzyla ve bu yzyln gl akmlarndan biri olan romantizme gelininceye kadar, sanatnn i dnyas ve duygular ile Sanat
nedir? sorusu arasnda bir balant olabilecei dflnlmez. Bu balantnn kurulabilmesi iin, ncelikle insann toplumsal bir varlk olarak nemli-deerli olduu
kadar, kifli ve kiflilik sahibi birey olarak da nemli-deerli olduunun anlafllmas
gerekir. 19. yzyl, bireye deil topluma ve toplumsal ilerlemeye inanan, duygular deil akl ve aklcl ycelten bir yzyldr. Bu dnemin baflat dnya grfl, Alman filozof Hegelin flu cmlesiyle zetlenebilir: Gerek olan ussaldr ve ussal
olan gerektir. Romantizm, her fleyi aklcla indirgeyen bu dnya grflne karfl baflkaldrnn sanat alanndaki karfll olarak grlebilir. Romantizm ile birlikte
sanat gerei yanstan bir ayna olmaktan kar ve sanatnn i dnyasna, ruhuna
alan bir pencereye dnflr.Sanat nedir? sorusunun yeni karfll, sanatnn
duygular ile bu duygularn anlatm ya da ksaca anlatmclk (expressionism) dr.
10
Gzel Sanatlar
Resim 1.6
Anlatmcln
((expressionism)
Avrupa resim
sanatndaki
bildirisi saylan,
Norveli ressam
Edward Munchn
(1863-1944)
lk (Scream,
1893) adl tablosu.
Anlatm olarak sanat, iki ayr bafllk altnda incelenebilir. Bunlardan ilki yaratma olarak anlatmclk, ikincisi ise aktarm olarak anlatmclktr. Yaratma olarak
anlatmclk, sanatn zn yaratclkta, yaratma eyleminde bulur. Bu grfle gre,
anlatm, adlandrma deildir. Bir duygunun anlatm, o duygunun adn vermekle
olmaz. Sz gelimi, yalnzm demekle yalnzlk duygusu anlatlmfl olmaz. Duyguyu
adlandrmak yalnzca genellemeye yol aan bir snflandrmadr. Anlatmda ise bireysellefltirme sz konusudur. fiair, yalnzm dedii zaman duyguyu adlandrr ve
bu sanat deildir fakat yalnzlk bir ovann dz oluflu gibi bir fley dediinde yalnzlk duygusunun yalnzca flaire zg-bireysel anlatm yaratlmfl olur ve bu sanattr. Biz duygular anlatmaktan sz ederken, ilk nce belirli bir duygunun varolduunu sonra da sanatnn bu duyguyu szcklerle, renklerle, seslerle, biimlerle vb. ifade ettiini dflnrz. Oysa anlatmc kurama gre, anlatmdan nce
duygu yoktur. Baflka bir deyiflle, duygu kt zerinde szcklerle ya da tuval zerinde renklerle yaratlr.
Aktarm olarak anlatmclk ise sanat eserinin almlaycs (okur, izleyici, dinleyici vb.) ile sanat arasnda bir iliflki kurmaya alflr nk sanatnn duygularn
ifade etmesi sanatn ne olduunu aklamak iin yeterli deildir. Sanatnn duygularn dile getirmesinin yan sra, bu duygular almlaycya da iletmesi, ayn heyecanlarn, yaflantlarn onda da uyandrlmas gereklidir.
Aktarm olarak anlatmcl sanatn z olarak grenlerden birisi de nl Rus
roman yazar Tolstoydur (1829-1910) ve onun Sanat Nedir? adl kitabnda flu tanmla karfllaflrz:
nsann bir zaman duymufl olduu bir duyguyu kendinde canlandrdktan sonra, bu duyguyu baflkalarnn da aynen duyabilmesi iin hareket, izgi, renk, ses ya
da szckler araclyla onlara aktarmas - sanat eylemi budur iflte.
Yaratma ve aktarm olarak anlatmclkta, sanat olan olmayandan ayran iki temel ltn olduu sylenebilir ki bunlardan ilki anlatm ve aktarmdaki baflardr
ve bu baflar sanatnn itenliine, zgnlne, hayal gcne baldr. kinci lt ise, sanatnn kiflilii ve ahlaksal ynden deeridir. inde yaflanlan aa, topluma, kltre bal olarak her yaflantnn ahlaki adan deerli grlmemesi mmkndr. Bu nedenle, dile getirilen ve aktarlan yaflantnn, duygunun nitelii nem
kazanr.
Biimci Kuram
Biimci kuram, sanat eserinin dfl dnyadan da, sanatdan da, sanatn almlaycsndan da bamsz, kendi baflna yeterli bir yap, dizge ya da dzen olduunu
savunur. Sz konusu bu dzen organik birlik olarak adlandrlr ve flyle tanmlanabilir:
Sanat eserindeki her genin ve bantnn eserin deeri iin gerekli olmas; gereksiz hibir genin ve bantnn bulunmamas ve bunlardan her birinin yalnz
kendi hesabna rol oynamakla kalmayp dierlerini de etkilemesi ile salanan dzendir.
Biimci kurama gre, sanat olan olmayandan ayran ya da neyin sanat asndan deerli olup neyin olmadn belirleyen temel lt eserin organik btnlk
taflyan biimidir. Bu nedenledir ki, biimci kuramla birlikte sanat eserinde ierikbiim sorununun tartflma konusu olmas da kanlmazdr. Ne sylendii mi (ierik) ncelikli ve nemlidir yoksa nasl (biim) sylendii mi? Biimci kuramn bu
soruya verdii yant, nasl sylendiinin ncelikli ve nemli olduu ynndedir.
Bu dflncenin, yani ne sylendiinden ok nasl sylendiinin, dolaysyla biimin ncelikli ve nemli olduu dflncesinin ksmen hakl ya da doru olduu dflnlebilir. Ele alnan konunun gzellii, kutsall, derinlii ya da ycelii bir fliiri, roman, resmi, tiyatro oyununu vb. sanat eseri yapmaya yetmez. Eer yetseydi,
olumlu, yce, gzel konular ele alan her esere sanat eseri dememiz gerekirdi.
Ama bir yandan da bu biimci grflte bir eksiklik olduunu sezeriz. Acaba Cervantesin Don Kiflotu ya da Shakespearein Hamleti yalnzca ele ald konuyu iflleyifli, slubu ve biimi nedeniyle mi sanat deeri taflr? Baflka bir deyiflle, bu eserlerdeki dflncenin, fikrin, iletinin, dnya grflnn ksacas ieriin hi mi deeri yoktur? Elbette bu eserleri sanat yapan fleyin yalnzca dil gzellii ya da slup,
ksacas biim olduu sylenemez.
Biimci kuramn, sanat eserinin ierii ile biimi arasndaki bu sorunun zmne iliflkin getirdii nerilerden birisi flyledir: Gerekten sanat deeri taflyan,
baflyapt niteliinde eserler vardr, bunlar byk sanat eserleridir. Bir de baflyapt
olmasa da iyi diyebileceimiz sanat eserleri vardr ki, bu ikisini birbirinden ayrmak gerekir. Bir sanat eserindeki ieriin felsefi derinlii, nemi hibir zaman sanat lt olamaz. Ama eser, hem ierik olarak nemli, deerli hem de biim olarak yetkinse, biz bu esere byk sanat eseri ya da baflyapt diyebiliriz.
Her ne kadar ierik ve biim tartflmalar dn olduu gibi bugn de srp gitse de bu konuya iliflkin sylenebilecek fleylerden birisi, ieriin ve biimin birbirinden ayr dflnlemeyeceidir. Bu iki ge (ierik-biim) tpk bir kdn iki yz ya da etle trnak gibi birbiriyle kaynaflmfltr ve ayrlamaz.
11
12
Gzel Sanatlar
SANATIN fiLEV
Sanatn ne olduunu anlamaya alflmann en gzel yollarndan birisi de sanatn
neden tanmlanamadn renmektir. spanyol filozof Ortega Y. Gassete (18831955) gre tanmlamak, birtakm fleyleri dfllamak ve yadsmaktr. Tanmladmz
fleyin gereklii ne denli glyse dfllanacak ve yadsnacak fleylerin says da o kadar fazlalaflr. Tanmlamak, bir kavramn iflaret ettii, gsterdii fleylerin tmnde
bulunan ortak zellii bulmak, bilmek demektir. Sz gelimi, aac tanmlamak istediimizde, amdan, grgene, kavaktan mefleye tm aa trlerinde bulunan ortak bir zellii bulmamz gerekecektir. Buna gre aac; Aa, bir bitkidir. fleklinde tanmlayabiliriz. Aa iin yaptmz tanma benzer bir tanmlamay sanat
iin yapamamamzn nedenlerinden birisi, sanat kavramnn gsterdii, iflaret ettii fleylerin tmnde bulunan ortak zellii bulmamzn olanaksz olufludur. Tm
bir uygarlk tarihi boyunca insanolunun adna sanat dedii fleylerin hepsinde bulunan temel, ortak bir nitelik ya da z olmad iindir ki, sanat tanmlanamaz.
Dikkat edilirse, yukarda ele aldmz sanat kuramlarnn her biri btn sanat
eserlerinde ortak olarak var olduunu ileri srd, kendince nemli, hatta en
nemli sand bir zellii geneller ve sanatn z iflte budur der. Bunlarn her biri
zc ya da deerlendirici tanmdr. zc ya da deerlendirici tanmlama bir kavram tanmlad m, onun anlamn da saptadn dflnen tanmlamadr. Deerlendirici tanm, aflr basitlefltirmeden kaynaklanan indirgemeci bir tutumu da beraberinde getirir genellikle... Sanat olgusu pek ok geden oluflan bir bileflendir. Bu bilefleni kendisini oluflturan gelerden yalnzca birisini ne kartarak aklamaya alflmak ya da btn bir tek geye balamak doru bir yaklaflm olarak kabul edilemez. Ayrca bir kavram tanmlamak demek, o kavramn anlamn bir daha hi
deiflmeyecek flekilde saptamak demek de deildir. nk bir kavram, o kavramn
nerede ve nasl kullanldna bal olarak farkl anlamlar ierebilir. Bu nedenledir
ki, sanat da tanmlamaya alflmak yerine anlamaya alflmak, sanat kavramnn
nerede ve nasl kullanldna bakmak gerekir. Baflka deyiflle, nemli olan sanat
tanmlamak deil, anlamak, anlamaya alflmaktr. Anlamak iin ise kavramn nerede ve nasl kullanldn, yani ifllevini bilmek gerekir.
Bir nesneyi, olguyu ya da durumu belirleyen, o olgunun, nesnenin ya da durumun, ksaca o fleyin grd ifltir, ifllevi ya da iflgrsdr. Nesnenin z, kullanmndan doar. yleyse sanatn ne olduu sorusuna, z nedir sorusuna verilecek
yant, onun kullanmna, ifllevine baklarak verilebilir. Sanatn tanm, z nedir sorusu, bylece sanatn ifllevi, iflgrs nedir sorusuna dnflr. Ayrca sanatn ifllevi bulunabilir ise bu ifllevden yola karak neyin sanat olup neyin olmadna iliflkin deer ltleri, deerlendirme ltleri de elde edilebilir
Bir rnekle aklamak istersek baltann ifllevi odun kesmek, paralamaktr. yleyse bir baltay iyi yapan ltler, nitelikler o baltann salam olmas, ele iyi oturmas ve keskin olmasdr. Odun kesmek ve paralamak baltann birincil ifllevidir.
Ancak nesnenin birincil ifllevi ortadan kalkarsa, o nesne ikincil bir ifllev, ikincil bir
kullanm kazanabilir. Baltann birincil ifllevi odun kesmektir ama balta adam ldrmek iin de kullanlabilir. Bu amala kullanlrsa balta savc iin bir su delili olacak ve delil olarak kullanlacaktr. Baltann delil olarak kullanlmas onun ikinci dereceden ifllevidir. Ne var ki, bu ok ifllevlilik hali baltann asl ifllevini ortadan kaldrmaz. Bir nesnenin, asl ifllevi ya da birincil ifllevi, o nesnenin belli bir ifllevi dier snflara ait nesnelerden daha iyi yapabilmesidir.
13
yleyse, flimdi soru flu olmaldr: Sanatn birinci dereceden ifllevi nedir? Yalnz
ve yalnz sanatn yapabildii, baflka hibir fleyin sanat kadar iyi yapamad, yapamayaca o fley nedir, ne olabilir? Bunu bulabilirsek sanatn sonradan ortaya kan
ifllevlerini de belki ayrt edebiliriz.
Sanatn ifllevi ya da ifllevleri konusunda farkl grfller ileri srlmfltr. Sanatn asl ifllevinin insana haz vermek olduunu savunanlar olduu gibi, bilgi vermek, eitmek, yk anlatmak ya da insan ruhunu kt eilimlerden arndrmak
(katharsis) olduunu savunanlar da vardr. Sanatn ncelikli ifllevi insana haz vermek, onda mutluluk duygusu uyandrmak olsayd sanatla ilgilenenler yalnzca
mutsuz insanlar olurdu. Benzer flekilde sanatn asl ifllevi bilgi vermek de olamaz
nk bu ifli, yani bilgi verme iflini sanattan daha iyi yapan bilim ve felsefe vardr.
nsan ruhunu kt ya da zararl eilimlerden arndrmak ise gnmzde sanatn
deil psikolojinin ve psikiyatri biliminin iflidir. Sanatn ncelikli ifllevi yk anlatmak ya da insanlarn yk dinlemeye duyduklar gereksinimi gidermek de olamaz
nk hibir yk anlatmayan sanat eserleri de vardr. te yandan sanat, bu ifllevlerin hepsini yerine getirmeyi baflarabilir de... Yani bir yk anlatabilir, bilim ve
felsefeden farkl olsa da bilgi verebilir, insan ruhu zerinde saaltc etki salayabilir ve haz duygusu uyandrabilir. Fakat bunlarn hibiri sanatn ncelikli ifllevi deildir. Baflka deyiflle, yukardaki ifllevlerin tm sanatn ikincil ifllevleridir.
Sanatn ncelikli ifllevi, insan anlamak ve anlatmaya alflmaktr. Sanatn ncelikli ifllevi; dnyay, yaflam, insan ve insan yaflamn yeni bir adan grme, idrak etme, yorumlama ve deerlendirme biimi sunmasdr da denebilir. lkemizin
SIRA SZDE
deerli dflnrlerinden biri olan Nermi Uygurun (1925-2005) deyifliyle Sanat, insana kendisini retendir. Ya da nl Fransz filozofu ve sanat Jean Paul Sar fi N Einsanlara
LM
tren (1905-1980) deyifliyle Sanat, dnyay, zellikle de insan Dteki
gsSIRA
SZDE
terendir. Dil iindeki her dil (beden dili, kimya-matematik dili,
spor
dili vb.) belli bir bilgi alann bulgular, betimlerken, sanatn dili de srekliS deiflen
insanlk
O R U
durumunu dile getirir. nsanla iliflkisi dflnda bir dnya bilmiyoruz;
bu
iliflkinin
D fi N E L M
izinden baflka bir fley olan bir sanat da istemiyoruz. diyen Goethenin dile getirSIRA
D KSZDE
KAT
mek istedii fley de ayn insanlk durumudur. te yandan insann
durumu,
insanS
O
R
U
lk durumu srekli deiflim halinde olduu iindir ki sanatn da kendisiyle
hep ayn kalan, hi deiflmeyen bir z olduu sylenemez. Goethenin
(1749-1832)
SaDSIRA
fi NSZDE
ELM
natta da hayatta olduu gibi oluflumu bitmifl bir fley yaflamaz, hareket
D K K A Thalinde, srekli oluflum halinde bir sonsuzluk vardr. derken dile getirdii fleyin bu srekli
S O R U
AMALARIMIZ
deiflim olduu sylenebilir.
SIRA SZDE
N N
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
D fi N E L M
SIRA
D KSZDE
KAT
S O R U
SIRA SZDE
D fi N E L M
DKKAT
S O R U
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
Sanatn ncelikli ifllevi, insan anlamak ve anlatmaya alflmaktr. Sanatn

ifllevi,
D K K Ancelikli
T
K T A P
dnyay, yaflam, insan ve insan yaflamn yeni bir adan grme, idrak
etme, yorumlama ve
AMALARIMIZ
deerlendirme biimi sunmasdr da denebilir.
DKKAT
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
K Asndan
T A P Edebiyat
Sanatn ifllevine iliflkin daha kapsaml bilgiyi, Nermi Uygurun nsan
TELEVZYON
K T A P
(YKY Yaynlar, stanbul, 1999) adl kitabndan edinebilirsiniz.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
Sanatn ifllevine iliflkin olarak, ynetmenliini Alonso Alvarez Barredann

T E NL TEEVR ZNyapt
YEOT N ve 2008
K
T
A
Cannes Film Festivalinde, Ksa Film dalnda biricilik dln alan HistoriaP de un Letrero (Bir mzann Hikayesi) adl drt buuk dakikalk filmini izleyebilirsiniz. Filmin internet balants adresi: http://www.ekavart.tv/?id=71&start=171&k=5
SIRA SZDE
T ENLTEEVR ZN YE OT N
K T A P
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
14
Gzel Sanatlar
Burada aklmza flyle bir soru gelebilir: Bilim ve felsefe de insan, yaflam anlamaya, aklamaya alflmyor mu? Hi kuflkusuz bilim ve felsefe de yaflam, insan anlamak, aklamak iin urafl veriyor. Ancak felsefeden ve bilimden farkl olarak, insan bir btn olarak dile getirebilen tek dil, sanatn dilidir.
Felsefede insan ve insana ait anlam dnyas ancak kavram olarak, kavram dzeyinde yer alr. Sanattan farkl olarak bilim de mevcut nesnenin snrlandrlmfl
belirli bir alann kendisine nesne yapar. Fizik mevcut nesnenin fiziksel ynyle,
kimya kimyasyla ilgilenir. Sosyoloji, insan toplumsal bir varlk olarak ele alr ve
inceler. Psikoloji, insan davranfllar ve bu davranfln ardndaki psiflik srelerle
kendini snrlar. Sanat ise mevcut nesnenin flu ya da bu blmnn snrlar iinde kalmak zorunda deildir. Sanat kendisine konu olarak neyi seerse sesin
(canl ya da cansz doa), odaa insan, insann anlam dnyasn alr, insan ile arada bir ba kurar ve bir yaflantya ya da yaflant olanana iflaret eder, gsterir, duyumsatr. rnein bir marty anlatrken ya da resmederken, insann zgrlne
iliflkin yaflant olanan gsterir. Franz Kafkann (1883-1924) Dnflm adl eserinde olduu gibi insann bir bcee dnflmesini anlatrken yaflant olarak sunduu fley, insann kendisine ve evresine yabanclaflmas sorunudur.
Ayrca sanat zaman ve meknda gerekleflmesi olanaksz olan da ara olarak
kullanabilir. Bilim, insann evrimsel gelifliminde bcee dnfleceini syleyemez.
Bilim adam nesnesiyle ba kurarken, onun bu etkinliinin odanda insana iliflkin
yaflant olanaklar yer almaz.
Sanatn ve bilimin gereklikteki mevcut nesne ile kurduu ba da farkldr. Bilim adam mevcut nesne ile arasnda ba kurup onu kendi zihinsel nesnesine dnfltrrken nesneyi ne ise o olarak alglayp, kavramaya alflr. Nesneyi ne ise o
olarak alglayp kavramasn engelleyecek fleyleri ise (inan, kan, kiflisel tutum,
kimi zel istekleri vb.) parantez iine almas ya da dflarda brakmas gerekir. Sanatnn ise mevcut nesnesine yaklaflm ve onu kendi zihinsel nesnesine dnfltrmesi znel dnyasndan (yani dnya grfl, yaflam ve insan alglayfl, anlamlandrfl vb.) ayr dflnlemez. Sanat iin mevcut nesne ne ise o deil, bir
olanaktr.
ZANAAT VE SANAT
Zanaat, insann maddi

gereksinimlerini karfllamak
iin yaplan, renimle
birlikte deneyim, beceri ve
ustalk gerektiren ifl olarak
da tanmlanabilir.
Fransz filozof Rene Descartese (1596-1650) gre, Dnyadaki fleyler arasnda en

eflit datlmfl olan saduyudur. Herkes kendisinin bu konuda yeterince zengin
olduunu dflnr. Kendi yargmzdan hoflnutluk duyarz. zellikle de sanat sz
konusu olduunda neyin sanat olup neyin olmad konusunda hemen herkes
kendisini hakl bulmaktan yana gibidir... Ancak kavramlara yeterince aklk getirilmedii iindir ki, neyin sanat olup neyin olmad konusundaki tartflmalarn da
bir trl sonu gelmez. Sz konusu tartflmalarda birbirine karfltrlan en nemli
fleylerden birisi de zanaat ile sanat arasndaki ayrmdr.
Zanaat, bir ifli ustas, ehli gibi yapma abas ve bu aba sonunda da beeni
ile karfllanacak bir rn verme becerisidir. Zanaat, insann maddi gereksinimlerini karfllamak iin yaplan, renimle birlikte deneyim, beceri ve ustalk gerektiren
ifl olarak da tanmlanabilir. Bu tanm gereince, herhangi bir kimsenin usta ifli diye kabul ettii, ortaya kan nesnenin ya da rnn de ustannkine benzedii ve
adna sanat dedii her fley sanattr.
Bu tutum-davranfl olabilecei gibi, eser de olabilir, yaflam tarz, yaflama bakfl
da olabilir. Futbol sanat, politika sanat, gzel konuflma sanat gibi...
SIRA SZDE
SIRA SZDE

D fi N E L M
Zanaat duraandr, geliflime ak deildir, klifledir, kolay kolay deiflmez, nS O R U yoktur. Byk usta deiflmez. Esas ilkesi renkler ve zevkler tartfllmazdr. Elefltiri
lece adal bir duraanlk taflr. te yandan bu anlamyla bile zanaat, sradanln,
gndelik yaflamn dar kalplarnn tesine kmay gerektirir nk
iflin beD K yaplan
KAT
eni kazanacak kadar iyi yaplmas sz konusudur.
Zanaattan farkl olarak, sanat tanmlamak ise bu kadar yaln ya da kolay deilSIRA SZDE
dir. zel anlamda sanat ya da modern sanat kavram, Aydnlanma sonras, sanayileflen kapitalizmle ve adafl demokrasinin gncel biimlerini kazanmaya bafllad bir dnemde elde edilen bireysel hak ve zgrlklerle birlikte
ortaya kmfl bir
AMALARIMIZ
kavramdr.
N N
T Aierisinde
P
Bugn kullandmz anlamyla ya da zel anlamda sanatn tarihsel Ksre
nasl
ortaya kp gelifltiine iliflkin daha kapsaml bilgiyi Larry Shinern Sanatn cad adl kitabn (Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2004.) okuyarak edinebilirsiniz.
TELEVZYON
zel anlamda sanat sz konusu olduunda, sanat eseri denildiinde anlafllan

fley, bir yaratcya (sanat) bal, onun kendine zg tekniini, slubunu, dnyagrfln, insan anlayfln imleyen; zgn, tek (biricik) ve yeni bir rndr. zel
NTERNET
anlamda sanatta usta diye birisi yoktur, dolaysyla ustann yapt gibi yapmaya
alflma kaygs da yoktur. Usta olmad iin her yapt yapmcsnn (sanatnn)
adna bal kalr. Zanaat ustasnn koyduu kural izlerken, sanat kendi kuraln
kendisi koyar. Zanaatta beceri ncelikli ve nemliyken, sanatta nce yaratclk ardndan teknik beceri sahibi olmak nemlidir. Zanaatta nemli olan ustay en iyi flekilde taklit etmek iken, sanatta nemli olan taklitteki baflar deil, tamamen zgn
olmak, yeni ve zgn bir eser ortaya koymaktr. Zanaat ile sanat arasndaki bir
baflka nemli ayrm da genel anlamda sanatn hizmet ya da ticaret amac gtmesidir. Baflka bir deyiflle, zanaat belirli bir talebi karfllamak amacyla retilir. Sanat ise
kendi amacn kendi iinde taflr, talep kaygsyla retilmez. Bu ise bizi, talebe gre retilen sanata deil, arz yaratabilen sanata gtrr. Yani nabza gre flerbet veren sanata deil, toplumun nn aan, toplumu kltrel adan gelifltirebilen ve
ynlendirebilen sanata giden yolu aar.
Estetik Nesneler ve Ynelim

nsann doaya ekledii her fley, insan tarafndan, kimi zaman dier insanlarn karfl kmasna ramen, insan yararna yaplan, kurulan, yaratlan her fley kltrn
nesnesidir. nsan rn olan her nesne bir ynelime sahip olduu iin ereksel nesne olarak da adlandrlr. rnein trafik lambas ereksel bir nesnedir ve ynelimi
trafii dzenlemektir.
Doann bir paras da olsa, insan rn de olsa her nesne estetik deneyimin
konusu olabilir. nsan rn olan, dolaysyla ereksel olan ve bir ynelime sahip
olan nesneler ise sizden bir estetik deneyim talep eder ya da etmez. Yukardaki rnei srdrrsek trafik flnn krmz yanmas sizin iin estetik deneyimin konusu olabilir fakat siz krmz yandnda hala gzel bulduunuz krmz fl seyrediyorsanz, yani frene basarak durmazsanz, nesnenin ynelimine aykr hareket etmifl olursunuz.
Bizden estetik deneyim talep etmeyen insan rn nesneler pratik nesneler
olarak adlandrlrlar. letiflim aralar ve her trl ara, gere, alet vb. pratik nesneleri oluflturur ve bu nesnelerin ynelimi bir ifllevi yerine getirmektir, bir ifl grmektir. letiflim aralarnn ynelimi bir kavram ya da anlam iletmektir.
15
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
16
Gzel Sanatlar
Sanat eserleri bir anlamda bu iki snftan biri iinde deerlendirilebilir. Milano
flamdanlar estetik nesne olduu kadar bir alettir de... Michelangelonun (1475 1564) Medici ailesine yapt ant mezarlarn da hem bir ifllevi hem de sanatsal, estetik bir deeri vardr. Benzer flekilde fliir ya da resim de sanat olduu kadar bir iletiflim aracdr. Ama bunlar bir anlamda, bir bakma hem sanat eseri olan (dolaysyla bizden estetik deneyim talep eden) hem de belli bir ifllevi, iflgrs olan nesnelerdir. Burada nemli olan neye vurgu yapld, neyin ne ktdr. Yalnzca alet,
ara gere olan ya da ynelimi salt iletiflim olan nesne, sanat eseri deildir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi Nher
E L Mnesnenin biimi vardr ve biimin ne lde, ne kadar vurgu
te yandan
sahibi olduunu da bilimsel bir kesinlikle belirlemenin yolu yoktur. rnein, arkadaflnz yemee
etmek iin bir mektup yazdnz dflnelim. Bu mektup
S O R davet
U
bir iletiflim aracdr. Fakat siz vurguyu yaz biimine kaydrarak sz konusu mektubu kaligrafi sanatnn bir rnei haline getirebilirsiniz. Ya da vurguyu imgeye ve
DKKAT
sluba kaydrrsanz, bu mektup bir fliire dnflebilir..
Buradan kan sonu fludur: Pratik nesnenin alannn nerede bittii, sanatn nereSIRA
SZDE
de bafllad,
yaratcsnn,
yani sanatnn ona ykledii ynelime bal olduu kadar, bizim yani sanat eserini almlayanlarn ynelimine de baldr. Ve her iki tarafn ynelimi de iinde bulunulan kltrle, evreyle, tarihsel dnemle koflullanmfltr.
AMALARIMIZ
Sanat eserlerindeki gzel, gzellik (estetik), o eserdeki fikre, ierie duyulan ilginin yansra eserin biimine duyulan ilgiyle dengelenir. Ne kadar gz kamafltrc
olursa olsun
K yalnzca
T A P biime sahip olan sanatn, biimle snrl kalan bir estetiin
anlam yoktur. Benzer flekilde yalnzca fikrin, ieriin ne kt, biim olarak estetikten yoksun bir eser de sanat olamaz. Bir baflka deyiflle, her sanat eseri bir estetik nesneT Eolmasna
karfln, her estetik nesne bir sanat eseri deildir. rnein dinLEVZYON
sel bir vaaz ya da bir reklam metni sizde heyecan, haz, coflku uyandrabilir ve duygusal bir doyum salayabilir. Sz konusu dinsel vaaz da, reklam metni de estetik
nesne balamnda deerlendirilebilir fakat her ikisi de sanat deildir, sanat eseri
N T E R Ndinsel
ET
deildir. nk
vaazn ynelimi, ifllevi inan dnyanzla ilgili bir telkindir.
Reklam metninin ynelimi, ifllevi ise bir mal, rn ya da hizmeti satmaktr.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Sizce tasarm
sonSZDE
derece zgn, eflsiz-benzersiz olan, ayn zamanda yaratclk ve estetik
SIRA
nitelik taflyan bir kahve fincan sanat eseri olarak deerlendirilebilir mi, tartflnz.
Hem teknik olarak

hem de metniyle, mzikleriyle, estetik adan baflarl grntleriyle bir
SIRA SZDE
televizyon reklam filminin sanat olarak deerlendirilip deerlendirilemeyeceini tartflnz.
D fi NTRLER
ELM
SANATIN
VE SINIFLANDIRILMASI
Sanatn ne olduu, z, tanm ne kadar mulk, etrefil bir konu ise sanatn trlerini belirlemenin
S O R ve
U snflandrmann da ayn derecede zorlu bir konu olduu sylenebilir. Bugn, herhangi birine, sz gelimi bir arkadaflnza Sanatn trleri nelerdir?
ya da Bildiin sanat dallarn sayar msn? diye sorduunuzda, alacanz yant
DKKAT
afla befl yukar ayn olacaktr: Resim, edebiyat, mzik, mimarlk, heykel, tiyatro,
dans ve sinema. Peki fotoraf, video, seramik, ini, hat, ebru, minyatr, karikatr,
SIRA
SZDE
mozaik, afifl,
grafik
vb. bunlar sanat deil mi ya da bunlar nasl snflandracaz?
Sanatn trleri ya da sanat dallar denilince, ilk aklmza gelen fleyin gzel sanatlar olmasnn hem son derece doal hem de olduka tuhaf bir durum olduu
AMALARIMIZ
sylenebilir. Doaldr, nk sanat, gzel sanatlarla efl anlaml olarak kullanmaya
alflmflzdr. Tuhaftr, nk sanatn, gzel sanatlar olarak adlandrlmas binlerce
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
17
yllk sanat tarihi gz nne alndnda henz ok yeni bir olgudur. Gzel sanatlar, Batda, Aydnlanma hareketiyle birlikte 18. yzylda icat edilmifl bir kavramdr. Baflka bir deyiflle, sanat tarihinde ilk defa 18. yzylda sanat ile zanaat arasnda
bir ayrm yaplmfl ve sanatn tanm, trleri, snflandrlmas bu ayrma dayanlarak
temellendirilmifltir. ki bin yl aflkn bir sre boyunca beceri, ustalk ve zarafetle icra edilen her trl insan etkinliinin sanat olarak grlmesinin ardndan yaflanan bu
kkl deiflim, sanat-zanaat karfltln da beraberinde getirir. Bir yanda yaratm
olarak sanat ve yaratc sanat vardr, dier yanda beceri sahibi zanaatkr... Bir yanda incelmifl, derin dflnceye dayal eflsiz bir yaflant (estetik) sunan sanat vardr, dier yanda sradan elenceye ya da kullanma yarayan fleyler yapan zanaat...
Gnmzde sanatn, pratik (endstriyel) sanatlar ile gzel sanatlar olmak zere iki byk snfa ayrlmasnn ardnda yatan neden de zanaat ile sanat arasndaki bu ayrm ve karfltlktr. Geleneksel sanatlar ile geleneksel el sanatlar da dhil
olmak zere, pratik sanatlar ad altnda toplanan her fley zanaat olarak adlandrlabilir ve kendi iinde eflitli trlere, snflara ayrlr. Bu snflandrmalardan birisi kullanlan malzemeyi lt alarak yaplan snflamadr. Ham maddesi metal, toprak,
cam, hayvan derisi, tahta-aa, tafl olan zanaatlardan bazlar flyle sralanabilir:
Demircilik, bakrclk, gmfl-altn iflilii, telkari, savat, seramik, ini, mlek, baston-asa, ahflap iflilii, yemenicilik, kaflklk, mermer, lletafl iflilii vb. ebru, hat,
minyatr, mozaik, bezeme gibi ssleme sanatlar ile dokumaclk (kilim, hal) da
zanaat olarak kabul edilen urafllardr.
Resim 1.7
Younlafltrlmfl
toprak ve toz
boyalarla resim
yapma sanat olan
ebru, en eski
ssleme
sanatlarmzdan
birisidir.
18
Gzel Sanatlar
Resim 1.8
Szck anlam tel
ile yaplan sanat
olan telkri, gmfl
ifliliinin en gzel
rneklerinden
birisidir.
Plastik sanatlar:
Kalplanabilen veya flekil
verilebilen (plastik nitelie
sahip) boya, kil, al, gibi
malzemelerin
uygulanmasyla oluflturulan,
resim, heykel, zgn bask,
seramik, izim vb.
sanatlarn tmne verilen
genel addr. Plastik sanatlar
maddeye biim verilerek
yaplan sanatlardr ve grsel
olarak alglandklar iin
grsel sanatlar olarak da
tanmlanrlar.
Gzel sanatlarn geleneksel snflandrlmasnda kullanlan lt genellikle hitap edilen duyu organdr. Buna gre fonetik sanatlar mzik trleri ile edebiyat;
ritmik sanatlar ise hem grme hem de hareketle ilgili olan sinema, opera gibi sanatlar kapsamaktadr. Geleneksel snflandrmada grsel sanatlar resim, heykel,
mimari gibi gze ve grmeye dayanan tm sanat trlerini kapsar. Grsel sanatlar,
plastik sanatlar olarak adlandrlan sanat dallarnn tmn ierir. Plastik sanatlar, kalplanabilen veya flekil verilebilen (plastik nitelie sahip) boya, kil, al gibi
malzemelerin uygulanmasyla oluflturulan resim, heykel, zgn bask, seramik, izim vb. sanatlarn tmne verilen genel addr. Plastik sanatlar maddeye biim verilerek yaplan sanatlardr ve grsel olarak alglandklar iin grsel sanatlar olarak
da tanmlanrlar. Grsel sanatlarn hangi dal olursa olsun hepsinin ortak, temel nitelii bir sonraki nitemizin de konusu olan grsel algya dayanmalar ve grsel estetik geleri iermeleridir.
Sanat, 19. yzyla kadar Gzel Sanatlar kavram altnda toplanmfl ve arlkl olarak resim, heykel, mimariyle ilgili olarak tanmlanmfltr. Grsel sanatlar kavram ise ancak 19. yzyln ikinci yarsndan sonra yaflanan hzl toplumsal deiflimle birlikte sanatn alanna girmeye bafllamfltr. Sanayi devriminin ardndan yaflanan teknolojik geliflimle birlikte endstri sanatlarnn ortaya kmas, gzel sanatlar yalnzca toplumun sekin bir snfna ynelik olmaktan kartmfltr. Ayrca
yine teknolojideki geliflimle birlikte maddeye biim veren artk yalnzca el emei deil, makinelerdir. Bu dnemde zellikle fotoraf makinesinin ve sinematografn icadyla birlikte sanatn nesnesi, geleneksel gzel sanatlar kavramnn dflna
kmfl ve sanata iliflkin kavramlarla birlikte estetik ltler de yeniden tanmlanmfltr. Bu sre ierisinde grsel sanatlar ve grsel sanatlara iliflkin tanmlamalar
da arlkl olarak modern estetikle birlikte geliflerek anlam kazanmfl ve gzel sanatlarn geleneksel (klasik) snflandrlmas artk yetersiz kald iin yeni bir snflandrlma yaplmfltr. Geleneksel snflandrmadan farkl olarak, gzel sanatla-
rn adafl snflandrlmas olarak adlandrabileceimiz bu snflandrma flyle

zetlenebilir.
Yzey Sanatlar: Tm iki boyutlu sanat alflmalar, yani bir eni ve bir boyu
olan kt veya tuval zerine, bir duvar ya da kumafl zerine uygulanan sanatlardr: Resim ve trleri (yal boya, sulu boya, bask sanatlar, afifl, grafik izimler),
duvar resmi, minyatr, karikatr, fotoraf, batik, ssleme vb.
Hacim Sanatlar: boyutlu sanat alflmalardr; heykel, seramik, antlar gibi.
Mekn Sanatlar: ya da dfl mekn iine alan ya da dzenleyen sanat dallardr. En baflta mimar olmak zere (bahe mimarsi, peyzaj mimarsi), evre dzenlemesi gibi mekna iliflkin tm tasarm alflmalarn ierir.
Dil Sanatlar: Edebiyat ve yaz trlerini kapsayan sanatlardr: Roman, hikye,
fliir, deneme, tiyatro metni, film senaryosu vb. gibi.
Ses Sanatlar: Mzik ve btn trlerini kapsayan sanatlardr: Halk mzikleri,
klsik mzikler gibi.
Hareket Sanatlar: nsann, bedeniyle anlatm gc kazandrd sanatlardr:
Bale, dans trleri, halk danslar, pandomim gibi.
Dramatik Sanatlar: nsann, eyleme dnflmfl ifadelerle kendini veya bir olay, bir olguyu anlatt sanatlardr: Tiyatro, opera, mzikal oyun, kukla gibi sahne
sanatlar, sinema, glge oyunu gibi trleri de buna rnek olarak gsterebiliriz.
19
20
Gzel Sanatlar
zet
N
A M A
Sanat nedir? sorusana verilmifl farkl yantlar

aklayarak bu soruya yant arayan sanat kuramlarn tanmlayabilmek.
Sanatn ne olduu, neyin sanat olup neyin olmad Antik adan; Platondan bafllayarak gnmze kadar devam eden bir tartflmadr. Sz konusu bu tartflma sanat kavramnn kendisine yneltilen Sanat nedir? sorunun yan sra Sanat
kimdir?, Sanat eseri nedir, zellikleri nelerdir?
gibi kavram oluflturan gelere ynelik sorularla
dallanp budaklanarak srer gider. Sanat nedir?
gibi iinde binlerce yln birikimini, deiflimini
taflyan bir soruya bir rpda, kuflatc, eksiksiz
bir yant verilemez. Sanat, doaya eklenmifl insandr. gibi zdeyifl benzeri tanmlar da, Sanat,
dinleyen ve seyredende estetik bir zevk ve heyecan yaratan; gereklii sembolik, uzlaflma dayanan ve karfllksz bir biimde taklit ve ifade eden
eser ve hareketlerdir. gibi farkl grflleri uzlafltrmaya alflan eklektik tanmlamalar da sanatn
ne olduunu tam olarak, eksiksiz yantlamay baflaramaz.
Sanat kuramlar bafll altnda toplanan eflitli
kuramlar, sanatn zn, btn sanat yaptlarnda bulunan ortak zellii, z bulduunu iddia
eden kuramlar olarak grlebilir. Sanatn tarihsel
geliflim srecini gz nnde tuttuumuzda, bilinen en eski sanat kuramnn yanstma kuram olduunu syleyebiliriz. Anlatm olarak sanat (ya
da anlatmclk) ve biimci sanat kuram ise yanstma kuramndan sonra gelifltirilen kuramlardr.
Sanat nedir? sorusuna verilen ilk yant, sanat
bir yanstma, benzetme ya da taklit (mimesis)
olarak grme eilimindedir. Yanstlan, benzetilen, taklit edilen fley ise doadr, hayattr, insandr; ksacas adna gereklik dediimiz her fleydir.
Kuramn z, sanatn gereklii yansttdr fakat her sanatnn, dflnrn gereklik kavramndan anlad fley farkl olduu iindir ki, tek
bir yanstma kuramndan deil, tarihin farkl dnemlerinde gelifltirilip, yorumlanarak gnmze
kadar gelen farkl yanstma kuramlarndan sz
edilebilir.
Anlatmclk kuramna gre sanat, sanatnn i
dnyasn, duygularn dile getirifli, ifade ediflidir.
Anlatm olarak sanat, iki ayr bafllk altnda ince-
N
A M A
lenebilir. Bunlardan ilki yaratma olarak anlatmclk, ikincisi ise aktarm olarak anlatmclktr. Yaratma olarak anlatmclk, sanatn zn
yaratclkta, yaratma eyleminde bulur. Aktarm
olarak anlatmclk ise, sanat eserinin almlaycs
(okur, izleyici, dinleyici vb.) ile sanat arasnda
bir iliflki kurmaya alflr nk sanatnn duygularn ifade etmesi sanatn ne olduunu aklamak iin yeterli deildir. Sanatnn duygularn
dile getirmesinin yan sra, bu duygular almlaycya da iletmesi, ayn heyecanlarn, yaflantlarn
onda da uyandrlmas gereklidir.
Biimci kuram, sanat eserinin dfl dnyadan da,
sanatdan da, sanatn almlaycsndan da bamsz, kendi baflna yeterli bir yap, dizge ya da
dzen olduu savunur. Sz konusu bu dzen
organik birlik olarak adlandrlr. Biimci kurama gre, sanat olan olmayandan ayran ya da
neyin sanat asndan deerli olup neyin olmadn belirleyen temel lt eserin organik btnlk taflyan biimidir.
Sanatn ifllevini gerekeleriyle aklamak.
Sanatn ifllevi ya da ifllevleri konusunda farkl grfller ileri srlmfltr. Sanatn asl ifllevinin insana haz vermek olduunu savunanlar olduu
gibi, bilgi vermek, eitmek, yk anlatmak ya da
insan ruhunu kt eilimlerden arndrmak (katharsis) olduunu savunanlar da vardr. Sanat, bu
ifllevlerin hepsini yerine getirebilir; yani bir yk
anlatabilir, bilim ve felsefeden farkl olsa da bilgi verebilir, insan ruhu zerinde saaltc etki
salayabilir ve haz duygusu uyandrabilir. Fakat
bunlarn hi biri sanatn ncelikli ifllevi deildir.
Baflka deyiflle, yukardaki ifllevlerin tm sanatn
ikincil ifllevleridir.
Sanatn ncelikli ifllevi, insan anlamak ve anlatmaya alflmaktr. Sanatn ncelikli ifllevi, dnyay, yaflam, insan ve insan yaflamn yeni bir adan grme, idrak etme, yorumlama ve deerlendirme biimi sunmasdr da denebilir. Felsefeden
ve bilimden farkl olarak, insan bir btn olarak dile getirebilen tek dil, sanatn dilidir.
N
A M A
Zanaat ve sanat arasndaki ayrm deerlendirebilmek.

Zanaat, insann maddi gereksinimlerini karfllamak iin yaplan, renimle birlikte deneyim,
beceri ve ustalk gerektiren ifl olarak da tanmlanabilir. Zanaat duraandr, geliflime ak deildir, klifledir, kolay kolay deiflmez, nk usta
deiflmez. Esas ilkesi renkler ve zevkler tartfllmazdr. Elefltiri yoktur. Bylece adal bir duraanlk taflr. te yandan bu anlamyla bile zanaat, sradanln, gndelik yaflamn dar kalplarnn tesine kmay gerektirir nk yaplan iflin
beeni kazanacak kadar iyi yaplmas sz konusudur.
zel anlamda sanat sz konusu olduunda, sanat eseri denildiinde anlafllan fley, bir yaratcya (sanat) bal, onun kendine zg tekniini,
slubunu, dnya grfln, insan anlayfln imleyen; zgn, tek (biricik) ve yeni bir rndr.
zel anlamda sanatta usta diye birisi yoktur,
dolaysyla ustann yapt gibi yapmaya alflma
kaygs da yoktur. Usta olmad iin her yapt
yapmcsnn (sanatnn) adna bal kalr. Zanaat ustasnn koyduu kural izlerken, sanat kendi
kuraln kendisi koyar.
Sanat eserlerindeki gzel, gzellik (estetik), o
eserdeki fikre, ierie duyulan ilginin yansra
eserin biimine duyulan ilgiyle dengelenir. Ne
kadar gz kamafltrc olursa olsun yalnzca biime sahip olan sanatn, biimle snrl kalan bir
estetiin anlam yoktur. Benzer flekilde yalnzca
fikrin, ieriin ne kt, biim olarak estetikten
yoksun bir eser de sanat olamaz. Bir baflka deyiflle, her sanat eseri bir estetik nesne olmasna
karfln, her estetik nesne bir sanat eseri deildir.
N
A M A
21
Sanatn trlerini ve nasl snflandrldn aklayabilmek.

Sanat tarihinde ilk defa 18. yzylda sanat ile zanaat arasnda bir ayrm yaplmfl ve sanatn tanm, trleri, snflandrlmas bu ayrma dayanlarak temellendirilmifltir. ki bin yl aflkn bir sre
boyunca beceri, ustalk ve zarafetle icra edilen
her trl insan etkinliinin sanat olarak grlmesinin ardndan yaflanan bu kkl deiflim, sanat
zanaat karfltln da beraberinde getirir. Gnmzde sanatn, pratik (endstriyel) sanatlar ile
gzel sanatlar olmak zere iki byk snfa ayrlmasnn ardnda yatan neden de zanaat ile sanat
arasndaki bu ayrm ve karfltlktr. Geleneksel
sanatlar ile geleneksel el sanatlar da dhil olmak
zere, pratik sanatlar ad altnda toplanan her
fley zanaat olarak adlandrlabilir ve kendi iinde
eflitli trlere, snflara ayrlr. Bu snflandrmalardan birisi kullanlan malzemeyi lt alarak
yaplan snflamadr.
Gzel sanatlarn geleneksel snflandrlmasnda
kullanlan lt genellikle hitap edilen duyu organdr. Buna gre fonetik sanatlar mzik trleri
ile edebiyat; ritmik sanatlar ise hem grme hem
de hareketle ilgili olan sinema, opera gibi sanatlar kapsamaktadr. Geleneksel snflandrmada
grsel sanatlar resim, heykel, mimari gibi gze
ve grmeye dayanan tm sanat trlerini kapsar.
Grsel sanatlar, plastik sanatlar olarak adlandrlan sanat dallarnn tmn ierir. Plastik sanatlar, kalplanabilen veya flekil verilebilen (plastik
nitelie sahip) boya, kil, al gibi malzemelerin
uygulanmasyla oluflturulan resim, heykel, zgn bask, seramik, izim vb. sanatlarn tmne
verilen genel addr.
Geleneksel snflandrmadan farkl olarak, gzel
sanatlarn adafl snflandrlmas olarak adlandrabileceimiz snflandrma flyle zetlenebilir:
Yzey sanatlar, hacim sanatlar, mekn sanatlar, dil sanatlar, ses sanatlar, hareket sanatlar ve
dramatik sanatlar.
22
Gzel Sanatlar
Kendimizi Snayalm
1. Sanatn zn, tm sanat eserlerinin tafld ortak
zellii bulmaya alflan etkinlie ne ad verilir?
a. Estetik
b. Sanat kuram
c. Biimcilik
d. erik arafltrmas
e. Yanstma
6. Toplumcu gerekiliin ardndaki sanat kuram

afladakilerden hangisidir?
a. Biimcilik
b. Anlatmclk
c. Yaratm Olarak Sanat
d. Aktarm olarak Sanat
e. Yanstma
2. Sanat tarihinin bilinen en eski ve kkl sanat kuram afladakilerden hangisidir?

a. Yanstma
b. Anlatmclk
c. Biimci kuram
d. Gerekilik
e. Aktarm olarak sanat kuram
7. Sanatn ncelikli ifllevi afladakilerden hangisidir?

a. Haz vermek
b. Bilgi vermek
c. nsan anlamak ve anlatmak
d. nsan ruhunu arndrmak (katharsis) ve saaltmak
e. Taklit (mimesis)
3. Rnesans sanatna ve klasik sanata yn veren dnyagrfl afladakilerden hangisidir?

a. Hmanizma
b. Doalclk
c. Gerekilik
d. Romantizm
e. dealizm
8. Afladakilerden hangisi estetik nesne ile sanat eseri

arasndaki iliflkiyi ifade eder?
a. Her estetik nesne ayn zamanda bir sanat eseridir.
b. Her sanat eseri ayn zamanda bir estetik nesnedir.
c. Estetik nesne sanat eserinden bamsz (zerk)
dr.
d. Estetik nesne ve sanat eseri kendi amacn kendi iinde taflr.
e. Estetik nesne ve sanat eseri ifllevseldir.
4. Afladakilerden hangisi klasik sanatn zelliklerinden biri deildir?

a. Denge ve uyum
b. Aklclk
c. nsan ve hayat olumlu olumsuz, iyi kt tm
ynleriyle ele almas
d. deal gzellik arayfl
e. Grkemlilik ve soyluluk
5. Gerekilik (realizm) akmnn ardndaki sanat kuram afladakilerden hangisidir?
a. Yanstma
b. Yaratm Olarak Sanat
c. Aktarm Olarak Sanat
d. Anlatmclk
e. Biimcilik
9. Afladakilerden hangisi zanaattan farkl olarak zel

anlamda sanatn zelliklerinden biri deildir?
a. zgndr.
b. Yenidir.
c. Tek (biricik) dir, eflsizdir.
d. Kendi kuraln kendisi belirler.
e. Talebe gre retilir.
10. Afladaki sanat snflandrmalarndan hangisi fotoraf sanatn kapsr?
a. Hacim sanatlar
b. Yzey sanatlar
c. Hareket sanatlar
d. Dramatik sanatlar
e. Mekn sanatlar
23
Yaflamn inden
lendirmek, aslan da ifltahyla biraz keyiflendirmek iin.
fiimdiyse, tersine, sirkin ortasndadr sanat. ...Bizden
nce gelen sanatlarn btn kayg ve kuflkusu, kendi
yetenekleri zerinde toplanyordu. Gnmz sanatlarnnkilerse, sanatlarnn gereklilii zerinde, dolaysyla, kendi varlklar zerinde toplanmaktadr.
... Gnmzde en ok bhtana urayan deer, zgrlk deeridir. ...nsanlar yalnzlktan kurtarabilecek
olan, yalnz ve yalnz zgrlktr; kulluk ise, bir yalnzlklar kalabal zerinde dolaflp durur hep. ...Her byk yapt insanln yzn daha bir zenginlefltirir, daha bir gzellefltirir; btn gizi de buradadr iflte.
Albert Camus (eviren: Tahsin Sara)
Resim 1.9: Albert Camus (1913-1960)

...Ben kendi hesabma, sanatm olmadan yaflayamam.
Ama hibir zaman da bu sanat her fleyin stnde tutmadm. Tersine, benim iin gerekli oluyorsa, hi kimseden ayr bulunmadmdan ve bana, olduum gibi, herkesle efl dzeyde yaflama olana verdiindendir. Benim iin sanat, kiflinin yalnz baflna sevinip eelenebilecei bir fley deildir. Ortak sevin ve zntlerin ayrcal bir grnmn gzler nne sererk, alabildiince ok sayda insan kamlayp coflturma yoludur o.
yleyse sanaty kendi yalnzlna ekilmemeye zorlar; onu en nemsiz ve en evrensel gerein buyruuna verir. Ve ok kez, kendisini baflkasndan ayr bulduu iin sanat olma yazgsn seen kifli, sanatn ve
baflkalarndan ayr olan yann, ancak herkesle benzerliini itiraf etmekle, besleyip gelifltirebileceini anlamakta gecikmez. Sanat, kendisiyle baflkalar arasndaki bu sonu gelmez gidifl gelifllerde, yz evirmedii gzellikle, kopamad toplum arasndaki o yolun ortasnda yetiflir, kendini kurar. Bundan dolaydr ki gerek
sanatlar hibir fleyi kmsemez; yarg yrtmekten
ok anlamaya alflrlar. Sanatlarn eski gnlerdeki o
rahatlklarnn zlemini ekmelerini anlyorum. Deiflim, birdenbire ve biraz sert oldu. Tarih sirkinde hem
aslan hem kurban oldu hep kuflkusuz. Kurban, sonsuzluk avuntularyla g buluyordu; aslan, tarihin o pek
kanl besiniyle. Ama flimdiye dek sanat, seyircilerin
oturduu yerde bulunuyordu hep. Hi iin, kendisi iin
sylyordu trksn, ya da, olsa olsa, kurban yrek-
Bu metin, Albert Camusnun, 10 Aralk 1957de kendine verilen Nobel dl sonrasnda yapt ve sve
Sylevi olarak da adlandrlan konuflma metninden
alnmfltr.
24
Gzel Sanatlar
Okuma Paras
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
nl Rus roman yazar Lev N. Tolstoyun Sanat Nedir?

adl kuramsal alflmas dn olduu gibi bugn de sanatn ne olduunu anlamak isteyenler iin nemli bir
klavuz niteliindedir. Aflada okuyacanz alntlar,
Tolstoyun, zerinde on befl yl alflarak, youn urafllar sonucu yazd bu kitaptan alnmfltr.
...Gda almaktan amacn haz duymak olduunu savunan insanlar, nasl gdann anlam ve nemini kavrayamazlarsa, sanatn amacn haz olarak gren insanlar da
sanatn anlam ve nemini kavrayamazlar.
Bir sanat yaptnn gzel ama anlafllmaz olduunu sylemenin, bir yemein ok iyi, ok lezzetli, ok besleyici olduunu, ama onu insanlarn yiyemeyeceini sylemekten bir fark yoktur.
Bir sanat yaptn aktard ayrntlarn geekliinden,
doruluundan dolay deerli bulmak, dfl grnflne
bakarak bir yiyecein besleyicilii hakknda kanya varmak kadar tuhaf bir durumdur. Bir sanat yaptnn deeri iin onun gerekliini lt alyorsak inden sz
ediyoruz demektir.
Sanat okullarnn retebilecei, gemiflteki sanatlarn, eserlerini nasl meyda getirdikleridir, sanat yapmay retmek deil. (...) Edebiyat sanat da insanlara retilebilir, ama yalnzca teorik olarak. Uygulama ise eserin kendisidir ve yazar bunu ancak kendi duygu ve dflnce dnyasnda oluflturacaktr.
Gerek sanatn ortaya kfl nedeni, sanatnn biriken
duygularn dile getirmek iin duyduu isel gereksinimdir; tpk bir annenin gebeliinin nedeninin sevgi
olmas gibi.( ...) amzda sanatn grevi, insanlarn
esenliinin onlarn bir araya gelmelerinde, birleflmelerinde olduu gereini akl alanndan duygu alanna
geirmektir; sanatn akl alanndan duygu alanna geirecei bir baflka gerek de varln srdrmekte olan
fliddetin egemenliinin yerini ilahi egemenliin, baflka
bir deyiflle hayatmzn en yce amac olarak bizlere
sunulmufl olan sevginin egemenliinin almas gerektiidir.
Lev N. Tolstoy (2010). Sanat Nedir? eviren: Mazlum
Beyhan. stanbul: Trkiye fl Bankas Yaynlar.
1. b
2. a
3. a
4. c
5. a
6. e
7. c
8. b
9. e
10. b
Yantnz yanlfl ise Sanat Nedir? konusunu

gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yanstma Kuramn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sanatn fllevi konusunu
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Estetik Nesneler ve Ynelim konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Zanaat ve Sanat konusunu
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sanatn Trleri ve Snflandrlmas konusunu gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
adafl Trk Edebiyatnda toplumcu gerekilik denildiinde akla gelen ilk isimler Nazm Hikmet, Orhan Kemal, Sabahattin Ali ve Fakir Baykurt olabilir. Nazm Hikmetin Memleketimden nsan Manzaralar, Orhan Kemalin Ekmek Kavgas, Sabahattin Alinin Kuyucakl
Yusufu, Fakir Baykurtun Ylanlarn c adl eserleri
toplumcu gereki eserler olarak deerlendirilebilir.
Trk Sinemasnda toplumcu gerekilik denildiinde
ise akla gelen ilk isimlerden bazlar Ylmaz Gney, Halit Refi, Metin Erksan, Ertem Gre, mer Ltfi Akad
olabilir. Ylmaz Gneyin Umut, Halit Refiin Gurbet
Kufllar, Ertem Grein Karanlkta Uyuyanlar, Metin
Erksann Susuz Yaz, mer Ltfi Akadn Diyeti,
toplumcu gereki filmler olarak deerlendirilebilir.
Sra Sizde 2
Sz konusu kahve fincannn tasarm ne kadar zgn
olursa olsun; ayrca hem yaratclk hem de estetik adan ne kadar mkemmel olursa olsun, eer seri retime girecekse (yani o fincann retimi kesin kurallara
balanacaksa) ve salt estetik haz veren bir nesne olmaktan karak gnlk kullanm eflyas olarak ifllev grecekse sanat eseri olarak deerlendirilemez.
Sra Sizde 3
Sz konusu reklm filmi zanaat olarak kabul edilebilir.
zel anlamda sanat olarak deerlendirilemez nk
reklam filminin amac bir rn ya da hizmeti pazarlamak ya da satmaktr. Oysa sanatn, zel anlamda sanatn en temel niteliklerinden birisi yarar ya da kar amac gtmemesi, talebe gre retilmemesi ve kendi amacn kendi iinde taflmasdr.
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Bolla, Peter (2006). Sanat ve Estetik. ev. Kubilay Kofl.
stanbul: Ayrnt Yay.
Bozkurt, Nejat. (1995) Sanat ve Estetik Kuramlar (2.
bask) stanbul: Sarmal Yaynevi.
Berger, John. (1988). fiiirin Saati. eviren: Gnl apan. Adam Yaynlar, stanbul.
Cemal, Ahmet. (2000). Sanat zerine Denemeler. stanbul: Can Yay.
Doan, H. Mehmet. (2001) Estetik (2. bask) zmir: Dokuz eyll Yay.
Erin, M. Stk. (1998). Sanatn Boyutlar. stanbul: nar Yay.
___. (1998). Sanat Psikolojisine Girifl. Ankara: Ayra Yaynevi.
Freeland, Cyntha (2008). Sanat Kuram. ev: Fisun
Demir. Ankara: Dost Yay.
Goethe, J. Wolfgang. ( 2002). Goethe der ki eviren:
Prof. Dr. Grsel Ayta. 2. Basm. fl Bankas Kltr
Yaynlar, stanbul.
Gombrich, H. Ernst. (2004) Sanatn yks. eviren:
Erol-mer Erduran. stanbul: Remzi Yaynevi.
Kuuradi, oanna. (1997) Sanata Felsefeyle Bakmak.
Ayra Yaynevi, Ankara.
Moran, Berna (1991). Edebiyat Kuramlar ve Elefltiri. 8.
Bask. stanbul: Cem Yaynevi.
Rilke, M. Rainer (2000). Sanat stne. ev: Kamuran
fiipal. stanbul: Cem Yay.
Shiner, Larry. (2004). Sanatn cad. eviren: smail
Trkmen. Ayrnt Yaynlar, stanbul.
Tarkovski, Andrei. (1992). Mhrlenmifl Zaman. eviren: Fsun Ant. 2. Bask. stanbul: Afa Yay.
Timuin, Afflar(2008). Felsefeden Estetie. Ankara: Hayal
yay.
25
Uygur, Nermi. (1985). nsan asndan Edebiyat. stanbul: Remzi Kitapevi.

Wolff, Janet (2000). Sanatn Toplumsal retimi. ev:
Ayflegl Demir. stanbul: zne Yay.
Yeniflehirliolu, fiahin ; Erin, M.Stk. (1993). Sanata
girifl ve Estetik. Eskiflehir: Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi Yaynlar
Yetiflkin, Hlya. (1991). Estetiin ABCsi. stanbul: Simavi Yaynlar.
GZEL SANATLAR
Amalarmz
N
N
N
N
N

Edebiyatn anlamn aklayarak, edebiyat tanmlayabilecek,
Edebiyatn geirdii evreleri ve tafld zelliklerin dnflmn aklayabilecek,
Edebiyat eserlerinin gelerini sralayarak zelliklerini tanmlayabilecek,
Metin trlerinin tarihsel geliflim srecini aklayabilecek,
Edebiyat elefltirisini tanmlayabilecek ve edebiyat elefltirisinde kullanlan
yntemleri deerlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Edebiyat
Kurmaca Metin
Dzyaz
st Metin (Hiper Metin)

Metin
Edebiyat Elefltirisi
indekiler
Gzel Sanatlar
Edebiyat
EDEBYATI ANLAMAK
EDEBYATIN GELfiM EVRELER
EDEBYAT ESERLERNN TEMEL
GELER
METN TRLER
EDEBYAT VE ELEfiTR
Edebiyat
EDEBYATI ANLAMAK
Fuzulinin Leyla ve Mecnununu, Shakespearein Romeo ve Julietini, mer Seyfettinin Diyetini okuduunuzu dflnn. Okuduunuzun bir fliir, bir oyun ve bir hikye olduunu ve hepsinin de bir edebiyat eseri olduunu kolaylkla syleyebiliriz. Yine, Yunan filozof Sokratesin Savunmasn, Mevlanann Mesnevisini, Dede
Korkuttan derlenen Tepegz, Montaignenin Denemelerini okuduunuzu dflnn. Bir hitabet, tasavvuf dflncesiyle yazlmfl bir fliir, bir masal, bir deneme kitab okuduunuzu ve bunlarn da bir edebiyat eseri olduunu syleyebiliriz. Son
olarak Orhan Pamukun Kara Kitapn, Attila lhann Ben Sana Mecburumunu, Sait Faikin Hiflt Hifltini okuduunuzu dflnn. Bir roman, bir aflk fliiri, bir yk
okuduunuzu, dierleri gibi bunlarn da bir edebiyat eseri olduunu syleyebiliriz.
ster klsik, tarihsel, anlafllmas zor; ister popler, gncel, kolay anlafllr metinler olsun; bazen, ocuklar iin olduu ya da yeterince baflarl, iyi, nemli olmad dflnlsn, saylan metinleri ve tm benzerlerini, edebiyat bafll altnda deerlendirebiliriz.
ki bin ksur yl nce, Romal flair Horatiusun, edebiyatn amacnn zevk vermek ya da yarar salamak olduunu iddia etmesinden bu yana, edebiyatn, temelde iki amac olduu grfl yaygndr. Zevk vermek ve bilgilendirmek. Edebiyat
metinleri, estetik balamda gzeli ortaya koyarak zevk verirken, tafld iletilerle
okuyucuyu bilgilendirebilmektedir. Kuflkusuz, sz edilen bilginin, ifllevsel amalarla kullanlmas zorunlu olmamakla birlikte tm edebiyat rnleri, okuru doyurmay amalayan, baz deerleri ve dflnceleri aktarma abasnn sonucudur. Edebiyat metinlerinin zevk veren ve estetik balamda gzeli sunan yn, okuyucu zerindeki etkiyi glendiren, gzel sz syleme (retorik) yeteneiyle yakndan ilgilidir.
Edebiyatn zevk veren yn, grece belirginken; sunulan grfl ve deerleri almlamak, her zaman kolay olmayabilir. Sz konusu srete en byk zorluk, edebiyat metninin iletilerini, ou zaman dolayl ya da sembolik olarak sunmasdr.
Edebiyatn Tanm
alar boyunca, Sanat nedir? sorusuna verilen yantlardan hareket ederek Edebiyat nedir? sorusuna da yant bulunmaya alfllmfltr. Bilinen en eski yant Platon, Devlet (M.. 375) diyalounda vermifltir. Platon, sanatn mimesis olduunu
sylemifltir. Szce Trke karfllk olarak taklit, benzetme, yanstma szckleri
kullanlmaktadr. Platona gre edebiyat; dnyay, insanlar, yaflam yanstmaktadr.
Tm sanatlar gibi, edebiyat

da bir mimesistir
(yanstmadr, benzetmedir,
taklittir).
28
En kapsayc tanmyla
edebiyat, sz sanatdr.
Gzel Sanatlar
Genelde sanatn, zelde ise edebiyatn bir yanstma, benzetme ya da taklit olduu,
uzun sre kabul grmfltr. Platondan yzyllar sonra bile, Fransz yazar Stendhal
de (1783-1842) sanatn bir yanstma olduunu vurgularcasna, Roman, yol boyunca gezdirilen bir aynadr. demifltir.
Yzyllar boyunca benimsenen, edebiyatn yanstma olduu grflne, 19. yzylda, yeni yaklaflmlar getirilir. Edebiyatn bir ayna gibi, sadece olan yanstmad, olabilir olan da aktard dflnlmeye bafllanr. Yazar, yaflamdan aldn zmleyerek, kendi dnyasnda yeniden yaratmaktadr. Bu anlamda edebiyat, yaflamn bire bir kopyas deildir. Edebiyat metinleri dnyay, yaflam, insanlar yanstrken sadece olan, grneni deil, olabilecekleri de aktarmaktadr. Dolaysyla tasarlarn, dfllerin de edebiyatn iinde yer aldnn alt izilmektedir.
Genel ve zel birok tanm yaplmfltr edebiyatn. Buna karfln, yaplan tanmlarn hibiri mutlak ya da deiflmez, kapsaml tanmlar olmamfltr. Kimileri iin,
basl ve yazl her fley edebiyat kavram iinde deerlendirilebilir. Bu durumda,
yolda giderken elinize tutuflturulan bir el ilan ya da bir lokantann yemek mns bile, edebiyatn alanna girebilir. Biraz daha zel bir yaklaflm kullanldnda ise
edebiyat, byk kitaplar dizisi olarak ele alnmfltr. Tarih, din, ahlk ya da daha
farkl alanlarda retilmifl byk kitaplar, edebiyat olarak deerlendirilmifltir. Edebiyatn eflitli tanmlarnn bulunmas edebiyatn zamana, tarihsel ve kltrel srece bal olarak srekli bir dnflm iinde olmasndan da kaynaklanmaktadr.
Edebiyat rnlerinin ortaya kfl ve biimi, zamanla deiflmektedir. Bu nedenle, edebiyatn tanm her yeni dnemde tekrar yaplr. Her zaman ve her yerde geerli olabilecek tek, deiflmez bir tanm yoktur. Edebiyat rnlerinin ortaya kfl
ve biimi deiflse de deiflmeyen en temel zellii sze dayanmalardr. Gzel
sanatlarn bir dal olan edebiyatn, en kapsayc zellii, sz sanat olmasdr.
Tm edebiyat eserleri, dilin etkili ve estetik anlamda da gzel kullanlmasna
dayanr.
EDEBYATIN GELfiM EVRELER

Gnmzde, daha ok yazl eserlerle birlikte dflndmz edebiyatn snrlar,
aslnda ok genifltir. Deiflen zamana ve bulunulan kltrel ortama gre edebiyat,
srekli yenilenmektedir. Dolaysyla, birok edebiyat anlayfl ve tryle karfllaflmamz olasdr. Bafllangta, szl kltr rnleri arasndaki edebiyat eserlerine
zamanla, yazl kltr rnleri eklenmifltir. Matbaann dorua ulafltrd yazl kltrde giderek eflitlenen edebiyat eserlerinin arasna artk, elektronik ortamda retilen metinler de eklenmeye bafllamfltr.
Szl Kltre Dayal Edebiyat

Aslnda edebiyat, insanolunun yazy bulmasndan ok nce domufltur. lk insanlar, yaktklar ateflin evresinde toplanp savafl dans yaparken ya da kol gcyle alflrken bedensel hareketleriyle ifl ritmini yakalamak iin flarklar sylemifltir.
llerinin ardndan, aclarn dile getirmek iin atlar yakmfllardr. Gnmze
ulaflan en uzun szl edebiyat tr olan destanlar, eski toplumlarn kahramanlarnn ya da nderlerinin olaanst baflarlarn ve doast olaylar ayrntlaryla
betimler. Bir varmfl, bir yokmufl diye bafllayp, Gkten elma dflt... diye biten masallar, kuflaklar boyunca ocuklara anlatlagelmifltir. Ksa ama etkili bir anlatma sahip fkralar, hem glmsetir hem de dflndrr. Menkbeler, dinle ilgili
29
2. nite - Edebiyat
kiflilerden kaynaklanan olaylar anlatrken toplumun kutsal deerlerini de gz

nne sermektedir. Hindistan kaynakl olduu dflnlen fabllar, hayvanlar, bitkileri ve cansz varlklar konuflturarak dersler verir. Sevgililerin birbirlerine kavuflma abalarn anlatan aflk hikyeleri de kuflaktan kuflaa aktarlr. Sralanan szl
edebiyat trleri, iinden kt toplumun szl kltr ortamn yanstan, bin yllardr oluflturulan anlatlardr.
Szl edebiyat eserlerinde szle birlikte, ezginin ve seyirlik anlatm biimlerinin, zaman zaman da nn bir arada kullanld grlmektedir. Bu yap, metnin aklda kalcln artrmfltr. Bylelikle, yaznn bulunmad dnemlerde toplumun rettii anlatlar kolaylkla ezberlenerek kuflaktan kuflaa aktarlmfltr. Szl edebiyat trleri, azdan aza dolaflarak aktarld iin birok deifliklie urayabilir. Szl edebiyat trlerinin sergiledii ortak zellikler flunlardr:
Szl olarak retilir: Konuflan ve dinleyen arasnda sylenerek aktarlrlar.
Doal rnlerdir: Toplumlarn iinden, kendiliinden doarlar. Bu nedenle, toplumlarnn adlaryla anlrlar. Rus halk flarklar, Japon halk masallar... vb.
Anonimdir: Ortaklafla retilmifltir. Belli, tek bir yaratcs yoktur. Sonradan,
derlenerek yazya aktarlmfltr.
Gelenekseldir: Kuflaktan kuflaa aktarlrlar.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Kalplaflmfltr: Ezberlemeyi kolaylafltran ve hatrlamay salayan, kolayca dile

gelen bir akfllar vardr.
eflitlenmifltir: Her kuflak, kendine zg anlatm geleri ekleyebilir, (varyantldr) karabilir ya da bunlar deifltirebilir. Bylece, bir anlatnn kk
S O R U
farkllklar bulunan, benzer bir eflidiyle karfllafllabilir.
Szl kltrde sz, konuflan ve dinleyen arasnda dil ve kulak araclyla
D K K aktarlr.
AT
szl kltr t
u konuflan - dinleyen (dil- kulak) SIRA

t SZDE
u sz
N N
Szl edebiyatn ezgili, ezbere dayal uzun trlerinin yannda, daha sade bir dille ve daha ksa olan bir dier tr de sylencelerdir. GizemliAMALARIMIZ
bir anlatmla gerek
olaylarla ilgi kurarak, toplumun korkularn, meraklarn, deerlerini yanstan sylencelerde tarih ya da yer, zellikle belirtilerek inandrclk etkisi artrlmfltr. lkeK yaT da
A Polaylar hakmizdeki Kz Kulesi efsaneleri gibi tarihsel neme sahip kifli, yer
knda, yzyllar boyunca anlatlagelen sylenceler vardr. Dier taraftan sylenceler, hl geerli olan ve kullanlan bir trdr. Yaygn kullanlan adyla flehir efsaneELEVZYON
leri, sylence trnn gnmzdeki rnekleridir. lkemizde,THaliin
dibinin altn
dolu olduuyla; stanbulda denizin donmasyla ve stanbulun altnn birbirine bal tnellerle kapl olduuyla ilgili sylenceler bulunmaktadr. ABDde kulaktan kulaa yaylan sylencelerin en bilineni ise, New York kanalizasyon
b N T E Rsisteminde
NET
yk timsahlarn yaflad ve zaman zaman insanlara saldrdna dair olandr.
Sonu olarak, gnmzde hl, szl kltre dayal rnler yaratlmakta, azdan aza dolaflmakta ve zaman zaman derlenerek yazya aktarlmaktadr.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
30
Gzel Sanatlar
Yazl Kltre Dayal Edebiyat

Szl kltrn sese dayal yapsndan, alfabeye geiflle yazl kltr oluflmaya bafllamfltr. Artk, szellikten okur-yazarla geilmifltir. Ancak, yaplan arafltrmalara
gre, tarih boyunca, varolan binlerce dilden sadece 106 tanesi edebiyat retebilecek derecede yazya balanabilmifl, byk bir ksm ise hi yazlamamfltr. Bugn
iin ise yalnzca 78 tanesinin edebiyat bulunmaktadr. Bu 78 dilden de yalnzca
beflinin ya da altsnn uluslararas bir okur kitlesi vardr.
Resim 2.1
Yazl kltr, szl
kltrn sese
dayal yapsndan
alfabeye geiflle
birlikte oluflmaya
bafllamfltr.
Yazn szc, edebiyat

anlamnda kullanlmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Yazl metinler iin, Bat dillerinde Latince kk alfabe harfi karfll litera olan
literatura kelimesi Almancada literatur, Franszcada littrature, ngilizcede literature terimi kullanlmaktadr. Terim, hem edebiyat hem de belli bir bilim dalnda
SIRA SZDE
yazlmfl metinleri
kapsamaktadr. Trkede de zaman zaman karfllaflabildiimiz
literatr szc ise, sadece belli bir bilim dalnda yazlmfl metinleri kapsamaktadr. Tiyatro literatr, askeri literatr gibi. Literatr szcne karfllk olarak alanD fi N E L M
yazn szc kullanlabilmektedir. Dier taraftan, Trkede, edebiyat iin yazn
szc kullanlmaktadr. Dolaysyla, sanatsal deeri olan yazl metinler, yaznO R U adlandrmaktadr.
sal metinlerSolarak
Yazl edebiyat
D Kiin
K A Tyazn sanat kullanlabilmektedir. Buna karfln, yazyla hibir balants olmayan szl edebiyat rnlerine ya da szl gelenee ait trlerin oluflturduu edebiyata szl yazn
denilmesi yanlfltr.
SIRA SZDE
N N
Yaznn bulunmasyla, alan geniflleyen edebiyat eserlerinde teknik, bilimsel ya

da gnlkAMALARIMIZ
dilden ayr, yan anlamlara ak, yaratc dfl gcyle iliflkili, farkl bir dil
dizgesi sz konusudur. Yazl kltre dayal edebiyat incelendiinde flu zellikler
dikkati ekmektedir:
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
31
2. nite - Edebiyat
Yazl olarak retilir: Yazan ve okuyan arasnda yazyla aktarlrlar.

Yapay rnlerdir: Yazar, yaratc ve farkl bir dil kurar.
Belirli bir yazar vardr: Bireysel yaratcla dayanr. reten, yalnzdr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Bireysel bellee baldr: Hem yazar hem okur asndan, metin ve birey
iliflkisi temeldir.
Kalplar yoktur: Dilin kullanm, esnek ve eflitlidir.
Metin, deiflmez: Okura gre deifltii sylenebilirse de deiflen, okurun

S O R U
yorumudur. Metinde deiflme, sz konusu deildir.
Yazl kltrde yaz, yazan ve okuyan arasnda el ve gz araclyla aktarlr.
DKKAT
S O R U
DKKAT
yazl kltr t
u yazan - okuyan (el-gz) t SIRA SZDE
u yaz
Yazl kltrde, tmyle yeni bir kavram ortaya kmfltr: zgnlk. Yazarn
tek baflna rettii metinler vardr artk. Bir baflka metne benzemeyen, dierlerinden farkl metinler nemlidir. Yazar, farkl metinler rettii lde
dier yazarlarAMALARIMIZ
dan ayrlr ve o lde deer kazanr. zgn metinler retmek, yazl kltre dayal edebiyatla gelen en nemli zelliklerden biridir.
N N
K T A P
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Elektronik Ortama Dayal Edebiyat

alar boyunca, srekli deiflim iindeki edebiyatn, szl kltre ve yazl kltT E L E V Z Y Odayal
N
re dayal metinlerinin yannda bugn, elektronik ortama ve internete
rnleri bulunmaktadr. Gnmzde, yeni edebiyat trleri ve onlarn farkl biimlerde
sunulmas sz konusudur. Yalnzca edebiyat metinlerinin deil, tm sanatsal rnlerin retiminde ve sunumunda, elektronik aralarn ve internetin sunduu olaNTERNET
naklarla keflfedilen ya da yaratlan, yeni yntemler kullanlmaya bafllanmfltr. Bilgisayarlar, okuma ve yazma alflkanlklarmza yeni deneyimler kazandrmann yan sra farkl kullanm kolaylklar sunmaktadr. Bugn, elektronik dergiler (e-dergiler), elektronik kitaplar (e-kitaplar) ve daha nce basl olarak sunulmufl metinlerin elektronik ortama aktarld elektronik ktphaneler de bulunmaktadr. Giderek daha ok kifli, kitaplara ulaflmak iin, bilgisayar, cep telefonu, hatta mzik
ve ses (MP3) alar gibi elektronik ortamlarda sunulan, elektronik metinleri tercih
edebilmektedir. nternette birok e-kitap, e-dergi sitesi bulunmaktadr.
Sz konusu metinlerin seslendirilme olana da vardr. Bu durumda, metinleri
okumak yerine dinlemeyi de tercih edebiliriz. Ayrca, elektronik ortamdaki bir
metne hareketli grntler de eklenebilir. Kolaylk ya da ekicilik olarak grlebilecek sz konusu yenilikler, okuma, almlama ve yorumlama alflkanlklarmz deifltirmektedir.
Metinlerin, elektronik ortamda sunulabilir klnmas, Kitap yok olacak m? sorusunu gndeme getirmifltir. Birok bilim insan, konu zerine grfllerini sunmaktadr. Bu konuda Umberto Econun (1932- ), 1996da, Columbia niversitesinde verdii, Gutenbergten nternete bafllkl konferansnda sunduu grflleri dikkat ekicidir. Umberto Eco, Bu, onu yok edecek. kaygsnn, insanlk tarihi boyunca yaflandna iliflkin rnekler verir: Firavun Tamus, yazy bulan Hermese, Becerikli Hermes, bellek srekli alflmayla canl tutulacak bir byk armaandr. Bu buluflunla insanlar artk belleklerini alfltrmak zorunda kalmayacaklar.
ten gelen bir abayla deil de, dfltan bir ara yardmyla yapacaklar bunu. der.
Ortaada bir katedral, belgeleriyle, tarih bilgisi, elenceleri, ahlak deerleri, din
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
32
N N
NTERNET
AMALARIMIZ
Gzel Sanatlar
K T A P
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
bilgisini de ieren, kalc ve deifltirilemez bir televizyon program gibidir. Econun

verdii bir dier rnek, Victor Hugonun (1802-1885), Notre Damen Kamburu
L E V Z YClaude
ON
romanndaT Epapaz
Frolloun, nce kitab sonra da katedrali gstererek Ceci
tuera cela/bu, onu ldrecek. demesidir.
Umberto Econun
N T E R NFrom
E T Internet to Gutenberg (Gutenbergten nternete) bafllkl yazsna
http://www.umbertoeco.com/en/from-internet-to-gutenberg-1996.html adresinden ulaflabilirsiniz. Metnin bir blmnn Nazl kten tarafndan yaplan Trke evirisine www.hayaletgemi.com adresinden, Kasm-Aralk 2000, say 57, sayfa 43-47den ulaflabilirsiniz.
Kitap yok mu olacak? tartflmalar srerken, bugn hl birok kifli, elektronik
ortamda metinleri okumak ya da dinlemek yerine, baslmfl olarak ellerinde kitap
tutmay tercih etmektedir.
Elektronik ortamda retilen edebiyat metinleri zerine olumlu ya da olumsuz
yarglarda bulunmakszn, metinlerin yapsn ortaya koymaya alflrsak, flu zelliklerle karfllaflabiliriz:
Elektronik ortamda aktarlrlar: retim biimlerinden ok, sunulufl biimleri
ne kmaktadr.
Sanal rnlerdir: Elektronik ortamda yaz, ses ve grnt tek tek ya da tm
bir arada kullanlabilir.
SIRA
SIRA SZDE
SZDE
DDfifiNNEELLM
M
SS OO RR UU
DD KK KK AA TT
SIRA
SIRA SZDE
SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
KK TT AA PP
TT EE LL EE VV ZZ YY OO NN
NN TT EE RR NN EE TT
BireyselSIRA
ya da ortaklafla retilebilirler: Metni reten ve tketenler arasnda etSIRA SZDE
SZDE
kileflim sz konusu olabilir. Okur, metne eklemeler ya da metinden karmalar yaparak, metnin akfln deifltirebilir.
D fi N E L M
D fi N E L Elektronik
M
Kaydedilebilir:
hafzada saklanabilirler.
Deiflkendir: Metinler, etkileflime ak ortamlarda sunulabildiklerinden deiflikSS OO RR UU

lie urayabilirler.
Elektronik ortamda
DD KK KK AA TTses, yaz ve grnt, sunucu ve seyirci arasnda flk ve ses olarak aktarlarak gz ve kulak araclyla alglanr.
N N
SIRA SZDE
SIRA SZDE
elektronik ortam
t
u sunucu-seyirci (flk, ses-gz,kulak) t
uses, yaz,grnt
zellikle,
internet kullanlarak gereklefltirilen yayncln birok rnekleriyle
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
karfllafllmaktadr. Kuflkusuz, edebiyat ve yaynclk farkl alanlardr. Buna karfln,
internetin ve elektronik ortamn sunduu olanaklarla, szl ve yazl kltre dayal edebiyattakinden
KK TT AA PPfarkl metin trleri oluflturulmaya bafllanmfltr. rnein, temelleri 196Olarda New Yorkta, Ray Johnson tarafndan atlan Mail Art (Posta Sanat) sanatlar, elektronik ortamn ve internetin sunduu olanaklarla farkl metinler
oluflturmaya
Hibir snrlamann olmad posta sanatnda, genelde
TT EE LL Ebafllamfllardr.
E VV ZZ YY OO NN
yazl eserler dolaflma sokuluyor. Bir posta sanatsndan dierine postalanyor ve
ou zaman da ortak hazrlanmfl bir kitap ortaya kyor.
NN TT EE RR NN EEile
TT ilgili internet adresleri: www.rayjohnson.org, www.artpostal.com
Mail Art sanatlar
Trkiyede de kltr, sanat, edebiyat dergisi olarak, birok internet sitesi bulunmaktadr. Aralarnda, kendisini internet zerinde yayn yapan kltr/sanat/edebiyat neflriyat olarak tantan ve farkl metin trleri sunan http://www.altzine.net/ sitesi, grece uzun soluklu ve dzenli olarak yaynna devam etmektedir.
33
2. nite - Edebiyat
Elektronik ortama dayal edebiyat, hakknda kesin yarglarda bulunulamayacak

kadar yeni bir alandr. zerine sylenen her sze, kuflkuyla yaklafllabilir. Dier taraftan, zerine sz sylenmeden geilemeyecek kadar da hzl ve gl dnflmlere neden olmaktadr. Sreci yaflayan kifliler olarak, konuya dflardan bakmann
gl yordanabilir. Bu blmde amalanan, elektronik ortama dayal edebiyatla ilgili girifl niteliinde bilgi sunmaktr.
EDEBYAT ESERLERNN TEMEL GELER

Gzel sanatlarn bir dal olan edebiyat rnlerinin, dfl dnya, dier deyiflle toplum
tarafndan evrelenmifl drt temel gesinden sz edilebilir:
a.
b.
c.
d.
dil
yazar
okur
metin
Yazar, dili kullanarak metnini oluflturur ve okurun da metni almlamas sonucunda yazar, metin ve okur arasnda bir iletiflim kurulur. Bu srete, iinde bulunulan dfl dnya yani toplum, hem sanaty hem de okuru etkilerken; yazar ve
okur da toplumu etkilemektedir. Edebiyat rnlerinin geleri arasndaki iletiflim
flemas flyle kurulabilir:
METN
dfl dnya
YAZAR/fiAR
dfl dnya
OKUR
Dil
Edebiyat eserlerinin ortaya kfl biimi ve tr farkl olsa da hepsi, dil kullanlarak
retilir. Edebiyat dier sanat dallarndan ayran en temel zellii, dili kullanmasSIRA SZDE
dr. Ancak dil, yalnzca bir ara deil, ayn zamanda amatr. Edebiyat
rnleri, ncelikle dilsel rnlerdir. Bunu sylerken, dilin birok anlam olduunu hatrlamak
gerekir. Beden dilini okumak, aflk dilinin flifrelerini zmek
gibi kullanmlarla
D fi N E L M
karfllaflmflzdr. Mzik ya da film dilinden de sz ederiz. Edebiyat ise lingistik
(dilbilimsel) anlamda dile dayanr. Cmle kurulufllar, szcklerin birincil ya da
S O R U
ikincil anlamlar, szcklerle yaratlan imgeler ne kar.
Edebiyat cmle kurulufllarnn, szcklerin birincil ya da ikincil anlamlarnn,
D K K A T szcklerle yaratlan imgelerin nem kazand bir sanattr. Bu nedenle edebiyat, lingistik (dilbilimsel) anlamda dile dayanr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
34
Gzel Sanatlar
Bu noktada, sz sanatna dayal her dilsel retimin, edebiyat olup olmad tartfllabilir. Bir retmenin ya da siyasetinin, gzel sz syleme sanatnn incelikleriyle dolu konuflmasnn, Sokratesin felsefi temelli Savunmasnn, hatta bilimsel
SZDE
bir metnin,SIRA
iyi ya
da kt, beenelim ya da beenmeyelim, bir edebiyat metni olduu iddia edilebilir. Ancak retmenin, siyasetinin, Sokratesin amac, sanat deildir. Byle
bir konuflmada, edebiyat ya da sz sanat, amaca ulaflmada bir ara
D fi N E L M
olarak kullanlmfltr. Bu nedenle, rnein Sokratesin Savunmasnn yeri, yalnzca
edebiyat metni olarak deil, felsefe metni olarak da ok nemlidir. Bilimsel metS O R U
nin birincil amac
ise sanat deil, bilgi vermektir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Edebiyat metinleriyle
D K K A T bilimsel metinler arasndaki en nemli fark, anlamlarndadr. Bilimsel metinlerin anlam her zaman her yerde, herkes iin ayndr. Edebiyat metinleri yoruma
ak, birdenSIRA
ok SZDE
anlam olan metinlerdir.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Dil, gndelik yaflamda hepimizin kulland bir aratr. Doal olarak, edebiyat
eserinde kullanlan
AMALARIMIZdil de gndelik dilden ayr olarak dflnlemez. Dolaysyla,
bir edebiyat eserini anlayabilmenin n koflulu, o metnin retildii dili bilmektir.
Ancak dili bilmek, edebiyat metnini anlamak iin yeterli olmayabilir. Edebiyat metK Tdil,
A gndelik
P
nini oluflturan
yaflamda iflaret edilen anlamlardan farkl anlamlar yaratmaktadr.
Her sanat eseri gibi, edebiyat metni de reticisi ve alcs arasnda bir ileti (meE L Esrete
V Z Y O N retici yazar; alc ise okurdur. Yazar, var olan gndelik dille
saj) taflr. TBu
metnini retir. Ancak, kulland dille, eflitli yan anlamlar oluflturmufltur. Gndelik dil dz anlamldr, somut gnderileri vardr yani belli nesne, durum ya da olgulara gnderme yapar. Edebiyat metinlerinde dil, onu kullanann kifliliini, dnya
NTERNET
grfln taflr. Bylece gndelik dilden farkl, kifliye zel bir dil ortaya kar. Gndelik konuflma dilinin dz anlamll afllmfltr.
Yazarn, farkl anlamlar rettii edebiyat metninin dilini anlamak ve sunduu
iletiyi zmlemek iin okur, bilinli ya da bilinsiz olarak, n bilgilerine baflvurur. Okur, bir metinle karfllafltnda, nceden edindii bilgiler dorultusunda
metni alglar ve onu anlamlandrabilir. Anlam, her okuyucuda, hatta ayn okuyucunun farkl zamanlardaki okumalarnda bile yenilenir.
Dilin nasl kullanld, bir metnin, yaznsal bir metin olarak deerlendirilebilmesinde en nemli gedir. Kullanlan dilin, anlam ve sz dizim kurallarna aykr,
bozuk, kt bir flekilde kullanlmas, metnin yaznsal deerini dflrecektir. Kuflkusuz, yaratclk ve zgnlk balamnda yazar, sra dfl bir dil kullanabilir. nemli olan, her kullanmn kendi ierisinde tutarl ve btnlkl olmasdr.
Yazar
Yazar, dili doru, gzel
(estetik) ve yaratc biimde
kullanarak zgn bir
yaznsal metin reten
kiflidir.
Kuflkusuz, yazl bir metin reten herkese yazar denilebilirse de edebiyat sz konusu olduunda, dili doru ve gzel bir biimde kullanarak, zgn bir yaznsal
metin reten kiflilere yazar denir. Yazar, alglad gerei kendi i dnyasnda deifltirir, onu yeniden yaratr.
Franszcada, yazar anlamnda kullanlan iki szck bulunmaktadr. Yaratc yazar anlatan auteur (okunuflu: otr) ve yazya aktaran anlatan crivain (okunuflu:
ekrivan). Trkede bugn, her iki anlam iin de yazar szc kullanlyor; ancak
ayrm vurgulamak istediimizde, yazya aktaran kifli iin yazc szcn kullanabiliriz. Osmanl Trkesinde de iki ayr szck kullanlmfltr. Yaratc yazar kar-
2. nite - Edebiyat
35
fllamak iin telif eden, birlefltiren, bir yapt ortaya koyabilen anlamnda mellif;
yazya aktaran kifliyi karfllamak iin verileni kaydeden, syleneni yazan anlamnda muharrir szc kullanlmfltr.
Yaznsal bir metni okuyup anlamaya alflrken, yazarn demek istedii hakknda dflnmeye bafllarsak metinden hareketle birtakm ipular elde etmeye alflrz. Anlamlandrma srecinde, bilinli ya da bilinsiz olarak deneyimlerimizden
yararlanrz. ncelikle,
- ayn yazarn dier metinlerine iliflkin okumalarmz,
- yazarn iinde bulunduu yaznsal gelenee iliflkin bilgilerimiz,
- yazarn yaflad toplumsal yapya iliflkin bilgilerimiz,
yazarn demek istedii hakknda karmlarda bulunmamza yardmc olacaktr.
Son dnemde, postmodern akmla gelen edebiyat anlayflnda, mecazi anlamda yazarn lm sz konusudur. nemli olan, metin ve okur arasndaki iliflkidir. 1968de Roland Barthes (1915-1980), Franszcada yaratc yazar anlamndaki
auteurn lmnden sz eder. Ayn kkten gelen Trkedeki otorite szcn
de anmsayarak dflnrsek Barthesn grflne gre artk, tek ve son sz sahibi
(otorite) yazar (auteur) sz konusu deildir. Yaznsal metinlerde konuflan, yazar
deil, dilin kendisidir. Barthes makalesinde, metin (text) ve eser (work) ayrmn
ortaya koyar. Yazarn ortaya koyduu eserdir. Okur ise metin zerinden karmlarda bulunur. Yazar, aradan ekilmifltir. Yazarn demek istediinden ok; metnin okura anlatt ya da okurun anlad nemlidir.
Yazar, sz konusu karmlarn tamamen farknda olmayabilir ya da metnin bu
iflleviyle her zaman dorudan ilgili deildir. Yazar, Ben, bunu demek istememifltim. dese bile, sz konusu metinden hareketle, karmlar kantlanabiliyorsa yazarn iddias, herhangi bir okurun iddiasndan daha doru deildir.
retken yazarlar, genellikle ok ve neredeyse otomatik olarak metinler ortaya
koyabilirler. nemli olan, o gne dein tanmlanmamfl, farkl, baflka trl zellikler ifade eden, estetik anlamda gzel olan, zgn bir eser yaratmalardr.
Okur
Her sanat eseri gibi her yaznsal metin de alcsyla yani, okurla bulufltuunda anlam kazanr. Alman flair Goetheyi (1749-1832) anarak syleyebiliriz ki okurun grevi ok zordur. Goethe Okumay renmek sanatlarn en gcdr. Ben bu ifle yaflammn seksen yln verdim. Yine de tam olarak rendiimi syleyemem. der.
Okurun grevi zordur; nk metin, okur araclyla konuflabildii srece anlamldr. Yaznsal bir metnin kendine zg kodlar, imgeleri vardr. Okur, metindeki imgeleri anlamlandrabildii, metnin kodlarn zebildii lde, metni anlamlandrabilir.
Anlamlandrma srecinde, okurun daha nceki bilgi birikimlerinin ve deneyimlerinin toplam anlamna gelen artyetiflimi ok nemlidir. Okurun artyetiflimi lsnde yaznsal metnin kodlar zlebilecek ve metin, anlam kazanacaktr.
Okurlarn artyetiflimleri birbirlerinden farkl olduundan her okurun metinle
kurduu iliflki, kard anlam da dier bir okurdan farkl olacaktr.
Okur, yazlanlar zihninde canlandracak, metindeki dflnceler ya da olaylar
arasndaki balar saptayacak, hatta onlar kendi artyetiflimine dayanarak yeniden
dzenleyecektir. Kuflkusuz, okuma deneyimini artrdka okur, alflkanlk kazanacak ve anlamlandrma srecinde daha etkili olacaktr.
Trk Dil Kurumu, artyetiflim

szcn Daha nceki
dnemlerde elde edilen bilgi
ve deneyim olarak
tanmlayarak art alan
szcn efl anlaml olarak
belirtmektedir.
36
Gzel Sanatlar
Metin
Sadece yazl deil, bir iletisi
olan her ara (resim,
fotoraf, heykel... vb)
metindir.
letiflim kurmay salayan her ileti bir metindir. Bu nedenle metin, ok genifl kapsaml bir isimdir. Hemen hemen her fleyi kapsar.
Metinler, yalnzca szck, cmle gibi dil birimlerinin kullanld szl ya da
yazl olarak retilen yaplar deildir. Dolaysyla, szl ve yazl gelerin yan sra,
grsel geleri ieren metinler de sz konusudur. rnein, izlediimiz televizyon
reklamlar, filmler, afifller, fotoraflar, resimler ve birok fley, ileti sunabilir. Bylece alcs tarafndan anlamlandrlabilir. Bu anlamlandrma sreci de bir eflit okumadr aslnda. Bu nedenle, film okumaktan, resim okumaktan sz edilebilir. Hatta gnmzde, yaflanan herhangi bir olaya iliflkin, kiflilerin dflncelerini almak
iin de Bu olay nasl okuyorsunuz? gibi cmlelerle karfllaflmaktayz.
Edebiyat sz konu olduunda, elbette retilme ortamna ve yapsna gre eflitli metin trlerinden sz etmek olasdr. Gnmzde, edebiyatla ilgili olarak daha ok, yaznsal metin kullanmnn yaygn olduunu syleyebiliriz. Yaznsal metinlerde kullanlan dil, gndelik dildeki alfllmfl anlamndan farkldr. Szckler ya
da sz gruplar, yalnzca szlkteki anlamlaryla kullanlmamfllardr. Sunulduklar
balama, ierie gre anlam kazanrlar. Dolaysyla metin, anlam asndan, ok
katmanl bir yap sunmaktadr. Kuflkusuz, anlamlandrma srecinde metinde sunulan kadar, okurun artyetiflimi de ok nemlidir.
Yaznsal metin araclyla okurla iletiflim kurulurken, srekli yinelenen belli
kurallara bal olan belli bir sistem yaratlmfltr. Bylece, yazarla okur arasnda bir
uzlaflma salanabilmektedir. Sz konusu sisteme iliflkin bilgiler, metni belli beklentilerle okumaya yneltir. Bir romandan ya da bir fliirden sz edildiinde her birimizde oluflan dflnce, tm yaflammz boyunca edindiimiz bu sistem bilgisinin
sonucudur.
Her ne kadar yaznsal metinler iin ortak bir yapdan sz edebiliyorsak da hibir yaznsal metin, dier bir metnin ayns deildir. Dolaysyla, yaznsal metinlerde hem genel bir edebiyat sistemine aitlik; hem de metnin kendine zg, tek, biricik yapsn kazandran sradfllk sz konusudur. Karmaflk ya da eliflkili gibi
grnen bu zellii anlatrken dilbilim uzman Fatma Erkman-Akerson flu rnei
verir: Hepimizin gz, kafl, burnu, az vardr. stelik bu organlarmzn ifllevleri
de ayndr. Ama hibirimizin yz, tekinin tpks deildir, akrabalar birbirine
benzeyebilir, ama tpk deildirler, hepimizin yz ifadesi farkldr.
Kendine zg, efli olmayan yapdaki yaznsal metinler, edebiyat dizgesindeki
yani, yazarn da okurun da haberdar olduu hatta benimsedikleri sistemin kurallarndan hareketle deerlendirilerek, belli metin trlerine gre konumlandrlr. Bylece metinler, trlere ayrlmfllardr.
METN TRLER
Edebiyat eserleri deerlendirilirken, tek tek szl rnlerden, yazl ve elektronik
metinlerden yola klarak belirlenen ortak zelliklere gre kmelendirmeye ve
adlandrmaya gidilmifltir. Bylece, birbirlerinden farkl ama kendi aralarnda benzerlikleri bulunan genel edebiyat ve metin trleri saptanmfltr.
Gnmzde daha ok yaznsal metin trlerinden bahsediyorsak da aslnda, genel anlamda, edebiyat trlerinin var olduunu unutmamak gerekir. alar boyunca
sregelen edebiyat rnlerinin trlere ayrlarak incelenmesi Aristotelese (M.. 384322) kadar dayanr. Edebiyat rnlerinin trleri, toplumdan topluma farkllk gsterir. Bir toplumda var olan tre, baflka bir toplumda hi rastlanmayabilir. Yine de her
toplumda grlebilen iki temel edebiyat tr bulunmaktadr: fiiir ve dzyaz.
37
2. nite - Edebiyat
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Szl Kltrde Edebiyat Trleri

Edebiyat ve dil zerine yaplan ilk deerlendirme, Aristotelesin Poetika adl alflD fi N E L M
masdr. Eski Yunancada, daha nce var olmayan yapmak anlamna gelen poiein
szcnden tretilen poetika szc, edebiyat kapsaml bir biimde ele alan,
S Okullanlmaktadr.
R U
kurallarn arayan ya da koyan alflmalarn ad olarak bugn de
Poetika szc, hem Aristotelesin alflmasnn addr hem de, edebiyat
D K K A T kapsaml bir
biimde ele alan, kurallarn arayan ya da koyan alflmalarn ad olarak bugn de kullanlmaktadr.
SIRA SZDE
N N
Bafllangta, szl kltre dayal olan edebiyat rnleri, ezberlemeyi kolaylafltran ve hatrlamay salayan, kolayca dile gelen akfllaryla fliir
tr ierisinde deAMALARIMIZ
erlendirilmifltir. Aristotelesin alflmasnda ele ald rnlerin yaps da gnlk
konuflma dilinden farkl, ll, uyakl, dzenli vurgular olan, ses benzerlikleriyle dolu yapdadr. Dier taraftan fliirlerin en temel zellikleri, Kdramatik
T A P yapda olmalardr.
Yaznsal metin trlerinden roman ya da tiyatro metinlerinin temeli saylabilecek
dramatik fliirler, insan iliflkilerini ykleyerek aktaran, iindeT Egerilim,
vb.
L E V Z Y O atflma
N
olaylar bulunan ok uzun fliirlerdir. Ayrca, sahnede oynanabilecek yapdadrlar.
Yaflam, insanlar taklit etmeye dayanr. Daha nce de vurguland gibi, Aristotelesin deyifliyle, mimesistir.
NTERNET
Aristoteles, fliirlerin dramatik yapsnn, temelde, iki trde sunulduunu syler:
Tragedya ve komedya. Tragedya, Aristotelese gre, dier fliir trlerine gre daha
stndr. Aristotelesin szleriyle tragedya, Ahlaksal bakmdan ar bafll, bafl ve
sonu olan, belli bir uzunluu bulunan bir eylemin taklididir. Tragedya Trkede,
trajedi ya da alat szckleriyle karfllanmaktadr.
Aristoteles Poetikasnda komedya trnden de sz eder; ancak tragedya zerine daha ayrntl bilgi vermektedir. Bu, alflmann komedya trne iliflkin blmnn gnmze kadar ulaflmadn dflndrtebilir.
Komedya trne iliflkin olarak Aristoteles flunu syler: Komedya, daha nce
de sylendii gibi, ortalamadan daha afla olan karakterlerin taklididir; bununla
SZDEolan taklit
birlikte komedya, her kt olan fleyi de taklit etmez; tersine SIRA
gln
eder. Komedya Trkede, komedi ya da gldr szckleriyle karfllanmaktadr.
Aristotelesin alflmas temel alnarak, Horatius (M.. 65-8)
gibi birok dflD fi N E L M
nr, poetikalar ortaya koymufltur. Bu tr alflmalar sonucunda edebiyat rnleri,
dier deyiflle dnemin tek edebiyat rn olan fliirleri, ele alnan konular ve aktaS O R U
rlfl biimleri asndan epik, lirik, didaktik ya da pastoral olarak
adlandrlr.
Epik, lirik, didaktik, pastoral szckleri bugn, bafllangtaki kullanmnn
D K K A T aksine sadece fliirler iin deil, anlatm tarzn belirtmek iin her trl metni aklamakta kullanlmaktadr.
SIRA SZDE
N N
Epik fliirde, olaanst kifliler ve onlarn kahramanlklar ya da olaanst toplumsal olaylar (savafllar, doal afetler, gler vb.) anlatlmfltr.
Tarihsel bir olayn
AMALARIMIZ
dfl gcyle sslenerek anlatld epik fliirler iin Trkede destan szc kullanlmaktadr. rnein, M..7. ya da 8. yzylda Homeros tarafndan sylendii ya
K T AilkP epik fliir rda derlendii dflnlen, Truva Savaflnn anlatld lliada, bilinen
neidir ve lyada Destan olarak da adlandrlr. Epik fliirlerde, tarihsel olaylardan
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
38
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Gzel Sanatlar
sz ediliyorsa da bunlar, tanrlardan ve tanralardan sz edilen, mitolojik olaylarla ve dfl gcyle harmanlanmfl fliirlerdir. Bu nedenle, tarihi anlatan nesnel belgeler olmadklar unutulmamaldr. Aristoteles, epik fliiri ll (vezinli) szlerle ar
bafll konular taklit etmesi bakmndan tragedyaya benzetir ancak epik fliirdeki
tm zellikler tragedyada olmasna karfln; tragedyann tm zellikleri epik fliirde
yoktur. Aralarndaki en nemli ayrlk, fliirde kullanlan zamanla ilgilidir. Tragedyada anlatlan olay, gneflin douflu ve batfl arasnda geen zaman iinde tamamlanmaya alfllr. Epik fliir ya da destan ise, zaman ynnden snrlandrlmamfltr.
Szl kltrde, toplumun iinden kendiliinden kt dflnlen destanlar, yazl kltre geiflle birlikte, belli bir yazar tarafndan bireysel olarak retilmeye bafllanmfltr. Bylece, doal destan ve yapma destan ayrm ortaya kmfltr. Yapma
destanlarla doal destanlar arasndaki ayrm, retilifl biimleridir. Daha nce ad geen lyada Destan, doal destan rnei kabul edilmektedir. nk bugn, her ne
kadar Homeros adyla anlyorsa da syleyenin mi yoksa derleyenin mi Homeros
olduu hakknda kesin bir bilgi bulunmamaktadr. Doal destanlar, halktan derlenerek yazya aktarlmfltr. rnein, M.. 2700lerde Mezopotamyada yaflad dflnlen kral Glgamefli anlatan Glgamefl Destannn, M.. 2000lerde Smerce
olarak, ivi yazsyla tabletlere aktarld sanlyor. Benzer flekilde, Fin halk arasndan derlenerek 1800l yllarda yazya aktarlan Kalevala Destan da doal destan
rneidir. Doal destanlar, ait olduklar toplumun iinden kmfltr. Nibelungen
Destan Alman, Mahabharata ve Ramayana Destan Hint, gor Destan Rus, Boewulf
Destan ngiliz, fiinto Destan Japon halkndan derlenmifl doal destanlardr.
SZDE ise yazlan destanlardr. Tek kifli tarafndan kaleme alnrlar.
Yapma SIRA
destanlar
Daha yakn zamandaki bir olay, yazarn bireysel dfl gcyle okura sunulur. Yapma destanlar iin en nl rnekler flunlardr. talyan Torquato Tasso tarafndan I.
D fi N E L M
Hal Seferinde Kudsn alnflnn anlatld Kurtarlmfl Kuds, 15. yzylda,
John Miltonn Adem ile Havvann cennetten kovuluflunu anlatt Kayp Cennet,
O R U
14. yzyldaS Dantenin
lahi Komedya adl eseri, nl yapma destanlardr.
Dantenin eserinin
komedya szcnden hareketle, eserin gldr geleri taD K K Aadndaki
T
fld dflnlmemelidir. Eserin kahraman, Dantenin kendisidir. Dante, lm sonras srasyla cehennem, araf ve cennette geen seyahatini anlatr.
N N
SIRA SZDE
Eski Yunan szl geleneinde, lir (lyra) ad verilen bir alg eflliinde sylenen
fliir tr ise
lirik fliir olarak adlandrlmfltr. Lirik fliirler, mzik eflliinde sylenen,
AMALARIMIZ
coflku dolu, ezgili fliirlerdir. Lirik szc, daha genifl anlamda hl kullanlmaktadr. Bugn, sadece fliirler iin deil, duygularn coflkulu bir tarzla anlatld tm
T szc
A P
eserler iinK lirik
kullanlabilmektedir.
Lirik fliirin aksine duygunun deil de dflncenin; zevk vermekten ok bilgi
vermenin nemsendii fliirler ise didaktik fliir trn oluflturmufltur. Greke retiyorumT Eanlamndaki
didaska szcnden gelen didaktik szc de, tpLEVZYON
k lirik szc gibi, sadece fliirler iin deil, bilgi veren, retici tm eserler iin
kullanlabilir.
Szl kltrde egemen olan edebiyat tr fliirin, bir dier alt tr pastoral fliirNTERNET
dir. Pastoral fliirler, doaya karfl duyulan sevgiyi hatta imrenmeyi, kr yaflamnn
dinginliini, temizliini, obanlarn aflklarn anlatan fliirlerdir. Lirik ve didaktik szc gibi, bugn, pastoral szcnn anlam da genifllemifltir. Sadece fliir deil,
her eser, pastoral bir anlayflla retilebilir. Szce, karfllk olarak, Trk Dil Kurumu tarafndan obanlama szc nerilmifltir.
2. nite - Edebiyat
Yazl Kltrde Metin Trleri

