You are on page 1of 14

ETMDE ANADLN YER: ULUSLARARASI BELGELER VE

YEN ANAYASA1

(Position of the Mother Tongue in Education:


International Instruments and New Constitution)
Sibel NCEOLU*
ZET
Eitimde anadilin yeri Trkiyede 2011 sonu balayan yeni Anayasa srecinde nemli bir tartma noktasdr. Anadilde eitim anadilin reniminden
farkldr. Anadilin renimi, dilin gramer ve dier zelliklerinin renimi iin
ders verilmesi anlamna gelirken, anadilde eitim, eitim srecindeki btn
derslerin etnik gruplarn kendi dillerinde olmasn ierir. Anayasann 42. Mdsi
gereince bugn bu mmkn deildir. Anadilde eitim talebi ele alnrken,
aznlk gruplarnn toplumla entegrasyon problemi gz ard edilemeyecek bir
gerek olarak karmza kmaktadr. nk btn eitim srecinin anadilde
olmas resmi dilin renilmesini gletirebilir ve herkesin ortak bir dili kullanamamasndan dolay toplumun bir arada yaama sorunlar ortaya kabilir.
Bu noktada toplumun byk bir ounluunun konutuu resmi dilin aznlk
gruplarnca da iyi renilmesi ihtiyacna cevap verecek seeneklerin deerlendirilmesi gerekmektedir. Bu anlamda eitimde aznlk gruplarnn talepleri ile
birlikte yaamann gerekleri arasndaki dengeyi gzeten dier bir deyile ift dilli eitime dayanan karma modeller zerinde durmak gerekecektir. Bu nedenle
yeni Anayasann yapm srecinde 42. md zerinde Mecliste derin tartmalar
yaplaca aikardr. Sz konusu tartmalarn yrtlmesi srasnda aznlklarla
ilgili uluslararas belgelerin sunduu alternatifler zerinde durmak yararl olacaktr.
Anahtar kelimeler: Anadilde eitim, Anadilin renimi, Aznlk dili,
Yeni anayasa.
Bu makale 04.02.2012 tarihinde stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi tarafndan dzenlenen
Yeni Anayasa altaynda Eitim Hakk ve Anadil Eitimi balkl oturumda sunulmu tebliin
gncellenmi ve gelitirilmi halidir. Teblideki grlerimin bir ksm stanbul niversitesinin
TBMMye sunduu Yeni Anayasaya ilikin grnde ahsma atf yaplmakszn yer almtr.

Prof. Dr., stanbul Bilgi niversitesi Hukuk Fakltesi Anayasa Hukuku Anabilim Dal retim
yesi

*1

152

Prof. Dr. Nur Centele Armaan / Sibel nceolu


Abstract
Position of the mother tongue in education is an important discussion
subject in the Constitution making process that started at the end of 2011.
Education in the mother tongue is different than teaching of the mother tongue
in education. Whereas teaching of mother tongue (or minority language) in
education means teaching of the grammar and other features of that language.
education in mother tongue means a curriculum according to which all subjects
are taught in mother tongue of that ethnic group. Article 42 of the current
Constitution does not allow this. When discussing the demand for education in
the minority language, integration of the minority groups comes up as an issue
that cannot possibly be ignored. That is because a curriculum that is entirely
in the mother tongue of the minority group can make teaching of the official
language more complicated, thus resulting in a society where its members do
not speak a common language, problems regarding peaceful coexistence can
be arose. At this point, alternative solutions for better teaching of the official
language that the majority of the people speak to the minority groups must be
considered. In that sense, mixed model education systems, in another words
bilingual education which balance the demands of the minority groups and
the need for living together in an integrated society must be emphasized. For
this reason, in-depth discussions over Article 42 will obviously take place in
the National Assembly during the constitution making process. During these
discussions it will be helpful to dwell on the alternatives in the international
instruments on minorities.
Keywords: Education in the mother tongue, teaching of the mother tongue, minority language, new constitution.

Giri
Eitimde anadilin yeri tartlrken iki ayr kavram kullanlmaktadr. Bunlardan birincisi anadilde eitim, ikincisi ise anadilin renimi ya da dier bir ifadeyle anadil eitimidir. Birinci kavram eitim dili olarak anadilin kullanmn ifade
etmektedir, dier bir deyile eitim mfredatndaki derslerin bir ksmnn ya da
tamamnn aznlklarn anadilinde yaplmas anlamna gelmektedir. kinci kavram
ise anadilin ve edebiyatnn sadece seimlik dersler yoluyla okulda retilmesini
iermektedir.
Anadilin retilmesi zellikle gmen aznlklar bakmndan entegrasyonun
kolaylatrlmasnda, dier bir deyile anadili farkl olan ocuklarn topluma tedrici
intibaklarnn salanmas ve resmi dili daha iyi renebilmeleri asndan ounlukla benimsenen bir yntemdir.2 Anadilde eitim ise daha ok dili resmi dil olarak

Bkz. Mustafa Koak, ok Kltrllk Asndan Dil Haklar, Liberte yay., Ankara 2010, s. 334335.

