Stephen J. Lee - Avrupa Tarihinden Kesitler 1789-1980

Avrupa Tarihinden Kesitler
Stephen J. Lee
Avrupa tarihi zerine yapt almalarla tannan Stephen J. Lee,

Bromsgrove School Tarih Blm'nn bakanln yapyor. Yazarn
ilgiyle karlanan dier kitaplar arasnda The European Dictatorship
1918-1945 ve The Thirty Years War saylabilir.
Lee, Stephen J.
Avrupa Tarihinden Kesitler 1 7 89 -19 80
ISBN 9 7 5 -2 9 8 -0 1 8-X / Trkesi; Sava A ktur / Dost Kitabevi Yaynlar
Kasm 20 0 4 , Ankara, 3 9 2 sayfa
T arih-Askeri T arih -lk tis a t Tarihi-Siyaset
A v r u p a T a r ih n d e n K e s t l e r
1789-1980
Stephen J. Lee
!K f c '- f P ' i s DOKMANTASYON

1 D A R E S B A K A N L I I
.
1...
[SCL W.
I FYATI
6ew aKaFW *w Ec
/ W
DOST
k ita b e v j
ISBN 975'298-018-X
Aspects ofEuropean History 1789' 1980
STEPHEN J. LEE
Stephen J. Lee, 1982
Bu kitabn Trke yayn haklar
Dost Kitabevi Yaynlarna aittir.
Birinci Bask, Mays 2002, Ankara
ikinci Bask, Kasm 2004, Ankara
ngilizceden eviren, Sava Aktur

Teknik Hazrlk, Mehmet Dirican - Dost TB
Bask ve Cilt, Pelin Ofset
Dost Kitabevi Yaynlar
Karanfil Sokak, 29/4, Kzlay 06650, Ankara
Tel: (0312)418 87 72 Fax: (0312) 419 93 97
www.dostyayinevi.com
bilgi@dostyayinevi.com
indekiler
Giri
1 Fransz Devriminin Kkenleri
2 Fransz Devriminin Geliimi
3 I. Napoleonun Reformlar
4 INapoleonun D
5 Avrupa ttifak 1815-48
6 Mettemich ve Avusturya imparatorluu 1815^48
7 1848-9 Devrimleri
8 Krm Savann Avrupa Diplomasisi zerindeki Etkisi
9 Cavour, Garibaldi ve talyann Birlemesi
10 Almanyann Birlemesi
J 1 II. A lem ndern Reformlar
12 kinci Fransa Imparatorluunun k
13 Bismarck ve Alman Siyasal Partileri 1871 -9 0
14 Fransada nc Cumhuriyetin Bekas 1870-1914
15 AlmanDSiyaseti 1871-1914
16 Birinci Dnya Savann Patlak Verii
17 Avusturya-Macaristann k ve H alef Devletlerin Sorunlar
18 arlk RusyasnnSonYllan
9
11
20
29
38
50
59
70
83
91
101
112
120
130
142
153
165
176
184
19 Boleviklerin ktidar Ele Geirmeleri ve Ellerinde Tutmalar 191724

20 Versailles Antlamas'mn artlarna Dair ki Deerlendirme
21 M ussolini
22 Byk Bunalm
23 Hitler'in ktidara Gelii ve Nazi Devrimi
24 Alman D Siyaseti 1918-39
25 Sovyet D Siyaseti 1918^11
26 Milletler Cemiyeti
27 spanya Sava
28 Unc Fransa Cumhuriyetinin elikileri 1918-40
29 Sovyetler Birliinin ktisadi Geliimi 1917 -8 0
30 Nazi Almanyasnn Bertaraf Edilii
31 1980e Kadar Souk Sava
32 Bat Avrupada ktisadi ve Siyasi Btnleme 1945-80
33 Milliyetilik
34 Marksizm ve 1980e Kadarki Manifestolar
35 Empe-yalizm
36 Dekolonizasyon
Kaynaka
Haritalar
Habsburg Monarisi Halklar 1815-1908
Avrupa 1815-48
talyann Birlemesi
Almanyann Birlemesi
Birinci Dnya Savanda Avrupa
Avusturya-Macaristan ve H alef Devletler
Avrupada Askeri ve Ekonomik Saflar 1973
Kolonizasyon
Dekolonizasyon
ekil
Avrupann Btnlemesi
193
204
212
220
229
242
252
263
274
280
291
3 01
309
321
334
345
360
370
378
64
77
95
108
J67
180
313
363-64
376-77
328
Yine M argaret iin,
Giri
Bu kitap Avrupa T arihinden Kesitler 1 4 9 4 -1 7 8 9 un bir devamdr. Avrupa

Tarihinden Kesitler, modern Avrupa tarihinde ska karlalan kimi
konulara getirilmi yorumsal bir yaklam zerine kuruludur ve standart
ders kitaplarna ve uzmanlam almalara ek olarak kullanlmak zere
tasarlanmtr. Esas ama, rencileri, kitabn sz konusu blmlerinin
ierikleriyle koutluk veya kartlk iinde bir bak as ya da bir karm
gelitirmeye cesaretlendirerek dnmeye tevik etm ek ve onlara dene
melerin yazlmas ve de seminer m etinlerinin hazrlanmasnda yardmc
olmaktr. Ayrca, konularn ve konulara yaklamn, modern dnyann
kimi sorunlarnn gemiini anlama abasnda olan genel okuyucunun
yararna olaca da mit edilmektedir.
Bu cilt, birinci blmde ve kimi dier blmlerde, tarihiler arasnda
Iniyk ihtilaflara neden olan bak alarna daha dorudan atfta bulun
mak zere, birok ada yaklam ierir.
Blmler, bir konunun veya bir karmn ele alnabilecei eitli
yntemler nerir.
! O AVRUPA TARHNDEN KESTLER II
I. 6., 9. ve 21. Blmler bireysel devlet adamlarnn grleri, siyasalar

ve karlatklar sorunlar zerinedir.
II. 20. ve 31. Blmler konular iki kart bak asndan birden ele
almaktadr; karmlar 20. Blmde birbirinden ayrlm, 31. Blmde
ise birletirilmitir.
III. 4- ve 12. Blmlerde sadece birer bak as sunulmaktadr ve bu
blmlerde dikkatle seilmi olgusal malzeme kullanlmtr.
IV. Kimi blmler sadece glerin karlatrlmas zerinde durur
(isel ve dsal, merkezka ve m erkezcil); 1. ve 17. Blmler
buna rnektir. 4-, 18. ve 28. Blmler ve benzerleri ise kartlklar ve
paradokslar vurgular.
V. Kimi blmlerde karlatrmalar ve kartlklar ortaya konul
mutur; rnein 9. Blm iki devlet adamnn grleri ve siyasalar ile
ilgilidir.
VI. 33., 34-, 35. ve 36. Blmler, bir btn olarak Avrupay ve dnya
nn dier ksmlarn etkileyen drt ana konu hakknda genel bir bak
as sunar.
Btn blmler geni not alm iin tasarlanmtr. Her blmn
ksmlar ve paragraflar, sz konusu karmda bir aamay temsil etmek
zere planlanm ve blmler kademe kademe ina edilmitir. Bu yzden,
her blm onu oluturan paralara ayrmak mmkndr. Bunun, dene
me m etinlerinin hazrlanm ve snav hazrlklarn kolaylatrmas
mit edilmektedir.
Bu kadar uzun bir dnemin bu boyuttaki bir kitaba sdrlmasndan
kaynaklanan soruna bal olarak, birinci ciltte olduu gibi ierik oun
lukla siyasaldr. Ne ki, birok blmde, iktisadi, toplumsal ve entelektel
eilimler de buna dahil edilmeye allmtr. 22.., 29. ve 32, Blmler
zellikle iktisadi tarihle ilgilidir. Son olarak, 1945 sonras dnem daha
genel bir erevede ele alnmtr. nk, bu dnem yle karmak ve
olayldr ki, ayrntl bir zmleme kendi bana bir cilt gerektirir.
Fransz D evriminin Kkenleri
Bu balang blmnn amac, Fransz Devriminin patlak vermesine

dair gelitirilmi olan nemli yorumlarn bir sentezini sunmaktr.
1 7 7 0 ler ve 1780ler, beraberlerinde ciddi bir iktisadi bunalm getir
diler ve o zaman iin bu, iine dlecek en kt durum olarak grld.
nk, sz konusu iktisadi bunalm uzun bir refah birikimi dnemini
takiben ortaya kt; btn snflar, statlerinde ani ve ciddi bir dle
ka karya kald iin kzgnlk ve iddetli huzursuzluk hislerinin do
masna neden oldu. Bu huzursuzluk ortamnda, toplumun yaps iki isel
gcn zorlayclmdan kaynaklanan bir bozulma tehdidi ile ka kar
yayd. Bu iki i g onsekizinci yzyln byk bir blmnde de var
olmulard, fakat imdi iktisadi kriz tarafndan iyiden iyiye ne ka
rlmaktaydlar. Birinci g, birbirleriyle iyice ters dm olan ikinci
Tabaka (aristokrasi) ve nc Tabaka (burjuvazi, kyller ve ehirdeki
proletarya) arasndaki ekimeydi, ikinci g ise, Tabakalarn ikisinin
de, monarinin siyasalarndan ve mutlakyetiliin ierimlem elerinden
kopmaya ynelik ezamanl giriimleriydi. Ksa bir sre iin Tabakalar
monarinin merkezi iktidarna kar doal olmayan bir ittifak olu
I 2 AVRUPA TARHNDEN KESTLER II
turdular ve bu yzden ikinci g daha baskn oldu bu srete. Kendisini

ciddi skntlar iinde bulan kral, farkl snflarn bir araya gelmi ta
leplerine teslim oldu ve Etats G en erau x ya toplanma arsnda bu
lunm aya raz oldu. A rtk m erkezi otorite km grnyordu ve
Tabakalar arasndaki asl dmanlk kendisini o derecede iddetli bir
biimde ortaya koydu ki, birinci g ancien regimein dokusunu parampara
etti. Bu sre iinde, aristokrasinin nfuzu nc Tabakann yaratt
birbiri ardna gelen dalgalarda bouluyordu, nk burjuvazi, kyller ve
proletarya kendi isteklerini elde etmek iin koldan bastryordu.
*
*
Devrime sefaletin neden olduu, genel bir kabullenmedir; Marx, daha da

ktleen koullarn devrimin yararna bir durum yarattna kesinlikle
inanyordu. Ne ki, ondokuzuncu yzyln ortalarnda Alexis de Tocquevillein gelitirdii kurama gre, Fransz Devrimi, artlar iyilemekteyken
patlak vermiti. O nun gzlemlerine gre, Hibir zaman, ktden daha da
ktye gidilirken bir lkede devrim olmazd. D ahas, Bir devrim
tarafndan kertilen eylerin dzeni, hemen hemen her zaman iin ondan
bir ncekinden daha iyidir,1diyordu. 1962de J.C . Davies biraz daha farkl
bir yaklam kulland, fakat de Tocquevillein bak asn tamamlad.
Daviesin nerisi Devrimlerin, ar uzam nesnel iktisadi ve sosyal gelime
srelerini ksa bir tersine dn dneminin izledii durumlarda gerek
lemeye daha yatkn olduu2 ynndeydi. Bu, onsekizinci yzyln iktisadi
eilimlerinin ortaya kard bir durum olarak grnmekte.
1741 ve 1746 arasnda, Fransa, kapsaml bir iktisadi byme oran
tutturdu. Burjuvazinin nemli blm Dunkirk, Le Havre, La Rochelle,
Bordeaux, Nantes ve Marsilya gibi limanlarn canlanan refah ile birlikte
kat artan ticaretten ve bee katlanan deniz ticaretinden nem li
kazanlar salad. 1741 ile 1765 yllar arasnda fiyatlarn % 65 orannda
ykselmesi, tarm rnlerinin deerini de artrarak kirac iftilerin yaa
ma koullarn byk oranda iyiletirdi. Ktlklar olmasna ramen - r
nein 1725, 1740, 1759 ve 1 7 6 6 -6 8 gibi yllarda- 1780lerde, 1 6 9 3 -9 4
ve 170910 dnemlerinde felakete dnen alkla karlatrlacak bir
durum yoktu. Zenginliin genel ve hzl art gibi hususlarda Fransa
burjuvazisi ve kyls, O rta ve Dou Avrupadaki adalarndan bariz
bir ekilde ok daha iyi bir durumda grnyorlard.
1 7 7 0 ler ve 1780lerde ki ani duraklama ar bir etki yapt. Fransa
dier lkelerin bana gelene benzer bir iktisadi durgunluk dnemine
FRANSIZ DEVRM 'NN KKENLER J 3
girdi; bu, belki de, Yeni Dnyadan gelen kle altn ve gmn azalmas
tarafndan birden bire hzlandrlan, uzun bir iktisadi gidiat zerindeki
geici bir ini ktan baka bir ey deildi. Ne ki, Fransz sanayisi ve
t icareti, bu durumdan, Fransadaki kredi olanaklarnn yetersiz yapsn
dan dolay kt etkilendi. Bu yzden retim azald, isizlik artt ve hemen
ardndan bu iktisadi durgunluk tarm sektrne de yansd. 1785teki
iddetli kuraklk ileri o kadar ktletirdi ki, takip eden yllarda kyller
gerekli miktarda tohum bulamadklar iin kanlmaz sonu dk
verim oldu. 1788 haat anormal derecede yamurlu geen yaz dolaysyla
mahvoldu ve 1789da durum daha da ktleti. Ktln dzeyi, XIV .
I -ouisnin hkmdarl dneminde zaman zaman yaanan ktlktan daha
dkt, ama 1770ler ve 1780lerde tm snflarn talihindeki ktye
gidiin beklenmediklii ok daha tehlikeli psikolojik etkiler yaratt. Aris
tokrasi sahip olduklarn elinde tutmak iin umutsuzca abalarken, burju
vazi ve kyller elde ettikleri ile beklentileri arasndaki giderek byyen
uurumun farkna zellikle vardlar. Sonu, yaanan skntlar karsnda
derin huzursuzluk ve giderek artan nefretti ki, bunlarn ikisi de kendi
kendine ile ekmeye raz olm aktan ziyade, patlamaya tmyle hazr
devrimci unsurlar tekil ediyorlard. Birbirlerine ve rejimin kendisine
ciderek artan bir phe ile bakm akta olan toplumsal snflar, ulusal reI; h tan ilk bata paylarna deni yeniden ele geirmek ve daha nceki
maddi gelime araylarna devam etmek iin umutsuzca abalyordu.
*
*
Onsekizinci yzyl, kinci ve nc Tabakalar arasndaki ilikilerin

aama aama bozuluuna ahit olmutu. kisi de konumlarn iktisadi
olarak gemilerine nazaran gelitirmiti, fakat artk birbirlerini, kendi
gvenlikleri ve iyi hallerine kar birer tehdit olarak gryorlard. Bu
huzursuzluk 1776 sonrasnda iyice artt.
Kilise iindeki otoritenin konumu, Talleyrandm ifadesiyle presque
rzclusif de la classe n obleu*3 muhafaza etmeye dnrken, aristokrasi
oblesse d ep ee** ve noblesse de robe*** arasndaki ittifak yoluyla, hkmet
ve yerel ynetimler zerindeki nfuzunu yeniden elde etmeyi baard.
* (Fr.) Neredeyse tamamen soylu snfa zg ayrcalklar. (.n.)

* * (Fr.) Sonradan kazanlan soyluluk anlamnda kullanlan ifade, (.n.)
* * * (Fr.) Doutan gelen soyluluk anlamnda kullanlan ifade, (.n.)
1 4 AVRUPA TARHNDEN KESTLER II
Dier yandan, aristokrasi, burjuvazinin zengin kesimlerinin taleplerin

den ekinerek, onlarn noblesse de robeun idari makamlar ve parlementler
zerindeki tekelini krmaya ynelik tm giriimlerine karg iddetle
direndi. Burjuvazi, geleneksel soylulatrma yntemleri ile kinci T a b a
kaya dahil olmay en byk amac olarak gryordu. N e ki, bu yukarya
doru hareketlilik, beraberinde her trl siyasi g elde etme frsat ile
birlikte gittike engellenmeye balad. Devrimin gelecekteki iki lideri,
olaylarn bu haline kar aykmanm dourabilecei etkileri gzler nne
serdiler. D anton, Eski Rejim bize yeteneklerimizi gelitirebilmemiz iin
imknlar salamadan iyi bir eitim vererek, bizi [devrime] mecbur brak
t,4 derken, C arn o tnun radikal grleri soyluluk kazanma yolundaki
baarsz giriim lerinin akabinde olgunlamt. Eitimden ve burju
vazinin iktisadi glerinden yoksun olmalarna ramen, kyllerin, onla
r krsal aristokrasiyle kar karya getiren beklentileri vard. Derebeylik
haklar ve vergileri sonuna kadar almyor, kyller banalite du moulin,
banalite d u fou r, banalite du pressoir, droit de chasse ve droit de bauvin'in**
yaratt tm skntlara ve zorluklara katlanm ak zorunda kalyorlard.
Kyllerin 1 7 8 9 daki m uhtralarndan birinde, Aristokrasinin sradan
insanlar kmsemesi, inancn tesindedir,5 deniyordu. Bylece, aris
tokrasi, uzun zamandan beri derebeylik ile zdelemi olan ilevleri
yerine getirmeden, bu konumun ayrcalklarnn tadn karan asalak
bir unsur olarak grlmeye balamt artk.
kinci ve nc Tabakalarm aras 1770ler ve 1780ler boyunca gittik
e ald. ktisadi durgunluun etkisi altnda, aristokrasi, kendi durumunu
kurtarabilmek iin vergilerin toplanmasna gittike daha fazla bel balar
ken, kyller derebeylik vergilerini olduka klfetli buluyorlard. Bylece,
bunalmn getirdii yk, toplumun bunu en az kaldrabilecek olan alt
tabakalarna doru yaylyordu. Burjuvazinin aristokrasiden duyduu ho
nutsuzluk daha dolayl, fakat gelecek iin nemliydi. nk burjuvazi,
aristokrasiyi, iktisadi ve mali yapdaki her trl akliletirmeye kar diren
mekle ve yeniden dzenlemelere en ok ihtiya duyulan bir zamanda gnn
gerekleri ile uyumayan kurumlan devam ettirmekle suluyordu.
N e ki, toplumsal snflar arasndaki bu gerilimler aniden patlak veren
atmalarla sonulanmad. nk, ksa bir sre iin ortak bir dmana,
* (Fr.) Yerel M eclisler, (.n.)

* * (Fr.) Sz konusu dnemde, Fransann krsal blgelerinde eitli temel tketim
maddeleri zerinden alm an vergiler, (.n.)
FRANSIZ DEVRM'NN KKENLER
I5
yani monarinin mutlakyeti iktidarna kar oluturulan geici ve yapay

koalisyon byle ani bir atmay ksmen engelledi.
*
*
Snflar merkezi ynetime kar bu ortak cepheyi kurmada harekete
geiren nedenler byk oranda farklyd, fakat hepsinin de deimez bir
ortak grleri vard ki, o da rejim in var olan hali ile artk karlarna
hizmet edemeyecei veya onlar artk smrden uzak tutamayacayd.
Bu yzden, ynetimin birtakm deiikliklere uratlmas mecburiydi.
Monari birlemi basklar altnda tam anlamyla kene kadar, bunun
nasl gerekletirilecei beyhude bir speklasyon konusu olarak kald.
Aristokrasi, 1770lerv e 1780lerde m utlakyetilikten daha nce hi
olmad kadar ekiniyordu. nk, ayn zamanda kralln yasamalannm sorgulanmas anlamna da gelen ve 1 7 15ten itibaren uzun mcade
leler sonucu kazanlm olan parlem entlerin resmen ortadan kaldrlmas,
aristokrasinin en ok bel balad erkine bir saldr olarak grld.
1774te parlemertler yeniden kurulduu zaman, srf emrinde mevcut mali
sistem ve vergi muafiyetleri hakkmdaki kukularn aka ifade eden
bakanlar ve reformcu bir hkmdarn dehete dren hayaletiyle kar
karya kald iin, aristokrasi tekrar saldrganlat. Aristokrasinin top
lumsal statsn daha nce hibir zaman mmkn olmas beklenmemi
dcrecede drecek olan kapsaml bir yeniden yaplandrma programn
yrrle koymaya daha eilimli grnd iin, X V . Louis, X IV .
Louisden daha ciddi bir tehdit olarak algland. Bu yzden, aristokratlar,
muhtemel her yola ba vurdular; reform programna kar parlem entlerde,
sarayda ve Soylular M eclisinde mcadele ettiler. 1787de mali kriz ar
lanca Etats G eneraux'nun toplanmasn talep ettiler ki, bu sadece aris
tokrasinin kraln grmezlikten gelemeyeceini bildii eski bir rnee
ba vurmayd. Etats G eneraux, doal olarak, aristokrasinin nfuzunu pe
kitirecekti, nk geleneksel oylama sistem inde B irin ci ve k in ci
I abakalar Uncye sayca stnd.
Burjuvazi, konuya daha farkl bakyordu, ama aristokrasinin taktik

lerini kulland. O nlar iin Etats G eneraux, burjuvazinin siyasal kurumlar
zerinde daha etkin olabilmesini ve iktisadi yapy yeniden tasarlaya
bilmesini mmkn klacak olan kkten anayasal reformlar imkn anla
mna geliyordu. Ksa sren laissez-faire ve Kral Naiplii denemelerinden
sonra, 1726 akabinde Fransa, C olbertin m erkantilist siyasalarnn geri
dnne ve baskc lonca sistemi ve i gmrk engellerinin yeniden

ina ediliine ahit olmutu. Bunu izleyen X V I. Louisnin hkmdarl
dneminde, hkmet siyasalar tm yukardan ynlendirme vurgularn
yitirmi gibi grnyordu, iktisadi bunalmn ar arlat bir za
manda, hkmet, Byk Britanyann piyasa glerini salverme hazrl
iine girer gibi oldu ki bunun en nemli gstergesi 1786 serbest ticaret
antlamasyd. N e ki, bu antlama ile hkmet, emeklemekte olan Fransz
sanayisini, korunmaya en ok ihtiya duyduu bir zamanda laissez-fairee
kar korumasz brakt. Eer altst olmu iktisadi ve mali sistem yeniden
rgtlenecekse, burjuvazi bu srete aktif bir rol oynamalyd. Fakat
bunun, X IV . Louis dneminde olduu gibi, monari ile kurulacak zel
bir iliki beklentisi yoluyla gerekletirilebilmesi artk mmkn deildi,
nk aristokrasi siyasi makamlara ulama yollarn oktan kapatmt
bile. Bu yzden, zm, temsili kurumlar erevesinde - daha dorusu
parlamenter bir monaride bulunmak zorundayd. Burjuvazi aristokrasiye
o kadar kzgnd ki, bu yzden aristokrasinin Etats G enerauxnun toplan
tya arlmas talebine de kar kyordu.
Kyller Etats G en eraw cnun toplanmasn her derde deva gryor
lard. Bu sayede vergilendirmenin eitsiz dalm sorunu zlecekti.
T aille, capitation, vingtieme, gabelle ve aid.es* yeniden belirlenecekti veya
m uhtem elen lekli toprak veya gelir vergilerinden biri ile deitiri
lecekti. M onarinin kurumlan hl saygnlk uyandryordu, fakat iyiden
iyiye hissedilen oydu ki, yetkileri snrlandrlmalyd artk. nk ky
ller, hkm etin tahl fiyatlarndaki dalgalanmalardan kazan sala
dndan pheleniyordu; bu ve benzeri yaknmalar artk ok daha byk
dzelme beklentileri ile aka ilenilebilirdi.
T m snflar, rejimin siyasalarna kar m uhalefetlerini ifade ederken
nde gelen Fransz aydnlanma dnrlerinin grlerinden yararlan
yorlard. Genelde Montesquieu, Voltaire ve Rousseaunun devrimci hissi
yatn gelimesi zerinde dorudan etkide bulunduklar ve dolaysyla
1789 olaylarn hzlandrdklar sylenir. Aslnda olan, muhalefetin geli
m esinin aydnlanma dnrlerinin tevikleri ile gereklem esinden
ziyade, muhalefetin onlarn yazlarndan bamsz bir biimde yaplan
alntlarla ifade edilmesiydi. rnein, Parisparlem enti M ontesquieunn
glerin dengesi kuramn kulland, ifadeler daha nceden aydnlanma
dnrlerinden dn alnm olan Am erikan anayasasna ok benzer
biimde kuruluyordu. Benzer bir biimde, Rennes parlementi, 1 7 8 8 de
* (F r.) Sz konusu dnemde kyllerden alnan eitli vergiler, (.n.)
FRANSIZ DEVRM'NN KKENLER I 7
Jefferson ve Rousseaunun grlerinin bariz bir bireimi olan u deklaras

yonu yaynlad: nsan zgr doar, aslen insanlar eittirler ve bunlar
ispata ihtiyalar olmayan gereklerdir.6 1789da tm toplumsal grupla
rn muhtralar, genel yaknmalarn allmam derecede ak seik bir
biimde ifade edildii rnekleri ieriyordu. Bu yzden, yle grnyor
ki, Montesquieu ve Rousseau, muhalefetin dile getirilmesi zerinde mu
halefetin aslen oluturulmasndan daha fazla etkili olmulard.
*
*
Bvle bir ayrm X V I. Louisye pek rahat vermeyecekti. O nun hkm

darl dneminde monari son iki yzyln en zayf durumuna dmekle
kalmad; ynetimin normal ileyi srecine de artk hkim olamadn
gsterdi. Esas sorun, monarinin yetkin bir destekten mahrum olmas
gibi bariz bir nedenden dolay eitli toplumsal gler arasndaki hassas
dengeyi salayamamasyd. X IV Louis, mutlakyetiliin imajn, mo
nariyi yce bir tecrit konumuna ykselterek salamlatrmt. N e ki,
onun uygulad siyasalara kar aristokrasinin sk sk kaynaklk ettii
dmanla yant vermek iin burjuvazinin desteini srekli klma konu
sunda da zen gstermiti. Benzer bir biimde, 1851den sonra III. Napoleon, iilerin m uhalefetini krabilmesini, kyllerin ona arka km a
sna borlu olacakt. Fransz monarisi ya siyasal olarak nfusun nem li
bir ounluuna dayanarak ya da daha da zor olan bl ve ynet siya
sasn uygulayarak ayakta kalabilirdi.
Hkmdarl dneminde sregiden mali krizlerin, otoritesini, tebaa
snn iyi niyeti veya en azndan kaytszl olmadan ayakta tutamaya
can gsterdii XV I. Louisnin zayfl hat safhadayd. Yedi Yl Savalar
ve Am erikan Bamszlk Sava, mali yapnn zerine ok ar ykler
getirmiti ve bu yzden X V I. Louis vergilendirme ltlerinde ve yn
temlerinde birtakm deiiklikleri gndemine almaya mecbur kald. Bu
durumun emsali yok deildi: X IV Louis de Augsburg Cemiyeti Sava
(168897) ve spanyol V eraset Sava (1 7 0 1 -1 7 1 4 ) sresince dixieme ve
capitationu* yrrle koymak konusunda anlamaya mecbur kalmt.
Ne ki, X IV . Louis, grece daha uysal bir aristokrasi ve yoksullam ama
henz dile gelmemi bir kyl snf ile uramak zorunda kalmt. Buna
karn, X V I. Louis, ok daha geni bir m uhalefetle ve zellikle de
* (Fr.) Sz konusu dnemde, Fransada sava durumunda toplanan ar vergiler, (.n.)
1 7 8 7 den itibaren Etats G enerau xnun toplantya arlmas zerinde

younlaan bir taleple kar karya kald.
*
*
Rejim e kar ibirlii yapma mecburiyetinden kurtulmu olan ikinci ve

nc Tabakalar, artk birbirlerine kar duyduklar ekincelerini daha
aka ifade etmekteydiler ve bu srete de kriz devrime dnt.
Aristokrasi artlarn, Etats G en eram nun bir araya geliinde uygulanan
geleneksel oylama prosedrlerinin devam ettirilmesi ynnde ortaya koy
du. Bu, kendisini ileride Ulusal Meclis olarak yeniden yaplandracak olan
nc Tabaka ile aristokrasinin farkllklarn meydana kard. O torite
ye ve geleneksel yapnn prosedrlerine kar aka bir meydan okuma
olmasndan dolay bu, kurumsal devrimin ilk gstergesiydi. Bu aamadan
sonra, G. Lefebvrein de gstermeye alt gibi, atan btn rakip ve
tamamen farkl unsurlarn nc Tabakaya katlmas ile devinirlik iyice
artt. Burjuvazi, Temmuz 178 9 daki yeni siyasal durumu daimi olarak kabul
etmi gibi grnyordu. Fakat kyller, Austosta tarada balattklar
seri ayaklanmalarla feodal ve derebeylik haklarnn ortadan kaldrlmas
srecini hzlandrdlar. Parisin zanaatkarlar ve proletaryas, Devrimi
17914 arasndaki ok daha iddetli aamaya getirdi ve bu da Ulusal
Kongrenin yapt hzla ilerleyen deiikliklere kesintisiz destek salad.
Sk sk belirtilen odur ki, Devrim, P ari^parlem entinin yapt bas
klarn bir sonucu olarak 1787de patlak v erd i N e ki, bunu daha farkl
bir yolla ortaya koymak da mmkndr. Bir devrimin balamas iin
kesin bir devinirlie ihtiya duyulur. Ondokuzuncu yzylda Fransa, kimi
vesilelerle (1830, 1848, 1871) ok ciddi basklar oluturmu olan bir
devrimci deneyimler ardiyesine sahip oldu. 1780ler iin ne byle bir
nderlik ne de deneyimden kaynaklanan bir bilgi vard; ne ki, soylular,
tepkisel durularnn bir paras olarak ve gl konumlarn kullanarak
ilk darbeyi vurdular. Bu siyasal muhalefetin itici gc ancien regime ile
kinci Tabakay ykmaya girime konusunda nc Tabakann farkl
ksm larn cesaretlendirm eye yetti. Bu durum, 1580 gibi erken bir
tarihte M ontaignein Bir devlete ilk darbeyi vuranlarn kendileri de, o
d ev letin k esn asn d a ilk m ah v o lan lar arasnda yer a lrla r
eklindeki ngrsn dorular nitelikte grnmektedir.
FRANSIZ DEVRM'NN KKENLER
19
En son aratrmalar -zellikle R.R. Palmer ve J. G odechotnun aratr

m alar- Fransay> ayn zamanda C enevreyi (1768 ve 1792), rlanday
(1778 ve 1798), Hollanday (1 7 8 4 -7 ), Polonyay (1 7 8 8 -9 2 ), Avusturya
Hollandasn (1 7 8 7 -9 0 ), M acaristan (1790) ve Kuzey Amerika Smr
gelerini (1 7 7 5 ten itibaren) de etkilemi olan daha genel bir devrimci
deiim sreci balamna yerletirdi. Avrupay bir btn olarak etkileyen
nemli ortak sorunlarn var olmu olduu kesin olarak grlyor. Bu
sorunlardan biri, kta nfusunun ani bir ekilde, 1700den 1 8 0 0 e kadar
100 milyondan 2 00 milyon kiiye km olmasyd. Dieri, uzun bir
iktisadi byme srecini takiben 1770lerde ve 1780lerde yaanan ar
bunalmd. Kapsayc sonu, var olan toprak kaynaklarn elde etm ek ve
elde tutmak iin artan rekabet, isizlikteki devasa art ve Avrupadaki
istisnasz tm hkmetlerin kar karya kald ve geleneksel gelir bi
imlerinin yeniden ele alnmasn mecburiyet haline getiren ciddi mali
sorunlar oldu. ou hkmetin byk bir iktisadi bunalmla ba ede
bilmede yetersiz kald gz nne alndnda, huzursuzluun ok yaygn
olmas hi de artc deildir.
N e ki, devrimlerin ou baarszlkla sonuland. Palmer bu konuda
gl bir burjuvazinin (ki bu Polonya ve M acaristanda yoktu) ve top
lumsal snflarn yakn ibirliinin nemini vurgulamaktadr. Polonya
ve M acaristanda kyllerin ou tarafsz kalrken, Hollandada kyller
kardevrim glerine destek verdiler. Sonuta, en byk burjuvaziye ve
tm snflarn kendi hallerinden duyduu en yaygn huzursuzlua sahne
fen EEeTTckten deiimi yaamaya en yatkn olanyd. Onsekizinci
'yzyTsonlarndaki yaygn huzursuzlua ramen, Fransann 6n iddetli
altst olular ve akabinde en gelikin toplumsal ve iktisadi dnmleri
yaayan lke olmasnn nedeni de buydu.
N O TLA R
1)
2)
Wlen
3)
4)
5)
6)
A. DE TOCQUEVILLE: The Ancien Regime.

]. C. DAVIES: Toward a Theory of Revolution J. C. DAVIES (der.),
Men Revolt and Why iinde.
J. LOUGH: An Irtroduction to Eighteenth Century France, Bl. III.
E.N. WILLIAMS: The Ancien Regime in Europe, Bl. 8.
P. GOUBERT: The Ancien Regime, Bl. I, Ksm 2.
K. KUMAR: Revolution, Giri, Ksm 6.
Fransz Devriminin Geliimi
Fransz Devrim inin ilk yllar (1 7 8 9 -9 2 ), ancien regimein tm yapsnn

yerinden oynatld, ani bir toplumsal ve kurumsal dnm sreci
alarak grlebilir. Fakat bu, ayn zamanda, devrimin lml dnemiydi
de, nk Ulusal ve Kurucu M eclislerin liderleri bu srete radikalleri
kontrol altnda tutmak ve dengeli bir anayasa yaratmak iin abala
dlar.
1789 ylnda gerekleen deiikliklerin hz, kraln hkmeti ve Paris
halk arasndaki ift ynl bir tepkimenin sonucuydu. X V I. Louis, en
ilerici bakan N eckeri grevden alarak ve hkm etini yeniden yaplan
drarak son zamanlarda oluturulmu olan Ulusal M eclise kaptrd
kimi yerleri yeniden ele geirmeye kalkt. Bu, 14 Haziranda kraliyet
otoritesinin kmesinin sembol olan Bastillein d ile doruk n ok
tasna ulaan yry ve isyanlarn balamasn kkrtt. Fakat kral,
Ulusal M eclisin yapt kimi reformcu yasalar reddederek sahip olduu
gleri korumaya alt. Sonu, Kadnlar Yry (5 Ekim) ve kraln,
16 8 0 den beri kraliyet iktidarnn tahtna ev sahiplii yapan Versail-
FRANSIZ DEVRM 'NN GELM 21
lesdan Parise zorla tanmas oldu. Burada, Paris halk, kral ve Ulusal
Meclis zerinde daha srekli ve dolaysz bir bask uygulayabilirdi. R. R.
Ialmerin de belirttii gibi, kitlesel katlm dier alanlara da yayld:
Kurucu M eclis ve takipileri en stten ynetirken, basit insanlardan
oluan kitleler sregiden devrimci hareket iinde en altta yer alyor
lard.1
Eer Parisin iindeki ve evresindeki olaylarn seyri bir sarkaca benzei ilirse, merkez ve tara arasndaki ilikiler de bir gelgit olarak tanm
lanabilir. Krsaldaki huzursuzluk ve kyl isyan tehdidi, Paris ve V ersailles zerinde toplumsal yapy deitirecek yasalar yrrle koyma
lar iin ok ciddi bask yaratyordu. Bundan dolay, Kurucu Meclis, dere
beylii ortadan kaldrd, kiisel sorumluluklara ve onda birlik vergilere
son verdi, nsan Haklar Beyannam esini formle etti ve Kilisenin top
raklarnn ounu sata kard. Bu arada, kar akm da, intendantlann
grevlerine son vererek, parlem entleri askya alarak ve ancien regim ein
dier kurumlarnn tasfiyesine devam ederek, Fransann geri kalann
Parisin etkisi altna soktu.
N e ki, bu telal hareketliliin gidiatn kontrol altnda tutmak iin
tm abalarda harcand. rnein, 1 7 9 1 Anayasas siyasal denge ve toplmsal uyum iin duyulan arzuyu yanstyordu. Bu anayasann tem el
ilkelerinden biri, yeni oluturulan departem entlara** hatr saylr bir
zerklik salayan ademimerkeziyetilikti. Dieri, merkezde yasamann .
(Kurucu M ects olarak), v r tm ^ n.. (kral fe5feanlarndar. ayrlmasjyd. Bu, M ontesquieunn genel kabul grm kuramlar ve zet olarak
'Birleik D evletlerin tantlanm deneyimi ile ayn izgide bir uygulamay
d. Radikalizme kar daha ileri bir tedbir olarak, M eclis, saylar 4.3
milyon civarnda olan, vergi deyenlerin ve mlk sahiplerinin oluturduu
a k tif yurttalara tannan imtiyazlara snrlama getirdi. Bu suretle, esas
ama, kontrol elden karmadan reform yapmakt; rnein, Mirabeau,
kendisini, Dzenin taraftan, ama eski dzenin deil, diye tanmlyordu.
Bu uyum ve denge ne kadar uzun sre korunabilirdi ki/ 1791 A n a
yasas, iinden hi de tahmin edilmeyen elikilerin ve karklklarn
kt Pandoram n kutusunu2 amt. 1791 ve 1792 arasnda, tarafla
rn anlamasna dair tm umutlar suya dt ve Fransa Sa ve Sol olarak
ikiye ayrld.
*(F r.) Krall eyaletlerde temsil etme hakkna sahip ve kraliyet fermanlarnn
yerine getirilmesinden sorumlu yerel ynetici, (.n.)
* * (Fr.) Ynetim birimi, (.n.)
22 AVRUPA TARHNDEN KESTLER
II
Sa, haliyle, kendisini otoritesinin nndeki engellerin giderek far

kna varan krala dayandryordu. Kral, M eclisin gmenler ve ruhban
snf hakkmdaki yasamalarna iddetle kar kyor ve bunu engellemek
iin, Krala, kraliyetin belirsiz klfndan baka ne kald ki?3 diye yak
nyordu aresizce. Bu arada, sol, cumhuriyet iin bastrmaya balamt
ve Fransa bir monari olarak kald srece yasama ve yrtmenin her
zaman iin ayr olmalarnn yannda hsm da olacaklarn savunuyordu.
Kimi delegeler, ayn zamanda reformcu yasamann nne konan snr
lamalarla da ar derecede ilgileniyorlard; rnein M arat kannn, n
san Haklar Beyannam esinden verilen dnler ve dolaysyla zgrln
lmcl dman olan birok kararnamenin fikriyle kartn4 syl
yordu. Robespierre gibi kimleriyse, snrlandrlm haklar ve bir vatan
da aktif ya da p asif yapan korkun ayrmlar5 knyorlard. Sa ve
Sol arasndaki atma, 1 7 9 l de Kurucu M eclisten Yasama M eclisine
doru yaplan kkl deiim esnasnda iyiden iyiye ciddileti. Bir kendi
kendini dlayan ferm an, Kurucu M eclisin hibir delegesinin Yasama
M eclisine de dahil olmamasn temin etti ve dolaysyla 1 7 8 9 -9 1 ara
snda siyasal istikrara katkda bulunmu olan kadro srekliliine de son
verilmi oldu. Yeni yelerin iki yz ellisi Feuillantlar veya her zaman
ynetime koulsuz bal kalanlardan ve gerisi de ekirdeini Jakobenlerin
oluturduu G irondinlerden ve ar M ontagnardlardan ibaret radi
kallerdi. Yaknda, Feuillantlar devre d braklacak ve ardndan da radi
kaller kendi aralarnda D evrim i ele geirm ek ve onu yeniden yn
lendirmek iin atacaklard.
kinci aamas boyunca Devrim, daha da iddetli ve doktriner oldu. svi

reli tarihi Burckhartm yapt karsamaya gre, Devrim ivmelenip
ilerledike, daha nceki aamalarn temsilcileri lml olduklar iin
ortadan kaldrldlar; bu yzden, L a revolution devore ses enfants* deyimi
bu srete yaananlar tam anlamyla ifade eder.
Bu deiim iin katalizr, savat. M eclisin ounluu, Fransann
komularn igal etm esi fikri ile hayli ilgiliydi; Feuillantlar, bir ulusal
atm ann sadece kraln otoritesini glendirebileceini dnrken,
Girondinlere gre, bir halk sava ayn zamanda monariyi de ykacakt.
* (F r .) D evrim , ken d i ev la tla rn yer. (.n .)
FRANSIZ DEVRM 'NN GELM 2 3
Olaylar Girondinleri hakl kard, D. I. W rightm ifadesiyle, sava, dev

rimi daha da devrimciletirdi.6 Balamak zere olan Prusya igali, bir
terr dalgasna neden oldu ve i dmanlar aray nl Eyll 1792 kat
Iiamlar ile sonuland. Ayn ay iinde Ulusal Kongre iin yaplan seim
lerde, sac Feuillantlar haliyle elendiler ve iktidar 165 Girondin ve 145
M ontgnard arasnda paylald. Girondinler, kardevrimciler iin bir
birleme noktas haline geldiini ve tahtta kald srece de Avusturya
ve Rusyann onu nceki iktidarna kavuturmaya ynelik abalarndan
vazgemeye niyetli olmayacaklarn kantlamaya alarak, kraln sulan
mas iin bastryorlard. Bundan dolay, savan bir sonucu olarak, 25
Eyll 17 9 2 de cumhuriyet ilan edildi ve X V I. Louis, takip eden O cak
aynda idam edildi.
1793 itibaryla, Girondinler, esas am alarna -h alk n savama ve
halkn cum huriyetine- kavumulard. imdi, soluklanmann ve birlik
arsnda bulunm ann tam zamanyd. Ardndan, Girondin liderlerin
den biri yle soruyordu: [nsanlar] daha fazla ne isteyebilirler ki?7
Girondinler kendilerini artk muhafazakr olarak gryorlar ve So lun
veya M ontagnardlarm devrimin itkisini artrmaya ynelik giriimlerine
iddetle kar kyorlard. Brissot ve Lauvet, M ontagnardlarm Ulusal
Kongreyi Paris ayaktakmmm etkisine ak hale getireceinden korku
yorlard; zira Girondinler, kendilerine asl destek Gneydou Fransann
departem entlann dan geldii iin, bu trden bir kitlesel baskya kar sa
vunmasz kalacaklard. Btn bunlardan ziyade, Girondinler, Parisin
sk bir ekilde birbirine kenetlenm i Jako ben kulpleri tarafndan
ynlendirilecek olan m uhtem el bir M ontagnard diktatrl aray
fikri karsnda bile dehete dyorlard. M aalesef, M ontagnardlara
direnecek veya Devrimin ilerleyiini frenleyecek gce sahip deillerdi.
Bir parti olarak M ontagnardlardan daha az birlik iindeydiler ve mer
kezde aslen belirleyici olan kitlesel destekten mahrumdular. Bu yzden,
Haziran 1793 itibaryla, iinde bulunduklar durum umutsuzdu. nde
gelen Girondin delegeleri, 20 ,000 kiilik bir M ontagnard destekisi kala
balk tarafndan Kongre dna srklendiler ve ardndan, srasyla, nce
yarglanp sonra idam edildiler.
A rtk M ontagnardlar duruma hkim olmular ve Devrimin T er r
(17934) olarak adlandrlan aamasn balatmlard. Bu, phesiz en
karmak dnemdi ve bir elikiler dizisini ortaya kard. rnein, M ontagnardlar, sans-cu lottesun ,* zellikle de Parisli tccar, esnaf, zanaatkar
* (F r.) B ald r p laklar, ( .n .)
24 AVRUPA TARHNDEN KESTLER II
ve arap tacirlerinin gsterilerinden baya faydalandlar. N e ki, tm

yrtme yetkilerini birka kongre komitesine devrederek, rejimlerinin
iktidar tem elini gittike daralttlar. Kendilerini demokrasiye adadk
larn, haklar geniletip a k tif ve p asif yurttalk ayrmn ortadan
kaldrarak gsterdiler. Hatta, Fransay, Kamu Gvenlii ve G enel G
venlik komiteleri yoluyla ynetenler, semene kar D evrim in baka
hibir dneminde olmad kadar az sorumluydu. Ayn zamanda, ideo
lojik bir paradoks da vard ortada. Jakoben liderler, zellikle M arat ve
Robespierre, zgrl aka devrimin anahtar bir doktrini olarak ele
alyorlard. N e ki, bu, bireysel algda deil, sadece kolektif olarak var
olan bir zgrlkt. Robespierree gre insahlarn bir btn olarak iradesi,
zgrln doal siperi8 idi. Bu yzden, bireyler zgrlklerine ancak
genel kar ile uyuarak kavuabilirlerdi. Robespierre, aka, Rousseaunun Toplum S zlem esindeki nl genel isten ile uzlamama hare
keti yolu ile muhalefet edenlerin aslnda kendilerini kleletirdikleri
ve gerektiinde bir kiinin zgrlemeye zorlanabilecei9 eklindeki
savndan etkilenmiti.
zgrln zorlama yolu ile elde edilebilecei ilkesi, 1794 yl srecin
de Komiteler ve Devrim Mahkemeleri tarafndan uyguland. Sonu, Jakobenler tarafndan uyarlanan ve gdlenmelerin katksz olmasn sala
yan bir devrimci ara oldu: Terr. rnein, Robespierre, terrsz erdem in iktidarszlk olduunu savunuyor ve M arat zgrln iddet
yolu ile kurulmasmda10 srar ediyordu. DaHa nce, ayak takm nn hs
rann rasgele sergilemesi olan bu iddet, artk kurumsallam ve y
netim in tekeli altna girmiti; bylece M ahkem e giyotinlerinin yerini
sans-culotces kasaplarnn baklar almt. Ne ki, terr kendi kendisini
beslemeye balad ve Robespierreciler tarafndan rakip Jakoben fraksi
yonlarn yok etm ek iin kullanld. rnein, H ebertistler M art 17 9 4 te,
D antoncular ise bir ay sonra idam edildiler. Robespierre iktidarn tem e
lini o kadar daraltt ki, sonunda kendisini Cum huriyetin kiilemi
hali olarak grmeye balad. Bu yzden, Robespierre dier herhangi bir
devrimci figrden daha fazla tartma konusu olagelmitir.11 G eleneksel
gr, T e r rn, Devrim in amalarna ulalmasn engelledii ve zel
likle Robespierrein iren bir diktatrlk kurabilmesine izin verdii
ynndedir. Kimi tarihilerin grlerinin benzerlii gz nne aln
dnda, Fransz Devrimi, kriz nbeti Terr olan ateli bir hastalkt;
hastann, daha dorusu Fransann iyileebilmesinden nce Robespierre
istenmeyen kimse olarak bertaraf edilmeliydi. ki Fransz tarihi, Robespierree kar daha iyimser bir yaklam benimser: Lefebvre onu bu
FRANSIZ DEVRM 'NN GELM
25
devrimci zihniyetin azimli ve inanl temsilcisi12 olarak adlandrrken,

Mathiez onun iin Devrim ci Fransann en soylu, en cm ert ve en
samimi ynlerinin cisimlemi hali13 demektedir.
Terr, ayn zamanda bir yapc kazanmlar dnemi olarak betim
lemek de mmkndr. Ulusu harekete geirmek ve gda arzn kontrol
kma almak iin Kongre tarafndan alman tedbirler, savan gelgitinin
ynn deitirmek ve dolaysyla da Devrimi yabanc ordularn yk
mndan korumak iin gereinden fazlasn yapt. C arnotnun levee en
m asse * sava durumuna kar tamamen yeni bir yaklam yaratt ve
Ikmapartem birka yl sonraki zaferlerini mmkn kld. Montagnardlar,
ayn zamanda Devrimin birinci aamasnn amalarn da yeniden elden
geirdiler. Kurucu M eclisin gerekletirdii reformlardan bir ksm tersi
ne evrildi; buna en iyi rnek, iki yl boyunca idari karmaaya neden
olan ademimerkeziyetilie son verilmesiydi. N e ki, dierleri olmlanarak
daha da ileri gtrld; bunlar, nsan Haklar Beyannamesi, Ruhban
Smfm n Sivil Bnyesi ve Kilise arazilerinin satndan oluuyordu. Konseyin, sava durumu veya daha nceden hayata geirilmi olan reformlar
zerinde deiiklikler yapmann tesine pek gemedii sk sk vurgulanr.
( itirdii yeniliklerin en nemlileri, tamamen bir baarszlk olan stn
Varla tapnmay balatmas ve yirmi yldan daha az sren Devrim T ak vimin i yrrle koymaya girimesiydi. zellikle Konseyden kaynakla
nan, askeri olmayan tek kalc yenilik, arlk ve l birimlerinin metrik
istemiydi.
*
*
Devrimin nc aamas (1 7 9 4 -9 ) kapsaml bir biimde yeniden yo umlanmtr. Geleneksel tabloya gre, Devrim, 9 Therm idor* 1 7 9 4 te
Robespierrein devrilmesi ile doruk noktasna ulam ve bunu takiben
aa dnk ani bir ynelim, Bonapartem 1799da iktidar ele geiriine
Kidenyolu hazrlamt. Tarihiler 1 7 9 5 -9 dnemini, Devrimin faaliyet
.ilannn dnda olduu gerekesi ile dikkate almadlar ve bylece bu
dnemi daha nemli ve daha ilgin olarak tasavvur edilen iki srecin
arasndaki belirsizlik durumunun bir paras haline getirdiler. N e ki,
* (Fr.) Seferber edilmi halkn tekil ettii askeri birlikler, (.n.)

* * Fransz Devrimi takviminin, 20 Temmuzdan 18 Austosa kadar sren on birinci
ny. (.n.)
.
son zamanlardaki almalar, D irectoire* ve Therm idorculara Devrim

ba lam n d aki y erlerin i tam am yla iade e tti. rn e in , im dilerde
1 7 9 4 ten ziyade 1799, Devrimin can alc zaman olarak alnrken, C.
C hurch, D rectoire Devrim ci uzlama iin bir uygulayclar kurulu14
olarak adlandrr.
A yn zam anda, dier kabu llen m eler de sorgulanagelm ektedir.
Therm idor darbesinin, Robespierrein radikal siyasalarna kar yaplm
sa eilimli bir hareket olduunda m utabk olunmutu daha nceden.
Fakat M. Lyons, kimi komplocularn -T a llie n , Barras ve Fouche gibi
aslnda Robespierrein grlerini ar lml bulan sol eilimli M ontagnardlar olduunu kantlamaya alt. A yn zamanda, Robespierrein
stn V arlk K ltn ne srmesine kar da G enel Gvenlik Komitesindeki ateistlerden ok ciddi bir muhalefet vard. H atta bir ara, Thermidorculara Babeuf ve dier sosyalistler bile katld. Lyons, Bu yzden,
bir bakma, 9 Therm idor darbesi So lun bir ihtilalidir,15 demektedir.
Ayrca, Kongre yeleri arasnda, Robespierrein gelecekteki kurban
larndan biri olma korkusundan kaynaklanan bir panik dalgas da vard.
Bu yzden, 9 Therm idor olaylar, gereklemek zere olan bir bask
altna alma harekatna kar bir nefsi-mdafaa devrimiydi.15 Bir baka
adan da, Robespierre kendi kendini kreltti sadece; otoritesinin da
yand tem eli o kadar daraltmt ki, onu kaderinden kurtarmak iin
h ibir giriim de bulunulm ad. Paris h alk n n kiilem i h ali olm a
iddiasnda olan bu adam, giyotine giderken, ironik bir biimde yine bu
halk tarafndan yuhalanmt.
Therm idoru belki de Sol esinlemiti, ama ondan asl byk fayday
salayan Sa oldu. Robespierrein devrilmesinden sonra, Kongredeki
ok sayda lml tekrar ortaya kt ve ardndan Kongrenin kendisini
ve onlar boyunduruk altna alm olan T er r kurumlarm datt. R o
bespierrein departem entlar zerindeki merkezi hkm et kontrol siya
salarn devam ettirm elerinin yannda, ayrca, Devrimi 1789 ve 1791
arasnda aslen Kurucu M eclisin yaplandrd srece geri dndrdler.
G elecekte baka bir Jakoben grubunun Kongredeki ynetimi ele geir
mesini nlem ek amacyla, Jakobenler yasama ve yarg arasndaki kesin
ayrl tekrar yrrle koymaya karar verdiler ve bununla beraber Paris
ayaktakmnm etkinliini azaltmak iin de oy hakknn kapsamn daralt
tlar. Sonu, yrtme olarak be kiili D irectoire ve yasama olarak da
Be Yzler M eclisini ve Yallar M eclisin i kapsayan iki meclisli yapy
* Fransz Devriminde Cumhuriyet Hkm etini idare eden beler heyeti, (.n.)
FRANSIZ DEVRM 'N N GELM 2 7
kuran III. Yl (1795) Anayasasmn yrrle girmesi oldu. Bu yeni rejimin

yerel tescili etkileyiciydi. 1789da tedavle girmi ve artk deeri ar
derecede dm olan assignatlav, yeni mandats territoriaux banknotlar
ve ancien regime dneminden beri ilk olarak sikke temelli para ile dei irildi. Ayrca, 1797 itibaryla, Maliye Bakan Nogaret tarafndan ynlen
dirilen kapsaml mali reformlar balatld. Bu arada, haberleme sistem
leri gelitirildi, yerel ve merkezi dzeylerde dikkatler, yetersiz yardmlarn
yeniden rgtlenmesi zerine younlatrld.
Kazanmlar ne olursa olsun, Directoire, askeri darbeye ve kiilik klt
nn ykselmesine kar, herhangi bir baka devrimci rejim den daha
savunmasz olduunu ispatlad. Bonapartem Brumaire darbesinin (1799)
baars, D irectoirem kendisinin, Devrime getirdii trden bir istikrar
asla tecrbe etmemi olduunu gsterdi. Bunun tek nedeni, 1795 A n a
yasas tarafnda yrtme ve yargnn birbirinden ayrlmas, Beyzler
Meclisine seilen hibir delegenin Directoirea ye olmamasn veya hk
met bakanl yapmamasn kesinletirmesiydi. nk, yrtme makam
larna atamalar, yasamadaki ounluklar temelinde yaplmyordu ve bu
yzden siyasal partilerin rgtlenmesi iin hibir neden yoktu. Bu, bir
anayasann, aksi takdirde liberal demokrasiye ait zelliklerin ouna
sahip olabilm esini engelleyen ciddi bir eksiklikti. Aslnda, Directoire
yeleri, partilerin rejime zarar vereceini dnmekle hata ettiler. rn e
in, La Revelliere Lepeaux cumhuriyeti ve onun kurduu hkmeti
savunma onuruyla lm enin ( ...) partilerin irkefi iinde yaamaya16
yelenebilir olduunu kantlamaya alyordu. Bu hizipleme tehlikesi
taknts yznden kendi otoritesini neredeyse kaybetti. 1799da Sieyes
ve Ducos, muhtemel bir Jakoben bakaldrsna kar o kadar tedirgin
oldular ki, Bonaparte ile bir anayasal revizyon iin entrika evirdiler.
Sonu, Saa doru daha bariz bir ynelim ve Konsiillk olarak bilinen
dnemin balamas oldu.
NOTLAR
1) R. R. PALMER: The World o f French Revolution, Bl. 2.
2) J. M. ROBERTS: The French Revolution, Bl. 2.
3) P. H. BEIK (ed.): The French Revolution: Selected Documents, Belge 24.
4) D. I. WRIGHT (ed.): The French Revolution: Introductory Documents,
Belge 17.
5) A.g.y., Belge 18.
6) A.g.y., Bl. 5.
7) T. A. DIPADOVA: The Girondins and the Question of Revolutionary

France, French Historical Studies (1975-6) iinde.
8) A. COBBAN: The Political Ideas of Robespierre during the Period of
the Convention, Englisl Historical Revieu (1946) iinde.
9) J. ]. ROUSSEAU: The Social Contract, Kitap I, Bl. VII.
10) D. I. WRIGHT: Revolution and T enor in France 1789-1795, Bl. 6.
11) Tartmalarn bir incelemesi iin C. BRINTON: A Decade o f Revolution,
1789-1799a baknz.
12) G. LEFEBVRE: Remarks on Robespierre, B. HYSLOP: French Historical
Studies (1958) iinde.
13) D. I. WRIGHT: A.g.y. iinde alnt.
14) C. CHURCH: In Search of the Directory, ]. F. BOSHER (der.):
French Government and Society, 1500-1850: Essays in Memory o f A. Cobban
iinde.
15) M. LYONS: 9 Thermidor: Motives and Effects, European Studies
Reviev (1975) iinde . Ayn zamanda France Under the Directory, 1975.
16) L. HUNT, D. LANSKY ve P.HANSON: The Failure of Liberal
Republic, Journal o f Modern History (1979) iinde.
I. Napoleonun Reformlar
Napoleon Bonaparte, Fransay 1799 ve 1804 arasnda Birinci Konsl

ve 1804ten 1 8 1 4 -1 5 e kadarda imparator olarak ynetti. O , her zaman
i',, belirli bir a ile zdeletirilmesi zor devlet adamlarndan biri
' ldu; gerekten de, ynetim biimi Avrupa tarihindeki farkl safhann
karakteristik zelliklerini sergiledi.
ncelikle, hl Devrimin ocuu olarak grlmektedir. Tam anlay la bir hiken siyasal iktidarn zirvesine hzla ykseliini, kesin bir
iji'lcilde, Devrimin geliimine ve ancien regimein salayamam olduu
imknlara borluydu. D evrim ci Savataki baars, Directoirem siyasal
gdan zayf d ile ayn zamana rastlad ki, bu onun birka bakann
liktik desteine sahip bir askeri darbeyle iktidar ele geirebilmesini
Nilad. Birinci Konsl olarak atanmasndan (1799) sonra, Directoirem
yerel kazanmalarnn tekil ettii temel zerine ina etti sistemini. BaIlmasna n ayak olan ilkeler zerinde istikrara kavuturduu1 Dev im 'in mirass olduunu nemle vurguluyordu.
Ayn zamanda, Jakobenler ile olan balantlarn kopard ve Fransay
II
D evrimin doktriner srecinden uzaklatrd. Rousseaunun ideolojisini

ve Robespierrein bu ideolojiyi uygulamaya ynelik giriimlerini reddetti.
Bu balamda, kendi grevinin Devrimin Rom ansnm sonunu getir
mek2 olduu kansndayd. Entelektel esin kayna olarak Montesquieu
ve V oltaire gibi, daha erken dnem Aydnlanma dnrlerine yneldi.
Bu ona, Avusturya, Rusya ve Prusyann Aydnlanm despotlar ile birok
ortak yn kazandrd; onlarn, kasvetli saf ve can i insan doas anla
yn ve kaosu engellem enin tek yolunun, insani ve aydnlanm siyasa
larn kat ve otoriter bir tarzda uygulanmas olduuna dair inanlarn
paylayordu. Bu yzden, Napoleon, 1779 ncesini gz nnde bulun
duruyordu ve ald kimi nlemler ancien regime in damgasn tayordu.
St. H elena srgnnde kendi kariyerini deerlendirirken, kendisinin,
gemiin Devrime kar verdii mcadelede doal arabulucu3 olmu
olduunu yazyordu.
Am a, srf bir devrimci veya srf bir aydnlanm despot da deildi;
dahas, bu ikisinin basite bir bileimi de deildi. Tam am ile yeni bir
sentez ortaya koymak iin Devrimi ve ancien regimei birbiriyle kayna
trd. Bu kaynamann rn, kendi kendisini yetitirmi bir adamn
abalar ile baarlm, geni bir kitlesel destek ile ayakta duran, kiilik
kltnn ihtiam m ca glendirilmi ve askeri zaferlere adanm de
m okratik veya plebisit bir diktatrlk olarak betimlenebilir. Bu yz
den, Bonapartizm, ondokuzuncu yzyl ile olduu kadar yirminci yzyl
ile de balantldr.
Bu blmn geri kalan, N apoleonun siyasal, iktisadi ve toplumsal
reformlarn inceleyerek, Bonapartizmin bu karakteristiini ele ala
caktr.
* *
Devrim, N apoleonun siyasal ve anayasal deiiklilerine yaamsal bir
arkaplan salad. nk, Devrim, ancien regimein kalntlar olan pariementler, korporasyonlar ve elde edilmi dier imtiyazlarn oluturduu
engellerin hepsini ortadan kaldrd. Napoleon, Devrimin kimi kazanma
larn direkt olarak kendi sistemine dahil etti. Yerel ynetimler dze
yinde, 1 7 9 0 da Kurucu M eclis tarafndan yaplandrlm olan departementlar sistem ini srdrerek D irectoire ve Ulusal Kongrenin merkez
letirme siyasalarn srdrd. Ayrca, Directoire'm iileri Bakanlm,
Komiserlerin departem entlarda faydal hkmet ajanlar olarak kulla-
I. NAPO LEO N 'U N REFORMLARI
31
nlabileceini kefedince, takviye etti. darenin bu merkezilii ve dzenIilii, N apoleonun otoritesinin tem elini oluturuyordu ve D evrim in
salad arkaplandan dolay, onu, Bourbon hkmdarlarnn sahip
olmu olduklarndan ok daha etkili erklerin sahibi yapmt. Her zaman
n, aslen devrimci pratiin takipisi ve rasyonelletiricisi olduunu
iddia etm esine ramen, konumunun ulat salamlk onun yasama ve
yiirtme zgrlklerine ket vurabilmesine imkn tand. V III. Yl (1799)
Anayasas, 1795 Anayasas tarafndan balatlan yasamann birden fazla
meclis yolu ile gerekletirilmesi eilimini devam ettirdi. Fakat u da
belirtilmelidir ki, Napoleon, kendisinden nceki son devrimcilerin akl
larna h i getirmedikleri kadar ileri gitti; iki yerine meclis kurmakla
kalmad, her birinin kesin ve kati olarak snrlandrlm otoritelerini
ile garanti altna ald. Buna karn, yrtme de olabildiince daraltld
I' i, bunun amac da yine aynyd; kiisel iktidar meselesi. Yrtme, aslen,
I Unsal Kongrenin eitli komitelerinden oluuyordu, fakat 1795te yap
lan bir deiiklikle D irectoirea ye be kii ile snrlandrlmt; N apo
leon, otoriteyi konsln sorumluluuna devrederek bu sreci devam
ettirdi. N e ki, 1802de kendisini Hayat Boyu Birinci Konsl ilan ettiinde
k- ve 1 8 0 4 te kendisini talandrdnda da, Cumhuriyet hkmeti bir
Inparatora em anet edilmitir,4 iddiasnda bulunarak, hl devrime bal
olduunun altn iziyordu. Yasama organlar iin yaplan seimlerde
uygulanan, Directoirem demokrasiyi dolayl hale getirmek iin kulland
(.olclu liste sistemi formln elden geirmi ve tasfiye etmi olmasna
amen, demokrasinin grntsn geni haklar yolu ile koruma huuunda da gayet dikkatliydi.
Napoleon, bunun yannda, genellikle ancien regime ve aydnlanm
lespotizm a ile zdeletirilecek olan zellikleri de ilk kez ortaya koy
du. rnein, anayasasnda ak ideolojik belirlenimlerden kanma konuuda hayli itinalyd; bu yzden, Devrimin liberte, egalite, fraternitesine*
Ilibir atf yoktu anayasasnn metninde. Tpk Byk Catherine ve Byk
I iedrich gibi o da, haklarn ilannn, yrtmenin otoritesini sekteye
uratmaktan baka bir ie yaramayaca kansndayd. Ayrca, ona nse
li izinci yzyl hilelerini kullanabilme imknn salayp, bylece Dev itni, Bourbon Fransas ve Friedrich dnemi Prusyas ile harmanlayabil
mesini mmkn klan anayasal reformlara kar da gayet faydac bir
tum iindeydi. Bu nedenle, eski conseil d etotdan (devlet konseyi ya da
lantay) uyarlanm bir senato kurdu ve yerel ynetimlerde de, inten* (F r.) zgrlk, eitlik , kardelik, ( .n .)
dant' vali veya kaymakam biiminde yeniden diriltti. Btn bunlardan

baka, Devrimle birlikte kendisine miras kalan iktidar temelini, kralln
geleneksel otoritesi ile birletirmede baarl oldu. X IV . Louis gibi Kutsal
H akikat genel gr tarafndan da desteklendi. Fransz Kilisesinde
1804 sonrasnda kullanlan bir ilmihalde unlar yazyordu: Tanr, onu
bizim hkmdarmz olarak gnderdi ve ayrca onu dnya zerindeki
Gcnn B akan ve Tezahr yapt.5 Ayra, 1807de I. Peter, II. Friedrich ve II. C atherine gibi onsekizinci yzyl hkm ranlarnn ortaya
koyduklar emsali takip ederek kendisi iin le G ran d (Byk) sfatn
benim sedi.
im parator sfat, ancien regimee btnyle bir geri dn deildi.
A yn zamanda, yirminci yzyldakilere benzer yan anlamlara da sahipti.
N apoleonun askeri baarlar, parlamenter demokrasileri niteleyen par
tiler aracl ile siyasetten yoksun olan gl bir kitlesel destek zerine
kurulu bir diktatrl srdrebilmesini salad. Bir parti adam ol
may reddederek, ulusu uuruma gtren hizipi ruh halini ykmay
ve dolaysyla da rejimi depolitize etmeyi amalyordu. Sonradan, Mussolini, kendisinin talyan siyasetini aa drm olan Gordion D
mn kestiini ne srerek ve lkesinin en hayati gleri iin merkez
nokta olduunu iddia ederek, bu yaklam daha ileri bir noktaya taya
cakt. Mussolini gibi Napoleon da kendi konumunu Avrupan n yeni
tant kiilik kltn etkili bir biimde kullanarak glendirdi. Kamu
bilincini, sadece olumlu materyalleri yaynlayarak ve H itlerin daha sonra
Byk Y alan diye adlandrd eyi ar derecede kullanarak kendi
am ac dorultusunda ynlendirdi. N apoleon, sk bir ekilde kontrol
altnda tutulan basn ve David ile G ericaultnun tablolar tarafndna
yaratlan kendinden emin im aja dayanarak, halka herhangi bir konuda
kendisine destek vermesi iin ok kolay bir ekilde ba vurabiliyordu.
Bunu elde etm ek iin, zellikle kinci mparatorluk (1 8 5 2 -7 0 ) dnemin
de poplerlemi olan bir hileyi kulland: Halk oylamas. Bu, daha kap
saml bir siyasalar btnnden ziyade, zel konularda kitlesel destek
salanabilmesi iin etkili bir ara oldu. rnein, 1804te mparatorluun
kuruluu, sadece 2569 hayr oyuna karlk 3.57 milyon evet oyuyla onay
land. N ihai olarak, Napoleon, gelecein diktatrleri tarafndan oka
gdlecek bir iddiada bulundu: B en tac zorla ele geirmedim ki; ben
tac hendekte buldum ve Fransa halk onu benim bama giydirdi.
*
*
I. N A PO LEO N 'U N REFORMLARI
33
Napoleon, D evrim in kendi iktisadi siyasalar zerindeki etkisini

m, ka beyan ediyordu. D irectoirem departem entlan merkezi hkmetin
mali denetim i akm a daha fazla almaya ynelik abalarn younlatrd
ve yine Directoire tarafndan Fransada vergilendirme oranlarn belir rmek zere kurulmu olanagence des contributiors directesi* devam ettirdi.
Il merkeziletirme ilkesini, vergi toplayclarnn departem entlar yerine
Paris ynetim i tarafndan atanm as zerinde srar edecek kadar ileri
, nrd. Vergi kaan nlem ek iin lke apnda bir servet ve mlk
i' piti yaptrd ki, bunun gerekletirilmesi iin 1793te Ulusal Kongrede
I 'i tasar hazrlanm, fakat daha sonra bu tasar rafa kaldrlmt. T ed a
vldeki nakit para, 1797de Directoire tarafndan ngrlen izgide, yenil* yaplandrld ve kredilendirme de yine 1 7 9 5 -9 9 arasnda tasar
lanm bir kurum olan Fransa Bankas (1800) tarafndan daha da sis<mistikletirildi. Yenilenmi parann deeri, Terr dneminde yrrle
Krni fakat 1799 ncesinde sadece bir ara uygulanm olan ondalk
isi eme gre belirlendi. Bunun yannda, Napoleon, Directoirem balatt
uygulamalar olan fuar ve sergilerle sanayinin geliimine n ayak oldu ve
Hiayiyibu ekilde destekledi. Genelde, Bourbon ann iktisadi kaosu
na ve kt mali idaresine geri dnmemeyi garantilemek iin, D evrim in
yapc siyasalarndan tamamen yararland.
Ne ki, N apoleonun iktisadi dnme biim i kimi alardan daha
.nk onsekizinci yzyl dnce yapsna yaknd. Burjuvazi evrelerinde
I 'i 'piiler olmasna ve onlardan ok ciddi destek grmesine ramen, orta
amfin laissez-faire inancna ynelmek yerine, aydnlanm despotlar
Kbi hkmet mdahalesi alannn oluturduu ereve iinde ileyecek
lm merkantilizmi tercih etti. Ayrca, iktisatm tem elim sanayiden ziya
de tarmn oluturduuna ynelik, onsekizinci yzyl kaynakl anlaya
lul kald: Tarm , kraliyetin ruhudur, onun temelidir; sanayi, halkn
I i foru ve mutluluu ile ilgilenir. D ticaret ise ar bollukla ilgili bir
I'i mevzudur.6 Dahas, T icaret Kanununun (1808) temel ilkeleri, Colmi rin T ica ret (1673) ve D en izT icareti (1681) fermanlarnn bir benze iyili. Napoleon, ancien regimein kimi mali kuramlarn da yeniden olu<urdu; 179 l de askya alm an ticaret odalarna mevkileri geri verildi;
1803 itibaryla, siyasalarn ak ve kesin bir ekilde belirlenm esinde
yardmc olmak amacyla, her biri bir departem enta tahsis edilmi olmak
ere bunlardan yirmi iki tane vard. Ne ki, ancien regimein pratiklerine
Iclki de en bariz geri dn, N apoleonun dorudan deil dolayl vergi* (F r.) Dolaysz vergilerin to p lan m as ilevin i yerine getiren kurulu, (.n .)
lendirmeyi tercih etmesiydi. 1804te bir Gmrk Vergisi Brosu kurdu

ve bunu takiben de bira, alkol, arap ve tuz zerine ok ar vergiler
koydu. 1810 itibaryla, Devrimin dorudan vergiler zerine yapt vur
guyu tersine evirmi ve aka onsekizinci yzyl Prusyasndakilere
benzer bir tedbirler dizisini benimsemiti.
Grdmz gibi, N apoleonun diktatoryal iktidar, askeri baar
larna ve kiisel prestijine balyd. Bu demek oluyor ki, iktisadi siyasa
larn Avrupadaki stnln garanti edebilecek olan devasa bir sava
makinesini daimi klmak zerinde younlatrmalyd. Bu balamda, gele
cek iin zellikle nemli birka emsal yaratt. Bunlardan birincisi, Fransz
sistem ini vergilerle ve toplanan askerlerle besleyecek bir iktisadi mev
cudiyet olan Byk mparatorluktu. kincisi, Berlin ve M ilano Karar
nameleri (1806 ve 1807) tarafndan kurulan ve Avrupay Britanya ticare
tine kapatacak olan Kta Sistem i idi. Bu fikirler, daha sonra tm kta
zerinde A lm an hkimiyetinin kurulmasn am a edinen, Birinci Dnya
sava boyunca anslye (Babakan) Bethm ann Hollvveg tarafndan
hazrlanan muhteris plana da esin kayna oldu. Hollweg, komu lkele
rin ilhak ile D aha Byk bir Almanya ve ayn zamanda, Britanyay
dlayarak onun ticari temelini de kertecek olan geni bir serbest ticaret
alan ve gmrk birlii yaratma peindeydi. Uncs, Napoleon, sanayi
zerinde daha nce hi baarlamam derecede sk bir denetim kurdu.
N eticede, Mussolini, bu denetim i ve m antksal sonularn kendi Korporatist D evletine dahil edecekti.
Devrim, toplumsal yap zerinde esasl deiimlere neden olmutu. N a

poleon bunlarn ouna sahip kt. A ncien regime boyunca grnmeden
var olan burjuvazinin iktidarnn yolu, A. Soboula gre, burjuva toplumunu ve liberal devleti kuran bir devrim tarafndan alm t.7 N a
poleon, Konsllkte D irectoirem daha gelimi ve istikrarl bir eit
lemesini gren burjuvazinin desteini ne karmaya devam etti. Bunun
yan sra, kyller, N apoleonun, Devrimin derebeyliin ykl ve Kilise
topraklarnn satlmas gibi kimi nemli baarlarn korumaya eilimli
grdler ki, bu yzden kk mlklerine sahip olmalarn onaylayan bir
rejim i desteklem ekten de honuttular. K entli iiler daha az anslyd;
Napoleon ar alma koullarna pek ilgi gstermemekle kalmad, sk
sk da iverenlerin lehinde yasalar kard. N e ki, bu durum, zorunlu
I. N A PO LO N 'U N REFORMLARI
35
lnrak D evrim in ynelimi dnda da deildi; rnein, bu konuda uygu

lad siyasa, birlikleri ve grevleri yasaklayan Haziran 1791 tarihli Chapellcr Kanunu ile tamamen tutarllk iindeydi. Dahas, Babeufve takipilTinden sz ederken deinildii gibi, devrimci nderler her zaman iin
i!) snfnn daha radikal unsurlarna kar olmulard.
Devrim, ayn zamanda, eitim ve hukuk konularna dair yeni yaplanmlar ve siyasalar da tasarlamt, ama bunlar uygulamaya geirebilmek
i, i hayatta kalmaya abalamakla an derecede meguld. Ulusal Kongre,
eitimi ilk, orta ve yksek diye dzeye ayrmt. Bunlar Napoleon
.11 afindan da pekitirildi ve 1808 sonrasnda de Emperyal niversite
bnyesinde birletirdiler. 1791 de, Kurucu M eclis, kralln tmnde
r.-erli olacak bir medeni kanun8 hazrlanmasna karar vermiti. Bunu
.kip eden yasalarn karlmas ii tamamlanamad, ancak btn bunlar,
zellikle evlilik, boanma, mlk ve miras gibi alanlarda Napoleonun
yapaca reformlar iin temel ereveyi salad. J. G odechot, B. Hyslop
ve D. Dowda gre, N apoleonun M edeni Kanunu, Devrimin getirdii
hiiyk toplumsal deiiklikleri dile getirdi ve Devrimin nemli baar
larn pekitirdi.9
Ne ki, Napoleon zellikle bir Fransz soylu snfn yeniden yaratarak,
icier regimein kimi pratiklerinin geri dnne n ayak oldu. N oblesse
(Soyluluk) Haziran 1790da bir snf olarak ortadan kaldrlm ve hatta
I Hrectoire, idari kadrolarda hl bulunmakta olan aristokratlarm grevine
m m veren yasalar yrrle koymutu. 1804te imparatorluun kurulmaan takiben Napoleon, bir toplumsal elit zmreyi yeniden kurmaya y
neldi. 1806 ve 1808 yllarnda kaltsal tmarlar iade etmeye balayarak,
yukardan aaya prensleri, dkleri, kontlar, baronlar ve valyeleri
I apsayan yeni bir soya dayal aristokrasi kurdu. Bir noktaya kadar bu
lama iin yaplanlar bir fedakrlkt; bir yandan aydnlanm despot
larn hizmet aristokrasisi zerine yaptklar vurguya geri dnerken,
<IIfier yandan da Devrimin mmkn kld, yetenee ak kariyer yapa
bilme ilkesine de sahip klyordu. u da savunulabilir ki, Napoleon,
lnu yaparak, X IV . Louis dneminde var olan, fakat onsekizinci yzylda
ona ermi bulunan, burjuvazi ve aristokrasi arasndaki yukar ynl
hareketlilik pratiini yeniden gndeme getirdi.
Yasalar ve din konularnda da fedakrlk yaplarak ulalan uzlama
eminleri vard. rnein, M edeni Kanun hukuk nnde eitlii vurguIIiyordu, ancak beraberinde de aile reisinin otoritesini neredeyse tiranlk
' liizeyinde geri getirmiti. Bunlarn yannda, onsekizinci yzyl mlkiyet
hukukuna da ksmi bir geri dn vard. Devrim, tm ocuklarn eit bir
ekilde faydalanabilmeleri iin, tm mirasn byk ola braklmas usu

ln yasaklamt. M edeni Kanunu bu yasa srdrd, fakat bir dn
olarak vasiyetinin malnn % 2 5 ini istedii ekilde miras brakabilmesi
im knn salad. N apoleonun kadnlara kar yaklam, D evrim in
zgrletirici eilimlerine tamamen kartt. Rom a Hukukuna tamamen
geri dnmek ve dolaysyla da kadnlarn kocalarna tabi olmalar husus
larnda direndi. Ayrca, aslen ancien regim ein kt bilinen lettres de
ca ch etsinin yeniden canlandrlmas olan Ceza Usul Kanunu (1808)
ile ve damgalama usuln yeniden yrrle koyan Ceza Kanunu (1810)
ile de bir defa daha geri adm att.
N apoleonun dine kar tutumu, aydnlanm despotlarnkiyle ayny
d. D ini, toplumsal bir birletirici olarak dikkate alyor ama din tartma
snn tehlikelerinden de olabildiince uzak kalmaya alyordu. Bundan
dolay da, Dinde, yeniden douun gizeminden ziyade, toplumsal dze
n in gizemini gryorum,5 diyordu. Kurduu toplumsal hiyerarik dze
nin desteklenmesi ile ilgilenen Napoleon, u karm yapyordu: T o p
lum frsatlarn eitsizlii, frsatlarn eitsizlii de d in olmadan var olamaz
lard. Bir adam, karnn tka basa doyuran bir dierinin yannda alktan
lrken, bir otorite ona, T an r byle olmasn istedi, demedike, onu
bu farkll kabullenmeye zorlamak imknszdr.5 Din, ok nem li bir
toplumsal ilevi yerine getirdiinden dolay, dikkatli bir biimde ynlen
dirilmeliydi ve bu da demek oluyordu ki, din, Hkmetin elinin altnda
olmalyd.101801de Papa ile birlikte oluturulmu olan antlama gere
ince, din adamlarnn atam alar zerindeki btn yetki hkm etin
olacak ve Fransaya papalk mdahalesi olabildiince aza indirilecekti.
Tarihsel bir bak asndan, bu antlama, ayn zamanda Gallikanizmin,
Ultramontanizm ile arasnda onyedinci ve onsekizinci yzyllar boyunca
devam etmi olan uzun mcadelesindeki nihai zaferini temsil ediyordu.
Fransan n toplumsal yapsna N apoleonun yapt zgn katk, top
lumun daha nce hi kalklmam derecede bilinli ve kasti biimde
bir kalba dklmesiydi. Her biri rejime kendi karlarndan dolay bal
ve konumunun da bilincinde olan bir snflar hiyerarisi, daha dorusu
istikrarl bir toplumsal piramit yaratmaya alt, imparatorun otoritesi,
idari yeniden rgtlenme ve yasal deiiklikler araclyla tm toplumsal
dzeylerin iine ilerken, halk da etkili propaganda ve askeri baarlarn
yardm ile rejime hissi adan balanacakt. Fou chenin yetkin idaresi
altndaki gizli polise, muhalefetin devre d braklmas ve itilaflarm
cesaretinin krlmas ii havale edilecekti. Bu, gerekten nemli bir rnek
tekil edecekti. M . Lateyin de belirttii gibi, O nun (N apoleonun)
I. N A PO LO N 'U N REFORMLARI
37
dnden sonra, kendi hkimiyederini yeniden kuran mudakyeti

hkmdarlar, N apoleonun tekniklerinden ve deneyimlerinden ok ey
*'i:1endiler ve byle yaparken, ayn zamanda da modern totaliter ynetim
,i.'.inin tem ellerinin olumasna katkda bulundular.11
*
*
I liipoleonun baarlar, ok geni bir tarihsel yorum eitliliine ekici

gidebilecek derecede karmak bir etkiler ve fikirler sentezini temsil
der. Bir uta, zellikle Avrupann daha nce devrimci hareketlerle
I>cl< kar karya gelmemi blgelerinde Napoleon, Devrimin bir maniII'.m:osu haline geldi. Dier uta, Napoleoncu mparatorluk devrimci idealin
I .'.lmu bir tezahr olarak algland; rnein, sonralar Troki, BonaImtizmi, devrimin gerici askerler tarafndan ele geirilmesini kasteden
li svg kavram olarak kulland.
Napoleon a, ayn amanda, kartlklara da son vermek zorunda
I lacakt. Bunlarn en nemlisi, kendisini, gleri ve ayrcalklar ancien
M'i;mee kadar geri giden yneticilerle birlikte var olmaya gerekten m ec
bur brakm bir hkmdar olan varisin, Devrime kar verdii mcade
leydi. Bu konu, takip eden blmde ele alnacaktr.
N O TLAR
1) R. B. HOLTMAN: The Napoleonic revolution, Bl. X.
2) H. A. L. FISHER: Bonapartsm, Bl. I.
3) F. MARKHAM: Napoleon, Bl. 17.
4) G. BRUUN: Europe and French Imperium, 17991814, Bl. 14.
5) R. B. HOLTMAN: A.g.y., Bl. VI.
6) A.g.y, Bl. V.
7) A. SOBOUL: The French Revolution 1787-1799, ev. A. FORREST VE
1 )ONES: Sonu.
8) R. B. HOLTMAN: A.g.y., Bl. VI.
9) J. GODECHOT, B. HYSLOP ve D. DOWD: The Napoleonic Era in
lirope, Bl. 2.
10) New Cambridge Modem History, Cilt IX, XI. Blm: The Napoleonic
Adventure.
11) M. LATEY: Tyranny. A study in the Abuse of Power, Bl. 7.
I. Napoleonun D
Napoleon St. H elena srgnndeyken, imparator olarak 1804 ve 1815

yllar arasnda uygulad siyasalarnn ayrntlarna aklk getiren bir
memorandum yazd. Memorandumun birinci ksm Eski ve Yeni Fran
say uzlatrmak, dier ksm da Fransay Avrupa ile uzlatrmak1
balklarn tayordu. Birincisinin ierimlemeleri zerinde 3. Blmde
duruldu; Napoleon rejim inin knn altnda yatan nedenlerin ince
lenecei bu blmde kincisinin ierii ele alnacaktr.
Napoleon, hkmdarl boyunca Avrupada hep dlanan biri oldu.
Dier krallar onu soy asndan kendilerine dek bir hanedan olarak kabul
etmeyi reddettiler. Avrupallar, ister talya veya Alm anyann orta snf
olsun, ister spanya ve Rusyann kylleri olsun, ondan, ancien regzmeden
geriye kalan lzumsuz asalaklardan ok daha kt bir tiran olarak korku
yorlard. Btn bunlarn dnda, Britanya tarafndan kmseniyordu
ve ngiliz muhalefetinin stesinden gelme giriimlerinde, neticede tm
ktann birikmi kzgnlklarnn gemini zecek olan yollara ba vurmak
zorunda kald.
I. NAPOLEO N'U N D
39
Bu fke, kendisini, giderek daha etkin bir biimde askeri yollardan

nde etmeye balad. Balangta Avrupann geri kalanna kar aka
t l;ha avantajl olmasna ramen, Britanya ve A vrupalancien regime ikti larlar Fransann asker toplama metotlarn benimsedike, Napoleonun
l atejisi ile nasl ba edileceini deneyimlerinden rendike veya ken
dine ar gvenmenin ve kstahln neden olduu bir dizi gaftan avantaj
.alamaya baladka, Napoleon inisiyatifini giderek kaybetti.
*
*
Avrupann ynetici snflar, 1790lar Fransasnm bir rn olduu

h,ii} Napoleondan nefret ediyorlard. rnein, M etternich ondan Devtmin dirilmi hali2 diye sz ediyordu ve 1 8 13te N apoleona atfen,
"in ve Avrupann emelleri arasnda mutlak bir kartlk var3 demiti,
,.ar I. A lexanderm kz kardei A nna Pavlona onun iin devrimin def
-lilemeyen belas ve bu katil ve kt adam4 derken, Prusya imparatoru
III. Friedrich W ilhelm in kars Kralie Louisa, Napoleonu, lanet pis
lik"4 diye aalyordu.
Napoleon, aslen aa tabakadan olduunun ve soyunda aristokratlk
bulunmadnn kesinlikle bilincindeydi. Korsan, gasp gibi yaktr
malar ve aalamalardan daha da ar olan, sve Kralnn onun iin
I lland Monsieur (Bay) Napoleon Bonaparte ifadesi onu ileden
, kartacak derecede kzdryordu. Buna bulunabilecek zmlerden biri,
l endi hanedan soyunu kurmas ve Bourbonlar ile arasnda dolaysz kan
Ia olduunu iddia etmesiydi; sonuta, gerekte Robespierrein halefi
'Huunu reddederken, garip bir ekilde, X IV . Louisden mon oncle (aman) diye bahsediyordu. Dier zm, an ve baarnn ifte erdemini
vurgulayan Napoleon Efsanesini yaratmak ve khne Avrupann sata
malarna aldrmamakt. Bu yzden, dier devletlerle arasndaki ilikiIm le, askeri zaferler yoluyla srekli kabul grmenin ve diplomatik adan
l'fll bir konuma ulamann yolunu arad.
Ne ki, Napoleonun Avrupann dier yneticilerine kar tutumunda
icmel bir eliki ne kt, bu eliki, onun ve dierlerinin kesinlikle
kzlaam az olmalar zerine kuruluydu.
Napoleon birileri tarafndan kabul grmek iin gerekten istekliydi;
18 0 7 de ar ile T ilsitte grmesinden sonra yle yazyordu: Ben
Alcxanderdan holandm ve umarm o da benden holanmtr.5 Ayra, Avrupadaki krallklar ile srekli balant salamaya alyordu; bu,
iktidar iin devletleraras dzlemde askeri stnln saladn aan

bir onay salayacakt ona. arn kz kardei tarafndan reddedilmesinin
zerine, Avusturya mparatoru Franoism n kz ile evlendi. mparator,
bu evlilii, 1810 Avusturya Savandaki Fransz zaferinden sonra Napoleon'un kzgnln yattrmak iin bir kurban etm e olarak gryordu.
Fransz mareallerden kimileri, zellikle M urat, N apoleonun Devrimin
mirasna ihanet ettii grne dayanarak bu evlilie kusur buluyorlard.
Fransa, seni tm Avrupann egemenlerinden daha yksee yerletiren
bir sfatla tahta oturttuunda, gya bir nder bulmu olduuna inan
yordu ( ...) Ama bugn, senin olmayan ve seninkine kar olan egemen
liin taleplerine sayg gsteriyorsun, diye kyorlard. Napoleon umur
samaz bir tavr taknd. Siz bu evlilikten holanmyorsunuz, deil mi?
B en de holanmyorum. Fakat ben bunu, Austerlitz zaferi kadar byk
bir baar olarak gryorum,6 diyordu. Dahas, Avrupa kraliyet evre
lerinde, olunun doumundan sonra tam kabul grmeyi umuyordu, n
k, ne de olsa olu yar yarya Habsburg ailesinin mensubu olacakt.
Bonaparte ailesinin yelerini Byk mparatorluk iindeki Hollanda,
Vestfalya, spanya ve Napoli tahtlarna yerletirerek hanedanlnn
alann geniletmeye oktan balamt bile. Ben bir krallar ailesi yara
tyorum veya bir kralcklar ailesi,7 diyordu. Ayrca, Hkmdarlar her
zaman gsteri yapmaldrlar,1 inanc ile kralln btn ihtiam n
etrafndakilere sergilemeye balad. Bu dorultuda, 25 Mays 1 8 1 2 de,
Dresdende hizmetindeki tm prenslerinin, Prusya kralnn ve Avusturya
imparatorunun katld zenle hazrlanm bir merasime bakanlk etti.
Byle bir toplant, ki Dresden bunlarn en by ve sonuncusuydu,
N apoleonun elde etm ek iin abalam olduu onamay elde ettii anla
mna geliyormu gibiydi. Bunu srekli elinde tutabilecek miydi?
Diplomasisine szm daha baka ve daha ykc bir unsuru istese de
bulamazd.
Hep kabul grme aray iinde olmasna ramen, Napoleon, ortaklk
kurmaya hi de niyetli deildi. nk, askeri adan stn gelmeye ar
derecede bel balyordu ve uzun sreli diplomatik uzlamalar olutura
bilmeyi asla renemedi, bu yzden de kendi tezlerine kar oluan direnci
krmak iin sk sk daha fazla g kullanmaya mecbur kald. Eer igal
etkili ve srekli olacaksa, onu takiben, malup olann yan sra galip
gelenin de kimi tavizler vermesini gerektirecek olan uzlamann salan
masnn nem ini anlamad. Bunun ayrmna daha sonra Bismarck vara
cakt ve kurnaz Talleyrand, N apoleona bu yntemin uygulanmas iin
srar etti. Fakat Napoleon, ktadaki ana rakibi ile urarken, ona
I. N A P O L fo N 'U N d
41
kar kin duyulmasndan ve dolaysyla ilerideki bakaldrlara gereke

'Iaktan baka bir eye yaramayan dengesiz kararlar almaya devam etti.
Avusturyay be defa dize getirmek zorunda kald. lk iki sava, dev mci Fransa ile Avusturya arasndaki mcadelenin devamyd, fakat
1 1Ifier tahamml edilemez antlam alarn rnyd. Avusturya,
I uneville Antlamasna (1801) grmeler esnasnda devam eden geni
askeri harekat yznden alelacele raz olmak zorunda brakld. mparator
I ranoismn bu antlamay tersine evirme abalar askeri bozgunla ve
Avusturyay talyadaki topraklarn Fransaya ve Almanyadaki byk
varln Napoleonun uydu devletleri olan Bavyera, Baden ve W rttem '
Ilerge teslim etmeye mecbur brakan Pressburg Antlamas ile sonu
land. Talleyrand dikkat edilmesi ve daha yumuak davranlmas konu
larnda srar etti ve uyarlar da 1809daki bir dier Avusturya bakaldrs
.lafndan hakl karld. Bunu takip eden Schonbrnn Antlamas,
lllyria ve Galiya da dahil olmak zere Avusturyadan daha fazla toprak
kopard ve Avusturyay sava tazminat demeye mecbur brakt. Fran, lisya gre, bu antlamann artlar, Avusturyann varoluu iin lmiild.6 Dahas, Bar antlamas imzaland gnden itibaren, biz kendi
.ilemimizi olaylar gidiatna brakmakla, sramz beklemek ve idare
i lmek zerine kurmalyz. Sonuta, ancak bu ekilde byk kurtulu
;ikne kadar varlmz koruyabiliriz,8 diyordu. Prusya kralnn dertleri
laKa da bykt. Byk Friedriche (1 7 4 0 -8 9 ) kar duyduu hayranla
men, N apoleon, zellikle II. Friedrich W ilhelm ve III. Friedrich
\Vilhelm dnemlerinde iyice zayflam olmasndan dolay artk Prus
ya'nn Avrupadaki nem li glerinden biri olmad grndeydi.
I -IOdaki Prusya zaferini, olaanst derecede ar artlaryla Tilsit A n t
lamas (1807) takip etti. Prusya, topraklarnn yansn kaybetti, bat
illeti Vestfalya Krallna ve Polonyadaki topraklar da Varova GranIklne verildi; ordusu 4 2 ,0 0 0 kiilik nemsiz bir kuvvetle snr
landrld ve sava tazminat demeye mecbur brakld. Prusya kralnn
anlamann hazrlanmasndaki rol o kadar nemsizdi ki, Napoleon,
I ilsitte bulunmasnn gereksiz olduunu dnyordu. H atta Napo
li'onun en ok sayg gsterdii g olan Rusyann bile, bu duruma kar
l'.icenmek iin gerekeleri vard. Napoleon ve I. Alexander arasnda
:<">rlen Tilsit Antlamas, O rta ve Bat Avrupadaki Fransz egemen
li] '.ri ve douda Rus karlarna n ayak olunmasn pekitirerek, Avru
pann iki esas etki alanna blnmesini ngryordu. Fakat Napoleon
IS07 ve 1812 arasnda, Ruslarn stanbul zerindeki taleplerini onayla
.. reddederek samimi ortakln temelini sarst. Alexander, ayrca,
Napoleonun Rusyay Britanyaya kar oluturulan ktasal bloa dahil

etme abalarna da ok dmanca tepki gsterdi ve aniden Tilsit uzla
masnn aslnda alaka olduu sonucuna vard.9
Tm bu fkenin farkna varan Talleyrand, gizlice, N apoleonun d
manlar ile grmeye balad; rnein, 1808de ara Avrupay N a
poleonun gazabndan kurtarmak iin acele etmesi konusunda srar etmiti.
Ne ki, 1812den nce, geici bir sre iin ona itaat ettiler. 1812 savandaki
Rus zaferi, 1 8 13te en sonunda Napoleonu bozguna uratacak olan bir
dier koalisyonun oluturulmasna yol at. Bu sefer, sz konusu gler,
Napoleonun onlar maruz brakt artlar alt etmeye ynelik abalar
arasndaki esasl farkllklar grmezden gelmeye de hazrdlar.
N apoleonun hayal krkl 1 8 14te iyice ortaya kt. Eski bir mo
nari ve yeni bir cumhuriyet arasndaki dmanln srekli olmas gerek
tiinin10 de hep bilincindeydi zaten. Bu yzden, sadece daha kabulle nilemez olduu gerekesiyle, cumhuriyeti bir monariye dntrd.
1813 yl itibaryla, N apoleonun gznde, Avrupay ynetenler dev
rimcilerdi. Bundan tr, Ben krallara hkmdar muamelesi yaparken,
onlar bana kar Jakoben gibi davranyorlar,3 diye yaknyordu.
N apoleondan Avrupa halklar hi de daha az nefret etmedi. Ne ki,
ksmen kitlesel destek temeline de sahip olmalyd, sonuta kendisi de
monarinin linteret des peuplesn* tarafndan hakl karlmasnn gerekli
olduu grndeydi. Hanedanlk merakna ramen, Devrim srecini
Byk im paratorluk dahilindeki kurumlan yenileyerek srdryordu.
Baarlar arasnda, Almanya ve talyada var olan toprak kleliinin
ortadan kaldrlmas ve oktandr Fransada uygulanmakta olan M edeni
Kanunun imparatorluk apnda yrrle konmas da vard. Buna karlk, isyan unsuru ile zdeletirdii halk egemenliine12 ynelik
tm eilimlere de iddetle kar kyordu. Bu yzden, Devrim in rn
olarak grld kadar, tamamyla aydnlam despotizmin de varisi
olarak alglanyordu ve 1808 sonrasnda savan iyice yaylmas ile bs
btn bir tiran olarak grlmeye balad. Kyllerin aristokratlarla bir
likte Joseph Bonapartea kar resmen ibirlii yapt spanya da kitlesel
isyanlar balad. Joseph, umudunu kesmi bir biimde, Burada bir tek
destekim bile yok,13 diyordu. Napoleon, Dou Avrupadaki kyllerin
geim durumlarn iyiletirmede de pek baarl olmad. 1790larm ba
larnda yabanc igaline kar Polonya bakaldrsnn lideri Kosciuszko,
* (F r.) H alk la rn k ar, ( .n .)
I. NAPOLEO N'U N D
43
"Hu adam kendisinden baka bir eyi dnmyor,14 diye yakmyordu.

I l.poleon, Rus toprak klelerinin zgrletirilmesi beklentisine aslnda
m m dnmt ve Rus halknn bu byk, insanlktan uzak doal
.11 l9 diye hor gryordu onlar. Toprak klelerinin Franszlara kar
dilenii, bitim inde beklenm eyen ve kar konulamaz gerilla savan
douran 1812 igalinin hsranla sonulanmasnda anahtar etkenlerden
iniydi. Ktasal blok tarafndan geni orta snfn yabanclatrld ve
urla toplanan saysz vergilere kar bymekte olan direnten kaynakman kitlesel huzursuzluk, Almanya ve talyada da gayet yaygnd; bu
lmm, bir talyan aire gre, Baka insanlarn dmanlar tarafndan
ldiirlmekten15 ibaretti. Alm an ve Italyan milliyetilik fikirleri, Franu igaline kar canland. Bu milliyetiliin etkisini abartmak da mmI ndr, sonuta N apoleonu yenenler krallard, insanlar deil. N e ki,
nsanlar 1812 ve 1813 seferlerine katkda bulundular ve bu da krallarn
Avrupa'y zgrletirme iddialarna gvendiklerini gsteriyordu.
Napoleonun dmanlar arasnda en etin ve istikrarl olan, sava
I'''1)3'ten 1814e kadar hi teslim olmakszn srdrebilen Britanya idi.
I' uapartizm, ngiliz kurumsallamasna, Kta Avrupasnm mutlakyeti
im narilerine olduundan daha ters dyordu. Edmund Burken yazI nda ye konumalarnda srarla ele ald gibi, Bonapartizm, Bri.yam n anayasal geliimin evrimsel sreci iin hayal edilebilecek en
I I i ii tehdidi temsil ediyordu. ok az sayda devlet adam Britanyada
nlormun veya deiimin gerekliliini ilan ederken, ou, dnyann
I uluundan beri yaplm en iyi anayasadr Britanyanmki ve onu daha
l, yiletirmek mmkn deildir,16 diyen Lord Braxfield ile ayn fikir
deydi. Pitt gibi Britanya liderlerine gre Napoleon, terr ve tiranlm
bir bileimi olan 1790lardaki byk deiimin kanlmaz sonucuydu.
I'manya, ancien regimein mutlakyetilii ile birlikte var olabilirdi, ama
devrimden kaynaklanan askeri mutlakyetilikle olamazd.
Napoleon, Britanyay ypratmaya alrken devasa zorluklarla karI .. Britanya donanmasnn gcnn farkndayd ve balangta igal
l'lanna gvendi. Fakat bu beklenti Trafalgar M uharebesinden (1805)
i mra suya dt ve iki lkenin deniz kuvvetleri arasndaki dengesizlik
'li, enli olarak artt. rnein, 1813 itibaryla Fransa (ou limanda de
mirli) 71 gemiye sahipken, Britanyann 235 gemisi vard. Bunun ierimlemeleri devasa dzeydeydi. Britanya, dier ktalarla arasndaki ticari
Inlantlarn korudu ve gelitirebildi ve ayrca bu sayede Iber YarmadaNi'nda W ellington un komutasndaki seferberlik kuvvetlerine destek
hlayabildi.
II
Sonuta, Napoleon ba vurduu tedbirleri arlatrmak zorunda kal

d, fakat zamanla K tanm tm blmlerinde giderek artan derecede
youn bir direnile kar karya kald. Britanyay hayatta tutan ve ona
g veren ey ticaretiydi, Caulaincourtun ifadesiyle, (Britanyalarm)
ticari balantlar her yerde dallanp budaklandndan, (Napoleon)
onlar her yerde kovalamaldr,17 eklinde ifade edilebilirdi durum. Ber
lin (1806) ve Milano (1807) Karamamelerinin amac, Avrupay Britan
ya ihracatna kapamakt; Britanya iin sonu, retim fazlas krizini taki
ben isizlik ve dizginsiz enflasyon olacakt. Zaman zaman K ta Sistem i
baarya ok yaklat. 1808 ve 1811de Britanyann ihracatnda nemli
dler oldu (1 8 1 0 da 48.8 milyon sterlinden, 1811 de 3 2 .4 milyon
sterlin e). Fakat sonuta N apoleon yenilgiyi kabullenmek zorunda kald.
Buna iki faktr neden oldu: birincisi, N apoleona tbi olan Prusya, H ol
landa, spanya, Napoli ve dier devletlerle ticari balantlar el altndan
gizlice srdrmek iin, Gney Am erikadaki Heligoland ve M alta gibi
sava durumu ikmal merkezlerinden yeni balantlarn peine den ve
bunlar kuran ngiliz tccarlarnn esnekliiydi. kincisi de, N apoleonun
kendi tutarszlyd. Kuku gtrmez ekilde Britanyay zora sokan Kta
S istem in in sert biimde uygulanmas ve zel imtiyazlarn garanti edil
mesi arasnda gidip geliyordu. rnein, 1807 sonrasnda, Avrupann
ou blmn bu sistemi uygulamaya zorlad. Ne ki, 181 l de de daha
lml bir siyasa benimsedi. Britanyann ok ar bir tahl darboazna
girdii ve ayn zamanda savan neden olduu en elverisiz ticari gster
gelerle kar karya kald yl, Napoleon, Britanyadan belli mallarn
ruhsatl olarak ithaline ve beraberinde de bu lkeye Fransadan tahl
ihracatna izin verdi. N apoieonu buna sevk eden usavurumu gayet ma
kld. Fransz ticari karlar da ayn srete zedeleniyordu ve Britanya
ile balantlarn snrl olarak yeniden kurulmas, Fransz tccar ve ky
lleri iin de rahatlam a salayacakt. Buna ilikin olarak, phesiz d
manlarmz incitmeliyiz, ama hepsinden nce yaayabilmeliyiz,18 diyordu.
Kta Sistemi, Napoleonun iktidar ve Avrupadaki n zerinde ykc
bir etki yaratt. Napoleon, blokaj uygularken etki alann ar derecede
geniletti. 1808 spanya igalinde ber Yarmadasn, limanlarn Bri
tanyaya kapatmaya zorlamak ciddi bir hatayd: bu, Yarmada Savanda
Fransz kaynaklar zerinde srekli bir anmaya neden oldu. Bu eytani
spanyol meseleleri19 gerilla savama bir de Britanyann askeri baarlar
eklenince yz binlerce askerin bu blgeye konulandrlp kalmasna
neden oldu. Buna Avrupann baka yerlerinde de gerek duyulmaya ba
lad, nk A lexand er, T ilsit artlaryla ilgili huzursuzluunu N a
I. NAPOLEO NUN D
45
lnleonun Kta Sistem in in zddna giderek aka dile getirmeye ba

lamt. Bu basklar, Napoleonu, 1812de Rusyaya kar aktan sava
Ilm etme noktasna getirecek kadar ileden karmt, bu sava, 1813te
lj'er hkmdarlar da kendisine kar ayaklanmalar iin cesaretlendiren
lada dzeyinde bir gaf oldu.
*
* *
I Japolonun ktadaki glere kar ba vurduu askeri tedbirler ilk ba
larda hatr saylr bir baar elde etti. Sava durumunun doas, NapoIrnna rakipleri karsnda hazr bir stnlk salayan Fransz Devrimi
andndan kkten bir biim de oktan deitirilmiti. rnein, 1794
Kibaryla ordusunu byk oranda kurmu olmay, 750 ,0 0 0 kiilik bir
unlu salam olan C arnotnun levee en m assem a borluydu. L evee en
m isse 1798 Jourdan Kanunu ile deiiklie uratld ve son olarak 181 l de
I anunlatrld. Hesaplamalara gre, 1800 ve 1812 arasnda 1,100,000
Htsker harekete geirildi veya 1 8 0 0 -1 8 1 5 arasnda iki milyondu bu say.
1 > Caya kan ordu, onsekizinci yzylda oluturulan dier ordularla karalatrldmda devasayd; Byk Friedrich, Leuthen (1857) ve Kursdorfta (1759) 4 0 ,0 0 0 kiiyi komuta etmiken, Napoleon, Ulm ve
k a seferlerine 190,000 askerle kmt. Neticede, Napoleon ok byk
l sorunla kar karya kald. Biri, Tilsit ve Schnbrunn antlamalar
aafndan getirilen snrlandrmalara ramen, dier kta lkelerinde
llcrek byyen devasa ordulard. rnein, 1813 itibaryla, Prusya on
\ l ve krk yalar arasndaki erkekleri askere alarak toplam 3 0 0 ,0 0 0
I ' .lk bir ordu oluturmuken, Avusturya ve Rusya bu sayy aabilecek
I pasiteye sahiptiler. Dier sorun ise N apoleonun, zellikle Alman mpili atorluunun vassal devletlerinden yabanclar askere almas ve Fran'n ulusuna katmasnn sebep olduu kindi. 1814 itibaryla Fransa ordu'in sadece % 4 0 Franszlardan ve geriye kalan ise talyan, Alman,
Ispanyol ve Polonyal askerlerden oluuyordu. Sonuta, Fransz ordusu,
mttefik glerin ordularnn sayca giderek daha stnle tikleri bir
amanda, daha az birlik iinde ve daha az hom ojen bir hal iindeydi.
I np..ig M uharebesinde (1813), Rusya, Prusya ve Avusturya 19 5 ,0 0 0 e
I aKs 3 6 5 ,0 0 0 gibi sayca muazzam ordularyla Napoleonu alt ettiler.
IMI Ste mttefikler Fransay igal etmek iin 6 0 0 ,0 0 0 askerin zerinde
ll kuvveti bir araya getirebildiler. Tabii ki, Byk imparatorluk kl
ildi e Fransz ordusunu besleyen asker kaynaklar azald.
Byk ordular, aslen kii adlar ile tanmagelmekteydi. rnein,

C arnotnun yaratt levee en masse, lkeleri tarafndan tm Franszlara
iletilen bir zgrln korunmas ars20 niteliindeydi. Hkm ver
menin hakl karlmas ille de ideolojikti ve iki unsurun bir araya gelmesi
1648 ve 1792 arasndaki grece durgunluktan sonra sava durumunu
canlandrd. N apoleon, yeniden balangtaki stnle sahip oldu.
Avrupann ounu bir frtna gibi ele geirdi ve balardaki askeri baar
larna gvenerek, kurallarn koyduu engeli tanmadan sava diplomatik
sorunlar iin zm olarak grmeye balad. Sava neredeyse kendi ken
disini yeniden retir bir hal ald veya N apoleonun kendi deyiiyle, Sa
va, sava desteklemeliydi.21 Ne ki, Fransa, savala byme tekelini
elinde tutamaynca dmanlar savatan yararlanmann iki kayda deer
rneini verdi. Birincisi, Byk Yurtsever Sava olarak adlandrlan
1812 igaline kar Ruslarn gsterdii tepki; kincisi de byk 1813
seferiydi. Leipzig arpmas, Uluslarn arpmas diye adlandrlr;
Avrupann bu savaa dahil oluunun boyutlar ve saylarla lldnde
insanlk tarihindeki en byk ve kalabalk tek sava olmas gz nne
alndnda, yukardaki adlandrma durumu gayet yerinde bir biimde
betimler.
N apoleonun stratejisi, ilk bata, kta glerinin zerinde bir dizi ok
etkisi yaratt. Sava alannda dzenli askeri yry, zorlamann ve
zellikle de zamanlanm manevralarn nem ini ne kard. H er ey
devingenlie balyd. Thiers de bunu yle ifade ediyordu: mparatoru
muz, yeni bir savama tarz buldu; artk kollarmzla deil, bacaklarmzla
savayor.22 Birok alanda Devrimin siyasasn srdryordu, buna gre,
ordular kendi kendine yetebilmeliydi ve artk onsekizinci yzyl ordular
ile zdelemi olan ar mhimmat kafileleri tarafndan hzlar kesilmemeliydi. Fransz birliklerinden, kendi kendilerini dman topraklarn
yamalayarak beslem eleri bekleniyordu. Bu taktik, talya Seferinde
(1 7 9 6 -7 ve 1800) iyi iledii gibi, Avusturya (1805) ve Prusyaya (1806)
kar da ie yarad. N e ki, Yarmada Sava ve Rusya Seferi bu uygulamann
kusurlarn gsterdi. 1812 seferine ok dikkatli ve iyi hazrlanm olma
larna ramen, N apoleonun ordular Rusyann berbat haldeki yolarnda
rezil oldular ve bu, temel ekipmanlarn tanmasn zorlatrd; dahas,
verimi dk Rus tarm da yamay iyice anlamsz hale getirdi. Bu yz
den, Napoleon, kendisini iddetli bir bask altnda hissetti ve her zamanki
incelii olmakszn bir askeri kar karya geliin zeminini hazrlamak
zorunda kald. Sonu, Fransa iin snrl bir yengi olan ve korkun kayp
larn lekeledii Borodin Sava oldu. Daha kts de olacakt: Moskova
I. NAPO LEO N'U N D
47
vikildi ve Fransz ordusu, geri ekilmesi esnasnda srekli yamalyordu

' 11 afi. Baka bir paradoks ortaya kt. Askeri dehasna ramen, gerilla
mvama kar Napoleonun eli kolu balanyordu ve artlarn kendisinin
I" lirledii meydan savalarndan amayacak gibiydi. Elinden gelen, kenl ifadesi ile, sava vahiletirmekti.17 M oskovada olanlar onun ze
ninle youn bir ok etkisi yaratt. Kendi elleri ile ehri yakyorlar...
Imrbarlar! N e korkun bir manzara,23 diyordu. Ispanyada, gerillalara
I r Franszlarn baars ayn derecede etkisizdi. Ayn zamanda, Soult
v- dier marealler de, levazm sorununu hafif at arabalar kullanarak ve
I ags burnundaki Britanya donanmas ile ilikilerini srekli klarak
y'izen W ellington tarafndan etkisiz hale getirildiler. Mttefikler, ayrca,
lapoleonun sava alanndaki srpriz saldrlar ile nasl ba edeceklerini
'erendiler ve Franszlara kar ikiye-bir gibi kesin bir saysal stnl
fjlayana kadar uygulanacak olan geri ekilme harekat ilkesi zerinde
,,ltlar.
Aslnda, N apoleonun sava taktikleri de, sefer stratejilerindeki gibi
Il iir zayfl olduunu gsterdi. Onsekizinci yzyln sonlarnda ou
H l, ordre p ro fm d dan (stunlar zerine daha fazla younlam bir taarm tr) yana kimi tercihler olsa da, ordre m incei (uzun saflar halinde
ll ) kullanyordu. Kendi niyetini gizlerken, dman saldrmaya cesa' Icdirmek eklindeki bir uygulamayla, bu iki konumlan tarznn da
liyli etkili bir bileimini yeniden oluturan Napoleon, Avusturya ve
l'msyay artma konusunda baarl oldu. Ardndan gelen aknlk
v karmaa srasndaki kovalamaca, ezici Fransz yengilerini temin edii "i d . Ne ki, Napoleonun sava dzeni stnlyle, ordre m incei disipI ili saflar ve kare dzeni ile yeniden uygulayan W ellington boy l
meye balad. Zaten ngiliz gzlemci J. W . Croker, Fransz stratejisinden
'm deri, B ence, dzenli birliklere kar yanl bir strateji,24 diye bahsetm.'jii. Bu yargnn doruluu, V ittoria (1813) ve W aterloo (1815) muha1 1 1rlerinde kantland. Napoleon, mttefiklerin kendi taktiklerini geliI rmi olmalarna karn, kendisinin buna denk den bir ilerleme sala
yamam olduunun farkna vard. St. H elenada yazd anlarnda unu
I l liyordu: T am altm tane muharebeye girdim ve bu deneyimlerim*I' , balangta bilmediim hibir yeni ey renmedim.
I ilsitten nce, Fransann en byk askeri serveti Napoleonun kii
- I liderliiydi. Ne ki, Tilsitten sonra, bu, artan bir sorumlulua dnt.
I'atlangta baarl olmutu, nk dierlerinin ekindii eye o cret
Hiniti. En sonunda da o baarsz oldu, nk imknszl, "Sadece
I maklarn szlndeki bir kelime25 olarak grerek kendisini saknma
duyusunu hepten yitirmiti. T ilsitten sonra, kendisinin resmi olarak

desteklenen efsanesine o kadar inanmt ki, kardei Luciene, Artk
her eyi yapabilirim,9 demiti. Hrs had safhaya ulamt ve A lexandera gre snr tanmyordu. Askeri zmlere her zaman ulalabilece
i kabul ile hareket etmeye devam etti. Sonuta, diplomatik sorunlar
arttka askeri seferleri iyice muhteris olmaya balad ve bu da Fransann
kaynaklarn tkenme noktasna kadar getirdi. Rusya Seferi boyunca
ald tavr zellikle aklaycdr. Rus ordular geri ekilmeye baladktan
sonra, Napoleon, kaplarnda nihai bar beni orda bekliyor26 dedii
M oskova zerine yrme konusunda srar etti. Marealleri baka trl
dnyorlard ve onu bu fikirden vazgeirme giriimlerinde baarsz
oldular. Murat, M oskova bizi mahvedecek, diye uyard. Napoleon,
1709da XII. Charles ve sve ordusunun benzer bir duruma kar yaa
dklar baarszl hatrlatarak, kendi temel felsefesine dair aklk geti
rici bir bak ortaya koydu: Baary salayan ey kurallar deildir, aksine,
kurallar yaratan ey baardr ve eer ben baary daha ok ilerleyerek
elde edeceksem, benim yeni baarlarm yeni ilkeler yaratacaktr,26 diyor
du. Hitler, 1941de Napoleonun sonunu hatrlayarak benzer yorumlarda
bulunmutu.
N apoleonun bir lider olarak dier kusuru, otorite dalmn etkili
bir biimde gerekletirememesiydi. Hibir zaman bir halef yetitirmeyi
dnmedi ve askeri baarlarnn altnda yatan ilkeleri de mareallerine
bildirmeye nadiren giriti. Sonuta, kendi stratejisi ve bu stratejinin
astlar tarafndan uygulanmas arasnda byk bir boluk olutu. Bunun
bir sonucu, Neyin, Bautzen Savanda Napoleon tarafndan kendisine
salanan stnl nihai bir zafere dntiirememesiydi. Dier bir sonu,
spanyadaki deneyimsiz mareallerin, N apoleonun sadece ksmen bili
nen ve kolay kolay da akla gelmeyen sava durumu ilkelerine ba vurmaya
alrken Fransz ordusunun yaad felaketler zinciri oldu. Komiktir
ki, sonunda Napoleonu yenilgiye uratan glerden biri de ayn dertten
mustaripti. Byk Friedrich dneminde (1 7 4 0 -8 6 ) Prusya ar derecede
merkezilemi ve tamamen kraln kiiliine ve siyasalarna bal hale
gelmiti. Friedrichin 1786 da lmesi, Prusyay kaosa srkledi ve, bu
karmaa N apoleonun 1806daki olaanst zaferini mmkn kld. Ne
ki, ardndan bir bakalam gerekleti. Prusya, elli yl boyunca kiilik
kltne benzeyen her eye kar derin bir phe ile yaklalan bir srecin
takip ettii, kolektif liderlik ve planlama uygulamalar sayesinde yeniden
canland. imdi, kiisel liderlie baml olan Fransa idi ve 18 1 4 -1 8 1 5 bozgunlar bile N apoleon Efsanesinin yklmas iin yeterli olamad. I
I. N APO LEO N'U N D
49
I sa ve Prusya arasndaki mcadele 1870te tekrarland ve bu sefer

I'mlapartizmin gerek W aterloosu Sedan Sava idi.
N O TL A R
I) I-'. MARKHAM: Napoleon, Bl. 9.
).) (i. BRUUN: Europe and the French Impreium, 1799-1814, Bl. IX.
1) F. MARKHAM: A.g.y., Bl. 14I) il. BEN JONES: Napoleon; Man and Mytl, V. Ksm.
'>) J. M. THOMPSON: Napoleon Bonaparte: His Rise and Fail, Bl. XII.
f) A.g.y, Bl. XI.
7)
J. GODECHOT, B. HYSLOP VE D. DOWD: The Napoleonic Era in
I w>/><;, Bl. 6.
M) j. H. ROSE: The Life o f Napoleon, Bl. XXX.
V) F. TARLE: Napoleons hvasion o f Russia, 1812, Bl. 1.
10) F. MARKHAM: A.g.y, Bl. 7.
I I) J. M. THOMPSON: A.g.y, Bl. XIV.
11) E. TARLE: A.g.y, Bl. 1.
I t) J. M. THOMPSON: A.g.y, Bl. IX.
14) G. LEFEBVRE: Napoleon, Bl. IX.
I ') J. GODECHOT: op. c it. Bl. IX.
Il) A. BRIGGS: The Age o f Improvenent, Bl. 3.
17) J. F. C. FULLER: The Conduct ofW ar 1789-1961, Bl. III.
IH) L. W. COWIE: Hanoverian England 1714-1837, Bl. XX.
I')) J. H. ROSE: A.g.y, Bl. XXIX.
10) New Cambridge Modem History, Cilt IX, Bl. III.
M) J. H. ROSE: A.g.y, Bl. XXXII.
U ) A.g.y, Bl. XXII.
I I) E. TARLE: A.g.y, Bl. 6.
M) J. ROPP: War in the Modem World, Bl. 6.
,") J. H. ROSE: A.g.y, Bl. XXI.
'(.) H. TARLE: A.g.y, Bl. 2.
Avrupa ttifak 18 15-48
Avrupa ttifak, Avrupadaki nemli glerin 1815 sonrasnda, olas bir

geni apl sava ihtimalinin nne gemek amacyla aralarndaki an
lamazlk nedenlerinin zmnde ibirlii yapmaya ynelik eitli gi
riim lerini tanm lam ak iin kullanlan bir terimdir. Avrupal devlet
adamlar, ilk bata konsey sistem ini desteklediler; D rtl ttifak m
(1815) V I. Maddesinde, Bu Akde Taraf O lan Yce Erkler, belirli ara
lklarla ortak ve nemli mevzularn ele alnmas ve bu dnemlerin her
biri dahilinde uluslarn huzurunu ve gnencini en ok gelitirmeye ve
Avrupa barnn srekli klnmasna ynelik olarak ba vurulacak ted
birlerin kararlatrlmas amacyla bir araya gelme hususunda m uta
bklardr,1 ifadesi yer alyordu. Bu, Viyana Kongresinin dnda, ileride
dzenlenecek olan drt paktn daha -A ix-la-C h apelle (181 8 ), Troppau
(1 8 2 0 ), Laibach (1821) ve V erona (1 8 2 2 )- zerine kurulduklar temeli
salad. N e ki, 1823 itibaryla, giriim ilemez hale gelmiti ve bylece
diplomasiyi dzenli toplantlarla badatrm ak fikrinden de vazge
ilm iti.
AVRUPA TTFAKI 1815-48
5 1
Bunun nem li bir gerekesi, Britanya ve Avrupa anakarasndaki

Avusturya, Rusya ve Prusya otokrasilerinin arasnn, byk oranda dev imci hareketlere kar mdahale sorunu hakkndaki farkl siyasalar
yznden almasyd. Britanyann dileri sekreterleri Castlereagh ve
( 'anning, m ukavem etlerini Drtl Ittifak m dar ve meru bir yoru
mundan salarlarken, mutlakyeti iktidarlar, esasnda 1815 kutsal ittifa
kinin bir yeniden yorumlan olan 1820 Troppau Protokoliin referans
alyorlard. Bu ztlama, anayasal ve otokratik iktidarlarn ikisini de ieren
l)ir konsey sistemi olaslna son verdi. Bu durum, 1823ten nce veya
sonra otokratik iktidarlarn kendilerinin, dzenli bir sisteme vekalet
etmedeki baarszlklarnn nedenini aklamaz. Bunun gerekesi iki
latmanlyd. Bir yandan, mutlakyeti monarilerin ok nemli koul
larda birlikte hareket etmelerini engelleyen, birbirleriyle rekabet iinde
lduklar konular vard. Dier yandan, Britanya ve bu monarilerin her
I'iri arasnda, deiik zamanlarda ve zel sorunlar hakknda hatr saylr
diplomatik mutabakatlar vard. Bu yzden, Britanyaya kar Rusya, Prus
ya ve Avusturyadan esasl, srekli ve birlik iinde bir muhalefet yoktu.
1830 devrimleri, mutlakyeti iktidarlara daha ok birlik hissinin
alanmasna yardmc olmutu, bu sayede, Britanya ve Fransa arasnda
ksmen ideolojik bir yaknlama balamt. Ne ki, 1830 ve 1853 ara
mdaki dnemde de, ounlukla 1815 ve 1830 arasndaki genel eilimler
IAkimdi: ideolojik oluumlarn, bireysel karlar tarafndan baltalanmas
levam etti. Bu yzden, 1830 sonrasnda, belirli konular zerinde ve zel
larak dzenlenmi konferanslarda hl mutabk kalnmasna ramen,
I cliseyi yeniden canlandrmaya ynelik hibir giriimde bulunulmad.
*
*
"Kongre Sistem indeki asl blnme, 1820 itibaryla iyice belli olmaya
Ilasffint; Britanya, Rusya, Avusturya ve Prusyadan giderek uzaklar I <'i, Fransann bu ayrln iki tarafyla da ilikileri vard. Su gtrmez
ni,imde ana mevzu, Avrupann kimi hassas blgelerindeki anayasal
II ueketlerle ve devrimlerle ilgiliyken, sistemin uygulan biimi ile de
IMiflantlyd. Bu kayg ksmen kanlmazd, nk ksmen btn devlet
idamlar Fransz Devriminin hl gl bir etkiye sahip olmasndan
kn kuyorlard ve 1815 Viyana Uzlamas yaygn anayasal ve ulusal emelIII i tatmin etmede yetersiz kalmt. M etternich, zellikle devrimi korMi bir toplumsal facia olarak gryor ve sadece dzenin, dengeyi
salayabileceine2 inanyordu. Byle bir denge, ancak en sk ihtiyatllk

yolu ile korunabilirdi. Bundan dolay, 1817de, Bende Avrupadaki Polis
Bakam n grrsnz. Her eyi dikkatle izlerim. Balantlarm hibir
eyin benden kaamayaca denli iyidir,3 iddiasnda bulunuyordu. M etternich, Professior o f Political Faith (Siyasal tikat Meslei) (1820) adl
kitabnda, tm hkmdarlarn genel bir harekata her an iin hazr olm a
lar gerektiini savunuyordu. Troppau Kongresinde, nceki liberal gr
lerinden piman olan ve artk radikalizmden bir eytan hkmranl
kurmak iin byl yollardan ilerleyen eytani stn deha olarak
bahsetmeye balam olan Rus ar I. A lexander ile mterek ilkeler
ortaya koyabilmiti.4 Prusyann konumu daha az belirsizlik arz ediyordu
ama III. Friedrich W ilhelm in, M etternich ve A lexanderm siyasalarm
reddederek kazanaca bir ey yoktu. Bu yzden, genel sonu, A lexanderm Kutsal ttifakmn, belirsiz ve idealist ilkeleri ile birlikte 1820
Troppau Protokolne dntrlmesiydi. Bu protokol, yneticilerinin
destek vermedii anayasal deiim srelerine girmi tm devletlerin
uluslararas ilikilerine, belli bal glerin mdahalesine zellikle izin
veriyordu.
Britanya hkmeti, kongrenin rolnn bu ekilde yorumlanmasna
srekli olarak kuku ile yaklat. Castlereagh, arn mistik birlik ideali
zerine teessfn aka dile getirdi ve baarsz bir ekilde onu ve
bakanlarn soyutlamalarndan vazgeip, daha somut bir yaklama
raz etmeye alt.5 Kutsal ttifaka kar gayet kukulu olan Castlereagh,
kongre diplomasisinin geerli am acnn sadece antlama taraflarnn
ykmllklerine bal kalmasn salamak ve bylece de herhangi bir
devletin zerinde uzlalm snrlar tek tarafl olarak deitirmeye yne
lik giriimlerini nlemek olduu konusunda srar ederek, Drtl Ittifaka
(1815) snrl ve hukuki bir anlam kazandrd. Ardndan da onu kendi
dayana olarak ald. Baka bir nedenden dolay yaplacak olas bir m
dahale, Drtl ttifaktan bir sapma anlamna gelecekti. G erekten de,
Hibir ey, hangi boyutta suistimal edildii gz nne alnmakszn,
kurulu iktidar desteklemek iin kendi glerinin kolektif olarak alaka
kullanld fikrinden daha ahlakszca ve nyargl olamaz,6 diyordu.
Bu tez, Troppau Kongresine tam yetkili bir eli olarak deil de bir gz
lemci olarak, 1820 protokoln ktlemek zere gnderilen Lord Stewart
tarafndan kullanld. Stew art, ktasal gler tarafndan ortaya konan
siyasalarn, otoritenin i egemenliine dair tm nosyonlar iin ykc
olduunu5 da ekledi. Castlereaghn 1820delci lmnden ve onun
yerine dileri sekreteri olarak C anningin gemesinden sonra, Britanya
53
ve Icta otokrasilerinin aras iyice ald. Canning, Castlereaghm toptan

111 iidahaleye kar dmanln eit koulsuzluk artlar ile yeniden dirilt11 : ngilterenin, bamsz devletlerin uluslararas ilikilerine mdahale
etme veya mdahale edilmesine yardm etme zorunluluu asla yoktur,
<lyordu. N e ki, Castlereagh, Britanyay srf kta iktidarlarnn siyasala nidan uzaklatrmken, Canning Latin A m erikadaki yeni cumhuri
yetleri tanyarak ve Ispanyol kolonyal idaresinin yeniden yaplandrlma
ln dair tm taslaklar dikkate almay tmden reddederek sistemi hie
.aymaktan dolay gayet memnundu. Kendi Amerika siyasasn nl, Y e
ni Dnyaya, Eskisinin dengelerini dzeltmesi iin ie koyulma ars
yaptm,7 sz ile zetledii zaman, byk ihtimalle kongre diplomasianin yaknda keceini de biliyor olmalyd.
*
*
Isongre Sistem inin kn, ne salt bir kta konseyi hareketi ne de

msekizinci yzyln herkesin serbest ve yalnz olduu diplomatik tarzna
Ke i dn takip etti. Bunun sebebi, 1815 sonrasnda, beklenmeyen bir
Iadimde rakiplik ve ibirlii hallerinin yaygn olarak akmas durumunu
douran uluslararas diplomasinin ar derecedeki karmaklyd. Bu
iie, 1827dennce, Avusturya-Rusya, BritanyaAvusturya, Britanyai sya ve Britanya-Fransa arasndaki ilikiler ksaca zetlenerek ortaya
I onulabilir.
Devrimi nlemek gibi benzer kayglara sahip iki g olan Avusturya
ve Rusyann, artc biimde frtnal bir ilikileri vard. Buna sebep
olan ey, ksmen, M etternichin 1813 ve 1818 arasnda, Alexanderm
lleral iddialarna kar duyduu youn kukuydu. A lexander mutlakyctiliin sama hak iddialarndan8 bahsettiinde, phe, alarm ver
meye balad. Sonunda, M etternich, AIexander otokratik ilkelere geri
dndrmeyi baard ki, bunda arn Almanyada Kotzebueye suikast
dzenlenmesi (1819), Ispanyada Riego Ayaklanmas (1820), Fransada
I Hile de Berrinin ldrlmesi (1820) ve St. Petersburgda Semyonovski
Alay isyan karsnda dncelerini aniden deitirmesinin de yardm
"Idu. Ekim 1820de, A lexander, ilerici grlerini bir yana brakarak
M etterniche, Siz olaylar ok doru bir biimde deerlendirdiniz. Ben,
i;eri kazanmak iin abalamak zorunda olduumuz zaman kayb iin ke
derleniyorum,8 diye gnah karyordu. M etternichin buna cevab, b
yk bir i rahatlyla, Her kim ki u ana kadar siyahtan beyaza dnm
ise, dnmtr,9 demek oldu. A lexanderm fikir deiiklii, tam da Bri

tanya siyasas en engelleyici olduu bir zamanda, ki bu henz Avusturya
Rusya rakipliini tamamen ortadan kaldrmamt, iki lkeyi ideolpjik
olarak yaknlatrd. A lexanderm Kongre Sistem inin rol hakkmdaki
gr, her zaman iin M ettern ich inkinden daha geni kapsaml o l
mutu ve imdi spanya ve N apolideki devrimlerin bastrlmas iin
mterek harekat talep ediyordu. te yandan, M etternich, Avrupann
bu arada Rus ordular tarafndan bir sel gibi igal edilmesi ihtimalinden
ekindii iin, olaylardan etkilenen belli bal iktidarlarn tek tarafl
olarak acmasz bir ekilde mdahale etmesinden yanayd. Yunan ayak
lanmas, zlmesi ok daha zor olan bir sorunu ortaya kard, nk
A lexanderm Balkanlardaki Hristiyanlara kar doal bir sempatisi var
d ve bu, M etternichin, O sm anl mparatorluununki de dahil, her
zaman iin otoritenin desteklenm esi ilkesine ters dyordu. 1822
1825 arasnda, M etternich, bu konudaki Rus siyasasn engellemeyi b a
ard, fakat A lexanderm 1825teki lm bu iin daha da zorlamas
anlamna geliyordu. Rusyay Avusturyann vasiliinden kurtarma konu
sunda ok istekli olan I. Nicholas, Osmanl mparatorluuna kar birta
km nlem ler alma hazrlna giriti ama M etternich bunun her durum
da tehlikeli olduu grndeydi. 1 8 2 5 -1 8 3 0 arasnda iki lke arasndaki
anlamazlklar, bu yzden Kongre dokusunun yerini alacak bir Avustur
yaRusya konsey sistemimin yokluunu iyice hissettirecek kadar ileri gitti.
Kuramsal olarak, Britanya ve Avusturyadan daha kart iki gcn
tasavvur edilmesi ok zor olacaktr. N e ki, aralarnda birka snrl ba
lant noktalar da vard. rnein, Castlereagh, Rusya ve Fransay fren
lemek iin O rta Avrupada gl bir devletin bulunmasnn esas olduu
grndeydi; onun gznde Habsburg mparatorluu Avrupann
kaderinin nihai olarak bal olduu en nemli dayanak noktasyd.10
Buna karn, M etternich, Castlereaghm gelecekteki savalar nlemenin
en etkili arac olarak Avrupadaki gler dengesi zerine yapt vur
guya gayet saygyla yaklayordu. Aslnda, Britanya ve Avusturya 1815te,
Rusyay Saksonluk iddias ile Polonyay igal etm ekten vazgeirmek
iin ibirlii yapmlard. Dahas, Castlereagh, devrime kar gerekle
tirilen her mdahaleye de kar kmyordu. M etternichin muhafazakr
lnn boyutundan holanmyordu ve Troppau Protokolne muhalefet
ediyordu, fakat ayn zamanda Avusturyann N apoliye mdahalesinin
yasal bir tem eli olduunu kabul etmeye de hazrd, nk Napoli isyan
daha nce Habsburglarla imzalanm olan bir antlamay inemiti.
Castlereagh M etternichten farkl klan ey, M etternichin geici olarak
55
Alexander ile uzlamas ve otokratik glerle daha btnsel bir ideolojik

duruu benimsemesiydi. Byle olsa da, Castlereaghm 1822deki lmne
l<adar, her zaman iin daha ileri dzeyde balantdar vard. Castlereaghm
lm M etternich iin tam bir felaketti, nk Canning hibir ekilde
Avusturya ile uzlamaya hazr deildi. M etternichin yeni dileri sekte(eri hakkmdaki grleri akt: Kendisi byk bir antlamay bozdu,
lakat hibir eyi bitirmedi. O nun deerlendirmeleri, ksmen Canningin
Avusturya anslyesini aka kk grmesi ve ksmen de Canningin
grn tevik eden Britanya d siyasetinin resmen daha frsat z
arafmdan biimlendi: Her lke kendisi iin ve T anr bizim iin vardr,4
diyordu. N e ki, Canning bile Britanyann Avusturya ile olan balantla n bozmad. D politikas ile ou adan C anningin bir rencisi
olmasna ramen, Palmerston daha sonra Castlereaghm Rusyaya kar
Avusturyay siper etme anlayn yeniden canlandrd.
Britanya ve Rusya arasnda, dnyann en byk deniz kuvvetine ve
ktann en gl ordusuna sahip olmalarndan beklenilecei gibi, youn
ve srekli bir rekabet vard. Kongre Sistem inin ileyii zerine karlkl
gvensizlik ve Castlereaghm M etternich ile olan balantlar yznden
azmsanmaycak bir kin de vard aralarnda. Gerekte, Alexandern yapt
ise, aynen Castlereaghm Rusya ile Avrupada birlik olduu gibi,
kendi gler dengesini oluturmak amacyla, Fransz ve Ispanyol donan
malarnn yeniden glenmesini tevik ederek Britanya ile birlik olmak
iin abalam ak oldu. Ne ki, Ingiliz-Rus ilikileri daha da iyimser ibirlii
srelerine yneldi. I. N icholasm 1825te tahta kmasn, iki dman
lke olan Britanya ve Rusya arasnda ezamanl bir uzlama eilimi ve
Rusya ile Avusturya arasnda da bir soukluk takip etti. 1826da Canning,
ara, O sm anl Imparatorluuna kar Yunanistann bamszln ka
zanmasn desteklemek zere Ingiliz-Rus ortak harekatn anlamaya
balayan bir protokol kabul ettirmeyi baard. Bunu, Osmanl donan
masnn N avarinoda Britanya, Rusya ve Fransa donanmalar tarafndan
yok edilmesi ve 1827de Londra A ntlam asnn imzalanmas takip etti.
18 2 5 -2 7 dnemi, geici de olsa, d siyaset zerinde gereklemesi gere
ken kkl konumlanmadan kesin bir uzaklama sreciydi. Sonu olarak,
Rusyann, Avusturya ile uzlamaya vardn varsaysa bile, Britanyay
bir hedef tahtas olarak alglayp bir rakip konsller sistemi oluturmak
iin ok az nedeni vard.
Britanya ve Fransa, 1820de, genel tutumlar asndan birok ortak
noktaya sahipti. N e mdahale nerilerini kabul ediyorlar ne de Troppau
Kongresine resmi tem silci gnderiyorlard. Avrupann iki anayasal
monarisi, kendilerine ait ve belirli aralklarla grme imkn salayacak

olan kurumlan organize etmeye giriemezler miydi? Akas hayr, nk
dier meseleler yakn ibirlii ihtimalinden daha ar basyordu. Fransa,
bir dnya gc olma ynnde ilk adm olarak, Ispanya ile birlikte
Bourbon Pact Famillei (Aile Paktn) tekrar kurmak niyetindeydi. Doal
olarak, bu durum Britanya kabinesinde endieye neden oldu, nk bu,
onsekizinci yzyln byk Ingiltere-Fransa atmasn yeniden canlan
drabilirdi. D ahas, Canning, Latin A m erikadaki bamszln yeni
kazanm devletlerde Franszlarn entrika evirm elerinden phele
niyordu ki bunlardan biri, 1820de Bourbon ailesinin bir yesini Buenos
Aires Kral yapma giriimiydi. Buna karn Fransa da, Britanyann yeni
cumhuriyetler ile ticareti tekeli altna almaya altndan pheleni
yordu. spanyol devrimcilerine Fransann 1823teki mdahalesi, byle
bir siyasaya kar, daha nceki beyanlara ramen, Britanyann Fransay,
Avusturya, Rusya ve Prusyaya kar srekli bir mttefik olarak grme
konusundaki isteksizlii iin bir dier gerekeydi.
Avrupann ou kesiminde 1830da gerekleen devrimler, Avusturya,

