Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

3. BÖLÜM
TRİGONOMETRİK YÜKSEKLİK ÖLÇÜMÜ
Yükseklikler genellikle geometrik nivelmanla belirlenir. Minare kule gibi yanına
gidilemeyen ya da arazinin çok engebeli olduğu durumlarda ve geometrik nivelman
inceliği istenmeyen işlerde, noktaların yükseklikleri trigonometrik nivelmanla belirlenir.
Trigonometrik nivelman, daha çok nirengi noktaları ile takimetrik alımda ve total
station benzeri elektronik aletlerle yapılan üç boyutlu kutupsal alımda nokta
yüksekliklerinin belirlenmesinde kullanılır. Trigonometrik yükseklik belirlemesi için
yüksekliği bilinen bir noktaya teodolit ya da total station kurularak, düşey açı okunur,
alet yüksekliği ve işaret yüksekliği ölçülür. Ayrıca iki nokta arasındaki uzaklığın da
bilinmesi veya ölçülmesi gerekir.

3.1. Düşey Açı

Zenit (Başucu) Z : Zenit (başucu) açısı

α : Eğim açısı
P Z+α = 100g
Z
Yatay

Şekil 3.1 Düşey açı

İki çeşit düşey açı vardır. Bunlar zenit (başucu) açısı ve eğim açısıdır. Teodolitlerde
düşey açı ölçme düzenleri genellikle zenit açısı ölçülecek şekilde yapılmıştır. Düşey
açı bölüm dairesi, daire merkezi yatay eksenle çakışacak şekilde ve düşey durumda
dürbüne bağlanmıştır. Dürbün aşağı yukarı hareket ettirildiği zaman düşey açı bölüm
dairesi de dürbünle birlikte hareket eder.

65
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

3.1.1. Gösterge (Düşey Kolimasyon) Hatası

Düşey açı bir gösterge çizgisiyle okunuyorsa, optik eksen tam yatay durumda iken
gösterge çizgisinin de tam 100 gradı göstermesi gerekir. Optik eksen yatay durumda
iken düşey açı düzeci ayarlandığında gösterge çizgilerini birleştiren doğru ile bölüm
dairesinin 100 ve 300 grad çizgileri çakışmıyorsa açı 100 gradtan biraz farklı
olacaktır. Bu fazla ya da az okunan miktara gösterge hatası veya düşey
kolimasyon hatası denir. Gösterge çizgilerinin yataylanması düşey açı düzeci
yardımıyla veya kompensatörlerle otomatik olarak sağlanmaktadır. Gösterge hatası,
ya optik eksen ile bölüm dairesinin 100g-300g çizgilerini birleştiren doğru, ya da düzeç
ekseni ile gösterge ekseni birbirlerine paralel değilse oluşur. Şekilde birinci hata δ1,
ikinci hata ise δ2 ile gösterilmiştir. Açı ölçümünde bu iki hatanın toplamı bir tek hata
olarak görünür.
Zenit
Zenit (başucu) Zenit
0 P
0 P
0
δ Z
δ Z 300
100
300 100
δ2 δ 300 α1 α2
O O
δ1
100 200
200

α1= Z+δ α2=400g - Z+δ

200
Z =α1-δ Z =400g-(α2-δ)

Birinci dürbün durumu İkinci dürbün durumu

Şekil 3.2 Düşey kolimasyon hatası

α1+ α2 = 400g +2δ

δ=( α1+ α2 - 400g) / 2
Eğer alet hatalı değilse dürbünün iki durumunda ölçülen zenit açılarının toplamı 400g
olur. 400 gradtan fazla olan miktar, gösterge hatasının iki katıdır. Bunun yarısı α1 den
çıkarılarak hatasız zenit açısı bulunur. Gösterge hatası her alet kurulan noktada
ölçülen bütün açılar için yaklaşık olarak eşittir. Bir aletle iki dürbün durumunda
yapılan ölçümlerle hatasız zenit açısı elde edilir. Hata büyük olursa hesapta zorluk
yaratacağı ve bir dürbün durumunda yapılan ölçümler hatalı olacağından alet
ayarlanarak bu hata giderilir. Alette hatanın giderilmesi şöyle yapılır: δ hata miktarı
birinci dürbün durumunda okunan açıdan çıkarılarak hatasız zenit açısı Z bulunur.
Z = α1 − δ
Sonra alet birinci dürbün durumunda P noktasına yöneltilir ve mikrometre vidası ile
okunması gereken Z açı değeri ayarlanır. Düşey açı bölüm dairesinin gösterge

66
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

çizgileri, düşey açı düzeçleme vidası yardımıyla çakıştırılır ve kayan düzeç kabarcığı
düzeç ayar vidası yardımıyla ortalanarak aletin hatası giderilmiş olur. Hata
giderildikten sonra kontrol için işlem yinelenir.

Örnek:
α1=97g.6586
α2=302g.3458
α 1 + α 2 − 400 g400.0044 − 400 0.0044
δ= = = = 0 g .0022
2 2 2
Z = α 1 − δ = 97 .6586 − 0 .0022 = 97 .6564
g g g

3.1.2. Düşey Açı Ölçümü ve Hesabı

Düşey açı ölçümü genellikle refraksiyonun (ışığın kırılmasının) az olduğu öğle
saatlerinde yapılmalıdır. Düşey açılar genellikle 2 silsile olarak ölçülürler. Bir silsile
düşey açı ölçümü şöyle yapılır: Alet nokta üzerine kurulup düzeçlendikten sonra bir P
noktasına yöneltilir ve yatay gözlem çizgisinin ortaya yakın bir yeri dürbünün düşey
az hareket vidası yardımıyla noktaya tatbik edilir. Düşey açı düzeci yataylanır ve
düşey açı okunur. Eğer alet otomatik ise yani gösterge çizgisinin yataylanması bir
kompensatör yardımıyla otomatik olarak yapılıyorsa düzecin ayarlanmasına gerek
yoktur. Dürbün ikinci duruma getirilir ve yatay gözlem çizgisi tekrar noktaya tatbik
edilip, düzeç ayarlandıktan sonra düşey açı okunur. İkinci silsileye başlarken yatay
açı ölçümündeki gibi başlangıç doğrultusunun kaydırılması söz konusu değildir.

DN BN Silsile Dürbün Okunan δ Z Ortalama vδ Vδ2

No Durumu Düşey Açı 400g-Z Z
A B 1 I 95g.7718 -30cc 95g.7688 95g.7689 -3 9
II 304.2342 -30cc 304.2312
400.0060 400.0000
2 I 95.7730 -40cc 95.7690 +7 49
II 304.2350 -40cc 304.2310
400.0080 400.0000
C 1 I 107.3641 -35cc 107.3606 107.3601 +2 4
II 292.6429 -35cc 292.6394
400.0070 400.0000
2 I 107.3623 -27cc 107.3596 -6 36
II 292.6431 -27cc 292.6404
400.0054 δort=-33 400.0000

Bir istasyonda s tane noktaya bakılarak n silsile düşey açı ölçülmüşse, ölçü sayısı n·s
olur.

