KUZEY YAYINLARI: 18

Kuramsal Dizi: 4

Kuzey Y aynlar' nda

Birinci Bask: Ocak 1985

KUZEY Y A Y I N L A R I
imek Sk. No: 14/11
A. Ayranc / A N K A R A
Tel: 30 40 81

Kapak: Ali Cengizkan

Dizgi : T E M P O - 1 8 34 65
Bask : Sistem Ofset

ALBERT CAMUS

BASK ALDIRAN NSAN

(L'HOMME REVOLTE)

Trkesi
TAHSN YCEL

KUZEY

NDEKLER

GtRt
I. BAKALDIRAN NSAN
II. DOATES BAKALDIRMA
KABL'N OULLARI
SALT YADSIMA
Bir yazn adam
Zppelerin bakaldrmas
KURTULUUN YADSINMASI
SALT KESNLEME
Tek
Nietszche ve yoksayclk
BAKALDIRAN R
Lautreamont ve bayalk
Gerekstclk ve devrim
YOKSAYICILIK ve TARH
III. TARHSEL BAKALDIRMA
KRAL LDRCLER
Yeni ncil
Kraln idam
Erdem dini
Yldn
TANRI LDRCLER
BREYSEL YILDIRICILIK
Erdemin braklmas
cin
Kibar katiller
igalev'cilik

1
9
21
26
35
36
46
54
61
61
64
78
79
85
95
99
107
110
112
116
119
127
141
142
145
155
163

DEVLET YILDIRICILII ve US DII YILDIRICI

DEVLET YILDIRICILII ve USSAL YILDIRI
Burjuva kehaneti
Devrimci kehanet
Kehanetin baarszl

166
175
176
183
194

Sonlar lkesi
Tmlk ve dava
B A K A L D I R M A ve DEVRM
IV. BAKALDIRMA ve SANAT
Roman ve bakaldrma
Bakaldrma ve biem
Yaratm ve devrim
V. LE DNCES
B A K A L D I R M A ve LDRME
Yoksayc ldrme
Tarihsel ldrme
L ve LSZLK
le dncesi
YOKSAYICILIIN TESNDE

208
214
225
"...

231
238
246
250
255
257
260
263
270
273
277

Ve aka ar ve acl yeryzne adadm

yreimi, ve kutsal gecede, sk sk, kendisini lnceye dek ballkla, korkusuzca,
ar yazg ykyle seveceime,
gizlemlerinin hibirini kmsemeyeceime
sz verdim. Bylece, lml bir bala balandm
ona.
Empedocles'in
lm
HLDERLN

GR
Bir tutku cinayetleri vardr, bir de mantk cinayetleri. Aralarndaki snr belirsizdir. Ama ceza yasas, olduka elverili bir biimde,
kast kavramyla ayrr bunlar birbirinden. Kast ve kusursuz cinayet
anda yayoruz. Canilerimiz ak zrne snan o umarsz ocuklar deil artk. Tam tersine, olgunluk alarmdalar, susuzluk kantlar da yadsnmaz trden; her eye, hatt katili yarg yapmaya bile
yarayabilen bir felsefe.
Rzgarl Tepe'de Heathcliff, Cathie'yi alabilmek iin btn dnyay ldrebilirdi, ama bu cinayetin mantkl olduunu ya da bir retiyle dorulandn sylemek usuma bile gelmezdi. Yapard bu ii,
o kadar; burada durur onun btn inanc. Ak gc, bir de kiilik ister bu. Ak gcne ender rastlandndan, cinayet olaanst bir ey
olarak kalr, aykrlk durumunu srdrr. Ama, kiilik yokluunda,
bir retiye balanld, cinayetin manta vurulduu andan sonra,
mantn kendisi gibi oalr cinayet, mantksal karlatrmann btn klklarna girer. lk gibi tekti, ite bilim gibi evrensel olmu.
Dn yarglanyordu, bugn yasa koymakta.
Buna kzacak deiliz burda. Bu denemenin erei, bir kez daha,
gnn gereini, yani mantksal cinayeti kabul etmek, sonra da bunu
dorulayan nedenleri incelemek: amz anlama yolunda bir aba
bu. Elli yl iinde yetmi milyon insan yerinden eden, tutsak dren
ya da ldren bir an yalnzca ve her eyden nce yarglanmas gerektii dnlebilir. Gene de sululuunu anlamak gerekir. Zorbann daha byk bir n uruna kentleri yerle bir ettii, galibin arabasna zincirle balanm tutsan enlik yapan kent iinde dolatrld, dmann halk nnde hayvanlara atld yapmacksz alar-

da, bylesine ak yrekli cinayetler karsnda, bilin salam, yarg

ak olabilirdi. Ama zgrlk bayra altnda tutsak kamplar, insanlk ak ya da stn insanlk eilimiyle hakl karlan toplu ldrmeler, bir anlamda, yargy ilemez duruma sokar. amza zg, tuhaf
bir tersine dnle, cinayet susuzluk postuna brnd m kendini
hakl karacak nedenler salamak iin susuzluu sktrr. Bu denemenin erei bu grlmedik meydan okumay kabul edip incelemek
olacaktr.
Susuzluk, bir kez eyleme getikten sora, ldrmekten geri durabilir mi, duramaz m, sorun ite bunu bilmekte. Bir ey yapabilirsek, ancak yaadmz ada, bizi evreleyen insanlar arasnda yapabiliriz. nmzde duran u tekini ldrmeye ya da ldrlmesine
boyun emeye hakkmz olup olmadn bilmediimiz srece hibir
ey bilemeyiz. Bugn her eylem dnp dolap dolayl ya da dolaysz
ldrmeye vardna gre, ldrmemiz gerekip gerekmediini, gerekiyorsa neden gerektiini, gerekmiyorsa neden gerekmediini bilmedike eyleme geemeyiz.
yleyse her eyin kkne inmek deil nemli olan, dnya ne
ise o olduuna gre, bu dnyada nasl davranacamz bilmek. Yadsma zamannda, intihar sorunu zerinde dnmek yararl olabilirdi.
lkler anda, cinayetin gereklerine uymak gerek. Cinayetin mantkl nedenleri varsa, amz da, biz de tutarllk iindeyiz demektir. Yoksa, lgnlk iindeyiz demektir, bu durumda yeniden bir tutarllk bulmaktan ya da baka yana dnmekten baka kar yol kalmyor. Ne olursa olsun, an uultular, kanlan iinde, bize sorulmu soruyu aka yantlamak zorundayz. nk gelip bu soruya
dayandk. Otuz yl nce, ldrmeye karar vermeden, o k yadsmt
insanlar, intiharla kendi kendilerini de yadsyacak kadar. Tann hile
yapyor, onunla birlikte de herkes, ben de yapyorum, yleyse lyorum: ntihard sorun. Bugn, lkclk yalnz bakalarn yadsyor, hile yapan yalnz bakalar. O zaman balyor ldrme. Her afakta, eritli, srmal katiller bir hcreye dalyorlar: Artk sorun cinayet.
ki uslamlama tutuyor birbirini. Bizi tutuyor daha dorusu, hem
de yle sk tutuyorlar ki, sorunlarmz seemez olduk. Bizi seiyorlar, art arda. Seilmeyi kabul edelim. Bu deneme, intihar ve sama

kavram evresinde balam bir dnceyi cinayet ve bakaldrma

karsnda srdrmek istiyor.
Ama bu dnce imdilik tek bir kavram salyor bize, uyumsuzluk kavramn. Bu da cinayet konusunda bir elikiden baka bir
ey getirmiyor bize. Uyumsuzluk duygusu, kendisinden bir eylem
kural karmaya kalktk m, cinayeti en azndan nemsiz klar, bunun sonucu olarak da olanak salar ona. Hibir eye inanlmyorsa,
hibir eyin anlam yoksa, hibir deere "evet" diyemiyorsak, her
ey olanakldr, her ey nemsizdir. Ne evet kalr, ne hayr, katil ne
hakldr, ne de haksz. Kendini czamllarn bakmna adayabilecei
gibi, iinde insanlar yaklacak ateleri de tututurabilir insan. Ktlk ve erdem de birer rastlant ya da gelip geici birer istektir.
Hibir ey yapmamaya karar verilebilir o zaman, bu da, insanlarn kusurluluuna zlmek bir yana, en azndan bakalarnn ldrlmesini kabul etmektir. Bir de eylemin yerini ackl bir zencilie
vermeyi dnebiliriz, bu durumda, insan yaam kumara srlen bir
paradan te bir ey deildir. Nedensiz olmayan bir eyleme girimek
de isteyebiliriz. Bu son durumda, eyleme yn verecek bir st deer
bulunmadndan, en abuk, en dolaysz etkenlie yneliriz. Hibir
ey doru ya da yanl, iyi ya da kt olmadndan, kuralmz en
etkin, yani en gl biimde davranmak olur. nsanlar dorular ve
hakszlar diye deil, efendiler ve kleler diye ayrlr o zaman. Bylece, ne yana dnersek dnelim, yadsmann ve yoksaycln (nihilime) gbeinde, ldrme ayrcalkl yerini korur.
yleyse, uyumsuz tutumunu benimsemeye kalktk m, kukular birer d sayp mant bunlarn stne kararak ldrmeye hazrlanmamz gerekir. Elbette, baz eilimler ister bu i. Ama, deneylere baklrsa, sanld kadar da deil, t e yandan, sk sk grdmz gibi, ldrme olana da vardr her zaman, yleyse, mantk bunda yarar gryorsa, her ey mantk adna kurala balanabilir.
Ama ldrmenin hem olanakl, hem olanaksz olduunu gsteren bir tutumda mantk bir yarar bulamaz. nk uyumsuz zmleme, ldrme eylemini en azndan nemsiz kldktan sonra, vard
sonularn en nemlisinde onu ktler. Gerekten de, uyu t
lamlamann son sonucu intiharn yadsnmas ve insann sorus.

yann sessizlii arasndaki u karlatrmann srdrlmesidir.1 intihar bu karlatrmann sonu demek olur, uyumsuz uslama ise buna ancak kendi n-verilerin yadsyarak uyabileceini bilir. Ona gre,
byle bir sonu ya ka olur, ya kurtulu. Ama, ayn zamanda, bu
karlatrmay salayan yaam olduuna, yaam olmaynca, uyumsuz "bahis"in dayana kalmayacana gre, bu uslamlamann yaamay biricik zorunlu deer olarak benimsedii aktr. Yaamann
sama olduunu sylemek iin, bilin canl kalmak zorundadr. Rahatlk duygusuna kesinlikle dn vermi deilse, byle bir uslamlamann kazancn nasl yalnz kendine saklar insan? Bir kez byle kabul edildikten sonra, btn insanlarndr bu deer. ntihara bir tutarllk tanmazsak, ldrmeye de tanyamayz. Uyumsuzluk kavramna ermi bir dnce yazg ldrmesini kabul eder kukusuz; uslamlama sonucu ldrmeyi kabul edemez. Karlatrma asndan, ldrme ile intihar ayn eydir, biri benimseniyorsa tekinin de benimsenmesi, biri yadsnyorsa, tekinin de yadsnmas gerekir.
Bunun iin, intihar onaylamaya yanaan salt yoksayclk, mantksal ldrmeye daha da kolay atlr. amz ldrmenin hakl nedenleri bulunabileceini kabul ediyorsa, yoksaycln belirtisi olan
u yaama ilgisizlik yznden kabul ediyor. Yaam tutkusunun bir
cinayet taknl biiminde patlayacak kadar gl olduu zamanlar da oldu kukusuz. Ama bu taknlklar korkun bir ergide duyulan yanma gibiydi. Her eyi eitletiren, yoksul bir mantn kurduu u tekdze dzen deildi. Bu mantk, amzn beslendii intihar deerlerini en son snrlarna, yani yasaya uydurulmu ldrmeye dek gtrd. Ortaklaa intiharda en yksek noktasna ulat. Bunun en gz kamatrc kantn da 1945 Hitler ykm salad. zbelerde kendilerine bir kutsama lm hazrlayan lgnlar iin, kendi
kendini yok etmek hibir ey deildi. Yalnzca kendini yok etmek
deildi nemli olan, herkesi kendisiyle birlikte srklemekti. Yalnzlk iinde kendi canna kyan kii, grnte bakalarnn can zerinde kendine bir hak tanmadna gre, bir bakma bir deeri srdrmektedir. l m e kararndan ald korkun gc ve zgrl hibir zaman bakalarna hkmetmek iin kullanmamas da bunu gs1

Bkz. Sisyphos Syleni.

terir; her tekil intihar, bir kin rn olmad zaman, bir yerde cmert ya da horgrcdr. Ama insan bir ey adna horgrr. Dnya
intihar edene ilgisizse, intihar edenin kendisi iin nemsiz olmayan,
olmayabilecek olan ey konusunda bir gr bulunduundandr.
Her eyi yktn, her eyi kendisiyle birlikte gtrdn sanr insan, ama, bu lmden bile, belki de yaamaya deecek bir deer doar. Salt yadsma intiharla tkenmez yleyse. Ancak kendisinin ve
bakalarnn salt yokoluuyla tkenebilir. Bu da hi deilse bu gzel snra ynelerek yaanabilir ancak, intihar ve ldrme burada ayn dzenin, yeri ve g yok edecek, kara bir taknl snrl bir koulun acsna ye tutan mutsuz bir us dzeninin iki yzdr.
Ayn biimde, intihar nedenlerini yadsrsak, ldrmeye de neden gsteremeyiz. Yarm yoksayclk olmaz. Uyumsuz uslamlama,
bir yandan konuann cann koruyup te yandan bakalarnn harcanmasn kabul edemez. Salt yadsmann olanakszl kabul edildikten sonra herhangi bir biimde yaamak da bunu kabul edmektir, yadsyamayacamz ilk ey, bakasnn yaamasdr. Bylece,
ldrmenin tmden nemsiz olduunu sanmamza yol aan kavram,
onu dorulamalarndan yoksun brakr; kendisinden kurtulmaya altmz u yasaya aykr koula dneriz yeniden. Byle bir uslamlama hem ldrebileceimizi kantlar, hem de ldremeyeceimizi.
eliki iinde brakr bizi, ldrmeyi nleyecek ya da yasaya uygun
klacak hibir ey yoktur elimizde, hem tehdit ediyor, hem tehdit
ediliyoruz, tmyle yoksayclk stmasna tutulmu olan a, srkleyip gtryor bizi ardndan, gene de yalnzz, silahlarmz elimizde,
grtlaklarmz kupkuru.

Ama, uyumsuzun gerek niteliini, yani yaanm bir geit, bir

k noktas, Descartes'n yntemli kukusunun yaamdaki karl olduunu unutup da onu hep srdrmeye kalktk m, o k gemeden, baka birok elikilerle birlikte, bu temel eliki de kar or-

taya. Uyumsuz, kendi bana ele alnd zaman, bir elikidir.

Yaam srdrmek isterken deer yarglarn bir yana attna
gre, znde de bir elikidir uyumsuzluk, nk yaamak kendi bana bir deer yargsdr. Soluk almak, yarglamaktr. Yaamn srekli bir seme olduunu sylemek yanl olur kukusuz. Ama her trl semeden yoksun bir yaam tasarlanamayaca da ortada. Yalnzca bu adan bile, uyumsuz durum, eylem alannda tasarlanmas olanaksz bir ey. Anlatmnda da tasarlanamaz. Her anlamszlk felsefesi, srf kendini dile getirdii iin, bir eliki zerinde yaar. Bylece, az da olsa bir tutarllk verir tutarszla, dzensiz, bantsz
olduunu belirttii eye geerlilik kazandrr. Konumak dzeltmektir. Sessizlik de bir anlam belirtmeseydi, anlamszlk zerine kurulmu tek tutarl tutum sessizlik olurdu. Tam uyumsuzluk dilsiz olmaya alr. Konuursa, bundan holand ya da, greceimiz gibi,
kendini geici sayd iin konuur. Bu geveklik, bu kendi kendine
deer verme, uyumsuz tutumun iki anlamlln iyice belli eder. Bir
anlamda, insan yalnzl iinde anlatmaya kalkan uyumsuz, onu
bir ayna nnde yaatr, tik sznn rahatla dnme tehlikesi belirir o zaman. Bunca zenle kanan yara, sonunda zevk vermeye balar.
Uyumsuz tutumun byk servencileri olmad deil. Ama, byklkleri uyumsuzun yalnz zorunluklarn alkoyup holuklarn,
rahatlklarn yadsm olmalaryla llr sonunda. En fazlasn elde etmek iin ykarlar, en az iin deil. "Ykmak isteyenlerdir benim dmanlarm, kendi kendilerini yaratmak isteyenler deil", der
Nietzsche. Kendisi de devirir, ama yaratmay denemek iin. "Domuz
suratl" haz dknlerini batrrken, drstl gklere karr. O zaman uyumsuz uslamlama rahatlktan kaarken vazgeii bulur. Dankl yadsr, saymaca bir yoksunlua, nceden benimsenmi bir
sessizlie, bakaldrmann garip keiliine varr. "Sokan amurunda cvldayan gzel cinayet"in trksn syleyen Rimbaud,
Harrar'a koar, sonra da burada ailesiz yaamaktan dert yanar yalnzca. Yaam "herkese oynanacak bir ortaoyunu" olarak gryordu. Ama, lm saatinde, kzkardeine: "Ben topran altna gideceim, sense gnete yryeceksin!" diye barr.

yleyse uyumsuz, bir yaam kural olarak ele alnd zaman gelikindir. ldrmenin yasallna karar vermemize yarayacak deerleri
salamamasnda alacak ne var? t e yandan, tutumumuzu ayrcalkl bir cokunlua dayandrmak da olanaksz. Uyumsuzluk duygusu baka duygular arasnda bir duygudur. ki sava arasnda, nice dncelere, nice eylemlere rengini vermi olmas gcn ve uygunluunu gsterir yalnz. Ama bir duygunun gll onun evrensel olmasn gerektirmez, z devinimi kendi kendini amak olan, umutsuz bir
cokunluktan yola karak genel eylem kurallar koymak, ya da bu
kurallar konulmu saymak, btn bir an yanll olmutur. Byk mutluluklar gibi byk aclar da bir uslamlamay balatabilir. Birer aracdr bunlar. Ama insan uslamlamalar boyunca hep yeniden
bulamaz bunlar, hep srdremez. Uyumsuz duyarl gz nne almak, bir derdi kendinde ve bakalarnda bulunduu biimiyle ortaya koymak uygun bir ey olsa bile, bu duyarlkta da, varsayd yoksayclkta da bir k noktasndan, yaanm bir eletiriden, yntemli kukunun yaam dzeyindeki karlndan baka bir ey grmek olanakszdr. Bundan sonra, aynann deimez oyunlarn bozmak ve uyumsuzluun kendi kendini amasn salayan, kar konulmaz devinimini balatmak gerekir.
Ayna krlnca, yzyln sorularn yantlama konusunda iimize yarayabilecek hibir ey kalmaz. Uyumsuzluk, yntemli kuku
gibi, btn eski dnceleri sprp atmtr. kmazda brakr bizi.
Ama, kuku gibi* kendine ynelerek yeni bir aratrmaya yn verebilir. O zaman ayn biimde srer uslamlama. Hibir eye inanmadm, her eyin sama, her eyin uyumsuz olduunu haykryorum,
ama haykrmdan kuku duyamam, hi deilse kar kma inanmam gerekir. Bylece, uyumsuzluk deneyinde elimdeki ilk ve tek gerek, bakaldrmadr. Her trl bilgiden yoksunum, ldrmeye ya da
bakalarnn ldrmesine boyun emek iin sktrlm durumdaym, iinde bulunduum acnn daha da glendirdii bu gerek var
yalnz elimin altnda. Ussuzluk grnmnden doar bakaldrma,
haksz ve anlalmaz bir koul karsnda doar. Ama kr atl kargaa ortasnda dzeni, kap gidenin, silinenin gbeinde birlii ister. Haykrr, dayatr, karklk bitsin, imdiye dek yazlp yazlp
silinen ey en sonunda kesinlikle durup belirginlesin ister. Deitir-

mektir kaygs; ama deitirmek eyleme gemektir, eyleme gemekse yarn ldrmek olacaktr, oysa ldrmenin uygun olup olmadn bilmemektedir. Tam da kendisinden yasaya uygun klmas istenen
eylemleri dourur, yleyse, baka hibir eyden karamayacana
gre, bakaldrma kendi kendinden karmaldr nedenlerini. Davranmasn renmek iin, kendi kendini incelemeye boyun emesi gerekir.
Doatesi ya da tarihsel, iki yzyllk bakaldrma zerinde dnebiliriz. retileri ve bu retiler iinde birbirini izleyen akmlar
ayrntlaryla gzler nne sermeye yalnz bir tarihi kalkabilir. Hi
deilse, armadan sonuca varmamz salayacak bir ana yol aramak
olanak d olmasa gerek, nmzdeki sayfalar yalnzca birka tarihsel belirtme noktas sunmak istemekte. Bu varsaym ileri srlebilecek tek varsaym deil; te yandan, her eyi aklamaktan da uzak.
Ama bir lde amzn ynn aklamakta biraz, nerdeyse tmyle de lszln. amzn burada sz edilen badndrc tarihi, Avrupa'nn gururunun tarihidir.
Ne olursa olsun, bakaldrmann nedenlerini tutumlar, savlar,
fetihleri zerinde bir aratrma sonunda kavrayabiliriz ancak. Uyumsuzun bize veremedii eylem kural, en azndan ldrme hakk ya da
grevi konusunda bir belirti, bir yaratma umudu belki de onun yaptklarnda yer almakta. nsan, ne ise o olmaya yanamayan tek yaratktr. Bu yadsma onu bakalarn ve kendi kendini yok etmeye mi
gtrr yalnz, her bakaldrma evrensel ldrmenin dorulanmasyla m sona ermelidir, yoksa, tam tersine, olanaksz bir susuzluu benimsemeye kalkmadan, usa uygun bir sululuk ilkesi bulabilir mi, sorun budur.

I
BAKALDIRAN

NSAN

Kimdir bakaldran insan? Hayr diyen biri. Ama yadsrsa da

vazgemez; evet diyen bir insandr da, hem de daha ilk deviniminde.
Btn mrnce emir alm bir kle, birdenbire, yeni bir emri kabul
edilmez bulur. Bu "hayr"n ierii nedir?
rnein, "fazla uzad bu i", "buraya kadar evet, burdan ilerisine hayr", " o k ileri gidiyorsunuz", ya da "geemeyeceiniz bir
snr vardr" anlamlarna gelir. Ksacas, bir snrn varln kesinler
bu hayr. Ba kaldrm m tekinin "fazlaya kat", hakkn bu yannda bir baka hakkn kendisine kar kt, kendisini snrlad
bir izginin tesine tard duygusunda da ayn snr dncesini
buluruz. Bylece, bakaldrma edimi hem katlanlmaz bulunan bir
hakszln kesinlikle yadsnmasna, hem de bulank bir hak inancna,
daha dorus 1 ' bakaldrmn "...yapmaya hakk olduu" izlenimine
dayanr. Heruan^,! bir biimde, herhangi bir yerde bizim de hakl olduumuz duygusu uyanmadka bakaldrma olmaz, ite bunun iin,
bakaldran kle ayn zamanda hem evet, hem de hayr der. Snrla
birlikte, bu snrn berisinde var sand ve korumak istedii eyleri
de kesinler. Kendisinde de "...abasna deen", saknlmas gereken
bir ey bulunduunu kantlar inatla. Bir bakma, kendisini ezen dzene kar, kabul edebileceinden fazla ezilmeme hakkn karr.
Her bakaldrmada, haksza kar bir tiksintiyle birlikte, insann kendi benliinin herhangi bir yanna tam ve birdenbire bir katl vardr. Bylece, kendiliinden bir deer yargs sokar araya, ne
kadar nedensiz olursa olsun, tehlikeler iinde srdrr onu. Bu noktaya kadar, umutsuzluk iindeydi, koulunu haksz da bulsa kabulleniyor, hi deilse susuyordu. Susmak, hibir eyi yarglamyor,
hibir ey istemiyor sanlmasna yol amak, baz durumlarda da,
gerekten hibir ey istememektedir. Umutsuzluksa, tpk samalk

gibi, genel olarak her eyi yarglar ve ister, zel olarak hibir eyi.
Sessizlik iyi belirtir bunu. Ama konutuu dakikadan sonra, hayr
derken bile ister ve yarglar. Bakaldran insan, szcn kkensel
anlamyla yz geri dner. Efendinin kams altnda yryordu. te
kar koymaktadr. Ye tutulmayann karsna ye tutulan karmaktadr. Her deer bakaldrmay getirmez, ama her bakaldrma
eylemi, bir deeri arr sessizce. Gerekten bir deer mi sz konusudur?
Ne kadar bulank bir biimde olursa olsun, bir bilinlenme doar bakaldrma eyleminden; insanda insann, ksa bir zaman iin bile
olsa, zdeleebilecei bir ey bulunduu konusunda bir sezgi, birdenbire gz kamatrc oluveren bir sezgi. Bu zdeleme imdiye
kadar gerekten duyulmamt. Kle, ayaklantan nceki btn ar isteklere katlanyordu. Hatta ou zaman, imdi "hayr" demesine
yol aan emirden o k daha bakaldrtc emirleri alm da tepki gstermemiti. Bunlar iine atarak sabrediyordu belki de, ama, sustuuna gre, hakknn bilincinde olmaktan ok, o anki karn dnyordu daha. Sabrn yitirilmesiyle, sabrszlkla birlikte, eskiden benimsenenleri de kapsayan bir devini balar. Hemen her zaman gemie-dnktr bu atl. Kle, stnn alaltc emrini yadsd anda,
kendi klelik durumunu da yadsr. Bakaldrma, basit yadsmada olduundan o k daha telere uzanr. Karsndakine tand snr da
aar, kendisine bir eit gibi davranlmasn ister imdi. lkin insann
indirgenmez direnci olan ey, imdi btn insan olur, onunla zdeleir btn insan, onunla zetlenir. Karsndakine saydrtmak istedii bu yann, geri kalann stne karr, bunun her eye, hatta yaama bile ye tutulabileceini bildirir. Kendisi iin en byk deer
olur bu. Kle, daha nce bir uzlama iine yerlemiken, birdenbire
("deil mi ki byle...") ya Hep ya Hi'in iine atlr. Bilin bakaldrmayla doar.
Ama, ayn zamanda, daha olduka karanlk bir "hep" ile insann bu "hep"e kurban olabileceini bildiren bir "hi"in bilinci olduu da grlyor. Bakaldran kii her ey olmak, birdenbire bilincine
vard ve kendi varlnda kabul edilmesini, sayg gsterilmesini istedii bu deerle tmden zdelemek ister, ya da hi olmay, yani
benliine egemen olan gcn kendisini kesinlikle yere sermesini. rne-

in zgrl olarak adlandraca bu vazgeilmez kutsamadan yoksun kalacaksa, lmden baka bir ey olmayan son de boyun eer.
Diz km durumda yaamaktansa, ayakta lmeyi ye tutar.
Deer, saygn yazarlara gre, "(genellikle herkese istenenin araclyla), ou zaman olgudan hakka, istenenden istenebilire geii
belirtir" 1 . Grdmz gibi, bakaldrmada hakka gei aktr. "Byle olmas gerekirdi"den "byle olsun istiyor"a gei de yle. Ama,
belki, bireyden ortak bir deere geme kavram daha da ak. Ya Hep
ya Hi'in belirmesi, genel kannn tersine, insann en bireysel yannda domakla birlikte, bakaldrmann birey kavramn bile tartma
konusu ettiini gsterir. Gerekten de, birey kendi bakaldrma devinimi iinde lmeyi kabul ediyorsa, ld de oluyorsa, bununla
kendi yazgsn atn dnd bir deer urunda kendini kurban
ettiini gsteriyor demektir. lme olasln savunduu bu hakkn
yoksanmasna ye tutuyorsa, bu hakk stn tutuyor demektir, y leyse, imdilik bulank olan, ama hi deilse, btn insanlarla birlikte
kendine de zg olduunu sezdii bir deer adna davranmaktadr.
Grlyor ki, her bakaldrma ediminde varolan kesinleme, onu yalnzlndan syrd, ona bir eylem nedeni salad lde, bireyi
aan bir eyi kapsamakta. Ama hemen belirtmek gerekir ki, her trl
eylemden nce varolan bu deer, bir deerin (fethedilirse) ancak eylem sonunda fethedildiini savunan, yzde yz tarihsel felsefelerle
atmaktadr. Bakaldrmann incelenmesi, Elen'lerin dnd gibi, ama ada dncenin nermelerinin tersine, bir insan yaratl
bulunabilecei kukusuna gtrr en azndan. Benliimizde korunmas gereken, srekli olan hibir ey yoksa, ne diye bakaldrmal? Kle,
u ya da bu emirle, benliinde yalnz kendisinin olmayan, iinde btn insanlarn, hatta kendisini alaltp ezenin bile ortaklk hakk bulunan bir ortak alan olan eyin yoksand yargsna vard zaman, ayn zamanda btn varlklar iin ayaklanr.1
ki gzlem desteklik edecektir bu uslamlamaya. Bakaldrma ey-

(1)

Lalande, Vocabulaire philosophique.

(1)

Kurbanlar topluluu kurban cellada balayan topluluun ayndr. A m a

cellat bunu bilmez.

leminin, znde, bencil bir eylem olmadn belirtmek gerekir ilkin.

Hi kukusuz bencil kararlar da olabilir. Ama tpk baskya bakaldnld gibi yalana da bakaldrlr. stelik bakaldran insan, bu kararlardan sonra ve en derin atl iinde, her eyi tehlikeye attna
gre, hibir eyi esirgemez. Kendisine sayg ister kukusuz, ama doal
bir toplulukla zdeletii lde.
Sonra bakaldrmann ille ve yalnzca ezilmite domadn,
baka birinin eziliini grmekten de doabileceini belirtelim. Bu durumda, baka biriyle bir zdeleme var demektir. Bunun ruhbilimsel
bir zdeleme, yani imgelemimizde alaltmann bize yneldiini duyuran kaamak olmadn da sylemeliyiz. Tam tersine, bizim bakaldrmadan katlandmz alaltmalarn bakalarna yapldn grmeye dayanamadmz olur. Krek cezalarn ektikleri srada, Rus
yldrclarnn arkadalarnn kamlanmas karsnda giritikleri protesto intiharlar bu byk duyguyu gsterir. kar birlii duygusu da
sz konusu deildir. Dman bildiimiz insanlara yaplan hakszl da
bakaldrtc bulabiliriz. Yazglarn zletirilmesi ve karar verme vardr
yalnz, yleyse birey, tek bana, savunmak istedii deerin kendisi
deildir. Bu deeri oluturmak iin, en azndan btn insanlar gerekir. Bakaldrmada, insan bakasnda kendi kendini aar. Bu adan,
insanlarn ball doatesi bir ballktr. Ama imdilik zincirler
altnda doan ballk sz konusu yalnz.
Her bakaldrmann varsayd deerin olumlu yan, Scheler'in
tanmlad hn kavram gibi 1 tmyle olumsuz bir kavramla karlatrlra, daha kesin bir biimde belirlenebilir. Gerekten de, bakaldrma edimi, szcn en gl anlamnda bir hak isteme eyleminden daha fazla bir eydir. Scheler hnc, o k gzel bir biimde srp
giden bir gszln bir kendi kendini zehirlemesi, kapal kapta kt bir salgs olarak tanmlamtr. Bakaldrma, tam tersine, varln
kabuunu krar, tamasna yardm eder. Durgun sulara yol aar, onlar da azgmlar. Scheler, arzuya, sahibolua adanm varlklar olan
kadnlarda hncn ne byk bir yer tuttuunu belirterek edilgen yann gsterir onun. Bakaldrmann kaynanda ise, tam tersine, ta(1)

L ' H o m m e du Ressentiment, N . R . F .

kn bir etkenlik ve g ilkesi vardr, Scheler hncn ekernemezlikle

renklendiini sylemekte de hakldr. Ama elinde olmayan ekemez
insan, bakaldran insansa olduu eyi savunur. Elinde bulunmayan
ya da yoksun brakld bir eyi istemez. Kendisinde bulunan ve,
hemen her durumda, gzdikebilecei eylerin en nemlisi diye bildii bir eyi tantmak ereini gder. Bakaldrma, iinde gelitii ruhun gl ya da zayf oluuna gre, hrsllk ya da hnllk olur. Ama,
her iki durumda da, olduundan baka ey olmak ister insan. Hn
her zaman kendi kendine kar hntr. Bakaldransa, tersine, daha
ilk atlmnda, olduu eye el srlmesini yadsr. Varlnn bir yannn btnl iin arpr. Fethetmeye almaz ilkin, kabul ettirmeye alr.
Hn kinini ynelttii varln ekmesini istedii acy dnmekten haz duyar gibidir. Nietzche ile Scheler, Tertullien'in okurlarna gkyznde, cennetlikler arasnda duyulabilecek en byk mutluluun cehennemde yanan Roma mparatorlarn seyretmek olacan syleyen satrlarnda bu duyarln gzel bir rneini grmekte
hakldrlar. Bu mutluluk, idamlar seyretmeye giden namuslu kiilerin de mutluluudur. Bakaldrma, ilke olarak, alal yadsmakla
yetinir, bakas iin de istemez onu. Hatta, btnlne sayg gsterildikten sonra, kendisi ac ekmeyi de kabul eder.
Scheler'in bakaldrma anlayn neden tmden hnla zdeletirdii anlalyor imdi, tnsanseverlikte hncn eletirisi (insanlk aknn Hristiyan olmayan biimi olarak ele alr bu insanseverlii) belki de insanseverlik lksnn baz belirsiz biimlerine, ya da
yldn

tekniklerine uygulanabilirdi. Ama insann kendi durumuna

kar ayaklan, btn insanlara zg bir onur urunda bireyi ayaklandran edim konusunda yanlla der. Scheler insanseverlie insanlk dmanlnn elik ettiini kantlamak ister. nsann genel
olarak insanl sevmesi yaratklar zel olarak sevmek zorunda kalmamak iindir. Baz durumlarda dorudur bu, hele onun iin insanseverlii Bentlam'n, Rousseau'nun belirlediini grnce, Scheler'i daha iyi anlyor insan. Ama insann insana ak karlarn rakama vu-

rulmasndan, ya da insan yaratlna beslenen kuramsal bir gvenden

baka eylerden de doabilir. Yararclara, Emile'in eiticisine karlk, rnein Dostoyevski'nin van Karamazof'ta kiiletirdii mantk, bakaldrma ediminden doatesi ayaklanmaya giden mantk
vardr bir de. Scheler de bilir bunu, bu anlay yle zetler: " u
yeryznde insan dnda kalan eylere de harcanacak kadar bol deildir a k " . Bu tmce doru bile olsa, varsayd badndrc umutsuzluk lorgorden baka bir ey ister. Karamazof'un bakaldrndaki acl nitelii

kavrayamyor aslnda. van'n acs, tam tersine,

yeryznde gereinden fazla bouna ak bulunmasdr. Tanr yadsnp da bir yeri, bir gerei kalmad zaman, bu akn, cmert bir su
ortaklyla, insana yneltilmesine karar verilir.
Grdmz kadaryla bakaldrma ediminde, yrek yoksulluundan, ksr bir hak istemeden ileri gelen, soyut bir lk belirmiyor.
nsanda dnceye indirgenemeyen eyin, varlktan baka hibir eye yaramayacak olan u scak yann gz nne alnmas isteniyor.
Hibir bakaldrma hnla ykl olamaz m demektir bu? Hayr, kinler yzylndayz, yeterince biliyoruz bunu. Ama, bozulmasn istemiyorsak, en geni anlamyla ele almalyz bu kavram. O zaman, bakaldrma her bakmdan hnc aar. Rzgrl Tepe'de Heathcliff, akn Tann'ya ye tuttuu, sevgilisine kavumak iin cehennemi istedii zaman, yalnz alaltlm genlii deildir konuan, btn bir mrn yakc deneyidir. Ayn atl, Matre Eckhart'a, artc bir sapknlk nbeti iinde, sa'l cehennemi onsuz cennete ye tuttuunu
sylettirir. Ak atlmnn ta kendisidir bu. yleyse, Scheler'e kar,
bakaldrma edimi iinde yer alan ve onu hntan ayran tutkulu kesinleme zerinde fazla durmak yersiz. Hibir ey yaratmamas bakmndan grnte olumsuz olsa bile, insann her zaman savunulmas
gereken yann ortaya koyduuna gre, alabildiine olumlu bir eydir bakaldrma.

Ama bu bakaldrma da, getirdii deer de grece deil midir?

Gerekten de, alar ve uygarlklarla birlikte, urunda bakaldrlan

nedenler de deiir gibi. Bir Hint paryasnn, nka mparatorluunun bir savasnn, Orta Afrika'nn ilkel bir insannn ya da ilk Hristiyan topluluklarn bir yesinin bakaldrma konusunda ayn dnceye balanmadklar ak. Hatta, o k byk bir olaslkla, bu belirli durumlarda bakaldrma kavramnn bir anlam tamad da ortaya konulabilir. Buna karlk, bir Elen klesi, bir serf, Renaissance'm
bir cretli askeri, Regence zamannn Parisli bir burjuvas, 1900 yllarnn bir Rus aydn ve gnmzn bir iisi, bakaldrmann nedenleri konusunda birbirlerinden aynlsalar bile, yasall konusunda birleirlerdi kukusuz. Baka bir deyimle, bakaldrma sorunu ancak Bat
dncesinde kesin bir anlam kazanr gibi grnyor. Scheler'le birlikte, eitsizliklerin o k byk olduu (Hintlilerin kast ynetimi) toplumlarda ya da, tersine, eitliin tam olduu toplumlarda (baz ilkel
topluluklar) bakaldrma anlaynn glkle dile geldiini sylersek,
sorunu daha da aklatrabiliriz. Bakaldrma anlay kuramsal eitliin byk gerek eitsizlikleri rtt topluluklarda gereklik kazanabilir ancak, yleyse bakaldrma anlay yalnz bizim Bat toplumumuz iinde bir anlam tar. Daha nce sylediklerimiz bizi byle bir sonuca kar uyarmam olsayd, bu sorunun bireyciliin gelimesiyle ilgili olduunu sylemeye yeltenebilirdik.
Kesin gerek olarak, Scheler'in sznden karabileceimiz btn sonu u: Politik zgrlk kavram, toplumumuz iinde, insanda
insan kavramnn gelimesini salyor, ayn zgrln uygulan ise
honutsuzluk uyandryor, zgrlk olgusu insann zgrlk bilincine oranl olarak gelimemitir. Bu gzlemden yalnz unu karabiliriz: Bakaldrma, haklarnn bilincine varm, bilinli kiinin iidir.
Ama yalnz birey haklarnn sz konusu olduunu sylemek iin hibir dayanamz yok. Tam tersine, daha nce belirttiimiz ballk
sonucu, insan trnn geirdii servenler boyunca

kendiliinden

edindii ve gittike gelitirdii bir bilin sz konusuymu gibi grnyor. Gerekten, Inka ya da Parya bakaldrma sorununu ele almaz, nk bu sorun, kendileri iin nceden, daha kendileri ele almadan, bir gelenek iinde zlmtr, nk yant "kutsal"dr. Kut-

sal evrende bakaldrma sorununa rastlanmyorsa, btn yantlar bir

kez iin, kesinlikle verilmi olduundan, burda hibir gerek sorun
bulunmad iindir. Doatesinin yerini sylen almtr. Soru yoktur

artk, yalnzca yantlar, bir de sonu gelmez aklamalar vardr.

Ama insann kutsala girmesinden nce ya da girebilmesi iin, kutsaldan kmasyla, ya da kabilmesi iin, soru ve bakaldrma vardr.
Bakaldran insan, kutsaldan nce ya da sonra yer alan, btn yantlarn insansal, yani usa uygun olarak belirlenmi olduu bir dzen
isteyen insandr. Bu andan sonra, her soru, her sz bakaldrmadr,
oysa kutsaln evreninde her ey "yarlgama" (mafiret) eylemidir.
Bylece, insan kafas iin ancak iki evren, yani kutsaln (ya da, Hristiyan diliyle, yarlgamann)1

evreni ile bakaldrmann evreni buluna-

bilecei gsterilebilir. Birinin belirii, tekinin silinii demektir, bu

beliri artc biimler altnda da olsa byledir bu. Burada da ya hep
ya hi kyor karmza. Bakaldrma sorununun gncellii bugn
toplumlarn kutsala gre durumlarn yenibatan incelemek istemelerinden ileri geliyor. Kutsallktan syrlm bir tarih iinde yayoruz. nsan yalnz ayaklanma deildir elbette. Ama bugnn tarihi, uzlamazlklar ile, insann temel boyutlarndan birinin de bakaldrma
olduunu sylemeye zorluyor bizi. Bakaldrma bizim tarihsel gereimiz. Gerekten kamadmz srece, deerlerimizi onda bulmak
zorundayz. Kutsaln ve salt deerlerin tesinde, bir davran

ku-

ral bulunabilir mi? Bakaldrmann getirdii soru budur.

Bakaldrmann yer ald snrda doan bulank deeri gsterdik. imdi bu deerin bakaldrma dnce ve eylemlerinin ada biimlerinde de bulunup bulunmadn aratrmamz, bulunuyorsa zn belirtmemiz gerekiyor. Ama, hemen syleyelim, bu deerin temeli bakaldrmann ta kendisidir. nsanlarn birbirlerine ball bakaldrma edimine dayanr, bu edim de ancak bu uzlamada
hakllk kazanr. yleyse bu ball yadsmaya ya da ykmaya kal(1)

Hristiyanln banda da doatesi bir bakaldrma vardr elbette, ama

sa'nn dirilii, lmsz bir yaam umudu olarak yorumlanan Tanr lkesi
onu gereksiz klan yantlardr.

kan bir bakaldrmann ayn anda bakaldrma adn yitirdiini, aslnda ldrc bir boyun eile birletiini sylemek hakkmz. Bunun gibi, bu ballk da, kutsaln dndaysa, ancak bakaldrma dzeyinde yaarlk kazanabilir. Bakaldrm dncenin gerek dram
ite o zaman ortaya kar. nsan varolmak iin bakaldrmak zorundadr, ama bakaldrmann kendi kendinde bulduu, insanlarn zerinde birletike varolmaya baladklar snra sayg gstermesi gerekir. yleyse bakaldrm dnce belleksiz edemez: Srekli bir gerilimdir. tik soyluluuna bal kalyor mu, yoksa, tam tersine, bkknlk ya da lgnlk yznden bir zorbalk ya da klelik sarholuu iinde unutuyor mu onu, yaptlar ve eylemleri iinde onu incelerken, bunu her seferinde sylememiz gerekecektir.
imdilik, bakaldrma anlaynn dnyann uyumsuzluunu,
grnteki ksrln kavram dnceye salad ilk ilerlemeyi
gstermi bulunuyoruz. Uyumsuz deneyimde, ac ekme bireyseldir.
Bakaldrma deviniminden sonra, ortak olduunun bilincine varr,
herkesin servenidir artk. Gariplii kavram bir dncenin ilk ilerlemesi bu gariplii btn insanlarla paylatn ve insan gereinin,
tm olarak, kendi kendisine ve evrene uzakl dolaysyla ac ektiini anlamaktr. Bir tek insann ektii dert ortak salgn olur. Gndelik acmzda bakaldrma, dnce dzeyinde,

"cogito"nun

gr-

d ii grr: lk kesinliktir. Ama bu kesinlik bireyi yalnzlndan

ekip alr. lk deeri btn insanlar zerine kuran bir ortak noktadr.
Ba kaldryorum, yleyse varz.

DOGATESI

II
BAKALDIRMA

Doatesi bakaldrma insann kendi koulu ve btn evren

karsna dikilmesidir. insann ve evrenin ereklerini yadsd iin
doatesidir. Kle, durumu iinde kendisine verilen koula kar
kar; doatesi bakaldransa insan olarak kendisine verilen koula.
Ayaklanm kle benliinde efendisinin kendisine davrann yadsyan bir ey bulunduunu kesinler; doatesi bakaldran da evrence
yoksun brakldn bildirir. Her ikisi iin de yalnzca basit bir yadsma sz konusu deildir. Her ikisinde de bir deer yargs buluruz,
bakaldran kii ite bu deer yargs adna yadsr durumunu benimsemeyi.
urasn da belirtelim ki, efendisine kar dikilen kle, bu efendiyi bir varlk olarak yadsmay dnmez. Efendi olarak yadsr onu.
Onun kendisini, kleyi, gereklik olarak yadsma hakkn elinde bulundurmasn yadsr. Efendi bir gereklie uymad lde der. nsanlar herkeste herkese benimsenen, ortak bir deere dayanamyorlarsa, insan iin insan anlalmaz kalyor demektir. Ayaklanm insan
b deerin aka benimsenmesini ister, nk sezer ya da bilir ki,
bu ilke olmazsa, yeryznde karklk ve cinayet egemen olacaktr.
Bakaldrma edimi bir aklk ve birlik sav olarak belirir onda. Aykr
gibi grnecek ama, en basit ayaklanma bile bir dzen eiliminin belirtisidir.
Bu betimleme, satr satrna, doatesi bakaldrana uyar. Paralanm bir dnya zerinde dikilir, onun birliini ister bakaldran
kii. indeki adalet ilkesini yeryznde i banda grd adaletsizlik ilkesine kar karr, yleyse, balangta, bu elikiyi zmekten, linden gelirse, adaletin ya da, sabr tketilirse, adaletsizliin,

birletirici egemenliini kurmaKtan baka bir istedii yoktur. elikiyi gstermekle kalr imdilik. Doatesi bakaldrma, lm yznden bitmemi, ktlk yznden dank yanyla, yaama ve lme
acsna kar, mutlu bir birlik isteidir. nsanlk koulu genelletirilmi lm cezasyla tanmlanrsa, bakaldrma, bir bakma, onunla
adatr. Bakaldrm kii bir yandan lml koulunu yadsrken,
bir yandan da kendisini bu koul iinde yaatan gc yadsr, yleyse
doatesi bakaldran ille de tanrsz deildir, ama ister istemez kutsala svcdiir. Ne var ki, Tanr'y lmn ve en byk aykrln babasf olarak gsterirken, her eyden nce dzen adna sver.
Bu noktay aydnlatabilmek iin, bakaldrm kleye dnelim
gene. Kle, kar knda, kendisine bakaldrd efendinin varln
kantlyordu. Ama ayn zamanda, onun gcn kendi bamllnda
tuttuunu kantlyor, kendi gcn kesinliyordu: imdiye kadar kendisine buyruu altnda tutan kiinin stnln durmamacasna tartma konusu yapma gcn. Bu bakmdan, efendi ile kle gerekten
ayn tarih iindedirler: Birinin geici egemenlii kadar tekinin boyun emilii de grecedir. Ayaklanma srasnda, her iki g birbiri
ardndan kendini kesinler, birbirlerini yoketmek iin kar karya
gelecekleri, ilerinden birinin geici olarak silinecei na kadar.
Doatesi bakaldran da, varln kesinledii bir gcn karsna dikildii zaman, bu varl ancak onu yadsd anda dorular.
Bu stn varl insann alaltlm servenine srkler o zaman, bouna gc bizim bouna koulumuzla ayn deeri tar. Yadsma gcmzn kapsamna sokar onu, insann eilmeyen yan nnde onu
da eer, bize gre sama bir varolua onu da katar, en sonunda, zaman-d snandan karak ancak btn insanlarn boyun eiinde
bulabilecei lmsz sonsuzluktan o k uzak bir eye, tarihe katar
onu. Bakaldrma, bylelikle, kendi dzeyinde her stn varoluun
en azndan elikin olduunu dorular.
yleyse doatesi bakaldrmann tarihi tanrszln tarihiyle
birletirilemez. Hatt, bir adan, ada dinsel duygu tarihiyle birleir. Bakaldran kii, yoksamaktan o k , meydan okur. Hi deilse

balangta, Tanr'y silmez, yalnzca eit eite konuur onunla. Ama

kibar bir karlkl konuma deil, yenme isteinden hz alan bir tartma sz konusudur. Kle, adalet istemekle balar, krallk istemekle
bitirir ii. imdi de kendisi egemen olmaldr. Koula kar ayaklanma, nce tahtndan indirildii, sonra da lme mahkm edildii bildirilecek bir tutsak kral alp getirmek zere, gkyzne kar bir byk
akn olarak dzenlenir. nsan ayaklan doatesi bir devrim olarak
sonulanr. Grnten eyleme, gsteriiden devrimciye doru ilerler. Tanr'nn taht ykldktan sonra, ayaklanm kii kendi koulu
iinde boubouna arayp durduu adaleti, dzeni, birlii kendi elleriyle yaratmann, bylece Tanr'nn dn dorulamann boynuna
bor olduunu kabul edecektir. O zaman, gerekince cinayete de bavurmak pahasna, insan egemenliini kurtarmak iin umutsuz bir aba
balayacaktr. Bu da imdilik yalnzca birkan tandmz korkun
sonular yaratmadan yrmez. Ama bu sonular bakaldrmann rn
deildir, daha dorusu, bakaldrm kiinin kaynaklarn unuttuu,
evet ile hayr arasndaki sert gerilimden bkt, kendini en sonunda
her eyin yoksanna ya da tam boyun eie brakt lde doar.
Doatesi ayaklanma ilk deviniminde kle ayaklannn olumlu zn sunar bize. Bizim iimiz bu zn bakaldrmaya balandklarn
eri sren yaptlarda ne duruma geldiini incelemek, sonra da bakaldrm kiinin kaynaklarna bal kalp kalmamasnn kendisini nerelere gtrdn sylemek olacak.

KABLN OULLARI
Tam anlamyla doatesi bir bakaldrma dnce tarihinde ancak on sekizinci yzyl sonlarnda tutarl bir biimde belirir. Yklan
surlarn "byk grltsyle balar yeni alar. Ama bu andan sonra,
sonular hi kesintiye uramadan srp gider, amzn tarihini bu
sonularn biimlendirdiini sylemek hi de abartma saylmaz. Doatesi bakaldrmann bu tarihten nce bir anlam tamam olduunu sylemeye mi gelir bu? amz Promethee'ci olduunu sylemekten holandna gre, rnekleri ok gerilerdedir. Ama gerekten
Promethee'ci midir?
lk tanr bilgileri, Promethee'yi istemeye yanamad bir balamann dnsz olarak dnda braklarak dnyann bir ucunda bir
diree balanm lmsz bir kurban olarak gsterir bize. Eschyle
kahramann apn daha da bytr, ak grl yapar ("nceden
kestirmemi olduum hibir ykma uramayacam"), btn tanrlara besledii kini haykrtr ona, sonra onu "kanlmaz umutsuzluun frtnal denizine" daldrarak imeklerin, yldrmlarn altna atar:
"Al uradm hakszla bakn!"
Demek ki, eskilerin doatesi bakaldrmay tanmadklar sylenemez. eytan'dan o k nce acl ve soylu bir Ayaklanm imgesi
ykseltmi, bakaldrm usun en byk sylenini vermilerdir. Balanma ve alakgnlllk sylenlerine ylesine bir pay ayran, tkenmez Elen dehas, ayaklan rneini vermesini de bilmitir. Yaadmz bakaldrma tarihinde Promethee'nin zelliklerinden bazlarna
hl rastland sz gtrmez: lme kar sava ("insanlar lm saplantsndan kurtardm"), mutlu gelecek umudu ("ilerine kr umutlar
yerletirdim"), insanseverlik ("Zeus'un dman... insanlar fazla sevdii iin").

Ama Eschyle lsnn sonuncusu olan "Ate getiren Promethee"nin balanm bakaldrmn egemenliini haber verdii de
unutulamaz. Elenler hibir eyi arla vardrmazlar. En ar cretlerinde bile, tanrlatrm olduklar bu lye bal kalrlar. Onlarn
ayaklanm btn evrene kar deil, ancak tanrlardan biri olan, gnleri de sayl bulunan Zeus'a kar dikleir. Promethee'nin kendisi de
bir yar-tanrdr. zel bir hesaplama, iyilik zerinde bir anlamazlk
sz konusudur, ktlkle iyilik arasnda evrensel bir arpma deil.
Eskiler yazgya inanmakla birlikte, her eyden nce doaya,
katldklar doaya inanrlard da ondan. Doaya bakaldrmak, kendi
kendimize bakaldrmakla birdir. Ban duvarlara vurmaktr bu. O
zaman tutarl olan biricik bakaldrma intihardr. Elen yazgsnn kendisi de doa glerine katlanld gibi katlanlan, kr bir gtr. Bir
Elen iin lszln doruu, denizi sopalarla dvmektir, yani bir
barbar lgnldr, lszlk varolduuna gre, Elen insan lszl de betimler kukusuz, ama yerini de belirtir, dolaysyla bir snr
koyar ona. Patrocle'un lmnden sonra Achille'in meydan okuyuu,
yazglarna lnet eden tragedya kahramanlarnn ilenleri toptan mahkm etme deildir. Oedipe susuz olmadn bilir. stemeyerek suludur, o da yazgnn bir parasdr. Yaknr, ama dzeltilmez szler
etmeden yaknr. Antigone'un bakaldrmas da gelenek adnadr, kardeleri mezarda dinlenie ersinler, kurallara uyulsun diyedir. Bir anlamda, banaz bir ba kaldrtr onunki. Elen dncesi, bu ift yzl
dnce, en umutsuz ezgileri ardnda bile, kar-ezgi olarak, kr ve
sefil durumda da her eyin iyi olduunu kabul edecek olan Oedipe'in
lmsz szn dolatrr hemen her zaman. Evet hayrla dengelenir.
Platon, Callicles'le Nietzsche'ciliin baya rneini haber verir, bu
adam: "Gereince doal bir insan gelsin artk... syrlp ksn, kalplarmz, bylerimizi, afsunlarmz, hepsi de doaya kart olan bu
yasalar ayaklar altnda inesin. Klelerimiz bakaldrd, birer efendi
olarak belirdi", diye haykrd zaman bile, evet, o zaman bile, yasay
yadsmasna karlk, doa szcn kullanr.
nk doatesi bakaldrma, Elen'lerde bulamayacamz, ba-

sitletirilmi bir evren grn ierir. Onlar iin, bir yanda tanrlar,
bir yanda insanlar yoktu, sonunculardan birincilere gtren basamaklar vard. Sululuun kart olan bir susuzluk dncesi, batan sona iyilikle ktln arpmas olarak zetlenmi bir tarih dncesi
onlara yabancyd. Onlarn evreninde, biricik kesin cinayet lszlk olduundan, cinayetten o k su vardr. Bizim olmak tehlikesini
gsteren tmyle tarihsel dnyada ise, tam tersine, yalnz cinayetler
var, bunlarn birincisi de l. Elen syleninde cierlere ekilen u
garip vahilik ve hogrrlk karm byle aklanr. Elen'ler dnceyi hibir zaman kapal bir alan durumuna sokmamlardr, onlar
karsnda bizi kk dren bir ey bu. Bakaldrma ancak birine
kar dnlebilir. nsann kar kma anlam veren tek ey, her
eyin yaratcs, dolaysyla her eyden sorumlu olan, kiisel tanr
kavramdr. Bylece, elikiye dmeden, bakaldrma tarihinin, bat
dnyasnda, Hristiyanlk tarihinden ayrlamayaca sylenebilir. Gerekten de, bakaldrmann gei dnrlerinde, hepsinden daha derin bir biimde de Epicure ile Lucrece'te dile gelmeye baladn
grmek iin, ilk a dncesinin son anlarn beklemek gerekir.
Epicure'n korkun kederi daha o zamandan yeni bir ses verir.
Elen dncesine yabanc olmayan bir lm bunalmndan doar kukusuz. Ama bu bunalmda beliren aclk bile o k eyler anlatr. "Her
eye kar gvenlik salanabilir; ama lm konusunda, yklm bir
kalenin insanlar gibiyiz." Lucrece pekitirir: "Bu geni dnyann z
lme ve ykla adanmtr." yleyse ergiyi ne diye daha sonraya
brakmal? "Yaammz bekleyiten bekleyie tketiyor ve hepimiz
ac iinde lyoruz", der Epicure. yleyse dnyann tadn karmaldr. Ama ne garip bir tad karma! Kalenin duvarlarn tkamaktan,
sessiz bolukta ekmek ve su salamaktan te bir ey deil, lmn
tehdidi altnda bulunduumuza gre, onun hibir ey olmadn kantlamamz gerekir. Epictete ve Marc Aur&le gibi, Epicure de lm
varlktan uzaklatrr. "Bizim amzdan lm hibir ey deildir,
nk bozulmu olan ey duyamaz, hi duyulmayan da bizim iin
hibir ey deildir." Hilik mi? Hayr, nk her ey maddedir bu

dnyada, lmekse yalnzca maddeye dnmek demektir. Varlk, tatr.

Epicure'n szn ettii esiz haz her eyden nce ac yokluundadr; talarn mutluluudur. Epicure, yazgdan kurtulmak iin, byk
klasiklerimizde yeniden bulacamz, hayranlk verici bir atlm iinde,
duyarl ldrr; ilknce de duyarln umut dediimiz ilk ln.
Elen filozofunun tanrlar hakkndaki sz baka trl anlalamaz.
nsanlarn btn mutsuzluu kendilerini kalenin sessizliinden koparan, kurtulu bekleyii iinde surlara atan umuttan gelmektedir. Bu
us d davranlarn zenle sarlm yaralar yeniden amaktan baka
etkileri yoktur. Bunun iin, Epicure tanrlar yadsmaz, uzaklatrr
onlar, ama yle badndrc bir biimde uzaklatrr ki, ruhun yeniden duvarlarla evrilmekten baka aresi kalmaz. "Mutlu ve lmsz yaratn hibir ii yoktur, hi kimseye de bir i karmaz."
Lucrece de pekitirir: "Tanrlarn, nitelikleri dolaysyla, en derin huzur iinde, bizim ilerimize yabanc olarak, lmszln tadn kardklar yadsnamaz." yleyse tanrlar unutalm, hi dnmeyelim onlar, o zaman "ne gnn dnceleri, ne de geceki dleriniz
sknt verir size."
Bakaldrmann bu lmsz izleini ilerde yeni ayrmlaryla yeniden bulacaz, dl, cezas olmayan, sar bir tanr, bakaldrmalarn biricik dinsel imgelemidir. Ama Vigny tanrnn sessizliine lnet
edecekken, Epicure, lmek gerektiine gre, insann sessizliinin bizi
bu yazgya kutsal szlerden daha iyi hazrlayacan dnr. Bu garip usun uzun abas insann evresinde surlar ykseltmek, bu kaleye
siperler yerletirmek, insan umudunun bastrlmaz ln amanszca bomak yolunda harcanr. te o zaman, yalnz o zaman, yani bu
"stratejik" ekilme tamamlandktan sonra, Epicure, insanlar ortasnda
bir tanr gibi, bakaldrnn savunucu niteliini o k iyi belirten bir
sesle utkunun trksn syleyecektir. "Tuzaklarn bozdum, ey yazg,
bana ulaman salayabilecek btn yollar kapattm. Ne sana yenileceiz, ne baka bir kt gce. Ve kanlmaz yolculuk saati ald
zaman, yaama boubouna sarlanlar karsndaki horgrmz u
gzel trkde nlayacak: " A h ! nasl da onurlu yaadk!"

Lucrece kendi anda bu mant o k daha ileri gtren tek insan olacak, bunu yeni hak istemeye kadar getirip dayayacaktr. Temelde hibir ey eklemez Epicure'e. Duyu alanna girmeyen her trl
aklama ilkesini o da yadsr. Atom ilk elerine dnen varln bir
tr sar ve kr lmszl, Epicure iin olduu gibi Lucrece iin de
gerekleebilecek tek mutluluk demek olan lmsz lm srdrecei son snaktan baka bir ey deildir. Bununla birlikte, atomlarn
yalnz balarna birlemediklerini kabul etmek zorundadr, stn bir
yasaya, yadsmak istedii yazgya boyun emektense, rastlantsal bir
devinimi atomlarn kendilerine gre karlap birbirlerine takldklar
clinameri i kabul eder. Dikkat edilirse, daha imdiden yeni alarn
byk sorunu kmaktadr ortaya, us burada insan yazgdan syrmann onu rastlantya brakmak olduunu grmektedir. Bunun iin ona
yeniden bir yazg, bu kez tarihsel bir yazg vermeye abalar. Lucrece
bu noktaya gelmemitir. Yazgdan ve lmden nefreti atomlarn varl rastlant sonucu oluturduklar, varln da rastlant sonucu birer
atom biiminde dald bu sarho toprakla yetinir. Gene de yeni bir
duyarla tanklk eder szckleri. Her yan tkal kale yasak alan olur.
Moenia mundi, dnyann surlar, Lucrece'in yaz sanatnn anahtar deyimlerinden biridir. Bu yasak alanda byk i, umudu susturmaktr
elbette. Ama Epicure'n yntemli vazgeii baz baz lanetlemelerle
talanan, titrek bir yalnzla-ekilme biimine girer. Lucrece iin dindarlk, "her eye hibir eyin bulandrmad bir dnceyle bakabilmek"tir kukusuz. Ama bu dnce insana yaplan hakszlk karsnda titrer gene de. fkenin basks altnda, nesnelerin z konusundaki byk iirde, yeni yeni cinayet, susuzluk, sululuk ve ceza kavramlar belirir. "Dinin ilk cinayetinden", Iphigenie ve onun boazlanm susuzluundan, " o u zaman sululara dokunmayp da susuzlar hakedilmemi bir cezayla yaamaktan yoksun brakan" u tanrsal oktan szedilir burada. Lucrece, br dnyadaki cezalardan korkanlar alaya alrsa da, Epicure gibi savunucu bir bakaldrmann atlm iinde deil, saldrgan bir uslamlamayla yapar bunu: yiliin dllendirilmediini daha imdiden, yeterince grdmze gre, ktl-

n cezalandrlacam nasl syleyebiliriz?

Epicure, Lucrece'in destannda, aslnda olmad, gzler kamatrc ayaklanm kii olur. "nsanlk, herkesin gzleri nnde gksel
blgelerin yukarsndan, korkun grnyle lmlleri tehdit ede
ede yzn gsteren bir dinin arl altnda, yeryznde iren bir
yaam srerken, ilk olarak bir Elen, bir insan, lml gzlerini onun
zerine dikmeyi, ona kar kmay gze ald... Bylece din de devrildi, bu kez de o inendi ayaklar altnda, bize gelince, utku gklere ykseltiyor bizi." Yeni kfrle eski lnetleme arasndaki ayrm seziliyor burada. Elen kahramanlar birer tanr olmay arzulayabilirlerdi,
ama daha nceden varolan tanrlarla ayn zamanda. Bir ykselme sz
konusuydu o zaman. Lucrece'in insan ise bir devrimi uyguluyor. Yerlerine yakmayan, cani tanrlar yoksamakla, onlarn yerini kendisi
alyor. Yasak blgeden kyor, insan acs adna tanrlara kar ilk saldrlara balyor. lk a evreninde, ldrme aklanmaz ve cezas
ekilmez bir eydir. Lucrece'te, evet, daha o zamandan, insann ldrmesi tanrnn ldrmesine bir karlktan baka bir ey deildir.
Lucrece'in iirinin imi vebal cesetleriyle dolu tanrsal sunaklar
gibi olaanst bir imgeyle bitmesi bir rastlant deildir.
Bu yeni dil, Epicure'n, Lucrece'in adalarnn duyarlnda
yava yava biimlenmeye balayan bir kiisel tanr kavram gz nne alnmadan anlalamaz. Bakaldrma kiisel tanrdan kiisel olarak
hesap sorabilir.' O egemenliini srdrmeye balar balamaz, bakaldrma en azgn kararllyla dikilir, kesin hayr karr azndan. Bugn yaadmz biimiyle bakaldrmann tarihi, Promethee'nin mritlerinden ok, Kabil'in ocuklarnn bakaldrmasdr. Bu bakmdan
her eyden nce Tevrat hz verecektir bakaldrc gce. Buna karlk,
Pascal gibi, ba kaldrm us yolunu tamamlaynca, brahim'in, shak'n
ve Yakub'un Tann'sna boyun emek gerekecektir. En o k kukuyu
duyan ruh, en byk yazgcla sarlacaktr.
Bu adan, Tanr'nn grnn yumuatmasyla, onunla insan
arasna bir arac koymasyla, ncil dnyann btn Kabil'lerine nceden karlk verme abas olarak grlebilir. sa balca iki sorunu,

bakaldrmalarn da sorunlar olan ktlk ve lm sorunlarn zmeye gelmitir. zm bunlar nce kendi zerine almak olmutur.
nsan-tanr da ac eker, sabrla. Ac ektiine, ldne gre, ktln ve lmn suu tmyle onun srtna yklenemez artk, insanlk tarihinde Golgotha gecesinin bunca nem tamas, tanr bu karanlklarda geleneksel ayrcalklarn aka brakarak, lm bunalmn,
iin iinde umutsuzluk da olmak zere, sonuna kadar yaad iindir. Lama sabactani ve can ekien sa'nn korkun kukusu byle
aklanr. Kuku umutla desteklenseydi, can ekime hafiflerdi. Tanr'nn bir insan olmas iin, umudunu kesmesi gerekir.
Elen-Hristiyan ibirliinin rn olan tanrsal-felsefe, Yahudi
dncesine tepki olarak, iki yzyl boyunca bu eilimi iyice belirlemeye almtr, rnein Valentin'in ne o k efaati dledii bilinir. Ama bu doatesi enliin lmsz gleri Elen'lerin ara gereklerinin oynad rol oynar. Dkn insanla amansz tanr arasnda
bir babaaln samaln azaltmak ereini gderler, zellikle Marcion'un zalim ve sava ikinci tanrsnn iidir bu. Bu yar-tanr snrl
dnyay ve lm yaratmtr. Yaratn cinsel geri durula yokedinceye kadar yalnzla kapanp yadsmamz gerekirken, bir yandan da
ona lnet etmemiz gerekir. Demek ki, marur ve bakaldrm bir yalnzlk sz konusudur. Ne var ki, Marcon stn tanry daha da yceltmek iin bir aa tanrya yneltir bakaldrmay. Tanrsal felsefe
Elen kaynaklaryla uzlamazla dmemekle Hristiyanlktan Yahudi
kaltmn silmeye alr. Bu anlay her trl bakaldrmaya kant
salad lde, Augustin'cilikten de saknmak istemitir, rnein
Basilide'e gre, din kurbanlar, hatt sa, ac ektikleri iin gnah ilemilerdir. Garip, ama acdaki hakszl kaldrmak ereini gden bir
dnce. Din filozoflar en gl ve saymaca yarlgamann yerini,
irfsana btn anslar brakan yetiime, yani bir Elen kavramna
vermek istemilerdir yalnz. kinci kuak filozoflarnda grdmz
tarikat bolluu Elen dncesinin Hristiyan evrenini eriilir klmak
ve elenciliin ktlklerin en kts sayd bir bakaldrmann nedenlerini ortadan kaldrma yolundaki eitli ve ateli abalarn o k

iyi belirtir. Ama kilise bu abay sulam, sulamakla da bakaldrmalar oaltmtr.

Kabil'in rk, yzyllar boyunca, utkularn oaltt lde,
Tevrat tanrsnn umulmadk bir baarya erdii sylenebilir. Kfrcler, elikili olarak, Hristiyanln tarih sahnesinden kovmak istedii kskan tanry yeniden canlandrrlar. Byk cretlerinden biri
de, sa'nn tarihini armhn tepesinde ve can ekimesinden nceki
ac lkta durdurarak onu da kendi yanlarna ekmek olmutur.
Bylelikle, bakaldrmalarn tasarlad evrene daha o k uyan, amansz bir kin tanrs grn srdrlm oluyordu. Dostoyevski'ye,
Nietzche'ye kadar, bakaldrma yalnzca zalim ve aklna eseni yapan
bir tanrya, hibir inandrc neden olmadan, Habil'in kurban edilmesini Kabil'inkine ye tutan,bylelikle de ilk cinayete yol aan tanrya
ynelir. Dostoyevski dte, Nietzche ise gerekte, bakaldrm dncenin alann lszce geniletecekler, sevgi tanrsndan da hesap
soracaklardr. Nietzsche, Tanr'y adalarnn ruhunda lm sayacaktr. Bundan sonra, ncs Stirner gibi, yzyln dncesinde ahlk
grnleri altnda oyalanan Tanr grntsne saldracaktr. Ama onlara gelininceye kadar, rnein inansz dnce, sa'nn tarihini (Sade'n deyimiyle, "bu dmdz roman") yadsmak ve yadsmalarnda
bile korkun tanr geleneini srdrmekle yetinmitir.
Buna karlk, Bat Hristiyan kald srece, kutsal kitaplar yeryzyle gkyz arasnda araclk etmitir. Bakaldrmann her yalnz
lna karlk olarak, en byk acnn grnts sunuluyordu. Bu
acy sa da ektiine, hem de isteyerek ektiine gre, hibir ac haksz deildi artk, her sz gerekliydi. Bir anlamda Hristiyanln ac
sezgisi ve insan yrei konusundaki hakl karamsarl, genellemi
adaletsizliin insan iin adalet kadar doyurucu oluundandr. Susuzluun uzun ve evrensel acsn susuz bir tanrnn kurbanl hakl karabilirdi ancak. Gkyznden yeryzne kadar her ey acya terkedilmise, garip bir mutluluk umudu var demektir.
Ama Hristiyanlk anl evresini bitirip de usun eletirisiyle kar karya gelince, ac gene insanlarn pay oldu. Hakszla urayan

sa, brahim'in Tann'sna balananlarn herkesin gz nnde ikence ettikleri, fazladan bir susuzdan baka bir ey deildir artk. Efendiyi klelerden ayran uurum yeniden derinleir ve kskan bir Tanr'nm kapal yz karsnda bakaldr haykrr durur. nansz dnr ve yazarlar, allm nlemlerle ahlka ve sa'nn tanrsallna
saldrarak hazrlamlardr bu yeni kopmay. Bu olaanst apknlar dnyasn Callot'nun evreni olduka gzel canlandrr, alaylar nceleri byk altndan bir gltr, ama sonunda, MoliSre'in Don Juan'
yla ge kadar ykselir. On sekizinci yzyl sonunun ayn zamanda
hem devrimci, hem de din dman alkantlarn hazrlayan iki yzyl sresince, inansz dncenin btn abas, sa'y bir susuz ya da
bir bn yapmak, bylelikle, soylu ya da gln yanlaryla, onu insanlar dnyasna katmak olacaktr. Dman ge kar yaplacak byk
saldr iin alan hazrlanm olacaktr bylece.

SALT YADSIMA
Tarihsel bakmdan ilk tutarl saldr Sade'm saldrdr, Sade
papaz Meslier'ye, Voltaire'e kadar inansz dncenin btn kantlarn tek ve kocaman bir sava aracnda bir araya getirir. Yadsmas da,
sylemek bile fazla, en ar yadsmadr. Bakaldrmann salt hayr'n
alr yalnzca. Yirmi yedi yllk bir tutukluluk uzlac bir us oluturmaz elbette. Bylesine uzun bir kapal kalma, uaklar ya da katiller
dourur, baz baz ayn kiide her ikisini birden dourduu da olur.
Ruh, zindanda, boyun ei

ahlak olmayacak bir ahlak kuracak ka-

dar glyse, bir buyuruculuk ahlak kurar ou zaman. Her trl

yalnzlk ahlak, gc varsayar. Bu bakmdan, toplumun amansz bir
davranyla karlap da ona amanszca karlk verdii lde, r*

nek bir kiidir Sade. Baz gzel lklarna ve adalarmzn lsz

vglerine karn ikinci derecede bir yazardr. Bugn Sade, byk bir
zaflk sonucu, yaznla hibir ilgisi bulunmayan nedenler dolaysyla
hayranlk uyandrmaktadr.
Zincire vurulmu bir filozof, bir de salt bakaldrmann ilk kuramcs diye gklere karyorlar onu. Gerekten yle olabilirdi. Hapishanelerin iinde d snrszdr, gerek hibir eyi dizginlemez.
Zincire vurulmu us, esin alannda kazandn ak grllk alannda yitirir. Sade, yalnz bir mant tanmtr, duygularn mantn. Bir felsefe kurmam, bir ezilmiin olaanst dn izlemitir.
Ne var ki bu dte bir tr "kehanet" vardr. O azgn zgrlk istei
klelik lkesine gtrmtr Sade'. Bundan byle yasaklanm bir
yaama duyduu byk susuzluk, taknlktan taknla, evrensel
bir ykma dnde yatmtr. Hi deilse bu konuda, Sade bizim
adamzdr. imdi onu birbirini izleyen yadsmalar iinde izleyelim.

Bir Yazn Adam

Sade tanrsz mdr? Hapse girmesinden nce, Dialogue entre un
pritre et un moribond'da yle syler, sylediine inanlr da; ama,
daha sonra kutsala saldrma taknl karsnda duralar insan. En zalim kiilerinden biri, Saint-Fond, hi de Tanry yadsmaz. Ktlksever bir yar-tanr kuramn gelitirip uygun sonular karmakla yetinir. Saint-Fond, Sade deildir, derler. Deildir elbette. Bir roman
kahraman kendisini yaratm olan romanc deildir hibir zaman. Bununla birlikte, romancnn ayn zamanda btn kahramanlar olmas
olasl da vardr. Sade'n btn tanrszlar, Tanr'nn varlnn onun
aldrmazl, ktl ya da zalimlii demek olaca gibi ak bir nedenle, yokluunu bir ilke olarak benimserler. Sade'n en byk yapt
tanr budalalnn, tanr kininin kantlanyla biter. Susuz Justine
frtnada koarken, cani Noirceuil, Justine gksel yldrmdan kurtulacak olursa dine dneceine yemin eder. Yldrm, Justine'i hanerler, Noirceuil yengin kar, insan cinayeti tanr cinayetine karlk vermeyi srdrr bylece. Bylece, Pascal'in "bahis'ine

kar inan-

sz bir "bahis" belirir 1 .

yleyse Sade'n Tanr konusundaki dncesi insan ezen ve
yoksayan bir cani tanr dncesidir. Sade'a gre dinler tarihinde ldrmenin bir tanr nitelii olduu yeterince grlr, insan ne diye erdemli olacaktr yleyse? Tutsan ilk davran en u sonuca atlamaktr. Tanr insan ldryor ve yoksuyorsa, insann da benzerlerini y o k samasm, ldrmesini hibir ey yasaklayamaz. Bu fkeli meydan
okuma, 1782 ylnn Dialogue'unda

grdmz sakin yoksamaya

hi mi hi benzemez. "Hibir ey benim deil, hibir ey benden deil", diye haykran, sonra da: "Hayr, hayr, ister erdem olsun, ister
gnah, mezarda hepsi birbirine karr", diye kesip atan kii ne sakin,
ne de mutludur. Tanr dncesi onun "balayamayaca tek kuV1 > Pascal, inanmakla kiinin hibir ey yitirmeyecei, buna karlk, inanlan
doru kacak olursa, kazancnn sonsuz olaca dncesiyle inanmay
nerir. (eviren.)

\
surudur insann." Balama szc bile bu ikence retmeninin
aznda pek tuhaf kaar. Ama, umutsuz dnya gr ile tutsaklk
koulunun tmden yalanlayamad bir dnceden dolay kendi kendini de balamaz. Bundan byle bir ifte bakaldrma yn verecektir Sade'n uslamlamasna: Dnyann dzenine ve kendi kendine kar bakaldrma. Bu iki bakaldrma bir ezilmiin altst olmu yreinden baka her yerde elikin olduundan, Sade'n uslamlamas, mantk nda ya da acma abas iinde incelenmesine gre, her zaman
ya kukulu, ya yasal bir uslamlama olarak kalr.
Tanr insan ve ahlakn yoksadma gre, o da yoksayacaktr
bunlar. Ama, bu arada, imdiye kadar kendisine gvence ve su orta olan Tanr'y da yoksayacaktr. Ne adna m? nsanlara beslenen kinin bir hapishanenin duvarlar arasnda yaatt kiinin en gl igds: Cinsel igd adna. Nedir bu igd? Bir yandan doann lnn ta kendisi, 1

bir yandan y o k olmak pahasna da olsa insanlara

tam olarak sahip olmay gerektiren kr atlm. Sade Tanr'y doa adna yadsyacak ann dnsel verileri zdeki kalplar biiminde
salar bunu ona, doay bir ykma gc durumuna getirecektir. Doa cinselliktir onun iin; mant onu biricik efendisi arzunun lsz
gc olan, yasasz bir evrene gtrr. Ateli lkesi burasdr, en gzel
haykrlarn burada bulur: "Bir tek arzumuz karsnda yeryznn
btn insanlar nedir k i ! " Sade'n kahramanlarnn doann cinayet gereksinimi iinde bulunduunu, yaratmak iin yoketmek gerektiini,
yleyse insan kendi kendini yokeder etmez yaratmasna yardm etmek
gerektiini kantlamak iin bavurduklar uzun uslamlamalar, her eyi
havaya uuracak bir patlama istemesine yol aacak lde hakszca
sktrlm, tutsak Sade'n salt zgrlne temel olma ereini gder
yalnz. Bu konuda, ann karsndadr: lkelerin zgrl deil,
igdlerin zgrldr onun istedii.
Sade, bilge bir devrimcinin, Zame'nin araclyla bize taslan
sunduu bir evrensel cumhuriyet d de kurmutu kukusuz. Byle(1)

Sade'n byk canileri, zr olarak, kar durulmas kendi ellerinde olmayan, ar cinsel istekleri bulunmasn gsterirler.

ce, devinimi hzlanp da snrlara smaz olduu lde btn dnyann kurtuluu olan bakaldrmann ynlerinden birini gsterir bize.
Ama benliinde her ey yalanlar bu saygl d. nsan trnn dostu
deildir, insanseverlerden nefret eder. Baz baz szn ettii eitlik
de matematik bir kavramdr: nsan dediimiz nesnelerin e-deerlilii,
kurbanlarn aalk eitlii. Arzusunu son noktasna kadar gtren
kii her eye stn gelmelidir, gerek tamamlann kinde bulur. Sade'n cumhuriyetinin ilkesi zgrlk deil, haz dknldr. "Adaletin gerek bir varl yoktur, diye yazar bu garip demokrat. Btn
tutkularn tanrsdr o . "
Bu bakmdan Philosophie du Boudoir'da Dolmance'nin okudu u v e Franszlar,

cumhuriyeti

olmak

istiyorsanz

ufak bir aba daha

gsterin gibi tuhaf bir ad tayan nl talama son derece aydnlatcdr. Pierre Klossowski 1 nemle belirtmekte hakldr: Bu talama devrimcilere cumhuriyetlerinin tanrsal hak tayan kraln ldrlmesine
dayandn ve 21 Ocak 1793'te Tanr'y giyotinden geirmekle, cinayeti yasaklamay da, kt igdleri bastrmay da her zaman iin yasakladklarn kantlar. Krallk, kendisiyle birlikte, yasalar temellendiren Tanr dncesini de ayakta tutuyordu. Cumhuriyetse kendi bana ayakta durmaktadr, cumhuriyette yaama biimi buyruklarla snrlanmamaldr. Gene de, Klossowski'nin grnn, yani Sade'n derin bir kutsala-saldr duygusu iinde bulunmas ve bu nerdeyse dindarca tiksintinin onu belirttii sonulara gtrm olmasnn doruluu olduka su gtrr. Sonulara nceden varm ve ann hkmetinden istedii tam bir yaay serbestliini hakl karacak kant
sonradan farketmi olmas o k daha akla yakn. Tutkularn mant,
uslamlamann geleneksel dzenini tersine evirir, sonucu ncllerin
nne getirir. Bunu anlamak iin, Sade'n bu yaptta kara almay,
hrszl ve ldrmeyi hakl karmasna, yeni yurtta hogrlmelerini istemesine yardm eden hayranlk verici safsatalar silsilesini gzden
geirmek yeter.

(1)

Sade, m o n prochain, Editions du Seuil.

