Sosyalizm ve nsan Ruhu

(The Soul Of Man Under Socialism)

Sosyalizm ve

Oscar Wiide
1. Bask: Nefes Yaynclk, 2000 (1000 Adet)
2. Bask: Re Yaynclk 5000 Adet

insan Ruhu

stanbul, Austos 2006

The Soul Of Man Under Socialism

eviren: Fatih zgven

1891

Kapak resmi: Arslan Erolu

Tasarm: Hakan Karata
Gralik uygulama: Ender Ergn - Hakan Lokanol
Dizgi: Yasemin Avdan
Yayna hazrlayan: Ycel Gktrk - Merve Erol
Bask ve cilt:

Oscar Wilde

Kitap Matbaaclk
stanbul Tel: 0.212.501 46 36

Va

Re

Yaymdk

ynetim udres: nn Mal. imen Sok.

no: 89/2 ili - stanbul
irtibat adresi: Abdullah Sok. no: 9 Beyolu - stanbul
tel-faks: 0.212.251 87 67
e-mail: expressdergisi@yahoo.com

eviren: Fatih zgven

Balama v u r u u

Nereden balamal.''
Sosyalizm ve insan Ruhinut birinci basmnn sunuuna byle balamtk. Aradan alt yl geti, pek ok ey deiti, baz eyler hi deimedi. Deimeyenlerden balayalm, rnein Tanpnar'n szyle, "insan insandr ve b l< Mha g varlacak bir merhaledir" cmlesiyle balanabilir. Yada VCilliam Burrougls'un deyiinden: "nsan, cins isim deil. sfattr."
Veya ^tetin ulhaolu'nun u saptamasndan: "Marjn

1844-1848

aras ol itfan sistemini 'aln?, ama kapanmayacak bir parantez olarak deerlendirmek gerekir. Bujurantez. iitopyaclaru uzantlaryla re dnemin teki sosyalist akmlaryla ilikiler sonucunda biimlenmi ve 'yle' almtr.
Daha sonra iine pek ok ey konmutur. Bunlar tartmak mmkndr, ancak gnmzde, parantezin aln arldatacak bir neden bulmak pek miimkiin deildir."
Kapanmayacak "paratez'in aln Marx ncesine, 19. yzyln
balangcna yerletiren Cornelius Castoriadis'den balamak da mmkn: "Temelde devrimci olarak bizim iin bugn hl geerliliini koruyan
dncelerin nemli ounluu. Man'tan nce. 18(X)-184S arasnda, ii hareketi tarafndan, zellikle de ingiliz sendikalarnn ve Fransz sosyalistlerinin gazetelerinde ifade edilmiti."
Galiba en iyisi, Susan Sontag' bir szyle balamak: "Biiykyazarlar ya koca olur ya k..." Sanat: rnek Bir ileke balkl derlemesindeki "Cams'nn Defterleri" balkl yazsna bu tasnifle balyor ve
yle devam ediyor: "Camn dnda dnebildiim hibir modern yazar
sevgi uyandrmamtr."
Anlalan, Oscar Wilde' "modern yazarlardan saymyor. Hakl

olabilir bir bakma; Wilde' "modern"e sdrmak - o modernin sfat

"post" olsa bile- pek mmkn deil gibi.
"Koca" m, "k" m olduuna gelince, bize kalrsa ne o, ne o ya da
lem o, hem o. Hayat hikyesinin kl bana bir sanat eseri olmas da,
o tanmlanamazlkta yatyor herhalde.
Ama, kesin olan u: Oscar Wilde kadar gzellik duygusu uyandran

nsz

yazar pek az. yle ki, Sontag'a nazire, yle bile deeb;|ir: "Hibir rnolert yazar Wilde kadar seksi deildir."
"Seks"den kastmz en geni anlamyla "seksapel", Manic Street
Preaclers'n solisti Nick Wire'n iaret ettii trden bir cazibe:
"1948'de salk sigortas yasasn Meclis'e kabul ettiren i Partisi milletvekili Anemin Revann aksirzllii bize seksi geliyor..."
Oscar Wilde'n uyandrd gzellik duygusunun ne denli dntrc olduunu, Mare' doktora tezine konu olan "bahe filozofu"
Epikr' yanklayan 19. yzyl Fransz sosyalisti Jean-Marie Guyeau'nu u szleri tarif ediyor gibi: "Biitu duyular gzellii takip etler.
Dygy. dme >e iradeyi harekete geiren, ayt zamaula bunlarn kaynam etkilerine bal bir haz uyandran her izlenim gzeldir."
Sontag'a dnelim: "Roland Barthes'a gn okurlar ikiye ayrlr" diyor,
"satrlarn altn izenler ve izmeydiler".
Barthes ikinci gruptanm... Sotag, Barthes'n bu tercihi zerine u
yorumu yapyor: "lsa sevdii vcudu karalamaz!.."
Sontag'n mecazlar ksa devre yapyor bazen, bu da onlardan biri
galiba. nsan sevdii metinle seviir: Satrlarn altn izer, notlar der, iaretler koyar, ilveler yapar.
Sosyalizm ve lsa Ruhu sevdiimiz bir vcut, yle olduu iin de
byle bir metin oldu: Her sayfasna ve neredeyse her satrna temas ettik, hemen her vehesiyle mnasebet kurduk.
Ama arzusu hilfna bir ey yapmadk, kendi ifadelerine mdahale
etmedik. Sa sayfalar ona braktk, sol sayfalar biz iledik.
ikinci basmda, sol sayfalara baz eklemeler yaptk, ayrca "balama
vuruu"u da elden geirdik. Alt yl nce, bir Erkin
Koray arksyla noktalamtk sunu yazmz. Yine yle yapalm: "Olan oldu bir defa. bari hepimize yarasn..."

Oscar Wilde adyla "sosyalist" kavramnn yan yana gelmesi, hele

Trkiye gibi bir lkede, insanlar artabilir. "Trkiye gibi" derken,
okur ounluunun bu yazar ancak yaplm evirilerden tanma ans olan herhangi bir toplumu kastediyorum.
Oscar Wilde denince Dorian Cray akla gelecektir; oyunlar, masals ykleri akla gelecektir; De Profudis'i okuyanlar olacaktr. Ama sosyalizm stne ne dndn bunlar anlatan yazlar byk bir ihtimalle evrilmemi olaca iin bilen fazla kii kmayacaktr.
Ama Wilde'n "memleketlisi" olan (yani "Byk Britanya" balamnda) ve dolaysyla onu btn ynleriyle tanyan Hobsbavvm gibi
sosyalist bir tarihi de onu bu dnce akmnn gerek bir yesi olarak
grmez: "Sosyalizmin yrngesinde" dolanan biri ya da "sosyalizme
sempatisini ilan eden", ama aslnda "militan estet ve 'sanat sanat iindir'ci, 'dekadans' savunucusu" evrelerden bir yazardr. Hobsbawm'n
bu yargs, daha dorusu geni bir kltrel balam iinde kiileri ve
dnceleri yerli yerine oturtma abas muhtemelen geerlidir.
Uzun yllarn deneyimi ve birikimiyle zihnimizde "sosyalist"in bir
resmi olumu. Her kavram gibi bu da karmak, birok eyin bileimi bir resim. Ama gene her bileik nosyon gibi baz imgelere ak, bazlarn dtalyor. "Sosyalist" deyince, fabrikada, proleter mahallesinin
kahvehane ya da meyhanesinde "yabanc bir ge" gibi durmayan, dncelerinin yansra dilini ve davrann da byle bir varolua uyarlam bir insan tipi gelir aklmza. Bunun yannda Oscar Wilde ne kadar olmadk bir grnt!
ngiltere'nin ve Avrupa'nn uzun srm Victoria a'na (Kralie
olan kadncaz 1837'den 1901'e kadar hkm srerek bu ala yat
oldu diye suu onun zerine atyoruz, ama bu aslnda Burjuva a'dr), bu dzenin ikiyzl (ve dik yakal) grenekiliine madd ve
manev varlnn btn kromozomiaryla isyan eden bir dandi'ydi
Oscar Wlde.

Bu Frenke kelimeyi kullanyorum, nk bizim kltrn farkl

olana tahammlszl kelimenin Trkesi olan "zppe"ye btnyle olumsuz bir anlam veriyor. Oysa ben Wilde'a "dandi" derken byle
olumsuzluklar dnmyorum. Szn ettiim burjuva ann kendi zellikleri, Wilde gibi zgr ruhlu bir insann kar knn dandi'ce renk ve jestler tamasn zorunlu klyordu.
"Paradoks", Oscar Wilde'n balca edeb arac ve felsef silahyd.
rnein, oyunlarndan yle tipik konumalar: "imdi yemekte beni
Mary Farguhar'n yanna oturtacaktr. O kadn da habire masann br
ucundaki kendi kocasyla flrt eder. Hi ho deil. Hatta ahlkl da deil... stelik durmadan artyor bu. Londra'da kendi kocalaryla flrt
eden kadnlarn says skandal llerine ulat. O kadar kt bir grnt ki. Temiz amarlarn toplum iinde ykamak gibi..."
Dolaysyla, Wilde'n buradaki uzun makalesinin ilk cmlesini okuduumuz zaman da, yazarn o nl paradokslarndan biriyle kar karya olduumuzu dnebiliriz: "Sosyalizmin tesisinden elde edilecek
belli bal kazan, hi phesiz, bunun bizleri o pek skc eyden, bakalar iin yaamak zorunluluundan kurtarmas olacaktr ki, halihazrdaki gidiatta, bu hemen hemen herkesin zerine bir heyula gibi kyor." Ama Wilde'n bu tr cmleleri aslnda hibir zaman sadece bir
holuk veya zeka oyunu yapmak amacyla sylenmemitir. Bu da yle.
Sosyalizmi bireycilikten ok ortaklaaclk ve bakalar iin sorumluluk duymak gibi niteliklerle anlar, tanrz. Wilde, daha ilk cmleden sosyalizmi, bizi bakalar iin yaamaktan kurtaracak bir ey olmas nedeniyle istediini syleyerek konuya giriyor. Bu da Wilde'a zg
bir paradoks ve "zppelik" mi?
Bu cmleyi okuyan -ya da yaznn tamamn okuyan- birok kii
byle dnebilir. Ama bana pek yle gelmiyor. Oscar Wilde'n sosyalist bir dnr olarak ele alnmasnn gerei baka bir tartma konusu -byle bir "gerek" olduunu sanmyorum zaten. Ama kendini
sosyalist grenlerin bu yazda sylenenleri ciddiye alarak dnmesi
gerekir. nk bunlar aslnda sosyalist anlayn iinde olan, ancak belirli nedenlerle yeterince ne kmam baz olgularla ilgili.
Sk sk tekrarland gibi, zellikle Marx ve Engels'in ngrd
sosyalizm, ileri kapitalist toplum aamasn izlemesi beklenen bir toplum ve hayat tarzyd, ama ok zaman ne "ileri", ne de hatta "kapitalist" toplumlarda gerekleti. Oysa Oscar Wilde gelikin bir Bat top-

8 -

lumu ve byle bir toplumda geerli gelikin bir bireysellik erevesinde bakyor sosyalizme. Dolaysyla syledikleri, bence, ilk bakta grleceinden bir hayli daha yakn Manan sosyalizm anlayna.
Belki bir miza, bir eilim sonucudur, kendi hesabma sosyalizmin
"sosyai"liine, dayanma kltr ve etiie nem veririm. Ama bunun bireysellii ezecek ve yok edecek dozlara getirilmesinin sakncalarn da, teoride olduu kadar, pratikte de bilirim. Bu sorunlar doal
olarak Oscar Wilde iin son derece nemli; bireysellii bask altna alacak, kitleler adna bireysellie kar manev antaj uygulayacak "ahlklk" biimlerinden holanmyor.
Aslnda burada da Marx'a yakn olduunu syleyebilirim. Marx sosyalizmi bir "ahlklk" olarak grmekten hi holanmamt. Hatta
bunu sk sk abartt ve dolaysyla bir "bilimcilik" yanltsna yaklat grlr. Genliinde doktorasn yazarken Epikuros ve Demokritos'un atom teorileriyle, zellikle bu balamda ilgilenmiti.
Marx, son analizde, kendisi istemese de, bir ahlkdr. Ama Wilde
gibi o da yzyln burjuva ahlklndan nefret etmitir. te bu noktada olduka aykr bu iki adam arasnda ciddi bir ortaklk vardr: Sosyalizme, Hristiyanlkla kark bir burjuva hayrseverliinin bulamasna tahamml edemezler.
Oysa dnyann pek ok yerindeki sosyalist hareketlerde buna benzer geleneki "ahlklk" biimleri sosyalist ahlka karm, hatta
onun yerine gemilerdir. Bu bakmdan Oscar Wilde' tavizsiz sylemi bir panzehir ilevi de grebilir.
Wilde, ahlk, dayanmay vb. sisteme havale ediyor: Sistem kurulsun, smry ortadan kaldrsn, insanlara kendi hayatlarn zenginletirmede eit imknlar yaratsn; bylece bir insann baka bir insana
"acma'sn, yardm etmeye almasnn, bakalarnn "aclarn duyma ve paylama'sn manev ykn yok etsin; ksacas, "hayr" denen kurumu ihtiya haline getiren koullar dnyadan silsin.
O zaman insan kendini zgrce gelitirebilir. Oscar Wilde'a gre,
bu nasl yaplr? phesiz kendini sanata, gzellie vererek. imdi, bu
da Mare'n sylediine o kadar uzak deil. Marx, komnist ryasn
anlatt o ok bilinen, ksack blmde (baka bir yerde sylediine
gre "ihtiyac kadar alan") insann sabal balk tutup leden sonra da
keman almasndan dem vurmuyor muydu?
Britanya Adalar nda yaayanlar, hem adal, hem de dnyay yeniden

biimlendirmi bir imparatorluun ocuklar olarak, dnyada varolan

ler eyi yaparlar, ama kendilerine gre yaparlar. Oscar Wilde' bir sosyalist olarak tanmann artc bir yan var -sosyalizm adna sylediklerinin de artc yan olduu gibi. Ama Oscar Wilde'a gnnn Britanya balamnda baktmzda, bu artclklar biraz azalabilir.
Wilde' ada John Ruskin (ikisinin de lm yl 1900) ngiltere'nin en nemli estetlerindendir. Sanata ilgisi onu da ii sorunuyla ilgilenmeye yneltmiti. Bylece, Ruskin, Wilde kadar "atipik" bir sosyalist kategorisine girebilecek bir yazar olmutur. Wilde gibi o da,
dnyada herkesin bir sanat ve yaratc olmasna imkn verecek bir
toplumsal sistemin kurulmasndan yanayd.
Wilde'n dncelerinden etkilendii teki sanat tarihisi ve estet
Walter Pater, "sanat sanat iindir" akmnn Britanya'daki balca szcs olarak, sosyalizm gibi konulara adamakll uzakt. Ama insana sanat ve yaratc olmasn salayan bir sistemin gerekliliini tartacak
olsa, o da buna aykr bir tutum benimsemezdi.
Bu erevede daha nemli isim muhtemelen William Morris'tir.
Morris, sz konusu kiiler arasnda daha "batl" bir sosyalisttir. Sol
bir sanat felsefesine sahip olmann yansra, somut siyasete de daha yakn durmutur. 1880'lerde sosyal demokrat bir dernee girmi, birok
siyas geziye km, ama sonra bu dernektekilerle anlaamaynca kendi rgtn kurmutu. Ama sanat alanndaki yeri, siyasettekinden ok
daha nemlidir. Morris'in ad, "Arts and Crafts" akmyla zde gibidir. ada dnyada mimarinin, tasarmn, ssleme sanatlarnn sorunlar ve imknlar stne srekli kafa yordu. Akmn adnn da dndrd gibi, endstrinin ve kaba ilevselliin egemen olduu bir
ada, geleneksel zanaat anlayn yenileyerek hayat estetize etmek
gibi nemli bir amac vard. Bu konularda dnyada bilinen en kayda
deer teorisyen ve pratisyenlerden biridir.
Bu insanlar, daha sonraki yzyllarn kurumlam sol siyaset varyantlarnda grmeye altmz militanlara ya da militan entelektellere pek benzemiyorlar. Ama bu, onlarn hayatlarnda sosyalizmin hava bir heves olduu anlamna gelmiyor. Herhangi bir "reel-sosyalist"
lkede bir "i mekn" grm biri, Morris'in tasarm kayglarnn ya da
Wilde'n sosyalizmi estetik bir hayatn yolunu aacak bir sistem gibi
anlamasnn ne kadar gerekli bir "panzehir" olduunu kolayca kavrar.
Murat Belge

10 -

Sosyalizm ve
insan Ruhu

Blbln ve kargann ses organlar benzer

yapdadr, ama birincisinin eit eit akmak
iin kulland bu organlar, ikincisi yalnz
gagalamak iin kullanmaktadr.
Charles Daru 'in

Sosyalizmin tesisinden elde edilecek belli bal kazan, hi phesiz, bunun bizleri o pek skc eyden,
bakalar iin yaamak zorunluluundan kurtarmas
olacaktr ki, halihazrdaki gidiatta, bu hemen hemen
herkesin zerine bir heyula gibi kyor. Hatta, hi

Erdemin ilk art

burjuvalardan nefret etmektir.
Gustave Flanbert

kimse iin bundan kurtulu yok gibi bir ey.

Ara sra, yzyl iinde, Darwin gibi byk bir bilimadam, Keats gibi byk bir air, Msy Renan gibi
sekin bir eletirel zihin, Flaubert gibi stn bir sanat, kendini yaltmay, bakalarnn grltc taleplerinin eriemeyecei bir yerde tutmay, Platon'un
dedii gibi "duvarn salad korunmaya" snp
iindeki cevheri kusursuzlua eritirmeyi baarm, bu
ona benzersiz bir kazanm salad gibi, tm dnyaya da emsalsiz ve srekli kazanm salamtr.
Ne var ki, bunlar birer kuralddr. nsanlarn byk blm salksz ve abartl bir altrizm yolunda
hayatlarn ziyan etmekteler hatta ziyan etmeye zorlanmaktalar. Bunlar evrelerinin irkin bir yoksullukla, irkin bir irkinlikle, irkin bir alkla kuatldn gryorlar. Btn bunlardan kuvvetle duygulanmalar kanlmazdr. nsanolunun duygular dn-

13

cesinden daha abuk uyarlr; ve bundan bir sre nce

eletirinin ilevi zerine yazdm denemede iaret et1857'de, Brksel'de toplanan Birinci
yilikseverler Kongresinde, Lille
yaknlarndaki Marquette'in en zengin
fabrikatrlerinden Bay Scrive, Kongre
yelerinin alklar arasnda, yerine
getirilmi bir devin soylu sevinci iinde
unlar anlatyordu: "ocuklar iin bir takm
elence olanaklar saladk. alrken ark
sylemesini, yine alrken say saymasn
retiyoruz onlara; elendiriyor bu onlar
ve geimlerini salamak iin gerekli 12
saatlik almay cesaretle kabul ediyorlar."
Paul lutfargne

tiim gibi, ekilen aclara sempati duymak, dncelere sempati duymaktan ok daha kolaydr.
Bu yzden, bu insanlar hayranlk verici, fakat yanl
ynlendirilmi niyetlerle, byk bir ciddiyet ve byk
bir duygusallkla, kendilerini, evrelerinde grdkleri
ktlklere ila olma iine vermekteler. Ama onlarn
ilalar hastal

iyiletirmiyor: Yalnzca

uzatyor.

Hatta, ilalar hastaln bir paras.

Mesela, yoksulluk sorununu, yoksullarn

hayatta

kalmalarn salayarak zmeye alyorlar; ya da ok

daha ileri bir ekoln yapt gibi, yoksullar oyalayarak. Ama bu bir zm deildir; gln daha da
trmandrlmasdr. Gerek zm, yoksulluu

ortadan

kaldracak bir toplum dzeni kurmak, buna almaktr.

Ve altriiizmin erdemleri, gerekte bu hedefin yerine
getirilmesini engellemitir.

Yoksullarn devlet yardm alanlar olarak

"doallktan karlmas", tketiciliin
"doallatrlmas'nn vazgeilmez bir
kouludur. Tketicilerin kendilerine zg
kimlii korumas, tketici olmayanlarn o
kimliin itici ve nefret edilmesi gereken
kart - v e saknlmas gereken bir tehdit
olarak kurulmasn gerektirmektedir.
Yoksullar olmasa, onlar icat etmek gerekirdi.
Zygmunt Banman

Tpk en kt kle sahiplerinin klelerine iyi davrananlar olmas ve bunlarn, klecilik yznden ac ekenlerin kleciliin korkun i yzn grmelerini ve
kleciliin dnenler tarafndan anlalmasn engellemeleri gibi, halihazrda ingiltere'deki gidiat iinde,
en byk zarar verenler de en ok iyilik yapmaya abalayanlardr.
Sonunda konuyu gerekten incelemi ve o hayat bilen kimselerin East End'de yaayan okumu kiiler i n - sz alp toplumu hayrseverlik, ycegnllliik
ve benzeri altrist gdlerine gem vurmaya ardna tank olduk. Onlar bunu hayrseverliin insan al-

15

Mlkszlerin emekleri dnda hizmete

sunabilecekleri bir eyleri yoktur.
Dolaysyla, "mlk" ve "mlkszlk", btn
snf ayrmlarnn temel kategorileridir.
Max Weber

akt ve ahlkszlatrd gerekesini ne srerek

yapyorlar. Son derece hakllar. Hayrseverlik, ok sayda gnahn anasdr.
unu da sylemek lazm: zel mlkiyetin kurumlamas sonucunda ortaya kan korkun ktlkleri
azaltmak iin zel mlkiyeti kullanmak da ahlksz-

zel mlkiyet hakk, smrme ve eziyet etme

hakk demektir. zel mlkiyeti savunanlar,
ekonomik adaletsizlii umursamayanlardr.
George Orwell

lktr. H e m ahlkszlk, hem de adaletsizliktir.