Rusya ve Prusya arasndaki ideolojik birliin ksa bir sre iin yeniden
canlanm asna n ayak oldu. I. N icholasm olanlara kar ilk tepkisi,
Polonya Devrimi onun dikkatini baka yne kaydrana kadar, O rta ve
Dou Avrupay igal etmek iin hazrlanmaya balamak oldu. M etternich
1830un bir felaket olduu grndeydi ve ortama hkim olan korku
nedeniyle, Dou Avrupal hkmdar, 1833te kendilerini bir dizi
antlama ile Kutsal ttifak ve Troppau Protokoln tekrar canlandr
maya zorunlu hissettiler. rnein, M etternich ve III. Friedrich W ilhelm ,
Teplitzte, A lm an Konfederasyonu dahilinde liberalizme kar mcadele
etmek iin birtakm nlemlerin alnmas konusunda uzlatlar. M nchengratz Antlamas, Avusturya ve Rusyann Dou Sorunu hakkmdaki
yanl anlamalarn nlemek iin tasarlanmt, ayrca bir de yan rn
vard ki, o da, Ekim aynda Berlinde imzalanan l Deklarasyondu.
Bu deklarasyon, Rusya, Prusya ve Avusturyay devrimci gleri alt etmek
iin yardm isteyen tm hkmdarlara destek olmakla ykml klyor
du. Bu antlam ann en baarl uygulamas, II. Franois Josephin M acar
ayaklanmasna kar yardm talep etmesi zerine, Rusyann 1 8 4 9 da
M acaristan igal etmesi oldu.
AVRUPA TTFAKI ] 815-48
57
Britanya btn bunlara kart bir tavrla, devrimcilerin kimi em elleri'

ne kar yaknlk duyuyordu. rnein, Palmerston, anayasal devletle
rin", Britanyann doal m ttefiki olduu kansndayd ve geleneksel
"herhangi bir devletin ilerine, silahl olarak zorla mdahale edilmeme
si11 siyasasn yeniden uygulamaya balad. 1830da Bourbon Monarisinin Fransada yklmas, liberalizme kazanlm bir hak salad; Louis
I hilippe, Palmerstonun genel ilkelerine iyice yaknlat. Ingiliz-Fransz
ibirlii, Belika meselesi (1830) ve Ispanya ve Portekiz ile Drtl Ittilakn biimlendirilmesi srelerinde kendisini iyice belli etti. M etterich ve Nicholas, bu gelimelere, Drtl Ittifakm Mnchengratz A ntla
malarna kar oluturulmu olduunu vurgulayarak, kayg ile yaklatlar.
Ne ki, bir kez daha, bireysel hasmlklar bu ideolojik ayrln srekli
lale geliini engelledi. 1830lar boyunca asl ypratc konu Dou Soru
nuydu. rnein, M etternich, Dou ve muhtemelen Orta Avrupada daha
(azla Rus yaylmas olasl konusunda her zaman kayglyd. Britanya
ve Fransa arasndaki ilikiler, Louis Philippe 1839da Osmanl sultanna
kar M sr Hdivi M ehm et A li Paaya destek verince, hzla sarpa sard:
hu, dolaysz biimde, Britanyann, Rusyann Dou Akdenizde yaylma
ma kar bir engel olarak Osmanl Imparatorluunu destekleme giriim
lerine bir meydan okuyutu. Sonuta, Drtl Ittifakla meydana getirilmi
olan Ingiltere-Fransa uzlamas, karlkl olarak iddetli itimatszla
dnt. 1840lar ve 1850ler, dost bilinen gler arasnda daha fazla
anlamazla ahit oldu. Louis Philippe, bu sefer Ispanyol Birlii (1849)
l<(muunda Palmerstonu kzdrd ve bu arada Avusturya ve Prusya, Friedrich W ilhelm in 1850de Prusya ve Kuzey Almanya devletleri arasnda
i rfurt Birliini kurma nerisi yznden askeri atmann eiine gel
diler. H atta, 1849da Rusyann Avusturyaya yardm etmesi bile sorun
yaratt. M acaristan Seferi esnasnda iki ordu arasnda ak anlamazlklar
varken, yeni Avusturya anslyesi Schvvarzenberg, Rusyadan yardmlar
I arlmda verilecek olan dnler konusunda da kayglyd. G erekten
de, Schwarzenberg, gayet aka bir biimde, Avusturya, nankrl
le tm dnyay artacaktr,12 demiti.
Bunun gibi hasmlklar, dzenli bir Kongre Sistemi ile yaplacak daha
ileri dzeyde denemeleri kesinlikle nledi. Ayn zamanda, btn bunlar,
diplomasiye Londrada dnemin en tartmal konular zerine birka
,1,1 loc konferansn dzenlenebilmesi iin gerekli olan akkanl da
I a andrd. rnein, 1830da mutlakyeti iktidar, Britanya ve Fransa
lif, B elikann H ollandadan ayrlmasn gvence altna almak iin
birlii yaptlar. Nicholasm baka ans yoktu, nk ba Polonya D ev
rimi ile beladayd. M etternich, belki de Belika zerine salanacak uzla

mann, Rus ordularnn Bat Avrupay igal etmesi ihtimalini ortadan
kaldracam umuyordu. 1841de Britanya, Rusya, Avusturya ve Prusya,
Louis Philippe zerine, M ehm et A li Paaya verdii destei geri ekm esi
iin diplomatik bask yaptlar ve bu ibirlii, tm devletlerin Osmanl
mparatorluunun toprak btnlnn korunmas ve Boazlarn tm
uluslarn sava gemilerine kapal tutulaca hususlarnda uzlamaya var
dklar Boazlar (stanbul ve anakkale) Konvansiyonu ile sonuland.
Bu antlama, onsekizinci yzyln byk diplomatik baarlarndan biriydi
ve Avrupa ttifak n n, Kongre Sistemi ktkten ok sonra bile hayatta
olduu grnn temelini oluturdu.
N OTLAR
W .A. PHILIPS: The Confederation o f Europe, Bl. III.
J. DROZ: Europe between Revolutions 1815-48 , Bl. I.
M. S. ANDERSON: The Ascendancy o f Europe 1815-1914, Bl. 1.
C. W . CRAWLEY: International Relations 18 1 5 -1 8 3 0 , Nev Cambridge
Modem History iinde, cilt IX.
5) W . A. PHILIPS: A .g.y, Bl. V.
6) A .g.y, Castlereaghs Memorandum.
7) E. L. W OO DW ARD: The Age o f Reform 1815-1870; Kitap II, Bl. I.
8) W . A. PHILIPS: A .g.y, Bl. VI.
9) A . MILNE: Metternich, Bl. III.
10) A. PALMER: Metternich, Bl. 10.
11) E. L ,W OO DW ARD: A .g.y, Kitap II, Bl. II.
1)
2)
3)
4)
12) G. VERNADSKY: A History o f Russia, Bl. 9.
()
Metternich ve Avusturya
mparatorluu 18 1548
I dileri Bakanl (1 8 0 9 -4 8 ) ve Avusturya D evlet anslyelii (1821

48) grevlerinde bulunmu olan Clem ent von M etternich, Avrupada
181548 yllar arasndaki en nem li muhafazakr devlet adamyd.
Avusturya imparatorluu iindeki meselelere hkim olduu kadar, sk
lkla Alman Konfederasyonundaki ve talya Yarm adasndaki siyasalar
da dikte ettirdi ve Avrupa ttifak araclyla da uluslararas ilikilerin
dokusunu dolaysz biimde belirledi.
Hayranlar ve muhalifleri tarafndan, istisnasz olarak, onsekizinci
yzyln ilk yarsndaki tm devrim giriimlerine kar en baat szc
larak grld. Ktasal muhafazakrlk trlerinin nemli bir kuramcs
olarak M etternich, monarik erklerin tamamen korunmas hususunda
srar ediyordu, nk sk sk balca korkusuna geri dnyordu. O nu
ledirgin eden ey, insanln saf ve ebedi yasas zerine temellenen
l< sursuz snrlamalarn, toplumsal ve siyasal alanlarda yetkin bir biimde
dzenlenmi evrimsel geliim dururken, iddetli bir deiimi bile isteye
cesaretlendiren tehlikeli bir aznln giderek artan kstahlklar tara-
findan tehdit ediliyor olmasyd. Ayn zamanda, insann teknik ilerlem e

lerle duyarl biimde ilgilenebileceine dair ekinceleri vard. 1 8 2 0 de
yazd Siyasal Vasiyetnamesinde, gemi yzyllarda insan bilgisinin bo
yutlarnn ciddi bir biimde genilemi olduunu ancak bunun insan
bilgeliinde bir karl olmadn bildiriyordu. Bu yzden, icatlar, huzur
bozucu yan etkiler retiyorlard beraberlerinde. rnein, m atbaa, yanl
ve otoriteye kar kkrtc doktrinlerin ve ideolojilerin yaygnlm
artrmken, A m erikann kefi de deerin kayna olarak geleneksel
toprak mlkiyeti nosyonunu ykm ve bunun yerine, kle altn ve
gm zerine kurulu olan ticari refaha dair daha maymun itahl bir
tavr getirmiti. nsanlarn nihai aklszl da, kontrol altnda tutulmayan
kstahln kanlmaz bir sonucu ve korkun bir toplumsal felaket1
olan Fransz Devrimi idi.
O nsekizinci yzyln kimi aydnlanma kuramclarndan etkilenmi
olmasna ramen, M etternich pek de bir ilerleme yanda deildi. Siya
sette olsun, toplumda olsun veya uluslararas ilikilerde olsun, kozmik
prensip onun iin dengeydi. Bununla beraber, dengenin dramatik bir
biimde bozulduu bir ada yaamt; bu yzden, 1815 sonrasnda dzen
zerine zel bir vurgu yapyordu, nk sadece dzen dengeyi salaya
bilirdi.2 H atta, bir buhran annda, deimeden kalan herhangi ey,
dier her eyin zerindedir, bu sayededir ki, kaybolmu kii bir rabta,
yoldan km insan bir smak bulabilsin.3 1815teki eski yapnn yeni
den oluturulmas abalarna ramen, Avrupadaki devrim tehlikesi hl
hatr saylr dzeydeydi. Yeni tehdit, liberalizmden, zellikle de anaya
salarn yaplmas ve tem el haklarn tannm as iin gelen taleplerden
kaynaklanyordu. Yazl tem inatlar yoluyla bu haklar talep edenlerle
uzlaan tm hkmdarlar, yz yze olduklar tehlike konusunda uyard.
Parlez d un contrat social, et la revolution est faite,"** diyordu. Yaplmas
gereken ey, hkmdarlarn dengeyi yeniden, zorla kabul ettirm ek iin
harekete gemeleriydi; bunu, i ilerinde gerekli siyasalar uygulayarak,
uluslararas ilikilerde ise Troppau Protokol (1820) ve M nchengratz
Antlamas (1833) gibi antlamalar temeli zerinde, ortak hareket ederek
baarabileceklerdi.
M ettern ichin muhafazakrl, deiimi tamamen dlyor da deildi.
Dahas, istikrar, devinimsizlik deildir,5 diyordu. Olumlu bir amac
vard; insanlarn yaama koullarnn ve idarenin ileyiinin, aamal
* (Fr.) Bir toplumsal szlemeden bahsetmeyegrn, devrim olup bitmitir bile.
(.n.)
METTERNCH VE AVUSTURYA MPARATORLUU 6 1
' emkinli olarak gelitirilmesi. Maalesef, polis glerinin geniletilmesi

vr .sansrn zorla uygulanmas gibi, yolunu aacak kimi tedbirleri de
erekli gryordu. N e ki, grevde olduu srece M etternichin olumsuz
'nlenleri olumlu baarlarna o kadar ar basyordu ki, reformcu yn
mim kadar zayf kalm bir devlet adamn dnmek bile zordur.
Mu blmde, sz konusu baarszla dair iki esas neden ele alna k r: bir yanda onun zmlemesinin kusurlar, dier yanda da ngrlllft deiimlerin gereklemesinin nne kan engeller. Birincisine
I tamamen krken, kincisinin ise apak biimde farkndayd. Olum.' siyasalar ar basmaya baladka ve Avusturya mparatorluunun
iv sorunlar zmsz kaldka, M etternichin gz gereklere kar git i!<(,c ald ve gelecek hakknda da iyice ktmserleti.
*
M etternich, Avusturya Imparatorluunun ve ona bal bulunan topraklnn ynetimi iin ne gibi nlemler getirdi? Bunlar, onun olumsuz siyaset
felsefesini nasl yansttlar?
I labsburg imparatorluu iindeki en byk sorun, snrlar iinde
I I(i .:i nelerce radikal grubun var olmasyd; bunlar Almanlar, Macarlar,
I '"inenler, Italyanlar ve Slavlardan (ki Slavlar daha sonra aralarnda,
. ekler, Slovaklar, Ruthenler, Srplar, Hrvatlarve Slovenler olarak ayrl
mlard) oluuyordu, imparatorluun ana siyasal birimleri Avusturya
kaltsal Topraklar (Avusturya, Styria, Carinthia, Carniola ve T iro l
h,eriyordu), Bohemya Topraklar (Bohemya, Moravya ve Yukar Silezya),
M.u aristan (beraberinde igal etmi olduu Galiya, Transilvanya ve
lln vatistan) ve talyann 1815te ele geirilmi Lombardiya ve Venedik
Iimgelerinden oluuyordu. M etternich, deiik oluumlarn sonucu olan
a eklerin eitliliinin bir blnme tehdidini beraberinde getireceine
yice ikna oldu. Bu yzden, milliyetiliin merkezka glerini kontrol
alm a alm ann tek yolunun m erkezcil bir iktidarn, yani Habsburg
oyunun geleneksel otoritesinin glendirilmesi olduu grndeydi.
Maalesef, onun tedbirleri ileriyi grmekten ve tutarllktan yoksundu
ki, ni arada da ou zaman O rta Avrupada milliyetiliin psikolojik
iiic nden de kesinlikle habersiz grnyordu.
M etternich, rekabet halindeki i milliyetilikler sorunu iin m uhte
mel bir zm olan federalizme ka olaand bir biimde kukuluydu.
1 'n, gerek bir muhafazakr gibi yerel geleneklere saygl ve tara
kuramlarnn tam kapasite ilemesinden yana olduu dorudur, fakat

liberalizm veya siyasal ve toplumsal reform neren her eye kar ig
dsel olarak kar kyordu. Bu demek oluyordu ki, byk sayg gren
Avusturyallar olan A ndrian-W erburg ve K ont Szechenyi gibi lml
reformistlerle birlikte alma frsatn elinden kard vesileler de
olmutu. Szechenyi, M acar Kurultaynda, Avusturyal muhafazakrlk
yanllar ve radikal ayrlklarn oluturduu iki ar u arasndaki byk
bir grubu peinde srklyordu. 1820ler ve 1830lardaki kimi safhalarda,
Szechenyi, M ettern ich ten bir dizi lml toplumsal ve siyasal reform
iin destek istedi, ama elde edebildii tek ey, ak bir ekilde cesaretinin
krlmasndan baka bir ey deildi. M etternich, 1837den sonra, M acar
h alkn aydnlatm ak" iin tasarlanm , akllandrc terr olarak
tanmlad bir siyasay uygulad. Buna 1841 den sonra son vermeye karar
vermi olmasna ramen, bu srete, Szechenyinin meydan ar utakilere kaptrmas gibi ok byk bir kayba neden olmutu. Avusturya
kart M acarlarn 1840lardaki szclerinden biri olan Kossuth, M ettem ich in etkisini u gl ve sert terimlerle betimliyordu: Soukkanl'
lmz fel eden ve milliyeti ruhumuzu krelten ahlak bozucu bir esinti,
Viyana sistem inin llerin konulduu m ahzeninden karak zeri
mizden g eti. 1848de, Viyana ve tara arasndaki ilikilerin reforme
edilmemesine kar ters tepkiler M acaristanda, Bohemyada ve Italyan
Lom bardiya ve V en ed ik d evletlerin de ak a ortaya k t. M a ca
ristandaki ayrlk hareket o kadar glyd ki, Rus ordular Habsburg
hkim iyetini yeniden kurma gereini duydular. M ettern ich , im pa
ratorluun blgesel husumetler sorununa bir zm bulamamaktan so
rumlu tutulamazsa bile, uzlama frsatlarn kard iin kesin biimde
basiretsizlikle itham edilebilir.
Bunun yerine, M etternich, milliyetilik hakkndaki kendi igdsel
kanlarn takip etti, imparatorluk iinde, taral yerel kimliklerin ne
karlmasn desteklemek ve farkl rklar arasndaki dmanl krk
leyen bl ve ynet ilkesinin kaba saba bir uygulamas arasnda gidip
geliyordu. m parator Franois, H usum etlerinden dzen ve n efret
lerinden genel bar doacaktr,6 diye ekleyerek bu uygulamaya tam
onay veriyordu. 1848de byle bir sre yoluyla elde edilecek ksa vadeli
herhangi bir kar, Slavlarn ve M acarlarn Alm anlara ve Slavlarn M acarlara kar patlak veren nefretleriyle iyiden iyide nem li hale geldi.
M etternich, imparatorluun periferisinde ve dnda, A lm anlarn ve
talyanlarn yakn milliyeti balar oluturmaya yatknlklarnn daha
dk olduunu tahmin ediyordu. Almanlarn tara yurtseverliinden
METTERNCH VE AVUSTURYA MPARATORLUU 63
il,la ileri bir ey gelitiremeyecekleri ve talyanlarn da sadece Avuslyanm kamu barn koruyabileceini ve hukuki dzenin bozulma
l un nne geebileceini kabul etmek zorunda kalacaklar sonucuna
\acyordu. Bu kanlarn yanll, daha dorusu vurdumduymazl,
Avusturyann talyadan 1859da ve Almanyadan 1866da kap dar
1 11Inesiyle gzler nne serildi.
M etternich federalizme aka kar kyordu, nk federalizm, ar
rublenmi temsili bnyeler biim inde anayasal imtiyazlarla zdele
in ilmeliydi. G erekten yetkin ve baarl bir devlet adamnn uzlama
nn gerekli hale gelmesinden kanacak ekilde3 ynetecei inancyla,
ayasal erkinden hibir zaman kendi isteiyle feragat etmedi. Daha kkn n bir ekilde, parlamentarizme kefil olmada liberalizmin oynad roll* de nefret ediyordu; gerekte, liberalizm, demagojinin su o rta
cndan baka bir ey deildi ve her zaman ayn ekilde kitlesel iddete
citlen yolu hazrlard. Bu ahlaksal kangrenin yaylmasndan sorumlu
ilan toplumsal kesim orta snft, nk onlar siyasal partilerin oluu
muna n ayak oluyorlar ve ardndan da siyasal partiler anayasal deiim
laleplerini ve bu yndeki basklar gndeme getiriyorlard. Belann nihai
I ayna, en ykc dsturlar aka reten, bylece de otoriteye kar
Helmeyi ve gelenei ykmay bir erdem haline getiren niversitelerdi.
I tndan dolay, M etternichin baskc nlemler almaya ynelmi olmas
hi de artc deildir. Kont Sedlnitzkyninkinden daha kk ve ok
ilaha hzl ve verimli bir ekilde alan kendi gizli polis gcn komuta
'diyordu. A lm an Konfederasyonu iind eki karklklara, 1 8 1 9 da
alsbad Kararnam eleri ve 1832de A lt art ile hzla karlk verdi.
Il tn bunlardan baka, sansr konusunda uzlamay reddetti. O na gre
ailece iki ihtimal vard: ya ar bir sansr veya toptan basn zgrl.
Avusturya, Fransann bu ikisi arasnda gidip gelerek yapt hatay tekrar
rdileyecekti. Avusturya, Rusyadan sonra Avrupadaki en sabit fikirli
fokrasiydi ve Prusyann periyodik olarak siyasal deiimlere aklnn
\< hatta temsili kuramlarla yapt denemelerin ortaya koyduu rnei
lakip edemez gibi grnyordu.
Avusturya, ayrca, toplumsal sorunlarnn halledilmesinde de Prus
ya'nn izinden gitti. II. Joseph, Avrupada topraa bal klelii kaldran
ll< otokratt, ama onun Avusturyadaki halefleri kleliin kaldrlmas
iini o kadar srncemeye soktular ki, 1815 ve 1848 yllar arasnda
Avrupada feodalizme msamaha eden byk gler sadece Avusturya
w Rusya idi. ktisadi adan gitgide verimsiz ve hatta toprak sahibi aris
tokrasinin kimi kesimleri arasnda tutulmad ayan beyan ortada olmas
Macarlar
ekler
Slovaklar
PolonyalIlar
Ruthenler
Slovenler
Srp ve Hrvatlar
Romenler
italyanlar
Habsburg Monarisi Halklar 1815-1908
Almanlar
cleniyle, M etternich, Prusyada 1807 ylnda toprak kleliinin kaldrl111.sn salayan Stein ve Hardenbergin ardndan gitmeyi reddetti. M etic nich, kkten toplumsal reformlarn snf yapsnn i dengesini boz
masndan ve ykc devrimci glerin nn amasndan ekiniyordu.
i;11iya kyllerinin srtndaki yk hafifletti, fakat bu, kylleri 1846da
Avusturya kart milliyeti gruplar etrafnda rgtlenmi olan Polonya
aristokrasisinden uzak tutmak iin tasarlanm bir taktikti. Baka yer
inde, kyllerin yaknmalar ve ikyetleri giderek trmand; koullar,
l isadi durgunluk ve 1840larn ortalarndaki kt hasat nedeniyle iyice
arlat. Muhtemeldir ki, imparatorluk iindeki yaygn kyl ayaklan
malarm, 1 8 4 8de daha dank biimde patlak veren isyanlar engelledi.
M etterniche gre, Avusturya mparatorluunun muhafazakrl
>yle kendine zgyd ki, Avrupada, hem Fransann sergiledii anayaallk ile uzlama rneinden hem de daha acmasz olan Rusya mode
linden de ayn anda uzak kalabilme baarsn gsterebilmi gibi grnen
n l< muhafazakrlkt. Sonu olarak, fikirlerini ve siyasalarn, denge iin
bir Avrupa forml bulma umuduyla, snrl yerel leklerin tesine
ad; en mehur iddias, Avusturyann Avrupadaki Efendilerin Evi
olduuydu. N e ki, bu alandaki siyasalarnda bile ciddi kusurlar vard;
darya kar bulunduu taahhtler, Avusturyann askeri ve iktisadi
l<aynaklar ile orantl deildi. Bu ar derecede kaygsz yaklam, ksmen,
yerel dzeyde mmkn klabildiinden daha byk bir baarya dip
lomatik alanda ulama beklentisiyle, aresizce benimsemiti. Bu durum,
ann u itirafn gayet iyi aklyordu: Bazen Avrupay avcumun iine
alabildim, ama Avusturyay asla.1
%
* *
M ct.ternichi savunmak iin, onun siyasal programnda herhangi bir
ilerlemeci unsurun bulunmasn engelleyen dayanlmaz zorluklarla kar
karya kalm olduu sylenebilir. Asla dikkatleri bu zorluklara ekecek
kadar kaim kafal deildi. Tm ynetim sistem inin hantal ileyiine
atfta bulunarak, brokrasi iindeki zellikle mcadele ettii uyuuk
luun yaratt engellerden ikyetiydi.
mparator Franoisnm desteini ald iin anslyd ve ona kar
olan gvenini imparator Siyasal irade (1835) adl kitabnda gayet ak
Iir biimde ortaya koyuyordu. Bu, I. Ferdinand M etterniche ayn dere
cede gven vermeye ve lke meseleleri zerine veya kiiler hakknda
onu haberdar etm eden karar almamaya zorlad. Maalesef, Ferdinandtn

greve gelii, anslye ve imparator arasndaki her trl zel ilikinin
bittiinin iareti oldu. Ferdinand, tamamen beceriksiz ve ii bo bir
yneticilik sergiledi. Bir bakann deyiiyle, Avusturya artk hkmdarsz
bir m utlakyeti m onariye7 sahipti, im paratorluk, aslnda Aridk
Ludwig bakanlndaki D evlet Kongresi tarafndan ynetiliyordu ve
otoritenin geriye kalan Aridk Francis Charles, Kolowrat ve M etternich arasnda bltrlmt. Sklkla i atmaya eilimli, nadiren
uzlama eriebilen ve kt hretli bir ekiptiler.
zellikle ypratc olan, M etternich ve Kolowrat arasndaki eki
meydi. Kolovvrat, 1 8 2 0 lerde hzl bir ekilde iktidara ykselmiti ve
1 8 3 0 larda da mali ilerle ilgili bir dizi komiteye bakanlk etmiti. M etternich, tm iilerinin Kolowrattan sorulmasndan ve anslye olarak
kendi yetki alannn srekli daralmasndan iddetle yakmyordu. Bu
kuku, youn bir kiisel dmanlk ve ulusal siyasalar hakknda temel
bir kartlkla birleti: M etternich daha geni ve daha az taral bir bak
as umarken, bir ek olan Kolovvrat, Bohemyann karlarn destek
lemeye eilimliydi. M etternich u iki kartl usandrc buluyordu.
Birincisi, Kolowratm Avusturyann askeri hesaplarnn snrlandrlmasnn gerektiine dair sraryd; bu, doal olarak, M ettern ich in A v
rupadaki konumunu zayflatacakt. kincisi de, Kolowratm imparator
lua ait ilk demiryolu hattnn da Bohem yaya ina edilmesi talebiydi;
bu ise M etternichi iyice ileden karyordu, nk ona gre, ncelik
Kuzey talyan n hassas blgeleri ile Avusturya Yksek Komiserliinin
balantsnn kurulmasna verilmeliydi. Hepsinden ziyade, M etternich,
Kolowrat saduyudan ve hayal gcnden yoksun, eski kafal bir brokrat
olmakla ve. daha da kts, snrl enerjisini M etternichin kendi plan
larn bozmak iin harcam akla suluyordu.
Aslnda, btn bu dalavereler onun ynetiminin bandan sonuna
kadar sren bir talihsizlik gibi grnyordu. Bir reformcu olarak nlen
memi olmasna ramen, M etternich, Avusturya brokrasisini keskinle
tirmek iin belli anayasal deiikliklerin gerekli olduu grndeydi
de. rnein, 1814te geleneksel heyetlerin yerini modern bakanlklarn
almasn nerdi. Tasar byk oranda rafa kaldrld, nk Franois,
icatlardan pek hazzetmiyordu. M etternich, 1816da iktisadi planlamay
dzenlemek ve etkinliini artrmak iin bir Kommerz-direktorium kurdu,
fakat bu giriim 1824te suya dt. Franoisya, Dantay ve Devlet
Kongresine ve bir dizi yeni blgesel rektrlklerin kurulmasna dair
reformlar zerine bir muhtra sundu. Franois kln bile kprdatmad
METTERNCH VE AVUSTURYA MPARATORLUU 6 7
ve 18 3 0 dan sonra listelendiinde de, son zamanlarda B at ve Orta AvruIu y etkileyen devrimlere iaret ediyordu. Ben hibir deiim istemiyon, diye srar ediyordu, nk Reform zaman deil, insanlar ok
kl yaralanm halde. Kimse onlarn yaralarna dokunup aclarm of.ltmamal,8 kansndayd. Bu engelleme, Franoism n 1835teki liminden sonra, D evlet Kongresinin dier yeleri tarafndan srdrld
vr etkisini iktisadi konularda olduu kadar anayasal hususlarda da giderek
m lan derecede gsterdi. 1830lar boyunca, M etternich, Avusturyann
illvereine (Gmrk Birlii) ye olmasn salamaya abalyordu, fakat
imparatorluun uygulad oranlar aa ekm esi admna kar mIura tor Leopoldun szcs namyla hareket eden Kolovvrat ve aridkler
buna iddetle direniyorlard. M ettern ich e, ters bir biim de, iktisadi
meselelerin kendi yetkisi dahilinde olmadn hatrlatt. Bu yzden,
M etternichin, byyen siyasal sorunlar ve iktisadi durgunluun veba
lini, neden yenilenmemi, kat ve inat bir miilkiyenin idaresine bala
m olduunu anlamak zor deildir. M etternich, olaslkla, eyrek
yi i. yl sonraki bir sosyalist liderin, Habsburg otoritesinin temelinin ap.llkla yumuatlm mutlakyetilik olduu grn paylaacakt.
I ansz Devriminin bir sonucu olarak eski dzenin yklmas ve Napolonuri igalleri, M etternichde insan ilerine dair bir ktmserlik his
sine neden olmutu. Kendi hatalar iyice ortaya ktka ve uygulad
(yasalarna kar diren glendike, gittike daha ak szl olmaya
balamt. 1843te nc kars onu bir Yeremya olarak tanmlyordu,
ardndan da, fakat kimse onu dinlemiyor,9 diye ekliyordu. Bizim toplunumuz baaa gidiyor fikrine inanm grnyordu ve tm enerji'.I n i de kokumaya neden olan yaplarn temellerini kaydrmaya4 ada
m olduu kansndayd. Onun durumunu en ok aa vuran da, iinde
yaad dnyann korkun bir boluk olduuna inanmasyd. 1830 son sndaki devrimler iin u gzlemde bulunmutu: Eski Avrupa sonun
I'.langcmdadr... N e ki, Yeni Avrupa henz var olmaya balamamtr
lle ve son ile balangcn aras bir kaos olacaktr.10
M etternichin baarszlklarnn, genelde, onun muhafazakrlklarn eitlilii ile Avrupann deien koullar arasndaki badamaz
lk sn kaynaklanm olduu dnlebilir. Sk sk yklma tehdidi ile
I ar karya olan bir ev m etaforunu kullanrd; rnein 1 8 2 5 te
Szechenyinin M acaristandaki reform planlarm u uyar ile alenen kna

mt, Hayr, hayr! Kubbedeki bir ta yerinden skersin ve her ey
yklr. Tasvir, zellikle yerine oturuyordu. Avusturya muhafazakrl,
artk tamamen yaayamaz hale gelmiti ve ona meydan okuyan glere
kar desteklenmeliydi. ngiliz muhafazakrl ise, tam tersine, nsekizinci yzyln bitim inden nce Burken fikirlerinin salad kuramsal
tem el tarafndan glendirilmiti ve artk gelimekteydi. Burke, bir ulu
sun, insanlarnn ve kuramlarnn geliimini canl organizmalar metaforu
ile zdeletirmeyi tercih etmiti. Bu varlk, aynen bir felli gibi, kendi
yaamnn kkenlerine kastetm i11 olan Fransz Devrimi benzeri bir
byk buhrandan kesinlikle zarar grebilirdi. Ne ki, gelime srerken,
bu organizmann ani ve durumsal dzeltmelere ihtiyac olabilirdi, tpk
parlamentonun stnln temin etmi olan 1689 (ngiliz) Devrimi
gibi. Babozuk, kvrandran bir hastalktan kurtulmak iin kurald
ve sarsc bir hareket, belki gerekli olabilir. Fakat tutarl olarak ilerleme
sreci, Britanya anayasasnn salkl doasnn bir parasdr. Fransz
muhafazakrl da, Louis Philippe dneminde Guizot tarafndan da
ifade edildii gibi, Fransz Devriminin toplumsal kazanmlarn tanyarak
belli bir hayatiyete sahip olmutu. ngilizlerin ve Franszlarn muhafa
zakrlk biim leri, kendi toplumlarnm daha yapc kesimleriyle uyumlu
olmaya ve bu kesimlerin desteini salamaya muktedir olmutu. N e ki,
Avusturya muhafazakrlnn byle olumlu bir ruh hali yoktu.
M ettern ichin kendi baarszlklarna getirdii aklamalar, haliyle
daha farklyd. Hibir yarg hatasn kabul etmeyecekti. 3enim zihniye
tim hakknda geni bir bahis vardr. Ben her zaman iin, ou alelade
insann kayglarnn stnde ve ilerisindeyim; onlarn ounun gre
bildii veya grmek istediinden ok daha geni bir alan gzlem altnda
tutarm. H er gn ayn eyi - N e kadar haklym ben ve onlar ne kadar
hatal, szn- yirmi kez tekrar ederek yaayamam,5 Bu yzden, muhte
mel tek aklama, dnyann geri kalannn yanl dnyor olmasyd
veya, daha farkl ifade edilirse, o yanl ada domutu. G erekten de,
M etternich, onsekizinci veya yirminci yzylda yaam olma dileini ak
a ifade ediyordu. roniktir ki, genelde kodamanlarn en tipik rnei olarak
dikkate alman bir adam, kendisini tarihsel bir hata olarak gryordu.
N OTLAR
1)
H. F. SCHW ARTZ (der.): Problems in European Civilisation: Metternich
the Coachman o f Europe, A. SOREL tarafndan yaplan alntdan.
2) J. DROZ: Europe betueen Revolutions 1815-1848, Bl. I.

3) H. F. SCHWARZ: A.g.y., H. KISSINGER tarafndan yaplan alntdan.
4) E. L. W O O D W A R D : Studies in European Conservatism, Ksm I:
Metternich.
5) A. MLLE: Metternich, Ksm I.
6) A.g.y., Ksm IV.
7) A. PALMER: Metternich, Bl. 18.
8) C. A. MACARTNEY: The Habsburg Empire 1790-1918, Bl. 6.
9) A. PALMER: A.g.y., Bl. 17.
10) A.g.y., Bl. 15.
11) E. BURKE: Reflections on the Revolution in France (1790).
7
1848-9 Devrimleri
1848 devrimleri ondokuzuncu yzyln en yaygn kitlesel huzursuzlukla

rnn bir sonucuydu; bu kitlesel hareketlerin Fransa, Alm an Konfederas
yonu, Prusya, Habsburg imparatorluu (zellikle Avusturya, Bohemya
ve M acaristan), Italyan devletleri, Eflak eyaleti ve Moldavya zerinde
dolaysz etkileri oldu. svire, Belika, Danimarka ve Ispanyay ieren
dier blgeler evresel olarak etkilendiler. Sadece Rusya bu olaylarn
etki alannn tamamen dnda kald. Ne ki, 1849 tam bir dkrkl ve
altst olu yl oldu. O rta Avrupada devrimler baarszlkla sonuland
ve gerici rejimler, 1848de imknsz gibi grnen bir ekilde, otoritelerini
ve gvencelerini yeniden elde ettiler.
Bu blmde iki ana konu ele alnacaktr. Birincisi, devrimciler kim
lerdi/ O nlar ynlendiren ve esinlendiren neydi/ V e, ilk bata neden
baarl oldular? kincisi, devrimler neden baarsz oldular? V e, yerleik
otoritenin glerinin bu kadar hzl bir ekilde kendilerini toparlayabilm elerini mmkn klan neydi?
* *
1848-9 DEVRMLER
7!
1848 devrimleri, kta Avrupasndaki ou lkede, toplumun geni keimlerindeki byk hayal krklnn ve bunun yaratt yaygn hu
zursuzluk srecinde farkl toplumsal snflar ile meslek kollarnn yeleri
rasndaki geici ibirliinin bir sonucuydu, iiler, zanaatkarlar ve d iriler Paris, Berlin ve Viyanada barikatlar kuran eylemciler ve sokak
talary d lar; ayn zamanda, balangtaki itki yavalad dnem
in de, taze bir g kayna ilevini de yerine getirmilerdi devrimci harel<etler iin. Toplumun daha salkl ve daha etkili unsurlar olan iadam
lar ve hukukular, ilk balarda, eylemcilerin kendiliinden giritikleri
ayaklanmaya sempatiyle yaklatlar, ama zaman getike tehlikeli dererede irrasyonel olarak grdkleri gleri kontrol altna almann ve dev imleri daha snrl ve zel hedeflerin elde edilmesine ynlendirmenin
bir yolunu aramaya baladlar. Buna ar derecede nem veriyorlard,
iink 1 8 4 8 de eitli geici hkmetlerin kurulmas ynndeki gr
lerini aka ifade etmiler ve bu sreci etkilemilerdi.
1848 itibaryla devrimci militanlarn ou zanaatkard, zellikle Pa ste metal iileri ve Berlinde dokumaclard kitlesel hareketlerin ban
, eken. Son birka on yldr, toplumun patlamaya en hazr unsurlarydlar,
, (ink her yerde iktisadi deiimlerin getirdii sorunlarla kar karyay
d lar. Avrupann belli bal devletlerinde artan retim, vasfl emek
zerindeki vurgunun azalmasna neden oldu ve ustalar ile yneticilerin
arasn iyice at. Kuvvetli bir devrimci faktr de, nceden tahamml
edilebilir olan koullarn ktlemesi ve uzun bir sre sonucunda olu nrulabilmi olan toplumsal ve iktisadi yukar hareketlilik imknlarnn
i a radan kalkmasyd (bu konuyla ilgili olarak 1. Blme baknz); ondo1 uzuncu yzyln ortalarnda bu durum giderek yaygnlamaktayd, nk
Miayileme ustalktan yneticilie gemeyi daha da zorlatrm ve vasfl
iiyi vasfsz ii dzeyine indirmekle tehdit ederek huzursuzlua neden
lmutu. ou lkede ileri daha da ktletiren nfus artnn taradan
ehirlere ge neden olmasndan dolay, zanaatkrlar, aadan daha
ok bask grr oldu. Hkmetler, zanaatkrlarm karlarn gz nnde
llundurma konusunda isteksizdiler. G erekten de, onlarn karlarna
kar gelen yasalar yaptlar ve Fransada, Kuzey talyada ve Alman Konlelerasyonunun bat blmnde loncalarn salad korumalar kald
rld. 1840larda kimi A lm an ehirlerinde ve ayn zamanda Paris, Lyon
ve Marsilyada zanaatkrlarm gzkara huzursuzluu, nfusun bu kesimi
n in hemen harekete gemeye mecbur kalacak derecede aresiz kaldn
C, isterdi. 1848 bu hareketlerin doruk noktasna ulat bir yld. Zanaatkrlar, 22 u batta Paris, 11 M artta Viyana ve Prag ve 17 M arttan
sonra da Berlin sokaklarna ktlar. Ayn zamanda, Paristeki geici

hkmetin siyasalarna ve Frankfurt Parlamentosunun telkinlerine kar geldiler.
Eylemcilerin geriye kalan kesimlerinden biri olan fabrika iilerinin
rol abartlamamaldr. Bununla beraber, makineleme, tekstil sanayi
dnda hl snrlyd ve Paris, Viyana ve Berlin gibi byk ehirleri
orta lekli ehirlerden daha az etkilemiti. u da sylenebilir ki, devrim
bir kere patlak verdikten sonra, fabrika iileri Almanyann batdaki
eyaletlerinde zanaatkrlara destek verdiler. En byk neme sahip olan
lar, ar yoksullar ve isizlerdi; devrimci bir giriim iin ar ezilmi ve
rgtlenmemi olmalarna ramen, M art 1848deki kritik anlarda bari
katlarn arkasndaki kalabaln saysn artrmakla kaybedecek bir ey
leri yoktu. D aha nemlisi, Viyana, Prag, M nih ve Kuzey talyadaki
ehirlerde, gsteri ve ayaklanmalara katlan bazen de onlar ynlen
d ire n - kk niversite rencisi gruplaryd ki, onlar, iilerin ve isiz
lerin toplumsal yaknmalarn aka dile getiriyorlar ve zanaatkrlara
radikal, kimi zamanlar da sosyalist fikirleri alyorlard. Devrimlerde
kyllerin oynad rol daha deiken ve elikiliydi. Bu grubun, mili
tanlk yapmak iin kesinlikle sebepleri vard; nfus artnn ve kk
iftilerin ounun aleyhine olan sermaye-younluklu tarmn yaygn
lamasnn sonucu olarak ciddi bask altndaydlar. Gney talya ve Bavyera gibi kimi blgelerde, kyller, toprak sahiplerine saldrarak ve top
raklar igal ederek harekete getiler. N e ki, dier blgelerde pasif kal
dlar. rnein, Fransada Parisli iilerin radikalizminden, toprak aalan
tarafndan smrlmeye kar duyduklar kzgnlktan daha fazla ekini
yorlard; ayn dnemde, Avusturyadaki rejim, onlar, toprak kleliini
tamamen kaldrma vaadiyle satn almt.
Bu arada, orta snflarn mesleki ve mali sektrleri, eitli hk
m etlere kar kzgnlklarn ilerine atp onca zaman biriktirmiti; ayak
lanmalara siyasal bir ama kazandran ve yneticilerin mahcubiyetinden
en ok fayda salayan da onlard. En grnr yaknmalar siyasal nite
likteydi. Ba eken btn devletlerde iktidardan dlanmlard; hatta
burjuva monarisi diye bilinen Fransada bile, yksek mlkiyet artlar,
semen saysn 240,0 0 0 gibi kk bir sayya indirmiti. Toprak ml
kiyeti sahipleri, zellikle aristokratlar, hl siyasal srece hkimdiler.
Bu yzden, temsili kuramlarn, orta snf nderlerinin 1848 deki en acil
hedefi olmas hi de artc deildir. Ne ki, siyasi programn gerisinde
bir dizi toplumsal ve iktisadi yaknma yatyordu. Yeniden, zellikle b
rokrasi iinde ykselme umutlarna set ekilmiti. Saylar giderek artan
1848-9 DEVRMLER
73
eitimli hukukular iin eriilebilir makamlar ok azd; tesadf eseri,

iayasal reformlar devlet aygtnn faaliyet alann geniletecek ve boyrce de bu darboaz ortadan kaldracakt. Habeas corpus (mahkemeye
huzurunda yarglanmak zere karlan yasal ar) tem inatm da ieren
yasal reformlar, avukat ve savunma avukatlarna duyulan ihtiyac art ak hukukularn rolnn nemini artracakt. O rta Avrupadaki bir
rejim deiiklii, ayn zamanda Alm an iadamlarnn kimi iktisadi bekleutilerinin de farkna varmalarna yardm edecekti. Zollverein ticari
yetersizliini gstermiken bile, Prusya hkmetinin halihazrdaki iktiuli siyasas sanayiden ziyade tarmn lehindeydi. Var olan sistemden
I l ta ekici gelen ey, tek bir Alman devleti balamnda gzden geirilmi
l'ir iktisadi siyasay ileten anayasal demokrasiydi. Yazarlar, profesrler
ve retmenler, orta snf iindeki son muhalif grubu oluturuyorlard,
ffon zamanlarda, M etternichin Carlsbad Kararnameleri (1819) ile Avus11 rya ve Alm an Konfederasyonuna dayatlm olan sansre atyorlard.
lUltn bu farkl gruplar yava yava btnletiler ve bu ekilde, ana
yasalar ve bireysel haklarn tem inatn elde etme araylar gibi, sokak
Mivalarna daha geni bir ama saladlar.
U ana nedenden kaynaklanan youn basklar, huzursuzluu devrimci
l'ir harekete dntrd. Bunlardan birincisi, 1840larda yaanmakta
"ln iktisadi bunalmd. 1845 patates mahsul ok ktyd, 1846 ve
1847 arasndaki mahsulde de sadece kk bir art gereklemiti. Tahl
11asltndaki benzer dler, fiyatlarn ykselmesine neden olarak sefaleti
ve skntlar alt snflar arasnda gayet yaygn hale getirdi. O rta snflar,
milusun harcama kapasitesindeki dn neden olduu i bunalm
yi/inden kt bir biimde etkilendi. Krizin farkl ekillerde ifade edil
mesi, isyan ya da otoriteye aktan kar gelmeyi kkrtt, ikinci neden,
18 15ten sonra Avrupay sarsan eski rejimin yeniden kurulmas dalgasn
ilahen yaygn bir hayal krklnn gndeme gelmesiydi. N apoleonun
levrilmesi Avrupann ounun yararna m olmutu? Byron, Don Juan da
W ellington Dkne soruyordu:
ok mutlu eder beni bilmek W aterlooda
Kimin kazandn sen ve sizinkilerden baka?
(\ytu zamanda, 1815in sadece meruiyetin dayanaklarn tamir etmeye
hr,:net etm ekten baka bir ie yaramam olduunu ne sryordu. M et11 nich ve siyasalarnn panzehiri tabii ki Fransz Devriminin idealle iydi. H atta uysal Lamartine bile bunlarn gcn, unu diyerek ak
bir biimde itiraf ediyordu: Fransa ya devrimcidir ya da hibir eydir.

1789 Devrimi onun siyasal dinidir.1 Fransann, Avrupann geriye kala
nn hangi yoldan etkiledii M art 1848de W iesbaden halknn Nassauda
yapt deklarasyondan anlalabilir: En son Fransz Devrimi ( ...) A v
rupay sarst. imdi de Alm anyann kapsn alyor.2 nc etmen
ise O rta Avrupa ile snrlandrlmt: talya ve Almanyadaki gibi bir
ulusal birlie veya Habsburg mparatorluundaki gibi bir ulusal hr
iradeye kavuma arzularyd bu.
1848 devrimlerinin ou rgtlenmemi hareketlerdi ve hatta hep
sinin de balamalar rastlant sonucu gereklemiti. rnein, Paris
bakaldrlar, hkmetin 22 ubattaki byk reform leni mitingini
iptal etme kararma kar kendiliinden gelien bir tepkiydi. Bunu taki
ben, Fransa, dier yerlerdeki hareketler iin emsal olmutu. 3 M artta
Kossuth, Pressburgda, tm Habsburg mparatorluu iin bir anayasa
talep etti; bu arada, Viyana, izleyen haftalarda kitlesel bakaldrya dn
ecek olan renci gsterilerine sahne oluyordu. 17 M art itibaryla Berlin
de ayn srelerden etkilenmeye balad ve N isanda barikatlar kuruldu.
talyan eyaletleri de karmt: O cak aynda Avrupada ilk hareketlenen
yer Sicilya olmu ve ardndan M art ay iinde Piemonte, Roma, Venedik
ve M ilanoda da olaylar patlak vermiti. O torite, her yerde, dikkate deer
derecede az diren gstererek kmt. Louis Blanca gre, Louis Philippe
hkmdarlk asasnn elinden kaymasna gnll olarak msaade etti;3
olaylara ilikin olarak unu syleyerek, D e Tocqueville de benzer bir
sonuca vard: Hkmet yklmad, dne gz yumuldu.4 Dier rejim
ler, bir yl nce herkese inanlmaz gibi grnecek bir ekilde davranarak,
alelacele tavizler vermilerdi. Habsburg M onarisi, M acaristan iin
M artta, Avusturya, Bohemya ve Moravia iin Nisanda anayasa vaadinde
bulundu. IV . Friedrich W ilhelm de Prusyaya benzer bir garanti verdi ve
sonunda Mays ay iinde Berlinde bir meclis topland. Ayn zamanda,
daha kk Alm an ve talyan eyaletlerinin yneticileri rejim lerini liberalletirmede birbirleriyle yaryor gibiydi.
Neden bu kadar uygunsuz bir biimde otoriteden vazgeildi?
Halihazrdaki en nemli neden, aniden gerekleen olaylar karsnda
iktidarlarn oka uramasyd. M etternich, hkmdarlar, burjuvazinin
balarna bela olaca konusunda hakl olarak uyarmt. N e ki, burjuvazi
1840larda grece sessiz kald iin, idareciler tehlikenin gemi oldu
unu sandlar. A kas, hi kimse dorudan aa tabakalardan kaynak
lanacak tehlikeli bir durum beklemiyordu. Sonuta, vurdumduymazlk
tm rejimleri etkiledi ve u bat-M art 1848de farkl toplumsal snflarn
1848-9 DEVRMLER
75
lilemi ve beklenmeyen iddetli Saldrlarnn etkisi karsnda tm

jimler fel oldu. M etternich, monarilerin kendilerine gvenlerini
kaybetmi olduklarn gzlemliyordu. Sokaklardaki iddete kar farkl
ve birbirine zt kar koyma nerileri vard. rnein, M etternich ve
Windischgratz, acil askeri mdahale zerinde srar ettiler, ama imparator
I I 'erdinand bunun yerine M etternichi grevden almay ve dn vermeyi
lercih etti. Prusya imparatoru IV. Friedrich W ilhelm den ordunun Ber
lin 'deki barikatlar datmas iin msaade istendiinde, Tamam, fakat
yakmayn, dedi ve ardndan duygusal bir ses tonuyla, dudaklarndan,
"Benim sevgili Berlinlilerim , szleri dkld.5 A k emirlerin eksiklii
nin ilk elden sonucu, O rta ve Bat Avrupada ordularn ve askeri nitelii
ilan fakat orduya bal olmayan savunma kuvvetlerinin cesaretinin krls oldu. Habsburglarn, btn bunlara ek olarak, onlarca rka hkmetme
nluluundan kaynaklanan ve asilerin Viyana arpmalarnn bala da elde ettikleri baarlarla uramak gibi dertleri de vard. Bunun en
yi kant, geici Milano hkmetinin, Avusturyann M artta blgeden
iv i ekilmesinin ardndan Italyan halkna yapt duyuruydu: Ey yurtta,
n kazandk. Dman, kendi bahtszlnn olduu kadar bizim byk
I ahramanlmzm da basksyla kamaya mecbur braktk.6 Acaba burada,
aferin henz tamamlanmam olduuna ve bahtszln tersine dnp
beraberinde yeniden igali getirebileceine dair bir uyar m vard?
1848in sonu itibaryla devrimler karmaa iindeydi ve 1 84 9 -5 1 dne

miyle birlikte gerici hareket daha da glendi. Habsburglar, kendilerini,
Windischgratzn Haziran 1848de Prag, Ekimde de Viyanay bombala
masyla toparlamaya baladlar. Aralkta Ferdinandm ardndan mparalor olan Franz Joseph, M art 1849da Avusturya M eclisini kapatarak
I'askya devam ederken, General Radetzky Mart ve Austos aylar arasnda
I n:ey talyann Lombardiya ve Venedik eyaletlerini boyunduruk altna
ald. Son tehdit olan M acar ayrlklar, Rus ordularnn yardmyla alt
edildi. Bu arada, IV. Friedrich W ilhelm , kendisini Prusyadaki anayasal
gelimeleri sekteye uratmaya kalkacak, A lm an Birlii iin yaplan
liberal tasarlara kar kacak ve Rus ordularn D resdendeki (Mays
1849) ve B adendeki (Temmuz 1849) gr ayrlklarna kar harekete
IH\irmeye yetecek kadar toparlamt. Fransann eski rejimin yeniden
yaplandrlmas srecine girmekten ziyade kendine zg gerici hareketin
etkisine girdii bir gerektir. Temmuz 1849da oy hakknn kapsam

daraltld ve Eyll ay iinde de basn zerinde yeniden sansr uygu
lanmaya balad. Ayn zamanda, Fransada, Temmuz 1849da Fransz
ordularnn G aribaldinin Rom a Cum huriyetini ykmak iin kulla
nlmas ile balayan ve Louis N apoleonun 1851deki darbesi ve ikinci
imparatorluun 1852deki ilanyla doruk noktasna ulaan cum huri
yetilik kart bir dalga da vard. Tm bu devletlerdeki dramatik deiim,
devrim cilerin giderek zayflamasyla ve Avrupan n eitli merkezle
rindeki gl yrtme erklerinin yeniden canlanmasyla aklanabilir.
Devrim cilerin balangtaki avantajlar beklenmediklik ve ayaklan
malarn ayn zamana rastlamasyd. Ne ki, aka konmu bir ama ve
planlanm bir kalkma buna elik etmiyordu. Mazzini 1831de baarl
bir komplo iin temel gereksinimleri u ekilde belirlemiti: Gvenlik,
istenen sonucu verebilme yetenei ve ibirliinin hzla ilerlemesi, her
zaman iin, bir komplonun amalarnn belirlenmesi, akl ve kesinlii
ile orantldr. Eit derecede nemli olan ey de, devrimci unsurlarn
hom ojenlii ve takip edilecek yol olarak kusursuz bir uyumdu.7 Ayn
zamanda, yakp ykarkenki uyumun, sonunda tehlikeli bir gr ayr
l tarafndan baltalanabilecei uyarsnda da bulunmutu Mazzini.
O nun en ciddi korkular, 1848 devrimci hareketlerinin toplumsal yzle
meler ve atan milliyetilikler olarak iki yark boyunca blnmesiyle
gerek olacakt.
E. J. Hobsbawm, toplumsal yzlemelere ilikin olarak, 1 8 4 8 in baa
rszlkla sonulandn, nk sonuca gtren atm ann eski rejim
ve ilerlem enin birleik gleri arasnda deil, dzen ve toplumsal devrim
arasnda yaandnn altn izerek belirtm ektedir.8 Dier tarihiler,
bu srete burjuvazinin, zgr basn, yasal eitlik ve dahas endstriyel
ve ticari ilerlem enin yararna getirilen koullar gibi liberal taleplerin
elik ettii bir anayasay amaladn kantlamaya almtr. Geriye
kalan ehirli nfus ise, tam tersine, daha kapsaml toplumsal deiiklikler
istiyordu; rnein Berlindeki iiler, M artta genel oy hakknn tann
m as, alm a b a k a n l n n kurulm as, gnde 10 saatlik alm a
mesaisinin ve bir asgari cretin karara balanmas taleplerinde bulundu
lar. lk bata, geici liberal hkmetler iilerin kimi gereksinimlerini
ertelediler. Pariste ulusal iletmeler kuruldu ve Viyanadaki altyap proje
leri yoksullara i imkn salad. Ne ki, neticede iki farkl felsefeyi - laissez
faire ve devlet mdahaleciliiniaa vuran bir atm a ortaya kt. Bu
ikisinden ilki, toplumsal siyasalar iktisadi gelimeden ayrlamaz olarak
grrken, kincisi, gelimenin nne belirli snrlamalarn getirilmesini
Rus imp.
Avusturya mp.
Prusya
Sardinya Krall
Napoli Krall
talyan Devletleri
P= Parma
M= Modena
L= Lucca (1847ye kadar)
Alman Devletleri
H= Holstein
Ba= Baden
W= Wrttemberg
Sa= Saksonya
Me= Mecklenburg
77
Avrupa 1815-48
> Alman
Konfederasyonu
Snrlar
1848-9 DEVRMLER
savunuyordu. H er yerde, orta snfn liberalleri yeni yasam a m eclis

lerinde en byk temsil edilme oranna sahip oldular. Fran sa M eclisi
iin N isanda yaplan seimlerde, toplam 876 m illetvekilind en seksen
be tanesi sosyalistlerden ve radikallerden oluuyordu (bunlarn sadece
otuzu iiydi). Benzer bir ekilde, Frankfurt P arlam entosunda on
iadam, doksan iki avukat, yz drt profesr ve retm en ve yz adli
memura karlk drt usta ve bir kyl vard.
O rta ve alt snflar arasnda nceden sz konusu olan ittifak, imdi
karlkl korku ve sulamaya sulama ile karlk verme yznden bozul
mutu. Bir zamanlar barikatlardaki devrimci itkiyi m em nuniyetle kar
lam olan iadamlar ve avukatlar, artk devrimi dmanca bir g olarak
grmeye balamlard. Frankfurt Parlamentosundaki bir delege, D o
utan gelen tm fiziksel ve entelektel farklar hie saymak ve bunlarn
istihdamdaki ve mlk edinmedeki belirleyiciliini ntrletirm ek aray
nda olan9 radikalizmin olas sonular hakknda uyarda bulunuyordu.
Rom an yazar Dumas, Fransz burjuvazisinin ounun sahip olduu kor
kular ifade etm ek iin ok daha duygusal bir ifade kullanyordu: T e
rristler lkeyi ykmak iin, sosyalistler aileleri datmak iin ve kom
nistler de zel mlkiyeti ykmak iin harekete g etiler.10 Bu szlere
neden olan ey, Haziranda Parisli iilerin ulusal iletmelerin kapatlmas
iin karlan hkmet kararnamesine kar kmak iin giritikleri ayak
lanmayd. Benzer kayglar Viyanada altyap dzenleme projelerinin ipta
line kar Austostaki protestolar yznden de yaand, ik i durumda
da, mesleki snflar, kyllerin arkalarnda olduunu bilm ekle de teskin
olmayan radikallere kar ordularn kullanlmasn m em nuniyetle kar
ladlar. Fransz kylleri, M eclisin muhafazakr bileim inden byk
oranda sorumluydu ve binlercesi gnll olarak Ulusal Koruma birlik
lerine Sreen bir biimde asilik yapan Parisli iilerin taham m l edil
mez diktasna bir son verm ek11 iin katlmlard. O nlarn bu davran
na neden olan ey olaslkla uydu: artk kk toprak sahipleriydiler
ve mlklerini tuhaf ve tehlikeli ideolojilere kar korumak abas iine
girmilerdi. Avusturya kyls tamamen pasif kalmt ve bu, byk
ihtimalle, otoriteler tarafndan siyasal bir m anevra olarak toprak kleli
inin kaldrlmasnn bir sonucuydu. O rta Avrupann tmnde grler
radikalizmin tersi yndeydi ve bu arada Fransada ikinci Cumhuriyet
onarlamaz bir biimde zarar grmt; Lamenais, gerekten de, Haziran
G nlerinden sonra cumhuriyetin lm iin yas tutmaya balamt ve
ac ac Cum huriyetin kanl mezarnn bandaki gericilerin sefahat
bayramndan12 bahsetmiti.
848-9 DEVRMLER
79
llu yzden, devrimlerin baarsz olmasnn nedenlerinden biri, farkl

toplumsal gruplar arasndaki geici ibirliinin, uzun vadeli bir kar
I'it lii demek olmadnn abucak kefedilmesiydi. Bir dieri de, farkl
m1111iyetiliklerin kar karya gelmesiydi. Bu yzlemeler harici ve dahili
ltrak iki kategoriye ayrlabilir.
Harici tartmalar, Almanlar ile Slavlar (zellikle ekler ve Polonyallr) arasnda ve M acarlar ile Slavlar (zellikle Srplar ve Hrvatlar)
tnsnda geliti. Almanyann birlemesine dair 1848de Frankfurt ParI nentosuna sunulan nerilerden birine gre, Avusturyadaki Alm an
ve ek blgeleri Prusyaya, kk Alman devletleri de Alman Konfede syonuna katlacakt. Ne ki, buna ekler ve nceki birleimlere katl
n. im iin gelen daveti reddeden liderleri Palacky iddetle direniyordu.
I imi Almanlar, Avusturya topraklarn iermeyen bir forml tercih
illiler, fakat bu sefer de bir dier Slav grubu olan Polonyallarla anla111. .'Ik iine dtler. Frankfurt Parlamentosundaki delegeler, PrusV'i'n igal hakk yoluyla doudaki Lehe konuulan blgelerin ilhak
dilmesi fikrini ne srdler. N e ki, parlamentonun tek Polonyal yesi,
l'i neriyi getirenleri, Polonyallar yenilip yutulmulardr hep, fakat
i rnm yardmyla, sindirilmeleri mmkn olmayacaktr,13 diye uyarI Hu arada, Macarlar, Habsburg mparatorluunu ykarak bamsz M a
' n istan kurma giriimlerinde, Slavlarn yapt hataya dmlerdi.
I .lucky, bu imparatorluk iindeki Almanlarn ve M acarlarn hak iddiadengelemede ie yarayabilecek bir arenin farkna vard. Fede iisyon prensibine dair nl bir savunmasnda, Eer Avusturya nceden
vur olmam olsayd, onu icat etm ek gerekecekti,8 diye iddia ediyordu.
1 lecei reformdan geirilmi ve dengeli bir imparatorlukta gren Avusim ya-Slavizm siyaseti, ayn zamanda Hrvatlar, Slovenler ve gneydeki
' n 'hrdan da kabul grd; hepsi de, M acarlarn M acaristandaki dier
mI l; a kar taknd kibirli tavrdan ekiniyor ve onlardan nefret ediy mItrd. M acar reformcusu Szechenyinin yurttalarna bu konuda yapt
y.nlar 1 8 4 7 ye kadar geri gidiyordu: Tm milliyetleri M acarlara kar
I- takrtn ve intikam kadehinizi zehrinizle azna kadar doldurun.13 SlavI m ve M acarlarn imparatorun getirebilecei zmleri aan talepleri
I'ibirine o kadar tersti ki, sonunda i sava noktasna kadar getirdiler
iijl vr bu savata da Habsburglar bir taraf bertaraf etm ek iin dierinin
l Mcini elde edebildi
K atmalar, Almanlar, Italyanlar ve Slavlar arasnda da patlak verdi.
I kfurt Parlamentosu, Avrupann Alm anca konuulan btn blgeI...... i yeni kurulacak ulus devletin ats altnda birletirmeyi hedefleyen
I m
PanGermanizm ve kendisini Prusya ile Alman Konfederasyonunun

kk devletleri formlyle snrlandran Kleindeutsch * hareketi arasnda
ikiye blnmt. Parlam ento, yeni devletin snrlarn belirleme ii
zerinde o kadar uzun bir sre urat ki, liderlik Prusya kralna takdim
edildiinde devrimci itki oktan ortadan kalkmt. Her halkrda, bu
son olay tm plan bozdu. O toritesinin, dost hkmdarlardan ziyade
insanlardan kaynaklandnn farkna varan kral, Almanya tacn hen
dekten ekip karmay aka reddetti. Italyanlar, daha byk bir siyasal
birim yaratma abalarnda daha baarl olamazlard. Gneyde Sicilya,
Napoli anakarasndan ayrlmann yollarn ararken, Piem onteli Charles
Albert sadece Savoy Hanedanlnm topraklarn geniletmek istiyordu;
douda ise V enedik ehri V enedik anakarasn talihiyle ba baa brakt.
H atta A lm anlarn ve M acarlarn taleplerine direnmekte inat eden Slavlar bile ortak bir anayasal program ulalmas imknsz bir hedef olarak
grdler. Srplarn ve Hrvatlarn derin kltrel ve dinsel farkllklara
sahip olm alarna karn, Slovaklar ekler tarafndan glgede braklma
ihtim alinden korkuyorlard.
Blnmeler giderek artarken, O rta Avrupadaki rejimler gvenlerini
yeniden kazanyor ve Fransa, umutsuz bir dzen aray iinde Bonapartizme doru gidiyordu. Habsburglar ve Hohenzollernler vormarz mo
narilerinin ikiz desteine, yani o ana kadar hl devrimcilerin gznii
korkutamad veya iine szamad ordu ve brokrasiye ar derecede
balyd. G erekten de, 1848 ve 1849 srelerinde ordu sk sk inisiyatifi
eline ald, AvusturyalI komutanlar Jellacic, Windischgratz ve Radetzky
bela karan ana blgelere kar dzenlenen seferlerde genelde Imparatordan ve kabinesinden bir adm ndeydiler. Viyana ve Berlin hk
metleri, kendilerini toparladka, orta snflara ve kyllere verilen za
manlamas iyi tayin edilmi tavizleri bir araya getirip geriye kalan radi
kallere kar ordunun daha kesin olarak kullanlmasn ngren daha
sistematik bir siyasa izlediler. Sonuta, hkmdarlarn karklklara kar
balangtaki yantlar zayf ve belirsiz kalmasna ramen, kendilerini
toparlam alar istisnasz bir biimde gerekleti: Kdlichin deyiiyle,
Top mermilerinin yokluundan dolay, M artta mutlak ve dokunulmaz
konum larn kaybettiler ve byk toplarnn gcnn yardmyla da
eski konumlarn Ekim de yeniden kazandlar.14
1848de ordularn ar derecede kontrol altnda olmalarndan dolay,
M acarlar bir ihtimal bunun dnda tutulursa, devrimcilerin pek de baa* (Alm .) Kk Almanya, (.n.)
1848-9 DEVRMLER
81
uyu lama anslar yoktu. Radikaller Bastille geleneine ar derecede

I" I balamt ve bunun, kitlelerin sokaklara dklmesini istemeyen
11 |imleri ksa srede devirmeye yeteceini sanyorlard. Ne ki, kta gle, ok kt sarslm olmalarma ramen, kendiliinden gelien gsterii lc yklacak derecede bitkin deildi. yice aa kan ey uydu ki, ok
l.la etkili bir deiim arac, byk bir ykmn meydana gelmesiydi;
IM()0larda arzu edilen kimi reformlar devrimden ziyade sava getirdi.
1 tein, Avusturya 1859 talya yenilgisinden sonra anayasal denemelere
i; ini i ve Prusyaya 1886da yenilmenin dolaysz bir sonucu olan A usgleich
N11 abakat) araclyla M acaristana bamszln verdi. Fransa, impaMiorluu 1 8 7 0teki Sedan felaketinden sonra reddetti. Habsburglarm
re I lohenzollernlerin k, Birinci Dnya Savayla birlikte gelen
yl mndan sonra ancak gerekleebilmiken, ayn savata bozguna uhm olan Rusya da en sonunda devrime boyun emek zorunda kald.
I evrim (Bolevik Devrimi) 1848dekine benzer bir ekilde balamasna
irmen, eski rejim ona kar savunmasz kald, nk kendisini korumak
i,in l>ir orduya sahip deildi artk.
Kendisini, 1848in kimi etkilerini bnyesine dahil ederek glendiren
vr bunlar gelecekteki devrimlere kar antikor olarak kullanm olan
m rrjim rnei vard. Prusya, otoriter bir yrtme ve geni tabanl bir
urr 1is arasndaki uzlama uruna, M etternich tarafndan desteklenen
Mlulrn gericilii bir yana brakt. Bismarck her zaman iin 1 8 4 8 in
ll " i.|ve demokratik grlerinden kurtulmann (B. E. Schm itt) yolunu
murken, parlamentarizmin hayaleti 1871 Emperyal Anayasasnm iine
m initi. Prusyann gven verici hali, ayn zamanda liberal demokrasiyle
1^1>ligini, muhafazakrlk ve militarizmle yalcn bir ittifaka dntrrek Alman milliyetiliine de egemen olmutu. Bism arckm kendi
n iyle, Alm an milliyetilii Hohenzollern monarisini geniletecek
Ve glendirecek, ahlaksal g15 olacakt.
NOTLAR
I) I. N. STEARNS: The Revolutions o f 1848, s. 50.
.')(>. A. KERTESZ (ed.): Documents in the Political History o f the European
nient 1815-1939, Belge 44a.
') I >. W ARD: 1848: The Fail o f Metternich and the year o f Revolution, Bl.
IX,
. I ) M. KRANZBERG (der.): 1848-A Turning Point, L. B. NAMIER
luhlmdan alnn
5) E. EYCK: A.g.y., Belge 88b.

6) G. A. KERTESZ: A.g.y., Belge 88b.
7) A.g.y., Belge 84 (Mazzinis Instruction for Members of Young Italy,
1831).
8) E. J. HOBSBAWM: The Age o f Capital 1848-1875, Bl 1.
9) P. N. STEARNS: A.g.y., s. 163.
10) F. FEJT (der.): The Opening of an Era: 1848-An Historical Symposium,
Sonu.
11)
12)
13)
14)
15)
P. N. STEARNS: A.g.y., s. 91.

J. P. T. BURY: France 1814-1940, A.g.y. VI.
A. PALMER: The Lands Between, A.g.y. 3
D. W ARD: A.g.y., Bl. XIII.
E. K. BRAMSTED: Germany, Bl. 6.
8
Krm Savann Avrupa
I Ufylomasisi zerindeki Etkisi
I mm Savann Avrupa zerindeki etkisi yanltcyd. lk bata, zellikle

aya den devlet konumundaki Rusyann, ngiltere-Fransa ortak
imtyi harekat araclyla yola getirilmi olmas ve Osmanl mparai'iilunun diplomatik arenadan artk dlanmamas yznden, Paris
\ulamas uluslararas ibirlii beklentisini yeniden canlandrm gibi
'Hd. Buna ek olarak, taraflar kolektif sorumluluk alanlarn geh alcim e eilimindeydiler. rnein, Paris A ntlam asnn XV . Maddesi
I u N ehri boyunca serbest seyahat iin uluslararas bir garanti salad;
m, zel bir biimde Viyana Antlam asnda ortaya konmu olan ilkenin
lm yeniden izdi.
Bunun gibi olumlu gstergelere ramen, ksa bir sre iinde ortaya
.l oydu ki, Krm Sava, 1 8 1 5 ten beri var olmu olan Avrupa tti l 'nn mahvolmasna neden olan ve 1860larn geni apl snr deillnlcrini mmkn klan ondokuzuncu yzyl diplomasisine sreklilik
l' rl kopu getirmiti. Paris Antlamas, zellikle Yakn Dou ile zde
li (ini olan sorunlar bile zmedi: gerekte ise bunlar, yzyln geri
Imi)
kalan boyunca byk gler arasndaki diplomasi iin ypratc sorunlar

olarak kald.
*
* *
1 8 1 5 -5 4 ve 18 5 6 -7 1 dnemleri arasnda byk bir fark vardr. Birincisi,
modern tarihte, Avrupann hibir byk gcnn savaa girmedii en
uzun dnemdi. Am a Kongre Sistem ini kme noktasna getirmi olan
saysz ekim elerin ve kart diplomatik akmlarn bu dnemde var
olmu olduu da bir gerektir. N e ki, Viyana Uzlamasnn yaatlmasnda
tm glerin karnn olmas, Kongre Sistem inin genelde Avrupa tti
fak olarak bilinen gevek bir fikir birlii tarafndan yaatlm olmas
anlamna geliyordu. Hibir gcn zzlamay ihlal etm esine dier gler
tarafndan izin verilmemesine dair, yazya dklmemi bir ilkeye dayanan
krlgan bir diplomatik denge muhafaza edilmekteydi. Sreen bir Avru
pa bar iin srdrlen genel arayta, tm devlet adamlar bunun olabi
lirliini durumsal olarak getirilmi z-smrlamalarm zorla da olsa uygu
lanmasnda gryorlard. Birinci dneme tam am en ters bir biimde,
ikinci dnem silahl atmalarn patlak vermesine ahit oldu; bu dnem
de Prusya ve Avusturyann her biri er ve Fransa ise iki savaa girdi.
Bu dnmn nedeni, Krm Savann, Avrupadaki statkonun
iki geleneksel garantrn ciddi derecede zayflatm olmasyd. Bu bo
luk, revizyonist am alan ve bu amalara ulamak iin g kullanmaya
hazr olan yeni bir devlet adam kuana III. Napoleon, Cavour ve
B ism arck - esiz bir frsatn verilmesiyle sonuland.
Birok farkl ynlerine ve rekabet iinde olduklar hususlara ramen,
Avusturya ve Rusya ayn temel karlara sahiptiler; otokrasinin korun
mas, O rta A vrupadaki snr deiikliklerinin engellenm esi ve olas
devrimlerin bastrlmasyd bunlar. M etternich, Avusturyay Avrupa
dengesinin ekseni olarak grmt, fakat Avusturyann Avrupann
lordlar kamaras roln yerine getirebilmesi iin Rusyann diplomatik,
hatta askeri desteinin art olduu zamanlar vard. Yanl anlamalar ve
diplomatik atm alar daimi bir askeri ittifak engellemi olsa bile, Rus
yann Avusturyaya yardm ediine dair zellikle nemli iki rnek vard,
Birincisi, 1849da I. N icholasm M acaristana M acar isyann bastrmak
ve dolaysyla da O rta Avrupadaki Habsburg otoritesini yeniden kurmak
iin mdahale etmi olmasyd. kincisi de, Rusyann Avusturya ansl
yesi Schwarzenberge, Prusya Kral IV. Friedrich W ilhelm e kar verdifil
KIRIM SAVAI'NIN AVRUPA ZERNDEK ETKS 85

diplomatik destekti. IV. Friedrich W ilhelm , Erfurt Birlii yoluyla kimi
lnha kk A lm an d evletlerin i Prusya ile daha yakndan btnttirm ey e kalkt, fakat Olmtz Antlamas (1850) tarafndan tasarlrndan vazgemeye ve Alman Konfederasyonunun Avusturyann baklllnda yeniden canlandrlmasna raz olmaya zorland. yle g myordu ki, Rusya, Viyana Uzlamasna bal olduu ve ideolojik ola tk -ve gerekirse askeri yollarla- bu uzlamay korumaya kendini adad
ece, 1815 erevesinin bozulmas ihtimali ok azd.
Ne ki, Krm Sava, Rusya ve Avusturya arasndaki ba kopard. I.
I Joholas, Rusyann 1849da tarafsz kalp Rusyann dmanlarndan
lirden tekliflere yant karlk vermeyerek bulunduu askeri yardmlardan
*I ilay Avusturyadan m innettarlk gstermesini bekliyordu. Avusturya,
minin yerine, Rusyaya sava boyunca dmanca yaklat. rnein,
IHS4te Avusturya, Rusyaya kar oluturulan Ingiltere-Fransa ttifakna
I .nld (Rusyaya kar askeri mdahaleye dahil olmam olsa bile) ve
IHSSte Rusyann Viyana D rtl Antlamas iin dorudan doruya
>Kiyim talep etti. Savatan sonra Avusturya ve Rusya arasndaki uzun
oluklu anlamann sona ermi olduu iyiden iyiye ortaya kt; bu du
nun, Avusturya yanda olan Nesselrodenin Rusyada dileri bakanl
IV>evinden alnmas ve yerine Avusturyaya kar fobisi olan Gorchal ovn getirilmesiyle tescillendi. 1850lerin geriye kalan ve 1860larn
turnam boyunca Avusturya tecrit edildi. Avusturya artk O rta A v
upadaki siyasi ve smrsal deiiklikleri nleme gibi imknsz bir grevle,
stelik Rus desteinden mahrum olmu bir halde kar karya kalmt.
I .has, Prusya ve Fransannkilerden ok daha az gelimi snai ve ilctiNicli temeliyle de ba baayd.
Avusturya'nn iinde bulunduu skntlara, Krm Savann sonucu
m.rak, onun O rta Avrupadaki stnln sona erdiren gler den
er-inin bozulmas da eklendi. Bu denge, ksmen, Britanya ve Rusyann
(.evresel gleri tarafndan ayakta tutulagelmekteydi; gerekte bu, Prusy.'mn en fazla dorudan mdahaleyle statkoyu temin etmi olan hima < lydi. Avusturyadan ciddi biimde uzaklam olmasnn dnda, Rusy, artk daha nceki roln ne geri getirecek aralara ne de isteklilie
l ipti. (A. J. P. Taylor, Krm Savann Rus askeri gc mitini ve
p i, ekliini ykm olduunu ve dolaysyla da bunun, Rusyan n
I Mr)6dan sonra Avrupa meselelerinde 1721den beri hibir zaman olma
dk kadar az nfuza sahip olmasna neden olduunu savlamaktadr.1)
I Rc Rusya, askeri adan ok ciddi bir biimde etkilenmemi olmasayd
bile, var olan sistemi desteklem ekte de bir kar olmayacakt. artlarn
ar derecede aalayc bulduu Paris Antlamasna kar hibir ballk

hissedemedi. Viyana Uzlamasnn dayanaklarndan biri olmasndan
dolay, Rusya, revizyonist glerin safna katld. A rtk onun esas amacn
temsil eden, Paris Antlam asnm Karadeniz ile ilgili hkmlerinin ta
nnm am asna diplomatik destek vermeye eilimli tm hkmetlerle
ibirliine hazrd.
Rusyann klmesine, byk rakibi Britanyann ktadaki etkin
liinin azalmas elik etti. Krm Savamn galiplerinden biri olmasna
ramen, Britanya, yirmi yllk bir belirsizliin iine srklendi ve tal
yann birlemesi, Polonya isyan (1864) ve Schleswig Holstein tartmas
(1864) gibi Avrupa meselelerinde bir sonuca ulaamad veya dier h
kmetlerle ibirliinin olmamas nedeniyle baarsz oldu. evresel g
lerin rollerinin zayflamasnn sonucu olan daha akkan diplomasi, daha
nce uluslararas sahnede yer alamam olan devletlerin yararna oldu.
Artk, 1815 uzlamasnn kalan tek koruyucusu Avusturyaya saldrmalar
iin Fransa, Piem onte ve Prusyann n almt.
Halihazrda krl kan ilk vasi, iki adan da revizyonist olan III.
Napoleondu. lk olarak, Viyana Uzlamasnn her trl aktif Fransz
siyasetine dayatt gten drc snrlamaya son vermeyi ama edin
di kendisine. H atta 1863 Polonya bakaldrsna kadar, Rusya ile mterek
hareket etmeye bile hazrd ve 1858de II. Alexandera u gzlemde bulun
mutu: Siz kendi adnza Paris A ntlam asn deitirmeyi arzu ediyor
sunuz: Bense kendi adma 1815 antlamalarn deiiklie uratacam.
Parisin Avrupa diplomasisinin ilgi merkezi ve kendisinin de yeni dzen
lemeler ann aracs olmas beklentisi iindeydi. Ardndan, O rta Avru
pann paralanm blgelerindeki milliyeti emellere kar sempatisini
de kesin bir ekilde da vurdu; gerekten de, Avrupann Yeni Haritas
(1 8 5 4 ) balkl bir risale bile yaynlamt. Avrupa ttifaknm Krn
Sava sonrasnda dalm olmas, N apoleona bir frsat vermiti. r
nein, 1858 Romanya bamszlk hareketini desteklemek iin Rusy;
ile ibirlii yapt, 1859da AvusturyalIlar Lombardiyadan skp atmak
iin yardm etm ek amacyla Piem onteye askerlerini gnderdi ve Fran
sann bir uydusu olmak zere bamsz bir Kuzey talya devleti kurmay
dlyordu.
Bu arada, Cavour, Krm Sava ve Paris A ntlam asnn salam
olduu frsatlar deerlendirmiti. talya davasnn uluslararas arenad
tannmas, kendisinin ve byk glerin Piem onteye yapacaklar yar
dimin yolunu amak iin hazrlanm uzun vadeli bir plann paras
olarak savaa girmi olduu, kantlanmaya allan bir varsaymdr. Nr
KIRIM SAVAI 'NIN AVRUPA ZERNDEK ETKS 87

ki, ou tarihi, Cavourun siyasasn, badak bir zaferin Piem onteye
toprak kazandraca veya en azndan Viyana U zlam asn talyada
deitirmeye ynelik bir eilimi gn yzne karaca beklentisine
temellenen ksa vadeli ve frsat bir siyasa olarak grmektedir. Bu amala,
Paris K ongresinin salad forumu, Piem onte m eselesini Lom bardiyadaki Avusturya varlna kar dayatmak iin kulland. Bunun do
laysz sonular salamad bir gerektir; bu aamada, ne Fransa ne de
Britanya hkm etleri Piem onteyi desteklemeye hazrd. N e ki, C a
vourun balantlar, gelecek iin frsatlar salamalar asndan gayet
nemliydi. 1858 itibaryla Fransz ve Piemonte siyasalar aka yakn
samaya baladlar; bu, ksmen, Cavourun srarl diplomasisinin ve de
ksmen III. N apoleonun artan ilericiliinin sonucuydu. Napoleon, bu
undan itibaren, Krm Savann Avusturyay etkin bir ekilde tecrit
etmi olduunun ve Avrupadaki snr deiimlerine kar Viyana Uzlamasnm dayatt psikolojik engelleri ortadan kaldrdnn farkna var
l . Bu, ani ve sonu verecek bir askeri harekat iin ideal zamand ve tabii
ki sava balatma aybnn da Avusturyann zerine kalmasn sala
yacakt. Bylece, III. Napoleon, Plombieres Pakt ile Fransay Krm
sonrasmdaki ilk mcadeleye soktu.
Ne ki, yeni revizyonistlerin en tutarl ve etkili olan, 1862 sonrasnda
Prusya babakan olan Bismarck idi. Almanya iin Viyana formlasy( nunu -Avusturya bakanlndaki gevek bir konfederasyonu- reddetti
ve bunun yerine yaylmac bir Prusya siyasas izledi. O nun Realpolitik ve
"alternatifler stratejisiyle (Bkz. 10. Bl.) uyumlu olan, uluslararas ili
kilerin 1 8 6 0 larda iinde bulunduu anarik durumdan becerikli bir
biimde yararland. Krm Savann ardnda brakt kalt nasl istis
mar ettiine dair rnek verilebilir. lk olarak, Avusturyann zayfl
ve tecrit olmuluu meselesi zerine eildi ve sonunda Sadova (1866)
aferi araclyla Prusyann Olmtz utancn telafi etti. kinci olarak,
Iaris A ntlam asn n Karadenizle ilgili uygunsuz maddelerini yrr
lkten kaldrp Prusyann diplomatik desteini salama yoluyla, Alman
birliinin en kritik dneminde Rusyann tarafsz kalmasn garanti etti.
I Jnc olarak, 1856 itibaryla glerin eski dengesini bulmasnn iyice
k (istahlatrd, fakat 1 8 6 0 lar itibaryla siyasalarnn sakmmdan ve
doru drst bir bak asndan yoksun olduunu gsteren III. N a
poleonun yapt diplomatik gaflar kulland. Fransa-Prusya Sava
(1 8 7 0 -7 1 ), N apoleonun 1856da elde ettii tm avantajlar ortadan
I aldrd ve Krm Savam n uzun vadede krl kan mirassnn Fransa
deil Prusya olduunu gsterdi.
Bu, ksmen, 1856 sonrasndaki uluslararas ilikilerin iinde bulun

duu durum nedeniyle byleydi; ortam, Fransadan daha ok Prusyaya
uygun bir ara gibi grnen, zel amalarla giriilmi ksa bir sava iin
gayet elverili durumdayd. Tm zararlar ve verdirdii kayplaryla Krm
Sava, Viyana Uzlamasn hazrlayanlarn, byk gler arasndaki
herhangi bir elikinin kanlmaz olarak genel bir Avrupa Savan da
beraberinde getireceine dair korkularn gayet baarl bir ekilde yerellie hapsetmi ve bu trden tedirginliklerin anlamsz olduunu ortaya
koymutu. Bu yzden, kimi hkmetler, sava durumunu diplomasinin
baarszl iin bir cezalandrmadan ziyade nihai diplomatik baary
temin eden bir ara olarak grmeye baladlar; Clausewitzin nl hkm,
savan, diplomasinin baka aralarla srdrlmesi demek olduu ve
1850ler ile 1860larn onsekizinci yzyln ortalarndan beri savaa ba
vurulabilecek en uygun dnem olduunun dorulanm olduu ynn
deydi. N e ki, bu yaklam, en gl sanayi temeline sahip olmasnn
yannda askeri yetkinlik iin en byk potansiyele de sahip olan devlet
iin geerliydi. Bylece, bu durum Bism arckm yolunu at, nk Prus
yann iktisadi gelimesi Avrupadaki en hzl gelimeydi ve 1 8 6 0 lar
itibaryla sanayi altyaps da Britanyamnkinden sonra ikinci sradayd.
Prusya, ayrca, saldrlarn hakl karabilecei gerekelere de sahipti.
1848 devrimlerinin arkasndaki motivasyonlardan biri olan A lm an Birliinin tamamlanmas, artk, insanlarn hanedanlar ikna etm ek iin bir
arac olmasndan ziyade, hanedanlar tarafndan tebaalarndan yana bir
slogan olarak kullanlabilirdi. Bu anlamda, Krm Sava, 1848 devrim
lerinin tehlikesini savuturan dnm olas kld.
D aha geni bir bak asndan, Krm Sava, J. A. S. Grenvillenin de

belirttii gibi, Avrupa tarihinde bir dnm noktasn3 tekil eder.
Fakat ayn ey, Krm Savanm atmalarn gelitii blge olan B al
kanlar ve Yakn Dou zerindeki etkisi iin sylenemez.
Paris Antlamas, Osmanl imparatorluu ve onun Avrupann geri
kalan ile ilikilerini etkileyen iki ana soruna bir zm getirme amacyla
tasarlanmt. Birincisi, Rusyann Karadeniz zerindeki kontrol ele
geirmek ve Dou Akdenize donanmasn serbest bir ekilde geebilmek
iin yapt d basklar ve giriimlerdi. Bu yzden, Paris Antlamas,
kesin snrlam alar dayatt. Rus kara snr B essarabiaya kadar geri
KIRIM SAVAI'NIN AVRUPA ZERNDEK ETKS 89

,ekilirken, X I. madde Karadeniz tarafszlatrlmtr gereini ilan
diyordu. Sonu olarak, XIII. maddeye gre, Kylarda deniz slerinin
Ve askeri tersanelerin kurulmas ve muhafaza edilmesi gereksiz ve amasz
hale gelm iti. ik in ci sorun, i huzursuzluk ve toptan dalma teh
likesiydi. Britanya ve Fransa delegasyonlar, bu sorunlu durumla, Bal
la ulardaki halklar tatm in etm ek zere tasarlanm geni apl i reiormlar araclyla ba edilbilecei kansmdaydlar. Bundan dolay, IX.
madde, S u lta n n im paratorluunun snrlar iin d ek i H ristiyan
tebaasna kar cm ert niyetlerini onaylarken, X X I., X X II., X X III.,
XXXVIII. ve X X IX . maddeler, Yce T ah tn egemenlii altnda olmala
rna ramen, Moldavya, Eflak ve Srbistana daha byk bir zerklik
anyordu.
Ne ki, bu zmler, uzun vadede Paris Antlamasnn salad uzla
mann yanltc olduunu gsterdi. Rusya zerindeki kstlamalar yrr
le konulamad; II. Alexander 1870te Karadeniz maddelerini tersine
evirme konusunda baarya ulamken, yeniden yaplandrlm or
dular, 1877 itibaryla, Avrupada bir rol oynayacak kadar deilse de
( )smanl ordusunu alt edebilecek derecede glenmiti. Osmanl mpa atorluu iindeki reform beklentileri de suya dmt. Sultan Abdiilaziz (187176), imparatorluunun, Rus yaylmasna kar korunmasnn
dier gler iin hayati neme sahip bir stratejik etm en olduu ve bu
yzden de gelecekteki yardmlarn tebaasnn zgrlemesindeki ilerle11 leyi dayanak alarak yaplamayaca kansndayd. Bu yzden, hibir ey
yapmamak iin ok gl nedenlerinin bulunduunu dnyordu. M ol
davya ve Eflak, 1862de kt Osmanl ynetiminden kp Romanyann
zerk devletleri olarak yeniden yaplandrldklarnda byk oranda ken<Iilerini kurtardlar. Ne ki, imparatorluun dier blgeleri kt ynetime
ve ihmal edilmilie maruz kalmaya devam etti. Honutsuzluk 1875 ve
1876 arasnda Bosna, Hersek, Srbistan ve Karadadaki bir dizi ayak
lanmayla snra ulamken, Bulgaristandaki Trk zalimlii rejimin hl
/lme ak olduunu gzler nne serdi. Paris Antlamas, 1877 stanbul
Konferansnda byk glerin nne, Sultan II. Abdlhamite bask
yapma giriimlerinde bile engel kard. Reformlarn hayata geirilme
sinin tem inat iin uluslararas bir komisyonu reddederken sultann
dayanak noktas da IX. maddeydi. Bu maddede, taraf glerin, ister
birlikte ister ayr ayr olsun, sultan hazretlerinin tebaas ile arasndaki
ilikilere ve imparatorluun i ynetimine mdahale etm e hakkna
sahip olmad aka belirtiliyordu. Bu kmaz, Rusyann Osmanl mparatorluuna kar tek tarafl harekete gemesiyle iyice oald ve 1878de
ki Berlin Konferans, tpk Paris Konferans gibi, bir dizi geici zm

getirdi.
1 8 5 6 -1 9 1 4 dnemi boyunca, Dou Sorunu, tm uzlamalarn dn
dayd. 1865 ve 1871 arasnda O rta Avrupada gerekleen ani deiik
liklerin yannda pek de nemli grlmedi. N e ki, 1871 itibaryla bu
deiimler kendi yollarn izmiti. Bu srete, III. Napoleon devrilmi,
Cavour lm ve Bismarck da artk emellerine sava yerine diplomasi
yoluyla ulama aray iine girmiti. Tam da bu aamada Dou Sorunu
srekli ypratc bir etmene dnt, zira Avusturya, M acaristan ve Rusya
arasndaki ilikileri alevlendirmi ve Avrupa barn, O sm anl-Rus S a
va (1877), Bulgar Krizi (1 8 8 5 -7 ), Balkan Savalar (1 8 1 2 -1 3 ) ve Saraybosna suikast gibi olaylarla byk oranda tehlikeye atmt.
N O TLA R
1) Bkz. A. J, P. TAYLOR: The Struggle for mastery in Europe 1848-1948,
Bl. IV.
2) R. C. BINKLEY: Realism and Nationalism 1851-1971, Bl. 8.
3) J. A. S. GRENVILLE: Europe Reshaped 1848-1878, Bl. XI.
Cavour, Garibaldi ve
kalyann Birlemesi
Son birka yzyldr, talya, Avrupann birleme olasl en az blm

olarak grlegelmiti ve bundan dolay da, M etternichin onun sadece
bir corafi ifade olduuna dair gzlemini hakl karr bir durumdayd.
Ne ki, tm blgelerde yabanclarn hkimiyetine veya yerel basklara
kar bakaldrma eilimine elik eden ve alttan alta gelimekte olan
milliyeti dnce akmlar vard. Ayn zamanda, G iobertinin federal
birleme ve Mazzininin niter cumhuriyetilik tasarlarn kapsayan
kuramsal birleme taslaklar da vard. 1848 devrimlerinin baarszl
l's terdi ki, igalcilerin kovulmas ve siyasal birimlerin saysnn azaltl
mas, kusursuz bir diplomatik ve askeri yeterlilik de gerektiriyordu.
Bu zelliklere, dierlerinin baarsz olduu yerde baarya ulam
olan K ont Camillo di Cavour (1 8 1 0 -6 1 ) ve Giuseppe Garibaldi (1807
82) sahipti. Bu derecede farkl iki devlet adamnn hayal edilmesi bile
or olacaktr. Cavour bir aristokratken, Garibaldi bir deniz tacirinin
oluydu. Cavour 1850lerde siyaseti olmadan nce iftilik ve gazeteilik yapmt. ktisadi ve siyasi kuram ve kurumlar hakknda derin bir
bilgiye sahipti. Garibaldi, kariyerinin ilk dnemini ticaret donanmasn

da geirdi. 1834te Piem onteden alelacele geri ekilmesinden sonra,
1848de talyaya geri dnmesinden nce tm dikkatini Gney A m e
rikadaki gerilla sava zerinde younlatrd. Dk eitim seviyesi ve
kuramsal bilgiye pek az deer atfetmesi nedeniyle, bir siyasetiden ziyade
askeri bir liderdi.
Bu blm, Cavour ve Garibaldinin grleri ve etkinlikleri arasn
daki ana fark dikkatle inceleyecektir: talya fikirleri, iktidarlarnn
ve nfuzlarnn temeli ve talyan Birliine saladklar pratik katklar.
*
1860ta kurulan talya Krall, ne Cavourun ne de Garibaldinin asl

tasavvurlarna uyuyordu. G erekte, ikisi de, balangtaki talya fikir
lerinde deiiklik yapmay ve kimi konular hakknda -C avou r iin talya
snrlarnn corafi boyutu ve Garibaldi iin talyann siyasal yapsnn
tr zerinde- uzlamaya varmay gerekli grdler.
1850ler boyunca, Cavour, tm yarmadann birlemesini ne mmkn
ne de arzu edilir bir ey olarak gryordu; bu yzden, T ek bir talya bizim
amacmz olmaldr1 grn savunan ve halihazrda Piemonte, Sardinya, Lombardiya, Venedik, Parma, Modena, Toscana, Papalk D evlet
leri ve N apoliyi birletirmeyi uman Garibaldi ile kkten bir ekilde
eliiyordu. Bu, onun her yerde savamaya hazr Garibaldi tasavvurunun
kapsamndan kaynaklanyordu; 1848 ve 1849da Lombardiyada Avus
turyalIlara kar, 1849da R om ada Franszlara kar ve 1860ta Sicilya ve
Napolide Bourbon ynetimine kar savamt. N e ki, Cavour sadece
Lombardiya ve V enediki kapsayan geniletilmi bir Piem onteyi gznn
nne getiriyordu. En hrsl haliyle, onun tasars bir talyan Konfederas
yonundan yanayd; bu, V ittorio Emmanueleye gnderdii, 1858de III.
Napoleon ile oluturulan gizli Plombieres Paktnn ieriini aklad
gizli bir muhtrada aka belirtilmiti. Cavourun uyarsndan tamamen
haberdar olan Mazzini, onu talyann birlemesinin nasl engellenece
ini efendilerine reten zorunlu kurtarc2 olarak tanmlyordu. G er
ekten de Cavour, talyan ulusunun gelimesini Alm anyann gevek
konfederasyonu ile ulam olduuna benzer bir aamada durdurmaya
niyetliymi gibi grnyordu.
1859 ve 1860 arasnda Cavour art arda gelen olaylar karsnda dire
nemedi ve daha nceki nerilerinde deiiklikler yapmaya mecbur kald.
CAVOUR, GARBALD VE TALYA'NIN BRLEMES 93
Topyekn birlemeye kar duyduu honutsuzluk, byk oranda, bunu

kendilerine nihai ama edinmi olan radikal cumhuriyetilere duyduu
nefretten kaynaklanyordu. N e ki, III. Napoleon, Avusturya ile arasn
daki savatan Fransay 1859da vakitsiz bir ekilde Villafranca A ntla
mas ile geri ektii anda, Cavour kendisini devrimci ve komplocu
olma tehdidinden kurtarmak iin babakanlktan istifa etti. Birka ay
iinde yeniden greve arlana dek, Cavour kendisini Ricasoli, Farini
ve Azeglionun Villafranca uzlamasn hie sayarak Toscana, M odena
ve Romagnam n Piem onteye dahil edilmesi iin kitlesel destek olu
turmaya ynelik faaliyetlerini onaylar ve onlara bel balar vaziyette bul
du. Bu sefer daha da genilemi bir Kuzey talya krallna bir defa daha
atanm bir babakan olarak Cavour, kendisini yeniden deiimin itkisi
ne kaptrd. Garibaldi ve Binlerin Sicilya ile Napolideki faaliyetleri
ve onlarn O rta talyadaki Papalk devletlerine ynelttikleri tehdit ko
nusunda ciddi biimde kayglyd. Garibaldiye kar kmann, Piemonte
ile dahil her yerde Italyan yurtseverlerinin gazabna urayacann far
kna vard. Bu durumda tepkisiz kalmak Garibaldinin gneyde rakip bir
devlet kurabilmesine imkn verebilir veya en iyimser ihtimalle onun
talyay birletirme planlarna itibar salayabilirdi. Cavour bu ihtimali
ters ve dikbal buluyordu, nk ona gre Kral, talya tacn G ari
baldinin elinden kabul edemezdi.3 Bu ikileme tek are, diplomatik ve
askeri yollardan harekete gem ekti: Papalk devletlerini istila etm eli ve
( iaribaldiye kar, onu gneyde elinde tuttuu blgelerden vazgemeye
mecbur brakacak denli stnlk salamalyd. N ihai sonu, tm yarm
aday iine alan bir krallk olacakt bylece.
Bu yzden, Cavourun talyann boyutlar konusundaki fikirlerinin
geirdii byk deiime karlk, Garibaldinin en iyi hkmet biimine
ynelik grleri de deimiti. Garibaldi, aslnda, Mazzininin Bizim
I alyan geleneimiz, temelde cumhuriyetidir4 eklindeki anlayn b e
nimsemiti. Dier yandan, Cavour, cumhuriyetilie, radikalizmin teh
likeli bir biimi olduu gerekesi ile kar kyor ve onun bak asna
gre zgrlk ile dzeni bir araya getirebilir tek ynetim biim i5 olan
anayasal monariden baka bir eyi dikkate almay reddediyordu. Bu
sefer deiiklik Garibaldi tarafndan yapld. 1855 gibi erken bir tarihte,
asl nceliin birlemeye tannmas ve talyadaki tm unsurlarn arala
rnda en gl kimse, ona katlmas ve onunla btnlemesi gerektii1
ynnde bir belirlenimde bulundu. 1857de Ulusal Cemiyetin kuruluunu
ve ou cumhuriyetinin Piemonte kralnn nderlii zerinde karar kl
malarn memnunlukla karlad. Artk onun slogan u olmutu: talya
ve Vittorio Emmanuele'nin ayrlamazlm savunan programmza katln.6

Ayn zamanda, kralla arasndaki, 1860ta ona mr boyu sizin gerek
dostunuzum7 diyebilecek kadar uyumlu olan kiisel ilikilerini srdrd.
Kanlmaz bir ekilde, Cavour ve Garibaldinin ikisi de planlarn
deitirmelerinin kolay olmayacann farkndaydlar. Cavour 1 8 6 1 de
aniden ve beklenmedik bir ekilde, talya Krall birka ayn bile dolduramadan ld; fakat lmeden nce, byk oranda Napoli ve Papalk
devletlerinin son anda katlmalarnn neden olduu yeni ulusun yerel
ynetim ekli konusundaki ciddi sorunlarla kar karya gelmiti bile.
Bu yzden, eer lmemi olsayd, Garibaldi tarafndan Kuzey talyadaki
krall talya Krallna doru geniletmeye mecbur braklmaktan dola
y pimanlk duyacakt. Garibaldi, kendi payna, Napoliden vazgeiini
honutsuzlukla anyordu:
Bourbonu def ettik ve imdi de sarldk bir bakasna,
Bir ly indirip onun hasta kardeini oturttuk tahta.8
G erekten de, Garibaldi, talya Krallnn 1870lerde yozlatndan,
geri kaldndan ve birlik iinde olmadndan ikyet edecek kadar
ileri gitti. Bu yzden, hayatnn sonlarna doru, genliindeki ateli
cumhuriyetiliine geri dnd ve 1872de unu ilan etti: Cumhuriyetin
en ok arzu edilen, iddet veya hileye tahamml olmayan ve de drst
insanlar iin en iyi ynetim biim i olduuna inandmdan dolay, ben
bir cumhuriyetiyim.9
*
*
Belki de, Cavour ve Garibaldi arasndaki en byk aykrlk, iktidarlar

nn ana dayananda ve otorite kavramlarnda yatmaktayd. Cavour,
kitlesel katlma kar duyduu derin kukuyla birlikte bir parlamenterdi.
te yandan, Garibaldi, dorudan kitlelerin desteine ba vurmaya hazr
bir poplistti. Cavour devrime ve radikalizme karyd ve Guizot ile
Fransz Orleans M onarisinin (1 8 3 0 -4 8 ) felsefesine benzer bir muhafazakr-liberal tutum taknd. Garibaldi ise, kendisini birinci Fransz Devriminin ideolojik takipisi olarak gren, ondokuzuncu yzyln en byk
radikallerinden biriydi.
Siyasal kariyerini ekillendirdikleri iin, Cavourun parlamenter kurumlara kar byk bir inan beslemi olmas hi de artc deildir.
a) 1848den nce talya

Avusturya imp.
Eyaletleri
Habsburg Ailesi
Ynetimi
Pimonte/Sardinya
Krall
ki Sicilya
Krall (Napoli)
(Lucca 1847'de birlikten kt)
b) Birliin evreleri
1858de Sardinya Krall
(Savoy ve Nice)
r
.....-----11859daki fetihten sonra

- d Sardinyaya katld
11860daki oylamadan
sonra Sardinyaya katld
Garibaldinin fethinden sonra
1860da Sardinyaya katld
Garibaldinin rotas 1860
1860da Sardinya
tarafndan fethedildi
s \\\\\\
1866da talya Krallna

katld
/ r/rrr.
1870de talya Krallna
\/ / ////y katld
kzzzzzzJ
Nice ve Savoy
(1860da Fransaya verildi)
talyann birlemesi
1848de Piemonte M eclisine seildi ve hzl bir biimde Deniz ve Ticaret

Bakanl (1850), ardndan da Babakanlk (1852) makamlarna getirildi.
ktidarn ve etkisini, karmak parlamento manevralarna borluydu.
rnein, 1852de Babakan Azeglionun dn, connubio olarak bili
nen merkezci bir blok oluturarak salad ve becerikli bir biimde, haya
tnn geri kalan boyunca kendisini destekleyen bir ounluu daimi
kld. Siyasi m uhalifleri ile megul olurken, inisiyatifi ele almak iin
iktidarn tam anlamyla kulland ve bu parlamenter Realpolitik, ona,
G attin anm (kdemsiz bir parlamento yesi) gnlsz de olsa hayranlk
dolu takdirini kazandrd: Kont Cavour, Sir Robert Peel ve M achiavellinin bir melezidir.10
Garibaldi de siyaseti 1847den nce Uruguay'da, 1849da Rom ada ve
1 8 6 0 tan itibaren T orin oda tecrbe etmiti. talyan parlamentosunda
Garibaldi, Cavour ile mehur bir mnasebetten dolay att ve ona
yenildi: Cavour, Garibaldinin onun son zamanlardaki sava idaresini
ktlemesine karlk ounluun kendi tarafm tutmasn salad. kisi
de hitabet glerinde tuhaf bir kartlk sergilediler. G attina, Cavourun
bir ngiliz parlamenteri gibi konutuunu gzlemledi; tezleri gerekelendirilmiti, fakat konumas zellikle etkileyici deildi. Garibaldi ise,
tam tersine, tm Avrupada bilinen bir sese sahipti ve duygular harekete
geiren doalanm bir nutuk ekmekte stne yoktu. Bu yzden, parla
m enter tartmalar ksr ve skc buluyor ve genelde kitlelerle dorudan
temas yeliyordu, bu yzden halk arasnda da il padre dellItalia diye
bilinirdi. Bakanlk makamna dair hibir zlemi yoktu ve sk sk par
lam enter egemenlii sorguluyordu. Belki de talya iin en iyisi diktatr
lktr nerisinde bulunabilecek kadar ileri gitmiti.
Bu, aslen, Cavour ve Garibaldi arasndaki en byk anlamazlk konu
suydu. Cavour, ister kitlesel veya monarik isterse de devrimci veya
gerici olsun, diktatrlk fikrine besledii dmanlkta dn vermez bir
tavra sahipti. Dahas, Cavour, Parlamento, m utlakyeti bir hkmdar
iin imknsz olan her eyi benim yapabilmemi salyor,11 diye dile
getirdii gerein de gayet farkmdaydr. Cavour, Garibaldinin diktatr
le tutkunluunu tehditkr ve korkutucu buluyordu; Garibaldinin bu
gle Gney talyada yapabilecekleri, Cavourun takip eden ksmda
anlatlacak olaand nlemleri 1860ta almasna neden oldu. Ne ki,
Cavourun, Garibaldinin drtlerini kimi zamanlar yanl anlam ol
duu savunulabilir; Garibaldiyi cezbeden, iktidarn kendisinden ziyade,
* (t.) talyann babas, (.n.)
l' idari insanlarn iyilii iin dorudan faaliyete geme arac olarak grc,siydi ve bu surede parlamentarizmin isellemi kusuru olarak grd
n lenme ve gecikmeyi ortadan kaldracakt. Eski Roma anayasal dzemne geri dnmeyi savunuyordu, bu sayede bir tek lider acil durumlarda
II >|'tan otoriteye el koyabilecekti. Bunu talyann iine dt duru
ma zm olarak gelitirmiti. Birincisi 1849da R om adayd, fakat yolu
Klazzini tarafndan kesildi. kincisi, 1860ta Sicilya ve Napoli ele gei ildikten sonra, Garibaldinin Bourbon ynetimini skp att ve bunu
l iben kararname yolu ile hkm srd zamanlara denk geliyordu;
1 i ispiye gre, bu kararnameler dneminde ynetim, zorla deil, sevgi
ile"12 iledi. Bundan birka ay nce, Vittorio Emmanueleyi talyan Birlir/iu tamamlanmas iin daha faal nlemler alma konusunda sktr
mla: Efendim, talyann seimlere ve zgrle deil savaa ihtiyac
var; diktatrle ihtiyac var da diyebiliriz,13 demiti. Vittorio EmmaIII ide bu ihtimale kar pek isteksiz deildi, ama hibir ey gereklemedi,
vour, 1855te parlamentoyu zayflatmak iin temelsiz bir kraliyet giriimiyle oktan yan izmiti bile ve onun idaredeki konumu sarslmazd.
Bylece, talyann parlamenter kurumlan, halkla iletiimi dolayl
Ve snrl olan bir muhafazakr tarafndan, kiisel cazibesi ve poplerlii
mi gtrmez bir radikale kar destekleniyordu. N ihai olarak, geleneksel
yasama denetim i ve dengesi kavram, kitlelerin prangalanmam bir
yrtme tarafndan kiiletirilmesi talebine baskn kt.
*
* *
lat ik olarak, Cavour ve Garibaldinin talyann birlemesine katklar
Iieydi?
Cavurun rol tamamen diplomatikti ve temel amac Avusturyallann Kuzey talyadan karlmas sayesinde Piemonte iin daha fazla
l ipliin tem inat altna almmasyd. Sklkla karlatrld Bismarck
r 11>i, hedeflerini gerekletirme konusunda anlalmaz bir yetenee sahipl i, hatta dolambal bir yola ba vurulmas ve duruma gre esnek davralnas gerekse bile. Bu nedenle, kuzeni de la Rive, onu, sazlk rengine
It yanm bir demir parmaklk10 diye tanmlyordu. Diplomasi sanatnda
1 1 1 atlar deneyimliydi ki, Mazzini ona M achiavellinin soluk hayaleti14
diyordu. Buna iki rnek verilebilir. Birincisi, 1859da Avusturya ile saval)i kkrtlmasyd. Eer Avusturya Kuzey talyadan karlacaksa, FranU yardmnn esas olduunu bilecek kadar gerekiydi Cavour. III. Napo-
ieon, kendi szleriyle, talya iin bir eyler yapmaya ok istekliydi,

fakat Avusturyann saldrgan taraf olarak grlmesini istiyordu doal
olarak. Sonu olarak, 1858de, Fransann yardm iin Avusturyann
saldrsn art koan gizli Plombieres Pakt Fransa ve Piemonte arasnda
imzaland. Cavour kendisini sava hazrlklarna ve Avusturyay ltima
tom vermeye itecek bir tezgh kurmaya adad; jbilesinde, aprak bir
metaforla, Avusturyay hep tek bir k olan bir kumpas iinde tut
mutuk ve hibir seferinde byk bir topu patlatmadan dar kamyordu, demiti. Cavourun diplomasi sanatnn ikinci rnei, 1860ta Papa
lk devletlerini igal ediiydi. G erekesi su gtrmez biimde Garibal
dinin Roma zerine yrmesini nlemek olmasna ramen, Cavour,
kendisini mazur gstermenin daha ekici bir yolunu buldu. Marches
halk, Papanm tutuu yabanc birliklerin acmasz basklarna kar
isyan etm ek ve himayesini istemek zere Piem onteye ba vurmak iin
gizlice yreklendirildi. Papalk, Piem onte tarafndan yabanc birliklerin
geri ekilmesi iin verilen ltimatoma karlk veremedii zaman, Cavour
tm blgeyi igal etmesi iin bir ordu yollad (Roma ve ona komu olan
Papalk topraklar hari tutuldu bu igalde). Bir tarihte yapt samimi
bir gzlem, olaylarn bu gidi srasna tam da uyuyordu: Eer lkemiz
iin yaptmz kendimiz iin de yaparsak, ne kadar alaz demektir! z
Garibaldinin de kimi d meseleler konusunda deneyimleri olmutu
ve talyan n btnlemesi konusunda nde gelen devlet adamlarnn
moral desteini kazanmaya ynelik zel bir yetenei vard, ama Cavouru
baarl klan kalpsizlik onun hamurunda yoktu. O liphant, 1860ta onun
iin, ok sevimli, masum ve drst yaradll birinci snf bir gerilla
lideri, ama mecliste bir ocuk,15 demiti. G erekte bir asker olarak glyd. 1848 ve 1859da Kuzey Lombardiyada Piemontenin dzenli ordu
larndan ok daha byk baarlar elde ederek AvusturyalIlar bezdirdi
ve Gney Am erikadaki uzun srgnde rendii ve mkemmelletirdii
gerilla sava tekniklerini talyaya getirdi. Bourbonlara kar Sicilya ve
N apolideki seferleri (1860) zellikle nemliydi. Bu seferler, birleme
planlarnn tm yarmaday kapsayacak ekilde geniletilmesini salad
ve talyanlar, ulusal birlii sadece Cavourun d yardmlar maniple
etmesiyle mmkn klmak aybndan kurtard. Garibaldi, Avrupann
geri kalanna, talyanlarn disiplinli ordulara kar yapt kitlesel seferleri
uzun zaman srdrebileceini gsterdi.
Gemi gz nne alndnda tamamlayc roller olarak grnen
eyler, zamanla ar derecede kart bir hal alabiliyordu. 1860lar itibaryla
tm devlet adamlar birbirlerine kar ok ciddi bir gvensizlik tayor-
lad. Cavor, Garibaldi iin, O talihin bir eri ve grnndeki alnganliftin altnda bir vahinin etkileyici yz yatar,16 derken, Garibaldi de
( avouru aalk bir entrikac olarak tanmlyordu: Cavourun Garibaldiye kar olan tavr, en iyi, Binlerin Sicilya ve Napoliyi ele geirme
leri karsnda izledii siyasa ile gsterilebilir. Fransa ve dier glerle
yaanmas muhtemel yeni diplomatik sorunlardan dolay, sefere klma
ln kkten biimde karyd. Yine de engelleyici bir etkisi olamad;
,iinlc Garibaldi, talyann dier blgelerinde olduu gibi Piem ontede
1 1c ar derecede poplerdi. Sonu olarak, Binlerin Piem onteden yelken
amasna izin verdi, fakat seme haklarn da ak brakt. zel olarak u
zlenimi edinmiti: Eer isyan baarsz olursa, tek sz etmeyiz; eer
Itaarl olursa, dzen ve otorite adna mdahale etmeliyiz.3 N e ki, geici
diktatrln ilan etmeyi ve bu diktatrl Napoli anakarasn igal
etmek iit dayanak olarak kullanmay tercih eden Garibaldi, Sicilyay
llem onteye teslim etm eye kar isteksiz olduunu gsterdi. imdi
( avour, Garibaldinin btn Gney talyay ele geirmesinin talyan
Iiareketinin ulusu ve monarik karakterini17 tehdit edecei konusunda
ddi bir biimde kayglanyordu. Bu yzden, Cavour, benzer biimde,
l iaribaldiden nce Bourbonlar devirmek iin komplolar hazrlamaya
('iriti. N e ki, Garibaldinin M essina Boazndan Napoli kentine hzla
ulamas C avouru akna evirdi ve tm abalarn boa kard. Neyse
l<i, Garibaldi Kasm itibaryla tm fetihlerini V ittorio Emmanueleye
devretmeye hazrd ve bu da Cavourun korkularn yattrd.
Tm bu olanlar Garibaldiyi canndan bezdirdi ve ardndan geciktir
me taktiklerinden dolay Cavoura saldrd: Biz C enevreden ayrldktan
Dira, N apoliye ulaana kadar akla gelecek her trl engel karld
yi lumuza,18diye yakmyordu. N e ki, tm baarlarna, Cavouru dikkate
lmayarak ve V ittorio Em m anuelenin iyi niyetine ve desteine gvene ek ulat. Bylece, La Farina, Binleri anakaray boydan boya gemekten
vazgeirmek iin Cavour tarafndan Sicilyaya gnderildii zaman, Garibaldi onu annda snrd etti. Yarmadann gneyinin talyaya sadece
l<endi abalar ile katlmas iin kararl olan Garibaldi, 1860 taki seferi
Intyunca Cavour ile uzlamay reddetti. Bu, Cavourun nefret ettii kadar
yanl da anlad bir kibirdi; Garibaldi aslen V ittorio Emmanuelenin
t Horitesinin genilemesi iin alyordu, Cavourun korktuu gibi Mazminin cumhuriyetiliinin hayata geirilmesi iin deil.
*
*
V ittorio Emm anuelenin selefi Charles Albert, zamannda Italiafara da

se (talya bann aresine bakacaktr) inancna sahip kmt. Cavour
her zaman bu grn uygunsuz olduu nkabulyle alp abalad ve
bu yzden de yabanclarn kovulmas iin d yardm salad kendisine.
Ne ki, birleme srecini, ilk bataki geniletilmi bir Piemonte tasar
sndan ok daha ileriye gtren de Garibaldi oldu. Bu balamda, talyann
kendi kendisini tamamlad iddia edilebilir.
N O TLAR
1) D. MACK SMITH (der.): Great Lives Observed; Garibaldi, Ksm 3.
2) A. J. GRANT ve H. TEMPERLEY: Europe in the Nineteend and Tventieil
Centuries, Bl. XVI.
3) New Cambridge Modem History, Cilt X, Bl. XXI.
4) D. BEALES: The Risorgimento and the Unification o f Italy, Belge 8.
5) D. MACK SMITH (der.): Italy, Bl. 4.
6) G. M. TREVELYAN: Garibaldi and the Thousand.
7) D. MACK SMITH (der.): The Making o f Italy 1760-1870, Ksm 18.
8) D. MACK SMITH (der.): Great Lives Observed; Garibaldi, Ksm 14
9) A.g.y., Ksm 1.
11) A.g.y., Cavour to Comtesse Circourt, 29 Aralk 1860.
12) D. MACK SMITH (der.): Victor Emmanuel, Cavour and Risorgimento,
Bl. 10.
13) J. RIDLEY: Garibaldi, Bl. 27.
15) J. RIDLEY: A.g.y., Bl. 30.
17) A. J. P. TAYLOR: The Struggle for Mastery in Europe 1848-1918, Bl.
VI.
.\/manyann Birlemesi
Iusyanm yeni atanan babakan O tto von Bismarck, ilk olarak Prusya
lUite Komisyonu Landtaga hitaben bir sylev verdi. Delegeler, yakn
larda von Roon tarafndan sunulan, svari ve piyade alaylarnn saysnn
.rtrlmasma dair yeni Askeri Yasa Tasarsn iddetle reddetmilerdi.
I Msmarck, onlara, eer Prusya Alm anyann meselelerinde baskn bir rol
oynayacaksa bunun askeri gvenlik tarafndan alttan desteklenmesinin
gerekliliini hatrlatt. Konumasn, Almanya, Prusyann liberaliz
miyle deil gcyle ilgilidir (...) Gnn sorunlarna tartmalar ve oun
luk kararlan deil (...) kan ve demir are olacaktr,1 diye bitirdi.
Kan ve demir szleri, birleik Almanyann nihai olarak yaratlmas
nn metodunu anlatmak iin en ok kullanlan ifade olarak tarihe getii
kadar sylencelere de girdi. ngiliz iktisat John Maynard Keynese kadar
bu byleydi, ama o, Alm anyann sadece diplomatik ve askeri etmenler
itirafndan yaratld yollu, uzun bir sre itibar gren bu kabullenmeye
kar kt. Bunun yerine, Keynes, iktisadi ve snai hazrlanma srecinin
dikkate alnmas gerektiini savunuyordu, nk bunlar olmasayd Al-
man ulusu sadece bir kabuktan ibaret olacakt. Bu yzden, Alman impa
ratorluu, kan ve demirden ziyade, kmr ve demir araclyla yaratld,'
diyordu.
Bu blmde, Almanyann birlemesinde etkili olmu iki faktre
diplom atik-askeri ve iktisadi-sm ai- grece arlk verilecektir. Ayn
zamanda, baka bir tartma da ele alnacaktr. 1871de ykselen Alman
imparatorluu modeli, balangta Bism arckm kafasndaki modelin ay
ns myd? Yoksa bu model bir dizi rastlantsal gelimenin bir sonucu
muydu?
.
*
* *
Birlem eden nce, Almanya bir grup kk devletten ve iki ana gten
-A vusturya ve Prusyad a n - oluuyordu.
1806dan nce kk devletlerin says iki yz geiyordu, ama Kutsal
Roma imparatorluunu ykan ve yerine kendi Ren Konfederasyonun
koyan I. Napoleon, bu sayy altma indirdi. 1815te bunlar Viyana Kon
ferans araclyla Alm an Konfederasyonu ats altnda birletirildile
Ondokuzuncu yzyln ilk birka on yl, bu kk devletlerde milliye! iliin ykselmesi iin hayati neme sahipti. N apoleonun salad ana
yasal birlik, yiizydlardr her trl birlikten uzak kalm olan kk devlcl
ikleri ve bamsz ehirleri ilk elden ortadan kaldrd, ikinci olarak,
Hannover, M ecklenburg, Bavyera, Baden, W rttem berg, Saksonya ve
dier devletlerdeki Almanlar, Fransz idaresini kap dar etmedeki ortak
rollerinin bilincindeydi. Napoleonun yeni balayan milliyetilikten ziya
de, geleneksel gler tarafndan yenilgiye uratlm olmas gerekten
hibir eyi fark ettirmiyordu. Yurtseverlerin sava miti, Alm an Roman
tizmin in gl biimde desteklemi olduu ortak kltrel mirasla hal
manland. Sonu, ilk kez, liberaller, renciler ve orta snflarn geni
bir kesimi arasnda gl bir entelektel ve duygusal ballk abas hal
cayan A lm anya idi.
Alm anyann dier iki paras Avusturya ve Prusyann, Konfederas
yonun iinde ve dnda topraklar vard. 1815 ve 1848 arasnda bu iki
g her trl A lm an milliyetilii belirtisine, zellikle de liberal prof,;
ramlarn elik ettiklerine kar ihtiyatla yaklatlar, nk bu trden
milliyeti eilimler onlarn geleneksel hanedanlk kurumlarm tehdi
eder gibi grnmekteydi. Bu yzden, Berlin ve Viyana hkmetleri ara
smda, konfederasyonun geri kalanna dair uygulanacak olan siyasa hak
ALMANYA'NIN BRLEMES 103

!da nem li bir ibirlii vard. Bu barl ikilik dnemi, onsekizinci
yCzyln sert Avusturya-Prusya rekabetiyle tam bir ztlk iindeydi. Ne
!i, 1848 devrimleri bu ikilie bir son vererek, Alm an sorununun tm
l asn deitirdi.3 Daha kk devletler, Frankfurt parlamentosundaki
lensilcileri araclyla birlemi bir Almanyann tasarlanmas ynnde
inisiyatifi ele aldlar. Tam am en yerine getirilmemi olsa da, akt ki
18 15teki gnlere asla geri dnlemeyecek ve var olan Alman Konfede usyonunun revizyonu sadece bir zaman meselesi olarak kalacakt.
Artk ne kmakta olan sorun, uzun bir sredir bu birlik iin gdlen
umac iki gten hangisinin kontrol altna alp ynlendireceiydi. Avus m ya ilk bakta daha uygun gibi grnyordu. nk ok rkl ve hete11 >jen bir imparatorluktu ve bu yzden de olas bir federasyon iinde yer
ilcak olan daha kk Alm an devletlerinin bireyselliklerine kar sayi;l olmaya Prusyadan daha yatkn olacakt. Avusturya nderlii, ayrca
irihsel evrim sreci ile de uyum iindeydi. Bununla beraber, Kutsal
Koma Imparatorluuna yz yllk mrnn ikinci yars boyunca hkim
*'lutu. Ne ki, 1848de Alm an milliyetilerinin ounluunun yzn
lnd erk Prusya idi. ounun, Prusyann I. Friedrich W ilhelm
( 17 1 3 -4 0 ) ve Byk Friedrichten (1 7 4 0 -8 6 ) miras kalan askeri gelenek
hakknda derin pheleri vard. Prusyada, siyasalar ve iktisadi ilericiliftinde Avusturyadan daha az eski moda ve daha tutarl bir devlet gren
IIcindeutsch destekilerinin says phecilerinkinden fazlayd. Avustur
ya'nn nderlii belki daha gvenli olacakt, ama Prusya nderlii, orta
Miflarn gelecein ana ncelii olarak grdkleri iktisadi ilerleme tr
lr daha uyumlu olacakt.
*
*
Prusyann iktisadi yaps, 1815 ve 1848 arasnda dzenli bir biimde

iyileti ve ardndan da 1850 ve 1860larda ktadaki ilk sanayi devrimini
Hoirdi.
lk dnemlerde Prusyann byk avantaj vard. Birincisi, bir iktiH reform geleneine sahipti. Prusyann, Napoleon tarafndan askeri
!,rak malup ediliini takiben, Stein ve Hardenberg gibi bakanlar mali
mm emi elden geirdiler ve toprak kleliini kaldrarak toplumsal yapy
l' iii,siklie urattlar. Hardenbergin yukardan, tam zamannda reformli "4 dedii ey, Avusturyada hl elde tutulan deimez bir sistem olan
" el giriimlere yaamsal bir itki verdi. kincisi, Viyana Konferansnda
(1815), Rusya tarafndan msadere edilen Polonya illerine karlk tazmi

nat olarak Prusyaya Rhinelandm kmr ve demir reten blgeleri veril
miti. Silezyam n Ruhr ve Saar blgeleriyle tamamlanmas, Prusyay
grece az doal kaynaklara sahip bir devlet olmaktan kararak, O rta ve
B at Avrupann en zengin mineral kaynaklarna sahip devletine dn
trd. nc olarak, Prusya, 1834 sonrasnda Prusya-Hessian, Gney
ve O rta Almanya gmrk birliklerini bir araya getiren Zollverein (gmrk
birlii) araclyla etki alann dost Alman devletleri zerinde de geniletebilmiti. 1834 itibaryla, ou kk Alman devleti ticari olarak
Prusyaya baland ve giderek -Zollverein yesi olam ayan- Avusturyadan
uzaklamaya balad. Bu devletlerdeki orta snf liberaller, Prusyay, geni
bir piyasay koruyacak ve Almanyay iktisadi olarak daha gl bir yapya
kavuturacak bir ara olarak grmenin salad frsatlar ilgiyle karlad.
M anteuffel (Babakan), von der Heydt (Ticaret Bakan) ve bunlarn
yannda D elbrckn (T icaret Bakanlndaki bir mstear) ilerlemeci
siyasalaryla Prusyann iktisadi gidiat 1850ler boyunca ahland. Prus
yadaki demiryolu a 1850d e 3 8 6 9 kilometreden, 1860ta 7169 kilomet
reye ve 1870te 1 1,523 kilometreye karld. Saar madenlerindeki kmr
retimi 1850de 700,0 0 0 tondan 1860ta 2.2 milyon tona karlrken,
ayn dnemde retim R uhrda 2 milyon tondan 4-3 milyona karld.
18 5 6 da gelitirilen Bessemer ileme tekniinin tm avantajn arkasna
alan elik endstrisi, dnyadaki hayli gelimi kimya endstrisinin sala
d im knlar sayesinde daha da gelitirildi. Endstriyel geliim iin
ihtiya duyulan kredi, gerek yabanc yatrmlarndan gerekse DiscontoGessellsdaft (1851), Da.rmstad.ter Bank (1853) ve Berlin Handelsgeselschaf
(1856) gibi Alm an anonim bankalarndan byk oranda salanabilmek
teydi. Prusyann iktisadi gelimesi, Almanyann geriye kalann da arka
sndan srkledi. Zollvereinin ihracatnn toplam deeri 1853 ile 1856
arasnda 3 56.9 milyon talerden 456.1 milyon talere ykselirken, Alm an
yann birleik kmr retimi de 1846da 3.2 milyon tondan 1860ta
12.3 milyon tona kt.
Bu arada, Avusturya, rakibinin kk devletler zerindeki etkisi
karsnda iyice kayglanmaya balamt. leri daha da ktletiren,
iktisadi konumunun ar derecede gvenilmez bir hal alm olmasyd.
rnein, Avusturyan n ihracat 1853 ve 1856 arasnda 184-3 milyon
talerden 150.3 milyon talere dmken, ktada Krm Savandan sonra
yaanan iktisadi durgunluk 1857de Avusturyay zellikle ar bir biim
de etkiledi. Viyana hkmeti, Zollvereinin Avusturyay ticari olarak
tecrit etmi olduunun farkna ge vard. Bu yzden, Avusturyal bakanlar
ALMANYA'NIN BRLEMES 05
'/.ollverein'i tm O rta Avrupay kapsayan bir gmrk birliine dntr

menin bir yolunu bulma arayna girdiler. 1848den sonra ticaret bakan
ilan Bruck, Avusturyay, sonu olarak Berlinden ziyade Viyana ekim
merkezli ve de Ren N ehrinden Karadenize kadar olan blgeyi iine
lacak olan devasa bir serbest ticaret alann ortasna yerletirmeyi umu
yordu. Ne ki, bu ve benzeri neriler baarszla mahkm oldu. Prusya,
Kiyet baarl bir ekilde Zollvereini reforme etmeye dair tm teklifleri
v bandan savd ya da askda brakt ve 1859 itibaryla Avusturya,.
11 .lya Sava gibi ok daha acil meselelere bulat. Avusturya, 1860larm
balarnda Prusya ile giritii bir dizi yeni grmeden ok daha beter
mmularla kt. 1864 itibaryla Zollvereir hl sk bir biimde Prusyann
egemenlii altndayd ve Avusturya snrl bir katlm iin antlama
giriimlerinden bile ret cevab almt.
Prusyann daha kk devletler zerindeki iktisadi hkimiyetinin,
Almanyann birlemesindeki nihai baarda yaamsal bir rol olduun
dan phe edilemez. 1860lar itibaryla Alman Federasyonunun siyasi
,crevesinin, birlemeye doru daha fazla ilerlemenin nnde bir engel
eskil ettii iyice aa kt. Olmtz Antlamas (1850) ile konfederasyo
nun kurumlan tamamyla yeniden yaplandrld ve Prusyann Erfurt
Birlii ile yaad ksa deneyime alelacele son verildi. Konfederasyon,
belki Almanya iin en mkemmel dzenleme olmayacakt, ama Avus rya iin daha sk bir siyasi birlie ya da daha kk Alman devletlerinin
Prusya'nn etrafna mesine tercih edilebilir bir eydi. Bu yzden,
kusurlarna ramen, konfederasyon, Avusturya iin tek tahamml edi
lebilir Almanya biimiydi. Avusturya Babakan Schwarzenbergin szle lyle, Eski psk, yrtk bir ceket, ceketsiz dolamaktan ok daha iyiydi.5
P sonula, Prusya, 1860 itibaryla Avusturyay Zollvereiriin iktisadi
dzenlemelerinin dnda tutmay baarabilmi olsa bile., eit derecede
etkili bir biimde konfederasyondaki herhangi bir anayasal deiiklii
veto etmeyi becermiti. Bylece, birleik bir Almanyaya doru ilerleme,
yasal yollardan zlmek zorunda olan siyasi bir kmaza varmt.
*
* *
l kmazn almas, 1862de I. W ilhelm tarafndan babakanla atanan
t )tto von Bism arckm baars olacakt. Takip eden dokuz yl boyunca
Prusya kendisini 1815ten beri ilk kez ve saylar ten az olmayan d
manlara kar verilen savan iinde buldu. Birincisi, Schleswig ve Hol-
stein dkalklarn Alman Konfederasyonuna katlabilmeleri iin zgr

letirm ek zere D anim arkaya kar giriilen savat; kincisi, Avus
turyay Alm anyann dna kard ve kuzeyi birletirdi; ncs, 187 I
itibaryla Fransann yenilmesi ve Gney Alm an eyaletlerinin yeni Al
man Imparatorluuna katlmas ile sonuland. Kurnaz bir diplomasiyi
ve plak bir militarizmi bir araya getiren Bismarck, 1862de Prusyann
Alm anyay kan ve demir ile btnletirecei beklentisini yerine getir
mi gibi grnyordu.
Olaylarn bu geliimi, stn bir Realpolitik stratejisti tarafndan m
bylesine titizlikle planlanmt? Bismarck, kendi kendine, bunun byle
olduu izlenimini yaratmaya alt. 1890da emekli olduktan sonra, Al
man birlemesinde Prusya militarizminin ve kendisinin doru koullarn
yaratlmasndaki rolnn neminin altn izmiti. Bundan dolay unlar
sylemiti: Alm anyann iinde bulunduu koullarn tekil ettii Gor
dion Dm, ikili siyasetin nazik metotlar ile zlebilecek gibi deildi,
bu dm ancak klla kesilebilirdi. Dahas, Almanyurtseverlii, faal
ve etkili olabilmesi iin bir kural olarak hanedanln dayanana tutun
maldr,6 diye de eklemiti. Bu sreteki kendi rol konusunda, 1862de
D israeliye gelecee dair amalarn, ou yerde alntlanm olan u sz
lerle zetlemiti; Ordu, komuta edilmeye riayet edecek duruma getiril
dikten sonra, A lm an Konfederasyonundan kopmu olan Avusturyaya
kar ilk frsatta sava ilan etmeli, orta ve kk byklkteki eyaletleri
dize getirmeli ve Alm anyaya da Prusyann nderliinde ulusal bir birlik
kazandrmalym.7 Beklenmedik biimde gelien olaylar yeniden yn
lendirme yetenei konusunda gsterdii bu ak zgven, tarihilere ve
dost devlet adamlarna ikaz amac tayordu. Bismarck, gelecek nesilleri
onu nasl yarglayacayla daha yakndan ilgiliydi ve aka tm yzyln
en baarl ve amansz diplomat olarak nlenme beklentisi iindeydi.
Aslnda, ou tarihi, Bismarckm yntemlerini ok eitli biimlerde
betimlemer. Bism arckm bymekte olan bir belirsizlik dneminde ba
bakan olarak atanm olduunu unutmamak nemlidir: Avrupann ha
ritas yakn gelecekte olas birka biimde deiebilirdi. Hibir devlel
adam, byle bir deiimin gidiatn belirleme konusunda tam bir gvene
sahip olamazd. Dier yandan, denem ekten ve de son are olarak a
tmaya girmekten gz korkmayan bir frsat iin, normalden daha
geni bir serbest hareket alan vard. Bism arckm diplomasisinin anal
tar, onun en lml belirlemelerinden biri olan, olaylarn, tarihin zaman
aknn kar konulmaz birer paras olduu ynndeki anlayyd.
Bir olay karsnda, Bir kii tarih yapamaz, demiti. Ne ki, zamann
ALMANYA'NIN BRLEMES ! 0 7
'I nn bir paras olma yolu ile, iinde bulunulan durumlara ve karar
1 ine faaliyetine dair sezgisel bir anlaya sahip olunursa, bu mmknd.
I Hfjer bir deyile, Kii, olaylarn akn biimleyemez. Sadece kendisini
duylarn akna brakr ve olabildiince ynn belirlemeye alr.8
I le ki, tem el olan ey, ezamanl olarak birka farkl siyasa izlemek ve
n olabildiince uzun srdrmekti; Atein iinde her zaman iki demi l olsun,9 diyordu. En sonunda, ne de olsa bunlardan biri yegne olas
me olarak ne kacak ve dierleri devre d kalacakt. ou devlet
Mtlamnn yanld nokta, aceleyle plan uygulamalar ve ardndan bu
(lnn artk uyumsuz hale gelmesiydi. Bismarckm diplomasisi, tam terle, saldrgand ve ahlaksal snrlamalardan da yoksundu, fakat, ayn
umanda, en can alc karar mmkn olan en son ana erteleyebilme
I ip: sitesi, ngrd mecralardan birinde tarihi de ardna alarak hareket
ilebilmesini salad. Bunu yaparken de, olaylarn akn ynlendirdii,
bul ta ekip evirdii izlenimini verdi hep. Fransa ve Avusturya ile arasnlki mnasebetler, onun alternatifler stratejisi9 iin gerekenden fazla
I mut salamaktadr.
Bismarck, Avusturyay 1850 Olmtz A ntlam asndan beri Alman
b liginin nndeki bir engel olarak grmt. Ne ki, sorunun stesinle gelmenin eitli yntemleri vard. Biri, Avusturya ve Prusya arasnda
varlacak, Alm anyay M ain N ehri ile ikiye blen uzlamayd. Bir dieri,
lln kk A lm an devletleri zerinde Prusyann hkim olmas iin
uramak ve sonuta da Avusturyay Almanyadan karmakt. BisIimrck, byk ihtimalle 1860larm balarnda, Prusyann komular pa
hasna genilemesinin tesinde bir Almanya kavrayna sahip deildi;
b yzden, ayn anda birka siyasay izledi. rnein, 1864 ve 1865 araMinda, B erlinden daha ok Viyanaya meyilli olan gneydeki Alman
levletlerinin korkularn yattracan dnerek, Avusturya ile kuru
lat ak bir ittifak destekledi. Bu ibirlii, 1864te D anim arkaya dzen
li nen Prusya-Avusturya ortak mdahalesi ve Schleswig ve H olsteinm
|i;al edilmesi ile sanki doruk noktasna ulam gibi grnd. Avusturya
c IVusya arasndaki 1865 Gastein Antlamas, Bismarck tarafndan iki
m., arasndaki derin elikilerin zerinin kt ile kaplanmas olarak
anralanyordu. Fakat bu belirleme, Bismarckm diplomasisinin gerisin lek i bir dier motivasyonu da aa vurur. Avusturyann, Gney Almanyda Prusyaya siyasal etkinliin aslan payn brakmasn umuyordu.
Ne ki, eer Avusturya bu gelimeye direnirse, Schlesw ig-H olsteindaki
l um, Prusyann kendi belirledii bir zamanda kanlmaz olan at
may hzlandrmak iin kullanlabilirdi. Bu arada, Bismarck, bahislerini
1 0 8 AVRUPA TARHNDEN KESTLER II
a) Almanyann balca
bileenleri 1815-49
DANMARKA,
KUZEY
DENZ
BALTIK DENZ
[m e c k .
j Kk Alman devletleri
,hAO
I Alman Konfederasyonu iindeki

J Avusturya topraklar
i Alman Konfederasyonu dndaki
Avusturya topraklar
BOHEMYA
A.
Alman Konfederasyonu snrlar
BAVYERA
FRANSA
Viyana
HOHENZOLLERN
Pressburg / /
/ / // /
WUSTURY/
MACARSTAN
SVRE
A LS.-L0R
BR.
H.
MECK.
N.
0LD.
R
SCHL.
TH. DEV.
VVRTT.
= ALSACE-l-ORRAINE
= BRUNSVVICK
= H ESSE
= MECKLENBURG
= NASSAU
= 0LDENBURG
= PALATINATE
= SCHLESWIG
= THURINGEN DEVLETLER
= W RTTEMBERG
b) Birleik Almanyann ortaya k

KUZEY
DENZ
Prusya 1864
1865-6da Prusya
tarafndan ele geirildi
Kuzey Alman Konf.
Prusya ile birleti
ikinci Reich oluturmak
zere 1871de katld
AVUSTURYA - MACARSTAN
Viyana
Almanyann birlemesi
1871 Frankfurt Antlamasyla

Fransaya geti
ALMANYA'NIN BRLEMES 10 9
lolayl olarak uluslararas diplomaside oynuyordu. 1865te Fransa ile

grmeleri ve st kapal biimde toprak kazanmn ima etmesi, III.
Napoleonu Prusyann lehinde bir konumda tutarken, Bismarckm Rus
hkmetine Polonya Isyamna dair moral destek vermesi, II. Alexandcrn m innettarln kazand. Bu yzden, bu iki gcn, Alman Konfederasyonundaki herhangi bir anayasal deiiklikte Avusturyaya kar
I Ysyay destekleyeceine gvenilebilirdi. Prusya savaa girdiinde, bu
iki komusunun tarafsz kalmas beklenebilir miydi? Bism arckm en
nemli darbesi 1866 talyan ittifakyd. Bu, Avusturyay youn diplo
matik bask altna soktu, savaa srkledi ve Bismarck talyan milliyetiliinin hamisi olarak III. Napoleonun yerine gemi gibi gsterdi. By
lece, 1866 itibaryla, Bismarckm konumu sarslmaz derecede salamd;
Avusturya ona kar neye giriirse girisin, her an buna bir are bulabilir
durumdayd. Olaylar ilerledike, Prusyay Kuzey Almanya Konfede asyonunun bana geirecek olan sava balatmaya karar verdi.
Tarihiler, Fransay, Bismarckm Alman milliyetiliini ona kar
ynelterek Gney Almanya devletlerini kuzeyle birlemeye ikna etmede
kulland bir srama tahtas olarak grrler hep. Ne ki, 1866 ve 1870
arasnda, Bismarck, yine birka diplomatik izgide ilerledi. Mays 1868de
sunu demiti: Tm yaknlmz, her zaman iin elimizi uzatmaya hazr
olduumuz Gney Almanyal kardelerimiz iindir, fakat uzattmz eli
utmaya onlar ne zorlamalyz ne de onlardan bunu ummalyz.10 Gm iik Parlamentosu ve Federal Gmrkler Birlii gibi iktisadi kurumlar
araftndan, gneydeki devletleri Kuzey Almanya Konfederasyonuna ba
lamak iin tm abalar harcanmalyd. Dier yandan, Bismarck, Bavyera
ve W rttem bergin Fransaya meyilli olduunu biliyordu; sonuta, III.
Napoleonun yapt eitli gaflar Gney Almanyallar batdaki kom
a darndan soutmak iin kulland. rnein, N apoleonu Saarland ve
bunun yannda Ren blgesinin Bavyera ve Hessina topraklarna ynelik
laleplerini ilan etti; bunlar, Bism arckm, Avusturya-Prusya savanda
I ransanm tarafsz kalmas iin nceden hazrlad tavizlerdi. Benzer
bir biimde, Bismarck, 1867 Lksemburg krizini Fransay gzden dr
mek iin kulland, bu aamada bir sava kkrtmak akimdan bile gemi
yordu. yle grnyor ki, 1869 itibaryla, Bismarck, Fransa ile giriilecek
bir sava uzak bir ihtimal olarak gryordu, fakat bu, zorlanmamas
gereken bir durumdu. Bundan dolay W ertherne unu dedi: Sanrm,
Alman Birliinin iddet olaylar tarafndan ynlendirilmesi muhtemel.
Ne ki, byle ar bir felaketi balatmak ve bunun iin seilen zamann
sorumluluunu tamak, ok farkl bir eydir (...) Tarihin geliiminde
byle rasgele mdahaleler (...) sonuta gz alc ama olgunlamam mey

veler verir.11 Ne ki, bundan sadece bir yl sonra Bism arckm Ems Telgrafinm ierdii mesaj bile bile arptmas, N apoleon hkmetini Prus
yaya sava ilan etmeye kkrtt. yle grnyor ki, bu sefer, Bismarck
savan kanlmaz olduu sonucuna varmt. Fransz hkmetinin,
Prens Leopold'un spanya taht iin adayln geri ekmesine ynelik
talebi o kadar mtecaviz bir biimde ifade edilmiti ki, buna raz olmak,
bir btn olarak Hohenzollern ailesine diplomatik bir utan getirecekti.
Bunun yannda, Bismarck, Prusyann askeri olarak artk Fransay geride
braktnn ve Gney A lm an devletleriyle birlemek iin zamann ok
uygun olduunun farkna vard. Bismarck, aikr bir biimde her savan
gerei olan fedakrla deecek12 bir dl kazanacana gveniyordu.
phesiz, Bism arckm Avusturya ye Fransa karsndaki baars, ks
men, 1 8 6 0 larda Avrupann iinde bulunduu uluslararas durumdan
kaynakland. Glerden hibiri ona kar gelmeyi veya onu durdurmay
ciddi biimde gze alamyordu, nk birbirleriyle srp giden anla
mazlklar iindeydiler. H er hkmetin kendi sorunlar ve ncelik verdii
konular vard; bir rnek olarak, Britanyann Fransa ile aras hi iyi
deildi ve 1860larda, her durumda, kk bir orduya ve ypranm bir
donanmaya sahipti. Avrupada, ondokuzncu yzyln dier her dne
minden daha byk bir iktidar boluu vard ve Bismarck, uluslararas
diplomasinin zorlayc ynlendirmesi tarafndan engellenmeden kendi
tasarlarn takip edebiliyordu. Artk, saldrgan devlet adamlnn nn
de resmi veya ahlaksal bir snrlandrma yoktu, nk 1815 ve 1854
arasnda az ok bir gler dengesini korumu olan Avrupa ttifak orta
dan kalkmt ve 1870lere kadar da yeniden canlandrlamayacakt.
N O TLAR
1) H. BO H M E (d er.): The Foundations o f Germar Empire. Selected
Documents, A. RAMM, Belge 69.
2) J. M. KEYNES: The Eonomic Consequence o f Peace (1919), s. 75.
3) Bkz. W . CONZE: The Shaping o f Germar Natior. A Historical Aralysis,
Bl. 5.
4) E. K. BRAMSTED: Germany, Bl. 5.
5) W . CARR: Germany 1815-1945 , Bl. 3.
6) F. B. M. HOLLYDAY: Bismarck, Ksm 1.
7) W . CARR: A.g.y., Bl. 4.
'
ALMANYA'NIN BRLEMES I 1 1
8) A. J. P. TAYLOR: Bismarck: The Man and the Statesman, Bl. IV.