Gene de en o k o zaman derindir dncesi. Erdemle zgrln gsterili birliini anda bir ei daha bulunmayan bir ak grllkle yadsr, zgrlk, hele tutuklunun dyse, snrlara katlanamaz. Ya cinayettir ya da zgrlk olmaktan kar. Sade bu temel
noktada hibir zaman deimemitir. Yalnz elikiler tlemi olan
bu adam ancak idam cezasnda bir tutarllk bulur, hem de en salt tutarll. nce ikencelerin ustasdr, cinsel cinayet kuramcsdr, yasal
cinayete hibir zaman katlanamamtr. "Gzlerimin nnde giyotinin
grntsyle ektiim tutukluluk, akla getirilebilecek btn Bastilles'
lerden daha o k ac ektirdi bana". Bu korku iinde, btn Terreur
(yldr) a sresince herkese lml grnmek ve kendisini hapse attrm bir kaynanay kurtarmak iin merte araya girmek cesaretini
bulmutur. Birka yl sonra, Nodier, belki de bilmeden, Sade'n inatla
savunduu tutumu aklkla zetleyecektir: "Bir tutkunun en yksek
noktasnda bir insan ldrmeye akl erer. Ciddi bir gzlemin sakinlii
iinde, hem de onurlu bir grevi yerine getirmek bahanesi altnda bir
insan bir baka insana ldrtmeye gelince, ite buna akl ermez." Sade'n daha da gelitirecei bir dncenin balangcn buluruz burada:
ldren kimse cezasn kendi canyla demelidir. Grld gibi, Sade,
adalarmzdan daha ahlakdr.
Ama lm cezasndan nefreti, kendileri de birer cani iken, kendilerini ya da savlarn bakalarn cezalandrmay, hem de en kesin biimde cezalandrmay gze alabilecek kadar erdemli sanan insanlara
duyduu nefretten baka bir ey deildir. Ya hapisanelerin kapsn
amal, ya da erdemliliinin kantn, o olanaksz kant vermeli. Bir
kez bile olsa, ldrme kabul edildikten sonra, onu evrensel olarak tanmak gerekir. Doaya uygun davranan cani, yasadan yana kyorsa, grevini ktye kullanyor demektir. "Cumhuriyeti olmak istiyorsanz
ufak bir aba daha harcayn", demek, "Cinayetin zgrln, akla
uygun olan tek zgrl kabul edin, yarlgamaya erercesine ayaklann", demektir. Ktle tmyle boyun emenin sonu, k ve doal
iyilik cumhuriyetinin tylerini rpertecek olan, korkun bir keilie
varr. lk ayaklanmada, anlaml bir rastlantyla, Cent vingt journees de

Sodome 'u yakm olan bu cumhuriyet, bu sapkn zgrl sulamamazlk, byle tehlikeli bir yanda yeniden drt duvar arasna kapatmamazlk edemezdi. Bylelikle bakaldrma mantn daha ileri gtrmek gibi bir korkun frsat salyordu ona.
Evrensel cumhuriyet Sade iin bir dt belki, ama hibir zaman
bir yoldan sapma olmad. Politikada gerek tutumu umursamazlktr.
SociSt des amis du erime adl yaptnda, hkmetten ve yasalarndan
yana olduunu bildirilir gsterile, sonra da onu yaralamaya hazrlanld eklenir. Bylece "pezevenk"ler oylarn tutucu milletvekiline verirler. Sade'n kafasndaki tasar, ynetimin hogrr yanszln ierir.
Cinayet cumhuriyeti, hi deilse imdilik, evrensel olamaz.
Yasaya uyar gibi davranmaldr. Gene de, cinayet kuralndan baka kural bulunmayan bir dnyada, cinayet g altnda, cani bir doa adna, Sade arzunun yorulmak bilmez yasasna uyar yalnz. Ama snrszca arzulamak, snrszca arzulanmay da kabul etmek demektir. Yoketme serbestlii yokedenin de yokolabilmesini ierir, yleyse arpmak ve buyruk altna almak gerekecektir. Gcn yasasndan baka bir
ey deildir bu dnyann yasas; g istemi yrtr dnyay.
Cinayet dostu yalnzca iki gce sayg gsterir gerekte: Biri doum rastlantsna dayanan ve kendi evresinde bulduu g, br
ezilen kiinin ktlk zoruyla kazand ve kendisini Sade'n balca
kahramanlar olan inansz beyzadelerin dzeyine ykselten g. Bu
kk gller topluluu, bu erginler, her hakk ellerinde bulundurduklarn bilirler. Bu korkun ayrcalktan bir saniye olsun kukuya denler, srnn dna atlr hemen, yeniden kurban durumuna derler. Bylelikle, kk bir erkekler ve kadnlar topluluunun, garip bir
bilgiyi avularnda bulundurduklar iin, bir kleler snfnn st yannda yer aldklar bir tr ruhsal soylulua varlr. Onlar iin tek sorun,
arzunun dehet verici enginliiyle engin haklar btnyle uygulamak
zere rgtlenmektir.
Evren cinayet yasasn benimsemedii srece, kendilerini btn
evrene zorla benimseteceklerini umamazlar. Ulusun kendisini "cumhuriyeti" yapacak fazladan abay kabul edebileceine hibir zaman

inanmamtr Sade. Ama cinayet ile arzu btn evrenin yasas deilse,
belirli bir alanda bile egemen olamyorlarsa, birer birlik ilkesi deildir
artk, uzlamazlk mayalardr. Yasa deildirler artk, insan bu durumda yeniden dala, rastlantya dner, yleyse, her yanyla, yeni yasaya uyacak bir dnya yaratmaldr. Evrenin d krklna uratt
birlik gereksinimi bu kk alanda var gcyle doyurur kendini. G
yasasnn dnya imparatorluuna erimeyi bekleyecek kadar sabr
yoktur. Gecikmeden snrlamaldr eylem alann, telrgiilerle, gzetleme kuleleriyle evrilmesi gerekse bile.
Bu g yasas Sade'n evreninde kapal yerler, arzu ve cinayet
topluluunun hibir engelle karlamadan, amaz bir dzene gre
i grd, iinden kalamayan, yedi surlu atolar yaratr. En takn
bakaldrma, en tam zgrlk istei, ounluun tutsaklatrlmasyla
sonulanr. Sade'a gre, insann klelikten kurtulmas, bir daha kmamasya zorunluk cehennemine girmi erkeklerin ve kadnlarn lm
ve yaam bir tr gnahkrlk kurulunca karara balanan u haz
mahzenlerinde sonulanr. Yaptlar, haz dkn derebeylerinin karlarnda toplanm kurbanlarna gszlklerini ve kleliklerini kantlayarak, dk de Blangis'nin Cent vingt journees de Sodome'daki kk
toplulua ektii sylevi yineledikleri, "imdiden lm durumdasnz bu yeryznde," dedikleri bu ayrcalkl yerlerin betimlemeleriyle doludur.
Sade da ayn biimde zgrlk kulesinde oturuyordu, ama Bastille'in iinde. Salt bakaldrma da kendisiyle birlikte, ister ezen, ister
ezilen olsun, hi kimsenin bir daha kamad bir iren kaleye kapanr. zgrln kurmak iin, salt gereklii rgtlemek zorundadr.
Arzunun snrsz zgrl, bakasnn yoksanmas, acmann ortadan
kaldrlmas anlamna gelir. Yrei, bu "usun zayfl"n ldrmelidir;
kapal yer ve kurallar stesinden gelecektir bunun. Sade'n masals atolarnda nemli bir yeri olan bu kural, bir kuku evreni yaratr. Beklenmedik bir sevgi ya da beklenmedik bir acma tasarlanan hazz bozmasn diye, her eyi nceden kestirmeye yarar. Tuhaf bir haz hi kukusuz, buyrua altrlan bir haz... "Her sabah saat on'da kalkla-

cak!.." Ama hazzn balanmaya dnp bozulmasn da nlemeli,

onu ayra iine almal, sertletirmelrdir. Bir de haz aralarn hibir
zaman birer, kii gibi grmemelidir. nsan "tmyle maddeden oluan
bir tr bitki" ise, ancak bir nesne, hem de deney konusu bir nesne olarak ele alnabilir. Sade'n telrglerle evrili cumhuriyetinde, makinalar ve makinistler vardr yalnz. Her eyin yerini makinann dzeni,
kullanma biimi gsterir. Bu aalk manastrlarn kurallar, dikkate
deer bir biimde dinsel topluluk manastrlarnn kurallarna uydurulmutur. Haz dkn herkesin nnde gnah karr. Ama a deiir:
"Davran arysa, ayplanr."
Kendi anda oklarnn yapt gibi, Sade da lksel toplumlar
kurar bylece. Ama, ann tersine, insann doal ktln kurallatrr. Bir nc olarak, g ve kin lkesini kurar inceden inceye, kazand zgrl rakama vuracak kadar da ileri gider. Felsefesini cinayetin souk hesabyla zetler o zaman: " 1 Marttan nce ldrlenler: 10. 1 Marttan sonra ldrlenler: 20. Dnenler: 16. Toplam: 4 6 . "
nc olmasna ncdr,ama, grld gibi, alakgnll bir ncdr
daha.
Her ey bu kadarla kalsayd, deeri bilinmemi nclere gsterilen ilgiden fazlasna demezdi Sade. Ama bir kez kpr ekildi mi
atoda yaamak gerekir artk. Dzen ne kadar ayrntl olursa olsun,
her eyi nceden kestirmeyi baaramaz. Yalnzca ykmak gelir elinden, yaratmak deil. Bu durmadan ikence edilen topluluklarn efendileri umduklar doygunluu bulamayacaklardr... Sade sk sk "tatl
cinayet alkanlndan sz eder. Ama tatlla benzer hibir ey
yoktur burada, bir zincire vurulmuun kudurmuluu vardr daha
ok. Gerekten haz duymak sz konusudur ve en o k haz en o k
yoketmeyle birleir, ldrdne sahibolmak, strapla iftlemek,
atolarn btn dzeni bu eksiksiz zgrlk dakikasna ynelir ite.
Ama cinsel cinayet ehvet aracn ortadan kaldrd anda, ancak tam
ortadan kaldrma dakikasnda varolan ehveti de kaldrr ortadan. O
zaman baka bir araca el atmak, sonra onu da ldrmek gerekir, sonra baka birini, sonra kimler ldrlebilirse, hepsini. Bylece yn

yn ehvet ve cinayet sahneleri serilir nmze, Sade'm romanlarnda, bunlarn donmu grn, irkin bir arlk ans brakr okurda.
Haz duymann, birbirini gnlden benimsemi bedenlerin ieklenmi, byk sevincinin ii ne bu evrende? Umutsuzluktan syrlmak
yolunda, ama gene de umutsuzlukla biten bir aray, klelikten klelie, zindandan zindana bir kou sz konusudur. Gerek olan yalnz
doaysa, doa iinde yalnz arzu ve yoketmek yasalsa, yokedilenler
oaldka, insan egemenliinin kendisi de kendi kana susamlma
yetmeyecek, evrensel yokolua ynelmek gerekecektir. Sade'a gre,
doann cellad olmak gerekir. Ama bu da kolayca ulalabilecek bir
durum deil. Btn kurbanlar yerle bir edilip de defter kapannca,
ssz atoda cellatlar kar karya kalrlar. Bir eksikleri vardr daha.
kenceye uram bedenler temel eleriyle yaamn yeniden doaca doaya dnerler, ldrme de bitmemitir: "ldrme, vurduumuz kiiyi ilk candan eder yalnz; ikincisini de koparabilmeliydik ondan..." Sade btn evrene kar bir kundaklk dnr: "Tiksiniyorum doadan. ..'''Tasarlarn bozmak, yryn elmelemek, yldzlarn arkn durdurmak, uzayda uuan kreleri altst etmek, ona
hizmet edeni yoketmek, ona zarar vereni korumak, ksacas yaptlarnda alaltmak isterdim onu, ama bunu baaramyorum," Evreni
tuzla buz edecek bir makinist tasarlasa da bouna, krelerin tozunda
yaamn gene sreceini bilir. Evrene kar kundaklk olur ey deildir. Her ey yokedilemez, bir kalnt vardr her zaman. "Bunu baaramyorum...", bu yatmaz ve donmu evren birdenbire zorlu bir
hznde geveyiverir, Sade da hi istemedii bir srada bize etkir bylece. "Belki de gnee saldrarak evreni ondan yoksun brakabilir, belki de ondan yararlanp dnyay atee verebilirdik, ite bunlar gerek
birer cinayet olurdu dorusu..." Evet, iyi birer cinayet olurdu bunlar,
ama kesin cinayet deil. Yrmek gerekir daha, cellatlar gzleriyle
birbirlerini tartarlar.
Yalnzdrlar ve bir tek yasaya uyarlar, gcn yasasna, Onu efendiyken benimsemi olduklarna gre, imdi, kendilerine kar dnd
diye yadsyamazlar artk. Her g, tek ve yalnz kalmaya ynelir. Ge-

ne ldrmek gerekmektedir: Efendiler imdi de birbirlerini paralayacaklardr. Sade bu sonucu grr, gerilemez gene de. Bakaldrmann
bu ukurlarn bir garip gnah stoacl biraz aydnlatr. Sevgi ve uzlama dnyasna dnmeye almayacaktr. Kaldrlan kpr indirilmeyecek, kiisel yokoluu benimseyecektir. Yadsmann zincirleri koparm gc, son noktasnda, byklkten de yoksun olmayan, koulsuz bir boyun eie varacaktr. Efendinin kendisi de kle olmaya yanamakta, belki de bunu arzulamaktadr. "Daraac da bir hazlar taht
olurdutenim iin."
En byk yoketme en byk kesinlemeyle birleir o zaman.
Efendiler birbirlerinin zerine atlrlar ve haz dknl onuruna dikilmi olan bu yapt "dehalarnn doruunda vurulmu haz dknlerinin cesetleriyle" dolar 1 .

Ayakta kalacak olan en gl kii yalnz

kalacak, Tek olacaktr, Sade bu tek kiiyi yceltir, bu kii de kendisidir. te efendi ve Tanr olarak egemenliini srdrmektedir en sonunda. Ama en byk utkuya

erdii dakikada, d dalverir. lsz

dlerinden doduu tutukluya dner Tek; onunla birleir. Gerekten

de, hl yatmam, ama artk ynelebilecei bir nesne de kalmam
bir hazzn evresinde kurulmu, kanl bir Bastille iine kapatlm durumdadr, yalnzdr, Ancak dte utkuya ermitir, tyler rpertici eylerle, felsefeyle dolu, onlarca cilt yapt, mutsuz bir yalnzla kapan, tm hayrdan salt evet'e doru badndrc bir yry, ksacas her eyin ve herkesin ldrlmesini ortak intihar biimine sokan bir
lme boyun eii zetler.
Sade'n yokluunda resmi idam edilmitir; ayn biimde kendisi
de dlerinde ldrmtr yalnz. Promethee, Onan 2

olur sonunda.

Hep tutuklu olarak, ama bu kez bir dknler evinde, sanrllar arasnda, derme atma bir peyke stnde oyunlar oynayarak bitirecektir
mrn. Yaratma ile d, dnya dzeninin kendisine vermedii doy-

(1)

Maurice Blanchot, Lautreamont et Sade.

(2)

Onan, Kutsal Kitap 'ta ad g e e n bir kii. "Mastrbasyon" anlamna gelen

" o n a n i s m e " szc o n u n adndan gelir. (eviren).

gnln gln bir karln salamtr ona. Yazarn kendi kendinden esirgeyecei hibir ey yoktur elbette. Hi deilse onun iin btn snrlar ker, arzu son noktasna kadar gidebilir. Bu bakmdan,
Sade kusursuz bir yazn adamdr. Kendi iinde varolma dn uyandrabilmek iin, dsel bir evren kurmutu. "Yaz yoluyla eriilen ruhsal cinayeti" her eyden stn tutmutu. Onun sz gtrmez stnl, daha balangta, birikmi bir fkenin mutsuz ak grll
iinde, bir bakaldrma mantnn, hi deilse kaynaklarnn gereini unuttuu zaman, varaca en ar sonular gstermi olmasdr.
Bu sonular tamamlanm btnlk, evrensel cinayet, umursamazlk
aristokrasisi, bir de ykm istemidir. Ondan yllarca sonra da karmza
kacaktr bunlar. Ama, bunlarn tadn kardktan sonra, kendi kmazlarnda boulduu, yalnzca yaznda kurtulduu seziliyor. Bakaldrmay sanat yollarna ynelten Sade'dr, romantizm daha da ileri gtrecektir onu. "rmlkleri o kadar tehlikeli, o kadar etkendir ki,
korkun retilerini yaymlarken, cinayetlerini yaamlarnn tesine
yaymaktan baka bir erekli yoktur; cinayet ileyemezler artk, ama
lanetli yazlar baka cinayetler ilettirecektir; mezarlarna gtrdkleri tatl dnce, lp de varolandan elekmelerinin acsn dindiren
bir avuntu olur", dedii yazarlardandr. Bylece bakaldrm yapt
lmden sonra yaama susuzluunu gsterir. Gz diktii lmszlk
Kabil'in lmszl de olsa gz diker ve, istemeden, en gerek doatesi bakaldrmaya tanklk eder.
t e yandan, izleyicileri bile kendisine sayg gstermeye zorlar
bizi. Miraslarnn hepsi yazar deildir. Gzel semtlerin, yazar kahvelerinin dlerini kztrmak iin ac ekmi, lmtr kukusuz. Ama
i bu kadarla bitmez. amzda Sade'n tutulmas, ada duyarlkla
ortak yanlan bulunan bir dle aklanr: Tm zgrln bir hak olarak jstefroesi, bir de usun insan insan d klma abas, insann zerinde deney yaplacak bir nesne durumuna drlmesi, g istemi ile
nesne-insan ilikilerini belirleyen dzen, bu korkun deneyin kapal
alan, kleler an rgtlemeleri gerekince, g kuramclarnn yeniden bulacaklar derslerdir.

Sade, iki yzyl ncesinden, bakaldrmann aslnda istemedii,

azgn bir zgrlk adna, tmc toplumlar daha kk bir dzeyde
gklere karmtr. ada tarih ve ada tragedya onunla balar
aslnda. Kleliin snrlar varmcasna, cinayet zgrl zerine kurulmu bir toplumun tre zgrlyle bir arada yryebileceine
inanmt yalnzca. amz, tuhaf bir biimde, evrensel cumhuriyet
d ile alaltma tekniini kurmakla yetindi. Sonunda, en o k nefret
ettii ey, yani yasal ldrme, onun igd ldrmesinden yana bulularn kendi hesabna geirdi. Zincirlerini koparm sapknln esiz ve
tatl meyvesi olmasn istedii cinayet, bugn polise mal olmu bir erdemin donuk alkanlndan baka bir ey deil. Yaznn artmacalardr bunlar.
Zppelerin bakaldrmas
Ama yazn adamlarnn gndr daha. Romantizm, eytans bakaldrmas ile ancak imgelemin servenlerine yarayacaktr. Ktl
ve bireyi ye tutuuyla, o da Sade gibi ilka bakaldrndan ayrlacaktr. Bakaldrma, daha o k meydan okuma ve yadsma gcne
nem vermekle, olumlu zn unutur bu evrende. Tann insandan iyi
olan istediine gre, bu iyilii gln duruma drmeli, ktl semelidir. lme ve hakszla duyulan kin, ktl, ldrmeyi uygulamaya olmasa bile savunmaya gtrr insan.
Romantiklerin gzde iiri Yitirilmi Cennet1 bu dram simgeletirip ama lmn (gnahla birlikte) eytan'n ocuu olduu oranda
derin bir biimde. Bakaldran insan, kendini susuz bulduundan,
ktlkle savamak iin iyilikten vazgeer ve ktl yeniden yaratr. Romantik kahraman her eyden nce iyilikle ktl derin, bir
bakma da dinsel bir biimde birbirine kartrr 2 . Yazg iyilikle ktl kartrdna, insan da bundan kanamadna gre, romantik
(1)

ngiliz ozan Milton'un yapt. (eviren.)

(2)

rnein, William Blake'in balca konularndan biri budur.

kahraman "yazgsal"dr. Yazg deer yarglarna yer vermez. Bu aykr

durumun tek sorumlusu olan Yaratc'dan baka her eyi ho gsteren
bir "Ne yaparsn"la yerini tutar onlarn. Ayrca, kendisi g ve deha asndan bydke, iindeki ktlk de byd iin yazgsaldr romantik kahraman. Her g, her arlk bu "Ne yapalm"a
brnr o zaman. Sanatnn, zellikle de ozann eytansl konusundaki o k eski dnce, kkrtc bir tanm bulur. Her eyi,
hatt en ll dehalar bile kendine katmaya alan bir evtan
smrgecilii grlr bu ada. Blake: "Milton'n meleklerden, Tanr'
dan szederken huzursuzluk, cinlerden, cehennemden szederken atlganlkla yazmas gerek bir ozan olmasndan, bilmeden de olsa, eytanlardan yana kmasndandr", diye yazar. O zaman ozan, deha, en
yce grnts iinde insann kendisi, eytan'la birlikte haykrr: "Allahasmarladk, umut, umutla birlikte korku, pimanlk, sizlere de
Allahasmarladk... Ktlk, iyiliim ol benim". Alaltlm susuzluun ldr bu.
Demek ki romantik kahraman, olanaksz bir iyiliin zlemi iinde, ktlk etmek zorunda olduunu dnr. Yaratc kendisini kltmek iin zora bavurduuna gre, eytan da yaratcsna kar
bakaldrr. "Usta kendisine yetiilince, zor yoluyla ykseldi eitlerinin zerinde", der Milton'n eytan. Bylece Tann iddeti aktan
aa sulanr. "En iyi yer ondan en uzak yer" olduuna gre, bakaldrm kii bu saldrgan ve kt Tanr'dan uzaklaacak 1 , Tanr dzenine dman gler zerinde egemenliini srdrecektir. Ktlk prensi,
iyilik Tanr'nn haksz erekler iin tanmlayp yararland bir kavram
olduu iin semitir bu yolu. Susuzluk da bir aldanm kiinin krl olduu lde sinirlendirir Ayaklanm'. "Susuzluun azdrd
bu kara ktlk ruhu", Tanr adaletsizliine denk bir insan adaletsizliine yol aacaktr bylece. iddet yaratln temelinde bulunduuna

(l)

"Yazgya ve tersliklerine aldrmadan dayatan kiinin kesin bir baarnn

souk gvenlii iinde dmanlarndan en korkun c alan kiiden stn
olmas gibi, Milton'n eytan' da, ruhsal adan, Tanr'sndan o k stndr." Herman Melville.

gre, lsz bir iddet karlk verecektir kendisine. Ar umutsuzluk

daha bir artrr umutsuzluk nedenlerini, uzun adaletsizlik deneyinin ardndan gelen, iyilikle ktlk ayrm iinde btnyle silinen bir kindar geveklie drr bakaldrmay. Vigny'nin eytan',
...Ne ktl duyabiliyor

artk, ne iyilikleri

Ettii ktlkten bile tad almaz oldu.

Bu anlay yoksaycl tanmlar ve ldrmeye izin verir.

Gerekten de, ldrme sevimli duruma gelecektir. Romantik
eytan' Ortaa'n ressamlarnn eytan'yla karlatrmak yeter.
Boynuzlu hayvann yerini "gen, hznl, canayakn" (Vigny)bir delikanl alr. "Yeryzn bilmeyen bir gzellikle gzel"dir (Lermontov),
yalnz ve gl, acl ve horgrcdr, hi nemsemeden ezer. Ama
zr acsdr. Milton'n eytan': "En yksek makamn sonsuz ve
zorlu bir acyla cezalandrdn kim kskanr", der. Uranlan bunca
hakszlk, bylesine srekli bir ac, btn arlklara izin verir. Bakaldran insan kendine birtakm stnlkler tanr o zaman, ldrme srf
ldrme iin tlenmez kukusuz. Ama romantik kii iin en byk
deer olan lgnlk deeri iinde yeri vardr. lgnlk skntnn br
yzdr: Lorenzaccio Han d'Islande' dler. ok tatl duyarlklar kaba kiilerin ilkel azgnlklarn arr. Byron'm sevme yetenei bulunmayan ya da yalnz olanaksz bir sevgi yetenei bulunan kahraman,
skntnn acsn eker. Yalnzdr, bitkindir, durumu yiyip bitirir kendisini. Yaadn duyacaksa, ksa ve tketici bir eylemin korkun
cokusu iinde duymaldr. Hibir zaman iki kez grmeyeceini sevmek, sonra yokolmak zere, alev ve lk iinde sevmektir.
Acyla birlemi acl yrein
bu ksack ama canl birlemesi
(LERMONTOV)

iin, tek bir an iinde ve anla yaanr. Koulumuz zerindeki lm

tehdidi her eyi ksrlatrr. Yalnz lk yaatr insan; coku gerek

yerini tutar. Burada ykm, akn ve lmn, bilincin ve sululuun,

ksacas her eyin birbirine kart bir deer olur. Yrngesinden km bir evrende, uurum yaamndan baka yaam kalmaz, uurumlara da, Alfred Le Poittevin'e gre "fkeden titreyen, cinayetlerini
candan seven" insanlar, yuvarlana yuvarlana, Yaratc'y lanetlemeye
gelirler. O zaman lgn sarholuk, son noktasnda da gzel cinayet, bir
yaamn btn anlamn bir saniyede bitiriverir. Romantizm, tam anlamyla cinayeti tlememekle birlikte, yasad adam, iyi yrekli hkml, iyiliksever haydut grntleri iinde, derin bir hak isteme eylemini canlandrmaya alr. Kanl melodram, korku roman baar kazanr. Pixerecourt'la, hem de en ucuz yanndan, bakalarnn ldrme
kamplarnda dindirecekleri u korkun can oburluu krletilir. Bu yaptlar zamann toplumuna yneltilmi birer meydan okumadr da kukusuz. Ama, canl kaynanda, romantizm her eyden nce ahlak yasasna, Tanr yasasna meydan okur. te bunun iin, en zgn grnts devrimci kii deil, manta uygun olarak zppe kiidir.
Manta uygun olarak, nk eytanclkta bu inat, durmadan
yinelenen dorulanmasyla, bir bakma da salamlatrlmasyla ancak
adaletsizlii hakl karlabilir. Bu evrede, ac ancak aresiz olursa benimsenebilir. Bakaldran insan, hl iinden kamadmz lanetleme yaznnda dile gelen doatesini, en ktnn doatesini seer.
"Gcm duyuyordum, bir de zincirleri" (Petrus Borel). Ama bu zincirler sevilen zincirlerdir. Elimizde bulunduundan kukumuz olmayan gc onlarsz kantlamamz, ya da onlarsz kullanmamz gerekirdi. Sonunda Cezayir'de grev alnr ve PromSthee, ayn Borel'le el
ele vererek meyhaneleri kapatmak, smrgede yaayanlarn ahlakn
dzeltmek ister. Ne kar: Her ozan, benimsemek iin, lanetlenmi
olmak zorundadr o gnlerde 1 . Charles Lassailly, bir felsefe romann, Robespierre ile isa'y tasarlayan adam, destekten yoksun kalmamak iin, birka ateli kfr savurmadan yatmaz hibir zaman. Ba-

(1)

Yaznmz hl tar bunun etkisini. "Lanetlenmi ozanlar kalmad artk",

diyor Malraux. O kadar o k olmasa bile var. Ama tekilerin de ii rahat deil-

kaldrma yas giysileriyle sslenir, sahnelerde alk toplar. Birey saygsndan o k , kiilik saygsn balatr romantizm. Ancak o zaman
mantkldr. Romantik bakaldrma, tutumda bir zm arar, Tanr
birliini ya da kuraln ummaz artk, dman bir yazg karsnda toplanmakta inat eder, lme adanm bir dnyada ayakta kalabilecek ne
varsa, hepsini ayakta tutabilmek iin yanar tutuur. Bu tutum, rastlantnn oyunca olan, Tanr'nn iddeti altnda ezilen insan sanatsal bir
birlikte bir araya getirir, lmek zorunda olan varlk lmeden nce parldar hi deilse, hakl kmas da bu parltdr. Deimez bir noktadr bu, kin Tanr'snn bundan byle talam yzne kar karlabilecek tek noktadr. Bakaldrm, kmltsz kii, Tanr'nn bak
karsnda zayfla kaplmadan durur. "Bu kmltsz ruhu, alaltlm bilinten doan bu yce horgry hibir ey deitirmeyecektir", der Milton. Her ey kmldar, hilie koar, ama alalm kii
dayatr ve hi deilse gururu ayakta tutar. Raymond Oueneau'nun
bulduu romantik bir yazar, her ussal yaamn ereinin Tanr olmak
olduunu ileri srer. Dorusu ya, bu romantik, ama gre biraz ilerdedir. O zaman biricik erek Tanr'ya eit duruma gelmek, onun dzeyinde kalmakt. Ykmazlar onu, ama ona herhangi bir biimde boyun emeyi de dinmez bir abayla yadsr dururlar. Zppelik ile ekmenin yozlam bir biimidir.
Zppe kendi birliini "estetik" yollardan yaratr. Ama bir bakalk bir yksama estetiidir bu. "Bir ayna karsnda yaayp lmek",
Baudelaire'e gre, zppenin ilkesi buydu. Gerekten de tutarldr bu
ilke. Zppe bir kartlktr. Ancak meydan okuyuuyla ayakta kalr.
O zamana kadar, yaratk tutarlln yaratcdan alyordu. Btn gcn ondan kopmaya harcamaya balad dakikadan sonra, kendini
anlara, geen gnlere, dank duygulara brakm demektir. Yadsma
gcyle toparlanr zppe, onunla bir birlik salar kendine. Kuraldan
yoksun kimse olarak dalmtr, kii olarak tutarl kalacaktr. Ama
bir kii bir kitleyi varsayar; zppe ancak kar karak bir varlk kazanr. Varlndan kukuya dmemek iin, onu bakalarnn yznde
yeniden bulmas gerekir. Bakalar aynadr. Ama, insann dikkat yete-

nei snrl olduuna gre, abucak karar veren bir ayna olduklar da
ortadadr. Dikkatin durmamacasna yeniden uyandrlmas, meydan
okumayla kkrtlmas gerekir, yleyse zppe hep artmak zorundadr. ars

benzersizlikte,

kusursuzlamas

artrmadadr. Hep

kopmu durumdadr, hep dardadr, deerleri yadsyarak bakalarn kendini yaratmaya zorlar. Yaamn yaayamad iin oynar. Yalnz ve aynasz kald anlar dnda, lnceye kadar oynar yaamn.
Zppe iin yalnz olmak hi olmak demeye gelir. Romantikler yalnzlktan bylesine gzel szetmilerse, yalnzlk gerek aclar olduu,
katlanlamayacak ac olduu iin szetmilerdir. Bakaldrmalar daha
derin bir dzeyde kklenir, ama 1830'un lgnlarndan, Baudelaire'
den, 1880'in simgecilerinden de geerek, Prevost'un Cleveland'ndan
dadaclara gelinceye kadar, yz yldan fazla bir zamann bakaldrmas ucuz yanndan, "acayipliin" gzpekliinde yatr. Hepsinin de
acdan szetmesini iyi becermesi, onu bo gsterilere bavurmadan
amaktan umudu kestikleri, bylece acnn tek zrleri ve gerek soyluluklar olarak kaldn igdyle sezdikleri iindir.
Bunun iin, romantizmin mirasn ayan yesf Hugo deil, cinayet ozanlar, Baudelaire ve Lacenaire yklenmilerdir. "Bu dnyada
her eyden cinayet szyor, der Baudelaire, gazeteden, duvardan, insan yznden." Hi deilse bu cinayet, bu dnya yasas sekin bir ehreye brnmelidir. Lacenaire, cani beyzadelerin ilki, kendini gerekten
verir bu ie; Baudelaire o kadar ileri gitmez, ama dehas vardr. Cinayetin fazla fazla tekilerden daha ender bir tr olarak grnd ktlk
bahesini yaratacaktr o. Dehet bile ince bir duyu ve ender bulunur
bir nesne olacaktr. "Kurban edilmekten mutluluk duymasna duyardm ya, devrimi her iki biimde de duymak iin cellat olmaktan da
kamazdm hani." Trelere uyuu bile cinayet kokar Baudelaire'in.
Dnme ustas olarak Maistre'i semesi, bu tutucu yazarn sonuna kadar gitmesinden, retisini lm ve cellat zerinde toplam olmasndan ileri gelir. Baudelaire: "Gerek ermi, halk halkn iyilii iin kamlayan, ldren kiidir", diye dnyormu gibi grnmeye alr.
Yerine getirilecektir sz. Gerek ermiler soyu, bakaldrmann bu

garip sonularn perinlemek zere yeryzne yaylmaya balyor.

Ama Baudelaire, eytans silahlarna, Sade'a dknlne, kutsala saldrlarna karn, gerek bir bakaldrm olamayacak kadar tanr bilimciydi. Kendisini ann en byk ozan yapan ey baka yerdeydi.
Baudelaire,

burada ancak zppeliin en derin kuramcs olduu, roman-

tik bakaldrmann sonularndan birini kesin deyimlerle tanmlad

lde anlabilir.
Gerekten de, bakaldrmann zppelikle uzlatn kantlar romantizm. Zppelik, beylik biimleri iinde, bir ahlak zlemini belli
eder. Yozlaa yozlaa onur yokluu olmu bir onurdur. Ama, ayn zamanda, dnyamzda hl egemen olan bir estetii, yalnz yaratclarn
sulad bir Tanr'nn inat rakiplerinin estetiini balatr. Romantizm bir deiiklik getirir: Sanatnn ii yalnzca bir dnya yaratmak,
gzellii gzellik iin yceltmek deildir artk, ayn zamanda bir tutumu da tanmlamaktr. Sanat rnek olur o zaman, bir rnek olarak
gsterir kendini: Ahlak sanattr. Bilin yneticileri a onunla balar. ntihar etmedikleri, ya da ldrmadklar zaman, zppeler n yapar, gelecek kuaklar iin poz verirler. Vigny gibi, susacaklarn haykrdktan zaman bile, gmbrtl bir susmalar vardr.
Ama romantizmin gbeinde bile, bu tutumun ksrl baz bakaldrmalarn gznden kamaz. Bu bakaldrmlar, acayiplik (ya da
inanlmaz) ile bizim devrimci servencilerimiz arasnda bir gei rnei olutururlar. Rameau'nun yeeni ile yirminci yzyln "fatihleri"
arasnda, Byron ile Shelley, gsterili bir biimde de olsa, daha o zamandan zgrlk iin arprlar. Gstermek isterler kendilerini, ama
baka bir biimde. Bakaldrma, iyiden iyiye yerleecei "yapma"
evrenine girmek zere, "grnme" evreninden ayrlr yava yava. O
zaman, 1830 ylnn Fransz niversitelileri ile Rus decem briste leri 1 ,
ilkin yalnzken, sonradan, zveriyle, bir birleme yolu arayan bir bakaldrmann en ar cisimlemesi olarak belirecektir. Buna karlk, y-

(1)

On dokuzuncu yzyl sonunda arlk ynetimine kar yldr eylemlerine

girien genlere bu ad verilir. (eviren.)

kim ve lgnca yaam dknl devrimcilerimizde yeniden karmza kacaktr. Yarglama gsterii, sorgu yargc ile sann korkun
oyunu, sorguya ekmelerin sahneye konuluu bir eski kaamaa gsterilen eilimi belli eder baz baz. Romantik bakaldrm da bu kaamak yola bavurarak kendi benliini yadsm, daha derin bir benlie
varmann mutsuz umudu iinde "grn"e balanmt.

KURTULUUN YADSINMASI
Romantik bakaldrma bireyi ve ktl gklere kardna
gre, insanlardan yana deil, yalnzca kendi kendinden yana kyor
demektir. Zppelik, hangi trden olursa olsun, Tanr'ya gre bir zppeliktir her zaman. Birey, yaratk olarak, yaratcya kart olamaz. Karanlk bir tr cilvelemeye giriecei bir Tanr'ya gereksinimi vardr.
Armand Hoog 1 , Nietzsche'msi iklimlerine karn, bu yaptlarda daha
Tanr'nm lmediini sylemekte hakldr. Bara ara cehenneme
yollanmak istemek bile, Tanr'ya oynanan iyi bir oyundan baka bir
ey deildir. Dostoyevski ile bakaldrmann betimlemesinde bir adm
daha atlacaktr. van Karamazof insanlardan yana kar ve onlann
susuzluklar zerinde durur, zerlerine ken lm cezasnn haksz
olduunu syler. Hi deilse ilk knda, ktl savunmak yle
dursun, Tanr'dan stn tuttuu adaleti savunur. Demek ki, bsbtn
yadsmaz Tanr'nn varln. Bir ahlak deeri adna rtr onu. Romantik bakaldrmn istedii Tanryla eit eite konumakt. Ktlk ktle karlk verir o zaman, kibir de zulme, rnein Vigny'nin
lks susmaya susmayla karlk vermektir. Burada Tanr dzeyine
ykselmek sz konusu kukusuz, ama bu kadar bile kutsala saldr
demektir. Ne var ki, Tanr'nn egemenliini de, yerini de yadsmak dnlmemektedir. Her kutsala-saldrma eni konu bir kutsala katlma
olduuna gre, bu saldrma bir selamlamadr.
Ivan'la, ses deiir. Tanr da yarglanr artk, hem de yukardan.
Ktlk Tanr'nn yaratm iin zorunluysa, bu yaratm onaylanamaz.

(1)

Les Petits Romantiques (Cahiers du Sud).

van bu anlalmaz Tanr'ya balanmayacaktr artk, adna adalet denilen, daha yce bir ilkeye dayanacaktr. Bakaldrmann temel giriimini balatr: Yarlgama lkesinin yerini adalet lkesine vermek. Bylelikle, Hristiyanla kar da saldrya giriir. Romantik bakaldrmalar, bir kin ilkesi saydklar Tanr'yla balarn koparyorlard.
van'sa aka gizlemi dolaysyla ak ilkesi olarak Tanr'y yadsr.
Marta'ya, on saat altrlan iilere yaplan adaletsizlii ancak ak
onaylattrtr bize, ocuklarn dorulanmaz lmn de gene o onaylattrtabilir. "ocuklarn acs geree erilmesi iin zorunlu aclar
toplamn tamamlamaya yaryorsa, bundan byle bu gerein bu pahaya demediini syleyeceim", der van. Hristiyanln ac ile gerek arasna soktuu derin bamll yadsr. van'n en derin haykr, bakaldrmn ayaklar dibinde en altst edici uurumlar aan
haykr yle de olsa'dr. "Haksz da olsam, srerdi kzgnlm". Tanr
varolsa da, gizlem gerei kaplasa da, stare Zosima hakl olsa da, van
bu gerein ktlkle, acyla denmesini, susuzun lm cezasna
arptrlmasn onaylamayacakt demektir bu. van dinsel kurtuluun
yadsnmasn cisimletirir. nan lmsz yaama gtrr. Ama guiemin ve ktln benimsenmesini, hakszla boyun eilmesini de gerektirir. yleyse ocuklarn ac ekmesi dolaysyla inanca varamayan
kii, lmsz yaama kavuamayacaktr, lmsz yaam varolsa bile,
van bu koullar altnda yadsrd onu. O bu pazarl teper. Ancak koulsuz olarak benimseyebilirdi yarlgamay. Bunun iin, koullarn
kendisi koyar. Bakaldrma her eyi ister, ya da hibir eyi. "Dnyann btn bilimleri ocuklarn gzyalarna demez." van gerek
yoktur demez. Bir gerek varsa, bunun ancak benimsenmez bir gerek
olabileceini syler. Neden? Adaletsizdir de ondan. Adaletin gerekle
sava ilk burada balantr, bir daha da durmayacaktr. van, yalnz,
dolaysyla ahlak olarak, doatesi bir tr donkiotlukla yetinecektir. Ama be on yl daha geince, usuz bucaksz bir siyasal kundaklk, adaleti gerek yapmaya alacaktr.
stelik, van tek bana kurtulmann yadsnmasn da cisimletirir. Cehennemliklere ballk duyar ve, onlar yznden, cenneti teper. Gerekten de, inansayd, kurtulabilirdi, ama bakalar cehennemlik olurdu. Ac srp giderdi. Gerek acmann acsn eken kii iin
kurtulu yoktur. van, adaletsizlik ve ayrcaln yadsnd gibi, inan-

c iki yandan yadsmakla Tanr'y haksz lRarmasm srdrecektir. Bir

adm daha attk m, ya hep ya hi 'ten ya herkes ya hi kimse'ye geeriz.
Bu karar ve bu kararn gerektirdii tutum, romantiklere yeterdi.
Ama van, zppelie kaplmakla birlikte, evetle hayr arasnda allak
bullak olmu durumda, sorunlarn gerekten yaar 1 . Bu andan sonra
tutarlla ular, lmszl tepince ne kalr kendisine? lkel yanyla
yaam. Yaamn anlam silindikten sonra da yaam kalr. "Manta
karn_yayorum," der van. Sonra da: "Yaama inancm kalmasa
da, sevilen kadndan, evrenin dzeninden kuku duysam da, her eyin cehennemsi ve lanetli bir kargaalktan baka bir ey olmadna
inansam da, yaardm gene," der. van yaayacaktr, sevecektir de,
"neden olduunu bilmeden". Ama yaamak, davranmaktr da. Ne
adna? lmszlk yoksa, ne dl vardr, ne ceza, ne iyi vardr, ne kt. "lmszlk olmayan yerde erdem yoktur." Sonra da unlar syler: "Yalnz acnn bulunduunu, kimsenin sulu olmadn, her eyin birbirine balandn, her eyin getiini, her eyin dengelendiini biliyorum." Ama erdem yoksa, yasa da yok demektir: "Her eye
izin vardr."
ada yoksaycln tarihi bu "her eye izin vardr"la gerekten balar. Romantik bakaldrma bu kadar ileri gitmiyordu. Her eye
izin olmadn, ama kendilerinin pervasz olduklarn, yasaklanm
da yaptklarn sylemekle yetiniyorlard. Oysa, Karamazof'larla fke
mant bakaldrmay kendi kendisiyle kar karya getirecek, onu
umutsuz bir eliki iine atacaktr. Temel ayrm uradadr: Romantikler iyilik yapmaya da izinli grrler kendilerini, oysa van tutarlln yitirmemek iin ktlk yapmaya alacaktr. yi olma serbestliini tanmayacaktr kendine. Yalnz umutsuzluk ve yadsma deildir
yoksayclk, umudu kesme ve yadsma istemidir her eyden nce.
yle vahicesine arlktan yana kan, bir ocuun acs karsnda
titreyen, geyiin arslanm yannda uyuduunu, kurbann katili kucakladn "gzleriyle" grmek isteyen adam, Tanr'nn tutarlln yad-

(1)

van'n bir bakma Dostoyevski olduunu, Dostoyevski'nin onda Alyoa'da

olduundan daha rahat bir Dostoyevski olarak belirdiini anmsatmak gerekir mi?

syp da kendi z kuraln bulmaya almaya baladktan sonra, ldrmenin yasalln benimser, ldrc bir Tanr'ya bakaldmr van;
ama, bakaldrn usa vurur vurmaz, bundan ldrme yasasn karr.
Her eye izin varsa, babasn ldrebilir, hi deilse ldrlmesine gz
yumabilir, lm mahkmu koulumuz zerinde uzun bir dnce,
cinayetin dorulanmasyla sonulanr ancak. van hem idam cezasndan nefret eder (bir idam anlatrken kzgnlkla: "Ba dt, Tanr'
mn iyilii adna", der), hem de cinayeti ilke olarak benimser. Katile
btn hogrler, cellada hibir ey. inde Sade'n rahata yaad
bir eliki, van Karamazof'u boar.
Gerekten de, lmszlk varolsa bile onu yadsdn sylemi
olmakla birlikte, sanki hi yokmu gibi dnr grnr. Ktle ve
lme kar kmak iin, lmszlk gibi erdemin de varolmadn
sylemek ve babasnn ldrlmesine ses karmamak yolunu seer.
Bile bile benimser ikilii, ya erdemli ve mantk d, ya da mantkl ve
cani olmak. teki ben'i, eytan, van'n kulana: "Erdemli bir eylemi gerekletirmek istiyorsun, ama erdeme inanmyorsun, seni sinirlendiren, kafan kartran bu ite", diye fsldarken hakldr. van'n
en sonunda kendi kendine sorduu ve Dostoyevski'nin bakaldrma
anlayna salad gerek ilerlemeyi oluturan soru, burada bizi
ilgilendiren tek sorudur: Bakaldrma iinde yaanabilir mi, ayakta
kalnabilir mi?
van yantn belli eder: Ancak onu son noktasna kadar gtrerek yaayabiliriz bakaldrmada. Doatesi bakaldrmann son noktas nedir? Bu dnyann efendisi, yasall yadsndktan sonra, devrilmelidir. nsan almaldr onun yerini. "Tanr ve lmszlk olmadna
gre, yeni insann Tanr olmasna izin vardr". Ama Tanr olmak nedir? Her eye izin olduunu benimsemek; kendi yasasndan baka
her trl yasay yadsmak. Ara uslamlamalar gelitirilmese de, Tanr
olmann cinayeti benimsemek olduu anlalr (Dostoyevski'nin aydnlarnn gzde dncesidir bu), yleyse van'n kiisel sorunu, manta bal kalp kalmayacan, bir de, susuz olarak ekilen ac karsnda fkeli bir ktan sonra, babasnn ldrlmesini tann-insanlarn aldrmazlyla benimseyip benimseyemeyeceini bilmektir. zm biliriz: Babasnn ldrlmesine engel olmayacaktr. Grnle
yetinemeyecek kadar derin, eyleme geemeyecek kadar duygulu ol-

Juundan, yaptrmakla yetinecektir. Ama ldracaktr. nsann benzerini nasl sevebileceini anlamayan adam, onun nasl ldriebileceini de anlamaz. Dorulanmaz bir erdemle benimsenmez bir cinayet arasnda skp kalmtr, iini acma kemirir, ama sevme yeteneinden yoksundur, kiinin yardmna koan alayclktan uzak bir yalnzdr, eliki ldrecektir bu stn usu. "Yersel bir usum var. Ne diye bu dnyadan olmayan anlamaya alaym?" diyordu. Ama bu
dnyadan olmayan iin yayordu yalnz, hibir eyini sevmedii
yeryznden de bu saltlk gururu koparyordu onu.
te yandan, sorun bir kez ortaya konulduktan sonra arkadan
gelecek sonucu engellemez bu kaza: Bakaldrma eyleme doru ilerlemeye balamtr artk. Dostoyevski, "Byk Engizitr" sylencesiyle, bu gidii nceden, peygambersi bir younlukla belirtmitir.
van, evreni yaratcsndan ayrmaz olur sonunda. "Tanr deil benim
yadsdm, btn evren", der. Baka bir deyimle, yarattndan ayrlmaz olan baba Tanr'y yadsr 1 . Kapkalk tasars tmyle ahlak
alannda kalr bylece. Evrende hibir eyi dzeltmek istemez. Ama
evren ne ise o olduundan, ahlak bakmndan zgrle ulama hakkn karr bundan, teki insanlar da yle. Bakaldrmann "her eye
izin vardr" ve "ya herkes, ya hi kimse"yi benimseyip de insanlarn egemenliini ve tanrsalln salamak iin evreni yeni batan
kurmaya kalkt, doatesi bakaldrmann ahlaktan politikaya doru uzand andan sonra, gene ayn yoksayclktan doan, ama nerelere kadar varabilecei hesaplanamayan, yeni bir eylem balayacaktr. Yeni dinin peygamberi Dostoyevski, bunu nceden grp haber
vermiti: "Alyoa Tanr'nn da, lmszln de bulunmad sonucuna varsayd, tanrsz ve sosyalist olurdu hemen. nk sosyalizm
yalnzca ii sorunu deil, her eyden nce tanrszlk sorunudur,
tanrszln cisimlendirilmesi sorunudur, Tanr'sz bir durumda, yeryznden gklere ulamak deil, gkleri yeryzne indirmek iin kurulmu Babil kulesi sorunudur." 2 .
(1)

van babasnn ldrlmesini onaylar. D o a y a ve dllenmeye kar kundakl seer. te yandan, bu baba aalk bir insandr. Baba Karamazof'un
tiksindirici grnts van ile Alyoa'nn tanrs arasna kayar durur.

(2)

" B u sorunlar (Tanr ve lmszlk) sosyalist sorunlarn ayndr, ama baka

bir a d a n ele alnmlardr.

Gerekten de, Alyoa bundan sonra tvan'a bir "acemi aylaa"

davranr gibi davranabilir. O yalnzca kendisini dizginlemek istiyor,
bunu baaramyordu. Daha ciddi kimseler gelecek, ayn umutsuz yadsmadan yola karak dnya imparatorluunu isteyeceklerdir. sa'y
zindana atan ve ona ynteminin iyi olmadn, evrensel mutluluun
iyi ile kt arasnda kendi bana bir seim yapma zgrlnde deil, dnyay egemenlii altna alp birletirilmesiyle salanacan syleyen Byk Engizitr'lerdir bunlar. lkin egemen olmak gerekir, bir
de fethetmek. Gkler lkesi gerekten yeryzne inecektir, ama insanlar egemen olacaktr burada, ilkin birka, Sezar'lar, ilk anlayanlar,
sonra btn tekiler, zamanla. Her eye izin olduuna gre, her yoldan salanabilir evrenin birlii. Byk Engizitr yal ve yorgundur,
bilgisi acdr iink. nsanlarn korkak olmaktan o k , tembel olduklarn. iyi ile kty ayrdetme zgrlne, rahat ve lm ye tuttuklarn bilir. Tarihin durmamacasma yadsd bu sessiz tutsaa acr,
souk bir acma c.uyar. Konumaya zorlar onu, hakszlklarn benimsemeye, bir anlamda, Engizitrlerin ve Sezar'larn giritii ii yasaya
uygun klmaya zorlar. Ama tutsak susar, yleyse i onsuz srdrlecektir; ldrlecektir. alarn sonunda, "insan lkesi" gerekletiririne? gelecektir yasailk. " daha balangcnda, sona ermekten o k
uzak, yeryznn o k ac ekmesi gerek daha, ama ulaacaz ereimize, Sezar oiacaz, evrensel mutluluu o zaman dneceiz."
O gn bugn, tutsak idam edilmitir; yalnzca "derin anlaya,
ykm ve lm anlayna" kulak veren Byk Engizitrler egemendir.
Byk Engizitrler gn ekmeini ve zgrln gururla teper, yeryznn zgrlksz ekmeini sunarlar. Polisleri daha o zamanlarda,
Golgotha'da, "armhtan in, sana inanalm", diye barvorlard. Ama
inmedi, hatta, canekimenin en zor dakikasnda, brakld iin Tanr'ya dert yand. Kant mant y o k demektir yleyse, bakaldrmalarn yadsd, Byk Engizitrlerinse alaya aldklar inan ve gizlem
vardr. Her eye izin vardr, cinayet yzyllar bu alkantl dakikada
hazrlanmtr. Paul'den Stalin'e varncaya kadar, Sezar' gemi papalar, yalnz kendi kendilerini seen Sezar'larn yolunu amlardr.
Tanr ile gereklemeyen dnya birlii Tanrya kar gereklemeyi
deneyecektir bundan byle.
,
Ama bu noktaya gelmedik daha. imdilik, susuz olduu d-

ncesi ile ldrme istemi arasnda arp kalm, eylem yeteneinden yoksun bakaldrmn solgun yzn sunar van bize. Bir yandan insan koulunun grntsdr diye lm cezasndan nefret eder,
bir yandan da cinayete doru yrr. nsanlardan yana kt iin, payna yalnzlk der. Usun bakaldrmas, onunla birlikte, lgnlkta
son bulur.

SALT KESNLEME
nsan, Tanr'y ahlak asndan yarglamaya kalkar kalkmaz, onu
kendi iinde ldrr. Ama bu durumda ahlakn temeli nedir? Adalet
adna yadsnr Tanr, ama Tanr dncesi olmaynca adalet dncesi
anlalr m? Uyumsuzlua dmez miyiz o zaman? Nietzsche dorudan doruya uyumsuzlua el atar. Uyumsuzluu daha iyi aabilmek
iin son noktasna kadar gtrr onu: Ahlak, ancak bundan sonra kurulabilir. Tanr'nn yokedilmesi gereken son yzdr. O zaman Tanr
yok demektir artk, varlmza gvence salamaz; insan, varolmak
iin, "yapmaya" karar vermelidir, lir.
Tek
Daha nce Stirner, Tanr'y yktktan sonra, insanda her trl
Tanr dncesini de ykmak istemiti. Ama, Nietzsche'nin tersine,
yoksaycl honuttu. Stirner kmazda gler, Nietzsche duvarlara
saldrr. Daha 1845'te, yani Tek ve zellii'nin yaymland ylda,
ortal tertemiz etmeye balar. Gen ve solcu Hegel'cilerle (Marx
da bunlar arasndayd) "Kurtulmular Birlii"ne girip kan bu adamn yalnz Tanr ile deil, Feuerbach'n nsan', Hegel'in Ruh'u ve
onun tarihsel cisimlemesi olan devletle de grlecek bir hesab vard. Ona gre, btn bu putlar ayn dar kafallkta, lmsz dncelere inanmadan domutur. Bu yzden, "savm hibir ey zerine
kurmadm", diye yazabilmitir. Gnah bir "Mool ykm"dr kukusuz, ama tutuklular olduumuz hukuk da yle. Tanr dmandr;
Stirner kutsala saldrda elden geldiince ileri gider ("sindir kutsanm
ekmei, olsun bitsin"). Tanr, "ben"in, daha dorusu olduum eyin

bir saptmasndan baka bir ey deildir. Sokrat, sa, Descartes, Hegel, btn peygamberler, btn filozoflar, ben'i, olduum eyi saptrmak iin yeni yollar bulmaktan baka bir ey yapmamlar. Stirner
bu ben'i en zel, en geici yanna indirgeyerek Fichte'in sait ben'inden ayrr. "Adlar adlandrmaz o n u " , Tek'tir.
Stirner'e gre, evrensel tarih, sa'ya kadar gerei lkletirmek
yolunda uzun bir abadan baka bir ey deildi. Bu aba eskilere zg dncelerle arnma ayinlerinde cisimleir. sa'dan sonra, eree varlmtr- artk, baka bir aba balar, bu da, tam tersine, lky gerekletirmektir. Soyutu cisimlendirme tutkusu arnmann yerini alr,
sa'nn mirass olan sosyalizm etkisini artrdka, dnyay gittike
daha o k yakp ykar. Ama evrensel tarih, ben olan tek ilkeye, canl,
somut ilkeye, birbirini kovalayan soyutlamalarn, yani Tanr'nn, devletin, toplumun, insann boyunduruuna sokulmak istenen utku ilkesine kar uzun bir aalamadan baka bir ey deildir. nsanseverlik bir aldatmacadr Stirner'e gre. Devlet ve insana saygda en yksek
noktalarna ulaan tanrsz felsefeler de "dinsel ayaklanmalar"dan
baka bir ey olamaz. "^izim tanrszlarmz gerekten dindar insanlardr", der Stirner. Btn tarih boyunca bir tek din olmutur, lmszlk dini. Bu din yalandr. Yalnzca Tek, lmszn ve egemenlik
isteini desteklemeyen ve varsa hepsinin dman olan Tek gerektir.
Smer'le, bakaldrmaya hz veren yadsma edimi btn kesinlemeleri kar konulmaz bir biimde bastrverir. Ahlak bilincini tkayan tanrsaln btn yedeklerini de sprr. "D br dnya sprlm, ama i br dnya yeni bir gk olmutur", der. Devrim bile tiksindirir bu bakaldrm, evet, her eyden nce devrim. Devrimci olmak iin, inanlacak hibir ey yokken, hl bir eylere inanmak gerekir." Devrim (Fransz Devrimi) bir geriye dnle sonulanmtr,
Devrim'in gerekte ne olduunu bu da gsterir". nsanla kle olmak Tann'ya kulluk etmekten daha iyi bir ey deildir, t e yandan,
kardelik de "komnistlerin hafta sonu gr"nden baka bir ey
deildir. Hafta iinde, kardeler kle olur. Demek ki, bir tek zgrlk vardr Stirner iin: "Kendi gcm", bir tek de gerek: "Yldzlarn gzler kamatrc bencillii".
Her ey yeniden ieklenir bu lde. "Dncesiz bir sevin
lnn yaman anlam, dncenin ve inancn uzun gecesi sresin-

ce anlalamazd". Bu gecenin sonu yaklamaktadr, devrimlerin deil, ayaklanmann gn olan bir gn domak zeredir. Ayaklanma btn rahatlklar yadsyan bir iledir. Ayaklanan insan ancak bencillikleri kendi bencilliiyle birletii lde, birletii srece uyuacaktr teki insanlarla. Tek varl olan varolm isteini yattracak yalnzlktadr gerek yaam.
Bireycilik bir dorua ulaur bylece. Bireyi yoksayan her eyin
yoksanmas ve onu ykselten, ona alan her eyin yceltilmesidir.
yilik nedir Stirner'e gre? "Yararlanabileceim e y " , Yasal olarak
neyi yapabilirim? "Yapabileceim her eyi". Bakaldrma cinayetin
dorulanmasna varr gene. Stirner bu dorulamay denemekle kalmam (kargaann yldrc biimlerinde onun izleri yeniden karmza kar), bylece at yollarla gzle grlr biimde sarho olmutur. "Kutsalla ilikiyi kesme, daha da iyisi, kutsal kesme genelleebilir. Yeni bir devrim deil yaklaan, gl, gururlu, saygsz,
utansz, gk grltleriyle bilinsiz bir cinayet kabarmyor mu ufukta, nsezilerle arlam gn karardn ve sustuunu grmyor
musun?" Tavanarasmda byk ykmlar yaratanlarn karanlk sevinci
seziliyor burada. Bu ac, bu dedii dedik mant hibir ey kstekleyemez artk, btn soyutlamalara kar dikilmi, kapatld, kklerinden koptuu iin kendisi de soyut olmu adsz bir "ben"den baka
hibir ey. Cinayet de, kusur da yoktur artk, dolaysyla gnahkar
da yoktur. Hepimiz kusursusuz. Aslnda her ben devlete ve halka kar sulu olduuna gre, yaamann yasaya uymazlk olduunu bilmeliyiz. Tek olmak iin, ldrmeyi kabul etmesek bile. "Hi kutsala saygszlk ettiiniz yok, bir sulu kadar byk deilsiniz sz". Hl vesveselidir, daha kesin konuur: "Kurban etmeli deil, ldrmeli onlar".
Ama ldrmenin yasallna karar vermek, Teklerin savama
karar vermektir, ldrme bir tr ortak intiharla bir olacaktr bylece.
Bu konuda hibir ey sylemeyen ya da hibir ey grmeyen Stirner,
hibir ykma nnde gerilemeyecektir. Bakaldrma anlay en ac
doygunluklarndan birini kargaalkta bulur sonunda. "Seni (Alman
ulusu) topraa gmecekler. ok gemeden, kardelerin, yani br uluslar da ardndan gelecekler; hepsi senin ardndan gidince, insanlk gmlm olacak, Ben, en sonunda tek efendim olan Ben, Ben, onun
mirass, mezarnn stnde kahkahay koyvereceim." Bylece, dn-

yann ykntlar zerinde kral-bireyin ac gl bakaldrma anlaynn son utkusunu betimler. Ama bu son noktada, lmden ya da diriliten baka hibir eye olaslk kalmamtr artk. Stirner, onunla birlikte de btn yoksayc bakaldrmlar, ykmanm sarholuu iinde,
son noktalara koarlar. Ama l grnnce, burada ayakta kalabilmeyi renmek gerekir. Nietzsche'nin ok yorucu aray balamaktadr.

Nietzsche ve Yoksayclk
"Tanr'y yoksuyoruz, Tanr'nn sorumluluunu yoksuyoruz,
ancak byle kurtaracaz dnyay". Nietzsche ile, yoksayclk peygambersi olur sanki. Ne var ki, onun yaptnda, peygamberlerden ok
hekimi gz nne almazsak, btn gcyle nefret ettii aalk ve baya zalimlikten baka hibir ey karamayz Nietzsche'den. Dncesinin geici, yntemli, tek szckle "stratejik" nitelii kuku gtrmez. Cerrahlarn peygamberlerle ortak yan gelecee gre dnp
ameliyat yapmalardr. Nietzsche gelecek bir ykm gz nne alarak
dnmtr yalnz, ama bu ykmn sonunda ne irkin, ne hesap
bir yze brneceini sezdii iin, onu vmek iin deil, ondan saknmak, onu bir yeniden-dou biimine sokmak iin dnmtr. Yoksaycl grm, onu bir "klinik" olay gibi incelemitir. Avrupa'nn
ilk kusursuz yoksaycs olduunu sylyordu. Eilimi dolaysyla deil, durumu dolaysyla bir de ann mirasn yadsyamayacak kadar
byk olduu iin. Kendinde de, bakalarnda da bir inanma yeteneksizlii grd, her trl inancn ilk temelinin, yani yaam inancnn silindiini grd. "Bakaldrm olarak yaanabilir mi?" sorusu, "hibir
eye inanmadan yaanabilir mi?" biimine girdi onda. Yant olumludur. Evet, inan yokluu bir yntem durumuna getirilirse, yoksayclk son sonularna kadar gtrlrse, sonra, le klp da olacaklara gvenilerek ayn ilkel igdyle, hem ac, hem sevin duyulursa.
Yntemli kuku yerine yntemli yadsmay uygulad, yoksaycl hl kendi kendinden gizleyen eyleri, Tanr'nn lmn gizleyen putlar dzenli bir biimde ykmaya alt. "Yeni bir tapnak
ykseltmek iin, bir tapmak ykmak gerekir, yasa budur." Ona gre,
iyilikte ve ktlkte yaratc olmak isteyen kiinin her eyden nce

ykc olmas, deerleri krmas gerekir. "En stn ktlk en stn

iyiliin iindedir, ama stn iyilik yaratcdr." ylesine hayran kald u Fransz on yedinci yzylnn zgrlk ve kesinliinden yoksun olarak, ama deha yzyl sayd yirminci yzyl niteleyen lgn
ak grllkle, kendine gre, zamannn Yntem zerine konuma'sn yazd. Bu bakaldrma yntemini incelemek de bize dyor 1 .
Nietzsche'nin ilk adm, bildiine boyun emektir. Tanrszlk
en doal eydir onun iin, "Kurucu ve kkl"dr. Kendisine baklrsa, Nietzsche'nin stn iars, tanrszlk sorunu iinde kesin bir
durua, bir tr bunalma yol amaktr. Dnyann gidii geliigzeldir,
bir erei yoktur, yleyse, hibir ey istemediine gre, tanr gereksizdir. Bir ey isteseydi (ktlk sorununun geleneksel tanmn buluyoruz burda), "oluun btn deerini drecek bir ac ve mantkszlk toplamn" srtlamas gerekirdi. Stendhal'in szne o k imrendii
bilinir: "Tanr'nn tek balatc yan varolmamasdr". Dnya tanrsal istemden yoksun olduuna gre, birlikten ve erekten de yoksundur. Bunun iin dnya yarglanamaz. Ona yneltilen her yarg yaamn karalanmasyla sonulanr. Olan, olmas gerekene, yani gk lkesine, lmsz dncelere, ahlak gereklerine gre yarglanr o zaman.
Ama olmas gereken yoktur; hibir ey adna yarglanamaz bu dnya.
"te bu an stnl: Hibir ey doru deil, her eye izin var".
Grkemlilikle ya da umursamazlkla, baka binlerce deyimde yanklanan bu deyimler, Nietzsche'nin yoksayclk ve bakaldrmann btn ykn yklendiini kantlamaya yeter. "Eitme ve eleme" konusundaki biraz ocuksu dncelerinde, yoksayc uslamlamann en
u mantn dile getirmitir: "Sorun u: Tmyle bilimsel bir bilinle
isteyerek lmeyi retip uygulayacak byk ve bulac bir yoksaycla hangi yollardan varlabilir?".
Ama Nietzsche, yoksayclk yararna, o zamana kadar yoksaycln frenleri saylagelmi deerleri dncesine balar. En bata da
ahlak. Sokrat'n canlandrd ya da Hristiyanln tledii biimiyle ahlakl davran kendi bana bir gerileme belirtisidir. Etten kemikten insann yerini bir glge insana vermek ister. Tmyle uydurma
(1)

Burda bizi ilgilendiren, Nietzsche'nin 1880'den ke kadar gelen felsefesidir elbette. Bu lm G istemi'nin bir aklamas saylabilir.

bir dzen dnyas adna, tutkular, lklar evrenini sular. Yoksayclk inanma yeteneksizliiyse, en kt belirtisi tanrszlk deil, olana
inanma, yaplan grme, sunulan yaama yeteneksizliidir. Her trl
lkcln temelinde bu sakatlk vardr. Ahlakn dnyaya inanc yoktur. Nietzsche'ye gre, gerek ahlak ak grllkten ayrlmaz. "Dnyann kara alclarna" kar serttir, nk bu kara almada yz kzartc bir ka hazz grr. Ona gre, geleneksel ahlak ahlakszln zel
bir durumundan baka bir ey deildir. "Dorulanmak gereksiniminde olan iyiliktir", der. Sonra da unu syler: "Bir gn gelecek, iyilik
yapmaya ahlaksal nedenlerle son verilecektir' .
Nietzsche'nin felsefesi bakaldrma sorunu evresinde dner
kukusuz. Tamam tamamna, bir bakaldrma olmakla balar. Ama
Nietzsche'nin yapt yer deitirme de sezilir. Bakaldrma kesinlemi bir gerek sayd "Tanr ld"den yola kar onda: O zaman,
yalan yere, yokolmu tanrsalln yerini almaya alan ve belli bir
yn olmasa bile, tanrlarn eritildii tek pota olarak kalan bir dny alaltan her eye kar kar. Kimi Hristiyan eletirmenlerinin dndnn tersine, Nietzsche Tann'y ldrmeyi tasarlamamtr.
ann ruhunda l bulmutur onu. lk olarak, olayn enginliini anlam, insann bu bakaldrmas bir yne yneltilmezse, bir yeniden
doua gtremez kararma varmtr. Bundan baka her tutum, ister
pimanlk olsun, ister honutluk, ykm getirecekti. Demek ki, bir
bakaldrma felsefesi karmamtr Nietzsche, bakaldrma zerine
bir felsefe kurmutur.
zellikle Hristiyanla saldrr ya yalnz ahlak olarak saldrr
ona. sa'nn kiiliine de, kilisenin arsz yanlarna da dokunmaz. ten anlayan bir kimse olarak, Cizvit'lere hayranlk duyduu bilinir.
"Gerekte, Tanr rtlmtr yalnz" 1 , diye yazar, Tolstoy iin
olduu gibi, Nietzsche iin de, sa bakaldrm bir insan deildir.
retisinin z tm boyun eile, ktlk karsnda dirensizlikle
zetlenir. ldrmeyi nlemek iin de olsa ldrmemelidir. Dnyay
olduu gibi benimsemeli, mutsuzluunu artrmaya yanamamal, ama

(1)

"Bunun Tanr'nn kendiliinden rmesi olduunu sylyorsunuz, ama

bir deri deitirmeden baka bir ey deil; ahlak derisinden syrlyor. yiliin ve Ktln tesinde, yeniden belirdiini greceksiniz o n u n . "

ktlne kii olarak katlanmaldr. Gkler lkesi elimizin altnda

demektir o zaman. Eylemlerimizle bu ilkeler arasnda iliki kurmamz salayan, bize dolaysz mutluluu getiren bir tek i eilim vardr.
nan deil, iyilik, yardm, ite Nietzsche'ye gre sa'nn bildirisi.
Bundan byle, Hristiyanlk tarihi bu bildirinin durmamacasna inenmesinden baka bir ey olmayacaktr. ncil bile bozulmutur. Paul1
den Yksek Din Kurullar'na varncaya kadar, inan kulluu eylemleri
unutturur.
Hristiyanln sa'nn bildirisine getirdii derin bozulma nedir?
sa'nn retisine yabanc olan yarg dncesi ile ceza ve dl kavramlar. Doa tarih, hem de anlaml tarih olur bu andan sonra; insann tml dncesi domutur. Cebrail'in Meryem'e sa'nn doacan bildirdii andan son yargya kadar, nceden yazlm bir yknn kesinlikle ahlaksal olan ereklerine uymaktan baka ii yoktur artk insann. Tek ayrm, sonunda insanlarn kendiliklerinden iyiler ve
ktler diye ayrlmalardr. sa'nn biricik yargs yaratltan gelen
gnahlarn nemsiz olduunu sylemekten te bir ey deilken, Hristiyanlk btn yaratl, btn doay bir gnah kayna yapacaktr. "Neyi yadsr sa? imdi Hristiyan adn tayan her eyi". Hristiyanlk dnyaya bir yn verdii iin yoksayclkla savatn sanr,
oysa, yaama dsel bir anlam vererek gerek anlamnn bulunmasn nledii oranda kendisi de yoksaycdr: "Her kilise bir tann-insanm mezar zerine yuvarlanm bir tatr; zor yoluyla, onun dirilmesini nlemeye alr." Nietzsche'nin elikin ama anlaml sonucu,
kilise kutsal kutsallktan uzaklatrd oranda, Tanr'nn Hristiyanlk yznden lddr. Tarihsel Hristiyanl anlamak gerekir bundan, bir de "derin ve baya ikiyzlln".
Ayn uslamlama sosyalizme ve insanseverliin btn biimlerine kar karr Nietzsche'yi. Sosyalizm yozlam bir Hristiyanlktan baka bir ey deildir. Yaama ve doaya ters den, gerek ereklerin yerini lksel ereklere veren, istemleri, imgelemleri kkrtmaya
yarayan eye, tarihin erekliliine inanc srdrr. Sosyalizm, Nietzsche'nin bu szce verdii bundan byle kesin anlamda yoksaycdr. Yoksayc hibir eye inanmayan deil, varolana inanmayandr.
Bu anlamda, sosyalizmin btn biimleri Hristiyan dn^iuir -j ;-

ha da dm belirtileridir. Hristiyanlk iin, dl ve ceza bir tart

gerektiriyordu. Ama, kanlmaz bir mantkla, btn tarih dl ve ceza anlamn alr sonunda: Ortaklaac mesihcilik (daha iyi bir gelecek
inanc) bundan sonra domutur. Tanr nnde ruhlarn eitlii de,
Tanr ldne gre, ksaca eitlie varr. Burada da, sosyalist retilerle birer ahlak retisi olarak savar Nietzsche. ster din alannda
kalsn, isterse sosyalist sylem olsun, yoksayclk stn denilen deerlerimizin mantkl sonucudur. zgr dnce, srtlarn dayadklar bo dleri, varsaydklar pazarlklar, aydnlk usun grevini yerine
getirmesini, yani edilgen yoksaycl etken yoksayclk biimine
sokmasn nlemekle iledikleri cinayeti ortaya koyarak ykacaktr bu
deerleri.
Tanr'dan ve ahlaksal putlardan kurtulmu olan bu dnyada, insan yalnz ve efendisizdir imdi. Nietzsche byle bir zgrln kolay
olabileceini sylememitir hibir zaman (bu bakmdan da romantiklerden ayrlr). Bu yabanl kurtulu, yeni bir skntnn ve yeni bir mutluluun acsn ektiklerini syledii kimseler arasna sokar kendisini.
Ama, daha balangta: "Yazklar olsun! bana delilii verin yleyse...
Yasann stnde olmadktan sonra, cehennemliklerin en cehennemliiyim demektir" diye haykran tek skntdr bu. Gerekten de, yasann stnde kalamayan kii ya baka bir yasa bulmaldr, ya lgnl.
Tanr'ya da, lmsz yaama da inanmamaya balad andan sorra,
"yaayan her eyden, acdan doup yaama acsn ekmeye adanm
herkesten" sorumlu olur insan. Dzeni ve yasay bulmak kendisine,
yalnz kendisine der. Cehennemlikler a balar o zaman, o yorucu, bitirici dorulama aray, ereksiz zlem, "en acl, en i paralayc soru, yrein kendi kendine sorduu soru: Kendi yurdumda olduumu nerede duyabilirim?" sorusu balar.
Nietzsche, zgr bir dnr olduu iin, dnce zgrlnn
bir rahatlk deil, istenen, tketici bir arpmayla elde edilen bir byklk olduunu biliyordu. Yasann stnde kalmak istenince, yasann
altna dme tehlikesinin byk olduunu da biliyordu. Bunun iin,
usun gerek kurtuluu ancak yeni grevler benimsemekte bulunduunu anlamt, lmsz yasa zgrlk deilse, yasa yokluu hi deildir. Bunu sylemekten baka bir ey deildi buluunun z. Hibir
ey gerek deilse, dnya kuralszsa, hibir ey yasak deildir; yle

ya, bir eylemi yasaklamak iin bir deer ve bir erek gerekir. Ama hibir eye de izin yoktur ayn zamanda; bir baka eylem semek iin de
deer ve erek gereklidir. Yasann salt egemenlii zgrlk deildir,
ama her eyi yapabilmek de zgrlk deildir. Btn olabilirlerin toplam zgrl vermez, ama olanakszlk kleliktir. Kargaa da bir kleliktir. zgrlk hem "olas"nn, hem de "olanaksz"n tanmlad
bir dnyada bulunabilir ancak. Yasa yoksa, zgrlk de yoktur. stn bir deerle yazgya yn verilmiyorsa, rastlant kralsa, karanlklar
iinde yrytr sz konusu olan, krn korkun zgrldr.
Nietzsche en byk kurtuluun sonunda, en byk bamll seer.
"Tanr'nn lmn byk bir vazgei, kendi kendimize kar srekli
bir yengi durumuna getirmezsek, bu yitiriin acsn ekeriz". Baka
bir deyimle, bakaldrma Nietzsche ile ilecilie varr. O zaman, daha
derin bir mantk, Karamazof'un "Hibir ey doru deilse, her eye
izin vardr"nn yerini "hibir ey doru deilse, hibir eye izin yoktur"a verir. Bu dnyada bir tek eyin yasak olduunu yadsmak bile
yasaya uygun olandan vazgemek anlamna gelir. Hi kimsenin neyin
ak, neyin kara olduunu syleyemedii yerde, k sner, zgrlk gnll bir tutsaklk olur.
Nietzsche, yoksaycln yntemle yrtt bu kmaza korkun bir sevinle atlr. Erei, aktan aa, ann insannn durumunu savunulmaz duruma getirmektir. Ona gre tek umu t elikinin
son noktasna erimekmi gibi grnr o zaman. nsan kendisini boan dmler arasnda lmek istemiyorsa, onu bir vuruta kesip atmas, kendi deerlerini kendi yaratmas gerekecektir. Tanr'nn lm hibir eyi bitirmez, ancak bir dirili hazrlamak kouluyla yaanabilir. "Bykl Tanr'da bulamyorsak, hibir yerde bulamayz;
onu yadsmamz gerekir, ya da yaratmamz", der Nietzsche. Yadsmak u kendisini evreleyen, u intihara kotuunu grd dnyann iiydi. Yaratmaksa, urunda lmek istedii, insanst aba oldu.
Gerekten de, yaratmann ancak yalnzln son noktasnda olaslk
kazandn, insann da bu abaya ancak usun en son dknlk noktasnda, buna raz olmas ya da lmesi gerektii zaman girieceini
biliyordu. Bylece Nietzsche insan usuna tek gereinin yeryz olduunu, ona bal kalmak, zerinde yaamak ve kurtuluu gerekletirmek gerektiini haykrr. Ama, ayn zamanda, yaamak bir yasay

gerektirdiine gre, yasasz bir dnyada yaamann olanaksz olduunu da retir ona. zgr ve yasasz olarak nasl yaamal? tnsan, lmek istemiyorsa, bu bilmeceye yant vermek sorundadr.
Nietzsche kamaz hi deilse. Karlk verir, karl da tehlikeyi gze almadadr: Damocles hibir zaman kl altnda dansettii
kadar gzel dansetmemitir. Kabul edilmezi kabul etmek, tutulmaza
tutunmak gerekmektedir. Yeryznn hibir erek ardndan komad kabul edildikten sonra, Nietzsche onun susuzluunu kabul etmeyi, hibir niyetinden dolay yarglanamayacana gre, yarglamaya
bal olmadn dorulamay, bunun sonucu olarak btn deer yarglarnn yerini bir tek evete, bu dnyaya tam ve cokun bir balana vermeyi nerir. Bylece, salt umutsuzluktan sonsuz sevin, kr
klelikten dizginsiz zgrlk fkracaktr, zgr olmaksa erekleri yok
etmektir. Oluumun susuzluu, kendisine raz olunur olunmaz, en
fazla zgrl belirler, zgr dnce, zorunlu olan sever. Nietzsche'
nin derin dncesi, olgularn zorunluu saltsa, atlakszsa, bu zorunluun hibir zorlamay gerektirmeyeceidir. Tim zorunlua tm olarak katlma, ite Nietzsche'nin elikin zgrlk tanm. O zaman
"ne-den zgr?" sorusunun yerini "ne-iin zgr?" sorusu alr. z grlk kahramanlkla birleir. Byk insann ileciliidir, "yaylarn en
gerilmi i "dir.
Bolluktan, doluluktan domu olan bu stn katl, kusurun ve
acnn, ktln ve ldrmenin, yaamn anlalmas zor, garip olan
her eyinin ksntsz dorulandr. Ne ise o olan bir dnyada ne ise
o olmak konusunda kararl bir istemdir. "Kendi kendini bir alnyazs
olarak grmek, olduundan baka trl olmak istememek..." Sz sylenmitir. Nietzsche'nin yazgnn benimsenmesinden yola kan ilecilii yazgnn tanrsallatrlmasyla sonulanr. Yazg dizginsizlii orannda hayranlk verici olur. Ahlak tanrs, acma yazgsn dllendirmeye altklar oranda dmandrlar onun. Nietzsche balanarak kurtulmak istemez. Olu sevinci yokoluunun sevincidir. Ama yalnz birey yokolur. nsann z varln istemek iin giritii bakaldrma atlm bireyin olua tmyle boyun emesiyle silinir. Amor fati
eskiden bir odium fati olann yerini alr 1 . "Bilelim, bilmeyelim, iste(1)

Latince iki deyim. Birincisi "yazg sevgisi", ikincisi "yazg netreti" anlamna gelir. (eviren.)

yelim, istemeyelim, btn evrensel varlkla ibirlii eder her birey."

Bylece birey, trn yazgs ve dnyalarn lmsz devinimi iinde silinip gider. "Varolmu olan her ey lmszdr, deniz kyya atar onlar."
Nietzsche dncenin kaynaklarna, Sokrat'tan ncekilere dner bylece. Bunlar tasarladklar ilkenin lmszlne glge drmemek iin varolu nedenlerini ortadan kaldryorlard. Erei olmayan g lmszdr yalnz, Heraclite'in " o y u n " u lmszdr. Nietzsche'nin btn abas, oluta yasann, zorunlukta da oyunun varln kantlamaktr: "Bir susuzluktur ve unututur ocuk, bir yeniden
balama, bir oyun, kendiliinden dnen bir tekerlek, bir ilk devinimdir, u kutsal evet deme vergisidir." Dnya nedensiz olduu iin tanrsaldr. Bunun iin, eit nedensizliiyle, yalnz sanat onu kavrayabilecek niteliktedir. Hibir yarglama dnyay hesaba katmaz, ama sanat
bize onu yinelemesini retebilir, dnya da sonsuz geri dnler boyunca kendi kendini yineledii gibi. Ayn kyda en eski deniz durup
dinlenmeden ayn szleri yineler, yaama aknl iinde olan ayn
varlklar dar atar. Ama hi deilse geri dnmeye ve her eyin geri
dnmesine raz olan, yank, hem de cokun yank olan kii, dnyann
tanrsallna katlr.
Bu dolambal yollardan en sonunda insann tanrl girer iin
iine. lkin Tanr'y yadsyan bakaldrm kii, sonunda onun yerini
almaya bakar. Ama Nietzsche'nin bildirisi, bakaldran adamn ancak
her trl bakaldrmadan, hatta bu dnyay dzeltmek iin tanrlar
yaratan bakaldrmadan bile elekerek Tanr olabileceidir. "Bir Tanr varsa, insan o Tanr olmamaya nasl katlanabilir?" Bir Tanr vardr
gerekten, bu da dnyadr. Onun tanrlna katlmak iin, evet demek yeter. "Yalvarmamal artk, kutsamal", yeryz tanr-insanlarla
dolacaktr o zaman. Dnyaya evet demek, bunu yinelemek, ayn zamanda hem kendi kendini, hem de dnyay yeniden yaratmaktr, yaratc olmaktr, byk sanat olmaktr. Nietzsche'nin bildirisi, kazand bulank anlamla, yaratm szcnde zetlenir. Nietzsche btn
yaratclara zg bencillii ve katl gklere karmtr yalnz. Deerlerin alan deitirmesi yargcn deerinin yerine yaratcnn deerini getirmekten te bir ey deildir: Varolana sayg ve tutku. lmszlkten yoksun tanrlk yaratcnn zgrln tam; ,1ar. Dionysos.

yeryznn tanrs, blnmlk iinde haykrr durur. Ama acyla

birleen u altst olmu gzellii de belirler ayn zamanda. Nietzsche
yeryzne ve Dionysos'a evet demenin onun aclarna da evet demek
olduunu dnmtr. Her eyi ayn zamanda kabul etmek, hem byk elikiyi, hem de acy benimsemek, her ey zerinde egemen olmaktr. Nietzsche bu yurdun bedelini demeyi kabul ediyordu. "Ar
ve acl" yeryz gerektir yalnz, yalnz odur tanr. Gerei bulunduu yerde, yeryznn derinliklerinde aramak iin Etna'ya atlan
Empedocle gibi, Nietzsche de lmsz tanry bulmak ve Dionysos
olmak iin evrene atlmay neriyordu. Sk sk anstt Pascal'n Dnceleri gibi, G istemi de bir "bahis"le biter bylece. nsan kesinlie kavumaz daha, kesinlik istemine kavuur, bu da ayn ey deildir. Bunun iin, bu uta bocalayp duruyordu Nietzsche: "te senin
balanmaz yann. Btn gler kendi elinde, gene de imzan atmaya
yanamyorsun". Gene de atacakt imzasn. Ama Dionysos ad, delilii srasnda yazd Ariane'a mektuplar lmszletirdi yalnz.
Bir anlamda, Nietzsche'nin bakaldrmas da ktln yceltilmesiyle sonulanr. Ne var ki, ktlk artk bir alma deildir. yiliin olas yzlerinden biri ve, daha da kesin bir biimde, biralnyazs olarak benimsenmitir, yleyse almak iin, bir bakma bir are
olarak benimsenmitir. Nietzsche iin, ruhun kanamayaca eye
marurca raz oluu sz konusuydu yalnz. Bununla birlikte, miraslarnn kimler olduunu, politikay sevmeyen son Alman olduunu
syleyen kiiden hangi politikann karlacan biliyoruz. Sanat
zorbalar tasarlyordu o. Ama bayalar iin zorbalk sanattan daha
doaldr. "Parsifal olacana, Cezar Borgia olsun, daha iyi", diye haykryordu. Hem Sezar geldi, hem de Borgia, ama Renaissance'm byk kiilerinde bulduu gnl soyluluundan yoksun olarak. Trn
lmszl nnde bireyin eilmesini, zamann byk evriminde
y o k olmasn istiyordu o, rk trn zel bir durumu yaptlar, bu iren tanr nnde bireye boyun edirttiler. Onun korku ve titreyile
szettii yaam, baya bir biyoloji dzeyine indirildi. Anrrcasna
g isteminden szeden bir bilgisiz beyzadeler rk, her zaman horgrd bir "Yahudi dman biimsizlii"ni de hesabna geirdi.
Usla birlemi cesarete inanmt o, g dedii ey de buydu.
Onun adna, cesareti usun dman yaptlar; gerekten erdemi olan bu

erdem bylece kendine kart bir biime: Patlam bir iddet biimine sokuldu. Marur usun yasasna uygun olarak, zgrlkle yalnzl
birletirmiti. Onun o "lenin ve geceyarsnn derin yalnzl" makinalam kalabalkta yitip gitti, sonra da bir sel gibi Avrupa'nn zerine boand. Klasik beeninin, alaycln, tokgzl pervaszln savunucusuydu, soyluluun nedenini dnmeden erdemli davranmak
olduunu, drst kalmak iin nedenler bulmak zorunda olan bir insandan kuku duymak gerektiini syleyebilmi soyluydu, doruluk
delisiydi ("hani u bir igd, bir tutku olmu doruluk"), "lmcl
dman banazlk olan en yce usun en yce drstlnn" inat
savunucusuydu, ama, lmnden otuz yl sonra, kendi lkesi yalann,
iddetin kurucusu durumuna getirdi onu, zverisiyle hayranlk verici
bir duruma getirdii kavramlar, erdemleri, tiksinti verici bir duruma
drd. Marx bir yana braklrsa, us tarihinde Nietzsche'nin serveninin bir benzeri daha yoktur; ona yaplan hakszlklar ne kadar dzeltsek azdr. Tarihte baka anlama ekilmi, ihanete uram felsefeler
yok deildir kukusuz. Ama Nietzsche'ye ve "nasyonal-sosyalizm"e
gelininceye kadar, batan sona esiz bir ruhun soyluluu ve ekimeleriyle aydnlanan bir dncenin, dnyann gzleri nnde, bir yalanlar alayyla, toplanm cesetlerin korkun ynyla sslendii hibir zaman grlmemiti. stn insanlk dnn yntemli bir biimde alt-insan retimiyle sonulanmas, ite hi kukusuz yerilmesi, ama
ayn zamanda da yorumlanmas gereken bir olay. On dokuzuncu ve
yirminci yzyllarn byk bakaldrma akmnn son noktas bu amansz kulluk olacaksa, bu bakaldrmaya srt evirmek ve ama seslenen
Nietzsche'nin umutsuz ln yinelemek gerekmez miydi: "Benim
bilincimle sizin bilinciniz ayn bilin deil artk."
Nietzsche ile Rosenberg'i birbirine kartrmann olanaksz olduunu kabul edelim ilkin. Biz Nietzsche'nin avukatlar olmalyz. Kendisi de sylemiti bunu, arlktan yoksun miraslarn nceden sularcasna: "Usunu kurtarann bir de arnmas gerekir", demiti. Ama
onun tasarlad biimiyle usun kurtuluu arnmay darda brakmaz
m, bunu bilmektedir sorun. Nietzsche'de sonulanarak Nietzsche'yi
de alp gtren devinimin de kendi yasalar, kendi mant vardr, felsefesine giydirilen kanl giysileri bunlar aklar belki de. Yaptnda kesin ldrme ynnde kullanlabilecek hibir ey yok mudur? ldr-

cler, dz anlam iin z, hatta dz anlamda zden kalan yadsynca,

aradklar bahaneleri bulamazlar myd onda? Evet karln vermek
zorundayz. Nietzsche'nin dncesinin yntemli yn bir yana brakldktan sonra (buna kendisinin de her zaman bal kald kukuludur), bakaldrma mant snr tanmaz olur.
ldrmenin Nietzsche'nin putlar yadsmasnda deil, Nietzsche'
nin yaptn talandran kendinden gemi balanta doruland da
gzden kamaz. Her eye evet demek ldrmeye evet demeyi de varsayar. ldrmeyi kabul etmenin iki biimi vardr. Kle her eye evet
diyorsa, efendisinin varlna ve kendi acsana da evet demektedir; sa
direnmezlii retir. Efendi her eye evet diyorsa, klelie ve bakalarnn acsna da evet demektedir; ite zorbann ve ldrmenin yceltilii. "zellii srekli yalan, srekli ldrme olan bir yaamda, bozulmaz bir kutsala, yasaya, yalan sylemeyeceksin'e ldrmeyeceksin'e inanlmas gln deil mi?" Evet, yle. Doatesi bakaldrma
da balangta yalnzca yaamn yalanna ve cinayetine kar kt.
Nietzsche'nin ilk hayr' unutmu evet'i, bu dnyay yadsyan ahlakla
birlikte bakaldrmann kendisini de yoksar. Nietzsche, isa'nn yreini tayan bir Romal Sezar istiyordu btn gnlyle. Ona gre, ayn zamanda hem kleye, hem de efendiye evet demekti bu. Ama her
ikisine de evet demek, sonunda en gly, yani efendiyi onaylamak
demektir. Sezar, ister istemez, gerek egemenlik urunda dnce
egemenliinden vazgeecekti. Nietzsche, yntemine bal bir retici olarak: "Cinayetten nasl yararlanlabilir?" diye soruyordu kendi
kendine. Sezar karlk verecekti: Onu oaltarak. Nietzsche: "Erekler byk olunca, insanlk baka bir l kullanr, en korkun yollara
da bavurmu olsa cinayeti cinayet olarak yarglamaz", diye yazmt.
1900 ylnda, bu savn lmcl olaca yzyln eiinde ld. Ak
grllk saatinde, bou bouna: "Her trl ahlak-d eylemden szetmek kolay; ama bunlara katlanma gcn bulabilecek miyiz? rnein szmde durmamaya da, ldrmeye de katlanamam ben; eritip
bitirir bu beni, ldrr, sonum olur", diye haykrmt, insan deneyinin tmne "Peki", denildikten sonra, bakarsnz, bakalar gelir, yalan sylemek, ldrmek yznden eriyip bitmek yle dursun, daha
da glenirler. Nietzsche'nin sorumluluu, dncenin lesinde stn yntem nedenleriyle, Dostoyevski'nin insanlara sunulunca, hemen

kapacaklarndan emin olabileceimizi syledii u onursuzluk hakkn bir an iinde de olsa yasaya uygun klm olmasdr. Ama istemeden yklendii sorumluluk daha da ardr.
Gerekten kendi dnd kiidir Nietzsche: Yoksaycln en
keskin bilincidir. Bakaldrma anlayna attrd nemli adm, lknn yoksanmasndan lknn dinsel nitelikten uzaklatrlmasna gtrr onu. nsann kurtuluu Tanr'da olmadna gre, bu kurtulu
yeryznde olmaldr. Dnyann bir yn olmadna gre, bunu onaylad andan sonra, bir baka yn, stn insanlkta sonulanacak bir
yn benimsemelidir insan. Nietzsche insan geleceinin ynetimini istiyordu. "Yeryzn ynetmek grevi bize decek yaknda". Baka
bir yerde de: "Savan felsefe ilkeleri adna ynetilecei gnler yaklayor", diyordu. Yirminci yzyl haber veriyordu bylece. Ama bunu
haber vermesi, yoksaycln z mantn tand ve var noktalarndan birinin de imparatorluk olduunu bildii iindi. Ama bu kadaryla bile, bu imparatorluu hazrlyordu.
Nietzsche'nin tasarlad tanrsz, yani yalnz insan iin zgrlk
vardr. Dnya ark durup da insan var olana evet dedii zaman, ylesine
ermi zgrlk vardr. Ama varolan oluur. Olua evet demelidir. Ik
geer sonunda, gn batmaya yz tutar. Tarih yeniden balar o zaman,
tarihte de zgrl aramaldr; tarihe evet demelidir. Nietzsche'cilik,
Nietzsche'cilik, bu bireysel g istemi kuram, tmel bir g istemi
iinde yer alacakt ister istemez. Dnya imparatorluu olmaynca hibir ey deildi. Nietzsche zgr dncelilerden, insanseverlerden nefret ediyordu kukusuz. "Dnce zgrl" szcklerini en ar anlamlarnda anlyordu: Bireysel dncenin tanrl. Ama zgr dncelilerin de ayn tarihsel c-iaydan, tanrnn lmnden yola kmalarn, ayn sonulara varmalarn nleyemezdi. Nietzsche insanseverliin
temel nedenleri atp varlacak nedenleri alkoyan, stn dorulamadan yoksun bir Hristiyanlktan baka bir ey olmadn iyi grmt. Ama sosyalist kurtulu retilerinin yoksaycln kanlmaz bir
mantyla, kendisinin de dledii eyi: stn insanl kendi omuzlarna ykleneceklerini sezememiti.
Felsefe, lky dinsel niteliklerinden syrr. Ama zorbalar gelir,
ok gemeden, kendilerine bu hakk veren felsefeleri de niteliklerinden syrrlar. Nietzsche, zgnln ktln, yanln ve acnn

tanrla kar bir kant olamayaca bir kamu tanrclk bulmasnda

grd Hegel'i incelerken sezmiti bu smry. "Ama devlet, kuru
lu gler, hemen yararlandlar bu byk admdan". Bununla birlikte,
kendisi de cinayetin hibir eye kar kant olamayaca, tek deerin
insann tanrlnda bulunaca bir dizge tasarlamt. Bu byk admdan da yararlanlacakt elbet. Bu bakmdan, nasyonal-sosyalizm, yoksaycln kudurmu ve gsterili bir sonucundan, geici bir mirasdan baka bir ey deildir. Nietzsche'yi Marx'la dzelterek, artk btn evrene deil de yalnz tarihe evet demeyi seenler de baka trl
mantkl, baka trl hrsl olacaklardr. Bu andan sonra, Nietzsche'
nin acun nnde dizktrd ayaklanm adam, tarih nnde dizkecektir. alacak ne var bunda? Hi deilse stn insanlk kuramyla Nietzsche, ondan nce de snfsz toplumuyla Marx, br dnyann yerini "daha sonra"ya verirler. Bu konuda, Nietzsche hem Elen'
lere, hem de br dnyann yerini "hemen"e verdiini dnd sa
retisine ters dyordu. Nietzsche gibi Marx da "stratejik" biimde
dnyor, gene onun gibi, biimsel erdemden tiksiniyordu. Her ikisinin de gerein belli bir yanna balanla sonulanan bakaldrmalar "marksizm-leninizm"de eriyecek, Nietzsche'nin o k nceden szn ettii u "papazn, yetitiricinin, hekimin yerini alacak olan"
kast'ta cisimleecektir. Fark, temel fark, Nietzsche'nin stn insan
beklerken varolana, Marx'nsa oluana evet demeyi nermesidir.
Marx'a gre, tarihe uymak iin boyunduruk altna alnmas gereken
eydir doa, Nietzsche'ye greyse, tarihi boyunduruk altna almak
iin uyulan ey. Hristiyan'n Elen'den farkdr bu. Nietzsche olacaklar nceden kestirmiti hi deilse: "Yeni sosyalizm din-d bir tr
cizvitlik yaratmak, btn insanlar birer ara yapmak yolunda", sonra "istenen ey rahatlk... Bunun sonucu olarak, ei grlmedik bir
ruhsal klelie doru yrnyor... Tccarlarn ve filozoflarn btn
eylemleri zerine dnsel Sezar'cln kanat gerdii grlyor". Bakaldrma, Nietzsche felsefesinin potasndan getikten sonra, bir zgrlk lgnl iinde, biyblojik ya da tarihsel Sezar'cla varr. Salt hayr Stirner'i bireyle birlikte cinayeti de tanrlatrmaya gtrmt.
Ama salt evet insann kendisiyle birlikte ldrmeyi de evrenselletirmeye varr. Marksizm-Leninizm, Nietzsche'nin baz erdemlerini bilmezlikten gelerek onun istemini kendine mal etmitir. Byk ayak-

lanm bylece, kendi elleriyle, zorunluun dizginsiz kralln yaratr, kendisi de iine kapanmak zere. Tanr'nn zindanndan kurtulduktan sonra, ilk kaygs tarihin ve usun zindann kurmak olacak,
bylece Nietzsche'nin yendiini ileri srd yoksaycln perdelenmesini ve perinlenmesini tamamlayacaktr.