Sosyalizmde, tabii, btn bunlar ortadan kalkacak. Pis
kokulu inlerde, pis paavralar iinde yaayan kimse kalmayacak; kimse baa klmaz, tmyle iren koullarda, salksz, alktan avurdu km ocuklar yetitirmeyecek: Toplumun gvenlii imdi olduu gibi hava
durumuna bal olmayacak. Don olduunda yzbinler-

Bireylerin, iblmne ve kafa emeiyle

kol emei arasndaki elikiye klece boyun
eileri sona erdii zaman, emek yalnzca
bir geim arac olmad zaman, bireylerin
eitli biimde gelimeleriyle retici gler
de artt ve btn kolektif zenginlik
kaynaklar grl grl fkrd zaman,
ancak o zaman, burjuva hukukunun
dar ufuklar kesin olarak alm olacak
ve toplum, bayraklarnn stne unu
yazabilecektir: "Herkesten yeteneine gre,
herkese ihtiyacna gre!"
Kari Al arx

ce insan iini kaybedip iren bir sefalet iinde sokaklara dklmeyecek, alaya szlaya komularndan sadaka
dilenip bir dilim ekmek ve bir gecelik kirli barnak uruna tiksin snmaevlerinin kaplarnda kme kme
toplamayacak. Toplumun her yesi toplumun genel refah ve mutluluundan payn alacak ve arada srada bir
don olay olursa, hi kimsenin can yanmayacak.
te yandan, Sosyalizmin kendisi, srf insan Bireysellie gtrecei iin deerli bir ey olacak.
Sosyalizm, Komnizm ya da adna ne derseniz deyin,
zel mlkiyeti kamusal zenginlie dntrerek ve rekabetin yerine ibirliini koyarak toplumu batan aa
salkl bir organizma haline, olmas gereken hale getirecek ve toplumun her bir yesinin madd refahn salayacak. Daha ak bir deyile, hayata esas temelini ve
esas evresini kazandracak. Fakat, yaam kusursuzluun en yksek mertebesine karmak iin, daha fazlas-

16 -*

17

Devleti sosyalistlere gre, kapitalizmin

ktlklerinin tek aresi, bankalar, topra
ve sanayii devletletirmek, yani ekonomik ve siyas
iktidar merkezletirmektir. Otokratik veya
oligarik sosyalizm, sosyalizm deildir. Olsa olsa
mfik bir despotizmdir ve herhangi bir
despotizmin efkatini uzun sre srdrd
tarihte grlm ey deildir.
Aldotts Hxley

na gerek vardr. Gerek duyulan ey Bireyselliktir.

Sosyalizm eer Otoriter karakterli olursa, halihazrdaki politik gle silahlanm hkmetler yerine, ekonomik gle silahlanm hkmetler olacak olursa, tek
kelimeyle, Endstriyel Tiranlklar ortaya karsa, o zaman insanln sonu bandan da kt olacak.
Halihazrda, zel mlkiyetin varl, bir sr insana
ok kstl bir bireyselliini gelitirme imkn veriyor.
Bu kiiler ya hayatlarn kazanmak iin almak zorunda deiller, ya da onlara kendilerine gerekten uy-

ada dnyamzda ynmz bulma

gereksinimindeyiz: N e istiyoruz? Bu tasar neleri
ieriyor? Nasl gerekleebilir hale gelir? Hangi
yeni sorunlar ortaya karr? Tiim bu konularda,
Marx'n bize syleyecek hibir eyi yoktur
yalnzca retim aralarndaki zel mlkiyeti
ykmak gerektiinin dnda; bu da ancak,
tam olarak ne anlama geldiinin bilinmesi
kouluyla (bugn "devletletirme"leri sosyalizm
diye yutturmaya devam ediyorlar, yle deil mi?)
dorudur. Baka sorunlar da vardr...
Cornelim Castoriadis

gun olan, zevk aldklar etkinlik alann seme frsat

veriliyor. Bunlar air, dnr, bilim ve kltr adamlar -zetle, gerek insanlar, kendilerini gerekletirebilmi insanlar ve onlarn ahsnda insanlk da ksmen
kendini gerekletirebiliyor.
te yanda ise, mlk sahibi olmadklar iin ve her
zaman dpedz alktan lmenin snrnda olduklar
iin, yk hayvanlar gibi almak zorunda olan insanlar var. Yaptklar iler onlara hi uygun deil; onlar
muhta olmann akld, aalayc zorbal yznden yapmaya mecbur kalyorlar. Bunlar Yoksullar:

18

Onlarn ortamnda ne davranlarda incelik, ne ho-

Emek, zenginler iin harikalar yaratr,

ama ii iin yoksunluk retir. Saraylar
yapar, ama ii iin inler retir. Gzellik
yaratr, ama ii iin solup sararma
retir. Makine durumuna indirgeyerek
barbarlk iine drd iiyi fizik
ve trel bakmdan alaltr; zihin alann
geniletirken alkl ve budalal
iinin yazgs durumuna getirir.

ezen bir Gcn sonsuz kk bir zerrecii: Hatta bu

Kari Marx

g onun ezik kalmasn tercih ediyor, nk bu du-

sohbet olmak, ne uygarlk ve kltr, ne zevklerde incelmilik ne de yaama sevinci var.

Onlarn bir arada oluturduklar gten insanlk byk bir madd refah kazanyor. Ama kazand tek ey
madd sonular; yoksul insann kendisinin hibir nemi yok. O, kendisine sayg duymak yle dursun, onu

19

rumda o insan ok daha itaatkr oluyor.

Elbette, zel mlkiyet koullarnda gerekleen Bizel mlkiyet erevesinde eyler
ters bir anlam kazanrlar. Herkes bir
bakasnda yeni bir gereksinme yaratp
onu yeni bir bamlla sokmaya, yeni
fedakrlklara srklemeye, yeni bir
doyum yoluna altrmaya, lerkes
bakasnn zerinde dsal bir egemenlik
kurup kendi bencil gereksinmelerini
doyurmaya bakar. Her yeni rn,
karlkl dolandrclk ve karlkl
soygunculukta yeni bir potansiyeli
temsil eder. nsan, insan olarak yoksullar.
Kari Al arx

reyselliin her zaman, kat zerinde bile, gzel ve harikulade olmad, yoksullarn da, kltrleri ve ekici
yanlar olmasa da, gene de birok erdemleri olduu sylenebilir. Bu iki ifade de tamamen doru saylabilir.
zel mlk sahibi olmak ounlukla son derece ahlk bozucudur, ve Sosyalizmin bu kuruma son vermek
istemesinin nedenlerinden biri de elbette budur.
Hatta, mlk gerek bir ba belasdr. Birka yl nce,
tarada, insanlar mlkn sorumluluklar olduunu syleyerek dolanp durmaktaydlar. Bunu o kadar sk ve o
kadar can skana kadar sylediler ki, sonunda, ayn eyi
kilise de sylemeye balad. Bunu artk her kilise krssnden duymak m m k n . Son derece de doru.
Mlkn sadece sorumluluklar deil, o kadar ok
sorumluluu var ki, ar oranlarda edinilmesi skntdan baka bir ey getirmiyor, insana sonsuz talepler
getiriyor, ilerle sonsuz ilgilenmek zorunda kalyorsunuz, bitmez tkenmez bir ba ars. Mlk sadece haz
getirseydi, ona katlanabilirdik; fakat sorumluluklar
onu katlanlmaz hale getiriyor. Zenginlerin kar iin
ondan kurtulmalyz.
Yoksullarn erdemleri hi de kar klacak eyler
deil, bunun byle olmas da ok yazk. Sk sk yoksullarn hayrseverlik karsnda gnl borcu duyduklar sylenir. Bazlar yledir ama, yoksulun

kalitelisi

hibir zaman gnl borcu duymaz. Onlar nankr, honutsuz, dikbal ve asi olurlar. Byle olmakta da son derece hakldrlar.

21

Hayrseverliin gln derecede yetersiz bir ksm

ounluun rettiine el koyan aznln
mutlak zaferi udur: Ayda 150 milyon ile drt
kiiye bakp bir gecekonduda oturan ve gnde
10 saat alan insann, kendi gibi binlerce
kiinin emeini emen bakasnn karsnda
fkelenmemesi, ona hak vermesidir.
Orhan Pamuk

bor deme yolu ya da duygusal sadaka olduunu dnrler, ki bu da genellikle bu duygusall gsteren
kiinin onlarn zel yaamlar zerinde zorbaca egemenlik kurmas gibi bir kstahla yol aar.
Zenginlerin sofrasndan dklen bir-iki krnt iin
neden gnl borcu duysunlar ki? O sofraya onlar da
oturmaldrlar ve artk bunun farkna varmaya balyorlar. Honutsuz olmaya gelince, byle koullar altnda ve bylesi dkn bir yaam biiminde honut-

Devrim hakk diye bir hakkn olduunu

herkes kabul eder. Bu, bir ynetimin
despotluunun veya yeteneksizliinin
tahamml edilmez olmas halinde,
ona destek olmay reddetmek ve
ona kar direnmek hakkdr.
Hery David Thoreau

suz olmayan kii hayvann tekidir.

Tarih okumu herkes bilir ki, itaatsizlik insann asl
erdemidir. lerleme itaatsizlik yoluyla kaydedilir, itaatsizlik ve bakaldr yoluyla.
Bazen yoksullar tutumlu olduklar iin vlrler. Oysa yoksullara tutumluluk nermek hem kaba bir aka,
hem de hakarettir. Alktan len bir adama daha az yemesini tlemek gibi bir eydir. Bir ii ya da kylnn tutumlu olmas son derece ahlakd bir ey olurdu.
nsan kt beslenen bir hayvan gibi yaamaya dnden raz olmamaldr. yle yaamay reddetmelidir, ya
almal ya da fkesini dile getirmelidir, ki bazlar bunun da hrszln-uursuzluun bir biimi olduunu

Hakszl her kabul edi,

daha byn dourur.
Ahmet Haindi Tanpnar

dnrler. Dilenmeye gelince, o elini uzatp almaktan daha gvenlidir, ama uzanp almak dilenmekten
daha ktr. Evet, nankr, tutumsuz, honutsuz ve asi
bir yoksul, byk olaslkla sahici bir kiiliktir ve onda ok cevher vardr. En azndan salkl biimde sesini ykselten biridir.
Erdemli yoksullara gelince, insan onlara acyabilir

23

~h\

elbette, ama hayranlk duymas olacak ey deildir.

Onlar dmanla zel koullarda bir anlama yapmlardr ve doutan haklan olan eyi pek sefil bir kap
yemee satmlardr. Ayn zamanda fevkalde aptal olsalar gerektir.
Bir insann, bu yasalar altnda kendisine gzel ve enSiyahlar arkada oturuyorlar. Bir beyaz adam
km, "ben siyahlarla yan yana oturmak
istiyorum" demi, arkaya oturmu. Sen misin
arkaya-siyahlarn yanna- oturan! Adam
bir gzel dvp indirmiler ilk durakta...
Bunu NTV'de bir belgeselde grdm.
Adamn kendisi kt. Artk yalanm tabii,
bunu anlatyor. Yerel gazetelerde de km
adam, hastanelik edilmi hali var. O kadar
sevdim ki o adam, tanmyorum, ismini
bilmiyorum, hibir zaman grmeyeceim.
te benim kardeim o, hepimizin kardei o.
Halil Trbanl

telektel bir hayat biimi salayabildii srece, zel

mlkiyeti koruyan ve mlk edinmeye izin veren yasalar kabul etmesini anlarm. Ama hayat byle yasalarla
bozulup irkinletirilmi birinin onlarn devamna ses
karmamas bana neredeyse inanlmaz geliyor.
Mamafih, bunun aklamasn bulmak da ok zor
deil. Ksaca u: Sefalet ve yoksulluk o kadar aalayc eylerdir, insan doas zerinde ylesine fel etkisi yaratmaktadrlar ki, hibir snf kendi ektii strabn gerekten bilincine varamamaktadr. Bunu onlara
bakalarnn anlatmas gerekir, ounlukla da bunu
syleyenlere kesinlikle inanmazlar.
Byk iverenlerin provokatrler hakknda syledikleri tartmasz dorudur. Provokatrler, her ie burnunu sokan, her eye maydanoz bir grup insandr, ki bunlar, toplumun halinden son derece honut bir snfnn
zerine ker ve onlarn arasna honutsuzluk tohumlarn serperler. Provokatrlerin bu kadar vazgeilmez olmas tam da bu yzdendir. Onlarsz uygarlmzn u
yarm yamalak halinde gelime denen ey olmazd.
Amerika'da klelik, kleler taralndan giriilen bir hareket sonucu, hatta onlarn zgr olmak yolunda aka
bir istek bildirmeleri dolaysyla ortadan kaldrlm deildir. Klelik, kendileri kle ya da kle sahibi olma-

Klecilii savunan bir ynetimi

hkmetim olarak kabul edemem.
Klelii kaldrmak istiyoruz diye
ortaya kanlar ("abolitionist'ler"),
bugnden tezi yok, Massachusetts
hkmetini desteklemekten
vazgesinler, hak yerini bulsun
diye de bir kiilik ounluk elde
edecek kadar beklemesinler.
Hetry David Thoreau

yan, hatta konuyla hibir ilgileri olmayan, Boston'da ya

da baka kentlerde yaayan bir takm provokatrlerin
ar biimde yasad davranlar sonucu kaldrlmtr.
Kuku yok ki, mealeyi yakan, btn olay balatan
Abolitionist'ler olmutur. Klelerin kendilerinden sadece ok az yardm grmemi olmalar deil, hemen
hi sempati grmemi olmalar da dikkat ekicidir; savan bitiminde de kleler zgr olduklarn grdklerinde, hatta alktan lecek denli mutlak bir zgrlk iinde olduklarn grdklerinde, birou bu yeni
gidiattan ac bir pimanlk duymutur.
Dnen insan iin, tm Fransz Devrimi'nin en trajik olay, Marie Antoinette'in kralie olduu iin ldrlmesi deil, Vendee'li a kylnn feodalizmin irkin
davas uruna seve seve lme gitmi olmasdr.
O halde, uras aktr ki, Otoriter bir Sosyalizm ii-

Sen alp abalarsn,

oluk ocuunun karnn
doyuramazs; o yan gelip
yatar, elini lk sudan soua
vurmaz, bir eli yada, bir eli
baldadr. Bir de sen gtrr
arkada, stelik de reyini bu
padiah hayatn srenlere
verirsin. Olur mu? Benim
bu fukara ksmnn gidiine
de, davranna da aklm
ermedi gitti.
Yaar Kanal

mize yaramayacaktr. nk halihazrdaki sistemde

ok sayda insan belli lde zgr, ifade zgrlne
sahip, mutlu hayatlar yaamaktayken, endstriyel-kla sistemi ya da bir ekonomik zorbalk sisteminde,
kimsenin byle bir zgrl olamayacaktr.
Yaadmz toplumun bir ksmnn hemen hemen
kle gibi yaamas esef edilecek eydir, fakat sorunu
toplumun t m n kleletirerek zmeyi nermek
ocukadr. Her kii kendi iini semekte zgr braklmaldr. Ona hibir zorlama getirilmemelidir. Zorlanacak olursa, ii kiiye uymayacak, kendi bana da
iyi bir i olmayacak, kimsenin de iine yaramayacaktr.
derken de her trl etkinlii kastediyorum.
Bugn hibir Sosyalistin ciddi ciddi, bir mfettiin

27

Savc: Bu, yalanlarla dolu bir brordr.

Kzl Yldz Traktr Fabrikas'ndaki
iilerin durumunu ele alrken gerei
tmyle arptmaktadr. Yazar, Parti'nin
ve sendikann desteiyle fabrika ynetiminin
iileri smrdn ve sistemli olarak
aaladn sylemektedir! Ona gre,
iilerin durumu klasik kapitalizm altndaki
proletaryannkiyle ayndr. Macar iileri ile
smrgeciliin ilk dnemlerindeki yerlileri
zdeletiren bu bror, sendikalar iilerin
karlarna tamamen yabanc "paral
dmaniar"a benzetmektedir.
Sank: Burada sz konusu olan gerek,
kapitalizmin yaratt bir kurum olan para
bana cret sisteminin korunmasnn belirli
toplumsal gruplarn karlarna olduu ve
ounluun karlarna hizmet etmediidir.
Yarg Sann Macaristan'da ii snfnn
sorunlarn umursamayan ayrcalkl
ve dokunulmaz bir snfn varolduu
grn 1970'ten beri tadn biliyoruz.
Karar: Budapete Mahkemesi Miklos
Haraszti'yi sekiz ay hapse mahkm etmi,
ancak yl sreyle gzetim altnda
tutulmas kouluyla bu cezay ertelemitir.
Sank, yl iinde kanunlara kar
gelmekten mahkm olursa, bu ceza
uygulanacaktr. '
*
Miklos Haraszti'rin yarglanmas,
ikinci Ot urum. 10-11 Ocak 1974

her sabah her evi ziyaret ederek her yurttan kalkp

sekiz saat kol kuvvetine dayal i yapp yapmadn
denetleyecei bir sistemden yana olacan sanmam.
nsanlk o aamay geti ve bu tr bir yaam, geliigzel bir tavrla, mcrimler demeyi setii insanlara
reva grmekte.
Fakat itiraf edeyim ki, karlatm sosyalizan fikirlerin ou, bence tam zorlama deilse de, otorite fikriyle lekelenmi durumdalar. Elbette ki otorite ve zorlama sz konusu bile olmamal. Her trl ortaklama
isteyerek yaplmaldr, insan, sadece isteyerek giritii ibirliklerinde kendini iyi hisseder.
Fakat, halihazrda geliimi iin az ok zel mlkiyetin varlna baml olan Bireyselliin nasl olup da
zel mlkiyetin ortadan kaldrlmasndan yarar salayaca sorusu sorulabilir. Cevab ok basit. Doru, varolan
koullar altnda, Byron, Shelley, Browning, Victor Hugo, Baudelaire ve dierleri gibi zel gelir sahibi bir-iki
kii, az ok kusursuz biimde kendi kiiliklerini ortaya
koyabilmilerdir. Bu adamlardan hibiri bir gn bile
olsun emeini kiralamamt. Yoksulluk yk zerlerinden alnmt. Byk bir avantaja sahiptiler.
Soru, byle bir avantajn ekilip alnmasnn Bireyselliin yararna olup olmayacadr. Alndn varsayalm. O d u r u m d a Bireysellie ne olur? Bundan nasl
yarar salar?
yle yarar salar: Yeni ortaya kan koullarda, Bireysellik imdikinden ok daha zgr, ok daha sekin
ve ok daha youn olacaktr. Adn andm airlerin
dgiicyle gerekletirilmi byk Bireysellikten de-

18 28

Doann denetim altna alnmas ve daha ok,

daha deiik eyler retilebilmi olmas, sanki
hayattaki en nemli amam gibi ele alnd.
insan bu sre iinde kendini bir eya
durumuna dntrd. Deer sralamasnda,
yaamak mlkiyetten daha alt sraya geti,
sahip olma varolmann stne kt.
Erich Frtmm

il, tm insanlkta genel olarak ierik ve potansiyel olarak varolan byk, fiil Bireysellikten sz ediyorum.
nk zel mlkiyetin tannmas, gerekte insanla
onun sahip olduklarn birbirine kartrarak Bireysellie zarar vermi, onu glgelemitir. Bireysellii tamamen yolundan saptrmtr. Hedefi gelime deil,
kazan olmutur. yle ki, insanolu, nemli

olann

varolmak deil, sahip olmak olduunu dnmtr.

insanolunun gerek kusursuzluu, sahip olduklarnda deil. insan olarak ne olduunda yatar.
zel mlkiyet gerek Bireysellii ezmi, yerine sahte
bir Bireysellii dikmitir. Toplumun bir kesimini a
nsann eya zerinde iktidar kurma istei
ne kadar youn olursa, eyann onun
zerindeki tahakkm de o kadar ar olur
ve insan da gerek bireysellik zelliklerinden
o kadar uzaklar, zihni giderek bir
biimsel akl otomatna dnr.
Herkes kendi bann aresine bakmaya
giriince, bireysellik zedelenmektedir.
Sradan insan siyasete karmaktan
vazgetii zaman, toplum orman
kanunlarna dnmekte, bu da bireyselliin
son kalntlarn bile silip siiprmektedir.
Max Uorkheimer

brakarak Birey olmalarn engellemitir. Toplumun dier kesimini ise yanl yola sokarak ve nlerine engeller
koyarak Birey olmaktan alkoymutur.
Hatta, insann kiilii sahip olduklar tarafndan ylesine ele geirilmitir ki, ingiliz yasalar her zaman
kiinin mlkne kar ilenen sular onun ahsna
kar ilenen sulardan daha iddetle cezalandrmtr
ve mlk hl tam yurttaln snanmasdr.
Parann kazanlmas iin gerekli olan alma da ok
ahlk bozucudur. Mlkn muazzam ayrcalk, toplumsal konum, onur, sayg, paye ve buna benzer ho
eyler salad bizimki gibi bir toplumda, doas itibariyle hrsl olan insan, mlk edinmeyi hedef haline
getirir ve istediinden ya da iine yarayacak olandan
ya da keyfini srebileceinden, hatta belki hayal edebileceinden ok daha fazlasn elden ettikten sonra
dahi, bezgin ve bkkn bir biimde servet biriktirmeye devam eder. Mlk edinmek iin insan kendini ar

30

31

biimde gvensiz biriydi Sezar!

taat eken, isyan bier.
Anadolu cleyiji

Otorite uygulayan birinin olduu yerde otoriteye

kar koyan biri olacaktr.
Sezar ok kusursuzdu ama, onun kusursuzluu tehlikeli bir yol izliyordu. Marcus Aurelius kusursuzdu,
der Renan. Evet, byk imparator kusursuz bir adamd. Ama omuzlarna yklenen bitmez tkenmez sorumluluklar nasl da katlanlmazd! imparatorluun
yk altnda sendeledi. Tek bir insann, o Titan'n ve
o fazlasyla usuz bucaksz krenin arln taya-

Nerede iktidar varsa,

orada iktidara kar diren vardr.
Micbel Vocanlt

mayacann bilincindeydi.
Kusursuz insandan kastm, kusursuz koullar altnda geliimini tamamlam insandr; yaral ya da kaygl ya da sakatlanm ya da tehlikede olmayan insan.
ou kiilik sahibi insan, bakaldran olmak zorunda
braklmtr. Glerinin yars ekimeye harcanmtr.
Byron'n kiilii rnein, ingilizlerin aptall ve ikiyzll ve banazlna kar verdii savata korkun

Teknoloji yzylnn doruk noktasnda, gerilla

savann yaygnlamas sembolik bir vakadr:
insan bedeninin enerjisi, tahamml tesi baskya
isyan ediyor ve kendini bask aygtnn nne frlatyor.
Herbert Mantise

biimde ziyan olmutu. Byle savalar her zaman gc

pekitirmezler; ou zaman zaaf artrrlar.
Byron hibir zaman bize verebileceklerinin tmn
veremedi. Shelley daha ucuz kurtard. Byron gibi, o da
m m k n olduunca abuk ingiltere'yi terketti. Ama
o kadar ok tannmyordu, ingilizler onun ne kadar iyi
bir air olduunu anlam olsalard, dileriyle trnaklaryla stne ullanr, ellerinden geldiince hayatn
karartrlard.
Ama o, sekin evrelerde ok gze batan biri deildi,
bu yzden syrtabildi, bir lde. Gene de Shelley'de
bile bazen fazlasyla bir asilik tonu vardr. Kusursuz bir

35

Grdm, cinayeti grdm: nmden geti

Grdm yzn, Castlereagh'n yzyd
Gzleri sakin, zulm rtl
Dokuz domuz kpek ardnda le izindeydi
Bir ift insan yrei kard cebinden
Frlatt nne itlerin
Dokuzu birden keyiflendi dokuz kpein
Derken dzenbaz grdm
Yaknmas tknmas
Hele hele gerdan kvrmas
Haspann bir krk eksik
Bir don giydi mi kna sanki Lord Eldeon
Bir elinde ncil
Bir elinde karanln kr
Ad Sidmouth
nmden cimsah srtnda seirtti ikiyzl
Herif hem put hem hkmet

kiilie ahengini veren asilik deil, huzurdur.