9) O. PFLANZE: Bismarcks Realpolitik", J. SHEEHAN (der.): lmperial
imnany iinde.
10) H. BHME: A .g.y, Belge 147.
11) A.g.y., Belge 151.
12) A. J. P. TAYLOR: A.g.y., Bl. IV.
II. Alemndern Reformlar
1 8 5 5 -8 1 dneminin ada Rus tarihinde su gtrmez bir nemi vardr.

Kurtarc ar, sonunda, Rusyay ondokuzuncu yzyla tayan ve II.
N icholas (1 8 9 4 -1 9 1 7 ) dnem inde yaanacak daha ileri dzeydeki
deiiklikler iin arka plan oluturan bir byk reformlar am a h
kmdarlk etti. Dorusu, II. A lexand erm baarlarnn boyuta, kimi
tarihiler tarafndan Byk Peter ve Lenininkilerle karlatrlmak
tadr.
Ald tedbirler, yenilik iin tasarlanm olm aktan ziyade, gten
dm bir sistemi yeniden hayata dndrmeye ynelikti. Bu yzden,
bu tedbirlerin gerekteki etkinlikleri hakknda, en azndan kimi alar
dan kuku duyulmaldr. Bu blm, bir yandan deiimin boyutunu ak
larken, dier yandan da II. A lexanderm fikirleri ve yntemleri ile onun
selefi L N icholasmkiler arasnda var olan sreklilii ortaya koyacaktr.
Kimi reformcu fermanlarn snrl etkisi de ortaya konacaktr bu blmde.
Son ksm, bir dier fakat bununla ilgili ikilik zerinedir: Hkmdarlk
dnemini kronolojik olarak iki ayr dneme -birincisinde reformcu bir
II. ALEXANDER'IN REFORMLARI
1 13
u fk u n u n , kincisinde de kasvetli bir gericilik altnda duraklamann

lskn olduu- ayrmak mmkn mdr?
*
*
Alexander, doas veya yetitirilmesi gerei, bir radikal deildi. lerici

Ve gelenekselci bak alarnn bir bileimine sahipti ki, bu, ksmen
iisamahasz bir baba ve bir liberal olan zel retmeni Zhukovskyden
l<l karma eitimin sonucuydu. Hogrl ve her zaman iyi niyetini
11 > uyan biri olmasna ramen, erken yata otokratn insanlk hakkmdaki
sellemi ktmserliini zmsemiti bir kere; bylece, bir vesileyle
I cdisi de insan rknn genel ve zel durumu hakknda gayet karamsar
bir gre sahip olduunu itiraf etmiti. Bu yzden, kanlmaz olarak,
Miurl bir ilerici deiim potansiyeline sahipti. D. Fieldm da dedii gibi,
"II, Alexanderda, bir reformcunun geni bak asn da, istencin gcn
lc bulmak zordur. Dahas, onun otokratik iradesi, kendisini gzpek
m unlarla deil, edilgin bir kararllkla ortaya koyuyordu.1
Ondokuzuncu yzyl Rusyasn ele alrken, reform terimine iki
I.rkl anlamn atfedilebileceini aklda tutmak yararl olacaktr. Birincisi,
mi terimden, otokrasinin sistemine tmden kar bir faaliyet ve Rusy'nn siyasal kurumlarnn deiiklie uratlmas anlalabilir: bu, ke
m likle, liberal anayasaclarm 1855te daha az baskc ve yeni bir arn
.lta km asndan umduklar eydi. N e ki, II. A lexander, hkm
darlnn hibir aamasnda, gem iteki siyasal pratikle arasnda bir
I I pua eilimli olmad. Genelde, I. Nicholas arlk despotizminin vcuda
gelmi hali olarak grlmken, Tm yasama, otoritesini otokrasinin
i ii nlnden alr,2 diye direten de II. Alexander olmutu. Ayn zaman
da, bu iki hkmdarn parlamenter hkmete kar tavrlarnda ve top
lumsal hiyerariyi daimi klmaya dair istekleri arasnda da bir sreklilik
Vard; rnein, I. Nicholas, Toprak sahipleri, egemenin en gvenilir
peridir,3 diye bildirirken, II. Alexander, benzer biimde, aristokrasiyi
"tahtn en byk destei4 olarak gzetiyordu. Ayrca, imparatorluun
Kus olmayan kesimlerinin radikal imtiyazlar elde etmesi de olas deildi.
I\lonyaya liberal bir anayasa ile zerkliin tannmas, herhangi bir
yerdeki benzer blgelerden de benzer taleplerin gelmesini krkleyecekti
ve II. Alexander, ne olursa olsun, I. Nicholasm siyasalarnda deiiklik
ynpmay gerekli grmedi. 1856daki Varova ziyaretinde, diikrklma
uram Polonyallara, Ben hibir eyi deitirmeyeceim, babam ne
yaptysa ayns yaplmaya devam edecektir,5 dedi. Rusyann geneli konu

sundaki niyetine dair de unu ekledi: Benim saltanatm, onunkinin bir
devam olacaktr.
N e ki, reform kavramna dair ikinci bir yaklam, II. A lexandern
baarlarna dair ok daha uygun bir yorum getirir. Otokrasi yklmayacak,
aksine, onun ynettii toplumsal ve idari kurumlan modemize ederek
ve akliletirerek daha etkili bir biimde alr hale getirilecekti. 1855
itibaryla, Rusyann dze kabilmesi iin tek arenin, ihtiya duyduu
revizyon olduu apak ortadayd. II. Alexander, Rusya ciddi bir i kari'
klk yaarken tahta kmt; I. Nicholas, ona, lkenin idaresini ok
kt bir durumda sana devrediyorum,6 itirafnda bulunmutu. Krn
Sava yenilgisi, ordunun yapsal zayfln, mali ynetimin yetersizliini
ve bilhassa toprak kleliinin artk tehlikeli bir durum tekil eden eskimiliini gzler nne sermiti. Bu yzden, II. A lexander harekete
gem ek zorunda kald; kafasndan geen, gemiten kopmak yerine b
tn hiyerarik yapy korumak iin kontrol elden brakmadan bir eyler
yapmakt. M uhtem elen, II. A lexander, I. N icholasm tiranik etkisinin
yaratt tutumdan kopmaya alan trajik ve potansiyel bir kahramanlk
figr olarak grmeye dnk byk bir eilim vardr, ikisi karla
trldnda aka daha ilerici olmasna ramen, II. A lexanderm kendi
sine kalan mirasta devrim gerekletirmeye hi niyeti yoktu. Aslnda,
kimi zamanlar I. N icholasm balayp yarm brakt reformlarn sala
d tem elleri kulland bile oldu.

II.
A lexanderm ba vurduu nlemlerden ilki ve en nemlisi, ay
zamanda ona gayr resmi olarak Kurtarc ar sfatn kazandrm olan,
ayak direyen aristokrasiye ramen gerekletirdii 1861 fermanyla toprak
klelerini azat etmesiydi. Bir bak asndan, bu, antsal bir baaryd. (M.
S. Anderson unu belirtir: Daha nce meru olan klelik sistemi iinde
yaayan yirmi milyonun zerindeki insana bireysel zgrln ve asgari
sivil haklarn tannmas ynndeki bu adm, tm modern Avrupa tarihi
boyunca, bir seferdeki en byk zgrletirme tasarrufuydu.7) Artk,
kyller kendi zel hayatlarn dzenleyebilir, mlk edinebilir, ihtilaflar
mahkemeye gtrebilir ve ticaretle megul olabilirlerdi. 1861 ferman,
Rusyaya, 1789da Fransada, 1807de Prusyada ve 1780lerde ve 1849da
Avusturyada yeniden elde edilen haklar kazandrmt. Bunun yan etkisi
de ok nemliydi, nk derebeylik hukukuna son verilmesi tm adalet,
yerel ynetimler ve askerlik hizmeti sistemlerinde reformu zorunlu hale
getirmiti. Bu yzden, toprak klelerin zgrletirilmesi, 1864 ve 1881
arasnda sregiden reformlar dizisinin gerisindeki itkiydi.
I 15
Ne ki, dier bir bak asndan, Azat Etme Ferman, geleneksel, hatta
lemkinli bir biimde hayata geirilmi byk bir reform olarak da gr
lebilir. Alexanderm asl niyeti, iddet yolu ile gndeme gelebilecek byk
apl deiim olasln erken davranp nlemek iin, kontrol elden
brakmayan bir tedbiri yrrle koymakt. Bundan dolay, 1856da aris
tokratlara, Toprak kleliini yukardan kaldrmak, toprak klelerinin
kendilerini tabandan itibaren zgrletirmelerine kadar beklem ekten
ilaha iyidir,8 demiti. Dahas, bu azat etme tasarsnn tamamnn, bir
nceki hkmdarn dnemine kadar uzanan kkleri vard. Toprak kle
liini, Rus yaaynn tartmasz en kt hali olarak gren I. Nicholas
da ondan pek holanmamt. Toprak klelerini tedricen azat etm enin
aklcl zerinde almak iin, Speransky ve Kiselev gibi nde gelen
reformcular kapsayan gizli bir komite kurmutu. Bu komitenin raporlar
zerine, I. Nicholas, devlet kyllerini (toplam saynn yarsn oluturu
yorlard) azat etm enin yolunu izledi ve 1835te gelecekteki deiiklikleri
bayata geirmek zere devlet anslyeliine bir beinci ksm ekledi. Bu
ksm da Kiselevin inisiyatifine brakt ve sava haricinde hibir idari
birimin alamad kadar byk bir denei 1.2 milyon rubleyi- bte
i larak onun emrine tahsis etti. N e ki, bu andan sonra, azat etme srecinin
nndeki engeller giderek o kadar ciddilemeye balad ki, I. Nicholas,
18 4 3 te, kendisini, aristokrasiye daha fazla deiikliin tasarlanmadn
garanti etmeye mecbur hissetti. II. Alexander, komite sistemindeki al
malarndan ok ciddi deneyimler edindi ve I. N icholasm talebi zerine
yaplan aratrmalardan da geni lde faydaland. Bu yzden, 1861
ferman, bir anlamda, uzun sredir var olan fakat kesintiye uram bir
giriimin sonulanmasyd.
Sonucun ktl, ayn zamanda, azat etme ileminin temkinli doa
sn da gzler nne serer. artlarn ayrntlarnn tasla brokrasi tara
lndan hazrland ve ana amalar, her zaman olduu gibi, aristokrasinin
toplumsal ve iktisadi konumunun salam tutulmas ve de hareketli ve
bireyci bir kylln ykselmesinin engellenmesiydi. Dolaysyla, ou
eski toprak klesinin nn kesen ve zerinde altklar kk arazileri
ye tuttuklar kurtarmalk bedelleri gibi kstlamalar ve artlar yoluyla
azat etm e ilemi iinden klmaz hale getirildi. Dahas, hkmet, kyl
meseleleri konusundaki sorumluluunu, ou blgede, vergilerin den
mesini ve topraklarn tahsis edilmesini aka ifade edilen kaltsal bir
temelden ziyade, yeniden blnen karmak mlkiyet haklar ilkesi
zerinde rgtleyen geleneksel bir komn sistemi iinde brakt. Genel
sonu, toprak kleliinin getirdii snrlamalar iinde olmasa bile, krsal
blgelerde bile basit lekli serbest giriime izin vermeyecek olan bir
sistemin cenderesinde skp kalm bir kyllkt.
Azat etm enin hayata geirilmesini izleyen deiiklikler nelerdi? Yasal
sistemin toptan bir elden geirilmeye ihtiyac vard, nk artk merkezi
hkmet, adli sorumluluu feodal iktidarnn bir paras olarak aris
tokratlara devredemezdi. 1864 reformlar daha da geni kapsamlyd;
hukuk nnde eitlik, jri tarafndan yarglanma ve de cezaya ve medeni
hukuka ilikin davalarn birbirinden ayrlmas gibi B at hukukuna ait
anahtar kavramlar yrrle koydular. Ayrca, bir nceki hkmdar
dnem inde m ahkem eleri etkilem i olan korkun dzeydeki rveti
azalttlar ve vahi bedensel ceza biim lerinin deitirilmesi ynnde
de baya ilerlem e kaydettiler. N e ki, yine de, deiimin olduu kadar
srekliliin de snrlar vard. I. N icholas, yasal prosedrler hakkmdaki
bilgisizliiyle nl olm asna ramen, yozlama sorununun zerine az
ok eilmiti ve bu yzden Bludov bakanlnda bir kom ite atamt,
bu kom itenin m ahkem eleri yeniden rgtlemeye ynelik abalar boa
gitti. II. A lexand erm reformu, Bludov ve Speransky gibi daha nceki
idareci ve hukukularn gr alarn belki ok amt, ama yine de
tamamyla yeni bir hareket deildi. Deiimi hayata geirmeye baladmda, geleneksel gler bir kez daha kendilerini gsterdiler. Eski kilise
ve kasaba m ahkem eleri eitli davalarla megul olmaya devam eder
lerken, askeri m ahkem elere, kamu gvenlii ile ilgili olanlar da dahil
olmak zere, davalara bakabilmeleri konusunda nem li yetkiler verildi.
1864 yasas, ayn zamanda, hkm et birim lerinin, norm al mahkeme
sistem inin dndaki yarglama usullerini kullanm a yetkisine sahip
olm alarn salad.
Yerel ynetimlerdeki yapsal deiiklikler de ayrca ncelikliydi. T op
rak klelerinin azat edilmesi, aristokrasinin idare ve ynetimdeki payn
yok etti ve yeni kurumlarn ortaya kmasn zorunlu kld. Zemstvolarm
1870te oluturulmas, ondokuzuncu yzyl Rusyasndaki temsili kuram
larn evriminde ilk adm olarak grlegelmektedir. Bunu, zemstvolarm
ehirli karl olan dumalan kuran 1870 yasas izledi. 18. Blmde dumalarn daha sonraki anayasal gelimeler iin nem i ele alnacaktr ve bu
balamda II. A lexander dneminin nemli bir biimlenme sreci olduu
gayet ak bir biimde grlebilir. Fakat u da belirtilmelidir ki, dumalann
ve zemstvolarn gelecekteki yararlar, onlarn gcn mmkn mertebe
snrlandrmak ve hepsini merkezi hkmetin birimlerinin idaresinde
tutm ak iin abalam olan II. A lexander tarafndan ngrlmemiti.
Onlara, ilkretimin salanmas ve salk hizmetlerinin gelitirilmesi
I I 7
j'ibi benzersiz bir heves ve yeterlikle yerine getirdikleri, tartmaya mahal

vermeyen ilevlerin kontroln verdi ilk bata.
Reformlarn gelenek tarafndan daha az engellendii iki alan vard;
esasen, bu alanlar dahilindeki reformlarn otokrasiye bir tehdit olutura
bilecei hibir husus yoktu. Birincisi ordu ile ilgiliydi. nk, 1861 ve
1881 arasnda sava bakanl yapan Milyutin, Krm Savandan ve
Azat Etm e Ferm anndan dersler karyordu; bunlardan ilki kurmay
snf iin bir bakana ve etkili bir blgesel komuta sistemine duyulan
ihtiyacn altn izerken, kincisi ise bana buyruk ve korkun derecede
zalim olan asker toplama ynteminin tamamyla gzden geirilmesini
bir zorunluluk haline getiriyordu. M ilyutinin reformlar, 1877de Rus
yann O sm anl imparatorluu karsndaki olaanst baarsyla, dier
iim reformlardan daha hzl ve kolay bir ekilde meyve verdi. Bu arada,
Reuter, I. N icholas skntya bomu olan ve Krm Sava boyunca
Rusyay srndren kimi mali problemlerle ciddi bir biimde boumaya
balamt. Gelirlerin ayr hkmet birimleri tarafndan israf edilmesine
son vererek, bunun yerine, hazine tarafndan ynetilen geni kapsaml
bir kontrol yrrle koydu. Ayrca, daha sistematik bir resmi hesap
bilano kontrol ve dzenli bir bte araclyla, beceriksizliin ve r
vetiliin nne geti. Bat Avrupadan sermaye ithali, iktisadi durumun
amamna oka ihtiya duyulan canll kazandrd. En ok krl kan,
demiryolu inasyd; hkmdarlnn balangcndaki toplam 6 6 0 mil
lik demiryolu uzunluu, hkmdarlnn sonunda 14,000 mile ulamt.
Ne ki, I. N icholastan miras kalan kimi mali yetersizliklere, yzyln
sonlarna kadar bile are bulunamad. Belki de bu sorunlarn en nemlisi
nakit para sorunuydu; tedavldeki parann ilerlii Krm Sava sre
cinde km ve 1896da W itte, Rusyada altn standardn yerletirene
kadar da tamamyla dzeltilememiti.
*
*
II. A lexanderm hkmdarl dnemini, birisinde reformun dierinde

gericiliin egemenlii altnda iki ayr aamaya blen iki ayr dnce
okulu her zaman varolagelmitir. Birinden dierine geiin, sabk talebe
Karakozovun ar ldrmeye kalkt yl olan 1866daki asl dnm
noktas ile 1 860larda gerekletii savunulmaktadr. G enel tutumun,
Polonya syan ve 1860-1870lerde Rusyada giderek byyen huzursuzluk
nedeniyle sertletii kesinlikle sylenebilir. II. Alexander ve bakanlar,
ister gazeteci Chernyshevskynin bam ektii razrochintsi biiminde

olsun, isterse de 187 0 leriu Narodnaia Volia (Halkn stenci) gibi iddet
yanls devrimci dernekleri biiminde olsun, ykselen radikalizm tara
fndan psikolojik olarak etkilenmilerdi. Bundan dolay, 1860larn orta
larndan itibaren kimi ilerici bakanlarn yerine eski kafal muhafazakrlar
getirildi. rnein, Golovnin, eitim bakanln, daha nceki reformlara
kar km olan ve ortaokullarn mfredatnda toptan deiiklikler
yapan, niversite kadrolarnn atanmasna dorudan mdahale eden ve
kitaplar, gazeteler ve bildiriler zerindeki sansr yeniden getiren Kont
Dmitri Tolstoya devretti. nceden liberal olan kimi bakanlar, zamanla
arpc bir biimde saa kaydlar; toprak klelerinin azat edilmesini,
yasal ve yerel ynetimlerdeki reformlar desteklemi olan Katkov, artk
gericiliin nem li szclerinden biri olup kt. Tm yapnn temelini
oluturan ve 1866da Emperyal anslyeliin mehur nc Ksmna
bakanlk eden, zamannda ilericilik kart brokrasi iine atanmay
garantilem ek iin elinden gelen her eyi yapan Shuvalovdu. D. A. Milyutin, 1873te, Otuz yl nce hkmete girdiim zamanki havaya kyasla
kahredici ve iren bir kartlk var9 diyerek ortamdan yaknyordu.
Dier yandan, genel tutumdaki ve kadrolardaki benzer deiimler,
ille de rejim in tm temelinin aydnlanm reformdan verimsiz gericilie
kaym olduu anlamna gelmiyordu. T ah tn etrafnda, byle bir vasfsz
kopua ak, o kadar ok silsile vard ki. rnein, 1861den nce azat
etmeye ynelik nerilerin geri evrilmesinde ciddi bir biimde etkili
olmu olan muhafazakr brokratlarn nfuzlarna ilikin kantlar var
dr; bu sre, zgr olmann gerek koullarna dair yaygn bir honutsuz
lukla sonuland. Ayrca, merkezi hkmetin yeniden yaplandrlmam
kesimleri arasnda etkili bir egdm eksiklii de vard, zellikle birimler,
anslyelik ve dantay arasnda; bu durum, saltanatn bandan beri
ferm anlarn tamamyla hayata geirilmesini engelleme eilimindeydi.
Bariz rnekler, 1870 Belediyeler Yasas ve II. A lexand erm 1 8 8 l de,
M elik ov un kamuoyunun seilmi tem silcilerinden oluan snrlan
drlm bir danma meclisine dair plann kabul etm e kararyd. Aslnda,
bu kincisi, ancak II. A lex an d erm suikaste kurban gitm esi ve III.
A lexand erm ok daha gerici bir rejimi dayatmasyla iptal edildi.
A . J. Reiber, saltanatnn balangc ve sonu arasnda baka trl bir
srekliliin altn izdi. II. A lexanderm ana kayglar, bu sava gre, her
zaman iin mali ve askeriydi; bunlar, azat etme srecinin arkasndaki
asl itkiyi saladlar ve dnem boyunca yerel siyasann tm ynlerine
egem en oldular. II. Alexander, toprak kleliinin modas gemi bir
J 19
orduyu tretmi ve hzineyi baltalam 2 olduunun farkna vard. Bu

yzden, toprak klelerini azat etme adm, 1860lar ve 1870lerde yaratl
malarna her zaman ncelik tannm olan, daha yetkin bir ordu ve
daha modern bir mali sistem iin bir balangt. Bu karm, dikkatleri
kimi toplumsal ve yasal deiiklerin deerinden uzaklatrsa da, dnem
in bir istikrar ve tutarllk salad. En azndan, kendisinden hemen
nceki iki selefi gibi II. A lexander da, etkin otokrasinin nihai olarak
.;lam mali iletmeye ve askeri gce dayandn anlad. Bu, geleneksel
bir R om anov yaklamyd ve tm aydnlanm kuramlar kadar, II.
Alexandern reformlar ile de bir arada olabilirdi.
N O TLAR
1) D. FIELD: The End of Serfdom. Nobility and Bureaucracy in Russia 1855
1861.
2) A . J. RIEBER: Alexander II: A Revisionist View, Journal o f Modem
lliscory (1791).
3) B. H. SUMNER: Survey ofRussian History, Bl. 10.
4) M. T . FLORINSKY: Russia: A History and an Interpretation, Cilt. II, Bl.
XXXIII.
5) W . E. MOSSE: Alexander 11 and the Modemisation o f Russia, Bl. 5.
6) G. VERNADSKY: A History o f Russia, Bl. 10.
7) M. S. ANDERSON. The Ascendancy ofEurope 1815-1914, Bl. 5.
8) H. SET O N -W A T SO N : The Decline oflmperial Russia 1855-1917, Bl.
II.
9) H. SET O N -W A T SO N : The Russian Empire 1801-1917, Bl. XI.
12
kinci Fransa mparatorluunun k
mparator III. Napoleon, 8 Mays 1870te, son zamanlarda ikinci imparator

luk dahilinde yaplan liberal deiiklikler iin Fransa halkndan onama
istedi. Halk oylamasnn sonucu, 7,358,000 evet oyuna karlk 1,571,000
hayr oyuyla, byk oranda gvenden yanayd. Bu, imparatorluun ilann
ve dolaysyla da kinci Cumhuriyetin son bulmasn 7,824,0 0 0 e karlk
2 53,000 oyla salayan 1852 tarihli halk oylamasn anmsatyordu.
Rejim sadece drt ay sonra kt; bu, tm dnemin en dramatik ve
beklenmeyen siyasal deiimiydi. Fransa Bonapartizme arkasn dndii
ve nc Cumhuriyete srklendi.
Bu tersine dnten sorumlu olan iki faktr, Prusya karsndaki ok
etkisi yapan askeri yenilgi ve bunu takiben Paris ehrinin, Fransann
geriye kalannn ballna aldrmadan, gerek anlamda asla zde
lememi olduu bir sistemi ortadan kaldrmaya ynelik giriimiydi. kin
ci gelime, birincisi olmadan gerekleemezdi; birincisi kincisine, sadece
en ateli rakiplerinin kukulanm olduu, imparatorluk iindeki zayfl
tehir etm ek iin uygun ortam salad.
*
* *
KNC FRANSA MPARATORLUU'NUN K
121
Fransz askeri yenilgisi, spanya tahtna adaylk meselesi zerine yaplan

bir dizi diplomatik gafn dorua ulat ve girilmesine hi de gerek olma
yan bir savan sonucuydu.
Prens Leopold Hohenzollern Sigmaringen (kendisi Prusya kralnn
uzaktan akrabasyd) spanya tahtna adayln ilan ettii zaman, Avru
pann ou saray bu durum karsnda kayglyd. nk, spanya ve
Prusya arasnda kurulacak hanedanlk ba fikri, Britanya ve Avusturya
M acaristan olduu kadar Fransay da huzursuz ediyordu. Ne ki, Fransz
diplomasisi bu endieyi savuturmada baarsz oldu ve bunun yerine
bariz bir biimde gze batan bir tutarszlk sergiledi. G erekten, Pariste
iki ayr siyasal tavr baskn kmak iin yart. Gram ont ve mparatorie
Eugenie kat nlemlerin alnmasn ve acil bask yaplmasn savunur
larken, Ollivier ve imparator gnl almay ve uzak durmay tercih ettiler.
G erekte ise, bu, iki farkl srecin feci bir birleimiydi. lk bataki bask
seeneini, yinelenen saldrganlk tarafndan kazanlar yok edilen bir
gnl alma takip etti.
Bu durum, Temmuz 1870 olaylarnz karmak diziliinde gze arpar.
Adaylk kamuoyuna ilk duyurulduu zaman, Fransz hkmetinin haliha
zrdaki ilk tepkisi, Prusya kralndan Leopoldun adayln kaytsz artsz
geri ekm esini talep etm ek oldu. Aslnda, spanya hkmeti zerinde,
taht nerisini geri ektirecek ve bylece de beraberinde Prusyay gr
melerin dnda tutacak daha uygun bir sre egemen olacakt. A ncak
Prusya kral tam ve esasl bir ekilde dmanlk beslemeye balad
zaman, III. Napoleon bakanlarn daha lml bir yaklama zorlad. D o
lam bal ve sakmm l diplomatik kanallarn kullanm nn klasik bir
rnei erevesinde, Fransz Rotschildlerine, Londra Rotschildleri arac
lyla Gladstone ile gizli balant kurmalar teklif edildi. Buna karlk,
Britanya babakan, Leopold Hohenzollern Sigmaringenin kaynbira
deri olan Belika kral II. Leopold ile balant kurdu. Bu arada, Kralie
Victoriadan nfuzunu ksmen kullanmas rica edilmiti. Sonu memnun
ediciydi; Prusyann da uzlamasyla Leopold adaylktan ekildi. N e ki,
Benedettiye, Prusyann bu talebin tekrar gndeme getirmeyeceine
dair tem inat vermesini salamak zere emir verildii zaman, bu nemli
baar heba oldu ve kriz tekrar patlak verdi. Napoleonun bu olaya kiisel
olarak hangi boyutta dahil oluu hibir zaman tam belirlenememitir;
lalcat yle grnyor ki, Fransz aylaklar tarafndan zorlanmt. Corps
legislatif (yasama organ), Senato ve hkmet bakanlarnn kesinlikle
I>ii'letii nokta, Prusyann, aka, artl teslim olmu olarak grlmesi
nin gerektiiydi. Prusyann bu garantiyi vermeyi reddetmesi, Fransay
sava telana srkledi; anslye Bismarck, bu durumdan, 10. blmde

ele alnd gibi akll bir biimde yararlanmt.
Sava yanllarnn hem sesi yksek kyordu hem de saylar fazlayd.
Corps legislatifde Guyot Montpayroux, Prusya, Jena Fransasn unutmu
ve biz ona bunu yeniden hatrlatmalyz!1 diye grlyordu. Ilmllarn
bu trden bir tepkiye kaytsz artsz teslim olmalarna dair iki neden
gsterilebilir. Birincisi, imparator, mesanesindeki bir rahatszlk nede
niyle ac ekiyor ve bu da onu zayf drp direncini azalyordu. kincisi,
imparator ve O lliviernin ikisi de kamuoyuna duyarl davranma iddiasndaydlar. Ollivier 1863te savan sadece tm ulus tarafndan arzu edildi
i zaman2 meru olduunu beyan etmiti; Temmuz 1870te btn ulus
bir ey zerinde srar eder grnyordu. Sonu, yanl zamanda, mesnedi
olmayan bir sava oldu. 19 Tem m uzda Fransa sava ilan etmeden nce,
Thiers bir gr ayrl notas yaynlad: Anlamazln zme balan
m olmasna ramen, tm Avrupann, srf gstermelik bir sorun nedeniy
le ortal kana bulamaya karar verdiinizi mi konumasn istiyorsunuz?1
Peki Fransa seri bir zaferi temi edecek kadar hazr myd savaa? Corps
legislatif in ounluu byle dnyor gibiydi ve Sava Bakan Laboeuf
ordunun g asndan en yksek dzeyde olduuna iaret ediyordu. Ne
ki, imparator daha az kendinden emindi. Senatoya hitaben, Beyler,
uzun ve etin bir savaa giriyoruz,3 uyarsnda bulundu. Kukular iin
geerli nedenler vard ortada.
ikinci mparatorluk boyunca Fransa'nn sava durumu deneyiminden
yoksun olmad bir gerektir. Bununla beraber, Krm Savana ( 1854
5 6 ), talyan Birleme Savana (1859) dahil olmu ve in, Hindiin ve
M eksikaya denizar seferler dzenlem iti. M a rx a gre, gerekte
Fransaya liberte, egalite, fraternite, Svarilik, Piyadelik, Topuluktan
daha az rehberlik etmiti. N e ki, bir bakma bu deneyim tmyle anlam
szd, nk, temeli anavatann savunulmasndan ziyade ar maceralara
dayanyordu. I. N apoleonun zaferleri 1792lerdeki youn ulusal ibirlii
dnemini tem el almken, 1860larda Fransann snrlarnda olup biten
bir sava karsndaki savunmaszl birka deiik biimde ayan beyan
ortadayd.
Birincisi, Fransann asker toplama sisteminde ciddi kusurlar vard.
1790larda levee en masse yrrle koymu olan ulus, inisiyatifi Prusyaya
kaptrmt. Fransz ordusunun asker alm her zaman iin uzun vadeliydi
ve bir gizli oylama sistemi zerine kuruluydu. Sonu, halkla gerek ba
lardan yoksun bir kuvvetti. Dorusu, General Trochu unu aka belirt
miti: deal anayasa, igdleri, hissiyatlar ve alkanlklar, nfusun
123
;eri kalannn sahip olduklarndan uzak bir kurum oluturan orduyu

yaratandr.4 Bunun tam tersine, herkes iin ksa bir askerlik hizmetini
un sredir mecburi hale getirmi olan Prusya, devasa bir yedek g
luturmutu. III. Napoleon iki lkenin harekete geirme kapasiteleri
arasndaki eitsizliin kesinlikle farkndayd ve Kasm 1866 Compiegne
Konferansnda ksa dnemli askere alma iin destek salamaya alt.
Ne ki, corps legislatifte buna kar gl bir muhalefet vard ve Napo
leonun yasamay glendirme yoluyla imparatorluu liberalletirme
yabalarnn sadece yasamann askeri reformlarn nn kesme yetisine
yarad ortaya kyordu; bilhassa orta snf La Gloire (Zafer) istiyordu,
ama onlarn parlamentodaki temsilcileri bunun iin gerekli olan gerek
asker ihtiyacm hesaba katmyorlard. Nihai 1868 uzlamas ve ksmi
sreli gavdc mobilein (seferberliin) yrrle konmas, Fransz ordula m 1870te sayca stnl tamamen kaybetmesinin nne geemedi.
Ayn derecede ciddi olan bir dier ey de, ordularn hantal bir biimde
cepheye sevk ediliiydi. Prusya demiryolu am askeri gereklere ok daha
i l kin bir biimde uyarlamt ve bu da demek oluyordu ki, Prusya ordular
ilaha az gecikmeyle ilerliyordu. Bu, zellikle talihsizlikti, nk Prus
yann Gney A lm an eyaletleriyle ittifakn engelleyebilmesi iin Fran
sann o blgeyi hzla igal etmesi gerekiyordu. FransaPrusya Sava
boyunca, Bismarck ve von M oltke, Fransz birliklerinin bir araya gel
melerindeki gecikme ve dzensizlik karsnda armlard. (Fransz
ordularnn hz 1870te 1854 ve 1859dakinden daha yksek olsa bile).
Birlikler cephenin Fransa tarafna dzensiz bir halde ulatlar ve daha
Iniyk taarruzlara ok kt bir ekilde katldlar. Bir savunma sava
verme beklentisinde olan Prusya inisiyatifi kolayca ele geirebildi ve
I'Yansz ordularn Wissembourg, Frschwiller ve Forbach (Austos 1870)
arpmalarnda bozguna uratt.
Ayrca, Fransz ordularnn ynetimi de ikircikliydi. Aslnda, komuta
kademelerinde tannm isimler hi de az deildi; Bazaine, Canrobert,
Macmahon, Trochu. Ne ki, bu komutanlar, deiime direnen ve gelenek
sel metotlara bel balayan bir elit yaratmlard. III. Napoleon, merkezde
daha geni apl bir koordinasyon iin duyulan ihtiyacn farkna vard,
ama Prusyal hasm I. W ilhelm in kotard trden bir sava kabinesi
kuramad. ler, uygun olmayan siyasa kararlar tarafndan daha da kt
letirildi. rnein, savan balangcnda III. N apoleonun bakomu
tanl slenmesi, R en ordular iin herhangi bir bamsz hareket ihti
malini yok etti. H atta, imparator, Bazaine tarafndan devred brakl
dktan sonra bile, kusurlu kararlar alnmaya devam etti. Paris hkme-
tinin, herhangi bir geni apl savunma stratejisinin uygulanmasna izin

vermeme konusunda yapt hata yznden ordular savaamaz hale gel
diler. Austosta M acm ahonun ordusunun A rgonneda elverisiz bil
konumdan geri ekilmesi engellendi; bunun yerine Bazainee katlmas
ngrld ve sonu ikisinin de Beaum ontta bozguna uratlmas oldu.
Nihai felaket, III. N apoleonun, kendi niyeti dzenli bir geri ekilme
harekatna girimekken, Paris tarafndan cephede kalmaya zorlanmasyla
yaand. O las bir savunma zaferi iin yeniden bir araya gelmek yerine, 1.
EylPde geriye kalan Fransz kuvvetleri kuatld ve teslim olmaya zor
land. A rtk Valmy olmayacak, sadece Sedan olacakt.
Eer Fransa'ya bir veya birka mttefik yardm etmi olsayd, savan
sonucu daha az feci olabilirdi. 1870te diplomatik destekten tamamen
yoksun oluu, imparatorun d siyasetinin neden olduu yaygn pheye
balanabilir. Gariptir ki, saltanatnn ilk yllarnda, dier glerin onayn
-h a tta desteinikazanma konusunda hayli baarl olmutu. Her zaman
iin, Fransann yksek toprak karlar ukdesini muhafaza etmiken,
ayn zamanda, I. N apoleonun szleriyle, milliyetiliin gcnden yarar
lanmt: Avrupa halk iin ekici hale gelecek olan ilk hkmdar,
istedii her eyi elde edebilecektir,5 demiti. O nun nihai amac, aka,
1815 Viyana A ntlam asn tersine evirmek ve Avrupada Fransann
hkimiyetini yeniden kurmakt.
M aalesef, III. N apoleonun izledii tarzda bir revizyonizm, Avru
padaki tm dier devletlerin dmanlna neden oldu ve bu da 1870
itibaryla Fransay gayet etkili bir biimde tecrit etti. Rusya 1858de
Fransa ile bir antlama yapmt, fakat hl N apoleonun yeni balam
olan milliyetilii destekleyeceinden phe duyuyordu. 1863teki Polon
ya syanna imparator sempati ile yaklanca, II. Alexander, Fransa ile
diplomatik balarn kopard ve Prusya ile daha yakn bir ibirliini
gndemine ald. Srekli dostluk iin daha mit verici bir lke talyayd;
dahas, III. Napoleon 1859daki talyan birlemesi srecinde Fransz or
dularn ve kaynaklarn seferber etmiti. N apoleonun saltanatnn e
byk hayal krklklarndan biri olan talyanlarn kadirbilmezlii,
Cavour ve takipilerinin, bir dizi uydu devlet hari tutulursa, talyan
yarmadasnn birlemesine Fransann msaade etmeye niyetli olmad
na ynelik phelerine balanabilir. talyan hkmeti, Fransann Vib
lafranca A tekesi ile vakitsiz biimde savatan ekildiini asla unut
mazken, Garibaldi, zellikle Fransz birliklerinin 1860larda iki Italyan
harekatnn nn kesmelerinden dolay, Rom ada Papalk glerini
destekleyen Fransz garnizonunu talyan milliyetiliine ynelik en do-
1 25
l'udan ihanet olarak gryordu. N apoleonun 1860ta Nice ve Savoyu

isi ila etmesinden sonra, lml V ittorio Emmanuele bile Fransaya cephe
Hd ve Rusya gibi Prusya ile daha yakn ilikiler kurmaya arayna girdi,
imu, 1 8 6 6 da imzalanan, talya ve Prusya arasndaki askeri ittifak oldu.
III. N apoleonun diplomasisine kar Britanyann tavr neydi? lk
balarda Londrann tepkisi olumluydu; Palmerston, Fransadaki yeni
rejimi tanmaya o kadar istekliydi ki, sz konusu anlamazlk ilkeden
iyade uygulanacak prosedr nedeniyle km olmasna ramen, ba
bakan ve kralie ile ba belaya girdi. Ne ki, olan olmutu. Fransa ve
IBritanya Krm Savanda yl boyunca resmen mttefiktiler ve Britan
ya hkmeti, 1856 Paris Bar Konferansna III. Napoleonun bakanlk
etmesine msaade etm ekten de gayet honuttu. Ne ki, takip eden be
yl, zellikle Napoleonun talyada gtt ve pek de gizlemedii hane
danlk tasarlarna ve Almanyadan toprak alma beklentilerinden dolay,
beraberinde ngiliz dmanln getirdi. 1 8 6 l de, Palmerston, Russella
yle yazyordu: Bizim siyasetimizin esas amac, Fransann ok sayda
blgede genilemeye ynelik entrikalarn gerekletirmesini engelle
mektir.6 Ingiltere ve Fransa arasndaki ilikilerde en kt noktaya
1870te varld. Bismarck, Fransann Belikay blme entrikalarndan
IBritanya hkmetini haberdar ettii zaman, Gladstone ok olduunu
ve dehete dtn ilan etti. Britanya kamuoyu geleneksel Fransz
lobisine yeniden kaplmt, hatta edebiyat evreleri bile Napoleonun
knanmas kampanyasna katlmt. rnein Cariyle, soylu, sabrl,
iten, dindar ve gvenilir Almanya ile caka satan, kibirli, kavgac,
huzursuz ve ar alngan Fransay kar karya getiriyordu.
Avrupa devletleri arasnda, III. N apoleona kar kzgn olmak iin
en ok gerekeye sahip olan Avusturya idi. Birincisi, Fransa, 1859da
Lombardiyadaki Avusturya idaresini yerinden ederlerken talyanlara
yardmc olmutu. kincisi, Napoleon, 1858de Rusya ile, Avusturya mpa atorluunun bir ksmna zerklik salayacak olan bir antlamay gr
meye girimiti. Uncs, Avusturya kraliyet ailesi, yelerinden biri
olan M aximilian, Napoleonun dehet verici Meksika macerasnda yitir
miti (1 8 6 3 ). N e ki, Avusturya, 1870te Fransay desteklemek iin en
makul gerekeye de sahipti. Prusya tarafndan Yedi Hafta Savanda
yenilgiye uratlmas, Alm anyadan da karlmas ile sonulanmt ve
l iney Almanya eyaletleri ile balantsn yeniden canlandracak olan
bir frsat da aka memnuniyetle karlayacakt. Bu yzden, 1870te
branz diplomatlar Viyanada faaliyet iindeydiler, fakat zel bir baar
rlde edemediler. ncelikle, Avusturya askeri olarak tkenmiti; ayrca,
1867 Ausgleichnt bile tamamen zemedii, ciddi anayasal ve rksal

sorunlar yaamt. Napoleon, Fransa Gney Almanyay gerekten igal
ettii zaman, Avusturyann onun tarafn tutacana dair st kapal
bir vaatle yetinmek zorundayd. Austos 1870te Fransann yaad
felaketten haberdar olduktan sonra, imparator Franz Joseph, dosta
tarafszl yeledi. Baka bir seme ans da yoktu.
Fransann yalnz kalmas, N apolenun d siyasetinin temel yaps
nn km esinin bir belirtisiydi. M illiyetilii tevik etme, ve Viyana
Antlam asm canlandrma yoluyla egemenlik aray iindeydi ve bir
ara buna ulat da. N e ki, o, bu milliyetiliin otoriter rejimlere kar,
zafer kazanm devrimlerin rn olacan ve bu devrimlerin ideolojik
esin kaynan da Fransz Devriminden alacan sanyordu. Aslnda,
1860larda Almanyada ykselen milliyetilik, Bismarck tarafndan btn
devrimci yan anlamlarndan arndrld ve tmyle muhafazakrlatrld. Bu yzden, Fransa, III. Napoleon tarafndan ngrld haliyle
yardmsever bir rehber ve akl hocas deil, Bism arckn Realpoli tikinin
kurban olacakt. Bismarck, Napoleonun R en N eh rin in so l yakas, Lksemburg ve B elikaya ynelik ihtiyatsz iddialarn sistem atik olarak
kulland ve bu yolla Fransay yrtc hayvan rolnn iine hapsetti. Bu,
N apoleonun nceden sahip olduu zgveni yok etti ve durumu iyice
vahim bir hale soktu; von der Goltz, onun iin, imparator, pusulasn
kaybetmie benziyor,7 dedi. Sonuta, eer bu ksmn balang noktasna
geri dnersek, 1870teki sava, Fransa iin beyhude ve gereksizdi. Bu
sava sadece Prusyaya yarad; sava Almanyay birletirmek iin kulla'
nan Bismarck, Byk Friedrichin nl, Savasz diplomasi, enstrmansz mzie benzer, yollu gzlemini uygulamt.
T ek bana askeri yenilgi, kinci mparatorluun kne neden olmad.

III. N apoleon Sedan Savanda esir alndktan sonra, Fransa, Ingiltere
Kral III. George veya Prusya Kral IV. Friedrich W ilhelm in delilikleri
sresince ilemi olan trden, geici bir kral naiplii ile ynetilebilirdi.
N e ki, byle bir durumu mmkn klacak k yolu, Parisin 4 Eyllde
cumhuriyetin ilan ile sonulanan mdahalesi tarafndan imknsz hale
getirildi. Belli zamanlarda, Parisin lkenin geri kalan zerindeki etkin
liini abartmak zordur. Napoleon yarm yzyldr una inanyordu, Fran
sa, Konslln ve (Birinci] mparatorluun idari, hukuki ve mali rgt-
127
lcnmesi sayesinde ayakta kalabilmitir.8 Tabii ki, btn bunlar 1815ten

("ince Paris merkezliydi ve hatta Bourbon ve Orleans monarileri bile,
liim Avrupa devletlerindeki merkezilemenin en btnsel formlarna
kar kmamlard. Paris 1830da X. Charles, 1848de de Louis Philippei
devirmiti. III. Napoleon ayn kaderden kaabilecek miydi?
Kendisi, Paristeki belirsiz durumu, iktidar ele geirme yolunda ilk
olarak 1 8 4 8 de bakan olmak iin, ardndan 1851 de on yl iin devlet
bakan olmak zere ve son olarak da 1852de imparator olmak amacyla
aka kullanmt. Fakat en bandan beri, kendisini tm snflara ve
l iim blgelere hitap eden ulusal bir lider olarak tasarlayarak Parisin
ulusun yazgs zerindeki etkisini krmaya almt. Parisin hareket
halinde tutuyormu gibi grnd kt am al evreleri datmay
umuyordu: Prevost-Paradola gre, Monari batayken Fransa cumhuri
yetidir ve anayasas cumhuriyeti olunca da yeniden kralc olur.7 Ba
langtaki desteinin boyutu, ik in ci Cum huriyetin baarszlklarna
kar yaygn bir bilinlenme olarak hayat buldu. Kyllerin gvenini,
adalet ve dzen salayacana dair verdii teminatlarla; burjuvazinin
gvenini, piyasa glerinin mdahale edilmeden ileyeceine dair vaat
leriyle ve proletaryann byk bir ksmnn gvenini de, kendisi sknt
êken snflara kar besledii sevginin9 motive ettii toplumsal reform
vaadiyle kazand. III. Napoleon, nfusun tm kesimleri arasnda kuru
lacak olan dengenin nem ini vurguluyordu. En tem el dzeyde, Fransa
ne demagojik fikirlerle ne de monarist yanlsamalarla huzursuz edilme
lidir10 diyordu. A ltnda yatan ideoloji radikal, fakat ihtiyatlyd: Napoleoncu fikriyat, Devrim kaynakldr (...) ne bir partinin belirsiz nder
liinin ne de kitlenin agzllnn tahakkm altnda kalarak, dzen,
zgrlk, insan haklar ve otorite ilkesinin uzlatrlm halini temsil
eder.11 Bundan dolay, 1852 Anayasas, devlet bakanm ulusa kar
sorumlu kld, ama ayn zamanda ona hr ve snrlanmam bir otorite
salad. Franszlarn ou da bu durumu onaylar grnyordu.
Peki ne zamana kadar? Saltanat ilerledike, corps legislatif iin yaplan
seimlerdeki oy verme alkanlklarnda belirli bir deiim oldu. Muhaleleti destekleyen oylarn, hkmeti destekleyen oylara oran zamanla u
ekilde deimiti:
1: 4,
1 :4 ,
2: 5,
3: 4,
1852
1857
1863
1869
seimlerinde
seimlerinde
seimlerinde
seimlerinde
M uhalefet, zellikle yirmi iki byk ehir ve kasabada younlamt.

Paris, 18 5 7 d en sonra hibir Bonapartist milletvekili karmad: aslnda,
son iki seimde Paris ezici ounlukla ulusal eilime kar cumhuriyet
ileri desteklemiti. Bu yzden, emperyal ynetimin merkezi olan ba
kent, nfusun en dmanca kesimini barndryordu. Bu, ksmen, rejimin
iktisadi siyasalarna ve burjuvazinin giderek artan zenginliine kar,
ktleen alma koullarna ve cretlere bal olarak ehirli ii snf
nn aniden yabanclam asndan kaynaklanyordu. Cum huriyetiler,
imparatorluu bir zenginler erki yaratmakla suluyorlard; Duchene,
bankac ve tccar kesiminin en gl iki yz ailesine atfla, Antikitede
bile bu kadar younlam bir oligari rnei yoktur,12 diye yakmyordu.
Enflasyon, proletaryay orta snflardan daha fazla etkiledi. rnein,
imparatorluk dnemi boyunca Pariste cretler yzde 3 0 artarken hayal
pahallnn yzde 45 ve kiralarn da yzde 100 artm olduu hesaplan
mtr. Bu yzden, Parislilerin III. Napoleondan nce sahip olduklar,
monari kart ve ar cumhuriyeti grlerine geri dnmeleri hi de
artc deildi. Basn kanunun 1868de gevetilmesinden sonra, La
Lanteme gibi gazeteler yolu ile yaplan propaganda, bu sreci iyice hzlan
drd.
Garip bir ekilde, rejim giderek lmllatka, m uhalefet younlat.
III. N apoleon, kurum larm liberalletiren ve o to ritesin in tem elini
zayflatan tek diktatrd. Belki de, frsatn buldu mu ilerici siyasalar
hayata geirme niyetini tayordu; aslnda, kendi konumuna ynelen
ana tehlikenin deiime direnmekten gelecei kansndayd. Kendi a
nzn grlerine nder olursanz bu grler sizi destekler ve takip eder.
Bu fikirlerin gerisinde kalrsanz sizi arkalarndan srkler. Bu fikirlere
kar hareket ederseniz sizi devirir,13 diyordu. 1870te liberal imparator
luk denen eyin hayata geirilmesinden sorumlu olan O llivier de bu
bak asna sahipti. T a 1861de, zgrlksz demokrasi, despotizmden
baka bir ey deildir. Demokrasisiz zgrlk, imtiyazdan baka bir ey
deildir,14 fikrini savunuyordu. N e ki, corps legislatifve senatonun etkin*
liginin artrlmas amacyla verilen tavizler, cum huriyeti muhalefeti
tatm in etmede baarsz oldu. Aslnda, G am betta, 1870in daha lml
rejimini sadece 1848in cumhuriyeti ve gelecein cumhuriyeti arasn
daki bir kpr olarak gryordu. Tekinsizce de, Bizim gemeye niyetli
olduumuz bir kpr,15 diye ekliyordu.
Hibir ey olmasa da, Napoleonun reformlaryd gerekte ikinci mpa
ratorluu zayflatan, im paratorun 1868 ve 1870 arasndaki yerel reform
planlarnn ounu, corps legislatif ve senato engelledi ve onun Fransz
129
ordusunu tamamen yetkin hale getirme nerilerine direndi. Dahas,

Iarlamentarizmin yaylmas, Bonapartizmin Fransa zerindeki hkimi
yetini baltalad. Napoleon demokrasiye gerekten inansa da, her zaman
in kendisini parlam entodaki gruplarn ekim elerinin stnde ve
dnda olarak grmt. Bu yzden, istikrarl bir siyasalar btnnn
i. ini srecek ve parlamenter stratejinin anlalmazlklar hakknda bilgili
"lacak, birlik iinde bir Bonapartist parti oluturmaya ynelik hibir
Kiriimde bulunmad. Bundan dolay, sadece Napoleona olan sadakat
lerinde birleen Bonapartistler, corps legislatif teki en heterojen grubu
oluturuyorlard. Bir kere imparator yerinden edilince, ou kralclarn
iarafina iltica ettiler, burada da monarist ilkeler en azndan kiiletirileden varlklarn srdrebiliyorlard.
Bu yzden, cumhuriyetilerin 1870te inisiyatifi ele alabilmi olmalar
li de artc deildir. Fransann geneli iin bir aznlk olmalarna
ramen, Parise egemen oldular ve sk bir ekilde rgtlenerek muhalefeti
devred braktlar. Normal zamanlarda, III. Napoleon, rejimini saldr
lara kar koruyabilirdi; genel seim sonularnda blgesel destek ayrlkIarn halk oylamas yoluyla maskeleyerek halkn gvenine sahip olduu
nu ispatlayabilirdi. Ne ki, FransaPrusya Sava var olan hkmeti yk
mt ve Bonapartizm, cumhuriyetilerin kontrol ele geirmelerini en
gellemeye yetecek derecede rgtl deildi.
N O TLAR
1) M. HOW ARD: The Frarco-Prussian War, Bl. II.
2) T. ZELDIN: Emile Ollivier and the Liberal Empire o f Napoleon III, Bl.
12 .
.3) T. ARANSON: The Fail o f the Third Napoleon, Bl. 4.

4) M. HOW ARD: A.g.y., Bl. I.
5) N. RICH: The Age o f Nationalism and Reform, Bl. 2.
6) W . H. C. SMITH: Napoleon III, Bl. 12.
7) A. HORNE: The Fail o f Paris, Bl. 2.
8) W . H. C. SMITH: A.g.y., Bl. 13.
9) A.g.y., Bl. 7.
10) J. A. S. GRENVILLE: Europe Reshaped 1848-1878, Bl. VI.
11) G. P. GOOCH: The Second Empire, Bl. I.
12) T. ZELDIN: France 1848-1945, Cilt. I, Bl. 4.
13
Bismarck ve Alman
Siyasal Partileri 1871 -9 0
k in ci Reichm Anayasas (1871), beraberinde, Alm anyaya genel oy hak'

kn ve seimle oluturulacak bir Reichstag veya ikinci bir meclisi getirdi.
Yeni devlet farkl trden karlarn -endstriyel ve tarmsal, Protestan
ve K a to lik - bir toplamndan olutuu iin, byle nem li bir ilerlemenin
siyasal partilerin gelimesinin lehinde olmas beklenmeliydi. Ne ki, Bism arck, anslyeliinin bandan itibaren, parlam enter egemenliin Bri
tanya modeline benzer bir biimde, yrtmenin yasamaya kar stlendii
sorumluluk erevesinde evrimlemesini engellemek iin tm abasn
harcad. Bunun yannda, parti siyaseti beklentisinden hep nefret etti ve
kendisini herhangi bir hizipe srekli olarak balamaya da hi niyeti
yoktu. Buna paralel bir siyasal tavr olarak, eitli parti liderleri arasnda
azami manevra yeteneini koruyabilmek iin, her trl uzun vadeli ba
llktan kand. Bir keresinde, amalarn, milletvekillerinin ounluu
ile, ayn zamanda tacn gelecekteki otoritesini ve hkm et erklerini
zayflatmayacak veya ordunun yetkinliini risk altna sokmayacak olan
bir uzlama1 eklinde tanmlamt.
BSMARCK VE ALMAN SYASAL PARTLER
131
Bu blmde, Bismarckm Reichstag iindeki drt ana gruplama -m u

hafazakrlar, liberaller, merkezciler ve sosyalistler ile arasndaki ili
kiler incelenecektir. H er bir durumda, parti liderlerinin ve anslyenin
kiisel tutumlar zetlenecek ve anslyenin sz konusu amalarna ula
madaki baarsnn veya baarszlnn derecesi ve nedenleri hakknda
bir yargya varlacaktr.
*
*
Bir Junker olan Bismarck, 1860lar boyunca Prusya muhafazakrlar ile

yakn bir dostlua sahipti: onlarn yardmyla Prusyann liberal yneti
mini tasfiye etti ve A lm an birlemesi iin yaplan hazrlklar erevesinde
Alman ordusunu daha da bytt. Bu yzden, yakn ve srekli ibirliine
dair doal bir temelin varl aka ortadayd.
Ne ki, A lm an anslyesi ve muhafazakrlarnn 1871 sonras sre
teki ilikileri, en iyi biimde, bir sevgi-nefret ilikisi olarak tanm lana
bilir. A na gvdenin sadece bir trevi olan bamsz muhafazakrlar Bisarcka srekli destek verdiler. Muhafazakrlar, bata, Alman Birliinin
'alanmasnn Prusyann geleceini tehlikeye atmasndan endie duyu
yordu. Bismarck, her zaman iin, birlemenin, Alm anyann Prusyann
iine ekilm esi anlamna geldiini savunmutu: Prusyalyz ve Prusyal
kalmalyz. Dier yandan, muhafazakrlar, Prusyann bu srete A l
manyaya katlmas gerektiini dnyorlard. Muhafazakrlar, Bismarckm 1 8 7 0 lerdeki iki siyasas hakknda zellikle kayglydlar. Birin isi, onun A lm an Birliinin meru kuramlarm ve para birimini birle irmek iin ulusal liberallerle flrt etmesiydi; bunun, Prusya ayrlkl
n tasfiye ederek Prusyann basknln zayflataca hissediliyordu.
kincisi de, Bism arckm Merkez Partisi ile arasndaki mcadeleydi. Kulirliampf, muhafazakrlarn aksi yndeki saldrlarna uruyordu, nk,
devletin antiklerikal nlemleri, ayn zamanda tm farkl muhafazakr
Itruplarn desteklenm esini istedikleri Protestan karlar konusunda geri
tepebilirdi. Bu arada, bir muhafazakr yayn olan Kreuz-Zeitung, Bismarck frsatlk peinde kotuu gerekesiyle eletiriyordu; bu gr,
Hismarckm onlarn karlarn da gzden karm olduu kansndaki
ou Prusyal sac da paylayordu.
Ne ki, 1878 itibaryla uzlamaya dair sinyaller vard. Daha muhafaalcr bir izgide ynetm enin zamannn geldii2 hususunda Kayser ile
yn gr paylaan Bism arck, liberallere srt evirdi. A rtk, san
gvenini kazanmada byk oranda baarl olmu bir iktisadi, toplumsu I

ve siyasi hedefler birleim inin izinden gidiyordu, iktisadi siyasasn,
1879da yrrle konan koruyucu tarifeler ekillendirdi. Byk Amc
rikan ve Rus tahl ithalatlar ile zorlu bir rekabet iinde olan Dou
Prusyann Junkerleri arasnda bu hareket zellikle beeni kazand. Ger
ekten de, Jurkerleri koruma nlem lerinin kurtardn sylemek hi de
abart deildir. Serbest ticaretten aniden uzaklamak, ayn zamanda sana
yiciler iin kazanl oldu ve dolaysyla bamsz muhafazakrlar da mem
nun etti. Sanayi ve tarm aristokrasinin ikisi de, A lm an halk zerindeki
hkimiyetlerini pekitirdiler ve elik ile avdar arasndaki etin bir
ittifak erevesinde bir araya geldiler. Bu arada, sosyalizm tehdidini orta
dan kaldrmaya ynelik abalar, Bism arcka, muhafazakrlarn sempa
tisini kazandrd ve hl ortak bir ideolojik hedefe sahip olduklar gere
inin altn izdi. Bu ibirlii, Bism arckn 1880lerde yapt siyasal dei
ikliklerle pekitirildi. rnein, Prusyann etkinliini yeniden kurmak
iin kimi hkm et kuram larnn rollerini yeniden belirledi, bunu yapar
ken Prusyal iileri Bakan von Puttkam erin yardmn da alarak arta
kalan liberalleri kamu hizmet sektrndeki makamlardan uzaklatrd.
Doal olarak, boaltlan makamlar saclarla dolduruldu.
Bu uzlama ne kadar tamamlanmt? Muhafazakrlar ve bams;,
muhafazakrlar 1 8 7 8 -8 9 arasndaki kritik dnemde anslyenin siyasa
lar iin gvenilir destekiler olarak kaldlar ve zellikle Karteli diye
bilinen bir seim ittifaknn tem ellerini hazrladlar. O nlar olmadan,
Bism arckm Reichstag'da nasl tutunabildiim anlam ak zor olacaktr. Di
er yandan, muhafazakrlar, Prusya Kurultaynda sahip olduklan dzeyde
bir etkiye Reichstagda, onun daha az sempati duyduu liberaller kadar
sahip deildi. N e de tm muhafazakrlarn gnl alnmt. Daha gele
neksel unsurlar Bism arcka gvenmemeye devam etti ve 1890da onu
kar Kayserin tarafn tutarlarken, tm muhafazakr gruplar Bismarckm
halefleriyle bir arada olmay daha kolay bulacaklard.
*
Bismarck, A lm an liberallerini siyasi tayfn herhangi bir dier kesimin

den daha btnsel olarak kulland veya suistimal etti diyebiliriz.
O , Frankfurt Parlamentosu baarszl (1 8 4 8 -9 ) sonrasnda muha
fazakrla dnmesinden beri liberalizmden nefret ediyordu. 1 8 6 2 dc
askeri harcam alar konusunda liberallerle fikir ayrlna dmt ve
133
kendi duruunu nl kan ve dem ir konum asnda belli etm iti:

"Almanya, Prusyann liberalizmiyle deil gcyle ilgilidir. Bunu tkihen, devletin yrtme kuramlarndaki liberallerin kkn kurutmu
ve azl bir an ti-liberal propaganda kampanyasna girimiti. Bu atma
nn unsurlar, 1871 de Reichm yaratlmasndan sonra da varlklarn
srdrdler. Ulusal liberaller ve ilericilerin ikisi de yasamann nemini
vurguluyorlard ve Bennigsen ile Lasker gibi liderler, anslyenin ka
binesinin Rtichstag a kar sorumlu klnmas iin bask yapyorlard.
I iberal programdaki bir dier ana husus da yrtmeye salanan btn
fonlar zerindeki yasama kontrolyd; bu, liberallerin ounluunun,
dier eyler arasnda hkmetin daha da fazla kendi kendisine yeter
bale getirilmesini ngren 1879 ithalat ve ihracat Vergileri Kanunu
Tasarsna neden kar ktklarn aklar. lericiler ayn zamanda koru
maya da kar kyorlard, nk bir dier inan ilkesi olarak laissezlaire'e arka kmaktaydlar. Son olarak, liberallerin tm, Bismarckm
sosyalist tehdide kar ald tavizsiz nlemler hakknda endieliydiler.
Ulusal liberallerin ou ve ilericilerin hepsi, Bism arckm anti-sosyalist
mcadeleye ilikin ilk iki kanun tasarsna (1876 ve 1878), bu tasarlarn
lemel toplumsal ve anayasal haklara ve zgrlklere kar duyarsz ve
l arafl olduu gerekeleri tem elinde direndiler.
Badatrlamaz bu apak ayrla ramen, 1 8 7 1 -8 dneminde Bisarck ve iki partinin by olan ulusal liberaller arasnda tuhaf bir
ibirlii gerekleti. Bunun ana nedeni, ulusal liberallerin tek amalar
nn A lm an birlemesinin tamamlanmas olmasyd; zira kan ve demir
siyasasnn sonularn kabul ederek kimi ilkelerinden zaten dn ver
milerdi ve yeni Reich a sonuca ulatrc balantlarn eklenmesi iin
anayasal aralar kullanarak kaybedecekleri ok az ey vard. Bu nedenle,
anslyelik brosunun bandaki von Delbrcke Alm anyaya altn stan
dardn getirmesinde, ticaret ve sanayi kanununu ve genel bir para biri
mini yrrle koymasnda ve Reichsbank' kurmasnda yardm ettiler.
Ulusal liberaller, kendi inisiyatifleri ile ve ancak Bism arckm onayyla,
Reicla ortak bir medeni kanunu ve ceza kanunu hukuku salamak iin
gerekli olan yasalar yaptlar. Ayrca, blgesel ve ayrlk karlarla ilintili
grnen her eye kar verilecek mcadelede merkezi hkmeti destekle
meye de hazrdlar. Bundan dolay, Lasker ve Bambergerin ban ektii,
birbiriyle atan bir aznln varlna ramen, Kulturkampf iin gerekli
olan yasamalarn gerekletirilmesi yolunda ibirlii yaptlar. G enel ola
rak, srekli biimde liberalizme bal kalmak gibi bir eilime sahip olma
d aka bilinmesine ramen, Bismarck, liberallerin verdii bu destek
ten bir hayli kar salad; Reichstag karsnda kendisini daha gvenili
klmak iin elindeki yrtme faaliyeti zgrln son haddine kada
deerlendirdi.
Bunun tam tersine, liberaller, Bismarck ile ibirliklerinden dolay
ciddi skntlar ekti. 1878 ve 1879 uzun bir dn balangc oldu.
Ulusal Liberal Partinin byk bir kesimi 1878de Bism arckm anti
sosyalist m cadele kanunu tasarsn destekleyerek bireysel zgrle
ynelik anayasal tem inata kar duyduklar inanlarndan dn verirler
ken, 1879da ithalat ve ihracat vergileri reformu konusunda kendi arala
rnda ciddi bir fikir ayrlna dtler. M erkez P artisin in bakan
W indthorst, aalayc bir ekilde, liberal an iflas etmi olduunu
iddia etti. Bu, ksmen doruydu. Ulusal liberaller, daha nceki radikal
tavrlarnn byk lde yok olmasnn sonucu, ar bir hevesle kurum
sallamay desteklemilerdi. 1880ler, beraberinde, liberal saflarda daha
ileri dzeyde yaanan blnmeleri getirdi. Bir yandan, ulusal liberaller
st-orta snftan aldklar destei ellerinde tutuyorlard. Treitschhke
gibi entelekteller, niversiteleri ortodoksinin destekileri haline geti
rirken, zengin semenler de onlarn muhafazakrlar ile aralarndaki yakn
ilikileri kar kmakszn kabullendiler. G enel sonu, tuhaf ve A lm an
yaya zg bir grng olan sac liberalizm in ykseliiydi. Dier
yandan, ilericiler ve ulusal liberallerin daha radikal unsurlar bu eilime
ak bir ekilde tepki gsterdiler ve 1884te R ichter tarafndan etkili bir
ekilde nderlik edilen ve destek konusunda kk tccarlara, dk
kariyerli memurlara ve ak szl entelektellere bal olan Freisinnige
P artisin i kurmak zere birletiler. Bir ara, bu durum ulusal liberallerin
kinden daha iyi bir seim performans salad ve 1884 seimlerinde
ulusal liberallerin kazand elli bir sandalyeye karlk altm yedi san
dalye kazandlar. Bu parti, ayn zamanda, veliaht prensin, yani gelecein
III. Friedrichinin de hamiliine sahipti. Ne ki, 1887 itibaryla ani bir
d yaad ve radikalizm, muhafazakrlatrlm liberalizmin gerisin'
de ikinci plana dt.
Bism arck bu eilimle bir hayli ili dl oldu. 1887 ve 1889 arasnda,
olaylarn gidiatn kontrol edebilmeye ynelik anlalmaz bir yetenee
sahip olduu izlenimini verdi. Ulusal liberalleri ynetilebilir bir sayya
indirmiti ve onlar, 1 8 8 7 de Reichstag da hkmet lehinde byk bir
ounluu kazanm olan Karteli araclyla muhafazakrlarn semen
tabanna eklemlemiti. Freisinnige Partisinin baars karsnda ciddi
bir biimde kayglyd ve veliaht prensin tahta kacak olmas nedeniyle
kendi m akamnn akbeti konusunda endie duyuyordu. N e ki, siyasal
35
manevralar sayesinde tehditlerin ikisine birden yatrm yapt. 1887de

I)ir dier ordu kanunu tasars hakknda Reichstag ile bir atmay kkrtl; bu, gerekten, Reichstagm dalmas ve milletvekillerinin yeniden
.cilmesi iin bir bahaneydi. K artelim karmak seim ynlendirm ek inden dolay, Freisinnige, sandalyelerinin yarsndan fazlasn kaybetti
ve Bism arck liberallerin arkalarnda braktklar miras ile baskn bir
ekilde sac bir Reichstagda tahta kar koyabildi. Bism arckm zaferi,
1888de III. Friedrichin tahtta sadece drt ay kaldktan sonra lmesi ile
nmamland. Radikal tehdit artk ortadan kaldrlmt. Ne ki, Bisnarckm baars sadece kiisel balantlar erevesinde grlebilir. Byk
ve istikrarl bir liberal partiyi paralayarak Alm anyaya verilen zararn
Iiaddi hesab yoktu nk.
*
Katolik Merkez Partisi ile ilikilerinde, Bismarck, gereksiz bir atmay
kkrtt ve nihai olarak izledii siyasay tersine evirmeye mecbur kald.
1870te oluturulan Merkez Partisi, ikinci Reich ar derecede eksik
buluyordu ve Klemdeutsch (Bkz. 10. bl.) birletirme projesinin gidiatna
sert bir ekilde kar kyordu, nk bu tasar Katolik blgeler pahasna,
P ro testan bir Prusyan n leh ineyd i. B ir n ce k i A lm an K o n fed e
rasyonunda nfusun yzde 5 2 si Katolik ve yzde 4 8 i Protestand. kinci
Reichda Avusturyann dlanmas ile birlikte bu oran yzde 3 7 ye yzde
63 oldu. Bu yzden, Merkez Partisi, Avusturya ile yakn ilikileri des
teklemesi balamnda, ezamanl olarak kendisinin pan-A lm an ve zel
lduunt kefetti, nk haddini aan Protestan Prusyaya kar Bavyera
gibi bireysel K atolik eyaletlerin haklarn savunuyordu. Avusturyann
yeni bir Grossdeutsch * yaplanmasna dahil edilmesinin beklenmesi zor
olacandan dolay, Merkez Partisi, Prusyay zecek her trl giriime
ak bir federalizm ve ademimerkeziyetilik plan zerinde uzlat. Parti,
ayn zamanda, siyasete de Hristiyan bir etik zerk etm ek iin urat.
Partinin nde gelenleri, ulusal liberallerin dnde bulunduu laissez
faire'in sert iktisadi arlklarn reddederken, bunun yerine Rahip Kolping ve Piskopos K e ttle rin nerdii izgide korum ac toplumsal ve
sanayi yasamalarn yaplmasn talep eden Bism arckm Realpolitikine de
kar ktlar. Sonu olarak, Katolik Kilisesini korumaya ve onun siyasal
kolu olarak faaliyetlerde bulunmaya karar vermilerdi.
* (A lm .) Byk Almanya, (.n.)
T3 6 AVRUPA TARHNDEN KESTLER II
Bismarck, Katolik tehdidi olarak grd her eye hzl bir ekilde
karlk verdi. Merkez Partisinin iki tarihi tehlikeyi yeniden canlandr
d kansna vard: bu iki tehdit Ultramontanizm ve Frondizm idi. Bun
lardan ilki daha tehlikeliydi, nk Papa IX. Piusun Rom anm manevi
ve maddi etkinliini yeniden canlandrmay umduu Papaln Yanl
mazl samal ile uyuuyordu. Bismarck, bunun onyedinci yzyldan
beri Katolikliin ilk kez uluslararas bir g haline gelmesi demek oldu
unu dnd. Fransa ve Avusturyann bu ie bulaacan sylemeye
gerek bile yoktu ve bu, Almanyaya kar potansiyel bir tehlikeydi; nk
M erkez Partisi, K atolik etkinliinin lke iinde yaylm asn sala
yabilmek iin bu lkelerle ibirlii arayna rahatlkla girebilirdi. Frondeur e de ayn zamanda tehlike sinyalleri veriyordu. Bismarck, Merkez
Partisinin Prusya monarisine direnerek blc ayrlkln yaylmasn
desteklemekte ve Reicti n kmesine neden olma abasnda bulunmakta
olduunu iddia ediyordu. Bismarckn bulduu zm, Alman Katolik Kilisesinin ve Merkez Partisinin d ve i blc siyasal etkilere ak olma
potansiyellerini zayflatmak iin tasarlanm bir dizi cerrahi nlemler dizisi
olan Kulturkampf idi. Falkm Mays Kanunlar (18734), kilisenin eitim
zerindeki kontroln, okullarn hkmet tarafndan denetlenmesi uygu
lamasn dayatarak zayflatt, rahiplerin eitimini ve atanmalarn devletin
yetki alan iine soktu ve rnein medeni evlilii yasallatrarak seklerlemenin derecesini artrd. Bismarck bu uygulamalarla dine saldr
madn vurgulama konusunda gayet dikkatliydi. M art 1873te Prusya
Kurultaynm st M eclisinde unlar syledi: nmzdeki sorun, benim
grmce, arptlmtr ve eer biz onu kiliseye ilikin dinsel bir sorun
olarak grrsek yanl bir yaklamla ele alyoruz demektir. T emelde siyasal
bir sorundur (...) monari ve papazlk arasnda var olan, insan rk kadar
eski bir atma konusudur.3 Bu usavurma biemi, tarihi von Sybel tara
fndan 1874te desteklendi: unu grmeliyiz ki, eer bir devlet herhangi
bir zamanda ruhban snfnn hak iddialarna kar saf bir kendini koruma
sorumluluu ile bakaldrr ise, o bizim devletimizdir.4
Kulturkampf, B ism arckn kariyerinin byk baarszlklarndan
birine dnt. 1878 itibaryla atmadan onurlu bir ekilde geri ekil
m enin yollarn aramaya balad ve 1887de m cadelenin son izlerini de
ortadan kaldrd. Bu tersine dnn nedenleri nelerdi?
Birincisi, M erkez Partisi tarafndan sergilenen hayrete drc es
neklikti; bu, byk oranda onun desteinin boyutu ve derinliinden
kaynaklanmt. Bismarck iki deiik kaynaktan g alan bir dmana
kar ulusal olarak tanmlad bir mcadeleye giriti. Bir yandan, onun
137
ekicilii bir veya birden fazla ulusun siyasi imknlaryla snrlandrlmainiti; ister aristokrat, ister kk tccar, ister zanaatkr, isterse de kyl
veya ii olsun, her yerdeki Katoliklerin sadakatine sahip kyordu.
I )ier yandan da, ayn zamanda Polonya ayrlkl ve A lsace-L orrainenin antiA lm an hissiyat gibi ulusii gleri de kullanyordu.
Ayrca, A lm an tarihinin en zeki parlamenteri gz ile baklan W indthorst, partiye etkili bir strateji kazandrmt. Bylece, 1871 ve 1890
arasnda, parti herhangi bir dier partinin ulaamadndan daha tutarl
sonular elde etti. 1884, 1887 ve 1890 seimlerinde tek bana srasyla
9 9 ,9 8 ve 106 sandalye kazand; bu gidiat, Bism arckm istifa etmesinden
sonra da devam etti; Merkez, 1 8 9 3 ,1 8 9 8 ,1 9 0 3 ve 1907 seimlerinde 96,
102, 100 ve 105 sandalye kazand.
ik in ci neden, Bism arckm, Kulturkam pf her zamanki zeni ve ayrn
tlara verdii dikkat olmakszn planlam olmasyd. Faik ile tem el m e
totlar zerinde bile anlamazla dt. Faik yasal nlemler almay tercih
ederken, Bism arck vazifenin idari aralar ile yerine getirilmesini tasarl
yordu; bu, hkmetin Prusya ve Almanya parlamentolar ile asgari dzey
de ilikide bulunabilmesini salayacakt. Ne ki, manevrann getirecei
sonu yanl bir biimde tahm in edilmiti, nk, beraberinde, Reichstag
iinde yrtmenin anayasal olamayan mdahalelerine kar mcadele
veren bir partiye kar sempatinin olumasn getirdi. Kultur!<ampfm kap
sam da yetersiz bir biimde tanmlanmt. Bismarckm asl maksatlarna
ramen, zellikle Mays Kanunlar, ruhban snfnn istihdamn kontrol
altna alp Cizvitlerin kovulmasn emrettii zaman, Merkeze kar yrt
len kampanya Kilise zerine bir saldr halini ald. Kanlmaz olarak,
Katolik Kilisesi yaygn bir destei etrafna toplad; bu, Papalk Yanlmaz
l zerine daha nce yaanan anlamazlklarn neden olduu ilikiler
deki souklua son vermede de baya yararl oldu. Bir kere, Bismarck,
dman tarafndaki blnmeyi srdrmeyi ve bu blnmeyi kendi karna
kullanmay becerememiti; bunun yerine istemeyerek bir uzlamaya varl
masnda etkili oldu, nk artk Katolikler, Kulturkampf m nlemlerinin
geersiz olduunu ilan eden Papaln piskoposlara gnderdii 1875 tarihli
tamimi destekleme hususunda acele etmeye balamlard.
Son olarak, Merkez Partisi, Bism arckm mcadeleye kar istekliliini
kaybetmesi konusunda da anslyd. 1878 itibaryla, Katolik tehdidini
abartm olduunun farkna varmaya balad. Bununla beraber, Merkez
Partisinin, zellikle SP D ile kardatrld zaman, radikal olarak adde
* Sozialdem okratische Partei Deutschlands (Almanya Sosyaldemokrat Partisi). (. n.)
dilmesi ok zordu. Ayn zamanda, Merkez, hi de her halkrda artk

din kart bir rejim olma yolunda ilerleyen Fransa ile birlikte hareket
edecek gibi grnmyordu. Dahas, Merkez Partisinin, Bismarckm siya
salar ile baka bir noktada ortak paydaya sahip olabilecek iki nemli
potansiyel nitelii vard. Avusturya ile yakn ilikileri, Bismarckm Halisburglar ile niyetlendii yeniden yaklama giriimlerine (Bkz. 15. Bl.)
destek kazanmada olumlu katklarda bulunabilirdi. Ayrca, Merkez Par
tisi milletvekillerinin destei muhafazakrlarmki ile bir araya geldiinde,
ulusal liberallerin, ilericilerin ve S P D nin korum ac tarifelerine ynelt
tikleri m uhalefeti alt edebilecekti. Bylece, Bismarck, Kulturkampf m
enkazndan bir eyler kurtarabilecekti. H km etin Kiliseye verecei
dnler karlnda, Merkez Partisi, Tarife Kanunundan yana oy kul
land ve ayn zamanda Bism arckm 1880lerdeki devlet sosyalizmi siya
sasn da destekledi. Ne ki, Merkezin nde gelenleri, Bismarckm ilgisine
kar tetikte kaldlar ve 1887 Kartellinin iinde erimeyi reddettiler. Buna
karlk, Bismarck, Merkeze kar, liberallere asla gstermedii saygsn
kaybetmedi ve son siyasi faaliyeti 1890da W ind thorstu Reichstagda,
hayal krklna uram olan ulusal liberallere ve muhafazakrlara kar
dengeyi kuracak olan hkmet lehinde bir birlik oluturmaya ikna etme
giriimi oldu. N e ki, M erkez, gayet kurnaz bir biimde, belirli yasama
nlemlerinde verilecek olan snrl destei, gzden dm bir anslyeye
toptan itaat etmeye dntrmeyi reddetti.
Bism arckm iktidarda kald dnem boyunca en istikrarl ve srekli

muhalifi SP D (Sozialdemokratische Prtei Deutschlands) idi. SPD , onun
srekli olarak kkn kurutmann yollarn arad ve asla uzlama ihti
malini gze almad tek partiydi.
SP D , Lassallem G enel A lm an iileri Sendikas ve Liebknecht ile
B ebelin ban ektii ii Kulpleri Cem iyetinin bir kaynamasyd.
1875 G otha Program tmden Reicha dman olan Lassallec ve Marksist
ilkelerin bir bireimini ortaya koydu. Halihazrdaki genel oy hakk sadece
bir yapmacklk olarak grlyordu ve burjuvaziyle aristokrasinin iktisadi
alandaki tekeli ac bir ekilde eletiriliyordu, nk bu, derin toplumsal
uurumlara ve proletarya iin srekli sefalete neden oluyordu. G otha
Program tarafndan nerilen zmler gayet radikaldi ve zgr bir
devlet ve sosyalist toplumu, tm toplumsal ve siyasal eitsizliklerin
139
ortadan kaldrlmasn, fabrikalarda kadn ve ocuk emei zerindeki

snrlamalarn kaldrlmasn ve fabrikalar, atlyeler ve yerli sanayide
devlet nezaretini ieriyordu. Bu aamada, SP D nin stratejisi iki katm an
dan oluuyordu: acil toplumsal ve siyasal reformlar desteklemek ve uzun
vadede sosyalist bir devlete ulamak.
Bism arcka gre, bu gibi am alar yeni Reichm yapsn tmden tehdit
ediyordu. SPD , itina ile gzden geirilmi denetimler ve dengeler zerine
kurulmu olan 1871 Anayasasn devirmeye alacakt ve ayrca alma
ynetmeliklerini zorla dayatarak rekabeti A lm an sanayisini kerte
cekti. Btn bunlardan ziyade, uluslararas bir sosyalist komployu tevik
ederek, ulusal tem eli tehdit edecekti; Bismarck, ne Alm an sosyalistleri
nin Paris Kom nne verdikleri moral destei ne de onlarn 1871 de
Almanyann A lsace-L orraine msaderesine kar kmalarn unuttu.
Bylece, sosyal demokratlara kar dzenlenen kampanya bir hal seferi
grnmne brnd. O nlar ezme kararll erevesinde, Bismarck,
sre iinde birka defa stratejisini deitirerek her eyi denedi. Kendi
yerel Realpolitik nlemlerinin haklln savunurken, bir defasnda u
gzlemde bulunmutu: Sosyal .demokrasi ile megul olurken, devlet
efsi mdafaa erevesinde hareket etmelidir ve nefsi mdafaa yaparken,
hi kimse aralarn seiminde beenmezlik edemez.5 En istikrarl siya
sas, Ekim 1878 antisosyalist kanunu ile somutlatrlm olan bask
uygulamalaryd. Bu, bir yla kadarki acil durum glerinin bir defada
tam yetkili olarak kullanlmasn, sosyalist toplantlar ve fon biriktirimlerini yasaklad ve tm yaynlara ya sansr uygulad ya da bu yaynlar
engelledi. Sonu olarak, krk yedi gazeteden krk bei kapatld, sendikalar
haliyle ortadan kaldrld ve ok sayda nde gelen sosyalist tutukland.
Ne ki, Bismarck, ayrca ek nlem lerin gerekli olduu kansndayd. Bir
devlet sosyalizmi siyasas ile proletaryaya destek verilmesi iin arda
bulundu; bu erevede hkmet, salk sigortasna (1883), kaza sigortas
na (1884) ve yallk ve sakatlk sigortalarna (1889) dair yaplacak olan
yasamalara kefillik edecekti. Ardndan, 1889da bask siyasasna geri
dnd ve antisosyalist kanununu yenilemenin yollarn aramaya ba
lad. Sonu 1890 krizi oldu ve bu kriz de onu istifa etmeye mecbur brakt.
Bism arckm S P D ye kar yrtt kampanya sadece sosyalist zihni
yeti tasfiye etme giriiminde baarsz olmakla kalmad, ayn zamanda
sosyalizmin 1913 itibaryla en gl unsur olarak Reic/stagdaki nihai
ykseliine de katkda bulundu. Bismarck, Alm anyann hzla sanayile
mesinin dorudan bir sonucu olan proletaryann giderek bymesini
dikkate almama konusunda hata yapt. rnein, 1880ler boyunca elik
retimi ikiye katland ve bu on ylda gemi inas, elektrik ve kimya

sanayileri byk bir deiim geirdi. Bu sanayi hamlesinin gerekleme
sini salayan iki temel neden hep vurgulanmaktadr; 1897de uygulamaya
konan tarifelerin salad koruma ve G ilchrist-Thom as elik eritnny ntem i gibi yeni retim y ntem lerinin gelitirilm esi. Bu srecin,
Alm anyadaki nfus dalmnn deiimi zerindeki etkisi bykt.
1830da krsal blgelerde yaayanlarn ehirde yaayanlara oran l : 4 ti;
1860 itibaryla bu oran 2:3 olarak deiti ve ardndan 1 8 8 2 de 3 :2 den
1 8 9 5 te 4 :1 e doru ivme kazand. Bu deiim, S P D nin ald oylara da
yansd: 1887de 4 9 3 ,0 0 0 , 1884te 550,0 0 0 ve 1890da 1,427,000.
S P D nin hayatta kalmasnda bir dier faktr, anti-sosyalist kanunun
etkisini azaltmak iin batan savmac ve dzenbaz taktiklerin kullanlmasiydi. rnein, 1880 Schoss Wyden, 1883 Kopenhag, 1887 St. Gali gibi
gizli yurtd konferanslar tertip edildi. Bovling, jimnastik ve bisiklet ku
lpleri, incelikli hilelerle hkmet gzetiminden kaan, Reichstagdaki parti
ynetim kuruluyla yakn ilikileri srekli klan yerel rgtler iin birer
cephe olma grevini yerine getirdiler. T asanlarn duyurulmas ve propa
ganda, 1879da Zrihte kurulan ve editrln Vollmar ve Bemstein'm
yapt bir gazete olan Sozialdemokrat aracdyla gerekletiriliyordu.
Bu sonula, birka sosyalisti rktm olm alarna ramen, Bism arckm tedbirleri, partide bir btn olarak bir disiplinin ve amal
direncin gelimesine katkda bulundu. Bismarck bunu fark etmeye bala
d zaman da, devlet sosyalizmi ile basky hafifletmeye giriti. Maalesef,
Bism arck iin hkm et, youn bireysel inisiyatifinden dolay ok az
sadakat kazand ve proletarya yenilgiyi reddetti. G erekletirilen ilerle
meler, iiler tarafndan hibir ekilde anslyenin cm ertliine deil,
S P D nin yapt basklara yoruluyordu. Dahas, Bismarck salksz alma
koullan sorununu da grmemezlikten geldi. Byk sanayicilerin gcii
n snrlandracak olan fabrika, yasamalardan pek hazzetmiyordu ve
iiler de bu amansz ortamda hkm etten hibir yardm bekleyemeye
eklerini biliyorlard. Bu yzden, parlamentarizmin mutlakyetiliin
plakln rten bir incir yapra6 olmas gibi, devlet sosyalizmi de,
sadece serbest giriimcilie verilmi bir sus pay olarak algland.
*
*
1889 itibaryla, bilano, Bism arckm lehindeydi. Muhafazakrlarn ve

bamsz muhafazakrlarn adanm desteine sahipti; liberalleri kentli
J 41
aralarnda ihtilafa drm ve blmt; dahas, byk bir kesimi de

yola getirmiti ve Merkezi el altndan kertm e giriimlerinde baarsz
olmu olsa bile 1880lerde bu bekten kaynaklanan ok az engelleme ile
karlamt. Sadece SPD tamamen dmanln korumutu, fakat hileli
seim sistemi, sosyalist ahlanmay 1900 sonrasna kadar erteleyecekti.
Ne ki, 1890, Bismarckm en byk hsran ve nihai baarszl yaadj'i yl oldu. Sorun, yeni ve kendine gvenen bir Kayserin, Bism arckm
sahip olmaya ve kullanmaya alkn olduu otoritede gedikler amasyd.
ronik bir biimde, anslyenin bu pervaszlklara kar direnebilecei
cn etkili ara Reichstagm desteini arkasna almakt ve Reichstag da Bismarckm ok uzun zamandan beri zayflatmaya alt kurumun ta kendiiydi. A n cak antisosyalist yasama krizi gsterdi ki, Bismarck siyasal
hnerlerini kaybetmiti, inandrc bir ekilde 1887 seimlerini kazanan
Kartelii koruyamamt ve anti-sosyalist tasardan karlacak madde
zerinde uzlamay reddederek Kayser ile birlikte ulusal liberalleri ve
bamsz muhafazakrlar kendine dman etti. H atta, Reichstaga kar,
Almanyadaki prenslerin onay zerine kurulacak yeni bir anayasann
oluturulmasnn takip edecei bir darbeyi bile aklndan geirdi. Ardndan,
hu entrikay, Merkez Partisi temelinde oluturulacak bir dier Karteli uru
na bir kenara brakt. N e ki, bu gibi entrikalar, onun yalnzlnn artm a
sna ve istifasna ynelik taleplerin younlamasna hizmet etti sadece.
Uzun vadede, Bism arckm anslyelii parti sistem inin tamamn
zayflatt, ik inci Reichm byk partilerinden sadece Merkez ve SPD
W eimar Cumhuriyetine sa salim ulat; dierleri ya tamamen dald
ya da yeni partiler olarak yeniden kuruldular. Freisirnige Partisinin miras
s olan D em okrat Partinin nde gelenlerinden biri 1917de unu syle
miti: Bismarck, arkasnda siyasi miras olarak siyasal adan eitimsiz
hir ulus brakmt, bu konuda lke yirmi yl nce ulam olduu sevi
yenin ok daha altndayd.6
N O TLA R
G. A. CRAIG: Germany 1966-1945, Bl. V.
E. EYCK: Bismarck and the German Empire, Bl. IV. 3.
W . M. SIMON: German in the Age o f Bismarck, Belge 38.
A.g.y., Belge 39.
T. S. HAM EROW (der.): Problems in European Civilisation. Otto von
Bismarck: A Historical Assesment, aktaran J. ZIEKURSCH.
6) W . CARR: A History o f Germany 1815-1945, Bl. V (Bu szler K.
I lEBKNECHTe ait).
1)
2)
3)
4)
5)
Fransada nc
Cumhuriyetin Bekas 1870-1914
Eyll 1 8 7 0 te kinci mparatorluun yerini nc Cumhuriyet ald.

12. Blmde de akland gibi, bu, byk oranda Fransann geri kalan
ksmnn imparatorlua kar ar ballna gs geren Parisin baa
rsyd. N e ki, bu zaferin sreklilii hibir ekilde tem inat altnda deildi
ve tara her an iin sarkac otoriter ynetimden yana savurabilecek gibi
grnyordu. ubat 1871 de Versaillesda toplanan Ulusal Meclis cum
huriyet kart bir ounluu barndryordu ve T h iersin bakanlnda
sosyalist ve radikal Paris Komnn bastrmak iin sert nlem ler ald.
Nisan ayndaki mehur Kanl H aftada bakentin caddelerinde 20,000
insan katledildi; bu, ismi konulmasa da, fiilen Cavaignacm muhafazakr
ve kar devrimci 1849 Temmuz gnleri nlem lerinin yeniden y
rrle konmasyd. Sonu olarak, Cavaignac kinci Cumhuriyeti ykt.
T h iersin de iincye ayn eyi yapmas hi de srpriz olmayacakt.
Ne ki, nc Cumhuriyet, modern Fransa tarihindeki srekli ana
yasal gelimenin en uzun dnemiydi. ayr tehlike dnemini sa salim
atlatt. B irin c'c.i. 1870lerin ilk yllar boyunca sren monariyi yeniden
FRANSA'DA NC CUMHURYETN BEKASI 143
I urma giriimleriydi. kincisi, 1870ler boyunca M acm ahon ve 1880ler

Ix lyunca da Boulangernin yasamann erklerini zayflatma pahasna yrt
menin erklerini glendirm ek iin alrken yarattklar tehditti.
I Jiincs ise, Dreyfus Olaynn ve yzyln dnemecinde ar sa ve
ijir sol arasnda yaanan devrimci fikir ayrlnn neden olduu, Fransz
siyaseti ve toplumu arasndaki derin uurumdu.
( Cumhuriyetin ayakta kalma ihtimali 1875 ncesinde ok zayf grn

yordu. D estekilerine Kom nn hatalar yznden kara almyordu ve
her durumda zaten iki dman kampa blnm haldeydiler: lmllar
ve radikaller. M onaristler 1871 de meclisteki 6 30 sandalyenin 4 0 0 ne
sahip olarak genel ounluu elde etmilerdi. T ah tn talibi olmasna
ramen, 1871 ve 1873te bir dizi entrika evrilecek ve Kont Chamborda
ski grevi bu sayede yeniden iade edilecekti; bunu Paris Kontluu izledi;
l forml iki byk monarist partiyi, Lejitimistleri ve Orleanistleri bir
liraya getirir gibi grnd. 1870lerin ilk yarsnn bandan sonuna kadar,
cumhuriyetti kar srekli bir ballk yoktu. M eclis 1873te yedi yllk
geici bir zm buldu; buna gre, cumhuriyeti kurumlarm grev sresi
sadece yedi yl iin, daha uygun bir alternatif oluturulana kadar uzatld.
lk balarda cumhuriyeti koruyan ey, Bourbon Krall taraftarlar,
O rleanistler ve Bonapartistler arasnda giderek byyen ekime ve
monari kartlarnn seimlerde yeniden baar kazanmaya balamalar
oldu.
M onarist akmlar arasndaki siyasal tartma, onlar 1815 ve 1870
arasnda kart saflara blm olan meselelerin ounu glgede brakacak
gibi grnyordu. lk bakta hibir sorun yoktu. Bourbon Krall taraf
tarlarnn manifestosu, genel oy hakk ve parlam enter monari vaat
ediyordu; C obbanm ifadesiyle, glgesini yitirmemek iin iktidarn ken
tlisinden vazgeiyordu. Anayasal monariye oktan kendilerini adam
olana Orleanistler, Bourbon Krall taraftarlarnn yeni tavrlarn gayet
kabul edilebilir buldular. N e ki, cumhuriyete kar bu monarist meydan
okuyu, Bourbon Krall yanda bir Lejitimist olan Kont de Chambordu
Bourbonlarn beyaz bayrana geri dnlmesi yollu taleplerinden vazge
irmeye ynelik umutsuz giriimlere ramen, yaknda -Fran sa bayra
zerindeki- renk karmaas (18713) iinde blnecekti. Ama kont
inatyd; eer Fransann bir sonraki kral olacaksa, IV. Henri, I. Franois
! 4 4 AVRUPA TARHNDEN KESTLER II
ve Jean dA rc m serbestisinin elinden alnmasna izin vermeyecekt i.

O rleanistler de, Fransann kendi kendisine verdii amblem olan t,
rengi bir yana brakma fikrine kar kmakta o derece inatyd. B
grnte sradan anlamazln gerisinde, Bourbon Krall taraftarl,
Orleanizm ve Bonapartizmin kolay kolay uzlaabilir olmadklarn gzle
nne seren derin ve ihtilaf douran anayasal sorunlar yatyordu. Bor
bon Krall yandalan, ak bir biimde, siyasal ve toplumsal etkilerini
azaltmaya karar verdikleri 1789 Devrimine kar X. Charlesm tavrn
destekliyordu. Bunun tam tersine, O rleanistler, D evrim in snrl bir
monari ile kaynamas zerinde srar ediyorlard. Bonapartistler, plebisil
diktatrlk biiminde Devrimin emperyalist geleneini yeniden yap
landrma niyetindeydi. Bu yzden, ele avuca smaz bir sorundu ortadaki.
Bourbon taraftarlar ve Orleanistler, imparatorluktan ziyade kralln
yeniden kurulmas hususunda anlatlar, fakat Bourbon yandalar bu
sefer de Bonapartistlere ve Orleanistlere renk sorunu yznden ayak
diredi. Sadece O rleanistler ve Bourbon yandalarnn oluturacaklar
bir birlik monarist yeniden yaplanmay temin edebileceinden dolay,
K o n t Cham bord belirleyici olm as asndan son sz syleyecekti.
Thiers, bunun kesinlikle cumhuriyeti kuracana ynelik inancnda
hakl kacakt.
Dinsel atma da, cumhuriyete kar monarist kampanyann zayfla
masnda nemli bir rol oynad. Tm akmlarn kiliseyi destekledii doru
dur, ayrca asiller, st dzey burjuvazi ve tek adama bal tm monaristler
de yrekten Katolikti. N e ki, esasl vurgu farklar vard bu iki unsur
arasnda. Bourbon taraftarlar, talyan hkmetine kar askeri mdahale
anlamna gelse bile Papaln dnyevi otoritesini yeniden canlandrmay
istiyorlard. M ontm artreda Bazilikanm ina edilmesini onlarca yl sren
seklarizme karlk ulusa denen bir bedel olarak grp Sacre Cozur
kltne de zellikle nem veriyorlard. Bu, 1 8 7 l de Fransz piskoposlar
tarafndan dillendirilen dilekede mterek ifade buldu: Sauvez Romc
et la France au nom du Sacre Cesur."1 O rleanistler ve Bonapartistler,
Bourbon yandalarnn bu Ultramontanizmini tmyle kabul edilemez
buluyorlard, fakat zerinde uzlaacak alternatif bir forml de bulama
dlar. O rleanistlerin ou G allikan, hatta kimileri de ja n sen istken,
Bonapartistler toplumsal bir im ento olarak faaliyet gsterecek ve
ayn zamanda onsekizinci yzyln U ltram ontan ve Gallikan karlar
arasndaki atmadan uzak duracak gl bir kilise iin diretiyorlard.
* (Fr.) Sacre Cceur adma Fransa ve Rom ay kurtarn, (.n.)
FRANSA'DA NC CUMHURYETN BEKASI ! 4 S
Monarist hareketin baars hzna balyd. akmn uzlamas

m- kadar uzun srerse, cumhuriyete o kadar byk bir hayatta kalma
(ans tanyorlard. M eclisin nde gelen yeleri, en bata monaristlerin
la kendileri, cumhuriyetin kralc hizipler arasndaki bitmez tkenmez
artmalara uygulanabilir bir alternatif olduunun farkna varmaya ba
ladlar. Bir O rleanist olarak Louis Philippein ve bir Bonapartist olarak
III. N apoleonun hizmetinde alm olan Thiers, 1872de, kendisinin
artk bir cumhuriyet yanda olduunu ilan etti. Gerekesi, mecliste
Kderek byyen bir kesimin saduyusunu temsil ediyordu: Sadece bir
ane taht var; bu tahta ayn zamanda kii birden oturamaz. Bu arada,
1871-1873 arasndaki bir dizi ara seim zaferi ve Cham bordun nihai
olarak rengi onaylamay reddetmesinden sonra, bir O rleanist bloun
mhuriyetilerin tarafna gemesinin de yardmyla, cumhuriyetiler
parlam entodaki monarist ounluun tem elini alttan alta zayflaryorlard. Cumhuriyet, ayrca, 1875 V alon Dzenlemesi ve yine 1875
Anayasal Kanunlar tarafndan gerekletirilen yava ve ihtiyatl deiik Iilerden de fayda salad. Yedi yllk bakanlk sistemi ve st meclis ya da
bir senatodan oluacak yeni kurumlar ileride monariye uyarlanabilecek
le r i . Bunun iki avantaj birden vard: ncelikle, monaristler tarafndan
cumhuriyete kar yrtlen kampanyann aciliyetini ortadan kaldrd;
rnein, Paris Kontu, Eer bir monariyi kuramyorsak, monariye
mmkn olduu kadar yakn bir ey kurmalyz, diyordu. Dier yandan,
anayasann yar monarik grnm, bir gazete editrnn, Cumhuriyet
rejiminde alacaz boyumuzun lsn,2 tespitinde bulunmasna n e
den olsa da, cumhuriyete kendisini salamlatrmas ve tahkim etmesi
iin bir dier ve daha byk frsat tanmt bylece.
*
*
Bir deyim vardr, Fransada hibir ey geici olmad srece devam

edemez. 1875 Anayasal Kanunlar geici bir nlem olarak tasarlanmt:
gerekte ise varlklarn 1940a kadar srdrdler. Ne ki, cumhuriyet bir
elli yl daha hayatta kalabilmek iin verdii mcadelesine devam etm e
liydi. Bu sefer de M acmahon ve Boulangernin cumhuriyeti gcn kayna
olan yasamay zayflatmaya ve san dayana olacak gl bir yrtme
yaratmaya ynelik abalar ile kar karya kald.
Bakan M acm ahonun nihai amac monariyi yeniden kurmakt. Bu
arada, erklerini anayasa tarafndan ngrlen hadlerine kadar kullan
maya ve cumhuriyetin daha da radikallemesini nlemeye giriti. Cun

huriyetilere kar yrtt iddetli saldrnn bir paras olarak, lml
babakan Sim onun istifa etmesini salad ve kendi halefi olarak Orleanisl
dk de Broglieyi getirdi bu makama. Tem silciler M eclisi Broglieye g
venoyu vermeyince, M acm ahon, meru fakat ayn zamanda tipik Bonnpartist olan bir manevra yapmaya mecbur kald. Mays 1877de, yeni
seimlerin beraberinde daha uysal bir ounluu getirecei midiyle,
meclisin feshedilmesi konusunda senatoyla uzlamaya vard. Bu hazr
lklar srerken, Broglie hkmeti, taradaki valilikleri ve belediye m ec
lislerini monarist olamayan kiilerden arndrd. Bu ve benzer abalara
karn, seim sonular M acm ahon iin tam bir felaket oldu. Anayasay
kullanmas, cumhuriyetilerin 3 2 6 ya kar 207 sandalye ile saa kar
esasl bir zafer kazanmasn nleyemedi. yi ama neden?
Birincisi, M acm ahon bu giriim iin yanl adamd. Kiisel karizmadan
yoksun olan M acm ahon, nlemlerinde hibir cazibe ve gven izdm
yaratamad. Byk reklam kampanyas ok skc oldu; posterlerin ve
portrelerin datlmasna karn halkn yorumu u ekildeydi: ok an
laml baklar var - tpk bir at gibi bakyor. Anayasaya kar hibir
dorudan meydan okumada bulunamyordu, bu olmadan da, Piskopos
Poitiersn in ifadesiyle, tm darbeler suya saplanm bir kl olabilirdi
ancak. G erekten de, M acm ahon ve Broglie, aslnda anayasann esiriy
diler. M uhaliflerine kar yasalarn izin verdii tm yaptrmlara ba
vurdular ve otoritelerini yerel ynetimlerin kadrolarn deitirmek iin
kullandlar. N e ki, benzer yntemler sadece daha youn bir cumhuriyeti
direniin kkrtlmasna ve daha nce ok az birlik beraberliin olduu
yerlerde birliklerin glenmesine hizmet etti.
Cumhuriyetilerin eitli fraksiyonlar arasndaki uzlama, cumhuri
yetin kurtuluunun ana dayana oldu. Fraksiyonel dmanlklarnn
sona ermi olduunun sinyalini vermek iin, monari kartlar, Solda
dmanmz yok slogann kullanmaya baladlar. Bunda, ksmen, farkl
cumhuriyeti liderler arasndaki antlamann pay vard. nceleri bir
radikal olan G am betta, burjuvazinin ve kyllerin desteini kazanma
abas erevesinde programn artk tm devrimci yan anlamlardan
artmt. htiyatl olmalyz slogan, daha geleneki olan Grevynin,
Fransaya gvenilir bir cumhuriyet tem inatnn verilmesine ynelik
vaadiyle i ie geti. Daha byk bir birlik ve beraberlik, hkmet ve
onun tehlikeli siyasalarna kar daha etkili bir giriimi mmkn kld.
Cum huriyetiler, siyasette giderek byyen kilise nfuzuna, talyan
hkm etinin Papaya dnyevi mlklerini geri vermeye zorlanmasnn
FRANSA'DA NC CUMHURYETN BEKASI 147
yarataca muhtemel sonulara ve M cm ahonun kendisine tannm

olan feshetm e imtiyazn suistimal ederek yasama sistemi iin olu
turduu tehdide kar duyulan korkular kullanp bundan faydaland.
Saldrlar, etkili bir biimde, La Republique Fraraise gibi gazetelerde ve
kylere datlan afilerde ifade edildi. Btn bunlardan baka, Gambetta,
hakana kar yapt tavizsiz konumalardan oluan mkemmel bir kam
Ianyay idare etti. G am bettay kovuturmaya uratarak susturma giri
imleri nn ve poplerliini artrmaktan baka bir ie yaramad.
M acm ahonun hatas, sadece cumhuriyete yeni bir soluklanma frsat
alad iin deil, ayrca bir sonraki tehdidin doasn deitirdii iin
i le nemliydi. M acm ahonun yerini byk parlamenter hkmet esasna
itaat etmeye kararl olan Grevy ald. 1877 sonrasnda, bakanlk, yasa
maya kar herhangi bir muhalefeti idame ettiremeyecek kadar zayfla
mt. Sonu olarak, herhangi bir cumhuriyet kart hareket tamamyla
anayasal erevenin dndan gelmek zorundayd. Bu da, kanlmaz ola
rak, sadan gelecek bir sonraki meydan okumann daha radikal, hatta
levrimci olaca anlamna geliyordu. G eneral Boulanger, 1889da cum
huriyeti ykmaya iyice yaklat. Bir dizi olaanst seim baarsndan
sonra, bir darbe yoluyla iktidara el koymaya hazrd, ayrca bu darbeyi bir
referandumla desteklemek istiyordu. Program anti-parlam enterdi ve
meclislerden birinin kapatlmasn, devlet bakanl erklerinin genile
t ilmesini ve seimlerin yerine halk oylamalarnn getirilmesini hedefli
yordu. Bu, desteini direkt olarak kitlelerden alan ve yasamann snrla
malarndan bamszlam eski Bonapartist otoriter yrtme form
lyd. Boulanger, M acm ahondan ok daha amansz bir tehdit olutu
ruyordu, nk san olduu kadar solun radikal kanad iin de bir ekim
merkeziydi. lk bata, 1880ler boyunca var olan yksek isizlik oranyla
hayal krklna urayan ve cumhuriyetin iine dtnde hemfikir
olduklarparlamenter oligariye kar daha da eletirel bir tutum takn
maya balayan Blanquistler ve Sosyalistler tarafndan desteklendi. M illi
yeti haysiyetten dem vurmas sa onun tarafna ekti. 1884te kurulan
I )erouledenin Yurtseverler Cemiyeti, Boulangizmi, 1871 de A lsa ceLorrainenin kaybedilmesine karlk Almanyadan almann bir arac
olarak yorumluyordu. Bonapartistler Boulangeryi seve seve kabul edi
lebilir buldular, Paris Kontu ayn gnlerde Orleanistlere onu destekleme
lerini tavsiye etti ve kampanyann geneli Bourbon yanda Des dUzes
arafmdan finanse edildi. Geleneksel olarak anticumhuriyeti olan Ki
lise, Boulangizme resmi onayn verdi ve yeni koalisyona damgasn
vurdu.
Ne ki, yine de cumhuriyet ayakta kald. Hareketin k beklenme

dik ve dramatik bir biimde gerekleti. Hkmet tarafndan itham
edilme korkusuyla, Boulanger, 1889da Fransay terk etti. Ayn yl yap
lan seimler, san elde ettii 216 sandalyeye karlk cumhuriyetilere
3 66 sandalye kazandrd. Geriye doru bakldnda, Boulangizmin zayf
lklar bariz bir biimde ortadayd. Destei o kadar eitli kaynaklardan
geliyordu ki, kesin ve zgl bir program gerekte asla mmkn olamad.
Radikal sol ve muhafazakr sa, nasl olur da toplumsal ve iktisadi siya
salar zerinde uzlamay umabilirlerdi ki? Farkl demokrasi kavraylar
nasl badatrlabilirdi? yle grnyor ki, Boulanger yeni bir ideolo
jinin yaratcs olmaktan ziyade, honutsuzluun gl bir katalizryd;
Meyer 1 8 8 9da, onu un talisman promis tous les malheureux"* olarak
addetti. Ayn zamanda, hareket, Paris ve dier byk ehirlerin dnda
ok az destee sahipti. Kyl ynlar onun arlarna ya kaytsz kaldlar
ya da m lklerini garanti eden cumhuriyeti faal biimde desteklediler.
Bu adan, Boulangizm, Bonapartizm iin hayati neme sahip olmu
olan krsal temelden yoksundu. Karizmasna ve seimlerdeki ekiciliine
ramen, Boulanger, yrtme otoritesinin kiisellemesi iin gerekli olan
gl ve sonuca gtrc liderlikten de yoksundu. Aslnda tam bir eli
kiler ynyd. Bir servenci ve frsat olarak, iktidar ele geirebilmesi
iin nne gelen mkemmel frsat geri evirdi. V e Pariste ok popler
olmasna ramen, kendisi iin bir imaj yaratma konusunda tamamen
Laguerre, N aquet ve Thiebad gibi danmanlara bal kald.
Cumhuriyet, krizin son aamalar boyunca tipik esnekliim gsterdi.
Siyasal yelpazenin merkezini harekete geirdi ve nihai olarak radikal
solun desteini yeniden kazanmay baard. Boulangernin milliyeti
likten ve siyasette kilisenin nfuzundan dem vurmas, sosyalistleri geri
sin geriye cum huriyeti kampa itti ve Solda dmanmz yok slogan
yeniden canlandrld. O laslklarm tavr tipikti; Biz iiler, burjuva
zinin tm insanlarn beklentilerine ihanet ettii altm yl unutmaya
ve tm yollara ba vurarak cumhuriyeti kuramlarmzn zayf tohumunu
askeri tehditlere kar savunmaya ve korumaya hazrz.2 Sol, ayn za
manda, cumhuriyete sadk kalanlar arasnda kurulacak bir ittifakn
ban ekmeye ve her trden gericilie ve diktatrle kar amansz
bir mcadeleyi3 yrtmeye adanm olan Societi des Droits de lHomme et
du Citoyeni** kurdu. Bylesi bir destei arkasna alabilen hkmet sald
*
(Fr.) Btn bahtszlara vaat edilmi bir tlsm,
o * * (Fr.) Yurtta ve nsan Haklar Topluluu.
FRANSA'DA NC CUMHURYETN BEKASI 14 9
ya geti. Zekice planlanm meru bir kampanya sonucu, Boulangeryi

kovuturmayla tehdit etti, korkakln gnyzne kard ve geri ekilmeini hzlandrd. Liderlerinden kurtulduktan sonra, hkmet, Derouledenin Yurtseverler Cem iyeti ve dier darbe tehdidi yaratm olan
gruplarn zerine giderek yoluna devam etti. Bylece, byk oranda,
Bonapartistleri takiben Boulangernin yetersiz bir halef olmasndan dola
y, nc Cumhuriyet, ilki ve kincisinin nihai kaderlerinden yakay
kurtard. Asla yeniden ciddi biimde kiilik kltyle snanmad. 1890
itibaryla, Fransa, monarist ve otoriter aamalar geride brakacak dere
cede dnme uram grnyordu.
*
*
Ne ki, toplumsal ve siyasi bnyedeki derin uzlamazlklar devam etti. B

tn bunlar 1890 ve 1914 yllar arasnda Dreyfus Olay, rejime kar olan
A ction Franaise ve sendikalizmden gelen tepkiler tarafndan arlatrdd.
Dreyfus Olay, 1 9 14ten nce cumhuriyete sadan gelen en son byk
tehdidi oluturdu. Ordu, Yzba Alfred Dreyfusa (kendisi casusluk yap
t gerekesiyle yanllkla mahkm edilmiti) rtbesinin geri verilme
siyle saygnlnn ciddi biimde tehlikeye girecei grndeydi ve bu
yzden yzyln en byk hukuki mantkszln rtbas etti. Sre iinde
ordu, cumhuriyet kart eilimini gayet ak bir biimde ortaya koydu.
Aslnda bu, daha nce hi olmad kadar ok telaffuz edilmiti. Bu
arada, 1880ler boyunca belli bal kurumlar cumhuriyetiletirilmiken,
ordu, subay mfrezelerinde ve terfi heyetlerinde artk egemen olmu
olan aristokrasinin koruna olarak kalmt. Ordu, Kilise liderlerinden,
zellikle d 6 Toulouse Piskoposu gibi dini tarikatlardan kapsaml bir
.ekilde destek gryordu. ou, Katolik cumhuriyetin ateizmi yayacan
dan phe ediyordu ve Didon, orduyu muhtemel bir ara olarak, daha
dorusu, misyonu sa egemen hale getirmek olan kutsal bir kuvvet
olarak gryordu. A nti-sem itizm ve milliyetilik yeniden hortlad ve
1)eroulede, Yahudi Dreyfusun vatana ihanetiyle bizzat cumhuriyet hk
metinin kokumas arasndaki balantnn altn izdi. N e ki, Dreyfus
ve destekilerinin uluorta ve kesin bir biimde sulanmalar, sa kesim
zerine kurulmu olumlu ve birlik iindeki bir programn yerini dolduramazd; bir kez daha, cumhuriyete saldranlar onun yerine gerek bir
alternatif sunamadlar. Bir kez daha, sa sadece olumsuz bir ortak payda,
yani ksknlk tarafndan bir araya getirildi. H atta bu sefer bir liderden
IS O AVRUPA TARHNDEN KESTLER II
bile yoksundu. Kusurlarna ramen, farkl sac gruplarn eylemcilerinin

sadakati iin bir ilgi oda olmu olan M acm ahon ve Boulangerye hibir
halef kmad.
Dreyfus Olay, cumhuriyete kar sadan daha zayf bir saldr dour
masna karn, soldan ok daha gl bir karln gelmesini de hzlan
drd. Bu tepkinin harekete gemesi, M eline ve Dupuy papazlklarnn
(1 8 9 8 -9 ) Dreyfusa adaletsizlik yapldn ima etm eleri ve ar sol
kesimlerin olay tamamen sefil bir burjuva ekimesi olarak grmelerin
den dolay biraz zaman ald. Dnm noktasna 1899da W aldeck-R ousseaunun babakan olarak atanmasyla gelindi. Rousseau ve halefi Combes
(1 9 0 2 -5 ) daha sert bir izgiyi benimsediler ve siyasal meselelere faal
biimde mdahele etmelerinin bir dizi reform yoluyla engellenmesini
tem inat altna almak iin ordu ve kiliseye kar ar bir ekilde saldrya
getiler. Bakanlklar, sa mcadele ederken daha fazla kendilerine gve
nerek hareket edebiliyorlard, nk Tem silciler M eclisinde genel o
unluu garanti edebilecek dzeyde destei farkl cumhuriyeti gruplar
dan alyorlard. San tekil ettii tehdit, zellikle Derouledenin 1899da
cumhuriyeti ykma giriimleri, eskilerden kalma Solda dmanmz yok
slogann yeniden gndeme getirdi. Radikaller, Burjuva Cumhuriyetine
kar kampanyalarn Jauresin terfi ettirilmesi karlnda durdurmu
olan sosyalistlerle ibirlii yapt. Aslnda W aldeck-R ousseau Kabinesi
dier tm Cumhuriyeti nanslar ile birlikte Avrupa hkmetleri ara
snda bir sosyaliste yer veren ilk kabineydi. Buna karlk, Combes, solun
birliinin korunmas iin tasarlanm bir ynlendirici komite olan De/egation des Gauches ile yakn ibirlii iine girdi. Bu arada, siyasal etkinlik,
C lem enceaunun L Aurore ve Guyotnun Le Sieclei gibi gazetelerdeki
geni an ti-sac ve ar Dreyfusu propaganda ile btnlendi. Ayn
zamanda Ligue des Droits de lHomme gibi rgtler aa orta snftan ve
ehirli proletaryadan aldklar kitlesel destei harekete geirme konusun
da da baarlydlar.
Cumhuriyet, Dreyfus Olaynm bir sonucu olarak olgunlua eriti ve
sem enlerin byk ounluu tarafndan Fransa iin tek mmkn rejim
olarak ak bir biimde kabul grd. N e ki, 1900 ve 1914 arasnda, eylem
cilerin var olan kurumlara kar bezginlikleri de devam etti. Maurrasm
yeni kurulmu olan bask grubu Action Franaise sac ideolojinin en
ar unsurlarn bir araya getirmiti ve demokrasiye, Protestanla, Yahudilere, Hr Masonlara ve yabanclara kar saldrlara balad. Ayrca
monariye ve ancien regimein toplumsal yapsna geri dnlmesi iin
bask yapt. N e ki, Maurras, bu aamada cumhuriyete kar byk bir
FRANSADA NC CUMHURYETN BEKASI 151
meydan okuma beklentisine asla giremezdi. Gazetesi 5 0 ,0 0 0 in zerinde

bir tiraja asla ulaamad ve ordu ile kilisenin nde gelenlerinin ounluu
onu ar bir radikal olarak gryorlard. Bu arada Confederation Generale
du Travailm kongresinde rejimi daha dorudan sosyalistletirmek iin
harekete geme yolunda oy kullanan ar sol, 1905te cumhuriyeti hk
mete verdii destei geri ekti. Sonu, 1907 ve 1911 arasndaki grevler
ata ve Sorelin sendikalizminde ani bir ykseli oldu. Yine de, bunlar,
sk sk karlalandan daha az bir tehdit tekil ettiler. M ilitan olmayan
ve saylar 10.6 milyon olarak tahm in edilen iilere karn C G T nin
40 0 ,0 0 0 kararl sendikacs vard. Hkmet grevlere kar iddetli nlem
ler ald. 1909da Clemenceau askeri birlikleri harekete geirirken, Briand
1910da demiryolu grevcilerini ihtiyati kuvvetler olarak zorla orduya
soktu. Bu nlemler, 1910 genel seimlerinde lml cumhuriyeti partilere
byk oranda oy destei salam olan semenlerin ounluu arasnda
gayet tutulan nlemlerdi.
*
* *
1914 itibaryla nc Cumhuriyet ne kadar istikrarlyd? lk bakta
Fransann bir siyasal glkler akmn deneyimlemi olduu grn
yordu. rnein, 1871 ve 1914 arasnda elliden az kabine yoktu ki bunlarn
yirmi alts 1 8 9 9 -1 9 1 4 arasnda ve on biri de 1 9 0 9 -1 9 1 4 arasnda grev
yapmt. Sreklilii nleyen ana faktr, belirli partilerin yokluuydu;
kendilerini koullarn ngrd ekilde birinden dierine geme konu
sunda serbest gren milletvekilleri, ittifaklar veya federasyonlar etra
fnda gevek bir biimde gruplama eilimindeydiler. Yasamay hk
metin ve muhalefetin temsilcileri arasnda blm olan parti disiplini
kavram Fransaya yabancyd. Sonu olarak, siyasa zerinde byk bir
anlamazlk kt anda yeni kabinelerin hzla baa gemesi bir zorun
luluk haline geliyordu.
N e ki, krize girdii zamanlarda cumhuriyeti bir arada tutan eyler de
vard. Birincisi, kabinelerden ziyade kabinelerdeki bakanlarn istikra
ryd.4 Hkmetlerin sk sk deimesine ramen, bakanlklarn bnye
sinde alan personel dzenli olarak grev bandayd. rnein, Delcasse
1898 ve 1905 arasnda alt defa dileri bakanl yapt. 1870 ile 1940
arasnda atanan 561 bakandan, en az 120 tanesi be ve daha fazla sayda
hkmet iinde yer ald. Sonu olarak, Fransa, dier lkelerde var olan
ve yeni bir hkmetin tam amen deneyimsiz olmas veya tamamen yeni
bir sre balatmas eklindeki genel manzaradan kopuktu. kincisi, Fran

sz idaresi, sava ncesi dnem boyunca ismen olmasa da fiilen deime
den kald. Conseil d ita t ve maliye mfettilii de dahil olmak zere, ana
kurumlar, ne olursa olsun, bakanlk dzeyindeki normal hkmet grev
lerini yerine getirmeye devam ettiler; Guerarda gre brokratlar mala
rnn banda olduu srece Fransa hayatta kalrd!4 Uncs, nfusun
ounluu ve 1875 sonrasnda parlamentodaki milletvekillerinin yar
dan fazlas cumhuriyet taraftarydlar. A talet dnemlerinde hangi cum
huriyet biiminin hayata geirilmesi gerektiine dair grleri, radikaller,
radikalsosyalistler, sosyalistler ve sendikalistler arasnda byk ayrlk
larla sonulanyordu. N e ki, ne zaman sadan cumhuriyetin kuramlarna
kar byk bir tehdit gelse, Thiersin Cumhuriyet, bizi en az blen
hkm etti eklindeki inancn aka dorular bir biimde, btn bu
unsurlar sz konusu tehdide karlk vermek iin geici olarak bir araya
geliyordu.
N O TLAR
1) A. COBBAN: A History o f Modem France, Cilt. 3, Bl. 1.
2) D. W . BROGAN: The Developmen o f Modem France 1870-1939; II.
Kitap, Bl. II.
3) M. CURTIS: Three Against the Third Republic, Bl. II.
4) W . SHIRER: Fail of the Third Republic, Bl.6.
Alman D Siyaseti
1871-1914
Alm anyann tek bir devlet olarak ykselmesi Avrupadaki g denge

lerini esasl bir biimde deitirdi. Bism arckm zaferleri Alm anyann
Avusturya ve Fransa zerindeki askeri stnln ak bir, biimde
gsterirken, yzyln geriye kalan da, nfus patlamasnn ve sanayi devriminin sonucu olarak Almanya iktisadi yapsnn ani bir ekilde ivme
kazanmasna tank oldu. Bu yzden, 1871 sonrasndaki Alman devlet
adamlarnn Avrupa sahnesine egemen olma eilimleri ve dier kta
liderlerinin diplomatik ynelimlerini Berlinden geer bulmu olmalar
hi de artc deildir.
*
*
1871den sonra, Bismarck, Alm anyay birletirme grevini yerine getir

mi olduunu ve artk atmann ve Realpolitik'in yerini salamlatrma
ve tasarrufun almas gerektiini hissetti, ikinci Reichm doygun bir erk
olduunda srar ediyordu; bu yzden, daha fazla toprak katlm gereksiz