Eitimde Anadilin Yeri: Uluslararas Belgeler ve Yeni Anayasa

153

kabul edilmemi olan ulusal aznlklarn3 talebi olarak karmza kmaktadr. Birden fazla dil resmi dil olarak kabul edilmi olan lkelerde resmi diller zaten ayn
zamanda eitim dili olduundan,4 bu lkelerde anadilde eitim talebi daha ok
yesi olduklar dilsel topluluun yaad blgelerin dnda yaayanlar bakmndan
bir sorun oluturmaktadr.5 Sadece ounluk dilini resmi dil olarak benimseyen
lkelerde ise anadilde eitim talebi ulusal aznln anadilinin canlandrlmas ve
gelitirilmesi ile kltrn korunmas ve gelitirilmesi talebini de iermektedir. ounluk dilinin hakimiyetinin asimile edici etkilerinden korunma amac bu talebi
tetiklemektedir.
Dnyada mevcut dillerin says hakknda kesin bir tespit yapmak mmkn olmamakla birlikte, alt binin zerinde olduu tahmin edilmektedir. 6 Bu dillerin yarya yakn tehlike altndadr, dier bir deyile bu dilleri konuanlarn says giderek
azald iin kaybolma riski bulunmaktadr.7 Say bakmndan ok az kii tarafndan
konuuluyor olmamasna ramen bin civarndaki dilin tamam resmi dil olarak
benimsenmemitir. Devletlerin ounluu sadece bir tek dili, o lke topraklarnda
yaayan toplumun ounluunun konutuu dili resmi dil olarak benimsemitir.8
Ancak 67 kadar lke birden fazla dili ulusal dzeyde resmi dil olarak benimsemektedir.9 Anadilin says binlerle ifade edilirken, resmi dil saysnn sadece mevcut
devlet saysnn biraz zerinde olmas, eitimin dili meselesinin yalnzca Trkiye bakmndan deil btn devletler iin ciddi bir konu olduunu bize iaret etmektedir.
Eitimin dili bir ynyle ocuun kltrel kimliinin, kiiliinin ve kendisine
saygsnn gelitirilmesi bakmndan nem arz eder, dier yandan ocuun haklardan yararlanabilmesi, toplumsal ve ekonomik yaama etkili katlm bakmndan da
tartlmas gereken ynleri vardr. Bu nedenle anadil ve eitim ilikisi insan haklar
perspektifinden ele alnmas gereken bir konudur.
Ulusal aznlk kavramnn tanm konusunda tam bir gr birlii olmamakla birlikte,ulusal aznlk, gmen aznlk kavramlar iin bkz. Koak, s. 344-354.
4
Farkl yntemler benimse de Kanada, svire ve Belika buna rnek verilebilir.
5
rnein Belika. Kanada ise ngilizce veya Franszca konuanlarn belirli bir yerde yeterli sayya
ulamalar durumunda kendi anadillerinde eitim almalarn gvence altna alarak bu sorunu amtr. Haklar ve zgrlkler Kanada art md 23.
6
Bkz. Atlas of the Worlds Languages in Danger, UNESCO 2011, s. 4. Education in a Multilingual World, UNESCO 2003, s. 12. http://www.bbc.co.uk/languages/guide/languages.shtml. Ayrca
Blgelere gre dnya dilleri haritas iin bkz. http://www.ethnologue.com/world; Dili konuanlarn says iin bkz. http://www.ethnologue.com/statistics/size (Eriim: 02.01.2012).
7
Atlas of the Worlds Languages in Danger, s. 4, 6. Language Vitality and Endangerment, (Ad Hoc
Expert group on Endangered Languages), UNESCO 2003, s. 1 vd. The International Year of Languages, UNESCO 2008, s. 1 vd.
8
Education in a Multilingual World, s. 13-14. Anayasalarnda birden fazla resmi dile yer veren devletlerle ilgili bilgi ve bu devletlerde resmi dillerin dzenleni biimi bakmndan bkz. Olgun Akbulut, Resmi Dil ve Anayasalarda Dzenlenii, Trkiye Barolar Birlii Dergisi, 2012 (102), s.
129-136.
9
Resmi dillerle ilgili bilgi iin bkz. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/
fields/2098.html (Eriim: 20.08.2013).
3

154

Prof. Dr. Nur Centele Armaan / Sibel nceolu

Eitimde anadilin yeri bakmndan insan haklarna ilikin szlemelere bakldnda Global seviyedeki szlemeler ve Blgesel dzeydeki szlemeler olarak ikili
bir ayrm yapmak gerekir. Global dzeydeki szlemeler bir Blgesel rgt olan
Avrupa Konseyi erevesinde akdedilen szlemelere kyasla eitimde dil haklar
bakamndan daha mtevaz bir yaklam iindedir.
1) Global Dzeyde Uluslararas Belgelerin Yaklam
Eitimin dili meselesi kinci Dnya Savann hemen ardndan hazrlanan
uluslararas belgelerde temkinli yaklalan bir konudur. 1948 tarihli BM nsan
Haklar Evrensel Bildirgesinin 26. mdsinde parasz ilkretim hakkndan sz edilmesine ramen anadilini renme hakk veya eitimin dili konusunda bir belirleme
yaplmamtr. Bildirgenin yapl srecinde hazrlanan taslaklarda, toplumun ounluundan rk, dil veya din bakmndan ayrlan kiiler anlaml bir sayya ulatnda, bu kiilere okul ile kltrel ve dini kurumlar kurma ve bu kurumlar koruma hakknn verilecei belirtilmekteydi.10 Bu neri Bildirgenin bireysel nitelii n
plana karlarak reddedildi.
Fakat on yla yakn bir sre sonra eitimde dil haklarna ilikin olarak kademeli bir gelime balad grlmektedir. Uluslararas alma rgtnn 1957
tarihli 107 sayl Szlemesi, Kabile ve Yerli Halklara ilikindir. Kabile ve Yerli Halklarnn kendi anadillerinde eitilme haklarndan sz eder.11 UNESCOnun Eitimde Ayrmcla Kar Szlemesi12 (1960) md 5/1-cde ulusal aznlk yelerinin
eitim faaliyetlerini tanmaktan sz eder. Eitim faaliyetleri iine okul kurma, her
lkenin eitim politikasna bal olarak, kendi dillerini kullanma veya renme de
girmektedir. Bununla birlikte i bendinde bu hak sz konusu aznlk mensuplarnn,
bir btn olarak toplumun kltr ve dilini anlamalarn ve topluluun faaliyetlerine
katlmalarn engelleyecek veya ulusal egemenlie halel getirecek tarzda kullanlamaz
denmektedir. UNESCO Szlemesinin hkmleri rkek ve snrldr. Birincisi
ulusal aznlk kavramnn tanm ok net deildir. kincisi eitim faaliyetinin devlet tarafndan salanmasn ngrmemekte, finansmann aznlklara brakmaktadr. nc olarak eitimde ulusal aznlklarn zel okullarnda okutulacak dilin
seimi her lkenin eitim politikasna balanmtr. Ayrca ulusal egemenlie zarar vermeme ve toplumun dilini anlama gibi koullar da yer almaktadr. Dolaysyla
Bkz.
http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/NG9/000/25/PDF/NG900025.
pdf?OpenElement (04.06.1947) (Eriim: 12.01.2012); http://daccess-dds-ny.un.org/doc/
UNDOC/GEN/GL9/011/01/PDF/GL901101.pdf?OpenElement
(17.12.1947),
(Eriim:
12.01.2012); http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/GL9/001/66/PDF/GL900166.
pdf?OpenElement (21.05.1948) (Eriim: 01.02.2012).
11
http://www.ilo.org/dyn/normlex/en/f?p=1000:55:0::NO::P55_TYPE,P55_LANG,P55_
DOCUMENT,P55_NODE:CON,en,C107,%2FDocument; (Eriim: 03.02.2012).
12
http://portal.unesco.org/en/ev.php-URL_ID=12949&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html (Eriim: 03.02.2012).
10