Greceiz, harikulade bir ey olacak insann gerek
kendisi. Doal biimde, kendiliinden ortaya kverecek, bir iek gibi, ya da bir aacn gvermesi gibi. ekime yaamayacak. Hibir zaman tartmayacak, kar
kmayacak. Bir ey kantlamayacak. Her eyi bilecek.
Ama bir yandan da bilgi edinme meselesiyle uramayacak. Bilge olacak. Deeri madd eylerle llmeyecek. Hibir eyi olmayacak. Gene de her eyi olacak, insan ondan ne alrsa alsn, sahip olmay srdrecek, o
denli zengin olacak. Durmadan bakalarnn iine karp onlardan kendisi gibi olmalarn istemeyecek. Onlar farkl olduklar iin sevecek. Bakalarnn iine karmamakla birlikte, hepsine yardm edecek, gzel bir eyin sadece gzel olduu iin bize yardm etmesi gibi.
nsann kendisi ok mucizev bir ey olacak. Bir ocu-

Uyan, uykusundan nasl uyanrsa aslan

Uyanr da bir deil, on deil, binlercesi
Nasl krarsa zincirlerini homurtuylan
Parala u heyulay srtnda oturan
Onlar ki aznlkta bizler yn yn

un kendisi gibi mucizev bir ey olacak.

Gr! Sen o zaman zenginlii

Klelikten bakasn grmedin
Kle dendi mi sana
Kuyruk sallaman yok mu hani!

samayacak. Kendi yasalarndan baka yasa da tanma-

Geliiminde, eer insanlar isterse, Hristiyanlktan

yardm grecek; eer istemezlerse, gene de byk bir
kendine gvenle geliecek. nk gemii dert etmeyecek, u ya da bu olay olmu mu, olmam m, umuryacak; ne de kendi otoritesinden baka otorite. Ama
kendisine yardmc olanlar sevecek ve sk sk onlar
anacak. Ki bunlardan biri de sa'yd.

Hani, almak
Sa kaym diye yarna
Kan donmu cann zorbaya satmak var ya!
te o, o klelik ite!
Percy Bysshe Shetley

"Kendini Bil!" yazlyd Antik Dnya'nn kapsnn

zerinde. Yeni dnyann kapsnn zerinde "Kendin
Ol!" yazl olacaktr. sa'nn insanoluna mesaj da
"Kendin O"dan baka bir ey deildi. sa'nn srr
bundan ibarettir.

37

ha yoksullardan bahsederken dpedz imann

kendisin-

den bahseder, tpk zenginlerden bahsettiinde de kendiliklerini gelitirmemi insanlardan bahsettii gibi.
sa, tpk bizimki gibi zel mlkiyet sahibi olmaya
izin veren bir toplumun yesiydi ve retisi uydu:
Byle bir toplumda, insann az bir yiyecekle yar a yar tok yaamas, bedenini scak tutmayan paavralar
giyip korkun, salksz barnaklarda yaamas bir
avantaj, salkl, ho ve adam gibi koullarda yaamas ise bir dezavantajdr.
Modern zgrleme hareketleri,
zellikle ii, ama ayn zamanda da
kadn hareketi hu soruyu sordular:
ktisad iktidar ve siyasal iktidar
karsnda olaanst bir eitsizliin
mevcut olduu ve bu eitsizliin
srekli yeniden retildii bir
toplumda, - y a da birka onyl nce
kadnlara "siyasal haklar" tannm
olmasna karn, fiiliyatta onlara
"edilgen vatanda" muamelesi yapan
bir t o p l u m d a - demokrasi, yani her
isteyenin iktidara fiilen katlabilme
olana olabilir mi? Mlkiyet (ister
zel olsun, ister "Devlet" mlkiyeti)
yasalar gkten mi indi acaba, indiyse
hangi Sina l'ne indi,
syler misiniz?
Cornelius Castoriadis

Byle bir gr orada ve o zamanda yanl saylacakt ve imdinin ingiltere'sinde, tabii, daha bile yanl
saylacaktr; nk kuzeye doru gidildike hayatn
madd gereklilikleri daha da hayat nem kazanmakta,
toplum yapmz ok daha karmaklamakta ve antik
dnyann herhangi bir toplumundan ok daha ar
ularda lks ve sefalet sahneleri sergilenmektedir.
sa'nn murad ettii uydu: nsana dedi ki, "Senin
harikulade bir kiiliin var. Onu ileri gtr. Kendin
ol. Kusursuzluun senin dndaki eyleri biriktirmekte ya da onlara sahip olmakta yattn dnme
bir an bile. Kusursuzluun senin iindedir. Bunu bir
farkettin mi, artk zengin olmak istemeyeceksin. Sradan hazineler insandan alnr. Gerek zenginlikler alnamaz. R u h u n u n hazinesinde paha biilmez kymette eyler vardr, elinden alnamayacak eyler. Bu yzden hayatn dsal eylerin ona zarar veremeyecei biimde kurmaya al. Ayrca kii olarak sahip olduun
eylerden de kurtulmaya al. Onlar beraberlerinde
bktrc bir meguliyeti, sonsuz almay, srekli

39

f-

hakszl getirirler. Sahip olduklarn, her admda Bireysellii kstekler."

unu da unutmayalm, sa hibir zaman yoksul dmlerin ille de iyi olduklarn, zenginlerinse ille de
kt olduklarn sylememitir. Bu doru olmazd.
Varlkl insanlar, snl olarak, yoksul dmlerden
daha iyi, daha ahlkl, daha entelektel, daha ince davranldrlar.
Toplumda zenginlerden daba ok para dnen tek bir snf vardr, o da yoksullar. Yoksullar paradan baka bir
ey dnemez. Yoksul olmann sefaleti budur.
sa'nn gerekte syledii, insann kendi kusursuzluuna, sahip olduklar, hatta yaptklar araclyla
deil, tamamiyle ne olduu araclyla ulaacadr.
Bu yzden, sa'nn yoluna giren varlkl delikanl tamamiyle iyi bir yurtta olarak resmedilir, ne snfnn
yasalarna, ne de dininin buyruklarna kar gelmitir.
O, o olaand szcn en olaan anlamnda, olduka saygn biridir. sa ona der ki: "Malndan mlknden vazge. Bunlar kusursuzluuna erimene engeldir.
Senin ayana bal birer tatr bunlar, birer yktr.
Kiiliinin bunlara ihtiyac yok. Kim olduun, hayattan ne istediin senin iindedir, dnda deil."
Kendi dostlarna da ayn eyi syler. Onlara kendileri olmalarn, durmadan baka eylere kafa yormamalarn syler. teki eylerin ne nemi vardr? nsan
kendi iinde tamamdr. Darya, dnyaya adm attklarnda, dnya onlarla ayn fikirde olmayacaktr. Bu
kanlmazdr. Dnya, Bireysellikten nefret eder.
Ama bunu dert edinmemelidirler. Sknetlerini ko-

40 -*

41

X/

iddet kullanmayan direnii,

roln oyunun kurallarna gre
oynamayan kiidir. Sonunda
dier oyuncu da kendi roln
oynamakta glk ekecek,
giderek hi oynayamayacaktr.
Tm iddet kullananlar, iddet
k ul lan madan d irenenleri n
gcn igdyle kavrayp
karlarndakilerin bu yolu
kullanmalarn nlemek iin
ellerinden geleni yaparlar.
Kararl, ancak bar grevcilerle
karlatklarnda camlarnn
krlmasn isterler, polise ta
atlmasn isterler. Neden?
nk bilirler ki, grevciler
iddete bir kez bavurursa,
yazglar belirlenir. Kendilerine
kar zor kullanlabilir, kamuoyu
da zor kullananlardan yana olur.
Al/ons lixley

rumaldrlar, merkez aldklar nokta kendileri olmaldr. Biri omuzlarndan pelerinlerini alrsa, ona karp
mantolarn vermelidirler, srf madd eylerin nemli
olmadn gstermek iin. Hakarete uradklarnda,
karlk vermemelidirler. Zaten hakaretin bir anlam
var mdr ki? nsanlarn birisi hakknda syledikleri, o
insan deitirmez. Kamuoyunun hi mi hi deeri
yoktur. nsanlar fiil iddete maruz kalsalar bile, iddetle karlk vermemelidirler. Bu, onlarla ayn dzeye inmek olur. Deil mi ki, insan hapiste bile bir ku kadar
zgr olabilir. Ruhu zgr olabilir. Kiilii dupduru
kalabilir. Huzur iinde olabilir. Ve her eyden de nemlisi, onlara bakalarnn iine karmamalarn ve onlar
hibir biimde yarglamamalarn syler.
Kiilik ok esrarl bir eydir. nsan her zaman eylemleriyle llemez. Yasaya uyar da, deersiz biri
olur. Yasaya kar gelir de, deerli bir insan olur. Kt olabilir, hibir ktlk yapmadan. Toplum nezdinde bir gnah ileyebilir de, bu gnah araclyla gerek kusursuzluuna eriebilir.
Zina yaparken yakalanan bir kadn varm. O n u n ak anlatlmaz bize, fakat herhalde bu ak ok byk
bir ak olmaldr, nk sa ona gnahlarnn balandn syler, nedamet ettii iin deil, ama ak o
kadar youn ve harikulade olduu iin.
Daha sonra, lmnden ksa bir sre nce, sa bir len sofrasnda otururken, kadn ieri girer ve onun salarna pahal kokular dker. Dostlar ona engel olmaya alrlar, bunun msriflik olduunu, kokunun parasnn
ihtiya iindeki insanlar iin hayr ilerinde kullamlma-

43

s gerektiini ya da buna benzer bir eyler sylerler. sa

o gr kabul etmez. nsanolunun madd ihtiyalarnn ok byk ve ok kalc olduunu, fakat ruhan
ihtiyalarnn daha da byk olduunu ve tanrsalla
Boanma, iyi huylu,
yumuak bal,
eitimli
insanlar arasnda
gerekletiinde bile,
dedii ler eyi
kaplayan ve solduran
bir toz bulutu
kaldrr ou kez.
Mahremiyetin alan,
paylalm yaamn
o biraz dalgn,
korunmasz
gveni, iliki
koparld anda ldrc
bir zehire dnmtr
sanki. Profesrler,
ayrldktan sonra,
karlarnn dairelerine
gizlice girerek
yaz masalarnn
ekmecelerinden
bir eyler arrlar
ve hali vakti yerinde
kadnlar da eski
kocalarnn vergi kaaks
olduunu ifa ederler.
Ayrlm ift daha nce
ne kadar "cmertse",
mlkiyet ve
ykmllk gibi

eylere ne kadar
az kafa yormusa,
alal da o kadar
sefilce olur. nk
ekimenin,
Svgnn ve sonu
gelmeyen kar
atmalarnn asl
gelime ortam, tam
da bu hukuksal
olarak belirsiz,
tanmlanmam
alandr. Evlilik
kurumunun
altndaki o karanlk
temel; karsnn emei
ve mlkiyeti zerinde
kocann o barbarca
iktidar; bir erkei
yatmaktan vaktiyle
zevk duyduu bir
kadnla evlenmeye
zorlayabilen ve bir
ncekinden daha az
barbarca olmayan o cinsel
bask - e v yklnca
mahzenlerden ve
temellerin arasndan
srnerek gnna
karlar.
Theoclor W. Adarno

yaklat o anda, kendine ait ifade yolunu semek yoluyla, insann kiiliinin kendi kendini kusursuzlua
eritirebileceini syler. Dnya, bugn bile, o kadna
bir azize olarak tapmaktadr.
Evet, Bireysellikte insan dndren eyler vardr.
Sosyalizm aile hayatn ortadan kaldrr, mesela. zel
mlkiyetin ortadan kalkmasyla, alageldiimiz biimiyle evlilik ortadan kalkmak zorundadr. Programn
bir paras budur. Bireysellik bunu kabul eder ve erdem haline dntrr. Yasal kstlamalarn ortadan
kaldrlmasn kiiliin tam olarak gelimesine yarayacak bir zgrlk biimine dntrr ve kadnla erkein akn daha mucizev, daha gzel, insan daha soylu klan bir ey haline getirir.
sa bunu biliyordu. Yaad zamanda ve toplumda
ok bariz bir biimde varolmasna karn aile yaamnn
gereklerini reddetti. "Benim annem kim? Kardelerim
kim?" dedi, onlarn kendisiyle konumak istedikleri
sylendiinde. Mritlerinden biri gidip babasn gmmek iin izin istediinde, "brak ller lleri gmsn"
oldu korkun cevab. Kiilik zerinde hak iddia eden
hibir eye cevaz vermedi. te bu yzden saca bir hayat srecek kii tamamyla ve mutlak biimde kendidir.
Bu kii byk bir air ya da byk bir bilimadamt ya
da gen bir niversite rencisi ya da ayrlkta koyun
gden biri olabilir; ya da Shakespeare gibi oyunlar ya-

44

45

zan, ya da Spinoza gibi Tanr hakknda dnen biri; ya

da bahede oynayan bir ocuk, ya da denize an atm
bir balk. Kim olduu nemli deil, yeter ki iindeki
ruhu kusursuzlua erdiren biri olsun.
Ahlkta ve hayatta her trl yknme yanltr. Bugn Kuds sokaklarnda bir deli, tahta bir ha srtlanm, srne srne gezinmektedir. O, yknmeden
zarar grm hayatlarn semboldr.
Aziz Damien gidip czamllarla yaadnda Isaca
yayordu, nk o byle bir hizmet sayesinde iindeki cevheri gerekletirebildi. Ama o ruhunu mzikte
nce uyum gsterirsiniz, sonra alkanlk edinirsiniz.

ortaya koyan Wagner'den daha Isaca deildir, ya da

ruhunu arksnda ortaya koyan Shelley'den.
Tek bir tip insan yoktur. Kusurlu insan says kadar

Wilson Piken

kusursuzluk vardr. nsan, belki, hayrseverliin isterlerine boyun eer ve gene de zgr olabilir, fakat
uyum gsterme zorunluluuna boyun eerek zgr
kalabilen biri olmamtr.
Bireysellik, demek ki Sosyalizm araclyla varacamz noktadr. Bunun doal sonucu olarak, Devlet
ynetim grevinden tamamiyle vazgemelidir. Vazgemelidir, nk sa'dan yzyllar nce bilge bir kiinin dedii gibi, insanl yalnz brakmak diye bir
ey vardr, insanl ynetmek diye bir ey yoktur.
Btn ynetim biimleri birer baarszlktr. Despotizm, byk olaslkla ok daha yararl iler yapabilecek olan despot da dahil olmak zere, herkese kar
hakszlktr. Oligariler ok sayda, oklogariler az sayda kiiye hakszlktr.
Bir zamanlar demokrasiden byk eyler umulmu-

47

u zl sz yrekten kabul ediyorum: "En iyi

luikiimet, en az hkmedendir." Bu zl sz
uygulayacak olursak, benim de inandm gibi,
eninde sonunda una varrz: "Hkmetlerin
en iyisi hi hkmetmeyendir."
Hery Davul Tbartau

tu, fakat demokrasi sadece halkn halk iin halk tarafndan sopalanmas demektir. Gerek yz ortaya kmtr. Artk zaman gelmiti demeliyim, nk otoritenin her trls insan aalar. Onu uygulayanlar
aalar, kendilerine uygulananlar aalar.
Otorite, iddet araclyla ve kaba kuvvetle ve acmaszca uygulandnda,

ktidara sahip olmak, akln zgrce yargda

bulunmasn kanlmaz olarak sekteye uratr.
bumatuel Kant

kendisini ldrecek olan

bakaldr ruhunu ve bireysellii dourarak, en azndan bunlar ortaya kararak hayrl bir ie yarar.
Belli lde yumuakballkla uygulanp yansra
dller ve mkfatlar verildiinde, son derece gayriahlkdir. nsanlar bu durumda kendilerine uygulanan
korkun basknn bilincine daha az varrlar ve hayatla-

Eer banza bir efendi getirmek istiyorsanz,

onun benim size anlattm gibi bir insan olacana
dikkat edin; evet, kendinizi teslim ettiiniz vahi
hayvan, benim anlattm bu efendidir.

m rahatlk iinde srdrp giderler.

Makyavel

ncelerini dndklerini, baka insanlarn standart-

rn, balar okanan hayvanlar gibi, bir eit nasrlaBelki de hibir zaman, aslnda baka insanlarn dlarna gre yaadklarn, dpedz baka insanlarn eskileri diyebileceimiz eyleri giyip bir an iin bile

zgrlk efendisizdir.
Epiktir

kendileri olamadklarn farkedemezler.

"zgr olmak isteyen insan" der byk bir dnr, "uyum gstermemelidir". Otorite ise, uyum gstermeleri iin kiilere rvet vererek, herkesten iman

Otoritenin iki kaynaktan birine dayand grlr:

Ya otoriteyi ele geirenin gce ve iddete bavurmas
ya da aralarnda yaptklar, -veya yaptklar varsaylanbir szlemeyle otoriteye boyun eenlerin rzas.
iddetle elde edilen iktidar bir eit gasptr ve
buyruk verenin gc, kendisine boyun eenlerin
gcnden fazla olduu srece devam edebilir.
Bilimler, Sanatlar ve Zanaatlar Aklamal Szl

bir barbarln ok kaba bir trnn aramzda geliip

serpilmesine yol aar. Otoriteyle birlikte ceza da ortadan kalkacaktr. Bu byk bir kazanm olacaktr-hatta deeri llemeyecek derecede byk bir kazanm.
nsan tarih okuduka, ama okullu ocuklar iin hazrlanm sansrl basmlardan deil, her an kendi yetkili azlarndan okuduka, midesi bulanr ktlerin

48
49

Nasl oldu da, rk temelli bir kurum

olan hapishane, bir antropolojik e gibi
grnecek kadar derine, yani toplumsal
kurumlar alannn bu kadar derinine iledi?
Hapishanenin varhk nedeni eninde sonunda
nedir ve hapishane hangi ilevsel
mecburiyete cevap vermek zorunda
kalmtr? Kurumun "ideolojik" oluumu
aka grlemedii iin bu soruyu sormak
daha bir gerekli ve yine bundan tr,
cevabn vermek daha bir etindir. Su
ileme denince, daha ok, birbirine
balanm ceza-suun oluturduu sistemi
anlamak gerekir. Ceza kurumu,
merkezindeki hapishaneyle birlikte, onunla
devre iine giren bir bireyler kategorisi
retir: Hapishane, kiileri doru yola
getirmez; ayn kiileri srekli olarak
geri arr; toplumun kysnda kalan
bir yn, hogr meyen "dzensizlikler"
ya da "yasadlklar" zerinde basn
yapabilmek iin yava yava meydana
getirir. Ve bu basnc da, su ileme
araclyla, yasadlklara kar uygular.
Miche! Voucault

iledii sulardan deil, iyilerin verdii cezalardan.

Bir toplum, ara ura ilenen sulardan deil, cezann dzenli olarak uygulanmasndan

ok daha fazla yara alr.