ve arzu edilmez bir eydi. G erekten de, kazanlm olan ey sadecc
daha fazla Alman yaylmacl iin bask yapma yoluyla tehlikeye atlabi
lirdi.1 Bunun yerine, Almanya yattrlmak ve bar olmalyd."
Bismarcka gre, yi bir smaa ulatmzda, elde ettiimizden honul
olmal ve onu ilerletmeye almalyz.3 Balca kaygs, yeni devletin i
uyumunu bozacak veya uluslararas g dengelerini altst edebilecek
faktrlerin nceden sezilerek harekete geilmesi ve bunlarn etkisiz hakgetirilmesiydi.
Bu yzden, Bat ve Dou Avrupadaki olaylar yakn takibe ald. unun
gayet iyi bilincindeydi ki, onun 1860lar boyunca Alm anyay birletir'
mek iin kulland Realpolitiki ve kastl saldrganl, nceleri Rusya,
Prusya ve Avusturya arasnda var olan uzlamay baltalamt. imdi ya
Almanyaya kar muhtem el bir AvusturyaRusya ibirlii ya da ileride
Almanyann iine ekilecei bir AvusturyaRusya sava tehlikesi sz
konusuydu. Bu yzden, bir ekilde Avusturya ve Rusya hkmetleri arasmdaki ar yakn veya gergin ilikileri nlemeliydi. B at Avrupadaki
durum daha acil bir ekilde tehditkrd. Bismarckm 1870ler ve 1880ler
boyunca Fransa tarafndan 1871 bozgununun cn almak iin bir giri
imde bulunmas olasl hi aklndan kmad. Yine de, Frankfurt A n t
lamasnda A lsace-L orraineden feragat edilmesi yoluyla keskin bir kine
dnm olan bu durum derin bir psikolojik ok etkisi brakt. Fransa
tek bana A lm anyaya kar kk bir askeri tehdidi tekil ediyordu. Ne
ki, eer bir mttefik (olaslkla Rusya) bulursa ne olurdu? Bism arckm
niyeti, kta dahilindeki anlamazlklarn savaa ba vurulmadan zlme siydi, nk, aksi takdirde, baarsz bir eleba mevcut tm destek bulma
yollarn deneyebilirdi; Fransann bedeli, phesiz, Alm anyaya kar
bir ittifak olacakt. Bu yzden, Alm anyann gvenliini garanti altna
almak iin, Fransa, Avrupa diplomasisinin ana akmnn dnda tutul
malyd. Bismarck, 1887ye kadar, Fransa, Avrupann savaa en istekli
devletidir ve Avrupa bar ancak ve ancak Fransann tecrit edilmesi
ile temin edilebilir,4 grne sahip oldu hep. Ayn zamanda, Avru
padaki glerin ounluu ile mutabakat iinde olabilmek iin, A lm an
yann etkili bir etkili bir savunma sistemine dahil olmaya ihtiyac vard.
Bundan dolay, Ne zamanki be (g) var, trois olmaya al,5 fikrini
ne srd.
Bu gibi meydan okumalara yant vermede Bismarck tercih haklarn
mmkn olduu kadar ak brakt ve gerekli olduunda srecin gidiatn
deitirme ansn elinde tutu. una inanyordu: Siyasette kesinlik ve
ALMAN DI SYASET 1871-1914 55
belirli sonular gibi eyler yoktur ( ...) srekli olarak her ey yoku yukar
ve yoku aa gider.6 Sonu, Alman diplomasisindeki byk bir karmaa
oldu.
Bismarck, Almanya, Avusturya ve Rusya arasndaki uzlamay onar
mak ve Fransaya kar salam bir cephe ina etmek iin ilk olarak ideolo
jik faktrleri kulland. ekindii ve istismar ettii ykm aralarndan
bir devrimdi. Bu yzden 1872de hkmeti de sosyalizme ve dier
radikal akmlara kar alnacak olan nlemlerde ibirlii yapmaya sorumI klan Dreikaiserbundu kurdu. Dreikaiserbund ayn zamanda cumhu
riyeti Fransaya kar monarik birlii tevik etm ek iin de bir arat.
Bismarckm Fransaya kar tavr tipik olarak iki uluydu. Cumhuriyet
ilerin A lm anyadan intikam alnmasna ynelik taleplerinin devam
etmesinden kesinlikle korkuyordu; ne ki, dier yandan Fransay her
hangi bir dier hkmet biimi tarafndan ynetilir grmeye de istek
sizdi, nk bu, Fransay Avusturya ve Rusyann gznde daha saygn
yapard. 1 8 7 3 te, Bismarck, Fransada kontrol ele geirmek iin dzen
lenen bir monarist giriimi destekledii gerekesiyle Paristeki Alman
bykeli A rnim i resmi olarak knad. fkeli bir biimde, Almanya,
neden ideolojik temeli kendi kendini tecrit etmeye dayal bir rejimin
ayan kaydrmann yolunu aramal ki diye soruyordu.
1 8 7 5 e kadar Bism arckm tedbirleri tamamen yerinde hareketler gibi
grnd. Avusturya ve Rusya birbirlerine kar dosta bir siyaset izledi;
bu, Alm anyann araclyla mmkn olurken, hibir byk g Fransa
ile m ttefik olamaya dair en kk bir eilim bile gstermedi. Ne ki, on
yln ikinci yarsnda Bism arckm diplomatik olarak yerinde ve doru
kararlar alma yetisini daha btnsel biimde snayan bir durum ortaya
kt. Son iki yz yldr gerilemekte olan Osmanl mparatorluu bir dizi
i isyan ve yeni bir idari karmaa dnemine girdi. Bismarck iki grup
diplomatik dallanp budaklanma ile ba etmek zorundayd; bunlar Balkanlarda Avusturya ve Rusya, Akdenizde ise talya ve Fransayd.
1875 ve 1877 yllar arasnda, Osmanl Sultan, Bosna, Hersek, Bulga
ristan, Srbistan ve Karadadaki ayaklanmalar ile kar karya kald.
Osmanl ynetiminin misillemesi, Rusyann geleneksel Balkan Hristiyanlarn koruma iddiasn yeniden harekete geirdi; bu durum, Viyana
iin Avusturyann talyadaki topraklarn kaybetmesinden sonra zel
bir ilgi konusu haline gelen bir blgede, Gneydou Avrupada Rus yayl
macl korkusunun Avusturya tarafndan hissedilmesine neden oldu.
Rusya ve Avusturya arasndaki ilikiler Rusyann Osmanl mparatorluuna kar sava ilan etmesinden ve onu malup etmesinden sonra
hzla ktye gitti. imdi Bism arckm bir sorunu ve bir frsat vard. Bir
yanda, Balkanlardaki ciddi mesele Rusya ve Avusturya arasnda bir sava
a kolayca neden olabilirdi ve bu hem Avrupadaki g dengelerini altst
eder hem de Alm anyay tehlikeli bir duruma sokard. Dier yandan,
Balkanlar, Rusya ve Avusturya da dahil olmak zere, dier glerin bir
araya gelmesini nlem ek iin ypratc bir unsur olarak da kullanla
bilirdi. Sorunu zmeye ve bu frsat elinden karmamaya ynelik bir
giriim erevesinde, Bismarck, Berlin Kongresinde (1878) yardmlarn
drst bir simsar olarak sundu ve bu nihai toprak tavizlerinde hayati
bir rol oynad. N e ki, sonu tatm in edici olmaktan ok uzakt. Avusturya
ve Rusya arasndaki dmanlk potansiyel olarak hl tehlikeliyken, II.
A lexander kongrede Bism arckm aka Avusturyay desteklemesine
sert bir tepkide bulundu ve Rusyann elde ettii haris toprak kazancndan
ve szclne soyunduu devlet olan Bulgaristann eit paraya
blnmesinden yaknd. Bismarck bir dier inisiyatifi ele almas gerek
tiini fark etti; bu sefer, Almanya ve Avusturya arasnda, zellikle Rus
yaya ynelik ve savunma am al bir ikili ittifakt bu. Bunun, elebala
rndan birinin gvenliini salarken onun saldrganlnn da nne
gemek niyetiyle, gereklemesi muhtemelen olan sava ihtimalini orta
dan kaldrmak iin tasarlanm aceleci ve ksa vadeli bir nlem olduuna
dair kantlar var. Zaman zaman, kili ttifakm, Bism arckm Rusya ve
Avusturya arasndaki nihai tercihini temsil ettii sylenir. Bu byle
deildir. Hl seme haklarn ak tutuyordu ve Fransa temelli bir kar
ittifakn gelimesini nlem ek iin Rusya ile scak ilikilerin yeniden
canlandrlmas beklentisi iindeydi. Bismarck 1879da bir tercih yapt,
o da Rusya ve Britanya arasndayd. Britanya ile dorudan bir uzlama
frsatm tamamen geri evirdi, nk unu biliyordu ki, byle bir uzlama
Rusya ile ilikilerin soumasna her eyden daha fazla katkda bulu
nacakt.
Bu arada, O sm anl mparatorluunun Kuzey A frikada gayet zayf
bir biimde kontrol altnda tutm akta olduu blgeler artk yava yava
byk glerin dikkatini ekmeye balad. Bu sefer olaylar daha dorudan
bir ekilde Bism arckm lehinde geliti. Britanya Msr ile ve Fransa da
Tunus ile ar derecede ilgiliydi, bu durum Bismarck tarafndan memnu
niyetle karland, nk bu, cumhuriyetin dikkatini Avrupadaki m ese
lelerden uzak tutacakt. G erekten de, Bismarck bu mdahaleleri Fransa
ve Britanya arasnda bir dizi smrge yznden kacak olas bir atmay
krklemek iin kulland: daha gvenli bir ktada byk gler arasndaki
hasml desteklediini aka itiraf ederken, bir yandan da onlar canl
ALMAN DI SYASET 1871-1914
157
tutmaya alyordu. Ayn zamanda,.Tunus serveninin de halihazrda

bir karl vard. Kimi zamanlar Italyan ynetimi Tunusu kendi etki
alan ierisinde gryordu; bu, Bism arckm Fransann Tunusu ilhak
etmesine onay verirken gayet iyi bildii bir gerekti. 1882de talya Bism arcka yardm iin yanatnda, Bismarck, l ttifak araclyla
sistemi iindeki dier iki zayf unsurun stesinden gelebildi. Birincisi,
talya ve Avusturya arasnda uzun sredir var olan dmanla son vere
rek talyann gneyde oluturduu tehdidi ortadan kaldrd. kincisi,
Almanya talyann askeri desteinden ok ey elde etmemi olsa da, en
azndan Fransa, ona youn bir psikolojik destek salayan potansiyel bir
mttefikinden mahrum edildi.
1880ler boyunca Bismarckm siyasalar, kili ttifakm neden olduu
karklklarla ba etmek zorunda olmasndan dolay ok daha dolambal
bir hal ald; zellikle Fransa ile Rusya arasndaki bir ittifak ihtim ali
konusunda kayglyd ve bunu nlem ek iin her eyi denedi. lk olarak,
mparatorun ttifak erevesinde asl Dreikaiserbund aresini yeniden
gndeme getirdi. Ne ki, bu ideolojik birlik zerinde pek durmazken,
Rusyann gvenlik ve yalnz kalmamak gerekesiyle Fransa ile bir uzlama
arayna girmeyeceini hesaba katt iin, Avusturya ve Rusya arasn
daki toprak tavizi zerinde daha fazla duruyordu. Ne ki, 1880lerin orta
lar itibaryla bu dzenleme (1 8 8 4 te yenilenmiti) Bulgaristan krizinin
yeniden canlanmasndan dolay kme noktasna geldi. Avusturya ve
Rusya arasndaki sava tehdidi hibir zaman olmad kadar ciddilemiti.
Avusturya hkmeti Rusyann Bulgaristann i ilerine karmasna
ve Bulgar kral Battenbergli A lexanderm karlmas olayma karma
sna iddetle kar kt. Bismarck, 1887de, anlamazl gidermek ve
Alm anyaya Avusturya-Rusya Savana dorudan dahil olmaktan ka
nabilmesini salayacak bir dayanak salamak zere tasarlanm ve tart
malara yol am bir dizi tedbiri almaya mecbur kald. Reasrans Antla
mas araclyla Rusyaya, Bulgaristan meselesi hakknda tam diplomatik
destek sz verdi. Buna karlk, Almanyann verdii, Rusyaya kar
Avusturya tarafndan giriilecek olan saldrya yardm etmeme garan
tisine karlk olarak, Almanyaya kar muhtemel bir Fransz saldrsnda
tarafszlk garantisini elde etti. Ne ki, Bismarck, bahisleri zerine doru
dan doruya aklama yapmaktan kanma konusunda dikkatliydi. Bili
yordu ki, Rusyann Bulgaristana ynelik taleplerine verdii destek G
ney ve Dou Avrupada Rus etkisinin aniden artmas sonucunu getirme
yecekti, nk ayn yl iinde Akdeniz A ntlam asn akdetmi olan
Avusturya, talya ve Britanya, Rusyann, hayati neme sahip olan stan
bul ve anakkale Boazlar blgesini ele geirmesini engellemek iin

diplomatik baskya ba vuracaklard. Bu yzden de, yapt ey, Rusyaya
Alm anyann dostluu konusunda gven verirken, Rusyann Balkanlara
dair planlarnn bozulmas iin de dierlerine bel balamakt. Ayn za
manda, Avusturyann yzst braklmas da dahil olmak zere yanl
bir ey yapmama konusunda ve Reasrans A ntlam asm n yanszla
dair maddelerinin kili ttifakm artlarn ihlal etmemesi hususunda
gayet dikkatliydi.* Ne ki, m ttefiklerinin onun diplomasisinin hinliini
takdir etm eyeceklerinin de tamamen farkndayd ve gdlerinin kanl
maz biimde kkrtaca phelerden kanm ak iin Reasrans A ntla
mas sk gizlilik altnda tuttu.
Bism arckn d politikas ne kadar baarlyd? Gelitirdii karmak
sistem iin kesin stnlk iddialarnda bulunulabilir. anslyeliinin
bandan sonuna kadar, Fransa tamamyla tecrit edilmi olarak kald.
Kendisini Avrupann arabulucusu olarak sundu ve Balkan krizlerinin
kemekeini azaltarak itibar kazand. kili ve l ittifaklar erevesinde
O rta Avrupa'da A lm an etkisinin hkm srd salam bir blge blou
oluturdu. Ayn zamanda, Fransa tem elinde savaa hazr bir kampn
gelimesini, Rusya ile samimi ilikileri srdrerek nledi; izleyen yllarda,
Rusya, Reasrans A ntlam asn o kadar ie yarar grd ki, 1890da yeni
lenmesi iin talepte bulundu.
N e ki, diplomasisi hakknda ciddi pheler vardr. Karmaklk, zel
likle de Bism arckm kontroller ve dengeler sistemini muhafaza etmek
iin kendisine bir halef yetitirmemi olmasndan dolay, kendi bana
bir erdem olarak grlemez. Dileri brosuna ve diplomatik kurmayla
rna kar hep kat ve diktatrce davranmt (Benim bykelim asker
ler gibi hizaya durmaldr,7 diyordu srekli olarak) ve inisiyatife veya
bamsz dnceye dair tm iaretleri sistem atik olarak kknden
temizledi. En gl kiilik Baron von H olstein idi ve hep olduu gibi
Bismarckm Rusya siyasetine ciddi biimde kar kt ve eski anslyenin
1890da istifa etmesinden sonra byk bir deiime n ayak oldu. Bismarck, haleflerinin hatalarna kar sadece fkelenebildi. Alm anyann
izledii d siyasetinin srekliliinin yklmasndaki kendi payn grmez
den gelerek, H olstein ve Caprivinin aptalca zensizliklerinden dem
vuran Bismarck, bir devlet adam olarak stn yeteneklerine dair gl
.
*
kili ttifak, Avusturya zerine Rusya tarafndan gelecek bir saldrda, Avusturyaya
Alm an desteinin salanmasna dairdi; Reasrans Antlam as ise, sadece Avusturya
Rusyaya saldrdnda A lm an tarafszln garanti ediyordu.
J59
bir mit ina etti. Bu mit, ada Alman tarihileri taralndan sras ile
msadere edildi, ayrntlar ile donatld ve lmszletirildi.
Bism arckm istifasndan nce sistemin tmnn iflas etmenin eiine
gelmi olduu savlanabilir. anslyeliinin son yln umutsuz bir
ekilde elikili siyasalar ile hile yapmaya alarak geirdi. zellikle
Rusyaya yaklam hatalyd. Reasrans Antlam asnm nemini kesin
likle abartt. Rusya, kendisini, sadece Fransa Almanyaya saldrdnda
tarafsz kalmakla sorumlu tutmutu; fakat Almanya saldracak olursa,
Fransann yannda yer alma hakk saklyd. Bundan dolay, Reasrans
Antlamas hibir ekilde Fransa-Rusya ittifaknn nne bir engel tekil
etmiyordu; bu, Bism arckm 1890da Almanya kabinesine antlamay
yenilemeleri iin bask yaparken gzden kard bir noktayd. Rusya
ve Fransa arasndaki uzlamann hl bir teknik olaslk olmasndan
dolay, Bismarck, tm enerjisini muhtemel btn gdleri ortadan kaldr
maya adamalyd. Bu, bir trl stesinden gelemedii bir eydi. Gerekten
de, Rusya devlet snrlar iinde Alm an yatrmlarna kar kmasnn,
arn 1880lerin sonlarnda Fransadan bor almay kabul etme kararn
vermesinde byk katklar oldu. Bu arda, 1885te Fransada Ferry hk
metinin dmesi A lm anya-Fransa ilikilerindeki geici ilerlemeye son
verirken Boulangizmin ykselii alma peindeki zihniyetin mrn
tazeledi. Bu yzden, Fransa, Rusya ile salt iktisadi antlamadan daha te
kayglar gtmek iin tm gerekelere sahipken, Rusya, Paristen gelecek
yatrmn heyecanyla, bir cumhuriyeti mttefik fikrine kar besledii
nefret duygusunu yitirdi. Ayn zamanda, Bism arckm ikincil dzenle
meleri de giderek daha salksz grlmeye balamt. talya belirsiz bir
m ttefikti ve 1888 talya-Fransa gmrk tarifeleri savanda had safha
daki iktisadi zayfln gzler nne sermiti. 1887 Akdeniz Antlamas
srekli bir dzenleme olarak yorumlanamazd ve Bism arckm 1889da
Britanyaya as,keri ittifak teklif etmesi, Babakan Lord Salisbury tarafn
dan souk bir kabul grd. Bismarck 1879da bir A nglo-A lm an A ntla
m asn, Rusya ile olan seme haklarn ak tutabilmek iin kanlmaz
grmt. 1899da Rusya artk hzla Fransaya yaknlayordu ve Britanya
da teklifini uzun zaman nce geri ekmiti. Bism arckm trois siyasas
anslyelii sresince hibir zaman bu derece tehdit altna girmemiti.
Bism arckm sistemi, ayn zamanda Alman halknn nemli bir kesi
mi tarafndan tarihi bir hata olarak grlyordu. Diplomaside snrlan
drmalara bal kalmas, saylar giderek artan milliyetilerin honutsuz
olmasna neden oluyorken, ordunun nde gelenlerinin ounluu A l
manyann kuatlmas tehdidine diplomatik deil askeri harekatla kar
konulmas gerektii grndeydiler. Btn bunlarn dnda, gl ikti

sadi bask gruplan, hammaddeler ve retilen mallar satmak zere yeni
yollar almas iin daha faal bir denizar siyasas talep ediyorlard. Bu
yzden, 1890 itibaryla, Almanya artk doygunluuna ulam bir g
deildi. Bu kavram gndeme getirmi olan devlet adam, maalesef, A l
man kamuoyunu bu kavram srekli olarak benimsemesi iin eitmeyi
ihmal etmiti.
*
* *
Bism arckm istifas sonrasndaki A lm an d siyasasnn gidiatnda yaa
nan deime, yukarda aktarlan nedenlerden dolay, baaryla yol alan
bir sistemden soukkanl bir vazgei anlamna gelmiyordu. Daha doru
su, bir ritm deiimi ya da A lm an siyasasn saldrgan ve ihtiyatsz yapan
glerin ivme kazanmasyd. Snrlandrmann baat ynlemcisinin tasfi
ye edilmesiyle, ana gelime gerekleti. Rusya ile olan ok zayf iliki
lerden feragat edildi ve bu, 1894te Fransa-Rusya ittifaknn oluturul
masyla sonuland. Ardndan, 1890larm ortalarndan itibaren, A l
manya, Avrupann snrlandrmalarn inedi; Almanyay bunlara Bis
m arck zorlam ve daha hrsl Weltpolitike* dahil etmiti. Ayn sre
iinde, Britanyann denizdeki stnlne meydan okumaya dair dek
larasyonlarla birlikte donanmann kurulmas iin devasa bir program
balatld. yleyse bu deiimlerin nedeni neydi?
Birinci neden Alm anyann yeni imparatorunun gzpek tasarlara
sahip olmasyd, fakat bunlar kontrol edecek siyasal bilgelikten de yok
sundu. Kayser II. W ilhelm (1 8 8 8 -1 9 1 8 ), selefleri I. W ilhelm (1 8 7 1 -8 8 )
ve III. Friedrichden (1888) daha az disiplinli ve daha tez canlyd. Byk
Friedrichi rnek alan II. W ilhelm , ordu ve donanma komutanlarn,
sivil bakanlarndan veya Reichstagdan daha fazla dikkate alarak askeri
hususlar iin kesin bir ncelik hakk tanyordu. Bununla beraber, una
inanyordu ki, A lm an Reichm ekillendiren parlamentolarn kararlan
deil, askerler ve ordudur.8 Sonu olarak, Tirpitz, Schlieffen ve Moltkenin
grleri ve askeri strateji zerine yaptklar vurgu Bismarckm dayand
silah, yani diplomasiyi kreltmi olsa bile, kuku duyulmadan kabul
edilmiti. 1 8 9 0 -1 9 1 4 dnemindeki anslyeler Bism arckm etkisinden
esinlenemediler ve her durumda farkl bir btn temsil ettiler. Caprivi
* (Alm.) Dnya siyaseti, (.n.)
161
(1 8 9 0 -4 ) ve ChlodwigH ohenlohe (1 8 9 4 -1 9 0 0 ) dilerinde dene

yimsizdiler ve bu konudaki inisiyatifi Holstein gibi danmanlara olduu
kadar, Kayserin askeri evresine kaptrdlar. Blow (1 9 0 0 -0 9 ) dahaglyd ama yeni neslin bir rn olarak faal bir biimde Weltpolitik ve
donanma programn tevik etti. Sonuncusu, Hollweg (1 9 0 9 -1 7 ), giderek
aratan bir uluslararas gerginlik dneminde kendi ihmalkrl ile ve
ordu komutanlarnn Almanyann harekat srecine karar vermek iin
yaptklar bask ile mcadele etm ek zorundayd.
Son dnemin tarihileri, izlenen siyasetin deiimine dair ikinci bir
nedenin altn izdiler. unu savundular: kinci Reichm hayatta kalabil
mesi iin A lm an halk ve siyaseti iindeki ciddi i basklar, kimi dikkat
datc eyleri gerekli hale getirdi; bu adan, II. W ilhelm in getirdii
zmler ve ikilemleri, III. Napoleon ve II. Nicholasmkilere benziyordu.
Bismarck Almanyasmn isellemi elikileri, 1890 itibaryla daha da
bariz bir hal ald. Prusya temelli monarinin ve ynetici sekinler tabaka
snn otokratik gelenei, son dnemde parlamenter demokrasiye verilen
dnle badamaz gibi grnyordu. Egemen snf aadan gelecek dev
rimin tedirginlii ile yayor ya da en azndan Reichstagda kontroln
sosyalistlerin ve ilericilerin eline gemesinden ekiniyordu. A lm an
yann devasa sanayi hamlesi tarafndan ar derecede bym olan
ii snf, neredeyse feodal yapdaki snf yapsna ierlemekteydi ve
rejimin eer frsat verilirse bir darbe ile yasamann erklerini budayaca
ndan ve oy hakkn daraltacandan pheleniyordu. Siyasal ve top
lumsal yelpazenin geriye kalan ksmndaki orta snflar, rejimin sosyalizm
korkuunu paylayorlard, fakat parlamenter demokrasiyi desteklemeye
de tamamen kendilerini adamlard. Kayser ve bakanlar, 1896 itibaryla,
rahatsz edici bir ekilde siyasal faaliyet alanndaki tkanmann boyut
larnn farkna vardlar. Bu yzden, basklar gevetmeye ve bu bask
lar, snf ve parti kavgalarn yurtseverlie ve imparatorluk vncne
dntrerek darya dndrmeye hazrlandlar. Bu nedenle, Dileri
Bakan Blow 1897de unlar syledi: Esas mesele d siyasettir. Sadece
baarl bir d siyaset uzlamaya, gvenliin salanmasna, belli bir ama
iin bir araya gelmeye ve beraberlie yardmc olabilir.9 Hkmet siyasas,
aristokrasi ve Muhafazakr Partiyi emperyalizmde siyasal baar arayna
ve Reichstag zerine yaplacak iddetli bir saldr beklentilerini unutmaya
cesaretlendirmeliydi. Bunu takiben, orta snflar parlamenter hususlarda
daha az takntl hale gelecekti ve emperyalist yaylmann salayaca
iktisadi avantajlara hzla karlk verecekti. H atta Reichstag bile, smr
gelerle ilgili hususlara kar beslenen ilginin yaygnlatrld ara haline
gelecek ve yerel sorunlarla ilgili daha az tartma gerekleecekti burada.

Btn bunlardan baka, monari iin daha geni bir kitlesel destek ka
zanmay ve daha nceden imknsz olarak grlen eyi baarmay, yani
kitlelerin harekete geirilmesini umuyordu. Blow, Deimez bir ekilde
iilerimizin ruhlar ile mcadele etmeliyiz,10 diye srar ediyordu. En iyi
yurtsever gleri harekete geirecek ve en yce milliyeti hissiyata arda
bulunacak olan bu siyasa erevesinde, hkmet, srf aleni bask gruplan,
smrgeci, Pan-A lm an ve Donanma Cemiyetleri tarafndan gelecek ya
ylmacla dair talepleri tevik edecek ve kendi kar iin kullanacakt.
Bismarckm snrlandrmalarnn tasfiye edilmesi sonucunda Kaysere,
Tirpitze, Blowa ve Almanyaya ktasal bir g olmaktan ziyade bir dnya
gc olamaya dair daha gl bir rol verilebilecekken, lke iindeki dzen,
bask yapmaya gerek olmakszn salanabilecekti.
Ne ki, beklenmedik sonulara ulald, nk sresel sapmalar, Bism arckn Avrupada anari ve dmanca kamplamalar hakkmdaki kor
kusuna gereklik kazandrd.
1890lar boyunca Alm anyann yeni siyasetinin ana hedefi Britanya
idi. rnein, H olstein, smrgeci basknn Britanyay tavizler vermeye
ve bu suretle de Alm anyann dnyadaki yeni rolnn meruluunu
tanmaya iteceine inanyordu. Bu yzden, tahrik edici bir izgi izledi;
Alm anya 1 894te Sam oa Adalar hakknda uzlamaya yanamad, ayn
yl Britanyann Congolese Antlam asm yadsd, 1896 Transvaal kri
zinde Krugeri destekledi ve 1897de Kiaochowu igal etti. Tirpitz, ayn
zamanda Britanyann deniz gcne kar da baskya ba vurulmas gerek
tiine inanyordu, nk, bir sre sonra Britanya, M ajestelerinin byk
bir denizar siyasetini idare etm esini mmkn klacak olan devasa bir
denizcilik nfuzunu M ajestelerine teslim edecektir,10 diyordu Kaysere.
Tasarsndaki anahtar elerden biri de Alm anyan n sava gemisi g
cn artrmakt, bu suretle Britanyay uzak emperyalist stlenmeleri
pahasna karasularn korumaya mecbur brakacakt. Bu risk siyasasn
hayata geirme srecinde Almanya, 1899da Joseph Cham berlain tara
fndan salanan Britanya ile bir uzlamaya varma ansn kaybetti. Kayserin hkmeti, Tirpitzin etkisi altnda, dorudan yzleme srecinde
ve belirli bir gayeye ulamak iin ok iyi hesaplanmam bir biimde
byk bir riski gze alma konusunda ar derecede ileri gitmiti. C. A.
Craig, Alm anyann bir dnya gc olarak davranmaya ynelik aba
larnn beceriksizce, kaba ve ar olduu gzleminde bulunmaktadr. G.
A. Craigin grne gre, bir bakma, Almanyann bir dnya gc gibi
davranma abalar beceriksiz, kaba ve aryd.9
163
Yzyln bitiminden ok ksa bir zaman sonra, bu vurgu ne derece

hakl olduunu gsterdi. Britanyann dikkatini yeniden Avrupaya ek
me stratejisi kesinlikle i grd, fakat Almanyann hi de beklemedii
bir yoldan. Britanya hkmeti, Alman tehdidinin onun ktasal tecridin
den vazgemek ve 1904te Fransa ile antant oluturmak iin yeterli dere
cede ciddiletiini dnyordu. Almanyann daha da yanl ngrleri
takip etti btn bu olup biteni. Kayser ve Blow, 1905te Fastaki durumu
suistimal etme yoluyla bu ibirliinin sadece geici bir fenomen olduunu
ispatlamaya altlar. Ne ki, antant bozmaktan uzak bir ekilde, A l
manyann Algeirastaki hareketi sadece antant pekitirmeye ve srdr
meye hizmet etti. Daha da kts olacakt. Holstein, Britanya ve Rus
yann tamamyla uzlaamayacak olmasna mutlak bir gven besliyordu:
Balina ve ay asla bir araya gelemezler,11 diyordu. N e ki, 1907de iki g
smrgelerle ilgili anlamazlklarn A nglo-Rus Konvansiyonu ile
zme balarlarken, iki lkenin Fransa ile olan ilikileri l A n tan t ile
perinlendi. H atta bu aamada bile Alm an diplomasisi esas olarak sal
drganln srdrd. Agadir Olay ve ikinci Fas Krizi (1911), Lloyd
Georgeun M aison House Konumasnda Almanyaya resmen ikaz etm e
nin nn at ve Anglo-Fransz ve A nglo-R us filo manevralarnn
gerekli grld bir hava yaratt.
Olaylarn bu ekilde ters gitmesi, kanlmaz biimde, Almanyada
kkl bir endie duygusuna yol at ve Almanyann genel stratejisinin
yeniden gzden geirilmesini gerekli kld. Alm anyann konumunu,
dier glere kyasla, iyiletirmekten ok uzak bir biimde Weltpolitikin
ve donanmay geniletme stratejisinin izlenmesi, gerekte, Britanyann
kta diplomasisine geri dnmesine zemin hazrlad ve Fransa ile Rusya
arasndaki ittifak salamlatrd. Almanyann corafi olarak savunmasz
kaldna dair endieler yeniden canland ve Weltpolitikin aslnda A l
manyay ktadaki hkimiyetini korumasn salayan kaynaklarndan
mahrum brakm olduu tespiti bu endieleri iyiden iyiye keskinletirdi.
Bethm ann Hollvveg sorunu u ekilde zetliyordu: Donanmadan dolay
orduyu ihmal ettik ve donanma siyasamz her yanmzda dmanlar
retti.9 Mmkn olan tek zm, bir dier yntem deiikliiydi ve
Alm anyaya etrafndaki kuatmay yarabilmesini salayacak bir ktasal
stratejiye geri dnmekti. M aalesef bunun diplomasi yoluyla halledile
bilmesi artk mmkn deildi, nk uluslararas ilikiler Bism arckm
anda olduundan ok daha az akcyd. Herhangi bir siyasal zmn
yokluu, askeri liderliin hkmet zerinde emsalsiz bir nfuza sahip
olmasn iki yoldan mmkn kld. Birincisi, Rusyaya yaplacak ani bir
saldrya sadece Fransann malup edilmesinden sonra im kn tanyan

Schlieffen Plam m n (1905) alternatifsizlii, Alm anyann iki dman
komusu ile ayr ayr uraabilmesini imknsz hale getirdi. Durum, Bism arckm her zaman kand bir hale brnd: diplomatik seenekler
askeri tasarlar tarafndan snrlandrlmt. kincisi, 1912 itibaryla,
M oltke ve Ludendorff gibi komutanlar, hkmete, Rusyann yeniden
silahlanmasnn younlatraca boucu basky krmak iin sava bir
ara olarak kullanmak ynnde bask yaptlar. Bylece, sivil ynetim
bir ikileme kapld ve 16. Blmde aklanacak olan siyasalar uygulamaya
mecbur kald.
NO TLAR
1) I. GEISS: German Foreigr Policy 1897-1914; Bl. 1.

2) W. N. MEDLICOTT ve D. K. COVENEY (der): Bismarck and Europe,
Giri.
3) A. J. P. TAYLOR: Bismarck: The Man and Statesman.
4) F. B. M. HOLLDAY (der.): Bismarck; Belge: Bismarcktan Kont von
Hatzfeldte Gizli Mesaj, 8 Austos 1887.
5) H. HOLBORN: A History o f Modern Germany 1840-1945, Bl. 6.
6) O. PFLANZE: Bismarcks Realpolitik, J. ]. SHEEHAN (der.): mperial
Germany.
7) E. EYCK: Bismarck and the German Empire, Bl. IV.
8) K. S. PINSON: Modem Germany, Bl. XII.
9) G. A. CRAIG: Germany 1866-1945, Bl. VII.
10) V. R. BERGHAHN: German and the Approacl o f war in 1914, Bl. 2.
11) H. HOLBORN: A.g.y., Bl. 7.
Birinci Dnya Savann

Patlak Verii
Birinci Dnya Savan n patlak vermesinden kimin sorumlu olduu

2 erine yaplan tartma, bu kitabn iinde yer alan herhangi bir baka
konudan daha fazla uyumazla neden olmutur. 1919da Sava Sular
iin kurulan Badak Komisyon, Sava, merkezi gler tarafndan nce
den tasarlanm tr ve Sava, sava kanlmaz klmak iin bilinli
*B irinci Dnya Savalnm patlak vermesindeki ana aamalar u ekilde geliti. 28

Haziran 1914te Franz Ferdinand, Saraybosnada bir suikast sonucu ldrld. AvusturyaM acaristann bu olaya kar nihai yant 23 Temmuzda Srbistana ltimatom vermek
oldu. Srbistan bu ltimatomun maddelerinden birini reddedince, Avusturya-Macaristan
28 Temmuzda Srbistana kar sava ilan etti. Rusya 30 Temmuz'da Srbistana destek
olmak amacyla harekete geti. Almanya 1 Austosta Rusyaya ve 3 Austos'ta da
Fransaya kar sava ilan etti. Fransaya kar dzenledii harekatlarn bir paras olarak
A lm an ordular Belikaya girdi; bunu 4 Austosta Britanyann Almanyaya kar sava
ilan etmesi izledi. Halka, 6 Austosta Avusturya-M acaristanm Rusyaya kar sava
ilan etmesiyle tamamland. talya, Almanya ve A vusturya-M acaristan ile m ttefik
olmasna ramen 1914te tarafsz kald.
olarak giriilmi faaliyetlerin sonucudur1 ifadesini resmen tasdik etti.

1920ler ve 1930lar boyunca Alm an hkmeti, 1914te savan patlak
vermesine dair ortak sorumluluun altn izerek, Versailles Antlamasnn Sava Sular hkmnn yrrlkten kaldrlmasna ynelik reviz
yonist bir kampanyann arkasnda oldu hep. Bu kampanya erevesinde
H. Rothfels2 gibi nl tarihilerin de yardmlar oldu, yine de, faal bir
siyasal kampanyaya dnen eyin nn kesmi olmas muhtemel ka
ntlar gizledii, sadece belli belgelerin kullanlmasna izin verdii iddia
edilmektedir.3 Bu arada, Alm an Sava Suu kavramnn tamam, siyaset
ilerden ve tarihilerden oluan evreler dnda her yerde dikkatle ince
leme altna alnd. rnein, Lloyd George, sava sonras Almanyasmn
saaltm zerine kukular ne srerken, H. E. Barnes,4 S. B. Fay,5 G. P.
G o o ch ,6 revizyonist sorunun akadem ik yann ayakta tutuyorlard.
19501er boyunca, rnein A. J. P. T aylorun almas7 ile yorumsal dng
yeniden Alm anyann sorumluluu meselesine doru kayd. Bu yndeki
daha ileri dzeyde ve daha gl bir itki de F. Fischer8 tarafndan saland;
Fischer, Alm anyann, H itlerin planlarna gerekten bir balang tekil
eden yaylmac amalar uruna, savan balamasna bilinli olarak neden
olduunu savundu.
Fischerin tavrna, 1960lar ve 1970ler boyunca m uhtelif yaklamlar
araclyla kar kld, bu esnada onun yaklamm savunanlar da oldu.
Eletirel yaklaanlar arasnda G. R ittet9 ve gnmze daha yakn dnem
lerde de L. C. F. T u rn er10 saylabilirken, Fischerin tezinin eleri I.
Geiss11, J. R hl12 ve V. R. B erghahn13 tarafndan kabul edildi.
Bu blmde sunulacak olan yorum bileenden olumaktadr: A l
manyann sorumluluuna ynelik temel bir kabullenme, mttefiklerin
siyasalarnn bir eletirisi ve savan geliimiyle tm ittifaklar sisteminin
daha geni bir incelemesi.
*
* *
En saldrgan gler genelde en emniyetsiz olanlardr. Almanya 1915
itibaryla eitli tehlikelerle kar karya geldi. Bunlardan 14. Blmde
anlatlan birincisi, en iyi ve en kt ihtimalle iki cephede birden savaa
girme tehdidiydi. leri daha da ktletiren, itilaf devletlerinin, zellikle
de Fransa ve Rusyann, Almanyann ve AvusturyaM acaristann yakn
zamandaki Balkan Savalarnda (1 9 1 2 -1 3 ) yaad diplomatik hs
randan byk bir cesaret almalar ve askeri kapasitelerini geniletme
BRNC DNYA SAVAI'NIN PATLAK VER 167
KUZEY
DENZ
ORVEJ
SV E
BRLEK
KRALLIK
(Aus.1914)
c
t
DANMARKA
R U S MPARATORLUU
(Aus 1914)
BELKA
(Aus.1914)
Dublin
Londra
ROMANYA
Brksel
(Aus.1916) ;
LK.
FRANSA
(Aus.1914).
P O R T E K Z
KARADENZ
Bkre
Madrid
Roma
Lizbon
SPANYA
SIRBSTAN
(Tem/Aus.1914)
ttifak Gleri
Merkezi Gler
Tarafszlar
Birinci Dnya Savanda Avupa
srecinde olmalaryd. Fransz hkmeti 1 9 13te askerlik sresini bir yl

artrrken, Rus ordusu, 1 9 17de tamamlanmas tasarlanan bir genileme
programna sokuluyordu. Almanya ynetimi -askeri ve siv il- tasavvur
edilmesi g bir askeri potansiyele ve i krizlerden kurtulabilmek iin
ak bir kapasiteye sahip olan iki g arasnda kendisini kapana kslm
gibi hissediyordu. zellikle Rusya ar derecede kayg vericiydi. 1914te
Bethm ann Holhvegin ifadesine gre, [Rusya] byyecek, byyecek
ve bir karabasandan ok daha ar bir ekilde zerimize ullanacakt,14
ve Jagowun daha keskin bir dille ifade ettii gre greyse, Birka yl
iinde Rusya arpmaya hazr olacak, ardndan da kalabalk ordular ile
bizi ezecekti. 15 Hatta iktisadi cepheyi bile ok da parlak olmayan beklen
tiler kaplamt. Blowun Rusya ile yapm olduu ticaret antlamas
km ek zereydi ve sanayi nclne ramen Osmanl mparatorlu-
unu hkimiyet altna alma mcadelesi iinde Almanyann mali kay

naklar Fransanmkilerden azd. 1911den beri aka ikincil glerin
lehinde gelimekte olan bir uluslararas durum iinde, Almanya, mt
tefiklerine kar bile emin olamyordu. talyaya gvenilmezken, Avus
turya dardaki Slav basksnn bymesinin iddetlendirdii ve onu
daha zayf ve daha hareketsiz16 brakan ar bir i kriz yayordu. Orta
Avrupadaki Alman gvenliinin merkez dayana olan Bismarckm kili
ttifak, bu suretle, fel olma tehdidiyle kar karyayd. Balkanlardaki
durumun daha da ktlemesi Avusturyay bir yana-atacak, Almanyay
dman komular arasnda yalnz brakacakt, bu olas sonu, dier
lerinden ziyade, Bismarck tedirgin etmiti.
Bir zm var myd? Almanyann Avrupa'daki egemenliinin srek
liliine ynelik teminatn salanmasn savunan, tavizsiz biimde sert
hareket etme taraftarlarnn oluturduu bask gruplarndan yana bir
eksiklik yoktu. Ne ki, ordu, aka, byle bir hareketin ksa bir sre
iinde balatlmas gerektiini dnyordu, nk 1912-17 dnemi
boyunca her an iin Almanyann askeri stnl ortadan kalkabilirdi.
Buna karlk, Genelkurmay tedbiri elden brakmayan bir savatan ya
nayd, fakat giderek azalan bir hevesle bunu istedii de belirtilmelidir. 8
Aralk 1912de Kayser ve generalleri arasnda dzenlenen bir toplantda,
Genelkurmay Bakan von Moltke, savan kanlmaz olduunu savuna
rak, En erken olan en iyisidir,17 dedi ve Mays 1914 itibaryla Fran
sann hzla Almanyaya yetitiini bildirdi; Ge kalmak, ansmzn
azalmas anlamna gelir,15 diye srar ediyordu. Ne ki, tedbiri elden brak
mayan bir sava, hl Schlieffen Plamnm hayata geirilmesi yoluyla
kazanlabilirdi.
Bu kanlmaz ikilemle kar karya kalan Bethmann Hollweg, ap
raz siyaset olarak bilinen yntemde karar kld; ne olas bir sava diplo
matik bir zmle nleme arayna girdi ne de ordunun bekledii kadar
ak bir ekilde sava kkrtt. Saraybosna olay sonrasnda Avusturya
hkmetini Srbistana kar askeri harekata cesaretlendirirken, berabe
rinde hesap edilmi bir riski de gze alyordu. Eer Rusya karlk vermede
baarsz olsayd, Srbistan yok olacakt, Balkan tehdidi ortadan kalka
cakt ve itilaf byk bir utan tarafndan iten ie kemirilecekti. Dier
yandan, Avusturyann harekat Rusyann misillemesine uramalyd,
generallerin balamas iin bask yaptklar sava patlak vermeli ve A l
manya Schlieffen Plan araclyla itilaf kertebilmeliydi. Bethmann
Hollweg, bundan dolay, Eer sava patlak verecekse u anda balamas
bir iki yl iinde itilafn daha da glendii bir zamanda balamasndan
BRNC DNYA SAVAI N I N PATLAK VER 16 9
iyidir,18 fikrinden destek alarak, Avrupay ne olabileceine dair tam

bir bilinle savan eiine getirdi. Ald tavr, tamamyla askeri idareye
artl bir teslimiyetti, bu da nihai olarak sivil kontroln ykld gere
ini pekitiriyordu. Aslnda, Bismarckm en nemli ilkelerinden birini
yadsd. Bismarck, 1887de, Hkmdarlarmza tavsiyelerde bulunma
nceliinin elimizden kaymas ve genelkurmaya gemesi olaslklarnn
ikisini de dikkate almalyz,19uyarsnda bulunmutu. Diplomatik seme
haklarnn ortadan kalkmas o derece tamamlanm bir sreti ki, Bethmann Hollweg son dakikada yaptklarndan ikincil amalar gtseydi
bile savatan kamamazd. Bu suretle, Austosun bandan itibaren
her ey, askeri bir baar kazanmann yannda ikinci plana atlmt.
Kurt Breysig, daha sonra 1919da unu itiraf etti: Bizim ordumuz dnya
nn en iyisiydi, ama dnyann en kt siyasetini izledi.20
Avusturya-Macaristan bu krizde nasl bir rol oynad? Saraybosnadaki
suikast iki ana tepki yaratt. Bir yandan Dileri Bakan Berchtold ve
Kurmay Bakan Conrad gibileri Srbistandan kaynaklandna inanlan
tehdidin bir defada ve tamamen halledilmesini istiyorlard. 191213
Balkan Savalarnm Srbistann gcn byk oranda artrm olmasn
dan, Srbistann Rusyaya balanmaya kkrtlmasndan ve merkezi g
lerin Gneydou Avrupadaki dengelerin dna savrulmu olmasndan
korkuyorlard. unun da farkndaydlar ki, Srbistan, Bosna, Hrvatistan
ve Slovenya gibi gney blgelerde ayaklanmalar krkleyerek Avusturya-Macaristan istikrarszlatrma kapasitesine de sahipti. Bunun
ierimlemeleri ok bykt: Eer imparatorluun gney blgelerindeki
Slavlar huzursuzlanmaya balarlarsa, kuzeyli Slavlar, zellikle ekler,
Polonyallar, Slovaklar ve Ruthenler de ayn zamanda isyan etmeye kalk
abilirdi. Bu yzden, Saraybosna olay Srbistann tahrik edilmesinin
ekici klnmas iin bir bahane salad. Dier yandan, Macaristan Ba
bakan Tisza, sakmma ve diyaloga daha eilimliydi; bu, Viyana ve Buda
petedeki hkmetlerin ikisinin de kimi yelerinin paylat bir tutum
du. Bir an iin, kararszln, suikastn yantsz biimde gemie gml
mesine izin vermesi mmknm gibi grnd. Fakat izleyen aylarda,
askeri kuvvetle ihtilaf halletmek isteyenler Almanyann koulsuz
destek vaadiyle iyice ar basmaya baladlar. Sarka, 23 Temmuzda Sr
bistana sert bir ltimatomun verilmesi sonucu deimez bir ekilde
harekat yanllarnn tarafna kayd. Geriye doru bakldnda, Avusturya^Macaristanm yneticilerinin, ltimatomun Srbistan yerin dibi
ne geirmesi ve bu suretle Viyanaya byk bir diplomatik zafer kazandr
mas beklentisi iinde olduklar hi de olas bir ihtimal gibi grnmyor.
Bunu yerine, ltimatomdan asl amalanan, Srbistan bu durumu reddet

meye kkrtmak ve bu suretle de Avusturya igali iin bir bahane yarat
makt. Berchtold, Srp tehdidini diplomasi yoluyla deil de askeri harekat
yoluyla yok etmeye kararlyd. Durum ne olursa olsun, ltimatomun tarz,
Avusturyann mttefiki talya da dahil olmak zere, Avrupann byk
blmn Avusturya-Macaristana dman etti. talya Dileri Bakan
San Giuliano, talyann Berlin ve Viyanadaki bykelilerine unu bil
dirdi: Avusturya, bir sava tahrik etmeye niyetli olduunu ak bir e
kilde gstermitir, ve bu yzden de talya, leride Rusya ile savaa girdi
inde, Avusturyaya yardm etme ykmll altnda deildir.21
*
*
Almanya, belki de, AvusturyaMacaristan ile gizlice anlaarak sava
hzlandrabilirdi, ama mttefik gler de savatan kanmak iin ok az
ey yaptlar. Rusya ve Fransa meydan okumay neredeyse tamamen kabul
lenmeye istekli gibi grnrken, Britanya siyasetinin ise, savaa kar
taknd serinkanl tutum ve bu ynde bask yapmamas vgye layksa
da, engelleyici bir etki yaratm olduu phelidir.
II. Nicholas olaan saylamayacak saldrgan ruh hali iinde bir kere
sinde yle demiti: Avusturyallar hibir ey iin balanmamaldr.
Her eyin bedelini demeye zorlanmaidrlar.22 Bu, 1908 Bosna Krizinden beri Rusyann besledii youn Avusturya fobisinin tipik bir
rneiydi. Bu kzgnlk, ksmen Balkanlarda artan Rus mdahalesinden
ileri geliyordu, sz konusu mdahale de Uzak Doudaki Rus yaylma
clnn nn kesen 1905 Rus-Japon Savandaki yenilgiye bir tep
kiydi. ar, diplomasiyi giderek yaylmaclkla ve Balkan halklarnn hak
larn Osmanl ve Avusturya-Macaristan imparatorluklarna kar kendi
tasarrufunda bulundurma isteiyle zdeletiriyordu. Ayn zamanda,
N ovoe V rem ya mn ifadesiyle Rusyann gittike daralan Germen em
beri iinde skp kalmasna dair youn bir tedirginlik de vard. arist
hkmet, Avusturya-Alman saldrs hayaletini, dikkatleri ciddi i so
runlardan baka yne ekmek iin ve Dumada Ekimciler ve Anayasal
Demokratlardan hkmet iin gvenilir bir destek blou salama yolun
da faydal bir ara olarak grd. Bu yzden, ovenizmi lmllatrmak
iin ok az giriimde bulunuldu; hatta 191 l de Sazonov ve Kokovstsev,
Stolypinin barsever diplomasisini bir yana brakmak zorunda kaldlar.
1914 itibaryla gelecekteki bar ihtimaline dair youn bir ktmserlik
BRNC DNYA SAVAI'NIN PATLAK VER
171
vard. Sazanova ait bir muhtraya gre, (21) ubatta ar tarafndan

dzenlenen bir konferansta, Osmanl mparatorluunun eli kulandaki
k ve gereklemesi yakn olan Avusturya-Srbistan atmas gz
nne alnarak, Avrupada savan olas olduuna dair bir ortak gr
ortaya kondu. atmay, yeniden silahlanmasn 1917de tamamlayana
kadar ertelemek, Rusyann karnayd, ama sonulan ne olursa olsun
Srbistan desteklenmeliydi. Bu arada, halk undan emindi: Hibir yay
gara Rusyay korkutamaz; Rusya savaa hazrdr.22 Seferberlik planlar
da ayn zamanda hazrlanmt; bu, tpk Schlieffen Plannn Almanlara
verdii trden bir gven veriyordu genelkurmaya; rnein, Bakomutan
Jhilinski Ocak 1914te kukulu ve kararsz bir kii olan Kokovstseve
Rusyann dmanlar ile dello yapmaya hazr olduu konusunda g
vence verdi. Genelkurmayn basks, uzun vadede, sivil ynetimin Rus
yann askeri zayflna kar duyarsz kalmasna hizmet etti. Bu, hk
metin Avusturya-Alman tahrikine alelacele karlk vermeme kararn
engelledi, bu suretle de Temmuz 1914te Rusya genel seferberlie girien
ilk byk g oldu.
Btn bunlara paralel bir biimde Fransz siyasalarnda da yaklaan
bir atmay kabullenmeye dair gl belirtiler vard. Poincare, 1912de,
Fransa sava istemiyor, fakat buna ramen savatan da korkmuyor23
iddiasnda bulundu. Joffre komutasndaki Fransz askeri idaresi, Almanya
kart bir duygusallkla, 1913te Alman karlarna kar mcadele etmek
zere tasarlanm yeni bir saldr plan gelitirdi. Ne ki, Fransz hkmeti,
muhtemel bir Alman saldrsnn asl ykn omuzlamaya mecbur kalma
konusunda derin bir ekilde kayglyd hl. Bu nedenle, 1911den bu
yana Fransz diplomasisinin amac, Almanyay mmkn olan en hzl
biimde igal etme iini Rusyann zerine ykmakt. Bu, 1912 Balkan
Krizinde olduu kadar Temmuz 1914te de, Laguiche ve Paleologueun
ban ektii seferberlik srecinde Paris tarafndan Rusyaya fiilen veri
len ak eki aklar. ki soru zerinde kurgusal tahmin yrtmek ilgin
olacaktr. Eer Fransa Bat Avrupadaki gvenlii konusunda bu kadar
kaygl olmasayd, Rusyann Dou Avrupada byle aktif bir rol oynamas
iin bu kadar istekli olur muydu? Ve eer Rusya Fransz desteinden
emin olup Alman birliklerinin ounun Parise ynelecei inancyla
kendisini avutmasayd, Temmuz 1914te kendisini bu derece geri dnl
mez bir biimde sorumlu hissedecek miydi?
Britanyann Temmuz krizindeki inisiyatifi, grev stlenmeyip dar
da kald iin hatalyd. Dileri Sekreteri Sir Edward Grey, sk sk, bir
Alman saldrs durumunda Britanyann Fransaya destek vermeye hazr
olduunu yeterince erken ve gl bir ekilde aa kavuturmamakla

sulanr. Ne ki, alternatif bir bak as da vardr: denir ki, Greyin
maksad, her trl saldrgan niyet ifadesinden kanarak durumu kotar
makt. Britanyann mdahale etmeye karar vermesine veya verme
mesine bakmakszn, her halkrda Almanyann rotas izilmiti.24 Bir
bakma, Britanyann savatan ne derece sorumlu olduu sorusu, nihai
olarak savaa girmesinin atmann karakterinde neden olduu dei
imden daha az nemlidir. Olaylar, 1 Austosa kadar bir Avrupa Sava
erevesinde dorua ulat; bu, Almanya ve Avusturyann gz dnm
bir ekilde atldklar tehlikeye Fransa ve Rusya tarafndan verilen sert
karln bir sonucuydu. Ne ki, 4 Austosta Britanyann savaa girme
siyle, Avrupa Sava, Finlandiya ve Polonyada olduu kadar denizde ve
smrgelerde de devam edecek bir dnya savama dnt. Britanya
hkmeti byk bir ikilemle kar karya kald. Emperyalist bir g
olarak Britanyann bir ktasal mcadeleye dahil olmas karma deildi.
Ne ki, Britanyann emperyal ve deniz zerindeki stlenmelerini devam
ettirebilmesini salayan ktasal g dengesi Almanyann Fransa kar
snda galip gelmesi halinde yklabilirdi. 4 Austos itibaryla, liberal
hkmet dorudan mdahale etmeyi taahht etti, stelik de ly
karan ve kabinenin dalmas olasln nleyen eyin Almanyann
Belikay igal etmesi olmasna ramen.
*
Daha genel hususlar gz nne alndnda, Avrupann savaa girmek

iin sergiledii neredeyse intihar kabilinden itah ve yaratt hava
bileenden oluuyordu. Yllardr diplomatik aalanmalardan kanmak
iin talepler ne srmeye alkn olan byk gler, krgnlklarn ve
dertlerini srekli olarak gizlemilerdi. Bunun anlam, belirli bir siyasal
amaca ulamak iin byk bir tehlikeyi gze alma siyasas gtmek ve
sava riskini gze almaya giderek daha istekli olmakt. Byle siyasalar,
karmak bir askeri sorumluluklar dokusuna sahip olan ittifaklk sistemi
erevesinde hayata geiriliyordu, ama diplomatik bask iin uluslararas
bir forum olmakszn. Bu durumun modern karl, N A TO ve Varova
Paktnn var olduu, ama Birlemi Milletlerin olmad bir dnyadr.
ttifak sisteminin, kendi iinde, savan patlak vermesi iin yeterli
bir aklama olduu ileri srlen bir grtr; yle ki, silahlanm iki
ayr kampn var olmas durumu, yakn veya uzak atmay kanlmaz
173
klmt. Ne ki, iki nedenden dolay bu yaklam bireysel ittifaklarn

ar basitletirilmi bir deerlendirilmesini tekil eder. lk elden, ittifak
larn balca amac savunmayd; 1879 kili ttifak, Almanyay> Avus
turya sadece Rusya tarafndan saldrya uradnda destek vermekle
sorumlu tutarken, 1894 Fransz-Rus ttifak ayn zamanda dman sald
rsna bal olarak karlkl yardmlamay da ngryordu. Bu artlar
kendi balarna savaa n ayak olamazlard; tam tersine, bu artlarn,
mttefiklerden birini dier mttefikin saldry kkrtmasnn nne
gemeye ikna etmesi daha olasyd. kincisi, savan asl patlak verme
ekli antlama artlar ile ok az ilintiliydi. ttifaklarn artlar harfiyen
yerine getirilseydi, Almanya Saraybosna suikastinden sonra Avustur
yaya ak ek vermeyecekti. Rusyann Srbistana yardm etmek iin
szlemeye balanm hibir ykmll yoktu ve her halkrda Almanya
ile deil Avusturya ile ihtilaf halindeydi. Avusturyaya kar balatlan
seferberlik giriimi, ayn zamanda Almanyaya kar da giriilen genel bir
seferberlik olup kt. Eer Fransa 1894 ttifakna sk bir ekilde bal
kalm olsayd, Almanyann Rusyaya sava ilan etmesinden sonra, en
ksa zaman iinde o da Almanyaya sava ilan etmeliydi. Ne ki, pratikte
Fransaya kar inisiyatifi ele alan Almanya oldu. Britanyann meru olma
sa da ahlaki olarak itilaf glerine yardm etme sorumluluu vard, ama
gerekte Almanya itilafn tamamyla dnda bir devlet olan Belika'ya
saldrdktan sonra savaa girdi. Ayrca, ittifak sistemi, savan etkisi altnda
kendi kendine deiiklie urad. talya ve Romanya merkez glerden
uzaklatlar, sonraki bir tarihte ittifak devletlerine katlacaklard ama onla
rn yerini 1914e kadar Almanya ile resmi diplomatik balants bulunma
yan Osmanl mparatorluu ald. Bu yzden, yle grnyor ki, ittifaklar,
iaret edilen hayli zel artlarndan ok daha az balaycyd.
Ne ki, ittifaklarn uluslararas ilikileri etkiledikleri ve 1914ten nce
ki on yl boyunca Avrupada gerilimin bymesine yol atklar iki yol
vard. Birincisi, ittifaklar, krizlerin Kuzey Afrika ve Balkanlar gibi evresel
blgelerden byk glere srad balantlar saladlar. Doal olarak,
tehlikeler seziliyor ve ilikiler koparlyordu; bundan dolay 1906 ve
1911 Fas krizlerinin bo yere kmasna gz yumuldu. Ne ki, Saraybosnadan sonraki olaylarn seyri, yerel bir atmay bir kta savama dn
trebilecek aralarn mevcut olduunu gsterdi. kincisi, ittifaklarn
silahlanma yar ve askeri takvimlerle dorudan ilintisi vard. rnein,
Schlieffen Plan, Alman Ba Komutanlnn 1894 gizli antlamasnn
nemli bir paras olduunu dnd Fransz-Rus ortak taarruzuna
kar koymak iin tasarlanmt. Rusya dier byk dman Avusturya-
! 7 4 AVRUPA TARHNDEN KESTLER II
Macaristan zerinde younlamay tercih edecekti, fakat 1879 AlmanyaAvusturya ittifak, Almanyaya kar da kullanlabilecek ikinci bir plan
kurmay gerekli kld. 31 Temmuzda Rusya seferberlik ilan ettiinde
savan kanlmaz hale gelmesi, planlarn ne derece kararl biimde
hazrlandklarn ispatlad. ar, Avusturyaya kar ksmi ve toptan sefer
berlik tercihleriyle kar karya kald; ilki ile balad, fakat ardndan
hzla kincisine yneldi. Almanyann verdii karlk, Schlieffenin l
toprayla yn buldu. Ordu, Rusya ile uramadan nce, Fransay alt
etmeye hasretti kendini. Bu sonula, ar ve Kayser, kendilerini korkun
bir ikilemin iinde buldular. Rusyann kavgas Avusturyayla idi, ama
ksmi seferberlik Rusyay Almanyadan gelen bir saldrya kar korun
masz brakmt. Almanyann acil ihtiyac Rusyaya bask yapmakt,
fakat bu, nce Fransa ile bir mcadeleye girimeksizin yaplamazd. Aske
ri planlamaclar dman ittifaklar yok etmek meselesine o derece youn
lamt ki, yarm yamalak hesaplamalara hi yer vermemilerdi. Hasm
tarafndan boyunduruk altna alnma korkusunu taknt haline getirmi
olan her bir kamp, genelkurmaylarna sadece topyekn zafer iin plan
yapma msaadesi vermilerdi, snrl g tehdidiyle desteklenen baskya
ba vurmalar iin deil. Clausewitz, bir defasnda, askeri hedeflerin diplo
masinin yannda ikinci planda yer almas gerektiini ve savan sadece
son bir are olarak diplomasinin dier aralarla srdrlmesi anlamna
geldiini savunmutu. Maalesef, 1914n siyasetileri inisiyatifi gene
rallere kaptrmlard, onlar da diplomatik kurallar erevesinde dn
meye hi de alkn deillerdi.
Bugnk nkleer arpmalarla bu sre arasndaki paralelliklerin
altn izen bir dnce okulu vardr. 1945ten beri silahlanm bloklar,
karlkl biimde youn dmanlklarnn bir sonucu olarak, saldr ve
savunma amal silahlarnn yaylmas iin karmak teknikler gelitir
diler. Bu teknikler er ya da ge siyasal ve diplomatik snrlandrmalar
kracaktr savndan sz ediliyor. Siyasi liderlerin, kendilerini, sadece
sava atelemenin k yolu olduu amazlarn iinde bulaca sy
leniyor. Ne ki, nkleer silah taraftarlar, bir dier durumu da vurguluyor.
Bugn silahlarn esas karakteri caydrc ileve sahip. Sava o kadar kk
ten bir biimde kabullenilemez ki, terrn dengesi gl bir engelleyici
rol oynuyor. Dayanak noktas, bunun, 1914teki durumdan temel biim
de farkl olmas. Sava patlak verdi, nk umulan arpma gemite
olanlarn nda ngrld; ani saldrlar ve snrl ykmd beklenen.
Yeni bir silah yoktu ve Amerikan Savandaki dikenli tellerin ve
Rus-Japon Savandaki siperlerin gelecee dair salad ipular ze
I 75
rinde durulmad. Beklenmedik ve btncl bir kym, askeri dnceler

zerinde hl ok gl bir etkiye sahipti. rnein, 1910da Ludendorff
u grteydi: Her ey ilk arpmalar kazanmamza bal.25 yle gr
nyor ki, Avrupa geriye, 1860lara dnmt yzn ve Bismarckm
olaanst zaferleri onun 1870lerde ve 1880lerde var etmeye giritii
koruyucularn skartaya karmt.
N O TLA R
1) 1919 n Bar Konferansna Sunulan Rapor, D. E. LEE (der.): The
Outbreak o f the First World W ar iinde.
2) Bkz. I. GEISS: The Outbreak of the First World W ar and German War
Aims, Journal o f Contemporary History (1966) I. 3 iinde.
3) Bkz. J. RHL (der.): 1914: Delusion or Design (1973).
4) Bkz. H. E. BARNES: T he Genesis o f the World W ar (1926).
5) Bkz. S. B. FAY: Origins o f the W orld W ar (1930).
6) Bkz. G. P. GOOCH: Before the War, II. T he Corning o f the W ar (1938).
7) Bkz. A. J. P. TAYLOR: T he Struggle for Mastery in Europe (1954).
8) Bkz. E. FISCHER: G ennanys Aims in the First W orld W ar (1967).
9) Ritterin grlerine dair bir deerlendirme iin Bkz. K. EPSTEIN:
Gerhard Ritter and the First World W ar, Journal o f Contemporary History ,
1966; I. 3. iinde.
10) Bkz. L. C. F. TURNER: Origins o f the First World W ar (1970).
11) Bkz. I. GEISS: A.g.y., ayrca G erm an Foreign Policy 1871-1914 (1976).
12) Bkz. j. RHL: A.g.y., ayrca From Bismarck to Hitler (1970).
13) Bkz. V. R. BERGHAHN: Germany and the Approach o fW a r in 1914
Germany and the Approach o f W ar in 1914 (1973).
14) G. A. CRAIG: Germany and 1866-1945, Bl. IX.
15) L. C. F. TURNER: A.g.y., Bl. 4.
16) J. RHL: A.g.y., RIEZLER tarafndan alnt.
17) V. R. BERGHAHN: A.g.y., Bl. 19.
18) W. CARR: A History o f Germany 1815-1945, Bl. 8.
19) G. A. CRAIG: A.g.y., Bl. IV.
20) J. RHL: A.g.y.
22) I. V. BESTUZHEV: Russian foreign policy FebruaryJune 1914,
journal o f Contemporary History (1966), I. 3. iinde.
24) Greyin 1914teki siyasasnn toptan bir incelemesi iin Bkz. L. C. B.
SEAMAN: From Vienna to Versailles, Bl. XIV.
25) V. R. BERGHAHN: A.g.y., Bl. 6.
17
Avus turya-Macars tann k ve
Halef Devletlerin Sorunlar
Avrupal glerden i blnmeye kar en hassas olanlar Osmanl ve

Avusturya-Macaristan imparatorluklaryd. 1914 itibaryla, Osmanl
mparatorluu, Balkanlardaki tebaasna bamszlk vermeye zorlan
mt. Ne ki, Avusturya-Macaristan hl bir aradayd. Avusturya-Macaristanm varl, merkezka eilimler tarafndan o zamana dek hi
olmad kadar tehlikeye sokulmutu, fakat bu merkezka eilimler o an
iin merkezcil etkilerle engellenmiti. Habsburg mparatorluunun gele
cei kelimenin tam anlamyla dengedeydi.
Merkezka glerin en aikr olan, imparatorluk iindeki rk ger
ginliklerdi. 6. Blmde Alman Avusturyallara Macar ayrlklnn
kard sorunlar ele alnmt. Bu, nihai olarak, Macaristana denk
kuramlarla ilevini gerekletirecek olan federal bir devlet erevesinde
zerklii teminat altna alan Ausgleich tarafndan zlmt. Ne ki,
Macarlar ve Almanlar, imparatorluun elli milyonluk nfusu iinde
sadece yirmi iki milyon kii olarak hesap edilmiti v e Ausgleich tarafndan
tannan ayrcalklarn dnda tutulmu olan 23.5 milyon Slav yeni bir
AVUSTURYA-MACARSTAN'IN K VE HALEF DEVLETLER
77
tehdit tekil ediyordu. mparatorluun AvusturyalI yars zellikle blge

sel kar kavgalarndan dolay sknt yayordu; bu, Bohemya Kurultay
ve Viyana hkmeti arasndaki mnasebetleri etkilemiti. H atta
1907de genel oy hakknn tannmas bile Slavlarn taleplerini karla
mad, nk seim sistemi Alman semenlerin lehine tuzaklarla doluydu.
Dier yandan, Avusturya parlamentosunda Almanlar hl aznlk
taydlar ve herhangi bir yasama programna kararl Slav muhalefeti tara
fndan ta konabilirdi. Herhangi bir milliyetle zdeletirilmekten ka
nma ve milliyetler arasnda dengeli bir dmanl krkleme ek
lindeki geleneksel Habsburg hanedanlk siyasn izleyen mparator Franz
Josephden soruna ynelik hibir mdahale gelmedi.
Egemenlik haklarn i ve d merkezcil glerin ikisiyle de birlikte
srdrmeyi hesap etti. erideki en gl nfuz kozu Macaristan ile mu
tabakat iinde olmakt. Ne ki, toplumsal statlerini ekler ve Slavlarla
olan rksal akrabalklarndan daha yksekte gren Hrvatistan ve Po
lonya Galiyasnm Alman ve Slav aristokrasileri arasnda birok ibirlii
rnekleri de vard. mparatorluun farkl blgeleri arasndaki bir dier
ba, Avrupann en geni serbest ticaret alannn bahettii iktisadi
avantajd. rnein, Macaristan tahl Bohemya ve Avusturya pazarlarna
herhangi bir snrlama olmakszn ulaabilirken, Bohemyann sanayi
rnleri de Macaristanda mteri buluyordu. Paralanmann nndeki
en byk d engel, imparatorluun dou snrndaki Rus otokrasisinin
varlyd. Rusya anayasal gelimenin ok gerisinde kalmt ve yaylmac
tutkusuyla yeni kurulmu herhangi bir devleti boyunduruk altna almaya
kalkacakt. Dou ve Orta Avrupa halklar, ayn zamanda, Emperyal
Almanyann mdahale etmesi olaslndan korkuyorlard, byle bir
ey olursa Avusturya-Macaristan bile paralanrd. Bu yzden, koulsuz
biimde tabi rklar var olan devlet erevesinde reform araylarna gir
diler. 1899da Brnoda hazrlanan Milliyet Program, Slavlara da, Macarlara oktan verilmi olan statnn aynsn verecek olan yeni bir
Ausgleich ' ngrrken, Avusturya sosyal demokratlarnn nderlerinden
biri olan Bauer 1911 de bir uluslar federasyonu iin bastryordu.
1914te Avusturya-Macaristan savaa girdii zaman tabi halklarn esas
umudu, yetenekli bir imparatoru gerekli anayasal dzenlemelere ba
kanlk etmeye ikna edecek hzl bir yengiydi. ok az insan, sava, devrimi
veya ayrlmay tevik etmek iin bir ara olarak grmeyi akl ederdi.
Ne ki, 1918 itibaryla durum arpc bir ekilde deiti. Askeri ma
lubiyet, hkmetin dalmasna ve sonu olarak da merkezcil akmlarn
yklmasna neden oldu. Bu, merkezka glerin nndeki snrlamalar
ortadan kaldrd ve imparatorluun ulusal bileenlerine ayrlmasna ne

den oldu.
Avusturya-Macaristan, 1915ten sonra gittike uzayan bir askeri
bunalm yaad; Ruslar Galiyay igal etti ve ayn yl Londra Antlamas
ile savaa giren Italyanlar gney snrn tehdit altna soktu. Mtte
fiklerle ayr bir atekes iin yaplan grmeler son derece baarsz oldu
ve imparatorluk askeri olarak hayatta kalabilmek iin Almanyaya bal
kald. Bu arada, normal hkmet srecine, iyi niyetli olsa da Macaristan
ile anayasal balar da koruyamayan deneyimsiz imparator Charles tara
fndan el konuldu. Monarinin AvusturyalI yarsnda Slavlar askeri bl
gelerin ve skynetimin yrrle konmas tarafndan dland. Hatta
emperyal birlie dair iktisadi tezler bile hzla ortadan kayboluyordu.
Tuna havzasnn tm, bir dizi kt hasadn ve mttefik ablukasnn
sonucunda altst oldu. Bu suretle, imparatorluun her bir blgesi giderek
kendi kendine yetmek zorunda kald, ileri daha da ktletiren, Mart
1917 Devriminin arist basla belasn bandan atmas ve Avustur
yann Slavlarn en byk korkularndan birini bastrmas oldu. Rus
yann yeni geici hkmeti, aslnda, uluslarn kendi kaderlerine kendi
lerinin karar vermesi haklarn ilan ederek Habsburg imparatorluu
iindeki ayrlkl aka krkledi. Bolevik Devrim (Ekim 1917) bu
siyasay onaylar gibi grnyordu ve Rusyay kendi iine dndrd.
Dalmann nndeki bir dier engelleyici d etmen olan Almanya, en
sonunda, Kasm 1918de yenildi. Bu yenilgiyle Avusturya-Macaristanm
dalma srecini hzlandrm olmasnn ilintisi hi de rastlant deildir
Sava boyunca, farkl milliyetilikler, Habsburg ynetiminden ayrl
mann kendi akbetleri iin hayrl olaca grn benimsedi. Bu ne
denle, srgndeki ek liderler Masaryk ve Benes, bamsz bir ekoslo
vakyann kurulmasna destek vermesi iin Fransann nabzn yoklar
ken, Suplar ve Hrvatlar da Yugoslavya Komitesinde Srbistan ile Korfu
Paktn imzaladlar ve Gney Slav devletinin kurulmas iin hazrlklara
giritiler. Nisan 1918de Romada dzenlenen Ezilmi Uluslar Kongresi
gibi uluslararas konferanslar, ulusal hr irade tezlerini yayyor ve impa
ratorluk iindeki Slavlar dier lkelerdeki soydalaryla irtibata geiri
yordu. Bu d balantlar siyasal perspektiflerin genilemesine sebep oldu
ve Habsburg mparatorluuna kalan szde ballklar da temelinden
yok etti.
Btn bunlar olurken Batl mttefikler hangi rol oynad? Sonradan
onlara u ithamla fatura karld: Batda Almanyaya kar zaferi garanti
lemek iin bir ara olarak Avusturya-Macaristanm kn bilinli
AVUSTURYA-MACARSTANTN K VE HALEF DEVLETLER
179
biimde tezghlamak. Mttefikler ve imparatorluk iinde yer alan milli

yetilikler arasndaki hatr saylr karlkl etkileimi aydnlatan hakikat
ok daha karmaktr. Balangta, mttefik sava idarecileri, AvusturyaMacaristanm Almanyaya kar bir siper ve Orta Avrupann Balkanlatrlmasma kar bir nlem olarak dalmadan korunmasndan ya
naydlar. Ama, 1918 sreci boyunca, Slav snmaclar ve kongre tarafn
dan imparatorluun yklmasnn kanlmaz olduuna ikna edildiler.
Bunda belirleyici olan anahtar etmenlerden biri de imparatorlukla yap
lacak atekes iin dzenlenen mzakerelerin baarszlkla sonulanmasiydi; 1918 Spa Antlamas Habsburglar Hohenzollernlere hi olmad
kadar yakndan balaynca, mttefik liderlerin sabr tkendi ve daha
ak bir ekilde Tuna blgesinde ayr devletlerin yaratlmasndan yana
tavr koydular. Ekim 1918de Bakan Wilson, imparatorun snrl bl
gesel zerklik zerine kurulu atekes nerisini onaylamay reddetti ve
bunun yerine eer yeni devletler meydana getirilecekse bile hr irade
zerinde srarc oldu. phesiz, bu siyasa, tam da niyet edildii gibi, impa
ratorluun kn hzlandrd. 11 Kasmda Charlesm tahtan ekil
mesiyle, Avusturya-Macaristan tarihe kart.
*
*
fc
Paris Bar Antlamas ekoslovakyann yeni bir devlet olarak varln

resmen ilan etti ve St. Germain ve Trianon antlamalar Galiyanm
Polonyaya, Transilvanyann Romanyaya, Hrvatistan ve BosnaHersekin Srbistana ve Gney Tirol ve Trentinonm talyaya braklmasn
onaylad. Avusturya ve Macaristan artk sadece imparatorluun Macar
ve Alman kalntlaryd. Masaryk, ou ada gibi, milliyetiliin
olumsuz karakterini, ezilmi halklar ayaklarnn zerinde durdurarak
budayan1 bu yeni dzeni benimsiyordu. Ne ki, ksa bir sre sonra, yeni
devletlerin umutsuz bir hayatta kalma mcadelesine giritii ortaya kt
ve kimi gzlemciler ok-uluslu imparatorluk gnlerini zlemle anmaya
baladlar. Bunlardan biri, Avusturya-Macaristan devletinden ayrl
may temel bir hata2 olarak gren tarihi E. Eyckt idi. Son zamanlarda,
A. J. P. Taylor, imparatorluun geiken zelliine ve ayn zamanda
onsuz yapmann zorluuna dikkat ekti: Hanedanla dayal impa
ratorluk, Orta Avrupay, krk bir kanad bir arada tutan bir kalp gibi
gl kavrad; eylemin mmkn olmas iin yklmas gerektiyse bile,
ortadan kaldrlmas eylemi muktedir ya da kolay klmad.3
a) Avusturya-Macaristann
yaps ve dalm
1867-1918
(*=Slavlar)
Avusturya
Almanlar
ekler
PolonyalIlar
Ruthenler
Slovenler
*Srp ve Hrvatlar
italyanlar
Romenler
Macarlar
Macaristan
Macarlar
Romenler
*Slovaklar
Hrvatlar
Srplar
Ruthenler
Dierleri
Bosna-Hersek
(1908'de mparatorlua
katld)
Srplar
Hrvatlar
b) Avusturya-Macaristan
yklmas
.'1919-38 arasndaki srn mi
Yklmasndan ncolo
Avusturya-MacarH. m
snrlar
Avusturya'Macaristan ve halef devletler
AVUSTURYA-MACARSTAN 'N K VE HALEF DEVLETLER 1 8 T
Orta Avrupann Slav halklarna, bar antlamas tarafndan ccrte davranld. Mttefikler onlarn yararna her trl abay gsterdi;
bunlar, W ilsonun kendi kaderini kendi belirleme ilkesini ve ayn za
manda mdafaa edilebilecek snrlar, sanayi ve tarm potansiyellerinin
ikisine de sahip olan iktisadi bir temeli ieriyordu. Polonya, ekoslo
vakya ve Yugoslavya, snrlar en mitsiz karamsarlarn korktuundan
bile fazla daralm olan Avusturya veya Macaristann her ikisinden de
ok daha byk ve kalabalk devletler olarak ortaya kt. Bu tamamen
laikli muamele sonucunda iki sorun ortaya kt. Birincisi, varln sr
drebilir devletler sadece zaptedilebilir aznlklarn dahil edilmesi yo
luyla meydana getirildi. Polonyann yirmi yedi milyonluk nfusunun
sadece on sekiz milyonu Polonyalyken, ekoslovakyann 14.5 mil
yonluk nfusu, snr blgeleri Bohemyann snai iktisadi yapsnn ta
mamlayc bir paras olduu iin ek ynetimine verilmi olan 3.1
milyon Studen Alman kapsyordu. Ulusal olarak kendi kaderini kendi
belirleme destekilerinin arasnda byle bir anormalliin kanlmaz
lna dair kesin bir boyun eme vard; rnein Belika Kral Albert,
bundan dolay, Paristeki devlet adamlarnn kararlarn savundu: Neye
sahip olacaksnz ki? Neye sahip olabileceinizi zaten onlar belirledi.74
Ikinci sorun, mterek milliyetler olarak bir araya getirilmi olan farkl
rden Slavlar arasndaki skntl ilikiydi. Slovaklar ekleri hkmet
makamlar zerinde tekel oluturmakla suluyorlard ve bu, Yugoslav
yada Hrvatlar tarafndan Srplara yneltilen ithamn aynsyd. Kimi
arihiler, T una blgesinde var olan milliyeti gerilimlerin, dalma sre
rinden sonra daha nce hi olmad kadar kt bir hal aldn dn
mektedir. Ne ki, AvusturyalI Almanlar ve Hrvat aristokrasisi dnda,
farkl halklarn, ken hanedanln yeniden yaplandrlmasna ynelik
bir arzular yoktu.
Orta Avrupann yeni devletleri, Avusturya-Macaristanm sanayi
cinden ve tarm alanlarndan, kanlmaz biimde orantsz kaynaklar
elde etti. ekoslovakya, imparatorluk nfusunun sadece yzde yirmi
yedisini barndryordu ama buna karn ar sanayinin neredeyse yzde
seksenine sahip olmutu; bu, ekoslovakyann ou sanayilemi Bat
devletiyle rekabet edebilmesi iin yeterliydi. Macaristan daha az ans
lyd; uzmanlam mhendisliin ve aa ileyen fabrikalarn yzde sek
sen ila doksanm elde etmi olmasna ramen, bunlar yzde seksen dokuz
laha az demir cevherine ve yzde seksen be daha az keresteye ulaabili
yordu. Ayrca, 1775ten beri elli milyon kiiyi barndran serbest ticaret
blgesinde de ciddi aksaklklar vard. Macar tarm ile Avusturya ve
11
Bohemya sanayisi arasndaki balantya daha nceden dikkat ekilmiti:

karlkl ilikiler daha da uzmanlatrlabilirdi. rnein, tekstil sanayi
sinde iplik eirme sektr ounlukla Avusturyada ve dokuma da Bo
hemyada younlamt. Ne ki, 1919dan sonra yeni bamszlna ka
vumu olan her ulus, iktisadi hayatlarnn nceden daha dengeli bir
tarmsal ve sanayi temeli yaratmak iin gelitirilmemi olan alanlarn
kurmak zorunda kaldlar. Bu nedenle, Macaristan ar sanayiyi, Avus
turya dokuma sanayisini ve ekoslovakya iplik eirme sanayisini kurdu.
Sonu, lgn bir rekabet ve korumac tarife engellerinin gndeme gelmesi
oldu. 1927 itibaryla Avusturya ithalat vergileri ortalama yzde 18.6,
Macaristanmkiyzde 30.7, Polonyanmkiyzde 43.4 ve Romanyannki
yzde 99.2 idi. T una serbest ticaret blgesini yeniden yaratarak rekabetin
yannda ibirliini de tevik etmeye ynelik giriimlerde bulunuldu, fakat
istisnasz olarak hepsi de baarszlkla sonuland. ktisadi hayatta kalma
mcadelesi iinde, Orta ve Dou Avrupann yeni devletleri, ekoslo
vakya dnda kendi kendine yeterlilii ve bamsz iktisadi siyaseti be
nimsediler. Ne ki, ulamay becerdikleri tm kazanmlar Byk Bunalm
tarafndan heba edildi. Nihai bamllk ve bunun uursuz ierimlemeleri
zerinde 23. Blmde durulacaktr.
1918 ve 1919da halef devletlerin anayasalarnn hazrlanmas zerine
byk bir dnsel aba harcand. Mttefik liderlerin, zellikle de Bakan
Wilsonun gr, gelecein Avrupasnda barn ve istikrarn en iyi
biimde demokrasinin yaylmas ile korunaca ynndeydi. Sonuta,
genel oy hakkn, oransal temsili, nemli konularda referandum koulunu
ve bakann seimle baa gelmesini ieren Bat demokratik dncesinin
en gelimi zellikleri yeni rejimlerde kutsal kabul edildi. ki dnya sava
arasndaki dnemin en byk hayal krklklarndan biri, ekoslovakya
dnda, Orta ve Dou Avrupa lkelerinin hibirinde anayasalarn doru
drst ilememesiydi. Buna dair eitli gerekeler gsterilmitir. Blgenin
ou, daha nceden sadece arist Rusya otokrasisini veya Habsburglarm
lml fakat snrl anayasal monarisini deneyimlemiti. Bu yzden, Po
lonya gibi daha nceden kendi kendini ynetmeye dair hibir deneyimi
olamayan bir lkeden, nc Fransa Cumhuriyetinin deneyimli siya
setilerini bile artan tarzda bir anayasann bile iler hale gelmesini
beklemek ar bir iyimserlikti. kincisi, rksal yaplarnda heterojen olan
yeni devletler politikaya kar durularnda blgesel bir tutum almaya
mecbur kaldlar; bu nedenle, siyasal partiler arasndaki rekabet, oun
lukla nefrete akt. nc ve son olarak, 1929 ncesinde ve sonrasnda
iktisadi sorunlarn basks, otoriter rejimlerin ykseliini hzlandrd.
AVUSTURYA-MACARSTAN'IN K VE HALEF DEVLETLER 1 8 3
1920lerde Horthy ve Bethlen rejimlerinin 1919da Bela Kun tarafndan

temelleri atlan radikalizmi ortadan kaldrma aray iine girmesiyle,
Macaristan saa ynelen ilk lke oldu. 1930da, Pilsudski, Polonyada
parlamenter demokrasiyi kknden kazrken, Avusturya Sosyal Demok
ratlar ve Hristiyan Sosyalistler arasndaki anlamazlkla ikiye blnd
ve nihai olarak Dollfuss ve Schuschniggin ortak siyasalarna boyun
edi. Ne ki, en arpc eilim, halef devletlerin faist diktatrle, zellik
le de Almanyaya kar giderek byyen itimatlaryd.
Bu, Avusturya-Macaristanm korunmasn savunmu olan mttefik
liderlerin en esasl korkularm dorulad. Eer Balkanlatrma gereklee
cekse, bunun birka yaylmac gcn btn blgeyi etkisi altna almasn
dan nce, sadece bir zaman meselesi olacan savundular. 1920den
sonra, halef devletler arasnda ak bir ekilde tanmlanm iki blok ne
kt. Bunlardan biri Avusturya ve Macaristandan oluan ve Versailles
Antlamasnn yeniden ekillendirilmesi aray iinde olan bloktu ve
ayn zamanda Almanyaya ynelik ilk hamleydi; bu ynelim, Anschluss
ve Macaristann Hitlerin Anti-Komintern Paktna ye olmas ile ta
mamland. ikinci blok, Polonya, ekoslovakya, Yugoslavya ve Ro
manyadan oluuyordu. Bu devletler kendi aralarnda yakn diplomatik
ilikiler kurmulard ve herhangi bir d saldrya kar Fransann koruma
garantisine gveniyorlard. Ne ki, 1930lar boyunca Orta ve Dou Avru
pa'daki Fransz nfuzu artc bir biimde kt ve sonuta bu Kk
Antant dald. Polonya ve Romanya, Almanya ile kendi antlamalarm
yaptlar. Sadece ekoslovakya, Alman etkisine kar direndi, fakat
1938de bu lke, Almanya, Macaristan ve Polonya tarafndan saldrya
urad; hepsi de Sudetenland, Gney Slovakya ve Teschendeki yurtta
lar zerinde hak iddiasnda bulunmaya niyetlenmiti. Bunu takiben,
Polonya, Eyll 1939da Nazi sava makinesine kurban gitti ve onu 1941de
Yugoslavya izledi.
N O TLA R
1) I. J. LEDERER (der.) : The Versailles Settlement, T. MASARYKin alnts.
2) E. EYCK: A History ofW eim ar Republic, Cilt. I, Bl. IV.
3) A. J. P. TAYLOR: The Habsburg Monarchy, Epilogue.
4) S. MARKS: T he Illusion o fP ea ce, Bl. 1.
arlk Rusyasnn Son Yllar
mparatorluk Rsyasmn son yirmi ylnn zmlenecei bu blm iki

sav zerine kurulacaktr. Birincisi, Rusya zellikle 1904 ve 1915 yllar
arasnda bir dizi iktisadi ve toplumsal reformu deneyimledi, bunlar, sk
lkla sz edilenden daha byk bir neme sahiptiler. kincisi ise, gele
neksel ve gerici glerin, srdrlen ilerleme hamlesinin nnde ciddi
bir engel tekil ettii gereidir. Sonuta var olan ikilik, Rusyann ku
ramlarn ciddi bir gerilmeye maruz brakt ve bu zorlamalar, sz konusu
kurumlan, Rusya tarihindeki en byk d krize, yani Birinci Dnya
Savana kar savunmasz brakt.
*
* *
lk bakta 1905ten sonra gerekletirilen anayasal ve siyasal ilerleme,
zellikle II. Alexanderm (188194) olumsuz ve inat otokrasisi ile
karlatrldnda gayet umut verici grnyordu. Ekim Manifestosu
ARLIK RUSYASI'NIN SON YILLARI 1 8 5
(1905), Rusyann anayasal geleceinde herhangi bir ar tarafndan seil

mi iki meclisli bir yasamann rol oynayacana ynelik ilk kabullen
meydi. Yeni devlet D um as, aslnda, tarada zemstvolann ve ehir meclis
lerinin kurulmasnn nn aan, II. Alexander tarafndan 1864te veri
len dnlerin gecikmi bile olsa mantksal bir geliimi olarak da yorum
lanabilir. Balangta yerel ynetimlerle snrlandrlm olan yasama
erkleri artk merkezdeydi. Ne ki, bu sre, yerel inisiyatifte zayflamaya
yol amad. Tam tersine, yirminci yzydn balarndaki Tm Rusya Kongre
si Forumunda eitimi, sal, tarm ve iletiimi blgeler aras daha
sistematik bir ibirliine tayan, zemstvo lar tarafndan gerekletirilmi
reformlarda bir art grld. Bu yzden, esasl bir dengeye ulalm gibi
grnyordu. Rusya gibi byk bir lkede, Dum ada daha geni yasama
nerilerini hibir ekilde engellememi olan yerel etkinlik ar derecede
nemliydi. Gerekte, D um ad a k i milletvekilleri anayasal prosedre dair
deneyimi êmstvolardan edinirken, ayn zamanda reform alanlarn geni
letip artarak ulusal parti programlar haline getiriyorlard. rnein,
Anayasal Demokratlar, bir dizi yerel kar grubundan birbirine bal ve
lml gce doru anayasal deiim iin ilerlemeye ynelmi Bat liberaliz
minin tipik bir rnei olarak grlebilir. Rusyann gelecekteki siyasal
istikrarna dair cesaretlendirici bir gsterge de Anayasal Demokratlarn
genel olarak Ekimciler ve lml muhafazakrlar ile geni bir uzlam
iinde olmalaryd. Bu, evrimsel sreci sekteye uratmaya alan ar
sa (zellikle Rus Halk Birlii) ve ar soldan (sosyal demokratlar da
dahil) gelen giriimlere kar kan geni tabanl bir uzlam salad.
Ne ki, anayasal gelime, resmi muhafazakrlk tarafndan engellendi.
Bu resmi muhafazakrla, 1880-1905 yllar arasnda Kutsal Kilise Mec
lisi Maliye Bakanl, III. Alexandera danmanlk ve II. Nicholasa
hocalk yapm olan Pobedonostsev tarafndan gl bir felsefi temel
salanmt. Dayand nokta, insanln sonsuz derecede yozlaabilir
olduu ve srekli olarak yaplandrlm bir toplum iinde istikrara ihti
ya duyulduuydu; bu, onu, parlamentarizmi zamanmzn en byk
yanll1diye nitelendirip reddetmeye ve Rus dzeninin ve refahnn
temel srr en yukarda, yce otoritenin kiiliinde sakldr,2 vurgusunu
yapmaya gtryordu. M etternichinkiler gibi onun grleri de, kurulu
dzenin radikal glere kar korkusunu dile getiriyor ve yine kurulu
dzenin bu glere kar tepkisini tanmlyordu. arist iktidarn iki
geleneksel dayana olan aristokrasinin ve brokrasinin bu yeni anayasal
deney ilerlemekteyken kuramsal merulatrmalarla kendilerini ar
derecede donatm olmalar bir talihsizlikti.
II. Nicholas. 1905 olaylar sonucunda kabul etmeye zorland anaya

sann temel erklerini etkilemeyeceini gayet ak bir biimde ortaya
koydu. 1906da D um aya hitaben yapt bir konumada unu ilan etti:
Herkes unu bilsin ki, ben (...) tpk unutulmaz babamn yapt gibi,
sk ve kararl bir biimde otokrasi ilkesine sahip kmalym.3 Yakn
bir zamanda bu niyet temel kanunlarn 47. maddesinde somutlatrld,
bu kanun kesin kanunlar, kararnameleri ve tzkleri otokratik erke
bal hale getiriyordu. D um ann haklarn snrlamak iin elden gelen
her ey yapld. arn bakanlarnn Duma tarafndan soruturmaya sevk
edilmesi kuramsal bir olabilirlikse de, bu bakanlarn grevden alnmas
mmkn deildi; bu, yasamann kadrolar ve yrtme zerinde gerek
bir kontrolnn olmadn hemen kantlad. Bte tartmaya alabilse
bile, D um a ne btenin yrrle konmasn engelleyebilecek ne de
Devlet Hesap Kontrolrnn yapt hesaplar denetleyebilecek bir yet
kiye sahipti; bu, yasamann mali konulardaki yetkisini ortadan kaldrd.
Dumann st Meclis (Devlet Konseyi) ile reform kararlar alabilmesine
ramen, ar belirleyici olan veto yetkisini elinde tutuyordu; bu, temel
kanunlarn 87 maddesiyle, yasamann arn emri ile tatil edildii veya
feshedildii zamanlarda kararname ile ynetme yetkisi de verilerek ge
niletildi. Bylece, bir elle verilen tavizler dieriyle geri almyordu; buysa,
arkasnda, daha iyi olmaya alt Bat kuramlarnn sadece bir glgesi
olduunun bilinciyle hsrana uram ve can yanm' bir parlamento
brakt. Yasama ve yrtme arasndaki atma 1906da Birinci D um ay
ve ardndan da kincisini datt. 1907de seim kanununun deitiril
mesi daha az kavgac bir parlamento yaratt ve bu parlamento 1912de
grev sresi bitene kadar srd, ama Drdnc Duma (1912-17) yasama
nn otokrasiye kar bulunduu hak taleplerini yeniden canlandrd.
Tm dnemim felaketlerinden biri de, liberal entelijensiyanm iktidar
gerekliinden keyfi olarak dlanmasyd; bu, beraberinde, liberallerin
arn kabinesi ve brokrasi ile giderek daha az ibirliine ynlenmesi
sonucunu getirdi.
Brokrasi, Speranskynin reformlarndan (1809-11) sonra ilerici bir
g haline geldi. Ne ki, yirminci yzylla birlikte ou zellii ak bir
ekilde demode olmutu. Tm temsili kuramlarla ibirlii yapma konu
sunda baarsz oldu ve merkezi hkmetin memurlar sabit bir ekilde
Dumann, ze?nstwlarm ve 1900den sonra yaygnlamaya balayan gnll
rgtlerin otoritesini zayflatmaya alyorlard. Bundan dolay, zemstvO'
larm rettikleri reformlarn gc etkileyici olmasna ramen, potansiyel
lerinin ok altndayd. Gradovsky bu konuda u yorumda yapt: Erk
ARLIK RUSYASI'NIN SON YILLARI 1 8 7
hkmet bakanlklarnn ve memurlarnn elinde ireti duruyor; zemstvo

kurumlarnn elindeyse beceri, erk olmasa da var.4 Ayn zamanda, brok
rasinin eitli blmleri arasnda ciddi bir koordinasyon eksiklii de
vard. Kolektif bakanlk sorumluluu ilkesi hl yoktu ve ar her bir
blmle kiisel olarak megul olmaya devam ediyordu. Jacob Walkine
gre 1914 itibaryla brokrasi, acilen ihtiya duyulan reformlarn ertelen
mesi veya iptal edilmesiyle birlikte, byk oranda ksr ve zorluk kar
c5 olmutu. Bu suretle, zayflatlm bir yasamaya uygun dmeyen b
tnleyici brokrasi, yetkin olmayan bir yrtmeydi.
Rus iktisadi yapsnda daha belirgin bir ilerleme, bir dizi bakanlkla
ilgili reformun sonucunda gerekleti.
Sanayi alanndaki gelime, sk sk II. Nicholasm hkmdarlk dne
minin balca baarlarndan biri olarak grlr. Balang destei, yaban
c yatrmlardan elde edilen gelirlerle ar sanayiye yaplacak olan hk
met sbvansiyonlarnn nemini vurgulayan W ittenin 1890lardaki
siyasalarndan geldi. Sonular olaanstyd. 1890lar boyunca Rusya,
demiryolu ann uzunluu gz nne alndnda, dnya gleri arasnda
beincilikten ikici sraya ykselirken, kmr ve elik retimi iki katma
kt. 1896da Rusyada altn standardn yerletirerek, W itte, dnyann
geri kalan ile dorudan parasal ilikiler kurulmasn salad ve dk
faiz oranlarndan azami dzeyde kar elde etti. 1900den 1905e kadar
sren bir iktisadi bunalmdan sonra, Rusya, 1906 ve 1913 yllar arasnda
ylda yzde altlk byme oran ve buna karlk gelen d ticaretteki
artla ikinci bir atlm gerekletirdi. Bu dnem, daha byk bir iktisadi
esnekliin yannda zel giriim iin artlarn daha elverili olmasndan
dolay, hkmetin daha da az mdahalesiyle karlat. Bunlar, kyller
arasnda tketim mallarna kar daha byk bir talebi ve hkmetin
yabanc yatrm garantilemeye ynelik giriimlerinin gerekliliini azal
tan daha geni bir yerli sermayenin mevcudiyetini ieriyordu. lkenin
iindeki ve dndaki ou sanayici ve iktisat, Rusyann Batya yetime
yolunda gayet salam bir biimde ilerlediine inanyordu.
Ne ki, gerekten de bu byle miydi? ou ynden, sanayi sektr
uyuuk kald ve bu sektre balang itkisini veren hkmet mdahale
sinin, nihai olarak frenleyici bir rol oynamas da mmkndr. Rus sana
yisi, kendisini, manta aykr grnen bir konumda kurdu. Bir yanda,
sadece hkmetkorumas faaliyetiyle az bir yarar dokunacak ve baka
hibir yerde olmad kadar byk bir kk giriimciler snf vard.
Dier yanda da, bu faaliyet, menfaat salamas amalanm olan sana
yiciler tarafndan 1914n ok ncesinden beri eletirilmekteydi. Yetersiz
1 8 8 AVRUPA TARHNDEN KESTLER
II
toplumsal istastiki aratrmalara ve gereksiz brokratik dzenlemelere

dair saysz ikyet varken, 1906da kurulan Sanayi ve Ticaret Temsilcileri
Kongresi, maliye bakanl tarafndan daha dorudan konsltasyon sa
lanmas iin bask yapyordu. Btn bunlarn dnda, sanayilemeyi
salayan etmenler hakknda alttan alta ciddi bir phe vard. II. Nicholas,
tm srecin, siyasal otokrasiyi alttan desteklemek ve yemlemek niyeti
ile tasarlanm olduuna ynelik grn saklamak iin hibir ey yap
mad. Bu anayasa kart gd, Bat'da sanayilemeyi mmkn klm
olan ilerici siyasal grlerden ok derin bir uurumla ayr dyordu.
Bunun bilinciyle, ou Rus sanayicisi, D um a iinde siyasal reform iin
yaplan kkrtmalara katld, ancak bu suretle hkmet siyasalar ze
rinde daha dorudan bir etkide bulunmay umuyorlard.
Rusya iktisadi yapsndaki ilerlemenin asl ls tarmdaki gelime
lerdi. 1906 ile 1910 yllar arasnda Stolypin, II. Alexandern toprak
klelerini zgrletirmesinden geriye kalan gariplikleri dzeltmek iin
tasarlanan bir dizi nleme kefil oldu. 1906 itibaryla yaplan deiiklikler,
kyllerin yeniden blnen toprak sahiplii hakknn yerine miras brak
may getirebilmelerini ve Komnn zayflatc kontrolnden kanabilmelerini salad. Dier kanunlar, Kyl Toprak Bankasndan kredi sa
lad, Sibiryann smrgeletirilmesini tevik etti ve geri alma demele
rini de yrrlkten kaldrd. 1913 itibaryla, sadece on drt yl nce
W itte iin youn bir umutsuzluk konusu olan iktisadi sektrde gzle
grlr derecede nemli bir gelime salanmt. ki milyonun zerinde
kyl miras braklabilir toprak sahiplii hakkna gemiti ve yeni tarm
aletleri ve gbrelerinin yaygn bir biimde kullanldna dair gstergeler
vard, bunun anlam kanlmaz olarak daha yksek verimli hasat de
mekti. Ne ki, hibir aamada Rus tarm Batdaki verim dzeyine yaklaa
mad. Dahas, siyasal istikrarn gelimesine yardmc olacak ve sanayi
iin bir tketim kn salayacak olan zengin bir kyller tabakas
yaratmak iin tasarlanm olan S tolypinin reformlar hayli ayrmc ol
mutu. Bundan dolay, kendi ifadesiyle, onun siyasas sadece salkl ve
gl olan gzetiyordu.5 Ne ki, fakir ve gsz olanlar hl nfusun
ounluunu oluturuyordu ve topraklarn tamamen yetersiz bir biimde
datlmas, Rus kylsnn hibir zaman iin Fransz hemcinslerinin
muhafazakr istikrarna kavuamayacan kesinletirdi.
Kimi tarihiler, arist Rusyann son yllarna ilikin olarak, hkmet
tarafndan refaha ynelik eitli reformlar araclyla iktidarn toplum
sal temelini yaygnlatrarak salamlatrmaya ynelik bir giriimin alt
n izmektedirler. rnein, 1906 kurumlar kanunu temel sendikal hak
ARLIK RUSYASI'NIN SON YILLARI 18 9
lan verdi ve 1912de salk sigortas tasars yrrle kondu. 1900 ve

1913 yllar arasnda eitime yaplan yllk harcama drde katland ve
hkmet retim kanununun olabilirliini dikkate alma konusunda daha
byk bir isteklilik sergiledi. Ne ki, Batdaki gelimelerle karlatrld'
mda, bu reformlar yetersizdi ve her halkrda snrlandrmalarla ku
atlmlard. Otokrasiye verilen destein derecesinin yirminci yzyln
ilk on ylnda azalm olduuna dair kantlar mevcuttur. Proletarya 26
Ocak 1906da Gaponun ricasna verilen olumlu cevap tarafndan srekli
olarak yabanclatrld ve hkmet reformlarnn yetersizlii 1906dan
sonra fabrika iilerini Bolevik Propaganda iin ideal hedef haline getir
di. Orta snfn uzmanlam, ticari ve snai sektrlerinin hepsi de, b
rokrasinin, yasamann siyasal ve iktisadi konulardaki almalarna m
dahale etmesine kzgndlar ve aydnlarn dolaysz ifadelerinden g bulup
daha ak szl hale geldiler. Son olarak, yzyllardr mutlakyetin daya
nak noktas olmu olan aristokrasi, kendi krizini yaamaktayd. Aris
tokrasinin kimi mensuplan, inancna ters dse de, êmstvolann daha
ilerlemeci olanlarna veya Dumadaki liberal partilere katlrlarken, gerici
bek iktisadi sorunlar yznden lgna dnmt. Gerekte, aristok
rasinin artk homojen bir snf tekil edemeyecek hale gelmi olduunu
sylemek hi de abartl deildir; bu, ayn zamanda, gittike artan bir
oranda halkn geri kalanndan tecrit olan bir rejim iin de nemli bir
gelimeydi.
*
* *
Kendi geliim ltleriyle deerlendirildiinde, Emperyal Posya,
1914ten yirmi yl nce kimi etkileyici baarlar ortaya koymutu ve
kendi standartlarna gre hzl bir evrimleme dzeyi deneyimlemiti.
Ne ki, daha fazla ilerlemenin nndeki engeller kimi ktmser tarih
ilerin, sava gibi bir katalizrn yardm olsun veya olmasn, devrimin
kanlmaz olduu sonucuna varmalarna neden olmutur, iyimserler
tarafndan benimsenen alternatif bir bak asna gre de, arizm, en
azndan tahmin edilebilir bir gelecee kadar mcadele edebilirdi. Top
lumu dntrecek olan istenten yoksun olduu ve kendisini radikal
basklardan korumak iin baskya ba vurduu zamanlarda bile, otokrasi,
azmsanamayacak bir esneklie ve hayatta kalabilmek iin gerekli olan
kapasiteye kesinlikle sahipti. Devrimci gler, kendi kendilerine mut
lakyeti ykmak iin yeterli deillerdi, aynen 1849da Orta Avrupada
gericiliin zaferi ve daha sonra Stalinin zaferinde olduu gibi. Temel

reformlar yrrle koymaya hazr olan bir otokrasi, radikalizmin
stesinden gelme tasarsnda ilerleme kaydedebilecek gibi grnyordu.
rnein, liberaller hz kazanm evrim beklentisiyle badatrlabilirdi;
Dumadaki nde gelen milletvekillerinden biri olan Shidlovsky 1914ten
nce u gzlemde bulundu: Bize bir on yl daha verin ve dze kalm.6
Ar sol iin hkmet tarafndan kefil olunan reformlar ciddi birer
tehdittiler. Lenin, Stolypinin reformlarnn, ilemelerine frsat verildi
inde kyllerin ounu devrimci eylemcilerden uzak tutmasndan kor
kuyordu. Bu yzden, yle grnyor ki, arizm d baskdan kurtula
bilecek bir frsat bulabilseydi eer, uzun bir kendini toparlama srecine
girebilirdi.
Ne ki, Birinci Dnya Savann patlak vermesi her eyi deitirdi.
Askeri k lkenin siyasal kurumlan zerinde felaket dzeyinde bir
etki brakt, bu da yasama ve yrtme arasnda oktandr sz konusu
olan ve badatrlmas imknsz anlamazlklarn tekil ettii sorunlar
yeniden gndeme getirdi. Ayn zamanda, bu srecin iktisadi yap ze
rindeki etkisi o derece yaygnd ki, honutsuzluk kendiliinden gelien
toplumsal patlamalar noktasna kadar vard. Bu yzden, aynen Avusturya-Macaristanda olduu gibi, sava, devrim iin katalizr ilevi grd.
Aslnda, sava, var olan rejimin yklmasna neden olmad, bunun yerine
i atmalar, rejimin sreklilii iin gerekli olan temel kapasitenin
temelini rtecek derecede younlatrd,
*
* *
Rusya savaa hazrlksz girdi. Ordu yetersiz bir biimde donatlmken,
Grandk Nicholas, Yanushkevich ve Danilov gibi komutanlar, Kutuzov
ve Zhukov gibi generallerin deneyiminden ve ustalndan yoksundular.
Subay birliklerinin eitimi hatalyd ve Sava Bakanl ile cephe arasnda
ciddi bir koordinasyon eksiklii vard. 1915in ortalar itibaryla ordunun
yetersizlii tamamen ortaya kt, bu andan itibaren olup bitenlere bir
de tam bir felaket olan, 1812de Napoleona kar kullanlm, yakp
ykarak hzla geri ekilme stratejisini uygulama karar eklendi. Bunun
devasa bir alan etkilemesinden dolay, toplumsal ve iktisadi olarak ykc
etkileri oldu. Bu stratejiyi Tarm Bakan Krivoshein bile eletirdi ve u
uyarda bulundu: Savan ar sonular arasnda bu, en beklenmeyeni,
en tehditkr olan ve en onarlamaz olandr.7 Bu, ayn zamanda, her
ARLIK RUSYASI'NIN SON YILLARI 191
eye ramen Rus halk iinde kk bir evren olan Rus ordusunun yava
ama kanlmaz dalnn da nne gemede baarsz oldu.
Rus taarruzunun 1915teki k, II. Nicholas en byk vazifesinin
ordunun idaresini kiisel olarak ele almak olduu konusunda ikna etti.
Bunun ynetim zerinde korkun bir etkisi oldu, otokrasinin merkezde
Rasputin ve mparatorie Alexandrada vcut bulan daha akld ve
daha keyfi bir tezahr byk bir gedik yaratt. Etkisinin boyutu zama
nnda abartlm olmasna ramen, Rasputin, Dumann sert muha
lefetine maruz kald ve bu muhalefet, Anayasal Demokratlar ve Ekimcilerden, hkmet srecinde daha dorudan bir yasama etkisi iin yaygara
koparmak zere oluturulmu lerici bir Blou vcuda getirdi. Gerekte,
rejimin en byk hatalarndan biri, gnll gruplarn abalarn gr
mezden gelmek oldu, Duma komiteleri ve zemstvo meclisleri yakt, gda
ve tamaclk gibi sava durumu gereklerinin yaamsal elerini dzen
leyecekti. Bunun yerine, hkmet, D um ay pas geerek temel kanunun
87. maddesi erevesinde iki yl iinde 400 zel kararname yaynlayarak
diktatoryal erkleri stlendi. Duma sonunda imparator tarafndan ubat
1917ye kadar tatil edildii zaman, Bakan Rodzianko, Sadece lke
sindeki gvenliin sefasn sren bir hkmet, lkesini daha fazla mahru
miyete raz olmaya ikna edebilir, diye uyard. Temsili kuramlarla yaa
nan anlaamazlklardan ok daha nemli olan, brokrasinin yabanclamayd. 1915 itibaryla, arn, ismen olamasa da fiilen, idari sorumlu
luklardan el ekmesi geni blnmelere sebep oldu ve 1915 ile 1917
yllar arasndaki sre drt babakan grd; Goremykin, Sturmer,
Trepov ve Golitsin. Bu emaneti babakanlk, brokrasinin tamamn
etkiledi ve 1917 itibaryla i ve d tehditlerle yz yzeyken tmyle bir
fel olua dnd. Sazanova gre, Hkmet havada asl kalmt ve ne
aadan ne de yukardan bir destek alyordu.
iktisadi durum giderek daha da umutsuzlayordu ve 1914ten nce
kaydedilmi olan tm ilerlemeler hzla elden gidiyordu. Britanya ve Al
manya hkmetlerinin kapsaml devlet kontroln dayattklar bir za
manda, Rusya ynetimi, sadece uygulamada devlet tekelleri ve zel yat
rmlarn ikili sistemine dayal yarm nlemler ald. Bu ikisi birlikte var
olabilirlerdi, fakat hkmet zel yatrmlar bastrd zaman, siyasi kriz
tarafndan mahvedilmi olan brokrasi, sz konusu deiime ayak uydur
mada baarsz oldu. Bu arada, savatan nce sistematik bir plann olma
y ciddi ktlklarla sonuland ve fahi enflasyona sebep oldu. zellikle
ciddileen sorun, hammadde ve gda teminindeki yetersizlikti; bu, byk
oranda bir datm sorunuydu ve 1914ten nce Ulatrma Bakan Rukhlov
3 9 2 AVRUPA TARHNDEN KESTLER
II
tarafndan alman, demiryollar iin ayrlm harcamalar kesintiye u

ratma kararndan ok kt etkilendi. Hkmetin hesapsz bir ekilde
kt para basma karar ile birlikte, bu ktlklar, cretlerdeki dengi uyar
lamalar olmakszn fiyatlarn ykselmesinin nn at. Gittike ktye
giden hayat standard kanlmaz olarak kitlesel huzursuzluklar ateledi
ve ayn zamanda btn bunlar 1917 ubat (Mart) Devriminin de en
nde gelen faktrleriydi.
2 3 -8 ubat (813 Mart) olaylar Rusya tarihinde rnei olmayan
olaylar deildi. Ayaklanmalar, grevler ve gsteriler neredeyse tmyle
doal bir biimde balamlard ve btn bunlar imparatorie tarafndan
bir dier lkenin babozuk hareketleri olarak grlyordu. Ne ki,
sava kesin bir fark yaratt. Sokaklara kmaya hazrlananlarm says
dalga dalga artt ve bu da kanunla dzeni salama iini tamamen imknsz
hale getirdi. ar 1905te rejiminin hayatta kalmasn, ordunun arka
kmasna borluydu. Ne ki, 1917 itibaryla bu etken iddetli bir biimde
zayflamt; bu adan, Birinci Dnya Savann etkisi, orduyu, devrim
kart dalmam bir g olarak brakan RusJapon Savanmkinden
ok daha bykt. Sonuta, hkmet o derece gzden dmt ki,
Duma, devrimin nderliini ele almaya ve ara tahttan ekilmesi iin
bask yapmaya hazrd. Tahta kimin geeceine ynelik sorunun zl
mesi iin ok az aba harcand ve bu, radikallerin yannda lmllarn da
genel kansnn otokrasiye de monariye de kar olduunun bir belirti
siydi.
N O TLA R
1) B. DMYTRYSHYN (der.): lmperial Russia. A Source B ook 1700-1917,
Belge 42.
2) A. E. ADAMS: Pobedonostsev and the Rle of Firmness, Slavonic and
Eastern Revieu, XXXII iinde.
3) T. RIHA: Constitutional Development in Russia, T. G. STAVROU
(der.): Russia under the last T sar iinde,
4) J. W ALKIN: The Rise o f Democracy in Pre-Revolutionary Russia, Bl. 7.
5) H. SET O N -W A T SO N : The Russian Empire 1801-1917, Bl. XVII.
6) A . MENDEL: On the Interpreting the Fate of lmperial Russia, T. G.
STAVROU: A.g.y. iinde.
7) M. T. FLORINSKY: The End o f Russian Empire, Bl. 9.
Boleviklerin ihtidan Ele Geirmeleri ve

Ellerinde Tutmalar 1917-24
Genelde Bolevik Devriminin Ekim 1917de tamamland kabul edilir.

Modern tarihin en byk dnm noktalarndan biri olarak bu tarihin
nemli olmasna ramen, Devrim daha geni bir balamda ele alnma
ldr.
Bu yzden, bu blmde, 1917 ile 1924 arasndaki dnem, Ekim
1917de Boleviklerin iktidar ele geirmeleri, yeni rejimin 1918deki
korunmaszl ve 1918 ile 1924 arasnda ayakta kalmas zerine yo
unlalarak, btnl iinde ele alnacaktr.
*
*
1917de Rusyada gerekleen olaylarn derinlerinde yatan mphem ei

lim konusunda ciddi bir gr ayrl vardr. Bu durum, en iyi ekilde,
iktidar mcadelesine girimi iki lider olan Troki ve Kerensky tarafn
dan ifade edilir. Bir u noktada Boleviklerin baars, diyalektik srecin
bir paras ve daha stn bir devlet biimine ynelik hareketin tamam
lan olarak grlmektedir. rnein, Troki, Devrimin iktidarn bir
snftan dierine geii1 olduunu savunuyordu. Dier gre gre de
Ekim Devrimi, Rusyann tarihsel eilimini saptran batankara bir olay
d. yi rgtlenmi bir aznlk grubu, Rus tarihini muhtelif alternatif
yollardan birini tutmaya zorlamak iin idarenin ve toplumsal karmaann
faydalarn arkasna almt. Kerensky, Boleviklerin sadece komplo,
hainlik ve silahl mcadele yoluyla2 baarl olduklarna inanyordu.
Bu iki gr, yaklamlarn etkileyen ideolojiler arasndaki uzaklk yzn
den ayr den Sovyet ve Batl tarihiler tarafndan yinelenmektedir.
Altta yatan eilimler hakkmdaki uyumazla ramen, Boleviklerin
baarsyla ilgili nesnel ve geerli nedenler zerinde uzlama alanlarnn
bulunmas da mmkndr. Bu blmdeki zmleme, Rusyay Mart
ayndan Ekim ayma kadar yneten Geici Hkmetin savunmaszl
ve zayfl zerine ve onun ayan kaydrp yerini kapan Boleviklerin
hz ve verimlilii zerine kurulacaktr.
Geici Hkmet, Rusyann Birinci Dnya Savandaki askeri k
n takiben ubatta (Mart) kendiliinden gelien bir isyan tarafndan
apar topar iktidara getirildi. Bu hkmet, paralar bir araya getirmek ve
karmaadan bir dzen yaratmak zorundayd, bu karmaay miras olarak
devralmt ve geici hkmetin bir marifeti deildi. Merkezi ve liberal
solu temsil eden lml bir rejim, Batl ve Slav demokrasi kavraylarnn
uyum iinde bir araya getirilmesini umulur klacak gibi grnyordu.
Ne ki, daha en banda, olaylar bu rejime kar geliti. N. Berdyaevin
iddia ettii gibi, Liberal ve hmanist ilkelerin arkasndaki lmllar,
sava tarafndan meydana getirilen bir devrimin afet derecesindeki yk
mnn iinde asla salkl bir ekilde geliemezlerdi.3 1917deki durum,
liberal ve lml sosyalistlerden ziyade, en sk kararllk, en byk disiplin
ve en etkili dayatma gcne doal bir zellik olarak sahip olan Bole
viklerin lehineydi. Bu yzden, lml bir rejimin kmesi hi de srpriz
deildi, zellikle byk kusurlar gz nne alndnda.
Bu rejimin esas zayfl, tamamen farkl iki kurumun ortaya kma
snn sonucu olan ikili tabanyd. Geici Hkmetin kendisi aslen Du
mann komitelerinden birinin yelerinden ibaretti ve resmi olarak (14)
Martta oluturulmutu. Esasen Lvov, Miliukov ve Guchkov gibi liberal
lerden oluan hkmet, Bat tarznda bir parlamenter demokrasinin
gelitirilmesine ynelmiti. Bu arada, 27 ubatta (12 M art), alan snf
lar temsil etmek zere Petrograd Sovyeti kurulmutu. Petrograd Sov"yetine sol, zellikle de daha sonradan Bolevikler ve Meneviklere ayr
BOLEVKLERN KTDARI ELE GERMELER
195
lan sosyalist devrimciler ve sosyal demokratlar hkimdi. Bu iki kurum

arasnda karlkl bir gvensizliin ba gstermesi kanlmazd. Sov
yetin, proletaryann karlar ve halkn geni demokratik ynlaryla
rttii srece, Geici Hkiimetin kanunlaryla i birlii iinde ob
maya ynelik erken bir zm tasarsn kabul ettii dorudur. Ne ki,
rejimin hayatta kalmas bundan fazlasna balyd. Gerekli olan ey, her
hangi bir srekli anayasann Rus demokrasinin parlamenter ve kitlesel
geleneini de kapsayabilmesi iin, Geici Hkmet ve Sovyetin aamal
olarak yaknlamasndan baka bir ey deildi.
Gerekte ise olup bitenler ok daha karmakt. lk bata ibirlii
mmknm gibi grnd, nk Geici Hkmetin bakanlarndan
kimileri Sovyetler arasmdand. Bir sosyalist devrimci olan Kerensky en
bandan Geici Hkiimete katlrken, dier birka Mays ve Temmuz
geni tabanl koalisyonlarna katlmaya davet edildi. Temmuz itibaryla
Geici Hkmete, asl liberal yelerinden ziyade eitli sosyalist gruplar
el altndan hkim oldu. Fakat bu bile, Geici Hkmet ile Sovyet arasn
daki uyumu teminat altna almad. Tam tersine, savan devamna ve
yeniden toprak datmna ynelik siyasalar nedeniyle birbirlerinden
iyice uzaklatlar. Kerensky, kendisini, gitgide Sovyetten sola doru kay
maya devam eden Geici Hkmet ile bir saymaya balad. Maalesef,
Geici Hkmet ok daha az homojen grnyordu, nk Kerensky de
ayn zamanda liberallerle ipleri koparmt. G erekte, liberaller,
Kerenskynin Austosta Komiov ayaklanmasn desteklemesine kar
protesto olarak hkmetten ekilmilerdi. Bu yzden, Eyll itibaryla,
Kerensky, Sovyetten byk bir uurumla ayrlm olan hkmet kalnts
bir grevle neredeyse tecrit edilmi bir haldeydi. leri daha da kt
letiren, Kerenskynin, iktidar iddiasnn zayfladn daha aklkla fark
etmi olmasyd. Geici Hkmet, bir tarihinin ifadesiyle, henz meru
olmayan bir rejimdi nk parlamento seimleri tarafndan henz onay
lanmamt. Ve hl, Kerenskynin de gayet net bir biimde bilincinde
olduu gibi, bu aamada seim arsnda bulunmak, sadece, belki de
geri dnlmez olarak solu iktidara getirebilirdi. Bundan dolay, lmlln
koruyucusu oldu ama onu koruyacak aralardan yoksundu.
Neden sosyalist devrimciler ve Meneviklerin inisiyatifi ele alp
Kerenskynin rejimine alternatif olacak, ounluk rejimine dayanan bir
yapy kurmadklar da sorulabilir. Cevap, onlarn kolayca badalabilecek trden bir sosyalizm iin direnmi olmalardr; dahas, ne gerekli
disipline ne de rgtlenmeye sahiptiler. Bundan dolay, aslen bir aznlk
partisi olan Boleviklerin hzla harekete geip, Ekim itibaryla Sovyetin
kontroln ele geirmeleri iin nleri akt. Bolevikler ve sol partiler

arasndaki duru fark, Temmuzda dzenlenen Tm Rusya Sovyetlei
Kongresindeki bir olayla grnr hale geldi. Menevik liderlerden biri
olan Tsereteli, Geici Hkmetin yerini alacak gerek bir alternatifin
olmadn savundu. u ifadeyle bitirdi szlerini: u anda, ktidar bizim
elimize verin ve gidin, biz sizin yerinizi alacaz, diyecek hibir parti
yoktur. Rusyada byle bir parti yok. Lenin bunu duyunca, srasndan,
V ar!4 diye bard.
Gerekten de, Lenin, yllarca sadece byle bir ortamn olgunlamas
iin hazrland ve tam da bu anda, Bolevikler rejimin zayflndan yarar
lanabilecek esiz bir konumdayd. Lenin, srekli olarak, kendilerine
devrimi meslek edinmi5 bir ekirdek kadronun beraberinde sk bir
partiye duyulan ihtiyac vurgulamt. 1917de Bolevik Partisinin nne
ifte bir hedef kondu. Birincisi, rgtlenmesini kitlelerden yana kullan
makt; Troki, bu olmadan kitlelerin enerjisinin bir piston haznesinin
iine konmam buhar gibi dalacan1savunuyordu. Bu yzden, Parti,
kitlelerin kendi kendilerine yapamadklarn baarmalyd: Nasl ki
bir demirci plak elleriyle kzgn demiri tutamazsa, proletarya da doru
dan iktidar ele geiremez.6 kinci hedef, Sovyetin idaresini ele alarak
onu Partinin devrimci faaliyetlerini merulatrmak iin kalkan olarak
kullanmakt. Austostan itibaren siyasal bir geiim sreci yaand;
Geici Hkmet desteini kaybettike srekli olarak zayflarken, Sovyet
giderek daha fazla Boleviklerin kontrol altna girdi. Bolevikler 31
Austosta (13 Eyll) saysal ounlua gerekten ulatktan sonradr ki
Lenin gelecekteki Boleviklerin tm faaliyetlerinin Sovyet ad altnda
gerekleecei kararn aklayabildi. rnein, 7 Kasmda yle dedi:
Eer bugn iktidar ele geireceksek, Sovyetlere kar deil onlar iin
ele geireceiz.7
Ayrntl bir genel strateji olmakszn etkin rgtlenmenin hibir
faydas olmayacakt, Boleviklerin temel ilkesi sabit bir uzun vadeli he
defe, yakn vadede esnek bir yaklam araclyla ulamakt. Uzun vade
deki hedef, LenininNisan Tezlerinde, Burjuvaziye iktidarn veren dev
rimin birinci aamasndan (...) iktidar proletaryann ve kyllerin en
yoksul tabakalarnn eline verecek olan ikinci aamasna gemek,4 ola
rak tanmlanyordu. Ne ki, ksa vadeli yaklam herhangi bir sert ve
doktriner stlenmeden kanacakt. ey zellikle vurgulanyordu.
Birincisi, doru zamanda doru derecede g kullanmyd. Lenin, rakibin
gllne ve zayflna bal olarak, saldr ve geri ekilme arasndaki
bir gidip gelmeden sz ediyordu; daha sonra, etkinin, sonuca gtren
BOLEVKLERN KTDARI ELE GERMELER
197
nihai noktalardaki ezici bir g stnl olduunu syledi. kincisi,

Bolevikler geici olarak dier partilerle uzlamal ve eer gerekirse onla
rn programlarn benimsemeliydiler. Bylece, Kerenskyye Kornilov teh
didinin stesinden gelmesi iin yardm etmeye hazrdlar ve ayn zaman
da, Sovyet iinde Meneviklerden ve sosyalist devrimcilerden de esasl
bir destek grdler. ncs, Bolevikler rejimin temelini rtmek
iin baskn kan tm ykc glerden de azami dzeyde yararlandlar.
rnein, yerel Sovyetlerde ve orduda, zellikle Ukraynada, blgesel
milliyetilii desteklediler ya da tevik ettiler. Bu taktiklerin, Geici
Hkmetin iktidarn ypratmalarndan ziyade, Rusyann ekirdeini
zayflattn fark ettiler.
Btn bunlar iinde Leninin oynad kiisel roln nemi neydi?
Tarihiler arasnda, 1917 srecinde Leninin oynad can alc rol zerine
genel bn- mutabakat vardr. Hepsi de, Leninin kiisel karizmasna ve
hitabet gcne ve daha da nemlisi onun genel bir lider ve stratejist
olarak etkisine dikkat ektiler. Nisan 1917de srgnden dnmesi, aylar
dr sregelen belirsizlie ve Parti iindeki ayrlklara son verdi ve dier
partilerde noksan olan belli bir disiplini ve birlii tevik eden otoriter
bir temel salad. Bir bakma, Leninin btncl iktidar temeli, arist
idarenin knden sonra dzenin yeniden salanmasna dair tek ger
eki beklentiyi sunuyordu; bu ynyle, Lenin, ar dneminin kimi
zelliklerini anmsatyordu. Hepsinden ziyade, Lenin, Ekim Devriminin
zamanlamasndan tamamen sorumluydu. Temmuzdaki bakaldrya top
tan bel balamann bir felaket olacann farkna vard ve bu yzden de,
bu olaylarn dizginlenmesinde srar etti. Ne ki, Ekim (Kasm) itibaryla,
koullarn acilen harekete gemeyi hakl klmak iin yeterince olgun
lam olduunu hesap etti. Bu suretle 6 Kasmda unu syledi: Bekle
memeliyiz! Her an her eyi kaybedebiliriz.7 Bu adan, Lenin, askeri
zaferleri amaz bir zamanlamayla kazanan Napoleona benziyordu. Bu
iki lider de, tarihsel gidiatn hz kazanmasnda veya ilerlemesinde birey
lerin oynad roln nemini gsterdiler.
,
'
*
* *
Ekim (Kasm) 1917de iktidarn ele geirilmesi, hibir ekilde sorunun

toptan halledildii anlamna gelmiyordu. Devrimlerin tarihi, baarl
d istilalar veya Thermidoru andran i tepkilerle karmakarktr. Le
nin bunun tamamyla farkndayd. Rusya iin 1917nin zel ve esiz
tarihsel zemininde bir sosyalist devrime balam ak kolaydr, fakat (...)

Rusya iin devrimi srdrmek ve mkemmelletirerek tam am lam ak Av
rupal lkeler iin olduundan daha zordur.8 Bu, 1920de en byk teh
likeler atlatldktan sonra sylendi. Acaba 1918de durum daha ne kadar
tatsz grnyor olmalyd?
Yeni Bolevik rejimine kar zellikle ciddi iki tehdit vard. Birincisi,
savan muhtemel etkisiydi. Byk Sava, arist ynetimin knde
olduu kadar, ayn zamanda Geici Hkmetin yklmasnda da bir kata
lizr olmutu. imdi, zellikle i sava ve kar devrimle tamamlanrsa,
muhtemelen Bolevikleri de devirecek bir tehlike vard, ikinci tehdit
ise iseldi. Rusya kolayca ulusal bileenlerine ayrlabilir ve hzla bir siyasal
bolua srklenebilirdi. Aslnda Bolevikler 1918 itibaryla sadece be
inci yzyl Rusyas kadar byklkte bir alan kontrolleri altna alm
lard; burada bile, seim aritmetii dikkate alndnda, sosyal devrimciler
Boleviklerden daha poplerdi.
Boleviklerin yakn zamanda gerekletirmi olduklar ynetimi ele
geirme hamlesinin bir benzeri iin gerekli tm koullar mevcuttu. Bu
yzden, Bolevikler daha nceki ykc rollerini, hi alk olamadklar
yapc ve savunmaya ynelik bir stratejiye dntrmeliydiler. Bu yapc
ve savunmac yavrn, ykc bir yaklamdan ok daha zor olduu ortaya
kt.
*
* *
1918 ve 1919da en ciddi tehlike d kaynaklyd. Yeni rejimin zayflnn
farknda olan Lenin, atmalardan birini, yani Byk Sava, beklen
mekte olan kar devrim ve i sava zerinde younlamak amac ile
devreden karmaya karar verdi. Bundan dolay, Kk drc bir
bar, proletarya devriminin ve Rusyann yeni nesiller yetitirmesinin
karma olduu iin makuldr,9 itirafnda bulunarak, Brest Litovsk
Antlamasnda, galip Almanyann dayatt onur krc artlar kabul
etti. Sonu olarak, Bolevikler, Beyazlar ve mttefik gler tarafndan
balatlan taarruz zerine younlaabildiler. 1918deki ilk zorluklardan
sonra, Bolevikler, 1919 itibaryla, Beyaz generallere kar zafere ok
yakndlar; mttefikler durumu umutsuz grd ve bu yzden birliklerini
ve tehizatlarn geri ektiler. Byle bir deiim neden gerekleti?
Birinci neden, Boleviklerin sahip olduu corafi avantajlard. lk
olarak, mttefikler Rusyann Avrupada kalan kesiminde kslp kal
BOLEVKLERN KTDARI ELE GERMELER 19 9
mlard ve tm ynlerden dman tarafndan kuatlm durumdaydlar.

