TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası

Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemleri Kongresi

30 Ekim –02 Kasım 2007, KTÜ, Trabzon

KENTLEŞMEDE ÇEVRE, İNSAN VE KENT BİLGİ SİSTEMLERİ

O. Üçüncü1, A. Karadayı2
1
Karadeniz Teknik Üniversitesi, İnşaat Müh. Bölümü, Trabzon, oucuncu@ktu.edu.tr
2
Karadeniz Teknik Üniversitesi, Mimarlık Bölümü, Trabzon, karadayi@ktu.edu.tr

ÖZET
Çağımız teknik ve teknolojisi ile bir kent için her geçen gün daha önemli olan hatta olmazsa olmaz olan çevre problemleri ve
bunlar ile ilgili mevcut durum ve bu durumun ileriye dönük yapılacak olan çalışmalar kapsamında Kent Bilgi Sistemi (KBS)
kullanılarak bilgilerin kullanılması çok önemlidir. Bu bilgi sistemi ile şehirlerde yaşayanları idarecilerin bilgilendirilmesi
gerekmektedir. Bu sistem sayesinde hem yöneticiler hem de kent sakinleri bilgilenmekte ve bu bilgilerin ışığında yapılacak olan
çok çeşitli çalışmalarda kolaylıklar sağlayacaktır.

Anahtar Sözcükler: Çevre Sorunları, Kentleşme, Kent Bilgi Sistemleri, Yerel İdareler.

ABSTRACT

ENVIRONMENT, HUMAN AND URBAN INFORMATION SYSTEMS IN URBANIZATION

Environmental problems, related existing and future conditions are becoming more important for urban areas. Usage of existing
information through Urban Information Systems (UIS) is important for future projections and dissolve of the environmental
problems.
Local Authorities should inform the inhabitants with this information systems in urban areas. Both the local authorities and the
inhabitants will be knowledgeable and it will make much easier activity planning and application.

Keywords: Environmental Problems, Urbanization, Urban information Systems, Local Authorities.

1. GİRİŞ

Kentlerimizin sağlıklı olabilmesi için Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) bilgi sistemlerinin kentlerde çevre
yönetimlerinin (imar, altyapı, arazi düzenlemeleri, hava kirliliği, su kirliliği, toprak kirliliği, atıksu toplanması ve
uzaklaştırması, sucul alanların çevre mevzuatı açısından takip edilmesi vb) doğru ve hızlı yapılmasında çok büyük
bir değer taşır. Bu durum kentte yapılacak birçok başka işler için de önemli karar verme zorunluluğu vardır.
CBS bilgi sisteminin iyi çalışması durumunda çevre mevzuatının iyi takip edilmesi sağlanacak ve ileriye doğru
yapılacak olan yatırım ve planlamalarda önemli iyileştirmeler ortaya çıkacaktır. Önemli bir diğer olgu ise, çevre
mevzuatı ile kurumlar arası iş paylaşımı daha kolay olacak ve çevre kirliliğinin ne kadar erken ortaya konması
sonucu alınacak olan çözümün uygulaması da o kadar ucuz olacaktır. Bu yolla hem ekonomi hem de ekoloji fayda
sağlayacaktır.
CBS bilgi sisteminin iyi bir alt yapı kurularak beslenmesi gerekmektedir. Birçok belediyemizin bu konuda bölgede
eksiklikleri söz konusudur. Bilgi alt yapısı ve ölçüm alt yapısının çok iyi düşünülerek hazırlanması gerekmektedir.
Yoksa eksik ve yanlış verilerle elde edilebilecek değerlendirmeler sonucunda telafisi olmayacak çok büyük zararlar
verilebilir.
Çevre koruması ile ancak sağlıklı kentleşme ve ekonomik büyüme sağlanabilir. Bunun yanında toplum sağlığı da
buna bağlıdır.Çünkü sağlıklı toplumun yaşamasında en önemli bileşenlerin su, hava ve toprak olduğu açık ve net bir
şekilde ortadadır.
Karadeniz Bölgesindeki deki belediyelerin internet sitelerinde hava, su ve toprak kirliliği konularında ve bu
kirliliğin oluşmasındaki katı, sıvı atıklar ve hava kirliliği konularındaki çalışmaları hakkında çok fazla bir bilgi
sunmamaktadırlar.Ayrıca bulunabilen bilgilerde çok fazla bilimsel olabilecek değerler, örneğin hava kirliliği, tıbbi
atık, taşkın haritaları, zemin bilgileri vd. ölçüm değerlendirmesi sonucu bazı değerler yoktur.
Kentleşme ile birlikte çeşitli ihtiyaçlar ve bunların miktarları da artmaktadır. Bunun yanında iyi bir branşlaşmakta
söz konusu olmaktadır. Kentlerde meydana gelen bütün değişimlere ve gelişmeye cevap verebilmek için ise tüm
mühendislik dallarının ve sosyal bilimcilerin bir arada çalışmaları şarttır. Fakat bunların arsında kentlerin önemli bir
problemlerinden olan çevre problemlerinin kavranmasında ve çözümünde inşaat mühendisleri ve çevre
mühendislerine önemli bir görev düşmektedir.
Kentleşmede Çevre, İnsan ve Kent Bilgi Sistemleri

