NEDENSELLKBALAMINDAEBL

BEREKTELBADDNNME
GELENEKNDEKYER
FerruhZPLAVCI*

zet
12. yzyl ilim ve kltr merkez Badatta yaam olan ve Me felsefeye ynelttii nemli tenkitleriyle tannan filozof ve tabip Ebl-Berekt el-Badd
(1077-1152), ilerleyen yanda slamiyeti semi Yahudi asll bir filozof olarak
felsef dncenin evrensel ve birikimsel yapsnn en arpc rneklerinden biridir. zellikle Aristotelesi felsefeye ynelik eletirileri ve Snn akideye uygun
grleriyle ne kan Ebl Berekt el-Baddnin, felsefenin merkez konularndan biri olan nedensellik hakkndaki grlerinin ve bu balamda Me gelenek iindeki konumunun tespiti ve deerlendirmesi, bu makalenin konusunu
oluturmaktadr.
Anahtar Kelimeler: nedensellik, Ebl-Berekt el-Badd, slam felsefesi, Yahudi
felsefesi, Me

Abul-Barakt al-Baghdd 's place in the peripatetic tradition in

terms of causality

Abul-Barakt al-Baghdd (1077-1152), who lived in Baghdad, the center of

science and culture in 12th century, and who is a philosopher and physician,
well-known with his considerable critiques to peripatetic philosophy, constituted
one of the most remarkable samples of universal and cumulative structure of
philosophical thought, as a Jewish philosopher originally but in his later ages
converted to Islam.
The subject of this article comprises the thoughts of Abu-l Barakt el Baghdd,
prominent with his critiques towards Aristotelian philosophy and his ideas compatible with sunnite creed, in the causality context, one of the central issues of

Ara. Gr. Dr., Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Mantk Anabilim Dal,
ferruhoz@gmail.com

DinbilimleriAkademikAratrmaDergisi
Cilt10,Say1,2010
ss.5378.

Abstract

db10/1

FERRUHZPLAVCI

philosophy, and determining his position in the peripatetic tradition and evaluating in this respect.
Key Words: Causality, Abul-Barakt al-Baghdd, Islamic philosophy, Jewish philosophy, Peripatetic.

Giri
Felsefe tarihinin en nemli konularndan biri olan nedensellik,
ontolojik ve epistemolojik dzlemde fizikten metafizie, mantktan
ahlaka kadar pek ok alanla dorudan balantl bir ekilde tartla
gelmi, teolojik ve felsef dnn ayrt edici ltlerinden biri
olarak slam dnce tarihinde de merkez bir konuma haiz olmutur. Neden trleri, nedenler ile nedenlileri olan sonular arasndaki
ilikinin mahiyeti, nedensellik dncesi ve bilgideki kesinlik ve
zorunluluk konular, bilim felsefeleri ve zihin felsefeleri balamnda
modern zamanlarda da gncelliini koruyabilmitir. Neden ve nedenli arasndaki ilikinin ontolojik bir zorunluluk tadnn kantlanamayacan, bunun sadece gzleme dayal bir ardklk oldu54|db unu ileri srerek slam dnyasnda nedensellik anlayna en cidd
eletirel yaklam sergileyen Gazzlnin (1058-1111), bn Rd
(1126-1198) ile birlikte Tehaftler tartmasnn baat unsuru olarak nedensellik eletirisi ya da savunusu evresinde verimli bir felsef diyalektiin nn atklar sylenebilir.1
Bu almamzda, slam dnyasnn 12. yzyl ilim ve kltr
merkez olan Badatta yaam ve me felsefeye ynelttii nemli tenkitleriyle tannm olan filozof ve tabip Ebl-Berekt elBaddnin (1077-1152) nedensellik hakkndaki grlerini ve bu
balamda me gelenek iindeki konumunu belirlemeye alacaz. lerleyen yalarnda slamiyeti semi Yahudi asll bir filozof
olarak felsef dncenin, zelde de slam felsefesinin evrensel yapsnn en arpc rneklerinden birini tekil eden Badd, eletirel
dncesiyle sonrasnda me gelenein alglanma ve yorumlanma biiminde etkili olmu dnrlerden biri olmas hasebiyle de
ilgi ekici grnmektedir.
Zamannn dnsel ve bilimsel birikimine vukfiyetinin vermi
olduu yetkinlikle, me gelenei eletirel ve sorgulayc bir tarzda deerlendirirken, kendisi de bu gl ve kuatc dnce siste
1

Muhittin Macit, mkan Metafizii zerine: Gazzlnin Felsef Determinizmi Eletirisi, Divan lm Aratrmalar, Bilim ve Sanat Vakf, stanbul 1997/1, say: 3, s. 93,
126.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

NEDENSELLKBALAMINDAEBLBEREKTELBADDNNMEGELENEKNDEKYER

minin etkilerinden kaamam olan Ebl-Berekt el-Badd, bu

gelenein temsilcisi olarak sistematik adan yakndan takip ettii
Aristotelesin (m.. 384-322) ve bn Sn'nn (980-1037) grlerini
dikkate almtr.2 Dolaysyla hem bu olgu3 hem de sonrasnda takipilerine Peripatetikler yani Meler ismi verilmesi dolaysyla
bu gelenein mebdeindeki Aristotelesin ve de melerin slam
dnyasndaki en byk temsilcisi saylan bn Sinann konuyla ilgili
grlerini ncelikli olarak belirlemek gerekli grlmektedir.
Aristotelesde Nedensellik
Her olayn ve olgunun, madd veya manevi bir takm sebeplerin
zorunlu sonucu olduunu kabul eden felsef dnceye zorunlu
sebeplilik (belirlenimcilik) veya determinizm denilmektedir. Buna
gre, neden ile sonu arasndaki ilikinin varl nedensel iliki veya
nedensellik kanunu anlamna gelirken, neden ve sonu arasndaki
ilikinin zorunluluu determinizm anlamna gelmektedir.4
Kukusuz nedensellik anlayn sistematik hale getirerek dnce tarihini belirleyen felsef bir model halinde ilk defa vazeden
db|55
Aristoteles olmutur. Felsefe yapma tarzna uygun bir ekilde nedensellik konusunda da nceki grleri deerlendirip kendi teorisini ortaya koyan Aristoteles, felsef kavramlar szl mesabesindeki Metafizikin Delta kitabnda ncelikle neden kavramnn da
dahil olduu ilke kavramnn zmlemesini yapar. Zira tm nedenlerin ilke olduunu, ancak her ilkenin neden olmadna dikkat
eken5 Aristotelesin nedensellik ilkesi zmlemesi, Fizikte de

4
5

Ferruh zpilavc, Ebl-Berekt el-Baddde Tabiat Felsefesi, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2008, s. 3, 8. Sz
konusu tezde tabiat felsefesi balamnda Baddnin nedensellik grne deinilmitir, bkz., a.g.e., ss., 146-151.
Ebl-Berekt el-Badd, Kitbul-Muteber adl eserinde, Aristotelesin kitaplarnda
izlemi olduu yolu takip ettiini bizzat ifade etmektedir: Czlerin, makalelerin,
mesele ve metliblerin tertibinde Aristotelesin mantk, tab ve ilh kitaplarndaki
yolu izledim. Bkz., Ebl Berekt el-Badd Kitabul-muteber fil hikme, (ner.:
erefattin Yaltkaya, Sleyman Nedv), Haydarbad, 1357-58 (1938), c. I-III, c. I, s. 4.
Ayrca Baddnin eserinin blmlerini Aristotelesin kitaplarnn ismiyle isimlendirdii grlmektedir; rnein: Aristotelesin szn ettii ve onun es-Sem vel-lem
adl kitabnn ierdii anlamlar ve amalar kapsayan ikinci ksm gibi; a.g.e., c. II,
s. 120.
lhan Kutluer, Determinizm, DA, c. X, s. 215.
Aristoteles, Metafizik, (ev.: Ahmet Arslan) Sosyal Yaynlar, 2. bas., stanbul 1996, s.
235.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

FERRUHZPLAVCI

benzer ekilde tekrar eden6 ayn metnin farkl yerlerdeki ifadeleri

gibidir.7
Aristotelese gre bilmek nedenlerle bilmektir.8 Drt neden olarak belirledii nedenleri (aitia) sz konusu metinlerde aka ortaya koyan Aristoteles, neden kavramnn ilk anlam olarak bir nesnenin kendisinde ikin olarak bulunduu ve bilfiil ondan olutuu eyi
yani madd nedeni tespit eder ve bronzun heykelin nedeni olmasn
buna rnek verir. kinci olarak neden, form (eidos, sret) veya ilk
model- (paradeigma, misal) olan nedendir. Bu da bir nesnenin ne
olduunun tanm, bunun cinsleri ve tanmn paralardr; yan formel-sur nedeni oluturur. nc olarak neden, deimenin ya da
duraanln ilk balangcnn kayna olandr. Genel anlamda yaplan eyi yapan ve deien eyi deitiren fail nedendir. Son olarak
gaye (telos) de nedendir. Bu, ereksel-g nedendir: Ayrca hareket
ettiren baka bir nesne ile ama arasndaki eyler de gaye neden
kapsamna girer.9
Bu ekilde madd, sur, fail ve gaye neden olmak zere drt
56|db nedeni belirleyen Aristoteles, bu nedenler aras ilikiler ve neden
olma tarzlarna da aklk getirir. Buna gre (a) ayn nesne iin
ilineksel olmayan anlamda bu trlerden birden fazla neden sz
konusu olabilir; sz gelii bir baka eyden tr deil heykel, heykel olarak alndnda, hem heykeltralk sanat hem de bronz, bir
heykelin nedenidir; ancak neden olma tarz ayn deildir, biri madde olarak neden, teki hareketin-deimenin kaynakland ey
olarak nedendir. (b) eyler, karlkl olarak birbirlerinin nedenleri
olabilir; sz gelii alma zindeliin nedeni, zindelik de almann
nedenidir; ama birisi ama olarak, teki hareket-deime ilkesi olarak. (c) Ayrca ayn tek bir ey, kart sonularn nedeni olabilir;
rnein gemicinin yokluu geminin batmasnn, varl ise selametinin nedeni olur. (d) Bunlarn dnda ayn nesnenin ayn tarz nedenleri arasnda da cins, ferd, uzak, yakn gibi neden olma tarzlarndan bahseden Aristotelese gre, bir eyin ona uygun yakn ne
6