67
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

vδ i =
[δ i ] − δ = δ ort − δ i
i
n ⋅s
[ v δ2 ]
mz = ± Bir silsile ölçülen açının ortalama hatası
n ⋅ s −1
mz
Mz = ± n silsile ölçülen açının ortalama hatası
n

[ v δ2 ] 98
mz = ± =± = ± 5 cc .72 Bir silsile ölçülen bir açının ortalama hatası
n ⋅ s −1 2 ⋅ 2 −1
m 5.72
Mz = ± z = ± = ±4 cc .04 2 silsile ölçülen bir açının ortalama hatası
n 2

Refraksiyon katsayısı, havanın sıcaklık derecesine, yoğunluğuna, rutubetine ve

basıncına göre değişir. En büyük değişmeler sabah ve akşam saatlerinde, en küçük
değişmeler öğle saatlerinde olmaktadır. Bu nedenle trigonometrik yükseklik
ölçümünde düşey açı ölçümleri öğle saatlerinde yapılmalıdır. Bundan başka, yere ve
su yüzeylerine yakın geçen ışınlar daha fazla kırıldıklarından, açı ölçümünde ışınların
mümkün mertebe yere ve su yüzeyine yakın olmamasına dikkat edilmelidir. k değeri,
Türkiye’nin çeşitli bölgeleri için Harita genel Komutanlığınca 1/200 000 ölçekli 27
pafta için hesaplanmış olan 27 değerin ortalaması alınarak 0.13 bulunmuştur. (C.
Songu, Ölçme Bilgisi, ikinci Cilt, 1975).

3.2. Kısa Mesafede (S<250 m) Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

D
Z h
t
Yatay
i B ∆h
S
A
Şekil 3.3 Trigonometrik nivelman

Şekil 3.3 den,

HB = HA + i + h – t (3.1)
h = S cotZ Yatay uzunluğa göre
h = D cosZ Eğik uzunluğa göre
yazılabilir. h’ın değeri yukarıdaki (3.1) eşitliğinde yerine konursa,
HB = HA + i + S cotZ – t (3.2)
HB = HA + i + D cosZ – t
68
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

eşitlikleri elde edilir. İki nokta arasındaki yükseklik farkının trigonometrik olarak
hesaplanabilmesi için, bu noktalardan birine teodolit kurularak, diğer noktadaki
işarete bakılır ve düşey açı ile birlikte yatay ya da eğik uzunluk ölçülür. Ayrıca
durulan noktada alet yüksekliği (yatay eksene kadar), bakılan noktada da işaret
yüksekliği ölçülür. Yerin küreselliğinin ve refraksiyonun (ışığın kırılmasının) etkisi 250
metreye kadar uzunluklarda 1 cm nin altında kaldığı için bu iki faktörün etkisi, 250
metreye kadar olan uzunluklarda dikkate alınmaz. Trigonometrik yükseklik hesabında
250 metreye kadar olan uzunluklar, kısa mesafe olarak adlandırılır.

3.2.1. Kule Yüksekliği Ölçümü

Kule Yüksekliği belirlemesi, alet kurulan nokta ile kule arasındaki S uzunluğunun
doğrudan ölçülüp ölçülmemesine bağlı olarak iki şekilde ele alınır.

3.2.1.1. S Uzunluğu Ölçülüyor

T
Z1 Bilinen: HA
Z2 h
Ölçülen: Z1, Z2, S
i İstenen: h = ?
T’
S
A

Şekil 3.4 S uzunluğunun ölçülmesi durumunda kule yüksekliği hesabı

h kule yüksekliği, şekilden de görüldüğü üzere h = HT - HT’ bağıntısı ile hesaplanır.

Öncelikle verilenlere göre HT ve HT’ nün hesaplanması gerekir.
HT = HA + S cotZ1
HT’ = HA + S cotZ2
h = HT – HT’ = S (cotZ1 – cotZ2)

Örnek:
Z1 = 95g.3674 S = 75.14 m
g
Z2 = 102 .1826 h=?
h = S (cotZ1 – cotZ2) = 75.14 * (cot95.3674 – coot102.1826) = 8.0546 m
h = 8.05 m
Eğer kulenin tabanı olan T’ noktasının yüksekliği önceden biliniyorsa ya da geometrik
nivelmanla belirlenmişse, trigonometrik olarak yalnızca kulenin tepesinin
yüksekliğinin (HT) hesaplanması yeterlidir. Yine h=HT-HT’ bağıntısı kullanılarak h
hesaplanır. Bu durumda Z2 nin ölçülmesine ihtiyaç yoktur; fakat i alet yüksekliğinin
ölçülmesi gerekir.
69
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

Örnek :
Z = 93g.7853 S = 86.55 m
HA = 125.82 m i = 1.50 m
HT’ = 127.39 m h=?
HT = HA + i + S cotZ = 125.82 + 1.50 + 86.55 * cot93.7853 = 125.82 + 1.50 + 8.48 =
135.80 m
h = HT – HT’ = 135.80 – 127.39 = 8.41 m

3.2.1.2. S Uzunluğu Ölçülemiyor

a) Yatayda Oluşturulan iki Üçgen Yardımıyla S Kenarının Hesabı

Bilinenler : HA, HT’ yükseklikleri İstenen: h = ?
Ölçülenler : Z düşey açısı
α, β, γ, δ yatay açıları
a ve b kenarları
T B
T
Z a α
S
β
T’ A γ
δ
A S b
C
Şekil 3.5 Yatayda oluşturulan iki üçgen yardımıyla kule yüksekliği hesabı

sinα
ABT → S = a ⋅
sin(α + β)
Buradan ortalama S bulunur ve bu değerle de HT
sinδ
ATC → S = b ⋅
sin(γ + δ)
yüksekliği hesaplanır.
HT = HA + i + S ∗ cotZ
h = HT – HT’
Örnek :
a = 28.15 m α = 75g.1428
b = 23.90 m β = 67.3920
g
Z = 95 .1686 γ = 71.2675
i = 1.50 m δ = 80.4750
HA = 101.00 m
HT’=101.95 m
h=?
70
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

sinα
S = a⋅ = 33.162 m
sin(α + β)
Sort = 33.152 m
sinδ
S = b⋅ = 33.142 m
sin( γ + δ )

HT = HA + 1.50 + S * cotZ = 101.00 + 1.50 + 33.152 * cot95g.1686 =

= 101.00 + 1.50 + 2.52 = 105.02 m
h = HT –HT’ = 105.02 -101.95 = 3.07 m

b) Düşey Düzlemde Oluşturulan İki Üçgen Yardımıyla S Kenarının Hesabı

Bu yöntemde A, C ve B noktaları, aynı düşey düzlem içinde olacak şekilde seçilir.