Kentleşmenin özellikleri üç ana başlık altında toplanabilir, bunlar:

1. Kentleşmede daima bir değişim vardır,
2. Kentleşmede Belediyelerin görevleri daima artmakta ve çeşitlenmektedir,
3. Kentlerin bu karmaşık çevre problemlerinin bir kısmı da merkezi hükümetleri çok yakından
ilgilendirmektedir.
Yerel idarelere ve merkezi hükümete bu konuda düşen en büyük görev ise kentlerin alt yapısından herkesin eşit
olarak faydalanmasıdır. Şayet bu fırsat eşitliği olursa kent yaşamı daha iyi olacak ve çarpık kentleşme meydana
gelmeyecektir.
Yerel yönetimler, kentlerde, kent ile ilgili hizmetleri yerine getirmekle görevlidirler. Yerel yönetimler yeni teknik ve
teknolojik imkânları kullanarak, kentte yaşayanlara hızlı, sağlıklı, doğru bilgi vererek, daha iyi hizmetler sunmaları
için bilgi sistemlerinden yararlanmalıdırlar.

2. KENT BİLGİ SİSTEMLERİ (KBS)

Kent bilgisi, altyapıdan üstyapıya, planlamadan sağlığa, güvenlikten ulaşıma, eğitimden turizme kısaca kent
hayatındaki tüm olguları içermektedir. Kurumlarca toplanan, saklanan, paylaşılan ve gerektiğinde kamuya sunulan
hizmetlerdeki her bir fonksiyon kent bilgisiyle doğrudan ilişkilidir. Kent ve kentliye ait bilgilerin belirli yöntemlerle
toplanması uygun yazılım ve donanımlar kullanılarak hazırlanan bir veri tabanına aktarılması, veriler arasındaki
ilişkilerin kurulması, yönetilmesi ve doğru sorgulamalar oluşturup analizlerin yapılarak kentin her türlü ekonomik,
sosyal, kültürel, idari ve diğer hizmetlerinin en iyi şekilde gerçekleştirilmesini sağlamak amacı ile kurulan
sistemlerdir.
Kent Bilgi Sistemleri (KBS), kent yaşayanları ile beraber, özellikle kent yöneticilerine sunulan ve yöneticilere
şehirlerin karmaşık olan meselelerine doğru ve güvenilir bir şekilde karar verme imkânı sağlayan bilgi sistemleridir.
KBS' nin kurulmadığı şehirlerde, Belediyelerde, kurum ve kuruluşlarda karar organları güncel veriye kısa zamanda
ulaşamamakta, zaman kaybı meydana gelmekte ve karar aşamasında verilecek olan kararların sağlıklı olmadığı
olamayacağı gerçeği ortadadır.
Kentin jeolojik yapısı, zemin mekaniği açısından değerler, içme suyu, kanalizasyon, atıksu, katı atıklar, gürültü,
görsel kirlilik, tehlikeli katı ve sıvı atıklar, tıbbı katı atıklar, doğalgaz, elektrik, telefon, imar yapılaşması ve şehrin
ısıtma sistemleri gibi altyapı bilgilerine KBS sayesinde kısa sürede detaylı bir şekilde ulaşılabilmekte, grafik, sözel
ve sayısal verilerin birbirleriyle ilişkilendirilmesi sayesinde altyapı analizleri, her tür şebeke bakım, onarım,
iyileştirme ve yapılacak olan planlama ve ileriye dönük projeksiyonlar daha kolay olabilmektedir.
Belediyelerinin ilgi alanlarının, günümüzde popülist bir yaklaşımla, çok büyük bir kısmı ise imar planları gibi
görülmektedir. Yapılan çalışmalar ve yatırımlar daha çok bu konuda olmaktadır. Daha çok arazilerden arsa üretmek
ve bu arsaların imar durumlarını ortaya koymak ve kentin planlamasını yapmaktır. Bunları yaparken ise yukarıda
sıralanan jeoloji (zemin cinsleri),ziraat mühendisi( toprak kullanımı) şehir hidrolojisi (yağış, akış, kanalizasyon,
taşkın ve deşarj konuları), inşaat mühendisliği, mimarlık, harita mühendisliği (eğim belirleme, haritalama vb) ve