BAKALDIRAN R
Doatesi bakaldrma "evet"i yadsyp da salt yoksamayla yetinince, kendini "grn"e adar. Gerein bir yann yadsmaktan
vazgeip de varolana tapmaya ynelince, erge "eylem"e varr, ivan
Karamazof, ikisi arasnda, yapmaya-brakmay yanstr, ama acl bir
biimde. Bakaldrm iir, on dokuzuncu yzyl sonu ile yirminci
yzyl banda bu iki u : Yazn ve g istemi, us d ve ussal, umutsuz d ve dizginsiz eylem arasnda gidip gelmitir hep. Bu ozanlar,
hepsinden nce de gerekstcler, "grn"ten "eylem"e giden yolu, alml bir rnek olarak son bir kez daha aydnlatrlar.
Hawthorne, Melville'den szederken, onun inanszlkta bir trl rahata eremeyen bir inansz olduunu yazabilmiti. G kuatmaya koan bu ozanlarn da bir yandan her eyi devirmek isteyip, bir
yandan umutsuz bir dzen zlemini dile getirdikleri sylenebilir. Son
bir elikiyle, mantkszlktan mantk karmak, us-dn bir yntem
yapmak istediler. Romantizmin bu byk miraslar, iiri bir rnek
durumuna getireceklerini, onun en i paralayc yannda gerek yaam bulacaklarn ileri srdler. Kutsala saldry tanrsallatrdlar, iiri
de bir deney, bir eylem arac biimine soktular. Onlardan nce, olaylara ve insanlara etkimeye kalkanlar bunu, hi deilse Bat'da, us kurallar adna yapmlard. Gerekstclkse, Rimbaud'dan sonra, lgnlkta, ykmada bir kurma kural bulmaya alt. Rimbaud, yaptyla, ama yalnz yaptyla, belirtmiti yolu, ama frtnada bir imek
bir yolun ucunu nasl gsterirse yle. Gerekstclk bu yolu at,
belirtelerini koydu. Gerilemeleriyle olduu kadar arlklaryla da,
baka bir yol zerinde bakaldrm dncenin salt us dinini kurduu
srada, uygun bir us-d bakaldrma kuramna son ve grkemli anlat-

mn verdi. Ne olursa olsun, esinleyiciler, yani Lautreamont ile Rimbaud, us-d "grn" arzusunun bakaldrm kiiyi eylemin en zgrlk-ldrc biimlerine hangi yollardan gtreceini gstsrrler
bize.

Lautreamont ve bayalk
Lautreamont bakaldrm kiide gsteri isteinin bayalk istemi ardna da gizlenebileceini ortaya koyar. ster ykselsin, isterse
alalsn, bakaldran adam, gerek varlnn tannmas iin ayaklanm olmakla birlikte, her iki durumda da olduundan bakas oimak
ister. Lautreamont'un kutsala saldrlar ile trelere ball da hibir
ey olmama isteminde karar klan u mutsuz elikiyi gsterir. Bunda,
genellikle dnld gibi bir szden dnme bulunmamas bir yana,
Maldoror'un byk ilk geceye sesleniini de, Poesielerin alkan bayalklarn da ayn yokolma kudurmuluu aklar.
Lautreamont'la,

bakaldrmann delikanllk olduu

anlalr.

Byk bomba ve iir yldrclarmz ocukluk andan yeni kmlardr. Maldoror'un trkleri, dahi bir liselinin kitabdr nerdeyse; dokunakll da evrene ve kendi kendine kar ayaklanm bir ocuk
yreinin elikilerinden doar. Illuminations'un dnyann snrlarna
doru atlan Rimboud'su gibi, bu ozan da, ne ise o olan dnyada kendisini ne ise o yapan olanaksz kural benimsemektense, ykmay, yklmay seer.
Lautreamont zentiyle: "nsan savunmak iin ortaya kyorum", der. Maldoror bir acma melei midir yleyse? Kendi kendine
acdna gre, bir bakma yle. Neden? Bunu aratrmamz gerekiyor
daha. Ama acma krkla uraynca, alaltlnca, sylenmez ve sylenmemi ey olunca, grlmedik ulara gtrecektir onu. Maldoror,
kendi deyimiyle, yaam bir yara olarak kabul etmi, intiharn bu
yara izini gidermesini de yasaklamtr. Rimbaud gibi, ac eken ve
bakaldrm olandr; ama, neden bilinmez, olduu eye kar ayaklandn sylemekten kanarak, ayaklanmn u deimez susuzluk kantn: nsan sevgisini ne srer.
Ne var ki, insan savunmak iin ortaya kan kii ayn zamanda:

"yi olan bir adam gster bana", diye yazar. Bu srekli devinim, yoksayc bakaldrmn devinimidir. Kendisine ve insana yaplm adaletsizlie bakaldrr kii. Ama bu bakaldrmann hem uygunluunun,
hem de gszlnn ortaya kt ak-grllk dakikasnda, yoksayclk fkesi savunulmaya kalklan eyi de kaplar. Adaletsizlii adaleti yerletirerek dzeltemeyince, hi deilse en sonunda yokolula
birleen, daha geni bir adaletsizlik iinde bomay ye tutar insan.
"Bana yaptnz ktlk o k byk, o k byk size ettiim ktlk,
bile bile yaplamayacak kadar." Kendi kendimizden nefret etmememiz iin, susuz olduumuzu bildirmemiz gerekirdi, bu da yalnz kii iin olanaksz bir gzpekliktir; kendi kendini tanmas bunu engeller. Kendilerine birer sulu gibi davranlsa bile, herkesin susuz olduunu bildirebilir hi deilse. O zaman Tanr suludur.
Romantiklerden Lautreamont'a gerek bir ilerleme olmamtr yleyse, ses deiir yalnz. Lautreamont, baz dzeltmelerle, brahim'in Tanrs'nn ehresi ile eytans ayaklanm imgesini bir kez daha diriltir. "Kendini Yaratc diye adlandrann, bedeni su grmemi
kumalardan yaplm bir kefenle rtl olarak, budalaca bir gururla" oturduu, "insan pislikleri ve altnlardan olumu bir taht" zerine yerletirir Tanr'y. "inde ocuklarn, ihtiyarlarn canverdikleri
yangnlar tututurduu" grlen, "ylan suratl, iren lmsz",
"kurnaz haydut" sarho olup rmaa yuvarlanr ya da genelevde aalk hazlar arar. Tanr lmemitir, dmtr yalnz. Dm tanr
karsnda, Maldoror kara cppeli, allm bir atl gibi anlatlr. Lanetlenmi !tir. "stn Varlk'n zorlu bir kin glmseyiiyle zerime
yd irkinlii gzlerim grmemeli". Bundan byle yalnz kendini dnmek iin, "anay, babay, Tanr'y, ak, lky", her eyi
yoksamtr. Gururdan kvranan bu kahramanda doatesi zppenin
byleyici etkilerinin hepsi vardr: "Evren gibi hznl, intihar gibi
gzel, insansdan da te bir yz". Gene onun gibi, Tanr adaletinden
umudunu keserek ktlkten yana kacaktr Maldoror. Ac ektirmek, bunu yaparken de ac ekmek, budur izlence. Les Chants gerek ktlk teraneleridir.
Bu dnemete, yaratk bile savunulmaz artk. Tam tersine, "insana, bu yabanl hayvana btn yollardan saldrmal, bir de yaratcya..." Les Chants'da aklanan erek budur. Maldoror, dmannn

Tanr olmas yznden allak bullak olmu, byk canilerin gl yalnzlyla sarho durumda ("insanla kar bir ben"), hem evrene,
hem de yaratcsna saldracaktr. Les Chants, gittike artan bir "anl cinayetler" dizisini mutulayarak "cinayet ermiliini" gklere karr, ikinci trknn yirminci kesiminde gerek bir cinayet ve iddet
retimi balar.

Byle gzel bir atelilik bu ada beylik bir eydir. Hibir eye malolmaz. Lautreamont'un zgnl baka yandadr 1 . Romantikler insan yalnzl ile Tanr aldrmazl arasndaki kanlmaz kartl zenle srdryorlard: Yalnzln yazn alanndaki anlatmlar
ssz ato ile zppeydi. Lautreamont'un yapt daha derin bir dramdan
szeder. Bu yalnzl katlanlmaz bulup evrene kar ayaklanm,
onun snrlarn ykmak istemi gibidir. nsan egemenliini mazgall
kalelerle gvenlie kavuturmak yle dursun, btn egemenlikleri
karmakark etmek istemitir. Yaratl ilkel denizlere, ahlakn, ahlakla birlikte de btn sorunlarn, bu arada en tyler rpertici bulduu sorunun, ruhun lmszl sorununun anlamn yitirdii ilkel denizlere getirmitir. Evren karsnda gsterili bir ayaklanm ya da
bir zppe grnts ykseltmek deil, insanla dnyay ayn yokoluta birletirmek istemitir. nsan evrenden ayran snrn ta kendisine
saldrmtr. Tm zgrlk, zellikle de su zgrl, insansal snrlarn yklmasn gerektirir. Kendi kendini ve btn insanlar lanetlemeye adamak yetmez. nsan egemenliini de igd egemenliinin dzeyine getirmelidir. Ussal bilincin u yadsnmasn, kendi kendilerine
bakaldrm uygarlklarn belirtilerinden biri olan u ilkele dn
buluruz Lautreamont'da. "Gsteri" deildir artk sz konusu, bilincin inat bir abasyla, bilin olarak varolmamak sz konusudur.
Maldoror yeryzn ve snrlamalarn yadsd iin, Les Chants'
n btn yaratklar hem suda yaar, hem karada. Bitkileri yosunlardan olumutur. Maldoror'un atosu sular zerindedir. Yurdu, ihtiyar okyanus. Okyanus, ifte simge, ayn zamanda hem yokolma, hem
de barma yeridir. Kendi kendileri ve bakalarnn horgrsnden

(1)

Ayrca yaynlanan ve baya bir Byron'culukla belirlenen birinci ark ile

sonrakiler arasndaki ayrmlardan ileri gelir, sonrakilerde canavarn parlak
konumas ldar. Maurice Blanchot bu kopukluu iyi grmtr.

kurtulamayan ruhlarn amansz susuzluunu, artk varolmama susuzluunu giderir. Bunun iin, Les Charts, bizim

Dnmler'imizdir1,

ama burda ilka glmseyiinin yerini usturayla kesilmi azn glnn, fkeli, gcrdayan bir glmecenin grnts alr. Kendisinde
bulunmak istenmi olan btn anlamlar saklayamaz, ama hi deilse,
kaynan bakaldrmann en kara yreinden alan bir yokolma istemini ortaya koyar. Pascal'n "hayvanlan" sz, onda szcn en
ak anlamn kazanr. Lautreamont yaamak iin iinde kalmamz
gereken souk ve dizginsiz aydnla dayanamam gibidir. "Bir yanda benim znelliim, bir yanda da bir yaratc, bir beyine gre fazla
b u " . Yaam azaltmay seti o zaman, bir de bir mrekkep bulutu ortasnda imekler aktran mrekkep bal yzl yaptn. Maldoror'un ak denizde, kpek balnn diisiyle "uzun, ar ve irkin bir
iftlemeyle" iftletii gzel para, hele ahtapot biimine girmi
Maldoror'un yaratcya saldrn anlatan, anlaml yk, varln snrlar dna kamann, doann yasalarna kar esrimeli bir kundakla girimenin ak anlatmlardr.
Tutku ile adaletin en sonunda dengelendikleri, uyumlu yurttan
atlm olanlara gelince, szcklerin anlamszlat, kr yaratklarn
gcnn ve igdsnn egemenlii altnda kalm, dertli lkeleri yalnzla ye tutarlar. Bu meydan okuma ayn zamanda bir iledir de.
kinci trknn melekle sava bozgunla, melein rmesiyle sonulanr. O zaman gk ve yer ilk yaamn sv derinliklerine getirilip onlarla kartrlr. Les Chants'n kpekbal-insan, "kollarnn ve bacaklarnn ularnn yeni deiikliini, bilinmedik bir cinayetin gnah
detici cezas olarak elde etmiti ancak". Lautreamont'un pek bilinmeyen yaamnda bir cinayet, ya da olmayan bir cinayetin grnts
vardr (cinsel sapklk m acaba?). nsan Les Chants' okuduktan sonra, bu kitapta bir Stavrogin'in itiraf'nm eksik olduunu dnmekten kendini alamaz.
tiraf olmadna gre, Poesies'de bu gizemli gnah deme isteinin bir ikilenmesini grmek gerekir. Greceimiz gibi, kimi bakaldrmalarn us-d servenin sonunda usu yeniden kurmak, kargaa
zoruyla yenibatan dzene varmak, syrlmak istenilenlerden daha da
(1)

Ovidius'un balca mitologya yklerini toplad uzun iiri. (eviren.)

ar zincirleri gnll olarak yenibatan yklenmek olan devinimi bu

yaptta yle bir yalnlk, yle bir umursamazlkla izilmitir ki, bu
dnn bir anlam olmas gerekir. Salt hayr' gklere karan Les
Chants'm ardndan bir salt evet kuram, amansz bakaldrmann ardndan kaba bir trelere-uygunluk gelir. Bu da ak grllk iinde
olur. Bize Les Chants'm en iyi aklamalarn LesPoesies verir gerekten. "Kararl bir biimde bu glge-k oyunlaryla beslenen umutsuzluk tanrsal ve toplumsal yasalar toptan ortadan kaldrmaya kuramsal ve gndelik ktle gtrr yazn adamn." Les Poesies, "hilik
yokularndan yuvarlanan, kendi kendini sevinli lklarla hor gren bir yazarn sululuunu"da gsterir. Ama doatesi trelere uymaktan baka are de gstermez bu derde: "Kuku iiri bylesine
donuk bir umutsuzluk ve kuramsal ktlk noktasna geldiine gre,
temelden yanl demektir; bu nedenle tartlyor burda ilkeler, bu nedenle tartlmamalar gerekir" (Darasse'ye mektup). Bu gzel nedenler, ayin mezi ahlakn ve er eitimi kitabn zetler ksaca. Ama
evreye uygunluk fkeyle kendinden geebilir, bunun iin de tutarsz olabilir. Umut ejderhasna kar ktlk edici kartaln yengisi gklere karlnca, artk yalnz umudun trksnn sylendii yinelenebilir inatla, "Byk gnlere zg sesim ve grkemliliimle, ssz ocaklarmda anl umudu anmsatyorum sana", diye yazlabilir, inandrmak gerekir, insanl avutmak, ona kardee davranmak, Konfiyus'a, Bu da'ya, Sokrat'a, sa'ya, "a acna kylerde dolaan ahlaklara" (bu da tarihsel bakmdan dnlmeden sylenmi bir sz) benzemek, bunlar da umutsuzluun tasarlardr. Sapknln gbeinde,
dzenli yaam, erdem, bir zlem kokusu tar. nk Lautreamont
duay yadsr, Isa da ona gre bir ahlakdan baka bir ey deildir.
Ynelmemizi istedii, daha dorusu ynelmek istedii ey, bilinemezciliktir, bir de grevin yerine getirilmesi. Ne yazk ki, bylesine
gzel bir izlence brak, akamlarn tatlln, kedersiz bir yrei,
rahatlam bir dnceyi gerektirir. Birdenbire: "Domu olmaktan
baka iyilik tanmyorum", diye yazd zaman, insan duygulandrr. Ama arkadan: "Bamsz bir dnce eksiksiz bulur o n u " , diye
ekleyince, dilerini skt sezilir. Yaam ve lm karsnda bamsz dnce olmaz. Lautreamont ile, bakaldran insan le kaar.
Ama evreye uygunluk l bir Harrar kadar kasvetlidir. Saltlk ei-

(imi daha da ksrlatrr onu, bir de yokolma azgnl, Maldoror nasl tm bakaldrmay isterse, Lautreamont da ayn nedenle salt bayal buyurur. lkel okyanusta bomaya, hayvann ulumalaryla
kartrmaya, baka bir zaman matematik hayranlnda oyalamaya
alt bilin ln, imdi de donuk bir evreye uygunlukla bomak ister. Bakaldrm kii, bakaldrmasnn dibinde yatan varla
ynelmi arya da kulaklarn tkar o zaman. Yalnzca varolmamak
sz konusudur artk, ya herhangi bir ey olmay yadsyarak, ya da
herhangi bir ey olmaya boyun eerek 1 . Her iki durumda da de
dalm bir uzlama sz konusudur. Bayalk da bir tutumdur.
Trelere kr krne ballk, dnce tarihimizin byk bir kesimini etkisi altnda tutan bakaldrmann yoksayc eilimlerinden
biridir. Ne olursa olsun, bu tarih, eyleme gemi bakaldrmn, kaynaklarn unutunca, nasl en byk treye-balla kapldn yeterince gsterir. Yani yirminci yzyl aklar. Genellikle bakaldrmann ozan olarak selamlanan Lautreamont, dnyamzda gittike gelien dnce kulluu eilimini haber verir. Les Poesies, "yazlacak bir
kitaba" bir nszden baka bir ey deildir; ve herkes yaznsal bakaldrma lksnn son noktas olacak bu kitap zerinde dlere dalar. Ama bugn bu kitap, Lautreamont'a kar, "brolar"dan kan
buyruklarla, milyon milyon yazlmaktadr. Deha bayalktan ayrlmaz kukusuz. Ama bakalarnn bayal deil sz konusu, yaratcya ulatrlmak istenen, gerekince de polis yoluyla yaratcya ulaan bayalk. Her deha ayn zamanda hem benzersiz, hem de bayadr. Yalnz biri ya da yalnz br ise hibir ey deildir. Bakaldrma
konusunda bunu anmsamamz gerekecek. Zppeleri ve uaklar vardr, ama kendi z oullarn tanmaz.

(1)

Fantasio da bylece sokaktan geen bir adam olmak ister.

Gerekstclk ve devrim
Rimbaud'yu pek sz konusu etmeyeceiz burda. Her ey sylenmitir hakknda, yazk ki, fazlas da sylenmitir. Bununla birlikte, konumuzla ilgili olduu iin, Rimbaud'nun yalnzca yaptnda bakaldrma ozan olduunu belirteceiz. Yaam, yol at syleni hakl karmak yle dursun, yoksayclklarn en ktsne boyun eii
canlandrr (Harrar mektuplarn nesnel bir gzle okumak yeter bunu
anlamak iin). Rimbaud, bu elekme insanst bir erdemin sonucuymucasna, kendi dehasndan el ekti diye tanrlatrlmtr. adalarmzn ileri srdkleri susuzluk kantlarn geersiz duruma soksa
bile, dehadan el ekmenin deil, tam tersine, yalnzca dehann erdemli olduunu sylemek gerekir. Rimbaud'nun bykl Charleville'deki ilk haykrlarda deildir, Harrar'da giritii kaaklklarda da deildir. Bakaldrmaya o zamana kadar bulamad, benzersiz biimde
doru dili vererek, ayn zamanda hem yengisini, hem bunalmn, hem
dnyadan uzak yaam, hem kanlmaz dnyay, hem olanaksza seslenii, hem de kucaklanmas zor gerei, hem ahlak yadsmay, hem
de kanlmaz grev zlemini belirttii anda parlar dehas. Iklan
ve cehennemi iinde tayarak, gzellii hem ineyip hem selamlayarak indirgenmez bir elikiyi bir ifte trk biimine soktuu anda, bakaldrmann ozandr, hem de en by. ki byk yaptnn
tasarlanma srasnn nemi yok, ama her iki tasarlama arasnda pek
az bir zaman fark olmutur, stelik de her sanat, bir yaam deneyinden doan salt kesinlikle bilir ki, Rimbaud Saison'u ve Illuminations'u birlikte tamtr iinde. Bunlar birbiri ardndan yazmsa
da, sanclarn ayn zamanda ekmitir. Onun gerek dehas, kendisini ldren bu elikiydi.
Ama elikiye srtn evirip de acsn sonuna kadar ekmeden
dehasna srt eviren kiinin erdemi nerde kalr? Rimbaud iin susmak, bakaldrmann yeni bir biimi deildir. Hi deilse, Harrar mektuplar yaynlandktan sonra syleyemeyiz bunu. Deiimi gizlemlidir kukusuz. Ama evliliin para makinas durumuna soktuu u parlak kzlara ken bayalk da gizlemlidir. Rimbaud konusunda yaratlan sylen, Une Saison en enfer'den sonra hibir eye olanak kalmadn varsayar, kesinlikle de syler. Yeteneklerle talanm ozan, t-

kenmez yaratc iin olanaksz olan ne vardr ki? Moby Dick'ten, Da

ua'dan, Zarathoustra'dan, C/nfer'den sonra ne tasarlanabilir? Ama
bunlardan sonra da byk yaptlar d o u y o r hl, retiyor, dzeltiyorlar, insann en marur yanna tanklk ediyor, ancak yaratcnn
lmnde sona eriyorlar. Saison'dan daha byk olup da bir el eki
yznden yoksun kaldmz bir yapta kim yanmaz ki?
Etyopya bir manastr mdr, sa m kapamtr Rimbaud'nun
azn? Ama o zaman bu sa, lanetlenmi ozann "salam ie yatrldn" ve "dzenli kazan saladn" grmek istedii parasndan
baka bir eyden szetmedii o mektuplara baklrsa, gnmzde tahtn banka gielerine kuran sa'dr 1 . kenceler altnda trk syleyen,
Tanr'ya, gzelliine sven, adalete ve umuda kar silahlanan, cinayet
havasnda anl anl bir biimde kuruyan kii, imdi yalnz "gelecei
parlak" biriyle evlenmek istemektedir. Bilen, gren kii, zerine ikide bir zindanlarn kaplar kapanan, sz anlamaz tutuklu, tanrsz yeryznn kral-insan, gbeinin zerine kmesinden, dizanteriye yol
amasndan dert yand bir kuan iinde sekiz kilo altn tar hep.
Dnyann stne tkrmeyen, ama bu kua dnmesi bile utantan lmesine y o l aabilecek bunca gen adama rnek gsterilen sylen kahraman bu mudur? Syleni srdrmek iin, bu nemli mektuplar bilmemek gerekir. Bunlar zerinde bu kadar az durulmasnn
nedeni anlalyor. Kutsala saldrdr bunlara dokunmak, baz baz
gereklerin yazgs byledir. Hayranlk verici, byk ozan, ann
en by, imekler aktran ermi kii, Rimbaud budur ite. Ne
var ki, nmze srlmek istenen tanr-insan, yaman rnek, iir keii deildir. nsan olarak, ancak o hastane yatanda, ruhsal bayaln bile dokunakl olduu u zor saatte, lm saatinde kavumutur byklne: "Ne kadar mutsuzum, ne kadar mutsuzum... zerimde de para var, gz-kulak olamyorum!" Bereket versin ki, bu zavall saatlerin byk haykr, ister istemez byklkle birleen u
ortak l payn geri verir Rimbaud'ya: "Hayr, hayr imdi de lme bakaldryorum!"

(1)

Uurumun banda diriliverir gen Rimbaud,

Bu mektuplarn havasnn alclaryla aklanabileceini belirtmek yerinde

olur. Ama bir yalan abas sezilmez bu mektuplarda. Eski Rimbaud'yu belli
edecek tek szce rastlanmaz.

yaam lanetlemenin lm umutsuzluundan baka bir ey olmad

gnlerin ba kaldr da kendisiyle birlikte dirilir, ylesine sevmi
olduumuz bunalml delikanlya o zaman eriir burjuva kaak.
Mutlulua "Merhaba!" demesini bilememi insanlann eninde sonunda karlatklar rpertide, ac szda yetiir ona. Tutkusu ve gerei yalnz burda balar.
te yandan, yaptnda Harrar nceden haber verilmiti, ama
son el ekme biimi altnda. "En iyisi, kyda, sarho mu sarho bir
uyku". Her ba kaldrmta grlen yokolu fkesi en genel biime girer o zaman. Rimbaud'nun durmamacasna uyruklarn ldren prensle canlandrd biimiyle cinayet ykm, uzun sren, lsz yaama,
gerekstclerin yeniden bulacaklar bakaldrmlk izlekleridir.
Ama yoksayc bitkinlik baskn kar sonunda; arpma, su, bitkin
ruhu bezdirir. Unutmak iin ien "gren" kii, adalarmzn o k
iyi bildikleri derin uykuyu sarholukta buldu sonunda. Uyur insan,
kyda, ya da cennette. Sonra, bu dzen alaltc bile olsa, dnya dzenine boyun eer, hem de artk etkin biimde deil, edilgen biimde. Rimbaud'nun sessizlii, arpma dnda her eye boyun emi
ruhlarn zerine km imparatorluk sessizliine de hazrlar insan.
Birdenbire paraya boyun een bu byk ruh, baka gereklikleri de
haber verir, ilkin lsz, sonra polise yardmc olacak gereklikleri.
Hi olmak, ite kendi bakaldrlarndan usanm ruhun haykr.

'

O zaman ruhun bir intihar sz konusudur, gerekstclerinki kadar saygyadeer olmayan, ama daha byk sonulara gebe bir intihar. Gerekstclk, bu byk bakaldrma deviniminin sonunda,
sevgiye deen biricik Rimbaud'yu srdrd iin anlamldr. Gren
kii zerine mektup ile bu mektubun varsayd yntemden bakaldrm bir ilecilik kural kararak, imdiye kadar bakaldrmann
btn evrelerinde karmza km bulunan u varolma istemi ile yokolma dilei, hayr ile evet arasndaki arpmay canlandrr. Btn
bu nedenlerden dolay, Rimbaud'nun yapt evresindeki sonu gelmez
aklamalar yinelemektense, onu miraslarnda yeniden bulmak ve
incelemek daha uygun grnyor.
Salt bakaldrma, tm dikballk, kurallam kundaklk, glmece, uyumsuzluk dini olan gerekstclk, her eyin her zaman

yeniden balatlmas gereken yarglanmas biiminde tanmlanr. Btn kararlar kesin, sert,kkrtcdr. "Bakaldr uzmanlaryz biz".
Aragon'a gre, kafalar alabora etme makinas olan gerekstclk,
romantik kaynaklarnn da, kanszlam zppeliinin de gzden uzak
tutulmamas gereken "dada" akm iinde olumutur ilkin 1 . Anlamszlk ve eliki, srf anlamszlk ve elikidir diye benimsenir o zaman.
"Gerek dadalar Dada'ya kardr. Herkes Dada yneticisidir". Ya da:
"yi nedir? irkin nedir? Byk, gl, zayf nedir?.. Bilmem! Bilm e m ! " Bu salon yoksayclar en sk kurall akmlara uaklk etmek
tehdidi altndaydlar elbette. Ama gerekstclkte bu gsterili treye-uymazlktan daha fazla bir ey vard, bu da Breton'un "Her umudu burda m brakacaz?" szyle zetledii Rimbaud mirasdr.
Olmayan yaama dnk bir zorlu haykr, iinde bulunulan
dnyann toptan yadsnmasyla donanr, Breton'un olduka gzel bir
biimde syledii gibi: "Benim iin hazrlanm olan yazgya boyun
eemiyorum, en yce bilincim bu adaletsizlikle yaral, yaaym bu
yeryzndeki her trl yaayn gln kurallarna uydurmaya yanamyorum". Breton'a gre, ruh ne bu dnyada balanacak bir ey
bulabilir, ne br dnyada. Gerekstclk bu dinmez kaygya karlk vermek ister. "Ruhun kendine kar dnen ve bu kstekleri kemirmekte kararl bir l" vardr, lme ve ireti bir koulun "gln sre"sine kar haykrr. Demek ki, kzgnln buyruuna girer
gerekstclk. Krk bir kzgnlk iinde; dolaysyla, sertlik, marur uzlamazlk iinde yaar; bunlar da bir ahlak varsayar. Gerekstclk, daha ilk belirlenilerinde bile, bir dzensizlik ncil'i olarak,
bir dzen yaratma zorunluunu duymutur. Ama ilkin, yalnzca ykmay dnmtr; ilkin ilen alannda, iirle, sonra da gerek ekilerle. Gerek dnyann durumas, manta uygun olarak, yaratln
durumas olmutur.
Gerekstc tanr-dmanl mantkl ve yntemlidir. lkin,
"Tanr szne katabildii btn gcn" kendisine geri verilmesi uygun den insann salt susuzluu dncesi zerinde toplanr. Btn bakaldrma tarihinde olduu gibi, umutsuzluktan fkrm bu
(1)

Dadacln ustalarndan biri olan Jarry, doatesi zppenin bir cisimlemesidir, ama dahi olmaktan o k , tuhaftr.

salt susuzluk dncesi, yava yava ceza lgnl biimine girdi.

Gerekstciiler, bir yandan insan susuzluunu gklere karrken,
bir yandan da ldrmeyi ve intihar gklere karabileceklerini sandlar. Bir zmden szeder gibi szettiler intihardan ve bu zm
"en geree-benzer biimde doru ve kesin" bulan Crevel kendini
ldrd, Rigaut ile Vache de yle. Daha sonra Aragon, intihar gevezelerini sulayabildi. Ne var ki, yokoluu kutlayp da tekilerle birlikte ona atlmamak kimseyi onurlandrmaz. Bu noktada, gerekstclk tiksindii "yazn "n en kt kolaylklarna kapld ve Rigaut'nun o altst edici haykrn hakl kard: "Sz hepiniz ozansnz, bense lm yakasndaym".
Gerekstclk bu kadarla da kalmad. Kahraman olarak Violette Noziere'i ya da genel yasann adsz canisini seti, bylece, cinayet karsnda, yaratn susuzluunu kesinlemi oluyordu. Ama
en basit gerekstc eylemin elde tabanca sokaa inip kalabala
rasgele ate etmek olduunu da syleyebildi. 1933 ylndan beri
Andre Breton'un sylediine piman olmas gereken bir szdr bu.
Birey ile arzudan, bir de bilinaltndan baka her eyin stnln
yadsyan kii, ayn zamanda topluma ve usa kar da ayaklanacaktr
elbette. Nedensiz eylem kuram salt zgrlk isteini talandrr. Bu
zgrlk sonunda Jarry'nin tanmlad yalnzlkla zetlense de ne
kar: "Her trl hazz tadnca, herkesi ldrp gideceim". Aslolan
ksteklerin yoksanmas ve yengin kan us-ddr. Gerekten de, ldrmenin savunulmas, anlamsz bir onursuz bir dnyada, yalnzca btn biimleriyle varolma isteinin uygun olduu anlamna gelmez de
ne anlama gelir? Yaam atlm, bilinaltnn gelimesi, us-dnn
haykr, desteklenmesi gereken, biricik ar gereklerdir. yleyse arzunun karsna dikilen her ey, hepsinden nce de toplum amanszca
yokedilmelidir. Andre Breton'un Sade konusundaki sz imdi anlalyor: "Elbette, insan burada doayla yalnz cinayette birlemeyi kabul eder; ama bunun sevmenin en lgn, en tartma gtrmez biimlerinden biri olup olmad belli deil". Acl ruhlara zg olan nesnesiz akn sz konusu edildii seziliyor. Ama bu bo ve obur ak, bu
sahibolma lgnl toplumun nlenmez bir biimde kstekledii aktr. Bunun iin, bu bildirilerin arln hl zerinde tayan Breton,
ihanetin vgsn yapabilmi, en eksiksiz anlatmn iddet olduunu

bildirebilmitir (gerekstcler de bunu kantlamaya almlardr).

Ama toplum yalnzca kiilerden olumaz. Bir kurumdur da. Gerekstcler, herkesi ldrmeyecek kadar soylu olduklarndan, tutumlarnn mantna uyarak, arzuyu serbestlie kavuturmak iin, ilkin
toplumu devirmek gerektiini dndler. alarnn devrimine yardmc olmak yolunu setiler. Bu denemenin konusu olan tutarllkla,
Walpole ile Sade'dan Helvetius ile Marx'a getiler. Ama devrimi marksl inceledikten sonra semedikleri seziliyor 1 . Tam tersine, kendisini devrime ynelten gereklilikleri markslkla uzlatrmak, gerekstcln sonu gelmez abas olacaktr. Gerekstclerin bugn
marksln en nefret ettikleri yan yznden marksla geldikleri
sylenebilir. steinin zn ve soyluluunu bilince, kendisi de ayn
bunalm paylanca, Andre Breton'a, yaratt akmn, "insafsz bir
yetkenin" ve diktatrln kurulmasn, politik banazl, zgr tartmann yadsnmasn, lm cezasnn zorunluluunu birer ilke durumuna getirdiini anmsatmaya kolayca karar veremiyor insan. Bu an szckleri karsnda armamak da elde deil ("kundaklk",
"ele verici", v.s.), polis devriminin szckleridir bunlar. Ama "herhangi bir devrim" istiyordu bu lgn kiiler, yaamak zorunda bulunduklar bu dkknclar dnyasndan, bu uzlama dnyasndan ksnlard
da ne olursa olsundu. En iyisini bulamaynca, en ktsn de pp
balarna koyuyorlard. Bunda, yoksaycydlar. Aralarnda bundan
byle marksla bal kalacak olanlarn ayn zamanda ilk yoksayclklarna bal kaldklarn farketmiyorlard. Gerekstclerin bunca inatla istedikleri ey, yani dilin yerle bir edilmesi, tutarszlk ya da
zdevim (automatisme) deildir. Paroladr. Aragon istedii kadar
"onur krc deneyci tutumu" yermekle balam olsun, ahlakn tm
kurtuluunu onda bulmutur, bu .kurtulu baka bir klelikle birlemi bile olsa. O zamanlar, gerekstcler arasnda bu sorunu en derin biimde dnen kii, Pierre Naville, devrimci eylemle gerekstc eylemin ortak paydasn ararken, bunu karamsarlkta, yani "yokoluunda insana elik etmekte, bu yokoluun yararl olmas urunda

(1)

Marks l inceleyerek devrime katlm olan komnistler bir elin parmaklaryla saylabilecek kadar azdr. nce din deitirilir, kutsal kitaplar daha
sonra okunur.

hibir eyi elden brakmama ereinde" buluyordu. Bu Augustin'cilik

ve Machiavel'cilik karm, yirminci yzyl devrimini aklar gerekten; amzn yoksaycl bundan daha gzpek bir biimde dile
getirilemez. Gerekstclkten dnenler, ou ilkelerinde yoksaycla bal kalmlardr. Bir bakma, lmek istiyorlard. Breton ve
baka birka en sonunda markslkla ilgilerini kesmilerse, benliklerinde yoksayclktan daha fazla bir ey bulunduu, bakaldrma
kaynaklarnn, en ar yanna ikinci bir ballkla bal olduklar iin
kesmilerdir: lmek istemiyorlard.
Gerekstcler maddecilik tleri vermek istediler elbette.
Potemkin zrhlsnn bakaldrmasnn kaynanda u korkun et parasn bulmak houmuza gidiyor." Ama, markslarda olduu gibi
onlarda da, dnce bakmndan bile olsa bir dostluk yoktur bu et
parasna. Le, bakaldrmay dourtan gerek dnyay belirtir yalnz, ama bakaldrma kendisine kardr. Her eyi yasallatrsa bile,
hibir eyi aklamaz. Gerekstcler iin, devrim gn gnne, eylem iinde gerekletirilen bir erek deildi, avutucu bir sylendi yalnz. Dostu Kalandra'nn bu yaam yznden leceini aklna getirmeyen Eluard'n szn ettii, "ak gibi gerek yaamd". Dehann
komnizmini istiyordu onlar, tekini deil. Bu garip markslar tarihe kar ayaklanma durumunda olduklarn bildiriyor, kahraman
bireyi kutluyorlard. "Tarihi bireylerin alaklnn koullandrd
yasalar ynetir". Andre Breton, devrim ile ak, yani iki uzlamaz
eyi bir arada istiyordu. Devrim daha varolmayan bir insan sevmek
demektir. Canl bir varl seven kiiye gelince, gerekten seviyorsa,
ancak bu canl varlk iin lmeyi kabul edebilir. Andre Breton iin,
devrim bakaldrmann zel bir durumundan baka bir ey deildi,
oysa markslar, genellikle de btn politik dnrler iin, ancak
bunun tersi dorudur. Breton, eylem yoluyla, tarihi talandracak
mutlu yurdu gerekletirmeye almyordu, y l e ya, gerekstclerin balca savlarndan biri de kurtulu diye bir ey bulunmaddr. Devrimin stnl, insanlara mutluluu, u "tiksindirici yeryz rahatl"n vermekte deildi. Breton'a gre, tam tersine, onun
acl koullarn artp aydnlatacakt. Dnya devrimi ve bu devrimin
gerektirdii korkun zveriler yalnz bir iyilik salayacakt: "Toplumun koulunun tmyle yapmack iretiliini perdelemesini nle-

mek". Ne var ki, Breton'a gre bu ilerleme lszd. Bu da devrimin

bir i ilecilie balanmas, bylece her insann gerei olaanstye
evirebilmesi demekti, "insan imgeleminin gzler kamatrc al"yd bu. Olaanst, Hegel'de ussaln tuttuu yeri tutar Breton'da.
yleyse marksln politik felsefesine bundan daha kart bir ey
dnlemez. Artaud'nun devrimin Amiel'leri 1 diye adlandrd kiilerin uzun duralamalar kolayca anlalyor. Gerekstcler, rnein Joseph de Maistre gibi gericilerden o k daha uzaktlar Marx'tan.
Bunlar, devrimi yadsmak, yani tarihsel bir durumu srdrmek iin,
yaam tragedyasndan yararlanrlar. Markslarsa ayn eye devrimi
uygun gstermek, yani bir baka tarihsel durum yaratmak iin bavururlar. Her ikisi de insan tragedyasn kendi amalarn gerekletirmede kullanr. Breton'sa, devrimi tragedyay tketme yolunda kullanyor, dergisinin ad ne olursa olsun, aslnda devrimi gerekstc
servenin buyruuna veriyordu.
Gerekstclerin lnceye kadar us-d'n savunmak iin ayaklanmalarna karlk, markslarn us-d'n dize getirmek istedikleri
dnlrse, kesin kopma aklanm olur. Markslk tm' fethetmeye yneliyordu, gerekstclkse, her ruhsal deney gibi, birlie. Usd, dnya imparatorluunu fethetmeye yeterse, tmlk de us-d'na
boyun edirtmek isteyebilir. Ama birlik istei daha titizdir. Her eyin
ussal olmas yetmez ona. Her eyden nce, ussal ile us-d'nn ayn
dzeyde uzlamasn ister. Birlik bir sakatlama ieremez.
Andre Breton'a gre, tmlk ancak, birlik yolunda, belki zorunlu, ama hi kukusuz yetersiz bir evre olabilirdi. Ya hep ya hi konusu burada yeniden karmza kyor. Gerekstclk evrensele ynelir, Breton'un Marx'a yapt tuhaf ama derin serzeni de onun evrensel olmamasdr. Gerekstcler, Marx'm "dnyay deitirme"siyle
Rimbaud'nun "yaam deitirme"sini uzlatrmak istiyorlard. Ama
birincisi dnya tmln fethe gtrr bizi, ikincisi ise yaamn birliinin fethine. Aykr gibi grnecek ama, her tmlk kstlaycdr.
Sonunda, iki zm topluluu blmtr. Breton, Rimbaud'yu se-

(1)

Amiel, X I X . yzylda yaam, svireli bir yazardr. Gnlnde yaam

karsndaki kayg ve ekingenliklerini inceden inceye zmlemeye alr.
(eviren.)

mekle, gerekstcln eylem deil, ilecilik ve ruhsal deney olduunu gsterdi. Akmn derin zgnln salayan, bakaldrma zerine bir dnce iin o k deerli olan eyi, kutsaln yeniden kuruluuna ve birliin fethine ilk yeri verdi. Bu zgnl ne derece derinletirdiyse, ilk savlarnn bazlaryla birlikte politikac arkadalarndan da
yle dnlmezcesine ayrld.
Gerekten de, Andre Breton, dle gerein kaynamasn, lk
ile gerek arasndaki eski elikinin yceltilmesini istemitir hep. Gerekstc zm bilinir: Somut us-dlk, nesnel rastlant. iir "en
yce nokta"nn fethi, hem de olanakl olan tek fethidir. "Ruhun yle bir noktas ki, yaam ile lm, gerek ile dsel, gemi ile gelecek... birbiriyle elikin grnmezler artk". "Hegel retisinin byk
baarszl" n belirtecek olan bu en yksek nokta nedir? Gizemcilere yabanc olmayan uurum-tepenin aran. Bakaldrmn salta
susamln yattran ve belirleyen, tanrsz gizemcilik sz konusudur gerekte. Gerekstcln temel dman usuluktur. Breton'un dncesi, zdelik ve kartlk ilkeleri zararna durmamacasna rnekseme ilkesinin desteklendii, garip grnl bir Bat dncesidir. Kartlklar arzu ile akn ateinde eritmek, lmn duvarlarn ykmak sz konusudur. By, ilkel ya da ar uygarlklar, ate iekleri ya da ak geceler yazn, birlik yolunda, her madeni altn eden
ta yolunda birer evredir. Gerekstclk, dnyay deitirememise
de, Elen'lerin dnn haber veren Nietzsche'yi bir dereceye kadar
hakl karan baz garip sylenler getirmitir ona. Ancak bir dereceye
kadar, nk karanln Yunanistan', gizlemlerin, kara tanrlarn Yunanistan' sz konusudur. Sonunda, Nietzsche'nin deneyi le nn benimsenmesinde taland gibi, gerekstclk deneyi de gece
yarsnn vlmesinde, inatla, bunalmla frtnaya tapmada en yce
noktasna ular. Breton, kendi szlerine baklrsa, ne olursa olsun,
yaamn bize verilmi olduunu anlamtr. Ama katl, bizim gereksinimini duyduumuz tm n katl olamazd. "Tm katln insan olamayacak kadar kuzeyliyim", demiti.
Gene de sk sk kendi kendine kar karak yoksama payn
azaltt, bakaldrmann olumlu isteini gn na kard. Sessizlikten ok, kesinlii, Bataille'a gre de, ilk gerekstcl canlandran
"ahlaksal uyarma"y seti: "Btn dertlerimizin nedeni olan yrrlk-

teki ahlak yerine yeni bir ahlak getirmek". Bu yeni ahlak bugn hi
kimse kuramad gibi, o da kuramad kukusuz. Ama bunu baarmaktan da hibir zaman umudunu kesmedi. Breton, yceltmek istedii
insann, gerekstclkle benimsenen baz ilkeler adna, inatla kltld bir an deheti karsnda, geici olarak geleneksel ahlaka
dnmeyi nermek zorunda olduunu sezdi. Bir duru var burda, belki. Ama yoksaycln duruudur bu, bakaldrmann gerek ilerlemesidir. Ne olursa olsun, Breton'un, gerekliini kesinlikle sezdii ahlak ve deeri kendisi veremeyince, ak setii yeterince bilinir. ann bayal iinde, aktan derinlikle szetmi tek insan olduu unutulamaz. Ak, byk korkular iinde bir ahlaktr, bu srgne yurtluk
etmi bir ahlak. Elbette, bir l eksiktir hl. Ne bir politika, ne bir
dindir gerekstclk, olanaksz bir bilgelikten baka bir ey deildir belki. Ama rahat bir bilgelik olamayacann da kantdr. Breton,
hayranlk verici bir dille: "Gnlerimizin tesini istiyoruz, alacaz",
diye haykrmt. Eyleme gemi us, dnyaya dalga dalga ordularn
yollarken, onun sevdii ltl gece, belki de u daha parlamam afaklar, yeniden douumuzun ozan Rene Char'n sabahllarn mutular.

YOKSAYICILIK VE TARH
Yz elli yllk doatesi bakaldrma ve yoksayclk, deiik
maskeler altnda, ama inatla, hep ayn harap yzn, insan kar knn yznn inatla geri dndn grd. Hepsi de, koula ve yaratcya kar karak yaratn yalnzln, her trl ahlakn hiliini
bildirdiler. Ama hepsi de gnllerindeki kuraln egemen olaca, tmyle yersel bir lke kurmaya altlar ayn zamanda. Yaratcnn
rakipleri olarak, yaratl kendilerine gre, yeniden oluturmaya yneldiler. Yarattklar dnya iin, arzu ile gcn kural dnda her trl kural yadsm olanlar, intihara ya da lgnla kotular, ykmn
trksn sylediler. tekilere, kendi kurallarn kendi gleriyle yaratmak istemi olanlara gelince, gsterii, grn ya da bayal
setiler; ya da ldrmeyi ve ykmay. Ama Sade ve romantikler, Karamazof ya da Nietzsche, srf gerek yaam istedikleri iin girdiler
lm dnyasna. O kadar ki, ters bir etki sonucu, bu lgn dnyada
nlayan ey, kurala, dzene ve ahlaka ynelen, acl bir sesleni oldu. Sonular ancak bakaldrma ykn zerinden attklar, bakaldrmann gerektirdii gerilimden kap da zulmn, ya da kulluun rahatln setikleri andan sonra zararl ya da zgrlk-ldrc olarak
belirdi.
nsan ayaklan, yce ve trajik biimiyle lme kar uzun bir
bakaldr, genellemi lm cezasyla ynetilen bu koula kar kzgn bir sulamadr yalnz, yalnz byle olabilir. Karlatmz btn
durumlarda, kar k, yaratlta uymazlk, karanlklk, bir de sreklilik zm olan ne varsa ona ynelir her seferinde. yleyse aslnda
sonu gelmez bir birlik sav sz konusudur. lmn yadsnmas, sre ve
saydamlk istei, btn bu yce ya da ocuksu lgnlklarn yaylardr. lmn korkaka ve kiisel bir yadsnmas mdr bu? Bu ayaklan-

mlar arasnda biroklar, isteklerinin dzeyinde kalabilmek iin gerekeni dediklerine gre, hayr. Bakaldran insan yaam deil, yaamn nedenlerini ister, lmn getirdii sonucu yadsr. Hibir ey srekli deilse, hibir ey dorulanmamsa, len anlamdan yoksundur,
lme kar savamak, yaamn anlamn istemek, kural ve birlik iin
arpmak anlamna gelir.
Doatesi bakaldrmann temelinde bulunan ktle kar
kma, bu bakmdan anlamldr. Bakaldrtc olan ocuun ac ekmesi deil, bu ac ekiin dorulanmam olmasdr. Ac, srgnlk,
tutukluluk, ne de olsa tp ya da saduyu bizi inandrnca kabul ettiimiz eylerdir. Bakaldrma gre, mutluluk anlar gibi dnyann acsnn da eksik yan, bir aklama ilkesi bulunmamasdr. Ktle kar ayaklanma, her eyden nce bir birlik istei olarak kalr, lme
mahkm edilmiler dnyasnn, koulumuzun lmcl kszlnn
karsna, bakaldrm insan bkmadan, yorulmadan kesin yaam ve
kesin saydamlk gerekliini karr. Bilmese de, bir ahlakn ya da bir
kutsaln ardndan komaktadr. Bakaldrma, kr de olsa bir iledir. O
zaman bakaldran insan kutsala saldrda bulunsa bile, bunu bir yeni
tanr umuduyla yapar. Dinsel deneylerin ilk ve en derininin arpmasyla sarslr, ama d krklna uram bir dinsel deney sz konusudur. Bakaldrmann kendisi deildir soylu olan, istediidir, elde ettii daha iren bile olsa.
Hi deilse elde ettii iren eyi bilmek gerekir. Var olan tmyle yadsmay, salt "hayr" tanrlatrd her seferde, ldrr.
Varolan kr krne ldrr. Yaratcya duyulan kin, yaratla duyulan kin ya da varolana duyulan tam ve kkrtc bir ak biimine girebilir. Ama her iki durumda da ldrmeye varr ve bakaldrma diye
adlandrlma hakkn yitirir. ki biimde de yoksayc olunabilir, ama
her ikisi de "salt"ta arlk ister. Grne baklrsa, bir lmek isteyen bakaldrmlar vardr, bir de ldrmek isteyen bakaldrmlar.
Ama ayn eylerdir bunlar, bir gerek yaam isteiyle yanp tutuurlar, varlktan yoksun kalm, o zaman genellemi adaletsizlii yaralanm bir adalete ye tutmulardr. Honutsuzluun bu derecesinde,
us kzgnlk olur. nsan yreinin igdsel bakaldrmasnn yzyllar
boyunca yava yava daha byk bir bilince doru yrd gerekse,
grdmz gibi, evrensel ldrmeye doatesi cinayetle karlk ver-

meyi kararlatrd dakikaya kadar, kr bir gzpeklik olarak byd de gerektir.

Ne olursa olsun, doatesi bakaldrmann en nemli dakikasn
belirttiini kabul ettiimiz yle de olsa salt yadsmada tamamlanr.
Bugn dnya zerinde parlayan ne bakaldrmadr, ne de bakaldrmann soyluluu, yoksayclktr yalnz. Bu yoksaycln kaynaklarnn gereini gzden karmadan, sonularn belirtmemiz gerekir,
ivan, Tanr var olsa bile, insana yaplan adaletsizlik karsnda, ona boyun emeyecekti. Ama bu adaletsizliin kafada uzun uzun evrilip evrilmesi, daha keskin bir alev, "varolsan bile"yi "varolmaya demezsin"e, sonra da "yoksun"a evirmitir. Kurbanlar son cinayet iin gerekli gc ve nedenleri kendilerinde grdkleri susuzlukta aradlar,
lmszlklerinden umudu kesmi, lme yargl olduklarn kesinlikle anlam insanlar olarak, Tanr'y ldrmeyi kararlatrdlar. ada insann tragedyasnn bu gnden sonra baladn sylemek yanlsa, bu gn bittiini sylemek de doru deildir. Tam tersine, bu ldrme abas, ta ilka sonlarndan balayp daha son szlerini de
sylememi bulunan bir dramn en yksek noktasn belirler. Bu andan sonra, insan Tanr'dan yz evirmeye, kendi olanaklaryla yaamaya karar verir. lerleme Sade'dan gnmze kadar, tanrsz kiinin
kendi kuralna gre, iddetle yaad kapal alan gittike geniletmesi olmutur. Btn evren dm ve kovulmu tanrya kar bir kale durumuna getirilinceye kadar geniletilmitir yasak alann snrlar: nsan, bakaldrmadan sonra kapanyordu; Sade'n trajik atosundan toplama kamplarna kadar, bakaldrmn byk zgrl, cinayetlerinin hapisanesini kurmaktan baka bir ey deildi. Ama skynetim gittike genelleiyor, zgrlk istei herkesi kapsamak istiyor. yleyse tanr iyiliinin kart olan tek krall, adaletin kralln kurmak, tanrsal topluluun ykntlar zerine insan topluluunu kurmak gerekir. Tanr'y ldrmek, sonra da bir kilise kurmak,
bakaldrmann deimez ve elikin eilimidir bu. Salt zgrlk en
sonunda bir salt grevler zindan, bir ortak ile, ksacas bir tarih olur.
Bir bakaldrma yzyl olan on dokuzuncu yzyl, herkesin gsn
yumruklad yzyla, bir ahlak ve adalet yzyl olan yirminci yzyla kar bylece. Bakaldrmann ahlaks Chamfort o k nceden
dile getirmiti bunu: "Nasl danteladan nce gmlek gerekirse, cmert-

I likte nce de doruluk gerekir", yleyse kurucularn etin ahlak kuI rallar uruna lks ahlaktan vazgeilecektir.
Dnya imparatorluuna ve evrensel kurala ynelen bu esrimeli
abay ele almamz gerekiyor imdi. Bakaldrmann, her trl klelii teperek btn yaratl kendine balamaya alt dakikaya geldik. Bakaldrmann her baarszlmda, ortaya politik ve fetihi bir
zm ktn daha nce de grmtk. Bundan byle, kazanlar
iinde bir ahlaksal yoksaycl, bir de g istemini benimseyecektir.
Bakaldrma gerekte yalnzca kendi varln fethetmek, onu Tanr
karsnda srdrmek istiyordu. Ama kaynaklarn unutur, sonra, ruhsal bir smrgecilik yasasna uyarak, sonsuza kadar oalan cinayetler iinden dnya imparatorluuna doru yol alr. Tanr'y kovdu gnden, ama doatesi bakaldrma anlay aka devrimcilik akmyla birleince, usd zgrlk istei, usu, tmyle insanca bulduu biricik fetih gcn bir silah olarak benimseyecektir. Tanr lnce, insanlar, yani anlalmas ve kurulmas gereken tarih kalr. O zaman, bakaldrmann gbeinde, y tma gcn de bastran yoksayclk, bu tarihin trl yollarla kurulabileceini belirtir. nsan, bundan byle zerinde yalnz olduunu bildii yeryznde, us-dnn
cinayetlerine, insanlar imparatorluuna doru yol alan usun cinayetlerini de katar. Korkun erekler tasarlar, bakaldrmann ta kendisinin lmn de tasarlar bu arada, "Bakaldryorum, yleyse varz"a,
"Ve yalnzz" ekler.

III
TARHSEL B A K A L D I R M A

zgrlk, "sanaklarn sava arabas zerine yazlm olan bu

korkun a d " 1 , btn devrimlerin zndedir. O olmad m, adalet dnlmesi olanaksz bir ey gibi gelir ayaklanmlara. Gene de, bir zaman gelir, adalet zgrln bir sre yasaklanmasn ister. O zaman da
byk ya da kk bir yldn gelip devrimi talandrr. Her bakaldrma bir susuzluk zlemidir, varla ynelen bir seslenitir. Ama bir
gn olur, zlem silahlar kendi eline alr, tm sululuu, yani ldrmeyi ve iddeti omuzlarna yklenir. Bylece, baya bakaldrmalar,
kral ldren devrimler, bir de yirminci yzyl devrimleri, gittike daha
tam bir kurtuluu yerletirmeye kalktklar oranda byyen bir sululuu kabul etmilerdir. Artk gz kamatrc bir duruma gelmi bir
eliki, Anayasa Yapclar'mzn 2 yzlerinde, sylevlerinde parldayan mutluluk ve umut havasn bizim devrimcilerimizin de tamasn
nlemektedir. Kanlmaz bir ey midir bu, bakaldrmann deerini
niteler mi, yoksa onu elmeler mi, doatesi bakaldrma konusunda
olduu gibi, devrim konusunda da sorulacak soru budur. Gerekten
de, devrim bakaldrmann mantksal bir sonucundan baka bir ey
deildir. Devrim eylemini zmlerken, yoksad ey karsnda insan dorulamak yolundaki u umutsuz ve kanl abay greceiz gene. Devrimcilik, insann u eilmek istemeyen yannn savunmasn
alr zerine. Ama ona zaman iinde egemenlik vermek ister. Kanlmaz gibi grnen bir mantkla, Tanr'y yadsyp tarihi seer.

(1)

Philothee O ' N e d d y .

(2)

Burada, 1789 Fransz devriminin anayasa hazrlayclar sz konusu ediliyor. (eviren.)

Kuram olarak, devrim sz astronomideki anlamn srdrr1.

Halkay kapatan, yolun tamamlanmasndan sonra bir hkmetten baka bir hkmete geen bir devinimdir bu. Hkmet deiikliine bavurulmadan yaplan bir mlk ynetimi deiiklii devrim deil, dzeltmedir. Bavurduu yollar ister kanl, ister bar olsun, ayn zamanda politik olarak da belirmeyen ekonomik devrim yoktur. Bu bile
bakaldrma eyleminden ayrr devrimi. 0 nl "Hayr, ekselans, bir
bakaldrma deil bu, bir devrim" sz de bu temel fark belirler.
Tam olarak, "Yeni bir hkmet kurulaca kesin" anlamna gelir. Bakaldrma devinimi abucak duruverir. Tutarllktan yoksun bir tanklktan baka bir ey deildir. Devrimse, tam tersine, dnceden yola kar.
Bakaldrma yalnzca bireysel deneyden dnceye gtren devinim
iken, devrim tarihsel deneye dncenin giriidir. Bir bakaldrma deviniminin tarihi, her zaman iin, bir daha dnmemesiye olaylara balanmann, bir reti de4 bir neden de gerektirmeyen, karanlk bir kar gelmenin tarihidir. Buna karlk, devrim bir eylemi dnceye gre
biimlendirme, dnyay kuramsal bir ereveye uydurma abasdr.
Bunun iin, bakaldrma insanlar ldrr, devrimse hem insanlar,
hem de ilkeleri yokeder. Ama, ayn nedenlerle, tarihte imdiye kadar
bir devrim olmad da sylenebilir. Bir devrim olabilir ancak, bu da
kesin devrim olur. Halkay kapatr gibi grnen devinim, daha hkmetin kurulduu anda bir yenisine balar. Kargaaclar, bata da
Varlet, dolaysz anlamda hkmet ile devrimin uzlamaz olduunu
grmlerdir. "Hkmet olmas gibi basit bir neden dolaysyla hkmetin devrimcilii bir elikidir", der Proudhon Deneyi de yapldktan sonra, bir hkmetin ancak bir baka hkmete kar devrimci
olabileceini ekleyelim buna. Devrimci hkmetler ou zaman sava hkmetleri olmaya zorlarlar kendilerini. Devrim ne kadar genise, varsayd sava pay da o kadar byktr. 1789'dan kan toplum, Avrupa iin dvmek ister. 1917'den doan devrim de dnya
egemenlii iin dvr. Tmc devrim dnya imparatorluunu ister
sonunda. Nedenini ilerde greceiz.
Bu olur mu, olmaz m, bilinmez ya, oluncaya kadar, insanlarn
(1)

Revohtion (devrim), ayn zamanda, bir gezegenin gkyzndeki dairesel

dolam anlamna gelir. (eviren.)

tarihi, bir anlamda, birbiri ardndan gelen bakaldrmalarn toplamdr. Baka bir deyimle, uzamda ak bir anlatm bulan gei devinimi,
zaman iinde bir yaklatrmadan baka bir ey deildir. On dokuzuncu yzylda, inanla, insan trnn ilerleyen kurtuluu diye adlandrlan ey, dardan bakld zaman, birbirlerini aarak dncede bir biime ermeye alan, ama yerde ve gkte her eyi kalc duruma getirecek, kesin devrime ulaamam olan, sonu gelmez bir bakaldrmalar dizisi olarak grnr. Yzeysel bir inceleme, gerek bir
kurtulutan o k , insann kendi kendini kesinlemesi, gittike genileyen, ama hibir zaman bitmeyen bir kesinleme sonucunu karrd.
Gerekten de, bir tek devrim olsayd, artk tarih olmazd. Mutlu birlik, doygun lm olurdu yalnz. Bunun iin btn devrimciler, sonunda dnya birliine varma ereini gder, tarihin bir sona ulaacana
inanyormu gibi davranrlar. Yirminci yzyl devriminin zgnl,
imdiye kadar ilk kez, hem de ak ak, Anacharsis Cloots'un eski
dn, yani insan trnn birliini, ayn zamanda da tarihin kesin
talann gerekletireceini ileri srmesidir. Bakaldrma devinimi
"ya hep ya hi "e ald, doatesi bakaldrma dnya birliini istedii gibi, yirminci yzyln devrim devinimi de, mantnn en ak
sonularna varm olarak, silah elde, tarihsel tml ister. O zaman
bakaldrma, yararsz ya da gnn doldurmu olmak korkusu altnda, devrimci olmaya zorlanr. Bakaldran insan iin, Stirner gibi kendi kendini tanrlatrmak ya da yalnzca tutumuyla kurtulmak sz konusu deildir artk. Nietzsche gibi tr tanrlatrmak ve tvan Karamazof'un dileine uygun olarak herkesin kurtuluunu salamak iin stn-insanlk lksn benimsemek sz konusudur. Cinler ilk kez sahneye kar ve an en byk gizlerinden birine k tutarlar: Usun
g istemiyle zdelii. Tanr ldne gre, dnyay insann kendi
gleriyle deitirip dzenlemek gerekir. len gc bana yetmediine gre, silah gerekir, tmn fethi gerekir. Devrim, her eyden nce
de zdeki olduunu ileri sren devrim, doatesi bir hal seferinden baka bir ey deildir. Ama tmlk birlik midir? Bu denemenin
yantlamas gereken bir sorudur bu. Ne var ki, bu zmlemenin erei devrim olgusunu hep yeni batan betimlemek olmad gibi, byk
devrimlerin ekonomik ve tarihsel nedenlerini aratrmak da deil. Baz devrim olaylarnda doatesi bakaldrmann mantksal geliimini,

aydnlatc rneklerini, srekli izleklerini bulmak.

Balca devrimler biimlerini ve zgnlklerini ldrmeden alrlar. Hepsi, ya da hemen hepsi, insan-ldrc olmutur. Ama kimileri,
fazla olarak, kral-ldrclkle tanr-ldrcl de uygulamtr.
Doatesi bakaldrma tarihi Sade'la balad gibi, gerek konumuz
da kral-ldrclerle, Sade'n adalaryla, imdilik lmsz ilkeyi
ldrmeyi gze alamayp da Tanr'y yeryznde cisimlendirene saldranlarla balar. Ama insanlarn tarihi ilk bakaldrma deviniminin
karlm, yani klenin bakaldrmasn da gsterir bize.
Klenin efendiye kar bakaldrd yerde, ilkeler gnden
uzakta, acmasz yeryznde, bir bakasnn karsna dikilmi bir insan vardr. Sonu bir insann ldrlmesidir yalnzca. Klelerin kard kargaalklar, kanl ayaklanmalar, baldr-plaklarn savalar,
dallarn bakaldrmalar, btn arlklara, btn
aldatmacalara
karn, devrimci ruhun en ar biimlerinde, rnein 1905 ylnn Rus
yldrclnda bulacamz bir e-deerlilik ilkesini, yaama kar yaam ilkesini ne srer.
sa'dan yirmi, otuz yl nce, ilkan sonunda, Spartacus'un
bakaldrmas rnek bir bakaldrmadr. lkin bir gladiatrler, insan
insana savaa adanm, efendilerin keyfi iin, ldrmeye ya da lmeye
mahkm edilmi kleler bakaldrmn sz konusu olduunu belirtmek gerekir. Yetmi kiiyle balayan bu bakaldrma, sonunda en
iyi Roma birliklerini ezen ve lmsz kentin zerine yrmek iin talya'nn aasndan yukarsna doru ileri en, yetmi bin kiilik bir
ayaklanmlar ordusu olur. Gene de Andre Prudhommeaux'nun da
belirttii gibi 1 , bu bakaldrma Roma toplumuna yeni hibir ilke getirmemitir. Spartacus'un bildirisinde, klelere "eit haklar" vaadedilmekle yetinilir. lk bakaldrma eyleminden sz ederken zmlediimiz bu olgudan hukuka gei, bakaldrmann bu dzeyinde bulabileceimiz biricik kazantr gerekten. Ayaklanm kii klelii yadsr ve efendinin eiti olduunu bildirir. Kendisi de efendi olmak ister.
Spartacus'un bakaldrmas hep bu hak isteme ilkesini aydnlatr. Kleler ordusu kleleri kurtarr, hemen sonra da eski efendilerini
(1)

La Tragedie de Spartacus. Cahiers Spartacus.

kendilerine kle olarak verir. Gereklii kukulu bir anlatya gre,

yzlerce Roma yurtta arasnda gladyatr arpmalar dzenlenmi,
sralara da sevinten ve cokunluktan ldran kleler yerletirilmi.
Ama insanlar ldrmek, daha o k insan ldrmekten baka sonu
vermez. Bir ilkeyi baarya ulatrmak iin bir baka ilkeyi ykmak
gerekir. Spartacus'un dledii gne lke ancak lmsz Roma'nn,
tanrlarnn ve kurumlarnn ykntlar zerinde ykselebilirdi. Spartacus'un ordusu da sularnn cezasn demenin dehetine dm
Roma'nn zerine yrr gerekten, onu kuatmak ister. Gene de, bu
byk karar dakikasnda, kutsal duvarlar grnce, ordu durur, geri
ekilir, ilkeler nnde, kurum nnde, tanrlar kenti nnde geriler
sanki. Bu kent yklnca, bu yabanl adalet isteinden, imdiye kadar
bu mutsuzlar ayakta tutmu olan yaral ve lgn aktan baka ne
konulabilirdi yerine? 1 Ne olursa olsun, savamadan geri dner ordu,
garip bir igdyle, kle bakaldrmalarnn kaynak noktasna dnmeye, utkularnn uzun yolunu ters ynden katederek Sicilya'ya ekilmeye karar verir. Kendilerini bekleyen byk iler karsnda bundan byle yalnz ve silahsz kalm, kuatlacak gk karsnda cesareti krlm bu ksmetsiz kiiler, tarihlerinin en ar ve en scak noktasna, lmenin kolay ve iyi olduu ilk lklar toprana dnmektedir sanki.
Bozgun ve lm balar o zaman. Spartacus, son savatan nce,
kendilerini bekleyen yazg konusunda adamlarna bilgi vermek iin
bir Roma yurttan armha gerdirtir. Sava srasnda, bir simge saylmamas olanaksz olan, kudurgun bir eilimle, Roma birliklerine
komuta eden Crassus'a yaklamaya alr durmadan, lmek ister,
ama o srada btn Romal efendilerin simgesi olan kiiyle adam adama bir savata; lmek ister, ama en yce eitlik iinde. Crassus'un
yanna varamayacaktr; ilkeler uzaktan arpr, Romal general de
kyda durur. Spartacus lecektir istedii gibi, ama kendisi gibi kle
olan ve onun zgrlyle birlikte kendi zgrlklerini de ldren paral askerlerin kllar altnda. Crassus armha gerilmi biricik yurt(1)

Spartacus'un bakaldrmas kendisinden nceki kle ayaklanmalarnn izlencesini uygular gerekte. A m a bu izlence topraklarn paylalmas ve kleliin kaldrlmasyla zetlenir. Dorudan d o r u y a kentin tanrlarna dokunmaz.

ta iin binlerce kleyi ldrtecektir. Bunca hakl bakaldrmadan

sonra Kapua'dan Roma'ya giden yol zerine sra sra dikilecek olan
alt bin armh, kleler kitlesine, g dnyasnda denge bulunmadn, efendilerin kendi kanlarnn pahasn en yksek faiziyle hesapladklarn kantlayacaktr.
akmh sa'nn da ikenceyle ld yerdir. Birka yl sonra
onun bu kle cezasn srf bundan byle alaltlm yarat Efendi'
nin amansz yznden ayran bu korkun uzakl azaltmak iin semi olduu dnlebilir. Bakaldrma dnyay ikiye blmesin, ac
g de sarsn, onu insanlarn lanetlemesinden uzak tutsun diye girer
araya, en byk ikenceyi kendisi de eker. Daha sonra, devrimci anlayn, gkyzyle yeryznn ayrln kesinlemek isteiyle, ie yeryzndeki temsilcilerini ldrmekten balayarak Tanr'y cisminden
syrmakla balamasna kim aar? 1793'te, bakaldrma alar bir
daraacnda sona erer, devrim alar balar 1 .

(1)

Bu deneme Hristiyanlk iindeki bakaldrma anlayyla ilgilenmediinden kilise yetkesine kar kan, daha nceki b i r o k bakaldrmlar gibi
Reforme da yer almayacaktr burada. Ama Reforme'un dinsel bir devrimcilii hazrlad ve, bir anlamda, 1789'un bitirecei ie balad sylenebilir.

KRAL LDRCLER
21 Ocak 1793'ten nce de, ondokuzuncu yzyln kral ldrmelerinden nce de krallar ldrlmt. Ama Ravaillac, Damiens ve
benzerleri, kraln kendisini vurmak istiyorlard, ilkeyi deil. Baka bir
kral istiyorlard, o kadar. Tahtn uzun sre bo kalabileceini dnemiyorlard. 1789 yeni alarn balang noktasnda yer alr, nk
bu an insanlar baka eyler arasnda tanrsal hak ilkesini de ykmak, son yzyllarn dnce ekimelerinde oluan yoksama ve bakaldrma gcn tarihe sokmak istemilerdir. Bylece, geleneksel zorba-ldrmeye uslamlama sonucu bir tanr-ldrme eklemilerdir. nansz denilen dnce, filozoflarn ve hukukularn dncesi bu devrime yardmc olmutur 1 . Bu iin olabilirlik kazanmas kendini yasaya
uygun bulabilmesi iin, Kilise'nin Engizisyonla gelien, yersel glerle suortakl etmesiyle srp giden bir eilimle, ac ektirme grevini yklenerek efendilerden yana kmas gerekmitir, sonsuz sorumluluu da budur. Michelet, devrim destannda yalnz iki byk kahraman grmek istemekte hakldr: Hristiyanlk, bir de Devrim. Gerekten de, 1789, Tanr iyilii ve adaletin savayla aklanr o n gre.
Michelet, l tanmaz yzylyla birlikte, byk .kavramlardan holansa bile, burada devrim bunalmnn en derin nedenlerinden birini
gstermitir.
Eski ynetimde krallk, ynetiminde her zaman kuralsz olmasa bile, ilkesinde tartlmaz biimde byle olmutur. Tanrsal hakka dayanyordu, yani yasall tartma konusu olmazd. Gene de,
zellikle parlamentolarda, bu yasalla sk sk kar klmt. Ama
uygulayclar bunu bir belit sayyor ve yle gsteriyorlard. XIV.
(1)

A m a krallar da yava yava politik gce dinsel gc eklemi, b y l e c e yasaya

uygunluk ilkelerini rterek buna yardm etmilerdir.

Louis'nin bu ilke konusunda ne denli kararl olduu bilinir 1 . Bossuet

de kendisini destekliyor, krallara: "Sizler birer tanrsnz", diyordu.
Kral, bir ynyle, dnyasal ilerde, bu arada da adalet konusunda,
tanrsal bir grevin yrtcsdr. Tanr'nn kendisi gibi, yoksulluun
ve adaletsizliin acsn ekenlerin bavurabilecekleri son noktadr,
lke asndan, halk krala bavurarak kendisini ezenlerden yaknabilir. "Kral bir bilseydi, ar bir bilseydi...", ite Fransz ve Rus halklarnn dknlk evrenlerinde sk sk dile getirilen duygular. Kralln,
hi deilse Fransa'da, durumu bildii zaman byklerin ve burjuvalarn basksna kar halk topluluklarn savunmaya alm olduu
dorudur. Ama buna adalet denilebilir miydi? an yazarlarnn gr as olan salt adan, hayr. Krala bavurulabilirse de, ilke olarak
kral konusunda hibir yere bavurulamaz. Yardmn, desteini, isterse, istedii zaman datr. Kuralszlk, yarlgamann balca niteliklerinden biridir. Dinsel biimiyle, krallk son sz her zaman yarlgamaya brakan, yarlgamay adaletten stn tutan bir ynetimdir. Savua'l papaz yardmcsnn bildirisininse 2 , tam tersine, adalet nnde
Tanr'nn boyun emesini salamak, bylece, ann biraz bn tantanas ile, ada tarihi balatmaktan baka bir zgnl yoktur.
Gerekten de, inansz dnce, Tanr'y sz konusu ettii andan sonra, adalet sorunu ba keye karr. Ne var ki, o zamann adaleti eitlikte birleir. Tanr sendeler, adalete gelince, eitlikte kesinlenmek iin, dorudan doruya yeryzndeki temsilcisine saldrarak
ona son yumruu indirmek zorundadr. Tanrsal hukukun karsna
doa hukukunu karmak ve 1789'dan 1792'ye kadar, yl sresince, onu kendisine katlmaya zorlamak bile, tanrsal hukuku ykmaktr. Yarlgama, son bavurma noktas olarak, uzlaamaz. Baz noktalarda boyun eebilir, son noktada asla. Ama bu yetmez. Michelet'ye
gre, zindana atlm XVI. Louis hl kral olmak istiyordu, yleyse,
yeni ilkeler Fransa'snda bir yerlerde, yenik dm ilke, srf varolma(1)

Birinci Charles tanrsal hakta o kadar srar ediyordu ki, onu yadsyanlara
kar adaletli ve drst olmay zorunlu b u l m u y o r d u .

(2)

J.-J. Rousseau'nun Emile'inin nemli bir blm sz konusu ediliyor burada. Rousseau burada, bir yandan doaya, bir yandan kiinin i evrenine dayanan, kiisel bir dinin gerekliliini kantlamaya alr. (eviren.)

sndan ve inancndan ald gle, bir zindann duvarlar arasnda yayordu. Adaletin yarlgamayla tek ortak yan, tm olmak ve salt bir biimde egemen kalmak istemesidir. Uzlamazla dtkleri andan sonra, lmne arprlar. Hukuku inceliklerinden yoksun olan Danton:
"Kral mahkm etmek istemiyoruz, ldrmek istiyoruz", der. Gerekten de, Tanr yadsnyorsa, kral ldrlmelidir. Anlaldna gre,
Saint-Just ldrtr XVI. Louis'yi, ama: "Sann belki de lmesini gerektirecek ilkeyi tanmlamak, onu yarglayan toplumu yaatan ilkeyi
tanmlamaktr", diye haykrd zaman, kral filozoflarn ldreceini ortaya koyar: Kral toplumsal szleme adna lmelidir 1 . Ama bu
konu da aydnlatlmak ister.

(1)

Rousseau bunu istemezdi elbette. Bu zmlemenin bana, onun snrlarn belirtmek iin, Rousseau'nun kesinlikle sylediini koymak gerekir: " u
dnyada hibir ey, insan kan pahasna alnmaya d e m e z . "

Yeni ncil
Toplumsal szleme her eyden nce iktidarn yasall zerine
bir aratrmadr. Ama bir hukuk kitabdr, olaylar kitab d e i l 1 , toplumbilimsel gzlemlere dayanmaz hibir zaman. Aratrmas ilkelerle
ilgilidir. Bu kadaryla bile bir yadsmadr. Tanrsal kaynaklardan geldii kabul edilen geleneksel yasalln kkl olmadn varsayar. Demek ki, baka bir yasall, baka ilkeleri haber verir. Toplumsal szleme bir din kitabdr da, bir din kitabnn havasn, bir din kitabnn
kesin dilini tar. 1789 nasl ngiliz ve Amerikan devrimlerinin kazanlarn tamamlarsa, Rousseau da Hobbes'ta bulduumuz szleme kuramn mantksal snrlarna gtrr. Toplumsal szleme, tanrs doayla karm us, yeryzndeki temsilcisi ise, kral yerine, genel istemi iinde ele alnan halk olan yeni dine byk bir anlam genilii verir, inaksal bir aklamasn yapar onun.
Geleneksel dzene saldr ylesine aktr ki, Rousseau daha ilk
blmde, halk kavramn yerletiren yurttalar antlamasnn kralla temel olan kral-halk antlamasndan nce geldiini kantlamaya
alr. Ona gelininceye kadar, Tanr, krallar oluturuyordu, krallar
da halklar. Toplumsal szleme'den

sonra, halklar krallar oluturma-

dan nce kendilerini olutururlar. Tanr'ya gelince, imdilik sz konusu olmaktan kmtr. Newton devriminin siyasal alandaki karldr bu. y l e y s e , iktidarn kayna saymacada deil demektir, genel benimsemededir. Baka bir deyimle, olan deildir artk, olmas
gerekendir. Bereket versin ki, Rousseau iin, olan olmas gerekenden
ayrlamaz. Halk "yalnzca her zaman olmas gereken olduu i i n "
egemendir. Bu kantlamayla, o ada inatla bavurulan usun burda
pek de nemsenmedii sylenebilir. Genel istem de tpk Tanr gibi
ne srldne gre, Toplumsal szleme'de

bir gizemciliin dou-

uyla kar karya bulunduumuz aktr. "Her birimiz kiiliimizi

toplulua, btn gcmz yce istemin buyruuna veririz, her yeyi
de btnn blnmez paras olarak benimseriz", der Rousseau.
(1)

Bak: Eitsizlik stne konuma. "Btn olaylar bir yana itmekle balay?
hm ie, nk sorunla hibir ilikileri yoktur."

Egemen olmu bu siyasal varlk, tanrsal bir varlk olarak da tanmlanr. t e yandan, tanrsal varln btn niteliklerini tamaktadr. Gerekten de, egemen, yce varlk, kty isteyemeyeceine gre, yanlmaz bir varlktr. "Usun yasas altnda, nedensiz hibir ey
olmaz". Salt zgrln kendine kar zgrlk olduu doruysa, tm
olarak zgrdr. Rousseau bylece egemen varln kendisinin uymazlk edemeyecei bir yasay benimsemesinin siyasal yapnn zne aykr olduunu bildirir. Ayn zamanda, bakasna da devredilemez, blnemez de. Sonra byk dinsel sorunu, yce-g ile tanrsal arlk arasndaki elikiyi de z m e y e alr. Genel istem zorlaycda: gerekten; gcnn snr yoktur. Ama kendisine uymay yadsyana verecei ceza bir tr "zgr olmaya zorlama"dan baka bir ey deildir.
Rousseau egemen varl kaynaklarndan koparp da genel istemi herkesin isteminden ayracak noktaya geldii zaman, tanrlatrma tamamlanmtr. Manta uygun olarak, Rousseau'nun hcllerinden
karabiliriz bunu. nsan doutan iyiyse, doa onda usla zdeleiyorsa, usun stnln de dile getirir, y l e y s e , bundan byle kararndan dnemez artk. Genel istem her eyden nce evrensel usun anlatmdr, bu anlatm da kesindir. Yeni Tanr domutur.
te bunun iin Toplumsal szleme'de

en sk karlatmz

szckler "salt", "kutsal", "dokunulmaz" szckleridir. Bylece tanmlanan, yasas da kutsal buyruk olan siyasal yap, zamansal Hristiyanln gizemsel yapsnn ikinci derecede bir rnnden baka bir
ey deildir, t e yandan, Toplumsal szleme yurttalk dininin betimlenmesiyle biter, Rousseau'yu yalnz muhalefete deil,

bamsz-

la da yer vermeyen ada toplumlarn ncs yapar. Gerekten

de, yeni alarda yurttalk inancn ilk olarak Rousseau kurar. lk
olarak, uygar bir toplumda lm cezasn ve sultann sultanlna uyruun kesin boyun eiini dorular. "nsann katil olunca lmeye raz olmas, bir katilin kurban olmamak iindir". Tuhaf, ama sultan
buyurunca lmek, gerekince ona kendi zararna hak vermek gerektiini salam temellere oturtan bir dorulama. Saint-Just'n tutukland dakikadan daraacna gittii dakikaya kadar susuunu bu gizemci kavram aklar. Uygun biimde gelitirilirse, Stalin ann dava(1)

Her lk ruhbilime kar kurulur.

larmn cokulu sanklar da bu kavramla aklanr.

Kurbanlar da, ilecileri de, ermileri de eksik olmayan bir dinin afandayz ite. Bu kutsal kitabn kazand etkiyi yarglayabilmek iin, 1789 bildirilerinin esinli havas konusunda bir bilgi edinmek gerekir. Bastille'de ortaya karlan kemik ynlar nnde,
Fauchet yle haykrr: "Tanrsal esin gn geldi. Fransz zgrlnn sesiyle kemikler ayaa kalktlar; bask ve lm yzyllarna kar
tanklk ediyor, insan yaratlnn ve uluslarn yaamnn yeniden
canlann mutuluyorlar". Sonra kehanete balar: "alarn ortasna ulatk. Zorbalar olgunlat". Hayran ve cmert inan dakikasdr bu, hayranlk verici halkn Versailles'da daraacn devirip tekmeledii dakikadr 1 . Daraalar dinin ve adaletsizliin sunaklar gibi
grnr. Yeni inan hogremez onlar. Ama bir an gelir, inan kendi sunaklarn ykseltir, kaytsz artsz sayg ister. Daraalar yeniden belirir o zaman,, sunaklara, zgrle, yeminlere ve Us enliklerine karr, yeni inancn yinleri kan iinde kutsanr. Ne olursa olsun, 1789'un "kutlu insanlnn" 1 , "efendimiz insan trnn"2 saltanatnn baladn belirtebilmek iin, dm hkmdarn yokolmas gerekir ilkin. Papaz kraln ldrlmesi, bugn hl srmekte olan
yeni a berkitecektir.

Kraln idam
Saint-Just, Rousseau'nun dncelerini tarihe sokar. Kraln durumasnda, kantlamasnn z kraln dokunulmaz olmadn ve bir
mahkemede deil, mecliste yarglanmas gerektiini sylemektir. Kantlarna gelince, bunlar Rousseau'ya borludur. Bir mahkeme, kral
ile hkmdar arasnda yarglk edemez. Genel istem allm yarglar nnde dile getirilemez. Her eyin stndedir o. Demek ki, bu is(1)

1905'te, Rusya'da da ayn ak grrz: Saint-Petersbourg sovyeti lm cezasnn kaldrlmas iin pankartlarla geit yapar, 1917'de de yle.

(1)

Vergniaud.