Aristoteles, Fizik, (ev.: Saffet Babr), Kabalc Yaynevi, stanbul-1997, ss. 61-67;
a.mlf., Tabat, (ev.: shak b. Huneyn, nr.: Abdurrahman Bedev), el-MektebetlArabiyye, Khire 1965, c. I, ss. 105-110. Hemen hemen ayn metnin metafizikteki anlatm iin bkz., a.mlf., Metafizik, 1013a 25-1014a 25, ss. 236-239.
Muhittin Macit, bn Snda Doa Felsefesi ve Me Gelenekteki Yeri, Litera Yaynclk,
stanbul 2006, s. 117.
Aristoteles, kinci zmlemeler, (ev. Ali Houshiary), Dost Kitabevi, stanbul 2005, s.
10, 63; a.mlf., Fizik 184a 10-14, s. 9.
Aristoteles, Fizik, ss. 61-63; a.mlf., Tabat, c. I, s. 100-104; Metafizik, s. 236.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

NEDENSELLKBALAMINDAEBLBEREKTELBADDNNMEGELENEKNDEKYER

deni ya da yakn nedeni ieren bir cins olan uzak nedeni de nedenlerden saylabilir; bunlarn hepsi kuvve ve fiil bakmndan neden
olma altnda toplanabilir ki bunlar, nedenlisi ile e zamanl bulunma ya da bulunmama asndan ayrlrlar. (e) Etkin (fiil) ve bireysel nedenler, balang ve sonularnda nedenleri olduklar eyle e
zamanl var olurlar ve onlar olmazsa nedenler de olmaz; ama olanak (kuvve) halindeki nedenler, her zaman e zamanl olmazlar.
Ayrca olanak halindeki nesneler, olanak halindeki nesnelerin, etkinlik halindeki nesneler, etkinlik halindeki nesnelerin nedeni olmaktadr. (f) Eer A, Cnin nedeni olan Bnin yan niteliiyse Ann
araz olarak Cnin nedeni olduu sylenebilir. (g) B sonucunun
nedeninin yetinin sahibi olan A ya da yetiyi uygulayan A olduu
sylenebilir. (h) Her zaman her nesnenin en u nedenini, yani kesin
nedenin aratrlmas gerekir ki, bu neden, aslnda nce gelen nedendir.10
Aristotelesin szn ettii ve kuvve-fiil olmak zere iki balk
altnda toplanabileceini ifade ettii neden olma tarzlarndan bilfiil
olann almnda, kendisi olmazsa nedenlisi de olmayacak olan fail
db|57
neden gr, ileride deinilecei zere daha sonra bn Sin ve
filozofumuz Badd tarafndan daha ileriye gtrerek ele alnmtr.
Neden, belli bir sonucu meydana getirmede hem zorunlu hem
de yeterli bir ey olarak grld iin Aristotelesin bu drt nedeninden yalnzca ikisinin, yani fail ve ereksel nedenin bugnk neden kavramna karlk geldiini dnen D. Ross, Aristotelesin
Nedenlerini bir eyin varoluunu aklamakta gerekli olan ama
kendi balarna yeterli olmayan koullar olarak grr. Bu ekilde
bakldnda madde ve formun bir neden olarak grlmesi artc
deildir. Ayrca bu nedenlerden suretin, fail ve gaye nedenlerle
zdelii, gaye nedenin de ayn zamanda fail neden olmas sz konusudur.11
Aristoteles drt nedene ilaveten genelde bir neden olarak kabul
edildiini grd talih ve tesadf de ele alarak byle bir eyin
varln, her zaman ayn ekilde var olan eyler ve ounlukla olan
eylerin yan sra, evrensel bir kabulle doann alldk yasasna

10

11

Aristoteles, Metafizik 1013b 5-1014a 25, ss. 237-239, Fizik 195a 5-b30, ss. 63-67;
Tabat, s. 100-110.
David Ross, Aristoteles, (ev.: Ahmet Arslan vd.), Kabalc Yaynevi stanbul 2002, s.
95.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

FERRUHZPLAVCI

istisna oluturan olaylarn da olduunu gstererek ortaya koymaya

almakta ve talih ve tesadf gerek bir neden olarak kabul etmemektedir. Onun tarafndan ne her zaman ne de ounlukla olan
olaylar olarak karakterize edilen bu tip olaylar, ayn zamanda araz
olarak meydana gelen olaylar biiminde de nitelendirilir. Fakat her
araz ya da istisnai olay, rastlantsal deildir. Rastlantsal olaylar
bunlara ek olarak bir ama iindirler. Talih de bu ekilde bir amaca ynelik eylerin kastl eylem gerektiren ksmndaki araz neden
olarak tanmlanabilir. Rastlant gerek bir neden deil, olaylar arasndaki belli bir bantnn ismidir ve talihten daha geni bir terimdir. Aristoteles istisna olann varln, maddenin birden fazla belirlenim kabul etme kapasitesine balayarak maddenin, doadaki
rastlantsalln kayna olduunu syler. Ksaca rastlant yalnzca,
iki kesin nedensellik zincirinin nceden kestirilemeyen birlemesine
verilen addr. Yoksa onda nedensellik d bir indeterminizm
(belirlenimsizcilik) anlay sz konusu deildir.12
Aristoteles, drt nedenin her birinin hesaba katlmas gerektiini
vurgulayarak, zellikle doadaki gaye nedenin varln yads58|db
yan retiye kar doadaki gayeliliin varln temellendirmeye
alr. rnein dilerin yapacaklar ie uygunluklar gibi gzlemlenen uyumlarla her zaman ve ounlukla karlatmz ileri srer.
Rastlantsal sonular ne daima ne de ounlukladr.13 Aristoteles
doadaki gayelilik hakknda insanbiimci bir dil kullanarak, dnyann iyi dzenlenmi olduunu, yani ondaki her eyin, kendisinin
olanakl en iyi durumuna ynelmesini temin edecek ekilde dzenlendiini ileri srer.14 Ona gre nedensellik zinciri geriye doru
belli bir noktaya kadar gtrlebilir ancak bu noktadan daha ileriye
gitmez. Son nokta, nedeni olmayan nedendir ki bu da hareket etmeksizin hareket ettiren ezel-ebed cevher ve salt fiil olan ilk hareket ettiricidir.15
bn Snda Nedensellik
Aristotelesin kendisinden nceki felsef aklamalar aan yeni
bir terkiple ortaya koymu olduu bu drt neden teorisi ve nedensellik fikri, slam filozoflarnca da benimsenmi, illet ile sebep kav
12

13
14

15

Aristoteles, Fizik 195b 30-198a 15, ss. 67-79; Metafizik 1027a 25, 1032a 27-32,
1034a 9, b4-6, s. 302, 329, 338, 340; D. Ross, a.g.e., ss. 96-99.
Aristoteles, Fizik 198a 15-199b 32, s. 79-89.
Aristoteles, Gkyz zerine 291a 24, b13, (ev.: Saffet Babr), Dost Kitabevi, stanbul 1997, s. 137, 139.
Aristoteles, Metafizik 1072a 27, 1072b 13, s. 504, 506.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

NEDENSELLKBALAMINDAEBLBEREKTELBADDNNMEGELENEKNDEKYER

ramlar ayn anlamda kullanlarak neden fikrinin inkar ilm ve felsef aratrmann imkansz hale gelmesi olarak kabul edilmitir.16
Me felsefenin en byk simas olan bn Sn da nedensellik doktrinini en geni ve doyurucu ekilde ele alm, nedenlerin
sret, unsur (madde), fail ve gaye eklinde bu drt nedenden bakas olmadn belirtmitir.17 Ona gre sr neden, bir eyin varlnn paras olan ve o eyi bilfiil o ey yapan neden; madd neden,
bir eyin varlnn paras olan, o eyi bilkuvve o ey yapan ve o
eyin varlnn kuvve olarak kendisine yerletii neden; fail neden,
kendi zatndan farkl bir varlk veren; gaye neden de kendisinden
ayr olan bir eyin varlnn kendisi iin meydana geldii nedendir.
Tabiatta ele alnan fail neden ile metafizikte ele alnan ve varlk
veren anlamnda fail nedeni birbirinden ayran bn Snya gre
metafiziki filozoflar, fail ile tabiat bilimci filozoflarn kastettii gibi
yalnzca hareket ettirmenin ilkesini deil, lem iin Tanr gibi, varln ilkesini ve varl vereni kastederler. Oysa tabi-fail neden,
hareket ettirme trlerinden herhangi biriyle hareket ettirmenin
dnda bir varlk vermez.18 Grld zere bu ayrm, metafizik
db|59
anlamda failin varlk veren, fizik anlamda failin hareket ettiren
olduunu ortaya koymaktadr ki, bn Sny Aristotelesden ayran
nemli bir noktadr. nk Aristotelesde fail, hem fizik anlamda
hareket ettiren hem de metafizik anlamda Tanr gibi, varln ilkesidir.