diğer bilim dallarından müştereken faydalanılması şarttır.
Arazilerden arsa üretilmesi için çevre faktörleri çok önemlidir. Şehircilik ve yol güzergâhı belirleme vb yine bu
konuda ön plana çıkar. Ticari olarak arsa alış verişlerini de etkilemektedir.
Kent bilgi sisteminin (KBS) oluşturulmasında Coğrafi Bilgi Sistemlerinden (CBS) yararlanılmaktadır. CBS bir alana
ait grafik ve grafik olmayan ham verilerin belli tekniklerle toplanarak bilgisayar ortamında depolanması, işlenmesi,
yönetimi, analizi ve sonuçların değişik yapı ve formatlarda sunulmasını sağlayan sistemlere CBS denilmektedir.
Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS), bilgiyi sözel ve grafik olarak bir arada tutmaya yarayan ve gerektiğinde çok hızlı ve
kolay bu bilgilere ulaşmayı sağlayan bir araç olarak tanımlanır. Coğrafi Bilgi Sistemi, grafik ve sözel bilgilerin
birbiriyle bağlantılı çalıştığı konumsal bir bilgi sistemini ifade eder. CBS'nin konumsal olmayan diğer bilgi
sistemlerinden temel farkı sözel bilgileri veri tabanında tutmanın yanında, bu sözel bilgilere karşılık gelen harita,
resim, vb. bilgileri grafik ortamında bulundurmasıdır.
Harita bilgisi olarak nitelendirilen, konuma bağımlı grafik ve grafik olmayan yazılı bilgilerin bir sistem içerisinde
bütünleştirilmesi ile ortaya çıkan bu sistem bilgiye hızlı ve sağlıklı ulaşım imkânı sağlamaktadır.
Başlıca veri toplama sistemleri; arazide yapılan sondaj vb çalışmalar, su kalite haritaları, alt yapı güzergâhlarının
haritaları, içme suyu depoları, arazide yapılan ölçmeler, fotogrametrik yöntemler, uzaktan algılama, harita ve
doküman sayısallaştırma ve coğrafi bilgi transferleridir.
Yapılacak olan bu tür çalışmaların sayesinde imara yeni açılacak bölgelerde yerel yönetimler için önemli olacaktır.
Bu tip verilerin kent yönetimlerinde çevre problemlerinin azaltılmasında katkılı olacağı muhakkaktır.
 Üçüncü ve Karadayı

Belediyelerde kent bilgi sistemini oluşturan grafik bilgiler, grafik olmayan bilgiler ve her ikisini de içeren bilgiler
yetersizdir. Bunların bütününü bir arada bulunduran yazılımlara rastlanmadı. Bundan ötürü de gelecek için bir
analizin ortaya konulması oldukça zor olmaktadır.
Yukarıda sayılan verilere paralel olarak kentin hava fotoğraflarının oluşturulması ve bununla her türlü kaçak
yapılaşma, hava kirliliği ve yeni yapılacak imar planları, alt yapı vb işlemler için kolaylık sağlaması, Çevre
mühendisliği açısından ileri çalışmalara yardımcı olması, kirliliğe neden olan konut, işyerlerinin tespit edilmesi ve
bunların ürettikleri katı atık, gaz atıklar, sıvı atıklarının kirlilik parametrelerlerinin ve miktarlarının hesaplanması,
farklı kurum ve kuruluşları ilgilendiren teknik altyapı eşgüdümünün sağlanmasıdır.
Çevre konularında toplanacak ham verilerin önemi yapılacak işin en büyük bir kısmını ortaya koyacaktır. Bunun
neticesinde karar verilecektir. Bu işlemlerin internet üzerinden yapılması kentte yaşayan ve yapılacak olan her türlü
çalışmanın en temel taşıdır. Belediyelerin bu bilgileri bulundurmaları ve internet üzerinden sunmaları merkezi
yönetim için de çok fazla önem taşır.