Ne ki, Boleviklerin konumlar ciddi bir g kaynayd; ak bir biimde
anavatann kalbini savunuyorlarken, Beyazlar daha az gvenilir tara
blgelerinin ilerine operasyon dzenlemek zorundaydlar. Ayrca, Bolevikler, ana ehirleri ve sanayi blgelerini kontrol altnda tutuyorlard,
btn bunlardan ziyade Rusyann Moskovadan gelip yaylan demiryolu
ebekesi ellerinin altndayd. Beyazlar, bunun tam tersine, genelde kar
mak siyasal ve askeri anlamazlklar tarafndan tkanan TransSibirya
demiryolunda ciddi nakliye sorunlar iindeydiler. Bolevikler savunma
birimlerini bir cepheden saldrya urayan bir dier cepheye hzla kay
drarak i iletiim yollarndan tamamen faydalandlar.
Boleviklerin zaferindeki bir dier etmen de siyasal homojenlikleriydi;
bu, dmanlarnn iinde bulunduklar danklkla tam bir kartlk
oluturuyordu. Bolevikler ak ve sistematik bir ideolojiye sahiptiler ve
tm iletiim biimleri zerindeki tekellerini ustaca hazrlanm propa
gandalarn yaymak iin kullandlar. Dmanlarnn tam tersine genel
bir planlar yoktu, ellerinde olan bir tek ideolojiydi. Aslnda, Menevikler
ve sosyalist devrimciler gibi sol partilerden Kadetler ve Ekimciler gibi
liberal unsurlara ve sac muhafazakrlara kadar siyasal yelpazenin t
mn temsil ediliyorlard. Alternatif bir rejim zerinde uzlamak imkn
szd, nk eitli ihtimaller karlkl olarak birbirlerine kapalyd.
rnein, sosyalist cumhuriyet taraftarlar, arist otokrasinin geri dn
mesini isteyenler ile ortak bir nokta bulmay nasl umabilirlerdi? Beyaz
kontrol altndaki blgeler siyasal sorunlara ve blnmeye maruz kal
mt; rnein, Sibiryada 1918in hemen balarndaki hkmet says
on dokuzdan az deildi. Hatta, Beyazlara yardm etme amacn gden
mttefikler bile, izlenecek strateji bir tarafa, bu ie kalkmalarnn arka
sndaki nedenler zerinde bile uzlaamadlar. rnein, Japonya ve Bir
leik Devletler kendilerini bir anda Sibiryadaki iktisadi imtiyazlar ze
rine sert bir ekime iinde buldu. Neticede, Batl gler, i sava konu
sundaki ilgilerini kaybettiler, anti-Bolevik mcadeleye devam etmeyi
isteyen Churchill ve Milner gibi devlet adamlar da aznlktayd. 1920nin
sonu itibaryla, Britanya hkmeti, Rusya ile daha fazla uramann muh
temel sonucu olabilecek sendikal hareketler zerine dikkatini youn
latrrken, Fransz hkmeti, stratejisini, komnizmin Polonyaya ve
Dou Avrupann geri kalanna yaylmasn engelleyerek bu eilimi bas
trmak olarak deitirdi.
Btn bunlardan baka, Boleviklerin askeri kabiliyet dzeyiyle Be
yazlarn eksiklikleri arasnda da devasa bir fark vard. Trokinin 1918de
kurulan Kzl Ordusu, ok saydaki eski arist subayn deneyimlerinden

yararland, fakat onlarn srekli sadakatini garanti altna almak iin de
hepsini etkin olarak Parti ajan olan siyasal komiserlerin yannda ast
pozisyonlara yerletirdi. Ayn zamanda terfiler de tevik edildi; bu, sonu
ta, Voroshilov, Budyonny, Yakir veTimoshenko gibinitelikligeneralleri
ortaya kard. 1918de yrrle konan askere alma uygulamas Kzl
Ordunun mevcudunu Eyll 1918deki 550,000 rakamndan 1919da
milyona ve 1920de 5,5 milyona kard. Bu arada, Beyazlar, genel komuta
srecinin ve temel bir stratejinin noksan oluu nedeniyle aptan dt;
daha da nemlisi, bu eksiklikler o dereceye varmt ki, tm harekatlar
sonusuz kalyordu. Yudenichin Petrograd zerine yrmesi, Kolchakn
dou snrna doru ilerlemesi ve Denikenin Moskova zerine yrmesi,
Boleviklere ynelik rktc tehditler yaratmasna ramen, kt za
manlamadan dolay kt. Hatta destek kuvvetleri bile kararszd; Murmansk ve Archangelde konulanan birliklere hibir askeri ilev verilme
miti ve 1918de Fransadaki Bat Cephesinde onlara duyulan ihtiyatan
dolay saylar zaten azd bu destek birliklerinin. Mttefikler, ayrca,
harekatlarn dzene sokmak iin bir Sava Danma Kurulu oluturma
konusunda da baarsz oldular. Troki, mttefiklerin devasa dzeydeki
potansiyel glerine dikkat ekti ve, Onlar ortak bir biimde harekete
gemeyi baardklar ve bize kar bir saldrya giritikleri zaman, kaybe
deceiz demektir, dedi. Ne ki, unu da ekledi: Bu asla gerekleme
yecek.10
Herhangi bir i sava durumunda, sivil halkn tutumu ok nemlidir.
Kurucu meclis iin 1918de yaplan seimlerde sadece bir aznln deste
ini alm olsalar bile, Bolevikler, eitli sava blgelerinde yaayanlarca
Beyazlardan daha zayf bir tehdit olarak grlyordu. rnein, kyller,
Beyazlarn gl toprak aalarn geri getireceklerinden ve daha nceki
vergi ve sorumluluklar yeniden dayatacaklarndan korkuyorlard. Ayn
zamanda, Beyaz ordular geimlerini topraktan salamak zorunda kal
mlard ve kimi harekatlar yama yznden ciddi zararlara neden ol
mutu. Beyazlarn en byk sorunlarndan biri de, kontrolleri altndaki
tara blgelerinin Rusyay yeniden birletirme planna iddetle kar
kmalaryd. Kendi geleceklerini belirlemek, Ukraynallarn, PolonyalI
larn, Baltk halklarnn, KafkasyalIlarn ve dier birok blgesel nfusun
baat isteiydi. Bundan dolay, arist Rusyann snrlarn yeniden kur
maya kalkan Deniken ve Kolchak, istikrarsz yerel siyasetle ba etmek
zorundayd; Deniken, Ukraynal ayrlklar ve yamac kyllerle ba
etmek iin kimi kaynaklarn baka yne kaydrmak zorunda kalmt.
BOLEVKLERN KTDARI ELE GERMELER 2 01
Lenin ve Troki, karakteristik olarak, Beyazlara kar bu ayrlkl

destekleme ve Beyazlar ortadan kaldrldktan sonra da onlar Kzl Ordu
ile ezme siyasasn izlediler.
Bu arada, Bolevikler, devletin btn kurumlan zerinde sk bir
kontrol ele geirdi. Esas yenilik, farkl trden temsil kurumlaryla ile
yen karma demokrasiden, Sovyet ve partiden ibaret daha homojen bir
temele yneliti. Bu eilimin ilk kurban Kurucu Meclis oldu. lk bata,
Bolevikler kendilerini bunu deklare etmekten sorumlu grd, nk
Lenin, acilen seimlerin yaplacan vaat etmiti. Ne ki, sonu, Boleviklerin 175 sandalyesine karlk 410 sandalye kazanan sosyalist dev
rimcilerin ezici bir geici ounluu elde etmesiydi. Lenin, Kurucu Meclise bir burjuvazi kurumu olarak saldrarak yoluna devam etti; ona gre,
Kurucu Meclis, iktidarn, uzlamaclarn ve Kadetlerin elinde olduu
zaman hayat bulan siyasal gler arasndaki ilikinin bir davuru
muydu.11 Bu yzden, burjuvaziyi iktidardan dlamaya ve bir proletarya
devletinin kuruluuna daha dorudan bir biimde ynelmeye karar verdi.
Kurucu Meclis feshedildi ve bundan sonraki btn yasamalar Sovyet
tarafndan gerekletirildi. Ayn zamanda, 1918 ve 1922de yaplan iki
yeni anayasa, Sovyetlerin yeni hiyerarisini, muadili olan Parti komi
telerine tabi kld. Bylece, yeni bir demokrasi biimi ortaya km oldu;
Partinin anayasann snrlandrmalar erevesinde hareket etmeye zor
lanmas yerine, anayasa, Partinin siyasasn daha etkin bir biimde ilet
mek iin vard artk. Bu, kesintisiz Bolevik ynetimi iin bir zm
yoluydu ve ayn zamanda Leninin proletarya diktatrl kavramyla
de gayet uyum iindeydi.
Rusya demokrasisini Bolevikletirme sreci iki teknikle baarld;
bu ikisi birbirinden farkl olmasna ramen birbiri iin tamamlayc
nitelikteydiler: terr ve taviz.
Terr, Bolevik programn aslen nemli bir paras olmamt, ama
Leninin sk sk vurgulad gibi, Fransz Devrimindeki nl Jakoben
Terr de dahil, tarihte ok sayda rnei vard. Bolevik liderler, tm
muhalefeti kertmek ve Bat demokrasisi veya arizmin kalntlarn
ortadan kaldrmak iin giderek artan derecede iddet kullanmaya ba
ladlar. Lenin, Biz, iddeti iilerin karma rgtlemek istiyoruz,12
diyordu. Bu yntemlerin meruiyeti sorunu hi ortaya atlmad, zira dik
tatrlk, iktidar temelinde dorudan bask zerine kuruludur ve hibir
kanun tarafndan smrlandrdmamaktadr.13 Ahlak bile sorun deildi,
nk proletarya tarafndan balatlan snf savann karlar yannda
ahlak kaygmzn tmyle ikinci planda olduunu biliyoruz.12 Troki,
istenilen sonulan elde edebilmek iin gerekirse arya kaan yn

temlere ba vurulmasn savunuyordu, Sosyalizm krallna, beyaz eldi
venlerimizle,. cilalanm bir zemin zerinde yryerek girmeyeceiz,14
diyordu. Bundan dolay, Bolevik liderler, C h eka gibi kuramlarn kurul
masnn ve 1918de Kadetlere kar ve 1922de sosyalist devrimcilere
kar dorudan operasyon dzenlenmesinin gerekliliine ikna oldular.
Terre ba vurma konusunda tam bir tekel kurduklar iin, Bolevikler,
misillemeyi imknsz hale getirdiler; kuku gtrmez bir ekilde hak
ettikleri yaygn destee ramen, sosyalist devrimcilerin muhalefetlerini
hayata geirebilecekleri hibir aralar yoktu. Bolevikler, ayn zamanda,
terrn kendi ilerine doru ynelmesinden saknma konusunda da ba
arl oldular. 1793 ve 1794 yllan arasnda Heberti, Dantonu, Robespierrei ve dier Jakoben liderlerini yok eden lmcl atmann
yinelenmesi hibir ekilde sz konusu olmad.
Boleviklerin katksz iddetten yana bir n kazanmalarn nlemeyi
teminat altna almak iin, Lenin, stratejik geri ekilmeyi gerekli grd
anlarda tavizler de verdi. Aslnda, iki adm ileri bir adm geri gidiyormu
gibi grnyordu. 1918-24 dnemi buna dair iki nemli rnee sahne
oldu: federalizme ve iktisata yaklamlar. Lenin, Beyazlarn sava aba
larm kertmek iin bir ara olmasnn dnda, aslen, uluslarn kendi
kaderini belirleme kavramna kar kmt. Ne ki, 1918de ve yine
1922de federalizmin gelecekteki dalma tehdidini nleyebileceini ka
bul etti ve dnyadaki en byk iki federasyonun oluturulmasna raz
oldu: Rus Sosyalist Federe Sovyet Cumhuriyeti ve Sovyet Sosyalist Cum
huriyetler Birlii. Ayn zamanda, blgesel zerkliin bedeli, partinin
ilgili organ tarafndan srekli nezaret altnda tutulmakt. Leninin ikti
sadi ilkeler konusunda att geri adm, 1921 de sava komnizmini Yeni
ktisadi Siyasas haline getiriinden bile daha kktenciydi. Ana gerekesi,
tek bana basknn tm sreci ykabileceiydi. Ayn zamanda, kylle
rin isellemi muhafazakrlklarndan dolay iktisadi stratejisinin ba
arya ulaabilmesinin tahmin ettiinden daha uzun bir zaman alacana
dair st kapal bir itiraf da vard. Bu yzden, geen zaman iinde, taktiler bir tr devlet kapitalizmini de iermeliydi, Leninin siyasal dei
iklikleri, doal olarak, buna hibir yolla mdahale etmeyecekti.
*
* *
1922-4 yllar, Bolevik rejiminin doruk noktas olmalyd. Zira d tehdit
BOLEVKLERN KTDARI ELE GERMELER 2 0 3
bertaraf edilmi ve komnizm isel olarak srekli ve deimez ynetim

biimi olarak kurulmutu. Ne ki, oktandr inancn yitirildiine dair
iaretler vard. Bir Fransz komnisti olan Victor Serge, sonradan, G e
limekte olan totalitaryanizm, bizi ezip gemek iin gereken yolun yar
sn oktan kat etti bile,15 diye yakmyordu. Troki, Staline, artk kiisel
diktatrle zendii gerekesiyle saldryordu. Lenin, Stalin i ve
C h e k a n m bakan Dzerzhinskyyi kastederek, Bolevizmin gelecekteki
eilimleri hakknda aka kayglanyordu. Hayatnn son yllarndaki
en byk korkularndan biri de, Boleviklerin, sadece bir Sovyet mas
kesi altnda, nefret edilen arist rejimin temelindeki kimi zellikleri
yeniden canlandrm olmalaryd.
N O TLA R
1) L. TRO TSKY: The History o f the Russian Revolution, ev. M. EASTMAN,
Cilt. I.
2) A. KERENSKY: The Policy of the Provisional Government of 1917
The Slavonic and East European Rviev (1932).
3) N. BERDYAEV: The Origin o f Russian Communism.
4) E. H. CARR: The Bolshevik Revolution, Cilt. 1, Bl. 4 iinde alnt.
5) V. I. LENN: What is to be Done
6) L. TROTSKY: A.g.y. Cilt. III.
7) A. E. ADAMS (der.): The Russian revolution and Bolshevik Victory, M.
FAINSOD tarafndan alnt.
8) S. N. SILVERMAN (der.): Lenin, Bl. 3.
9) A.g.y., Bl. 2.
10) J. SW ETTENHAM : Allied Intervention in Russia 1918-1919, Bl. V.
11) S. N. SILVERMAN: A.g.y., Bl. 2.
12) C. H. LEGGETT: Lenin, Terror, and the Political Polie, Survey (1975)
iinde.
13) V. I. LENN: The Proletariat Revolution and the Renegade Kautsky
S. SILVERMAN: A.g.y. iinde.
14) E. H. CARR: A.g.y., Bl. 7.
15) K. KUMAR: Revolution, 5.16.
20
Versailles Antlamasnn
artlarna Dair ki Deerlendirme
Almanyaya ile ilgili olan Versailles Antlamas, 28 Haziran 1919da

imzaland. zet olarak, 231. madde ile Almanya ve mttefiklerinin
Birinci Dnya Savann kmasndan sorumlu olduklarn beyan etti
ve bu beyan uyarnca, galip gelen mttefiklerin uradklar kayplara
karlk snr dzenlemelerini, ordu tekilinde indirime gitmeyi ve ikti
sadi tazminat art kotu. Almanya, Alsace-Lorraine, Eupen ve Malmedy,
Kuzey Schlesvvig, Posen, Bat Prusya, Gney Silezyann bir ksmndan
ve tm denizar smrgelerinden feragat etti. Donanma kapasitesi ze
rine snrlamalar getirildi, ordusu 100,000 gnll ile snrlandrld ve
Rhineland silahszlandrld. ok sayda lokomotif ve vagon ile ticari
gemi de imha edilirken, Fransaya Saar blgesindeki kmr madenlerine
ilikin olarak ayrcalkl haklar tannd. Son olarak, Alman hkmeti
tarafndan denecek tazminatlara dair koullar getirildi ve nihai mebl
1921de 136,000 altn mark olarak sabidendi. Neticede, yaplan hesap
lamalara gre, Almanya, btn bunlarla beraber topraklarnn yzde
13n, nfusunun yzde 12sini, kmr rezervlerinin yzde 16sn, de
VERSALLES ANTLAMASI'NIN ARTLARI
205
mir kaynaklarnn yzde 48 ini, tarm alanlarnn yzde 15ini ve fabrika

larnn da yzde 10nu kaybetti.
* *
Bu adil bir antlama myd? Adil olmadna dair uzun sredir var olan
geleneksel bir gr vardr ve bu da, Harold Nicolson,1Norman H. Davies,
szn saknmayan iktisat J. M. Keynes2 ve tarihi W. H. Dawson3 gibi
ada diplomatlarn ve gzlemcilerin sezileri ile gndeme gelmitir.
Almanyaya kar duyulan sempati, Hitlerin iktidara geliiyle azalm
olsa bile Versailles Antlamasmn, sonuta Nazizmin ykc grngesine
katkda bulunmu olduuna dair bir kan vardr. Gemie bakldnda,
Kayserin Almanyasnn suunu, ar sa glere kar umutsuzca hayat
ta kalma mcadelesine girimi olan lml bir cumhuriyete ykleme
kurnazl sorgulanmaya aktr. Bu arada, Alman tarih yazm, ister Brandenburg ve Rothfels gibilerinin lml bak alarndan ister N ationalsozialistische Lehrerbundun (Nazi retmenler Dernei) ders kitab ya
zarlarnn bak alarndan olsun, srekli olarak Versailles Diktat'na
saldryordu. Son dnemde F. Fischer gibi Alman tarihileri, Alman
yann savatan sorumlu olmas sorununu yeniden ele alarak Versailles
Antlamasm yeniden deerlendirdiler ve Alman yazarlarn ou da
hl geleneksel gr destekler; buna rnek gsterilecek tipik ders kita
b,4 Bat Almanyada yaygn bir biimde kullanlmakta olan ve soruna
yaklam ngilteredeki ou retmenin ba vurduuna benzer olan
Hannah Vogttur.
Bu kaynaklarn birkan bir araya getirerek, Versailles Antlamasnn karma bir eletirisini kurmak mmkndr. Snr deiiklikleri
sorunu zerine ulusal olarak kendi kaderini kendi belirleme ilkesinin
uygulanmasna dair kimi destekler sz konusudur, ama halk oylamasnn
dzensiz bir biimde uygulanmas zerine de ciddi eletiriler vardr. r
nein, neden bu olanak Kuzey Schleswigin DanimarkalIlarna ve Gney
Silezyanm Polonyallarma ve eklerine verilirken, Avusturyadaki ve
Sudetenlanddaki Almanlara verilmedi? W . H. Dawson, Polonya ve
ekoslovakyadaki byk ve etkilenmemi Alman aznlklarna atfta
bulunarak, Almanyann snrlarnn kelimenin tam anlamyla kanad;
snrlardan kalabalk nfuslarn fiziksel, ruhsal ve maddesel kaynann
szd,5 iddiasnda bulundu. zellikle Polonyaya, bedeli Almanyaya
detilerek cmerte davranlmt ki, bu, Bakan Wilsonun On Drt
lkesinin onncsnn aka saptrlmasyd.5 Almanyann s

mrgelerine el konulmasnda olduu gibi, ou gzlemci bir ikiyzllk
unsuruna dikkat ektiler. Wilsonun Gneybat Afrika ve Ruanda-Urundi gibi blgelerin Alman idaresinden karlmasna dair aka ne sr
d gereke, bu blgelerde yaayanlar Alman idaresinin su gtrmez
sertliinden korumak olduu yolundayd. Ne ki, onlar manda olarak
elde eden devletlerin buna bir emsal gstermeleri zordu: rnein Gney
Afrika ve Belika.
Antlamann iktisadi hkmlerine ilikin en etkili biimde eletiride
bulunan kii J. M. Keynesti. Keynes, antlamann, Almanyann kendini
idame etme aralarn ykmaya ynelik amalar dolaysyla aklilikten
yoksun olduunu savunmaktadr. rnein, kmr ve demir kaynaklarna
ilikin hkmlerin amaca uygun olmad ve felaket olduunu savu
nuyordu. Almanya, 1913te 110 milyon ton tketmiken, imdi yllk
altm milyon ton retme kapasitesi ile snrlandrlacakt. Durum, gemi
yapmna getirilen snrlandrmalar ve Alman ihracatna kar konan
korumac gmrk vergileri tarafndan iyice ktletirildi. Btn bun
lardan ziyade, mttefikler tarafndan 1919da dnlen tazminat mik
tar, Almanyann deme gcnn ok stndeydi. Britanya delegas
yonundaki grevinden bu durumu protesto ederek ekilen Keynes, ge
lecekteki gerek tehlikenin snr sorunlarndan ziyade yiyecek, kmr
ve ticaret sorununda yattn gayet iyi biliyordu. Antlama, mmkn
olann snrlarn aarak, pratikte hibir eyi uzlatrmamtr, grne
tmyle ikna olmutu. 1923te markn kmesi de dahil olmak zere,
Weimar Cumhuriyetinin iine dt sonraki iktisadi bunalmlar,
Keynesin tahminini desteklemeye hazr kant sunar gibi grnyordu.
lk elden neden bu kadar sert bir antlama ortaya kt? Buna dair en
ok iaret edilen neden, Bakan Wilsonun ideallerinin Clemenceaunun
alma istei ve Lloyd Georgeun yararcl tarafndan ar bir ekilde
sulandrdm olmasdr. Harold Nicolson bu durumu u ekilde zet
liyordu: Bakan W ilsonun okulunda ateli acemiler olarak yetitik;
hainler olarak mezun olduk.6 H. Vogta gre, Clemenceau, tm yarg
lama usullerini etkiledi, nk bir tek ey biliyordu, o da Fransann
gvenliiydi.7 Britanya delegasyonu daha lml bir tutum taknmt,
ama Lloyd George lkesinde Almanyann savan neden olduu tm
hasar demesine dair ar bir kamuoyu basks altndayd. Wlsonun
pazarlk masasndaki konumu, ayn zamanda, Avrupa meselelerine dahlolmaya dair Birleik Devletlerde var olan grn eski gcn yitirmi
olmas tarafndan da zayflatlyordu. Kanlmaz olan genel sonu, ka
207
naatler zerinde Nicolsonun bakyla menfaatin galip gelmesiydi ve

bu da ahlaki farkndalm ktlemesine6 yol at.
Sadece tek bir zm olabilirdi. Antlamann ada eletirmenleri,
deitirilmesine ynelik taleplerinde hemfikirdiler; Keynese gre, lk
aamada, antlamann gzden geirilmesi ve deitirilmesi gerekli ve
kanlmazd.8 Kesinlikle bu ynde kimi admlar atlacakt. 1924te Dawes Plan tazminatlarn denme yntemini deitirirken, 1930 Young
Plan son deme tarihini uzatt ve 1932 Lozan Antlamas denmemi
olan tm tazminatlar iptal etti. Bu arada, 1930 itibaryla Rhinelanddaki
tm igal kuvvetleri geri ekildi ve 1935 itibaryla Saarm Almanyaya
tamamen geri verilmesine dair tm hazrlklar Milletler Cemiyeti tarafn
dan yapld. Ne ki, antlamay eletirenler, bu tavizlerin, Alman kamu
oyunun onlar iddetle nefret ettii bir antlama ile uzlatrmak iin
ok ge kaldn savunuyorlard. Ayn zamanda, Keynes ve Nicolson
tarafndan galip mttefikler arasnda varl bellilenen vicdan azabndan
asl krl kanlarn, 1933te Nazilerin iktidara geldii hatrlanrsa,
Weimar Cumhuriyetinin devlet adamlar olmadna dair gl ku
kular vard.
*
*
Keynes, Nicolson ve Taylor gayet etkiliydiler, ama beklenecek tek ey er
ya da ge fikirlerinin atacayd. Hi de srpriz olmayan bir ekilde,
Kartaca usul bir antlamay dayatan intikamc bir Clemenceau imaj
na ilk kar k, kimi grleri daha sonradan E. Mantoux9 tarafndan
ela alnm olan Fransa Babakan Tardieuden geldi.10 Bir Amerikal
olan P. Birdsall11 da, ne kan antlamaya saldrma eilimine kar kt
ve birok tarihi de onlar izledi; rnekler, Fransa ( J. Nere12 gibi), Al
manya (W. Carr13 ve J. Nicholls14) ve uluslararas ilikiler (S. Marks15 ve
G. Schulz16) zerine yazanlar arasndan seilebilir. En son yorum silsilesi,
M. Trachtenberg17 ile W. A. McDougallm 18 almasnda, Almanyann
ar bir biimde ve Birleik Devletler ile Britanyann da ihtilafl bir
yolla eletirilmesiyle Fransz siyasasn az ok temize kard.
Bylece, Versailles Antlamasna dair bir dier tasavvur ortaya kar.
U noktay vurgulayarak, Almanyaya yaplan muamelenin ar derecede
sert olm adn gsterm ek mmkndr. Birincisi, A lm anyann
1919daki toprak kayplar, muhtemel bir Alman yengisinin getirecei
smrsal deiikliklerle karlatrldnda kckt. F. Fischere gre,
Almanyann sava amalar, Belika, Hollanda ve Fransa zerinde ikti

sadi hkimiyet kurmay; Dou Avrupada Courland, Livonia, Estonya,
Litvanya ve Polonya, Balkanlarda ise Bulgaristan, Romanya ve Osmanl
imparatorluu zerinde egemen olmay; Dou Akdeniz ve paralanm
bir Rusya zerinde tmden bir kontrol sahibi olmay da kapsyordu.
Mttefik elileri ise, bunun tam tersine, malup olmu bir lkeyi kk
drmekten ok, sadece Alman R eich na dahil olmalarndan dolay
aka eziyet grm olan etnik aznlklarn tasfiye edilmesine kar dire
ni gsterdiler. kincisi, Fransann korkun dzeydeki kayplar dikkate
alnrsa, kimi iktisadi tazminatlarn bunu karlayaca belirsizdi; Bat
Cephesinin byk ksm Fransz departem entlan iinde yer alyordu ve
bunlardan bir ksm Alman ordularnn geri ekilmesi esnasnda tama
men yamalanp mahvedilmiti. Oysa Alman sanayisi byk oranda
ykmdan kurtulmutu, nk Rhineland ve Ruhr asla mttefik taar
ruzlarnn menzili iinde olmad. Bu yzden, btnlkl bir sanayi teme
line dayanan bir iktisadi yapnn gnencinin bir ksmm, yok edilmi
bir iktisadn yeniden inasna yardm etmek iin kullanmak yollu ak
bir dnce vard. ncs, Versailles Antlamasnm, Almanyann
iktisadi durumunu Fransaya ve Belikaya tazminat deme srecinde
kt ynde etkiledii de sonusal olarak kantlanmamtr. 1919 ve 1923
arasndaki sreen enflasyon, Alman hkmetinin snrsz miktarda
banknotu tedavle karmasndan ve Rhineland sanayicilerinin ar
speklasyonlarndan kaynaklanmt. Geriye, Almanyann tazminat
miktarlarn denkletirememesinin, zaten buna niyet etmemi olmasn
dan ileri geldiine dair gl bir kuku kalyor. Genel bir vergi artrm
tm d borlan karlayabilir ve mark da istikrarl klabilirdi. Ne ki,
hibir bakanlk i direni riskini gze almaya hazr deildi ve bu durum,
ksa vadeli bir siyasa olarak pervasz bir ekilde kt para baslmas
yoluna ba vurulmasyla sonuland.
Fransa ve Britanyann Paris Bar Konferansndaki rol de byk
oranda yeniden deerlendirilmitir. (Nere, McDougall ve Trachtenbergin de Fransann uzlamaz bir g olduu ve daha lml bir
Britanyann nnde srekli ve ypratc bir engel tekil ettii eklindeki
ithamn yanl olduunu kantladlar.) yle grnyor ki, Fransa, 1918
ve 1923 arasnda hakszla urayan taraf olarak kendisini gzetmek
iin her hakka sahipti. Fransann rol, aslen, sadece iki hedefe ulamann
yolunu aryordu: iktisadi yeniden yaplanma ve askeri gvenlik. Bunlara
en etkin bir ekilde bir Atlantik Birlii erevesinde ulalabilirdi ve bu
birlik sava durumu ittifakn srdrecekti. Bu nedenle, Ticaret Bakan
209
Clementel 1918de bir ayrcalkl tarifeler sistemini iletecek ve para

birimi meselelerinde bir uzlama salayacak bir iktisadi blok nerdi. Fran
sann gelecekteki gvenliinin garanti altna alnmas iin, Fransz dele
gesi Tardieu, tarafszlatrlm bir Rhinelandm gelecekteki Alman iga
line kar en iyi garantiyi salayacan savundu. Bu, Batl gler ara
sndaki srekli bir pakt ile mmkn olabilirdi. Bat Avrupa bu antla
malar sonucunda yeni bir gce ve istikrara kavutuu zaman, Alman
yann iktisadi ve snai stnlne yeniden ulamasna, gelecekte sava
ve atma tehlikesi olmadan izin verilebilirdi. Maalesef, Fransz tasars
baarsz oldu. Clementelin nergesi, iktisadi yaplanmas iin Fransaya
Almanyadan tazminat salanmasnn arta balanmasyla Birleik Dev
letler tarafndan reddedildi. En kts, 19 Mart 1919da Birleik Devlet
ler Senatosu Versailles Antlamasm onaylamay reddedince patlak ver
di. Bu demek oluyordu ki, Fransa, Birleik Devletler ve Britanya arasn
daki karlkl gvenceler de ortadan kalkmt. Birleik Devletler, Avru
padaki tm askeri taahhtlerinden geri ekilirken, ittifaka yelii Ame
rikann dahil olmasna bal olan Britanya, Fransaya kar olan sorum
luluklarn, senatonun karar ile sona ermi sayd. Fransa artk neredeyse
tecrit edilmiti ve Almanyann kanlmaz yeniden canlanmasn kendi
bana engellemek seeneiyle kar karya kald. Dahas, 1923 itibaryla
Alman hkmetinin Versailles Antlamasnn artlarndan kaytarmak
iin elinden geleni ardna koymad iyice grnr hale gelmiti. Bu
yzden, Poincarenin Ruhrun igal edilmesi emrini vererek Fransann
inisiyatifini yeniden toparlamaya almas bir srpriz miydi?
Bu harekat eletirenlerin ban eken, Britanya hkmetiydi. Ne
ki, Britanya delegasyonunun Paristeki tutumunun lml ya da hatta
tutarl olmaktan ok uzak olduu savunulagelmektedir. Lloyd Georgeun,
Britanya kamuoyunun basks nedeniyle arada bir tavizsiz davranmaya
tevik edilen bir karc olduu eklindeki genel gr yeterli bir aklama
deildir. Britanyann konumu Fransamnkinden ok daha utayd. rne
in, Lloyd George neredeyse Clemenceau kadar intikamc grnd;
1918de Emperyal Sava Kabinesine hitaben, Barn artlar, yayl
macla verilen cezayla llr olmal,17 dedi. Alt komisyonlarn birinde
ngiliz temsilci Lord Cunliffe, Almanyann 120 milyar dolarlk tazmi
nat karlayabileceini ne srd ki, bu miktar Fransa Sanayi YenidenYaplanma Bakan ok yksek olduu gerekesi ile reddetti. Lloyd George
Fontainebleau Memorandumunda lmll bir izgiyi benimsemi g
rnse de, Britanya Hkmeti tazminat miktarn Fransann nerdiinin
iki kat olarak istemi ve sava gazilerine balanacak emekli maa ve
tazminatn sava zararlar kapsamna alnmasn talep ederek ileri iyice

kartrmt. Byk oranda Britanyann uzlamazlndan dolay, tazmi
nat miktarlar ayr bir kapsamda belirlendi ve 1921 e kadar da aklan
mad. Bunun zerine, Alman hkmeti, galip gler arasndaki ittifakn
aikr bir biimde dalmas ile kendini teselli ediyordu ve Versailles
Antlamasnm zayf noktalarn aramaya balad. Bundan en ciddi zarar
gren lke, tazminatlar meselesinin tamam konusunda hep makul bir
izgide tavr alm olan Fransa idi.
Hi kimse Versailles Antlamasmn bir baar olduunu savunamaz.
Ne ki, Antlamay eletirenler asl ihtiyacn temelden bir revizyon oldu
unu savunurken, antlamann destekileri meseleyi daha etkili bir infaz
sreciyle balantl grr. Antlama, ar derecede kat olmasndan do
lay deil, Birleik Devletler ve Britanyann geri ekilmesi ve Fransann
tek bana kalmas ve onu formle eden ittifakn dalmas yznden
baarsz oldu. Antlama, Ortak Gvenlik ve Locarno Pakt (1925) ile
desteklenmi olsa bile, Almanyann uygulamaya dair her trl reddine
kar savunmasz kald. Dawes Pakt (1924) tarafndan salanan dei
iklikler, Stresemann gibi lml devlet adamlarnn geici ibirliini
kazanmak iin yeterliydi. Ne ki, uzun vadede Alman kamuoyu, antlamay
tmden bir Diktat olarak grmeye devam etti ve Nazi rejimi tarafndan
nihai biimde yklmasna destek verdi. Antlamann aleyhtarlar, Nazizmin bu antlamann kaltlarndan biri olduunu savundular; savu
nucular da Hitlerin sadece antlamann uygulanmamasndan dolay
baarl olduunda diretti. Gelecekteki sorunlar sezen Keynes, dman
larn ocuklarnn, ebeveynlerinin veya onlarn yneticilerinin vebalin
den kurtulamayaca tehlikesi konusunda uyarda bulundu; Mantoux,
bir vahet ama geri dnp baktnda, aslnda olup bitenin, bir ulusun
vebalinin, kurbanlarnn ocuklarna kalmasndan10 ibaret olduu sonu
cunu kard.
N O TLA R
1) Bkz. H. NICOLSON: Peacemaking 1919 (New York, 1939).
2) Bkz. J. M. KEYNES: Economic Consequences of the Peace (1919) and
the Peace of Versailles, Everybody's Magazine XLII (Eyll 1920) iinde.
3) Bkz. W . H. DAW SON: Germany under the Treaty (Londra, 1933).
4) Bkz. H. VOGT: The Burden o f Guilt: A Short History o f Germany 1914
1945, ev. H. STRAUSS (1964).
5) W . H. DAW SON: A.g.y., Bl. XIII.
VERSALLES ANTLAMASININ ARTLARI 2 11
6) H. NCOLSON: A.g.y.
7) V. VOGT: A.g.y., Bl. II.
8) J. M. KEYNES: The Peace of Versailles, A.g.y.
9) A. TARDIEU: The Truth About the Treaty (1921).
10) E. M AN TO UX: The Carthaginian Peace or the Economic Consequerces
o f Mr Keynes, ikinci Dnya Sava esnasnda yazld ve lmnden sonra
yaynland (1952).
11) P. BIRDSALL: Versailles Twenty Year After (1941).
12) J. NERE: The Foreign Policy o f France from 1941 to 1945, (1975).
13) W. CARR: A History o f Germany 1815-1945 (1967).
14) A. J. NICHOLSS: Weimar and the Rise ofH itler (1968).
15) S. MARKS: The Illusion o f Peace (1976).
16) G. SCHULZ: Revolution and Peace Treaties 1917-1929 (1960).
17) M. TRACHTENBERG: Reparation at the Paris Peace Conference,
Journal o f M odem History (1979) iinde. Ayn zamanda Reparation in World
Politics.
18) W . A . McDOUGALL: Political Economy vs National Sovereignty:
French Structures for German Economic Integration after Versailles, Journal
o f Modern History (1979) iinde.
21
Mussoliri
A. J. P. Taylorun Mussoliniyi fikirsizce ve amaszca vnen, kibirli

bir gaf olarak tanmlamasna karn, nderliini yapt Faizm, Nazi
hareketinden ok daha az ynlendiriciydi.1 talya diktatrnn 1922
ile 1943 arasndaki kariyerinin incelenmesine dair temel referans kav
ramlar, bu blm erevesinde ele alnacaktr. lk ksm, frsatl ve
rgtnn zayflklarn smrd aralar zerine younlaarak iktidara
geli srecini zmleyecektir. kinci ksm, iktidarn koruma yntem
lerini, daha nceden var olan idari yapy ne derece srdrdn ve
kiilik kltnn ya da Mussolinicilikin aurasm inceleyecektir. nc
ksm, kiisel hatalarnn, sistem iindeki giderek byyen zayflamann
ve Nazi Almanyas ile yakn ilikilerinin verdii zararlar, ve nihayet
iktidarnn ykl zerinde duracaktr.
*
* *
Mussolininin ilk yllar hakkmdaki en arpc ey, ar sola ve Sosyalist
MUSSOLINI 2 1 3
Partiye olan balldr. Snf mcadelesi zerine deimez ve ortodoks

grlere sahipti ve 1908de unu ifade ediyordu: Proletaryann kar
lar, orta tabakanmkilere terstir. Aralarnda hibir uzlama mmkn
deildir. Biri veya dieri yok olmaldr.2 Ayrca, milliyetilii ve emper
yalizmi mahkm ediindeki tavr da gayet uzlamazd ve Trablusgarp
maceras hakknda, Milli bayrak, gbre ynna dikilmesi gereken bir
bez parasdr, diyordu.
Ne ki, 1922 itibaryla Mussolininin inanlar deimiti. Sola bal
ln bir tarafa brakt ve bir konumasnda, Sosyalizme kar sava
ilan ediyoruz,3 diye haykrd. Ayn zamanda, kapitalizmin yzyllarca
eskiye dayanan ve deitirilemez bir deerler btn tekil ettiini ne
srerek, serbest piyasann ilkelerine ynelmiti. Artk emperyalizmi,
Hayatn ebedi, deimez kanunu4 olarak grrken, alenen knad
Katoliklik de, imdi Romann emperyal ve Latin geleneinin5 kaynak
larndan biri olmutu.
.
Bu volte fa c e n aklamas, Mussolininin tek direken inancnn sor
gusuz bir balln gerekliliinde odaklanyor olmasdr. 1932de unu
ilan etti, Benim kendi doktrinim (...) her zaman iin bir dava doktrini
olmutur.2 talyann Birinci Dnya Savana girmesi konusundaki ka
rarszln ifade ederken, Sadece manyaklar asla deimez. Yeni olgular
yeni konumlara ardr,4 savn kantlamaya alt. Bu yzden, her
eyden ziyade bir frsatyd ve gerek gc, hibir genel sisteme ve hibir
ideolojik ynelime sahip olmamasnda yatyordu.
Bu yararclk, Mussolininin sava sonras talyasndaki karmak
durumlardan had safhada kar salayabilmesini salad. ktidara gelii,
parlamenter manevra ve parlamento d radikal bask srelerinin bir
birleiminin sonucuydu. Yasama ve yarg iindeki zayflklar ve bln
meler zerinde yle bir oynad ki, Faistler 1921 genel seimlerinde
kazanm olduklar otuz be sandalyeden ok daha byk bir nemi de
ruhte ettiler. Ayn zamanda, Balbo gibi yerel Faist liderlere kargaa
yaratma emri verdi ve bu hareketin erken sonular Ferraranm 63,000
Faist tarafndan el geirilmesi ve sosyalistler tarafndan balatlan greve
kar giriilen baarl bir hamle oldu. Ne ki, Mussolininin hareket
zerine yapt vurgunun doruk noktas 1922deki Roma Yry
oldu, bunun sonucu da III. Vittorio Emmanuelenin bir sonraki hkmeti
kurma grevini Mussoliniye vermeye zorlanmasyd.
1919
ile 1922 arasndaki ok nemli dnem boyunca, Mussolini,
zorda olan iktisadi durumdan ve Orlando, Nitti, Giolitti, Bonomi ve
Factamn zayf ynetimlerinden mmkn olan en yksek dzeyde yarar
salamaya alt. Meclisteki btn byk partilere kar acmasz bir

saldrya giriti. Gazetesi II P opolo nun saylarndan birindeki manet u
uyarda bulunuyordu: Hkmetin efendileri, alan snflarn talep
lerini salamann bir yolunu bulmak iin belleklerinizi tazeleyin. Sosya
lizmi, merhametsiz ve ayn zamanda sama, yeni bir tiranlk,6 diye
hicvediyordu. Liberal partiler gibi sosyalistler de siyasalarn gerisinde
hibir dayanak olamayan bir iskele zerine kuruyorlard. Bu yzden,
kendisini bir birletirici olarak aksettirdi; bundan dolay, Faizm, tal
yan yaamn aa drm olan ve skboaz eden birok Gordion D
n kesmek iin ekmitir klcn,7 diyordu. Ykseliine karn, talyan
parlamentosundaki muhalefet zayf ve belirsizdi. Hatta Mussolini ba
bakan yapldktan sonra bile, Nitti ve lmllar her trl engellemeye
karydlar: Faist deney mutlaka gerekletirilmelidir: bizim taraf
mzdan hibir muhalefet olmamaldr.8 Hatta sol bile, bireysel kar
klar dnda ok az dorudan muhalefet gsterdi. Grlerini 1924te
ldrlecek kadar aka ifade etmi olan Matteotti, yine de Komnist
Partinin ortak bir cephe oluturma nerisini u szlerle reddetmiti:
Faizm ile zgrlk uruna savayoruz: Faizm ile bir baka diktatrlk
adna savaamayz.8 Bu yzden, ada gzlemcilerin parlamentonun
ahlaki knden dem vurmu olmalar hi de artc deildir. Pietro Neni, parti kavgalarnn parlamenter sistemin temellerini tmden
tehdit eden bir rgtlenmeye kar bir arada hareket etmeyi engelleyen
mevcut halinden honut genel havay knyordu. Aslnda, yanl olan
kan, Mussolininin parti siyaseti iin bir maa olarak kullanlabileceine
ve arya kamasnn engelleneceine dair beslenen inant. Bundan
dolay, parlamenterler, sadece kendilerinin akll olduu kuruntusuna
kaplmlard ve sndrmeleri gereken atei krklediler.9
Faizm, arkasndaki destei talyan halknn hangi kesimlerinden
ald? lk olarak, yerinden yurdundan edilmi ve marjinallemi toplumsal
unsurlar iin ekim merkezi haline geldi; Nazizm gibi, Faizm de isizler
arasnda yaygn bir kabul grd. Ardndan, serbest piyasa sistemi iinde,
daha gl ve daha iyi rgtlenmi bir elit zmreye kar verdikleri hayat
ta kalma mcadelesinin akllarn balarna getirdii aa-orta snftan
nemli bir kalabalk iin ilgi oda oldu. Ayn zamanda, terhis edilmi
askerlerden ve subaylardan, rencilerden ve kyllerden de destek gr
d; Faizm, kylleri, komnist bir izgideki toprak ortaklklarndan
ziyade, bireysel iftilik yapabilmeleri garantisine dair verdii vaatle
kendi tarafna ekti. Mussolini, fabrikalar zerinde iilerin kontrol
ele almas fikriyle mutabk olduunu ne srerek, destek temelini ehirli
MUSSOLINI
215
proletarya arasnda da geniletmeye ynelik giriimlerde bulundu. Btn

bunlarla ezamanl olarak, kapitalizmi destekleme vaadi ve grevlere kar
k ile de byk irket evrelerinin taktik onayn alrken, St. Germain
Antlamasnda hasis bir muameleye tabi tutulduklar iin Avrupadaki
dier glere kar iyiden iyiye fkelenmi olan muhafazakrlar arasnda
da, saldrgan bir ekilde iine ilemi haldeki milliyetiliiyle destek
kazand. Mussolini, toplumun bu derecede geni bir kesimine hitap et
menin, sabit bir ideolojiye kesin bir ekilde ballktan kanmakla mm
kn olduunu gayet net bir biimde anlad. 1932de Faizme dair yapt
nihai tanmlamada, Bu ilk yllarda, hibir belirli doktriner kanya10
sahip olmadn belirtti. lk balarda baars snrlyd; rnein, 1921
genel seimlerinde meclisteki sandalyelerin sadece yzde 6.5ini kazand.
Daha sonra, hareket, hareket, hareket vurgusu cmerte meyvesini
verdi ve Faizmin cazibesi iyice artt; buna youn bir propaganda program
ve Duce kltnn ekicilikleri de katkda bulundu.
Mussolini kendisini iktidarda nasl tuttu? 1922de hkmeti oluturmas

istendiinde, rejimin tm ehresini deitirmesinden nceki bir iki ay
boyunca, parlamentoculuk oyununu oynad. U anayasal kanun, onun
geleneksel parti siyaseti tarafndan engellenmemesini salama balad.
1922 Seim Kanunu, iktidardaki partiye otomatik olarak Temsilciler
Meclisinde te iki ounluk verirken, meclisin yasama erki, 1926da
Mussoliniye kanun hkmnde kararname ile ynetme yetkisi verildii
zaman fiilen kt. 1928de yeni bir seim sistemi yrrle konuldu ve
bu yeni sistem sayesinde, Genel Faist Konsey, mesleki ve sanayi rgtler
tarafndan hazrlanan listedeki parlamenter adaylarn isimlerine verilecek
blok oylarla seilmeye balad. Bu arada, muhalefet, gizli polis OVRA
tarafndan itina ile izleniyordu. 1929 itibaryla Mussolini unu aka
gzler nne sermiti: Faizm parlamenter olamyor, nasl parlamenter
olunacan bilmiyor ve ben de unu ekliyorum; hi de parlamenter olmak
zorunda deil.11 Dahas, rgtl iddet, taviz vermekten ve uzlamaktan
daha ahlaklyd. Benzer bir ekilde, Mussolini, bir dizi sava ve halk
alma program araclyla iktisadi gidiata kendi kontrol yntemlerini
alad. Btn bunlardan ziyade, korporatist devleti yrrle koydu ve
bu devlet biimi erevesinde ii sendikalar kuruldu ve bu sendikalar da
lke genelindeki konfederasyonlar ats altnda toplandlar.
Ne ki, Mussolini ynetiminin en artc zelliklerinden biri, daha

nceki idare yapsnn nemli bir blmn, zellikle yerel valiler
sistemini bozmadan srdrmesiydi. 5 O cak 1927de yaynlanan bir
genelge ile, Mussolini, tara valilerine tm vatandalar tarafndan ve
hatta nde gelen Faistler tarafndan bile itaat edilmesi talimatn verdi.
Sonu, valilerin parti zerinde, partinin ynetim zerinde sahip
olduundan ok daha byk bir nfuzu elinde tutmas oldu. Gerekte,
Faist Parti, siyasalarn oluturulmasna ok az katkda bulundu ve
Mussolini, partinin asla Rus Komnist Partisi ve Alman Nazi Partisi
kadar sk olmamasn genel konseyin yelerini birbirlerine drerek
salad. Ayn zamanda, partiye yaygn bir ekilde ye olunmas zerinde
srar etti ve bylece de bu ayrcaln deerini drd. Son olarak, idari
mekanizmay daha da karmaklatrd, daire personellerinin saysn
artrd ve, A. L ytteltonun deyiiyle, hkmette, dzensizlii ve
mantkszl bile isteye tevik etti.12 Peki ama neden?
Ana neden, Mussolininin devleti ve partiyi, farkl unsurlar dengele
yerek ynetmeyi tasarlamasyd. Temel korkusu, bu unsurlardan birinin
veya birkann nihai olarak onun otoritesine meydan okuyabilecek
olmasyd ve hali hazrdaki en yakn tehdit Faist Partinin kendisinden
geliyor gibi grnyordu. Bundan dolay, iddetli ve yine de mantkl bir
adm atarak, rejimi depolitize etmeye giriti. Sonu, tuhaf bir paradokstu:
Faizmin gc Faist rgtlenmenin zayflna dayanyordu ya da, bir
baka deyile, faalliiyle tannan bir hareket, lideri tarafndan atalete
tevik ediliyordu. Mussolini, bilinli olarak, siyasi ve idari yapda bir
boluk yaratyordu, normal artlar altnda bu makamlarda bir ynetici
snfn veya elitin bulunmas beklenirdi. Bunun aklamas, Mussoli
ninin, aslnda, onunla iktidar ve halk destei iin yaracak muhtemel
bir grubun ykselmesine kar kyor olmasyd. Duce klt ya da Mussolinicilik,14 Faist programn temel bir paras olmaktan ziyade, bu progra
mn en tepesinde konumlandrlm, zenle hazrlanm bir styapyd.
Ne ki, Mussolininin ilgilendii kadaryla, bu, onun ynetiminin anlam
nn tamamyd; aslnda, Eer Faizm beni takip etmeyecekse, hi kimse
beni Faizmi takip etmeye zorlayamaz,5 diyordu. Mussolininin kendisini
anlatma biiminin en tipik rnei, talyann tm byk gleri iin
yaknsama merkezi olma iddiasnda bulunmasyd. Antik Romanm
donatlarn -fa sc es (otoritenin gstergesi olarak, yksek yargcn nn
den taman mzraklar dizisi)Roma selam ve kartal ile kurt sembolleri
de dahil olmak zere yeniden canlandrarak talyann anl gemiini
yeniden harekete geirmedeki roln vurgulad. Ayn zamanda, kendi
MUSSOLN
21 7
kiisel ekiciliini srekli vurgulad. Tek bana halka ulama ve onun

istencini yorumlama kapasitesine sahipti. Aslnda, sr psikolojisinin
zel bilgisine sahip olduunu iddia ediyordu; bu, ksmen, Gustave
LeBonun Psychologie des foules adl yapt zerine yapt almasndan
ve ksmen de faal ve kapsaml hitabet deneyiminden kaynaklanyordu.
Bir bbrlenme izlenimi brakmasna ramen, kimileri iin etkileyici
bir ahsiyet ve baarnn somutlam rneiydi. rnein, Canterbury
Bapiskoposu, onun, Avrupadaki yegne devasa ahsiyet olduuna
inanyordu; Churchill, onun iin, Roma dehasnn kiilemi hali
diyordu. Emile Henriotnun Byk adam Tanr olma yolunda,13 kan
sna varm olmas ise hi de artc deil.
*
* *
Bu kiilik klt, ayn zamanda, Mussolininin dnden de ksmen
sorumluydu, nk byk adam eitli ciddi kiilik zaaflarna sahipti.
rnein, ok geni kapsaml bir idari iler btnn tek bana baaryla
yerine getirebileceini sand. 1929da sekiz kilit bakanlktan kiisel olarak
sorumluydu; dileri, iileri, sava, donanma, havaclk, smrgeler,
korporasyonlar ve kamu ileri. 1943 itibaryla, savan basksna dayanamamakla birlikte, bu bakanlklardan beini hl kontrol altnda tutu
yordu. dari ilere dair ayrntl bir bilgiye sahip olmad ortaya kt ve
koordinasyon diye kalkt ey tam anlamyla hayrete drc bir
dzensizlikti: Kitlelerin hislerini yorumlamada asla bir hata yapmadm.
Ben kiileri yarglarken hata yaptm,14 diyordu. Her zaman iin ar
basitletirmeye ve ar gvenmeye eilimliydi ve sezgisel olarak z
lemeyecek eylere kar ok az ilgi gsteriyordu. Neticede, kendi propa
gandasnn baarsna kendisini kaptrd ve kendi kendisini, gerekten
de, talyann glerinin odak noktas olduuna inandrd.
Mesihi bir gven, kendi iinde, kanlmaz bir felaket forml deil
dir. Mussolini, eer rejimi zerinde ar bir bask olmasayd, belki de
kendisini sresiz olarak iktidarda tutabilirdi. Ne ki, 1930lar boyunca
giderek hareketlenen d siyasa, D uce kltnn zerine tahamml edile
mez bir zorlama getirdi.
1920ler boyunca, Mussolini, kendisini Avrupann sz sahibi hakem
lerinden biri olarak grmt ve 1925te Locamo Pakt ile vcuda getiri
len ortak gvenlik siyasasnda nemli bir rol oynamt. 1930lar boyun
ca, tam tersine, Avrupann saldrgan liderlerinden biri olarak grl
yordu. Bu dnmn kkeni ksmen iktisadiydi: 1920lerde talyadaki
yaygn Amerikan yatrm Mussolininin ynetimini dizginlemiti, fakat

btn bunlar 1929 Wall Street flas sonrasnda geri ekildi. Takip eden
iktisadi daralma boyunca, Mussolini, daha dorudan bir hkmet kontro
ln devreye sokarak sava ve yaylmacla dair hazrlklara giriti. Bu,
onun Nazi Almanyasna ynelik diplomatik yaknlamasn, kanlmaz
deilse de, makul kld. Bir bakma, her zaman iin vaat ettii trden bir
grkem kazandrd talyaya: Habeistann fethi ve yeni bir Afrika mpa
ratorluu kazanc. Dier yandan, Roma-Berlin Ekseni nihai ykm getir
di. Mussolini, daha gl olan mttefiki tarafndan aceleyle bir dnya
savama girmeye ikna edildi ve Yunanistan ile Kuzey Afrikada Alman
desteine muhta olmann verdii utancn acsn ekti. Askeri baar
szlk, Mussolininin kiilik klt zerinde bir felaket etkisi yaratt; daha
savatan nce, D uce, Fhrer ile kyaslannca gzden dmeye balad.
Son patlama, ou talyann, Nazi doktrinlerinin, zellikle anti-semitizmin ithal edilmesine kar gsterdii tepkiydi. Temmuz 1943 itibaryla,
Mussolini o kadar gzden dmt ki, Genel Faist Konsey ve kral
tarafndan iktidardan uzaklatrld. zel bir oturumda, Kont Grandi,
Mussoliniye ne olduuna dair ksa ve sert bir aklama yapt: nsanlarn
sadakatine sahip olduunuza inanyorsunuz (...) Bu ball talyay A l
manyaya baladnz gn kaybettiniz.15
Neden Mussolininin d bu kadar ani ve dramatik oldu? Askeri
malubiyet bu kadar korkun bir sonu getirmek zorunda myd? Cevap,
farkl erkler arasndaki hassas dengede ve Mussolininin zerine titredii
kurumlarda yatmaktadr. Savan gerginlii altnda bu denge bozuldu ve
Mussolini herhangi bir siyasal korumadan mahrum kald. 1930larm
balarnda, Faist Partiyi daha da homojen klma ve yozlamay ortadan
kaldrma frsatm kard. Bu grevi reformdan sorumlu Sekreter Giuriatiye devredebilirdi, ama o bl ve ynet siyasasn srdrmeyi tercih
etti. Sonu, hiziplemeler ve kavgalar oldu; bu, Mussolininin 1943te
kendisini belann ortasnda bulmasna kadar gayet ie yaramt. O sra
larda sadece Farinaccinin ban ektii kk bir gruba srtn dayayabiliyorken, Genel Faist Konseyin ounluu, Grandi nderliinde, askeri
hezimetin sorumluluunu onun kiilik kltne ykleyerek ona kar
cephe aldlar. 1943te Grandinin belirttii gibi, Sava kaybeden dikta
trlkt, Faizm deil.16 Mussolininin korunmaszl, Hitlerin astlar
nn oundan grd sadakatle tam bir kartlk iindeydi. En bandan
beri, Hitler, Mussolininin tedbir ve dengelerinden ok farkl bir yak
lama sahipti. Onun amac devleti Naziletirmekti, depolitize etmek
deil. Bundan dolay, tm i muhalefet, ister faaliyette isterse potansiyel
m u s s o l in i
219
halde olsun, rejimin askeri bir hezimetle kar karya kalmasndan ok

nce ortadan kaldrlmt.
Mussolininin yaralanabilirlii, talyada alternatif bir liderliin varl
tarafndan iyice artt. Hitlerden farkl olarak, Mussolini, devlet bakan
lnn etkin erklerini bu sfat stlendii gibi stlenmemiti. Dokunul
maz halde braklan monari, 1943te talyan ordusu iin bir araya getirici
bir nokta haline gelirken, Mussoliniye kar yaplan darbe, Vittorio
Emmanuelenin bizzat kendisi tarafndan desteklendi ve tevik edildi.
Mussolininin talyan ordusuna hibir zaman kendi damgasn vurmam
olduu da ileri srlebilir; rnein, sadakat yemini hl devlete karyd,
Ducenin kiiliine kar deil. Ne de Hitlerin W affen SSleri gibi tama
myla sadk bir askeri sekinler zmresi yaratmay becerebildi. Ayn za
manda, tehlikeyi generallerinden nce sezme konusunda da daha dikkat
sizdi ve tehlikeleri, komplo kurulmasn veya muhalif oluumlar engelle
mek iin sk sk onlarn yerlerini deitirme nlemine itibar etmedi.
Hatta istihbarat servisi bile kusurluydu, zira Temmuz 1943 darbesi onun
iin bir srpriz oldu. Mussoliniye karya taknd bildik kmsemesine
ramen, Hitler, Ducenin devrilmesi karsnda hayretler iinde kalarak,
Bu ne biim bir Faizm ki, gnein altndaki kar gibi eriyor? diye sordu.
N O TLA R
1) A. J. P. TAYLOR: The Origins o f the Second World War, Bl. 3.
2) M. GALLO: M ussoliris Italy, Bl. 1.
3) SIR I. KIRKPATRICK: Mussolini, Study o f a Demagogue, Bl. 4.
4) M. GALLO: A.g.y. Bl. 2.
5) A.g.y., Bl. 5.
6) A.g.y. Bl. 3.
7) SIR I. KIRKPATRICK: A.g.y., Bl. 6.
8) M. GALLO: A.g.y., Bl. 7.

9) SIR I. KIRKPATRICK: A.g.y. Bl. 5.
10) E. W EBER: Varieties o f Fascism, Belge C.
11) M. GALLO: A.g.y., Bl. 9.
12) A. LYTTELTON : Italian Fascism, W . LAQUEUR (der.): Fascism:
A Reader Guide iinde.
13) M. GALLO: A.g.y., Bl. 10.
14) P. MELOGRANI: The Cult of the Duce in Mussolinis Italy, G. L.
MOSSE (der.): International Fascism: New Thoughts and New Approaches iinde.
15) C. LEEDS: Italy under Mussolini, Bl. 5.
16) M. GALLO: A.g.y., Bl. 15.
22
Byk Bunalm
j. M. Keynes 1931de u gzlemde bulundu: Bugn modern dnyann

en byk iktisadi felaketinin, neredeyse tamamen iktisadi nedenlerden
kaynaklanan en byk felaketin tam ortasmdayz.1 ster sanayilemi
gleri isterse gelimekte olan temel reticileri olsun, dnyadaki tm
lkeleri etkisi altna alan, Birleik Devletlerde balayan ve yaylan Byk
Bunalm, 1929da patlak verdi. Ykselen fiyatlar, ticari hacmin k
lmesi Ve artan isizlik biimindeki iddetli altst olular beraberinde
getirdi. ou devlet zerinde, anayasal demokrasiden totalitaryanizme
doru kayan ynelimler de dahil olmak zere, derin psikolojik ve siyasal
etkileri oldu. Sonuta, 1930lar boyunca uluslararas ilikilerde byk
deiiklikler gerekleti ve Birinci Dnya Savamn tamamyla ortadan
kaldrd farz edilen militarizm ve milliyetiliin yeniden harekete ge
mesi tm Avrupay sard.
*
t
BYK BUNALIM 2 21
Bunalm neden ve nasl ortaya kt? zellikle iktisat tarihilerinin bile

ayrntlar zerinde hl uzlaamam olmasndan dolay, byle karmak
bir grngenin herhangi bir zmlemesi, deneme niteliinin tesine
geemez. Bununla birlikte, genel kabul grm olan kavramlarn zet
bir sentezini karmak mmkndr.
Dnya apnda bir krizin yaylmas, mnferit devletlerin birbirlerine
karlkl bamllklarn ve doan sonularn dier devletleri de etkisi
altna alabilmesini salayacak olan yollarn varln n koul olarak
gerektirir. Byle bir uluslararas balant, ondokuzuncu yzyl boyunca
uluslararas ticaret ve bunu tamamlayan hammadde kaynaklar, retilen
mallar iin pazar ve yatrm yollar araynn da yaygnlamas ile geliti.
Bu eilim, ksa bir sre iin Birinci Dnya Sava tarafndan sekteye
uratld, fakat 1920ler boyunca, sorunlarn da gnen kadar rahatlkla
yaylabildii giderek genileyen bir a araclyla yeniden balad. Bir
lye kadar, sorunlar ngrlebilirdi. Ondokuzuncu yzyl boyunca, i
(ve bundan dolay uluslararas) iktisadi konumlar, her birini geici bir
iktisadi durgunluun takip ettii yedi ile on yl arasnda deien geni
leme dnglerini geirdi. Belli bal Avrupa lkelerinin 1913te byle
bir dngnn tepe noktasna doru yaklamakta olduuna dair ksmi
deliller mevcuttur, ama sava, sz konusu srecin devamn 1919-20ye
kadar yapay bir ekilde erteledi ve bunu 1920 ve 1921deki ani d
izledi. Bu sz konusu dngsel eilim uyarnca, bir tr iktisadi durgunluk
1920lerin sonu itibaryla mmkn grnyordu.
Ne ki, beklenen olas durgunluk baladnda, rutin dngsel buna
lmdan daha ar olduunu gsterdi. Temel neden, bu yllarn dnya
sndaki ciddi iktisadi gelime dengesizliiydi ve bu da, her baar grnt
snn arkasnda potansiyel bir krizin pusuya yatm olduu anlamna
geliyordu. Yaklamakta olan kriz, kendisini eitli yollarla gsterdi. r
nein, 1920ler boyunca Avrupada sanayi retim dzenli bir ekilde
artt. Ne ki, esas sanayiler, zellikle de kmr, gemi yapm ve elik
sanayileri alannda yaanyordu bu younluk; bunun bedeli, byk oranda
tketici piyasalar iin yeni yaratlm olan sanayi kollaryd. Birleik
Devletler, bunun tam tersine, zellikle motorlu aralar bata olmak zere,
tketici piyasalarna mal arz eden sektrleri gelitirmiti ve Avrupanmkinden ok daha byk bir byme oranna erimeyi baarmt. Bundan
dolay, Britanya, Fransa ve Almanya gibi Avrupa lkelerinin ger
ekletirdii sanayi ilerlemeyi, onlarn dnya ticaret hacmindeki payla
rnda yaanan orantl bir d izledi. Ayn zamanda, tarm sektr de
skntlar yayordu; Avrupa ve Kuzey Amerikadaki daha yksek verim
222
AVRUPA TARHNDEN KESTLER II
ve yaygn tarmsal mekanizasyon, retimi artrd ve fiyatlar drd.

Tarmsal rnlerin fiyatlarndaki bu dn, den gelirlerini telafi
etmek iin sanayilemi lkelerden yaptklar imal edilmi mal ithalini
azaltmak zorunda kalan hammadde reticileri zerinde ciddi bir etkisi
oldu. Aslnda, dier lkelerdeki ilerlemeyi engelleyen, Birleik Devletlerdeki iki sektrn derlemesiydi. kincil sektrlerde veya sanayi sektr
lerinde, Birleik Devletler, dnya piyasalarn sel gibi bast; ne ki, Avrupa
mallarna koyduu ithalat ve ihracat vergileri engelini gevetme konu
sunda isteksiz kalrken, birincil tarm ve hammadde sektrlerinde byk
oranda kendi kendisine yeterli hale geldi.
iktisadi durgunlua engel olma ve ondan kurtulma kapasitesi arasn
daki bir dier eliki, yabanc yatrmlar konusunda grlebilir. Dardan
bakldnda, sermayenin yaygn bir ekilde mevcut oluu, srdrlecek
iktisadi byme iin esastr ve 1920ler boyunca da kesinlikle herhangi
bir fon sknts yoktu. Amerikann iktisadi stnl, 1925 ve 1929
arasnda dier lkelere verdii byk borlarla -sadece Avrupaya 2900
milyon dolar verilmiti- kendisini gsteriyordu. Bu para ak, Versailles
Antlamasmn bir parasn oluturan tazminat talepleri tarafndan
ktrm edilmi Almanyann sorununu zmesini kolaylatryordu
elbette. Alman hkmeti, Amerikan yatrmnn yardm ile Britanya
ve Fransaya kar olan sorumluluklarnn bir ksmm yerine getirebildi
ve ayn zamanda sanayilemeye ve kamu ilerine yapt harcamalar
artrabildi. Ne ki, Amerikan yatrmnn, bir ekilde borluluk dngs
denilen trden olumsuz etkileri oluyordu. Bunun iki rnei vard. Birin
cisi, sava dnemindeki Amerikan yatrmlar karlnda faiz deyen
Fransa ve Britanyaya kar yklendii tazminatlar deyebilmesi iin
Almanyaya verilen Amerikan borlaryd. kincisi, dnyadaki daha fakir
lkelerin nceki borlarn geri deyebilmek iin Birleik Devletlerin
verecei borlara baml olmasyd; deme fazlalarnn dengelenmesi
yoluyla mmkn olabilecek bir dier geri deme biimi de Amerikann
zyeterlilii tarafndan engelleniyordu. 1920lerin ikinci yars boyunca
Amerikal yatrmclarn sermayelerini ihra etmedeki hevesleri, sana
yilemi ve gelimekte olan kimi lkelerin varlklarnn yzde 25lik bir
ksmnn d kaynaklara baml olmas demekti. Maalesef, ticaret hacmi
hibir ekilde elde edilen yatrm miktaryla doru orantl olmad ve bu
da, geri demelerin genelde altn rezervlerinden yaplmak zorunda olduu
anlamna geliyordu. 1929 itibaryla, Birleik Devletler dnyann altn
kaynaklarnn ounu toplam ve sonu olarak mbadele biimlerinin
ileyiini bozmutu.
BYK BUNAI M
223
Bu, bizi nc bir elikiye gtrr. Uluslararas iktisata uyumlu m

gidiat salamak iin eitli giriimlerde bulunuldu, fakat ok a ha ;.u
elde edilebildi. rnein, Britanya 1925te sterlini altn standardna (. 11
dndrd ve 1928 itibaryla dier lkeleri kendisini rnek almaya ees.
retlendirdi. Fakat bu sre, tartmal bir biimde, istikrarszl a l
maktan ziyade artrd. Hkmetler para birimlerini farkl dzeyin di- ve
farl zamanlarda uyarladlar veya ona olduundan daha yksek dej;t
bierek Birleik Devletlere daha fazla bir altn akn tevik el i lci
1929dan ok daha nce parasal, snai ve ticari anari hakknda gide d
artan bir endie vard. 1927de sorunu zmlemek iin toplanan ( 't
nevre Konferans, kendisini hibir zm neremez bir durumda buldu
ve hkmetler, tarifeler ve kotalar da dahil olmak zere, koruma kanun
t
larn giderek daha fazla ekici bulmaya baladlar.
Bu suretle, 1920ler boyunca iki ey gn gibi ortadayd. Biri, dnyada!
iktisadi durumlarn, iyi veya kt, olsun, Birleik Devletleri iki i:.ad
durumu ile yakndan balantl olduuydu. Dieri, hepsinin zayii oldu
uydu. Bu nedenle, dnyann en zengin lkesindeki bir altst olu, u l
leme bir reaksiyonu balatacakt. Eski bir eretilemenin ada bi ya
lamasyla sylersek, Amerika haprdnda dnyann geri kalan l<.1111
nezle olacakt.
Bu da 1929daoldu. Amerikan sanayinin on yl sren hzl geliim an. ,
parann hazr bulunabilirlii ve ksmen de Merkez Bankasnn bilimj
siyasalarnn sonular tarafndan destek olunmutu. 1925tcn mim a
speklasyonlar giderek yaygn hale geldi ve 1928de Merkez Bankas Ia
oranlarn ykselterek piyasalarda istikrar hkim klmaya kalk hnda,
denizar yatrmlarda kullanlm byk meblalar, yerel holdin;l rl
iirmek zere hzla Amerikan piyasasna geri dnd. Yerel canlanma
devam ettii srece, bu dzeyde bir speklasyon, aslnda iktisadi d......
zedelemeyecekti. Ne ki, retimin en yksek noktasna Teninin: 19^'da
ulald ve bunun anlam da, gelimenin srekli ve duraksama ks.n i
ekleecei beklentisinin suya dmesiydi. Temel neden, mallarn a mn
sonunda tketici taleplerini amasyd ve bu da ktlarda bir a. almay
veya bir envanter durgunluunu kanlmaz kld. Kriz, borsa yal m
clarnn ani bir gven kaybyla tepki vermesi sonucu hzland; Aall
sonu itibaryla 40,000 milyon dolar kaybedilmiti. Ksmen k i, in yans
mas olan W all Street flas, ayn zamanda, kriz ile birlikte bunalma
doru kay hzlandrma tepkisini de yaratt. Kriz, bankalarn balna'
(sadece 1930da 1345 banka batmt) ve 1929 ile 1932 arasmla ulu al
gelirin yzde 38 dmesi ile giderek younlat.
2 2 4 AVRUPA TARHNDEN KESTLER 11
Bu gelimelerin Avrupa zerindeki etkisi ok ar oldu. Kimi sana

yilemi lkelerin iktisadi durumu u noktalara varrken (Almanya N i
sanda ve Britanya da Haziranda), 1928 sonrasnda A m erikadaki daha
yksek faiz oranlarndan dolay yabanc yatrmlar dar akyordu. W all
Street flas bu genel eilimi ivmelendirdi. A ni gven krizi, Avrupann
d bor kaynaklarnn neredeyse tamamm kuruttu ve yerel kayplar
telafi etm ek iin A m erik aya yaplan daha fazla yatrm ars ile
sonuland. Belirsizlik dnya para piyasalarna sirayet etti ve bu, lkeleri
geni apl borlanmalara zorlayarak, gelecekte olabilecek herhangi bir
panik durumuna kar zellikle savunmasz brakt. Buna verilecek baat
rneklerden biri, nde gelen Avusturya bankas Cred.it A m taltm bat
ile balayan, A lm an banka sistemine yaylan ve ardndan Londrada
ciddi bir gerilmeye neden olan 1931 mali krizidir; son durumda, yabanc
yatrmclar Temmuz ve Austos arasnda 200 milyon sterlini geri ek ti
ler. G ayet akt ki, o ana kadar var olan uluslararas parasal sistem artk
dalmt. 1931de Britanya altn standardndan geri ekilince bu durum
iyice pekiti ve Britanyay ou dier lke izledi. M ali endie, beraberinde
toplam igcnn B ritanyada yzde 2 2 sinin ve A lm anyada yzde
4 4 nn isizlie srklenmesine neden olan snai zayflamay getirdi.
Yaylan bunalm, fiyatlar yzde 6 6 ya kadar gerilettii zaman Gney ve
Dou Avrupann temel reticileri de ktler ve d ticaret ile i tketici
piyasalar da ykld. 1932 itibaryla Avrupada sadece iki lke bunalma
kar dayanabilmi gibi grnyordu; biri Birleik Devletler dnda en
byk altn rezervlerine sahip olan Fransa idi ve bu yolla 1931 mali
krizini de savuturabildi. Ne ki, 1934 itibaryla bu g, Fransa krize ge
de olsa boyun edike baltaland. Dier istisna, Stalinin tecrit siyasalar
tarafndan uluslararas iktisadi arenadan yaltlan Sovyetler Birlii idi.
*
*
Bir iktisadi krizle ba etm ek iin alacak uluslararas bir aba gerekli
olsayd, bunun zaman 1930larm balaryd. Ne ki, ksa bir zaman iinde
ortaya kt ki, bu ynde ok az ey kazanlacakt. 1932 Lozan Konferans,
sadece, daha nceden birka defa kanlmaz olarak zikredilmi olan
eyi dorulad: Alm anyann tazminat demesine son verilmesi gerektii.
1 9 3 3 te Londrada toplanan Dnya ktisat Konferans hibir sonuca
ulaamad. Bu yzden, hkmetler giderek kolektiften ziyade bireysel
siyasalara, genelde tecrit edilmi ve birbirleriyle atr biimde bu are
BYK BUNALIM
225
lere ba vurmaya mecbur kaldlar. Bu uygulamalarn en yaygn, yerel

sanayiyi yabanc rekabete kar korumak iin tasarlanan ithalat vergi
leriydi. Tm Avrupa genelinde sk bir biimde kontrollere ba vuruldu
ve hatta Britanya bile sonunda seksen alt yllk serbest ticareti, 1932
ithalat Vergileri Yasas ve Ottawa Konferans sonucunda Dominyonlarla
tasarlanan bir dizi ikili antlama ertesinde tersine evirdi. Fransa, daha
sk rgtlenmesine karn benzer bir tercih sistemini, kendi smrgeleri
ile kurdu. 1933 itibaryla dnya, geileri zel dzenlemelerle mzakere
edilm ek zorunda olan, bir dizi ith a la t-ih ra c a t vergileri duvar ile
blnm haldeydi.
N e ki, Avrupa devletleri korumaya mecbur kalmalarnn dnda
birtakm farkl teknikler gelitirdiler ki bunlardan zellikle sz et
meye deerdir. Birincisi, deflasyon siyasalarna ba vurulmasyd. Bu,
esasen, 1932ye kadar Almanya ve 1934ten nce de Fransa ile snrlyd.
ki durumda da cretler ya sabit tutuldu ya da drld ve kamu har
camalar kesintiye urad. ki durumda da kriz younlat ve uzad ve en
sonunda nlemler geri ekilmek zorunda kalnd. kinci yntem, zellikle
Britanyada ba vurulan btesel kontrold. Bu, sert deflasyondan daha
az ypratcyd fakat tamamyla etkili olamad. 1934te balayan, Britan
yann iktisadi olarak yeniden canlanmas sreci, ucuz parann bulu
nabilirliine ve zel giriimden yana olan genel havaya ok ey borluydu;
bu, ksmen, Ulusal Hkmetin bir baarsyd. Ne ki, gerek etmen,
yerel tketici talebinin yeniden canlanmasyd ve sz konusu canlanma,
1920ler boyunca grece olarak ihmal edilmi olan sanayi kollarn tevik
etti. Sonu, varl srmekte olan tem el sanayi kollarndaki bunalm ve
onunla balantl isizlik dzeyine ramen, konut inasnda ve motorlu
tat retiminde yaanan patlamayd.
nc yaklam, dorudan bir hkmet mdahalesini ieriyor ve
buna ynelik herhangi bir kar kn sz konusu olmayacan var
sayyordu. En nemli rnei Nazi iktisat siyasasyd ve bu da ar sanayiyi
ve kamu alma programlarn tevik ediyordu. Sonu, Almanyada yz
de 44 olarak en yksek noktaya varan isizlik dzeyinin 1938de fiilen
yzde l e indirilmesi oldu. Gney ve Dou Avrupa lkeleri ile yaplan
bir dizi ikili antlama yoluyal yeni bir piyasalar a kuruldu. Bu, temel
hammaddelerin Almanyaya akmasn ve buna karlk olarak Bulgaristan
ve Romanya gibi lkelerin tam amen H itlere baml hale gelmesini
salad. Bir btn olarak, 1930larn sonlarndaki Alm an iktisadi by
mesi, komnist olmayan Avrupann en ivme kazanm olan iktisadi
bymesiydi. N e ki, burada iki ey belirtilmelidir. ktisadi gidiat milita
rizme ayak uydurmutu ve bu, en temel iktisadi zgrlkler ve tketici

piyasas pahasna baarlmt; bu adan, Alm an iktisadi geliimi, Britanyam nkinin tam tersi ynde ilerliyordu. kincisi, 1934ten sonraki
dzelme sadece Nazilerin marifetiydi. 1923te W eim ar Cumhuriyetini
vuran hiperenflasyon ou zayf sanayi irketlerini yok olmaya zorlad
ve geriye kalanlar da 1924ten sonra ulalabilir olan Am erikan yatr
mn yeniden donanm ve modernizasyon iin kullandlar. Bu yzden,
H itler tkr tkr ileyen bir iktisadi tem eli devrald ve buna kendi st
yapsn ekleyerek devam edebildi yoluna.
*
* *
iktisadi krizlerin siyasal yansmalar olduu, genel kabul grm bir tarih
sel genellemedir. Byk Bunalm derin isel ve uluslararas etkiler brakt.
Avrupa 1920lerde, ou Birinci Dnya Savann hem en sonrasnda
kurulmu bir dizi parlamenter demokrasiden oluuyordu. Ne ki, bu durum
1930larm ortalar itibaryla Britanya, Fransa, Benelks devletleri, skan
dinavya ve ekoslovakya ile snrl kad. H atta bu lkeler bile normal
olmayan siyasal eilimler yaadlar; rnein, Britanya kendi olaan tek
partili ynetim biim inden ulusal hkm et uygulamasna kayarken,
Fransada 1936 bakanlk krizleri Blumun Halk Cephesi hkmetinin
kurulmasna neden oldu. Ayn zamanda, toplumsal gvensizlii vurgula
mak am ac ile ar sada eitli bask gruplar oluturuldu; bunun rnek
leri Mosleyin Britanya Faist Hareketi, Fransz Faist Cemiyetleri ve
Fin L apu a idi. D aha da kayglandrc olan, Avrupann ounun dikta
trle doru ynelmesiydi. Daha geni bir adan bakldnda, olup
bitenler, 1922de Mussoliniyi talyada iktidara getiren eyin bir tekraryd.
Tm snflar, snai ve tarmsal kriz tarafndan istikrarszlatrld. Bu snf
lar, parlamenter demokrasilerin hantal ileyiine kar tahammlszlkle
rini ortaya koyan ar u partileri desteklediler. Bu sonula, yklan tarmsal
karlar Balkanlarda sac rejimlere arka karken, orta snflarn lml
partilerden uzaklamas Almanyada Nazileri iktidara getirdi. Avrupann
asl faist rejimi olan talya, ikinci bir devrim olarak ifade edilen eyi yaad,
nk Mussolini etkisini younlatrd ve Ulusal Korporasyonlar Konseyini dayatt. H atta Uzak Dou bile anayasal deiim srelerine girdi.
Bunalm karsnda Japon hkmetinin ilk tepkisi, askeri harcamalar
azaltma giriimi oldu. N e ki, babakan Hamaguchi Yuko 193 0 da vuruldu
ve ordu Japon siyasetinde giderek faal hale gelmeye balad.
BYK BUNALIM
227
iktisadi sorunlarla ba etm ek iin alnacak ortak nlemler zerinde

uzlamada yaanan baarszlk, 1930lar boyunca siyasal gerginliin art
masna neden oldu, iktisadi kargaa ksa bir sre iinde uluslararas kar
maaya neden oldu ve bu sre Byk Bnalm dan kan ve iktisadi
yaplarn emperyalist yaylma ve sava iin donatm olan byk g
tarafndan hzlandrld. Japonyann M anuryay igali (1 9 3 1 ), Asya
ktasndaki yeni topraklar araynn mantksal bir sonucuydu, fakat
buna, yeni sava makineleri iin gerekli olan hammadde kaynaklarnn
salanmas gibi ek bir ama yklenmiti. Bu arada, talyan faizmi yayl
mac bir ideolojiye dntrlmt ve bu, Habeistan (1935) ve A rnav utlukun (1 9 3 9 ) igalinin altnda yatan nedendi. Bundan ksmen
sorumlu olan da, talyan d siyaseti zerindeki tm snrlamalarn kald
rlmas ve M ussoliniyi kendi iktisadi stratejisini yeniden formle etmeye
tevik etm ek gibi ikili bir etkisi olan 1929 sonras Amerikan yatrmla
rnn geri ekilmesiydi. Ne ki, uluslararas sistemi etkisi altna alan ok
daha byk bir esinti Almanyadan kyordu. H itlerin Drt yllk Plan,
aka R eich 1940 itibaryla savaa hazr hale getiriyordu ve askeri har
camalardaki art 1938 ve 1939 itibaryla H itlerin d siyasette kendisine
olan gveninin artmasna byk oranda katkda bulundu. Ayn zamanda,
Alm an yaydmaclmn nndeki esas engel ortadan kaldrlmt. Bu
nalm, Fransann Dou Avrupa zerindeki egemenliine son verdi ve
bunun yerine Bulgaristan, Romanya ve M acaristann yeni rejimleri ile
Nazi Almanyas arasndaki zel bir mnasebeti koydu. Gvenilir m tte
fikler ve hazr hammaddeler sayesinde Hitler, dikkatini, Daha Byk
Almanya ve Lebensraum tasarlarnda ne kan O rta ve Dou Avrupa
zerine yneltebildi. Sonu, Anschluss (1938), ekoslovakyann ilhak
(1 9 3 8 -9 ) ve Polonyann igali oldu.
iki sava arasndaki dnya temel bir elikinin kurban oldu; lkeler,
iktisadi ihtiyalarn karlamak iin birbirlerine bamlydlar ama b
yk dnler vermeye zorlanacaklar korkusundan henz birbirleri ile
ibirlii yapmaya hazr deillerdi. N e ki, ibirlii olmakszn iktisadi ge
reklerin yerine getirilmesi, bir yanda sk bir ekilde kontrol edilen mn
ferit iktisat uygulamalarn ve dier yandan da iktisadi ya da siyasal adan
uluslararas kontroln olmamas gibi iki u durumu dourdu. Sonu o
kadar rktc oldu ki, 1945ten beri, daha dikkatli bir biimde koordine
edilen uluslararas kurumlan kurmak ve gmrk vergileri duvarlarnn

ina edilmesine n ayak olan korkular ortadan kaldrmak iin hl
youn abalar verilmektedir.
N O TLAR
1) P. FEARON: The Origins and Nature o f the Great Slump 1929-1932, Bl. 1.
23
Hitlerin iktidara Gelii ve
Nazi Devrimi
ki dnya sava arasnda, Almanya, W eim ar Cumhuriyetinin anayasal

demokrasisinden nc R eichm amansz diktatrlne geriledi. Hitlerin iktidara gelmesi ve fikirlerini hayata geirmesi ile gerekleen bu
dnm, genelde devrimci olarak tanmlanr.
Nasyonal Sosyalizm, Almanyaya derin bir altst olu yaatt. Batnn,
balangc 1789 ve tesine tarihlenen anayasal ve zgrlk gele
neklerine dorudan saldrd;'gerekten de, Goebbels, Nazilerin, Fransz
Devrim ini yktn savunuyordu. Nasyonal Sosyalizmin bileenleri
hi de yeni deildi. Pan-Germ anizm , emperyalist milliyetilik, rk ve
V olka yaplan nemli vurgu ve btn bunlardan ziyade Yahudi d
manl, ondokuzuncu yzyl boyunca var olmulard; fakat boyunduruk
altnda tutulmular ve siyasal alanda daha ar bir biimde dile ge
tirilmeleri engellenmiti. Hitler, bu bileenlerin kendisi tarafndan olu
turulan anlamsal eitlemesini tutarl bir bnye erevesinde bir kalba
oturttu ve demagojik yeteneiyle bunlar ktcl tasarlarnn bir paras
kld.
Ne ki, Nasyonal Sosyalizm, Alm anyann kontroln nasl ele geir

di? H itler sinsi bir frsat olduu kadar, takntl bir fanatikti ve kariyeri
sresince pratik yaklamn tem el olarak devrime yneltti. lk bata,
iddeti ve komployu denedi: 1923 M nih Putschu, Nasyonal Sosyalist
devletin ina edilmesi iin tem el gereklilik olan W eim ar Cumhuriyetinin yklmasna ynelik bir giriimdi. Bu aamada yaad baar
szlk, onu, uygulayaca yntem zerine yeniden kafa yormaya zorlad.
Darbe yerine, iktidar anayasal yollarla ele geirmeyi ve konumunu bir
kere gvence altna aldktan sonra devrimci deiimi yukardan yrrle
koymay kendisine ama edindi. (Ayn zamanda, ne konumalarndaki
lgn havay ne de kitlesel mitinglerinin gzda veren gcn yumuat
maya dair bir giriimde bulundu; szde-meru stratejisi hibir yolla
iletiim tekniklerinde devrim diye adlandrlan eyi zayflatmaya yelten
medi.) Parlam entodaki baars, 1929 itibaryla, A lm anyada Byk
Bunalm tarafndan hz verilmi i karkla ok ey borluydu. ktida
rnn etki alannn genilemesi ve W eim ar Cum huriyeti'nin sistemli
bir ekilde k, 1933 ve 1934 arasnda Nasyonal Devrim tarafndan
tamamland.
'
'
*
*
Hitler, aslen, herhangi bir toplumsal ve iktisadi deimenin, amac var

olan rejimi ykmak olan askeri bir darbe tarafndan ncelenm esini tasar
lyordu. Bununla birlikte, Mussolini, talyan hkmetini salt Rom a ze
rine yrme tehdidi ile teslim olmaya zorlamt. H itler ayn eyi Berlin
ynetimine de yapabileceini dnd. Kasm Sulular devrilene kadar
ne huzura ne de bara ermeye1 karar vermiti. 8 Kasm 1923te bir
bildiri yaynlad: Kasm Sulular Hkmetine ve Reich Bakanm n g
revlerine son verildii ilan edilmitir. Yeni bir ulusal hkmet burada,
M nihte bugn tayin edilecektir.1 Bir devrimcinin, gelecek kuaklarn
onun yaptklarna dair dnecekleri hakknda gttne benzer bir
kaygyla unu ekliyordu: A rtk geri dnemeyiz: hareketimiz dnya tari
hinin sayfalarna oktan geti bile.1
Tm bu giriimin akbeti baarszlk oldu. Yetersiz bir ekilde hazr
lanm t ve uygulama esnasnda ciddi bir karmaa ortaya kmt. Bav
yera Hkmet Tem silcisi G eneral Kahr, Nazi davasna kar sempati
duymuyor deildi, ama kendi idaresinin keceini anlad anda bakal
dry bastrmaya mecbur hissetti kendisini. Bu yzden, Berlin hkm e
HTLER'N KTDARA GEL VE NAZ DEVRM 2 3 1
tine karg giriilen harekata K ahrm destek vermesini uman Hitler, ciddi
bir muhakeme hatas yapm oldu. Ayn zamanda, 1920lerin balarnda,
Alm anyann geriye kalannda Nazi Partisine verilen destein derecesini
de olduundan fazla hesap etmiti. G erekte, Nazilerin ulusal dzeyde
hibir oy potansiyelleri yoktu; sadece, Reichstagda bir sandalyeye bile
sahip olmayan, askeri nitelikli bir bask gurubu olarak grlmekteydiler.
H atta, san ana partisi bile deillerdi; bu, Nasyonal Partinin stlenmi
olduu bir rold. Bu aamada, radikallerin oylar, daha ok ar sola,
yani bamsz sosyalistlere ve komnistlere gitme eilimindeydi.
H itlerin en byk hatas, Fransann Ruhru igal etmesi ve markn
enflasyona uramas sonucunda cumhuriyetin kme tehlikesi iinde
olduunu var saym olmasyd. 1923teki sorun, 1929daki Byk Bunalmdan daha az youn ve ok daha yereldi ve mttefiklerin ibirlii
salandktan sonra, 1 9 2 3 te R en ten m arkm piyasaya karlm as ve
1 9 2 4 te Dawes Plannn imzalanmas ile stesinden gelinebilecek bir
sorundu. Baar ve lmllk, takip eden alt yl iin ana ilke oldu; bu
dnem, ayrca sadaki ve soldaki arlar iin mutsuz bir dnemdi.
*
*
M nih Putsch, abartsz bir biimde modern Alman tarihinin en komik

ve rezilane olayn temsil ediyordu, ama asla nemsiz de deildi. Hitler,
bir dier baarsz olmu devrimcinin, Kappm tekil ettii rnei takip
etmeye hazr deildi ve karmaa iinde kaybolup gitti. En sonunda, Putsch,
l bir amaca hizmet eder hale getirildi. Birincisi, Nazi Partisinin radikal
itimatnamelerini, onu srekli olarak uzlamadan uzak biimde tasarlaya
rak oluturdu. H itler daha sonra unu sylemiti: Diyelim ki hi ha
rekete gemedik ve hi hata yapmadk, bu durumda ben asla devrimci
bir hareketi kuramayacaktm. nsanlar hakl olarak bana, Dierleri gibi
konutun ve az ok onlarn yaptm yaptn diyeceklerdi.2 kincisi,
H itlerin yarglanmas, Nazilere ulusal bir n salad ve bu, H itlerin
aka cumhuriyetten yaknabilmesini ve iddetinin yapc doasn vur
gulayabilmesini salad: Eer ben bugn burada bir devrimci olarak
duruyorsam, bu, devrime kar bir devrimcidir.3 ncs, Nazi Partisi,
H itlerin hapiste olduu srete (1 9 2 3 -5 ), partinin aslnda Hitler ile
bir btn olduunu ve onun liderlii olmakszn eitli hiziplere blne
ceini grd. Hitler, serbest braklmasndan sonra, esas rakibini, Gregor
Strasseri devred brakarak, Josef Goebbels gibi kuzeylilere grlerini
2 3 2 AVRUPA TARHNDEN KESTLER I!
kabul ettirerek ve parti stratejisinin tm kontroln ele geirerek yoluna

devam etti. 1934te, Putschun, mcadeleyi farkl bir ekilde1 deil de
tam onun istedii gibi balatabilmesini saladn belirtti.
Putschun baarszl, ayn zamanda, iktidara giden tamamyla farkl
bir yol iin duyulan gereklilii gsterdi. H atta Landsberg Hapishanesinde yatarken bile H itler yeni bir strateji gelitirdi. Askeri isyann
yerini artk dzenli siyasete katlm stratejisi almalyd. ktidara silahl
bir darbeyle gelmek iin almak yerine, burnumuzu tkamak ve katolik
ve marksist milletvekillerine kar Reichstaga girmeliyiz.4 Ne ki, bu,
anayasal demokrasinin altnda yatan ilkelere tamamen teslim olmay
da iermiyordu. Tam tersine, bizim iin parlamento kendi iinde bir
son deil, sonu iin bir aratr ilkesini benimsemiti ve bundan dolay
da, Anaysa, m cadele alann belirler, m cadelenin am acn deil,
diyordu. Aslnda, Hitler, nihai olarak iktidar elde etmeyi umduu ana
yasal srele kapmaya niyetliydi. Tpk 1928de G oebbelsin belirttii
gibi: Reichstaga , belki kendimizi demokrasinin silahlar ile onun cep
haneliinden donatabiliriz diye giriyoruz. W eim ar ideolojisinin kendisi
bize onu ykmak iin yardm edebilir beklentisi ile Reichstag m illet
vekilleri olmalyz (...) u andaki gidiat deitirmek iin tm meru
yollara ba vurmakla sorumluyuz (...) Hibir kimsenin, parlamentarizmin
bizim ammz olduunu dnmesine izin vermeyelim. Dmanlar ola
rak geldik! Koyun srsnn iine den kurt gibi, ite biz bu ekilde
geldik.5
Hitler, Nazizmin bu ikili yzn saklamak veya rtbas etm ek iin
hibir giriimde bulunmad. Bunun yerine, anayasal ilkelere stnkr
riayet ederek genelgeer bir parti ve bir parlamenter bask grubunun
tm zelliklerini ieren bir kitle hareketini kurdu.
Dier yandan, H itler daha yeterli bir parti yaps yaratt ve dier
partilere ve karlara kar daha incelikli bir yaklam getirdi. zellikle
nem li olan, 1928 sonrasnda Hugenbergin Nasyonal Partisi ile geici
ittifakyd. Nazi Partisinin ayrks kimliini yok etmeye ynelik hibir
niyeti olmasa bile, Hitler, Hugenbergden azami fayday salayana kadar
daha evrim ci bir d grn sunmaya hazrd. Naziler, Hugenbergin
gazeteler zinciri sayesinde kendilerine ulusal kamuoyunda kapsaml bir
yer edindi; A lm anyann nde gelen sanayicileri ile kurulan nem li ili
kilerden bahsetmeye h i gerek yok. Sonunda, H itlerin Nazileri, gcn
tketip san ana partisi olarak yerine getikleri Nasyonal Parti ile arala
rndaki tm balar kestiler. Bu sre, Ruhr kmr patronu Kirdorf,
elik reticileri Thyssen ve Stinnes gibi byk sermayedarlar tarafndan
HTLER'N KTDARA GEL VE NAZ DEVRM 233
fon salanmas sayesinde hzlandrld. Onlar, Nazileri, komnizme kar

asli bir koruyucu gibi grdler ve H itlere Adolphe Legalite lakabn kazan
dran yeni, anayasal Nazi imgesi tarafndan cesaretlendirildiler. 1930
sonrasnda, Hitler, bu paray Almanyada grlen en youn seim kam
panyasna yatrd.
Dier yandan, Nazi hareketi iin kitlesel destek temelini, iletiim
iinde devrim araclyla geniletti. rnein, H itlerin konumalar
nfusun devasa derecede geni bir kesimine ulat; Albert Speer daha
sonra unu iddia etti: Hitler, modern teknolojik aralardan kendisine
yarar salayan ilk kimselerden biriydi. Konumalar, Yahudiler, B ol
evikler ve Kasm Sulular gibi hedeflerle nitelik kazanyordu ve
bunlar, aklc bir kar ktan ok duygusal nefreti kamlayacak ekilde
ar derecede basitletirilmi ve karikatrize edilmiti. Ayn zamanda,
kolektif bir iktidar tasarlad ve bunu bireyin (ve bundan dolay liberal
demokratik gelenein) nemsizliine kar nerdi; sz konusu kolektif
iktidar tasarsn, zellikle en gl olann hayatta kalmas yollu bir
doal gler tasavvuruyla bezedi. Bu g, kitlesel mitinglerle olduu ka
dar, S .A .mn iddete dayal yntemleriyle de ndere duyulan kr krne
bir balla doru kanalize ediliyordu. Bu yzden, Hitler, siyaseti kiiletirdi ve sre iinde hem bir kyamet peygamberi hem de ulusal bir
kurtarc olarak grld.
H itlerin yeniden gzden geirdii stratejisinin asl sonular nelerdi?
Bir anlk baarya baar denmezdi, bir kere elde edildi mi muhteem
olmalyd. Mays 1928 Reichstag seimlerinde, Naziler, oylarn yzde
2 .6 sn aldlar;6 cumhuriyetin oransal temsil sistemi iinde bu oy oram
on iki sandalye demekti.7 Ardndan, Eyll 1930dan itibaren durum ciddi
boyutlarda deiti. Naziler oylarn yzde 18.3n aldlar ve 107 sandalye
kazandlar ve bylece Reichstag da sosyal demokratlardan sonra ikinci
byk parti oldular. Taktiklerinin bu baarsndan cesaret alan Hitler,
devletin en yksek makam iin, bakanlk iin ie koyuldu. 1 9 3 l deki
iki byk seim kampanyasnda, bu makamn sahibi olan Hindenburg
tarafndan malup edildi. Ne ki, Naziler kitlesel desteklerini artrdlar;
ilk seimde Hitler, Hindenburgun 18.6 milyon oyuna kar 11.5 milyon
oy alrken, kincisinde H itler aray kapatt (Hindenburgun 19.25 oyuna
kar 13.4 milyon oy almt). Bakanlk seimini kazanmay baarama
ynca, H itler, bu sefer de anslyelie soyundu. 1932 Reichstag seim
lerinde, Nazilerin performansndaki st dzey art iini kolaylatrd.
Tem m uzda Naziler oylarn yzde 3 7 .3 ve 2 30 sandalye ile en byk
parti oldular. Goebbels, seim zaferinin hl bir Nazi hkmeti yaratma
masna sinirlenerek yle yakmyordu: Seim leri kazanmaktan bitkin

dtk.8 Kasm 1932deki kk bir destek azalmas, Nazileri yzde 33.1
oy oran ve 196 sandalyede brakt, bu durumda bile gayet ak bir ekilde
Rechstagdaki en byk gtler. Nazilere kar aka bilinen honut
suzluuna ramen, Bakan Hindenburg, O cak 1933te H itleri anslyelie atad.
W eim ar Cumhuriyetinin, iktidar, bu parlamenter partinin temsil
ettii kitlesel harekete teslim etmesi, elbette ki yirminci yzyln byk
trajedilerinden biridir. Bunda iki etm enin byk rol vard. Birincisi,
lml partileri ykan ve 1932 itibaryla Nazilere Reichstagdaki en byk
parti olma konumunu artl olarak teslim eden bir iktisadi felaket, daha
dorusu Byk Bunalm d. kincisi, cumhuriyetin srekli olarak saa
doru kaymasyd ve nihai olarak 1930dan sonra, H itler ile siyasal an t
lama yapmaktan ok az pimanlk duyan bir dizi otoriter kabinenin
ykselmesiydi.
H itlerin taktikleri, 1925 ve 1928 arasndaki grece iktisadi istikrar
dneminde ok az gelime kaydetti. H itlerin paralar yeniden bir araya
getirebilmesi iin bariz bir ekilde tm siyasi ve toplumsal yapy atla
tacak bir eyler gerekliydi. Alm an toplumu, zaman zaman, srekli olarak
ak bir atmaya dnme tehdidi ieren i gerilimler yznden skn
tya dmt; bu yzden, herhangi bir krize kar savunmaszd. A lm an
yay 1929 sonrasnda vuran Byk Bunalm, bu gerilimlerin nn at
ve W eim ar Cumhuriyetine daha nce verilen destein byk lde
sonunu getirdi. A lm an sem eninin nemli bir blmnn oy verme
alkanlndaki byk deiim iin bu durum katalizr oldu. Bata gelen
kazazedeler liberal partilerdi [Halk Partisi (DVP) ve Dem okrat Parti
(DDP) ], tabii bir de milliyetiler (D N V P ). O rta snflar, desteini siyasal
yelpazenin ar sama kaydrmt; bu srece morallerin bozulmas ve
panik neden olmutu.9 iftiler, zanaatkarlar, beyaz-yakal iiler, esnaf
lar ve uzmanlam kadrolar, uzlama konusundaki hayal krklklarn
ifade ettiler. O n yl iinde ikinci kez birikimleri ve emekli maalar heba
ediliyordu ve Byk Bunalm a tahamml edebilmek, onu takip eden
iktisadi gelime dneminden dolay zellikle zorlamt. Oylarn sosyal
demokratlara (SPD) verebilirlerdi, ama bu, toplumsal statlerinde yaa
nacak bir d de beraberinde getirecekti, nk o dnemde SPD
temelde bir ii snf partisiydi. Dahas, Nazi Partisi orta snflarn dei
ik kesimlerine de ok ey vaat eden ekici bir programla kmt ortaya.
Bu program, bir iktisadi birim olarak kk adamn nem ini zellikle
vurguluyor ve komnizm tehdidini ebediyen ortadan kaldrmann yann
HTLER'N KTDARA GEL VE NAZ DEVRM 235
da kapitalizmin daha o an iin ngrlemeyen glerini kontrol altnda

tutmay vaat ediyordu. Bundan dolay, cumhuriyetin ou koalisyon
hkmetlerine dahil olan partiler, semen kitlesinin istikrarl bir kesimi
tarafndan, hayata geirilmeleri nihai diktatrlk riskini ierse bile kurtu
luu daha radikal ve geni ierikli programlarda aradka terk edildiler.
Cumhuriyete verilen destekteki bu d artcyd, ama tamamyla
emsalsiz de deildi. 1918deki kuruluundan bu yana, cumhuriyet, eitli
sa eilimli rabtalar ve siyasal gruplarla kar karya gelmiti. rnein,
askerler, deyim yerindeyse srtlarndan baklanarak uzaklatrld. ki
sava zaman genelkurmay bakanmdan Ludendorff Nazilere iltica etti,
Hindenburg ise 1925te seilmesinden sonra devlet bakanl zerine
otoriter bir damga vurdu; dier ordu kurmaylar bile, askeri darbe fikrine
ilgiyle yaklat. Kimi durumlarda, tm eyaletler, cumhuriyetin yeni de
mokratik zelliini reddetti ve Kahrm Bavyeras gibi fiilen diktatrle
bal kald. Ayn zamanda, birok sac aktivist ve yazar vard; Moeller,
van der Bruck ve Junger gibi kinci Reicl nostalji ile ananlar, yakn
gelecekten bir ncy umuyorlard. Hatta, Cumhuriyet Anayasasnn
ana hatlarnn belirlenmesi iini stlenmi olan liberallerin ve sosya
listlerin bile, A lm anyann demokrasiyi sresiz olarak devam ettirme
kapasitesi hakknda pheleri vard; bu yzden, 48. maddede, acil bir
durumda bakanlk erklerinin kapsaml bir ekilde kullanlmasna yer
verilmesine izin verdiler. A lm an Federal Cumhuriyetinin ilk bakan
olan Theodor Heussa gre, Almanya, demokrasinin stesinden asla
kendi bana gelmemiti.10 Bu ayrnt, 1929dan sonra ok daha bariz
bir hal ald. Byk Bunalm m neden olduu iktisadi kriz, daha nceki
koalisyon kabineleri ve uzlama hkmetlerine son verdi, zira siyasalarn
biimlendirilmesi daha da karmaklat. Bu yzden, Hindenburgdan
daha fazla medet umuldu; ynetim konusunda pederahi bir yaklamdan
yana olduu biliniyordu ve parti siyasetinin karmak manevralarna
kar gayet tahammlszd. O ve Brning, anayasann 48. maddesine
giderek daha fazla ba vurmaya mecbur kaldlar ve 1930da be olan
bakanlk kararnamelerinin says 1932de on altya kt. Ayn dnem
boyunca, Reichstagm kararname oturumlarnn says doksan drtten
otuza dt.11
Saa doru hzl bir ynelim, aniden glenen Nazi Partisi iin uygun
bir atmosfer salad ve H itlerin muhtemel bir ulusal lider olarak yk
seliini, 1920lerde olabileceinden daha az can skc hale getirdi. Ne
ki, Hitler, iktidar beklenmedik bir yolla elde etti. 193 l de Hindenburgu
yerinden etme giriimi baarszlkla sonuland iin iktidara dorudan
gelemedi. Bunun yerine, Hindenburgun da rzasyla, sac anslyeler

von Papen ve Schleicherin birbiri arasnda ve H itlerle birlikte kapal
kaplar ardnda planlad bir dizi manevradan sonra anslye oldu. G ele
neksel sa, zellikle de Nasyonalistler, ilk bata yeni sa veya Nazileri
kontrol altnda tutmaya alt. (Bir keresinde Schleicher, Gregor Strasser gibi nde gelen Nazileri, 1932 kabinesinde onlara da yer vermeyi
teklif ederek blmeyi umdu.) Nazi Partisinin bileenlerine ayrlama
yaca ortaya kt zaman, geleneksel sa, taktiklerini deitirdi. O cak
1933te Schleicher, kabinesinin dmek zere olduunu bildii iin H it
lerin kendi kabinesini oluturmasna izin verilmesinden yana tavr ald.
Nazileri iktidarn dnda tutmak iin daha fazla abalamak, kanlmaz
bir ekilde, bir dier Putschun yolunu aabilirdi. Ordu komutan olan
Sch leich er iin, asla benimsemedii cumhuriyet adna darbe yapmaya
mecbur kalmak gayet naho bir eydi. Papen, anslyelii H itlere brak
maya oktan hazrlanmt; ardndan da Naziler, Nasyonalistler tara
fndan, cumhuriyetin yapsn kertm e gibi kirli bir i iin kullanla
bilirlerdi. Hindenburg, H itleri atamaya, yneticilik deneyimi sayesinde
H itlerin kimi siyasalarn lml klacan ve Naziler ile eski sa arasnda
yakn bir ba tesis edileceini umarak raz oldu.
H itlere iktidarn byle kirli bir yolla verilmesini nlem enin bir yolu
var myd? H atta, Byk Bunalm m felaket dzeyindeki etkisi bir yana,
Nazilere verilen seim desteinin 3 7 .3 te kalmas garanti edilemezdi.
G erekte, bu destek dzeyi dme eilimi gsterdi ve H itler, Kasm
1 9 3 2 de Nazilerin ald yzde 33.1 oy oranna dehetle tepki gsterdi.
O rtak bir ekilde planlanp uygulanacak bir muhalefet kesin bir ekilde
H itleri iktidardan uzak tutmaya yetecek miydi? Bu ortak m uhalefet, en
azndan Hindenburgun acil durumlarda kararname kullanma yetkisini,
48. maddenin son cm lesinde yer ald haliyle, bakanlk kararna
m elerinin Reichstagm talebi zerine yrrlkten kaldrlabilecei12
ifadesi uyarnca daha da yumuatmaya zorlayamaz myd? Kasm 1932
seim lerinden sonra, Nazilerin ve Nasyonal Partinin toplam 247 san
dalyeleri vard. Ilml partiler (Halk Partisi, Merkez, demokratlar ve sos
yal demokratlar) toplam 237 sandalyeyi ellerinde bulundururlarken, ko
mnistlerin yz sandalyesi vard. Bu suretle, lmllar ve ar solu ieren
bir kabine cephesi san ilerlemesine engel olamaz myd? Bunun ciddi
bir olaslk olmasn iki ana etm en engelledi. Birincisi, komnistler ve
lml partiler i birlii yapmaya hazr deillerdi. Komnistler, Nazilerin
orta snfn desteini kazanmasna benzer bir biimde, S P D nin de ii
snfnn oylar iin bir ekim merkezi haline geleceine ynelik yanl
HTLER'N KTDARA GEL VE NAZ DEVRM 2 3 7
bir inanla, direkt olarak SPD ile ii snfnn oylar iin rekabet halin
deydiler. kincisi, kararname kanununun kullanlmasna Reichstag kar
kyordu. Ne ki, anslyeler (her durumda, ilerinden biri Merkez Parti
sin in bakan olmutu) her zaman iin zlme arayyla karlk ver
diler. Bu yzden, yle grnyor ki, her trl gerek parlamenter engel
leme 1 9 3 3 n ba itibaryla ciddi biimde zayflamt.
H itler szde bir meruiyetle anslye olmutu ama Cumhuriyet A nayasasna tahamml etmeye hi niyeti yoktu. Her zaman iin, Biz par
lam enter bir parti deiliz,13 diye vurgulamt. Aslnda, Anayasal yet
kileri ele geirdiimiz zaman (...) devleti doru olduunu dndmz
kalbn iine sokmalyz, diyordu. Bu yzden, Nasyonal Devrim, atan
d haftalar iinde balad, 1934 ve 1935te ivme kazand ve 1941den
sonra dorua ulat.
H itlerin ilk ncelii, otoritesini, ykseldii merdivene bir tekme
atarak dokunulmaz hale getirmekti. ronik bir biimde, H itlerin devriminin ilk aamas, yani kiisel bir diktatrln yaratlmas, en azndan
teknik olarak, anayasann kapsaycl dahilinde tamamland.
Sre, 28 ubat 1933te Bakan Hindenburgun, anayasann 48. mad
desi erevesinde olaan sivil zgrlklerin askya alndna dair kararna
mesiyle balad. Bu kararname iin gsterilen gereke, Reichstagm ykl
masn da ieren bir komnist entrikayd. Ardndan, M art ay iinde,
H itler anayasay, yine anayasann kendisine tand yetkiler ereve
sinde ihlal ederek yoluna devam etti. Bir yerleik veya anayasal maddenin
deitirilmesi te iki ounluu art kouyordu. 1933 seimlerinde N a
ziler ve Nasyonal Parti kl payyla ounluu kazanm olmalarna ra
men, ngrlen bu ounluu elde edememilerdi. Hitler, bu ounluk
sorununu, Merkez Partisi ile antlama yoluyla, 28 ubat kararnamesini
kullanarak seksen komnistin milletvekilliini drme yoluyla zd.
Sonu, 4 4 1 e kar 94 oyla salanan bir ounluk oldu ve bu ounluk,
anslyeye, Reichstagm onay olmadan drt yllk kanunlar karabilme
yetkisini salayan kanunun olas klnmasn salad. Bu karar, W eim ar
Anayasasm n, Reich kanunlar Reichstag tarafndan karlmaldr, di
yen 68. maddesini devred brakt. Dier nlemler, Yeni Partilerin
Kuruluunu Engelleyen Kanun (Temmuz 1933) da dahil olmak zere
devam etti ve bu kanun tm muhalefeti ortadan kaldrd, ardndan da
yrtme zerinde yasamann denetimi ilkesini de devred brakt. R es

men yrrlkten kaldrlmam olmasna ramen, anayasa, yeni ynet
melikler tarafndan o derecede baltalanmt ki, artk faydaszd. A rtk
tm Alm anyadaki kurumlar zerinde Nazi kontrolnn yaylmasnn
yolu almt.
Bir sonraki aama, parti iinde SA tarafndan yaplan bask ile hzlan
drld. zellikle, Rohm ve Strasser, S A nn ordunun kontroln ele
alaca ikinci bir devrim istiyorlard. Ne ki, H itler kendi yolunu izledi.
Kahverengi bir devrimin kendi konumunun mahvolmasna neden
olacana ve bir kar askeri darbeye davetiye karacana inanarak,
W ehrm acht komutanlar ile bir anlama yapt. Uzun Baklar Gecesinde
(30 Temmuz 1934), S A y zayflatmasnn karlnda, Hitler, rejimi
adna W ehrm achtm dorudan desteinin yannda Fhrerin kiilii iin
sadakat yemini de ald. S A nn tasfiye edilmesi, ayn zamanda H itlerin
kendi ikinci devrimini de balatmasna hizmet etti. Bu olay, meru
deiimler m itini sona erdirdi ve gelecekte H itlerin tamamyla anayasal
demokrasinin kalntlarn temizlemek zere tasarlanm kalc bir ola
anst hale bal kalacan aka gzler nne serdi. 1 9 3 4 te etkili
bir ekilde birletirilen S S ve Gestapo, rejim iin gvenli bir temel sa
larken, adalet kavramndaki ve m ahkemelerin rol hakkmdaki etkili
deiimlerin sonucunda yeni bir yaptrm hukuku olutu. Hukukun, h
kmetin ve yneten partilerin erklerinin snrlarn izmesi mefhumu
yerine, Nasyonal Sosyalist felsefenin, zellikle de Fhrerimizin buyur
duu (Hans F ran k )14 ilkeleri getirildi. A rtk basknn ve terrn kulla
nlmas ve W eim ar Anayasasmn Almanlarn T em el H a k ve Sorumluluklar
balkl blmnn ortadan kaldrlmasnn nnde hibir engel kal
mamt. En ar hareket, Yahudilere ve dier aznlk gruplarna sistema
tik olarak eziyet edilmesiydi. W eim ar A nayasasnn 109. maddesi unu
aka belirtmiti: Tm Alm anlar kanun nnde eittirler. 135. mad
deye gre, R eichm sakinleri din vicdan zgrlnden sonuna kadar
yararlanr.12 Bu koruyucu ilkelerin hepsi Nuremberg Kanunlar (1935)
ve SS ile G estapo toplama kamplar sisteminin yaygn bir ekilde kulla
nlmas tarafndan lime lime edildi.
'
Nazi sistem inin olumlu amac yeni bir toplumsal dzenin yaratlmayd. Asl vurgu, Ari safl ve rk stnl mefhumlaryla zdeletirildiinde iyice glenen yaylmac milliyetilik zerineydi. Her trl
medya ve eitim sektrn ikinci plana itmek iin giriimlerde bulunul
du. M art 1 9 33ten itibaren yeni Propaganda Bakanlnm bana geen
Goebbels, am acn toptan propaganda olarak tanmlarken, basn ile
HTLER'N KTDARA GEL VE NAZ DEVRM 2 39
ideolojik uyumu salamak iin ok ar nlemler ald. Eitim, bir dier

ak hedefti; amalanan ey, Alman genliinin sistematik olarak tabi
tutulaca doktrinletirme yoluyla, fanatik ballk zelliklerinin ve sorgu
suz sualsiz itaatin gelecekteki kuaklara alanmasnn mmkn hale
getirilmesiydi. Eitime, ayrca askeri nitelikli bir vurgu da yklendi:
Hitler G enliine ye yaplan erkek ocuklar sk bir biimde disipline
edildiler ve 1936 tarihli H itler Genliine Dair Kanun gereince, Fizik
sel, zihinsel ve ahlaksal olarak, ulusa ve rksal topluma hizmet etmek
zere Nasyonal Sosyalizm ruhu ile eitileceklerdi.15 Yksek eitim, yine
ayn ekilde etkili bir biimde elden geirildi. Kuramsal aratrma, Nazi
rksal kavramlarn, bundan dolay da A lm an ya da A ri fizii ve
matematiinin ykselmesini destekleme amal almalarla deitirildi.
Tem el yol, 1933te M nihte toplanan niversite profesrlerine durumu
bildiren kltr bakan tarafndan akland: u an itibaryla, bir eylerin
doru olup olmadm deil, Nasyonal Sosyalist devrimin ruhu iinde
olup olmadn belirlemektir sizin greviniz. Bu arada, 1934te kurulan
Reich Kltr Meclisi, ulusun estetik beenilerini yeniden ynlendirmek
ve sanatta, edebiyatta ve mzikte yoz eilimlerin kkn kurutmak
iin abalad. Tm doktrinletirme srecinin altnda yatan, stn olduu
olgusunu sorgulamayacak bir rkn oluturulmasyd. G elecekte kanl
maz olarak daha fazla topraa ihtiya duyacandan dolay, savan bu
ama iin doal bir ara olarak kabul edilmesini salamak zere, bu rkn
saldrganl ve kendine gveni kitlesel mitingler ve 1936 olimpiyatlar
gibi etkinlikler zerine ina edildi. G elecekteki yaylmann bilincinde
olunmas, doal olarak, ar sanayinin ve silahlanmanm gereklerine tabi
klman bir iktisadi siyasay gerekli kld ve drt yllk plan (1 9 3 6 -4 0 ),
Bat lkelerindeki normal uygulamadan, tketici sektrn gzden kar
masyla ayrld.
Nazi Devrimi, kinci Dnya Sava boyunca nc ve en fanatik
aamasna vard. Hitler, Dou Avrupada Lebensraum iin devasa blgeler
fethettike, yaylma ve zulmn nndeki engeller de ortadan kalkt.
1939da Polonyann ve 1941de Avrupa Rusyasnm byk blmnn
igal edilmesi, Nazileri milyonlarca Yahudi ve on milyonlarca aalk
Slavla temas eder hale getirdi. Bu durum, Nazi liderleri tarafndan, H it
lerin fikirlerinin nihai olarak yerine getirilmesi arayn younlatrd
ve ilk olarak M em K a m p f ta (Kavgam ) ifade edilen grler, Avrupa Y ahu diliinin byk blmnn A uschw itz-Birkenau, Sobibor, Treblinka
ve dier kamplarda yok edilmesiyle ereflendirildi. Bu soykrm, Heydrich,
Himmler ve Eichmann tarafndan o derece metodolojik olarak rgtlendi
ki, doal olarak, devrim szcnn artrdndan ok daha teye

gitti; bu da, uygarln altst edilmesinden daha az vahim olmayan bir
ey olarak grlegelmektedir. Ne ki, tpk H itlerin bir defasnda vn
d gibi, Merhametsiziz (...) Evet, biz barbarz! Ya da olmak isteriz. Bu,
saygdeer bir yaktrmadr. Biz dnyay genletirecek olanlarz. Yal
dnya bunun iin var.16
*
*
Alm anyann 1933 ve 1945 arasnda derin ve hatta emsalsiz byklkte

bir deiim yaam olmasna ramen, Nazi Devriminin yapsal zayfl
na ve yetersizliine dair gereinden ok kant mevcuttur.
H itlerin asl hedeflerinden biri, Devletin gelecekteki tm kurumlan
[Nazi] hareketin kendisinden temellenip ykselmeli, olmutu. Bu, y
zeysel olarak, Boleviklerin tm devlet kuramlarn kendilerininkilerle
deitirme amacna benziyordu. Ne ki, pratikte Naziler byle bir temiz
leme harekatn ne baarabildiler ne de byle bir eye giritiler. (K. D.
Bracher ve dierleri nc R eichm iindekilerin ounun uydurulmu
olduunu savundular: Hem en hem en her yerde rejim iki dzlemde eza
manl olarak iliyor: eski kuramlarn iine ilemek ve onlarla uzlamak,
ama ayn zamanda onlarn zerine yeni, ayr ve rakip mekanizmalar
ina etm ek.17) rnein, geleneksel sivil memuriyete Nazi brokrasisi
hkim oldu, ama hl ondan ayryd. Sonu olarak, bu kuramlarn ilerlii
sk sk iki bal ve hemen her zaman karmakt. Nazi siyasal dzeni isel
olarak tutarszd ve sistematik deildi, srekli yaayp ilemesi de Fhrerin kendisine balyd.
G erekte, bir btn olarak Nazi Devrimi, tamamen bir insann kiisel
karizmas zerine perinlenmi ti. Bu durum, hareketi iki ekilde etkiledi.
Birincisi, H itler srekli olarak partisinden daha fazla poplerdi ve aka
ifade edilmemesine ramen, Nazi devletinin uzun vadedeki geleceiyle
ilgili ciddi bir sorun vard. H itlerden baka kim devlet mekanizmasnn
ve parti acentelerinin yetki alanlarn, dallarn tasnif etm e vazifesini
stlenebilirdi?17 kincisi, Nazizm, gelecekte gelime kapasitesine sahip
sistem atik bir ideolojiye doru ilerlemek iin H itlerin kiisel takntla
rna ar derecede sk bir biimde bamlyd; gerekte, partinin kura
mn bilimselletirmeye ynelik tm giriimler H itlerin hmna urad.
Devrimin son aamas boyunca, H itlerin siyasalar giderek artan derece
de irrasyonelleti ve hatta yaklaan yenilginin glgesinde bile asl derdi
HTLER'N KTDARA GEL VE NAZ DEVRM
241
Son zmn tamamlanmasyd. Nisan 1945te Rus topusu Berlini

dverken, Hitler, takipilerini una yreklendiriyordu: Her eyden nce
(...) rk yasalar ayakta tutmak adna tm uluslarn zehirleyicisi olan
uluslararas Yahudilie kar amanszca direnin. Her trl aklc unsur
dan mahrum kalan ve yaklamakta olan kle yz yze gelen Bin
Yllk Reich, kurucusundan sadece bir hafta daha fazla yaad.
N O TLAR
1) A. BULLOCK: Hitler, a Study in Tyranny, Bl. 2.
2) J. C. FEST: Hitler, Kitap 2, Bl. 4.
3) A. J. NICHOLLS: Weimar and the Rise o f Hitler, Bl. 10.
4) A. BULLOCK: A.g.y. Bl.3.
5) J. P. STERN: Hitler: The Fhrer and the People, Bl. 12.
6) Bu blmde, toplam oyun yzde karl olarak verilen seim gstergeleri,
E. B. W H EATO N : Prelde to Calamity. Tablo, Reichstagdaki partiler 1919
1932den alnmtr.
7) Bu blmde Reichstagdaki sandalye says olarak verilen seim
gstergeleri, S. DELMER: Weimar Germany: 9. blmdeki tablodan alnmtr.
8) J. C. FEST: A.g.y., Kitap 4, Bl. 3.
9) Bkz. R. KNAUERHASE: An Introduction to National Socialism, 1920
1939, Bl. 2.
10) K. SONTHEIM ER: The W eimar Republic and the Prospect of
German D em ocracy, E. J. FE U C H T W A N G E R (d er.): Upheaval and
Continuity iinde.
11) H . BOLDT: Article 48 of Weimar Constitution, its historical and
political implications, A . NICHOLLS ve E. MATTHIAS: German Democracy
and the Triumpl o f Hitler-Essay in Recent German History iinde.
12) L. L. SNYDER: The Weimar Republic, Belge 18: Weimar Anayasas.
13) J. C. FEST: A.g.y. Kitap 4, Bl. 2.
14) J. REMARK (der.): The Nazi Years: A Documentary History, Bl. 4.
15) A.g.y., Law Concerning the Hitler Youth.
16) J. C. FEST: A.g.y., Kitap 5, Bl. 1.
17) Bkz. K. D. BRACHER: The German Dictatorship.
24
Alman D Siyaseti 1918-39
Genelde, H itlerin iktidara geldii yl olan 1933n Alman d siyasetinde

bir dnm n oktasn tem sil ettii ve n c R eich m hedeflerinin
W eim ar Cumhuriyetininkilerden kkten bir biimde farkl olduu ka
bul edilir. Bu blm, bu balamda ortaya kan iki temel konuyu ele
alacaktr. Birincisi, Naziler Cuno ve Stresem ann gibi devlet adamlarnn
siyasalarndan tam amen uzaklatlar m ya da sreklilie dair en azndan
birka kant var myd? kincisi, eer H itlerin istekleri ve tasarlar esa
sen yeni olarak grlebilirse, bu sav, kinci Dnya Savanm bunlarn
kanlmaz sonucu olduu iddiasn m getirir beraberinde?
Nazi Devrimi, yerel dzeyde H itlerin anslyelie atand yl iinde

balad. D siyasetteki deiimler, be yl gecikmeyle de olsa, Britanya
ve Fransadaki siyasetilere, Nasyonal Sosyalizmin izledii erken dnem
ALMAN DI SYASET 1918-39 243
diplomasisine has lmlln i sorunlara da uygulanabileceini ummak

iin gerekeler salad.
1 9 3 0 larn balar ve ortalar boyunca Almanyann d siyasetindeki
sreklilik iin iki temel neden vard. Biri, W eim ar Cumhuriyeti hk
m etlerinin, toplumsal yelpazenin daha muhafazakr unsurlarnn, zel
likle de ikinci Reichm muhafazakrlarnn ve sac Nasyonal Liberallerin
gr ve siyasalarn devralm olan Nasyonal H alk Partinin (DNVP)
srekli basks altnda olduuydu. lk bata, bu gelenekselciler, 1920lerin
koalisyonlar tarafndan kontrol altnda tutuldu, nk demokratlar ve
sosyal demokratlar seimlerde hatr saylr bir destee sahiptiler. Ne ki,
1929dan sonra Reichstagd a k i saa doru kay, muhafazakrlar iktidara
getirdi. V on Schleicher ve von Papen anslyeyken, dileri bakanl
makamn, srekli olarak W ilhelm dnemi Weltpolitikini hatrnda tutan
von N eurath ve von Blow gibi kiiler igal etti. Cumhuriyetin bykel
ileri genelde daha nceki aristokrat tabakasmdandlar ve Almanyay
ykselmekte olan nemli bir g olarak grmeye dair benzer bir ba
llklar vard. Brokratlarn ou, kadrolarn sreklilii tarafndan siya
sadaki herhangi bir ani ve dramatik deiimin olaslk d braklmas
sonucunda, Hitler tarafndan nc Reichm ilk drt yl boyunca yerin
de tutuldu. Aslnda, bir ara H itler, diplomaside lml bir hret yapmak
tan tedirgindi ve gerekte Nasyonal Partinin lideri Hugenbergden daha
az ak szlyd. Rosenberg ve Strasser gibi titiz Nazi kuramclarn
geici olarak grmezden gelmek anlamna gelse bile, grlerini Thyssen
gibi nde gelen muhafazakr sanayicilerle ve Sch ach t gibi eski moda sa
eilimli iktisatlarla uyumlu klmaya hazrd. Hitler, ayn zamanda, B
yk Bunalm n ar etkilerini tersine evirmek iin snrl yeniden silah
lanmay kabul ettiklerinde, 1930larn sabk cumhuriyeti liderlerinin
kararlar ile de uzlam iinde buldu kendisini; Hitler, bunu, kendi zel
askeri amalarna ulamak iin bir basamak olarak kulland. Cumhuri
yetin siyasalarnda egemen olan sa eilimi ve 1930 sonrasndaki kurum
lar gz nne alndnda, H itlerin ilk yllarda ok az deiimi gerekli
grm olmas hi de artc deildir. H atta, von Blomberg ve B eck de
dahil olmak zere Reichsvehr (Reich Erki), halihazrdaki liderlerini bile
yerlerinde tutabildi ve bu noktaya, orduyu acilen Naziletirmek isteyen
Rohm gibi kendi radikallerini tasfiye ederek geldi.
Cumhuriyetten Reicha gei sreci balamnda Alman d siyasetin
deki srekliliin ikinci nedeni, Versailles A ntlam asn yeniden elden
geirmeye dnk ortak ve uzun sredir gndemde olan bir programn
varlyd. M ttefikler, 6 6 0 0 milyon sterlin tazminat borcu dayatmann
yanmda, Almanyann nfusunun yzde 12sini, toprann yzde 13n

elinden alm lar ve sanayi kapasitesinin de ounu ortadan kaldr
mlard. ster cumhuriyetin lml destekileri olsun, ister geleneksel
muhafazakr ya da radikal Naziler olsun, tm Almanlar antlamaya mahkm
edilmiti. Demokrat Partinin nde gelenlerinden biri ve Cumhuriyet Anayasasnm mimarlarmdan olan Hugo Preuss Versailles Diktatnm sulu
deliliinden1 dem vuruyordu. Bu nedenle, ne yazk ki, 1920ler boyunca
ba vurulacak olan nlemler zerinde anlamaya varamasalar bile, cumhu
riyeti devlet adamlar ve muhafazakrlar benzer bir biimde revizyonist
bir siyasanm esas olduu hususunda uyum iindeydiler. SPD, Merkez Partisi,
demokratlar ve Halk Partisinin lml koalisyonlarnn genel hedefleri
1923 ile 1929 arasnda dileri bakanl yapm olan Stresemann tara
fndan ayrntlar ile belirlendi. Tazminatlar sorununun Almanya iin
kabul edilebilir bir anlay iinde zlmesi, yabanc bir boyunduruk
altnda ve yabanc topraklarda yaamakta olan o n -o n iki milyon soydaa
yardm edilmesi ve Almanyann dou snrlarnn, zerinde varlacak yeni
bir uzlalmaya2 ak tutulmas konularnda srar etti. Reclmuelrin ope
rasyonlar kolunun ba von Stlpnagel, Almanya tarafndan elde tutulan
blge zerindeki egemenliin tmden yeniden kurulmas ve halihazrda
ayrlm olan blgelerin istisnasz olarak geri alnmas3 iin benzer bir
yaklam ortaya koydu. Bu arada, bakomutan, Versailles Antlamas
tarafndan askeri manevralar zerine koyulan yasa, Rusyada Alman bir
liklerinin eitimi iin gerekli dzenlemeleri yaparak, ki bu Sovyetler Birlii
ile 1922de Rathenau ve 1926da Stresemann tarafndan yaplan antla
malar sayesinde mmkn oldu, andrmaktan da gayet honuttu.
Bu nedenle, H itlerin d siyasetinde belirleyici olan revizyonizm
unsurlar hibir ekilde zgn deildi. 1933te M illetler Cem iyetinden
ekilm esi karsnda lmllar ok olmu olsa bile, yntem lerinin olaan
st baar getirdiini kabul etm ek zorunda kaldlar. Bakom utan
1936da R hinelandm yeniden igal edilmesi srasnda askeri bilgiden
yoksun kalmasn sorgulasa da, muhafazakr (Naziden farkl olarak)
sa, H itlerin diplomasine Stresem annmkinden daha ok hayrand. A s
lnda, H itlerin 1939dan sonraki diplomasisine ksa bir bak, onun,
cum huriyeti revizyonistlerin tm hedeflerini gerekletirmi olduunu
gsterecektir. 1936da Rhinelandmki de dahil olmak zere, Almanya,
tm topraklar zerinde tam egemenlii yeniden ele geirmiti; 1935ten
beri silahlanm a zerine getirilm i olan snrlandrm alar grmezden
gelinmiti; Avusturyadaki ve Sudetenlanddaki A lm anlar Reicha, 1938
Anschluss ve M nih antlamalar ile dahil edilmilerdi. D siyasetinin
245
poplerlii, halk oylamalarnda kazand ezinci ounluk tarafndan

kantlanmt; rnein, Arschlusstan yana yzde 99.08 orannda oy kul
lanlmt. Belki de, bir rejimden dierine geiin gzle grlr uyumu
tarafndan avutularak seimler srasndaki ynlendirmeye bir yere kadar
msaade etse de, Alman halknn H itlerin bu erken dnem diploma
sisini, ieride ald nlemlerden ok daha byk bir m utabakatla ka
bullendikleri kesindir. Britanyal ve Fransz devlet adamlar da ilk be
yldaki diplomasiyi, Nazizmin lml yz olarak algladlar ve H itlerin
m antkl ve sabit hedefleri olduu sonucuna vardlar.
Ne ki, geriye doru bakldnda, W eimar Cumhuriyetinin ve nc
Reichm diplomasileri arasndaki srekliliin yanltc olduu aktr.
Nazi d siyasetinin, tpk ieride izledii siyaset gibi, devrimci olduunu
gsteren kesin olgu, H itlerin, revizyonizmi herhangi bir cumhuriyeti
devlet adamnn isteklerinin ok tesindeki projeleri gerekletirmek
iin bir ara olarak grmesiydi. Kuramsal dzeyde, lmllar ile muhafa
zakrlarn ve Nazilerin amalar arasndaki fark, iyimserliin ve kuruntu
nun bu fark en aza indirmeye eilimli olmasna ramen, gn gibi orta
dayd. zellikle Nasyonal P artideki muhafazakrlar, yzlerini ikinci
Reich dnemine dnmlerdi ve ktasal askeri g zerine olduu kadar,
sm rgeler ve d onanm a gc zerine olan vurgular ile b irlik te
W eltpolitikin yeniden canlanmas beklentisi iindeydiler. N e ki, A lm an
yann snrlar 1914tekilerin ayns olmalyd; hepsinden ziyade, Bis
marck bile Reichm Prusya tem elinin zayflayaca korkusuyla herhangi
bir geni apl snr deiimine kar kmt. Cumhuriyetin lmllar
bir ikilemle kar karya kaldlar, ikinci R eichm gidiine piman olmu
yorlard ve ierideki ibirliinin askeri rekabetin yerini almasn umuyor
lard. rnein, Stresem ann, Almanyay B at ile Douyu kavuturacak
ve Avrupann uyum iinde gelimesini beraberinde getirecek bir kp
r olarak gryordu. Sonu olarak, Locarno Paktnn oluturulmasyla
(1925) cumhuriyeti ortak bir gvenlik siyasasna tabi kld ve M illetler
C em iyetin e yeliini salayarak (1926) Almanyann uluslararas karar
larda sz sahibi olmasn salad. Maalesef, Versailles Antlamasmn
artlar Stresem annm siyasasna daha frsat ve daha idealist eilimleri
alad. En azndan Alm anyann yeniden silahlanmasnn balamas ve
kaybedilen topraklarn yeniden ele geirilmesinin yolunun almas iin
nlem leri tersine evirmeye zorunlu hissetti kendisini. Ne ki, hibir
zaman bu revizyonizm siyasasn, kendi selameti iin yaylma noktasna
kadar gtrmedi. Esas derdi, onun deyiiyle, boyunduruktan kurtul
m akt, daha da geniletilmi bir Reich yaratmak deil.
H itlerin amalar, kta apnda bir fetihten ve Alm anyann komu

larnn kertilm esinden daha az bir eyi iermiyordu. Grleri gayet
ak bir ekilde M ein K a m p f ta ve daha da ak bir ekilde Sr K itabnda4
ortaya konmutu. Sr Kitab, H itlerin tem el dncesinin radikalliine
iaret eden belli sayda gzlemleri ieriyordu. rnein, daha nceki tm
hkm etlerin siyasalarn sabit snrlar nosyonu ile snrlandrm
olduklarm iddia ediyordu. H atta, muhafazakrlar ve neo-Bism arcklar
bile 1 9 1 4 n snr dzenlemelerinden bahsetmekle yanl yapyorlard,
nk 1914 yl Almanyasnn snrlar eksik bir eyleri temsil eden
snrlard. Nasyonal burjuva dnyasnn snr siyasasna bir alter
n atif olarak, Naziler, tm amac insanlarmzn yaamas iin gereken
alan salamak olan topraksal btn siyasasn izlemeliydiler. Bism arckm snrl siyasalar, belki de, gelecek iin bir iktidar yaps kur
mak ve ina etm ek adna gerekliydi. Ne ki, Bism arckm takipileri (ki
bunlar muhafazakrlar tarafndan vgye deer bulunan devlet adam
laryd) Alm anyay doal yaylma srecinden mahrum brakmlar ve
A vusturya-M acaristan ile ittifak ve Britanya ile denizlerde atma gibi
lgnca bir siyasay izlemilerdi. A rtk, tarihin hatalar dzeltilebilir,
Lebensraum a eriilebilir ve aa rklar, dk retkenlikleri ve potansi
yellerinin kendilerine hibir aidiyet hakk tanmad topraklardan ka
rlabilirdi. M ein K a m p f m iine ilemi mcadele m eselesine geri dner
sek, H itler unu tekrar belirtiyordu: Salkl ve din bir halk toprak ele
geirm ekte hibir saknca grmez, tersine, olduu gibi kalmalar yan
ltr. Dahas, bar boyun emeye neden olurdu ve her zaman iin
tarihte eki olmayann kanlmaz biimde rs olacana dair bir
tehlike vard.
Daha net aamalara indirgendiinde, H itlerin hedefleri u ekildeydi:
ilk ncelii Versailles Antlam asm ortadan kaldrmak ve Alm anyann
askeri gcn yeniden canlandrmakt. Bununla ilgili olarak tebas arasn
da biraz gr ayrl vard. Bunu takip eden aama, Almanyann komu
larn paralayarak daha byk bir Reich kurmakt. Bu siyasa, Nasyonal
Partinin kimi daha ar yelerinin grleri ile uyum iindeydi, fakat
grnr hale gelmeye balad zaman genel olarak kukuyla karland.
nc basamak, Urallara kadar olan dou topraklarnn, gelecekte 100
milyon A lm ann yerleimi iin igal edilmesiydi. Bylece, Alm anyann
ktaya hkmetmesi salanm olacakt. Kimi zamanlar, H itlerin bir dr
dnc hedef tasarlad iddia edilmektedir: gerekirse Britanya ve Birleik
D evletlere kar mcadele ederek ulalacak olan dnya hkimiyeti. G a
yet ak bir ekilde, son iki proje, ou muhafazakr tarafndan imknsz
ALMAN DI SYASET! 918-39
247
olduu gerekesiyle pek rabet grmezken, H itlerin drdncye olan

ilgisi tam olarak ortaya karlamamtr.
Hitler bu aamalarda nasl ilerledi? 1933 ve 1936 yllar arasnda
Versailles A ntlam asnn kertilmesi hedefine ulalmasnda tavizsizle
in ve kullanlacak yntemlerde de aklcln nem ini vurgulad. yle
grnyor ki, ana kaygs, Almanya zerine yaplacak bir mttefik saldr
sn nlem ekti ve generallerini, En tehlikeli zaman, silahl kuvvetlerin
ina edildii dnemdir,5 diye uyard. Bundan dolay, Almanyann silah
lanmasnn nndeki engelleri 1933te M illetler Cemiyeti Silahszlanma
Komisyonundan ekilerek ortadan kaldrd, ama halka hitaben yapt
konumalarda hibir lkeyle askeri bir ihtilafa tutumaya niyeti olma
dn bildirdi. Kendini korumasn desteklemek iin, bir bar adam
olarak 1934teN azi-PoIonya Saldrmazlk Paktn oluturdu. Bu, Avru
pal gler tarafndan saklanmayan bir ferahlamayla karland, fakat
Hitler salt kazanmak iin oyalanyor ve Fransann Dou Avrupadaki
gvenlik sitemini kertmeye abalyordu. Aslnda, ak szl konutuu
bir anda unlar ifade etmiti: Polonya ile olan btn antlamalarmz
kuramsal olarak geici bir neme sahipti. Polonya ile dostluumuzu sr
drmeye dair ciddi bir niyet tamyorum.6 Potansiyel rakiplerini bl
mede ve dier devlet adamlarnn tepkilerini bir fait accompli olarak n ite
lendirmede zel bir yetenek sergiledi. rnein, Almanyann askere alma
ilanna kar protesto olarak, ak bir ekilde, kalc bir Britanya halimiyetini tem inat altna alacak olan bir donanma antlamas nerme
yoluyla oluturulmu Stresa Cephesini yarmay baard. Ayn zamanda,
Versailles A ntlam asndan sapmann sava anlamna gelmediini ve
A vusturyay igal etm ek gibi bir niyetinin olam adn da bildirdi.
1936da Rhineland yeniden igal etmesinden sonra da benzer vaatlerde
bulundu, bu harekat, Fransa ve Britanya hkmetlerinin direnmek iin
g kullanmaya hazr olmadklarn doru bir biimde ngrmesinden
dolay baarl oldu.
lk yllarda izledii diplomasinin baarsndan cesaret alan Hitler,
ba vurduu yntemlerde giderek saldrganlamaya balad ve daha yeni
bir genileme srecine giriti. Kasm 1937de dileri bakanlnn nde
gelen brokratlarna ve Blomberg, Fritsch ve Reader gibi askeri kurmay
lara, geniletilmi Reich ve Lebersraum da dahil olmak zere siyasasnn
temel ilkelerini aklad. Toplant, Hossbach Memorandumunun da
kaydettii gibi, Nazi olmayan unsurlarn kukularn ve hatta korkularn
ortaya kard. rnein, Beck, program olanaksz olarak nitelendirir
ken, Blomberg ve Fritsch, Fransa ve Britanyadan gelebilecek muhtemel
bir misilleme konusunda kayglarn ifade ettiler. Hitler, W eim ar Cum

huriyeti ile geriye kalan tm balar koparak karlk verdi buna. W eimar
Cum huriyetine hizmet etmi olan ve imdi d siyasette elde edilen
baarlarn sadece daha byk bir sonuca ulamak iin aralar olduklarn
grmeyi reddeden brokratlar ilerinden uzaklatrd. Dileri bakanl
grevinden alman N eurathm yerine von Ribbentrop getirilirken, Blomberg ve Fritschin ikisi de olduka dalavereli yollarla grevlerinden uzakla
trldlar. Neticede, altm general emekliye sevk edildi ve dier krk dr
dnn de grev yerleri deitirildi. Hitler, bir rpda, daha nceden Naziler
ve W ehrm acht arasmda var olan ortakl sona erdirdi; artk orduyu kendi
sinin kiisel olarak egemen olduu bir kuruma dntrmt. Bu arada,
iktisadi yap da dntrlmt. 1936dan sonra sanayicilerle ve gele
neksel iktisatlarla varlm olan pragmatik mutabakatlar tasfiye edilerek
yerlerine H itlerin d siyasetini hayata geirmek iin tasarlanan bir sava
makinesinin hazrlanmas getirildi. Sch acht 1937de makamndan istifa
etti ve Almanyay 1940 itibaryla savaa hazr hale getirmeyi amalayan
Drt Yllk Planm sorumluluu Goeringe verildi. Hitlerin buradaki k
noktas, Hossbach Memorandumunda ifade edildi. Generallerine, A l
manyann yaylmasnn 1943 itibaryla ya da en azndan 1945 ylnn
bitiminde tamamlanmas gerektiini syledi, zira Almanyann askeri s
tnl, dier lkeler aradaki fark kapattka ypranabilirdi.
1938
ve 1939 yllar, H itlerin geniletilmi Alm anyasna ve Le
bensraum iin arayn balamasna tanklk etti. H itler 1 9 3 8 de hzl
davrand, nk Britanya ve Fransa Anschluss ve Sudetenlanda ynelik
talebin W eim ar Cumhuriyetinden devralman revizyonist siyasann son
aam alar olduu beklentisi iindeydi; aslnda bunlar, A lm anyann
Dou Avrupaya doru yaylmasnn balangcyd. Bu durum, 1 9 3 8 de
H itler Bohem yay Reicha katt, Slovakyanm Alm anyann garantr
l altnda olduunu bildirdii ve Polonyaya topyekn sava ilan ettii
zaman, nihai olarak dorulanm oldu. Kasm 1939da diplomasi se
eneini nihai olarak bir kenara brakt ve generallerine, Uzlamaya
dair tm beklentiler ocukadr,7 talim atn verdi.
*
* *
Nuremberg Yarglamalar, ik in ci Dnya Savam n, Nazi siyasasnn ve
H itlerin kendisine izdii yoldan geri dnmeme8 konusundaki in at
lnn bir sonucu olduu savn ortaya koydu. Toptan sorumluluk soru-
249
una yaklamann iki yolu var. Birincisi, 1939 ve 1945 arasndaki at

mann su gtrmez biimde H itlerin Sava olduudur. anslye olarak
ulanmasndan sonraki birka yl boyunca, dikkatli bir d siyaset izlemi
olduu ve kimi hedeflerinin dorudan seleflerinin revizyonist yakla
myla ayn izgide grnd dorudur. N e ki, bunlarn daha hrsl bir
asarnn, yani Dou Avrupann fethedilmesinin nn amaya dnk
ksa vadeli nlem ler olmamas iin m antkl bir neden yoktur. Mein
Kam pf, Sr Kitab ve Hossbach Memorandumunun hepsi de militarizmin
ve H itlerin siyasalarnn yegne gerek am acnn neredeyse tamamen
snrsz yaylma olduunu belirtiyordu. Hitler, ayn zamanda, savan ve
mcadelenin temel insan faaliyetleri ve ihtiyalar olduu nosyonunu
aknt haline getirmiti. Sava en doal ve en sradan eydir. Sava
sreklidir: sava her yerdedir. Barn ba ve sonu yoktur. Sava hayattr.
Tm mcadele savatr. Sava asli olan haldir. Bu yzden, mantksal
karsama, ksmen uzun vadedeki hedeflerine ulamak iin, ksmen de
Ari rkn glendirmek iin, H itlerin sava istediidir. Grdmz
gibi, 1 9 3 0 larm sonu, A lm anyann rakiplerinin silahlanm as henz
i rken bir aamada olduu iin baarl bir saldrganlk iin en iyi frsat
salam gibi grnyordu. Tarihilerin ou, H itlerin diplomasisinin
fek muhtemel sonucunun sava olduuna inanmlardr. rnein, R. J.
Sontag, H itlerin 1939daki siyasetinin, aynen Avusturya ve ekoslo
vakyann Sudeten blgelerinin msadere edilmesi gibi, sadece zaman
kazanmak iin yaplm bir n hazrlk9 olduunu ortaya koydu. En
nemlisi, savan patlak vermesinin planl olm aktan ziyade byk bir
lata sonucu gerekletii grnde olan A. J. P. Taylor bata olmak
zere, bu usavurum tarzna eletiriler getirilmitir. H itlerin projeleri,
M ein K a m p f ve Hossbach M emorandumunda ana hatlaryla ortaya
konduu gibi, byk oranda gndelik hayatta olup bitenlerle ilgisiz
hayallerdi. O nun grne gre, Devlet adamlar yerleik bir plan
izlemek iin olaylara ar derecede kaptrmlard kendilerini. O nlar
bir adm att ve gerisi bunu izledi.10 Ne ki, bu, pek destekisi olmayan
bir bak as olarak kald ve H itlerin atma konusundaki sorum
luluu, Taylorun tezine yapt bir eletiride H. Trevor tarafndan pe
kitirildi. Tm M ein K a m p f ta belirtilmi olan, H itlerin uzun vadedeki
amalarna balln ortaya kard: 1930larm tm deneyimi, H itlerin
hu amalar hayata geirmeye hl niyetli olduunu gsterdi.11 Bu izgi,
ayn zamanda, Savaa, kimin neden olduu ciddi bir biimde ortaya
konabilir deildir,12 diyerek Ortodoks gr pekitiren, H itlerin bir
Alman biyograficisi olan J. Fest tarafndan da izlendi.
Bu sonusal karmlar, savan patlak vermesinin sorumluluunu

Alm anyadan bakasna yklemiyor deildir. Ne ki, bu durumda sorum
luluk, sululuk ile yanl yorumlamadan, tutarszlk ve hazr
bulunmay ile olduundan daha az zdeletirilmektedir. H itlerin sava
a doru ilerlemesini, paradoksal bir biimde, savatan ar nefret etm e
lerinden dolay B atl liderler tarafndan hzlandrld savlanabilir.
Sava ahlaksal olarak iren bulan Daladier ve Chamberlain, tm diplo
masinin m antnn bara doru ynelmi olduunu var saydlar. zel
likle Cham berlain, H itler belirli amalara sahip olsa bile, eer bunlar
elde etm esine msaade edilirse, uluslararas gerilimlerin nedenlerinin
ortadan kalkacan sanarak kesin bir hata yapt. Hitler, haliyle, Britanya
ve Fransa tarafndan daha kk devletler zerine yaplan baskdan cesa
ret ald ve zayflk ile diplomatik imtiyaz iin barn yararna gsterilen
hogry yanl anlad. Bu, H itlerin 1938 Sudeten krizi boyunca takn
d, giderek saldrganlaan tavrnn altnda yatan nedenleri aklar.
1939 itibaryla, Cham berlain, sonunda H itlere kar doru nlemi ald
ve Polonya ile Rom anyaya verilen askeri garantrlklerin apn geni
letmeye karar verdi. Bu ani deiiklik, iflas etmi bir siyasa erevesindeki
umutsuz bir dn olarak grld ve Naziler iin inandrc olm aktan
uzakt. H itler, hibir ekilde, Polonyaya ynelik tasarlarndan alkonmad ve 22 A ustosta komutanlarna Britanya ve Fransann, topyekn
bir A lm an igaline kar tepkide bulunmayacaklarndan em in olduunu
syledi. B. Liddell Hart, bu durumla, birilerine buhar basnc tehlike
dzeyine ykselene kadar kazann altmdaki atei krklemek iin izin
vermek ve ardndan gvenlik mekanizmasn devreye sokmak arasnda
bir analoji kurarken; A. J. P. Taylor, Britanyann d siyasetini iki ayakl
bir kmaz olarak deerlendirdi; savatan ya daha fazla kararllk ya da
daha fazla uzlama" yoluyla uzak durulabilirdi.
N OTLAR
1) J. C. G. ROHL: From Bismarck to Hitler, Bl. V, Belge 1.
2) A.g.y., Bl V, Belge 7.
3) A.g.y., Bl V, Belge 6.
4) Hitlerin Srlar Kitabndan alntlar (Hitlers zweites Bunc), 1928de yazld
ve 1961 e kadar yaynlanmad. G. L. WEINBERG ve H. ROTHFELS tarafndan
yayma hazrland.
5) H. HOLBORN: A History o f Modem Germany, Cilt 3, 1840-1945, Bl.
12.
ALMAN DI SYASET! 918-39
251
6) G. A . C R A IG : Germany 1866-1945, many 1866-1945, Bl. XIX.