Bundan da aka anlalaca gibi, ceza oaldka

su artar. Modern yasama organlarnn ou bunu
aka kavramlar ve ellerinden gelebildii kadar cezay azaltmay kendilerine grev bilmilerdir. Gerekten azalttklar yerlerde, sonular son derece iyi olmutur. Ceza azaldka, su da azalr.
Hi ceza olmadnda su ya varolmaktan kacak ya
da ilendiinde, hekimler tarafndan akl hastalnn
zc bir biimi olarak ele alnp efkat ve zenle iyiletirilecektir. nk gnmzde mcrim denilen kiiler
aslnda mcrim deildir. Modern suun anas gnah deil, alktr. Bizim sulularmzn, bir snf olarak, psikolojik adan hibir ilginlik tamamalar tam da bu
yzdendir. Onlar ahane Macbeth'ler ya da korkun Vautrin'ler deillerdir. Onlar yeterince yiyecek bulamam, sradan, saygn, kendi halinde insanlardr.
zel mlkiyet ortadan kalktnda su iin ne gereklilik, ne de talep olacaktr; su ortadan kalkacaktr.
Tabii, btn sular mlkiyete kar ilenmi sular deildir. Ama insan ne olduuna gre deil, sahip olduklaryla deerlendiren ingiliz yasalarnn en sert ve
en acmasz biimde cezalandrd sular bunlardr.
(Cinayet suunu dta tutar ve lmn ceza boyunduruundan daha korkun olduunu kabul edersek; fakat sanyorum, sulularmz bizimle ayn fikirde olmayacaktr.) Fakat su mlke kar ilenmemi olmasa da, mlk edinmeye dayal hatal sistemimizin do-

51

 u r d u u sefalet ve lkeden kaynaklanabilir ve bu yzden de sistem ortadan kaldrldnda, o da kendiliinden ortadan kalkacaktr.
Bir insann dierinin dman olduu bir
j

uygarlkta -bizim tm sanayi sistemimizin

anlam budur n k - ahlk knts ortadan
kaldrlamaz bir eydir, nk ahlk knts
ve su, bizim sanayilemi uygarlmzda varolu
kavgasnn yan rnleridir.
Alfred Adlar

Toplumun her yesi ihtiyalarn yeterince karlayabildiinde ve komusunun mdahalesiyle karlamadnda, o da bakalarnn iine karmakla ilgilenmeyecektir. Modern yaamda nemli bir su kayna
olan kskanlk, sahiplenme kavramlarmzla sk skya ilikilidir ve Sosyalizm ve Bireysellik ortaya knca kk kuruyacaktr. Komiinizan kabilelerde kskanla hi rastlanmamas ilgi ekicidir.
Artk Devlet ynetmeyeceine gre, Devletin ne yapaca sorulabilir. Devlet, igcn rgtleyecek ve
gerekli mallarn reticiliini ve datcln stlenecek gnll bir birliktelik biimi olmaldr. Derlet yararl olan eyleri yapmaldr. Birey ise giizel olan.
Emekten sz almken de, bugnlerde el emeinin
ne onurlu bir ey olduu konusunda bir sr sama sapan ey sylenip yazldn sylemeden geemeyeceim. El emeinde ille de onurlu bir yan yoktur ve el
emei byk lde insan alaltan bir eydir. nsann
haz almad bir eyi yapmas zihnen ve ahlaken incinmesi demektir ve alma dediimiz eyin birok biimi haz vermekten olduka uzak etkinliklerdir, bu
bylece bilinmelidir.
Buz gibi bir rzgar eserken gnde sekiz saat sulu kar-

Emek, en yce deer deildir.

Kari Marx

la dolu bir kava temizlemek iren bir uratr. nsann byle bir temizlik iini zihnine, ahlk duygusuna
ve bedensel onuruna halel getirmeden yapmas bence
imknszdr. Bunu seve seve yapmak ise mide bland-

53

Mekanizasyon ve standardizasyonun teknolojik ilerlemesi,

bireysel enerjiyi, ihtiya tesi ve bugn iin bilinmeyen
yepyeni bir zgrlk dnyasna gtrebilir. nsann z yaps
deiebilir ve birey salt kendisinin olacak bir yaam zerinde
zerklik kurma zgrlne sahip olur. retim cihaz hayat
ihtiyalarn karlanmasn salayacak biimde diizenlense ve
buna ynelse, bireysel zerklii nleme yerine, onu daha
bir olanakl klar. Oysa bunun tam kart bir eilim
yrrlktedir.

rc olurdu. nsan pislik kremekten daha iyi eylere lyktr. O eitten btn iler makineler tarafndan grlmelidir. Byle olacandan da hi kukum yok.
u ana dek, insan, belli lde makinelerin klesi
oldu ve insanolunun, iini grecek bir makine icat
eder etmez kendisinin a kalmasnda da trajik bir yan
var. Fakat bu elbette ki bizim mlk edinme sistemimizin ve rekabet sistemimizin sonucudur. Be yz in-

ada endstriyel toplum, teknolojik temelini dzenleme

biimiyle totaliter olma yolundadr. nk totaliterlik
toplumun salt terrle ileyen bir siyasal dzeni demek deil,
ayn zamanda bir ekonomik-tekik dzendir. Sadece belirli
bir hkmet ya da parti hakimiyeti totaliterlie ynetmez;

sann iini gren makinenin sahibi tek bir insandr. Bu-

ayn zamanda ok partili, ok gazeteli bir retim

ve datm sistemi de totaliterlie yol aabilir.

yzden de sahip olmas gerekenin be yz misline sahip

Herbert Marcu.se

nun sonucunda, be yz kii iten atlr ve yapacak ileri olmad iin de a kalp alarlar. Bu tek bir adam
makinenin yapmn tekeline alr ve elinde tutar, bu
olur ve hatta belki de daha nemlisi, sahip olmak istediinden katbekat fazlasn edinir. Makine herkesin ortak mal olsayd, herkes ondan kazan elde ederdi. B-

Toplum, isizlik yoluyla kk insann normal

ilevini ve zsaygsn sekteye uratt her
seferinde, onu ne i olursa olsun yapmaya, hatta
cellatl bile kabul etmeye hazrlam olur.
Hant!ab Arenclt

tn bir topluluun iine yarard, hem de ok.

Kafa ii olmayan btn iler, her trl tekdze, skc i, berbat konularla ilgili ve naho koullarda yaplmay gerektiren tm iler, makineler tarafndan grlmelidir. Kmr madenlerinde iimizi makineler grmeli, btn temizlik ilerini onlar yapmal, buharl gemilerde ocak onlar olmal, sokaklar onlar temizlemeli, yamurlu gnlerde mesajlar onlar iletmeli, skc ve
i karartc olan her eyi onlar yapmaldr.
Halihazrda

makine imanla rekabet etmektedir. Doru

koullarda makineler insanlara hizmet edecektir. Makinenin geleceinin bu olduuna kuku yoktur; taral bey
uykudayken aacn kendi kendine bymesi gibi, insanlk kendi kendini oyalarken ya da bo vakitlerini

55

Aslnda makinenin gCit,

insan gcnn toplanm
ve yanstlm bir biimidir
denebilir. alma dnyas
bir makine olarak
dnld ve bu
dnceye gre mekanize
edildii lde, insana yeni
bir zgrlk iin potansiyel
haline gelir. Bu ekilde,
ekonomik zgrlk,
ekonomiden kurtulma
anlamna gelecektir.
Yani, ekonomik gler ve
ilikilerinden kurtulmak,
yani gnlk yaam
kavgasndan kurtulmak...
Siyasal zgrlk ise
bireylerin zerinde etkili

bir denetim kuramadklar

politikalardan kurtarlmalar
demek olacaktr.
Entelektel zgrlk de,
bugnk kitle
endoktrinasyonundan
kurtulup bireysel
dncenin yeniden
kurulmas ve
"kamuoyu"nun, onu
icat edenlerle birlikte
kaybolup gitmesi anlamn
tayacaktr. Bu nerilerin
geree aykr gelii, kendi
topik niteliklerini deil,
bunlarn gereklemesini
nleyen glerin kuvvetini
belirtir.
llerbcrt Murcuse

incelmi uralara -insann amac budur, almak

deil ya da gzel eyler yapmaya ya da gzel eyler
okumaya ya da sadece dnyay hayranlk ve hazla seyretmeye hasrederken, btn gerekli ve naho ileri
makineler yapacaktr. Uygarln klelere ihtiyac olduu bir hakikattir. Yunanllar bu konuda ok haklydlar. irkin, korkun, ilgin olmayan ileri yapacak
kleler olmad srece, kltr ve dnsel faaliyet
neredeyse imkanszlar. nsann klelii yanl, gvenilmez ve ahlaken ypratcdr.
Dnyann gelecei makinesel klelie ya da makinenin kleliine baldr. Ve bilimadamlarndan artk o i
karartc East End'e gidip alktan lmek zere olanlara
kt kakao ve ondan da kt battaniyeler datmalar
istenmedii zaman, onlarn da kendi zevkleri ve bakalarnn zevki iin harikulade ve mucizev eyler icat etmeye yarayacak bo zamanlar olacaktr. Her kent iin,
hatta istenirse her ev iin byk g kayna depolan
olacak ve bu g kaynan insanolu gereksinimlerine gre s, k ya da harekete dntrecektir.
Bu topyaclk mdr? topya lkesini gstermeyen bir dnya haritasna gz atmaya bile demez, nk oras nsanln hep dnp dolap geldii yerdir.
Ve nsanlk oraya indiinde, ileriye, ufka doru bakar
ve daha iyi bir lke grerek oraya doru yelken aar.
Gelime, topyalarn gerek olmasdr.
imdi, toplum makinelerin rgtlenmesi yoluyla
gerekli olan eyleri retecek, gzel eyler ise birey tarafndan yaplacaktr dedim. Bu sadece gerekli deil,
biri olmazsa teki olmayacak bir eydir. Bakalarnn

56

57

kullanm iin ve onlarn arzularna ve dileklerine uygun eyler retmek zorunda olan kii, bu ie btn ilgisini veremez ve sonu olarak da btn yeteneini orPolis efi: u giydiin cekete bak -beatnik ceketi!
Nezvestuy: Emei onurlandran bir toplumda byle
konutuun iin kendinden utanmalsn.
Krusev: Stalin dnemindeki sanat nasl buluyorsun?
Niezvestuy; Berbat buluyorum. Ayn trden sanatlar
sizi hl kandryor.
Krusev: Stalin'in yntemleri yanlt, fakat sanatn
kendisinde bir yanllk yoktu.
Niezvestny: Stalin'in yntemleri kiilik yceltmesine
lizmec ediyordu, bu da msaade ettii sanatn ieriini
oluturuyordu. Dolaysyla, sanatn kendisi de rezildi.
Krusev: Senin gibileri severim. Ama senin iinde hem
nelek var. hem eytan. Eer melek kazanrsa, seninle iyi
geiniriz. Yok eer eytan kazanrsa, seni imha ederiz.
(Moskova Belediye Medisrnce diizeuleuen sergide
Keen kotnun. Kasm 1962)

taya koymaz. t e yandan, bir toplum ya da bir toplumun g sahibi bir kesimi, ya da herhangi bir ynetim
sanatya ne yapacan dikte ettiinde, sanat ya t m den ortadan kalkar ya da tektipleir ya da yozlap zanaatin alt dzeyden ve kalitesiz bir biimine dnr.
Bir sanat eseri benzersiz bir mizacn benzersiz rndr.
Gzellii, onu yapann zgnlnden, kendisi oluundan
ileri gelir. Bakalarnn

ondan unu ya da bunu istemesi

onu balamaz.
in asl, sanat bakalarnn unu ya da bunu istediini farkettii ve talebi karlamaya alt an, sanat olmaktan kar ve skc ya da elendirici bir zanaatkar, namuslu ya da namussuz bir tccar olur. Sanat saylma iddiasn artk yerine getiremez.
Sanat, dnyann tand en youn Bireysellik biimidir.
Hatta iimden onun dnyann tanyageldii tek Bireysellik biimi olduunu sylemek geliyor. Su, bel-

Bir k r e yapmak zere ta yontan iki heykeltra

dnelim. Biri, mkemmel bir kre formu ortaya
karmak istiyor ve faaliyetinin mnasn, bir ta
ktlesinin mkemmel bir kreye dnmesi olarak
firyor. Dieri de bir ta yontuyor, fakat yalnzca
patlama noktasna gelmi bir i gerilimin bir kre
formunda ifade ediliini iletmek istiyor. Birincisi,
zanaatkarn iidir, ikincisi ise sanatnn.
Ertst Niezvestny

li koullarda Bireysellie yol am gibi grnebilir,

ama o bakalarn gz nnde bulundurmak ve onlarla ba etmek zorundadr. Eylem alanna girer. Oysa sanat tek bana, komularna hesap vermeden, iine
karlmadan gzel bir eyi ortaya karabilir, ve bunu
da srf kendi alaca haz iin yapmyorsa, o kii kesinlikle sanat deildir.
unu da unutmayalm, sanat Bireyselliin youn bir
biimi olduu iindir ki, toplum onun zerinde ahlakd olduu kadar gln, yozlatrc olduu kadar

59

aalk bir otorite kurmak ister. Bu tamamen toplumun kusuru da deildir.

Halk her zaman ve her ada kt eitilmitir. Sanattan srekli olarak popler olmasn istemitir; onlarn
zevk dknln baylasn, anlamsz kendini beenmiliklerini okasn, onlara bildikleri eyi yeniden anlatsn, aslnda grmekten yorgun dm olmalar gereken eyleri gstersin, yemekten sonra arlk ktnde onlar elendirsin, kendi aptallklarndan bezdiklerinde dncelerini baka yere yneltsin.
Oysa sanat hibir zaman popler olmamaldr. Halk kendini sanatsal klmaya almal. Arada ok byiik bir
fark vardr.
Bir bilimadamna deneylerinin sonularnn ya da
Gerek deerleri psikolojik, sosyal, ekonomik
olan el sanatlarna gereinden ok estetik deer
yklenir. ok sayda kiinin ustala ynelmesi,
e lde ve ok sayda iyi sanat yaptlar
reteceklerine dair kk bir umuttan tr
deil, ustalk ou insan iin psikolojik
ynden doyurucu olaca iin iyidir. Szgelimi,
ben bo zamanlarmn byk ounluunu resim
yapmakla geiririm. B kk el oyalama ii
bende olaanst honutluk uyandrr, ancak
bu benim stn nitelikte yaptlar yarattm
dlemem iin bir neden deildir. Sradan
yeteneksiz veya az yetenekli kiiler iin
ustaln kendisi bal bana bir dldr.
Bundan tr de toplum asndan yararldr.
Ustalk psikolojik doyum getirir, ustalarn
toplumu da, durumundan honut bireylerin
oluturduu toplumdur.
Aldous Huxley

vard karsamalarn konu hakkndaki genelgeer fikirleri altst etmeyecek ya da popler nyarglar incitmeyecek ya da bilimden bihaber insanlarn duygularn incitmeyecek nitelikte olmas gerektii sylense, bir felsefeciye "dncenin en st katmanlarnda a t
koturmaya hakknz var, ama ltfen hibir katmanda
hibir dnce retmemi kiilerin vard sonulara
varnz" denilse eh, g n m z n

bilimadamlaryla

felsefecileri buna ancak glerler.

Nedir ki, felsefe de, bilim de daha birka yl ncesine kadar acmasz bir kitlesel denetim, hatta otorite
sultas altndaydlar ya toplumun genel cehaletinin
otoritesi ya da din ya da devlet kurumlarn yneten
bir snfn terr ya da iktidar hrsnn otoritesiydi bu.
Tabii ki toplumun ya da Kilisenin ya da Devletin
speklatif dncenin Bireyselliine mdahale etme

61

"Uzakta deniz hrdyor ve

rzgar, byl bir suskunluk
iinde, kurumu ya/raklar
yava yava kprdatyor.
Brtnhilde. bana oturmu
olduu piyanonun tular
zerinde yavaa kayan elleriyle,
tatl bir dnceye dalp
kendinden gemiti. Bylece
mzik, scak, kllerden kan
rzgarla taranm duman
tlleri gibi, sanki yrtk prtk
fantastik giysiler iinde diinerek
ve szlp ykselerek, fersiz
ateten uzakta skntl bir
aratrma iinde akyordu.
Darda, gecenin rzgar,
altn evi sevecen ellerle okuyor
ve yldzlar souk, k gecesinde
babo dolayorlard."
Bu para Walter Killy'nin
yapm olduu eytanca
bir kolajdr ve alt Alman
yazarndan alnm olan
paralardan meydana
getirilmitir: Bunlardan
bei piyasa edebiyatnn yeni
reticisi; biri de, zlerek
syleyeceim, Rilke'nin
ta kendisi. Alt parann
hepsinde ortaklaa izgi.

62

duygusal bir etki dourma

abas, okuyucuya onu
sunma istei. Asl niyet lirik
bir hava yaratmaktr ve bunu
yapabilmek iin de, yazarlar
zaten iirsel yanan lamlarla
ykl ve ayrca heyecan
uyandrabilecek (rzgar,
gece, deniz gibi) geliigzel
seilmi deyimleri
kullanyorlar. Ama her
szcn kendi bana
artrn gcne aka
gvenmeyen, herhangi bir
olas kaaa kar etkiyi
koruyacak tarzda, her
deyimi yinelemelerle iyice
doldurmu grnen yazarlara
gre, bu da yeterli deildir.
Bunun iin denizin iinde
hrdamakta olduu
suskunluk da "byl"
olacaktr ve rzgarn elleri,
sanki yumuaklklar
yetmezmi gibi,
"okayacaktr"; te yandan,
stnde yldzlarn babo
dolat ev de "altndan"
olacaktr. Killy'den alnan
yaz, sadece duygusal etkiler
yaratmay amaladndan
deil, okuyucularn, bu
etkilerden holandklarnda,
ayrcalkl bir estetik
deneyi paylam olduklarna
inandrmaya alp durmas
yznden de kitseh'tir.
Umberto Eco

abalarndan byk lde kurtulmu bulunuyoruz,

ama yaratc sanatn Bireyselliine mdahale etme abas hl sregitmektedir. Hatta sregitmekten de
te, saldrgan, irkin ve iddet doludur.
ingiltere'de bu gidiattan en az zarar grm sanatlar,
kitlenin ilgilenmedii sanatlardr. iir, bu dediime bir
rnektir. ngiltere'de iir kalitesini srdrebilmitir,
nk halk iir okumamakta, bu yzden de iiri etkilememektedir.
Halk, birey olduklar iin airlere hakaret etmekten
holanr, ama bir kere hakaret ettikten sonra da rahat
brakr. Halkn ilgilendii sanatlar olan roman ve tiyatroya gelince, halk otoritesinin bu alanda etkisini
gstermesi iyice gln sonulara yol amtr. Hibir
lkede ngiltere'de olduu kadar kt yazlm kurmaca, roman trnde bunca can skc, alelade eser, bu
kadar aptalca, kabasaba piyes retilmemitir. Mecburen byle olacaktr. Popler standart hibir sanatnn
ba edemeyecei trdendir.
Popler romanc olmak hem ok kolay hem de ok
zordur. ok kolaydr, nk olay rgs, slp, psikoloji, hayatn ilenmesi, edebiyatn ilenmesi konusunda halkn talepleri en zavallca kapasitenin ve en ilenmemi kafann eriebilecei cinstendir.
ok zordur, nk sanat bylesi talepleri karlamak iin kendi mizacna ters dmek, sanatsal yazma
zevkinden deil, yar eitimli insanlarn elencesi iin
yazmak, bylece bireyselliini kstlamak, kltrn
gzard etmek, slbunu yok etmek ve deerli bulduu her eyden vazgemek zorunda kalacaktr.

63

Gladyatrler tr yok olmad: Her sanat

bir gladyatrdr. Kamuoyunu, seyircileri
can ekilmesiyle elendirir.
Ctnlave rlabcrl

Tiyatro sanatnda, d u r u m biraz daha iyidir; tiyatro

seyircisi anlalmas kolay olan beenir, oras doru,
ama can skc eylerden holanmaz; en popler iki
tarz olan biirlesk ve fars ise belirgin zelliklere sahip
iki sanat biimidir.
Brlesk ve farsla ok elenceli piyesler yazlabilir ve
bu eit eserler yazacak sanatya ingiltere'de byk
zgrlk tannr. Halkn denetimi, tiyatro sanatnn
daha yksek biimlerine gelindiinde ortaya kar.
Halkn holanmad bir ey varsa, o da yeniliktir.
Sanatn konu ieriini zenginletirme yolunda atlan
hibir adm halkn li- houna gitmez; oysa sanatn dirimsellii ve gelimesi, byk lde konu ieriinin
srekli olarak genilemesine baldr.
Halk yenilikten holanmaz, nk ondan korkar.
Onlar iin bu bireyciliin bir biimi demektir; sanatnn istedii konuyu semesi ve onu istedii gibi ilemesi, zgrl semesi demektir. Halk bu tavrnda son derece hakldr. Sanat Bireyselliktir, ve Bireysellik de bozucu ve ykc bir gtr. Onun byk deeri burada yatar. nk sanatn sarsmak istedii ey,
tip tekdzelii, grenee klece ballk, alkanln
zorbal ve insann makine dzeyine indirgenmesidir.
Sanatta, halk, genelgeer olan seer; ona bayldndan deil, onu deitiremeyecei iin. Klasikleri hamuduyla yutarlar, hi tadna varmadan. Onlara kanlmaz bir bela gzyle bakarlar ve amur atamadklar iin haklarnda ileri geri konuurlar.
Ne garip ki, ya da hi garip deil ki gre bal
olarak, klasiklerin bu biimde kabul byk zarara yol

65

Slakespeare'in kompozisyonlarnda,
itenlik ve tutkuyla dolu sahnelerin,
tahamml edilmez dzensizliklerle
ve hatta samalklarla kimi zaman
arptlmaya uratlmalarna esef eder
insan; ama belki de, arpklklar,
evreledikleri gzelliklere daha da
hayranlk duymamza hizmet ederler.
Sinirli ve pitoresk deyilerle,
betimlemelerle dolup taar onun yaptlar
ve onlarda dil yalnln ve duruluunu
aramak bounadr. Tiyatro sanat
ve ynetimi konusundaki
cehaletine isyan eder insan, ama
bu kusur eserleri okunurken,
temsil edildii zamankinden
daha belirgin olmadndan,
btn eserlerinde kendini
gsteren bu beeni eksiklii,
gz kamatrc gzellikler ve
parlaklklarla telafi edildii iin
balanacak bir eydir. Ksacas
Shakespeare, tiyatronun her iki
tr bakmndan da, yce ve verimli
bir deha ve esin kayna olduunu
gstermitir. Ama oran ve boyut
bakmndan kusurlu olmann kimi zaman
baz varlklara daha devasa bir grnm
vermesi gibi, onun dehasnn
byklnn de abartldndan
phe edilebilir.
Bilimler. Sanatlar ve Zanaatlar
Aklamal Szl

aar. ncil'in ve Slakespeare'in ngiltere'de sorgusuz sualsiz hayranlkla karlanmas dediime bir rnektir.
ncil sz konusu olduunda, din otoritelerinin mlhazalar giriyor devreye, onun iin bu konunun zerinde durmayacam. Fakat Shakespeare konusunda,
seyircinin onun oyunlarnn gzelliklerini ya da kusurlarn gerekten gremedikleri ortadadr. Gzellikleri grebilseler, dram sanatnn ilerlemesine itirazlar
olmazd; kusurlar grebilseler, dram sanatnn ilerlemesine o d u r u m d a da itirazlar olmazd.
iin gerei u ki. halk bir iilkenin klasiklerini
ilerlemesini engellemekte kullanmaktadr.