Yazl kltre geilmesiyle, szl kltre dayal edebiyatn temel tafl olan fliirin yan sra dzyaz, edebiyatn alanna girmifltir. Yazya geilmesiyle fliirin, szl kltrdeki zellikleri deiflime urayarak yazl kltrde de devam etmifltir.
Yaznsal metnin reticisi yazar, kendi dfllemiyle, var olan gereklii yeniden
kurar ve kendi zgn evrenini yaratr. Yazarn, ortaya koyduu bu yeni gereklie kurmaca metin denir. Kurmaca, yaratc dfl gcnn eseridir. Romanlar, ykler, dramatik yapdaki metinler, birer kurmaca metin rnekleridir. Yaznsal metinlerin kurmaca yapsndan dolay, dfl dnyayla birebir rtflme zorunluluklar yoktur. Dier taraftan, gereklere dayal olduu dflnlen an, biyografi, gezi, mektup, gnlk ve benzeri trde yazlmfl kurmaca dflndaki metinler, yazarn dili kullanma biimine, anlatm tarzna gre edebiyat kapsamnda deerlendirilebilir.
Toplumdan topluma deiflebilecek birok alt tr bulunan yaznsal metin trleri, ilk aflamada, evrensel denilebilecek flekilde flyle gsterilebilir:
fiR
DZYAZI
Kurmaca Metinler
a) Gsteri amal
tiyatro oyunu,
senaryo vb.
b) Gsteri dfl masal,
roman, yk vb.
Kurmaca Olmayan Metinler

deneme, gezi, mektup, an,
gnlk ve dier
Bir metni, ncelikle, yukardaki bafllklandrmaya gre deerlendirmek kolay

olabilir. Ancak, daha ayrntl bir adlandrma yaplmak istendiinde durum ok karmaflklaflabilir. rnein kurmaca metinlerden bir ksmnn tiyatro, sinema gibi, gsteri sanatlar iin yazlan metinleri, oyun metni, senaryo gibi zel adlar alrlar. Bylece kurmaca metinlerin bir alt bafll gsteri amal metinler olabilir.
Yazl kltrde ne kan kurmaca dzyaz trleri yk ve roman, hemen her
toplumda rnekleri bulunan metinlerdir.
Roman, szl kltrdeki destanlardan sonra, yazl kltrde dzyaz trnde
domufl, dneminin yeni bir tr olmufltur. Bu nedenle Latince yeni anlamna
gelen novus szcnden talyanca novella, oradan da ngilizce romann karfll olan novel szc tretilerek, yeni metin trnn ad olmufltur. Bugn, ngilizce novel ad verilen trn temelinde romans ad verilen, yeni bir metin tr yatar. Romanslarn belli kalplar vardr. Anlatlan kifliler, gerek hayattakinin aksine ya ok iyi ya da ok ktdr.
Orta ada, Avrupada doan romanslarn yaratld toplumsal yapda iki tr
otorite vardr: Kilise ve derebeyleri. Halkn toprak aalarna; onlarn da din adamlarna bal olduu 15. yzylda, halk zerindeki bask artmfltr. Bu dnemde kilise, lmden sonraki dnyay tek gerek olarak sunmaktadr. Dinsel deil, dnyaya ait bir dille yazlan romanslar, kiliseye karfl, baflka bir dnya sunmufltur. Anlatt kahramanlar da derebeylerinin basksna karfl koyan flvalyelerdir. 1600l yllarda romansn kalplarn kullanan ama bir taraftan da bu kalplarla dalga geen
baflka bir metin kar karflmza. spanyol yazar Cervantesin (1547-1616) yazd
Don Quijote (spanyolca Don Kihote okunur. smin Trkede Don Kiflot olarak
sylenifli yaygndr.), ilk roman rneidir.
39
40
Gzel Sanatlar
Resim 2.2
Cervantesin Don
Kiflotu roman
trnn ilk rnei
olarak kabul edilir.
Resim 2.3
Edgar Alan Poe,
hikye trnn
ncsdr.
Don Kiflot, o gne kadar romanslarda anlatlan cesur, gz pek

flvalyelerden ylesine farkldr ki
insan dflmanlar yerine, yel deirmenleriyle savaflr. Bu yeni metin
tr, sradan insanlarn da anlatlabileceini gsterir. Bylece roman,
dfl dnyann, insann sradan, hatta irkin ynlerini de anlatabilen,
yaznsal, kurmaca bir metin tr
olarak geliflimini srdrr.
19. yzyln ortalarnda doan
hikye ise bafllangta, romana gre ksa olmasyla, daha az kifliyi anlatmasyla belirginleflen bir metin
trdr. Ancak bu ayrm, 20. yzylda yeterli olmayacaktr. Gerekilik ve romantizm dflnce akmlar arasndaki gerilime sahne olan,
19. yzylda, Avrupada roman, gereki bir anlayflla yazlmfltr. Daha
nce sz ettiimiz Stendhalin, sanatn gerei yansttn vurgulamak iin Roman, yol boyunca gezdirilen bir aynadr. dediini anm-
SIRA SZDE
SIRA SZDE
41
2. nite - Edebiyat
D fi N E L M
D fi N E L M
sayalm. Roman trnde gerekilik egemen olduundan romantikler, sz sylemek iin yeni bir metin trn, hikyeyi yaratmfllardr. 1840 ylnda, Edgar Alan
S O R U
Poe (1809-1849), ilk hikye rneklerini verir.
S O R U
Trkede yk szc hikye szc ile efl anlaml olarak gsteriliyorsa

da yaznDKKAT
sal metin tr asndan bakldnda, yk ile hikye arasnda fark vardr.
SIRA SZDE
DKKAT
N N
Szl kltrde fliir tr ierisinde de dramatik bir yapda, olaylar zincirinin sunulduunu anmsayalm. Bu uzun dramatik fliirlerde, olaylarn yan sra kifliler de
anlatlr. Bylece, bafl, ortas, sonu olan bir hikye anlatlr. Yazl
kltre geiflle,
AMALARIMIZ
fliir trnden ayrlarak dzyazyla aktarlan olaylar zinciri ve kifliler araclyla da
hikye anlatlmaya devam edilmifltir. Hikyelerde genelde, girifl-geliflme-sonu
K metin
T A P deerlendiaflamalar izlenmifltir. Bu metinlerde olaylar nemli olduundan,
rilirken, serim-dm-zm aflamalarndan sz edilir. Hikyede anlatlan kifliler,
ayrntl olarak verilir. Hikye, sona erdiinde olaylar bitmifltir. Bu tarz hikye anT E L E V Z Y Oolan
N
latm, Maupassant tarz olarak bilinir. Tam ad Guy de Maupassant
Fransz
yazar, 1800l yllarn ikinci yarsnda yaflamfltr.
adafl Trk edebiyatnda hangi yazarlarmz Maupassant tarz hikyenin
ustas olarak niSIRA SZDE
NTERNET
telendirilir ve tannr, dflnnz.
Hikye anlatmnn olaylar zerine kurulu yapsnn yanna zamanla, ksa anlarn aktarlmas da
eklenmifltir. Dnya, kifliler, durumlar, grece soyut bir anlatmla
okuyucuya sunulmaya bafllanmfltr. Dolaysyla her okur, anlatlanlar hakknda farkl yorumlarda bulunabilir. Bu tarz anlatm, ehov
tarz olarak adlandrlmfltr. Rus,
tiyatro oyunu ve yk yazar olan
Anton Pavlovi ehov (18601904), eserlerini 1880l yllarn sonunda vermifltir.
D fi N E L M
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
Anton P. ehov
S O R U
DKKAT
N N
K T A P
D fi N E L M
D fi N E L MMaupassant
yk ve hikye arasnda metin tr balamnda fark olduu dflnlebilir.
DKKAT
tarzndaki kurmaca metinler iin hikye; ehov tarzndaki kurmaca metinler
N T E R N E Tiin ise yk
kullanlabilir.
S O R U
N N
1800l yllarn ikinci yarsyla 1900l yllarn ilk yarsnda grlen ve hikyeciD K Trkeye
KAT
liin yanna ykcln eklenmesinin ardndan 1960l yllarda
anlk
AMALARIMIZ
kurmaca olarak da evrilebilen yeni bir yk tr eklenmifltir. Bir paragraf, hatta
bir cmleden bile oluflabilen ngilizce short short story (ksa ksa
yk)
SIRA
SZDEdenilen tr,
farkl lkelerde bir iimlik yk, avu ii yks gibi deiflik
adlarla
K T A P anlmaktadr. Trkede bu tr iin kpksa yk, minimal yk, ok ksa yk, yAMALARIMIZ
TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
D fi N E L M
adafl Trk edebiyatnda hangi yazarlarmz ehov tarz hikyeninSIRA

ustas
olarak nitelenSZDE
T E SL EOV R Z UY O N
dirilir ve tannr, dflnnz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
DKKAT
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Resim 2.4
S O R U
SIRA SZDE
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
T E SL EOV R Z UY O N
D fi N E L M
DKKAT
NTERNET
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
K T A P
K T A P
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
TELEVZYON
42
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Gzel Sanatlar
kck, ksa ksa yk, mini yk, kk yk, mikro kurmaca, krek
yk gibi birok ad kullanlmaktadr.
yklemekten ok, gsteren bir tr olan ok ksa yk iin Rick Demarinis
SIRA SZDE
(1934 - )
Bir flimflein akmas gibi ksa sreli ama olduka etkilidir. der.
ok ksa yklerde bir dflnce, olay uzun uzun anlatlmaz. Bilgi ya da t verme gibi grnr
bir amac da yoktur. Dilin daha kvrak ve ok anlaml kullanlmaD fi N E L M
syla ok ksa yk, fliir trne yakn durur. 1980li ve 1990l yllarda, ok ksa yk rneklerinden oluflan alflmalardan hareketle, ok ksa yknn bamsz bir
S O R U
tr olarak deerlendirilmeye
bafllandn syleyebiliriz.
ok ksa yk,
D Ken
K Ayeni
T yaznsal metin trlerindendir. Trn ad, zellikleri, ifllevleri gibi
konular hl tartfllmaktadr. Bu nedenle, kesin yarglarda bulunmak ok gtr.
N N
SIRA SZDE
1980-1990 yllar arasnda ok ksa yknn belirginleflmesi, teknolojik geliflmelerle de iliflkilendirilmektedir. ok ksa srede, ykler anlatan video klipler,
bir dizi film
gibi devam eden televizyon reklamlar, ok ksa yk trnn elekAMALARIMIZ
tronik ortama dayal grsel yansmalar olarak deerlendirilebilir.
Elektronik
Dayal Metin Trleri
K T Ortama
A P
Genellikle, bilgisayar ve internet ortamnda karfllafltmz elektronik metinler, kt gibi bir araca baslmak yerine, ekranda grntlenen metinlerdir. ngilizce,
hypertext T(hayprtekst)
E L E V Z Y O N olarak adlandrlan bu metinler iin Trkede, st metin ya
da yardml metin kullanmlarnn yannda hiper metin de kullanlmaktadr. st
metinler, elektronik ortamda kaydedilerek, taflnabilir telefonlar, grnt oynatan,
ses/mzik alan cihazlar araclyla her ortamda okunur, dinlenir ve grnr kl N T E R Elektronik
NET
nabilmektedir.
ortama dayal metinler, sadece okunmakla kalmayp
grsel gelerle de desenlenen, stne ses ve mziin de eklenebildii yaplaryla
oklu bir okuma deneyimi sunmaktadrlar. Daha nce, farkl anlamlar zerinde
durduumuz okuma eyleminin, hemen hemen tm boyutlar, st metinlerle olan
iliflkimizde yaflanmaktadr. st metinlerde sayfa evirmek yerine szck, resim,
hareketli grnt ya da ses ve mzik fleklinde sunulan gelere, ngilizce link,
Trke kpr ad verilen noktalara tklayarak, farkl metinlere ulafllabilmektedir.
Okur, kendi istei dorultusunda st metin iinde kprden kprye geerek
okumasn srdrebilir. Dolaysyla st metinler, yazarn belirledii dorultuda ilerSIRA SZDE
lemek yerine,
okurun seimleriyle ilerler ve okurun etkin olduu bu srete, geleneksel metinlerdeki gibi belli bir bafllang ve bitifl sayfas olmayabilir. Dorusal olmayan bu Dokuma
bir sre sonra, okurun metin iinde kaybolmasna neden
fi N E L sreci,
M
olabilir. Okur, birka kpr nceki blm unutarak geldii blm anlamlandrmakta zorlanabilir. Dier taraftan, btnsellik aranmayarak, tek tek paralar zeriS O R U
ne de younlafllabilir.
Baz okurlar iin bu da yeterli olabilir.
Hiper metin,Dyalnzca
K K A T sanat amacyla kullanlan yaznsal bir metin tr deildir. zellikle retme amal, ders niteliinde hazrlanan metinler de hiper metin olarak adlandrlmaktadr.
SIRA SZDE
st metinlerin oklu okumaya olanak salayan yaplar, sanatlarn yeni anlatm yollar yaratmalarna olanak salamfltr. Ad zerine bile henz birlik salanamamfl, ok
yeni olan, elektronik ortama dayal metinler, yeni anlatm yollarnn
AMALARIMIZ
yan sra yeni okur ve yeni yazar anlayfllarnn domasna neden olacak grnmektedir.
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
2. nite - Edebiyat
43
Edebiyatta, alar boyunca deiflimler, geifller yaflanmfltr. Yeni trler, yeni akmlar kmfltr ve kmaya devam etmektedir. Her trn kendine ait yaps varsa da
yaznsal metin trleri arasndaki snrlar belirlemek, olduka karmaflk grnmektedir. nk trler arasnda pek ok benzer, hatta ortak zellik bulunmaktadr. rnein uzun bir yk, roman olarak da deerlendirilebilir ya da uzun bir fliir, hele
bir de girifl-geliflme-sonu aflamalarn izleyerek bir olay anlatyorsa bir yk gibi
SIRA SZDE
de okunabilir. Bu sre, metne ya da edebiyat eserine bakflla, onu yorumlayfl biimiyle iliflkilidir. Bir edebiyat eserini yorumlamak, deerlendirmek, ona farkl alardan bakmak, bafll baflna zel bir alan olan edebiyat elefltirisini
D fi Nyaratmfltr.
ELM
Osmanl Trkesinde tenkid, Franszcada critique (okunuflu: kritik) szc ile karfllanan elefltiri szc kken olarak, yarglamak ve ayrt etmek anS O R U
lamndaki Yunanca kritike szcnden gelmektedir.
SIRA SZDE
EDEBYAT VE ELEfiTR
Elefltiri, her ne kadar, bir edebiyat ya da sanat eserini her ynyle deerlendirmek
anlaDKKAT
mn taflyorsa da yaygn olarak, yanlfl bir yaklaflmla, sadece kt ya da yanlfl zelliklerin sralanmas olarak alglanmaktadr. Elefltirinin, anlamaya ynelik bir eylem olduu,
SIRA SZDE
bu yzden de iyi ya da kt tm zellikleri belirleme amacn tafld unutulmamaldr.
Elefltiri, bir sanat eserini

olumlu olumsuz, tm
ynleriyle ele alarak
D fi N E L M
deerlendirmek ve o eserin
sanatsal deeri zerine
gerekelendirilmifl
S ObirR U
yargda bulunmaktr.
N N
Edebiyat elefltirisi, edebiyat eserine farkl alardan baklarak

sunulmaktadr.
AMALARIMIZ
Edebiyat metnini oluflturan geleri temel alarak, edebiyat elefltirisinin yntemleri
flyle bafllklandrlabilir:
a. Yazara Dnk Elefltiri: Sanat ve eseri arasnda sk birK iliflki
dfl T A olduu
P
nlerek yazarn psikolojisi ve kiflilii dorultusunda psikanalitik elefltirilerde bulunulur. Metinde kullanlan her ge, Freudun psikanaliz yntemi temel alnarak aklanmaya alfllr.
TELEVZYON
b. Esere Dnk Elefltiri: Metnin kendine zg yapsn oluflturan konu, tema,
olaylar, kullanlan dil, yaratlan kifliler ve dier zellikler zerinden gelifltirilen biimci elefltiri yntemidir. Metnin kendine zg yaps ortaya koyulmaNTERNET
ya alfllr.
c. Okura Dnk Elefltiri: Metnin, okurda yaratt izlenimi temel alan elefltiri
yntemidir. Her okurun artyetiflimi farkl olduundan, getirdikleri elefltiri de
farkldr. Dolaysyla bireysel zevkler ne kmaktadr. Bir bakma, metnin
kendisini deil, okurun kendi zevkini anlatan, izlenimci elefltiri yntemidir.
d. Dfl Dnyaya ve Topluma Dnk Elefltiri: En yaygn kullanlan trleri tarihsel, toplumbilimsel (sosyolojik) ve Marksist elefltiridir.
zellikle edebiyat tarihi alflmalarnda nemli olan tarihsel elefltiri, eseri,
yazld dnemin koflullarna gre deerlendirir.
Toplumbilimsel elefltiri, toplumsal yapnn eserdeki yansmalar zerinden
bir yorum getirilmektedir.
Marksist elefltiri, eserin ekonomik altyap ve toplumsal snf atflmalaryla
iliflkilerini belirleyerek bunlarn nedenleri zerine yaplan elefltiridir. erik
ve ideoloji asndan yorumlarda bulunulur.
Edebiyat elefltirisini ama edinen metinlerin, bafll baflna bir edebiyat tr olup
olmad tartfllmaktadr. Kesin olan fludur ki edebiyat elefltirisi, sradan bir artyetiflimle, yzeysel bir arafltrmayla gereklefltirilemeyecek, zor bir alandr. Bu nedenle, birok edebiyat elefltirisi, eseri zetlemekten teye gidememekte, yalnzca
bireysel zevk ve izlenimlerin anlatld metinler olarak kalmaktadr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
44
Gzel Sanatlar
zet
N
A M A
N
A M A
Edebiyatn anlamn aklayarak, edebiyat tanmlayabilmek

Edebiyat rnlerinin ortaya kfl ve biimi, zamanla deiflmektedir. Bu nedenle, edebiyatn tanm her yeni dnemde tekrar yaplr. Dneme
ve kltre bal eflitli tanmlar yaplabilirse de
her zaman ve her yerde geerli olabilecek tek,
deiflmez bir tanm yaplamaz. Edebiyat rnlerinin ortaya kfl ve biimi deiflse de deiflmeyen
en temel zellii sze dayanmalardr. Tek ve
tm zamanlar iin geerli bir edebiyat tanm yaplamazsa da gzel sanatlarn bir dal olan edebiyatn, en kapsayc zellii, sz sanat olmasdr.
Edebiyat eserlerinin gelerini sralayarak zelliklerini tanmlayabilmek

Edebiyat eserlerinin dfl dnya, dier deyiflle toplum tarafndan evrelenmifl drt temel gesi bulunmaktadr: 1. Dil 2. Yazar 3. Okur 4. Metin
Edebiyat cmle kurulufllarnn, szcklerin birincil ya da ikincil anlamlarnn, szcklerle yaratlan imgelerin nem kazand bir sanattr. Bu nedenle edebiyat, lingistik (dilbilimsel) anlamda dile dayanr.
Yazar, dfl dnyay alr ve yeniden kurar. rettii metinden karlabileceklerin tamamen farknda olmayabilir ya da metnin bu iflleviyle her zaman dorudan ilgili deildir. Yazar, Ben, bunu
demek istememifltim. dese bile, sz konusu metinden hareketle, karmlar kantlanabiliyorsa
yazarn iddias, herhangi bir okurun iddiasndan
daha doru deildir.
Anlamlandrma srecinde, okurun daha nceki
bilgi birikimlerinin ve deneyimlerinin toplam anlamna gelen artyetiflimi ok nemlidir. Okurun artyetiflimi lsnde yaznsal metnin kodlar zlebilecek ve metin, anlam kazanacaktr.
Okurlarn artyetiflimleri birbirlerinden farkl olduundan, her okurun metinle kurduu iliflki, kard anlam da dier bir okurdan farkl olacaktr.
A M A
Edebiyatn geirdii evreleri ve tafld zelliklerin dnflmn aklayabilmek

Bafllangta, szl kltr rnleri arasndaki
edebiyat eserlerine zamanla, yazl metinler eklenmifltir. Matbaann dorua ulafltrd yazl kltrde giderek eflitlenen edebiyat eserlerinin arasna artk, elektronik ortamda retilen metinler
de eklenmeye bafllamfltr.
Szl kltrde sz, konuflan ve dinleyen arasnda dil ve kulak araclyla aktarlr.
szl kltr
onuflan - dinleyen (dil- kulak)
sz
Yazl kltrde yaz, yazan ve okuyan arasnda

el ve gz araclyla aktarlr.
yazl kltr t
azan - okuyan (el-gz)
yaz
Elektronik ortamda ses, yaz ve grnt, sunucu

ve seyirci arasnda flk ve ses olarak aktarlarak
gz ve kulak araclyla alglanr.
elektronik ortam
sunucu-seyirci (flk, ses-gz,kulak) t
ses, yaz,grnt
2. nite - Edebiyat
N
A M A
Metin trlerinin tarihsel geliflim srecini aklayabilmek.

letiflim kurmay salayan her ileti bir metindir.
Bu nedenle metin, ok genifl kapsaml bir isimdir. Hemen hemen her fleyi kapsar. Dolaysyla,
sadece yazl deil, bir iletisi olan her ara (resim, fotoraf, heykel... vb) metindir.
Edebiyat rnlerinin trleri, toplumdan topluma
farkllk gsterir. Bir toplumda var olan tre, baflka bir toplumda hi rastlanmayabilir. Yine de her
toplumda grlebilen iki temel edebiyat tr bulunmaktadr: fiiir ve dzyaz.
Bafllangta sadece szl kltrn tek edebiyat
tr olan fliir iin kullanlan epik, lirik, didaktik, pastoral szckleri bugn, anlatm tarzn
belirtmek iin her trl metni aklamakta kullanlmaktadr.
Yaznn bulunmasyla bireyselleflen edebiyatta
yazar, kendi dfllemiyle, var olan gereklii yeniden kurar ve kendi zgn evrenini yaratr. Yazarn, ortaya koyduu bu yeni gereklie kurmaca metin denir.
Elektronik oratama dayal edebiyatta, ngilizce,
hypertext (hayprtekst) olarak adlandrlan
metinler iin Trkede, st metin ya da yardml metin kullanmlarnn yannda hiper metin de kullanlmaktadr. Hiper metin, yalnzca
sanat amacyla kullanlan yaznsal bir metin tr
deildir. zellikle retme amal, ders niteliinde hazrlanan metinler de hiper metin olarak adlandrlmaktadr.
N
A M A
45
Edebiyat elefltirisini tanmlayabilmek ve edebiyat

elefltirisinde kullanlan yntemleri deerlendirebilmek.
Edebiyat metnini oluflturan geleri temel alarak,
edebiyat elefltirisinin yntemleri flyle bafllklandrlabilir: a) Yazara Dnk Elefltiri, b) Esere
Dnk Elefltiri c) Okura Dnk Elefltiri d)
Dfl Dnyaya ve Topluma Dnk Elefltiri
Edebiyat elefltirisini ama edinen metinlerin, bafll baflna bir edebiyat tr olup olmad tartfllmaktadr. Kesin olan fludur ki edebiyat elefltirisi,
sradan bir artyetiflimle, yzeysel bir arafltrmayla gereklefltirilemeyecek, zor bir alandr. Bu nedenle, birok edebiyat elefltirisi, eseri zetlemekten teye gidememekte, yalnzca bireysel zevk
ve izlenimlerin anlatld metinler olarak kalmaktadr.
46
Gzel Sanatlar
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi, edebiyatn ayrt edici zelliklerinden biridir?
a. Mimesistir.
b. Zevk verir.
c. Bilgi verir.
d. Sz sanatdr.
e. Gzeldir.
6. Afladakilerden hangisi, okurun daha nceki dnemlerde elde ettii bilgi ve deneyim iin kullanlr?
a. Lingistik
b. st metin
c. Artyetiflim
d. Poetika
e. Kurmaca
2. Afladakilerden hangisi, szl kltre dayal edebiyatn zelliklerinden biri deildir?

a. Anonimdir.
b. Gelenekseldir.
c. Kalplaflmfltr.
d. Yapaydr.
e. eflitlenmifltir.
7. Afladakilerden hangisi, bir dzyaz metin tr deildir?

a. Roman
b. Senaryo
c. yk
d. Hikye
e. fiiir
3. Afladakilerden hangisi, yazl kltre dayal edebiyat metinlerinin zelliklerinden biri deildir?
a. Doaldr.
b. Bireyseldir.
c. zgndr.
d. Deiflmez.
e. Yazar bellidir.
8. Afladakilerden hangisi, yapma destandr?

a. lahi Komedya
b. Kalevela
c. Glgamefl
d. fiinto
e. Nibelungen
4. Afladakilerden hangisi, elektronik ortamn yaratt, edebiyatla ilgili tartflmalardan biridir?

a. Kitaplarn yok olmas
b. Yazarlarn oalmas
c. Ktphanelerin kapatlacak olmas
d. Okurlarn azalmas
e. Elefltirinin artmas
5. Afladakilerden hangisi, edebiyat eserlerinin temel
elerinden biri deildir?
a. Dil
b. Okur
c. Yazar
d. Metin
e. Lir
9. Cervantesin Don Quijote adl eseri, hangi metin

trnn ilk rneidir?
a. yk
b. Romans
c. Roman
d. Lirik fliir
e. Epik fliir
10. Afladakilerden hangisi, okura dnk bir edebiyat
elefltirisi yntemidir?
a. Tarihsel
b. Biimci
c. zlenimci
d. Psikanalitik
e. Sosyolojik
2. nite - Edebiyat
Okuma Paras

1. d
2. d
3. a
4. a
5. e
6. c
7. e
8. a
9. c
10. c
Bir sabah tedirgin dfllerden uyanan Gregor Samsa,

devcileyin bir bcee dnflmfl buldu kendini. Bir zrh
gibi sertleflmifl srtnn zerinde yatyor, bafln biraz kaldrnca yay biiminde kat blmelere ayrlp bir kmbet
yapmfl kahverengi karnn gryordu; bu karnn tepesinde yorgun, her an kayp tmyle yere dflmeye hazr, ancak zar zor tutunabilmekteydi. Vcudunun kalan
blmne oranla acnacak kadar clz bir sr bacakk, ne yapacaklarn flaflrmfl, gzlerinin nnde aralksz akp snyordu.
Bana ne oldu byle? diye dflnd Gregor Samsa. Hayr! Dfl falan deildi. Odas, biraz kk olmakla beraber tastamam bir insan odasyd ve enikonu aflinas bulunduu drt duvar arasnda sessiz sakin duruyordu.
Ambalajlarndan karlmfl kumafl rneklerinden bir koleksiyonun yayld masann zerine -Samsa bir firmann pazarlamacln yapyordu- ksa sre nce resimli
bir dergiden kesip altn yaldzl flirin bir ereveye geirdii bir resim aslmflt. Baflnda krk flapka, boynunda ylan biimindeki uzun krk atkyla dimdik durmufl
bir kadn, kollarnn dirsekten afla blmlerinin iinde
kaybolduu ar bir manflonu yukar kaldrarak seyircilere doru uzatmflt resimde...
.............
Franz Kafka Deiflim romannn bafllangc
47
Yantnz yanlfl ise Edebiyat Anlamak konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Edebiyatn Geliflim Evreleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Edebiyat Eserlerinin Temel
geleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Edebiyat Eserlerinin Temel
geleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Metin Trleri konusunu
yeniden gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Edebiyat ve Elefltiri konusunu gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Maupassant tarz hikyenin, bizim edebiyatmzdaki en
nemli ustalar denilince, ilk akla gelen isimler mer
Seyfettin, Refik Halit Karay, Hseyin Rahmi Grpnar
ve Reflat Nuri Gntekindir.
Sra Sizde 2
ehov tarz hikyenin bizim edebiyatmzdaki en nemli ismi Sait Faik Abasyanktr. Sait Faik Abasyank, yalnzca Trk Edebiyat asndan deil, dnya edebiyat
asndan, edebi deeri evrensel boyutta hikyeler yazmfltr. Ayrca Memduh fievket Esendal ve Tark Bura
da, ehov tarz hikyenin gzel rneklerini veren yazarlarmzdandr.
48
Gzel Sanatlar
Kaynaklar
Akerson, F. E. (2010). Edebiyat ve Kuramlar. thaki Yaynlar, stanbul.
Alighieri, D. (2010). lahi Komedya (9. Basm). ev. Rekin Teksoy, Olak Yaynclk, stanbul.
Alpaslan, G. G. (2002). XIX. Yzyl Yazl Anlatlarnda
Szl Kltr Etkileri. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara.
Aristoteles. (1998). Poetika (7. Basm). ev. smail Tunal, Remzi Kitabevi, stanbul.
Cervantes M. (2010). Don Quijote (13. Basm). ev. Ahmet Gntan, Roza Hakmen, Dzeltme: Mina Urgan,
Yap Kredi Yaynlar, stanbul.
Erin, S. M. (2004). Sanat Psikolojisine Girifl (2. Basm.
topya Yaynevi, Ankara.
Felski, R. (2010). Edebiyat Ne fle Yarar? ev. Emine Ayhan, Metis Yaynlar, stanbul.
Homeros. (2007). lyada (23. Basm). ev.. A. Kadir,
Azra Erhat. Canyaynlar, stanbul.
Manguel, A. (2010). Okumann Tarihi (5. Basm). ev.
Fsun Eliolu, Yap Kredi Yaynlar, stanbul.
Moran, B. (2010). Edebiyat Kuramlar ve Elefltiri (20.
Basm). letiflim Yaynlar, stanbul.
Ong, W. J. (2010). Szl ve Yazl Kltr - Szn Teknolojileflmesi (5. Basm). ev. Sema Postacolu Banon, Metis Yaynlar, stanbul.
zer, E. (1999). fiehir Efsaneleri nanlmaz Ama Gerek
Yzlerce Hikye (2. Basm). Parantez Yaynlar, stanbul.
Sanders, B. (2010). kzn As - Elektronik ada Yazl Kltrn kfl ve fiiddetin Ykselifli (2. Basm). ev. fiehnaz Tahir, Ayrnt Yaynlar, stanbul.
Sartre, J. P (2005). Edebiyat Nedir? ev. Bertan Onaran,
Can Yaynlar, stanbul.
Wood, J. (2010). Kurmaca Nasl fller? ev. Ekin Bodur.
Ayrnt Yaynlar, stanbul.
Uygur, N. (1999). nsan Asndan Edebiyat. Yap Kredi Yaynlar, stanbul.
Yldrm, M. (2009). Yaznsal Trler. izgi Kitabevi Yaynlar, Konya.
GZEL SANATLAR
Amalarmz
N
N
N
N

Resim sanatn tanyarak resmin temel kavramlarn aklayabilecek,
Resim sanatnn tarihsel geliflim srecini aklayarak gemiflten gnmze resim sanatna iliflkin deerlendirmelerde bulunabilecek,
Resim sanatn, kullanlan teknikler dorultusunda tanyacak ve aklayabilecek,
Resim sanatn konular balamnda tanyacak ve deerlendirebilecek bilgi
ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Resim
Biimsel Dil (slup/Tavr)
izgi Renk// Perspektif /
Kompozisyon / Renk / Modle
(Modlasyon)
Sanat Akmlar
Malzeme
Teknik
Resim Yzeyi
Manzara/ l Doa/ Portre /
plak / Desen / Soyut
indekiler
Gzel Sanatlar
Resim Sanat
RESM SANATININ TANIMI, RESM

NEDR? ZG / PERSPEKTF /
KOMPOZSYON / RENK / MODLE
TARHSEL SRETE RESM SANATI
RESM SANATINDA KULLANILAN
TEKNKLER VE KONULARI
BALAMINDA
DEERLENDRLMES
Resim Sanat
RESM SANATININ TANIMI, RESM NEDR? ZG /
PERSPEKTF / KOMPOZSYON / RENK / MODLE
Resim sanat, dflnlebilecek en flafllas bycdr. En ak ve seik geree aykrlklar araclyla bizi, kendisinin salt gereklik olduuna inandrabilir.
JEAN ETIENNE LIOTARD
Resim doa ile yarflr ve onunla savaflr.
LEONARDO da VINCI
Resmetme, gsterme, temsil etme insann doa ile kendi dili arasndaki buluflmann en nemli ve ilk aracn oluflturmaktadr. nsan, grme organ ile keflfettii
dfl dnyay, resim yolu ile kendi algsnn bir paras, bir bilgi gesi haline dnfltrr. Grdn ifade etme zaman iinde esas olarak dil yolu ile olmasna karfln
resim yolu ile ifade, insann gemiflten bugne kendisini anlatmann en nemli
aracdr. Resmin tarihi ve ne olduu sorusu insann grmeyi ve dflnmeyi renmesi ile bafllar. Dflnmek nasl dil yolu ile oluyorsa resim de insann dflnmesinin temel ifade aralarndan biridir. Resim nedir sorusuna genel olarak verilebilecek yant, insann farkl malzeme ve teknikleri kullanarak, grdn, dflndn ortaya koyma istei ile dfl doa (tabiat) ve kendi doasn bir yzey zerinde buluflturma eylemidir.
Resim, plastik / grsel sanatlar iinde, heykel, mimarlk, tekstil, seramik, grafik
tasarm, i mimarlk, izgi film alanlaryla birlikte yer almasna karfln, sanat ve tasarm sanatlar gibi bir ayrm nedeniyle tasarm sanatlarndan zaman zaman uzaklaflmaktadr.
Resim sanat, Grsel sanatlarda ZM den farkl olarak, saydam ya da saydam
olmayan BOYAlarla bir ya da birden fazla RENKle bir yzeye leke ya da izgilerle imge oluflturma sanatdr (Eczacbafl Sanat Ansiklopedisi, 1997).
Buradan yola karak, resim, iki boyutlu bir yzey zerinde oluflur sonucuna
ulaflabiliriz. Sz edilen iki boyutlu yzey, bir kt, bir duvar ya da bir tuval olabilir. Dier bir deyiflle resim, sanats tarafndan dfl dnyay biimlendirme eylemidir. Yani, burada sz edilen biimlendirme eylemi, fiziksel bir dfl grnfln
deil, kavranan varln betimlenmesi, sanatnn kendi varlnda doasn yeniden biimlendirmesidir. Resimde de dier sanat dallarnda olduu gibi bir estetik
deerler btnnn varl kanlmazdr.
Resim nedir sorusuna temel

olarak verilecek yant,
insann farkl malzeme ve
teknikler kullanarak
grdn, dflndn
ortaya koyma istei ile dfl
doa ve kendi doasn bir
yzey zerinde buluflturma
eylemidir denilebilir.
52
Gzel Sanatlar
Resim 3.1
izgi Perspektifine
bir rnek
Perspektif, iki boyutlu bir

dzlemdeki nesneleri
boyutlu gsterme tekniidir.
Resim 3.2
Renk (Hava)
Perspektifine bir
rnek
Farkl dnemlere, farkl sanatlara ait resimleri incelediimizde, karfllafltmz sonularn birbiriyle elifliyormufl gibi grnen sonucu, resim sanatnn ne
kadar sonsuz bir anlatm dili olduunu da grmemizi salar. Her biri kendi dneminin zelliklerini gsteren resimlerde bile karfllafltmz farkllklar, ayn zamanda o dnem iinde her sanatnn da kendine ait bir anlatm biimi olduunu gsterir. Kuflkusuz bu durum, tm sanat alanlar iin geerlidir. Bu aklamadan yola karak, estetik bir deer taflyan her resmin kendi iinde barndrd zellikler
anlamnda deerlendirilmesi gerektii sonucuna varabiliriz. Bu nedenle, bir resme iliflkin herhangi bir yargda bulunmak yerine, o resme ait zellikleri kavramaya, anlamaya alflmak esas amacmz olmaldr. Bunun iin de bu blmde, resim sanatn, temel zellikleri ve kendine zg koflullar balamnda renmeye
ve tanmaya alflacaz.
Hangi aa, hangi sluba ait olursa olsun, resimde temel unsurlar daima
izgi ve renge dayanr. Baz resim sluplarnda izgi, bazlarnda da renk egemendir. Sz gelifli, resmin eski alarnda izginin oynad baflrol hemen
gze arpar. Buna karfllk, 9. yzyl
Avrupasnda renk, resme egemen
olacak bir aflamaya eriflmifltir (Tansu, 1992).
Resmin temel unsurlar iinde
renk, izgi, perspektif ve kompozisyonun nemini vurgulamak gerekir.
Renk ve izgi hem birlikte hem de
kendi baflna resmi oluflturabilir. izginin ve rengin tarihsel sre iinde
resim sanat iindeki yeri ve nemi farkllklar gsterebilir. izgi, kuflkusuz resim sanatnda ok nemli bir elemandr, hareket duygusunu ifade eder, tanmlar. Ancak, resim sanat salt izgiyle aklanamaz, izginin tesinde birok zellii vardr.
Resim sanat, iki boyutlu bir yzey zerinde oluflmasna karfln, ayn zamanda bir nc boyut gereksinimini de gidermek durumunda kalabilir. Bu yolda gze hitap eden vizel (grsel) imkn ve ilkelerin baz ana kurallarna uyulur. Perspektif ve modle etme kurallar bu amacn hizmetine girerler (Tansu,
1992). Perspektif, en yaln anlatmla, nesneleri iki boyutlu bir dzlemde boyutlu gsterme teknii ve
bir anlamda grsel bilginin dzenlenme yoludur.
Genellikle resimde iki perspektif
yntemi kullanlr: izgi ve renk (hava) perspektifi. En yaln anlatmyla
izgi perspektifi, varsaylan yatay paraleller araclyla uza ve yakn betimlemek, grnr klmaktr. Bir anlamda, nesnelerin izgi yoluyla biimlendirilmesini ve nc boyutun bu
yolla grnr klnmasn salar. rnein bir yolun ufuk izgisinde dara-
53
3. nite - Resim Sanat
lp iki yannn birleflerek tek bir noktaya dnflmesi, yukardaki bilgileri anlamamza yardmc olabilir. Bizden uzaklafltka nesnelerin klp biim deifltirmeleri
bu yntemle anlatlabilir.
Hava perspektifi ise byle bir geometrik sisteme deil, renk, tonlama ve ayrntlarnn azalp oalmas ilkesine dayanr. rnein yakndaki bir nesne gerek
renginde ve tm ayrntlaryla alglanabilirken, ayn nesneye uzaktan bakldnda,
soluk bir renkte ve ayrntlarndan arnmfl bir btn olarak gzlemlenir.
Perspektif, resimde bir mekn ve derinlik yaratma gereksiniminin sonucu olmasna karfln, resmin vazgeilmez bir ilkesi deildir. Perspektif, bir gerekilik
duygusu yaratma eylemi olduundan, gerekilik duygusu dflnda bir anlatm yolu seen sanat, bu yntemden kolaylkla uzaklaflabilir diyebiliriz. Yapt resimde, boyutlu bir gereklik ilkesinden uzaklaflmak isteyen sanat, kiflisel bir biim yaratma abas iinde olabilir. Gnmzde resim sanat, her zaman kat kurallarn uygulanmak zorunda olunduu bir alan deildir. Dahas, resim sanatnn kiflisel bir yzey oluflturma zevki ve anlayfl tafldn bilmemiz gerekir.
Resimde plastik ( boyutlu) bir
grnm elde etmek amacyla, biimleri modle etmek (mekn iinde kendi hacimleriyle bir yer tutma izlenimini vermek) yoluna da baflvurulabilir
(Tansu, 1992). Modle / modlasyon,
resimde, nesnelerin flk-glge yoluyla
boyutlandrlmasdr. Burada rengin,
flk ve glge yoluyla tonlamas devreSIRA SZDE
ye girer. En basit anlatmla modle /
modlasyon, fln parlak ve canl
renklerle, glgenin ise koyu ve mat
D fi N E L M
renklerle grsellefltirilmesidir diyebiliriz. Burada ksaca renkten sz etmek
S O R U
gerekirse, Resimde ana renkler, mavi,
krmz ve sardr. Scak renkler (sardan krmzya), souk renkler ise (yeflilden
morun bafllangcna kadar) olan renklere denir.
DKKAT
Resimde kompozisyon, en genel anlatmla yzeyin dzenlenmesidir. Dier bir
deyiflle, resim yzeyinin izgi, leke, nokta, renk, form, doku, doluluk, boflluk,
SIRA SZDE
flk/glge, oran/orant, denge, hareket, dzen gibi plastik deerlerle organize edilmesidir. Sanatnn, resminde ne anlatmak istediiyle ilgili olarak nceliklerini beSIRAzerindeki
SZDE
lirlemesi ve bir btnlk oluflturmasdr. Snrlar belirli bir yzey
komAMALARIMIZ
pozisyon, sanatnn anlatm srasn ve seimini belirler.
D fi N E L M
Resim 3.3
Renk Tayf
N N
K Tdaha
A P ayrntl bilResim nedir sorusunun karflln ve resmin temel unsurlar hakknda
giyi, Sezer Tansuun Resim Sanatnn Tarihi adl kitabn (Remzi Kitabevi, 1992) okuS O R U
yarak edinebilirsiniz.
TELEVZYON
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
TELEVZYON
Resim sanatnda da, dier sanat alanlarnda olduu gibi, sanatnn biimsel
D K K A T dili (slup/
tarz), resme ait en nemli belirleyicidir. Resim sanat, yaflayan-canl bir alan olduundan deiflime aktr. Dier bir anlatmla, yukarda akladmz kurallar,
zamana ve klSIRA
N T E RSZDE
NET
trel yaplara, sanatnn nceliklerine gre biim deifltirebilir ve yeniden yorumlanabilir. Sanat, zgr bir anlatcdr. Sanatnn biimsel dili, ayn zamanda o sanatya iliflkin
AMALARIMIZ
bir deerler btndr.
N N
DKKAT
SIRA
N T E RSZDE
NET
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
54
Gzel Sanatlar
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
D fi N E L M
DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
K T A P
TENLTEEVR NZ YE OT N
Sizler de resim
iliflkin tanmlamalarda bulunup Resim nedir? sorusuna farkl
SIRA sanatna
SZDE
bakfl alaryla yantlar ve rnekler vermeyi deneyebilirsiniz.
D fi N E L M
TARHSEL
SRETE RESM SANATI
SIRA SZDE
Dilin nasl doduunu bilmediimiz gibi, sanatn da nasl doduunu bilmiyoS O R U ve ev yapm, resim ve heykel yaratm veya dokuma gibi etruz. Eer tapnak
D fi Nsayarsak,
ELM
kinlikleri sanat
dnyada sanatnn bulunmad tek bir topluluk yoktur (Gombrich,
Plastik sanatlar iindeki dier alanlarda olduu gibi, resD K K A1986).
T
min tarihi geliflimini
S O R U dflndmzde de resim sanatna ait ortak birtakm zellikler yannda,
yapld dneme iliflkin farkllklar olduunu gzlemleriz. FarklSIRA SZDE
lklar birok adan deerlendirmek gerekir: Gemiflten gnmze, resim sanaDKKAT
tnda, sosyal, kltrel, siyasi ve ekonomik yap, din ve teknoloji gibi pek ok etAMALARIMIZ
ken belirleyici
olmufltur. Burada deineceimiz tarihsel sre, bir Sanat Tarihi
bilgisindenSIRA
ok,SZDE
resim adna teknik, malzeme, konu ve uygulama yntemleri gibi gnmze dek uzanan ve resim sanat iin dnm noktas saylabilecek bilgiK T A P
ler zerinedir.
Bu bilgiler, resim sanatn daha kolay bir biimde anlamamza ve
AMALARIMIZ
tanmamza yardmc olacaktr.
N N
N N
TELEVZYON
K Tsre
A P iindeki geliflimini ve deiflimini ieren ayrntl bilgiyi E. H. GomSanatn tarihsel
brichin Sanatn yks adl kitabn (Remzi Kitabevi, stanbul, 1986) okuyarak edinebilirsiniz.
TENLTEEVRNZ EY TO N
Erken alardan Modernizme Kadar Resmin Serveni

NTERNET
Resmin, gemiflten gnmze her zaman, insan yaflamnn canl ve dinamik alanlarndan birisi
zamana karfl deiflimlerde zgnlk ve zellik asndan
N T E Rolmas,
NET
farllklar taflyor olmasndan kaynaklanr.
Maara Resimleri olarak adlandrlan tafl alarndan itibaren insan, doay ve
kendini grmek iin resmetmifl, bir baflka deyiflle, resmi, hayat anlamak iin kullanmfltr. Maara duvarlar ve kaya yzeylerinde bulunan resimlere bakarak, insanolu iin resim yapmann /izmenin ve boyamann ok ama ok eskiye dayanan
bir ifade etme biimi olduunu sylemek yanlfl olmasa gerek...
Varln koruyabilmek, yaflamn srdrebilmek iin srekli olarak sert ve
acmasz bir savafln iinde bulunan insann, bereket ve av bysne hizmet
eden resimleri, kuflkusuz bir anlamda hayatta kalmann ve kazanmann da gstergeleridir. Bunlar, bilinen en erken tarihli resimlerdir. Avrupada rastlant sonucu bulunan Paleolitik maaralardan en eskisinin Fransadaki Lascaux maaras olduu ve buradaki en eski yerleflimin 40.000 yl ncesine kadar gittii ileri
srlmektedir.
55
Resim 3.4
Lascaux Maaras
(Fransa)-Boalar
Bu resimlerdeki figrlerde byk bir gzlem gcnn varl sz konusudur ve

bu resimler, gnmzde bile resim sanatna flk tutmaya devam etmektedirler.
Arlkl olarak hayvan figrlerine yer verilen bu resimlerde, bizon, geyik, at gibi
hayvan figrleri yer almaktadr. Daha ge dnem maara resimlerinde ise gruplar
halinde insan figrleri de bulunmaktadr. Duvar yzeyine resim yapma gelenei,
zellikle Msr ve Mezopotamya kltrlerinde de youn olarak devam etmifltir. Msrda piramitlerin ilerine, duvarlara yaplan resimler, yaflanlan dnya iin deil,
lmden sonraki yaflam kolaylafltrmak iin yaplmfltr. Firavunun bir sonraki yaflamnda rahat edebilmesi iin yaplan resimler teki dnyaya gidiflin arac gibidir.
Bu dnem resimlerinde, bir iein en rahat anlatlabilecei adan, tepeden ta
SIRA SZDE
yapraklar gsterilirken, onun yanndaki bir aa karfldan resmedilebilmifltir.
nsan da benzer biimde, hangi adan rahat anlatlabiliyor ise o adan resmedilmifl,
rnein, bafl nden rahat resmedilemeyecekse yandan (profilden)
BaD fi N verilmifltir.
ELM
fln altndaki gvde ise cepheden verilirken, bacaklar yandan, iki sol baca varmfl
gibi gsterilmifltir. Resim sanatnda bir figrn karfldan, cepheden resmedilmesi,
S O R U
ilk kez ksaltm tekniinin (rakursi) kullanlmas ile gerekleflmifltir.
D paralarndan
KKAT
Ksaltm teknii, ilk kez Rnesans dneminde, konunun temel kurulufl
biri
olarak resim sanatnda kullanlmfltr. Andrea Mantegnann l saya At adl eserinde, zellikle iki boyutlu alana nc boyutu verecek biimde derinlemesine
SIRA SZDEbir yerlefltirme yaplmfltr.
N N
AMALARIMIZ
Ortaan yaklaflk binyla yakn sren dneminde, arlkl
olarak din temal
sahneler, resmin esas konusunu oluflturmufltur. nsanlar iin okuma ve yazmann
ok kstl olduu bir dnemde resim, tm bu alanlar dolduran temel eitim-K T A P merkezini
renme ve gsterme arac haline gelmifltir. Kiliselerin iinde yaflamnn
oluflturan, Hristiyanlk inancn anlatan kutsal kitap metinleri ve dini konulu sahneler resmedilmifltir. Grmenin gc, inancn gc biimine dnflmfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
56
Gzel Sanatlar
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Resimde sanatnn kendisini bir kimlik olarak gstermesi, kendi imzasn atmas, 13. yzylda Erken Rnesans dneminde Giotto (Giotto di Bondone) ile bafllamfltr. Bu dnemle
D fi N E L Mbirlikte, resimler anonim olmaktan kmfl, sanat resmi ile birlikte kendini gstermeye bafllamfltr. Rnesans, resmin ve resmi oluflturan birok
genin renk, konu, teknik, boya ve perspektif gibi temel alanlarnn arafltrld
S O R U
dnem olarak karflmza kar.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
N N
AMALARIMIZ
Resim 3.5
Leonardo da Vinci
(Madonnann
K T A P
Karanfili)Rnesans Resmi
TELEVZYON
NTERNET
K K Aboyann
T
Rnesansta, Dyal
ilk defa kullanlmas, Albertinin bilimsel perspektif zerine
arafltrmalar, resimde dini konularn dflnda gndelik yaflam konularnn (genre) da yer
almaya bafllamas,
resmin dnyevi olanla bu dneminde daha youn buluflmaya baflladSIRA SZDE
n gstermektedir.
AMALARIMIZ
Ayrca, Rnesans dneminde, akln

sanat zerinde egemen oluflu, resimde, matematik ve geometrik kurgunun
K T A P
artmas, aydnlk ve karanlk alanlarn
plastik etkiyi glendirecek flekilde
kullanlmas, deiflen resim anlayfln
TELEVZYON
vurgulamaktadr.
Leonardo da Vinci, Michalengelo,
Raphaelo gibi dnemin usta ve farkl
alanlara merakl sanatlar, insan bedeNTERNET
ni, doa, bilim gibi yaflama dair tm alanlara ilgilenmifl ve resim sanatnn ufkunu
da geniflletmifllerdir. Resmin n ve arka
dzlemleri, daha akli ilkelere balanmfl,
bu ilkeler ve edinilen yeni bilgiler, deneyimler kayt edilerek atlyelerde gen
kuflaklara da retilmifltir. izgi perspektifi ile hava (renk) perspektifinin (uzaklaflan cisimler kld gibi asl renklerini kaybederek grileflirler) kullanlmas, grme organnn grd dnyay resim yzeyinde yaratma abas Rnesans sanatsnn temel arayfllar arasnda olmufltur. Leonardo da Vincinin, Resim, bir aynann gsterdii biimde doay yanstmal. sz,
o dnemde nasl bir resim anlayflnn olmas gerektiini zetlemektedir.
Barok dnemle birlikte resim sanatnda coflku egemen olmaya bafllamfltr. Barok Resim, coflkunun, hareketin, an duygusunun sanata yansmasdr. Ifln resim
iindeki gc; dokunun, duygunun, plastik etkinin, Barok dnemle birlikte artt
grlr. Rembrandtn tek bir noktadan kyormufl gibi dzenledii flk anlayfl
sahnenin vurgusunu glendirip plastik etkiyi artrrken, lokal flk, teatral kurguyu
da glendirmifltir. Barok Resimde, portre geleneinin Rnesansla bafllayan srece gre daha fazla yaygnlk kazanmas ve toplu portre alflmalarnn da yaplmas, portre resminin geliflimi ve sanatlarn ekonomik olarak para kazanma yollarnn artmas anlamna da gelir. Resim, artk burjuvazinin ve sarayn yaflamnda
nemli yer tutmaktadr. Ressamlar, sanatlarn bu meknlarda da icra etmekte, Velazquez gibi Barok dnemin en nemli sanatlar, spanya Kralnn saraynda
onun ve yaknlarnn resimlerini yapmaktadr. Resim, bu dnemde toplumsal olarak kalcln, grlebilirliin arac haline gelmifltir. Kitleler zerinde etki, resim
yoluyla da yaratlmfltr. Ortaan anonim din konulu resimlerinde kutsal kifliler-
57
le ayn sahnede yer almak, o kiflinin kutsalln gsterirken, Rnesansta bir portre resminin arkasnda grlen kent manzaras, ana konunun yan blmlerini doldurmann dflnda portredeki kiflinin hkim olduu kenti de yanstmaktadr.
SZDE
Siz de Rnesans dneminde yaplan resim ile Barak dnemi resminiSIRA
karfllafltrn.
ResimD 3.6
fi N E L M
D fi N E L M
Rubens (Yaban
Domuzu Av)Barok ResimS O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
N N
K T A P
Romantizm akm ile birlikte sanatnn kendisini ifade etmeT Ekaygs

L E V Z Y Ove
N sanat sanat iindir dflncesi g kazanmaya bafllamfltr. Sanatnn iinde bulunduu dramatizm, melankoli, duygu, Romantik dnem resminde, zellikle Caspar David Friedrickin resimlerinde karflmza kar. Sisli, bulutlu, frtnal doa grntleri ngiliz
NTERNET
ve Alman Romantik dnem ressamlarnn konularn oluflturmaya
bafllamfltr. ngiliz
Romantik dnem ressam William Turnern eserleri o gne kadar karfllafllmayan
gl ifadelerin arac olarak doay konu alr. Romantizmde doa, resimde esas konunun etrafnda tamamlayc ge gibi kullanlrken, natralizm ile birlikte resmin
esas konusu haline gelmifltir. Realizmle birlikte sosyal olaylar da resim sanatnn konular arasnda yer almaya bafllamfltr. Sanatn toplum iin olduu dflncesi, 19.
yzyln deiflen yaflam, retim ve toplumsal yaplanmalar ile resmin konusu olmufl
ve toplumsal sorunlara daha youn bir biimde yer verilmeye bafllanmfltr.
Modernist Resim Anlayfl

Modernizm, bir dflnce ve yaflam biimi olarak aydnlanma sonras Bat kltrnn nemli tanmlarndan biri olmufltur. nsan, yaflad dnyaya hkmetmeye ve
akln kullanarak gemifle oranla ok daha hzl ve farkl yaflam kurabilme becerisini gelifltirmeye bafllamfltr. Sanat tarihinde modernist sanatn hangi akmla bafllad tartflma konusudur. Baz sanat tarihileri modernist sanatn Romantizmle birlikte baflladn ne srerken bazlar da Kbizm ile bafllatlmas gerektiini savunabilir. 19. yzyln ikinci yarsnda, Fransa (Paris) merkezli sanat slubu Empresyonizmin (zlenimcilik) ve Empresyonistlerin modernist olarak nitelenmeleri ise
daha yaygn bir anlayfl olarak kabul grr.
Empresyonizmde resim, doann biim olarak deil, edinilen izlenimin frayla tuvale yansmas olarak alglanmfltr. Bu nedenle de izlenim, form deil, biimin gzde brakt etki olmufltur. Aslnda bu alglama biimiyle resimde desen ve forma bal izgi ortadan kalkmfl, yerine izlenime bal, kendine ait flk-glgesi olan desen bii-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
58
Gzel Sanatlar
Resim 3.7
Claude Monet (Gn
Doumu/zlenim)Empresyonist Resim
Resim 3.8
Henri Matisse
(Mzik)- Fovist
Resim
mi ortaya kmfltr. Empresyonizmin

kompozisyon anlayfl, zamana karfl
resmin oluflturulup bitirilmesine dayanr.
Zamann akflna, deiflimine bal olarak, nesnenin zerine dflen flk, dolaysyla nesnenin grnfl de deiflecektir.
Bu nedenle istenilen flk etkisi nesnenin
zerinde deiflmeden resmin tamamlanmas, bitirilmesi gerekmektedir. Bu da
ok hzl fra hareketi, kontursuz saf
renklerle yzey zerinde renk dokularnn yan yana gelmesi ve onlarn izleyiciye brakt etki ile tamamlanr. Zamana karfl resmetme zellikle Claude Monetnin
Rouen Katedrali ve San Lazare Gar gibi resimlerinde net olarak grlmektedir. Monet
fln deiflen zamandaki etkisini dikkate alarak olduka hzl fra darbeleri ile ayn
konuyu yirmiden fazla resmetmifltir.
Resmetme duygusu, temel olarak insann dfl dnyay yanstma istediinden
kaynaklanmfltr. 19. yzyln ilk yarsnda fotoraf makinesinin keflfi ve kullanlmas ile birlikte yanstmadaki mkemellik-yanlmazlk, resim sanatnda kkl bir deiflime neden olmufltur. Fotoraf makinesinin keflfiyle birlikte resim sanat, dfl dnyay yanstmak yerine sanatnn, ressamn kendi grme biimlerinin an zerindeki
yansmalarn iki boyutlu yzey zerinde aramasna dnflr. Artk dfl dnya nesnel bir alan olmaktan karak znel bir grme alanna dnflmfltr. Bu dnemde,
kimya ve fizik bilimi alannda yaflanan geliflmeler resmin boya ve yzey bilgisine
girmifl, Empresyonizm sonras resim sanat kendi zn aramaya bafllamfltr.
Bu arayfllardan biri olan Fovizmin (irenkilik), rengi temel kfl noktas alarak
yzyln baflnda yapt alflmalar, dnemin birok akmna isim veren elefltirmenlerin sert tanmlamasna maruz kalmfltr. Bir tabloya bakarken onun neyi gstermek istediini unutmak gerekir. diyen Henri Matisse, 1905te henz tannmamfl birka ressam ile Pariste Sonbahar Salonunda resimlerini sergiliyordu. Bu resimler, kendi renkleri ve izgileri ile btn alfllmfl kurallara aykr idiler ve Empresyonist yeniliklere henz alflmamfl olan toplum, bunlar barbarlk ve terbiyesizce olaylar olarak kabul ediyordu. Bu sergide XV. yzyl talyan heykeltrafllna uygun yaplmfl bir bronz figre
hayran kalan sanat elefltirmeni Vauxcelles,
tannmamfl ressamlarn resimlerine flyle
yan yan bakmfl: Donatello au milieu des
Fauves. (Donatello vahflilerin ortasnda.)
demiflti (Turan, 1983). Fovlar iin, Resimde nemli olan yzey, kontur ve renk,
zellikle de renktir. irenkilik de denilen Fovizm ara renklere dokunmadan zellikle gze batan renklerle ilgilenmifltir.
Resimde yer alan nesnelerde derinlik
duygusu yoktur. Ve nesnelerin doal grnflleri rengin etkinlii nedeniyle yabanclaflmfl, renk nesnenin yerini almfltr. Rengin doada tannabilir alanlar dflnda kullanlmas bu sanatlarn Fovlar (Vahfliler)
olarak adlandrlmasna neden olmufltur.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M

S O R U
Fovizmle ayn dnemlere gelen bir dier sanat akm olan Kbizm, yzyln
D K K A Tbakfl biimini deifltirmesi, grmenin sadece gzle deil aklsal kurgu ile de yaplabileceini gstermesi asndan nemlidir.
SIRA SZDE
S O R U
DKKAT
N N
Kbizmin ncleri George Braque (1882-1963) ve Pablo Picasso (1881-1973)

AMALARIMIZ
farkl corafyalarda yetiflen sanatlar olmasna karfln yzyln
en nemli sanat
akmlarndan Kbizmi Pariste nce ayr ayr sonra birlikte alflmalar ile ortaya karmfl aa damgalarn vurmufllardr. Her ikisi de Paul Czannedan (1839-1906)
K T A veda
P
etkilenen sanatlar yarattklar yeni resim dili ile klasik perspektife
etmifller
ve kbik biimlerle belirtilen resimler yapmfllardr.
Braque ve Picassonun bu erken dnem alflmalar 1907- 1909 aras n KT E L E V Zoluflturulduu
YON
bizm evresi olarak adlandrlr ve kbist anlayfln temel ilkelerinin
dnemdir. Picassonun 1907 tarihli Avignonlu Kzlar isimli eseri bu dnemin alflmasdr ve 20. yzyln en temel yaptlarndan biri olarak kabul edilir.
Kbizmin ikinci evresi olan Analitik Kbizm, 1909-1911 yllar arasndaki dNTERNET
nemi kapsamaktadr. Bu dnemde, resim yzeyinde, nesnelerin kapal doa biimlerinin yerini alan paralanmalar sz konusudur. Bu paralanmalarda nesnelerin evresinde dolaflan hayali bir bakfl
vardr ve nesnenin tm ynlerini grmeye ve gereki bir dille biimlendirmeye alflr. Ancak, bu anlatm biimi
bir adan da nesnenin gereklikten
uzaklaflp farkl ve yeni bir biime dnflmesine neden olmufltur. Analitik
Kbizm dneminde nesnelerin tek bir
adan deil, birok adan grlyor
gibi alglanarak, nesnenin gz ve aklda paralanp tuval zerinde tekrar birlefltirildiini syleyebiliriz.
Sentetik Kbizm, Kbizmin 19111913 aras nc dnemidir. Bu dnemde, paralanan yzeyler sadece boya ile deil farkl malzemelerle, resimde boyann tesinde gazete ve duvar
ktlar, afifller, oyun kartlar, kumafllar, metal paralar gibi farkl malzemelerinde yer almaya bafllamas ile yeniden oluflturulmufltur.
Kolj (dz bir yzey zerine gazete kd, kumafl, fotoraf gibi nesnelerin yapfltrlmasyla ve bazen boya
eklenerek uygulanan bir resim teknii), Kbizmle birlikte sanatsal bir teknik deerini kazanmfl ve sonraki sanatlar iin de bir uygulama dili oluflturmufltur. Kolj teknii ile resim, klasik malzemelerinin dflnda farkl malzemelere yzeyini aarak daha sonras iin genifl
kullanm olanaklarna imkn salamfltr.
59
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Resim 3.9
Pablo Picasso
(Avignonlu
Kzlar)-Kbist
Resim
Resim 3.10
Braque (Keman ve
Pipo) - (Sentetik
Dnem) Kbist
Resim
SIRA SZDE
SIRA SZDE
60
D fi N E L M
Gzel Sanatlar
D fi N E L M
Ekspresyonizm ise, bir anlamda sanatnn doa karflsnda gzlerini kapatp i

S O R U
dnyasyla yorumlad bir anlatm biimidir.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D K K A Tigdlerine, iradesine ve heyecanna brakarak ortaya kard reSanatnn kendini

simler, tam anlamyla kiflisel bir yorumlama dili oluflturur. Bu kiflisel anlatm dili, Ekspresyonizmde
SIRAsanat
SZDE saysnca anlatm dili oluflmasn da salamfltr. Ekspresyonizmde
duygu, kendini youn bir biimde gsterir. Endifle, coflku, huzursuzluk, kuflku, fke gibi
youn duygular, ayn younlukta renk, izgi ve lekelerle resmi oluflturmufltur.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Resim 3.11
Piet Mondrian
(Broadway)- Soyut
Resim
AMALARIMIZ
Edvard Munchun (1863-1944) lk isimli eserinde, sanat iinde bulunduu ruh halini izgi ve boya ile sese dnfltrmfltr. Ekspresyonist resimde anlat T A P yaratlan duygudafllkla (empati) glenir. Vasili Kandinski
mn gc Kizleyenle
(1866-1944) Sanatta Zihinsellik stne isimli kitabnda sanatta formun nemli
olmadn, duygularn ifadesine ncelik tanmak gerektiini, doann, insan deerlendirmek
resim sanatnn ilkeleri olarak saptamfltr
T E L E Viin
Z Y Odeifltirilebileceini,
N
(Knay, 1993). Kandinski ile birlikte, resim sanatnda soyutlaflma artk teorik olarak
da ortaya konulmaya bafllamfl, figratif anlatmdan figratif olmayan (non-figratif /nesnesiz) anlatma geilmifltir.
NTERNET
Soyut Resimle birlikte, resim, yzeyini artk tamamen resmin temel elemanlar
renk, boya, izgiye brakmakta, sanat kendisini snrlayan nesnenin doasndan
uzaklaflarak daha genifl anlatm olanaklarna ulaflmaktadr. Belirli snrlarla kendini
anlatma zorunluluundan kurtulan sanat, dfl dnyann dier seslerine kendini
amakta, farkl alanlarla duygudafllk kurarak resminin iine bunlar da grsel olarak yerlefltirmektedir. Kandinskinin mzikle yakndan ilgileniyor olmas, mzii
ve notalar renklerle ifade ederek ruhsal arflmlarn resmini yapmasna olanak
salamfl ve Kandinski eserlerine mzikal adlar koyarak bunlar somut flekilde gstermifltir. Kandinski gibi Paul Klee (1879-1940) ve Piet Mondrianda (1872-1944)
mzik ve mzikal olan resimlerinde ifade etmifllerdir. Soyut resim anlayflnda Kazimir Malevitchin (1878-1935) Sprematist resimleri Beyaz zerine Siyah
Kare isimli alflmas ile spremaya/en st noktasna ulaflr. Resim izginin, rengin alan olmakla birlikte felsefe ile de yakn bir dilsel iletiflime
girmifltir.
Her sanat bir fleyleri ifade eder,
anlatr. ya da Her sanatnn kendine gre bir felsefesi vardr. gibi tanmlar, Ekspresyonizm ve Soyut Resimle birlikte sanatn alannda yaygnlk kazanmaya, kabul grmeye bafllamfltr. 20. Yzyl, kendisinden nceki
alara gre teknoloji, bilim, felsefe
ve sanat alanndaki karfllkl etkileflimin ok gl olduu ve deiflimin
ok hzl yafland bir adr. Atomun paralanmas, maddenin yaps ve dfl grnfln tesinde farkl boyutlara sahip olduu bilgisi, dolayl yoldan Kbizmin sanat dflncesini etkilerken, 19. yzylda Sigmund Freudun bilinaltna ynelik getirdii psikanalitik yaklaflmlar da Srrealizmi (Gerekstclk) etkilemifltir.
61
Srrealizm, insann yaflad dnyann gerekleri ile o insana ait bilinmeyen i

dnyasn anlatt hayallerin, ryalarn, korkularn, cinsel duygularn ortaya karlp
grnr klnmasna rehberlik etmifltir. Srrealizm iin, biim bir anlam taflmazken,
ierik resmin her fleyi olmufltur. zellikle Salvador Dalinin (1904-1989) resimleri ile tannan Srrealizm, resmin tarihsel bilgilerini (renk, flk, perspektif) kullanmasna karfln,
anlatt, ortaya koyduu grsellik ile kflkrtc bir dile sahip olmufltur. Srrealist akm
iinde deerlendirilen Ren Magritte
(1898-1967) resimlerinde, karfltlklar, atflmalar, krlmalarla rettii formlar
nesneyi kendi anlamlarnn dflna taflrarak dil oyunlarna girmifltir. Magrittein
Bu Bir Pipo Deildir isimli resmi grme ve anlamlandrma zerine nemli
bir eserdir. stte bir pipo resminin bulunduu, altta ise Franszca Bu bir pipo
deildir. yazsnn bulunduu resim
grdmz ve grdmze dil ile
anlam vermenin/verememenin atflmasn etkili bir biimde yanstr. SrreSIRA SZDE
alizmle birlikte ad geen Dada ise bir
akm olmaktan ok bir sanat hareketidir
ve kendisini sanat karflt ya da karfl saD fi N E L M
nat olarak tanmlar. Yerleflik, geleneksel sanat deerlerine saldran Dadaist hareket,
sanat eylem alanna dnfltrmfl, yzyln kalan srecine damgasn vurmufltur. DaS O R U
daist karfl duruflta I. Dnya Savafl ve insanln geldii sonular nemli yer tutar.
I. Dnya Savafl ile II. Dnya Savafl arasnda resim sanatndaki hareketlilik,
AmeD K KAvrupadan
AT
rikaya doru bir geliflim gsterir. Bu dnemde resimdeki en nemli sanat ve akmlardan
birisi, Jackson Pollock (1912-1956) ve Beden-Hareket-Eylem Resmi SIRA
(Action-Painting)dir.
SZDE
Beden-Hareket-Eylem Resmi, Resim yzeyinin yapm ve sunum srasnda alfllan dikey konumundan yatay konuma gemesi ve resmin retilmesi esnasnda eylemin kendisinin resim haline dnflme srecidir. Jackson Pollockn resimlerinde zellikle tuval
bezi yere yatrlarak
AMALARIMIZ
sanatnn bu byk tuval zerinde kimi zaman fra darbeleri ile yzeye mdahalesi veya
frann sapna vurarak damlatmalar ve kk bir tenekenin iine yerlefltirdii boyay tuvalin zerinde dolafltrarak aktma tekniini uygulamas resim tekniinde
K r
T A Pamfltr. Action Painting, zgr arflmlara ak bir resim anlayflnn geliflmesine olanak salamfltr.
Resim 3.12
Salvador Dali
(Hafllanmfl
Fasulyeli Yumuflak
Yap) Srrealist
Resim
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Resim 3.13
1960 Sonrasndan
Gnmze Resim Sanat
Sanat retimi ve resim sanat 1960lardan itibaren gndelik yaflamla, yeni
teknik retimlerle gerekleflme srecine girmifltir. Op-Artn (Optik Sanat),
grsel alg zerinde yaratt etki, izgi,
renk, perspektif, gzde yanlsama algs oluflturarak farkl grme biimlerini
sunmaktadr. Resimde iki boyutlu yzeyde derinlik ve dzlemin grme biiminin dflndaki alarla oluflturulmas
optik yanlsamaya sebep olacaktr.
TELEVZYON
NTERNET
TELEVZYON
Vasarely-Op-Art
Resmi
NTERNET
62
Gzel Sanatlar
Resim 3.14
Andy Warhol
(Campbells Soup)Pop Art Resmi
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Audrey FlackHiperrealist Resim
TELEVZYON
NTERNET
Fotoraf sanat
itibaren resim sanatn youn bir biimde etkilemifltir. FotoD K19.
K Ayzyldan
T
rafik gereklik sanatnn znel gereine gre ok daha objektif/nesnel bir anlam taflmaktadr. Hiperrealizm,
gerek grnty farkl boyutlarda, gerein tesinde, st bir
SIRA SZDE
gereklikle resmetmesiyle hangisinin daha gerek olduu sorusunu sordurmaktadr. Sanat, fotoraf makinesinin gremedii detaylar resminin iinde vererek, insan gznn
makinenin AMALARIMIZ
objektifinden ok daha gl olduunu gstermifltir.
N N
Resim 3.15
K T A P
Resim sanatnda birok sanat, teknik ve sanatsal farkllklar betimlemiflken,

kimi sanatlar da bildiimizin dflndaki grntlere pek itibar etmemifllerdir.
Pop-Art ve en tannan ismi Andy
Warhol,(1928-1987) gndelik yaflamn
sradan nesnelerini, resmin olanaklarn ve farkl teknikleri kullanarak dnemin teknolojisi ve malzemeleri ile sunmufltur. Burada kastettiimiz sradan
nesneler, her gn karfllafltmz, kullandmz gnlk tketim rnleri,
kimlikler, markalara ait nesnelerdir. Bu
yaklaflm, resim yzeyinin, ok daha
kolay kabul edilir ve anlafllr bir hale
SIRA SZDE
getirilmesidir. Warhol, bu anlamda sradan nesne ve markalarn Coca- Cola,
Campbell
(Bir hazr orba markas) veD fi N E L M
ya Elvis Presley, Marilyn Monroe gibi popler kimliklerin hayatmzda daha ok
yer iflgal eden grntleri ile evimizin duvarnda sanatsal obje olarak yer almaya
S O R U
deer olduklarn belirtmifltir.
Fotoraf sanat ve baskresim ile sanatta zgnlk ve biriciklik konusu

yzyln baflndan itibaren temel tartflma konulardan biri haline gelmifltir. ReTELEVZYON
sim sanatsnn tuvaline att imza ile
Bu benim elimden kmfl tek (biricikemsalsiz) yapttr. belgelerken, oaltlabilir sanatsal retim tekniklerinde
NTERNET
hangisi zgn veya zgn olan nedir
sorusu akla gelmektedir. Andy Warholun tuvale tafld gndelik hayatn
sradan nesneleri de benzer bir soru ile sanatn konusu zerine tartflmalarn artmasna sebep olmufltur.
Sanayi Devrimi, bir adan dnyay geliflmifl-az geliflmifl, sanayici-ziraat, dou-bat gibi ayrmlar yoluyla paralarken, bir yandan da hem ticari ihtisaslaflmalar,
hem de iletiflim ve ulaflm alanlarndaki geliflmeler sayesinde dnyay bir baflka boyutuyla birbirine balamfl ve kltmfltr (lbeyi Demir, 2009).
20. yzyln son eyreinde, teknik olanaklarn sanat retimine girmesi, malzemelerin eflitlenmesi, Kavramsal Sanat anlayflnn yaygnlaflmas, deiflen zamanda
Klasik Sanat anlayflnn durumu hakknda tartflmalara neden olmufltur. 1960lardan itibaren hzla biim deifltiren resim sanat, gnmzde de ayn hz iinde
yoluna devam etmektedir.
K T A P
Gnmzde, kreselleflme, birok anlamda resim sanat zerinde de hkimiyet

kurmufltur. zellikle, iletiflim aralarnn hzla geliflmesi, resimde de, ... yeni adlandrmalarn, yeni sanatlarn, yeni hareketlerin arafltrlmasnda bir deiflim yarfl olacaktr (Anne Cauquelin, 2005). fieklinde yorumlanmaktadr.
Yaflammzn her ann kavrayan teknoloji, ayn biimde resmi de etkilemekte
ve resmin uygulama alanlarna mdahil olmaktadr. Bu durum, resim ve resim Sanat asndan, Tuval Resminin sonu mu? sorusunu, gnmzde temel kayglardan biri haline getirmifltir. Elbette bir fleyin sonu ve bafllangcna zamann akfl yn
verecektir, ancak, klasik sanatsal retimden bu srete uzaklaflldn gstermesi
asndan nemli bir geliflim sz konusudur.
retilen yaptlarn sunulma, izleyiciyle buluflturulma srecinde galeri, mze,
sergi salonu gibi klasik kurumlarn dflnda, gnmz sanatna yn veren kifli/ler
ile organizasyonlarn artmas da sanatta zgnlk tartflmasn baflka bir boyutta
yeniden canlandrmfltr. Kratr (sergi dzenleyicisi, yaratcs) eksenli, Bienal (iki
ylda bir dzenlenen/ylaflr etkinlik), Trienal ( ylda bir dzenlenen etkinlik)
byk sergi ve sanatsal organizasyonlar, fuarlar, mzayedeler gibi daha ticari yaklaflmlar, genel anlamda sanatn, zel anlamda resim sanatnn gnmzde retim
ve sanatsal nitelii hakknda tartflmalara neden olmaktadr. Tm bu yaflananlar,
Sanatnn frasn ne kadar etkileyecektir? sorusunu, yafladmz zamann iinde ve gelecekte, sanat, kuramc, elefltirmen, sanata ve hayata dair bu alanlarla ilgilenen herkes iin epey tartfllr klacaktr.
te yandan, resmin, tarih boyunca varlk nedeni deiflse de deiflmeyen en
nemli yannn, varln deiflerek de olsa srdryor olufludur diyebiliriz. Buradan devam ederek, gnmzde resim sanatnda yaflanan ve flimdilik karmaflk gibi grnen bu durumun, resim adna bir son gibi deil, yeni bir bafllang olarak
alglanmas ve deerlendirilmesi gerektii sonucuna da ulaflabiliriz.
RESM SANATININ KULLANILAN TEKNKLER VE

KONULARI BALAMINDA DEERLENDRLMES
Daha nce de belirttiimiz gibi resim sanat, zgr bir alandr, iinde birtakm kurallar barndrmasna karfln, resimde belirleyici olan sanatnn zgn ve kiflisel
tavrdr. Ancak, bir resmi anlamaya ve deerlendirmeye alflrken belli yntemler
bize kolaylk salayabilir. Bir resmin trn tanmlarken farkl yntemlere baflvurulabilir. Biz, burada iki yntem zerinde duracaz. Bunlardan ilki resmin alfllan / yapld yzey zerinden tanmlanmasdr. Dier tanmlamamz ise resmi
oluflturan konulara gre belirleyeceiz. Bylelikle grdnz bir resmi daha kolay tanyacak ve anlayabileceksiniz.
Resmin alfllan Yzeye Bal Olarak Tanmlanmas

Sanatnn tercih ettii malzeme ve teknikler de kiflisel dilini oluflturmasnda
byk nem taflr. Sadece tek bir malzeme ve teknikte alflmay yeleyen sanatlar olduu gibi birden ok malzeme ve teknii uygulayan sanatlar da
vardr. Bunun da tesinde, gnmzde, plastik sanat alanlarnn i ie getiini ve sanat iin bir konuda uzmanlaflmann tesinde farkl malzeme ve teknikte alflmann bir tercih nedeni olduunu da vurgulamak gerekir. Bununla
birlikte, resmin kendi iinde birtakm znel koflullar olduunu bilerek davranmak ve resmi tek baflna ele alarak birtakm zmlemelere gitmek konuyu daha kolay anlamamz salayacaktr.
63
64
Gzel Sanatlar
Resim sanatnda kullanlan malzemeler, resim tekniini belirleyici klar ve bir

anlamda resmin trn oluflturur. rnein tuval zeri yalboya ifadesi, sz
edilen resmi tanmlar ya da vitray, cam zerine yaplan resmi belirtir. Resim sanatnn zengin anlatm olanaklar, ayn biimde alfllan yzeyler ve teknikler konusunda da ok zengin ve eflitlidir. Biz, burada en sklkla karfllaflabileceiniz, en
bilinen yzey ve teknikleri genel bir aklama olarak anlatacaz.
Tuval zeri Resim: Yal Boya /Akrilik

Tuval, ksaca, ahflap bir kasnak zerine uygun nitelikte bez gerilip zeri astarlanarak (bezin geirgenliini ortadan kaldrmak ve boya yapmaya uygun hale
getirmek zere bez yzeyinin su temelli boyayla kapatlmas) resim yaplmak
zere oluflturulan ve sklkla kullanlan bir resim yzeyidir. Tuval zerine birok malzemeyle alfllabilir. En sklkla kullanlan malzemeler ise yal boya ve
akriliktir. Yal boya da akrilik boya da, ieriindeki maddelere bal olarak su
ya da farkl incelticiler kullanlarak istenilen srme kvamna getirilir ve ounlukla boyann yapsna uygun fralarla uygulanr. Fra dflnda sanatnn istedii doku, hacim gibi isteklerini karfllayacak farkl malzemeler de (spatl veya
bak) kullanlabilir.
Yal boya, adndan anlafllaca zere, ya temelli bir boyadr ve genellikle fra kullanlarak alfllr. Yal boya, ok genifl olanaklara sahip bir boya trdr.
Kaln ve younluu olan bir boyadr, bu nedenle resim yzeyinde doku oluflturmak iin ok uygundur, ancak bunun yannda yal boya inceltilerek fleffaf bir grnt elde etmek iin de kullanlabilir. Kendine zg incelticileri, parlatclar (bezir ya, haflhafl ya, terebentin...) ve temizleyicileri (tiner, benzin...) vardr. Yal
boya, renk veren toz boyann yada eritilmesiyle elde edilir. Yal boyann kurumas biraz zaman alabilir (Gnmzde yal boyann kurumasn kolaylafltran ve
su ile alfllmasn olanakl klan kimyasallar mevcuttur.).
Akrilik ise su temelli bir boyadr ve ounlukla su ile inceltilir ve genellikle fra ile alfllr. Mat bir boyadr. Yal boyaya kyasla ok kolay kurur, istenirse abuk kurumasn engelleyen geciktiriciler kullanlabilir. Yine istenirse
akrilik yzey zerine uygulanabilecek mat ya da parlak vernikler mevcuttur.
Dayankl bir boya trdr, kuruduktan sonra kimyasal bir bozulmaya uramaz, her tr iklim kofluluna uygundur. alflma yzeyi olarak ounlukla tuval
tercih edilmesine karfln, kt, metal ve duvar (i ve dfl mekn) gibi yzeylerde de rahatlkla kullanlabilir. Bu nedenle de kullanm asndan kolaylklara
sahip bir boya trdr.
Ayrca szn ettiimiz iki boya tryle de ayn zamanda zeri astarlanmfl,
ahflap yzeyler ve kt, mukavva gibi malzemeler zerine de alfllabilir
Kt zeri Resim: Suluboya / Pastel / Guafl / Karakalem / Fzen /

Lavi / Baskresim
zellikleri ve eflitlilii, kd birok boya ve malzeme iin kullanfll klar. Ancak,
kaliteli ve doru sonu alabilmek iin, kullanlacak her teknikte, o teknie uygun
zelliklere sahip kt tercih edilmelidir. rnein suluboya alflmas iin kullanlacak kdn suya dayankll nemlidir.
Suluboya: Bilinen en eski tekniklerden biridir. Su temelli bir boya trdr. Toz
halinde bulunan renk tanecikleri, zamkl ya da tutkall suda eritilerek elde edilir.
Tablet ya da tp iindedir. Bu teknie uygun fralar ve ktlar kullanlarak alfllr. Suluboyada kullanlan kdn su emme kapasitesi nemlidir. Suluboya re-
65
simler, alflld kt yzeyin zerinde fleffaf bir grntdedir, suluboya,

kapatc bir boya tr deildir. Akc
bir zellie sahiptir. Saydaml nedeniyle ok flkl bir grnts vardr.
Hatalar dzeltmeye ok uygun olmad iin zor bir tekniktir, ustalk gerektirir. Suyun az ya da ok kullanm,
renk deerlerinin younluunu, koyuluunu ve akln salar.
Pastel: Toz halinde bir boya trdr. Kullanmnn kolaylafltrlmas iin
tebeflir benzeri biimlerde yer alr.
Yal ve kuru eflitleri, yumuflak, orta
ve sertlikte olanlar vardr. ok zengin
bir ton yelpazesine sahiptir. Krlgan
bir yaps vardr. Genellikle boyann
kendisiyle alfllr. Yumuflak, kadifemsi bir grnfle sahiptir. Kolaylkla zarar grebilecek hassas bir boya trdr. Pastelle alfllmfl resimlerin silinmesini ve zarar grmesini engellemek
iin zerine istenirse sprey biimli sabitleyiciler kullanlabilir.
Guafl: Guafl, su temelli bir boyadr,
fra ile alfllr. Tpte ya da kk
cam fliflelerdedir. Su ile inceltilir, ancak suluboya gibi fleffaf deil, kapatc
ve mat grnml bir boya trdr.
Gnmzde guafl boya, zellikle plastik sanatlar eitimi veren kurumlarda
temel sanat eitimi derslerinde sklkla
kullanlan bir malzemedir.
Karakalem: Kurflun kalemden fark, eflitli sertlik / yumuflaklklarda olmasdr.
H ve B serilerinin B1, B2, B3... olarak artmas kalemin yumuflak, koyu ve kaln deerler vermesini, ...3H, 2H, H olarak azalmas ise kalemin, sert, ak ve ince deerler vermesini salar. Tarama, leke ve doku oluflturma amalarna uygundur. Karakalemle resim yaplabilecei gibi resmin n alflmalarnn, planlarnn (eskiz) yapmnda da karakalem nemli bir rol oynar. zellikle desen alflmalarnda sklkla kullanlan bir malzemedir, sadece resimde deil, plastik sanatlarn birok alannda (heykel, mimari, grafik...) n alflmalarda vazgeilmez bir tekniktir.
Fzen: En eski izim aralarndan biridir. Yaklarak kmr haline getirilen
odun kalemidir. zellikle asma ve st dallarndan yaplr. sli bir grnts vardr, kt zerinde izgi ve lekelerle alfllr, tonlama yapmaya uygun bir yaps
vardr, genifl alanlarda alfllabilir. Fzen, Rnesansa kadar freskler zerinde kullanlmfltr. Ayn zamanda dier resim teknikleriyle birlikte kullanlan bir malzemedir. Fzen de karakalem gibi, tek baflna bir resim malzemesi olarak kullanlabilecei gibi, n alflmalarn oluflturulmasnda da tercih edilen bir malzeme olmufltur.
Farkl yapda ve trde fzenler mevcuttur, yumuflak, orta ve sert yapda olanlar
Resim 3.16
Edgar Degas (ki
Dans)- Kat
zeri Pastel
Resim 3.17
Albrecht Drer
(Ormandaki Gl)Guafl ve Suluboya
66
Gzel Sanatlar
Resim 3.18
Geleneksel Tarzda
Yaplmfl in Resmi
(Horoz) - Lavi
vardr. Kt zerinde uucu olduundan, resmin zarar grmemesi ve kalc

olmas iin sabitleyiciler kullanlabilir.
Lavi: Tek renkle ve suluboya tekniinde yaplan bir alflmadr. Boyann
su ile almasyla elde edilen tonlamalarla leke etkisi veren bir tekniktir. Boya olarak, ini mrekkebi, islendirilmifl
mrekkep ve sepya mrekkebi gibi eflitli trde boyalar kullanlabilir. Sepya,
mrekkep balnn salgsndan elde
edilerek yaplan bir mrekkeptir ve
kahverengi tonlarnda bir renktedir ve
bu renk de ayrca sepya olarak adlandrlr. Lavi tekniinde de suluboyada
olduu gibi suya dayankl ktlar tercih edilmelidir. Fra ile alfllr. Suluboyada olduu gibi aktan koyuya doru bir
tonlamada alfllmas tercih edilmelidir.
Baskresim
Farkl malzemelerle alfllp ounlukla kt zerine transfer edilen ve oaltlabilir yapsyla dier resim tekniklerine gre farkllk taflyan zengin bir resim tekniidir. Baskresimdeki oaltlabilirlik zelliinin snrl sayda yaplmas ve basklarn sanats tarafndan imzalanmas ve bask ifllemi sonunda alfllan plakalarn /
kalplarn (alflma yzeylerinin) yok edilmesi esastr. Zaten baskresmi zgn klan, dier bir deyiflle matbaa basksndan ayrp bir resim teknii haline getiren de
sahip olduu bu zellikleridir. Baskresmi belirleyici klan alfllan yzey malzemesidir. Baskresmin baz teknikleri kt dflndaki yzeylere de uygulanabilir, ancak konumuz gerei biz burada sadece kt zerinde uygulamalar zerinde duracaz. Baskresim teknikleri, alfllan yzeylerin zelliklerine gre adlandrlr.
fiimdi en genel anlatmlaryla bu teknikleri tanyalm:
ukur bask: Metal plakann farkl yntemlerle oyularak derinleflen, ukurlaflan
izgi ve dokulara mrekkep verilerek yaplan bir bask tekniidir. Kalp / plaka
olarak, inko, bakr, alminyum ve sac yzeyler kullanlr. ukurlaflmann salanmas asitleme ifllemi ile yaplr.
Yksek bask: Kullanlan kalbn, en sklkla kullanlan malzemeler linol (kaln
muflamba tr bir eflit zemin kaplama malzemesi) ve aa plakalardr, uygun oyma aletleriyle oyulup, oyulmayan blmlere mrekkep verilerek kda bask alnmasdr.
Dz Bask: Taflbask (Litografi), yaa karfl duyarll olan tafl yzey zerinde
bu teknik iin uygun olan yal kalem ve mrekkeple alfllarak oluflturulan yal
alflma alanlarnn hazrlanan asitli karflmla sabitlenip ykanarak boya verme ifllemine tabi tutulmas ve preste kda bask alnmas ifllemidir.
fiablon Bask: Kalp olarak mukavva, kaln karton gibi malzemelerin yannda
bu tekniin en ok kullanlan malzemesi ipektir ve bu malzemeyle yaplan bask,
pekbask (Serigrafi) olarak adlandrlr. En ksa anlatmla, kasnaa gerilen ipek
zerinde oluflturulan alflmann dflnda kalan alanlarn kapatlmas ve alfllan
alann birtakm ifllemlerden geirilerek ipek zerine sabitlenmesi ve mrekkep uygulanarak kda bask alnmas ifllemidir.
67
Duvar zeri Resim: Fresk (Fresko) /Tempera /Seramik / Mozaik

Duvar resmi, duvar svas zerine dolaysz olarak uygulanan bir resim trdr.
Duvar, tuval, kt gibi malzemelerden nce resim yzeyi olarak kullanlmaktayd. Maara dnemine dek uzanan duvar resmi, tarihsel srete farkl uygulamalar iin yzey oluflturmufltur. Bat Resim Sanatnn gelifliminde duvar resminin pay byktr. Gnmzde de duvar resmi i ve dfl meknlarda, zerine uygulanan farkl tekniklerle yer almaktadr. Duvar resminde en yaygn teknikler flunlardr:
Fresk: Duvar ya da tavan yzeyine uygulanan bir tekniktir. Yafl sva / al yzeye resim yaplr ve sva kuruduka boyann duvarla btnleflmesi ve kalcl
salanr.
Tempera: Kurumufl al yzey zerine yumurta ak, bal, yapfltrc veya suyla
uygulanr.
Seramik: En genel anlatmla, kil plaka yzeylerde oluflturulan resimlerin frnlanmas sonucu elde edilen yzeyin duvar zerine monte edilmesiyle elde edilir.
Mozaik: Tafl ya da cam kplerin sva tabakas zerine yan yana dizilmesiyle
oluflturulan bir resim tekniidir.
Cam zeri Resim (Vitray)

Malzeme olarak saydaml nedeniyle bir uygulama alan oluflturur. Cam ve fln zelliklerinden faydalanlmak zere kullanlan farkl bir resim yzeyidir.
SIRA SZDEyer almas
Vitray, flkl cam resmi olarak da adlandrlabilir. Cam zerinde
nedeniyle, dier resim trlerinden farkl olarak, fln arkadan yansmasyla elde edilen bir grme biimi farkll sz konusudur. Bu nedenle de vitrayda
D fi N E L M
optik bir derinlik gze arpar. ounlukla mimariyle btnleflmifl bir resim olduu iin, bilinen ya da en azndan gz aflinal olan bir resim trdr. TarihS O R U
sel srete, hem Hristiyan mimarisinde, hem de slam mimarisinde
duvarlar
arasndaki pencerelerde youn olarak kullanlan vitray, sonralar sivil mimaride de estetik anlamda kullanlr olmufltur. Vitray, kendi iinde
D farkl
K K A T uygulama
tekniklerine sahiptir. En ok uygulananlar, Kurflunlu Vitray, All Vitray, Betonlu Vitray olarak tanmlanabilir. Kurflun, al ve beton, cam birlefltirici eleSIRA SZDE
manlar olarak kullanlr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
Sizler de ulaflabileceiniz kaynaklardan yukarda anlattmz yzeylere
yaplmfl teknikAMALARIMIZ
lerdeki resimlerden birini seip zerinde yorum ve deerlendirmelerde bulunun.
D fi N E L M
K T Sanat
A P Grmek
Temel resim tekniklerine iliflkin daha kapsaml bilgiye Bates Lowrynin
(eviri: Necla Yurtsever, Zahir Gvemli) adl kitabndan (Trkiye fl Bankas Yaynlar,
S O R U
1972) ulaflabilirsiniz.
TELEVZYON
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
TELEVZYON
Resmin Konularna Bal Olarak Tanmlanmas

DKKAT
Daha nce de belirttiimiz gibi, resmi belirleyici klan, anlafllmasn, deerlendirilmesini kolaylafltran tanmlamalardan biri de resmi konusuna gre belirle N T E SZDE
RNET
SIRA
mek olabilir. Resmin konusu da resme ait her fley gibi; siyasi, ekonomik, teknolojik, din vb. nedenlere bal olarak tarihsel sre iinde, pek ok deiflime
uramfl, dnemlere bal olarak tercih edilen, kabul gren
konu seimleri de
AMALARIMIZ
deiflmifl ve eflitlenmifltir. fiimdi en genel hatlaryla resmi oluflturan konular
hakknda bilgi sahibi olalm:
N N
DKKAT
SIRA
N T E RSZDE
NET
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
68
Gzel Sanatlar
Manzara
Peyzaj da denir. Manzara resimlerinde, yer yer figr bulunsa da ana anlatm doa zerinedir. lk manzara betimlemelerine Mezopotamya ve Msr uygarlklarnda rastlanmakla birlikte, bunlar genellikle konuya katkda bulunan bir fon niteliindedir. Bu tr rneklerde manzaray oluflturan aa, da ve su gibi doa rnekleri stilize edilmifl ve yzeyde st ste istiflenmifl bir dzen iinde verilmifltir (Eczacbafl Sanat Ansiklopedisi, 1997). Batda manzara resminin bafllangcna ait bilgilerin Yunan Helenistik dnemine dein uzandn biliyoruz.
Resim 3.19
Paul CezanneManzara (Peyzaj)
Resim 3.20
Morandi-l Doa
(Natrmort)
l Doa
Natrmort da denir. Canl doa dflndaki nesneleri konu alan resim trdr. Gndelik yaflamda her an karfllafllan nesnelerin meyveler, sebzeler, vazoda iekler, cam, metal, ahflap kullanm eflyalar, masa ya da baflka bir yzey zerinde dzenlenen,
sergilenen objeler, bu tr resimlerin
ana karakterleri olmufltur. Burada sz edilen l doa nesnelerinde sanatnn dzenlemesi ve yorumu dier resim trlerinde olduu gibi farkllklar ierir. Resmedilen nesneler, E. H. Gombrichin belirttii gibi, sofra zevklerinin basit anmsanmasndan te anlamlar da
ierirler, Sanatlar resmetmek istedikleri nesneleri semekte, onlar kendi imgelemlerine gre sofraya yerlefltirmekte zgrdler ( Gombrich, 1986). Tarihte zellikle Hollanda sanatnda l Doa resimlerinin ok baflarl rneklerine rastlanr.
69
Portre
Resimde, izimde ya da heykelde, l ya da sa, gerek ya da dflsel bir kiflinin
bireysel zelliklerini betimleyen figrlerler, portre olarak adlandrlr. Sanatnn
kendi zelliklerini betimledii tre ise kendi portresi (otoportre) denir. (Eczacbafl Sanat Ansiklopedisi, 1997). Portrede, sadece yz vurgulanabilirken ayn
zamanda yarm ya da tam vcut da ele
alnabilir. Portrenin yaygnlaflmas ve
resimde bir konu olarak yer almas,
Rnesansla bafllamfltr. zellikle fotorafn bulunmad dnemlerde portrenin kiflilerin bu yntemle resimlenmesi ve kalc olmas adna kuflkusuz
byk bir nem taflmfltr. Portrede yer
alan kiflinin bireysel zelliklerinin vurgulanmas nemlidir. Ancak, burada
vurgulanan bireysel zellikler, sanatnn yorumuyla gerekleflir. Portrede,
fotoraf niteliinde bir gerekilikle
karfllaflabileceimiz gibi portresi yaplan kiflinin belirgin zelliklerinin, sanatnn bakfl asyla yorumlanp vurguland bir betimleme de sz konusu olabilir. Tarihsel sre iinde, resmin her alannda olduu gibi portre yapmnda da, yapld dnemin zelliklerinin n plana ktn grebiliriz (Tarihsel Srete Resim Sanat blmnde deinmifltik). 19.yy.n ikinci yarsndan itibaren fotorafn yaygnlaflmas, portrenin etkisinin azalmasna yol amfltr.
plak
N de denir. Bat sanatnda zellikle plak kadn figrnn esas alnd bir betimleme trdr. Bat sanatnn kayna olan Yunan ve Roma sanatnda plak kadn ve erkek figr arasnda estetik bir ayrm yoktur. Ancak daha gzel olduu
varsaylan plak kadn vcudu 17. yzyldan bu yana plak trnn tek konusu
haline gelmifltir (Eczacbafl Sanat Ansiklopedisi, 1997). Gnmzde plak olarak
kadn figr alfllmakla birlikte, plak erkek figr de youn biimde betimlenmektedir. plakln sanatsal bir tr olmas Rnesansla bafllamfltr. Buna neden,
Rnesansn insan ycelten, hmanist dnya grflne bal olarak, insan vcudunu ve plakl idealize eden bir betimleme anlayfldr. Sonrasnda ise plak, idealize edilen halinden yavafl yavafl uzaklaflarak, dnyasal bir biimde alglanmaya
bafllamfltr. Tarihsel srete plak; zarafet, aflk, gzellik gibi kavramlara nclk
etmekle birlikte, her dnemde o dnemin zelliklerini de yanstmfltr. zlenimcilik
sonrasndaki akmlar iinde plak, bu akmlarn bir anlatm arac gibi grlmfltr.
20.yzyl sanatnda ise plan zel ve ayrcalkl bir anlatm kalmamfltr. Bugn
de lkemizde ve dnyada plak konulu resim yapan birok sanat vardr. Gnmzde plastik sanatlar eitiminin nemli bir aflamas saylan plak figr alflmalar, insan anatomisinin doru biimde grlmesi, alglanmas ve yorumlanmas
zerine kurgulanan temel bir uygulama eitimidir.
Resim 3.21
Oskar Kokoschka
(Asker) Ekspresyonist Portre
70
Gzel Sanatlar
Resim 3.22
Ingres (Odalk) plak
Desen
izim de denir. Birok malzemeyle uygulanabilen bir anlatm biimidir. alfllan
yzey zerinde biimlerin renk ve leke alanlar yerine arlkl olarak izgilerle anlatlmasdr. Bafll baflna bir resimsel anlatm yolu olmasnn yannda, desen, ayn
zamanda, nesnelerin resim haline getirilmeden nceki n alflmalarn da anlatan
bir ifade biimidir.
Desen, Bat Sanatnda olduu kadar Uzak Dou Sanatnda da nem verilmifl bir
trdr. ok ynl bir anlatm biimi olduu iin, pek ok da kullanm alan olmufltur. Karakalem, fzen, pastel, mrekkep, suluboya gibi tekniklerle, manzara, plak, portre alanlarnda younlaflan Desen, gnmzde kendi baflna bir resim tr
saylmaktadr. Desen, temel olarak plastik sanatlarn en nemli aflamas saylr.
Plastik sanatlarn herhangi bir alannda alflan, reten sanatnn desen bilgisi ve
yeteneinin ok iyi olmas beklenir. Plastik sanatlar eitimi veren kurumlarda desen dersleri, eitimin temeli saylr.
Soyut
Abstre sanat da denir. Soyut sanat, nesnel olmayan ya da figratif olmayan anlatr diyebiliriz. Burada soyutlanan, doadaki bir nesnenin yorumlanp biiminin bozulmas, zlmesi ya da ayrfltrlmas olabilecei gibi tamamen dflsel bir nesne
de olabilir. Nesnel varln tesini grmeye alflmak olarak da tanmlayabileceimiz soyut, var olan nesnelerin gereki hallerinden syrlp tesinde var olana ulaflmaya alflmak olarak da anlatlabilir. Daha kolay olarak anlamak iin bu konuya
ocuk resimlerini rnek gsterebiliriz. ocuun resimlerindeki algs, henz ezberletilmemifl bir gereklik taflr, dier bir deyiflle, grd ve alglad nesnenin, evrenin, varln zmledii belki de en karakteristik yapsn tanmlamaya alflr.
izdii resim, bakan bir kifli tarafndan anlafllamasa da, aklamalar ocuun izimini dorular niteliktedir, o grmesi gerektii gibi grmfl, izmifltir ve kendine ait
bir gereklikten sz etmektedir.
Soyut resim, zellikle 20. yzylla birlikte bir anlatm biimi olmufltur. Soyut
resmin, Cezannela bafllad varsaylr ve sonrasnda da Kbizm, Gerekstclk,
Dflavurumculuk, Op-Art ve dier akmlarda ciddi bir tavr olarak yer almfltr. Gnmzde de bu konuda alflan ok sayda sanat vardr.
71
Yukarda anlattmz konulardaki resimlerde tm teknik ve malzemeler kullanlabilmektedir. Hep nemle vurguladmz gibi, sanatnn tercihi, kendi anlatm dili, burada da karflmza kmakta ve konu seimini belirleyen sanatnn aySIRA SZDE sahip oln biimde malzeme ve tekniini de belirleyerek uygulama zgrlne
duunu gstermektedir. Bir manzara resminde yal boyann kalnl ve doku verme zellii bir sanat iin tercih nedeni olabilirken, dieri iin suluboyann fleffaf
D fi N E L M
ve parlak grnm yelenebilmektedir. Ya da portre alflan bir sanat, pastelin
brakt kadifemsi dokuyu tercih ederken, dieri sadece akrilikle alflmaya yneS O R U
liyor olabilir.
Szn ettiimiz ve genel hatlaryla aklamaya alfltmz malzeme ve tekniklerin hepsi, yine belirttiimiz tm resim konular iin uygulanabilmektedir.
Burada
DKKAT
nemli olan bir resmi anlamaya, tanmaya alflrken, resme iliflkin bu btnsel durumun (teknik ve malzeme ve konulara ait bilgiler) da farknda olmamzdr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
evrenizdeki sanat galerini ziyaret ederek grdnz resimleri konular

balamnda deSIRA SZDE
erlendirin. Sanat kitaplarnda yer alan sanatlara ait resimler zerinde
yorumlarda
buAMALARIMIZ
lunabilirsiniz.
D fi N E L M
SIRA SZDE
Konularna bal olarak tanmlanan resme iliflkin daha ayrntl bilgiye,

Knayn
K T ACahid
P
O RKaya
U zsezginin
Sanat Tarihi adl kitabn (Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1993)S ve
Trk Plastik Sanatlar - Ansiklopedik Szlk (Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1994) adl kitabn okuyarak ulaflabilirsiniz.
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
72
Gzel Sanatlar
zet
N
A M A
Resim Sanatn tanyarak, resmin temel kavramlarn aklayabilmek.

Resmetme, gsterme, temsil etme insann doa
ile kendi dili arasndaki buluflmann en nemli
ve ilk aracn oluflturmaktadr. nsan, grme organ ile keflfettii dfl dnyay, resim yolu ile kendi algsnn bir paras, bir bilgi gesi haline dnfltrr. Grdn ifade etme zaman iinde
esas olarak dil yolu ile olmasna karfln resim yolu ile ifade, insann gemiflten bugne kendisini
anlatmann en nemli aracdr. Resmin tarihi ve
ne olduu sorusu insann grmeyi ve dflnmeyi renmesi ile bafllar. Dflnmek nasl dil yoluyla oluyorsa resim de insann dflnmesinin
temel ifade aralarndan biridir. Resim nedir sorusuna temel olarak verilecek yant, insann farkl ara ve tekniklerle grdn ortaya koyma
istei ile dfl doa ve kendi doasyla buluflma
aracdr denilebilir.
Farkl dnemlere, farkl sanatlara ait resimleri incelediimizde, karfllafltmz sonularn
birbiriyle elifliyormufl gibi grnen sonucu,
resim sanatnn ne kadar sonsuz bir anlatm dili olduunu da grmemizi salar. Her biri kendi dneminin zelliklerini gsteren resimlerde
bile karfllafltmz farkllklar, ayn zamanda o
dnem iinde her sanatnn da kendine ait bir
anlatm biimi olduunu gsterir. Bu aklamadan yola karak, estetik bir deer taflyan
her resmin kendi iinde barndrd zellikler
balamnda deerlendirilmesi gerektii sonucuna varabiliriz.
Resmin temel unsurlar iinde renk, izgi, perspektif ve kompozisyonun nemini vurgulamak
gerekir. Renk ve izgi hem birlikte hem de kendi baflna resmi oluflturabilir. Resim sanat, iki boyutlu bir yzey zerinde oluflmasna karfln, ayn
zamanda bir nc boyut gereksinimi de gidermek durumunda kalabilir, nesneleri iki boyutlu
bir dzlemde boyutlu gsterme tekniine
perspektif denir. Kompozisyon ise en genel tanmyla resim yzeyinin sanat tarafndan dzenlenmesidir. Dzenlenen yzey zerindeki kompozisyon, sanatnn anlatm srasn ve seimini
belirleyen bir unsurdur.
Resim sanatnda, sanatnn biimsel dili (slup /
tarz), resme ait en nemli belirleyicidir. Resim
sanat, yaflayan bir alan olduundan deiflime
aktr ve sanat, zgr bir anlatcdr. Sanatnn
biimsel dili, ayn zamanda o sanatya iliflkin bir
deerler btndr.
N
A M A
Resim sanatnn tarihsel geliflim srecini aklayarak gemiflten gnmze resim sanatna iliflkin deerlendirmelerde bulunabilmek.
Plastik sanatlar iindeki dier alanlarda olduu
gibi, resim sanatnn tarihsel geliflim srecine baktmzda da, bu sanata ait ortak birtakm zellikler yannda resmin yapld dneme iliflkin farkllklar olduunu gzlemleriz. Maara Resimleri
olarak adlandrlan tafl alarndan itibaren insan, doay ve kendini grmek iin resmetmifl,
bir baflka deyiflle, resmi, hayat anlamak iin kullanmfltr. Arlkl olarak hayvan figrlerine yer
verilen bu resimlerde, bizon, geyik, at gibi hayvan figrleri yer almaktadr. Duvara resim yapma
gelenei, Msr ve Mezopotamya kltrlerinde
de youn olarak devam etmifltir. Msrda piramitlerin ilerine, duvarlara yaplan resimler, yaflanlan dnya iin deil, lmden sonraki yaflam kolaylafltrmak iin yaplmfltr. Ortaan yaklaflk binyla yakn sren dneminde, arlkl olarak din temal sahneler, resmin esas konusunu
oluflturmufltur. nsanlar iin okuma ve yazmann
ok kstl olduu bir dnemde resim, tm bu
alanlar dolduran temel renme arac haline gelmifltir. Rnesans, resmin ve resmi oluflturan birok enin renk, konu, teknik, boya ve perspektif gibi temel alanlarnn arafltrld dnem olarak karflmza kar. Rnesansta, yal boya ilk
defa kullanlmfl ve resimde dini konularn dflnda gndelik yaflam konular da yer almaya bafllamfltr. izgi perspektifi ile hava (renk) perspektifinin (Uzaklaflan cisimler kld gibi asl
renklerini kaybederek grileflirler) kullanlmas,
grme organnn grd dnyay resim yzeyinde yaratma abas Rnesans sanatsnn temel arayfllar arasnda olmufltur. Barok dnemle
birlikte resme yaklaflmda coflku egemen olmaya
bafllamfltr. Barok Resim, coflkunun, hareketin,
an duygusunun sanata yansmasdr. Ifln resim
iindeki gcnn; dokunun, duygunun, plastik
etkinin, Barok dnemle birlikte artt grlr.
Romantizm akm ile birlikte sanatnn kendisini
ifade etme kaygs ve sanat sanat iindir dflncesi g kazanmaya bafllamfltr. Realizmle birlikte sosyal olaylar da resim sanatnn konular arasnda yer almaya bafllamfltr.
Modernizm, bir dflnce ve yaflam biimi olarak
aydnlanma sonras bat kltrnn nemli tanmlarndan biri olmufltur. nsan, yaflad dnyaya hkmetmeye ve akl ile gemifle oranla ok
daha hzl ve farkl yaflam kurabilme becerisini

gelifltirmeye bafllamfltr. Empresyonizmde resim, doann biim olarak deil, edinilen izlenimin frayla tuvale yansmas olarak alglanmfltr. Bu nedenle de izlenim, form deil, biimin
gzde brakt etki olmufltur. Empresyonizmin
kompozisyon anlayfl, zamana karfl resmin
oluflturulup bitirilmesine dayanr. Zamann akflna, deiflimine bal olarak, nesnenin zerine
dflen flk, dolaysyla nesnenin grnfl de deiflecektir. Bu nedenle istenilen flk etkisi nesnenin zerinde deiflmeden resmin tamamlanmas,
bitirilmesi gerekmektedir. Empresyonizm sonras resim sanat kendi zn aramaya bafllamfltr.
Bu arayfllardan biri olan Fovizmin (irenkilik), rengi temel kfl noktas alarak yzyln baflnda yapt alflmalar, dnemin birok akmna isim veren elefltirmenlerin sert tanmlamasna
maruz kalmfltr. Fovizmle ayn dnemlere gelen
bir baflka sanat akm olan Kbizm, yzyln bakfl biimini deifltirmesi, grmenin sadece gzle
deil aklsal kurgu ile de yaplabileceini gstermesi asndan nemlidir. Analitik Dnem
(1909-1911) ve Sentetik Dnem (1911-1913),
Kbizmin nemli iki evresini oluflturur.
Ekspresyonizm, bir anlamda sanatnn doa karflsnda gzlerini kapatp i dnyasyla yorumlad bir anlatm biimidir. Sanatnn kendini igdlerine, iradesine ve heyecanna brakarak
ortaya kard resimler, tam anlamyla kiflisel
bir yorumlama dili oluflturur.
Soyut sanat, resim yzeyini artk tamamen resmin temel elemanlar renk, boya, izgiye brakmakta, sanat kendisini snrlayan nesnenin doasndan uzaklaflarak daha genifl anlatm olanaklarna ulaflmaktadr.
Srrealizm, insann yaflad dnyann gerekleri
ile o insana ait bilinmeyen i dnyasn anlatt
hayallerin, ryalarn, korkularn, cinsel duygularn ortaya karlp grnr klnmasna rehberlik
etmifltir. Srrealizmle birlikte anlan bir baflka sanat hareketi de Dadadr. Dada bir sanat akm
olmaktan ok geleneksel sanata karfl kan bir
harekettir, karfl sanattr. I. Dnya Savafl ile II.
Dnya Savafl arasnda resim sanatndaki geliflim
izgisi, Avrupadan Amerikaya doru ynelir. Bu
dnemdeki en nemli sanat ve akmlardan birisi, Jackson Pollock ve Beden-Hareket-Eylem
Resmi (Action-Painting)dir. Beden-Hareket-Eylem Resmi, resim yzeyinin yapm ve sunum srasnda alfllan dikey konumundan yatay konuma gemesi ve resmin retilmesi esnasnda eylemin kendisinin resim haline dnflme srecidir.
73
Action Painting, zgr arflmlara ak bir resim

anlayflnn geliflmesine olanak salamfltr. Sanat
retimi ve resim sanat 1960lardan itibaren gndelik yaflamla, yeni teknik retimlerle gerekleflme srecine girmifltir. Op-Artn (Optik Sanat),
grsel alg zerinde yaratt etki, izgi, renk,
perspektif, gzde yanlsama algs oluflturarak
farkl grme biimlerini sunmaktadr. Pop-Art ve
en tannan ismi Andy Warhol, gndelik yaflamn
sradan nesnelerini baflta resmin olanak ve farkl
tekniklerini kullanarak daha sonra dnemin teknolojisi ve malzemeleri ile sunmufltur. Hiperrealizm, gerek grnty farkl ebatlarda gerein
tesinde st bir gereklikle resmetmesiyle hangisinin daha gerek olduu sorusunu insana sordurmaktadr. Sanat fotoraf makinesinin gremedii detaylar resminin iinde vererek gzn
makinenin objektifinden ok daha gl olduunu gstermifltir. 20. yzyln son eyreinde
teknolojik olanaklarn sanat retimine girmesi,
malzemelerin eflitlenmesi, Kavramsal Sanat anlayflnn yaygnlaflmas, deiflen zamanda Klasik
Sanat anlayflnn durumu hakknda tartflmalara
neden olmufltur. Resim sanat asndan tuval resminin sonu mu sorusu, bu dnemdeki temel kayglardan biri haline gelmifltir. retilen eserlerin
sunulma, izleyiciyle buluflturulma srecinde galeri, mze sergi salonu gibi klasik kurumlarn dflnda gnmz sanatna yn veren kifli/ler ile
organizasyonlarn artmas sanatta zgnlk tartflmasn baflka boyutta yeniden canlandrmfltr.
Gnmzde, ticari yaklaflmlar genel anlamda
sanatn zel anlamda resim sanatnn gnmz
srecinde retim ve sanatsal nitelii hakknda
tartflmalara sebep olmaktadr.
N
A M A
Resim sanatn, kullanlan teknikler dorultusunda tanmak ve aklayabilmek.