Bilinenler: HA, HB, HT’ T

Ölçülenler :
ZA ZB h
ZA, ZB düşey açıları
d uzaklığı ib
ia T’
ia, ib alet yükseklikleri d B e
A
İstenen: h = ? Şekil 3.6 Düşey düzlemde iki üçgen oluşturulması

HT = HA + ia + (d + e) cotZA
HT = HB + ib + e cotZB
HA +ia + + (d+e) cotZA = HB + ib + e cotZB
e cotZA - e cotZB = HB + ib - HA - ia - d cotZA
H B − H A + i b − i a − d ⋅ cotZ A
e=
cotZ A − cotZ B

T noktasının yüksekliğinin incelikli olarak hesaplanabilmesi için şu noktalara dikkat

edilmelidir:
1. B noktası, ZB açısı yaklaşık 50g olacak şekilde seçilmelidir.
2. d uzunluğu, kule yüksekliğinin yaklaşık iki katı olmalıdır. Bunun için de ZA, 80g
civarında olur.
3. A noktasındaki zenit açısı ZA, ZB ye göre daha hassas ölçülmelidir.
4. d uzunluğu hassas bir şekilde ölçülmelidir.
5. Kulenin yüksekliği, A noktasındaki ölçümlere göre hesaplanmalıdır. B
noktasındaki hesap kontrol için yapılmalıdır.
Hesap : HT = HA + ia + (d+e) * cotZA
Kontrol: HT = HB + ib + e * cotZB
6. A ve B noktalarının en uygun konumu, kulenin ayrı ayrı tarafında seçilmeleridir.

71
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

Örnek:
ZA= 82g.1694 ia =1.55 m
ZB= 53g.4961 ib =1.42 m
HA = 100.00 m d = 42.76 m
HB = 102.15 m h=?
HT’ = 105.24 m
HT = H A + i a + (d + e) ⋅ cotZ A
HT = H B + i b + e ⋅ cotZ B
H A + i a + (d + e) ⋅ cotZ A = H B + i b + e ⋅ cotZ B
H B − H A + i b − i a − d ⋅ cotZ A 102.15 − 100.00 + 1.42 − 1.55 − 42.76 ⋅ cot82.1694
e= =
cotZ A − cotZ B cot82.1694 − cot53.4961
− 10.2796382 2
e= = 16.903 m
− 0.60814156 92
Hesap → HT = 100.00 + 1.55 + (42.76 + 16.90) ⋅ cot82.1694 = 118.712 m
Kontrol → HT = 102.15 + 1.42 + 16.90 ⋅ cot53.4961 = 118.709 m
h = HT − HT ′ = 118.71 − 105.24 = 13.47 m

3.2.2. Trigonometrik Nivelman

ZA hB
hA ZB Bilinen : HA
ℓB
Ölçülenler: ZA, ZB, sa, sb, ℓA, ℓB
ℓA ileri
geri İstenen : HB = ?
B
P
A sa sb

Şekil 3.7 Trigonometrik nivelman

Trigonometrik nivelmanla iki nokta arasındaki yükseklik farkının bulunmasında,

geometrik nivelmandaki geri - ileri bağıntısından yararlanılır.
∆H AB = H B − H A = geri − ileri = ( l A − h A ) − ( l B − hB )
H B − H A = l A − s a ⋅ cotZ A − l B + s b ⋅ cotZ B
H B = H A + s b ⋅ cotZ B − sa ⋅ cotZ A + l A − l B
Yukarıdaki bağıntı∗, şu şekilde de elde edilebilir: Alet kurulan P noktasına göre, A ve
B noktalarının yüksekliklerini veren bağıntılar yazılır ve sonra bu bağıntılardan
HB -HA oluşturulur.

∗
Bu bağıntı çıkartılırken ZA ve ZB nin değerleri ne olursa olsun, ZA ve ZB nin 100g dan küçük, yani hA ve
hB nin pozitif olduğu şekil 3.7 esas alınır. ZA ve ZB nin tüm değerleri için yukarıdaki eşitlik geçerlidir.
72
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

H B = H P + i + s b ⋅ cot Z B − l B
H A = H P + i + sa ⋅ cot Z A − l A
H B − H A = s b ⋅ cot Z B − s a ⋅ cot Z A + l A − l B
H B = H A + s b ⋅ cot Z B − sa ⋅ cot Z A + l A − l B

Örnek :

Bilinen : HB=1000.00 m
ZA hB
ZB Ölçülenler : ZA=106g.1871
ℓB ZB=95g.3943
hA
ℓA=1.20 m
ℓA ℓB=3.46 m
B
P İstenen : HA = ?
141.72 m 121.17 m
A
∆H AB = H B − H A = ( l A − sa cot Z A ) − ( l B − s b cot Z A )
H A = H B + sa cot Z A − s b cot Z B − l A + l B
H A = 1000.00 + 141.72 cot 106.1871 − 121.17 cot 95.3943 − 1.20 + 3.46
H A = 1000.00 − 13.817 − 8.782 − 1.20 + 3.46 = 1000.00 − 20.339 = 979.661 m
HA = 979.66 m

3.2.3. İki Nokta Arasındaki Uzunluğu Ölçmeden Yükseklik Farkının Bulunması

Ölçülenler : Z1, Z2, i, t, l

Z2 ℓ
İstenen : ∆hAB=?
Z1
m
t
i B
s ∆hAB
A
Şekil 3.8 Uzunluk ölçülmeden yükseklik farkının hesaplanması
s ⋅ cot Z1 = m + l ⇒ m = s ⋅ cot Z1 − l
s ⋅ cot Z 2 = m
s ⋅ cot Z1 − l = s ⋅ cot Z 2
s ⋅ (cot Z1 − cot Z 2 ) = l
l
s=
cot Z1 − cot Z 2
∆h AB = H B − H A = s ⋅ cot Z1 + i − ( l + t )
∆h AB = H B − H A = s ⋅ cot Z 2 + i − t

73
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

Örnek:
Ölçülenler :Z1=96g.7120
ℓ Z2 =97g.9122
Z2
İ= 1.50 m
Z1
m t=1.90 m
t
ℓ= 2.00 m
i B
Bilinen : HA =101.50 m
s ∆hAB
A İstenen : HB=?