Eitimde Anadilin Yeri: Uluslararas Belgeler ve Yeni Anayasa

155

dzenleme daha ok belirli snrlara tabi olarak eitimde anadilin kullanmna izin
verme ynnde bir anlay yanstmakta, devlete mali anlamda bir pozitif ykmllk getirmekten kanmaktadr.
1966 tarihli BM Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararas Szlemesi md 27 dilsel
aznlklarn bulunduu lkelerde, bu aznlklara mensup kiilerin kendi kltrn
yaamasna ve kendi dilini kullanmasna engel olunamaz demektedir. Fakat eitim
konusunda sessizdir. Bununla beraber bu hkmn en azndan aznlklarn zel
okullarn ve bu okullarda okutulan dili koruduu kabul edilmektedir.
1966 tarihli BM Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesi ise 13 ve
14. mdlerinde eitim hakkndan sz eder. Bu iki hkmden ilkretimin parasz
olmas zorunluluu ortaya kmakla birlikte, hkmlerde eitimin dili konusunda
bir aklk yoktur. Bununla birlikte Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Komitesi
son yllarda, Szlemeye taraf lkelere ynelik Nihai Gzlemlerinde aznlklara anadillerinde eitimin gelitirilmesi ve/veya anadillerini okulda renme (anadil eitimi) imkan salanmas konusunda tavsiyelerde bulunmaktadr. rnein Yunanistan (2004), Trakyada yaayan Trkler iin mevcut okullarn yetersizlii ve Trakya
dnda ise ilk ve ortarenim okulu bulunmamas bakmndan eletirilmitir. Dier aznlklar bakmndan da dillerini okulda renme olanaklarnn bulunmamas
eletiri noktalarndan biridir. 13 Benzer raporlar Guatemala (2003)14 ve Ekvatordaki
(2004)15 Yerli Halklar iin de bulunmaktadr. Srbistandaki (2005) Romanlarla
ilgili olarak, aznlk dilinde eitim veren retmenlerin azl eletirilmi ve artrlmas nerilmitir.16
Benzer ekilde 1966 tarihli Her Trl Irk Ayrmclnn Ortadan Kaldrlmas
Szlemesi de aka anadilde eitime yer vermemesine ramen, Irk Ayrmclnn
Ortadan Kaldrlmas Komitesi saysz Nihai Gzlemlerinde zellikle 1990lardan
itibaren ift dilli (anadil ve resmi dil) eitimi desteklemekte ve tavsiye etmektedir.
Meksika (1995, 1997),17 Rusya (1996),18 Polonya (1997),19 Hollanda (1998),20
http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/E.C.12.1.Add.97.En?Opendocument(Eriim:
14.01.2012).
14
http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/E.C.12.1.Add.93.En?Opendocument(Eriim:
14.01.2012).
15
http://www.refworld.org/publisher,CESCR,CONCOBSERVATIONS,ECU,4153f9044,0.html
(Eriim: 14.01.2012).
16
http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/E.C.12.1.Add.93.En?Opendocument(Eriim:
14.01.2012).
17
http://www.un.org/documents/ga/docs/50/plenary/a50-18.htm (Eriim: 15.01.2012).
18
http://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain?page=category&category=&publisher=&type=&coi=&docid=3ae6af4b24&skip=0;
http://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain?
page=search&docid=3f4a07c17&skip=0&query=Committee (Eriim: 15.01.2012).
19
http://www.refworld.org/category,COI,CERD,,POL,3ae6af3718,0.html (Eriim: 15.01.2012).
20
http://www.refworld.org/publisher,CERD,,NLD,3f4a07c60,0.html (Eriim: 15.01.2012).
13