Resim sanat, iinde birtakm kurallar barndrmasna karfln, resimde asl belirleyici olan sanatnn
zgn ve kiflisel tavrdr. Resmin trn tanmlarken farkl yntemlere baflvurulabilir. Bunlardan ilki, resmin alfllan yzey zerinden tanmlanmasdr. Sanatnn tercih ettii malzeme ve teknik,
sanatnn kiflisel anlatm biiminde nemli bir rol
oynar. Resim sanatnda kullanlan malzemeler, resim tekniini belirleyici klar ve bir anlamda resmin trn oluflturur. Resimde en sklkla kullanlan yzeyler ve zerine alfllan teknikler:
Tuval zeri teknikler: Tuval, ahflap bir kasnak
zerine uygun nitelikte bez gerilip zeri astarlanarak resim yaplmak zere oluflturulan ve ok
tercih edilen bir resim yzeyidir. zerine birok
74
Gzel Sanatlar
teknik uygulanabilir, ancak yal boya ve akrilik,

sanatlar tarafndan en yelenen iki tekniktir.
Yal boya; ya temelli, akrilik ise su temelli boyadr. Her iki teknik de, arlkla fra ile alfllr.
Yal boya kaln ve younluu olan bir boyadr,
akrilik ise, mat, abuk kuruyan, dayankl bir boya trdr. Her iki boya eflidinin de kendine
zg zellikleri vardr.
Kt zeri teknikler: zellikleri ve eflitlilii, kd birok boya ve malzeme iin kullanfll klar.
Ancak, kaliteli ve doru sonu alabilmek iin,
kullanlacak her teknikte, o teknie uygun zelliklere sahip kt tr tercih edilmelidir. Suluboya; su temelli bir boya trdr, kapatc bir boya
tr deildir, kt zerinde fleffaf ve flkl bir grnm vardr. Pastel; toz halinde bir boyadr,
kullanmn kolaylafltrmak iin tebeflir benzeri biimlerde yer alr. ok genifl bir ton yelpazesine
sahiptir, krlgan bir boya trdr. Yumuflak, kadifemsi bir grnm oluflturur, hassas bir yaps
olduundan, alfllan yzey zerinde sprey biimli sabitleyiciler kullanlr. Guafl; su temellidir,
su ve fra kullanlarak alfllr, ancak suluboya
gibi fleffaf deil, kapatc bir boya trdr. Karakalem; Kurflun kaleme benzer ancak, farkl sertliklerde ve kalnlklardadr. Tarama, leke, doku
oluflturmaya uygundur. zellikle desen alflmalarnda tercih edilen bir malzemedir. Fzen; Yaklarak kmr haline getirilen odun kalemidir. sli bir grnts vardr. Uucu bir yaps olduundan, sabitleyici spreyler kullanlabilir. Lavi; Tek
rengin tonlamalaryla suluboya tekniinde yaplan bir alflmadr. Fra ile alfllr. Baskresim;
Metal, aa, tafl, linol gibi malzemeler zerindeki
alflmalarn, ounlukla kt zerine transfer
edilmesiyle elde edilen ve oaltlabilir yapsyla
farkllk taflyan zengin bir resim tekniidir.
Duvar zeri teknikler: Duvar resmi, duvar svas
zerine dolaysz olarak uygulanan bir resim trdr. Duvar, kt, tuval gibi malzemelerden nce
resim yzeyi olarak kullanlmfltr. Duvar resminde
arlkl olarak kullanlan teknikler, Fresk; duvar
yzeyine yafl sva zerine boya ile resim yaplr ve
sva kuruduka boya duvarla btnleflerek kalc
bir hal alr. Tempera; Kurumufl al yzey zerine
yumurta ak, bal, yapfltrc ve suyla uygulanr. Seramik; Kil plaka yzey zerinde oluflturulan resmin frnlanmas sonucu elde edilen yzeyin duvar zerine monte edilmesiyle elde edilir. Mozaik;
Tafl ya da cam kplerin sva tabakas zerine yan
yana dizilmesiyle oluflan bir resim tekniidir.
Cam zeri teknikler: Cam ve fln zelliklerinden
faydalanmak zere kullanlan bir resim yzeyidir.
N
A M A
Vitray; Iflkl cam resmi olarak da bilinir. Ifln cam

yzeyin arkadan yansmasyla optik bir derinlik
elde edilir. Kendi iinde all, betonlu ve kurflunlu vitray gibi uygulama farkllklarna sahiptir.
Resim sanatn konular balamnda tanyarak
ve deerlendirebilmek.
Bir resmin anlafllmasn, deerlendirilmesini kolaylafltran tanmlamalardan biri de resmi konusuna gre belirlemek olabilir. En genel haliyle
Resmi oluflturan konular: Manzara; Peyzaj da
denir. Manzara resimlerinde, yer yer figr bulunsa da ana anlatm doa zerinedir. Batda manzara resmine ait bilgilerin Yunan Helenistik dnemine dein uzand sylenmektedir. l Doa; Natrmort da denir. Canl doa dflndaki nesneleri konu alan resim trdr. Gndelik yaflamda her an karfllafllan nesnelerin -meyveler, sebzeler, vazoda iekler, cam, metal, ahflap kullanm eflyalar, masa ya da baflka bir yzey zerinde dzenlenen, sergilenen objeler, bu tr resimlerin ana karakterleri olmufltur. Portre; Kiflinin
(l ya da sa, gerek ya da dflsel) bireysel zelliklerini betimleyen resim trdr. Sanatnn
kendi zelliklerini betimledii kendi portresine
otoportre denir. Portrede sadece yz deil, vcudun yars ya da tamam da vurgulanabilir. plak; N de denir. Tarihsel srete plak, zarafet, aflk, gzellik gibi kavramlara nclk etmekle birlikte, her dnemde o dnemin zelliklerini
de yanstan bir yan vardr. Gnmzde plastik
sanatlar eitiminin nemli bir aflamas saylan
plak figr alflmalar, insan anatomisinin doru biimde grlmesi, alglanmas ve yorumlanmas zerine kurgulanan temel bir uygulama eitimidir. Desen; izim de denir. Birok malzemeyle uygulanabilen bir anlatm biimidir. alfllan
yzey zerinde biimlerin renk ve leke alanlar
yerine arlkl olarak izgilerle anlatlmasdr.
Bafll baflna bir resimsel anlatm yolu olmasnn
yannda, desen, ayn zamanda, nesnelerin resim
haline getirilmeden nceki n alflmalarn da
anlatan bir anlatm biimidir. Plastik sanatlar eitimi veren kurumlarda desen dersleri, eitimin
temeli saylr. Soyut; Abstre sanat da denir. Soyut
sanat, nesnel olmayan ya da figratif olmayan
anlatr diyebiliriz. Burada soyutlanan, doadaki
bir nesnenin yorumlanp biiminin bozulmas,
zlmesi ya da ayrfltrlmas olabilecei gibi tamamen dflsel bir nesne de olabilir.
Resim Sanatnda, konu seimini belirleyen sanatnn, ayn biimde malzeme ve tekniini de belirleyerek uygulama zgrlne sahip olduunu unutmamamz gerekir.
75
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi resmin temel unsurlarndan
biri deildir?
a. Renk
b. izgi
c. Perspektif
d. Tuval
e. Kompozisyon
6. Kolj, hangi sanat anlayflnda nem kazanmfl ve

sanatsal bir teknik olarak kullanlmaya bafllamfltr?
a. Rnesans
b. zlenimcilik
c. Romantizm
d. Ekspresyonizm
e. Kbizm
2. Afladakilerden hangisi Resim sanatn tanmlayan

en belirgin zelliktir?
a. Resimin bir hacim sanat olmas
b. Resimin bir mekn sanat olmas
c. Resimin bir yzey sanat olmas
d. Resimin bir hareket sanat olmas
e. Resimin bir grnt sanat olmas
7. Afladaki sanat akmlarndan hangisi hayaller, ryalar ve bilinaltn temel almfltr?

a. Barok
b. Soyut Resim
c. Fovizm
d. Empresyonizm
e. Srrealizm
3. Afladakilerden hangisi Resim sanatnn en nemli

belirleyicisidir?
a. Resmin boyutu ve teknii
b. Sanatnn biimsel dili (slubu /tarz)
c. Resmin konusu
d. Sanatnn kiflilii
e. Resmin tarihi
8. Afladaki malzemelerden hangisi kt zeri resim

tekniklerinden biri deildir?
a. Mozaik
b. Pastel
c. Fzen
d. Suluboya
e. Karakalem
4. Resim sanatnda sanatnn kendisini bir kimlik olarak gsterip, resme imza atmas ilk kez hangi dnemde gerekleflmifltir?
a. Maara resimleri dnemi
b. Srrealizm
c. Rnesans
d. Empresyonizm
e. Pop Sanat
9. Afladakilerden hangisi resmin konularndan biri

deildir?
a. plaklk
b. Manzara
c. Guafl
d. Portre
e. l Doa
5. Afladaki dnemlerden hangisinde kompozisyon

anlayfl zamana karfl resmin oluflturulup bitirilmesine
dayanr?
a. Soyut Sanat
b. Romantizm
c. Kbizm
d. Fovizm
e. Empresyonizm
10. Afladaki tanmlardan hangisi Manzara resminin dier addr?

a. N
b. Peyzaj
c. Natrmort
d. Lavi
e. Soyut
76
Gzel Sanatlar
Yaflamn inden
Okuma Paras
ESERLER K MSL FYATA ALICI BULUYOR, MZAYEDELER REKOR KIRIYOR

Sanat piyasasnda flaflaal dneme dnfl
Neylan BACIOLU (nbagcioglu@hurriyet.com.tr)
Geen hafta Jean-Michel Basquiatnn 1985 tarihli otoportresi Londradaki Phillips de Pury & Co.nun adafl
sanat mzayedesinde sekiz yl nceki fiyatnn befl katndan fazlasna, 2.1 milyon Sterline (yaklaflk 4.5 milyon lira) satld. Basquiatnn portresi 2003te Phillips de
Pury New Yorkta 647 bin dolara satlmflt. Phillips de
Pury & Co. Mzayedesindeki eserlerin yzde 87.5inin
alc bulduu gecenin haslat 11 milyon Sterlinin zerindeydi. Geen yl benzer eserlerin satfla karld
mzayede 4 milyon Sterlin getirmiflti.
19 Haziranda sona eren sviredeki Art Baselde satfllarn verimli gemesi ve 200 binle 2 milyon dolar arasnda birok eserin alc bulmas sanat piyasasnn kriz
ncesi, 2007deki dzeyine dndnn habercisiydi...
YEN LKELERE LG FAZLA
Sanat piyasasyla ilgili bir veri de global boyutta hareket etmesi. Piyasa bymek istiyor ve aslnda bymenin de yaflanaca alan Trkiye, Hindistan, ran ve in
gibi geliflmekte olan lkeler.
Radara son birka senede giren bu lkelerin sanatlarnn eserleri kar marjlar asndan dikkat ekiyor. Taner Ceylann Yalan Dnya eserinin uluslararas isimler kadar yksek fiyata (160 bin Euro, Art Basel) alc
bulmas bunun rnei...
Yukardaki haber de gstermektedir ki, gnmz Resim Sanat, piyasa koflullarnn merkezinde yer almakta
ve ok ciddi bir yatrm arac olarak ifllem grmektedir.
Bu anlamda baknca gnmzde resmin sanatsal deeri azalmamfl ancak biim deifltirerek farkl bir konuma
gelmifltir.
Yukardaki haber, 10 Temmuz 2011 tarihli Hrriyet gazetesinin Pazar ekinden alnmfltr. Haberin devamn
okumak iin gazetenin http:// www.hurriyet.com.tr adresinden ilgili tarihli arfliv sayfasna ulaflabilirsiniz.
...Bugn talihsiz bir durumdayz; sanatsal retimi belli

kurallara balayacak ne dzen, ne de lt var elimizde. Yunanllar, Romallar, Msrllar vb. hepsinde kurallar vard ve kimse bunun dflna kamyordu; nk
gzellik, snrlarnn belirlenmifl olmas yoluyla bu kurallarda saklyd. Ancak sanatn gelenekle ilgili her trl ba kopup, izlenimci resimle bafllayan zgrlk ortamnda her ressam dilediini yapma hakkna kavuflur
kavuflmaz resim de tkendi. Ressam iin duygu ve coflkularn belirleyici olup, herkesin diledii yerden bafllad resmi yeniden keflfedebilecei kabul grnce resimden bir fley kalmad geriye; yalnzca bireyler vard
artk ve heykel de bu yzden ld...
Gnmz modern sanatnda yanlfl olan fley, hatta buna sonu hazrlayan fley de demek mmkndr, savafl
aacamz gl ve salam bir akademik sanatn olmayfldr. Kt bile olsa bir kural olmaldr; nk sanatn
gc tabular ykmaktr. Her trl engelin bertaraf edilmifl olmas ise zgrlk deil, izindir; her fleyi omurga,
biim ve anlamdan yoksun brakan yavan bir fley.
Gnmzde gen ressamlar, resme yeni ufuklar aan
sayl birka kifli dflnda, hangi yolu izleyeceklerini bilmiyorlar. Bizimle hesaplaflp, yaptklarmza aka karfl kmak yerine hepsi gemifli canlandrmann peflinde, zamannda gereini yerine getirmifl olan bu resimlere bylesine hastalkl bir biimde kapanp kalmak niye? fiunun tarznda yaplmfl kilometrelerce resim var,
ama kendi tarznda resim yapan genler nadiren karflmza kyor...
Pablo Picasso (Almancadan eviren Mehmet Ergven)
Bu metin, Sanat Dnyamz (Say:83 Bahar 2002, YKY)
ereve: Picasso, s.111den alnmfltr.
77

1. d
2. c
3. b
4. c
5. e
6. e
7. e
8. a
9. c
10. b
Yantnz yanlfl ise Resim Sanatnn Tanmlanmas, Resim Nedir? konusunu yeniden gzden
geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Erken alardan Modernizme Kadar Resmin Serveni konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Modernist Resim Anlayfl
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Resmin alfllan Yzeye
Bal Olarak Tanmlanmas konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Resmin alfllan Yzeye
Bal Olarak Tanmlanmas konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Resmin Konularna Bal
Olarak Tanmlanmas konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Resim nedir sorusuna genel olarak verilebilecek yant,
insann farkl malzeme ve teknikler araclnda grdn, dflndn ortaya koyma istei ile dfl doa ve
kendi doasn bir yzey zerinde buluflturma eylemi
denebilir. Ya da izgi, renk, kompozisyon gibi temel
unsurlarla, sanatnn kendi doasn ve kiflisel dilini bir
yzey zerinde yorumlamasdr.
Sra Sizde 2
Rnesans ve Barok Dnemleri, Resim Sanatnda nemli iki dnemdir. Rnesansda resmin merkezine akl egemenken, Barokta coflku ve hareket daha nceliklidir.
Rnesans resminde zaman grnts genel bir biimde ele alnrken, Barok Resim, hareketin gereklefltii
an duygusunu ne alr. Rnesans resminde kayna
belirsiz, genel flk hakimken, Barok Resimde belirli kaynaktan gelen lokal flk kullanlmfltr.
Sra Sizde 3
Yanda grdmz
rnek, Fransz sanat, Henri Matissein
(1869-1954) Fzen
tekniinde yaplmfl
plak konulu bir
resmidir. Fzen, ucunun yumuflaklndan dolay genifl ve
hareketli bir alflmaya olanak salar. Matissein bu alflmasnda da grdmz gibi, fzen, konuyla da badaflan bir yumuflaklkta, ktleyi ve hareketi vurgulayacak
biimde uygulanmfltr. Keskin izgiler yerine, genifl ve
yumuflak lekelerin kullanm, yatan figrn hareketini
ortaya karmaktadr. Henri Matisse, resim yannda heykel alflmalaryla da 20.yzyl sanatnn oluflmasnda
nemli bir yere sahiptir. irenkilik (Fovizm) akmnn
nde gelen temsilcilerinden biri olan Matisse, Sanatnda
ok farkl malzeme teknikleri denemekten kanmayan
bir sanat olmufltur.
Burada zerinde durduumuz Henri Matissee ait Fzen
tekniiyle yaplmfl plak konulu resim, http://www.fineart-china.com/htmlimg/image-58099.html adresinden
(09.07.2011) tarihinde alnmfltr.
Sra Sizde 4
Portre, Resim Sanatnda nemli bir yere sahiptir. Aflada ksaca inceleyeceimiz talyan sanat, Amedeo Modigliani (1884-1920) nin Max Jacob portresidir. Portre,
kiflinin belirgin zeliklerinin sanat tarafndan yorumlanarak betimlenmesidir. Modigliani, portre alflmalaryla iz brakan
bir sanatdr. Max
Jacobun portresinde, sanatnn Kbizm etkisinde saylabilecek bir dil
kullandn grebiliriz, hem arka
planda hem de
portrenin yz hatlarnda... Max Jacobun flapkas, ceketi ve kravatyla ciddi bir durufl sergilemesine karfln, yzndeki alayc glmsemeden kendimizi alamyoruz.
Modigliani, genel olarak az renkle yetinen bir sanat,
78
Gzel Sanatlar
burada da ok az renkle ok arpc bir portre sergilemifl. Portreyi, arka plandan, ok belirgin olmayan yzey blntleri yine resmin tmnde yer alan renk btnlyle ayryor ya da btnlefltiriyor diyebiliriz.
Portrede yz zerindeki planlarn (ene, burun, kafllar,
dudaklar, kulak, gzlerin evresi...) siyah konturlarla
(dfl izgi) ayrldn gryoruz. Bu da, portrenin karakterine salam bir vurguda bulunuyor. Gz bebeklerindeki belirsizlik, hibir biimde bizi rahatsz etmiyor,
yzn btnnde sergilenen yap o kadar salam ki,
gzler de dudaklardaki alayc glmsemenin bir paras oluyor.
Burada ksaca deerlendirdiimiz A. Modiglianinin Max
Jacob portresi,
http://virgo.bibl.u-szeged.hu/wm/paint/auth/modigliani/jacob.jpg adresinden (08.07.2011 tarihinde) alnmfltr.
Kaynaklar
Ashton, D. (Der.), (2001). M. Ylmaz- N. Ylmaz (ev).
Picasso Konufluyor, Ankara: topya Yaynlar.
Cauquelin, A. (2005). zlem Avc (ev). adafl Sanat,
Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar.
Eczacbafl Sanat Ansiklopedisi (1997). stanbul: YEM
Yaynlar.
Edg, F. (2003). Grsel Yolculuklar, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Giderer, H. E. (2003). Resmin Sonu, Ankara: topya
Yaynevi.
Gombrich, E.H. (1986). Sanatn yks, stanbul: Remzi Kitabevi.
Gombrich, E.H. (1992). Sanat ve Yanlsama, stanbul:
Remzi Kitabevi.
lbeyi Demir, F.G. (2009). Ki ve Plastik Sanatlar zerine: Ankara, topya Yaynevi.
Johnston, G. (1984). Aynur Durukan (ev). Resim Sanat, stanbul: Remzi Kitabevi.
Kandinski, V. (1993). Tevfik Turan (ev). Sanatta Zihinsellik zerine, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Knay, C. (1993). Sanat Tarihi, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Lowry, B. (1972). Yurtseven, Z. Gvemli (ev). Sanat
Grmek, stanbul: Trkiye fl Bankas Yaynlar.
zsezgin, K. (1994). Trk Plastik Sanatlar - Ansiklopedik Szlk, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Rudel, J. (1991). Resim Teknii, stanbul: letiflim Yaynlar.
Sanat Dnyamz. (Bahar 2002, Say:83), stanbul: Yap

Kredi Yaynlar.
Sanat ve fl Teknolojisi (1993 ). Oya Knkl (Ed), Eskiflehir: Anadolu niversitesi,
AF Yaynlar.
Tansu, S. (1992). Resim Sanatnn Tarihi, stanbul:
Remzi Kitabevi.
Tansu, S. (1976). Sanatn Dili, stanbul: Koza Yaynlar.
Turani, A. (1983). Dnya Sanat Tarihi, stanbul: Trkiye fl Bankas Yaynlar.
Bell, J. (2009). nl, C.U- leri, N -Grtuna, R. (ev).
Sanatn Yeni Tarihi, stanbul: NTV Yaynlar.
Gaillemin, J.L.(2005). Trkay, O. (ev). Dali, Byk
Paranoyak, stanbul: Yap Kredi Yaynlar
Genzmer, H. (2000). Dirim, A. (ev). Aflklar ve iftler,
stanbul: letiflim Yaynlar.
Miro, J. (2004). Tmertekin, A. (ev). Dfllerimin Rengi
Bu, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Turan, A. (1980). Sanat Terimleri Szl, Ankara: Toplum Yaynlar.
Vezzosi, A. (2005). Bafler, N. (ev). Leonardo da Vinci,
Evren Bilimi ve Sanat, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Yetkin, S. K. (1966). Byk Ressamlar, Ankara: Ankara
niversitesi Basmevi.
Resimler Listesi
Resim 1: izgi Perspektifi
http://seanmcmurchy.blogspot.com/2011/02/blogpost.html (07.07.2011)
Resim 2: Renk (Hava) Perspektifi
http://gandalfsgallery.blogspot.com/2010_04_01_archive.html (07.07.2011)
Resim 3: Renk Tayf
http://nicolazingarelli.blogspot.com/2010/07/coloursand-smiles.html (07.07.2011)
Resim 4: Tafl a (Maara) Resimleri
http://www.donsmaps.com/cavepaintings.html
(08.07.2011)
Resim 5: Rnesans (Leonardo da Vinci)
http://www.wholesalechinaoilpainting.com/upload1/file-admin/images/new12/LEONARDOdavinci647477.jpg (08.07.2011)
Resim 6: Barok (Rubens)
http://digital-images.net/Images/GettyMuseum/Paintings/Rubens_Calydonian_ BoarHunt_HS926.jpg
(08.07.2011)
Resim 7: Empresyonizm (Monet)

http://www.adolphmenzel.org/painting-ClaudeMonetimpression,sunrise-56278.htm (08.07.2011)
Resim 8: Fovizm (Matisse)
http://www.ibiblio.org/wm/paint/auth/matisse
(08.07.2011)
Resim 9: Kbizm (Picasso)
http://www.arthistoryarchive.com/arthistory/cubism/Pablo-Picasso.html (08.07.2011)
Resim 10: Sentetik Kbizm (Braque)
http://uploads0.wikipaintings.org/images/georges-braque/violin-and-pipe-le-quotidien-1913.jpg
(09.07.2011)
Resim 11: Soyut Resim (Mondrian)
http://www.ibiblio.org/wm/paint/auth/mondrian/broadway.jpg (09.07.2011)
Resim 12: Srrealizm (Dali)
http://livelearnloveleave.com/must-see/35-best-salvador-dalia-paintings/ (10.07.2011)
Resim 13: Op-Art (Vasarely)
https://parkwestgallery.wordpress.com/tag/op-art/
(10.07.2011)
Resim 14: Pop -Art (Andy Warhol)
http://www.popandroll.com/coke-art/Campbells4W.jpg (10.07.2011)
Resim 15: Hiperrealizm (Audrey Flack)
http://www.min201.org/~acostello/AudreyFlack.html
(10.07.2011)
Resim 16: Pastel (Degas)
http://www.wikipaintings.org/en/edgar-degas/twodancers-pastel-on-paper (10.07.2011)
Resim 17: Guafl/Suluboya (Drer)
http://artinthepicture.com/paintings/Albrecht-Durer/Pond-in-the-Woods/ (10.07.2011)
Resim 18: Lavi (in Resmi)
http://img.alibaba.com/wsphoto/v0/303220390/CockChinese-traditidional-painting.jpg (10.07.2011)
Resim 19: Peyzaj (Cezanne)
http://readingthemaps.blogspot.com/2010/05/anotherlook-at-emma-smith-five-notes.html (10.07.2011)
Resim 20: Natrmort (Morandi)
http://img.artknowledgenews.com/files2009a/Morandi_Still_Life.jpg (10.07.2011)
Resim 21: Portre (Kokoschka)
http://www.leopoldnuseum.org/prsse_enphp?
nav=7&id=2&sub=61 (10.07.2011)
Resim 22: plak (Ingres)
http://www.artarchive.com/artchive/i/ingres/ingres_grand_odalisque.jpg (10.07.2011)
79
GZEL SANATLAR
Amalarmz
N
N
N
N
N
N

Meslek ve sanat olarak mimarl tanmlayabilecek,
Mekn tanmlayabilecek ve mimari tasarm ile iliflkili olarak meknn alglanmasn aklayabilecek,
Tasarmn mimarlk mesleindeki nemini deerlendirebilecek ve meknn
tasarlanmasnn nemini aklayabilecek,
Mimari-balam ve mimari-estetik iliflkisini tanmlayabilecek,
Mimaride temsil aralarn tanmlayabilecek,
Mimaride biimin nemini aklayabilecek, mimarln teknik-teknolojik boyutunu tanmlayabilecek ve tarihsel sre ierisinde mimarinin geliflimini
aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Tasarm
Mekn
Mimari biim
Balam
lek
Alg
indekiler
Gzel Sanatlar
Mimari
MESLEK VE SANAT OLARAK

MMAR
MMARLIK - MEKN LfiKS VE
MMARDE MEKN ALGISI
TASARIM - MEKN LfiKS VE
MEKNIN TASARLANMASI
MMARDE BALAM KAVRAMI
MMAR - ESTETK LfiKS
MMARDE TEMSL ARALARI
MMARDE BM VE MMARLIIN
TEKNK-TEKNOLOJK BOYUTU
MMARNN GELfiM
Mimari
MESLEK VE SANAT OLARAK MMAR
Mimari, fiziksel mekn, uygun llerde doru tasarlama, kurma sanat ve bilimi
olarak tanmlanabilir. Dier bir deyiflle, mimari, insanlarn hem fiziksel meknlara
SIRA SZDE
hem de kendi duygu ve dflncelerini anlatan biimlere duyduklar
gereksinmeyi
karfllayacak yaplar retme sanat ve tekniidir.
Temel bir yaklaflm olarak, insanolunun barnmak, yaflamak
ve doa flartlaD fi N E L M
rndan korunmak iin bir mekna ihtiya duyduunu syleyebiliriz. Yaflanlacak
mekan kuran, yalnzca tafl, tula, ahflap vb., ksaca inflada kullanlan malzeme
Syaflad
O SZDE
R U
deildir. Kullanlan malzeme ve teknik kadar, insann iindeSIRA
kltr ve
bu kltrden kaynaklanan her fley insanolunun yaratt mekn flekillendirir,
niteliini belirler. Gebelikten yerleflik dzene geen her toplumun,
D D fi K NKEALT M ortaya kan her uygarln en hakl urafldr bu: Bir yuvann dinginliini salamak, doa yasalarn inemeden yaflamn uyum iinde srmesi iin gereken her fleyi
SIRA
S O SZDE
R U
yapmak...
Mimari szc, Yunanca

architektoniadan gelir.
stnlk, kusursuzluk,
mkemmellik SIRA
anlamSZDE
veren
archi n ekinin ve yapm,
infla anlamna gelen
tektonia szcnn
D fi N E L M
bilefliminden oluflur. Arche,
bafllangta olana iflaret
eder: lkesel olarak kabul
SIRA
Saktr,
O RSZDE
U
edilendir, nk
mantkldr ve temeldir.
N N
Mimari, daha iyi bir yaflam ve evre iin, gemiflten gelen tm bilgileri
kuflaklara
D Kgelecek
KAT
AMALARIMIZ
aktarmak durumundadr.
SIRA SZDE
N N
K TMekn
A P ve Dzen
Mimarln kapsaml tanmn Francis D.K. Chingin Mimarlk: Biim,
(ev. Sevgi Lke. stanbul: Yap, 2. Bask. 2004) adl kitabn okuyarak renebilirsiniz.
AMALARIMIZ
Eski Yunandan bu yana, Agustus dneminin nl RomalT Emimar

L E V Z Y Ove
N mimarlk
kuramcs Vitruviusun zgn bir mimari iin varln flart kofltuu temel geK T A anahatlaryla
P
nin, aradan geen zamana ve eflitli kavramsal alkantlara ramen,
bugn de geerli olan geler olduunu syleyebiliriz. Vitruvius, De Architectura
NTERNET
adl kitabnda baflarl bir mimari iin mutlaka gerekli grd bu temel geyi
T E L E Vsalamlk
ZYON
flu flekilde sralar: Utilitas, Firmitas, Venustas yani kullanflllk,
ve gzellik. Rnesansta bu tanm, Comodita, perpetuita, bellezza yani kullanflllk,
sreklilik-kalclk ve gzellik olarak benimsenmifltir.
Tarihsel geliflim sreci ierisinde mimarln farkl tanmlar yaplmfltr. Kimine
NTERNET
gre mimarlk sanat olmaktan ok bilimdir ve yap bilimi olarak adlandrlr, kimine greyse mimarlk ne bilim ne de sanattr, yaplara uygulanan sslemeden
baflka bir fley deildir. Sz konusu bu tanmlar ierisinde, belki de en gzel, en
anlaml tanmlardan biri nl mimar Frank Lloyd Wrighta (1867-1959) aittir: Mi-
D Dfi KNKEAL T M
SIRA
S O RSZDE
U
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
K T A P
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
82
SIRA SZDE
Gzel Sanatlar
Mimarlk,
D fi N Ebiim
L M haline
gelmifl yaflamdr.
marlk, biim
D fi Nhaline
E L M gelmifl yaflamdr. Biim hline gelmifl yaflam olarak mimari, 20. yzyln baflndan itibaren, iflleviyle yaflam aklamaktan ok deifltirmeyednfltrmeye ynelik bir urafltr ve bu urafln iinde hem bilime hem de kenS O R U
dine zg yasalaryla, estetie ve sanata yer vardr.
S O R U
D K Kbaflarl
AT
Mimar Vitruvius,
bir mimari iin srasyla Firmitas (Salamlk-Fayda), Utilitas (fle
Yararllk-Hoflluk) ve Venustas (ekicilik, Zariflik) gelerinin gerekliliini ileri sryordu.
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K S OT RA UP
DKKAT
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
N N
SIRA SZDE
Sizler de Vitruviusun
SIRA SZDEmimaride gerekli grd geyi (kullanfll olmas, salamlk ve
gzellik) taflyan yap rnekleri vermeyi deneyebilirsiniz.
AMALARIMIZ
D fi dorudan
NELM
Uygarln
etkisi altnda kalan kltr dallarnn belki de en nde gideni mimaridir. nflaat yntemleri, aralar, malzemeleri gibi etkenler nedeniyle ayK S Olkeden
T RAU P
n ada bile
lkeye, blgeden blgeye ve flehirden flehre byk farkllaflmalar gsterebilir mimari... Rnesansla birlikte, resim, heykel ve mimari st dzeyde gzel sanatlar kapsamnda deerlendirilmifllerdir. Alman filozofu Friedrich
DKKAT
T E L E V Z Y O Nmimarlk sanatn sembolik olarak nitelendirirken, Immanuel
Hegel (1770-1831)
Kanta (1724-1804) gre, heykel ile mimari, plastik sanatlarn iki temel daldr.
SZDE
Hegelin buSIRA
dflncesi,
gnmzde mimariye gerek zaman gerekse mekn erevesinden baklarak
flyle
tekrarlanabilir: Mimari yerine gre sembolik, klasik ya
NTERNET
da romantik olabilir. Yzyln en tannmfl mimarlk tarihilerinden Prof. Nikolaus
AMALARIMIZ
Pevsnere (1902-1983) gre ise, mimariyi yapdan ayran zellik tafld sanatsal
deerdir. te yandan mimar Luis Baragan der ki, eer ortada sorunun zmne
ynelik efldeer
teknik zm varsa kullancya gzellik ve coflkulu bir meK T birok
A P
saj sunan mimarlktr. Sonu olarak mimarinin, XX. yzylda, meknn sanat olarak kabul edilmifl olduunu syleyebiliriz.
Mimarinin
T E L E sanatn
V Z Y O N bir dal olup olmad ya da mimariye sanatn herhangi bir
katkda bulunup bulunamayaca konular yllardr tartflladursun, gnmzn
byk isim yapmfl Rus mimarlarndan Felix Novikov flyle der: Ne kadar ileri gitSZDE
mifl olursa SIRA
olsun,
teknolojinin adafl mimarlk sorununu tek baflna zemeyece N T E R N E T Bilimsel arafltrmann uyumlu bir evre yaratma yolunda reei apak ortadadr.
teler retebileceine
inananlar bence yanlmaktadrlar. Ben kendi mimari tanmm
D fi N E L M
flu denklemlerle sunuyorum: Mimari = (Bilim + Teknoloji) x Sanat. Bilim ve teknoloji bileflenlerinin deeri ne olursa olsun, sanat faktr ortada bulunmadka
S O R U
olumlu bir sonuca
varlamaz.
N N
Mimari, bilim
sanatla bir arada kullanld, sanat ve zanaatn birlefltii
D ve
K K teknolojinin
AT
durumda, mekn tasarlama sanat olarak kabul edilebilir.
N N
SIRA SZDE
Mimarlk disiplininin nasl bir sanat olduunu anlayabilmek iin, sanat dallar
kapsamnda yaplmfl olan snflandrmalara bir gz atmak gereklidir. lk deineceimiz snflandrma,
AMALARIMIZduyu organlarmza dayanarak oluflturulmufl olan bir sistemdir. Her sanat eserinin belirli bir duyu organ tarafndan alglandn dflnrsek;
grme, iflitme, dokunma, koklama ve tatma duyusuna ynelik befl ayr sanat dalnK T A PBu balamda mimari, resim ve heykel sanat ile birlikte arlkdan sz edebiliriz.
l olarak grme duyusuna ynelik olduu iin grsel sanatlar kapsamnda kabul
edilebilir. te taraftan Fransz sanat bilimcisi Charles Lalo (1877-1953), sanat eserTELEVZYON
lerini malzemelerinden
ya da mahiyetlerinden hareketle trlerine gre snflamakta, mimariyi de inflaat teknikleri kategorisine yerlefltirmektedir. Bu adan bakarNTERNET
83
4. nite - Mimari
sak mimariyi mekn sanatlar (i ya da dfl mekn ilgilendiren, bir taflyc sistemle -strktrel sistem- belirli bir mekn dzeni gereklefltirmeyi ama edinen sanat
dallar) olarak da tanmlayabiliriz.
Resim 4.1
Atina Erekhtheion
tapnann (Atina
Akropolisinde, M
421-405 Tanra
Athena adna
yaplmfl tapnak),
Parthenona bakan
gney cephesindeki
saakl taflyan
kadn biimli
karyatid figrleri,
Yunan Klasik
dnem
mimarlnn eflsiz
rnekleridir.
Mimarnn
Mnesikles olduu
sanlmaktadr.
SZDE
Sizler de mimarideki sanat gelerine iliflkin somut rnekler vermeyiSIRA
deneyebilirsiniz.
MMARLIK - MEKN LfiKS VE MMARDE MEKN

D fi N E L M
ALGISI
Mimarinin, grsel sanatlar kapsamnda, bir mekn tasarlama sanat olduuna yuS O R U Mekn bir
karda deindik. Tam bu noktada, mekn kavramaya alflmalyz:
boflluktur ve srekli olarak varlmz sarp sarmalar. Meknsal hacim boyunca hareket eder, biim ve nesneleri grr, sesleri duyar, esintiyi hisseder
ve bahede
DKKAT
aan ieklerin kokusunu alrz. Mekn, ahflap ve tafl gibi maddesel bir zdr. Ancak, doas itibari ile biimsizdir. Mimariden aldmz zevkin byk bir ksm gerSIRA SZDE
ek mekndan gelir. Meknn estetik boyutu son derece nemlidir.
Mimar onu
heykeltrafl gibi biimlendirir ve ortaya bir sanat yapt kartr. Dier taraftan mekn, iinde yafladmz fizik ortam olarak da tanmlanabilir. Bir
mimari rnn fiAMALARIMIZ
ziksel, algsal ve kavramsal boyutlar bulunmaktadr. Fiziksel boyut, meknn biimini oluflturur. Onun grsel biimi, flk nitelii, boyutlar ve lei tamamen toplam biimin elemanlar tarafndan tanmlanan snrlarna baldr.
K Mekn,
T A P kavranp
evrelendike ve bir kalba sokulup biimsel elemanlar tarafndan dzenlendike
mimari varlk kazanr. Bu adan baktmzda, mimarinin iinde yafladmz mekna anlam katan bir dil olduunu syleyebiliriz. Dilde olduu
biim
T E Lgibi,
E V Z Ymimari
ON
N N
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
84
Gzel Sanatlar
ve meknlarn da yan anlamlar - kiflisel ve kltrel yorumlara ak ve zaman iinde deiflebilen birleflik deerleri ve simgesel ierikleri vardr. Mimarlk sanat, varlmz sadece grnr hle getirmez; ayn zamanda anlaml klar.
Resim 4.2
zellikle Osmanl
mimarisinde
oklukla
kullanlan cephe
elemanlarndan
biri olan
kuflevlerinden bir
rnek. Kuflevleri,
hem binann
cephesinde
dekoratif bir
eleman olarak yer
alr, hem de
kufllar iin bir
barnak oluflturan
olduka
SIRA
SZDE ifllevsel bir
mimari bileflendir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
D K Kedindiimiz
AT
Kendimize det
deneyimlerin bir dflavurumu olan yaflam alanlar olufltururuz, zellikle de bu deneyimler henz yarattmz yaflam alanlar tarafndan retildike...
ster bu srecin
bilincinde olalm, ister ondan habersiz, bedenlerimiz ve devinimlerimiz
SIRA SZDE
yafladmz binalarla srekli bir diyalog iindedir.
N N
AMALARIMIZ
Her fleye
ramen tm fiziksel zellikler, mekn ve mekn algsn tanmlamaya yetersiz kalmaktadr. Bu balamda, ilk kulbeden, ilk maaradan apartmanmza, okula, alfltmz broya kadar tm mimari yaptlarn, anlafllabilmeleri ve yaK iin
T A Pbizim var olmamza, yani bir drdnc boyuta gereksinmeleri
flanabilmeleri
vardr. Bu drdnc boyut zamandr. Zaman faktrnn mimaride ve resimde
ayr ayr anlamlar bulunmaktadr. Resim sanatnda drdnc boyut bir nesneyi taE L E V Z Y O Nbu, izleyicinin hibir fiziksel katksn istemeyen ve ressamn
nmlayan Tniteliktir;
bir dzlem zerine resmetmek iin setii nesnenin gesidir. Zamann anlam heykel sanatnda da, yaklaflk olarak ayndr. Heykeldeki biim ve biimin hareketi,
izlediimiz Nve
olarak yaflama zorunda olduumuz, esere ait bir nitelikT E Rpsikolojik
NET
tir. Fakat mimaride, olay tamamen baflkadr: nsan, bina iinde hareket ederken,
onu ardflk bakfl noktalarndan izlerken, diyebiliriz ki kendisi iin drdnc boyutu yaratr ve mekna tm gerekliini verir. Daha ak ifade edersek drdnc
boyut mimari hacmi tanmlamaya yeterlidir. Fakat meknn kendisi drdnc boyut snrlarn aflar. Bu, sadece mimaride somutlaflan ve onun zgl karakterini
oluflturan bir olaydr. Bu nedenle, mimari nedir sorusuna verilecek en nemli yantlardan birisi de flu flekildedir: Mimari, kiflinin duyup yaflad, iinde gezinip dolaflt boflluun, kapsanan bir meknn, i meknn ta kendisidir. Gnmzde, mimarinin yaplabilecek en doru tanmlarndan birisi de i mekn gz nnde
bulunduran bir tanmdr. Mekn, mimarinin bafllangc ve sonudur; yani bir bina-
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
N N
4. nite - Mimari
SIRA SZDE
85
nn meknsal aklamas o binay bir mimari eser olarak deerlendirmemiz

iin zoAMALARIMIZ
runlu ve yeterli koflulu salar diyebiliriz.
AMALARIMIZ
K T AMimariyi
P
Mimaride meknn nemini daha iyi kavrayabilmek iin Bruno Zevinin
Grmeyi renmek (ev. Prof. H.D. Divanlolu, stanbul: Birsen Yay. 1990.) adl kitabn
okuyabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Meknn, bir mimari eseri fiziksel olarak oluflturan temel elemanlar bulunmaktadr. Bu fiziksel elemanlarn zaman iinde tecrbe edilerek tannmas ile mimari
dzenin ve meknn alglanmas salanr. Bu algnn salanabilmesi ise mekn
NTERNET
oluflturan fiziksel elemanlarn belli bir dzen, denge, oran ya da rnt iinde bulunmas ile mmkndr. Dier bir deyiflle, bir mekn alglayabilmek iin, mekSIRA
SZDE
nn girifl-kfllar, farkl meknlarn birbirleri ile olan sradzeni
(hiyerarflisi)
ya da
dengesi, meknlarn iindeki eylemler/ifllevler ve meknlarn biimsel ve ifllevsel
olarak ifllerlii belirleyicidir. Ayrca mekndaki fln, rengin, dokunun
D fi N E L Mve sesin nitelikleri de o mekn alglayflmz etkiler. Biimin, oranlamann, lein, dokunun,
fln ve sesin yaratt meknsal nitelikler, bir meknn alglanabilmesini mmkn
S O R U
klar. Ksacas, bir mimari yapt yryerek ve gezilerek alglanabilir.
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Mekn anlayabilmemiz ancak o mekn yaflantmzn ve deneyimimizin

hline
D Kbir
K A paras
T
getirmemizle mmkndr.
SIRA SZDE
DKKAT
N N
Alglamadan sz ederken, meknsal lekleri tanmlamadan gememeliyiz.

Mekndaki oranlar ve meknn lei, o meknn tasarmnn dengesini, kompozisyonunu ya da sradzenini gsterir. Mimaride mekn deeri
zerinde boyutlaAMALARIMIZ
rn ok byk etkisi vardr. lek, herhangi bir fleyin boyutunun baflka bir fleyin
boyutuyla veya referans olarak alnan bir standart ile kyaslanmasn gerektirir. Her
K ve
T Adengesini
P
tasarmn bir lei vardr. Bu lek, fiziksel boyutlarn orann
gsterdii gibi tasarmn ait olduu dnemin zelliklerini de gsterir. Baflka bir deyiflle, dneminin dflnce yapsnn, teknik olanaklarnn ve ynetici glerinin lLEVZYON
sn verir. Mimarinin fiziksel boyutlarn, orann ve leiniT Ealglayflmz
kusursuz deildir. Uzakln azalmas, perspektif ya da kltrel n yarglar gibi nedenlerle alglayflmz deiflime urayabilir.
K T A P
TELEVZYON
EAA-Emre Arolat
Architectsin
tasarlad
pekyol Tekstil
SZDE
FabrikasSIRA
(Edirne,
2006), 2010 yl
uluslararas Aa
Han dln
D fi N E L M
almfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
S O R U
D Kanlayabilmemizle
KAT
Bir mekn alglayabilmemiz, o meknn iindekileri ve bileflenlerini
mmkndr.
AMALARIMIZ
K T A P
AMALARIMIZ
Resim N4.3
TERNET
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
86
Gzel Sanatlar
Meknn fiziksel elemanlarnn, hem kendi aralarndaki hem de bir btn olarak binann iindeki iliflkileri grnr hle geldiinde, mimari dzen yaratlmfl
olur. eflitlilie yer vermeyen bir mimari dzen tekdzelik (monotonluk) ve skntya yol aar; dzene yer brakmayan bir eflitlilik ise karmafla (kaos) ile sonulaSIRA SZDE
nr. Dzenleme
ilkeleri, bir binann farkl biimlerinin ve meknlarnn dzenli ve
birleflik btn ierisinde algsal ve kavramsal olarak varlklarn bir arada srdrmelerini salayan
aralar olarak dflnlmektedir. Bu da mimari kompozisD fi N E L grsel
M
yonun yaratlmasn salar. Bir mimari kompozisyonu alglamamz ve anlamamz
kompozisyonun kendi alan iindeki fiziksel elemanlarn ve yaratlmfl olan mimaS O R U
ri dzenin grsel etkileflimini nasl yorumladmza baldr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
K K A T snrlar sadece fiziksel snrlar olmayabilir.

AlgladmzD meknn
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bir meknn
alglanmasnda, onun snrlarnn da, en az meknn iindekiler ya
SIRA SZDE
da meknn bileflenleri kadar etkisi bulunmaktadr. Meknn snr, i ve dfl, yani ierde olmann farkn yaratr. Meknn, mutlaka her ynden kesin engellerle snrlanmfl AMALARIMIZ
olmas gerekmez. Mekn oluflturan snrlar, fiziksel bariyerler fleklinde
olabilecei gibi baflka duyularla alglanabilecek biimde de olabilir. rnein, sadece zeminde oluflturulmufl ya da farkllafltrlmfl bir doku gibi grsel de olabilir.
K meknn
T A P
nemli olan,
snrlarnn alglanabilir olmasdr. Alglamann eflitli duyularn birlefliminden olufltuunu, mekn algsnn da tm duyularn etkisi altnda
olufltuunu gz nnde bulundurmamz gerekir.
N N
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
TELEVZYON
SIRA SZDE
Sizler de mimari
adan beendiiniz mekanlarn fiziksel zelliklerine iliflkin somut rnekler vermeyi deneyebilirsiniz.
DNTfiERNNEEL T M
Resim 4.4
DNTfiERNNEEL TM
Ayasofyann ve
SMimar
O R U Sinann
Selimiye
Camisinin
Dkubbesi
K K A T ile
caminin i
mekn.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
S O R U
DKKAT
N N
K T A P
TELEVZYON
Tasarlama, bir biim verme

N T E R NveEbu
T eylem
eylemidir
nesnellik, aklclk kadar
duyusal bilgiyi, estetik
deerleri ve znellii de
ierir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TASARIM-MEKN LfiKS VE MEKNIN

TASARLANMASI
TELEVZYON
Mimari - mekn iliflkisini tanmladktan sonra, mimari meknn yaratlmas iin gerekli tasarm girdilerini anlamaya alflmalyz. Ancak meknn retilmesi ile yaratlmas arasnda bir fark bulunmaktadr. retim daha ok zanaata dayanan bir ey N T E R N E yaratlmas
T
lemken, meknn
ancak meknn tasarlanmas ile mmkndr. Tasarm, bilgilerin biraraya getirildii bir birleflim (sentez) evresidir. Tasarlama, yalnzca aklcla ve saylara dayanan bir evre deil, estetik gibi znel yarglara da yer
veren bir evredir.
87
4. nite - Mimari
Bir meknn retilmesi srecinde, eer fonksiyonlar ya da ihtiyalar ok karmaflk deilse, byk lde deneyimlere bal kalnr. Zanaatkrn, retecei iflle ilgili genifl bir kltr vardr. Bu kltr kuflaktan kuflaa geerek benzer ve yakn
biimlerin ortaya kmas ile sonulanr. Bu, bir tr deneme-yanma-dzeltme yntemidir. Zanaatkr (usta) yapt ifli her seferinde biraz daha iyilefltirerek sonuta
neredeyse hatasz ve mkemmel zmlere ulaflr. Karadenizin yayla evleri gibi,
Eskiflehirin Odunpazar ya da Safranbolu, Amasya evleri ayn sre sonucu ortaya
kmfltr. Her kuflaktaki her usta ya da tasarmc kendi zevkini, gzellik anlayfln
bu biimlenmeye katacaktr. Ancak mimari olarak zanaattan deil sanattan sz
edebilmek iin eserin zgn olmas beklenir.
Resim 4.5
Bolu (1),
KaradenizFndkl (2),
Safranbolu (3) ve
Yozgat (4)
geleneksel konut
mimarisinden
rnekler.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
4
S O R U
S O R U
Ge Antik adan Rnesansa ve XVIII. yzyla kadar uzanan srede,Ddaha

sanatn,
K K A sonra
T
zanaatn, bilimin, tekniin birer daln, trn meydana getirecek olan her trl faaliyet
bir hner, bir marifet, bir beceriydi; yani, Latincesiyle arst. Sanatn
SIRAkarfll
SZDE olan art
kelimesi de buradan gelir. Ayn kavram ifade etmek iin Eski Yunanllar techne kelimesini kullanmfllardr. Teknik kelimesinin kk de buraya dayanr.
AMALARIMIZ
N N
Gnmzn mimari anlayflnda, hem zanaatn biriktirdii kltrel ve teknik

bilgiye ihtiya vardr hem de adafl dnyann gereklerine karfllk verebilen bK T A P gerekir. Bu
tncl bir planlama ve programlamayla zgn meknn yaratlmas
balamda mimari, hem zanaat hem de sanat birlefltiren bir disiplindir. Binann
pek ok bilefleni, hatta bileflenlerin farkl biraraya gelifl biimleri, yzyllarn st sT E L E Vbu
Z Ybirikimin
ON
te koyduu bir birikimin sonucudur. Tasarm, zellikle de mimari,
bilgisi zerine kurulur.
NTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
88
Gzel Sanatlar
Resim 4.6
Mimar: Juan Carlos Doblado, Yer: Playa La Isla, Asya, Caete, Peru, 2007. Bu modern ev deniz zerine infla
edilmifltir. Peru adalar manzaras ile byleyici bir alanda tasarlanmfl. Projede soyut bir kavram
yakalanmak istenmifl. evresel balantlar gstererek insan ve doa arasnda iliflkilendirilme yaplmfl.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
Mimari, insann kendisini ve kltrn yeniden retmesinin bir aracdr. SrekD fi N E L srecinde
M
li olan bu deiflim
mimari tasarm, yalnzca bina ve mekn tasarmyla snrl olarak alglanamaz; hizmet verdii insann, toplumun ve evre koflullarnn
arafltrlmasSve
sorumluluunu da taflr. Meknlar (mahalleler,
O Rdeerlendirilmesi
U
meydanlar, pencereler, kaplarn sokaklarla iliflkileri, komfluluk konumlar vb.) srecin ok boyutluluunu gsterirler. Mimarn, bir tasarmc olarak grevi stun, kiDKKAT
rifl, duvar, pencere, kap, konsol, havaalan gibi meknsal kavramlar aka anlamak ve bunlar gittike byyen mekn organizasyonlarna balayabilmektir. BuSIRA SZDE
na paralel olarak
mimar, tarih, kltr, sosyal dflnce, sembolizm, fonksiyon, yer,
srdrlebilirlik, iklim, fizik kurallar, zaman ve maliyet gibi tm bileflenlerden
esin alabilen
bir tasarma ulafllabilmelidir. Mimari tasarmn amac, bir mimari dAMALARIMIZ
zen erevesinde, her koflulda kendi iinde kaynaflmfl bir btn elde etmektir.
N N
K T A P
Mimari tasarma
K Tiliflkin
A P daha kapsaml bilgiyi Prof. Dr. Necati nceolunun Mimarlk Bilgisi, Ders Notlar (stanbul: Yldz Teknik niversitesi, 1990) adl kitabndan edinebilirsiniz.
TELEVZYON
Gnmzde
bizler iin doru yaflam alanlar yaratan bir meslek alaT E L E V Zmimarinin,
YON
n olduunu vurguladk. Tam bu noktada, bu yaflam alanlarnn yani meknlarn
niteliklerinin, ieriklerinin ve biimlerinin nasl olmas gerektiine deinmek gerekir. Mekn tanm Trk Dil Kurumu szlnde bulunulan yer olarak aklanrNTERNET
ken, insan evreden belli bir lde ayran ve iinde eylemlerini srdrmesine
elveriflli olan boflluk ve snrlar gzlemci(ler) tarafndan alglanabilen uzay paras olarak da tanmlanabilir. Mekn, aslnda, iinde yafladmz, yryp dolaflabildiimiz bir hacimdir. Mimari tasarm daarcndaki boyutlu bir eleman olan
hacim, kat -yani bir ktle tarafndan iflgal edilmifl uzam- ya da boflluk -yani dzlemler tarafndan evrelenmifl bir uzam- olabilir. Mimaride yaflam alan olan bir
hacim, duvar, dfleme ve tavan dzlemi tarafndan kapsanmfl bir mekn paras
ya da binann ktlesi ile iflgal ettii bir meknsal byklk olarak grlebilir. Bir
bina, eflitli gelerin geniflliklerinin, uzunluklarnn ve yksekliklerinin toplam deildir; o iinde insanlarn yryp, yaflad i meknn, boflluun llerinin bir
kmesidir.
NTERNET
89
4. nite - Mimari
Gnmzde, meknn oluflabilmesi ve retilebilmesi iin, yaflammzn her gn

artan eflitlilii ve karmaflk iliflkiler dzeni iinde yaplaflmfl bir fiziksel evreye ihtiya vardr. Meknn, fiziksel, sosyal ve kltrel anlamda bu evreye eklemlenebilmesi, gereksinimleri karfllayabilmesi ve kullanfll olmas beklenir. Bu balamda, adafl mimarinin iki byk meknsal akm ifllevcilik ve organik hareket olarak adlandrlan akmdr.
Resim 4.7
Aa Han Mimarlk dlleri (slm kltrn baflaryla yorumlayan adafl tasarm, sosyal konut, toplumsal
geliflim, restorasyon, yeniden kullanm ve blgesel koruma projelerini kapsayan mimarlk rnlerini kapsayan
dl) programnda 2000-04 dneminde, Han Tmertekinin tasarlad B2 Evi dl alan yaplar arasnda
bulunuyor. Yap, bulunduu yerin tarihini, evresinde bulunan yaplar ve peyzaj dzenini dikkate alarak,
yeni ve zgn bir yapt ortaya koymas ve bu yapnn ayn zamanda iinde bulunduu yaflam evresinin bir
paras haline gelmesi nedeniyle dllendirildi.
Sizler de tasarlanmfl mekn rnekleri vermeyi deneyebilirsiniz.
MMARDE BALAM KAVRAMI
SIRA SZDE
D fi N E L M
Balam kavramnn szlk anlam ierimleri saptamaya yarayan olgusal, kavramsal ya da dizgesel ereve olarak tanmlamaktadr. Bu durumda, mimaride balam,
S O olarak
R U
meknn fiziksel, kltrel ve sosyal evresi ile iliflki kurma biimi
ifade edilebilir. Bu ereveyi oluflturmada, binann formlar, malzemesi ve onun mimari ifadesi, yap elemanlarnn bir araya gelme biimleri, malzemenin Dsreklilii,
yapnn
KKAT
SIRA
SZDE
topografya ile iliflkisi gibi dinamikler etkili olmaktadr. te yandan, mimari tasarm,
meknn bulunduu yer ile iliflki kurmasn salar. Meknn, fiziksel
elemanlar ve
SIRA SZDE
kullanc ile kurduu i dengesinin, yakn evresi ile kurulmas
esastr.
D fi N E L M inde bulunduu yerleflim (yapl evre) ya da doal evre, iklim zellikleri (gnefl, rzgr,
AMALARIMIZ
scaklk, yafl, vb.), topografya ve meknn bulunduu konumun
sosyal ve kltS O R U
rel karakteri ile de mutlaka iliflkilendirilmesi gerekir.
N N
K D KT KAA TP tm disipadafl mimari, gerekten etkili ve baflarl olabilmek iin toplumu ilgilendiren
linlerle yakn bir ba kurma, ekip alflmasn gelifltirme, uzmanlaflmaya nem verme sorumluluunu taflmaldr.
SIRA SZDE
TELEVZYON
AMALARIMIZ
NTERNET
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
AMALARIMIZ
S O R U
K D KTK AA T P
SIRA SZDE
TELEVZYON
AMALARIMIZ
NTERNET
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
90
Gzel Sanatlar
Resim 4.8
Evi, Erginolu & alfllar Mimarlk, Yalkavak - Bodrum, 2005. Tasarlanan projeyle, modern bir yaflam
tarz sunulurken yapnn topografya ve manzarayla olan iliflkisi korunmaya alfllmfltr. Bina
konumlandrlrken topografyaya olabildiince az zarar verilmeye alfllmfltr. Yap, ana tafl ktleler ve bu
ktleleri balayan fleffaf ktlelerden oluflmaktadr.
Ancak unutulmamaldr ki mimari sz konusu olduunda tamamen zgn ve

orijinal bir rnden sz etmek ok kolay deildir. Mimaride, tasarm, kendisinden
ncekilere belli llerde referans verir, alntlar barndrr. te yandan mimari,
dier tasarm rnlerinden farkl olarak, sabit bir fiziksel balamla birlikte var olur
ve anlam kazanr. Bu nedenle yer mimarinin belirleyici girdisi, var olma zeminidir. Mimari rnle balam arasndaki iliflki her ikisinin de anlamn yeniden kurar, dnfltrr. Bu zellii, mimari rnn birebir tekrarn olanaksz klar. Ayn
yap farkl bir balam iinde yeniden anlam kazanr, bir nceki rneinden farkllaflr. Balam, mimarlk nesnesini farkllaflmaya ve zgnleflmeye zorlar. Bu nedenle alnt ve referanslar, balama duyarl bir tasarm iinde yeniden anlam kazanacak biimde dnflme urar. fiphesiz, balam salt fiziksel zeminle kstl
bir kavram deildir. Onu saran kltr ortamn ve iinde yaflanlan zamann bilincini de ierir.
Bu ereveden bakldnda sadece fiziksel balam deil, sosyal ve kltrel
balamlar da mimarinin biimlenmesinde, benimsenmesinde, kalc ve srekli olabilmesinde etkilidir. Bina salt bir ant deil, ayn zamanda iflleyen, yaflayan bir organizmadr. Bu organizma yalnzca teknik ve kiflisel bir ihtiya deildir, tm toplumu etkiler. Tm bunlarn tesinde mimari, topluma hizmet etmesi gereken bir
sosyal sanattr. Mimarn yapt ifl, yllar iinde pek ok insann hayatn etkiler. Bu
durumu en gzel zetleyen szlerden birisi biz binalar flekillendiriyoruz, sonra
da onlar bizi diyen Winston Churchille aittir.
91
4. nite - Mimari
Resim 4.9
Fiziksel
balamnn
tesinde sosyal ve
kltrel
balamlar ok
kuvvetli bir yap
olan Antkabir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
XX. yzylda balam, bilginin ve tasarmn kayna, gerekesi olarak grlmfltr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
92
Gzel Sanatlar
Resim 4.10
Okul binas,
mimar Valerio
Olgiati, svire.
MMAR - ESTETK LfiKS

Meknn tasarlanmas srecini ve tasarm boyutunu estetikten ayr dflnmemiz
mmkn deildir. nsan tarafndan, insan iin, kimi zaman dier insanlara ramen
yaplan, yaratlan, kurulan her fley kltr olarak tanmlanr. Kltrn bir tanm da
insann doaya sonradan ekledii (yapnt) her fleydir. nsan yapnt (kurmaca)
retir, kendini infla ederken dnyay da infla eder. Mimari ise bu yapntnn nemli bir parasdr. Estetik, XVIII. yzyln ortalarna kadar, duyusal alglama ve gzellik zerine dflnmekten ibaretti; Baumgarten ve Kantn alflmalaryla zerk bir
disipline dnflt. Ardndan felsefeyi, tarihi, teoriyi, elefltiriyi ve mimari pratiin
kendisini etkileyecek olan mimari estetii ortaya kt. Mimaride estetik kavramn,
mimari tasarmn fiziksel bileflenleri ile tanmlamak gerekir. Bu bileflenleri, mimaride oran, denge, simetri, hiyerarfli, eklemlenme, ztlk, ritim olarak sralamak
mmkndr. Bir meknn tasarmnda mimari denge, mimari oranlar, mimari elemanlarn ritmi ve birbirleri ile olan iliflkilerinin doru zmlenmifl olmas, o meknn mimari adan baflarya ulaflmfl olduunu gsterir. Bu fiziksel bileflenler, aslnda, mimari tasarmn sosyal ve kltrel mesajlarn kente ve ait olduu topluma
iletme biimidir. rnein, TBMM binasn ele alrsak binann mimari oranlar, mimari biimindeki ritmi, farkl mimari biimlerin birbirleri ile iliflkileri ve biraraya
gelme biimleri, simetrisi, meknsal sradzeni (hiyerarflisi) gibi pek ok lt, bize o yapnn Trkiye Cumhuriyetini temsil eden sembolik deerini, tafld ifllevin
nemini ve saygnln aktarr.
Bir mekn anlayabilmek ve mimaride estetii kavrayabilmek iin, estetik olgusunun yararland ltleri aklamaya alflmalyz. Mimarinin estetiini sorgular-
4. nite - Mimari
93
ken, mimari biimlerin ya da meknlarn oranlarnn doruluunu da sorgularz:

Mimaride oran derken, meknn bykl, ykseklii, darl ya da geniflliinin
yansra, dfl mekanla kurduu iliflki dikkate alnr.
Pencere boyutlarnn meknn hacmine olan oran, meknn dier meknlarla
iliflkisinin doru kurgulanmas mekna estetik deer kazandrr. Oran iin yaplan
tanmlardan biri de birlik, denge, vurgu, ztlk, uygunluk ve ahenk niteliklerine
eriflmek iin bir binann dilimlenmesini salayan yol fleklindedir. Matematiksel
oranlama sistemleri, Pythagoras her fley saydr dflncesinden ve belirli saysal
iliflkilerin evrenin armonik yapsn sergiledii inancndan domufltur. Bu iliflkilerden biri antik alardan bu yana kullanlagelen ve altn oran olarak bilinen orandr. Altn oran geometrik olarak flu flekilde tanmlanabilir: Blnen bir izginin kk parasnn bye oran, byk parann btne oran kadardr. Yunanllar,
SIRA SZDE
insan vcudu oranlarnda altn orann nemli bir rol olduunu
kabul etmifllerdi.
Hem insanolunun, hem de onun infla ettii tapnaklarn yce bir evrensel dzene ait olmas gerektii inancndan dolay, bu oranlar tapnak Dyaplarna
fi N E L M da yanstlmfltr. Altn oran, Rnesans mimarlarnn alflmalarnda da ifllenmifltir. Mimarlk
tarihinde XX. yzyla damgasn vuran byk ustalardan nl mimar Le Corbusier,
S O R U
gnmzde de varln srdren modler sistemini altn orana dayandrmfltr.
Oran, blmlerin kendi

aralarnda ya da tm binaya
gre karfllafltrlmasdr.
Mimaride oran derken,
mekann bykl,
ykseklii, darl ya da
geniflliinin yansra, dfl
mekanla kurduu iliflki
dikkate alnr.
D K K Ave
T sanatta kulAltn Oran, Eski Msrllar ve Yunanllar tarafndan keflfedilmifl, mimaride
lanlmfltr. Matematik ve sanatta, bir btnn paralar arasnda gzlemlenen, uyum asndan en yetkin boyutlar verdii sanlan geometrik ve saysal bir oran
SIRA bantsdr.
SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
Resim 4.11
AMALARIMIZ
Mimar Tadao
AMALARIMIZ
Ando, Modern
Sanat Mzesi, New
York, ABD, 1991.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Gnmzde ok tercih edilmemekle birlikte binalarn simetrik olarak tasarlanmas da bir tasarm yaklaflm olarak mimarlk tarihinde her zaman nemli olmufltur. Simetri, genel olarak, kat, esnek olmayan bir dengeyi temsil eder.
Simetri, birden ok eleman

arasndaki ebat, flekil ve
pozisyon bakmndan
benzerlik, ahenk. Simetri,
kesin ve iyi tanmlanmfl
biemsel sistemin
kurallarna (geometri, fizik
vb.) gre gsterilebilen veya
ispat edilebilen bir denge ve
orantllk kavram olarak
tanmlanr.
94
Gzel Sanatlar
Bu balamda, simetrik bir binann sosyal ve kltrel mesaj ise genelde kamu
yaplarnda olduu zere, belli bir statiklii/deiflmezlii ve saygnln ifade eder.
Simetri, eksensel karakterli yaplarn dengesidir. te taraftan, simetrik olmayan binalarda mimari dengeden sz edilebilir. Fonksiyonlar ve meknlar arasndaki dengenin, mimari biimlerde de bulunmas, mimari tasarmn baflarsn gstermektedir. Mimaride denge, biimsel olmayan eksensiz mimarideki simetridir. Vurgu ise
tm mimari dzenlemelerdeki ilgi merkezi, dikkat eken bir tr odak noktasdr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Sizler de somut
SIRA simetrik
SZDE mimari rnekler vermeyi deneyebilirsiniz.
Gnmzde, kullanm alanlar geniflledike fonksiyonlar da karmaflk bir hl
fi N E L M
almaktadr.D Bir
mimari tasarmn farkl fonksiyonlarnn birbirleri ile olan iliflkilerinin doru kurulmas gerekir. Fonksiyonlarn etkinlii, kendi iinde bir dengeye saO R U
hip olmasnaS baldr.
rnein, bir hastane binasnda, acil servisin en kolay ve hzl ulafllabilen bir noktada bulunmas, yine acil servisin, dier servislerle ve hatta
ameliyathanelerle dorudan balantl olmas gibi ltlerinin meknsal organizasDKKAT
yon kapsamnda doru zmlenmifl olmas gerekir. Bu zmleme, mimari biimlenmeyi dorudan etkilemektedir. Sradzen (hiyerarfli), mimari kompozisyoSZDE ve meknlar arasnda gerek farklarn olduunu ima eder. Bu
nun ierdiiSIRA
biimler
farkllklar, bir anlamda, sz edilen biim ve meknlarn nem derecesini ve bunlarn genelAMALARIMIZ
organizasyondaki ifllevsel, biimsel ve simgesel rollerini yanstmaktadr.
Bir biimin ya da meknn olaandfl boyutu, benzersiz bir flekli ya da stratejik bir
konumu olmas, organizasyon iindeki nemi veya anlam itibari ile ne kar.
N N
K TResim
A P 4.12
Farkl biim ve
oranlarn bir
T E Larada
E V Z Y Obelli
N bir
dzen iinde
kullanld,
Sultan II. Selimin
NMimar
T E R N E TSinana
yaptrd Selimiye
Camii (Edirne,
1568-75) ve fiah
Cihan tarafndan
mimarlar Mehmet
sa Efendi ve
Mehmet smail
Efendiye
yaptrlan Tac
Mahal.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
95
4. nite - Mimari
Bir dzlemin fleklini, boyutunu, leini, orann ve grsel arln alglama

biimimiz, onun yzey zelliklerinden ve ayn zamanda da grsel balamndan etkilenir. rnek olarak, bir binada ilk karfl karflya kaldmz ya da ilk algladmz,
bizi ilk etkileyen dzlemlerden, yani bina cephelerinden sz edecek olursak cephe dzleminin yzey rengi ile onu evreleyen alann rengi arasndaki ztlk onun
fleklini belirginlefltirir. Bir dzlemin gerek fleklini nden grnm verir. Doku ve
renk beraberce bir dzlemin grsel arln ve leini ve ayrca onun fl ve sesi sourma ve yanstma derecesini etkiler. Yzeylerin rengi, dokusu ve deseni,
dzlemlerin varln belirginlefltirir ve biimin grsel arln etkiler.
Mimari fonksiyonlar eflitlendike, mimari biimler de eflitlenmektedir. Her
fonksiyon farkl bir meknsal biimlenme ihtiyac gsterir. Birden ok fonksiyonun ya da birden ok meknn mimari tasarm kapsamnda bir araya gelmesi, ancak farkl boyut ve orandaki bu mimari biimlerin, estetik bir biimde doru rgtlenebilmesi ile mmkndr. Eklemlenme, bir biimin yzeylerinin onun fleklini ve
hacmini tanmlamak iin bir araya gelifl tarzn anlatmaktadr. Eklemli bir biim, yzeylerinin kenarlarn ve bu kenarlarn birlefltikleri kfleleri ak seik gsterir.
Bylelikle, yzeyler ayrk flekillere sahip dzlemler olarak grnr; btncl biimlenme okunabilir ve kolaylkla alglanabilir. Biim flu yollarla eklemlenebilir:
Bitiflik yzeyleri, malzeme, renk, doku ya da desen deifliklii ile farkllafltrmak,
Kfleleri, yzeylerden bamsz ayr bir izgisel eleman olarak gelifltirmek,
Komflu dzlemleri fiziksel olarak ayrmak amacyla kfleleri ortadan kaldrmak,
Kenarlar ve kfleler boyunca keskin kontrastlar yaratmak amacyla eldeki
biimi flklandrmak.
SIRA SZDE
Ritm, belirli izgilerin, flekillerin, biimlerin ya da renklerin dzenli ve armonik
bir flekilde kendini tekrar etmesine denir. Mimaride, trl biim ve meknlar organize etmek amacyla kullanlr. Dzen, basite geometrik dzeni
D fi N Edeil
L M de, daha
ok btnn tek tek her parasnn ahenkli bir dzenlemeyi meydana getirecek
flekilde dier paralarla tam anlamyla etkileflim hlinde bir araya gelmesi durumuS O R U
nu anlatr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
D K Khiyerarfli,
AT
Doru bir mekn tasarlamak, mimaride estetik olgusunun oran, simetri,
ritim,
ztlk, eklemlenme, dzen, kompozisyon gibi ltlerinin doru kullanm ile mmkndr.
SIRA SZDE
DKKAT
N N
Resim SIRA
4.13SZDE
Panthenon (M 447-32 yllar arasnda, Pericles dneminde, Atinann koruyucu tanras Athena adna
yaplmfltr), gl mekan anlayfl, mimari estetik, biim okluu, antsal mimari lei ve mimari teknik
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
bakmdan, ok nemli bir sanat yaptdr.
Statue of Athena Promachos
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Propylaea
Bravronion
ErechtheionCecropionPandroseion
Old Temple of
Athena Destroyed by
the Persians
Athena
Nike
Temple
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
96
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Gzel Sanatlar
N N
D fi N E L M
K T A P
S O R U
MMARDE
ARALARI
T E L E V ZTEMSL
YON
TELEVZYON
DKKAT
AMALARIMIZ
Sizler de mimaride
ritm ya da ztlk dzenine iliflkin mekn ya da yap rnekleri vermeyi
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
deneyebilirsiniz.
D fi Nkavramna
ELM
Mimaride estetik
iliflkin daha kapsaml bilgiyi R. Masieronun Mimaride EsteK T A P
tik (Ankara: Dost Kitabevi, 2006) adl kitabndan edinebilirsiniz.
S O R U
N T E RSZDE
NET
SIRA
SIRA SZDE
Grsel bir sanat dal olarak kabul edilen mimarinin, estetik balamn ortaya koyDKKAT
duktan sonra, mimarinin temsil edilme biimlerini belirtmemiz gerekir. Mimari, en
nemlileri sosyal, dflnsel, teknik ve estetik koflullar olmak zere belirli sayda
SIRA
N T E RSZDE
NET
koflullarla saptanmfltr.
Sosyal koflullar kapsamnda, tm binalarn belirli bir toplumsal programn gerei olduunu syleyebiliriz. Dflnsel koflullar, sadece toplumun ve bireyin ne olduundan deil, ayn zamanda ne olmak istediinden ve dfl
AMALARIMIZ
dnyalarndan, efsanelerinden, isteklerinden, din inanlarndan kaynaklanr. Teknik koflullar, bilimsel geliflmeler ve bunlarn zanaat ve endstrideki uygulamalarna dayanmaktadr.
K T A PEstetik koflullar, gzel sanatlara ait olduu kabul edilen estetik
deerlerin ve yorumlarn tmn ierir. Bylece mimari, zellikle de adafl mimari, hem tek tek hem de eflitli byklklerde infla edilmifl bir evrede, yaratlan meknT Eile
L E Vtemsil
Z Y O N edilir. Bu meknn ekonomik, sosyolojik ve teknolojik bileflenleri belirleyicidir. Dier bir deyiflle, yerleflik yaflam biimini benimseyen btn
toplumlarn mimarl vardr. Mimari yaptlar insan rn teki yaptlardan flu
zellikleriyle ayrlr:
N T E Rtarafndan
NET
nsanlar
kullanlmaya uygun bir ifllevi olmas,
Uzun sre ayakta durmasn salayacak salamlkta bir strktr olmas,
Bir dflnce ya da duyguyu iletebilecek, bir deneyimi aktarabilecek bir biimi bulunmas.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Resim 4.14
Mimar Murat
Tabanlolunun
yapt
Trablusgarp
Kongre Merkezi
(2009) binasnda,
ifllevselliin yan
sra yalnlk,
malzeme
kullanmnda
yaratlan
boflluklarla cephe
dokusu n plana
kmaktadr. Bina
ifllevselliinin
yansra heykelsi
bir durufl
sergilemektedir.
97
4. nite - Mimari
Mimarinin nemli temsil aralarndan biri, biimdir. Meknn sahip olduu biSIRA SZDE
im, ayn zamanda o meknn sosyal ve kltrel mesajlarn da topluma iletir. Mimari gerekte bir heykeldir ancak ok daha fazlasn bnyesinde barndrmaktadr.
Mimari heykel + fonksiyon olarak da grlebilir. Heykel birD fonksiyona
hizmet
fi N E L M
etmeden bulunabilir ancak mimari her zaman fonksiyon kavram ile birliktedir.
Aklklar, aralklar, dolu ve bofllar mimarinin oluflturduu dilin szckleridir ve
S O R U
bunlar olmadan mimariden sz edilemez.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Mimarinin baflars, meknn bileflen ve gelerinin tanmna, o meknn

D Kiinde
K A T bulunduu
fiziksel evredeki yeri ve ifllevinin kapsamna baldr.
SIRA SZDE
DKKAT
N N
l, oran ve denge ile bir kompozisyon boyutlu bir eleman olmaktan karak meknsal zellikler kazanmaya bafllar. Elemanlar aras iliflki, bu elemanlara
bir btn olarak meknsal zellik kazandrmakta; derinlik, younluk
ve aklklaAMALARIMIZ
r ile de kompozisyon artk meknsal bir tanma sahip olmaktadr. Mekn oluflturan eflitli bileflen ve geler, mekn rgtlemede ok farkl roller stlenmekte meknn btnsel etkisi zerinde son derece nemli olmaktadr.K Mekn,
T A P bileflen ve
geleri, kullanldklar yere gre meknsal rgtlenmede snrlayc, ynlendirici,
odaklayc, birlefltirici veya ayrc roller stlenebilir. Bu roller gzlemciye o mekn kavrayabilmesi iin gerekli ipularn verir. Bir mekn tekT Ebaflna
L E V Z Y Oele
N alnacak
olursa bu bileflenler ncelikle yapsal bileflenler olacaktr. Bunlar sabit olmakla birlikte ounlukla snrlayc roller stlenirler. Duvar, kolon, kirifl ve at gibi elemanlar bu bileflenlerden saylabilir. Kentsel lekte bir mekn rnei dflnlrse bu,
N Tmeknn
ERNET
binalar arasnda kalan kamusal meknlar olacaktr. Her bina iki
oluflmasna yardmc olur: Binann kendisi tarafndan saptanan i mekn ve bu bina ile
komflu binalar arasndaki dfl mekn veya kentsel mekn. Bylece, i meknlar olmayan tm eserler ve zellikle binalarn cepheleri, sanatsal deerleri ne olursa olsun, doal olarak kentsel meknlarn oluflumunda sahneye girer. Tm bina, ekonomik, sosyal, teknik, ifllevsel, meknsal, dekoratif bir deerler kmesi ile nitelendirilir. Sz konusu bu deerleri bir senfoninin malzemesine benzeten olarak Le
Corbusier, bu dflncesini flyle ifade eder:
...iflte size senfoni oluflturmak iin yeterince malzeme: gneflin yasas, doal
evre, toporafya, giriflimin lei; yapnn davranfln belirleyen dfl dolaflm, i
dolaflm, teknik bulufllarn, yerine gre en geleneksel yntemlerle birlikte harekete geebilen sonsuz olanaklar ve yeni malzemelerin kullanmnn yansra lmsz malzemelerin kullanmnn srdrlmesi...
SIRA SZDE
Sizler de mimari olarak farkllafltn dflndnz yap rnekleri vermeyi
deneyebilirsiniz.
MMARDE BM VE MMARLIIN TEKNK

D fi N E L M
TEKNOLOJK BOYUTU
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
Biim terimini, sanat ve tasarmda sklkla bir eserin biimsel yapsn belirtmek
O R Uve glge ayaiin kullanrz. Mimari biimlerin, dokunufllarn, malzemelerin,S flk
rnn, rengin hepsi mekn biimleyen bir nitelii duyumsatmak iin bir araya gelirler. Le Corbusier, Bir Mimarla Doru adl kitabnda, mimarl bir oyuna benDKKAT
zetir ve bu oyunda fln altndaki ktleler ustaca, doru ve mkemmel flekilde biraraya getirilmifltir. Iflk ve glge bu mimari ktlelerin biimlerini ortaya karr. MiSIRA
SZDE
mari biim, mekn ve ktle arasndaki temas noktas olarak da
tanmlanabilir.
Mimarinin nitelii, tasarmcnn bu elemanlar hem i meknlarda hem de binann
evresindeki meknlarda kullanma ve birbirleri ile iliflkiye sokma becerisi tarafnAMALARIMIZ
dan belirlenecektir.
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
98
Gzel Sanatlar
S O R U
D K K Ave
T meknlarn aydnlatlmas iin, mimaride zengin bir flk kaynadr.
Gnefl, biimlerin
DKKAT
Resim 4.15
SIRA SZDE
S O R U
N N
Ayasofyada, i
mekndaki fln
AMALARIMIZ
mekn algmz
zerindeki
etkisine bir rnek
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Resim 4.16
Ifln mekn
algsna etkisi
zerine bir rnek
(Prag, 1357-1400
yllar arasnda
inflas
tamamlanan
Charles Kprs)
99
4. nite - Mimari
Biimin oluflmasna giden yolda bafllang noktas neye ihtiya duyulduudur.

Kullanlan malzeme, biimlenmenin genel kurallar yani kltr ve gelenekler, o ifle
zg bilgi ve teknoloji ve eflitli snrlamalar veya kstlamalar da (malzemeye, teknolojiye iliflkin veya ekonomik ve ynetmelikler) biimin ortaya kmasnda etkendir.
Resim 4.17
ABD
Pennsylvaniada
ki fielale Evini
(Falling Water
House) Frank
Lloyd Wright
tasarlamfltr.
1939 ylnda
infla edilen bu
yap hem
doayla kurduu
iliflkiyi hem i
mekanlarnn
dengesini ve
akcln
mkemmel bir
lekte
zmfltr.
Biimin grsel zelliklerinin (boyut, renk, doku, konum, ynelim, vb.) hepsinin aslnda onlar gzlediimiz koflullar tarafndan etkilendiini syleyebiliriz.
Farkl bir perspektif veya bakfl as bir biimin deiflik grnmlerini sunabilecei gibi, biimden uzaklmz da onun grnen boyutlarn belirleyecektir.
Malzemenin doasnn, strktrel ifllevin ve imalat srecinden kaynaklanan orantsal snrlamalarn mimari biim zerinde belirleyici etkileri olmasna ramen, tasarmc her durumda binann biimlerini ve meknlarnn oranlarn kontrol edebilmelidir.
Resim 4.18
Hindistanda
Ganj nehrinin
hemen kysnda
bulunan bu
tapnak, biimsel
zellikleri, suyun
yansmas ve
gnefl flnn
etkisi ile farkl
alglanmaktadr.
100
Gzel Sanatlar
Resim 4.19
Tabanlolu Mimarln Doan Medya Merkezi (Ankara, 2006-...) binas, Galata Kulesi ve mimar Frank
Gehrynin Gugenheim Mzesi farkl mimari biimler ve mimari yaklaflmlar ortaya koymaktadr.
Resim 4.20
Tadao Andonun,
boflluk, flk,
aralk, biim, vb
mimari
karakterlere
iliflkin, mimari
tasarmlarn
zgnlefltiren
binalarnda
kulland
detaylar
101
4. nite - Mimari
Unutmayalm ki teknik ve bilin, mimarln iki ana kaldracdr, yap sanat onlarn stnde durur. Tasarlama-biimlendirme olgusunun temel nitelii gncel bilgi ve teknolojilere dayanmaktadr. Teknoloji, rasyonel dflnme sistematiinde
ok nemli bir destek oluflturmaktadr. Bu balamda, bir meknn oluflabilmesi
iin, bir taflyc sisteme gerek duyulmaktadr.
Resim 4.21
Mimar Sinann
Sleymaniye
Camisinin mimari
izimlerinden biri.
Bir mimari eserin inflasnda yer alan taflyc sistem elemanlar (strktrel elemanlar), mekn aklklarn gemesi ve kendi yklerini dikey destekler araclyla binann temel sistemine iletmesi iin gerek duyulan elemanlardr. Bu elemanlarn boyutu ve oran dorudan doruya stlendikleri strktrel grevlere baldr
ve bu nedenle evrelenmesine yardm ettikleri meknlarn boyut ve leinin grsel bir belirteci olabilir.
Le Corbusiere gre mimarln gerek yz, bir yanda bilincin zel durumundan dolay dflnsel deerlerin, bir yandan da dflncenin maddeye dnflmesini,
yapnn dayanklln, kullanfllln, uzun mrlln salayan teknik etkenlerin belirledii bir yzdr.
Resim 4.22
Mimari-teknoloji
iliflkisine bir rnek
102
Gzel Sanatlar
Hzl geliflen teknoloji ve biliflim ortamnda tasarmc, bilgi toplumunun, doru ve yararl ynlendirilmesinde bir sorumluluk taflr. Baflka bir deyiflle, teknolojinin ve biliflim alanndaki geliflmelerin kullanlma biimi, disiplinler aras geliflmeleri ve zgr dflncenin ifadesini glendirecektir. Bu sre baflka bir adan deerlendirildiinde, mimari tasarmn toplumsal alanla btnleflmesinin bir yntemidir; kltrel zgnln ve eflitliliin tasarm alanndaki yansmalarna frsat
vermenin arac olarak da deerlendirilebilir. Geliflen teknolojilerin bylesi bir
amaca ynelik olarak kullanm ve zellikle bu alanda getirilecek yaratclklar yukarda da deinildii gibi bu arafltrmann temel kaygs olmufltur. Bu balamda,
mimari tasarmn da hzl geliflen teknolojiler karflsnda zgn kltr deerlerini
ve farklar vurgulayan, bunlar toplumsal alanla btnlefltiren bir dili olduunu
syleyebiliriz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
DKKAT
SIRA SZDE
D fi N E L M
AMALARIMIZ
S O R U
MMARNN GELfiM
fi N E L M anlayabilmek iin, gebe uygarlk, tarmsal uygarlk ve enMimarlnDgeliflimini

dstri uygarl dnemlerini temel almak uygun olacaktr. Her nesne bir gereksinim karfllS doar.
O R U lk tasarm rnleri, tarmn bafllayp yerleflik dzene geilen,
bir retimin ve kk lekte depolamann olduu dnemlerdendir.
lkel hliyle mimarinin eski tafl devrinde ortaya kmfl olmas gerektii ileri sDKKAT
rlyor. Yaflamsal kayglarla barnma ihtiyac duymak ve bu ihtiyac en elveriflli
SIRA SZDE
flekilde gidermeye alflmak mimarinin bir bakma bafllangtaki tanmdr. MaaSIRA bu
SZDE
ra mimarisinin,
devirde, insanolu tarafndan belirli nitelikleri yznden seilip
barnak olarak
sylenebilir.
D fi Nkullanld
ELM
Bundan sonraki aflamada, temelsiz bir mimari olan adr ve kulbe mimarisi ile
karfllaflrz.AMALARIMIZ
zellikle adr, ihtiyaca gre biim/form deifltirebilme olanaklarna
S O R U
sahiptir. Bu yzden biimini ve estetiini fonksiyonuyla yaratan bir mimari trdr.
S O R U
SIRA SZDE
Sizler de mimaride
teknolojinin kullanmna iliflkin rnekler vermeyi deneyebilirsiniz.
SIRA SZDE
N N
K T A P
K T A P
DKKAT
D K K A Tolarak kabul edilen adr ve kulbelerin, bugnk adafl yaplar gibi

lk mimari rnler
temelleri ya da dzenlenmifl dfl meknlar bulunmamaktadr.
N N
SIRA Resim
SZDE 4.23
TELEVZYON
nl arkeologtarihi Jacquetta
AMALARIMIZ
Hawkes
M
Ntarafndan
TERNET
35.000-8.000
K yllar
T A Parasnda
gebe-avc
uygarlk kavimleri
iin verilen
T E Lbarnak
E V Z Y O Ntipleri.
NTERNET
SIRA SZDE
TELEVZYON
AMALARIMIZ
NTERNET
K T A P
TELEVZYON
Tarmsal uygarlk dneminin, yani Cilal Tafl Devrinin, yaklaflk 9-10 bin yl nce
N Tbafllad
ERNET
Ortadouda
sanlyor. Tarmsal dzen insanoluna belirli bir yere kesinlikle yerleflebilme olanan tanmfltr. Bylece kendiliinden oluflmufl, hazr ya da temelsiz portatif mimari yerine topraa, zemine srekli olmak zere kurulan bir mimari tr gelifltirilmifltir. Tarmsal dzen MS 18.yy.n ortalarna kadar evrensel uygarln ortak nitelii olacaktr. Bu dnemin mimarisini belirleyen genel izgiler yaklaflk
olarak flunlardr: Malzeme asndan yerel ballk sz konusudur; kerpi, kil, kalkertafl, kumtafl, mermer, granit ya da ahflap sk rastlanan malzeme trleridir. Romada
103
4. nite - Mimari
betonun gelifltirilmesi byk bir devrim olmufltur. Romaya gelene kadar mimarinin
yma teknikten teye geemediini gryoruz. Bu noktada, ilk defa gerek anlamda kemer, tonoz ve de kubbe inflaatndan reyen bir mimariyle karfllaflyoruz.
Strktrel bakmdan Sasanilerin katks, ilk gerek kubbenin infla edilmesidir.
(Sarvistan saray-MS 350, Firuzabad saray-MS 450). Bundan hemen sonra, Bizansllarca gelifltirilip Ayasofyada (MS 532) doruk noktasna erifltirilen pandantifli kubbeyle tarmsal dzen mimarisi en karakteristik simgesine kavuflturulmufltur. Sleymaniye, Selimiye, fiehzade, Sultan Ahmet ve Yeni Cami bu alanda Tarmsal Dzen
uygarlnn mimari baflyaptlardr. Ayn uygarlk dneminin strktrel adan dier bir nemli geliflmesi, MS 12.yy.n ortalarnda Fransada bafllayan gotik slup tarzdr. Bu tarz, gnmz mimarisinde demir, elik, alminyum ya da betonarme sayesinde yeniden geerli hle gelen karkas iskelet sistemin tarihteki ilk rnekleridir.
Resim 4.24
Mimar Sinan tarafndan 1554-62 yllar arasnda stanbulda Alibey deresi vadisi zerinde yaplmfl olan
Malova Kemeri. 1563teki byk sel felaketinde hasar gren kemerin onarm 1564te tamamland.
Resim 4.25
Sultanahmet Meydan eflmesi. III. Ahmet tarafndan 1728-29 yllarnda Kayserili Mehmet Aaya
yaptrlmfltr. Lale Devrinin nemli yaplar arasndadr. 10 x 10 m. plan zerine infla edilmifltir. Her
yznde birer eflme, kflelerinde birer sebil bulunmaktadr. Mimarisi ve bezemeleriyle nldr.
Rnesans, Antik Yunan ve Romann normlaryla sembollerine fazlaca bal kalmfl, eklektik bir yntem izleyerek grkemli yaplar yaratmfltr. Rnesans izleyen
Barok dnem (XVII.yzyl) ise hem plastik, hacimsel deerler bakmndan hem de
i mekan dzeni asndan mimariye yeni deneyimler kazandrmfltr. Barok dnem, adafl mimarlk sanatnn baz rneklerinde hlen belirleyici olan dinamizmin ilk rneklerinin verildii dnemdir. Rnesans Mimarisini daha karmaflk,
104
Gzel Sanatlar
daha sofistike ve daha canl bir nitelie kavuflturmaya alflan barok slup, bu
amala i ve dfl mekanda hareketlilie, dinamizme yer vermifltir.
Ne var ki mekn rtmede, byk aklklar gemede kemer-tonoz-kubbe tekniine srtn evirebilen Endstri a mimarisinde ise tarmsal dzenin strktrel
becerilerinden ok, konuya yaklaflma tarz, fonksiyonel ve estetik hususlarn ifllenifli, yapda insani deerlere ncelik verilmesi gibi faktrler ar basmaya bafllamfltr.
Endstri a Mimarisine modern mimari de diyoruz. Endstri devriminden itibaren modern mimarinin geliflimini, belirli bir insani faaliyeti barndrmak zere
planlanan ya da infla edilen mimari yaptn fonksiyonel, teknolojik ve estetik bakmlardan herhangi bir yabanclaflmaya yer vermeksizin, dorudan doruya o faaliyeti gerek anlamda belirleyen ana verilerden hareket etmifl olmas ltne gre yapyoruz. XVIII. yzyl sonlarnda ortaya kan demir kprler o yzden modern mimarinin ilk otantik rnekleri saylr. Paxtonn Crystal Palace (1851), modern mimarinin bafllangc olarak kabul edilir. Endstri a mimarisinin strktrel
ynden en ilgin taraf, teknolojik yetkinliin salad, neredeyse snrsz denebilecek bir zgrlktr. Betonarmenin, eliin, alminyumun, plastik maddelerin
farkl biimlerle taflyc ve rtc fonksiyonlara kavuflturulduu modern strktr
anlayfl erevesinde, alman Frei Ottonun gelifltirdii adrsal konstrksiyonlar,
gebe uygarlkta rastlanan bir mimari trne bambaflka ierik ve boyutlarla yeniden dnfl ifade eder. Ayrca, zgr strktrel yaklaflmn yansra, mimari tasarm alannda da farkl tasarm yaklaflmlarnn ayn zgrlk tavrla ortaya ktSIRA SZDE
grlyor. zellikle modern mimarinin en nemli birka antndan biri saylan
Le Corbusierin Ronchamp fiapelinde, ifadeci, ekspresyonist bir atlmla modern
mimarininDrotas
bir deifliklie urayacaktr. Dier nemli bir akm da n fi N E nemli
LM
l Alman mimar Haering ile Scharounun gelifltirmifl olduklar ve temel ilkesi binann iindeki eyleme zgrce cevap verecek bir biim yaratmak olan organms
S O R U
mimari akmdr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
D K K A TGropius ve Mies van der Rohe gibi nl mimarlarn nerip uyguladkLoos, Le Corbusier,
lar rasyonalist fonksiyonculuk anlayfl giderek tmel mekn (total space) mimarisini
douracaktr.
SIRA SZDE
N N
Resim 4.26
19.yy.da infla
AMALARIMIZ
edilen ve modern
mimarinin
bafllangc olarak
K kabul
T A edilen
P
Crystal Palace
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
105
4. nite - Mimari
zellikle 1960larn bafllangcndan itibaren mimaride yeni zm yollar aranmaya bafllanmfltr. Dfl biime nem verilmesine, plastik sanatlarn
cephelerden flehirsel meknlara yanstlmasna, tarihle, gemiflle, evreyle yakn iliflkiler
kurulmasna alfllmfltr.
Resim 4.27
Roncahmp
fiapeli, Fransa,
1956, Le
Corbusier
Resim 4.28
Zaha Hadidin
talyann Reggio
Calabria
flehrinde
tasarlad bir
mze projesi.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K Blent
T A Pzerin KlMimarinin tarihsel geliflimine iliflkin daha kapsaml bilgiyi Prof. Dr.
tr, Sanat, Mimarlk (stanbul: Yap, 2004) adl kitabndan edinebilirsiniz.
K T A P
Sonu olarak, mimari sadece bir sanat, tarafmzdan ve baflkalar

yaT E L E V Z tarafndan
YON
flanmfl gemifl zamann yansmas deildir; her fleyden nce, yaflammzn srd sahne ve erevedir diyebiliriz. Yukarda anlatlan tm bilgileri ve verileri derleyerek, mimarinin daha ileri ve daha doru bir tanm flyle yaplabilir: Belirli bir
NTERNET
toplumun gerek ihtiyalaryla olanaklar erevesinde, o toplumu ilgilendiren faaliyetleri duygusal ynden de destekleyerek barndrabilecek nitelikte mekn dzenleri oluflturma becerisidir.
TELEVZYON
NTERNET
106
Gzel Sanatlar
zet
N
A M A
N
A M A
Her fleye ramen tm fiziksel zellikler, mekn

ve mekan algsn tanmlamaya yetersiz kalmaktadr. Bu balamda, ilk kulbeden, ilk maaradan apartmanmza, okula, alfltmz broya
kadar tm mimari yaptlarn, anlafllabilmeleri ve
yaflanabilmeleri iin drdnc boyuta yani zaman faktrne ihtiya vardr.
Mekn anlayabilmek ancak o mekn deneyimleyerek mmkndr. Meknn, temel fiziksel elemanlar bulunmaktadr. Bu fiziksel elemanlarn
zaman iinde deneyimlenmesi ve tannmas ile
yaratlmfl olan mimari dzenin ve meknn alglanmas salanr. Bu algnn salanabilmesi ise
mekn oluflturan fiziksel elemanlarn belli bir
dzen, denge, oran ya da rnt iinde bulunmas ile mmkndr. Mekndaki oranlar ve meknn lei, o meknn tasarmnn dengesini,
kompozisyonunu ya da hiyerarflisini gsterir. Biimin, oranlamann, lein, dokunun, fln ve
sesin yaratt meknsal nitelikler, bir meknn
alglanabilmesini mmkn klar. Bir mimari mekn yryerek ve gezilerek alglanabilir. Bir
meknn alglanmasnda, onun snrlarnn da, en
az meknn iindekiler ya da meknn bileflenleri kadar etkisi bulunmaktadr. Meknn snr, i
ve dfl yani ierde olmann farkn yaratr. Mekn oluflturan snrlar, fiziksel bariyerler fleklinde olabilecei gibi baflka duyularla alglanabilecek biimde de olabilir. nemli olan, meknn
snrlarnn alglanabilir olmasdr.
Meslek ve sanat olarak mimarl tanmlayabilmek.

nsanolu, barnmak, yaflamak ve doa flartlarndan korunmak iin bir mekna ihtiya duyar ve
bu mekn, kendine zg kltrel, fonksiyonel,
teknik ve farkl zevklerde yaratr. Bu balamda
mimari, fiziksel mekn, uygun llerde doru
tasarlama ve kurma sanat ve bilimi olarak tanmlanabilir. Mimari, daha iyi bir yaflam ve evre
iin, gemiflten gelen tm bilgileri gelecek kuflaklara aktarmaldr. Baflarl bir mimari iin salamlk, ifllevsellik, estetik, ekonomiklik, sreklilik-kalclk, gibi faktrlerin gereklilii esastr.
Mimari, uygarln dorudan etkisi altnda kalan
kltr dallarndan biridir. Toplumlarn kltrel
zelliklerine bal olarak, biimsel ve meknsal
olarak, malzeme kullanm ya da infla teknii bakmndan deifliklik gsterebilir. Rnesansla birlikte, resim, heykel ve mimari st dzeyde gzel sanatlar kapsamnda deerlendirilmifltir.
heykel ile mimari, plastik sanatlarn iki temel
dal olarak grlmfltr. Gnmzde mimari, bilim ve teknolojinin sanatla bir arada kullanld,
sanat ve zanaatn birlefltii durumda, mekn tasarlama sanat olarak kabul edilebilir. Mimari, insann kendisini ve kltrn yeniden retmesinin bir aracdr.
Mekn tanmlayabilmek ve mimari tasarm ile
iliflkili olarak meknn alglanmasn aklayabilmek.
Mekn, iinde yaflamn gereklefltii fizik ortam
olarak da tanmlanabilir. Fiziksel, algsal ve kavramsal boyutlar bulunmaktadr. Fiziksel boyut,
meknn biimini oluflturmaktadr. Onun grsel
biimi, flk kalitesi, boyutlar ve lei tamamen
toplam biimin elemanlar tarafndan tanmlanan
snrlarna baldr.
Mekn bir boflluktur ve srekli olarak varlmz
sarp sarmalar, bizi etkiler. Meknsal hacim boyunca hareket eder, biim ve nesneleri grr,
sesleri duyar, esintiyi hisseder ve bahede aan
ieklerin kokusunu alrz. Mekn, ahflap ve tafl
gibi maddesel bir zdr. Ancak doas itibari ile
biimsizdir. Mimariden aldmz zevkin byk
bir ksm gerek mekandan gelir. Estetik olarak
mekann byk nemi vardr.
N
A M A
Tasarmn mimarlk mesleindeki nemini deerlendirebilmek ve meknn tasarlanmasnn

nemini aklayabilmek.
Meknn retilmesi ile yaratlmas arasnda bir
fark bulunmaktadr. retim daha ok zanaata dayanan bir eylemken, meknn yaratlmas ancak
meknn tasarlanmas ile mmkndr. Tasarm,
bilgilerin bir araya getirildii bir sentez evresidir.
Tasarlama, rasyonel ve saylara dayanan bir evre
deil, estetik gibi znel yarglara da yer veren bir
evredir. Tasarlama, bir biim verme eylemidir.
rn sanat eseri yapan, zgn olarak yaratlmfl
olmasdr. te yandan, bir meknn retilmesi
srecinde, byk lde deneyimlere bal kalnr. Zanaatkrn, retecei iflle ilgili genifl bir kltr vardr. Bu kltr kuflaktan kuflaa geerek
4. nite - Mimari
benzer ve yakn biimlerin ortaya kmas ile sonulanr. Bu, bir tr deneme-yanma-dzeltme
yntemidir.
Gnmz mimari anlayflnda, hem zanaatn biriktirdii kltrel ve teknik bilgiye ihtiya vardr
hem de gnmz adafl dnyasnn gerektirdii, ihtiyalara karfllk verebilen, planlama ve
programlama aflamalarndan sonra, btncl bir
yaklaflmla zgn meknn yaratlmas srecine
ihtiya bulunmaktadr. Bu balamda mimari, hem
zanaat hem de sanat birlefltiren bir disiplindir.
Srekli olan bu deiflim srecinde mimari tasarm, yalnzca bina ve mekn tasarm deil, fiziksel evrenin oluflturulmasnda da etkindir. Tarih,
kltr, sosyal dflnce, sembolizm, fonksiyon,
yer, srdrlebilirlik, iklim, fizik kurallar, zaman
ve maliyet gibi tm bileflenlerinden esin alabilen
bir tasarma ulafllabilmelidir.
Mekn, insan evreden belli bir lde ayran
ve iinde eylemlerini srdrmesine elveriflli olan
boflluk ve snrlar gzlemci(ler) tarafndan alglanabilen uzay paras olarak tanmlanabilir. Mekn, aslnda, iinde yafladmz, yryp dolaflabildiimiz bir hacimdir. Mekn boyutludur.
Mimari tasarm, meknn bulunduu yer ile iliflki
kurmasn salar. Meknn, fiziksel elemanlar ve
kullanc ile kurduu i dengesinin, yakn evresi ile kurulmas esastr. inde bulunduu yerleflim (yapl evre) ya da doal evre, iklim zellikleri (gnefl, rzgr, scaklk, yafl, vb.), topografya ve meknn bulunduu yerin sosyal ve
kltrel karakteri ile de mutlaka iliflkilenmelidir.
N
A M A
Mimari-balam ve mimari-estetik iliflkisini tanmlayabilmek.

Mimaride balam, meknn fiziksel, kltrel ve
sosyal evresi ile iliflki kurma biimi olarak ifade
edilebilir. Bu ereveyi oluflturmada, binann
formlar, malzemesi ve onun mimari ifadesi, yap elemanlarnn biraraya gelme biimleri, malzemenin sreklilii, yapnn topografya ile iliflkisi gibi dinamikler etkili olmaktadr.
Mimaride, tasarm, kendisinden ncekilere belli
llerde referans verir, alntlar, barndrr. te
yandan mimari, dier tasarm rnlerinden farkl olarak, sabit bir fiziksel balamla birlikte var
olur ve anlam kazanr. Bu nedenle yer mimarinin belirleyici girdisi, varolma zeminidir. Mimari
rnle balam arasndaki iliflki her ikisinin de
N
A M A
107
anlamn yeniden kurar, dnfltrr. Bu zellii,

mimari rnn birebir tekrarn olanaksz klar.
Balam, mimarlk nesnesini farkllaflmaya ve zgnleflmeye zorlar. Bu nedenle alnt ve referanslar, balama duyarl bir tasarm iinde yeniden
anlam kazanacak biimde dnflme urar. Bu
ereveden bakldnda, sadece fiziksel balam
deil, sosyal ve kltrel balamlar da mimarinin
biimlenmesinde, benimsenmesinde, kalc ve
srekli olabilmesinde etkilidir.
XX. yzylda balam, bilginin ve tasarmn kayna ve gerekesi olarak grlmfltr.
Mimaride estetik kavramn, mimari tasarmn fiziksel bileflenleri ile tanmlamak gerekir. Bu bileflenleri, mimaride oran, denge, simetri, hiyerarfli,
eklemlenme, ztlk, ritim, denge, vb olarak sralamak mmkndr. Doru bir mekn tasarlamak,
mimaride estetik olgusunun oran, simetri, hiyerarfli, ritim, ztlk, eklemlenme, dzen, kompozisyon gibi ltlerinin doru kullanm ile mmkndr. Bir meknn tasarmnda mimari denge,
mimari oranlar, mimari elemanlarn ritmi ve birbirleri ile olan iliflkilerinin doru zmlenmifl olmas, o meknn mimari adan baflarya ulaflmfl
olduunu gsterir. Bu fiziksel bileflenler, aslnda,
mimari tasarmn sosyal ve kltrel mesajlarn
kente ve ait olduu topluma iletme biimidir.
Mimaride temsil aralarn tanmlayabilmek.
Mimari, en nemlileri sosyal, dflnsel, teknik ve
estetik koflullar olmak zere belirli sayda koflullarla saptanmfltr. Sosyal koflullar kapsamnda,
tm binalar bir program sonucudurlar. Dflnsel
koflullar, sadece toplumun ve birimin ne olduundan deil, ayn zamanda ne olmak istediinden ve dfl dnyalarndan, sosyal efsanelerinden, isteklerinden, din inanlarndan tremesidir. Teknik koflullar, bilimsel geliflmeler ve bunlarn zanaat ve endstrideki uygulamalarna dayanmaktadr. Estetik koflullar, gzel sanatlara ait
kabul ve yorumlarn tmdr.
Mimarinin nemli temsil aralarndan biri, biimdir. Meknn sahip olduu biim, ayn zamanda o meknn sosyal ve kltrel mesajlarn
da topluma iletir. Mimari heykel + fonksiyondur. Aklklar, aralklar, dolu ve bofllar mimarinin oluflturduu dildir. Mimarinin baflars,
meknn bileflen ve elerinin tanmna, o meknn iinde bulunduu fiziksel evredeki yeri ve
108
Gzel Sanatlar
ifllevinin kapsamna baldr. l, oran ve denge ile bir kompozisyon boyutlu bir eleman olmaktan kp meknsal zellikler kazanmaya bafllamaktadr. Elemanlar aras iliflki, bu elemanlara
bir btn olarak meknsal zellik kazandrmakta, derinlik, younluk ve aklklar ile de kompozisyon artk meknsal bir tanma sahip olmaktadr. Mekn oluflturan eflitli bileflen ve geler,
mekn rgtlemede ok farkl roller stlenmekte, meknn btnsel etkisi zerinde son derece
nemli olmaktadrlar. Bir mekn tek baflna ele
alnacak olursa bu bileflenler ncelikle yapsal
bileflenler olacaktr. Bunlar sabit olmakla birlikte
ounlukla snrlayc roller stlenirler. Duvar,
kolon, kirifl ve at gibi elemanlar bu bileflenlerden saylabilecektir.
Kentsel lekte bir mekn rnei dflnlrse
bu, binalar arasnda kalan kamusal meknlar olacaktr. Her bina iki meknn oluflmasna yardmc olur: binann kendisi tarafndan saptanan i
mekn ve bu bina ile komflu binalar arasndaki
dfl mekn veya kentsel mekan. Bylece doaldr
ki i meknlar olmayan tm eserler ve zellikle
binalarn cepheleri, sanatsal deerleri ne olursa
olsun, kentsel meknlarn oluflumunda sahneye
girerler. Tm bina, ekonomik, sosyal, teknik, ifllevsel, meknsal, dekoratif bir deerler kmesi
ile nitelendirilir.
N
A M A
Mimaride biimin nemini aklayabilmek, mimarln teknik-teknolojik boyutunu tanmlayabilmek ve tarihsel sre iinde mimarinin geliflimini aklayabilmek.
Mimari biimlerin, dokunufllarn, malzemelerin,
flk ve glge ayarnn, rengin hepsi mekn biimleyen bir nitelii ya da ruhu inceden inceye
duyumsatmak iin biraraya gelirler. Iflk ve glge
mimari ktlelerin biimlerini ortaya karr. Mimari biim, mekn ve ktle arasndaki temas noktas olarak da tanmlanabilir.
Biimin oluflmasna giden yolda bafllang noktas neye ihtiya duyulduudur. Kullanlan malzeme, biimlenmenin genel kurallar yani kltr ve
gelenekler, o ifle zg bilgi ve teknoloji ve eflitli snrlamalar veya kstlamalar (malzemeye, teknolojiye iliflkin veya ekonomik ve ynetmelikler)
biimin ortaya kmasnda etkendir. Biimin grsel zelliklerinin (boyut, renk, doku, konum, ynelim, vb.) hepsi gerekte onlar gzlediimiz
koflullar tarafndan etkilenir. Gerek malzemenin

doas, gerek strktrel ifllev, gerek imalat sreci yoluyla orantsal snrlamalarn mimari biim
zerindeki belirleyici etkisi gz nne alnacak
olsa bile, tasarmc her durumda binann biimleri ve meknlarnn oranlarn kontrol eder.
Tasarlama-biimlendirme olgusunun temel nitelii gncel bilgi ve teknolojilere dayanmaktadr.
Teknik ve bilin, mimarln iki ana kaldracdr,
yap sanat onlarn stnde durur. Teknoloji, rasyonel dflnme sistematiinde ok nemli bir
destek oluflturmaktadr. Bu balamda, bir meknn oluflabilmesi iin, bir taflyc sisteme gerek
duyulmaktadr. Bu sistemin elemanlarnn boyutu ve oran dorudan doruya stlendikleri strktrel grevlere baldr ve bu nedenle evrelenmesine yardm ettikleri meknlarn boyut ve leinin grsel bir belirteci olabilir.
Mimarln gerek yz, bir yanda bilincin zel
durumundan dolay dflnsel deerlerin, bir yandan da dflncenin maddeye dnflmesini, yapnn dayanklln, kullanfllln, uzun mrlln salayan teknik etkenlerin belirledii bir
yzdr.
Hzl geliflen teknoloji ve biliflim ortamnda tasarmc, bilgi toplumunun, doru ve yararl ynlendirilmesinde bir sorumluluk taflr. Baflka bir deyiflle, teknolojinin ve biliflim alanndaki geliflmelerin kullanlma biimi, disiplinler aras geliflmeleri ve zgr dflncenin ifadesini glendirecektir. Bu sre dier bir adan deerlendirildiinde, mimari tasarmn toplumsal alanla btnleflmesinin bir yntemidir; kltrel zgnln ve
eflitliliin tasarm alanndaki yansmalarna frsat
vermenin frsat ya da arac olarak deerlendirilebilir. Geliflen teknolojilerin bylesi bir amaca ynelik olarak kullanm ve zellikle bu alanda getirilecek yaratclklar yukarda da deinildii gibi
bu arafltrmann temel kaygs olmufltur.
Bu balamda, mimari tasarmn da hzl geliflen
teknolojiler karflsnda zgn kltr deerlerini
ve farklar vurgulayan, bunlar toplumsal alanla
btnlefltiren bir dili olduunu syleyebiliriz.
Mimarln geliflimini anlayabilmek iin, gebe
uygarlk, tarmsal uygarlk ve endstri uygarl
dnemlerini temel almak uygun olacaktr. lk tasarm rnleri, tarmn bafllayp yerleflik dzene
geilen, bir retimin ve kk lekte depolamann olduu dnemlerdendir.
4. nite - Mimari
lkel hliyle mimarinin Eski Tafl Devrinde ortaya

kmfl olmas gerektii ileri srlr. Yaflamsal
kayglarla barnma ihtiyac duymak ve bu ihtiyac en elveriflli flekilde gidermeye alflmak mimarinin bir bakma bafllangtaki tanmdr. Maara mimarisinin, bu devirde, insanolu tarafndan belirli nitelikleri yznden seilip barnak
olarak kullanld sylenebilir.
Tarmsal uygarlk dneminin, yani Cilal Tafl Devrinin, yaklaflk 9-10 bin yl nce Ortadouda
baflladna inanlr. Tarmsal dzen MS XVIII.
yzyln ortalarna kadar evrensel uygarln ortak nitelii olmufltur. Bu dnemin mimarisini belirleyen genel izgiler, kerpi, kil, kalkertafl,
kumtafl, mermer, granit ya da ahflap genellikle
rastlanan yerel malzeme trleridir. Romada betonun gelifltirilmesi byk bir devrim olmufltur.
Sleymaniye, Selimiye, fiehzade, Sultan Ahmet
ve Yeni Cami Tarmsal Dzen uygarlnn mimari baflyaptlardr. Bu arada, tarmsal dzenin
antsal mimarisinin yannda, bazen ondan da daha nemli olarak halk mimarisi, yeni tannmfl,
resmen eitilmifl mimarlarca yaplmamfl, anonim, isimsiz mimari adafl mimarlarn dikkatini
eker hale gelmifltir. Bylece fonksiyona, ekonomik, teknolojik ve estetik gerekliliklere ballk
hibir zaman gerek, otantik verilerin snrlarn
aflmayacak, mimariyi flu veya bu anlamda bir yapay biimcilik rn haline getirmeyecektir. Ayn uygarlk dneminin strktrel adan dier bir
nemli geliflme MS XII.yzyln ortalarnda Fransada bafllayan gotik slup tarzdr. Gnmz mimarisinde demir, elik, alminyum ya da betonarme sayesinde yeniden geerli hale gelen karkas iskelet sistemin tarihteki ilk rnekleridir.
Rnesans Antik Yunan ve Romann sembollerine fazlaca bal kalmfl, eklektik bir yntem izleyerek grkemli yaplar yaratmfltr. Onu izleyen
barokta (XVII.yzyl) ise bir yandan plastik, hacimsel deerleri, te yandan i mekn dzeni
asndan mimari yepyeni deneyimler geirmifl,
adafl yap sanatnn baz rneklerinde belirleyici nitelik olarak ifllenen dinamizm ilk baflarl
nclerine barok diye adlandrlan bu dnemde
kavuflmufltur.
109
Endstri a Mimarisine modern mimari de diyoruz. Endstri devriminden itibaren modern

mimarinin geliflimini, belirli bir insani faaliyeti
barndrmak zere planlanan ya da infla edilen
mimari yaptn fonksiyonel, teknolojik ve estetik
bakmlardan herhangi bir yabanclaflmaya yer
vermeksizin, dorudan doruya o faaliyeti gerek anlamda belirleyen ana verilerden hareket
etmifl olmas ltne gre yapyoruz. XVIII.
yzyl sonlarnda ortaya kan demir kprler o
yzden modern mimarinin ilk otantik rnekleri
saylr.
Endstri a mimarisinin strktrel ynden en
ilgin taraf, teknolojik yetkinliin salad, neredeyse snrsz denebilecek bir zgrlktr. Betonarmenin, eliin, alminyumun, plastik maddelerin farkl biimlerle taflc ve rtc fonksiyonlara kavuflturulduu modern strktr anlayfl erevesinde, adrsal konstrksiyonlar, gebe uygarlkta rastlanan bir mimari trne bambaflka ierik ve boyutlarla yeniden dnfl ifade
eder.
zellikle 1960larn bafllangcndan itibaren mimaride yeni zm yollar aranmaya bafllanmfltr. Dfl biime nem verilmesine, plastik sanatlarn cephelerden flehirsel mekanlara yanstlmasna, tarihle, gemiflle, evreyle yakn iliflkiler kurulmasna alfllmfltr.
110
Gzel Sanatlar
Kendimizi Snayalm
1. Mimari afladaki ihtiyalardan hangisini karfllamaz?
a. Barnma ihtiyac
b. Doa flartlarndan korunma
c. yi bir yaflam
d. yi bir evre
e. renme ihtiyac
6. Afladakilerden hangisi doru bir mekn tasarlamak iin gerekli deildir?

a. Simetri
b. Oran
c. Ritim
d. Ztlk
e. Resim
2. Afladakilerden hangisi bir sanat dal olarak mimariyi tanmlamaz?

a. Plastik sanatn iki temel dalndan biridir.
b. leri teknolojinin kullanlmasdr.
c. Uygarln direk etkisi altnda kalan kltr dallarndan biridir.
d. Bilim ve teknolojinin sanatla bir arada kullanld mekan tasarlama sanatdr.
e. Grsel sanatlardan biridir.
7. Meknn alglanmas afladakilerden hangisiyle

salanr?
a. Fotoraflarn grerek
b. Mutlaka fiziksel olarak o meknn iinde bulunup deneyimleyerek
c. Haberdar olarak
d. Bilgisayar ya da TVden izlenerek
e. fliterek
3. Afladakilerden hangisi meknn zelliklerinden biri deildir?

a. Kfleli olmas
b. boyutlu olmas
c. fllevsel olmas
d. Kullanfll olmas
e. Estetik olmas
8. Afladakilerden hangisi meknsal zelliklerden

biri deildir?
a. Koku
b. Meknn lei
c. Mekn oluflturan fiziksel elemanlarn dengesi
d. Mekndaki fiziksel elemanlarn kompozisyonu
e. Mekn oluflturan fiziksel elemanlarn dzeni
4. Afladakilerden hangisi tasarmn mimarlk mesleindeki nemini gstermez?

a. Tasarlama, bir biim verme eylemidir.
b. Meknn yaratlmas meknn tasarlanmas ile
mmkndr.
c. Seilen malzemeye gre istenilen biim verilebilir.
d. Mekn zgn olarak yaratlmfltr.
e. Mimari tasarm, bir mimari dzen erevesinde,
her koflulda kendi iinde kaynaflmfl bir btn
elde etmelidir.
9. Mimari biimlerin ortaya kmasnda afladakilerden hangisi etkilidir?

a. Renk
b. Koku
c. Iflk ve glge
d. Ses
e. Temas
5. Mimarinin belirleyici girdisi ve varolma zemini olarak tanmlanan, ayn zamanda mimarinin birlikte anlam kazand sabit fiziksel balam afladakilerden
hangisidir?
a. Plastik sanatlar
b. Ritm
c. Oran
d. Yer
e. Boyut
10. Mimarinin baflars, afladakilerden hangisine bal

deildir?
a. Meknn bileflen ve elerinin tanmna, o meknn iinde bulunduu fiziksel evredeki yeri
ve ifllevinin kapsamna
b. Mimaride estetik olgusunun oran, simetri, hiyerarfli, ritim, ztlk, eklemlenme, dzen, kompozisyon gibi ltlerinin doru kullanmna
c. Mimari tasarmn, meknn bulunduu yer ile
iliflki kurmasna
d. zgn olarak yaratlmfl olmasna
e. Malzeme eflitliliine ve yapnn byklne
4. nite - Mimari
111
Yaflamn inden
Okuma Paras
Eyfel Kulesi (La tour Eiffel)

Eyfel Kulesi 1887 ile 1889 yllar arasnda Gustave Eiffelin firmas tarafndan, Fransz Devriminin 100. yl
kutlamalar erevesinde dzenlenen Paris fuarnn girifl kaps olarak infla edilmifltir. Aslnda kulenin mimar
Gustave Eiffel deil, svireli Maurice Koechlin in siparifli zerine tasarlayan Stephen Sauvestredir. Meslektafl Emile Nouguier ile beraber ilk tasarmlar yapmfltr.
3.000 ifli 26 ay boyunca 18.038 adet demir paray 2,5
milyon perinle bir araya getirmifltir. Hi lm vakas
yaflanmamfl olmas, o gnn flartlarnda flaflrtc bir durumdur. Eyfel Kulesi 300 m yksekliktedir. Zirvesindeki televizyon vericileri 27 m daha ykseklik kazandrr.
Gnmzde yaygn olarak kullanlan elik yerine demirden infla edilmifl, zel teknikler sayesinde gnmze kadar salam olarak gelmifltir. 200.000 metrekare
alanda bulunan Eyfel Kulesi her 7 ylda bir, 60 ton boya ile boyanr.
Eyfel Kulesi modern dnyann en gzel mimari yaplarndan biri olarak kabul edilir. Parisliler onu Demir Bayan olarak adlandrrlar. lk bafllarda Eiffel, Kuleye sadece 20 yl iin msaade almflt, dolaysyla 1909 ylnda kulenin sklmesi gerekiyordu. Ancak kule, iletiflim
iin ok uygun ykseklie ulafltndan ve yeni yzylda Atlantik tesi haberleflmeye imkn tandndan, kalmasna izin verildi.
Vignoleyi ve mimarlk slubunu renmeye zorlanan sizlerin karflsna, mimarln gerek yzn kartmaya alflacam flimdi. Bu yz, bir yanda bilincin
zel bir durumundan doan dflnsel deerlerin, bir
yanda da dflncenin maddeye dnflmesini, yapnn
dayanklln, kullanflll, uzun mrlln salayan teknik etkenlerin belirledii bir yz. Bilin=yaflama
nedeni=insan. Teknik=insann, ortamyla iliflki kurmas.
Bir alflma rndr teknik. tekisiyse, tutkudan doar, insann kendi kendisiyle savaflnn rndr. Belirli, kiflisel bir erdem; yazgya gre byk, orta ya da sradan. Dikkatli, srekli ve ynlendirici bir kiflisel aba,
bu erdemi yaflamn her anndan ve ocukluktan bafllayarak yceltebilecei, ykseltebilecei ya da iyilefltirebilecei gibi, gevfleklik, tembellik ya da ihmalci bir ilgisizlik, gnler ve yaflam olaylar boyunca azaltabilir, eksiltebilir de. Teknik, bir akl iflidir; bir yandan da yetenek ifli. Ama bilin, kiflilik yapsyla bantldr. Bir yanda isel bir aba, te yandaysa bilimsel bir alfltrma
szkonusudur. Bilim ve deerlendirme, kltrden baflka bir fley deildir. Ve kapsad alanlar ylesine ok
saydadr ki mimarl kolayca genel kltr olarak tanmlayabiliriz. Bu da en azndan onun, mhendislik
alannn dflna byk lde tafltn gsterir. Oysa
sevgili dostlarm, ne denli aflalara dflt mimarlk seferberliinin dzeyi! Gnmzde mimarlk, sanat szcyle nitelenen bir eylem ve bu szck ya kendini
beenmifllikleri ya da ticareti perdelemek amacyla kullanlyor...
...
Uzayp giden ya da ykselen topraklardan, su yzeylerinden, yeflilliklerden, kayalardan ya da gkyznden
oluflan, bitkilerin kumafllaryla, salaryla bezenmifl,
nmze perspektifler aan ve ufuklarla snrlanan bir
doal evre, gzlerimizin duyularmza, duyarllmza, zekamza ve yreimize sunduu bir fllendir. Bu
evre, mimarlk yaptnn befliidir. Bunu 1911de, srtmda anta, Pragdan Kk Asyaya ve Yunanistana
yaptm uzun bir yolculukta rendim. Bulunduu
evreye yerleflmifl mimarl keflfettim. Bundan da tesi,
mimarlk yapt, bulunduu yeri dflavuruyordu sanki evresine egemen olmufl insanolunun sylemi ve sz
ustalyd bu: Parthenon, Akropolis, Pire limannn az ve adalar... Bir yanda kck bir koyun alnn duvarlar; ya da denize uzanan mendirek ve limann kordonu. Sonra da Delfoide Parnassos dana karfl duran
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Eyfel_Kulesi
112
Gzel Sanatlar

tafl kaide, vb. rnein Cezayirde, deniz kysndan
hzla iki yz metre ykseklie, mparator-kaleye ktmzda, yksekliin nmze serdii mimarlk evresi: nce deniz dzleminin yaylfln grdk, o denli
uzaklara varyordu ki neredeyse manzarann en st noktasna ulaflyordu; ardndan Kabylia dalar grnd,
sonra da Atlas sradalar. Ne byk bir fliirsel gizilgt bu! Btn bu saydklarmz, sizin ey mimarlar! Onlar evlerinize sokabilirsiniz; birka metrekareyle snrlanan odalarnzn sultanln, bu yeni ve fethedilmeyi
bekleyen ufuklara yayabilirsiniz. Planlarnzla, kesitlerinizle hizmet ettiiniz efendinin, gzleri olduunu unutmayn ve bu gzlerin aynas ardnda bir duyarl, bir
zekas, bir yrei olduunu. Dflardan bakldnda,
mimarlk yaptnz, evreye bir fleyler ekler. Ama ieriden, alp kendi bnyesine katar onu. 1927 ylndaki
Uluslar Saray projemiz, bu nedenlerle deerliydi. br
kompozisyonlarn ou grkemli olma kaygsyla, obanl gl ve Alp da grntlerinin, sularn yalad,
asrlk aalarla, iek mineli ayrlarla bezeli yamalarn stne tm arlyla dflmfl tuhaf kalelere benzerken ben, karar sorumlularna flunlar syleyebilmifltim: Bizim saraymz, topraa, ormanlarla otlar arasnda yerleflecek ve tek yabangln bile yerinden etmeyecek! bir kr grntsne bakmayan tek pencere amamfltk. Dnya barflna alflmak iin efli bulunmaz
bir atmosfer!
1. e
2. b
3. a
4. c
5. d
6. e
7. b
8. a
9. c
10. e
Yantnz yanlfl ise Meslek ve Sanat Olarak