l 2.00 2.00
s= = = = 105.89 m
cot Z1 − cot Z 2 cot 96.7120 − cot 97.9122 0.0188869
H B = H A + 1.50 + 105.89 ⋅ cot 96.7120 − 2.00 − 1.90 = 104.57 m
H B = H A + 1.50 + 105.89 ⋅ cot 97.9122 − 1.90 = 104.57 m

3.2.4. Kısa Uzunluklarda Trigonometrik Yükseklik Ölçümünde İncelik

Ölçülen büyüklükler, s uzunluğu, Z düşey açısı, i alet yüksekliği ve t işaret yüksekliği

ile bunların ortalama hataları da ms, mz, mi, mt olmak üzere kısa uzunluklarda
trigonometrik yükseklik ölçümündeki inceliği bulmak için,
∆hAB=HB -HA=s cotZ+i-t
formülüne hata yayılma kanunu uygulanırsa;
s
dh = cot Z ⋅ ds − dz + di − dt
sin 2 Z
s2 m z2
m ∆2 h = cot 2 Z ⋅ ms2 + 4
⋅ 2
+ mi2 + mt2
sin Z ρ
elde edilir.

Örnek :

cc s2 m z2
m z = ±15 m ∆2 h = cot 2
Z ⋅ ms2 + 4
⋅ 2
+ mi2 + mt2
sin Z ρ
ms = ±15 mm m ∆2 h = 5.644 + 5.834 + 4 + 4 = 19.478
mi = ±2 mm m ∆h = ±4.4 mm
mt = ±2 mm Z = 95 g ⇒ m ∆2 h = 1.3936 + 5.586 + 4 + 4 = 14.9796
s = 100 m m ∆h = ±3.9 mm
Z = 90 g Z = 99 g ⇒ m ∆2 h = 0.0555 + 5.5544 + 4 + 4 = 13.6099
m ∆h = ? m ∆h = ±3.7 mm

74
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

3.3. Uzun Mesafede (S > 250 m) Trigonometrik Nivelman

Noktalar arasındaki uzaklık 250 metreden fazla ise, yerin küreselliğinin ve ışığın
kırılmasının (refraksiyonun) etkisi hesaba katılır.
B
R = 6373394 m (Dünyanın yarıçapı),
F h R’= R/k (Işın yayının yarıçapı),
hr
δ k = Kırılma (refraksiyon) katsayısı,
A E hk = Yerin küreselliğinin etkisi,
s ∆h
γ hk hr =Refraksiyonun (ışığın kırılmasının)
C
2 etkisi,
∆H = A ve B noktaları arasındaki
yükseklik farkı,

R Z = 100g – α
R’
h = s * tan α = s * cot Z

O 2δ

O’

Şekil 3.9 Uzun mesafede trigonometrik nivelman

γ hk γ
AEC üçgeninde tan = ⇒ hk = s ⋅ tan (1)
2 s 2
s
AOC üçgeninde tan γ =
R
γ küçük açı olduğundan ,
s γ γ s
γ = tan γ = ⇒ = tan =
R 2 2 2R
Bu değer (1) eşitliğinde yerine konulursa,
s s2
hk = s ⋅ =
2R 2R
elde edilir.
Işın yayı, bir daire yayı olarak alınabilir ve yarıçapı R‘ ile gösterilirse, ışığın
kırılmasının etkisi de, yerin küreselliğinin etkisine benzetilerek
s2 s2 s2 ⋅ k
hr = = =
2R ′ R 2R
2
k

75
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

yazılabilir. Şekilden görüldüğü gibi, küreselliğin etkisi daima (+),ışığın kırılmasının

etkisi ise eksi daima (-) dir. Refraksiyon (kırılma) katsayısı verilmezse ya da
bilinmiyorsa, ülkemizde k=0.13 ortalama değeri kullanılır.
∆H = h + hk − hr
s2 s2 ⋅ k
∆H = s ⋅ cot Z + −
2R 2R
(1 − k) ⋅ s 2
∆H = s ⋅ cot Z +
2R
Alet ve işaret yükseklikleri de dikkate alınırsa,
(1 − k) 2
∆H = s ⋅ cot Z + ⋅s + i −t
2R
olarak elde edilir. Alet kurulan noktanın yüksekliği biliniyorsa, bakılan noktanın
yüksekliği aşağıdaki eşitlik ile bulunur.

(1 − k ) 2
H B = H A + ∆H = H A + s ⋅ cot Z + ⋅s + i −t
2R

Yerin küreselliğinin ve ışığın kırılmasının etkisi k=0.13, R=6373394 m alınarak, belirli

uzunluklar için hesaplanmış ve aşağıdaki çizelgede verilmiştir.
si 50 m 100 m 250 m 500 m 1 km
hk 0.20 mm 0.78 mm 4.90 mm 9.61 mm 78,45 mm
hr -0,03 mm -0.10 mm -0.64 mm -2.54 mm 10.20 mm
Hk+hr 0.17 mm 0.68 mm 4.26 mm 7.07 mm 68.25 mm

Örnek 1:
HA = 2000.00 m 94g.7215
HB = ?
3.10 m
1.50
B
A s=2462.36m

(1 − k ) 2
H B = H A + s ⋅ cot Z + ⋅s + i −t
2R
(1 − 0.13 )
H B = 2000.00 + 2462.36 ⋅ cot 94.7215 + ⋅ ( 2462.36 ) 2 + 1.50 − 3.10
2 ⋅ 6373394
H B = 2000.00 + 204.634 + 0.414 + 1.50 − 3.10 = 2203.45 m

76
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

Örnek 2:

ℓ2=1.85 m
103g.4715 g
92 .7524 B
ℓ1=1.50 m
A i
C
sA=345.14 m sB=762.94 m

HA=200.00 m R=6373 394 m HB = ?