Drt nedenden baka bir nedenin olmadn belirten bn Sn,

bunlardan madd neden ile sr nedeni ikin nedenler, fail ve gaye
nedeni ise sz konusu eyin dndaki nedenler olarak vaz etmektedir. Tabi nedensellikte failin, meful, olduu yerde ve onun zatyla
buluarak var etmesi mmkndr. rnein aataki doa, hareketin fail ilkesidir. Hareket ancak doann bulunduu maddede meydana gelir ve hareketin zat o maddede oluur. Yani hem fail olan
doa ve hem de meful olan hareket ayn maddede bulunmu olur.
Kimi failler, bir vakitte fail olmayabilir ve onlarn mefulleri de
meful olmayabilir, hatta mefulleri madum olabilir. Sonra faile onu
bilfiil fail yapan nedenler iliir 19

16
17

18
19

lhan Kutluer, lliyyet, DA, c. XXII, s. 120-121.

bn Sn, Fizik I, (ev.: Muhittin Macit, Ferruh zpilavc), Litera Yaynclk, stanbul
2004, s. 59; a.mlf., Metafizik II, (ev.: Ekrem Demirli, mer Trker), Litera Yaynclk, stanbul-2005, s. 1.
bn Sn, Metafizik II, ss. 1-2.
A.g.e., s. 4.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

FERRUHZPLAVCI

bn Sn, neden olma tarzlarn dier nedenlere temil edilebilecek ekilde fail neden zerinden ortaya koyar. Buna gre fail neden, bizzat, araz, yakn, uzak, genel, zel, tmel, tikel, basit, bileik, bilfiil ve bilkuvve neden olmak zere farkl tarzlarda olabilir ve
bu tarzlar dier nedenler iin de sz konusudur.20
bn Sina, sur nedeni de eyin varlna dhil olup onun bir
paras konumunda bulunan ve eyin bilfiil olmasnn nedeni olarak
belirlemektedir. Ona gre suret, kendisinden ve maddeden oluan
bileiin, kendisiyle bilfiil hale geldii nedenidir. Geni anlamlarda
kullanlan suret kelimesinin trsel suretler ve maddeden ayrk akllar iin de kullanlmas, sur neden ile fail neden arasndaki ilikinin
ve maddenin kurucu unsuru olmasnn tarzn oluturmaktadr.21
kin nedenlerden olan madd neden ise, bilkuvve olmas balamnda, ancak suret ile bilfiil hale geldikten sonra madde ile suretten bileik olan eyin yani tabi cismin nedeni olabilmektedir, ki bu
da bilaraz neden olma tarzdr. Madde ile suretin birlemesinden
oluan bileik ile bu bileiin bir parasn tekil eden madde ara60|db snda tabi ki bir nedensellik ilikisi vardr. nk madde, bileiin
kaim olmasnn bir parasdr. Para, bizatihi btnden daha ncedir ve btnn kurucusudur. Nihayetinde bn Sn, kuvve anlamndaki madde ile bileikten sonra bileiin bir paras olan maddeyi
ayrarak bu adan nedenlerin be tane olabileceini ama her ikisinin kuvve ve istidat anlamnda ortak alndnda yine drt nedenin
kalacan belirtmektedir.22
Gaye neden ise eyin dnda olan ve eyin varlnn kendisi
iin meydana geldii nedendir. Buna gre gaye, kendisinden dolay
sretin maddede meydana geldii nedendir ki, bu da gerek iyilik
ya da iyilik olduu zannedilen bir anlamdr.23 Zira failden araz
bakmdan deil aksine zat olarak meydana kan her hareket ettirmede fail, kendisine kyasla iyi olan ister. Bu ise bazen gerek
bazen de zanna dayal olabilir yani ya bizzat iyidir ya da onun iyi
olduu zannedilir.24 Yine gaye neden bazen failin kendisinde bulunurken bazen de failin dnda bir eyde olabilir. Failin dnda bulunma bazen konuda olabilir; bir dnmeden veya doadan kay-

20
21
22
23
24

bn Sn, Fizik I, ss. 69-72.

A.g.e., s. 64.
bn Sn, Metafizik II, s. 2.
bn Sn, Fizik I, s. 64.
bn Sina, Fizik I, s. 64.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

NEDENSELLKBALAMINDAEBLBEREKTELBADDNNMEGELENEKNDEKYER

naklanan hareketlerin gayeleri gibi. Bazen nc bir eyde olur;

birini honut etmek iin herhangi bir ey yapan kimse gibi ki bu
durumda o kiinin honutluu, failin ve kabul edenin dnda bir
gaye olur. Bununla birlikte honutluk nedeniyle gerekleen sevin,
baka bir gayedir. Gayelerden biri de baka bir eye benzemektir.
Benzenilen ey, kendisine ynelinmesi bakmndan gayedir; benzemenin kendisi ise gayedir.25
bn Sinaya gre her nedenin, neden oluu bakmndan bir hakikati ve bir de mahiyeti vardr. Gaye neden, mahiyeti bakmndan
dier nedenlerin bilfiil neden olarak mevcut oluunun sebebidir;
ancak kendi bilfiil varl bakmndan dier nedenlerin bilfiil neden
olarak varlnn sonucudur. Dolaysyla gaye neden mahiyeti bakmndan dier nedenlerden nce, varl bakmndan ise onlardan
sonra olmaktadr. Ancak onun mahiyeti bir nefste ya da nefs yerine
geen bir eyde tasavvur edilmedike neden olamaz. Ama bu durum olu-bozulu dnyasnda byledir, olu-bozuluun tesinde ise
gaye neden hibir nedenin nedenlisi deildir. Ksaca bn Snya
gre gaye neden tabi alanda mahiyeti bakmndan dier nedenlerdb|61
den nce, varl bakmndan ise onlardan sonra gelirken metafizik
alanda ise dier nedenlerden hibiri onun nedeni olmaz.26
bn Sn, nedensellik ilikisinin gerek mahiyetinin ileri dzey
bir zihinsel abayla anlaabileceine iaret ederken, nedensellik
ilikisine yneltilebilecek muhtemel eletirileri sanki sezinler gibidir. Zira bn Sn, doal dzlemde gzlemlenen nedenselliin, nedensellik ilikisinin kesin, apriorik bilgisini vermeyeceini, duyularn bize ancak bir ardkl verebileceini aka belirtir. Dikkatli
bir ayrmla iki eyin art arda gelmesinin, birinin dierinin sebebi
oluunu zorunlu klmayacan, dolaysyla da duyu ve tecrbenin
verilerinin okluu nedeniyle nefsin ikna olmasnn, kesinlik bildirmeyeceinin altn izen bn Sn, zihnin bu ilikinin kesinliine
kanaat getirmesinin ancak ounlukla gerekleen eylerin, doal
ve seimli olduunun bilinmesi ve de gerekte nedenlerin varln
tespit ve ikrara dayandn belirtmektedir.27 Dolaysyla ona gre
nedenlerin varl ve bunlarn nedenselliinin kesinlii, apak
apriorik bir bilgi deil mehur bir bilgidir. Onun gerek mahiyeti,

25
26

27

bn Sina, Metafizik II, s. 29.

bn Sn, Metafizik II, ss. 40-41; a.mlf., aretler ve Tembihler, (ev.: Ali Durusoy,
Muhittin Macit, Ekrem Demirli), Litera Yaynclk, stanbul 2005, s.126
bn Sn, Metafizik I, (ev.: Ekrem Demirli, mer Trker), Litera Yaynclk, stanbul
2005, s. 6; M. Macit, a.g.e., s. 120.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

FERRUHZPLAVCI

ileri dzey bir bilimsel aba sonucu gerekte nedenlerin ve neden

ile nedenli arasnda ilikinin varln tespitle ortaya kesin bir ekilde kmaktadr.
Aka grld zere bn Sinann neden ile nedenli arasndaki ilikinin sadece gzleme dayal bir ardklk olduunu ve kantlanamayacan syleyerek mehur eseri Tehaftl-Felasifede28
nedensellik eletirisi yapan Gazzlden nce bu hususa dikkat ekmesi, olduka ilgintir. Ayrca bn Sinann duyu ve tecrbenin
sunmu olduu bu tarz verilerin okluu nedeniyle zihnin ikna olmas, bildiin gibi, kesinlik bildirmez eklindeki ifadesindeki29
bildiin gibi vurgusundan, byle bir kanaatin yaygn olduu da
anlalabilmektedir.30 Dolaysyla bizzat bn Sinann dikkat ektii
bu hususlarn, daha sonrasnda kendisine kar da yneltilecek olan
Gazzlnin nedensellik eletirisine zemin hazrlad sylemek
mmkn grnmektedir.
bn Sina, zorunlu ve mmkn varlk ayrmn da yine nedensellik ilkesine dayanarak ortaya koymaktadr. Ona gre zorunlu varl62|db n bir nedeninin olmamas, yani onun nedensiz bir varlk olmas
aktr. Zira onun varlnn da bir nedeni olsayd, varln o nedenden alm, dolaysyla da zat gerei zorunlu olmaktan km
olurdu. Bakas bakmndan deil de, zt bakmndan dnldnde varl zorunlu olmayan her ey, zt gerei zorunlu varlk
deildir. Dolaysyla da zorunlu varln nedeninin olmad aktr.
bn Sinaya gre zorunlu olan nedensizlii ifade ederken zorunlu
olmayan yani mmkn olan da nedenli olmaya delalet etmektedir:
Zt bakmndan mmkn her varln varl ve yokluu bir nedene baldr. nk o, var olduunda kendisi iin yokluktan ayrm
olarak varlk meydana gelmitir; yok olduunda ise kendisi iin
varlktan ayrm olarak yokluk meydana gelmitir.31 Grld
zere bn Sinaya gre nedensiz olmak ancak zorunlu varla iaret
ederken, nedenli olmak bizatihi mmkn olmak anlamna gelmekte
ve bakasyla-bigayrihi zorunlu olmak da aslnda onun nedenli olmasnn bir gerei olmaktadr.