Mimari konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Meslek ve Sanat Olarak
Mimari konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Mimarlk - Mekn iliflkisi
ve Mimaride Mekn Algs konusunu gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Tasarm - Mekn liflkisi
ve Meknn Tasarlanmas konusunu gzden
geiriniz.
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Mimari - Estetik liflkisi
konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Mimarlk - Mekn iliflkisi
ve Mimaride Mekn Algs konusunu gzden
geiriniz.
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Mimaride Biim konusunu
Yantnz yanlfl ise Mimaride Temsil Aralar
113
4. nite - Mimari

Sra Sizde 1
Topkap Saray
Topkap Saray
Beylerbeyi Saray
Safranbolu Evleri
Ayasofya
Sra Sizde 2
Pencereler
114
Gzel Sanatlar
Kaplar
Mukarnas
115
4. nite - Mimari
Trk geni
Ahflap Tavan
Sslemeleri
Galata Kulesinin
stanbulun
manzarasnn
izlendii balkonu
Divrii Ulu Camisinin

(Sivas) Ta Kaps
Sra Sizde 3
Selimiye Camisi
Kubbesi
Haydarpafla garnn
deniz ile iliflkisi
Efes Antik Tiyatrosu Konumu
Efes Antik Tiyatrosu Konumu
116
Gzel Sanatlar
Sra Sizde 4
Antkabirin
i mekn
Safranbolu Evlerinin
i meknlar
Antkabirin i mekn
Ayasofyann ii
Ayasofyann ii
Sra Sizde 5
Tac Mahal
Antkabir
Selimiye Camii
Selimiye Camii
Sirkeci Gar
Sirkeci Gar
117
4. nite - Mimari
Haydarpafla Gar
Haydarpafla Gar
Sra Sizde 6
Antkabir
stanbul AKM
in Seddi
Pizza Kulesi
Aspendos Tiyatrosu
Ankara Gar
Ankara Gar
Sra Sizde 7
Eyfel Kulesi
Petra
Kaya Mezarlar
118
Gzel Sanatlar
in Seddi
Msr Piramitleri
Kapadokya
Kapadokya
shakPafla Saray,
Dou Beyazt
Kaya Mezarlar
Paris,Louvre Mzesinde
Gn Batm
Kaya Mezarlar
Sra Sizde 8
London Eye
London Eye
London Eye
Kristal Katedral
Parisi Akdenize balayan yolu

ksaltan Millau Viyadk
Walt Disney Konser Salonu

(ABD, California)
Eyfel Kulesi
4. nite - Mimari
119
Kaynaklar
nternet Kaynaklar
Ching, F.D.K. (2004). Mimarlk: Biim, Mekan ve Dzen. ev. Sevgi Lke. stanbul: Yap, (2. Bask).
Colquhoun, A. (1990). Mimari Elefltiri Yazlar. ev: Ali
Cengizkan. Ankara: fievki Vanl Mimarlk Vakf.
Erzen, J.N. (2005). Mimar Sinan: Estetik Bir Analiz. Ankara: fievki Vanl Mimarlk Vakf,.
Gzer, A. (2007). Gerek ile Taklit Arasnda Mimarlk,
Mimarlkta Gerekle Taklidin Snrlar, Mimarlk.
http://www.mimarlarodasi.org.tr/mimarlikdergisi/index.cfm/index.cfm/index.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=51&RecID=1254.
nceday, D. (2005). Mimarlk Eitimi: Arabulucu Olarak Mimar: Sosyal Politika Platformunda Mimarlk,
Mimarlk 323. http://www.mimarlarodasi.org.tr/mimarlikdergisi/index.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=36&RecID=612
nceolu, N. Prof.Dr. (1990). Mimarlk Bilgisi, Ders Notlar. stanbul: Yldz Teknik niversitesi.
Le Corbusier. Mimarlk rencileri le Sylefli. ev: Samih Frat. stanbul: Yap Kredi, 1993.
Masiero, R. (2006). Mimaride Estetik. Ankara: Dost Kitabevi.
zer, B. (2004). Kltr, Sanat, Mimarlk. stanbul: Yap.
Salingaros, N.A. (2008). A Theory of Architecture. Umbau-Verlag.
Serim, S. (2007). 20. Yzylda Mimarlk Bilgisi ve Balamn Keflfi. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi. Say:
22. Kayseri: Erciyes niversitesi, 2007/1. S: 359-366.
Smith, P.F. (2003). The Dynamics Of Delight Architecture and Aesthetics. London: Routledge.
Tanyeli, U. (2007). Mimarln Aktrleri - Trkiye 19002000. stanbul: Ofset.
Tombazis, A.N. (2007). Letter To A Young Architect. Atina: Libro.
Vanl, fi. (2006). Mimariden Konuflmak - Bilinmek stemeyen 20. Yzyl Trk Mimarl Elefltirel Bakfl. 2.
cilt. Ankara: Matsa.
Winters, E. (2007). Aesthetics and Architecture. New
York: Continuum.
Zevi, B. (1990). Mimariyi Grmeyi renmek. ev: Prof.
H.D. Divanlolu. stanbul: Birsen.
http://www.sermimar.net/mekan-nedir-mimaride-mekan-kavrami.html
B2 Evi - http://www.mimarlarodasi.org.tr/mimarhaber/index.cfm?sayfa=arsiv&Dergi=15&Menu=85&Action=showbelge&RecID=306
Sleymaniye Camii - http://www.mailce.com/mimar-sinan-ve-eserlerinin-sirlari-ve-suleymaniye-camii-resimleri.html
http://tr.wikipedia.org/wiki/Eyfel_Kulesi
GZEL SANATLAR
Amalarmz
N
N
N
N
N

Heykel sanatn ve heykelin temel kavramlarn tanmlayabilecek,
Heykel sanatnn tarihsel srete farkl uygarlklardaki geliflimini rnekleriyle
aklayabilecek,
Heykel sanatnn dier sanat dallar arasndaki yerini belirleyip, farkn yorumlayabilecek,
Heykel sanatnn trlerini aklayabilecek,
Gnmzn heykel sanatn ve yeni almlarn deerlendirebilecek bilgi ve
becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Heykel
Heykel Sanat
Grsel Sanatlar
Ktle- boyutluluk / Kabartma
- Rlyef
Bezeme
Ant
Estetik Obje
Teknik / Yontma - Oyma / Modelleme - Biimleme / Dkm /

nfla - Birlefltirme
Malzeme / Seramik / Ahflap / Tafl
/ Metal
Sanat Akmlar
Gncel Sanat
indekiler
Gzel Sanatlar
Heykel Sanat
HEYKEL SANATININ TANIMI

HEYKEL SANATININ TARHES
HEYKEL SANATININ DER
SANAT DALLARI ARASINDAK
YER
HEYKEL SANATININ TRLER
GNMZDE HEYKEL SANATI VE
ANLAMI
Heykel Sanat
HEYKEL SANATININ TANIMI
Heykel bofllua biim vermektir.
nsanolu hayatn kolaylafltrmak iin bedensel ve dflnsel

Mehmet Ylmaz
gcn ncelikle yaflama gds ve estetik kaygsyla birlefltirerek, yaflamn ve evresini btnyle biimlendirmeye-deifltirmeye bafllar. Doann verdikleriyle yetinmeyen insan; zeks, yaratcl ve tasarm gc ile yeni
bilgiler, aralar ve eserler reterek insanln kullanmna sunar. Heykel sanat da
insanolunun bu abalarnn bir sonucu olarak ortaya kar. Heykel sanat Gzel
Sanatlarn en eski, en yaygn ve evrensel olan bir kolu - daldr.
Arapa kkenli olan heykel szc, anlam olarak byk tapnak ve antlar da
kapsayan hacimsel - boyutlu sanat yaptlarnn genel addr. Heykel nedir? sorusuna, heykeltrafl August Rodinden (1840-1917) yola karak Heykel uzayda
(bofllukta) girinti ve knt yaratma sanatdr. diyebiliriz.
Heykel sanat boyutluluk
(ykseklik, en, derinlik) ieren
ve sanatsal bir ifade arac olarak retilmifl olan sanat formu
alan olarak tanmlanabilir.
Heykel: Hacim sanat. Estetik yaflant oluflturmas amalanan boyutlu nesne, yapt.
Szck, bu amac gden her
byklkteki, hangi malzeme
ve teknii kullanrsa kullansn,
tm yaptlarn genel addr.
Yukardaki farkl tanmlardan da anlafllaca gibi heykel
sanat, sanatsal bir anlatm ya
da estetik bir tasvir amacyla,
tafl, bronz, aa, kil, al gibi
ktle oluflturabilecek maddeleri yontarak, kalba dkerek veya yourup piflirerek retilen
sanat eseri alandr.
Gzel sanatlarn en eski,

kkl ve evrensel
dallarndan birisi olan
heykel; tafl, bronz, aa, kil,
al gibi maddelerle bir fleyi
boyutlu olarak tasvir
etme sanatndan kmfl bir
eserdir.
Resim 5.1
Rodin, pfl, 1886,
Mermer
122
Gzel Sanatlar
Resim 5.2
Tanra Heykelcii,
Kalkolitik a (M..
5000-3000), Seramik
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Dinsel figrler
D K K A T(rn. Buda ve Hindu tanrlar, sa, Meryem, azizler, Yunan tanrlar; Siyah Afrika, Yakndou ya da Kolomb ncesi Amerika gibi kltrlerde tanrlar, ruhlar ya da mitolojik varlklar), efsaneler, kahramanlklar ve dinsel ykler
SIRA SZDE
de heykel sanatnn bafllca konularndandr.
Heykel sanatnn btn kltrlerde ilk ortaya konan rnekleri her ne kadar tanr ve tanra
figrleri olmufl olsa da tarihler boyunca temel konusunu insan figr
AMALARIMIZ
oluflturmaktadr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
Heykel nedirK sorusunun

T A P karflln ve heykelin temel unsurlar hakknda daha ayrntl bilgiyi, Mehmet Ylmazn Heykel Sanat adl kitabndan (mge Kitapevi, 2006) edinebilirsiniz.
K T A P
T SIRA
E L E V SZDE
ZYON
D fi N E L M
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Sizler de heykel
T ESIRA
L E Vsanatna
SZDE
Z Y O N iliflkin tanmlamalarda bulunup heykel nedir sorusuna farkl alardan yantlar ve rnekler vermeyi deneyebilirsiniz.
D fiSANATININ
NELM
HEYKEL
TARHES
NTERNET
Btn bilim ve sanat trleri insann ihtiyalar gerei ortaya koyduu-yaratt alanlardr. Heykel
S Osanat
R U da ilkel insann en temel ihtiyalarndan biri olan tapnma gereksinimini yerine getirmifl, tanr ve tanra put - idolleri olarak ortaya kmfltr. Bunlar heykel sanatnn ilk rnekler olarak kabul edilir. Kk el sanatlar ierisinde gDKKAT
rlebilecek heykel sanatnn ilk rnekleri yaygn olarak elle ya da basit aletlerle flekillendirilebilecek kil ve benzeri malzemelerin kullanm ile gereklefltirilmifltir.
SZDE tarihesini drt temel dnemde - alanda ele almak konunun
Heykel SIRA
sanatnn
daha iyi kavranmas asndan yararl olacaktr. Birincisi ilk uygarlklar dnemi,
ikincisi heykel sanatnn temel alannn ve gelifliminin merkezi olarak, tarihede
AMALARIMIZ
genifl yer kaplayan Bat uygarlklarndaki dnem. nc alan olarak dier uygarlklardaki heykel sanatnn tarihesi ve drdnc dnem - alan Trk heykel sanatnn tarihesidir.
K T A P
N N
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
123
5. nite - Heykel Sanat
lk heykellerin zamanmzdan 30 bin yl ncesi yapld sanlmaktadr. Bunlar bereket tanrsn simgeleyen fliflman kadn heykelcikleridir (Baskan Lexikon, 1984: 360).
lk ada Mezopotamya, Msr, Akdeniz evresinde ve Ege Denizi uygarlklarnda
heykel sanatna geliflmifl dzeyde ve yaygn olarak rastlanr. Msr ve Arkaik Yunanda
heykel sanatnda zellikle mimari yapnn bir paras olan kabartma heykellerde byk boyutlu-antsal, kalc - dayankl ve statik - duraan anlayfl hkim olur. Tapnak
ve Antmezar gibi mimari alanlarda bu tr rneklere ska (Msr - M 1301-1234
II.Ramses, Irak - Nimrut Asur Dnemi M 9.yy Lamassu heykellerine) rastlanr.
Resim 5.3
Lamassu Heykeli,
Irak - Nimrut Asur
Dnemi (M.. 9.yy)
M 5.yy. Yunan klasik sanatnda, tuncun da

malzeme olarak kullanlmaya bafllamasyla hareket duygusu yaratlmaya bafllamfltr. Bu evrede
MYRONun Diskobolos (M 450) adl heykelinin bir Roma kopyasnda (Terme Mzesi, Roma)
olduu gibi, tek figrl heykellerin mimari yapdan bamsz bir biimde oluflturulduu grlr.
Yunan heykel sanatnn genel zellii idealize
edilmifl insan vcutlar anlayflna dayanr. Yunan
heykel sanatnn I. dnemi olan Geometrik Dnemde (M 900-800) kk tun heykeller, II. dnemi olan Doulaflma Dnemde (M 800-650)
Dou Uygarlklarndan rendikleri kalplama tekniiyle kabartmalar ve Msr sanatnn etkileriyle
mermerin kullanld ilk antsal heykel rnekleri
grlr. III. Dnem olan Arkaik - Antik a (M
650-480) heykellerinde ellerin iki yanda, bir ayan daha nde ya da insan vcudunun arlnn
tek bir bacak stne verildii ve cepheden - fron-
Resim 5.4
Myron,Disk
Atan, M..
450
124
Gzel Sanatlar
Resim 5.5
Phidias,
Athena,
Klasik a
(M..
480-323)
tal duruflun deifltii grlr. VI. dnem olan ve Yunan sanatnn doruk noktas olarak kabul edilen Klasik ada (M 480-323) Atina sanat merkezine dnflr. Bu dnemin en etkili heykelcisi, Dnyann Yedi
Harikasndan biri saylan Zeus heykeli ile Parthenon Tapna iin bir Athena heykeli yapan Phidias, Klasik dnem slubunun yerleflmesinde nemli
bir rol oynamfltr. Dnemin bir baflka nemli heykel
ustas ise Argoslu Polykleitostur. Paioniosa ait Nike
(Zafer Tanrs) heykeli ile Atina Akropolisinde yer
alan Athena Nike Tapnann korkuluk frizleri gibi
5. yzyl sonundan kalma yaptlar Yunan heykel
slubundaki geliflmeyi aka ortaya koyar.
Eski Yunan heykel sanatnn V. son dnemi olan
Helenistik ada (M 323-30) skenderiye en
nemli merkez olur, heykel sanatnda bst yaygnlaflr, gerekilik artar, hareket ve ritim zenginliinin n plana kt, inandrc bir tasvir anlayfl hkim olmufltur. skender Lahti kabartmalar ve Laokonn dnemin en iyi rnekleri olarak kabul edilir.
Resim 5.6
Laokonn, Helenistik
a (M.. 323-30)
Roma ve erken Hristiyanlk dnemi heykel sanatnn bafllarnda tamamen Yunan heykel sanatnn etkileri grlr ve portre nitelii taflyan ynetici bstleri, imparator heykelleri ve atl tasvirler grlmeye bafllar.
Heykel sanatnda, zellikle kabartmalarda mitolojik ve tarihsel konularn ne
kt yksel anlatmlar ve ayrntl betimlemeler nem kazanmfl, biimlendirme-
125
de inandrclk amalanmfltr. Romada Damascuslu APOLLODOROSun yapt Traianus

Stunu (MS 113) ve Vatikan Mzesindeki Augustus heykeli (MS 1.yy bafl), bu yaklaflmn
rnekleridir.
Romallarn l gmme geleneklerinden
kaynakl olarak gereki portrecilik ve bst
anlayfl geliflir.
Pagan Roma sanatndan farkl bir Hristiyan
heykel sanat, 3. yzyl baflnda ortaya kar. stanbulda (Kontantinopolis) geliflen ve bugn
Bizansn adyla anlan sanat zamanla btn Hristiyan dnyasnda etkili olur. Orta a Hristiyanlk sanat dinsel kalplar iinde kald iin
simgeci, flematik bir anlatmla sanatlar dinsel
konularn dflna kamamfl, Romanesk ve Gotik sluplar ortaya kmfltr. Gotik Dnemde
de (12.-16. yy.) ayn anlayfl devam eder, dinsel
yaplarda aziz ve peygamber heykelleri younlaflr, tafl yontular arlk kazanr.
Rnesans heykel sanat Antik a sanat anlayflnn talyada yeniden canlandrld bir
sre olmufltur. Rnesans heykel ustalarndan
en nemlilerinden biri, hem duraan, hem hareket halindeki insan figrn byk bir ustalkla iflleyen ve kabartmaya byk bir
derinlik duygusu kazandran Donatello ydu. Bu sanat zellikle Floransa Katedrali
ile Or San Michele Kilisesinin heykelleriyle n kazand.
Resim 5.8
Donatello,
Aziz Markos,
1415
Resim 5.7
Apollodoros,
Augustus, M.S.
1 yy
Resim 5.9
Michelangelo, Davut, 1501-1504
126
Gzel Sanatlar
Bireyselliin ve yeni hmanist anlayfln yaygnlaflt Rnesansta, Michelangelonun yaptlaryla (Pieta 1497-1499, Davud 1501-1504) heykel sanat doruk noktasna ulaflr.
Yzyln ortalarna doru Benvenuto Cellini ve yzyl sonunda Flaman heykelci Giovanni Bologna gibi, Floransa sanatnda Michelangelonun gl etkisini
zmseyebilen sanatlar yetiflti. Venedikte ise, Sansovinonun Danese Cattaneo
ve Alessandro Vittoria gibi renciler, Floransadakini andran yeni bir maniyerist
slup gelifltirirler. 16. yzylla birlikte Maniyerizmde, heykel sanatnda hareket ve
madde alg yanlsamas abartl bir dzeye karlr ve bu anlayfl Barok Dnem boyunca ve de 19. yzyla kadar etkisini gsterir.
Barok heykel sanat grselliin ve gsteriflin doruk noktaya kt dnem olur.
17. - 18. yzyln tartflmasz sanats Gian Lorenzo Bernini yaptlaryla (Drt Irmak
eflmesi 1648-51; Aziz Teresann Vecdi 1645-52) btn barok dnem heykel sanatnn damgasn vurur.
Resim 5.10
Benvenuto
Cellini,
Perseus,
1545 - 1554
Resim 5.11
Gian Lorenzo Bernini, Aziz Teresann Vecdi,
1645-1652
Heykel sanatnda bu dnemle birlikte teatral kurgular, abartl ifadeler, jestler,

mimikler, abartl dekorlar ve ortamlar ifade anlayflnda belirirken alan - meydan
heykel anlayflnn artmasyla evresinde dolanlarak alglanmas sorunu tartfllmaya bafllanr.
18. yzyl heykel sanat asndan duraan geer. Barok sanata karfl tepki, Antik an klasik sanatna duyulan yeni ilgi ve rokoko anlayfln etkisiz ve s bulan
heykeltrafllar ve zellikle de akademiler, 19. yzylda heykel sanatnda, hareket ve
duygularn anlatmnda abartdan arndrlmfl kontroll yaklaflm benimseyen Yeni-Klasik Dnemi bafllatr.
127
Eski yaklaflmlarn yeniden yaflatlmaya alfllmas, etkisiz, yzeysel,

bezemeci anlayfln etkisinde kalan
heykel sanat dier sanat alanlarnn
yannda yaklaflk iki yzyl yeni almlar ortaya koyamaz. 19. yzyln
ikinci yarsnda eserlerinde (Dflnen
Adam 1880; Havva 1881; Calaisli Burjuvalar 1884; Cehennemim Kaps
1889; Balzac 1898) flk - glge oyunlaryla hareketi n plana karan Auguste Rodin adafl-modern heykelin
ncs olur.
Modern sanatn kkenleri 19.
yzyl ortalarnda, zellikle resim alannda akademik gelenein konusuna
ve slubuna karfl kfla dayanr. 19.
yzyln ikinci yarsnda, Auguste Rodin ve ayn zamanda ressam olan Edgar Degas gibi Fransz sanatlar ile
talyan Medardo Rosso 20. yzyl heykel sanat zerinde nemli etkiler brakacak yaptlar verirler.
Artk heykel sanat an sanat anlayfln en iyi oluflturan ve yanstan resim sanatyla ayn izgide gitmeye alflan, geleneksel form anlayfln, kullanlan malzemeleri ve de teknikleri bir tarafa brakarak dier sanat alanlaryla iliflkide, modern
bir kimlik oluflturur. Heykeltrafl geleneksel heykel anlayfl iindeki malzeme, yntem ve tekniklerle alcda grsel ve dokunmaya dayal duyusal estetik doyum yerine zihinsel sreci harekete geiren kavramsallafltrmay hedefleyen tamamen yeni bir anlayfla ynelir.
Resim 5.13
Alberto
Giacometti,
Yryen
Adam, 1947
Resim 5.12
Auguste Rodin,
Dflnen Adam,
1880
Resim 5.14
Jacques
Lipchitz, Sesli
Harflerin
fiarks, 19311932
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
128
AMALARIMIZ
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Gzel Sanatlar
AMALARIMIZ
19. yzyl Avrupa

sanatna iliflkin daha kapsaml bilgiyi Zeynep nankurun 19.
K T Aheykel
P
Yzyl Avrupasnda Heykel ve Resim Sanat adl kitabn (Kabalc Yaynlar, stanbul,
1997) okuyarak edinebilirsiniz.
TELEVZYON
1920lerde toplumun teki alanlarnda olduu gibi modern sanatta da bir tepki dnemi bafllad. II. Dnya Savafl sonrasnn dzen ve gvenlik anlayfl, birok
nc (avangart) heykelcinin slubunda nemli deiflikliklere yol at. Alberto Gi N T E RArp,
N E T Lipchitz, Henry Moore, Barbara Hepworh, Picasso, Julio Gonacometti, Jean
zalez ve Alexander Calder fantezinin ar bast bir anlatm gelifltirirler. Bu yllarda metal, yaygnlkla kullanlan malzemelerden biri haline geldi. Kendiliindenliine ve rastlantya nem veren Peter Agostini, George Spaventa, Peter Grippe gibi sanatlar ise balmumu ve kili yelediler. 20. yzyl heykel sanat, hem teknik
ve malzeme, hem de konu ve slup asndan ok byk bir eflitlilik kazand.
adafl akmlarn en belli baflllar, ABDli heykelci George Segalin rneklerini
verdii evresel sanat ile Gabo, Duchamp ve Alexander Calderin nclk ettii
kinetik sanat oldu.
Resim 5.15
Henry Moore, Yaslanmfl Figr, 1951
Heykeltrafllar yeni anlayfl, yeni teknik, yeni malzemeyle tamamen farkl meknlarda, doann ortasnda, eserleriyle ifade imknlarnn - biim dillerinin snrlarn zorlarlar. Gnmzdeki heykelcilerin en nl ncleri arasnda Brancusi,
Archipenko, Boccioni, Lipchitz, Laurens, Gonzales, Arp, Zadkine, Pevsner ve Gabo saylabilir. Bu sanatn deerleri Calder, Moore, Chadwick, Giacometti, Richier,
Max Bill, Noguchi, Nevelson tarafndan belirlenmifltir; ayrca Lardera, Hepworth,
Schffer, Etienne-Martin, vb. heykelcilerin adlarn da saymak gerekir.
129
Resim 5.16
Alexander Calder, Krflk Krmz Diskli, 1973, Metal
Resim 5.17
Naum Gabo, Bafl 2, 1975, Metal
Resim 5.18
George Segal,
Otobus Binicileri,
1962, Al
130
Gzel Sanatlar
Resim 5.19
Marcel
Duchamp,
Pisuar, 1917
Resim 5.21
Alexander
Archipenko, Tors,
1920, Bronz
Resim 5.20
Constantin Brancusi, Esin Perisi Uyuyor, 1910,
Bronz
Resim 5.22
Umberto Boccioni,
Uzayda Srekliliin
Formu, 1913,
Bronz
zellikle II. Dnya Savafl sonras heykel sanatn da etkileyen nc (avangart)

sanat anlayfllaryla ok farkl yeni kfllar birbirini izler: 1940; Art Brut, nformel
Sanat, Kobra, Lekecilik, Soyut Dflavurumculuk, Lirik Soyutlama, 1950; Asamblaj,
Junk, Kinetik Sanat, Yeni Dada, 1960; Akademik Sanat, Antiform, Dekolaj, Action,
Fluxus, Formaizm, Funk, Happening, Hiperrealizm, Kavramsal Sanat, Land Art, Minimalizm, Op Art, Performans, Pop Art, Postmodernizm, Sibernetik Sanat, Video
Art, Yeni Gerekcilik, 1970; Graffiti, letiflim Estetii, Kamusal Siparifl, Yeni Fovistler, Enstalasyon 1980; Avangard tesi, zgr Figrasyon, Simlasyonizm, Yeni Dflavurumculuk, Yeni Geometri, Yeni Kitcch.
Yapmclk ve Bauhausla, Calderin mobil ve stabilleri, Brancusinin sonsuz kolonlar, Schfferin flkl kulesi ve Tinguelynin kendi kendini yok eden ifllevsiz ma-
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
N N
kineleri gibi eilimler, giriflimler ve rnler, 20.yyn ikinci yarsnda heykelciliin

geliflmesinde zellikle etkili olmufltur. Pop Sanat erevesindeAMALARIMIZ
geliflen baz evresel
Sanat rnleriyle 1970lerin Yerlefltirmeleri de heykel sanatyla iliflkilendirilebilir.
Heykel sanatnn Avrupadaki tarihsel geliflimi hakknda daha ayrntl
K Tbilgiye
A P Adnan Turaninin Dnya Sanat Tarihi adl kitabn (1993, Trkiye fl Bankas Yaynlar) okuyarak
ulaflabilirsiniz.
TfiERNNE LETM deer taflSanat tarihinde gz ard edilemeyecek dier uygarlklardakiD Ntarihsel
yan heykel sanat rneklerine Hindistan, in, Japon ve Kolomb ncesi Amerika
uygarlklarnda rastlanr.
S O R U
Hindistanda heykel sanatnn ilk rnekleri dinsel ve kltrel farkllklarn somut izlerini taflr. Byk skenderin fetihleri srasnda (.. 325) bu topraklara geDKKAT
tirilen Yunan kltr etkileri Hint sanatna yansyarak Yunan - Buddha slubunun
domasna ve .. I. yy. ile .S. VI. yy. arasnda geliflmesine neden oldu; bu slup
SIRA SZDEbakmndan
Buddha figrnn ilk olarak insan grnm altnda canlandrlmas
nemlidir. Hint heykelcilii btn tarihi boyunca eflitli sluplar ve okullarn (Mathura, Amaravati okullar, Gupta sanat, Gupta sonras sanat, vb.) ardndan Bat
AMALARIMIZ
kltryle olan biimsel bir akrabaln izlerini korumufltur.
Uzakdounun karakteristik merkezi olan in ve heykel sanatnn ilk rnekleri
M.. 8 - 3 yy arasnda hayvan figrleri ve kabartmalar olarakK ortaya
kar ve Bu T A P
dizme gemeden nce tanrlar insan grnmnde tasvir edilmezler. Mingler ve
ingler dneminde oylumlarnda ok daha flaflmaz bir dzene ulaflmfl olan bu byk heykel sanat, imparatorluk mezarlar alanna girilen ruhlar yolunun alak
TELEVZYON
kaldrmlarn sslerdi. Bu sanat ayrca, tuntan ve piflmifl topraktan heykelcikler
bakmndan ok zengin olan in mezar sanatndaki byklk duygusunu da dile
getirir... Budacln gerilemesi Sung dneminde yeni konfuiusuluktan domufl
N Tat.
ERNET
olan, byk lde ine zg bir sanat geleneine dnfle yol
TELEVZYON
Hindistan,
Buddha,
Gupta
Dnemi 5. Yy
SIRA SZDE
D NTfi E RN N
E LETM
S O R U
DKKAT
N N
Resim 5.23
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Yafladnz flehirde arkeoloji mzesi varsa heykel sanat eserlerini

inceleyerek
tarihsel
SIRA
SZDE
geliflimlerini rnekler zerinden tanmay ve tahminlerde bulunmay deneyebilirsiniz.
131
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Resim 5.24
Japonya, Joo
(Jocho), Amida
Nyorai, 1053
132
Gzel Sanatlar
Japon heykel sanatnda, in sanatnn ok byk etkileri olmakla birlikte Batl sanat anlayflnn izleri ve duyarll da kendini gsterir. Japon heykelcilerin daha ok oyulmufl ya da kalemle izilmifl olan yaptlar tinselliin izlerini taflyan bir
estetik duygusunun anlatmdr ve kuflkusuz insan bedeninin plak ya da giyimli
olarak canlandrlmas dflncesinden uzaktr. Japon sanatlar tuntan (Torinin
623te yapt Buddha ls) ve aatan ok gzel heykeller yapmfllar, (Joonun Amida Nyoray adl yapt;1053). heykel sanatnn en nemli arac olan
tafl ise kullanmamfllard.
Heykel tarihinde yeri olan dier uygarlklar, Kolomb ncesi Amerika corafyasnn Maya, Toltek ve Azteklerdir. Kolomb ncesi Amerika heykel sanat belirgin
bir dinsel ve estetik anlayfltan ok, mitolojinin yaratt farkl sluplarn belirgin olduu bir izgide geliflir.
Kolomb ncesi mimarinin ss gesi olan alak kabartmalar, yksek kabartmalar, heykellerin grkemli boyutlar iinde, kk boyutlu Kolomb ncesi nesneler
(cilal kuvarstan Aztek kafataslar, Aztek tanrs Kuetzalkoatln andezitten grntleri, piflmifl topraktan yaplma Maya heykelcikleri, vb.) gibi kendine zg nitelikleri vardr; bunlarn kimler tarafndan yapld bilinmez, kiflisellefltirilmemifllerdir
ve dinsel - bysel bir temel stne oturan toplumsal ve ortaklafla bir estetik anlayflna karfllk verirler.
Trk heykel sanatn slam ncesi erken dnem (...- 9.yzyl), slamn kabul
sonras Seluklu - Osmanl dnemi (9.-20. yzyl) ve Cumhuriyet sonras Modern
Trk heykeli olarak blmde deerlendirmek doru bir yaklaflm olur.
Eski alarda, Orta Asyada yaflayan Trkler, llerin yanna veya mezarn zerine birtakm heykeller dikerlerdi. Son zamanlarda yaplan kazlar sonucu Gktrk, Uygur ve onlardan daha nce yaflamfl Topa Trklerinden kalma, mezar odalarnda llerle ilgili kk heykeller, idoller ortaya karld.
Trklerin heykel sanatnn tarihsel gemifline ilk yerleflim alanlar olan Orta Asya topraklarnda rastlanr. Btn kltrlerde olduu gibi Trklerde de ilk heykel
rnekleri dinsel - ibadet ihtiyalarn karfllamak amacyla yaplmfl tanr - tanralardr. Uzakdou ve fiaman inancnn baskn olarak izlerinin grld bu ilk heykel rnekleri Orta Sibiryada Baykal gl yaknlarnda ve Tarm havzasnda grlr. Bunlar arasnda, bir kadn heykeli biiminde gsterilen Balballarn ayn zamanda mezar tafl olarak da kullanld dikkat eker. Bozkr sanatnn tipik zelliklerini yanstan bu ant - heykellerin yan sra, Orhun antlarn oluflturan kabartmalar ve Uygur dneminden kalma baz tafl, aa ve topraktan yaplmfl heykeller,
erken dnemle ilgili bilgi verici niteliktedir.
slamn kabul sonras tasvir - suretin yasak olmasndan kaynakl olarak heykel
sanat rneklerine rastlamak mmkn olmaz. boyutlu tasvir - suret heykel anlayfl dflnda kalan baz el sanatlarn zellikle de tafl iflilii kapsamndaki kabartma
eserleri, heykel sanat iinde deerlendirilmektedir. nsan figr tasvirinden kanlan kabartmalarda hayvan ve bitki figrleri, doann stilizasyonu ve geometrik motifler sivil ve dini mimari yaplarda byk bir ustalkla ifllenmifltir. Bu konudaki etkinlikler mezar tafllarndaki ve kervansaray, medrese gibi yaplarn takaplarnnn
evresindeki kabartmalarla, baflta camiler olmak zere dinsel yaplarn cmle kaps
ve mihrap nifllerindeki, minare flerefelerinin altlarndaki tromp, stun bafll, minber, pencere flebekesi gibi yap elerindeki mukarnaslar ve oymalarla snrl kald.
Modern Trk heykeli olarak ele alabileceimiz nc dnem 1883te kurulan
Cumhuriyetin ilanndan sonra adnn Gzel Sanatlar Akademisi olarak deifltirildii bugnk adyla Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi olan Sanayi-i Nefise
133
Mekteb-i Alisinin almasyla bafllayan bir sretir. lk heykelci de talyada eitim

grdkten sonra, yeni alan bu sanat okuluna heykel retmeni atanan Ermeni
asll Osmanl sanats Yervant Oskand. Bu okulun ilk heykel rencisi mezunu
hsan zsoy oldu. Gene bu okuldan yetiflen Mahir Tomruk, Nijad Sirel ve sa Behzadla (1875-1916) Cumhuriyet ncesi nemli Trk heykelcilerinin says ancak
drd buluyordu.
Bir elin parmaklarndan az olan bu heykel sanatlar eitimlerini yurt dflnda
srdrrken Cumhuriyetin ilk heykelleri olan Atatrk, Kurtulufl Savafl ve Zafer
antlarn yapma iflini yabanc sanatlar stlenir. lerleyen yllarda batl anlamdaki
modern heykel sanatnn salam temelleri atlmfl, hem eitim hem de adafl eserler retmede geliflmelerin n almfltr. Bu adafl yaklaflmn ortaya kard
bafllca sanatlar, Ratip Aflr Acudou, Hadi Bara, Zht Mritolu, Nusret Suman,
Kenen Yontun ve ilk Trk kadn heykelci olan Sabiha Bengtafltr.
Farkl bir eitim anlayfl benimseyen ve adafl heykel yaklaflmlarna izin veren Rudolf Bellingin rencileri, Hseyin zkan, Yavuz Grey, Zerrin Blkbafl,
Turgut Pura, Hakk Atamulu, Sadi alk, lhan Koman, Hseyin Gezer gibi sanatlar, hem ant heykelcilii yolunda kendilerini gelifltirmifller hem de zgn-soyutyaratc heykel formlarnn yaygnlaflmas konusunda bireysel estetik yaklaflmlarn da katarak eserler retmifllerdir.
Bu kufla izleyen Hakk Karayiitolu, Kuzgun Acar, Ali Teoman Germaner,
Saim Bugay, Grdal Duyar, Fsun Onur, Namk Denizhan, Tamer Baflolu, Mehmet Aksoy, Seyhun Topuz, Haluk Tezonar, Koray Arifl, Metin Haseki, Ferit zflen
ve Meri Hzal gibi heykelciler ise sanatlarn, hem heykel anlayflnda hem de malzeme ve tekniklerde eflitlilii artrarak srdrdler.
Resim 5.25
lhan Koman,
Hareket, 1965
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
N N
Modern Trk heykel sanat neredeyse sadece bir asr gibi ksa bir gemifle sahip olmasna ramen, gnmzn Trk heykel sanatlar, evrensel
dzeyde heyAMALARIMIZ
kel sanat alannda nemli yerler edinmifllerdir.
Modern Trk heykel sanatnn ayrntl bilgi ve grsellerine Hseyin

K Gezerin
T A P Cumhuriyet Dnemi Trk Heykeli adl kitabn (1984, Trkiye fl Bankas Yaynlar) okuyarak
ulaflabilirsiniz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
134
Gzel Sanatlar
HEYKEL SANATININ DER SANAT DALLARI

ARASINDAK YER
Everende kendini var klmaya ve evrenin bir paras olmaya alflan insanolu,
evresindeki her fleyi amalar dorultusunda kullanr. ncelikle gdleriyle temel
ve gnlk ihtiyalarn karfllamaya alflan insanolu daha sonra zeksn ve estetik edinimlerini, bilim ve sanat da kullanarak st dzey bireysel ve toplumsal ihtiyalarn gidermeye alflr. Hem bilimsel hem de sanatsal retimlerinde yaratcln kullanarak yeni aralar, malzemeler, yntemler, alanlar ortaya koyar. Sanatsal retimleri iin maara ve kovuklar, boyay, duvar, aac, tafl, kemii, kili, sesleri, szckleri, hareketleri kullanarak; mimarlk, resim, heykel, seramik, mzik,
edebiyat ve tiyatro gibi sanat alanlarn yaratr. Usta ve sanatlar ifade etmeye - betimlemeye alflt fleyi en iyi aktarabilecek malzemeyi, teknii ve anlayfl tercih
ederler.
nan sistemiyle oluflturduu soyut tanrlarn maddesel - gereki - somut var
klabilmesinin tek yolu heykel sanatnn formlardr. boyutlu, maddesel varlk
nitelii ve alglanabilirlii, heykel sanatna dier sanat dallarna oranla gerei aktarmada ve ikna etmede nemli bir ayrcalk kazandrr. Bu ayrcalnn farknda
olunmas hem heykel sanatn n plana karr hem de, heykel sanatnn birok sanat alanyla i ie olmasn salar.
Michelangelo, Bernini, Pisanello, Degas ve Picasso gibi birka sanat dalnda
birden rn vermifl sanatlarn yaptlar, heykel sanatnn, baflka grsel sanat dallaryla yakn iliflkisini ortaya koyar. Heykelin bezeme gesi olarak da kullanlmas
nedeniyle, heykel sanat eskiden beri mimarlkla yakn iliflki iinde olmufltur. Baz
kabartma heykeller resim, izim, oymabask gibi sanatlara yakndr. Iflk-glge karfltlndan yararlanan serbest heykeller de resim sanatna yaknlaflr. Heykel ile
metal iflleri ve anak-mlek arasnda da kesin bir snr izmek ok zordur; birok
metal iflinde ya da anak-mlekte, bir heykelde bulunabilecek btn zellikler
vardr. Gnmzde endstri tasarmclaryla heykelcilerin yaptklar ifller de gittike birbirine yaklaflmaktadrlar.
Heykel sanatnn kendine zg sahip olduu fiziki - varlksal ve ifllevsel zellikleri, hem bamsz zgn ayrcalkl bir sanat alan olmasn mmkn klar hem
de birok sanat alannn ayrlmaz paras ya da tamamlayan gesi olma niteliini
kazandrr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Sizler de heykel
SIRA sanatn
SZDE dier sanat dallarndan ayran zellikler konusunda farkl alardan yantlar ve rnekler vermeyi deneyebilirsiniz.
D fiSANATININ
NELM
HEYKEL
TRLER
Mekna bal ya da mekan iinde bamsz boyutlu estetik formlar yaratmay

hedefleyen grsel
S O R U sanat alan olan heykel sanatn ve eserlerini daha iyi anlamak
ve kavramak iin snflandrmak yerinde olacaktr. Bu snflandrma fiziksel, konu,
ifllev, teknik ve malzeme asndan yaplabilir.
DKKAT
Fiziksel-Varlksal Nitelik-Ontolojik Asndan Heykel

Sanat SIRA SZDE
N N
Heykel sanat fiziksel - varlksal nitelik - ontolojik yani varlk bilim asndan bakldnda ktle ve mekn olmak zere iki temel genin varlyla ortaya kaAMALARIMIZ
bilir-oluflabilir. Ktle olarak uzayda - meknda yer kaplayflyla ve boyutlulu-
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
135
uyla bamsz tek baflna var olan ve alglanan formlar olarak varlk nitelii kazanr ya da mekn oluflturan bir formun - yapnn yzeyinde kabartma - rlyef fleklinde paras - gesi formlar olarak var olur.
Heykel sanat meknda ktle oluflturma sanatdr. En temelde mekn ktle iliflkisi iki ana alan olarak karflmza kar: Birincisi meknda ktlesel- boyutlu heykeller, ikincisi ise mekna bal yzeylerde kabartma - rlyef heykeller.
Ktlesel - Boyutlu Heykeller

Uzayda - meknda yer kaplayan ve evresinde dolafllarak duyularla alglanabilen, bir cisim olarak deiflmeyen nicel, fiziksel zellie
sahip olan heykel, ykseklik, en, derinlik gibi
yndeki uzantsyla boyutluluk kazanr.
Ktle ve mekn, heykel sanatnn iki temel
esidir. Hacim, yzey, flk, glge ve renk ise
dier geleridir.
Ktlesel - boyutlu heykellerde mekn
iki flekilde karflmza kar; birincisi heykelin
iinde yer ald, bulunduu mekn, ikincisi
ise heykelin iinde oluflan mekndr.
Heykelin ktlesi mekn iinde bir yer kaplar ya da hareket eder, heykelin iinde girinti
ya da boflluklar oluflturacak biimde mekn
kuflatr ya da eflitli paralar birbirleriyle mekn iinde iliflkiye girer. Heykelde ktle ya da
mekna verilen nem, rnden rne deifliklik gsterir. rnein Msr heykel sanatnda ve 20. Yzyl heykelcilerinden Constantin
Brancusinin ou yaptlarnda ktle n plandadr. Antoine Pevsner ya da Naum Gabo gibi adafl heykelcilerin saydam plastik levhalardan ya da ince metal ubuklardan oluflan
yaptlarndaysa ktlenin nemi azalr (AnaBritannica, 2004: II-17).
Tarihteki ilk rnekleri saylan boyutlu
tanr ve tanra idolleri, byk boyutlu antlar
ve stant - kaide st heykeller ktlesel -
boyutlu heykeller alann oluflturur.
Kabartma - Rlyef Heykeller

Fiziksel - varlksal - ontolojik zellik asndan mekna bal kabartma - rlyef
heykeller ikinci grubu oluflturur. Meknn yzeyinin bir paras olarak karflmza
kan kabartma - rlyef heykeller yzyllardr ya bir mimari genin ya da bir ktlesel heykelin yzeyinde bezeme ve ifade arac olarak kullanlr.
Kabartma - rlyef, zeri flekillendirilebilir malzemelerin yzeyi zerine ykseltme ve ya alaltma yoluyla flekil verme ynteminin addr; zemin yzeyinin altna
inerek, alaltarak - kerterek yaplana alak rlyef, zemin yzeyinin zerine karak, ykseltilerek yaplana yksek rlyef denir. Yksek rlyef flk ve glgenin belirme - alglanma derecesine gre alak, orta, yksek olarak gruplandrlr. Sikke,
Resim 5.26
Milo Vens, M..
130-100
136
Gzel Sanatlar
madalyon, para yzeyindeki gibi yzeysel, belirgin olmayanlar alak rlyef, yzeyden olduka ykselen, figrn neredeyse yarsnn yzeyden ileri kt heykeller
ise yksek rlyef olarak adlandrlr.
Kabartma - rlyef heykel sanat mimaride her dnem ve her kltrde yaygn
olarak kullanlmfltr. zellikle rlyef bezemeler Msr sanatnn ve Seluklu mimarisinin karakteristik ve vazgeilmez bir zellii olarak kendini gsterir.
Mimari eserlerin dfl veya i cephelerinde yapnn grlecek yerlerinde yaygn
olarak kullanlan yksek kabartma - rlyef heykellerde kil, al, tafl, mermer, ahflap, metal ve gnmzde beton ve polyester gibi malzemelerin yaygn olarak kullanld grlr.
Konu - Ama Asndan Heykel Sanat

En kkl ve evrensel sanat dallarndan birisi olan heykel sanatn, konu ve yaplfl
amac asndan grupta toplayabiliriz. Bunlardan birincisi mimari yaplarn grnen cephelerinde grsel gzellik asndan kabartma - rlyef olarak sslemeci
bir amala yaplanlardr. kincisi grkemli byk boyutlu kahraman, komutan,
devlet adam, savafl veya zaferleri lmsz klmak iin antsal amal olanlar ve
ncs de sanatsal bir ifade arac olarak salt estetik obje olarak yaplanlardr.
Ssleme Heykeller
Resim 5.27
Antonio Canova,
Aflkn pcyle
Canlanan Psyche,
1787-1793
Ssleme - bezeme amal

heykeller adndan da anlafllaca zere mekn ya
da meknn gesi olan duvarlar gzellefltirmek amacyla yaplr. Kabartma rlyef olarak yaygn kullanmnn yannda, mimari
yapnn dfln sslemek
amacyla kullanlan dekoratif boyutlu heykeller
de bu grup iinde deerlendirilir.
Sslemeci heykeller mimari yapnn ifllevine bal
olarak seilen motifler olarak, dfl veya i cephelerinde yksek kabartma - rlyef fleklinde seramik, al,
tafl, mermer, ahflap, metal,
beton, polyester gibi malzemelerin kullanmyla gereklefltirilir. Ktlesel - boyutlu heykellerin sslemeci heykeller olarak kullanm ise yaygn olarak mimari
yaplarn evresini, ak alanlarn, meydanlarn ya da bahesini sslemek amacyla kullanlan dekoratif hayvan heykelleri fleklinde olur.
Ant Heykeller
Kk anlam olarak anmak szcnden tretilen ant kelimesi bir olay, durumu,
kifliyi ya da bir ulusun, kltrn deerlerini anarak yaflatmak, lmszlefltirmek
iin yaplmfl mimari ya da byk boyutlu - gsteriflli heykel abide - yaplardr.
Ant heykel kent iinde; park, meydan, cadde, sokak gibi kamuya ak alanlarda yer alan, bir olayn ya da kiflinin ansn canl tutmak, gelecee aktarmak zere
meydana getirilen simge niteliinde byk boyutlu yaptlardr.
Ant heykellerin ilk rneklerine ilkel toplumlarda, tarih ncesinde dinsel totemler olarak rastlansa da gerek anlamda ant heykellerin ortaya kfl Yunan Uygarlnn Klasik Dneminde olur.
Heykel sanatnn en gl yann antlar oluflturur. Bir antta heykel bulunmamakla birlikte, ant yalnzca bir heykel ya da heykeller, alak kabartmalar, gere ve
teknik yorumlama da deildir. Bunun yan sra ant bir uyum, uyumlar bileflkesi olmakla birlikte, bundan ayr olarak bir gsteriflin anlatmdr da. Baflka bir deyiflle
ant, bir gsteriflin, nedenleri ak ya da gizlenmifl, simgelenmifl ululuun heykel
olanaklarnn dier gelerle birlefltirilerek bir teke ulafltrlma sonucudur.
Ant heykeller kamuya ak, herkesin karfllaflp grebilecei alanlarda yer alr
ve ok byk, grkemli olmalar nedeniyle heykel sanatnn en bilinen, nemli
alann ve rneklerini oluflturur.
Estetik Obje Heykeller

Heykel sanat tarihsel srete ncelikle dinsel, sonrasnda ise yaplar ve evrelerini ssleme ve de tarihe mal olmufl kiflileri antlarla lmszlefltirme gibi temel ifllevleri yklenmifltir. 20. yzylla birlikte btn sanat dallarnda olduu gibi modern
sanat anlayflnn ortaya kflyla sadece estetik doyum, sanatsal ifllevi yerine getiren yeni bir anlayfla ve alana kavuflur.
Estetik obje heykellerin ilk rnekleri, sanatnn duygu ve dflncesini aktarmak iin sanatsal bir ifade arac olarak yaplmfllardr Genellikle kapal alanlarda
stant st veya bamsz sergilenebilecek taflnabilir, fazla byk boyutlu olmayan
heykellerdir. Gnmzn grsel sanatlar alanndaki heykel sanatnn en bilinen,
heykelciler tarafndan retilen, sanat galerilerinde ve mzelerde yaygn olarak sergilenen heykellerdir.
fllev Asndan Heykel Sanat

Pragmatik anlayflla her fleyden yarar bekleyen insanolu ifline yarar fleyler reterek kltrel geliflimini gereklefltirir. Temel ihtiyalar olan yeme-ime barnma,
korunma ve reme gibi temel - renilmemifl gdlerini daha sonra renilmifl gdleriyle gelifltirip, yetkinlefltiren atalarmz dini, askeri, bilimsel, sosyal ve sanatsal
alanlar ve bu alanlarda retilen ifllevsel rnleri yaratmfltr.
Heykel sanat iinde yer alan eserler de ifllevsel ihtiyalar iin retilmifltir ve
retilmektedir. Fonksiyonel - iflgr amal retilmifl heykeller ana grupta toplanabilir: Dinsel ifllev amal retilmifl heykeller, askeri ifllev amal retilmifl heykeller ve sivil ifllev amal retilmifl heykeller.
Dinsel Heykeller
Doay ve kendisini anlamaya alflan insanolu kendisini ve doay var eden gc ya da gleri tanrsallafltrr ve inancnn bir paras, gerei olarak gerekliini
kabul ettii, soyutlad tanr ve tanralar, ilk olarak 30 bin yl nce heykel olarak
fiziki somut nesnelere dnfltrr. Totem ve idoller tek tanrl dinler dnemine kadar btn medeniyetlerde yaygn olarak karflmza kar.
Birok ilkel toplumda kk tanr, tanra heykelcikleri - idolleri olarak ortaya
konan ilk dinsel heykel rnekleri, Antik Yunan kltrnde byk ve grkemli
heykellere dnflr. Dinsel ihtiyalarn en nemlisi olan ibadet, tapnma, ya da di-
137
138
Gzel Sanatlar
ni yayma, gsterme gibi ifllevler iin sanat, tarihin her dneminde yaygn olarak
kullanlmfltr ve kullanlmaktadr. Bu yaygn kullanmda resim ve heykel sanat
hep bafl ekmifltir.
Askeri Heykeller
Askeri heykeller bir savafl, savaflan askerleri veya komutann lmszlefltirmek,
olayn ya da kiflilerin ansn canl tutmak iin savafl alannda, flehitlikte ya da kent
iinde kamuya ak alanlarda ya savafl tasvir eden, ya askerlerin - ordunun gcn gsteren ya da komutann baflarsn - dehasn simgeleyen heykeller olarak yer
alr.
Askeri heykel rneklerinden en nemlisi Toprak askerler veya Terracotta
askerler olarak adlandrlan M 210 yllarnda yaplan ilk in imparatoru Qin Shi
Huang n mezarnda bulunan heykellerdir. lkemizde ise buna Atatrk ve Kurtulufl Savafl ant heykelleri gsterilebilir.
Resim 5.28
in, Toprak
Askerler Terracotta Ordusu,
M.. 210
nsanln tarihi savafllarn tarihi olarak karflmza ktna gre her milletin ve
ulusun savafllar ve kahramanlarn antlafltrmas, askeri heykellerin yaygnlnn
somut gerekesidir.
Sivil Heykeller
Dinsel ve askeri ama ve ifllev asndan yaplmayan btn heykeller sivil heykeller alanna girer ve genifl bir yelpaze oluflturur. Sivil heykeller dini ve askeri kimlii olmayan aristokrat, burjuva - kent soylu, politikac, sanat gibi kiflilerin heykelleri - bstleri veya hayvan gibi doa figrlerinin ele alnd, sosyal-kamusal veya
genellikle sivil, kiflisel mekanlarda sergilenen heykellerdir.
Gnmzn adafl heykel sanatnn heykelciler tarafndan en fazla retilen,
en bilinen, hem sivil, kiflisel alanlarda hem de sanat galerileri ve mzelerde yaygn
olarak sergilenen estetik obje heykeller sivil heykeller alann oluflturur.
Teknik ve Biimsel Adan Heykel Sanat

Btn sanat alanlar ve grsel sanat alanndaki heykel sanat, ncelikle kulland
temel ara, zellikle de teknik ve biim diliyle bamsz bir sanat alan oluflturur.
Bu adan heykel sanatnn kendine zg karakteristik teknik ve biim dili, yontma ve biimlendirme gibi temel tekniklerle sert ya da biimlemeden sonra serlefltirilebilen malzemelerle boyutlu ktlesel formlar yaratmaktadr diyebiliriz.
Heykelci hem tasarmc, hem de uygulamacdr. zellikle byk tasarmlarda
her iki ifllevi birden heykelcinin yerine getirmesi zor olabilir. Baz tasarmlarda
heykelci, yalnzca mimar ya da endstri tasarmcs gibi alflr; heykelin gereklefltirilmesini btnyle uygulamac (rn. dkm ustas) yerine getirir. Hatta byk
boyutlu heykellerin yerlefltirilmesinde (rn. New York kentindeki zgrlk Ant) mhendislere de gerek duyulabilir.
Yukardaki aklamalardan da anlafllaca zere heykel sanatnda tekniin ve
de teknolojinin nemi yadsnamayacak kadar byktr. Heykel sanatnn, en klasik, temel ve yaygn olarak kullanlan drt teknii vardr: Bunlardan birincisi yontma - oyma teknii, ikincisi modelleme - biimleme teknii, ncs dkm teknii, drdncs infla - yaplandrma - birlefltirme tekniidir.
Yontma - Oyma Heykeller

Tafl (sert kalker, granit, mermer, bazalt, vb.), ahflap (abanoz, flimflir, hlamur, mefle, grgen, armut, am, ceviz aac vb.), fildifli ve kemik gibi malzemelerin ktle,
tek para blok halinden eksilterek, fazlalklar atlarak oluflturulmufl eserler yontma
- oyma heykeller olarak adlandrlr.
Yontma ya da oyma teknii, heykel sanatnn tarihsel geliflim sreci iersinde
en eski ve yaygn olan tekniktir. Ktle nce ana biim elde edilmek zere yontulur. stenen form elde edildikten sonra bykten ke doru aflamal olarak ayrntlar ifllenir ve yzey stnde gereken son dzeltmeler yaplr. Yontma tekniinin uyguland tm gerelerde bu yol izlenir.
Heykeltrafl, dflncesini mermere aktarmaya alflmaz; dorudan mermerle
dflnr. (Oscar Wilde) ifadesinde de olduu gibi heykeltrafl doada sradan doal olarak bulunan sert bir ktleyi aletlerle yontarak, eksilterek dflncesini btnler, sanat eserine dnfltrr.
20. yzyldan itibaren teknolojik geliflmelerle ortaya kan yeni malzeme ve
tekniklerle geri plana atlmfl gibi grnse de yontma, heykel sanatna Yontu sanatdr. nitelemesini verecek kadar temel ve nemli bir tekniktir. Dayankl sert
tafl, ahflap ya da kemik trlerinden yontarak eserler oluflturma fikri ve uygulamalar insanlk tarihi kadar eski olmakla birlikte heykel sanatnn en iyi klasik yaptlar bu yntemle oluflturulmufltur.
Modelleme - Biimleme Heykeller

Biim vermeye uygun kil, al, balmumu, plastilin, yalanc mermer gibi malzemeler
kullanlarak yma, ekleme tekniiyle flekillendirilmifl eserlere modelleme - biimleme heykeller denir. Baflka bir ifadeyle plastiklik, yorulabilirlik zelliine sahip malzemelerin genellikle elle flekillendirilme ifllemine biimlendirme ad verilir ve bu
teknik kullanlarak oluflturulmufl eserlere modelleme - biimleme heykeller denir.
Metal ve ahflap aralardan da yararlanlmakla birlikte, malzemeye asl biim veren sanatnn elleridir. Msr ve Yakndouda bulunan tarih ncesi alardan kalma kil heykelcikler, biimlendirmenin ok eski bir teknik olduunu gsterir. Bu
teknik oyma tekniinin tersine, malzemenin eksilterek deil, artrarak biimlendi-
139
140
Gzel Sanatlar
rilmesine dayanr. Gene oymadan farkl olarak, biimlendirme srasnda yapta baz dzeltmeler yaplabilir. Yorulabilir malzemeyle oluflturulan bir tasarm metal,
al, beton gibi daha sert ve dayankl malzemelerden yaplacak heykeller iin model olarak kullanlabilir, nokta makinesiyle asl tafla geirilebilir.
Biimlendirme ynteminin bir dier adnn modelleme olmasnn nedeni iki
farkl amaca hizmet edecek flekilde kullanlabilmeye olanak tanyabilmesinden
kaynaklanmaktadr. Biimlendirme tekniiyle oluflturulan form dayankl malzemeden oluflturulduysa direkt heykel niteliiyle kullanlabilir ya da kil gibi bir malzemeyle biimlendirilenler piflirilerek heykel nitelii kazanr. Baflka bir ifadeyle
malzemenin biimlendirmeyle oluflturulan hali direkt heykel sanat eserini oluflturur. kinci amaca hizmet edecek kullanm ise biimlendirilmifl formun daha dayankl malzemeye dnfltrlmesi ya da oaltlabilmesine imkn vermesi iin model olarak kullanlarak kalplanmasdr. Bu nedenle biimlendirme tekniine, kalba geirmek iin model olarak kullanlabilecek flekilde oluflturulma yntemine,
modelleme denmektedir.
Modelleme-biimleme yntemi, kolay flekillendirilebilir malzemeyle eser oluflturma, oaltma ve kalplanp, dkm yoluyla sert malzemelerden heykel retimi
gibi olanaklar salamas asndan heykel sanatnda kullanlan temel tekniklerden
birisidir.
Dkm Heykeller
Biimlendirilmifl formun daha dayankl malzemeye dnfltrlmesi ya da oaltlabilmesine imkn vermesi iin, heykelin kalbna dkm yoluyla flekil vererek
retilmesi yntemine dkm teknii ve bu yolla oluflturulmufl eserlere dkm
heykeller denir.
Dkm tekniinin kullanlabilmesi iin ncelikle yukarda daha genifl flekilde
ifade edilen modelleme yntemiyle kalb alnabilir amur, mum gibi esnek, yumuflak malzemelerden modelin hazrlanmas gerekmektedir. Hazrlanan model daha
sonra iine dkm imkn verecek mukavemette sertlie sahip, genellikle al gibi kalp malzemesiyle kaplanr. Kalb alnacak modelin flekline ve boyutlarna gre tek paral ya da ok paral kalp alma ifllemi gereklefltirilir. Kalplama ifllemi
aslnda modelin negatifini oluflturma ifllemidir. Belli bir sre sonra sertleflen al
kalp, tek paralysa kalba zarar vermeden iindeki model boflaltlr ya da kalp
kesilerek, paralanarak modelden ayrlr. Kalp ok paralysa paralar birbirinden
ayrlarak model karlr. Kalp temizlenir ve paralar birlefltirilerek iine heykeli
oluflturacak al, yalanc mermer, beton, balmumu, plastik, polyester, metal ve alaflmlar gibi malzemeler dklr ve kurumas, sertleflmesi beklenir.
Temel olarak al dkm ve metal dkm (kum ve mum) olarak yzyllardr
kullanlan bu teknik an bilimsel ve teknolojik geliflmelerin ortaya kard yeni
malzemelerle silikon dkm gibi yeni yntemlere kavuflmufltur. Dkm teknii
hem kolay flekillendirme, hem kolay retim, hem ucuz maliyet hem de fazla sayda oaltma gibi imknlar salamas asndan heykel sanatnda ok tercih edilen
bir teknik olmufltur ve bu gerekeden dolay dkm heykel eserler ok yaygndr.
nfla - Yaplandrma - Birlefltirme Heykeller

nfla - yaplandrma - birlefltirme heykeller, sanatnn nceden flekillendirdii ya
da hazr doal nesneler veya yapay endstriyel malzeme paralarn bir araya getirerek, birlefltirerek, amzn en yeni ve popler teknikleriyle gereklefltirilen sanat eserleridir.
141
lk rneklerini Rus sanat Vladimir Tatlinin verdii yapmclk; oyma, biimlendirme, dkme yerine bkme, kesme, kaynakla birlefltirme gibi yntemlere yneldi. Malzeme olarak mermer ve tuncun yerini plastik, cam, demir ve elik gibi sanayi rnleri ald. Tannmfl yapmc heykelciler arasnda Naum Gabo ve Georges Vantongerloo
yer alyordu (AnaBritannica, 2004: II-21).
nfla - yaplandrma - birlefltirme teknii
heykel sanatna eser oluflturmada yntemsel adan yeni olanaklar kazandrmfltr fakat daha da nemlisi yzyllardr kullanlan
klasik heykel malzemelerinin dflnda ok
yeni ve adafl malzemelerin kullanlmasna olanak tanmfltr.
Tek bir malzeme ktlesinin kullanld
oyma ve biimlendirme yntemlerinden
farkl olarak, birlefltirme ynteminde metal borular, ubuklar, levhalar ya da sa,
ta, kalas, formika, cam, kumafl, tel ya da ip gibi ok eflitli malzemeler kullanlabilir (AnaBritannica, 2004: II-18).
Birlefltirme heykel teknii daha ok doal, buluntu, atk nesnelerin ya da endstriyel hazr nesnelerin bir araya getirilmesiyle yaplan heykeller iin kullanlmakla ve
kavramsal sanat ile evresel sanat alannda gndeme getirilen enstalasyon - dzenleme - yerlefltirme olarak adlandrlan yaklaflmlarda yaygn olarak tercih edilmektedir.
Malzeme Asndan Heykel Sanatn

Heykel sanatnn btn tanmlarnda, afladaki tanmnda da olduu gibi dikkat
eken nokta yapld malzemeyle anlmas ve tanmlanmasdr. Heykel: Tafl, mermer, maden (demir, tun - bronz v.b.) aa, al, kil, fildifli gibi malzemelerle insan veya hayvan boyutlu olarak tasvir etme isteinin ortaya koyduu eser.
(Trk Ansiklopedisi, 1971: 200) Bu nedenle heykel sanatnn ve eserlerinin snflandrlmasnda yapld malzeme son derece nemlidir.
nsanolu tarihsel gelifliminde sahip olduu bilgi ve teknolojiye bal olarak
doay ve rettii aralar heykel sanat alannda retim iin de kullanmfltr. lk
heykel rneklerinde kolay ulaflabildii ve flekil verebildii kili, ahflab; oyma aletlerini gelifltirerek kemik ve fildiflini daha sonra da tafl flekillendirmifl ve nihayet
metalleri retmeyi ve kullanmay baflaran heykeltrafllar bugnn bilim ve teknolojisi sayesinde beton, polyester, silikon, lazer gibi modern ara ve gereleri kullanabilir hale gelmifltir.
Seramik Heykeller
Kilden flekillendirilerek retilmifl ve piflirilmifl heykel rnekleri seramik heykel olarak adlandrlr. Heykel tarihinin ilk rnekleri seramik tanr ve tanra idolleridir.
inde Tang (618-907) ve Song (960-1279) hanedanlar dneminde yaplan
heykeller, Helenistik Dnemin Tanagra heykelcikleri (Bergama Mz; stanbul Arkeoloji Mz.), Etrks lahitleri (Giulio Villas, Roma; British Museum, Londra) ve
Rnesansta Della Robbiann renkli boyanmfl heykelleri, kilin eflitli dnemlerdeki kullanmna rnektir (Eczacbafl Sanat Ansiklopedisi, 2008: 680).
Resim 5.29
Vladimir Tatlin,
Uluslararas 3.
Ant, 1967
142
Gzel Sanatlar
Resim 5.30
Tanagra Seramik
Heykel, M.. 5. yy.
nsanolu doada hazr olarak bolca yer alan ve en kolay bulunan kili, Paleolitik ada insan ve hayvan figrleri tasvirlerinde, piflirmeden sadece kurutarak ilk
heykel malzemesi olarak kullanlmfltr. Daha sonra kurutulmufl kil rnleri piflirilerek sertleflmesi salanmfl ve bylece ilk seramik heykel rnekleri retilmifl olur.
Seramik bnye yaflken kolay flekillendirilebilme, belli bir kurulua, deri sertliine
geldiinde yontulabilme ve tamamen kuruduunda bile rtufl - dzeltme ve piflirilmesi sonucu dayankllk imkan vermesi nedeniyle heykel flekillendirilmesi ve
retilmesinde ilk malzeme niteliini taflr.
Kil piflirilerek sertlefltirilir ve bylelikle seramie dnflr. lk seramik rneklerde olduu gibi, doada neredeyse hazr denebilecek durumda bulunan, demir oksitli killerin dflk derecede (700-900C) srsz olarak piflirilmesiyle elde edilen,
toprak sars ve krmzms kiremit rengindeki seramiklere terra cotta - piflmifl toprak denir, Srl dflk derece (900-1000C) olanlara earthenware - yumuflak seramik, yksek derecede (1200-1300C) olanlara stoneware - sert seramik ve saflafltrlmfl seramik bnyeye sahip ve ok yksek derecede parlak cams faza ulaflmfl seramiklere ise porselen ad verilir.
Kolay bulunan ve ucuza mal edilebilen, istenen biime rahatlkla getirilebilen
bir malzeme olan seramik ilk heykel gereci olmufltur ve hala heykel sanatnda yaygn olarak kullanlan bir malzemedir.
Ahflap Heykeller
Seramik gibi doada hazr bulunan, kolay ulafllan fakat seramik kadar dayankl
ve kolay flekillendirilebilen bir malzeme olmasa da ahflap, ilk ve nemli heykel
gerelerindendir.
lk alardan beri yontu sanatnda abanoz, flimflir, hlamur, mefle, grgen, armut, am, ceviz aac gibi ahflap trleri heykel yapmnda yaygn bir flekilde
kullanlmfltr.
143
Resim 5.31
Gehard Demetz,
Sizin Peri Masallar
Korkutucu, 2007,
Ahflap
Yerine gre yontma ve ekleme olanaklar sunan ve zellikleri bilinerek kullanldnda zamana direnip dayanabilen bir geretir. Genellikle i meknlarda kullanlagelmifltir. Yaltml kullanmlarna rnek olarak, bugn stanbulda Eski fiark Eserleri Mzesinde bulunan Msr uygarlklarndan kalma baz sandukalar gsterilebilir.
Bu gerecin plak kullanmlar asndan saysz rnek iinde en dikkat ekici olanlarndan biri, fieyh-l-Beleddir (Louvre Mz. Paris). Afrikada, Okyonusyada, Kuzey Amerikada ve Japonyada yaygn bir kullanm vardr. Avrupadaysa zellikle
orta an Romaneks Dneminde dinsel konularda pek ok rnek retilmifltir. Barlach, Zadkine ve H.Moore, 20.yyda ahflab kullanan heykelcilerdendir (Eczacbafl
Sanat Ansiklopedisi, 2008: 680). nsanolunun doal bir malzeme olan ahflapla birliktelii ve ahflabn her alanda kullanm, ilk alardan beri artarak srmektedir.
Tafl Heykeller
Tafl, dayankll ve byk boyutlarda olabilmesi gibi avantajlarndan dolay hem
kalclk hem de grkem asndan tarih ncesinden bugne heykel sanatnda,
zellikle de ant heykellerde en ok tercih edilen malzeme olmufltur.
Jeolojik oluflumlarna gre tafllar, pskrk (magmatik), tortul (sedimanter) ve
baflkalaflm (metamorfik) olarak e ayrlr. Granit ve bazalt gibi sert trler pskrk tafllardr. Hitit ve Msr uygarlklarnda, kimi kez dev boyutlarda ifllenmifltir. Kalker, oniks ve traverten tortul tafllardr. Mermer ise baflkalaflm trndendir. zenli
yontmaya elveriflli olduundan, perdah ve cilaya olanak tandndan, grece dayankllndan ve eflitlerinin Akdeniz yresinde oka bulunmasndan dolay, tarih
boyunca yaygn ve ok ynl bir kullanm olmufltur. Antik a Ege uygarlklar ve
Roma sanatnda zellikle yaygndr. Kuzey talyada, Piza yaknnda karlan Carrara mermeri bu yrede M 3.yydan bafllayarak kullanlmfltr. Rnesansta, Michelangelo, yontaca mermeri ocaklardan kendisi semifl. Yeni-klasik dnemindeyse
144
Gzel Sanatlar
Resim 5.32
Michelangelo,
Musa, 1513-1515,
Mermer
Canova, Carrara mermerini dzgn ve kaygan yzeyinden tr oka kullanmfltr (Eczacbafl Sanat
Ansiklopedisi, 2008: 680).
lk rneklerinden gnmze kadar genellikle
byk boyutlu heykel rneklerinde granit, bazalt,
kalker, oniks, traverten ve
zellikle mermerin yaygn
olarak kullanlmas sz konusudur.
Ametist, akik, neceftafl
(kristal kaya) gibi kuvars
eflitleriyle yeflim tafl gibi
sert, yar deerli tafllar da
ayr bir grup oluflturur ve
kakma sanatyla oymaclkta olduu gibi kk
heykel yapmnda da kullanlr. Ametist ve yeflimden yaplan kk heykellere in, Japon ve Hint sanatnda, kristal kaya yontulara da Kolomb ncesi Orta Amerika uygarlklarnda
rastlanmaktadr (Eczacbafl Sanat Ansiklopedisi, 2008: 680).
Tafl heykellerde genellikle yontu teknii yaygn olarak kullanlr. Mimarinin bir
paras olan cephe ve aln duvarlarnda kabartma fleklinde veya mimariyi tamamlayan ge olarak ya da bamsz byk boyutlu ant heykellerde yaygn olarak
tafl tercih edilir. Dolaysyla heykel sanatnn eflsiz yaptlarnn ounluunu tafl
heykeller oluflturmaktadr.
Metal Heykeller
Metali keflfederek yaflamna katan insanolu gnlk ihtiyalarn karfllayacak alet,
kap ve silah retiminde kullandktan hemen sonra heykel sanatnda da kullanmfltr.
Metaller iinde bakr ve kalay karflm olan tun (bronz), kullanm en yaygn
geretir. Heykel sanatnn bu eski ve grkemli gerecinin kullanm Anadoluda M
8000lerin son eyreinde bafllayp evrimleflmifltir. M 3000lerdeyse tun ve teki
metallerin, bu arada altn ve gmfln de gerek dkm, gerek dvme teknikleriyle olaanst bir dzeyde ifllendii bilinmektedir. M 2900-2000 arasna tarihlenen Hatti alemleri (Anadolu Medeniyetleri Mz. Ankara) tun heykelciklerin en tannmfl rneklerindendir.
Metal heykel rneklerinde yaygnlkla kullanlan metal eflitleri demir, bakr, kurflun, pirin, tun - bronz, alminyum, paslanmaz elik, gmfl ve altndr. Gnmz
heykel sanatnda ise teknolojik geliflmelerle ortaya kan kaynak makinesi gibi yeni
aralar, yeni teknikleri dourmufl ve bu geliflmelerle en yaygn kullanlan metal tr
demir, alminyum ve paslanmaz elik olmufltur. Oksijen kaynann heykel yapmnda kullanlmas gnmz metal heykelciliine byk bir yenilik getirmifltir. Metal heykellerde kaynan yan sra lehimleme ve dvme gibi teknikler de kullanlr.
145
Teknolojik yeniliklerle ve modern sanat anlayflnn ortaya kard infla - birlefltirme teknii,
yzyllardr kullanlan geleneksel metal heykel
malzemelerinin dflnda ok yeni ve adafl malzemelerin kullanlmasna olanak tanmfltr.
Paralarn birlefltirilmesinde ivi, vida kaynak
ya da yapfltrclardan yararlanlr. Bu yolla yaplan heykeller 20.yy sanatlarnn meknsal iliflkileri vurgulamalarna yardmc olmufltur. Kaynak
aletinin bulunmasyla metal heykelde yepyeni bir
aflamaya gelinmifltir. Kaynak ve dkm ilk kez
1930larda Gonzales tarafndan birlikte kullanlmfl, 1950 ve 60lardaysa yaygnlk kazanmfltr.
ABDde D.Smith bu tekniklerle zgn yaptlar
retmifltir. 1960 ve 70lerde elektrikli aletler kullanlmfl ve eri levhalardan oluflan ok karmaflk,
ak heykeller retilmifltir. Minimal Sanatn uygulayclarndan Judd ve Phillip King (d.1934) zellikle eritilmifl metalin dokusal olanaklarn arafltrmfllardr.
Metal ve alaflmlarnn tr olarak zenginlii ve
heykele kazandrd form imknlar heykel sanatnn yeniden tanmlanmasn gerektirecek boyutta almlar yaratmfl ve bugnn nano-teknolojileriyle heykel sanatndaki tartflmasz yerini
almfltr.
Dier Malzemelerden Heykeller

Afrika, Asya, Hindistan ve Taylanddan piyasaya srlen dnyann deerli ticaret
mallarndan biri olan fildifli, yzyllardan beri heykel yapmnda kullanlan malzemelerden bir olmufltur.
lk aa ait birok gzel fildifli oyma ve heykeller bulunmufltur. Bunlardan en
nls Pheidiasn yapt paral Zeus heykelidir. Orta ada da fildiflinden ok
sanatkrane heykelcikler ve oymalar yaplmfltr. Ham maddesinin kymetli olmas
(ve yasaklanmas) yznden pek rabet edilen usul olmamflsa da, biblo ad verilen
kk ss eflyas fleklinde heykel ve heykelcik gruplar bugn de yaplmaktadr.
Fildifli heykel sanatnda iki flekilde kullanlmfltr; birincisi btn halindeki fildiflinden boyutlu heykeller yaplmasdr. kincisi ise levhalar fleklinde kesilen fildifli yzeylerine kabartma ifllenmesidir.
Genellikle kabartma rnekler retilmifl ve stleri deerli tafllar, metaller ve mineyle bezenmifltir. Kitap kapaklar, diptikler, atlarlar, kutular ve halar yaplmfltr.
Barok Dnemde zellikle Almanyada zengin fildifli rnekleri retilmifltir. Ayrca
Bat Afrikadaki Beninde kkl bir fildifli iflilii gelenei vardr. Fildifline yakn gereler olan kemik ve boynuz da benzer amalarla kullanlmfltr .
Heykel sanatnda yzyllardr model hazrlamada ve kalp almada yardmc malzeme olarak kullanlan al, zellikle Paris als olarak bilinen sert al tr adafl
heykel anlayfl iinde heykelin ana malzemesi olarak kullanlmaya bafllanmfltr.
Beton hem sert ve dayankl, hem de ucuz olduundan, ak hava heykellerinde ve duvar bezemelerinde giderek tafln yerini almaktadr. Ayrca cam yn, bal-
Resim 5.33
Donald Judd,
simsiz, 1968
146
Gzel Sanatlar
mumu, papiermache (zamkl kat hamuru) ve doal ya da yapay birok baflka

madde ya da nesne de heykele malzeme oluflturabilir .
20. yzyln teknolojik yenilikleri ve modern sanat anlayflnn ortaya kard
disiplinler aras etkileflim ile sanatn dallar arasndaki snrlarnn kalkmas, btn
sanat alanlarndaki sanatlara hem anlayfl - slup hem teknik hem de malzeme
asndan zgrlk getirmifltir.
Resim 5.34
Resim 5.35
Rio, Hz. sa,

1922-1931,
Beton
Claes
Oldenburg,
... Spagetti
III, 1994,
Kpk
20.yyda doal ya da yapay birok gerecin yan sra poliretan, kpk, kumafl,
neon tp gibi yeni gereler de kullanlmfltr. Oldenburg yaptlarnda ou kez
kpk, kumafl, pleksiglas kullanmfl; Kienholz gerek nesnelerden yararlanmfl;
Hurda Sanat akmndaysa artk ve hurdalardan sanat yaptlar retilmifltir (Eczacbafl Sanat Ansiklopedisi, 2008: 681).
amzda sanatlar duygu ve dflncelerini en iyi ifade edebileceine inandklar her trl teknii, her trl ara, nesne ve malzemeyi kullanmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Sizler de heykel
sanatnn hangi tryle karfllafltnz gzden geirip bunlarla ilgili ve
SIRA SZDE
rnekler vermeyi deneyebilirsiniz.
D fi N E L M HEYKEL SANATI VE ANLAMI
GNMZDE
Heykel sanat, mekan iinde ya da mekana bal yzeylerde kabartma veya boyutlu estetikSbiimler
yaratmay amalayan grsel sanat alan olarak, bu temel anO R U
layflla geliflerek, 20. yzylla kadar gelmifltir. amzda modern sanat anlayfllaryla heykel sanatnn hem temel anlayfl, hem ifade - biim dili, hem de teknik ve
DKKAT
malzemeleri kknden, btnyle deiflmifltir.
Gnmz Bat heykelini gzlemlediimiz zaman heykel kavramnn ok geSIRA SZDEneredeyse iki boyutlu olmayan her tr alflmann heykel olanifllemifl olduuna,
rak nitelendirilmeye baflladna tank oluruz. Bir yandan geleneksel biim dilini
konuflan figratif veya soyut heykeller, bir yandan da kavramn, dflncenin, saAMALARIMIZ
nat oluflturma srecinin, bir etkinliin veya yerlefltirmenin heykel olarak nitelen-
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
147
dirildii alflmalar i, dfl meknlarda ve sanat kitaplarnda yer almaktadrlar.

(Huntrk, 2011: 415).
20. yzyla kadar tasvire - betimleme dayal, sabit, ktle sanat olarak var olan
heykel sanat, kendi soyut biim diline ynelen, hareket eden devingen (kinetik)
ve kendi iindeki boflluun n plana kt ve karakteri olduu bir sanata dnflr. Modernizm ncesinin heykelleri daha ok anlatm dilini, modernizmin heykelleri daha ok biim dilini, modernizm sonrasnn heykelleri de her iki dili birden kullanrlar. (Huntrk, 2011: 15).
Snrlarn alabildiine zorland hatta tamamen kalkt sanat alannda, postmodernizmin de krkledii snrszlk - kuralszlk - kuramszlk, gnmzn grsel sanatlarnda ve de heykel sanatnda yenilikler sunarken belirsizlikleri de beraberinde getirmektedir.
Arayfl iinde olan gnmz heykel sanatlar, malzemenin hemen her trlsn denemekten ekinmeksizin, hemen her trl boflluu kullanmaya alflmakta,
bylece hem farkl heykel elemanlar elde etmekte, hem de farkl estetik anlayfllarn iinde barndran alflmalara ynelmektedir. Bunlar bir taraftan izleyiciyi flaflrtrken, dier taraftan zengin bir heykel sanat szlnn oluflmasn salamaktadr (Erolu, 2010).
Her dflnce, anlayfl ve kuram ortaya kt meknn ve zamann yapsyla,
kimliiyle biimlenir ve somutlaflr. Gnmzn heykel sanat da amzn beklentilerini oluflturacak estetik almlarla kendini, yaratc kimliiyle var klmaktadr
ve hep klacaktr.
Heykel, Buzul andan gnmze toplumla iletiflimini srdrmekte, insan
dier canllardan ayran en nemli zelliklerinden birinin sanat olduunu belleklerimizde canl tutmaktadr. nsanlarla heykeller arasndaki iliflki bir nokta konulabilecek iliflki deil, virgllerle srp gidecek bir iliflkidir. (Huntrk, 2011: 418).
Sizler de gnmz heykel sanatnn yeni almlar konusunda fikirlerinizi
SIRA SZDEpaylaflp rnekler vermeyi deneyebilirsiniz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
148
Gzel Sanatlar
zet
N
A M A
N
A M A
Heykel sanatn ve heykelin temel kavramlarn

tanmlayabilmek.
Heykel sanat gzel sanatlarn en eski, en yaygn
ve evrensel olan bir kolu - daldr. Arapa kkenli olan heykel szc, anlam olarak byk
tapnak ve antlar da kapsayan hacimsel - boyutlu sanat yaptlarnn genel addr. Heykel sanat boyutluluk (ykseklik, en, derinlik) ieren ve sanatsal bir ifade arac olarak retilmifl
olan sanat formu alan olarak tanmlanabilir.
Yukardaki farkl tanmlardan da anlafllaca gibi heykel sanat, sanatsal bir anlatm ya da estetik bir tasvir amacyla, tafl, bronz, aa, kil, al
gibi ktle oluflturabilecek maddeleri yontarak,
kalba dkerek veya yourup piflirerek retilen
sanat eseri alandr.
Heykel sanatnn tarihsel srete farkl uygarlklardaki geliflimini rnekleriyle aklayabilmek.
lk ada Mezopotamya, Msr, Akdeniz evresinde ve Ege Denizi uygarlklarnda heykel sanatna geliflmifl dzeyde ve yaygn olarak rastlanr.
Msr ve Arkaik Yunanda heykel sanatnda zellikle mimari yapnn bir paras olan kabartma
heykellerde byk boyutlu-antsal, kalc - dayankl ve statik-duraan anlayfl hkim olur.
Yunan heykel sanatnn genel zellii idealize
edilmifl insan vcutlar anlayflna dayanr. Yunan
heykel sanatnn I. dnemi olan Geometrik Dnemde (M 900-800) kk tun heykeller, II.
dnemi olan Doulaflma Dnemde (M 800-650)
Dou Uygarlklarndan rendikleri kalplama
tekniiyle kabartmalar ve Msr sanatnn etkileriyle mermerin kullanld ilk antsal heykel rnekleri grlr. III. Dnem olan Arkaik - Antik
a (M 650-480) heykellerinde ellerin iki yanda, bir ayan daha nde ya da insan vcudunun
arlnn tek bir bacak stne verildii ve cepheden-frontal duruflun deifltii grlr. VI. dnem olan ve Yunan sanatnn doruk noktas olarak kabul edilen Klasik ada (M 480-323) Atina sanat merkezine dnflr. Eski Yunan heykel
sanatnn V. dnemi olan Helenistik ada (M
323-30) skenderiye en nemli merkez olur, heykel sanatnda bst yaygnlaflr, gerekilik artar,
hareket ve ritim zenginliinin n plana kt,
inandrc bir tasvir anlayfl hakim olmufltur.
Roma ve erken Hristiyanlk dnemi heykel sanatnn bafllarnda tamamen Yunan heykel sanatnn etkileri grlr ve portre nitelii taflyan ynetici bstleri, imparator heykelleri ve atl tasvirler grlmeye bafllar. Romallarda llerin yaklma geleneinden gmme anlayflna geilmesiyle Roma heykel sanatnda nemli bir yere sahip
olan lahitler ve al biimlendirme yntemiyle
gereklefltirilen kk boyutlu serbest heykeller
yaygnlaflr.
Hristiyan heykel sanat 3. yzyl baflnda ortaya
kar. stanbulda (Kontantinopolis) geliflen ve
bugn Bizansn adyla anlan sanat zamanla btn Hristiyan dnyasnda etkili olur. Gotik Dnemde de (12.-16. yy.) ayn anlayflla devam eder,
dinsel yaplarda aziz ve peygamber heykelleri
younlaflr, tafl yontular arlk kazanr.
Rnesans heykel sanat Antik a sanat anlayflnn talyada yeniden canlandrld bir sre olmufltur. Rnesans heykel ustalarndan en nemlilerinden Donatello ve Michelangelonun yaptlaryla heykel sanat doruk noktasna ulaflr.
16. yzylla birlikte Maniyerizmde, heykel sanatnda hareket ve madde alg yanlsamas abartl
bir dzeye karlr ve bu anlayfl Barok Dnem
boyunca ve de 19. yzyla kadar etkisini gsterir.
18. yzyl heykel sanat asndan duraan geer.
19. yzylda heykel sanatnda, hareket ve duygularn anlatmnda abartdan arndrlmfl kontroll
yaklaflm benimseyen Yeni-Klasik Dnemi bafllatr. 19. yzyln ikinci yarsnda eserlerinde flkglge oyunlaryla hareketi n plana karan Auguste Rodin adafl-modern heykelin ncs olur.
20. yzylda heykeltrafl geleneksel heykel anlayfl iindeki malzeme, yntem ve tekniklerle alcda grsel ve dokunmaya dayal duyusal estetik
doyum yerine zihinsel sreci harekete geiren
kavramsallafltrmay hedefleyen tamamen yeni
bir anlayfla ynelir.
Trk heykel sanatn slam ncesi erken dnem
(...- 9.yzyl), slamn kabul sonras Seluklu Osmanl dnemi (9.-20. yzyl) ve Cumhuriyet
sonras modern Trk heykeli olarak blmde
deerlendirmek doru bir yaklaflm olur.
Trklerin heykel sanatnn tarihsel gemifline ilk
yerleflim alanlar olan Orta Asya topraklarnda
rastlanr. Uzakdou ve fiaman inancnn baskn
olarak izlerinin grld bu ilk heykel rnekleri Orta Sibiryada Baykal gl yaknlarnda ve tarm havzasnda grlr.
slamn kabul sonras tasvir-suretin yasak olmasndan kaynakl olarak heykel sanat rneklerine rastlamam mmkn olmaz. boyutlu tasvir-suret heykel anlayfl dflnda kalan baz el sanatlarn zellikle de tafl iflilii kapsamndaki kabartma eserleri, heykel sanat iinde deerlendirilmektedir. nsan figr tasvirinden kanlan
kabartmalarda hayvan ve bitki figrleri, doann
stilizasyonu ve geometrik motifler sivil ve dini
mimari yaplarda byk bir ustalkla ifllenmifltir.
Modern Trk heykeli olarak ele alabileceimiz
nc dnem 1883te kurulan Cumhuriyetin ilanndan sonra Sanayi-i Nefise Mekteb-i Alisinin
almasyla bafllayan bir sretir. Bir elin parmaklarndan az olan bu heykel sanatlar eitimlerini yurtdflnda srdrrken Cumhuriyetin ilk heykelleri olan Atatrk, Kurtulufl Savafl ve Zafer antlarn yapma iflini yabanc sanatlar stlenir. lerleyen yllarda batl anlamdaki modern heykel
sanatnn salam temelleri atlmfl, hem eitim
hem de adafl eserler retmede geliflmelerin
n almfltr.
Modern Trk heykel sanat neredeyse sadece bir
asr gibi ksa bir gemifle sahip olmasna ramen,
gnmzn Trk heykel sanatlar dnyadaki
adafl heykel sanat iindeki eilimlerin aktif
iinde ve de evresel dzeyde heykel sanat alannda nemli yerler edinmifllerdir.
N
A M A
Heykel sanatnn dier sanat dallar arasndaki

yerini belirleyip, farkn yorumlayabilmek.
Sanatsal retimleri iin maara ve kovuklar, boyay, duvar, aac, tafl, kemii, kili, sesleri, szckleri, hareketleri kullanarak; mimarlk, resim,
heykel, seramik, mzik, edebiyat ve tiyatro gibi
sanat alanlarn yaratr. Usta ve sanatlar ifade etmeye - betimlemeye alflt fleyi en iyi aktarabilecek malzeme, teknii ve anlayfl tercih ederler.
boyutlu, maddesel varlk nitelii ve alglanabilirlii, heykel sanatna dier sanat dallarna
oranla gerei aktarmada ve ikna etmede nemli bir ayrcalk kazandrr. Bu ayrcalnn farknda olunmas hem heykel sanatn n plana karr hem de birok sanat alanyla i ie olmasn
salar. Heykel sanatnn kendine zg sahip olduu fiziki - varlksal ve ifllevsel zellikleri, hem
149
bamsz zgn ayrclkl bir sanat alan olmasn mmkn klar hem de birok sanat alannn
ayrlmaz paras ya da tamamlayan gesi olma
niteliini kazandrr.
Resim 5.36
Ossip Zadkine, Yklmfl fiehir, 1953
N
A M A
Heykel sanatnn trlerini aklayabilmek.

Heykel sanat ve eserleri fiziksel, konu, ifllev, teknik ve malzeme asndan snflandrlabilir. ncelikle fiziksel - varlksal - ontolojik zellik asndan mekandan bamsz evresinde dnlebilen ktlesel- boyutlu ve mekana bal kabartma-rlyef heykeller veya konu asndan
ssleme, ant ve estetik obje heykeller veya
ifllevleri asndan inansal - dinsel, askeri, sivil heykeller veya teknik ve biimsel adan
yontma - oyma, modelleme - biimleme, infla - yaplandrma - birlefltirme, dkm heykeller veya kullanlan malzeme adan seramik,
ahflap, tafl, metal heykeller fleklinde trlere
ayrlmaktadr.
150
Gzel Sanatlar
Resim 5.37
Lynn Chadwick, Bir ki, 1970, Bronz
Resim 5.38
Isamu Noguchi, Gkyz Grnts, 1969
Resim 5.39
Jean Tinguely, Makine, 1970
N
A M A
Gnmzn heykel sanatn ve yeni almlarn deerlendirebilmek.

Heykel sanat, mekan iinde ya da mekana bal yzeylerde kabartma veya boyutlu estetik
biimler yaratmay amalayan grsel sanat alan
olarak, bu temel anlayflla geliflerek 20. yzylla
kadar gelmifltir. amzda modern sanat anlayfllaryla heykel sanatnn hem temel anlayfl,
hem ifade - biim dili, hem de teknik ve malzemeleri kknden, btnyle deiflmifltir.
20. Yzyla kadar tasvire - betimleme dayal, sabit, ktle sanat olarak var olan heykel sanat,
kendi soyut biim diline ynelen, hareket eden
devingen (kinetik) ve kendi iindeki boflluun
n plana kt ve karakteri olduu bir sanata
dnflr.
Snrlarn alabildiine zorland hatta tamamen
kalkt sanat alannda, Postmodernizmin de krkledii snrszlk - kuralszlk - kuramszlk,
gnmzn grsel sanatlarnda ve de heykel sanatnda yenilikler sunarken belirsizlikleri de beraberinde getirmektedir. Gnmzn heykel sanat amzn beklentilerini oluflturacak estetik
almlarla kendini, yaratc kimliiyle var klmaktadr ve hep klacaktr.
151
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi heykel sanatnn ilk rneklerinde kullanlan malzemelerden biri deildir?
a. Seramik
b. Ahflap
c. Polyester
d. Tafl
e. Maden
6. Afladakilerden hangisi 20.yzyl nemli heykeltrafllarndan biri deildir?

a. Alberto Giacometti
b. Henry Moore
c. Vincent van Gogh
d. Alexander Calder
e. Duchamp
2. Afladakilerden hangisi heykel sanatnn temel niteliklerinden biridir?

a. Boyut tesi
b. Boyutsuzluk
c. Tek boyutluluk
d. ki boyutluluk
e. boyutluluk
7. Afladakilerden hangisi Cumhuriyet ncesi ilk Trk

heykeltrafllarndan biri deildir?
a. Osman Hamdi
b. hsan zsoy
c. Mahir Tomruk
d. Nijad Sirel
e. sa Behzad
3. Afladakilerden hangisi heykel sanatnn ilk rneklerinden biri deildir?

a. Tanr
b. Tanra
c. dol
d. kon
e. Totem
8. Afladakilerden hangisi heykel sanatn snflandrma ltlerinden biri deildir?

a. Fiziksel
b. fllev
c. Ekonomik
d. Teknik
e. Malzeme
4. Afladakilerden hangisi Yunan heykel sanatnn doruk noktaya kt dnemdir?

a. I. Dnem - Geometrik a (M 900-800)
b. II. Dnem - Doulaflma Dnemde (M 800-650)
c. III. Dnem - Arkaik - Antik a (M 650-480)
d. IV. Dnem - Klasik a (M 480-323)
e. V. Dnem - Helenistik ada (M 323-30)
9. Afladakilerden hangisi heykel sanatnn temel tekniklerinden biri deildir?

a. Yontma
b. Modelleme
c. Dkm
d. Birlefltirme
e. Torna
5. Rnesans heykel sanatnn baflyaptlarndan Davud

(1501-1504) heykelinin sanats kimdir?
a. Donatello
b. Michelangelo
c. Leonarda
d. Cellini
e. Bologna
10. Afladakilerden hangisi gnmz heykel sanatnn

temel niteliklerinden biri deildir?
a. Hareket
b. Boflluk
c. Bolluk
d. Snrszlk
e. Kuramszlk
152
Gzel Sanatlar
Yaflamn inden
Sanat eserleri konusunda belirli bir felsefenin savunucusu olmak yerine kendi zevklerinin koruyucusu olan
bir millet olmamzdan dolay, beenmediimiz eserlere
tkrrm ben byle sanata, ben daha iyisini yaparm, ucube bunlar gibi tepkiler gstermemiz son derece sradan bir durum. stelik konu heykel olunca aklmza sadece Atatrk bstleri ve heykelleri geldii iin
alternatif temalara karfl da bir alerjimiz var. Konu barfl,
sevgi, aflk, zgrlk gibi konular oldu mu, ifli rayndan
kartmak ok daha kolay.
......... Ksaca zor zanaat Trkiyede heykeltrafl olmak.
......... ucube laf yznden heykelin gndeme gelmesi
heykelin akbetini hzlandracak gibi. Eserin mimar
Mehmet Aksoy yapmak istediini karfl karflya savafl
hazrl iinde askere benzeyen iki adam tahayyl ettim. stlerinde lm kokusu, aralarndaki bofllukta mezar arflm var. Gzyafl ve suyu hayatn devamlln anlatmak iin kullanyorum (Radikal gazetesinden)
diyor.
..............................
Resim 5.40
Aslnda heykel daha bitmeden kendi markasn yaratmfl ve bir turizm potansiyeli oluflturmufl durumda. Heykelin bir ad da var artk, ucube. Siyaseten, sanatsal
adan ve tematik bakmdan ngrlemeyecek flhrete
kavuflmufl bir eserden sz ediyoruz. Bana kalrsa tamamlanmadan eksik braklp, evresinin temizlenmesi
ve flu an oluflmufl hikyesi ierisinde eksik ucube olarak varln srdrmesi ok flk olabilir.
Heykeltrafl Mehmet Aksoy ise zaten ok kymetli bir sanatkar olmasnn yan sra iine tkrlmeye alfllan
(Melih Gkek tarafndan) ve henz bitmeden speklasyonlara konu olan heykelleri ile bir sredir sanat dnyasndaki konumunu farkl bir perspektiften de glendiriyor. Kendisinden daha da ucubik eserler bekliyoruz.
Bana gelince, ben Ucube heykeli samimiyetle ok beendim, bitmemifl haliyle bile. Zevkleri tartflmak gtr bilirim ve stelik sanatta da bu tr bir uzmanlm
yok, sadece iyi bir izleyiciyim.
Kaynak: Deniz lke Arboann Ucube heykeller zerine, (Sabah Gazetesi, 12 Ocak 2011) adl yazsndan
alnmfltr.
Mehmet Aksoy nsanlk Ant, ....-....
Okuma Paras
Tafl, piflmifl toprak, al, metal, aa, kil, pleksiglas gibi
malzemelerle yaplan, mekanda yer kaplayan ( boyutlu) be bir fleyi - hi yoktan kendisini - temsil eden sanat
yaptna heykel diyoruz. Resimle kyaslandnda daha
az yanlsama sunuyor bize, ayn zaman/mekanda bulunduumuz duygusunu daha kolay verebiliyor. Dokunabildiimiz iin daha bir yakn... evresiyle kurduu iliflki
daha yaflamsal, nk heykel izleyiciyi kendi evresinde
dolafltrrken, ayn zamanda, kendisini sarmalayan evreyi de gsteren bir ktle. Daha ok bir bedene benziyor,
grd iindir gstermesi, Rilkenin antik Apollon torsuna ithafen yazd nl fliirinde syledii gibi:
Seni grmeyen bir tek yer yok
Deifltirmelisin bu yzden yaflamn...
Mekndan tredi heykel, daha dorusu Rilkenin fliirinde getii flekliyle yerden bitti. nsan has mekan topra biimlendirip mekan iinde yeni bir mekan yaratt
bakfl iin. Toprak yerine tafl, tafl yerine metal oldu kimi zaman. Meknda bir dolu ktleyken heykel, 20. yzyln baflndaki gncel sorunlarla paralanmaya, eksil-
153

meye, incelmeye, delinmeye, dalmaya ve yaylmaya
bafllad. Dikilen heykel, en cezp edici durufluyla bir kadn betimlese de erkek olan heykel nce kaidesinden
kurtuldu; ya kaidenin kendisi heykel oldu ya da heykel
dolaymszca yaflama karflt. Hani biraz nce heykelin
daha az yanlsamac olduunu sylemifltim ya, 20. yzylla birlikte artk gereklikle iliflkisi daha gl kurulan; ne malzemesinin doasna karfl koyan ne de kendisini bir baflkaldr gibi dflndaki mekndan ayr tutan
bir heykel anlayfl yaygnlk kazand. Bunda, Kbizmin
imgeyi legoya eviren buluflunun hemen ardndan 1920
ylnda Naum Gabo ve Antonie Pevsnerin imzasyla yaynlanan Gereki Bildirgede etkili olmufltur. Bu bildiride, inflac bir sanat yaptn oluflturan gerekliklerin (malzeme ve onu saran uzayn) dflsel olmad,
gerek uzay ve gerek malzeme olduu vurgulanyor,
bu yzden de soyut nitelemesine de farkl bir yaklaflm sergileniyordu. Bu aacn olgunlaflan meyveleri
1950lerde tm dnyada topland. Yanlsamadan uzaklaflrken, heykel, uzamlaflan bir mekan haline geldi.
Martin Heidegger de (Eduardo Chillidann heykelleri
iin kaleme ald Kunst and Raum adl makalede)
heykelin bir yerde olmadn, kendisinin zaten bir yer
olduunu vurgulamflt. Bu vurgunun gnmz heykel
sanat asndan ok nemli oldugunu dflnyorum
nk heykelin yokluunun bile bir yapt olarak alglanmasnda kolaylafltrc bir etkisi olsa gerek. evresinde dolafllan heykel, iine girilen heykel, iinden hi klamayan heykel.........
Kaynak: Ayfle Nahide Ylmazn, rh+ sanart Dergisinde
(2006:35) yaynlanan Heykelde Mekan ve Gncel zerine... adl yazsndan alnmfltr.
1. c
2. e
3. d
4. d
5. b
6. c
7. a
8. c
9. e
10. c
Yantnz yanlfl ise Heykel Sanatnn Tanm

Yantnz yanlfl ise Heykel Sanatnn Tanm
Yantnz yanlfl ise Heykel Sanatnn Tarihesi
Yantnz yanlfl ise Trk Heykel Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Heykel Sanatnn Trleri
Yantnz yanlfl ise Teknik ve Biimsel Adan Heykel Sanat konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gnmz Heykel Sanat ve
Anlam konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Heykel sanat her dnemde hem sanat kuramclar hem
de heykeltrafllar tarafndan tanmlanmfl ve hep yeniden tanmlanacaktr. Genel olarak Heykel sanat
boyutluluk (ykseklik, en, derinlik) ieren ve sanatsal
bir ifade arac olarak retilmifl olan sanat formu alan
olarak tanmlanabilir.
Sra Sizde 2
Trkiye heykel sanat asndan ok zengin bir birikime
ve eserlerin sergilendii mzelere sahiptir. Neredeyse
her flehirde olan arkeoloji mzelerinde, heykel sanatnn tarihsel geliflimini gsteren nadir eserleriyle dolu
olan rneklerle bilgilerinizi somutlafltrabilirsiz.
Sra Sizde 3
boyutlu, maddesel varlk nitelii ve alglanabilirlii,
heykel sanatna dier sanat dallarna oranla gerei aktarmada ve ikna etmede nemli bir ayrcalk kazandrr.
Bu ayrcalnn farknda olunmas hem heykel sanatn
n plana karr hem de birok sanat alanyla i ie olmasn salar.
154
Gzel Sanatlar
Sra Sizde 4
ncelikle fiziksel - varlksal - ontolojik zellik asndan mekndan bamsz evresinde dnlebilen ktlesel- boyutlu ve mekana bal kabartma heykeller veya konu asndan ssleme, ant ve estetik ifade arac
olan obje heykeller veya ifllevleri asndan inansal dinsel, askeri, sivil heykeller veya teknik ve biimsel
adan yontma - oyma, modelleme - biimleme, infla yaplandrma - birlefltirme, dkm heykeller veya kullanlan malzeme adan seramik, ahflap, tafl, metal heykeller kentler mekanlarnda, mzelerde, sergi salonlarnda karfllaflabileceimiz eserlerdir.
Sra Sizde 5
Heykel sanat, mekn iinde ya da mekna bal yzeylerde kabartma veya boyutlu estetik biimler yaratmay amalayan grsel sanat alan olarak, bu temel
anlayflla geliflerek 20. yzylla kadar gelmifltir. amzda modern sanat anlayfllaryla heykel sanatnn hem temel anlayfl, hem ifade - biim dili, hem de teknik ve
malzemeleri kknden, btnyle deiflmifltir.
Kaynaklar
AnaBritannica Ansiklopedisi (2004). stanbul: Ana Yaynclk.
Baskan Lexikon Ansiklopedisi. (1984). stanbul: Baskan
Yaynlar.
Bell, J. (2009). Sanatn Yeni Tarihi, nl, C.U-leri, N Grtuna, R. (ev). stanbul: NTV Yaynlar.
Berk, N. (1989). Heykel Sanat stne, Ankara: S Yaynlar.
Bilge, N. (2000). Modern ve Soyut Heykelin Douflu
1900-1950, stanbul: Boazii nv. Yayanlar.
Byk Lugat ve Ansiklopedisi (1990). stanbul: Meydan
Yaynevi.
Cauquelin, A. (2005). adafl Sanat. Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar.
Cemal, A. (2000). Sanat zerine Denemeler. Can Yaynlar, stanbul.
Eczacbafl Sanat Ansiklopedisi (2008). stanbul: YEM
Yaynlar.
Edg, F. (2003). Grsel Yolculuklar, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Erin, M. S. (1998). Sanatn Boyutlar. stanbul: nar

Yaynlar.
Geliflim Hachette Ansiklopedisi (1983). stanbul: Geliflim Yaynlar.
Gezer, H. (1984). Cumhuriyet Dnemi Trk Heykeli.
Ankara: Trkiye fl bankas Yaynlar.
Gombrich, E.H. (1986). Sanatn yks. stanbul: Remzi Kitabevi.
rh+ sanart Dergisi. Heykel Sanat. (2006: 35,Aralk).
stanbul
Huntrk, . (2011). Heykel ve Sanat Kuramlar. stanbul: Kitapevi Yaynlar.
nankur, Z. (1997). 19. Yzyl Avrupasnda Heykel ve
Resim Sanat. stanbul: Kabalc Yaynevi
Knay, C. (1993). Sanat Tarihi. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Marda, B. (1993). Kentler - Heykeller - Antlar. stanbul:
Unesco AIAP, PSD a+A Yaynlar
Moran, B. (1991). Edebiyat Kuramlar ve Elefltiri. 8. Bask. stanbul: Cem Yaynevi.
Keser, N. (2005). Sanat Szl. stanbul: YEM Yaynlar.
Osma, K. (2003). Cumhuriyet Dnemi Ant Heykelleri.
Ankara: Atatrk Arafltrma Merkezi Yaynlar.
zsezgin, K. (1994). Trk Plastik Sanatlar - Ansiklopedik Szlk. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Sanat Ansiklopedisi. (1947). stanbul: Milli Eitim Basmevi.
Sanat Dnyamz Avant - Garde 1945 - 1995. (Bahar
1995, Say:59), stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Szen, M., U. Tanyeli. (2007). Sanat Kavram ve Terimleri Szl. stanbul: Remzi Kitapevi.
fienyapl, . (2003). Otuz Bin Yl ncesinden Gnmze Heykel. Ankara: ODT Gelifltirme Vakf Yaynlar.
Tansu, S. (1976). Sanatn Dili. stanbul: Koza Yaynlar.
Turani, A. (1983). Dnya Sanat Tarihi. stanbul: Trkiye fl Bankas Yaynlar.
Turani, A. (2000). Sanat Terimleri Szl. stanbul:
Remzi Kitapevi.
Trk Ansiklopedisi (1971). Ankara: Milli Eitim Basmevi.
Yeni Kltr Ansiklopedisi. (2002). stanbul: MorpaYaynlar.
Ylmaz, M. (2006). Heykel Sanat. Ankara: mge Kitapevi.
155
Resim Kaynaklar
Resim 1. Rodin, pfl, 1886, Mermer
http://www.artrenewal.org/artwork/143/143/1849/the
_kiss-huge.jpg
Resim 2. Tanra Heykelcii, Kalkolitik a (M.. 50003000), Seramik
http://www.seslimodel.com/wp-content/uploads/2011/01/11.jpg
Resim 3. Lamassu Heykeli, Irak - Nimrut Asur Dnemi
(M.. 9.yy)
http://www.joanannlansberry.com/fotoart/oim/lamassu1.jpg
Resim 4. Myron, Disk Atan, M.. 450
http://legacy.earlham.edu/~vanbma/20th%20century/images/AAEDIPG2.jpg
Resim 5. Phidias, Athena, Klasik a (M.. 480-323)
http://2.bp.blogspot.com/_mhffFq59PxQ/TP6aH_e8TsI
/AAAAAAAAAW4/eiUVVk1X0Os/s1600/Athena.jpg
Resim 6. Laokonn, Helenistik a (M.. 323-30)
http://v10.nonxt5.c.bigcache.googleapis.com/static.panoramio.com/photos/original/16773292.jpg?redirect_counter=1
Resim 7. Apollodoros, Augustus, M.S. 1 yy
http://www.artchive.com/artchive/r/roman/roman_augustus2.jpg
Resim 8. Donatello, Aziz Markos, 1415
http://www.oneonta.edu/faculty/farberas/arth/Images/110images/sl4images/Donatello_Mark.jpg
Resim 9. Michelangelo, Davut, 1501-1504
http://mserdark.com/wp-content/uploads/2010/07/Michelangelos_David.jpg
Resim 10. Benvenuto Cellini, Perseus, 1545 - 1554
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5a/Benvenuto_Cellinis_Perseus.jpg
Resim 11. Gian Lorenzo Bernini, Aziz Teresann Vecdi, 1645-1652
http://www.arte.it/foto/orig/f7/256-bernini.jpg
Resim 12. Auguste Rodin, Dflnen Adam, 1880
http://2.bp.blogspot.com/_Nuta_CQvImI/TA2NNS9tjtI/
AAAAAAAAB5M/CCfv28odS6s/s1600/The-Thinker-byAuguste-Rodin.jpg
Resim 13. Alberto Giacometti, Yryen Adam, 1947
http://arteligencia.files.wordpress.com/2010/02/bronce_giacometti1.jpg
Resim 14. Jacques Lipchitz, Sesli Harflerin fiarks, 19311932
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/ab/KMM_Lipchitz_Chant_01.JPG
Resim15. Henry Moore, Yaslanmfl Figr, 1951

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e1/HenryMoore_RecliningFigure_1951.jpg
Resim 16. Alexander Calder, Krflk Krmz Diskli,
1973, Metal
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/49/Alexander_Calder_Crinkly_avec_disc_
Rouge_1973-1.jpg
Resim 17. George Segal, Otobus Binicileri, 1962, Al
http://www.britannica.com/bps/media-view/14186/1/0/0
Resim 18. Naum Gabo, Bafl 2, 1975, Metal
http://www.flickr.com/photos/diorama_sky/2960102566/sizes/o/in/photostream/
Resim 19. Marcel Duchamp, Pisuar, 1917
http://static.lypophrenia.com/wp-content/uploads/2010/11/marcel_duchamp_fountain_191617.jpg
Resim 20. Constantin Brancusi, Esin Perisi Uyuyor,
1910, Bronz
http://flaviusobeada.files.wordpress.com/2010/02/brancusi-muza.jpg
Resim 21. Alexander Archipenko, Tors, 1920, Bronz
http://p2.la-img.com/714/18930/6415855_1_l.jpg
Resim 22. Umberto Boccioni, Uzayda Srekliliin Formu, 1913, Bronz
http://www.artchive.com/artchive/f/futurist/unique.jpg
Resim 23. Hindistan, Buddha, Gupta Dnemi 5. Yy
http://popartmachine.com/artwork/MMAMMA_.AS1979.6.R/0/Indian-Standing-Buddha-Gupta-period-(ca-319-500),-5th-century-painting-artwork-print.jpg
Resim 24. Japonya, Joo (Jocho), Amida Nyorai, 1053
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/c/cc/JochoBuddha150.jpg
Resim 25. lhan Koman, Hareket, 1965
http://mshulda.files.wordpress.com/2008/06/p1050799
.jpg
Resim 26. Milo Vens, M.. 130-100
http://afrodita.bg/uploads/images/Aphrodite.jpg
Resim 27. Antonio Canova, Aflkn pcyle Canlanan Psyche, 1787-1793
http://ettagirl.files.wordpress.com/2011/02/psyche_revived_louvre_mr17771.jpg
156
Gzel Sanatlar
Resim 28. in, Toprak Askerler - Terracotta Ordusu,

M.. 210
http://file.108198.com/files/201106/29/68/21/156821.
jpg
Resim 29. Vladimir Tatlin, Uluslararas 3. Ant, 1967
http://2.bp.blogspot.com/_bOBUJ7zhzQ0/TMmTBrAe8tI/AAAAAAAABtw/IV2ES9kiQFQ/s1600/093.JPG
Resim 30. Tanagra Seramik Heykel, M.. 5. yy
http://www.delinetciler.net/forum/attachments/17191d1295970536-tanagra-heykelcikleri-louvre-muzesi-800px-female_baker_oven_louvre_mne1333.jpg
Resim 31. Gehard Demetz, Sizin Peri Masallar Korkutucu, 2007, Ahflap
http://a35.idata.over-blog.com/0/30/04/75/Mars2011/Gehard-Demetz-your-fairy-tales-scare-Lecarnet-de-Jimid.jpg
Resim 32. Michelangelo, Musa, 1513-1515, Mermer
http://legacy.earlham.edu/~vanbma/20th%20century/images/AAFQHRN0.jpg
Resim 33. Donald Judd, simsiz, 1968
http://c4gallery.com/artist/database/donald-judd/donald-judd-untitled.jpg
Resim 34. Rio, Hz. sa, 1922-1931, Beton
http://www.dimensionsguide.com/wp-content/uploads/2010/03/Biggest-Jesus-Christ-Statue.jpg
Resim 35. Claes Oldenburg, ... Spagetti III, 1994, Kpk

http://www.thecommentfactory.com/wp-content/uploads/2008/10/_mg_2241.jpg
Resim 36. Ossip Zadkine, Yklmfl fiehir, 1953
http://v5.cache2.c.bigcache.googleapis.com/static.pan
oramio.com/photos/original/22750106.jpg?redirect
_counter=1
Resim 37. Lynn Chadwick, Bir ki, 1970, Bronz
http://www.fada.com/catalogimages//newchadwicks0
05.jpg
Resim 38. Isamu Noguchi, Gkyz Grnts, 1969
https://www.piersystem.com/external/content/docum
ent/1538/196966/1/skyviewing.jpg
Resim 39. Jean Tinguely, Makine, 1970
http://4.bp.blogspot.com/_OVt4qHXHGv8/TMSq8jiMs
xI/AAAAAAAAACE/jMJaFTRXKTI/s1600/tinguely_0
2.jpg
Resim 40. Mehmet Aksoy nsanlk Ant, ....-....
http://www.kesk.org.tr/UserFiles/Image/insanl%C4%B1k%20an%C4%B1t%C4%B1%20y%C4%
B1k%C4%B1m%C4%B1%20(4).jpg
GZEL SANATLAR
Amalarmz
N
N
N
N

Tarihsel geliflim sreci ierisinde bir iletiflim arac olarak mziin toplum
iindeki yerini aklayabilecek ve sanat boyutunu yorumlayabilecek,
Mziin temel unsurlarn tanmlayabilecek ve mzikal dokuyu aklayabilecek,
Avrupa Klasik Mziinin tarihsel geliflimini, dnemlerini aklayabilecek ve
klasik mzik formlarn tanmlayabilecek,
Mziin yaflammzdaki yerini, bugnn ve yarnn deerlendirebilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Mzik
alg
Melodi
Klasik Mzik
Ses
Nota
Ritim
Polifoni
indekiler
Gzel Sanatlar
Mzik
MZN BOYUTLARI VE TEMEL