7) J. FE S T : Hitler, Kitap 6, Bl. 3.
8) J. L. SN ELL (der.): The Outbreak o f the Secord World War, Nuremberg
Yarglamasndan alnt.
9) R. J. SO N T A G : The Last Months of Peace, 1 9 3 9 , Foreign Affairs, Cilt
X X X V (1 9 5 7 ) iinde.
10) A . J. P. T A Y L O R : The Origins o f the Second World W ardan alnt.
11) H. T R E V O R -R O P E R : A . J. P. Taylor, Hitler and the W ar, Encounter,
cilt XV II (1 9 6 1 ) iinde.
12) J. FE S T : A .g.y., Interpolation T h ree.
25
Sovyet D Siyaseti 1918^fl
Bu blm, Sovyet d siyasetinin iki sava arasndaki geliiminin ana

hatlarn ortaya koyacak ve Lenin ile Stalin tarafndan sk sk gerek
letirilen yntem deiikliklerine dair aklamalar getirecektir. En iyi
haliyle Sovyet siyasas becerikli, kendinden em in ve etkiliydi; en kt
haliyle, hatal, belirsiz ve btiinlkszd. Sz konusu diplomatik sre
boyunca, bir yanda ideolojik motivasyonlar ve dier yanda iniklik ile
snrlandrlm -d iy alek tik olarak ifade edilebilecek bir faydaclk
arasnda isel bir atm a vard.
Bolevik Devrim, beraberinde, Rusyann yerel durumu iin olduu kadar,

uluslararas ilikilere de byk bir deiimi getirdi. Bunun iki nedeni
vard. Birincisi, Bolevik nderlerinin Batl glere kar sergiledikleri
youn dmanlkt, bunu onlarn nihai klerinin kanlmazlna
SOVYET DI SYASET 1918-41
253
vc bunun yeni Komnist rejimin hayatta kalmas iin bir nkoul olduu
na inanarak yaptlar. Lenin 1918de unu ne srd: Devrimimizin
nihai zaferine ynelik koullarn, tek bana kaldnda ve dier lkelerde
devrime ynelik hareketler olmadnda gayet zayf ve umutsuz olacana
bi phe yoktur.1 Bu yzden, yaplacak olan tercih, kapitalist devlet
lerde devrimi gerekletirmek ya da arkaya yaslanp komnizm zerine
yaplacak nihai ve iddetli bir kapitalist saldrya gz yummak arasn
dayd. T ro k iye gre, Ya Rus Devrimi Avrupada devrimci bir hareket
yaratacak ya da Avrupal gler Rus Devrimini ykacaklard.2
ik in ci neden, Bolevik Devrimi, Rusyann Birinci Dnya Savandan ekilm esinin izlemesiydi ve bu da, B atl m ttefiklerin A lm an
yaya kar m cadelelerinde askeri stratejilerini altst eden bir gelime
oldu. Lenin, srekli olarak, tekelci kapitalistler arasndaki bir mcadele
olarak grd bir savaa Rusyann dahil olmasna kar k t ve iktida
ra gelm esiyle birlikte arlk arivlerini at, tm gizli antlam alar
yaynlad ve tazminatsz ve msaderesiz, acil bir bartan3 yana tavr
ald. Lenin, M art 1918de Almanya ile Brest Litovsk Antlam as ze
rinde uzlaarak, Boleviklerin, yaknda tm diplomasiyi gereksiz klacak
devrimci glerin idaresini elde etm e yolundaki daha byk bir serbesti
karlnda, geici bir diplomatik aalamay gslemeye hazr olduk
larn gsterdi.
Bu tip hesaplar, ksa bir sre sonra, hayatta kalabilmek iin daha acil
savunma stratejileriyle deitirilmeliydi. nk, yeni Bolevik Rejimine
ve Rusyann Almanya ile yapt bara kar B a tin in tepkisi bandan
sonuna kadar dmancayd. Rusyann Brest Litovskta artl teslim ol
mas, Alm anyann 21 M art 1918de Bat Cephesinde yeni bir saldrya
geebilmesini salamt ve Mttefik Yksek Sava Konseyi, Versaillesda,
askeri mdahale gerektirse bile Rusyann yeniden atm ann iine
ekilmesine karar verdi. Bundan dolay, Britanya ordular Murmansk,
Archangel ve Hazar Denizi blgelerine yolland; Fransa, Karadeniz blge
sini igal etti ve Gney Sibirya ile Vladivostok Japonya ve Amerika
tarafndan igal edildi. Bu mdahale hzla kar-devrimcilere ynelik
bir destee dnt, nk bu igaller srecinde Kolchack, Yudenitch,
Deniken ve W rangelin Beyaz ordularna yardm edildi. Ne ki, BolevikIcr, tehdidi bastrmada, etkin kiisel liderlii Devrimci Askeri Komiteden
oluturulan Kzl Ordu ile birletirerek baarl oldular. Moskova merkezli
demiryolu ann kontroln ellerinde bulundurma avantajna sahiptiler
ve C h e k a n m brolar araclyla savaa kar ou i direnii devred
brakmada baarl oldular. N e ki, Sovyet rejimi 1920deki Polonya tehdi
dini bandan savma konusunda daha az baarlyd; Kzl O rdunun

Polonyann ilk igal giriimini geri pskrtmesine ramen, Boleviklerin
kar saldrs, Mareal Pilsudski ve G eneral Weygand tarafndan yeniden
rgtlenmi Polonya ordusunun hamlesiyle bertaraf edildi. Riga A n tla
mas (1921) ile Rusya, yl iinde ikinci kez toprak kaybna urad.
Bu olaylar, beraberlerinde, Sovyet d siyasetindeki nemli deiiklik
leri getirdi. Bolevik rejim, kapitalist ve kar-devrim ci glerden gelen
bir dizi saldry, sa salim bandan savabilmiti. Fakat Batl G lerin
kendileri, devrim ci faaliyetin youn etkisi karsnda hibir dalma
iareti gstermediler. B erlindeki Spartaks Ayaklanmas O cak 1919da
bastrld ve Bavyera Sovyet Cumhuriyeti de bir iki ay sonra kertildi.
H atta, Boleviklerden esinlenen M acaristan devrimi bile kt ve h er
hangi bir dier O rta veya Dou Avrupa lkesinde de iilerin bakal
drsna dair grnrde bir ihtimal yoktu. Bu yzden, d siyasetin temel
stratejisini yeniden ynlendirmek ve birlikte varolu koullar altnda
dnme zorunluluu m antki olarak ar bast. Kasm 1921 de Lenin,
kendisinin toptan bir dnya devrim ine ilikin tahm inlerinin henz
gereklememi olduunu duyurdu. Bu balamda, bir i istihkam dnemi,
bu aamadaki en acil ncelie sahipti. Dahas, i sava, lkede yeterli
silahlanm ann ve dengeli bir iktisadi yapnn hayati nemini ne kar
mt. En ksa yoldan sanayilemek, sz konusu iki sorunun da halledil
mesi iin esast ve bu, B atl yatrm aracl ile gerekletirilecekti.
1921 de Kam enev u gzlemde bulundu: Elbette ki, iktisadi durumu
muzu alan kitlelerin yiit abalar ile onarabiliriz. N e ki, yabanc ser
mayeyi armazsak, iktisadi durumumuzu kapitalist devletlerin bizi altetmesini nleyecek kadar hzl gelitiremeyiz.4
Bu yzden', 1921 ile 1924 arasnda, Sovyet idarecileri diplomasi sanat
na yeniden bavurdular ve B aty/ait accom plideki beklenmedik ustalk
lar ile akna evirdiler. Bu i iin seilen hedef, Birinci Dnya Savandaki yenilgi ve Versailles A ntlam asnm ar artlar sonucunda yalnz
ve savunmasz kalm olan Almanya idi. Sovyet Dileri Bakan C hicherin, A lm an meslekta R athenau ile birlikte gizli grmeler gerek
letirdi. Bu grmeler en yksek noktasna 1922de C enovada vard.
Grnte, Almanya ve Rusya, dier gler arasnda bir tartma konu
suydu, ama RusyaAlmanya Rapallo Antlamas ilan edildiinde iler
tersine dnd. Alm anyann, byle bir uzlamaya varlmad takdirde
Rusyann m uhtem elen Versailles A ntlam asnm 116. maddesini onay
layacana ynelik korkusunu, Alm anyann ikna edilmesi iin bir s
rama tahtas olarak kullanma yolunda Rus delegasyonu byk bir hner
255
sergiledi. Rapallo Antlamas bir ittifak deilse bile, Alman yatrm ve

askeri danmanl iin bir zemindi.
Ne ki, btn bu olanlarn, T ro kinin dnya apnda devrim tasavvu unun da sona erdii anlamna geldii samlmamaldr. Tam tersine, Konintemin rol olas her yerde, rnein Almanyada 1921 ve 1923te,
Komnist devrimi tevik etm ekti. H atta B at sermayesinin kullanm
hile ideolojik temeller zerinde merulatrlabilirdi. Kamenev bu konu
da unun altn iziyordu: Sovyet Rusyay ve onun retici glerini
gelitiren yabanc sermaye, M arxm sermaye kendi mezarn kazmaktadr
derken ngrd ilevi yerine getirecektir.4
*
*
Stalin 1 9 2 4 te Leninin halefi olarak ortaya kt zaman, Sovyet d

siyaseti ok daha karmak bir hal ald. Bu dneme hkim olan fikirler
ve yntemler yelpazesinin tamamna ilikin bir genelleme yapmak zor
olsa da, Stalin dnemine damgasn vuran belirli eilimler ortaya ko
nabilir.
19 2 4 ten nce Stalin in diplomasiyle nispeten snrl bir ilikisi vard
ve sosyalizmin yerel temellerine kar, darya doru yaylma hedefinden
ok daha fazla ilgi duyuyordu. Sonuta, Rusyann varln bamsz
olarak srdrebilecei yegane srecin Bir lkede Sosyalizm olduunu
savunarak, T ro k inin Dnya apnda D evrim inancyla oktan
elikiye dmt. Stalin, komnizmin nihai, kresel zaferine inanmas
balamnda bir Ortodoks M arksistti. N e ki, o bunu baarmann en iyi
yolunun, ayaklanmalar dardan desteklemekten ziyade askeri yntem
lerden getiini savunuyordu; isyan deil sava zafere ulamann arac
olacakt. Rusyann bundaki rol iki katmandan olumalyd. Bir yanda,
zafer iin somut askeri tem eli salamak zere ar sanayiyi gelitirmek
iin youn hazrlklara giriilmeliydi. Dier yandan, Rusya dorudan
saldrganlktan kanrken, kapitalist gler arasndaki kanlmaz at
madan doacak stnl ele geirmek iin hazr olacakt. 1925te Parti
Merkez Kom itesine unlar syledi: Eer sava balarsa (...) biz de mey
dana kmalyz, ama bunu yapan en son lke olmalyz. V e biz, nihai
dengeleri belirleyecek olan son hkm vermek zere ortaya kmalyz.5
Stalin bu grlerini ne derece etkili bir biimde hayata geirdi?
*
Stalin, ilk balarda, 1 9 2 2 de Chicherin tarafndan C enovada tasla

karlan eski toplumsal dzenin ve imdi domakta olan yeni dzenin
bir arada var olmas6 eklindeki siyasay srdrmekten honuttu. Sovyet
rejiminin 1924 sreci boyunca Britanya, talya, Fransa ve Japonya gibi
lkeler tarafndan tannm ak gibi bir baars oldu ve Stalin in yabanc
sendikal h areketleri, Rusyaya kar besledikleri id eolojik dm an
lklarn azaltmalar iin hkmetlerine bask yapmaya ikna etme konu
sunda da umudu artt. Ayn zamanda, in de daha lml bir izgide
ilerlemeye yneldi. T ro k inin, in deki siyasal durumun 1917de Rus
yadaki durumla dorudan karlatrlabilir olduunu savunmasna ra
men, Stalin, dar temelde kurulu Komnist devrimin farkl radikal g
lerin koalisyonundan daha az baarl olmaya m eyilli olduu gr
ndeydi; bundan dolay, M ao Tse Tungun Komnist Partisini, Chiagn
Kai Sh ek in rgt Kuom intanga katlmaya zorlad. Bu yzden, 1927
ncesinde Stalin, kapitalist dnyaya lml bir nfuz sahibi ve T ro k inin
ykc vurgusuna kar makul bir alternatif olarak grnd.
Ardndan, Stalin in stratejik deiikliklerinden ilki gndeme geldi.
Deutscher, 1923 sonu itibaryla devrimciler ve 1927 itibaryla da yatt
rclar olduklar gerekesiyle, dnyann Boleviklere arkasn dndn
savunmaktadr. Olaylar Stalinin tahmin ettii gibi gelimedi. nde gelen
Batl ynetimler, Almanya dnda, giderek dmanca bir tavr aldlar;
Londradaki Sovyet Bykelilii basld ve diplomatik ilikiler 1927de
sertleti. Bu arada, indeki komnistler Kuomintangdan koptular ve bu
yzden de, Stalinin geni tabanl koalisyon siyasas km oldu. Stalinin
bu tavr deiiklii iin yerel bir gerekesi de vard. 1927 itibaryla C PSU
zerinde tm kontrol ele geirdi ve Trokinin yannda Buharin, Kamenev
ve Zinovievden oluan sac kanad dlamay tasarlad. Kamenevin Batdan alnacak borlar garanti altna alma giriimlerini bir yana brakarak,
Sovyetler Birliinin iktisadi durumunu Preobrazhensky tarafndan ng
rlen radikal izgide yaplandrmaya niyetlendi. Bir dizi Be Yllk Plan
erevesinde tarm kolektifletirilmeliydi ve ar sanayinin gelimesini
desteklemeliydi, bundan gdlen nihai ama, Sovyetler Birliini nemli
bir askeri gce dntrmekti. Bu yzden, yabanc glerin farkl grte
olmalar daha fazla sorun edilmeyecekti ve bu da, hibir dorudan askeri
ihtilafa dmemeyi salad. Aslnda, Stalin, kapitalist devletleri mmkn
olan en kt biimde yanstmay, kendisinin iktisadi alanda yapt de
iiklikleri Rus halknn gznde merulatrmak iin gerekli grd.
Stalin bu yeni tutumunu nasl aklad? Aralk 1 9 2 7 de kapitalizmin
bir istikrarszlk safhasna girdiini ilan etti. Bu, yerini bir emperyalist
SOVYET DI SYASET 1918-41 2 57
saldrlar dnemine brakarak, barl birlikte varolu dneminin mazide

kald5 anlamna geliyordu. 1929da kapitalist dnyay vuran Byk
Mnalm, tahminlerinin gereklemesi olarak grd ve, Dnya iktisadi
krizi, belli sayda lkede bir siyasal krize dnecektir,7 grn
.savundu. Bu arada, Bat, istikrarszlm artan saldrganlk ve militarizm
yoluyla aka gsteriyordu.
Niyetinin bir bekleme oyunu oynarken, ayn zamanda sanayileme
srecini ilerletm ek ve geri kalm bir iktisadi durum temeli zerinde
yeniden silahlanmak olduu hesaba katlrsa, Stalinin B aty ktlemesi
sorgulanamaz bir manta sahipti. N e ki, bu mant son haddine kadar
Almanya zerinde uygulayarak byk bir hata etti. Byk Bunalm, Nailerin seimlerdeki baarlarnda bir patlama yaratt ve 1930 ile 1933
arasnda H itler iktidara ynelik birka giriimde bulundu; hedefi bakan
lk, eer bunu baaramazsa da anslyelikti. Fakat Stalin, H itlerin nn
deki en byk engel ve 1930a kadar Reic/stagdaki en byk parti olan
sosyal demokratlar ile Naziler arasnda ok az fark gryordu, ikisini de
faist olarak deerlendiriyordu; aslnda, nesnel olarak sosyal demokrasi,
laizmin lml kanaddr8 kansn tayordu. Alm an komnist lider
Thalm annm, Burjuvazi, H itlerin iktidara yaklamasna asla izin ver
m eyecektir,8 ynndeki grn benimsiyordu; hatta, gelimeler bu
beklentinin gerekd olduunu kantlasa bile, Staline gre hkmeti
asl kendi kar iin kullanacak olanlar, her zaman iin Thysenn gibi
byk sanayiciler olacakt. Eer Almanya, Sosyal Faistlerin (SPD) yne iminden Nasyonal Faistlerin ynetimine getiyse, diyalektiin em
rettii son byk isel deiime yaklam demekti, bu da beraberinde
kapitalizmi ykacakt. Sonu olarak, Alman komnistlerine SP D ye yar
dm etm em e talim at verilirken, dier lml partiler H itleri iktidarn
dnda tutacaklard. Troki, srgnde olduu uzaklardan, bu siyasann
tehlikeleri hakknda saysz uyarda bulundu. Komintern ynetimini, A l
man proletaryasn byk bir felakete doru srklemekle sulad ve
laizmin alternatif bir zmlemesi erevesinde, faizmin sosyal demok
rasiden radikal bir biimde farkl olduunu gsterdi. G erekten de, Fa
izm iktidara geldii zaman, kafataslarmzn ve omurgalarnzn zerinden
korkun bir tank gibi geecektir (...) sadece sosyal demokrat iilerle
omuz omuza savaan bir birliktelik yengiyi getirebilir. Elinizi abuk tuln, ok az zamannz kald,5 diye uyaryordu. T ro k inin ngrleri
bandan sonuna kadar doru kt. Bir baka metaforla ifade edersek,
Stalin canavarn ta kendisinin yaratlmasna yardmc oldu, oysa ona
kar daha nceden uyarlmt.
Stalin yeni duruma nasl uyum salad? H itlerin 1933teki baars

yznden kafas bir hayli kark olsa da, Stalin, bir arada varoluun
mmkn olduunu ve Nazi Almanyasnm Bism arck bir tarzda Rus
yaya kar bask yapma siyasasn izleyeceini ngrd. Ne ki, bir yl
sonra, Stalin bu yaklam bir kenara brakt. H itlerin tm i m uhalefeti
ortadan kaldrmas, Nazi rejim inin W eim ar Cum huriyetinin sosyal
faizminden ok daha tehlikeli olduunu gsterdi. Dahas, Sovyetlerin
gvenlii, muhtemel bir Rusya kart ittifakn tem elini salayan 1934
N azi-Polonya Saldrmazlk Pakt ile tehlikeye girmi gibi grnyordu.
Bu yzden, Stalin hzla diplomasiye geri dnd.
Yeni siyasas eden oluuyordu. Birincisi, Dou Avrupada kolek
tif bir gvenlik arayyd; bu, birbirine balanm karlkl garantilerden
olumalyd ve 1925 Locarno Pakt gibi Alm anyay da kapsamalyd. Bu
tasar kt zaman, Stalin, Alm anyay arkadan vuracak bir antlama
iin B a tya yneldi. Bu giriim, Sovyet-Fransz ve Sovyet-ekoslovakya
paktlar ile sonuland. Bu dzenlemeler nc bir siyasa ile tamamland,
bu ise tm Avrupa genelinde faizmin ykselmesine kar direnmek ve
Alm anyann bana gelen i felaketin tekrarn nlemek zere halk cep
heleri oluturulmasyd. K om intem spanya ve Fransadaki komnistlere
sosyal demokratlarla, hatta liberallerle aralarndaki uyumazlklar azaltma
talimat veriyordu. Ne ki, spanyadaki durum Stalinin nne bir ikilem
kard: Franconun iktidar ele geirmesini engellemek iin komnist
bir rejimin kurulmas sadece Bat Avrupay yabanclatracak ve Fransa
ile olan Sovyet A ntantn bozacakt. Bu yzden, spanyol komnistlerine
mlkiyetin kamulatrlmas ve sanayinin devlet kontrol altna girmesini
talep etm ekten kanmalar talimatn verdi. H atta, Francoya verdikleri
askeri destein Hitler ve Mussolini tarafndan hie sayld ortaya kana
dek, Mdahale Etmeme Komitesinin ilkeleriyle bile oynad.
N e ki, 1938in ortasna gelindiinde, Stalin, Batl glerin gvenilmez
mttefikler olduklarn anlad. Almanyann genilemesine kar uyanan
Anglo-Fransz tepkisi, taviz verme siyasas anlay tarafndan ynetili
yordu ve Stalin, Hitlerin gayet kolay bir biimde A m chlussu tamamlamas
ye Sudetenland Reicha katmas karsnda ok oldu. Sadece Sovyetler
Birlii ekoslovakyaya askeri destek salad, fakat Fransz ibirliini sala
mada veya Polonya ile Romanyadan Sovyet birliklerinin topraklarndan
transit geii iin msaade alma konusunda baarsz oldu. Bu yzden,
yle grnyordu ki, Almanyann yeniden silahlanmasna ve yaylmasna,
Batl mttefiklerin engellemesi olmakszn msaade edilecekti. leri daha
da ktletiren, Rus ve Japon askeri birliklerinin 1938 ve 1939da Man-
259
t, rya ve Moolistan snrnda birka kez atmaya girmesi oldu. Bundan

dolay, Stalin, askeri birlikleri Uzak Douya gndermek zorunda kald
lkdirde, Avrupa sorunu acil bir uzlama gerektiriyordu.
Sem e anslar arasnda neler vard? Sovyetlerin, Britanya ve Fransa
ile olan ilikilerini srdrebilirdi, ama tersine dnm artlar ereve.inde; rnein, daha kesin askeri sorumluluklar zerinde srar edebilirdi.
Veya Almanya ile yeniden yaknlama arayna girebilir ve Rusya ile
Ilotansiyel atma nedenlerini ortadan kaldracak bir snr uzlamasna
varabilirdi. 1939un ilk dokuz ay boyunca, Stalin, bu alternatiflerden
ikisine de ynelebilirmi ve rakip gleri ustalkla devred brakm
ibi grnd. Dileri Bakan Litvinov ve G eneral Shaposhnikov, Batl
glerin nne daha aka tanmlanan artlar srdler, fakat onlarn
buna yantlar ok yava geldi. Churchillin, Britanya hkmetini Stalinin onaylamaya hazr gibi grnd ittifaka ikna etmi olmasna
ramen, Cham berlain Rusyann gayet derin gvenilmezliini aka
itiraf ederek tereddtlerini dile getirdi. Bu arada, Stalin, bu grmelerin
ayrntlarn B erlin e szdrd ve von Ribbentrop bakanlndaki bir
Alman delegasyonunu Moskovaya getirmeyi baard. Sonu, Dou Avru
pann Nazi ve Sovyet etki alanlarna blnmesini karara balayan gizli
protokolle birlikte 23 Austos 1939 tarihli Nazi-Sovyet Saldrmazlk Pakt
oldu. Bu sefer, Stalin hibir ideolojik merulatrma ne srmedi; bunun
yzyln en frsat ve faydac antlamas olduu herkese malumdu.
Bu pakt Rusya iin ne kadar gerekliydi? Bugn Sovyet tarihiler S talini hi anmyorlar, fakat sz konusu gelimelere ilikin olarak, So n
radan yaananlar unu gsterdi ki, bu, o artlar altnda yaplacak tek
doru eydi. SSC B , bu pakt imzalayarak barl yaplanmaya ve savun
masn glendirmeye yaklak olarak iki yl kadar daha devam edebildi,9
diye aklama getiriyorlar. N e ki, konuya dair bir dier bak as da
m evcuttur. ada bir B atl tarih i,10 pakt olmasayd Alm anyann
19 3 9 da Rusyaya saldracann var saylmas gerektiini ne srmek
tedir. Hitler, Polonya meselesi ve Fransa ile Britanyann sava ilanla
ryla, W ehrm achttan birliklerini bir dier saldr iin geri ekemeyecek
kadar meguld. Bunun yannda, eer H itler daha ani biimde harekete
gemi olsayd, Sovyetler Birlii iin daha iyi olurdu, diye de ekle
mektedir. 1941 itibaryla Alm anyann silah retimindeki art, oransal
olarak, Rusyamnkinden ok daha bykt, bu art, H itlerin 1939un
askeri koullarnda kesinlikle imknsz olan trden bir askeri harekata,
Barbarossa Taarruzuna kalkabilmesini salad. Stalinin 1939da rakip
lerini hem gznde bytm hem de hafife alm olduu grnmektedir.
II
Be Yllk Plamm n Sovyet ar sanayisini gelitirmi olduunu unutarak,

Alm anyann askeri kaynaklarna, Rusyanmkilere nazaran daha gl
olduklar gzyle bakmt. N e ki, Polonya ve Fransay bozguna uratan,
Alm anyann Blitzkrieg (Yldrm Harekat) stratejisinin etkinliini de
hafife alm t. Aslnda, Stalin, kapitalist gler arasnda, birbirlerini
krp geirecekleri nihai mcadelenin sonunda balam olduunu umu
yordu. 1940 itibaryla, gayet huzursuz bir biimde, H itlerin inisiyatifi
yeniden ele geirmi olduunun farkndayd.
H atta, onun izledii siyasetin bile hibir hkm kalmamt artk.
1940 ve 1941 srecindeki bu pasifliinden dolay Stalin ar bir biimde
eletirilmitir. rnein, Kruev 1956da unlar syledi: Savan ilk
dneminde anavatanmz sarsan tehlike, byk oranda, Stalinin lkeyi
ve partiyi ynetmedeki hatalarndan kaynakland.11 Churchill, daha
nce de Stalin i ve komiserlerini, ikinci Dnya Savam n en kurnazca
alt edilmi beceriksizleri diye tanmlamt.
Bu ithamlar Stalinin giderek byyen Almanya tehdidi ile kar kar
ya kaldnda taknd tuhaf tavra dayanr. Sovyetlerin Baltk devlet
lerini igal etmesinin sonucunda, Almanya ve Rusya arasndaki ilikilerin
hzla ktye gittiinin farknda olmalyd. N e ki, Rusyay savan n i
hailiine hazrlamak iin kln bile kprdatmad. Nisan 1941 de Britanya
istihbarat araclyla C hurchillden, H itlerin panzer tmenlerini G
ney Polonyaya kaydrd bilgisini ald; ve Birleik Devletler ile ken
disinin B erlindeki ajanlarndan da benzer uyanlar ald. N e ki, bu manev
ralarn A lm an saldrsnn n hazrl olduunu kabul etmeyi reddetti
ve Tassda bu dedikodularn gn gibi aikr sam alklarna12 atfta
bulundu. Kzl O rduyu alarma geirmeme gafletine dt ve stratejik
hammaddelerin tem el kaynaklarn, Naziler artk para demeyi durdur
mu olmalarna ramen, Alm anyaya vermeye devam ederek H itlerle
iyi ilikilerini koruma abas zerinde younlat. Hatta, Kzl Ordunun,
A lm anlarn gerekten istemediini dnd bir sava durumunu tah
rik etm esi halinde, herhangi bir Alm an snr ihlaline direnmemesi gerek
tiine dair ynergeler yaynlad. Btn bunlarn sonucu olarak, Haziran
1941de W ehrm acht igali baladnda, artc bir Rus gerilemesi yaand
ve ilk alt ay iinde birka milyon Sovyet askeri dmana teslim oldu.
Bu, 1 9 4 l de ne olduuna dair yaplan genel yorumun bir zetidir. Ne
ki, ayn zamanda Stalin in siyasalarna ynelik daha olumlu bir yaklam
ortaya koymak da mmkndr; iinde bulunulan duruma ilikin takdiri,
aklc olmamasndan ziyade, hep alk olduu m antki usavurum zerine
kurulu olmasndan dolay yanlt denilebilir. Stalin, H itlerin gerekten
SOVYET DI SYASET 1918-4]
261
lhrik edilmedii srece Rusyaya saldrmas iin herhangi bir nedene

'.lip olup olmadndan kukuluydu. Bu yzden, iletiimi srdrmek
vc Alman ve Rus halklar arasndaki kanla balanm dostluk ve kardelk, srekli ve deimez olmak iin tm gerekelere sahiptir,5 vurgusunu
yapmak nemliydi onun iin. Stalin, Sovyetler Birlii Almanyaya temel
Inmaddeleri salad srece, bu birlikte varoluun srekli olarak koru
nabileceine ikna olmutu. Ayn zamanda, Sovyet siyaseti dier ynler
den de kararl ve olumlu olmalyd, zira Cham berlainin dn verme
l emeli zerine kurulu stratejisini benimsemeye hi de niyeti yoktu. Bu
nedenle, Stalin Finlandiyadan, Baltk devletlerinden ve Romanyadan
lnprak msadere ederek, Sovyetlerin gc hakknda H itleri uyarmalyd;
m suretle de Rus cephesini glendirecek ve sahil boyunca ilerleyecek
dorudan bir Alman igalinin nn kesmi olacakt. ki lke savaa
.iirilklenir gibi grnyordu, belirtiler farkna varlabilir dzeydeydi ve
S alin, H itleri tatm in etm ek iin iyi zamanlanm tavizlerde bulunabi
lirdi. Sovyetler Birliinin kanmas gereken ey, doal olarak H itlere
l. ar bir mttefik isteyen C hurchill tarafndan savan iine ekilme
olaslyd. Stalin, Alman askeri birliklerinin Rusya snrna doru kay
. I ldma ilikin raporlara inanmyor deildi; fakat onun kendi yorumu,
bunlarn m uhtemelen Rusyann toprak msaderelerine karlk, Hitler
.atndan Rusyaya diplomatik bask yapmak iin giriilmi hamleler
lduu eklindeydi. Tass makalesindeki ifadesiyle, bunlar bir saldrnn
balangc olarak grmek, Sovyetler Birlii ve Alm anyaya kar ni.unlanm glerin beceriksiz bir propaganda manevrasna prim ver
mek olurdu. G erekten de, Stalin, son gne kadar, H itlerin savan
v pn geniletmeye niyetli olmadna inandrmt kendisini.
Bu yzden, 1941 e iki zihniyet hkimdi; biri tmyle dsel, dieri de
onu karmak bir diyalektik mantkla kavramaya alt iin boa kan
ki zihniyet. Bu yzden, 1942nin bandan itibaren, Stalin, kapitalizme
k verilecek nihai mcadelenin balam olduunu dnd. Bu mca
dele, onun tasarlam olduu biimde gereklemedi; yine de, be yllk
planlar biimindeki sanayi hazrlklar Nazizm zerindeki nihai zaferin
teminatyd.
N OTLAR
I) G. F. K EN N A N : Soviet Foreign Policy 1917-41, Belge 2.
i) A . FO N T A IN E : A History o f the C old War from the O ctober Revolution
n lr K orean W ar 1917-1950, ev.: D. D. PAIGE, Bl. 1.
3) G. F. K EN N A N : A .g.y., Belge 1.
4) X . ]. EUDIN ve H. H. FISHER: Soviet Russia and the West 1920-1927 , L.
B. K A M E N E V in konumas 15 M art 1921.
5) I. D E U T S C H E R : Stalin: a Political Biography; Bl. 10.
6) J. D EG RA S (der.): Soviet Documents on Foreign Policy Cilt 1; s. 2 9 8 -3 0 1 .

C hicherinin Cenova Konferansndaki al konumas, 10 Nisan 1922.
7) G. F. K EN N A N : A.g.y., Belge 25. "
8) W . L A Q U E U R : Russia and Germany: A Century o f Conflict, Bl. 1 1.
9) A Short History o f the Commwxist Party o f the Soviet Union, Sovyet
tarihilerin dzenledii bir konferansn metni, s. 247.
10) Bkz. W . L A Q U E U R : A .g.y., Bl. 12.
11) T . H. RIGBY (der.): Stalin, Great Lives Observed Series.
12) A . FO N T A IN E : A.g.y., Bl. 7.
26
Milletler Cemiyeti
M illetler C em iyeti, byk oranda Bakan W ilso n un inisiyatifiyle

I9 1 9 da kuruldu; szlemenin tasla Paris Bar Konferansnda izildi
ve bunu takiben Versailles A ntlam asn oluturan tm antlamalar
ile birletirildi. A na kurumlar, byk glerden ve dnml olarak
seilen kimi daha kk devletlerden oluan konsey; tm ye devletlerin
temsil edildii meclis; cemiyetin brokrasi kanad olarak faaliyetlerde
bulunacak olan sekreteryadan ibaretti. Cemiyet ile ilgili fakat yapsal
olarak onun bir paras olmayan Uluslararas Srekli Hukuk Mahkemesi
ve de Uluslararas Emek rgt gibi bir dizi zellemi kurulu vard.
Cemiyet yesi lkelerin 1919daki toplam says krk birdi, 1924e gelin
diinde elliye ve 1934te de altma ykseldi bu say.
Bu blmde, M illetler Cemiyeti ana balk altnda ele alnacaktr:
kazanmalar, nihai olarak dalmasnn ana nedenleri ve halefi olan Bir
lemi M illetler rgt iin salad temeller.
*
*
M illetler Cemiyeti, uluslararas diplomasi ve araclk iin kurumlar olu

turmaya alan ilk giriim deildi; 1814 ve 1914 arasnda Avrupa tti
fak genel tanmlamas erevesinde, hkmet bakanlarmm hazr bu
lunduu sekiz kongre ve on sekiz bykeliler konferans gerekletirildi.
N e ki, bu toplantlar zel amalarla dzenlenmiti ve gerek bir ulus
lararas tartma forumundan ziyade, hkmetlerin siyasalarn ele alm a
lar iin birer vesile olarak tasarlanmlard. Dahas, bu birleimler tm
devletlere ak deildi ve sadece bir avu byk gc temsil ediyorlard.
Ayn zamanda, ondokuzuncu yzyl boyunca baka kurumlar da vard.
Bunlar, saylar yaklak 4 0 0 bulan, siyasal olmayan rgtleri ve Ulus
lararas Telgraf Birlii (1865) ve Genel Posta Birlii (1874) gibi hkmetleraras ibirliini gerekli klan birtakm oluumlar ieriyordu. Bu zemin
zerinde ykselen M illetler Cemiyeti iki nemli ilevi yerine getirdi.
Ondokuzuncu yzyln ad hoc konferanslarndan daha dzenli ve siste
m atik olan hkmetleraras konsltasyon iin daha sreen bir ereve
salad. Ayn zamanda, bu erevenin etki alann siyasal oluumlarn
olduu kadar, siyasal olmayan oluumlarn ibirlii iin de geniletti.
Sonu, tm bilgi ve istatistik toplama ve dzenleme kaynaklaryla sekretaryanm o gne dek grlmemi biimde etkili kullanlmasyla hayata
geen daha byk bir ibirlii oldu. 1919da kurulan sistem mkemmel
olm aktan ok uzakt, ama daha nceki an dank ve dzensiz ku
ram larna kar nemli bir gelimeyi temsil ediyordu.
Ciddi zorluklar yaamasna ve nihai olarak km esine ramen, cem i
yet, 1 9 3 0 larm o rtalan itibaryla eitli siyasal baarlara imza att.
19 1 4 ten n ceki uygulamada olduu gibi, galip glerin biri tarafndan
geici ya da srekli olarak ilhak edilmemi ama malup olmu bir gcn
topraklarnn kk bir parasnn elinden alnabilmesini mmkn hale
getiren bir ara salad. rnein, 1935e kadar Saar bir idari konsey ve
Danzig de bir yksek komiserlik tarafndan ynetildi. Cemiyet, ayn
zamanda, Versailles ve St. Germain antlamalarnda somutlatrlan,
uluslarn kendi kaderlerini kendilerinin belirlem esi ilkesi ile uzlam
iindeki halk oylamalarn da gerekletirdi; bunun rnei Yukar
Silezya, Schleswig ve Dou Prusya idi. Aznlklara snr deiikliklerinden
kaynaklanan her trl sorunlarn dile getirmeleri iin bir frsat salamak
amacyla, zarar gren blgelerde hibir asli yarglama yetkisine sahip
olmasa bile, bir Konsey Aznlklar A lt Kom itesi kuruldu. Cem iyetin
daha baarl icraatlar, 1920ler boyunca daha kk devletler arasndaki
sorunlar, zellikle Finlandiya ve sve arasndaki Aaland Adalar ihtila
fn, Trkiye ile Irak arasndaki Musul sorununu, Yunanistan ile Bulgaris-
MLLETLER CEMYET
265
l an ve Yugoslavya ile Arnavutluk arasndaki mzakereleri zme balamayd. Bu arada, M andalar Komisyonu, ken A lm an m parator
luu ndan smrgeler elde etmi olan byk glerin, bu smrgeler
zerindeki ynetimlerini gizlilik iinde tutmamalar saland. Cemiyet
dorudan mdahale yetkisine sahip olmamasna ramen, eletirme ve
soruturma yetkilerinin varlnn bilincinde olan emperyalist gler
smrge hkm etlerini daha duyarl hale getirdi ve 1914 ncesinde
ieillerini lekeleyen arlklardan kanmaya zen gsterdiler.
Harcanan emek dikkate alnrsa, cemiyetin kazanmlarndan en deerli
ve nemli olan, phesiz, toplumsal alandayd. Salk rgt czam hak
li nda aratrma yapp alar ve genel kullanmdaki standart haplar zerine
avsiyelerde bulunurken, Salgn Hastalklar Komisyonu Dou Avrupadaki
savan sonucu olan tifs ve kolera salgnlar ile ilgileniyordu. Ayn sorunun,
kurbanlar olan mlteciler, onlarn dier lkelere yerlemelerini kolaylanrmaya alan Nansen Raporunda sz konusu edildiler. Ayn zamanda,
eitli iletme biimleri de aratrld. Cemiyet, zellikle, hl sregelen
kadn ve ocuk ticareti ve kk ocuklarn ran hals ticaretinde altrl
malar konularnda kayglyd. Bu arada, Uluslararas Emek rgt, h
kmetleri, alma koullarn standartlatrlmaya ve iiler ile iverenler
arasndaki ilikileri dzenlemeye ikna etmeye alyordu; birok hkmet,
rgtn genel konferans tarafndan nerilen yasamalar gerekletirerek
hu abalara karlk verdi. Son olarak, cemiyet, her eyden ok demiryolu
amacl, lke ii seyahat ve elektrik gcnn kullanmyla ilgili bir
dizi teknik rgte hamilik etti. Cemiyet, genel olarak, siyasal olmayan
konularla o kadar ok ilgiliydi ki, 1939 Bruce Raporu artan i younluunu
karlamak iin youn kurumsal deiimler nerdi. Bu, cemiyetin tm
.iyasal faaliyetlerinin askya alnd bir zamana denk gelmiti.
*
* *
( Jemie baknca, iki sava arasndaki dnemin devasa ve hatta bir benzeri
daha olmayan zorluklarn grmek mmkndr. Drt imparatorluk ykl
mt ve bu da, beraberinde, yzyllar sren byk smrsal deiiklikleri
getirmiti. Ar solda ve ar sada gl ideolojiler geliti, sz konusu
nleolojik gelime srecinde ar saa 1930larn balarndaki iktisadi felakel: yardmc oldu. Her trl uluslararas rgt bu ortam boucu derecede
dmanca bulmaktan kamamazd ve eer siyasal alanda en kk bir
haar dahi mmkn olacaksa, bu baar, byk glerin ounluunun
desteini ve iyi niyetini alan, byk anlamazlklara kar gerekirse ihtiyati

gerekirse cezai eylemle yant verilecek bir yapy gerekli klyordu.
Ne ki, bu, kesinlikle M illetler Cem iyetinin ald biim deildi. Bir
kriz dneminde hayatta kalacak ekilde ina edilmekten ziyade, iyimser
bir bakla, olas bir bar dnemi balamnda gzetilen eyi desteklemek
zere tasarland. H. G. W ellsin Byk Savam savalarn son sava
olduuna dair grne kar yaygn bir destek vard; bu andan itibaren,
Avrupa, ondokuzuncu yzyl gibi erken bir tarihte Clausewitz tarafndan
ifade edilen Sava, diplomasinin dier aralar yoluyla srdrlmesidir
eklindeki geleneksel grten olabildiince uzaklamalyd. Aslnda
sava artk su olarak grlyordu. rnein, 1928 Kellogg-Briand Pakt
ile imza sahibi altm be hkmet, uluslararas anlamazlklar zmek
iin savaa ba vurmann knanmas ve sava dier lkelerle ilikilerde
ulusal siyaset arac olarak grmekten vazgemek,1 iin uzlatlar. zek
likle Britanya ve Birleik Devletler, kurumlara, zorlamadan ziyade kolektif
ve gnll uzlama iin ihtiya duyulduu dncesiyle cemiyetin olu
turulmasna olumlu yaklayorlard. Bundan dolay, konsey ve meclisin
yapsnda ve onlara tahsis edilen sorumluluklar erevesinde cemiyet,
A n glo-A m erikan liberal demokrasi nosyonlarndan youn bir ekilde
etkilenmiti. Fransz delegeler szlemenin taslann izildii oturumda
konuya daha farkl yaklatlar; daha gl bask erkleriyle donanm
daha sk bir kurul yaps iin srar etiler. Ne ki, nihai olarak A n g lo Am erikan yaklam stn geldi. Cem iyet barl bir hakemlik arac
olacakt, baskya sadece son are olarak ba vurulmalyd. 1 9 1 9 da F ran
sann askeri bir g kurma ynndeki nerisi reddedildii iin, cemiyet,
karalarn uygulamak adna hibir araca sahip deildi ve bu yzden de
tam amyla byk glerin ibirliine bamlyd. Bundan dolay, P.
Raffonun deyiiyle, cemiyet, varl ve etkinlii iin, desteklemek zere
tasarland am aca ve uluslararas iyi niyete bamlyd.2
Cem iyet szlemesi bu eksiklikleri gayet ak bir ekilde sergiler. 10.
madde, tem el amac ifade ediyordu: Cemiyet yeleri, cemiyete ye tm
lkelerin halihazrdaki siyasal bamszlklarn ve toprak btnlklerini
kabul edip onlar dardan gelecek saldrlara kar korumakla ykm
ldr.3 11. madde, cemiyetin, uluslarn barn korumak iin etkili ve
m antkl grlen giriimlerde bulunmas gerektiini koul olarak ortaya
koyuyordu. M aalesef, olas bir acil gereklilik durumunda hangi prose
drlerin uygulanacana dair daha fazla hkm mevcut deildi. 10. mad
de, yelerin sorumluluklarn yerine getirecekleri aralar hakknda kon
seyin tavsiyesinin balayc olmas gerektiini karara balamt, ama
MLLETLER CEMYET
267
Im11 n geerlilii, her mnferit hkmete kendi sorumluluklarn kendi.111 in yorumlamas hakkn tanyan, 1923te Kanadanm verdii bir neri
l' ortadan kaldrld. H atta, ortak hareket etm e ihtimalini daha da
a a lta n , m eclisin veya konseyin birleimlerinde kararlar, toplantda
temsil edilen tm yelerin uzla ile alnmaldr, diyen 5. maddeydi.
I' i mutabakat maddesi, 1 1. madde erevesinde cemiyetin, Japonyann
giritii M anurya igali sorununa zm bulma giriimlerini ciddi
Iliimde baltalad ve 16. madde tarafndan ngrlen yaptrmlarn uygu
lanmasn ar derecede gletirdi. Szleme ile birlikte, byk glerin,
Nlre iinde hakemlik giriimleri baarszlkla sonulansa bile, her zaman
l,in kurallarla hareket edebilecekleri ngrlmt; rnein, 12. madde,
kontrol edilmesi zor bir anlamazln taraflardan birini savaa mecbur
Ii akmasndan nce aylk bir skunet dnemini art kotu. Ne ki,
19 iOlarn gelimeleri gsterdi ki, Japonya, talya ve Almanyaya, bu kuralla hibiri kabul ettirilemedi ve 12. madde, d siyasetini emrivaki ve fait
l com pli zerine kurmu olan faist rejimler iin ok az anlam ifade etti.
1920ler ve 1930larn balar boyunca, M illetler Cem iyetini bar
koruyucu bir rgt olarak daha etkili hale getirmek iin iki giriimde
I nlnuldu. Birincisi, szlemenin 8. maddesi gereince balatlan silah
a lanma srecindeki uluslararas gerilimi drmeyi ama edindi. Ne
I i, 1 9 2 6 -3 4 dnemi toptan baarszlk getirdi beraberinde. Cenevre
1alahszlanma Konferans iin oluturulan komisyon hibir ayrnt ve
.ititik iermeyen bir taslak rapor hazrlamak iin be yl harcarken,
konferansn kendisi 1933te Alm anyann ekilmesi ile onarlmaz bir
y kilde zarar grd ve 1 9 3 4 te nihai olarak sresiz biimde ertelendi.
I M;'er giriim daha gerekiydi. Cem iyet iindeki Fransz basks, bir
I annda gerekletirilecek ortak mdahalenin prosedrnn daha
l latrlmas ynnde bir teklifin gndeme alnmasna neden oldu;
mut verici olanlar, Karlkl Yardm Antlamas Tasla ve Cenevre
I Votokolyd. Fakat bunlar, byk oranda, Dominyonlar tarafndan
l s teklenen Britanya hkmetinin ngrlen artlara yersiz taahhtler
olarak saldrmasndan dolay asla hayata geirilemedi. Bunun yerine,
1925 Locarno Pakt zerine kurulu ve Fransa, Belika ve Almanya ara
n d aki snrlar tek yanl deitirme giriimlerine kar gvence veren
bir ortak gvenlik sistemi vcuda getirildi. Bu, koruma altna alman
M', devlet arasndaki bir anlamazlk durumunda cemiyete hakemlik
nik la tanmasna ramen, Locarno Pakt, cemiyetle dorudan ilikili
l fiildi. Bu plan, 1 9 2 5 -9 dneminde, Alman d siyasetinin Stresemann
li alndan ynlendirildii sre iinde gayet makul bir biimde etkili
olmutu, ama 1933ten sonra Hitler tarafndan hzla yrrlkten kald

rld. Dahas, O rtak Gvenlik, Dou Avrupann daha hassas ve tehlikeli
blgelerini iine almyordu ve bu yzden de, Almanya ve dier Bat
Avrupa devletleri arasndaki geici uzlamann dnda bir ey ifade etm e
dii iin, sre iinde bir gvenlik yanlsamasndan baka bir ey deildi.
Konseye bar muhafaza edici hibir ortak erk vermeme hatas, cem i
yetin roln daha kk devletler arasndaki hakemlikle snrlad. Byk
glerin nedensiz bir ekilde kardklar anlamazlklar sk sk cemiyet
yapsnn dndan gelen diplomatik karlklara davetiye kard. r
nein, Mussolini tarafndan planl olarak ortaya atlan Korfu Krizi, nihai
olarak, Cemiyet Konseyinden ziyade geleneksel Bykeliler Konferans
yolu ile zme baland. Japonyann M anuryadan ve talyann H abe
istandan ekilm esini salamaya ynelik konsey giriimleri, o kadar i
karartc bir biimde baarszla urad ki, 1930larm ikinci yars boyun
ca cemiyet hep pas geildi. Britanya ve Fransa, Almanya ve talyaya
kar, tek tarafl sava tehdidine ynelik taviz verme siyasasn uygula
maya mecbur kalrlarken, spanya Savam n Avrupann geriye kala
nna yaylmasn engellemek zere kurulan Mdahale Etmeme Komitesi,
asla cemiyetin yarglama yetkisine tabi olmad (Bkz. 27. B l.). ekos
lovakyann geleceine 1938de,drt hkmet bakan tarafndan karar
verildi ve hatta Bakan Benes onlarn bu kararma karlk cemiyete ba
vurma zahmetine bile girmedi. 1939da saldrya urayan devletlerden
sadece Finlandiya, cem iyet mekanizmasn kullanmaya alt.
Cem iyetin zaten zayf olan kurumsal yaps, bireysel iktidarlarn izle
yen ksmda inceleyeceimiz siyasalar tarafndan daha da kt bir duru
ma sokuldu. En bariz bir ekilde ortada olan ey, M illetler Cem iyetini
oluturan ve ayakta tutma iddiasnda olan Birleik Devletler, Britany
ve Fransa gibi hkm etlerin kararszl ve Japonya, talya ve Alman
yam n Lebem rau m uruna atklar lmcl yaralard.
Milletler Cemiyetinin en ateli savunucusu Bakan W ilsondu ve onun
Birleik Devletleri srekli yelie tabi klmaya ilikin niyetinden phe
edilemez. N e ki, 1919 itibaryla, senato cumhuriyetilerin hkimiyeti alt
na girmiti ve Henry Cabot Lodgeun gl liderlii altnda, bakan tarafn
dan sunulan szlemenin gzden geirilip kkten bir ekilde deitirilmr
sini talep ediyordu. Cumhuriyetiler, zellikle, 10. madde erevesinde
Birleik Devletlerin yerine getirmesi beklenecek sorumluluklar hakkmdn
kayglydlar ve ynetimin mdahil olmas gereken meseleleri belirleme
hakknn sakl olmas gerektiini vurguluyorlard. Ne ki, Bakan Wilso
bu yaklam geri evirerek, kendi yorumuna destek bulmak iin lke gene
MLLETLER CEMYET
269
llide, baarszlkla sonulanan bir kampanyaya giriti. Sonu, szlemenin

MMiatoda reddedilmesi ve Birleik Devletlerin cemiyetten tamamen geri
m 'ilmesiydi. Bunun etkisi ok ar oldu; birok tarihi, Am erikann
yal(lmla geri dnmesinin, cemiyeti daha en bandan baltalad grfindedir. rnein, S. Marks, Cemiyet, en byk snavnda, mutabakat
jii n ve Amerikann eksikliinin yaratt ikili sarsnt yznden baarsz
ulI,4 demektedir. Kesin bir ekilde, Amerikann yaltlml 1931de
Manurya zerine zel bir harekat hesaba katmay imknsz hale getirdi;
Asten Chamberlain u gzlemde bulundu: u an itibaryla unu bilme
liyi/. ki, A BD , bize, Japonyann Hawaii ve Honolulu zerine yapaca ani
I'l saldrya askeri olarak kar koyacana dair hibir vaatte bulunmayaktr. Benzer bir ekilde, talyaya kar uygulanacak yaptrmlar A m e
rika'nn katlm olm adan anlamszd ve R oo sev eltin, A vrupann
I i O larn sonlarna doru yaad krizlere bulamay reddetmesi, faizme
neden olan koullar nemli boyutta glendirdi.
Britanya ve Fransa, varl sresince cemiyete yeliklerini muhafaza
tiden yegne devletlerdi ve hep rgtn ana tayclar olarak grldler.
Maalesef, aralarnda cemiyetin srekliliini salamaya ynelik abalarna
l un kaybettiren ciddi yanl anlamalar oldu. Bu yanl anlamalardan
bili, cem iyetin doasnn ta kendisiyle ilgiliydi. Britanya hkmetleri
emiyeti hakem lik iin bir ara ve farkl grlerin ifade edilmesi iin
bl forum olarak gryorlard. Bunun tam tersine, Franszlar, sk bir
Hlvmlik sistemi ve 1919 antlamalarn garanti altnda tutacak bir ara
itiyorlard; bu yzden, Britanyann Cenevre Protokoln reddetmesi
Vc Dou Avrupadaki yeni snrlarn korunmasna yardm etmeye raz
'nay karsnda, ac bir ekilde hayal krklna uradlar. Zaman
aman iki lke arasndaki ilikilerin dibe vurduu da oldu; Britanya,
kasanm 1923te R uhrdaki bar arayna kar tamamen duyguda
lmayan bir yaklam sergilerken, Fransa 1930 Londra Konferansnda
p"> len donanma beherini onaylamay reddetti. Benzer uyumsuzluklar,
s dertleri szlemenin kesin bir yorumuna ulamaktan ziyade onun
al boluklarndan kar salamaya alan gler iin krl oldu.
Bunu yapan lkelerin ilki Japonya idi. 1919 tarihli Cemiyet Szlemel* i leki asli imza sahiplerinden biri olmasna ramen, Japonya, asla cemiS yar gnll bir yesi olmann tesine gemedi. Japonya, szlemeye
"I la aras eitlii vurgulayan bir ifadenin konulmasn cemiyetin Avru
pa l yelerinin beceriksiz bir ekilde reddetmesine ciddi bir biimde
|, rdi. Ayn zamanda, Avrupal glerin, cemiyetin iinde veya dmlak siyasalarndan da tatm in olmad; W ashington (1921) ve Londra
konferanslarnda (1930) mzakere edilen gemi inaat derecelendirmele

rinden ve in anakarasndaki ticari genilemesinin nne konan snr
lamalardan honut deildi. Byk Bunalm, itaati ve etkin olmayan kz
gnl meydan okumaya ve saldrganla dntren deiim iin bir
katalizr olarak i grd, iktisadi kriz demokratik idarenin kalntlarn
ortadan kaldrd ve ordu aracl ile yaplacak siyasal mdahaleler iin
ortam hazrlad. Bu, akabinde, M anuryadaki askeri harekatla balayan
acmasz ve frsat bir d siyasete n ayak oldu. Cem iyetin tepkisi,
Japonyann M anchukuo kukla devletini kurmasn engelleyemeyecek
kadar zayf ancak amansz Japon dmanln zerine ekmeye yetecek
kadar da gi'lyd. Yeni rejim, M illetler Cem iyetini aka Batl bir
hizip olmakla sulad ve Japonyann yeliine M art 1933te son verdi.
D aha sonra, yapp etm eleri zerinde hibir d snrlama tanmadn
ilan etti; 193 7 de in in geriye kalanna saldrarak ve 1941 de de Britan
ya, Fransz ve Hollanda imparatorlularnn Uzak Doudaki balantla
rn sona erdirerek yoluna devam etti.
talya, cemiyete kar asla gerekten kendini sorumlu klmam olan
bir dier gt. 1923 gibi erken bir tarihte R om adaki Britanya bykel
isi, talyann, cemiyetin gcn, gelecekteki yaylmasnn hayati gerek
lilikleri5 ile tezatlk iinde grd belirtmiti. Mussolini, szlemede,
talyann Versailles Antlamasnda maruz kald hasis muameleyi tersi
ne evirmeye ynelik planlarna set eken bir engel grd. Ne ki, 1920ler
boyunca sakngan bir siyasa izledi; 1923 Korfu O laynda olduu gibi,
sadece arada bir saldrgan bir tutum benimseyen diplomatik bir aklclk
im aj yanstt. N e ki, Byk Bunalm, Japonyada olduu gibi talyada da
beraberinde bir dnm getirdi. Bu sefer diplomasiyi kuatan ikinci
bir Faist Devrim gerekleti. Britanya ve Fransann H abeistandaki
kararsz tutumunu frsat bilen Mussolini, 1935 itibaryla, emperyalist
yaylmay tam anlamyla kendisine ura edindi. Bir yandan, H oareLaval Paktnda, grnteki A nglo-Fransz kapitlasyonundan cesaret
alyordu; dier yandan, iktisadi yaptrmlar dayatma giriimi onu ileden
kard ve Aralk 193 7de talyay cemiyet yeliinden geri ekti. Musso
lini, genelde, cemiyete lmcl darbeyi vuran lider olarak grlmtr,
bu ortam , H itlerin, 1 9 3 0 larm sonlarndaki herkese ak diplomatik
kapmada stnl ele geirebilmesini salamtr.
Alm anyann M illetler Cem iyetine kar tavr toptan bir deiim
geirdi. W eim ar Cum hiriyetinin koalisyon hkmetlerindeki partile
rin devlet adamlar cemiyete katlmaktan yanaydlar ve bunun iin al
tlar; bu ama, nihai olarak 1926da Stresem ann tarafndan gerekleti-
MLLETLER CEMYET
271
ildi. A na am a Versailles Antlam asnm gzden geirilerek deitiril

mesi ve 24- Blmde anlatlan d siyaset hedefleri iin onay kazanmakt.
Ne ki, 1929 itibaryla cemiyete kar yaygn bir honutsuzluk ve Nasyonal
lartinin, cemiyetin Versailles Antlam asm harfiyen uygulamak iin
usarlanm bir galipler sendikasndan6 farkl olmadna dair sulama
m d an destek alan bir eilim vard. Groener gibi komutanlar ve Blow
i'jbi diplomatlar, gayet ak bir ekilde, cemiyetin Alm anyann ihtiyaI.r ile ilgisiz olduunu belirttiler; rnein Biilow, eer cemiyetin amac
gerekten halihazrdaki statkoyu korumak ve gelecekteki savalar nle
mek ise, Bizim bu uurdaki karmz, dier lkelerin, zellikle de mttelik glerin karlarndan daha az olabilir,7 diyordu. Bu yzden, Hitler,
Almanyann cem iyetten ekilm esini ezici bir ounlukla onaylayan
Ialk oylamasnn da gsterdii gibi, Ekim 1933te cemiyet kart nemli
Iir kamuoyu tabanna sahipti. H itlerin bunu takip eden icraatlar, gerek
Versailles Antlam asnm garantr olarak, gerekse de uyumazlklar
V izmesi tasarlanan bir hakem olarak cemiyete kar ak bir saygszlkt.
Ne ki, dier hkmetler iin, onun d siyasetinin her trl barl
diplomasiyle badamazlk iinde olduunun farkna varmak zaman ald.
Sovyetler Birliinin cemiyete kar tavrnda da bir deiiklik oldu.
I rin, cemiyeti, kapitalizmden ve smrgeci glerden yana olmakla
m j arken, Stalin cemiyete kar her trl balln Sovyetler Birliini
' 'laand bir konuma getirecei kansndayd: N e zayf bir ulusun ba
na tokmak ne de gl bir ulus iin rs olmak niyetindeyiz,8 diyordu.
II,.)OIer boyunca, Stalin, byk oranda Almanya ile kendi dzenlemeI' imi yapmay tercih etti. Ne ki, 1930lar boyunca faizmin yaylmas
'im Batl demokrasilerle ibirlii yapmas gerektiine ikna etti. Bu yzki, Britanya ve Fransa ile bir ittifak mmkn klaca beklentisiyle,
l'M 4te Sovyetler Birliini cemiyete soktu. N e ki, Rusya ve cemiyet,
,birliklerinden ok az ey kazandlar. Stalin, faist devletlere kar
\ni;lo-Fransz taviz verme siyasas tarafndan hayal krklna ura
nla l<en, Britanya ve Fransa hkmetleri Stalin in Austos 1939daki
l rlfakn ve akabinde H itlerin Polonya ve Finlandiya zerine yapt
mldrlar nefretle knad. Aralk 1939da son kesin icraatn gerekle1111 1i: Sovyetler Birliinin adaylna son verilmesi.
*
*
Milletler Cem iyetinin son toplants 9 Nisan 1946da C enevrede ger-
II
ekletirildi. Konumaclardan biri, Lord Cecil, konumasn u szlerle

bitirdi: Cem iyet ld. ok yaa Birlemi M illetler! Franszlarn Le
roi est mort; vive le roil* selamlamasnn bu yeniden formle edilii, aslnda
iki rgt arasndaki balantnn altn izmeyi amalyordu; Birlemi
M illetler 1945te, cemiyet resmi olarak hl varken kurulmutu ve erkin
aktarl Austos 1946ya kadar gerekletirilmedi.
N eden yani bir rgt oluturmaya ve erkin aktarlmas iin birtakm
teferru atlara girimeye gerek duyuldu? Grdmz gibi, cem iyet,
1 9 3 0 larda ortaya kan sorunlarla ba etmede yetersiz kalmt ve z
leme, modas gemi bir ey olarak grlyordu. 1945 itibaryla dnya
liderleri uluslararas bir rgt, 1919da devlet adamlarnn Cemiyet
Szlemesini Versailles ve St. Germain antlamalarna balam olmalar
gibi, zel bir bar antlamasna bal kalmann aklcln sorguluyorlard. A tk ihtiya duyulan ey bir bar antlamasn aabilecek ve gele
cekteki sorunlara eilebilecek bir kurumdu. Ayn zamanda, byk gler
kendi karlarn 1930larm geri ekilm elerine yeniden ba vurmadan
korum ak istiyorlard. V eto hakk en iyi kendini koruma yolu olarak
grlyordu, fakat bu, Cem iyet Szlemesi tarafndan salanmyordu.
Bu ve dier nedenlerden dolay, hatta devasa teknik ve resmi zorluklar
alm olsa bile, cemiyetin elden geirilmi bir hali yeterli olmayacakt.
N e ki, Birlemi M illetlerin yeni ve daha karmak bir kurum olmas
na ramen, cem iyetin gemiinden renecei ok ey vard. Lord C ecil
9 N isandaki konumasnda bu konuya deindi: Cemiyetin byk dene
yimi olmasayd, Birlemi M illetler vcuda gelem eyecekti. Bu, ou
modern tarihinin de uzlat bir bak asdr: G erekte, Birlemi
M illetler, cem iyet deneyiminin ocuuydu.
Bu, cemiyetin ve Birlemi M illetlerin kuramlarnn karlatrlmas
yoluyla gsterilebilir. BM beyannamesini hazrlayanlar tem el konsey
fikrini sabit tuttular, ama konseyin ilevlerini daha kesin bir biimde
birbirlerinden ayrmaya karar verdiler. Bunlardan birincisi, dnya bar
na zarar verebilecek olan huzursuzluklar nlemekle veya bu tip durum
larla ba etm ekle zellikle grevlendirilmi olan Gvenlik Konseyi idi.
Cemiyetin oybirlii zerine yapt vurgu, be daimi yeye (Birleik Devlet
ler, Sovyetler Birlii, Britanya, Fransa ve in) veto haklar verilerek, oy
okluu ilkesi uruna bir yana brakld. Gvenlik Konseyine, Askeri Kur
may Komitesi komutas altnda uluslararas bir bar gc oluturma yetkisi
verildi; bu, Cemiyet Szlemesinin en byk eksikliklerinden birine are
* (Fr.) Kral ld; yaasn kral, (.n.)
MLLETLER CEMYET 273
i tlclu. ikinci olarak, iktisadi ve Toplumsal Konsey, siyasal olmayan sorunlar

stlenmek zere kuruldu. Benzer bir kurum 1939 Bruce Komitesi tara
lndan Cemiyet Konseyinin ykn azaltmak zere nerilmiti. nc
yeni kurum olan Mtevelli Konseyi, ayn zamanda temel bar koruma
vazifesinden zel bir ilevi ayrmak iin tasarlanmt.
.
Ayn zamanda, Birlemi Milletler rgt iindeki dier kurumlar da
cemiyet kkenliydiler. nerilen birtakm deiiklikleri geirmi olsa da,
Birlemi Milletler Genel Meclisi, ak bir ekilde, Cemiyet M eclisinin
devamyd. G enel M eclise bar koruyucu daha az erk verilmiti, ama
dier alanlardaki daha anlaml ilevlerle bu durum dengelendi; rnein,
M tevelli ve ktisadi ve Toplumsal konseylerin sorumluluu verildi Genel
Meclise. Birlemi M illetler ok az deiiklikle cemiyetin uluslararas hukku destekleme yntemlerini devam ettirdi. Resmi olarak bu yapnn
lnda olmasna ramen, cemiyet, Uluslararas Adalet Srekli Mahkemesi
zerinden ilemiti. Ne ki, bu mahkeme, uygulamada cemiyetin ilerine
i:imamen dahil olmutu ve bu yzden, bamszlk kurgusuna, yeni Ulus
lararas Adalet M ahkemesin i Birlemi M illetlerin temel bir kurum
yapan beyanname tarafndan son verildi. Dorudan sreklilik, ayn zaman
da, Birlemi Milletler eitlemesinin daha karmak ve ek konseylerden
dolay daha byk bir sorumluluk yklenmesine ramen, sekreterlikler
11iizeyinde de mevcuttu. BM G enel sekreteri, genelde, cemiyetteki muadilden daha gl grlyordu. Byk gler arasndaki derin ideolojik
I. rklardan dolay, sekreter adaylarn Britanyal, Fransz veya Rus brokratlaf arasndan seme eilimde olan cemiyetin aksine, bu greve getirilecekl-ri daha kk devletlerden semek bir gelenek haline geldi. Fakat bu,
Avrupa temelli bir rgtn yerine, dnya zerindeki tm uluslar temsil
eden bir rgtn gemesinin eitli sonularndan biri olarak grlebilir.
N O TLAR
1) J. A. S. GRENVILLE (der.): The Majr International Treaties 1914
1973, s. 108.
2) P. RAFFO: The League of Nations, Historical Association Pamphlet
(1974).
3) J. A. S. GRENVILLE (der.): A.g.y., s. 6 0 -1 .
4) S. MARKS: The Illusion o f Peace, Bl. 1.
5) R. HENIG (der.): The League o f Nations, II. 3A.
6) C.M. KIMMICH: Germany and the League o f Nations, Bl. 1.
7) A.g.y., Bl. 10.
8) I. DEUTSCHER: Stalin: A Political Biography, Bl. 11.
Ispanya I Sava
Tarihiler, 1936 ile 1939 arasndaki Ispanyaya ilikin olarak iki ana
unsura dikkat ekm ektedir. Birincisi tam tam na birbirine zt ideolo
jilerle iki geni-tabanl koalisyonun, lkenin gelecekteki toplumsal ve
siyasal kuram larn ekillendirme hakk iin aralarnda verdikleri m ca
dele. kincisi ise, bu mcadelenin, ktann [Avrupa] geri kalan zerindeki
etkisi. E. H. Carr, spanya mcadelesini, aslnda spanya topraklarnda
yaanan bir Avrupa Sava1 olarak tanmlamaktadr. Bu blm, yerel
lekte san galip gelmesinin nedenleri zerine birtakm alternatif ak
lamalarda bulunacak ve bu durumun Avrupal glere ilikin ierimlem elerini inceleyecektir.
spanya Savandaki taraflarn ikisi de heterojendi ve her iki durumda

da merkezden radikal arla kadar deiim gsteriyordu. Bylesine
farkl eleri ilerinde barndrmalarndan dolay, cepheler olarak adlan-
SPANYA SAVAI
275
lrldlar. Nasyonal Cephe (veya Nasyonalistler) muhafazakrlar, monarsistler (zellikle Karlistler), Falanjistler, dier yar-Faist gruplar, ordu
komutanlar ve st-ruhban snfndan oluuyordu. Halk Cephesi (veya
( umhuriyetiler) liberalleri, sosyalistleri, komnistleri ve anaristleri
ieriyordu. Tm geni tabanl koalisyonlarda olduu gibi, bu cephelerden
ikisi de i blnmelerle yz yze geldi, fakat Nasyonal Cephe bu i ayrlk
lara kar direnmekte daha baarl oldu ve sava kazanmak iin gerekli
olan birlii salad.
lk olarak, sa, ideolojik blnmelere soldan daha az yatknd. rn e
in, muhafazakrlar ve Falanjistler arasnda otoriter bir rejimin gereklili
ine dair genel bir m utabakat vard. O toritenin kesin doas ve askeri
nitelikli rgtlerin rol zerine her trl anlamazlk ikinci plana atld.
Belki de, sol eilimli ideolojilerin sa eilimli olanlardan genelde daha
eitli ve karmak olmasndan dolay, cumhuriyetiler arasndaki fikir
.1 yllklar daha kktendi. Hrriyet yanls anayasaclar, otoriter sosya
listler veya komnistler ve hrriyet yanls anaristler arasnda tarafl
bir atma geliti. Bunlar arasndaki her trl uzlama her zaman iin
' lmsuz bir temel zerine kuruldu ve ortak noktalar olan, Nasyonalist
lerin galip gelmesi korkusu tarafndan bu uzlamalara ikna oldular. Nasy>al cephe daha byk bir ideolojik birlie sahipti ve aralarndaki ba
I atolik Kilisesinin Franconun zaferine dair verdii taahhtle daha da
glendirildi. Papa X I. Puis dmann asla bu derece kolay ayrt edilebilir
'lnadm savunarak, Nasyonalistlere bir hal seferi misyonu ykledi:
" lk, en byk ve en ba tehlike, tm biimleri ve dereceleriyle komnizm<l ,2 diyordu kilise. A ncak Halk Cephesi M arx ve Bakunin taraftarlar
asnda, hatta Azana ve destekilerinin durumunda Cromwell hayran
la n olarak ana akma blnmt. Btnsel olarak, sa, frsat siyasaI hayata geirebildi ve genel gidiattaki deiimler, en alt dzeyde, i
muhalefetle san nderlii tarafndan gerekletirilebildi.
Bu nderliin sreklilii san en byk becerisiydi. Franco yzyln
byk zihinlerinden biri deildi; gerekte, Puzzonun belirttiine gre,
"I alas, bir l fikirler mezaryd.3 N e ki, solun yoksun olduu odak
n ktasn tekil ediyordu. Azana, Caballero ve Negrin gibi cumhuriyeti
'inlerler onun tamamen farkl gruplar bir arada tutabilme eklini ondan
ni iyi bir biimde uygulamay imknsz grdler. Franco, tartmalar
"iibas etm e ve her trl derin anlamazl nleme ilerinde uzmand.
I llni iktidar kendi elinde tutarken, tm Nasyonalist hiziplere anlaml
ll er rol verdi. Bu nedenle, Karlistler 1928 Din Adamlar Kanunu ile ve
I al.njistler de propagandada kendilerine tahsis edilen rolle tatmin edildi.
Toplad ilk Nasyonal Konsey, yirmi Falanjist ve sekiz Karlist de dahil

olmak zere, tm sa bir araya getirdi ve Caudillo sfat ile kendisine
Mussolinici erkler atfederek monarinin yeniden kurulmasna dair karar
lan sresiz olarak ertelemeyi baard. Bunun tam tersine, solcu hizipler,
gl bir liderliin dayatlmasma ilikin her trl giriimi, kendi bireysel
programlarnn nnde birer engel olarak grdler. Bu nedenle, 1937de
Barselonada anaristler, sosyalistler ve komnistler arasnda atma
patlak verdi; bu esnada, Caballero ve Negrin, cumhuriyeti mcadeleye
kendi damgasn vurmak iin ne kmaya altlar.
Siyasal rgtlenmenin etkinlii ve savan getirecekleri sk bir ekil
de ilikiliydi. Siyasal rgtlenmenin derecesi askeri performans etkili
yordu, fakat askeri baar ve baarszlk da siyasal koalisyonlar glendi
riyor veya zayflatyordu. Nasyonalist Cephe, daha byk bir birlik kapasi
tesine ek olarak, ok nemli etkileri olan, Almanya ve talyadan yardm
alma avantajna da sahipti. 16,000 askeri danman, en son model uaklar
ve Kondor Lejyonunun katlm n ieren A lm an yardm olabildiince
nitelikliydi. talya ok daha byk bir yardm salad: 5 0 ,0 0 0 asker, 763
uak ve doksan bir sava gemisinin kullanm. U durumda bu yardmlarn
btn Nasyonal Cephe iin can alc neme sahipti ve beraberinde
isyana yardmc oldular. Birincisi, Franconun birliklerinin Alm an ve
talyan uaklaryla Fastan spanyaya nakledilmesiydi; bu, Franconun
Endls ele geirmesi iin temel neme sahip bir n hazrlkt. kincisi,
1 9 3 7 de tehizat m iktarnn aniden artyla N asyonalistlerin monl
dzeyindeki ykselmeydi. ncs ise, son olarak 1939da yaplan byk
boyutlardaki silah ve nakliye yadm araclyla, Franconun Katalanyadaki saldrs hz kazanmt.
H alk C ephesinin Sovyetler Birliinden ve Uluslararas Tugaylar
saflarna katlm bir dizi lkenin yurtta binlerce gnllden, destek
alm olduu bir gerektir. Ne ki, bu, ayn zamanda elverisiz bir durum
yaratt. Stalin, Rusyay bu konuda tam anlamyla sorumlu klmaya istek
sizdi; Sovyet destek yollar daha uzun ve talyannkilerden daha korun
maszd ve Stalin, Rusyay Almanya tarafndan igale kar korumas,
brakacak ar bir adm atmak konusunda kayglyd. Ne ki, cumhuriyetin
en byk engellerle karlamasna vesile olan durum, Batl glerle
arasndaki ilikilerdi. Blum ve Daladiernin bakanlk ettii bir dizi Fra
sz hkm eti, Fransz solundaki geici uzlamla elde edilen istikrar
bozabilecei korkusuyla savaa dahil olm aktan zenle kamyordu. Bu
arada, Britanya hkmeti, iki tarafn da art komasn nlemeye dnl
bir giriim erevesinde, 1936da Mdahalesizlik Kom itesini kurdu.
SPANYA SAVAI
277
Maalesef, Britanya, Birleik Devletler ve Fransa komite ynetmeliklerine

bftl kalrken, Almanya ve talya bu kararlara aka muhalefet ederek
b'iuncoya yardmc oldu. Sonuta, isyanc glere verilen taze kan, de
mokratik olarak seilmi bir hkm etten esirgenmi oldu, bu da uluslu aras eilimlerde grlen bir tr anomaliydi.
*
*
l>i|ianya Sava, Avrupa iindeki ideolojik blnmelere de yansd ve
natlarla yazarlar arasnda youn bir tutku uyandrd, zellikle de
t lalraux, Borkenau, Lorca, Picasso, Cornford, Spender, Auden, Orwell
vr I lemingway iin. Ayn zamanda, 1936 ile 1939 arasndaki uluslararas
ilikilerin srecini, temel diplomatik eilimlerin bir noktada birleme
line neden olarak ekillendirdi.
Bu eilimlerden birincisi, Avrupann iki faist lideri arasnda giderek
byyen dostane ilikiydi. talya 1920ler boyunca Fransa ve Britanya ile
ilikilerinde sabit bir biimde ayn izgideydi. Ne ki, Habeistan kriziyle
bi lilcte ilikilerde ciddi bir bozulma yaand ve Mussolininin rejimine
I ur iktisadi yaptrmlara ba vurulmas on yldr var olan ortak gvenlik
imemini ykt. talyann spanya Savana dahil olmas, bu uzaklam inin srekli olacan ve Batl demokrasilerle hibir uzlamann olmaya an kesinletirdi. Aslnda sava bu diplomatik deiime daha ileri
lu ilki salad ve talyay Alm anyann kampna savurdu. Kanlmaz
h t l it hissinin byk bir diplomatik dzenlemeyle sonulanacan bilen
ll ler, gayet becerikli bir ekilde, Mussolininin Fransa ve Britanyaya
I m olan kzgnln kulland. Rom adaki Almanya bykelisi Hassele
gre; G lerin elien karlarn tam anlamyla gzler nne sermesi
bfilamnda, talyann Britanya ve Fransa ile olan ilikileri gz nne
MIld zaman, spanya atmasnn oynad rol Habeistan sorununun
iyi indii role benzer. T amamyla ak olan ey, talyann, Batd Glerle
Unanya ile omuz omuza arpmann aklcln ayrt edecek olmad.4 Bu beklenti bandan sonuna kadar doruydu. talya Dileri
M an Ciano, Mussolininin talya ve Almanya arasndaki muhtemel
bl vmiden yaknlamaya ynelik minnettarln ifade etti. talya, etrafnl.k lecrit em berini krmtr; u ana kadar hi var olmam, asla yenillle/. siyasi ve askeri bir birleimin merkezidir. Bu birleim, R om aI1" ilin Ekseni, talyann 1937de katld A ntiKomintern Pakt ve
I'>)9da kurulan resmi bir askeri ittifak olan elik Paktn da kapsyordu.
II
talya ve Almanya arasndaki ibirliinin geni kapsaml sonular

oldu, bunlarn en nemlisi, H itlerin Dou Avrupada yaylma siyasasnn
nndeki talya kaynakl engellerin tasfiyesiydi. Mein K a m p f ta, ak bir
ekilde, Daha Byk bir Almanya yaratmak istediini ifade etmi olmas
na ramen, M ussolininin Avusturyaya olan ilgisi H itlere engel olumutu. N e ki, spanyaya askeri olarak mdahale edilmesi M ussolininin
dikkatini o yne kaydrd ve bu da, 1938de talyann engellemesi olmak
szn H itlerin Avusturyay igal etmesini salad. Bu arada, spanya
Sava, H itlerin saldrgan diplomasisine verilecek A nglo-Fransz kar
lnn koullandrlmasma yardm etti. Eden, Cham berlain ve Daladier,
dikkatli siyasalar izlenmedii takdirde spanya Savann kolayca bir
Avrupa savana dnebileceinden korkuyorlard. Eden, M dahalesizlik Kom itesinde, bask yapmay tercih ettiini aka ifade ederken,
C ham berlain sava tehdidi karsnda taviz verm ekten yanayd; ikisi
de, G uernica ve Madridin bombalanmasyla oktan gn yzne km
olan mekanize bir saldrnn daha fazla ykma ve can kaybna neden
olmasndan tedirgindi. 1938 M nih A ntlam asnm sonulanmasyla
ksa vadeli hedeflerinin ouna ulam olan Hitler, bu tepkileri beceriyle
kendi kar iin kullanld. ngilizFransz siyasalar, beraberinde, Sovyet
siyasasnda nem li bir deimeye neden oldular; Stalin, 1939 itibaryla,
B atl G leri bir yana brakarak Hitler ile uzlamann yollarn aramaya
balad (Bkz. 25. Bl.). Bylece, Hitler, spanya Sava araclyla byk
kazanlar salam oldu. talya ve Almanya arasnda yeni bir balant
kuruldu, B atdaki ortak gvenlik, taviz siyasas yznden sekteye urad
ve 1936 Fransa-Sovyetler Birlii Paktnn yerini Austos 1939da N aziSovyet Saldrmazlk Pakt ald.
Sava, ayn zamanda, silahlarn ve askeri stratejilerin gelimesi zerin
de nem li bir etkide bulundu. En dorudan biimde kazanl kan yine
Alm anya oldu. H itler, yeniden silahlanma programnn rnlerini dene
mek iin spanyay bir frsat olarak kulland, zellikle Alman pilotlarn
eitmek iin byk bir frsatt bu. Savatan Almanyann kazand dene
yim, hzl ve olaanst baar getiren, 1939da Polonyaya kar ve 1940ta
Fransaya kar kullanlan Blitzkrieg taktiklerinin ekillendirilmesine
yardmc old. N e ki, talyann benzer kazanlar salad phelidir.
talyann stlendii sorumluluklar Almanyanmkilerden daha btncl
d ve deneyimden kazanlacak olan stnlkler askeri ypranma tehdidi
tarafndan anlamsz hale getirildi. Mussolini 1939da talyann bir dier
savaa girmeye hazr olmadn bilmiyor deildi ve H itlerin Polonyay
igali hakkmdaki kukularn ifade etti. Ayn ekilde, Rusya da spanya
SPANYA SAVAI
279
meselesine bulamaktan bir ey kazanmad. Rus stratejistlerin yanl

askeri sonular kard da savunulabilir; 1941de Almanyann Rusya
ilerine doru apansz ilerlemesinin nedenlerinden biri, Sovyet tanklar
nn bamsz birimler olm aktan ziyade Ispanyada olduu gibi piyade
destei iin kullanlmasyd. N e ki, hkmetler, savan verdii derslerin
deerini bilmede hata yaptlarsa da, ou gerilla bunu yapmad. 1941den
'ine A lm an igaline kar Fransa ve Yugoslavyada en faal direni Ulus
lararas Tugaylarda gnll olarak savam olan partizanlardan geldi.
Son olarak, spanya Sava uluslararas bir rgt olarak M illetler
( kemiyetinin etkisizliini daha fazla gzler nne serdi. Cemiyet daha
(inceden Japonyann M anuryay igalini nlemede veya talyann H a
beistandan geri ekilmesini salamada baarsz olmutu. N e ki, 1936
sonrasnda, cemiyet, nemli krizlere dorudan mdahale edemez hale
i;eldi. Mdahalesizlik Komitesinin, ye devletlerin bir dier ye devletin
, ilerine mdahale etmemesi hususunu vurgulayan Cemiyet Szlemesinden esinlendii dorudur. N e ki, kom itenin kendisi cemiyetin
dolaysz faaliyet alannn dndayd. Cemiyet kurucu devletlerin siyasal
amalarn yanstan bir yapyd, olmas gerektii gibi daha geni bir yarg
lama tem eline sahip bir kurum deildi. 1937de Azana, komitenin hibir
ekilde cemiyetin yerini dolduramayacan savundu, zira eer szleme
arafmdan ortaya konulan ilkelerle uyum iinde deilse, komite bu yap
nn [M illetler Cemiyeti] bir sonucu deildir, bu yapnn sahip olduu
erklere de sahip deildir.5 Uygulamada, cemiyet, onun ilkelerini hayata
leirme iddiasnda olan ad hoc yaplar tarafndan uluslararas karar alma
ilevinden mahrum braklmt. Bu husus, daha sonra, farkl komiteler
ve merkezi kurumlar arasnda daha etkili iletiim yapsnn varln
t eminat altna almaya dikkat eden Birlemi M illetlerin kurucular tara
lndan deerlendirildi.
N O TLAR
1) E. H. CARR: Intenational Relations betueen Two World Wars, Bl. 13.
2) G. JACKSON (der.): Problems in European Civilisation: The Spanisl
'ivil War, F. J. TAYLO R tarafndan alnt.
3) D. A. PUZZO: The Spanish Civil War, Bl. 2.
4) W . L. SHIRER: The Rise and fail o f the Third Reich, Bl. 9.
5) D. A. PUZZO: A.g.y., Belge 20 (Azananm 18 Temmuz 1937 tarihli
konumas).
28
nc Fransa Cumhuriyetinin
elikileri 1918-40
Fransa tarihinin bu dnemi, renciler ve genel okuyucular tarafndan

sk sk grmezden gelinir, nk paral ayrntlar ve ar derecedeki
karmakl, ar basan eilimler ve konular hakknda genellemeler yap
may zorlatrr. Sorunu amann yollarndan biri, bu dnemi d
iindeki Fransa olarak belirlemek ve Fransann 1940daki askeri k
iin nedenler bulmaktr. Byle bir yaklam iin sylenecek ok ey vardr,
fakat iki sava arasndaki Fransaya dair, kanlmaz biimde, tmyle
tek yanl bir manzara kacaktr ortaya. Bu blmde izlenen alternatif
yntem araclyla anayasay, iktisadi durumu, diplomasiyi ve askeri
planlamay etkileyen bir dizi zlmemi elikiye dikkat ekilecektir.
*
* *
Varlnn ilk evresi (1870-1914) boyunca, nc Cumhuriyet, ayakta
kalabilmek iin, onu kertme tehdidinde bulunan sac glerle ba
NC FRANSA CUMHURYET'NN ELKLER
281
etmek zorunda kald. Bununla o derece megul olunmutu ki, herhangi

bir siyasal kurumun ilerlemeci bir ekilde evrilebilmesi iin esas olan
rekabet ve uzlama sreci bu dnem boyunca yetersiz bir ekilde ilemiti.
kinci evreye kalan miras, siyasal kmaz oldu. Temel sorun, kabaca,
anayasann iki ana bileeni olan yasama ve yrtme arasndaki denge ve
uyum eksikliiydi. 1875 Anayasasnn Hkmleri bu ikisini aa yukar
ayn statye tabi klmt. Ne ki, 1870ler ve 1880ler boyunca yasama
veya Ulusal Meclis, yrtme ya da bakan ile anlamazlk iine dmt
ve byk oranda artan otoritesi ile ne kmt. Gerekten de, bakanlk
makam ylesine zayflatlmt ki, bu defa yasamann kendi iinden
alternatif bir yrtme erki ortaya kmak zorunda kald. Asli yrtme
ileri, artk babakan ve onun kabinesinde yer alp da Ulusal Meclisin
seilmi yeleri olan meslektalar tarafndan stlenilmiti. lk bakta
bu, parlamenter demokrasinin en iyi gelenekleri zerine kurulu ideal
bir uzlama olarak grlebilir. Fakat olup biten ey, meclis ve bakan
arasndaki atmann yerini, lkenin hkmetini oluturmak isteyen
gruplar arasndaki parlamento ii ekimenin almasyd. Sonu, sreen
bir idari istikrarszlkt. 1918 ve 1939 arasnda yirmi ayr babakan tara
lndan oluturulmu en az otuz alt hkmet gelip geti; ayn dnem
boyunca Britanyann rekoru be babakan ynetiminde dokuz kabineydi.
Bu yirmi iki yllk krize dair eitli yarglar gelitirilebilir.
Birincisi, Fransz siyasal siteminin evriminin nasl erken bir biimde
durmu olduunun rneklenmesidir. Sosyalist lider Leon Blum en byk
noksanla dikkat ekti: Eer Fransada sadece muntazam bir biimde
gelimi siyasal partiler vardysa,1bu durumun etkili olmas iin, yasama
nn ok iyi gelimi bir parti sistemine sahip olmas gerekliydi, aksi
takdirde, srekli bir yneten ounluk aray iinde sahip olduu erkler
heba olur giderdi. Dier bir deyile, uzun vadeli yasama yerine ksa
vadeli siyasal manevralara younlamak gerekti.
Fransa, parti siyasetini destekleyen trden snfsal ayrlklarla birlikte
normal bir siyasal ideolojiler dizisine sahipti. Ne ki, ana sorun, etkili
parti rgtlenmesinin yokluuydu. Bundan byk oranda sorumlu olan,
seim sistemi semtin darrondissementd ;* bu sistem, adayn bir parti yne imine tmyle bal olmas yerine bireysel aday ne karyordu. Sonu,
her nedense srad bir badamazlkt. Avrupann en merkezilemi
devleti olan Fransa, gerek gleri dar temelli tara desteinden gelen
vekiller tarafndan temsil edildi ve ynetildi. Bu yzden, partilerin grece
* (Fr.) Yerel idare blgelerinin tasniflenmesi. (.n.)
kk olmas ve parti liderlerinin herhangi bir sreen birlik oluturmay

olaanst g bulmalar hi de artc deildir. rnein, Blum
1930larm sonlarnda Sosyalist Partiden fiilen geri ekilmeleri iin ikisi
de gl yerel desteklere sahip olan Pivert ve Zyromski ile ekimek
zorunda kald. Herriot ve Daladier ynetimindeki Kktenci (Radikal)
Parti 1920ler ve 1930lar boyunca deien olgulara2ayak uydurmaya
dnk bir aba erevesinde reforme edildi. Ne ki, sonunda i ayrlklar
yeniden ortaya kt ve reformlar geri ekildi. Partinin ar derecede
ok yerel karlar ve elikili siyasalar vard; D. Johnsonun deyiiyle,
[parti] kart grlerin bir karmyd.3
Bu sonula, partiler, istikrarl hkmetlerin elik edecei trden
parlamenter destei idare altnda tutma ansn elde etmek iin ar
derecede kk ve zayftlar. Peki bu kt bir ey miydi? Mecliste ve
semeler arasnda daha geni bir grler btnn temsil edecek koalis
yonlar ve bloklar oluturmaya ynelik bir gd olmayacak myd? ki
sava arasndaki Fransann siyasal tarihinin ou tam olarak bunu ger
ekletirmeye ynelik abalarla ilgilidir. Merkezci ve sac partilerin
koalisyonlar 1919da Clemenceau tarafndan oluturulan BlocNationali
ve 1926da Poincare tarafndan krulan Ulusal Birlii ieriyordu. Merkez
ve sol, 1924 sonrasnda, Herriot nderliindeki Cartel des Gauchesta*
ve 1936da Blum nderliindeki Halk Cephesi ats altnda bir araya
geldi. Maalesef, ortak bir temel oluturmaya ynelik bu giriimler hep
baarszlkla sonuland, nk ibirliini ama edinen d grnn
altnda bir dier eliki yatyordu. Bir yandan, koalisyonlar iindeki ikti
dar mcadeleleri yle gemi azya ald ki, hkmetler hi azalmayan bir
hzla kuruldu ve dald. Dier yandan, dnlebilecei gibi, siyasalar
zerinde uzlamay yadsmak deildi bunun sebebi, tam tersi bir nedendi
uzlamay engelleyen. Tm partiler yasama nerilerini snrlamak ve
tartmal reform projelerini bir yana brakmak zorundayd. Bu yzden,
asl mesele, partilerin izledikleri felsefe asndan pek farkl olmamalar
ama kabinedeki makamlar uruna rekabetten hi vazgememeleriydi.
Paradoks, zellikle iki sava arasndaki hkmetlerin kabinelerinin
ounda bakanlar bulunmu olan kktencileri uratrd. Bu dnemin
reformcu bir adann deyiiyle, kktenciler, ar sertlik yoluyla lm
l bir pratie indirgendiler.
Parti sisteminin zayfl, Ulusal Meclisin gl oluu tarafndan
daha da ciddi bir sorun haline getirildi. Birinci Dnya Sava itibaryla,
* (Fr.) Sol karteli, (.n.)
NC FRANSA CUMHURYET 'NN ELKLER
283
meclis, siyasal arenaya 1875 Anayasa Kanunlarnm ngrdnden de

iazla hkim olmaya balad. lk olarak, meclisin iki blm, Temsilciler
Meclisi ve Senato, bakanlar itham etme hakkna sahipti. Savalar arasn
daki tm hkmetler kapsaml bir sorgulamayla kar karya kald ve
ou, gvensizlik oyu anlamna gelen ordre dujur 'un dorudan sonucu
i larak dtler. kincisi, meclis bir dizi daimi komite yaratmt; bunlar,
lliinci Dnya Savandan sonra hkmet srecine katlarak artan bir
derecede mdahale etmeye baladlar. D. Thompson, bunlardan ilki,
"bakanlk istikrarn siyasa zerindeki parlamento kontrolne beceriyle
kurban etti,4 demektedir. Maalesef, bu gibi erkler meclisi anayasal relormlara ak hale getirmedi. rnein, seim sistemi iddetli bir biimde
deiim ihtiyac iindeydi. Oransal temsil sisteminin yrrle konul
mas, ulusal meselelerin yerel karlara baskn gelmesine izin vererek
Iiarti sistemini ok daha sk bir hale getirebilecekti. Fakat meclis sadece
snrl bir denemeye msaade etti ve sonralar buna bile son verdi.
Kimi anayasalar, olaan tasarruf srecindeki olaanst bir hkmet
iin bir aygta sahiptir. Fransa devlet bakanl byle bir rol yerine
getirebilirdi. Macmahon ve Grevynin zamanndan beri arpc bir
hiimde gerilemesine ramen, 1913 itibaryla Poincare tarafndan
bakanla anlaml bir ilev kazandrlmasna ynelik giriimlerde bulu
nuldu. Ne ki, otoriter ynetime doru kayma korkusuyla, meclis, bakan
lk erkinin yeniden canlanmasn nlemeye gayet eilimliydi. Bu yzden,
bakann halk tarafndan seilmesi nerisine kar oy kullandlar ve bu
makam ksa sreli olarak politikaclara verdiler. Bu sonula, 1920de
meclis, bakanl byk bir devlet adam olarak erefle bu grevi yerine
getirebilecek Clemenceauya vermeyi reddetti ve onun yerine az tannan
I >eschaneli bu greve getirdi, o da birka ay iinde akli dengesizlik nedeiyle grevden alnd. Bakanlk tam anlamyla ie yaramaz bir makam
II a1ine gelmiti ve parti yelerini bir araya toplamaya dair hibir inisiyatifi
kalmamt. Bu, bir ara babakanlk yapm olan Reynaudnun 1937de
mi gzlemde bulunmasndaki bir dier faktrd: Parlamenter rejim ile
mez hale gelmitir.5
*
* *
Siyasal krizler, genelde, iktisadi sorunlarla birlikte var olur. Fransann
idinde bulunduu durumda bunlar ksmen savala birlikte ortaya kt,
ksmen de 1914 ncesi dneminden miras kald. Sava, Fransay savaa
giren tm dier Batl lkelerden daha ciddi bir biimde etkilemiti.

Kuzeydou dpartemendar youn bir ykma maruz kalm ve yalar on
sekiz ile yirmi sekiz arasndaki erkek nfusunun yzde otuzu demek olan
1.5 milyon asker kaybetmiti; erkek nfustaki bu dn, gelecekteki
doum oranna etki eden arpc dten dolay uzun vadedeki etkisi
daha da ciddi oldu. Miras olarak kalan sorunlardan iki tanesi zellikle
vahimdi. Fransann sanayi temeli Batl rakiplerininkilerden ok daha
kkt (rnein, 1913te Almanyannkinin yedide biri kadar kmr
retiyordu). Bu yzden, gelecekteki yaylma ok daha zor olacakt ve youn
bir modernlemeyle desteklenmeliydi. kincisi, devrim gnlerinden beri
ok az deitirilmi olan mali sistem Avrupadaki en modas gemi sis
temdi. Birok tarihi zengin snflarn bencilliine ve aslnda 1920ye
kadar gelir vergisinin yrrle konmasn engellemi olan, komik bir
ekilde hakkaniyetsiz vergi toplama sistemine dikkat ekmilerdir. Bu
yzden, 1918de Fransa ikili yeniden ina ve yenileme vazifeleriyle kar
karya kald. Ne ki, btn dikkatler, kincisinin arkadan geleceine ynelik
kendinden emin bir beklentiyle bunlardan ilkine younlatrld. Alman
ya'dan alnacak tazminatlara inanlmaz byklkte umutlar baland. Bu
demeler sadece savan verdii zararlar iyiletirmekle kalmayacak, ayn
zamanda sanayinin modernizasyonunu ve iktisadi durumun tmden yir
minci yzyln koullarna uyarlanmasn da mmkn klacakt. Fransa,
bu yzden, bu tazminatlarn beklenenden daha kk mebllarda olduu,
deme plannn uzun bir dneme yayld ve infazlarn ar derecede
arlat ortaya knca derin bir psikolojik oka urad.
Bu suretle, 1920lerden renilen ikinci ey, iktisadi iyileme ve geli
me iin hibir net formln olmadyd. Gerekten de, Fransa, fahi
enflasyon, snai durgunluk ve salad kamu hizmetlerini Avrupann
en ilkeli haline getiren srekli bir vergi geliri darlyla kar karya
kald. Bu sorunlarla ba etmeye ynelik hkmet giriimleri, iki nedenden
dolay sakmml ve maceraya kalkmayan tarzdayd. Birincisi, hibir
bakann, yaygn mali reformu gndeme getirerek bankerlerle veya toplu
mun zengin kesimiyle kar karya gelmeye gc yetmezdi, nk ou
milletvekili ve senatrn protestosuyla geri adma zorlanrd. kincisi,
Fransaya, son zamanlarda ortaya kan ve ilerlemeci nitelikteki iktisadi
kuram henz tamamen nfuz etmemiti; rnein Keynesin hibir etkisi
olmamt. Bundan dolay, Fransz iktisatlar, hkmetin ilevini iktisadi
durumu ileriye doru itmek olarak deil de doal iktisadi gelime iin
evresel koullar yaratmak olarak grdler. 1920lerin sonlarnda ve
1930larn balarnda, enflasyonun iktisadi istikrarn en kt dman
285
olduu inancyla, hkmetler gl bir para birimi zerinde younla

maya byk nem verdi. Bu yzden, franka 1928de uygulanan devalas
yonun asla tekrarlanmayacana dair takntl bir saptama vard. Gereken de, 1931 itibaryla sanayi toparland ve altn rezervlerinin toplanmas
i;enel iktisadi canlanmann iareti gibi grld. Resmi dnceye gre,
111uslararas gven tarafndan desteklenen gl bir para birimi, gelecek
teki krizlere kar bir gvenceydi.
Ardndan, byk bir eliki izledi btn bu olanlar. Bir an iin fran
kin gc ve devasa altn rezervleri, sanayilemi dnyann geriye kalann
1931 itibaryla vuran byk bunalmn etkisine kar koruyacak gibi
grnd. Ne ki, gerekte hkmet tarafndan verilen, frankn deerini
.ltan destekleme karar ile ok byk zararlara neden olundu. lk olarak,
sadece Bunalmn yaanmas ertelendi, yle ki, Fransa, dier lkeler ken
dilerini toparlamaya baladklar zaman en kt etkilere maruz kald.
kinci olarak, nerede olursa olsun, tm hkmetler altn standardn
brakarak kendi ulusal para birimlerinin kendi dengesini bulmasna
msaade etmeye karar vermi olmasna ramen, hkmet, frank deer
olarak kmekten kurtarmak iin amansz bir para darl siyasas izleye ek, ileri iyice iinden klmaz hale getirdi. Fransz merkez ve sa parti
leri bu hatal mantn kurbanlarydlar. Para darl siyasalarnn Fran
say Bunalma kar yl iin koruduunu savundular. imdi bu siyasa
lar, Fransay Bunalmn dna karmak iin younlatrlmalyd. Bu
yaklamlarn ayrdma varmakta baarsz olduklar ey, Fransa'nn Buna
lmdan daha yava bir ekilde etkilenmesinin nedeninin gl frank
deil, Fransann sanayilemi dier byk ekonomilerin oundan daha
(azla kendi kendine yetebilmesi olduuydu. Bunalma kar bir kalkan
lmaktan ok uzak bir biimde, para darl, yeniden toparlanmaya kar
i;iil bir engel kard. Bu, 1936da Halk Cephesinin iktidara gelmesi
ile duruma are bulma frsatn elde etmi olan sol tarafndan vurguland.
Maalesef, aniden enflasyona kay, hkmet harcamalar ve yksek cret
ler iin beklenmedik bir durumdu ve sadece daha fazla karmaa getirdi.
1938e kadar Fransann iktisadi durumunun gerekten dze kt syle
nemez, bu dneme gelindiinde de, Britanya, Birleik Devletler ve daha
da uursuz bir biimde Almanya, Fransaya ile aralarndaki sanayi retim
I;rkn daha da bytmlerdi. Bu lkelerle karlatrldnda, Fransa,
artk 1928de olduundan da daha kt bir durumdayd.
*
* *
1870lerden ve 1880lerden beri Fransann d siyaseti izolasyondan

kanarak, Bat ve Dou Avrupa lkeleri ile Almanyaya kar ittifaklar
oluturma zerine kuruluydu. Maalesef, byle balantlar iki sava ara
snda tehlikeli bir biimde istikrarsz olduklarn ortaya koydular. Fran
sann savataki mttefiklerinin ikisi de, Almanya bir defa malup edil
dikten sonra Avrupaya dair daha ileri derecede taahhtte bulunmaktan
kanmak istediler; bundan dolay Birleik Devletler, Milletler Cemiyetinden gnll izolasyona ekilirken, Britanya Cenevre Protokoln
onaylamay reddetti ve Fransann Ruhru igalini (1923) resmi olarak
knad. 1930lar boyunca, Britanya hkmeti sava tehdidine kar veri
lecek tavizler konusunda takdire ayan bir emsal ortaya koydu ki, bu,
Fransann alternatifine sahip olmad ve izlemek zorunda olduu bir
siyasa idi. Versailles Antlamasmn Fransa ve Belikay korumak zere
tasarlanm olan maddeleri tek tek Hitler tarafndan ihlal edildi, nk
Baldwin ve Chamberlain Fransaya bu maddelerin uygulanmasna yardm
etmek iin sava riskini gze alamadlar. Almanya 1935te yeniden silah
lanmaya girierek, 1936da Rhineland igal ederek ve 1938den sonra
topraklarn genileterek yoluna ile devam etti.
Fransann Dou Avrupa ile olan balar uzun vadede daha fazla krl
olmadklarn ispat ettiler. Bolevik Devrimi ve Leninin Fransaya olan
tm borlar inkr etmesi, Fransa hkmetinin deersiz Rus ittifakn
bir yana brakmasna neden oldu. Bunun yerine, Polonya (1921 ve 1925),
ekoslovakya (1925) ve Yugoslavya (1927) dahil olmak zere daha kk
Dou Avrupa devletleri ile ittifaklar oluturuldu. Fakat bu, byk bir
gcn desteinin yerini alan zayf bir telafiydi. Ardndan, 1930lar bo
yunca birbirini izleyen Fransz hkmetleri kendilerini iinden kl
mas imknsz bir ikilemle kar karya buldular. Tam da, Fransa yeniden
canlanm olan bir Almanyaya kar savunmaya gemeye zorland bir
zamanda, Hitlere kar ayrca Doudaki mvekkil devletlerine yardm
etme zerine kafa yormak zorunda olmak gibi berbat bir olaslkla kar
karya kalmt. Bu yzden, Almanyay iinden alkoymaktan uzak bir
biimde, Fransz sistemi Fransay zayflatyor gibi grnyordu. Muhte
mel bir zm vard, o da Rusya ile uzlama. Ne ki, 1935 Fransa-Rusya
ittifak bile dald. Beklenenin tam aksine, Rusya ile iliki kurmak,
Fransay daha fazla zayflatt. Stalin, Fransann Batdan karlk gelen
hibir Fransz abas olmakszn, Rusyadan Almanyay Doudan kuat
ma roln yerine getirmesini beklediinden phelendi. Fransann A l
man saldrsna kar savunmaszlnn bilincinde olan Daladier gibi
alarma gemi bir imde, 1938de Chamberlainin ekoslovakyay yalnz
287
brakma komplosuna ahit oldu. Fransa ile ittifakn Rusyaya hibir ey

salamayacana ikna olmu bir ekilde, bunun yerine Almanya ile ant
lama aray iine girerek, Fransann iinde bulunduu gvensiz durumu
ilaha da ktletirdi. 1939 itibaryla Fransa Dou Avrupadaki nemli
olan tm devletlerle antlamalarn karara balama sreci iindeydi ve
ll diplomatik olarak zayf kalmt ve dahas bir defa daha, 1920lerdeki
kaytsz tavr ilk elden Fransay bu telal faaliyetin iine itmi olan
Britanyann desteine ihtiyac vard.
Ardndan, Fransann en zayf olduu bir anda diplomatik bir devrim
gerekleti. Chamberlain ve Daladierin ikisi de sava tehdidi karsnda
Nazi Almanyasna taviz verme uygulamasn tersine evirdiler ve
1939da Polonyaya bir koruma garantrl saladlar. Bu siyasa onurlu
olmasna ramen, son derecede tehlikeliydi, nk Almaya bu tarih
i ibaryla Batda daha gliiyd ve uzun sredir km olan Doudaki
branz ittifaklar andan da korkacak bir eyi yoktu. Btn bunlardan
..iyade, Fransa Almanyaya kar daha nceki sava abasnn temel daya
nandan, Rusyann desteinden yoksundu. Ne ki, bu sz konusu olan
Birinci Dnya Savandaki arka kma olmasayd, Fransa Marne Savan
kazanamam olacakt; ve 1940da Alman saldrsnn byk blmne
kar koymada Rus birliklerinin yokluu, bunu izleyen Fransz malubi
yetine dair en nemli yegane neden olarak saylmaldr.
1930lardaki Fransz diplomasisinin aknlna iaret eden bir dier
i ezatlk vardr. Almanyann en baat dman ve en ciddi askeri tehdit
olarak grlmesine ramen, Fransz hkmeti talyaya ve Akdenizdeki
duruma daha fazla ilgi gsterdi, nk genelde Renin bir yeniememe
ve savunma stratejisi alan olaca kabul ediliyordu. Ve hl bunlardan
kincisi Fransann Polonya savunmasnda her trl basky uygulaya
bilecei tek noktayd. Bu yzden, Fransann tam da yerine getirmenin
aralarn kaybettii bir zamanda faal bir rol yeniden ele geirmi olduu
grnmektedir.
*
*
1939da Fransa, bir savaa girmek iin ne derecede yeterli donanma

sahipti? Fransz ordularnn Alman gleri tarafndan bastrld alla
gelmi bir dncedir. Ne ki, son dnemdeki almalar btn durumun
bundan ibaret olmadn gsterdi. Bat Cephesindeki 103 Alman tme
nine karlk Fransa, tabii ki Britanyal birlikler tarafndan da desteklenen
doksan dokuz tmenle savaa girdi. Mttefiklerin tank saysnda sadecc

kk bir stnlkleri vard (3000e kar 2700 tank) ve byk sava
gemilerinde ise devasa bir avantaja sahipti (107ye karlk 13). Dahas,
Franszlar 7710 Alman ateli silahna karlk 11200 top birimi mevzilendirebildiler. Mttefiklerin tek gerek yetersizlii, Luftvaffe'nin byk
bir stnle sahip olduu hava gcndeydi.
Bu yzden, kt stnde taraflar eit bir biimde elemilerdi. Ne
ki, Fransa tarihinin en hzl ve en kk drc malubiyetine maruz
kald. Bu daha mahvediciydi, nk askeri hazrlklar yllardr savan
kanlmaz olduuna ikna olmu olan stratejistler tarafndan yaplmt.
Ne ki, geriye doru baktmzda stratejik dncenin altnda yatan ku
surlar grebiliriz ve bu Fransz d siyasetinin baarszlna ilikin hazin
bir karlktr.
Bir Alman igaline dair beklenti tamamen bir emsal ile uyuma
iindeydi; Fransa 1870te Alsace-Lorraine zerinden ve 1914te Belika
zerinden saldrya uramt. Ayn zamanda u da mantkl grnd ki
krk milyon nfuslu bir lkenden kendisini altm be milyon nfuslu
ve daha gl bir sanayi temeli olan bir lkeden korumas beklenemezdi.
Bu yzden, saduyu etkili savunmadan yanayd. Ne ki, ortaya kan ey
Hitlerin devrimci Blitzkrieg taktiklerine tamamen kar koyamayan ve
deimeye kar direnen bir sistemdi. Fransz Genel Kurmay tm gven
lerini iki sava arasnda ok byk harcamalarla ina edilen Maginot
Hattna balad. Bu Fransann geniletilmi bir cephe boyunca duraan
bir sava yaamaya kendini hazrlamlnm iaretidir ki, bu dier bir
deyile, stn olan Alman sava makinesini mahvetmi olan 1914-18in
bir tekrarna dair beklenti idi. Ne ki, tarih kendisini tekrarlamad.
1940da Almanlar Hatt pas getiler ve Channel limanlarna akn etme
den nce geilemez olarak kabul edilen (ve bu yzden de zayf bir ekilde
savunulan) Ardennesin ilerine doru bir koridor atlar. Fransz kuv
vetleri akna uradlar ve alan boluklar kapatmak iin yeterince
hzl bir biimde manevra yapamadlar. Geniletilmi izgisel savunmaya
bu derecede kendilerini artlandran Fransz stratejistleri, savunmas::
bir blme keskin ve younlatrlm Alman saldrs iin davetiye kar
dlar. Tarihteki en pahal ve en itinal biimde planlanm savunm;
duvarlarndan birinin, ayn zamanda en ie yaramazlarndan biri haline
dmesi de komiktir.
Daha nce de belirttiimiz gibi, Fransz ordusu modern tehizatlar
bakmndan hi de zayf deildi. Aslnda, Fransz tanklar, silah ve ate
gc bakmndan Alman rakiplerinden daha stndler ve 1930lar
289
boyunca onlar montaj fabrikalarnda retiliyor halde tutmak iin youn

,iibalar harcand. Ve fakat yeni teknoloji ile yenilenmi askeri fikriyat
lii nletirmeye dair hibir giriim yoktu. 1936da bir Generaller Komiio,si durumu aklayan demeci verdi, bu teknik ilerlemenin, taktikler
ulamnda imdiye kadar kurulmu olan temel kurallar akla uygun bir
ekilde deitireceine inanmyoruz.6Bundan dolay, Guderian gibi A l
man komutanlar bamsz ve manevra yetenei yksek tank birimleri
karken, Fransz yaklam hl Majr Laportenin ifadesiyle u yndeydi,
"ler eyden ziyade tank, ayaktaki askerin aksesuarlarndan biridir.6Ne
ki, sonuta daha ar ve daha iyi bir ekilde retilmi olan Fransz makileleri, daha hafif ve daha etkili bir biimde mevzilendirilmi olan Alman
I'nzer birlikleri ile boy lemedi. Benzer bir ihmalkrlk da sava
ufaklarnn ykc potansiyeli hakknda gsterildi. Luftvaffe, spanya
sivilleri uruna Stuka dal bombalarn denerken ve gklerinin kontro
ln ele geirmenin plann yaparken, Fransa Genel Kurmay Bakan
l ieneral Gamelin, Hava sava diye bir ey yoktur, sadece karada sava
vardr6 diyordu. 1940 sonrasnda olanlarn altnda bu, modern
.11 ihin en dikkat eken belirlemelerinden biri olarak addedilmelidir.
lier tek bir etmenin Temmuz 1940da Fransz ordusunun moralini
kerttii sylenebilecekse eer, bu etmen kesin bir biimde Luftuaffenin
Fransa semalarn kolay bir biimde kontrol altna almasyd.
darenin ana kusurlarndan bir dieri de karmaklyd; yaklak
' larak ayn ey ordu iindeki komuta yaps iin de sylenebilir. Fransa
|nlfre, Foch ve Petain gibi komutanlarn yerine Weygand ve ardndan
( iiimelini getirerek vasat bir askeri devlet adamlar takmna sahip ol
mutu. Fakat onlarn, hemen bir altlarndaki astlar ile ilikileri kopuktu,
lamelin gz dnm bir ekilde askeri stratejinin tm ynlerini kiisel
olarak ynlendirme iin istekliydi, fakat sorumluluklar yetersiz bir
I'i, imde datmasndan dolay sonunda ok az kontrol sahibi olabildi.
I' de Gaullen, Gamelinin karargahlarndan onun Vincennesdeki
l dii kuleleri diye sz ederken iaret ettii eydi.
*
1 1' rmemde yaam olanlarn kimileri, Fransann knn nceki

ml ln kaybetmesinden ve glln zayfla dnmesinden dola
y Iduunu dndler. Bundan dolay Petain ahlaksal kaygszlmz
ilcdii eyi sorumlu tutarken, bir ngiliz gzlemci nc Cumhuriyeti
yolsuzlua batm, beceriksiz, Komnistik ve yozlam olarak deer

lendirdi. Ne ki, gerek sorun Fransann i uyumluluktan yoksun olma
syd, nk gl etmenlerinden ou ie doru ynelmiti. Bundan
dolay, 1939da Paul Guerinin ifadesiyle, Rejim, paradoksal bir biimde
ama olarak muhafazakr, kararllk olarak devrimci, programlarnda
ar ve idealist, icraatlarnda ise frsat ve lmlyd.7
N O T LA R
1) A. ADAMTHWAITE: France and the Corning of the Second World War,
Bl. 1.
2) M. SCHLESINGER: The Development of Radical Party in the Third
Republic: The New Radical Movement 1926-32 Journal of Modem History
(1974) iinde. Radikal Partideki doktirinisder, MARCEL DEAT tarafndan
alnt.
3) D. JOHNSON: Leon Blum and the Popular Front, Tarih (1970) iinde.
4) D. THOMSON: Democracy in France since 1970, Bl. III.
5) S. M. OSG OO D (der.): The Fail of France 1940, P. REYNAUDun
alnts, editrn evirisi.
6) W. SHIRER: The Collapse of Third Reich, Bl. 12
7) D. THOMSON: A.g.y. iinde eviri, Bl. V.
Sovyetler Birliinin
ktisadi Geliimi 1917-80
l'kim 1917de iktidar ele geirmelerini takiben Bolevikler Rusyann

iktisadi yapsn olabildiince hzl bir biimde Marksist ilkelere gre
yeniden ynlendirmeye giritiler. 1918 RSFSR (Rusya Sosyalist Federal
Sovyet Cumhuriyeti) Anayasasnda insann insan tarafndan smrl
mesine son verilmesi ve toplumun snflara blnmesinin ortadan kald
rlmas temel amac1',ifadesi ile terakki ediyordu. Lenin sanayi ve tarm
sektrleri arasndaki uyumu ilerletmek ve tm modern teknikleri kullan
mak istiyordu: Komnizm, Sovyet iktidar art tm lkenin elektriklendirilmesidir, diyordu bu balamda. Ayn zamanda, rnein kolektivizasyona zorunlu kuramsal doruluk2 olarak atfta bulunarak, sanayi ve
tarmn tm dzeylerinde devlet mlkiyetini ilerletmeyi kafasna koydu.
Ne ki, ksa bir sre iinde ortaya kt ki, 1917 ve 1929 arasndaki
I .rmak dnem, Marksist kuramlarn herhangi bir sistematik uygula
masn imknsz hale getiriti. Bunun yerine Leninin iktisadi siyasas,
deiebilir bir ideoloji ve yararclk karm ile birlikte deneme-yanlma
zerine kuruluydu.
Leninin Bolevikleri siyasal olarak kurma zerine younlamas gibi,

ilk vurgu saknm zerineydi. Bundan dolay, yeni rejim sanayide ve
tarmda zel giriime grece olarak yumuak yaklayordu. 1918in orta
lar itibaryla sadece bankalar, d ticaret ve silah retimi gibi stratejik
sanayiler devletletirilmiti. Hatta, Kasm 1917 Kararnamesi iilerin
fabrika komitelerindeki haklarn sadece temsil ile snrlandrm ve
zellikle karar alma srecine katlma ket vurmutu. Kyllere nemli
derecede imtiyazlar tannd. Lenin, Bolevik programnn tamam iin
desteklerini kazanma umuduyla kyllere aristokrasinin mlklerine el
koymalar iin izin verdi. Mlkler bir kere el deitirdikten sonra kyl
lerin gnll kolektifizasyon zerinde uzlamalarnda bir sorun kma
yacakt. Kk bireysel arazilerini ellerinde tutmaya ar derecede karar
lyd kyller. Lenin onlarn zihinlerini deitirmeye almadan nce,
kendi siyasal iktidarn salamlatrmasnn gerektiini fark etti.
1918in ortalar itibaryla Bolevikler, koullarn yeni bir yaklam
hakl gstermeye yetecek kadar deimi olduunu dndler. gal ve
kar-devrim tehditlerinden dolay, Lenin artk isel olarak salamla
mann gerekliliini vurguluyordu. Sonu 1918 ve 1921 arasnda uygula
nan Sava Komnizmi siyasas oldu. Bu, temel olarak tm retim ve
datm biimleri zerinde serbest piyasann yerine devlet kontroln
getirmeye ynelik bir giriimdi. Buna ynelik olarak almana ana nlem
ler, ehirlerin ihtiyacn tedarik etmek iin tm tahla resmen el konul
mas, bankalarn ve kredilerin yrrlkten kaldrlmas, tm sanayilerin
devletletirilmesi ve zel retim hedeflerinin ayr tutulmasn ieriyordu.
Bu ilk devlet kontrolnde iktisadi gidiat giriimiydi, ama yetersiz plan
lama ve ok az ynerge ile hayata geirildi. Halktan, zellikle de kyl
lerden gelen youn direni ve kargaa ile sonuland. Ayn zamanda,
inisiyatifteki ve randmandaki bir azalmaya neden oldu; rnein, sanayi
1921 de 1914n retim dzeyinin sadece yzde 13ne ulamay baa
rabildi. En kts, Bolevikler yaygn itaatsizlikle tehdit edilmekteydiler;
1921 Kronstadt syan, Komnistler olmadan, Sovyetler talebi zerine
kuruluydu. Tmden baarszlk ok yaknd. Sadece toptan devlet kont
rol etkisiz deildi, aslnda Boleviklerin sava abasn engelledi ve
ak bir ekilde tersine evrilmeliydi. Lenin baarszln, Rusyaya bu
siyasann geici bir nlem olarak sava ve ykm3 tarafndan dayatl
dn aklayarak mazur gsterdi.
Yeni ktisadi Siyasa biimini alan stratejik geri ekilme 1921de ilan
edildi. Lenin, artk zaman aralklarnn yllar olarak deil de on yllar
olarak llmesi gerektiini savunarak, Rusyann sosyalizm yolunda
SOVYETLER BRL'NN KTSAD GELM
293
ilerlemesinin nndeki sorunun bykln vurgulad. Yoksulluu

muz ve harap olmuluumuz o kadar byktr ki, bir kalemde tam dzeyde
fabrikasyonu, devleti ve sosyalist retimi yenileyenleyiz.4Sadece ideolo
jik terimlerle dnmek saflk olurdu. Eer kimi komnistler, yl
iinde tm iktisadi temelin dntrlmesinin, tarmn kklerinin
deitirilmesinin mmkn o lu u n u dnmeye eilimliydilerse, onlar
kesinlikle hayalperesttiler.5Artk temel strateji, siyasal kurumlar zerin
deki sk parti kontrolnden uzaklamaya ilikin hibir ynelime izin
verilmeyecek olmasna ramen, iktisadi yapy belli bir derecede kapita
lizme ve zel giriime yeniden dndrmekti. Sanayi giriimlerinin yakla
k yzde 91i tekrara zel mlkiyete ya da trstlere geri evrildi, para
birimi yeniden kuruldu ve rne resmen el konulmas uygulamasnn
yerine, kyllere dedikleri verginin dndaki artk rnlerini zgr
bir ekilde deerlendirmelerine msaade eden ynetmenlikler getirildi.
Sosyalist ilkelere kimi ayrcalklar tannd: kylleri zel mlkiyet takn
tsn bir yana brakmaya ikna etmek iin her trl aba gsterilecekti
ve kolektif iftliklerin ve kooperatiflerin gelimesine yardmc oluna
cakt. Ne ki, temel ilke sabr olacakt.
lk sonular d krklna uratcyd, nk 19212deki bir ktlk
ve 1923teki mali kriz nedeni ile iktisadi durum daha da ktye gitti. Ne
ki, 1923 itibaryla esasl bir dze kma srecine girildi. ehirler iin
daha fazla gda salanabilir hale geldi ve sanayi retimi srekli olarak
artt: 1913teki 29.1 milyona karlk bu yl iinde 35.5 milyon ton kmr
karld. Ne ki, tm stratejik dnler gibi, Yeni ktisadi Siyasa uzun
vadede hangi srecin izlenecei sorununu ortaya kard.
*
*
Gerekte, YSin (Yeni ktisadi Siyasa) ilk aamalarndan beri Bolevikler

iktisadi gelimenin ilerlemesini salayacak olan en iyi aralar zerinde
gr ayrlna dtler. 1920lerin ilk yarsnda Bukharinin nderlik
ettii saclar olarak adlandrlan grup YSin tahmin edilebilir gelecee
kadar srdrlmesi gerektiini savundular. Gelecekteki bymenin anah
tar tarmdaki gelimelerdi: bu demek oluyordu ki, sosyalizm yava ve
dzenli bir ekilde yrrle konmalyd; kylnn beygirinin hzn
da.6 Kylye daha fazla retmesi iin gl bir motivasyon salanma
lyd. Tm kyllere ve kylln tm tabakalarna unu demeliyiz:
'/enginlein, biriktirin, maddi durumunuzu gelitirin.7Troki ve Preo-
brazhenskynin dahil olduu solcular, Bukharinit tarm, saknma ve

kiisel gdler zerine yapt vurgu ile ayn fikirde deillerdi. Preobrazhensky oluturmak iin yeterince zamanmz olmayacak8 ve dman
kapitalist devletler bunun farkna varacaklardr diye itiraz ediyordu.
Kyl snf iinde zel giriimin gelimesine destek olmak belay aramak
anlamna geliyordu, nk bu kanlmaz olarak zengin kyller, yani
kulaglar biiminde yeni bir burjuvazinin ykseliine neden olacakt. Bu
kulaglar, Komnist rejimin tm zelliklerine dman olacaklard ve dn
ya sermayesi ile bir olduklar dnlebilirdi. Bu yzden, izlenecek yega
ne strateji, sanayilemenin hzn zorlamakt. Bu, ksa bir sre iinde
Rusyaya, kendisini Batya kar savunmas iin gereken aralar salaya
cakt, nk tm tarmsal kaynaklar sreci desteklemek iin devlet tara
fndan kullanlabilirdi, kulag snf ortadan kaldrlacakt. Bu yzden,
solcular YISi uzatmay dilemekten uzak bir biimde bu programa
olabildiince ksa bir sre iinde son vermeyi ve etkin bir biimde plan
lanm sava Komnizmine geri dnlmesini savunuyorlard.
izlenecek sreci nihai olarak dikte ettiren kiinin kafasnda 1920ler
boyunca ar basan grler elikiliydi. Stalin, ilk olarak Bukharinin
fikirlerini solculara saldrmak iin kulland ve ardndan da Troki ile
Preobrazhenskyden gvenli bir ekilde kurtulduktan sonra Bukharinin
stne gitti. Stalinin tm yaklamnn siyasal kayglar zerine kurulu
olduu ve onu en ok ilgilendirenin kendi iktidarn en iyi ekilde peki
tirecek aralarn srekliliinin salanmas olduu aktr. Aama aama
sadece bir iktisadi stratejiyi oluturdu ve hatta bu bile, 1928 tahl ktl
sonrasna kadar somut bir hale gelmedi.9 Ne ki, 1929 itibaryla Stalin
iktisadi amalan konusunda daha ak bir noktaya geldi. lk olarak, Sov
yet iktisadi yapsnn temeli, yabanc igali tehdidine karlk gelecek
ekilde tmden dntrlmeliydi. Bunu baarmak iin gerekli olan
kurumlan sadece etkili bir liderlik tasarlayabilirdi ki, bu Stalinin kiisel
iktidar aray ile gayet uyumlu bir ekilde rtyordu. Tm sre, kolek
tif bir temelde yeniden rgtlenecek olan tarm tarafndan desteklene
cekti. tiraf etmemesine ramen, Stalin Preobrazhenskynin fikirlerini
devralmt. Temel fark, bu fikirleri hayata geirme konusunda onun
daha uzun yol almay kafasna koymu olmasyd.
Aralar bir dizi Be Yllk Planlard ki, bunlarn hedefleri de Stalinin
kiisel mdahalesi ile Gosplan tarafndan planland. Tarmn kolektifizasyonunu ksmen ieren birinci Be Yllk Plan (1928-33), ar sanayiyi
canlandrd. kincisi (1933-8) ar sanayiyi daha nceden gelimemi
olan Kafkaslar ve Sibirya gibi blgelere yayd ve ayn zamanda, byk
SOVYETLER BRL'NN KTSAD GELM 29S
kanal ve demiryolu alarn gelitirdi. 1938de yrrle konan nc

llan esas olarak stratejik ve silahlanmaya ynelik sanayi kollar zerine
younlat. Tm planlarn hayata geirilmesi srecine devlet zorlamas
cfakat etti. Stalin Chekay OGPU ve NKDV bnyesinde yeniden can
landrd, kolektif tarma kar kyllerin gsterdii direni krmak iin
dekulagizasyon takmlarn datt, sendikalar Partininkitlelere ula
ma kua statsne indirgedi ve Avrupa tarihinin en kapsaml tasfiye
sini gerekletirdi.
Bu gibi deimelerin etkileri zerine kimi tartmalar olagelmitir.
Stalinin ald nlemler balangta Sovyet tarihileri tarafndan vld
v Bat tarafndan knand, fakat son zamanlarda bir yazarn da dikkat
ektii gibi, bir noktaya kadar roller deiti.10 Kesinlikle olumlu ve
olumsuz tezler gelitirmek mmkndr bu konu zerine.
Stalinin olumlu baarlar neredeyse bandan sonuna kadar ar
sanayi ile ilgiliydi. 1928 ile 1941 arasnda elik ve kmr retimi sras
ile drt kat ve alt kat artt ve 1937 itibaryla Sovyetler Birlii, dnyann
ikinci byk ar makineler reticisi oldu. Sovyet iktisadi nlemlerinin
en gl eletirmeni L. Pietromarchi bile, Sovyet sanayi temelinin ku
rulmasna dair itibarn Staline ait olduu grndedir. Gerekte, Stalin
ana katkda bulundu. Birincisi, Bukharin ve de hatta Leninin sakn
gan zihniyetinden uzaklaarak tm sreci hzlandrd. kincisi, Sibiryay
fabrikalar ve ekili alanlarla donatarak sanayilemenin boyutunu ge
niletti; bunlar Rusyann 1941den sonra Nazilere kar verdii ayakta
kalma mcadelesinde en nemli etmenler oldular. iincs, Rusyann
iktisadi temelini dntrmek iin gereken kayna Bat yatrmna ihti
ya duymaya mecbur kalmakszn buldu. Tarm sanayiyi desteklemek
iin kullanarak ve parann her dn sradan tketicinin dna sk
trarak, Stalin acmasz ama etkili bir sermaye biriktirme yntemi kefetti.
Dier yandan, Stalinin sanayiye dair kararlan kapsaml eletiriyi de
aktr. Rusyann 1929daki sanayi yetersizliini abarttna dair kant
vardr. ar, be ana merkeze kurulmu olan byk bir sanayi kapasitesi
gelitirmiti: Moskova (tekstil), Petrograd (ar sanayi), Donetz blgesi
(kmr madenleri), Bak (petrol) ve Ukrayna (demir ve elik).11 Bir
bakma, hazrlk ii oktan yaplmt ki, bunun beraberinde Stalinin
byle hzl sonulan elde edebilmi olmas hi de artc deildir. Ayn
zamanda, Sibiryann yaygn bir ekilde elektriklendirilmesi ve gelitiril
mesine dair planlarrnm ounun Leninden miras kaldn itiraf etmede
ile isteksizdi. Stalin retim istatistiklerine kafay yle takmt ki, geli
melerin bir ksm sadece d grnmden ibaretti. En kts de, btn
bu sanayi bymeye elik eden ciddi yoksunluktu. Rusya, Avrupa iktisat

tarihinde halknn yaam kalitesinde karlk gelen bir iyileme olmak
szn sanayi devrimini deneyimleyen tek lkeydi. Tm trden tketici
mallarnn ciddi ktl, dnemin popler bir bilmecesine de yansd:
Neden Adem ve Hava Sovyet yurttalarna benziyorlard? nk onlar
Cennette yayorlard ve giyecek bir eyleri yoktu.
Stalinin tarmsal nlemlerine kar savlar ok daha esasldr. lk bata,
kolektif iftilii yetersiz bilgi ve istatistik ile yrrle koydu. Ardndan,
yerel memurlar bu konuda ar istekli olmakla sulayarak sonuta ortaya
kan karmaann sorumluluundan kendisini temize karmaya alt.
kincisi, dekulagizasyon takmlarnn yaptklarndan ve devlet tarafndan
tahl stoklarna el konulmasndan dolay kyllerin zerine korkun skn
tlar yklendi. 1930larm, tahl hasadnn yaklak yzde 50sini, toplam
at saysnn yzde 50sini ve koyun ve keilerin yzde 66sn yok eden
kyllerin byk direniine ahitlik etmi olmas, hi de artc deildir.
1930lar boyunca, 1920lerde olanlardan ok daha byk bir ayaklanma
tehdidi sz konusu idi. Hatta ou kyl, Hitlerin kendilerine dair yapt
planlarn, Stalininkilerden daha tehlikeli olduunu kefedene kadar,
1941 de Almanlar gayet ho bir ekilde karlamaya hazrdlar. Son olarak,
Stalin tarmsal retimi yirmi be yl geriye gtrmekle ve gelecek iin
rktc bir emsal tekil etmekle itham edilebilir.
kinci Dnya Savan takip eden zel sorunlar, Stalinin, ynetimi
nin son safhasn (1945-53) nceki dnem ile btnletirmeyi zorlatr
d. Yeniden ar sanayi zerine yaplan vurgu ile ncelik, yeniden yap
lanmaya verilmeliydi. Drdnc ve Beinci Be Yllk Planlarda tketici
kt muamele grmeye devam etti, ksmen sava sonras koullardan
dolay, ksmen de Stalinin kararlln zayflatmamaya niyetli olmasn
dan dolay. Tarm yeni kolektifler iinde yeniden rgtlendi, ama retim
hep olduu gibi dk kald. 1953 itibaryla toplam tarmsal retim
1914te olduundan sadece yzde 10 fazla iken, iftlik hayvanlar yzde
10 azalmt.
Rusyann tarihsel olarak tarma ballna atfta bulunarak, Stalin
bir seferinde lkenin eit uzunlukta olmayan iki bacakla yrdn9
ne srmt. 1953 itibaryla SSCByi dnyann ikinci sanayilemi gc
haline getirmiti, ama bu bacan glendirilmesi dierinin sakatlanmas
ile baarlmt.
*
* *
297
1953ten sonra dengeyi kurmak ve iktisadi btnln iki sektrn de

gelitirmek iin byk abalar harcand. Ayn zaman zarfnda, siyasalar
daha da pragmatikleti ve bir dnemden dierine farkllat. Bunun esas
ledeni uzun bir btncl diktatrlk dneminin sona ermesi idi. Stalinin
halefleri (1955e kadar Malenkov, 1964e kadar Khruschev ve 1964ten
sonra Brejnev ile Kosyginin ortak liderlikleri) daha az iktidara sahip oldular
ve Stalinist basknn arlklarndan uzak durmaya dikkat ettiler.
Sovyet ekonomisinin en gl alan hl ar sanayi idi. Stalinin
zerinde durduu konularn deitirilmesi, ksa bir sre iin Malenkovun tketim mallar reten sanayi kollarnn gelimesine yardmc
olmay ummas dnda akllara bile gelmedi. Ne ki, Khruschev Malenkovun bir sapkn olarak itham edilmesi sonrasndaki srete iktisadi
durumu geriletti. retim rakamlar hi olmad kadar etkileyiciydi ve
1960 itibaryla Sovyetler Birlii hidro-elektirik projelerinde ve zellikle
trbinlerde olmak zere ar mhendislikte dnyada ba ekiyordu.
Ayn zamanda, devasa bir konvansiyonel sava makinesini gl bir
biimde hazr tutacak ve nkleer silahlan gelitirecek kapasiteye sahipti.
1970 itibaryla askeri ve ar sanayi alanlarnda Birleik Devletlerle
eitlii yakalad.
Ne ki, Sovyet sanayisinin tm boyutlarnn incelenmesi sorunu
aa karr. Birincisi, rgtlenmenin karmakl ve kimi zamanlarda
yetersizliiydi. Sovyet liderleri her zaman iin bunun bilincindeydiler
ve zaman zaman yapy deitirmeye altlar. rnein, Khruschev
1957de ok sayda bakanl skartaya kard ve onlarn yerine 105
blgesel iktisadi konsey kurdu. Ne ki, Brejnev ve Kosygin bunlar yetersiz
grdler ve bir dier sistem kurdular. Bu da, devlet planlamas iin tam
yeterlilikten daha alt dzeydeki bir ara olduunu gsterdi, ikinci sorun
sanayi gelimenin hl tketiciyi cezalandryor olmasyd. Malenkov
hafif sanayiyi tevik etmeye alt, fakat Khruschev her trl daha ileri
dzeyde iyilemeyi kt kaderli 1956 Be Yllk Planna kadar erteledi.
Brejnev ve Kosygin biraz daha ileri gitti; 1971-5 Be Yllk Plan tketici
sanayilerine bir ncelik verdi. Ne ki, bir yanda Sovyetler Birlii, dier
yanda Bat ve hatta Dou Avrupa arasnda tketim mallar asndan
byk bir fark kald. nc belenmedik glk, sanayinin 1960lar ve
1970ler boyunca genelde gelimi teknolojiye daha fazla bal kalmasyd.
Silahlar ve uzay aratrmalar gibi yksek ncelikli alanlarda Sovyet
teknolojisi gayet gelimiti, fakat 1970ler boyunca Bat, elektronikte ve
bilgisayarlarda bir gelime ata balatt12, zellikle bunlarn tketici
piyasalar ile ilgili olduu alanlarda.
II
Stalinin lmnden beri tarm byk bir siyasa deiimi deneyimledi. Artk salt sanayi gelimeyi desteklemek zere bir ara olarak
grlmekten kt ve kendi hakk olan tannmay kazand. Khruschev
tarma zel bir ilgi gsterdi, nk aslnda tarm ile kiisel balar vard.
Yatrm artrd, el dememi topraklarn ilenmesini ve msr gibi alter
natif bitkilerin yetitirilmesini tevik etti. Ayn zamanda yksek fiyatlar
ve cretleri garanti etti ve etst retiminde hzl bir art cesaretlen
dirdi. Sonuta, 1953 ve 1958 arasnda emsalsiz bir tarmsal gelime dne
mi yaand ve bu, Baty sollama umutlarn canlandrd. Fakat bu durum
geici bir grng olduunu gsterdi ve 1958 ile 1963 arasnda sorunlar
yeniden ortaya kt. El dememi topraklarn ilenmesi dengesiz bir
ekilde icra edilmiti ki, bu da, yaygn toprak erozyonuna neden oldu;
msr, merkezi kararlar ile gayet uygun olmayan birok blgeye dayatl
mt; ve et retimi hayvani besinlerin bulunabilirliini amt ki, bu
da, yetmi milyon domuzdan otuz milyonun katledilmesini gerektirmiti.
leri daha da ktletiren, 1963te yaanan yetersiz hasat oldu.
Khruschevin n bu kayma tarafndan o kadar kt bir biimde zarar
grd ki, 1964te iktidardan uzaklatrld. Brejnev ve Kosygin yeni yat
rmlar seferber ederek dzelmeyi zorladlar ve aktarlan kaynak Sekizinci
ve Dokuzuncu Be Yllk Planlarda (1966-75) mevcut olan sermayenin
drtte biri miktarndayd. yi yllarda (1968, 1970 ve 1973) ve kt
yllarda (zellikle 1972) elde edilen sonular bariz bir ekilde eitliydi.
Batl gzlemciler, tarmn srekli olarak Sovyet iktisadi yapsn en
zayf alan olduu ve Birleik Devletler ile bu adan bir karlatrmann
gayet net bir biimde mmkn bile olmad zerinde mutabk olmular
dr. 1960larda Birleik Devletler, Sovyet ekili alanlarnn te ikisine
ve Sovyet i gcnn bete birine sahipti, ama e be oranndan daha
fazla retim yapyordu.1 Ayn zamanda u da hesaplanmtr ki, Sovyet
tarmnn Birleik Devletlerinki ile karlatrlabilir bir getiri elde ede
bilmesi iin yaklak be kat daha fazla yatrm yaplmas gerekiyordu.14
Sovyet ynetimi zm teknik gelimelerde ve kolektif ve devlet
iftliklerinin iyiletirilmesinde gryordu. Ne ki, Amerikan kans bu
siyasann yeterli bir biimde alp almayacan sorguluyordu. Devlet
kontrol gayet net bir biimde sanayide sonular getirmiti beraberinde,
fakat tarmn farkl bir mesele olduu dnld. Tarlada her zaman
iin retim bandnda olduundan daha fazla bireysel kanya ihtiya duyu
lur. Ayn zamandia tarm merkezden hzl ve verimli bir biimde ynlen
dirmek daha zordur, nk yerel zglkler retimi sanayide olduu
derecede standartlatrmay imknsz klar. Doal olarak, byle bir
299
yorumlama Sovyet ynetimi tarafndan reddedildi, nk her trl yay

gn ademi merkeziletirme YISdan bir adm geri atma anlamna gelmekfen farkl bir ey deildi. Bu yzden, zmler var olan ideolojik ereve
iinde aranmak zorundayd.
Dier alanlarda ynetim daha olumlu sonulara ulat. 1963ten son
raki deimelerin en nemlilerinden biri, Batya ilikin Sovyet tutumundayd. Stalin her zaman iin sk bir tecrit siyasasn srdrrken
Brejnev ve Kosygin Bat ile, zellikle iktisadi ilikiler arayna girdiler.
Birleik Devletler siyasasndaki bir deiiklik Bat iin karlk vermeyi
mmkn kld. Balangta, Amerika Bakanlar Dou blouyla her trl
icari ilikileri Birleik Devletler ile sanayi ve askeri eitlii yakalamaya
doru gelimesinde Sovyetlere bir yardm arac olarak grdler. Ne ki,
1960larm sonlarna doru bu denkliin ne olursa olsun yaknda salana a ve iktisadi ilikilerin bu srete ok az deiiklie neden olaca
bariz bir ekilde ortaya kt.15 Nixonun 1972de Moskova'y ziyaret
etmesini izleyen iktisadi antlamalar iki alanda zel bir nemlilik tekil
-liyorlard. Birincisi, tketiciler kt hasatlarm sonularna kar Kuzey
Amerikadan byk apl tahl ithali ile korunabilecekti, ki bu da, Stalin
rejiminin, ktlklarn neden olduu skntlara kar duyarszl ile tam
I tir kartlk iindeydi. kincisi, bilgisayarlarn ve elektronik teknolojinin
satn alnmas Sovyet sanayisindeki kimi yetersizlikleri giderdi16. Ne ki,
l'cnzer balantlar Sovyet iktisadi yapsnn altnda yatan yapsal zayf
lklar ortadan kaldramad. Bu yetersizlikler takip eden on yl sresince
o derecede ciddileti ki, 1985te iktidara gelen Gorbaov, yaygn yeniden
yaplandrma veya prestroika araclyla tm siyasal ve iktisadi yapy
yenilemek iin, bir reform siyasasn yrrle koydu. zellikle merkezi
planlamann yetersizlikleri dile getirme ve piyasa ekonomisinin kimi
lkelerini enjekte etme zerine younlat. Sre iinde Stalin, Khrushchev
ve Brejnevin kimi siyasalarn bir yana brakmaya ve Bat ile daha yakn
ilikiler arayna girmeye mecbur brakld.
N OTLA R
1) A. G. MAZOUR: Soviet economic Developmert: Operation Outstrips,
I'>21-1965, Okuma No. 8.
2) R. D. LAIRD ve B. A. LAIRD: Soviet Communism and the Agrarian
lu'volution, Bl. 3.
3) A. G. MAZOUR: A.g.y., Bl. 1.
4) A. ERLICH: The Soviet Industrialisation Debate, 1924-1928, Bl. I.
5) A. G. MAZOUR: A.g.y., Bl.2.