Sanatn

Klasikleri birer

otoriteye indirgeyip yozlatrrlar. Onlar birer balyoz

olarak kullanp Gzelliin yeni biimlerinin serbeste
ifade edilmesini yasaklamak iin kullanrlar. Bir yazara hep neden bakas gibi yazmadn, bir ressama neden bir bakas gibi resim yapmadn sorup dururlar. unun farknda deillerdir ki, o yazar ya da ressam
byle bir ey yapacak olsa, sanat olmaktan kar. Gzelliin yeni bir biimi kesinlikle naho bulduklar bir
eydir, byle bir ey ortaya ktnda yle kzar, aalarlar ki, her defasnda u iki aptalca ifadeye bavururlar: Biri sanat eserinin fena halde anlalmaz olduudur; tekisi ise, fena halde ahlakd olduu.
Bu ifadelerle unlar kastettiklerini dnyorum:
Fena halde anlalmaz dediklerinde, sanatnn gzel
ve yeni bir ey sylediini ya da yarattn sylemek
isterler; bir sanat eserinin fena halde ahlakd olduunu sylediklerinde, sanatnn gzel ve gerek bir ey
sylediini ya da yarattn sylemek isterler.

66 -

67

Kltrl zevksizler bir sanat yaptnn onlara

bir ey "vermesi" gerektiini dnrler hep.
Radikal yaptlara artk kzmyor ve
u utanmazca alakgnll mazerete
snyorlardr: Anlamyorum. Bu tavr,
hakikatle son negatif ilikileri olan muhaliflii
bile ortadan kaldrr ve tacizkr nesne de tatl
bir glmsemeyle kendi benzerleriyle birlikte
kataloglar: Reddetme veya yelenme
sorumluluu bile stlenilmeden
reddedilebilecek veya yelenebilecek
tketim mallardrlar artk.
TbeoJor W. Adorto

lk ifade slba gnderme yapar, ikincisi ise ierie.

Fakat onlar bu szleri her yana ekilebilecek bir biimde kullanrlar, tpk sradan bir gruhun ellerinin
altnda hazr bulduklar kaldrm talarn kullanmalar gibi. rnein, bn yzylda yaam bir tek gerek ingiliz airi ya da dzyazcs yoktur ki, ngiliz halk kendisini olanca ciddiyetiyle lmszlk beratlaryla

onurlandr-

mam olsun. Bu beratlar, bizde Fransa'daki Edebiyat

Akademisi'nin verdii resm payelerin yerini tutar, ve
allahtan benzeri bir kurumun ngiltere'de tesisini tamamen gereksiz klarlar.
Elbette ki halk bu sfat aklna estii gibi kullanr.
Wordswortl'a lmsz sfatn yaktrmalarndan daha doal bir ey olamazd. Wordsworth bir airdir.

Kipley. Charles (1X19 - 1X75)

Anglikan din adam, retmen ve yazar. Hristiyan ahlk
temelinde, sanayilemenin yol at ktlkleri dzeltmeyi
amalayan Hristiyan Sosyalizminin ncleri arasnda yer
ald. Victoria dneminde geni ilgi gren romanlaryla
ngiltere'nin toplumsal yaamnda etkili oldu. Aka
didaktik bir nitelik tayan toplumsal ierikli romanlarnda
Kingsley, hakszlklar karsnda duyduu fkeyi ve
yoksullara ynelik sevgisini yanstyor, iilere kar
sorumluluklar konusunda kendi snhn uyarmay
amalyordu. Toplumsal sorunlarn siyasal deiim
yoluyla deil, yetikinlerin eitilmesi, salk
koullarnn dzeltilmesi ve kooperatifilik
hareketinin gelimesiyle zmlenebileceini
savundu. Snfsal nyarglarndan kaynaklanan
tutarszlklar ve dnsel birikiminin baz
konularda yetersiz kalmas, demokrasi ve
sosyal refahn ilerlemesi yolundaki katklarn
snrlayan balca etkenlerdi.
Ana Br'ttannkc - Byiik hro//sse

69 63

Ama Charles Kingsley'i lmsz bir romanc olarak

nitelendirmeleri insan hayretlere sevkedecek eydir.
Kingsley'in dzyazs stn niteliklere sahip bir dzyaz deildir. Gene de ite bu kelime var ve kllanabildiince kullanyorlar. Bir sanat tabii bundan rahatsz olmaz. Gerek sanat kendinden baka hibir
eye inanmayan birisidir, nk o mutlak biimde
kendisidir.
Ama bir sanat, ngiltere'de, ortaya kar kmaz,
halkn kendini ifade arac olan popler basn tarafndan basbaya anlalabilir ve son derece ahlaksal bulunarak gklere karlan bir sanat eseri yaratmsa,
sz konusu eseri yaratrken uurunun yerinde olup olmadn, sonu olarak bu eserin ona yarar bir eser
olup olmadn, ikinci kalite bir eser mi, yoksa tamamen kalitesiz bir eser mi yarattn kendi kendine

sormak durumundadr.
Fakat, belki de, kitlenin sz daarcn "ahlakd",

"anlalmaz", "egzotik" ve "salksz" gibi kelimelerle

snrlamakla onlara hakszlk ettim. Kullandklar bir
kelime daha var. Bu kelime "maraz"dir. Onu ok sk
kullanmazlar. Kelimenin anlam o kadar basittir ki,
onu kullanmaktan korkmazlar. Gene de bazen kulla-

Senin gibi olmad iin, ona "dahi" ya da "kak diyorsun.

O ise kendi adna bir dahi deil, basit bir canl olduunu
kabul etmeye hazr. Sen ona "deli" diyorsun. Kendini l
tanmaz bir yozlamaya brakmsn; kendini tipik olaan
bir insan, "lomo normalis" saydn iin, sade ve iten bir
insana "anormal" diyorsun. Ona kendi acnas "ller"ini
uyguluyorsun, sonra da kalkp onun yolundan sapt
sonucuna varyorsun.
Wilhelm Reih

nrlar ve arada srada insan bu kelimeye popler basnda rastgelir. Bu, elbette, bir sanat eseri iin kullanlmas gln bir szcktr. nk marazlik, kolay
ifade edilemeyen bir duygu halinden ya da dnce biiminden baka nedir ki?
Kitle hepten marazdir, nk o hibir eyi dile getirmeyi beceremez. Sanat hibir zaman

marazdeildir',

o her eyi dile getirir. Sanat, konusunun dnda durur

ve konusunu ifade etmeye yarayan arala benzersiz ve
sanatsal sonular elde eder. Marazlii konu edindii
iin bir sanatya maraz demek, Shakespeare'e "Kral
Lear" yazd diye deli demek kadar budalaca bir eydir.
Genelde, ngiltere'de yaayan bir sanat, kendisine
saldrlmasndan yarar salar. Bireysellii glenir.
Daha ok kendisi olur. Tabii saldrlar ok kaba, ok
kstaha ve ok aalktr. Fakat hibir sanat, kabasaba bir zihinden zarafet ya da taral bir zekdan slp beklemez. Kabasabalk ve aptallk modern yaamdaki ok bariz iki olgudur. nsan bunlar karsnda
esef duyar, doal olarak. Ama bunlar var. Ve btn
baka eyler gibi, bunlar da birer inceleme konusu.
Modern gazeteciler konusunda u kadarn da teslim
etmek gerekir: Onlarla her yz yze geliinizde, gaze-

70 -

67

telerinde uluorta yazdklar eyler iin sizden zel olarak zr dilerler.

Halkn elindeki son derece snrl sanat aalama
Sanayilemi toplumlarmzda halkn houna giden sanatlar,
ei grlmemi bir kabalk tarlar. Neden byle olsun?
Bu kabaln kesin nitelii nedir? Sonra bir de, halk
sanatlarnn greli inceliinin nitelii nedir acaba?
Allm Htxley

vokablerine iki yeni sfatn da son birka yl iinde

eklendii sylenmeli. Bunlardan biri "salksz", teki ise "egzotik"tir. kincisi, sadece yarn yok olup gidecek bir mantarn lmsz, batan karc ve drt
ba mamur gzellikte bir orkideye duyduu fkeyi
dile getiriyor. Bir sayg ilan, ama nemsiz bir sayg
ilan bu.
Oysa "salksz" kelimesini analiz etmek gerekir. Bu
olduka ilgin bir kelimedir. Hatta, o kadar ilgintir ki,
onu kullananlar ne anlama geldiini bilmezler.
N e anlama gelir? Salkl ya da salksz bir sanat
eseri nedir? nsann bir sanat eserine uygulad btn
terimler, mantkl biimde uygulandklar srece, ya

nsanlar entelektel
etkinliklerde salktan
sz etmeye baladklarnda,
bir eylerin yanl gittiini
dnyorum.
Michel VoiKatl

eserin slbuna ya da onun konusuna gndermede

bulunurlar, ya da her ikisine birden.
slp asndan, salkl sanat eseri, slbu kullan-

lan malzemeye hakkn veren bu malzeme ister szck, ister tun, ister renk, ister fildii o l s u n - ve estetik etki yaratmak iin bu gzellii bir faktr olarak
kullanan bir sanat eseridir.
Konu asndan, salkl sanat eseri, konusu sanatnn mizacnn damgasn tayan ve kaynan tamamen bu mizatan alan eserdir. Ksacas, salkl bir sanat eseri, hem kusursuzluu hem de kiilii olan bir
sanat eseridir.
Elbette, sanat eserinde biim ve tz birbirlerinden
ayrlamazlar; her zaman bir btndrler. Fakat analiz

72 -*

73

W) :3
C
3 :3 _Q ccg
u- C
O
CJ JJ
O"
C
3
C
9J J2 a.
C
o
a,
_Q 13 N
U
C rt E 4
-2 u*
o O
X C" >> T3

- 3

12
j*:
N
d

ne y

cs
uN
c
"rt
D

u u
-o
J*
O 'u
uu
CJ
00
c> no
<
D a0
U

5b
cj
hf
O O
>.
w
o

rt "O
-

c
o >0
/i

amacyla, estetik izlenim btnln bir an bir yana

brakacak olursak, entelektel olarak bu ikisini birbirinden ayrabiliriz.

2. |

u
c
rt

rJ -2 J2 ^
| =5 ~
-U
C vt/) N
:3

E t
l_l . o*.
c
"c
- i "2 M j<
J :S
E Js :3 S 2
:3 > "
3 M
S rt
a
-C
rt
5 2
-X
33 > , .3 . Jj bo
S i 3
"g S

ao

c - 50 &

04
>> js
3 ^ -

Salksz bir sanat eseri, slbu tavsam, eski moda

ve alelade olan, konusu, sanat ondan belli bir zevk
ald iin deil, halkn ona bunun iin para verecei

dncesiyle seilmi olandr. Aslnda, geni okur kitlesinin salkl dedii [>opiiler roman her zaman tamamen

salksz bir rndr: okur kitlesinin salksz dedii ise.

her zaman gzel ve salkl bir sanat eseridir.
Sylemeye gerek yok, bir an bile okur kitlesinin de,
popler basnn da bu kelimeleri yanl kullandklarndan ikayet edecek deilim. Sanatn ne olduundan bihaber olduklarna gre, bunlar doru kullanmalar zaten beklenemez. Ben sadece yanl kullanma iaret ediyorum. Bu yanl kullanmn kkenine ve btn bunlarn ardnda yatan anlama gelince, bunun aklamas ok
basit: Barbarca bir otorite anlayndan ileri geliyor.

s s.
o
3
er 3
o P
2 i S3 3
- IV- O. *< 1
O O - o
c
7T n rr
5: :
o
o:
"zr 2w
3 ? c"
1
*
n .
. 3 (A3
O- s n C
5
EL
e ;
;"<
w s: _
Cppfqc
_
p
"S
3* 2

=5 E
(T 5T
a. ^
s:
!

"S.
3 3
Op* . Bt o.
c
n 3 -e o O. e- c
o.
St 5' 2. "2. 23 Cra
o
c
3 S:
c e. J f
7T 3
3 t; 3' C
S" <
3 '
U- (>

74

E
"

Otoritenin yozlatrd bir toplumun Bireyselliin deerini ne kavramay ne de onu takdir etmeyi baaramamasndan ileri geliyor. Tek kelimeyle, Kamuoyu denilen canavarca ve cahilce eyden ileri geliyor, eylemi denetlemek isterken iyi ya da kt niyetli olabilen, Dnce ya da Sanat denetlemek istediinde ise sadece re-

23

zilane ve kt niyetli olan Kamuoy'ndan.

Evet, kamunun fiziksel gc belki de kamunun oyu
denen eyden daha hayrla anlacak bir eydir. Birincisi iyi olabilir, ikincisi zirzopluktur. Kaba gcn bir
sav olmad sylenir. Oysa bu tamamen insann neyi
kantlamak istediine baldr.

75

ngiltere'de monarik ynetimin sregitmesi ya da

Fransa'daki feodalizm gibi son birka yzyln en
nemli sorunlarndan birou, sadece ve sadece kaba
gle zlmtr. Bir devrimdeki iddetin ta kendisi, kitleyi bir anlna byk ve grkemli klabilir.
Kitlelerin kalemin kaldrm tandan gl olduunu ve bir tula paras olarak da kullanlabileceini
kefettikleri gn, yandmz gnd. Hemen gazeteciyi bulup kardlar, onu gelitirip yetitirdiler ve
kendi alkan ve iyi cretli uaklar haline getirdiler.
Her iki taraf adna da ok hayflanlacak bir durum.
Barikatlarn gerisinde soylu ve kahramanca bir sr ey
olabilir. Ama bayazarn yazsnn gerisinde nyargdan,
aptallktan, dedikodudan ve laf salatasndan baka ne
vardr? Ve bu drd yan yana geldiler mi de, korkun
bir g meydana getirirler ve yeni otoriteyi olutururlar.
Gneri Cvaolu'nun Sabah ailesine katlma olasl
M u t l u y u heyecanlandrmt. "Din bey prodktr, ben
ynetmen, sen de baaktr olacaksn. Sabah' Harrods
maazas gibi dn. Sen Burberry's stand olacaksn."
Trkiye'nin en k giyinen gazetecilerinden biri olan
Cvaolu'nu dnyann en klas giysi markalarndan (zellikle
salam trenkotlaryla nldr) birine benzetmek belki de
ters kaan bir benzetme deildi. Cvaolu
Trk basnnda daha nce kullanlmayan
bir stil yaratt. Muhabirlik yaparak
kaynaklarndan ald haberleri anekdotlarla
ve felsefe krntlaryla ssleyerek stunlarna
aktard. Bu ii o kadar iyi yapt ki, birok
insan Cvaolu'nun stununu okumay,
politika koridorlarnda dnen en nemli
dolaplarn iyzn renmek iin yeterli
bulmaya balad.
Metin Miitir

77 -

Eski gnlerde insanlar ikence tahtalarnn zerine gererlerdi. imdi basn var. Kukusuz bu bir ilerleme.
Ama durum hl pek kt, yanl ve ahlk bozucu.
Biri - B u r k e m i y d i ? - basnn drdnc kuvvet olduunu sylemiti. O zamanlar iin doruydu bu, kukusuz. Fakat halihazrda basn tek g. br n
yemi durumda. Zamann efendileri hibir ey sylemiyorlar, R u h u n Efendilerinin syleyecek bir eyleri
yok, Avam Kamarasnn da syleyecek bir eyi yok ve
sylyor. Gazeteciliin

hkmranl

altndayz.

Amerika'da Cumhurbakannn grev sresi drt yldr, gazeteciliinki ise srer de srer.
Allahtan Amerika'da gazetecilik meslei sahip olduu otoriteyi en kaba ve zorba ulara kadar srp g-

67

Erol Simavi, Asil N a d i r e dnerek "sen btn gazeteleri

satn alyorsun, benimkini de al" dedi. Nadir'in cevab
ksa ve netti: "Alrm." "Yalnz ben 12 sfrl isterim"
diyen Simavi, zal'a dnerek, "Turgut Bey,
araclk yaparsan sana da yzde on verelim. Seim
yaklayor, paraya ihtiyacn vardr" dedi. Bunlar
syledikten sonra Din Bilgin'le birlikte masay

terketti. Asil Nadir, zal'la babaa kalmt.

Metin Miinir

trmtr. Bunun doal sonucu olarak, bir bakaldr

havas yaratmaya balad.
nsanlar, mizalarna gre, basna glmeye ya da ondan tiksinmeye balamlardr. Ama basn artk bir zamanlar olduu gibi gerek bir g deildir. Ciddiye
alnmyor, ingiltere'de ise, birka ok bilinen rnek dnda, byle ar acmaszlk noktalarna srlp gtriilmemi olan Gazetecilik, hl ok nemli bir faktr,
gerekten gz nne alnmas gereken bir gtr.
Kiilerin zel yaamlar zerinde kurabildii zorbalk bana olduka akl almaz gelmektedir, iin asl u ki,
kamuoyu her eyi renmek konusunda doymak bilmez bir
merak sahibidir, bilinmeye deer eyler hari. Bunun farknda olan ve tccarca alkanlklar olan gazetecilik,

En iyi gazeteci, en az kad en ucuza

boyayp en pahalya satandr.
Haldim Simavi

onlarn taleplerine cevap verir.

Geen yzyllarda halk, gazetecilerin kulaklarn tulumbaya ivilermi. Olduka irkin bir davran. Bu
yzylda ise gazeteciler kendileri kulaklarn anahtar
deliine ivilediler. Bu ok daha kt.
Durumu daha da ktletiren ise, bu konuda en b-

Birinci sayfada bir ilgin haber olmas lzm. Yani

insanlarn okuyunca "vay canna" diyecei. Bir tane
okuyucularn glecei, kahkaha ataca haber. Bir de
insanlar cinsel olarak tahrik edecek bir haber. O gnk
Sabah okuyucusunun istei buydu. Buna oynadk. Ben
bir defa para kazanmak istiyordum. Kendimi gazeteyi
yapmakla grevli bir genel yayn ynetmeni olarak deil,
patronuma para kazandrmakla grevli bir
irket yneticisi gibi grdm. Kendimi hep
Arelik Genel Mdrii'nden farksz grdm.
Ana iim patronuma ok para kazandrmakt.
Zafer Mutlu

[
79 -

yk suun Sosyete gazetelerine yazan elendirici gazeteci taifesinde olmamas. Asl zarar dokunanlar, ciddi, dnceli, mesleine inanm gazeteciler; bunlar,
halihazrda olduu gibi, byk bir devlet adamnn,
bir politik gcn yaratcs, dolaysyla byk bir politik dncenin nderi olan birinin zel yaamndaki
bir olay okur kitlesinin gz nne ekip getiriyor ve
okur kitlesini bu olay tartmaya, konu zerinde otoritesini gstermeye, gr bildirmeye, sadece gr de
bildirmekle kalmayp bunlar fiiliyata geirmeye da-

67

vet ediyor, sz konusu kiiye btn dier hususlarda

akl retmeye, partisine akl retmeye, lkesine akl
retmeye, ksacas kendilerini gln, saldrgan ve
zararl hale getirmeye tevik ediyor.
Kadn ya da erkek, kimsenin zel yaam halka anlatlmamal. Bu, halk hi ilgilendirmez. Fransa'da bu
ileri daha iyi beceriyorlar. Orada boanma mahkemelerinde grlen davalarn ayrntlarn halkn elencesi olsun ya da herkes tarafndan eletirilsin diye gazetelerde yaynlamyorlar. Halkn tek bildii, boanmann vuku bulduu ve boanma kararnn iftlerden birinin istei zerine alnddr.
Fransa'da gazetecilere snrlamalar getirip sanatlara
hemen hemen mutlak zgrlk tanyorlar. Bizdeyse gazeteciye mutlak zgrlk tanyoruz, sanaty ise tamamen kstlyoruz. Yani ngiliz kamuoyu sonucu gzel olan eyler yapanlar kstlamaya, engellemeye ve saptrmaya alrken, gazeteciyi de irkinlikleri, irenlikleri, hatta
en mide bulandrc eyleri satmaya tevik ediyor, bylece sonuta bizimkiler dnyann en ciddi gazetecileri
ve en ahlksz gazeteleri haline geliyor. Gazetecilerin
gazetecilikten

kendilerini alamadklarn

sylemek

abartma olmayabilir. Korkun haberler basmaktan gerekten zevk alan kimi gazeteciler olduu gibi, yoksulluklar nedeniyle skandallara srekli bir gelir kayna
gzyle bakan kimi gazeteciler olduu da muhakkaktr.
Ama eminim bu tr eyleri basmaktan gerekte holanmayan, bunu yapmann doru olmadn bilen
baka trl gazeteciler de var; tekiler gibi davranyorlarsa, bunu sadece mesleklerinin srdrld sa-

80

63

lksz koullarda okurun istediini arzetmek ve bu arz kitlenin kaba itahn m m k n olduunca doyuracak biimde yapmak, dier gazetecilerle rekabetin
balca koulu olduu iin yapyorlar. Bu herhangi bir
okumu insan grubuna reva grlmeyecek bir durum
ve byk ounluunun bunun szsn derinden hissettiklerine kukum yok.
Gene de konunun aslnda son derece sevimsiz olan
bu yann bir kenara brakalm ve Sanat bahsinde halkn uygulad denetim sorununa dnelim; bununla
Kamuoyu nun sanatya hangi biimi kullanacan,
bunu hangi tarzda kullanacan ve hangi malzemelerle alacan dayatmasn kastediyorum. Yukarda da
belirttiim gibi, ngiltere'de bunun

sonularndan

kendilerini en ok kurtarabilen sanatlar, halkn ok ilgilenmedii sanatlardr.