UNSURLARI
MZKAL DOKU
AVRUPA KLASK MZ
MZN BUGN VE YARINI
Mzik
MZN BOYUTLARI VE TEMEL UNSURLARI
Bir Afrika kabilesinde kadnlar hamile olduklarn anladklarnda, birka arkadaflyla
birlikte yabani ayrlara gider ve doacak ocuun flarksn duyana kadar dua ederler.
Onlar her ruhun dnyadaki amacn anlatan
kendi titreflimi olduuna inanrlar. Kadn flarky duyduunda o flarky hep birlikte sylerler. Sonra da kabiledeki herkese retirler. ocuk doduunda, eitime baflladnda, yetiflkinlie geerken, evlendiinde ve
ldnde tm kabile onun iin bu flarky
syler. Bunlar kiflinin hayatnn geifl dnemleridir. Bu dnemlerin yan sra, kifli bir su
ifllediinde veya anormal bir davranflta bulunduunda da kabile tarafndan flarks sylenir. nk, kabile uygunsuz davranfllarn
dzeltilmesinde cezaya baflvurulmamas gerektiine inanr. fiarky sylemek kifliye kimliinin anmsatlmasn ve ona duyulan sevginin gsterilmesini salar. Ancak bu flekilde
kifliye, yaflamla ve amacyla doru iliflki iinde olup olmad gsterilebilir.
Ortalama iki milyon yllk evrim sreci
boyunca insanolunun doal seim ve benzeri yollar ile ayklanp hayatta kalarak varln srdrebilmesinin arka plannda ok basit baz temel fizyolojik zellikler ve bu fizyolojik zelliklerin uzmanlaflmas sayesinde giderek keskinleflen duyular bulunmaktadr. Duyma, grme, dokunma, koku ve tat alma duyular, ilgili organlardan
gelen mesajlarn omurilik yolu ile beyine taflnmas ve beynin bu bilgileri deerlendirmesi sonucunda oluflmaktadr. Bu organlar ierisinde sinyallerini nispeten daha
uzun bir yol olan omurilik veya dier iletiflim kanallar aracl ile gndermeyip
dorudan sinirlerle beyine nakleden ve ayn zamanda birincil gvenlik organ da
olan bir tek organ bulunur: Kulak.
Fotoraf 6.1
160
Gzel Sanatlar
ok ynl alflma yetisine sahip olan bu tek organ, ilgili duyumu her ynden
alglayabilme ayrcalna sahiptir ve grevini aralksz olarak srdrr. Uykunun
ok eflitli biimleri de dahil olmak zere her an grevde bulunan kulak, sesleri
szerek olas tehlikeleri bilinli veya bilinsiz olarak iflitir ve annda beyine iletir.
lk insann tehlikelerle dolu dnyasndan itibaren iflitme organ deiflik frekanslardaki sesleri duyup szmede, bu sesleri tanmlayp deerlendirmede, birbirleri
ile iliflkilendirmede ve semede zel bir keskinlik kazand. Ald uyarlar beyinde bulunan iflitme merkezine aktard ve fizyolojik geliflimini srdrerek eflitli frekanslardaki sesleri, dil ve mzik flifreleri olarak zmlemeyi rendi.
nsanolunun ayrc zelliklerinden biri olan dil de kulak ile dorudan iliflkilidir. Mzik ve dil, doufltan gelmeyen ve kltre bal olarak edinilen iletiflim sistemleri ile rglenip rgtlenmifl yaplardr. Her ikisi de birer iletiflim aracdr ve
her ikisi de iletiflimi salayan anlaml paralar kullanr. Mziin saysal olarak sabitlenmifl tanmlanamaz deerlerinin dildeki karfll szcklerdir ve her ikisi de
belirli gstergeler sistemi ile rl birer anlam taflycsdr. Dil ve mziin ortakln ve ayn kkten beslendiini belirten Amerikal nl mzikbilimci Curt Sachs
(1881-1959) bunu logojen (logogenesis) olarak tanmlyor. Btn bunlara ramen
Avusturyal mzikbilimci Georg Kneplere (1906-2003) gre kulan esas ve en
nemli vazifesi biyojendir, yani hala merkezi sinir sisteminin (vejetatif) en nemli
uyarc organdr. Gerekten de tm dnyada iflitmenin kltrel boyutlar yannda
biyojen zelliklerinin de hala baskn olduunu kantlayan birok ilkel rnekle karfllaflmak mmkn. Bugn bile eflitli yerel kltrlerde mziin, deiflik bilin boyutlarna ulaflmada bir kpr olarak kullanldn gsteren saysz rnek var. lkel
toplumlarn ritel mziklerinden adafl tasavvuf mziine, Avrupa sanat tarihinin
ayrlmaz bir parasn teflkil eden klasik mzie ve hatta ok daha genifl kitlelere
hitap eden popler mziklere kadar mzik farkl bilin dzeylerine eriflmenin en
etkin aralarndan biridir.
Mzik tarihi kitaplar genellikle ilgin bir soru ile bafllar: Hangisi daha nce var
olmufltur; mzik mi yoksa dil mi? letiflimin bugn kazand akl almaz boyut ve
hzla karfllafltrmak mmkn olmasa bile, en eski atalarmz da ilkel bir karfllkl
anlaflma ihtiyac duyuyordu. lk insan, dilsel becerilerin geliflmesine elveriflli grtlak ve damak yapsna ulaflncaya kadar sahip olduu ilkel organlarn izin verdii
seslerle snrl bir iletiflim dnyasna sahipti. Bu sesler ise doay dinlemenin en
nemli urafl olduu zamanlarda rnek alnabilecek yegane sesler olan doann
seslerinden olufluyordu. Vahfli doal yaflamn lmcl hayvan sesleri, rzgarl bir
gnde aalarn hflrts, allarn slklar, kufllarn cvlts, yamurun ritmi, flimfleklerin grlts ve geceleri ten crcr bcei... nsan bugne taklit ederek, taklit ettii doay gelifltirip ondan daha stn hale gelerek ulaflt. Duyduu sesleri
taklit ederek bunlar anlaml, anlafllr kld. Ve korunma, kendini savunma ihtiyac ierisinde gereklefltirdii ilkel trenlerinde bu sesleri yeniden reterek yeni bir
dnya oluflturdu, anlatt, paylaflt, mesaj verdi ve anlaflld. Zaman ierisinde trensel amal seslerle iletiflim amal sesler birbirinden ayrflarak farkllafltysa da
iletiflimsel rollerini hi kaybetmediler. Bugn ok geliflkin bir ses dnyasnn ierisinde arzu ettiimiz her fleyi ifade edebileceimiz dilsel ara ve yntemlere sahip olduumuz halde, mzik hala ve zellikle de yafladmz ada hayatmzn
her annda bizimle birlikte var olan bir olgu. Sadece bilineni deil artk bilinmeyeni, dflnlebilir olann snrlar dflnda kalan da irdeleyerek, kendi gereine
ulaflmfl ok zel bir sosyal, psikolojik, kltrel, isel ve dflsal bir iletiflim aracdr
artk mzik.
6. nite - Mzik
Mziin de tpk dil gibi doufltan gelmeyen ve kltre bal olarak geliflen sistematik bir yaps olduunu sylemifltik. Mzik, yaps ierisinde bir iletiflim amac
taflyorsa, bu onun ayn zamanda toplumsal bir boyutu, toplumsal bir ifllevi olmasn da gerektirir. Bireyi oluflturan onun znel yaflantlar ise, toplumu meydana getiren de bu znel yaflantlara sahip zgn bireylerdir. Toplumsal yaflamn ierisinde bir arada varlk gsteren bireyler olarak toplumun dier yeleri ile aramzda baz ortak kodlarn, toplumsal deerlerin ve genel geer kabul gren yazl olmayan
kurallarn iflledii byk ve karmaflk bir deerler sistemi yer alr. Sanatsal retim
faaliyetinde bulunan bir birey ortaya koyduu rn ister istemez belirli bir toplumsal kimlik szgecinden geirir. Mziin toplumsal boyutu bu bakmdan toplumsal yaflamn her anna damgasn vuran sessel bir simgeler, anlamlar ve anlar
mozaii gibidir. Bu adan dflnlecek olursa toplumsal deerlerle bir arada var
olmay binlerce yldan bu yana srdren mzik, bireyin toplumsal kimliini de
oluflturan ok daha derinlikli bir iflleve sahiptir. Eski alardan bu yana yaplagelen eflitli ritellerin vazgeilmez unsurlar arasnda mzik ayrcalkl bir yere sahiptir. Dinsel ritel ve trenler daha ilk alardan bafllayarak hep mzikle i ie olmufltur. Orta Asyann fiaman rahipleri ayn zamanda hem bir hekim hem de topluluun en yetkin mzisyenidir. Trenleri belirli ritmik vurufllardan oluflan ve vokal sslemelerle zenginlefltirilen ilkel, ancak son derece isel bir mzikle gereklefltirilir. Antik Msr ve gnmz Avrupasnn kltr temellerinin dayand Anadolu topraklarnda yaflamfl olan Antik Yunan uygarlklarnda da tm riteller mzik eflliinde gereklefltirilir ve bu ritelleri yrten en st dzeydeki din adamlar ayn zamanda tm toplum iin mzikal bir lider olarak kabul grrlerdi. Bugn
lkemizde her gn duyduumuz ezanlar da gnn saatlerine gre her biri farkl
anlam ve derinlikler ieren befl ayr makamda okunur. Toplum iin ayrcalkl yeri
olan dier trenlerde de benzer bir tablo sz konusudur. rnein bir evlilik trenini; hele ki kendi lkemizde mziksiz dflnmek mmkn m? Toplumsal ortak
duygu ve tepkileri tetikleyen, onlar besleyen mzikler bunlarla da snrl deildir.
Milli marfllarn yaratt youn kahramanlk hisleri, marfllarla yreklenen asker yryflleri veya bir lmn ardndan yaklan atlar neredeyse tm dnyada, kltrden kltre farkl flekiller alsa da vardr.
Peki mzii bu ifllevlerinin yan sra bir de sanat klan nedir? Bu sorunun yant insan yaflamnn zengin ok ynllnde gizlidir. Mzik insan hayatnn her
annda var olan bir olgudur. nl Orkestra fiefi Sergiu Chelibidache (1912-1996)
bu olgunun yaflammzdaki yerini anlatrken mzik hep orada, yanbaflnzda devam eder. Deiflen tek fley ona doru ynelen dikkatimizdir der. Yaflamn tm
zenginlii ierisinde gemiflten gnmze kadar yaflamfl tm byk bestecilerin
en nemli ve ncelikli sorunu yaflanmfl, yaflanmakta olan veya yaflanacak olanlar mzikal bir sunu, mzik dili aracl ile anlatlmaya uygun bir hikaye, szlere
gerek kalmadan kendisini ifade edebilecek bir dil olarak var edebilmek olmufltur.
Sanat olarak kabul edilen kk byk btn eserlerin ortak noktas toplumdan
beslenen zengin kltrel birikim ve gzlemlere dayanmasdr. Bu eserler ayn topluma hitap ederken dinleyiciye kendi dnyasndan bir kesit sunar. Bu kesit dinleyici ile bulufltuunda, i dnyas ile rtfltnde, onunla etkileflime girer ve artk
daha iyiye, gzele doru hep birlikte evrilmeye devam ederler. flte bu deiflim ve
deifltirme gc sanatn en gl kozlarndan biri olarak binyllardan bu yana kullanlmakta ve dnyamz bugne ve yarna taflyan dev admlara esin kaynakl etmektedir. Mzik sanatnn dier tm sanatlardan fark insan ruhuna (tinine) do-
161
162
Gzel Sanatlar
rudan ve dolaysz olarak seslenmesidir. Bu adan mzik sze gerek olmakszn insan ruhuna hitap ederek onu flekillendiren sihirli bir dildir ve tarih boyunca istisnasz btn toplumlarda benzer ilke, yntem ve evreler etrafnda yaplagelmesi
bir tesadf deildir.
Mziin Temel Aralar

Belirli bir retimi gerektiren tm urafllar gibi mzik de var olmak, varln srdrebilmek ve gerektiinde yeniden retilebilmek iin baz temel aralara gereksinim duyar. Doas gerei mziin en temel arac sestir. En genel tanmyla mzik, seslerin belirli bir zaman sreci ierisinde dzenlenmifl halidir. Besteci, yani
bir mzikal eseri tasarlayarak o eserin snrlarn izen yaratc kifli sonsuz sayda
sesten oluflan bir sesler evreni ierisinde yapar seimini. Bu seim alflageldiimiz
yedi nota arasndan yaplabilecei gibi zellikle 20. yzyl mzii olarak bilinen
adafl mziin de sunduu imkanlar lsnde akla gelebilecek hemen her tr
sesi bir mzikal eserin, kompozisyonun malzemesi olarak kullanabilme serbestliini getirmifltir. Besteci de tpk bir ressam veya heykeltrafl gibi kullanaca malzemeleri doadan semeye, bunlar ister yedi notaya bal kalarak gelifltirip sslemeye, isterse de olduklar halde eserine alma seeneklerine sahiptir. Belirli bir amala ya da anlatm maksad taflyarak seilmifl olan bu seslerin yine belirli bir sre ierisinde kalnarak dzenlenmesi gerekir. Mziin belirli anlamlar taflmas, dinleyici
ile rtflen ortak bir iletiflim frekans yakalamas ve dinleyiciyi ierisine ekip bilin ve alg dzeyini deifltirerek onu etkilemesi beklenir.
Mzik doal olarak duyma yolu ile dinleyicisine ulaflan bir olgudur. Varl ancak gzle grlemeyen elle tutulamayan bir ortam ierisinde sz konusudur. Resim, heykel ve dier grsel sanatlara oranla ok daha soyut bir var olma, gerekleflme gerektirir. Bu bakmdan hibir grsellii bulunmayan mziin soyut bir kavram olarak nesnel bir varl olmas sz konusu deildir. te yandan mzik sanat bir ynyle kesin hatlarla saptanmfl bir nesnellie de sahiptir. Mzik sanatnn
nesnellii bu sanatn anlatm aralarnda deil aktarm aralar arasnda yer alr.
Tarih boyunca yaflamfl hemen hemen tm uygarlklarda var olduunu saptadmz mzik edimine iliflkin nesnel kantlardan ilk ve en nemlisi bu kltrlerin yaratt eflitli alglardr. Baflta kemik ve tahta gibi malzemeler kullanlarak retilen
ilk ve en ilkel alglar mziin nesnel varlnn da ilk rnleridir. Ancak mziin
nesnel varl yalnzca alglardan oluflan bir dnya ile snrl deildir. Yazsz ve /
veya nispeten daha az geliflmifl kltrlerde mziin aktarm szl aktarma, yani
geleneklere bal kalarak yaplan kulaktan kulaa aktarma dayanr. Bu ayn zamanda mziin onbinlerce yl sren evrim srecinde nasl olup da geliflip zenginleflebildiini aklayan nemli bir ayrntdr. Ancak bu aktarmn yazsz olmas,
mutlak kural ve yntemlerle bilimsel bir tekrar edilebilirlik ilkesine bal kalnmadan yaplmas durumu beraberinde bu mziklerin ait olduklar kltrle birlikte yaflayp o kltrle birlikte ortadan kalkmalar tehlikesini de taflmaktadr. Teorik bilgilerine ve alglarna sahip olduumuz halde mziini yeniden retemediimiz
saysz antik uygarlk bulunmas bu aktarmn daha nesnel, neredeyse bilimsel bir
kesinlikle yaplmasnn niin gerekli olduunu gsterir.
Gnmze gelinceye kadar mziin aktarm aralar da tpk sahip olduumuz
tm adafl teknoloji gibi belirli bir evrim sreci geirmifltir. Mziin aktarmnda
temel ara nota ve nota yazm sistemleridir. Yaratc, yani bir mzikal rnn bes-
163
6. nite - Mzik
tecisi tarafndan retilen bir eserin yeniden retilebilirliini salayan ve gnmzde artk standart bir uygulama olarak bu meslei icra eden herkesin ikinci bir dil
gibi bildii notasyon ad verilen bu sistemler kendi aralarnda eflitli farkllklar
gsterseler de temel olarak ayn amaca hizmet etmektedirler: Soyut mzik sanatn somut bir varla dnfltrerek onun yeniden aktarmn salayabilmek.
flte bu sre, usuz bucaksz Afrika ovalarnda yanklanan mzikal seslerden
dnyann en byk salonlarnda icra edilen mziklere varncaya kadar mziin
nesnellefltirilme srecidir. Kat zerinde yer alan ve notasyon olarak adlandrlan
bu sistemi anlaml biimde okuyup zmlemeyi bilen herkes, elinde sz konusu
mziin retilmesi iin gerekli olan alg veya seslere sahip olduu srece yeniden
retebilir, neredeyse hibir deifliklie uramakszn bu mzikleri ayn flekilde aktarabilir ve yzlerce yl sonrasna miras olarak brakabilir.
Bu aktarmda nemli olan en temel ve anahtar kavramlar, besteci tarafndan yaratlan eserin yapsn, ierik ve anlamn belirleyen sesler olduu kadar sre, hz
ve younluu da ierir. Bunlarn her biri kendi baflna bir eserin anlamn derinden
etkileyebilecek gce sahiptir ve ancak byk bir ustalkla ve ok dengeli bir yap
ierisinde dzenlendiklerinde anlaml bir btn oluflturabilirler.
Ses olgusunun mziin temel varlksal aralarndan biri olduunu sylemifltik.
Tm canllar gibi ses de belirli bir mre sahip, retildii, meydana geldii ilk andan itibaren yok olmaya bafllayan, insan doasna benzer ancak ondan ok daha
ksa bir hayata sahiptir. retildii ilk andan artk duyulmaz hale geldii son ana kadar geen sre bir sesin hayatdr. Kavramsal ve biraz da yaratc bir bakfl asyla
dflndmzde aslnda sessizlik her an doup lebilecek snrsz sayda sese gebe olan sihirli bir olgudur. Belirli frekanslar dahilinde eflitli isimler alan sesler iin
hayatta kaldklar, hayatta kalmalarnn gerektii sreler notasyon ierisinde kesin
olarak gsterilebilmektedir. Notalar, porte olarak tanmlanan ve befl yatay izgiden
oluflan bir satr zerine yer alan boflluk ve izgilere yazlarak gsterilir.
Soyut bir sanat olan mziin

birincil aktarm arac
notalardr. flitilen mzikal
sesler ve her lekte eserler
tpk bir edebi metin gibi
notalar ve notalara yardmc
iflaretler yardmyla yazlarak
gsterilebilir. Mziin
aktarmnda yzyllardan bu
yana kullanlmakta olan bu
yazm sistemi notasyon
olarak adlandrlr.
fiekil 6.1
Yedi ana nota.
DO
RE
FA
SOL
LA
Bu notalarn alnaca sre ise birbirlerine gre farkl icra oranlar gerektiren
bir sistem aracl ile belirtilir.
164
Gzel Sanatlar
fiekil 6.2
Nota srelerini
gsteren tablo.
Fotoraf 6.2
Metronom
SIRA SZDE
Nans:
D fi NMzik
E L Myazmnda bir
ses veya seslerin hangi
ykseklikte yani grlkte
kmas gerektiini gsteren
S O R U
sembol ve iflaretlere verilen
ad.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Notalarn, belirtilen srelere

bal kalnarak alnmas bir eserin tam anlamyla ve bestecinin tasarlad flekilde icra edilmesi iin
yeterli deildir. Dikkat edilmesi
gereken bir dier boyut da yazlan bu eserin hz yani temposudur. Bir mziin temposu metronom ad verilen ve seilen hz
dorultusunda eflit vurufllarla icracya yol gsteren bir ara yardmyla belirlenir. Besteci arzu ettii
tempoyu yani hz bu ara zerinde belirledikten sonra eserin baflna yazarak bu isteini eseri alacak mzisyenler tarafndan ayn
yntemle ve kesin olarak saptanabilecek flekilde bildirir.
Bafllad andan bittii ana kadar en ufak bir deifliklik gstermeden eflitli melodi ve ritimleri
ayn ses ykseklii ve ayn flekilSIRA SZDE
lerde ieren bir mzik dflnelim...
Bu ok skc olurdu. flte bu neD fi N Eeserlerine
LM
denle besteciler
nans ad verilen iflaretler de koyar. Bu iflaretler sayesinde bir mzisyen eserin herhangi bir yerinde hangi grlkle, nasl bir younluk
ve ifade ile almas
S O R U gerektiini anlayarak icrasn buna gre flekillendirir.
Farkl alg gruplarnn
kesin bir tempo ierisinde teker teker katlarak tek bir melodiyi
DKKAT
ok uzun bir younluk ve nans izgisi boyunca tekrar ettii ve orkestrann ses kapasitesi
ile bir bestecinin mzii nesnel olarak nasl kesin bir dille aktarabildiini daha iyi
SIRA SZDE
anlayabilmek iin Fransz besteci Maurice Ravelin Bolero adl nl eserini dinleyiniz.
N N
AMALARIMIZ
K T A P
6. nite - Mzik
165
Mzik sanatnn temel boyutlarna deindikten sonra zerinde durulmas gereken

bir dier unsur da mziin icras iin gerekli olan aralardr. lk insanlar tarafndan
kullanld sanlan ilk mzikal aralar vokal sesler ve eflitli ritimler retmek iin
kullanlan vurmal alglardr. Bu ilk aralar herhangi bir teknoloji gerektirmeksizin
doada bulunduklar flekilde kullanlabilmeleri asndan henz retim faaliyetinde bulunma aflamasna gememifl ilk insanlarn kolaylkla fark edip kullanabilecekleri aralardr.
Bugn mziin tm dnyas ierisinde kullanlan sessel ve algsal gruplarn
belirlendii eflitli kategorilere sahibiz. Organoloji ad verilen ve alg bilimi olarak Trkeye evrilen bir alflma alan eflitli alglar ve bu alglarn ses zellikleri ile ait olduklar sessel kategorileri belirleyen bir bilim daldr.
Bu bilim dalnda yaptklar alflmalarla temel bir referans ve snflandrma sistemi oluflturan iki bilim adam Erich von Hornbostel (1877-1935) ve Curt Sachs (18811959) var olan hemen her algy snflandrmaya yarayan bir kategoriler sistemi gelifltirmifllerdir. Bu sisteme gre btn alglar idiofon, membranofon, kordofon ve
aerofon olarak belirlenen toplam drt ana bafllk altnda snflandrlabilmektedir.
diofon ad verilen ilk kategorinin ierisinde yer alan alglar sesin kmas iin
gerekli olan titreflimi kendi ses kasalarn veya kendilerini titrefltirerek retirler. Bu
kategori altnda yer alan alglarn byk bir ksm vurmal alglardan oluflur ve
aralarnda eflitli boylarda anlar, ziller, kastanyetler, gong, marimba ve vibrafon
gibi alglar yer alr.
Kullanlmfl ve kullanlmakta
olan tm alglar bilimsel
yntemlerle inceleyip bu
alglarn fiziksel ve akustik
zelliklerini saptayan ve
snflandran bilim dal
organoloji (algbilim)
olarak adlandrlr.
cra Aralar: Ses ve alglar
Fotoraf 6.3
diofon snf alg
rnekleri.
Membranofonlar ise membran ad verilen gergin bir deri veya sentetik malzemenin titreflmesi yoluyla ses reten alglardan oluflur. diofon grubu alglar tm
yaplaryla titreflerek sesi olufltururken membranofonlar yalnzca zerinde bulunan
zarn titreflimiyle sesi retirler. Bu kategoriyi oluflturan en tandk alglar zerleri
genellikle gerilmifl deri ile kaplanan ve bu deri ksma vurularak ses retilen davullardr. Bugn pop mzikte ok yaygn olarak kullanlmakta olan ve membranofon
grubuna giren bateri setleri veya klasik mzik eserlerinde ok sk kullanlan timpani adl alg bu grubun en tannmfl yeleridir.
Fotoraf 6.4
Membranofon snf
alg rnekleri.
166
Gzel Sanatlar
nc grup olan kordofonlar ise alg zerinde gergin flekilde duran tellerin
titrefltirilmesi yoluyla ses reten alglar ierir. Gitar, mandolin, keman, balama,
kanun, ud, sitar ve piyano gibi sesi zerlerindeki teller aracl ile reten alglar
bu ok genifl grupta yer alan alglardr.
Fotoraf 6.5
Kordofon snf
alg rnekleri.
Drdnc grup olan aerofonlar, sesi ilerinden geen hava aracl ile reten
alglar ierir. pek ou flemeli alglar olarak da bilinen bu ok genifl kategori
ierisinde flt, klarnet, obua, trompet, saksofon, ney ve hatta vuvuzela gibi alglar yer alr.
Fotoraf 6.6
Aerofon snf alg
rnekleri.
167
6. nite - Mzik
Bu drt kategorinin dflnda kald halde gnmz mziinde ok yaygn kullanlan ve elektrik yardmyla ses reten baz alglar da vardr. Bu alglarn snflandrlamadn fark ederek beflinci ve son bir kategori oluflturulmas gereini ortaya atan mzikolog Curt Sachs (1881-1959), bu gruba giren alglar elektrofon
olarak snflandrmfltr. Gnmzde elektrik yardmyla ses kartan btn alglar
bu gruba girmekte; bilgisayar, elektronik klavye ve orglar, DJler tarafndan kullanlan turntable adl plak alarlar gibi eflitli aralar iermektedir.
Fotoraf 6.7
Elektrofon snf
alg. Elektironik
Org.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Farkl alglarn ve eflitli algsal kategorilerin karfllkl ve bir arada

eitici
D kullanld
KKAT
ierikli bir eser olan ngiliz besteci Benjamin Brittenn The Young Persons Guide to The
Orchestra adl eserini dinleyiniz.
SIRA SZDE
Ritim
N N
Mziin en nemli paralarndan biri olan ritim, belki de mzik

tarihi ierisinde inAMALARIMIZ
sanlkla yaflt olacak kadar eski olduuna inanlan yegane unsurdur. Bunun sebebini antropoloji, arkeoloji ve mzikoloji gibi bilim dallarnn bulgularna dayanarak
ilk insanlarn doada bulduklar hazr malzemeleri kullanarakK retmifl
T A P olabilecekleri tekrarl ritmik kalplara balamfltk. Mzik iin bu kadar hayati olan ve mzii dokusal olarak bir arada tutarak belirli bir nabz salayan bu unsur ayn zamanda insan mzik psikolojisi balamnda da en ok etkileyen unsurdur.
T E L E V Z Y O NGemiflten
gnmze kadar, hemen hemen tm a ve kltrlerde retilmifl olan mziklerde
ritim merkezi bir iflleve sahiptir. lkel trenlerin davullarndan bafllayarak gnmze kadar ulaflan ritim bys bugn daha farkl bir boyut kazanmfl, zellikle de
NTERNET
gnmzn popler mzik kltrlerinde arlk merkezi teflkil eder hale gelmifltir.
Mzik iin bu ok hayati unsuru var eden temel ara ise vurufl ad verilen birimdir. Kolunuzdaki ya da duvardaki saatin saniyelerini takip edin. Bir sre sonra
siz de her saniyede elinizi bir kez vurarak bu tempoya uymaya alfln. Yaptnz
fley dakikada 60 vurufla denk gelen ve mzikte talyanca bir terim olan Larghetto
(Ar-Genifl) ile tanmlanan bir tempoya denk dflmektedir. fiimdi bu vurufllarn hzn iki katna kartp her saniyede elinizi iki kez ve eflit aralklarla vuracak olursanz tempoyu ikiye katlamfl olursunuz. Yaptnz vurufllar dakikada 120 vurufla
denk gelir ve yine talyanca bir terim olan Allegro (abuk) ile tanmlanan tempoya denk dfler.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
168
Gzel Sanatlar
Bu snrsz vurufllar belirli bir snr oluflturan ve mzikte l olarak bilinen kalplarn ierisine alnr. En temel ve yaygn olarak bilinen l birimi drt drtlk
olan ldr. Nota zerinde C harfi veya 4/4 olarak tercihe gre iki farkl flekilde
gsterilmesi mmkn olan bu lde biraz nce yaptnz her drt vurufl bir ly oluflturur. Eer ilk drt vurufltan sonra elinizi vurmaya devam ederseniz ikinci lye gemifl olursunuz.
fiekil 6.3
4/4 lk ller.
zellikle Afrika mzii son derece zengin ritmik kalplar ve eflitli l birimleri ile ritmik eflitlemelerin ne kadar byk farkllklar gsterebileceine flaflrtc
bir rnek teflkil eder. Afrika kkenli mziklerde ve bu mziklerin zengin ritmik doasndan etkilenerek gnmzde yaplmakta olan Klasik, Blues, Caz ve hatta Pop
mziklerinde bir lye san drt vurufltan ok daha fazlas mevcuttur. Bu eflitlilii salayan en nemli etkenlerden biri eflitli nota veya vurufllarn daha vurgulu alnmasyla oluflturulan aksanlardr. Biraz nceki, yani her saniyeye bir vuruflun denk geldii rnei, her lnn ilk vuruflunu dierlerine oranla daha gl
vurarak tekrar ediniz. fiimdi de her lde birinci ve nc vurufllar ayn flekilde
aksanl vurunuz. Bu rnekleri kendiniz de oaltarak ritmik aksanlar ieren eflitli
ller yaratabilirsiniz.
fiekil 6.4
Aksanl l
rnekleri.
Elbette mzik ok byk farkllklar gsteren tempolar ve ok zengin ritmik eflitlilikler gsteren dinamik bir olgudur. Ritim sadece vurmal alglar tarafndan deil melodi hattn alan dier alglar tarafndan da ierilir. Yukardaki bilgilerden
yola karak aklnza gelen bir ezginin ritmik zelliklerini, aksan ve ritmik eflitliliini dflnmeye, anlamaya gayret edip, elinizle vurarak efllik etmeye alflnz.
Mziin erik Aralar

Bir mziin anlam ve ieriini salayan unsurlar arasnda en temel katmanlar tempo ve ritim ise, melodi, armoni ve tonalite kavramlar da en az bunlar kadar nemli ve gnmz mzik kltrlerinin temel yap tafllarn oluflturan hayati aralardr.
Melodi
Bat mzik kltrnn temeli olan yedi notalk sistem tm dnyada evrensel olarak kabul edilmifl olan yegane sistem deildir. Btn dnyay kapsayan ok genifl
bir corafya ierisinde yaflamfl ve yaflamakta olan binlerce farkl kltr tarafndan
retilmifl neredeyse sonsuz sayda mzik vardr. Bu mziklerin hepsi de yedi nota
ve bu yedi notann yarmflar perdelik alt ve st seslerinden oluflan seslerden ibaret
deildir. zellikle Dou mzik kltrleri melodik yaratcln snrlarn ok daha
genifl bir alana taflyan ok daha hassas ve ince aralklara dayanan bir perde sistemi ile zenginleflen, melodik adan ok daha genifl imkanlar sunan yaplara sahiptir. Ancak burada konuyu en temel flekilde izah edebilmek iin Bat mziinin greceli olarak anlafllmas daha kolay olan sistemini inceleyerek ele alacaz.
169
6. nite - Mzik
Bir besteci yazmak istedii esere bafllarken genellikle nce bu eserin melodik
ieriini oluflturur. Tandnz, hatrladnz mziklerin melodilerini dflnn. flte besteci eseri yazmaya bafllarken tam flu anda sizin yaptnz gibi aklna gelen
bu temel melodiyle yola kar. Bir melodi yaratmann ok eflitli yollar varsa da
eflitli dfl veya i kaynaklardan esinlenmek, belirli ve daha nce hi var olmamfl
bir melodiyi bir anda dflnerek onu keflfetmeye, srdrp gelifltirerek ona bir hayat vermeye alflmak hala en yaygn yntemlerden biridir. Besteci ilk notay setikten sonra bu ilk notadan ikinci notaya nasl geeceini iyi dflnmeli, bu iki nota arasndaki bulunacak olas aralk farklarnn her birinin nasl bir etki brakabileceini iyi hesap etmelidir. Bu, salt bir esinlenme meselesi deil mzik matematiinin insan doas zerindeki psikolojik etkilerini de hesaba katmay gerektiren ok
daha karmaflk ve flaflrtc bir sretir. Tarih boyunca saysz besteci yaflamfl olsa
da, bugn bizler ancak btn bu yaratm srecini en dengeli flekilde kullanan, doay, insan doasn ve mziin doasn mmkn olan en uygun flartlar altnda bir
araya getiren bestecileri byk besteciler olarak selamlyoruz. Bir halk flarks olan
ve Wolfgang Amadeus Mozart tarafndan ifllenerek mthifl zengin anlamlar kazanp dnyann drt bir yanna yaylan, lkemizde Daha Dn Annemizin Kollarnda Yaflarken szleriyle bilinen ocuk flarksnn basit, iki cmleden oluflan ancak
insann aklnda neredeyse hi kmayacak gibi yer edinen ezgisini hatrlayalm. Bu
basit ezginin yzyllara meydan okuyarak hala syleniyor, alnyor oluflu basit bir
tesadf deil, halklarn bilgece ve kendi halinde akmakta olan kltr rmaklarnn
bir rndr. Tarih boyunca karflmza kan byk besteciler iflte bu gerekleri
yakndan tandklar, toplum, insan ve evre arasndaki denklemi son derece byk bir ustalkla zmledikleri ve bu zmlerden yola kan eserlerle ayn topluma hitap ettikleri iin byk bestecilerdir.
Armoni
Mzik, yalnzca birbirini takip eden notalardan ibaret deildir. Melodik olarak eflitli aralklarla arka arkaya dizilen notalar kadar armonik olarak birbirleri ile eflitli aralklar oluflturan notalar da vardr. Mziin en nemli anlam katmanlarndan
birini oluflturarak onu organik bir btnlk ierisinde tutan, farkl derinlikler kazandrarak mzii bir ktadan bir baflka ktaya yaplan bir yolculuk kadar uzak
noktalara taflyabilen armoni, en yaln anlatmla st ste gelip bir arada duyulan ve
en az farkl sesten oluflan eflitli akor, yani ses kmelerinin belirli kurallar erevesinde birbirlerini takip etmesidir.
Yunanca bir kelime olan harmonia, anlaflma ierisinde, makul ve
uyumlu gibi anlamlar taflr. Antik Yunan Kltr dneminde Pisagor tarafndan oluflturulan doal aralklar sistemi bugn Bat mziinde kullanlan ses sistemini oluflturan teorinin de atas olarak hala kullanlmaktadr. Pisagor,
bir tahta zerine gerdii tel boyunca eflitli yerlere parma ile basarak bu telden
sesler kartmfl ve kartt seslerin telin iki tarafnda kalan ksmlar ile orantlarn hesaplayarak uyumlu ve uyumsuz seslere dayanan bir teori gelifltirmifltir. flte bu
teori gnmzde armoni olarak bilinen sisteminin de asl kaynadr. Gzeli, insan
doasna en uygun olan ve onun doasyla en barflk olan arayarak yola kan
mzik, uyumlu seslerin oluflturduu bir anlaty gereklefltirmek iin armoni ad
verilen bu sistemi kullanr.
fiekil 6.5
Armonik akor
rnekleri.
170
Gzel Sanatlar
Sistemi renmek youn ve karmaflk kurallar olan uzun bir eitimi gerektirse
SIRA SZDE
de bir dinleyici
olarak doru flekilde kurgulanmfl ve birbirleri ierisinden akarak
geen uygun armonilerle yazlmfl mziklerin gzelliini kavramak hibir eitim
gerektirmez. Mzik, doal temposuyla, melodik akfl ierisinde en uygun armoniD fi N E L M
lerle tamamlandnda, insan hzla iine ekerek bir noktadan bir baflka noktaya
taflr ve bu neredeyse sihirli diyebileceimiz olay baflka hibir sanat alannda mmS Oderinlikte
R U
kn olmayan
bir haz verir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Armonik akcl
D K K A T ile srkleyici bir eser olan Sergei Rahmaninovun II.Piyano
Konertosunu dinleyiniz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tonalite
SIRA SZDE
Bat mzik tarihinin geliflim sreci tonalite ve tonaliteler arasnda kurulan iliflkilerAMALARIMIZ
den beslenen
armoni sisteminin geliflim srecidir aslnda... En yaln anlatmla bir
ton ard arda dizilen yedi doal nota arasnda kurulan doal perdesel iliflkinin yapsna gre saptanr.
K T A P
Bat mzik kltr iki temel modal merkez etrafnda geliflen ve buradan yola
karak evrilen bir yapya sahiptir. Majr ve minr olarak bilinen iki ayr nota dizisi ayn zamanda kkleri yine Antik Yunan Kltrne dayanan yedi mod, yani diTELEVZYON
zi ierisinden seilmifl iki dizidir. Bu iki dizi arasndaki en belirgin ve anlafllr fark
majr dizilerin daha iyimser, coflkulu ve hatta kahramanlk gibi psikolojik arflmlarna karfllk minr dizinin daha hznl, arbafll ve dramatik bir etkisi olT E R N E Tve sesleri arasndaki aralk ve donanm farklar flyledir: Bu iki
masdr. Bu N diziler
moddan yola karak eflitli tonlar arasnda belirli armonik kurallara bal kalnarak gezinmek tonalite ad verilen ve bir eserin tonal merkezini belirleyerek tonal
arln saptayan doal ancak yine de bestecinin tasarrufuna bal bir sistem oluflturur. Yedi notann her biri majr ve minr olarak kullanlabilecei gibi zaman zaman majr ve minr tonalitelerin bir arada kullanld daha karmaflk etkiler brakan armonik ve tonal bestecilik yntemleri kullanlmas da mmkndr. Rus besteci gor Stravinsky (1882-1971) bu uygulamada r aan teknikler kullanarak 20.
yzyl mzik tarihine damgasn vurmufltur.
MZKAL DOKU
Fg: Kontrpuan mziinin

ulaflt en son noktada
bafllayan bir yazm tekniidir.
Tema ad verilen ve eser
boyunca tonalitelerde ve eflitli
flekillerde (dz, ters, dz
aynalanmfl, ters aynalanmfl)
birbirleri ile ayn anda kullanlan
bir ana ezgiden yola kar. En az
iki sesli olmak zere alt sesli
son derece karmaflk fglere
kadar ulaflan bir besteleme
tekniidir.
Yakn zamanda dinlediiniz veya flu anda yanbaflnzda almakta olan mziin
dokusunu zmleyebilir misiniz? Bir mziin anlam ve ieriini, onun karmaflklk boyutunu belirleyen temel konulardan biri de mzikal doku konusudur.
Mzikal dokular arasnda en yaln olan monofonik dokudur. Latince kkenli
bir kelime olan Mono tek anlamna gelir ve monofonik terimi yalnzca bir melodi
hatt ieren, baflka hibir efllik ya da armonik destek iermeyen mzikal dokular
tanmlar. Trkede tek seslilik olarak da karfllk bulan monofoni terimi tarihsel
olarak en eski mzikal dokulardandr. Hint, Japon, ran ve Trk mzii gibi ok
daha kk perde aralklarnn kullanld mziklerde yaygn olarak grlen monofonik doku ou zaman bu dokuyu zenginlefltiren davul, zil ve benzeri vurmal alglardan oluflan ritmik unsurlarla birlikte kullanlr.
171
6. nite - Mzik
fiekil 6.6
Monofonik yaz.
Mzik tarihinin en zengin armonik ve tnsal bulufllar ise polifonik dokunun

salad imkanlarla gerekleflmifltir. Terminolojik olarak Trke karfll ok seslilik olan polifonide en az iki farkl sesin ayn anda kullanlmas sz konusudur.
zellikle Avrupa mzik tarihinde Barok Dnem olarak tanmlanan tarihsel dnemden itibaren baflta Johann Sebastian Bach olmak zere besteciler polifonik yapnn snrlarn giderek zorlamfl ve oksesliliin boyutlarn kontrpuan ve fg
stillerini kullanarak son derece geliflkin bir noktaya taflmfllardr.
Kontrpuan: Noktaya karfl nokta

anlamna gelen bu kelime,
Ortaa Avrupasnda bugnk
notasyonun ilk rnekleri kabul
edilen nokta benzeri flekillerle
yazlan mziklerde her bir notaya
karfllk armonik olarak bir baflka
notann yazld ve ileride daha
da geliflerek fg sanatnn
temelini oluflturan bir besteleme
tekniidir.
fiekil 6.7
Polifonik yaz.
Birden ok sesin farkl aralklarda ayn veya ok benzer ritmik hareketlerle ayn anda hareket ettii stil ise homofonik olarak adlandrlr. zellikle kilise mziinde sklkla karfllafllan bu stil baflta Dou mzik kltrleri olmak zere Afrika
ve Amerikada da yaygn olarak kullanlmaktadr. Homofonik mziklerde genellikle en ince sese sahip olan alg veya parti nem kazanrken dier sesler armonik
olarak bu nispeten daha nemli partiyi destekleyen bir ifllev taflrlar.
172
Gzel Sanatlar
fiekil 6.8
Homofonik yaz.
Besteciler, setikleri ve mzik aracl ile aktarmay arzu ettikleri bir konuyu
dinleyiciye en uygun yoldan ve en anlafllr flekilde anlatabilmek iin ellerindeki
son derece zengin malzeme paletinden dilediklerini seerek kullanabilirler. Bu karar her fleyden nce setii konu iin en uygun malzeme veya malzemelerin neler
olabileceini, en baflarl sonuca hangi teknik aralar kullanarak ulaflabileceini titizlikle dflnen bestecinin zgr iradesidir. Bununla birlikte bazen tek bir mzikal doku veya tekniin yetmedii, olaslklar arttrarak ok daha zengin bir ierie zemin hazrlamann gerektii durumlarla karfllaflmak olasdr. Bu durumda besteci yukarda saylan tekniklerin herhangi biri ile bafllayp bir dierine geebilir, bu
teknikleri kendi ilerinde zenginlefltirerek bir arada kullanabilir ve yaratt bu yeni kombinasyonlarla
SIRA SZDE mziin anlatm ara, yntem ve imkanlarn ok daha yksek bir seviyeye taflyarak eseri iin gerekli grd tm kltrel ve teknik birikimden yararlanabilir. Bu son derece zengin imkanlar salayan tercih ayn zamanda
D fi N E L M
bestecinin bir stil karmaflas ierisine dflmesine de neden olabilecei iin ancak
ok yksek bir deneyim edindikten ve elde edilecek sonular iyice dflnlp taO R U kullanlr.
sarlandktanS sonra
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Kullanlan mzikal
D K K A Tdokularn zenginlii asndan iyi bir rnek teflkil eden Fransz besteci
Georges Bizetnin iki numaral LArlsienne Suitinden Farandole bafllkl blmn
dinleyerek dokular ayrt etmeye gayret ediniz.
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
Besteci mzik
yazarken
SIRA
SZDE szckleri kullanmadan belirli bir dflnceyi ifade etmeye alflr.
AMALARIMIZ
Oysa dinlediimiz
bir mzikte ou zaman bestecinin aktarmak istediinden daha farkl
anlamlar da buluruz. Bu, mzik sanatnn hangi zelliinden kaynaklanmaktadr? Mzii
fi N E L M
tiyatro veya Dresim
gibi daha somut anlamlar zerine kurulu sanatlardan ayran temel fark
K
T
A
P
nedir?
S O R U
AVRUPA KLASK MZ
T E L E V Z ayrlmaz
YON
Avrupa tarihinin
bir paras olarak kabul edildiine daha nce de deinDKKAT
diimiz klasik mzik temel olarak eflitli alglar, alg gruplar ve orkestra ile vokal mzikleri ierir. Bu mzik tarihinin yazl kltr, geliflim aflamasnda olduu
SIRA SZDE
Ortaa dnemi
hari olmak zere birbirleri ile eliflen, bir nceki dnemin mzi-
N N
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
173
6. nite - Mzik
inden kopmaktan baflka are bulamayarak geliflen ve genellikle de birbirleri ile

ztlklar ieren ilke ve yntemlere bal kalnan dnemlere ayrlr. Her bir dnemin
kendi ierisinde ve kendine zg stilistik zellikleri olmas bu mzikleri dinleyenler iin dinlenilen mziin hangi dnemden gelmifl olabileceini tahmin edilebilir
klmas bakmndan ilgin ve retici olmakla birlikte zellikle dnemler arasndaki geifl srelerine denk gelen besteciler veya eserler daha karmaflk bir durum
sergileyebilirler.
Barok dnem olarak bilinen, 17. yzyl ile 18. yzyln ikinci yarsna kadar
uzanan dnemin mziinde Rnesans sanatna tepki olarak doan aflr hareketli
ve ssl bir slup kullanlmfltr. ok sslemeli mzikal cmleler, hareketli ve yksek tempolu karmaflk ve gsteriflli orkestrasyon gibi zellikleri ile dier trlerden
kolaylkla ayrt edilebilen Barok mziin en byk bestecileri arasnda Claudio
Monteverdi, Alessandro Scarlatti, Johann Sebastian Bach ve George Friedrich Haendel gibi bestecileri saymak mmkndr. Bu dnemin en dikkat eken bestecisi
olan Johann Sebastian Bach sradfl dehas ile o gne kadar gelen btn teknik bilgileri ustalnn szgecinden geirerek bir senteze ulaflmfl ve yaratt stn form,
mzikal ierik ve mkemmel iflilie sahip rneklerle btn bir Barok dnemin
zetini yaparak kendisinden sonra gelen bestecileri yeni bir yol, yeni bir dil bulmak zorunda brakmfltr.
Resim 6.1
Johann Sebastian
Bach (1685-1750)
Haendel ve Bach gibi Dou Avrupa mziinin iki byk ustasnn lmnn
ardndan dnyada srmekte olan siyasi, ekonomik ve sosyal dnflm sreci artk
net bir kimlik kazanmfl bu sre srasnda nemli bir kltr ve siyaset kavfla olan
Viyana yeni mzik dnyasnn da merkezi haline gelmifltir.
174
Gzel Sanatlar
18. Yzyln ikinci yarsndan 19. yzyln baflna kadar uzanan bu kesitte retilen mzik klasisizm olarak tanmlanan ve Viyana klasikleri olarak bilinen, snrlar
dnemin byk besteci olan Joseph Haydn, Wolfgang Amadeus Mozart ve Ludwig van Beethoven tarafndan belirlenen, Barok dnemin aflr sslemeli, grkemli
ve tanrsal mziinden koparak daha sade ve nispeten dingin bir slubu benimsemifltir. Bu dnem mziinin en belirgin zellii kullanlan tematik malzemelerin yalnl, Barok dneme oranla daha ksa ancak net snrlar olan mzikal cmle yaplardr. Klasik dnemin en gzde mzikal biimi senfonidir ve Viyana klasikleri olarak bilinen bu bestecinin yaratt senfoniler bu biimin karakter zelliklerini belirleyerek kusursuz hale getirdii iin Viyana, senfoni trnn beflii olarak bilinir.
Barok dnemin anahtar kelimesi Tanr, Klasik dnemin anahtar kelimesi
Sadelik ise Romantik dnemin anahtar kelimesi de Ben olmufltur. Sanat artk kendi i dnyasna dnerek kendi gerekliinin peflinden giden, saray evresinin basklayc boyunduruundan kurtularak kendi bireyselliini savunan, a da
kalsa kendi ayaklar zerinde duran hrn ancak tamamen zgr bir figr haline
gelmifltir. Bu figrn bilinen ilk ve en byk ismi yine Ludwig van Beethovendr.
Klasik dnemin sonu ile Romantik dnemin bafl arasnda bir geifl dnemi bestecisi olarak her iki dnemin sanat grflne de uygun eserler vermifl olan Beethoven, zgr ve zgn sanat iin bir rnek teflkil ederek Romantik dnemin
kahramanlar ve kahramanlklarla dolu dnyasnn ilk byk kahraman kiflilii ve
bestecisi olmufltur.
Resim 6.2
Ludwig van
Beethoven. (17701827)
175
6. nite - Mzik
Klasik dnem mzii kat kurallar ierisinde meydana gelen sade bir slup iken
Romantik mzik konularn daha youn dramatik ve trajik olaylardan semifl, melodik malzemeler daha karmaflk ve stn bir anlatm diline doru evrilmifltir. Romantik dnem ayn zamanda Avrupa uluslarnda milliyeti akmlarn da ortaya kt bir dnem olduu iin ulusal mzik akmlar da bu dnemin mzik dnyasn
zenginlefltirmifltir.
Btn romantik dnem boyunca mzik sanatnda gzlemlenen en nemli deifliklikler virtz olarak tanmlanan ve bir algda ulafllabilecek en yksek seviyeye ulaflmfl mkemmel besteci-icraclarn alfl tekniklerine kazandrdklar snrsz zgrlk olmufltur. Bu dnem boyunca senfoni biimi geliflmesini srdrerek
klasik dnemde ortalama olarak 20 dakika sren bir btn senfoninin sresi romantik dnemin sonuna gelindiinde bir saati aflar hale gelmifl; anlatm, kullanlan
mzikal dokular ve armonik yaplarda kkl deiflim ve geliflmeler yaflanmfltr.
Senfonik fliir ve program mzii olarak tanmlanan belirli konular iin yazlmfl zgn mzikler bestecilerin ilgi oda olmufl, Romantik dnem edebiyatndan beslenerek yazlan operalar da bu ada ayr bir nem kazanmfltr. nemli ulusal akmlar arasnda Alman, Rus, Polonya, ek ve Macar ekolleri kendilerine has halk flarklar ve ulusal temalardan esinlenen mzikler reterek ulusal mzik dillerini oluflturmay baflarmfllardr.
Avrupa mziinde meydana gelen deiflimlerin kkl toplumsal ve sosyal geliflmelere bal oluflu flaflrtc deildir. Dnemin dev bestecileri tarafndan mzik
sanatnn tm snrlarn zorlayan, aflr gereki ve ben merkezli olarak geliflen Romantik mzik doal olarak yerini daha az karmaflk, daha dflsal ve daha naif bir
mzie brakacaktr. 19. yzyl sonuna doru Avrupa resim sanatnda ortaya kan
ve giderek edebiyattan heykele plastik sanatlardan mzie kadar etkisi tm sanat
alanlarn kaplayan empresyonizm akm 20. yzyln ilk akm olarak romantik dnemden ok daha farkl bir slup ve biimle kendisine sradfl bir yer edinmifltir.
Trkeye izlenimcilik olarak evrilen bu akmda sanatlarn temel esin kaynaklar kendi znel dnyalarndan koparak arlkl olarak Antik Yunan kaynaklarna ve
zellikle de mitolojik konulara ynelmifltir. Empresyonist sanatn temel amac doadaki unsurlarn insan zerinde brakt etkinin bir izini yanstabilmektir. Bu
akmda nesneler ve manzaralarn gereklii deil bu grntlerin insan zerinde
brakt dflsel imgelemdir nemli olan. 1873 ylnda Fransz ressam Claude Monet tarafndan yaplan zlenim, Gneflin Douflu adl tablo bu akm tetikleyen ilk
hareket olmufltur.
Resim 6.3
Claude Monet,
zlenim, Gneflin
Douflu.
176
Gzel Sanatlar
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Empresyonist
besteciler Barok, Klasik ve Romantik dnem bestecileri tarafndan kullanlan armonileri ileri dzeyde zenginlefltirerek yepyeni ve sadece mzikal empresyonizme
zg uucu, bulank, hayal alemini andran sradfl bir tn geD fi N E L M
lifltirmifllerdir. Hemen hemen hi senfoni yazmayan empresyonist dnem bestecilerinin ilgisi daha kk formlar, senfonik fliirler ve bale mzikleri zerinde younlaflmfltr.S O R U
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
N N
Mzik terminolojisinde
AMALARIMIZ
atonalite olarak tanmlanan

bu teknik, hibir tona bal
kalmakszn yaplan ve son
derece
K Tkarmaflk
A P
hesaplamalarla belirlenen
12 notann rastgele veya
belirli bir mantk
erevesinde seilerek hibir
TELEVZYON
anlam arfltrmayacak
flekilde kullanlmasdr.
Kelimenin Trke karfll
tonsuzluk olarak da bilinir.
NTERNET
Mzik tarihinde
dnemi bafllatt kabul edilen Debussynin aslnda bir bale
D K Empresyonist
KAT
mzii olan Prlude laprs-midi dun faune (Bir Pann leden Sonrasna Girifl
Mzii) adlSIRA
eserini
dinleyerek nceki dnemlerin mzikleri ile karfllafltrnz. Bu mziin
SZDE
zerinizde yaratt etkiyi ve arfltrdklarn gzlemleyiniz.
Birinci AMALARIMIZ
Dnya Savafl ve savafln getirdii ar sosyal, toplumsal flartlar Avrupa
zerine bir tr karabasan gibi kmfltr. Bu dneme ait sanat rnlerinde yeni bir
deiflim srecinin baflladna dair izler bulmak mmkndr. flte bu deiflim ve
T Aolarak
P
arayfla bir Kyant
Almanyada doan, ksa sre ierisinde de tm Avrupa sanatn etkileyerek felsefeden sosyolojiye kadar hemen her alan derinden sarsan
yeni bir akm olan ekspresyonizm yani dflavurumculuk ortaya kmfltr. 20. yzT E L E V Zakmlarndan
YON
yln son byk
biri olarak etkileri gnmze kadar uzanan bu yeni
kavrayfln mzik sanatndaki lideri hepsi de Viyanal olan ve bu nedenle kinci Viyana Ekol olarak da tanmlanan Arnold Schoenberg, Anton Webern ve Alban
Bergdir. Avrupa mzik tarihi boyunca alfllagelen mziin anlatmc, ruha hitap
NTERNET
eden belirli bir konuyu mzikal cmleler ve en uygun armonilerle dinleyiciye aktarmaya alflan bestecilik teknii yerini atonaliteye brakr.
Bu yntem dinleyici tarafndan baflta ilgin bulunmuflsa da ksa sre sonra byk lde ilgisizlikle karfllanmfltr. Besteci artk mziin yalnzca kendisini anlatmas gerektiine inanan ve bir tr bilim adam gibi oluflturduu formllerden yola
karak hazrlad nota dizilerini en uyumsuz ve her tr armonik arflmlardan
kanan tnlarla evrelemifl bu sayede insann yaratlfl itibari ile hatal olduunu
savunduklar doasnn stesinden gelerek salt ifadecilie ulaflmaya alflmfllardr.
Bundan sonra bafllayan ve gnmze kadar irili ufakl eflitli akmlarla geen sreci adafl mzik veya gnmz mzii tanmlaryla ifade ediyoruz. Geliflen teknoloji ve iletiflimin kazand yksek hz artk dnyann her blgesini ulafllabilir klmfl, dnya kresel bir ky haline gelerek eski mistik bilinmezliini yitirmifltir. Bu
son derece nemli geliflme doal olarak kltrler arasndaki snrlar da giderek ortadan kaldrmfl, dnyay egemen uluslarn kltrel dinamiklerine hapsetmifltir. flte
bu dnemde romantik dnemi anmsatr flekilde yeniden doan ulusal akmlar mzik dnyasnn dizginlerini eline almaya alflmfltr. Besteciler, kendilerini ait olduklar halklarn kltr deerleri zerinden var etme yolunu semifltir. Bu bakmlardan
en zgn rnleri vererek adafl mzii yeni bir seviyeye taflyan en nemli besteciler arasnda gor Stravinsky (1882-1971), Bela Bartok (1881-1945), George Gershwin (1898-1937) ve Philip Glass (1937 ) gibi bestecileri saymak mmkndr.
te yandan, baflta hayat kolaylafltrd iin byk bir coflkuyla karflland
halde ksa sre sonra dezavantajlar ile endifle yaratmaya bafllayan kreselleflme
olgusu yerel kltrler ve bu kltrlere ait rnlerin ok daha sistematik biimde
incelenerek snflandrld, kltre zgl nedeniyle daha zel, zgn ve deerli bulunduu bir dneme girilmifltir. zellikle Macar besteci Bela Bartokun
dnyada pek az kimsenin ayak basmaya cesaret edebilecei corafyalara kadar seyahat ederek buradaki yerel kltrleri ve mzii inceleyerek bafllatt halk flarks
177
6. nite - Mzik
kkenine dayanan adafl sluplu eserler retme abas ksa sre ierisinde dier
bestecileri de etkilemifl bu arada da mzikoloji olarak bilinen mzikbilim alflmalarnda yeni bir dal olan ve yalnzca yerel mzik kltrlerini incelemeyi ama edinen etnomzikoloji alflmalar ok byk bir arlk kazanarak bestecilere esin
kaynakl etmifltir.
Fotoraf 6.8
Bela Bartok. (18811945)
Bafllca Klasik Mzik Formlar

Kltr rn olsun veya olmasn mevcut btn retimlerde belirli bir form, yani
biim esastr. fiiirden resme, heykelden dansa, mimariden sinemaya varncaya dek
her sanat dalnn ve akla gelebilecek her tr nesnenin sahip olmas gereken form,
mzik gibi soyut bir olgu iin de geerli olan bir gerekliliktir. Tpk edebi bir kompozisyon yazarken olduu gibi girifl, geliflme ve sonu gibi ok temel blmlere
ayrlmas mmkn olan mzikal formlar da tarihsel sre iersinde geliflmifl ve gnmzde son derece karmaflk yaplar haline gelmifltir. Baflndan sonuna kadar dzenlenmifl belirli bir yap ierisinde kendisine setii konu ekseninde dalmadan
bir arada durmas gereken mzikal anlatmn gerekleflebilmesi btn bunlarn belirli formal ereveler ierisinde yaplmasn hatta kimi zaman bu formlarn bir arada kullanlmasn gerektirir. Besteciler tarafndan kullanlan formal teknikler arasnda en temel ve bugn dinlediimiz mziklerde en sk karflmza kan formlar
baflta tekrarl formlar olmak zere zt formlar ve varyasyon formundan oluflur.
Bunlar dflnda ok daha teknik ayrntlar ieren ikili, l, sonat ve dngsel gibi
farkl eflitlerde pek ok form bulunmaktadr.
Konerto
Bir veya birka algnn bir mzikal topluluk eflliinde seslendirdii eser formudur.
Klasik Bat Mzii tarihinin tm dnemlerinde kullanlmfl olan konerto formu
klasik dnemde temel yapsal iskeletini kurmufl ve zirveye kfl virtzler a
olan Romantik dnemde gerekleflmifltir. Konerto, belirli bir alg zerinde byk
ustalk kazanmfl solist sanatnn kendisine efllik eden orkestra ile birlikte icra ettii, solist sanatya stn teknik becerilerini gstermek iin imkan salayan, genellikle hzl bir ilk blm, yavafl bir ikinci blm ve tekrar hzlanan bir nc
blmle son bulan bir formdur.
178
Gzel Sanatlar
Fotoraf 6.9
Solist: Ceren
Necipolu (Arp)
Anadolu
niversitesi Devlet
Konservatuvar
Genlik Senfoni
Orkestras
Uvertr
Trke karfll girifl, alfl olan, ilk rneklerine fliir ve tiyatro eserlerinde rastladmz Uvertr, uzun soluklu bir eserin baflnda alnan, adndan da anlafllabilecei gibi esere girifl niteliinde bir blmdr. Mzik sanatnda en sk karfllafltmz uygulama opera ve bale eserlerinden nce alnmas iin yazlan uvertrlerdir.
Bunlar dflnda bestecilerin setikleri belirli bir konu iin yazdklar uvertrler de
bulunmaktadr.
Suit
eflitli alg gruplar ve orkestra iin yazlan, birbirini belli bir kurala bal kalmadan izleyen danslar, blmler btn formudur. Gnmzde opera ve bale mziklerinden alnan kesitler fleklinde de konser programlarnda yer verilmektedir.
Fotoraf 6.10
Anadolu niversitesi Senfoni Orkestras.
Senfoni
Orkestra iin yazlan, ounlukla drt ana blmden oluflan uzun soluklu bir formdur.
Esas fleklini Klasik Dnemde
kazanan bu form belirli bir
konuyu seip anlatabilecei
gibi tamamen soyut kavramlar zerine de kurulabilir. Yapsal olarak hzl bir ilk blm, ar bir ikinci blm hareketli bir nc blm ve
hzl veya ok hzl bir son blmden oluflur.
179
6. nite - Mzik
Operet
Zaman zaman operetta olarak da adlandrlan bu form genellikle mzik ve konu
asndan operadan daha hafif, yer yer mziksiz tiyatrolarn da bulunduu bir
formdur ve mzikli tiyatro olarak da bilinir.
Opera
Barok dnemden gnmze kadar her dnemde yazlan ve dinleyici iin gerek
konular gerekse dramatik etkileri bakmndan ilgi ekici bulunan tamam mzik
eflliinde oynanan bir tr tiyatro gibidir. Konular arlkl olarak, aflk, kahramanlk,
tarih veya mitolojidir. Operalar kendi ilerinde eflitli trler barndrabilir. Bu trler
arasnda en yaygn olanlar arya ad verilen ve genellikle bir solist flarkc tarafndan
sylenen orkestra efllikli sololar, iki solistin birlikte ve / veya karfllkl syledikleri
detler, l, drtl ve beflli gruplar ile btn bunlarn korolu eflitleridir.
Fotoraf 6.11
G.verdi Aida
Operas, Cincinnati
Opera.
MZN BUGN VE YARINI

Buraya kadar ifllediimiz konular arlkl olarak Bat mzik kltn temel
alyorsa da Bat mzii yeryznde var
olan yzlerce mzik kltr arasnda
yalnzca bir tanesidir. te yandan gizemleri pek ok yerde zlememifl
olan devasa bir Dou mzik kltr
vardr ki Japonyadan ine, Hindistandan Orta Asyaya, Orta Dou ve
Afrikaya kadar uzanan ve dev bir bafllk olan Dou mzik kltr altnda
yer alan bu mzikler ounlukla Bat
mziinin bir oktav toplam on iki eflit
perdeye blen sistemini deil, melo-
Fotoraf 6.12
Azerbaycan
180
Gzel Sanatlar
Fotoraf 6.13
Hindistan
dik olarak ok daha genifl imkanlar

sunan ok daha kk aralkl ses sitemlerine yzyllardan bu yana sahiptir. Bat mzii armonik bir derinlik
ve younluun mziiyken Dou
mzii melodik ve stelik ok da zengin bir anlatm dnyasna sahiptir.
Yeryznde hibir kltrn bir dierine oranla daha yksek olmas,
kendi kltr aralarn genel geer ve
evrensel saymas mmkn deildir.
Bat mzii bu iddiay birka yzyldan bu yana vurguluyorsa da Dou mzii de yerinde saymayarak varln binlerce yldan bu yana srdrmeye devam ediyor ve Douya has vakur tavr ile alp bafln giden kardefli Bat mziini flaflknlkla izlemeye devam ediyor.
Fotoraf 6.15
Fotoraf 6.14
in
Japonya
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA
SZDE
Sosyokltrel
etkileflimin
st dzey bir olgu olduunu sylemifltik. Hint, Japon, in, ran,
Osmanl, Alman ve Amerikan mzii gibi farkl kltrlerin mziklerini dinlediinizde bu
mziklerin gerek anlamlarn kavrayabiliyor muyuz? Bir mziin ait olduu kltrn sD fi N E L M
nrlarn aflarak baflka kltrlerde de ayn veya benzer anlamlar kazanabilmesi o mziin
hangi zelliinden kaynaklanyor olabilir?
S O R U
Btn tarihi dflnldnde on binlerce yla yaylan mzik sanat bugn snrsz olaslklarla
bir tn, stil, form ve yaratclklarla evrilidir. Gnmzde
D K evrili
KAT
mzik, tarihin hibir dneminde olmad kadar ok dinlenilen bir olgu olarak sanat kimliinin
SIRAyan
SZDEsra tketim rn kimlii de kazanmfltr. zellikle popler
mzikler gndelik hayatn her annda ve hemen her yerde istesek de istemesek de
irademiz dflnda karflmza kar hale gelmifltir. Teknoloji ise bu karmaflk yapy
AMALARIMIZ
daha da karmaflk
hale getirerek ulafllabilirliini arttrmfl ve mzik sanatn ikiye
blmfltr. Buna gre artk mzik, sanat olarak mzik ve bir tketim rn olarak
mzik olmak zere ikiye ayrlmfltr. Gnmz dnyas mzikal bir dnyadr ve bu
K T A P
dnyann insanoluna ykledii yeni sorumluluklar vardr.
N N
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
181
6. nite - Mzik
Mzik sanatnn yarn ise hala byk bir bilinmezlik perdesi ile kapldr. Halen
tm dnyada sanat okullar, sanatlar, konservatuarlar mzisyen ve besteciler yetifltirmeye devam etmektedir. ok daha genifl imkanlara sahip olarak gerek bir
bilgi dnyasna doan yeni nesil arasndan kacak stn yetenekli besteci ve mzisyenler mzik olgusunun yarndr.
Mzik sanatnn uygarlk tarihinin ilerleyifline paralel bir geliflim izgisi
izlediini biliyoSIRA SZDE
ruz.lk alarda insanolunun doada bulduu malzemelerden yararlanarak rettii mzik, zaman ierisinde bu malzemelerin de geliflmesiyle daha zengin ve karmaflk bir yap fi N E L M
ya ulaflmfltr. Gnmz mzii tarihsel ve teknolojik materyallerin Dbir
arada kullanld
bir tablo izmektedir. Bildiklerimizden yola karak yarn bizleri nasl bir mziin bekleS O R U
diini tahmin edebilir miyiz?
AMALARIMIZ
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
182
Gzel Sanatlar
zet
N
A M A
Tarihsel geliflim sreci ierisinde bir iletiflim arac olarak mziin toplum iindeki yerini aklayabilmek ve sanat boyutunu yorumlayabilmek.
Mzik tarihi kitaplar genellikle ilgin bir soru ile
bafllar: Hangisi daha nce var olmufltur; mzik
mi yoksa dil mi? letiflimin bugn kazand akl
almaz boyut ve hzla karfllafltrmak mmkn olmasa bile, en eski atalarmz da ilkel bir karfllkl anlaflma ihtiyac duyuyordu. lk insan, dilsel
becerilerin geliflmesine elveriflli grtlak ve damak
yapsna ulaflncaya kadar sahip olduu ilkel organlarn izin verdii seslerle snrl bir iletiflim
dnyasna sahipti. Bu sesler ise doay dinlemenin en nemli urafl olduu zamanlarda rnek
alnabilecek yegane sesler olan doann seslerinden olufluyordu. nsan bugne taklit ederek, taklit ettii doay gelifltirip ondan daha stn hale
gelerek ulaflt. Duyduu sesleri taklit ederek bunlar anlaml, anlafllr kld. Ve korunma, kendini
savunma ihtiyac ierisinde gereklefltirdii ilkel
trenlerinde bu sesleri yeniden reterek yeni bir
dnya oluflturdu, anlatt, paylaflt, mesaj verdi ve
anlaflld. Zaman ierisinde trensel amal seslerle iletiflim amal sesler birbirinden ayrflarak
farkllafltysa da iletiflimsel rollerini hi kaybetmediler. Mzik, yaps ierisinde bir iletiflim amac taflyorsa, bu onun ayn zamanda toplumsal
bir boyutu, toplumsal bir ifllevi olmasn da gerektirir. Mziin toplumsal boyutu sosyal yaflamn her anna damgasn vuran sessel bir simgeler, anlamlar ve anlar mozaii gibidir.
Mzik insan hayatnn her annda var olan bir olgudur. Yaflamn tm zenginlii ierisinde gemiflten gnmze kadar yaflamfl tm byk bestecilerin en nemli ve ncelikli sorunu yaflanmfl,
yaflanmakta olan veya yaflanacak olanlar mzikal bir sunu, mzik dili aracl ile anlatlmaya
uygun bir hikaye, szlere gerek kalmadan kendisini ifade edebilecek bir dil olarak var edebilmek olmufltur. Mzik sanatnn dier tm sanatlardan fark insan ruhuna (tinine) dorudan ve
dolaysz olarak seslenmesidir. Bu adan mzik
sze gerek olmakszn insan ruhuna hitap ederek onu flekillendiren sihirli bir dildir ve tarih boyunca istisnasz btn toplumlarda benzer ilke,
yntem ve evreler etrafnda yaplagelmesi bir
tesadf deildir.
N
A M A
Mziin temel unsurlarn tanmlayabilmek ve

mzikal dokuyu aklayabilmek.
Doas gerei mziin en temel arac sestir. Mzik, seslerin belirli bir zaman sreci ierisinde
dzenlenmifl halidir. Tm sanat dallar iinde en
soyut olan sanat dal mziktir. Mzik sanatnn
nesnellii bu sanatn anlatm aralarnda deil
aktarm aralar arasnda yer alr. Soyut bir sanat
olan mziin birincil aktarm arac notalardr. flitilen mzikal sesler ve her lekte eserler tpk
bir edebi metin gibi notalar ve notalara yardmc
iflaretler yardmyla yazlarak gsterilebilir. Mziin aktarmnda yzyllardan bu yana kullanlmakta olan bu yazm sistemi notasyon olarak adlandrlr. Bu aktarmda nemli olan en temel ve
anahtar kavramlar, besteci tarafndan yaratlan
eserin yapsn, ierik ve anlamn belirleyen
sesler olduu kadar sre, hz ve younluu da
ierir. Bunlarn her biri kendi baflna bir eserin
anlamn derinden etkileyebilecek gce sahiptir.
Mziin icra aralar ses ve alglardr. Kullanlmfl ve kullanlmakta olan tm alglar bilimsel
yntemlerle inceleyip bu alglarn fiziksel ve
akustik zelliklerini saptayan ve snflandran bilim dal organoloji (algbilim) olarak adlandrlr. alglar idiofon, membranofon, kordofon ve
aerofon olarak belirlenen toplam drt ana bafllk
altnda snflandrlr. Bu drt kategorinin dflnda
kald halde gnmz mziinde ok yaygn
kullanlan ve elektrik yardmyla ses reten baz
alglar da vardr. Bu gruba giren alglar elektrofon olarak snflandrmfltr.
Ritim, belki de mzik tarihi ierisinde insanlkla
yaflt olacak kadar eski olduuna inanlan yegane unsurdur. Mzik iin hayati nem taflyan ve
mzii dokusal olarak bir arada tutarak belirli bir
nabz salayan bu unsur ayn zamanda insan
mzik psikolojisi balamnda da en ok etkileyen unsurdur. Bir mziin anlam ve ieriini salayan unsurlar arasnda en temel katmanlar tempo ve ritim ise, melodi, armoni ve tonalite kavramlar da en az bunlar kadar nemli ve gnmz mzik kltrlerinin temel yap tafllarn oluflturan aralardr.
Bir mziin anlam ve ieriini, onun karmaflklk
boyutunu belirleyen temel konulardan biri de
mzikal doku konusudur. Mzikal dokular ara-
6. nite - Mzik
snda en yaln olan monofonik dokudur. Latince

kkenli bir kelime olan Mono tek anlamna gelir
ve monofonik terimi yalnzca bir melodi hatt ieren, baflka hibir efllik ya da armonik destek iermeyen mzikal dokular tanmlar. Trkede tek
seslilik olarak da karfllk bulan monofoni terimi
tarihsel olarak en eski mzikal dokulardandr.
Mzik tarihinin en zengin armonik ve tnsal bulufllar ise polifonik dokunun salad imkanlarla gerekleflmifltir. Terminolojik olarak Trke
karfll ok seslilik olan polifonide en az iki farkl sesin ayn anda kullanlmas sz konusudur.
N
A M A
Avrupa Klasik Mziinin tarihsel geliflimini, dnemlerini aklayabilmek ve klasik mzik formlarn tanmlayabilmek.
Klasik mzik temel olarak eflitli alglar, alg
gruplar ve orkestra ile vokal mzikleri ierir. Bu
mzik tarihinin yazl kltr, geliflim aflamasnda olduu Ortaa dnemi hari olmak zere birbirleri ile eliflen, bir nceki dnemin mziinden kopmaktan baflka are bulamayarak geliflen
ve genellikle de birbirleri ile ztlklar ieren ilke
ve yntemlere bal kalnan dnemlere ayrlr.
Barok dnem olarak bilinen, 17. yzyl ile 18.
yzyln ikinci yarsna kadar uzanan dnemin
mziinde Rnesans sanatna tepki olarak doan aflr hareketli ve ssl bir slup kullanlmfltr. 18. Yzyln ikinci yarsndan 19. yzyln baflna kadar uzanan dnem klasik dnem ya da
klasisizm olarak adlandrlan dnemdir. Bu dnem mziinin en belirgin zellii kullanlan tematik malzemelerin yalnl, Barok dneme
oranla daha ksa ancak net snrlar olan mzikal
cmle yaplardr. Klasik dnemin en gzde mzikal biimi senfonidir. Klasik dnem mzii kat kurallar ierisinde meydana gelen sade bir slup iken Romantik dnemle birlikte konularn
daha youn, dramatik ve trajik olaylardan seen,
melodik malzemeleri daha karmaflk ve stn bir
anlatm dili oluflturmaya alflan yeni bir dneme
geilir. romantik dnem boyunca mzik sanatnda gzlemlenen en nemli deifliklikler virtz
olarak tanmlanan ve bir algda ulafllabilecek
en yksek seviyeye ulaflmfl mkemmel besteciicraclarn alfl tekniklerine kazandrdklar snrsz zgrlk olmufltur. Romantik dnem edebiyatndan beslenerek yazlan operalar da bu ada ayr bir nem kazanmfltr.
183
20. yzyln bafllarna gelindiinde empresyonizm (izlenimcilik) akm bu yzyln ilk gl

mzik akm olarak romantik dnemden ok daha farkl bir slup ve biimle kendisine sradfl
bir yer edinmifltir. zlenimci besteciler Barok, Klasik ve Romantik dnem bestecileri tarafndan
kullanlan armonileri ileri dzeyde zenginlefltirerek yepyeni ve sadece mzikal izlenimcilie zg uucu, bulank, hayal alemini andran sradfl
bir tn gelifltirmifllerdir. Hemen hemen hi senfoni yazmayan izlenimci dnem bestecilerinin ilgisi daha kk formlar, senfonik fliirler ve bale
mzikleri zerinde younlaflmfltr. izlenimciliin
ardndan, 20. yzyln bir baflka gl ve byk
sanat akm olan dflavurumculuk mzik sanatn
da etkilemifl, deifltirmifltir. Avrupa mzik tarihi
boyunca alfllagelen mziin anlatmc, ruha hitap eden belirli bir konuyu mzikal cmleler ve
en uygun armonilerle dinleyiciye aktarmaya alflan bestecilik teknii dflavurumculukla birlikte
yerini atonaliteye brakr.
fiiirden resme, heykelden dansa, mimariden sinemaya varncaya dek her sanat dalnn ve akla
gelebilecek her tr nesnenin sahip olmas gereken form, mzik gibi soyut bir olgu iin de geerli olan bir gerekliliktir. Baflndan sonuna kadar dzenlenmifl belirli bir yap ierisinde kendisine setii konu ekseninde dalmadan bir arada durmas gereken mzikal anlatmn gerekleflebilmesi btn bunlarn belirli formal ereveler ierisinde yaplmasn hatta kimi zaman bu
formlarn bir arada kullanlmasn gerektirir. Klasik mzikte kullanlan bafllca formlar ise konerto, uvertr, suit, senfoni, operet ve opera olarak sralanabilir.
184
N
A M A
Gzel Sanatlar
Mziin yaflammzdaki yerini, bugn ve yarnn deerlendirebilmek.

Yeryznde hibir kltrn bir dierine oranla
daha yksek olmas, kendi kltr aralarn genel geer ve evrensel saymas mmkn deildir.
Her ne kadar Bat mzii evrensel olduu iddiasn birka yzyldan bu yana vurguluyorsa da
Dou mzii ve Dou mzik kltr de binlerce yldan bu yana varln srdryor. Bat mzii armonik bir derinlik ve younluun mziiyken, Dou mziinin melodik ve stelik ok
da zengin bir anlatm dnyasna sahip olduunu
syleyebiliriz.
Btn tarihi dflnldnde on binlerce yla
yaylan mzik sanat bugn snrsz olaslklarla
evrili bir tn, stil, form ve yaratclklarla evrilidir. Gnmzde mzik, tarihin hibir dneminde olmad kadar ok dinlenilen bir olgu olarak
sanat kimliinin yan sra tketim rn kimlii
de kazanmfltr. Mzik sanatnn yarn ise hala
byk bir bilinmezlik perdesi ile kapldr. ok
daha genifl imkanlara sahip olarak gerek bir bilgi dnyasna doan yeni nesil arasndan kacak
stn yetenekli besteci ve mzisyenler mzik olgusunun yarndr.
6. nite - Mzik
185
Kendimizi Snayalm
1. Mzik sanatn dier tm sanatlardan farkl klan
zellii afladakilerden hangisidir?
a. Toplumsal zelliinin bulunmasdr.
b. Bilinen en eski sanat olmasdr.
c. Her kltrde kendine yer bulan bir sanat dal olmasdr.
d. letiflim zelliinin bulunmasdr.
e. nsan ruhuna dorudan ve dolaysz olarak seslenmesidir.
2. Mzek ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Mziin doufltan gelmeyen ve kltre bal olarak geliflen sistematik yaps vardr.
b. Mzik gnmzde ok zel bir sosyal, psikolojik, kltrel, isel ve dflsal bir iletiflim aracdr.
c. Toplumlarda zellikle dinsel ritelleri yneten
din adamlarnn iyi birer mzisyen
olmas gereklidir.
d. Mziin saysal olarak sabitlenmifl tanmlanamaz
deerlerinin dildeki karfll szcklerdir.
e. Mziin bireyin toplumsal kimliini de oluflturan ok derinlikli bir ifllevi vardr.
3. Notasyon ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi
yanlfltr?
a. Tm mzik kltrlerinde notasyon sistemi geliflmifltir.
b. Mzikal sesler notasyon yardmyla yazlarak
gsterilebilir.
c. Mziin nesnel varlnn en nemli kantlarndan biri notasyondur.
d. Notasyon gemiflten gnmze mziin doru
bir flekilde aktarlmasndaki en nemli etkendir.
e. Notasyon sistemi bilen herkes, gerekli alg veya seslere sahip olduu srece bir eseri yeniden
ve yaratld gnk kesinlikle retebilir.
4. Afladakilerden hangisi alg snflandrmalarndan
biri deildir?
a. Aerofon
b. Kordofon
c. Vibrafon
d. diofon
e. Elektrofon
5. Kontrpuan ve Fg stilleri afladaki mzikal dokulardan hangisine aittir?
a. Polifonik doku
b. Monofonik doku
c. Homofonik doku
d. Modal doku
e. Ritmik doku
6. Afladakilerden hangisi Barok Dnem mziinin

zelliklerinden biri deildir?
a. Grkemli olmas
b. Tanrsal olmas
c. Aflr sslemeli olmas
d. Zarif olmas
e. Romantik olmas
7. Romantik dnem ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Virtizte geliflmifltir.
b. Mzikal dokular ve armonik yaplarda kkl deiflim ve geliflmeler yaflanmfltr
c. Besteciler konulu eserlere dier dnemlere gre daha fazla ilgi gstermifllerdir.
d. Dinsel temal eserlere arlk verilmifltir.
e. Senfoni formu geliflmifltir.
8. Afladaki bestecilerden hangisi hem klasik hem de
romantik dnemlere ait eserler vermifltir?
a. gor Stravinsky
b. Wolfgang Amadeus Mozart
c. Johann Sebastian Bach
d. Ludwig van Beethoven
e. Bela Bartok
9. Bir veya birka algnn bir orkestra eflliinde eseri
solist olarak seslendirmesi amacyla yazlmfl mzikal
forma ne ad verilir?
a. Uvertr
b. Konerto
c. Operet
d. Suit
e. Senfoni
10. Empresyonist dnem ile ilgili afladaki ifadelerden
hangisi yanlfltr?
a. Armoniler uucu, bulanktr.
b. Hayal alemini andran sra dfl tnlar elde edilmifltir.
c. Orta Avrupa lkeleri halk flarklar ve ulusal temalardan esinlenen mzikler reterek ulusal
mzik dillerini oluflturmay baflarmfllardr.
d. Besteciler senfonik fliirler ve bale mzikleri zerine younlaflmfltr.
e. Bu dnemde senfoni formu pek tercih edilmemifltir.
186
Gzel Sanatlar
Yaflamn inden
Anadolu niversitesinde Bedenle Mzik Oyunlar dersi ald.

Konumuz beden mzii, herkesin yapabilecei bir fley:
Bir kere yetenek ifli deil; yaflla da ilgisi yok. Hem de
masrafsz! algmz da hazr deil mi? Ne algs m?
algmz, her zaman yanmzda olan bedenimiz; hem
varoluflumuz kadar eski, hem de hareket ve seslerle oynadmz oyunlarla kazandmz kltrn tam bafllang noktas. lk anda ok basit ve kullanflsz olduunu
dflnebiliriz, ocuka gelebilir ama sylemeliyim ki
bu bir tutku, bir kez bafllaynca sonu gelmeyen bir keflif oyunu. Zaten beden kkenli olan mzie dair merak
ettiimiz, kavrayamadmz her fleyi temel algya; bedene geri aktarp anlayabilmenin, anlamlandrabilmenin; evrendeki dnglerin giriflimsel mkemmelliini
ksack bir zaman diliminde hissetmenin bir yolu. Ayrca ritmik yaratcl ve algy gelifltirmenin; eflitli ritmik
kalplar alglamann; bir grupla birlikte hareket etme
deneyimi kazanmann; bedenin doal, kiflisel ve zgn
bir mzik arac olduunun, onun sessel kimlii barndrdnn farkna varmann; dili ritim ile iliflkilendirerek
dzgn konuflma ve anlama becerilerini gelifltirmenin
bir yolu. Karfllkl gven, uyum, birlikte retmekten

haz duyma, tek/ok ynl younlaflma, birbirini dinleme, doru anlama/alglama, hz denetimi, dikkat, psiko-motor beceri, zaman ynetimi ve hazrlanma gibi dier ktlar da flimdilik aklma gelenler. Aslnda oyunun
ktlar ngrlemez ama bunlar flimdiye kadar beden
mzii oynayanlarn kazanmlarndan rneklerdi.
2008 yl bafllaryd. Gsteri KeKea ikilisinin, ounluu iflitme engelli olan Anadolu niversitesi Engelliler
Entegre Yksek Okulu rencileriyle bir sredir srdrmekte olduklar beden perksyonu seminerlerinin
ilk meyvesiydi. Afla yukar 40 kiflilik bir iflitme engelli
grubunu bir arada mzik yaparken grnce gzlerim
doldu; byk coflku iindeydiler. ... Seminerler halen
devam ediyor, grup her yl yenileniyor; yeni katlanlar
ve mezun olanlar oluyor. Grubun ad KeKea-EEYO.
Kula duymayanlar da mzik yapabildiine gre, mzik yapmak iin nota adn verdiimiz sesleri ayrt edebilmek bir yana, duyan bir kulaa bile gerek olmadn syleyebiliriz. ...TRT Okul televizyonu iin Bedenle
Mzik Oyunlar adnda bir TV program hazrladk. ekimlerini Anadolu niversitesi Stdyolarnda gereklefltirdiimiz program 13 blmden olufluyor.
Bedenle Mzik Oyunlar program ile izleyenleri ekran
baflnda etkinlie davet etmeyi; onlara mzii ve dans
bir baflka adan deerlendirme olana sunmay amaladk, Programlar 2010 fiubat-Mays aylar arasnda TRT
Okul televizyonunda yaynland. 2011-2012 Gz dneminde Anadolu niversitesi Eitim Fakltesi Okul ncesi retmenlii Blmnde Bedenle Mzik Oyunlar dersi ald. Sevgili rencilere dflen eer bu haber
ilgilerini ekiyorsa en azndan bir kere fikir edinmek
iin bu derse uramalar. Kendi bedeninizin olanaklarn keflfetmenin, onu kontrolnzde hareket ettirebilmenin yaflamnzn dier alannda size kazandrdklarn
zamanla greceinize emin olun.
zg Bulut
6. nite - Mzik
187
Okuma Paras
Sanatta yaratclk bilinmeyeni varetme demek deildir. Sanatta yaratclk, bilinenlerden hareketle bilinmeyenlere grdklerinde tanyabilecekleri ya da zmleyebilecekleri rnler (sanat eserleri) vermek demektir.
Sadece mzik bunun dflnda tutulur, tutulmak durumundadr.
nk sanat bilinmeyen aralar aracl ile bilinmeyen
sesleri bir araya getirmek, yine bilinmeyen fakat yorumlanabilen, yorumlandka da inanlan, inandka da
haz duyulan rnler (sanat eseri) vermek demektir.
Bugn kimi mzik kuramclarnn farkl yaklaflmlar olsa da, kanmca, istediiniz kadar do, re, mi deyin, istediiniz tonlarda, vurgularda tekrarlayn bunlara hibir
anlam kazandramazsnz, ta ki bunlar matematiksel bir
forml haline getirmedike, getiremedike. Bunun iin
ise farkl bir akl lazm, farkl bir bilgi lazm.
Doal olarak her sanatta olduu gibi, mzikte de daha
iyi eser olduu gibi daha az iyi eser de vardr.
Eer salt hazz, doyumu lt alrsak en iyi mzik nabza gre flerbet veren mziktir. Eer akl ve dfl gcmze hizmet etmesini istersek daha farkl, daha iyi(!)
mzik eserlerini yeleriz.
Her toplum kendi mziini temelde kendi yaratr. Yaflad iklime, yaflad doaya, sahip olduu geleneklere, greneklere uygun olarak eserler retir bu eserleri
dinler, icra eder ve haz duyar. Burada sz edilen uygunluk, onlar alglama, kavrama, anlama ve yorumlama yetisi ile balantl olarak kendini ortaya koyar. Grdn bir kamera gibi aklna taflyan, duyduunu bir
kaset gibi belleine yerlefltiren, toplumsal edinimleri bir
kalp gibi hazmeden toplumlarn mzii ile bunlar yorumlayabilen, deerlerine deer katabilen toplumlarn
mzii arasnda, hem kalite hem de kantite bakmndan
dalar kadar farklar olur hemen anlafllabilecei gibi.
Bilgi olmadan, grg olmadan, kltr olmadan hibir
sanat eseri verilemez, hibir sanat eseri sevilemez. Mzik ise haydi haydi...
1 .e
Kaynak: Stk M. Erin (2008). Toplum ve nsan. Ankara: topya Yaynevi.
2. c
3. a
4. c
5. a
6. e
7. d
8. d
9. b
10. c
Yantnz yanlfl ise, Mziin Boyutlar ve Temel

Unsurlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Mziin Boyutlar ve Temel
Unsurlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Mziin Temel Aralar
Yantnz yanlfl ise, cra Aralar: Ses ve alglar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Mzikal Doku konusunu
Yantnz yanlfl ise, Avrupa Klasik Mzii konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Bafllca Klasik Mzik Formlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
188
Gzel Sanatlar
Kaynaklar
Sra Sizde 1
Her sanat eseri gibi mzik de o mzii yaratan sanatdan ktktan sonra zerklik kazanr. Ark esere anlam
verecek olan o eserin almlaycsdr, yani dinleyicidir.
Dinleyicinin kiflisel, znel yaflants, gemifli, kltrel
edinimleri ve znel gerekleri ile mzik farkl flekillerde buluflabilir. Bu adan mzii dier sanatlardan ayran temel fark mziin dorudan insan ruhuna hitap etmesi, her dinleyenin mziin ieriine anlk veya genel
ruhsal anlamlar katabilmesidir.
Alperson, Philip (1994). What is Music? An Introduction

to the Philosophy of Music, Haven Publications,
Pennsylvania: Pennsylvania State University Press.
Bulut, zg (2011). Bedenle Mzik. Neo Filarmoni Dergisi. 1., 2. ve 3. Saylar, Ankara.
Chevassus, Beatrice Ramaut (2004). Mzikte Postmodernlik. stanbul: Pan Yaynclk.
Erin, Stk M (2008). Toplum ve nsan. Ankara: topya
Yaynevi.
Finkelstein, Sidney (2000). Mzik Neyi Anlatr. stanbul: Kaynak Yaynlar.
Fubini, Enrico (2003). Mzikte Estetik. Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar.
Griffiths, Paul (2010). Bat Mziinin Ksa Tarihi. stanbul: Trkiye fl Bankas Kltr Yaynlar.
Hodeir, Andre (2002). Mzikte Trler ve Biimler. stanbul: Pan Yaynclk.
Kamien, Roger (2004). Music. An Appreciation. New
York : Mc Grw Hill Publlications.
Kaygsz, Mehmet (1999). Mzik Tarihi. stanbul: Kaynak Yaynlar.
Kutluk, Frat (1997). Mzik ve Politika. Ankara: Doruk
Yaymclk.
zer, Yetkin (1997). Bilim Perspektifinde Mzik. zmir:
Dokuz Eyll Yaynlar.
Say, Ahmet (2000). Mzik Tarihi. Ankara: Mzik Ansiklopedisi Yaynlar.
Stravinsky, Igor (2000). Alt Derste Mziin Poetikas.
stanbul: Pan Yaynclk.
- (2000). Mzik Sanat. Ankara: Mzik Ansiklopedisi
Yaynlar.
Tzn, Burak (2011). Partitr Bilgisi ve Okuma Teknii. Ankara.
Webern, Anton (1998). Yeni Mzie Doru. stanbul:
Pan Yaynclk.
Wright, Craig (2011). Listening to Music. Boston:
Schirmer Publications.
Zeren, Ayhan (1998). Mzikte Ses Sistemleri. stanbul:
Pan Yaynclk.
http://www.osym.gov.tr/belge/1-7849/2007-ilkbahardonemi-ales-sorulari.html
Sra Sizde 2
Farkl kltrlerin mziklerini o kltrlerin bir paras
olmakszn tamamen kavramak mmkn deildir. Buna
karfln bir kltre ait mziklerin farkl kltr ve toplumlarda da ayn veya benzer anlamlar taflmas, mzik sanatnn insanlar ve toplumlar st bir deer olarak evrenselliine iflaret eder.
Sra Sizde 3
Mzik sanatnn evrimi insann sadece teknolojik deil
kltrel geliflimiyle de ilgilidir. Gnmz kltr giderek tek tipleflmekte, artk en uzak corafyalarn mzikleri bile iki yakn komflu kadar benzerlikler gstermektedir. Bu adan yarnn mziinin daha evrensel anlamlar taflyarak ok daha genifl kitlelere ulaflan bir mzik olacan sylemek mmkndr.
6. nite - Mzik
Ulu nder Ankarada alan bir sergide heykeli incelerken (1934).
189
GZEL SANATLAR
Amalarmz
N
N
N

Dans kavramn tanmlayabilecek ve dansn unsurlarn aklayabilecek,
Dans olgusunun insan yaflamndaki yerini farkl boyutlaryla deerlendirebilecek ve sanat olarak dans tanmlayabilecek,
Balenin ortaya kflndan itibaren gnmze kadar geen srete ne kan dans trlerini ve anlayfllarn aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip
olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Sanat
letiflim
Dans
Toplum
Dans
Bale
Koreografi
Modern Dans
indekiler
Gzel Sanatlar
Dans
DANS VE DANSIN UNSURLARI

DANSIN BOYUTLARI
DANS TRLER
Dans
DANS VE DANSIN UNSURLARI
Dans hakknda konuflmak m? Dans, hakknda konuflulacak bir fley deildir. diyor Peter Saint James. Gerekten de dans, kelimelerle tarif edilemeyecek kadar
derin olan fleyleri ifade edebildiimiz, beden ve ruh arasnda bir iletiflim - etkileflim yaratarak btn bunlar kendimizi dfla vurarak gsterebildiimiz bir olgudur.
Dansn doas, dier btn sanat dallarndan farkl ve hepsini kapsayan baz zelliklere sahiptir. rnein mzik ve fliir zaman akfl; resim ve mimari ise mekn ierisinde gerekleflir. Yalnzca dans ayn anda hem zaman hem de mekn ierisinde meydana gelir. flte bu nedenle dans tarihin en eski alarndan bu yana kendisini ifade etmek isteyen insann baflvurduu ilk anlatm yollarndan birisi olmufltur. Bu adan dans ncelikle bir ifade aracdr; temelinde ifade, anlatm, kendini
dfla vurma gibi ihtiyalar bulunur. Bu ifadeler sayesinde dans, dans izleyen kifli
ile iliflki kurabileceimiz bir ara haline gelerek iletiflimi bafllatr. Sz ve yaz gibi
anlatm aralarna baflvurmadan, anlatlmas gerekeni dorudan ve insan bedeni
aracl ile verebilen bu sanat iin Dans, ayakla yazlan fliirdir. diyen John
Drydena katlmamak mmkn m? Dans bu kadar farkl, sz veya bedeni kullanarak ifade edebildiimiz dier her fleyden ayrarak byl klan fley, dansn fiziksel beden kapasitemizin ok tesindeki fleyleri de kapsayacak kadar genifl bir kavramsal boyutu olmasdr. En basit danslarda bile, ileriye doru uzatlan bir kol, yalnzca kolu uzatmakla sona eren bir hareket deil, bu hareketten daha fazlasn
gsteren, daha ileriye uzanan, ruhla birlikte geliflmeye, ilerlemeye devam eden bir
devinimdir. flte bu yzden nl filozof Friedrich Nietzsche, yaflam, doa ve insan
arasndaki iliflkileri tam anlamyla kavrayp yorumlayabilmek iin iyi bir eitim gerektiini, iyi bir eitimin ise dans olmadan asla dflnlemeyeceini, buradan btn rendiklerimizi yaflam ve urafllarmzn her annda uygulamamz gerektiini belirterek Ayakla, fikirlerle, kelimelerle ve elbette kalemle de dans etmek gerekir. der.
192
Gzel Sanatlar
Fotoraf 7.1
Dans, insan
bedeninin fliiridir.
Dans var olmak iin ikincil bir araca ihtiya duymaz. Ancak dansn bir gsteri
sanat olarak sergilenmesi iin baz bileflenlerin bir arada ifllenmesi gerekmektedir.
Dansn tam anlamyla bir ifade, iletiflim ve sanat biimi olarak gerekleflebilmesi
iin baz unsurlarla bir arada var olmas gerekir. Bu unsurlar dans, koreografi, efllik ve sahne donanmdr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Dans nedenSIRA
insan
bedeninin fliiri olarak tanmlanr, aklaynz.
SZDE
Dans
D fi N E L M
Sanatsal ifadenin
en eski biimlerinden biri olan dans, gerekleflmek iin yalnzca
insan bedenine ihtiya duyar. Dans ancak uygun bir bedenin varlyla var olabiR U
lir ve dansnS Oznde
hareket bulunur. Hareket araclyla dansnn bedeninde
hayat bulan dans, yaflar ve lr. Fiziksel olarak, dans var olduu srece dans vardr. Bu sebeple dansn ilk ve en nemli unsuru dansdr.
DKKAT
Dans, belirli bir motivasyon kaynandan esinlenerek dnyaya iletmek istedii mesaj bedeni aracl ile veren kiflidir. Bu adan bir dans, bedenine bir flaiSIRA bir
SZDE
rin kelimelere,
bestecinin notalara hkim olduu gibi hkim olmak, onunla yarataca kompozisyonu en etkileyici biimde nasl sunabileceini bilmek veya btn bunlarAMALARIMIZ
tamamen isel bir yaratclkla doal olarak yapabilecek durumda ol-
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
193
7. nite - Dans
maldr. Dans iin nemli olan, teknik olarak ne kadar mkemmel olduu deil,
beden dilini kullanarak ifade ettii fleyleri dansn kelime daarc olarak tanmlayabileceimiz hareketlerle ne oranda aktarabildiidir. Bu adan dans edebilmek
iin mkemmel bir beden deil, dansnn bedenine ilham veren bir ruha sahip olmak gerekir. Profesyonel danslar ise bundan bir adm teye geerek bedensel
ifade aralarn kusursuz bir teknik aracl ile mkemmellefltirerek daha genifl ve
gl bir anlatm dili edinirler. Dans veya danslar sahne zerinde yalnzca yapay bir gsteri sunmaz. Zaman ve meknn sreklilii ierisinde fiziksel bedenin
ok tesinde gerekleflen bir var olma biimini sahneye taflrlar. Her devinimleri
bir kelime gibidir ve doru kelimeler yan yana geldiinde, sahne zerinde bedenle yazlan bir fliir oluflur. Bale ve salon danslar gibi klasik danslarda dansnn bireysel zellik ve farkllklar dansa ancak bir yorum olarak yansrken, halk danslarnda dansnn bu zellikleri dansn niteliini ve yapsn etkiler. klim ve corafi
yapdan, dinsel ve dilsel zelliklere kadar ok eflitli sosyal, toplumsal, corafi ve
psikolojik etkenin bu danslarn zerinde etkisi bulunmaktadr.
Koreografi
Koreografi kelimesi Yunanca kkenlidir. Koro kelimesinden tretilmifltir. Antik
Yunan tiyatrosunda nceleri dans edilen yeri belirten bu kelime daha sonra burada yaplan ezgili dans ve bunu yapanlar tanmlamak iin kullanlmfltr. Dans
eden sanatlardan oluflan koronun hareketlerinin belirlenmesi ve bir dzen iinde yaplabilmesi gerekliliinden ortaya kan koreografi, gnmzde dansn admlarnn, hareketlerinin, bu hareketlerin akflnn, kurgunun, biimin, sahnedeki pozisyonlarn ve genel dans anlatsnn tasarm anlamnda kullanlmaktadr. Bu tasarm gereklefltiren sanatya koreograf denir.
Fotoraf 7.2
Misericordes Balesi,
Bolfloy Tiyatro
Koreografinin unsuru bulunmaktadr. Bu unsurlar zaman, mekn ve efordur. Koreografi bu unsurdan ortaya karlan eflitlemelerin (varyasyonlarn) bileflkesidir. Birinci unsur zamandr. Her hareket ve hareketsizlik zaman iinde var
olur. Dansta zaman ritimdir. Yaflamn znde bulunan ritim; hzn belirten tempo,
admlaryla tempoyu belirleyen vurufl, vuruflun srekliliini hissettiren nabz ve
sresini veren l ile dans flekillendirir.
194
Gzel Sanatlar
kinci unsur mekndr. Dans, mekn var ettikten sonra gerek duyulan her an
mekn deifltirebilme zellii olan tek sanattr. Bu mekn sembolik, fantastik veya gerekst de olsa dans ve dans meknla iliflkilidir. Hareket var olana kadar
sahne plak olabilir. Dans baflladnda beden bize mekn syler. Oras bir denizdir belki. Belki de bir bahe, pazar ya da da bafl. Mekn tasarmnn bileflenleri seviye, flekil, yn, boyut, perspektif ve odak tr. Seviye, bedenin yer ile olan iliflkisidir. Yere yakn veya yerden uzak olmak, parmak ucunda durmak veya yere
oturmak gibi. fiekil, vcudun meknda ald biimidir. Yn, bedenin ne, arkaya,
saa, sola hareketleridir. Boyut, byk ve kk arasndaki ztlk gibi, objenin mekndaki ykseklik, genifllik ve derinlik durumudur. Perspektif ise dansn hareket
zelliinden dolay tasarlanmas en g bileflendir. Sabit bir obje ile kyaslamamz
konuyu daha net olarak anlamamz salayacaktr. Bir heykeltrafl olas tm bakfl
alarndan boyutlu bir heykel oluflturur. Heykelin hareketsizlii heykeltrafla
eseri ve izleyicisi arasndaki iliflkiyi planlama avantajn verir. Eserin izlenme mesafesi, grfl as gibi meknsal zellikleri sanat planlayabilir. Dansta ise boyutlu obje devinim halindedir. Heykel karflsnda insanlar aktif olarak eserin evresinde hareket ederlerken, dansta izleyici pasiftir. Sahnede resmi oluflturan bu harekettir. Perspektif bu resim iindeki obje veya objelerin izleyiciye gre olan pozisyonlarnn, uzakln etkileri temel alnarak planlanmasdr. Odak, dansnn ifadesidir.
Bu ifadeyi seyirciye yanstabildii, bu ifade ile seyirciyi ikna ettii lde baflarldr dans.
Fotoraf 7.3
Kanada Ulusal
Balesi
Son unsur efor (aba, g) dur. Efor, koreograf ve dansnn bir ifadeyi bedenin fiziksel, zihinsel ve duygusal glerini bir birleflim (kombinasyon) halinde izleyiciye aktarmasdr. nsann her hareketi bir eforu, her efor da bir hareketi ierir.
Bir drt olan efor; yer ekimi, ivme, diren, eylemsizlik ve merkezka kuvveti gibi glerden dorudan etkilenir. Bu glerin koreograf ve dans tarafndan kavranma ve idrak derecesi dansn sanatsal seviyesine dorudan etki eder.
195
7. nite - Dans
Fotoraf 7.4
Rus Balet Rudolf
Nureyev
Point(Parmak
ucunda dans etme
teknii)
Pozisyonunda.
Kaynak: R.Avedon,
1967
Yer ekimi hayatmzn her annda iliflki iinde olduumuz bir g. Yer ekimi
faktr ile uyum ierisinde hareket edebilme ve bu gce ramen estetii yaratabilmek, ters ynde yaplan baflka bir gcn dengesine baldr. Yer ekimi etkisini
kullanarak aresizlik anlatm, yer ekimi yokmuflasna davranarak g anlatm veya arlksz grnmek gibi dnya fizik kurallarna gre doru olmayan bir
hissi verebilmenin zorluunu dflnebilir misiniz? Estetik kayg iinde yer ekimi
yokmufl gibi davranabilmek iin nasl bir karflt g iliflkisi ve isel denge gerekir?
Fotoraf 7.5
Yer ekimi, ivme,
diren, eylemsizlik,
merkezka ve dans.
196
Gzel Sanatlar
vme, belirli bir ynde hareket etmekte olan dansnn hznn belirli bir zaman
aralndaki artma veya eksilme fleklindeki deiflim miktardr. Baflka bir deyiflle ivme, bir cismin hznn deiflim hzdr. Hz ise hareketli bir cismin belirli bir zaman
aralnda ald yolun uzunluudur ve fizikte hz her zaman hareketin ynyle
birlikte belirtilir. Bedende her iki hareket arasnda meydana gelen anlk hareketsizlikler vardr. Bu ivmenin dans tarafndan kavranma derecesi hareket estetiinde belirleyici rol oynar. Diren, harekete karfl doann tepkisidir. Dansnn hareketinin kuvvetini mekn ve doa ile iliflkilendirerek belirlemesinde rol oynar. Eylemsizlik, cisimlerin mevcut fiziksel durumlarn, hz ve boyut gibi zelliklerini koruma istekleridir. Bir ara hzlanrken ierisindeki cisimler geriye doru itilir. Ara
fren yaptnda ierisindeki cisimler ne doru itilir. Cisimlere etkiyen bu kuvvete
eylemsizlik kuvveti denir. Eylemsizlik kuvveti sistemin ivmesiyle zt ynde oluflur.
Merkezden kurtulup dflar kamaya alflan cisimlerin dfla doru uygulad kuvvete merkezka kuvveti denir. Bu cisimleri dairesel bir yrngede tutmak iin gerekli olan ve ie doru etkileyen kuvvete ise merkezcil kuvvet denir. Merkezka
kuvvetinin danstaki yansmasna rnek olarak dansnn kendi evresindeki hzl
ve tekrarl dnfllerinde kollarnn hza gre alp kapanma dengesini verebiliriz.
Bu kuvveti kullanarak yer ekimi kuvvetinden karflt figrler gereklefltirmek de
mmkndr.
Efllik
Dansn topluma aktarm, genellikle anlatmn ve hazz ok daha etkin klacak sanatsal ve teknik unsurlar eflliinde gereklefltirilir. Mzik, melodik ve ritmik geleriyle bu anlamda dansn en nemli efllikisidir. Ancak mzik ve dansn ortak noktas olan ritim doa gerei her zaman melodinin nndedir. Her melodi ritim ierir ancak her ritim bir melodinin paras olmayabilir. Yalnzca ritmik unsurlardan
oluflan eflliklerle de dans edilmektedir. Ancak ritmik eflliin mutlaka bir mzik aleti gerektirdiini dflnmemeliyiz. Iflk ile de ritmik bir sre oluflturup, bu teknik
unsurun yardmyla dansa efllik edilebilmektedir. Sessiz ve teknik unsurlarn efllik
etmedii koreografilerde dansya iindeki ritim rehberlik eder. zleyicinin ses
duymuyor olmas dansa efllik edilmedii anlamna gelmez. nk dansn kaynandaki hareket olgusunda ritim sesli veya sessiz temel unsurdur.
Tarih boyunca dans ve mzik birbirini srekli etkilemifl, birbirinin geliflimini
tetikleyen tarihsel sre iki sanat dalnn geliflmesinde nemli roller oynamfltr.
Bale sanatnn kkeni olarak kabul edilen saray danslar, halk mzii zerine kurgulanan ve soylularn flatafatl kyafetleri ile yapabilecekleri ar figrlerinden
olufluyordu. Zamanla dansn soylularn egemenliinden kmas ve profesyonel
danslarn yetiflmesini salayan akademilerin kurulmas dans mziini ve dolayl olarak mzik sanatnn geliflimini de etkiledi. 1661 ylnda Fransada kurulan ilk
dans akademisi ile beraber dans tekniklerinin geliflimine paralel, dansya kolaylk salayan, anlatmn glendirmeyi amalayan bale mzikleri yazlmaya baflland. Romantik balenin en nemli eserlerini veren aykovski zamannda bile
mzikten ncelikle beklenilen dansn ihtiyalarn eksiksiz karfllamasyd. Bu anlayfl XIX. yzyl sonuna kadar devam etti. Bu srete dansn mzik zerindeki etkilerini dans dfl mzik eserlerinde grebiliyoruz. Dans karakterinin zerinde flekillenen Bartokun Romen Danslar, Dvorakn Slav Danslar, Brahmsn Macar
Danslar, Stravinskinin Dans Konertolar gibi birok eser konser salonlarnda
halen seslendiriliyor.
197
7. nite - Dans
XX. yzyln baflnda Rus Balesi adn taflyan bir dans topluluu kuran Rus organizatr Sergei Diaghilev (1872-1929) XIX.yzyln kat prensipleri olan klasik bale anlayflna karfl yeni bir hareket gereklefltirmek iin an en nemli dans,
koreograf, besteci, sahne ve kostm tasarmclarn bir araya getirdi. Dansn ifl birlii yapt dier sanatlarn da dans ile eflit koflullarda flekillenmesi prensibi dnemin besteci ve sahne tasarmclarn yaratclklarnda tamamen zgr brakt. Bu
zgrlk devrimci bir mzik anlayfln yaratt. Bu dneme ait Primitivist (ilkelci)
mzik anlayflna rnek olarak Rus balet Nijinskynin (1890-1950) dans ettii bir
ok balenin mziklerini besteleyen Rus besteci gor Stravinskinin (1882-1971)
Bahar Ayini, Petruflka, Atefl Kuflu gibi eserlerini verebiliriz.
Fotoraf 7.6
Petruflka, Bolsoy
Tiyatro.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Amerikada ok eflitli bale topluluklarnn kurulmas ve Amerikal dans Isodora Duncann (1878-1927) tm geleneklerden arnmfl dansnda,
dans iin besteD fi N E L M
lenmemifl mzikleri kullanmas, bu mziklerdeki devinimi kendi yorumuyla ifade
etmesi, dansn geliflen ierik ve efllik unsurlaryla amza taflnmasnda nemli bir
S O R U
rol oynamfltr.
Mzikteki dans ve danstaki mzik etkisi ile ilgili olarak G.Bizetin Carmen
D K K A TOperasn ve
bu opera temalarn kullanarak R.Schedrinin bir bale mzii olarak besteledii Carmen
adl eserini dinleyiniz.
SIRA SZDE
N N
Sahne Donanm
Bir gsteri sanat olan dans mmkn olduunca etkili klmakAMALARIMIZ

iin gnmzde her
trl dekor, aksesuar, flk, efekt, makyaj ve kostm kullanlmaktadr. Etkiyi en
yksek seviyeye taflyacak yardmc unsurlarn kullanm dansn ortaya kflyla
K T Asrlen
P
bafllamfltr. Etrafnda dans edilen atefl, dans etmeden nce vcuda
boyalar, giyilen giysiler, kullanlan taklar, alan flklandran meflaleler, flklar ve benzeri tm unsurlar her kltrde karflmza kmaktadr. Ancak bu unsurlarn bir dzen
T E L ETiyatrosunda
VZYON
ve plan iinde kullanlmas, dansn bir sanat olarak Antik Yunan
yer
almasyla bafllamfltr. Gnmzdeki teknolojik imknlar sahne donanmnn gsteriye olan katksn olduka arttrmaktadr.
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
198
Gzel Sanatlar
DANSIN BOYUTLARI
letiflim Arac Olarak Dans
Ritim varoluflun kantdr. Anne karnndaki cenin kalp atfllaryla ispat eder kendini hayata. Hayranlk ve sknet iinde dinleyebildiimiz o duygu ykl, dzenli
ve devaml ritmik g, insanolunun iindeki dans etme eiliminin kaynadr da
ayn zamanda. Bu sebeple de dansn tarihi insanln tarihiyle bafllatlr.
Hayatta kalma abas ierisindeki ilk insan byk ihtimalle nce beslenme ve
korunma gibi temel sorunlarn gidermeye alflyordu. Tek baflna yaflamad, yaflayamad iin evresindekilerle iletiflim kurmas her fleyden nce bu temel sorunlarn giderme adna nemliydi. Bu yetmiyormufl gibi doada da anlayamad
garip fleyler oluyordu. Bir flekilde ve acilen evresiyle iliflki kurmazsa nasl hayatta kalabilir, kendini nasl ifade edebilir, evresini nasl anlayabilirdi? Ama konuflma
dili yoktu henz. flte bu noktada vcudunu kullanarak anlatmaya, kayalarn stne resim izerek ifade etmeye alflt kendini. Bylelikle dans ve resim sanatnn ilk
adm insanolunun iletiflim ihtiyacyla atlmfl oldu.
Dans yazdan nceki kltrn nesillere aktarlmasnda nemli bir ifllevi yerine
getirdii iin bilimsel olarak ok deerli bir veri. Homeros Henz sz yokken
dans vard. der. Dansn ann kltrne tanklk eden bir zellii de vardr. Bu
anlamda dans, antropolojinin (insanbilim) alt disiplini olan sosyal antropolojinin
en nemli arafltrma alanlarndan biridir. Halklarn dans kltrleri o toplumlarn
kimlik bilgileridir. Uzman olmayan dikkatli bir gz bile izledii halk dansndaki kyafetlerden, danslarn zelliklerinden figrlerden, mimiklerden, dans dzeninden, tempodan, ritimden ve dikkatini eken her trl detaydan yola karak o toplum hakknda ok ksa srede nemli bilgiler elde edebilir.
Peki dil ve yaznn yaflantmza girmesiyle dansn iletiflim arac olma zelliini
kaybettiini sylemek doru olur mu? Tam tersine, dans iletiflim arac olma zelliini insann syleyecek sz olduu mddete, en basit anlamda iki insan arasndaki iliflkiden tutun da, en st dzeyde bir sanat olarak insanla iletilmek istenen
mesaj boyutunda srdrmektedir ve geliflerek srdrecektir. Deiflen yalnzca iletiflimin boyutlardr.
Bugn halen insanlar sz ile ifade edemedikleri veya etmek istemedikleri veya
szden ok daha kuvvetli bir biimde ifade etmek istedikleri duygular dans ile ortaya koyabilmekteler. Daha sonra deineceimiz dansn insan zgrlefltirme
zellii her boyutta dans hayatmzn en nemli olmasa bile, en anlaml iletiflim
amalarndan biri haline getirmektedir. Delikanlnn bir trl alamad kz arkadaflna, inli dvfl ustasnn doaya, semazenin Tanrya, kiflinin evresine, sanatnn topluma verecei mesaj zgrce ve coflkuyla ifade etme yoludur dans.
Toplumsal Bir Olgu Olarak Dans