28

29
30
31

Gazzl, Tehftl-Felsife, (Filozoflarn Tutarszl), (ev.: Mahmut Kaya-Hseyin

Sarolu), Klasik Yaynlar, stanbul 2005, s. 166-168.
bn Sn, Metafizik I, s. 6.
M. Macit, a.g.e., s. 121.
bn Sn, Metafizik I, s. 36.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

NEDENSELLKBALAMINDAEBLBEREKTELBADDNNMEGELENEKNDEKYER

bn Sn, tabiatta srekli ve ounlukla olann dnda rastlant ve ans olarak gzken eylerin neden oluunu tamamen inkar
etmese de bunlarn abartlmasna da kardr. Ona gre bu tip olaylar istisna olmalar dolaysyla rastlant veya ans diye isimlendirilseler de nedensiz deillerdir; ilk etapta grlmeyen veya daha nadir
gzken bilaraz neden olma tarz onlar iin sz konusudur; arazlar
sonsuz sayda olabileceinden bu tr nedensellikteki sreklilik veya
ounluluun olmay nedensizlik gibi alglansa da aslnda kesinlikle bir neden vardr.32 Aristoteles'in konuyla ilgili dncelerini
gelitirerek srekli, ounlukla olan, eit ekilde olan ve azlkla
olan kavramlarn geni bir ekilde tartan bn Sn, srekli olan
ve ounlukla olan zorunlulukla eletirmektedir. Ancak ounlukla olan herhangi bir engel dolaysyla engellendii zaman srekliliini kaybeden bir zorunluluk iermektedir. ounlukla olan da
engellerin ortadan kaldrlmas artyla zorunlu olabilir.33 Bylece
bn Sn, rastlantsal olduunun sylenememesi balamnda ounlukla olan da srekli olan cinsinden kabul ederek vurguyu istisna
olandan genellikle olana evirmi ve zorunluluk alann geniletmidb|63
tir.
Eit ekilde olan ve azlkla olan durumlar ise bn Snya gre
imkn alanna girmektedir.34 mkan alanna giren nedensellik ilikisi iin de olaslktan sz edilebilir; ancak gerek neden zorunlu,
srekli ve ounlukla olandr. Azlkla olanakl olan bir nedensellik,
gerek bir nedensellik deil, rastlant ve talih olup bilimlerin ilgi
alan dndadr.35 Rastlant, doal veya irad durumlarn ancak
araz bakmdan nedenidir ve onun gerektirmesi ne srekli ne de
ounlukladr. bn Snnn araz nedensellikte cins kavram olarak

32
33
34
35

bn Sn, Fizik I, ss. 74-76.

bn Sn Fizik I, s. 77; a. mlf., Metafizik I, s. 161.
bn Sn, Fizik I, ss. 80-81.
Ali Durusoy, Olanak, Olaslk ve Olabilirlik (mkan, htimal ve Kuvve), M lahiyat
Fakltesi Dergisi, 27 (2004/2), s. 127. mkann doruluk sorunu olarak mantkta,
nedensellik sorunu asndan ise fizikte ele alndn belirten Ali Durusoy, Frb,
bn Sn ve bn Rdn zorunlu olmayan, yani imkan alanna giren nedensellik ilikisi iin olaslktan sz ettiklerini vurgulayarak bunu bir izelge halinde gsterir. Buna gre nedensellik ilikisi %100 ile gsterilebilecek birinci olaslk, kesin ve doru
bilgi verir ve bu nedensellik ilikisi zorunlu ve srekli bir ilikidir. %51-99 arasnda
gsterilebilecek ikinci olaslk kesin olmamakla birlikte doruluk deeri olduka yksek bir bilgi verir. Nedensellik ilikisi %50 ile %50 arasnda eit olan nc olasln doruluk deeri belirsizdir. Burada bir nedensellik ilikisinden bahsetmek bir sandan ibaret olacaktr. %1-49 arasndaki drdnc olaslk ise doruluk deeri iermez. nk onun yanl olma olasl daha yksektir. Bilimlerde kullanlan ve aranan nedensellik ilikisi, birinci ve ikinci olaslktaki trden ilikidir. Bkz. agm., s. 129.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

FERRUHZPLAVCI

ald rastlant, kaynann tabi olmas asndan da iradeli varlklarla ilgili kullanlan talih kavramndan farkllamaktadr.36 Burada
bn Snnn hassas bir ayrmla rastlanty araz de olsa nedensellik
iinde deerlendirerek mutlak bir belirlenimsizliin nne geerken, geni imkan alannda rastlantyla gerekleen olaylar insan
bilgi alannn dnda tutarak bilgide kesinlik arayn ne kard
grlebilir.
Ebl-Berekt el-Baddye Gre Nedensellik
Yahudi asll olduu iin Yahudiler arasnda Hibetullhn branice karl olan Nathanal ismiyle bilinen,37 Ebl-Berekt
Evhadzzamn Hibetullh (b.) Ali b. Melk el-Badd (1077/470
h.-1152/547 h.), ileri yalarnda Mslman olmu38, kltrel ve
ilm adan Snn doktrinin en nemli merkezi olan Nizmiye Medreselerinin39 ilm hareketlilii iinde snn akideye uygun eletirel
felsef grleriyle dikkat ekmi nemli bir dnrdr.40
ok az eser veren Ebl-Berekt el-Baddnin felsefesini ortaya
koyan
en temel eseri, klasikleen blmlemeyle mantk, tabiyyat
64|db
ve ilhiyat balkl ana ksmdan oluan Kitbul-muteber filhikme isimli kitabdr.41 Baddnin, Shibul-Muteber olarak da

36
37

38

39

40

41

bn Sn, Fizik I, s. 82.

Shlomo Pines, Studies in Abul-Barakts Poetics and Metaphysics, Scripta
Hierosolymitana VI, Jerusalem 1960, s. 120; a.mlf., Hibat Allah, Encyclopedia
Judaica, VIII, 3rd Print, Jerusalem 1974, s. 461.
bn Eb Useybia, Uyunl Enb fi Tabaktil-Etibb, Dru Mektebetil-Hayt, Beyrut
ts., c. I, s. 376. htidas noktasndaki eitli tartmalar iin bkz., S. Pines, a.g.e., s.
121; M. erefettin Yaltkaya. Ebl Berekt el-Badd Dar'l- Fnun lahiyat Fakltesi Mecmuas, (D..F.M) yl: 4, say: 17, stanbul 1930, ss. 29-30; C. Recep Seydeb,
Ebl Berekt el-Badd ve Felsefetuhul lhiyye, Mektebetl-Vehbe, Kahire 1996, s.
23; Wilferd Madelung, Abu'l Barakat el-Bagdadi, Encyclopaedia Iranica, (EIr.),
London-1983, c. I, s. 266.
Tarihiler Ebl Berekt el-Baddnin ilm hayat ile ilgili pek malumat vermese de
onun, ayn dnemde Badatda Nizmiye medreselerinin banda bulunan mm-
Gazzl ile grm olmas muhtemel grlmtr. Zra Gazzl 1095de (h. 488)
Badatdan ayrlncaya kadar bu medresede ders veriyordu ve Ebl-Berekt elBadd, o zamanlar 30 yalarnda olmaldr; bkz. A. Muhammet Tayyip, Mevkifu
Ebil-Berekt el-Badd minel-felsefetil-meiyye, (Yaynlanmam doktora tezi),
Cmiutl-Ezher, Klliyet Uslid-dn, Kahire 1980, s. 26.
A. M. Tayyip, a.g.e., s. 26; Mustafa arc, Ebl-Berekt el-Badd, DA, c. X, ss.
307-309. Nitekim bn Teymiyye, onun Mea gelenek d tarznn Badadn Snn
kelamclarnn etkisiyle olutuu yorumunu yapar. Bkz., bn Teymiyye, MinhacsSnneti-Nebeviyye, (tahk., Muhammed Read Salim), Riyad 1986, c. I, s. 348, 354.
Ebl Berekt el-Badd Kitabul-muteber fil hikme, (nr. M. erfettin Yaltkaya,
Sleyman Nedv) Haydarbad, 1357-58 (1938), I-III. Bundan sonra ksaca Muteber
eklinde zikredilecektir.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

NEDENSELLKBALAMINDAEBLBEREKTELBADDNNMEGELENEKNDEKYER

anlmasna vesile olan bu tannm eserinden baka Sahhu

edilletin-nakl f mhiyyetil-akl isimli risalesi gnmze ulaan kayda deer eserlerinden biridir.42
Gazzl (1058-111) ve bn Rd'den (1126-1198) sonra bn
Sn'y (980-1037) cidd biimde eletirenlerin banda gelen43
Ebu'l-Berekt el-Badd, zellikle Fahreddin Razi zerinden Seluklu ve Osmanl dnemi dncesinin teekklnde de etkili olmu nemli ahsiyetlerden biridir. mam eklinde oka referans
alnan44 Fahreddin er-Rz (1149-1210), Baddye sklkla atflar
yapmakta, ondan alntlarda bulunmaktadr.45 Hatta bu durum,
ehrezrnin (l.1288) Fahredden Raznin filozoflara kar ynelttii tenkitlerin ounu Yahudi asll dnr Ebl Berekt elBaddden aldn ileri srmesine neden olacak seviyededir.46
Dolaysyla byle bir dnrn nedensellik konusundaki dnceleri ve bu balamda onun me gelenek iindeki konumunu belirlemek, nemi haiz grnmektedir.
Nedensellik konusunda drt neden teorisini benimseyen EblBerekt el-Baddye gre, bizim nedenler-nedenliler, failler- db|65
mefuller hakkndaki fikirlerimizin kayna, duyulardr. Bizdeki neden fikri duyulurlar mahede ile balamtr; iddetle yanmakta