(2)

Anacharsis Cloots.

temin dokunulmazl ve aknl kesinlenmitir. Buna karlk, durumann ana konusunun kraln kiilii olduu bilinir. O zaman, tanrsal iyilikle adalet arasndaki arpma en kkrtc aklamay, kraln lmne kadar, iki aknlk kavramnn kar karya geldii 1793'
te bulur. Bununla birlikte, Saint-Just gze alnan eyin bykln
de o k iyi grr: "Kral yarglayacak anlay, Cumhuriyeti kuracak
anlayn ta kendisidir."
Bylece Saint-Just'n nl sylevi tmyle dinsel bir inceleme
havas tar. "Aramzda yabanc olan Louis", ite sulayc delikanlnn sav. Doal ya da uygar herhangi bir szleme kral ile halkn hl birbirine balayabilseydi, karlkl zorunluk bulunacakt; halkn
istemi salt yargy vermek zere salt yarg durumuna gelemeyecekti.
yleyse halk ile kral hibir ilikinin birbirine balamadn kantlamaktr sorun. Halkn kendi bana lmsz gerek olduunu ortaya
koyabilmek iin, kralln da kendi bana lmsz cinayet olduunu
gstermek gerekir. Bylece her kraln bir ayaklanm ya da bir kapka olduunu bir belit olarak ne srer Saint-Just. Halka kar ayaklanm, onun salt egemenliini elinden almtr. Monari, kral deil, dir, "cinayet"tir. Bir cinayet deil, ksaca cinayettir, yani salt ktye
i kullanmadr, der Saint-Just. Saint-Just'n o k geni bir anlama ekilen sznn kesin, ayn zamanda da ar anlamdr b u 1 : "Hi kimse
susuz olarak krallk edemez. Her kral suludur ve bir insan kral ol, mak istediyse, lme adanm demektir. Saint-Just daha sonra halkn
sultanlnn "kutsal ey" olduunu kantlad zaman da tamam tamamna ayn eyi syler. Yurttalar aralarnda dokunulmaz ve kutsaldrlar, ancak ortak istemin anlatm olan yasa ile zorlanabilirler.
Louis bu zel dokunulmazlktan ve yasann yardmndan yararlanamaz, nk szlemenin dnda yer alr. Srf varlyla bile bu en
gl isteme saldrma durumunda olduundan, genel istemin paras deildir. "Yurtta" deildir, yurttalksa yeni tanrsalla katlmann tek yoludur. "Bir Franszn yannda bir kral nedir ki?" Yarglanmaldr yleyse, yalnz bunun iin yarglanmaldr.

(1)

Hi deilse zamanndan n c e belirmiti. Saint-Just bu sz syledii zaman

kendisi iin de konutuunu bilmez daha.

Ama bu istemi kim yorumlayacak, yargy kim bildirecektir?

Kaynaklar dolaysyla bu istemin bir yetkisini elinde bulunduran,
esinli "din bilginleri kurulu" olarak bu yeni tanrsalla katlan meclis. Daha sonra yarg halka onaylatlacak mdr? Mecliste kralclarn
abasnn en sonunda bu noktaya yneldii bilinir. Bylece kraln
yaam halkn iten tutkularna, acma duygularna braklmak zere burjuva hukukularn elinden alnabilirdi. Ama Saint-Just burada da mantn son noktasna gtrr ve Rousseau'nun kard kartlktan* genel istem ile herkesin istemi arasndaki kartlktan yararlanr. Herkes balasa bile, genel istem balayamaz. Halk bile silemez zorbaln cinayetini. Hukukta davac, ikayetini geri alamaz m?
Ama hukuk alannda deil, dinbilim alanmdayz. Kraln suu ayn
zamanda en yce dzene kar ilenmi bir gnahtr da. Bir su ilenir, sonra balanr, cezalandrlr ya da unutulur. Ama krallk suu
sreklidir, kraln kendisine, varlna baldr. sa da sulular balayabilse bile, yalanc tanrlar balayamaz. Ya y o k olmalar, ya
yenmeleri gerekir. Halk bugn balarsa, yarn el dememi olarak
yeniden bulacaktr suu, sulu zindanlarn sessizlii iinde uyua bile. yleyse bir tek yol vardr: "Kral ldrerek halkn ldrlmesinin
cn almak".
Saint-Just'n sylevinin tek erei, kral iin daraacna giden yoldan baka btn yollar bir bir kapatmaktr. Gerekten de, Toplumsal szleme'nin

nclleri benimsenince, bu rnek mantk bakmn-

dan kanlmaz bir eydir. Ondan sonra, "krallar le kaacaklar ve

doa yeniden haklarna kavuacaktr". Convention lmllktan yana
oy kullansa da, X V I . Louis'yi yargladn ya da bir gvenlik nlemi
kesinlikle karara balamadn sylese de bouna, yleyse kendi ilkeleri nnde geriliyor, sarsc bir ikiyzllkle, yeni saltl kurmaktan baka bir ey olmayan gerek abasn gizlemeye alyordu. Jacques R o u x , kral sonuncu Louis diye adlandrmakla gnn gerei iindeydi, bylece ekonomi dzeyinde tamamlanm olan ger e k deyrimin, felsefe dzeyinde de gerekleme durumunda bulunduunu ve tanrlarn gecesi olduunu belirtmi oluyordu. Tanrsal
ynetim 1789'da ilkesinde saldrya urad, 1793'te ise kendisini cisimlendiren varlkta ldrld. Brissot: "Devrimimizin en salam an-

t felsefedir", demekte hakldr 1 .

21 Ocak, papaz-kraln ldrlmesiyle, anlaml bir dille X V I .
Louis'nin acs diye adlandrlan 1 serveni tamamlar. Zayf ve iyi yrekli bir insann herkesin nnde ldrlmesini tarihimizin byk bir
dnm noktas diye adlandrmak tiksindirici bir aykrlktr elbette.
Bir doruu belirtmez bu daraac, bundan o k uzaktr. Ama, hi deilse, nedenleri ve sonularyla, kraln yarglanmas ada tarihimizin dm noktasdr. Bu tarihin kutsallktan syrlmasn ve Hristiyan tanrnn yeryzndeki bedeninden ayrlmasn simgeler. Tanr
krallar yoluyla tarihe karyordu imdiye kadar. Ama tarihsel temsilcisi ldrlnce, artk kral y o k demektir, yleyse ilkeler gne
srlm bir Tanr grntsnden baka bir ey kalmamtr 2 .
Devrimciler ncil'e bal olduklarn syleyebilirler. Gerekte,
korkun bir yumruk indirirler Hristiyanla, o kadar ki, bu yumruktan sonra hl belini dorultamamtr. Bilindii gibi, arkasndan rpnmal intiharlar, delirmeler balayan idam, bilinli olarak yaplma benziyor. XVI. Louis, inancna ters den btn yasa tasarlarn
dzenli olarak yadsm olmakla birlikte, tanrsal hak konusunda baz
baz kukuya kaplm gibidir. Ama kukuya kapld ya da kendisini bekleyen yazgy anlad dakikadan sonra, kendi varlna yaplan saldrnn rpermi insan etine deil, kral-lsa'ya, onu cisimlendirene yneldii sylensin diye, tanrsal greviyle zdeleir sanki,
szleri de bunu gsterir. Temple'da baucu kitab

Imitation'dur3.

Orta duyarlkta bu adamn son dakikalarnda gsterdii yumuaklk,

kusursuzluk, d dnyayla ilgili eyler konusundaki umursamaz szleri, sonra, sesini duyulmaz eden o korkun davul sesleri karsnda,
sesini duyurabileceini umduu bu halktan ylesine uzakta, ssz
daraac zerindeki ksack baygnl, lenin Capet deil, tanrsal

(1)

La Vendee, dinsel sava onu hakl karr.

(1)

Bylece Louis'nin "acs" sa'nn acsna benzetilmektedir. (eviren.)

( 2 ) Kant'n, Jacobi'ninve Fichte'nin tanrs olacaktr bu.

(3)

Imitation de Jesus-Christ, X V . yzylda yazlm, o k nl bir din kitab.

Bu kitapta, kiinin yaamnda sa'ya (oul Tanr'ya) zenmesi, zellikle
onun gibi yaln ve ar bir yaam srmesi tlenir. (eviren.)

hak tayan Louis, onunla birlikte de, bir bakma, zamansal Hristiyanlk olduunu gsterir. Gnah karc, ac tanrs ile "benzerliini" anmsatarak, gsterdii gszlkte destekler onu. O zaman
XVI. Louis bu tanrnn szlerini yineleyerek toplar kendini: "Zehiri
sonuna kadar ieceim", der. Sonra, titreye titreye, kendini celladn
iren ellerine brakr.

Erdem dini
Ama bylece eski hkmdar idam eden din, imdi yenisinin
gcn kurmak zorundadr; kiliseyi kapatr, bylece bir tapnak kurma denemesine ynelir. Bir an XVI. Louis'nin papaznn stne srayan tanr kan, yeni bir vaftizi haber verir. Joseph de Maistre, Devrim'i eytanslkla niteliyordu. Neden ve ne anlamd eytans olduu grlyor. Ama Michelet ona bir araf demekle geree daha o k
yaklayordu. Yeni bir k, yeni bir mutluluk bulmak iin, gerek
tanrnn yzn grmek iin, bir a kr krne dalar bu tnele. Ama
bu yeni Tanr ne olacaktr? Bunu da Saint-Just'ten soralm gene.
1789, insann tanrln kesinlemez daha, istemi doann ve
usun istemiyle birletii oranda, halkn tanrln kesinler. Genel istem zgrce dile gelirse, ancak usun evrensel anlatm olabilir. Halk
zgrse, yanlamaz. Kral lp de eski zorbaln zincirleri atldktan
sonra, halk her yerde, her ada doru olan, doru olaca syleyecektir artk. Dnyann lmsz dzeninin neyi gerektirdiini renmek iin bavurulmas gereken khindir halk, Vox populi, vox
naturae1. lmsz ilkeler ynetir davranmz: Gerek, Adalet, bir
de Us. Yeni tanr budur. Gen kz topluluklarnn Us'u kutlayarak
secde etmeye geldikleri yce Varlk, birdenbire dnya ile btn balarn kopararak bir balon gibi byk ilkeler gne gnderilmi, cisminden edilmi, eski tanrdan baka bir ey deildir. Temsilcilerinden,
her trl aracsndan yoksun kalm filozoflar, avukatlar tanrs ancak bir kant deeri tar. ok zayftr gerekten. Hogrr olmay

(1)

Latince, "Halkn sesi, doann sesi". (eviren.)

salk veren Rousseau'nun tanrszlar lmle cezalandrmak gerektiine inanmasnn nedeni imdi daha iyi anlalyor. Uzun zaman bir
nermeye tapmak iin inan yetmez, bir polis basks da gerekir. Ama
bu ilerde olacakt. 1793'te yeni inan sapasalamd daha, Saint-Just'e
gre, Usa uygun ynetim iin yeterliydi. Ynetme sanat yalnz canavarlar ortaya karmtr ona gre, nk, kendisine kadar, doaya gre ynetmek isteyen olmamtr. iddet ayla birlikte canavarlar
a da sona ermitir, "insan yrei doadan iddete, iddetten de
ahlaka doru yrr", yleyse ahlak yzlerce yllk bozulmadan sonra yeniden bulunmu doadan baka bir ey deildir, insana "doaya ve gnlne gre" yasalar verilsin, yeter, mutsuz ve ahlaksz olmaktan kacaktr. Yeni yasalarn temeli olan evrensel oylama, ister istemez evrensel ahlak getirecektir. "yilie doru evrensel bir gidi salayacak bir dzen yaratmaktr ereimiz".
Us dini doal olarak yasalar cumhuriyetini getirir. Genel istem
kendi temsilcilerince kurallara balanm yasalarda dile gelir. "Halk
devrimi yapar, yasa koyucu da cumhuriyeti". Yasalara uyan herkes,
kendinden bakasna uymadna gre, "insan saldrlarndan uzak,
lmsz, duygusuz" yasalar, evrensel ve elikisiz bir uygunluk iinde ynetecektir herkesin yaamn. "Yasalarn dnda, her ey ksr
ve ldr", der Saint-Just. Biimsel ve yasac Roma cumhuriyetidir
bu. Saint-Just'le adalarnn Roma ilkana tutkuyla ballklar
bilinir. Reims'te, pancurlar kapal, ak gzyalaryla ssl, kara duvar kaplamal bir odada saatler geiren delikanl, sparta cumhuriyetinin dne dalyordu. Organt'n, bu uzun ve dzensiz iirin yazar,
buna oranl olarak sadelik ve erdem gereksin imiyle yanp tutuuyordu. Saint-Just, kurumlarnda ocua on alt yana kadar et vermek
istemiyor, sebzeyle beslenen bir devrimci ulus d kuruyordu. " R o mallardan beri dnya b o m b o ! " diye haykryordu. Ama kahramanlk alar yaknd, Caton, Brutus, Scaevola yeniden doabilirdi. Latin ahlaklarnn sz sanat yeniden iekleniyordu. "Kusur, erdem
dknlk", an sylevlerinde durmadan yilenenen terimlerdir, hele Saint-Just'n sylevlerinde durmamacasna belirir, durmamacasna
arlatrrlar onlar. Nedeni basittir bunun. Montesquieu de sezmiti,
bu gzel yap erdemsiz edemezdi. Fransz devrimi, tarihi salt bir arlk ilkesi stne kuracan ileri srerken, biimsel ahlak ayla bir-

likte aar yeni alar.

Erdem nedir gerekten? O zamann burjuva filozofuna gre,
doaya uyarlk 1 , politikada ise genel istemi dile getiren yasaya uyarlktr. "Ahlak zorba hkmdarlardan daha gldr", der Saint-Just.
Gerekten de yle: XVI. Louis'yi ldrmtr, yleyse yasaya uymazln her trls bu yasann kusurluluundan gelmemektir, kusurluluk olanakszdr, yasaya kar gelen yurttan erdem yokluunun
rndr uymazlk. Bunun iin, Saint-Just'n syledii gibi, cumhuriyet yalnzca senato deildir, erdemdir de. Her ahlak bozukluu ayn zamanda siyasal bir bozulma, her siyasal bozulma da ayn zamanda bir ahlak bozulmasdr. O zaman, retinin kendisinden gelen, sonsuz bir bask ilkesi yerleir. Saint-Just evrensel sevgi isterken itendi
kukusuz. Bir ileciler cumhuriyetinin, nceden renkli bir atk ve
ak bir tula ssledii bilge ihtiyarlarn bekilii altnda, en sonunda
barm, ilk susuzluun ar oyunlaryla babaa braklm bir insanlk dn gerekten kurmutu. Saint-Just'n daha devrimin balangcnda, Robespierre'le ayn zamanda, lm cezasna kar olduunu bildirdii de bilinir. Katillerin mrleri boyunca karalar giymelerini istiyordu yalnzca. "San sulu bulmaya deil, zayf bulmaya" alan bir adalet istiyordu, bu da hayranlk verici bir eydi. Cinayet aac sert bile olsa, kknn yumuak olduunu kabul edecek
bir balama cumhuriyeti d de kuruyordu. Hi deilse bir haykr yrekten gelir ve unutulmaz: "Halka ac ektirmek korkun bir
ey". Evet, korkuntur. Ama bunu duyan bir yrek, bir gn olur,
halkn ac ekmesini gerektiren ilkelere de boyun eebilir.
Ahlak, biimsel olunca, kemirir adam. Saint-Just' aklamak
gerekirse, hi kimse susuzca erdemli deildir. Yasalarn dirlik-dzenlii srdrtmedikleri, ilkelerin yaratmas gereken birliin paraland andan sonra, kim suludur? Fesatlar. Kimdir fesatlar? Gerekli
birlii eylemleriyle yadsyanlar. Fesatlk, hkmdar, yani halk bler. yleyse kutsala saldrcdr, suludur. Onunla savamak gerekir,
yalnz onunla. Ama fesat birlikleri oksa? Hepsi de amanszca ezilecektir. Saint-Just haykrabilir artk: "Ya erdem, ya yldn", zgrl

(1)

Ama, Bernardi de Saint-Pierre'de grld gibi, doann kendisi de n c e den kurulmu bir erdeme uygundur. D o a da soyut bir ilkedir.

salama balamak gerekmektedir, o zaman Convention'un anayasa

tasars lm cezasna da yer verir. Salt erdem olanakszdr, balama
cumhuriyeti, amaz bir mantkla giyotinler cumhuriyetine gtrr.
Montesquieu, iktidar ktye kullanmann yasalarca ngrlmedii
zaman daha byk olduunu sylemekle, bu mant toplumlarn gerileme nedenlerinden biri olarak gstermiti. Saint-Just'n ar yasas
ise, bu dnya kadar eski gerei, yasann, z dolaysyla inenmeye adanm olduu gereini hesaba katmamt.

Yldn

Sade'n ada olan Saint-Just, onunkilerden farkl ilkelerden

yola kmakla birlikte, sonunda cinayeti dorular. Saint-Just, Sade'n
kartdr kukusuz. Markinin tanm: "Ya zindanlar an, ya da erdeminizi kantlayn", olabilirse, Convention'cununki: "Ya erdeminizi
kantlayn, ya da zindanlara girin", olur. Ama her ikisi de bir yldrcl yasaya uydurur, yalnz bu yldrclk haz dknnde bireysel,
erdem rahibinde ise devletseldir. Gerekli mantk uygulannca, salt iyilik de, salt ktlk de ayn kzgnl ister. Elbette, Saint-Just'n durumu biraz bulanktr. 1792'de Vilain d'Aubigny'ye yazd mektupta, lgnca bir ey vardr. Zulme uram zalimin bu inan bildirisi
esrimeli bir almayla sona erer: "Brutus tekileri ldrmezse, kendi
kendini ldrecektir", yle inat bir biimde arbal, ylesine istemle souk, mantkl, amaz kii, btn dengesizlikleri, btn dzensizlikleri usumuza getirir. Son iki yzyln tarihini ylesine can skc
bir korku roman biimine sokan ask suratll Saint-Just karmtr. "Hkmetin banda aka eden kii zorbala ynelir", der. O zamanlar zorbalk sulamasnn neyle dendii dnlrse, artc bir
zdeyitir bu, her eyden nce de zppe Sezar'lar an hazrlayan
bir zdeyitir. Saint-Just rnei verir; sesi bile kesindir. Bu keskin
dorulamalar alayan, bu belitimsi, bu hikmetimsi deyi, aslna en
uygun portrelerden daha iyi gsterir onu. Hikmetler ulusun bilgeliinin ta kendisiymiler gibi uuldar, bilimi yapan tanmlar ak ve souk buyruklar gibi kovalar birbirini. "lkeler ll, yasalar sarslmaz,
cezalar dnsz olmaldr". Giyotin deyiidir bu.

Bununla birlikte, bylesine bir mantk katlamas, derin bir tutkunun varln ortaya koyar. Baka yerlerde olduu gibi, burada da
birlik tutkusunu buluruz. Her bakaldrma bir birlii varsayar, 1789
bakaldrmas da yurdun birliini ister. En sonunda yasalara uyan
trelerin insann susuzluunu, yaratln usla zdeliini ortaya
karacak lk kentin dn kurar Saint-Just. Fesatlar bu d
kstekleyecek olurlarsa, tutku da mantn arla gtrecektir.
Fesatlar bulunduuna gre, belki de ilkelerin haksz olduu dnlmeyecektir o zaman. lkeler dokunulmaz kaldklarna gre, fesatlar sulu olacaklardr. "Herkesin ahlaka, aristokratlarn da yldrya dnme gndr". Ama tek fesatlar aristokrat fesatlar deildir,
cumhuriyetileri de, Legislative'in ve Convention'un eylemini eletirenleri de hesaba katmak gerekir. Birlii tehlikeye drdklerine gre, bunlar da suludur. Saint-Just, yirminci yzyln zorba ynetimlerinin byk ilkesini bildirir o zaman: "Yurtsever, cumhuriyeti tmyle destekleyendir; onun ayrntlaryla savaan herkes haindir". Kim
eletirirse haindir, kim cumhuriyeti aka desteklemezse kukulu
kiidir. Us da, bireylerin zgr konumalar da birlii retiye uygun
olarak kurmay baaramaynca, yabanc eleri koparp atmakta karar klmak gerekir. Satr mantk yrtc olur bylece, rtmektir
ii. "Mahkemenin lmle cezalandrd bir dzenbaz, daraac karsnda direnmek istedii iin bask karsnda direndiini syler!"
"Kendisine gelinene kadar, daraac basknn en ak simgelerden
biri olduuna gre, Saint-Just'n bu kzgnlna akl erdirmek zordur. Ama bu mantkl sayklama iinde, bu erdem ahlaknn sonunda, daraac zgrlktr. Ussal birlii, kentin uyumunu salar. En
uygun deyimiyle, cumhuriyeti "ayklar", genel isteme, evrensel usa
kar kan kusurlar bir bir atar. Marat, bambaka bir deyile: "nsanseverliimi yadsmak istiyorlar, diye haykrr. Ne byk hakszlk! ok sayda kelle kurtarmak iin az sayda kelle uurtmak istediimi grmeyen var m?" Az bir say, bir fesatlar topluluu mu?
Hi kukusuz. Her tarihsel eylemin bedeli budur. Ama Marat, son
hesaplarn yaparak, iki yz yetmi bin kelle istiyordu, t e yandan: "Kzgn demirle damgalayn bunlar, parmaklarn kesin, dillerini yarn!" diye ulumakla ilemin iyi edici yanma glge dryordu. Bylece, insansever kii, gece-gndz, dnyann en tekdze sz-

ckleriyle, yaratmak ii ldrmek zorunluu zerine yaz yazyordu. Cellatlar, insanseverliin ince bir rnei olarak aristokratlarmzn boazlann gstermek zere, hapishanelerimizin avlularna, erkekler sada, kadnlar solda olmak zere, seyirciler iin kanapeler
yerletirirken, o eyll gecelerinde, mahzeninin dibinde, bir mum nda, hl yazyordu.
Bir Saint-Just'n yce kiiliini, bir saniye bile olsa hznl
Marat'yla, Michelet'nin doru olarak syledii gibi Rousseau'nun
maymunuyla kartrmayalm. Ama Saint-Just'n dram, baz baz,
stn nedenler urunda, daha derin bir zorunlukla, Marat azyla konumu olmasdr. Fesatlar fesatlara, aznlklar aznlklara eklenince, daraacnn herkes yararna iledii bir kesinlik olmaktan kar. Saint-Just, erdem iin ilediine gre, genel istem iin ilediini dorulayacaktr, hem de sonuna kadar. "Bizim devrimimiz gibi
bir devrim, bir dava deil, ktler zerinde bir gkgrltsdr". yilik yldrmla arpar, susuzluk bir imek, hem de cezalandrc bir
imek olur. Bundan yararlananlar, evet, herkesten nce onlar, kar-devrimcilerdir. Mutluluk dncesinin Avrupa'da yeni olduunu
sylemi olan Saint-Just {dorusunu sylemek gerekirse, tarihi Brutus'ta durduran Saint-Just iin yeniydi bu dnce), bazlarnn "mutluluk konusunda iren bir dnceleri bulunduunu, onu hazla kartrdklarn" grr. Onlarn da hesabn grmek gerekir. En sonunda, ne ounluk sz konusudur, ne aznlk. Evrensel susuzluun her
zaman gz dikilen, yitirilmi cenneti uzaklar; Saint-Just, i sava ve
ulusal sava lklaryla dolan, mutsuz yeryznde, kendi kendisine
ve ilkelerine kar kar, yurt tehlikede olunca herkesin sulu olduunu buyurur. Dardaki fesatlar zerine dizi dizi raporlar, 22
prairial1 yasas, polis zorunluu konusunda 15 Nisan 1794 sylevi,
bu dnn evrelerini belirtir. Bunca ycelikle, yeryznn herhangi bir yerinde bir efendi ve bir kle kald srece silahlar brakmay
ve keyfe gre ynetimi kabul edecek olan adamdan bakas deildir.
Robespierre'i savunmak iin yapt konumada, n ve lmden sonra yaamay yadsr, soyut bir esirgeyiciye dayanr yalnzca. Bylelikle, bir din durumuna kard erdemin tarihten ve imdiki zamandan

(1)

Fransz devriminde karlan takvimin dokuzuncu ay. (eviren.)

baka dl bulunmadn, ne pahasna olursa olsun, kendi saltanatn kurmas gerektiini kabul ediyordu. "Zalim ve kt" olan ve kendi deyimiyle, "kuralsz olunca, baskya ynelen" iktidar sevmiyordu.
Ama kural erdemdi ve halktan geliyordu. Halk geveyince, kural bulanklar, bask byrd. Halk suluydu o zaman, ilkesi ar olmas
gereken iktidar deil. Bylesine ar, bylesine kanl bir eliki, sessizlik ve lm iinde, daha ar bir mantn, daha ar ilkelerin benimsenmesiyle zlebilirdi ancak. Saint-Just, hi deilse bu gereklik
dzeyinde kald. Bykln de, yle byk bir cokunlukla szn
ettii, yzyllar ve gkler iinde bamsz yaam da burada bulacakt
sonunda.
Gerekten de, yeryznde devrimler yapanlarn, "bunu iyi yapanlarn", ancak mezarda uyuyabileceklerini sylerken, kendini devrime tmyle vermesi gerektiini oktan sezmiti. lkelerinin, utkuya
ermek iin, erdemde ve halknn mutluluunda en yksek noktalarna
ulamalar gerektiine inanmt, belki olanaksz istediini sezince de,
bu halktan umudunu kestii gn kendini hanerleyeceini sylemi,
dn yolunu nceden kapamt. Yldrdan da kuku duyduuna
gre, ite umutsuzlua dmektedir. "Devrim dondu, btn ilkeler
clzlat; hilebazln kafasna geirdii krmz balklar kald kala
kala. Keskin ikilerin dama krlettikleri gibi, yldrnn uygulan
da suu krletti". Erdem bile "kargaa zamanlarnda cinayetle birleir". Btn sularn en byk sutan, zorba ynetimden geldiini
sylemiti, ama, suun tkenmez inad karsnda, devrim de zorbala doru kouyor, canileiyordu. yleyse su nlenemez, fesatlar da, o iren haz dknl de nlenemez; bu halktan umudu keserek onu boyunduruk altna almak gerekir. Ama susuzca ynetmeye de olanak yoktur, yleyse ya ktln acsn ekmek, ya ona
hizmet etmek; ya ilkelerin haksz olduunu, ya da halkn ve insanlarn
sulu olduklarn kabul etmek gerekmektedir. Saint-Just'n gizlemli
ve gzel yz baka yana dner o zaman: "inde ktln su orta ya da dilsiz tan olunmas gereken bir yaam brakmak pek de
zor bir ey olmayacaktr". Bakalarn ldremeyince kendi kendini
ldrecek olan Brutus, bakalarn ldrmekle balar ie. Ama bakalar gereinden fazladr, hepsini ldremez. lmelidir o zaman. Bylece, bakaldrmann, lsz olunca, bakalarnn yokedilmesinden

kendi kendini yoketmeye doru gittiini bir kez de o kantlar. Hi

deilse bu i kolaydr; bir kez daha, mant sonuna kadar izlemek
yeter, lmnden az nce, Robespierre'i savunmak iin yapt konumada, Saint-Just kendisini giyotine gtrecek olan ilkenin ta kendisi olan byk eylem ilkesini yeniden kesinler: "Hibir fesat topluluundan deilim, hepsiyle savaacam". Bylece, hem de nceden,
genel karar, yani meclisin kararn kabul ediyordu. Meclisin kans
ancak bir fesat topluluunun banazl ve sz sanat ile kazanlabileceine gre, o her trl geree kar, ilkelere duyduu akla,
lme doru yrmeye boyun eiyordu, y l e ya! ilkeler zayf dt m, insanlarn onlar, onlarla birlikte de inanlarn kurtarabilmeleri iin bir tek yol kalr, bu da onlar iin lmektir. Temmuz Paris'inin boucu scanda, gerei ve yeryzn aka yadsyarak, cann ilkelerin kararna braktn syler Saint-Just. Bundan sonra, bir
baka gerei yle bir sezinler gibi olur, Billaud-Varenne'le Collot
d'Herbois konusunda ll bir sulamayla bitirir szlerini. "Kendilerini temize karmalarn ve daha bilge olmamz istiyorum".

Bi-

e m ve giyotin bir an askda braklmtr burda. Ama erdem, fazla gururlu olduundan, bilgelik deildir. Bu gzel, bu ahlak gibi souk ban zerine inecektir giyotin. Mecliste mahkm edildii andan, ensesini satra uzatt ana kadar, Saint-Just susar. Bu uzun sessizlik lmden daha nemlidir. Tahtlarn evresinde sessizliin egemen olmasndan yaknm, bunun iin de bunca o k , bunca gzel konumak istemiti. Ama, en sonunda, hem zorbal, hem de ar Us'a uymayan bir
halkn gizlemini horgrerek kendisi de sessizlie dner. lkeleri varolana uyamaz, nesneler de olmas gerekenler deildir; ilkeler yalnzdr
yleyse, dilsiz ve deimez. Kendini onlara brakmak lmektir gerekte, hem de akn tersi olan, olanaksz bir aktan lmektir. SaintJust, Saint-Just'le birlikte de yeni bir din umudu lr.
"Btn talar zgrlk ant iin yontulmutur, diyordu SaintJust, ayn talarla ona bir tapnak da,bir mezar da yapabilirsiniz".
Napoleon

Bonaparte'm kapatt mezarn ykselmesine Toplumsal

szleme'nin

ilkeleri y n

Rousseau, Sz/eme'deki

vermiti. Saduyudan yoksun

olmayan

toplumun ancak tanrlara yaratn iyi

grmt. Ardndan gelenler szlerini hemen benimsediler ve insann

tanrln temellendirmeye altlar. Eski ynetimde sava yasasnn, yrtc yasann simgesi olan krmz bayrak, 10 Austos 1792'de
devrimin simgesi olur. Jaures yle aklar bu anlaml yer deitirmeyi: "Hukuk halktr, yani biziz... Bakaldrmlar deiliz biz. Bakaldrmalar Tuileries'dedir". Ama byle kolayca tanr olunmaz. Eski
tanrlar bile ilk vuruta lmezler. Tanrsal ilkelerin defterini on dokuzuncu yzyl devrimleri kapatacaktr. Paris, kral halkn yasasna uydurmak, bir ilke yetkisini yeniden kurmasn nlemek iin ayaklanr
o zaman. 1830 ayaklanmlarnn Tuileries salonlarnda srkledikleri bu cesetin baka anlam yoktur. Kral bu ada hl sayg gren bir
grevli olabilir, ama yetkisi halktan gelmektedir imdi, kural da
Chartre'dr. Majeste deildir artk. Fransa'da eski ynetim kesinlikle
silinir o zaman, 1848'den sonra da yenisinin salamlamas gerekir.
Bylece, 1914 ylna kadar on dokuzuncu yzyl tarihi eski ynetimin krallklarna kar halk egemenliklerinin yeniden kuruluu ile
ulusuluk ilkelerinin tarihi olur. Bu ilke 1919'da baarya ular.
1919'da Avrupa'da eski ynetimin btn salt ynetimlerinin kt grlr1. Her yanda, hukuk ve mantk bakmndan, egemen kraln yerini ulusun egemenlii alr. Ancak o zaman belirlenebilecek duruma gelir 89 ilkeleri. Biz yaayanlar, bunlar aklkla yarglayabilecek ilk insanlarz.
Jacobin'ler 2 , lmsz ahlak ilkelerini o zamana kadar bu ilkelere destek olan eyi ortadan kaldrdklar oranda katlatrdlar. ncil'in yaycdar olarak, kardelii Romallarn soyut hukuku zerine
kurmak istediler. Tanr buyruklar yerine, genel istemin anlatm olduuna gre, herkese tannacan sandklar yasay getirdiler. Yasa
doal erdemle dorulanyor, kendisi de onu doruluyordu. Ama bir
tek fesat ortaya kt m, uslamlama yklverir, erdemin soyut kalmamak iin dorulanma gereksiniminde olduu grlr. Bylelikle, on
sekizinci yzyln burjuva hukukular, halklarnn Canl ve hakl fetihlerini ilkeleri altnda ezerek, iki ada yoksaycl hazrlamlar(1)

spanya monarisi saylmazsa. Ama II.Guillaume'un "biz Hohenzollern'lerin tacmz yalnz gkten aldmzn ve yalnz ge hesap verebileceimizin belirtisi" diye niteledii Alman mparatorluu k e r .

(2)

Fransz ar devrimcileri. (eviren.)

dr: Birey yoksayclyla devlet yoksaycln.

Gerekten de yasa, ancak evrensel usun yasas kald srece geerli kalabilir 3 . Ama hibir zaman byle deildir, insan iyi olmadka yasann doruluu da silinip gider. Bir gn gelir, lkclk ruhbilime arpar. Yasaya uygun iktidar yoktur o zaman. Yasa koyucuyla
ve yeni bir keyfe dayanan istekle birleinceye kadar geliir yasa. Nereye dnmeli o zaman? te pusulay armtr; kesinlii azald m,
her eyi bir su yapncaya kadar belirsizleir. Hep yrrlktedir yasa,
ama deimez snrlardan yoksundur artk. Saint-Just sessiz halk adna yaplacak bu zorbal nceden grmt. "Ustalkl su bir tr
din biimini alr, dolandrclar kutsal kiiler arasna girerler". Ama
bundan kanlamaz. Byk ilkeler temelsizse, yasa geici bir eilimden baka bir eyi dile getirmiyorsa, ya bozulmak, ya zorla benimsetilmek iin yaplmtr, ister Sade olsun, ister diktatrlk, ister bireysel yldrclk olsun, ister devlet yldrcl, her ikisi de ayn dorulama yoksunluuyla dorulanr, her ikisi de, bakaldrmann kklerinden koptuu, her trl somut ahlaktan yoksun kald andan sonra, yirminci yzyln sapaca birer yol olarak belirir.
1789'da doan ayaklanma eylemi gene de bununla kalamaz.
Tanr, romantizmin insanlar iin lmedii gibi, Jacobin'ler iin de
bsbtn lmemitir daha. Hl saklarlar Yce Varlk'. Bir bakma,
Us, hl arcdr. nceden varolan bir dzen gerektirir. Ama hi deilse Tanr cisimden syrlm, bir ahlak ilkesinin kuramsal varlna
indirgenmitir. Burjuva snf, btn on dokuzuncu yzyl boyunca,
yalnz bu soyut ilkelere dayanarak egemen olmutur. Yalnz, SaintJust kadar onurlu olmadndan, her frsatta kart deerlerden de
yararlanm, bu dayana bir susuzluk kant olarak kullanmtr.
Kkl bozukluu, cesaret krc ikiyzllyle, savunduu ilkeleri
iyice gzden drmtr. Bu bakmdan, sululuu sonsuzdur. Biimsel erdemle birlikte lmsz ilkelerin de kuku konusu olduu,
her trl deerin gzden dt andan sonra, us eyleme geecek, artk kendi baarsndan baka hibir eye dayanmayacaktr. Varolmu
olan her eyi yadsyp gelecek olan her eyi dorulayarak buyruunu

(3)

Hegel, klar felsefesinin insan us-dndan kurtarmak istediini iyi grmtr. Us, us-dmn bld insanlar bir araya getirir.

srdrmek isteyecektir. Fatih olacaktr. Rus komnizmi, her trl biimsel erdemi iddetle yerip her trl stn ilkeyi yadsyarak on dokuzuncu yzyln bakaldrma eylemini tamamlar. On dokuzuncu
yzyln kral ldrmelerinin ardndan, yirminci yzyln bakaldrma
mantnn son noktasna kadar giden ve yeryzn insann tanr olaca bir lke yapmak isteyen tanr-ldrcleri gelir. Tarihin saltanat
balar ve gerek bakaldrmasna bal kalmayan insan, yalnzca tarihiyle zdeleir, yirminci yzyln her trl ahlak yadsyan insanolunun birliini tketici bir su ve sava okluunda arayan yoksayc devrimlerine adar kendini. Birlii gerekletirmek zere erdem dinini kurmaya alan Fransz devriminin yerini, insan dinini kurmak
zere dnya birliini fethetmeye alan, sac ya da solcu, ama her iki
durumda da pervasz devrimler alacaktr. Bundan sonra, Tanr'nn hakk olan her ey Sezar'a verilecektir.

TANRI-LDRCLER

Adalet, us, gerek, devrimci gkte hl parlyordu; bu deimez

yldzlar birer bellik olabilirdi hi deilse. On dokuzuncu yzyln Alman dncesi, zellikle de Hegel, baarszlk nedenlerini ortadan kaldrarak Fransz devriminin eylemini srdrmek istedi 1 . Hegel, Jacobin
ilkelerinin soyutlamalarnda yldrnn nceden yer aldn sezer gibi
oldu. Salt ve soyut zgrlk yldrya gtrrd ona gre; soyut hukukun saltanat basknn saltanatyla birleirdi, rnein Auguste'ten
Alexandre Severe'e (l.S. 235) kadar gelen zamann hem en byk hukuk, hem de en amansz zorbalk a olduunu belirtir Hegel. y leyse, bu elikiyi amak iin, zgrl gereklilikle uzlatran,biimsel olmayan bir ilkeyle canlanan, somut bir toplum istemek gerekiyordu. Bylece, Alman dncesi, Saint-Just'n ve Rousseau'nun evrensel, ama soyut usu yerine, o kadar yapay olmayan, ama daha bulank kalan bir kavram, evrensel somutu getirdi. Us, o zamana kadar,
kendisine balanan olaylarn yukarsnda kalyordu. Bundan byle
tarihsel olaylarn rmana karmtr, onlar kendisine beden vermekte, kendisi de onlar aydnlatmaktadr.
Hegel'in us-dm bile ussallatrd sylenebilir kukusuz. Ama,
ayn zamanda, usa usa-aykr bir titreyi getiriyor, sonular gzlerimizin nnde olan bir lszlk sokuyordu. Alman dncesi, ann deimez dncesine kar durulmaz bir devinim soktu birdenbire. Gerek, us ve adalet birdenbire dnyann oluumunda cisimleiverdiler. Ama Alman lkcl, bunlar srekli bir hzlanma iine
atarken, varlklarn devinimleriyle kartryor, bu varln tamamlann tarihsel oluumun sonuna brakyordu, byle bir oluum varsa.
(1)

Bir de Hegel'e gre "Almanlarn devrimi" olan R e f o r m e eylemini.

Bu deerler, birer erek olmak zere, bellik olmaktan ktlar. Bu ereklere ulama yollarna, yani yaama ve tarihe gelince, nceden varolan
hibir deer onlara nclk edemezdi. Tam tersine, Hegel kantlamasnn byk bir blmn allm ahlak bilincinin, adalete ve geree (bu deerler varlklarn dnyann dnda srdryormu gibi)
uyan bilincin, en deerlilerin gereklemesini zorlatrmaktan baka
bir ie yaramadn gstermeye ayrr. Demek ki, eylemin kural eylemin kendisi olmutur, bu eylem de son klanma gerekleinceye
kadar karanlklarda srecektir. Byle bir romantizmin kendine balad us, sarslmaz bir tutkudan baka bir ey olamaz.
Erekler ayn kalmtr, tutku bymtr yalnz; dnce g
kayna, us ise oluum ve fetih olmutur. Eylem, ilkelere deil, sonulara gre bir hesaptan baka bir ey deildir artk. Bylelikle, srekli bir devinimle bir olur. Ayn biimde, on dokuzuncu yzylda
btn bilim kollar, on sekizinci yzyl dncesini niteleyen deimezlik ve snflandrmaya srt evirmitir. Linne'nin yerini Darwin
ald gibi, usun uyumlu ve ksr kurucularnn yerini de srekli eytiim filozoflar almtr. nsann deimez bir yaradl bulunmad,
tamamlanm bir yaratk deil, biraz da kendisinin yarataca bir serven olduu dncesi bu andan sonra balar (Fransz devrim anlaynda da bir dereceye kadar karmza kan ilka grne tmyle aykr bir dncedir bu). Napoleon ile Napoleon'cu filozof Hegel'le, etkenlik alar balar. Napoleon'a kadar, insanlar evrende
uzam bulmulard, Napoleon'dan sonra, dnyann zamann ve gelecei bulacaklardr. Bakaldrma anlay derinden derine deiecektir bu yzden.
Ne olursa olsun, bakaldrma anlaynn bu yeni aamasnda
Hegel'in yaptyla karlamak artcdr. Gerekten de, btn yapt dnce ayrlndan gelen rpertiyi yanstr bir anlamda: Uzlama dncesi olmak istemiti. Ama yntemi dolaysyla felsefe yaptlarnn en bulan olan retisinin yalnzca bir yanyd bu. Ona
gre, gerek, ussal olduu oranda lkcnn geree ilikin btn giriimlerini dorular. Hegel'in ussal-gerekilii diye adlandrlm
olan ey, gerek koulun bir dorulanmasndan baka bir ey deildir. Ama ykmay da srf ykma olduu iin gklere karr felsefesi.
Her ey uzlatrlmtr eytiimde, bir arlk belirdi mi, hemen kar-

t da belirir; her byk dncede olduu gibi, Hegel'de de Hegel'in

yanln dzeltecek eyler vardr. Ama filozoflarn yalnz usla okunduklar enderdir, yrekle, tutkularla okunurlar ounlukla, bunlar da
hibir eyi uzlatrmaz.
Ne olursa olsun, yirminci yzyl devrimcileri biimsel erdem ilkelerini kesinlikle ykan silahlar Hegel'den almlardr. Srekli bir yadsmayla, g istemlerinin savayla zetlenen, aknlktan yoksun bir
tarih gr almlardr ondan. amzn devrim eylemi burjuva toplumunu yneten biimsel ikiyzlln iddetli bir sulandr her
eyden nce. Faizmin bo sav gibi, komnizmin bir dereceye kadar
kkl sav da burjuva ii demokrasiyi rten aldatmacay, ilkelerini
ve erdemlerini sulamaktr. 17 89'a kadar, tanrsal aknlk, kraln saymaca ynetimini dorulamaya yaryordu. Fransz devriminden sonra
ise, biimsel us ya da adalet ilkelerinin aknl adalete de, usa da
uymayan bir saltanat dorulamaya yarar, yleyse ekilip atlmas
gereken bir maskedir bu aknlk. Tanr lmtr, ama, Stirner'in syledii gibi, Tanr ansnn hl iinde gizlendii ilkeler ahlakn da
ldrmelidir. Tanrsalln tan, yani adaletsizlii savunan yalanc
tank olan biimsel erdeme duyulan kin, gnmz tarihine hz veren
balca kaynaklardan biri olarak kalmtr. Hibir ey ar deildir, bu
lk yzylmz sarsar durur. Ar olmayan ey, yani tarih olacaktr
kural, ssz yeryz bu kupkuru gcn eline braklacaktr, insan tan, rsal mdr, deil midir, bu g verecektir karar. O zaman, bir dine
girilir gibi, hem de ayn yrek paralayc durumda, yalana ve iddete girilecektir.
Ama bilin rahatlnn ilk kkl eletirisini de, ar ruhun ve etkisiz tutumlarn gzler nne seriliini de Hegel'e borluyuz. Gerek,
gzel, iyi lksn dinsizlerin dini sayar Hegel. Fesatlarn varlnn
Saint-Just' artmasna, dorulad dzene bunlar aykr bulmasna karlk, Hegel armamakla kalmaz, blcln ruhun znde
bulunduunu da kesinler. Fransz devrimcisi iin herkes erdemlidir.
Hegel'den yola kp da bugn baarya eren akmsa, tam tersine, hi
kimsenin erdemli olmadn, ama herkesin erdemli olacan varsayar. Balangta, Saint-Just'e gre her ey ak, Hegel'e gre ise her
ey tragedyadr. Ama sonunda ikisi de ayn eye varr. Ak ykanlar yoketmek gerektir, ya da ak yaratmak iin yoketmek. Her iki du-

rumda da iddet kaplar her eyi. Hegel'in giritii yldry ama ey

lemi, yalnzca yldrnn geniletilmesiyle sonulanr.
bu kadarla da bitmez. Bugnn dnyas artk ancak bir efendiler ve kleler dnyas olabiiir, besbelli; nk ada lkcler, dnyann yzn deitirenler, Hegel'den tarihi efendilik ve klelik eytiimine gre dnmeyi renmilerdir. Issz gk altnda, dnyann ilk
sabahnda, yalnz bir efendi ile bir kle varsa; akn tanr ile insanlar
birbirlerine yalnz efendi ve kle bayla balysa, yeryznde g yasasndan baka yasa yok demektir, nceleri, bir tanr ya da efendi ile
klenin stnde bir ilke araya girebilir, insanlarn tarihinin yalnzca
yengileriyle bozgunlarnn tarihiyle zetlenmesini salayabilirdi. Hegel'in, sonra da Hegel'cilerin abasysa, tam tersine, her trl aknl, her trl aknlk zlemini gittike daha o k ykmak olmutur.
En sonunda Hegel'in kendisini de yere sermi olan solcu Hegel'cilerde bulunanlardan o k daha fazlas vardr Hegel'de, bununla birlikte,
efendi ve kle eytiimi dzeyinde, yirminci yzyl g anlaynn kesin dorulamasn Hegel salar. Yenen her zaman hakldr, on dokuzuncu yzyln en byk retisinden kan ders budur ite. Hegel'in
badndrc yaptnda, bu verileri bir dereceye kadar yadsyacak
eyler vardr elbette. Ama yirminci yzyl lkcl yanl olarak
Iena'l ustann1 lkcl diye adlandrlan eye balanmaz. David
Strauss, Bruno Bauer, Marx ve btn Hegel'ci sol, Hegel'in Rus komnizminde yeniden beliren yzn birbirleri ardndan dzeltip durmulardr. amzn tarihi zerinde yalnz onun arl duyulduuna gre, burda yalnz o ilgilendiriyor bizi. Nietzsche ile Hegel, Dachau'nun,
Karaganda'nn efendileri 2 iin birer susuzluk kant oluyorlarsa, onlarn btn felsefesini batrmaz b u 3 . Ama dncelerinin, ya da mantklarnn bu ynnn bu korkun noktalara kadar gtrebileceini
dndrtr.
Nietzsche yoksaycl yntemlidir. Ruhun olgubilimi de eiti(1)

Hegel bir sre Iena niversitesinde felsefe dersleri vermitir. (eviren.)

(2)

Hitler ile Stalin sylenmek isteniyor. (eviren.)

(3)

Prusya'nn, Napoleon'un, arn ya da Gney Afrika'daki ingilizlerin polisleri de bunlarn o kadar felsefe rn olmayan rnekleridir.

ci bir zelliktedir, iki yzyln kavak noktasnda, salt geree dor

ilerleyen bilincin eitimini evreleriyle betimler. Doatesi bir Emile
dir bu 1 . Her aama bir hatadr, ayrca, hemen her zaman, ya bilin
ya da bu bilincin yansd uygarlk iin, kanlmaz, tarihsel ykmlerle birlikte gider. Hegel bu acl aamalarn zorunluunu gstermek
ister. Olgubilim, bir yanyla, umutsuzluk ve lm zerine bir gzlemdir. Yalnz, bu umutsuzluk tarihin sonunda salt doygunlua, salt bilgelie dneceine gre, yntemli olmak ister. Ne var ki, bu eiticiliin yalnz stn rencileri varsaymak gibi bir kusuru vardr, te
yandan, bu sz yalnzca ruhu haber vermek isterken, ilk anlamnda
anlalmtr, nl efendilik ve klelik zmlemesinde de byledir 2 .
Hegel'e gre, hayvanda bir d dnya bilinci, bir de kendilik duygusu vardr, ama insan ayran benlik bilincinden yoksundur. Bu bilincin gerekten domas ise, kiinin tanyan zne olarak kendi bilincine
varmasna baldr, yleyse ncelikle benlik bilincidir. Benlik bilinci,
kendi kendini kesinlemek iin kendisi olmayandan ayrlmak zorundadr. insan, varln ve farklln kesinlemek iin yoksayan yaratkta:.
Benlik bilincini doal dnyadan ayran ey, d dnyayla zdelemesini ve kendini yitirmesini salayan basit seyretme deil, dnya karsnda duyabilecei arzudur. Bu arzu zaman iinde kendine getirir
onu, zaman iinde d dnyay farkl gsterir. Arzusu iinde, d dnya kendisinin olmayandr, varolandr, ama onun varolmak iin kendisinin olmasn, artk varolmamasn istedii eydir, yleyse benlik bilinci zorunlu olarak arzudur. Ama varolmak iin, doygunlua ermesi

(1)

Rousseau ile Hegel'i birbirlerine yaklatrmann bir anlam vardr. Oigubilim'in yazgs da sonularyla, Toplumsal szleme'nin yazgsna benzer.
Zamann siyasal dncesini biimlendirmitir, t e yandan, Rousseau'nun
genel istem kuram Hegel retisinde yeniden karmza kar.

(2)

Efendi-kle eytiimi aada ksaca incelenecektir. Burda yalnz bu zmn sonular ilgilendiriyor bizi. Bunun iin, zellikle baz eilimleri ortaya karacak, yeni bir incelemeyi zorunlu grdk. Bylece, her trl eletirisel inceleme de gereksiz kalmaktadr. Bununla birlikte, baz yapmacklarn
yardmyla, uslama mantka ayakta kalrsa da, tmyle saymaca bir ruhbilime dayannca, gerekten bir olgubilim kurduunu ileri sremez. Kierkegaard'n yapt Hegel eletirisinin yararll ve etkenlii, o u zaman ruhbilime dayanmasndan ileri gelir. Ama bu Hegel'in baz hayranlk verici zmlemelerinin deerinden hibir ey drmez.

gerekir; doygunlua da ancak arzusunun yatmasyla erebilir. yleyse arzusunu yattrmak iin eyleme geer, bunu yaparken de kendisini yattran eyi yoksar, ortadan kaldrr. Yoksamadr. Eylemi gerekletirmek, bilincin ruhsal gereini dourtmak iin yoketmektir.
Ama, rnein yeme eyleminin konusu olan et gibi, bilinsiz bir nesneyi yoketmek, hayvann da iidir. Tketmek bilinli olmak deildir.
Bilincin arzusunun doadan baka olan bir eye ynelmesi gerekir.
Dnyada bu doadan ayrlan tek ey de benlik bilincidir, yleyse arzunun baka bir arzuya ynelmesi, benlik bilincinin baka bir benlik
bilinciyle yatmas gerekir. Basit bir dille sylemek gerekirse, insan
hayvan gibi yaamakla yetindii srece insan diye tannmamtr, tannmaz. Bakalarnca tannmas gerektir. Her bilin, znde, baka
bilinlerce bilin olarak tannp selamlanmak arzusundadr. Bakalardr bizi douran. Hayvansal deerden stn bir insansal deeri yalnz toplum iinde kazanrz.
Hayvan iin en yce deer, yaamn korunmas olduuna gre,
bilin, insanlk deerini kazanmak iin, bu igdnn stne ykselmelidir. Cann tehlikeye atabilecek yetenekte olmaldr. Baka bir
biline tannmak iin, insan canan tehlikeye atmaya, lm olanan kabul etmeye hazr olmaldr, yleyse insann temel ilikileri yalnzca etki ilikileridir, birinin tekince tannmas iin, pahas lmle
denen, srekli bir arpmadr.
Hegel, eytiiminin ilk aamasnda, lm insanla hayvann ortak
yan olduuna gre, birincisinin ikincisinden ancak lm kabul etmekle, hatta istemekle ayrlabileceini kesinler. O zaman, tannma
urundaki bu byk arpmann gbeinde, insan iddetli lmle
zdeleir. " l ve o l " , Hegel bu eski zdeyii yeniden benimsemitir. Ama "ne isen o o l " da bir "daha olmadn ol"a brakr yerini.
Varolma istemiyle birleen bu ilkel, bu kendinden gemi tannma
arzusu, yava yava herkese tannmaya doru gelien bir tannmayla doygunlua erecektir ancak. Bylece herkes herkese tannmak
isteyeceinden, yaamak iin sava herkesin herkese tannmasyla
sona erecek, bu da tarihin sonu demek olacaktr. Hegel bilincinin
elde etmeye alt varlk, glkle fethedilmi bir ortak onaylanma baarsndan doar, yleyse, devrimlerimizi esinleyecek olan
dncede, en yce iyiliin gerekten varlkla deil, salt bir "grn-

m e " ile birletiini belirtmek yersiz olmaz. Ne olursa olsun, insanlarn btn tarihi, evrensel etki ile salt gcn fethi iin uzun ve lmne

bir savatan baka bir ey deildir, znde,

smrgecidir.

On sekizinci yzyln iyi yabamndan da,Toplumsal szleme'den

ok

uzaklardayz.

de

Bundan byle, yzyllarn grlt ve kzgnl

iinde, her bilin, varolmak iin, "teki"nin lmn ister. Bu dinmez tragedya samadr da stelik, yle ya, bilinlerden biri yokolunca, yenmi bilin tannm olmaz, artk varolmaynca tannamaz. " G rnme" felsefesi burada son snrna ular.
yleyse, Hegel'in retisi iin sevindirici saylabilecek bir eilimle, daha balangta, birinin yaamdan el ekme cesareti bulunmayan, yleyse teki bilinci o kendisini tanmadan tanyan iki bilin bulunmasayd, insansal hibir gerek olumayacakt. lk bilin bir nesne
olarak tannmaya raz olur. Hayvansal yaam srdrmek iin bamsz yaamdan el eken bu bilin, klenin bilincidir. Tannp da bamszl elde edense, efendinin bilinci. kisi kar karya gelip de biri
tekinin nnde eildii anda, birbirlerinden ayrlrlar. Bu evrede ikilem ya zgr olmak, ya ldrmek deildir artk, ya ldrmek ya kleletirmektir. Bu srada samalk hl giderilmemi olsa bile, bu ikilem tarihin geri yannda yanklanacaktr.
Efendinin zgrl, kle kendisini tmyle tandna gre,
ilkin kle karsnda, sonra da doal dnya karsnda tamdr, nk
kle, almas ile, onu efendinin srekli bir kendi kendini kesinleme
iinde tketecei bir haz kaynana dntrecektir. Bununla birlikte,
bu zerklik salt deildir. Efendi, zerklii iinde, kendisinin zerk
olarak tanmad bir biline tannmtr, y l e y s e doygunlua eremez, zerklii de yalnzca olumsuzdur. Efendilik bir kmazdr. Efendilikten vazgeip yeniden kle de olunamayacana gre, efendilerin
deimez yazgs, ya doygunlua ermemi olarak yaamak ya da ldrlmektir. Efendi tarihte kle bilincini, tarihi yaratan tek bilinci dourtmaktan baka hibir eye yaramaz. Gerekten de, kle kendi kouluna bal deildir, deitirmek ister onu. Efendinin tersine, kendisini yetitirebilir; tarih dediimiz ey, onun gerek zgrln elde
etme yolunda harcad uzun abalar dizisinden baka bir ey deildir. lm kabul etmekle d o a y aamadna gre, kleliinin z
olan bu doadan almayla, doal dnyann teknik dnyaya evril-

mesiyle kurtulabilir 1 . Btn varln alal iinde duyulan lm bunalmna varncaya kadar, her ey insansal btnlk dzeyine karr
kleyi. Bu tmn varolduunu bilir bundan byle; kendisine de doaya ve efendilere kar uzun arpmalar sonunda bu tm fethetmek der. Bylece, tarih alma ve bakaldrma tarihiyle zdeleir. Marksizm-leninizm'in bu eytiimden ada lky, ii-asker
lksn karm olmasna amamal.
Olgubilim'de bulduumuz kle bilinci tutumlarn (stoaclk,
kukuculuk, mutsuz bilin) bir yana brakacaz. Ama, sonular bakmndan, bu eytiimin baka bir yn, yani efendi-kle bantsnn
eski tanr ve kle bantsyla bir tutulmas bir yana braklacak gibi
deil. Efendi gerekten varolsayd, Tanr olurdu, diye belirtir bir Hegel'in yorumcusu 2 . Hegel'in kendisi de gerek tanry dnyann efendisi diye adlandrr. Yapt mutsuz bilin-betimlemesinde, Hristiyan
klenin, kendisini ezeni yoksamak isterken, nasl dnyann tesine sndn, bunun sonucu olarak da Tanr'nn kiiliinde nasl yeni bir
efendiyi benimsediini gsterir. Baka bir yerde, Hegel yce efendiyi
salt lmle zdeletirir. Bylece sava, daha yukar bir basamakta,
yeniden balar. Bu kez kleletirilmi insanla brahim'in zalim tanrs
arasndadr. Evrensel tanr ile kii arasndaki bu yeni blnmenin tatlya balanmasn, benliinde evrensel ile esizi uzlatran sa salayacaktr. Ama sa, bir anlamda, somut dnyann bir parasdr. Gzle
grlebilmitir, yaam ve lmtr. yleyse evrenselin yolunda bir
aamadan baka bir ey deildir; eytiim bakmndan onu da yoksamak gerekir. Yalnz daha stn bir bileim elde etmek iin tanr-insan
olarak kabul etmelidir onu. Ama basamaklar atlayarak, bu bileimin,
kilise ile usta beden bulduktan sonra, ii-askerlerce kurulan, salt devletle, karlkl olarak herkesin herkesi tand, gne altnda yer alm her eyin evrensel uzlamasnda en sonunda dnya ruhunun yansyaca salt devletle sonulandn sylemek yetecektir. "Ruhun

(1)

Dorusunu sylemek gerekirse, iki anlamllk derindir, nk, ayn doa

deildir sz konusu. Teknik dnyann gereklemesi doal dnyada lm,
ya da lm korkusunu ortadan kaldrr m? te Hegel'in askda brakt
gerek sorun.

(2)

Jean Hyppolite, Genese etstructure de laphenomenologie de l'esprit, s.168

ve bedenin gzlerinin birletii" bu anda, her bilin baka aynalar

yanstan, kendisi de yansm grntlerde sonsuzca yansyan bir aynadan baka bir ey olmayacaktr. nsan yurdu Tanr'nn yurduyla
birleecektir; dnya mahkemesi evrensel tarih karar verecek, bu kararda iyi de, kt de dorulanacaktr. Devlet, Yazg olacaktr, "Varln ruhsal gnnde", bildirilen her gerein onaylanmas olacaktr.
Aklama son derece soyut olmakla birlikte, belki de bu yzden, devrim anlayna grnte farkl ynlerde, ama tam anlamyla
neden olan temel dnceler bununla zetlenir. imdi amzn lkclnde bu farkl ynleri ortaya karmamz gerekiyor. Kesinlikle eski bakaldrmalarn tanr dmanlnn yerini alan ahlak dmanl, bilimsel zdekilik ve tanrszlk, Hegel'in artc etkisi altnda, Hegel'e kadar ahlaksal, dinsel ve lkc kaynaklarndan hibir
zaman bylesine kopmam olan bir bakaldrma akmyla kaynat.
Bu eilimler, baz baz tmyle Hegel'in mal olmaktan o k uzak bulunsalar bile, kaynaklar onun dncesinin ift anlamll ile aknlk eletirisindedir. Hegel her trl dikey aknl, zellikle de ilkeler akmln kesinlikle ykar, sz gtrmez zgnl de buradadr.
Dnyann oluumunda ruhun kendiliinden varolduunu belirtir kukusuz. Ama bu kendiliinden varolma deimez bir ey deildir, eski kamu-tanrclkla hibir ortak yan yoktur. Dnyada ruh vardr da,
yoktur da; onda oluur ; onda varolacaktr, yleyse deer tarihin sonuna braklmtr. O zamana kadar, bir deer yargsna temel olabilecek hibir lt yoktur. Gelecee gre yaamal, gelecee gre davranmaldr. Her ahlak geicidir. On dokuzuncu ve yirminci yzyllar,
en derin eilimleri iinde, aknlktan yoksun olarak yaamay denemi yzyllardr.
Bir yorumcusu, sol Hegel'ci olmakla birlikte, bu kesin noktada
dorudan amayan bir yorumcusu 1 , Hegel'in ahlaklara dmanlna dikkati eker, onun biricik belitinin ulusun trelerine, geleneklerine uygun yaamak olduunu belirtir. Gerekten de, onda toplum
trelerine uygunluk konusunda bir ilkedir bu. Hegel bunun alayc kantlarn vermitir. Bununla birlikte, Kojeve trelere uymann, ulusun
(i)

Alexandre Kojeve.

treleri an anlayna uyduu, yani salam olduu, devrimci eletiri ve saldrlara dayand lde doru olduunu da ekler. Ama kim
karar verecek bu salamlk konusunda, doru olup olmadn kim
yarglayacak? Yz yldan beri, Bat'nn kapitalist ynetimi zorlu saldrlar karsnda dayand. Bunun iin onu doru mu sayacaz? Buna
karlk, Weimar cumhuriyeti Hitler'in vurular altnda kt diye,
bu cumhuriyete bal olanlarn 1933'te ondan yz evirerek Hitler'e
mi inanmalar gerekirdi? General Franco ynetimi yengiye ular
ulamaz, ispanya cumhuriyeti ihanete mi uramalyd? Geleneksel
tutucu dncenin kendi asndan dorulayabilecei sonulardr
bunlar. Yenilik, sonularnn kestirilmesi olanaksz olan yenilik, devrimci dncenin bunlar benimsemi olmasdr. Her trl ahlak deeri, her trl ilke ortadan kaldrlarak yerlerinin olguya, geici, ama
gerek kral olan olguya verilmesi, iyice grdmz gibi, siyasal umursamazlktan baka bir sonuca gtrmedi. Bu olgunun birey ya da, daha kts, devlet olgusu olmas da hibir eyi deitirmez. Hegel'den
esinlenen politika akmlar da, lk akmlar da erdeme aktan aa srt evirmede birleir.
Gerekten de, Hegel, imdiden adaletsizlikle paralanm bir
Avrupa'da yaptlarn yntemli olmayan bir bunalmla okuyanlarn
kendilerini susuzluktan da, ilkeden de yoksun bir dnyaya, ruh'tan
kopmu olduuna gre, kendi bana bir gnah olduunu kendi azyla syledii bir dnyaya frlatlp atlm bulmalarn nleyemedi.
Hegel, tarihin sonunda gnahlar balar kukusuz. Ama, o zamana
kadar, her insan edimi sulu olacaktr. "yleyse yalnzca edim yokluudur susuzluk, bir tan varldr, bir ocuun varl bile deildir". yleyse talarn susuzluu bize yabancdr. Susuzluk olmaynca, hibir bant, hibir neden yoktur. Neden olmaynca da, bir
usun saltanat balayncaya kadar, salt gten, efendi ile kleden baka hibir ey olamaz. Efendi ile kle arasnda, ac yalnz, sevin
kkszdr, her ikisi de hakedilmemi durumdadr, yleyse, dostluk
alarn sonuna kaldysa, nasl yaamal, nasl dayanmal? Biricik k yolu, elde silah, kural yaratmaktr. "Ya ldrmek, ya kleletirmek", Hegel'i tek ve korkun tutkularyla okumu olanlar ikilemin
yalnz birinci terimini gz nne almlardr. Kendilerini lmle salt
Efendi'ye, kamyla yeryz efendilerine bal birer kle, yalnz kle

gibi grdkleri iin, yalnz bir horgr ve umutsuzluk felsefesi karmlardr bundan. Bu huzursuz bilin felsefesi her klenin yalnzca boyun
edii iin kle olduunu, ancak lmle birleen bir yadsmayla kurtulduunu retti onlara. En marurlar meydan okuyua karlk vererek bu yadsmayla zdeletiler, kendilerini lme adadlar. Ne
olursa olsun, yoksamann kendi bana olumlu bir eylem olduunu
sylemek, onun her trlsn hakl karyor, Bakunin'le Neayev'in
haykrn haber veriyordu: "Grevimiz ykmaktr, kurmak deil".
Hegel'e gre yoksayc, nnde elikiden ya da dnsel intihardan
baka k yolu bulunmayan kukucuydu yalnz. Ama yoksayclarn baka bir trn, yani sknty bir eylem ilkesine dntrerek
kendi intiharlarn dnsel ldrmeyle zdeletirecek yoksayclar
yaratan da kendisiydi 1 . nsan ve tarih ancak zveriyle, ldrmeyle
yaratlabileceine gre, varolmak iin lmek ya da ldrmek gerektiine karar veren yoksayclar burada doar. Urunda yaamn tehlikeye atlmad her lkcln bo olduu konusundaki byk dnce, bunu rahat yatanda lmeden nce bir niversite krssnn
tepesinde deil, bombalarn gmbrts iinde, daraalar altnda
reten genlerce son noktasna kadar gtrld. Bunu yaparken hataya bile dseler, ustalarn dzeltiyor, ona kar, hi deilse bir soyluluun: zveri soyluluunun, Hegel'in gklere kard baar soyluluundan daha stn olduunu gsteriyorlard.
Miraslarnn baka bir tr, Hegel'i daha zenli bir biimde
okuyacak olanlar, ikilemin i'cinci terimini seecek, klenin klelikten
ancak bakalarn kleletirerek kurtulacan bildireceklerdir. Hegel-sonras retiler, ustann baz eilimlerinin gizemci ynn unutarak bu miraslar salt tanrszla ve bilimsel maddecilie gtrd.
Ama, her trl akn aklama ilkesi silinmedike, Jacobin lks yklmadka, bu evrim tasarlanamaz. Devinim durumundaki kendiliinden-varolu, bir bakma geici tanrszlktr2. Hegel'e baklrsa,
(1)

D grnler ne olursa olsun, bu yoksayclk, inanlmaya allan bir tarihsel te-dnya adna imdiki yaamn yerilmesi o l d u u lde, Nietzsche'
ci anlamda yoksayclktr.

(2)

Ne olursa olsun, Kierkegaard'n eletirisi geerlidir. Tanrsall tarih zerine kurmak, elikin olarak, yaklatrmr. bir bilgi zerine salt bir deer kurmaktr. "Sonsuzcasna tarihsel" bir ey terimlerde bir elikidir.

Tanr'nn dnya ruhunda hl yansyan belirsiz yzn silmek g olmayacaktr. Hegel'in u kark anlaml "nsansz Tanr, Tanr'sz insandan daha fazla bir ey deildir" sznden kesin sonular karacaktr miraslar. David Strauss, Vie de

JSUS

'nde, insan-tanr olarak

sa kavramn bile bir yana brakr. Bruno Bauer (Critigue de l'histoire

evangeliste), sa'nn insanl zerinde srar edecek bir tr zdeki
Hristiyanlk kurar. Sonra Feuerbach (Marx byk bir dnr sayard onu, kendisini onun eletirici ra olarak grecekti) Essence du
Christianisme'de her trl tanr-bilimin yerini bir insan ve tr dinine
verecek, bu din ada kafalarn byk bir yann kendine ekecektir.
nsansal ile tanrsal arasndaki ayrmn bo olduunu, insanln z,
yani insan yaradl ile birey arasndaki ayrmdan baka bir ey olmadn gstermek olacaktr ii. "Tanr gizlemi insann kendi kendine akndaki gizlemden baka bir ey deildir". Yeni ve garip bir
kehanet yanklanr o zaman: "Bireylik inancn yerini ald, us ncil'in,
politika din ile kilisenin, yer gn, alma duann, dknlk cehennemin, insan da sa'nn yerini", yleyse yalnz bir cehennem vardr,
o da bu dnyadadr: Onunla arpmak gerekir. Politika dindir, akn
Hristiyanlk, br dnyann Hristiyanl, klenin vazgeii dolaysyla yeryz efendilerini glendirir, gklerin dibinde bir efendi daha yaratr. Bunun iin, tanrszlk ile devrimcilik anlay ayn kurtulu akmnn iki yznden baka bir ey deildir. Her zaman sorulan
soruya: Devrim akm neden lkclkle deil de zdekilikle birleti? sorusuna verilen karlk budur ite. nk Tanr'y kleletirmenin, onu buyruk altna alp kullanmann anlam, eski efendileri ayakta tutan aknl ldrmek ve yenilerini ykselterek kral-insan alarn hazrlamaktr. Dknlk gnn doldurma, tarihsel elikiler
zlnce, "gerek tanr, insansal tanr devlet olacaktr". Homo komini lupus1

o zaman homo homini deus2 olur. ada dnyann

kaynanda bu dnce yatar. Feuerbach'ta, bugn hl i banda

bulunan, korkun bir iyimserliin douunu grrz. Bu iyimserlik,

(1)

Latince: nsann kurdu gene insandr. Plautus'un nlii sz. insanoluna ktlk edenin gene insan olduunu belirtmek ister. (eviren.)

(2)

Latince: nsann tanrs gene insandr. (eviren.)

yoksayc umutsuzluun tam kart gibi grnr. Ama bir grten

baka bir ey deildir bu. Bu ateli dncelerin derinden derine yoksayc kaynan grmek iin, Feuerbach'n Theogenie'sindeki

son

sonular bilmek gerekir. Gerekten de, Feuerbach, Hegel'e bile kar karak, insann yedii eyden te bir ey olmadn kesinleyecek, dncesini ve gelecei yle zetleyecektir: "Gerek felsefe
felsefenin yadsnmasdr. Hibir dindir benim dinim. Felsefem de hibir felsefe."
Alayclk, tarihin ve zdein tanrlatrlmas, bireysel yldr
ya da devlet sular, btn bu lsz sonular, tepeden trnaa silahlanm olarak, deerlerin ve gerein oluturulmasn yalnzca tarihe brakan iki anlaml bir kavramdan

doacaktr. alarn so-

nunda gerek gn na kncaya kadar hibir ey aka tasarlanamazsa, eylem saymaca demektir, sonunda g egemen olur. "Ger e k tasarlanamazsa, tasarlanmaz kavramlar uydurmalyz", diye haykryordu Hegel. Gerekten de, hata gibi, tasarlanamayan bir gerein de uydurulmas gerekir. Ama benimsenmeye gelince, gerek dzeyinde bulunan inandrmaya bel balayamaz, sonunda zorla kabul
ettirilmesi gerekir. Hegel'in tutumu: "Bu gerektir, bize yanl gr%

nyor ya, gene de gerektir, nk gerein yanl olduu da olur.

Kantna gelince, ilerde, sonulannca, tarih salayacaktr bunu, ben
deil", demektir. Byle bir sav ancak iki sonu getirebilir: Ya kant
salanncaya kadar her eyin askda braklmas, ya da, tarih iinde,
baarya ulaacak gibi grnen her eyin, hepsinden nce gcn dorulanmas. Her iki durumda da yoksayclkla kar karyayz. Ne
olursa olsun, yirminci yzyln devrimci dncesinin, mutsuz bir yazg sonucu, esininin byk bir yann bir treye, bir zamana uyuculuk
felsefesinden aldn gz nne almadka onu anlayamayz. Bu dncenin yoldan sapmalar gerek bakaldrmaya glge drmez.
t e yandan, bir zamanlar Hegel'in savn geerli klan ey, kendisini dnce asndan, hem de bir daha dzelmemesiye kukulu klan eydir. Tarihin 1807 ylnda, Napoleon ve kendisiyle tamamlandn, kesinlemenin olanak iinde bulunduunu, yoksaycln yenilmi olduunu sanmt. Olgubilim, yalnzca gemi iin kehanette
bulunan ncil, alara bir snr koyuyordu. 1807'de, btn gnahlar
balanm, alar tamamlanmt. Ama tarih gene srd. O gn bu-

gn, baka gnahlar haykryor dnyann yzne kar, Alman felsefesinin temelli balad eski sularn aykrln ortaya karyor.
Hegel'in, tarihi durultmay baard iin bundan byle susuz olan
Napoleon'dan sonra da kendi kendini tanrlatrmas topu topu yedi
yl srd. 1\im kesinleme yerine, yoksayclk kaplad dnyay. Felsefenin de Waterloo'lar vardr, kle felsefelerin bile.
Ama insan yreindeki tanrsallk isteini hibir ey yldramyor. Daha bakalar geldi, Waterloo'yu unutarak, tarihi tamamlayacaklarn ileri srdler, hl da ileri srenler oluyor. nsann tanrsall hep yol alp durmaktadr, ancak alarn sonunda taplas olacaktr. Buna yardm etmeli, Tanr olmadna gre, hi deilse tapna
kurmaldr. Ne olursa olsun, hl durmam olan tarih, Hegel'in retisinin umudu olabilecek bir umudu sezdiriyor; ama imdilik Hegel'in
ruhsal ocuklarmca srdrld iin. Kolera Iena sava filozofunu
en anl zamannda alp gtrd zaman, arkadan gelecek olaylar
iin her ey dzene sokulmutur. Gk bo, yeryz ilkesiz gcn eline braklm durumdadr, ldrmeyi seenlerle kleletirmeyi seenler, gereine srt evirmi bir bakaldrma adna, birbiri ardndan b o y
gstereceklerdir.

BREYSEL YILDIRICILIK

Rus yoksayclnn kuramcs Pisarev, en byk banazlarn

ocuklar ve genler olduunu belirtir. Uluslar iin de dorudur bu.
O ada Rusya, bakaldrmalarn ban kendi eliyle kesecek kadar
bn bir ar'n forseplerle dourduu, topu topu yzyllk bir delikanl ulustur. Alman profesrlerinin ancak dncede yapabildiklerini gerekletirmeleri, Alman lkcln zverinin ve ykmann
en u noktalarna gtrmeleri alacak bir ey deildir. Stendhal,
Almanlar teki uluslardan ayran balca farklardan birinin de dndke sakinleeceklerine, dndke comalar olduunu syler.
Dorudur bu, Ruslar iin daha da dorudur. Felsefe gelenei bulunmayan bu gen lkede, Lautreamont'un arplm liselilerinin kardeleri olan gencecik insanlar, Alman dncesine sarlmlar ve kanlar iinde, sonularn cisimlendirmilerdir1. O zaman bir "lise bitirmiler proletaryas" 2 insann kurtarlmas yolundaki byk eylemi
brakld yerden ele alm, ona daha esrimeli bir yz vermitir. On
dokuzuncu yzyln sonuna kadar, bu lise bitirmiler hibir zaman
birka bini gememiti. Gene de, tek balarna, zamann salt ynetimlerinin en sks karsnda, krk milyon mujii klelikten kurtaracaklarn ileri srmler, kurtulmalarna, geici olarak da olsa, gerekten yardm etmilerdir. Bu zgrl hemen hepsi intiharla, lmle, krek cezasyla, ya da ldrmayla demilerdir. Rus yldrcl(1)

A y n Pisarev, Rusya'da uygarln bir lksel gere olarak h e p dardan getirildiini belirtir. Bak: Armand Coquart: Pisarev et l'ideologie du nihilisme
russe.

(2)

Dostoyevski.

am btn tarihi, bir avu aydnn sessiz halk nnde zorba bir ynetimle arpmas olarak zetlenebilir. Gc tkenmi utkular en sonunda ihanete uramtr. Ama en ar yoksamalarnda bile, bir deere, zorbala kar koyup gerek kurtulua destek olmay bugn de
srdren, yeni bir erdeme beden vermilerdir.
On dokuzuncu yzylda Rusya'nn almanlatrlmas bamsz
bir olgu deildir. Alman lkclnn etkisi ar basar o srada, rnein Fransa'da, Michelet ve Ouinet ile, on dokuzuncu yzyln Germen
incelemeleri yzyl olduu yeterince bilinir. Ama bu lkclk, Fransa'da zgrlk sosyalizmle arpp dengelenmek zorunda kalmasna karlk, Rusya'da nceden olumu hibir dnceyle karlamamtr. Rusya'da, kazanlm bir alandadr, tik Rus niversitesi,
yani 1750 ylnda kurulan Moskova niversitesi bir Alman niversitesidir. Rusya'nn Byk Petro anda balayan eitici, memur ve
askerlerce ar ar ilenmesi Birinci Nikola'nn desteiyle, dzenli
bir almanlatrma biimini alr. Aydn kitlesi 30 yllarnda Franszlarla birlikte Schelling'e, 40 yllarnda Hegel'e, yzyln ikinci yarsnda
da Hegel'den kma Alman sosyalizmine tutulur 1 . O zaman Rus genlii kendisine vergi lsz tutku gcn bu soyut dncelere boaltr, bu l dnceleri gerekten yaar, insan dini daha nceden Alman uzmanlarnca kalplandrlmt, ama havarileri ve kurbanlar
yoktu. lk iarlarna srt eviren Rus Hristiyanlar bu rol oynadlar. Bunun iin, aknlktan ve erdemden uzak yaamay kabul etmek zorunda kaldlar.

Erdemin braklmas

1820 yllarnda, ilk Rus devrimcileri olan aralklar2, bsbtn

erdemsiz deildir. Bu beyzadelerin Jacobin lkclkleri dzeltmeye
uramamtr daha. Hatta bilinli bir erdem sz konusudur. lerin-

(1)

Das Kapital 1872'de evrilmitir.

(2)

" D e c e m b r i s t e " deyimini " a r a h k " olarak evirdik. (eviren.)

den biri, Piyotr Viasemski: "Babalarmz birer elence dknyd,

bizler birer Caton'uz", der. Yalnz buna Bakunin'de ve 1905 ylnn
devrimci sosyalistlerinde yeniden bulacamz bir duygu, a ekmenin canlandrc olduu duygusu da eklenir. Aralklar, halk snfna
katlarak ayrcalklarndan vazgemi olan u soylu Franszlar dndrtrler. lkc Roma soylular olarak onlar da 4 Austos gecelerini yaamlar, halkn kurtulmas iin kendi canlarn verme yolunu
semilerdir, nderleri Pestel'in siyasal ve toplumsal bir dncesi bulunsa bile, baarszla uram kundaklklarnn salam bir izlencesi yoktur; baarya inanm olmalar bile kukuludur. lerinden biri, ayaklanmadan bir gn nce: "Evet, leceiz, diyordu, ama gzel
bir lm olacak b u " . Gerekten de gzel bir lm oldu. 1825 Aralnda, ayaklanmlar birlii Petersburg'da, Senato alannda top ateiyle y o k edildi. Kalanlar srgne gnderildi, bei de asld, ama yle
beceriksizce asldlar ki, batan asmak gerekti. Etkisizlikleri sz gtrmeyen bu kurbanlarn btn devrimci Rusya'da bir cokunluk ve dehet duygusu iinde sayg grmelerinin nedeni kolayca anlalr. Etkili
olmasalar da rnektiler. Bu devrim tarihinin balangcnda, Hegel'in
alayl bir dille gzel ruh dedii, ama Rus devrim dncesini tanmlayacak olan eyin haklarn ve bykln belirtiyorlard.
Alman dncesi bu cokunluk iklimi iinde Fransz etkisiyle
arpt, ve adalet istekleriyle gsz yalnzlk duygular arasnda
blnm kafalara etkisini kabul ettirdi. Tanrsal esinin ta kendisi gibi
karland ilkin, yle kutland, yle yorumland. Bir felsefe lgnl

tututurdu en iyi kafalar. Hegel'in Mantk'm dizelere dkmeye

kadar gtrdler ii. ou Rus aydnlar Hegel retisinden toplumsal bir sekinciliin dorulanmasn kardlar ilkin. Dnyann ussallnn bilincine varmak yetiyordu. Us alarn sonunda gerekleecekti nasl olsa. rnein Stankevi 1 , Bakunin ve Bielinski'nin ilk tepkileri budur. Sonra Rus tutkusu dnce bakmndan olmasa da gerek
bakmndan arlkla su orta durumuna dmek dncesi karsnda geriledi ve hemen br uca atld.
Bu konuda, 30 ve 40 yllarnn sekin ve en etkili kafalarndan
(1)

"Dnya usa gre dzenlenmitir, buna bakarak geri kalan her ey iin huzur duyuyorum."

biri olan Bielinski'nin evriminden daha aydnlatc bir rnek gsterilemez. Bielinski, olduka bulank bir zgrlk lksnden yola ktktan sonra, birdenbire Hegel'le karlar. Gece yars, odasnda,
tanrsal esinin sarsnts altnda, Pascal gibi gzlerinden yalar boanr, ihtiyar adam birdenbire benliinden syrverir: "Ne saymaca
vardr, ne rastlant, Franszlarla vedalatm artk". Ayn zamanda da
toplumsal sekincilikten yanadr, koruyucusudur onun. Hi duralamadan yazar bunu, durumunu savunur, duyduu gibi, yiite. Ama
o zaman, yce gnll adam dnyada en o k nefret ettii eyin, adaletsizliin yannda bulunduunu grr. Her ey mantksalsa, her ey
dorulanm demektir. Kamya, klelie ve Sibirya'ya da evet demelidir. Dnyay ve aclarn kabul etmek ona byklk gibi grnmt bir an, nk yalnz kendi aclarna, kendi elikilerine katlanacan sanyordu. Bakalarnn aclarna da evet demek sz konusu
olunca, birdenbire eli aya tutulur. Ters yne doru gider. Bakalarnn acs kabul edilemiyorsa, dnyada hibir ey dorulanmamtr ve tarih hi deilse bir noktasnda, usla birlememektedir. Oysa
tmyle usa uygun olmas gerekir, deilse, hi de usa uygun deildir.
Bir an iin her ey dorulanabilir dncesiyle yatm insann yalnz bana kar k, yeniden, yaman szlerle nlayacaktr. Dorudan Hegel'e seslenir Bielinski: "Sizin dar felsefenize uygun den
btn saygyla, urasn bildirmekle onur duyarm: Evrim basamaklarnn en ykseine ulamak talihine de ersem, yaamn ve tarihin btn kurbanlarnn hesabn sorardm sizden. Btn kan kardelerim
konusunda iim rahat deilse, karlksz bile olsa, mutluluu istemem."
Bielinski diledii eyin usun saltl deil, varln btnl
olduunu anlamtr. Bunlar zdeletirmeye yanamaz. 1\im insann, canl varln lmszln ister, trn Us olmu, soyut lmszln deil. Ayn tutkuyla, yeni rakiplerine kar da yapar savunmay, sonra, bu byk i arpmadan, Hegel'e borlu olduu
sonular karr, ama ona kar kullanr bunlar.
Bu sonular bakaldrm bireyciliin sonulardr. Birey bu
durumuyla kabul etmez tarihi, yleyse olduu eyi kesinlemek iin
gerei ykmas gerekir, onunla ibirlii etmesi deil. "Eskiden gerekti benim tanrm, imdi de yoksama. Kahramanlarm da ihtiyarn

ykclar: Luther, Voltaire, ansiklopediciler, CaViyle Byron". Bylece, doatesi bakaldrmann btn konularn bir rpda yeniden
buluruz. Franszlarn bireyci sosyalizm gelenei Rusya'da hep canl
kalyordu elbette. 30 yllarnda okunan Saint-Simon ile Fourier, sonra 40 yllarnda okunmaya balayan Proudhon, Herzen'in byk dncesini, o k daha sonra Piyotr Lavrov'un dncesini etkileyecektir. Ama ahlak deerlerine bal kalan bu dnce umursamaz dncelerle kar karya gelince yere serilecektir, hi deilse geici olarak. Bielinski ise, tam tersine, Hegel'le ve Hegel'e kar, toplumsal
bireyciliin eilimlerini yeniden bulur, ama yoksama asndan, akn deerlerin yadsnmasnda, t e yandan, 1848'de, ld zaman,
dncesi Herzen'in dncesine o k yaklam olacaktr. Ama, Hegel'e kar knda, yoksayclarn, bir dereceye kadar da yldrclarn tutumu olacak bir tutumu tanmlar. Bylece, 1825'in lkc
beyzadeleriyle 1860'n " h i i " niversite rencileri arasnda bir
gei rnei salar.

Cin 1

Gerekten de, Herzen, basmakalp dncelerden kurtulmak

iin de olsa, yokayc akmn savunmasn yaparken: "htiyarn ortadan kaldrl gelecein yaratldr", diye haykrd zaman, P.elnski'nin dilini kullanacaktr. Kotliarevski, kktenciler diye de adlandrlan kiilerden szederken, "gemiten tmyle vazgeerek insan kiiliini baka bir rnek zerine kurmay dnen" havariler
diye tanmlyordu onlar. Her trl tarihi teperek gelecei artk tarihsel anlaya deil de kral-insana gre kurma kararnda, Stirner'in
sav yeniden belirir. Ama kral-birey kendi bana iktidara ykselemez. Bakalarna da gereksinimi vardr. O zaman da yoksayc bir elikiye decektir. Pisarev, Bakunin ve Neayev, ykma ve yoksama
alann her biri biraz daha genileterek bu elikiyi zmeye ala-

(1)

Camus b u szc Dostoyevski'nin Cinler adl romanndan esinlenerek kullanyor. (eviren.)

caklar, ama bu geniletme, yldrcln ayn zamanda beliren zveri

ve ldrme iinde elikinin de ldrlmesine kadar varacaktr.
6 0 yllarnn yoksaycl, hepten bencil olmayan her trl eylemi tepti, bylece yoksamalarn en kkteniyle balad grnte.
Yoksayclk deyimini Turgenief'in, kahraman bu tr bir insan olan
Babalar ve ocuklar adl romamnda uydurduu bilinir, Pisarev, bu
kitap iin yazd bir yazda, Bazarof'u kendilerine bir rnek olarak
tandklarn bildirdi. "Biz varolann ksrln bir dereceye kadar anlam olmann ksr bilinciyle vnebiliriz yalnz, diyordu Bazarof.
Yoksayclk

dedikleri

bu

mudur?

diye

soruyorlard

kendisine.