1−k 2
H B = H C + i + s B ⋅ cot Z B + ⋅ sB − l 2
2R
1−k 2
H A = H C + i + s A ⋅ cot Z A + ⋅ s A − l1
2R
1−k 2 2
H B − H A = s B ⋅ cot Z B − s A ⋅ cot Z A + ⋅ ( sB − sA ) + l1 − l 2
2R
1 − 0.13
= 762.94 ⋅ cot 92 g .7524 − 345.14 ⋅ cot 103 g .4715 + (762.94 2 − 345.14 2 ) + 1.50 − 1.85
2R
H B − H A = 105.755 m → H B = H A + 105.755 m = 305.755 m

Işığın Kırılma (Refraksiyon) Katsayısının (k) Belirlenmesi

ZB

s' δ2 B
ZA β2
δ1
α
A
β1 s

R R'

R'

Şekil 3.10 Işığın kırılma katsayısı k nın belirlenmesi

77
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

AOB üçgeninden ⇒ β1 + β 2 + γ = 200 g (1)

β1 = 200 − (Z A + δ1 )
β 2 = 200 − (Z B + δ 2 )
Bu iki değer yukarıda (1) de yerlerine konulursa,
200 g − Z A − δ 1 + 200 − Z B − δ 2 + γ = 200 (2)
Z A + Z B + δ 1 + δ 2 = 200 + γ
elde edilir. AB ışın yayı bir daire yayı olarak alınırsa, δ1= δ2 olur. İnceliğe bir etkisi
olmadığından s’=s alınabilir. Bu durumda,
s s s γ
δ1 = δ 2 = = = ⋅k = k
2 ⋅ R' R 2R 2
2⋅
k
olur. Bu değerler (2) de yerlerine konulursa,
Z A + Z B + k ⋅ γ = 200 g + γ
Z A + Z B − 200 g
Z A + Z B − 200 g = γ − k ⋅ γ = γ ⋅ (1 − k ) ⇒1 − k =
γ
s
γ= ⋅ ρ değeri yerine raydan cinsinden karşılığı yazılırsa,
R
Z + Z B − 200 g R Z + Z B − 200 g
1−k = A → k =1− ⋅ A
s s ρ
⋅ρ
R
3.4. Karşılıklı Gözlemlerle İki Nokta Arasındaki Yükseklik Farkı
Günümüzde hesaplama araçlarının gelişmiş olması nedeniyle ZA ve ZB açıları;
yaklaşık olarak değil kesin olarak hesaplanmalıdır.

ZB
δ2 B
D
ZA β2 ZB
δ1
A α
h
γ/2 s
L ∆ZA Z’B tB
HA β1 HB
C ZA ∆ZB DBA iB
Deniz yüzeyi
R
B
Z’A DAB
tA
γ
iA

O A s

Şekil 3.11 Karşılıklı gözlemlerle iki nokta arasındaki yükseklik farkının belirlenmesi
78
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

Z’ : Ölçülen zenit açısı

Z : İşaret tepesine indirgenmiş zenit açısı

∆ZA ve ∆ZB nin yaklaşık hesabı:

t −i
∆Z A = A A ⋅ ρ Z A = Z' A + ∆Z A
s
t −i
∆Z B = B B ⋅ ρ Z B = Z' B + ∆Z B
s

ZA ve ZB nin Kesin hesabı:

DAB ve DBA eğik uzunlukları ölçülmemiş ve s yatay uzunluğu verilmişse öncelikle bu
eğik uzunluklar,
s s
D AB = '
; DBA = '
sin Z AB sin Z BA
eşitlikleri ile hesaplanır. Sonra tanjant teoremine göre yazılan aşağıdaki eşitlikten ∆ZA
hesaplanır.
∆Z A + (200 g − Z A' − ∆Z A ) 200 g − Z A'
tan tan
a + D AB 2 2
= =
a − D AB ∆Z A − (200 − Z A − ∆Z A )
g '
2 ∆Z A − 200 g + Z A'
tan tan
2 2

2 ∆Z A − 200 g + Z A' a − D AB 200 g − Z A'

tan = ⋅ tan
2 a + D AB 2

2 ∆Z A − 200 g + Z A' ⎛ a − D AB 200 g − Z A' ⎞

= atn ⎜⎜ ⋅ tan ⎟
⎟
2 ⎝ a + D AB 2 ⎠

2 ∆Z A 200 g − Z A' ⎛ a − D AB 200 g − Z A' ⎞

− = atn ⎜⎜ ⋅ tan ⎟
⎟
2 2 ⎝ a + D AB 2 ⎠
⎛ a − D AB 200 g − Z A' ⎞ 200 g − Z A'
∆Z A = atn⎜⎜ ⋅ tan ⎟+
⎟
⎝ a + D AB 2 ⎠ 2
Benzer şekilde
⎛ a − DBA 200 g − Z B' ⎞ 200 g − Z B'
∆Z B = atn⎜⎜ ⋅ tan ⎟+
a + D 2 ⎟ 2
⎝ BA ⎠
yazılır. Bir üçgende bir dış açı kendisine komşu olmayan iki iç açının toplamına eşit
olduğundan, şekle göre
Z AB = Z A' + ∆Z A
Z BA = Z B' + ∆Z B

79
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

yazılarak ZAB ve ZBA hesaplanır.

Tanjant teoremine göre OAB üçgeninden,

β − β2
tan 1
( R + HB ) − ( R + H A ) 2
= (1)
( R + H B ) + ( R +H A ) β1 + β2
tan
2
yazılabilir.
β1 + β2 200 g − γ π γ
= = −
2 2 2 2
β + β2 π γ γ
tan 1 = tan( − ) = cot
2 2 2 2
β1 = 200 g − ( Z A +δ1 )
β2 = 200 g − ( Z B + δ 2 )
β1 − β 2 = 200 − Z A − δ1 − 200 + Z B + δ 2 = Z B + δ 2 − Z A − δ1
β −β Z + δ 2 − Z A − δ1
tan 1 2 = tan B
2 2
yazılabilir.
β + β2 β − β2
tan 1 ve tan 1 değerleri, yukarıda (1) no lu eşitlikte yerlerine konulursa,
2 2
Z +δ − Z A − δ1
tan B 2
HB − HA 2
=
2 R + HB + HA γ
cot
2
olur. Buradan ∆hAB = HB - HA çekilirse,
Z + δ 2 − Z A − δ1
tan B
H + HB 2
∆H AB = H B − H A = 2 R ⋅ (1 + A )⋅
2R γ
cot
2
γ H A + HB Z B +δ 2 −Z A − δ1
∆H AB =H B −H A = 2 R ⋅ tan ⋅ (1 + ) ⋅ tan
2 2R 2
γ küçük açı olduğundan
s
γ 2 s γ
tan = = ⇒ 2R ⋅ tan =s
2 R 2R 2
yazılabilir. Öte yandan AB ışın yayı bir daire yayı olarak kabul edilirse δ1= δ2 olur.
H A +H B
Ayrıca, = Hm
2
denilir ve A ile B noktalarındaki işaret yükseklikleri de dikkate alınırsa,

80
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

Hm Z − ZA
∆H AB =H B −H A = s ⋅ (1 + ) ⋅ tan B + t A − tB
R 2
şeklini alır. Noktalar arasındaki s uzaklığı ya da ortalama yükseklik Hm küçük ise
parantez içindeki terim ihmal edilebilir. Bu durumda,
Z − ZA
∆H AB =H B −H A = s ⋅ tan B + t A − tB (2)
2
olur. Formüldeki ZA ve ZB açıları işaret tepesine indirgenmiş zenit açılarıdır. A
noktasının yüksekliği biliniyorsa, B noktasının yüksekliği;
Hm Z − ZA
H B = H A + ∆H AB = H A + s ⋅ (1 + ) ⋅ tan B + t A − tB (3)
R 2
şeklinde yazılabilir.