Toplum, birey temeline dayan bir btndr ve her toplum sosyal ve kltrel rnlere sahiptir. Toplumu oluflturan bireyler yalnzca toplumsal bir btnn paralar
olarak deil ayn zamanda bu toplumu ileriye taflyan fikir ve yaratc abalar ile
de tekil olarak nemlidirler. Birey, ait olduu toplum ierisinde yetiflen, o toplumun zelliklerini bireysel dzeyde taflyan ve yanstan bir yedir. Yani bireyin ne
kan zellii toplumsall, toplumsal kimliidir. Bu birey ayn zamanda toplumsal kimliinin dflnda kalan baz kimlikler de taflmaktadr. Bu kimliklerden en
199
7. nite - Dans
nemlisi bireyin kendi zn yanstan znellii; yani kendi yaflantlar, bakfl as

ve yorumlar ile flekillenen znel kimliidir. Birey iin znel kimlik toplumsal btn ierisinde kendi zel yerini belirlemesini salayan ayrt edici bir kimliktir. Bu
kimlik toplumsal kimlikten farkl olarak, bireyin kendi zn keflfetmesine, bu zden beslenen rnler ortaya koymasna ihtiya duyar. Bu ihtiyac toplumun her
yesi duysa da bunun farknda olmayabilir. flte bu noktada toplumsal bir olgu olarak sanat eseri ve sanat eserinin ars bizlere kendi doamzn ihtiyalarn da
anmsatan bir rol oynar.
Tam da burada, insann toplumsal tabiat ile znel dnyas arasnda kurulan eflsiz bir denklem olarak dans sanat yeni bir anlam daha kazanr. Bu adan dans
sosyal etkileflimin tarihteki en eski gerekleflme biimidir ve toplumsal dzeyde
zne, birey ve toplum arasndaki dengeleri dorudan etkileyebilen yaps ile gnmzde de devam eden nemli bir toplumsal ifllevi stlenmektedir. rnein ayin
veya trensel amalarla sunulan danslar yalnzca gzel grndkleri iin deil,
kutsal trenler, tanflma, evlilik, tedavi gibi daha pek ok sosyal amaca hizmet ettikleri ve dolaysyla toplumsal olarak gerekli olduklar iin ilkel alardan gnmze kadar yepyeni biimler alarak gelebilmifllerdir. Bu adan dans, toplumsal ve
bireysel ihtiyalar arasnda bir kpr kurabilmekte, bu kpr sayesinde toplum ile
bireyi yaknlafltrarak, dans gereklefltiren sanatnn znel gereklii dzeyinde
buluflturabilmektedir. Toplumsal bir varlk olan birey ile bireyin kendi znel kimlii arasnda bir geifl imkn salamas nedeniyle dans, btn bunlarn yannda
ayn zamanda da toplumsal bir ifade aracdr. Unutmamak gerekir ki tarih boyunca dans, insann bedeni, zihni ve toplumsal kimlii arasnda kurulan iliflkilerin en
dolaysz yolla ve zgrce ifade edilebildii bir var olma biimidir. nsan doasnn,
insanlar aras iliflkilerin ve kendi kifliliimizin toplumsal dzeyde ayn seviyede
temsil edildii dansn toplum ierisindeki rol, tm bu iliflkilerin birbirleri ile en
yksek insani deerler erevesinde kurulmasn salamasdr.
Fotoraf 7.7
Hopak, Ukrayna
Halk Dans.
200
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Gzel Sanatlar
Bu birlefltirici, btncl ve ortak yaflantlar ile znel yaflantlardan beslenen

ynleri ile dans evrensel sanat baznda insanln, halk sanat baznda toplumun
tm yaflantlarnn izlerini taflr. flte bu nedenle yeni veya eski bir insan topluluuSIRAyakndan
SZDE
na ait kltr
tanmak, bu kltrn zelliklerini tm boyutlar ile renerek bilimsel sonulara varmak iin arafltrmalar yapan antropolog, sosyolog ve
etnolog gibi bilim adamlarnn inceledii ncelikli kltr rnleri arasnda dans ilk
D fi N E L M
sray alr. Belirli bir insan topluluunu, kltrel ve toplumsal boyutta zmleyerek belirli yarglarda bulunabilmek iin danslarn incelemek ok kesin, bilimsel
O R toplumsal
U
adan tutarlS ve
kimliin bireysel dzeydeki izlerini aka belirlememizi salayacak bilgiler sunar. eflitli toplumsal ihtiyalar karflladn grdmz
dans, sonunda
ihtiyalarn da karflland bir eylem olarak bu btnn
D K Kbireysel
AT
her iki taraf iin de karfllkl ihtiya haline gelir. Toplumun dans yaratma gerekesi ile bireyin kendini ifade etme ihtiyac ayn noktada, birlikte gerekleflme zoSIRA SZDE
runluluuna dayanr. Biri olmadan dieri de var olmayan toplum ve birey arasndaki karfllkl iliflki ve etkileflimin en eski biimlerinden biri olarak dansn, ortaya
kt ilk andan
itibaren sanatsal bir amala yapldn sylemek mmkn deilAMALARIMIZ
dir ama toplumsal bir olgu olduu kesinleflmifl bir bilimsel gerekliktir.
N N
Toplumun sanat
zerine daha detayl bilgiye Prof.Dr.Stk M. Erinin Toplum
K Tile
A iliflkisi
P
ve nsan adl kitabnda ulaflabilirsiniz. Ankara: topya yaynevi, 2008
Dinsel Bir
T E L E VOlgu
Z Y O N Olarak Dans
Birka avc dans ediyor. Her birinin baflnda birer bizon kellesinden yzlmfl deri ya da bizonu andran boynuzlu maske var. Hepsinin elinde ya yay ya da bir mzrak. Dans,
N T bizon
E R N E Tavn temsil ediyor. Avclardan biri yorulunca, dfler gibi yapyor.
O zaman baflka bir avc ona, kr ulu bir ok atyor. Bizon yaralanyor. Kendisini
ayaklarndan tutup srkleye srkleye meydandan karyor ve baflnn zerinde
baklar salladktan sonra serbest brakyorlar. Bu kez onun meydandaki yerini bizon maskeli baflka biri alyor. Bazen de bu danslar, bir dakika bile ara verilmeksizin
iki, hatta hafta sryor..... Sibiryann baz yerlerinde otuz ya da krk yl nce avclar ayy vurdukta sonra ay bayram yaparlard. Vurulmufl ay eve getirilip baflkfleye trenle yerlefltirildi. Bafln n ayaklarnn arasna koyarlard. nne ekmek
ya da akgrgen kabuundan yaplmfl geyik figrleri dizerlerdi. Bunlar ayya adanan kurbanlard. Aynn yzn akgrgen kabuundan daireciklerle ssler, gzlerine gmfl paralar koyarlard. Sonra avclar gelip yznden perlerdi. Bu birka
gn, daha dorusu birka gece srecek olan bayramn, ancak bafllangcyd. Her gece aynn etrafnda toplanlarak flarklar sylenir, dans edilirdi. Avclar yzlerine
akgrgen kabuundan ya da tahtadan maskeler takp ayya yaklaflr, karflsnda eilir, sonra ay gibi yryerek dansa bafllarlard. fiark ve danslardan sonra yemek
bafllard. Aynn etini yer, baflna ve n ayaklarna dokunmazlard.
Yukardaki satrlar dansn gemifl ve gnmz insan iin ifade ettii anlamlar
arasndaki byk fark ortaya koyuyor. Kuflkusuz avclar ne elence, ne de sanat
adna byle uzun srebilen bir dans gsterisine kalkflyorlar. Avla aralarndaki saygn iliflkinin temelinde yatan olgu da ok daha doal. Dinsel, bysel bir atmosferde doaya yneliflin, doayla btnleflmenin, doaya saygnn bir ifadesi bu trensel dans. Yaflamak iin, yalnzca yaflamak iin doann kurallarna uymak zorunda
olan insann sergiledii davranfl bilincinin gstergesi. Dansn, insan ve doa ara-
201
7. nite - Dans
sndaki bu dinsel konuma nasl bir sre sonucunda ulaflt konusunda net verilere sahip deiliz. lk insann nasl dans ettii konusundaki teoriler, genellikle gnmzde halen varln srdrmeyi baflarmfl olan ilkel kabilelerin incelenmesi ve eski kaya, duvar resimlerinden edinilen bilgilerle ortaya konulmaya alfllmaktadr.
Bhimbetka Kaya Snaklarndaki dans figrleri ve Eski Msrn mezar resimleri
dansn bilinen ilk kaytl izleri olarak gnmzdeki en nemli referanslarmzdr.
Resim 7.1
Bhimbetka Kaya
Snaklar
Resimleri, Dans
eden bir grup ve
algclar.
lk insann konuflma dilinin olmad bir ortamda doa ve evresiyle iliflkisini

hareketlerle ifade etme abasnda olduunu belirtmifltik. Can yandnda, sinirlendiinde ya da sevindiinde tepinir, kendinden ok daha gl hayvanlar nasl avladn canlandrarak evresine anlatmaya alflr, karfl cinsin ilgisini ekmeye yarayacak abartl hareketler ve doann gc karflsndaki zayflnn farknda, ona
saygsn ifade eden ayin havasnda figrler yapar. nceleri tek baflna dans eder.
Zamanla tekrar edilen ritmik figrlerin doayla btnleflme, bu muazzam gcn
bir paras olabilme abas iinde ona gndelik yaflamnda kendisinde bulunmayan gleri verdiini keflfeder. Bu glerle bilinaltn keflfetmeye bafllar. Her dans
ediflinde bu doast glere yeniden kavufltuunu hisseder. Bu andan itibaren
dansn iletiflim amal kullanmna doa odakl dinsel bir boyut eklenmektedir.
Hastalklar iyilefltirmek, iyi rn alabilmek, doa olaylarna biraz olsun hkmedebilmek iin yapt bynn en nemli unsurudur dans. Dansndaki tekrarl hareketlerin ok kifli ile yaplmasnn daha etkili olduunu, topluluk olarak ulafllan
kendinden geme halinin ok daha gl bir enerji ortam yarattn anlad andan itibaren, bir yandan da grup danslarnn temeli atlmfl olur.
202
Gzel Sanatlar
Fotoraf 7.8
Dans eden Afrika
yerlileri.
SIRA SZDE
lk insanSIRA
iinSZDE
doa, stn gleriyle bugnk tanr inancnn yerini tutmaktadr.
nsan tanrsn veya tanrlarn ycelttii, onunla btnleflmeyi hedefledii ayinlerinde dansn kendine bahflettii doast glerin farkna varmfltr. Dans ve onun
D fi N E L M
efllikisi konumundaki ritmik hareketin veya ritmik zellii n planda olan basit ilkel ezgisel mziin yardmyla kendini, benliini zgrlefltirmeyi baflarmfltr. Bu
S O R U kstlayan ve snrlandran bilincinden kurtularak, bilinaltn
ayinlerde kendisini
etkin klabilmektedir. Gnmzdeki sanatn insan zgrlefltirmesi olgusunun kkeni bu ilk alara
D K K A T aittir.
Dans, sahip olduu hareket ve bu hareketlerin ardl diziminin ritimle ulaflt
gle kiflinin kimyasal yapsnda ani deiflimler meydana gelmesine sebep olur. Bu
SIRA SZDE
deiflim bilinci hzla devre dfl brakr. Sre ierisinde bu kimyasal etkiye bal
olarak insan inanlmayacak lde serbestleflir. Bu sayede bilin devre dfl kaldnda insana
bilinalt, dier isel gleri hkimdir artk. Gnmzde birok AnaAMALARIMIZ
dolu slam tarikatnda zikir ad verilen ibadet bu noktadan hareketle yaplmaktadr. Zikir, Allahn isimlerinin belirli ritimler iinde ve bedensel hareketler eflliinde srarl tekraryla
K T A Pinsann dnyay, maddi hayat simgeleyen bilincini ortadan kaldrarak, isel glerini etkinlefltirerek Allaha yaknlaflma abasdr.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
Sanatn insan
olgusu ve gnmzdeki sanatn elefltirisi ile ilgili daha deT E L Ezgrlefltirmesi
VZYON
tayl bilgilere TRT-OKUL kanalnda Anadolu niversitesi tarafndan hazrlanarak yaynlanmakta olan Seslerin zdflm adl programn Yrd.Do.Dr.Faruk Atalayerin konuk olarak
katld Plastik Sanatlar ve Mzik adl blm izleyerek ulaflabilirsiniz.
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
NTERNET
Kendine doa
kaynaklarn
temel alan ve doann bir paras olarak yaflamaya alflan ilk
SIRA
SZDE
insan ile doayla yarflan, doaya egemen olmaya alflan gnmz insan arasndaki alg
farkn dans balamnda aklaynz.
D fi N E L M
Dansn eski uygarlklardaki bu trensel, bysel zellii, onun geliflen medeniS Osistemlerinde
R U
yetlerin inan
de nemini srdrmesini salad. Ancak tarihsel srete baz corafya ve inan sistemlerinde tanr inanc adna dansn ve dier sanatlarn zarar grdne flahit oluyoruz. Dinden kar salayan zmrelerin insan zDKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
203
7. nite - Dans
grlefltirecek, kalplardan syrlmasn salayacak her trl faktr engelleme abasnn bir sonucu olarak, Ortaa karanlndaki Avrupada dansn hemen hemen
yok olma noktasna geldiini gryoruz. Dinlerin dansa olan mesafesine, yasaklayc tutumuna ramen, dansn insann gndelik hayatndaki yerinin yan sra, dinsel yaflantsnda bile kendine edindii salam konum gnmzde yadsnamaz bir
gerektir. Bunun altnda dansn insan yaflantsndaki ilk ve en nemli ruhsal iletiflim arac olma zellii yatar.
Dinsel danslar konusunda Orta Asya, eski Anadolu uygarlklar ve slam dininden, yani farkl kaynaktan beslenen Anadolu dinsel danslar nemli ve rafine
bir rnektir. Trklerde dinsel dans gelenei in belgelerine gre ilk defa M.. IV.
yzylda fiamanizm ile bafllamfl ancak X. yzylda slamlaflmalar ile yz yllk
bir duraksamann ardndan XIII. yzylda Anadolu tarikatlarnda yeniden yaflam
bulmufltur. Aslnda tek yaratc olarak Allah kabul eden slam dini, tek yaratc
olarak Gk Tanrya inanan fiamanist Trklere felsefe olarak ok yakndr. Ancak
yine de yaflamlarnn her alannda ok zel bir yeri olan dans, oyun ve mzik konusunda slam dininin yasaklayc tutumuna karfl toplumda bir diren oluflmufl,
Trkler Orta Asyadan getirdikleri bin yz yllk kltrlerini zaman iinde slam
ile kaynafltrarak, muhafaza etmeyi baflarmfllardr.
Fotoraf 7.9
fiaman Fotoraf:
Hamid Sardar.
Dnyada drt slam tarikatnda bulunan dans geleneklerinden ikisinin Anadolu Trkleri arasnda oluflmufl olmas, kltrel sentezin bir gstergesi olarak da
nemlidir. Trk dini danslarn iinde barndran tarikatlar Mevlevilik ve Bektafliliktir. Mevlevilikte Sema ad verilen ve alg eflliinde gereklefltirilen dini dans yapacak kiflinin, yani Semazenin tarikattaki ile dneminde dans ve mzik alannda
eitim grmfl olmas, bu konularda ustala eriflmesi gerekmektedir. Bunun yan
sra Sema kelimesinin gkyz anlamn iermesi ve trenin blmlerinin gn
katlarndaki dnflleri temsil etmesi ile, fiamanlarn trenleri esnasnda gn katlarndaki yolculuklar arasndaki ba gze arpmaktadr.
Alevi-Bektafli Semahlar dier bir tarikat dansdr. Semah Cem ad verilen
sohbet toplantlarnda, kadn ve erkeklerden oluflan ve ift olmak flartyla ok kifliyle yaplan ve ar, orta ve hzl tempolar iinde barndran bir danstr.
204
Gzel Sanatlar
Erkan Enginin bu danslar hakkndaki yorumu flyledir:

... Mevlevi dansnn sanatsal inceliine ve ayrntlarna karfln, Alevi-Bektafli danslar yani Samahlar daha coflkulu, Tasavvufun Tanr sevgisi zn aktan aa
yanstan ve bu sevgiyi insana yneltmifl, iinde yeflerdii halk araclyla kkleri fiaman kltrne dek uzanan dinsel danslardr. .... Sonu olarak denebilir ki, Trkler
kkleri fiaman danslarna dayanan, slam etkisiyle uzun sre gizli srdrlen ancak sonra Mevlevi ve Bektafli tarikatlaryla meflrulafltrlan bir dinsel dans geleneine
sahiptirler. Bu danslarn fiamanizmde i ie olduu dramatik yn zamanla ortadan kalmfl, tarikat danslar ayinsel nitelikleri ile varlklarn bu gne dein srdrmfllerdir. fiamanizmde Gk-Tanr ceza vermeyen, gler yzl, sevgi, bolluk ve
mutluluk tanrsdr. Bu kaynak sonraki kuflaklarda baflka kltrlerle de birleflerek
tanry bir sevgi ve flk varlna dnfltrmfl, fiamann gndelik yaflamda yarara
dnk dans zamanla sevgiye ulaflmada ve bu yolla tanrya kavuflmada ara olmufltur. Mevlevi ve Bektafli tarikatlar bir adm daha ileri giderek sonsuz sevgilerini tanrnn yansmas ya da baflka bir deyiflle, ta kendi olan insana yneltirler. Bu ynelifl,
bugn bile tm insanlarn gereksinimi duyduu dinleri aflan ortak ve yce bir ama
olarak grnmektedir.
Fotoraf 7.10
Mevlevi Ayini
Fotoraf 7.11
Samah
Anadolu slam Tarikatlar arasnda zikir ad verilen, Allahn doksan dokuz isminin belirli ritmik yaplar iinde srekli melodik tekrar ve
bu srada vcudun mevcut ritmik yapya uygun ll, biimli hareketleri ile kiflinin trans haline ulafllmas
gelenei ile ilk insann doa gleri
ile iliflkisindeki trensel dans anlayfl arasnda byk bir benzerlik bu-
D fi N E L M
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
D fi N E L M
S O R U
S O R U
S O R U
D K K A T7. nite - Dans
D K K A205
T
DKKAT
N N
N N
lunmaktadr. Ritim ve tempo bakmndan tam bir disiplin iinde

SIRA devam
SZDE ederken
srekli tekrar etmeye bafllayan ritmik, melodik bir alt yapnn zerine doalama
SIRA SZDE
olarak okunan mzikal adan ok deerli ilahiler olduu gibi, baz zikirlerde de
dansa yaknlk hissedilmektedir. nsan dansa davet eden buAMALARIMIZ
yaplarndan dolay
bazen aleyhlerine fetvalar karlmfl olsa da Allah iin yaplmas
noktasndan haAMALARIMIZ
reketle din bilginlerince savunulmufl, korunmufltur.
K T A P
K T ATrkiyede
P
Trk dinsel danslar hakknda detayl bilgiyi fiefik Baykurtun hazrlad
lk
Halk Oyunlar Semineri adl kitaptaki Halil Bedi Ynetkenin Trk Dini Rakslar ve STELEVZYON
ra ve Nalc Alevilerde Samaha Dair Birka Sz adl bildirilerinde bulabilirsiniz. stanbul:Yap Kredi Yaynlar, 1996. Sayfa 31-41.
TELEVZYON
Trk dinsel danslar hakknda detayl bilgi iin Erkan Erginin Trklerde
Danslar
N T E R N EDini
T
bildirisine http://dergiler.ankara.edu.tr/detail.php?id=13&sayi_id=1190 adresinden
NTERNET
ulaflabilirsiniz.
Sanat Olarak Dans

Sanat anlama ve anlamlandrma srecinin tarihsel kesitlerinden biri de Franszlarn zgn iddialarndan biriyle yorulur. Sanat, sanat iindir. grfln ne sren
Franszlarn bu grflne koflut bir baflka fikir yine onlardan ve yine bu iddia ierisinde ortaya kar, flyle sylerler: Direnen malzemeden daha gzel eser kar.
nsan bedeninin merkezde durduu dans sanat da tpk resim, mzik ve heykel gibi bir kiflisel yansmay ierir. Tm evrim sreci boyunca insan, nce yryen, daha sonra da alet kullanan, avlanan ve reten gibi kimliklerle hep kendi bedeni zerinde kurduu hkimiyetle var olabilmifl, ilerlemifltir. nsan beyni tarafndan retilmedii halde insan beyni tarafndan kullanlabilen en karmaflk aletler
btn bedendir. Biz hi farknda olmasak da beyin, bu son derece karmaflk yapy sessizce idare eder. Alglama, yorumlama ve ynetme grevlerini gerektiinde
hareket ve edimlerle de destekler veya tamamlar. Ancak beden kadar karmaflk ve
geliflmesi, hayal edebileceimiz en yksek teknolojinin geliflim srecinden bile daha uzun bir tarihe yaylan bir malzemenin doal kusur ve kusursuzluklar ile harekete geirilmesi bu malzemeyi sanat veya sanatsal rn olarak kullanacak kifli iin
en karmaflk ve kullanlmas en g malzemelerden biri haline getirir. flte tam olarak bu noktada dans olarak tanmladmz bedensel hareketlerin benzersiz ifade
gcnn kaynana ulaflmfl oluruz: Direnen malzemeden daha gzel eser kar.
nsanlk tarihi ile karfllafltrldnda modern insann kendi bakfl asyla yorumlayp snflandrd nesnel dnyann tarihi arasnda garip bir uurum vardr.
lk duvar resminin yaplmas bundan 35.000 yl nce gereklefltiyse de bu resim bir
sanat eseri olarak yaplmamflt. Oysa her ikisi de resim olan bu sosyal - kltrel
rnlerin retilme gerekeleri birbirlerinden tamamen farkl, bu rnleri reten ve
alglayan insanlarn bakfl alar bambaflkadr. Bu nedenle dans bir sanat olarak
ele almadan nce sanat ve sanat rnnn tabiatn anlamamz gerekir.
Tarihin derinliklerinde yer alan ilk insandan gnmze kadar uzanan zaman
boyunca her birey kendi varln korumak ve bu varl eflitli yollarla vurgulamak, ortaya koymak iin alflmfltr. nsann kendi varln vurgulad ilk izler
bafllangta her ne kadar sanat kaygsyla ortaya kmamfl olsa da, 30-40 bin yl nceye ait maara resimlerini bugn sanat olarak tanmlyoruz. Bu tanmlama resim
ad verilen izimlerin artk zel bir sanat alan olmasndan deil, ilk insann doada var olan eflitli malzemeleri kendi znesinin szgecinden geirerek farkl bir
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
206
Gzel Sanatlar
biim ile yeniden retmifl olmasndan kaynaklanr. Sanat doa iliflkisini, Sanat
iyi anlamak iin onu tabiatla karfllafltrmak gerekir. szyle aklar Aristo. Sanat
insan doasnn bir rn, insan ise doann bir parasdr. Dolays ile aslnda doay taklit ederek sanat ad altnda eflitli yeni biimler reten de doann bizzat
kendisi, yani insandr. Bu tr bir iliflki ierisinde yeniden retilen doa artk yeni
bir dnya, ikincil bir doa haline gelir. Doay yeniden retirken yaflantlarn znesinin szgecinden geirerek gerekliin bir eretilemesini yapar sanat. Yani
sanatsal anlatm belirli bir gereklikten yola karak bu gereklii temsil eden semboller aracl ile de temsil edilir. Bu tamamen gerek dnyann sanat reten kiflinin zihninde urayaca krlmalara, dnflm ve yorumlamasna baldr. nsan,
sosyal doas itibaryla aslnda simgelerden oluflan bir dnyann yaratcsdr. Ortaya kan bu simgeler tamamen sanatnn i dnyasna baldr. nk sanatsal
retimi esnasnda sanat tamamen ve yalnzca kendi iselliinin peflinden gider.
Ancak bu sayede kendine has bir dil, anlatm, ifade ve biime ulaflr. Bu bakmdan
ne kadar kendine, kendi znesine zg olursa ortaya koyduu rn de o denli
benzersiz ve deerli olur. Bunun iin sanat rn tektir.
Dansn bir sanat olarak kendine zg yerini almas bu bedensel hareketlerin
anlatm gcnn derinliklerinin keflfedilmesine baldr. Tpk maara resimleri rneinde olduu gibi yeryznde gerekleflen ilk dansn da ortaya kfl nedeni sanatsal bir retimde bulunmak deildir. Antropoloji, etnoloji, sosyoloji gibi eflitli
bilim dallar bize, ilk insanlarn yapt bu danslarn eflitli trensel amalara hizmet ettiini sylyor. Bu trenler genellikle avlanma, evlilik, bereket dileme veya
bir hastay iyilefltirme gibi eflitli amalarla dzenlenir. Bu trenlerde yaplan danslar sosyal bir olay betimlemek, bu olay dans yoluyla sembolik olarak yeniden yaflatarak bir tr kutsanma bulmay umarak yaplr. rnein fiaman hekimlerin bir
hastay iyilefltirmek iin yapt danslarn amac o hastaya ait olduuna inanlan belirli bir hayvann klna girerek o hayvanla iletiflim kurmak ve hastay iyilefltirmesi iin yardma armak iin yaplr. Burada ama sanatsal bir retimde bulunmak
deildir. Doann bir benzerini yaratmak, onu taklit ederek onun gerekliine yeniden ve bir baflka yoldan ulaflabilmektir.
Bugn dansn bir sanat olarak tanmlanmas, toplumsal deerinin sanat alan
ierisinde llmesi, dansn insanlk tarihiyle yaflt mr boyunca insana ve insan
doasna ait bir yeniden retim biimi olmasndan kaynaklanr. Buraya kadar sanatn ve sanatsal retimin mant ile ilgili anlatlanlarn tam karfll dans ierisinde de birebir yer alr. Ancak dans bu kez doast beklentiler, ayinsel amalarla
deil sosyal, toplumsal ve kltrel amalarla ortaya kan bir rndr. Yine de bu
rnde kendi tarihinin, insann tarihinin izlerini grmek mmkndr. Dans da bir
sanat olarak insan doasnn bir rn, insann doa ile girdii karfllkl iliflkinin
bir parasdr. Bu tm sanat rnlerinin temel hareket noktas olan znenin yaratc alflma ve abalarn gerektirir. Dans artk doay yeniden retmekle kalmaz
onu yorumlayarak yeni yollar, ifade biimleri, zgn fikir ve bulufllar da yaratr.
Btn bunlar doal olarak bu srete dansnn kendi yaflantlarndan yola kan,
znesinin szgecinden geen ve gereklie alternatif ama anlam ve derinlii bakmndan gerein ok daha ilerisinde yer alan bir retim eyleminde bulunmas demektir. Dans artk mantkl ve dzenlenmifl bir biim aracl ile kendi toplumuna veya karfllaflt dier kltrlere mesaj veren, onlara gndelik hayatta karfllaflamayacaklar bir deneyimi yaflatan kiflidir. Anlatmn dans sanatna zg sembollerle yapar, gereklii dorudan deil dolayl olarak gsteren, onlar yeni bir boyuta
taflyan, bulunduklar seviyeden alp daha felsefi bir boyuta taflyarak gndelik de-
7. nite - Dans
erleri de ykselten bir grev stlenir. Yaratt simgelerin, hareket ve anlatmlarn

derinlii bizleri dansnn dnyasna ekerek yaflantlarmz onun bakfl asndan
grmeye davet eder. Sanatn toplumu deifltirme, onu ykseltme, gelifltirme gc
vardr ve dans bu gc elinde tutarak insann tarih boyunca hep yan baflnda
duran aralarla bir arada kullanan modern bir byc gibi bu sosyokltrel grevi yerine getirir. Kendi i dnyasnn, iselliinin peflinden giderken izleyeni de
peflinden srkleyerek bir yol gsterir. Kendine has bir dil, anlatm, ifade ve biimleri ile benzersiz bir retim eyleminde bulunur. Bu sanatsal retimi buyunca, kendi znesinde toplumu, toplumda ise kendi znesini var eder. Modern zamanlarn
dans eden bycs artk bir sanatdr ve sanatn bys bizleri ierisine ekmeye yetecek kadar kuvvetlidir.
DANS TRLER
Bale
Bale, kurallar belli akademik dans tekniklerinin, baflka sanatsal gelerle de birlefltirilerek bir sahne gsterisi oluflturacak biimde sunulmas olarak tanmlanmaktadr. Genellikle mzik eflliinde, dekor ve sahne giysileriyle sunulan bale dramatik
bir yky anlatabilecei gibi, hi bir yk olmadan yalnzca mziin dans araclyla bir yorumu biiminde de sunulabilir.
Balenin Rnesans ile birlikte talyada ortaya kflna kadar geen Avrupa dans
tarihi srecini ksaca zetlemek yararl olacaktr.
Dansn toplumsal ve dinsel ifllevinden sonra sanat olarak geliflimi Antik Yunan
Tiyatrosunda yer almasyla, M..500l yllarda bafllamaktadr. Yunanca khoreia,
yani dairesel dans anlamna gelen koro szc ilk olarak sahnede dans eden,
syledikleri flarklarla oyunu aklayan ve yorumlayan oyuncular tanmlamak iin
kullanlmfltr. Dans, dnemin dflnce sistemi iinde de kendini gstermektedir.
Platonun ideal devletinde dansa ve spora da yer vermesinin nedeni, bu etkinliklerin insan soylulafltracan, uyumlu ve zarif klacan dflnmesidir. Eski Yunana gre dans, beden ve ruhun uyum iinde yaflamas idealini gereklefltirdii iin
nemlidir. Gnmze gelebilen Antik Yunan eserlerindeki dans tasvirindeki zarafet, bu sanatn o dnemde ulaflt yksek seviye hakknda nemli bir gstergedir. yi savafl yetifltirmekten flarap yapmak iin toplanan zmlerin gnlerce
ayakla ezilmesine kadar yaflamn her alannda dansn salad imknlar kullanlmfltr. Antik Yunann kfl yllarnda dansn yalnzca bir elence arac kabul edilmesi, dans sanatnn ann aynas olduu tezini dorulamaktadr.
Roma dneminde dans Yunanllardaki kadar nemli bir konuma sahip olamaz
ve eski zarafetini yitirir. dealden uzak, daha dnyevi ve grotesk (temelde ciddi
ama grnflte kaba, tuhaf, abartl, gln olan biim) dans trleri geliflir. Ancak
yine de soylularn kzlarna dans dersleri aldrmaktan vazgememeleri, Romallarn
dansn toplumsal nemini kavradna iflaret eder.
476-1453 yllar aras Avrupada yaflanan Ortaa karanlndan dans da nasibini almfl, dans gnah sayld iin yasaklanmfl, ancak halk kltr iinde yaflamn srdrebilmifltir. Avrupann salgn hastalklarla geirdii XI. ve XII. yzyllardaki halk danslarnda, Tanrnn ceza olarak onlara yollad bu hastalklar ve lm
uzaklafltrmaya alflan figrlerde zarafeti aramak bofl bir urafltr artk... Bu dnemde ilk rnekleri ortaya kan Tarantella dans halk tarafndan tarantula rmceinin sokmasna karfl bu dansn yaplarak iyilefleceine inanlarak yaplmfltr.
207
208
Gzel Sanatlar
Basse dance: 1400l

yllarda talya saraylarnda
ortaya kan, nezaket iinde,
sade figrl, ar tempolu,
iinde selamlamalar
barndran, ayaklarn
ucunda yaplan bir grup
dans.
XIII. ve XIV. yzyllarda gezgin ozan - mzisyenler soylular elendirmek iin

saraylara davet edilmifller ve soylulara basse dance ad verilen yavafl bir dans
retmifllerdir. Bu iliflki ayn zamanda saray danslar ile bale sanatnn temellerini
atan ilk etkileflim olmufltur.
Rnesans talyasnda koreografinin ilkeleri, gelifltirilen yeni admlarn mzik
ile uyumluluu prensipleri zerine alflmalar yapld. Yalnzca soylulara verilen
temsiller zamanla tiyatrolarda halka da ald. Fransa Saray tarafndan desteklenen
bale yz yl iinde neredeyse btn Avrupaya yayld. XIV. Louisin dneminde temsiller iin gerek duyulan danslar yetifltirmek
zere bale okullar kuruldu. Pierre
Beauchamp (1636-1705) gnmzde halen kullanlan balenin
befl temel ayak pozisyonunu belirledi. Bu dnemde opera ve teatral
unsurlardan arnmaya bafllayan bale sanat, arkasndaki saray desteini deiflen ynetimlere gre zaman zaman yitirse de, jest ve figrleri evre ile iletiflim ve etkileflim
srecinde srekli geliflmekte, zenginleflmekteydi.
XVIII. yzyln ortalarnda bale, Rusyaya kadar ulaflr ve St.Petersburgda arlk Marinski Tiyatrosu kurulur. Bu tiyatro ileride, XX. yzyl bale kltrnn beflii olarak sanat tarihindeki nemli yerini alacaktr. Fransz Devriminden sonra saray desteini yitiren bale, toplumsal deiflimlerin etkisiyle aristokrasinin etkilerinden tamamen kurtularak kendi zgn hikye ve kimliine giden yolun kaplarn
aralamfltr.
Resim 7.2
Basse Dance
Romantik Bale
Balenin modern kimliine kavuflmas XIX. yzylda olur. Parmak ucunda dans
edilmesi anlamna gelen Point ile balerinler artk kusursuz bir figr olarak romantik bale sahnelerindeki yldz pozisyonlarn kazanmfl oldular. Artk kadn figr daha n plandadr ve tm hikayeler onun etrafnda dnmektedir. XIX.yzyl
balesi edebiyattaki Romantizm akmnn etkisinde doast gler, dnya tesi
varlklar, gerek dfl yaratklar ile gerek ve dier dnya arasnda geifl yapabilen
mistik, irrasyonel ve egzotik temalarn kullanld bir yapdadr. Gerek hayattan
ok sanki bir rya anlatlmaktadr. Gaz lambasnn icat edilmesi, ay fl efektinin
romantik balenin en nemli unsurlarndan biri olarak sahne tasarmndaki yerini
almasn salar. La Sylphide balesinde baflrol oynayan balerinin giydii beyaz tt (balerinlerin giydii ksa etek), romantik balenin beyaz bale olarak da adlandrlmasna neden olur.
209
7. nite - Dans
Fotoraf 7.12
Giselle Balesi, Yeni
Zelanda Kraliyet
Bale Topluluu.
Gnmzde de beeniyle izlenen Giselle Balesi romantik bale akmnn en karakteristik eserlerinden biridir. Aflkn yceliini ve tutkunun vazgeilmezliini iki
perdede, gerek ve gerek dfl iki farkl boyutta anlatan balenin sonunda baflkarakter Giselle akln kaybederek lr. Kadn figrn hikyenin sonunda lmesi,
akln karmas gibi trajik olaylar, bale sahnesine ilk defa romantik bale ile taflnmfltr. Sahne stnde daha nceleri genellikle hareketsiz duran, esas karakterlerin
dans aralarnda flekil deifltiren, ok az hareket eden bale grubu ise flimdi sahnenin tmnde ve aktif bir anlayflla yeniden biimlenmeye bafllamfltr.
Romantik bale dneminde konulu balelerin rabet grmesinin etkisiyle profesyonel yazarlar ilk defa bale iin zel librettolar (sahne eserlerinin yazl metinlerine verilen ad) yazmaya baflladlar. Balerinler bu dnemde ressamlarn en nemli temalarndan biridir. Virtzitenin fliirselliin yerini almaya bafllamasyla XIX.
yzyl sonlarnda romantik bale akm da devrini tamamlamfl olur.
Klasik Bale
Klasik bale belli bir hareket daarcn kullanarak bir hikyeyi anlatan
dramatik bir prodksiyondur. Klasik
bale terimi simetri, dzen, uyum ve
aklk gibi biimsel deerleri sahiplenen dnem iin kullanlmfltr. Bu
bale trnde akademik bale teknii
kurallarnn dflna pek klmamfl,
duygu ve ierik ikinci planda kalmfltr. XIX. yzyl sonlar arlk Rusyas
bale ekolnn en nemli eserleri olan Kuu Gl, Fndkkran, Uyuyan Gzel gibi baleler gnmzde halen byk bir beeni ile sergilenmektedir.
Resim 7.3
Pierre Auguste
Renoir Dans
210
Gzel Sanatlar
adafl Bale
XX. yzyln bafl dnya balesinin merkezi konumundaki Rusyada formalizmin
terk edildii yllardr. Dnemin Rus tiyatro adam Stanislavskinin (1863-1938) Moskova Sanat Tiyatrosunda hayata geirdii ekol, bale sanatn da etkilemifl, doayla daha uyumlu, formalize mimiklere daha az dayanan, sanatn derinliklerini daha
ok keflfetmeye alflan yeni bir baleye ulafllmaya alfllmfltr. Bu baleler kostm,
konu, senaryo ve sahne teknolojilerindeki geliflmelerle bir btn olarak karakterlerin dflnce yaplarn yanstmay amalamfltr.
Klasik baleden adafl baleye geiflte anahtar rol oynayan en nemli isim Sergei Diaghilevdir. Dans ya da koreograf olmayan Diaghilev bir organizatrdr.
Ancak dnemin en iyi koreograflarn, danslarn, en iyi sahne ve kostm tasarmclarn ve en iyi bestecilerini bir araya getirerek Rus Balesi adl bale topluluunu kurmas ve ekibi yeni bir yaklaflmla baflaryla ynlendirmesiyle an bale
dnyasndaki en byk yenilie imza atmfl bir yapmcdr. Diaghilev ile birlikte
uzun baleler yerlerini tek perdelik balelere brakmfltr. Bale eskisinden farkl olarak artk yksz olabilmekte ya da adafl dnyay, gncel hayat konu edinebilmektedir. Dans iin yazlmamfl mziklerle, alfllmamfl ritimler ve sokak grltleri ieren partisyonlarla bale eserleri sergilenebilir hale gelmifltir. Dnemim en
nemli danss Nijinski Arkaik Yunan kltrnn izlerini taflyan farkl gvde ve
kol hareketleriyle Diaghilevin bu baflarsndaki nemli faktrlerden biri olarak sadece dnemin balesini deil dnya ve bale tarihini de derinden etkilemifltir.
XX. yzyl deiflimin ve bilimsel geliflmelerin ok hzl yafland bir dnemdir. Endstri devrimi ve sanayileflme birlikte deiflen yaflam, beraberinde insana
ait deerlerde de deiflimi getirmifltir. Sz konusu bu deiflimden, dnflmden
dans sanatnn da payn almas kanlmazdr.
Fotoraf 7.13
Rus Balet
Vatslav Nijinsky
Modern Dans
Modern dans, Almanya ve Amerikada efl zamanl ve birbirlerinden
bamsz olarak Birinci Dnya Savafl ncesinde, deiflen dnya karflsnda deiflemeyen klasik balenin biimciliine karfl bir tepki olarak ortaya kt. Alman ve Amerikan dans
ekollerinin etkileflimi modern dansn oluflmasndaki bir dier nemli
etkendir. Amerika yerel dans kltr, ktann keflfinin ardndan Kuzey
Amerika Yerli dans kltrnn, nce ngiliz salon danslaryla, sonrasnda da klelerle Afrikadan taflnan
eski kabile dans kltryle sentezinden kaynaklanan bir yapya sahiptir.
Bu yapnn yeniden Avrupa salon
danslar ve baleyle sentezi ile Amerikann modern dans anlayflnn temelleri flekillenmifltir. kinci Dnya
Savafl ncesinde Amerikaya g
211
7. nite - Dans
eden Alman danslarn bu sentezin oluflumunda nemli paylar bulunmaktadr.

Ayrca Amerikann Avrupaya karfl kendine zg olan yaratarak ortaya koyma ihtiyac bu dansn geliflim srecini hzlandrarak olumlu bir katkda bulunmufltur.
Modern dans, gelifltirdii serbest vcut dili ile hareket ve jestleri glendirmifl, hatta yazl, szl metinlerden ok daha etkin bir anlatm sergileyebilmifltir. Amac kalplar ve alflkanlklar iinde skflan insana yeni bir bakfl as kazandrmak olan
modern danstaki hareket zgrl de bu noktadan referansla ortaya kmaktadr.
Modern dansn Amerikadaki en nemli ismi sadora Duncan, dansta devrimsel yenilikler yaparak klasik balenin geleneksel kyafetinden kurtulmufl ve plak ayakla
dans edip, eski Yunan kyafetlerine benzeyen dkml kyafetler giyerek bu sanatn kltrel boyutlarn daha da zenginlefltirmifltir.
Fotoraf 7.14
Modern Dans.
Fotoraf:
mariostheologis
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Modern dans, sadece belirli flekillerle ifade edebilme fikrinden yola kmayp,
DKKAT
znde bale ve mzikten birok geyi iermekle birlikte sadece
vcutla bir ifade
yaratmaktadr. rnein; balede kullanlan mimikler, modern dansta ok nadir olaSZDE maske tarak kullanlmaktadr. Eski uygarlklarda da rastlanlan bu yap,SIRA
zellikle
karak yaplan sahne gsterilerinde grlmesine ramen, gnmz modern dansnda yz ifadesinin ntr konumu bu anlamda bu dans trnde bir eflit maske olaAMALARIMIZ
rak kabul edilebilir. Sanatsal boyutu youn olarak n planda tutulan bu dal, klasik
baleden hareketle geliflen yeni pek ok almlarla balenin yapsna da nemli yaklaflmlar katmfltr. Modern dans, bir fleyleri kalplar iinde grmek yerine, bu kaK T A P
lplar krarak, yaratcl n plana karr ve dans sanatnn kendinden bir fleyler
katabilecei kompozisyonlar haline getirmeyi amalar. Bu durumda Modern dans,
sadece kalplarn krlmas fikriyle yola kmayp, baleden, mzikten, tiyatrodan,
TELEVZYON
ksacas sanatn her dalndan her paray zne katarak yaratcln enginlii iinde birbirine harmanlamaktadr.
N N
http://www.residance.net/modern-dans-bale/modern-dans-erine.html N adresini
T E R N E T kullanarak
modern dansa iliflkin daha ayrntl bilgiye ulaflabilirsiniz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
212
Gzel Sanatlar
Postmodern Dans
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Dnya tarihinde olduu gibi, sanatn tarihinde de tm devrimler beraberinde karfl devrimleri getirir. Dans tarihi ierisinde devrimsel bir yeni yaklaflmla alfllmfl
btn kalplar yeni kalplarla deifltiren modern dans karflsnda da buna benzer
bir tepki oluflmufl ve bu tepki Modern dansn kompozisyon ve sunum snrllklarna net bir tepki ve yant olarak ortaya kan postmodern dans hazrlamfltr. adafl gndelik yaflantnn insanolunu hapsettii dar alandan kurtularak, insann ve
doann zne ynelen postmodern dansn en nemli vurgusu birey ve bireyin zgr iradesidir. Bu zamana kadar hep belirli kalp ve yntemlerle yaplan dans artk kendi snrlarn da aflarak en eski ve en zgr olduu o ilk haline dnmekte,
kendisi iin belirledii tek snr snrszlk olarak kabul etmektedir.
Artk gndelik yaflam sanatn, sanat da gndelik yaflamn ayrlmaz bir parasdr. Hayatn genel estetikleflmesi sreci amzn en ayrt edici zelliklerinden biridir ve postmodern dans bu zellii her an yaflatmaktadr. 1950li yllarn sonunda Amerikada ortaya kan Fluxus akmnn da etkileri ile artk herhangi bir nesne, herhangi bir hareket, herhangi bir mimik sanat rn olarak kabul edilebilmekte, en basit hareket ve yntemlerle bile sanat gc yksek bir dans kompozisyonunun yaratlabilecei dflnlmektedir. Postmodern dans bu yeni ierii, postmodern dansn evi saylan Amerikadaki Judson Dans Tiyatrosunda zirveye taflmfltr. Kuflkusuz ki bu, dansn bafllangtan gnmze kadar geirdii evrim srecinde kaybettii
znelliini yeniden yakalad, yeniden bafla dnd ama bu
SIRA SZDE
kez bin yllarn bilgeliinden esinlenerek stn bir teknikle kendi zne yneldii ok zel bir a ve bu ok zel aa ait ok zel bir trdr.
D fi N Ebaflnda
LM
XX. yzyln
dnya ne politik, ne sosyal, ne de kltrel olarak eski
dnya deildir artk. Peri masallarn iflleyen, romantik temal baleler yzyln gereklii ile rtflmemekte,
ilgiyi zerinde toplamakta yetersiz kalmaktadr. Yzyln
S O R U
baflndan bu yana insanln yaflad sarsntlar, elence sektrnde kabare tr
gsterilere, dans salonlarnda insann tm enerjisini boflaltarak rahatlayabilecei
DKKAT
danslara; sahnede
ise her trl kalp ve kurala karfl gelen, detaylardan, ssten
uzak duran, yalnl tercih eden modern dansa yneliflin en temel nedenidir. nSIRA SZDE
sanolu dnyay
ait olduu gereklik dzeyinde deerlendirirken sanatsal gerein de bu dnya ile uyumlu olmasn bekleyen, bunu talep eden yeni bir olgunluk
dzeyine ulaflmfltr. amzn dans artk snrlar dnyann drt bir yanna uzaAMALARIMIZ
nan, her an her yerde ve her koflulda gerekleflebilen, insann zgr doasn dilediince sergileyebildii, her hareketin dans, herkesin dans olduu kltrel,
sosyal, toplumsal ve kolektif bir rndr. Bu haliyle dans sanat, ilk insann hareK T A P
ket noktas olan kendini ifade etme, arnma ve arndrma nceliine yeniden dnmfltr. amzn dans artk snrlar dnyann drt bir yanna yaylan, her an her
yerde gerekleflebilen, insann zgr doasn dilediince sergileyebildii, her haTELEVZYON
reketin dans, herkesin dans olduu kltrel, sosyal, toplumsal bir kolektif rndr; insan temsil eder ve insan tarafndan temsil edilir.
N N
Susan Aunun
N Bale
T E R N Eve
T Modern Dans adl kitab zerine Semih Togay, Gizem Aksu, Artun
Berkay Yavuz, Berna Kurt un yaptklar ve bale sanatnn ortaya kflndan gnmze kadar gelen sreteki dans tarihi ile ilgili alflmaya https://docs.google.com/document/d/1u6hQ1OfuU4tCEsEt8Rr7L1IpKEQgRS3G10fNPAkJLD8/edit?hl=en_US# adresinden ulaflabilirsiniz.
7. nite - Dans
213
zet
N
A M A
N
A M A
Dans kavramn tanmlayabilmek ve bir sahne

sanat olan dansn sahnelenmesi iin gerekli unsurlar aklayabilmek.
Bir anlatm ve ifade arac olarak dansn sosyal ve
kltrel dzeyde asgari iletiflimi salayabilmesi
iin gerekli olan temel unsurlar dans, koreografi, efllik ve sahne donanmdr. Bu unsurlar arasnda dans da dahil olmak zere olguyu temsil
etme g ve becerisi yalnzca dansya aittir.
Dans, belirli bir koreografiyi uygulayarak dansn mesajn iletmek durumundadr. Bu mesaj
mzik eflliinde ve konuya uygun olarak hazrlanmfl sahne donanm ile gereklefltirilir.
Dans olgusunun insan yaflamndaki yerini farkl boyutlaryla deerlendirebilmek ve sanat olarak dans aklayabilmek.
nsan eylemlerinin ncelikli amac belirli ihtiyalar karfllamaktr. Dans insanolunun kendisini
ifade etme ve iletiflim ihtiyalarn karfllayabildii bedensel bir rndr. Bu rn ait olduu sosyal evre nedeniyle ayn zamanda toplumsal bir
olgudur da. Toplum ierisinde dans sanatnn
stlendii rol birey ve toplum arasnda bir kpr
kurmaktr. Bu kpr toplumun ilk ihtiyalarndan biri olan inan sistemleri ile de balantldr.
Dinsel bir olgu olarak dans, insan var eden glere ynelen bir eylemdir ve toplumla birey arasnda znel dzeyde gerekleflen bir alverifli ierir. Btn bu zellikler dansn bireyin znel yaflantlarndan beslenen zgn bir retimde bulunmasn gerektirir. Dans bir sanat olarak var
eden fley de bu temsil gcdr.
N
A M A
Balenin ortaya kflndan itibaren gnmze

kadar geen sreteki ne kan dans trlerini
ve anlayfllarn aklayabilmek.
lkel danslardan gnmz danslarna gelinceye
kadar geen sre dansn geliflme evresidir. Bale
sanat bu evrenin en nemli halkalarndan biridir. Srasyla romantik, klasik ve adafl dnemlere ayrlan bale, bugne kadar uzanan dans sanatnn yksek bir estetik anlayfl ierisinde ulaflt zirvelerden biridir. Geliflen teknoloji ve deiflen dnya her alanda olduu gibi dans da etkilemifltir. Dflnce yaps, retim teknikleri ve algsal boyutlar geliflen insan ayn zamanda yaflad olaylara karfl tepki de veren bir canldr.
Modern dans ve Postmodern dans gibi adafl
dans trleri bu tepkisellik sonucunda ortaya karak dans sanatnn tarihsel serveninde ulafllan son noktadr ve insann ulaflt ruhsal, yorumsal, sanatsal ve teknik gcn sahne zerindeki son halkasdr.
214
Gzel Sanatlar
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi dansn unsurlarndan biri
deildir?
a. Mzik
b. Koreografi
c. Partisyon
d. Kostm
e. Aksesuar
6. Afladakilerden hangisi Klasik bale dneminin ayrt

edici zelliklerinden biri deildir?
a. Uyumsuz figrler
b. Dramatik konular
c. Simetri
d. Dzen
e. Uyum
2. I. Tiyatro
II. Mzik
III. Opera
IV. Edebiyat
Dans sanatnn etkileflim iinde olduu sanat dal yukardakilerden hangisi/hangileridir?
a. Yalnz I
b. I ve II
c. II ve III
d. I, II, III
e. I, II, III, IV
7. Her hareket dans, her insan dansdr dflncesi

afladaki dnemlerden hangisine aittir?
a. Postmodernizm
b. Klasik Dnem
c. Romantik Dnem
d. Antik Yunan
e. Empresyonist
3. Afladakilerden hangisi dansn ortaya kfl sebeplerinden biri deildir?

a. nsann doay yorumlama abas
b. letiflim kurma istei
c. Elenme istei
d. Kendini ifade etme istei
e. Toplumsal ihtiyalar
4. Dans olgusu insan yaflamnn hangi boyutlarnda yer
almfltr?
a. letiflim boyutunda
b. Dinsel boyutunda
c. Hepsi
d. Sanatsal boyutunda
e. Toplumsal boyutunda
5. Romantik Bale dnemi ile ilgili afladaki ifadelerden
hangisi dorudur?
a. Dinsel konular ifllenmifltir.
b. Kadn figr n plana kmfltr.
c. Hareketlerde ilkelcilik hakimdir.
d. Mimik kullanlmamfltr.
e. yksz hikayeler ifllenmifltir.
8. nsann yaflad iletiflimsizlii, yabanclaflmay, gerein kazand yeni boyutu sahneye taflmay hedefleyen akm afladakilerden hangisidir?
a. Saray Danslar
b. Klasik Bale
c. Halk Danslar
d. Postmodern Dans
e. Dinsel Danslar
9. Dans ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Toplumsal bir olgudur..
b. Dinsel bir olgudur.
c. Gereklikle balants yoktur.
d. letiflim amaldr.
e. Dilsel bir olgudur.
10. Dansn en nemli unsuru afladakilerden hangisidir?
a. Mzik
b. Konu
c. Dans
d. Sahne
e. Koreografi
7. nite - Dans
215
Yaflamn inden
Hayatn srr i dengeyi oturtmak!
1990larn baflyd. stanbulda modern dans adna pek
ok fleyi yeni farkettiimiz zamanlard. Tek festivalimize tabii ki ok iyi companyler geliyordu ama bunun bir
adm tesine geemiyordu modern dansn admlar stanbulda. Modern dansa gnl veren bir avu sanatnn eserlerini grebilmek bile neredeyse mmkn deildi o yllarda. nsanlarn en ilgilisine modern dans
ne? diye sorsanz doru dzgn yant bile bulamazdnz. O nedenle, hi hazr deildik aslnda Mehmet Sanderin koreografilerini izlemeye, AKM kaplarn ona
atnda. lk tepkileri neydi insanlarn bilemiyorum,
ben AKMdeki gsteriyi izleyemedim ne yazk ki, ama
yine o yllarda Roxyde tanma frsatm olmufltu onu ve
mthifl etkilenmifltim artk bu izlediim neyse ondan!
maruz kalmadklar veya dier danslarla ya da duvarlarla arpflmadklar srece, durmakszn devam eder.
Bylece, meknn kstlamalar yeni hareket olanaklar
yaratr. Dansn bir baflka fiziksel gesi yerekiminin engelleyici bir unsur olarak deil, zenginlefltirici/pekifltirici bir unsur olarak kullanmdr. fiimdi, zellikle bu
son cmle zerinde durmak gerekiyor; yerekiminin
engelleyici bir unsur olarak deil, zenginlefltirici/pekifltirici bir unsur olarak kullanm... nk bu Mehmet
Sanderin temel meselelerinden biri. Yerekimi, hareketin kendisini ve hareket edeni direk etkileyen bir unsur
nk. Meknn kullanmn, hareketin uygulanfln, tasarsn direk belirleyen bir unsur. Kendisini bir koreograf deil, bir aksiyon/hareket mimar olarak tanmlayan
Mehmet Sander, fiziksel g, yerekiminin gc ve meknn snrlar arasnda belirliyor zaten tm akfl ve her
zaman snrlar/engelleri zorluyor; risk alyor. Hareketin
mimarisinde Newton ve Darwinin kuramlar geerli.
Olmazsa olmaz iki isim Mehmet Sander iin. Hal byle
olunca, Einsteinn izafiyet teorisine de kaytsz kalamamfl tabii ki; zaman, mekn, hareket birbirinden bamsz deildir. 1996 ylnda Kopenhag Kltr Baflkenti seildiinde, belediye baflkanndan ald davetle, bu
kentte zafiyeti grcye kararak bir hayalini daha
gereklefltirmifl bylece. Bir yarfl pistinde hareket halindeki bir tr (hareketli zemin, mekn), hareket halinde akan zaman ve hareketli meknn iinde hareket halindeki insanlar. Buyrun size izafiyet teorisi.
Kaynak:
http://antipopuler.wordpress.com/2010/04/21/%E2%80
%9Chayatin-sirri-ic-dengeyi-oturtmak%E2%80%9D/
Aradan yllar geti. stanbulda bir kez daha sahne/mekn bulamad kendine Mehmet Sander. Ama Avrupa ve
ABDde yapt saysz turne ile, kendine zel bir yer
edindi uluslar aras modern dans arenasnda. Manifestosunda; Her dans eserinin konusu hareketlerin kendileridir. Dans, esasen fiziksel boyutta icra edilecek ve alglanacaktr. Bu esasa gre, bir iflin/grevin icrasnda
risk alm, seyircinin analiz srecine karfl meydan okumak iin, ilkesel nem taflyan bir etkendir diyor ve
ekliyor; Danslarn hareketi, dans eserinin bafllangcndan bitifline dek, hareket alanlar fiziksel gler tarafndan engellenmedii, yani meknn kstlanmalarna
216
Gzel Sanatlar
Okuma Paras
...Dnya dzeni karmaflk, savafl ve insan i ie, politik arena hilkat garibesi, arenann iinde insan rlplak olsa da, temelde sanat, zelde dans ve koreograf son yzyln hastal bireyselleflme, soyutlanma esaretinde... Dansn fiziksel arac insan bedeni olduundan da, dansn zne ve nesnesini maalesef birey oluflturmaktadr. Bireysel devinimler, isel gelgitler mutlaka
sahnenin bir parasdr, ancak bu durumu gerek yasam koflullarndan bamsz dflnemeyiz. Bu tr yanstma zorluklarna karfl tiyatral dans dnyasnda farkl
tepkiler ve dflnceler ortaya kmfltr. Ara olarak Alexander Teknii, Cunnigham Teknii, Emprovizasyon
(doalama), Kinestetik, Jose Limon (Humpfrey-Weidman) Teknii (bkz wikipedia web) gibi kaynan koreograflardan alan eflitli yollar kullanlmfltr. Bunlar, teorik ve teknik adan dans iin gerekli elerdir. Ancak
sanatn hibir alannda, biim monarflisi ile gerek sanata ulafllamaz. Biim ve ierik eliflkiye dflmeden,
biim ieriin hizmetkr olduu srece salam eserler
ortaya kabilir. Sanat zellikle dans gibi szsz sanatlar grecedir, yorum acsndan bir snrlamada bulunmak mmkn deildir. Baknz, bu konumda gereki
dans tiyatrolarnda ve genel anlamda tiyatroda da, sahnede estetik var olmak zorundadr. Ki drt ayakl atalarmzdan bu yana, oyun ve estetik kaltmsal olarak biyolojimizde hayatmzda bulunmaktadr. Dans, sanat,
estetik eleri hayvan ve insanlarda evrimsel sre iinde kaltmla devralnmfl, deiflime uramfltr. Ancak elbette ki odamz doa estetii deil, eitimle kazanlmfl sanatsal estetik... Dans ve tiyatroya dnecek olursak, toplumsal metinler, epik alflmalar yanlfl alglanmakta ve estetikten uzak, yazk ki gereki kanatta gereki oyunu yanlfl alglatan her fleyi olduu gibi sahneye koyan oyunlar ortaya kmaktadr. rnein, insanlar
arasndaki snf kavramn elefltirmek, dans tiyatro oyunumuzun hedef mesajn olufltursun. Bunun iin, toplumun katmanlaflmasna dair elefltirel oyun metninden diyaloglar, monologlar geebilir, yergi taflyan szler sylenebilir, mizahi kavramlarla sslenmifl replikler kullanlabilir. Bir de, farkl adan dflnelim; maskeli ve takIm elbiseli bir erkek dans, gc simgeleyen, avc
nitelikte ayak sesleriyle ve estetik ancak derdi olan figrlerle sahnede dolaflmakta... br yandan, etrafnda
olup biteni fark etmeyen, mutluluu ve dzeni simgeleyerek dans eden kadn oyuncunun salnm ile sahne sslenmekte... Maskeli, takm elbiseli dansnn bir
sandalye zerine kp ihtiflamn sergilemesini ve ka-
dn dansnn bunu izlemesini hayal edin... Ksa bir es*

ve hzlanan, telafll admlarla maskeli dansnn kadn
dansnn zerine sandalyesi ile oturup dansn kstladn dflnn. Ve rpnfl! Dans, Tiyatro, Estetik ve
Toplum sizce de uyum iinde birleflmiyor mu? Ya alg
ve kalclk kavram ikinci rnekte daha etkili deil mi?
Ayr bir husus olarak, elbette, toplum, sanat ve estetik konusu bir rnekle tamamen aklanamaz. Sonuta, toplumsal olgular bir sanat arac ile yanstlacaksa
estetik, sahneden kopamaz. Aksi halde eser bir sylefli, dz yaz okuma, ya da devinim halinde olmaktan
teye gemez.
Kaynak: Dilay Yatknn Dans Tiyatrosu / Toplum
bafllkl yazsndan alnan bu metnin tamamn
http://www.residance.net/modern-dans-bale/dans-tiyatrosu-a-toplum.html adresinden okuyabilirsiniz.

1. c
2. e
3. c
4. c
5. b
6. a
7. a
8. d
9. e
10. c
Yantnz yanlfl ise Dansn Unsurlar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Dans Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise letiflim Arac Olarak Dans
Yantnz yanlfl ise Dansn Unsurlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sanat Olarak Dans konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dansn Boyutlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
7. nite - Dans
217

Sra Sizde 1
fiiir, bir dil olmakla birlikte, anlam ve anlamn aktarlmas asndan dilin snrlarn aflar. Sanat, kendi dilinin snrlarn aflan insandr. Eer bir resim, resim dilinin snrlarn aflarsa fliire dnflr. Benzer flekilde bir
film, sinema dilinin snrlarn aflarak fliire dnflr. Bu
nedenledir ki, btn byk sanatlar ayn zamanda
byk birer flairdir. Sanatn br dallar iin geerli
olan dans sanat iin de geerlidir. Bedenin hareketleri, dansa dnfltnde, fiziksel devinimin tesinde,
estetik bir biim ve bu biime efllik eden bir anlam ierir. Bu nedenledir ki, dans insan bedeninin fliiri olarak da tanmlanabilir.
Sra Sizde 2
Yaflamn srdrmek iin ldrmek zorunda kald avna bile trenler dzenleyerek teflekkr edecek derecede doa ile uyumlu ve saygl bir iliflki kurmaya alflan
ilk insan, gnmzde ruhun huzur bulmas iin toplum
iinde gittike yaygnlaflan meditasyon yntemlerine de
henz ilk alarda ulaflmflt. Gnmz insan ise kendinden ok daha gl olduunu her seferinde ispat
eden doaya karfl girdii stnlk mcadelesi ve doaya biim verme istei ile ilkel sayd atalarnn felsefesinden olduka farkl bir izgide. Dans, kaynan doadan alan hareketlerin ardl diziminin elde ettii gle
ilk insan bilgelie, doast glere ulafltrmflken, gnmzde ou insan iin elence tesinde bir anlam
taflmamaktadr. Dans, ana tanklk eder. Bu balamda ilk insann doayla iliflkisini salkl olarak dzenleyebilmifl olmas onun gnmz insanna gre algsal
zeksnn da daha stn olduunu gsterir.
Kaynaklar
And, Metin (1974). Oyun ve Bg. stanbul: fl Bankas
Kltr Yaynlar.
Baflaa, Nermin (1979). Toplumun Karflsnda Balenin
fllevi: adafl Bale. 2000 Ylna Doru Gzel Sanatlar Sempozyumu Bildirisi, stanbul Gzel Sanatlar
Akademisi.
Cohen, Selma Jeanne (1966). The Modern Dance: Seven
Statements of Belief. Middletown: Wesleyan
University Pres, 1966.
Deleon, Jak (1993). Ksa Bale ve Modern Dans Tarihi.

stanbul: Altn Kitaplar.
. Sylefli (Bale/Dans). stanbul: Puhu Kitaplar.
Denby, Edwin (1968). Looking at the Dance. New York:
Horizon Pres.
Duncan, Isadora (1968). My Life. New York: Universal
Publishing.
Edman, Irwin (1998). Sanat ve nsan. stanbul: Milli
Eitim Bakanl Yaynlar, 1998.
Ergin, Erkan. Trklerde Dini Danslar. http:/dergiler.ankara.edu.tr/detail.php?id=13&sayi_id=1190
Erin, Stk M. (2008). Toplum ve nsan. Ankara: topya
Yaynevi.
Fischer, Ernst (1995). Sanatn Gereklilii. stanbul: Payel
Yaynevi.
Fokine, Mikhail (1961). Memoirs of a Ballet-Master.
Boston: Little and Brown.
Goode, Gerald (1939). The Book of Ballets Classic and
Modern. New York: Crown, 1939.
Haskell, Arnold (1947). Balletomania. London: Victor
Gollancz, 1947.
(1950). Going to the Ballet. London: Phoenix House.
(1955) Diaghilev: His Artistic and Private Life.
London: Victor Gollancz.
Liven, Peter Alexandrovich (1973). The Birth of Ballets
Russes. New York: Dover Publications.
M, lin - E, Segal (2009). nsan Nasl nsan Oldu.
stanbul: Say Yaynlar.
Morley, Iris (1946). Soviet Ballet. London: Collins Pres.
rnek, S.V. (2000). lkellerde Din, By, Sanat, Efsane.
Gerek Yaynevi.
Quiros, Rod (1956). Igor Youskevitch: Chicago: Dance
Pres.
Percival, Jhon (1971). The World of Diaghilev. New
York: Dutton.
Schrader, Constance A. Exploring Your Movement
Potential.
Stanislavski, Constantin (1981). Stanislavskis Legacy.
London.
Yatkn, Dilay. Dans Tiyatrosu & Toplum. http://www.residance.net/modern-dans-bale/dans-tiyatrosu-atoplum.html
Yar, ncila (1968). Asrlar Boyu Dans ve Bale. stanbul:
Bayraktar Yaynevi, 1968
GZEL SANATLAR
8
Amalarmz
N
N
N
N
N

Tiyatro sanatnn kaynan aklayabilecek,
Tiyatro ve dramn anlamlarn ve niteliklerini aklayabilecek,
Tiyatro trlerini tanmlayabilecek,
Tiyatro ve dramn geliflim evrelerini aklayabilecek,
Trk Tiyatrosunun tarihsel geliflim srecini aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Tiyatro
Oyuncu
Dnya Tiyatrosu
Dram
Tiyatro Trleri
Trk Tiyatrosu
indekiler
Gzel Sanatlar
Tiyatro
TYATRONUN KAYNAI
TYATRO SANATI-DRAM SANATI
TYATRO TRLER
TYATRONUN TARHSEL GELfiM
DNYA TYATROSU
TRK TYATROSU
Tiyatro
TYATRONUN KAYNAI
Doduu gn de, bugn de tiyatronun asl amac nedir? Dnyaya bir ayna tutmak, iyilerin iyiliklerini, ktlerin ktlklerini gstermek, amzn ne olup ne olmadn ortaya koymak...
William Shakespeare (Hamlet)
nsanolu varolduundan beri tiyatro var. nsan, aclarna, mutluluklarna, piflmanlklarna, kararszlklarna, krgnlklarna, kzgnlklarna, flaflknlklarna tiyatroda
tank olarak yaflamn anlamlandryor. Tiyatrodaki oyun kiflilerinin eflik durumlarnda yaflad eliflkilere ortak olarak, kendi yaflamn, an anlamaya, tiyatronun bysyle ne olup ne olmadn renmeye alflyor. Tiyatrodan medet
umuyor. Tiyatro sanat, gerekleri sahneye taflyor. nsann dflnme yeteneini
gelifltirmeyi hedefleyerek ve iliflkilerinin niteliini ykseltmeye niyetlenerek dnyaya bir ayna tutmaya soyunuyor. Sahneden iyilerin iyiliklerini, ktlerin ktlklerini gsteriyor insanlara... nsanolu varolduundan beri tiyatro, yaflamn ayrlmaz bir paras...
Hepimiz, hayvan postu ya da maskeleriyle ateflin etrafnda dans ederken, yakaladklar son avn yksn anlatrken resmedilmifl, ilkel insan izimlerini tarih kitaplarndan hatrlarz. Bu izimler, insanolunun, oyuncu ve seyirci rollerinin insanlk tarihi kadar eski olduunu gsteriyor.
Yaflamn srdrebilme gdsyle hareket eden ilkel insan, doay anlamaya
alflr. Baharn gelifliyle doann canlanmasna katlmak ya da ele geirdii iyi bir
av kutlamak iin trenler dzenler. Bu trenlerde taklit ve kiflilefltirme yoluyla
avlanma an canlandrlr. Avlayanlar anlatr tekiler izlerler. Bylece basit anlamda bir izleme ve izlenme gerekleflir. rnein avc, avn nasl yakaladn anlatrken, hareket ve mimikleriyle, kimi zaman kendisini, kimi zaman yakalad hayvan yanslar. flte, tiyatronun kkeni bu yaln ve basit taklitlere dayanr.
Bafllangta kutlama amacn taflyan bu trenler giderek bysel, dinsel bir biim alr. lkel insan, toplayclktan avcla, hayvan yetifltirme ve topran ifllenmesine, yani gebelikten yerleflik dzene geerken inan sitemi de deifliklik gsterir. Doada yaflanan deiflim, ilkel insan bu deifliklikler zerinde dflnmeye zorlar. Bu da insan by yoluyla deiflimi kontrol edebilecei dflncesine gtrr.
Yamuru yadrmak, gnefli dourmak, hayvanlarn remesini salamak, rn
oldurmak, bahar getirmek iin by trenleri yaplmaya bafllanr. Bu trenlerdeki
220
Gzel Sanatlar
en byk rol bycye aittir. Bu seilmifl kifli zamanla din adamna dnflr. Bir
baflka deyiflle anlatc roln stlenir. Tiyatronun kkeninde nasl bu trenler yatyorsa, oyunculuun kkeninde de ilkel byclerin yatt sylenebilir. lkel insan
giderek bu deiflimlerin kendi gcnn tesinde glere bal olduunu dflnmeye bafllar. Kfln yaz, kurakln bolluu takip etmesi, bilinmeyen kutsal glerin ya da varlklarn lp dirilmesiyle aklanr. Yaplan trenlerde tanrlarn lp
dirilmeleri canlandrlr. Bu trenlerin amac yce gleri ya da varlklar etkilemek, deiflimi hzlandrmak ve kolaylafltrmaktr. Birok mitolojik ykde lp dirilme temasnn eflitli biimlerde yer ald grlr. Mitolojide hem tanr hem insan olarak yer alan, ldkten sonra yeniden doan Dionysos, bu temaya kaynaklk eder. Bu mitolojik yklerin hareketli olarak taklit edilmesi dramatik yapy
meydana getirir. Artk trenler ierik asndan dinsel, biim asndan dramatiktir.
Prof.Dr. zdemir Nutku bu srece iliflkin flu saptamada bulunur:
Tiyatro Nedir? Ya onu lmsz yapan? Tafl devrinden bu yana insanolu niin bu
kadar deer vermifltir oyuna taklide ve onunla birlikte yaflamaya? Bunun iki temel
nedeni vardr: Biri, insann kendinden tede olmaya ynelik igdsel eitimi, teki de onun, bilinmeyen fleylere, kutsal ve gizemli olana karfl duyduu korkuyla karflk zlemidir. Tiyatronun kayna, yaflamsal gereksinimlerini salayan ilkel insanlarn, onlar yaflatan, reten ve gelifltiren eylemlere, duygulara ve dflncelere karfl
takndklar tavrlardr. Onlarn avladklar hayvanlar, dalndan koparp yedikleri
meyveler, yamura, baskna karfl kurduklar evler, snmak iin kestikleri aalar,
suyu gemek iin yaptklar sallar, aalara trmanmak iin yaptklar saz ipler onlarn doaya saladklar stnln birer gstergesidir. Bunun da bilincine varmfltr ilkel insan; bu bilgisini tartml hareketler yapp sesler kararak, dans ederek
topluca deerlendirmifltir. Doann durmadan insan yaflamn etki altnda tutmasna karfln, insanda doal olan deifltirerek stnlk salama yoluna gitmifltir. Bu
stnln anlatm ise, ilkel insann topluca dzenledii yaln ve yabanl oyunlarla varolmufltur. Bu ilkel oyunlar giderek daha belirgin ve dzenli bir duruma gelmifl
ve riteller ortaya kmfltr. Bylece insann doa ile iliflkisinde by varolmufl; eflitli giysiler, maskeler, tartml hareketler, gizemli sesler doal olann dflnda kalan
sluplafltrmay, baflka deyiflle sanatsal anlatm getirmifltir.
Tiyatronun, .. 7. yzyldan bafllayarak Tanr Dionysos onuruna dzenlenen trenlerde doduu varsaylr. Peki Tanr Dionysos iin sylenen koral ezgiler dram
sanatn nasl dourur? Ksaca zetleyelim: Atinallar Dionysos adna trenler dzenlemeye bafllarlar. Bu trenler halk tarafndan benimsenir ve yaygnlaflr. flte Antik Yunan Tiyatrosu bu bolluk ve bereket flenlikleri ile ortaya kar. Bu flenliklerde korolar tarafndan sylenen dithirambos ad verilen flarklar, ilk olarak Midillili ozan
Arion tarafndan kaleme alnr. Derken bir korobafl bu koroyla diyalog kurmaya
bafllar. Bylelikle ilk dramatik diyaloglar seyircilere sergilenmeye bafllar. Bylelikle,
korobaflyla diyaloa giren ilk kifli olarak Thespis ilk oyuncu olma zelliini kazanr.
Ksa bir sre sonra, bu flenliklerde, ozanlar arasnda dll yarflmalar dzenlenir.
Tiyatro sanat byle doar...
221
8. nite - Tiyatro
Resim 8.1
Dionysos
TYATRO SANATI - DRAM SANATI

Tiyatro, bir sahne sanatdr. Konuflma ve eyleme dayanan bir gsteri sanat... Olaylarn olufl halinde gsterildii, seyirci ile birlikte varolan bir sanat dal.
SIRA SZDE
Tiyatro sanat, dier sanat dallaryla da yakn iliflki ve etkileflim
iindedir. Edebiyat, mzik, resim, dans baflta olmak zere, tiyatro sanatnn en nemli zelliklerinden biri, btn sanat dallarndan beslenen ve farkl disiplinleri kendi bnyesinD fi N E L M
de toplayan bir sanat olmasdr. Bir tiyatro eserinin dier edebi trlerden en nemli fark ise tiyatro oyununun ancak sahnede seyirci nnde oynanmas ile tamamS O R U
lanmfl saylmasdr.
Tiyatro szc Antik Yunan tiyatrosunda seyircilerin oturduklar yer anlamna gelirken bugn genel olarak btn dramatik gsterilerle ilintili
alflma alann
DKKAT
kapsar. Tiyatro szc, kimi kez de drama kavramnn karfll olarak kullanlr.
Gnmzde tiyatro dediimizde mzii, dans, dramatik eylemi, dramatik eylemin
SIRA SZDE
sergilendii alan da iine alan bir kavramdan bahsederiz. Ayrca,
Fransz Tiyatrosu, talyan Tiyatrosu dendii zaman bu uluslarn tiyatro yaflantlarnn karakteristik zelliklerinden bahsetmifl oluruz. Corneillein tiyatrosu, Shakespearein
AMALARIMIZ tiyatrosu
denildii zaman da bu yazarlarn oyunlar ve tiyatro anlayfllar anlafllmaldr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Tiyatro; oyun yazar,
ynetmen, oyuncu, tasarm
sanatlar, uygulamaclar,
DKKAT
uzmanlar ve seyircinin
etkileflimi ile ortaklafla
retilen bir sanat daldr.
N N
Bu konuda Sevda fienerin Dnden Bugne Tiyatro Dflncesi adl kitabn

K T Aokuyabilirsiniz.
P
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
222
Gzel Sanatlar
Tiyatro sanat, dram szcn 18.yzyln ikinci yarsndan itibaren nce bir
tr ad olarak kullanmaya bafllamfltr. Bugn, melodram adyla anlan bu tr oyunlar tiyatro edebiyatnn drt temel trnden biridir. Gnmzde ise dram kavram
daha ok oynanmak iin yazlmfl metin anlamnda kullanlmaktadr. Cevat apann deyifliyle:
(...) Yazl oyunun bir ynetmenin yorumuyla sahneye konmas, oyuncularn deiflik iflleri deiflik kiflileri canlandrmas ve yazarn anlamn en yetkin biimde aktarmak iin dekor, giysi ve flk gibi yardmc elerden yararlanlarak seyircilere sunulmas gerekir. Bir oyunun baflars yazl metinle birlikte bu yardmc elere dayand iin, kimi zaman tiyatronun edebiyat dfl bir rn olduu ne srlmfltr. Oysa bir oyun hem edebiyatn hem de tiyatronun zelliklerini taflr
Sahnede oynanmak iin

yazlmfl konuflmalar ve
hareketlerle geliflen, karflt
olufllarn atflmasyla
sonulanan oyun metnine
dram denir. Bu metinlerin
oluflturulmasnda uygulanan
tekniklerin tmne ise dram
sanat denmektedir.
Yanslama, canlandrma ve
eylem dram sanatnn temel
elerini oluflturur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Dram szcnn Eski Yunancada hareket, eylem, olay anlamlarna gelen

dran szcnden tredii biliniyor. Antik Yunanda oynamak anlamnda da
kullanlan dranla kastedilen eylem, belli bir kimsenin onu izleyenlere anlam
olan bir fley yapmas demektir.
Tiyatro yaptna zg olan dram, dramatik olan iermeli, bu ierii en etkili biimde yanstacak zel bir yaps olmaldr. Tamamlanmas ise seyirci nnde oynanmasyla gerekleflir. Bafllangta daha ok biim zerinde durulmufltur. Ancak
dramn kapsam anlam reten ierikle btnlenir. Tiyatro oyunlar birok tre ayrlmfltr. Ancak hepsinin ama ve temel yap asndan ortak zellii dramatik olan ierme zelliidir. Dramatik olan, dflndrc bir insanlk gerei, insann
kendi eylemi, eylem ncesi ve sonras uyumsuzluk, dfl krkl elerinden oluflabilir. Bir baflka deyiflle, dflndrc bir insanlk gereini insann kendi eylemi
iinde anlatan, seyircinin beklentisiyle, gerekleflen arasndaki uyumsuzlukla seyircide bir etki yaratan yap dramatiktir.
Biraz nce tiyatro sanat, dier sanat dallaryla da yakn iliflki ve etkileflim iindedir demifltik. Sras geldiine gre flimdi bunu biraz aalm: Tiyatro, edebiyat sanatnn trlerinden biri olarak da kabul edilir. Sahnelenmek zere yazlan metin,
bir edebi eserdir ayn zamanda... Okunarak deerlendirilebilir. Ancak bir tiyatro
oyunu sahnelenmeli, seyirci karflsnda canlandrlmaldr. Dram sanat her ne kadar tiyatro yaptna zgyse de; dramn alan 20. yzylda yalnzca tiyatro sahneSZDETeknik geliflmelerle birlikte, yeni bir sanat dalnn domasnda
siyle snrlSIRA
kalmaz.
da dram sanat etkili olur: Sinema. Bafllangcndan gnmze dek sinema sanatnn geliflmesinde,
D fi N E L Mdram sanatnn etkisi yadsnamaz. zellikle de, sinema sanat
henz emekleme dnemindeyken, tiyatral bir sluba sahiptir. Sinema, zaman ierisinde geliflmifl, ayr bir sanat dal olarak teki sanatlarn yanndaki sekin yerini
S O R U
almfltr.
Tiyatro oyununun
seyirci karflsna kmasyla gerekleflir.
D K K Atamamlanmas
T
TYATRO
TRLER
SIRA SZDE
N N
Tiyatro sanatnn belirleyici zellikleri konusunda ilk kuramsal alflmay yapan

Aristoteles, Poetika adl eserinde Tiyatro, mzik, plastik sanatlar, fliir sanat gibi
AMALARIMIZ
bir sanat daldr.
Sanatlar arasnda bir karfllafltrma yaplrsa kulland ara bakmndan ve tarz bakmndan destana benzer. Bununla beraber pek nemli noktalarda destandan farkldr ve seyirci zerinde brakt etki ile ondan stndr der.
K Tgelifltike
A P
Tiyatro sanat,
trlere ayrlmfltr. Poetikada tanmland gibi temelde iki
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
8. nite - Tiyatro
trden sz edebiliriz: Tragedya ve Komedya. Tragedya stn nitelikleri olan kiflilerin eylemlerini, komedya, kusurlu kiflilerin eylemlerini ele alr. teki trler ise bu iki
ana trn etkisi altnda; birinden bazen ikisinden de eler alarak geliflmifl bir anlamda tragedya ve komedyann eflitlemeleri de diyebileceimiz alt trlerdir. Bu iki
ana tre fars ve melodram da ekleyerek drt temel trden sz etmek mmkndr.
Tragedya, konusunu tarihsel veya mitolojik olaylardan alr. Doal olarak kahramanlar tanrlar, yar tanrlar, kral ve kralieler gibi soylu kiflilerden seilir. Poetikada belirtildii gibi (...) Sanat ynnden gzellefltirilmifl bir dili vardr... Kanl
olaylar seyirciye gsterilmez, anlatlarak sahne gerisinde gereklefltii hissi yaratlr. Oyunun sonunda seyircide, acma ve korku duygular yoluyla, arnma yaratlr.
birlik kural tragedyann nemli bir zelliidir. Bir eserde yer, zaman ve olay
birliinin olmasn ifade eder. Gnmz tiyatrosunda bu kural bir zorunluluk olmaktan kmflsa da geerliliini korumaktadr. Tragedyalar temel zellikleri ayn
kalmakla birlikte alara ve toplumlara gre deifliklikler gstermifltir. Yazarlarn
kurallarn dflna karak daha zgr eserler verdikleri Elizabeth Dnemi ve William Shakespeare zel bir yere sahiptir. Yazd tragedyalar ve yakalad evrensel
dil ile Shakespeare alara meydan okuyan lmsz baflyaptlaryla gnmz tiyatrosunda da yerini korumaktadr.
19. yzyln sonlarna geldiimizde modern tragedya kavramyla karfllaflrz.
Henrik bsenin nclnde geliflen modern yap gnmze kadar ilerleyiflini
srdrmfltr. Modern tragedyada iki nemli deifliklik gerekleflir. Alfllageldik
kahramanlarn yerini anti- kahramanlar alr. Trajik olan artk, yan baflmzda duran
toplumun iindeki sradan insann hikayesinden kar. Soylu, ulafllmaz olan yerini gndelik ve sradan olana brakr. Krallarn deil halkn trajedisi taflnr sahneye... amzn modern insannn gizli kalmfl, grmezden gelinmifl tragedyas modern tiyatronun konusu olmufltur.
Komedya gldrerek reten oyun trdr. nsanlarn, olaylarn gln ve
yanlfl yanlarn ele alp ince nktelerle ifller. Komedyann deiflik trleri vardr.
Komedya da tpk tragedya gibi Antik Yunanda domufltur. Kkeninde gndelik
yaflama iliflkin tafllamalar, ak sak gndermeler vardr. ncelikle Aristotelesin
Poetikadaki tragedya komedya kyaslamasna bir gz atalm:
(...) Komedya ortalamadan daha ktleri, tragedya ise ortalamadan daha iyi karakterleri yanstmak ister. Bununla birlikte komedya her kt olan fleyi de yanslamaz tersine gln olan yanslar ve bu da, soylu olamayann bir ksmdr. nk
gln olann z, soylu olmayfla ve kusura dayanr. Ama bu kusur ac ve zarar veren etkide bulunmaz. Nasl ki komik bir maskenin irkin ve kusurlu olmasna karfln, asla ac veren bir ifadesi olmad gibi...
Buna gre komedyann kahramanlar ortalamann altnda; sradan, eitim dzeyi dflk insanlardr. Doal olarak komedyann ele ald konular da gndelik olay
ve iliflkilerden kar. Dil kullanm da buna paralel olarak basitleflir, kfre varan kaba szlere yer verilir. irkin yahut kaba sahneler seyircinin gz nnde gerekleflir. Olumsuzluklar tragedyadaki gibi seyircide acma ve korku uyandracak boyutta deildir. Komedyada da yer, zaman, olay birlii dediimiz birlik kuralna
uyulduu grlr. Komedya klasik deyimle gldrrken dflndrr. nk
iinde salt kaba gldry deil, elefltiriyi de barndrr. nsanlarn zaaflar, eksiklik yahut kusurlar gldrme yoluyla gsterilir. Bu bakmdan sezdirmeden retici bir yan vardr.
223
Tragedya yceltilmifl
szlerle yazlan, yceltilmifl
bir kahramann iyi bir
durumdan kt bir duruma
dflmesiyle, seyircinin
korkuya ve acmaya
ynelerek duygusal
arnmaya gittii oyun
trdr.
Komedya gldrerek reten

oyun trdr. nsanlarn,
olaylarn gln ve yanlfl
yanlarn ele alp ince
nktelerle ifller.
224
Melodram, ackl rastlantlar

zerine kurulmufl, kolay etki
olanaklarna baflvuran aflr
duygulu, ackl oyundur.
Fars, gldr esinin

hareketlerden ve
nktelerden kt oyun
trdr. Dflnceden ok
gze ve duyulara ynelir.
Gzel Sanatlar
Komedya kendi iinde alt trlere ayrlr: Gldrrken dflndrmek zellii

belirgin olarak hissedilen ciddi komedya; zellikleri abartlmfl, sslenmifl bir kahramann merkez olduu ve onun evresinde geliflen olaylarn anlatld kahramanlk komedyas; aflklarn, klk deifltirmelerin, kama kovalamacalarn, dellolarla bezeli masals bir atmosfer iinde sahneye taflnd romantik komedya; oyun
kiflilerinin net ve ayrntl biimde boyutlandrld, birey ve toplum tafllamasna,
elefltirisine yer verilen tre ve karakter komedyas; kaln izgilerle izilmifl oyun kiflilerini yaflad durumu yzeysel bir anlatmla aktaran, kavuflamayan, engellerle
karfllaflan aflklar ele alan ili komedya; entrikalarla bezenmifl ve komiin bu durumlardan kt dolant komedyas; gndelik hayattaki basit kk olaylarn ele
alnd, tek amac elendirmek olan hafif komedya komedyann alt trleri olarak
karflmza kmaktadr.
Melodram, ackl rastlantlar zerine kurulmufl, kolay etki olanaklarna baflvuran aflr duygulu, ackl oyundur. Konuflmalarn arasna yerlefltirilmifl ezgiler melodramn en belirgin zelliklerinden biridir. Ezgilerle ackl durumun pekifltirilmesi hedeflenmifltir.
18. yzylda geliflmeye bafllayan bu tr 19. yzylda birok yazarn kulland
bir kurgu biimi olarak nem kazanr Melodram her ne kadar tragedyadan beslenmifl olsa da birok farkllk gsterir. Tragedyada belirli aflamalardan ve deiflimlerden geen kahramann aksine melodramda oyun kiflileri baflta nasl iseler sonda da
ayn flekilde kalrlar, yani deiflmezler. Karakter olaylara, durumlara gre hareket
eder. Olaylar karflsndaki tepkisi, bafltan belirlenmifl ideal zelliklerine gre gerekleflir. Seyirci asndan da oyunun sonu bu bakmdan bir srpriz taflmaz. Kahramanmz sonuca, yani baflarya ulafltran servendir onu meraklandran...
Modern melodramlarda ise yzeysellik grece olarak azalmfltr. Romantiklikten gerekilie bir geifl sz konusudur. Karakter ve olaylar biraz daha derinleflirken, psikolojik boyut da devreye girer. Ancak romantizm etkisinden, karakterin
ahlaki boyutundan vazgeilmemifltir. Oyun sonu konusunda esneklik getirilmifltir.
Oyunun sonu mutlu ya da mutsuz bitebilir ancak bu son seyirci asndan ngrlebilir bir durumdur.
Fars, gldr esinin hareketlerden ve nktelerden kt oyun trdr. Dflnceden ok gze ve duyulara ynelir. Vurgu, kifliyi karikatrlefltirerek ve olaylar abartarak elde edilir.
Melodram nasl tragedyadan beslenmiflse, fars da komedyadan beslenmifl, ancak gsterdii kimi zelliklerle komedyadan ayrlarak bafll baflna bir tr olarak
kabul grmfltr. Tragedya ve komedya arasnda karfltlk ve ortaklklar, fars ve
melodram arasnda sz konusudur. Fars tpk melodram gibi daha yzeysel ifllenmifl bir trdr. Ayn flekilde oyun kiflileri de deifliklik gstermeyen belirli kalplarla izilmifl tiplerdir. Herkesin bildii genel zellikler gsterirler, bu yzden karakter boyutunda deerlendirilemezler. Dolaysyla yine olaylarn nasl gelifltii nem
kazanmaktadr. Fars komii daima abartl durumlardan kaynaklanr. Fars, yaps
itibariyle nkteli konuflmalarn ve doalamann ska grld bir trdr. Kimi
kuramclar tarafndan, abart asndan, karikatr sanatnn tiyatrodaki yansmas
olarak kabul grr. Karikatrdeki elefltirel yaklaflm burada pek yoktur. Ama seyirciyi elendirmektir. Baskn bir elefltiri reticilik gze arpmasa da oyundan karlacak bir kssadan hisse ounlukla mevcuttur.
225
8. nite - Tiyatro
TYATRONUN TARHSEL GELfiM

nitemizin baflnda, tiyatronun douflunda dinsel trenlerin neminden sz etmifltik. Bu trenlerin en nemlisi Dionysos adna dzenlenen trenlerdir. Antik Yunanda doa tanrlarndan olan Dionysos, flarap ve babozumu tanrs olarak da bilinir. Adna dzenlenen flenlikler Antik Yunan komedya ve tragedyasnn kayna
olarak gsterilir. fienliklerde Dionysosun kutsal hayvan teke klndayd ve bir
koro flarklar sylerken o dans ediyordu. Zamanla flarklar belirli kalp ve ieriklerle daha nitelikli bir hale dnflt. Ardndan koroya bir de konuflmac eklenerek diyalogun temelleri atld. Bu konuflmal flarklar Yunanca tragos (kei) ve aoide (ezgi) kelimelerinin birleflimi olan tragoidia (tragedya) adn ald. Tragedyann ortaya
kfl yazarlarn sorumluluundayd. Yazarlar oyunu yazar, koroyu alfltrr ve
kendileri oynarlard. Dnemin oyun yazarlar oyunlar duraanlktan kurtarmak
amacyla oyuncu saysn artrdlar. Bu srete karakter boyutu geliflen oyuncu, yazardan ayrlmfl ve insan doas arafltrlmaya bafllanmfltr.
Tragedyann konu kayna ise
efsanelerdi. Efsaneler yoluyla yaflamsal gerekler zerinde duruldu. Antik Yunan tragedyasnda her
trl aflrln tehlikeli olduu ve
cezalandrlaca, yani trajediyle
bitecei konusu vurgulanarak yine
halkn dizginlenmesi hedefi gzetilirdi. Tragedyada kahramann
trajik hatas onu trajik sonuna gtrrd. Gnmze ulaflan en
nemli tragedya flairleri Aiskhylos,
Sophokles, Euripidestir.
Komedya ise Dionysos iin dzenlenen babozumu flenliklerinden domufltur. Lenea ad verilen
bu flenliklerde bolluk ve bereketi
simgeleyen tren geitleri ak sak dans ve flarklar komedyaya temel oluflturmufltur. fienliklerdeki
elence (komos) ve toplu danslar
(kordaks) ile geit korosu ve konuflmac olarak geit nderinin
varl komedyaya genel yapsn
kazandran ilk unsurlardr. Aristotelesin Poetikasnda belirttiine gre; komedya
kt olan deil, gln olan taklit eder. Tragedyadaki trajik hatann yerini kusur alr. Kusur dzeltilebilir ve zararsz olandr. Bilinen en eski ve nemli komedya yazar Aritophanestir.
Bir kent devletinden bir imparatorlua dnflen Roma Devleti Yunan uygarlnn etkisinde kalmfl, fakat kendi geleneksel kltrlerini, trelerini, inanlarn
korumufltur. Roma tiyatrosu da Antik Yunan tiyatrosunun bulgularnn izinden gitmifltir. Roma tiyatrosunun kayna da flenliklere dayanr. Demeter adna dzenlenen trenlerden Satura denilen kaba gldrler ortaya kmfltr. . 240dan bafllayarak Romada dzenli olarak komedya ve tragedyalar oynanmaya bafllamfltr.
Fotoraf 8.1
David Oyelowo
Zincire Vurulmufl
Prometheus
226
Gzel Sanatlar
Birok gldr eflidinin ortaya kt dnemde kaba, ak sak konular ieren

Novius (mimus) adyla anlan komedilerin, halen devam eden talyan Tuluat Tiyatrosu Commedia dell Arteye etkisi olduu sylenir. Roma tragedya yazarlar Yunan
yazarlarn taklit etmifllerdir. En temel fark kanl sahnelerin fazlal ve seyircinin
gz nnde gereklefltirilmesidir. Bilinen bafllca yazarlardan Ennius, Pacubis ile
fliir ve felsefe alanlarnda da eserler veren Senecay sayabiliriz.
Ortaada tiyatro da dier her fley gibi dinin tekelinde kalmfltr. 9.yy.dan bafllayarak Katolik kilisesinin etkisinde geliflen dinsel oyunlar tiyatro tarihi iinde zgn bir yere sahiptir. Roma geleneinden gelen mimus ve pantomimus oyuncular kk gruplar halinde, Avrupann pek ok yerinde masallar anlatarak, soytarlk yaparak, eski oyunlarndan kaamak pasajlar oynayarak kilisenin yasaklarna
ramen varlklar srdrme mcadelesi vermifllerdir. Ortaada yetiflmifl yazarlardan sz edememekteyiz. Ancak dinsel oyunlar gelenekselleflerek gnmze kadar
ulaflmfltr. sann douflunu konu alan eflitli oyunlar nemli bir hale gelmifltir. Miracle (mucize) oyunlarna, Morality (ibret) eklenmifltir. Sevda fienere gre; Ortaada tiyatro dflncesi yeni bir grfl retmemifl, trlerin ayrm, ahlak eitimi gibi Antik dnem kuramclarnn dflncelerini yinelemifl, tragedyada ykmn yazg
olduunu vurgulamfltr.
Roma komedyalarn rnek alan Ariosto, Macchiavelli, Antik Yunan tragedyasna yknen Trisinio, Cinthio erken dnem oyun yazarlarndandr. Bu dnemde
talyada, din dfl nitelikleriyle, hem sekinlerin tiyatrosu, hem de halk tiyatrosu
olan Commedia dellArte grlr.
Commedia dellArte, oyunculuk
Resim 8.2
sanatna dayanan, pazaryerlerinde ve
Commedia dellArte
alanlarda kurulan basit sahnelerde
Karakterlerinden
oynanan, sahne eflyas olarak masa,
Pantalone
sandalye gibi eflyalarn kullanld
bir biime sahiptir. Commedia
dellArtede yer alan Pantalone, Arlecchino, Brighella, Colombina gibi
karakterler doalama yntemiyle,
ustalklarn konufltururlar. Carlo Bosonun tanmyla her karakter sosyal
bir snfn temsilcisidir; temsil ettii
snfn btn zelliklerini, tiyatro araclyla, sihirli bir flekilde nesneye
dnfltrr.
Rnesansta, her alanda olduu gibi tiyatro iinde yepyeni bir dnemece girilir. Ortaa toplumu bir cemaat
iken, Rnesans bireyi ne almfltr. Bireycilik her alanda kendini gsterir ve
kilisenin basksna direnifl bafllar. Protestanlk bu baflkaldrnn dindeki
yansmasdr. Bu paralelde ortak evrensel temel yklmfl, her lke ulusal
slup, deyifl ve biimlerini gelifltirmeye bafllamfltr. Shakespeare, Lope de
Vega, Holdre gibi ok nemli yazar-
227
8. nite - Tiyatro
lar ortaya kmfltr. zellikle tm dnya tiyatrosunun en parlak dnemlerinden saylan Elizabeth dnemi tiyatrosu ve dolaysyla William Shakespearein tiyatro tarihindeki yeri zel bir nem taflmaktadr. Shakespeare, insanla ilgili akla gelebilecek
her fleyi, insana her adan bakmay baflarr. Herkesin gremedii ayrntlar, incelikleri, karmaflklklar grr ve onlar arpc bir flekilde dile getirir oyunlarnda...
Sekinlerin tiyatrosu, zel tiyatro yaplarnda sahnelenirdi. Kalc ve kapal ilk tiyatro binasn bu dnemde, 1550 ylnda Hans Sachs, Nurembergde kullanlmayan
bir kiliseyi tiyatroya dnfltrerek kurdu. 1580de talyada Teatro Olimpico kuruldu. Halihazrda, ngilterede Elizabeth Dneminde tiyatroya youn bir ilgi grlr.
Tiyatro sanat Shakespearede dorua ulaflr. Londrada, 1576 ylnda ngilterenin ilk
kalc tiyatrosu The Theatre alr. Yirmi befl yl iinde Londrada befl tiyatro daha
alacaktr. The Theatren ykntlarndan kurtarlan gerelerle, ad nl yazar William Shakespeare ile zdeflleflen Globe Tiyatrosu 1599da kurulmufltur.
Resim 8.3
William
Shakespeare
18. yzyl klasik tiyatro anlayflna yeni bir boyut getirecektir. Bir anlamda Aristotelesin korku ve acma duygusu uyandrarak arndrma kavram yeniden yorumlanr. Artk tiyatroda gnlk konular, sradan kifliler ele alnmaya, gnlk konuflmalar kullanlmaya bafllanr.
19. yzyln ikinci yarsnda g kazanan, yazarlar, kuramclar ve uygulamaclar
tarafndan bilinli olarak savunulan Gereki akm, yazarlkta, ynetmenlikte ve
oyunculukta yeni bir anlayfl getirir. August Strindberg, Henrik bsen, Anton ehov, George Bernard Shaw, bu dnemin nl yazarlardr. Konstantin Stanislavsky,
bu dnemin nl ynetmenlerindendir.
228
Gzel Sanatlar
Fotoraf 8.2
Bertolt Brecht
Modern tiyatro sanayi devrimi sonras deiflen toplum yapsn, insanlar ve insanla toplumsal yap arasndaki iliflkileri konu alr. Bunun tiyatroya yansmas 19.
yzyl sonlarnda gerekilik akmyla vcut bulmufltur. 20. yzyln hemen baflnda yaflanan dnya savafl, toplumsal devrimler ve bilimdeki geliflmeler tiyatroya sanatsal akmlarn binbir eflitlilii ile yansmfltr. Dadaizm, Ftrizm, Srrealizm gibi pek ok akm tiyatro sahnesini deiflen toplum yapsn anlatmak iin kullanmfltr. Savafln yaratt ac, paralanma ve korku, toplumsal snflar arasnda yaflanan
atflmalar, insanl ve buna paralel olarak tiyatro sanatn derinden sarsar. nl
ynetmen Erwin Piscator, Politik Tiyatro adn verdii kitabn ilk blmne flyle
bafllyordu: a deerlendirmem 4 Austos 1914 tarihinde bafllar. O tarihte barometre yksek basnc gsteriyordu. 13 milyon l, 11 milyon sakat, yryen 50
milyon asker, 6 milyar silah ve 50 milyar metrekp zehirli gaz. Bu durumda kiflisel
geliflim ne olabilir ki?
nl oyun yazar ve ynetmen
Bertolt Brecht, iflte byle sra dfl bir
dnemde sahneye kar. Yazd elli bir oyunla gl bir etki yaratr.
Tiyatro in Kk Organonda
Brecht amacn flyle tanmlar: Benim parolam: Bilgi, Bilin ve
nan... Yani bir bakma tiyatroyu
yeniden ahlaki bir kurum olarak
kavramak! Tolstoyun dedii gibi,
ancak insanlar daha iyiye yneltebiliyorsa sanatn bir anlam vardr.
Yaplacak ifl, akln layk olduu yeri
yeniden almasna yardmc olmaktr. Sanat bulanklk deildir. Sanat
aydnlanmadr.
2. Dnya Savafl sonrasnda ortaya kan Absurd Tiyatro, kurallar
belirlenmifl bir akm deildir. Olsa
olsa insann yaflad iletiflimsizlii,
yabanclaflmay, gerein kazand
yeni boyutun ve buna bal olarak
oluflan yeni toplumsal koflullarn tiyatroya yansmas olarak tanmlanabilir. Samuel Beckett, Eugene Ionesco, Harold Pinter, Edward Albee gibi yazarlar bu akmn temsilcileridir.
Postmodern Tiyatro dnya tiyatrosunun geliflim izgisinin en son duraklarndan
biri olmufltur. 20. yzyln ortalarnda modern tiyatroya tepki olarak domufltur.
Postmodern Tiyatro yapmlar, mutlak dorunun olmad inancn taflr. Postmodern Tiyatroda sorulara yant aramak yerine sorular sormay tercih eder. Sahnede
merkezsiz ve paral yaplar kurarak performans, multimedya, resim, heykel, videoart gibi pek ok sanat formunu ayn anda yan yana kullanr. Bu anlatm biimleri
kimi zaman birbirleriyle uyum iindeyken, kimi zaman da aralarndaki iliflki siliktir.
Postmodern Tiyatroda metnin nemi azalr, onun yerini sembolik anlatmlar alr.
Gnmzn tiyatrosuna gelince... Tiyatro sanat, bugn, eski ifllevsel zelliini
yeniden kazanmann yolunu aramaktadr. Bu abaya rnek olarak; yaflamla tiyat-
8. nite - Tiyatro
229
ronun yaknlaflmas amac dorultusunda, Jerzy Grotowskynin, 1959da Polonyada kurduu tiyatro laboratuvarnda Yoksul Tiyatro ad altnda gereklefltirdii
alflmalar, Peter Brookun Dolaysz Tiyatro olarak adlandrd deneysel alflmalar nem taflmaktadr.
TRK TYATROSU
Trk Tiyatro Tarihini iki bafllk altnda inceleyebiliriz. lki Geleneksel Trk Tiyatrosu, ikincisi ise Bat Etkisindeki Trk Tiyatrosudur.
Geleneksel Trk Tiyatrosu

Geleneksel Trk Tiyatrosu ile kast edilen ky seyirlik oyunlar ve halk tiyatrosu olarak bilinen hem szsz hem de sze dayanan dramatik nitelikli oyunlardr. Geleneksel oyunlar klasik anlamda bir sahne yerine ihtiya duymayan, yazl metne dayanmayan, iinde flark, dans ve sz oyunlarn barndran gldr nitelikli oyunlardr.
Ky seyirlik oyunlar, kklerini dinsel tren ve kutlamalardan alr. zellikle flaman ve flii kltrnden izler taflyan bu oyunlarda, efsane ve masallardan olduu
kadar gndelik hayattan da hikayeler yanstlr. Szl gelenein iinde yer alan bu
oyunlarda gelenekselleflmifl tavr ve sz kalplarnn yan sra doalamaya da yer
verilir. Oyunlarda kukla ve maske kullanm, kiflilefltirme, klk deifltirme ok yaygndr. ounlukla profesyonel olmayan, ky halknn canlandrd oyunlarda
ak seik kaba flakalaflmalara yer verildii ska grlr.
Geleneksel Trk Tiyatrosunun ikinci aya halk tiyatrosu ise kentlerde geliflmifltir. Kukla, Meddah, Karagz ve Ortaoyunu halk tiyatrosunun trlerindendir.
Kukla, kimi kez parmaklara taklarak, kimi kez de iplerle ya da deneklerle
oynatlan gsteri bebeklerinin addr. Kukla Anadoluya Trklerle gelmifltir. Sze
ve doalamaya dayanan kuklann, gl gemifline karfln dier geleneksel trlerin glgesinde kald sylenebilir. Tamamen elendirmek amal olan kukla oyunlar konularn ounlukla halk efsanelerinden ve aflk hikayelerinden alr.
Meddah, szc metheden (ven) anlamn taflr. Bafllangta Peygamberi ve
ailesini methedene meddah denilirdi. Sonradan dramatik bir biimde yk anlatanlara bu ad verildi. Meddahn sanat iki ynde geliflir: Benzetme ve canlandrma.
Meddahlar tek kiflilik gsterilen yapan gezgin oyunculardr. Meddah tek baflna, bir
hikayedeki tm insanlar ya da hayvanlar canlandrp, eflitli yre azlarn baflaryla konuflur ve bunu yaparken bir mendil ve denekten baflka bir malzeme kullanmaz. Hem gemifl dnem bilgilerine sahip hem de ann yeniliklerini takip
eden meddah ayn zamanda eitimli ve kltrl kiflilerdir. Anlatlarnda ama sadece elendirmek deildir. Ayn zamanda eitici- retici bir rolleri olan meddahlar, gncel olaylar ele alr, toplumsal adan da nemli bir iflleve sahiptir.
Karagz, Trk glge oyununun ad ve iki ana karakterinden biridir. Dfladnk, ii dfl bir, olduundan farkl gzkmeyen, yoksul bir halk tipidir. Halkn saduyusunu ve trelerini yanstr.
Karagz ve tamamlaycs, zt kutbu, vazgeilmez orta Hacivat ile birlikte ok
nemli bir yere sahiptir. Karagz cahil, okumamfl, dolaysyla iflsiz ve yoksul olan
halktan biri, Hacivat ise eitimli, ifl g sahibi daha elit bir kesimi temsil eden oyun
kiflisidir. Karagz yardm almak ya da danflmak iin Hacivattan medet umar. Tpk meddahta olduu gibi elendirirken dflndren ve reten bir yan olan Karagz, dnemin siyasal ve sosyo-kltrel yapsna, deerlerine de flk tutmaktadr.
Osmanl mparatorluun ok renkli karma yaps oyunun dier tiplerinde kendini
Kukla, kimi kez parmaklara

taklarak, kimi kez de iplerle
ya da deneklerle oynatlan
gsteri bebeklerinin addr.
Meddah, szc metheden

(ven) anlamn taflr.
Bafllangta Peygamberi ve
ailesini methedene meddah
denilirdi. Sonradan dramatik
bir biimde yk anlatanlara
bu ad verilmifltir.
Karagz, Trk glge

oyununun ad ve iki ana
karakterinden biridir.
Dfladnk, ii dfl bir,
olduundan farkl
gzkmeyen, yoksul bir halk
tipidir. Halkn saduyusunu
ve trelerini yanstr.
230
Gzel Sanatlar
Fotoraf 8.3
Karagz
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Ortaoyunu, geleneksel Trk
doalama halk
tiyatrosudur.
D K K A T Ortada oynanr.
Baflkiflileri, ayn zamanda
oyunun dzenleyicisi olan
Piflekr ile oyunun bafl
SIRA SZDE
gldrc tipi Kavukludur.
AMALARIMIZ
K T A P
gsterir. elebi, Tuzsuz

Deli Bekir, Acem, Laz,
Matiz, Zenne, Rumelili,
Tiryaki, Zenci Arap, Kayserili bu tiplerden bazlardr. Szl gelenein ve
tabii ki doalamann bir
paras olan Karagz
oyunlarndan yazl olarak
fazla bir fley kalmasa da,
Tanzimat sonras kada
geirilmifl, kimi metinler
elimize ulaflmfltr. Aptal
Beki, Ters Evlenme, Hamam, Bahe, Kanl Nigar
bu oyunlardan bazlardr.
Ortaoyunu, geleneksel Trk doalama halk tiyatrosudur. Ortada oynanr.
Baflkiflileri, ayn zamanda oyunun dzenleyicisi olan Piflekr ile oyunun bafl glSZDE
drc tipiSIRA
Kavukludur.
Gerek tipler gerekse seilen konular asndan Ortaoyunu, ilk bakflta hayal perdesindeki Karagzn vcuda gelmifl hali gibidir. Piflekar Hacivat, Kavuklu Karagz
fi N E L M
zellikleri Dgsterir.
Piflekar ayn zamanda ayr bir iflleve de sahiptir. Oyun iinde bir
eflit ynetmen gibidir. Oyunun gidiflatn belirler ve oyunu ynlendirir. Kavuklu ise
S O R U karlmasnda nemlidir. Oyuncular tek bir oyun kiflisi zerinoyundaki komiin
de ustalaflrlar ve o tiple zdeflleflirler. Ortaoyunu Karagze oranla daha yzeysel,
elencelik kalr.
Toplumsal ve elefltirel yn biraz daha trplenmifltir.
DKKAT
Glge oyunundaki cansz oyuncu ve iki boyutluluk daha ok sz oyunlarna
arlk verilmesine neden olurken, ortaoyununda oyuncularn ete kemie brnSIRA SZDE
mesi ile tipler
boyutlu hale gelmifltir. Bylelikle beden kullanmyla yakalanan
hareket komiine daha fazla olanak domufl, komiin yakalanmasnda yeni bir
alan etkinAMALARIMIZ
klnmfltr. Kundurac, Mahalle Baskn, Hamam, Terzi Oyunu, Eskici
Abdi, Byc Hoca, Fotoraf, Tahir ile Zhre bilinen baz ortaoyunlarndandr.
N N
Bu konuda Metin
Trk Tiyatrosunun Evreleri adl kitabn okuyabilirsiniz.
K T Andn
A P
Bat Etkisindeki Trk Tiyatrosu

TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
Osmanl mparatorluunun yzn batya dnmesiyle sanat da batya ynelir. AnTELEVZYON

cak sanat ve kltrdeki bu deiflim, uzun yllar boyunca bir sentezden ok eviri,
taklit ve yknmeye dayanarak devam etmifltir.
Bat Tiyatrosu modelini benimseyen Trk Tiyatrosu en genel haliyle iki aflamada incelenebilir.
NTERNET
1839- 1923 Dnemi: Tanzimattan Cumhuriyete Tiyatromuz
1923ten Gnmze: Cumhuriyet Dnemi Trk Tiyatrosu
MAKALE
1839-1923 Dnemi : Tanzimattan Cumhuriyete Trk

Tiyatrosu
Tanzimat Dneminde adafl Trk tiyatrosuna ilk nemli adm 1860ta yaplan Gedikpafla Tiyatrosuyla atlmfltr. Gll Agop, 1868de Osmanl Tiyatrosu adl bir
topluluk kurarak Trke oyunlara ynelmifltir. Gll Agopun topluluunda Erme-
8. nite - Tiyatro
ni oyuncular yannda Mslman Trk oyuncularda yetiflti. Bu oyuncular iinde en

nls Ahmed Fehimdir. Osmanl Tiyatrosunda Namk Kemal, Ahmed Mithat
Efendi, Abdlhak Hamid, Recaizade Mahmut Ekrem gibi nl flair ve yazarlarn yaptlar, Ahmed Vefik Paflann usta ifli Moliere uyarlamalar, zellikle nl Fransz
melodram, gldr ve vodvillerinin evirileri, kantolar, mzikli oyunlar ve operetler sahnelenir. Gll Agopun Osmanl Tiyatrosuna yn verdii 15 yln en nemli sonularndan biri de izleyicinin tiyatroya alflmas olur. Bu arada saray da tiyatroya ilgi gsterir.
Bu dnemde halk tiyatrosu sanatlarnn tuluat ad verilen yeni tr bir tiyatro
gelifltirdii grlr. Bat tiyatrosunun konuklar ve tipleriyle geleneksel tiyatronun
tiplerini ve oyunculuk biimini birlefltiren ve doalamaya dayanan tuluat, bir anlamda ortaoyunun sahne stne karlmfl biimidir. Ortaoyunu ustalarndan Kavuklu Hamdinin nderliinde 1875te ortaya kan bu tr, Cumhuriyetin ilk yllarna dein yaygn bir biimde yaflad. Ayrlmaz esi olan kantoyla birlikte stanbulun fiehzadebafl semtinde Ramazan aynda flenlenen Direklerarasnn bafllca
gsterilerinden biri olmay srdrr.
Trk oyuncularn eitimi iin bir konservatuvar ve yerel ynetimce parasal adan desteklenen bir uygulama sahnesi oluflturulmas yolunda ilk adm ise 1914te
Darlbedayinin kurulmasyla atlr; ilk Trk-Mslman kadn sanat olan Afife Jalede sahneye ilk kez 1920de Darlbedayide kar. Bu dnemde Trk yazarlar en
ok etkileyen yabanc kaynaklar Victor Hugonun, Shakespearein, Molierein
oyunlaryla, yabanc melodramlar olur. Bu bakmdan Trk dram sanatnn brahim
fiinasinin yazd ve ilk zgn Trk oyunu olan fiair Evlenmesiyle (1860) bafllad kabul edilir. Bu oyunu, zellikle romantik yurtsever duygularla ykl oyunlar
izler. Bu yaptlar iinde en nls Namk Kemalin Vatan Yahut Silistresidir.
Meflrutiyetten sonra, zgrlk konusunu iflleyen romantik tarihsel oyunlar
arlk kazanr. Oyunlar, komediler, tarihsel ve romantik dramlar, orta snf trajedileri ve melodramlardr. Bu dnemde yazlmfl yzlerce oyundan gnmzde de
oynanabilir olanlarn says ok azdr. Bu tr oyunlarn baflnda Ahmet Vefik Paflann Moliereden yapt uyarlamalarla, oyun yazarln Cumhuriyet dneminde
de srdren Msaphizade Celalin batnn tre komedisi gelenei iinde Osmanl
toplumunu elefltirdii oyunlar gelir.
1923ten Gnmze: Cumhuriyet Dnemi Trk Tiyatrosu

Cumhuriyet dnemine geldiimizde yzn batya dnmfl bir Trk Tiyatrosuyla
karfllaflrz. Bu srete tiyatro, hem kurumsal hem de edebi adan, batl modellerine yknerek nemli geliflmeler gsterir. Osmanl kimliinden Trk kimliine
geiflin nemli aflamalarndan biri de Trkenin ana dilimiz olarak seilmesidir.
Bu durum beraberinde, her alanda olduu gibi, tiyatroda da kendi dilimizin, dolaysyla kendi yazarlarmzn varln gerekli hale getirmifltir.
Tiyatroyu Trkiyede adafl bir sanat alanna dnfltrme yolunda ilk byk
katk nl tiyatro ve sinema adam Muhsin Erturuldan gelir. Erturul, yerli yazarlar yreklendirmesiyle, izleyiciye sunduu adafl eviri oyunlarla, sahneleme,
oyunculuk ve dekor kullanmnda gncel anlayfl yerlefltirmesiyle, yetiflmelerine
katkda bulunduu kadn ve erkek oyuncularla bugnk Trk tiyatrosunun temellerini atar. 1936da eitim retime bafllayan Devlet Konservatuvarnn ardndan,
1949da Devlet Tiyatrolar resmen kurulur. 1950den sonra tiyatro kuramlarnn geliflmesi bakmndan nemli atlmlar gereklefltirilmeye baflland. Tiyatronun yaygnlafltrlmas yolunda devlet eliyle srdrlen abalar sonu verir. Devlet Tiyatrolar Trkiyenin her yannda izleyiciye ulaflr.
231
232
Gzel Sanatlar
Fotoraf 8.4
Muhsin
Erturul
1960 sonrasnda Epik Tiyatro etkisi yaylmaya bafllar. Bizdeki bu etkilenme

Brechtin deiflim karflsnda gelifltirdii dnya grflnden ok slup asndan
olmufltur. Gstermeci ve
ak biim birok yazarn
kulland bir kaynak olmufltur. Vasf ngrenin
Asiye Nasl Kurtulur?, Zengin Mutfa oyunlar rnek
olabilir. Trk tiyatrosunun
geliflmesinde her zaman
nemli rol oynamfl olan
zel tiyatrolarn saysnda
1960larda byk bir artfl
grlr.
Oyunlarn
1960lardan bu yana srdren zel topluluklar arasnda Kent Oyuncular, Ankara Sanat Tiyatrosu, Dormen
Tiyatrosu ve Dostlar Tiyatrosu saylabilir.
Trk oyun yazarl,
Cumhuriyet dneminde Bat modelini uygulayan tiyatronun kurumsallaflmas yolunda yaplan atlma koflut olarak geliflme gsterir. Gereki Avrupa tiyatrosundan byk lde etkilenen Trk yazarlar, gereki dorultuda yazdklar oyunlarda ncelikle, Osmanl toplumundan modern Trk toplumuna geilirken yaflanan sanclar dile getirirler. Bu geifl dnemini yanstmakta en
baflarl olmufl yaptlar Reflat Nuri Gntekinin Yaprak Dkm ve Ahmet Kutsi Tecerin Kflebafl adl oyunlardr.
1960lar Trk tiyatrosunun parlak bir dnemidir. Konularn Osmanl tarihinden, halk kahramanlarnn yaflamlarndan ve mitolojiden alan, fliir diliyle yazlmfl
oyunlar yazlr. Gngr Dilmen, Orhan Asena, Turan Oflazolu, Necati Cumal bu
tr eserler verirler. Haldun Taner, 1964te Glriz Sururi-Engin Cezzar Tiyatrosu tarafndan sahnelenen Keflanl Ali Destanyla geleneksel Trk tiyatrosunun belirleyici zelliklerini adafl anlamda toplumsal siyasal bir ierikle birlefltiren yeni bir
yerli trn, yerli epik mzikalin yaratcs olur. Turgut zakman, Diner Smer,
Ferhan fiensoy gibi oyun yazarlar beeniyle izlenen eserler verirler.
8. nite - Tiyatro
233
zet
N
A M A
N
A M A
Tiyatro sanatnn kayna aklayabilmek.