Yoksayclk dedikleri budur". Pisarev bu rnei ver, daha da aydnlatmak iin yle tanmlar onu: "Kurulu dzen karsnda bir yabancym, ona katlmam gerekmez", yleyse biricik deer ussal bencilliktedir.
Pisarev ben'i doyurmayan her eyi yadsr, felsefeye, samalkla nite'

sanata, yalanc ahlaka, dine, hatta greneklere, nezakete

bile sava aar. Bizim gerekstclerimizin yldrcln dndrten, ussal bir yldrclk kurar. Kkrtma reti durumuna getirilir,
ama Raskolnikov rneinin o k iyi belirttii bir derinlik tar. Pisarev, bu gzel atlmn doruunda, hi glmeden, insann kendi annesini ldrp ldremeyeceini sorar, sonra da yant verir: "Neden olmasn, bunu arzuluyorsam, yararl buluyorsam neden olmasn?"
Bundan sonra, yoksayclarmzn servet ya da nemli yerler
kapmaya, nlerine kan her eyin alayc bir biimde tadn karmaya almamalarna ayor insan. Dorusunu sylemek gerekirse,
toplumun iyi yerlerine yerlemi yoksayclar da az deildir. Ama
bunlar, alayclklarn kurama dkmezler, her frsatta erdeme tutarsz
bir sayg, grnte kalan bir sayg sunmay y e tutarlar. Sz konusu
yoksayclara gelince, topluma meydan okuyularyla, tek bana bir
deerin kesinlenmesi olan bu meydan okuyula kendi kendileriyle
elikiye dyorlard, z d e k i olduklarn sylyorlard, baucu kitaplar Buchner'in G ve zdek'iydi.

Ama ilerinden biri: "Hepimiz

de Moleschott ve Darwin iin daraacna gitmeye, kellemizi vermeye

hazrdk", diyordu, bylece retiye zdein o k daha stnde bir
yer veriyordu, reti bir din, bir banazlk durumuna gelmiti. Pisarev'e gre, Darwin hakl olduuna gre, Lamarck bir haindi. Bu ev-

rede, herhangi bir kimse ruhun lmszlnden sozetmeye tuu&u

m hemen afaroz edilirdi, yleyse Wladimir Weidle 1 yoksaycl usu bir bilgisizcilik diye tanmlamakta hakldr. Bunlarda us, inancn
nyarglarn garip bir biimde kendine katyordu; us rnei olarak
en baya bilimcilii semek bu bireycilerin elikilerinin en k
deildir. Her eyi yoksuyorlard, en yadsnacak deerler, M.Homais'
nin 2 deerleri kalyordu yalnz.
Gene de yoksayclar, yerlerini alacak olanlara, uslarn en darn bir inan durumuna getirmeleriyle rnek olacaklardr. Ustan ve kardan baka bir eye inanmyorlard. Ama kukuculuk yerine havarilii setiler, sosyalist oldular. elikileri buradadr. Btn delikanl
kafalar gibi, ayn zamanda hem inanma gereksinimi, hem de kuku
duyuyorlard. Kiisel zmleri, yoksamalarna inancn uzlamazln, tutkusunu vermektir. Ama bunda alacak ne var? Weidle, filozof Soloviev'in bu elikiyi ortaya koyan, kmseyici tmcesini
anar: "nsan maymundan gelir; yleyse birbirimizi sevelim". Bununla birlikte, Pisarev'in gerei buradadr. nsan Tanr'nn yansmasysa, insann insan akndan yoksun kalmasnn nemi y o k demektir,
bir gn gelecek, doyacaktr. Zalim ve snrl bir koulun karanlklarnda nereye gittiini bilmeden dolaan, kr yaratksa, benzerlerine, onlarn lml aklarna gereksinim duyacaktr. Acma, tanrsz dnyaya deil de nereye snabilir? tekinde, Tanr iyilii herkesin gereksinimini karlar, hibir gereksinimi bulunmayanlarn bile. Her eyi
yoksayanlar, yoksamann bir dknlk olduunu anlarlar hi deilse.
O zaman bakasnn dknlne alabilir ve sonunda kendi kendilerini yoksayabilirler. Pisarev, dncede, bir annenin ldrlmesi
nnde gerilemiyordu, gene de adaletten szetmek iin en uygun
szckleri buldu. Bencil yaamn tadn karmak istiyordu, ama zindann acsn ekti, sonra da ldrd. Gzler nne serilen bunca pervaszlk, onu ak tanmaya, aktan srgn edilmeye, ii intihara vardrtacak kadar ac ekmeye gtrd sonunda, bylece, yaratmak iste-

(1)

La Russie absente et pres-'te.

(2)

Flaubert'in Madame Bovary'sinin kar dkn, baya, yzeysel bir devrim yanls. (eviren.)

dii kral-birey yerine, bykl tarihi tek bana aydnlatan, sefil ve

acl ihtiyar adam buldu.
Bakunin de ayn elikileri cisimletirir, ama baka trl bir gsterililikle. Yldr destannn eiinde lr 1 . Bireysel saldrlan nceden yadsm, zamann Brutus'larn yermitir. Ama 1866'da ar II.
Alexandre'a ate eden Karakosov'un baarszla uram saldrsn
aka eletiren Herzen'i aypladna gre, gene de onlara sayg gsterdii anlalyor. Bu saygnn nedenleri vardr. Tpk Bielinski ve
yoksayclar gibi Bakunin de olaylar bireysel bakaldrma ynnden
deerlendirdi. Ama daha fazla bir ey de getirdi: Neayev'de reti
olarak donacak ve devrim
akmn son noktasna kadar gtrecek
olan bir siyasal pervaszlk tohumunu.
Bakunin, daha delikanllktan kar kmaz, Hegel felsefesiyle
altst olur, korkun bir sarsntya uramasna kknden sklr.
Gece gndz dalar bu felsefeye, kendi deyimiyle, "ldrasya" dalar.
"Hegel'in ulamlarndan baka hibir eyi grdm y o k t u " . Yeni
dnmelerin cokunluuyla kar bu raklktan. "Kiisel benliim
bir daha dirilmemesiyle ld, yaamm gerek yaamdr artk. Bir
bakma salt yaamla zdeleti". Bu rahat durumun tehlikelerini sezmesi iin biraz zaman gerekecektir. Gerei anlam olan kimse ona
kar ayaklanmaz, ondan sevin duyar; ite herkesin uyduuna uyuvermiti. Bakunin beki kpei felsefesine balanacak adam deildi.
Almanya yolculuunun ve Almanlar konusunda vard olumsuz kannn onu, ihtiyar Hegel'le birlikte, Prusya devletinin usun ereklerinin
ayrcalkl gvencesi olduunu kabul etmeye iyi hazrlamam olmas
da olanakldr. Evrensel dlere dalard ya, ardan daha Rus'tu, ne
olursa olsun, "Baka halklarn hibir hakk yoktur, nk evrensel
istemi Prusya halk temsil eder" diyecek kadar ters bir manta dayanan Prusya savunmasna katlamazd, t e yandan, Bakunin, 40 yllarnda, baz eilimlerine araclk edecei Fransz sosyalizmi ile kargaacln tanmaya balyordu. Ne olursa olsun, Bakunin Alman lkcln gmbrtyle yadsr. Salta gitmiti o , tpk tm yokedie
gidecei gibi, ayn tutkulu atlmla, benliinde en ar durumda bulunan "ya hep ya h i " kzgnl iinde.
(1)

1876.

Bakunin, Salt Birlii vdkten sonra en ilkel iyilik-ktlk kartl dncesine sarlr. Kukusuz, "zgrln evrensel ve gerekten demokratik kilisesi"ni ister. Dini budur; yzylnn insandr. Gene de bu konuda inancnn tam olduu kesin deildir. Birinci Nikola'ya ttiraf'mda son devrime ancak "olaanst ve acl bir abayla,
umutlarn samaln fsldayan i sesi zorla boarak" inanabildiini syledii zaman iten grnr. Buna karlk, kuramsal ahlak dmanl o k daha kkldr, bu alanda, atlgan bir hayvann rahatl
ve sevinciyle zplad grlr. Yalnz iki ilke yn verir tarihe, devlet
ve toplumsal devrim, devrim ve kar devrim, bunlar uzlatrmak sz
konusu deildir, lmne bir savaa girimilerdir. Devlet, sutur.
"En kk, en zararsz devlet bile dlerinde suludur", yleyse devrim iyiliktir. Politikay aan bu arpma, eytans ilkelerin tanrsal
ilkeye kar savadr da. Bakunin, aka, romantik bakaldrmann
konularndan birini bakaldrma eylemine yeniden sokar. Daha nce de
Proudhon, Tanr'nn Ktlk olduunda karar klyor. "Gel, eytan,
kklerin ve krallarn kara aldklar eytan!" diye haykryordu.
Bakunin, siyasal bir bakaldrmann btn derinliini belli eder. " K tlk, eytann tanrsal yetkeye kar bakaldrmasdr, biz bu bakaldrmada btn insan kurtulularnn verimli tohumunu gryoruz.
Devrimci sosyalistler, on drdnc yzyl Bohemya'snn Fraticelli'si
gibi, u szcklerle tannyor bugn: "Kendisine byk bir ktlk
edilmi olann adna".
yleyse yaratla kar sava amansz ve ahlaksz olacaktr, biricik kurtulu da yoketmektir. "Ykma tutkusu yaratc bir tutkudur".
Bakunin'in 4 8 devrimi konusundaki ateli sayfalar1 bu ykma sevincini tutkuyla haykrr. "Ba sonu olmayan bayram", der. Gerekten
de, btn ezilmiler iin olduu gibi, onun iin de devrim szcmn kutsal anlamyla bayramdr. Hurrah, ou la revolution pour les
cosaques adl kitabnda Kuzey gebelerini her eyi yakp ykmaya
aran Fransz kargaacs Coeurderoy 2 geliyor insann aklna. O da,
"baba evine ate gtrmek" istiyor, insan tufan ile kargaalktan ba(1)

Confession, s.102 ve gerisi, Rieder.

(2)

Claude Harmel ve Alain Sergent. Anarinin tarihi, cilt I.

ka hibir eye umut balamadn haykryordu. Bakaldrma bu belirtiler iinde ar durumunda, biyolojik gereiyle belirir. Bunun iin
Bakunin, anda bilginler hkmetini olaanst bir derinlikle eletiren tek insan olmutur. Her trl soyutlamaya kar km, bakaldrmasyla btnyle birlemi, tm insan savunmutur. Haydutlar,
kanl ayaklanmalara nder olanlar gklere karmas, gzde rneklerinin Stenka Razin ile Pugaev olmas, bu insanlarn, hibir retiye,
hibir ilkeye balanmadan, bir ar zgrlk lks urunda dm
olmalarndan ileri gelir. Bakunin devrimin canevine bakaldrmann
plak ilkesini sokar. "Frtna ve yaam, ite bize gereken budur. Yasasz, dolaysyla zgr bir yeni dnya".
Ama yasasz bir dnya zgr bir dnya mdr, ite her bakaldrmann sorduu soru. Bunun yant Bakunin'den istenseydi, bu yant
hi de kukulu olmazd. Her durumda, hem de en byk akgrllkle, baskc sosyalizme kar km olmakla birlikte, elikiye aldrmadan, gelecein toplumunu bir diktatrlk olarak tanmlar. Kendi eliyle yazd Uluslararas Kardelik Yasalar (1864 - 1 8 6 7 ) , daha
o zamandan, bireyin koulsuz olarak merkez kuruluna balanmasn
ister. Devrimi izleyecek zaman iin de ayn ey. Kurtulmu Rusya
iin "gl bir diktatr iktidar... yandalaryla evrili, kurullaryla
aydnlatlm, zgr i birlikleriyle kklenmi, ama hibir eyle, hibir kimseyle snrlanmam bir iktidar" umar. Bakunin de dman
Marx kadar hizmet etmitir Lenin'ci retiye, t e yandan Bakunin'in
ar katnda belirttii biimiyle devrimci islav imparatorluu d snr ayrntlarna varncaya kadar, Stalin'in gerekletirdii dn ta
kendisidir. arlk Rusya'snn temel yrtme gcnn korku olduunu syleyebilmi ve Marx' bir parti diktatrln yadsm bir insandan gelince, bu gibi anlaylar elikili grnebilir. Ama bu eliki, retilerinin kaynaklarnn biraz da yoksayc olduklarn gsterir.
Pisarev, Bakunin'i dorular. Hi kukusuz tm zgrl istiyordu o.
Ama bu zgrl tm bir ykmada aryordu. Her eyi ykmak, temelsiz bir kurmaya balanmaktr; sonra duvarlar ayakta tutmak gerekir, kollar zerinde. Devrimi canlandrmaya yarayabilecek yanlarn bile brakmadan, btn gemii yadsyan kii, yalnz gelecekte bir
dorulama bulmaya boyun eer, bu arada da, geiciyi dorulamak
iin, polisi grevlendirir. Bakunin diktatrl haber veriyordu, ama

ykma isteine kar karak deil, onunla elele vererek. Ahlak deerleri de tm yoksamanm korlar iinde erimi olduuna gre, bu
yolda hibir ey durduramazd onu. Zindandan kurtulmak iin, pohpohlayc bir dille yazd ara tirafnda, iin iine devrimci politikann ifte oyununu sokar. svire'de Neayev'le birlikte yazd sanlan Devrimcinin din kitab'nda ise, sonradan yadsyacak olmakla
birlikte, u siyasal pervaszla biim verir. Bu pervaszlk eilimi bundan byle devrim akmlarnn zerinde srekli olarak arln duyuracak, Neayev de bunun kkrtc rneklerini verecektir.
Bakunin kadar bilinmeyen, ondan daha gizlemli,ama konumuz
asndan daha anlaml olan Neayev, ne kadar ileri gtrlebilirse o
kadar ileri gtrr yoksaycln tutarln. 1866'ya doru devrimci
aydn evrelerinde grnmeye balar, 1882 ylnda da karanlk bir
biimde lr. Bu ksa zaman iinde, hep ekici bir insan olarak kalmtr: niversiteliler, Bakunin, g etmi devrimciler, hatta yatt
zindanda lgnca bir kundakla sokmay baard gardiyanlar,
herkes, herkes evresindedir. Ortaya kt zaman, kararn oktan
vermitir. Bakunin'in kendisine dsel grevler vermeye raz olacak
kadar onun bysne kaplmas, bu dizginlenmez insanda gerekletirilmesini tledii, kendisi de olmak isteyip de yreinden kurtulamad iin olamad kiiyi bulmasmdandr. Neayev, "haydutlarn yabanl evrenine, Rusya'nn bu gerek ve biricik devrimci evresine" katlmak gerektiini sylemekle de tpk Bakunin gibi ve bir kez
daha, bundan byle politikann din, dinin de politika olacan yazmakla da yetinmemitir. Umutsuz bir devrimin zalim keii olmutur; desteklemeye karar verdii kara tanrsall yaymay, onu en sonunda baarya ulatrmay salayacak ldrc dzeni kurmak, Neayev'in en belirgin dyd.
Evrensel ykma konusunda dnce yrtmekle kalmad, byk bir souklukla, kendilerini devrime adayanlar iin "Her eye
izin vardr" istemek, kendi davranlarnda da hibir eyden saknmamak balca zgnlyd. "Devrimci nceden mahkm bir insandr. Ne gnl ilikileri olmaldr, ne sevdii nesneler, sevdii varlklar. Adndan bile syrlmaldr. Her eyi bir tek tutkuda: Devrimde toplanmaldr". Tarih, her trl ilkenin dnda, devrimle kardevrim arasnda bir savatan baka bir ey deilse, bu iki deerden

birini benimsemekten baka kar yol yoktur, lm de burdadr, dirili de, Neayev bu mant son noktasna gtrr. Devrim, ilk onunla, aktan ve dostluktan aka ayrlr.
Hegel dncesinden gelme saymaca ruhbilimin sonularn sezeriz onda. O bilinlerin birbirlerini tanmalarnn akla kar karya
gelite gerekleebileceini kabul etmiti hi deilse 1 . Ne olursa olsun, zmlemesinde, "olumsuzun gcn, sabrn, almasn" tamayan bu " o l g u " y a ba yeri vermek istememiti. Bilinleri en sonunda lmne bir arpmaya girimek zere denizlerin kumunda
bocalayan kr aanozlarn sava iinde gstermeyi semi, ayn
lde geerli bir baka benzetmeyi, karanlkta glkle, birbirini
arayan daha byk bir k vermek zere birbirine gre dzenlenen
fenerler benzetmesini bile bile bir yana brakmt. Birbirlerini sevenler, aklar, dostlar bilirler ki, ak yalnz bir imek akmas deil,
y n zamanda kesin tanmay, kesin barmay salamak zere karanlklarda elele ve acl bir arpmadr. Ne olursa olsun, tarihsel erdem
sabryla tannrsa, gerek ak da kin kadar sabrldr, t e yandan, Adalet istei yzyllar boyunca devrim tutkusunu hakl karan tek istek
deildir, devrim ayn zamanda herkese kar bir acl dostluk gereine dayanr, hele ve her eyden nce dman bir gk altnda. Adalet
iin lenler, btn alarda, birbirlerine "karde" demilerdir. iddet, hepsi iin, ezilmiler topluluu yararna, dmana yneltilir.
Ama devrim tek deerse, her eyi ister, hatta hafiyelii, dolaysyla
dostluun feda edilmesini bile. Bundan byle iddet, soyut bir dnce yararna, dost, dman demeden herkese ynelecektir. Devrimin kurtarmak istedii eyden bile nce gelmesi, imdiye kadar bozgunlarn yzn deitiren dostluun feda edilmesi ve imdilik grnmeyen bir utku gnne braklmas gerektiinin sylene bilmesi iin,
cinlerin saltanat gnn beklemek gerekmitir.
Neayev'in zgnl kardelere yaplan iddeti dorulamasdr. Bakunin'le birlikte Din kitab'n ortaya koyar. Ama Bakunin,
bir tr aknlk iinde, kendisine yalnz dlerinde varolan bir Avrupa Devrimciler Birlii'ni Rusya'da temsil etmek grevini verdikten
(1)

Hayranlkta da olabilir bu, o zaman "usta" sz byk bir anlam kazanr:

ykmadan yapan.

sonra, Neayev Rusya'y gerekten avcunun iine allr, kendi Balta

Birlii'ni kurar, yasalarn da kendisi tanmlar. Burada, bir askerlik
y a da bir politika eylemi iin zorunlu olan gizli merkez kurulunu grrz hi kukusuz, herkes bu kurula koulsuz' olarak bal kalacana and imek zorundadr. Ama Neayev, kendilerine bal kimseleri
ynetmek iin iddetten ve yalandan yararlanmann nderlerin hakk
olduunu kabul ettikten sonra, devrimi bir asker devrimi biimine
sokmaktan da fazlasn yapar. Gerekten de daha varolmayan merkez
kurulunun yetkilisi olduunu syledii, girimeyi dnd eyleme
ekingenleri de ekmek iin bu kurulu snrsz kaynaklar bulunan
bir kurul diye tantt zaman, daha balangta yalan sylemi olacaktr. Devrimcileri ulamlara ayrmakla daha da fazlasn yapar. Ona
gre, birinci ulamdan olanlar (yani nderler) tekileri istendii gibi
"harcanabilecek bir sermaye" olarak grmek hakkn tarlar. Tarihin
btn nderleri byle dnmlerdi belki de, ama bunu syleyememilerdi. Ne olursa olsun, Neayev'den nce hibir devrimci nder
bunu bir davran ilkesi olarak benimsemeyi gze alamamt. O zamana kadar hibir devrim, insann bir ara olabileceini yazmamt yasalarna. Eskiden beri, cesarete, zveri anlayna seslenilerek yanda toplanrd. Neayev ekingenlere antaj yaplabilecei, yldrlabilecekleri, gvenlerinde aldatlabilecekleri kararma varr. Dzenli bir
biimde en tehlikeli ilere itilirlerse, yalanc devrimciler bile ie yarayabilir. Ezilmilere gelince, kendilerini temelli kurtarmak sz konusu
olduuna gre, daha da ezilebilirler. Onlarn yitirdiklerini, gelecein
ezilmileri kazanacaktr. Neayev, hkmetleri bask nlemlerine d o ru itmek, onun halka en o k nefret edilen temsilcilerine hibir zaman dokunmamak gerektiini, gizli birliinde kitlelerin aclarn ve
yoksulluunu arttrmak iin elinden geleni yapmak zorunda bulunduunu bir ilke olarak ne srer.
Bu gzel dnceler bugn btn anlamlarn kazandlar ya Neayev ilkelerinin baarsn gremedi. Ama hi deilse niversite rencisi vanov'un ldrl srasnda uygulamak istedi bu ilkeleri,
vanov'un ldrlmesi gnn insanlarn ylesine sarst ki, Dostoyevski Cinler'in ana konularndan biri yapt bunu. Biricik kusuru Neayev'in yetkilisi bulunduunu syledii merkez kurulundan

kuku

duymak olduu anlalan vanov, bu kuralla zdelemi kiiye kar-

 ktna gre, devrime kar kyor demekti, yleyse lmeliydi.

Neayev'in arkadalarndan biri, Uspenski: "Bir adamn yaamna
son vermeye ne hakkmz var?" diye soruyordu. Ald yant uydu:
"Hak deil sz konusu, savmza zarar veren her eyi yoketme grevimiz". Gerekten de, tek deer devrim oldu mu hak yoktur, grevler vardr yalnz. Ama insan, birdenbire bir tersine dnle, bu grevler adna btn haklar kendi avcuna alr. Bylece, hibir zorba
hkmdarn canna kastetmemi olan Neayev, sav adna, tvanov'u
bir pusuda ldrr. Sonra Rusya'dan ayrlr, gidip Bakunin'i bulur.
Bakunin srt evirir ona, bu "tiksindirici taktii" yadsr. "Yklmaz
bir birlik kurabilmek iin, temel olarak Machiavel'in politikasn
alp Cizvitlerin retisini benimsemek gerektiine inand yava yava: Beden iin yalnz iddet, ruh iin de yalan", diye yazar Bakunin. yi grmtr durumu. Ama Bakunin'in ileri srd gibi, devrim biricik iyilikse, bu taktiin tiksindirici olduuna ne adna karar
vermeli? Neayev gerekten devrimin hizmetindedir, hizmet ettii
kendi kendisi deil, savdr. Rusya'ya gnderildikten sonra, yarglarna hibir ey brakmaz. Yirmi be yl ceza giydikten sonra da zindanlar zerinde hkm srer, gardiyanlar rgtleyerek gizli bir birlik
kurar, arn ldrlmesini tasarlar, yeniden yarglanr. On iki yllk
tutsaklktan sonra, kapal bir kalenin dibinde bir lm, ite devrimin
byk derebeylerinin horgrc rkn balatan bu ba kaldrmn yaam.
Bu srada, devrimin iinde her eye izin vardr gerekten, ldrme bir ilke olabilir. Oysa 1870 ylnda, halkln yeniden canlanyla, aralklarda ve Lavrov ile Herzen'in sosyalizminde grlen
dinsel ve ahlaksal eilimlerden domu olan devrim akmnn Neayev'in nclk ettii siyasal pervaszln gelimesini nleyecei sanlmt. Akm "canl ruhlar"a sesleniyor, halka gitmelerini, kurtulua kendi ayayla gitmesi iin onun eitilmesini istiyordu. "Piman beyzadeler ailelerini brakyor, eski giysiler giyiyor, kylye t
vermek zere kylere gidiyordu. Ama kyl saknyor, susuyordu.
Susmad zaman da havariyi candarmaya ihbar ediyordu. Ar ruhlarn bu baarszl, akm bir Neayev'in pervaszlna, hi deilse
iddete yneltecekti. Aydn tabakas, halk kendine -ekemeyince,
salt hkmdarlk karsnda yeniden yalnz buldu kendini; yeniden,

dnya efendi ve kle trlerine ayrlm grnd gzlerine. Bylece

Halkn Buyruu topluluu, bireysel yldrcl ilke yapacak, devrimci sosyalist partiyle birlikte, 1905 ylna kadar srm olan ldrmeler dizisini balatacakt. Bu noktada doar yldrclar, aka srt evirmi, efendilerin sululuu karsnda ayaklanmlardr, ama umutsuzluklaryla babaadrlar, ancak susuzluklarnn ve yaamlarnn
ifte kurbanlnda zebilecekleri elikileriyle kar karya kalm
bir durumdadrlar.

Kibar katiller

1878 yl, Rus yldrclnn doum yldr. Yz doksan halknn durumasnn ertesinde, 24 Ocak gn, gencecik bir kz, Vera
Zasuli Petersburg valisi general Trepov'u ldrr. Jri yelerince
susuz bulunduktan sonra, arn polislerinin elinden de kaar. Bu
tabanca at, birbirine karlk veren ve ancak bkknln yardmyla
sona erecei daha batan sezilen bir bask ve suikast alayannn
balangc olur.
Ayn yl, Halkn Buyruu'nun bir yesi, Kravinski, lme kar lm adl yergisinde, yldry ilkeleriyle tanmlar. lkeleri sonular
izler. Avrupa'da, Almanya imparatoru, talya ve spanya krallar suikastlere kurban giderler. Gene 1878 ylnda, ikinci Alexandre, Okrana ile, devlet yldrclnn en etkili silahn yaratr. Bundan sonra,
Rusya'da ve Bat'da on dokuzuncu yzyl ldrmelerle talanr. 1879'
da, spanya kralna gene suikast yaplr, ara kar da baarsz kalm
bir baka suikast. 1881'de Halkn Buyruu yldrclarnca arn ldrl. Sofa Perovskaya, Jeliabov ve dostlarnn aslmas. 1883, Almanya imparatoruna suikast, katilinin balta ile idam. 1887, Chicago
kurbanlarnn idam, spanyol kargaaclarnn Valencia kongresi, yldrc uyarlar: "Toplum boyun emezse, hepimiz birlikte leek bile
olsak, ktlk ve sapknlk yok edilecektir". 90 yllar, Fransa'da olaylar yoluyla propaganda denilen eyin en yksek noktasn belirtir.
Ravachol'un, Vaillant'n, Henry'nin yaptklar, Carnot'un ldrlmesinin ilk belirtileridir. Yalnz 1892 ylnda, Avrupa'da binden fazla,

Amerika'da be yze yakn dinamitle-suikaste rastlanr. Sonra, 1898,

Avusturya imparatoriesi Elisabeth'in ldrlmesi. 1901, Amerika
Birleik Devletleri Bakan Mac Kinley'in ldrlmesi. Ynetimin
ikinci derecede temsilcilerine kar suikastlerin hi ard gelmeyen
Rusya'da, 1903 ylnda, devrimci sosyalist partinin Sava rgt doar ve Rus yldrclnn en olaanst kiilerini bir araya getirir.
1905 ylnda, Sazanov'un Plehv'i, Kalyalev'in byk-dk Sergei'yi ldrmesi, otuz yllk kanl havariliin en yksek noktalarm belirtir ve,
devrimci din urunda, kurbanlar an tamamlar.
Bylece, aradn bulamam bir din akmna katlm olan yoksayclk, yldrclkla sonulanr. Bu gen adamlar, bombalar ve tabancalanyla, daraacna yrylerindeki gzpeklikleriyle, bu tm
yoksama evreninde, elikiden syrlmak, eksikliini duyduklar deerleri yaratmak istiyorlard. Onlardan nce insanlar bildikleri ya da
bildiklerini sandklar ey iin lyorlard. Onlarla, varolmas iin urunda lmek gerektiinden baka hibir yam bilinmeyen bir ey iin
lmek gibi daha g bir alkanlk balad. Onlardan nce, lecek insanlar, insanlarn adaletine kar Tanr'ya snyorlard. Bu evrenin
lm mahkumlarnn bildirilerini okuduumuz zaman, ayrmsz olarak hepsinin, daha domam olan baka insanlarn adaletine sndn grerek sarslrz. Yce deerler yokluunda, gelecein insanlar
bunlarn bavurabilecekleri son nokta olarak kalyordu. Gelecek, tanrsz insanlarn biricik akmldr. Yldrclar salt ynetimi ykmak,
onu bombalar altnda sarsmak isterler kukusuz. Ama, hi deilse
lmleriyle, bir adalet ve ak topluluunu yeniden yaratmak, bylece kilisenin ihanetine uram bir grevi ele almak isterler. Gnn birinde iinden yeni bir tanr fkracak bir kilise yaratmak isterler aslnda. Ama hepsi bu mudur? Gnll olarak sululua ve lme komalar ilerde gelecek olan bir deer umudundan baka bir ey karmam olsayd, hi deilse imdilik, bou bouna ldkleri, yoksayclktan da kurtulamadklar kesinlenebilirdi. t e yandan, biimlenmedii srece bir eylemi aydmlatamayacana, bir seme ilkesi salayamayacana gre, ilerde gelecek bir deer, terimlerde bir elikidir. Ania 1905 ylnn elikilerle paralanm kiileri, yoksamalaryla, lmeleriyle, yalnz geliini mutaladklarn sanarak ortaya koyduklar, bundan byle kar durulmaz bir deere can veriyorlard. Da-

ha nce bakaldrmann kaynaklarnda bulduumuz bu yce ve ac

zenginlii, cellatlarndan ve kendi kendilerinden stn tuttuklar akt. Bakaldrma anlaynn tarihimizde sonuncu kez, acma anlayyla karlat bu dakikada, bu deer zerinde durup onu inceleyelim.
niversite rencisi Kalyalev: "Yldrc eylemden ona katlmadan sz edilebilir m i ? " diye haykrr. 1903 ylndan balayarak
Azef'in, daha sonra da Boris Savenkov'un ynetimi altnda, devrimci sosyalist partinin Sava rgt'nde

toplanm btn arkadalar,

bu byk sze yakr bir davran gsterirler. Titiz insanlardr bunlar. Bakaldrma tarihinde, koullarnn, dramlarnn hibir eyini yadsmayan son insanlar olacaklardr. Yldn iinde yaamlar, "ona
inanmlardr" (Pokotilov) ama onun acsn da hep duymulardr.
Kalabaln iinde bile kukulara kaplm banazlar tarihte enderdir. 1905 ylnn insanlan kukularndan hibir zaman syrlamamlardr hi deilse. Onlara sunabileceimiz en byk sayg, u 1950
ylnda, bizden nce kendi kendilerine sormadktan ve yaamlar ya
da lmleriyle, bir dereceye kadar yantlamadklar hibir soru soramayacamz sylemektir.
Oysa hzla gelip gemilerdir tarihten, rnein Kalyalev, 1 9 0 3
ylnda Savenkov'la birlikte yldn eylemine katlmaya karar verdii
zaman, yirmi alt yandadr. ki yl sonra, "Ozan" (byle derlerdi
ona) aslmtr. Ksack bir eylem sresi. Ama bu evrenin tarihini birazck tutkuyla inceleyenler iin, Kalyalev, badndrc geii iinde, yldrcln en anlaml yzlerinden biridir. Sasonov, Schweitzer,
Pokotilov, Vuanarovski ve geri kalanlarn o u , Rusya'nn ve dnyann tarihinde hep byle belirmilerdir: Gittike daha acl bir bakaldrmann hzla gelip geen, unutulmaz tanklar olarak bir an parlayp snvermilerdir.
Hemen hepsi tanrszdr. Bombasn Amiral Dubassov'un zerine frlatrken len Boris Vuanarovski: "Daha liseye bile girmeden
nce,

ocukluk

arkadalarmdan birine tanrszlk dersi verdiimi

anmsyorum, diye yazar. Bir tek sorun kartryordu kafam. Ama

nerden taklmt aklma? y l e ya, lmszlk konusunda en ufak
bir bilgim y o k t u " . Kalyalev'e gelince, Tann'ya inanr o. Baarsz
kalacak bir suikastten birka dakika nce, Savenkov sokakta bir
dinsel resmin nne dikilip bir eliyle bombay tutarken, bir eliyle de

istavroz kardn grr. Ama dini kap dar eder. idamndan nce, hcresinde, dinin yardmlarn geri evirir.
Gizlilik yalnz yaamak zorunda brakr onlar. Geni bir insan
topluluuyla bantda olan eylem insanlarnn gl sevincini bilmezler, bilseler de soyut bir biimde bilirler. Ama kendilerini birletiren ba, onlar iin btn balanmalarn yerini tutar. "valyelik!" diye yazar Sasonov, sonra da yle aklar: "Bizim valyeliimiz yle bir ruh kazanmt ki, karlkl bantlarmzn gerek
zn "karde" szc bile yeterince aklayamaz". Ayn Sasonov
dostlarna krekten yle yazar: "Bana gelince, mutluluumun kanlmaz koulu, sizlere tam ballmn bilincini hep srdrmektir.
Vuanarovski de, sevdii kadn kendisini alkoyarken, ona: "Arkadalarmn yanma ge varrsam, senden nefret ederim", dediini saklamaz, "biraz gln" bulur bu sz, ama o zamanki ruhsal durumunu
ortaya koyduunu da belirtir.
Bu birbirlerine sokulmu, bu Rus halk iinde yitip gitmi kk erkekler ve kadnlar topluluu, kendilerini hibir eyin yneltmedii cellatlk mesleini seerler. Genel olarak insan yaamna saygy ve kendi yaamlarna kar en byk kurbanlk zlemine kadar
varan bir horgry benliklerinde birletirir, ayn eliki zerinde yaarlar. Dora Brilliant iin izlence sorunlarnn nemi yoktu. Yldrc eylem, her eyden nce yldrcnn gsterdii zverilerle gzelleiyordu. " A m a yldr armh gibi kyordu zerine", der Savenkov.
Kalyalev'e gelince, her dakika cann vermeye hazrd. "Daha da iyisi,
bu zveriyi tutkuyla arzuluyordu". Plev'e kar suikast hazrl srasnda, atlarn altna atlarak bakanla birlikte lmeyi nerir. Vuanarovski'de zveri eilimi lmn ekimiyle birleir. Tutuklanmasn, dan sonra, ana babasna yle yazar: "Delikanllmda ka kez kendimi ldrmeyi dnmtm..."
Ayn zamanda, canlarn tehlikeye atan, hem de yle btnyle
tehlikeye atan bu cellatlar, bakalarnn canna bilinlerinin en titiziyle dokunuyorlard ancak. Byk-dk Sergei'ye yaplacak suikast
ilk seferinde baarszlkla sonulanr, nk Kalyalev dkle birlikte
arabada bulunan ocuklar da ldrmeye yanamaz, btn arkadalar da kendisine hak verir. Savenkov, baka bir yldrc, Rachel
Louriee konusunda yle yazar: "Yldrc eyleme iman etmiti, ona

katlmay bir onur ve bir grev sayyordu, ama o da kan grmeye dayanamyordu". Ayn Savenkov, amiral Dubassov'a Petersburg-Moskova ekspresinde suikast yaplmasna kar kar: "En ufak bir patlama vagonda da olabilir ve yabanclar ldrebilir". Savenkov, daha
sonra, on alt yanda bir ocuu bir suikaste kattn "yldrc bilin adna" fkeyle yadsr. arlk zindanndan kaaca srada, kamasn nleyecek subaylara ate etmeyi dnr, ama silahn askerlere evirmektense lmenin daha iyi olduuna karar verir. Vuanarovski, "bu ii vahi bulduu iin" hibir zaman avlanmadn syleyen bu insan ldrc de yle der: "Dubassov karsyla birlikteyse,
bombay atmayacam".
Bakalarnn yaam konusunda bylesine derin bir kaygda
birleen bylesine byk bir kendini unutmuluk, bu kibar katillerin bakaldrma yazgsn en ar elikisi iinde yaadklarn dnmemize neden olur. Bir yandan iddetin kanlmaz niteliini kabul ederken, bir yandan da onun dorulanmam olduunu gizlemedikleri dnlebilir. Hem zorunlu, hem balanmaz, ite byle gryorlard ldrmeyi. Baya yrekler bu korkun sorunla kar karya gelince, terimlerden birini unutarak rahata erebilirler. Biimsel
ilkeler adna, her trl kendiliinden iddeti balanmaz bulmakla
yetinerek dnya ve tarih dzeyindeki u yaygn iddete girimeyi daha uygun bulacaklardr. Ya da, tarih adna, bu iddetin zorunlu olmasyla avunacak, tarihi insanda adaletsizlie kar kan her eye
uzun ve tek bir saldr durumuna sokuncaya kadar cinayete cinayet
ekleyeceklerdir. ada yoksaycln iki ayn yz ite: Biri burjuva, biri devrimci.
Ama sz konusu olan ar kiiler hibir eyi unutmuyorlard.
Bu durumda, zorunlu bulduklarn dorulayamaynca, dorulama
olarak kendi kendilerini sunmay, sorduklar soruya kiisel zveriyle
yant vermeyi tasarladlar. Onlardan nceki btn bakaldrmlar iin
olduu gibi, onlar iin de, ldrme intiharla zdeleti. Byle oldu mu
bir yaam baka bir yaamla denir ve bu iki kurbanlktan bir deer
umudu doar. Kalyalev, Vuanarovski ve tekiler, yaamlarn
e-deerliine inanrlar, yleyse dnce iin ldrmekle birlikte, hibir
dnceyi insan yaamndan stn tutmazlar. Dnceyle tamam tamamna ayn dzeyde yaarlar, lnceye kadar, dnceyi kendi var-

lklarnda cisimlendirerek dorularlar. Dinsel olmasa da doatesi bir

bakaldrma anlay karsndayz hl. Bundan sonra, ayn kemirici
inanla comu baka insanlar gelecek, bu yntemleri duygusal bulacak, herhangi bir yaamn gene herhangi bir yaamla e-deerde olduunu yadsyacaklardr. O zaman da, ad tarih bile olsa, soyut bir
dnceyi insan yaamnn stne karacaklar, kendileri bu dnceye nceden boyun emi olduklarndan, durumun saymacalma bakmadan, bakalarna da boyun edirtmeye karar vereceklerdir. Bakaldrma sorunu aritmetikle deil, olaslk hesabyla zlecektir artk.
Dncenin gelecekteki gereklemesi karsnda, insan yaam her
ey de- olabilir, hi de olabilir. Hesapnn bunu gerekletirme inanc ne kadar bykse, insan yaam o kadar az deer tar. Son noktada da hibir deer tamaz olur.
Bu snr, yani filozof cellatlar ve devlet yldrcl an inceleyeceiz. imdilik, 1905 ylnn bakaldrmalar, bulunduklar snrda, bomba gmbrtleri iinde, bakaldrmann bakaldrma olmaktan kmadka, avuntuya, dogmac rahatla gtremeyeceini
retirler bize. Grnteki biricik baarlar, hi deilse, yalnzl
ve yoksaycl yenmeleridir. Yoksadklar ve kendilerini dar atan
bir dnyann ortasnda, btn yce gnller gibi, kardelii yeniden
kurmaya alrlar. Krein lnde bile mutluluklarn salayan,
karlkl olarak birbirlerine besledikleri tutsaklatrlm ve sessiz
kardelerinin usuz bucaksz kitlelerine kadar uzanan sevgi, bunalmlarnn ve umutlarnn boyutlarn verir. Bu aka hizmet etmek iin,
ilkin ldrmeleri gerekir; susuzluun egemenliini kesinlemek iin
de belli bir sululuu kabul etmeleri. Onlar iin ancak son anda zlecektir bu eliki. Yalnzlk ve valyelik, el ekme ve umut, lmn zgrce benimsenmesiyle alacaktr ancak. 1881'de ikinci Alexandre'a suikast rgtleyen, ldrmeye krk sekiz saat kala tutuklanan Jeliabov da suikastn gerek hazrlycsyla lmek istemiti. Yetkililere yazd mektupta: "ki daraac yerine bir daraac hazrlanmas yalnz hkmetin alaklyla aklanabilir", diyordu. Be daraac birden dikildi, biri de sevdii kadn iindi. Ama, sorgular srasnda zayflk gstermi olan Risakov dehetten yar lgn bir durumda, srklenerek daraacna getirilirken, Jeliabov glmseyerek ld.
nk Jeliabov, ldrdkten ya da ldrttkten sonra, yalnz

kalrsa, istemedii, ama Risakov gibi yklenmek zorunda kalaca

bir sululuk bulunduunu biliyordu. Daraacnn eiinde, Sofa
sevdii adam ve br iki dostunu pt, ama Risakov'a arkasn dnd, bylece Risakov, yeni dinin cehennemlii olarak yalnz ld. Jeliabov iin, kardelerinin ortasnda lmek hakl kmak demekti, l dren kii, daha da yaamaya raz olursa, ya da, daha da yaamak
iin, kardelerine ihanet ederse suludur ancak, lmek tam tersine,
suu sfra indirir. Charlotte Corday, Fouquier- Unville'e bunun iin
haykrr: "Vay canavar, beni katil sanyor!". Susuzlukla sululuun,
usla us-dnn, tarihle lmszln yan yolunda yer alan bir insansal deerin i paralayc ve gelip geici sezgisidir bu. Bu bulu dakikasnda, ama yalnz bu dakikada, bu umutsuzlara garip bir huzur gelir, kesin utkularn huzuru. Polianov, hcresinde, lmenin kendisi
iin "kolay ve tatl" olabileceini syler. Vuanarovski lm korkusunu yendiini yazar. "Yzmde tek kas titremeden, tek szck sylemeden kacam daraacna... Bu da bana yaplan iddetin deil,
yalnz yaadklarmn sonucu olacak". ok daha sonra, sttemen
Schmidt de yle yazacaktr: "lmm her eyi tamamlayacak, davam da ikenceyle talanarak tartlmaz, kusursuz olacak". Sonra Kalyalev, yarglarn karsna sulayc olarak dikilip de daraacyla cezalandrlan Kalyalev, kesinlikle: "lm bu gzyalan, bu
kan dnyasna kar son bir protesto sayyorum", der, gene Kalyalev: "Kendimi parmaklklarn ardnda bulduktan sonra, herhangi bir
biimde canl kalmak isteini hibir zaman duymadm", diye yazar.
Dilei yerine getirilecektir. 10 Maysta, sabahn ikisinde, benimsedii biricik dorulamaya doru yryecektir. Banda bir ftr apka,
tepeden trnaa karalar iinde, pardessz olarak daraacna kar,
lm mahkmu, ha uzatan rahip Florinski'ye yalnz yle der: "Yaamla ilgimi kestiimi ve lme hazrlandm daha nce de sylemitim size".
Evet, burada, daraacnn dibinde, yoksaycln son dakikasnda, eski deer yeniden doar. Bu deer bakaldrmlk anlaynn bir zmlenmesi sonunda bulduumuz " V a n z " sznn bu kez
tarihsel bir yansmasdr. Hem kendi kendisini, hem de tkenmez dostluk iin lenin dncesiyle Dora Brilliant'n altst olmu yznde
lmcl bir parltyla parlayan budur; krekte, protesto etmek ve kar-

delerim saydrtmak" iin Sazanov'u intihara iten de budur; bir general kendisinden arkadalarn ihbar etmesini isteyince, onu bir tokatta yere yuvarlad gn, Necayev'i bile artan da budur. Bylece bu
yldrclar, bir yandan insanlarn dnyasn dorularken, bir yandan
da, tarihimizde sonuncu kez, gerek bakaldrmann deerler yaratc olduunu kantlayarak bu dnyann yukarsnda yer alrlar.
1905 yl, onlar dolaysyla, devrimci atlmn en yksek noktasn belirtir. Bu tarihten sonra bir d balar. Kiliseleri din kurbanlar yapmaz artk: onlarn harc ya da susuzluk kantlardrlar. Sonra
papazlar ve yobazlar gelir. Gelecek devrimciler yaamlarn deitirilmesini istemeyeceklerdir, lm tehlikesine raz olacaklardr ya devrim iin, devrime hizmet etmek iin kendilerini elden geldii kadar
korumay da kabul edeceklerdir, yleyse kendileri iin tm sululuu da kabul edeceklerdir. Alala boyun eme, ite devrimi ve insan kilisesini kendilerinden stn tutan yirminci yzyl devrimcilerinin gerek zellii budur. Kalyalev, tam tersine, zorunlu yol olan devrimin yeterli bir erek olmadn ortaya koyar. Evren saygsn nce
zorunlu, sonra yetersiz grdklerine, Kalyalev'le Rus ya da Alman arkadalar dnya tarihinde Hegel'e gerekten kar km kiilerdir 1 .
"Grnme" yetmiyordu Kalyalev'e. Btn dnya kendisini onaylasa
bile, hl bir kuku kalacakt Kalyalev'in iinde: Kendisi onaylayabilmeliydi, cokun alklarn her gerek insanda uyandrd kukuyu susturmak iin, herkese hakl grlmek bile yetmeyecekti ona.
Kalyalev sonuna kadar kuku duydu, ama bu kuku onu eylemden
alkoymad; bunun iin bakaldrmann en an grntsdr, lmeyi,
bir yaamn 1 karln gene bir yaamla demeyi kabul eden kii,
yoksamalar ne olursa olsun, tarihsel birey olarak kendisini aan bir
deerin varln kesinler. Kalyalev lnceye kadar tarihe verir kendini, lecei anda ise, tarihin yukarsnda yer alr. Bir bakma, kendisini ona ye tuttuu dorudur. Ama neyi ye tutar, duralamadan lme att kendi varl;n m, yoksa cisimlendirdii, yaatt deeri
mi? Yant kukulu deildir. Kalyalev ve kardeleri yoksaycl altediyorlard.

(1)

ki insan rk. Biri yalnz ldrr ve bunu canyla der. t e k i binlerce cinayeti dorular, buna karlk onurlandrlraay kabul eder.

igalev'cik
Ama bu yengi yarnsz olacaktr: lmle birleir. Yoksayclk,
geici olarak, kendini yenenlerden sonra ayakta kalr. Devrimci sosyalist partinin gbeinde bile, siyasal umursamazlk yengiye doru yrmesini srdrr. Kalyalev'i lme yollayan nder, Azev, ifte oyun
oynar, bir yandan bakanlar, dkleri ldrtrken, bir yandan da devrimcileri Okrana'ya ihbar eder. Kkrtclk "Her eye izin vardr"a
eski yerini verir, tarihi gene salt deerle zdeletirir. Bu yoksayclk, bireyci sosyalizmi etkiledikten sonra, Rusya'da 80 yllarnda ortaya kan bu bilimsel denilen sosyalizme de bulaacaktr 1 . Neayev
ile Mars'n ortak miraslar yirminci yzyln tmcl devrimini douracaktr. Bireysel yldrclk tanrsal hakkn son temsilcilerini koutururken, devlet yldrcl da bu hakk toplumlarn kknden kazmaya hazrlanyordu. Son erekleri gerekletirmek iin iktidar alma
teknikleri bu ereklerin rnek dorulanndan daha stn saylmaya
balar.
Gerekten de, Lenin "muazzam" bulduu bir iktidar-elegeirme anlayn Neayev'in bir arkada ve ruhsal kardei olan Tkaev'
den alr, bunu kendisi yle zetler: "Her eyin gizli tutulmas, yelerin zenle seilmesi, meslekten devrimciler yetitirilmesi". ldrarak len Tkaev, yoksayclktan asker sosyalizmine geii salar.
Bir Rus Jacobin'cilii yaratacan ileri sryordu, ama her trl erdemi yadsdna gre, Jacobin'lerden yalnzca eylem tekniini almt. Sanatn ve ahlakn dmandr, usla us-dn yalnz teknikte
uzlatrr. Erei devlet ynetimini ele geirerek insan eitliini gerekletirmektir. Gizli rgt, devrimci kollar nderlerin diktatrlk
gc gibi konular, ylesine byk, ylesine etkili bir baar kazanacak olan "aygt" olgusunu deilse de kavramn tanmlar. Ynteme
gelince, Tkaev'in yeni dnceleri benimseme yeteneinden yoksundurlar diye yirmi be yan am btn Ruslar yoketmeyi ne
srd dnlrse, bu konuda doru bir gre varlabilir. Gerekten dahice bir yntem dorusu, ocuklarn
azgn eitiminin ezilmi bykler ortasnda yapld stn-devlet tekniinin gzde yn(1)

lk sosyal demokrat topluluk, Plekhanov'unki, 83 ylnda grlr.

cemi. Sezar sosyalizmi, tarihsel mantn egemenliiyle uzlamayan

deerleri yaatt oranda bireysel yldrcl sulayacaktr kukusuz, ama tek dorulama olarak tanrlam insanl kurmak ereiyle, yldry devlet dzeyine karacaktr.
Burada bir halka tamamlanr. imdi devrim, gerek kklerinden kopmu, tarihe boyun edii iin insana olan balln yitirmi

olarak,

btn evreni kleletirmeyi dnmektedir.

Cinler'de

onursuzluk hakkn isteyen yoksayc Verkhovenski'nin gklere kard igalev'cilik a balar artk. Mutsuz ve dizginlenmez bir
dncedir 1 , kendi kendinden baka bir anlam tamayan bir tarih
zerinde egemen olabilecek tek eyi, g istemini seer. nsan dostu
igalev de inancas olur: Bundan byle insanlk ak insanlarn kleetirilmesini dorulayan bir kant durumuna gelir. Eitlik delisi igalev 2 , uzun dncelerden sonra, gerekten umut krc olsa bile bir
tek

retiye

olanak

bulunduu sonucuna varmt umutsuzlukla.

"Snrsz zgrlkten yola karak snrsz zorbala geldim". Her eyin yoksanmas olan tmc zgrlk tm insanlkla zdelemi yeni
deerlerin yaratlmasyla yaayabilir ancak, ancak bunlarla dorulanabilir. Bu yaratma gecikirse, insanlk lnceye kadar kendi kendini
yiyecektir. Bu yeni yasalara giden en ksa yol tmc diktatrlkten
geer. "Kiilik haklarn insanln onda biri tayacak, bu onda bir,
geri kalan onda dokuz zerinde snrsz bir yetke uygulayacak. Bunlar kiiliklerini yitirecekler, bir sr gibi olacaklardr; edilgen boyuneile yetinecek, bylece ilk arla, bir bakma, ilk cennete geri dnecekler, burada alacaklardr", topyaclarn dledii filozoflar
hkmetidir bu; ne var ki, bu filozoflar hibir eye inanmamaktadrlar. Cennet lke gelmitir, ama gerek bakaldrmay yadsmaktadr,
Ravachoi'un yaamn ve lmn kutlayan cokun bir yazn adamnn deyimini kullanmak gerekirse, "iddeti lsa'lar"n egemenliinden baka bir ey sz konusu deildir. Verkhovenski, ac ac: " Y u karda papa, evresinde biz, aamzda da igalev'cilik", der.

(1)

"nsan kendine gre tasarlyor, sonra da bir daha dncesinden caydrmyordu."

(2)

" U durumlarda kara alma ve ldrme, ama her eyden n c e eitlik."

Yirminci yzyln tmc dinleri, devlet yldrlar byle belirir.

Bugn, tarihimizin bir yan zerinde, yeni derebeyleri, byk engizitrler, ezilmilerin bakaldrmasn kullanarak srdryorlar egemenliklerini. Saltanatlar zalim, ama, romantiklerin eytan' gibi, zalimliklerini tanmas ar bir yk olmas dolaysyla balatyorlar. "Arzuyu ve acy kendimize ayryoruz, klelerin payna da igalev'cilik
decek". Yeni, olduka da irkin bir kurbanlar rk douyor bylece. Aclar bakalarna ac ektirmekten baka bir ey deil; kendi
efendiliklerinin klesi oluyorlar. nsann tanr olmas iin, kurbann
da alalarak cellat olmas gerekir. Kurban da, cellat da umutsuzdur
bunun iin. Artk ne klelik, ne de g eriebilecektir mutlulua,
efendiler hrn, kleler ask suratl olacaktr. Hakk vard Saint-Just'
n, halka ac ektirmek korkun bir eydir. Ama her birini bir tanr
yapmaya karar verdikten sonra, insanlar tedirgin etmekten nasl kanlabilir? Tanr olmak iin kendini ldren Kirilov'un, intiharnn
Verkhovenski'nin suikast iin kullanlmasn kabul ettii gibi, insann kendi kendini tanrlatrmas da bakaldrmann yaratt amurlu yollarna, tarihimizin hl iinden kamad bu yollara sapar.

DEVLET YILDIRICILII ve US-DII YILDIRI

Btn yeni devrimler devletin glenmesiyle sonulanmtr.

1789 Napoldon'u getirir, 1848 nc Napoleon'u, 1917 Stalin'i,
20 yllarnda talya'da kan kargaalklar Mussolini'yi, Weimar cumhuriyeti de Hitler'i. Bu devrimler, hele birinci dnya sava tanrsal
hukukun son kalntlarn da sildikten sonra, gittike artan bir gz
karalkla, insansal lkeyi, gerek zgrl kuracaklarn ileri srmekten geri durmazlar. Devletin o gittike artan tm gll bu hrs
her seferinde onaylar. Bunun eninde sonunda gerekleemeyeceini
sylemek yanl olurdu. Ama nasl gerekletii incelenebilir; ders
de arkadan gelir belki.
Bu denemenin konusu olmayan birka aklama yannda, yeni devletin grlmedik ve dehet verici geliimi de, gerek bakaldrma anlayna yabanc olsa bile, zamanmzn devrimcilik anlayn
dourmu olan, lsz teknik ve felsefe hrslarnn manta uygun
sonucu olarak grlebilir. Marx'n kehanetimsi d, Hegel ya da
Nietzsche'nin nceden bildirdikleri, Tanr lkesinin kk kazndktan
sonra, ussal ya da us-d, ama her iki durumda da yldrc bir devlet
karr ortaya.
Dorusunu sylemek gerekirse, yirminci yzyln faist devrimleri devrim diye adlandrlmaya demez. Evrensel hrslar eksiktir.
Mussolini de, Hitler de bir imparatorluk yaratmaya altlar elbette,
nasyonal-sosya.list lkcler de, ak ak, dnya imparatorluunu dndler. Allm devrim akmlarndan farklar, yoksayc mirasta,
usu tanrlatracak yerde us-dn, hem de yalnz us-dm tanrlatrmay semi olmalar. Bylelikle, evrenselden el ekiyorlard. Gene
de Mussolini Hegel'den, Hitler Nietzsche'den geldiini syler; tarihte,
Alman lkclnn baz kehanetlerini canlandrrlar. Bu bakmdan,

bakaldrma ve yoksayclk tarihinin maldr. lk olarak, hibir eyin

bir anlam bulunmad, tarihin de gcn rastlantsndan baka bir ey
olmad dncesi zerine bir devlet kurdular. Sonu da gecikmedi.

Mussolini daha 1914'te, "kargaann kutsal dinini" mutuluyor,

her trl Hristiyanln dman,olduunu bildiriyordu. Hitler'e gelince, onun dini hi duralamadan Yazg-Tanr ve Walhalla'yl al birleiyordu. Tanrs, bir toplant kantyd, sylevlerinin sonunda bir tartma kztrma biimiydi gerekten. Baarsn srdrd srece,
esinli olduuna inanmay ye tuttu. Bozgun zamannda, halknn ihanetine urad kansna vard. Bu arada, kendini herhangi bir ilke
nnde sulu bulmu olabileceini gsteren bir ey kmad ortaya.
Nazilie bir felsefe grn verebilmi olan biricik stn bilgili insan, Ernest Junger de yoksaycln kalplarn semitir: "Usun yaama ihanetine verilebilecek en iyi karlk, usun usa ihanetidir, ve
bu an en byk, en zalim hazlanndan biri de bu ykma abasna
katlmaktr".
Eylem adamlar, inansz olunca, eylem devinisinden baka hibir eye inanmamlard. Hitler'in savunulmaz elikisi de srekli bir
devinim ve bir yadsma zerine deimez bir dzen kurmak istemi
olmasdr. Rauschning, Yoksayclk Devrimi adl kitabnda, Hitler
devriminin salt bir dinamizm olduunu sylemekte hakldr. Bir ei
daha grlmemi bir savala, bozgunla, ekonomik bunalmla kknden sarslan Almanya'da, hibir deer ayakta kalmamt. Goethe'nin
"Almanlarn her eyi zorlatrma huyu" dedii eyi de hesaba katmak gerekse bile, iki sava arasnda btn lkeyi sarm olan intihar
salgn, kafalarn aknl konusunda o k ey anlatr. Her eyden
umudu kesmi olanlara inan verebilecek olan ey uslamlamalar deil, yalnz tutkudur, burda ise tutku bile umutsuzluun, yani alaln ve kinin dibinde yatyordu. Deer yoktu artk, hem btn insanlarnlarn mal, hem de btn insanlarn stnde olan, birbirlerini yarglamalarna olanak veren deer yoktu. Bylece 1933 Almanya's yalnzca birka kiinin dk deerlerini benimsedi, bunlar btn uy(1)

skandinav mitologyasnda,
(eviren.)

savata lm kahramanlarn kaldklar yer.

garla zorla benimsetmeye alt. Goethe ahlaknn yokluunda,

haydutlar topluluunun ahlakn seti, ona katland.
Haydudun ahlak hep yengi ve , bozgun ve kindir. Mussolini
"kiinin ilkel glerini" gklere kard zaman, kann ve igdnn ykseltiliini, buyurma igdsnn en kt rnnn biyolojik
dorulanmasn haber veriyordu. Nuremberg durumasnda, Frank,
Hitler'e hz veren "biim dmanl"nn altn izmiti. Dorudur,
bu adam devinim durumunda bir gt yalnz, kurnazln, yaman
bir taktik ak-grlln hesaplaryla daha da etkili olan bir gt. Baya olan bedensel biimi bile kendisine bir snr deildi, kitlenin iinde eritiyordu o n u 1 . Yalnz eylem ayakta tutuyordu bu adam. Varolmak yapmakt onun iin. te bu yzden, Hitler ve ynetimi dmansz edemezdi, fkeyle kendilerinden gemi zppeler 2
olarak, ancak bu dmanlara gre tanmlanabilirler, ancak kendilerini devirecek olan bu azgn sava iinde biimlenebilirlerdi. Propagandada ve tarihte, Yahudiler, farmasonlar, etkili zenginler, Anglosaksonlar, hayvans Islavlar, lmne doru yol alan kr gc her seferinde daha bir fazla ahlandrmak zere birbirini izlemitir. Srekli
sava srekli kkrtclar istiyordu.
Hitler, ar durumda tarihti. "Oluu srdrmek, yaamaktan daha iyidir", diyordu Junger. Bylece, en aa dzeyde, hem de her
trl stn geree kar, tm olarak yaamn akyla zdelemeyi
tlyordu. Biyolojik d politikay icadetmi olan ynetim, en ak
karlarnn tersine bir yol tutuyordu. Ama hi deilse kendi zel
mantna uymaktayd. Rosenberg dft'bylece yaamdan cafcafl bir
dille szediyordu ya: "Yryen bir birlik gibi, bu birliin nereye ve
hangi erekle gittiinin hi nemi y o k " . Sonra bu birlik tarihi ykntlarla dolduracak, kendi yurdunu da yerle bir edecektir, ama hi deilse yaam olacaktr. Bu dinamizmin gerek mant, ya tm bozgun, ya da, fetihten fetihe, dmandan dmana, kan ve eylem imparatorluunu kurmakt. Hitler'in, hi deilse ilke olarak, bu imparatorluu tasarlam olmas pek dnlemez. Bilgisiyle olsun, taktik
(1)

Bak: Max Picard'n gzel kitab: Hiliin insan.

(2)

Goering'in konuklarn baz baz Neron klnda ve yz b o y a n m olarak

kabul ettii bilinir.

zeks ya da igdsyle olsun, yazgsnn dzeyinde bir adam deildi.

Almanya, tara ii bir politika dncesiyle bir imparatorluk savana
giritii iin kt. Ama Junger bu mant grm, tanmn da vermiti. Bir "evrensel ve teknik imparatorluk", "Hristiyanla kar
bir teknik din" canlandrd kafasnda, bu dinin ballar, bu imparatorluun askerleri iiler olabilirdi, nk (ve Junger burada Marx'la
birleiyordu), inansal yaps dolaysyla ii evrenseldi. "Toplumsal
szlemenin deimesiyle oluan boluu yeni bir komuta ynetiminin yasas doldurur. i pazarlk, acma, yazn alanndan alnarak
eylem alanna kadar ykseltiliyor. Hukuk buyruklar askerlik buyruklar durumuna gelmektedir", imparatorluk, grld gibi, ayn zamanda hem evrensel fabrika, hem de evrensel kladr, Hegel'in iiaskeri burada bir kle olarak egemenliini srdrr. Hitler bu imparatorluk yolunda biraz erken durdurulmutur. Ama daha ilerilere bile
gitmi olsayd, yalnzca kar konulmaz bir dinamizmin gittike daha
o k yayld, bu dinamizmi destekleyecek tek ilkeler olan umursamazlk ilkelerinin gittike daha o k iddetlenip glendii grlecekti.

Rauschning, byle bir devrimden szederken, onun kurtulu,

adalet ve us atlm olmadn syler: "zgrln lm, iddetin
egemenlii ve usun klelii"dir. Gerekten de, faizm horgrdr.
Buna karlk, horgrnn her tr, politikaya girdi mi faizmi hazrlar, ya da kurar. Faizmin, kendi kendini yadsmadka, baka ey
olamayacan da eklemek gerekir. Burjuva olmaktansa cani olmann
daha iyi olacan Junger kendi ilkelerinden karyordu. O kadar yazn yetenei bulunmayan, ama, bu konuda daha tutarl olan Hitler,
yainzca baarya inandktan sonra, biri ya da teki olmann nem
tamadn biliyordu. Bylece ayn zamanda her iki nitelii birden
benimsemekten ekinmedi. "Olaydr nemli olan, ite o kadar", derdi Mussolini. Hitler de: "Irk ezilme tehlikesi altnda bulunduu zaman... yasaya uygunluk ancak ikinci derecede bir nem tar", der.
te yandan, rk da varolabilmek iin her zaman tehlikede bulunmak
gereksiniminde olduuna gre, hibir zaman yasaya uygunluk yoktur. "Her eyi imzalamaya, her eyi onaylamaya hazrm... iin iindeki Alman halknn geleceiyse, bugn tam bir inanla antlamalar
imzalayabilir, yarn da bunlar bozabilirim", t e yandan, Fhrer sava balatmadan nce yenene gerei syleyip sylemediinin so-

rulmayacam

bildirmiti

generallerine.

Nuremberg

durumasnda,

Goering de savunmasnda bu gr benimser: "Yenen her zaman

yarg, yenilen de sank olacaktr". Bu konu elbette tartlabilir.
Ama o zaman, Nuremberg durumasnda, bu masaln katillie varacan kestiremediini syledii zaman, Rosenberg'i anlamak gtr.
ngiliz savc ise, tam tersine, "Mein Kampf'dan Maidanek'in gaz odalarna giden yolun dosdoru bir yol olduunu" belirttii zaman, durumann gerek konusuna, yani ak nedenler dolaysyla Nuremberg'te tartlmayan tek konuya, Bat yoksayclnn tarihsel sorumluluklar konusuna dokunur. Bir duruma btn bir uygarln
genel sululuu bildirilerek yrtlemez. Yarglama btn dnyann
suratna kar haykran eylemler zerine yaplmtr.
Hitler, her durumda, srekli fetih devinimini kard, o olmad
m hibir ey olamazd. Ama srekli dman, srekli yldrdr, stelik bu kez devlet dzeyindedir. Devlet "aygt "la, yani fetih ve bask
mekanizmalarnn

btnyle

zdeleir. Yurt iine ynelen

fetihin

ad propaganda (Frank'a gre, "cehennem yolunda ilk adm"), ya da

baskdr. Darya doru yneltilince, orduyu yaratr. Bylece btn
sorunlar birer askerlik sorunu durumuna getirilmi, g ve etki terimleriyle kurulmutur. Politikay da, ynetimin temel sorunlarn da bakomutan kararlatrr. Strateji konusunda yadsnmaz olan bu ilke, sivil yaamda da genelletirilmitir. Tek nder, tek halk, tek efendi ve
milyonlarca kle demektir. Btn toplumlarda zgrln gvencesi
olan ara kurumlarn yerlerini, ya sessiz ya da (bu ayn eydir) "Slog a n l a r haykran kalabalklar zerinde egemen olan, izmeli bir Yehuda'y brakr. nder ile halk arasna bir uzlama ya da araclk rgt deil, "aygt", yani bask arac olan parti yerletirilir. Bylece bu
dk gizemciliin ilk ve tek ilkesi, yoksayclk dnyasna bir putatapclk ve baya bir kutsallk getiren Fhrerprenzip doar.
Mussolini, bu latin hukukusu, devlet nedeniyle yetiniyor, ancak bunu, bin bir trl parlak szle, bir saltlk durumuna getiriyordu.
"Devlet dnda, devlet stnde, devlete kar hibir ey olamaz. Her
ey devletindir, devlet iindir, devlet iindedir". Hitler Almanya's
bu sahte nedene gerek dilini verdi, bu dil de bir dinin diliydi. Bir
parti kongresi srasnda, bir Nazi gazetesi: "Tanrsal grevimiz herkesi kaynaklarna, Analara gtrmekti. Aslnda, bu bir Tanr hizmetiy-

di", diye yazyordu. Kaynaklar ilkel ulumadr o zaman. Peki, sz konusu olan bu Tanr kimdir? Bunu da partinin bildirisi syler bize:
"Biz, hepimiz, bu yeryznden, Fhrer'imiz Adolf Hitler'e inanyoruz... ve nasyonal-sosyalizmin halkmz kurtulua gtren biricik
inan olduunu sylyoruz". O zaman yasay da, erdemi de krs
ve bayraklardan olumu bir Sina da zerinde, projektrlerin alevli fundalnda dimdik duran nderin buyruklar yapar. Ufak stninsanlar bir kez cinayeti buyurmaya grsnler, bakandan yarbakana, yarbakandan daha ufana derken, cinayet kleye kadar iner,
kle ise yalnz emir alr, kimseye emir vermez. Sonra da Dachau'nun
bir cellad hcresinde alar: "Ben yalnz emirleri yerine getirdim. Bunlar Fhrer'le Reichsfhrer dzenledi yalnz, sonra da ekip gittiler.
Gluecks, Kalternbrunner'den emir ald, ben de kuruna dizme emrini
aldm sonunda. Btn yk benim stme yktlar, nk ben bir kk Hauptscharfihrer'den baka bir ey deildim, bu emri daha aa srada bulunan birine iletemezdim. imdi asl benim katil olduumu sylyorlar". Goering, durumada, Fhrer'e balln yadsyor
ve "bu lanetli dnyada hl onur diye bir ey bulunduunu" sylyordu. Onur, baz baz cinayetle birleen itaatteydi. Askerlik yasas
itaatsizlii lmle cezalandrr, onuru da kleliktir. Herkes asker olunca, asl cinayet, emir ldrmeyi gerektirdii zaman ldrmemektir.
Yazk ki, emir iyiyi yapmamz pek ender olarak ister. Salt dinamizm iyilie ynelmez, etkenlie ynelir yalnz. Dmanlar bulunduu srece, yldr da olacaktr; dinamizm varolduka da dmanlar
bulunacaktr, bylece: "Partinin yardmyla Fhrer'ce yrtlen halk
egemenliine zarar verebilecek btn etkiler ortadan kaldrlabilecektir". Dmanlar sapkndr, t ya da propaganda yardmyla yola
getirilmeli; engizisyon ya da Gestapo yardmyla yok edilmelidir. Sonu da udur: nsan, partidense, Fhrer'in hizmetinde bir aratan,
aygtn bir arkndan, Fhrer'in dmanysa, aygtn bir tketim rnnden baka bir ey deildir. Bakaldrmadan domu olan us-d
atlm, insann bir ark olmamasn salayan eyi, yani bakaldrmann kendisini indirgemekten baka bir ey dnmez artk. Alman
devriminin romantik bireycilii susuzluunu en sonunda nesneler
dnyasnda giderir. Us-d yldr insanlar birer nesne, Hitler'in deyimiyle birer "gezegen basili" durumuna getirir. Yalnz kiiyi deil,

kiinin evrensel olanaklarn, dnceyi, yardmlamay, salt aka ary da yoketmeye kalkar. Propaganda ile ikence, dolaysz bozup rtme yollardr; dzenli dknletirme, umursamaz cani ve zorlama
su ortakl karmdr, ldren ya da ikence eden kii yalnz bir
glge grr baarsnda: Kendini susuz bulamaz, yleyse, ynsz bir
dnyada genel sululuun artk yalnz gcn kullanlmasn yasaya uygun klmas, yalnz baary kutsamas iin, kurbann kendisinde de
sululuu yaratmaldr. Susuzluk dncesi susuzun iinden de silinince, umutsuz dnya zerinde g deeri egemen olur. Bunun iin,
yalnz talarn susuz olduklar bu dnya zerinde, iren ve zalim
bir iledir srp gider. damlklar birbirlerini asmak zorundadrlar.
Analn ar l bile ldrlr, kuruna dizilmek zere bir subayca olundan birini semeye zorlanan u Yunan anasnda ldrld gibi. te byle zgr olunur en sonunda, ldrme ve alaltma,
baya ruhu hilikten kurtarr. O zaman, lm kamplarnda, tutuklular orkestrasyla, Alman zgrlnn trks sylenir.
Hitler cinayetlerinin, bu arada Yahudilerin toptan ldrlmelerinin, tarihte bir benzeri daha yoktur, nk tarih bylesine tm bir
ykma retisinin uygar bir ulusun dmenlerini ele geirii konusunda
hibir rnek vermez. Tarihte ilk kez, hkmet adamlar usuz bucaksz glerini her trl ahlakn dnda bir gizemcilik kurmakta toplamlardr. Bir hilik stne kurulmu bir tapmak konusunda bu ilk
deneme hi olmann ta kendisiyle denmitir. Lidice'in yerle bir edilmesi, Hitler'ci eylemin retisel ve bilimsel grnnn gerekte yalnz umutsuzlua ve gurura balanabilecek us-d bir atlm gizlediini gsterir. O zamana kadar asi saylan bir ky karsnda, yenenlerden yalnz iki tutum beklenebilirdi. Ya hesapl bir bask ve tutsaklarn souka ldrlmesi, ya da kudurmu askerlerin vahice, ama ister istemez ksa sren saldrlar. Lidice her iki dzenin birletirilmesiyle yklmtr. Yalnz evler atee verilmekle, kyn yz yetmi drt
erkei kuruna dizilmekle, iki yz kadn srgne gnderilmekle,
yz iki ocuu Fhrer dinine gre yetitirilmek zere baka yere gtrlmekle kalnmam, alan dinamitle dzlemek, talar yoketmek,
kyn kk gln doldurmak, sonra da yolun ve rman ynn
deitirmek iin aylarca zel takmlar altrlmtr. Lidice bundan
sonra hibir ey deildi gerekten, eylemin mantna uygun olarak

yalnzca salt bir gelecekti. i daha da salama balamak iin, hl

buralarda bir eyler bulunduunu anmsatan mezarlk da llerinden
boaltlmt 1 .
Hitler dininde tarihsel olarak dile gelen yoksayc devrim, sonunda kendi kendine ynelen, lsz bir hilik azgnlndan baka
bir ey uyandrmad. Yoksama, hi deilse bu kez, hem de Hegel'e
karn, yaratc olmad. Hitler tarihte olumlu hibir ey brakmam
tek zorba hkmdar rneidir. Kendi kendisi iin de, ulusu iin de,
dnya iin de, intihardan ve ldrmeden baka hibir ey olamad.
ldrlm yedi milyon Yahudi, ldrlm ya da srgn edilmi yedi milyon Avrupal, on milyon sava kurban tarihin yargs iin azdr belki de: Tarih katillere alkndr. Ama Hitler'in son dorulamalar, yani Alman ulusunun ykl bile, tarihsel varl yllar boyunca
milyonlarca insan bylemi olan bu adam bundan byle kararsz
ve sefil bir glge durumuna drr. Nuremberg durumasnda Speer'
in tankl, Hitler'in, sava tm ykmdan nce durdurabilmek elindeyken, genel intihan, Alman ulusunun zdeksel ve politik ykln
ye tuttuunu gstermitir. Almanya, sava kaybettiine gre, korkak ve haindi, lmesi gerekirdi. "Alman halk yenecek gte deilse,
yaamay haketmemitir". Bylece Hitler bu halk lme srklemeye, Rus toplar Berlin saraylarnn duvarlarn atlatrken, intiharn
bir ululama yapmaya karar verdi. Hitler, kemiklerinin mermer bir tabuta konulmasn isteyen Goering, Goebbels, Himmler, Ley, yeraltlarnda ya da hcrelerde kendilerini ldrrler. Ama hi yoluna bir
lmdr bu, kt bir d, dalan bir duman gibidir. Ne etkilidir, ne
de bir rnek nitelii tar, yoksaycln kanl kuruntusunu kesinler.
"zgr olduklarn sanyorlard, diye haykrr Frank. Hitler'cilikten
kurtulunmayacan bilmiyorlar myd!" Bilmiyorlard, her eyi yoksamann bir klelik, gerek zgrlnse tarihe ve baarlarna gs
geren bir deere iten bir boyun ei olduunu da bilmiyorlard.
Ama faist gizemler yava yava dnyay ynetmeyi kurmu olsalar bile, hibir zaman gerekten evrensel bir imparatorluk kurmaya
kalkmadlar. Fazla fazla, kendi yengileri karsnda aran Hitler,
(1)

Bu canavarlklarn gerekte ayn us-d rk stnl nyargsna uyan Avrupa uluslarnn smrgelerde yaptklar zulmleri ( 1 8 5 7 ' d e Hindistan'da,
1945'te de Cezayir'de) anmsatabileceklerini belirtmek sarscdr.

eyleminin taral kaynaklarndan saparak evrensel yurtla hibir ilgisi

bulunmayan belirsiz bir Alman imparatorluu dne yneldi. Rus
komnizmi ise, tam tersine, aktan aa dnya imparatorluunu
ister, kaynaklarnda da bu istek vardr. Gc, derinlii, tarihimizdeki
nemi bundan ileri gelir. Grnler ne olursa olsun, Alman devrimi
geleceksizdi. Ykmlar tutkunun kendisinden daha byk olan, ilkel
bir atlmdan baka bir ey deildi. Rus komnizmi, tam tersine, bu
denemenin betimledii doatesi tutkuyu, Tanr'nn lmnden sonra, en sonunda tanrlatrlm bir insan yurdu kurma grevini yklendi. Hitler serveninin kendine mal edemeyecei devrim adn Rus
komnizmi haketmitir, imdi, grnte bu ad haketmese bile, bir
gn, hem de br daha brakmamasya hakedeceini ileri srmektedir.
Tarihte ilk kez, silahlanm bir imparatorlua dayanan bir reti ve
bir eylem, kesin devrimi ve dnyann en sonunda birletirilmesini bir
erek olarak benimsemektedir. imdi bize bu sav ayrntlaryla incelemek kalyor. Hitler, lgnlnn doruunda, tarihi bin yllna durduracan ileri srmt. Tam bunu yapmak zere olduuna inand,
yenilmi uluslarn gereki filozoflarnn da bunun bilincine varmaya,
bunu onaylamaya hazrlandklar srada, ngiltere ve Stalingrad sava
onu lme doru att ve tarihi bir kez daha ileriye itti. Ama insann
tarihi kadar eski tanrlk sav, Rusya'da kurulmu biimiyle, ussal
devlet grn altnda, daha byk bir arlk, daha byk bir etkenlikle yeniden ortaya kt.

DEVLET YILDIRICILII VE USSAL YILDIRI

On dokuzuncu yzyl ngiltere'sinde, toprak sermayesinden sanayi sermayesine gemenin yol at aclar ve korkun yoklurlar iinde, ilkel kapitalizmin gz kamatrc bir zmlemesini yapmak iin,
Marx'n elinde o k eler vard. Sosyalizme gelince, ancak Fransz
devrimlerinden karabilecei, ama retileriyle elien dersler bir
yana, bundan ancak gelecek kipiyle, soyut iinde konumak zorundayd. Bu bakmdan, en geerli eletiri yntemiyle en tartma gtrr, en topik mutlu gelecek inancn retisinde birbirine kartrm
olmasna amamal. in zc yan, tanm dolaysyla, geree uygun olmas gereken eletirici yntem, kehanete bal kalmak istedii
lde, olaylardan uzaklamtr. Geree verilen payn mutlu gelecek inancnn payn azaltaca sanlmtr. Bu bile bir belirtidir. Daha Marx'n yaad sralarda bile sezilebilir bu eliki. Yirmi yl sonra, Das Kapital yaymland zaman, Komnizm Bildirisi yle sarslmazcasna doru olmaktan kmtr. te yandan Das Kapital da tamamlanm deildir, nk Marx, mrnn sonlarnda, yeni ve ba/

dndrc bir toplumsal ve ekonomik olaylar yn zerine eiliyor,

retiyi yeni batan bunlara uydurmas gerekiyordu. Bu olaylar da
zellikle o zamana kadar kmsedii Rusya'yla ilgiliydi. Sonra,
1935 ylnda, Moskova'daki Marx-Engels Enstits'nn, daha yaynlanmas gereken otuzu akn cilt varken, Marx'n tm yaptlarn yaynlama iini brakt bilinir; anlalan, bu ciltlerin ierii yeterince
"marksist" deildi.
Ne olursa olsun, Marx'n lmnden beri, mritleri arasnda bir
aznlk onun yntemine bal kald. Tarihi yapan Marx'lara gelince,
tam tersine, Marx'm bir devrim douramayacaklarm syledii koullarda Marx' bir devrim yapmak iin kehanete, retisinin karanlk

yanlarna sarlmlardr. Marx'n kehaneti gittike artan bir inan konusu olurken, nceden haber verdiklerinin ounun olaylarca sarsld sylenebilir. Nedeni basittir bunun: nceden haber verdikleri
ksa sreliydi ve denetlenebilirdi. Kehanet uzun srelidir, dinlerin
salamln salayan ey de kendisinden yanadr: Kantlama olanakszl. nceden haber verilenler boa karken, kehanet tek umut
olarak kalyordu. Bunun sonucu olarak, tarihimiz zerinde yalnz
bana hkm srmektedir. Marx'lk ve miraslarn burda yalnz
kehanet asndan inceleyeceiz.