3. KENT BİLGİ SİSTEMİ VE DOĞU KARADENİZ BELEDİYELERİ

Trabzon, Doğu Karadeniz'in en önemli kıyı kentlerinden bir tanesidir. İlin nüfusu, 2000 Genel Nüfus Sayımı
sonuçlarına göre 975.137'dir. Şehirler nüfusu 478.954 (% 49.12), köyler nüfusu ise 496.195 (% 50.88)'dir. Merkez
İlçe nüfusu 283.233'dür. Trabzon 81 İl içinde toplam nüfus itibariyle 19'ncu, İl merkez nüfusu itibariyle 25'incidir.
Yine, 2000 Genel Nüfus Sayımı sonuçlarına göre Trabzon, Karadeniz Bölgesi içinde yer alan 14 İl arasında nüfus
çokluğu bakımından Samsun'dan sonra 2'inci sıradadır. Bölgede toplam 8.439.213 kişi yaşamaktadır. Bu nüfus
Türkiye'nin toplam nüfusunun % 12.44'ünü teşkil etmektedir.2000 Genel Nüfus Sayımı sonuçlarına göre nüfus artış
hızı değerleri, Türkiye geneli için binde 18.28, Karadeniz Bölgesi için binde 3.65, Trabzon için binde 20.31'dir.
Türkiye geneline göre, Trabzon'daki nüfus artış hızının yüksek gözükmesi son yıllarda ilin ekonomisinde gözle
görülür canlılık, gurbette (veya şehir dışında çalışan) nüfusun geri dönmesine hız kazandırmıştır.
Altı yaş ve daha yukarı yaştaki nüfusun (874.962) 2000 Genel Nüfus Sayımı sonuçlarına göre, 439.142 kadından
356.316'sı (% 81,13), 435.820 erkekten de 417.933'ü (% 95,88) okuma-yazma bilmektedir. Buna göre, okuma-
yazma bilenlerin sayısı 774.249 (% 88,49) olup, okuma-yazma bilmeyenler de 100.702 (% 11,51) dir. Trabzonda
nüfusun eğitim durumu bu verilere göre oldukça iyi bir durumdadır (Tablo 1).