Yaflamn srdrebilme gdsyle hareket eden
ilkel insan, doay anlamaya alflr. Baharn gelifliyle doann canlanmasna katlmak ya da ele
geirdii iyi bir av kutlamak iin trenler dzenler. Bu trenlerde taklit ve kiflilefltirme yoluyla
avlanma an canlandrlr Hepimiz, hayvan postu ya da maskeleriyle ateflin etrafnda dans ederken, yakaladklar son avn yksn anlatrken
resmedilmifl, ilkel insan izimlerini tarih kitaplarndan hatrlarz. Bu izimler, insanolunun, anlatc (oyuncu) ve izleyici rollerinin insanlk tarihi kadar eski olduunu gsteriyor.
Avlayanlar anlatr tekiler izlerler. Bylece basit
anlamda bir izleme ve izlenme gerekleflir. rnein avc, avn nasl yakaladn anlatrken,
hareket ve mimikleriyle, kimi zaman kendisini,
kimi zaman yakalad hayvan yanslar. flte, tiyatronun kkeni, bu yaln ve basit taklitlere dayanr.
Tiyatro ve dramn anlamlarn ve niteliklerini
aklayabilmek.
Tiyatro, bir sahne sanatdr. Tiyatro sanat, insana
dair ne varsa hepsini kapsar, dolaysyla insann
geirdii veya etkilendii toplumsal, kltrel, siyasal, bilimsel her tr deiflim tiyatro sanatn da
dorudan etkiler. Bu balamda tiyatro sanat, dier sanat dallaryla da yakn iliflki ve etkileflim
iindedir. Tiyatro, kimi kez, drama kavramna
karflt olarak bir temsilin metin dflnda kalan btn ynlerini belirtir. Ancak drama yalnzca sz
deildir, bunun yan sra oynayfl anlamn da getirir; bunlarn ikisi birbirinden ayrlmaz.
Tiyatro sanat, dram szcn 18.yzyln ikinci yarsndan itibaren nce bir tr ad olarak kullanmaya bafllamfltr. Bugn melodram adyla anlan bu tr oyunlar tiyatro edebiyatnn drt temel
trnden biridir. Gnmzde ise dram kavram
daha ok oynanmak iin yazlmfl metin anlamnda kullanlmaktadr.
N
A M A
Tiyatro trlerini tanmlayabilmek.

Tiyatro sanat, gelifltike trlere ayrlmfltr. Poetikada tanmland gibi temelde iki trden sz
edebiliriz: Tragedya ve Komedya. Tragedya stn nitelikleri olan kiflilerin eylemlerini, komedya, kusurlu kiflilerin eylemlerini ele alr. teki
trler ise bu iki ana trn etkisi altnda; birinden
bazen ikisinden de eler alarak geliflmifl bir anlamda tragedya ve komedyann eflitlemeleri de
diyebileceimiz alt trlerdir. Bu iki ana tre fars
ve melodram da ekleyerek drt temel trden
sz etmek mmkndr.
Tragedya klasik tanmlamasnda, yceltilmifl szlerle yazlan, yceltilmifl bir kahramann iyi bir
durumdan kt bir duruma dflmesiyle, seyircinin korkuya ve acmaya ynelerek duygusal arnmaya gittii, adafl tanm iinde, ise olaan bir
kiflinin gereki bir evre iinde toplumsal eliflkilerini hissetmesiyle ortaya kan oyun trdr.
Komedya gldrerek reten oyun trdr. nsanlarn, olaylarn gln ve yanlfl yanlarn ele
alp ince nktelerle ifller. Komedya da tpk tragedya gibi Antik Yunanda domufltur ve kkeninde gndelik yaflama iliflkin tafllamalar, ak
sak gndermeler vardr.
Melodram ackl rastlantlar zerine kurulmufl,
kolay etki olanaklarna baflvuran aflr duygulu,
ackl oyundur. Konuflmalarn arasna yerlefltirilmifl ezgiler en belirgin zelliktir.
Fars gldr esi hareketlerden ve nktelerden
kan oyun trdr. Dflnceden ok gze ve
duyulara ynelir. Vurgu, kifliyi karikatrlefltirerek ve olaylar abartarak elde edilir Fars, yaps
itibariyle nkteli konuflmalarn ve doalamann
ska grld bir trdr.
234
N
A M A
Gzel Sanatlar
Tiyatro ve dramn geliflim evrelerini aklayabilmek.

Antik Yunanda doa tanrlarndan olan Dionysos, flarap ve babozumu tanrs olarak da bilinir. Adna dzenlenen flenlikler Antik Yunan komedya ve tragedyasnn kayna olarak gsterilir. Bir kent devletinden bir imparatorlua dnflen Roma Devleti Yunan uygarlnn etkisinde
kalmfl, fakat kendi geleneksel kltrlerini, trelerini, inanlarn korumufltur. Roma tiyatrosu da
Antik Yunan tiyatrosunun bulgularnn izinden
gitmifltir.
Ortaada tiyatro da dier her fley gibi dinin tekelinde kalmfltr. 9.yy.dan bafllayarak Katolik kilisesinin etkisinde geliflen dinsel oyunlar tiyatro tarihi iinde zgn bir yere sahiptir. Rnenansta, her
alanda olduu gibi tiyatro iinde yepyeni bir dnemece girilir. Ortaa toplumu bir cemaat toplumu iken, Rnesans bireyi ne almfltr. Elizabeth
dnemi tiyatrosu ve dolaysyla William Shakespearein tiyatro tarihindeki yeri zel bir nem taflmaktadr. Bu dnemde talyada, din dfl nitelikleriyle, hem sekinlerin tiyatrosu, hem de halk tiyatrosu olan Commedia dellArte grlr.
18. yzyl klasik tiyatro anlayflna yeni bir boyut
getirecektir. Artk tiyatroda gnlk konular, sradan kifliler ele alnmaya, gnlk konuflmalar kullanlmaya bafllanr.19. yzyln ikinci yarsnda
g kazanan, yazarlar, kuramclar ve uygulamaclar tarafndan bilinli olarak savunulan Gereki Akm, yazarlkta, ynetmenlikte ve oyunculukta yeni bir anlayfl getirir.
Yirminci yzyl baflnda yaflanan 1. Dnya Savafl, her alanda ve elbette tiyatro sanatnda da etkisini gsterir. Bu dnemde Gerekstclk,
Dflavurumculuk tiyatroda etkili olur. Savafln yaratt ac, paralanma ve korku insanl ve buna paralel olarak tiyatro sanatn derinden sarsar.
2. Dnya Savafl sonrasnda ortaya kan Absurd
Tiyatro, kurallar belirlenmifl bir akm deildir.insann yaflad iletiflimsizlii, yabanclaflmay, gerein kazand yeni boyutun ve buna bal olarak oluflan yeni toplumsal koflullarn tiyatroya
yansmas olarak tanmlanabilir
Gnmzde tiyatro sanat eski ifllevsel zelliini
yeniden kazanmann yolunu aramaktadr.
N
A M A
Trk Tiyatrosunun tarihsel geliflim srecini aklayabilmek.

Tarihsel geliflim sreci iinde Trk Tiyatrosunu
iki bafllk altnda inceleyebiliriz. lki Geleneksel
Trk Tiyatrosu, ikincisi ise Bat Etkisindeki Trk
Tiyatrosudur.
Geleneksel Trk Tiyatrosu ile kast edilen ky seyirlik oyunlar ve halk tiyatrosu olarak bilinen
hem szsz hem de sze dayanan dramatik nitelikli oyunlardr. Bat Etkisindeki Trk Tiyatrosu,
1839- 1923 Dnemi: Tanzimattan Cumhuriyete
Tiyatromuz ve 1923ten Gnmze: Cumhuriyet
Dnemi Trk Tiyatrosu olarak iki bafllk altnda
incelenir.
8. nite - Tiyatro
235
Kendimizi Snayalm
1. Tiyatro sanatnn belirleyici zellikleri konusunda
ilk kuramsal alflmay yapan dflnr afladakilerden
hangisidir?
a. Aiskhylos
b. Sophokles
c. Euripides
d. Aristoteles
e. Aristophanes
2. Tiyatro sanat afladakilerden hangi sanat dal ile etkileflim halindedir?
a. Edebiyat
b. Mzik
c. Resim
d. Dans
e. Hepsi
3. Afladakilerden hangisi komedyann alt trlerinden
biri deildir?
a. Genifl komedya
b. Romantik komedya
c. Tre ve karakter komedyas
d. Dolant komedyas
e. Kahramanlk komedyas
4. Dflnceden ok sze ynelen, kiflileri ve olaylar
abartarak sahneye getiren, kiflileri karikatrlefltiren tiyatro trne ne ad verilir?
a. Fars
b. Tragedya
c. Melodram
d. Morality
e. Miracle
5. lk kalc kapal tiyatro binas afladaki lkelerden
hangisinde yaplmfltr?
a. ngiltere
b. spanya
c. Almanya
d. Fransa
e. Polonya
6. 2. Dnya Savaflnn ardndan, insann yaflad iletiflimsizlii, yabanclaflmay, gerein kazand yeni boyutu sahneye taflmay hedefleyen akm afladakilerden hangisidir?
a. Romantik akm
b. Gereki akm
c. Absurd tiyatro
d. Klasik akm
e. Yoksul tiyatro
7. Afladakilerden hangisi Geleneksel Trk Tiyatrosu
trlerinden biri deildir?
a. Meddah
b. Kukla
c. Karagz
d. Ortaoyunu
e. Kabare
8. Afladaki tiplemelerden hangisi Karagz oyunlarnda yer almaz?
a. Tuzsuz Deli Bekir
b. Rumelili
c. elebi
d. Kavuklu
e. Laz
9. Tiyatroyu Trkiyede adafl bir sanat alanna dnfltrme yolunda ilk byk katky veren, nl tiyatro
ve sinema adam afladakilerden hangisidir?
a. Muhsin Erturul
b. Vasf ngren
c. Necati Cumal
d. Orhan Asena
e. Haldun Taner
10. Afladakilerden hangisi gnmz Trk Tiyatro yazarlarndan biri deildir?
a. Turgut zakman
b. Diner Smer
c. Gngr Dilmen
d. Ferhan fiensoy
e. Msahipzade Celal
236
Gzel Sanatlar
Yaflamn inden
Okuma Paras
27 Mart 2006 Dnya Tiyatro Gn Ulusal Bildirisi

Tiyatro, insan varlnn tmn yanstan, yaratan, yaflatan sanattr. Edebiyatta metin ar basar; resimde fotorafta, filmde insann benzerleri. Mzikte ve operada
hofl ezgiler, heykelde soyut ya da reel hacimler, balede
uyumlu hareket egemendir. Tiyatro ise insann ta kendisi - bedeniyle ve ruhuyla, maddi, manevi her ynyle, akl ve aflkyla, dili ve duygularyla, yzyle yaflantlaryla...
Beflerin hibir olgusu ve olay, dramatik estetiin dflnda kalmaz. Sahne, gerek varlmzn btncl ve byl sanat... En sahih aynadr o: nsana iliflkin hibir
fleye yabanc ve yalanc deildir. Hem de, bize skflp kalmaz, telerimize uzanr. nk dfllerimizin ve
dflncelerimizin de gcdr, kendi kltrmzn ve
baflka kltrlerin z. Yerel ile evrensel, belki hibir sanat trnde bylesine sarmafl dolafl deildir.
Tiyatro, yaflamn canl yksdr de, yaln bir yknmesi olmakla yetinmez. Gereklii aktarp yaflatrken,
varlmz hayallere ve topyaya yneltir.
Trkiye ve dnya, uzak dflmemeli sahnenin bysnden. Ne yazk ki tiyatro, hemen her yerde clzlaflyor,
gzden rak kalmaya yz tutuyor flimdilerde. Sinemann
trkleri yaya brakyor onu. TVdeki pembe diziler, sahnenin stne kara perdeler indirdi. Bilgisayar bamllar, evdeki ekranlarnn baflndan kalkp tiyatro koltuklarna oturmaya fleniyor. Trafik, izleyicileri rkten bir
canavar.
Seyirci azaldka oyun yazarlar daha az retken oluyor.
Oysa onlar da - ynetmen ve oyuncu kadar - dramn ve
gldrnn yaratcsdr. Belki dnya tiyatrosunun yeni
gl bir hamle yapmasnda yazarlar bafl ekecek.
Tiyatro, sahne ve salonlaryla, metin ve meknlaryla,
sanatlar ve teknik elemanlaryla, izlek ve izleyicileriyle, rgtlenme gerektiren bir kolektif tr. fiiir, beste, resim kadar yalnz bir yarat deil.
lkemizde ve baflka yerlerde, tiyatronun flimdiki bunalmdan kurtulmas, dinamik, azimli, enerjik dzenlemelerle gerekleflebilir. Dnya apnda bir sahne seferberlii, yaflamsal bir zorunluluktur artk...
Talt Halman
Bildirinin tamamn okumak iin http://www.tiyatro.net/sayfa/73/27_mart_dunya_tiyatro_gunu_ulusal_bildirisi_2006_.html internet adresine bakabilirsiniz.
Keflanl Ali Destan

Zilha: Ne diyordum efendicazma syleyim. Beni bu
eve evlad maneviyatlk aldlar. Bir ocuu birde fiamamay gezdiriyorum. flim o kadar. fiamama evin kpei.
Burda medeniyet varmfl be. Eskiden ayaklarm aydan
aya ykardm. Hem de orabm karmadan. Oldu olacak ikisi birden ykansn diye. fiimdi her gn banyo yapyorum. Allahn gn ykanan deri ne kadar yumuflak
oluyormufl meer. Amonyak kokusuna yle alflmflm
ki, burada temiz hava ilkin cierlerime dokand.
(Gider masann stnden bir resim alp gsterir.)
Filizin babas Blent Bey, illetli fakir; kars evden kamfl. Adam da byle snmfl fenere dnmfl. hya Bey
doktorlara ne paralar yedirmifl,nafile... Melankoli diyorlar dflman baflna. Bana bazen tuhaf tuhaf koyun gibi
bakar.(Taklidini yapar.) ok dokanyor iime. Hani birinci perdede iflini bile unutan bunak profesr vard
ya, deli doktoruymufl meer o. Kk beye flimdi o bakyor. ki de bir evde benim klk kyafetime bile karflr.Yok san flyle tara, yok gzn byle boya. Deli
mi ne?
hya Bey buba adam. Tuttuu altn olsun, neme lazm.
Beni kz gibi sever. Sen bizim evin maskotusun kz diyor. Uur getiriyormuflum diye arada bir makas alr.
Olacak artk o kadar. Madam Olgaya tenbihat gemifl.
Bana oturup kalkma, konuflma retsin diye. Kim bilir
belki de iyi bir ksmet karsa sevabna everecekler.
Dnyada hayr sahablar daha lmedi...
(Kap vurulur.)
Madam galiba. Sen misin madamcm, buyur...
Haldun Taner (1964). Keflanl Ali Destan. stanbul:
zlem Yaynlar.
8. nite - Tiyatro
237
Kaynaklar
1. d
And, Metin (2009). Bafllangcndan 1983e Trk Tiyatro Tarihi. stanbul: letiflim Yaynlar.
- (1985). Geleneksel Trk Tiyatrosu. stanbul: nkilap
Kitabevi,
- (1983). Trk Tiyatrosunun Evreleri. Ankara: Turhan
Kitabevi.
- (1983). Cumhuriyet Dnemi Trk Tiyatrosu. stanbul:
Trkiye fl Bankas Kltr Yaynlar.
Aristoteles(1987). Poetika. eviren: smail Tunal. stanbul: Remzi Kitabevi Yaynlar.
Benjamin, Walter (2000). Brechti Anlamak. eviren
H.Barflcan-G.Iflsa. stanbul: MetisYaynlar.
Brecht, Bertolt (1997). Epik Tiyatro. eviren Kamuran
fiipal. stanbul: Cem Yaynevi.
Brecht, Bertolt (1993). Tiyatro in Kk Organon. eviren Ahmet Cemal. stanbul: MitosBoyut Yaynlar.
Brine, Adrian-York, Michael (2002). Shakespeare Oyunculuu. eviren Ali H. Neyzi. stanbul: flbankas
Kltr Yaynlar.
Brockett, Oscar (2000) . Tiyatro Tarihi. eviren Sibel
Dinel Sevin Sokullu. Ankara: Dost
Yaynevi.
Brook, Peter (2004). Ak Kap-Oyunculuk ve Tiyatro
zerine Dflnceler. eviren Metin Balay. stanbul:
Yap Kredi Yaynlar.
- (1990). Bofl Alan. eviren lker nce. stanbul: AFA
Yaynlar.
- (2004). Oyunculuk ve Tiyatro zerine Dflnceler. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Candan, Ayfln (1994). 20. Yzylda nc Tiyatro. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Carlson, Marvin (2008). Tiyatro Teorileri: Yunanllardan Bugne Tarihsel ve Elefltirel Bir Bakfl. eviren
Barfl Yldrm Eren Bulallar. Ankara: De Ki Basm
Yayn.
alfllar, Aziz (1992). Tiyatro Kavramlar Szl. stanbul: Boyut Yaynlar.
- (1995). Tiyatro Ansiklopedisi. Ankara, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar.
amurdan, Esen (1996). adafl Tiyatro ve Dramaturji.
stanbul: MitosBOYUT Yaynlar.
Diderot, Denis (1994). Aktrlk zerine Aykr Dflnceler. eviren Sabri Esat Siyavuflgil. Sosyal Yaynlar.
Dort, Bernard (1990) . zgrle Kavuflan Tiyatro. Tiyatro Anadolu (Anadolu niversitesi Devlet
Konservatuar Yaynlar), No. 2: 142-149.
Erkek, Hasan (2001). Oyun inde Anlat. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
2. e
3. a
4. a
5. c
6. c
7. e
8. d
9. a
10. e
Yantnz yanlfl ise, Tiyatro Sanat-Dram Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Tiyatro Sanat-Dram Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Tiyatro Trleri konusunu
Yantnz yanlfl ise, Tiyatro Trleri konusunu
Yantnz yanlfl ise, Tiyatronun Tarihsel Geliflimi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Tiyatronun Tarihsel Geliflimi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Trk Tiyatrosu konusunu
238
Gzel Sanatlar
Esslin, Martin (1999). Absrd Tiyatro. eviren Gler Siper. Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar.
- (1996). Dram Sanatnn Alan. eviren zdemir Nutku. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Fuat, Memet (1961). Bafllangcndan Bugne Trk ve
Dnya Tiyatro Tarihi. stanbul: Varlk Yaynlar.
Gll, Frat (2002). Brecht Shakespearei Nasl Yorumlamflt. MMESS (Boazii niversitesi Yaynevi),
No. 9, 1-4.
Heinitz, Werner (1989). Rejisrler Syleflisi. Tiyatro
Anadolu (Anadolu niversitesi Devlet Konservatuvar Yaynlar), No. 1, 108-122.
Kesting, Marianne (1985). Bertolt Brecht. eviren Zeynep zkan Veysel Atayman. stanbul:
Alan Yaynclk.
Nutku, zdemir (2007). Bertolt Brecht ve Epik Tiyatro.
stanbul: zgr Yaynlar.
- (1985). Dnya Tiyatro Tarihi 1. stanbul: Remzi Kitabevi.
- (1985). Dnya Tiyatro Tarihi 2. stanbul: Remzi Kitabevi.
- (1983). Gsterim Sanatlar Terimleri Szl. Ankara:
Trk Dil Kurumu Yaynlar.
Piscator, Erwin (1985). Politik Tiyatro. eviren M.nlS.Gney. stanbul: Metis Yaynlar.
Rudlin, John (2000). Commedia dellArte Oyuncular
in Elkitab. eviren: Ezgi pekli. stanbul: MitosBOYUT Yaynlar.
Shakespeare, William (2010). Hamlet. eviren: zdemir Nutku. 5. Basm. stanbul: Trkiye fl Bankas
Kltr Yaynlar.
Szondi, Peter (1989). Dram. Tiyatro Anadolu (Anadolu niversitesi Devlet Konservatuvar
Yaynlar), No. 1, 10-13.
fiener, Sevda (1991). Dnden Bugne Tiyatro Dflncesi. Eskiflehir: Anadolu niversitesi Devlet Konservatuvar Yaynlar.
- (2001). Yaflamn Krlma Noktasnda Dram Sanat.
Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar.
Taner, Haldun (1964). Keflanl Ali Destan. stanbul: zlem Yaynlar.
http://mimesis-dergi.org/
http://theater.nytimes.com/2007/03/27/theater/reviews/27prom.html
http://www.tiyatro.net/sayfa/73/27_mart_dunya_tiyatro_gunu_ulusal_bildirisi_2006_.html
8. nite - Tiyatro
Tiyatro, sanatn tm gibi bir okuldur. Eitir, gelifltirir insan, dnyasnn

snrlarn geniflletir. (Sabahattin Kudret Aksal).
239
GZEL SANATLAR
Amalarmz
N
N
N

Sinemann ne olduunu, sinematografn anlamn ve sinemann sanat olma
yolunda att admlar aklayabilecek,
Film dili ve estetii ile bu dilin kurucu gelerini tanmlayabilecek,
Tarihsel geliflim srecini de gz nnde tutarak, sinemann neden yedinci
sanat olduunu aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Sinema
Film Estetii
Kurgu
Mizansen
Senaryo
ekim
Geleneksel Anlat
adafl Anlat
indekiler
Gzel Sanatlar
Sinema
SNEMA NEDR?
FLM DL VE ESTET
YEDNC SANAT
Sinema
SNEMA NEDR?
Korku ve gerilim filmlerinin usta ynetmeni Alfred Hitchcocka (1899-1980) soracak olursanz, Sinema bir hayat dilimi deildir, bir pasta dilimidir. Ona gre, sinema gerek yaflamdan bir kesit deil, gzel vakit geirmemizi salayan bir aratr. Bu nedenle olsa gerek, Drama, skc blmleri atlmfl bir hayattr. diyen de
yine Hitchcockdur. Orson Welles (1915-1985), Bir ocuun sahip olabilecei en
gzel oyuncak olarak tanmlar sinemay... Sinema tarihinde bir kilometre tafl, dnm noktas olanSerseri flklar filminin ynetmeni Jean-Luc Godarda (1930 - ...)
soracak olursanz, Sinema, saniyede yirmi drt kere gerektir. ve dahas Dnyann en byk siyasal gereidir. Avusturyal ynetmen Fritz Langa (1890-1976)
gre ise Sinema, sorumluluk bilinciyle kullanlmas gereken, tehlikeli bir aratr.
Fritz Lang ile ayn grfl paylaflan bir baflka nl ynetmen, gerekstc sinemann usta ismi Luis Bunuele (1900-1983) gre de Sinema, zgr bir kafann elindeyse olaanst ve tehlikeli bir silahtr nk dfller ve duygular, insann igd
dnyasn anlatan en gl aralardr. talyan ynetmen Fedorico Felliniye (19201993) gre de Sinema, hayat anlatmann kutsal bir biimidir. te yandan ektii
filmlerle sinemann sanat olmasna nemli katklarda bulunan ngiliz ynetmen Joseph Loseye gre (1909-1984) sinema ne gl bir silah, ne de her zaman sanattr.
Losey, ilgin bir benzetmeyle filmi kpek olarak tanmlar: Film, bir kpektir. Bafl
ticaret kuyruu sanattr. Ancak krk ylda bir kuyruk kpei sallar.
Sinemann hofl vakit geirmemizi salayan bir elence olduu kadar tecimsel
kayglarn gz ard edilemeyecei bir ifl ya da ticaret olduunu; kimi zaman gl
bir propaganda ve iletiflim arac kimi zaman da kltr endstrisinin ve popler
kltrn bir paras olduunu syleyebiliriz. te yandan sinemaya bir btn olarak bakmak ve tm bu nitelikleri o btn iinde anlamlandrmak istiyorsak sinemann her fleyden nce sanat olduunu grmemiz ve neden sanat olduunu anlamamz gerekecektir.
Sinemann ne olduunu kendinize sorun ve sinemann neden sanat SIRA
olarak
tanmlandn
SZDE
dflnn.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
242
Gzel Sanatlar
Cinematographe
Sinema (motion pictures),
hareketli resimler demektir
ve Fransz ynetmen Jean
Renoirin tanmyla
beyazperdede kprdayan
her fley sinemadr.
Beyazperdede kprdayan her fley sinemadr. Fransz ynetmen Jean Renoira

(1894-1979) ait olan bu ksa cmle, sinemann zn en yaln haliyle ifade eder.
Kprdayan, yani hareket eden grntler sinemann zdr. ngilizce motion pictures, ksaca movie ya da sinematografn ksaltlmfl hali sinema, hareketli resimler demektir.
Resim 9.1
Cinematographe
Yunanca Kinema (haraket) ve Graphein (yazma) szcklerinin birleflmesiyle

tretilen cinematographe hareketi yazan, saptayan anlamn taflr ve bu anlam
ayn zamanda insanolunun binlerce yllk hayalini, zlemini dile getirir. lkalarn maara duvarlarna kaznan resimlerinde, Hitit kabartmalarnda, Eski Yunann
vazo resimlerinde, glge oyunlarnda hep ayn zlem duyulur. Tafla, duvara, kda, beze, tahtaya, cama nakfledilen, ifllenen, izilen fley hareketin, dolaysyla yaflamn belli bir annn titizlikle saptanmas, kaydedilmesi ve bylece o ann yceltilerek, lmsz klnmasdr. Ancak ne yaplrsa yaplsn, akp giden zamandan
koparlan, alnan o tek bir ann ve o andaki hareketin kendisi deildir elde edilen; yalnzca grnfltr, hareketin grnfldr, taklididir. Oysa sinematograf ile
elde edilen hareketin kendisi diyebileceimiz yetkinlikte mkemmel, kusursuz bir
hareket yanlsamasdr.
Sinema tarihine, hareketin saptanmas ve kaydedilme abas olarak baktmzda binlerce yllk bir gemiflten ve birikimden sz edilebilir. Ancak insanolunun
bu ok eski, kkl arzusunun geree dnflt tarih, yani 1895 tarihi, sinemann resmi doum tarihi olarak kabul edilecektir.
28 Aralk 1895de, Pariste, Capucines Bulvar zerindeki Grand Cafenin zemin
katnda halka ak ilk film gsterimi yaplr. Bilet alarak film izlemeye gelen seyirciler Lumiere Kardefllerin (Auguste Lumiere ve Louis Jean Lumiere) ektii ve en
uzunu 49 saniye olan on filmi izlemek iin heyecanla beklerler. Aslnda seyircile-
243
9. nite - Sinema
rin beklentisi sihirbazlk gsterisine benzer bir fleydir fakat duvardaki perdede bir
trenin gara giriflini grdklerinde flok geirirler. Trenin Ciotat Garna Varfl adn taflyan bu filmde kamera sabittir ve ilk grlen fley uzaktaki bir buharl lokomotiftir fakat hzla kameraya doru yaklaflarak duran tren, seyirciler arasnda korkuya, panie neden olur. nsanlarn toplu olarak izledikleri bu ilk filmin tanklar
arasnda bir gazete yazar da vardr ve o an flyle aktarr: Salonda bulunanlar bu
gsterime kendilerini o kadar kaptrmfllard ki, trenin beyaz perdeyi yrtp oturduklar sralarn arasna dalacan zannetmifllerdi.
Resim 9.2
Lumiere
Kardefllerin ilk film
gsterimi.
Lumiere Kardefllerin sinematograf adn verdikleri bu yeni icada ve ilk film gsterimine tank olan seyircilerin yafladklar flaflknlk ve flok son derece doaldr
nk perdede grdkleri fley ilk defa bir hareketin taklidi, benzeri, grnfl vb.
deil, bir yanlsama da olsa, hareketin kendisidir. Lumiere Kardefllerin ektii ilk
filmlerin ortak zellii gndelik, sradan yaflamn olduu gibi kaydedilmesidir ve
gzlem, belge nitelii taflrlar. Kamera belli bir yerde, bir noktada sabit olarak durur ve karflsnda olup biteni olduu gibi kaydeder. Kimi zaman fabrikadan kan,
dalan kalabal, kimi zaman bir bebein nasl beslendiini, kimi zaman da bahesini sulayan bir bahvan grrz.
Lumiere Kardefller konusu gndelik yaflam olan filmler ekmenin yan sra dnyann baflka yerlerinde, farkl kltrlerde ve lkelerdeki ilgin yerleri, olaylar kaydetmek iin de alflmfllardr ama icatlarnn ticari olarak gelecei olmadn, para kazandrmayacan dflnrler. Auguste Lumiere, kendisinden icadn satn alarak kullanmak isteyen bir gence (ki bu gencin ad George Meliesdir) flu nasihati
verir:
Delikanl, buluflumun satlk olmadna flkret; yoksa bu hi kuflkusuz senin iflasna yol aard. cadm bir sre bilimsel bir merak olarak smrlebilir; bunun dflnda ticari hibir deeri yoktur.
244
Gzel Sanatlar
Sinemann Yeniden Keflfi

Lumiere Kardefller iin sinematograf ksa bir sre iin merak uyandracak, ilgi ekecek bir icattr ve gelip geici bir heves olarak kalacak, panayr elencelerinin bir
paras olmaktan teye gidemeyecektir. Oysa bu icat, bir sihirbazn gznde olaanst, byl bir dnyann kaplarn aan anahtar olabilir. flte o sihirbazn ad,
Georges Melies (1861-1938) dir. Bir karikatrist ve sihirbaz olan Melies, Lumiere
Kardefllerin ektii ksa filmleri izlediinde o byl dnyann anahtarn bulduundan emindir. Sinema ile sihirbazlk arasndaki fark flu szlerle anlatr:
Sihirbazlk yaparken, yapacanz en ufak bir yanlfl, flpheli hareketi hemen fark
edecek bir izleyicinin dikkatli bakfllar altnda alflrsnz. Tek baflnasnzdr ve onlarn gzleri asla sizden ayrlmaz. Baflarszlk hofl grlemez. Sinemada ise o dikkatli gzlerden uzakta hazrlnz sakince yapabilirsiniz ve gerekli grdnz deiflikleri yapabilirsiniz. Bir defa yaptnz olmad m, otuz alt kere yaparsnz, tekrar
tekrar dener ve istediiniz sonucu alrsnz. Bu da harika olann alannda daha fazla yolculuk etmenizi salar.
Resim 9.3
Melies, Aya
Yolculuk.
Meliesnin ektii ilk filmler, tpk Lumiere Kardefllerin ksa filmleri gibi sradan,
gndelik yaflam kaydeden filmlerdir. Ancak bir gn, beklenmedik, deiflik bir fleyle karfllaflr. Kamerasn film ekmek iin caddeye taflyan Melies, ekime baflladktan ksa bir sre sonra ara vermek, beklemek zorunda kalr nk arzalanan bir
otobs gelip tam kamerann nnde durmufltur. Otobs tamir edilip gittikten
sonra Melies kamerasn yeniden alfltrr fakat flimdi de kamerann nnden bir
cenaze arabas gemektedir. ektii filmi bu haliyle izleyen Melies, byk bir flaflknlk iindedir nk otobsn yerine bir anda cenaze arabas gemifl, otobs sihirli bir dokunuflla cenaze arabasna dnflmfl gibidir.
Meliesnin flansl bir tesadf sonucu, otobsn bir anda cenaze arabasna dnflmesinden rendii fley mizansenin gcdr ve bu gc kullanmak iin artk yeni
tesadfleri beklemeye gerek yoktur. Yaplmas gereken, mizanseni, yani kamerann
karflsnda ne olup bitecekse onu dflnp tasarlayarak, zenle hazrlamaktr. Bu
amala, tiyatrodan edindii deneyimleri de kullanan Melies, ilk film
stdyolarndan birisini infla edecek, dekordan kostme kadar her
fleyi nceden hazrlayarak, ekimlerini planlayacak; kendi deyimiyle harika olann alanndaki yolculuuna, yani sinemann byl
dnyasndaki yolculuuna istedii gibi yn verecek, hatta aya yolculuk etmeyi bile gze alacaktr.
Meliesnin en nl filmi, Jules Vernenin romanndan esinlenerek
ektii Aya Yolculuk adl filmdir. 14 dakikalk bir film olan Aya
Yolculuk, zel efektlerin kullanld ilk film olmasnn yan sra, sinema tarihinin bilinen ilk bilim
kurgu filmidir.
9. nite - Sinema
Meliesnin mizansenin nemini ve gcn keflfetmesi elbette ok nemli bir

dnm noktasdr ancak daha nemli olan baflka bir fley vardr. Mizansen bir hazrlktr, sahnenin ekime hazrlanmasdr fakat asl nemli olan fley yaplan hazrln bir yk anlatmak iin kullanlmasdr. Baflka bir deyiflle, mizansen yk
anlatmann aracdr ve Melies ile birlikte asl keflfedilen fley, sinemann bir dil olduu ve bu dilin bir yk anlatabilecek yeterlilie sahip olduunun anlafllmasdr.
Sinemann yk anlatabilmesi demek, yalnzca yaflam ve yaflamn iindeki anlar,
olaylar bir gzlemci olarak kaydetmesi, belgelemesi olmaktan karak hayal gcnn kaplarnn almas demektir. Hareketli grntlerle yk anlatlabileceinin
anlafllmas demek, kamerann yalnzca teknolojik bir yenilik ya da kayt arac olmaktan karak syleyecek bir sznn olmas, dahas bu szn var olanla yetinmeyip, olabilecek olan, yani dfllediklerimizi de grnt diliyle ifade edebilmesi
demektir. Dfllerimizin, hayal gcmzn ise bir snr yoktur, sonsuzdur. Melies
ile birlikte asl keflfedilen fley sinemann harika olann alanndan, harikalarla dolu bir sonsuzlua, yani sanatn alanna adm atmasdr. Bu adm binlerce yllk sanat tarihi iin kk bir adm olsa da, yeni bir sanat olan sinema iin ok byk
ve nemli bir admdr. fiimdi yaplmas gereken fley, bu yeni sanatn kendine zg dilinin arafltrlmas ve anlatm olanaklarnn keflfedilmesidir.
FLM DL VE ESTET
Binlerce yllk sanat tarihini 24 saat olarak dflnrsek, sinemann yz ksur yllk
gemifli bu 24 saatin olsa olsa birka dakikasn kapsayacak kadar ksadr. Sanayi
devriminin, endstri kentinin ve kent yaflamnn, kitle kltrnn bir paras olarak
doan sinemann ksa srede panayr elencesi olmaktan karak sanata dnflmesi ve yedinci sanat olarak adlandrlmas ise hayranlk uyandrc bir geliflmedir.
Sinemann icadn izleyen ilk yirmi yl bir arayfl olarak zetlenebilir. Aranan fley
ise bu yeni anlatm biiminin, yani grntlerle anlatmann kendine zg doas,
yaps, kurallardr. Ancak sinema dili ylesine yeni ve yabancs olduumuz bir
dildir ki, bu dili tanmak iin eskiden varolan anlatm dilleriyle ilgili bilgilerimizi seferber etmek, onlardan yararlanmaya alflmak kanlmazdr. Bu nedenle, sinemann ilk bafllarda tiyatronun, edebiyatn, resmin anlatm olanaklarndan yararlanmaya alflmasna da flaflmamak gerekir. te yandan sinemann sanat olmas, sanatn
alannda varolmas demek, film dilinin kendine zg doasn keflfetmek, anlamak
ve kullanmak demekse bunu ncelikle Amerikal ynetmen Dawid W. Griffithe
(1875-1948) borlu olduumuzu syleyebiliriz.
Griffithin keflfettii en nemli fley sinemann tiyatro, resim ve edebiyat gibi dier sanat dallarnn yntemlerini kullanmaya alflmasnn yanlfl olduunu grmesi ve sinemaya yeni bir anlatm biimi olarak yaklaflmay bilmesiydi. Griffithle
birlikte sinemann sanat olduu, dolaysyla dier sanat dallarndan ayr, kendine
zg bir dili olduu kantlanmfl oldu.
Dier sanat dallarndan farkl olarak sinema sanatnn geliflimi teknoloji alanndaki geliflime daha fazla bal olduu iin film dili ve estetii de, tarihsel sre ierisinde, geliflen-deiflen teknolojiyle birlikte srekli deiflip, yenilenirken sinema
dilinin kurucu gelerinin neler olduu da belirginlik kazand. Senaryo, mizansen,
ekim, kurgu olarak sralayabileceimiz bu geleri, flimdi daha yakndan tanmaya
alflabiliriz.
245
246
Gzel Sanatlar
Senaryo
yi bir senaryodan kt bir film yaplabilir ama kt bir senaryodan asla iyi bir
film yaplamaz. Filmleriyle olduu kadar yazd senaryolarla da nlenen Fransz
ynetmen Rene Clairin (1898-1981) bu sz, senaryonun, sinema sanat asndan
tafld ayrcalkl nemi ok gzel anlatr. Rene Clair ile ayn dflnceyi paylaflan
bir baflka nl ynetmen de Joseph L. Mankiewicz (1909-1993)dir. Ona gre de
yi yazlmfl bir senaryo zaten ynetilmifl demektir. Alfred Hitchkocka gre ise
yi bir film ekmek iin 3 fley gereklidir: Senaryo, senaryo ve senaryo!
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
yi bir senaryodan
kt bir film yapmak olanaklyken, neden kt bir senaryodan asla iyi
SIRA SZDE
bir film yaplamayacan aklamaya alflnz.
D en
fi Nbasit,
E L M yaln tanmyla bir filmin kt zerindeki halidir. Baflka bir
Senaryo,
deyiflle, senaryo; grntye, sese ksaca bir filme dnflecek konunun, olayn, dflncenin yaSda
sinema tekniklerine uygun olarak yazya dklmfl haO Rhikyenin
U
lidir. Bu nedenledir ki, filmin senaryo ile birlikte doduu sylenebilir. Kendisi ayn zamanda bir yazar ve dramaturg olan senarist Jean Claude Carriere (1931- ...),
KKAT
bu doumu Dtrtln
kelebee dnflne benzeterek flyle aktarr:
N N
Aslnda,SIRA
iyi bir
senaryo iyi bir film ortaya kmasn salar; yani senaryo ile film doSZDE
ar. Ancak, dier yandan da, bir filmin oluflumunda en az grnen ge senaryodur.
Evet, senaryo bir deiflim geirir, ancak bu filmle i ie oluflundan kaynaklanr. ...Bu
deiflim AMALARIMIZ
trtln kelebee dnflmesine benzer. Trtl aslnda kelebein tm hcrelerine
ve renklerine sahiptir; kelebein asldr, yalnzca uamaz. Ancak iinde uma gds vardr. Senaryo, bu evrimin-deiflimin son aflamas deildir. Tersine, ilk admdr.
K T A P
Senaryo yazar, yazd senaryonun baflka bir biimde hayat bulacan hi aklndan karmadan alflr. Film senaryosu yazmak, dier yaz trlerine benzemeT E L E Vbir
Z Y alflmadr
ON
yen bambaflka
ve iyi bir senaryo yazarndan istenen edebiyat deeri taflyan bir metin ortaya koymas deildir. Ondan beklenen sinemay, sinema dilini iyi bilmesi ve yazd senaryonun sinema diline, grsel dile evrildiinde sanat
deeri taflyacak nitelikte olmasdr. Bu nedenledir ki, senaryo, yazlmas en zor yaNTERNET
z trlerinden birisi olarak grlebilir. Teknik bir metin olarak senaryo yazmn
renmek ok da zor deildir ve bu konuda pek ok kaynak, klavuz bulunabilir.
Oysa asl deerini, karflln edebiyatta deil grnt dilinde bulacak bir metin
olarak senaryo yazm, teknik bilginin yansra yaratclk, yetenek ve tecrbe gerektiren bir urafltr.
Sessiz sinemadan sesli sinemaya geiflle birlikte senaryonun ve senaryo yazmnn giderek daha fazla nem taflmaya bafllad sylenebilir. Senaryo zgn olabilecei gibi uyarlama da olabilir. zgn senaryo, sinemann olanaklar gz nnde
tutularak yalnzca sinema iin yazlmfl, yeni, zgn senaryodur. Uyarlama ise yazl bir metnin, tiyatro oyununun ya da bir edebiyat eserinin filme uyarlanmas iin
yazlmfl senaryodur. Senaryo zgn de olsa uyarlama da olsa, her ikisi iin de geerli olan temel soru Bir hikye en iyi flekilde nasl anlatlr? sorusudur. Bu amala ilk nce bir zet (sinopsis) kartlr. zet, konuyu ksaca anlatan bir metindir
ve taslak niteliindedir. Bu taslak zerinde yaplan alflmalarla senaryo farkl aflamalardan geer. Genellikle, senaryo zetinden sonraki aflama gelifltirim (tretman)
senaryosunun yazlmasdr. Bu aflamaya gemek iin nce zet geniflletilir; dramatik yapnn geliflim izgisi, nemli olaylar ve karakterler tantlr. Daha sonra ayrmlar (sekans) ve sahneler belirlenir. Her ayrm, kendi iinde dramatik bir btnlk
247
9. nite - Sinema
taflr ve sahnelerin birleflmesinden oluflur. Sahne, ayn mekn-dekor iinde, ayn

kifliler arasnda geen ayrm parasdr. Ayrmlarn bir araya gelmesiyle de blmler oluflturulur. Gelifltirim senaryosundan sonraki aflama ise evirim (ya da ekim)
senaryosudur. evirim senaryosu, en ksa tanmyla, bir filmin alaca son hali, en
ince ayrntsna kadar belirleyen metindir ve bu metinde her ekim tek tek yazlmfl haldedir. ekimin nerede (i-dfl mekn) yaplaca, sresi, kamerann as,
ekim lei, varsa kamera hareketleri, konuflmalar vb. evrim senaryosunda yer
alr. Gerekirse, evrim senaryosu resimli senaryo tasla (storyboard) hazrlanarak
grsellefltirilir. izgi roman benzeri izimler serisi olan resimli senaryo tasla zerinde kostmden, fla, kamera hareketlerine kadar eflitli notlar bulunabilir.
Resim 9.4
Alfred Hitchkock,
Kufllar (1963)
filminin resimli
senaryo
taslandan bir
rnek.
248
Gzel Sanatlar
zgn senaryolar da uyarlamalar da genellikle benzer aflamalardan geilerek

yazlr ancak ilk bakflta, zgn bir senaryo yazmaktansa uyarlamann daha kolay
olaca dflnlebilir. Bir edebiyat eserinden, sz gelimi bir romandan yaplacak
uyarlamada konu, hikye, mekn, karakterler, olay rgs vb. her fley bellidir. Her
ne kadar uyarlama senaryonun daha kolay olaca dflnlse de bu dflncenin tamamen yanlfl olduu sylenebilir nk ou zaman baflarl bir uyarlama yazmak,
zgn senaryo yazmaktan ok daha zordur. Buna neden, iki ayr sanat dalnn, yani edebiyatn ve sinemann kendine zg dilleri, doalar arasndaki ayrmdr.
Aslnda senaryo yazarnn bir roman sinemaya nasl uyarlayaca sorusunun
yant aktr ve nnde seenek vardr: Ya roman beyazperdeye aynen, birebir aktarmaya alflacaktr (yani olabildiince esere sadk kalacaktr), ya romann
zn korumak-gzetmek kaydyla gerekli grd deifliklikleri yaparak uyarlayacaktr ya da romandan esinlenerek yepyeni, bambaflka bir senaryo yazmas gerekecektir. Uyarlamann nasl olacana iliflkin drdnc bir yol, seenek yoktur.
Ancak senaryo yazar hangi yolu semifl olursa olsun, uyarlamada baflarl olmasnn tek bir lt olduu sylenebilir ki, o lt de szcklerin dnyasnda kurgulanmfl, infla edilmifl bir imgenin grnt diline tercme ediliflindeki zgnlk
ve yaratclktr. Sz konusu bu zgnlk ve yaratclk kimi zaman esere olabildiince sadk kalmay, kimi zaman ise eserin zne ihanet etmemek flartyla deifliklikler yapmay gerektirebilir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SZDEbaflaryla uyarlanan filmlere rnekler vermeye alflnz.

Edebiyattan SIRA
sinemaya
Mizansen
D fi N E L M
2008 ylnda, Cannes Film Festivalinde Maymun adl filmiyle En yi Ynetmen dln Nuri Bilge Ceylan almfl ve dl Prix de la mise en scne, Nuri BilO R U duyurulmufltu. Franszca mise-en-scene szcnden gelen
ge Ceylan! Solarak
mizansen, bir tiyatro oyununun sahneye konmas, sahneye gre dzenlenip yorumlanmas Danlamn
K K A T taflr. Mizansen szcnn sinema sanat asndan tafld
anlam ise daha kapsamldr. Mizansen bir ynetmenden beklenen, ynetmenin
yapmas gereken, ustalnn yan sra kendine zg dnya grfln, kifliliini, yaSIRA SZDE
ratcln yanstan her fley demektir. Bu nedenledir ki, En yi Ynetmen dlnn asl, En yi Mizansen dldr. Ynetmen, yaratt mizansenle filme kendine zg,AMALARIMIZ
eflsiz, zgn slubunu yanstr.
Kamerann nnde yaratlan kurmaca (fiction, yapnt) geree iliflkin her fley
mizansenin bir parasdr: Dekor, kostm- makyaj, oyunculuk, flk-aydnlatma,
mekn-zaman
K ve
T Ases
P kullanm ile kompozisyonu oluflturan her fley (kompozisyonun kendisi de dhil olmak zere) mizansenin bir gesidir.
Her ne kadar, mizansen genellikle filme ekilecek grntnn, sahnenin bilinli olarak
T E Lnceden
E V Z Y O N dzenlenmesi, belli bir amaca gre planlanmas anlamn taflsa da, ynetmen nceden tasarlanp-planlanmamfl deiflkenlerin, baflka bir deyiflle doalama olarak ortaya kan durumlarn, olaylarn da mizanseni oluflturmasna izin verebilir. rnein, John Ford (1894-1973), Sar Eflarpl Kz (1949) adl fil N T E R N E bir
T vadiden geifli srasnda aksiyonun dramatik etkisini glenminde, svarilerin
dirmek iin o srada yaklaflan frtnadan yararlanmay denemifl ve baflarl da olmufltur. Ynetmen ne frtnay ne de gk grltsn nceden planlamamasna
ramen, bu doa olayn filmin mizansenini oluflturan gl bir ge olarak kullanmfltr. Benzer flekilde, Jean Renoir, Robert Altman, Jean-Luc Godard gibi baz usta ynetmenlerin de zellikle oyunculukta doalamaya izin verdikleri bilinir.
N N
249
9. nite - Sinema
Oyuncunun kendisine verilen senaryodaki diyaloga doalama olarak, o anda

iinden geldii flekliyle bir fleyler eklemesi ya da karmas beklenmedik bir flekilde mizansenin gcn arttrabilir.
Resim 9.5
John Ford, Sar
Eflarpl Kz filmi ve
svarilerin vadiden
geifli srasnda
kan frtna.
Ancak ynetmen doalamaya izin verse de vermese de sinemada mizansen

sz konusu olduunda tartflmalarn, deerlendirmelerin hep odanda olan bir
konu vardr ki, o da tek bir szckle ifade edilebilir: Gerekilik. Genellikle bir filmin mizanseni gereki olmamakla sulanr ya da mizansende gerekilikten uzaklaflma olumsuz olarak deerlendirilir. Oysa gerein, gerekiliin tanm, ne olup
olmad dnemden dneme, kltrden kltre, hatta bireyden bireye deiflir.
Marlon Brandonun, Rhtmlar zerinde (1954) adl filmdeki oyunculuu 50li
yllarda ok beenilmesine ve gereki bulunmasna ramen bugn iin doallktan uzak, stilize grlebilir. Benzer flekilde, Dr. Caligarinin Muayenehanesi (1920)
filminde izlediimiz grntlerin pek ou bizim normal gereklik alglayflmza
uymaz.
Resim 9.6
Dr. Caligarinin
Muayenehanesin
den bir kare... Bu
karede
grdmz at
alflageldiimiz,
dz at deildir
ve normal
gereklik algmza
uymaz.
250
Gzel Sanatlar
Dflavurumcu resim ve tiyatronun geleneklerini beyazperdeye taflyan ve dflavurumcu sinemann en yetkin rneklerinden birisi olan Dr. Caligarinin Muayenehanesinde grdmz bir binann ats alflageldiimiz gerekliiyle dz bir atya benzemez. Ancak bu nedenle filmi gereki olmad iin knayamayz, nk bu at bir ruh hastasnn dfllerini, sanrlarn ifade edecek biimde grsellefltirilmifltir.
Bir filmin mizansenini deerlendirirken nemli olann gerekilik tartflmalarndan ok inandrclk olduunu bilmeliyiz. Baflka bir deyiflle, ynetmen kurduu,
yaratt mizansen ile her zaman gereki olmak ya da gerekilik izlenimi oluflturmak zorunda deildir ama sz konusu mizansen izleyicide sahte-yapmack olduu duygusunu uyandryorsa inandrc deildir ve baflarszdr diyebiliriz.
Bu konuya ve mizansenin gcne rnek olarak, Ingmar Bergmann (19182007) Yedinci Mhr (1956) adl filminin alfl sahnesini rnek olarak verebiliriz. 14. Yzylda, svede kara lm olarak adlandrlan veba hzla yaylmakta,
salgnn neden olduu lmler her geen gn artmaktadr. Her an her yerde kol
gezen lm (Azrail), ssz bir sahilde anszn flvalye Antonius Blockun karflsna
kar ve ona lm srasnn kendisinde olduunu bildirir. Hazrlksz yakalanan flvalye, lme bir oyun oynamay teklif eder. lmle satran oynayacak ve kazanrsa can bafllanacaktr.
Resim 9.7
Ingmar
Bergmann,
Yedinci Mhr
filminin alfl
sahnesinden bir
kare.
Bu sahnenin, yani filmin alfl sahnesinin dramatik adan ok riskli olduu

sylenebilir. Risklidir, nk izleyicinin grd, kendisine lm diye gsterilen
fleye, yani siyahlar iindeki kukuletal insan figrne inanmamas ve kahkahalarla
glp gemesi kuvvetle olasdr. Ancak Bergman mizanseni ylesine ustaca kurar,
hazrlar ki, filmi izleyen herkesi, bu karalar iindeki kire yzl insan figrnn
lm rol yapan bir oyuncu deil, lm olduuna inandrmay baflarr. zleyicinin,
kendisine lm diye gsterilen figre inanmasnn nedeni, flvalyenin lmle karfllaflmasndan hemen nceki ksa sre ierisinde yaratlan psikolojik atmosferdir,
tedirginliktir ve sz konusu bu atmosferi oluflturan da flyla, sesiyle, kamera kullanm ve hareketiyle, kostmyle, oyunculuuyla ynetmenin mizansen zerindeki hkimiyeti, ustaldr.
9. nite - Sinema
251
ekim
Her sanat dalnda olduu gibi sinema sanatnda da ne anlatld kadar nasl anlatld da nemlidir. Sz gelimi, yalnzl anlatmak iin ok yalnzm. demenizin edebi bir deeri yoktur ve bu ifade bildirim nitelii taflr. Fakat flair (Cemal Sreya) ayn ierii yalnzlk bir ovann dz oluflu gibi bir fley diyerek ifade eder ve
bu dizede sanatsal, edebi bir deer vardr.
Sinema sanatnda yalnzca dekorun, oyunculuun, kostm ve makyajn, aydnlatmann ksacas filme alnacak sahnenin dzenlenmesiyle, yani mizansenin hazrlanmasyla ifl bitmez. Kamerann nne yerlefltirilenlerin dzenlenmesi byk lde nelerin, neyin filminin ekilecei sorusunun bir yantdr. Elbette bu dzenlemenin kendisi ya da mizansenin nasl hazrlanaca da ok nemlidir ama ekim
gerekleflmedii ve nasl ekilecei bilinmedii srece yaplan tm hazrlklar anlamsz olacaktr.
ekim (shot), kamerann bir kez alfltrlmasyla elde edilen film parasdr,
kesintisiz tek bir grntdr. Baflka bir deyiflle, kamerann alfltrlmaya bafllanp
durmasna kadar geen sre iinde filme alnan grntdr. ekim, film dilinin anlaml en kk birimi olarak tanmlanabilir. Eer ekimi bir cmleye benzetirsek,
cmlelerin, yani ekimlerin bir araya gelmesiyle sahnelerin, sahnelerin bir araya
gelmesiyle ayrmlarn (sekans), ayrmlarn bir araya gelmesiyle de blmlerin olufltuunu syleyebiliriz.
Sinematografi (hareketin yazlmas, hareketle yazma) byk lde fotografiye
(flkla yazma) dayanr. Bu nedenledir ki, bir ekimin sinematografik, estetik deeri ncelikle o ekimin fotografik deerini belirleyen unsurlara baldr. Bu unsurlar pozlama, netlik, tonlama, kontrast, renk doygunluu, ereveleme ve kompozisyon olarak sralanabilir ve her biri ynetmenin amacna, yaratmak istedii dramatik etkiye bal olarak ayr ayr nemlidir. Ancak bu unsurlar iinde belki de en
nemlisi pozlamadr (exposure) nk kamerann objektifinden geerek film zerine dflecek fln miktarn kontrol eden pozlamann dier tm fotografik unsurlar zerinde belirleyici etkisi vardr. Ynetmen kamerann objektifinden geen fln miktarn denetleyebildii gibi, her ekimin perspektifini de yine o ekimle yaratmak istedii atmosfere ya da elde etmeye alflt dramatik etkiye gre deifltirebilir. Bunun iin yapmas gereken ise ekimin hangi objektifle yaplacana karar vermesidir. Objektifler, odak uzunluklarna bal olarak farkl flekillerde snflandrlsalar da, genel olarak grupta toplanrlar ki bunlar: Ksa Odakl (Genifl
Al), Orta Odakl (Normal) ve Uzun Odakl (Teleobjektif) objektiflerdir. Kullanlan objektifin odak uzunluu, ekimdeki grntde yer alan her fleyin alglanan
bykln, derinliini ve leini etkiledii iin, ynetmenin hangi objektifi nerede, neden kullanacan bilmesi gerekir.
ekim, film dilinin anlaml en kk birimi olduu iin bir ekimin nasl dzenlenecei sorusuna verilecek yant, film estetii ya da sinematografi asndan
son derece nemlidir.
Kurgu
Sinematografik bir teknik olarak kurgu (montaj) art arda gelen iki ayr ekim arasndaki btnl salayandr. Grnt dilindeki anlatnn ve anlatdaki olaylarn
zaman ierisindeki geliflimini, sreklilii salayan da yine kurgudur. Ancak sinemada kurgu yalnzca teknik bir uygulama deil bir filmin sanat olmasn, sanatsal
deer taflmasn salayan en temel ve gl gelerden birisidir.
ekim (shot), film dilinin

anlaml en kk birimidir.
Kamerann alfltrlmaya
bafllanp durmasna kadar
geen sre iinde filme
alnan grnt ya da
kamerann bir kez
alfltrlmasyla elde edilen
film parasdr.
Kurgu (montaj), bir filmin

sanatsal deer taflmasn
salayan en temel ve gl
gelerden birisidir. Art arda
gelen iki ekim arasndaki
btnl salayan,
grnt dilindeki anlatnn
ve anlatdaki olaylarn
zaman ierisindeki
geliflimini, srekliliini
salayan kurgudur.
252
Gzel Sanatlar
Sinema tarihine baktmzda, 1904 ylndan nce yaplan filmlerin pek ounun sadece tek bir ekimden olufltuunu, dolaysyla kurguya gereksinim olmadn gryoruz. Oysa bugn, ortalama bir Hollywood filmi 1000 ile 2000 arasnda
ekimden oluflur. Aksiyona dayal filmlerde ise bu rakam 3000in zerine kabilir
yalnzca bu bilgi bile, sradan bir izleyici farknda olmasa da bir filmin oluflumunda kurgunun ne kadar nemli bir teknik olduunu anlamamz salar.
Film estetii ile ilgilenen sinema kuramclar 1920li yllarda kurgunun gcn
ve bu gcn sinema dili asndan tafld nemi fark ederler. Bu yllar, zellikle
Sovyetler Birliindeki ynetmenlerin ve kuramclarn kurgu konusunda yaptklar
arafltrmalarla film dilinin geliflimine nemli katklar salad yllardr. Bu film kuramclarndan ve ynetmenlerden birisi olan Pudovkine (1893-1953) gre kurgu,
sinema asndan yalnzca nemli bir teknik dzenleme deil, sinemann temel ve
yaratc gesidir ve bu dflncesini flu szlerle ifade eder: Kurgu, ruhsuz fotoraflar (ayr ayr ekimleri) yaflayan, sinematografik bir biime dnfltrme kudretiySIRAtemel
SZDE yaratc gcdr. Pudovkin iin ekim yalnzca gerekliin
le, sinemann
tespiti ve kamera araclyla mekanik kayd ise cansz, anlamszdr. ekimlerin belirli, seilmifl,
D fizgn
N E L M bir biim araclyla bir araya getirilmesi, yeniden yaratlmas ve
infla edilmesi gerekir. flte bu yaratm, inflay gereklefltirecek olan da kurgudur.
Ve en nemlisi herhangi bir olayn kendisi ile beyazperdedeki temsili arasnda bir
S O R U
fark vardr, fark olmaldr. Sinemay sanat yapan da iflte bu farktr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Kurgu, yalnzca
D K teknik
K A T bir dzenleme deil, ekimlerin belirli, seilmifl, zgn bir biim
aracl ile bir araya getirilmesi, yeniden yaratlmas ve infla edilmesidir. Bu nedenledir ki
kurgu, sinema
SIRAsanatnn
SZDE en temel ve yaratc gelerinden birisidir.
N N
Resim 9.8
K T A P
Pudovkinin, Ana
adl filminden bir
kare.
Pudovkinin, Maksim Gorkinin ayn adl eserinden uyarlad Ana adl filminden rnekAMALARIMIZ
olarak vereceimiz bir sahne, sinemay sanat yapan fark daha iyi anlamamz salayabilir.
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
9. nite - Sinema
Sz konusu sahnede annesinden mektup alan gen bir mahkmun hapishanedeki sevincini grrz. lk ekimde, yakn planda, mahkmun heyecanl elleri, kpr kpr parmaklar grlr. Mektup elindedir. kinci ekimde, kaynandan hzla
fflkran bir rmak; nc ekimde suya vuran gnefl prltlar, drdncde glde
suyla oynaflan kk kufllar, beflinci ekimde glen bir ocuk grrz. Bu ekimler srasyla coflkuyu, mutluluu, sevinci ve nefleyi arfltran, simgeleyen grntlerden oluflur ve her bir ekimin uzunluu ile o ekim iindeki hareketler belli
bir ritm oluflturacak flekilde dzenlenmifltir. Bir sonraki ekimde ise mahkmun
yzn, dudaklarndaki glmsemeyi izleriz. Ynetmen, mahkmun iinde bulunduu ruh halini; yani duyduu mutluluu, sevinci oyuncunun yeteneine gvenerek, izleyiciye dorudan gstermek yerine kurguyla kendisi yaratmay, infla
etmeyi baflarmfltr. Bu rnek de gstermektedir ki, kurgu yalnzca ekimleri birbirine balamann bir yolu deil, sinema sanatnda yaratcln yolunu aan bir yntemdir. Nitekim, Pudovkinin hocas olan ve deneysel sinema ile kurgu kuramlarnn ncs olan Kuleflova (1899-1944) gre de, her sanatn bir gereci ve bu gereci sz konusu sanata uygulamak iin de bir yntemi vardr. Sinemann gereci film
paralardr (ekimlerdir), onlar yaratc bir flekilde bir araya getiren kurgu da bu
sanatn yntemidir.
1920li yllarn sessiz sinemasnda, Sovyetler Birliinde, ynetmenler hem deneysel filmleriyle hem de kuramsal alflmalaryla sinema dilinin geliflimine byk
katk saladlar ama bu ynetmenlerin iinde yle birisi vard ki, daha sinemaya
adm atar atmaz, bu alanda bir devrim yapmaya kararlyd. Darwin Trlerin Kkeni adl yaptyla biyolojide ne yaptysa, Marx Kapital ile ekonomi-politik alann da ne yaptysa, ben de sinema alannda onu yapacam, yani yle bir yenilikle geleceim ki, her fleyi kkten deifltireceim diyerek yola kan bu nl ynetmen Sergei Eisensteind (1898-1948).
Eisensteina gre de sinema kurguyla anlam kazanan bir dildi ama o, bu dili
yalnzca yk anlatmann arac olarak grmyor ve kurgunun yk anlatmak dflnda bir dflnceyi, bir kavram ifade edebilecek gce sahip olduunu ileri sryordu. Pudovkinden ve Kuleflovdan farkl olarak, Eisenstein, kurguyu ekimlerin tulalar gibi yan yana sralanmas ya da basit bir toplam olarak grmyordu.
Tez ile antitez arasndaki karfltlk ve atflma nasl sentezi ortaya kartyorsa ve
sentez demek, tezi de antitezi de aflan yeni bir anlam demek ise kurgunun da ayn mantkla (diyalektik mantk) ifllerlik kazanmas gerektiini dflnd. Amac,
nesnel grntlerin (ekimlerin) tek baflna taflmadklar ancak bunlarn diyalektik iliflkisinden doan yeni bir anlam yaratmak ve bu anlam izleyici ile paylaflmakt. Ancak burada paylaflmaktan kast, izleyicinin kurgu araclyla yaratlan anlama, duygusal-coflkusal dzlemde olduu kadar zihinsel-dflnsel dzlemde de katlmasdr. rnein, Eiseinsteinn, Grev adl filminde iflilerin ldrlmesini izlediimiz ekimin hemen ardndan gelen ekimde bir boann kesim evinde boazlanfln izleriz ve konusu ayr ama arflmlar ayn olan iki ekimin atflmasndan
kan anlam, iflilerin hayvan gibi katledildiidir. Bir baflka rnek de, ynetmenin
Ekim adl filminden verilebilir. Rusyada devrim ncesinde kongrede konuflan
Bolflevikleri izlediimiz ilk ekimin ardndan arp alan elleri grdmzde ortaya kan anlam, politikaclarn bofl konuflmalarnn halk uyutan flarkdan, ninniden
baflka bir fley olmaddr.
Eisenstein, sinema dilinde anlam ve eretilemenin nasl yaratldn arafltran
ilk kuramcdr. Onun ekimleri yalnzca bir olay betimlemek ya da bir yk anlatmak iin yaplan ekimler deildir. Sz gelimi, onun en nl filmi olan Potemkin
253
254
Gzel Sanatlar
Zrhls, yalnzca ad Potemkin olan bir savafl gemisinde yaflanan olaylar ve isyan anlatan bir film deildir. Bu filmi, dn olduu gibi bugn de baflyapt yapan fley,
sz konusu gemide yaflanan isyandan yola karak film dilinde bir dflncenin,
bir kavramn dile getirilebileceidir ki, o dflnce ezilenin ezene karfl baflkaldrmas gerektii ve bir kavram olarak baflkaldrdr.
Resim 9.9
Sergei Eisenstein,
Potemkin Zrhls
(1925) film afifli.
Sinemann bir dflnceyi ve bir kavram ifade edebilecek yetkinlikte bir dil olmas demek, bu dilde soyutlama yaplabileceinin anlafllmas demek olduu iin
olaanst bir nem taflr ve sinemann sanat olup olmadna iliflkin tartflmalara
da son noktay koyar. nce tiyatronun sonra da edebiyatn etkisinde kalan sinema, baflka sanat dallarna benzemek, onlar taklit etmeye alflmak yerine kendine
zg dilini ve anlatm olanaklarn keflfettike glenecek ve yedinci sanat olarak
adlandrlacaktr.
YEDNC SANAT
fiiir bir dil olmakla birlikte dilin snrlarn aflar. diyen Meksikal flair ve yazar Octavia Paz, flairi de kendi dilinin snrlarn aflan insan olarak tanmlar. Bu tanmn
yalnzca fliir sanat ve flair iin deil, tm sanat dallar ve elbette sinema iin de geerli olduu sylenebilir. Baflka bir deyiflle, sinemann sanat olmas demek, film dilinin snrlarnn afllmas demektir.
Sinema sanat da dier tm sanat dallar gibi bir dildir. Bir filmin fliire dnflmesi, sanat nitelii ve deeri kazanmas demek, o filmle sinema dilinin snrlarnn
afllmas demektir. Bu adan baktmzda, sinemann yzyln henz yeni tamamlamfl tarihinin fliirden ok dzyaz olduu sylenebilir ve bu durum son derece
doaldr. Doaldr nk, sinemann kendi dilinin snrlarn aflabilmesi ve grnt dilinde fliire (sanata) dnflebilmesi iin ncelikle o dili kurmas, oluflturmas,
yaratmas ve kurallarn belirlemesi gerekir.
Sinemay yalnzca merak konusu teknolojik bir icat ya da panayr elencelerinin arac olmaktan karan ilk fley, hareketli resimlerle bir yk anlatlabileceinin
255
9. nite - Sinema
fark edilmesidir. Sinemann sanat olma yolundaki ikinci gl adm ise anlataca
yky, edebiyat ya da tiyatroyu taklit ederek anlatmak yerine, kendi dilinin snrlar ierisinde kalarak nasl anlatacan keflfetmesidir ki, bu aflama ayn zamanda film dilinin kendine zg yapsnn, gramerinin de yavafl yavafl belirmeye, ortaya kmaya bafllad aflamadr. Nihayet, 1920li yllara gelindiinde sinematografik
dil byk lde oluflmufl ve bu dilin yalnzca yk anlatmakla kalmayp kurgu
araclyla soyutlama yapabildii, bir kavram-dflnceyi ifade edebilecek yeterlilikte olduu anlafllmfltr.
Kendi dilini yaratan sinema, flimdi bu dilin snrlarn aflarak fliire dnflmeye,
baflyaptlar vermeye hazrdr ve o baflyaptlarn en nemlilerinden birisi de henz
26 yaflnda bir gen olan Amerikal ynetmen Orson Wellesin 1940 ylnda ektii
Yurttafl Kane adl filmdir.
Resim 9.10
OrsonWelles,
Yurttafl Kane
(1941) filminden
bir kare.
Konusunu Amerikal bir gazete patronunun hayat hikyesinden alan film pek
ok adan kendisinden nceki film dilini kkten deifltirdii gibi, kendisinden
sonra gelecek olan ynetmenlerin sinemaya bakfln da etkileyecektir. Yurttafl Kane ilk bakflta bireysel bir hikyeyi, tek bir kiflinin hikyesini anlatyormufl gibi gzkse de Amerikan Ryas olarak sunulan, pazarlanan bir yaflam biiminin toplumsal elefltirisidir ve bu elefltirinin odanda baskc iktidar ile kamuoyunun, medyann, siyasetin belirleyip, biimlendirdii insanlarn yalnzlklar, aclar, trajik hayatlar vardr. Bireyden ve bireyin trajedisinden, psikolojisinden yola karak toplumsal bir elefltiriye ulaflmak ne anlatldna iliflkin byk bir yenilik ve baflardr ancak bir bu kadar nemli olan, hatta daha nemli olan fley de nasl anlatldyla ilgilidir. Filmde Kane karakteri, bu karakterin evresindeki insanlar tarafndan, onlarn gznden anlatlr ve bakfl as deifltike sinematografik biim de
deiflir. Yurttafl Kanenin film biimine getirdii en nemli yenilik ekimlerde
alan derinliine verilen ayrcalkl nem ve alan derinliinin kullanld uzun ekimler ile filmin kurgusu arasndaki olaanst baflar ve uyumdur. Teknik olarak,
alan derinlii (depth of field) kameraya en yakn ve en uzak alandaki her fleyin net
odakta olmas fleklinde tanmlanabilir. Bir rnek vermek gerekirse net alan derinliinin 2 ile 5 metre arasnda olmas demek, kameraya 2 metreden daha yakn ve
256
Gzel Sanatlar
5 metreden daha uzakta olan her fleyin, odakta olmayaca iin net olmayaca,
dolaysyla bulank (flu) grlecei demektir.
Resim 9.11
Yurttafl Kane
filminden, alan
derinliine bir
rnek.
Orson Wellesin sinema diline getirdii en byk yenilik kendisinden nce bu

dilde kurguya verilen ayrcalkl nemi azaltarak, uzun ekimler yapmas ve alan
derinliini kullanarak hem grnt plastiini, estetiini ne karmas hem de izleyicinin perdedeki grnt ile daha yakn bir iliflki kurmasn salamasdr.
Orson Wellesle birlikte sinema kurgunun nemini, gcn tamamen yadsmadan daha estetik ve gereki bir grnt diliyle tanflr ve bu dil kinci Dnya Savaflnn bitimini izleyen yllarda talyada yeni bir akma, okula dnflr. talyan
Yeni Gerekilii (1942-1951) ad verilen bu akmla birlikte sinema bir kez daha
kendi dilinin snrlarn aflmay deneyecek ve aflacaktr. Akmn gerekiliindeki
yenilik, yalnzca profesyonel oyuncular yerine amatr oyuncularla alflmas, doalamaya yer vermesi, kameray stdyo dflna, sokaa kartmas, dflk bteli
filmler yapmas, kurguda zel efektlere baflvurmay reddetmesi, belgesele yakn
teknik vb. deildir. Yeni Gereki Sinema, ad bu akmn kuramyla birlikte anlan
Zavattininin (1902-1989) dile getirdii gibi, sinemada geree bakan gzn, bakfln kkten deiflmesiyle aklanmaldr:
...ksacas, grdk ki, gerek son derece zengindi, sadece bu geree bakmay bilmek
gerekiyordu. Sanatnn grevi de, birtakm hilelere baflvurarak seyirciyi heyecanlandrmak ya da tiksindirmek deil, onu kendisinin ya da baflkalarnn yapt fleyler zerine dflnmeye (isterseniz heyecana hatta tiksinmeye) yneltmekti. Bylelikle gerek karflsnda duyulan derin, bilinalt gvensizlikten, yalanc ve belli belirsiz
bir kafltan, eflyaya, olaylara, insanlara sonsuz bir gvene geildi.
Zavattininin bu szlerinde, belki de altnn izilmesi gereken en nemli nokta,

insandr, insana duyulan gvendir. Yeni Gerekilikle birlikte yeniden keflfedilen
fley sadece sinema deil, insan gereidir ki bu durumu belki de en iyi anlatan,
Viscontinin (1906-1976), 1943 ylnda, Cinema dergisinde yer alan flu szleridir:
257
9. nite - Sinema
Beni film yapmaya iten, her fleyden nce, yaflayan insanlarla ilgili, olaylar araclyla deil, olaylarn tam ortasnda yaflayan insanlarla ilgili ykler anlatmak ihtiyacdr.
Yaflayan insan, yani dekorun yapay bir paras olmak yerine hayatn iinde
olan insan tm gereklii ve plaklyla anlatmaya ihtiya duyan sinema bir kez
daha kkl bir deiflimin efliindedir ve insana, insan yaflamna iliflkin syleyecek
yeni bir sz vardr. Ancak bu sz, eski dilde, geleneksel sinema dilinde anlatlamayacak kadar yeni bir szdr ve film dili kendisini ifade edebilmek iin arad
yenilii adafl anlat sinemasnda bulacaktr.
Geleneksel ve adafl Anlat Sinemas

Fransz yazar ve filozof Jean Paul Sartre (1905-1980), Bulant adl romannda En
baya olayn bir serven haline gelmesi iin onu anlatmanz gerekir ve yeter. Kifliolu hikyecilikten kurtulamaz, kendi hikyeleri ve baflkalarnn hikyeleri arasnda yaflar. diyor. Bilinen en eski yazl destan olan Glgamfl Destannndan bu
yana anlatyoruz: Destan, efsane, masal, roman, hikye oluyor anlatnn ad... stelik yalnzca szcklerle de anlatmyoruz yklerimizi; mzikle, dansla, mimik ve
jestlerle, renklerle, biimlerle, seslerle, grntlerle anlatyoruz. Ksacas anlatlarn
gereci deifliyor ama anlat deiflmiyor diyebiliriz.
Gerek ya da dflsel olaylarn deiflik gsterge dizgeleri (harfler, iflaretler, renkler, sesler vb.) araclyla anlatlmas sonucunda ortaya kmfl btn olarak tanmlanyor anlat... Bir baflka tanm ise durumlarn, olaylarn, kiflilerin ve kifliler arasndaki iliflkilerinin yklenmesi...
Her anlat, bir yk deil. Mektup, makale, gazete yazs, tarih kaytlar da birer
anlat ama yk deil bunlar. Sz gelimi tarih kaytlar olaylarn bir listesini sunuyor fakat olay rgsnden yoksun olduu iin yk deil. Hakikati bir kurmaca
SIRA SZDE
(fiction-yapnt) evren iinde syleyen anlatlar yk olarak adlandrlyor. Daha iyi
bir tanm vermek istersek flyle diyebiliriz yk iin: Bir bafllang ve son noktas
olan, biri tarafndan anlatlan, belirli bir sreyi kapsayan ve dzenlenmifl
D fi N E L M bir olay
rgsne sahip olan kurmaca anlatlardr ykler. Bir bafllangc ve sonu olmayan
(varsa da bilemediimiz) fley yaflamdr, gerek dnyadr. Bu nedenle, gerek hiS O R U
bir zaman yk anlatmaz. Oysa her yknn bir bafllangc ve sonu vardr.
Her yk bir anlatdr, fakat her anlat bir yk deildir.
Anlat, gerek ya da dflsel

durumlarn, olaylarn,
kiflilerin ve kifliler arasndaki
iliflkilerin eflitli gsterge
dizgeleri (harfler, iflaretler,
sesler, renkler vb.)
araclyla anlatlmas,
yklenmesidir.SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
Modern mitoloji olarak da adlandrlan sinema, icat edildiiSIRA

tarih
olan 1895ten
SZDE
bu yana kendi dilinde bize ykler anlatyor. Melodram, western, komedi, korkugerilim, canlandrma bilimkurgu, belgesel, mzikal gibi film trleriyle ykler de
AMALARIMIZ
eflitleniyor, zenginlefliyor.
Sanayi devrimi ile birlikte ortaya kan kitle kltrnn bir paras olarak doan sinemann byl dnyas, halkn, genifl kitlelerin en ucuz elencesidir ve inK T A olarak
P
sanlarn yk anlatmaya, dinlemeye duyduklar ihtiyacn bir sonucu
geliflmifltir. zleyicinin beyazperdede grmek istedii fley yeni filmler, yeni yklerdir.
Hollywood Sinemas ve bu sinemayla birlikte ortaya kan stdyo sistemi edebiyat
T E Lgeleneksel
E V Z Y O N (klasik)
eserlerinin sinemaya uyarlanmasn belirli kurallara balar ve
anlat sinemas olarak adlandrlan sinema da bu kurallar erevesinde flekillenir.
Filmlerin stdyolarda ekilmesinin ve film yapmnn belli kurallara balanmasnn
nedeni, izleyicinin talebini karfllamak ve mmkn olan en ksa
N srede
T E R N E T yeni ykler anlatan filmler retmektir. Hollywood Sinemas ve stdyo dnemiyle birlikte si-
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
258
SIRA SZDE
D fi N E L M
Gzel Sanatlar
nemada geleneksel anlat 1930larn baflnda ustalk seviyesine ulaflr ve 50li yllarn sonuna dek sren zaman diliminde baflat anlat olarak yerleflir.
Hibir kuramc, hibir avant-garde (nc) ynetmen ona srtn dnemez. Yalnzca Hollywood ile yzleflerek yeni bir fleyler retebilir. Tannmfl film kuramcs Peter Wollene ait olan bu szler de gsteriyor ki, Hollywood Sinemasyla yzleflmeden, dolaysyla bu sinemann gelifltirdii geleneksel anlaty anlamadan,
adafl anlatdan da sz etmek mmkn deildir.
Sinemada geleneksel anlatnn dramatik yaps ile bu yapnn temel kurallar
binlerce yl ncesine, Aristotelesin Poetika adl yaptna dayanr. Poetika, dram
sanatnn ve tragedyann temel ilkeleri ile niteliklerinin anlatld ilk eserdir ve
Aristoteles bu eserinde insana zg olan etkinlii tanma, eylem ve yaratclk
(teorik, pratik ve poetik) olarak belirler. Dram sanat, bu temel etkinliin bir
araya gelerek insann kendisini tanmasn ve varolufl nedenini anlamasn salar.
Tragedyann devi, uyandrd acma ve korku duygularyla ruhu tutkulardan temizlemektir diyen Aristotelese gre, dram sanatnn temel amac ve izleyicinin
duyduu hazzn kayna arnma (katharsis) dr. Acma, dram kahramannn hakszla ya da hak etmedii bir ykma uramasndan dolay uyanan bir duygu ise
korku da ayn fleylerin kendi baflmza gelebilecei endiflesinden kaynaklanan
bencil bir duygudur. zleyici bu iki zt duyguyu bir arada yaflar fakat sonuta adaletin yerini bulmasyla bir dinginlie kavuflur ve ruhu olumsuz, zararl, kt duygulardan arnarak, rahatlar.
Geleneksel anlatda dramatik yapnn olay rgs serim, dm, atflma, doruk noktas ve zm aflamalarndan oluflur. Bafllangta tafllar yerli yerindedir ve
bir denge durumu sz konusudur. Serim blm ou zaman oyunun bafllang
noktas olarak alglansa da aslnda oyunun baflndan sonuna kadar sren bilgi verme srecini ierir. zleyici serim aflamasnda karakterleri tanr, karakterler arasnda atflma/mcadele ncesinde ve srasnda, eflitli durumlarn neden, ne zaman
ve nasl olup da bu hale geldiini anlar. Kimi zaman da serim ile izleyiciye, oyunda yer almayan olaylar, durumlar, kiflilere dair bilgiler verilir. Dm, bafllangtaki hareketsizlii, denge durumunu bozan ve eylemi bafllatan fleydir, ou zaman
ortaya kan bir sorundur. Sz konusu bu sorun ya da dm, anlatnn en hareketli blm olan atflma aflamasnda somutlaflr. atflma iki g arasndaki ztl ve zmn kuflkulu olduunu duyurur. Bu belirsizlikle birlikte ykye olan
ilgimizin sreklilii salanr, atflmann nasl zme ulaflacan bilmek, grmek
isteriz. atflma ne kadar derin ve karmaflksa dramatik gerilim de o kadar artar ve
kriz noktalarnn ortaya kmasna neden olur. Kriz noktalar, dmn zlemeyecekmifl gibi grnd, atflmann bir ykma iflaret ettii durumlarda ortaya
kar. Dramatik gerilim, en gl kriz noktasnda, durum tam tersine dnmeye yaknken ya da yazgnn bir anda deiflmesi sz konusuyken en yksek noktasna
trmanr ki, buna doruk noktas denir. Baflka bir deyiflle, gerilimin had safhaya
ulaflt nokta doruk noktasdr. Nihayet, doruk noktasnn ardndan izleyicide
arnmay salayacak olan zm aflamasna geilir. Bu aflamada tm atflmalar biter, dmler
zlr, izleyicinin kafasnda soru iflareti kalmaz ve tm flpheler
SIRA SZDE
giderilir.
D fi N Efilmlerin
LM
Siz de izlediiniz
geleneksel anlat yapsna uygun olup olmadn gzden geirebilirsiniz.
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
9. nite - Sinema
Geleneksel anlat akl ve aklclk temeli zerine infla edilen bir yapdr. yk
ve yky oluflturan olay rgs neden-sonu iliflkilerine gre dzenlenir ve temel ilkesi srekli ilerlemedir. Her sahne bir sonraki ya da nceki sahnenin nedeni ya da sonucu olacak flekilde belirlenir ve bylece izleyicinin dikkati, merak srekli ayakta tutulmaya alfllr. Kapal biim olarak da adlandrlan bu anlat biiminde en nemli olan fley gereklik yanlsamasnn mkemmel, kusursuz flekilde
yaratlmasdr. Yaratlan atflmalar, atlan dmler, serim, zm ksacas her fley,
gereklik yanlsamasnn olabildiince inandrc olmas iindir. stenilen fley, izleyicinin kurmaca bir gerek karflsnda olduunu unutmas ve anlaty gerek-hakikat olarak grmesi ya da yaflamasdr. Gnll aldanma olarak da adlandrlan
bu durum, izleyicinin kurmaca olduunu bildii fleyi ksa sre iin de olsa kendi
isteiyle gerekmifl ya da sahiymifl gibi kabul etmesidir.
Antik Yunandan beri bilinen ve temel ilkeleri Aristotelesin Poetikasnda belirlenen klasik dramatik anlat yapsnn sinemadaki karflln burjuvazinin elindeki afyon olarak niteleyen film kuramcs ve ynetmen Dziga Vertov geleneksel anlatnn sinemadaki karflln flyle zetler:
Geleneksel dramatik sanatta haz, zdeflleflmeye dayal bir estetik uygulamann egemenlii altnda, seyircinin katharsise (arnma) ulaflmasndan domaktadr. Seyirci
olaylarn akflna kendini kaptrarak, olay ve karakterle kendini zdefllefltirir. Dflnsel faaliyeti bir kenara brakarak, duygusal temel zerinde kurulan bir yaflant
birliine girer. Dorua doru ykselen bir gerilimle baflka bir hayatn (kurmacann)
iinde yeralan seyirci, doruk noktas ile bafllayan son blmde olaylarn zlmesiyle, yapay olarak iine sokulduu gerilimden kurtarlr ve rahatlatlr. flte haz buradan domaktadr. Elence, seyircinin yaflamdan uzaklaflarak ksa bir sre iin de
olsa baflka bir yaflamn iine girmesi ve burada kendisini, sorunlarn unutmasndan kaynaklanmaktadr.
Aristotelesin Poetikas, elbette elence ad altnda sanatn insan uyuflturmasn ya da dflnmesini engellemeyi ngrmez. Tam tersine, ona gre, yukarda da
belirtildii gibi insan insan yapan fley; kuram, eylem ve yaratclk dram sanatnda bir araya gelecek ve insann kendisini daha iyi tanmasna hizmet edecektir.
Ne var ki, nceki alardan farkl olarak, iki byk dnya savaflnn yafland 20.
yzyl korku ve kuflkunun yzyldr ve klasik anlat yapsna gre flekillenen anlatlarn, insan daha iyi tanmamza hizmet ettii de artk tartflmasz kabul edilen
bir gerek deil, kuflkuyla yaklafllan bir konudur. Orson Wellesin ifade ettii gibi, en byk yanlgmz sinemay yalnzca bir elence arac olarak grmemiz ise
bu yanlgda geleneksel anlatnn gereklerine gre flekillenmifl ykler anlatan film
dilinin de byk pay olduu sylenebilir.
Sahnelerin birbirlerine mutlak neden-sonu iliflkileriyle (dolaysyla akln ilkeleriyle) baland, olay rgs ve karakterin odaa alnd, bir yandan kolay anlafllr olmasna zen gsterilirken bir yandan da izleyicideki merak duygusunu srekli ayakta tutmak ve krklemek iin infla edilen bir dramatik yap iinde anlatlan yklerle yolunu izen sinemann, bu yolda sanattan uzaklaflmas ve bir
kmaza girmesi kanlmazdr.
Sinema geleneksel anlatnn kutsal bellenen, belletilen kurallarn inemeye
cesaret edemedii srece kmazda kalmaya mahkmdur ve Jean-Luc Godardn
deyimiyle sinemann, daha genel olarak da sanatn kaybolmaya yz tuttuu, artk
var olmad bir ada, bir flekilde yeniden icat edilmesi gerekir.
259
260
Gzel Sanatlar
Modern sanatn ayrt edici zellii yk anlatmay reddetmesidir diyen Andre

Malrauxnun izinde, Yeni Dalga Sinemas yk anlatmay kkten reddetmese de,
geleneksel anlatnn kurallarna bal kalarak yk anlatmaktan vazgeer. Grntnn, daha dorusu grnt dilinin anlaml en kk gesi olan ekimlerin, klasik anlatnn ykselen dramatik erisini (serim, dm, atflma, doruk noktas ve
zmden oluflan eri) oluflturan bir ara olmaktan kmas film dilinde zgrle, dolaysyla adafl anlatya giden yolda atlmfl gl bir admdr.
adafl anlatnn geleneksel anlatdan ayrlan en nemli zellii, izleyiciyi bir
gereklik yanlsamas iine sokmaktan zenle kanmas, uzak durmasdr. Geleneksel anlatda izleyici kurmaca evrenin iine ekilir, adafl anlatda ise gzlemci
olarak dflarda tutulur, olayla-karakterlerle zdeflleflmek yerine inceler durumdadr. adafl anlat bilinli olarak izleyicisi ile arasna mesafe koyan anlatdr nk
bu anlatda nemli olan geree benzerlik yanlsamas yaratmak deil, gereigereklii sorgulamaktr. Bu nedenledir ki, izleyicide zdeflleflmeye (filmdeki karakterlerle ya da olaylarla) dayal duygusal bir haz yaratmay deil, izleyicinin akln, dflncesini devreye sokmaya alflr. stenen fley, izleyicinin perdede izledii
filme duygusal katlmnn yan sra soru sormas, sorgulamas ve dflnmesidir.
Geleneksel anlatyla biimlenmifl bir cinayet yks bizde merak uyandrabilir ve
heyecanla katilin kim olduunu, yakalanp yakalanamayacan grmek isteyebiliriz. Oysa ayn konuyu ele alan adafl anlat sinemas bize yalnzca bir yaflant deil bir dnya grfl sunar. Bu dnya grfl iinde merak edilen katilin kim olduu, yakalanp yakalanamayaca sorusundan ok suun ne olduu, insann insan neden ldrd ya da adalet kavramdr. Geleneksel anlatnn temel ilkelerinden birisi kolay anlafllr olmaktr. Bunun iin nedenler ve sonular en anlafllr ve kolay kabul edilir flekilde sunulur ve gven duygusu verir. te yandan adafl anlat rahatszlk verir ve tedirgin edicidir nk insan, hayat sorgularken bizden de bu sorgulamaya katlmamz bekler. rnein ngmar Bergmann Utan
(1968) adl filmi savafl zerine yaplmfl bir filmdir ama bu film alflageldiimiz savafl filmlerine, daha dorusu geleneksel anlatnn kurallarna gre yaplmfl savafl
filmlerine hi benzemez.
Resim 9. 12
Ingmar Bergman,
Utan filminden
bir kare.
9. nite - Sinema
Bu filmde nemli olan kimin kazanp kimin kaybedecei merak edilen bir savafln hikyesini anlatmak deil, savafln anlamszln hissettirmektir. Filmin trajik sonunda, nedenini kimsenin bilmedii bir savafltan kamaya alflan insanlar kk bir
tekneyle denize alrlar. Ala, susuzlua, her fleyden ok da anlamszla yenik
dflmek zere olduklar andr. Kimse konuflmaz. Hepsinin bakfllarndan kabul edilmifl bir yenilginin hzn, aresizlii, bkknl okunur. Ve ilerinden biri, brnn
suskun bakfllarna ramen, tekneden kayan bir balk gibi kendini usulca denize brakarak lm seiverir. Bir sonraki ekimde, teknedeki kadn erkeine gllerin tutufltuu fakat ateflin gzellii yakmaya gcnn yetmedii ryasn anlatarak flu soruyu sorar: Her fley bir rya gibi, ama benim deil bir baflkasnn ryas... Ryasnda bizi grenler neler hisseder acaba? Utan m? Kamera tekneden usul usul uzaklaflr ve denizin usuz bucaksz boflluunda gzden yitinceye kadar alr. Perde kararr, film biter, ama filmi izleyenlerin ve onlarla birlikte bir an utanc bafllar.
Shakespearein dizelerindeki soru; nasl bafla ksn bu azgnlkla gzellik / btn gc bir iein aflysa eer sorusu, film dilinin fliire dnflmesiyle birlikte bir
kez daha doru yantn bulur. Glleri tutuflturan ateflin gc gzellii yakmaya yetmez nk gcn sanattan alan, sanatn alannda vcut bulan gzellik (estetik) yalnzca duyulur algdan elde edilen bilginin bilimi deil, insann fliir tadndaki bir yaflama duyduu zlem, inan ve umuttur.
adafl anlatda, ynetmen srekli ilerleme ilkesiyle; yani her sahnenin nceki
sahnelerde sorulan sorular yantlad ve yeni sorular ortaya atarak bir sonraki sahne iin izleyicinin beklentisini, merak duygusunu ayakta tutmay amalad ilkeyle
hareket etmek zorunda deildir. Daha nce hibir sahne, tek baflna, filmin btnnden bamsz olarak anlaml deilken ve anlam sahneler arasndaki neden-sonu
iliflkileriyle kurulurken, flimdi her sahne ve o sahneyi oluflturan her ekim kendi iinde, tek baflna bir anlam taflyabilir. Dahas herhangi bir neden, bizi tek bir sonuca
ulafltrmak zorunda da deildir, nk yaflamda olduu gibi filmde de bir nedenin
birden fazla sonuca balanabileceini kabul etmek gerekir ki, film dilinde bize bunu kabul ettiren en nemli fley kurgudur. adafl anlat sinemasnda ekimler yk
anlatmann arac olmaktan ktnda, kurgu da yalnzca olay rgsn ya da aksiyonu dzenleyen bir ara olmaktan kacaktr.
adafl anlat sinemasnda sahneler arasndaki neden-sonu iliflkisini kuran ba
zayftr, kimi zaman ise hibir neden-sonu ba kurulmaz. Olaylar, olay rgsne
katksnn dflnda farkl nedenlerle ortaya kabilirler. Bu nedenler; bir atmosfer yaratmak, bir karakterin i dnyasna girebilmek, bir temay anlatmak-vurgulamak iin
olabilir. yk en azndan geici olarak da olsa, bu gelerin anlatm iin blnebilir. rnein, Bergmann Persona adl filminde hemflire Alma, Elizabethe kitaptan
bir para okurken, konuyla dorudan ilgili olmayan ancak karakterlerin ruh hallerini yanstmak asndan nemli olan grntlere yer verilir. Deniz kenarndaki kayalklar, kra, tafllarla dolu bofl alanlar... Bu ekimler, nceki ve sonraki ekimlerle nedensellik ba iinde deildir. Ama, geleneksel anlatda olduu gibi merkeze karakteri ve karakterler arasndaki atflmalar alan, olaylarn hzla birbirini takip ettii ve
doruk noktasna doru ilerledii bir anlat izgisi oluflturmak deil, karakterlerin bilincine-bilinaltna, i dnyalarna eilmek ve anlamaya alflmaktr.
adafl anlatnn sahneleri arasndaki neden-sonu iliflkilerinin zayfl, kopukluu beraberinde olaslklar, rastlantlar ve doalamay; nceden planlanmamfl karar verme anlarn getirir. Bu durumda ortaya kan rastlant-belirsizlik glmeye, mizaha da zemin hazrlar. Ancak adafl anlat sinemasndaki mizah ou zaman kara
mizahtr ve iinde elefltirel bir bakfl taflr.
261
262
Gzel Sanatlar
Sinemada adafl anlat, film dilinin zgrleflmesi ve bu zgrlk ierisinde estetik-sanatsal deer kazanmas asndan nemlidir. Ancak, unutulmamaldr ki,
br sanat dallarndan farkl olarak sinemann geliflimi ile sinema teknolojisinin
geliflimi arasndaki ba ok daha gl, belirleyicidir. Bu adan baktmzda, gnmzn bilgisayarlarla ve dijital teknolojilerle flekillenen kltr ortamnn sanata,
sinemaya yansmas ve yeni dnflmlerin, deiflimlerin yaflanmas da kanlmaz
grnmektedir.
9. nite - Sinema
263
zet
N
A M A
Sinemann ne olduunu, sinematografn anlamn ve sinemann sanat olma yolunda att

admlar aklayabilmek.
Sinemann ne olduuna iliflkin birbirinden farkl
pek ok yant verilebilir: Sinema hofl vakit geirme, elence aracdr; ticarettir, endstridir; propaganda aracdr; kitle kltrnn ve popler
kltrn bir parasdr vb. Sinemann tanm, bakfl asna gre deiflse de, deiflmeyen tanmlardan bir tanesi sinemann sanat olufludur.
Beyazperdede kprdayan her fley sinemadr.
Fransz ynetmen Jean Renoira ait olan bu ksa
cmle, sinemann zn en yaln haliyle ifade
eder. Kprdayan, yani hareket eden grntler
sinemann zdr. Yunanca Kinema (haraket)
ve Graphein (yazma) szcklerinin birleflmesiyle tretilen cinematographe hareketi yazan,
saptayan anlamn taflr ve bu anlam ayn zamanda insanolunun binlerce yllk hayalini, zlemini dile getirir. Bu zlem, yaflamn belli bir annn
titizlikle saptanmas, kaydedilmesi ve bylece o
ann yceltilerek, lmsz klnmasdr.
Lumiere Kardefllerin ektii ilk filmlerin ortak
zellii gndelik, sradan yaflamn olduu gibi
kaydedilmesidir ve gzlem, belge nitelii taflrlar.
Sinemann sanat olma yolundaki ilk gl admn atan, Georges Meliesdir. Mizansenin sinema
sanat asndan tafld nemi ve gc keflfeden
Melies ile birlikte, sinemann bir dil olduu ve
bu dilin bir yk anlatabilecek yeterlilikte olduu anlafllr. Sinemann yk anlatabilmesi demek, yalnzca yaflam ve yaflamn iindeki anlar,
olaylar bir gzlemci olarak kaydetmesi, belgelemesi olmaktan karak hayal gcnn kaplarnn almas demektir. Hareketli grntlerle yk anlatlabileceinin anlafllmas demek, kamerann yalnzca teknolojik bir yenilik ya da kayt
arac olmaktan karak syleyecek bir sznn
olmas, dahas bu szn var olanla yetinmeyip,
olabilecek olan, yani dfllediklerimizi de grnt diliyle ifade edebilmesi demektir. Dfllerimizin, hayal gcmzn ise bir snr yoktur, sonsuzdur. Melies ile birlikte asl keflfedilen fley sinemann harika olann alanndan, harikalarla
dolu bir sonsuzlua, yani sanatn alanna adm
atmasdr.
N
A M A
Film dili ve estetii ile bu dilin ve estetiin kurucu gelerini tanmlayabilmek.

Sinemann icadn (1895) izleyen ilk yirmi yl bir
arayfl olarak zetlenebilir. Aranan fley ise bu yeni anlatm biiminin, yani grntlerle anlatmann kendine zg doas, yaps, kurallardr. Dier sanat dallarndan farkl olarak sinema sanatnn geliflimi teknoloji alanndaki geliflime daha
fazla bal olduu iin film dili ve estetii de tarihsel sre ierisinde, geliflen-deiflen teknolojiyle birlikte srekli deiflip, yenilenirken sinema dilinin kurucu gelerinin neler olduu da
(senaryo, mizansen, ekim ve kurgu) belirginlik
kazanr.
Senaryo, en basit, yaln tanmyla bir filmin kt
zerindeki halidir. Baflka bir deyiflle, senaryo;
grntye, sese ksaca bir filme dnflecek konunun, olayn, dflncenin ya da hikyenin sinema tekniklerine uygun olarak yazya dklmfl
halidir. Bu nedenledir ki, filmin senaryo ile birlikte doduu sylenebilir. Film senaryosu yazmak, dier yaz trlerine benzemeyen bambaflka
bir alflmadr ve iyi bir senaryo yazarndan istenen, edebiyat deeri taflyan bir metin ortaya koymas deildir. Ondan beklenen; sinemay, sinema dilini iyi bilmesi ve yazd senaryonun sinema diline, grsel dile evrildiinde sanat deeri
taflyacak nitelikte olmasdr.
Kamerann nnde yaratlan kurmaca (fiction,
yapnt) geree iliflkin her fley mizansenin bir
parasdr: Dekor, kostm- makyaj, oyunculuk,
flk-aydnlatma, mekn-zaman ve ses kullanm
ile kompozisyonu oluflturan her fley (kompozisyonun kendisi de dhil olmak zere) mizansenin
bir gesidir. Sinemada mizansen sz konusu olduunda tartflmalarn, deerlendirmelerin hep
odanda olan konu Gerekilik tir. Genellikle
bir filmin mizanseni gereki olmamakla sulanr
ya da mizansende gerekilikten uzaklaflma
olumsuz olarak deerlendirilir. Oysa gerein,
gerekiliin tanm, ne olup olmad dnemden dneme, kltrden kltre, hatta bireyden
bireye deiflir. Bir filmin mizansenini deerlendirirken nemli olann gerekilik tartflmalarndan
ok inandrclk olduunu bilmeliyiz. Baflka bir
deyiflle, ynetmen kurduu, yaratt mizansen
264
Gzel Sanatlar
ile her zaman gereki olmak ya da gerekilik

izlenimi oluflturmak zorunda deildir ama sz
konusu mizansen izleyicide sahte-yapmack olduu duygusunu uyandryorsa inandrc deildir ve baflarszdr diyebiliriz.
ekim (shot), film dilinin anlaml en kk birimidir. Kamerann alfltrlmaya bafllanp durmasna kadar geen sre iinde filme alnan grnt ya da kamerann bir kez alfltrlmasyla elde
edilen film parasdr. Sinematografi (hareketin
yazlmas, hareketle yazma) byk lde fotografiye (flkla yazma) dayanr. Bu nedenledir ki,
bir ekimin sinematografik, estetik deeri ncelikle o ekimin fotografik deerini belirleyen unsurlara (pozlama, netlik, tonlama, kontrast, renk
doygunluu, ereveleme ve kompozisyon) baldr. ekim, film dilinin anlaml en kk birimi
olduu iin bir ekimin nasl dzenlenecei sorusuna verilecek yant, film estetii ya da sinematografi asndan son derece nemlidir.
Kurgu (montaj), bir filmin sanatsal deer taflmasn salayan en temel ve gl gelerden birisidir. Ardarda gelen iki ekim arasndaki btnl salayan, grnt dilindeki anlatnn ve anlatdaki olaylarn zaman ierisindeki geliflimini, srekliliini salayan kurgudur. Kurgu, yalnzca
teknik bir dzenleme deil, ekimlerin belirli,
seilmifl, zgn bir biim aracl ile bir araya
getirilmesi, yeniden yaratlmas ve infla edilmesidir. Bu nedenledir ki, kurgu, sinema sanatnn en
temel ve yaratc elerinden birisidir.
N
A M A
Tarihsel geliflim srecini de gz nnde tutarak,

sinemann neden yedinci sanat olduunu aklayabilmek.
Sinema sanat da dier tm sanat dallar gibi bir
dildir. Bir filmin fliire dnflmesi, sanat nitelii ve
deeri kazanmas demek, o filmle sinema dilinin
snrlarnn afllmas demektir. Sinemann kendi dilinin snrlarn aflabilmesi ve grnt dilinde fliire
(sanata) dnflebilmesi iin ncelikle o dili kurmas, oluflturmas, yaratmas ve kurallarn belirlemesi gerekir. 1920li yllara gelindiinde sinematografik dil byk lde oluflmufl ve bu dilin yalnzca yk anlatmakla kalmayp kurgu araclyla soyutlama yapabildii, bir kavram-dflnceyi
ifade edebilecek yeterlilikte olduu anlafllmfltr.
Hollywood Sinemas ve stdyo dnemiyle birlikte sinemada geleneksel anlat 1930larn baflnda
ustalk seviyesine ulaflr ve 50li yllarn sonuna

dek sren zaman diliminde baflat anlat olarak
yerleflir. Geleneksel anlatda dramatik yapnn
olay rgs serim, dm, atflma, doruk noktas ve zm aflamalarndan oluflur. Geleneksel
anlat akl ve aklclk temeli zerine infla edilen
bir yapdr. yk ve yky oluflturan olay rgs neden-sonu iliflkilerine gre dzenlenir ve
temel ilkesi srekli ilerlemedir. Her sahne bir
sonraki ya da nceki sahnenin nedeni ya da sonucu olacak flekilde belirlenir ve bylece izleyicinin dikkati, merak srekli ayakta tutulmaya
alfllr. Kapal biim olarak da adlandrlan bu
anlat biiminde en nemli olan fley gereklik
yanlsamasnn mkemmel, kusursuz flekilde yaratlmasdr.
Grntnn, daha dorusu grnt dilinin anlaml en kk gesi olan ekimlerin, klasik anlatnn ykselen dramatik erisini (serim, dm,
atflma, doruk noktas ve zmden oluflan eri) oluflturan bir ara olmaktan kmas film dilinde zgrle, dolaysyla adafl anlatya giden
yolda atlmfl gl bir admdr. adafl anlatnn
geleneksel anlatdan ayrlan en nemli zellii,
izleyiciyi bir gereklik yanlsamas iine sokmaktan zenle kanmas, uzak durmasdr. Geleneksel anlatda izleyici kurmaca evrenin iine ekilir, adafl anlatda ise gzlemci olarak dflarda
tutulur, olayla-karakterlerle zdeflleflmek yerine
inceler durumdadr. adafl anlat bilinli olarak
izleyicisi ile arasna mesafe koyan anlatdr nk bu anlatda nemli olan geree benzerlik yanlsamas yaratmak deil, gerei-gereklii sorgulamaktr. Bu nedenledir ki, izleyicide zdeflleflmeye (filmdeki karakterlerle ya da olaylarla)
dayal duygusal bir haz yaratmay deil, izleyicinin akln, dflncesini devreye sokmaya alflr.
stenen fley, izleyicinin perdede izledii filme
duygusal katlmnn yan sra soru sormas, sorgulamas ve dflnmesidir.
9. nite - Sinema
265
Kendimizi Snayalm
1. Sinemann yk anlatabilecek yeterlilie sahip bir
dil olduunu ilk fark eden ynetmen afladakilerden
kimdir?
a. Lumiere Kardefller
b. Georges Melies
c. David w. Griffith
d. Sergei Eisentein
e. Pudovkin
2. Bir romandan sinemaya uyarlanacak senaryonun baflarl olabilmesi iin afladakilerden hangisi gerekir?
a. Senaryonun romana sadk kalmas
b. Senaryonun, romann temel zellikleri gz ard
edilmeden deifltirilmesi
c. Romandan yola karak yeni, bambaflka bir senaryo yazlmas
d. zgnlk ve yaratclk
e. Romann ksaltlarak senaryo haline getirilmesi
3. Afladakilerden hangisi mizanseni oluflturan elerden biri deildir?
a. Kostm-makyaj
b. Dekor
c. Iflk-aydnlatma
d. Senaryo
e. Oyunculuk
4. Film dilinin anlaml en kk birimi afladakilerden
hangisidir?
a. ekim
b. Sahne
c. Ayrm (Sekans)
d. Fotoraf
e. Mizansen
5. Lumiere Kardefllerin ektii ilk filmlerin ortak zellii
afladakilerden hangisidir?
a. Gzlem ve belge nitelii taflmas
b. Kurmaca olmas
c. Sanat nitelii taflmas
d. Uyarlama olmas
e. Klasik anlatnn kurallarna uymas
6. Afladakilerden hangisi bir ekimin fotografik deerini belirleyen unsurlardan biri deildir?
a. Netlik
b. Kurgu
c. Pozlama
d. Renk doygunluu
e. Kompozisyon
7. Afladakilerden hangisi sinema sanat asndan baflarl bir mizansenin temel gereidir?
a. Gerekilik
b. nandrclk
c. Sahtelik-yapaylk
d. Doallk
e. Doalama
8. Bir anlatnn yk olabilmesi iin taflmas gereken
temel zellik afladakilerden hangisidir?
a. Olay rgs olmas
b. Gereki olmas
c. Kurmaca olmas
d. Bir bafl ve sonu olmas
e. nandrc olmas
9. Aristotelese gre dram sanatnn amac afladakilerden hangisidir?
a. zleyicinin arnmas.
b. zleyicinin hofl vakit geirmesi, elenmesi.
c. zleyicinin bilgi edinmesi.
d. zleyicide olumlu duygular uyandrmaktr.
e. zleyicide toplumsal duyarllk ve sorumluluk bilinci yaratmaktr.
10. Afladakilerden hangisi sinemada adafl anlatnn
zelliklerinden biri deildir?
a. Srekli ilerleme ilkesiyle hareket eder.
b. zleyici ile arasna mesafe koyar.
c. Sahneler arasndaki neden-sonu iliflkisi zayftr.
d. zleyicinin olaylarla ya da karakterlerle zdeflleflmesine izin vermez.
e. Geree benzerlik yanlsamas yaratmak deil,
gerei sorgulamak ve izleyiciye de sorgulatmak ister.
266
Gzel Sanatlar
Yaflamn inden
sunuz, sinemam sizin. Ne zaman isterseniz kullann,
dedi. Adanaya film almaya gittim. flletmecileri dolafltm. stediim filmleri bulamyordum. Sanat filmi deyince neler neler koyuyorlard nme. Sonunda akll bir
iflletmeci, Haa, dedi, sen edebi film istiyorsun. Yanmda Carol Reedin Adalar Srgnyle dndm Antepe derneimizin alfl gecesi geldi att. Nakp Alinin
sinemas tklm tklmd. Kltrle ilgili bir etkinlik olduu iin, Valinin nerisiyle, Milli Eitim Mdr bir konuflma yapacakt filmden nce.Mdr sahneye kt. kiliydi. Sayn Vali, Sayn Valinin Hanm, Sayn Savc,
Sayn Savcnn hanm, diye sze bafllad. Sonra, Bunlar bir dernek kurmufllar. Film gsterip halkn kltr
dzeyini ykselteceklermifl. nsan sinemaya niin gider? nsan sinemaya baldr bacak grmek iin gider,
dedi, indi. Donakalmfltk. Birdenbire Nakp Ali frlad
sahneye. Ben, dedi, bu blgenin en eski sinemacsym. Tahsilim yok. Ama bildiim bir fley var. nsan sinemaya gider ve orada grmek istediini grr. Kimileri
sinemaya gzel fleyler grmek iin giderler. Onlar gzel fleyler grrler. Kimileri de sinemaya baldr bacak
grmeye giderler. Onlar da sadece baldr bacak grrler. Alkfllar arasnda film bafllad. Ertesi gn Orhan
Barlasla oturup bir bildiri kaleme aldk, Milli Eitim
Mdrn knadk. Bildirimizi de Vasf Gllolunun
baklavac dkkannn camekanna astk.Bofluna zahmet
etmifltik aslnda. Nakp Alinin sylediklerine ne ekleyebilirdik ki!
1940larn, 50lerin Antepi sz konusu olunca, Nakp
Aliyi anmadan edemem.
Nakp Ali, Gneydou Anadoluda sinema aan ilk kifliymifl. Ahflap Asri Sinema (sonradan alt beton, st
beton Nakp Sinemas oldu) alnca, Antepliler bu yenilie byk ilgi gstermifller. Nakp Ali, Sinemam rencilere bedava. Bykler de gece okuluna yazlp mdrden kat getirirlerse, onlara da bedava, demifl. Koca koca adamlar, sinemaya gidebilmek iin gece okuluna yazlp okuma yazma renmifller.
Bylesine bir okuma yazma seferberliinin komutanyd Nakp Ali.
Trkiyede ilk sinematek stanbulda kurulmad. Antepte kuruldu. Gaziantep Sinema Tiyatro Dernei
ydi ad. (O zamanlar, 50lerin sonlarnda, sinematek
szcnn varlndan bile habersizdik.) Sevgili Orhan Barlasla Anteplilere gzel filmler izlettirelim diye
bu dernei kurmufltuk. Rauf Kutlar da bizi destekleyince, Nakp Aliye gittik. Nakp Ali. Hayrl bir ifl yapyor-
Kaynak: lk Tamer, Sabah Gazatesi, 25/12/2006
9. nite - Sinema
267
Okuma Paras
...Parisin, yapraklarn dkmeye yz tutmufl aalarla
dolu bulvarlarnda kfl bafllamak zereydi, ama benim
iim, bahar gnlerinin gneflli, frtnal, bulutlu havasyla karmakarflk. flte elimde bir yaflam vard ve ben
onunla ne yapacam pek kestiremiyordum. stelik
yeryznden ok fley istiyordum. stelik Paris, bu gzel kent, cmerte sunuyordu kendini. Kahveler, sokaklar gzel kadnlarla doluydu. Kitaplarda, ou lkemde yasak olan, ou da kimsenin ilgisini ekmeyen, birbirinden gzel kitaplar ylyd. Afifllerde en
yeni filmlerle en klasik olanlar yan yana.
Elbette o gnlerde de, flimdi olduu gibi yaz tutkum
ar basyordu. Kk, flirin alanlar, Seine kysndaki
darack sokaklar dolaflrken kendimi kimi zaman Axel
Munthe, kimi zaman Rilkenin kahraman Malte gibi gryordum (Nedense skandinav). Oysa hem doulu,
hem de Akdenizli biri iin bir kuzeylinin ie dnk dflncelerinden ok daha gerek bir fley vard: Yaflam
karflsnda coflku ve bafltan kmaya hazr bir savrukluk.
Bu yzden yazyla ilgim, yaflamn gnlk dalgalaryla
srekli kopuyordu. Peki neydi yaflam?
Quartier Latinin caddelerinden birinden bir sokaa saptk. Bir kk alan getik. Bir baflka Sokaa girdik. Ursulinesdi ad. Kk bir sinemann nnde durduk.
flte bir Bergman! dedi Hseyin. Buna m girelim,
yoksa bir ete filmi mi bulalm? kimiz de ete de-diimiz kovboy filmlerini seviyorduk. Ama o anda, yaflammda bir dnm noktasn oluflturacak rastlantdan
habersiz, yalnzca hibir filmini grmediim Bergman
konusundaki merakmdan, gifleye ilerledim: Deux places sil vous plait Kk, karanlk salona daldk. Az
sonra filmin ad belirdi perdede: Les Fraises Sauvages
(Yaban ilekleri).
O gn Ursulines Sokandan gemeseydim ya da bir
western izlemeye gitseydim ne olurdu bilemem. Ama,
fluras ak ki Yaban ilekleri, yaflamm derinden etkiledi. Sinemann tpk byk romanlar gibi etkileyici evrenini ve gcn tantt bana. Ve bir yaflamla hesaplaflmann ne demek olduunu. Koca Sjstrm! Sen yalnzca byk bir ynetmen deilsin, ayn zamanda byk
bir aktrsn. Ve sen Bergman! fiimdi eskisi kadar seviyor olmasam da sineman, gene de gen bir adamn
yazgsn etkileyen bir byc olduun iin flapka!
Yaban ilekleri, herhangi bir izleyici iin, ok yafll bir
bilim adamnn, yaflamyla, lmden geriye doru, yeniden karfllaflmasdr. Yaflamn anlam stne derin bir
arkeolojik arafltrmadr. Oysa gen bir insan bu filmi
seyrederken gelecek stne bilgiler edinir. Bir bilimkurgu baflyapt gibi. Yirminci yzyl insannn zlemlerini, tutkularn, aflklarn, kskanlklarn, korkularn,
yabanclaflmasn, piflmanlklarn tm psikolojik karmaflkl iinde izleyip bundan kendi zel yaflammz iin
ipular elde etmemek mmkn m? Bu filmi, oradaki
sonsuz genlik duygusunu, iflte o gnlerde, Malte Laurids Briggenin ba ve tanrs gibi kendimin klp yaflamma mal ettim. nsann bir tanrs olsun da kullanmasn, mmkn m?
Sinemadan karken genlerin flarklar vard dilimde.
Ve yzmde Profesr Borgun mutlu glmseyifli. Dedim ki Hseyine Beni Sinemateke kaydettir... Az ilerdeki Ulm Sokana saptk. Baflka filmler grmek istiyordum.
Gm bulmufl bir define araycs, yeni bir ktayla karfllaflan bir gezgin, yeryznn sonsuz zenginliine gzlerini amfl bir ocuk gibiydim. niversitedeki dil ve
felsefe kurlarna bofl verdim. Tkenmez bir alkla izliyordum filmleri. Fransz Sinematekinin Ulm Sokandaki bakmsz kaps, benim iin kitap vitrinlerin den de
mzelerden de daha kutsald artk.
Kaynak: Onat Kutlar, Sinema Bir fienliktir YKY Yay.
stanbul. 2010.
268
Gzel Sanatlar
1. b
Sra Sizde 1
Sinemann ne olduu sorusuna, farkl bakfl alaryla
farkl yantlar verilebilir. Sinema sanat olduu kadar elencedir, ticarettir, endstridir, propaganda aracdr, kltr endstrisinin ve popler kltrn bir rn, parasdr vb.
Sinemann sanat olmas demek ise bize grnt diliyle
ve bu dilin gerektirdii kendine zg estetikle kurmaca
evren iinden bir yk anlatabilmesi, film dilinin soyutlama yapmaya elveriflli bir dil olmas, bir kavram ya da
dflnceyi ifade edebilmesidir. Bylece hayat, insan
farkl bir adan grmemizi, idrak etmemizi, anlamamz salad iin, sinema bir sanattr diyebiliriz.
2. d
3. d
4. a
5. a
6. b
7. b
8. a
9. a
10. a
Yantnz yanlfl ise Sinemann Yeniden Keflfi

konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Senaryo konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Mizansen konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise ekim konusunu gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Cinematographe konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise ekim konusunu gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Mizansen konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Geleneksel ve adafl Anlat Sinemas konusunu gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Eer ynetmenin elinde iyi bir senaryo varsa ve ynetmen bu senaryodan kt bir film kartmflsa, bu olumsuz sonucun sorumlusu ynetmendir; ynetmenin snrl yetenei, bilgisi, tecrbesidir. te yandan kt bir
senaryo ile yola klyorsa, ynetmen ne kadar tecrbeli ve yetenekli olursa olsun, baflarszlk kanlmazdr nk bafllang-hazrlk yanlfl ise sonu da byk
olaslkla yanlfl ya da olumsuz olacaktr.
Sra Sizde 3
Sinema tarihinde, edebiyat eserlerinden beyazperdeye
uyarlanan ok sayda film vardr fakat bu uyarlamalar
iinde gerekten baflarl olanlarn says snrldr. Baflarl uyarlamaya birka rnek vermek istersek, bunlar;
Venedikte lm (1970) (Ynetmen: Luchino Visconti/Yazar: Thomass Mann)
Anayurt Oteli (1986) (Ynetmen: mer Kavur/Yazar:
Yusuf Atlgan)
Macbeth (1948) (Ynetmen: Orson Welles/Yazar: William Shakespeare
Susuz Yaz (1963) (Ynetmen: Metin Erksan/Yazar: Necati Cumal)
Malta fiahini (1941) (Ynetmen: John Huston/Yazar:
Dashiel Hammett) olabilir.
9. nite - Sinema
Kaynaklar
Bazin, Andre (1993). Sinema Nedir? ev: brahim fiener. stanbul: Sistem Yay.
Bergman, Ingmar. (1999). mgeler. eviren: Gkin Taflkn. stanbul: Nisan Yay.
Bordwell, David. Thompson, Kristin. (2009). Film Sanat. ev: Ertan Ylmaz ve Emrah Suat Onat. Ankara: De Ki Basm Yay.
Carriere, C. Jean. (1995). Sinemann Gizli Dili. ev:
Simten Gndefl. stanbul: Der Yay.
Erdoan, Nezih. (1992). Sinema Kitab. stanbul: Aa
Yay.
Eisenstein, Sergei. (1986). Sinema Dersleri. ev: Engin
Aya. stanbul: Hil Yay.
Kutlar, Onat. (2004) Sinema Bir fienliktir. stanbul: fl
Bankas kltr Yay.
Vincenti, Giorgio (1993). Sinemann Yzyl. ev: Engin Aya. stanbul: Evrensel Basm Yay.
Oluk, Ayflen. (2008). Klasik Anlat Sinemas. stanbul:
Hayalet Kitap.
Onaran, fierif Alim. (1986). Sinemaya Girifl. stanbul: filiz Kitabevi.
zn, Nijat. (1964). Sinema El Kitab. stanbul: Elif Kitabevi.
Rhode, Eric. (1984). A History of the Cinema. London:
Penguin Books.
Savafl, Hakan. (2003). Sinema ve Varolufluluk. stanbul: Altkrkbefl Yay.
Tamer, lk. (1989). Sinema Dedi ki... stanbul: Afa
Yay.
Tarkovski, Andrey (1992). Mhrlenmifl Zaman. ev:
Fsun Ant. stanbul: Afa Yay.
Wollen, Peter. (1989). Sinemada Gstergeler ve Anlam.
ev: Zafer Aracagk. stanbul: Metis Yay.
269
Berman, Ingmar.(1990). Byl Fener. eviren: Gkin