6) A. NOVE: Stalinism and After, Bl. I.
7) A. ERLICH: A.g.y., Bl. I.
8) A.g.y., Bl. II.
9) Bkz. M. LEWIN: The Immediate Background to Soviet Collectivisation,
Soviet Studies (1965-6) iinde.
10) O. A. NARKIEWICZ: Stalin, War Communism and Collectivisation,
Soviet Studies (1966-7) iinde.
11) Bkz. L. PIETROMARCHI: The Soviet World, Bl. VII.
12) Bkz. R. AMMAN: Soviet Technological Performance, Survey (1977
8) iinde.
13) W. KLATT: Fifty Years of Soviet Agriculture, Survey (1967-9)
iinde.
14) K. BUSH: Soviet Growth: Past, Presentand Projected, Survey (1977
8) iinde.
15) Bkz. J. BRADA ve A. E. KING: The Soviet American Trade
Agreements: Prospects for the Soviet Economy, Russian Re/iew(1973) iinde.
16) Bkz. A. WOLYNSKI: Western Economic aid to the U.S.S.R, Conflict
Studies No. 72, (Haziran 1976) iinde; ve V. SOBESLAVSKY: East-West
detente and technology transfer, The World Today (Ekim 1980) iinde.
30
Nazi Almanyasnn Bertaraf Edilii
I Iaziran 1940 itibaryla Hitler, tarihte dier hibir liderin ulaamad

kadar byk bir alan Avrupada ele geirmiti. Polonya, Slovakya, Norve,
l )animarka, Benelks devletleri ve Fransa dorudan Nazi idaresi altndayd.
Bohemya ve Avusturya, Reichm eyaletleri olmularken; talya, Macarislan ve Romanya askeri mttefiklerdi. Hitler, ayn zamanda devrimci
Blitzkriegin etkililiini kantlad ve 1914te Alman Ba Komutanlnn
elinden kam olan insann aklm bandan alacak kadar muhteem bir
zafere ulamak iin eski Schlieffen Plamnda deiikler yapt.
Ne ki, be yl zarfnda nc Reich ykld ve Alman askeri stnl
yok edildi. 1941 sonrasndaki dnem, ulusun kaynaklarnn gereki ve
doru olmayan siyasalar urunda yanl bir biimde kullanlmasna klasik
bir rnektir. Bu blm, zellikle Hitlerin stratejik ve askeri hatalar
zerine ve bir yanda Almanya ile br yanda iki Mttefik g arasndaki
devasa endstriyel eitsizlik zerine younlaacaktr.
Sava tasarlar Polonya ve Fransaya kar grkemli bir biimde baarl

olmu olsa bile, Hitler Britanya, Sovyetler Birlii ve Birleik Devletlere
kar yrtlen arpmay ok kt bir biimde ve yanl ynetti.
Britanyay asla tam bir dman olarak grmemiti; gerekte, Srlar
K itabnda Britanyadan Almanyann doal dostu olarak bahsetmiti.
Sonu olarak, her zaman iin uzlamaya hazrd, hatta dnyay blme
temeli zerinde1olsa bile. lk balardaki stratejisi, Britanyay tarafszla
geri dnmeye zorlamak zerine kuruluydu ve 1940ta Almanyann tm
askeri kapasitesini Britanyay igal etmek zere seferber etmeyerek ar
bir hata etti. Britanyann ayakta kalmas, Hitlerin Reichnm nihai k
ne doru ilk admd. Tek bana Almanyay yenebilecek askeri ve
sanayi kapasiteye sahip deildi. Britanya asl gl olduu alan kara kuv
vetlerinde ziyade deniz kuvvetleri olduu iin yanl trde bir gt. Ne
ki, aynen Napoleon Savalar boyunca olduu gibi, bu durum Britanyaya
uzun sreli bir direnme kapasitesi saald. Churchillin kesin rol sava
Batda srekli klmak ve atmay evresel blgelere, zellikle Kuzey
Afrikaya ve Atlantike doru geniletmekti. Hitler bu stratejiyi yakala
maya dair kimi abalarda bulundu ki, bunlara Gibraltara kar bir saldr
ile Franconun spanyasn igal etmeye dnk baarsz bir giriim de
dahildi. Fakat Amiral Readerm Britanyann mparatorluk ile balarnn
koparlmasna ilikin ve Malta, Svey ve Kuzey Afrikaya harici sefer
dzenlenmesine dair nerisine ok az ilgi gsterdi. Ayrca, Readerin
Almanyann tm kaynaklarnn Batdaki arpma iin harekete gei
rilmesi iin Douya ilikin daha ileri dzeydeki projelerin ertelenmesine
dair tavsiyesini de dikkate almad. Britanyann savataki rolnn etkisi,
Almanyann Kuzey Afrikadaki ve 1942den sonra talyadaki stlen
meleri Rusyadaki Wehrmachtm taarruzunu zayflattka giderek daha
da ciddileti. Ayn zamanda, Britanya Mttefiklerin 1944te Normandiyaya yapt birleik karma harekat iin bir s ilevini yerine getir
mesi gibi, Birleik Devletlerin Almanyaya kar dzenledii bombala
malar iin de bir basamak ilevi grd.
Rusyann igali (1941), phesiz Hitlerin kariyerinin en byk hala
syd, ki bu igalin balatlmasna ilikin karar da, sz konusu lkenin
etin corafyasn ve iklimini vurgulayan Genel Kurmaym tavsiyelerine
karn alnmt. Ne ki, yle grnyor ki Hitler, e zamanl olarak Ari
rkna vaat edilmi Lebensraumunu verecek ve Avrupa Yahudilii ile
uluslararas Bolevizmin kkn kurutacak olan nihai tasarlarna taviz
siz bir biimde kendisini adamt. Stratejik merulatrmas daha man
tklyd, ama daha az sorgulanabilir deildi. rnein, Rusya igal edilince
NAZ ALMANYASI'NIN BERTARAF EDL
303
I'ritanyann tecrit edileceini ve Rusya mahvedildii zaman, Britanyann

tn umudu suya decektir,2diye dnd. Fakat bu, onun 1939daki
"Rusya ile sadece Batda rahata ktktan sonra kar karya gelebiliriz,3
aklindeki gr ile direkt olarak uyumuyordu. Rusyay erken bir biim

r igal etmesi Nazi-Sovyet Saldrmazlk Paktnm tm avantajlarn
ol tadan kaldrd ve 1930lardaki diplomasisinin byk blmnn ka
lnmaya alm olduu Almanyann iki cephede birden byk gler
ile savaa girmesi sorununu ortaya kard. Hazar Denizi blgesinin petII l kaynaklarna dorudan ulamak zorunda olduu iddias, ayn zamanda
nandrc deildi, nk Stalin petroln ve temel minerallerin akna
mdahale etmeye dair hibir iaret vermedi. Barbarossa Harekatnm
' l kii, Almanyay kendisinden nfus olarak kat, toprak olarak dokuz
kut, ve sanayi olarak ok daha byk olan bir g ile savaa sokmak oldu.
lUsyada Wehrmacht tarafndan nemli askeri baarszlklarn deneylmlenmesi hi de artc deildir. Akabinde, bunlara Britanyann
ksks eklendi ve Akdeniz ile Kuzey Afrika gibi evresel blgelerde
Bt cephelerin bu baskya katks oldu.
Hitler en byk ihmalkrln, 1941de sava ilan ettii Birleik
I Vvletlere kar gsterdi. Etnik ve rksal karklnn Amerikay yozI.sn bir g haline getirdiine ve sonuta, srekli olarak devrimin
eiinde4olduuna ikna oldu. Ayn zamanda Birleik Devletlerin sava
i .biliyetinin, olas bir atmada Japonyann her halkrda kazanaca
Isifik ile snrl olduunu sand. Hitler dier byk bir hata daha yapt.
Vak 1942de Roosevelt Churchille Almanyann malup edilmesine
' tcelik vereceine dair gvence verdi ki, onun dncesi Amerikann
Jponya zerinde younlamasnn muhtemelen Rusya ve Britanya ze
ninle Nazi galibiyeti ile sonulanabileceiydi. Batl Mttefikler, ayn
.imanda stratejilerinde ibirlii yapma ve Komutann Birlemi Genel
Kurmay Bakanlar Komitesine braklmas hususlarnda uzlatlar; gertekten de, tek bir g olarak savatlar ve Hitler, Mussolini ve Tojo
masnda asla var olamayan bir birlik derecesine ulatlar. Birleik Devl<l lerin girmesi sava Batda yeniden hareketlendirdi ve 1943te Italy'un igali de dahil olmak zere daha dorudan bir gney stratejisini
mmkn kld. Almanya 1943 ve 1944 boyunca, ayn zamanda bombar
dman aknma maruz kald ve bu hava akmlar Rooseveltin deyiiyle,
lil lerin Avrupa kalesinin, atsz bir kale olduunu gsterdi. Bu arada,
I 111ler, Birleik Devletlere direkt olarak saldramyordu ve bu da demekti
I' I, Amerikan sanayi retimi asla hava akmlar ile kesintiye uratlamaya kt. Anglo-Amerikan sava abas doruuna, Bat Cephesinde Fran
sada 1944te ulat. Rus ekici iin rs olmak yerine, Batl gler artk
kendi taraflarnda bir eki olmulard.
Hitlerin ok byk strateji hatalar yapt. Bu, kaba genellemenin
kuatt ve mzmz ayrntlar taknt haline getirmi, fakat akldan
ziyade sezgiler tarafndan rehberlik dilen bir zihniyetin marifetiydi. 1939
ve 1940taki ilk baarsndan sonra Hitler ar derecede kendisine gve
nir oldu ve Jldn ifadesiyle ulusun ve savan lideri olarak kendi yanl
mazlma dair neredeyse mistik bir inan5ortaya koydu. Benzer ifade
lerleri kullanarak Manstein de onun yntemsizliini eletirdi: Nihai
olarak, onun kaba kuvvetle ve bu kuvvetin tam etkililii ile karlad
sava sanat kavram, gerisindeki istencin gc ile garanti edilmi olarak
zannedildi. 6 Askeri operasyonlar idare edii de benzer kusurlar ser
giledi. Reichm kaderi bana baldr,7anlayna inanm olarak, Aralk
1941de Wehrmachtm tm kontroln stlenerek komutanlarna hibir
serbest hareket alan brakmad. Hibir askeri komuta deneyimi olmad
ndan dolay, cephedeki generallerin karlatklar sorunlar gerekten
hi anlamad ve izni olamadan, acil durum nlemlerini almalarna m
saade etmeyerek, inisiyatiflerini kullanmalarn da engelledi.
Hitlerin bir askeri lider olarak zayflna ilikin eitli rnekler
verilebilir. lki 1940 ve 1941de Britanyaya kar dzenlenen harekat
tmden yanl bir biimde ynlendirmesiydi. Goergin, Britanya hava
savunmasnn drt gn iinde yklacan ve drt hafta iinde artlarn
igal iin ideal hale geleceini vaat etti. Ne ki, ani ve ezici bir alcn halini
alabilecek olan RAFm* ayakta kalmas sonucu ile, Luftvaffe hava sleri
nin yklmasndan, ehirlerin ve sanayi hedeflerinin bombalanmasna
dnt. Saysal olarak dman karsnda geri kalmasna ramen byk
oranda pilotlarnn daha iyi eitiminden, Spitfire ve Hurricane gibi ngiliz
avc uaklarnn daha iyi manevra yapabilme kabiliyetleri ve radarn
uyar sistemi olarak en bandan beri kullanlmasndan dolay, RA*
yava yava stnl ele geirdi. Hitler, Luftuaffeyi maksimum kapasitede
etkili olarak kullanamyordu, nk esasen bu birim bamsz bir komuta
birimi olarak savamaktan ziyade bir Blitzkrieg operasyonunda kara kuv
vetlerine destek olmak iin tasarlanmt. Ayn zamanda, hatalarndan
ders alma ve dikkatini Luftuaffenin yeniden tasarlanmasna ve ngil
terenin bilimsel nclne son vermeye younlatrma hususlarnda
baarsz oldu. Bunun yerine, hava savann allmadk sahnesine olan
ilgisini kaybetti ve daha nce denenmi olan kara taktiklerine geri dnd.
* (ng.) RAF: Royal A ir Force (Kraliyet Hava Kuvvetleri). (.n.)
305
Fakat Rusya seferi, Hitlerin askeri idaresinin olumsuz ynlerini gsimli. Barbarossa Operasyonunun 1941in sonundan nce sonulandhcana katksz bir biimde ikna olmutu, nk biz sadece kapy
1<meledik ve tm rk yap bundan sonra kecektir, 8diyordu. Sonu
11
nliirak, 1941 yaznda Balkanlardaki karklkla uramann gerekmesi
l afndan neden olunan harekata balamandaki gecikmeye ramen, A l
n, m askerleri klk niformalarna bile sahip deillerdi. Hitler, ayn
/nanda ulalmas gereken en nemli hedefler hakknda bile fikrini
deitirdi. Aslnda o Leningradn nemini vurgularken Brauchitsch,
11.lder, Book, Guderian ve Hothun hepside Moskova zerine toptan
b saldry savundular. Ardndan, dikkatini Ukraynaya kaydrd ve
I laldere gre tutarszl yznden 1941de Rusyay sava dna atma
isatn kard. Sovyet ynetimi, Moskovann mahvnn ertelemesi
le doan soluklanma boluundan, g toplamak ve bir kar taarruza
gemek iin tamamyla faydaland. Stalingrad savanda Hitler, Paulusun
' I(zenli bir geri ekilmeye girimesine izin vermedi ve bunun sonucunda,
/lukov Altnc Orduyu kuatabildi ve Ocak 1943te teslim olmaya
zorlayabildi.
Stalingrad phesiz savan dnm noktas oldu. 1943 itibaryla Hitler, giderek daha fazla savunmadayd ki, bu onun naho ve zor bulduu
bir rold. Tm cephelerde dzenli bir geri ekilme yerine, Hitler
1iehrammm dalga krma doktrini olarak adlandrd usul gelitirdi
ve bu ekilde, dmann birliklerin gerisine gemesinden ve onlar
zole etmesinden sonra bile konumlar korunacakt. Ayrca, von'Rundicdt gibi cephedeki komutanlar tarafndan sk sk kayglar dile getirilse
{le, Atlantik Duvar gibi yetersiz savunmalara ar derecede gvendi.
1945 itibaryla Alman birlikleri tm Avrupa geneline dalm durum
daydlar ve bu, Reichm Sovyet, Amerikan ve ngiliz birliklerinin iga
line kar savunmada olduu anlamna geliyordu. Bu tuhaf siyasann
nedeni Hitlerin asla galibiyet midini kaybetmemi olmasdr ki, onun
beklentisi ilk uygun frsatta savunmadan taarruza kaymakt; bylece
ne pahasna olursa olsun onun getirdii konumlar korunacakt. Kendi
durumunu 1761 deki Byk Friedrichinkine benzetiyordu ve karsn
daki ttifakm dalmasn takip edeceini hissettii kurtulu annn
gelmesi iin bekledi. 1944te generallerine unlar syledi: Tarihteki
ilin koalisyonlar er ya da ge daldlar. Tek ey doru an iin bekle
mektir.9Zaman iinde dmanlarn bir oyalama sava ile ypratmay
umdu. Sovyetler Birlii ve Batl Mttefikler aralarndaki farkllklarn
I Inc Reichm kertilmesinin nnde bir engel olmasna izin ver
mezlerken, ypratma taktii savunmadakilere igalcilerden daha fazla

zarar verdi.
*
* *
kinci Dnya Sava, her eyden nce bir mekanize savat. 1939 ve
1940ta en iyi sava makinesini kontrol etmesine ramen, Hitler, 1941
itibaryla, Almanya tarihin en byk iki sanayi gc ile kar karya
geldii iin stnl kaybetti.
Sovyetler Birlii 1941 de Barbaros Operasyonu tarafndan akna
evrilmiti, ama sonradan gelen kendini toparlama sreci Stalinin
1929dan beri uygulamakta olduu iktisadi siyasaya ok ey borluydu.
Be Yllk Planlar, Rusyann iktisadi temelini dntrmt ve bir
sava durumu iktisadiyatna gei, olaanst bir hzla gerekletirileli.
Silahlanma komiserlikleri tanklarn ve sava uaklarnn seri retimini,
Avrupa Rusyasndan taman ve Luftvaffenin menzilinin tesine, Ural
lara, Kazakistana, Bat Sibiryaya ve Orta Asyaya yeniden kurulan fab
rikalarda saladlar. 1942 sonrasnda Kzl Orduya sava gerelerinin
salanmas Wehrmachtm giderek artan ihtimaller ile savamas anlamna
geliyordu. Bundan dolay Tippelskirch unu itiraf etti: 1943ten sonra
askeri operasyon blgelerinin semalarndaki dmann mutlak kontro
ln sekteye uratmak, artk mmkn deildi hibir ekilde.10 Ayn
eyler kara donatmna da yapld; Kursk Savanda Sovyet Tanklar
inkr edilemez bir saysal stnle sahiptiler ve Guderian, Rus KV ve
T-34 tanklarnn Alman denklerinden performans bakmmdan stn
olduklar sonucunu kard. Ayn zamanda, Sovyet sahra toplar da dah;
gelimiti ve buna Stalingradda ve daha sonra Berlinde ykc sonular
veren BM-13 (veya Katyusha) roketleri de dahildi. Neticede, Sovyetle
Birlii silahlanma yarnda tartmasz bir stnlk elde etti ve 1942dr
ki toptan retim rakamlar yleydi:
Tank
Uak
Top
SSCB
24,700
25,400
127,000
Almanya
9,300
14,700
12,000
Totaliter ideolojilerden biri olan Komnizm, tm iktisadi sektrleri

kontrol etmede ve hepsini de askeri zafer arayna ikincil hale getirmed<,
Nasyonal Sosyalizmden daha becerikli olduunu ispatlad. Hibir aa
307
mada Nazi Almanyas 1942 btesinin yzde 57sini kapsayan askeri

harcamalarn dzeyine yaklaamad bile.
Amerikan iktisadi yapsndaki tm sektrlerin askeri durum reti'
mine dnm tamamyla farkl bir modeli izledi. Gerekten de,
( ioering tamamyla baarlabilip baarlamayaca konusunda pheliydi,
unu belirtiyordu: Amerikallar uak yapamazlar, sadece dondurma ku usu ve ustura az retebilirler. Ne ki, 1941 itibaryla srekli bir tketim
mallar akm retmi olan retim band teknikleri, silah imalat iin
yeniden donatlmlard. Bu dnm Be Yllk Planlar ile deil de
Rooseveltin Borlanma-Kiralama Sistemi siyasas ile baarld. Niyet
dilen ey Amerikan silah sanayini, btnl Birleik Devlerin gven
lii iin hayati neme sahip olan tm devletlere yardm salamak iin
lesteklemekti. Bylece, savaa girmesinden itibaren Amerika demokra

silin cephanelii olmutu ve ksa bir sre iinde silah retimi tm
I ksen devletlerinkini geti. 1940 ve 1945 arasnda Amerikan fabrikalar
ve projeleri 300,000 uak, 86,000 tank ve 71,000 sava gemisi imal etti.
1942 sreci boyunca Almanyann uak retimi Birleik DevletIrrinkinin sadece yzde otuz biri kadard ve bu da 1943 itibaryla Mttelklere hava gc stnln salayan bir etmendi.
Bu arada Almanyann iktisadi btnl, giderek artan zorluklarla
kar karya kald. 1936 Drt Yllk Plan ile bir sava durumu yaplanma
lma dntrlm olsa da, esasen yerel kaynaklarn maksimum kul
lanmndan ziyade, dier lkelerin yamalanmas zerine kuruluydu.
Alman halknn, Stalinin Be Yllk Planlar altnda Ruslarn yaad
zorluklarn hibirini yaamam olduu dorudur, ama bunun bedeli
Alman iktisadi potansiyelinin ok ge olana kadar asla youn bir ekilde
letilmemesi oldu. Hitlerin Silahlanma Bakan Speer, Wehrrmchtm
1941 de iki kat daha fazla olabileceini savundu ve srekli olarak, Nazi
brokrasisinin milyon erkei askere almak iin serbest hale getirmenin
Iur arac olarak kadnlarn cephane fabrikalarnda altrma konusun
daki isteksizliini eletirdi. Almanyann d kaynaklara ve emee bal
l, 1943 sonrasndaki malubiyetinin aniliinden ksmen sorumluydu.
I oda Lebensraumunun galibiyetlerinden yoksun kalan Almanya,
.nurlarn srekli olarak geriye doru iten iki sanayi devinin kaynaklar
Vc silahlanmas ile ba etmeyi umamazd.
NOTLAR
I) K. HILDEBRAND: The Foreign Policy o f the Third Reich, Bl. 5.

2) G. A. CRAIG: Germany 1866-1945, Bl. XX.
3) W. L. SHIRER: The Rise and Fail of the Third Reich, Bl. 19.
4) T. L. JARMAN: The Rise and Fail of Nazi Germany, Bl. XV.
5) P. E. SCHRAMM: Hitler: The Mann and the Military Leader, Ek
II.(General Jodlun gnl, 1946).
6) J. P. STERN: The Fhrer and the People, Bl. 22.
7) W. L. SHIRER: A.g.y., Bl. 19.
8) A. BULLOCK: Hitler: A Study in Tyranny, Bl. 12.
9) T. L. JARMAN: A.g.y. Bl. XVII.
10) G. S. KRAVCHENKO: Stalins War Machine, Pumells History of
the Second World War iinde, s. 1060.
31
1980e Kadar Souk Sava
"Souk Sava, savunma paktlar olarak nkleer silahlarla donanm ve

koruma alanlar erevesinde rgtlenmi iki g blounun kar karya
elmesini tanmlamak zere kullanlan bir terimdir. Bu rekabet kinci
I finya Sava boyunca ekillendi, ya da daha kesin olarak Sovyetler Birli'i ve Birleik Devletlerin savaa girmesi ile ba gsterdi. lk bata, Rusya
ve Bat arasnda ortak bir dmana kar ibirlii sz konusuydu. rnein,
( lurchill Temmuz 1941de unu dedi: Rusyann iinde bulunduu
tehlike, bizim de iinde bulunduumuz tehlikedir.1 Srekli bir badalclk olasl vard ve zellikle Roosevelt, kurumsal deneylerden ve
Birlemi Milletler rgtlerinin sava durumu Mttefikliinin temel
leri zerine ina edilmesinden yanayd. Ne ki, yava yava daha karanlk
I'ir yn ortaya kmaya balad iin, nk Rusya ve Bat Yalta ve Potsdam
l'ibi sava zamanndaki konferanslarda mzakere edilen antlamalara
dair farkl yoruml/da bulundular veya malup edilen glere ve bam
szl geri kazandrlan devletlere kar uygulanacak muamele konusunda
uyumazlk iine/dtler. zellikle kendini aa vuran lml Roose-
veltin yerini, hain siyasalar Churchillinkilere benzeyen Truman'm

almas ile tavrlar sertleti.
Souk Sava Almanyaya kar verilen mcadelenin son aamasnda
ortaya ktysa da, yzyln ikinci on ylma denk geri giden kkenlere
sahipti. Silahlanm ittifaklarn kar karya gelii, derin ve ok eski
ideolojik farkllklarn varl ile younlatrld. Troki bir defasnd.
Rusya ve Bat arasndaki byk gr ayrln, Lenin ve Wilsonu a
mzm onulmaz ztlar2 olarak addederek kiiletirmiti.
Souk Sava, bir tarafn dier tarafn saldrganlna kar tepki
olarak grmek geleneksellemi bir eydir. Bu blm, iki tarafn da tavr
larrn inceleyerek, bu yaklam srdrecektir. zellikle karlkl gven
sizliin uzun gemii, stratejik gvenlik kaygs ve zgrlk ile demokrasi
zerine farkl grler zerine younlalacaktr. Son ksm, zet olarak
1962 ile 1980 arasndaki ana gelimeleri ele alacaktr.
.
*
* *
kinci Dnya Sava esnasndaki geici ibirliklerine karn, iki taraf arasn
da tarihi emsale dayal derin bir gvensizlik vard. Batnm Sovyetler Birli
ine dair phesinin iki kayna vard. Birincisi, Boleviklerin ondok
zuncu yzyldan devraldklarndan phe edilen geleneksel Rus yaylmac
lna dair korkuydu. Bundan dolay, Fransa ileri Bakan Sarraut 1927de
Moskova Komiinizminin liderleri, engin Slav hegemonyasnn dnda
yeni bir emperyalizm yaratmay umuyorlar,3 diye yakmyordu. kincisi,
Bat Trokinin dnya apmda devrim siyasas ve ideolojik atmay
kalmaz yapan Leninist zdeyi tarafndan ciddi bir biimde rahatsz edil
di. Bu yzden, Faizm tehdidine ramen 1930lar boyunca Sovyet diploma
sisine gvenmeye ilikin bariz bir isteksizlik vard. Dahas, Sovyet ynetimi
diplomasi srecinde ikide bir yapt deiiklikler yznden kt bir h
rete sahipti ve zaman zaman deimez doma tarafndan kr edilmi gili
grnyordu. Stalin 1920lerin sonlarnda ve 1930larm balarnda Alman
Sosyal Demokratlarnn, aslnda Naziler gibi Faizmin bir manifestosu
olduuna inanyordu. Bu, sz konusu lml sosyalist partilere sahip demokrasilere gven esinlendirebilecek gibi grnen bir durum deildi. Chamberlain 1939da Rusyaya kar en youn gvensizlii4dile getirdii ettii
zaman, ayn zamanda genel bak da zetlemiti.
Sovyet tarafndaki itimatszlk bundan hi de az deildi. Yeni Bolevik
rejimine kar i sava esnasndaki Bat mdahalesi, vahice bir harekel
1980'E KADAR SOUK SAVA 31 I
l rak algland ve izleyen srete bu Batya dair saldrgan ve militarist

Ik n ekillenmesine katkda bulundu. Ayn zamanda, Batl Devletler
I'>50lar boyunca gvenilmez diplomatik ortaklar olarak grldler. Sovyri Dileri Bakan Litvinov 1938de Britanya ve Fransann talyan
I , iizmi ve Alman Nazizmi ile birlikte var olmay tercih ettikleri ve
"unlara sonsuz tavizlerde bulunduklar5 gzleminde bulundu. Mnih
Atlamasna, Rusyaya Almanya ile kendi antlamalarn yapmaktan
bii.ka bir seenek brakmayan nihai ve aptalca bir taviz gzyle bakyurdu. Hatta Sovyetler Birlii ve Bat kapitalizmi 1941de aralarndaki
krklar bir yana brakt zaman bile Stalin, Churchill ve Rooseveltin
Ks sava abasn bilinli olarak kendi amalar iin kullanmakta oldukLmna inanyordu. 1941 itibaryla Stalin srekli olarak Britanya ve Bir
leik Devletleri, Hitlere kar ikinci bir Cephe amak zere Fransay
li;al etmeye zorlad. Churchillin talyaya kar yumuak karnl straII Iisini Bat iin kolay bir tercih ve Ruslarn hayatn tehlikeye atmann
bi arac olarak gryordu. Stalin Austos 1942de bu duruma dair: Gn
ili ortada olan ey udur ki, Kan kaybetmemizi istiyorlar, daha sonra
kendi artlarn gayet kolay bir ekilde bize dayatabilmek iin.6 Roosevelt, Fransann igalinin 1944e kadar gerekleemeyeceini aklad
.iman, Stalin unlar syleyerek Mttefiklerini sert bir biimde eletirdi:
"k ararnz (...) sadece kendi lkesi iin deil, Mttefikleri iin de savaan
Sovyet Ordusunu bu amacnda yalnz brakyor.
Bu iki tarafl sulamaya sulama ile cevap verme karsnda, Hitlere
kar oluturulan Byk ttifak, yapay ve ksa vadeli bir are olarak grleI'llir. Srekli bir uzlama iin ok az olaslk vard; hatta nc Reichm
|.filleri soumadan nce, ttifak, stratejik dmanlklar ve ideolojik ayrm
larn etkisi altnda dalmt.
*
* *
Souk Savam geliimindeki en byk faktr, phesiz askeri gvenlie
dair bir kaygyd. Almanyaya kar savan direkt bir sonucu olarak Bir
leik Devletler ve Sovyetler Birliinin ikisi de, kendilerini dnya siyasi
Ve askeri sahnesine daha gl olarak aksettirdiler. Birleik Devletler
11<i sava aras dneminde uygulad tecrit siyasasn bir yana brakrken,
Stalin daha nceki, kapitalist lkeler arasnda gereklemesini umduu
"lmcl mcadelenin arkasndan kalan toparlamak zere bir kenarda
bekleme siyasasn deitirdi. Hitler kastsz olarak tarihteki en byk
iki sanayi devini harekete geirmiti. Bu sper glerin emsalsiz bir g

gsterisi ile birbirlerine ynelmi olmalar hi de artc deildir.
Kar karya gelme sreci, her iki tarafn da dier tarafn gdlerine
ve yntemlerine dair yapt zmlemeyle iddetlendirildi. Birleik
Devletler, G. F. Kennan gibi Sovyet diplomasisi uzmanlar tarafndan
yaplan ayrntl kuramsal zmlemelerce etkilendi. Sovyet ynteminin
nihai zafere duyulan yce gven zerine kurulu olduuna inanlyordu.
Bundan dolay, Kremlin, amacn tela iinde gerekletirmeye dair
hibir ideolojik zorlama altnda deil,7deniyordu; mmkn olduu her
yerde baskya ba vurabilirdi ve bu ters tepki yarattnda da geri ekile
bilirdi. Buna kar koymann tek yolu temkinli bir zaptetme siyasas
gelitirmekti. 1946da unu ok daha gl bir biimde vurgulam olma
sna ramen, bu, Trumann grlerini doruluyordu: Rusya demir bir
yumrukla ve gl bir dille kar karya kalmadka, bir dier savan
zemini hazr demektir. Sadece bir dilden anlarlar, Ka tmene sahipsi
niz?1Bu arada, Batmn tavrna ilikin Sovyet zmlemesi, kapitalist
devletlerin hl tehlikeli ve saldrgan olduu gr zerine kuruluydu,
nk onlar Stalin ve daha sonra Brejnevin genel bir kriz iinde olaca
na inandklar sistemi ayakta tutmaya alyorlard. Bundan dolay,
Stalin, kapitalist kuatmann tehlikeleri, Hitler Almanyas ile8orta
dan kalkmamtr diye iddia ediyordu. Bunu takiben, Batl gzlemciler,
d tehditleri ve i dalmay taknt haline getirmi bir ideolojinin ve
siyasal sistemin isellemi istikrarszlna dikkat ektiler. Kimileri bu
gvensizlik hissinin, Kremlinin tm bak asn etkisi altna aldn
ve ne yapacan, tehlikeli bir biimde nceden tahmin edilemez hale
getirmi olduunu iddi ettiler.
Sovyet ve Batl korkularn karlkl etkileimini gstermek iin
drt rnek verilebilir: Souk Savam asl alevlendii yerler; Polonya ve
Almanya, Kuzey yarmkreyi iine alan daha geni stratejik blge ve
Sovyet snrlar ve Asya ile Afrikann nc Dnya lkeleri.
Polonya, Sovyetler Birlii ve Batl Mttefikler arasndaki ilk gerek
ekime glan oldu. 1944 ve 1945 sreci boyunca amalanan snrlar ve
yeniden yaplandrlacak olan Polonya devletinin ynetim biimi ze
rine tartmalar vard. Bu tartmalar ksa zaman iinde daha geni stra
tejik ierimlemeleri stlendi. Stalin, Sovyetlerin etkin olaca Dou
Avrupa boyunca kuzeyden gneye, Rusyann gelecekteki herhangi bir
Batdan igale maruz kalmas durumunda tampon olarak ilev grecek
geni bir alan yaratmaya kararlyd. Polonya zerinde kontroln en acil
ncelie sahip olduu kansndayd ki, bu, Polonyann iki sava arasn-
1980'E KADAR SOUK SAVA 3 13
Avrupa Birlii yeleri
Avrupa Serbest .Ticaret Antlamas yeleri

(Norve, sve, svire, Avusturya, Portekiz, zlanda, Finlandiya)
Kuzey Atlantik birlii rgt tam yeleri
Varova Pakt yeleri
Ekonomik Yardmlama Heyeti yeleri
Avrupada askeri ve ekonomik saflar 1973
3 S 4 AVRUPA TARHNDEN KESTLER I!
daki-1919 ile 1934 arasn kendi bana ve 1934 ile 1939 arasnda Alman
yann bir uydu devleti olarak- sert Sovyet kartlndan dolay deildi
en azndan. Molotov 1939da Rusyann bat komusu tarafndan neden
olunan belirsizlikleri u ekilde zetliyordu: Polonya, SSCB iin bir
tehdit tekil edebilecek, beklenmedik tesadfler ve olaslklar iin uygun
bir yer olmutur.9Bu arada Bat, Sovyetlerin Polonyaya dair isteklerine
giderek dmanca yaklamaya balad. Curzon H attnn dousundaki
Polonya topraklarna ilikin Sovyet talebini bildirmeye hazrlanrlarken,
Roosevelt ve Churchill Polonya kurumlan zerinde srekli bir Sovyet
kontrol olaslna ilikin olarak youn bir biimde honutsuzdular.
Churchill her zaman iin Polonyay Dou Avrupadaki Bat etkisi iin
bir ileri karakol ve Komnizmin yaylmasna kar ok nemli bir engel
olarak grmt. O ve Truman sonunda Polonya zerinde fait accompli
Sovyet kontroln kabullenmek zorunda kalmalarna ramen, Sovyet
hedeflerinin faaliyet alann tamamen deitirdiler ve nerede olursa ol
sun bir direnme noktas oluturmaya karar verdiler.
Bu arada, Almanya Bat ile Dou arasndaki en byk yegane anla
mazlk konusuna dnmt. Blgelere ayrmann ayrntlar 1945te
Potsdamda ilikileri altst ederken, bunu izleyen 1948 ve 1961 Berlin
krizleri ar derecede anlam kazand. Almanya iki taraf iin de aslnda
ne anlama geliyordu? Almanyann Batl lkeler iin nemi onlar ile
Sovyet blou arasnda tampon rol oynamasyd, ilk Berlin krizi tm Bat
tepkisini Sovyet tehdidine yneltti. Bir yandan bu tepki, Orta Avrupada
1945ten beri var olan iktidar boluunu doldurmak zere tasarlanan
Federal Alman Cumhuriyetinin yaratlmas ile sonuland. Bir dier
yandan, 1950lerin balar itibaryla Birleik Devletler, Fransa, Britanya,
Belika, Hollanda, Liiksemburg, Danimarka, Norve, zlanda, talya, Por
tekiz, Yunanistan, Trkiye ve Kanadadan oluan Kuzey Atlantik Antla
ma rgtnn (North Atlantic Treaty Organisation, NATO) kurul
masna n ayak oldu. Bu rgtn aka ifade edilen amac savunma idi;
N A T O Beyannamesinin 5. maddesi ile imza sahibi lkeler, Avrupa
veya Amerikadan herhangi birine ya da birkana kar giriilecek silahl
bir saldry hepsine birden yaplm sayacaklarna10dair gvence veri
yordu. Bat Almanyay silahlandrma ve 1955te N A T O yeliine kabul
etmeye dair karar, daha fazla gvenlik salam gibi grnd ve 1958 ile
1961 arasnda Berlin zerinde yenilenen Sovyet basks ile merulat
rlm gibi gsterildi.
Almanyaya ilikin Sovyet kans, derin bir gvensizlikle ekillendi
rildi. Bununla beraber, Rusya ikinci Dnya Savanda Nazilerin elinden
1980'E KADAR SOUK SAVA 3 1 5
ykc kayplara maruz kalmt. Bu kayplar 1947de Molotov tarafndan

1710 kasaba, 70,000 ky, 31,850 sanayi kuruluu, 98,000 ortak iftlik
olarak listelendi. Bunlarn yannda, yirmi ile yirmi be milyon arasnda
insan ldrld ki, bu insanlk tarihinde herhangi bir lke tarafndan
maruz kalman en byk kaypt. Alman Federal Cumhuriyetinin yaratl
mas faist militarizmin yeniden douu olarak yorumlanrken, N A T O ya
I:bul edilii bu iin son haddine vardrlmasyd. Bulganin Almanyann
yeniden silahlandrlmasn, dnn saldrganna, saldrnn ara
larnn salanmas11 olarak gryordu. Sovyetlerin ilk elden verdii
yant, SSCB, Polonya, Macaristan, ekoslovakya, Romanya, Bulgaristan
ve Arnavutluk arasnda karlkl savunma sorumluluklarndan oluan
Varova Paktn oluturmak oldu. 1950lerin sonlarnda hl Almanya
mrunu hakknda endieli olan Khrushchev, Bat Berlinin silahszlan
l rmak iin Rapacki Planm destekledi. Ardndan, Dou Almanyay
iktisadi adan kertme giriimi olarak grd Batnm giriimlerini
(inlemek iin snr kesinletirdi ve Berlin Duvannn ina edilmesini
emretti (1961). Sovyet ynetimi daha sonradan, Ulbrichtin rejiminin
ayakta kalmasn ve Avrupann en byk glerinden biri olarak yksel
mesini, bu siyasann direkt bir sonucu olarak grdler.
Endie ayn zamanda daha geni bir alanda da vard. Amerikan bakanlar Komnizmi Asyadaki snrlarnda zaptetmeye duyulan gereklilii
vurguladlar ve bu yzden CENTO ve SEATO gibi askeri ittifaklar
desteklediler. eitli aamalarda da, Trkiye, ran, Pakistan, Tayvan ve
( Mcinavada askeri sler kurma nlemini de aldlar. Btn bunlardan
ayade, Monroe Doktrini (ki bu 1823te Birleik Devletlerin Amerika
ktasna herhangi bir Avrupa mdahalesini onaylamayacan ilan et
miti) yenilendi ve iki ekilde yeni gler kazandrld. Birincisi kurum,sald; Amerikan Devletleri rgt bir dier askeri ittifak ve Latin AmeriI adaki Sovyet etkisini en aza indirmek zere bir ara olarak tasarland.
kincisi Bakan Kennedy tarafndan 1962de Sovyetler Birliinin Cast1 0 nun Kbasnda nkleer silahlar bulundurmasn nlemek zere al
nan ihtiyati tedbirdi. Bir televizyon yaynnda Khrushchevin Ameri
kan yarmkiiresel siyasasn12 tanmlam olduundan bahsetti. Mos1<<>va zerine maksimum basky uygulamak iin Kbay karantina altna
almaya karar verdi ve son are olarak yeni fze slerini havadan vurma
olaslna kar hazrland. Bununla ayn zamanda, Adlai Stevenson
(>iivelilik Konseyinde, Kba Krizinde dorua ulaan Sovyetlerin saldr
lan tavrlarna cevaben gl bir hareket balatt. Khrushchev kendi
larafmda, Sovyetler Birliinin szde olmasa da fiilen Amerikan hava
sleri tarafndan kuatlmasndan yakmyordu. Krizin doruk noktasna

ulat zaman, Khrushchev, Kennedyye yazd bir mektupta, Amerikan
fzelerinin bulunduu Trkiyenin Sovyetler Birliine, Kbann Ame
rikaya olduundan daha yakn olduuna iaret etti. Kendi lkenizin
gvenlii iin tehditkar unsurlar olarak nitelendirdiiniz bu silahlarn
tanmasn talep etme hakkna sahip olduunuzu ve ayn hakk bize
tanmadnz m sylyorsunuz?12Khrushchevin alakal olduu kada
ryla, nkleer sava sadece Kremlinin dizginlemesi ile nlendi.
nc Dnya 1940larm sonlarnda ve 1950lerin balarnda sper
glerin hesaplarna dahil oldular. 1960larn sonuna kadar Birleik Devletlerin siyasas domino kuram zerine kuruluydu. Abluka altna
alma argmannn bir uzants olarak bu kuram, komnizme geen her
lkenin bir komusundaki sreci tetikleyecei beklentisi zerine kuru
luydu. Sonu, Amerikann Latin Amerikadaki ve Gney Koredeki
rejimlere destek vermesi ve Birleik Devletler tarihinin en uzun ve pahal
sava zelliine sahip olan Vietnam kapmasna dahil olmasyd. Her
zaman iin resmi merulatrma, askeri yardmn savunma amal olduu
ve zellikle iktisadi olmak zere dier ibirlii biimleri ile btnlendik
ynndeydi. Bunun tam tersine, Sovyet yneticileri Birleik Devletleri
yaylmac eilimlerinde dem vuruyorlard. rnein, Brejnev ABD em
peryalizminin Vietnamda balatt saldrgan savatan sz ediyordu.
nc Dnya ile, iktidardakileri devirmeyi tasarlar nitelikte olmaktan
ziyade, smrgeciliin geri dnne kar verilen savaa yardm nitelikli
olduu belirtilen Sovyet ilikileri, gayet kolay bir biimde daha geni apl
bir yardm programnn paras olabilirdi. Her iki tarafta, dier tarafn
devlet adamlarna inanmyordu ve her trl yardm, byk bir stratejik
deere ve ok az derecede de bakalarna yardm etme isteine yoruyorlard.
*
* *
Bu stratejik ekimeleri, tarihte grnmemi derecede derin ideolojik
farklar zellikle keskinletirdi. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinde
Adlai Stevenson 1962de insanln aln yazsnn mutlakyeti ve
oulcu kavramsallatrlmalar arasndaki atmadan12 bahsetti. ki
taraf da demokrasiyi ayakta tutma iddiasmdaydlar; ikisi de kendi diplo
masilerini zgrlk ve insanlarn iyilii adna merulatryorlard. Sov
yet Komnizmi geri dnlmez siyasal ve toplumsal deimelerle iktisadi
ve snf smrsn ortadan kaldrmann gerekliliini vurguluyordu.
1980'E KADAR SOUK SAVA 31 7
Bat iin bu, diktatrl ve bir halkn sistemi zgr seimlerle deitir
meye dair temel hakknn reddedilmesini ierimliyordu. Ayn zamanda,
siyasal partiler ve anayasalar anlaylarnda da temel bir fark vard. Marksizm-Leninizm tek partili devlet erevesinde iliyordu ki, bu balamda
anayasann amac, reformlar ve deiiklikleri halka en etkin biimde
iletmekti; pratikte, resmi kuramda olmasa bile, anayasa sadece Partinin
ileyiini kolaylatryordu. Dier yandan, Bat demokratik geleneindeki
Anayasa, kendi erevesinde iktidar iin yaran partileri snrlan
dryordu. Bu, Sovyetler Birlii tarafndan kapitalist glerin karlkl
etkileiminin siyasetteki bir uzants olarak deerlendiriliyordu; bu ba
lamda, vurgu, toplumsal reformdan ziyade prosedr kurallar zerine
yaplyordu. Buna karn, Batl liberal ve sosyal demokratlar, bu kural
larn Sovyet rejimi tarafndan tasfiye ediliini muhtemelen tm reformcu
gdleri ykacak bir kalc tiranlk tehdidi olarak gryorlard.
Avrupada demokrasinin geleceine dair Batnn grleri, Austos
1941de Churchill ve Rooseveltin hazrlad Atlantik Beyannamesi
ile itinal bir biimde formle edildi. lgili halklarn ifade ettikleri bek
lentileri ile uygunluk iinde olmayan hibir snr deiiklii arzu edilme
mektedir.13lk bata bu forml 1945te Yaltada Churchill ve Roosevelt
ile Bamsz Avrupa Deklarasyonunu imzalayan Stalin iin kabul edile
bilirdi. Bu erevede, byk g bamszln kazanm olan halklara
kendi tercihlerine gre demokratik kurumlan oluturulmalarnda yar
lm etme vaadinde bulunuyorlard. Ne ki, bunun zerinden uzun zaman
gemeden, Churchill Stalini Polonya, Macaristan, Romanya ve Bulgaris
tandaki halk cephesi hkmetlerini Sovyet uydu rejimlerine dn
trmekle sulad. Fultonda Mart 1946da yapt Demir Perde konu
masnda Churchill u uyanlarda bulundu: Polis hkmetleri hemen
hemen her yerde baskn geliyorlar ve hakiki bir demokrasi yok.14
Ertesi yl, Truman Kongreye unlar syledi: Silahl aznlklarn veya
d basklarn boyunduruk altna alma giriimlerine direnen zgr halk
lar desteklemenin, Birleik Devletlerin temel siyasas olmas gerekti
ine inanyorum.1Sovyet birlikleri 1956da ekoslovakyay ve 1968de
Macaristan igal ettiinde, Batl devlet adamlar olanlara dehet iinde
ve tiksinerek tepki verdiler. Macaristan sorununda, Bakan Johnson,
Sovyetler Birliini yeniden canlanmakta olan doal insan zgrln
bastrmak iin savunmasz bir lkeyi15 igal etmekle sulad zaman,
Bat dnyasnn hislerini dile getiriyordu.
Sovyet bak as kanlmaz olarak farklyd. Rusyann asla Dou
Avrupada Bat tarz bir demokrasiyi kurmaya ilikin bir garantide bulun-
madii ve Rusyann bunu izleyen faaliyetlerinin kk devletlerin

bamszlna zarar vermekten ziyade, sosyalizmlerini yozlamaya vc
ykc etkilere kar korumak zere tasarland ne srlyorlard. Birlen
mi Milletlerde, Macaristann igalini knayan bir nergeye cevaben,
Sobolev, Macaristanm, yalan propaganda ile iileri kandrmada baa
rl olmu olan kar devrimci unsurlarn16 tehdidiyle kar karya
olduunu savundu. Benzer bir tema, 1968de ekoslovakyann igalini
hakl gstermek iin de kullanld. Mecburen olaand bir adm at
mak zorunda kalnd iddia edildi. Bu gibi mecburiyetler, Sosyalizm V
dman olan i ve d glerin kimi Sosyalist lkelerin geliimini kapi
talist rejimin restorasyonuna evirmeye alt zaman17 ortaya kar
deniyordu. Bu yzden, Sovyet yneticilerin ortak kabul, Batl glerin,
zellikle de Birleik Devletlerin, her trl sosyalist zayflk emaresini
smrerek Dou blounu istikrarszlatrmaya altna ilikindi. Daha
s, Birleik Devletlerin Marshall Plan araclyla Avrupaya egemen
olmak iin byk bir iktisadi a kurduu iddia ediliyordu. Almanyann
Bat blgelerinin birletirilmesi Bat kapitalizminin sonularna bi
rnekti, nk Molotova gre bu birleme Amerikan ve Ingiliz tekel
cilerinin Alman sanayine nfuz etmelerini kolaylatracak ve Alman
iktisadi yapsn onlarn etkilerine tabi klmak iin ok geni frsatlar
salayacakt.18Amerikann bu sulamaya verdii cevap, Almanyann
srekli olarak istikrarszlamasm ve yoksullamasn nlemek amacyla
bu blgelerin birletirildii ve iktisadi yardmn saland ynndeydi.
Dahas, sk sk belirtilen odur ki, mahvolmu ve yoksullam bir halktan
10,000 milyon dolar almakta direten ve bu suretle siyasal boyun edir
meye iktisadi klelii de ekleyen Stalinin tam tersine, Batl Mttefikin
ellerindeki blgelerin sanayi mallarn yamalamadlar.
*
* *
1962 ve 1980 arasndaki dnemde iki zel gelime ayrt edilebilir: ibirll
ine ve uluslararas gerginlii yumuatamaya doru bir kay ve her zaman
iin Souk Savan zellii olmu olan gerginliin yeniden canlanmas
1960lar boyunca birlikte varolu iin artan istein nedenlerindi'!
biri, 1962 Kba krizi tarafndan gayet abartl bir biimde ortaya konan
nkleer savaa ve kitlesel imhaya dair ciddi tehlikeydi. Daha az gergin
bir atmosferde Scak Hat Antlamas (1963), Ksmi Deneme/Yasa An
lamas (1963), Nkleer Azaltma Antlamas (1968) gibi eitli byiil
19S0'E KADAR SOUK SAVA
319
antlamalara varld. Bir dier tevik Sovyetler Birlii ve Bat Avrupa

lkeleri arasndaki uzlamayd. Bunu de Gaulleiin 1960larn balarndaki
Fransa ile Rusya arasnda zel bir iliki aray balatt ve Brandtn
1960larm sonundaki "Ostpolitik" siyasas (Dou politikas) glendirdi.
Sonu, Alman Federal Cumhuriyeti ve Sovyetler Birlii arasndaki 1970
antlamas oldu ve bunu Berlin hakkmdaki Drt Erk Antlamas (1971),
Demokratik Alman Cumhuriyeti ile antlama (1972) ve ekoslovakya
ile antlama (1973) izledi.
Uluslararas gerginlii yumuatma diplomasisi, 1970lerde iki ana
konu zerinde younlat. Birincisi sper gler arasndaki ilikilerdi.
Ak bir biimde, en byk ihtiya, nkleer silahlarn kontrol zerinde
varlan anlamayd ve Helsinki grmeleri nihai olarak Stratejik Silah
ndirimi Antlamas (SALT I) ile sonuland ve bu metin 1972 Moskova
Zirvesinde Nixon ve Brejnev tarafndan imzaland. Ford ve Brejnev
arasndaki ileriki grmeler Vladivostok Mutabakatlar (1974) ile so
nuland ki, bunlarn da amac SALT Hnin temelini hazrlamakt. Bu
11 rada, ABD
SSCB ilikilerindeki gelime, ticari ve ileri teknoloji transfe ine dair antlamalar olarak vcut buldu (Bkz. 29. Bl.). Bir dier nemli
konu Avrupay endielendiriyordu. 1950lerden beri Sovyet liderleri
srekli olarak, dzenlenen tm Avrupa konferanslar araclyla, Orta
ve Dou Avrupadaki statkoyu onaylatmak istemilerdi. 1973 Helsinki
grmeleri Arnavutluk dnda tm Avrupa devletlerinin temsilcile inin, Birleik Devletler ve Kanada delegasyonlar ile bir araya geldii
I>it ortam oldu. Bu Avrupada Gvenlik ve ibirlii Konferans
((;SCE), geni tabanl ve ok yanl bir antlama ile ikinci Dnya Savana
resmen son veren, Avrupaya en yakn birleim olarak tanmland. Son
Kunun veya Helsinki Deklarasyonu geni kapsaml paketleri ieriyordu
ve bunlardan biri de insan haklarna dair bir dizi teminatt.
Ne ki, 1970ler srecinde uluslararas gerginlii yumuatma abalar
nn nnde ak bir biimde snrlamalar vard. Bakan Nixon una
lk kat ekti: bu, sreen bir bar deildir ve dnya, tehlikeleri kestireI'ileceimiz kadar uzun bir sre daha onu iinde barndracaktr.19Daha
tu sklkla olsa bile, krizler yaanmaya devam etti, bunun bir rnei
I'>73 Arapsrail Savanm en kritik zamannda, Nixonun orduyu alar
ma geirmesiydi. 1974 sonrasnda bir dizi etmen uluslararas gerginlii
yumuatma, srecini baltalad ve sonunda SALT II Antlamasn suya
11
11,iird. Bunlardan biri Carter ynetiminin Sovyetlerin insan haklarna
lir gemii hakknda aykmasyd; bir dieri nc Diinyada, zellikle
Angolada (1975-76) ve Etiyopya (1976 sonras) aniden artan Sovyet
faalliinin Washingtonda yaratt korku idi. Son darbe, 1979da Sov

yetlerin Afganistan igal etmesinden geldi. Bu, gerginliin yumuamas
srecine onarlmaz darbeler indirdi ve 1980lerin ilk yars boyunca
Souk Savam yeniden ne kmasyla sonuland. Ne ki, 1985ten sonra
i reformlar ve Gorbaovun diplomatik inisiyatifi ile gerginliin azalmas
srecine tamamen geri dnld. 1989 itibaryla Sovyetler Birlii, Dou
Avrupa zerindeki hkimiyetinden bile feragat etmiti ve 1990 itibaryla
artk Varova Paktna duyulan ihtiyacn kendisi sorgulanyordu.
N O T LA R
1) C. SETON-WATSON : The Cold War-its origins, J. L. HENDERSON
(der.): Since 1945-Aspects of Contemporary History iinde.
2) A. FONTAINE: History of Cold War from October Revolution to t/u*
Korean War, 1917-1950 ev. D. D. PAIGE, Bl. 1.
3) A.g.y., Bl. 3.
4) A.g.y., Bl. 5.
5) G. F. KENNAN: Soviet Foreign Policy 1917-1941, Belge 29.
6) A. FONTAINE: A.g.y., Bl. 8.
7) G. F. KENNAN: The Source of Soviet Conduct, Foreign Affairs XXV
(Temmuz 1947) iinde.
8) D. S. MCLELLAN: Tle Cold War in Transition, Bl. 1.
9) N. V. SIVACHEV ve N. N. YAKOVLEV: Russia and the United States,
Bl. 5.
10) Keesirgs Contemporary Arclives: 9869A.
11) A.g.y., 14249A.
12) A.g.y., 19057A.
13) A.g.y., 4739A.
14) A.g.y., 7770A.
15) A.g.y., 22993A.
16) A.g.y., 15221A.
17) A.g.y., 23025A.
18) A.g.y., 8579A.
19) C. BOWN ve P. MOONEY: Cold War to Detente, Bl. 18.
32
Bat Avrupada iktisadi ve
Siyasi Btnleme 1945-80
Avrupa Birlii fikri yeni bir fikir deildir. Abbe de Saint Pierre ve Jeremy
Benthamm da dahil olduu kimi dnrlerin, onsekizinci yzyl gibi
rrken bir tarihte olas bir Avrupa yasama meclisine dair tasardan vard,
t hdokuzuncu yzylda icat edilen Avrupa Birleik Devletleri terimi,
yirminci yzyln balarnda Avusturyah devlet adam CoudenhoveKalergi ve Fransz siyaseti Briand tarafndan sk sk kullanld. Ne ki,
Avrupann bir federasyona doru evirildiine dair her trl beklenti,
Kla devletlerinin te ikisine akabinde militarizmi ve diktatrl,
bunun yannda da tarihteki en ykc atmay getiren 1930larda ykse
len, bilinen en ar milliyetilik biimi tarafndan suya drld.
kinci Dnya Sava Avrupann her kuakta bir atma yaratma
peklindeki naho alkanlna dair derin bir aykmaya neden oldu. Nazi
Icrtt direni hareketlerinin milliyetiliin ykc ynlerini aa vurilan ve siyasal-iktisadi btnlemenin savunuculuunu yapmalar hi
de artc deildir. Ventotenede 1940da Ernesto Rossi ve Altiero
1>|>ielli tarafndan tasla izilen Manifestolar, gelecek iin ana hedefi,
Avrupann ulusal egemen devletlere blnne tam anlamyla son

vermek,1 olarak tanmlyordu. Bunu, Avrupa Federalist Hareketini
oluturulmas (1943) ve Fransz yazar Camusnn Avrupal direni Av
rupay yeniden yaratacaktr,1inancna somut bir ifade salayan bir dizi
konferans izledi. Bu halktan kaynakl federalizm, akabinde Nazi tiranl deneyiminden ders almaya eit biimde istekli olan Adenauer, de
Gasperi, Spaak, Monnet ve Schuman gibi sava sonras dnemin siyaset ileri ve iktisatlarn da etkiledi. Bu yzden, Direni liderlerinin idealiz
mi ve byk ilgisi yeni hkmetleri o derecede etkiledi ki, ilk defa kimi
devletlerde Avrupa btnlemesi resmi siyasa haline geldi.
1945 ile 1950 arasnda bu siyasa ne kadar ilerledi? Btn olarak, bit
veya birden fazla milletin siyasal imknlar ile snrl olmann ve siyasal
birlik uruna mttefiklik veya hkmetler aras ibirliinin vurgulan
mas, pratie dklen kuramn gerisinde kald. Bu, dnemin ana kurum
grubunun gelimesinde grlebilir. Birincisi 1948de Marshall Plan dahi
linde yaplan yardmn datmn dzenlemek iin kurulan Avrupa ki i
sadi birlii rgt (OEEC: Organisation for European Economic Cooperation) idi. Bu rgt olaslkla bir gmrk birliine dnecekti, ama
Britanya hkmeti bu tip tasarlara ciddi bir biimde kar kt. kincisi,
gelecekteki gvenlik kaygsnn beraberinde Britanya, Fransa, Hollanda
ve Lksemburg arasnda oluturulan Brksel Antlamasm (1948) geti
mesiydi. Fakat bu 1948de Kuzey Atlantik Antlama rgt olarak
geniledii ve Kanada ile Birleik Devletleri de iine ald zaman, Avr
paya ilikin olma zelliini yitirdi ve daha geleneksel bir ortak gvenlik
erevesine dnt. nc eilim ilk bata umut verici gibi grndii
Siyasal birlie hazrlk amal olarak saysz konferans dzenlendi ve
bunlarn en nemlisi olan Flahuede, belirli egemenlik haklarnn ortak
olarak uygulanmas iin uluslara aktarlmas2 karar alnd. Direkt so
nu, 1949da kurulan ve bir Danma Meclisini ieren Avrupa Konseyi
oldu. Ne ki, bu Konsey snrl erklere sahipti ve ak bir biimde asl
plann ok daha seyreltilmi bir uyarlamasyd.
Bu riskli giriimlerin snrl derecede baarl olmasnn temel nedeni,
btnlemeye ilikin atan iki farkl yaklamn varlyd. Kimi hi'k
metler Birleik Devletler izgisindeki bir federal modelden yanayken,
dierleri Birlemi Milletlerin daha gevek yapsna benzeyen kon-l
deral bir tasary tercih ediyorlard.
FransaAlmanya atmalarnda sk sk ykc saldrlara maruz kaimi,'
olan Benelks devletleri tarafndan, Federalizm hevesli bir biimde de:,
tekleniyordu. Hl 1940m kk dn tersine evirmeye alan
BATI AVRUPA'DA KTSAD VE SYAS BTNLEME
323
Fransz hkmeti, federalizmi gelecekte Almanyay zaptetmek iin en

etki yol olarak grrken, Almanlar yeniden yaplanmaya ve badamaya
ilikin bir ara aray iindeydiler. Kon-federalizm, Bat Avrupann
evresel devletlerinin, zellikle de Britanya ve skandinav lkelerinin
lercihiydi. Britanya, ar g dengesi kaygs dnda, uzun bir Avru
padan ayr kalma geleneine sahipti. Bundan dolay, Churchill savatan
'ice unun altn izmiti, Avrupa ileyiz, ama onun paras deiliz.3
I ler halkrda, Britanya, Birleik Devletler ile zel ililileri ile birlikte,
clcnizcilie dair ve emperyalist karlara sahipti. 1944te de Gaulle ile
bir grmesinde Churchill, Britanyann nceliklerini gayet ak bir
I'iimde ortaya koydu: Ne zaman ki Avrupa ile ak deniz arasnda bir
tercih yapmak zorunda kalrsak, her zaman iin ak denizden yana kullaurz tercihimizi. Ne zaman ki siz ve Roosevelt arasnda bir tercih yapmak
7 ,randa kalrsam, tercihimi Rooseveltten yana kullanrm.4Btn bun
lardan ziyade, Britanya Avrupada yurtseverlie ba vurmadan akl bana
;olen tek lkeydi: Churchillin sava zaman konumas, Britanyann
l>endi kuramlarna dair tam inancn pekitirmek iin galibiyet deneyimi
le birleti.
Bu suretle, 1950 itibaryla bu lkeler arasnda Avrupa Birliini iste
yenler ve istemeyenler olarak ak bir ayrm vard. stemeyenler, tm
btnleme tasarlarna kar phe ile yaklamaya devem ettiler ve
mmkn olan her yerde bu tasarlar zayflatmaya abaladlar. Bu arada
nleyenler, kendi aralarnda ak bir ama belirlemeye ve bu amaca ulama
m) gereki aralarna ilikin zmler rettiler.
* *
(Jozm, Fransa yeniden yaplanma programnn yneticisi ve Avrupa
Ii liinin ok uzun zamandr savunucusu olan Jean Monnetden geldi.
I Mays 1950de Fransa Dileri Bakan Schumana verdii bir memoran' Inda, daha nceden uygulanan tm aralarn bir kmaza neden olduk
la m ve bunun ancak ilk bata iktisadi btnleme zerinde younlala al< alabileceini savundu. Sre iinde bu, siyasal btnlemeye doru
Heri dnlmez bir itki gelitirecekti: 9 Maysta yaynlanan Schuman Dekla isyt>nu bu gr yanstt. Bir inan ilkesi olarak unu belirtti ki: Avrupa
i
lerasyonu, barn sreklilii iin zorunludur. Dier yandan, Avrupa,
bir defada tek bir btn haline gelmeyecektir: ilk elden de facto (fiili)
llyanmay yaratacak olan somut kazanmlar tarafndan ina edilecektir.5
Bu niyetin pratik ifadesi Avrupa Kmr ve elik Topluluu (ECS(

European Coal and Steel Community) idi. Paris Antlamas (1951) ile
oluturulan bu topluluk Fransa, Bat Almanya, talya, Belika, Hollanda
ve Lksemburgdan oluuyordu. Yksek Otoritede, Tzel kiilik sahil l
olmas tasarlanan, Avrupann ilk gerek uluslar-st kurumuyd,
1957de alt ye lkenin liderleri, Roma Antlamas araclyl;
ECSCnin kapsamn Avrupa Ekonomik Topluluunu (EEC: European
Economic Community) ve Euratomu kurmak zerinde uzlatlar
EECnin ana kurumlan, mterek iktisadi programlar balatma ve uygu
lamaya dair erklere sahip olan Komisyon; ye hkmetlerin temsildin
tarafndan kilit kararlarn alnd Bakanlar Konseyi; yelerin ulusal
yasama organlar tarafndan tayin edilen Parlamento ve Adalet Mal
kemesinde oluuyordu. 8. madde tarafndan, tm i sorumluluklarn
kaldrlmasn ve ortak bir gmrk vergisinin uygulanmasn ierecek
olan gmrkler ve iktisadi birliin kurulmas iin yirmi yllk bir ge\lr,
srecine msaade edildi. Ortak siyasalar ayn zamanda sanayi, tarm,
tamaclk, sermaye ve hizmetler iinde uygulanmalyd. Son olaral
ilerlemenin ye lkeler arasnda daha yakn siyasal balar kurulmasn
doru salanabilecei ngrld.
ECSC ve EECnin ikisi de skandinav lkelerinin ve Britanyann
yelikleri olmakszn oluturuldu. skandinav lkeleri, Kuzey Konseyi
(1952) gibi kendi dzenlemelerini tercih ettiler. Herhangi bir balayn
stlenmeden kanma konusunda kaygl olan Britanya, 1951 ve 1956'dn
iletilen iki daveti de geri evirdi. lk geri evirme karar, yakn zamand
kamulatrm olduu kmr ve elik sanayilerini d bir bnyenin koni
rol altna brakmaya hi istekli olamayan bir i Partisi hkmeti
tarafndan alnd; bir i Partisi Hkmeti NEC belgesinde u savunu
luyordu: Hibir sosyalist parti ulusal siyasann nemli alanlarnn,
Avrupay temsil eden bir otoriteye teslim edilmesini kabul edeme: ,""
kinci ret karar, ktasal iktisadi planlama trnn Britanya zerindi
olas etkisinden ekinen bir Muhafazakr Parti hkmeti tarafndan
verildi. Ne ki, iki parti de tel rglerle evrilmemi bir serbest ticari t
alann avantajlarnn farkndaydlar. Bu yzden, Britanya 1959da Avm*
turya, Danimarka, Norve, sve, Portekiz ve svire ile Avrupa erbet
Ticaret Birliinin (EFTA: European Free Trade Association) kurulma
srecinde inisiyatifi ele ald. Tam anlamyla Komnist olmayan Avru ,
iki iktisadi blgeye ayrlmt; i A lt ve d Yedi.
Bu arada, Avrupada bir siyasal ve askeri sistem kurmak iin bir elifti
giriimde bulunuldu. 1950de Fransa Babakan Pleven bir Avrpfl
325
Savunma Topluluunun (EDC: European Defence Community) olutu

rulmasn nerdi. Onun ana gds, Almanyann Avrupa balamnda
yeniden silahlanmasna msaade etmekti; Alman birlikleri, bir Savunma
Bakanl, bir Babakanlar Konseyi ve bir Meclis emrinde bir Avrupa
savunma gcne tam anlamyla entegre edilmeliydi. Bunun, Almany;nn gcn Avrupadaki Birleik Devletler nfuzunun yerine koymak
iin kullanmak, saldrgan Alman milliyetiliinin yeniden ykselmesini
'ilemek ve Sovyet blounun tekil ettii giderek byyen tehdide kar
n.'jir derecede ihtiya duyulan kayna salamak gibi l bir avantaj
olacakt. Fransa bu tasarnn baars iin Britanyann desteini esas
gryordu, nk sadece Britanya ve Fransann bir birliktelii Alman
ya'nn yeniden silahlanmas zerinde etkili bir kontrol garanti edebi
lirdi. Ne ki, Britanya hkmeti EDC fikrinden pek etkilenmedi ve bunun
yerine, N A T O tarafndan salanan Atlantik ilikilerini tercih etti.
I rnest Bevin, Avam Kamarasnda, bir Avrupa ordusuna ilikin getirilen
' ineri iin faaliyet alannn ok snrl olduunu (...) Avrupa Birliinin
Midece Avrupa iinde artk mmkn olmadn ve sadece daha geni
Atlantik Birlii iinde mmkn olduunu,7 belirtti. Bu arada, uzun
zamandr proje zerinde gr ayrl iinde olan Fransa parlamentosu,
sonunda EDCyi reddetti ve bu tasar 1954te ortadan kalkt. Bunu ta
li ben, Eden hkmeti, talya ve Bat Almanyann Bat Avrupa Birliine
dahil edilmesi yoluyla 1948 Brksel Antlamasm genileterek, daha
gevek bir biimde yaplandrlm bir alternatif kurmaya alt.
1960 itibaryla, ister siyasal ister iktisadi tek gerek birleme ansnn
l liCde yatt aka ortaya kt. Artk geriye kalan ey, 1950lerin
amalarna 1960larda ulalp ulalamayacana bakmakt.
I'i adan EEC dikkate deer bir biimde baarlyd. De Gaulle, alt
11Ikenin hepsinin de hzla zenginlemesini ve dnyann en byk yekpare
icrbest ticaret blounun yaratlmasn bir iktisadi mucize8olarak tanm
lad. 1958 ve 1967 arasnda EECnin ihracat btn olarak e katlanr
I' en, dnyann ihracat hacmi sadece iki katma kt. Gayri safi milli
lisla endeksleri de benzer bir gelime gsterdi; 1953 indeksi 100 olarak
kbul edildiinde, 1965 itibaryla EFTAnm (Avrupa Serbest Ticaret
Illrlii) gayri safi milli haslas 154 ve Birleik Devletlerinki 149 artarken
M Cninki 188 artt. Ayn zamanda, Roma Antlamasnm iktisadi he
deflerini yerine getirme yolunda da ciddi ilerleme kaydedildi. Temimi

1968 itibaryla sanayi mallar, demir, kmr ve tarmsal rnler zerin
deki tm i engellemeler kaldrlmt; ortak bir tarm siyasas (VA I
zerine kurulu) ve tek bir vergi sistemi yrrle konulmutu, ortak bl
d tarif ilemekteydi ve ye devletler EEC dndaki lkeler ile tn il
mzakereleri iin ortak bir siyasa gelitirmilerdi.
Btn bu alanlarn tam tersine, siyasal birlie doru her trl harekel
yavalamt, iktisadi baar, Bat Avrupa uluslar arasdaki gerilimi ona
dan kaldrmaya yardm etmiti, fakat federalizme ynelik olumlu b
tevik salamamt. Bir federasyonun, sadece i veya d bir siyasal fakl t
rn bir iktisadi btnleme arka plan ile ilikiye girdiinde kurulabilr
cei savunula gelmitir.9 Bundan dolay, Britanya taht ile atmann
direkt sonucu olarak on Smrgenin iktisadi birlii Birleik Dev
letlerin daha sk siyasal yapsna dntrlrken, Alman Zollverein
Bismarckm devletilii tarafndan ikinci Reiha evrilmiti. Bunlna
benzer hibir siyasal katalizr EEC iinde grnmemiti. 1950lar boyun
ca Fransa ve Almanya, ulusal kayglar siyasal federalizm idealinin ol<
daha stne koyan d siyasalar izlemilerdi.
Babakan ve ardndan da Beinci Cumhuriyetin Cumhurbakan
olmas zerine de Gaulle, Fransann Avrupadaki etkiliini canland
may ve gl Fransa kimliini pekitirmeyi kendisine megale halim
getirdi. Asla ikna olmam bir federalist olarak, une certaine idee dc L
France zerine younlamay tercih etti ve ak bir ekilde, ilkesinin
Les nations, a existe.10olduunu belirtti. zel Gaullist siyasa izledi
lk olarak, Fransann Birleik Devletler ile olan iliiini kesme karan
erevesinde, Fransay N A T O nun askeri kanadndan geri ekti, kendi
bana nkleer bir g olma yoluna soktu Fransay ve Sovyet blou il>
gergin olan ilikileri yumuatma arayna girdi. kincisi, drdnc Cm
huriyetin Avrupa balamnda bir AlmanyaFransa uzlamas siyasasnn
tersine, Almanya ile geleneksel iki yanl antlama aray iine girdi
ncs ve en nemlisi, EECnin iindeki Fransz karlarnn i'r.
snrn ykseltmeye ilikin kararllyd. 1965te de Gaulle, dier Ih ,
ye iin kabul edilebilir olsa da, belirli tarm siyasalar hakknda Fransa'ya
veto hakknn tannmas iin srar ettii iin byk bir kriz kt
zlemeyen anlamazln almas yaklak bir yl srd ve sonn,,
siyasal btnlemeye doru gidiat yeniden faal hale getirmeyi isteyen
federalistler iin ac bir baarszlk oldu. Lksemburg Antlamas (1966)
bir uzlama salad ve bu uzlama uyarnca yelerden birine ortak an
lama zerinde srar etme hakk tannd. Bu, uluslar-st komisyon
BAT! AVRUPA'DA KTSAD VE SYAS BTNLEME
327
pahasna ulusal hkmetleri temsil eden Bakanlar Konseyinin erklerini

arttrd.
1960larn sonu ve 1970lerin ba itibaryla Almanya, zel bir d
siyasay izlemeye balamt. 1948den beri iktidarda olan Hristiyan
I )emokratlarm yerini, 1969 itibaryla Avrupa Birlii fikrine kar daha
az hevesli olan SPD almt. Yeni Sosyal Demokrat anslye Brandt
1969da aslnda unu demiti: Salt olarak siyasal alanda, ulusalar-st
yntemlerden ziyade, hkmetler aras ilemlere bal kalmak zorunda
kalacamz dnyorum. Bu, Brandtm Dou Avrupadaki Komnist
rejimlerle iki tarafl anlay aray iinde olmasnda olduu gibi, de
( aullen siyasasnn taklidi gibi grnyordu; rnein, Austos 1970te
imzalanan Rus-Alman Antlamasm ksa zaman sonra Polonya ile bir
;altlama izledi. Ostpolitik, CDU ve CSU tarafndan, Dou Avrupa ile
uzlamann Bat Avrupa ile daha fazla btnleme pahasna gerek
leecei gerekesi ile eletirildi.
1960larda kaydedilen ilerlemeye dair bir rnek vard. Temmuz
1967de ECSC, EEC ve Euratomun yrtme organlar ve Bakanlar Kon
seyleri daha geni bir biimde belirlenen Avrupa Topluluu iinde
fek bir Komisyon ve tek bir Konsey ats altnda birletirildiler. Ne ki,
1969 itibaryla u hl gayet ak bir biimde ortadayd ki, Altlarn
gerekletirdii olaanst iktisadi baar henz hibir siyasal deime
le btnlenmemiti. Roma Antlamas tarafndan gei sreci iin tan
nan yirmi yllk srenin artk dolmu olmasndan dolay, topluluun
lieleceine dair bir karara varlmas zorunluydu. Ne ki, bu karar bir ikilemi
eriyordu. Bir yanda, zamansz bir katmanlamadan kanlmas salanirken, dnm srecinin itkisi nasl srekli klnacakt? Dier yanda,
Topluluun en gl iki yesi tarafndan ok nemli grlen ulusal
ykarlarda taviz vermeden siyasal btnlemeye doru daha fazla ilerle
me nasl kaydedilecekti?
* *
Kta hkmetleri bu sorunlar yaarlarken, birbirini izleyen Britanya
liderleri de EECye kar olan tavrlarn tmden gzden geiriyorlard.
I iberal Parti her zaman iin yelikten yana olmutu, ama ikna edilmesi
gereken ilk babakan muhafazakr Macmillan idi. 20 Eyll 1962de halka
Kitaben radyodan yapt bir konumada unlar syledi: Tm tarihimiz
boyurica olduu gibi (...) imdi de Avrupa meselelerinin iindeyiz. Bun-
Avrupann btnlemesi: eitli kuramlarn 1973e kadarki yelii.

Kaynak: The Bartholomew/Wame Atlas of Europe:
A profile of Western Europe s. 22-23 (Edinburgh ve Londra, 1974).
j
I
,
;
I
K
E
^
I
r'
329
dan kaamayz. Kimi zamanlar denedik, ama yapamadk. Dahas, bunu

yapabilmiiz gibi davranmak hi de iyi bir fikir deildi.11 i Partisi,
ksmen, inanl bir piyasa kart olan Gaitskell 1963e kadar bakan
olduu iin, bu tasarya daha uzun bir sre kar kt. Ne ki, 1966da
Wilson, i Partisi hkmetini Britanyann birlie giriini salamaya
memur kld ve hayr cevab almayacandan emindi.
Mzakereler nasl baarl oldu? EEC yelerinin bei Britanyann
yeliini onayladlar, fakat 1962 ve 1968 yllarnda Fransann dayatt
vetolar yznden Britanyann girii on yldan fazla bir sre gecikti. De
Gaulle, Britanyann ar derecede ayrlm ve deniz ile alakal oldu
unu, dahas ngilterenin durumunun doasnn ve yapsnn, kta devletlerininkilerden derin bir biimde farkl olduu12 grndeydi. Bri
tanyann, EECyi salt iktisadi dze k iin koltuk denei olarak
kullanmasndan, Fransa ile Almanya arasnda son zamanda kurulan
zel ilikiyi bozmasndan; ve de Avrupa iinde, Amerikan siyasal ve
iktisadi nfuzu iin Troya at olarak i grmesinden ekiniyordu. Ne
ki, bu grler Fransa iinde genel olarak benimsenmiyordu ve 1969da
de Gaullen emekli olmasndan sonra yeni bakan Pompiduo, vetoyu
kaldrd. Mzakereler Heath hkmeti tarafndan ald ve Katlma Antlamas 1972de imzaland ve bunu takip eden 1973 yl itibaryla yelik
balad. Sonradan yaplan ek mzakereler ve 1975 referandumu Topluluk
iinde Britanyann yerini pekitirdi.
Bu gelimeler, Britanyann dnyadaki rolnn ciddi bir gzden gei
rilmesine n ayak oldu ve akabinde de, bu lkenin iktisadi ve siyasal
zayflna ilikin giderek glenen genel bir bilincin ykselmesine neden
oldu.
1945ten beri Britanyann iktisadi performans EEC lkelerininkiIerden ok daha gerideydi. rnein ihracat, Topluluun yzde 140tan
fazla olan ortalamasnn tam tersine yzde 40n altnda bir byme
gsterdi. Buna dair gereke gsterilebilir: birincisi galibiyetin maliyetiydi. kinci Dnya Sava boyunca Britanya ar derecede d bor
biriktirdi, birok denizar yatrmn satt ve hizmetleri kesintiye urat
t. Yarm yzyd akn bir sredir yatrmlar ve hizmetler, ticaret a
dengesini genel bir demeler dengesi artsna dntrmede hayati bir
rol oynamt. lk bata Britanyann kayplarnn gerek boyutu, Ameri
kan borlar ve malp Eksen devletler olan Almanya, talya ve Japonyann sava sonras zayfl tarafndan gizlendi. Ne ki, 1950ler boyunca
Almanya km olan sanayisini hzla yeniden yaplandrd ve sre
inde hl Britanyada yaygn olarak kullanlmakta olan modas gemi
fabrika trn deitirdi. Yava yava, Almanyann bombardmanlarda!

kaynaklanan hasarnn onarlmasnn Britanyann yatrmlarnn eli
kilerini zmekten daha az zor olduuna dair ac gerek ortaya k.
Gerekten de, Britanyadaki daha kk derecedeki fiziksel ykmn, as
lnda sanayideki sistematik modernizasyonu engellemi olduu gr
savunulabilir. kincisi, Britanya kendi daha kk iktisadi temelini bari;
bir biimde aan byk bir g olarak aktif bir siyasal rol oynamaya
devam etti. Bunun rneklerinde biri, Britanyadaki tm sava sonras
hkmetlerin sterlinin geerli olduu alann btnln savunmadaki
kararllklaryd; bu ak bir biimde, gemite Britanyann devasa bi
imparatorluun merkezi ve dnyann en byk ticaret alan olmasnn
verdii sorumluluun direkt bir sonucuydu. Gerekten de, bir tarihi,
Britanyann sava sonras ticaret ihtiyalar ve Londra ehrinin karlar
arasnda direkt bir uyumazlk grmektedir.13 nc olarak, Britany;
yeniden yaplanmaya kar Almanya, Fransa ve Benelks devletlerin
kinden daha blk prk bir yaklam sergiledi. Muhafazakr siyasaln
merkezi kontrol tecrbesi ile mcadele etti, fakat ii Partisinin sos
yalizmi bile Ktann planl iktisadi gidiatlarnn tutarllndan yok
sundu.
1960lar itibaryla Britanyann liderleri Avrupa ile ibirliinin, sade

ce iktisadi canlanmay getirebileceini dndler. Ticaret gstergeleri,
gelecein EEC ile olduunu doruluyor grnyordu. Bu on yl boyunca
Britanyann ngiliz Milletler Topluluu ile ticareti yzde 29 artarken
(1240 milyon sterlinden 1601 milyon sterline), Topluluk ile olan ticaret
bununla karlatrldnda devasa bir atlm gerekletirerek yzde 230
artt (463 milyon sterlinden 1530 milyon sterline). imdi ihtiya duyulan
ey, Britanyann rnlerine, rakiplerinin sahip olduu avantaj salaya
cak olan geniletilmi bir piyasa idi. Britanyann var olan snrlandrma
larna atfla Macmillanm dedii gibi: Bu mallan nasl satacaz, temel,
yani yerel piyasann hacmi onlarnkinin drtte biriyken?
Britanya ayn zamanda siyasal bir k de yaad. 1956 Svey fela
keti, Britanyann artk bir dnya gc olmadn gsterdi, bu olaydan
birka yl daha ders alnmasa bile. Bu olay ayn zamanda Birleik Dev
letler ile olan zel ilikileri de gevetti, nk ABD, Birlemi Milletle!
Gvenlik Konseyinde ngiliz-Fransz ortak harekatm knayan eilll
tekliflere destek verdi. Gemite, Britanya, imparatorlukla kurduu yakn
ilikilerden honut bir biimde grkemli bir tecrite ekilebildi. Ama,
1960larm ba itibaryla Britanyann smrgeleri bamszlklarn ka
zandlar, ABD Devlet Bakan Dean Achesonun ifadesiyle, Britanya Il
331
mparatorluu kaybetmi ve henz kendisine yeni bir rol bulamamt.14

Muhafazakrlarn zm Avrupaya dnmekken, i Partisi ilk bata
demokratik ve ok uluslu bir ngiliz Milletler Topluluunu canlandr
mann ve buna klavuzluk etmenin yolunu arad. 1960larn ortalarndaki
iki olay, Hindistan-Pakistan Sava ve Rodezyann tek tarafl bam
szlk ilan, ngiliz Milletler Topluluunun varln dorudan tehdit
etti ve Britanyann liderliinin ar derecede sallantda olduunu gs
terdi. Avrupa blouna yelik ok daha fazla ekici bir hale geldi, zellikle
dlanmann gelecekte tecrit olma ve nemsizleme anlamna gelmesin
den dolay.
Hatta uzun sredir var olan, istenmeyen siyasal btnleme ile ulusal
kimliin kaybedilmesine dair kukular bile bir yana brakld. (De Gaulle
ve Brandtm siyasalar, federalizmin artk Bat Avrupa liderlerinin en
byk hedefi olmadn gsterdi.) Heath 1961de unu syleyebilmiti:
Bu durum tamamen korunmaktadr ve biz bu konular hakknda yanl
kuruntularla kendimizi korkutmamalyz. 1970ler itibaryla durum hl
aynyd. Sr Geoffrey Ripona gre: Yukardan kuramsal zmlerin
dayatlmasma ilikin hibir sorun yoktur; hibir acil bir federasyon teh
didi yok.15
*
* *
Bu yzden, Britanyann EECye doru ynelimi, EECnin kendi
geleceine dair hesaplar ile rtt. Bu durum, ayn zamanda deime
iin bir uyarc etkisi yapt. Topluluk kendi dinamizmini yeniden kefet
me ve uzun vadeli ve hrsl bir genileme programn uygulama yoluyla,
balang dnemindeki hararetli tartmann olumsuz etkilerini tele al lamama arayna girebildi. Bu, akabinde Topluluun siyasal ve iktisadi
kurumlarmm elden geirilmesini gerekli hale getirdi. Belki de, federalistler artk dzenliliin ve geni tabanllm en iyi siyasal btnleme
olasln saladn dnyorlard.
Topluluun genilemesi iki ilem araclyla hayata geirildi: yelik
ve ibirlii. Yeni yeler Britanya, rlanda ve Danimarka (1972 Bavuru
Antlamas ile) ve Toplulua 1980lerde giren Yunanistan, spanya ve
Portekiz idi. Topluluk ile iki ibirlii alan garanti edildi. Bunlardan
laha byk olan nc Dnya idi: ilk bata balant Yaounde Konvan
siyonu ile eski Fransz ve eski Belika smrgeleri ile snrlandrld,
lalcat bunu takiben kapsam, 1975 ve 1979 Lome Konvansiyonlar ile
Afrikann ou, Karayip ve Pasifike doru geniletildi. Bu arada, Akdi-111

lkelerine ortakl stats verildi ve Gney Avrupada tarm rnlei
iin olmasa da sanayi rnleri iin, bir serbest ticaret alan kuruldu.
iktisadi reform, 1960lardaki olumsuz btnleme veya gmrk ve
gilerinin ortadan kaldrlmasndan sonra, olumlu btnleme vcy
ortak mali kurumlarn oluturulmasnn baarlmas yolunda tasarland
Bunun rneklerinden biri, Mart 1979da Avrupa Para Sisteminin oli 11
rulmasyd. Ayrca, byk oranda, Topluluk btesinin gzetmek eil
minde olduu Britanya ve talyann inisiyatifi ile bte katklar ve
demeler sreci kapsamnda da reformlar gerekletirildi. 1972 Zirve
sinin Toplulua daha insani bir ehre kazandrma tasars ile dnl
zel bir toplumsal siyasann balatlmas byk bir kazanmd; bu, 197>' >
talya ve Britanyann kazanl kt Avrupa Gelime Fonunun kurul
masna n ayak oldu.
Siyasal reformlar gelecei dikkate alyordu, ama etki brakmaktan
ok uzaktlar. 1979 yl, Roma Antlamasmn uzun vadeli projelerinin
-Avrupa Parlamentosu iin dorudan seimlerin- gereklemesine ahit
oldu. Ne ki, Topluluun yrtme yaps esasl bir biimde deitirilmedi
Avrupa Konseyi ve Bakanlar Siyasal Komitesi gibi eitli kurumlanl
gelitirildii dorudur. 1980 itibaryla, bunlar, var olan Komisyon w
Bakanlar Konseyi ile birlememiti. Vurgu, hep olduu gibi, hakiki ulus
lar-stclkten ziyade, hkiimetleraras iktisadi ibirlii zerine yap
lyor gibiydi.
*
Bu blmn argmanlarn zetlersek, Avrupa federalizmi eski bir ideal

di, fakat kinci Dnya Savandan sonra milliyetilie kar gelien giiyl
tepki srecinde gerek bir sav haline geldi. Bu, geni tabanl bir harekel
olarak balad ve ardndan eitli hkmetler tarafndan resmi siyasa
haline getirildi. Ne ki, ilk bataki heveslilik, Britanya ve dier evresel
devletlerdeki isteksizlik tarafndan sekteye uratld. Bu yzden, Altln
tarafndan 1950lerde alma kararlar, ECSC ve EEC formunda iktisadi
btnleme zerine younlat ki, Britanya bunun ikisinin de dnda
kalmay tercih etti. EEC, iktisadi ve siyasal gerilemeye maruz kalan Brl
tanya tarafndan, 1960larm balarnda Avrupaya kar taknlan tavm
gzden geirilmesini salayacak derecede olaanst iktisadi baar, fakat
snrl siyasal ilerleme kaydetti. Bu arada EEC, genileme ve var olan
BATI AVRUPADA KTSAD VE SYAS BTNLEME
333
yeler arasnda daha fazla acil siyasal birlik yolunda ilerledi. Ardndan,
I 980lerin ikinci yarsnda siyasal btnleme daha dzenli bir biimde
tartld ve kimi yeler, geniletilmi bir topluluun tamamyla federal
bir yap iinde badatrlabileceinin farkna vard. Ne ki, byle bir
btnln salanp salanamayaca, aslnda tm yelerin uzlamasna
baldr. 1990 itibaryla da, zellikle Britanya buna hl tam anlamyla
ikna olmad.
-
N OT LA R
1) A. SPINELLI: European Union and the Resistance, Government and
I )pposition (1967) iinde.
2) D. DE ROUGEMENT: The Campaign of the European Congress,
l iovemment and Opposition (1967) iinde.
3) A. WATSON: Europe at Risk, Bl. 6.
4) G. LICHTHEIM: Europe in the Twentieth Century, Bl. 14.
5) F. VON KROSIG: A Reconsideration of Federalisin in the Scope of
lc Present Discussion on European Integration, Journal of Common Market
Studies (1970) iinde.
6) M. A. WHEATSON: The Labour Party and Europe 1950-1971,
('tovemment and Opposition (1967) iinde.
7) R. VAUGHAN: Post-War Integration in Europe, Belge 15.
8) Keesing ada Arivleri, 22246A.
9) F. VON. KROSIG: A.g.y.
10) D. JOHNSON: The Political Principles of General de Gaulle,
International Affairs (1965) iinde.
11) Keesing ada Arivleri, 19015.
12) A.g.y. 19197A.
13) Bkz. G. LICHTHEIM: A.g.y.
14) U. KITZINGER: Britains Crisis of Ideology, JCMS, Cilt 6. iinde.
15) S. HOLT: British Attitudes to Membership, G. IONESCU (der.):
The New Politics of European Integration iinde.
Milliyetilik
Milliyetiliin saysz zelliklerinden tanesi zellikle szn etmeye

deerdir. Birincisi, cemaatin yeleri arasnda ortak olarak paylalan,
dildeki, kltrdeki (zellikle edebiyatta ve mzikte) ve toplumsal gele
neklerdeki doal bir trdelie, ilikin farkmdalktr. kincisi, yabanc
dmanlara kar belirlenmi snrlarn korunmas dahilinde merkezi
bir hkmetin otoritesine dair kitlesel bir kabullenmedir. Hkmet,
kimi zamanlar, eitim ve kitlesel medya yoluyla belirli deerleri iletmek
ve seilmi tavrlar tevik etmek aracl ile bu ball byk bir saygya
dntrmek aray iine girer. Uncs ise, halkn yegane kimliinin
farknda olmas, bir enerji kayna olarak kullanlabilirdir: komularnn
kiler pahasna bir ulusun hudutlarnn geniletilmesi veya bunun tan
tersine, ister yabanc hanedanlklar ister emperyal gler olsun, davetsi:
misafirlerin kovulmasdr.
Ulus devletin kkenleri ortaaa kadar geri gider1; rnein, Fransa
ve Britanyann ikisi de, onikinci ve onnc yzyllarda yeni kurulmaya
balanm uluslard. Ardnda, erken modern dnemde Avrupal mu!
MLLYETLK 3 35
lakyeti hkmdarlar bu devletlere, tebaalarna iradelerini daha etkili

Iir biimde kabul ettirebilmelerini salayacak derecede karmak brok atik yaplar kazandrdlar. Onyedinci ve onsekizinci yzyl ile birlikte
ls devlet, merkezi hkmetle ve bu hkmetin iktidarnn tm snrlar
dahilinde geniletilmesi durumu ile e anlaml hale gelmiti.
Ne ki, milliyetilik daha yava bir geliim sreci izledi. Ulus devlete
ballk ve sadakat, kesinlikle onaltmc yzyln spanyollar, ngilizleri
ve Hollandallar ile onyedinci yzyln Franszlar arasnda da vard.
Ne ki, bu aamada hl bir eyler noksand. Milliyetilik kken olarak,
dier sadakatlerin de zerindeki bir kitlesel balln ifadesidir. Fransz
I )evriminden nceki dnemde ou lkenin sakinleri, hl gl olan
dier balara sahiptiler. Birincisi, bir dizi feodal sorumluluklar ve ortayalardan kalma ballklardan oluan yerel balantlard. Bir dieri, din
sz konusu olduu zaman olduu gibi, bireysel devleti aan evrensel deer
lere kar beslenen derin ballkt. Bu suretle, halkn ball, biri ulusal
nurlar dahilinde snrlar hi de zorlamayan yerellikler dzeyinde zapt
olurken, dieri bu snrlar aan iki ayr n demetinden oluuyordu. Bir
ulus devletin tamamyla tesis edilmesinden nce de, bu iki n demeti
ulusal snrlar ile mmkn olduunca birebir bir biimde rtmeye
zorlanmalyd.
ngiliz milliyetiliine, piiriten devrimi ve Locke (1632-1704) ile
Brken (1727-97) eserleri gl bir itki salad. Ayn zamanda, ngiliz
milliyetiliinin prtan ruhu ilk yerleimciler ve ncler arayclyla
Kuzey Amerikaya da yayld. Ne ki, kimi kta lkelerinin mutlakyeti
11kmdarlar, kendi tebaalarn etkileyen bir ideoloji olarak milliyetili
in gelimesini hzlandrmaya pek istekli deillerdi. Dikkatleri, zel so unlar (hanedanln salaml gibi) ve evrensel konular (din atmas
gibi) arasnda blnmt. Dahas, bu egemenlerin kitlesel destei hare
kete geirmeye ne ihtiyalar ne de istekleri vard. Bununla beraber,
devlet, hl egemenin kiisel mal olarak grlyordu ve letat, cest
moi* slogannn milliyeti tutkuya destek olmas pek olas grnm
yordu. Bundan dolay, milliyetiliin daha fazla gelime kaydede
bilmesinde nce, devlet ile halk arasndaki ilikinin yeniden tanmlan
mas gerekiyordu. Bu da akabinde byk bir siyasal ve toplumsal deiimi
1,'erektirecekti.
* (Fr.) Devlet benim, (.n.)
336 AVR U PA T A R H N D E N KESTLER II
Byle bir deiime, 1789 ve 1815 arasnda Fransz devrimi ve Napoleon

imparatorluunun genilemesi neden oldu. Bu dnem boyunca, mil
liyetilik Fransay kasp kavurdu ve ardndan da Avrupann dier b
lmlerine, zellikle de talya ve Almanyann paralanm eyaletlerini'
yayld.
Fransz Devrimi saknganca balamasna ramen, ksa bir sre iinde
ok sayda yerel kar yerinden ederek ve feodalizmin kalntlarn orta
dan kaldrarak, bireyin devletle olan ilikisini radikal bir biimde dei
tirdi. Fransa 1793 itibaryla daha ideolojik bir aamaya girdike, ol<
daha bariz biimde Rousseaunun (1712-78) fikirlerinin etkisine girdi
(E. H. Carr, Rousseauyu, ulusun, egemenin kiiliinde veya ynetil
snfta cisimletirilmesini reddetmesi ve ulus ile halk zdeletirme
cesaretini gstermesi babnda, modern milliyetiliin kurucusu olarak
addeder.2) Rousseau milliyetiliin gelimesine iki nemli katkda bulu
du. Birincisi, onsekizinci yzyl Aydnlanmasnn kozmopolitan yakla
mma saldrd ve bunun yerine halkn cemaatsel temelini vurgulad
"chaque natior a son caractere propre et specifique.*3 kincisi, yneten ile
ynetilen arasndaki ilikiyi yeniden tanmlad. Genel iradenin ne
mini vurgulamas balamnda, bireye, bir btn olarak cemaatin iinde
bir yer verdi; bunun karlnda da cemaat, bireyin toptan sadakatinin
umma hakkna sahipti. Bu suretle, "La patrie est dans les relations de lEitt
ses membres.**3 Robespierre, Carnot ve Danton gibi Jakoben liderleri
bu gr ortak bir ulusal ama belirlemekte kullandlar. Dantona gre,
Fransa blnmez bir btn olmaldr, idi. Kitlesel olarak askere alma,
halk ordularn harekete geirdi ve bu yeni silahla, Fransz milliyetilii
Fransann snrlarn at ve beraberinde daha da fazla mesihsileti. Napo
leon idaresinde milliyetilik radikal demokrasi ile sz konusu olan kimi
dnsel birlikteliklerini kaybetti, fakat militarizmle olan sk bam
korudu.
Fransa, Avrupa zerinde Roma mparatorluundan beri dier hibir
gcn sahip olmad kadar derin bir etkiye sahipti. zellikle Napoleon,
milliyetiliin Fransann snrlarnn tesindeki geliimine iki yoklan
katkda bulundu. Birincisi, eski kurumlan ve feodalizmin kalntlarm
kknden temizledi ve talya ile Almanyada paralanm topraklan
birletirerek daha byk devletler haline getirdi; kendi deyiiyle, onlari
* (Fr.) Her ulusun kendisine has ve zgn bir karakteri vardr, (.n.)
** (Fr.) Vatan, devletin kendi organlarryla olan ilikisinden ibarettir, (.n.)
MLLYETLK
337
iren karklklarn basitletirdi.4kinci katks daha olumsuzdu, atn

hi de nemsiz deildi. galleri ve anlaysz diplomasisi, Rusya ve spanyadan, talya ve Almanyaya kar bir dz tepkinin ykselmesine neden
oldu. Direni sonunda, Fransz ordularnn Yarmada Savanda, Rusya
Seferinde ve Bamszlk Savanda malup olmasna neden oldu.
Ondokuzuncu yzyln ilk yllarnda Almanya zellikle youn bir
deiim geirdi ki, bu deiimin katalizr, Fransann ideolojik etkisi
ve giritii igal hareketleriydi. Goethe (1749-1832) gibi Alman ya
zarlar onsekizinci yzyl Aydnlanmasnm ana akmnn bir paras
olmulard ve bu gelenein kozmopolit temelini paylamlard. Ne ki,
Rousseaunun etkisi altnda Alman Romantizmi, onsekizinci yzyln
evrenselciliini reddettii iin, Alman kltr giderek daha blgesel
bir kimlik kazand.
Alman Romantizmi dilbilimsel bir vurgu ile balad, nk Arndt
(1769-1860) gibi yazarlar ulusal kimlik iin dilin neminin altn izdi
ler: Almanlar yozlatrlmamlardr. Asl saflklarn yitirmemilerdir
ve zamann ebedi kanunlarna gre yava yava, ama emin bir ekilde
geliebilmilerdir.5Bu gr, Herder (1744-1803) ve Jahn (1778-1852)
tarafndan daha geni bir Alman rk ya da volk kavramsallatrmas
erevesinde ina edildi. Jahn, Goethenin kozmopolitan bak asndan
uzaklamaya ynelik hareketi pekitirdi: Ayn amacn peindeyiz, ama
insanlk erevesinde deil, Almanlk erevesinde.5Herder Volksgeist
biiminde bir ortak yaratclk kavramn ortaya att: bireysel yazarlarn
ve ressamlarn baarlar, tm bir halkn dehas iin davurum nokta
laryd. Maalesef, bu halk henz bir ulus deildi ve Fichte (1762-1831)
abasn siyasal yeniden canlanma ve Napoleonun malup edilmesine
katkda bulunma zerinde younlatrd. Hegel (1770-1831) daha da
ileriye gitti ve siyasal yeniden yaplanmann sadece devletin iktidarnn
byk oranda geniletilmesiyle baarlabileceini vurgulad. nsan var
lnn sahip olduunun tm deerdir (...) o, bunlara sadece devlet
araclyla sahip olur. unu da ekliyordu: Devlet yerkre zerinde var
olduka, Kutsal Tasarmn ta kendisi de odur.6
Bariz bir ekilde bu ifadeler, bireyin cemaat ile ilikisi kavramndaki
derin deimenin zerine eklendiler ve gl bir ulusal bilince dair ku
ramsal bileenleri tekil ettiler. Ne ki, Orta Avrupa siyasal olarak para
lanm bir durumdayd ve bu, 1815 Viyana Kongresi ile de dorulanan
bir durumdu. Artk ortadaki sorun, milliyeti hassasiyetlerin nasl siyasal
bir yap kazanabilecei idi. Jahnm da demi olduu gibi, Volktan (mil
letten) yoksun bir devlet hibir eydir, ruhsuz bir hnerdir; fakat eit
338 AVRUPA T A R H N D E N KESTLER II
derecede nemli olan uydu ki, Devletsiz bir Volk (millet) hibir eyd i,
bedensiz bir hayalettir.5
* *
Milliyetiliin nemli zelliklerinden biri de, ideolojik adan biimsiz,
ve snrlarnn belirsiz olmasdr. Eer gerekli ise, sadece bir eyleri dn
trnce ekil deitirir, fiilen baka bir ideolojiye uyum salar ve tama
myla farkl biime girer. Orta Avrupada ulus devletlerin yaratlmas
sreci bu zellii bariz bir biimde sergiler. Ondokuzuncu yzyln ilk
yars boyunca Alman ve talyan milliyetilii gayet net bir ekilde var
olan yerleik sisteme kar, liberal ve toplumsal glerle zdelemi
durumdayd. Ne ki, 1851'den sonra bu blgedeki milliyetilik, yerleik
sisteme alttan destek oldu ve otoriter ynetimlerle ibirlii yapt.
talya, hem ideolojik hem de yapsal olarak Fransz Devriminde
derin bir biimde etkilendi. talya milli hareketi, Napoleon Savalarn
dan sonra bile Fransa tarafndan etkilendi; rnein, Carbonari
Fransann Avusturyaya kar verdii mcadeledeki fikirlerinden esinlemiti. En nemli talyan milliyetilii kuramcs Mazzini, bariz bi
biimde liberal fikriyat ile badamt ve Machiavelli ile zdeletirilen
geleneksel daha insafsz iktidar siyasetini reddediyordu. Gerekten dc,
Machiavellinin an, gemie gmlmesi gereken yozlam ve aa
lk7alardan biri olarak gryordu Mazzini. Ne ki, 1848 Devrimleri
gsterdi ki, bir talyan cumhuriyeti kurmay amalayan kendiliinden
gelien milliyetiliin, Avusturyann gcne kar ok az ans vard.
Bu yzden, diplomasi karsndaki kat tutumunun yardmyla talya'nn
birleme srecini ynlendirmek, daha muhafazakr olan Cavoura dt.
Olaylarn gidiatndaki bu deiimden ve eski mridinin artl teslim
olmasndan irenen Mazzini, Machiavellinin yine de muzaffer olmu
olmasndan yaknd.
Ayn zamanda Alman milliyetilii de, orta snfn siyasal iktidar
aray ile ulusal birlik isteinin rtmesinden dolay, balangta libera
lizm ile ibirlii yapt. Ne ki, yine 1948 Devrimleri birlemeye kar
farkl bir yaklama duyulan ihtiyac gsterdi ve 1951den sonra inisiyatif,
Prusyann otoriter ynetiminin eline geti. Her zaman iin bunun sal
artl teslim olma m, yoksa gnll bir yn deitirme mi olduu konu
sunda uyumazlk olmutur. Frankfurt Parlamentosunun 1849daki
baarszl liberal birleme seyrine son noktay koydu, fakat ayn zaman-
MLLYETLK
339
ila u da savunulabilir ki, otoriter yaklam, Alman Romantizmine, zcilikle de Hegelin fikirlerine tamamen yabanc deildi. Ayn zamanda,
I st (17891846) gibi iktisat kuramclar srekli olarak iktisadi ve sanayi
ilerlemeye duyulan gereklilik zerinde srar ettiler. Gerekletii gibi,
Prusya devlet iktidar ve sanayi gcn ikisi iin de modeli sundu ve
Alman liberalizmi kanlmaz olarak grnen eye teslim ettiler. Liberal
tarihi Baumgarten 1860larda Bismarcka kar alman tavrn somut
rneini ortaya koydu. Liberal yaklamn tmden hatal olduunu itiraf
ederek, Tahrikimizle Almanyay dntrebileceimizi sandk, dedi.
Ne ki, Prusyann Almanyann abasn yeniden ynlendirmesi ile, Ne
redeyse emsalsiz bir mucizeyi deneyimledik,8diye ekledi.
Bu mucize, takip eden be yl iinde bir dizi mzisyen, air, filozof
ve tarihi tarafndan tamamen istismar edildi. rnein, Wagner Alman
Volk'u (Milleti) mistik unsurunu operalarnda younlatrrken,
Treitschke, Ranke, Droysen ve Sybel Bismarckm ikinci Reichm ve Kayseri daha nceki Alman tarihinin mantksal ve gerekte nceden tayin
ve tertip ettii rn olarak aksettirdiler. Alman Romantik ruhu ve
Prusya militarizmi arasndaki kaynama tamamlanm gibi grnyordu.
Yol, Alman gcnn daha iddial gsterilmesi iin almt. Artk A l
man milliyetilii emsalsiz bir kendine gven sergiliyordu; rnein
Treitschke, Bundan sonra, Alman siyasasnn ciddi bir hata yapabilmesi
ok zor bir olaslktr, diye vnyordu.
*
Milliyetiliin, deiebileceini ve farkl koulara kolayca uyum salayabi

leceini grdk. 1871-1914 arasndaki dnem, milliyetiliin ayn za
manda farkl dzeylerde de var olabileceini ispatlad. Bunlar nihai olarak
Birinci Dnya Savan balatmak zere birbirlerinin zerine ktler.
Ana dzey, 1871den sonra Almanya, Fransa, Britanya, talya ve Rus
yadan oluan ulus devletleri kapsyordu. Bu lkelerin aralarndaki reka
bet, zellikle Almanya ile Fransa ve Almanya ile Rusya arasndaki yara
paralel olarak, giderek daha da younlat. 1870ten nce, zellikle Michelet ve Quinet Alman Romantizmine itibar etmiken, Victor Hugo
unu syleyebilecek kadar ileri gitti: La France et l'Allemagne sont l'Europe.
L'Allemagne le coeur, la France la tete."*9 Ne ki, bu dostluk asla Alman
* (Fr.) Fransa ve Almanya Avrupadr. Almanya yrek; Fransa ise ba. (.n.)
340 AVR U PA TA R H N D E N KESTLER
II
yazarlarndan karlk grmedi, Heinem tekil ettii istisna dnda.

Ardndan, Fransa-Prusya savandaki bozgun geldi ki, bu Fransada ac
bir Alman kartln dourdu ve bu daMaurras (1868-1952) veBarres
(18621923) tarafndan yazlan yazlar tarafndan azdrld. Gerekte,
FransaAlmanya dmanl yzyln son otuz ylndaki ittifaklar siste
minin gerisindeki anahtar faktrd. Bu arada, Alman milliyetilii Dou
Avrupann Slavlarna kar deri bir kmseme hissi gelitirirken, Rus
yada Alman etkisine kar gl bir tepki geliti; bu tepkinin dile getiril
mesi Dostoyevskiden Pobedonostsevin resmi grlerine kadar deiik
biimlerde gerekleti. Almanyada olduu kadar Rusyada da ortal
alttan alta bir militarizm eilimi kaplad ve 1877 Osmanl Savandaki
Rus baars da bu durumu iyice younlatrd. rnein, Dostoyevski
unu ilan etti: Sava insanlar genletirir. Halkn ruhunu kabartr ve
deerinin farkna varmasn salar. Buna denk Alman sava heyecan
en iyi Nietzsche (1844-1900) tarafndan sze dkld: Bir dman
arayan gzlerle bakmalsn - kendi dmann (...) Araman gereken d
mann, balatman gereken savandr.10
Gl ve saldrgan uluslarn dzeyinin alt, yeni balayan milliyet
iliklerin dzeyiydi. Bu esasen Orta Avrupada Osmanllarm ve Habsburglarn ok-rkl imparatorluklar iinde vard. Bu iki ulus devletler
hapishanesi, byk gler iin hayati derecede stratejik neme sahip
olduklar iin, Slavlar tm dnem boyunca Orta Avrupada ve 1913e
kadarda Balkanlarda ksl kaldlar. rnein, Almanya AvusturyaMaca
ristan desteklerken, Britanya Osmanl mparatorluunu dou Akde
nizdeki Rus yaylmaclna kar siper olarak kulland. Bu lekteki bir
iktidar siyasas, uzun vadede Slav halklar arasnda tehlikeli bir kin biri
kimi anlamna geliyordu. Yzyln banda bu durum, Avrupaya egemen
olan drt hkmeti pek alakadar ediyor grnmyordu ve Joseph Cham
berlain her halkrda, Kk uluslarn zaman oktan geip gitti, inan
cna sahipti.
Chamberlain unu da ekledi: Gn, mparatorluklarn gndr.
1870 ile 1914 arasnda byk glerin milliyetilikleri normal snrlarn
amlard. Sonuta ortaya kan sper milliyetilikler, bir dier dzey
oluturdu ve iki zel tr kapsyordu. Birincisi emperyalizmdi. Britanya,
Fransa ve talya denizar topraklar iin yarrlarken, Almanya genel
Weltpolitik terimi erevesinde sistematik bir smiirgesel kazan ve
donanmasal byme siyasas izledi. Yaylmac milliyetiliin ikinci bii
mi, normal ifadenin nne pan neki konanyd. Rus tipi pan-Slavizm,
Bulgarlar, gneyli Slavlar, ekleri, Slovaklar ve Polonyallar Osmanl
MLLYETLK
341
ve Avusturya ynetimlerinden bamszlatrma ve haliyle Rusyann

nfuzunu Avrupann kalbine doru geniletmek aray iindeydi. PanAlmanizm sorgulanmayan iki kabullenme zerine kuruluydu: birincisi,
Almanyann snrlarnn Avrupann tm Almanca konuan halklarn
ierecek biimde geniletilmesi gerektii; dieri de, Doudaki Almanlara, Slavlarn hie saylmas pahasna Lebensraum hakknn tanmmasyd.
Herder bu kavram ondokuzuncu yzylda u belirleme ile merulatrmt, Slav halklar, yeryznde tarihte kapladklarndan daha geni
alan kaplyorlar.11
Emperyalizm ve pan-hareketlerin ikisi de ldrcyd, ulusal reka
betlere yeni bir keskin yan kazandrdlar. 1871den sonra gelien ittifak
sistemlerinde ktasal kayglarn esas belirleyiciler olmu olmalarna ra
men, zellikle Almanya ile Britanya ve Almanya ile Rusya arasndaki
silahlanma yarn azdran ey milletler-stcln yaymas idi.
1914e gelindiinde savan yaylmas iin ideal durumlar olan emsalsiz
gerginlikler kaplamt tm Avrupay. Casus belli,* Aridk Franz Ferdinandm Saraybosnada bir suikaste kurban gitmesi ile yeni gelimekte
olan milliyetiliin alannda gerekleti.
* *
Milliyetilik her zaman iin izofreniye ynelik bir eilime sahip olmu
tur. 1919 ile 1945 arasnda hibir zaman olmad kadar arlklar sergi
ledi. Bir yanda, srekli bar ve uyuma dair byk umutlar besleniyordu
ve artk, uluslarn kendi kaderlerini kendilerinin belirlemesi Avrupann
snrlarnn yeniden izilmesinde rehber ilke olarak kabul edilmiti.
Dier yandan, askeri malubiyet ve iktisadi felaket, devrimci, militarist
ve ykc olan yeni bir tr milliyetiliin ykselmesi iin ideal koullar
salamt.
Galip gelen mttefikler, Byk Savaa Almanyann saldrgan milli
yetiliinin ve zellikle Slavlar olmak zere Almanyann aznlk halkla
rn haklarmdan mahrum kalmasnn neden olduu kabul ile 1919 bar
antlamasn hazrladlar. Bu yzden, zm uluslarn kendi kaderlerini
kendilerinin belirlemesi ilkesini izlemek ve milliyetiliklerinin en
bandan demokratize olmasnn salanmas iin gidiata paralel olarak
dengeli birer anayasaya sahip bir dizi ulus devletler yaratmakt. Ayn
* (Lat.) Sava sebebi, (.n.)
342 AVRUPA TA R H N D E N KESTLER II
zamanda, gelecekteki bar Milletler Cemiyeti formunda enternasyona

lizmin izlenmesi ile garanti edilecekti ki, Bakan Wilsonun Ondrt
Hususuna gre Milletler Cemiyeti, Byk ve kk glere ayn ekilde
siyasal bamszlk ve toprak btnl garantisini12mmkn hale geti
recekti. Milliyetilik ayn anda hem zgrletirilecek, hem de kontrol
altna alnacakt; bu yzden 1914-18 deneyimi savalar bitiren sava
olarak grlecekti izleyen yllarda.
Dier ar uta, iki sava arasndaki dnemin talyan Faizmi, Alman
Nasyonal Sosyalizmi ve bu ikisinin Dou Avrupa uyarlamalar biiminde,
kzgnlam milliyetilik diye adlandrlan eyin ykseliine ahit oldu.
Faizm ve Nazizm, geleneksel otorite yapsn reddetmelerinde ve snfsal
engelleri aalamalar bakmndan ortaktlar. Birey ve devlet arasmdak i
ilikiyi, insanlarn ortak kimliini vurgulayarak yeniden tanmlamaya
kalktlar; Mussoliniye gre, Faist devlette birey bastrlm deildir,
oaltlmtr13 idi. Devletin yenilenmi gcnn ana amac, d ya
ylmacl ve zaferi zayf komular pahasna tevik etmekti. rnein
Hitler, atmann, tm eylerin atas olduu ve savan insann asli
durumu olduunu iddia ediyordu.
Nazizmi, faizmin bir tr olarak ele almaya ynelik bir eilim vardr;
fakat, gerekte aralarnda birtakm farklar vardr.14talyan Faizmi esasen
Mussolininin frsatl iin bir arat ve her zaman iin Ducenin kiilil
kltnn yannda ikici plandayd. Nazizm, erken Romantiklerin Volk
ile Gobineaunun nsan Irklarnn Eit Olmay zerine balkl metni
tarafndan dorulanan rksal stnlk kuramn bir araya getiren daha
gl ve derin ideolojik kkenlere sahipti. Sonuta, Alman Volk stn
Ari rkma dnt ve de Hitler bunun urunda Slavlara eziyet etti,
Yahudilerin kkn kazmaya alt ve sonunda Almanyann ykmm
neden oldu.
*
* *
Alman igali esnasnda Avrupal direni liderleri ulus devleti tehlikeli
ve modas gemi olarak grmeye baladlar.15Ne ki, bir defa daha milliyel
ilik olaanst bir sessizlik ve hayatta kalma kapasitesi sergiledi. 1930l.
rn arlklar ve kinci Dnya Sava tarafndan gzden drlmesini
ramen, 1945ten sonra milliyetilik hi olmad kadar yaygnlat.
lk olarak, 18711945 dneminin arlklarndan yoksun olsa hile
kendisini Avrupa iinde gl tutmay baard. Bat Avrupann ulu,
MLLYETLK
343
devleti bir yana brakp, siyasal btnleme aray iine girmesini uman
lar vard. Ne ki, bu yndeki ilerleme gayet snrlyd. Hkmetlerin kararl
bir biimde i ve d ilerinde tam yarglama yetkilerini sakl tutma
konusundaki srarlarndan dolay, ulus devlet baltalanmak yerine ayakta
tutuldu. Dou Avrupa lkeleri de ulusal bilinlerinden hibirini yitirme
diler. Komnizm gibi uluslararas bir ideolojinin yaylmas, Sovyetler
Birliinin eli arlna kar verilen ulusal tepkiler tarafndan denge
lendi. 1945ten beri bir dier milliyetilik biimi olan byk gler arasn
daki ulusal gerilimlerin ortadan kaldrlmasndan salanan kar, Avru
pada temellendi. eitli Bat Avrupa lkeleri blgesel milliyetilikleri
deneyimlediler. Kilbrandon Komisyonu (1969-73) Birleik Krallk iin
de Isko ve Gal milliyetiliklerinin nemini bildirirken, Fransz hk
meti Bretanya ve Provans ile; talyan hkmeti Sicilya ve Sardinya ile;
spanyadaki Franco sonras rejim Baskllar ve Katalanlar ile ayrlma
noktasna geldi. Bu blgesel milliyetiliklerin tekil ettii durumun var
olan devlete ve Bat Avrupann devletler-aras yapsna uyum salayp
salayamayaca yzyln kalan blmnde nemli bir sorun olacaa
benziyor.
Milliyetilik Avrupaya ait bir grnge olarak balad ve ayn zamanda
Avrupa emperyalizminin yaylmasnda nemli bir etkendi. Ne ki,
1945ten beri ayn zamanda nc Dnyadaki Avrupa egemenliini
geri pskrtmek iin de kullanlyor. Asyada milliyetilik, tarihi ve
yerli bir zemine ekilen bir dizi Avrupa etkisi olarak geliti; bu durum,
modernizasyonun ve en gl etnik gruplarn geleneklerinin gl bir
bamszlk hareketi seferberlii oluturmak zere birletii Hindistan,
Kamboya, Tayland, Vietnam, Burma, ran ve Endonezyaya denk der.
lk bakta, emperyalist snrlarn birok farkl kabileyi bir araya getirmi
olmasndan dolay milliyetilik, Afrikann iinde bulunduu durum
iin daha az uygun grnmektedir; rnein, Nijerya 250 etnik gruptan
oluuyor. Ne ki, Nkrumah ve Nyerere gibi Afrikal liderler, kabilesel
ensupluklar kesen ve emperyal gler tarafndan izilen snrlar boz
madan koruyacak bir ballk yaratmay amaladlar. Kongo ve Nijeryada
lelaket derecesindeki i savalarn olduu ve saysz snr anlamazlnn
Afrikay dnyann en kalabalk snmac nfusunu barndrd dondur. Ne ki, ulus devlete alternatifler, zellikle emperyalizm ncesi
kk krallklarn ve geni siyasal kmelenmeler baarl olmaktan uzak
kaldlar. Afrikann dnyadaki ktalar arasnda en ok saydaki devleti
barndrdna ve bunlarn ounun grece istikrarl olduuna dikkat
ekilmitir. Dahas, bu Afrika uluslar, ayn zamanda eski imparatorluk
344 AVR U PA TA R H N D E N KESTLER II
larn ykntlarndan16yaratlan Belikallarmkinden ve Yugoslavla

kinden hi de daha az gerek deiller.
*
* *
Bugn milliyetilik, dnyann tarihte hibir dnemde olmad kadil
byk bir blmn etkilemektedir ve dier izmlere yenik dmeyi
dair ok az iaret sergilemekte. Hatta, alan insann lkesi yokim"
inancn tayan Marksizm bile ulusal biimler iine yerleti; gereklen
de, A. D. Smith Marksist milliyetiliin oaltlmdan ve hayli milli
yeti Marksizmden17 bahsetmektedir. Milliyetilik ikili karakterim
korumaktadr ve gerek zgrleme gerekse bask iin imknlar hfk
salamaktadr. Bu yzden, K. R. Minoguee gre, Milliyetiliin, Uyuyun
Gzellii ve Frankensteinvari canavar ruhlu grnnn ikisi iin de
olanak yoktur.18
N O T LA R
1 Bkz. S. COBBAN: Nation State and National Self-Determination,. Bl. II

2 E. H. CARR: Nationalism and After, Bl. 1.
3 A . COBBAN: Rousseau and the Modem State, Bl. IV.
4 H. KOH N: Nationalism, Okma, No. 9.
5 H. KO H N : The M ind of Germany, Bl. 4.
6 H. KO H N : Nationalism, Okuma No. 4
7 H . KO H N : Prophets and Peoples. Studies in Nineteentl Century Nationalism,
Bl. 3.
8 H. KO H N : The M ind of Germany, Bl. 7
9 H. KO H N : Prophets and Peoples, Bl. 2.
10 Byle Buyurdu Zerdt, Bl. 1.
11 H. KO H N : Nationalism, Okuma, No. 3.
12 President Wilsons Fourteen Points, 8 Ocak 1918, J. A. S. GREN VIIJ I
(der.): The Majr International Treaties 1914-1973, s. 59.
13 H. KO H N : Political deologies of Twentieth Century, Bl. XI.
14 Bkz. J. DULFFER: Bonapartism, Fascism and National Socialisn",
Journal of Contemporary History (1976) iinde.
15 Bkz. Bl. 32.
16 A. HUGHES: The Nation State in Black Africa, L. J. TIVEY (der.):
The Nation State iinde.
17 A. D. SMITH: Nationalism in the 20th Century, s. 115.
18 K. R. M INOGUE: Nationalism, Sonu.
34
Marksizm ve 1980e Kadarki Manifestolar
Bu blmn amac, kaynan Kari Marxm fikirlerinden alan farkl

Komnizm biimlerinin zet bir incelemesini ve aklamasn sunmaktr.
Marksist dncenin temel elerinin ana hatlar izilecek ve bu dn
cenin mnferit yeniden formlasyonlarmn, 1980 itibaryla deien
maddi koullar ile etkileime girip, bariz biimde birbirlerinden farkl
bir dizi yerel uyarlamalar rettii gsterilecektir.
*
* *
Iierlerinin okluuna ve karmakla ramen, Marx ve Engelsin dn
cesindeki ana bileeni tespit etmek mmkndr.1
Birincisi, toplumun ve iktisadi koullar ile siyasal iktidar arasndaki
ilikinin belirlenimci bir kavramsallatrlmasyd. Toplumun temeli veya
esas her zaman iin egemen snfn ulat iktisadi gelime durumuydu.
Ondokuzuncu yzyln ortalarna gelindiinde bu, Avrupann gelimi
346 A VRUPA T A R H N D E N KESTLER II
blgelerinde burjuva kapitalizmi veya dier blgelerindeki kmekte

olan feodalizmdi. styap, egemen snfn hkimiyetini daim kld, siya
sal, hukuki ve dini kuramlardan oluuyordu. Bu kuramlarn deitiril'
mesi, sadece kaynaklandklar iktisadi temeli ortadan kaldrmakla baa
rlabilirdi.
kinci bileen, deer ve kar kuramlaryd. Marx, proletaryann burju
vazi tarafndan yaratldna ve cretli iiler olarak altrldna, fakat
her zaman iin rettikleri deerden daha azn cret olarak aldklarna
inanyordu. Bylece deer bakiyesi, daha fazla cretli emei smrmek
iin kullanlan kr oluturuyordu. Bu kendi kendini daimi klan sre
iinde esas olan ey, yeni yatrm klar ve taze emek kaynaklar bul
makt. Yerel piyasalar yaygn ar retimden dolay doyduu zaman,
sermaye emperyalizm biiminde dnyann dier kesimlerine yayld. Bu
nunla e zamanl olarak kontrolsz rekabeti mcadele2, kk boyutlu
kapitalizmin ortadan kaldrlmas ve tekellerin ykselmesi ile sonu
land. Sonunda, tm kapitalizm trleri bir krize gireceklerdi. Bu kiriz,
devasa kitlelerde younlam olan ve sefaletini, bastrlmlm,
kleliini, alaltlmlm ve smrlmesini3ama arayna giren pro
letaryann giderek glenmesi ile ayn zamana rastlayacakt.
Bu gelimelerin hangi yoldan gerekleecei, Marksist dncenin
nc ana esiydi. Marx ve Engels Komnist Manifestolarnda unu
belirtiyorlard: Gemiteki ve imdiki insan toplumunun tarihi, aslnda
snf savalarnn tarihidir.4 ddialarna gre bu tesadfi deil, Marxm
byk oranda Darwinin evrim srecini aa kard yollarndan ke
fettii, tarihin belirli kanunlar ile uygunluk iinde ilerleyen kesin bir
sreti. Temel gidiat diyalektikti ve Hegelin entelektel ynteminden
karsanmt: yle ki, her tez bir antitez douruyordu ve sonusal etki
leim bir sentez retiyordu ve bu yeni bir tez olarak bir dier antitezi
douruyordu ve de bundan dolay atmay tekrar ortaya karyordu.
Marx bu kuram iki dzeyde, d dnyada ve insan dncesinde geli
tirdi. sel olarak, diyalektik, Marksistler ve dier dnce akmlarnn
mensuplar tarafndan her zaman iin bir eletiri, inceleme ve zmleme
yntemi olarak kullanla gelmitir. Marx tarafndan snf savann tarih
sel olarak nasl gelitiini gstermek iin kullanld. Her iktisadi sistem
ve snf, tez ile kanlmaz olarak yeni bir sistem oluturmak iin etkile
ecek olan kendi antitezini yaratmt. Engelse gre, En bandan beri
burjuvazi kendi karsavyla bitlikte var olmutu: kapitalist, cretli iiler
olmakszn var olamazd.2 Bu sonula, Komnist Manifestonun zerine
basarak belirttii gibi, Burjuvazi kendi mezar kazclarn retir. Onun
M ARKSZM VE 1 9 8 0 'E KADARK M ANFESTOLAR 3 4 7
mahvoluu ve proletaryann zaferi ayn biimde kanlmazdr.4Bu dei

imi etkilemek iin iddete ba vurmak belki gerekebilirdi, nk kuv
vet, yeni bir topluma gebe olan her eski toplumun ebesidir.5 Burjuva
egemenliinin alternatifi, balang olarak, proletarya diktatrl
olacakt; bu, kapitalist styapy skecek ve devletin iktidarn, gveni,
iletiimi, eitimi, topra ve retim aralarn salayacak biimde geni
letecekti. Son olarak, toplum ve iktisadi durum tamamen ortaklaacak
ve komnizm ruhu ile ibirliki hale gelecekti. Bu, devletin bask unsur
larnn ortadan kalkabilecei ve onlar siyasal kurumlarm izleyecei anla
mna geliyordu. Engels una inanyordu: Devlet iktidarnn toplumsal
ilikilere mdahalesi, bir alandan dierine hkmsz kalacak ve ardndan
kendi kendine son bulacaktr (...) Devlet yrrlkten kaldrlm deil
dir, kendi kendine yok olmutur.3Geride kalan, Marksist snfsz top
lum ideali olacakt.
Proletarya diktatrlnn nasl kurulacann yntemi, ondo
kuzuncu yzyln ortalarnda asla ak bir biimde belirlenmedi. Komnist
Manifestoda ifade edili biimi ile bir hayalet Avrupada gezmekte
idiyse de, bu hl kuramsal bir hayaletti. Marx ve Engels, kapitalizmi
ykacak olan diyalektik srecin, kapitalizmin gelimi bir aamasna ula
m olan lkelerde, hl baskn bir biimde feodalizmin hkm srd
lkelerdekinden daha hzl ileyeceini farz ettiler. Bununla beraber, en
gelimi lkeler, iktisadi sistem kriz dnemlerine girdii zaman inisiyatifi
ele alacak olan en kalabalk ve en honutsuz proletaryalara sahiptiler.
Karlatrmal bir bak as ile ele alndnda Orta ve Bat Avrupa en
hassas blgeler olarak grnyordu; Marx 1848de unu belirtiyordu:
Komnistler dikkatlerini baat olarak Almanyaya evirmilerdir.
*
*
1850 ve 1914 arasnda Marxm etkisi, yaygn fakat dzensizdi. lki Londrada
(1864) kincisi Pariste (1869) olmak zere iki tane Uluslararas al
anlar Birlii kuruldu. Esasen geleneksel topyacla eilimli olsa da,
Fransz sosyalizmi etkili bir Marksist akm kurarken, ngiliz ii hareketi
sendikalizme kar geleneksel ballna snrl dzeyde Marksist diincedal katt. Ne ki, Marxm da nceden bildirdii gibi, yeni ideoloji
Almanyada en gliiyd.
nceden tahmin edilen ey, Marksist ilkelerin yorumlanmas zerine
byk bir tartmann olacayd. Bu tm Avrupada gereklemesine
ramen, en nemli rnek dnyadaki en byk sosyalist partiye sahip

olan Almanyada idi. Bebel ve Liebknecht tarafndan kurulan SPD
(Sozialdemokratische Partei Deutsclands), zellikle Bismarckm anslyelii
dneminde, kinci Reichm siyasal ve toplumsal yapsn sert bir ekilde
eletirdi. Partinm ana Marksist kuramcs Kautsky, tamamyla ortodokstu ve devrim onun siyasasnn esasl bir zelliiydi. Fakat bu muhak
kak iddet balamnda deil, toplumsal balamda anlalmalyd. Parla
menter rejimlerle ibirlii ok az ey kazandracakt, ama Seimler, ken
dimizin ve dmann boyunu grmede bir ara olarak i grerek, snflarn
ve partilerin grece gc ile kaydettikleri ilerlemelere dair net bir gr
garanti edeceklerdir. Bu ekilde, zamanndan nce geliebilecek patla
malar nlerler ve dolaysyla da bozgunlarn gereklemesinin nne
geerler,6diyordu. Dier yandan da, demokrasi, bu devrimi nleyecek
kapasiteye sahip deildir. Demokrasi proletarya iin, k ve hava orga
nizma iin neyse odur; ki onlar olmadan organizma glerini gelitiremez,6diye ekliyordu. Bu yaklam ile tam bir ztlk iinde olan Revizyonizim sorunu, 1890larda Bernstein tarafndan ortaya atld. Marksizm,
devrime ilikin takntsndan kurtarlmalyd ve kendisini parlamenter
kurumlarla badatrmaya yanamalyd. SPD Reichstagda ounluu ele
geirdii zaman Almanyann toplumsal eitsizliklerinin stesinden ya
sama yoluyla gelebilirdi. Gerekten de yasama, olumlu toplumsal-siyasal
almaya en uyarlanabilir yoldur diyordu, nk sistematik bir kuvvet
olarak iler idi. Dier yandan devrim, ne getirecei tahmin edilemez ve
ykc bir hareketti, nk her eyden nce o, ilkel bir kuvvetti.7
Alman sosyal demokrasisinin ortodoks ve revizyonist kanatlarna
ek olarak, Rosa Luxemburg ve Kari Liebknecht tarafndan ba ekilen
daha radikal bir Marksizm versiyonu geliti. Bu yzden, 1914ten nce
bir l ayrm vard ve SPDnin ideolojik vurgusu hl zerinde uzlalmas gereken bir eydi.
Ardndan Birinci Dnya Sava ve bu ykc savan beraberinde ok
daha sk bir siyasa geldi. Her yan ykan kapitalimizden te, Leninin
umduu gibi, sava Orta ve Dou Avrupada militan Marksizmin ilk
dalgasnn krlmasna katkda bulundu. Buralarda gerek galip Revizyonizimdi. Sosyalist partiler, Rusya ve Srbistan dnda milliyetilii ilk
sraya koydular ve hkmetlerini desteklediler. Almanyada, Kautsky (bu
arada, Lenin ona dneklik damgas vurmutu) artk Bemsteinm ya
nnda yer alyordu; Kautsky diyalektik srecin kapitalizmin yklnn
yakn olduu aamaya henz ulamadna inanyordu. Devrimci
Marsizm taraftarlar artk kendi usulleri ile kar kmaktan ve ynetmek
M ARKSZM VE 19 8 0 'E KADARK MANFESTOLAR
349
ten ziyade, kendilerine bahane olacak olan istisnay bulmulard. Sava

boyunca SPDden ayrlan iki kol kendilerine yeni partiler kurdular. Bun
lar Bamsz Sosyalistler ve Spartaks Cemiyeti idi (ksa bir sre iinde
Liebknecht ve Rosa Luxemburgun ban ektikleri Komnist Partisine
dnecekti). Ironik bir biimde, bu hareketler, savatan sonra SPDnin
egemen olduu kurulu bir dzenle atma iinde buldular kendilerini.
Ocak 1919da bakan ve anslyesi SPDden olan Weimar Cumhuriyeti
ynetimi Berlinde balayan bir komnist isyan bastrdlar; olaylar esna
snda Luxemburg ve Liebknecht katledildi. Ayn hkmet, birka ay
sonra, 1918in sonunda Bamsz Sosyalistler tarafndan kurulan Bavyera
Sovyet Cumhuriyetini ykt.
Olaylarn seyri Avrupann her yerinde aynyd. Birok Marksist,
savatan, revizyonistler gibi parlamenter kuramlarn srekliliini kabul
ederek kmlard. Kk bir aznlk hl devrimci yaklamdan yanayd
ama bu sefer nderlik ve feyzalmak iin komnizmin yeni merkezi olan
Rusyaya dnmlerdi yzlerini.
*
* *
Bat ve Orta Avrupann yine de radikal Marksizmin merkezi olmayaca
nn ortaya kt srece paralel bir biimde Rusyada devrimci bir itki
giderek byyordu. Bu, yeni bir biim iinde Marksizm-Leninizm ya da
Bolevizm olarak geliiyordu. Lenin 1903te daha lml olan Menevizm
ile balarn koparm ve Meru Marksizme ve Revizyonizme sava a
mt. Marksizmi parlamenter kurumlar yerine Devrimci koullara gre
uyarlayan Lenin, Bernsteina aksi ynde ilerliyordu. Esasl deiiklikler
gerekliydi ve bir defasnda u gzlemde bulundu: Marxm kuramn
tamamlanm ve dokunulmaz grmyor az.8Dier Marksist liderler gibi,
Leninin bu kurama getirdii deiikliklerin ou yeniden gzden gei
rilen koullardan kaynaklanyordu.
Leninin Marksist kurama ana katks, ilk devrimin Rusya gibi daha
geri kalm bir lkede gerekleebileceine ilikin inancyd: kapitalizm,
hayli gelimi olduu yerlerden ziyade, zincirindeki en zayf balantlarda
daha savunmaszd. Savan, kapitalizmin her yerde kmekte olduunu
aa kardna, fakat eski rejimlerin yklmas srecinin Rusyada bala dma inanyordu. Dier daha gelimi lkeler, Rusyann devrimci dene
yiminden yararlanacaklard ve bunu takiben de proletarya diktatr!iiii
dnemi boyunca Rusya, Batdaki sosyalist gelimelerden etkilenecekti.
Devrim iin hazrlk erevesinde Lenin, diyalektie riayet etmeyi

gl bir faydaclk esi ile birletirdi. Kimi parlamenter deneyimlerin
ii snf bilinci ve rgtnn gelimesi iin arzu edilir olduunu kabul
etti. Hatta, arist rejimi ykmak iin devrimci burjuvazi ile bile ibirlii
yapmak gerekliydi, nk bu, Rusyay proletarya devrimi iin gerekli
olan aamaya daha da yaklatracakt. Fakat bu noktada, Lenin Menevikler ile derin bir anlamazlk iindeydi. Martov ynetimindeki Menevikler, uzun vadede bir sosyalist sisteme dnecek olan salam bir
parlamenter ynetim dneminden yanaydlar. Bunun tam tersine, Lenin
diyalektiin mutlaka hzlandrlmas gerektii kansndayd ve bunu
Nisan Tezlerinde (1917) de aklad. Mart Devrimi ile arn devrilme'
sinde sonra, bir noktaya kadar Batl anayasal ilkeler zerine dayanan
bir Geici Hkmet kuruldu. Lenin imdi unu savunuyordu: u anki
durumun Rusya iin nemi, proletaryann yetersiz bilinlilii ve rgt
ll sonucu olarak iktidar burjuvaziye veren devrimin birinci aamasmdan, iktidar proletaryann eline vermesi gereken ikinci aamaya gei
e baldr.9
Bunun gibi hz zorlamak bariz bir biimde her trl kendiliinden
devrim olasln ortadan kaldrd ve itinal bir biimde formle edilmi
bir stratejiyi esas haline getirdi. Leninin getirdii zm, kendisini ada
m profesyonel devrimcilerden oluan k bir biimde rgtlenmi Parti
Merkez Komitesinin kurulmasyd. Bunun yannda, iktidar iin mca
delesinde, proletaryann, rgtlenmeden baka silah yoktur,10diyordu.
Parti komplocu yntemler gelitirdi ve Geici Hkmetin devrildii
Ekim Devrimi, Leninin belirleyici olan yerde, belirleyici anda glerin
stnl (Bkz. 19. Bl.) zerinde duruunun bir hakl karlmasyd.
Devrimin kt sonucu, Leninin kendi proletarya diktatrl
versiyonunun kuruluuna ve onun sosyalizm yorumunun nihai kom
nizm idealine doru ilk adm olarak uyarlanmasna ahit oldu. Bu defa
roller deitirilmi olsa da, bunu baarmak iin devasa boyutlarda bask
uyguland: imdi, ounluk aznl bask altna almt. Fakat iktidara
sahip olma, Marksizm-Leninizmin gelecekteki ncelikleri olarak, fikir
lerin farkllamasn da beraberinde getirdi. Troki ve Stalin arasnda
derin bir ideolojik ve taktiksel ayrlk geliti ve bu uyumazlk, Trokinin
nihai srgn ve suikast dzenlenerek katledilmesi ile sonuland.
Leninin hayatta olduu sre ierisinde Marksizm-Leninizm iine
ksmen dahil edilmi olmasna ramen, Trokinin esas katks srekli
devrim (ya da kesintisiz devrim) kuram idi. Troki devrimin, burjuva
egemenliinin proletarya tarafndan yklmas ile bitmeyeceini savunu
MARKSZM VE !9 8 0 'E KADARK M ANFESTO LAR
351
yordu. Hem ulusal apta, hem de dnya apnda srekli devrim bii
minde devam etmeliydi. Ulusal olarak, sadece snf toplumunun tam
anlamyla tasfiye edilmesiyle11 sona erebilirdi. Enternasyonal olarak,
tamamlanmaya sadece yeni toplumun tm gezegenimiz zerindeki
zaferi11ile ulaabilirdi. Bu diyalektik kuram ile mantksal olarak uygun
luk iinde olsa da, Batda devrim ihtimallerine dair giderek byyen
umutsuzluktan dolay, enternasyonal vurgu 1920lerde pek makul grn
myordu. Bolevikler i sava boyunca (1918-20) Batnn youn mda
halesi ile kar karya kalmlard ve 1919'da Almanya ve Macaris
tandaki kendiliinden gelien devrimler kmt. Bu yzden keskin
bir tepki olutu; Rusyay kendi kendisine yeter hale getirmek ve dman
bir ideolojik ortamda korunmaszlktan kurtarmak iin artk ncelik
Sosyalizmi Bir lkede gelitirmeye tannyordu. Bu, 1927de ele geir
dii iktidar, MarksistLeninizmi iki ynde yeniden yaplandrmak iin
kullanan Stalinin balca amacyd.
Birincisi, Marksist altyap ve styap kavramlarn uygun bir
biimde yeniden tanmlayarak, liderliin roln yeni bir zirveye tad.
Altyap, styapnn ykselmesine n ayak olur; fakat bu, styapnn
tmyle altyapy yanstt ve altyapsnn kaderine, snflarn kaderine,
sistemin karakterine kar edilgen, tarafsz ve kaytsz olduu anlamna
gelmez. Tam tersine (...) [styap] bu yolla en aktif g haline gelir,
altyapsna ekillenmesi ve glenmesi iin faal olarak yardm eder ve
yeni dzenin tamamlanmasna yardm etmek ve eski altyapyla eski snf
lar tasfiye etmek iin her trl abay harcar.12Bu, direkt olarak baskya
ba vurulmasn ve OGPU ile NKDV gibi bask organlarnn kurumsal
latrlmasn merulatrd ve bu arada, tm siyasal karar alma srele
rinde liderliin mdahalelerinin belirleyiciliinin derecesi hakknda
da hibir ey sylemeye gerek yok. Parti, artk gerek anlamyla proletar
yann diktatrlln arac13 haline gelmiti. Mantki sonu tm mu
halefetin ortadan kaldrlmasyd, nk ihtiya duyulan ey, Parti ye
lerinin tm kesimlerinde mutlak ve tam hareket birlii13idi. (Bu aslda,
Parti iinde Leninin daha nceden tevik ettii diyalektik kartlk ile
tezatlk iindeydi.)
kincisi, Stalin igcn ve sanayi retimini geniletme zerinde
younlaarak Sovyet Devletinin ina srecini hzlandrd. Bunun ana
nedeni, dardan mdahale tehdidine dair taknts idi, nk o, Rusyaya
yardmn dnya apnda devrim ile iletileceine ilikin Trokist gre
kar hibir inan beslemiyordu. Stalin iin yaln bir tercih sz konu
suydu. Gelimi lkelerin elli ya da yz yl gerisindeyiz. Bu fark on yl
3 5 2 AVR U PA T A R H N D E N KESTLER II
iinde kapatmalyz. Ya bunu yapaca, ya da bizi kertecekler.14Yn

temleri yeni bir insafszlk zirvesine ulat. styap altyapy, tarm zorla
kolektifletiren ve Sovyetler Birliini bir sanayi ve askeri gce dn
tren bir dizi Be Yllk Planlar erevesinde yeniden tasarlad (Bkz.
Bl. 29).
Ynetiminin son on ylnda, Marx, Lenin ve Trokinin uslarmda
asla canlandrmadklar bir yoldan olsa bile, Stalin Komnizmi yayan
ilk etmen oldu. Komnizm, Bat Avrupada Rus rnei tarafndan esin
lendirilen, bir dizi yerel olarak tasarlanm devrim ile egemen olmad;
bunun yerine, ikinci Dnya Savann sonunda balayan askeri igal
srecinde Dou Avrupaya yayld. Bu yzden, uydu devletler, Leninin
umduu gibi Rusyaya esin kayna olacak olan daha gelimi devletlerden
ok farklyd.
1953e gelindiinde Stalin, styapy diktatrlk biiminde kiiselletirmiti. Ne ki, halefleri kahraman kltn ve ar basky eit derece
de kabul edilmez buldular ve yollarna dengeyi yeniden kurarak ilerledi
ler. Khruschev tarafndan bir destalinizasyon kampanyas balatld ve
kendisi 1956da unu ak bir biimde belirtti: Stalin, Leninist ikna
etme ve eitme yntemini, idari iddeti, kitlesel basky ve terr tercih
ederek, bir yana brakt.15 Bundan dolay da, birey klt, MarksizmLeninizme yabanc bir ey olmasndan dolay yok edilmeli,15 idi. Ne ki,
Khruschevin revizyonist damgas Stalinist etkilerin kkn tamamyla
ortadan kaldrmad. Khruschev 1964te iktidardan indirildikten sonra,
Brejnevin Stalinist arla son vermi olmasna ve kiilik kltn yeni
den kurmak iin hibir giriimde bulunmam olmasna ramen, styap
bir defa daha yeniden glendirildi. 1953ten sonraki Sovyet liderleri
Stalinizmin kimi takntlarn ortadan kaldrmay baardlar; hatta, daha
nce elik eden dehet olmakszn zor kullanmann bir yolunu bile bul
dular. Ne ki, yenilenmi Sovyet Komnizmi giderek sertleti ve ied
nkleti. Ayn zamanda, baka yerlerdeki Komnist hareketler zerinde
de yegane byk belirleyici etkinin kayna deildi artk.
Stalin her zaman iin Dnya Komnizmini Moskovaya boyun een,
btncl bir rgt olarak bir arada tutmay amalad. 1940larm sonla
rna gelindiinde, bu kavrama, Yugoslavyadaki Komnizme damgasn
vurmaya kararl olan ve ardndan baa belalmdan dolay Stalinin Kominformundan (Komnist Enformasyon Brosu) kovulan Tito tarafn
dan meyan okunmaya balanmt bile. Daha kts 1949da in Kom
nist ynetimi, Sovyet egemenliine kar byk bir rakip olarak ne
ktnda geldi. Fakat Komnizmin btnsel imajn kesinletiren
MARKSZM VE 19 8 0 'E KADARK M ANFESTOLAR 3 5 3
Khruschevin destalinizasyon siyasasyd ve bu dorudan ve dolayl olarak

ok-merkezlilii ya da daha k kullanlan biimi ile sylersek, blgesel
varyasyonlar tevik etti. Bu, iki ana nedenden dolay gerekleti. Birin
cisi, kiilik kltne kar saldr, birlii merkez noktasndan baltalad ve
ayn zamanda, Maoizmin bileenlerinden birine saldrd iin de, ini
sert bir biimde kzdrd. Bu yzden Pekin Moskovaya rakip bir merkez
olarak ortaya kt ve youn bir propaganda ile Khruschevin izgisini
alenen revizyonistlik ile sulad. kincisi, destalinizasyon Dou Avrupa
zerinde ciddi bir rahatszla neden oldu. Zaten rk olan Stalinist
rejimler, Khruschevin aa vurduu idari terr yznden ciddi biimde
rahatsz oldular ve Macaristanda Kasm 1956 bakaldrsnda doruk nok
tasna ulaan bir dizi huzursuzluk ile kar karya kaldlar. Khruschevin
bu huzursuzluklar karsnda yaptklar, dnyann geri kalann oka u
ratt ve Sovyetler Birliinin uydu devletlerindeki kontroln koruma
ile, dnya Komnizminin liderliine dair ahlaki iddiasn koruma veya
gzden geirme ile olduundan daha fazla alakal olduunu gsterdi.
Ironik bir biimde, Sovyetler Birlii, seleflerininkinden daha az baskc
bir rejim ile bir sper g olarak ykselmiti ve imdi dier Komnistler
tarafndan Stalin dnemindekinden daha az ballk gryordu.
*
* *
Bu arada, 1949da Chiang Kai-Shekin rejimini devirmesinden nce ve
sonra Mao Tse Tung tarafndan alternatif bir devrimci Marksizm biimi
gelitirilmiti. in Komnizmi, ksmen Rus Marksizm-Leninizminin
bir trevi, ksmen de in koullarna uyarlanm bir Marksizm idi.
Mao, Lenine ve Marksizmi ine tayan Ekim Devriminin top
atlarna16olan borcunu aka ifade etti. Ayn zamanda, Boleviklerden, rgtlenmenin ve komplonun nemini rendi ki, bunlar onun u
grn phesiz bir biimde etkiledi, Bir devrim (...) bir snfn dier
bir snf devirdii bir iddet hareketidir.17 Dahas, iktidarn silahl
gler tarafndan ele geirilmesi (...) devrimin temel hedefi ve en yksek
biimidir,18 grndeydi.
Ne ki, Mao kimi alardan Marx ve Lenini, onlarn fikirlerini in
dncesine ve koullarna uyarlayarak yeniden yorumlad. Felsefi dzey
de, her varolu biiminde kartlarn uyum iinde bulunduu ynndeki
geleneksel yin ve yang in kavramlarna diyalektii empoze etti. Uyum
yerine elikiyi koydu, ama bu arada da, kartlar nosyonunu aynen brak
354 A VRUPA TA R H N D E N KESTLER II
t. Bylece, indeki bu elikiler yznden, bir ey hareket eder ve

geliir,19diyordu. Ne ki, unu da vurgulad ki, onun dmanca olan ve
dmanca olmayan olarak snrlandrd iki tr eliki vard. kinci l (i
elikilerin, birinci tr elikilerle ba edebilmek iin her zaman kendili
rini badatrmak zorunda olduklarm savunuyordu. Veya siyasal terim
lerle ifade edersek, daha kk farkllklar, byk dmandan kurtulabil
mek iin ortadan kaldrlmalyd.
Bu yaklam, devrimi balatmada derhal esnek ve faydac bir faaliyet
sreci ilikin yolu at ve in Komnizmini gayet zel bir duruma getiri 11
Snflar arasndaki i eliki zerine daha az ve feodalizmi ile empc
yalizmi ykmak iin oluturulan ortak cephe zerine daha fazla vurguda
bulunuluyordu Mao; sosyalizmin hayata geirilmesi bu rotay izleyecekl
Bundan dolay, Marksizmin ve Marksizm-Leninizmin kimi temel fiki
lerini yeniden kalplad. Devrim tarafndan kertilen rejimin yerini
doldurmak iin eitli devrimci snflarn ortak devrimci diktatrln
tasarlayabildi bu ekilde.20 Bylece, indeki duruma kar daha esnek
ve faydac bir yaklam uyarlayabildi. unu belirtti ki, topyac deili
ve kendimizi, karmza kan gerek durumlardan ayramayz.21 in
halknn ezici bir ounluunun kyllerden olumasndan dolay, dev
rimci kuvvet onlardan olumalyd, Lenin ve Stalinin deyiiyle ii
snfnn yedek gc ve mttefiki olarak kalmamalydlar. Bu ekilde
krsal bir nc kuvvetin yaratlmas, Maonun en nemli mirasyd, nk l
halkn sava kavram ile ve ehirlerden ziyade krsal blgeler iin
tasarlanm gerilla taktikleri ile ilikilendirilebilirdi.
indeki 1949 sonras eilimler dnyann geriye kalannn kafasn
kartrd ve bu eilimlerin gerek nemine dair de kimi ciddi tartmaln
vard. Olas aklamalardan biri budur. 1950ler buyunca Mao yaygn bir
tartmaya n ayak oldu, bylece de kendisinin eliki zerine grlerini
pratie dkm oldu. Yz iek amal; ve yz dnce okulu eki,';
meli.22 Ne ki, on yln sonuna gelindiinde Mao, indeki sanayi ve
tarmsal gelime oranndan memnun deildi ve tartmann hzla eleti
riye dnmesinden kayglanmaya balad. Dahas, in Komnist styap
snn Rus karl kadar sertlemekte olmasndan endieleniyordu. B
yzden, in devrimci ruhunu yeniden kefetmeye ynelik bir giriim
erevesinde, Byk Proletarya Kltr Devrimi"ni balatarak kapita
list restorasyonun nne geti ve sosyalizmin inasna katkda bulundu.
Ayn zamanda kendi kiilik kltn bir doruk noktasna getirdi ve tm
i uyumazln ve d Sovyet etkilerinin kkn kuruttu. Ne ki, 1969a
gelindiinde, Kltrel Devrim kendi kendisini tketti ve 1970lc
MARKSZM VE 19 8 0 'E KADARK M ANFESTOLAR
355
boyunca in Komnizmi daha faydac bir srece girdi. Bunun en dikkat

ekici rnei, Maonun lmn izleyen yllarda yaanan, in ve Bat
arasndaki uzlama idi. Maonun halefleri inin acil stratejik karlarn
ve Rusyaya kar youn dmanln, Bat ile herhangi bir ideolojik
atmann stne koyarak, bakann Kltrel Devrim ncesi inde
ve var olan koullar altnda,23 sz balamnda faaliyet gstermektelermi gibi grnyordu.
*
*
1966da Lin Piao, Tm dnya gz nne alndnda, Kuzey Amerika
ve Bat Avrupa dnyann ehirleri olarak adlandrlabilir ve ardndan
Asya, Afrika ve Latin Amerika dnyann krsal kesimlerini oluturur,24
demekteydi. unu da ekliyordu ki, 1945ten beri devrimin itkisi, yukarda
bahsi geen ilk alanlarda geri kalm ve ikinci alanlarda da hzlanmt.
1960larm ve 1970lerin olaylar bu zmlemeyi destekler gibi grn
yordu. Devrimci inisiyatif nc Dnya Komnizmi tarafndan ele
geirilirken, Avrupada daha lml olan Eurocommunism (Avrupa Ko
mnizmi) evrimsel bir yaklam benimsedi.
nc Dnya Komnizmi, Marksizmden, Marksizm-Leninizmden
ve Maoizmden tredi. Marx, burjuvazinin kendi imajnn arkasnda
bir dnya yaratm olduunu iddia etmiti. Lenin, tabi halklarn emper
yalizm ya da tekelci aamadaki kapitalizm tarafndan bastrldna
inanyordu. Dahas, emperyalist ada savalarn smrgeler ve yar
smrgeler tarafndan balatlmas sadece mmkn deil ayn zamanda
kanlmazd da. Mao Tse Tung emperyalizmin kertilmesinin nasl
baarlacan ve ayn zamanda dnyann daha geri kalm blgelerinin
ihtiyalarna cevap veren bir Komnist rejimin nasl kurulabileceini
aklad; birincisi gerilla sava ile, kincisi de Marksist-Leninist ideolo
jiyi proletaryadan ziyade kyllere aktararak. Gerilla sava taktiklerini,
u zdeyi zerine kurarak en ince ayrntlarna kadar sralad: Sava,
yenil, yeniden sava, yeniden yenil (...) zafere kadar; halkn mant
budur.25 Zaman ve direkenlik hayati etmenlerdi, nk emperyalizm
halk hareketlerine kar gayet dayankszd. Onun grne gre, Batl
gler kt kaplanlardan baka bir ey deillerdi.
Lu Ting-yinin (in Komnist Partisi Merkez Komitesinin yelerin
den biri) 1951 de unu sylerken gayet salam gerekeleri vard, Smrge
ve yar smrge lkelerde klasik devrim tr in Devrimidir.26Ne ki,
nc Dnya devrimcileri ayn zamanda kendi blgelerindeki koullar

ve artlar tarafndan da etkilendiler. zellikle baarl olmu iki lider,
Vietnamn Ho Chi M inhi ve Kbann Castrosu, olaylara yaklam
ekillerinde Mao Tse Tungdan bile faydaclard. Kendi itiraflarna bak
lrsa, Castro, kariyerinin gayet ge bir dneminde bir Komnist oldu.
phesiz, artlar zerine bu younlama nc Dnyanm Komnist
rejimleri ile byk Komnist gler arasndaki ilikileri de etkiledi. in V
daha fazla benzemelerine ramen, Kba ve Vietnam byk oranda iktisadi
ve stratejik nedenlerden dolay Sovyetler Birlii ile yakn ilikiler kur
dular. Ayn ey Afrikann yeni Marksist devletleri Angola ve Mozambik
iin de geerliydi.
Bat Avrupadaki Marksizm 1950ler, 1960larve 1970lerde Sovyetler
Birliine dair hayal krklyla damgaland. Bu durum, Stalinin arl
na ramen SSCBnin ar sol entelektellere uluslararas proletarya
nn anavatan olarak ekici geldii ve Britanyada Philby ve Burgess
gibi saysz ajan toplayabildii 1930lar ve 1940lar ile tam bir tezatlk
iindeydi. Bu hayal krklnn nedenlerinden biri, Sovyetler Birliinin
dnyann iki askeri sper gcnden biri olarak ykselmesiydi; Batl
Marksistler, Sovyetler Birliinin tamamen ulusal ve stratejik karlar
zerine younlatn ve dnyadaki ideolojik rol bakn kaybetmi
olduunu hissetmeye baladlar. Dieri, Dou Avrupa dize getirilirken
iine dlen dehetti. Sovyetlerin Macaristan (1956) ve ekoslovakya
(1968) igalleri, bu olaylara Kremlini knayarak izleyen Batl Komnist
partilerini ok etti. Ne ki, ister serbest giriim ister Bat Avrupann
sosyalist partilerinin destekledii planl iktisadi yaplar biiminde olsun,
Bat kapitalizmi hl kabul edilmez olarak grlyordu. Peki, zm
neydi?
1970ler boyunca Sovyet blou dndaki Avrupa lkelerindeki Kom
nist partilerinin ou, stratejilerini gzden geirdiler ve byk oranda
ayn ekilde ideolojilerini yeniden mercek altna yatrdlar. Bu partileri1
atfla giderek yaygn bir biimde Eurocommunists (Avrupa Kom
nistleri) nitelenmesi kullanlmaya baland, bu etiketin her partinin
ulusal kimliinin kaybn veya uluslararas bir bnyenin ykselmesini
ierimlemiyor olmasna ramen. Yava yava talya, spanya ve Fran
sadaki Komnist liderler ve szcler yeni bir strateji ina ettiler. Radikal
deiim hl esas olarak grlyordu, Napolitanonun deyiiyle, kapi
talist gelimenin anarisine27 son vermek iin. Ne ki, deiim sreci
anayasal aralarla salanmalyd ve Sovyet sisteminden kanlmalyd.
Aslnda, Azcrate bu tip Komnizme Marksizmin parodisi28diye atfta
M ARKSZM VE 1 9 8 0'E KADARK M ANFESTOLAR
357
bulunurken, Ellenstein unu ilan etti: Bizim iin Sovyet sistemi ne bir
rnektir ne de bir modeldir.29 Bu suretle Avrupa Komnizmi, Leni
nizmi temel esin kaynakl konumundan tasfiye etme ynndeki radikal
admn atm oldu. Devrime yaklam da anti-Leninistti. Avrupa kom
nistleri ilemekte olan bir anayasay bozmayacaklard, fakat Carrillonun
da belirttii gibi, Eer egemen snflar demokratik yollar tkarlarsa,
iktidara devrimci yollardan ulamay hibir surette bir kenara brak
myoruz,29diyorlard. Dier bir deyile, devrim demokrasiyi ayakta tut
mak iin bir savunma taktii olarak grlyordu, demokrasinin yklaca
bir saldr arac olarak deil. 1980e gelindiinde, kendilerini gerek an
lamda devrimci olarak gren gruplarn Avrupa Komnizmi izgisindeki
partilerinin, kurulu dzenin bir paras olmakla ve enternasyonalizme
arkalarn dnmekle sulamalar hi de artc deil.
*
* *
Marksizmin srekli yeniden formlasyonu, 1970Iere gelindiinde dnya

nfusunun te birini kontrol eder hale getirmiti onu; fakat bu yeniden
formlasyonlar ayn zamanda eitli genel sorunlar ortaya kard. Marx
ve Engelsin asl beklentilerinden biri, tamamen materyalizm zerine
kurulu bir ideolojinin yksek yaama standardn ve maddi rahatl en
iyi ekilde salayacana ilikindi. Pratikte Komnizmm sonular hayli
karmakt. retimdeki her trl artn bedeli devasayd; Sovyet ve
in kolektivizasyonlar milyonlarca kurbana ve yaama standartlarnda
ciddi dalgalanmalara neden oldu. Tm Marksist hkmetlerin kar kar
ya kald ikilem, planl bir ortak iktisadi yap ve halk iin, Komnist
olmayan Bat toplumlarnn yaam standard ile yarabilecek bir hayat
kalitesi salama arasndaki dengenin nasl kurulacayd. Aslnda yaam
kalitesiydi sorunu byten; Marxm ngrm olduu gibi, paldr kldr
dmekten gayet uzak bir biimde, Batl Kapitalist toplumlar iktisadi
ve tketimsel gelime ile gl bir bar srekli kldlar ki, bununla
kinci Dnya Savandan sonra Sovyetler Birlii bile yarmakta zorland.
Bu nedenle, ou Marksist hkmet kimi siyasalarn gzden geirmeye
ve eski sanayi-tarmsal kalknma hedeflerinin gdlmesi ve tketici
taleplerine dnemsel tavizler verilmesi arasnda gidip gelmek zorunda
kaldlar. Tabii ki, buna dair hibir ideolojik reete yoktu, nk her
rejim kendi sorunlar ve artlar tarafndan byk oranda etkileniyordu.
1980lerin balar boyunca Komnist dnya ve Bat arasndaki fark hi
olmad kadar belirgin hale geldi ve bu durum Sovyetler Birliinde

Andropov ve Gorbaovun bakanlk dnemlerinde bir dizi reformu
kanlmaz hale getirdi.
1990larm balarna gelindiinde Marksizm bir nceki on ylda ula
t yksek baar noktasndan gerilemi gibi grnyordu. Sovyet Kom
nizmi, Gorbaov tarafndan alternatif siyasal bak alarn ve iktisadi
yapda piyasa ilkelerini dikkate almak iin radikal bir biimde yeniden
tanmlanmt; Dou Avrupadaki Sovyet uydu devletlerindeki sert mi
zal Komnist rejimler kmt; Afrikadaki Marksist rejimler dogma
tik srelerini bir yana brakmaya mecbur kalmlard; belli sayda Avru
pal Komnist parti daha nceki sfatlarndan vazgemek zorunda kald
lar. Gayet net bir ekilde, Marksizm bir kriz iindeydi. Ne ki, bu durumun,
sz konusu byk deiiklikler ile Marksizmin toptan iflasn m temsil
ettii, yoksa bu ideolojinin demode olmu bileenlerini yenilemeye d
nk zellikle faal bir adaptasyon abas dnemi olduu ileride ortaya
kacaktr. u da mmkndr ki, geriye kalan geni apl reformlar yrr
le koymu olan Marksist devletler, gelecekte daha geleneksel bir Mark
sizm biimine geri dnebilirler.
N O T LA R
1) Ayrca bkz. V. I. LENN: The Three Sources and Three Component Parts
ofMarxism (1913).
2) F. ENGELS: Anti-Dhring, C. W R IG H T MILLS: The Marxists iinde
alnt.
3) V. I. LENN: Kari M arx (1914te yazlm).
4) K. M A R X ve F. ENGELS: Manifesto ofCommunist Party (1948), I.
5) LIN PIAO: The International Significance of Comrade Mao Tse Tungs
Theory of Peoples War, 1965 tarafndan alnt, F. SC H U RM A N N ve O.
SCHELL (der): Communist China, s. 343.
6) K. KAUTSKY: The Social Revolution (1902), C. W R IG H T MILLS:
A.g.y. iinde alntlar.
7) E. BERNSTEIN: Evolutionary Socialism (1911), C. W R IG H T MILLS:
A.g.y. iinde alntlar.
8) V. I. LENN: A Short Bibliography, s. 34.
9) E. H. CARR: The Bolshevik Revolution, Cilt. 1, Bl. 4.
10) V. I. LENN: A Short Bibliography, s. 51
11) L. TROTSKY: The Permanent revolution, C. W R IG H T MILLS: A.g.y.
iinde alntlar.
12) Stalinin 1950 dil zerine yazlarndan birka alnt, T. H. RIGBY (der.):
Stalin iinde.
MARKSZM VE I9 8 0 'E KADARK M ANFESTOLAR
359
13) J. V. STALN: Leninism, C. W R IG H T MILLS: A.g.y. iinde alnt.

14) J. V. STALN: The Task of Building Executives, T. H. RIGBY (der.):
Stalin iinde alnnlar.
15) N. KHRUSHCHEV: Speecl to Tuentietl C ongress, 25 ubat 1956,, C.
W R IG H T MILLS: A.g.y. iinde alnt,
16) S. SCHRAM : Mao Tse Tung, Bl. 3.
17) Quotations From Chairman Mao Tse Tung (Pekin 1966), s. 11.
18) A.g.y. s. 18.
19) M A O TSE TUNG: On Contradiction, F. S C H U R M A N N ve O .
SCHELL (der): Communist China, iinde alnt.
20) S. SCH RA M : A.g.y., s. 216.
.
21) M A O TSE TUNG: On New Democracy (1940), V. SIM ONE (der.):
China in Revolution, Ksm 4 iinde alnt.
22) I. DEUTSCHER: Russia, China and the West 1953-1966, Bl. 7.
23) C. P. FITZGERALD: The Birtl of Communist China, Bl. 6.
24) LIN PIAO: A.g.y.
25) Quotations From Chairman Mao Tse Tung (Pekin 1966), s. 68.
26) C. P. FITZGERALD: A.g.y., Bl. 7.
27) Eurocommunism. The long, long march away from Stalin, The
Ecoromist (7 Kasm 1977) iinde.
28) M. AZCARATE: W hat is Eurocommunism?, G. R. URBAN (der.):
Eurocommunism, its roots and future in Italy and elsevhere.

29) J. ELLENSTEIN: The Skein of History Unrplled Backvvars, G. R.
U RBA N (der.): A.g.y. iinde.
35
Emperyalizm
Onsekizinci ve ondokuzuncu yzyllarda uluslararas ilikileri gletim

emperyalist denizar atmalarda, 1815 ve 1880 yllar arasnda grece
bir durgunluk yaand. Be smrgesel gten ar kayplara uram
ve geriye kalan ikisinin de kendisini korumaktan baka yapacak bir eyleri
kalmamt. rnein, spanya bamszlk hareketlerinde Orta ve Gney
Amerikay kaybetmiti ve bu yzden Kba, Rio de Oro ve Filipinler ile
yetinmek zorunda kalmt. Portekiz Brezilyadan mahrum edildikten
sonra, Gine, Mozambik ve Angola sahillerindeki yerleim blgelerinde
hapis olurken, Hollandann elinde 1815te mit Burnunu ve Seylan
Adasnl Britanyaya devrettikten sonra sadece Dou ndus ve Surinam
kalmt. Dier iki smrgesel g faal olmaya devam ettiler. 1815 itiba
ryla bir imparatorluu kaybeden Fransa, 1830lar ve 1840larda Cezayiri
igal ederek, 1850lerde nfuzunu Senegala kadar genileterek ve Tahiti,
Marquesas ve Hindiininin bir ksm zerinde tamamen kontrol ele
geirerek bir dier mparatorluu ina etme iine giriti. 1815teki ilerle
meleri ile donanma gcn iyice oaltan Britanya, istikrarl bir biimde
EMPERYALZM
361
iktidarm Avusturya ve Yeni Zelanda zerine yayarken, beraberinde

Singapur (1819), Burmanmbir ksm (1852) ve Lagosu (1861) ele geir
di. Ne ki, yine de bu yaylmalar grece rahat gerekleti. Onsekizinci
yzylda olduu gibi Britanyann ve Fransann nfuz ettikleri alanlar
akmad ve her halkrda Britanya mparatorluunun ulaabilecei
snrlarn haddine erimi olduuna dair resmi bir gr vard. rnein,
1829da Wellington Dk yle dedi: Smrgelerimizi genileterek
dier glerin dikkatine ve kskanlna hedef olmaktan kanmamz
gerektiini dnyorum.1Aslnda, kimi evrelerde emperyal sorumlu
luklara kar muhalefet vard. rnein, Codben, ngilterenin Asya
ktasnda bir dnm topraa bile sahip olmad gn, mutlu bir gn1
olacaktr diye ekleyerek, imparatorluun ticaretle alakas olmadna
dair, moda olan Manchester Okulunun fikrini dile getirdi.
Ardndan, ondokuzuncu yzyln son yirmi yl ve savatan hemen
nceki dnem boyunca emperyalist ekimeler, daha nce hi olmad
kadar byk bir younlua ulaarak yeniden balad. Monroe Doktrini
(1823) Avrupa devletlerinin dikkatlerini Amerika ktasna yneltmek
ten caydrd, ama Afrika, Uzak Dou ve Pasifikin hepside blnmeyi
yaad. 1880ler ve 1890lardaki Britanyann edintileri Msr, Nijerya,
Dou Afrika, Uganda, Bechuanaland, Rodezya, Nyasaland, Sierra Leone,
Sudan, Swaziland, Burma, Malaya, Yeni Gine ve Borneodan oluuyordu.
Fransa egemenlik alann Laosun tm, Hindiindeki Annam ve Tong
King ve Bat Afrikann i blgelerinin tm zerinde geniletti. Almanya,
Dou Yeni Ginenin Pasifikteki tm smrgeleri, Bismarck Archipelagosu
ve Karoline Adalar ile birlikte, Gneybat Afrika, Togo, Kameronlar,
Alman Dou Afrikasnn ky blgelerindeki yerleimleri kendi payna
katt. talya, Eritre, Somali ve 1912de de Libyay smrgelerine katt.
Son alarak, Rusya Asyadaki ilgi odan inin Liaotung Yarmadas blge
sine kadar geniletti. Bu suretle, 1914e gelindiinde yerkrenin byk
blm Avrupal lkelerin veya asl metropol gten bamszln ilen
emi olan Avrupallar tarafndan ynetiliyordu. zerkliklerini korumay
baarm olan devletler Japonya (kendi kendisini Avrupallatrmt),
in (yabanc yerleim blgelerine ve elverisiz ticari antlamalara taham
ml etmek zorunda kalmt), Siam, Afganistan, Etiyopya ve Liberya idi.
kinci emperyalizm dalgas ya da tam anlamyla Afrika iin kapma,
iktisadi, diplomatik, insani ve irrasyonel etmenlere dayal vurgu ile b
yk bir tarihsel tartmann konusu olagelmitir. Aklamalarn bu ok
luu, emperyalizmin karmaklnn kanlmaz sonucudur; bir lkenin,
hatta bir ktann da doru yaylna bir dizi ii basknn neden olduu
3 6 2 AVRUPA TA R H N D E N KESTLER II
kadar, bu srece evresel koullarca da yardm edildi. Bu nedenle, bil

blm takip eden ksmnda, emperyalizmin Avrupal gler iindeki vr
arasndaki basklarn sonucu olduuna dair kimi ana savlarn bir taslnl
zeti sunulacaktr. Son ksm bir dier yaklamn zerinde duracakl
Avrupal hkmetler her zaman iin emperyalist maceralara hevesli
deillerdi, ama icap ettii durumlarda, isteksizce smrgeletirme sre i
nin iine ekildiler.
*
t- *
iktisadi faktrlerden kaynaklanan basky zmleyen ilk yazarlardan

biri, mperialism (1902) balkl kitabnda, Avrupal devletlerin sanayileme
ve mali gelimeler araclyla devasa dzeydeki bir refah eitsizlii yarat
tn savunan J. A. Hobson idi. Refahn aznln elinde younlamas
bir krize neden oldu, nk bu artk sermaye, lke iinde yatrn
bulamad ve kendisine denizar klar aramak zorunda kald. Bu
sonula, Britanya, Almanya ve Fransa giderek artan miktardaki iktisadi
kaynaklarn halihazrda var olan siyasal egemenlik alanlarnn dna
konumlandrmaya ve yeni blgeler ele geirmek iin bir siyasal yaylma
siyasasn tevik etmek zorunda kaldlar.2 Bu argman daha sonradan
Lenin tarafndan ayrntl bir biimde ele alnd, fakat Lenin Hobsonun,
artk refahn i toplumsal yatrma ynlendirilerek durumu kurtarabi
leceine dair inancn reddetti. ou tarihi, Hobson-Lenin tezinin
emperyalist yaylmann olgusunu karlamadna dikkat ekmilerdir.
Kesin bir biimde Avrupadan devasa bir sermaye k vard, ama bunun
ou daha sonradan msadere edilmeyen Kanada, Birleik Devletler,
Latin Amerika ve Rusya gibi blgelere gitti. Bundan dolay atk sermaye
nin birikmesi, emperyalist yaylmann genel bir uyarcs olarak grle
mez. Fakat bu, iktisadi etmenlerin hibir etkiye sahip olmadklar demek
de deildir. 1880ler ve 1890larda art arda gelen Britanya hkmetleri
Almanya, Birleik Devletler ve dier ticari rakipler tarafndan korumac
ithalatihracat vergilerine kar giderek artan bir endie sergilediler.
rnein, Britanya babakan Lord Salisbury 1895te u ekilde yakm
yordu: Her yerde, koruma doktrini ile salanan devasa gelime ile kont
rol edilen ticaretin ilerlemesini gryoruz.1Salt zel giriimden, emper
yalizme ynelik daha bilinli hkmet siyasasna geie ilikin resmi ve
kamuoyu gr desteini salayan gl siyasal bask gruplar ortaya
kt. zellikle Joseph Chamberlain, yeni hammadde kaynaklar ve reti-
EMPERYALZM
363
Kolonizasyon
len mallar iin yeni pazarlar elde ederek Britanyann ticari stnln
yeniden canlandrmaya alt. Bu arada Almanya hkmeti Gneybat
Afrikada ve Pasifik Adalarnda kurduu ynetim biimi trnde Bremen, Hamburg ve Lbeckin ticari karlar tarafndan ok gl bir
biimde etkilenmiti.
Bismarck bir vesile ile, bu gl bir devletin korumas altndaki kk
devletlere dair, bayrak, ticareti izler3 savunusunda bulunarak bir i
teklifi olduklar yolunda onlara atfta bulunmutu. Dahas, 1890da
kurulan yeni Kolonialrat her zaman iin Hamburg, Bremen ve Kln tica
ret odalarna sz hakk tanma konusunda da gayet dikkatliydi.
Ne ki, feritanya ve Almanyada resmi emperyalizmin gerisindeki tek
kuvvet bu trden bask gruplar deilken, Fransaya ilikin olarak, iktisa
di etmenler (...) smrgeci siyasann (...) yrrle konmasnda hi de
sorumlu deildir,4 gr savunulmaktadr. W. L. Langer ve A. J. P.
Taylor, emperyalizmin yaylmasn iktisadi terimler yerine diplomatik
terimlerle tanmladlar;5bu, Emperyalizm, Avrupa iindeki siyasal mca
delelerin, evresel blgeleri de iine alacak ekilde geniletilmesi olarak
364 AVRUPA T A R H N D E N KESTLER II
im paratorluklar:
MISIR
Britanya
SUDAN ' V
|N G ./M IS IR \
DARES) \A
RTRE
FRANSIZ S 0M A LS
j F ran sz
j A lm an
j H ollanda
B elika
BRTANYA
DOU AFRKASI
ALMAN
DOU AFRKASI
( ^ l talyan
XM\ spanyol
Portekiz
MADAGASKAR
G. )
-SWAZILAND
GNEY AFRKA
BRL
Japon___
3 A sya mp. Kuv.
j Birleik Dev.
BASUTOLAND
B a m s z
b) A frikann 1 9 1 4 e kadarki kolonizasyonu
Kolonizasyon
da grlebilir,6diyen D. K. Fieldhouse tarafndan desteklenen bir yakla

md. D. Thomson buna yakn bir benzetmeyi kulland: Yeni smr
geciliin plak iktidar siyaseti, denizar bir ekranda Avrupann devlet
ii srtmelerinin ve ekimelerinin korunmasyd.7
Bismarckm bu durumdan dolay ksmen sorumlu olduu savunu
labilir. Fransann 1870te kk drlmesinin cn almak iin yeni
oluturulan Alman Reichna kar bir ittifak kurmaya almas olasl
nn kaygs ile Bismarck, nc Cumhuriyeti tecrit etme ve mmkn
olan en yksek dzeyde Alman iyi niyetine baml kalmasn salama
arayna girdi. Bu amalara ulamann en etkili arac, Fransa ile potan
siyel mttefikleri arasndaki ilikilerin grece soukluunu istismar et
mekti. Ne ki, Avrupa byle bir tasar iin ar derecede istikrarszd,
ama Afrikadaki bir atma ok kk bir byk sava tehlikesini ta
yordu. Bu usa vurum, anslyenin Benim Afrika haritam Avrupada
yatar, eklindeki nl sz tarafndan da yanstlyordu. Kaybolan pres
tijini yeniden kazanmann bir arac olarak, Fransann bir imparatorlua
dair yeniden canlanan hevesi ona yardm etti. Gambettanm dedii gibi,
Fransa, Afrikada iyilemeye doru ilk sendeleyen admlarn atacak8
idi. Bundan dolay, Fransay gizlice 1881de Tunusu istila etmeye cesaret
lendirdi. Sonu, sz konusu blgeye dair planlar olan talyann, youn
EMPERYALZM
365
bir fransz-fobisi dalgasna girmesi ve nihayetinde de 1882 l ttifaknda Almanya ve Avusturya-Macaristanm yannda yer almas oldu.
Bismarck, ayn zamanda Fransa ile Britanya arasnda olas herhangi bir
antant engellemeye abalarken, beraberinde de Fransay, Afrikada tela
fi arayarak Alsace-Lorrainein kaybn unutmaya tevik ediyordu.
(1885te Fransa bykelisine unu syledi: Ren sorununu bo verin;
tm dier konularda talep ettiiniz tazminleri elde etmenizde size yar
dmc olacam.9) Fransaya kar verdii sze ballnn bir kant
olarak, Bismarck Britanyann Afrika ve Pasifikteki konumuna meydan
okura benzeyen bir siyasa izliyordu. rnein, Britanyann nfuzu altn
daki blgelere komu yerlere dair iddialarda bulundu ve Gneybat Afrika,
Togo, Kameronlar, Tanganyika ve Dou Yeni Gineyi msadere ederek
yoluna devam etti. Ayn zamanda, uzak bir yerlerde kar karya gelme
aray iinde olmaya dair yerel nedenler de vard. Bismarck, 1884ten
sonra Kayserin ktye giden salk durumunun, Tacn yaknda Prens
Friedriche gemesi anlamna gelmesi gerei karsnda kayglanyordu.
Ak bir biimde ngiliz hayran ve liberal olan Prens, byk olaslkla
Bismarckm hizmetlerini hie sayacak ve bir Gladstone kabinesi kura
cakt. Dier yandan, eer Britanya ulusal bir tehdit olarak grlrse,
onun konumu da istisnasz bir biimde sarslacakt. Herbert Bismarck
1890da unu itiraf etti; Friedrichin iktidarn zayflatmak iin, Popler
olan ve her an iin ngiltere ile atmalara neden olabilecek bir smrge
siyasasn yrrle koymak zorundaydk.
Britanya ve Fransa bu entrikalara nasl tepki verdi? Ferrynin liderli
indeki nc Cumhuriyet, Fransann nfuzunu Cezayir ve Senegalin
snrlarnn tesine genileterek, elverili diplomatik durumun tm
avantajn ele ald. Berlin Konferansna (1885) gelindiinde Britanyann
manevra yapamaz hale geldii ortadayd ve daha olumlu admlar atl
madka kendi karlar tehdit altna girebilirdi. Bylece, 1890larm orta
lar itibaryla Afrika iin kapma, kendi devingenliine sahip bir ekil
de ivmelenmiti. Dorudan msadere etmenin alternatifi, artk hibir
ekilde bamszlk deil, Avrupal bir rakibin kesin mdahalesiydi. Bu
nedenle, douya doru N ile ynelik Fransz genilemesi ve Viktorya
Gl kysndaki Alman faallii Britanyann Dou Afrikadaki ve M
srdaki karlarn tehdit ediyordu ve bu da Britanyaya, Uganday igal
etmenin dnda ok az ans brakyordu. Benzer bir biimde, Gneybat
Afrikadaki Alman varl, ktann bu blmndeki zayf istikrar bozdu
ve kesinlikle Behuanaland ve Rodezyann smrgeletirilmesini hz
landrd.
Diplomatik etmenlerden daha az kesin olan dier g, merak,

endie ve ulusal ifayd. Merak, Nachtigal, Barth, Flatters, Brazza, Speke,
Burton, Livingstone ve Stanley gibi kaiflerin aratrmalar tarafndan
tevik edildi ve de canl tutuldu. N ilin kayna zerine tartma, Britanya
genelinde tutkulu bir ilgi ile izlendi ve Kara Afrikadaki yeni bir empe
yalist inisiyatifi, kamuoyunun onaylamaya hazrlanmasna birok katk
larda bulundu. Fransada da, Batdaki ve Ekvatoryal Afrikadaki keifle:
zerine benzer heyecanlar egemen oldu. Bir dnem iin, Bakan Macmahonun deyiiyle, Corafya dnyann felsefesi oldu(mutu).10 Endie,
bir dizi biimler erevesinde var oldu. Moffat ve Redman gibi misyo
nerler tm kabileleri Hristiyanla dndrmeye ve tccarlarla ilikiye
geerek maddi durumlarn dzeltmeye tevik etmeye altlar. Kimi
zamanlar, misyoner dernekleri hkmetlere, Dou Afrika kle ticareti
ya da Hristiyanla tehditler gibi eytanlarn bastrlmasnda daha faal
rol almalar iin bask yaptlar. Zaman zaman hkmet her ekilde mii
dahale etti; Almanyann 1897de Kiaochowu igal etmesi, tamamen
inde iki Cizvitin ldrlmesinin sonucuydu. Endienin bir dier ifa
desi, yerli halklarn kendi yararlar iin mutlaka stn Avrupal kltr
lerle iliki iine sokulmas gerektiine dair sorgulanmayan kabullenme
idi. Ayrca, siyah adamn uygarlatrlmas da beyaz adamn greviydi.
Lord Curzon 1907de unu belirtti: mparatorluk iinde sadece grkem
ve refahn anahtarn deil, ayn zamanda insanla hizmet etme arsn
ve aralarn bulduk.1 Dier devlet adamlar ve kuramclar, emperya
lizmin ulusal ifann bir arac olarak nemini vurguladlar. Bu, zellikle
Kayser II. Wilhelmin ak bir biimde Weltpolitik siyasasn izledii A l
manyadaki durumdu ve tarihi Treitschke unlar yazmak zorunda his
setti kendisini: Her gl halk smrge gc kurmutur (...) Kendi
glerinin snrlarna erimi olan her byk ulus, yabanl topraklara
kendi damgasn vurma arzusuna sahiptir. unu da ekliyordu: S
mrgeletirme gds, her ulus iin hayati bir mesele haline gelmitir."
talya Babakan Crispi, smrgelerin modern hayatn bir gerei oldu
unu11 iddia edecek kadar ileri gitti.
*
*
Dnyann smrge ynetimi altna girmi kesimlerinin tamamen tepkisiz
kaldn dnmek yanl olacaktr. Tam tersine, Afrikann kimi kesim
leri zellikle Britanya smrgecilii zerinde azmsanamayacak bir ekimi
EMPERYALZM 367
gayrete getirdi; bu daha az Avrupa merkezci olan tarihilerin altm izdii

bir argmandr. (rnein, R. Robinsona ve J. Gallaghere gre, Britanya
Afrikaya Msrdaki srekli kriz12 ve Gney Afrikadaki Boer Cumhuriyetinin Britanya karlarna tekil ettii tehdit tarafndan ekildi.)
Britanya hkmetinin en nemli kaygs, mparatorluun en savunmaz blm olan Svey Kanal ve mit Burnu evresinden geen
Britanyann Hindistan yollarn korumakt. Maalesef, yerel sorunlar
Afrikann kuzey ve gney ularn hayli istikrarszlatrmt. Msr Hdi
vi 1881 de, Msr tm Avrupa nfuzundan bamszlatrmak isteyen
Arabi Paamn kard bir isyan tarafndan tehdit edilmiti. 1882deki
ngiliz igali meselenin sonu olmad, nk Sudandaki ngiliz-Msr
ynetimine kar kan byk Islami ayaklanma, Kitchener tarafndan
komuta edilecek bir askeri harekat zorunlu hale getirdi ve atmalar
1898 Omdurman Savanda sonuland. Islami tehdidi kuatmann ve
Fransa ile Almanyann hareketlerine kar koymann gerekmesi zerine,
Britanya egemenlii N ilin yukarlarna ve Dou Afrikaya doru geni
ledi. Bu arada, Transval ve Orange Bamsz Eyaletlerinin Boer Cumhu
riyetleri, Britanyann mit Burnunu ve Natal da iine alacak olan
gevek bir Gney Afrika devletleri federasyonuna dair uzun vadeli tasar
larn tehdit ediyordu. Bunun alternatifi, gayet kolay bir biimde bir
cumhuriyeti Transvalm hkim olduu ve her trl Britanya nfuzuna
ciddi biimde dman olan bir Gney Afrika Birleik Devletleri
olabilirdi. Bu yzden, Britanya Hkmeti meydan okumay, kuatmaya
ya da tecrit etmeye dair bir ara olarak kullanp, toprak elde etmek iin
bask uygulamaya yeniden akt ki, bu sefer Transvalm bat snrlarna
ve Rodezyann kuzeyine doru smrgeletirmeyi destekleyerek yapla
cakt bu. ki ayr genileme srecinin genel sonucu, sadece Tanganyika
Alman smrgesi tarafndan kesintiye uratlan, mit Burnundan
Akdenize kadar uzanan bir Britanya topra kua oldu.
ngiliz emperyalizminin, Afrikann ilerinde alm olan Rhodes,
McKinnon ve Goldie gibi adamlar tarafndan faal bir biimde destek
lenmi olmas nemlidir. Kimberley ve Johannesburgdaki altn kayalk
larndaki elmas madenlerinden bir servet edinmi olan Rhodes, dikka
tini Limpoponun kuzeyine doru topraklarn gelitirme zerinde youn
latrd ve de nihai amac mit Burnundan Kahireye bir demiryolu
ina etmekti. Rhodesin ngiliz Gney Afrika irketine bir Kraliyet.
Ferman karan Britanya hkmeti, Matabeleland ve Mashonalanddaki
faaliyetlerini Boerlerin tekil ettii tehdidi ortadan kaldrmann grece
pahal olmayan yollar olarak direkt onaylad. Britanya nfuzunun apn
Zambezinin tesine kadar genileterek, Rhodes Smrge Bros

beklentilerini byk oranda at.
Benzer bir ekilde, 1888de Britanyann karlarn Alman ve ycli
tehditlerine kar korumas iin ferman verilen McKinnonun ngiliz D>jj
Afrika irketi, nihayetinde Britanya Tacm Kenya ve Ugandann bit,
umulmadk geni topraklarna srkledi. Byk oranda Fransann koni
rol altndaki Bat Afrikada bile, bir dier yerel imparatorluk kurucusu
olan ve Kraliyet Nijerya irketi yoluyla faaliyet gsteren Goldienin enc
jisinin ve hrsnn direkt bir sonucu olan Nijerya ngiliz yerleimi vard.
Yanltc bir biimde, byk gler kimi blgelere, yerli kltrlerin
ve liderlerin giderek artan Avrupa etkisine kar direnleri tarafndan
ekildi. Bu durumlarda, ticari antlamalarn ve koruma antlamalarnn
yerini tamamyla igal ald. Byk bir yerli baars, Etiyopyal lider Mc
nelikin 1896da Adovvada talyanlara kar kazand zaferdi, ama bu
bile sadece talyann mparatorluka kar bamllnn glenmesine
ve 1930larda Mussolininin Afrika siyasasnn.ekillenmesine hizmet
' etti. Baka yerlerde cihat araclyla kendilerini kfirlerden arndrmaya
alan slam devletleri, sadece kendilerini igale ak hale getirmede
baarl oldular. rnein, Britanya Sudandaki Mahdist devletini ykar
ken, Samori gibi direni liderlerinden ve Ahmadu Numerous Negro
gibi halklardan dolay, Franszlar Bat Afrikadaki faaliyetlerini youn
latrdlar ve ayrca Bantu eyaletleri ile oluturulan konfederasyonlar
dald; bunun rnekleri Ashanti, Dahomey, Bunyoro ve Matabele idi.
Ne ki, yerli tepki karc ve saldrgan bir ktaya kar ters tepmi olsa da,
uzak gelecek iin bir emsal oldu. Elli yl sonra, Avrupann grece zayf
lamas, onu smrge ayaklanmalar ve ulusal bamszlk hareketleri ile
daha az ba edebilir hale getirecekti.
N O T LA R
1) M. S. ANDERSON: The A scendarcy of Europe 1815-1914, Bl. 4.
2) ]. A. HOBSON: Imperialism; A Study.
3) Bkz. M. E. TOWSEND: Commercial and Colonial Policies of lmperial
Germany, G. H. NADEL ve P. CURTIS (der.): Imperialism and Colonialism
iinde.
4) T. E. POWER: Jules Ferry and the Remissance of French Imperialism; Bl. 8.
5) Bkz. W. L. LANGER: The Diplomacy of Imperialism and European
Alliances and A lignments 1871-1890; ayrca A. J. P. TAYLOR: The Strugglefor
Mastery m Europe, zellikle Bl. XIII.
EMPERYALZM
369
;
6) D. K. FIELDHOUSE: Imperialism; an Historiographical Revision,
Economic History Revieu, XIV.
7) D. THOMSON: Europe Since Napoleon, Bl. 20.
8) A. J. P. TAYLOR: A.g.y., Bl. XIII.
9) W. L. LANGER: European Alliances and Alignments, Bl. IX.
10) H. BRUNSCHWIG: The Origins of the new French Empire, G. H.
NADEL ve P. CURTIS (der.): A.g.y. iinde.
11) J. JOLL: Europe since 1870; An International History, Bl. 4.
12) R. ROBINSON ve J. GALLAGHER: Africa and Victorians, Bl. XV.
36
Dekolonizctsyon
Avrupann, dnyann dier blmleri zerindeki egemenliinin doruk

noktasna, 1914 ncesinden Birinci Dnya Savanm hemen sonrasna
kadar geen on yl iinde ulald. Daha sonra, emperyalist yaylma sreci
yava yava bir geri ekilme srecine dnt. lk bata hissedilmez ve
ardndan da aamal bir biimde gerekleen bu deiim srasnda,
1950ler ve 1960lar boyunca, asl kapmann kendisinden bile hzl bir
ekilde, smrgelerin bamszlamas sreci yaand.
Bu dekolonizasyon iki yolla aklanabilir. Bir yandan, smrgeler'
deki merkezi ynetime kar gl bir muhalefet geliirken, dier yandan
da emperyalizme kar yeniden canlandrlm ve sonuta o topraklar
terk etmelerini kanlmaz klan bir tavrla merkez glerinin direnii
krld. Bu deiimin zaman lt sava tarafndan daraltld; kinci
Dnya Savann Asya smrgeleri zerindeki etkisi, neredeyse ondokuzuncu yzyln banda spanyol ve Portekiz Amerilcasndaki Napoleon
Savalarnnki kadar ykc oldu.
*
D EK O LO NZASYO N
371
Emperyalist glere verilen tepki ayaklyd; Asya ve Afrikadaki yerli

milliyetilii, Birlemi Milletler gibi kuramlarda uluslararas bir foruma
erien dnya apndaki smrge kartl ve son olarak, iki sper g
-Birleik Devletler ve Sovyetler Birlii- tarafndan dekolonizasyon y
nnde yaplan bask.
Ondokuzuncu yzyln sonunda emperyalist egemenliin yaylmas
sreci, kimi blgelerde ciddi direnie maruz kalmt; bu, kendi iinde,
yerli milliyetiliinin derin kklerinin kantyd. Ancak, byk oranda
kabile sava veya Islami cihat balamnda ortaya konduundan, bu meydan
okuma, Avrupann gl basks karsnda ok zayf kalmt. Ne ki,
yirminci yzyl boyunca smrge kart hareketler ok daha etkin bir
hale geldi. ncelikle, zgrlk, eitlik ve kendi kaderini belirleme gibi
Avrupaya has kavramlar, ou kez snf sava balamnda gelien Mark
sist bir tavrla birletirerek ve sonucu da tarihsel gurur ve kltrel yeniden
kefe zerkederek kendi ilerinde erittiler. Bu nedenle, siyasal partiler,
en ileri dzeydeki Avrupa gelenei erevesinde seim reformlar gerek
letirmek ve daha geni yasama temsiliyle smrgelerin yrtme organ
larnn kontroln ele geirmek iin kampanyalara giriti. Buna paralel
olarak, sendikalar ve dier bask gruplar, rkln iktisadi ve toplumsal
manifestolarn ortadan kaldrmaya altlar. Bu yeni taktikler, bir top
lumsal dnmle mmkn oldu; smrgeciliin yklmasna yardmc
olan smrge dneminin iki miras, bamszlatrc rolnn bilincinde
olan eitimli bir yerli elit ve daha ar bir biimde ehirli proletarya
olarak younlaan ve giderek byyen bir kitleydi.
Birinci Dnya Savanm milliyetilik zerindeki etkisi yaygn, fakat
dzensizdi. Belki de, bu etkinin en derin boyutta gerekletii yer Orta
Dounun Arap blgeleriydi. Msr, sava zamannn enflasyonu altnda
ezilmi olan ve Zaghlulun yaygn reform ve z-ynetim taleplerine arka
kmaya hazr olan huzursuz bir orta snfa sahipti. Milner durumu o
derece ciddi olarak gryordu ki, 1922de zerklik kabul edildi. Birinci
Dnya Sava boyunca Osmanl idaresinden bamszlaan ve Fransa ile
Britanyann mandas altna giren dier Arap devletlerinde de basklar
artmaya balad. Asya ktasndaki emperyalist egemenliin de ayaklar
yerden kesilmiti; 1919 Amritsar Katliam, Hint muhalefetinin younlu
unu gzler nne serdi ve, Gandhinin sivil itaatsizlik kampanyasn
ertelemesine neden olsa bile, emperyalist ynetim gzden dt. Bri
tanya hkmeti, sonunda, 1935te yerel yneticilerin erklerini genileten
Hindistan Hkmeti Kanununu yrrle koyarak gelien olaylara kar
lk verdi. Ayn zamanda, yakn bir gelecekte ktaya, Kanada ve Avus
3 7 2 AVRUPA TA R H N D E N KESTLER li
turya izgisinde bir egemenlik hakknn verilmesi de desteklenen bir

grt.
Ne ki, Msr hari tutulursa, hibir Avrupa smrgesi Birinci Dny;
Savann doruk noktasnda tam bamszla ulaamad. Askere alma,
zorla altrma ve iktisadi aksaklk, yerlilerin fkelerini keskinletirdi
ama emperyalist egemenlik bir sre iin daha bozulmadan kald. Gerek
k, kinci Dnya Sava'ile birlikte geldi. Japonya, Gneydou As
yann ve Endonezyann byk blmn igal etti ve sistematik olarak
Fransz ve Hollanda ynetimlerini yerinden ederek yoluna devam etti.
Avrupann zayfl, ngiliz Malayasnn, Singapurun ve Hong Kongun
d ile daha fazla gzler nne serildi. Bu blgeleri Japonyann igal
etmesi, milliyetilii iki yolla harekete geirdi. Birincisi kastlyd; youn
bir Avrupa kart propaganda, bu srete hapse atlan Fransz ve Hollan
dalI brokratlarn yerine yerli brokratlarn atanmasyla birletirildi.
Ne ki, kincisi, insafsz bir basknn hi hesapta olmayan yan rnyd;
gerilla taktikleriyle, ister Avrupal ister Asyal olsun, tm yabanc egemen
lik biimlerine son vermeye kararl olan Ho Chi Minh gibi yurtsever
liderlerin ortaya kmasyd bu. Bu yzden, Franszlar ve Hollandallar,
Amerikan ordularnn yedeinde Gneydou Asyaya geri dndklerinde,
Sukarno ve Muhammet Hattanm nderlik ettikleri Viet Minh ve Endo
nezya hareketlerinin iddetli direnii ile karlatlar. Sonu, Endonezya
Cumhuriyetinin ilan edilmesi ve 1954te Dien Bien Phuda Fransann
bozguna uratlmasn! takiben Fransann Vietnamdan tamamen geri e
kilmesi oldu. Bu arada, Hindistan, sava boyunca vaat edilen bamszln
elde etti; Attlee ve Cripps, en azndan, ilerin Japon saldrsndan nceki
haline dnmeyeceini grmelerini salayacak derecede gerekiydiler.
kinci Dnya Sava, ayn zamanda, daha az dorudan ve uzun bir
srete olsa bile, Afrikadaki milliyetiliin gelimesini etkiledi. zellikle
ngiliz Bat Afrikasndaki kapsaml iktisadi deiimler sendikalizmin
gelimesini tevik etti. Bu, iktisadi ve siyasal skntlarn sonucu olarak,
rgtlenmeyi ve militarizmi getirdi beraberinde. rnein, Nijerya
1945te ve Gold Kys da 1950de birer genel grev yaadlar. Bu arada,
Afrika milliyetilii, Gneydou Asya ve Endonezyadaki bamszlk
hareketlerinin tekil ettikleri rnekten ok ey rendi. Bu adan,
1954te Listenerin de gzlemledii gibi, artk her smrge hareketinin
gerisinde, Asyann devasa destei vard.1 Yava yava, Tropik Afri
kann liderleri -Nkrumah, Azikiwe, Nyerere, Banda, Sekou Toure ve
Awolowo- kendilerini bir nceki on ylda Gandhi ve Nehrunun temsil
ettii konuma getirdiler. Egemenlik istencini yitiren, fakat o an iin
DEKO LO NZASYO N
373
varlklarn gerekli gren smrge glerinin uzaklamasn hzlandrd

lar. A ni saldr, 1957de Ganann bamszl ile geldi ve bunu 1960 ve
1970te Fransz ve ngiliz smrgelerinin benzer gelimelere tam anla
myla ev sahiplii yapmas izledi.
Uluslararas kamuoyunun harekete gemesinin, smrge egemenli
inin geri piiskrtlmesinde nemli bir rol oynadna phe yoktur.
Birlemi Milletler rgt srekli olarak smrge glerine bask yapt
ve yeni bir insan haklar ve zgrlkler anlay gelitirdi. Siyasal ve
ideolojik rol, Afro-Asyatik bloa katlan yeni ulus devletlerin says ile
dorudan orantl olarak daha da saldrganlat. 1960ta Birlemi M il
letler Smrge lkelerine ve H alklarna Bamszln Garanti Edilmesi
Beyannamesini yaynlad. Bu beyanname, smrge glerine kar gayet
tavizsizdi: nsanlarn yabanc boyunduruuna, egemenliine ve smr
sne tabi klnmas, temel insan haklarnn inenmesi demektir ve
Birlemi Milletler Beyannamesine kardr; dnya ibirlii ve barnn
desteklenmesinin nnde bir engeldir.2 1965teki bir BM nergesi daha
da ileri gitti; bu sefer, smrge egemenlii insanla kar bir su3
addedildi. Avrupa egemenliine kar benzer dmanlklar, 1955 Bandung
Konferansnda Asyal liderler tarafndan ve 1963ten sonra Afrika Birlii
rgt tarafndan dile getirildi. Bu, Lord Curzonun 1907deki mehur,
imparatorluk, insanla hizmet etmenin aracdr!4 ynndeki sapta
masyla tam bir kartlk iindeydi. Genel kurulda byle youn bir d
manlkla yz yze gelip beyaz adamn klfetinin yeni bir anlamn ke
fedince, Belika gibi daha kk smrge gleri, bir zamanlar onlara
azameti tattran smrgelerden feragat etmede Britanya ve Fransay izle
diler. Yegne istisna, 1975teki yerel ihtilaller onu dekolonizasyona zor
layana kadar Afro-Asyatik blounun gazabnn hedefi olan Portekizdi.
Son olarak, nde gelen iki dnya gc olan Birleik Devletler ve
Sovyetler Birlii tarafndan da gl basklar uyguland. ABD 1775 Devriminin sonucunda kuruldu ve dnyann ak bir biimde smrge kar
t ilk ideolojisini anayasasna dahil etti. Amerikan nfuzu iki yoldan
harekete geirildi. Birincisi, Avrupa devletlerine emperyalist balarn
zayflatmalar ve koparmalar ynnde bask uygulayan resmi bakanlk
siyasasyd. rnein, 1918de Bakan Wilson, muzaffer mttefiklerini,
uluslarn kendi kaderini belirlemeleri ilkesinin Avrupaya olduu gibi
Afrika ve Asyaya da tannmas iin ikna etmeye alt ama baaramad.
1940da, Churchill ve Roosevelt, Atlantik Szlemesinin nc lkesini -Halklarn altnda yaayacaklar ynetim biimini seme hak
kn- yorumlaylarmda uyumazlk iine dtler. Roosevelt, Dou
3 7 4 AVRUPA TA R H N D E N KESTLER II
Avrupa sorununu, ngiliz Hindistamnn ve Byk Sahra smrgelerinin

bamszlatrlmasmdan daha nemli gryordu. 1950den sonra, Birleik
Devletler tarafndan ikinci bir atlm gerekletirildi, bu seferki bask,
Amerikal zencilerden geldi ve esas kazanl kan Bat Afrika oldu. Ame
rikal zenciler rksal ve kltrel kkenlerini ararken, Afrikal renktalar
sivil haklar kampanyasnn yntemine ve rgtlenmesine dair bir fikir
edindiler. Bu arada, Sovyetler Birlii, smrgecilie karg, onu kitlesel
aptaki siyasal ve iktisadi smryle e tutan ve snf sava ile devrim
zerine kurulu bir zgrleme ideolojisi sunarak, gl ve nefret dolu bir
saldry 1920den beri srekli klmt. Sper gler arasnda smrge
konularnda ibirlii yapld zamanlar da oldu, fakat bunlar, onlarn yeni
oluan ulus devletler zerinde nfuz rekabeti iine girmelerini ve sre
iinde birbirlerini neo-kolonyalizm ile itham etmelerini engellemedi.
*
* *
Emperyalizm ondokuzuncu yzyln sonlarnda ar derecede yaygn
lamt. Ne ki, bandan beri onu engellemek isteyen gler de olmutu.
Marx, Hindistandaki ngiliz inisiyatifini ar bir biimde eletirmiti.
Aristokrasi [Hindistan] zaptetmek istiyor, parababalar [Hindistan]
yamalamak istiyor, askeri erk de [Hindistan] yok pahasna elden kar
mak istiyor. Eletiri, ayrca Liberal Parti iindeki Labouchere, Morley
ve Scott gibi radikallerden de geldi. J. A. Hobson 1902de emperyalizme
ynelik o zamana kadarki en btnlkl, organize ve mantkl sulamay
dillendirirken, Lenin, bunu takiben, Hobsonun argmanlarndan bir
ksmn kendi kitab Emperyalizm: Kapitalizmin En Yksek Aamasna da
hil etti. Bu arada, ngiliz ii hareketi, Lansburynun 1896 tarihli, tm
uluslar iin tam egemenlik hakk5 talep eden nergesine blok olarak
destek verdi. Benzer bir biimde, Fransz sosyalistleri ve Alman sosyal
demokratlar, Afrika ve Uzak Douya ynelik hkmet siyasalarna sal
drdlar. Birinci Dnya Savandan sonra emperyalizme kar muhalefet
bir defa daha yetkinleti ve uluslararas bir boyuta ulat. rnein,
1929da Brkselde dzenlenen konferansn sonucu olarak emperyalizm
kart bir cemiyet kuruldu. 1939a gelindiinde, Avrupa solu, smrgelere
ynelik iyeliin devam ettirilmesinin iki byk tehlike douraca sonucu
nu kard. Birincisi, kimi durumlarda meru gsterilebilecek smrge
ynetimleri, rklk ve iktisadi smr sulamalarna akt. kincisi, yerel
kaynaklarn smrge yatrmlarna ayrlmas, anavatandaki toplumsal
reformu ve bununla birlikte de refah devletinin ykseliini geciktiriyordu.
DEKO LO NZASYO N 3 7 5
San dekolonizasyonu desteklemesi ok daha ge gerekleti. kinci

Dnya Sava boyunca Churchill unu tekrar tekrar belirtti: Ben,
Britanya mparatorluunun kne bakanlk etmek iin Kralm
Birinci Bakan olmadm.6 Ne ki, on yl iinde, yanda muhafazakr
Oliver Lyttelton unu syleyebilecekti: Belirli ana siyasa izgileri, parti
siyasetinin stnde kabul edilir (...) Bunlarn ilki, smrge topraklarna
kendi z ynetimlerini oluturmalar iin yardm etmeyi amaladmz
gereidir.7 1950lerin sonlarna gelindiinde Muhafazakr Babakan
Harold Macmillan, Afrikada esen deiim rzgrlarna atfta bulunur
ken, Smrge Bakam lain Macleod, baka trl bir siyasann Afrikada
kan dklmesine neden olaca inancyla, bamszlk hareketlerinin
kastl olarak hzlandrlmasndan bahsediyordu.8 Tm siyasal yelpaze
iin bu uzlam iki etmen mmkn klmt. 1945te i Partisinin
seim zaferi, imparatorluk iinde bir dizi olayn balangc olmutu; bu
gidiat, i Partisinin 195l deki seim malubiyetinden sonra Muha
fazakr Partinin Churchill yanls kanad bile tersine eviremedi. Dahas,
eski smrgelerin iine oturtulduklar egemenlik stats erevesinden
dolay Britanyann geri ekilmesi daha az zarar verecek bir felaket olarak
grld; bu, Westminister Tz (1931) tarafndan, Britanya Tacnn
erklerinin leimi iin srekli ve dzenli bir anayasal ara olarak onaylan
mt. Bundan dolay, dekolonizasyon, gerekte imparatorluun yerini
ngiliz Devletler Topluluunun ald temeli zerinde anavatan iin
kabul edilebilir hale getirilebildi. Fransz hkmeti bu deneyimde daha
az anslyd. Sava ncesindeki dnsz asimilasyon siyasasnda dei
iklik yapmaya alsa da, bir Fransz Birliine ilikin tasarlar felaketle
sonuland; nihayetinde, dekolonizasyon planlar, 1954 Gneydou Asya
felaketinden sonra geri ekilmeye balad. Yeni babakan Pierre MendesFrance, sarslm bir ulusa, Fransann Kuzey Afrikann baz ksmlarn
dan feragat edeceini syledii zaman, Dien Bien Phunun direken
liinde nemli bir deiim gerekleti; bu, Beinci Cumhuriyetin olu
turulmasndan sonra de Gaullen onurlandrd bir taahht oldu.
Bu arada, Joseph Chamberlainin zamannda emperyalizmle ilikilendirdii zincirleme ticari ve mali kazan kavramnn ipliini pazara karan
yeni kuak iktisatdar tarafndan emperyalizm eletirilmekteydi. 1945ten
sonra imparatorluklar, giderek daha fazla bir biimde, anavatann harca
malar zerinde bir yk olarak grlmeye balad. Bununla beraber, tm
smrge zorunluluklarndan bamsz olan Bat Almanya, Avrupann
geriye kalanndan ok daha nce iktisadi bir patlama yayordu. Dier
devletler, iktisadi yaplarn imparatorluklarndan kopardklarnda, byk
376 AVR U PA TA R H N D E N KESTLER
II
Dekolonizasyon
lde bellerini dorultmu olacaklard. Hollandanm Dou indusu kay

betmesinin Hollanda iktisadi yapsn kerteceine dair tm korkular
boa kt, nk daha nce Endonezyada alan irketler imdi serma
yelerini ve iletme becerilerini ana piyasaya ynlendirmilerdi; bunun,
1950lerin ortalarnda, Hollanda iktisadi yapsnn ciddi bir gelime yaa
masna byk oranda katks oldu.9 kinci Dnya Savann Avrupada
neden olduu byk deiim, ayn zamanda tm siyasa alan zerinde de
olaanst bir etki brakt ve temel nceliklerin bir daha gzden geiril
mesini kanlmaz hale getirdi. Nazi Almanyasmn ve talyadaki Faist
rejimin yklmas, Avrupa milliyetiliinin keskin azn kreltti; bu da
demek oluyordu ki, Bat iktisadi btnlemesi ve siyasal ibirlii iin
tasarlar hazrlamak ve ayn zamanda Avrupay daha fazla kendi kendisiyle
ilgili ve daha az yaylmac klmak mmknd artk. Bu ibirlii, ayn za
manda savan dier mirasna -ar derecede glenmi olan Sovyet sava
makinesine- kar rgtl bir savunma ihtiyac temeli zerine de kuru
luydu. EEC, EFTA veya N A T O ya kar ezamanl taahhtler, denizar
stlenmelerin anlamnn tamamen yeniden gzden geirilmesini gerekli
hale getirdi. Doal olarak, petrol de dahil olmak zere, nc Diinyadan
sanayilemi lkelere srekli olarak bir hammadde ak gerekliydi. Ne ki,
D EK O LO NZASYO N
, TU N U S
(19 56 )
FAS (19 56 )
M AUR TAN YA f
/
( 1 9 6 0 )1
N E g a l
1 19 4 0 'ta n nce
I b a m szlk ka zan a n la r
LB YA (19 51 )
CEZAYR
; (1 9 6 2 ) ::
M ISIR
(1922)
\
^ jg p ^ y & y
1 9 4 0 l yllarda
S UDA N
I (19 56 )
I 1950'li yllarda
I b a m szlk k a za n a n la r
W \ n I Je r
G AM BYA
(1 9 6 5 )
960) ;
'
GN E
('9581
S E R R ft I FO N i- ' ^ U J , / B
(196,)
377
( 9(0)
M
J t.
T7 T \ ^
LBERYA (1 8 4 7 )
/ /
FLD SAHL /
(19 60 )
/
VOLTA
C
g
C
<
5 5
jg $
1,9601
8
^
O >
| 1960'l yllarda
rvv-
L T * * / - ! ruanda^ ^ ? , : T
GAB O N
(1 9 6 0 ) j * g ZARE
w
V
/
K O N G O * # T (1 9 6 0 ) 'j j R
(19 60 ) I
A BU R N D ffijA N Z A N W
>
J 1 9 7 0 li yllarda
I b a m szlk k a za n a n la r
1 9 80'li yllarda
'^^S M 4s|tesT r964'

ir ' Japon yaylm asn n
G N EY B A TI.
AFRKA
B OTSW ANA
(1966)
MALAGASY
t : : :;; i( 1 9 6 0 )
rG N E Y
A FR K A 1
1(1 91 0) t
en gen i snrlar
W
Z IM B A B V E (19 80 )
^SVVAZILAND (1967)
LE S O TH O (1966)
b) Afrikann dekolonizasyonu (b a m s zlk tarihleriyle beraber)
Dekolonizasyon
daha nce kaynaklar siyasal egemenlik tarafndan salanrken, imdi ba

mszlatrlm halklarn kendi karlarna bel balamak daha mantkl
grnyordu. stikrarsz ball srdrmekten ziyade, istikrarl zerklii
desteklemek daha iyi deil miydi?
zetle, sava sonrasnn Avrupas bir yeniden yaplanma ihtiyac
iindeydi; fakat her trl gerek iyileme, Avrupann g ve nfuz olarak
zayflam olduuna ilikin bir kabullenme zerine kurulmak zorundayd.
N OTLAR
1) The Listener (10 Aralk 1954).
2) K. J. TWITCHETT: The Colonial Powers and the United Nations,
Journal O f Contemporary History, IV. 1. (1969) iinde.
3) R. EM ERSON : C olonialism , Journal O f Contemporary History,
IV. 1.(1969) iinde.
4) Bkz. 35. Bl.
5) F. BROCKW AY: the Colonial Revolution, Bl. 2.
6) C. E. CA RRIN G T O N : The Liquidation of British Empire, Bl. I.
7) A.g.y. Bl. II.
8) D. A U ST N : The Transfer of Power: W hy and How, W . H.
MORRISJONES ve D. AUSTN: Decolonisation and After.
9) Bkz. H. BAUDET: The Netherlands After the Loss of Empire, Journal
O f Contemporary History, IV. 1. (1969) iinde.
Kaynaka
G EN EL
New Cambridge Modem History (Cambridge):
V III The American and French Revolutions 1763-93 (1965)
IX War and Peace in an Age of Upheaval 1793-1830 (1965)
X The Zenith of European Power 1830-70 (1960)
XI Material Progress and World Wide Problems (1962)
XII The Shifting Balance of WorId Forces 1898-1945 (1968)
XIII Companion Volme (1979)
XIV Atlas (1970)
Problems in European Civilization (Lexington, Mass.):
R. W GREENLAW (haz.): The Economic Origins of the French Revolution
D. H. PINKNEY (haz.): Napoleon
H. F. SCH W ARTZ (haz.): Metternich, the Coachman of Europe
KRANZBERG (haz.): 1848 - A Turning Point?
S. M. O S G O O D (haz.): Napoleon III
T S. H A M E R O W (haz.): Otto von Bismarck
A. E. A D A M S (haz.): lmperial Russia after 1861
H. M. W R IG H T (haz.): The New Imperialism
R. F. BETTS (haz.): The Scramble for Africa
KAYNAKA
379
L. DERFLER (haz.): The Dreyfus Affair

D. E. LEE (haz.): The Outbreak of the First World War
A. E. A D A M S (haz.): The Russian Revolution and Bolshevik Victory
S. W. PAGE (haz.): Lenin
I. J. LEDERER (haz.): The Versailes Settlement
R. N. H UNT (haz.): The Cretion of the Weimar Republic
R. V. DAIELS (haz.): The Stalin Revolution
G. JACKSON (haz.): The Spanish Civil War
L. F. SCHAEFER (haz.): The Ethiopian Crisis
J. L. SNELL (haz.): The Nazi Revolution
J. L. SNELL (haz.): The Outbreak of the Second World War
D. E. LEE (haz.): Munich
S. M. O S G O O D (haz.): The Fail of France, 1940
N. A. GRAEBNER (haz.): The Cold War
E. J. HOBSBAW M : The Age of Revolution: Europe 1789-1848 (Londra, 1962).
R. F. LESLIE: The Age of Transformation (Londra, 1964).
K. R. PERRY: The Bourgeois Century. A Whistory of Europe 1780-1870
(Londra, 1972).
F. L. FORD: Europe 1780-1830 (Londra, 1971).
J. ROBERTS: Revolution and Improvement. The Western World 1775-1847
(Londra, 1976).
C. BRINTON: A Decade of Revolution 1789-1799 (New York, 1943).
G. BRUUN: Europe and the French Imperium 1799-1814 (New York, 1938).
N. HAM PSON: The First European Revolution (Londra, 1969).
R. R. PALMER: The World of the French Revolution (Londra, 1971).
G. RUDE: Revolutionary Europe 1783-1815 (Londra, 1964).
J. GODECHOT, B. HYSLOP ve D. D O W D : The Napoleonic Era in Europe
(New York, 1971).
D. T H O M SO N : Europe Since Napoleon (Londra, 1957).
R. ALBRECHT-CARRIE (haz.): The Concert of Europe (Londra, 1968).
H. G. SCHENK: The Aftermath of the Napoleonic Wars (Londra, 1947).
F. B. ARTZ: Reaction and Revolution 1814-1832 (New York, 1932).
]. DROZ: Europe Betvveen Revolutions 1815-1848 (Londra, 1967).
M. S. A N DERSO N : The Ascendancy of Europe 1815-1914 (Londra, 1972).
M. W ALKER (haz.): Metternichs Europe (Londra, 1968).
W. N. MEDLICOTT: From Metternich to Hitler (Londra, 1963).
L. C. B. SEAMAN: Vienna to Versailles (Londra, 1955).
E. H. CA RR: From Napoleon to Stalin and Other Essays (Londra, 1980).
J. WEISS: Conservatism in Europe 1770-1945 (Londra, 1977).
E. L. W O O D W A R D : Three Studies in European Conservatism (Londra, 1963).
R. ALBRECHT-CARRIE: A Diplomatic History of Europe Since the Congress
of Vienna (Londra, 1958).
J. L. TALM ON: Romanticism and Revolt. Europe 1815-1848 (Londra, 1967).
380 AVRUPA TA R H N D E N KESTLER
II
W. L. LANGER: Political and Social Upheaval 18324852) (New York, 1969),

F. FEJT (haz.): The Opening of an Era: 1848 (New York, 1966).
D. W A R D : 1848. The Fail of Metternich and the Year of Revolution (Lond ,
1970).
J. SIM AN : 1848. The Romantic and Democratic Revolutions in Europe,
eviri (Londra, 1973).
P. N. STEARNES: The Revolutions of 1848 (Londra, 1974).
F. EYCK (haz.): The Revolutions of 1848-49 (Edinburgh, 1972).
E. J. HOBSBAW M : The Age of Capital 1848-1875 (Londra, 1975).
L. L. SNYDER (haz.): Fifty Majr Documents of the Nineteenth Centry
(Princeton, N.J., 1955).
G. A. KERTESZ (haz.): Documents in the Political History of the European
Continent 1815-1939 (Oxford, 1968).
N. RICH: The Age of Nationalism and Reform 1850-1890 (Londra, 1971).
H. GOLLWITZER: Europe in the Age of Imperialism 1880-1914 (Londra,
1969).
A. J. P TAYLOR: The Struggle for Mastery in Europe 1848-1918 (Oxford,
1954).
M. S. A N D ERSO N : The Eastern Question 1774-1923 (Londra, 1966).
W. N. MEDLICOTT: The Congress of Berlin and After (Londra, 1963).
W. L. LANGER: European Alliances and Alignments 1871-1890 (New York,
1931).
W. L. LANGER: The Diplomacy of Imperialism (New York ve Londra, 1935).
D. K. DERRY ve T. L. JARM AN : The European World 1870-1945 (Londra,
1951).
C. J. H. HAYES: A Generation of Materialism 1871-1900 (New York, 1941).
J. JOLL: Europe Since 1870 (Londra, 1973).
J. M. ROBERTS: Europe 1880-1945 (Londra, 1967).
J. R. WESTERN: The End of European Primacy (Londra, 1965).
G. LICHTHEIM: Europe in the Tvventieth Century (Londra, 1972).
R. O. PAXTON: Europe in the Twentieth Century (New York, 1975).
H. W. KO CH (haz.): The Origins of the First World War (Londra, 1972).
J. ROHL: 1914: Delusin or Design? (Londra, 1973).
P. KENNEDY (haz.): The War Plans of the Great Powers 1880-1914 (Londra,
1979).
F. FSCHER: Germanys Aims in the First World War, eviri (Londra, 1967).
F. FSCHER: WorId Power or Decline. The Controversy ver Germanys Aims
in the First World War, eviri (Londra, 1974).
J. C. KIN G (haz.): The First World War (Londra, 1972).
D. F. FLEMING: The Origins and Legacies of World War I (Londra, 1969).
M. FERRO: The Great War 1914-1918, eviri (Londra, 1973).
A. J. TAYLOR: War by Timetable (Londra, 1969).
A. J. P TAYLOR: The First World War (Londra, 1963).
KAYNAKA
381
M. GILBERT The European Powers 1900-45 (Londra, 1965).

S. MARKS: The Illusion of Peace, International Relations in Europe 1918
1933 (Londra, 1976).
M. TRACHTENBERG: Reparation in World Politics (Londra, 1980).
H. W GATZKE: European Diplomacy Between Two Wars, 1919-1939 (Chicago,
1972).
E. H. CARR: The Tvventy Years Crisis 1919-1939 (Londra, 1939).
A. A D A M T H W A IT E (haz.): The Lost Peace (Londra, 1980).
M. GILBERT ve R. SCO T E The Appeasers (Londra, 1963).
E. W ISKEM ANN: Europe of the Dictators (Londra, 1966).
F. E WALTERS: A History of the League of Nations (Londra ve New York,
1960).
^
E. LU A R D (haz.): The Evolution of International Institutions (Londra ve
NevvYork, 1966).
G. SCOTT: The Rise and Fail of the League of Nations (Londra, 1973).
R. HENIG (haz.): The League of Nations (Edinburgh, 1973).
C. M. K IM M ICH : Germany and the League of Nations (Chicago, 1976).
M. BEAUMONT: The Origins of the Second World War (Londra, 1961).
A. J. P TAYLOR: The Origins of the Second World War (Londra, 1961).
E. M. ROBERTSON (haz.): The Origins of the Second World War (Londra,
1971).
P CALVOCORESSI ve G. WINT: Total War (Londra, 1972).
B. H. LIDDELL H A R T History of the Second World War (Londra, 1970).
W. LAQUEUR: Europe Since Hitler (Londra, 1970).
E CALVOCORESSI: World Politics Since 1945 (Londra, 1968).
S. C. EASTON: A World History Since 1945 (Londra, 1968).
J. WATSON: Success in Twentieth Century World Affairs (Londra, 1974).
FONTAINE: History of the Cold War, eviri (Londra, 1964).
E. LUARD (haz.): The Cold War: A Re-appraisal (Londra, 1969-70).
L. J. HALLE: The Cold War as History (Londra, 1967).
D. H O R O W IT Z: From Yalta to Vietnam (Londra, 1967).
C. B O W N ve P. MOONEY: Cold War to Detente (Londra, 1976).
F. S. N O RT H ED G E (haz.): The Foreign Polgicies of the Povvers (Londra,
1968).
H. G. N CH O LA S: The United Nations as a Political Institution (Londra ve
NevvYork, 1975).
M. HILL: The United Nations System (Cambridge, 1978).
The Fontana Economic History of Europe (Londra).
3 The Industrial Revolution
4 The Emergence of Industrial Societies, 2 cilt
5 The Tvventieth Century, 2 cilt
6 Contemporary Economics, 2 cilt
D. H. A LD C RO FT The European Economy 1914-1980 (Londra, 1978).

S. B. CLOUGHT, T M O O D IE ve C. M O O D IE (haz.): Economic History of
Europe: Twentieth Century (Londra, 1969).
S. POLLARD: European Economic Integration 1815-1970 (Londra, 1974).
A. WATSON: Europe at Risk (Londra, 1977).
H. A RB U TH N O TT ve G. EDW ARDS (haz.): A Common Mans Guide to
the Common Market (Londra, 1979).
R COFFEY: Economic Policies of the Common Market (Londra, 1979).
G. IONESCU: The New Politics of European Integration (Londra, 1972).
J. M. V A N BRABANT: Socialist Economic Integration (Cambridge, 1980).
M. B. BR O W N : The Economics of Imperialism (Harmondsworth, Middx,
1974).
G. LICHTHEIM: Imperialism (Harmondsvvorth, Middx, 1971).
D. K. FIELDHOUSE: The Colonial Empires. A Comparative Survey (Londra,
1966).
D. K. FIELDHOUSE: Colonialism 1870-1945 (Londra, 1981).
E D. CURTIN (haz.): Imperialism (Londra, 1971).
W. ]. MOM M SEN: Theories of Imperialism (Londra, 1980).
R. R O B IN SO N ve ]. GALLAGHER: Africa and the Victorians (Londra, 1961).
F. BROCKWAY: The Colonial Revolution (Hart-Davis, St Albans, Herts.,
1973).
A. D. SM ITH (haz.): Nationalist Movements (Londra, 1976).
R. EMERSON: From Empire to Nation (Cambridge, Mass., 1960).
H. K O H N ve W. SOKOLSKY (haz.): African Nationalism in the Twentieth
Century (Princeton, N.J., 1965).
E. H. CARR: Nationalsm and After (1945).
H. KOHN: Prophets and Peoples. Studies in Nineteenth Century Nationalism
(1946).
H. SETON-WATSON: Nations and States (Londra, 1977).
K. W. DEUTSCH: Nationalism and its Alternatives (New York, 1969).
H. LUBASZ: Fascism: Three Majr Regimes (New York ve Toronto, 1973).
G. L. MOSSE (haz.): International Fascism (Londra ve Beverly Hills, 1979).
E. NOLTE: Three Faces of Fascism (New York, 1963).
M. KITCHEN: Fascism (Londra, 1976).
F. CARSTEN: The Rise of Fascism (Londra, 1967).
M. VAJDA: Fascism as a Mass Movement (Londra ve New York, 1976).
S. J. W O O L F (haz.): The Nature of Fascism (Londra, 1968).
E HAYES: Fascism (Londra, 1973).
R. N. C A R E W H U N T Theory and Practice of Communism (Harmondsworth,
Middx, 1963).
C. W R IG H T MILLS: The Marxists (Harmondsvvorth, Middx, 1963).
I. DEUTSCHER: Marxism in Outline (Londra, 1972).
D. MCLELLAN: Marx (Londra, 1975).
D. MCLELLAN: Engels (Londra, 1975).
KAYNAKA
383
N. MCINNES: The Western Marxists (Londra, 1972).

G. R. URBAN (haz.): Eurocommunism, its Roots and Future in Italy and
Elsewherc (Londra, 1978).
FRANSA
J. P. T. BURY: France 18154940 (Londra, 1949).
D. W. B llO GA N : The French Nation from Napoleon to Petain 1814-1940
(Londra, 1957).
A. COBBAN: France Since the Revolution (Londra, 1970).
A. COBBAN: A History of Modem France, 3 Cilt (Harmondsworth, Middx,
1969-70).
T. ZELDIN: France 1848-1945, 2 Cilt (Oxford, 1973).
D. JO H N SO N (haz.): French Society and the Revolution (Cambridge, 1976).
W. DOYLE: Origins of the French Revolution (Oxford, 1980).
J. G O D EC H O T : France and the Atlantic Revolution of the Eighteenth
Century, 1770-1799 (NevvYork, 1965).
J. KAPLOW (haz.): France on the Eve of Revolution (New York, 1965).
E H. BEK (haz.): The French Revolution (Londra, 1970).
A. COBBAN: The Social Interpretation of the French Revolution (Cambridge,
1964).
A. COBBAN: Aspects of the French Revolution (Londra, 1968).
A. COBBAN: The Debate on the French Revolution (Londra, 1950).
O. CONNELLY: French Revolution/Napoleonic Era (New York, 1979).
N. HAMPSON: A Social History of the French Revolution (Londra ve Toronto,
1963).
L. MADELIN: The French Revolution, eviri (Londra, 1916).
G. LEFEBVRE: The French Revolution from 1793 to 1799, eviri (Londra ve
NevvYork, 1964).
J. M. ROBERTS: The French Revolution (Oxford, 1978).
A. SOBOUL: The French Revolution 1787-1799. 2 Cilt, eviri (Londra, 1974).
M. J. SYDENHAM: The French Revolution (Londra, 1965).
M. J. SYDENHAM: The First French Republic 1792-1804 (Londra, 1974).
J. M. THOM PSON: The French Revolution (Oxford, 1943).
A. G O O D W IN : The French Revolution (Londra, 1953).
R. BEN JONES: The French Revolution (Londra, 1967).
J. M. THOM PSON: Leaders of the French Revolution (Oxford, 1959).
D. I. W R IG H T (haz.): The French Revolution: Introductory Documents
(Queensland, 1975).
D. I. WRIGHT: Revolution and Terror in France 1789-1795 (Londra, 1974).
C. HIBBERT: The French Revolution (Londra, 1980).
N. HAM PSON: Danton (Londra, 1978).
J. L. CARR: Robespierre (Londra, 1972).

N. HAM PSON : Danton (Londra, 1978).
G. RUDE: Robespierre (Londra, 1975).
J. M. THOM PSON: Robespierre and the French Revolution (Londra, 1952).
M. LYONS: France Under the Directory (Cambridge, 1975).
R. B. HOLTMAN: The Napoleonic Revolution (Philadelphia, PA., 1967).
J. BOWLE: Napoleon (Londra, 1973).
V. CRO N IN : Napoleon (Londra, 1971).
R GEYL: Napoleon, For and Against (Londra, 1949).
M. HUTT (haz.): Napoleon (Englewood Cliffs, N.J., 1972).
R. BEN JONES: Napoleon: Man and Myth (Londra, 1977).
F. M A RK H A M : Napoleon (Londra, 1963).
J. M. TH OM PSON : Napoleon Bonaparte: His Rise and Fail (Oxford, 1953).
E. TARLE: Napoleons Invasion of Russia (Londra, 1942).
H. A. L. FISHER: Bonapartism.
J. GODECHOT, B. HYSLOP ve D. D O W D : The Napoleonic Era in Europe
(New York, 1971).
I. COLLINS (haz.): Government and Society in France, 1814-1848 (Londra,
1970).
J. ve M. LOUGH: A n Introduction to Nineteenth-Century France (Londra,
1978).
J. M. M E RR IM A N (haz.): 1830 in France (New York ve Londra, 1975).
E H. BEIK: Louis Philippe and the July Monarchy (Princeton, N.J., 1965).
T. E. B. H O W A RT H : Citizen King (Londra, 1961).
R. PRICE (haz.): 1848 in France (Londra, 1975).
R. PRICE (haz.): Revolution and Reaction. 1848 and the Second Republic
(Londra ve New York, 1975).
R GUEDALLA: The Second Empire (Londra, 1946).
J. M. TH OM PSO N : Louis Napoleon and the Second Empire (Oxford, 1954).
T ZELDIN: Emile Ollivier and the Liberal Empire of Napoleon III.
T A RO N SO N : The Fail of the Third Napoleon.
W. H. C. SMITH: Napoleon III.
G. E G O O C H : The Second Empire (Londra, 1960).
M. H O W A R D : The Franco-Prussian War (Londra, 1961).
A. HORNE: The Fail of Paris (Londra, 1965).
R. L. W ILLIAM S: The French Revolution of 1870-1871 (Londra, 1969).
J. R T. BURY: Gambetta and the Making of the Third Republic (Londra, 1973).
R. D. ANDERSON: France 1870-1914 (Londra, 1977).
D. W. BROGAN: The Development of Modem France (1870-1939) (Londra,
1940).
D. T H OM SO N : Democracy in France since 1870 (Oxford, 1946).
M. CURTIS: Three Against the Republic (Princeton, N.J., 1959).
J. H A M PD EN JACKSON: Clemenceau and the Third Republic (Londra,
1946).
KAYNAKA
385
D. R. ROBSON: Georges Clemenceau. A Political Biography (Londra, 1974).

R. KEDW ARD: The Dreyfus Affair (Londra, 1965).
D. JO H N SON : France and the Dreyfus Affair (Londra, 1966).
H. TNT France since 1918 (Londra, 1970).
R OUSTON: France in the Twentieth Century' (Londra, 1972).
J. NERE: The Foreign Policy of France from 1914 to 1945, eviri (Londra, 1975).
W. L. SHIRER: The Collapse of the Third Republic (Londra, 1970).
J. E T BURY: France: The Insecure Peace (Londra, 1972).
A. A DA M T H W A IT E: France and the Corning of the Second World War
(Londra, 1977).
W. KNAPP: France: Partial Edipse (Londra, 1972).
S. H OFFM AN: Decline or Renewal? France since the 1930s (New York,
1960).
H. TINT French Foreign Policy Since the Second World War (Londra, 1972).
S. SERFATY: France, De Gaulle, and Europe (Baltimore, 1968).
,
R M. W ILLIA M S ve M. H A R RISO N : Politics and Society in De Gaulles
Republic (Londra, 1971).
R AVRIL: Politics in France (Londra, 1969).
D. L. HANLEY, A. R KEBR, N. H. WAITES: Contemporary France, Politics
and Society since 1945 (Londra ve Boston, 1979).
ALM ANYA
A. RAM M : Germany 1789-1919 (Londra, 1967).
H. W. KOCH: A History of Prussia (Londra, 1978).
E. J. FEUCHTWANGER: Prussia: Myth and Reality (Londra, 1970).
A. J. P. TAYLOR: The Course of German History (Londra, 1954).
E. J. PASSANT A Short History of Germany 1815-1945 (Cambridge, 1959).
W. CARR: A History of Germany 1815-1945 (Londra, 1969).
H. HOLBORN: A History of Modern Germany, cilt 3, 1840-1945 (Londra,
1969).
G. A. CRAIG: Germany 1866-1945 (Oxford, 1978).
G. L. MOSSE: The Crisis of German Ideology (Londra, 1964).
W. M. SIM O N (haz.): Germany in the Age of Bismarck (Londra, 1968).
T. A RO N SO N : Tire Kaisers (Londra, 1971).
A. PALMER: Bismarck (Londra, 1976).
F. B. M. HOLLYDAY (haz.): Bismarck (Engelvvood Cliffs, N.J., 1970).
A. ]. E TAYLOR: Bismarck: The Man and The Statesman (Londra, 1955).
O. PFLANZE: Bismarck and the Development of Germany (Princeton, N.J.,
1963).
W. N. MEDLICOTT: Bismarck and Modern Germany (Londra, 1965).
W. N. MEDLICOTT ve D. K. COVENEY: Bismarck and Europe (Londra, 1971).
D. CALLEO: The German Problem Reconsidered (Cambridge, 1978).

E. EYCK: Bismarck and the German Empire (Londra, 1950).
H. BHM E (haz.): The Foundation of the German Empire. Select Documeni
(Oxford, 1971).
K. S. PINSON: Modern Germany (New York, 1954).
J. J. SHEEHAN (haz.): Imperial Germany (New York ve Londra, 1976).
H. KURTZ: The Second Reich (Londra, 1970).
M. BALFOUR: The Kaiser and His Times (Londra, 1964).
A. PALMER: The Kaiser (Londra, 1978).
K. H. JARAU SCH: The Enigmatic Chancellor. Bethmann Hollweg and the
Hubris of Imperial Germany (New Haven, Conn. ve Londra, 1973).
J. ROHL: Form Bismarck to Hitler (Harlow, Essex, 1970).
V. R. BERGHAHN: Germany and the Approach of War in 1914 (Londra,
1973).
H. C. MEYER (haz.): Germany from Empire toRuin 1913-1945 (Londra, 1973).
E. F E U C H T W A N G E R (haz.): Upheaval and Continuity. A Century of
German History (Londra, 1977).
A. J. RYDER: Twentieth-Century Germany: from Bismarck to Brandt (Londra,
1973).
V R. BERG HAH N ve M. KITCHEN (haz.): Germany in the Age of Total
War (Londra ve New Jersey, 1981).
E. EYCK: A History of the Weimar Republic, 2 Cilt (Londra ve Cambridge,
Mass., 1962).
A . N IC H O L L S ve E. M A T T H IA S (haz.): German Democracy and the
Triumph of Hithler (Londra, 1971).
J. HIDEN: Germany and Europe 1919-1939 (Londra, 1977).
J. R. R MCKENZIE: Weimer Germany 1918-1933 (Londra, 1971).
A. J. N ICHO LLS: Weimar and the Rise of Hitler (Londra, 1968).
M. GILBERT: Britain and Germany between the Wars (Londra, 1964).
S. DELMER: Weimar Germany (Londra, 1972).
A. ASHKENASI: Modem German Nationalism (Cambridge, Mass, 1976).
R. K N A U E R H A SE : A n Introduction to National Socialism 1920-1939
(Columbus, O H ., 1972).
J. NOAKES (haz.): Government Party and People in Nazi Germany (Exeter,
1980).
K. D. BRACHER: The German Dictatorship, eviri (Londra, 1970).
A. BULLOCK: Hitler: a Study in Tyranny (Londra, 1952).
W CARR: Hitler: A Study in Personality and Politics (Londra, 1978).
J. C. FEST Hitler, eviri (Londra, 1974).
N. STONE: Hitler (Londra, 1980).
W. L. SHIRER: The Rise and Fail of the Third Reich (Londra, 1960).
E. B. W HEATON: Prelde to Calamity: The Nazi Revolution 1933-35 (Londra,
1968).
R D. STA CH U RA (haz.): The Shaping of the Nazi State (Londra, 1978).
KAYNAKA
387
K. D. BRACHER: A.g.e.
D. ORLOW : The History of the Nazi Party, 2 Cilt (Pittsburgh, 1969, 1973).
H. GLASER: The Cultural Roots of National Socialism (Londra, 1978).
J. C. FEST: The Face of the Third Reich, eviri (Londra, 1970).
K. HILDEBRAND: The Foreign Policy of the Third Reich, eviri (Londra,
1973).
E. M. ROBERTSON: Hilters Pre-War Policy (Londra, 1963).
]. R STERN: Hitler. The Fhrer and the People (Londra, 1975).
R. GRUNBERGER: A Social History of the Third Reich (Londra, 1971).
K. SONTHEIMER: The Government and Politics of West Germany, eviri
(Londra, 1972).
M. BALFOUR: West Germany (Londra, 1968).
T. PRITTIE: Konrad Adenauer 1876-1967 (Londra, 1974).
T. PRITTIE: Willy Brandt. Portrait of a Statesman (Londra, 1974).
G. SMITH: Democracy in Western Germany (Londra, 1979).
MPARATORLUK RUSYASI / S.S.C.B.

B. PARES: A History of Russia (Londra, 1926).
B. H. SUMNER: Survey of Russian History (Londra, 1944).
G. VERNADSKY: A History of Russia (Nevv Haven, Conn., 1929).
L. KO CH A N: The Making of Modern Russia (Londra, 1962).
B. D M YT RY SH Y N (haz.): lmperial Russia. A Source Book, 1700-1917
(Hinsdale, III., 1974).
M. T. FLORINSKY: Russia: A History and Interpretation, 2 Cilt (Londra, 1953).
H. SETON-WATSON: The Russian Empire 1801-1917 (Londra, 1967).
J. N. W E ST W O O D : Endurance and Endeavour. Russian History 1812-1971
(Oxford, 1973).
M. RAEFF: Plans for Political Reform in lmperial Russia 1730-1905 (Englevvood
Cliffs, N.J., 1966).
W. LAQUEUR: Russia and Germany. A Century of Conflict (Londra, 1965).
A. PALMER: Alexander I (Londra, 1974).
W. BRUCELINCOLN: Nicholas I (Londra, 1978).
W. E. MOSSE: Alexander II and the Modernization of Russia (Londra, 1958).
D. FIELD: The End of Serfdom. Nobility and Bureaucracy in Russia 1855
1861 (Cambridge, Mass. ve Londra, 1976).
R. F. BYRNES: Pobedonostsev. His Life and Thought (Bloomington, Indiana,
1968).
H. SETON-WATSON: The Decline of lmperial Russia 1855-1914 (Londra,
1952).
T. G. STAVROU (haz.): Russia under the Last Tsar (University of Minnesota
Press, Minneapolis, 1969).
B. PARES: The Fail of the Russian Monarchy (Londra, 1939).

M. T. FLORINSKY: The End of the Russian Empire, (New York, 1931).
R. CHARQUES: The Twilight of Imperial Russia (Londra, 1965).
D. FLOYD: Russia in Revolt (Londra, 1969).
G. KATKOW: Russia 1917. The February Revolution (Londra, 1967).
E. W ILSON: To the Finland Station (Londra, 1940).
A. ULAM: Lenin and the Bolsheviks (Londra, 1966).
L. KOCHAN: Russia in Revolution 1890-1918 (Londra, 1967).
H. SHUKM AN: Lenin and the Russian Revolution (Londra, 1966).
G. KATKOV ve H. SHUKMAN: Lenins Path to Power (Londra, 1971).
M. C. M O R G A N : Lenin (Londra, 1971).
E DUKES: October and the WorId (Londra, 1979).
L. FISCHER: The Life of Lenin (Londra, 1965).
L. SC H A PIR O ve R REDDAW AY (haz.): Lenin, The Man, The Theorist,
The Leader (Londra, 1969).
A. RA B IN O W IT CH : The Bolsheviks Come to Power (New York, 1976).
R. MEDVEDEV: The October Revolution (Londra, 1979).
]. L. H. KEEP: The Russian Revolution. A Study of Mass Mobilization (Londra,
1976).
E. H. CARR: The Russian Revolution from Lenin to Stalin, 1917-1929 (Londra,
1979).
E. H. CARR: The Bolshevik Revolution 1917-1923, 3 Cilt (Londra, 1950).
E. H. CARR: The Interregnum 1923-1924 (Londra, 1954).
E. H. CARR: Socialism in One Country 1924-1926, 3 Cilt (Londra, 1958).
E. H. C A R R ve R. W. DAVIES: Foundations of a Planned Economy 1926
1929,3 Cilt (Londra, 1969).
I. DEUTSCHER: The Prophet Armed; Trotsky: 1879-1921 (Oxford, 1954).
I. DEUTSCHER: The Prophet Unarmed; Trotsky: 1921-1929 (Oxford, 1959).
I. DEUTSCHER: The Prophet Outcast; Trotsky: 1929-1940 (Oxford, 1963).
W. LAQUEUR: The Fate of the Revolution. Interpretations of Soviet History
(Londra, 1967).
R. PIPES: The Formation of the Soviet Union (Cambridge, Mass., 1954).
J. BRADLEY: Allied Intervention in Russia (Londra, 1968).
J. NETTL: The Soviet Achievement (Londra, 1967).
I. DEUTSCHER: The Unfinished Revolution 1917-1967 (Oxford, 1967).
A. ULAM: A History of Soviet Russia (New York, 1976).
G. F. KENNAN: Soviet Foreign Policy 1917-1941 (Princeton, N.J., 1960).
G. F. KENNAN: Russia and the West Under Lenin and Stalin (New York,
1960).
T. H. RIGBY (haz.): Stalin (Englewood Cliffs, N.J., 1966).
I. DEUTSCHER: Stalin. A Political Biography (Oxford, 1949).
I. GREY: Stalin. A Political Biography (Oxford, 1949).
R. HINGLEY: Joseph Stalin: M an and Legend (Londra, 1974).
R. PAYNE: The Rise and Fail of Stalin (Londra, 1966).
KAYNAKA 3 8 9
A. B. ULAM: Stalin. The Man and his Era (Londra, 1973).

R. V. DANIELS: The Stalin Revolution. Fulfilment or Betrayal of Leninism?
(Lexington, Mass., 1965).
A. SEATON: Stalin as Warlord (Londra, 1976).
A. NOVE: Stalinism and After (Londra, 1975).
R. CONQUEST: The Great Terror (Londra, 1968).
E. CRANKSHAW : Khrushchev (Londra, 1966).
A. BRUMBERG (haz.): Russia Under Kruschev (Londra, 1962).
A. B R O W N ve M. KASER (haz.): The Soviet U nion Since then Fail of
Khrushchev (New York, 1975).
A. D ALLIN ve T. B. LA R SO N (haz.): Soviet Politics Since Khrushchev
(Englevvood Cliffs, N.J., 1968).
.
D. R. KELLY: Soviet Politics in the Brezhnev Era (New York, 1980).
L. PIETROM ARCHI: The Soviet World, eviri (Londra, 1965).
G. M. CARTER: The Government of the Soviet Union (New York, 1949).
R. W. DAVIES: The Soviet Union (Londra, 1978).
A. Z. RUBINSTEIN: Soviet Foreign Policy Since World War II (Cambridge,
Mass., 1981).
N. V SIVACHEV ve N. N. YAKOVLEV: Russia and the United States (Chicago,
1979).
A. G. M A Z O U R (haz.): Soviet Economic Development. Operation Outstrip
1921-1965 (Princeton, N.J., 1967).
M. DOBB: Soviet Economic Development since 1917 (Londra, 1966).
R. J. HILL ve P. FRANK: The Soviet Communist Party (Londra, 1981).
HABSBURG MPARATORLUU, AVUSTURYA,

EKOSLOVAKYA, MACARSTAN
A. KANN: A History of the Habsburg Empire 1526-1918 (Los Angeles ve
Londra, 1974).
A. ]. E TAYLOR: The Habsburg Monarchy 1809-1918 (Londra, 1948).

C. A. MACARTNEY: The Habsburg Empire 1790-1918 (Londra, 1969).
C. A. MACARTNEY: The House of Austria. The Later Phase 1790-1918
(Edinburgh, 1978).
A. PALMER: Metternich (Londra, 1972).
A. MILNE: Metternich (Londra, 1975).
E. F. KRAEHE (haz.): The Metternich Controversy (New York, 1971).
R. J. RATH: The Viennese Revolution of 1848 (New York, 1957).
F. R. BRIDGE: From Sadovva to Sarajevo (Londra, 1972).
A . J. MAY: The Passing of the Habsburg Monarchy 1914-1918, 2 Cilt
(Philadelphia, PA, 1966).
Z. A. B. ZEMAN: The Break-up of the Habsburg Empire 1914-1918 (Londra,
1961).
.

Z. A. B. ZEMAN: Twilight of the Habsburgs (Londra, 1971).
E. CRANKSHAW : The Fail of the House of Habsburg (Londra, 1963).
K. R. STADLER: Austria (Londra, 1971).
L. VALIANI: The End of Austria-Hungary, eviri (Londra, 1973).
E. BARBER: Austria 1918-1972 (Londra, 1973).
M. KITCHEN: The Corning of Astrian Fascism (Londra, 1980).
J. W BRUEGEL: Czechoslovakia Before Munich (Cambridge, 1973).
E. STEINER: The Slovak Dilemma (Cambridge, 1973).
S. H. T H O M S O N : Chechoslovakia in European History (Princeton, N.J.,
1943).
R. W SETON-WATSON: A History of the Czechs and Slovaks (Londra, 1943).
J. KORBEL: Twentieth-Century Czechoslovakia (New York, 1977).
W. V WALLACE: Czechoslovakia (Londra, 1976).
C. A. MACARTNEY: Hungary. A Short History (Edinburgh, 1962).
D. SINOR: A History of Hungary (New York, 1959).
TALYA
D. M A C K SMITH: Italy. A Modern History (Ann Arbor, Michigan, 1959).
D. M A C K SMITH (haz.): The Making of Italy 1976-1870 (Londra, 1968).
S. J. W O O LF: The Italian Risorgimento (Londra, 1969).
D. M A C K SMITH: Cavour and Garibaldi 1860 (Cambridge, 1954).
M. SA LV A DO RI (haz.): Cavour and the Unification of Italy (Princeton, N.J.,
1961).
D. BEALES (haz.): The Risorgimento and the Unification of Italy (Londra,
1971).
D. M A C K SMITH (haz.): Garibaldi (Englevvood Cliffs, N.J., 1969).
C. HIBBERT: Garibaldi and his Enemies (New York, 1965).
J. RIDLEY: Garibaldi (Londra, 1974).
SIR I. KIRKPATRICK: Musolini. Study of a Demagogue (Londra, 1964).
M. GALLO: Mussolinis Italy, eviri (New York, 1973).
R. COLLIER: Duce! The Rise and Fail of Mussolini (Londra, 1971).
E. M. ROBERTSON: Mussolini as Empire-Builder New York, 1977).
M. GALLO: Mussolini and Italy, eviri (Londra, 1973).
C. C. BAYNE-JARDINE: Mussolini and Italy (Londra, 1966).
C. HIBBERT: Mussolini (Harmondsworth, Middx, 1975).
D. M A C K SMITH: Mussolinis Roman Empire (Londra, 1976).
J. W O O L F (haz.): The Rebirth of Italy 1943-1950 (Londra, 1972).
SPANYA
S. G. PAYNE: A History of Spain and Portugal, 2 Cilt (University of Wisconsin
Press, Wisconsin, 1973).
KAYNAKA
391
W. C. ATKINSON: A History of Spain and Portugal (Harmondsvvorth, Middx,

1960).
H. LIVERMORE: A History of Spain (Londra, 1958).
R. M. SMITH: Spain. A Modem History (Michigan, 1965).
R. CARR: Spain 1808-1939 (Oxford, 1966).
R. CARR: The Spanish Tragedy (Londra, 1977).
R. FRASER: Blood of Spain (Londra, 1979).
G. HILLS: Franco (Londra, 1967).
D. A. PUZZO (haz.): The Spanish Civil War (New York, 1969).
R. PAYNE: The Civil War in Spain 1936-1939 (Londra, 1962).
S. G. PAYNE: The Spanish Revolution (Londra, 1970).
R. A. H. ROBINSON: The Origins of Francos Spain (Londra, 1970).
H. T H O M A S: The Spanish Civil War (Londra, 1961).
R. C A R R ve J. P F. AIZPURUA: Spain: Dictatorship to Democracy (Londra,
1979).
M. GALLO: Spain Under Franco, eviri (Londra, 1973).
DER DEVLETLER
O. HOLECKI: A History of Poland (Londra, 1978).
R. F. LESLIE (haz.): The History of Poland Since 1863 (Cambridge, 1980).
M. B. PETROVICH: A History of Modern Serbia, 2 Cilt (New York ve Londra,
1976).
S. K. PAVLOW ITCH: Yugoslavia (Londra, 1971).
S. CLISSOLD (haz.): A Short History of Yugoslavia (Cambridge, 1966).
S. G. EVANS: A Short History of Bulgaria (Londra, 1960).
G. J. B O B A N G O : The Emergence of the Romanian National State (New
York, 1979).
E. H. CROSSM AN: The LowCountries 1780-1940 (Oxford, 1978).
T. K. DERRY: A History of Scandinavia (Londra, 1970).
J. CAMPBELL ve E SH ERRARD: Modern Greece (Londra, 1968).
S. J. SH A W ve E. K. SHAW: A History of the Ottoman Empire and Modern
Turkey. Cilt II: Reform, Revolution and Republic: The Rise of Modern
Turkey, 1808-1975 (Cambridge, 1977).

Stephen J. Lee - Avrupa Tarihinden Kesitler 1789-1980

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Stephen J. Lee - Avrupa Tarihinden Kesitler 1789-1980

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Avrupa Tarihinden Kesitler

Avrupa tarihi zerine yapt almalarla tannan Stephen J. Lee,

T arih-Askeri T arih -lk tis a t Tarihi-Siyaset

!K f c '- f P ' i s DOKMANTASYON

ngilizceden eviren, Sava Aktur

19 Boleviklerin ktidar Ele Geirmeleri ve Ellerinde Tutmalar 191724

Yine M argaret iin,

Bu kitap Avrupa T arihinden Kesitler 1 4 9 4 -1 7 8 9 un bir devamdr. Avrupa

! O AVRUPA TARHNDEN KESTLER II

I. 6., 9. ve 21. Blmler bireysel devlet adamlarnn grleri, siyasalar

Fransz D evriminin Kkenleri

Bu balang blmnn amac, Fransz Devriminin patlak vermesine

I 2 AVRUPA TARHNDEN KESTLER II

turdular ve bu yzden ikinci g daha baskn oldu bu srete. Kendisini

Devrime sefaletin neden olduu, genel bir kabullenmedir; Marx, daha da

FRANSIZ DEVRM 'NN KKENLER J 3

Onsekizinci yzyl, kinci ve nc Tabakalar arasndaki ilikilerin

* (Fr.) Neredeyse tamamen soylu snfa zg ayrcalklar. (.n.)

1 4 AVRUPA TARHNDEN KESTLER II

Dier yandan, aristokrasi, burjuvazinin zengin kesimlerinin taleplerin

* (Fr.) Yerel M eclisler, (.n.)

FRANSIZ DEVRM'NN KKENLER

yani monarinin mutlakyeti iktidarna kar oluturulan geici ve yapay

Burjuvazi, konuya daha farkl bakyordu, ama aristokrasinin taktik

1 6 AVRUPA TARHNDEN KESTLER II

dnne ve baskc lonca sistemi ve i gmrk engellerinin yeniden

FRANSIZ DEVRM'NN KKENLER I 7

Jefferson ve Rousseaunun grlerinin bariz bir bireimi olan u deklaras

Bvle bir ayrm X V I. Louisye pek rahat vermeyecekti. O nun hkm

1 8 AVRUPA TARHNDEN KESTLER II

1 7 8 7 den itibaren Etats G enerau xnun toplantya arlmas zerinde

Rejim e kar ibirlii yapma mecburiyetinden kurtulmu olan ikinci ve

FRANSIZ DEVRM'NN KKENLER

En son aratrmalar -zellikle R.R. Palmer ve J. G odechotnun aratr

A. DE TOCQUEVILLE: The Ancien Regime.

Fransz Devriminin Geliimi

Fransz Devrim inin ilk yllar (1 7 8 9 -9 2 ), ancien regimein tm yapsnn

FRANSIZ DEVRM 'NN GELM 21

22 AVRUPA TARHNDEN KESTLER

Sa, haliyle, kendisini otoritesinin nndeki engellerin giderek far

kinci aamas boyunca Devrim, daha da iddetli ve doktriner oldu. svi

FRANSIZ DEVRM 'NN GELM 2 3

Olaylar Girondinleri hakl kard, D. I. W rightm ifadesiyle, sava, dev

24 AVRUPA TARHNDEN KESTLER II

ve arap tacirlerinin gsterilerinden baya faydalandlar. N e ki, tm

FRANSIZ DEVRM 'NN GELM

devrimci zihniyetin azimli ve inanl temsilcisi12 olarak adlandrrken,

* (Fr.) Seferber edilmi halkn tekil ettii askeri birlikler, (.n.)

2 6 AVRUPA TARHNDEN KESTLER II

son zamanlardaki almalar, D irectoire* ve Therm idorculara Devrim

FRANSIZ DEVRM 'N N GELM 2 7

kuran III. Yl (1795) Anayasasmn yrrle girmesi oldu. Bu yeni rejimin

28 AVRUPA TARHNDEN KESTLER II

7) T. A. DIPADOVA: The Girondins and the Question of Revolutionary

Napoleon Bonaparte, Fransay 1799 ve 1804 arasnda Birinci Konsl

30 AVRUPA TARHNDEN KESTLER

D evrimin doktriner srecinden uzaklatrd. Rousseaunun ideolojisini

I. NAPO LEO N 'U N REFORMLARI

32 AVRUPA TARHNDEN KESTLER II

dant' vali veya kaymakam biiminde yeniden diriltti. Btn bunlardan

I. N A PO LEO N 'U N REFORMLARI

Napoleon, D evrim in kendi iktisadi siyasalar zerindeki etkisini

34 AVRUPA TARHNDEN KESTLER II

lendirmeyi tercih etmesiydi. 1804te bir Gmrk Vergisi Brosu kurdu