Yıl Erkek Kadın Şehir Köy Toplam

1927 132.711 160.344 32.836 260.219 293.055

1935 166.514 194.165 40.093 320.219 360.679

1940 181.233 209.500 43.015 347.718 390.733

1945 184.632 210.752 40.243 355.141 395.384

1950 195.413 224.866 46.089 374.190 420.279

1955 214.478 247.771 59.781 402.468 462.249

1960 251.086 281.913 83.692 449.307 532.999

1965 281.583 314.199 108.492 487.290 595.782

1970 312.736 346.384 138.435 520.685 659.120

1975 354.636 364.372 171.570 547.438 719.008

1980 349.503 381.542 186.580 544.465 731.045

1985 380.147 406.047 239.553 546.641 786.194

1990 386.642 409.207 303.612 492.237 795.849

2000 486.957 488.180 478.954 496.183 975.137

Tablo 1: Trabzon İlinde Yıllara Göre Nüfus Dağılımı

Kentleşmede Çevre, İnsan ve Kent Bilgi Sistemleri

"Belediye sınırı veya meskûn sahası, bağlı olduğu il veya ilçe belediyesi ile nüfusu 50.000 ve üzerinde olan bir
Belediyenin sınırına, 5.000 metreden daha yakın duruma gelen Belediye ve köylerin tüzel kişiliği; genel imar düzeni
veya temel alt yapı hizmetlerinin gerekli kılması durumunda, Danıştayın görüşü alınarak, İçişleri Bakanlığının
teklifi üzerine müşterek kararname ile kaldırılarak bu Belediyeye katılır."
Bu karara göre Trabzon Belediyesine katılması gerekli belediye sayısı oldukça fazladır. Bu durum da göz önüne
alınarak yapılacak çevre hizmetleri düzenlenmelidir.
Trabzon örneğinde bütünleşme sağlıklı kent bilgi sisteminin kurulması, genel imar düzeni, temel alt yapı
hizmetlerinin ve çevre hizmetlerinin bir bütünlük oluşturması, iktisadi ve mühendislik açıdan gerekli ve şarttır.
Hizmet alanları itibarıyla, iç içe geçen belediyeler nedeniyle hizmet paylaşımı ve gelir paylaşımında sorunlar
yaşanmaktadır. Yapılacak olan sel kuşaklama kanalı veya şehir içi sayılan yollar, arıtma tesisi, çevre düzenleme
çalışmaları iç içe geçmiş pek çok beldeye hizmet verecektir. Uygulamada bu hizmetlerden Trabzon Belediyesi
sorumlu olmakta ve çözüm yeri olarak Trabzon Belediyesi gösterilmektedir. Bu durum kaynakların yerinde
kullanılmasını engellemektedir.
Araştırmada; Trabzon Belediyesi, İlçe Belediyeleri ve Belde Belediyelerinin bilgisayar hizmetleri olup olmadığı
araştırılmış ve bilgisayar hizmeti olan Belediyelerin bilgisayar ortamında verdikleri belediye hizmetleri araştırılmış,
kent bilgi sistemi gibi modern belediyecilik uygulamalarının çoğunda olmadığı ve çevre konusunda verilen
bilgilerin de çok dağınık ve az olduğu görülmüştür.
Trabzon Belediyesi ve İlçe Belediyelerinin belediye hizmet çalışmaları, teknik eleman varlıkları ve inşaat
mühendisliği ve mimarlık açısından incelenmiştir. Trabzon Belediyesinde personal açısından hiçbir sıkıntı
olamamasına karşın diğer İlçe Belediyesi ve Belde belediyelerinde hizmetler açısından çok büyük eksiklikler vardır.
Teknik elaman ve yeterli personal yoktur.
Toplam da bakıldığında yapılan çevre hizmetleri yetersiz olmaktadır. Çevre hizmetleri belediyelerin birlikte ve iyi
bir koordinasyon içerisinde çözmeleri gereklidir. Çünkü çevre problemleri hiçbir şekilde sınır ve mülkiyet kabul
etmez.

4. DOĞU KARADENİZ BELEDİYELERİNDE BİLGİSAYAR ORTAMINDA VERİLEN

HİZMETLER

Bilgisayar ortamında Trabzon Belediyesinin internet’de http://www.trabzon.bel.tr/ adresinde hizmet veren bit web
sitesi mevcuttur. Belediye bu site yardımı ile vatandaşlara belediye yönetimi, faaliyetler, haberler, e-belediye(uydu
haritası, kent atlası, il haritası, bilgi edinme, öneriler, 888 yayıncell vb.),Trabzon hakkında bilgi ve belediyenin
kardeş şehirleri vb, Öneri ve şikâyetler, Sebze ve meyve Fiyatları, Emlak Arsa m2 bina harçları, Belediyespor,
Tarihi Kentler Birliği, sağlıklı Kentler Birliği, İhale İlanları, günlük Gazeteler,Haftalık Hava Tahmin Raporu, 2007–
2009 Stratejik Planı ve günlük haberler yer almaktadır. Verilen bilgilerin tamamı ve güncelliği tam değildir.
İçme Suyu, Atıksu, Katı Atık, Çöp vergisi vb gibi belediye hizmetleri ve borçları hakkında "online" bilgi yoktur.
Sokak krokisi, mezarlık bilgi sistemi gibi kentte yaşayanların ihtiyaç duyabileceği yönetici telefonları, organizasyon
şeması ve kent hakkında bilgiler, kent haberleri sitesinde sınırlı olarak vardır.
Sitede inşaat mühendisliği, Çevre mühendisliği ve mimarlık açısından son derece önemli olan zeminlerin taşıma
gücü, deprem haritası, hava kirliliği, gürültü kirliliği, görsel kirlilik, kanalizasyon ve içme suyu şebekesi çalışmaları
ve mevcut durumları, katı ve sıvı atıklar vb ve imar planları ve bununla ilgili çalışmalar "online" olarak
görülememektedir. 18. madde uygulamaları, yol, asfalt, şebeke çalışmaları, sokak krokileri hakkında bilgi anında
siteden alınamamaktadır. Kent bilgi sisteminin ilk adımını oluşturan site, mühendislik ve mimarlık hizmetleri
açısından daha da geliştirilebilir. Beldelerde elektronik ortamda hizmetle ilgili bir çalışmaya rastlanmamıştır.
Karadeniz Teknik Üniversitesi'nin çeşitli bölümleri tarafından yapılan bazı çalışmalar vardır. Ancak bunların
uygulamaya yansıması tam olmamaktadır.