Ne var ki halk tiyatroyla ilgilenmektedir ve son ononbe yl iinde tiyatro alannda belli bir ilerleme saland dnldnde, bunun kitlenin zevk dknln kendilerine standart almay ve Sanat' sadece bir
arz - talep meselesi olarak grmeyi reddeden bir avu bireysel sanat sayesinde olduunu unutmamak gerekir.
Flaubert, illzyon tccarlarnn s ve salte
hmanizmalarnn okura sunduu aldatc tatmini
reddettiini, syleminin yapsyla ortaya koymutur.
Pierre Borclie
r

Harikulade ve canl kiilii, gerek bir renk unsuru

ieren slbu, sadece taklit yeteneine deil, hayal
gc ve entelektel yaratcla dayal olaanst yazarlk gcyle, Mr. Irving istese, seyirciye istediini
verebilir, en baya piyesleri en baya biimde sunabilir ve kiinin arzu edebilecei kadar baar ve para
kazanabilirdi. Ama amac bu deildi. O n u n amac,
belli koullar altnda ve Sanat'n belli trlerinde ku-

83

sursuzlua erimekti. nce az sayda kiiye seslendi:

imdiyse ok sayda kiiyi eitmi bulunuyor. Seyircinin hem zevkini hem de mizacn eitti. Seyirci onun
Irving, Hetry
(1H3H - 1905)
ingiliz
^^
tiyatrosunun
en nl
oyuncularndan. Unutulmaz
oyunlarndan biri, sululuu
kantlanamayan, ama
vicdannn da rahat
brakmad katil Mathias
roldr. Bu rol rpertici
havas ve melodramatik
zellikleriyle Irving'e ok
uygundu; sayesinde
Tiyatrodaki hizmetlerinden
tr "Sir" unvan verilen
ilk kii oldu (1895).
Irving, 1878'cle Lycem
Tiyatrosu'nu kiralad ve
tiyatronun bana geti.
Ayrntlara byk nem
veriyor, dekor ve kostm
harcamalarn hi ksmyor,
lkenin en iyi tasarmclar
ve mizikileriyle alyordu.
Allmn dndaki
diksiyonu, kendine zg
abartl tarz ve edeb
bilgisinin dzeyi konusunda
eletirilmesine karn,
oyunlar byk ilgi
gryordu. Yine 1878'de ba
kadn oyuncu olarak Ellen

84 -*

Terry ile anlat ve bylece

ingiliz tiyatro tarihinin en
nl iftlerinden biri olutu,
ikisinin tiyatroya ilikin
zellikleri birbirini
artc biimde
tamamlyordu:
Dnceli, ie
dnk Irving ve
ekiciliiyle kalpleri
fetheden, doal,
rahat Terry, Hamlet
ve Ophelia ya da
Shylock ve Portia
rollerinde tiyatroya
olaanst sayda
izleyici ektiler.
1897'de kan
yangn, Lycem
repertuarndaki
pek ok klasiin
dekorlarnn yok
olmasna yol at.
Irving'in yaamnn
son yllar, Lyceum
topluluunu ayakta
tutabilme abasyla
geti. 68 yanda
be parasz ld.
Ana Britannica Biiyiik luirousse

sanatsal baarsn takdirle karlyor. Fakat dnyorum da, seyirci, bu baarya sadece onlarn standartlarn kabul etmeyi reddedip kendininkileri yaratt
iin ulatnn farknda m? Seyircinin standartlarna
uyulsayd, Lyceum da u anda Londra'daki popler tiyatrolarn bazlar gibi ikinci snf bir sahne olurdu.
Bu gerei anlasalar da, anlamasalar da, gerek u ki,
seyircinin zevki de, mizac da belli lde yontulmutur ve seyirci bu nitelikleri gelitirebilir.
O halde sorun u: Seyirci neden daha uygar olamyor?
Bu yeterlilie sahipler. Onlar durduran nedir? Onlar
durduran, bir kere daha vurgulamak gerekir, sanat ve
sanat zerinde otorite uygulama arzusudur. Seyirci,
Lyceum ve Haymarket gibi belli tiyatrolara doru bir
ruh hali iinde gelmektedir. Her iki tiyatroda da bireyselliini koruyan sanatlar vardr ve bu sanatlar kendi
seyircilerini yaratmay baarmlardr -Londra'daki her
tiyatronun da kendi seyircisi vardr- ve Sanat bu seyircinin mizacna seslenmektedir. Peki bu miza nedir?
O miza, almaya hazr olma halidir. Hepsi bu. nsan, bir sanat eserine, eser ve sanat zerinde otorite
kurmak arzusuyla yaklayorsa, ondan hibir sanatsal
izlenim edinemeyecek bir ruh hali iinde demektir.
Sanat eserinin ii, seyircisini hiikmii altna almaktr: Seyirci sanat eserini hkm altna almayacaktr. Seyirci almaya ak olacaktr. O, usta kemancnn zerinde alaca keman olmaldr. Bylece, Sanatn ne olmas ya da

115

ne olmamas gerektii konusundaki kendi aptalca grlerini, zirzopa nyarglarn, sama sapan

fikirleri-

ni tamamen bastrabildii lde de, sz konusu sanat

eserini anlama ve tadna varma olasl artar.
Bu gerek, elbette erkekli kadnl kabasaba ngiliz tiyatro seyircisi sz konusu olduunda apak ortadadr.
Ama okumu dediimiz insanlar konusunda da durum
aynen geerlidir. nk okumu kiilerin Sanat hakkndaki fikirleri doal olarak gemi Sanat'tan kaynaklanmaktadr. Oysa yeni sanat eseri, Sanat'n imdiye dek
almad bir yz gsterdii iin gzeldir; onu gemiin lleriyle deerlendirmek, gerek kusursuzluunun reddi saylacak bir standarda gre lmektir.
Hayal gcnden yararlanan bir anlatm aracyla ve
hayal gcnden treyen koullarda, yeni ve gzel izlenimler edinmeye yatkn bir miza, bir sanat eserinin
tadna varabilecek tek mizatr. Bu, heykel ve resim
sz konusu olduunda geerli olduundan ok, belki
de tiyatro ve benzeri sanatlar konusunda geerlidir.
nk bir tablo ve bir heykel, Zaman'la sava halinde
deildir. O n u n geip gidiini umursamazlar. Sahip olduklar btnlk hemen b i r a n d a kavranabilir. Edebiyat sz konusu olduunda durum farkl. Eserdeki etki
birliinin farkna varlabilmesi iin zaman gemelidir.

Heykel, znde kitleler iin yaplan bir sanattr ve bunu

gz nnde bulundurarak kavranmal ve icra edilmelidir.
Tarihin en grkemli heykelleri, herkesin kendisinden bir
eyler bulduu eserlerdir. Ancak, sanatnn halk dikkate
ald, gz nnde bulundurduu gibi, halk da sanaty
dikkate almaldr: Byk sanat, her zaman bu karlkl
zdelemenin sonucudur.
Jacqucs Lilnhilz

118 ->

Bu yzden, tiyatro eserinde, oyunun birinci perdesinde yle bir ey cereyan edebilir ki, bunun gerek sanat
deeri seyirci tarafndan, nc ya da drdnc perdeden nce anlalamayabilir.
Peki o sersem kzmal ve sahnedekilere barmal,
oyunu blmeli ve sanatlar kzdrmal mdr? Hayr.

86

Namuslu seyirci yerinde sessiz sakin oturmal, aknlk,

merak ve gerilim gibi son derece lezzetli duygulan tatmaldr. Oyuna kabasaba bir mizac galeyana getirmek
iin gitmemelidir. Oyuna sanatsal bir miza edinmek
iin gitmelidir. Seyirci, sanat eseri hakknda hakemlik
edecek kimse deildir. O, sanat eseri zerinde tefekkre
dalmasna izin verilmi kiidir ve eer eser iyiyse, bu tefekkr iinde kiiliini lekeleyen tm bencillikten soyunmasna da frsat verilir -cehaletinin bencilliinden
ya da malmatnn bencilliinden. Tiyatro eserinin bu
ynnn, sanyorum, yeterince alt izilmiyor.
"Macbeth" bugn yazlm ve modern bir Londral
Thackeray, Wlltam Makepeace (1811 - 1863)
19- yzyl, ler geen gn saylar artan orta snftan okurlarn
ihtiyacna cevap veren dergilerin ayd. Thackeray de
1830'larn sonunda eitii dergilerde imzasz ya da takma adlarla yazlar yazd. Kendi adyla yaymlad ilk yapt "Vanity
Fair" (1848), kt ay yedi bin adet satarak Thackeray'e n ve
para kazandrd. Drt yl sonra, 1852'de, "en iyi kitabm" diye
tanmlad "Esmond"u yaynlad. O dnemde tepkiyle karlanan ciltlik "Esmond", bugn ngiliz edebiyatnn en
nemli tarihsel romanlarndan biri olarak deerlendiriliyor.
Thackeray, salnda Dickens'n tek rakibi olarak grlyor,
zellikle orta snf okur tarafndan ok beeniliyordu. Romanlar evlerde btn aile bir araya geldiinde yksek sesle okunabilecek trden yaptlard. Thackeray'e gre romancnn bir ilevi de okuruna ahlk dersi vermekti. Victoria dnemi romanclarnn abartl karakter betimlemelerine ve melodram andran olay rglerine yer vermekten kanarak, o dnem yaamnn gereki bir portresini iziyordu.
1
Ata liritannica - Biiyiik lxmrns.se 1

seyirci nnde ilk kez sunuluyor olsayd, seyirciler

arasnda kimilerinin birinci perdede grotesk cmleleri ve samasapan szleriyle boy gsteren cadlara iddetle ve seslerini ykselterek kar kacaklarn tahmin edebiliyorum.
Fakat oyun sona erdiinde insan, "Macbeth"deki cadlarn kahkahalarnn "Lear"daki deliliin kahkahas
kadar korkun, Arab'n trajedisindeki Iago'nun kahkahasndan daha da korkun olduunu farkeder.
Tiyatro izleyicisinin her trl sanat izleyicisinden daha ok, tam bir almlama halet-i ruhiyesi iinde olmas
gerekir. Otorite uygulamaya karar verdii anda seyirci,
Sanatn ve kendi kendisinin yeminli dman haline gelir. Sanat aldr etmez. Kaybeden seyirci olur.
Romanda da durum ayndr. Halk otoritesi ve bu
otoriteye cevaz verilmesi, lmcl sonular getirir.

Yoksulluk sorunu; lm, hastalk, souk ya da

buna benzer doal bir olaydr. Yoksulluk da,
doal olaylar da nasl durdurulur, bilemiyorum.

Thackeray'nin "Esmond"u iyi bir kitaptr, nk yazar onu kendi zevki iin yazmtr. teki romanlarn-

William Make/eae Thackeray

89

Meredith. George
(182S - 1909)
Victoria dnemi air ve
romancs. nce nkteleri,
parlak diyaloglar ve zdeyi
tarzndaki cmleleriyle
dikkati eken romanlar,
znel bir dnya grn
yanstmalar ve psikolojik
karakter incelemeleriyle
de nemlidir. Kadnlar
erkeklerle eit gren
Meredith, birok bakmdan
ann ok ilerisinde bir
yazard. En nl yaptlar
"The Ordeal of Richard
Feverel: A History of Father

in Narrative"dir (1879;
Bencil: Anlat Biiminde
Bir Komedi). Meredith'in
romana etkisi dolayl
and Son" (1859; Richard
olmutur. Son derece
Feverel'in Verdii Snav: Bir
kiisel olan slbunun taklit
Baba ve Olunun yks)
edilmesi ok zor olmakla
ile "The Egoist. A Comedy
birlikte, romanlarnda geni
yer verdii i monologlaryla
James Joyce ve baka
yazarlarn yararland
bilinak tekniinin
ncs saylabilir. Ayrca
George Elliot ile birlikte
psikolojik romann
yaratclarndan biridir
ve bu trn 18. yzyldaki
labercileriyle 19. ve 20.
yiizyllardaki izleyicileri
arasnda bir kpr grevi
grmtr.
Ana lir itununa Byk iMrousse

da, "Pendennis"de, "Plilip"de, hatta "Vanity Fair"de

Thackeray okur kitlesinin ok fazla farkndadr ve
okurun sempatilerine dorudan seslenerek ya da dorudan onlarla alay ederek yazdklarn zedelemitir.
Gerek sanat kitleyi hibir ekilde umursamaz.
onun iin varolmamaktadtr.

Kitle

Sanat, canavar uyutacak

ya da doyuracak hahal - ball rekler yapan biri deildir. O, bu ii popler romancya brakr.
u anda ngiltere'de benzersiz bir romancmz var:
Mr. George Meredith. Fransa'da daha iyi sanatlar
var, fakat Fransa'da hayat gr bu kadar geni, bu
kadar eitlilik gsteren, gerei bu kadar hayal gcyle ele alan biri yok. Rusya'da, edebiyatta acnn ne
olduuna dair daha hayat eyler syleyen romanclar
var. Ama edebiyatta felsefe sadece Meredith'in harc.
Kiileri yaayan kiiler olmakla kalmyorlar, dncede de yayorlar. nsan onlar saysz gr asndan
grebiliyor. lerinde ve evrelerinde ruh vardr. Yorum asndan zengin ve simgeseller. Ve onlar, o harikulade hzl hareket eden kiileri yaratan kii, onlar
kendi hazz iin yaratt ve hibir zaman okur kitlesinin ne istediini sormad, ne istediklerini sorup renmeye almad, onlarn ona bir ey yaptrmalarna
ya da onu etkilemelerine izin vermedi, sadece kendi
kiiliini pekitirmeye ve kendi bireysel eserini oluturmaya devam etti. nceleri kimse almad kapsn.
Bunu umursamad. Sonra bazlar geldiler. Bu onu deitirmedi. imdi kapsna gelenlerin says kabark. O
hl ayn kii. Benzersiz bir romanc.
Ssleme sanatlarnda da durum farkl deil. Kitle,

91 -

105

o
E
ti
:3
p

60
>,
3

-a

II
S i'l

g .
S -g s -s

-o

O gc
C
rt C

elle sarld: Bunlar o kadar itici ki, bu insanlarn iinde yaadklar evlerde ancak krler yaar. Gzel eyler
yaplmaya baland; kuma boyamaclarn elinden gzel renkler, sanatnn beyninden gzel motifler kli ve nemli olduklar dncesi ortaya atld.
Kitle bunun zerine tam anlamyla kprd. So-

_c

ukkanllklarn kaybettiler. Aptalca laflar ettiler.

Kimse umursamad. Kimsenin bu yzden bir kayb

? > -3
c

:
i

E
3
m

sonucu olan uluslararas bayalkta geleneklere drt

maya balad; gzel eylerin kullanm, onlarn deer-

<L>

gerekten ackl bir inatla Byk Sergi'nin dorudan

S
.
.3 3
<U 3
a, -O

olmad. Kimse kamuoyunun otoritesini kabul etmedi.

Bunun sonucunda, bugn modern bir eve girdiinizde, belli bir ince zevkin, gzel bir dekor yaratmann
takdir grdn, gzellie hakknn verildiini grmemek hemen hemen m m k n deil. Hatta, gnmzde, ounlukla, insanlarn oturduklar evler ol-

4 s e o
3
C -O
O N
L. C
N d
>
_5J
U 3 3 ', J2

duka ekici, insanlar byk lde uygarlat.

Gene de hakas, ev dekorasyonu, mobilya ve benzeri
alanlarda grlen devrimin olaanst baarsnn aslnda halkn byk kesiminin bu konularda ok ince bir
zevk gelitirmesiyle ilgili olmadn sylemek gerekir.

^ u "

v
_o E
; J=
-3 s
t-Sj
U
d
"3 2
-V c -5
o

Bunun belli bal sebebi udur: Bunlar yapan zanaat~3

j

karlar gzel eyler yapmann tadna o kadar vardlar,

halkn daha nceleri istedii eylerin irkinliine ve bayalna o kadar apak biimde uyandlar ki, halkn

cC
o
s,
y)
,

<J
M
'S
n
t/l

taleplerini karlksz brakp kuruttular.

u anda btn mobilyalar, nc snf bir berhaneden alnm elden dme eyalarn satld bir ak artrmadan almadka, bir oday birka yl nce dendi-

92 -
93

Tassa, Torqualo (1544 - 1595)

talyan yazar. Uzun sre babo dolamasnn ve gzaltnda
tutulmasnn yansra, lgnl da, Birinci Hal Seferi
dnemine ait yirmi blmlk epik iiri "Gerusalemme
liberata" kadar nldr. Bu lgnln en anlalmazyan, daha yeni tamamlanm bayaptn yadsmasna,
yaynlanmasna kar koymasna, yaamnn geri kalan
ksmn, bu bayapt sk denetimden geirmek ve
bozmakla geirmesine yol amasdr. 1579'da Ferrara'da
Sant' Anna tmarhanesine kapatlan Tasso, orada "Ferrara
Prensesleri" iirini yazd. 1 586'da salverildi, papann
resm airliine atanmak zereyken ld. Yaam boyunca,
zellikle "Aminta" adl yaptnda belirgin olan hazc
dnya gryle kat dinsel inanc arasnda bocalayan
Tasso, zamanla alkantl yaam, akl hastal, romantik
aklaryla bir efsane kahraman durumuna geldi.
Ana Britarnica - Biiyiik. iMrotsse

I
Dante, Floransa ynetiminde etkin grevler stlendi.
Papa Bonifazio Vll'nin kent zerinde egemenlik kurma
politikasna kar kt. Kent yneticisi, 1302'de Dante'yi 5000
florin para cezas ile iki yl srgn cezasna arptrd. Dante
para cezasn demeyince, bu ceza lm cezasna dntrld.
Ancak Dante bu tarihten nce Roma'ya srgn gitmiti.
1315'ce Dante iin af karld. Ancak Dante ok sevdii
kentine dnmek istemedi. Bunun zerine Dante iin bir kez
daha lm cezas verildi. m r n n son alt yln Verona ile
Ravenna'da geirdi. Veroa'da Can Grande'nin, Ravenna'da
burann senyr Potenta'nn konuu oldu. Yirmi yla yakn
bir sreyi srgnde geiren Dante, 1321'de Ravenna'da
stmadan ld. Srgnn acsn u dizelerle dile getirir:
Bakasnn ekmeinin ne denli tuzlu
bakasnn merdiveninden kmann
ne denli zor olduunu greceksin.
Keki Teksoy

94

i gibi demek m m k n deil. O eyalar artk yaplmyor. N e kadar itiraz ederlerse etsinler, insanlar bugn
evlerinde gz okayan bir ey bulundurmak zorundalar. Kendileri iin ne hayrl ki, bu sanatlar hakknda
kendilerinde grdkleri otorite tamamiyle fos kt.
Demek ki, bu tr konularda her trl otoritenin kt
olduu ortada. Bazen sanat iin hangi tr bir ynetim
altnda yaamann en uygun olaca sorusunu ortaya
atarlar. Bu sorunun yalnzca tek cevab vardr: Sanat
iin en uygun olan, hibir ynetim altnda

yaamamaktr.

Ona ve sanatna otorite uygulamak maskaralktr.