∆H AB yükseklik farkı şu formülle de hesaplanabilir: işaret yükseklikleri dikkate

alınmadan A ve B noktaları arasındaki yükseklik farklar ∆HAB ve ∆hBA ,
∆H AB = s ⋅ cot Z A
∆H BA = s ⋅ cot Z B
biçiminde yazılabilir. Bu iki değerin ortalaması alınmak suretiyle,

∆H AB + ( − ∆H BA ) ∆H AB − ∆H BA s ⋅ cot Z A − s ⋅ cot Z B cot Z A − cot Z B

∆H AB = = = =s⋅
2 2 2 2
elde edilir. İşaret yükseklikleri de dikkate alınırsa,

cot Z A − cot Z B
∆H AB = H B − H A = s ⋅ + t A − tB (4)
2
Yatay uzunluk yerine eğik uzunluk kullanılırsa (4 ) numaralı eşitlik yerine,
cos Z A − cos ZB
∆H AB = H B − H A = D ⋅ + t A − tB (5)
2
olur. (4) numaralı eşitlikten elde edilen sonuçla, (2) numaralı eşitlikten elde edilen
sonuçlar aynıdır. İki nokta arasındaki yükseklik farkı hesaplanırken, önce (2) veya (4)
numaralı eşitliklerden birine göre aranan nokta yüksekliği hesaplanır ve daha sonra,
(3) numaralı eşitlikten noktanın kesin yüksekliği elde edilir.

81
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

3.5.1. Zenit Açılarının Zemin Noktasına İndirgenmesi

Z’A
ZB Z’B b
D’ tB
Z’B ∆ZB
D” D
a ZA
∆ZA D iB
Z’A ZA
tA
B
iA D

s
A
Şekil 3.12 Zenit açılarının zemin noktasına indirgenmesi

Z’A, Z’B : Ölçülen zenit açıları,

ZA, ZB : Zemin noktasına indirgenmiş zenit açıları,
D’, D’’ : Ölçülen eğik uzunluklar,
D : Zemin noktaları arasındaki eğik uzunluk,
S : Zemin noktaları arasındaki yatay uzunluk,
iA, iB : Alet yükseklikleri,
tA, tB : İşaret yükseklikleri olmak üzere;

a = tA-iB, b = tB-iA kısaltmaları ile ve uzun mesafede D′ ≅ D′′ ≅ D kabulüyle,

ı s
s = D ⋅ sin Z A →D=
ı
sinZ A
b b
Sin ∆Z A = ⋅ sin Z ′A = ⋅ sin 2 Z A′
D s
a a
Sin ∆Z B = ⋅ sin Z B ′ = ⋅ sin 2 Z B′
D s
ZA = ZA′ + ∆Z A
ZB = ZB′ + ∆Z B

yazılır. Z = 90 g − 110 g arasında sinZ ≅ sin 2 Z ≅ 1 alınabilir. ∆Z A ve ∆Z B nin küçük

açılar olduğu da dikkate alınırsa;
b b
∆Z A = ⋅ρ = ⋅ρ
D s
a a
∆Z B = ⋅ ρ = ⋅ ρ
D s
yazılabilir.
82
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

ÖRNEKLER:
1- A ve B noktaları arasında karşılıklı gözlem yapılmıştır. Aşağıdaki verilere göre;
a) k kırılma (refraksiyon) katsayısını hesaplayınız.
b) HA=2500.00 m verildiğine göre, B noktasının yüksekliğini hesaplayınız.

ZA
ZB
∆ZB
103g.4116 ∆ZA
4.50 m 96g.5373
5.00 m
1.50

A 1.40

S= 4745.38 m B

t −i 4.50 − 1.50
∆Z A = A A ⋅ ρ = ⋅ 63.6620 = 0 g .0402
S 4745.38
t −i 5.00 − 1.40
∆Z B = B B ⋅ ρ = ⋅ 63.6620 = 0 g .0483
S 4745.38
Z A = 103.4116 + ∆Z A = 103.4116 + 0.0402 = 103 g .4518
Z B = 96.5373 + ∆Z B = 96.5373 + 0.0483 = 96 g .5856

R Z A + Z B − 200 g R 103.4518 + 96.5856 − 200 6373394 0.0374

a) k = 1 − ⋅ =1− ⋅ =1− ⋅
S ρ S 63.6620 4745.38 63.6620
k = 1 − 0.789 = 0.21
ZB − Z A
b) H B = H A + S ∗ tan + t A − tB
2
96.5856 − 103.4518
H B = H A + 44745 .38 ∗ tan + 4.50 − 5.00
2
H B = 2500 .00 − 256 .1525 − 0.50 = 2243 .347 m
Hm Z − ZA
H B = H A + S ⋅ (1 + ) ∗ tan B + t A − tB
R 2
H A + H B 2500.00 + 2243.347
Hm = = = 2371.674 m
2 2
2371.674 96.5856 − 103.4518
H B = 2500.00 + 4745.38 ⋅ (1 + ) ∗ tan + 4.50 − 5.00 =
6373394 2
H B = 2500 .00 − 256 .248 − 0.50 = 2243 .25 m

83
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

2- A ve B noktaları arasında karşılıklı gözlem yapılıyor. HA=2000.00 m olduğuna

göre; B noktasının yüksekliğini ve k kırılma (refraksiyon) katsayısını bulunuz
(R=6373394 m alınacaktır).

106g.1836
93g.8849
ZA
1.46 ∆ZB
0.55 ∆ZA ZB

A 1.54 m
0.35
S=4785.34 m
B

i −t 1.46 − 055
∆Z A = A A ⋅ ρ = ⋅ 63.6620 = 0 g .0121
S 4785 .34
i −t 1.54 − 0.35
∆Z B = B B ⋅ ρ = ⋅ 63.6620 = 0 g .0158
S 4785.34
Z A = 106.1836 − ∆Z A = 106.1836 − 0.0121 = 106 g .1715
Z B = 96.5373 − ∆Z B = 93.8849 − 0.0158 = 93 g .8691

R Z A + Z B − 200 g R 106.1715 + 93.8691 − 200 6373394 0.0406

a) k = 1 − ⋅ =1− ⋅ =1− ⋅
S ρ S 63.6620 4785.34 63.6620
k = 1 − 0.849 = 0.15
ZB − Z A
b) H B = H A + S ∗ tan + t A − tB
2
93.8691 − 106.1715
H B = H A + 4785.34 ∗ tan + 0.55 − 0.35
2
H B = 2000.00 − 463.817 + 0.20 = 1536.38 m
Hm Z − ZA
H B = H A + S ⋅ (1 + ) ∗ tan B + t A − tB
R 2
H A + H B 2000.00 + 1536.38
Hm = = = 1768.19 m
2 2
1768.19 93.8691 − 106.1715
H B = 2000 .00 + 4785.34 ⋅ (1 + ) ∗ tan + 0.55 − 0.35
6373394 2
H B = 2000 .00 − 463 .946 + 0.20 = 1536 .25 m

84
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

3- A ve B noktaları arasında karşılıklı gözlem yapılıyor. HB=3000.00 m olduğuna

göre; B noktasının yüksekliğini ve k kırılma katsayısını bulunuz (R=6373394 m
alınacaktır).

108g.3685
91g.7007

1.60 0.45
A
1.50 m
0.65
S = 6666.66 m
B

a) İşaret Tepesine İndirgenmiş Açılarla Çözüm

108g.3685
91g.7007
ZA
1.60 ∆ZB
0.45 ∆ZA ZB

A 1.50 m
0.65
S=6666.66 m
B

iA − tA 1.60 − 0.45
∆Z A = ⋅ρ = ∗ 63.6620 = 0 g .0110
S 6666.66
i −t 1.50 − 0.65
∆Z B = B B ⋅ ρ = ∗ 63.6620 = 0 g .0081
S 6666.66
Z A = Z A' − ∆Z A = 108.3685 − 0.0110 = 108 g .3575
Z B = Z B' − ∆Z B = 91.7007 − 0.0081 = 91 g .6926
Z A − ZB 108.3575 − 91.6926
∆H BA = H A − H B = S ⋅ tan + t B − t A = 6666.66 ∗ tan + 0.65 − 0.45
2 2
H A − H B = 877.588 + 0.65 − 0.45 = 877.788 m
H A = H B + 877 .788 = 3000 .00 + 877 .788 = 3877 .788 m
H A + H B 3877 .788 + 3000 .000
Hm = = = 3438 .89 m
2 2
Hm Z − ZB
H A − H B = S ⋅ (1 + ) ⋅ tan A + tB − t A =
R 2
3438.89 108.3575 − 91.6926
H A − H B = 6666.66 ∗ (1 + ) ∗ tan + 0.65 − 0.45 = 878.062 + 0.20
6373394 2
H A − H B = 878.262 m → H A = H B + 878.262 = 3000.000 + 878.262 = 3878.26 m
H A = 3878.26 m

85
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

R Z A + Z B − 200 g R 108.3575 + 91.6926 − 200 6373394 0.0501

k =1 − ⋅ =1 − ⋅ =1 − ⋅
S ρ S 63.6620 6666 .66 63.6620
k = 1 − 0.75235 = 0.24765 ≅ 0.248

b) Zemin Noktasına İndirgenmiş Açılarla Çözüm

a=1.50-0.45=1.05

108g.3685
∆ZA
91g.7007 b=1.60-0.65=0.95
1.60
0.45 ZA ∆ZB
1.50 m
A ZB
0.65
S = 6666.66 m
B

i A − tB b 1.60 − 0.65 0.95

∆Z A = ⋅ρ = ⋅ρ = ⋅ 63.6620 = ⋅ 63.6620 = 0 g .0091
S S 6666 .66 6666 .66
iB − tA a 1.50 − 0.45 1.05
∆Z B = ⋅ρ = ⋅ρ = ⋅ 63.6620 = ⋅ 63.6620 = 0 g .0100
S S 6666 .66 6666 .66

b 0.95
Sin ∆Z A = ⋅ sin 2 Z A′ = ⋅ sin 2 108.3685 = 0.0001400519 398 → ∆Z A = 0 g .0089
S 6666.66
a 1.05
Sin ∆Z B = ⋅ sin 2 Z B′ = ⋅ sin 2 91.7007 = 0.0001548385 624 → ∆Z B = 0 g .0099
S 6666.66
Z A = Z A′ − ∆Z A = 108.3685 − 0.0089 = 108 g .3596
Z B = Z B′ − ∆Z B = 91.7007 − 0.0099 = 91 g .6908
Z A − ZB 108.3596 − 91.6908
∆H BA = H A − H B = S ⋅ tan = 6666 .66 ∗ tan = 877.796 m
2 2
H A = H B + 877.796 = 3000.00 + 877.796 = 3877.796 m
H A + H B 3877.796 + 3000.000
Hm = = = 3438.90 m
2 2
Hm Z − ZB 3438 .90 108.3596 − 91.6908
H A − H B = S ⋅ (1 + ) ⋅ tan A = 6666 .66 ∗ (1 + ) ∗ tan
R 2 6373394 2
H A − H B = 878.270 m → H A = H B + 878.270 = 3000.000 + 878.270 = 3878.27 m
R Z A + Z B − 200 g R 108.3596 + 91.6908 − 200 6373394 0.0504
k =1 − ⋅ =1 − ⋅ =1 − ⋅
S ρ S 63.6620 6666.66 63.6620
k = 1 − 0.7569 = 0.2431 ≅ 0.243

86
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

Elektronik Takeometrelerle Yapılan Karşılıklı Gözlemlerle

Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

Aralarındaki yükseklik farkı belirlenecek iki noktada da, aşağıdaki şekilde görüldüğü
gibi üzerine reflektör yerleştirilmiş birer elektronik takeometre (total station) olmalıdır.
Bu iki noktada eş zamanlı karşılıklı gözlemlerle düşey açı ve eğik uzunluklar
ölçülürse, iki nokta arasındaki yükseklik farkı hesaplanabilir. Elektronik takeometrenin
yatay ekseni ile üzerindeki reflektör arasındaki a mesafesinin her alet için, bir kez
incelikli olarak ölçülmesi yeterlidir. Daha sonra ölçüm anında yalnızca elektronik
takeometrelerin yatay ekseninin zemindeki noktadan olan mesafesinin ölçülmesi
yeterli olur. Düşey açı ölçümünde, yatay gözlem çizgisinin hedef levhasındaki > <
işaretlerinin ortasına tatbik edilmesi yerinde olur.