5. SONUÇ VE ÖNERİLER

Doğu Karadeniz deki belediyelerde bölgenin yapısı gereği çok fazla miktarlarda çevre problemleri vardır. Bu durum
artan nüfus ile daha da artmaktadır. Çok çeşitli çevre problemi olarak hava, deniz, toprak, göl, akarsu kirliği, gürültü
kirliliği vb şeklinde kendini göstermektedir. Belediyelerin internet sitelerinde bu ve benzeri çevre konular yok
denecek kadar azdır. Mevcut olan bilgilerin güvenirliliği ise tartışma konusudur. Birçok veri güncel değildir. Çevre
mevzuatında ihtiyaç duyulan verilerin ölçüm sıklığında yapılması ve bu verilerin zamanında sitelerde yayınlanması
şarttır. Bu yolla ancak alt yapı hizmetleri daha sağlıklı bir hal alacaktır. Çevre verilerinin elde edilmesinde mutlak
 Üçüncü ve Karadayı

suretle iyi bir ağ kurularak ham verilerin sağlıklı bir şekilde toplanması ve aynı hassasiyetle bilgi sistemi kurularak
işlenmesi gerekmektedir.
CBS'nin kullanımına kritik bir şekilde bakıldığı zaman çevre problemleri ve mimari açıdan hiçbir zaman gözartı
edemeyeceğimiz problemlerin; ön araştırması, tespiti (yapılacak çalışmanın örneğin gürültü ölçümü vb), genel
olarak kullanımı, sınırları ve kazanımlarının neler olabileceği önceden yaklaşık olarak tahmin edilmesi
gerekmektedir.
Bütün bu işlerin yapılabilmesi için "membadan mansaba" doğru konu uzmanları ile çalışılacak olan konuyu çok iyi
şekilde analiz etmek zorunluluğu vardır. Çevre ve mimari konularda Belediyeler ve ilgili kurumların veri
toplamanması ve paylaşımı konusunda daha iyi bir paylaşım içinde olunması şarttır.
Bu konuda yapılacak yüksek maliyetli yatırımlar sayesinde kentin alt yapısı iyileşecektir. Bunun sonucu daha temiz
ve yaşanabilir bir çevre sayesinde hem kent hem ülke ekonomisinde düzelmeler hem ekoloji'de daha güzel yarınlar
bizlerin olacaktır.

KAYNAKLAR
1.http://www.trabzon.gov.tr/c_e/cevre.aspx
2. http://www.trabzon.bel.tr/
3. http://www.gumushane.bel.tr/
4. http://www.rize.bel.tr/
5. http://www.giresun.bel.tr/
6. http://www.akcaabat.bel.tr/
7. http://sinikbeldesi.com/
8. http://www.vakfikebir.gov.tr/sub.asp?id=63
9. http://www.vakfikebir.bel.tr/
10. http://www.macka.bel.tr/
11. http://www.esiroglu.bel.tr/
12. http://www.dogkarbelbir.gov.tr/modules.php?name=News&file=article&sid=6
13. http://www.cukurcayir.bel.tr/
14.RIEGGER, Peter; Michael Roth. 1994. "Integration von Ausbreitungsberechnungen in ein Geographisches
Informationssystem." In: Denzer, Ralf; Reiner Güttler; Horst Deutsch (Hgg.). Visualisierung von Umweltdaten. 4.
Workshop, Schloß Dagstuhl 1994. Marburg: Metropolis-Verlag (Umwelt-Informatik aktuell, 3), 99–110.