Sanatlarn despotik rejimler altnda ok gzel eserler
verdikleri sylenmitir. Tam yle deil. Sanatlar despotlarn ayana gitmilerse, kendilerine zorbalk uygulanacak bendeler olarak deil, gezgin mucize yaratclar, gz kamatran ayrks kiiler olarak, elenmek, iltifat grmek iin, huzur iinde yaamalarna gz yumulsun, yaratmalarna izin verilsin diye gitmilerdir.
Burada despotun lehine bir ey sylenebilir: O, bir
birey olarak, kltr sahibi olabilir; oysa gruh, bir canavar olduu iin kltrden habersizdir. Bir imparator ya da kral eilip ressamn drd fray yerden
alabilir, oysa demokrasi yere doru eildiinde, bu,
yalnzca amur atmak iindir. Kald ki, demokrasinin
imparator kadar yerlere eilmesine de gerek yoktur.
Hatta amur atmak istediklerinde eilmelerine bile
gerek yok. Fakat hkmdar da gruhtan ayr tutmann alemi yok; her trl otorite eit derecede ktdr.
U eit despot vardr: Beden zerinde zorbalk kuran despot. Ruh zerinde zorbalk kuran despot. Be-

95

den ve Ruh zerinde zorbalk kuran despot. Birincisi3

OM-t3
V

/y

-rP er
:3
-a
l/l o |
OJ "rt
c - -O -o t i
E o>
o
C\
a
-
a
N
2

>,

.C _r- V
:0 "S <V
u
O
_c
C
"TD
E
s/* a
c o j j ~
2
c c s
n
s
rs
S
c*
>60 _ Q _
c

> - s S
c c
-O ( N JO -rj .H u
a _ - "3
co a j >
<J J E
73
V ZJ r l C fl>.
- "O

2 >, c r_
N
C
>N
a
"S
"D
E
C
e
C o j ~
<
:3
"o U Tl -O :o C "

t9 l.
60 J 3

ne Prens denir. kincisine Papa denir. ncsne

J
>60

.IS >60
-3 c- '5P > 15 /y
s S
2
6 ' a1O>
fi .a ?ra
P
fc
C
:0

"O

"S

Halk denir.
Prens eitimle incelmi olabilir. Byle birok Prens

olmutur. Fakat Prens'te tehlikeli bir yan vardr. Dan-

3
3
v-o

ya da Ferrara'da tmarhane hcresindeki Tasso'yu.

te'yi Verona'daki ac lende gznzn nne getirin,

Papa eitimle incelik kazanm olabilir. Byle bir-

.2-

ok Papa grlmtr; byle kt Papalar vardr. K-

60

t Papalar, Gzellii, ne yazk ki, iyi Papalarn Dnce'den nefret ettikleri kadar tutkuyla sevmilerdir.

-S

rC r--

c
H 3
:0 E
o
V
c 3"
<stja
<D c
, W U
rt
._ C
O
G
- u -P
Ut
3
O
> c

c
3
o
-o O
-
> 673
Ti -o
pc U
N aj
c
N
T3
S M
u c
[S C
73
vs
U
73 73
a T3
u ^ "o
S
60
C
3
r. a
73 <s 3
d.

Papaln zulmne insanlk ok ey borludur. Papal-

m CE

<

"O
_t3
/y>
U
>5)
JD

s
M
a,
M
a.

n hayr ise insanla korkun bir borla borludur.

D
73 c
U
T O
N
3
a; 73 C
C
rt" :3C
.ts
:0 C
c T3 H

O U
U-,
T rt
^ "S
2.
- o
m
U" />
S c
^ W

Gene de, Vatikan gkgrlttilerinin retoriini ko3;

'E
>,
rt
T3
C\

natnn Papalarla yaamamas daha hayrldr. Bir

kardinaller meclisi nnde, Cellini hakknda, sradan
yasalarn ve sradan otoritenin onun gibi adamlar iin

>. y
1/ C

4/ K

rumu, fakat yldrmlarnn asasn yitirmise de, sa-

>

yaplmadn syleyen bir Papayd, fakat Cellini'yi

~S 3
S =

hapishaneye tkan da bir Papayd.

Cellini orada fkeden kuduruncaya kadar kald,
kendi kendine gerekd hayaller yaratt, yaldzl gnnn odasna girdiini grd ve ona o kadar ak

JU

O
o
u

110

->

> -o ._, S
"O
o
QJ C
S
O
0J g)
"U > >
S 15
.5" o
o

U
3j

12
e
D
C
<L>
a
c

_ c
a a
s -2
I
*
'C- 'E
r^

uc/l
-S

:
3 .S
:0
2 "C c
.
.S :0 >60
:3 -D "D -m
CJ t3

6 ^
- > c/y
> 13
-S m
E
c
<3
-

1c au
c
E g, 3 ,/-s
5 .S
c "O Ci
(U \T\ 'S 3
3 . -O
CQ id
60
>> E

"rt
S
D
E

oldu ki, kamay denedi, kuleden kuleye srne srne yol ald, afak vakti ba dnd, dp sakatland,
bir bac onu zm yapraklarnn altna gizleyerek,
gzel eylere olan sevgisinden tr, Cellini'ye bakp
onu iyiletiren birine gtrd.
Papalar tehlikelidir. Halk'a gelince: Halk ve onun
otoritesi neyin nesidir? Belki de halktan ve onun oto-

96

rz;
>o
g
E c .r- =
T D -S c
-o
<
^,
t-<3J >Jj
:3 !
a
toO -O
_ CJ
S -S -a
e< <t_lf .</>
s
60

.. C
^a> -
'5
u G
s 60 > 73>- S
V 0J
cbj OJ T3 _
t j -O
2 'S? SP
Q -S c
5

"2 'ta

i J

rt
>; ds
aj

o
<D 0-

(/> N

Tl S

tesinden yeterince sz ettik. O n u n otoritesi kr, sa-

OJ C

& '3
"S

r, irkin, grotesk, trajik, kornik, ciddi ve mstehcen

bir eydir. Sanatnn Halk'la yaamas imknszdr.

>60

"O

Btn despotlar rvet verirler. Halk hem rvet ve-

60 -S

rir, hem de acmaszlk eder. Onlara otorite uygulayabileceklerini kim sylemi? Onlar yaamak, dinlemek
e

ve sevmek iin yaratldlar.

^ s
so

tu

Biri onlara byk bir hakszlk yapt. Kendilerinden

_Q r3 _o &o

aa olanlar taklit ederek kendilerine yazk ettiler.

Prens'in asasn aldlar. Nasl kullanabilirlerdi ki? Papa'nn l tacn takndlar. O n u n arln nasl ta-

:3

M)
C

:3

O
n P 15 S
U
C -S
:3
:3 C
O
II ^
1 N
3
"Cs
^
:3
3 'S D QJ
60 'S
CJ U
d
e
>>
JD <c3 dJ
.5 >60 p
G
15
:3
QJ rt oj rt
C
3
d :3
ZJ c

CQ JD -o rt 60 w

-O >60 M
<D
-o
<u
-D - i
6 6
"o

15
OJl
U
CJ
O

~ o
J ! "O

<a
H g
o.-n

110 ->

3.

i ve

S -3

yabilirlerdi ki? Onlar kalbi krk bir palyao gibi.

Gzellii seven herkes acsn onlara. Onlar kendileri
Gzelllii sevmeseler de, gene de kendi kendilerine

JS ^~ S >6p
^
-3
V
> Jj
V
X!
-S
T c
.y
"o
.- 2 "O
-2
a
rt

acsnlar. Onlara zorbalk numarasn kim retti?

zerinde durulmas gereken birok baka husus var.
Rnesans'n

byklnn,

toplumsal

problemleri

zmeye almamasndan, yle eylerle uramayp

bireyin zgrce, gzellikle ve doallkla gelimesine
izin vermesinden, bylece byk ve birer birey olan
sanatlar, byk ve birey olan insanlar yetitirmesinden ileri geldiine dikkat ekilebilir.

d
OJ
6
12
< -5 c e'J2S3 e s
<
u
c
cs c
u
w e
-o
o
. >60
3
C C
3
2
c3" JD 13
< >
"O _
u
u -O 15
o
C <u
O G <u V)
>>
4J O i
S "

J
"V
m "o <U
c
00 D
-U
3 .
<D
G
c
S
'/J
S >60
c -v U
"2 > ~a
'a
c G
QJ 15
s
N >>
J3 -J4

XIV. Louis'nin modern devleti kurarken sanatnn

bireyselliini nasl yok ettii, her eye tekrardan ileri
gelen bir tekdzelik katarak canavarlatrd, hkmetmeye boyun edirerek zavalllatrd, t m Fransa'da gelenei gzellikle birletirerek ve eskimi formu yenisiyle buluturarak yenileyen btn o soylu ifade zgrlklerini yok ettii sylenebilir.
Fakat gemi nemli deil. u an nemli deil. He-

98

Dnyada Fransa ihtilli

kadar byk ve gzel
epope azdr. Yirmi-otz
sene iinde beeriyet,
iki bin yl kendisini
idare edecek dsturlarn
hepsini bulmutur.
Fakat, balad zaman,
neticenin sadece bir
burjuvazi hakimiyeti ile
biteceini kim bilirdi?
Ahnet Hamdi T atpw ar

saplamamz gereken gelecektir. nk gemi insann olmam olmas gerekendir. Hal, insann olmamas gerekendir. Gelecek sanatdr.
Tabii, burada ileri srlen modelin son derece kullansz ve insan doasna aykr olduu sylenecektir.
Tamamen doru. Kullansz ve insan doasna aykr.
Ama tam da onun iin gerekletirilmeye deer, ve
onu nermemiz de bu yzden.
nk, nedir kullanl model? Kullanl model ya zaten varolan bir modeldir ya da u an hkm sren koullarda gerekletirilebilecek bir modeldir. Ama kar ktmz
tam da bu varolan koullardr; bu koullar verili sayabilen herhangi bir model, yanl ve budalacadr. Koullar ortadan kaldrlacak, insan doas deiecektir. nsan
doas hakknda tek gerek bilgimiz onun deitiidir.
Onda bel balayabileceimiz tek nitelik deiimdir. flas eden sistemler insan doasnn deimezlii zerine
kurulmu olanlardr, onun gelimesi ve iyilemesi zerine kurulmu olanlar deil.
XIV. Louis'nin hatas, insan doasnn hep ayn kalacan sanmasyd. O n u n bu hatasnn sonucu, Fransz Devrimi oldu. Hayranlk verici bir sonutu. H k -

Toplumun ego araclyla gerekletirdii arzularn

bastrlmas, sadece toplum asndan deil, birey iin
de daha akld bir durum haline gelir. Rasyonellik
byk tantanalarla ne srld ve savunulduu
lde, insann zihninde de uygarla ve onun bireyin
iindeki temsilcisi olan egoya kar bilinli ya da
bilinsiz bir fke bymeye balar.
Alax Horkheitner

met edenlerin hatalarnn sonular, her zaman olduka hayranlk verici olmutur.
unu da hatrlatalm ki, Bireysellik insana beraberinde mide bulandrc bir grev teranesiyle gelmez;
grev, bakalarnn istediini sadece onlar istiyor diye
yapmaktan baka bir ey deildir. irkin bir zveri teranesiyle de gelmez; o da vahi bir sakatlama alkanlnn siiregitmesinden baka bir ey deildir.

10 -

101

Sz/in zii. o. insan zerinde herhangi bir bak iddia ederek

gelmez. Doallkla ve kanlmaz olarak insann iinden Gelimi birey, gelimi bir
toplumun rndr. Bireyin
kurtuluu, toplumdan kurtulu
deil, toplumun atomlamasndan
kurtulutur - d o r u k noktasna
kolektifleme ve kitle kltr
dnemlerinde kabilen
bir atomlama.
Mnx Hark.be/wer

kagelir. O, tm gelimenin yneldii noktadr. Btn

organizmalarn kendisine doru yneldii farkllamadr. Hayatn her biiminde varolan ve hayatn her biiminin evkle ulamaya alt kusursuzluktur.
Bu yzden, Bireysellik, insan zerinde yaptrm uygulamaz. Tam tersine, insana kendisi zerinde yaptrmlar uygulanmasna izin vermemesini syler. nsanlar iyi olmaya zorlamaz. nsanlarn rahat brakldklarnda iyi olduklarn bilir.
nsan, Bireysellii kendi iinden karp gelitirecektir. nsan, g n m z d e Bireysellii bu biimde ge-

Bir insan yalnz olmay pek beceremiyorsa,

bakalaryla bir arada olmay da beceremez.

litirmektedir.

Richard Semett

mak, Evrim kullanl m diye sormaya benzer. Evrim

Bireyselliin kullanl olup olmad sorusunu sorhayatn yasasdr re Bireysellie ynelen Evrimden baka

Tuhaf bir paradoks: nsanlar

en dar ve kiisel karlarndan
hareketle davranyorlar, oysa
davranlar hibir zaman
olmad kadar kitle
igdlerinin hkm altnda.
Wallcr Benjamin

Etrim yoktur. Bu eilimin dile getirilmedii noktada,

yapay biimde sekteye uratlm bir gelime ya da
hastalk ya da lm sz konusudur.
Bireysellik, ayrca bencillikten ve zentiden de uzak
olacaktr. Otoritenin olaanst zorbalnn sonularndan birinin de, szcklerin kendi gerek ve sade anlamlarndan karlp arptlmalar ve dile getirdikleri eyin tersini ifade etmekte kullanlmalar olduu
sylenmitir.
Sanat iin geerli olan, Hayat iin de geerli. G n mzde, cannn istedii gibi giyinen birine zenti denebiliyor. Fakat o bunu yaparken tamamiyle doal bir
biimde davranmaktadr. Bu konularda zenti, insa-

103

Toplum, ada
bir kuramda ne
srld gibi,
eitli "do!aplar"dan
oluuyorsa eer,
onu en iyi temsil
eden model de
"kolektifin tam
tersi olan eydir:
Monad olarak birey.
Her bireyin
kesinlikle tikel olan
karlarnn izini
srmekle,
"kolektifin doasn da
incelemi oluruz. Farkl
drtlerin gereklik
ilkesine cevap veren
bir ego'nun nderlii
altnda rgtleniini de,
iselletirilmi bir
haydut etesi olarak
dnmek mmkndr:
efiyle, adamlaryla,
trenleriyle, ballk
yeminleriyle,
ihanetleriyle,
kar almalaryla,
entrikalaryla ve btn
girdi ktsyla bir
haydut etesinin
iselletirilmi biimi.
Bunu anlamak iin,
bireyin evresine
hararetle kafa tuttuu
o patlama anlarn, fke
nbetlerini gz nne

104 -

getirmek yeter: fkeli

insan kendi benliinin
ete efi olarak belirir
hep: Tongaya
basmama emrini
vermitir
bilindna,
iindeki
grup adna
konumann
gveniyle gzleri
parldamaktadr.
Kii kendi
saldrganln
ne kadar benimserse,
toplumun baskc
ilkesini de o kadar
iyi temsil eder.
Belki de asl bu
anlamda dorudur
u ilke: En bireysel
olan, en genel olandr.
Theodor W. Adorm

nn komusunun zevkine gre giyinmesi demektir ve

komusunun zevki ounluun zevki olduu iin de,
byk olaslkla son derece sakil olacaktr.
Kendi kiiliini sonuna kadar ortaya koymak iin
kendine en uygun biimde yaayan insana - e e r hayatnn balca hedefi kendini gelitirmekse- bencil denir. Ama aslnda herkes byle yaamaldr. Bencillik,
kiinin diledii gibi yaamas deil, bakalarndan

kendi

istedii gibi yaamasn talep etmektir. Bencil olmamak

da baka insanlarn hayatlarna ilimemek, onlara mdahale etmemektir.
Bencillik, her zaman kendi evresinde mutlak bir tip
birrneklii yaratmay hedefler. Bencil olmayan ise,
sonsuz tip eitliliini son derece zevk veren bir ey olarak alglar, kabul eder, ondan haz alr, tadn karr.
nsann kendine ait dnceleri olmas bencillik deildir. Kendi dnceleri olmayan insan hi dnmyor demektir. nsann komusundan kendisi gibi
dnmesini, kendisiyle ayn grlere sahip olmasn
istemesi son derece bencil bir davrantr. Neden yle
dnsn? Eer dnebiliyorsa, muhtemelen baka
biimde dnecektir. Eer dnemiyorsa, ondan
herhangi bir dnce talep etmek canavarlktr.
Krmz bir gl, krmz bir gl olmak istedii iin
bencil deildir. Eer bahedeki btn br ieklerin
hem krmz hem de gl olmalarn isteseydi, o zaman
bu korkun bir bencillik olurdu.
Bireyselliklerinde insanlar son derece doal ve mutlak biimde bencillikten kurtulmu olacaklar, kelimelerin anlamlarn bilecekler ve onlar zgr, gzel hayat-

105

En byk ama, evrensel temel yasalara ulamaktr.

Bu yasalara giden mantksal yollar yoktur; onlara yalnzca
sezgiyle, deneyimin sempatik kavran ile varlabilir.
Albert Einsteit

larnda gerekletirecekler. nsanlar zorba egoistler de

olmayacaklar. nk egoist zorba, bakalar zerinde
hak iddia edendir. Bireysellie inanan insan bunu yapmay arzu etmeyecektir. Bu ona haz vermeyecektir.
nsan bireysellii gerekletirdiinde, sempatiyi de
gerekletirecek ve onu zgrce ve anlk biimde uygulayacaktr. u ana dek insan sempati duygusunu hi ge-

Hayvanlarn birou, birbirinin aclarn ve skntlarn

paylamaktadr. Bay Blytl, lint kargalarnn kr
arkadalarn beslediini grmtr. Bir kpein,
yakn arkada olan ve sepetinde hasta yatan bir
kediyi birka defa yalamadan sepetin yanndan
gemediini gzlerimle grdm. Bu, bir
kpekteki acma duygusunun en gvenilir
belirtisidir. Toplumsal hayvanlarn sevinle
ilgili duygudalklar ise phelidir. Bununla
birlikte, Bay Buxton, babo yaayan
papaanlarn yuvas olan bir ifte "ar ilgi"
gsterdiini anlatmaktadr. Dii papaan ne zaman
yuvasndan ayrlsa, bir kme papaan onun evresini
saryor ve "lklar atarak gsteri yapyordu".
Charles Darvit

litirmemitir. Sadece ac ekenlere sempati duyar, fakat

acya duyulan sempati, sempatinin en soylu biimi deildir. Her trl sempati soyludur, fakat ac ekenlere duylan sempati en az soylu olandr. O, egoizmle lekelenmitir. Maraz olmaya yatkndr. Onda her zaman kendi
gvenliimiz iin korkuya kaplma unsuru vardr. Kendimizi czamlnn ya da krn yerinde bulabileceimizden, o zaman bize bakan kimse olmayacandan
korkarz. Bu sempati garip biimde snrlaycdr da.
nsan hayatn btnyle sempati kurmaldr, sadece hayattaki aclar ve hastalklarla deil, hayattaki sevin ve gzellik ve enerji ve salk ve zgrlkle de.
Daha geni apl sempati tabii ki daha zordur. O daha fazla benlikten vazgemeyi gerektirir. Bir dostun
ektii aclara herkes zlebilir, ama bir dostun baarsna sevinmek ok soylu bir kiilik yaps - h a t t a gerekten Bireyselci bir kiilik gerektirir. Rekabet ve yer

edinme mcadelesinin yaratt modern stres iinde bu

eitten bir sempatiye doal olarak ender rastlanr. Ayn sempati, her yerde birden arln onca hissettiren,
c
3
O

o.
E
<

.!

a
S

>- -
E

00
3
O
3

tip birrneklii denen gayriahlk ideal ve kurallara

uyum gsterme eilimi - k i belki de bu ngiltere'de en
W
Oti

iren boyutlara varmtr tarafndan da bastrlr.

107

Acya duyulan sempati elbette hep varolacaktr. O,

insann ilk drtlerinden biridir. Birey hayvanlar, tabir caizse daha yksek hayvanlar bu duyguyu bizimle
paylarlar. Fakat unu unutmamal ki, sevinci paylamak dnyadaki sevincin toplamn younlatrrken,
acya yerinmek acnn miktarn gerekten azaltmaz.
nsann ktle daha iyi gs germesini salayabilir, ama ktlk ortadan kalkmaz. Vereme yerinmek
veremi ortadan kaldrmaz; bunu Bilim yapar.
Bu yzden, Sosyalizm yoksulluk sorununu, Bilim
hastalklar ortadan kaldrdnda, duygusallk dknlerinin alan daralacak, insann sempati alan genileyecek, insan daha salkl ve iten olacaktr. nsan
bakalarnn sevin dolu yaamlarn dnnce, kendisi de sevin duyacaktr. nk gelecein Bireysellii sevin yoluyla geliip serpilecektir. sa toplumun yapsn deitirmekle ilgili bir giriimde bulunmad, bu yzden dt onun insana vazettii Bireysellik, sadece ac yoluyla
ya da yalnzlk iinde gerekletirilebilirdi.
sa'ya borlu olduumuz idealler, toplumdan tamamiyle elini eteini eken ya da toplumu tamamiyle
reddeden insann idealleridir. Ama insan, doas itibariyle toplumsaldr. Tebai kenti bile eninde sonunda
insanla dolmutur. Mnzevi, eninde sonunda kiiliini gerekletirse de, onun bu yoldan gerekletirdii
kiilik yoksullam bir kiiliktir.
te yandan, acnn insann kendini ortaya koymasna yarayabilecek bir yol olduu yolundaki korkun
gerek, tm dnyay mthi etkiledi. Kof konumaclar ve kof dnrler, krslerden ve platformlardan

108

109

ounlukla dnyann hazza tapndndan bahseder,

haz aleyhinde szlanr dururlar. Fakat dnya tarihinde
Ortaa geleneinde, yaradl yks resimli roman gibi
sahne sahne resme geirilmitir. Rnesans anda yksel
sralan ortadan kalkm, resme geirilen tek an utanma
an olmutur. Erkekle kadn incir yapraklaryla ya da
elleriyle bir rtnme hareketi yaparken gsterilir. Ama
artk birbirlerinden deil, seyirciden utanmaktadrlar.
Sonra bu utanma bir eit gsterie dnmtr. (...)
Mary Magdalene'nin yksnde vurgulanan ey,

Magdalene'nin sa'y ok sevdii,

yzden gemiinden pimanlk
duyduu, tvbe ederek bedeninin

lmlln, ruhun
lmszln kabul ettiidir. Oysa, (Rnesans resimleri)
bu yknn zne ters bir ey syler. Resimlere baklrsa,
Magdalene'nin yaamnda tvbe ediin getirdii o byk
deiim hi olmam gibidir. Magdalene, her eyden nce
dokunulabilir, istenir bir kadn olarak gsterilmitir. (...)
Bu ok bilinli bir bireycilik gelimesiydi... Balangta
yalboya-Kuzey Avrupa'da, 18. yzyln bandayepyeni zellikler tayan resimler yapmak iin
kullanlyordu. Bu zellikler, eitli Ortaa
sanat trelerinin etkisiyle bir bakma
glgelenmiti. Yalboya resmin kendi
gr biimine btnyle ulamas 18. yzyla
dek gereklemedi. Bu gelenek, kltrel
varsaymlarmzn ouna biim vermektedir.
Doa grntleri, kadnlar, yiyecekler,
soylular ve mitler gibi konular, grme
biimlerimizi bugn bile etkilemektedir.
John Berger

dnyay yneten ideal, pek seyrek olarak sevin ve gzellik olmutur. Acya tapmak dnyay ok daha ska
egemenlii altna almtr.
Azizleri ve ehitleri, kendine ikence etme ak, o delice vcutta yaralar ama tutkusu, baklarla demeleri,
deneklerle dvmeleriyle Ortaaclk -asl Hristiyanlk Ortaaclk, Ortaan sa's ise asl sa'dr.
Rnesans'n afa dnya zerine doduunda ve
beraberinde hayatn gzelliine ve yaama sevincine
ilikin yeni idealler getirdiinde, insanlar sa'y anlayamaz oldular. Sanat bile gsterir bunu bize.
Rnesans ressamlar, sa'y bir sarayda ya da bir bahede baka bir ocukla oynayan ya da annesinin kucana yatm, ona ya da bir iee ya da parlak renkli
bir kua bakp glmseyen bir ocuk olarak resmederler, ya da soylu bir edayla evresindekilerin arasndan
yryp giden soylu, gsterili bir figr olarak, ya da
bir eit vecd iinde yeniden doan bir figr olarak.
Onu armha gerilmi izdiklerinde bile, kt insanlarn ac ektirdikleri gzel bir Tanr olarak izdiler.
Fakat sa, onlar pek megul etmedi. Onlara zevk veren, hayranlk duyduklar kadnlar ve erkekleri resmetmek ve gzelim yeryznn gzelliini gstermekti.
Birok din resim izdiler - h a t t a , ok fazla izdiler,
onlardaki tip ve motif tekdzelii bktrd ve bu da sanat iin kt oldu. Bu, kitlenin sanat konularndaki
otoritesinin sonucuydu ve zcyd. Ama konuya
ruhlarn katmyorlard.