156

Prof. Dr. Nur Centele Armaan / Sibel nceolu

Ermenistan (1998),21 Slovakya (2004),22 Kazakistan (2004),23 Arjantin (2004),24


Venezella (2007),25 Fransa (2005),26 Azerbaycan ( 2005)27 ve Trkiyeye (2009)28
ynelik Komite Gzlemleri rnek olarak gsterilebilir.
1989 tarihli BM ocuk Haklar Szlemesi29 md 29/c, ocuun eitiminin
amalarndan biri olarak unu gstermektedir: kendi kltrel kimliine, diline
ve deerlerine, saygsn gelitirmesi. Ayn Szlemenin 30. mdsinde ise etnik,
dinsel veya dilsel aznlklarn veya yerli kkenli kiilerin mevcut bulunduu devletlerde, bu aznlklara mensup veya yerli olan ocuk, kendi grubunun dier yeleriyle
birlikte toplu olarak kendi kltrnden yararlanma, kendi dilini kullanma hakkndan yoksun braklamaz denmektedir.
BM Ulusal, Etnik, Dini ve Dilsel Aznlklara Mensup Kiilerin Haklar
Bildirgesinin30 4. mdsi ise daha net bir yaklam sunmaktadr. Devletlerin, mmkn olduunca, aznlklara mensup kiilerin kendi ana dillerini renmeleri ya da
kendi ana dillerinde eitim grmeleri iin yeterli olanaklara sahip olmalarn salayacak uygun nlemleri almalar, dier bir deyile Devletlerin aktif rol oynamalar
gerektiini belirtmektedir. Ayrca Bildirge ayn maddenin 4. fkrsnda devletler,
uygun olduunda, kendi lkeleri iinde bulunan aznlklarn, tarih, gelenek, dil
ve kltrlerine ilikin bilgi almalarn tevik etmek iin eitim alannda nlemler
almaldrlar diyerek, devletlerin sadece negatif ykmllk deil pozitif ykmllk altnda olduklarn da vurgulamaktadr. Bildirge hukuki ynden balayc
olmamakla birlikte, nsan Haklar Evrensel Bildirgesi gibi moral balaycla sahiptir, ayrca ileride hukuki olarak balayc bir Szlemenin hazrlanabilmesine
kaynakl edebilecek nitelii nedeniyle nemsiz addedilemez.

http://www.refworld.org/publisher,CERD,,ARM,3f4a07c79,0.html (Eriim: 15.01.2012)


http://www.refworld.org/country,,,CONCOBSERVATIONS,SVK,,42d267ee4,0.html (Eriim:
15.01.2012).
23
http://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain?page=search&docid=42d265264&skip=0&
query=discrimination&coi=KAZ (Eriim: 15.01.2012).
24
http://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain?page=search&docid=42d25e894&
skip=0&query=discrimination&coi=ARG (Eriim: 15.01.2012).
25
http://www.refworld.org/country,COI,CERD,CONCOBSERVATIONS,VEN,,461ba9212,0.
html (Eriim: 15.01.2012).
26
http://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain?page=search&docid=42de63e14&skip=
0&query=discrimination&coi=FRA (Eriim: 16.01.2012).
27
http://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain?page=search&docid=42de65474&skip=
0&query=discrimination&coi=AZE (Eriim: 16.01.2012).
28
http://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain?page=search&docid=49e5ceb72&skip=
0&query=Committee on the Elimination of Racial Discrimination &coi=TUR (Eriim:
16.01.2012).
29
http://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/crc.aspx (Eriim: 03.02.2012)
30
http://www.un.org/documents/ga/res/47/a47r135.htm (Eriim: 03.02.2012)
21
22

Eitimde Anadilin Yeri: Uluslararas Belgeler ve Yeni Anayasa

157

2) Avrupa Konseyi Belgeleri


Blgesel bir yaplanma olan Avrupa Konseyi erevesinde yaplan uluslararas szlemeler, anadilin renilmesi ve eitimde anadil konusunda Global dzeyde yaplanlardan daha ileri bir noktadadr. Elbette Avrupa Konseyi erevesinde hazrlanan en eski Szlemelerden biri olan 1950 tarihli nsan Haklar Avrupa
Szlemesinde eitim hakkndan sz edilmemitir. Fakat 1952 tarihli 1 Nolu Ek
Protokol 2. mdsinde eitim hakkna yer verir, bununla birlikte Protokoldeki eitim
hakk anne babaya eitimin dilini belirleme ynnde bir hakk tanmlamaz. Maddede hi kimse eitim hakkndan yoksun braklamaz biiminde devlete negatif
bir ykmllk yklenmitir. Devamnda ise ana-babann bu eitim ve retimin
kendi dini ve felsefi inanlarna gre yaplmasn salama haklarna devlet sayg gsterir denmektedir. Elbette bu hakkn Szlemedeki ayrmclk yaplamayacana
ilikin 14. md ile veya zel yaama koruma getiren 8. md ile birlikte deerlendirilmesini talep eden eitli yorumlar ve bavurular yaplmtr.31
lk olarak, nsan Haklar Avrupa Mahkemesi (HAM) 1968 tarihli Belika
Dil davasnda 1. Ek Protokol md 2 ile 8 ve 14. mdleri birlikte deerlendirmi fakat
ihlal bulmam ve devletin eitim dilini belirlemede serbest olduu ynnde yorum
yapmtr. Mahkeme eitim hakkn dzenleyen maddenin kiiye istedii dilde eitim yaplmasn isteme hakkn vermedii grn dile getirmitir.32
Bununla birlikte 90l yllarn sonlarndan itibaren bu anlayta bir miktar deiim olduundan sz etmek mmkndr. rnein Stankov, Trayanov, Stoychev,
Mechkarov, Ilinden ve dierleri Bulgaristan (1996) davasnda nsan Haklar Avrupa Komisyonu ilgin bir tespit yapmtr. Makedonya kkenli Bulgar vatandalar
Makedonyada kendi anadillerini renme ve retme haklar bulunmadndan
ikayeti olmulardr. Komisyon belirli bir dilde eitim hakknn veya devletten
belirli bir tr eitim kurumu yaratmasn talep etme hakknn Ek Protokoln 2.
mdsinden karlamayacan belirlemitir. Bununla beraber u tespiti de yapmtr:
Ayrca, bavurucular Makedonya dilini zel okullarda okutmak iin bir engel olduunu veya bu tr okullar amak iin bir yasak bulunduunu, bu nedenle kendilerine ynelik ayrmclk yapldn gsterememilerdir.33 O halde bu tespitten u
sonu karlabilir: Szleme devlete anadilde eitim veya anadilin renimine ilikin
HAM kararlarnda eitimin dili konusunda bkz. Olgun Akbulut, Eitim Hakk, nsan Haklar
Avrupa Szlemesi ve Anayasa, Sibel nceolu (editr), Avrupa Konseyi yay., 2. b. Beta., stanbul 2013, s. 538-539. Osman Doru-Atilla Nalbant, nsan haklar Avrupa Szlemesi Aklama ve
nemli kararlar, C. 2, Avrupa Konseyi yay., s. 769-770. Ayrntl bilgi iin bkz. Olgun Akbulut,
Bar inde Birlikte Yaamann Hukuk Zemini, On ki Levha yay., stanbul 2008, 171-181.
32
Relating to Certain Aspects of the Laws on the Use of Languages in Education in Belgium v. Belgium, (Belikada Eitim Dili Davas), Appl. No. 1474/62, 1677/62, 1691/62, 1769/63, 1994/63,
2126/64, 23.07.1968, s. 29-32, para. 6-11.
33
Stankov, Trayanov, Stoychev, Ilinden, Mechkarov and others v. Bulgaria, Appl. No. 29221/95,
29222/95, 29223/95, 29225/95, 29226/95, 21.10.1996, para. 11.
31