42

43

44

45

46

Ebl-Berekt el-Baddnin hayat ve eserleri hakknda daha geni bilgi iin bkz.,
Ferruh zpilavc, Ebl-Berekt el-Baddde Tabiat Felsefesi, (yaynlanmam doktora
tezi), M.. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2008, ss. 1-9; M. arc, agm., ss.
300-308; Brockelmann, GAL, Leiden 1943, c. I, s. 602; Suppl., Leiden 1937, c. I, s.
831; Fuat Sezgin, GAS, Leiden 1979, c. VII, s. 215.
Baddnin zellikle bn Sn metafiziine ynelttii eletiriler, daha sonra gerek bn
Teymiyye, gerekse Yahud filozoflar tarafndan kullanlmtr; bkz., Bekir Karla, slam Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, Litera Yaynclk, stanbul-2005, s. 14. bn
Teymiyyenin Baddden yapm olduu alntlar iin bkz., Sleyman Nedv, Makale, Badd, Kitbul-Muteber iinde, c. III, ss. 239-240.
Raznin mteahhirn dnem ulemaya etkisi balamnda en gzel rneklerden biri
iin bkz., Akkanat, Hasan, Kad Siraceddin el-rmev ve Metliul-Envr (Tahkk, eviri, nceleme), (Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, Ankara 2006, c. I, s. 245.
Fahreddin er-Raz, Levmiul-beynt, (ner., Taha Abdurrauf), MektebetlKlliyytil-Ezheriyye, Kahire 1976, s. 99. En arpc rneklerden birini tekil eden bu
metinde Fahreddin er-Raz, Allah (c.c.)n zatyla alakal smi Azam konusunda
Baddyi izleyerek onun grn aktarrken u ifadeyi kullanmaktadr: Btn
bunlar, bu hakmin (Baddnin) szleridir ve bu konuda tahkikin zirvesidir, Allah
(c.c.) ilah srlarnn hakikatlerini en iyi bilendir.
Bkz., S. Nedv, agm., s. 239. S. A. M. Tayyip, ehrazrnin Nuzhetl-ervh ve
ravdatl-ervah isimli eserindeki szlerini u ekilde nakleder: Raznin filozoflara
kar ortaya koymu olduu phelerin ou Yahud Ebl-Berekt el-Baddye aittir, bkz., A. M. Tayyip, a.g.e., s. 79, 2.dipnot.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

FERRUHZPLAVCI

olan bir atein, yanc bir eye temas ettii anda onu yakmas, bizde
yakan bir fail ve yanan bir meful fikrini olutururken, kandilin yayd k, nedenli (malul), kandil de neden (illet) olarak kabul
edilmitir.47
Badd, her failin neden olduunu ama her nedenin fail olmadn, failin fiilinde hareket ve zaman art iken nedenden nedenlinin varla gelmesi iin zamann art olmadn belirtir. Yine
failde gerek tabi gerek irad bir kast bulunmas art ise de nedende
byle bir art yoktur. Filozoflarn zel stlahnda ise, mefule de
neden denmektedir; buna gre fail ve onu fiile sevk eden gaye,
neden olurken, meful olan heyla ve sret de neden olmaktadr.
Ancak fail gerek neden, meful de gerek nedenlidir. 48
Baddye gre fail neden olarak, farkl itibarlara gre tabiatla,
dnmeyle, iradeli, zorlamal, yakn, uzak, bizzat, bilaraz, ortak,
zel, mutlak ve tikel gibi pek ok fail nedenden sz edilebilir. Buna
gre fail, bazen ate gibi bittab olur, bazen marangoz gibi dnp
tanmayla (reviyye) olur, bazen yiyen ve oynayan gibi iradeli ve
66|db semeli olur, bazen tekerlei ve su dolabn hareket ettiren gibi
zorlamal (kasr) ve boyun edirmeli (teshir) olur, bazen stma iin
ate gibi yakn fail olur, bazen atele snan insanda olduu gibi
uzak fail olur. Bazen stma iin ate gibi bizzat olur, bazen bilaraz
olur. Bazen pek ok kapnn marangozu gibi ortak olur, bazen belirli bir kapnn marangozu gibi zel olur, bazen mutlak marangoz
gibi mterek, zihn ve kll olur; bazen de falanca marangozun
belirli bir kapnn marangozu olmas gibi tikel olur.49
Baddye gre heyulni ilke yani madd nedenin de pek ok
tarz vardr; iinde olunan ve kendisinden olunan kabul edici
(kbil); mahal, mevzu, heyula, unsur, madde ve ustukus diye isimlendirilebilir ancak bunlarn en geneli heyuladr. O da ayn ekilde
tpk bitkiler iin tohum, hayvanlar iin nutfe gibi, bazen bittab
olur; bazen de tpk sedir iin ve kap iin ahap gibi dnceyle ve
iradeyle olur. Bazen yakn, bazen uzak olur, tpk un iin buday,
ekmek iin de un gibi. Bazen tm iin mterek olur ki bu ilk heyuladr, bazen de baz mevcutlar iin zel olur ki bu da yakn heyuladr.50

47
48
49
50

Badd, Muteber, c. III, s. 48.

A.g.e., s. 49.
Badd, Muteber, c. II, s. 8.
A.g.e., s. 9.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

NEDENSELLKBALAMINDAEBLBEREKTELBADDNNMEGELENEKNDEKYER

Neden anlamnda sebep ve illet lafzlarn, kavramsal bir fark

gzetmeden birbiri yerine kullanan Badd, fail neden ile heyuln
nedeni karlatrrken, gerek zorunlu nedenin fail neden olduunu, madd nedenin ise olu-bozulu aleminde ve suretle birlikte
oluan bileik cismin dolayl bir nedensellikle nedeni olduunu
vurgulayarak yle demektedir: Var olan sebeplileri incelediin
zaman failin, nedenli olan her mevcut iin kanlmaz olan, gerek
zorunlu sebep olduunu grrsn; heyula ise, kendisinden ve sret
denilen manadan bileik olan eyin sebebi ve nedenidir.51
Grld zere fail nedeni gerek varlk sebebi olarak kabul
eden Baddye gre doal cisimler her ne kadar madde ve
sretten olusa ve dolaysyla da madde ve sret cismin ilkelerinden
olsa da madde, sretin nedeni deildir. Beyaz olan, kendisinde beyazlk bulunan ey olduu iin beyazlk onun anlamnn bir parasdr, ama beyazlk iin ayn ey sz konusu deildir. Yine sret
olan beyazlk, heylann anlamnn bir paras da deildir, aksine
heyla onun iin mevzudur. Madde, mevzu olmas bakmndan
deil heyula olmas bakmndan sebep, illet ve ilke diye isimlendiridb|67
lir. Bir heylada olmama ve heyulas olmama, eer nedenlilerden
herhangi birinin anlamnn bir paras olursa o nedenli, heyla nedenliliinden kmtr; ancak fail nedenlilikten ve ilke
olmaklndan kmamtr. Heyla nedenliliinden (sebebiyyetlheyla) kmayan cisim de zaten fail neden olmaktan kmamtr.
nk heyuladaki her mevcut, bir faildendir ve fakat her failden
olan, heyulada olmayabilir.52
Baddye gre sret, bir eyin kendisiyle ne ise o olduu eydir; tpk insann insanl, atn atl gibi. Meydana gelip zil olan,
gezegen ve lambadaki k gibi zil olmayan ey de sret diye isimlenir. Sret, bazen de tmel ve tikel olur ama genel ve zel olmaz.
Yine sret, fail ve heyulann farkl sretler iin mterek olmalar
gibi ortak olmaz. Tek bir sret, farkl farkl heyulalar iin ontik bir
ortaklkla mterek olmaz. Tikel sret, ancak varlktaki tikel birey
iindir; tmel sret ise, varlkta deil de zihindeki tmel iindir.
Baddye gre nedenlerden biri olan sretlerden bir ksm cevher
ve cevherin parasdr; bir ksm ise insandaki beyazlk ve siyahlk
gibi cevherdeki arazdr; bir ksm suyun scakl gibi ayrk, bir ksm ise atein scakl gibi varlkta ayrk olmayandr. Yine

51
52

A.g.e., s. 9.
A.g.e., c. II, s. 10.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

FERRUHZPLAVCI

sretlerden bir ksm, srekli kalc olan, zevali zor olan melekedir.
Bir ksm da zevali hzl olan haldir.53 Badadi, tmel suretin ontolojik bir varl olmadn, onun varlnn zihinsel olduunu belirterek bu konuda mei gelenei izlemektedir.
Baddye gre gaye, failin fiilinin ve meydana gelenin varlnn kendisi iin olduu eydir. Gaye de, tmel, tikel, mterek, zel
(hsse), yakn, uzak, bizzt ve araz olur. Bilkuvvelik anlamnda
varl nceleyen yokluktur. Zira yokluk (adem), yok iken sonradan
olan iin sz konusudur; ya mutlak olarak ya da rnein scakln
souk sudaki yokluu gibi her hangi bir eydeki yokluk olarak. Zira
suyun nce scak deilken sonra scak olmasn yokluk ncelemitir.
Ancak Baddye gre yokluun varl ve nedenlilii, arazdir. Zira
o, hdisin hudsunda, hudsundan nceki bir arttr; yokluk olmas
bakmndan vucd bir anlam-neden deildir. Aksine o, tpk kattaki, farkl renklerdeki yazy kabul iin onu hazrlayan beyazlk ve
przszlk gibi heylann heyla olmas iin hazrlayc, yaklatrc ve tamamlayc bir etkendir. Baddye gre bu, heyuln sfat68|db lardandr ve ona eklenmitir (lhk) ve bu yokluk, varlkta deil
zihinde sebepler arasna girer. Hatta zihin onu, nce yokken sonra
olumu diye tasavvur eder.54 Dolaysyla yokluun gerekliini
kabul etmeyip onu madd neden balamnda deerlendiren
Baddye gre de yokluk bir neden saylmaz ve nedenler drt
tanedir.55
Nedenlerin aslnda fail ve mefule, ilke ve ilkeliye indirgenebileceini belirten56 Badd, nedenler ve nedenlileri arasndaki
ilikiyi, temelde varlklarn devam ettirmede birbirine bal olanlar
ve olmayanlar ayrmnda aklar. Ona gre nedenler ve onlarn
nedenlileri gzden geirildiinde bunlarn bir ksmnda nedenler
ortadan kalktnda nedenlilerinin de ortadan kalkt, bir ksmnn
ise nedenler yok olduunda nedenlilerin varln devam ettirebildii grlr. rnein kandil sndnde onun nedenlisi olan k
da ortadan kalkmaktadr. Bu tr nedenlilerin yokluunun nedeni,
nedeninin yokluudur. (Ademlerinin illeti, illetlerinin ademidir.)
Baz nedenlilerin varln devam ettirmeleri ise, nedenlerinin varlna bal deildir. Bunlar her ne kadar bu neden ile varlk bulmularsa da o ortadan kalktktan sonra da kalabilirler. Bu tr nedenlile
53
54
55
56

A.g.e., c. II, s. 10.