110 ->

111

Nikolay Petrovi "nihilist" diye sylendi, "benim bildiime gre

bu, Latince nilil, yani hi szcnden gelmektedir. Bu sz, hi...
Hibir ey tanmayan bir adam demektir, yle deil mi?"
Pavel Petrovi: "Desene, hibir eye sayg gstermeyen bir adam"
diye tamamlad ve yeniden yan ekmeine srmeye balad.
Arkadi "yani her eye tenkiti bir gzle bakan adam" diye ekledi.
Pavel Petrovi "bunlarn ikisi de ayn ey deil mi?" diye sordu.
"Hayr, ayn ey deil. Nihilist, hibir otorite nnde eilmeyen,
ne kadar saygdeer olursa olsun, hibir prensibe inanmayan adam
demektir."
"Evet, eskiden hegelistler vard, imdi nihilistler. Bakalm
bolukta, havasz fezada nasl yaayabileceksiniz? Kardeim
Nikolay Petrovi, ltfen u zili alar msn, benim kakao ime
zamanm geldi."
Ivan Sergeyevif Turg/tnyev

Rafaello, Papa portresini yaparken byk bir sanatdr. Madonnalarn ve ocuk salarn resmederken,
katiyen byk bir sanat deildir.
sa'nn Rnesans'a mesaj yoktu, ki bu da harikuladeydi, nk beraberinde onunkine alternatif bir ideal getirdi; o yzden gerek sa'y bulmak iin Ortaa
sanatna gitmeliyiz. Orada sa sakatlanm ve rselenmi biridir; ho ehresi gzmz okayacak biri deildir, nk Gzellik bir sevin kaynadr; gzel
giysiler yoktur zerinde, nk o da bir sevin olabilir; o mucizev bir ruha sahip bir dilencidir; ruhu
lmsz bir czaml; ne mal mlk ister, ne salk; o,
ac yoluyla kusursuzlua erien bir Tanrdr.

hsan gld: "yi ama, btn bunlar ancak inanan syleyebilir

Sen pekl inanyorsun!.. Hem hepimizden fazla!"
"Hayr, inanmyorum. Yalnz hakikaten inanann kafasyla
dnyorum. (...) Benim iin hakikat budur. Anlyor
musunuz! Benim iin Allah lmtr. Ben hrriyetimi tadyorum.
Ben Allah' kendimde ldrdm."
hsan sordu: "Hakikaten hr olduunu sanyor musun?"
Suat ona kinle bakt. Yz ter iindeydi: "Bilmiyorum" dedi,
"hr olmak istiyorum..."
"Hayr, olamazsn... nk iinde, ldrdn Allah var. Sen kendi
hayatn yaamyorsun artk. Sen bu halinle sadece bir mezar, bir
tabut gibi bir eysin. Korkun, zalim bir lm yayorsun. Hangi
hrriyet?.. Evet, ben de biliyorum, 'o olmazsa, her ey mbahtr'
sananlar oldu. Onun boaltt yeri, insanla paralyanlar oldu.
Tanr insan ben de biliyorum. N e oldu? Sadece sefaletlerimizle
babaa kaldk. Hakikatte bir afak diye baktn ey bir yangndr...
Hayr, sen Allah dncesini iinde azdrmakla ondan kurtulamazsn.
Hibir yara kurcalamakla iyilemez." Bir mddet durdu. "Fakat, bilir
misin Suat, ne gzel bir ilhiyat olurdun? nk yaptn, tersine
evrilmi bir teolojidir."
Ahmet Hamili Taupmar

112

nsann evrimi ar ar olur. nsann adaletsizlii

byktr. Acnn kendini gerekletirmenin bir yolu
olarak ortaya konulmas gerekliydi. Bugn bile, dnyann baz yerlerinde, sa'nn mesaj gereklidir.
Modern Rusya'da yaayan hi kimse, belki de kusursuzlua acdan gemeden ulaamaz. Bir-iki Rus sanat kendilerini Sanat'ta, Ortaa karakterli bir edebiyatta ortaya koyabilmilerse, bu, o edebiyatn egemen
renginin insanlarn ac ekme yoluyla kendilerini var
edebilmeleri olmasndan trdr.
Fakat sanat olmayan ve yaanan hayattan baka hayat biimi bilmeyenler iin, ac kusursuzlua alan
tek kapdr. Halihazrda Rusya'daki rejim altnda
mutlu mutlu yaayp gidenler, ya insann Ruh'u olmadna inanyorlar ya da, varsa da, gelitirilmeye demeyeceine.
Otoritenin kt olduunu bildii iin tm otoriteyi

113

toplumun basncna kar

gerek deneyimi hl m m k n
klan ey, zevkle iin birbirine
dolanmas olabilir ancak. Bu
trden bir deneyim gittike
toplumun hogr snrlarnn
dna itilmektedir. Dnsel
denen meslekler iin de
geerlidir bu: Ticar faaliyeti
andrdklar lde her trl
haz esinden de yoksun
kalyorlardr. Atomlama,
sadece bireylerin birbirinden
kopmasnda deil, bireyin
kendi iinde blnmesinde
ve yaamnn eitli alanlar
arasnda duvarlarn
belirmesinde gsterir kendini.
Hibir ruhsal doyum pay
tannmamaldr ie ki, amalar
btnl iindeki ilevsel
alakgnllln
yitirmesin; bo zamann iine
de hibir dnce kvlcm
karmamaldr ki, i
dnyasna srayp onu atee
vermeye kalkmasn. Yaplar
asndan i ve elence gittike
birbirini daha ok andrmaya
balad halde, aralarndaki
ayrm da grnmez snr
izgileriyle srekli
pekitirilmektedir. Sevin
ve zihin ikisinden de
koyulmutur: H k m sren,
vahi ciddiyet ve sahte
faaliyettir ikisinde de.
Thmclor W. Adoro

Haz, mutlu yaamann

balangc ve ereidir; nk
doutan bizimle olmakla
onu ilk iyi olarak
tanmzdr ve ona
bavuraraktr ki,
tm seme ya da kanma
edimlerimize balarz.
Ayartlrm^ insann
bazlarndan
bahsetmiyoruz; demek
istediimiz ey, bedenin
acdan ve ruhun
karklktan
zgrldr. Erdem,
ruhun dinginliinin
kouludur. Yalnlk,
lmllk, lllk, nee
gibi erdemler, haz ve
mutlulua dizginsiz
lkslerden, ateli
tutkulardan ve
benzerlerinden ok daha fazla
katkda bulunurlar. Hibir
haz temin etmeyen
ahlkllkla, bu ahlklla
yaplan takdirlere
tkrmelidir. Zevk
hazzn, ak hazzn, sesin ve
grlen eylerin hazzn
kaldrdm zaman, hayr
alglayamam. Bilgeliin
btn yaamn mutluluu
iin salad eyler iinde,
hepsinden nemlisi,
dostluun kazanlmasdr.
Epiktir

reddeden ve kendisini ac araclyla gerekletirdii

iin btn aclara kucak aan Nihilist, gerek hristiyandr. Onun iin Hristiyanlk ideali gerek bir eydir.
Oysa sa otoriteye de bakaldrmada Roma mparatorluu'nun imparatorluk otoritesini kabul etti ve ona
hara verdi. Yahudi Kilisesi'nin din otoritesine katland ve onun uygulad iddeti kendine zg bir iddetle kovmaya kalkmad.
Yukarda da sylediim gibi, toplum yapsnn deitirilmesi iin bir plan yoktu. Oysa modern dnyann planlar var. Yoksulluu ve onun ektirdii straplar ortadan kaldrmay amalyor. Acy ve acnn
sonucu olan straplar ortadan kaldrmay arzu ediyor.
Yntem olarak Sosyalizm ve Bilim'e gveniyor.
Hedefledii, kendini sevin yoluyla ortaya koyan bir
Bireyselliktir. Bu Bireysellik, her trl Bireyselliklerden daha geni, daha dolu, daha gzel olacaktr.
Ac, kusursuzlua ermenin niha yolu deildir. Sadece geicidir ve bir kar ktr. Yanl, salksz, adaletsiz bir evreyle ilintilidir. Hatal olan, hastalk olan,
adaletsizlik olan ortadan kaldrldnda, artk ona gerek kalmayacaktr. Grevini yerine getirmi olacaktr.
Bu nemli bir grevdi, ama miad hemen hemen dolmu gibidir. Etki alan gn getike daralmaktadr.
nsan da bunun farkna varmazlk edemeyecektir.
iinkii insann [leinde olduu ne acdr ne de haz, sadece Hayat'tr. nsan youn, dopdolu, kusursuz yaamak ister.
Bakalarna kstlamalar getirmeden ya da o kstlamalar altnda yaamadan yaayp gidebildiinde ve btn eylemleri ona haz verecek eyler olduunda, o da

114 -*

115

lkin
Yunanllarda
zgrln
bilinci
domutur,
ama onlar da
Romallar gibi,
yalnzca baz
kiilerin zgr
olduunu kabul
ediyorlard.
nsann insan
olarak zgr
olduunu Platon
da, Aristoteles de
bilmediler;
bu nedenle
zgrlkleri
snrlanm
olmakla kalmad,
ayn zamanda
ksmen solmaya
yargl yetersiz
bir iee,
ksmen de
insann insana
zorlu bir
kleliine
dnt.
Vrkdrich Hegel

112

Yasalar konusunda
Barutla kurunun
aka karar alan
olduu yerde
ve bu yasalar
Aklilleus
deitiren bir
mmkn m? Ya
toplum rnei ilk
da, bugnk basn
kez Antik Yunan'da
bir yana, matbaa
grlmtr. Kendi
makinasnn olduu
kendini sorgulayan
yerde Ilyada?
-yani kendini
Yetikin bir insan
felsefeye teslim e d e n bir daha ocuk
ilk toplum Antik
olamaz -olsa olsa
Yunan olmutur.
ocuksu olur. Buna
Antik Yunan,
karlk, ocuun
demokrasinin ve
naiflii yine de bir
felsefenin yaratlm
sevin kayna deil
olduu ve
midir? Dala yksek
bir dzeyde onun
dolaysyla da bizim
yapmacksz
kkenlerimizin
gereini yeniden
iinde yer ald
retmeye almas
tarihsel - toplumsal
gerekmez mi?
locus'ttir. Antik
nsanln tarihi
Yunan, bizim iin
ocukluk dnemi
birok baka kltrn
-hibir zaman geri
olabilecei gibi bir
dnmeyecek bir
"model" ya da bir
dnem olarak
"rnek" deil, bir
neden sonsuz bir
tohumdur.
cazibe kayna
Comelius Castoriadis
olmasn?

d a h a akl b a n d a , d a h a s a l k l , d a h a u y g a r l a m olac a k t r . H a z , D o a ' n n snav, o n u n o n a y n n iaretidir.

nsan

mutlu

olduunda,

k e n d i s i y l e ve

evresiyle

a h e n k i i n d e d i r . S o s y a l i z m i n , istese d e i s t e m e s e d e
hizmetkr

olduu

yeni Bireyselcilik, kusursuz

bir

ahenk olacaktr.
O , Eski Y u n a n l l a r n a r a d , f a k a t kle s a h i b i old u k l a r ve k l e l e r i n i a l a m a h k m

ettikleri

iin,

Dnce dnda, tam anlamyla gerekletiremedikleri ey o l a c a k t r ; o, R n e s a n s ' n a r a d , f a k a t k l e sahibi o l d u u ve o n l a r a l a m a h k m e t t i i iin Sanat

d n d a t a m a m e n g e r e k l e t i r m e d i i ey o l a c a k t r . O
e k s i k s i z o l a c a k t r ve o n u n a r a c l y l a h e r i n s a n k e n d i
k u s u r s u z l u u n a eriecektir. Yeni Bireyselcilik,

yeni

Hellenizm olacaktr.

Kari Marx

117

Kaynaka

44

12 -*

46

14 -*

16 -*

18 -*

20 -*
22 -*

24 -*
26 -*

28 -*
30 -
32 -
34 -

36
38
40 -
42

Charles Daru'in, "nsann Treyii", Sol Yaynlar

Gtstave Flalxrt, "Mektuplar - Gustave Flaubert /
George Sad". Arkada Kitaplar
Paul l^farge, "Tembellik Hakk", Telos
Zygmnnt Banman, "Yasa Koyucular ile Yorumcular",
Metis
Max \Veber, "Modern Sociology" iinde, Penguin Books
George OrweU, "The Collected Essays -lournalism and
Letters of George OrweIl", Penguin Books
Kari Marx, "Gotla ve Erfurt Programlarnn Eletirisi",
Sol Yaynlar
Aldaus Htxley, "Science Liberty and Peace", Harper
Camelim Castoriadis, "Dnyaya, nsana ve Tabiata Dair",
letiim
Kari Marx, "1844 Elyazmalar", Sol Yaynlar
Kari Marx, "1844 Elyazmalar", Sol Yaynlar
Orhan Pamuk, Roll, say 38. Ocak 2000
Henry Darid Thorea, "Civil Disobedience and Other
Essays", Dover ("Sivil taatsizlik", Vadi)
Ahmet Hamdi Tanpar, "Huzur", Yap Kredi Yaynlar
Halil Trbanl, kz dergisi, say 71, Nisan 2000
Henry David Thoreau, "Civil Disobedience and Other
Essays", Dover ("Sivil taatsizlik", Vadi)
Rosa Lumnbttrg, Max Horkheier'dan nakleden Plil
Slater, "Frankfurt Okulu - K k e n i ve nemi", BFS
Yasar Kemal TP adna 1966 ksm senato seimleri
ncesi radyo konumasndan, bkz. Koli, say 19,
Mays 1998
Miklos Haraszti, "Macaristan'da i Olmak", Kaynak
Yaynlar
Erich Fromm, "Zen Budizm ve Psikanaliz", Yol Yaynlar
Max Horkheimer, "Akl Tutulmas", Metis
Anadolu Ajans (Radikal gazetesi, 4 Nisan 2000)
Michel Foucatlt, "The Foucault Reader", Pantleon
Herbert Mantise, "Eros and Civilization", Abacus ("Eros
ve Uygarlk", tdea)
Ptrcy Bysshe Shelley, ("Anari Geiyor", eviren Ylmaz
ner), Sosyalizm Ansiklopedisi -Cilt 1, letiim
Cimdim Castoriadis, "Dnyaya, nsana ve Tabiata Dair", letiim
Ahmet Hamdi Tanpar. "Huzu ", Yap Kredi Yaynlar
Aldots Hnxley, "Denemeler", Assos

48

50
52

Micbel Fouca/h, "Ders zetleri", Yap Kredi Yaynlar

Al/red Ad/er, nakleden Christopher Caudwell,
"Yanlsama ve Gereklik', Payel
Kari Marx, "Gotla ve Erfurt Programlarnn Eletirisi".
Sol Yaynlar
54
Herbert Mantise, "Tek Boyutlu nsan", Idea
Hannah Arettdt, nakleden Greil Macus, "Ruj Lekesi",
Ayrnt
56 -> Herbert Mantise, "Tek Boyutlu nsan", Idea
Akjit Gktiirk, Aldous Huxley'nin "Ada"sna nsz den,
Ayrnt
58
Ernst Neizvestny, nakleden John Berger, "Alt and
Revolution", Writers and Readers
60
Max Horkheimer - Theodor \V. Adorno, "Aydnlanmann
Diyalektii", Kabalc
Aldous H/xley, "Denemeler", Assos
62
UmbtrtoEco. "Ak Yapt", Kabalc / Can
64 -* Gustave Flaubert. nakleden Piere Bourdieu, "The Field
ofCulltral Production", Polity
Max Horkheimer, "Akl Tutulmas", Metis
66
Diderot - D'Alembert, "Ansiklopedi ya da Bilimler,

68 -
70
72
74
76

118 ->

Max Horkheimer, "Akl Tutulmas", Metis

Theodor W. Adorno, "Minima Moralia", Metis
\Vilso Piken, nakleden Bernad Gendro, "Elence
incelemeleri". Metis
Henry D arid T horcan, "Civil Disobedience and Other
Essays", Dover ("Sivil taatsizlik", Vadi)
Immanel Kant, nakleden Hannah Arendf, "Gemile
Gelecek Ansnda". letiim
Makyarel, "Hkmdar", Remzi
Epiktir, nakleden Cemil Sena, "Filozoflar
Ansiklopedisi", Cilt 2, Renizi
Diderot - D'Alembert, "Ansiklopedi ya da Bilimler,
Sanatlar ve Zanaatlar Aklamal Szl". Yap Kredi
Yaynlar

Sanatlar ve Zanaatlar Aklamal Szl", Yap Kredi

Yaynlar
Theodor \V. Adorno. "Minima Moralia", Metis
Wilhelm Reich. "Dinle Kk Adam", Yaprak
Aldous Httxley, "Denemeler", Assos
Micbel Foucault, "Kendini Bilmek", Om
Aldots Hx/ey, "Denemeler", Assos
Umberto Em, "Ak Yapt", Kabalc / Can
Ahmet Hamdi Tanpar, "Huzur", Yap Kredi Yaynlar

119

Metin Mnir. "Sahal Olay", Altn Kitaplar

Metin Miinir, "Sahal Olay", Altn Kitaplar
Haldun Simav', aktaran Metin Mnir, a.g.e.
Zafer Mntu, aktaran Metin Mnir, a.g.e.
80
Metin Mnir, "Sabah Olay", Altn Kitaplar
82
Kari Marx, "Rleiniscle Zeitung" / Sosyalizm
Ansiklopedisi -Cilt 1, letiim
Pierre Bordieu, "The Field of Cultural Production",
Polity
86
Jacqnes Lifichitz, nakleden J o h n Berger, "An and
Revolution", Writers and Readers
88
WiUiam Shakespeare, "Macbeth", Remzi
94
\ViHiam Makepeace Thackeray, nakleden Eric Hobsbawm,
"Sermaye a", Dost
92
nsal Oskay, " 'Ykanmak stemeyen ocuklar' Olalm",
Yap Kredi Yaynlar
94
Reki Teksay, Dantc'nin "lahi Komedya "sna
nsz den. Olak
98 + Hannah Arendt, "Gemile Gelecek Arasnda", iletiim
100 -> Ahmet Hamdi Tar/nar, "Huzur ", Yap Kredi Yaynlar
Max Horkheimer, "Akl Tutulmas", Metis
102
Ahmet Hamdi Tan/nar, "Huzur", Yap Kredi Yaynlar
Max Horkheimer, "Akl Tutulmas", Metis
Richard Sermen, Miclel Foucault'nun ''Dostlua Dair'inin
iinde, Hil Yayn
Walter Bejamin, "Son Bakta Ak", Metis
104 -t Theodor W. Adorm, "Minima Moralia", Metis
106
A/bert Einstein, nakleden Robert M. Pirsig, "Zen ve
Motosiklet Bakm Sanat", Ayrnt
Charles Darnn, "nsann Treyii", Sol Yaynlar
Rarebird, "Symplaty", 1969 tarihli "Rarebird" albmnden
108
Core/is Castoriadis, "Dnyaya, nsana ve Tabiata Dair",
letiini
78

110
112

Joh Berger, "Grme Biimleri", Metis

Ivan Sergeyevif Turgcrycv, "Babalar ve Oullar", Cem
Ahmet Hamdi Tar/ar, "Huzur", Yap Kredi Yaynlar
114
Theodor W. Adoro, "Minima Moralia", Metis
E/ikiir, nakleden Fredich Copleston, "Helenistik
Felsefe", Idea / Cemil Sena, "Filozoflar Ansiklopedisi",
Cilt 2, Remzi
116 - Friedrich Hegel, "Tarihte Akl ", Kabalc
Core/is Castoriadis, "Dnyaya, nsana ve Tabiata Dair",
letiim
Kari Marx, "Grudrisse", letiim

120