ZAB
L ZBA
∆ZB
a ∆ZA a
Z’AB
tA Z’BA
DAB DBA a
iA tB

A iB
S B

Tanjant Teoremine Göre Çözüm:

Yukarıdaki şekil ve notasyonlara göre tanjant teoreminden,
∆Z A + ( 200 g − Z 'AB − ∆Z A ) 200 g − Z 'AB
tan tan
a + D AB 2 2
= =
a − D AB g '
∆Z A − ( 200 − Z AB − ∆Z A ) 2 ∆Z A − 200 g + Z 'AB
tan tan
2 2

2 ∆Z A − 200 g + Z 'AB a − D AB 200 g − Z 'AB

tan = ⋅ tan
2 a + D AB 2

2 ∆Z A − 200 g + Z 'AB ⎛ a − D AB 200 g − Z 'AB ⎞

= atn ⎜⎜ ⋅ tan ⎟
2 ⎝ a + D AB 2 ⎟
⎠

2 ∆Z A 200 g − Z 'AB ⎛ a − D AB 200 g − Z 'AB ⎞

− = atn ⎜⎜ ⋅ tan ⎟
2 2 ⎝ a + D AB 2 ⎟
⎠

87
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

⎛ a − D AB 200 g − Z 'AB ⎞ 200 g − Z 'AB

∆Z A = atn⎜⎜ ⋅ tan ⎟+
⎝ a + D AB 2 ⎟ 2
⎠
Benzer şekilde
⎛ a − DBA 200 g − Z BA
' ⎞ 200 g − Z BA
'
∆Z B = atn ⎜⎜ ⋅ tan ⎟+
⎝ a + DBA 2 ⎟ 2
⎠
yazılır.
Z AB = Z 'AB + ∆Z A
'
Z BA = Z BA + ∆Z B

L AB D AB sinZ 'AB ⎫
= → L AB = D AB ⋅ ⎪
sin Z 'AB sin Z AB sinZ AB ⎪ L AB + LBA
⎬ L=
LBA DBA sinZ BA'
⎪ 2
= → LBA = DBA ⋅ ⎪
' sin Z BA sinZ BA
sin Z BA ⎭
L
∆H AB = ⋅ (cos Z AB − cos Z BA ) + t A − t B
2

Kosinüs Teoremine Göre Çözüm

Bu çözüm yolunda düşey açının 100 grad civarında olması durumunda, a kenarının
çok kısa olması nedeniyle ölçülerin formüllerde yerine konmasıyla anlamsız
sonuçlara ulaşılabilmektedir. Bu nedenle düşey açının 100g civarında olduğu
durumlarda tanjant formüllerine göre çözüm yapılması daha doğru olacaktır.
1
∆H AB = H B − H A = S ⋅ (cot Z AB − cot Z BA ) + t A − t B Yatay uzunluğa göre
2
1
∆H AB = H B − H A = L ⋅ (cos Z AB − cos Z BA ) + t A − t B Eğik uzunluğa göre
2

L AB = a 2 + D AB
2
− 2 ⋅ a ⋅ D AB ⋅ cos Z 'AB ⎫
⎪ L AB + LBA
⎬ L=
2
LBA = a 2 + DBA
2 '
− 2 ⋅ a ⋅ DBA ⋅ cos Z BA ⎪
⎭
Sinüs teoremine göre,
sin Z AB sin Z 'AB D AB
= → sinZ AB = ⋅ sin Z 'AB
D AB L L
D
Z AB = arcsin( AB ⋅ sin Z 'AB )
L
DBA '
Z BA = arcsin( ⋅ sin Z BA )
L
L
∆H AB = (cos Z AB − cos Z BA ) + t A − t B
2

88
 Trigonometrik Yükseklik Ölçümü

Örnek:
A ve B noktaları arasında karşılıklı gözlem yapılıyor. Aşağıdaki verilere göre B
noktasının yüksekliğini bulunuz.
'
Z AB = 103 g .9388 D AB = 57.450 m t A = 1.80 m a = 0.22 m
'
Z BA = 95 g .5718 DBA = 57.475 m t B = 1.81 m ∆H AB = ?

a) Tanjant teoremine göre çözüm:

⎛ a − D AB 200 g − Z 'AB ⎞ 200 g − Z 'AB

⎜
∆Z A = atn⎜ ⋅ tan ⎟+
⎝ a + D AB 2 ⎟ 2
⎠
⎛ 0.22 − 57.450 200 g − 103.9388 ⎞ 200 g − 103.9388
∆Z A = atn⎜ ⋅ tan ⎟⎟ + = 0 g .24326
⎝ 0.22 + 57.450 2 ⎠ 2

⎛ 0.22 − 57.475 200 g − 95.5718 ⎞ 200 g − 95.5718

∆Z B = atn⎜ ⋅ tan ⎟⎟ + = 0 g .24316
⎝ 0.22 + 57.475 2 ⎠ 2
Z AB = Z AB
'
+ ∆Z A = 103.9388 + 0.24326 = 104 g .18241
Z BA = Z BA
'
+ ∆Z B = 95.5718 + 0.24316 = 95 g .81496
sinZ 'AB sin103.938 8 ⎫
L AB = D AB ⋅ = 57.450 ⋅ = 57.464 m ⎪
sinZ AB sin104.182 41 ⎪ 57.464 + 57.460
⎬ L= = 57.462 m
'
sinZ BA sin 95.5718 ⎪ 2
LBA = DBA ⋅ = 57.475 ⋅ = 57.460 m
sinZ BA sin 95.81496 ⎪
⎭
L 57.462
∆H AB = ⋅ (cos Z AB − cos Z BA ) + t A − t B = ⋅ (cos104 .18241 − cos 95.81496 ) + 1.80 − 1.81
2 2
∆H AB = −3.783 m

b) Kosinüs teoremine göre çözüm:

LAB = a 2 + D AB
2
− 2 ⋅ a ⋅ D AB ⋅ cos Z AB
'
= 0.22 2 + 57.450 2 − 2 ∗ 0.22 ∗ 57.450 ∗ cos103.9388
LAB = 57.464 m
LBA = a 2 + DBA
2
− 2 ⋅ a ⋅ DBA ⋅ cos Z BA
'
= 0.22 2 + 57.475 2 − 2 ∗ 0.22 ∗ 57.475 ∗ cos 95.5718
LBA = 57.460 m
L AB + LBA 57.464 + 57.460
L= = = 57.462 m
2 2
D 57.450
Z AB = arcsin( AB ⋅ sin Z AB
'
) = arcsin( ⋅ sin103.9388 ) = 104 g .1491
L 57.462
D 57.475
Z BA = arcsin( BA ⋅ sin Z BA
'
) = arcsin( = sin 95.5718 ) = 95 g .7823
L 57.462
L 57.462
∆H AB = (cos Z AB − cos Z BA ) + t A − t B = ⋅ (cos104 .1491 − cos 95.7823 ) + 1.80 − 1.81 =
2 2
∆H AB = −3.783 m

89