Bujuva kehaneti

Marx ayn zamanda hem bir burjuva peygamber, hem de devrimci bir peygamberdi. kincisi birincisinden daha nldr. Ama ikincisinin yazgsnn o k yanlarn birincisi aklar. Onda Hristiyan ve
burjuva kkenli, tarihsel ve bilimsel bir mutlu gelecek inanc, Alman
lkcl ile Fransz ayaklanmalarndan doma devrimci gelecek
inancn etkilemitir.
lka dnyasyla karlatrlnca Hristiyan dnya ile Marx'
dnyann birlii sarsar insan. Her iki dnyann ortak yan, kendilerini Elen tutumundan ayran bir dnya grleri bulunmasdr. Jaspers
o k iyi tanmlar bunu: "nsanlarn tarihini kesinlikle tek bir saymak
bir Hristiyan dncesidir." lk olarak Hristiyanlar, insan yaamn
ve olaylar dizisini bir kaynaktan bir sona doru giden bir tarih olarak
grmler, insann kurtuluu ya da cezay bu tarih sresi iinde hakettiini dnmlerdir. Tarih felsefesi, bir Elen kafas iin artc
olan bir Hristiyan belirlemesinden domutur. Elen'lerin oluum kavramyla bizim tarihsel evrim dncemizin ortak hibir yan yoktur.
kisi arasndaki fark, bir daireyle dz bir izgiyi birbirinden ayran
farktr. Elen'ler evrimsel olarak tanmlarlard dnyay. Kesin bir rnek vermek gerekirse, Aristo Truva savandan sonra geldiini dnmyordu. Hristiyanlk, Akdeniz dnyasna yaylabilmek iin, Elen'
lemek zorunda kald, bu yzden retisi yumuad. Ama zgnl
o zamana kadar hibir zaman birbirine balanmam iki kavram,

tarih ve ceza kavramlarn ilka dnyasna sokmak oldu. Araclk

dncesi bakmndan, Hristiyanlk Elen'dir. Tarihsellik kavram
dolaysyla Yahudi'dir ve Alman lkclnde yeniden karmza
kacaktr.
Tarihsel dncelerin, bir gzlem deil de bir deiim konusu
olarak grdkleri doaya dmanlklar gz nne alnrsa, bu kopma
daha iyi farkedilir. Marx'lar iin olduu gibi Hristiyanlar iin de
doay yenmek gerekir. Elen'ler ona uymann daha iyi olduu grndedirler. tik Hristiyanlar, ilkan acun akn bilmezler, stelik,
sabrszlkla, dnyann iyice yaklam sonunu beklemektedirler.
Elen'cilik, Hristiyanlkla birleince, bir yandan Albi sapknlnn
geliimini, bir yandan da ermi Franois'y douracaktr. Ama Engizisyon, bir de Albi sapknlnn yok edilii, Kiliseyi dnyadan ve
dnyann gzelliinden yeniden ayrr, tarihin doadan stnl benimsenir. Jaspers gene hakldr: "Dnyay yava yava znden boaltr Hristiyanlk... yle ya, bir simgeler btnne dayanr". Bu simgeler alar iinde sren tanrsal dramn simgeleridir. Doa bu dramn dekorundan baka bir ey deildir artk. Hristiyanlk, insanla
doann gzel dengesini, btn ilka dncesini klandran u insann doay benimseyiini bozar, bunu da tarih yararna yapar. Dnyayla dostluk gelenekleri bulunmayan kuzey halklarnn da bu tarihe
girii, devinimi hzlandrr. sa'nn tanrlnn yadsnd, Alman lkclnn desteiyle, sa'nn yalnzca tanr-insanm simgesi olduu
andan sonra, araclk kavram silinir, Yahudi bir dnya canlanr yeniden. Ordularn dizginlenmez tanrsnn saltanat balar gene, her gzellik bo hazlar kayna diye alaltlm, doa kleletirilmitir.
Marx, bu adan, tarihsel tanrnn Eremya's, devrimin ermi Augustin'idir. adalar arasnda gericiliin en akll kuramcs ile basit
bir karlatrma, retisinin zellikle gerici yanlarnn bununla aklandn gstermeye yeter.
Joseph de Maistre, Hritiyanca bir tarih felsefesi adna, "
yzyl boyunca dnlm btn ktlkler"in zeti olarak grd Jacobin'cilikle Calvin'cilii rtr. Dinsel blnmeler, sapknlklar karsnda, en sonunda katolik bir kilisenin "dikisiz giysi"sini
yeniden yapmak ister. Erei masonluk servenleri srasnda gr-

rz bunu 1 evrensel Kilise sitesini kurmaktr. Maistre ilk biimdeki

Adem'i ya da Fabre d'Olivet'nin farkllam insanlarn kkenindeki evrensel insanyla Kabal'clarn Adem Kadmon'unu dler. Dten nceki bu insan yeniden yaratmak gerekmektedir. Kilise btn
dnyay kaplad zaman, bir ilk ve son Adem'e beden verecektir.
Petersburg Geceleri'nde bu konuda birok szlere rastlanr, bunlarn
Hegel ve Marx'n mutlu gelecekle ilgili szleriyle benzerlii artr
insan. Maistre'in tasarlad hem yersel, hem de gksel Kuds'te, "ayn ruhu .kavram olan insanlar birbirlerini anlayacak, birbirlerinin
mutluluunu yanstacaklardr". Maistre lmden sonra kiilii yadsmaya kadar gtrmez ii; yalnz, "ktlk y o k edilince, tutkunun
da, kiisel karn da kalmayaca" ve "ifte yasa silinip de iki merkez birleince insann benliine yeniden kavuaca" bir yeniden kazanlm birlik d kurar.
Hegel de elikileri usun gzlerinin bedenin gzleriyle birleecei salt bilgi yurdunda uzlatryordu. Ama Maistre'in gr "zle
varlk, zgrlkle zorunluk arasndaki kavgann sonunu" haber veren
Marx'n grne de yaklar. Maistre'e gre, ktlk birliin bozulmasndan baka bir ey deildir. Ama insan hem yeryznde, hem
gkyznde birliini bulmak zorundadr. Hangi yollarla? Eski ynetimin gericisi Maistre, bu noktada Marx'tan daha karanlktr. Bununla birlikte, byk bir dinsel devrim bekliyordu, 1789 bunun "tyler
rpertici bir giri"inden baka bir ey deildi. Gerei yapmamz,
yani tmyle yeni devrim anlaynn izlencesini uygulamamz isteyen ermi Jean', " y o k edilmesi gereken son dmann lm olduunu" haber veren ermi Paul' anyordu. nsanlk, cinayetler, zulmler ve lmler iinden, her eyi dorulayacak olan bu tkenie
doru yryordu. Maistre'e gre yeryz "durmadan, dinlenmeden,
nesnelerin tkeniine, ktln kaznmasna, lmn lmne kadar, yaayan ne varsa hepsinin kurban edilmesi gereken, usuz bucaksz bir sunak"tan baka bir ey deildir. Gene d e yazgcl etkendir.
"nsan her eyi yapabilirmi gibi eyleme girimeli, hibir ey yapamazm.gibi boyun emelidir". Ayn yaratc yazgcl Marx'ta da
buluruz. Maistre kurulu dzeni dorular kukusuz. Ama Marx da
(1)

E.Dermenghem. Joseph de Maistre mystique.

kendi anda kurulan dzeni dorular. Kapitalizmin en gzel vgs en byk dmannca yaplmtr. Marx ancak kapitalizm gnn
doldurduu oranda kapitalizm dmandr. Baka bir dzen kurulacak ve tarih adna, yeni bir trelere-ballk isteyecektir. Bunun yollarna gelince, Marx iin de, Maistre iin de ayndr: Siyasal gerekilik, sk dzen, g. Maistre, Bossuet'nin ar dncesini yineleyerek: "Sapkn kii, kiisel dnceleri olan kiidir", baka bir deyimle, sapkn kii toplumsal ya da dinsel bir gelenee dayanmayan dnceleri olan kiidir, dedii zaman, treye uyarlklarn en eskisinin
ve en yenisinin tanmn verir. Bu yksek mahkeme savcs, celladn
karamsar ozan, bizim diplomat savclarmz haber verir o zaman.
Sylemeye ne hacet, ne Maistre'i bir Marx', ne de Marx' bir
Hristiyan yapar bu benzerlikler. Marx'hkta tanrszlk kesindir.
Gene de insan dzleminde yce varla yer verir. Dinin eletirisi, insann insan iin yce Varlk olduu retisine varr". Bu adan,
sosyalizm bir insan tanrlatrma abasdr, geleneksel dinlerin baz zelliklerini almtr.1 Ne olursa olsun, bu yaklatrma, devrimci
bile olsa her trl tarihsel gelecek inancnn Hristiyan kaynaklar
konusunda aydnlatcdr. Tek fark bir gsterge deiikliindedir.
Marx'ta olduu gibi Maistre'de de, alarn sonu Vigny'nin byk
dnn, kurtla kuzunun barmasnn, cani ile kurbann ayn sunaa yrmesinin, bir yeryz cennetinin balamasnn, ya da yeniden balamasnn gereklemesi demektir. Marx'a gre, tarihin yasalar zdeksel gerei yanstrlar; Maistre'e gre de tanrsal gerei. Birincisi iin, zdek zdr; ikincisi iin, tanrnn z bu yeryznde cisimlemitir. tike bakmndan, lmszlk iki dnr birbirinden ayrr, ama tarihsellik gereki bir sonuta birletirir onlar.
Maistre, Yunanistan'dan nefret eder (ayn lke gnele ilgili
her gzelliin yabancs olan Marx' da rahatsz ederdi), Yunanistan'n
blclk ruhunu miras brakarak Avrupa'y rttn sylerdi.
Araclardan vazgemedii, stelik de Hristiyanln kard ve dinsel kaynaklarndan koptuktan sonra, bugn Avrupa'y ldrmek teh-

(1)

Marx' etkileyecek olan Saint-Simon da Maistre ile Bonald'dan etkilenmiti.

likesi gsteren tarihsel tmlk ruhunu bilmedii iin, Yunan dncesinin her eyden nce birlik dncesi olduunu sylemek daha
doru olurdu. "Bir Yunan ad, bir Yunan simgesi, bir Yunan maskesi bulunmayan bir masal, bir lgnlk, bir sapknlk m vardr?" Koyu ilkecinin fkesine aldrmayalm. Bu iddetli tiksinti, btn ilka
dnyasyla balarn koparm olmasna karlk, Hristiyanl kutsallktan syracak ve onu fetihi bir kiliseye balayacak olan yetkeci sosyalizmle el ele vermi yenilik anlayn dile getirir gerekte.
Marx'n bilimsel gelecek-inanc ise burjuva kaynakldr. lerleme,
bilimin gelecei, teknik ve retim ak, on dokuzuncu yzylda birer
inan olarak olumu burjuva sylenleridir. Komnizm bildirisi ile
Renan'm Bilimin gelecei'nin

ayn ylda yaymlandklarn unutma-

mal. amzn okulu iin artc olan bu son inan aklamas,

on dokuzuncu yzylda, sanayi ile bilim alanndaki artc ilerlemelerin uyandrd bu nerdeyse gizemci umutlar hakknda en doru
dnceyi verir. Bu umut, teknik ilerlemeden yararlanan burjuva toplumunun ta kendisinin umududur.
lerleme kavram, aydnlanma a ve burjuva devrimiyle adatr. Hi kukusuz on yedinci yzylda da esinleyicileri bulunabilir bunun; Fransa'daki eskiler ve yeniler kavgas, daha o zamandan, tmden
sama bir sanatsal ilerleme kavram sokar Avrupa lkclne. Daha
ciddi bir biimde Descartes'lktan her zaman gelien bir bilim gr karlabilir. Ama ilk kez Turgot, 1750 ylnda, yeni inancn ak
bir tanmn yapar. nsan usunun ilerlemesi konusundaki sylevinde,
Bossuet'nin evrensel tarihini yineler. Yalnz, tanrsal istemin yerine
ilerleme dncesi geer burda. "Tm insan tr, birbirini kovalayan
durgunluklar ve alkantlar, iyilikler ve dertler iinde, ar admlarla
olsa bile, durmamasya, daha byk bir kusursuzlua doru yryor".
Condorcet'nin, devlet ilerlemesine balad ilerlemenin resmi kuramcs, aydnlanma devletince zehir imek zorunda brakldna gre, ayn zamanda ilerlemenin resmi kurban olan Condorcet'nin parlak grlerinin zn de bu iyimserlik salar. Sorel 1 ilerleme felsefesinin teknik ilerlemelerin rn olan zdeksel rahatln tadn karmaya can
atan bir topluma yaraan bir felsefe olduunu sylerken, yerden g(1)

Les Iflusions du Progres.

e kadar haklyd, nsan, dnya dzeninde, yarnn bugnden daha

iyi olacana gvendi mi rahata gnl elendirebilir. Aykr gibi grnyor ya, ilerleme tutuculuu dorulamaya yarayabilir. Gelecee
gvenden alnm bir senettir, efendinin iinin rahat etmesini salar.
Kleye, bugn savall durumda bulunan, gkte de hibir avuntusu
bulunmayan kimselere hi deilse gelecein kendileri iin olduu
sylenir. Gelecek, efendilerin klelere seve seve braktklar biricik
gnentir.
Bu dnceler, grld gibi, bugn de geerliliini yitirmi
dnceler deildir. Ama devrim anlay u ift anlaml ve kolay
ilerleme konusunu yeniden ele alm olduu iin yitirmemilerdir geerliliklerini. Ayn ilerleme sz konusu deil elbette; Marx burjuvalarn ussal iyimserliiyle alay eder durur. Greceimiz gibi, onun nedeni farkldr. Gene de uzlam bir gelecee doru g bir yryle
tanmlanr ^^arx,n dncesi. Hegel ile Marx'lk Jacobin'lere bu
mutlu gelecein yolunu dmdz gsteren biimsel deerleri ykmtr. Bununla birlikte, bu ileri doru gidi dncesini alkoymular,
yalnz bunu toplumsal ilerlemeyle kartrm ve zorunlu olduunu
kesinlemilerdir. On dokuzuncu yzyln burjuva dncesini srdryorlard bylece. Gerekten de, Tocqueville, cokunluk nbetini
Marx' etkilemi olan Pecqueur'e brakmadan nce, gsterili bir dille
yle demiti: "Eitliin derece derece ve ileriye doru gelimesi,
insan tarihinin hem gemii, hem de geleceidir". Marx'la varmak iin bu eitliin yerini retim dzeyine vermek ve retimin son
basamanda bir deiim olarak uzlam toplumun gerekletiini
tasarlamak gerekir.
Evrimin zorunluuna gelince, 1822 ylnda tanmlad
evre yasas ile Auguste Comte, bunun en dzenli tanm verir. Comte'
un sonular, nedense, bilimsel sosyalizmin benimseyecei sonulara o k benzer. 1 Olguculuk, on dokuzuncu yzyln lkc devriminin yanklarn byk bir aklkla gsterir, Marx da gelenee gre
dnyann balangcnda olan cenneti ve Tanr esinini tarihin sonuna
brakan bu devrimin temsilcilerinden biridir. Doatesi a ile din(1)

Olgucu felsefe dersleri'nin son cildiyle Feuerbach'n Hristiyanln z ayn ylda yaynlanr.

sel an yerini almas kanlmaz olan olgucu a, bir insanlk dininin belirii olacakt. Henri Gouhier, Comte'un iinde Tanr izleri
bulunmayan bir insan kefetmek istediini sylerken, onun giritii abay tanmlam olur. Comte'un her yerde saltm yerini greceye vermek olan ilk erei, greceliin tanrlatnlmas sonucunu verdi, hem evrensel, hem de aknlktan yoksun bir dinin tlenmesi
oldu. Comte, Jacobin'lerin Us saygsn olguculuun ilk belirii olarak gryor, kendini de, hakl olarak, 1789 devrimcilerinin ardl
sayyordu, tikelerin aknln kaldrp dzenli bir biimde trn
dinini kurarak, bu devrimi hem srdryor, hem de geniletiyordu.
"Din adna Tanr'y bir yana brakmak", baka hibir anlam tamyordu. O gn bugn baars gittike artan bir manyakl balatarak bu yeni dinin ermi Paul'u olmak, Roma katoliklii yerine Paris katolikliini getirmek istedi. Katedrallerde, "Tanr'nn eski mihraplarnn yerinde tanrlam insanln heykelini" greceini umduu bilinir. 1860 ylna kadar Notre-Dame kilisesinde olguculuk
vazlar verebileceini hesaplyordu. Grnd kadar gln deildir bu hesap. Kuatlm Notre-Dame hl direniyor. nsanlk dini
on dokuzuncu yzyln sonunda gerekten dinsel tlerle yayld
ve Marx, hi kukusuz Comte'u okumam olmakla birlikte, bu dinin peygamberlerinden biri oldu. Ne var ki, Marx, aknlktan yoksun bir dinin aka politika olduunu anlamt. Comte da biliyordu bunu, hi deilse, dininin her eyden nce bir topluma tapma
olduunu, politika gerekliini, bireysel hakkn yadsnmasn, zorbaln kurulmasn gerektirdiini anlyordu. 1
Papazlar bilginler
olacak bir toplum, zel yaamn tmyle kitle yaamyla zdeleecei, her eye hkmeden byk rahibe tam bir "eylem, dnce ve
gnl" uyarlyla balanacak yz yirmi milyonluk Avrupa zerinde egemen olacak olan iki bin banker ve teknisyen, ite Comte'un
amzn yatay dini diye adlandrabileceimiz eyi haber veren
topyas. Gerekten de, bilimin aydnlatc gcne inanrken bir polis rgt ngrmedii iin topyadr bu gr. Bakalar daha gereki olacaklardr; insanlk dini de gerekten kurulacaktr, ama in-

(1)

"Kendiliinden gelien her ey, belli bir zaman iin, ister istemez yasaya
uygundur."

sanlarn kanlar ve aclar zerine.

Marx'n insanln gelimesinde sanayi retiminin yeri konusundaki tekelci dncesini burjuva iktisatlara borlu olduunu,
deer-emek kuramnn zn burjuva ve sanayi devriminin iktisats Ricardo'dan ald da bu gzlemlere eklenirse, onun burjuva khinliinden szetmekte hakl olduumuz kabul edilecektir. Bu yaklatrmalarn erei, amzn takn Marx'larnn ileri srdkleri
gibi Marx'n bir balang ve son deil 1 , insan doasna katlan bir
dnr olduunu gsterir yalnz: nc olmaktan nce mirasdr.
Gereki olmasn istedii retisi, bilim dini, Darwin evrimcilii,
buhar makinesi ve dokuma endstrisi anda gerekten yleydi. Yz
yl sonra, bilim grecelikle, belirsizlikle, rastlantyla kar karya
geldi; ekonomi elektrii, demir ve atom retimini de gz nne almak zorunda. Birbirini kovalayan bu bulular toplamak, birletirmek konusunda ar Marx'ln urad baarszlk, Marx'n ann burjuva iyimserliinin de baarszldr. Bu baarszlk, Marx'
larn yz yllk gerekleri bilimsel olmaktan karmadan, donmu
durumda srdrme savlarn glnletirir. On dokuzuncu yzyln
mutlu gelecek dncesi, ister devrimci, ister burjuva olsun, farkl
derecelerde, ama kendi eliyle tanrlatrd bu bilimin, bu tarihin
birbirini kovalayan gelimeleri karsnda ayakta kalamad.

Devrimci kehanet

Marx'n kehaneti ilkesinde de devrimcidir. Her trl insan gereinin kayna retim ilikilerinde olduuna gre, tarihsel oluum
.devrimseldir, nk ekonomi devrimseldir. Ekonomi, retimin her
dzeyinde, daha stn bir retim dzeyi yararna, kar toplumu ykan kartlklar ortaya karr. Kapitalizm bu retim aamalarnn
(1)

Jdanov'a gre, Marx'lk "daha nceki btn retilerden nitelike farkl

bir felsefe"dir. Bu ise, ya Marx'lm rnein Descartes'lk olmad
(hi kimse dnmeyecektir bunu yadsmay), ya da Marx'ln Descartes'la hibir ey b o r l u olmad anlamna gelir (bu da samadr).

sonuncusudur, nk artk her trl kartln zlecei, ekonominin silinecei koullar oluturmaktadr. O gn, tarilimiz tarih-ncesi olacaktr. Baka bir adan, Hegel'in tasladr bu taslak. Eytiim, us asndan ele alnacak yerde, retim ve emek asndan ele
alnmtr. Marx hibir zaman eytiimsel zdekilikten szetmemitir kukusuz. Bu mantk canavarn ululatrmay miraslarna brakmtr. Ama gerein hem eytiimsel, hem de ekonomik olduunu
syler. Gerek, kendi kartn her seferinde kendisi ortaya karan
ve tarihi yeniden ileri gtren bir st bileim iinde zlen kartlklarn verimli sarsntsyla kesimlere ayrlan, srekli bir oluumdur.
Hegel'in usa doru yryen gerek konusunda kesinledii eyi, Marx
snfsz topluma doru yryen ekonomi konusunda kesinler; her ey
ayn zamanda hem kendi kendisi, hem de kartdr, bu eliki baka ey olmaya zorlar her nesneyi. Kapitalizm, burjuva olduu iin,
devrimci olarak belirir ve komnizme yer hazrlar.
Marx'n zgnl, tarihin eytiim olmakla birlikte, ekonomi de
olduunu kesinlemektir. Hegel, daha yksekten konuarak, ayn zamanda hem zdek, hem de dnsellik olduunu sylyordu, t e yandan,
ancak dnsellik olduu oranda zdek, zdek olduu oranda dnsellik olabilirdi. Marx, dnsellii son tz olarak yadsr, tarihsel zdekilii uzlatrmann olanakszl hemen belirtilebilir. Ancak dncenin eytiimi olabilir. Ama zdekilik bulank bir kavramdr. Srf bu
szc oluturmak iin bile, dnyada zdekten fazla bir ey bulunduunu sylemek gerekir. Daha byk bir nedenle, bu eletiri tarihsel zdekilie uygulanacaktr. Tarih, doay istem, bilim ve tutku
yoluyla deitirmesiyle doadan ayrlr, yleyse Marx, ar bir zdeki deildir, bunun ak nedeni de ar ya da salt zdekilik bulunmamasdr. Ar zdekilikten o kadar uzaktr ki, silahlar kuram yengiye erdirirse, kuramn da silahlara yol aabileceini kabul eder. Marx'
n tutumunu bir tarihsel gerekircilik diye adlandrmak daha doru
olur. Dnceyi yadsmaz, ancak tmyle d gereklerle koullandklarn dnr. "Bence, dncenin devinimi, insann beynine
geirilmi gerek devinimin yansmasndan baka bir ey deildir".
Bu pek kaba tanmn hibir anlam yoktur. Bir d devinim beyine
nasl ve ne ile geirilebilir? Bu glk, bu devinimin "tanmas"nn
tanmlanmas yannda hi kalr. Ama Marx'n felsefesi, ann ksa

felsefesiydi. Sylemek istedii ey, baka dzlemlerde tanmlanabilir.

nsan yalnzca tarihtir ona gre, zellikle de retim aralarnn
tarihidir. Gerekten de, Marx insann geim aralarn iaretmesiyle
hayvandan ayrldn belirtir. Her eyden nce yemezse, giyinmezse, barnmazsa, y o k demektir. Bu primum vivere1 onun ilk belirlenmesidir. Bu srada dnd, pek az ey de olsa, bu kanlmaz zorunluklarla dorudan doruya bantldr. Sonra Marx bu bamlln deimez ve zorunlu olduunu kantlar. "Sanayi tarihi insann
temel yeteneklerinin ak kitabdr". Marx'n kiisel genellemesi, benimsenmeyecek bir ey olmayan bu kesinlemeden, ekonomik bamlln tek ve yeterli olduu sonucunu karmasdr, bu da kantlanmak isteyen bir eydir. Ekonomik koullamanm insann eylem ve dncelerinin oluumunda nemli bir etkisi bulunduu kabul edilebilir, ama bu byledir diye, Almanlarn Napoleon'a kar ayaklanmalarnn yalnzca eker ve kahve ktlyla aklanaca sonucuna varmak gerekmez. Katksz gerekircilik de samadr, y l e olmasayd,
sonutan sonuca geerek tm geree eriebilmek iin, tek bir doru kesinleme yeterdi. Byle olmadna gre, ya ortaya hibir zaman
doru bir kesinleme koyamadk, hatta gerekircilii ortaya koyan kesinlemeyi bile getiremedik, ya da doru sylediimiz oluyor da sonucu olmuyor, dolaysyla gerekircilik yanl. Bununla birlikte, bylesine saymaca bir basitlemeye gitmek iin, Marx'n nedenleri vardr,
ar manta yabanc nedenleri.
nsann kknde ekonomik koullamay grmek, onu toplumsal ilikileriyle zetlemektir. Yalnz insan yoktur, on dokuzuncu yzyln tartma gtrmez buluu budur ite. O zaman saymaca bir
tmden-gelim, insann toplum iinde kendini ancak toplumsal nedenler yznden yalnz bulduunu sylemeye gtrr bizi. Gerekten
de, yalnz dnsellik insann dnda olan bir eyle aklanacaksa,
bir aknlk yolundadr demektir. Buna karlk, toplumsal oluturan yalnzca insandr; toplumsaln ayn zamanda insann yaratcs olduu da kesinlenebilirse, aknl kapdar etmeyi salayan tm
aklamaya vardna inanabilir insan. O zaman insan, Marx'm istedii gibi, "kendi tarihinin yazar ve oyuncusu"dur. Marx'n kehane(1)

Latince: n c e yaamak. (eviren.)

ti, klar felsefesinin yoksama devinimini tamamlad iin devrimcidir. Jacobin'ler kiisel bir tanrnn akmlm ykar, ama onun yerini us almtr. Ama bu us, kendi bana, deimezliiyle akndr.
Marx, Hegel'inkinden daha kkl bir davranla, usun aknln ykar ve onu tarihin kucana atar. Onlardan nce, us dzenleyiciydi,
ite fatih oluvermitir. Marx, Hegel'den daha ileriye gider ve usun
saltanat bir bakma tarih-st bir deeri geri verdii lde, onu bir
lkc sayar grnr (oysa lkc deildir, hi deilse Mara'n zdeki olmad gibi). Das Kapital, efendilik ve klelik eytiimini yeniden ele alr, ama benlik bilincinin yerini ekonomik zerklie, salt
Us'un son saltanatnn yerini de komnizmin beliriine verir. "Tanrszlk, dinin kaldrlmasyla bamszlam insancllk, komnizm
ise tzel mlkiyetin kaldrlmasyla bamszlam insancllktr". Dinsel bozulmann kayna ekonomi bakmndan bozulmann da kaynadr. Ancak zdein koullamalar karsnda insann salt zgrlnn gerekletirilmesiyle bitirilebilir dinin ii. Devrim tanrszlkla,
insann saltanatyla zdeleir.
Marx ite bunun iin durur ekonomik ve toplumsal koullamann zerinde. En verimli abas, ann burjuva snfnn elinden, dilinden drmedii biimsel deerler ardnda gizli gerei ortaya karmak olmutur. Aldatmaca kuram hl geerlidir, nk her yerde geerlidir ve devrimsel aldatmacalara da uygulanr. M.Thiers'in
sayg duyduu zgrlk, polis zoruyla pekitirilen bir ayrcalk zgrlyd; tutucu gazetelerin gklere kard aile, kadnlarla erkeklerin, ayn iple birbirine bal durumda, yar plak, maden ocaklarna
indikleri bir toplumsal koula dayanyordu; ahlak da iilerin alaltl zerinde gneniyordu. Drstln ve usun gereklerinin, baya
ve agzl bit toplumun iinden pazarlklyla, bencil ereklerle smrlmesi, Marx'n, bu esiz uyarcnn bir eine daha rastlanmam
bir gle ortaya koyduu bir mutsuzluktur. Bu kzgn sulama baka arlklara yol at, onlar da sulanmak ister. Ama her eyden nce, bu sulamann, 1834 ylnda Lyon'da bastrlan ayaklanmann kanlarndan ye, 1871'de, Versailles ahlaklarnn iren zulmnden doduunu sylemek gerekir, "bugn hibir eyi olmayan bir insan ancak bir hitir". Bu kesinleme aslnda yanl olsa bile, on dokuzuncu
yzyln iyimser toplumunda nerdeyse gerekti. Gnen ekonomisi-

nin getirdii ar dknlk, Marx'n bakeyi toplumsal ve ekonomik ilikilere vermesine ve insann saltanat kehanetinde daha da comasna yolaacakt.
Marx'n giritii tmden ekonomik bir tarih aklamas daha
iyi anlalyor imdi, tikeler yalan sylyorsa, yalnz yoksulluun ve
emein gereklii dorudur. Bir de bunun insann gemiini ve geleceini aklamaya yettii kantlanabilirse, ilkeler de, ilkelerle vnen toplumlar da yklacaktr. Marx bu ie giriecektir ite.
tnsan retim ve toplumla birlikte domutur. Topraklarn eitsizlii, retim aralarnn az ya da o k hzl geliimi, yaama kavgas
ksa zamanda toplumsal eitsizlikler yaratm, bunlar da retim ve
dalm arasnda kartlklar, dolaysyla snf kavgalar olarak biimlenmitir. Bu kavgalar, bu kartlklar toplumun yrtc gleridir. tik adaki klelik, daha sonraki derebeylerine ballk, reticilerin retim aralarn ellerinde tuttuklar klasik yzyllarn esnafl
ile sonulanan uzun bir yolun aamalar olmutur. Bundan sonra,
dnya yollarnn al, yeni pazarlarn bulunuu, eskisi kadar blgesel olmayan bir retimi zorunlu klar, retim biimi ile yeni dalm gereklilikleri arasndaki eliki bile kk tarm ve kk sanayi
ynteminin sonunu gstermektedir. Sanayi devrimi, buharn bulunmas, pazarlarn paylalamamas ister istemez kk mal sahiplerinin
yutulmas ve byk yapmevlerinin kurulmasyla sonulanacaktr. retim aralar bunlar satmalabilmi olanlarn elinde toplanacakta- o zaman; gerek reticilerin, emekilerin "paral adama" satabilecekleri
kol glerinden baka bir eyleri yoktur artk. Bylece burjuva kapitalizmi retim aralar ile reticinin birbirlerinden ayrlmasyla tanmlanr. Bu kartlklar bir dizi kanlmaz sonu douracak, Marx'n
kartlklarn sonunu mutulamasna yol aacaklardr.
Hemen syleyelim ki, ilk bakta, snflarn eytiimsel kavgas
konusunda salam bir ilkenin birdenbire gerekliini yitirmesi iin
hibir neden yoktur. Bu ilke ya her zaman dorudur, ya da hibir zaman doru olmamtr. Marx, nasl 1789'dan sonra dzen kalmamsa, devrimden sonra da snf kalmayacan syler. Ama snflar yokolmadan dzenler yokolmutur, snflarn yerlerini baka bir toplumsal kartla brakmayacan belirten bir ey de yoktur. Gene de

Mare' kehanetin z bu kesinlemededir.

Marx' kalp bilinir. Marx, Adam Smith ve Ricardo'dan sonra,
her maln deerini bu mal oluturan emein niceliiyle tanmlar. Proleterin kapitaliste satt emek miktarnn deeri de kendisini retmi
olan emek miktaryla, baka bir deyimle, geinebilmesi iin zorunlu
tketim mallarnn deeriyle tanmlanan bir maldr. Kapitalist, bu
mal satmalrken, bunu kendisine satan kiinin, yani emekinin doyabilmesi, geinebilmesi iin, bu maln karln yeterince demeye
sz verir. Ama, ayn zamanda, onu elinden geldiince altrmak
hakkn da elde eder. Elden geldii kadar uzun zaman ve geimi iin
zorunlu olandan fazla da yapabilir bunu. On iki saatlik bir almann yars geim retimlerinin deerine denk bir deer retmeye yetiyorsa, geri kalan alt saat, denmemi saatlerdir, bir artk-deerdir,
kapitalistin kazancn oluturur, yleyse kapitalistin kar alma
saatlerini elden geldii kadar uzatmakta, ya da, artk bunu yapamyorsa, iinin verimini en yksek derecesine karmaktadr. Birinci
gereklik polis ve zulm sorunudur, ikincisi ise almay rgtleme
sorunu. Bu ilkin i blmne, sonra da iiyi insand klan makinalamaya gtrr, t e yandan, d pazar ekimesi, yeni gerece gittike daha byk yatrmlar yapma zorunluluu, toplama ve biriktirme
olgularn oluturur, rnein dk fiyatlar uzun zaman srdrebilecek olan byk kapitalistler, kk kapitalistleri yutar. Kazancn gittike artan bir yan yeni makinalara yatrlr ve sermayenin deimez
yannda toplanr. Bu ifte devinim orta snflarn iflasn hzlandrarak onlar proletaryayla birletirir, sonra da yalnzca proleterlerin
rettii zenginlikleri saylar gittike azalan ellerde toplar. Bylece,
dknlk oaldka proletarya geniler. Sermaye, gittike artan
gleri hrszla dayanan birka efendinin elinde toplanr, t e yandan, bu efendiler birbirini kovalayan bunalmlarla sarslr, dizgenin
elikileri altnda ezilir, klelerinin geimini bile salayamaz olurlar,
zel kiilerin ya da devletin acma duygularna balanr klelerin yazgs. Bir gn olur, usuz bucaksz bir ezilmi kleler ordusu bir avu
deersiz efendiyle kar karya gelir ister istemez. Bu gn, devrim
gndr. "Burjuva snfnn iflas da, proletaryann yengisi de ayn
derecede kanlmaz eylerdir".
Bundan byle nl olan betimleme, henz kartlklarn sonu-

u gz nne almaz. Proletaryann yengisinden sonra, yaama kavgas arln duyurabilir, yeni kartlklar dourabilir. 0 zaman, biri
ekonomik (retim geliimi ile toplumun geliiminin zdelii), br tmyle retisel (proletaryann grevi) olmak zere, iki kavram
girer iin iine. Bu iki kavram, Marx'm etkin gerekircilii diye adlandrabileceimiz eyde birbiriyle birleir.
Sermayeyi gerekten az sayda ellerde toplayan ayn ekonomik
evrim, kartl ayn zamanda hem daha zalim, hem de, bir bakma,
gerek d klar. retici glerin en yksek noktasnda, proletaryann retim aralarn zel iyelikten kurtarp kendi avcuna alabilmesi
iin bir fiske yeter gibi grnr, z e l servet, tek bir sahibin elinde
toplannca, ancak bir tek insann varlyla ayrlmtr ortak servetten. zel kapitalizmin kanlmaz sonucu, bir tr devlet kapitalizmidir, sermaye ile emein, bundan byle birlemi olarak, bolluu ve
adaleti salamalar iin bu kapitalizmi toplumun hizmetine vermek
yetecektir. Marx, ite bu mutlu sonucu gznne alarak, burjuva snfnn, bilinsizce de olsa, yklendii devrimci ilevi her zaman vmtr. Kapitalizmin hem yoksulluk, hem de ilerleme kayna olan
bir "tarihsel hukuk"undan szetmitir. Ona gre, sermayenin tarihsel grevi daha stn bir retim biiminin koullarn hazrlamaktr,
onu aklayan da budur. Kendisi devrimci deildir bu retim biiminin, ama devrimin talanmas olacaktr. Burjuva retiminin yalnz
temelleri devrimseldir. Marx insann yalnz zebilecei bilmeceleri
sorduunu sylerken, devrim sorununun zmnn kapitalist dizgede bir tohum olarak bulunduunu belirtir. Bylece, daha az sanayilemi bir retime geri dnmektense, burjuva duruma katlanmay,
hatta onun kurulmasna yardmc olmay salk verir. Proleterler "burjuva devrimini ii devriminin bir koulu olarak grebilirler, grmeleri gerekir".
Bylece Marx retimin peygamberi olur ve baka yerde olmasa da bu noktada gerekten ok, retiye deer verdii sylenebilir,
retimi retim iin istemi, ("Hakl olarak!" diye haykrr Marx),
stelik de insanlara kulak asmad diye Manchester kapitalizminin iktisats Ricardo'yu sulayanlara her zaman kar km, onu savunmutur. Marx, Hegel'e yarar bir pervaszlkla: "stnl de buradadr ite", diye karlk verir. Gerekten de, btn insanln kurtu-

luuna yarayacaksa, insanlarn feda ediliinin ne nemi vardr! lerleme, "iksiri yalnzca ldrlm dmanlarn kafatasndan imek
isteyen u korkun tanrya" benzer. Ne olursa olsun, ilerlemedir,
sanayi ykmndan sonra, uzlama gn, ikence edici olmaktan kacaktr.
Ama proletarya ister istemez bu devrimi yapacak, ister istemez
retim aralarn kendi eline alacak olsa bile, bunlar herkesin yararna kullanmasn bilecek midir? Onun barndan da takmlarn, snflarn, kartlklarn kmayacann gvencesi nerededir? Gvence
Hegel'dedir. Proletarya, zenginliini herkesin iyilii iin kullanmak
zorundadr. Proletarya deildir, zele, yani kapitalizme kar kan
evrensel'dir o. Sermaye ile proletaryann kartl, tek ile evrensel
arasndaki kavgann son evresidir, tarihsel efendi ve kle tragedyas-'
n canlandrd biimiyle. Marx'n izdii lkc taslan sonunda,
proletarya btn snflar kendi yapsna katm, ancak, "nl cinayetin" temsilcileri olan bir avu efendiyi kendi dnda brakmtr,
devrim hakl olarak onlar yokedecektir. t e yandan, kapitalizm proletaryay son dknle kadar gtrerek kendisini baka insanlardan ayrabilecek btn belirleyici niteliklerden yava yava syrr.
Hibir eyi yoktur artk, ne mal, ne ahlak, ne yurdu kalmtr, y leyse bundan byle plak ve dizginlenmez temsilcisi olduu insan
trnden baka hibir eye bal deildir. Kendi kendini dorularsa,
her eyi ve herkesi dorular. Proleterler, birer tanr olduklar iin deil, tam tersine, en insan-d koula indirgenmi olduklar iin. "Eksiksiz bir benlik kesinlemesini ancak benlik kesinlemesinin tmyle
dnda braklm olan proleterler gerekletirebilir".
Budur proletaryann grevi: En son alaltan en yce onuru
yaratmak. Aclar ve savalaryla, yozlamann ortak gnahn balatan insan sa'dr o. lkin tm yoksamann saylmaz ilecisi, sonra
da tam kesinlemenin habercisidir. "Proletarya ortadan kalkmadka
felsefe gerekleemez, felsefe gereklemedike proletarya kurtulua eremez", sonra: "Proletarya ancak dnya tarihi dzleminde varolabilir... Komnist eylem ancak gezegenin bir tarihsel gerei olarak
varolabilir". Ama bu sa ayn zamanda alcdr da. Marx'a gre,
zel servetin kendi kendisi hakkndaki yargsn yerine getirir. "Gnmzn btn evleri gizlemli bir kzl han damgasn tar. Yarg ta-

rihtir. Yargnn uygulaycs da proletarya". Ksacas, sonu kanlmaz bir eydir. Bunalmlar bunalmlar izleyecek 1 , proletaryann d derinleecek, says arttka artacaktr, al veri dnyasnn silinecei, tarihin, son bir iddetle, iddetli olmaktan kaca dakikaya
kadar. Sonlar lkesi kurulmu olacaktr.
Bu gerekirciliin bir tr politik sekincilie kadar gtrlmesinin
nedeni anlalyor. Hegel dncesinin bana gelmiti, devrimi nlemek nasl burjuvalarn elinde deilse, onu yaratmann da proleterlerin
elinde bulunmad dncesinde
olan
Kautsky gibi Marx'larn
da bana gelmitir, retinin eylemci ynn seecek olan Lenin bile, 1905 ylnda, bir afarozlama havasyla: "i snfnn kurtuluunu
kapitalizmin kitlece gelimesinden baka bir eyde aramak gerici bir
grtr", diye yazyordu. Ekonomik zde atlama olmaz Marx'a gre, aamalar ykmamak gerekir. Evrimci sosyalistlerin bu noktada
Marx'a bal kaldklarn sylemek yanl olur. Evrimin ykc ynn azalttklar, dolaysyla kanlmaz sonucu geciktirdikleri oranda,
gerekircilik dzeltmeleri yadsr. Byle bir tutumun mant, iinin
yoksulluunu artrabilecek eylerin iyi karlanmasn gerektirir. Bir
gn her eye sahibolabilmesi iin, iiye hibir ey vermemelidir.
Gene de Marx bu sekinciliin tehlikesini sezmitir. ktidar beklenmez, beklenirse sonsuza kadar beklenir. Bir gn gelir, almak gerekir, ama Marx'n btn okurlar iin bulanklk iinde yzen bir gndr bu gn. Bu konuda, kendi kendisiyle eliir durur. Toplumun
"ii diktatrlnden gemeye tarihsel bakmdan zorunlu" olduunu belirtmiti. Bu diktatrln niteliine gelince, tanmlar elikilidir. 2 Varlnn kleliin varlndan ayrlmaz olduunu sylemekle, devleti aka sulad sz gtrmez. Ama geici bir diktatrlk
kavramn insan yaratl konusunda bildiklerimize aykr bulan Bakunin'in bu ne de olsa hakl gzlemine kar kmtr. Ne var ki,
(1)

Her o n , o n bir ylda, diye ngryordu Marx. A m a evrimlerin arasndaki

sre "derece derece ksalacaktr".

(2)

Michel Collinet, Marksln tragedyas'nda, Marx'ta proletarya iin iktidar almann biimini ortaya karr: Komnizm Bildirisi'nde Jacobin cumhuriyeti, 18 Brumaire'de yetkeci diktatrlk, Fransa'da i sava'da da birleik ve zgrlk hkmet.

Marx, eytiimsel gereklerin ruhbilim gereklerinden stn olduu

dncesindeydi. Ne diyordu eytiim? "Komnistler iin devletin
ortadan kaldrlmas ancak snflarn baka bir snf ezmesi iin rgtlenmi bir iktidar gereksinimini ortadan kaldrr". O zaman, kiiler hkmeti yerini nesneler ynetimine brakyordu, yleyse eytiim kesindi ve proletarya devletini yalnzca burjuva snfnn yok
edecei ya da proletaryann yapsna katlaca zaman iin doruluyordu. Ne yazk ki, kehanet ve yazgclk baka yorumlara da akt. Cennetin gereklii kesinse, tutulacak yollarn ne nemi var? Ac,
gelecee inanmayan iin hi de geici deildir. Ama yz birinci ylda cennetin gerekleeceine inanan kii iin, yz yllk ac gelip geicidir. Kehanet asndan, hibir eyin nemi yoktur. Ne olursa olsun, burjuva snf silinince, proletarya, retim gelimesinin mantna uygun olarak retimin doruunda evrensel insann saltanatn kurar. Bu i diktatrlk yoluyla olmu, iddet yoluyla olmu, ne kar?
Esiz makinalarn grltsyle uuldayan bu Kuds'te, boazlanmn
ln kim anmsayacaktr?
Tarihin sonuna atlm olan ve bir ykmla birleen altn a
her eyi dorular bylece. Byle bir umudun kimi sorunlar neden
nemsemediini, neden ikinci derecede braktn anlamak iin
Marx'ln badndrc tutkusu zerinde dnmek, ar dn deerlendirmek gerekir. "nsan znn insanca ve insan iin insana mal edilmesi olan komnizm, insann toplumsal insan, yani insanca insan niteliiyle kendine dn olarak, i atlmn btn zenginliiyle, bilinli ve tam bir dn olan komnizm, evet, ite bu komnizm, tam bir doaclk olduundan, insanclkla birleir: nsan
ile doa, insan ile insan arasndaki... tz ile varlk, nesnellik ile benlik,
zgrlk ile zorunluk, birey ile tr arasndaki kavgann gerek sonudur. Tarihin gizlemini zer, zdn de bilir". Burda yalnz dil bilimsel olmaya alr, z e gelince, "verimlendirilmi lleri, meneke tadnda, iilebilir deniz sularn, lmsz bahar" mutulayan Fourier'nin szlerinden ne fark vardr bu szlerin? nsanlarn lmsz
bahar bir papalk genelgesi diliyle mutulanr. Tanrsz insan, insan
cennetinden baka ne isteyebilir, ne umabilir? Mritlerin cokusu bununla aklanr. "Bunalmsz bir toplumda, lm bilmemek kolaydr", der ilerinden biri. Ama lm bunalm, kendi iinden bunalm

emekiden o k , bo gezeni etkileyen bir lkstr, toplumumuzun gerek suu da budur ite. Her sosyalizm topyadr, hepsinden nce de
bilimsel olan. topya, Tanr'nn yerini gelecee verir. Gelecekle ahlak zdeletirir o zaman; biricik deer bu gelecee hizmet eden eydir. Hemen her zaman zorlayc, hemen her zaman dedii dedik olmas bundandr 1 . Marx, bir utopyac olarak, korkun nclerinden
ayrlmaz, retisinin bir yan da kendisini izleyecekleri dorular.
Marks dn altnda yatan ahlaksal gereklilik zerinde srar etmi olanlar elbette hakldr 2 . Marx'ln baarszln incelemeden nce, Marx'n gerek byklnn de bu olduunu sylemek
gerekir. Dncesinin odana emei, onun haksz alaltln, derin
onurunu yerletirdi. Emein bir mala, emekinin bir nesneye indirgenmesine kar kt. Ayrcalkllara ayrcalklarnn tanrsal, mlkn de srekli olmadn anmsatt, ileri rahat olmaya hakk bulunmayanlarn iine bir kurt drd ve, esiz bir derinlikle, suu iktidar elinde tutmaktan o k , bu iktidar gerek soyluluktan yoksun,
baya bir toplum yaratmak iin kullanmak olan bir snfn foyasn
ortaya kard. amzn umutsuzluunu douran dnceyi (ama
' burda umutsuzluk her trl umuda yedir), bir dknlk, bir ala* l olmu almann, btn yaam kaplamakla birlikte, yaam olmad dncesini ona borluyuz, istedii kadar bbrlensin toplum, baya hazlarn milyonlarca l cann emeinden kard bilindiine gre, kim rahat uyuyabilir bu toplumda? Marx, grnler
i ne olursa olsun, emeki iin zenginlii, para zenginliini deil, serbest zaman ya da yaratma zenginliini isterken insan soyluluunu
istiyordu. Bunu yaparken, sonradan kendi adna, insanlarn bana
getirilen fazladan dknl istemedi, var gcmzle syleyebiliriz
bunu. Bir kez iin ak ve kesin bir tmcesi, kendisinde bulunan byklk ve insanln sonradan baarya ulam mritlerinde bulunmadn gsterir: "Haksz yollara bavurmak gereksinimini duyan
bir erek hakl bir erek deildir".
Ama burda gene Nietzsche'nin tragedyas kyor karmza.

(1)

Morelly, Babeuf, G o d w i n , gerekte engizisyon toplumlarn betimlerler.

(2)

Maxmilien Rubel,Sosyalist bir ahlak iin s e m e sayfalar.

Tutku, peygamberlik, cmert ve evrenseldir, reti ise kstlaycyd,

her deerin yalnzca tarihe indirgenmesi en ar sonulara izin veriyordu. Marx, tarihin sonlarnn ahlaksal ve ussal olacana inand hi
deilse. Btn topyas budur. Ama, kendisinin de bildii gibi, topyann yazgs, kendisinin istemedii umursamazla hizmet etmektir.
Marx her trl
aknl ykar, sonra da olgudan greve geer. Ama
bu grevin tek ilkesi olgudur. Adalet sav, adaletin ahlak bir dorulan zerine kurulmad m adaletsizlikle sonulanr. Bu dorulan
olmad m, bir gn gelir, su da bir grev olur. yilik ve ktlk yeniden zamana sokuldu mu, olaylarla kart m hibir ey iyi ya da kt deildir artk, ya zamanszdr, ya zamann doldurmutur. Zamana uyan kii deil de kim kararlatracaktr zamana uygunluu? Yargnz ilerde verirsiniz, der mritler. Ama kurbanlar ilerde varolmayacaklardr ki yarglasnlar. Kurban iin, tek deer imdiki zaman, tek
eylem de bakaldrmadr. Mutlu gelecek inancnn varolabilmek iin,
kurbanlara kar kurulmas gerekir. Marx bunu istememi olabilir,
ama incelenmesi gereken sorumluluu da budur, bakaldrmann btn biimlerine kar, devlet adna, kanl bir sava dorulamasdr.

Kehanetin baarszl

Hegel, gsterile, 1807'de bitirir tarihi, Saint-Simon'cular, 1830

ve 1848 yllarndaki devrim sarsntlarn son sarsntlar olarak grrler, Comte, en sonunda hatalarndan dnm bir insanla olguculuk
d vermek zere krsye kmaya hazrlanrken, 1857'de lr.
Marx da, ayn kr romantizme kaplr, snfsz toplumun gerekleecei, tarihsel gizlemin zlecei kehanetinde bulunur. Ama, daha
uyank olduundan, belli bir tarih sylemez. Yazk ki, onun kehaneti tarihin doygunluk saatine kadar yry de betimliyor, olaylarn
eimini haber veriyordu. Olaylar da gelip bileimin altna sralanmay unuttular; onlar buraya zorla getirmek gerektii imdiden anlalyor. Ama kehanetler, milyonlarca insann canl umudunu dile getirdi mi sonulanmamalar yklmalar anlamna gelir. Bir gn gelir,

umut krkl sabrl umudu bir azgnlk durumuna getirir, ayn erek
inadn fkesiyle kesinlenir, daha da zalimce istenir, insan baka yollar aramak zorunda brakr.
On dokuzuncu yzyln sonunda ve yirminci yzyln banda,
devrim akm, ilk Hristiyanlk gibi, dnyann sonunu, proleter sa'nn
yeryzne iniini bekleyerek yaad. lk Hristiyan topluluklar iin
bu duygunun ne kadar srekli olduu bilinir. Drdnc yzyln sonunda, Afrika eyaletinde bir piskopos, dnyann yz yllk bir mr
kaldn hesaplyordu. Bu zamann sonunda, gecikilmeden kazanlmas gereken gk lkesi gelecekti. Bu duygu sa'dan sonra birinci yzylda o k yaygndr 1 , ilk Hristiyanlarn yalnzca dinbilimsel olan
sorunlar karsndaki ilgisizliklerini de ortaya koyar. sa'nn yeryzne inmesi yaknsa,her eyi kilise ilerine, dogmalara adamaktansa,
yakc inanca adamaldr. Clement ile Tertullien'e kadar, bir yzyldan fazla bir zaman sresince, Hristiyan yazarlar dinbilim sorunlarna srt evirir, eylemler zerinde pek durmaz. Ama, sa'nn yeryzne inmesinin uzaklat andan sonra, insann inancyla yaamas,
uzlamas gerekir. Sofuluk ve din dersleri doar o zaman. ncil'deki
sa'nn yeryzne inii uzaklamtr; ermi Paul dogmay kuracaktr. Kilise, gelecek lkeye doru ar bir gerilimden baka bir ey olmayan bu inanca bir beden vermitir. Her eyi anda rgtlemek
gerekti, kurbanl bile, engizitrlerin kaftan altnda yeniden karmza kacak olan dinsel tl bile.
Buna e bir devinim de devrimci yeryzne iniin baarszlndan dodu. Marx'n daha nce andmz szleri, o zamanki devrim ruhunun ateli umudu konusunda doru bir fikir verir. Para
para baarszlklarna karn, 1917'de nerdeyse gereklemi dleriyle kar karya gelinceye kadar, durmadan geliti bu inan.
Liebknecht: "Cennetin kaplar iin savayoruz", diye haykrmt.
Devrim dnyas, 1917'de gerekten bu kaplarn nne geldiini sand. Rosa Luxemburg'un kehaneti gerekleiyordu. "Devrim yarn
btn yksekliiyle, gmbrtyle dikilecek ve, sizi dehet iinde brakarak, btn borazanlaryla bildirecektir: vardm, varm, varolaca(1)

Bu olayn yaknl konusunda, bak: Marc, VIII-39, XIII-30; Matthieu,

X - 2 3 , XII-27, 28, X X I V - 3 4 ; Luc, IX-26, 27, X X I - 2 2 , v.b.

m". Spartacus eylemi

kesin devrime eritiini sand, yle ya,
Marx'a gre kesin devrim, bir Bat devrimiyle tamamlanm Rus devriminden geecekti nasl olsa. 1
Gerekten de, 1917 devriminden
sonra, bir Alman-Sovyet devrimi cennetin kaplarn aacakt. Ama
Spartacus ezilir, 1920 ylndaki Fransz genel grevi baarszlkla sonulanr, talya'daki devrimci ayaklanma da nlenir. Liebknecht devrimin olgunlamadm kabul eder o zaman. "Gnler dolmamt".
Ama "uultular imdiden yaklaan ekonomik kn gmbrts
zerine, uyumu proleter kitleleri son yargnn mzka sesleriyle uyanr gibi uyanacaklar, ldrlm savalarn cesetleri ayaa kalkacak ve lanetlilerden hesap soracaklar", der bir de. Biz de, bylece
bozgunun yenik inanc nasl dinsel esriklemeye kadar gtrlebileceini grrz. Bu arada, kendisi de, Rosa Luxembourg da ldrlmtr. Almanya kleliin kucana atacaktr kendini. Rus devrimi
yalnz bana kalr, kendi dizgesine kar dzenlemesi gerekmektedir. Tanr'nn yeryzne inmesi gene gecikir. nan naslsa yle kalr, ama Marx'ln nceden kestirememi olduu kocaman sorunlar ve bulular kitlesi altnda bklr, yeni tapnak bir kez daha dikilmitir Galilee'nin nne: nanc srdrmek iin gnei yoksayacak
ve zgr kiiyi alaltacaktr.
Galilee ne syler bu anda? Kehanetin tarihe kantlanm hatalar nelerdir? ada dnyada ekonomik gelimenin Marx'n kimi
konutlarn yalanlad bilinir. Devrim, birbirine kout iki devinimin,
sonsuz sermaye birikimi ile proletaryann sonsuz genilemesi sonunda olacaksa, olmayacak demektir, ya da olmamas gerekir. Ne sermaye Marx'a bal kald, ne proletarya. On dokuzuncu yzyln sanayici ngiltere'sinde grlen eilim, kimi durumlarda tersine dnm,
kimi durumlarda da karmtr. Gittike sklaaca ileri srlen ekonomik bunalmlar gittike seyreklemitir: Kapitalizm planlamann
gizlerini rendi. Molo* devletin geliimine kendi eliyle yardm etti.
te yandan, hisse senetleriyle irketler kurulmas zerine, sermaye,
bir elde birikecek yerde, en son kaygar grevleri desteklemek olaca-

(1)

Komnizm bildirisi'rin rusa evirisinin nsz.

(l)

M o l o c h : Kurban olarak insan isteyen eski bir Asya tanns. (eviren.)

 sz gtrmeyen bir kk patronlar ulam dourdu. Kk iler,

birok durumlarda, Marx'n ngrd gibi, rekabet yznden batt
kukusuz. Ama retimin karkl, byk i yerleri evresinde bir
yn da ufak tefek i yeri tretti. Ford, 1938 ylnda, be bin iki yz
bamsz atlyenin kendisi iin altn bildirebiliyordu. O gn
bugn, bu eilim daha da artt. Durumun sonucu olarak, Ford'un kk i sahiplerini etkisi altnda tuttuu kuku gtrmez. Ama nemli olan, bu kk sanayicilerin Marx'n kurduu tasla kartran bir
ara tabaka oluturmalar. te yandan, birikim yasasnn Marx'n pek
zerinde durmad tarm endstrisinde tmden yanl olduu ortaya
kt. Buradaki boluk nemlidir. amzda sosyalizm tarihi, bir
ynyle, proletarya eyleminin kyl snfyla bir sava olarak grlebilir. Bu sava, tarih dzeyinde, on dokuzuncu yzylda yetkeci
sosyalizmle kyl ve esnaflara dayand pek ak olan zgrlk
sosyalizm arasndaki lksel sava srdrmektedir. Demek ki Marx,
ann lksel eleri arasnda, kyl sorunu zerine bir dncenin
elerini de elinde bulunduruyordu. Ama reti istemi her eyi basitletirmiti. Bu basitletirme Kulak'lara o k pahalya mal olacakt; be milyondan fazla bir tarihsel istisna oluturuyordu bunlar,
lm ve srgn yoluyla onlar da kurala uyduruldu.
Ayn basitletirme, Marx'n ulus olgusuna da srt evirmesine
yol at, stelik ulusuluklar yzylnda. Engellerin ticaretle, al-verile, proletaryalatrmayla devrilebileceini sanmt. Ulusal engeller proletarya lksn devirdi. Tarihi aklama konusunda uluslar
ekimesi en azndan snflar ekimesi kadar nemli olarak belirdi.
Ama ulusu tmyle ekonomi aklamaz; reti bunu grmezlikten
gelmitir.
Proletarya da hizaya gelmedi. Bir kez, Marx'n korkusu doru
kt: Sendikaclk eylemi ve yeni admlar yaama dzeyinde bir ykselme, i koullarnda bir dzelme salad. Bunlar toplum sorunlarnda drst bir dzenleni oluturmaktan uzaktr. Ama Marx zamanndaki ngiliz dokuma iilerinin dkn durumu, onun syledii
gibi genellemek, daha da ktlemek yle dursun, dzeldi. te
yandan, kehanetlerinde baka bir yanlla denge yeniden salandna gre, Mar- bugn zlmezdi buna. Gerekten de, devrimci ya da
sendikac eylemlerin en etkilisini alktan ksrlamayan sekin emek-

ilerin yapt anlald. Yoksulluk ve yozlama Marx'tan nce ne

ise,Marx ne olmamasn istiyorsa o oldu gene: Klelik etkenleri, devrim etkenleri deil. alkan Almanya'nn te biri 1933'te isizdi.
Burjuva toplum isizlerini yaatmak zorundayd, Marx'n devrim iin
istedii koulu gerekletiriyordu bylece. Ama gelecein devrimcilerinin ekmeklerini devletten bekleyecek duruma dmeleri iyi bir
ey deildir. Bu zorunlu alkanlk o kadar zorunlu olmayan, baka
alkanlklar getirir, Hitler'in bir reti biimine soktuu da bu alkanlklardr.
Sonra, proletarya snf snrszca genilemedi. Her Marx'mn
desteklemesi gereken sanayi retimi koullar bile, orta snf nemli
lde arttrd1 ve yeni bir toplum tabakas yaratt: Teknisyenler
tabakasn. Lenin'in ylesine deer verdii lk, yani mhendisin ayn zamanda el iisi olmas, gerekler karsnda tutunamad. En
nemlisi de u: Bilim gibi teknik de ylesine karp zorlat ki, bir
tek insann hem bunlarn ilkelerini, hem de uygulamalarn kavramas olanaksz bir ey oldu. rnein, gnmzn bir fizikisinin ann
biyoloji bilimi konusunda tam bir gr edinmesi nerdeyse olanaksz.
Yalnzca fizik dalnn her kolunda ayn lde bilgili olduunu bile
ileri sremez. Teknik iin de durum ayn. Burjuvalar ve Marx'larca
bal bana bir deer olarak ele alnan retim gc lsz oranlarda gelitikten sonra, Marx'n kanlabileceini dnd i blmnn nne geilmez oldu. Her emeki, iini kapsayan genel dzeni
bilmeden, zel bir i yapmak zorunda kald. Herkesin iini dzenleyenler, grevleri dolaysyla, toplumsal bakmdan byk bir neni tayan bir tabaka oluturdular.
Burnham'n haber verdii bu teknik adamlar an Simone
Weil'in daha on yedi yl nce eksiksiz saylabilecek bir biimde betimlediini 2 sylemek en basit bir doruluktur. Simone Weil, Burnham'n kabul edilmez sonularn karmaz. nsanln tand gele-

li)

1920'de 1 9 3 0 ' a kadar, y o u n bir retim evresi iinde, Birleik Devletler'

de, maden sanayiine bal satclar hemen hemen iki katna km, buna
karlk maden iileri azalmt.

(2)

"Bir proletarya devrimine doru mu gidiyoruz?" Proletarya Devrimi, 25

Nisan 1933.

neksel iki baskya, silah ve para yoluyla basky ekler. "Emek alcsyla emek satcs arasndaki kartlk kaldrlabilir, ama makinay kullanan insanlarla makinann kulland insanlar arasndaki kartlk
kaldrlamaz", diye yazyordu. Marx'larn kafa emeiyle el emei
arasndaki alaltc kartl kaldrma istemi, Marx'n bir baka yerde gklere kard retim zorunluklarna taklp kald. Marx, Das
Kapital'da, en yksek sermaye birikimi dzeyinde "ynetmen"in
nemini nceden grmt kukusuz. Ama bu birikimin zel mlkn
kaldrlmasndan sonra da yaayacan ummamt. blm ile
zel mlk, zde deyimlerdir, diyordu. Tarih bunun tersini kantlad. Ortak mlke dayanan lkc ynetim, adalet art elektrikle tanmlanmak istiyordu. Sonunda elektrik eksi adalet olarak kald.
Sonra imdiye kadar bir proletarya grevi de cisimlenmedi tarihte; Marx'n ngrsndeki yanlg bununla zetlenir. kinci internationale'in baarszl, proletaryay ekonomik koulundan daha baka bir eyin koullandrdn ve nl tanmn tersine, onun da bir yurdu bulunduunu ortaya koydu. Proletarya, byk ounluuyla, sava kabul etti, ya da savaa katland, bylece, ister istemez, zamann
ulusu taknlklarna katld. Marx ii snflarnn,utkuyaulamadan
nce adalet ve politika yeteneini kazanacaklarn dnyordu. Btn hatas, son snrna varm dknln, zellikle de sanayinin yaratt dknln politik olgunluu getirebileceine inanmakt, t e
. yandan, Commune srasnda, daha sonra da zgrlk devrimin ezil; 'mesiyle, ii kitlelerinin devrim yeteneinin frenlendii de sz gtrmez. Ne olursa olsun, nce kendine zg bykl, sonra kendisine
kafa tutabilecek biricik sosyalist gelenek kanlar iinde boulduu
iin, 1872'den sonra, Marx'lk ii eylemini kolayca egemenlii
altnda tuttu; 1871 ylnn ayaklanmlar arasnda Marx'ar yok
gibi bir eydi. Polis devletlerinin zeniyle, devrimin bu kendiliinden temizlenmesi, gnmze kadar srd. Bir yandan memurlarna
ve reticilerine, bir yandan da zayflam, ynn arm kitlelere
brakld devrim, stn devrimciler giyotinden geirilip de Talleyrand
braklnca, Bonaparte'a kim kar kabilir? Ama bu tarihsel nedenlere ekonomik zorunluklar eklenir. Emein ussal yntemlerle rgtlenmesinin nasl bir ahlak kntsne, bir sessiz umutsuzlua gtrebileceini anlamak iin, Simone Weil'in fabrika iisinin durumu

konusundaki yazlarn okumak gerekir. 1 Simone Weil, nce paradan,

sonra da insanlk onurundan yoksun olduu iin, ii koulunun iki
kez insanlk d olduunu sylemekte hakldr. nsann ilgi duyabi*
lecei bir i, yaratc bir i, karl iyi denmese bile, yaam alaltmaz. Sanayi sosyalizmi, ii koulu iin kkl hibir ey yapmamtr, nk retim ve iin rgtlenmesi ilkesine dokunmam, tam tersine, onu gklere karmtr. Sknt iinde len kiiye gksel sevinler vaadetmek gibi bir dorulamayla ayn deerde olan bir tarihsel
dorulama sunmutur emekiye; ona hibir zaman yaratcnn sevincini vermemitir. Bu dzeyde, toplumun politika biimi deil, kapitalizmin de, sosyalizmin de, eit derecede bal bulunduklar teknik
bir devrimin amentii'leri sz konusudur artk. Bu sorunu derinletirmeyen her dnce, ii dknlne yle bir dokunmakla kalr.
Proletarya, srf Marx'n hayran kald ekonomik glerin ilemesi sonucu, onun gsterdii tarihsel grevi srtndan att. Marx'n
hatas hogrlebilir, nk ynetici snflarn alal karsnda, uygarln zerine titreyen bir insan, boluu dolduracak sekinler arar
kendiliinden. Ama bu gereklilik tek bana yaratc deildir. Devrimci burjuvazi, 1789'da iktidar aldysa, ona nceden sahibolduu iin
ald. Jules Monnerot'nun dedii gibi, bu ada hukuk olaylarn gerisinde kalmt. Gerek, burjuvazinin ynetim noktalarn ve yeni gc, yani paray, nceden elinde bulundurduuydu. Dknl ile
umutlarndan baka hibir eyi bulunmayan, burjuvazinin de bu dknlk iinde tuttuu proletarya iin durum byle deildir. Burjuva
snf, bir retim, bir maddesel g lgnlyla alald; bu lgnln
rgtlenmesi bile sekin kiiler yaratamazd. 2 Buna karlk, bu rgtn eletirisi ve bakaldrm bilincin gelimesi, boluu dolduracak
bir sekin tabaka oluturabilirdi. Yalnz devrimci sendikaclk, Pelloutier

ve Sorel ile, bu yola yneldi, meslek eitimi bilgi yoluyla, onur-

(1)

i koulu.

(2)

Bu gerei ilk gren Lenin'dir, buna zlr gibi de deildir. Sz devrimci

umutlar iin korkuntur ya, kendisi iin daha da korkuntur. Gerekten
de Lenin: "Proletarya ite bu fabrika okulunun yardmyla disiplini ve rgt daha iyi sindirecei" iin, kendi diktatr merkezciliini daha kolay kabul edeceini sylemek gzpekliini gstermitir.

suz dnyann gerektirdii,gerektirmekte olduu yeni kadrolar yaratmak istedi. Ama bir gnde olacak i deildi bu, yeni efendiler de imdiden almlard yerlerini, beklemeden, bir an nce, milyonlarca insann korkun acsn hafifletmekten o k , uzak bir mutluluk iin
mutsuzluu kullanmak istiyorlard. Yetkeci sosyalistler, tarihin fazla ar gittiini, onu hzlandrmak iin proletaryann grevini bir avu
kuramcya brakmak gerektiini dndler. Bylece, bu grevi ilk
yadsyanlar kendileri oldu. Gene de vardr bu grev, Marx'n verdii
zel anlamda deil, almalarndan ve aclarndan bir gurur ve verim yaratmasn bilen her insan topluluunun bir grevi bulunduu
gibi vardr. Bunun ortaya kmas iin, bir tehlikeyi gze almak, iilerin zgrlklerine, kendiliindenliklerine gvenmek gerekirdi. Yetkeci sosyalizm, tam tersine, ilerde gerekleecek olan, lksel bir zgrlk adna, bu canl zgrle el koydu. Bunun yaparken de, ister
istemez, fabrika kapitalizminin balatt kleletirme iini glendirdi. Bakaldrm devrimin son sna Commune Paris'i bir yana
braklrsa, bu iki etkenin ortak etkisiyle, tam yz elli yl sresince,
proletaryann ihanete uramaktan baka bir grevi olmad. Proleterler iktidar askerlere ya da aydnlara, yani kendilerini kleletirmekten geri durmayacak olan, gelecein askerlerine vermek iin dtler ve ldler. Gene de bu sava onurlar oldu onlarn, umutlarn ve
umutsuzluklarn paylamay semi herkese tannan onurlar oldu.
Ama bu onur eski ve yeni efendiler soyuna kar kazanld. Kendini
kullanmaya kalktklar anda yadsr onlar. Bir anlamda, onlarn klerini haber verir.
yleyse gerek, Marx'n ekonomik ngrlerini hi deilse tartma konusu etti. Ekonomik dnya grnn doru kalan yan,
gittike artan retim hzyla gittike daha o k koullanan bir toplumun kurulmasdr. Ama, ann cokunluu iinde, burjuva lkclyle paylat bu anlay. Burjuvalarn yetkeci sosyalistlerce de paylalan bu bilim ve teknik ilerlemelerle ilgili dleri makineyi buyruk
altnda tutanlarn uygarln dourdu, rekabet ve stnlk yznden
dman kollara blnebilir bu uygarlk, ama, ekonomik dzeyde, ayn yasalara: Sermaye birikimine, ussal yntemlere balanan, durmadan artan retime uyar. Devletin her eyi yapabilirliinin dereceleriyle belirlenen fark kksenemez, ama ekonomik geliimle indirge-

nebilir. Yalnzca ahlak farklar, tarihsel pervaszla kar kan biimsel erdem salam grnyor. Ama retim zorunluu her iki evreni de buyruk altnda tutuyor. Bylece, ekonomik dzeyde, iki
evren bir tek evren durumuna dyor. 1
Ne olursa olsun, ekonomik zorunluk artk yadsnmasa bile 2 ,
sonular Marx'n tasarlad sonular deil. Ekonomik ynden, kapitalizm birikim olgusu dolaysyla ezicidir. Varlyla ezer, varln
artrmak iin biriktirir, bir o kadar da ktye kullanr ve o lde daha o k biriktirir. Marx bu cehennemsi dng iin devrimden baka
bir son dnemiyordu. O zaman birikim ancak ufak bir lde olacakt, toplum ilerini salama balamak iin bavurulacakt ona. Ama
devrim de sanayileir ve biriktirmenin kapitalizmden deil, tekniin
kendisinden geldiini, makinenin makineyi ardn anlar o zaman.
arpma durumunda olan her topluluk, gelirlerini datacak yerde
biriktirmek gereksinimindedir. Gelimek iin, gcn artrmak iin
biriktirir. ster burjuva olsun, ister sosyalist, adaleti sonraya brakr,
hem de yalnz g yararna. Ama g baka glere kar kar. Donanr, silahlanr, nk tekiler donanmakta, silahlanmaktadr. Hi
vazgemez biriktirmeden, dnyaya tek bana egemen olaca gne
kadar da vazgeemeyecektir belki, t e yandan, bunun iin de sava
yolundan gemesi gerekir. Proleter, o gne kadar, ancak yaamasna
yetecek kadarn alr. Devrim, bol keseden insan harcayarak kendi
dzeninin istedii sanayi ve sermaye aralarn kurtarmak zorundadr. Gelirin yerini insann aln teri alr. Klelik genelleir o zaman,
cennetin kaplar kapal kalr, retime taparak yaayan bir dnyann
ekonomik yasas budur, gerekse yasadan da kanldr. Devrim, bir
yandan burjuva dmanlarnn, bir yandan yoksayc dmanlarnn
kendisini soktuklar bu kmazda, klelikten baka bir ey deildir.
lkelerini ve yolunu deitirmedike, kanlar iinde ezilen kle ba-

t)

retim gcnn ancak erek olunca zararl olduunu, bir ara olarak ele alnnca kurtarc olabileceini belirtelim.

(2)

Marx'n bunu bulduunu sand srece de b y l e y d i . Uygarlk biimlerinin

uzlamazlnn retim alannda ilerlemeyle sonulanmad konusunda tarihten rnekler: Barbarlarn R o m a ' y a girmesi, Magriplilerin spanya'dan atl, Albi'lerin y o k edilii, vb.

kaldrmalarndan ya da atom intihar gibi iren bir umuttan baka

k yolu yoktur. G istemi, egemen olmak iin, iktidar almak iin
yaplan yoksayc arpma, Marx' topyay sprmekten daha da
fazlasn yapt. O da tekiler gibi smrlmekten baka bir eye yaramayan bir tarihsel olgu oldu. Tarihe yn vermek istiyordu, tarihin
iinde silinip gitti; buyruk altna alnm aralar, ereklerin en bayas, en kanls iin umursamazcasna kullanld, retimin durmamacasna gelimesi devrim yararna -kapitalizmi batrmad. G grnne brnm bir put yararna iledi, hem burjuva toplumu batrd,
hem de devrimci toplumu.
Bilimsel olduunu syleyen bir sosyalizm nasl oldu da olgulara taklp kalverdi byle? Yant basit: Bilimsel deildi. Bilimsel olmak yle dursun, ayn zamanda hem gerekirci, hem kehaneti, hem
eytiimsel, hem de inak olmas yznden, olduka bulank bir yntemden ileri gelir baarszl. Us nesnelerin yansmasndan baka
bir ey deilse, varsaym bir yana, onlarn ilerisine geemez. Kuram
koullandran ekonomiyse, retimin gemiini betimleyebilir ancak,
geleceini deil, gelecei "olabilir" grnr, o kadar. Tarihsel zdekiliin ii, olsa olsa imdiki toplumun eletirisini yapmak olabilir;
bilimsel anlayndan ayrlmadka, btn yapabilecei varsaymlar
ileri srmektedir. Temel kitabnn adnan Devrim deil de Sermaye
olmas da bundan deil midir? Marx ve Marx'lar, konutlar, bilimsel yntemi bir yana brakarak, gelecek adna, komnizm adna, kehanetlere daldlar.
Oysa bu nceden haber verme, ancak salt kehanete son vererek
bilimsel olabilirdi. Marx'lk bilimsel deildir, bilimcidir fazla fazla.
Her trl ilkeyi yoksayan Alman lkclnn uydurduu tarihsel
mantkla verimli bir aratrma, dnce, hatta bakaldrma arac olan
bilimsel mantk arasnda belirmi olan derin anlamazl ortaya koyar. Tarihsel mantk, kendi grevi dolaysyla, dnyay yarglayan bir
mantk deildir. Bir yandan yarglamaya kalkarken, bir yandan da
ynetir onu. Olaylar iine gizlenerek yn verir ona. Ayn zamanda
hem eitici, hem de fetihidir. t e yandan, bu gizlemli betimlemeler en basit gerei bile kapsamna alr. nsan tarihe indirgenince, ldrm bir tarihin grlt ve kzgnlna gmlmekten ya da bu tari-

he insan mantnn biimini vermekten baka bir yol seemez, y leyse ada yoksaycln tarihi, yalnzca insann gleriyle, bir de
ksaca g yoluyla, dzenini yitirmi bir tarihe bir dzen vermek iin
uzun bir abadan baka bir ey deildir. Bu yalanc-mantk, lksel
imparatorlukta en yksek noktasna eriinceye kadar, kurnazlk ve
stratejiyle zdeleir. Bilimin ii ne burada? Mantk fetihi olamaz.
Bilimsel kukularla tarih yaplmaz; hatta insan tarihe bilim adamlarnn nesnelliiyle yaklamaya kalkt m tarihi yapmaktan vazgemi
demektir.-Mantk t vermez, vermeye kalknca mantk olmaktan
kar. Bunun iin, tarihsel mantk, baz baz saplantl bir kiinin dizgeletirilmesi

, baz baz da gizemci bir kesinlenme, mantk d ve

romantik bir mantktr.

Marx'ln gerekten bilimsel olan tek yan, sylenleri daha
batan yadsmas, en i karlar gn na karmasdr. Ama, bu
bakmdan, Marx, La Rochefoucauld'dan daha bilimsel deildir; bu
tutum da kehanete dalar dalmaz uzaklat tutumdur stelik, y l e y se, Marx'l bilimsel yapmak ve bilim yzylnda yarardan uzak olmayan bu d srdrmek iin, ii yldrya dkerek bilimi Marx'
yapmaya alm olanlara amamal. Marx'tan bu yana, bilimin iler- lemesi, ann gerekirciliinin ve olduka kaba mekanizmasnn yerini geici bir olabilirlie vermek olmutur. Marx, Engels'e, Darwin'in
kuramnn kendi retilerine temel olduunu yazyordu, yleyse,
Marx'ln yanlmazln srdrmesi iin, Darwin'den bu yana biyoloji

bulularn yadsmak gerekirdi. Vries'nin grd beklenme-

dik deiimlerden beri, bu bulular, yazgcl yaralayarak biyolojiye rastlant kavramn soktuklar iin, Lyssenko kromozomlar disipline sokmak ve en ilkel gerekircilii yeniden yantlamakla grevlendirildi. Glnt bu. Ama buyruuna bir polis rgt verildi mi,
M.Homais gln olmaktan kar, ite yirminci yzyla geldik demektir. Bunun iin, yirminci yzyln fizikte belirsizlik ilkesini, kstl grecelii, quanta'lar kuramn, ksacas ada bilimin genel eilimini
de yadsmas gerekecektir. 1

(1)

Bugn Marx'lk bilimselse, Heisen-

Roger Caillois, Stalin'ciliin quanta'lar kuramna kar ktn, ama ayn

kuramdan domu atom biliminden yararlandn belirtir. Marx-ln
eletirisi.)

berg'e, Bohr'a, Einstein'a ve bu an en byk bilim adamlarna kar bilimseldir. Ne olursa olsun, bilim mantn bir kehanetin buyruu
altna sokmak isteyen ilkenin anlalmaz bir yan yoktur. Yetke ilkesini daha nceden benimsemitir; gerek mant lm inancn, us
zgrln de zamansal gcn klesi yapmak isteyen kiliselere yn
veren de bu ilkedir. 1
Bundan byle iki ilkesinin, ekonomi ile bilimin karsna dikilen Marx kehanetinden kala kala o k ilerdeki bir olay konusunda tutkulu bir mutu kalr. Marx'larn biricik dayana, srenin o k uzun
olduunu, ne zaman gelecei bilinmeyen bir gnde, sonucun her eyi
doru karacan ummak gerektiini sylemektir. Baka bir deyimle, imdilik arafta bulunmaktayz, cehenneme girmeyeceimiz konusunda sz verilmektedir bize. O zaman karmza kan sorun, baka
bir dzeyin sorunudur. Elverili bir ekonomik evrim sresince bir iki
kuan sava snfsz toplumu gerekletirmeye yetecekse, sava
iin zveri tasarlanabilir bir ey olur: Gelecein somut bir yz vardr onun iin, rnein torununun yz. Ama, birka kuan kurban
edilmesi yetmemise, imdi bin kez daha ykc olan bir sonsuz, bir
evrensel savalar evresine gireceksek, lmeyi ve ldrmeyi kabul edebilmemiz iin inancn kesinlikleri gerekir. Ancak bu yeni inan da
eskileri gibidir, ar bir mantk olarak kurulmamtr.
yle ya, tarihin sonunu nasl tasarlamal? Marx, Hegel'in terimlerini yinelemedi. Olduka karanlk bir dille, komnizmin insan geleceinin zorunlu bir biiminden baka bir ey olmadn, ama btn
gelecek de olmadn syledi. Ama komnizm ya elikiler ve aclar
tarihinin sonu deildir (o zaman bunca abann, bunca zverilerin
nasl dorulanaca anlalmyor), ya da bu tarihin sonudur (o zaman
da tarihin bundan sonraki yan ancak kusursuz topluma yry olarak tasarlanabilir). Bylece, hibir neden yokken, bilimci olmak isteyen bir betimlemeye, gizemci bir kavram szar. Ekonominin en sonunda ortadan kalkmas, Marx ile Engels'in bu gzde konusu, her trl
acnn sonu anlamn tar. Ekonomi tarihin ac ve mutsuzluuyla bir-

(1)

Btn bu konularda Jean Grenier'nin o n be yl sonra bile gncel kalan

Essai sur l'esprit d'orthodoxie adl kitabna baklabilir.

likte gider, onunla birlikte ortadan kalkar. Cennete geldik demektir.

. Tarihin sonunun deil, baka bir tarihe atlamann sz konusu
olduunu sylemekle sorunda bir zme yaklam olmayz. Ancak
kendi tarihimize gre tasarlayabiliriz bu baka tarihi; insan iin her
ikisi de ayn eydir, t e yandan, bu baka tarih de ayn ikilemle kar karya getirir bizi. Ya elikilerin zm deildir (o zaman hemen hemen bir hi yoluna ac ekiyor, lyor ve ldryoruz demektir), ya da elikilerin zmdr (o zaman da tarihimizi tamamlyor
demektir). Bu evrede Marx'lk son lkeyle dorulanr ancak.
Sonlar lkesinin bir anlam olabilir mi o zaman? Bir kez dinsel
konut benimsendikten sonra, kutsal evrende bir anlam tar. Dnya
yaratlmtr, elbet bir sonu da olacaktr; Adem cennetten ayrlmtr; insanlk oraya geri dnecektir. Eytiimsel konut kabul edilirse,
tarihsel evrende bir anlam olamaz. Doru olarak uygulanan eytiim
duramaz, durmamaldr. 1 Tarihsel bir durumun kart terimleri birbirlerini yoksayabilirler, sonra da yeni bir bileimde daha ileri gidebilirler. Ama bu yeni bileimin ncekilerden stn olmas iin hibir
neden yoktur. Daha dorusu, eytiime nedensiz olarak bir son getirilirse, yani eytiim iine dardan gelme bir deer yargs sokulursa,
ancak o zaman bir nedenden szedilebilir. Tarihi snfsz toplum tamamlayacaksa, kapitalist toplum bu snfsz toplumun gereklemesini yaklatrd lde derebeylik toplumundan stndr. Ama eytiimsel konut kabul ediliyorsa, btnyle kabul edilmesi gerekir.
Soylular toplumunun yerini derece derece soylular olmayan, ama snfl bir toplum ald gibi, snflar toplumunun yerini de snfsz ama
tanmlanmas gereken bir yeni kartlkla canlanan bir toplumun alacan sylemek gerekir, zgrlk bir dnemeci, "Sosyalizm sonsuz bir oluumsa, erei yollardr", der 1 . Gerekten de, sonu yoktur, fazla fazla oluuma yabanc bir deerden baka hibir eyin gvenceye balamad yollar vardr. Bu bakmdan, eytiimin devrimci olmadn, olamayacan belirtmek gerekir. Yalnz yoksaycdr

(1)

Bak: Jules Monnerot'nu gzel tartmas, Komnizmin toplumbilimi, b lm III.

(1)

Ernestan, Sosyalizm ve zgrlk.

bize gre, kendisi olmayan her eyi yoksamak isteyen ar devinimdir.

yleyse tarihin sonunu tasarlamak iin hibir neden yoktur
bu evrende. Gene de tarihin sonu, Marx'lk adna istenen zverilerin biricik dorulamasdr. Ama tarihe, tek ve yeterli olmas istenen
lkeye, kendisine yabanc bir deer sokan bir ilke dnda, tutarl
hibir temeli yoktur. Bu deer ayn zamanda ahlaka da yabanc olduu iin, davranmz kendisine gre ayarlayabileceimiz bir deer deildir, yalnzlktan ya da yoksayclktan bunalan bir dncenin eimine uyarak benimseyebileceimiz, ya da bunda kar olanlarn bize zorla benimsetecekleri, temelsiz bir inaktr. Tarihin sonu
bir rneklik ya da kusursuzluk deeri deildir. Bir her istediini yapabilme, bir yldr ilkesidir.
Marx, kendi zamanna kadar btn devrimlerin baarszla uradn kabul etmiti. Ama kendi mutulad devrimin kesin olarak baarya ulaacan ileri srd, ii eylemi, olaylarla durmamacasna yalanlanan ve yalann ortaya koyma zaman gelmi bulunan bu kesinleme zerinde yaad bugne kadar. Tanrnn yeryzne inmesi uzaklatka, son lkenin kesinlenmesi us dzeyinde zayflad, inan konusu oldu. Bundan byle, Marx' dnyann biricik deeri Marx'a karn btn bir lk imparatorluuna kabul ettirilen
inaktadr, lmsz ahlak ve gkler lkesi gibi sonlar lkesi de toplumu aldatma yolunda kullanlmtr. Elie Halevy, sosyalizmin bizi evrensellemi svire cumhuriyetine mi, yoksa Avrupa Sezar'clna
m gtreceini syleyecek durumda bulunmadn bildiriyordu.
imdi daha o k ey biliyoruz artk. Hi deilse bu noktada, Nietzsche'nin kehanetleri doru kt. Bundan byle Marx'lk kendi kendisiyle elikiye dse bile, kanlmaz bir mantkla, bir aydn Sezar'cl olarak beliriyor. Tanrsal iyilie kar adaletin son temsilcisi olarak, bunu istememi olsa bile, adaletin geree kar savan
srdrmek grevini ykleniyor. Tanrsal iyilikten yoksun olarak nasl yaamal, on dokuzuncu yzyln en nemli sorunu budur. Salt
yoksaycl kabul etmek istemeyen herkes: "Adaletle", diye karlk verdi. Gkler lkesinden umudunu kesen halklara, insann lkesini vaadettiler. nsan yurdu nbildirisi on dokuzuncu yzyln sonuna kadar hzland, burada, tam anlamyla, grnmezi gren oldu, bilimin kesinliklerini topyann buyruuna verdi. Ama mutlu lke uzak-

lat, korkun savalar topraklarn en ihtiyarn altst etti, kentlerin

duvarlarn bakaldrmalarn kanlar kaplad, ama tm adalet yaklamad. 1905 yldrclarnn urunda can verdikleri ve ada dnyay altst eden yirminci yzyl sorunu belirlendi yava yava: Tanrsal iyilekten ve adaletten yoksun olarak nasl yaamal?
Bu soruya yalnz yoksayclk yant verdi, bakaldrma deil. Bir
o konutu imdiye kadar, romantik bakaldrmalarn diliyle konutu: "lgnlkla". Tarihsel lgnln ad gtr. G istemi, adalet
istemiyle zdeleir gibi yaparak ilkin adalet istemini sprd, yeryznde buyruk altna alnacak hibir ey brakmamay beklerken, tarihin sonunda bir yerlere att onu. lk tutarll ekonomi tutarllndan stn kt o zaman: Rus komnizminin tarihi kendi ilkelerinin yalanlanmasdr. Bu uzun yolun sonunda, doatesi bakaldrmay yeniden buluyoruz, silahlarn, parolalarn gmbrts iinde ilerliyor bu kez, ama gerek ilkelerini unutmu durumda, yalnzln silahl kalabalklara gmyor, yoksamalarn bundan byle biricik tanrs olan gelecee ynelmi, ama ezilecek bir yn ulus, buyruk altna alnacak kta ile ondan ayrlm, inat bir skolastikle rtyor. Tek
ilkesi eylem, susuzluk kant da insann saltanat; daha imdiden,
Avrupa'nn dousunda, baka yasak alanlara kar, kendi yasak alann hazrlamaya balad.

Sonlar lkesi

Marx bylesine dehet verici bir ululama tasarlamyordu. Asker

diktatrlne doru kararl bir adm atm olmakla birlikte, Lenin
de tasarlamyordu. Kt filozof olduu kadar da iyi stratejiciydi, ilkin iktidara geme sorununu ald ele. Hemen belirtelim ki, kimilerinin yapt gibi, Lenin'in Jacobin'ciliinden szetmek tmden yanltr. Kkrtclarla devrimcileri ayrma dncesi Jacobin'leri andrr
yalnz. Jacobin'ler ilkelere ve erdeme inanrlard; onlar yoksamalar
gerektii iin ldler. Lenin yalnzca devrime, yalnzca etkenlik erdemine inanr. "Srf sendikalara szabilmek... ve burada ne olursa ol-

sun komnizm grevini yapmak iin, btn zverilere hazr olmak,

gerekirse her trl dolaba, dzene, yasad ynteme bavurmak,
gerei gizlemeye kararl olmak gerekir". Hegel ile Marx'n balatt u biimsel ahlakla sava onun etkisiz devrim tutumlarn eletirmesinde yeniden buluruz. mparatorluk bu
eylemin sonundayd.

Biri kkrtclk yaamnn balangcnda 1 , ikincisi sonunda yaymlanan 2 iki yapt ele alnrsa, devrim eyleminin duygusal biimlerine kar amanszca savamay hi brakmam olmas dikkati eker. Ahlak devrimden kovmak istedi, nk, hakl olarak, devrimci
iktidarn on buyrua sayg gstermekle kurulamayacana inanyordu. lk denemelerden sonra, iinde ylesine nemli bir yer tutaca
bir tarihin sahnesine kt zaman, nceki yzyl lkclnn, ncfeki yzyl ekonomisinin ortaya kard dnyay ylesine doal bir
rahatlk, bir serbestlikle ele alna baklnca, yeni bir an ilk insanym gibi grnr. Kayglara, zlemlere, ahlaka kulak bile asmaz,
dmene geer, mak'nay en iyi iletmenin yollarn arar, tarihin yneticisi iin hangi erdemin uygun olup hangisinin uygun olmadn
kendisi kararlatrr. Balangta biraz bocalar, Rusya'nn ilkin kapitalizm ve sanayi evresinden gemesi gerekip gerekmedii noktasnda bir karara varamaz. Ama bu, Rusya'da devrim olabileceinden
kuku duymakla birdir. O Rusya'dr, grevi Rus devrimini yapmaktr. Ekonomik kanlmazl bir yana atar, eyleme giriir. Daha
1902'de, iilerin kendi balarna bamsz bir dng yaratamayacaklarn kesinlikle bildirir. Kitlelerin kendiliindenliini
yoksar.
Sosyalist reti bilimsel bir temeli varsayar, bunu da ancak aydnlar
verebilir ona. ilerle aydnlar arasndaki her trl ayrm silmek gerektir dedii zaman, bunu "proleter olmayanlar, proletaryann karlarn proleterlerden daha iyi bilebilir" anlamnda anlamak gerekir.
Bunun iin Lenin, kitlelerin kendiliindenliklerine kar amansz bir
savaa girdi diye Lassalle' kutlar. "Kuram, kendiliindenlie boyun
emelidir", der 3 . Bu, ak anlamyla, devrime nderler ve kuramc n(1)

Ne yapmal? 1902.

(2)

Devlet ve devrim, 1917.

(3)

Marx da: " u ya da bu proleterin, hatt btn proletaryann erek olarak tasarlad eyin nemi y o k ! " demiti.

derler gerekir demektir.

Hem suu devrimci gc gevetmek olan dzelticilikle, hem de
rnek, ama etkisiz bir tutum olan yldrclkla 1 savar. Devrim ekonomi ya da duygu ii olmaktan nce askerlik iidir. Patlayaca gne
kadar, devrim stratejiyle birdir. Saltanat dmandr; balca gc de
polis, siyasal askerlerin meslek rgtdr. Sonu basittir: "Siyasal polisle sava zel nitelikler ister, meslekten devrimciler, ister". Bir gn
silah altna arlacak kitlenin yannda, bir de ekirdekten yetime
ordusu olacaktr devrimin. Kkrtclar, kitleden nce rgtlenmelidir. Bir ajanlar rgt, Lenin'in gizli kurumunu, devrimin gereki
keilerini haber veren deyimi budur: "Devrimin Jn-Trkleriyiz biz,
fazla olarak biraz da cizvitliimiz var". Bu andan sonra, proletaryann grevi kalmamtr artk. Devrim keilerinin elinde, baka arao
lar arasnda, gl bir aratan baka bir ey deildir .
ktidar alma sorunu devlet sorununu getirir. Bu konuyu ele alan
Devlet ve Devrim (1917) yergi yaptlarnn en tuhaf, en elikinidir.
Lenin burda gzde yntemi olan yetke yntemini kullanr. Marx ile
Engels'ten yararlanarak, bir snfn bir bakasna egemen olma rgt olan burjuva devletini kullanmaya kalkan her trl dzelticilie
kar kmakla balar ie. Burjuva devleti, her eyden nce bir bask
arac olduu iin, polise ve orduya dayanr. Ayn zamanda hem snflarn uzlamaz kartln, hem de bu kartln zorunlu indirgenmesini yanstr. Bu yetkeyi ancak horgrmelidir. "Uygar bir devletin
asker gcne dayanan iktidarnn ba bile, ataerkil bir toplumun sopa zoruyla deil, gnlden bir saygyla evreledii ndereni kskanabilir". t e yandan, Engels devlet kavram ile zgr toplum kavramnn uzlamaz olduunu kesinlikle ortaya koymutur. "Snflar nasl nlenmez bir biimde belirmilerse, yle de silineceklerdir. Snflarn
silinmesiyle devlet de ister istemez silinecektir. retimi reticilerin
zgr ve eit ortakl temeline dayandrarak yeniden rgtleyen toplum, devlet makinesini yakt yere: Eski nesneler mzesine, k-

(1)

Yldrcl semi olan byk kardeinin aslm olduu bilinir.

(2)

Heine ta ne zamandan " k o y u ilkeciler" demiti sosyalistler iin. Koyu ilkecilik ve devrim, tarihsel bakmdan, bir arada gider.

rk ile bronz baltann yanna atacaktr".