Badd, a.g.e., c. II, s. 18.
A.g.e., c. II, s. 10.
A.g.e., c. III, s. 49.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

NEDENSELLKBALAMINDAEBLBEREKTELBADDNNMEGELENEKNDEKYER

rin varlklaryla nedenleri arasna zaman girer, onlarn ortadan

kalkmas ise, bulunduklar mevzuya ztlarnn yerlemesidir.57
Baddye gre nedenlerin hepsi, nedenlilerini varlk olarak
nceleme ve nedenlilerin varlklarn gerektirme hususunda birbirleriyle mterektirler. Gaye nedenlerde nedenliler, her ne kadar
nedenlerden nce bulunuyorlarsa da zihinde nedenliyi ncelemekte; nedenliler d dnyada bu nedenlerden nce geliyorlarsa da
zihinde bu nedenler, nedenlilerini ncelemek-tedirler.58
Badd, tabiatta gaye nedenin nedenselliini rnekleyerek
aklar. Gaye, bir eyin, kendisi iin var olduu ve failin heyulada
sret fiilini kendisi iin yapt eydir; tpk divan zerine oturmak
gibi. Zira bu, failin zihninde var olan ve kendisi iin bu fiili yapt
bir sebep ve illettir. Dolaysyla mevcutta var olan sedirlik sreti bu
yzden var olur. Gaye, failin zihninde akledilir olarak nce gelir,
sonra sedirle var olur ve meydana gelir. Gaye, heylada failden
mevcut olan sretin illeti ve sebebidir. Gaye ayn zamanda bu sret
nedeniyle var olmas asndan ise sebepli ve nedenlidir.59
Nedensellik ilikilerine rneklerle aklk getirmeye alan
Baddye gre marangoz nezdinde akledilir olan gaye ile sedirde
mevcut olan sret meydana gelir ve sedirde mevcut olan sret ile
de akledilir olan gaye, varlkta ve ayanda mevcut olur. Gaye, failin
fail oluunun nedenidir, fail ise onun varlnn nedenselliinin
nedenidir. Bunlar varlkta ve zihinde terekkp eder; hatta yle ki
sret, rnein atein, odunu dier bir atee tahlil eden ve suyu stan scaklk gibi hem fail olur hem de atesellik sreti, atein yakmasndaki gaye olur; yani yakma ancak yanann atee dnmesi
iin olur. Buna gre atelik sreti, yakc atein sreti olur ve sonradan ortaya kan atein de faili olur ve de fail olan atein gayesi de
olur. Heyla ise ne sret ne fail ne de gaye olur.60 Badd bu ekilde bizzat olan tmel ontolojik nedenleri, kompleks nedensellik evreninde bunlarn birbirleriyle ilikilerini ve ayn nedenin farkl vecihlerden farkl neden trleri iinde yer almasn ayrntl bir ekilde
ele alarak klasik drt neden teorisine aklk getirmektedir. Burada
dikkati eken husus, Aristotelesi drt neden teorisi erevesinde
nedensellik anlayn ortaya koyan Baddnin bu teorinin ayrntl

57
58
59
60

A.g.e., c. III, s. 50.

A.g.e., c. III, s. 52.
Badd, a.g.e., c. II, s. 17.
A.g.e., c. II, s. 18.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

db|69

FERRUHZPLAVCI

bir felsef analizini sunmasnn tesinde gerek nedenin fail neden

olduunu, belirterek teorinin odak noktasn gerek fail olarak grd Yaratc Fail Nedene doru kaydrmasdr.
Baddye gre tm nedenler sz konusu drt nedendir; bunlardan baka bizzat, bilaraz, bittab, boyun edirmeyle (teshr), iradeyle, kasrla, baht ile ittifak ile olan hibir sebep yoktur. Badd
bunlarn dnda zikredilen talih, rastlant ve kendiliinden olduu
sylenen eylerin aslnda bu nedenlere raci olduunu belirtir.61
Badd, selefi bn Snda da grlen bu rastlant yaklamn daha
ileri boyutlara tayp insan iradesi ve sorumluluu konularyla balantl bir ekilde ele ald iin bu konudaki grlerini ayr bir
balk altnda deerlendirmek yerinde olacaktr.
Baddye Gre Rastlant ve Talih
Rastlanty bilaraz olan nedenler iinde sayan Baddye gre
bilaraz nedenler, eit eittir ve yaknlk-uzaklk bakmndan da
dallara ayrlr. Bilaraz nedenlerin tm, bizzat baka bir nedenden
70|db olan ve varlnn gereklii bu bizzat nedenden olan bir nedendir.
rnein mimarn evle ilikisi bizzat bir nedendir; bu mimarn yal
gen, beyaz, siyah, acem ya da Arap olmas ise evin bilaraz nedenidir.62
Bu noktada bn Sn gibi Badd de nedenlilerin nedenlerinden var olularnda srekli olan ounlukla olan, eitlikle olan ve
azlkla olan eklindeki ayrma gidip nedensellik ilikisini aklayarak, rastlantdaki nedensellie yer aar. Ona gre de nedenlilerin
bir ksm nedenlerinden srekli bir gerektirme yoluyla var olurlar
ve bu srekli (dim) gerekenler, zorunlu ve bizzattrlar. Buna rnek olarak gezegenlerin hareketlerini veren Baddye gre nedenlilerden bir ksm da nedenlerinden ounlukla (ekseriyet) var olurlar. Bunlar azlkla olmazlar ve ztdirler ama bunlar iin bir engel
sz konusu olabilir. rnek olarak gnein yeryzn stmasn
veren Baddye gre youn bir bulut veya gne tutulmas gibi bir
engel engellemedike ounlukla gne yeryzn str.63
Nedenlilerin bir ksm da eitlik (tesv) zerine sadr olurlar ki
bunlar, rnein tikel fiilleri iin insan iradesi gibi, bizzat olan sebepleri, gerektiren veya engelleyen dier sebepler zerine dayanan

61
62
63

A.g.e., c. II, s. 18.

A.g.e., c. II, s. 19.
Badd, a.g.e., c. II, s. 19.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

NEDENSELLKBALAMINDAEBLBEREKTELBADDNNMEGELENEKNDEKYER

nedenlilerdir. Zira insan acktnda yemei irade eder, doyduunda ise onu istemez. Buna gre alk, irade eden kuvveye izafe edilen
bir sebeptir; bu kuvve irade eder, alk da bu iradenin sebebi olur.
Faile izafe edildiinde ise, kukusuz herhangi bir engel bulunmazsa
o fiili yapar, eer ona irade mukarin olmazsa onu yapmaz.64
Baddnin rastlantyla zdeletirdii nedenlilerin bir ksm
da azlkla (akalliyet) olan nedenlerinden var olurlar. Bunlar bilaraz
var olandr ve karsnda ounlukla olanlar vardr. Talih ve rastlantya nispet edilen eyler, varl azlkla olan eylerdir ve nedenlerinden bizzat deil bilaraz meydana gelirler. Zira iyi talihli, tpk bir
ukur kazp hazine bulan kii gibi ya da bir maksatla yolda yryp
de bir sevdiine tesadf eden kii gibi, ok fazla aba sarf etmeden
iyilie eriendir. Zira o, talih ve rastlantya bunlardan herhangi biri
iin fazla aba sarf etmemesi ynnden nispet edilir, yani bunlardan hi biri abasnn gayesi ve onun arzulad ey olmamtr.
nsanlarn rfnde talih ve rastlant, bir aba sarf etmeksizin tesadf edilen iyilik veya ktlktr. Ama bunlar nedensiz deildir,
definenin bulunmasnda bizzat bir sebep vardr ve bu ona doru
db|71
kaz yapmaktr. Kazma ise, bizzat bir failin fiilidir. Su bulmay talep
ederek ukur kazann hazineye ulamas, bizzat olmasa da
bilarazdr.65
Varlkta her nedenli olan, bu ilkelerdendir ve varln ondan
bizzat alr. Bilaraz olanlardan fail nedeni mimar rneiyle gaye
nedeni de hazine bulan rneiyle aklayan Badd, gayesi olmad zannedilen, kendiliinden olduu sylenen eyde de derinliine dnldnde bizzat bir fail ve gayenin grleceini, ancak o
fail nezdinde bunun bilinir olmadn belirtir. Ona gre her failin
fiilinin bilincinde olmas art deilken, fiilinin gayesinin farknda
olmas haydi haydi art deildir. Yine sama (abes) bir ey yapan
kiinin de aslnda bir ihtiyacn ya da alkanln etkisiyle byle
yaptn belirten Badd, alkanln (det) leziz ve sevilen olduunu ve talep edilen bir gaye olduunu vurgular.66
Badd fizikte aka cisim iin fail, gaye, madde ve sret ve
yoksunluk anlamndaki yokluktan baka bir nedenin ve ilkenin ol
64
65
66

A.g.e., c. II, s. 19.