158

Prof. Dr. Nur Centele Armaan / Sibel nceolu

mali anlamda bir pozitif ykmllk yklememekle birlikte, bu konularda yasak getirilmesi ayrmclk yasa bakmndan bir ihlal yaratabilir, dier bir deyile devletin bu
noktada negatif ykmllnden sz etmek mmkndr.
2001 tarihli Kbrs-Trkiye davasnda ise HAM eitim dili konusundaki yaklamnn farkl bir yola evrilebilecei ynnde biraz daha ileri ipular vermitir.
Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinde anadili Rumca olan ocuklar ilkretimi Rumca okuyabilmekte, fakat Rumca eitim veren ortaretim okullar kapatld iin
sonraki eitime ngilizce veya Trke devam etmek zorundadrlar. Bu durumda ocuklarn Gney Kbrs Rum Cumhuriyetine giderek okumalarn HAM gereki
bir zm olarak grmemi, ayn dilde eitim almalarnn engellenmesinin eitim
hakknn zn reddetmek anlamna geldiini belirtmitir.34
HAMn daha sonraki baka bir kararnda ise anadilde eitim hakknn
HASa Ek Protokol md 2den karlamayaca tekrarlanmakla birlikte ierik tartmasna girilmeksizin usuli ynlerden bavuru reddedilmitir. Belikada Eitim
Dili davasna atf yaplmas kuku yaratsa da HAMn bu konudaki yaklamnda
bir geriye dn yaand sonucuna varlmas gtr. Skender - Makedonya kararlarnda bir Trk kkenli Makedonya vatandann bavurusu deerlendirilmitir. Bavurucunun yaad blgede Trke eitim veren ilkretim okulu yoktur.
Bavurucunun byk kz yaad blgenin yaknndaki baka bir blgede Trke
eitime balamtr. Fakat ksa sre iinde, rencilerin ancak yaad blgedeki
okullardan eitim alabilecei kurala balanm ve okul ynetimi farkl blgeden
gelen bavurucunun kzn kabul edemeyeceini bildirmitir. Bavurucunun kk
kz da daha sonra bu okula kaydolamamtr. HAM bu konuya ilikin ksm kabuledilebilirlik kararnda bavurucunun byk kzna ilikin deerlendirme yaparken Belikada Eitim Dili davasndaki yaklamn tekrar etmi, ardndan ierik
bakmndan tartmaya girmeksizin, 1 Nolu Ek Protokoln 2. mdsi ve HASn
14. mdsinin ihlal edildii iddiasn bavurucu bu konuda i hukuk yollarn tketmedii iin kabul edilebilir bulmamtr. Kk kza ilikin bavuruyu ise daha
detayl incelemek zere kabul edilebilir bulmutur.35 HAM bavurucunun kk
kzna ilikin detayl inceleme yapt ikinci kararnda ise mevzuat yasal bir gvence
vermese de bavurucunun kznn yaad blgede Trke eitim almasna olanak
tanyan fiili nlemler 1999dan sonra alnarak eitimine devam etmesi saland
iin madurluk stats olmadndan ve ayn zamanda i hukuk yollar tketilmediinden kabul edilemezlik karar vermitir.36
HAM 2012 ylnda verilen Catan ve dierleri Moldova ve Rusya karar ile
ise Kbrs Trkiye kararndaki yaklamn tekrarlamtr. Mahkeme, Transnistriada
Moldova dilinde ve Latin alfabesiyle eitim veren okullarn engellenmesini Moldo Cyprus v. Turkey, Apll. No. 25781/94, 10.05.2001, para. 278-280.
Fatmir Skender v. Former Yugoslav Republic of Macedonia, Appl. No. 62059/00, 22.11.2001.
36
Fatmir Skender v. Former Yugoslav Republic of Macedonia, Appl. No. 62059/00, 10.03.2005.
34
35

Eitimde Anadilin Yeri: Uluslararas Belgeler ve Yeni Anayasa

159

va dili ve kltrnn Ruslatrlmas olarak grm ve Rusya bakmndan ihlal karar vermitir.37 Bu karar eitimde dil meselesinin HAMn gndemini daha uzun
sre megul edeceini gstermektedir. zellikle anadilde eitim veren mevcut okullarn sonradan kapatlmas ya da eriiminin engellenmesi durumlarnda HAMn
eitim hakk bakmndan ihlal karar verme ihtimalinin glendii sylenebilir.
1990l yllarda Avrupa Konseyi erevesinde nemli gelimeler olduunu gzden karmamak gerekmektedir. Yrrle giren iki uluslararas belge aka aznlk
dilinin renilmesi ve aznlk dilinde eitim kavramlarna yer vermilerdir. 1992
tarihli Avrupa Aznlk ve Blgesel Diller artnn38 8 mdsi eitimi dzenlemektedir. Sz edilen madde okul ncesi eitim bakmndan bu kademedeki eitimin ya
tamamnn ya da nemli bir ksmnn aznlk dilinde olmasn nerir. lkretim
bakmndan eitimin aznlk dilinde olmasn veya eitimin nemli bir ksmnn
aznlk dilinde olmasn ya da aznlk dilinin retilmesinin mfredatn bir paras
olmasn seenekli olarak sunar. Ortarenim ve mesleki eitim bakmndan da
benzer ekilde seenekli klar sralanmtr. Ancak artn genel yaklam aznlklara
hak salamak deildir, aznlk dilinde eitim hakk dzenlenmemekte, eer devletler
konu hakknda nlemler almak isterlerse alnabilecek nlemleri sralamaktadr.
Eitimde anadilin yeri meselesi Avrupa Konseyi belgelerinden biri olan 1995
tarihli Ulusal Aznlklarn Korunmasna Dair ereve Szlemesinde39 de vardr.
Szlemenin 13. mdsi taraflar, kendi eitim sistemleri erevesinde, ulusal aznlklara mensup fertlere kendilerine zg zel eitim ve yetitirme kurumlarn kurma ve ynetme hakkn tanyacaklardr (1. fkr) demektedir. kinci fkr bu hakkn
kullanlmas Taraflar iin herhangi bir mali ykmllk getirmeyecektir diyerek
devletin mali anlamda bir pozitif ykmllk yklenmeden aznlklarn zel okullar kurma hakkn engellememesi gerektiini belirtmektedir. 14. mdsi taraflar bir
ulusal aznla mensup her kiinin kendi aznlk dilini renme hakkna sahip olduunu tanmay taahht eder (1. fkr) demektedir. Bu hkme ilikin aklayc
rapor40 devlete mali nitelikte pozitif eylem yklenmediini belirterek (para. 74)
devletlerin mali anlamda bir pozitif ykmllk stlenmediklerini belirtmektedir.
Yine ayn maddede u ifade yer almaktadr: ulusal aznlklara mensup kiiler tarafndan geleneksel olarak yerleilmi bulunan veya bunlarn kayda deer say oluturduklar yerlerde, yeterli talep olmas halinde, Taraflar kendi eitim sistemleri erevesi
iinde ve mmkn olduu lde bu aznlklara mensup olan kiilerin, kendi aznlk
dillerini renmeleri veya bu dilde eitim almalar iin yeterli olanaklara sahip ol Catan and others v. Moldova and Russia, Appl. No. 43370/04, 8250/05, 184454/06, 12.10.2012,
para. 144, 150.
38
European Charter for Regional or Minority Languages, dated 05.11.1992, CETS No. 148. http://
conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/148.htm (Eriim: 05.01.2012).
39
Framework Convention for the Protection of National Minorities, dated 01.02.1995,CETS No.
157. http://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/157.htm (Eriim: 05.01.2012).
40
http://conventions.coe.int/Treaty/EN/Reports/Html/157.htm (Eriim: 05.01.2012).
37

160

Prof. Dr. Nur Centele Armaan / Sibel nceolu

malarn temin etmeye aba gstereceklerdir(2. fkr). Dier yandan 14. mdnin son
fkrs, 2. fkrnn uygulanmasnn resmi dilin renilmesine veya bu dilde eitime
zarar vermeyecektir diyerek resmi dilin renilmesi ve kullanlmasnn nemini
vurgulamaktadr.
1961 tarihli Avrupa Sosyal art 1996da gzden geirilmi ve ilk halinde mevcut olmayan eitim hakkna 17. mdde yer verilmitir. Sz konusu madde Akit
Taraflara parasz ilk ve ortaretim salama ykmll vermektedir. Bunun yan
sra 19. mdde alan gmenlerin ve ailelerinin korunma ve yardm hakknn
etkili kullanmn salamak iin taraf devletler gmen olarak alan kiinin ocuklarna elverili olduu lde gmen olarak alan kiinin ana dilinin retilmesini tevik etmeyi ve bunu kolaylatrmay taahht ederler denmektedir. Avrupa
Sosyal Haklar Komitesi Sonu raporlaryla lkelerin uygulamalarn takip etmektedir ve bu konuda nlem alnmasn tevik etmektedir. Bulgaristan (2003),41 sve
(2005, 2002),42 talya (2002),43 Estonya (2004, 2006),44 Kbrs (2004),45 Slovenya
(2006),46 Norve (2006)47 hakkndaki Sonu raporlarna bakldnda elverili olduu lde anadilin retilmesi, yeterli talep ve yeterli sayda renci bulunmas
kaydna bal olarak lkelere tavsiye edilmekte ve bu konudaki eksiklikler eletirilmektedir.
3) Uluslararas Belgelerden karlabilecek Genel Sonular
Genel olarak son yllardaki bildirgelerin, uluslararas szlemelerin ve szlemeler erevesindeki mevcut denetim ve izleme mekanizmalarnn yaklamlarna
bakldnda birka tespiti yapmak mmkndr:
Birincisi devletin anadilin renilmesini engellememe ykmll vardr
(negatif ykmllk).
kincisi devlet, aznla mensup kiilerin kendi zel eitim ve renim kurumu kurma ve ynetme hakkn engellememelidir (negatif ykmllk).
http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/socialcharter/conclusions/State/Bulgaria2003_en.pdf (Eriim: 06.01.2012).
42
http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/socialcharter/conclusions/Year/2002_en.pdf;
http://
www.coe.int/t/dghl/monitoring/socialcharter/conclusions/State/Sweden2005_en.pdf
(Eriim:
06.01.2012).
43
http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/socialcharter/conclusions/Year/2002_en.pdf
(Eriim:
06.01.2012).
44
http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/socialcharter/conclusions/State/Estonia2004_en.pdf;
http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/socialcharter/conclusions/State/Estonia2006_en.pdf (Eriim: 06.01.2012).
45
http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/socialcharter/conclusions/State/Cyprus2004_en.pdf (Eriim: 06.01.2012).
46
http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/socialcharter/conclusions/State/Slovenia2006_en.pdf (Eriim: 06.01.2012).
47
http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/socialcharter/conclusions/State/Norway2006_en.pdf (Eriim: 06.01.2012).
41

Eitimde Anadilin Yeri: Uluslararas Belgeler ve Yeni Anayasa

161

ncs anadilin renimi veya anadilde eitimin devlet tarafndan finanse


edilmesi konusu (i) yeterli talep, (ii) rencilerin kayda deer say oluturmalar (iii)
devletin mali imkanlar llerine baldr, dier bir deyile mali anlamda pozitif
ykmllk bakmndan devlete takdir alan braklmaktadr.
Drdncs, anadilde eitim tevik edilmekle birlikte, devlete kamunun finansmanyla anadilde eitim hakk ile kamunun finansmanyla anadilin renilmesi hakkn tanma arasnda seim yapma alan braklmaktadr.
Beincisi, ulusal aznlk mensuplarnn zel eitim ve retim kurumu ama
haklar ilgili devletin eitim sistemlerinin gereklerine tabidir.
Altnc olarak, aznlk dilini renme veya bu dilde eitim resmi dili renme
ve bu dilde eitim grmeye zarar vermemelidir.
Son olarak unu da bir dipnot olarak belirtmek gerekir: Aznlk dilinde eitim
verilirken, resmi dili renme ykmll getirilmesi, ocuu kiiliksizletirdii
gereke gsterilerek, zaman zaman eletiri konusu yaplmtr. Bu konuda HAMa
da bavuru yaplmtr. HAM bu yoruma katlmamaktadr.48 Nitekim anadilde
eitimi benimseyen pek ok lkede ocuun yarar ve entegrasyon sorunu gzetilerek resmi dili (kiiler bakmndan) renme veya (devlet bakmndan) retme
ykmllnden Anayasalarnda sz edilmektedir.49
Uluslararas belgeler incelendiinde zellikle anadilde eitim konusunun iki
temel sorunu gndeme getirdii grlmektedir. lk olarak devlete gelecek mali yk,
ikinci olarak entegrasyon sorunu. Her iki sorun konusunda uluslararas belgeler
temkinlidir. Anadilde eitim bir entegrasyon sorunu gerekten yaratabilir. Fakat
dier yandan ocuun iyi bir eitim almas ve ayrmc muameleye tabi olmamas,
kendi kltr ve kimliini srdrebilme hakknn korunmas gerekmektedir. Bu
nedenle eitim meselesinin dzenlenmesi sadece hukukularn karar verebilecei
bir mesele deildir, pedagog, dilbilimci ve eitim bilimi uzmanlarnn grleri dikkate alnarak bir siyaset oluturmak gerekir.
Tam da bu gereksinimler dikkate alnarak hazrlanm olan AGT Ulusal
Aznlklarn Eitim Haklarna likin Lahey Tavsiyeleri50 (1996) anadilin eitimdeki yeri hakknda son derece doyurucu verileri bize sunmaktadr. Lahey Tavsiyeleri
uluslararas hukukta uzmanlam hukukularn yan sra, aznlklarn sorunlar ve
Relating to Certain Aspects of the Laws on the Use of Languages in Education in Belgium v. Belgium,
(Belikada eitim dili davas), para. 19.
49
spanya (md 3), Makedonya (md 48), Moldova (md 35), Bulgaristan (md 36). Bkz. Koak, s. 339343.
50
The Hague Recommendations Regarding the Education Rights of National Minorities and Explanatory Note, Organization for Security and Co-operation in Europe, 1 October 1996, http://
www.unhcr.org/refworld/category,LEGAL,OSCE,,,3dde52563,0.html (Eriim: 03.10.2011).
48

162

Prof. Dr. Nur Centele Armaan / Sibel nceolu

gereksinimleri zerine uzmanlam dilbilimci ve eitimcilerle yaplan grmeler


neticesinde oluturulmutur.
Lahey Tavsiyeleri aznlk dilleri bakmndan ift dilli eitimi nermekte ve ift
dilli ocuklar yetitirmek iin kademeli bir sreci tarif etmektedir. Buna gre: anaokul dnemi eitim dilinin sadece anadil olmas; ilkokulda da aznlk dili ile eitim
alnmas, fakat resmi dilin retilmeye ve eitimin son yllarna doru bir ksm
teorik olmayan uygulamal derslerin resmi dil ile verilmeye balanlmas; ortarenimde resmi dilde eitim verilen ders saysnn aamal olarak artrlmas yerinde bir
yaklam olacaktr. Meslek okullarnda ise rencilerin hem aznlk dilinde hem de
resmi dilde mesleklerini icra etmelerini salayacak ekilde planlama yaplmas nerilmektedir. niversite dzeyi bakmndan Lahey Tavsiyelerinde, ulusal aznlklara
mensup kiiler, buna ihtiya olduunu ortaya koyduklar ve saysal byklkleri bu
ihtiyac hakl kld zaman, anadillerinde yksekrenim grebilmelidirler denmektedir. Ancak niversite dzeyi bakmndan, aznln gereksinimlerine yeterli
dzeyde cevap verecek ekilde aznlk dilinde eitim almalar mmkn hale getirilebilir denerek daha esnek bir yaklam ortaya koyulmu, devletlerin bu konudaki
takdir alan daha geni dnlmtr.
Lahey Tavsiyeleri yalnzca resmi dilde eitim yaplmas suretiyle ounluun
ocuklaryla aznlktakilerin ayn snfta okumalarnn uluslararas standartlara uygun olmadn vurgularken, bunun tersinin de sakncalarn dikkate almaktadr.
rnein btn eitim srecinde mfredat programnn tamamnn sadece aznln
anadilinde olduu ayrlm okullar ve toplumun ounluunun konutuu dilin
retilmedii ya da asgari dzeyde retildii durumlar da uluslararas standartlara
uygun grmemektedir. Batan itibaren belirtildii gibi resmi dilin yeteri derecede
renilemedii, yalnzca aznlk dilindeki bir eitim birbirini anlamayan iki toplum
yaratr ki, bir arada bar iinde yaamaya gerekten de ciddi bir engel oluturabilir.
stelik bu, ocuun yararna da olmaz, onu kapal bir topluluk iinde kalmaya
mahkum ederek sosyal ve ekonomik yaama katlmn gletirir.
Sonu Yerine: Trkiye Anayasas in neriler
Trkiye bakmndan yeni Anayasa srecinde en ok tartlan ve zerinde
son derece zor uzlama salanabilecek konulardan birisi anadilin eitimdeki yeri
meselesidir. Anadilde eitimin olmas ynnde talep gl bir biimde kendini
gsterirken, bu konuda ciddi endieleri olan kesimler de gl bir biimde itiraz
etmektedirler.
Yukarda ele alnan uluslararas belgeler nda haklar temelinde konuya bakldnda en azndan anadilin reniminin bir hak olarak Anayasada yer almas zorunlu grnmektedir. Bu bir minimum ykmllk olarak karmza kmaktadr.
Anadilde eitim bakmndan ise, eitimin yalnzca anadilde yaplmasnn ya-

Eitimde Anadilin Yeri: Uluslararas Belgeler ve Yeni Anayasa

163

rataca entegrasyon sorunlar nedeniyle ocuun yarar gzetilerek, ift dilli eitim
bir hak olarak Anayasada tanmlanabilir. Elbette kayda deer sayda renci ve talep
olmas koulu bu tanmn iinde yer alacaktr. Bu ynde bir hakkn dzenlenmesi
devletin hem negatif ykmlln hem de pozitif ykmlln gndeme
getirecektir.
Eitimin dili meselesi kolayca zerinde toplumsal uzlama salanacak bir
konu olmadndan, ift dilli eitimi dorudan Anayasada bir hak olarak tanmlama yerine bir baka yol da dnlebilir: ift dilli eitime ak Anayasa. ift dilli
eitime ak Anayasa anlay uzlama kapsn arayabilir Bu yol ift dilli eitimin
hak olarak dzenlenmesi yerine nndeki yasaklar kaldrma perspektifinden Anayasaya bakmay gerektirecektir.
Bu erevede ncelikle anadilin eitim dillerinden biri olarak kullanlabilmesinin nndeki engelin kaldrlmas gerekecektir. rnein Trkeden baka hibir
dil, eitim ve retim kurumlarnda Trk vatandalarna ana dilleri olarak okutulamaz ve retilemez biimindeki 1982 Anayasasnn 42. mdsindeki gibi bir hkm
yeni Anayasada yer almamaldr. Bu hkm sadece anadilde eitim ya da ift dilli
eitimi deil anadilin renimini dahi yasaklamaktadr. Bu tr bir hkme yer verilmeyerek eitimin dili meselesinin dzenlenmesi yasa koyucuya braklabilir ve
bu konuda gelien artlar dikkate alarak yasa koyucunun adm atabilmesinin n
alabilir.
Ayrca Fransa Anayasas md 75/1de yer alan Blgesel diller Fransann ortak
mirasnn parasdr ifadesine benzer bir ifadeye yeni Anayasada yer verilmesi yararl olacaktr. Bylece yasa koyucunun eitimde dil meselesini dzenlerken anayasal bir dayanaa sahip olmas salanabilecek ve olaslk dahilinde olan Anayasa
Mahkemesi mdahalesi, dier bir deyile Anayasa Mahkemesinin ift dilli eitimi mmkn klan yasay iptal etme olasl nlenmi olacaktr. Buna ek olarak,
Anayasa anadilde eitime ak hale getirilirken anadili resmi dil olmayan ocuklar
bakmndan bir entegrasyon sorunu doabilecei dikkate alnmak zorundadr. Bu
nedenle, eitimle ilgili yasal dzenlemelerin ocuun toplumsal ve ekonomik hayata
etkili bir biimde katlmn salayacak dzeyde resmi dili renmesine zarar veremeyecei ynnde bir hkme yeni Anayasada muhakkak yer verilmelidir. Bylece ift
dilli eitim mmkn klnrken, sadece anadilde eitim sunularak entegrasyon sorunu yaratlma olasl engellenmi olacaktr.

You might also like