Dalgn okurlarn Devlet ve Devrim'i Lenin'in kargaac eilimlerinin hesabna geirmeleri, ordu, polis, sopa, memurluk karsnda
ylesine sert bir retinin garip sonuna acmalar bununla aklanabilir. Ama Lenin'in grlerini anlamak iin, bunlar hep strateji asndan ele almak gerekir. Engels'in burjuva devletinin ortadan kalkmas konusundaki savn bunca gle savunmas, bir yandan Piekhanov ya da Kautsky'nin ar "ekonomiciliini" engellemek, bir yandan da Kerenski hkmetinin devrilmesi gereken bir burjuva hkmeti olduunu kantlamak iindir. Bir ay sonra devirecektir bu hkmeti.
Devrim iin bir ynetim, bir bask arac gerekeceini ne srenlere de yant vermek gerekiyordu. Burada da, proletarya devletinin tekiler gibi bir hkmet deil, durmamacasna zayflayacak bir
hkmet olduunu kantlamak iin, Marx ile Engels'ten bol bol yararlanmtr. "Bask altnda tutulacak toplum snf kalmaynca...
devlet zorunlu olmaktan kar. Btn toplumun temsilcisi olarak,
devletin (proleter devletin) ilk eylemi toplumun retim aralarnn ele geirilii, kendisini kesinleyen bu eylem, ayn zamanda onun
son eylemidir de. Kiilerin hkmetinin yerini nesnelerin ynetimi
alr... Devlet ortadan kalkmamtr, zayflar". nce proletarya eliyle
burjuva devlet ortadan kaldrlr. Bundan sonra, ama ancak bundan
sonra, proleter devlet bir su gibi ekilir. Proletarya diktatrl,
1) Burjuva snfnn kalntlarn bastrmak, ya da ortadan kaldrmak
iin; 2) retim aralarnn kamulatrlmasn gerekletirmek iin
zorunludur. Bu iki i tamamlandktan sonra, diktatrlk gevemeye balar.
Bylece Lenin, smrcler snf da ortadan kalkm olacandan, retim aralarnn kamulatrlmas tamamlanr tamamlanmaz
devletin lecei gibi ak ve kesin bir ilkeden yola kar. Gene de,
ayn kitapta, stelik nceden kestirilebilir bir son da belirtmeden,
devrimci bir kesimin halk zerinde diktatrln de yasaya uygun
gsterir. Commune denemesini deimez bir dayanak olarak ele alan
yergi, Commune' yaratm olan yetkeye kar federalist dnceler akmn tam anlamyla yalanlar; Marx ile Engels'in betimlemesine
de kar kar. Nedeni aktr bunun: Lenin, Commune'n baarsz-

la uram olduunu unutmamtr. Bylesine artc bir kantlamann yollarna gelincc, bunlar daha da basittir: Devrimin bir glkle karlat her seferde, Marx'n betimledii devlet kavramna yardmc bir nitelik eklenir. Gerekten de, Lenin on sayfa sonra, dncelerini birbirine balamadan, smrclerin direncini krmak, "bir
de sosyalist ekonominin dzenleniinde byk kitleyi, kylleri, kk burjuvalar, yar-proleterleri ynetmek" iin, iktidarn zorunlu
olduunu syler. Burada dn sz gtrmez; Marx ile Engels'in geici devletine kendisine uzun bir yaam salamak tehlikesi gsteren
bir grev verilir. Kendi felsefesiyle atan Stalin ynetiminin elikisi imdiden belirmektedir. Ya bu ynetim snfsz sosyalist toplumu gerekletirmitir ve korkun bir bask aygtnn srdrlmesinin
Marx'lk asndan dorulanmas olanakszdr; ya da gereklememitir ve o zaman Marx' retinin yanl olduu, zellikle de retim aralarnn kamulatrlmasnn snflarn kalkmas demek olmad aka ortaya km demektir. Ynetim, resmi retisi karsnda, seimini yapmak zorundadr: Ya yanltr ya da ynetimin ihanetine uramtr. Gerekte, Rusya'da Lenin'in baarya ulatrd,
hem de Marx'a kar ulatrd kimse, Neayev ve Tkaev'le birlikte devlet sosyalizmini bulan Lassalle'dir. Bundan sonra, Lenin'den
Stalin'e kadar, partinin i arpmalarnn tarihi, ii demokrasisi
ile asker ve memur diktatrl, adalet ile etkenlik arasndaki savala zetlenecektir.
Lenin'in Commune'de alnan nlemleri: Memurlarn seilip drebilmelerini, iiler gibi cret almalarn, sanayide memurlarn yerinin dolaysz ii ynetimine braklmasn vdn grnce, insan
bir an bir tr uzlamaya varp varmayacan dnr. Hatta Commune kurumunu, bunlarn temsil ediliini ven federalist bir Lenin belirir. Ama onun bu federalizmi ancak parlamentoculuun kaldrlmas anlamna geldii lde vd abuk anlalr. Lenin, her trl
tarihsel gerei bir yana brakarak, parlamentoculuu merkezcilikle
niteler, hemen arkasndan da, kargaaclar devlet konusunda uzlamaz olmakla sulayarak, proletarya diktatrlne verir arl. Burada, Engels'e dayanlarak, burjuva snfnn kalkmasndan, kamulatrmadan, hatta en sonunda kitle ynetiminin salanmasndan sonra
bile diktatrln srmesini hakl karan bir yeni kesinleme girer

araya. Yetkenin srdrlmesinin snrlar, retim koullarnn izdii

snrlar olacaktr, rnein devletin tmyle erimesi, herkese cretsiz
olarak konut saland zamana rastlayacaktr. Komnizmin stn
evresidir bu: "Herkese gereksinimlerine gre". O zamana kadar, devlet olacaktr.
Komnizmin bu herkesin gereksinimine gre alaca stn evreye doru geliiminin hz ne olacaktr? "Bunu bilmiyoruz, bilemeyiz
de... Bunlar kestirmemizi salayacak verilerimiz y o k ! " Lenin, ii daha da aydnla kavuturmak iin, ama hep dayanaksz olarak, "komnizmin stn evresini vaadetmeyi hibir sosyalistin dnmemi
olduunu" syler. Bu noktada, zgrln kesinlikle ld sylenebilir. lkin kitle saltanatndan, proletarya devriminden ekirdekten
yetime ajanlarca yaplp ynetilen devrim dncesine geilir. Sonra, amansz devlet eletirisi, nderlerinin kiiliinde geici, ama zorunlu proletarya diktatrlyle uzlatrlr. Daha sonra, bu geici
durumun sonunun nceden kestirilemeyecei, stelik byle bir sonu
vaadetmeyi de hi kimsenin dnmedii bildirilir. Bundan sonra Sovyetlerin bamszlyla savalmas, Makno'nun ihanete uramas,
Cronstadt denizcilerinin partice ezilmesi manta uygun olur.
Adalet tutkunu Lenin'in birok szlerine, zellikle de devletin
zayflamas kavramna dayanlarak Stalin ynetimi hl yerilebilir elbette. Ama proletarya devletinin daha uzun zaman ortadan kalkmayaca kabul edilse bile, retiye gre, proleter olduunu syleyebilmek iin, kalkmaya yz tutmas, basksnn gittike azalmas gerekir. Lenin'in bu eilimin kanlmazlna inand da, bu konuda
ald da sz gtrmez. Otuz yl akn bir zamandan beri, proletarya devleti, hibir kanszlk belirtisi gstermemitir. Tam tersine,
gnencinin artmasyla dikkati eker. Bununla birlikte, iki yl sonra,
Sverdlov niversitesinde, Lenin, d olaylarn ve i gereklerin basksyla, stn proleter devletin sonsuz olarak ayakta kalaca konusunda bir kesinlik verecektir: "Bu makine ya da lobutla (devlet), her
trl smry ezeceiz, yeryznde smrme olanaklar, topraklar,
fabrikalar bulunan kiiler, alarn burnu dibinde tka basa gbek
iiren insanlar kalmad, byle eyler olanaksz duruma geldii zaman, evet, ancak o zaman rafa kaldracaz bu makineyi. 0 zaman
ne devlet olacak, ne de smr". yleyse artk belirli bir toplumda

deil, btn yeryznde, bir ezilmi ya da bir mal sahibi kald srece, devlet de kalacaktr. Hakszlklar, adaletsiz hkmetleri, burjuvalkta direnen uluslar, kendi karlarn grmeyen halklar birer
birer yenmek iin bu devletin gelimesi gerekecektir. Ve, en sonunda boyun emi, rakiplerden arnm yeryznde, dorularn ve hakszlarn kanlarnda son dmanlk da boulduu zaman, devlet btn glerinin snrna ulam olacak, btn dnyay kapsayan canavar bir put olarak, adaletin sessiz lkesinden bir su gibi ekilecektir yava yava.
Aslnda, Lenin'le birlikte, kart smrclklerin ne de olsa nceden kestirilebilecek basks altnda, adalet smrcl doar.
Ama, adalet smrcl bile olsa, bozgundan ya da dnya imparatorluundan baka bir sonu olamaz smrcln. O zamana kadar,
adaletsizlikten baka arac yoktu. O zamandan sonra, reti kehanetle zdeleir. ok uzaklardaki bir adalet uruna, btn tarih sresince adaletsizlii yasaya uygun klar, Lenin'in en o k nefret ettii aldatmaca olur. Mucize vaadiyle, adaletsizlii, cinayeti ve yalan kabul ettirir. Daha o k retim, daha o k iktidar, aralksz alma, dinmez ac, srekli sava derken, bir an gelecek, bir mucize olmucasna, tm imparatorlukta genellemi klelik tam kendi kendisinin
kart oluverecektir: Evrensel cumhuriyette gnlnce yaama. Yalanc-devrim aldatmacasnn imdi bir tanm vardr: mparatorluu
fethetmek iin her trl zgrlk ldrlmelidir, bir gn imparatorluk zgrlk olacaktr. Birliin yolu tmlkten geer o zaman.

Tmlk ve dava

Gerekten de, tmlk inanmlarla bakaldrmalarn u eski ortak dnden baka bir ey deildir, ama bu d, Tanr'sz bir yeryznde, yatay olarak kurulur. O zaman, her trl deerden vazgemek, imparatorluu ve klelii benimsemek zere bakaldrmadan
vazgemek anlamna gelir. Biimsel deerlerin eletirisi zgr dnceye de dokunmamazlk edemezdi. Romantiklerin dn kurdukla-

n zgr bireyi yalnzca bakaldrma gcyle yaratmann olanakszl kabul edildikten sonra, zgrln kendisi de tarihin devinimine
katlr. Savaan bir zgrlk olmutur, varolmak iin olumak zorundadr. Tarihin dinamizmiyle zdeletiine gre, ancak evrensel yurtta, tarih durduktan sonra karacaktr kendi tadn. O zamana kadar,
her bir yengisi bir kar ka yol aacak, bu da kendisini gereksiz
klacaktr. Alman ulusu birlemi ezicilerinden kurtulur, ama her Alman'n zgrl pahasna. Tmc ynetimde, toplumsal insan kurtulmu olsa bile, bireyler zgr deildir. Sonunda, imparatorluk btn insan trn azatlaymca, zgrlk kle srleri zerinde egemen
olacaktr, bu srler hi deilse Tanr'ya, genellikle de her trl aknla kar zgr olacaklardr. Eytiim mucizesi, niceliin nitelik
durumuna gelmesi burada aydnlanyor: Tm klelie zgrlk demek yolu seilmekte. Hegel'in ve Marx'n and rneklerde de olduu gibi, nesnel deiim deil, znel adlandrma deiimi sz konusudur. Mucize yoktur. Yoksaycln biricik umudu, bir gn milyonlarca insann bir daha dnlmemesiye azatlanm bir insanlk
oluturabilecekleriyse, tarih umutsuz bir dten baka bir ey deildir. Tarihsel dncenin insan Tanr'nn uyduluundan kurtarmas
gerekirdi; ama bu kurtulu da olu karsnda en salt boyun eii ister. O zaman, tapnan sunana atlrcasna, partinin srekliliine
koulur. Bunun iin, alarn en bakaldrm olduunu sylemek
gzpekliini gsteren a, trelere uygunluklardan baka bir ey
sunmuyor bize, baka seim brakmyor. Yirminci yzyln gerek
tutkusu kleliktir.
Ama tm zgrl fethetmek, bireysel zgrl fethetmekten
daha kolay deildir. Yeryznde insan imparatorluunu gerekletirmek iin, imparatorlua smayan, nicelik saltanatna girmeyen
her eyi dnyadan ve insandan uzaklatrmak gerekir: Bu iin de sonu yoktur. Tarihin boyutunu oluturan eyleri, uzam, zaman,
kiileri kapsamaldr. mparatorluk ayn zamanda hem sava, hem
bilgisizlik, hem de zorbalktr, ama umutsuzca, kardelik, zgrlk
ve gerek olacan syler: Konutlarnn mant zorlar onu buna.
Bugnn Rusya'snda, hatta komnizminde, Stalin lkcln yadsyan bir gerek vardr hi kukusuz. Ama onun da kendi mant
vardr, devrim anlaynn kesin dten kurtulmas isteniyorsa, bu-

nu ayrmak, ne karmak gerekir.

Bat ordularnn umursamazlkla Sovyet devrimini nlemeye almas, baka eyler arasnda, sava ile ulusuluun da tpk snf elikileri gibi birer gerek olduunu gsterdi Rus devrimcilerine. Proleterler arasnda, kendiliinden ileyen bir uluslararas yardmlama
olmadka, hibir i devrim uluslararas bir dzen kurulmadan ileyebileceini dnemezdi. Bu gnden sonra, evrensel yurt iki koulla
kurulabilirdi ancak. Ya btn byk lkelerde hemen hemen ayn srada yaplacak devrimler, ya da savaa bavurularak, burjuva uluslarn elenmesi; ya srekli devrim, ya srekli sava. Biliyoruz, birinci
noktann baarya ermesine ramak kalmt. Almanya'nn, talya'nn,
Fransa'nn devrim eylemleri, devrim umudunun en yksek noktalar olmutu. Ama bu devrimlerin ezilmesi, buna karlk kapitalist
ynetimlerin glenmesi, sava devrimin gerei durumuna getirdi.
Aydnlanma felsefesi karartma Avrupa'syla sonuland o zaman. Alalmlarn kendiliklerinden ayaklanmalaryla gerekleecek olan evrensel yurt, tarihin ve retinin mantyla, zor yollaryla kabul ettirilen imparatorlukla kapland yava yava. Engels, Marx'n desteiyle, Bakunin'in islav'lara ar'sna karlk olarak: "Gelecek dnya sava dnya yzeyinden yalnz gerici snflar ve hkmdar soylarn deil, btn gerici halklar da silecektir. Bu da ilerlemenin bir
baka yandr", diye yazd zaman, byle bir tasary soukkanllkla benimsemiti. Bu ilerleme, Engels'in dndne gre, arlk
Rusya'sn ortadan silecekti. Bugn, Rus ulusu ilerlemenin ynn
tersine evirdi. Sava, ister souk, ister lk olsun, dnya imparatorluu kleliidir. Ama, imparatorlua balandktan sonra, devrim
bir kmazdadr. Bakaldrmann kaynaklarna dnmek zere, yanl ilkelerinden vazgemezse, kapitalizm kendiliinden eriyinceye
kadar, birok kuaklar iin, yzlerce milyon insan zerinde tm bir
diktatrln srdrlmesinden baka anlam tamaz; insan yurdunun kuruluunu abuklatrmak istemesi ise, patlamasn istemedii ve patlamasndan sonra her trl yurdun ancak ykntlar zerinde parlayabilecei atom sava demektir. Dnya devrimi, nlemsizce
tanrlatrd tarihin yasasna uygun olarak, polise ya da bombaya
adanmtr. Bylece, ikinci bir elikiyle kar karya gelir. Ahlakn
ve erdemin kurban edilmesi, durmamacasna izlenen erekle dorula-

nan her trl yolun benimsenmesi, olabilirlii akla yatkn bir erek
iin benimsenebilir ancak. Silahl bar, diktatrln sonsuzca ayakta tutulmas dolaysyla, bu erein sonsuzca yadsnmas demektir,
sava tehlikesi, gerekleme olana pek zayf olan bu eree de zarar
verir, imparatorluun dnyay kaplamas, yirminci yzyl devrimi
iin kanlmaz bir zorunluktur. Ama bu zorunluk son bir ikilemle
kar karya getirir onu: Ya yeni ilkeler uydurmak ya da tmyle
egemen olmalarn istedii adalet ve bartan vazgemek.
imparatorluk, uzam buyruk altna almay beklerken, zaman
zerinde de egemen olmak zohnda olduunu grr. Her trl kalc gerei yadsd iin, gerein en baya biimini, tarihin gereini bile yadsmaya kadar gitmesi gerekir. imdilik dnya dzeyinde
olanaksz bulunan devrimi, yoksamak istedii gemie gtrr. Bu
da manta uygundur. Gemile insan gelecei arasnda tmyle ekonomik olmayan her trl tutarllk, bir insan yaratln dndrtebilecek bir deimezlik gerektirir. Bir kltr adam olan Marx'n uygarlklar arasnda srdrd derin tutarllk, savn aabilir, ekonomik sreklilikten daha geni olan bir doal sreklilii gn na karabilirdi. Rus komnizmi, yava yava, kprleri ykmaya, gelecee
bir sreklilik zm sokmaya yneldi. Sapkn dehalarn (hemen hepsi sapkndr) yoksamas, tarihe smayan sanatn, uygarln getirdiklerinin yadsnmas, yaayan geleneklerden vazgeilmesi, ada Marx'
l en dar snrlar iine kapatt yava yava. Dnya tarihinde retinin sindiremedii eyleri yoksamak ya da bunlarn hi szn etmemek de, ada bilimin kazanlarn tepmek de yetmedi ona. Tarihi
de yeni batan yapmas gerekti, hatta en yakn, en iyi bilinen tarihi,
rnein partinin ve devrimin tarihini bile. Yldan yla, baz baz da
aydan aya, Pravda kendi hatalarn dzeltiyor, resmi tarihin yeniden
dzeltilmi basklar birbirini kovalyor, Lenin sansr ediliyor, Marx
yaymlanmyor. Bu noktada, dinsel bilisizcilikle bir karlatrma yapmak bile hakszlk olur. Kilise hibir zaman tanrsal belirtinin iki, sonra, drt ya da , sonra gene iki kiide gerekletiini birbiri ardndan kararlatrmaya kadar vardrmad ii. amza zg hzlanma,
gerekler retmeye kadar gidiyor, gerek de, bu hzla, kuru hayalet
olup kyor. Btn bir kentin tezghlarnn kral giydirmek iin boluk dokuduklarn anlatan halk masalnda olduu gibi, bunu meslek

edinmi binlerce insan, daha o akam yokoluveren bir bo tarihi her

gn yeniden dokuyor, birdenbire bir ocuun sakin sesi kraln plak olduunu syleyinceye kadar da dokuyacaklar. Bakaldrmann
bu ince sesi herkesin imdiden grebileceini syleyecek o zaman:
Srebilmek iin evrensel iarsn yoksamak, ya da, evrensel olmak
iin, kendi kendinden vazgemek zorunda olan bir devrim, yanl ilkeler zerinde yayor demektir.
Bu ilkeler milyonlarca insan zerinde gene ilemekte. Zamann
ve uzamn gereklerinin bastrd imparatorluk d, zlemini kiiler
zerinde gideriyor. Kiiler yalnzca birey olarak dman deildirler
imparatorlua: Geleneksel yldr yetebilirdi o zaman. Bugne kadar
hibir zaman yalnzca tarihle yaamadklar, herhangi bir yanlaryla
ona smadklar lde de dmandrlar. mparatorluk bir yoksamay ve bir kesinlii gerektirir: nsann sonsuzca ilene bilirliinin kesinlii ile insan yaradlnn yoksanmasn. Propaganda teknikleri bu ilenebilirlii lmeye yaryor, koullandrlm igdyle dnceyi
birletirmeye alyor. Yllar boyunca lmcl dman diye gsterilenle bir andlama imzalamaya izin veriyorlar. Daha da iyisi, bylece elde edilen ruhbilimsel etkiyi ykmay ve btn bir halk, yeniden,
ayn dmana kar ayaklandrmay salyorlar. Deney sonulanmad
daha, ama manta uygun. nsan yaradl diye bir ey yoksa, insann ilenebilirlii gerekten sonsuzdur. Bu noktada, politik gerekilik dizginlenmez bir romantizmden, bir etkenlik romantizminden
baka bir ey deildir.
Rus Marx'lnn us-d dnyasndan yararlanmasn bilmesine karn onu tmyle yadsmas anlalyor bylece. Us-d, imparatorlua yardmc olabilecei gibi, onu rtebilir de. Us-d hesaba
smaz, imparatorlukta ise yalnz hesap egemen olmaldr. nsan usa
uygun biimde etkilenebilecek bir gler dzeninden baka bir ey
deildir. Dncesiz Marx'lar retilerini rnein Freud'n retisiyle uzlatrabileceklerini sandlar. Kendilerine iin iyz o k iyi,
hem de ok abuk gsterildi. Freud sapkn ve "kk burjuva" bir
dnrdr, nk bilinaltn ortaya karm, ona en az st-ben,
toplumsal ben kadar gereklik vermitir. Bu bilinalt, tarihsel ben'e
kart bir insan yaradlnn zgnln tanmayabilir. nsan,tam
tersine, toplumsal ve ussal ben'le zetlenebilir, yani bir hesap konu-

su olabilir. Bylece, yalnzca her insann yaamn deil, beklenii

btn mr boyunca insana elik eden en us-d, en yalnz olay da
boyunduruk altna almak gerekmitir. mparatorluk kesin lkeye ynelmi esrimeli abasnda, lm de kendi benliine katmaya ynelir.
Canl bir insan boyunduruk altna alnabilir, nesnenin tarihsel
durumuna indirgenebilir. Ama, yadsyarak lrse, nesneler dzenini
tepen bir insan yaradln yeniden kesinler. Bunun iin, sank ancak lmn hakl ve nesneler imparatorluuna uygun olduunu sylemeye raz olunca ortaya kar ve ldrlr. Ya onurunu yitirmi
olarak lmek ya da artk varolmamak gerekir, ne lmde, ne yaamda.
Bu son durumda, lnmez, yok olunur. Gene bylece, mahkm bir
ceza ekerse, cezas sessizce kar kar ve tmlkte bir atlak yaratr.
Ama mahkm cezalandifilmamsa, yeniden tmlk iine yerletirilmitir, imparatorluk aygtn kurar, retim ark durumuna girer,
ylesine vazgeilmez bir ark olur ki, sonunda, retimde sulu olduu iin kullanlmayacak, retimin kendisine gereksinimi bulunduu iin sulu grlecektir. Ruslarn toplama kamp dizgesi, kiiler hkmetinden nesneler ynetimine eytiimsel geii sahiden gerekletirmitir, ama kii ile nesneyi birbirine kartrarak.
Dman bile yardmc olmaldr ortak yapta. mparatorluk dnda kurtulu yoktur. Bu imparatorluk dostluun imparatorluudur,
ya da olacaktr. Ama nesnelerin dostluudur bu dostluk, nk dostluk lkesinden olmayan her ey karsnda, lnceye kadar, zel ballktr, baka tanm yok bunun. Nesnelerin dostluu genel olarak
dostluktur, herkesle dostluktur, kendisini korumas gerektii zaman
bakasnn ele verilmesini varsayan bir dostluktur. Erkek ya da kadn
dostunu seven kii imdiki zaman iinde sever onu, devrimse yalnzca daha ortada bulunmayan bir insan sever. Sevmek, bir bakma, devrimle doacak tam insan ldrmektir. Gerekten de, gnn birinde
yaamas iin, daha bugnden, her eye ye tutulmaldr. Kiiler saltanatnda, insanlar sevgiyle balanrlar birbirlerine; nesneler imparatorluunda, insanlar hafiyelikle birleirler. Bylece, kardecil olmak
isteyen yurt, yalnz insanlarla dolu bir karnca yuvas olur.
Baka bir dzlemde, insanlara boyun edirtmek iin onlara insafszca ikence etmek gerektiini bir kaba kiinin us-d azgnl
tasarlayabilir ancak. Kiilerin iren iftlemesinde bir bakasn bo-

yunduruk altna alan bir insandan baka bir ey deildir o zaman.

Ussal tmln temsilcisi ise, tam tersine, insanda kiiyi nesneye bodurtmakla yetinir. O zaman en stn kafa, polisin kartrma tekniiyle en baya kafa dzeyine indirilir. Sonra be, on, yirmi uykusuz
gece uydurma bir kannn stesinden gelecek, dnyaya yeni bir l
can getirecektir. Bu adan, amzn biricik ruhbilim devrimini,
Freud'dan sonra N.K.V.D 1 ve genellikle siyasal polisler yapmtr.
Bu yeni teknikler, gerekirci bir varsaym izlediler, ruhlarn zayf noktalarn ve esnekliklerini hesaplayarak, insann snrlarndan birini
daha da gerilere ittiler, bireysel hibir ruhbilimin zgn olmadn,
kiiliklerin ortak lsnn nesne olduunu kantlamaya alyorlar. Tam bir ruh fizii yarattlar.
Bundan sonra, geleneksel insan ilikileri deiti. Avrupa'nn
farkl derecelerde yaad ussal yldr dnyasn bu gittike artan
deimeler niteliyor. kili konumann,* kiilerin ilikisinin yerini
propaganda ya da polemik, yani tekli konumann iki tr ald. G
ve hesap dnyasna zg soyutlama, et ve us-d alanna giren gerek
tutkularn yerine geti. Ekmein yerini alan karne, retiye boyun
een ak ve dostluk, plana boyun een yazg, kural olan ceza, canl
yaratn yerini alan retim, bu yengin ya da kleletirilmi g hayaletleriyle dolu, kavruk Avrupa'y olduka gzel betimliyorlar. "Cellad en iyi savunma arac olarak tanyan bu toplum ne kadar zavall!"
diye haykryordu Marx. Ama o zamanlar cellat, filozof cellat deildi daha, stelik evrensel insanseverlikten de dem vurmuyordu.
Ne olursa olsun, tarihin tand en byk devrimin en son elikisi, sonu gelmez bir adaletsizlik ve iddet alay iinde adalet taslama deil gene de. Klelik de, aldatmaca da her ada rastlanan bir
mutsuzluk. Tragedyas, yoksaycln tragedyasdr. Evrensel olaym
derken insann sakatlklarn, eksikliklerini oaltan ada dnceyle birleir. Tmlk birlik deildir. Skynetim, btn dnyay da
kapsasa, uzlama olamaz. Evrensel yurt sav ancak dnyann te ikisini bir yana atarak, tarih yararna doay ve gzellii yadsyarak, in-

(1)

Rusya'da 1934 ylnda kurulan "ileri halk komiserlii" adl rgt. (eviren.)

sann tutku, kuku, mutluluk, tekil bulu gcn, ksacas buyuuugun defterden silerek ayakta kalabiliyor bu devrimde. nsanlarn benimsedikleri ilkeler, onlarn en soylu niyetlerini ayor. Kar klar, sonu gelmtz arpmalar, polemikler, ekilen zulmler, afarozlamalar zoruyla, zgr ve karde insanlarn evrensel yurdu yava yava
uzaklap gidiyor, tarih ile etkenliin en yce yarg durumuna gelebilecekleri biricik evrene: Dava evrenine brakyor yenini.
Her din, susuzluk ve sululuk kavramlarnn evresinde dner.
Gene de Promethee, ilk bakaldran, cezalandrma hakkn yadsyordu. Zeus'un kendisi, evet herkesten nce Zeus da bu hakk alabilecek
kadar ar deildir. Demek ki, bakaldrma, daha ilk atlmnda, cezann yasaya uygunluunu yadsr. Ama bitirici yolculuun sonunda,
son cisimleniinde, bakaldrma dinin ceza kavramn benimser, evrenin merkezi yapar onu. Yce yarg gklerde deildir artk, tarihin
kendisidir, amansz bir tanr olarak cezalandrr. Gerek dl ancak
tarihin sonunda kazanlacana gre, tarih, kendine zg biimiyle,
uzun bir cezadan baka bir ey deildir. Besbelli, Marx'ln ve Hegel'in o k uzaklarndayz; ilk bakaldrmlardansa ok daha uzaklarda. Gene de tmyle tarihsel olan her dnce bu uurumlara alr. Marx'n snfsz yurdun kanlmaz gereklemesini mutulad,
bylelikle de tarihin iyi niyetini onaylad kurtarc yryte her
gecikme, insann kt niyetine yklenecekti. Marx, Hristiyanlktan
kopmu dnyaya suu ve cezay yeniden soktu, ama tarih karsnda
suu ve cezay. Marx'lk, bir ynyle, insan iin bir sululuk, tarih
iin bir susuzluk retiidir. Tarihsel belirtisi, iktidardan uzakta,
devrimci iddetti; iktidarn doruunda, yasal iddet, yani yldr ve
dava olmak tehlikesini gsteriyordu.
t e yandan, din evreninde gerek yarg daha sonraya braklmtr; suun sre brakmadan cezalandrlmas, susuzluun onaylanmas zorunlu deildir. Yeni evrende, tam tersine, tarihin yargs
hemen aklanmaldr, nk sululuk, baarszlk ve ceza ile zdeleir. Tarih Bakunin'i yarglad, nk ldrd onu. Stalin'in arl
ilan ediliyor: Stalin gcn doruundadr. Sululuu tarihsel su filozoflar iin ancak katilin ekici bana indikten sonra iyice aydnlanan Troki gibi, Tito da daval durumda. Sulu olup olmadn
bilmediimiz Tito iin de durum bu. Suland, yklamad daha. Ye-

re vurulduu zaman, sululuu kesinlemi olacak, t e yandan Troki ve Hto'nun geici arlklar byk lde corafyaya balyd,
corafyaya baldr; yeryz adaletinin elinden uzaktalar. Bunun
iin, bu elin eriebilecei kiileri beklemeden yarglamaldr. Tarihin
kesin yargs bugnden o gne kadar verilecek saysz yarglara baldr, o gn dorulanacak ya da yadsnacaktr bunlar. Bylece, dnyann kendisiyle birlikte dnya mahkemesinin de kurulaca gn, hakszlklarn dzeltilecei vaadedilir. Aalk ve hain olduu bildirilmi biri, insanlar Pantheon'una girecek. Bir bakas tarih cehennemine atlacak. Ama kim yarglayacak o zaman? insann kendisi, tanrlm gerekletirmi insan. imdilik, kehaneti tasarlam olanlar, yani tarihte tarihe kattklar anlam okuyabilecek biricik varlklar verecek karar, kararlar sulu iin lmcl, yarglar iinse geici olacak.
Ama, Rajk gibi, yarglayanlarn da yarglandklar olur. Bunlarn tarihi
doru okuma yeteneini yitirdiklerini mi dnelim? Yenilgisi
ve lm bunu kantlar gerekten. Bugnk yarglarn yarn birer
hain olmayacaklarn, bulunduklar krsnn tepesinden beton mahzenlere atlp burada can vermeyeceklerini kim syleyebilir? Biricik
gvence yanlmaz ak grllkleridir. Kim kantlar bunu? Srekli
baarlar. Baar ile susuzluun birbirlerini doruladklar, btn
aynalarn ayn aldatmacay yansttklar, evrimsel bir dnyadr dava dnyas.
Anlalan, tarihin de bir yarlgamas var 1 , ereklerini yalnzca iktidar seziyor, imparatorluk uydularna stnlk salyor ya da onlar
afaroz ediyor. Gelge isteklerini yerine getirtmek iin yalnz inan
var elinde, hi deilse, ermi Ignace'n Ruhsal al trmalar'mda byle tanmlanmtr: "Hibir zaman yolumuzu armamak iin, kilise
bykleri aka kara dedii zaman, gzmzn ak grdnn kara olduuna inanmaya hazr olmalyz". Uyruk, tarihin gizlemli ykmlarndan kurtulabilmek iin, gerein temsilcilerine bylesine etken
bir inanla balanmaldr. Tarihsel korku ile bal olduu dava dnyasndan yakay kurtaramamtr daha. Ama, bu inan olmad m,
her zaman iin, istemeden, hem de dnyann en iyi niyetlerini beslemekle birlikte, nesnel bir sulu olmak tehlikesiyle kar karyadr.
(1)

"Usun kurnazl" tarihsel evrende, ktlk sorununu yeniden ortaya atar.

Dava evreni bu kavramda en yksek noktasna ular. nsan susuzluu adna balam bu uzun ayaklanmann sonunda, kkl bir
yoldan sapmayla, genel sululuun kesinlenii belirir. Her insan, sululuundan habersiz bir suludur. Nesnel sulu da susuzluuna inanm olandr. Kendi znel asndan, eylemini zararsz, hatta adaletin
gelecei bakmndan yararl buluyordu. Ama bunun bu gelecee nesnel olarak zarar vermi olduu kantlanr kendisine. Bilimsel bir nesnellik midir sz konusu? Hayr, tarihsel bir nesnellik. rnein gnmzn bir adaletsizliini lszce yermenin adaletin geleceini tehlikeye drd nerden belli? Gerek nesnellik, olaylar ve ynelimleri konusunda bilimsel olarak varlan sonulara gre yarglamak olabilir. Ama nesnel sululuk anlay, bu acayip nesnelliin en azndan
2000 ylnn biliminin eriebilecei sonulara ve olaylara dayandn kantlamaktadr. imdilik, kendini bakalarna nesnellik diye kabul ettirtmek isteyen ey, tkenmez bir znellikten baka bir ey deil: Yldrnn felsefedeki tanmdr bu. Betimlenebilir bir anlam yoktur bu nesnelliin, ama iktidar beenmediklerinin sululuuna karar
vererek ona bir ierik kazandracaktr. Bylece, tarih nnde bir tehlikeyi gze aldn, nesnel sulunun bilmeden yaptn kendisinin bilerek yaptn sylemeye raz olarak, hi deilse imparatorluk dndaki filozoflarn bunu sylemelerine ses karmayacaktr. Daha
sonra, kurban da,cellat da ldkten sonra verilecektir yarg. Ama bu
avuntu yalnz cellat iin geerlidir, o da avuntuya gereksinim duymaz. imdilik, inanmlar dzenli olarak acayip enliklere arlmakta, bu enliklerde, pimanla batm kurbanlar, zenli yntemlere
gre tarihsel tanrya armaan edilmektedir.
Bu kavramn dolaysz yarar inan konusunda ilgisizlii yasaklamaktr. Zorla dine dndrmedir bu. Grevi kukulu kiileri kovuturmak olan yasa, kukulu kiiler yaratp durur. Yaratrken de dine
dndrr, rnein burjuva toplumunda, her yurttan yasay beendii varsaylr. Nesnel toplumda ise, her yurtta yasay beenmeyen
bir insan saylr. Ya da, hi deilse, yasay beenmezlik etmediini
kantlamaya her zaman hazr olmaldr. Sululuk davranta deildir
artk, inan yokluundadr, nesnel dzenin apak elikisi bununla
aklanr. Kapitalist ynetimde, bamsz olduunu syleyen insan,
nesnel olarak, ynetime uygun bir insan saylr. mparatorluk yne-

timinde, bamsz insan, nesnel olarak, ynetime dman grlr. alacak bir ey y o k bunda. mparatorluun uyruu imparatorlua inanmazsa, tarihsel adan hitir, hi olmay semi demektir; yleyse
tarihe kar seer, kutsala saldrda bulunmu olur. Dudak ucuyla
sylenen inan da yetmez; ona hizmet iin yaamak, inaklarnn deitirdii eylere zamannda boyun emek iin hep tetikte bulunmak gerekir. En ufak bir hatada, ortaya kmam su nesnelle'iverir. Devrim, tarihini kendine gre tamamlarken, her trl bakaldrmay ldrmekle yetinmez. Yeryznde bakaldrma diye bir eyin
bulunmu ve bulunmakta olmasndan her insan, hatta en uysal insan bile sorumlu tutmak ister. En sonunda ele geirilmi, tamamlanm dava evreninde,bir sulular halk, byk Engizitrlerin buruk
baklar altnda, olanaksz bir arla doru yol alr, durmadan. Yirminci yzylda, g kasvetlidir.
*

Promethee'nin artc yolculuu burada bitiyor. Tanrlara kinini, insanlara akn haykrarak Zeus'a horgryle srt evirir, ge
saldrmaya kkrtmak zere lmllere doru gelir. Ama insanlar ya
zayftr, ya korkak; onlar rgtlemek gerekir. Hazz yaanlan dakikann mutluluunu sever; bymek iin, onlara gnn baln tepmeyi
retmek gerekir. Promethee de nce retip sonra buyuran bir efendi olur bylece. Sava gene srp gider, bitirici olur. nsanlar gne
yurduna eriecekleri konusunda, bu yurdun varolup olmad konusunda kukuya derler. Kendi kendilerinden kurtarmaldr onlar.
O zaman kahraman onlara bu yurdu tandn, hem de yalnz kendisinin tandn syler. Bundan kuku duyanlar le atlacak, bir kayaya ivilenecek, acmasz kulara yem edilecektir, tekiler karanlklarda, dnceli ve yalnz bir efendinin ardndan gideceklerdir bundan byle. Promethee, tek bana, tanr olmutur. nsanlarn yalnzl zerinde egemendir. Ama ancak yalnzl, bir de zulm koparmtr Zeus'tan; Promethee deildir artk, Sezar'dr. Gerek, lmsz Promethee kurbanlarndan birinin ehresine brnmtr imdi.
alarn derinliklerinden gelen lk skit lnn derinliklerinde
hep yanklanmaktadr.

BAKALDIRMA ve DEVRM

lkeler devrimi, temsilcisinin kiiliinde Tanr'y ldrr. Yirminci yzyl devrimi ise ilkelerde Tanr'dan kalan ldrerek tarihsel yoksaycl onaylar. Bu yoksayclk, sonradan tuttuu yollar
ne olursa olsun, her trl ahlak kural dnda, yzyl iinde bir ey
yaratmak isteyince, Sezar'n tapnan kurar. Tarihi, ama yalnz tarihi semek, bakaldrmann sylediklerine kar, yoksaycl semektir. Us-d adna, tarihin hibir anlam olmadn haykrarak
tarihe saldranlar, klelikle, yldryla karlar, toplama kamplarnn evrenine karlar. Tarihin salt ussallndan dem vurarak tarihe
atlanlar da klelikle, yldryla karlar, toplama kamplarnn evrec i n e karlar. Faizm, Nietzsche'nin stn insannn tahtn kurmak
ister. Hemen ardndan da Tanr'nn Tanr diye biri varsa belki u,
belki bu ama her eyden nce lmn efendisi olduunu grr. n, san, tanr olmak istedi mi, bakalarnn yaama ve lme hakkn da
: kendi avcuna almaya kalkar. Cesetler ve alt-insanlar hazrlar durmadan, kendisi de Tanr deil, alt-insandr, lmn iren uadr. Ussal devrim de Marx'n tm insann gerekletirmek ister. Tarihin mant, tmyle benimsendii andan sonra, yava yava en yce tutkusunun tersine, insann eksiltilmesine, kltlmesine gtrr onu, kendisi de nesnel su olmaya ynelir. Faizm ile Rus komnizminin ereklerini zdeletirmek doru olmaz. Birincisi cellad celladn kendisinin gklere karn simgeler. kincisi,daha ackl bir biimde, cellad kurbanlarn gklere karn. Birincisi btn insanlar kurtarmay hibir zaman dlememi, ancak geri kalanlar boyunduruk altna alarak birkan kurtarmay dnmtr. kincisi, en derin ilkesiyle, btn insanlar geici olarak kleletirerek hepsini kurtarma
ereini gder. Ynelimindeki bykl kabul etmek gerekir. Buna

karlk, ikisinin de setii yollar siyasal pervaszlkla zdeletirmek

yerinde olur, her ikisi de ayn kaynaktan, ahlak yoksayclndan karmlardr bu pervaszl. Stirner'in, Neayev'in torunlar Kalyalev'in,
Proudhon'un torunlarn kullanyorlarm gibi geti her ey. Bugn
yoksayclar tahtlarda.
Devrim adna dnyamz ynetmeye kalkan dnceler boyun ei lkleri oldu, bakaldrma lkleri deil.
te bunun iin, amz, kiileri ve kitleleri yoketme tekniklerinin
adr.
Devrim, yoksaycla boyun eerken, bakaldrma kaynaklarnn karsna geti, lmden ve lm tanrsndan nefret eden kii olarak lmden-sonra-yadmadan umudunu kesen insan, insan trnn
lmszlnde kurtulua ermek istedi. Ama topluluk dnyaya egemen olmadka, tr egemen olmadka, gene lmek gerekir. aceledir o zaman, inandrma bo zaman ister, dostluk sonu gelmez bir kurmadr; bylece yldr, lmszln en ksa yolu olarak kalr. Ama bu
ar yoldan-sapmalar, ayn zamanda ilk bakaldrma zlemini de haykrr. Her trl deeri yoksamaya kalkan ada devrim de bal bana bir deer yargsdr. nsan egemen olmak ister onunla. Ama hibir eyin anlam yoksa ne diye srdrmeli egemenlii? Yaamn yz
irense, lmszln gerei ne? Salt zdekilik olmad gibi, salt
olarak yoksayc dnce de yoktur, varsa da yalnzca intiharda vardr. nsann yokedilmesi gene insan kesinler. Yldr, toplama kamplar, insann yalnzlktan syrlmak iin bavurduu en ar yollardr.
Adsz kiilerin mezarlnda da olsa, birlik susuzluu dindirilmelidir.
nsanlar ldryorlarsa, lml koulu yadsdklar iin, herkese lmszlk istedikleri iin ldryorlar. Bir bakma kendi kendilerini ldryorlar o zaman. Ama insann vazgeemeyecei eyleri de kantlyorlar ayn zamanda; korkun bir kardelik susuzluunu gideriyorlar. "Yaratn bir sevinci olmaldr, sevinci yoksa, ona bir yaratk
gerekir". O zaman, varolmak ve lmek acsn yadsyanlar egemenlik kurmak isterler. "Yalnzlk, gllktr", der Sade. Bugn g,
binlerce yalnz insan iin, bakasnn acs anlamna geldii iin, bakasna duyulan gereksinimi gizlemiyor. Yldr, kin dolu yalnzlarn
insan kardeliine sunduklar saygdr.
Ama yoksayclk, yoksa, varolmaya alr, bu da dnyadan
kamaya yeter. amza tiksindirici yzn bu fke verdi. nsanl-

m topra olan Avrupa, bylesine insan-d bir toprak oldu. Ama

bu a bizim amz, nasl yadsrz onu? Tarihimiz cehennemimiz
de olsa ona srtmz dnemeyiz. Bu deheti atlatamaz insan, ancak
omuzlanna yklenebilir onu, bu da onu kkrttktan sonra yarg vermek hakkn elde ettiklerini sananlarn deil, onu ak-grllkle
yaam olanlarn iidir. Gerekten de, ancak bylesine derin bir hakszlklar toprandan fkrabilir byle bir bitki. an lgnlnn
insanlar geliigzel birbirine kartrd, lmne bir savan sonunda, dman, dman karde olarak kalr. Hatalar dolaysyla sulanabilse bile, onu ne horgrebiliriz, ne de ondan nefret edebiliriz:
Mutsuzluk ortak yurttur bugn, szn tutmu olan biricik yeryz
lkesidir.
Rahatlk ve bar zlemi bile tepilmelidir; bu da dmanln benimsenmesiyle birdir. Tarihte karlatklar mutlu toplumlarn ardndan gzya dkenler arzularn aa vuruyorlar: Dknln hafifletilmesi deil, susmas. Dknln bas bas bard, doymilarn
uykusunu kard bu zamana krler olsun! Maistre, "devrimin
krallara verdii korkun dinsel t"ten szediyordu. Bugn, daha
da srarl bir dille, bu an onurlarn yitirmi sekinlerine veriyor
ayn d. Bu de kulak vermek gerek. Her szde, her eylemde,
sulu bile olsa, aranmas, gn na karlmas gereken bir deer
umudu yatar. Gelecek nceden bilinemez, yeniden dou da olanaksz olabilir. Tarihsel eytiim yanl ve sulu da olsa fazla bir ey deimez, dnya, yanl bir dnceye gre, suta da gerekleebilir.
Ancak, byle bir boyunei yadsnmtr burada: Yeniden-dou
iin atmal zar.
t e yandan, yalnz yeniden-domak ya da lmek kalyor bize
artk. Bakaldrmann kendi kendini yadsmakla elikilerinin en byne ulat bir aa geldiysek, bakaldrma yaratt dnyayla
birlikte yokolmak, ya da yeni bir ballk, yeni bir atlm bulmak zorundadr. Daha ileriye gitmeden, hi deilse bu elikiyi aydnlatmak
gerekir, rnein bizim varoluularmzn yaptklar gibi (imdilik
onlar da tarihsellie ve onun elikilerine uymu durumdalar) 1 bal)

Tanrsz varoluuluk bir ahlak yaratmak istiyor hi deilse. Bu ahlak beklemek gerek. A m a asl zorluk, bu ahlak tarihsel varolua gene tarihe yabanc bir deer sokmadan yaratmak olacaktr.

kaldrmadan devrime doru bir ilerleme bulunduu, bakaldrmn

devrimci olmadka hibir ey olmad sylendii zaman, bu eliki doru drst tanmlanm olmaz. eliki daha kstldr gerekte.
Devrimci ya ayn zamanda bakaldrm bir insandr, ya da devrimci
deil, bakaldrmaya kar kan polis ve memurdur. Ama bakaldrm insansa, sonunda devrimin karsna da dikilir, y l e ki, bir tutumdan tekine ilerleme deil, gittike artan bir eliki ve zamandalk vardr. Her devrimci ya ezen bir kii, ya da sapkn olur sonunda.
Setikleri tmyle tarihsel evrende, bakaldrma da, devrim de ayn
ikileme kar: Ya polislik, ya lgnlk.
Bu dzeyde, tarih tek bana verimli olmuyor demek. Deer
kayna deil, gene yoksayclk kaynadr, lmsz dnce dzleminde tarihe kar bir deer yaratlabilir mi bari? Tarihsel adaletsizlii, insanlarn dknln onaylamak olur bu. Bu dnyay ktlemek, Nietzsche'nin tanmlad yoksaycla getirir bizi. Her trl tarihe kar kan dnce gibi, yalnzca tarihle biimlenen dnce de yaama yolundan ya da yaama nedeninden yoksun brakr insan. Birincisi "ne diye yaamal?"nn son dknlne, ikincisi ise
"nasl yaamal?"ya iter. Zorunlu olup da yeterli olmayan tarih,
rastlant rn bir savdan baka bir ey deil demek. Deer yokluu
deil, deerin kendisi de deil, deer malzemesi bile deil. Frsatlar
arasnda bir frsattr, insan bu frsatta belki tarihi yarglamasna yarayacak bir deerin bulank varln sezinler. Bakaldrma da bunu
vaadeder bize.
Gerekten de, salt devrim insan yaratlnn salt ilenebilirliini, tarihsel g durumuna indirgenebilirliini varsayyordu. Ama
bakaldrma, insan iin nesne olarak ele alnmann, yalnzca tarihe
indirgenmenin yadsnmasdr. Btn insanlara zg olan, g dnyasna smayan bir yaratln kesinlenmesidir. Tarih de insann snrlarndan biridir elbette, devrimci bu anlamda hakldr. Ama insan da
bakaldrmasyla tarihe bir snr koyar. Bir deer umudu doar bu
snrda. Gerek bozgununu belirttii, ilkelerinden vazgemek zorunluluunu gsterdii iin, bugn Sezar'c devrimin amanszca savat
deerin douudur bu. imdilik, 1950 ylnda, dnyann yazgs burjuva retimi ile devrimci retim arasndaki savata deil; grnler
ne olursa olsun, sonlar ayn olacak. Bakaldrmann gleriyle Se-

zar'c devrimin gleri arasndaki savaa bal dnyann yazgs. Yengiye ermi devrim, polisleri, davalar, afarozlaryla, insan yaratl
diye bir ey bulunmadn kantlamak zorundadr. Alaltlm bakaldrma da elikileri, aclar, yenilenen bozgunlar, tkenmez gururuyla bu yaratla ac ve umut zn vermek zorunda.

"Bakaldryorum, yleyse varz", diyordu kle. Doatesi

bakaldrma da "yalnzz", diye ekliyordu, bugn hl bununla yayoruz. Ama bo gkyz altnda yalnzsak, dnmemesiye lmek
gerekiyorsa, nasl olur da gerekten varolabiliriz? Doatesi bakaldrma grn varlk yapmaya alyordu. Sonra tmyle tarihsel
dnceler geldi, varolmann yapmak olduunu syledi. Varlk deildik, her yola bavurarak varolmalydk. Devrimimiz, eylem yoluyla, her trl ahlak kuralnn dnda bir yeni varlk kazanma abasdr. Bunun iin, dehet iinde, yalnz tarih iin yaamaya mahkm eder kendini. Ona gre, insan tarih iinde, gnll olarak ya da
zorla, herkesin boyun emesini salayamazsa bir hitir. Bu noktada,
snr alm, bakaldrma nce ihanete uram, sonra da mantka
ldrlmtr, nk o en ar atlmnda yalnzca bir snrn varln,
bir de bizi, bu blnm varl kesinlemitir: Balangcnda, btn
varln tmyle yoksanmas deildir. Tam tersine, hem evet, hem
de hayr der ayn zamanda. Varoluun yceltilen bir yan yararna,
ayn varoluun bir baka yannn yadsnmasdr. Bu yceltme ne kadar derinse, yadsma da o kadar kesindir. Sonra, bir badnmesi, bir
fke iinde, bakaldrma ya hep ya hi'e, her varln, her insan yaratlnn yoksanmasna geti mi, kendi kendini yadsm olur. Fethedilecek bir tmlk tasarsn yalnzca tm yoksama dorular. Ama
. btn insanlara zg bir snrn, bir onurun, bir gzelliin kesinlenmesi, herkesi, her eyi bu deerin kapsamna almak, kaynaklar yoksamadan birlie doru yrmek zorunluluunu getirir. Bu bakmdan,
bakaldrma, ilk gerekliinde, tmyle tarihsel hibir dnceyi
dorulamaz. Bakaldrma birlik ister, tarihsel devrim de tmlk. Birincisi bir evet'e dayanan hayr'dan yola kar, ikincisi salt yoksamadan yola karak alarn sonuna atlm bir evet'i yaratabilmek iin
btn klelikleri barna basar. Biri yaratcdr, teki yoksayc. Birincisi gittike daha o k varolmak iin yaratmaya adanmtr, ikincisi gittike daha iyi yoksamak iin retmek zorundadr. Tarihsel

devrim, hep krkla urayan u bir gn varolma umudu iinde eyleme ynelir. Herkesin boyuneii bile yetmeyecektir yaratmaya. "Boyun ein", diyordu Byk Frederik uyruklarna. Ama, lrken de:
"Kleler zerinde egemenliimi srdrmekten bktm", diyordu. Devrim, bu sama yazgdan kurtulmak iin, kendi ilkelerinden vazgemek zorundadr, vazgemek zorunda kalacaktr, bakaldrmann yaratc kaynan yeniden bulmak iin de yoksayclkla tarihsel deerden vazgeecektir. Devrim; yaratc olmak istiyorsa, tarihsel sayklamay dengeleyen, ahlaksal ya da doatesi bir deerden vazgeemez. Burjuva toplumunda grd biimsel ve aldatc ahlak horgrmekte hakl kukusuz. Ama her trl ahlaksal sav bu horgrnn kapsamna sokmas da bir lgnlk olmutur. Ne olursa olsun,
kendi kaynaklarnda da, atlmnda da, kendisine yol gsterebilecek, biimsel olmayan bir kural vardr. Gerekten de, bakaldrma, gittike daha yksek bir sesle, bir gn boyuneie indirgenmi
bir dnya nnde varolmak iin deil, ayaklanma atlmnda sezilen
u bulank varlk iin eyleme gemesini sylemektedir, daha da syleyecektir. Bu kural ne biimseldir, ne de tarihe baldr, sanat yaratmnda, ar durumda bulunca belirleyebiliriz bunu. Ama bundan nce, tarihle sa saa,ba baa bakaldrmann, "Bakaldryorum, yleyse varz" ile doatesi bakaldrmann "Yalnzz"na, olmadmz varl ortaya karabilmek iin ldrecek ve lecek yerde, olduumuz eyi yaratmak iin yaamamz ve yaatmamz gerektiini
ekler.

IV
B A K A L D I R M A ve S A N A T

Sanat da u ayn zamanda hem ycelten, hem yoksayan eylemdir. "Hibir sanat gerei hogrmez", der Nietzsche. Dorudur;
ama hibir sanat gereksiz de edemez. Yaratma hem birlik gereklii,
hem de dnyann yadsnmasdr. Ama dnyay kendisinde eksik olan
ey adna yadsr, baz baz da olduu ey adna. Burada bakaldrma
tarih dnda, ar durumunda, ilk karkl iinde incelenebilir, y leyse sanat bize bakaldrmann z konusunda son bir gr salayacaktr.
Ama btn devrimcilerin sanata gsterdikleri dmanl da belirtmeliyiz. Platon lmllardan saylr. Dilin yalanc edimi zerinde durur yalnz, cumhuriyetinden de yalnz ozanlar kovar. Bunun dnda,
gzellii dnyadan stn tutar. Ama yeni alarn devrimci eylemi
sanat yarglar durur, yarglamas hl bitmemitir. " R e f o r m " ahlak seip gzellii srgn eder. Rousseau toplumun doaya getirdii
bozulmuluu grr sanatta. Saint-Just gsteri sanatlarn yerer, "Us
Bayram" iin yapt gzel izlencede, usu "gzel olmaktan o k erdemli" bir kiinin cisimlendirmesini ister. Fransz Devrimi hibir sanat karmaz, byk bir gazeteci olan Desmoulins'le yasalara aykr ve gizli bir sanaty, Sade' karr kara kara. Zamannn biricik ozann da giyotinden geirir. Biricik byk dzyaz sanats
Londra'ya g edip Hristiyanlkla eski yasalar savunur. Bir zaman
sonra da Saint-Simon'cular "topluma yararl" bir sanat isteyeceklerdir. "lerleme iin sanat", btn yzyl boyunca azdan aza dolam bir beylik szdr, Hugo da bunu benimsemi, inandrc kalmay
baaramamtr. Yalnz Valles sanatn lanetlenmesine bir ilen havas
getirir, bu ilen de sanatn geerliliini kantlar.
Bu ses Rus yoksayclarnn da sesidir. Pisarev olaylara dayanan
deerler ykselirken, sanatsal deerlerin dtn bildirir. "Bir Rus
kunduracs olmay bir Rus Rafael'i olmaya ye tutarm." Ona gre,
bir ift izme Shakespeare'den daha yararldr. Yoksayc Nekrassov,

o byk ve acl ozan, bir para peyniri Pukin'e ye tuttuunu syler. Tolstoy'un da sanat nasl afaroz ettii bilinir. Byk Petro'nun
Petersburg'daki yazlk bahesine getirttii ve hl talya gneinin
yankln tayan Apollon ve Vens mermerlerine devrimci Rusya
srtn evirir. Yoksulluk mutluluk grntlerine arkasn dner baz
baz.
Alman lkclnn sulamalar da bunlardan geri kalmaz. 01gubilim'in devrimci yorumcularna gre, barm toplumda sanat olmayacaktr. Gzellik yaanacaktr, tasarlanmayacaktr artk. Tmyle ussal gerek btn susuzluklar tek bana giderecektir. Biimsel
bilincin ve ka deerlerinin eletirisi sanat da kapsar elbet. Sanat
btn alarn sanat olamaz, tam tersine, ayla belirlenir, Marx'a
gre de egemen snfn ayrcalkl deerlerini belirtir, yleyse bir tek
devrimci sanat vardr, bu da devrimin buyruuna verilmi sanattr,
t e yandan, sanat, tarih dnda bir gzellik yaratarak ussal olan biricik abay: Tarihin salt gzellie dnmesini elmeler. Rus kunduracs, devrimcilik grevinin bilincine vardktan sonra, kesin gzelliin
gerek yaratcsdr. Rafael ise ancak geici bir gzellik, yeni insan
iin anlalmaz olacak bir gzellik yaratmtr.
Marx, Elen gzelliinin bizim iin hl nasl gzel olabileceini
sorar, oras da yle. Verdii yant udur: Bu gzellik bir dnyann bn
ocukluunu dile getirir, biz de olgun insan arpmalarmz arasnda
bu ocukluun zlemini duyarz. Ama talyan Renaissance'nn yaptlar, Rembrandt, in sanat bizim iin hl nasl gzel olabiliyor?
Ne kar! Sanatn yarglanmas kesin olarak balamtr, bugn de kendi sanatlarna, kendi kafalarna kara alan sanat ve aydnlarn su
ortaklyla srp gitmektedir. Gerekten de, Shakespeare ile kundurac arasndaki bu ekimede, Shakespeare ya da gzellii lanetleyenin kundurac deil, tam tersine, gene Shakespeare'i okuyan, izme
yapmay semeyen, bunu hibir zaman da yapmayacak olan kiiler
olduu gzden kamayacaktr. amzn sanatlar on dokuzuncu
yzyln pimanlk getirmi beyzadelerine benzerler; ilerinin rahat
olmay balatma nedenlerini oluturur. Ama pimanlk, bir sanatnn kendi sanat karsnda duyabileceklerinin sonuncusudur. Gzellii de alarn sonuna atmak, bu arada herkesi, hatta kunduracy da
kendisinin yararland bu tamamlayc ekmekten yoksun brakmak,

basit ve gerekli alakgnll amaktr.

V
'

Gene de bu ileci lgnln nedenleri vardr, hi deilse bu nedenler bizi ilgilendirir. Devrimle bakaldrma arasndaki u daha nce
anlattmz sava sanatsal dzlemde dile getirirler. Her bakaldrmada doatesi bir birlik zorunluu, bunu kavramann olanakszl, hatta hazr evrenin yerini tutacak bir evren kurma grlr. Bakaldrma,
bu adan, evren yapcdr. Sanat da bu tanmlar. Dorusunu sylemek gerekirse, bakaldrma gereklii biraz da sanatsal bir gerekliktir.
Grdmz gibi, btn bakaldrm dnceler bir sz sanat ya da
kapal bir evren iinde belirlenir. Lucrece'te surlar benzetmesi, Sade'
da manastrlar ve srgl atolar, romantiklerin adalar ya da kayalar,
Nietzsche'nin herkesten uzak sular, Lautreamont'un ilkel okyanusu, Rimbaud'nun barbatalar, gerekstclerin bir rmaklar frtnasyla dvlerek batp batp yeniden beliren, dehet verici atolar, zindan,
surlar arasna kapatlm ulus, toplama kamp, zgr kleler'imparatorluu, her biri kendi yordamnca bir tutarllk ve birlik gereksinimini belirtir. nsan bu kapal dnyalar zerinde en sonunda egemen olabilir, bilgiye erebilir.
Bu eilim btn sanatlarn da eilimidir. Sanat kendi hesabna yeniden kurar dnyay. Doann senfonileri durmak
bilmez.
Dnya hibir zaman sessiz deildir; susuu bile, bizim kavrayamadmz titreimlere gre, hep ayn notalar yineler. Bizim algladklar> miza gelince, sesler verir bunlar bize, ender olarak da bir uyum verirler, hibir zaman bir ezgi vermezler. Gene de mzik vardr, senfoniler
onda tamamlanr, ezgi kendi balarna bir biimi olmayan seslere biimini verir, sonra notalarn ayrcalkl bir dzeni, doa kargaalndan kafa ve yrek iin yeterli bir birlik karr.
"Tanr'y bu dnyaya bakarak yarglamamak gerektiine gittike daha o k inanyorum, diye yazar Van Gogh. Baarsz bir tasla
bu onun". Her sanat bu tasla yeniden yapmaya, eksiini tamamlayarak ona bir " b i e m " katmaya alr. Btn sanatlarn en by,
en tutkulusu heykelcilik insann kap giden grntsn boyut
iinde dondurmak, devinimlerin dzensizliini byk "biem"e getirmek iin abalar. Heykelcilik benzerlii atmaz, tam tersine, benzerlik gereklidir kendisi iin. Ama ilk arad benzerlik deildir. Onun
arad, byk evrelerinde, dnyann btn devinimlerini, btn ba-

klarn zetleyecek devinimdir, yzn havas ya da baktr. stedii

yknmek deil, "biemletirmek". Bedenlerin geici taknln
ya da durularn sonsuz dnn belirtici bir anlatm iine kapatmaktr. Ancak o zaman, gmbrtl kentlerin alnlnda, rnein,
"tip"i, insanlarn dinmez ateini bir an iin yattracak olan kmltsz kusursuzluu ykseltir. Aktan yoksun kalm ak, kadnn yznde ve bedeninde, her trl dten sonra da yaayan eyi kavramak iin Elen karyatid'lerinin evresinde dnebilecektir en sonunda.
Resmin de ilkesi bir seimdedir. "Deha, kendi sanat zerinde
dnrken, genelletirme ve seme vergisinden baka bir ey deildir", diye yazar Delacroix. Ressam ileyecei konuyu baka eylerden ayrr, ilk birletirme yordam budur onun. Grnmler
kaar,
bellekten silinir ya da birbirlerini ykar. Bunun iin, grnm ya
da "nature morte" ressam, doal olarak kla dneni, sonsuz bir "grnge"de yiteni ya da baka deerlerin arpmasyla grnmez olan
uzam ve sre iinde ayrr. Grnm ressamn ilk ii tuvalini erevelemektir. Setii kadar da eler. Konu resmi de, hem uzam, hem sre
iinde, doal olarak baka bir eylem iinde silinip giden eyi ayrr.
Resim bir dondurma ilemi yapar o zaman. Byk yaratclar, Piero
della Francesca gibi, dondurma ilemi daha yeni tamamlanm, yanstma arac daha yeni ayarlanm izlenimini veren yaratclardr. O zaman, sanatn bir mucizesiyle, btn kiiler hl canlym izlenimini
verir, ayn zamanda da geici olmaktan karlar. Rembrandt'n filozofu, lmnden bunca zaman sonra, kla glge arasnda, hep ayn
sorun zerinde dnr.
"Houmuza gitmeyecek nesnelere benzerliiyle houmuza giden resim ne bo eydir!" Pascal'n szn anan Delacroix, hakl olarak " b o " yerine "tuhaf" szn kullanr. Kendilerini grmediimize
gre, houmuza gidemezdi bu nesneler; srekli bir olu iinde kefelenmi ve yoksanmlardr. Krbalama srasnda celladn ellerine,
armh yolunda zeytin aalarna kim bakyordu? Ama ite " A c " nn ardsz arasz deviniminden koparlm, belirlenmilerdir, sa'nn
acs, bu iddet ve gzellik resimleri iine kapatlmtr, mzelerin souk salonlarnda her gn yeniden haykrmaktadr. Bir ressamn "biem"i doa ile tarihin bu birlemesinde, hep olmakta olana benimsetilen bu varlktadr. Sanat, grnte hibir aba harcamadan, Hegel'

in dn kurduu u tek ile evrenselin uzlamasn gerekletirir

Bizim amz gibi birlik delisi alarn "biemletirme"nin daha
zorlu, birliin daha kkrtc olduu ilkel sanatlara ynelmelerinin
nedeni budur belki de. En gl biemletirmelere sanat alarnn
banda ve sonunda rastlanr her zaman; btn yeni resim, varla ve
birlie doru dzensiz bir atlmla ayaklanm yoksama ve yer deitirme gcyle aklanabilir. Van Gogh'un hayranlk verici yaknmas,
btn sanatlarn gururlu ve umutsuz haykrlardr. "Yaamda da,
resimde deTanr'dan pek l vazgeebilirim. Ama ben, ac eken kii, benden daha byk olan, yaammn kendisi olan eyden, yaratma gcnden nasl vazgeebilirim?"

<
'

Ama sanatnn geree kar bakaldrmas, tmc devrime

kukulu grnen bir ey olur o zaman, ezilmiin bakaldrmasnn tad kesinlemeyi tar. Tm yoksamadan domu devrimci anlay,
sanatta yadsmadan baka bir de boyunei bulunduunu; gzlemin
eylemi, gzellii, adaletsizlii dengelendirmek tehlikesini gsterdiini,
gzelliin de baz durumlarda kendi bana, temelli bir adaletsizlik olduunu igdyle sezmitir. Bunun iin, hibir sanat tm yadsmayla
yaayamaz. Her dnce, hepsinden nce de anlamszlk dncesi bir
anlam tadndan, anlamszln sanat olamaz. nsan dnyann tmsel adaletsizliini sulayabilir, yalnz kendi yaratabilecei bir tm adalet isteyebilir. Ama dnyann tmyle irkin olduunu syleyemez.
Gzellii yaratmak iin, hem gerei yadsmas, hem de onun baz
yanlarn yceltmesi gerekir. Sanat geree kar kabilir, ama gerekten kaamaz. Nietzsche, bu aknln bu dnyay, bu yaam ktlemeye gtrdn syleyerek her trl ahlaksal ya da tanrsal aknl yadsyabiliyordu. Ama bir canl aknlk vardr belki de, gzellii umudu olan, bu lml ve snrl dnyay sevdirten, onu her eyden stn gsteren bir aknlk. Bylece sanat, srekli olu iinde kap giden, ama sanatnn nceden sezip tarihten koparmak istedii
bir deere biimini vermeye alt bakaldrmann kaynaklarna gtrecektir bizi. Oluuma kendisinde eksik olan "biem"i vermek iin
oluumun iine girmek isteyen sanat, yani roman zerinde dnrken daha iyi anlayacaz bunu.

Roman ve bakaldrma

Biri aa yukar eskil yzyllarla klasik yzyllara rastlayan onama yazn, br yeni alarla balayan ayrlk yazn olmak zere,
ikiye ayrabiliriz yazn. Birincisinde romann enderlii dikkati eker.
Bulunduu zaman da, ender istisnalar bir yana, tarihten o k , dle
ilgilidir (Theagene et Chariclee ya da Astree). Roman deil, masaldr
bunlar. kincisi ile, tam tersine, roman tr gerekten geliir, gnmze kadar, eletiri ve devrim devinimiyle birlikte zenginleip yaylmaya hi ara vermemitir. Roman bakaldrma anlayyla ayn zamanda doar, ayn tutkuyu sanatsal dzlemde dile getirir.
Littre, roman iin, "dzyazyla yazlm, uydurma tarih", der.
Gerekten de roman bu deil midir? Katolik bir eletirmen 1 : "Sanat,
erei ne olursa olsun, Tanryla bir yarmadr, suludur", diye yazar.
Gerekten de, roman sz konusu olunca, nfus ktyle bir yarmadan o k , Tanr'yla yarmadan szetmek daha doru olur. Thibaudet, Balzac'tan szederken: "insanlk Gldrs baba Tanr'ya yknme'dir",

demekle, buna benzer bir dnceyi dile getiriyordu. Byk

yaznn abas kapal evrenler ya da eksiksiz tip'ler yaratmak olsa gerek. Bat, byk yaratmlarnda, gnlk yaamn yenibatan izmekle yetinmez. Kendisini atelendiren byk imgeler yaratmak ister durmadan, bunlarn ardndan koar.
Roman yazmak da, roman okumak da tutarsz eylemlerdir. Gerek olaylar yeniden dzenleyerek

bir yk kurmak kanlmaz bir

ey olmad gibi, zorunlu bir ey de deildir. Yaratc ile okurun hazzn ne sren sradan aklama doru olsa bile, o u insanlarn uydurma yklere hangi zorunluk dolaysyla ilgi duyduklarn, hangi zorunlukla bunlardan tad aldklarn sormak gerekir. Devrimci eletiri, ar
roman babo bir emgclemin ka diye sular. Genel dil de beceriksiz gazetecinin yalanc anlatsn " r o m a n " diye adlandrr. Be on yl
nce, gen kzlar geree benzerlikten uzaklatlar m "romans" oluyorlard. Bu lkye uygun yaratklarn yaamn gereklerine aldrmadklar belirtiliyordu bununla. Genellikle, romansnn yaamdan ayrl(1)

Stanislas Fumet.

d, bir yandan ona ihanet ederken, bir yandan da onu gzelletirdii

dnlmtr. Romans anlatm ele almann en basit, en genel biimi onu bir ka eylemi olarak grmektir. Genel gr devrimci eletiriyle birleir.
Ama romanla neden kaar insan? Fazlasyla ezici bulunan bir
gerekten mi? Mutlu insanlar da roman okurlar, t e yandan, ar acnn okuma hazzn alp gtrd de ortadadr. Ayrca, roman evreni,
etten kemikten varlklarn durup dinlenmeden bizi kuatt u teki
evrenden o k hafif kalr, varl onunki kadar duyurmaz arln.
Ama hangi gizlem Adolphe'u Benjamin Cons f ant'dan, kont Mosca'y
gerek ahlaklarmzdan daha yakn birer kii gibi gsterir bize? Balzac bir gn politika zerinde, dnyann yazgs zerinde uzun bir ko
numay, " i m d i ciddi eylere dnelim", diye keserek, romanlarndan szetmek istemiti. Ka zevki, roman dnyasnn tartma gtrmez ciddiliini, roman dehasnn iki yzyldan beri bize sunduu
saysz sylenleri ciddiye almakta dayatmamz aklamaya yetmez.
Romanclk eylemi, gerein bir tr yadsnmasn varsayar elbette.
Ama bu yadsma basit bir kama deildir. Hegel gibi, umut krkl
iinde, kendi bana, yalnz ahlakn egemen olduu bir uydurma dnya yaratan ar ruhun bir geri ekiliini mi grmeli bunda? Ama eitici
roman byk yaznn uzanda kalr; stelik pembe romanlarn en iyisi, zellikle hzn verici bir yapt olan Paul et Virginie'nin avutucu
bir yan yoktur.
udur eliki: nsan olduu biimiyle yadsr dnyay, ama ondan syrlmaya da yanamaz. Aslnda insanlar dnyaya baldrlar, en
byk ounluu

onu brakmak istemeyenler oluturur. Hep onu

unutmak istemek yle dursun, birer garip dnya yurtta, kendi yurtlarnda birer srgn olarak, ona tmyle sahibolamamann acsn ekerler. Gelip geici doluluk dakikalar bir yana, her trl gerek tamamlanmam birer gerektir onlar iin. Eylemleri baka eylemler
iinde ellerinden kaverir, sonra geri dner, beklenmedik ehreler
altnda yarglarlar kendilerini, Tantale'n suyu gibi, bilinmedik bir rmak azna doru akp giderler. Irmak azn tanmak, rman akna istedii gibi y n vermek, yaam cn sonunda yazg olarak tanmak,
ite gerek zlemleri. Ama, hi deilse bilgi alannda, en sonunda kendi kendileriyle barmalarn salayacak grnt, grnse grnse lm

denen u geici anda grnr gzlerine: Her ey onda tamamlanr.

Dnyada bir kez varolmak iin, bir daha hi varolmamak gerekir.
Birok insann bakalarnn yaam karsnda duyduu u mutsuz kskanlk burada doar. Bu yaaylar dtan grdke, aslnda
bulunmayan, ama kendilerine gereklii kuku gtrmez gibi gelen bir
tutarllk, bir birlik yklerler onlara. Yalnz en yksek noktalar grnr bu yaamlarn, ilerini kemiren ayrntnn bilincine varlmaz. Bu
yaamlar zerinde sanat yaparz o zaman. lkel biimde, romanlatrrz onlar. Bu anlamda, herkes yaamn bir sanat yapt yapmak ister.
Akn srmesini arzularz, ama srmdiini biliriz; bir mucize olsa da
btn bir mr boyunca srse bile tamamlanm olmazd. Bu doymak
bilmez srme gereksinimi iinde, yeryz acsnn lmsz olduunu
bilseydik, belki daha iyi anlardk bu acy. Baz byk ruhlar acdan
ok, bu acnn srmemesi dehete dryormu gibi grnr. Sonu
gelmez bir mutluluk yokluunda, uzun bir ac bir yazg olurdu hi
deilse. Ama hayr, en kt ikenceler bile dinecektir bir gn. Bir sabah, bunca umutsuzluktan sonra, bastrlmaz bir yaama arzusu bize
her eyin bittiini, mutluluk gibi acnn da bir anlam kalmadn bildirecektir.
Sahibolma hazz da srme isteinin bir baka biimidir; akn
gsz sayklamasn oluturan da budur. Hibir varlk, hatt en sevileni ve sevgimize en iyi karlk vereni bile, hibir zaman bizim deildir, sevgililerin baz baz ayr olarak ldkleri, ama her zaman blnm olarak doduklar bu zalim yeryznde, bir varla tmyle sahibolma, mrn btn sresince onunla salt bir kaynama olanaksz
bir gerekliliktijr. Sahibolma eilimi o derece doymak bilmez bir eilimdir ki, akn lmnden sonra da yaayabilir. O zaman sevmek,
sevileni ksrlatrmaktr. Bundan byle, yalnzca sevenin yz kzartc acs, artk sevilmemekten ok, tekinin hl sevebileceini, seveceini bilmekten ileri gelir. Son noktada, lgnca bir srme ve sahibolma isteiyle yanan her insan, sevmi olduu kimselerin ksrlamasn ya da lmesini diler. Gerek bakaldrmadr bu. Varlklarn
ve dnyann hi mi hi el dememiliini bir kez olsun istememi,
bunun olanakszl karsnda zlemle, gszlkle titrememi olanlar, sonra, hep o eski saltlk zlemlerine de de, yar ykseklikte
sevmekten yklmam olanlar, bakaldrmann gerekliini, ykma

azgnln anlayamazlar. Ama varlklar her zaman kaarlar elimizden, biz de onlardan kaarz; salam keleri yoktur ki tu tasn. Bu
adan yaam "biem"sizdir. Durmamacasna biiminin ardndan
koup da onu hibir zaman bulamayan bir devinimden baka bir ey
deildir, tnsan, b blnme iinde, iinde kral olaca snrlar verecek olan bu biimi arar bou bouna. Bu dnyada tek bir canl nesne biimini tasayd, uzlard!

Ksacas, ilkel bir bilin dzeyine gelip de yaamnn eksik olan

birliini salayacak kalplar, tutumlar bulmak iin kendini yiyip bitirmeyen insan yoktur. Varolmak iin, bu dnyada varolmak iin,
gsterii ya da eylemci, zppe ya da devrimci, her tutum, her insan,
birlii ister. Yrtclerinden biri, servenini uygun bir biimde bitmi, tanmlanm bir yk yapacak olan sz, devinimi ya da durumu bulaca zaman bekledii iin baz baz lmnden sonra da srp
giden u acl ve dkn balantlarda olduu gibi, herkes son szc yaratr kendisi iin, yaratmak ister. Yaamak yetmez, bir yazg
gerekir, hem de daha lm gelmeden, yleyse insann daha iyi bir
dnya dncesi beslediini sylemek dorudur. Ama daha iyi, farkl anlamna gelmez o zaman, daha iyi birlemi anlamna gelir. Bu
darmadan, ama kopamayaca, ayrlamayaca dnyada insan tututuran ate, birlik ateidir. Baya bir kaa deil, en inat hak
istemeye varr, tster din olsun, ister su, insann her abas, bu us-d
istee uyar sonunda, yaama yaamda bulunmayan biimi vermek
ister. Ge tapmaya da, insan yoketmeye de gtrebilen bu tutku,
roman yaratmna da gtrr elbet, roman da ciddiliini bu tutkudan
alr.
Gerekten de, roman, eylemin biime kavutuu, son szlerin
sylendii, varlklarn varlklara brakld, her yaamn bir yazg grnne brnd evren deil de nedir? 1 "Roman dnyas" dnyamzn insann derin arzusuna gre dzeltilmesinden baka bir ey deildir. nk hep ayn dnya sz konusudur. Ac da, yalan da, ak
da ayndr. Kahramanlar bizim dilimizi konuurlar, zayflklar bizim

(1)

Yalnz zlemi, umutsuzluu, bitmemii bile sylese, roman gene de biimi

ve kurtuluu yaratr. Umutsuzluu adlandrmak, onu amaktr. Umutsuz
yazn, terimlerde bir elikidir.

zayflklarmz, gleri bizim glerimizdir. Evrenleri bizimkinden ne

daha gzel, ne daha salamdr. Ama onlar yazglarnn sonuna kadar
koarlar hi deilse, tutkularnn son noktasna kadar giden kahramanlar kadar altst edici kahraman da olamaz: Kirilov ve Stavrogin,
Mme Graslin, Julien Sorel ya da prens de Cleves. Burada aarlar bizi,
nk bizim hibir zaman tamamlayamadmz bitirirler.
Mme de La Fayette, Prircesse de Cleves'i deneylerin en titreinden karmtr. Hi kukusuz Mme de Cleves'dir, gene de deildir.
Nerededir fark? Fark, Mme de La Fayette'in hibir zaman manastra girmemi olmasnda, evresinde hi kimsenin umutsuzluktan lmemi olmasndadr. Bu esiz akn en zorlu anlarn tand hi
kukusuz doru. Ama son noktas olmad bu akn, kendisi bu aktan sonra da yaad, onu yaamay brakarak uzamasn salad, ona
kusursuz bir dilin plak erisini vermemi olsayd, hi kimse bilemeyecekti bu akn biimini, hatt kendisi bile. Gobineau'nun Pleiades'
nda Sophie Tonska ile Casimir'in yksnden daha romans, daha gzel yk yoktur. Stendhal'in "ancak yce kiilikli kadnlar mutluluk
verebilir bana" szn anlamamz salayan, duygulu ve gzel bir kadn olan Sophie, Casimir'i akn sylemeye zorlar. Sevilmeye almtr, kendisini her gn grmekle birlikte sinirlendirici sakinliini
hibir zaman brakmam olan bu adam karsnda sinirlenir. Casimir
de aar akn, ama bir hukuk aklamas biiminde. Sophie'yi incelemitir, kendi kendini tand kadar tanr onu, bu aksz yaayamaz,
ama bu akn gelecei olmadndan da kukusu yoktur. Bunun iin
ona hem bu ak, hem de bu akn boluunu sylemeye, geliigzel
seilmi bir kentin (Vilna olacaktr bu kent) bir d mahallesinde yerleip burada, yoksulluk iinde, lmn beklemesine yetecek kadar,
yani pek nemsiz bir geliri alkoymak koulu altnda, btn servetini
ona brakmaya karar verir (Sophie zengindir ve bu davran tutarszdr). t e yandan, Casimir, yaamas iin gerekli paray Sophie'den
almak dncesinin insan zayflna bir boyun ei, zaman zaman,
zerine Sophie yazaca bir zarf gndermek zayflna boyun eile
birlikte tek boyun ei olduunu da kabul eder. Sophie nce fkelenir, sonra arr, ama en sonunda kabul edecektir; Casimir'in ngrd gibi geecektir her ey, Vilna'da, hznl tutkusundan lecektir. Romansnn kendi mant vardr ite byle. Gzel bir yk, ya-

anm durumlarda bulunmayan, ama gerekten yola km dn

gidiinde bulunan bu amaz sreklilik olmadan edemez. Gobineau
Vilna'ya gitmi olsayd, burada sklr, geri dnerdi, ya da burda rahata ermi olurdu. Ama Casimir deitirme isteklerini de, iyiletirme sabahlarn da bilmez. Sonuna kadar gider, cehenneme ulamak
iin lm de amak isteyen Heathcliff gibi.
te dsel, ama dnyay dzelterek yaratlm bir dnya, acnn, isterse, lme kadar srebilecei, tutkularn hibir zaman uyumad, yaratklarn saplantdan kurtulmadklar, birbirlerinin gzlerinden hibir zaman silinmedikleri bir dnya. nsan burda kendi koulunda boubouna arad yattrc snr ve biimi verir kendine.
Roman, l zerine yazg yapar. Yaratla yarr bylece, geici
olarak lm yener. En nl romanlarn ayrntl bir zmlemesi yaplnca, her seferinde farkl grnlerde de olsa, romann znn sanatnn kendi deneyinde yapt bu hep ayn yne evrilmi, srekli dzeltme olduu grlr. Ahlaksal ya da biimsel olmak bir yana,
bu dzeltme her eyden nce birlik ardnda koar, bylece doatesi bir gereksinimi dile getirir. Roman, bu dzeyde, zlemli ya da ba> kaldrm bir duyarln buyruuna girmi usun bir abasdr. Bu bir^ lik arama Fransz zmleme romannda da, Melville'de de, Balzac'ta
da, Dostoyevski'de
, Tolstoy'da da incelenebilir. Ama roman dnyasnn kart ularnda yer alan iki aba, Proust'un yaratm ile u
son yllarn Amerikan roman arasnda ksa bir karlatrma konu* muz iin yeterlidir.
Amerikan roman 1 insan ya ilkele, ya da d tepkilerine ve davranna indirgeyerek birliini bulmak savndadr. Bizim romanlarmz
gibi bir duygu ya da bir tutku seip de bunlarn ayrcalkl grntlerini vermeye almaz. zmlemeyi, bir kiinin davrann aklayp zetleyecek olan temel bir ruhsal etkenlik aramay yadsr. Bunun
iin, bu romann birlii bir aydnlatma birliinden baka bir ey deildir. Teknii insanlar dardan, devinimlerinin en nemsizleriyle betimlemek, sylediklerini yinelemelerine varncaya kadar, hibir aklama da yapmadan kada geirmek, ksacas sanki insanlar btnyle

(1)

Elbette 30, 4 0 yllarnn roman sz konusu deil, on dokuzuncu yzyln

hayranlk verici Amerikan romanlar da sz konusu deil.

gndelik alklaryla tanmlanrlarm gibi davranmaktr.1 Gerekten

de, bu makinemsi dzeyde insanlar birbirlerine benzerler, bedensel
zellikleriyle bile kolayca birbirlerinin yerini alabilirler bu garip evrende. Bu tekniin gereki diye adlandrlmas ancak bir yanl anlama
sonucudur. lerde greceimiz gibi, sanatta gerekiliin anlalmaz
bir kavram olmas bir yana, bu roman dnyasnn gerei olduu gibi
kada geirmek deil, onun en saymaca biemletirmesine varmak
ereini gtt aktr. Gerein budanmasndan, hem de bile bile budanmasndan doar. Bylelikle elde edilmi bir birlik dk bir birliktir, yaratklarn ve dnyann bir dzelenmesidir. yle grnyor ki,
bu romanclar iin, insan eylemlerini birlikten yoksun brakan, yaratklar birbirinden koparan ey, i yaamdr. Bu kuku bir dereceye
kadar yerindedir. Ama bu sanatn kaynanda bulunan bakaldrma,
ancak bu i gerekten yola karak bulabilir aradn, onu yok sayarak deil. Tm olarak yoksamak, dsel bir insana dayanmaktr. Kara roman da bir pembe romandr, onun biimsel kuruntusunu tar.
O da eitir kendine gre. 2 Bedenlerin yaam kendi kendine indirgenince, gerein srekli olarak yoksad, soyut ve gereksiz bir evren
oluturur. nsanlar bir cam ardndan gsterir gibi gsteren, bu i yaamdan arnm roman, tek konu olarak aralatrlm insan benimseyince, manta uygun olarak, hastalkly karr sahneye. Bu evrende pek ok "susuz" kullanlmas byle aklanr. Yalnz, hem de tmyle, davranyla tanmlandna gre, "susuz" byle bir i iin
biilmi kaftandr. Mutsuz otomatlarn tutarllklarn en makinemsisinde yaadklar bu umut krc dnyann simgesidir. Amerikan romanclar, yeni dnyaya kar ackl, ama ksr bir protesto gibi ykseltirler bu simgeyi.
Proust'a gelince, inatla inceledii gerekten yola karak, yalnz kendisinin olacak, nesnelerin kap gidiine, lme kar yengisini perinleyecek, kapal, yeri doldurulmaz bir dnya yaratmakt onun
abas. Ama yntemleri karttr. Her eyden nce yerinde bir seme,
(1)

Bu kuan byk yazar Faulkner'da bile, i-konuma dncenin ancak

kabuunu verir.

(2)

Bernardin de Saint-Pierre ve marki de Sade, farkl eksenlerde, propaganda

romannn yaratclardr.

romancnn gemiinin en gizli yanlarndan seecei, titizlikle hazrlanm bir ayrcalkl anlar derlemesine dayanr onun yntemleri. Bylece, usuz bucaksz l anlar, bellekte hibir ey brakmadklar iin
atlacaktr. Amerikan romannn evreni belleksiz insanlarn evreniyse,
Proust'un evreni kendi bana bir bellekten baka bir ey deildir. Ne
var ki, belleklerin en g beeniri, dnyann dalp salmasn yadsyan, yeniden bulunmu bir kokudan, hem yeni, hem eski bir evrenin
gizini karan bellek sz konusudur. Proust gerein unutulan yanna, yani makinemsiye, kr dnyaya kar i yaam, i yaamn da
kendinden daha derin olan yann seer. Ama gerein yadsnmasndan, gerein yoksanmasn karmaz. Amerikan romannn hatasnn bak olan hataya, makinemsiyi silme hatasna dmez. Tam
tersine, stn bir birlik iinde, yitik an ile imdiki duyguyu, burkulan ayakla gemi zamann mutlu gnlerini stn bir birlik iinde bir
araya getirir.
Mutluluk ve genlik kelerine geri dnmek zordur. iek am gen kzlar denize kar glerler, gevezelik ederler hep, ama bu
kzlar seyredenler onlar sevmek hakkn yitirir yava yava, sevmi
olduklar da sevilme gcn yitirdii gibi. Bu hzn Proust'un hzn\ dr. Bu hzn btn varlktan bir yadsma fkrtacak kadar glyd
onda. Ama yzlere

ve a dknl ayn zamanda bu dnyaya

balyordu onu. Mutlu tatillerin bir daha bulunmamasya yitip gitmesine boyun emedi. Onlar yeniden yaratmak, ve, lme inat, gemiin olduundan daha gerek, daha zengin olarak, lmez bir imdiki-zaman iinde yeniden bulunduunu gstermek istedi. Bu durumda, Le Temps perdu'nn ruhbilimsel zmlemesi gl bir aratan
baka bir ey deildir. Proust'un gerek bykl, dank bir dnyay toplayan, tam paralanan dzeyinde ona bir anlam veren Le
Temps retrouve 'yi yazm olmaktr. lmn eiinde etin yengiyi,
yalnzca annn, bir de usun yardmyla, biimlerinin sonu gelmez kandan insan birliinin titrek simgelerini karabilmi olmaktr. Byle bir yaptn, yarat karsnda en kkl meydan okuyuu, ortaya
bir btn olarak, kapal ve birlemi bir dnya olarak kmaktr. Pimanlktan uzak yaptlar tanmlayan da budur.
Proust'un dnyasnn tanrsz bir dnya olduunu syleyenler
olmutur. Bu sz doruysa, burda hibir zaman Tanr'dan sz edilme-

meinden ileri gelmez doruluu, bu dnya tam bir kusursuzluk olmak, lmszle insann ehresini vermek tutkusunu tad iindir. Le Temps retrouve, hi deilse amac bakmndan, tannsz lmszlktr. Bu bakmdan, Proust'un yapt, lml koulu karsnda
insann en lsz, en anlaml abalarndan biridir. Roman sanatnn
bize kabul ettirildii ve yadsnd biimiyle evreni yeniden kurduunu kantlad. Bu sanat, hi deilse bir ynyle, yaratcsna kar yarat semektir. Ama, daha derin bir biimde, lmn ve unutuun
glerine kar, dnyann ya da varlklarn gzelliiyle birleir. Bakaldrma bylece yaratc olur.