A.g.e., c. II, ss. 19-20.
A.g.e., c. II, s. 20. Nitekim Badd, Tanrnn varln ispatta, mei hareket delilini
eletirirken, gaye-nizam delilini ileri srmektedir. Bkz. C. Receb Seydeb, EblBerekt el-Badd ve Felsefethl-lahiyye, s. 63, 66; Badd, a.g.e., c. III, ss. 130135.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

FERRUHZPLAVCI

mad, rastlant ve ansn ise bunlara rci olduunu belirtirken,

metafizikte rastlant ve talihi, tabi nedensellikle irad nedenselliin
ya da irad nedensellikle tabi nedenselliin ittifak67 eklinde iki
nedensellik zincirinin kesimesine nisbet etmesi, onun rastlanty
bir neden olarak kabul etmediini ancak imkan alann ve olaslklar da olduka geni tuttuunu gstermektedir. Nitekim Badd, bu
tr tesadf olaylarn ilhi kaza ve kaderle tayin edildii grn
de reddeder. Ona gre kaza ve kader, her zaman ve her mekanda,
deimeyen tek bir kanuna gre cereyan eden tabi varlk ve olaylar kapsarken irad olaylar kapsamamaktadr. Ona gre Tanr,
melerin iddiasnn aksine tikelleri bilmektedir ve bu onun bilgisine bir halel getirmemektedir. Ancak gelecee ynelik olaylar,
henz imkan alanna girmedii iin ilahi bilginin konusu olamaz.68
Baddnin raslant ile ilgili grlerinin aslnda me izgiden ayrlmad, rastlant olarak adlandrlan eyin nedensiz ve
gayesiz deil de kompleks ve nerdeyse snrsz nedensellik imkan
dolaysyla kolayca nedensellii tespit edilemeyen olaylar olduunu
belirtmitir.
Dolaysyla buradan hareketle Baddnin tesadf teo72|db
risinin ya da modern felsefedeki probabilizmin atas olduunu ileri
srmek69 kanaatimizce abartl grnmektedir. Zira Badd, temelde Aristoteles ve bn Sindaki rastlant grnden ayrlmamakta, yalnzca imkan ve ihtimal alannn geniliine dikkat ekmektedir. Badd, insan iradesi ve sorumluluunu ortadan kaldracak bir belirlenimsizlik ya da kaderci anlay deil aksine bu imkan alannn kiiye nedenler ve sonular zinciri iinde kendi iradesinin de gerekletirici veya nleyici bir neden olduu bilincini verdiine dikkat ekerek, bu sayede insann bir eylemde bulunurken
ne istediini dnme, zgrln en gzel ekilde kullanma imkan elde edebileceini ileri srmtr:70
Kii imkan alanndaki sebep ve sebeplilerin muarazasn ve
iradesinin de bunlar gerektirici veya engelleyici sebeplerden olduunu bildii zaman, irade ettii ey hususunda dnr ve seimini
gzel yapar. Dolaysyla mevcudat ve tasavvur olunanlarda zo
67
68

69

70

Badd, a.g.e., c. III, s. 188.

A.g.e., c. III s. 187-189. M. arc, Baddnin bu grnn, daha nce Cehm b.
Safvn ve Him b. Hakem gibi kelamclarn ifade ettii Tanrnn ilmi maduma
tealluk etmez eklindeki grle benzerlik gsterdiini belirtmektedir; bkz., EblBerekt el-Badd, DA, c. X, s. 307.
Hilmi Ziya lkenin bu iddias iin bkz., Hilmi Ziya lken, slam Felsefesi, lken
Yaynclk, stanbul 1983, s. 225.
M. arc, agm., s. 307; Badd, a.g.e., c. III, s. 195.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

NEDENSELLKBALAMINDAEBLBEREKTELBADDNNMEGELENEKNDEKYER

runlu ve imkansz olann nasibi olduu gibi imkana da varlkta bir

nasibin kaldn bilen kii, mmkn olandan mmkn hayr talep
etmek ve mmkn erri def etmekten geri durmaz. Yine Rabbinin
ilmini bilen ve Onun yaratklarndan kk byk demeden dilediine kar gsz olmadn aksine iiten ve gren olduunu bilen
kii, Ona snr, ynelir, Onunla yetinir, Ondan yardm ister; O da
ona yardm eder, duasn kabul eder, icabet eder; zira O kukusuz,
her eye gc yeten, hikmet sahibi, cmert, kerm, affedici ve balayandr.71
Melerin sudr teorisine kar kan72 Badd, yaratc Tanr
grne uygun bir ekilde, cismin ilkeleri iinde sretin belirleyicilii hususunda bn Sndan farkllaarak arl heylada sreti
var eden fail nedene vermi ve gerek fail ve nedeni lk Neden
olarak vazetmitir. Ona gre d dnyadaki mevcutlarda olu bozulua maruz olanlarn nedenli olduklar aktr; ayrca bunlarn nedenlerine delaletleri de aktr. Mtemadiyen olu bozulua urayan ve daima olu iinde olan eyler, yokluundan sonra yine kendileri tarafndan deil kendilerinden bakalar tarafndan ihds
db|73
edilmektedirler ki bu bakalar, nedenlilerin varln meydana getiren nedenlerdir. Dolaysyla her muhdesin bir muhdisi vardr.
Badd, bu illet ve malullerin, varlkta kendisinin nedeni olmayan,
varl nedenlilerin varln zamanl ya da zamansz zat bir ncelik
ve tekaddmle nceleyen niha bir nedende son bulduunu belirtmektedir.73
Neden ve nedenli zincirinin sonsuza kadar gidemeyecei, bir ilk
nedende son bulmas gerektii eklinde kozmolojik delil diye de
isimlendirilen74 sbat Vacib, Baddnin de dile getirdii bir
delillendirmedir. Ona gre varlktaki nedenlinin varl, nedensellii tamam olduu zaman, nedeninin varlndan meydana gelir. Bu
son nedenlinin muhakkak bir nedeni vardr, ancak bu neden de
baka bir nedenin sonucudur; yani onun da bir nedeni vardr. Bu
nedensellik zinciri, teselsl batl olduu iin sonsuza kadar gidemez, muhakkak artk nedeni olmayan bir lk Nedende durmak zo-

71
72

73
74

Badd, a.g.e., c. III, s. 195.

A.g.e., c. III, s., 151, 152, 158. M. arc, Baddnin sudr eletirilerinin byk
lde Gazzlnin grlerini andrdn ileri srer, bkz., M. arc, a.g.m., s. 307.
Badd, a.g.e., c. III, ss. 54-55.
S. Osman Muhammed Hasan, el-Felsefett-tabiyye vel-ilhiyye inde Ebil-Berekt elBadd, (Yaynlanmam doktora tezi), Kahire niversitesi Edebiyat Fakltesi, Felsefe Blm, Kahire 1982, s. 364.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

FERRUHZPLAVCI

rundadr. Zira byle olmasa bizim mahede ettiimiz son nedenli

var olamazd. Bu nedenselik zincirinin banda artk nedeni olmayan lk neden varken, sonunda da bakasnn nedeni olmayan son
neden bulunmakta, aradakiler (mutevasst) de hem neden hem de
nedenli olmaktadr. Ancak en sondakinin de aradakilerin de hepsinin gerek nedeni lk Nedendir; zira en sondakinin ancak bir ncesinden sonra, o da bir ncesinden sonra ve nihayet aradakilerin
hepsinin lk Nedenden sonra varl mmkn olabilir ve
akledilebilir; O, varlk vermese hi birinin varlk alanna kma imkan bulunmaz.75
Bu ekilde yine fail nedeni ne karan Baddnin dikkat ektii husus, nedensel ilikiler zinciri iinde, ilk nedene doru gidildike zayflad dnlen nedenselliin aslnda daha glendii
ve gerek neden olan lk Nedene delil olduudur. Ona gre nedensel teselsln imkanszl, drt tr neden asndan da geerlidir.
Ancak fail nedenin bu adan da dier nedenlerden farkllaan konumunu vurgulayan Badadye gre, failsel nedensellik zinciri,
74|db artk faili olmayan bir sona ulatnda, yine gaye neden de artk
tesinde baka bir gaye bulunmayan ilk gaye ya da en yce gayeye
vardnda burada lk Fail, ayn zamanda ilk Gaye olur. Ancak durum madd ve sur neden konusunda farkldr; zira madd neden ilk
heyulaya ulasa bile fail ya da gaye olmaz. Sur nedende bu durum
daha barizdir. Zira sur neden, suretlerin sureti olan ya da ilk suret
olan bir noktada son bulmaz; sur nedendeki sonluluk, nedenlinin
saysal sonluluudur, suretin suretinde deil, bileik cisimdeki son
surette biten bir sonluluktur.76
bn Snnn Zorunlu ve mmkn varlk ayrmn benimseyerek
zorunlu varl nedeni olmayan, ama her eyin nedeni olan eklinde
kabul eden Baddye gre varl mmkn (mmkinul-vucd)
olann varl, kendi varlndan daha fazla Varl Zorunlu
(Vcibul-Vucd) olann varlna delalet eder.77 Yine burada
Baddnin Zorunlu Varlkn ispatnda mmkn varlk zerine
vurgu yapmas, Me felsefede var olan bu teorinin odak noktas
75
76
77

Badd, a.g..e., c. III, s. 117.

A.g.e., c. III, s. 121.
A.g.e., c. III, s. 24. Badd, bn Snnn Varl Zorunlu (Vcibul-vucd), varl
imkansz (mmteniul-vucd) ve varl mmkn (mmknl-vucd) ayrmn benimsemitir. Bk. C. Recep Seydeb, a.g.e., s. 65. Baddnin ifadeleri yledir: Ne
vcib ne mmteni olan, varl mmkn olandr, Her bizatihi varl mmkn
olan, ancak biztihi Varl Zorunlu olandan var olur.. Bkz. Badd, a.g.e., c. III, ss.
22-23.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