Taflkn. stanbul: Afa Yay.
Bunuel, Luis. (1986). Son Nefesim. eviren: lkay Kurdak. stanbul: Afa Yay.
Coflkun, Esin. (2009). Dnya Sinemasnda Akmlar. Ankara: Phoneix Yay.
Kovacs, B. Andras. (2010). Modernizmi Seyretmek, Avrupa Sanat Sinemas, 1950-1980. ev: Ertan Ylmaz.
Ankara: De Ki Yay.
Lotman, M. Yuriy. (1999). Sinema Estetiinin Sorunlar.
ev: Ouz zgl. Ankara: teki Yay.
Orr, John.(1997). Sinema ve Modernlik. eviren: Ayflegl Bahvan. Ankara: Ark Yay.
10
GZEL SANATLAR
Amalarmz
N
N
N
N

Modern, modernite ve modernizm kavramlarn tanmlayabilecek,
Modernizmi hazrlayan toplumsal ve felsefi koflullar aklayabilecek,
Sanatta modernizm ile modern sanat ve modern sanat akmlarn tanmlayabilecek,
Karfl sanat ve nc (avangard) sanat aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Modern
Gerekilik (Realizm)
Modernite
Doalclk (Natralizm)
Modernizm
Sembolizm
Gelecekilik (Ftrizm)
nc (Avangard) Sanat
Gerekstclk (Srrealizm)
Dada
Romantizm
Klasik Sanat
Modern Sanat
zlenimcilik (empresyonizm)
indekiler
Gzel Sanatlar
Modernizm ve
Sanat
MODERN, MODERNTE VE
MODERNZM
SANATTA MODERNZM
Modernizm ve Sanat
MODERN, MODERNTE VE MODERNZM
Sanatn ne olduuna, anlam ve deerine iliflkin tartflmalarda ya da sanat ile hayat
arasndaki iliflkiyi vurgulamak amacyla sk kullanlan ve neredeyse zdeyifle dnflmfl flyle bir cmle vardr: Hayat ksa, sanat uzun! Aslnda sanat deil, bir
hekim olan Hippokratesin bu nl sz deneyim aldatc, frsat az diye devam
ediyor. Burada sz edilen sanat meslekteki beceri ve ustalk anlamndaki sanat
(zanaat) ve meslek de hekimlik olduu iin deneyim aldatc olduu kadar kimi
zaman tehlikeli de... Ve nihayetinde yarg zor, nk iflin ucunda insann sal,
insan hayat var.
Hayat ksa, sanat uzun sznn, bugn anladmz anlamyla sanatla ya da
sanat eseriyle uzaktan yakndan bir iliflkisi yok nk modern sanat ve buna bal olarak tanmlanan gzel sanatlar, Bat sanatnn binlerce yllk tarihi, gemifli gz
nnde tutulduunda, henz ok yeni bir kavram. Hatta ylesine yeni ki, sanatn
tarihini ayn zamanda bir kltr tarihi olarak arafltrp inceleyen Larry Shinera gre modern sanat, gemifli en fazla iki yz yl ncesine dayanan yeni bir icat. Modern sanat bir z ya da yazg deil bizim rettiimiz bir fleydir diyen Shiner, szlerine flyle devam ediyor: Genel olarak anladmz haliyle sanat, hemen hemen
iki yz yllk gemifli olan bir Avrupa icaddr. (...) XVIII. yzylda geleneksel sanat
kavramnn yazgsn tayin edecek bir blnme gerekleflti. Beceri ve zarafetle icra edilen her trl insan etkinliini iki bin yl aflkn bir sredir ifade etmesinin ardndan sanat kavram ikiye ayrld: Bir tarafta yeni gzel sanatlar kategorisi (fliir, resim, heykel, mimarlk, mzik), bunun karflsnda ise zanaatlar ve popler sanatlar
(ayakkabclk, nakfllk, hikaye anlatcl, popler flarklar vb.)
Zanaat ile sanat arasndaki ayrm ve karfltlk, modernizmin en nemli sonularndan biri olmakla beraber, tek sonu deildir. Modernizm neyin sanat olup neyin olmadna iliflkin dflncelerimizi deifltirdii kadar, estetie, sanat felsefesine, sanat eserine, sanatya ve sanatn almlaycsna (okur, izleyici, dinleyici vb.)
ksacas tm boyutlaryla sanata bakflmz kkten deifltirmifltir diyebiliriz. Sz konusu bu deiflimi daha yakndan tanmak ve anlayabilmek iinse ncelikle kavramlara bir aklk getirmemiz gerekir.
Modern, modernite ve modernizm ele aldmz konu asndan zel anlamlar
ieren kavramlardr. Gnlk yaflammzda ve gndelik dilde modern szcn
genellikle adafl, medeni anlamnda kullanrz ya da byle bir anlam yklemeye
alflrz. Bunun nedeni, belki de biz farknda olmasak da modern szc ile ye-
SIRA SZDE
272
SIRA SZDE
Gzel Sanatlar
ni - yenilik
arasnda kurduumuz ba veya yaknlktr. Oysa her yeni olann aD fi N E L M
dafl ya da medeni olduunu sylemek mmkn deildir. Bu nedenle, modern szcn adafllkla-medenilikle eflanlaml grmenin ve kullanmann yanlfl olduu
sylenebilir.S O R U
D fi N E L M
S O R U
Modern szc
ya da medenilikle eflanlaml deildir.
D K Kadafllkla
AT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Modernus
szc ilk defa M.S. V. Yzylda, eski (kadim / antikite) dnya ve
SIRA SZDE
bu dnyann ok tanrl (pagan) kltryle, tek tanrl Hristiyan dnyasn ve kltrn ayrt etmek iin kullanlmfltr. Latince tam flimdi, flu an anlamna gelen
mododan
kk alan modernus (modern) terimi, eski dnya (Antik Yunan ve RoAMALARIMIZ
ma) ile Hristiyan ortaan karfltln vurgulayan bir terim olarak ortaya kmfltr. fiimdiyi, iinde yaflanlan/bulunulan zaman ifade eden modernus szc
K Tsra
A Pgncel anlamn da taflr ve bu anlamyla modern, eskinin
yeninin yan
ortadan kalktn, artk var olmadn ya da geersiz hale geldiini ifade eder. Ortaan ardndan Rnesans ve daha sonra Aydnlanma hareketiyle birlikte moT E L E V farkl
Z Y O N balamlarda (toplumsal, ekonomik, bireysel, kurumsal vb.)
dern szc
farkl anlamlar ierse de genel olarak bir eskiden kopuflu, kkl (radikal) bir deiflimle birlikte eskiden yeniye geifli ve gncellii dile getirir. Bylece modern, baz
alnan bir eskiye gre yeniyi ya da yeni olma durumunu tanmlar da diyebiliriz. Bir
NTERNET
rnek vermek gerekirse, Rnesans ortaaa gre modern olarak tanmlanabilir.
Modernite kavram ise he ne kadar modern-modernlik ve modernizm kavramlaryla iliflkili olsa ve ortak bir balama dayansa da, modern ve modernizmden
farkl, kendine zg anlam olan bir kavramdr. Modernite de eski ile bir karfltl ve geleneksel olandan kopuflu ifade eder ancak bu karfltlk ve kopufl bireysel,
toplumsal ve politik yaflam alanlarnn tamamndaki kkl deiflim ve dnflm
kapsar. Dahas, sz konusu bu kkl deiflim ve dnflmn temelinde odaa insan alan bir aklclk (rasyonalite) vardr. Bireyi olduu kadar toplumu ve tm
toplumsal kurumlar akln ve aklcln aralaryla dzenleyerek rgtleyen modernitenin felsefi temeli XVIII. yzyl Aydnlanma Felsefesine balanrken, politik
olarak Fransz Devrimine ve ekonomik olarak da Sanayi Devrimi ile kapitalizme
balanr. Bu adan baktmzda modernlik de, moderniteyi esas alan bir hayat
anlayflnn, dnyagrflnn zmsenmesi sonucunda ortaya kan yaflam biimi
olarak tanmlanabilir.
Modernizm ise modern ve modernite kavramlaryla iliflkili olmakla beraber,
kltr tarihi asndan zel bir anlam taflr ve XIX. yzyln ikinci yarsnda yaflanan toplumsal (bilimsel, teknolojik, siyasi ve felsefi) deiflim ile zellikle sanat alanndaki deiflimi, dnflm vurgular. Kltr tarihinde kendine zg bir anlam
olan modernizmin zellikle sanata vurgu yapmasnn nedeni, modernitenin ilkeleriyle ortaya kan yaflam biiminin, dnyagrflnn, gelenekten kopuflun, yeniyi
arayfln en arpc, en canl ve somut rneklerinin sanatn alannda ortaya kmas ve gzlenmesidir.
N N
K T A P
Modern szc genel
Tolarak
E L E Vbir
Z eskiden
Y O N kopuflu,
kkl (radikal) bir deiflimle
birlikte eskiden yeniye geifli
ve gncellii dile getirir.
NTERNET
Modernite eski ile bir

karfltl ve geleneksel
olandan kopuflu ifade eder
ancak bu karfltlk ve kopufl
bireysel, toplumsal ve politik
yaflam alanlarnn
tamamndaki kkl deiflim
ve dnflm kapsar. Bu
kkl deiflim ve
dnflmn temelinde ise
odaa insan alan bir
aklclk (rasyonalite) vardr.
Modernizm kltr tarihi

asndan zel bir anlam
taflr ve XIX. yzyln ikinci
yarsnda yaflanan
toplumsal (bilimsel,
teknolojik, siyasi ve felsefi)
deiflim ile zellikle sanat
alanndaki deiflimi,
dnflm vurgular.
Modernizmi Hazrlayan Toplumsal ve Felsefi Koflullar

Batnn yazd tm bir kltr ve uygarlk tarihi elefltirel akln yazd tarih olarak
okunabilir. Eski Yunan filozofu Sokratesin Sorgulanmayan, zerinde dflnlmeyen hayat yaflanmaya demez diyerek ncln yapt bu anlayfl binlerce yl
ncesinden gnmze kadar uzanan elefltiri anlayfldr ve modernizmin felsefi olduu kadar toplumsal temelleri de ayn elefltirel bakfl zerine infla edilmifltir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
10. nite - Modernizm ve Sanat

S O R U
Modernizmin toplumsal ve felsefi temelleri elefltirel akl ve elefltirel bakfl

kurulD K K Azerine
T
mufltur.
SIRA SZDE
N N
Sz konusu bu elefltiri anlayflnn, dorudan doruya akl ve aklclkla temellendirilmesini ise XVIII. yzyl Aydnlanma Felsefesine ve bu felsefenin nde geAMALARIMIZ
len filozoflarndan birisine; elefltirel felsefenin kurucusu olan
Immanuel Kanta
(1724-1804) borlu olduumuzu syleyebiliriz. Ona gre, insann acizliine neden
olan fley, kendi akln bir baflkasnn yardmna ya da klavuzluuna baflvurmadan
T A P
kullanmaya cesaret edememesidir. Buna cesaret edebilmek Kiinse,
insann nce
kendisine mutlak gerek ya da tek doru diye sunulan fleylerden flphe etmesi gerekir. Kanttan nce sz konusu bu flpheyi duyan ve nihayetinde dflnyorum,
TELEVZYON
yleyse varm diyerek, insann flphe duymadan eriflebilecei tek bilginin yine
akldan, aklclktan kaynaklanan bilgi olduunu kantlayan Rene Descartes (15961650) dr. Bu adan baktmzda, Descartes ve Kant ile birlikte, modernizm, in N T E Rda
N E Tyetinmeyip,
sann kendi akln kullanma cesaretini gstermesi, hatta bununla
akln kendi kendisini elefltirebilmesi ve snrlarn keflfetmesi olarak tanmlanabilir. Bu keflif srasnda, ilk defa sanat ve sanatn alanndaki gzeli (estetik) mantktan ve ahlaktan ayr tutarak ele alan, bylece sanatn zerkliini duyuran da yine
Kant olur. Doru ve yanlfln mantn konusu, iyi ve ktnn ise ahlakn konusu
olduunu syleyen Kanta gre, sanat mantn doru-yanlflndan da, ahlakn iyiktsnden de farkl, kendine zg yasalar olan bamsz bir alan olarak ele alnmfl ve tanmlanmfltr.
XVIII. yzyl, daha nce yalnzca felsefenin snrlar iinde kalan akl ve aklcln topluma, toplumsal yaflama ve bu yaflam dzenleyen kurallara, kurumlara
uygulanmasyla yeni bir boyut, yeni bir anlam kazand yzyldr. XIX. Yzyl ise
Aydnlanma Felsefesinin yaflama geirilmesiyle birlikte bilim, teknoloji ve endstri
alannda bafl dndrc geliflmelerin yafland bir yzyl olarak karflmza kar.
Bu dnem, toplumsal ve tarihsel ilerleme dflncesine; yani insanln daha iyi bir
gelecee doru gl admlarla yrdne inanlan, gven duyulan bir dnemdir. Tarihsel ve toplumsal ilerlemeye duyulan bu gvenin fikri temeli aklclk ise,
yntemi pozitivizm (olguculuk), temel ilkesi de determinizm (belirlenimcilik) dir.
Bir yntem olduu kadar bilim felsefesi olarak da tannan pozitivizm olgu ile deeri birbirinden ayrr ve insan iin olanakl tek bilginin olgulara dayanan, gzlemlenip snanabilen, llebilen bilgi olduunu syler. Olgular arasnda neden sonu
iliflkisi kurmamz salayan ise determinizmdir ve determinizme gre ayn nedenler ayn koflullar altnda zorunlu olarak ayn sonular dourur. Doa bilimlerinin
yntemi olarak da bilinen pozitivizmin topluma, sosyal bilimlere de uygulanabileceini gsteren ise Auguste Comte (1798-1857) olur ve onun alflmalar toplumsal
ilerleme dflncesini daha da glenir.
Modernizmin felsefi kaynaklar ve temelleri paradoksal olarak hem aklclk ve
pozitivizmle hem de pozitivizme ve aklcla karfl kflla belirlenir. zellikle XX.
yzyln bafllarnda akla ve aklcla karfl ciddi kuflkular duyulmaya bafllanr. Yaflanan iki byk dnya savafl ise aklclktan duyulan kuflkunun haksz olmadn
kantlar. Fransz yazar Albert Camusya (1913-1960) gre nasl XVII. yzyl matematik, XVIII. yzyl fizik, XIX. yzyl psikolojinin a ise XX. yzyl da korkunun adr. Korku bir bilim deildir ama XX. yzyl insannn duyduu korku-
273
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
274
Gzel Sanatlar
da bilimin byk pay vardr. Nihayetinde milyonlarca insann lmne hatta dnyann tmyle ykmna neden olabilecek atom bombas bilimsel akln ve aklcln bir sonucudur. Bu adan baktmzda, modernizmin felsefi temelinde pozitivizm olduu kadar akln ve aklcln putlafltrlmasna karfl kan nl Alman filozofu Nietzschenin (1844-1900) yaflam felsefesi olduunu grrz. Nietzsche ile
birlikte bilince verilen merkezi nemi ykan ve psikoloji alannda yapt alflmalarla bilindflnn da en az bilin kadar nemli olduunu kantlayan, bireye ve bireyin zgrlne vurgu yapan Sigmund Freudun (1856-1939) da XX. yzyl sanatna, zellikle bu yzyln en gl ve etkili sanat akmlarndan biri olan gerekstcle (srrealizm) yn verdiini syleyebiliriz.
XIX. yzylda bilim ve teknoloji alanndaki geliflmelere koflut olarak modernizmi hazrlayan hem en nemli nedenlerden hem de en nemli sonulardan bir
baflkas da kent ve kentleflmedir. Kent olgusu elbette yeni bir olgu deildir ancak
burada sz edilen kent, insanlk tarihinin daha nce hi grmedii, yaflamad
yeni bir kent olan endstri kenti ve endstri kentiyle birlikte ortaya kan yeni yaflam tarzdr.
Endstri kentlerinin ilk oluflmaya bafllad dnemde kenti belirleyen temel
unsur fabrika, demiryolu ve bakmsz konuttur. Bu dnemi ve endstri kentinin
genel grnmn anlatan Friedrich Engels (1820-1895) flunlar yazar:
Duman, kmr, hangarlar ve depolaryla kent merkezine giren demiryolu,
kendisini izleyen fabrikalarla, kent alannn byk bir ksmn kaplyor, havay ve
suyu hzla kirleterek, tepeler oluflturan artk maddelerle kenti bir savafl alanna eviriyordu... Ve insanlar daha nce hibir uygarlkta karfllafllmayan bir konut sorunuyla karfl karflya kalyorlard.
Resim 10.1
XIX. yzyln
endstri kentini
betimleyen bir
resim.
XIX. yzyl baflnda Londrann nfusu 864 bin iken yzyl sonuna gelindiinde
flehrin nfusu drt milyonu aflmfltr ve yine Engelsn notlarndan rendiimize
gre 1845de, Londrada 50 bin kifli her sabah gece nerede yatacan bilmeden
uyanmaktadr. Gece yatacak yeri olanlar ise en az sokaktakiler kadar talihsizdir
nk kendilerine konut diye verilen yerler susuz, tuvaletsiz, amur, rutubet ve is
iinde, kolera ve tifs taflyan farelerle bitlerle paylafllan mekanlardr.
1849da iflilerin hayat flartlar iin hazrlanan bir raporda flunlar yazldr:
Bu korkun evlerde sa kalabilen zavall ocuklar ok gszdler. 20 yaflna
vardklarnda 100 kifliden 10u bile asker olmaya elveriflli deildi. (...) ngilterede
dokuma endstrisinin ve bu endstriye bal sermaye birikiminin yaratt grkemli bir zenginlik vard. Ama bu zenginliin ardnda da 7-14 yafllarndaki binlerce kimsesiz ocuun ince ve evik parmaklar vard. ki vardiya durmakszn alfltrlan bu ocuklarn yataklar hi soumuyordu.
Modernizmi hazrlayan ve oluflturan toplumsal flartlar ile kentleflme olgusunun
ve endstri kentleriyle birlikte ortaya kan yeni yaflam tarznn sanata yansmas
kanlmazdr. Modern sanatn insann yabanclaflmasndan yalnzlna, iletiflimsizliinden fliddete baflvurmasna varncaya kadar pek ok konusunun ve temel izleinin (temasnn) dorudan doruya kente ve kentleflmeye bal olarak ortaya kan konular, izlekler olduu sylenebilir
SANATTA MODERNZM
Modern-modernlik ve modernite ile iliflkisine bal olarak sanatta modernizmin
tam olarak ne zaman bafllad, ne kadar srd ve sonlanp sonlanmad tartflmal bir konudur. Modernizmin sanattaki karflln Rnesansn bafllangcna dayandran sanat tarihileri olduu gibi, XVIII. yzyl sonuyla bafllatan ve XX. Yzyln ilk yarsna, kinci Dnya Savaflnn sonlarna kadar srdn iddia eden tarihiler de vardr.
Modernizmin bafllang tarihi, bitifli ya da halen devam eden bir sre olup olmad tartflladursun, zerinde kesin olarak grfl birliine varlmfl olan konu,
modernizmin sanata bakflmz, sanat anlamlandrflmz tamamen deifltirmifl olduu ve yeni bir bilin kazandrddr. Bu nedenledir ki sanatta modernizmi anlamann en salkl yolu sz konusu bu bilinci ve bilin deiflimini anlamaya alflmaktr. Bu adan baktmzda, modernizmin her fleyden nce klasik sanata karfl
geliflen bir tepki olduu sylenebilir.
Modernite ile arasndaki ortak balam nedeniyle modernizmi belirleyen temel
zelliklerden bir tanesi bireyi ve bireyin zerkliini, zgrln odaa alan dnya grfldr. Hmanizm (nsancllk) olarak da adlandrlan bu dnya grflnn temeli Rnesansa dayanr ve bu dnemin hkim sanat anlayfl klasik sanattr. Sanatta modernizm ise klasik sanata karfl geliflen bir bilin ya da bir tepki olarak kendisini ortaya koyar. lk bakflta bu durum bir eliflki gibi grnebilir. Ancak hemen belirtmek gerekir ki modernizm bireyin zerkliinden ve insann zgrlk arayflndan vazgemifl deildir. Sanatta modernizmin karfl olduu fley hmanizm deil, klasik sanatn kurallarna gre biimlenen bir dnya ve insan anlayfldr. Bu nedenle, ncelikle klasik sanatn temel zelliklerini ksaca hatrlamamz yararl olabilir.
275
276
Gzel Sanatlar
Klasik sanat yeniden doufl ya da dirilifl anlamna gelen Rnesansla birlikte

bafllayp, geliflen bir akmdr. Rnesansn yeniden canlandrmak istedii fley ise
Eski Yunan ve Roma kltrdr. Bu nedenle klasik sanat Eski Yunan ve Roma sanatn temel alan tarihsel yaklaflm ve estetik tutum olarak da tanmlayabiliriz.
Rnesans bir ynyle antik dnyann yeniden douflu ise bir ynyle de ortaalarn kilise merkezli insan anlayflna, dnya grflne karfl bir baflkaldrdr ki,
bu dnya grflne gre insan znde gnahkr, sefil bir varlktr. nemli olan
bu dnya deil, ahrettir. Rnesans inanca dayal bu dnya grflnn yerine
idealist bir dflnce olan hmanizmi getirmifltir. Hmanizm insann bu dnyadaki yerini, deerini dine ya da inanca bal olarak aklamaz. nsan olarak var olmann ve buna bal olarak her insann (bireyin) bafll baflna zerk, evrensel bir
deer olduunu savunur ve dnya grfln bu salam temel zerine infla ederken dayand bir baflka evrensel deer de akl ve aklclktr. Rnesans bir yandan insann evrensel bir deer olduunu sylerken bir yandan da hem doada
(tabiatta) hem de insan doasnda kalc, deiflmez (ebedi) deerlerin neler olduunu arar, sorgular. Tabiatta bulduu deer denge, simetri, uyum ve ldr. nsanda bulduu deer ise saduyu ve akldr. Bu nedenledir ki Rnesans sanat,
dolaysyla klasik sanat, ly, uyumu, dengeyi, zarafeti, saduyuyu, akl ve aklcl temel alr. Hayal gcnden ok disipline ve alflmaya nem verir. Klasik sanatta insan olumsuz, kt ynleriyle ya da zaaflar ve kusurlaryla deil tm bunlara hkim olduu dflnlen aklyla sanat alanna girer. Baflka bir deyiflle klasik
sanat insan soylu, saduyulu, yce, fazilet ve ahlak sahibi ideal bir varlk olarak
grr, gsterir. Klasik sanatn aristokrasinin sanat olarak anlmas da bu yzdendir ve klasik sanatla birlikte insann ilk defa snrlarn kendisinin belirledii bir
kusursuzlua erifltii sylenir.
Sanatta modernizm, klasik sanata karfl geliflen bir bilintir ve bu bilin XIX.
Yzylda, zellikle de bu yzyln ikinci yarsnda farkl adlarla, farkl ehrelerle
belirginlik kazanarak karflmza kar ki bunlarn ierisinde en nemli olanlar romantizm, gerekilik (realizm), doalclk (natralizm) ve sembolizmdir.
Sanatn alannda ekol, okul ya da akm olarak adlandrlan bu izmlerin her biri yeni bir grfl, duyufl, anlayfl ya da dflnfl dizgesini ifade eder. Her akm bir
ncekini yadsyarak flekillenir. Her yeni grfl, her yeni dflnce eski dflncenin
diri yanlarndan filizlenirken, khnemifl, rmfl yanlarn da yadsr. Bu nedenle
sanatn alanndaki her akm aslnda hayatn yeni bir yorumu, yeni bir felsefesidir
ve bir anlamda toplumsal yaflamdaki byk, kkl deiflimlerin, dnflmlerin sanattaki izdflmdr.
Sanatta modernizmin ilk gl akm romantizmdir, dolaysyla klasik sanat anlayflna ilk gl karfl kfl da romantizmle bafllar. Romantizm denilince, genellikle aklmza gelen ilk fley gereklerden kafl, hayal dnyasna snfl ve duygusallktan kaynaklanan bir zayflktr. Oysa sanattaki romantizm szc olumsuz bir
anlam ya da arflm taflmaz. Fransada halk diliyle yazlan destanlara roman denilirken, romanla ilgili, romanlardaki gibi ya da romana yakflr nitelii ifade etmek
iin romantik sfat kullanlmfltr. Ancak rasyonalist (aklc) XVIII. yzyl boyunca
bu sfat ciddi bir anlam kaymasna uramfl ve gerek dfl, duygusal, aklyla deil
duygularyla hareket eden kifli anlam taflr hale gelmifltir. Oysa Fransz Devriminin
(1789) bir sonucu olan romantizmin zayflk, gszlk bir yana son derece gl, tutku dolu bir baflkaldr olduu sylenebilir. Fransz Devriminin temel ilkele-
277
SIRA SZDE
rinden birisi olan eflitlik, zgrlk dflncesinden hareketle sekin
snfn (aristokrasi) ltlerini ve onlarn saptad kurallara gre flekillenen klasik sanat anlayfln ykan ilk akm romantizmdir. Romantikler sanatnn dehasn, yaratcln aklD fi N E L M
da-aklclkta deil, yrekte bulurlar. Akl kadar, aklclk kadar duygularn da
nemli olduunu, sanat sz konusu olduunda hayal gcnn belirleyici olduuS O R U
nu savunurlar.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Sanatta modernizmin ilk gl akm romantizmdir, dolaysyla klasikD sanat

K K A Tanlayflna ilk
gl karfl kfl da romantizmle bafllar.
SIRA SZDE
DKKAT
N N
SIRA SZDE
Resim 10.2
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Fransz flair
AMALARIMIZ
Baudelairein
ilk modern
sanat olarak
selamlad,
K T A P
resim
sanatnda
romantizmin
ncs
T E Lolarak
EVZYON
kabul edilen
Eugene
Delacroixin
(1798-1863)
N Yol
TERNET
Halka
Gsteren
zgrlk
(1830) adl
tablosu.
Romantizm iin nemli olan klasik sanatn ideal insann ve onun ideal dnyasn anlatmak deildir, bu nedenle gndelik yaflam ierisindeki sradan insana ynelir; onun kent yaflam iinde, geim derdinde yitirdii dfllerine, i dnyasna
eilir ve anlamaya, anlatmaya alflr. Romantiklerin arad zgrlk kentte, aristokratlarn flk salonlarnda deil doada, uzak corafyalardadr. Doa ayrcalkldr nk insan ancak doayla i ie olduunda dflncelerini akln denetiminden
kurtararak igdsel flekilde dfla vurabilir ve kendini olduu gibi ifade edebilir.
Bana yamuru anlatma, ya! diyen Victor Hugo iin romantizm, sanatn arad
zgrln ta kendisidir.
adafl Dnya Edebiyatndan hangi yazarlar, ve eserlerini romantizme
SIRA rnek
SZDE verebileceinizi dflnn.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
278
Gzel Sanatlar
Gerekilik ve doalclk ise bir yandan romantizme karfl kflla tanmlanan bir
yandan da sanatta modernizm denilince hemen akla gelen iki ayr fakat birbirini
tamamlayan sanat akmlardr.
Nasl romantizm klasik sanata bir baflkaldr niteliindeyse, gerekilik de hem
klasik sanata hem romantizme bir karfl kfl nitelindedir. Gerekiliin amac sanat klasik ve romantik akmlarn yapaylndan kurtarmak ve konusunu yksek-sekin
snflar arasndan seen, temasn da buna gre snrlayan sanat anlayflna bir son
vermektir. Bu amala gnlk yaflamn nyargsz, bilimsel bir tutumla incelenmesini
ve bir bilim insannn klinik bulgularna benzer nesnel bir bakfl asyla ortaya konmasna zen gsteren gerekiliin ardnda yatan felsefe pozitivizmdir. Edebiyatta
gerekilik denilince akla gelen en nemli isimlerden birisi olan Balzacn yaratt
roman kahramanlarnn soyaacn kartacak ve hepsini birbiriyle iliflkilendirecek
kadar gereki olduu bilinir ki, onun yirmi ylda yazd yz aflkn romannda says iki bini aflkn karakter olduu da sylenir. Edebiyat sanatnda gerekiliin, zellikle de psikolojik gerekiliin nemli bir baflka ismi Standheldir. Arad fliirsellii
yaln anlatmda bulduunu syleyen Stendhalin Parma Manastr adl nl eseri savafl sadece kahramann azndan, onun grd gibi ve grd kadaryla anlatt iin gerekiliin doruklarndan birisi olarak kabul edilir.
Resim 10.3
Resim
sanatnda
gerekiliin
c ismi
Fransz
ressam
Gustave
Courbetin
(1819-1877)
The Hallali of
the Stag
(1866-67) adl
tablosu.
Doalclk ise doa bilimlerinin ilke ve yntemlerinin sanata uygulanmasyla

geliflen, gerekilii bir adm daha ileri taflyan bir akmdr. nsann ruh dnyasnn;
duygularnn, dflncelerinin, tutkularnn, cesaretinin, hrsnn vb. her fleyin fiziksel bir nedene bal olduunu savunan doalcla gre befl duyu ile alglanan ve
fiziksel olarak var olann dflnda, tesinde hibir fley yoktur. Akmn kuramsal te-
melini atan Hippolyi Taine (1828-1893) bu dflnceyi flu szlerle aktarr: Hrsn,
yrekliliin ve gerein, tpk sindirimin, kaslarn hareketinin ve vcut ssnn olduu gibi bir nedeni vardr. Ktlkle erdem, slfrik asitle fleker gibi birer rndr. Doalclk hem bilim felsefesine hem de materyalizme (maddecilik) dayand iin insan ve insann karakteri iinde yaflad doal ve toplumsal evrenin etkisiyle oluflur. Kiflinin kendi iradesiyle yaptn sand fleyler bile bu etkinin ve
soyaekimin sonucu olarak grlr. Doalclk gerekiliktenSIRA
farkl
olarak gzleSZDE
min yan sra deneye baflvurur. Szgelimi, Gustave Flaubertin, nl roman Madam Bovaryi yazarken yalnzca gzlemle yetinmedii sylenir. Roman kahramaD fi N E L M
nnn lmne neden olan arseniin eczanede nasl hazrlandn, nerede, hangi
rafta nasl muhafaza edildiini bir bilim insan, bir hekim titizliiyle arafltran FlauS O R U
bert, gzlemle yetinmemifl arseniin tadna bakmay da denemifltir.
Doalclk gerekilikten farkl olarak gzlemin yan sra deneye de baflvurur.
DKKAT
279
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
Gerekilik ve doalclk iin geerli olan ilke sanat toplum

SIRAiindir
SZDE ilkesidir.
Bu ilkeye gre, sanat bir doktor gibi davranmal, sanat da bir ameliyat masas olmaldr. Sanat toplumu ameliyat masasna yatrmal ve hasta yanlarn insanlara
AMALARIMIZ
gstermelidir.
XIX. yzyln ikinci yarsnda, zellikle de yzyl sonuna doru glenen ve sanatta modernizmi temsil eden bir baflka akm da sembolizm (simgecilik) dir. AnK T A P
cak bu akmn modern sanat zerindeki belirleyici etkisi kendisinden nceki akmlardan (romantizm, gerekilik, doalclk) ok daha gldr nk sembolizm
dorudan ya da dolayl olarak XX. yzyl sanatn da etkilemifl, ynlendirmifltir.
TELEVZYON
Sz konusu bu etki XX. yzyln ilk eyreinde, sanatta modernizmin doruk noktas olarak grlebilecek nc (avangard) sanat dneminde daha ak bir belirginlik kazanr.
N T Esembolizmin
RNET
Nasl doalclk gerekilii bir adm daha ileri gtrmfl ise
de
romantizmi ileri tafldn syleyenler ve bu akm romantizmin en u dalnda aan
iek olarak tanmlayanlar vardr. Ancak nitelik olarak romantizmden ok farkl
olan sembolizmin amac hem gerei gstermek hem de gerekliin snrlarn aflmaktr. Sembolistler romantiklerden farkl olarak bireyin duygusal yaflantsn dolaysz bir biimde anlatmak yerine simgelerle ykl rtk bir dille anlatma yoluna
giderler. Sembolizm evrende bir birlik, bir uyum olduunu dflnr. zellikle
maddesel evrenle tinsel evren (insan ruhu-bilinci) arasnda derin bir uyum, gl
bir benzeflim vardr fakat bu benzeflimin, bu uyumun dili ak deil simgelerle
ykl bir dildir. Sanatnn grevi simgelerle ykl bu dili zmek ve grnenin
ardndaki grnmeyeni grmek, gstermektir. Sembolizmle birlikte sanat artk
dorudan doruya grnr, elle tutulur, dokunulur olan, yani emprik olan betimlemeye deil; arflmlarla, benzeflimlerle, simgelerle, sezgi ile anlafllan; grlmeyeni grmeye bir davetiyedir. Sembolist sanatn dili gcn byk lde bir
mecaz tr olan eretilemeden (metafor) alr ve bu zelliiyle XX. yzyln imgeci sanat anlayflna giden yolu da aar. Bu akmn kkeninde eretilemenin yatmasna neden olan fley doada bulunduu kabul edilen benzeflim ve uyuflumlarn betimlemeye (tasvire), usa dayal bir dille deil daha ok sezgiye ve arflmlara dayanan imgesel bir dille anlatlabilir olmasdr.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
280
Gzel Sanatlar
Resim 10.4
Resim
sanatndan
sembolizme bir
rnek: Fransz
ressam Paul
Gauguinin
(1848-1903)
Arearea I
(1892) adl
tablosu
Hem bam hem de yara / Hem yanam hem de tokat / Hem kurbanm hem
de cellat / Ezen ve ezilen arkta dizelerinin sahibi olan Fransz flair Charles Baudelaire (1821-1867) sembolizm denilince akla gelen ilk isimdir. Kuflku yok ki
modernizm Baudelairele bafllar; onunla, mevcut dzene ve gelenee baflkaldr
olarak anlafllr. diyen nl sanat tarihisi Arnold Hausere gre Baudelaire sembolizmin olduu kadar sanatta modernizmin de ncsdr ve kendisinden sonra
gelen pek ok sanatya ilham vermifltir. Toplumsal ahlaka aykr olduu gerekesiyle hakknda dava alan ve yasaklanan Ktlk iekleri (1857) adl eseri biim olarak deilse de ierik olarak gelenekten kopuflun ve mevcut dzene baflkaldrnn ifadesidir. Baudelairein Ktlk ieklerinin ardndan dzyaz fleklinde
kaleme ald Paris Sknts adl kitabndaki fliirleri gelenekle olan ba ieriin
yan sra biim olarak da koparr ve fliirde lnn uyan hkm kalmaz. Bylece nemli olann dizenin gzellii deil, fliirin, dolaysyla bir sanat eserinin btnnden karlacak olan gzellik duygusu olduu anlafllr.
Victor Hugonun (1802-1885) deyifliyle sanatn ruhunu yeni bir rperifl ile dolduran Baudelaire, eserleriyle olduu kadar dflnceleriyle, kuramsal alflmalaryla da bugn modern estetik olarak adlandrdmz estetik anlayflnn ncsdr.
Baudelairee gre sanatn alanndaki gzelin (estetik) ikili bir yaps vardr. Bir yanda miktarnn ne olduunu nceden bilemeyeceimiz, kestiremeyeceimiz ebedi
(deiflmez) bir eye sahiptir, te yandan deiflken, greceli ve iinde yaflanlan
zamana, kltre, topluma bal ikinci bir ge bulunur. Baudelaire sanatn alannda bu iki geyi ayn anda iermeyen bir parack gzellik bulamazsnz der ve
281
szlerine flyle srdrr: Tanrsal

pastann gz alc, ifltah kabartc, nefis kremasna benzeyen bu ikinci ge
(deiflim) olmasa ilk ge (ebedi-deiflmez) sindirimi zor, itici olur, insan
doasna uygun dflmezdi.
Baudelairein estetie iliflkin dflnceleri r ac bir nitelik taflr
nk daha nce hep yce, kalc,
ebedi, deiflmeyen, mutlak gzeli-gzellii arayan ve buna nem veren sanatn yanlfl yolda olduunu, nemli
olann iinde yafladmz zamana
bal olan ve znde deiflimi barndran bir estetik anlayfl olmas gerektiini ilk defa yksek sesle duyuran,
savunan Baudelairedir. Onun Ruhumuza vurulan mhr iinde yafladmz an mhrdr ve bizim zgnlmz tek nedeni de budur szleri ayn estetik anlayflnn bir sonucudur. Bylece Baudelaire ile birlikte estetik, ideal-mutlak ya da deiflmez bir gzellik arayfl olmaktan kmfl modern anlamna kavuflmufltur diyebiliriz. Bu anlamyla, yani
modern anlamyla estetik yalnzca ideal, yce, kusursuz bir gzellik arayfln ifade
etmez tam tersine irkini, irkilticiyi, tiksindiriciyi vb. insana ve yaflama iliflkin her
fleyi kapsayan, hibir fleyi dfllamayan bir estetie dnflr.
adafl Trk fiiirinden sembolizme rnek olarak verebileceimiz flairlerin
kimler olabileSIRA SZDE
ceini dflnn.
Resim 10.5
Modern sanatn
ncs Fransz flair
Charles Baudelaire
(1821-1867)
D fi N E L M
Sanatta modernizm ve modern estetik iinde yaflanlan zamana, aa bal olduu kadar mekna da baldr ve modern sanatn mekn kenttir, kent yaflamdr.
O R U nceki dSanayi devriminin ve kapitalizmin yaratt endstri kentinde Syaflam
nemlerle karfllafltrlamayacak kadar kkl, byk deiflimleri beraberinde getirmifltir. Daha nce kk bir evrede, birbirini tanyan insanlarD arasndaki
doruKKAT
dan iliflkiler ve iletiflim yerini kent kalabalna, ok daha karmaflk, dolayl iliflkilere ve yabanclaflmaya brakr. Kalabalk sadece insan says, SIRA
nfus
kalabal deSZDE
ildir; nesneler, eflyalar, alflverifl, ulaflm, retim-tketim her fley oalmfl ve eskiye oranla hemen her fleyin daha abuk, daha hzl yaflanr hale geldii yeni bir yaAMALARIMIZ
flam tarz ortaya kmfltr.
Sanatta modernizmin ve modern sanatn ayrt edici zelliklerinden biri sanata
ve sanatya iinde yaflad an vicdan, tan olma sorumluluunu yklemesi T A P
dir. Bu nedenledir ki endstri kentiyle birlikte ortaya kan buK yeni
yaflam tarznn
ve kkl deiflimin sanata yansmas ve beraberinde nemli sonular getirmesi de
kanlmazdr. Bu sonulardan biri sanatnn yabanclaflmaya karfl direnen bir biTELEVZYON
lin gelifltirmeye alflmas ve sanatyla da bu bilinci ortaya koyma abasdr. Kral
Midas nasl dokunduu her fleyi altna eviriyorsa, endstri kentinde de kapitalizm
dokunduu her fleyi metaya evirmektedir. Her fleyin alnp satlr meta olduu bir
N N
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
282
Gzel Sanatlar
dnyada sanat da metaya dnflr ve sanat hem bu durumdan hem de eski saygn konumunu yitirmekten duyduu rahatszl sanat sanat iindir diyerek dile
getirir. Sanat sanat iindir her ne kadar sanatnn tepkisini dile getirse de bu tepkiyle birlikte sanat tarihinde ilk defa sanat kendisine dflardan grev verilmesini
reddetmifl olur. nceki alarda topluma, dine ya da eitime hizmet etmesi dflnlen sanat, modernizmle birlikte grevsizlik kararn ilan etmifl olur. Sanatn ve
sanatnn modernizmle birlikte ilan ettii bu grevsizlik karar aslnda sanatn ifllevinin yeniden tanmlanmasn salad iin son derece nemlidir. Rnesansta
sanatn ifllevi arlkl olarak dinsel iken Aydnlanma anda eitici ifllevi n plana kmfltr. Sanat eserinin niteliini belirleyen ifllevine bal olarak kendisine, sanata verilen grevi ne kadar yerine getirebildii ya da getiremediidir. Modern sanat ise bir sanat eserinin dflnce-akl yoluyla alglanmas ve deerlendirilmesine
ncelik verir. Baflka bir deyiflle, sanatta modernizmle birlikte neyin sanat olup neyin olmadn belirleyen lt sanat dfl alanlarn lt deil yalnzca sanatn ve
sanat felsefesinin ltleridir. Sanat hi bir kurumun ya da kiflinin hizmetinde deildir, onun amac sanatyla kendi yaflamnn znesi olarak var olmak ve bireyin
zgrlk bilincini savunarak, glendirmektir. Bu nedenle kent yaflamnn grnen, resmi yzyle deil karanlkta kalan, grnmesi istenmeyen, saklanan gerekleriyle ilgilenir ve burjuva yaflamnn ryen, yozlaflan deerlerini elefltirir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Sinema sanatnda
kent yaflamn ve kent yaflamndan kaynaklanan bireyin yalnzlk, yabanSIRA SZDE
claflma duygusunu konu olarak ele alan bir film rnei verin.
D fi N E L M
Endstri kentiyle birlikte yaflanan deiflimin belirleyici unsuru olan hz sanatnn algsn, duyumunu da etkiler. inde yaflanlan an, flimdiyi ya da flimdi
S O R Uvurgulayan bir sanat anlayfl ortaya kar. Bu anlayfln resim save burada olan
natndaki karfll izlenimcilik (empresyonizm) dir. Varln doann kalemine,
yani fla borlu
syleyen izlenimcilik sanat tarihi asndan bir devrim
D K K Aolduunu
T
niteliindedir. zlenimcilikle birlikte sanat doay olabildiince aslna sadk kalarak resmetmek yerine iinde bulunduu ann, flimdinin kendi ruhundaki, i dnSIRA SZDE
yasndaki etkisini, izlenimini tuvaline taflr. Bilimsel alflmalar sonucunda rengin
nesneye ait bir zellik olmadnn, yalnzca nesnenin zerine dflen fln yansmasndan AMALARIMIZ
ibaret olduunun anlafllmas demek izlenimcilik iin rengin bamszln kazanmas demektir. Sz konusu bu bamszla anlam verecek olan ise sanatdr. zlenimci bir ressam iin imenlerin rengi yeflil ya da yeflilin tonlarnda olK deildir,
T A P iinde bulunduu ana ve o ann ruhundaki, i dnyasndamak zorunda
ki karfllna bal olarak imenleri krmz ya da mavi olarak da resmedebilir. Ayrca izlenimci bir resme baktmzda kenar izgilerinin (konturlarn) siliklefltiini
LEVZYON
grrz veT Eresmin
henz tamamlanmamfl, bitmemifl olduu duygusuna kaplrz. Bunun nedeni de byk lde hzla akp geen zamann vurgulanmak istenmesidir. zlenimcilikle birlikte sanat doaya sadk kalma ve nesneleri gereki flekilde yanstma,
N T E Rtaklit
N E T etme, benzetme kaygsndan uzaklaflarak sanatnn znel-kiflisel dnyasn betimleyen bir dil olmaya bafllar. Bylece modern sanatta sanat olan olmayandan ayran temel ltlerden bir baflkas da sanatnn eserindeki zgnlk ve dnyaya, hayata, insana bakfl asndaki yenilik haline gelir.
N N
283
Resim 10.6
zlenimci resmin nc ismi Fransz ressam Claude Monetin (1840-1926) Boulevard des Capucines
(1873) adl tablosu.
284
Gzel Sanatlar
Resim 10.7
Modern
sanatn
nclerinden
olan ve
izlenimci
resmin
geliflimine
byk katk
salayarak
kbizmin
doufluna
zemin
hazrlayan
Fransz ressam
Paul
Cezannenin
(1839-1906)
Kat
Oynayanlar
adl tablosu.
Akp giden zamandan koparlan, alnan tek bir an yakalama ve yakalanan bu

an kaydetme abasnn ardnda yatan neden belki de insann lmszlk arayfldr. Fotoraf sanat da ayn gl tutkunun, arayfln bir sonucu olarak grlebilir.
Fotoraf insann an yakalamas ve kaydetmesinin yan sra yakalanan-kaydedilen
ann kantlanmas, belgelenmesidir. zlenimcilik ile birlikte fotorafn ve sinematografinin icad da sanatta modernizm asndan ok nemli sonular dourmufltur. Fotoraf her fleyden nce doann optik olarak betimlenmesi abasna kesin
bir son vermifltir. Resim sanatnn doay gereki bir flekilde yanstmaya abasndan vazgemesine neden olan en nemli fleylerden biri fotorafn icaddr nk
hi bir ressam bu konuda fotoraf makinesinin erifltii kusursuzlua, mkemmellie eriflemez. Bu nedenle resim sanat kendisine yeni anlatm yollar, yeni bir tanm bulmak zorunda kalr. Ancak asl nemli olan fotorafn icadndan sonra yalnzca resmin deil tm bir sanatn tanmnn deiflmesidir. Sanat tarihinde ilk kez
rn (fotoraf) ile onu reten (fotoraf makinesi) cansz varlklardr ve bu daha
nce hi grlmemifl bir fleydir. Daha nce bir flekilde el emeiyle, beceri ve ustalkla, maharetle iliflkilendirilerek tanmlanan sanat (zanaat) artk el emei ve maharet yerine teknolojiyle iliflkilendirilerek tanmlanmaya bafllanr ve bu durum sanatn alannda kkl bir deiflime iflaret eder. Yaflanan bu deiflimi en iyi anlatanlardan birisi Rus ynetmen Dziga Vertovdur (1896-1954) :
Bir gzm ben diyordu fotoraf makinesi, mekanik bir gz. Ben, makine, size
ancak benim gsterebileceim bir dnyay ayorum. Kendimi bugn de bundan
sonra da insana zg o hareketsizlikten kurtaryorum. Hi durmadan hareket ediyorum. Zaman ve yer snrlamalarndan kurtulmuflum; evrenin her bir noktasn,
btn noktalarn, nerede olmalarn istiyorsam ona gre dzenliyorum. Benim yolum dnyann yepyeni bir biimde alglanmasna giden yoldur. Bylece size bilinmeyen bir dnyay ayorum.
Fotoraf makinesinin icadn izleyen ilk yllarda fotoraf demek mekanik yolla
yeniden retilen resim demektir ve fotoraf kendini resimden yola karak ya da
resimle iliflkilendirerek tanmlar. lk fotoraflar hemen hepsi ressam kkenlidir
ve fotorafn kendine zg bir dili olabilecei henz dflnlmez. Kentleflme, sanayileflme ve modernizmle birlikte kitle kltrnn bir paras olarak doar fotoraf... Lonca retiminden seri retime geildii bir dnemde, fotorafn teknik
olanaklarla oaltlabilmesi beraberinde sanatn ve sanat eserlerinin de seri retimin bir paras haline gelmesi sonucunu dourmufltur. Kitle kltr ve seri retim
sanat eserlerinin ok sayda insana ulaflmasn salar ve bir anlamda sanat yalnzca sekin bir snfa seslenmekten karak daha demokratik bir hal alr. Ancak zgn, tek ve yeni olmas gereken sanat eserlerinin de ayn kitle kltrnn, ayn seri retimin iine ekilmesi ve zmsenmesi neyin sanat olup neyin olmad konusundaki hararetli tartflmalar yeniden bafllatr. Bu tartflmalar sredursun, tartfllmadan kabul edilen fley fotorafla birlikte her fleyi tek bir merkezi aya gre dzenleyen bakfln, yani perspektif dflncesinin yerini oklu bakfl asna brakmas ve eski psk postallardan tutun da an rmekte olan bir rmcee varncaya
kadar her fleyin sanatn konusu olabileceinin kabul edilmesidir.
XIX. yzyln ikinci yarsnda ve yzyl sonlarnda modern sanatn izgileri ya
da sanatta modernizmi oluflturan unsurlar iyiden iyiye belirginlik kazanr fakat modern sanatn doruk noktas XX. yzyln ilk eyreinde yaflanr. Bu dnem sanatn
kendi kendisini yadsmaya yneldii ve karfl sanat (ya da sanat karflt) olarak adlandrlan dnemdir.
Sanat Karflt Sanat ve Avangard (nc Sanat)

Modern sanatn XX. yzyl baflndaki yeni yz karfl sanat ve avangard (nc) sanat olarak adlandrlr. Gelecekilik (ftrizm), dada, gerekstclk, dflavurumculuk, kbizm, pop sanat, kavramsal sanat gibi akmlarn hepsi bu ayn yzn
farkl farkl adlar, grnmleridir.
Askeri ve siyasi alanda kkl dnflmlerin bayraktar, ncs anlamnda kullanlan avangard (avangarde) szc, XX. yzyl baflnda sanatn alannda da yaygn olarak kullanlmaya bafllanmfltr. Edebiyatta Fransz flairi Baudelairein Ktlk
iekleri ve Yapay Cennetler adl yaptlar modern kavramna avangard akmn girifli olarak kabul edilir. Gelecekilik ise kendisini avangard olarak tanmlayan ilk
gl sanat akmdr. talyan flair Filippo Tomasso Marinettinin (1876-1944) 1909
ylnda yazd bildiriyle duyurduu ve szcln yapt gelecekilik iin sanatn tek bir kural olabilir, o da kuralszlktr. Sz konusu bu kuralszlk ya da kural
tanmama yalnzca geleceki sanata zg bir zellik deil, nc olarak adlandrlan tm sanat akmlarn belirleyen en nemli niteliklerden biridir.
285
286
Gzel Sanatlar
Siz, parmaklar kmr olmufl kundaklar! Gelin ve atefle verin ktphaneleri,

mzeleri ykn! diye seslenen gelecekilikle birlikte modern szc eskiden kopuflu, eskiden yeniye geifli ifade etmekten karak gemiflin ve gelenein olduu
gibi reddedilmesine dnflr; hatta reddedilmekle kalmayp, yklmas, yok edilmesi istenir. Gelecekilik gemifle, gelenee karfl savafl aarken yalnzca yerleflik
deerleri deil o gne kadar insanln yaratt tm kltr birikimini hedef ald
iin ykcdr.
Khne duyarllklarla, dnn dnyasnn rehavetiyle ifade edilemeyecek yeni
bir dnya, yeni bir yaflam olduunu ve bu yeni dnyann drt temel gesinin deiflim, hareket, hz ve dinamizm olduunu savunan gelecekiler, sanatn sz konusu bu deiflimin ncs olmas gerektiini dflnerek yola karlar ve gzel sanatlarn gzel kavramn yeniden tanmlamak isterler. Onlara gre dnyann gzelliine yeni bir gzellik eklenmifltir ki o da hzn ve makinenin gzelliidir. Ge ykselen dumanlaryla bulutlara asl duran fabrikalarn ya da atefl soluyan ylanlara benzer borularla donatlmfl, kkreyen bir otomobilin Eski Yunan heykellerinden daha gzel olduunu dflnen gelecekiler makineleflmeyi yceltirler. Ne
var ki, sanatn alannda aradklar yeni estetik makineleflen dnya ile snrl deildir. Romantik dfllerle ya da sembollerle gnl avutan, tembellik ve rehavet iindeki bir sanata karfl olduunu syleyen gelecekilik arad estetii makineleflmenin yan sra baflkaldrda, hummal uykusuzlukta, cesaret ve gz peklikte, flamarda, giderek sklmfl yumrukta ve nihayet savaflta bulacan ya da bulunmas gerektiini savunur. Biz dnyadaki gerekten salkl olan tek fleyi, yani savafla ve
lme gtren gzel dflnceleri yceltiyoruz diyen gelecekiler yaynladklar
bildiriyle savafl neden ycelttiklerini flyle aklarlar:
Savafltan baflka fleyde gzellik yoktur. (...) Bu krp geiren, bu ykc fliddetteki bildirimizi talyadan btn dnyaya ilan ediyoruz ve ftrizmi kuruyoruz;
nk lkemizi profesrlerin, arkeologlarn, enesi dflk edebiyatlarn ve antikaclarn kangreninden kurtarmak istiyoruz. (...) Biz ftristler, savafln estetie
aykr diye nitelendirilmesine karfl kmaktayz. Bu balamda yaptmz saptamalar flunlardr: Savafl gzeldir nk insann makine zerindeki egemenliine
gereke kazandran tanklar, gaz maskeleri, alev makineleri ve silahlar onun eseridir. Savafl gzeldir, nk iekler aan bir ayr mitralyzlerin (makineli tfeklerin) ateflten orkideleriyle zenginlefltirir. Savafl gzeldir, nk tfek ateflini, top
atfllarn, ateflin kesildii anlar, parfm ve rme kokularn tek bir senfoni halinde birlefltirir.
Gelecekiliin savafl bylesine yceltmesinin ardnda yatan neden geleceki
sanatlarn dflledikleri gelecein ya da topyalarnn makineleflmeye ve teknolojideki geliflmeye sk skya bal olufludur. Savaflla birlikte teknolojinin gelifleceini ve bylece topyalarna bir adm daha yaklaflacaklarn dflnen gelecekilerin
fikirlerinin deiflmesi iin I. Dnya Savaflnn yaflanmas ve pek ok insanla birlikte geleceki sanatlarn da o gzel olduunu sandklar mitralyz atefliyle cephede lmesi gerekecektir.
287
talyan Gelecekiliinin savafl yceltmesine ve savafl estetik olarak SIRA

nitelendirmesine
baSZDE
l olarak sanatn alanndaki estetikin taflmas gereken ncelikli, temel niteliin ne olmas gerektiini tartfln.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Resim 10.8
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
S O R U
Gelecekiliin
resim
sanatndaki
temsilcilerinden
DKKAT
talyan ressam
Gino Severininin
(1883-1966)
SIRA SZDE
Fikrin Grsel
Bireflimi: Savafl
(Visual Synthesis of
the Idea: War)
adl
AMALARIMIZ
tablosu.
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Savaflla birlikte giderek faflizme ynelen Avrupadaki gelecekiliin ya da talyan Gelecekiliinin aksine temsilciliini Rus flair Mayakovskinin (1893-1930) yapt Rus Gelecekilii farkl bir yol izler. Rusyada 1917 Ekim Devriminin de etkisiyle sosyalist kimlik kazanan gelecekilik makineleflmeye ve teknolojiye duyduu
hayranl savafl vmek, yceltmek iin deil sosyalizmin maddi temellerinin atlmas ve ifli snfnn yararna gelifltirilmesini dile getirmek iin kullanlr.
288
Gzel Sanatlar
Resim 10.9
Gelecekiliin
ilkelerini grsel
sanatlara
uygulayan talyan
ressam ve heykel
sanats Umberto
Boccioninin
(1882-1916)
Mekanda
Srekliliin
Benzersiz
Biimleri adl
bronz heykeli
Gelecekilik ile birlikte XX. yzyln nc sanat akmlarndan bir baflkas da

dadadr ancak dada iin bir sanat akm demenin doru olup olmad da tartfllr nk dadann varlk nedeni sanat deil, sanat karfltldr. Bu nedenle dada
iin sanat akm yerine bir hareket ya da sanata karfl bir baflkaldr denilebilir. Szcln Macar flair Tristan Tzarann (1896-1963) yapt bu baflkaldr 1916da,
Zrihte, tiksinti ile karflk bir nefretin sonucunda ortaya kmfltr. Dadann tiksindii fley anlamszlktr ve 50 milyon insann ld, 90 milyon insann da sakat kald Dnya Savafl en byk anlamszlktr. Dada savafltan, savafln anlamszlndan tiksinir, nefret eder. te yandan yksek ve gzel olduu dflnlen sanat
reten ve sanata ayrcalkl nem veren toplumla, I. Dnya Savaflna neden olan
toplum ayn toplumdur ve bu durumda bir ikiyzllk sz konusudur. Dadaya gre bir Alman askeri srt antasnda Goethenin kitabyla bir Fransz ya da Rusu
snglemeye, ldrmeye gidiyorsa sanatn da bu cinayette pay vardr. nsanlar
aptal yerine koyan ve dnyay olduundan daha gzel bir yer olarak gsteren sanat dolayl yoldan da olsa suludur. Geleneksel sanata ve bu sanatn estetik deerlerine acmaszca saldran dada anarflist bir kimlik taflr. Anarfli szc kuralszlk
anlamn taflr ve Ne Tanr, ne devlet, yaflasn hrriyet! diyen Dada, tanmamaktan, kuralszlktan yanadr nk kuraln olduu yerde o kural koyan bir otorite
vardr; otoritenin ve yaptrmn olduu yerde ise zgrlk olamaz.
289
Dadann nerisi savafla dolaysyla anlamszla neden olan burjuvazinin anlamszlk zerine infla ettii ve aklc olduu iddia edilen tm kurum ve kurallar
yadsmak, ykmaktr. Bylece burjuvazinin sarslmaz, sorgulanmaz, dokunulmaz
dedii tm deerleri sarsar, sorgular. Dadann ilk saldrd deerler arasnda saygn sanat ve saygdeer sanat yer alr ve en gl silah ise alay, aflalama ya da
skandaldr. Burjuvazinin aklcl yerine absrde (uyumsuz-sama) ve kendiliindenlie (spontane) nem veren Dada doalama olarak ortaya koyduu eserlerle
halkn alflkanlklarn ve sanata bakfln sarsar. rnein gnlk ihtiyalar iin kullanlan t, sandalye, flemsiye, telefon gibi nesneler alflldk, bildik balamndan
ve ifllevinden koparlarak baflka bir balama yerlefltirilir ve yeni bir ad verilir. Sanat bir taburenin zerine bir bisiklet tekerini koyarak ya da tuvaletten ald bir
pisuar sergi salonuna taflyarak altna imzasn atabilir ve sanat eseri olarak sunabilir. Ready-Made (hazr yapt; hazr nesne) olarak adlandrlan bu eserler birer sanat eseri olmaktan ok, neyin sanat olup neyin olmadn sorgulamamz amalayan kflkrtc eylemlerdir ve Dada daha ok bu tr skandal yaratan hatta rezalet
olarak adlandrlan eylemleriyle hatrlanr. Ama, sanatn estetik haz sunmas ya da
estetik beeni dzeyini ykseltmek deil, yaratlan flokla ya da skandalla toplumu
sarsmak, uyarmaktr.
Resim 10.10
Marcel Duchamp
(1887-1968)
Heykel olarak
sergilenen readymadee (hazr yapt
ya da hazr nesne)
bir rnek.
290
Gzel Sanatlar
Resim 10.11
Marcel
Duchampn
eflme adl nl
eseri (ready-made).
Bu eser ngiliz
sanat evresinden
500 kiflinin oyuyla,
2004 ylnda, XX.
yzyln en etkili
eseri olarak
seilmifltir.
Dada her fleyi yadsd, inkar ettii iin yeni ve daha gl iletiflim yollar bulmak, icat etmek zorunda kalmfltr. Eski mektuplardan, gazetelerden, dergilerden
ya da basn ilanlarndan kestikleri paralar, yazlar-resimleri yeni anlamlar yaratmak zere bir araya getiren Dada, yeni biim arayfllarn, kolaj ve fotomontaj gibi
teknikleri sanatn diline dahil etmeyi baflarmfltr. Ancak tm bunlardan daha da
nemlisi, Dadayla birlikte sanatn tanm deiflmifl, anlam genifllemifl; gsteri, yryfl, dinleti, sirk, panayr, sokak afiflleri, bildiriler her fley sanatn alanna dahil
edilmifl ve gerekstcln temelleri atlmfltr.
Gerekstcln sanat tarihi asndan bir devrim, ok nemli bir dnm
noktas olduu sylenebilir. Gerekstclk, lkemizde ou zaman yanlfl anlaflld gibi gereklerden ya da gerekilikten kafl anlamn taflmaz. Gerekstcln amac geree srt evirmek deil, gerein srtn grmeye alflmaktr.
Baflka bir deyiflle gerekstc sanatn amac gerein dflnda bir alan hedef almaz, tam tersine gerein henz el atlmamfl, keflfedilmemifl, aa kartlmamfl
blgelerine uzanmay amalar. Bu nedenledir ki, gerekstclk denildiinde
gerekten kafl yerine zerine gitmekten ve sorgulamaktan, uzlaflma yerine kuflkudan ve uyank olmaktan, diklenmeden sz etmek gerekir. Akmn ncs olan
Fransz flair Andre Breton (1896-1966) gerekstcl flyle tanmlar:
291
mgelemin ve ifadenin, akln her trl denetiminden kurtulmas, estetik ya da

ahlaki kayglarn dflnda derhal ifade edilmesidir gerekstclk. (...) Gerekstclkle birlikte insanolu dinsel ve aklsal hadmlafltrma yzyllarnn kendisinden ald fleye yeniden kavuflacaktr: Susuzluk, nefle, zgrlk...
Gerekstc sanat lkemizde neden yanlfl alglanmfl ve anlamlandrlmfl
olabilir dflnn.
SIRA SZDE
Gerekstcle gre hi bir sanat eseri akln denetimiyle, zerinde sonradan
fi N E L M
alfllarak retilemez. Gerek sanat doalamayla ortaya kanD sanattr.
Bu dflnceden hareketle gerekstcln edebiyat ve plastik sanatlara getirdii en bS O R U sanatta imyk yeniliklerden birisi imgeyi yeniden tanmlamasdr. Gerekstc
ge bir n tasarm sonucu ya da aklc yollarla, dflnp taflnarak oluflturulmaz. mgeyi kuran, oluflturan unsurlar arasndaki nedensellik iliflkisi ne kadar az ise imge
DKKAT
o kadar gl olur. Bu nedenle gerekstc bir fliirde ikolatann flemsiyesinin
yaldz kmfl veya topran kulukaya yatt gnn meyveleri, bir kadn bir tek
SIRA SZDE
uyumaz, pencereler yatmfl. gibi dizelerle karfllaflabiliriz. Benzer
flekilde gerekstc bir resimde daha nce aralarnda hi bir benzerlik, yaknlk, nedensellik
ba kuramadmz nesneleri bir arada grebiliriz.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Resim 10.12
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bretona gre gerek fliir (dolaysyla gerek sanat) kendi dzenini ve saygnln ayakta tutmak iin bankalar, kfllalar, kiliseler ve genelevler kurmaktan baflka fley
bilmeyen ahlak anlayfln kabul etmeyen her fleyin iinde vardr. En yaln haliyle, insann zgrlk arayfl olarak tanmlanabilecek gerekstclk, bireyin zerindeki
toplumsal denetime, baskya bilinaltnn diliyle baflkaldr olarak da adlandrlabilir. Dfllerin bilinaltmzdaki bastrlmfl zlemleri, duygular, korkular sembollerle
aa vurduunu ve bilindflnn bir hastalk unsuru deil, insan doasnn bir par-
spanyol
K T A P
ressam
Salvador
Dalinin
(1904-1989)
T E L E V Zof
YON
Persistense
Memory
(1931) adl
(Zamann
nad Nya
T Eda
RNET
Anlarn
Direnifli)
gerekstc
tablosu.
292
Gzel Sanatlar
as olduunu gsteren Sigmund Freuddur (1856-1939). Bretona gre dil de bir dfl
iindedir ve bu dfln alan yalnzca gece grlen ryalarla snrl olmayan, gndz
dfllerini de iine alarak insan hayatnn her anna yaylan ok daha genifl bir alan
kapsar. nsann zgrl akln zgrlne, akln zgrl dilin zgrlne, dilin zgrl ise hayal gcnn zgrlne baldr. Bilinaltmzdan sklp gelem imgelerin, izlenimlerin byk ounluu ocukluk dnemimize ait olduu iin
ocuklua ayrcalkl nem veren gerekstclk, ocuklukla birlikte oyunu da
temel izleklerinden birisi olarak grr. Ama sanat araclyla ocuklua geri dnmek, yiten masumiyeti tekrar kazanmak ve kural yarar-kar dflncesi olmayan bir
ocuun oyunu gibi nefleyle, zgrce yaflamaktr. Ancak sz konusu bu nefle, ocuksu bir nefle deil kara mizah olarak karflmza kar gerekstclkte... Kara
mizah ierdii elefltirel bakflla, yerleflik deerleri sorgulamann, onlara saldrmann
ya da alafla etmenin etkili bir yolu, gl bir silah olarak grlr ve kullanlr.
Resim 10.13
Gerekstc
resmin en
nemli
temsilcilerinden
biri olan
Belikal ressam
Rene
Magrittenin
(1898-1967)
Decalcomania
(1966) adl
tablosu.
Entelektel alanda kaba aklcla ve pragmatist (yararc-faydac) manta; ahlaki alanda yozlaflan burjuvazinin tm deerlerine ve dinsel, ailevi, medeni grevlere; sosyal alanda ise kapitalizmin belirledii retim-tketim sreci ile alflma koflullarna karfl kan gerekstclk, insan bask altnda tutan her fleye sanatn
diliyle bir karfl kfl, bir baflkaldrdr. Ancak akln zgrleflmesi, insann zgrleflmesidir diyerek yola kan gerekstcler bir sre sonra, zellikle spanya i
savaflnn ardndan insan zgrleflmeden akl da zgrleflemez diyecek ve politik bir tavr almaya ynelecektir. Baflka bir deyiflle, gerekstclk dfllere ve bilinaltna tutunmann bireyi toplumun esaretinden, basksndan kurtaramayacan
anlad zaman politikleflir.
293
Aslnda yalnzca gerekstclk deil nc sanat akmlarnn tm siyasetin

gcne inanr ve politik bir durufl sergiler. XX. yzyln karfl sanat ve nc sanat
akmlar sanat ile hayat birbirinden ayrmak yerine birlefltirmeyi, btnlefltirmeyi
ister. Sanatn ve sekin sanat eserlerinin sokaktaki insan iin ulafllamaz, dokunulmaz olufluna karfl kan nc sanatlar burjuvazinin kurumlafltrd, ycelttii ve
kutsallafltrd sanat anlayflna karfl karlar. Onlara gre sanat ile hayat arasndaki ba kopartan fley akademik ya da teorik sanattr. Akademik sanat, sanatn kurumsallaflmas, kurumsal sanat da meta olarak sanat ve sanat eseri demektir. Meta
olarak sanat kar etmenin ve sermayeyi oaltmann, dolaysyla kapitalizmin aracdr. Her ne kadar bir paradoks gibi grnse de sanatta modernizmin en gl, en
etkili olduu zaman kendisini modern yaflamn ve modern yaflam tarznn bir elefltirisi olarak ortaya koyduu zamandr. nc sanatlar sanatlarn hem modern yaflamn saldrlarna karfl bir savunma arac olarak hem de karfl olduklar modern
yaflam tarzn ykacak bir silah olarak kullanrlar.
nc sanatn ve karfl sanatn en belirgin zelliklerinden bir baflkas da srekli
yeninin peflinde olmas ve yenilik arayfldr. Bu arayfl srecinde sanat eskiyle,
geleneksel olan ile arasndaki tm balar koparr ve gemiflten, gelenekten kaynaklanan her trl kurala, deere karfl kar. nc sanat ve karfl sanat iin sanat demek kimsenin yapmadn, hatta yapmak flyle dursun yapmay akl dahi edemediini yapan, hayata geiren kifli demektir. Sz gelimi, kbist ressamlar, nesnelere o
gne kadar kimsenin dflnemedii, akl edemedii bir flekilde bakarlar. Yeni bir bakfltr bu... Nesne hem gzn grd haliyle hem de insan gznn fiziksel olarak
grmedii ama dflnlen, tahayyl edilen ynyle eflzamanl olarak resmedilir.
Baflka bir deyiflle, gzn grd ile zihindeki grnt ayn anda tuvale aktarlr.
Resim 10.14
Kbizm
denildiinde akla
gelen ilk
resimlerden birisi:
Pablo Picassonun
(1881-1973)
Avignonlu Kzlar
adl resmi.
294
Gzel Sanatlar
Tek doruya, tek syleme, tek bakfl asna karfl olan ve gerein grece olufluna, ancak oul bakfl asyla yanstlabileceine inanan nc sanat sz konusu
oulluu kimi zaman eflzamanlla, kimi zaman da kurguya, kolaja baflvurarak,
yeni teknikler deneyerek ulaflmaya alflr. Modern sanatn zellikle edebiyatta ve
sinemada ayrt edici zelliklerinden biri de ayn yeni-yenilik arayflnn sonucu olarak geleneksel anlatya son vermesi ve bir yk anlatmay reddetmesidir. Modern
anlatlar yky ve yky oluflturan olay rgsn, karakterleri odana alan geleneksel anlat yerine bizi bir kavram zerinde durup dflnmeye, insan ve hayat daha yakndan anlamaya, sorgulamaya aran anlatlardr. Bir sosyolog, kltr
elefltirmeni ve dflnr olan Slavoj Zizeke gre modern sanat yapt anlafllamaz
olufluyla belirlenir. Benzer flekilde modern fliirin nclerinden biri olan T.S. Eliota gre de bir fliiri ilk okuyuflunuzda anlyorsanz, o fliir deildir. Bu szler modern sanatn anlafllmas iin ya da modern bir sanat eseriyle salkl iletiflim kurabilmemiz iin duygularmzn yan sra aklmz da kullanmamz gerektiini gstermesi asndan nemlidir. Modern sanat yalnzca duyguyla ve duygusal katlmla
anlafllamaz, sanatn almlaycsndan (okur, izleyici, dinleyici vb.) dflnsel bir aba da talep eder. te yandan modern ve nc sanat srekli yeninin aranfl olduu iin srekli deiflim demektir; srekli yeni biimlerin-biemlerin aranfldr. Bu
arayfl nc sanata deneysellik niteliini kazandrd gibi kendisinden sonra gelecek olan deneysel sanata ve postmodernizme giden yolu da aacaktr.
Modernizm sonras olarak adlandrlan post-modern ve bu anlayfl ya da dflnce tarzn benimseyen postmodernizm, bir akm olarak 1950lerin sonlarnda
kendinden sz ettirmeye bafllamflsa da gnlk yaflama giriflini ve yaygn olarak
kullanmn 1980lerin baflna borludur. Postmodernizm nce felsefi bir tanmlama, sonra politikada, tarihte ve ekonomide bir bakfl tarz, mimaride bir yntem,
edebiyat ve plastik sanatlarda bir akm olmufl, sonra da bir yaflam tarz niteliine
brnmfltr.
Postmodernizmin modernizmden kkl bir kopufl olduunu savunanlar olduu gibi modern olmadan postmodern olunamayaca iin, postmodernizmi modernizmin bir devam olarak grenler de vardr. Postmodernizm modernizmin devam mdr yoksa modernizme karflt olan, modernizmi yadsyan bir akm mdr? ki
farkl bakfl asn ifade eden bu sorular beraberinde henz kesin bir sonuca balanmamfl tartflmalar da getirir. Ancak bu tartflmann hangi tarafnda yer alnrsa
alnsn, postmodernizmin bir flekilde modernizmle i ie gemifl olduu sylenebilir. Bu konuda sylenmesi gereken ve byk lde ortak kabul gren bir baflka
husus da hem bireysel-toplumsal balamda hem de sanat balamnda modernlii
ve modernizmi anlamadan, zmsemeden, hazmetmeden postmodernizmden sz
etmenin anlamsz olacadr.
295
zet
N
A M A
N
A M A
Modern, modernite ve modernizm kavramlarn

tanmlayabilmek.
Modern szc farkl balamlarda (toplumsal,
ekonomik, bireysel, kurumsal vb.) farkl anlamlar ierse de genel olarak bir eskiden kopuflu,
kkl (radikal) bir deiflimle birlikte eskiden yeniye geifli ve gncellii dile getirir. Bylece modern, baz alnan bir eskiye gre yeniyi ya da yeni olma durumunu tanmlar da diyebiliriz.
Modernite de eski ile bir karfltl ve geleneksel
olandan kopuflu ifade eder ancak bu karfltlk ve
kopufl bireysel, toplumsal ve politik yaflam alanlarnn tamamndaki kkl deiflim ve dnflm kapsar. Dahas, sz konusu bu kkl deiflim ve dnflmn temelinde odaa insan alan
bir aklclk (rasyonalite) vardr. Bireyi olduu
kadar toplumu ve tm toplumsal kurumlar akln
ve aklcln aralaryla dzenleyerek rgtleyen modernitenin felsefi temeli XVIII. yzyl Aydnlanma felsefesine balanrken, politik olarak
Fransz Devrimine ve ekonomik olarak da Sanayi Devrimi ile kapitalizme balanr. Bu adan
baktmzda modernlik de, moderniteyi esas
alan bir hayat anlayflnn, dnyagrflnn
zmsenmesi sonucunda ortaya kan yaflam biimi olarak tanmlanabilir.
Modernizm ise modern ve modernite kavramlaryla iliflkili olmakla beraber, kltr tarihi asndan zel bir anlam taflr ve XIX. yzyln ikinci
yarsnda yaflanan toplumsal (bilimsel, teknolojik, siyasi ve felsefi) deiflim ile zellikle sanat
alanndaki deiflimi, dnflm vurgular. Kltr tarihinde kendine zg bir anlam olan modernizmin zellikle sanata vurgu yapmasnn nedeni, modernitenin ilkeleriyle ortaya kan yaflam biiminin, dnyagrflnn, gelenekten kopuflun, yeniyi arayfln en arpc, en canl ve somut rneklerinin sanatn alannda ortaya kmas ve gzlenmesidir.
Modernizmi hazrlayan toplumsal ve felsefi koflullar aklayabilmek.
Modernizmin hem felsefi hem de toplumsal temelleri elefltiri ve elefltirel bakfl zerine infla edilmifltir. Sz konusu bu elefltiri anlayflnn, dorudan doruya akl ve aklclkla temellendirilmesi-
ni ise XVIII. yzyl Aydnlanma Felsefesine borlu olduumuzu syleyebiliriz. Bu felsefenin nde gelen filozoflarndan Descartes ve Kant ile
birlikte, modernizm, insann kendi akln kullanma cesaretini gstermesi, hatta bununla da
yetinmeyip, akln kendi kendisini elefltirebilmesi
ve snrlarn keflfetmesi olarak tanmlanabilir.
Bu keflif srasnda, ilk defa sanat ve sanatn alanndaki gzeli (estetik) mantktan ve ahlaktan
ayr tutarak ele alan, bylece sanatn zerkliini
duyuran da yine Kant olur.
XIX. Yzyl Aydnlanma Felsefesinin yaflama geirilmesiyle birlikte bilim, teknoloji ve endstri
alannda bafl dndrc geliflmelerin yafland
bir yzyl olarak karflmza kar. Bu dnem, toplumsal ve tarihsel ilerleme dflncesine, yani insanln daha iyi bir gelecee doru gl admlarla yrdne inanlan, gven duyulan bir
dnemdir. Tarihsel ve toplumsal ilerlemeye duyulan bu gvenin fikri temeli aklclk ise, yntemi pozitivizm (olguculuk), temel ilkesi de determinizm (belirlenimcilik) dir.
Modernizmin felsefi kaynaklar ve temelleri paradoksal olarak hem aklclk ve pozitivizmle hem
de pozitivizme ve aklcla karfl kflla belirlenir. Bu adan baktmzda, modernizmin felsefi temelinde pozitivizm olduu kadar akln ve
aklcln putlafltrlmasna karfl kan nl Alman filozofu Nietzschenin yaflam felsefesi olduunu grrz. Nietzsche ile birlikte bilince verilen merkezi nemi ykan ve psikoloji alannda
yapt alflmalarla bilindflnn da en az bilin
kadar nemli olduunu kantlayan, bireye ve bireyin zgrlne vurgu yapan Sigmund Freudun da XX. yzyl sanatna, zellikle bu yzyln en gl ve etkili sanat akmlarndan biri olan
gerekstcle yn verdiini syleyebiliriz.
XIX. yzylda bilim ve teknoloji alanndaki geliflmelere koflut olarak modernizmi hazrlayan
hem en nemli nedenlerden hem de en nemli sonulardan bir baflkas da endstri kenti ve
endstri kentiyle birlikte ortaya kan yeni yaflam tarzdr. Kentleflme olgusunun ve endstri
kentleriyle birlikte ortaya kan yeni yaflam tarznn sanata yansmas kanlmazdr. Modern
sanatn insann yabanclaflmasndan yalnzl-
296
Gzel Sanatlar
na, iletiflimsizliinden fliddete baflvurmasna varncaya kadar pek ok konusunun ve temel izleinin dorudan doruya kente ve kentleflmeye bal olarak ortaya kan konular, izlekler olduu sylenebilir.
N
A M A
Sanatta modernizm ile modern sanat ve modern sanat akmlarn tanmlayabilmek.

Modernite ile arasndaki ortak balam nedeniyle
modernizmi belirleyen temel zelliklerden bir
tanesi bireyi ve bireyin zerkliini, zgrln
odaa alan dnya grfldr. Hmanizm (nsancllk) olarak da adlandrlan bu dnya grflnn temeli Rnesansa dayanr ve bu dnemin
hkim sanat anlayfl klasik sanattr.
Sanatta modernizm, klasik sanata karfl geliflen
bir bilintir ve bu bilin XIX. Yzylda, zellikle
de bu yzyln ikinci yarsnda farkl adlarla, farkl ehrelerle belirginlik kazanarak karflmza kar ki bunlarn ierisinde en nemli olanlar romantizm, gerekilik (realizm), doalclk (natralizm) ve sembolizmdir.
Sanatta modernizmin ilk gl akm, dolaysyla
klasik sanat anlayflna ilk gl karfl kfl romantizmle bafllar. Fransz Devriminin temel ilkelerinden birisi olan eflitlik, zgrlk dflncesinden hareketle sekin snfn (aristokrasi) ltlerini ve onlarn saptad kurallara gre flekillenen
klasik sanat anlayfln ykan ilk akm romantizmdir. Romantikler sanatnn dehasn, yaratcln aklda-aklclkta deil, yrekte bulurlar. Akl
kadar, aklclk kadar duygularn da nemli olduunu, sanat sz konusu olduunda hayalgcnn belirleyici olduunu savunurlar.
Gerekilik ve doalclk ise bir yandan romantizme karfl kflla tanmlanan bir yandan da sanatta modernizm denilince hemen akla gelen iki
ayr fakat birbirini tamamlayan sanat akmlardr.
Nasl romantizm klasik sanata bir baflkaldr niteliindeyse, gerekilik de hem klasik sanata hem
romantizme bir karfl kfl niteliindedir. Gerekiliin amac sanat klasik ve romantik akmlarn
yapaylndan kurtarmak ve konusunu ykseksekin snflar arasndan seen, temasn da buna
gre snrlayan sanat anlayflna bir son vermektir.
Doalclk ise doa bilimlerinin ilke ve yntemlerinin sanata uygulanmasyla geliflen, gerekilii bir adm daha ileri taflyan bir akmdr. Gerekilik ve doalclk iin geerli olan ilke sanat
toplum iindir ilkesidir. Bu ilkeye gre, sanat

bir doktor gibi davranmal, sanat da bir ameliyat
masas olmaldr. Sanat toplumu ameliyat masasna yatrmal ve hasta yanlarn insanlara gstermelidir.
Sembolizmin modern sanat zerindeki belirleyici etkisi kendisinden nceki akmlardan (romantizm, gerekilik, doalclk) ok daha gldr
nk sembolizm dorudan ya da dolayl olarak
XX. yzyl sanatn da etkilemifl, ynlendirmifltir.
Sembolistler, romantiklerden farkl olarak bireyin duygusal yaflantsn dolaysz bir biimde anlatmak yerine simgelerle ykl rtk (kapal) bir
dille anlatma yoluna giderler. Fransz flair Charles Baudelaire sembolizm denilince akla gelen
ilk isimdir. Kuflku yok ki modernizm Baudelairele bafllar; onunla, mevcut dzene ve gelenee
baflkaldr olarak anlafllr. diyen nl sanat tarihisi Arnold Hausere gre Baudelaire sembolizmin olduu kadar sanatta modernizmin de ncsdr ve kendisinden sonra gelen pek ok sanatya ilham vermifltir. Baudelairein estetie iliflkin dflnceleri r ac bir nitelik taflr nk
daha nce hep yce, kalc, ebedi, deiflmeyen
gzeli-gzellii arayan ve buna nem veren sanatn yanlfl yolda olduunu, nemli olann iinde yafladmz zamana bal olan ve znde deiflimi barndran bir estetik anlayfl olmas gerektiini ilk defa yksek sesle duyuran, savunan
Baudelairedir.
Sanatta modernizm ve modern estetik iinde yaflanlan zamana, aa bal olduu kadar mekna da baldr ve modern sanatn mekn kenttir,
kent yaflamdr. Kral Midas nasl dokunduu her
fleyi altna eviriyorsa, endstri kentinde de kapitalizm dokunduu her fleyi metaya evirmektedir. Her fleyin alnp satlr meta olduu bir dnyada sanat da metaya dnflr ve sanat hem
bu durumdan hem de eski saygn konumunu yitirmekten duyduu rahatszl sanat sanat iindir diyerek dile getirir. Sanat sanat iindir her
ne kadar sanatnn tepkisini dile getirse de bu
tepkiyle birlikte sanat tarihinde ilk defa sanat
kendisine dflardan grev verilmesini reddetmifl
olur. nceki alarda topluma, dine ya da eitime hizmet etmesi dflnlen sanat, modernizmle birlikte grevsizlik kararn ilan etmifl olur.
Sanatn ve sanatnn modernizmle birlikte ilan
ettii bu grevsizlik karar aslnda sanatn ifllevi-
nin yeniden tanmlanmas salad iin son derece nemlidir. Rnesansta sanatn ifllevi arlkl olarak dinsel iken Aydnlanma anda eitici
ifllevi n plana kmfltr. Sanat eserinin niteliini
belirleyen ifllevine bal olarak kendisine, sanata
verilen grevi ne kadar yerine getirebildii ya da
getiremediidir. Modern sanat ise bir sanat eserinin dflnce-akl yoluyla alglanmas ve deerlendirilmesine ncelik verir. Sanatta modernizmle birlikte neyin sanat olup neyin olmadn belirleyen lt sanat dfl alanlarn lt deil yalnzca sanatn ve sanat felsefesinin ltleridir.
Endstri kentiyle birlikte yaflanan deiflimin belirleyici unsuru olan hz sanatnn algsn, duyumunu da etkiler. inde yaflanlan an, flimdiyi ya da flimdi ve burada olan vurgulayan
bir sanat anlayfl ortaya kar. Bu anlayfln resim
sanatndaki karfll izlenimciliktir. Varln doann kalemine yani fla borlu olduunu syleyen izlenimcilik (empresyonizm) sanat tarihi
asndan devrim niteliindedir. zlenimcilikle
birlikte sanat doaya sadk kalma ve nesneleri
gereki flekilde yanstma, taklit etme, benzetme
kaygsndan uzaklaflarak sanatnn znel-kiflisel
dnyasn betimleyen bir dil olmaya bafllar. Bylece modern sanatta sanat olan olmayandan ayran temel ltlerden bir baflkas da sanatnn
eserindeki zgnlk ve dnyaya, hayata, insana
bakfl asndaki yenilik haline gelir.
zlenimcilik ile birlikte fotorafn ve sinematografinin icad da sanatta modernizm asndan ok
nemli sonular dourmufltur. Fotoraf her fleyden nce doann optik olarak betimlenmesi abasna kesin bir son vermifltir. Sanat tarihinde ilk
kez rn (fotoraf) ile onu reten (fotoraf makinesi) cansz varlklardr ve bu daha nce hi
grlmemifl bir fleydir. Eskiden bir flekilde el
emeiyle, beceri ve ustalkla, maharetle iliflkilendirilerek tanmlanan sanat (zanaat) artk el emei ve maharet yerine teknolojiyle iliflkilendirilerek tanmlanmaya bafllanr ve bu durum sanatn
alannda kkl bir deiflime iflaret eder.
N
A M A
Karfl sanat ve nc (avangard) sanat aklayabilmek.

Modern sanatn XX. yzyl baflndaki yeni yz
karfl sanat ve avangard (nc) sanat olarak adlandrlr. Gelecekilik (ftrizm), dada, gerekstclk, dflavurumculuk, kbizm, pop sanat,
297
kavramsal sanat gibi akmlarn hepsi bu ayn yzn farkl farkl adlar, grnmleridir.
Askeri ve siyasi alanda kkl dnflmlerin bayraktar, ncs anlamnda kullanlan avangard
(avangarde) szc, XX. yzyl baflnda sanatn
alannda da yaygn olarak kullanlmaya bafllanmfltr. Edebiyatta Fransz flairi Baudelairein Ktlk iekleri ve Yapay Cennetler adl yaptlar
modern kavramna avangard akmn girifli olarak
kabul edilir. Gelecekilik ise kendisini avangard
olarak tanmlayan ilk gl sanat akmdr.
Khne duyarllklarla, dnn dnyasnn rehavetiyle ifade edilemeyecek yeni bir dnya, yeni bir
yaflam olduunu ve bu yeni dnyann drt temel
gesinin deiflim, hareket, hz ve dinamizm olduunu savunan gelecekiler, sanatn sz konusu bu deiflimin ncs olmas gerektiini dflnerek yola karlar ve gzel sanatlarn gzel
kavramn yeniden tanmlamak isterler. Gelecekilik arad estetii makineleflmenin yan sra
baflkaldrda, hummal uykusuzlukta, cesaret ve
gz peklikte, flamarda, giderek sklmfl yumrukta ve nihayet savaflta bulacan ya da bulunmas gerektiini savunur. Savaflla birlikte giderek
faflizme ynelen Avrupadaki gelecekiliin ya
da talyan Gelecekiliinin aksine temsilciliini
Rus flair Mayakovskinin yapt Rus Gelecekilii farkl bir yol izler. Rusyada 1917 Ekim Devriminin de etkisiyle sosyalist kimlik kazanan gelecekilik, makineleflmeye ve teknolojiye duyduu
hayranl savafl vmek, yceltmek iin deil
sosyalizmin maddi temellerinin atlmas ve ifli
snfnn yararna gelifltirilmesini dile getirmek
iin kullanlr.
Gelecekilik ile birlikte XX. yzyln nc sanat
akmlarndan bir baflkas da dadadr ancak dada iin bir sanat akm demenin doru olup olmad da tartfllr nk dadann varlk nedeni
sanat deil, sanat karfltldr. Bu nedenle dada
iin sanat akm yerine bir hareket ya da sanata
karfl bir baflkaldr denilebilir. Dadann nerisi
savafla dolaysyla anlamszla neden olan burjuvazinin anlamszlk zerine infla ettii ve aklc
olduu iddia edilen tm kurum ve kurallar yadsmak, ykmaktr. Bylece burjuvazinin sarslmaz,
sorgulanmaz, dokunulmaz dedii tm deerleri
sarsar, sorgular. Dadayla birlikte sanatn tanm
deiflmifl, anlam genifllemifl; gsteri, yryfl,
dinleti, sirk, panayr, sokak afiflleri, bildiriler her
298
Gzel Sanatlar
fley sanatn alanna dahil edilmifl ve gerekstcln temelleri atlmfltr.

Gerekstcln sanat tarihi asndan bir devrim, ok nemli bir dnm noktas olduu sylenebilir. Gerekstclk, lkemizde ou zaman yanlfl anlaflld gibi gereklerden ya da
gerekilikten kafl anlamn taflmaz. Gerekstcln amac geree srt evirmek deil, gerein srtn grmeye alflmaktr. Baflka bir deyiflle gerekstc sanatn amac gerein dflnda bir alan hedef almaz, tam tersine gerein
henz el atlmamfl, keflfedilmemifl, aa kartlmamfl blgelerine uzanmay amalar.
Akmn ncs olan Fransz flair Andre Breton
gerekstcl flyle tanmlar: mgelemin ve
ifadenin, akln her trl denetiminden kurtulmas, estetik ya da ahlaki kayglarn dflnda derhal
ifade edilmesidir gerekstclk. (...) Gerekstclkle birlikte insanolu dinsel ve aklsal hadmlafltrma yzyllarnn kendisinden ald fleye yeniden kavuflacaktr: Susuzluk, nefle, zgrlk... En yaln haliyle, insann zgrlk arayfl
olarak tanmlanabilecek gerekstclk, bireyin
zerindeki toplumsal denetime, baskya bilinaltnn diliyle baflkaldr olarak da adlandrlabilir.
XX. yzyln karfl sanat ve nc sanat akmlar
sanat ile hayat birbirinden ayrmak yerine birlefltirmeyi, btnlefltirmeyi ister. Sanatn ve sekin
sanat eserlerinin sokaktaki insan iin ulafllamaz,
dokunulmaz olufluna karfl kan nc sanatlar
burjuvazinin kurumlafltrd, ycelttii ve kutsallafltrd sanat anlayflna karfl karlar.
nc sanatn ve karfl sanatn en belirgin zelliklerinden bir baflkas da srekli yeninin peflinde
olmas ve yenilik arayfldr. Bu arayfl srecinde sanat eskiyle, geleneksel olan ile arasndaki
tm balar koparr ve gemiflten, gelenekten
kaynaklanan her trl kurala, deere karfl kar.
te yandan modern ve nc sanat srekli yeninin aranfl olduu iin srekli deiflim demektir;
srekli yeni biimlerin-biemlerin aranfldr. Bu
arayfl nc sanata deneysellik niteliini kazandrd gibi kendisinden sonra gelecek olan deneysel sanata ve postmodernizme giden yolu da
aacaktr.
299
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi modern szcn tanmlamaz?
a. Modern, eskiden kopuflu, eskiden yeniye geifli
ifade eder.
b. Modern, adafl ve medeni demektir.
c. Szcn ilk kullanmnda modern olmak Hristiyan olmak anlamn taflr.
d. Modern belli bir eski kavramn lt alarak
yeniyi tanmlar.
e. Modern, tarihsellik ieren ve zamana gre deiflen bir kavramdr.
2. Kltr tarihi asndan modernizm afladakilerden
hangisini ifade eder?
a. adafl ve laik dflncenin bafllangcdr.
b. Rnesans ile bafllayan kltrel deiflimdir.
c. Aydnlanma hareketiyle bafllayan kltrel dnflmdr.
d. Bilim, felsefe ve zellikle sanat alannda XIX.
yzyln ortalarnda bafllayan deiflimdir.
e. XX. yzyl felsefesinde yaflanan yenileflmedir.
3. Gerekilik (realizm) akmnn temelinde afladaki
dflncelerden hangisi vardr?
a. Pozitivizm ve determinizm (belirlenimcilik)
b. Hazclk (hedonizm)
c. Bireycilik
d. Doalclk (Natralizm)
e. Hmanizm
4. Fransz flair Baudelairee gre sanat alanndaki gzelin sahip olmas gereken en nemli nitelik afladakilerden hangisidir?
a. Zamana bal olan deiflim
b. Mutlaklk ve deiflmezlik
c. Duygunun dflavurumu
d. Etik deerler
e. zgnlk
5. Sindirimin, kaslarn hareketinin ve vcut ssnn
nasl bir nedeni varsa; hrsn, cesaretin ve gz pekliin
de bir nedeni vardr. Ktlkle erdem, slfirik asitle fleker gibi birer rndr. cmlesinde dile gelen grfl
afladaki akmlardan hangisine aittir?
a. Gerekilik
b. Doalclk
c. Sembolizm
d. Romantizm
e. Klasizm
6. Afladakilerden hangisi imgelemin ve ifadenin, akln her trl denetiminden kurtulmas, estetik ya da ahlaki kayglarn dflnda derhal ifade edilmesi gerektiini
savunan sanat akmdr?
a. zlenimcilik
b. Gerekstclk
c. Dada
d. Gelecekilik (Ftrizm)
e. Gerekilik (Realizm)
7. Savafln gzel olduunu savunan ve savafl ycelten
sanat akm afladakilerden hangisidir?
a. talyan Gelecekilii
b. Rus Gelecekilii
c. Dada
d. Gerekstclk
e. Gerekilik
8. Afladakilerden hangisi sanat ve sanatn alanndaki
gzeli (estetik) ilk defa mantktan ve ahlaktan ayr tutarak ele alan, bylece sanatn zerkliini duyuran filozoftur?
a. Kant
b. Descartes
c. Sokrates
d. Platon
e. Aristoteles
9. Klasik sanat anlayflna karfl kan ilk gl sanat
akm afladakilerden hangisidir?
a. Gerekilik
b. Doalclk
c. Romantizm
d. Sembolizm
e. zlenimcilik
10. Afladakilerden hangisi modernitenin felsefi temelini oluflturur?
a. Aydnlanma Felsefesi
b. Rnesans
c. Fransz Devrimi
d. Sanayi Devrimi ve Kapitalizm
e. Hmanizm
300
Gzel Sanatlar
Yaflamn inden
MODERN EDEBYATIN AHLAKI
MONSEUR FLAUBERT BENM!
(...) stanbuldayken Flaubert, annesinin bir mektubundan, bir arkadaflnn evlendiini ve annesinin srann ne zaman oluna geleceini merak ettiini renince ona bir cevap yazd. 15 Aralk 1850 tarihli, Constantinopledan yazlmfl bu mektubu, yazar olmay dfllediim genlik yllarnda sk sk ap okur, Trkiyede, stanbulda yazar olarak ayakta kalmann, yola devam etmenin zorluklarna karfl bu ok zel metinden kuvvet
almaya alflrdm.
Ne zaman m? Umarm hibir zaman. Yirmi dokuz yaflndaki gen yazar aday, annesine hayattaki ilkelerini
hatrlatr ve artk onlar deifltirmek iin ok ge olduunu vurgular. Benim artk geliflimim tamamland, yani hayatta oturacam yeri, arlk merkezimi buldum
artk... Benim iin evlenmek, dinden dnmekle birdir:
Dflncesi bile beni dehflete dflryor. Birka satr
aflada Flaubert, daha sonra Nietzscheden Thomas
Manna modern dflncenin sanat-hayat iliflkisi hakknda gelifltirecei bakfl asn ok ak bir flekilde dile
getirir: nsan flarab, aflk, kadnlar ya da zaferi ancak
sarhofl, flk, koca ya da asker olmad zaman tasvir
edebilir. Hayatn iine ok fazla karflrsa insan, hayat
ok da ak bir flekilde gremez. Ya ok acsn ekeriz
hayatn ya da ok fazla keyfini sreriz. Ben artk alfltm gibi yaflamaya ekilmeliyim: Tek baflma; bir tek
byk adamlarn ve bir aynn, odamdaki ay postunun
yakn dostluuyla yapayalnz olarak. (...) Dnya, gelecek, insanlarn ne diyecei, kurulu bir dzeni olmak,
hatta gemiflte hayalini kurarak pek ok gecemi uykusuz geirdiim edebi n bile artk umurumda deil.
Flaubert, basitliiyle kendine olan gvenini ve itenliini gsteren son bir cmle ekler: flte byle biriyim; kifliliim de byledir.
Flaubertin nl mektubunda neredeyse igdsel bir
rahatlkla dile getirdii modernist edebi ahlakn bir ilkesi sradan burjuva hayatndan ve baflardan uzak durmak ise, dier ilkesi de bunu gereklefltiren keflifl tabiatl byk yazarlara hayranlk duymak, onlarla zdeflleflmektir. Yazarn hayattan uzak durmas, btn kurumlardan, devletten, sradan aile hayatndan kanmas, baflary, edebi n flpheli fleyler olarak grmesi...
Bunlar dindfl modern edebi kefliflliin, yani edebi modernizmin olmazsa olmaz ahlaki ilkeleridir. Her fleyden
nce, daha nce hi dile getirilmemifl insani deneyim-
leri yeni bir dille seslendirmek, deneysel olmak; sevilmeyi, kolay okunurluu btnyle yok etmese de, ticari baflary geciktirir.
Modernist edebi ahlakn, 19. yzyln ortasndan gnmze kadar bir zmre olarak btn yazarlarn, zellikle gen yazarlarn ayakta kalabilmek ve edebiyatn ticarileflmesine karfl direnebilmek iin inanmas ve sayg
duymas gereken bir fley olduuna hl inanyorum.
Flaubertin kitaplarnn, eserinin byk baflarsnn yan
sra bir dier zaferi de, btn hayatn daha yirmi dokuz
yaflndayken reetesini yazp tasvir ettii bu ahlaka uygun olarak yaflamasdr.
Kaynak: Orhan Pamuk

Bu metin, Orhan Pamukun Mart 2009da Rouen niversitesinde onursal doktora nvan almadan nce yapt konuflmadan alnmfltr
301
Okuma Paras
KENDSNE KARfiI BR GELENEK

Bu blmn bafll, Kendisine Karfl Bir Gelenek ilk
bakflta bir eliflki gibi grnyor. Ggellenek, zinciri
krp, sreklilii kesintiye uratan bir fley olabilir mi? Bu
yadsma, kendisini inkar etmeden bir gelenek haline
gelebilir mi? (...) eliflki, Kendisine Karfl Bir Gelenek
yerine Modern Gelenek gibi grnflte daha az eliflkili szleri geirmekle de zlmfl olmuyor. Modern
nasl geleneksel olabilir?
(...) Modernliin bir gelenek olduunu sylemek biraz
hataldr; teki gelenek demem gerekir. Modernlik, gnn geleneini - bu her ne olursa olsun - deifltiren polemiki bir gelenektir, ancak ksa bir sre sonra yerini,
gene modernliin anlk bir tezahr olan bir baflka gelenee brakr. Modernlik hi bir zaman kendisi deildir; o her zaman tekidir. Modern olann ayrt edici
zellii, yalnzca yenilik deil, tekiliktir. Tuhaf bir gelenek ve tuhaf olann gelenei olan modernlik oulculua yazgldr: Eski gelenek, hep aynyd, modern her
zaman farkldr. Eski gelenek gemifl ile flimdi arasnda
bir birlii varsayar; kendi farkllklarn vurgulamakla
yetinmeyen modern, gemiflin bir deil, bir ok olduunu kesinler. Bylece mopdernin gelenei, kktenci
tekilik ve gemiflin oulluudur. (...) Modern olan
gemiflle balarn koparr, onu tmyle yasr. modernlik kendine yeterlidir; kendi geleneini kendisi kurar.
Buna bir rnek, Harold Rosenbergin sanat zerine yazd kitabn baflldr: The Tradition of the New (Yeninin Gelenei). Yeni tam olarak modern anlamna gelmese de - baz yenilikler modern deildir - bu bafllk,
zamanmz sanat ile fliirinin kkenindeki paradoksu,
onlar hakl karan ve yadsyan entelektel ilkeyi, onlarn besiniyle zehrini net ve zl olarak dile getirmektedir. zamanmz sanat ve fliirinin yaflam ve lm nedeni modernliktir.
(...) Douflundan bafllayarak modernlik elefltirel bir tutku olmufltur. (...) Bizim modernliimizi teki alarn
modernliinden ayran fley, nemli olmakla birlikte yeni ile flaflrtc olana tapmamaz deil; modernliimizin
bir yadsma, yakn gemiflin bir elefltirisi, srekliliin
kesintiye uratlmas olduu gereidir. Modern sanat
yalnzca elefltiri ann ocuu olmakla kalmaz, ayn
zamanda kendisinin elefltirmenidir.
1. b
Kaynak: Octavia Paz
2. d
3. a
4. a
5. b
6. b
7. a
8. a
9. c
10. a
Yantnz yanlfl ise, Modern, Modernite ve Modernizm konusunu gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise, Sanatta Modernizm konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Sanat Karflt Sanat ve Avangard (nc Sanat) konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Sanat Karflt Sanat ve Avangard (nc Sanat) konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Modernizmi Hazrlayan
Toplumsal ve Felsefi Koflullar konusunu gzden geiriniz.
302
Gzel Sanatlar

Sra Sizde 1
Edebiyatta romantizmin Fransz Yazar Victor Hugo ile
n kazand sylenebilir. Ancak adlar romantizmle
birlikte anlan ve en az Victor Hugo kadar nemli olan
baflka byk yazarlar da vardr. Bunlardan bazlar ngiltereden Lord Byron, Almanyadan Goethe, Schiller
ve Hlderlin, talyadan Leopardidir. lkemizde ise
Tanzimat Edebiyatnn pek ok yazar ve flairi (Ahmet
Mithat, Namk Kemal, fiemsettin Sami, Abdulhak Hamit,
Recaizade Mahmut Ekrem) romantizmden, zellikle Victor Hugodan etkilenmifltir.
Sra Sizde 2
Trk fiiirine sembolizmi taflyan ve bu anlayflla eserler
veren ilk isim Cenap fiahabettindir. Ancak sembolizmin fliirimizdeki en yetkin ve nl isminin Ahmet Haflim olduu sylenebilir. Sembolizmin zellikle de Fransz flair Baudelairein adafl Trk fiiiri ve flairleri zerinde youn etkisi olmufltur. Bu etki Ahmet Hamdi Tanpnarn, Cahit Stk Tarancnn, ahmet Muhip Dranasn
eserlerinde kolaylkla gzlenebilir.
Sra Sizde 3
Sinemada adafl kent yaflamndan kaynaklanan bireyin yalnzl ve yabanclaflma sorununu ele alan ynetmenlerin en nllerinden birisi talyan ynetmen Michalengolo Antonionidir (1912-2007). Antonioninin Macera, Batan Gnefl ve Gece adl filmlerinden oluflan lemesi pek ok elefltirmene gre sinemada yabanclaflma sorununu ele alan en iyi filmlerdir. Bu filmler ayn
zamanda sinemada adafl (modern) anlatnn da en
yetkin rnekleri arasnda gsterilir.
Sra Sizde 4
Estetik duyulardan elde edilen bilginin bilimi olarak tanmlanr. talyan Gelecekiliinin sanatn alannda arad estetii insann insan yok etmesinde, ldrmesinde
ve savaflta bulmas, giderek savafl yceltmesi ve faflizme
ynelmesi bize bir fleyi gstermifl, retmifltir. O fley de
sanatn alanndaki gzelin-gzelliin, yani estetiin ancak ve ancak insandan yana, insana ait olumlu deerlerden yana bir estetik ise deerli olabilecei ve sanat deeri taflyacadr. Faflizmden ya da savafltan yana bir estetik ya da insana iliflkin evrensel deerleri yok sayan
bir estetik kusursuz bir biimle karflmza ksa da sanat
olduu, sanatsal deer tafld sylenemez.
Sra Sizde 5
Selahattin Hilava gre Cumhuriyet dneminin yeniliki dflncesi ve edebiyat, gerekstcl bir modern akm olarak grmfl fakat dflnsel temelini ve
kapsamn kavrayamamfltr. Son otuz ylda da, gerekstcl fliirde imgenin nemini vurgulayan bir akm
olarak grlmfl, bu temel yanna indirgenmifltir.
Ahmet Oktay ise lkemizde gerekstln neden yanlfl anlaflldn flu szlerle aklar: Trkiye 1. Dnya
Savaflnn etkilerini ve sonrasndaki geliflmeleri farkl
ekonomik / politik / ideolojik dzeylerde yaflamfl ve alglamfltr. Genel eilim, bir trl kurulamamfl olan burjuvazinin yerlefltirilmesi idi. Bu nedenle lm deil yaflam, yadsmay deil olumlamay aryordu. Gerekstcln amalar Trkiyede henz kurulamamfl olann ykmna ynelik olduu iin, kesin olarak negatifti.
Trkiyede gerekstclk, gerekilie bir misilleme
olarak anlaflld. Dekadan burjuva sanatnn gerekilikten kafldr dendi. Gerekstclk denince, genellikle gereklerden kaan, ayaklar yere basmayan, gizemcilikle deli samas arasnda bir sanat ve edebiyat dflnenlerin says bugn bile sanld kadar az deildir.
303
Kaynaklar
Alsan, Necip (1969). Eylem ve Dflnce Asndan amz: 20. yzyl. stanbul: Varlk Yay.
Batur, Enis (2007). Modernizmin Serveni. stanbul: Alkm Yay.
Benjamin, Walter (1993). Pasajlar. ev: Ahmet Cemal.
stanbul: Yap Kredi Yay.
Bumin, Krtafl (1990). Demokrasi Arayflnda Kent. stanbul: z Yay.
Canetti, Elias (1995). Realizm ve Yeni Gerek 20. Yzyl Edebiyat Sanat. Derleyen: Hseyin Saliholu. stanbul: mge Yay.
Camus, Albert (1983). Denemeler. 5. Basm. evirenler:
Sabahattin Eyubolu, Vedat Gnyol. stanbul: Say
Yay.
Cemal Ahmet (2000). Sanat zerine Denemeler. stanbul: Can Yay.
Erin, M. Stk (1995). Kltr Sanat Sanat Kltr. stanbul: nar Yay.
Fischer, Ernst (1995). Sanatn Gereklilii. ev: Cevat
apan. stanbul: Payel Yay.
Gombrich, E. H. (2007). Sanatn yks. ev: Erol Erduran, mer Erduran. stanbul: Remzi Kitabevi.
Hauser, Arnold (2006). Sanatn Toplumsal Tarihi. ev:
Yldz Gln. Ankara: Deniz Yay.
Hilav, Selahattin (1995). Felsefe Yazlar. 2. Basm. stanbul: Yap Kredi Yay.
Jean Cassou (1999). Sembolizm Sanat Ansiklopedisi.
ev: zdemir nce, lhan Usmanbafl. 3. Basm. stanbul: Remzi Kitabevi.
Kovacs, B. Andras (2010). Modernizmi Seyretmek. ev:
Ertan Ylmaz. Ankara: De Ki Yay.
Lionel Richard (1991). Ekspresyonizm Sanat Ansiklopedisi. ev: Beral Madra, Sinem Grsoy, lhan Usmanbafl. 2. Basm. stanbul: Remzi Kitabevi.
Lynton, Norbert (2004). Modern Sanatn yks. stanbul: Remzi Kitabevi.
McFarlane, James (1997). Modernizm ve Zihin Modernizmin Serveni. Hazrlayan: Enis Batur. stanbul:
Yap Kredi Yay.
Oktay, Ahmet (2002). Metropol ve mgelem. stanbul:
Trkiye fl Bankas Yay.
Woff, Janet (2000). Sanatn Toplumsal retimi. ev:
Ayflegl Demir. stanbul: zne Yay.
Paz, Octavia (1995). amurdan Doanlar. ev: Kemal
Atakay. stanbul: Can Yay.
Ylmaz, Mehmet (2004). Sanatn Felsefesi Felsefenin Sanat. Hazrlayan: mehmet Ylmaz. ev: Nazm zaydn. Ankara: topya Yay.

Güzel Sanatlar

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Güzel Sanatlar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2416

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Sanat ve Sanatn Snflandrlmas...............................................2

Erken alardan Modernizme Kadar Resmin Serveni ..............................

Heykel Sanat ........................................................................... 120

Fiziksel-Varlksal Nitelik-Ontolojik Asndan Heykel Sanat .....................

Dans .......................................................................................... 190

Tiyatro ...................................................................................... 218

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 237

Modernizm ve Sanat ............................................................... 270

MODERN, MODERNTE VE MODERNZM..................................................

Bu niteyi tamamladktan sonra;

1. nite - Sanat ve Sanatn Snflandrlmas

1. nite - Sanat ve Sanatn Snflandrlmas

neden a olduunu ve aln-ktln nasl ortadan kaldrlmas gerektiini anlatr.

Sanat yalnzca gerekliin yanstlmas deil yaratm, retimi olarak gren ve

1. nite - Sanat ve Sanatn Snflandrlmas

Anlatm Olarak Sanat

1. nite - Sanat ve Sanatn Snflandrlmas

1. nite - Sanat ve Sanatn Snflandrlmas

Sanatn ncelikli ifllevi, insan anlamak ve anlatmaya alflmaktr. Sanatn

(YKY Yaynlar, stanbul, 1999) adl kitabndan edinebilirsiniz.

Sanatn ifllevine iliflkin olarak, ynetmenliini Alonso Alvarez Barredann

Zanaat, insann maddi

Fransz filozof Rene Descartese (1596-1650) gre, Dnyadaki fleyler arasnda en

1. nite - Sanat ve Sanatn Snflandrlmas

zel anlamda sanat sz konusu olduunda, sanat eseri denildiinde anlafllan

Estetik Nesneler ve Ynelim

Hem teknik olarak

1. nite - Sanat ve Sanatn Snflandrlmas

1. nite - Sanat ve Sanatn Snflandrlmas

rn adafl snflandrlmas olarak adlandrabileceimiz bu snflandrma flyle

Sanat nedir? sorusana verilmifl farkl yantlar

1. nite - Sanat ve Sanatn Snflandrlmas

Zanaat ve sanat arasndaki ayrm deerlendirebilmek.

Sanatn trlerini ve nasl snflandrldn aklayabilmek.

6. Toplumcu gerekiliin ardndaki sanat kuram

2. Sanat tarihinin bilinen en eski ve kkl sanat kuram afladakilerden hangisidir?

7. Sanatn ncelikli ifllevi afladakilerden hangisidir?

3. Rnesans sanatna ve klasik sanata yn veren dnyagrfl afladakilerden hangisidir?

8. Afladakilerden hangisi estetik nesne ile sanat eseri

4. Afladakilerden hangisi klasik sanatn zelliklerinden biri deildir?

9. Afladakilerden hangisi zanaattan farkl olarak zel

1. nite - Sanat ve Sanatn Snflandrlmas

Resim 1.9: Albert Camus (1913-1960)

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

nl Rus roman yazar Lev N. Tolstoyun Sanat Nedir?

Yantnz yanlfl ise Sanat Nedir? konusunu

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Sanat ve Sanatn Snflandrlmas

Uygur, Nermi. (1985). nsan asndan Edebiyat. stanbul: Remzi Kitapevi.

Bu niteyi tamamladktan sonra;

st Metin (Hiper Metin)

Tm sanatlar gibi, edebiyat

EDEBYATIN GELfiM EVRELER

Szl Kltre Dayal Edebiyat

kiflilerden kaynaklanan olaylar anlatrken toplumun kutsal deerlerini de gz

Kalplaflmfltr: Ezberlemeyi kolaylafltran ve hatrlamay salayan, kolayca dile

u konuflan - dinleyen (dil- kulak) SIRA

Yazl Kltre Dayal Edebiyat

Yazn szc, edebiyat

Yaznn bulunmasyla, alan geniflleyen edebiyat eserlerinde teknik, bilimsel ya