Bakaldrma ve biem

Sanat gerei zorlamasyla yadsma gcn kesinler. Ama yaratt evrende gerekten alkoyduu yanlar, bu gerein hi deilse
bir parasn benimsediini gsterir. Yaratn na gtrmek zere oluun karanlklarndan karr bu paray. Yadsma tmse, gerek
btnyle atlm demektir, o zaman tmyle biimsel yaptlar elde
ederiz. Tersine, sanat, ou zaman sanatd nedenlerle, kaba gerei yceltmek yolunu seti mi gereklii elde ederiz, tik durumda, yaratn ilk devinimi, bakaldrma ile boyun emenin, kesinleme ile
yoksamann sk skya birbirlerine bal olduklar devinim, yalnzca
yoksama yararna budanr. amzda rnekleri o k olan,yokayc
kayna da bilinen, biimsel katr o zaman karmzdaki. kinci
durumda, onu her trl ayrcalkl grnnden syrarak dnyaya
birliini vermek savndadr. Bu anlamda, dk de olsa bir birlik gereksinimini aa vurur. Ama sanat yaratmnn ilk gerekliinden de
vazgeer. Yaratc bilincin grece zgrln daha iyi yoksamak iin,
dnyann dolaysz tmln kesinler. Her iki yaptta da, yaratc eylem kendi kendini yoksar. Balangta, gerein bir yann kesinlerken, yalnz bir yann yadsyordu. Btn gerei tepti mi ya da yalnz
onu kesinledi mi, ya salt yoksamada, ya salt kesinlemede, ama her seferinde, kendi kendini yoksar. Grdmz gibi bu zmleme, sanat-

sal dzlemde, tarihsel dzlemde yaptmz zmlemeyle birleiyor.

Ama eninde sonunda bir deeri varsaymayan yoksayclk, kendi kendini dnrken elikiyle sonulanmayan zdekilik olmad gibi, biimsel sanatla gereki sanat da sama kavramlardr. Hibir sanat tmden yadsyamaz gerei. Gorgone tmyle dsel bir yaratktr kukusuz; ama surat ve onu talandran ylanlar doada vardr. Biimcilik gittike daha o k boalabilir gerek znden, ama
her zaman bir snr bekler kendisini. Soyut resmin baz baz eritii
salt geometri bile rengini, "grnge" oranlarn doadan alr. Gerekilik de en az bir yorumlama, en az bir saymacalktan vazgeemez.
Fotoraflarn en iyisi bile geree ihanet eder, bir seimden doar,
snr olmayana bir snr verir. Gereki sanat ile biimci sanat
birlii bulunmad yerde, yani ya kaba durumuyla gerekte, ya da
her trl gerei kap dar ettiini sanan dsel yaratmda ararlar.
Oysa sanattan birlik, sanatnn geree getirdii deiimin sonunda fkrr. Ne tekinden vazgeilebilir, ne berikinden. Sanatnn
dili ve gerekten alnm elerin yeniden blmleniiyle yapt bu
dzeltmenin 1 ad "biem"dir ve yeniden yaratlm evrene birliini,
snrlarn verir. Her bakaldrmta dnyaya kendi yasasn koyma
ereini gder, baz dehalarda da baarya ular. "Ozamlar dnyann
benimsenmemi yasa koyuculardr", der Shelley.
Roman sanat da, kaynaklaryla, bu iary aydnlatmazlk
edemez. Ne gerei tmyle benimseyebilir, ne de bsbtn uzaklaabilir ondan. Salt dsel yoktur, tmyle cisimsizlemi, lksel bir
roman bulunsa bile, birlii arayan usun ilk gereklii bu birliin anlatlabilir olmas olduuna gre, sanatsal bir anlam olmaz bu romann.
te yandan, salt uzlamlamann birlii de, geree dayanmadna gre
yalanc bir birliktir. Pembe (ya da kara) roman, eitici roman, bu yasaya uymad lde, sanattan uzaklar. Gerek roman yaratmysa,
tam tersine, gerei, hem de scakl ve kanyla, tutkular ya da lklaryla, yalnz gerei kullanr. Ama ehresini deitiren bir ey
ekler ona.

(1)

Delacroix, gerekte " d o r u l u u y l a nesnelerin grnn bozan u eilip

bklmez grnge"yi dzeltmek gerektiini belirtir. o k derinlere inen bir
gzlemdir bu.

Genellikle gereki roman dediimiz ey de dolaysz yanyla

gerein kopyas olmak ister. Byle bir aba tasarlanabilirse, hibir
eyi semeden gerein elerini kopya etmek, evreni ksrca yinelemek olur. Gerekilik, spanyol sanatnn o k gzel sezdirdii gibi,
ancak dinsel dehann anlatm yolu olabilir, ya da, br uta, varolanla yetinen ve ona yknen maymunlarn sanat. Sanat hibir zaman
gereki deildir aslnda; baz baz yle olmak ister, o kadar. Bir betimleme, gerekten gereki olmak istedi mi sonsuz olmaya mahkm
eder kendini. Lucien Leuwen'in bir salona giriini Stendhal'in bir tmcede betimleyiverdii yerde, gereki sanatnn, manta uygun olarak, kiileri, dekorlar betimlemek iin birok ciltler doldurmas gerekirdi, gene de ayrntlar tketemezdi. Gerekilik sonsuz bir sralamadr. Bununla, gerek tutkusunun birlii deil, gerek dnyann tmn fethetmek olduunu ortaya koyar. Bir tmlk devriminin resmi sanat anlay olmasnn nedeni anlalyor imdi. Ama bu sanat anlay imdiden kantlamtr olanakszln. Gereki romanclar, istemeseler de, gerei bir semeden geiriyorlar, nk gerein seilmesi ve almas dnce ve anlatm koulunun ta kendisidir.1 Yazmak da semektir, yleyse lknn saymacas olduu gibi, gerein
de saymacas vardr, gereki roman bir dava roman yapar. Roman
dnyasnn birliini gerein tmlne indirgemek, retiye uymayan gerekten karp atan, nceden benimsenmi bir yarg yararna
yaplabilir ancak. O zaman, sosyalist denilen gerekilik, kendi yoksayclnm mantna uygun olarak, eitici romann, propaganda yaznnn olanaklarndan yararlanmaya bakar.
Olay yaratcy tutsaklatirdi m, ya da yaratc olay btnyle
yoksamaya kalkt m, yarat yokayc sanatn dk biimlerine iniverir. Yaratm da uygarlk gibidir: Biim ile zdek, olu ile us, tarih
ile deerler arasnda srekli bir gerilimi gerektirir. Denge bozuldu mu
diktatrlk ya da kargaa, propaganda ya da biimsel sayklama kar
ortaya. Her iki durumda da, yaratm, mantkl bir zgrlkle birleen
yaratm, olanakszdr. Yeni sanat, ister soyutlama stmasna ve biim-

(1)

Delacroix bunu da derinlikle gsterir: " G e r e k i l i i n anlamdan y o k s u n bir

szck olmamas iin, btn insanlarn ayn usu tamalar, nesneleri ayn
b i i m d e tasarlamalar gerekirdi".

'

sel karanlkla, isterse en i, en b<jn gerekiliin kamsna bavursun, hemen hemen tmyle, bir yaratclar sanat deil, bir zorbalar ve kleler sanatdr.
zn biimden tat yapt da, biimin z bastrd yapt da
ancak umut krklna uram ve umut krc bir birlikten szeder.
br alanlarda olduu gibi bu alanda da, " b i e m " birlii olmayan her
birlik bir budamadr. Bir sanatnn setii grnge ne olursa olsun,
btn yaratclarn ortak ilkesi olarak kalan bir ilke vardr: Ayn zamanda hem gerei, hem de geree biimini veren usu varsayan biemletirme. Yaratc aba dnyay yeniden kurar bununla, her zaman da sanatn ve kar kn belirtisi olan bir eriltmeyle kurar. ster Proust'un insan deneyine getirdii mikroskop bytmesi, isterse,
tam tersine, Amerikan rmannn yaratt kiilere verdii sama incelik olsun, gerek bir bakma zorlanr. Bakaldrmann yaratm, verimlilii, yaptn deyiini ve sesini belirten bu eriltmededir. Sanat
biimlendirilmi bir olanakszlk gereidir. En i paralayc lk en
salam dilini bulduu zaman, bakaldrma gerek gerekliini yerine
getirir, kendi kendine ballktan bir yaratma gc karr. an nyarglarna aykr gelse bile, sanatta en byk biem en yksek bakaldrmann anlatmdr. Gerek klasikilik dizginlenmi bir romantizmden baka bir ey olmad gibi, deha da kendi lsn yaratm bir
bakaldrmadr. Bunun iin, bugn retilenlerin tersine, yoksamada,
salt umutsuzlukta deha sz konusu olamaz. Bu, ayn zamanda, byk bir biemin basit bir biimsel erdem
olmadn da sylemektir. Gerek zararna, srf biem olarak arannca byledir elbet, ama o zaman da byk biem deildir. Kendisi bulmaz artk, her trl gelenekilik gibi yknr, oysa gerek yaratm, kendi yordamnca, devrimcidir. nsann buluunu, sanatnn gerei yinelerken yapt dzeltme istemini zetlediine gre, biemletirmeyi o k ykseklere koymak gerekse bile, sanat douran hak
isteinin en son gerilimi iinde dile gelmesi iin, grnmez kalmas
daha uygun olur. Byk biem grnmez, yani cisimlemi biemletirmedir. ."Sanatta arla kamaktan korkmamal", der Flaubert.
Ama bytmenin "srekli ve kendi kendisiyle oranl" olmas gerektiini de ekler. Biemletirme bytmeli olduu, kendi kendini belli ettii zaman, yapt salt bir zlemdir: Fethetmeye alt bir somuta

yabancdr. Buna karlk, gerek kabaca verildii, biemletirme

nemsenmedii zaman, birlikten yoksun olarak sunulmutur. Byk
sanat, biem, bakaldrmann gerek yz, bu iki sapknln arasndadr. 1

Yaratm ve devrim

Sanatta, bakaldrma gerek yaratmda tamamlanr, gerek yaratmda srp gider, eletiride ya da aklamada deil. Devrim de yldn ya da zorbalkta deil, bir uygarlkta kesinlenir ancak. Bundan
byle amzn kmazdaki bir topluma sorduu iki soru: Yaratmaya olanak var mdr, devrime olanak varmdr? sorular bir tek sorudur, bir uygarln yeniden douuyla ilgilidir.
Yirminci yzyln devrimi de, sanat da ayn yoksaycla baldr, ayn eliki iinde yaarlar. Kendi devinimleriyle kesinledikleftni yoksarlar, her ikisi de yldrda olanaksz bir k noktas arar.
ada devrim yeni bir dnyay balattn sanr, ama eski dnyann elikin sonulanndan baka bir ey deildir. Kapitalist toplumla devrimci toplum, ayn yola, yani sanayi retimine bir de ayn
umuda kle olduklar oranda ayn eydirler. Ama cisimlendirme yeteneinden yoksun bulunduu, bavurduu yolla yoksanan biimsel ilkeler adna umut verir, tekiyse kehaneti yalnzca gerek adna dorular, sonanda da gerei budar. retim toplumu yalnzca reticidir, yaratc deil.
ada sanat da, yoksayc olduu iin, biimcilikle gerekilik arasnda rpnr. t e yandan, gerekilik, sosyalist olduu kadar
da burjuvadr, birincisinde kara, ikincisinde eitici olur yalnz. Biimcilik, gelecein toplumu olduunu ileri sren toplumun mal olduu
kadar, gemiin toplumunun da maldr, birincisinde propaganday
(1)

Dzeltme konulara gre deiir. Yukarda zelliklerini belirttiimiz sanat

anlayna bal bir yaptta, b i e m konularla deiir, yazara zg dil, b i e m
farklarn ortaya karan ortak alan olarak kalr.

tanmlar, ikincisinde ise nedensiz soyutlamadr. Us-d yoksamann

ykt dil bir sz sayklamas iinde silinir; yazgc lkcle boyun
eince, "slogan" olup kar. Sanat ikisi arasnda yer alr. Bakaldran
insann hem hilik azgnln, hem de tmle boyun eii yadsmas gerekirse, sanat da hem biimsel lgnlktan, hem tmc gerek
anlayndan kurtulmaldr. Bugnn dnyas tektir gerekten, ama
birlii yoksaycln birliidir. Uygarlk gerekleirse, bu dnya biimsel ilkelerin yoksayclndan, ya da ilkesiz yoksayclktan vazgeip de yaratc bir bileimin yolunu yeniden bulunca gerekleir.
Sanatta da srekli aklama ve "rportaj" a canekiir; yaratclar an mutular o zaman.
Ama, bunun iin, sanat ve toplum, yaratma ve devrim, yadsma ile boyun eiin,teklik ile evrenselin, birey ile tarihin en sert gerilimde dengelendikleri bakaldrmann kaynan yeniden bulmaldr. Bakaldrma kendi bana bir uygarlk esi deildir. Ama her
uygarlktan nce gelir. inde yaadmz kmazda, Nietzsche'nin
dn kurduu gelecee umut balamamz yalnz o salar: "Yarg ve zorba yerine, yaratc". Sanatlarca ynetilen bir yurt gibi gln bir de yol amayacak bir sz. Tmyle retime balanm almann yaratc olmaktan kt a, bizim amzn dramn aydnlatyor yalnz. Sanayi toplumu ancak emekiye yaratcnn onurunu geri vererek, yani ilgisini ve dncesini retim kadar almann kendisine de evirerek aacaktr uygarln yollarn. Bundan byle zorunlu duruma gelen uygarlk, bireyde de, snflarda da, emeki
ile yaratcy birbirinden ayramayacaktr; sanat yaratmnn da z
ile biimi, us ile tarihi birbirinden ayrmay dnmedii gibi. Herkesin bakaldrmayla kesinlenen onurunu byle tanyacaktr. Kunduraclar toplumunu Shakespeare "m ynetmesi bir hakszlk, stelik de
bir topya olurdu. Ama kunduraclar toplumunun Shakespeare'den
vazgetiini ileri srmesi de o derece ykm olur. Kunduracsz Shakespeare zorbala susuzluk kant salar. Shakespeare'siz kundurac da zorbal yaymaya yardm etmedi mi zorbalka yutulur. Her
yaratm, efendi ve kle dnyasn yoksar. inde yaammz srdrdmz toplum, zorbalarla klelerin bu iren toplumu, lm de,
deiimi de ancak yaratma dzeyinde bulacaktr.
Ama yaratmann zorunlu olmas olas olmas demek deildir.

Sanatta yaratc bir a, bir zamann dzensizliine uygulanm bir

biem dzeniyle tanmlanr. adalarn tutkularn bir biim, bir
kalp iine sokar, yleyse, bir yaratc iin, bizim hrn prenslerimizin aka zaman bulamadklar bir ada Mme de La Fayette'i yinelemek yetmez. Ortak tutkularn bireysel tutkular geride braktklar gnmzde, akn azgnln sanatla dizginlemek her zaman olanak iindedir. Ama nlenmez sorun, ortak tutkular ve tarihsel sava da dizginleyebilmektir, ykncler ne kadar yaknrlarsa yaknsnlar, sanat ruhbilimden insan kouluna yneldi. an tutkusu
btn dnyay tehlikeye drnce, yaratm btn yazgya egemen
olmak ister. Ama, ayn anda, tmlk karsnda birliin kesinlemesini de srdrr. Yalnz, o zaman ilkin kendi kendisi, sonra da tmlk anlay yaratm tehlikeye atar. Yaratmak, tehlikeli bir biimde
yaratmaktr bugn.
Gerekten de, ortak tutkularn stnde kalmak iin, bunlar yaamak, duymak gerekir, hi deilse grece. Sanat bunlar duydu
mu iini kemirdiklerini de duyar. amzn bir sanat yapt olmaktan o k , bir rportaj a olduu sonucu kyor bundan. Zamann
gereince kullanamaz. Sonra, ortak bir tutkuyu gerekten yaamann tek yolu onun iin, onun elinden lmek olduundan, bu tutkular yaamann lm olanaklar ak ya da hrs zamanlarndakinden
daha fazladr. Bugn en byk geerlik olasl, sanat iin en byk baarszlk olasldr. Savalar, devrimler ortasnda yaratma
olanakszsa, paymza sava ve devrim dt iin, yaratclarmz
olmayacak. Bulutun frtnay tad gibi, snrsz retim syleni de
sava iinde tar. O zaman savalar Bat'y kasp kavurur ve Peguy'yi
ldrr. Burjuva dzeni, ykntlar arasndan dorulur dorulmaz,
devrim dzeninin kendisine doru ilerlediini grr. Peguy'yin yeniden domasna zaman yoktur; ufukta beliren sava, Peguy olabilecek
kim varsa hepsini ldrecektir. Yaratc bir klasikilie olanak bulunsayd, bir tek adda da belirse, btn bir kuan yapt olurdu. Ykm
yzylnda baarszlk anslar ancak say ansyla, yani hi deilse on
gerek sanatdan birinin yaamas, kardelerinin ilk szlerini kendi
zerine alarak yaamnda hem tutku, hem de yaratma an bulabilme ansyla karlanabilir. Sanat, istesin, istemesin, bir yalnz kii
olamaz artk, olursa da btn yatlarna borlu olduu hznl yen-

gide olur. Bakaldrm sanat da en sonunda "Varz", onunla birlikte de yaman bir alakgnllln yolunu ortaya koyar.
Bu arada, fetihi devrim, yoksayclnn sapml iinde, kendisine kar tmlkte birlii srdrmeye kalkanlar tehdideder. Bugnn, daha o k da yarnn tarihinin eilimlerinden biri de sanatlarla
fetihiler, yaratc devrimin tanklaryla yoksayc devrimin kurucular arasndaki savatr. Savan k noktas konusunda, ancak usa
uygun dlere kaplabiliriz. Hi deilse, bundan byle onun srdrlmesi gerektiini biliyoruz. Yeni fetihiler ldrebiliyorlar, ama yaratr grnmyorlar. Sanatlar yaratmasn bilirler, gerekten ldiiremezler. Sanatlar arasnda katiller bulunmas ancak kurald bir eydir. Demek devrimci toplumlarmzda sanat lecek sonunda. Ama o
zaman devrim yaam olacak. Bir insanda onda sakl sanaty ldrd her seferde, devrim biraz daha tketir kendini. Fetihiler en sonunda yasalar nnde dnyaya boyun edirtirlerse, niceliin kral olduunu deil, bu dnyann bir cehennem olduunu kantlam olacaklardr. Bu cehennemde bile, sanatn yeri yenik dm bakaldrmann, umutsuz gnlerin ukurunda kr ve bo umudun yeriyle bir
olacaktr. Ernst Dvvinger, Sibirya gnl'nde, souk ve aln kol
gezdii bir kampta yllardr tutsak yaarken, kendine tahta tularla,
sessiz bir piyano yapm bir Alman temeninden szeder. Burada yn yn dknlkler iinde, bir paavralar kalabal ortasnda, yalnz kendisinin duyduu bir garip mzik besteliyordu. Bylece, cehennem iinde, kap gitmi gzelliin gizlemli ezgileri ve zalim imgeleri
her zaman, su ve lgnlk ortasnda bile, yzyllar boyunca insann
byklnden yana tanklk etmi olan u uyumlu ayaklanmann
yanksn getirir bize.
Ama Cehennem de gelip geer, yaam yeniden balar bir gn.
Tarihin de bir sonu vardr belki; ama bize den onu bitirmek deil,
bundan byle gerek olduunu bildiimize benzer olarak yaratmaktr. Hi deilse sanat, insann yalnzca tarihle zetlenmediini, doann dzeninde de bir varolma nedeni bulduunu retir bize. Onun
iin, byk Pan lmemitir. En igdsel bakaldrmas, bir yandan
deeri, herkese zg onuru kesinlerken, bir yandan da, inatla, gerein adna gzellik denen el dememi bir parasn ister, birlik susuzluunu gidermeye alr. nsan btn tarihi yadsyabilir, ama ge-

ne de yldzlarn ve denizin evrenine uyabilir. Doay ve gzellii bilmezlikten gelmek isteyen bakaldrmlar, yapmak istedikleri tarihten emein ve varln onurunu srgn ediyorlar ister istemez. Btn
byk yeniletiriciler, Shakespeare'in, Cervantes'in, Moliere'in, Tolstoy'un yaratmasn bildikleri eyi: Her insann gnlnde yatan zgrlk ve onur susuzluunu gidermeye hazr bir dnyay, tarihte yeniden kurmaya alrlar. Gzellik devrimler yapmaz kukusuz. Ama
bir gn gelir, devrimler ona gereksinim duyarlar. Onun geree bir
yandan birliini verirken, bir yandan da ona kar kan kural, bakaldrmann da kuraldr. nsann yaratln, dnyann gzelliini
selamlamaya ara vermeden, durmamacasna yadsnabilir mi adaletsizlik? Yantmz evet'tir. Ne olursa olsun ayn zamanda hem ayaklanan, hem de bal kalan bir ahlak, gerekten gereki bir devrimin
yolunu aydnlatabilecek tek eydir. Gzellii alkoymakla, uygarln, biimsel tarihin ilkelerinden, dk deerlerinden uzakta, dncesinin merkezinde ; dnyann ve insann ortak onurunu kuracak olan
u canl erdeme yer verecei yeniden-dou gnn hazrlyoruz. imdi, kendisini alaltan bir dnya karsnda, bu erdemi tanmlamaya
alacaz.

V
LE

DNCES

BAKALDIRMA ve LDRME

^
;

Ne olursa olsu, Avrupa ve devrim, bu yaam kaynandan uzakta, byk rpnmalar iinde tkeniyor. Geen yzylda, insan dinsel
basklar ykar. Ama kurtulur kurtulmaz yenilerini karr, hem de en
katlanlmazlarn. Erdem lr, ama daha da azgn olarak yeniden doar. Her nne gelene gsterili bir acmay, ada insancl bir
alay durumuna dren uzak akn haykrr. Bu deimez noktada, yapp yapaca ykmdr. Bir gn gelir, hrnlar, ite polisci olmutur, insann kurtuluu iin, insanl yakan iren ateler ykselir. O zaman ada tragedyann doruunda, cinayetle ili-dl oluruz. Yaamn ve yaratmann kaynaklar kurumu grnr. Hayaletlerle, makinalarla dolmu bir Avrupa'y korku dondurur, ikence
dkn insanseverler burda sessizlik iinde yeni dinlerini kutlarlar.
Hangi lk karabilir rahatlarn? Ozanlar bile, kardelerinin ldrlmesi karsnda, ellerinin temiz olduunu bildirirler gururla. Bundan sonra, herkes dalgn dalgn srtn evirir bu sua; kurbanlar gzden dmln son noktasna gelmilerdir: Can skarlar. Eski zamanlarda, cinayetin kan kutsal bir dehet uyandrrd hi deilse;
bylece yaamn pahasn kutlulatrrd. Bu an gerek acs ise,
tam tersine, yeterince kanl olmadn dndrtmesidir. Kan gze
grnmyor artk, bizim erdem taslayclarmzn suratlarna yeterince srayp bulamyor. te yoksaycln son noktas: Kr ve azgn
ldrme bir vaha oluyor, bizim o k akll cellatlarmz yannda, budala katil insana ferahlk veren bir ey gibi grnyor.
Btn insanlkla birlikte Tanr'ya kar savaabileceine uzun
zaman inandktan sonra, imdi, lmemek iin, insanlara kar da savamak gerektiini seziyor Avrupa ruhu. lmn karsna dikilerek
insan tr zerine yaman bir lmszlk kurmak isteyen bakaldrm-

lar, imdi kendi elleriyle ldrmek zorunda kaldklarn grerek rperiyorlar. Ama gerilerlerse, lmeyi, ilerlerse ldrmeyi kabul etmeleri
gerek. Kaynaklarna yz evirip arszca klk deitirmi bakaldrma, zveriyle ldrme arasnda gidip geliyor her dzeyde. Bltrc olacan umduu adaleti gdk bir adalet olup kt. Yarlgama
lkesi yenildi, ama adalet lkesi de kyor. Bu umut krkl ldryor Avrupa'y. Bakaldrmas insan susuzluunu savunuyordu, ama
ite kendi sululuu karsnda katlam. Daha tmle doru atlr atlmaz, en umutsuz yalnzlk dyor payna. Toplulua katlmak
istiyordu, ama yllar boyunca, birer birer, birlie doru yryen yalnzlar toplamaktan baka umudu kalmad artk.
yleyse, kendi yklndan artakalan bir toplumu adaletsizlikleriyle birlikte kabul ederek, ya da, arszca, insana kar, tarihin kendinden gemi yryne hizmet etmekte karar klp da her trl
bakaldrmadan vaz m gemeli? Ne olursa olsun, dncemizin mant aalk bir trelere uyuta karar klacak bile olsa, kimi ailelerin
baz baz kanlmaz onursuzluklar kabullendikleri gibi kabullenmeli bunu. nsana kar her trl kundakl, hatt onun yntemle yokediliini dorulayacak bile olsa, bu intihara boyun emek gerekecekti. Adalet duygusu da kendine gre bir ey bulabilir burada: Bir tccarlar ve polisler dnyasnn ortadan silinmesi.
Ama hl bakaldrm bir dnyada m yayoruz ki? Bakaldrma, tam tersine, zorbalarn susuzluk kant olmad m? Bakaldrma eyleminin kapsad "Varz", artmasz, kaamaksz olarak,
ldrmeyle uzlaabilir mi? Bask iin, berisinde btn insanlara zg
bir onurun balad bir snr gsterirken, bakaldrma bir ilkdeeri
tanmlyordu. nsanlarn kendi aralarndaki saydam bir yaknl, ortak bir dokuyu, zincirler altnda bir yardmlamay, insanlar benzer
ve birlemi klan bir anlamay dayanak noktalarnn ilk srasna koyuyordu. Uyumsuz bir dnyayla didien usa ilk adm attryordu bylece. Bu ilerlemeyle, imdi ldrme karsnda zmesi gereken sorunu daha da bunaltc klyordu. Gerekten de, uyumsuzluk dzeyinde, ldrme yalnzca mantk elikileri karyordu ortaya; bakaldrma dzeyinde, bir kopmadr. nk benzerliini kabul ettiimiz,
zdeliini onayladmz bir kimseyi ldrmeye olanak bulunup bulunmadna karar vermek sz konusudur. Daha yalnzl aar amaz,

her eyden koparp ayran eylemi yasaya uygun klarak yeniden, hem
de bir daha ayrlmamasya karmzda mi bulacaktk onu? Yalnz olmadn daha yeni renmi olan yalnzla zorlamak, insana kar
ilenen en kesin cinayet deil midir?
Mantka, ldrme ile bakaldrmann elikin olduklar yantn vermek gerekir. Gerekten de, bir tek efendi ldrld m bakaldrmn bir zamanlar hakllk nedeni olan insanlar topluluu szn kullanmaya hakk yoktur. Bu dnyann stn bir anlam yoksa,
insan yalnzca insan yantlayacaksa, bir kiinin bir tek insan yaayanlar topluluundan karmas, kendi kendisini de bu topluluun
dnda brakmasna yeter. Habil, Kabil'i ldrd zaman llere kaar. ldrcler sryse, sr gene l d e ve yalnzln u br trnde, ad bir-aradalk olan yalnzlk iinde yaar.
Vurur vurmaz, dnyay ikiye bler ba kaldrm adam. nsann
insanla zdelii adna ayaklanyordu, imdi ise, kan iinde, farkll dorulayp zdelii harcamaktadr. Dknln ve basknn barnda, tek varl bu zdelikti. Demek bunu kesinleme ereini gden
devinim onun varlna da son verebiliyor. Bazlarnn, hatt nerdey^
^

se herkesin, kendisiyle birlikte olduunu syleyebilir. Ama kardeliin yeri doldurulmaz dnyasnda bir tek varlk eksilmeyegrsn, dnya sszlam demektir. Biz yoksak, ben de y o k u m , Kalyalev'in sonsuz kederi de, Saint-Just'n susuu da byle aklanr. iddet ve l, drme yolundan vazgemekte kararl olan bakaldrmlar, varolmak

umudunu srdrmek iin, Varz'm yerini Varolacaz'a verseler de

bouna. Katil ile kurban yokolduktan sonra, topluluk yeniden, onlarsz oluacaktr. Kural-d mrn dolduracak, kural yeniden olaslk
kazanacaktr. Birey yaamnda olduu gibi, tarih dzeyinde de, ldrme ya byle umutsuz bir kural-ddr, ya hi. Nesneler dzeninde at gedik yarnszdr. Tutarszdr, yleyse ie yaramaz, salt tarihi tutumunun istedii gibi dizgesel de deildir. Yalnz bir kez ulalabilen, ilerisine geilince de lnmesi gereken snrdr. Bakaldrm kii ldrme eylemine kadar gitmise, eylemiyle uzlamas iin
bir tek yol vardr: Kendi lmn ve zveriyi kabul etmek, ldrmenin olanakszl iyice anlalsn diye ldrr ve lr. Aslnda Varz'
Varolacaz'& y e tuttuunu gsterir o zaman. Kalyalev'in zindandaki sakin mutluluu, daraacna doru yryen Saint-Just'n huzuru

da aklanm olmaktadr bylece. Bu son snrn tesinde, eliki ve

yoksayclk balar.

Yoksayc ldrme

Gerekten de, us-d cinayet ile ussal cinay

bakaldrma deviniminin gn na kard deere eit derecede ihanet etmektedir. n c e birincisi. Her eyi yoksayan ve kendinde ldrme yetkisini gren kii, Sade, ldrc zppe, acmasz Tek, Karamazof, zincirlerini koparm haydudun ardndan gidenler, kalabala ate eden
gerekstc, tm zgrl, insann gururunun snrszca yaylmasn isterler gerekte. Yoksayclk, yaratc ile yaratklar ayn fkede
birbirine kartrr. Her trl umut ilkesini silerek her trl snr yadsr, sonra, kendi nedenlerini bile grmez olmu bir kzgnln krl iinde, nceden lme adanm olan ldrmenin bir nemi bulunmad yargsna varr.
Ama nedenleri, yani ortak bir yazgnn karlkl olarak tannmas ve insanlarn birbirleriyle anlamalar, her zaman canl kalan nedenlerdir. Bakaldrma bunu bildiriyor, bunlara hizmet etmeyi grev
biliyordu. Bylelikle, yoksaycla kar, eylemi aydnlatmak iin tarihin sonunu beklemek gereksiniminde olmayan, ama biimsel de olmayan bir davran kuraln tanmlyordu. Jacobin ahlaknn tersine,
kurala ve yasaya uymayann hakkn veriyordu. Soyut ilkelere uymak
yle dursun, ilkelerini ancak ayaklanmann scaklnda, kar kn sonu gelmez deviniminde bulan bir ahlakn yollarn ayordu. Bu
ilkelerin hep varolmu olduklarn sylememize yetki veren hibir
ey yok, hep varolacaklarn sylemek de hibir eyi deitirmez.
Ama vardr bunlar, bizimle birlikte vardr. Bizimle birlikte, btn tarih
boyunca, klelii, yalan ve yldry yoksayarlar.
Gerekten de, bir efendiyle bir klenin hibir ortak yan yoktur, kleletirilmi bir varlkla konuamaz, anlaamayz. Benzerliimizi tanmamz, yazgmz onaylamamz salayan bu kendiliinden
varolan, bu zgr ikili-konuma yerine, klelik sessizliklerin en kor-

kuncunun egemenliini srdrtr. Bakaldrm iin adaletsizlik ktyse, nereye yerletireceimizi bilemediimiz, lmsz bir adalet dncesiyle elitii iin deil, ezenle ezileni birbirinden ayran, dilsiz dmanl srdrd iin ktdr. Bunun gibi, yalan syleyen
insan baka insanlara kapandna gre, yalan kovulmu olur, daha
alt basamakta da, kesin sessizlii kabul ettirten iddet ve ldrme.
Bakaldrmann bulduu su ortakl ve anlama ancak zgr konumada yaanabilir. Her bulanklk, her yanl anlama lme yol
aar; ancak ak dil, duru sz kurtarabilir bu lmden. 1 Btn tragedyalarn doruu kahramanlarn sarlndadr. Platon, Musa'ya ve
Nietzsche'ye kar hakldr. nsan dzeyindeki ikili konuma, ssz bir
dan tepesinden sylenip yazdrlan ya da tekli bir konuma olarak
ykselen tmc dillerin kutsal kitab kadar pahalya mal olmaz. Kentte olduu gibi sahnede de, lmden nce tekli konuma gelir. Her
bakaldrm insan, srf kendisini ezene kar ayaklandran devinimle,
yaam savunur bylece, klelikle, yalanla, yldryla savaa giriir,
ayrca, bir an iinde, bu ykmn insanlar arasnda sessizlii srdrdn, onlar birbirleri iin karanlklatrdn, kendilerini yoksayclktan kurtarabilecek biricik deerde, yazglaryla sa saa ba baa insanlarn uzun su ortaklnda bulumalarn nlediini kesinler.
Bir an iinde. Ama en ar zgrln, ldrme zgrlnn
bakaldrma nedenleriyle uzlamaz olduunu sylemek iin, bu kadar da yeter imdilik. Bakaldrma, hibir zaman bir tm zgrlk
isteme deildir. Tam tersine, bakaldrma tm zgrlkten davacdr.
Bir stn yasaklanm snr amasna izin veren snrsz gce kar kar. Bakaldrm insan, genel bir bamszlk istemek yle dursun,
bir insan bulunan her yerde zgrln snrlar olsun ister, bu snr
da her insann bakaldrma gcdr. Bakaldrm uzlamazln derin nedeni buradadr. Bakaldrma doru bir snr istediinin bilincine ne kadar varrsa, o kadar sarslmaz olur. Bakaldrm kii, kendisi iin belirli bir zgrlk ister kukusuz; ama, tutarl bir kiiyse, bakasnn varln ve zgrln yoketme hakkn hibir durumda istemez. Hi kimseyi alaltmaz. Herkes iin ister istedii zgrl;
yadsdn da herkes iin yasaklar. Efendiye kar kan kle deil(1)

Tmc retilere zg dil her zaman skolastik dil ya da ynetim dilidir.

dir yalnz, efendi ve kle dnyasna kar kan insandr da. Demek
ki, bakaldrmann yardmyla, efendilik-klelik ilikisinden daha fazla bir ey vardr tarihte. Tek yasa snrsz g deildir burda. Bakaldrm, kendisi iin grece bir zgrlk isterken, baka bir deer adna da tm zgrln olanakszln kesinler, kendi grece zgrl, bu olanakszl kabul etmek zorundadr. Her trl insan zgrl, en derin kk dolaysyla, grecedir. Salt zgrlk, yani ldrme
zgrl, kendisiyle birlikte kendisini snrlandran, durduran eyi
de istemeyen tek zgrlktr. Kklerinden kopar o zaman, soyut ve
ktlk edici bir glge olarak, geliigzel dolar, lkclkte bir beden bulma dne kaplmaya kadar gtrr ii.
yleyse, dnp dolap yoketmeye varan bakaldrmann manta aykr olduu sylenebilir. nsan koulunun birliini isterken,
yaama gcdr, lm gc deil. Derin mant ykma mant deildir; yaratma mantdr. Geerliliini yitirmemek iin, kendisine
destek olan terimlerin hibirini arkada brakmamaldr. Yoksayc
yorumlarn bakaldrmada tek bana braktklar hayr'la birlikte
kapsad evet'e de bal kalmaldr. Bakaldrmn mant, koulun adaletsizliini artrmamak iin adalete yardmc olmak istemek,
evrensel yalan younlatrmamak iin ak konumaya almak, insanlarn acs karsnda zarn mutluluk iin atmaktr. Yoksayc tutku, adaletsizlie ve yalana katkda bulunarak, fkesi iinde eski nedenlerini bir yana atar. Bu dnyann lme terkedilmiliini duymann lgnl iinde, ldrr. Bakaldrmann sonucu ise, tam tersine, ilke bakmndan lme kar k olduuna gre, ldrmenin yasaya uydurulmasn yadsmaktr.
Ama insan dnyaya kendi bana birlik getirebilecek gte olsayd, yalnzca kendi kararyla, itenliin, arln, adaletin egemenliini srdrebilseydi, Tanr'nn ta kendisi olurdu. Bunu baarabilseydi, bakaldrma bundan byle nedensiz olurdu. Bakaldrma varsa, yalan, adaletsizlik ve iddet bakaldrma bir dereceye kadar koulunu
hazrlad iin vardr, yleyse, bakaldrmasndan vazgemedike,
hibir zaman ldrmeyeceini, yalan sylemeyeceini kesinlikle ne
sremez, ldrmeyi, ktl kesinlikle kabul edemez. Ama ldrmeyi, iddeti yasaya uygun klacak eylem ayaklanmann nedenlerini de
yok edeceine, gre, ldrmeyi, yalan sylemeyi de benimseyemez.

yleyse bakaldrm kii dinlenie eremez. yiyi bilir, gene de istemeden kty yapar. Kendisini ayakta tutan deer hibir zaman kesin bir biimde verilmemitir kendisine, onu durmamacasna ayakta
tutmas gerekir. Bakaldrma yeniden desteklik etmedike, bakaldrmaya ulam kii ker. Ne olursa olsun, dolayl ya da dolaysz
olarak, hibir zaman ldrmemezlik edemezse de ateini, tutkusunu
evresinde ldrme olanan azaltmaya yneltebilir. Biricik erdemi,
karanlklara dalnca, karanlk badnmesine kaplmamak, ktye zincirle balannca, inatla iyiye doru srklenmek olacaktr. Ksacas,
ldrecek olursa, lmeyi de kabul edecektir. Bakaldrm kii, kaynaklarna bal olarak, zverisini, gerek zgrln ldrme karsnda deil, kendi lm karsnda bulduunu kantlar. Ayn zamanda da doatesi onuru bulur. O zaman Kalyalev daraacnn altna gelir ve gzle grlr bir biimde, btn kardelerine insanlarn onurunun balad ve bittii kesin snr gsterir.

Tarihsel ldrme

Bakaldrma, yalnz rnek semeler deil, etkili yneliler de

isteyen tarihte de kar karmza. Ussal ldrmenin bununla doru* lanma tehlikesi vardr. O zaman bakaldrma elikisi grnte zlmez kartlklarda yanklanr. Bunlarn politikada iki rnei, iddet ile iddetsizlik kartl ve adalet ile zgrlk kartldr. elikilerinde tanmlamaya alalm bunlar.
lk bakaldrma devinimindeki olumlu deer, ilke olarak iddetten vazgeii varsayar. Bunun sonucu olarak, bir devrimi durultma
olanakszln getirir. Bakaldrma kendisiyle birlikte bu elikiyi de
srkler durmadan. Tarih dzeyinde, daha da katlar. nsan zdeliini saydrmaktan vazgeersem, ezenin nnden ekilmi olurum,
bakaldrmadan vazgeer, yoksayc bir boyuneie dnerim. Yoksayclk tutucu olur o zaman. Bu zdeliin varolmas iin tannmasn istersem, baarya ulamak iin iddetin umursamazln gerektiren, bu zdelii de, bakaldrmann kendisini de yoksayan bir eyle-

me girimi olurum. elikiyi daha da geniletirsek, dnyann birlii

yukardan gelemezse, insan bunu kendi yksekliinde, tarih iinde
kurmaldr. ehresini deitiren deer yoksa, tarih etkenlik yasasyla ynetilir. Tarihsel zdekilik, yazgclk, iddet, etkenlie ynelmemi her trl zgrln yoksanmas, cesaret ve sessizlik evreni,
salt bir tarih felsefesinin en uygun sonulardr. Bugnn dnyasnda,
iddetsizlii ancak bir lmszlk felsefesi dorulayabilir. Salt tarihselliin karsna tarihin yaratln karacak, tarihsel durumdan kaynan soracaktr. Sonunda, adaletsizlii onaylayarak adalet iini Tanr'ya brakacaktr. Onun yantlar da inan isteyecektir bu yzden.
Ona kar da ktlk, bir de pek gl ve ktlk edici ya da iyilik
edici ve ksr bir Tanr elikisi ne srlecektir. Yarlgama ile tarih,
Tanr ya da kl arasnda seim yolu ak kalacaktr.
Bakaldrmn tutumu ne olabilir o zaman? Bakaldrmasnn
ilkesini yoksamadka, dnyaya ve tarihe srt eviremez, bir anlamda
ktle boyun emedike lmsz yaam seemez, rnein Hristiyanlk dnda, sonuna kadar gitmelidir. Ama sonuna kadar sz
salt olarak tarihi, tarihle birlikte de, tarih ldrmeyi gerektirince,
insann ldrlmesini semek demektir: ldrmenin yasallatrlmasn kabul etmekse, kaynaklarn yokamaktr. Bakaldrm kii, semedi mi, susuu ve bakalarnn kleliini seer. Seimini bir umutsuzluk iinde, ayn zamanda hem tanrya, hem de tarihe kar yaptn bildirirse, salt zgrln tandr, yani hibir eyin. Bizim evremiz olan u tarihsel evrede, ktle varp dayanmayan bir stn
nedeni kesinleyebilmenin olanakszl iinde, gzle grlr ikilemi
susma ya da ldrmedir. Her iki durumda da, bir ekilme.
Adalet ve zgrlk iin de byledir. imdiden bakaldrma deviniminin temelindedir bu iki gereklik, devrimci atlmda da onlar buluruz. Bununla birlikte, devrimler tarihi, karlkl gereklikleri uzlamazmcasna, hemen her zaman attklarn gsterir. Salt zgrlk,
en gl iin buyurma hakkdr. Adaletsizlii destekleyen atmalar
srdrr bylece. Salt adaletin yolu her trl kartln kaldrlmasndan geer: zgrl yokeder. 1 zgrlk yoluyla, adalet iin yaplan
(1)

Jean Grenier, Entretiens sur le b o n usage de la liberte adl kitabnda yle

zetlenebilecek bir kantlama yapar: Salt zgrlk her trl deerin yklmasdr; salt deer de her trl zgrl siler. Palante da yle der: " T e k
ve evrensel bir gerek varsa, zgrln varolma nedeni y o k t u r " .

devrim, ikisini kar karya getirir sonunda. Bylece, her devrimde,

o zamana kadar egemen olan snfn kaldrlmasndan sonra, kendisinin de snrlarn belirten ve baarszlk olanaklarn haber veren bir
bakaldrma deviniminin balad bir evre vardr. Devrim, kendisini
dourmu olan bakaldrma anlaynn isteklerini yerine getirmek
ister ilkin; sonra, kendini daha iyi kesinleyebilmek iin, onu yoksama zorunluunu duyar. Bakaldrma devinimiyle devrimin vard
noktalar arasnda indirgenmez bir kartlk bulunduu anlalyor.
Ama bu kartlklar yalnz salt'tadr. Uzlatrc eden yoksun
bir dnya ve bir dnce varsayarlar. Gerekten de, tarihten tmyle
arnm bir tanr ile her trl akmlktan arnm bir tarih arasnda
hibir uzlama olamaz. Gerekten de, yeryzndeki temsilcileri yogi ile polis komiseridir. Ama bu iki insan tipi arasndaki fark, sylendii gibi, bouna arlkla etkenlik arasndaki fark deildir. Birincisi
yalnz geri duruun etkisizliini, ikincisi ise ykmann etkisizliini seer. Bakaldrmann gsterdii arac deeri her ikisi de yadsd iin,
gerekten eit derecede uzaklam olarak, iki trl gszlk sunarlar bize, iyiliin ve ktln gszln.
y l e ya, tarihi bilmezlikten gelmek gerei yoklamak anlamna gelirse, tarihi kendi kendine yeten bir btn saymak da gerekten
uzaklamaktr. Yirminci yzyl, Tanr'nn yerini tarihe vermekle yoksayclktan kurtulduunu, gerek bakaldrmaya bal kaldn sanr. Gerekte, birincisini destekleyip ikincisini elmeler. Tarih, ar
devinimi iinde, kendi bana hibir deer salamaz. yleyse iinde
bulunulan dakikann etkenliine gre yaayarak susmal ya da yalan
sylemelidir. Yntemli iddet, ya da zorla kabul ettirtilen susu, hesap ya da yalan kanlmaz kurallar olur. Demek ki, tmyle tarihsel
bir dnce yoksaycdr: Tarihin ktln tmyle kabul eder ve
bu noktada bakaldrmann kart durumuna gelir. Buna karlk,
tarihin salt ussalln ne kadar kesinlerse kesinlesin, bu tarihsel mantk, ancak tarihin sonunda tamamlanacak, tam anlamn ancak tarihin
sonunda kazanacaktr. imdilik, gnn birinde kesin kuraln gelmesi
iin eyleme gemeli, hem de hibir ahlak kuralna balanmadan gemelidir. Siyasal tutum olarak umursamazlk, ancak salt bir dnceye gre, yani hem salt yoksayclk, hem de salt usuluk olarak man-

tksaldr.
Sonularna gelince, ikisi arasnda fark yoktur. Kabul edildikleri andan sonra, dnya sszdr.
Tmyle tarihsel saltlk tasarlanabilir birey deil aslnda, rnein Jaspers, insan tmn iinde bulunduuna gre, insan iin tm
kavramann olanakszl zerinde durur. Tarihi bir btn olarak ancak
kendisinin ve dnyann dnda bulunan bir gzlemci inceleyebilir. Tarih ancak Tanr iin vardr, yleyse evrensel tarihin tmn kapsayan
tasarlara gre davranmak olanakszdr. O zaman tarihle ilgili her i,
az o k usa uygun, az o k tutarl bir serven olabilir olsa olsa. Her eyden nce bir tehlikeye girmedir. Tehlikeye girme olarak da hibir lszl, dizginsiz ve salt olan hibir tutumu dorulayamaz.
Tam tersine, bakaldrma bir felsefe kurabilseydi, bu bir snrlar
felsefesi, hesaplanm bilgisizlik ve tehlikeyi gze alma felsefesi olurdu. Her eyi bilemeyen her eyi ldremez. Bakaldran insan, tarihi
salt bir nesne yapmak yle dursun, kendi yaratl konusunda bir
dnce adna sular onu, ona kar kar. Koulunu yadsr, koulu
ise, byk bir yanyla, tarihseldir. Adaletsizlik, geicilik, lm tarihte belirir. Bunlar iterken, tarihin kendisini iter insan. Elbette, bakaldrm kii kendisini evreleyen tarihi yoksamaz, onda kendini kesinlemeye alr. Ama gerek karsnda sanatnn durumu ne ise, onun
tarih karsndaki durumu da odur, kendisinden kamadan iter onu.
yleyse, koullarn zoruyla, tarihin suuna katlabilse bile, onu yasaya uygunlatramaz. Ussal su, bakaldrma dzeyinde benimsenemeyecei gibi, bakaldrmann lm demektir de. Bu ak gerei daha
da aklatrmak iin, ussal su, ayaklanlaryla tanrlatrlm bir
tarihe kar kan ba kaldrmlara ynelir her eyden nce.
Devrimci olduunu syleyen anlaya zg aldatmaca, bugn
burjuva aldatmacasna yeniden sarlmakta, onu daha da arlatrmaktadr. Salt bir adalet vaadiyle srekli adaletsizlii, snrsz uzlamay,
onursuzluu srdryor. Bakaldrma ise yalnz grecenin ardndan
koar, grece bir adalete uyan kesin bir onuru vaadedebilir ancak. n-

(1)

Gene grlyor ki, salt usuluk usuluk deildir. kisi arasndaki fark, pervaszlkla gerekilik arasndaki farkla birdir. Birincisi ikincisini kendisine
bir anlam, bir yasaya uygunluk veren snrlarn dna iter. Daha sert olduundan, daha az etkendir. G karsndaki iddettir bu.

sanlar topluluunun yer ald bir snrdan yana kar. Evreni grecenin evrenidir. Hegel'e, Marx'a uyarak her eyin zorunlu olduunu
syleyecek yerde, yalnzca her eyin olas olduunu, belli bir noktada, olasnn da zveriye dediini syler. Tanr ile tarih, yogi ile polis komiseri arasnda, elikilerin yaanabilecekleri, alabilecekleri
bir etin yol aar. rnek olarak verilen iki kartl ele alalm imdi.
Kaynaklaryla tutarl olmak isteyen bir devrimci eylemin greceyi etkenlikle benimseme olarak zetlenmesi gerekirdi. nsan kouluna ballk olurdu bylece. Yollar konusunda uzlamaz kalr, erekleri sz konusu olunca yaklakl benimser ve yaklakln gittike
daha iyi tanmlanmas iin, sze zgrlk tanrd. Ayaklann dorulayan u ortak varl srdrrd bylece, zellikle de hukukun srekli olarak dile gelme olanan srdrrd. Adalet ve zgrlk karsnda bir davran tanmlar bu. Doal hukuk ya da yurttalk hukuku
bulunmayan toplumda adalet de bulunmaz. Bu hukuk dile getirilmeyince de hukuk yoktur. Hukukun gecikmeden dile getirilmesi, kurduu adaletin er ge dnyaya geleceinin belirtisidir. Varl fethetmek
iin, kendimizde bulduumuz azck varlktan yola kmamz gerekir, onu yoksamak deil. Adalet yerleinceye kadar hukuku susturmak, artk adaletin her zaman iin egemen olup olmadndan szedilemeyeceine gre, onu bir daha konuturmamasya susturmak
olur. Bylece, yeniden, yalnzca sz hakk olanlara, yani gllere braklr adalet. Gllerin datt adalet ve varlk ise, yzyllardanberi, "gnlden kopan" diye adlandrlmtr. Adaletin egemen olmasn salamak iin zgrl ldrmek, tanrnn aracl olmadan
yarlgama kavramn yeniden diriltmek olur, badndrc bir tepkiyle en aa trden bir gizemci rgt yeniden kurmak olur. Ama
adalet gereklemedii zaman bile, zgrlk kar kma gcn srdrr ve anlamay kurtarr. Sessiz bir dnyada adalet, yani kleletirilmi, dilsiz adalet, yardmlamay yokeder, sonunda adalet olmaktan kar. Yirminci yzyl devrimi, lsz fetih erekleriyle, birbirinden ayrlmaz olan iki kavram bir nedene dayanmadan ayrd. Salt
zgrlk adaletle alay ediyor. Salt adalet zgrl yoksuyor. Verimli olmalar iin, iki kavramn birbirlerinde snrlarn bulmalar gerekir. Hibir insan, ayn zamanda adalete uygun da deilse, koulunu
zgr saymaz, ayn zamanda zgr de deilse adalete uygun saymaz.

Hakly, haksz syleme, lmeyi yadsyan bir varlk paras adna

btn varl isteme yeteneinden yoksun bir zgrlk tasarlanamaz.
Bir de, o k farkl olsa bile, zgrl, tarihin biricik lmsz deerini canlandrma adaleti vardr. nsanlar ancak zgrlk iin gzel lmlerdir: Btn btn ldklerine inanmyorlard o zaman.
Ayn uslamlama iddete de uygulanr. Salt iddetsizlik, klelii,
kleliin iddetlerini geri getirir; yntemli iddet de yaayan topluluu, ondan aldmz varl yokeder; birincisi olumsuz, ikincisi ise
olumlu olarak, etken olarak yapar bunu. Verimli olmak iin, iki kavramn da snrlarn bulmalar gerekir, Salt bir deer gibi benimsenen
tarihte, iddet yasallatrlmtr; grece bir tehlikeyi gze alma olarak, bir bildiriim kesilmesidir. Bakaldrm insan iin, geici yoldan-sapma niteliini srdrmeli, kanlmaz bir duruma gelmise, her
zaman kiisel bir sorumlulua, dolaysz bir tehlikeye bal olmaldr.
retinin iddeti dzen iinde yer alr; bir anlamda, rahattr. Fhrerprinzip ya da tarihsel neden, kendisini kuran dzen ne olursa olsun,
bir nesneler evreni zerinde egemen kalr, bir insanlar evreni zerinde deil. Bakaldrm kii ldrme yoluna gittii zaman, bunu ancak kendisi de lerek onaylamas gereken bir snr sayd gibi, iddet de, rnein ayaklanma durumunda, baka bir iddetin karsna
dikilen en son snrdr. Ar adaletsizlik bu sonuncuyu kanlmaz
duruma getirirse de, bakaldrm kii bir reti ya da bir devlet nedeni urunda giriilecek bir iddeti nceden yadsr, rnein, her tarihsel bunalm kurumlarla sonulanr. Salt tehlikeye girme olan bunalm zerinde bir etkimiz yoksa da, kurumlar tanmlayabildiimize,
urunda arpacaklarmz seebildiimize, arpmamz onlar ynnde gtrebileceimize gre, kurumlar zerinde bir etkimiz vardr.
Gerek bakaldrma eylemi, ancak iddeti snrlayan kurumlar urunda raz olur silahlanmaya, iddeti kurala balayanlar iin deil.
Bir devrim, ancak lm cezasnn hemen kaldrlmasn gvenceye
balyorsa urunda lnmeye deer, ne zaman sona erecei bilinmeyen cezalar uygulamay nceden yadsyorsa, urunda zindanlarda rmeye deer. Ayaklanma iddeti bu kurumlar ynnde geliiyorsa,
onun iin gerekten geici olmann tek yoludur bu. Erek salt oldu
mu, yani, tarihsel deyimle, kesin olduuna inanld m, bakalarn
kurban etmeye kadar gtrebilirler ii. Byle olmad m, insan ancak

kendini lme atabilir, ortak onur urunda bir sava iin kendi varln ne srer. Sonu yollar hakl karr m? Olabilir. Ama sonucu
kim hakl karacaktr? Tarihsel dncenin askda brakt bu soruya bakaldrma yant verir: Yollar.
Politikada byle bir tutum ne anlama gelir? Hem etkili midir
bir kez? Hi duralamadan bugn etkili olan biricik tutum olduunu
sylemek gerekir. ki trl etkinlik vardr, tayfunun etkinliiyle zsuyun etkinlii. Tarihsel saltlk etkin-deildir, etkilidir; iktidar alm, elinden brakmamtr. Bir kez iktidar ele geirdi mi biricik yaratc gerei yokeder. Bakaldrmadan gelen uzlamaz ve snrl eylem, bu gerei olduu gibi tutar, onu gittike daha o k yaymaya
alr yalnz. Bu eylemin bir gn yengin kmayaca belli deil.
Yenememek ve lmek tehlikesinde olduu sylenmitir. Ama devrim ya bu tehlikeyi gze alacak ya da ayn horgryle yarglanabilecek yeni efendilerin iinden baka bir ey olmadn sylemek zorunda kalacaktr. Onurdan ayrlan bir devrim onur alanna giren kaynaklarna ihanet eder. Ne olursa olsun, ya zdeksel etkinlik ve hilikle, ya da tehlike ve yaratmayla snrlanr seimi. Eski devrimciler hemen bitirmek istiyorlard ilerini, iyimserlikleri de tamd. Ama bugn devrimci anlay bilin ve akgrllk bakmndan byd;
yz elli yllk bir deneyim var ardnda, bunlar zerinde dnebilir,
stelik devrim o bayram havasn da yitirdi. Tek bana btn evreni kapsayan badndrc bir hesap oldu. Her zaman sylemese bile,
evrensel olmadka hibir ey olamayacan biliyor. anslar, bir
yengi durumunda bile, kendisine ancak ykntlar imparatorluunu
sunacak bir savan tehlikeleriyle dengelenmede. O zaman yoksayclma bal kalabilir, l ynlar arasnda tarihin son nedenini cisimlendirebilir. O zaman, yeryz cehennemlerinin ehresini yeniden
deiterecek olan sessiz mzikten baka, her eyden vazgemek gerekir. Ama devrimci anlay, Avrupa'da, birinci ve sonuncu kez, kendi ilkeleri zerinde dnmeye de balayabilir, kendisini yldrya ve
savaa ynelten eyin ne olduunu sorabilir, bylece, bakaldrmann nedenleriyle birlikte, balln da yeniden bulabilir.

L ve LSZLK

Devrimin yolunu armas, insan yaratlndan ayrlmaz grnen, bakaldrmann da ortaya kard u snrn bilinmemesiyle,
dzenli olarak bilinmezlikten gelinmesiyle aklanr her eyden nce.
Yoksayc dnceler bu snra aldrmadklar iin, durmamacasna
hzlanan bir devinime atlr sonunda. Hibir ey durduramaz artk
kendilerini, o zaman tm ykm, snrsz fetihi dorularlar. imdi,
bakaldrma ile yoksayclk zerine bu uzun soruturmann sonunda, tarihsel etkenlikten baka snr tanmayan devrimin snrsz klelik anlamna geldiini biliyoruz. Devrimci anlay bu yazgdan kurtulmak, canl kalmak istiyorsa, yeniden bakaldrmann kaynaklarna
dalmal, bu kaynaklara bal kalan biricik dnceden, snr dncesinden esinlenmelidir. Bakaldrmann ortaya kard snr, her
eyin ehresini deitiriyorsa, belli bir noktay aan her dnce, her
eylem kendi kendini yadsyorsa, nesnelerin ve insann bir ls var
demektir. Ruhbilimde olduu gibi tarihte de, bakaldrma, derin uyumunu arad iin, en lgn genliklere koan, ayar bozuk bir sarkatr. Ama bu dzensizlik tam deildir. Bir eksen evresinde olur. Bakaldrma, bir yandan btn insanlara zg bir yaratl sezdirirken,
bir yandan da bu yaratln znde bulunan ly ve snr gn na karr.
Bugn her dnce, ister yoksayc, isterse olumlu olsun, baz
baz farknda bile olmadan, nesnelerin bilimce de dorulanan bu lsn ortaya karyor. Quanta'lar, bugne kadar grecelik, belirsizlik
bantlar gereini ancak kendi llerimize gre tanmlayabilece-

imiz bir dnyay tanmlyor. 1

Dnyamza yn veren dngiiler
salt bilimsel boyutlar anda dodu. Gerek bilgilerimizse, tam tersine, grece boyutlara izin verir ancak. "Us, geree inanabilmemiz
iin, dndmz son noktasna kadar gtrmeme yeteneimizdir", diyor Lazare Bickel. Yaklak dnce gerei,douran biricik
kaynaktr. 2
zdeksel gler bile, kr yryleri iinde, kendi llerini
ortaya karrlar. Bunun iin, teknii ykmaya kalkmakta bir yarar
yok. krk a geti, bir zanaatlar uygarl d de bo bir d.
Makina bugnk kullanlyla ktdr ancak. Ykmlarn yersek bile, yararlarn kabul etmek zorundayz. Srcsnn gnler, geceler
boyunca kulland kamyon, kendisini btnyle tanyan, sevgiliyle,
etkenlikle kullanan bu srcy alaltmaz. nsana aykr ve gerek lszlk i blmndedir. Ama lszlk arttka, bir gn gelir, bir
tek insanca yneltilen ve yz ilem yapan bir makina tek bir nesne
yaratr. Bu insan, farkl bir dzeyde, zanaatlkta tad yaratma gcn bir dereceye kadar yeniden bulmu olacaktr. Adsz retici yaratcya yaklar o zaman. Sanayi lszlnn hemen bu yola girecei elbette kesin deil. Ama, daha imdiden, ileyiiyle bir l zorunluunu kantlyor, bu ly rgtleyecek dnceyi ortaya karyor. Ne olursa olsun, ya bu snr deerine uyulacak, ya da ada
lszlk, kural ve bar ancak evrensel ykmda bulacak.
Bu l yasas bakaldrma dncesinin btn kartlklarn
da kapsar. Ne gerek tmyle ussaldr, ne de ussal tmyle gerek.
Gerekstcl incelerken grdk, birlik istei her eyin ussal olmasn istemez yalnz. Us-dnn atlmamasn da ister. Hibir eyin
anlam bulunmad sylenemez, nk bir yargyla onaylanm bir
deer kesinlenmektedir burada; her eyin bir anlam bulunduu da

(1)

Bu konuda Lazare Bickel'in o k gzel ve tuhaf yazsna baklabilir: La

physique c o n f i r m e la philosophie.

(2)

Bugnn bilimi devlet yldrclnn ve g eiliminin buyruuna girmekle

kaynaklarna yan iziyor, kendi kazanlarn y o k s u y o r . Cezas da, dknl de, soyut bir dnyada, yalnzca y o k e t m e ya da kleletirme aralar
retmek. A m a , snra ulald zaman, bilim kiisel bakaldrmaya yardm
edecek belki. Bu korkun zorunluk son d n e m e c i belirtecek.

sylenemez, nk her ey szcnn bizim iin anlam yoktur. Usd ussal snrlandrr, ussal da lsn verir ona. Ksacas, her eyde anlamszlktan koparp almamz gereken bir anlam vardr. Ayn
biimde, varln yalnzca tz dzeyinde varolduu sylenebilir. Varolu ya da olu dzeyinde deil de nerde kavrayabiliriz tz? Ama
varln yalnzca varolu olduu da sylenemez. Varlk ancak oluta
denenebilir, varlksz olu hibir ey deildir. Dnya yalnzca bir durmuluk deildir; ama yalnzca devinim de deildir. Devinim ve durmuluktur. rnein tarihsel eytiim, durmamacasna bilinmeyen bir
deere doru kamaz, ilk deer olan snrn evresinde dner. Oluun bulucusu Heraclite bile bu srekli aka bir snr koyuyordu. Bu
snr, lszler iin ldrc olan l tanras Nemesis'le simgelendirilmiti. Bakaldrmann ada elikilerini gzden uzak tutmak istemeyen dnce, esinini bu tanrada aramal.
Ahlaksal kartlklar da bu arac deer nda aydnlanmaya
balar. Erdem, ktlk ilkesi olmadka gerekten ayrlamaz. Kendi
kendini yadsmadka da gerekle tmyle birleemez. Bakaldrmann aydnla kard deer de yaamn ve tarihin stnde deildir,
tarih ile yaam da onun stnde olmad gibi. Gerekte bu deer,
ancak urunda bir insan cann verdii ya da yaamn kendisine adad zaman bir gereklik kazanr tarihte. Jacobin ve burjuva uygarl, deerlerin yaamdan stn olduunu varsayar, biimsel erdemi
bylece tiksindirici bir aldatmaca getirir. Yirminci yzyl devrimi deerlerin tarih devinimine kartn buyurur, onun tarihsel nedeni
de yeni bir aldatmacay dorular. Bu dzensizlik karsnda, l bize her trl ahlak iin bir gerekilik pay gerektiini retir: Ar
erdem ldrcdr. Her gerekilik iin de bir ahlak pay gerektiini retir: Umursamazlk ldrcdr. Bunun iin, insansever sz
kalabal da umursamaz kkrtmacadan daha kkl deildir. Sonra
insan btn btn sulu deildir, tarihi balatmamtr; btn btn
susuz da deildir, tarihi srdrmektedir. Bu snr ap da onun susuzluunu kesinleyenler kesin sululuun kudurmuluunda karar
klarlar. Bakaldrma, tam tersine, ll sululuun yoluna getirir
bizi. Biricik, ama yenilmez umudu, son noktada, susuz ldrmelerde cisimlenir.
Bu snr zerinde, "Varz" sz elikin olarak bir yenibireyci-

lii tanmlar. Tarih nnde "Varz", tarih de, kendi iinde srmesi
gereken bu "Varz "a sayg gstermelidir. Bakalarna gereksinimim
var, onlarn da bana ve herkese. Her ortak eylem, her toplum bir disiplini varsayar, bu yasa olmad m birey dman bir topluluk nnde eilen bir yabancdan baka bir ey deildir. Ama toplum ve disiplin "Varz" yoksad m ynn arm demektir. Bir anlamda,
ortak onuru tek bama zerimde tayorum, ister kendimde olsun,
ister bakasnda, onun alaltlmasna izin veremem. Ergi deildir bu
bireycilik, her zaman arpma, baz baz da, marur acmann doruunda, esiz bir sevintir.

le dncesi

Byle bir tutumun ada dnyada siyasal bir karlk bulup

bulmadna gelince, geleneksel olarak sendikaclk dediimiz eylemi anabiliriz, stelik bu yalnzca bir rnek. Sendikaclk da etkisiz deil mi? Yant basit, bir yzyl iinde, on alt saatlik gnden krk saatlik haftaya gelinceye kadar, ii koulunu olaanst lde deitirmi olan eylem sendikaclktr, lkc imparatorluk, sosyalizmi
geriye gtrm, sendikacln balca kazanlarn da ykmtr. Sendikaclk somut temelden, siyasal dzen iin "commune"ne ise ekonomik dzen iin o olan meslekten, zerine yapnn kurulaca canl
hcreden yola kyordu, Sezar'c devrimse retiden yola kar, gerei zorla sokar retiye. Sendikaclk da, tpk "commune" gibi,
soyut merkezciliin yoksanmasdr. 1
Yirminci yzyl devrirniyse,
tam tersine, ekonomiye dayandn ileri srer, ama ilkin bir politika,
bir dngdr. Grevi dolaysyla, geree yaplan yldn ve iddetten kanamaz. Savlar ne olursa olsun, gerei ilemek iin, salttan
yola kar. Bakaldrma ise, geree doru srekli bir arpma iinde yol almak zere geree dayanr. Birincisi yukardan aa doru
(1)

Tolain, gelecein commune'cs: "nsanlar ancak doal topluluklar iinde

kurtulua ererler", der.

tamamlanmaya alr, ikincisi aadan yukarya doru. Bakaldrma, bir romantizm olmak yle dursun, sahici gerekilikten yola
kar. Bir devrim isterse, yaam yararna ister, yaama kar deil.
Bunun iin, her eyden nce en somut gereklere, varl, nesneleri,
insanlarn canl yreini belli eden meslee, kye dayanr. Politika
bu gereklere uymaldr ona gre. Sonra tarihi ileri gtrd, insanlarn szsn yattrd zaman da, bunu iddetsiz olarak deilse de
yldrsz olarak, en farkl siyasal koullarda yapar. 1
Ama bu rnek grndnden daha da ilerilere gider. Sezar'c
devrim sendikac ve zgrlk anlay yendii gn, devrimci dnce bir kar-arl yitirdi, bundan sonra, dmezlik edemezdi. Bu
kar-arlk, yaam tartan bu anlay, ta Elen'lerden beri, doay
her zaman olula deerlendirmenin o k uzun geleneidir. Alman sosyalizminin Franszlarn, spanyollarn, talyanlarn zgrlk dncesiyle savana sahne olan birinci Internationale'in tarihi, Alman lkcl ile Akdeniz ruhunun arpmalarnn tarihidir.2
Devlete
kar Commune, salt topluma kar somut toplum^ ussal zorbala
kar dnceli zgrlk, kitlelerin smrgeletirilmesine kar elsever bireycilik, ilka dnyasndan beri, Bat tarihini canlandran, l ile lszlk arasndaki u uzun karlamay bir kez daha dile
getiren kartlklardr. Bu yzyln derin uzlamazl, Almanlarn tarih dngleri ile bir bakma onun su orta olan Hristiyon politikas arasnda belirmekten o k , Alman dleri ile Akdeniz gelenei,
lmsz delikanllk iddetleri ile erkek gc, bilgi ve kitaplarla comu zlemle yaam kousunda katlap aydnlanm cesaret, ksacas tarih ile doa arasnda belirir. Ama Alman lkcl bu konuda

(1)

Bir tek rnek verelim: Bugn skandinav toplumlar yalnzca siyasal kartlklarn yapmack ve lmcl yann gsteriyorlar. En verimli sendikaclk
anayasaca benimsenmi krallkla badayor burada, aa yukar adil bir
toplumu gerekletiriyor. Buna karlk, tarihsel ve ussal devletin ilk ii,
meslek rgtn, commune bamszln bir daha dirilmemesiye ezmek olmutur.

(2)

Marx, Engels'e yazd bir mektupta (20 Temmuz 1870) Prusya'nn Fransa'y yenmesini dilerken: "Alman proletaryasnn Fransz proletaryasndan
stnl ayn zamanda bizim kurammzn Proudhon'un kuramndan stnl olur", demektedir.

bir mirasdan baka bir ey deil, tikin tarihsel bir tanr, sonra da
tanrsallatrlm bir tarih adna, doaya kar verilmi, yirmi yzyllk bir bou bouna sava onda tamamlanr. Hristiyanlk ancak
Elen dncesinden aldklarn sindirebildiince kazanabilmitir katolikliini. Ama kilise, Akdeniz mirasn dattktan sonra, doadan
uzaklaarak tarihe ynelmi, benliinde bir snr ykarak zamansal
gc, tarihsel dinamizmi gittike daha o k istemeye balamtr. Gzlem ve hayranlk konusu olmaktan kan doa, kendisini deitirme
ereini gden bir eylemin gereci olur sonunda. Yeni alarda, Hristiyanln gerek gcn oluturacak olan araclk kavramlar deil
de bu eilimler ular baarya, Hristiyanl yenmi olurlar bylece. Gerekten de, Tanr bu tarihsel dnyadan kovulduktan sonra
Alman lkcl doar, bu lkde eylem kusursuzlama deil, fetihtir artk, yani zorbalktr.

'
\

Ama tarihsel saltlk, yengileri ne olursa olsun, insan yaratlnn yenilmez bir gerekliine arpp durmutur, bu gerekliin gizi
de Akdeniz'dedir, usun kat kla karde olduu Akdeniz'de. Bakaldrm dnceler, yani commune'n ya da devrimci sendikacln dnceleri, hem Sezar'c sosyalizmin, hem de burjuva yoksayclnn suratna haykrp durmulardr bu gereklii. Yetkeci dnce,
savatan yararlanarak, sekin bir bakaldrmlar kitlesinin yokediliiyle, bu zgrlk gelenei bomutur. Ama bu zavall yengi
geicidir, sava srp gidiyor hep. Avrupa bu savata kla karanlk
arasndayd. Ancak bu savatan kamakla, karanln bastrmasna yol amakla alald. Bu dengenin ykl en gzel meyvelerini
veriyor bugn. Araclarmzdan yoksun, doa gzelliinden srgn
olarak, yeniden Tevrat dnyasna geldik, zalim Firavun'larla amansz gkyz arasnda skp kalm durumdayz.
Ortak dknlkte eski gereklilik yeniden doar; tarihe kar
doa yeniden ayaklanr. Hibir eyi horgrmek dncesinde deiliz elbette, bir uygarl baka bir uygarln karsnda yceltmek dncesinde de deiliz, yalnzca bugnn dnyasnn daha fazla yoksun
kalamayaca bir dnce bulunduunu sylemek istiyoruz. Rus halknda Avrupa'ya bir zveri gc verecek z var elbette, Amerika'da
da zorunlu bir kurma gc. Ama dnyann genlii hep ayn kylarda bulunuyor. Biz, Akdenizliler, rklarn en gururlusunun gzellikten

ve dostluktan yoksun durumda canekitii iren Avrupa'ya atlm olarak, hep ayn k iinde yayoruz, ^vrupa gecesinin gbeinde, gne dncesi, ift yzl uygarlk afan bekliyor. Ama gerek yetkinliin yollarn imdiden aydnlatmakta.
Gerek yetkinlik an nyarglarn, hepsinden nce de en derin ve en mutsuzunu, lszlkten syrlm insann yoksul bir bilgelie indirgenmesini isteyenini yarglamaktr, lszln de bir
ermilik olduu dorudur, ama karl Nietzsche'nin lgnl olursa. Ekinimizin sahnesinde, boy, beden gsteren ruh sarholuu, hep
lszlk badnmesi, kendisine bir kez olsun kaplm olann bir
daha acsndan kurtulamayaca olanakszlk lgnl m? Promethee bu demirba kle ya da dava vekili suratn hi tam mdr?
Hayr, korkak ya da kindar ruhlarn rahatl, ihtiyar delikanllarn
bbrlenme dilei iinde kendi lmnden sonra yayor uygarlmz. Tanr'yla birlikte eytan da ld, artk hangi yola saptn bile
grmeyen bir soysuz cin kt onun kllerinden. 1950 ylnda, lszlk hl bir rahatlk, baz baz da bir baar yolu. l , tam tersine, salt bir gerilimdir. Glmser hi kukusuz, banazlarmz onu bu
yzden kmserler. Ama tkenmez bir abann doruunda parldar
bu glmseme: Btnleyici bir gtr. Bu cimri suratl, kk Avrupallarn glmseme gleri kalmamsa, umutsuz rpnmalarn ne diye
stnlk rnekleri olarak gstermeye kalkyorlar?
Gerek lszlk lgnl ya lr, ya kendi lsn yaratr.
Kendisi iin bir susuzluk kant yaratmak iin bakalarn ldrtmez.
En son rpnnda, Kalyalev gibi snr bulur, o snrda kurban eder
kendini. l bakaldrmann kart deildir. Bakaldrmadr, l
olan, tarih ve kargaalklar iinde onu dzenleyen, savunan ve yeniden yaratan bakaldrmadr. Bu deerin kayna bile, onun ancak
acl olabileceini kantlar bize. Bakaldrmadan domu l, ancak
bakaldrmayla yaanabilir. Srekli olarak beliren, usa dizginlenen
bir deimez uzlamazlktr. Ne olanaksz yenebilir, ne dipsiz uurumu. Onlarla dengelenir. Ne yaparsak yapalm, lszlk insann
yreinde, yalnz kesinde yerini hep koruyacaktr. Hepimiz zindanlarmz, cinayetlerimizi, ykmlarmz kendi iimizde tarz.
Ama bunlar yeryzne salvermek deildir grevimiz; ister kendi
iimizde olsunlar, ister bakalarnda, onlarla savamaktr. Bakaldr-

ma, Barres'in szn ettii u o k eski istem, bugn de bu savan

zdr. Biimler anas, gerek yaam kaynadr, tarihin biimsiz ve
takn devinimi iinde hep ayakta tutar bizi.

YOKSAYICILIIN TESNDE

yleyse, insan iin, kendi dzeyi olan orta dzeyde bir eylem
ve bir dnce olasl vardr. Daha ykseklere gz diken her trl
giriim elikin olur. Tarih iinden eriilmez salta, hele onu tarih
iinde yaratmak, olur ey deildir. Politika din deildir, din olmaya
kalkt m engizisyondur. Toplum nasl salt bir deer tanmlayabilir?
Belki herkes herkes iin arar bu salt. Ama toplumla politikann grevi, her kiinin bu ortak aratrma zaman ve zgrl olmas iin
herkesin iini dzenlemektir. Tarih bir din gibi ykseltilemez o zaman.
Uyank bir bakaldrmayla verimli klnmas gereken bir frsattan baka bir ey deildir.

,
'

Rene Char, hayranlk verici bir dille: "Yaymn bir ucu harman
saplants, bir ucu tarihe ilgisizlik", diye yazar. Tarihin zaman harmann zamanndan dokunmamsa, tarih insann katlmad, geici
ve acmasz bir glgeden baka bir ey deildir. Kendini bu tarihe veren
kii hibir eye vermez gerekte, hibir ey de deildir. Ama kendini yaad zamana, savunduu eve, canllarn ortak onuruna veren
kii, kendini topraa verir, ondan da yeniden tohum veren, yeniden
besleyen harman alr. Ksacas, gereinde tarihe kar da ayaklanmasn bilenler ilerletir tarihi. Bu da ayn ozann sz ettii atlmaya hazr durgunluu ve tkenmez gerilimi gerektirir. Ama gerek yaam
bu kopmann, bu sznn gbeindedir. Bu sznn kendisidir, k volkanlar zerinde dnen ruhtur, doruluk lgnldr, lnn yorucu uzlamazldr. Bizim iin bu uzun bakaldrma serveninin en
u noktalarnda nlayan eyler, mutsuzluumuzun son noktasnda
hibir iimize yaramayan iyimserlik szleri deil, denizin yannda
birbirinin ayn olan iki eyin, cesaret ile usun szleridir.
Bugn hibir bilgelik bundan daha fazlasn vereceini ileri sre-

mez. Bakaldrma yorulup bkmadan ktle arpar, bundan sonra

yeni bir hz almak kalr kendisine. nsan kendi benliinde dizginlenmesi gereken her eyi dizginleyebilir. Yaratta dzeltilebilecek her
eyi dzeltmesi gerekir. Bundan sonra, ocuklar her zaman haksz
yere leceklerdir, kusursuz toplumda bile. nsan, abalarnn en byyle, dnyann acsn sayca azaltmay dnebilir. Ama adaletsizlik de, ac da kalacak, ve ne kadar snrl olurlarsa olsunlar, sarsc
olmaktan kmayacaklardr. Dimitri Karamazof'un "Niin?"i yanklanp duracaktr hep; sanat ve bakaldrma ancak son insanla birlikte
lecektir.
nsanlarn kendinden gemi birlik dileklerinde biriktirdikleri
bir ktlk vardr kukusuz. Ama baka bir ktlk de bu dzensiz
devinimin kaynandadr. Bu ktlk karsnda, lm karsnda, benliinin en derinlerinden adalet diye haykrr insan. Tarihsel Hristiyanlk ktle bu kar ka yalnzca cennetin, sonra da lmsz yaamn inan isteyen mutusuyla karlk vermitir. Ama ac umudu
da, inanc da ypratr; o zaman yalnz, hem de aklamasz kalr. Ac
ekmekten, lmekten bkm ii ynlar tanrsz ynlardr. Bu andan sonra, yerimiz, eski ve yeni bilgilerden uzakta, onlarn yanndadr. Tarihsel Hristiyanlk, tarih iinde acs ekilen ktln ve ldrmenin iyiletirilmesini tarihin tesine atar.
ada zdekilik
btn sorulara yant verdiini sanyor. Ama, tarihin ua olarak, tarihsel ldrmenin alann geniletiyor, stelik de, gene inan isteyen
gelecek bir yana braklrsa, dorulamasz brakyor onu. Her iki durumda da beklemek gerekiyor, ama bu srede, susuzun lmesi bir
trl sona ermiyor. ki bin yldanberi, ktlklerin hibiri eksilmedi
dnyadan. Tanrsal olsun, devrimci olsun, hibir peygamber inmedi
gkten. Her trl acya, hatta insanlarn en o k hakedildiini dndkleri aclara bile, bir adaletsizliktir yapp duruyor. Promethee'nin
kendisini ezen gler karsndaki uzun sessizlii hep haykrmakta.
Ama, bu arada, Promethee insanlarn kendi karsna getiklerini,
kendisini alaya aldklarn grd. nsann ktl ile yazg, yldr ile
saymaca arasna skm durumda imdi, kutsala saldr gururuna kaplmadan, hl kurtarlabilir olan ldrmeden kurtarmak iin bakaldrma gc kalyor kala kala.
Bakaldrmann hibir zaman bir garip aktan vazgeemeyece-

i anlalyor imdi. Tanr'da da, tarihte de rahata eremeyenler, tpk

kendileri gibi olanlar iin, yaayamayanlar: Alaltlmlar iin yaamaya adyorlar kendilerini. Bakaldrmann en ar devinimi Karamazof'un yrek paralayc lyla talanr o zaman: Herkes kurtulmamsa, bir tek kiinin kurtulmas neye yarar! Bylece, spanya'nn
zindanlarnda katolik tutuklular, ynetimin papazlar bunu baz hapisanelerde zorunlu kldlar diye bugn arapla ekmek yemei yadsyorlar. Bunlar da, armha gerilmi susuzluun biricik tanklar olarak, adaletsizlikle, baskyla denecek bir kurtuluu istemiyorlar. Bu
lgn yiitlik, bakaldrmann yiitliidir, hi gecikmeden ak gcn sunan, hi beklemeden adaletsizlii yadsyan yiitlik. Onuru hibir eyi hesaplamamak, her eyi imdiki yaama, yaayan kardelerine datmaktr. Gelecek insanlara byle cmert davranlr. Gelecee kar gerek cmertlik, her eyi imdiki zamana vermektir.
Bakaldrma bununla yaamn ta kendisinin devinimi olduunu, yaamaktan vazgemedike onu yoksayamayacan ortaya koyar. En ar l, her seferinde, bir varl ayaa kaldrr, yleyse
ya ak ve verimliliktir, ya hi. Onursuz devrim, soyut bir insan etten
kemikten insana ye tutarak varl yoksayan hesap devrimi ise, a^
kn yerini kine veriyor demektir. Bakaldrma cmert kaynaklarn
unutup da kinle kirlendi mi, yaam yoksar, yokedie koar, en sonunda, bugn Avrupa'nn btn pazarlarnda, satlmaya hazr bekleyen u kk ayaklanmlarn, u kle adaylarnn alayc srsn
/ * ayaa kaldrr. Artk ne bakaldrmadr, ne de devrim, hn ve zorbalktr yalnz. O zaman, g ve tarih adna, devrim u ldrc, u lsz ark olunca, yeni bir bakaldrma kutsal bir grev olur, l
ve yaam adna. Bu u noktada bulunuyoruz. Bu karanlklarn sonunda bir k belirmesi kanlmaz bir ey, imdiden seziyoruz onu, yalnz onun varolmas iin savamamz gerekir. Yoksaycln tesinde,
ykntlar arasnda, bir yeniden-douu hazrlyoruz hepimiz. Ama
pek az kimse biliyor bunu.
Bakaldrma, her eyi zeceini ileri sremese bile, imdiden
gs gerebilir. Bu andan sonra, tarihin deviniminin ta kendisi zerinde ldar le. Bu yakc korlar evresinde, glgeler bir an rpnr
yalnz, sonra silinip giderler, ve krler, ellerini gz kapaklarna gtre-

rek, bunun tarih olduunu haykrrlar. Avrupa'nn glgelere terkedilmi insanlar, k saan, deimez noktaya srt evirdiler. Gelecek
iin bugn, gcn duman iin varlklarn canlln, k saan bir
kent iin d mahallelerin yoksunluunu, bouna bir adanm toprak iin gndelik adaleti unutuyorlar. Kiilerin zgrlnden umutlarn kesiyor, garip bir insan tr zgrlnn dn kuruyorlar;
yalnz balarna lmeyi yadsyor, topluca bir canekimeye lmszlk adn veriyorlar. Varolana, dnyaya ve diri insana inanmyorlar
artk; Avrupa'nn gizi artk yaam sevmemesidir. Avrupa'nn krleri,
ocuka, yaamn bir tek gnn sevmenin yzlerce yllk basky
dorulamak anlamna geleceini sandlar. Bunun iin, sevinci dnyadan silmek, onu daha sonraya atmak istediler. Snrlar tanmamak,
ifte varlklarn yadsmak, en sonunda insan-d bir lszle frlatt onlar. Yaamn bykln, yadsyarak, kendi kusursuzluklarndan yana attlar zarlarn. Daha iyisini bulamaynca, kendi kendilerini tanrlatrdlar, bylece mutsuzluklar balad: Gzleri oyulmu
bu tanrlarn. Kalyalev, onunla birlikte de yeryzndeki btn kardeleri, snrsz ldrme gcn benimsemediklerine gre, tanrsall yadsrlar. Bugn zgn olan biricik kural seer, bize de rnek diye sunarlar: Yaamay ve lmeyi renmek, bir de, insan olmak iin, tanr olmay yadsmak.
Bylece, dncenin lesinde, bakaldrma ortak savalar, ortak yazgy paylamak iin, tanrl yadsr. Ithaka'y, dost topra,
gzpek ve yaln dnceyi, bilen insann cmertliini seeceiz biz.
Ikta, dnya ilk ve son akmz olarak kalr. Kardelerimiz de ayn
gk altnda soluk alyorlar, adalet canl. Bylece yaamamza, lmemize yardm eden, bundan byle daha sonray brakmay yadsdmz grlmedik sevin doar. Acl yeryz zerinde, yorulmak bilmez karamuk otudur bu, ac besindir, denizlerden gelmi bir sert yeldir, eski ve yeni afaktr. Onunla, savalar boyunca, bu an ruhunu ve Avrupa'y yeniden kuracaz, Avrupa hibir eyi darda brakmayacak. Ne batnn kten sonra on iki yl boyunca en yce bilincinin ve yoksayclmn altst olmu grnts olarak grmeye gidecei u hayalet, yani Nietzsche; ne bir yanllk sonucu Highgate
mezarlnn dinsizler blmnde yatan u sevgisiz adalet peygamberi;
ne eylem adamnn u cam tabut iinde yatan, tanrlatrlm mum-

yas; ne de Avrupa'nn usuyla gcnn yoksun bir an gururu nne

att yemler. Hepsi de 1905 kurbanlarnn yannda yaayabilirler,
ama birbirlerinin kusurlarn dzelttiklerini, bir de gne altnda hepsini durduran bir snr bulunduunu anlamak
kouluyla. Her biri
tekine Tanr olmadn syler; burada romantizm biter. Her birimizin yeniden kendini gstermek, tarih iinde ve tarihe kar, imdiden
elinde bulunan, tarlalarn yalnkat harmann, bu yeryznn ksack
akn fethetmek iin yayn germek zorunda olduu, en sonunda bir
insann doduu bu saatte, a ve onun delikanl kzgnlklarn brakmak gerek. Yay bklyor, aa haykryor. En yksek gerilimin
en son noktasnda dosdoru bir o k frlayacak, oklarn en bklmezi,
en zgr.