NEDENSELLKBALAMINDAEBLBEREKTELBADDNNMEGELENEKNDEKYER

n, kelamclarn uluhiyetle ilgili pek ok konuda nemli bir balang noktas olarak kulland sonradan yaratlma yani huds deliline
doru evirme eklinde bir tadil gayreti olarak deerlendirilebilir.
Sonu
Snni akideye uygun felsef grleriyle bn Teymiyyenin vglerine mazhar olan Ebl-Berekt el-Badd, me felsefeye
eletiriler getirirken, filozoflarn aklarn tespit edip onlar tahrip
etmekten yerine sistem ii eletirilerle muteber grd grlerden oluturduu bir telifle felsef ve din ilimler arasnda bir tadile
gitme abasyla, bu gelenee ciddi eletiriler ynelten Gazzl ve
bn Teymiyye gibi dnrlerden farkllamaktadr. Kendisi de nihayetinde tabip olan Badad, salt speklatif konularla snrl olmayan zamannn bilimi konumundaki felsefeye btnyle kar kmaktan ziyade ne felsefeden ne de dinden vazgemeden, yapm
olduu dzenlemelerle her ikisi arasnda bir uzlama gitmeyi denemitir.
Ge antik dnemde de youn bir dnsel diyalektiin dinamidb|75
ini oluturan Platon-Aristoteles ve Hristiyanlk-felsefe uzlatrmalarna benzer ekilde slam dnyasnda grlen felsefe-din, aklnakil uzlatrmasnn bilfiil ve kapsaml bir rneini ortaya koymaya
alan Badd, sonrasnda mteahhirin dnemde tadilul ulum
ad altnda ya da isim belirtilmeksizin bilfiil gerekletirilen kelamfelsefe telifinin nclerinden olmutur. Baddnin hedefi, din
kaideleri dikkate alarak felsef baz unsurlar karmak veya deitirmek, veya da bazlarnn odak noktasn dntrmek eklinde
yeni modifikasyonlar yaparak muteber bir telif oluturmaktadr.
Tabii ki byle bir aba, hem felsefecileri hem de din bilginlerinin
memnun olmamas ihtimalini de barndrmaktadr.
Ebl-Berekt el-Baddnin nedensellik konusundaki konumunu da bu genel felsef yaklam iinde deerlendirmek yerinde
olacaktr. nsandaki nedensellik dncesinin kaynann duyular
olduunu belirten Baddnin, me felsefenin madd sur, fail ve
gaye neden eklindeki drt neden teorisini kabul ederken, gerek
nedenin fail, gerek nedenlinin de meful olduunu vurgulad grlmektedir. Ona gre madd neden, olu-bozulu aleminde ve suretle birlikte oluan bileik cismin dolayl bir ekilde nedenidir,
suretin de nedeni olmaktan uzaktr. Yokluu (adem) da bir neden
saymayarak madd neden balamnda deerlendiren Badd, sur
neden konusunda ise bn Sinadan farkllaarak onun ilevini araz

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

FERRUHZPLAVCI

bir konuma indirip fail nedeni ne karm; bizzat ve gerek fail

neden olarak da nedensiz olan Zorunlu Varl kabul etmitir.
Badd drt neden dnda rastlant ve talih denilen olaylar
nedenselliin dnda grmeyip bunlarn da sz konusu nedenlere
rci olduunu ileri srerken, nedenlilerin nedenlerinden var olularnda zorunlu ve daima sonucunu gerektiren nedenlerden, ounlukla, eitlikle ve azlkla sonucunu gerektiren nedenlere doru azalan bir nedensellik ilikisi spektrumunu ortaya koymu ve nadiren
gerekletii iin rastlant denilen eyin nedenselliine burada aklk getirmitir.
Metafizik balamda da rastlant ve talihi tabi ve irad nedenselliin ittifak eklinde iki nedensellik zincirinin kesimesine nisbet
eden Baddnin yapmak istedii, bir indeterminizme yol amak
deil, imkan alan ve olaslklar geni tutmaktr. Ancak bu noktada
ne belirlenimsizlie ne de kaderin mutlak belirleyiciliine kap aralamayan Badd, ilah kaza ve kaderin tabi varlk ve olaylar kuattn ancak irad olaylar kapsamadn ileri srmektedir.
76|db Badd Tanrnn tikelleri bilmedii eklindeki mehur me gre katlmazken, irad ve gelecee ynelik olaylarn ilah bilginin
konusu olmadn, ilah bilgiye halel getirmeden aklamaya almtr. nsan iradesi ve sorumluluunu vazederken, am olduu
bu geni imkan alannn, sanlann aksine insana nedenler ve sonular zinciri iinde kendi iradesinin de gerekletirici veya nleyici bir
neden olduu bilincini saladn; bylece kiiye bir eylemde bulunurken ne istediini dnme ve zgrln en gzel ekilde kullanma imkann sunduunu ileri srmtr.
Ayrntl bir ekilde ele aldmz rastlant konusunda temelde
Aristotelesi ve bn Sinac grten ayrlmadn grdmz
Baddnin tesadf teorisinin ya da modern felsefedeki probabilizmin atas olduunu ileri srmek kanaatimizce abartl ve yanl
olacaktr.
Melerin sudr teorisine katlmayp yaratc Tanr grn
kabul eden Badd, neden ve nedenli zincirinin sonsuza kadar
gidemeyeceini ve gerek neden olan lk Nedende son bulmas
gerektiini delillendirirken de yaratc fail nedeni ne karm;
ayrca bn Sinac Zorunlu Varlk grn benimserken de Zorunlu
Varlk isbatnda mmkn varl merkeze alarak, kelamclarn sklkla kullandklar huds deliliyle bir tadil abasna girmitir.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

NEDENSELLKBALAMINDAEBLBEREKTELBADDNNMEGELENEKNDEKYER

En dikkat ekici hususlardan biri de pek ok noktada

Melerin grlerine yer yer ar eletiriler getiren Baddnin,
zellikle sudr teorisi eletirilerinde grlerinden faydaland
hatta muhtemelen kendisiyle grt ileri srlen Gazzlnin
nedensellik eletirisini dikkate almam olmasdr. Bu durum belki
de onun, gerek fail neden olarak Zorunlu Varlk kabul eden nedensellik anlaynn, Gazzlnin zorunlu ve mutlak bir nedensellik
anlayna ynelik endielerini izale edeceini ve ilah g ve kudret asndan bir sorun oluturmayacan dnd eklinde aklanabilir.
Kaynaka
Akkanat, Hasan, Kad Siraceddin el-rmev ve Metliul-Envr (Tahkk, eviri,
nceleme), (Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2006, c.I-III.
Aristoteles, Fizik, (ev.: Saffet Babr), Kabalc Yaynevi, stanbul-1997.
, Gkyz zerine, (ev.: Saffet Babr), Dost Kitabevi, stanbul 1997.
, kinci zmlemeler, (ev. Ali Houshiary), Dost Kitabevi, stanbul 2005.
, Metafizik, (ev.: Ahmet Arslan) Sosyal Yaynlar, 2. bas., stanbul 1996.
, Tabat, (ev.: shak b. Huneyn, ner.: Abdurrahman Bedev), elMektebetl-Arabiyye, Khire 1965, c. I-II.
Brockelmann, GAL, c. I, Leiden-1943.
Brockelmann, GAL, Suppl., c. I, Leiden- 1937.
Durusoy, Ali, Olanak, Olaslk ve Olabilirlik (mkan, htimal ve Kuvve), M lahiyat Fakltesi Dergisi, say: 27, stanbul 2004/2.
Ebl Berekt el-Badd, Kitabul-muteber fil hikme, (ner.: erefattin Yaltkaya,
Sleyman Nedv), Haydarbad 1938 (1357-58), c. I-III.
Fahreddin er-Raz, Levmiul-beynt, (ner., Taha Abdurrauf), MektebetlKlliyytil-Ezheriyye, Kahire 1976.
Gazzl, Tehftl-Felsife, (Filozoflarn Tutarszl), (ev.: Mahmut Kaya-Hseyin
Sarolu), Klasik Yaynlar, stanbul 2005.
Hasan, Sabri Osman Muhammed, el-Felsefett-tabiyye vel-ilhiyye inde Ebil-Berekt
el-Badd, (Yaynlanmam doktora tezi), Kahire niversitesi Edebiyat
Fakltesi, Felsefe Blm, Kahire 1982.
bn Eb Useybia, Uynul-enb f tabaktil-etibb, Dru Mektebetil-Hayt, Beyrut
ts.
bn Sn, Fizik I, (ev.: Muhittin Macit, Ferruh zpilavc), Litera Yaynclk, stanbul
2004.
, Fizik II, (ev.: Muhittin Macit, Ferruh zpilavc), Litera Yaynclk, stanbul
2005.
, aretler ve Tembihler, (ev.: Ali Durusoy, Muhittin Macit, Ekrem Demirli),
Litera Yaynclk, stanbul 2005.
, Metafizik I, (ev.: Ekrem Demirli, mer Trker), Litera Yaynclk, stanbul
2004.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1

db|77

78|db

FERRUHZPLAVCI

, Metafizik II, (ev.: Ekrem Demirli, mer Trker), Litera Yaynclk, stanbul
2005.
bn Teymiyye, Minhacs-Snneti-Nebeviyye, (tahk., Muhammed Read Salim),
Riyad 1986.
Karla, Bekir, slam Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, Litera Yaynclk,
stanbul-2005.
Kutluer, lhan, Determinizm, DA, c. X, s. 215-220.
, lliyyet, DA, c. XXII, ss. 120-121.
Macit, Muhittin, bn Snda Doa Felsefesi ve Me Gelenekteki Yeri, Litera
Yaynclk, stanbul 2006.
, mkan Metafizii zerine: Gazzlnin Felsef Determinizmi Eletirisi,
Divan lm Aratrmalar, Bilim ve Sanat Vakf, stanbul 1997/1, say: 3, ss.
93-141.
Madelung, Wilferd, Abu'l Barakat el-Bagdadi, Encyclopaedia Iranica, (EIr.), I/3,
London-1983.
Nedv, Sleyman, Makale, Ebl-Berekt el-Badd, Kitbul-Muteber iinde, c.
III, ss. 230-252.
zpilavc, Ferruh, Ebl-Berekt el-Baddde Tabiat Felsefesi, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2008.
Pines, Shlomo, Studies in Abul-Barakts Poetics and Metaphysics, Scripta Hierosolymitana VI, Jerusalem-1960.
, Hibat Allah, Encyclopedia Judaica, VIII, 3rd Print, Jerusalem-1974.
Ross, David, Aristoteles, (ev.: Ahmet Arslan vd.), Kabalc Yaynevi stanbul 2002.
Seydeb, Cemal Recep Ebl Berekt el-Badd ve Felsefetuhul lhiyye, MektebetlVehbe, Kahire 1996.
Sezgin, Fuat, GAS, c. VII, Leiden-1979.
Tayyip, Ahmet Muhammet, Mevkifu Ebil-Berekt el-Badd minel-felsefetilmeiyye, (Yaynlanmam doktora tezi), Cmiutl-Ezher, Klliyet
Uslid-dn, Kahire 1980.
lken, Hilmi Ziya, slam Felsefesi, lken Yaynclk, stanbul 1983.
Yaltkaya, M. erefettin, Ebl Berekt el-Badd Dar'l- Fnun lahiyat Fakltesi
Mecmuas, (D..F.M) yl: 4, say: 17, stanbul 1930.

DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI1