II.

Merutiyet'ten Cumhuriyet'e Bir Dnce Hareketi: Meslek Temsilcilik /

Prof. Dr. smail etili
Her dnce hareketi veya bunun ok daha sistemli bir hli olan felsef eilim, hi phesiz, insan veya toplumlarn iinde
yaadklar sosyal artlarla ok yakndan alkaldr. Zira fert ve toplumlarn ihtiya, istek ve idealleriyle bunlarn
karlanmasnda ortaya kan engel ve imknszlklar, insan zm araylarna sevk eder. nsan zihninin en nemli
fonksiyonlarndan biri olan "dnme" olgusu da bu aamada harekete geerek gcyle orantl zmler retir. Bu gerekten
hareketle, ilk nce Meslek Temsilcilik fikrinin doup gelitii sosyal, siyas, ekonomik ve kltrel ortam en genel
izgileriyle zetlemeye alalm.
Bilindii gibi Osmanl mparatorluu, XVIII. yzyln sonu ve -zellikle- XIX. yzyln bandan itibaren kendini var edip
ktada asrlarca hkimiyet tesis etmesine imkn veren dinamizmini; bu dinamizme hayat veren temel deerlerini ve sahip
olduu gc, kendine gven duygusunu, refah, huzur ve birlik hengini kaybetmenin sanclarn yaamaya balamtr.
Sanclarn arz olmadnn anlalmasndan itibaren de aydnmz zm araylar iine girmitir. lk plnda kendi bnye ve
deerlerimizle snrl olan bu araylar, zamanla da tamaya balar. Bat'yla -o gne kadarkinden ok daha farkl artlardakar karya geliimiz bu safhada sz konusu olur. Bir yn lyihalar, fermanlar, kanunlar, nizamnmeler birbirini takip
eder. Ordudan eitime, maliyeden hukuk sistemine, devletin idar yapsndan klk-kyafete kadar uzanan "slahat" veya
"tanzm" gayretleri iine girilir.
Ancak -ne yazk ki- elle tutulur hemen hibir mspet netice elde edilemeden, hatta her gn biraz daha artan veya zm
zorlaan problemlerle 1908'lere gelinir. II. Merutiyet'in ilnyla yal imparatorluk kaderindeki son dnemece adm atarken,
Osmanl aydnnn byk ounluu tazelenmi mitleriyle "hrriyet"in sarholuunu yaamaktadrlar. "Hrriyet", "adlet",
"uhuvvet", "msavat" temelleri zerine oturttuklar "merutiyet"in "ittihad- ensr" idealini yeniden gerekletirip asrlk
problemleri bir rpda zvereceklerine inanmlardr. Fakat imparatorluun gerekleri ve buna bal olarak gelien
hdiseler, mitleri ksa srede sndrmeye yeter.
Avusturya'nn Bosna ve Hersek'i ilhak, Bulgaristan'n bamszln iln etmesi, Girit'in Yunanistan'a balanmas ve hemen
bunlarn peisra patlak veren Trablusgarp, Balkan ve Birinci Dnya Savalar ile i bnyedeki gelimeler, gerek ttihatlar
gerekse onlarn dndaki Osmanl aydnlarn, her eyi yeni batan gzden geinme zarureti ile kar karya getirir. Baka bir
ifadeyle, o gne kadarki zm araylarna yenilerini ekleme mecburiyetiyle ba baa brakr. Bu safhada belirtilmesi
gereken en nemli gelime, meselelere daha ok "mill deerler" iinde zm arama uurunun belirgin bir ekilde teekkl
etmi olmasdr.
Yukarda sz konusu ettiimiz zm araylar, hi phesiz, birtakm fikir hareketleri evresinde ifadelerini bulur veya
zm araylar birtakm fikir hareketlerinin zemini olur. Osmanlclk, slmclk, Trklk, Batclk ve Sosyalizm, bu
fikir hareketlerinin en nde gelenleri veya en ok bilinenleridir. Byk lde bu be fikir cereyannn belirledii dnemin
dnce hayat, bunlarn dnda, ama bunlarla farkl llerde balantlar olan baka fikir hareketlerine de sahiptir.
Gcn byk lde iktidar ele geirme ve onu ne pahasna olursa olsun elinde tutma mcadelelerinde harcayan ttihat ve
Terakki, ynetimde sz sahibi olmaya balad gnden itibaren gayretlerini iki temel nokta zerinde younlatrmtr;
imparatorluun varl ve btnln korumak ve bu hedefe ulamada lzumlu grlen sosyal, ekonomik, siyas ve kltrel
yapy -messeseleriyle birlikte- slah etmek veya yeniden ekillendirmek. Cemiyetin sz konusu sahalardaki gayretleri ve bu
amala retilen politikalar, balangta daha ok Osmanlclk, slmclk, Batclk, Trklk fikirlerinin herc merci
iinde veya -artlara gre- bunlardan birinin arlnda ekillenirken zamanla Trklk fikrinde odaklar. Sz konusu
dncenin Cemiyet iindeki motor gc ve ideolou Ziya Gkalp'tir.
Mesel; iktisad sahada ilk nce, -Merutiyet'in zerine oturtulduu temel prensipler sonucu-Liberal anlay benimsenip
uygulanmaya allmtr. "Serbesti-i mukavelt", "serbesti-i mubadelt", "serbesti-i rekabet", "serbesti-i ticaret" anlaynn
hkim olduu bir ortamda Osmanl burjuvazisi yaratlmak istenmitir. Ancak sermaye birikiminin byk lde aznlklarn
elinde olmas, yabanc sermayenin tekelci ve smrgeci tavr, eit olmayan rekabet artlar ve pe pee gelen savalar, liberal
ekonomi anlaynn imparatorluk artlarnda uygulanmasna imkn vermemi; dourabilecei tehlikeler de grlerek "mill
iktisat" gr benimsenmitir. Bu tavr, muhakkak ki, "milletleme" arzusunun da tabi bir sonucudur. Mill iktisat
anlaynn cemiyet iindeki ilk iaretlerinden biri, 23 ubat 1910 tarihli "Esnaf Cemiyetleri Nizamnmesi" olarak tezahr
eder. Nizamnme ile, yerli ve Mslman-Trk esnafn tekilatlandrlarak glendirilmesini amalanr. Nitekim bu tarihten
Birinci Dnya Sava sonuna kadarki dnem iinde sadece stanbul'da 51 esnaf cemiyeti kurulmu, 1915'te de bunlar
"Esnaflar Cemiyeti" ad altnda bir birlik oluturmulardr.1
te Meslek Temsilcilik, batan beri zetlemeye altmz byle bir sosyal, siyas, ekonomik ve kltrel ortamda domu;
II. Merutiyet'in iln ile Cumhuriyet'in belli bir fikir zeminine oturtulmasna kadarki dnemde (l908-l925), dnce ve siyas
tarihimizde yer alm fikir hareketleri/dnya grlerinden birisidir. Temelde "halklk" dncesine dayanan Meslek
Temsilcilik, sz konusu gei dneminin araylarna kar teklif edilmi sosyal, siyas ve ekonomik bir reete hususiyeti arz
eder. Dncenin, l908'den sonra byk mitlerle tesis edilmeye allan parlamenter sistemin sosyal bnyede am olduu
yaralara; baka bir ifadeyle, parlmenter rejimin bnyesinde barndrd arpklklara tepki olarak doduu sylenebilir.
Dncenin fikir babas ve ideolou, gzndeki arzadan dolay "Kr" lkabyla anlan Ali hsan (lolu) Bey (1870-1940);
iinde byd beii ise ttihat ve Terakki Cemiyeti'dir. Kr Ali hsan Bey, Kara Kemal Bey, Memduh evket (Esendal)

Bey, Muhittin (Birgen) Bey, Sadk Vicdani Bey, Nail Bey gibi ahsiyetler, Meslek Temsilcilik etrafnda teekkl eden
grubun belli bal simalardr. Tekilat- Esasiye Kanunu'nun meclisteki mzakereleri srasnda birok mebusun sz konusu
dnceye bal olduklar grlr. Bunlar; Yunus Nadi Bey, smail Suphi Bey, Mahmut Esat Bey, Sleyman Srr Bey,
Yusuf Ziya Bey, Dr. Abidin Nesimi Bey, Mehmet kr Bey, Feyzi Bey ve Ragp Beylerdir.
Burada Mesleki Temsilciliin izahna gemeden nce, onun siyas tarihimiz iindeki seyri ve yeri zerinde durmak istiyoruz.
Sz konusu ettiimiz dnce, -biraz nce de belirttiimiz gibi- 1908'den sonra ttihat ve Terakki veya Osmanl aydnnn
iinde bulunulan problemlerin zmne ynelik araylarnn younlat ortamda doar. ok gemeden de nemli
mesafeler kat eder. Nitekim cemiyetin liberal ekonomiden mill ekonomi anlayna ynelip esnaflarn tekilatlandrlmas
kararna ulamasnda Meslek Temsilcilik dncesinin byk rol vardr. Cavit Bey ve grubunun liberal ekonomi anlayn
savunmasna karlk Meslek Temsilciler, yerli ve mill kaynaklara ynelinmesini; bunun iin de ilk nce esnaflarn
tekilatlandrlp glendirilmesini savunurlar. Esnaf Cemiyetleri Nizamnmesi'nden sonra Kara Kemal stanbul, Esnaf
Odalar Mmessillii'ne getirilen Memduh evket, Anadolu esnafnn tekilatlandrlmasnda aktif rol oynarlar.
ttihat ve Terakki iinde gcn her gn biraz daha arttran Meslek Temsilcilik, ilerleyen yllarda toplumun sosyal,
ekonomik ve siyas yaplanmasnda gz ard edilemeyecek tekliflerden biri hline gelir. Bunda artlarn her geen gn biraz
daha ktye gitmesi, i bandaki ttihat ve Terakki politikalarnn baarszl, meclis ii ve d muhalefetle olan bir hayli
sert atmalarn byk rol vardr. Meslek Temsilciler, sz konusu gelimelerden faydalanarak hem yeni dayanaklarla
dncelerini glendirir hem de ortaya konan dier zm nerilerine ynelik tenkitlerini arttrrlar. Mesel; frkaclk
mcadeleleri ve buna zemin hazrlayan parlmenter sistem, ileride onlarn gerek mevcut sistemi tenkit etme ve gerekse kendi
fikirlerinin doruluunu kabul ettirmede temel hareket noktalarndan biri olacaktr.
Cemiyet iindeki en gl dncenin ideolou Ziya Gkalp'in oluturmaya alt idealist felsefe iinde baz noktalarda
Meslek Temsilcilie yaklam olmas; hatta ondan dorudan doruya faydalanmas, dncenin gcn gstermesi
asndan nemli bir kriterdir. Gkalp, zellikle "snfl" atan toplum fikrini reddedip snfsz ve "tesant" bir toplum
yapsna ulamada Meslek Temsilcilikten geni lde faydalanr. Halkl, birbirinin "lzm ve melzmu" olan
"meslekler" zerine kurar.
"Bir cemiyetin iinde muhtelif snflar, birbirini istismar yahut imha etmeye alr. (...) Demek ki bir cemiyetin iindeki
snflar aralarnda uzlama imkn bulunmayan dman zmreleri hlindedir. Hlbuki bir cemiyetin muhtelif meslek
zmreleri birbirine rakip ve dman olacaklar yerde, bilkis yekdierine son derece muhta ve dostturlar.
Bir cemiyette terzi kunduracsz, kundurac terzisiz, frnc kasapsz, kasap frncsz, air filozofsuz, filozof airsiz, doktor
avukatsz, avukat doktorsuz kalmay hibir zaman isteyemez. Btn bu itima meslekler birbirinin lzm ve melzmudur. O
hlde snflar kalkp da onlarn yerine de meslek zmreleri kuvvetli bir surette teekkl edince itima darvinizm iflas ederek,
cemiyetin iinde dahil sulh hkm srmeye balar." ". halkln gayesi, tabaka ve snf farklarn kaldrarak, cemiyetin
birbirinden farkl zmrelerini, yalnz i blmnn dourduu meslek zmrelerine hasretmektir. Yani halklk, felsefesini bu
dsturda icmal eder: Snf yok, meslek var!"2
Ancak Gkalp'in Meslek Temsilcilie yaklam ile Ali hsan Bey'in yaklam arasnda temelde nemli bir farkllk
mevcuttur. nk Gkalp "idealist ve mistik", Ali hsan Bey ise "kaskat bir materyalisftir. Meseleye yaklamlar da buna
gre ekillenir.3
Birinci Dnya Sava'nn aleyhimize olacak bir sona doru gidii, ttihatlar telaa drrken politikalarnn da bsbtn
iflsn gndeme getirir. Byle bir ortamda alternatif dncelerin glenmesi son derece tabidir. Nitekim Ali hsan Bey ve
arkadalar 1917 sonlarnda dncelerini ihtiva eden bir "Program"la cemiyetin merkez-i umumsi karsna karlar. Fakat
bir hayli radikal bulunan programlar reddedilmitir. ok gemeden sava Sevr Antlamas ile noktalanr. Cemiyet kendini
fesheder, nde gelen liderleri yurt dna kmak zorunda kalrlar. Ali hsan Bey, stanbul'da bulunan ttihatlarla 1919
sonlarnda son bir toplant daha yapar;
ardndan da Ankara'ya geer. Buradaki en byk gayreti Mustafa Kemal'le irtibat kurabilmek ve fikirlerini yeni oluumun
esas yapabilmek amacna yneliktir. Birtakm kiilerin aracl ile Mustafa Kemal'le irtibat kurar, dncelerini anlatr, ama
iltifat grmez. Ali hsan Bey, ayn dnemde gerek yurt d gerekse yurt iinde bulunan dier ttihatlarla da irtibat
hlindedir.
stanbul'un igali ve meclisin datlmasndan sonraki gnlerde insiyatif yava yava Ankara ve Mustafa Kemal'in ahsnda
Mdafaa-i Hukuk grubunun eline geerken Ankara'da yklan bir imparatorluk ve igal edilmi bir vatan zerinde yepyeni bir
Trk devleti ina etme mcadelesi balatlmtr.
Bir yanda cephede dmanla savalrken te yanda Ankara'daki mecliste yeni devletin temelleri oluturulmaya
allmaktadr. Hi phesiz bu temellerle sosyal yap yeni batan ekillendirilecektir. Bu ortamda ttihatlarn sahneden
bsbtn ekildikleri veya Mustafa Kemal'le tam bir mutabakat iinde olduklarn dnmek yanltr. Onlar da her zeminde
kendi varlklarn koruma, ispat etme ve yeni devletin kuruluunda sz sahibi olmaya almaktadrlar. Karakol Cemiyeti,
Yeil Ordu, Halk Zmresi, Halk ralar Frkas, ttihatlarn stanbul'da, cephede, mecliste ve yurt dnda hl nemli bir
g olduklarnn ak ispatdr. Bu balamda zaman zaman Mustafa Kemal'le kar karya gelmeleri son derece tabi ve
kanlmaz olacaktr. te bunlardan birinde nemli bir nfuz ekimesi yaanm; Meslek Temsilcilik dncesi de bundan

byk lde faydalanarak aktel hle gelmitir.

ttihatlarla Mustafa Kemal'i kar karya getiren olay udur: haftalk Dahiliye Vekili Hakk Behi Bey'in istifas
zerine, Mustafa Kemal, cepheden gnderdii telgrafla vekil seiminin kendinin Ankara'ya dnnden sonraya
braklmasn ister. 2 Eyll 1920'de yaplan seimde Mustafa Kemal'in aday olduu anlalan Refet Bey (Bele) 65, Yeil
Ordu Hey'et-i Merkeziye yesi ve Halk Zmresi grubuna mensup Nazm Bey 66, yine ayn gruptan Srr Bey ise 31 oy
almtr.
kinci oylamada Srr Bey'in ekilmesi zerine Refet Bey'in oylar deimezken Nazm Bey 98 oy alarak Dahiliye Vekili
olur. Ancak, Mustafa Kemal, kendini ziyarete gelen yeni Dahiliye Vekilini kabul etmeyerek istifaya mecbur brakr.
Yenilenen seimde, bu defa 131 oy alan Refet Bey Dahiliye Vekillii'ne seilir.4
Sz konusu olay Mustafa Kemal'i Yeil Ordu ve onun meclisteki uzants olan Halk Zmresi grubunun gcn krma; bunun
iin de birtakm kararlar almaya sevk eder. 13 Eyll 1920'de Bakanlar Kurulu adna meclise "Halklk Program"nn
sunulmas, 18 Ekim'de de resm Trkiye Komnist Frkas'nn kurdurulmas, tamamiyle bu kararn sonucudur.
Konumuzla ilgisi sebebiyle, bir para "Halklk Program" zerinde durmamz faydal olacaktr.
18 Eyll 1920'de mecliste okunan Halklk Program, 25 Eyll'de "Muvakkat Encmen-i Mahsusa"ya gnderilmi, iki aya
yakn bir sre encmende kaldktan sonra 18 Kasm'dan itibaren "Tekilt- Esasiye Kanunu Lyihas" adyla mecliste
grlmeye balanmtr. Encmen, hkmetin gnderdii programda birtakm deiiklikler yapmtr. Bunlarn en nemlisi
4. maddedeki seimlerle ilgili dzenlemedeki deiikliktir. Hkmet seimlerin "nisb temsil" esasna gre ve iki dereceli
olarak yaplmasn isterken encmen, tek dereceli ve "meslek temsil" esasna gre yaplmas teklifini getirmitir. Ayn
gnlerde Anadolu'da Yeni Gn, Hkimiyet-i Milliye ve t gazeteleri, srarla encmenin teklifi olan "meslek temsil"i
savunmaktadrlar. Meclisteki sz konusu maddenin bir aylk tartmalarnda birok mebusun [smail Suphi Bey (Burdur),
Yunus Nadi Bey (zmir), Ragp Bey (Ktahya), Mahmut Esat Bey (zmir), Dr. Abidin Bey (Lazistan), Mehmet kr Bey
(Karahisarsahip), Feyzi Efendi (Malatya), Hulusi Bey (Karahisarisahip), Sleyman Surr Bey (Yozgat), Halil brahim Bey
(Antalya), Esat Efendi (Aydn), Yusuf Ziya Bey (Mersin), Vehbi Bey (Karesi) ] maddenin lehinde sz aldklar ve
savunduklar grlr. Seimlerin "meslek temsil"e gre yaplmas teklifine kar kanlar, daha ok, sistemi bu safhada
uygulamann zorluu zerinde dururlar. Sonunda 20 Ocak 1921'de encmenin teklifi reddedilir. Bu sonuta Mustafa
Kemal'in nemli bir rol oynad kuvvetle muhtemeldir. Bylece hem Meslek Temsil dncesi hem de onun getirdii temel
tekliflerden biri durumundaki "meslek temsil" esas byk bir darbe yemi olur. Yeni Trk devletinin sosyal yaplanmasnda
uygulamaya konmann eiinden dnen dnce, bir daha bu noktaya ulaamayacaktr.
Meslek Temsilcilik, 1924-1925 yllarnda iki yayn organ tarafndan savunulur. Muhittin Bey (Birgen) ynetimindeki
Meslek ve Halk gazeteleri, mevcut ynetime ters dmeme gayreti ile birlikte, btnyle Meslek Temsilcilik dncesi
paralelinde yayn yaparlar. Bu dnemde Ali hsan Bey'in byk lde geri plnda kalm olduu dikkati eker.
Meslek Temsilcilik fikri, asl byk darbeyi 1925'teki zmir suikast zerine yemitir. Mustafa Kemal'e kar dzenlenen
Suikast giriimine ad karanlar arasnda Meslek Temsilciler de vardr. Ali hsan Bey, beraat etmekle birlikte mr boyu
politikadan men edilmi ve kendisine bir daha hibir grev verilmemitir. Nail Bey idama mahkm edilirken Kara Kemal
intihar etmi, Memduh evket Esendal ise Tahran Bykelilii greviyle yurtdna gnderilmitir. Bylece gcnden ve
aktalitesinden ok ey kaybeden Meslek Temsilcilik, bir daha kendini toparlayamaz. Bununla birlikte dncenin zaman
zaman deiik kiiler ve farkl platformlarda gndeme getirilip savunulduu olmutur. Mesel; Memduh evket Esendal,5
Serbest Cumhuriyet Frkas hdisesinden sonra Atatrk'n byk yurt gezisine mavir olarak katlm ve dncelerini
anlatma imkn bulmutur. Ayn kiinin milletvekillii ve CHP Genel Sekreterlii yllarnda da Meslek Temsilcilik
dncesini savunduu bilinen bir gerektir. 1961 Anayasas'nn hazrlanmas srasnda da, sz konusu dnce gndeme
getirilip tartlmtr.
Buraya kadar olan blmde Meslek Temsilciliin doduu ortam, siyas tarihimiz iindeki yerini ve temsilcilerini ortaya
koymaya altk. imdi de sz konusu dncenin esaslar ve kaynaklarn tahlil etmeye alacaz.
ncelikle u hususun bilinmesinde fayda var: "Meslek Temsil", "Meslek Temsilcilik" veya "Temsil-i Meslek", zerinde
durmaya altmz dnya grnn deil, sadece sz konusu fikir hareketinin benimseyip savunduu seim tarznn
addr. Hkimiyet-i Milliye gazetesi bu konuda u aklamay getirir: "Meslek Temsil sz son gnlerde deta bir programn
ismi gibi telkkiye urad; hlbuki bu, yalnz bir programn ancak intihab usul, hatta tamamiyle bu usul de deil de yalnz
bu usuln bir hususiyetini ifade eden bir tabirdir."6 Ancak dnce bugne kadar hep bu isimle anlagelmitir. Bunda,
dncenin en belirgin ve arpc tarafnn, teklif ettii seim tarznda tezahr etmi olmasnn byk rol vardr.
Konuyla alkal geni bir aratrma yapm olan lhan Tekeli-Selim lkin ikilisi, Meslek Temsilcilii; 1908-1926 dneminde
"kk giriimci zlemleri etrafnda ekillenen antibrokratik (antikapitalist, antiemperyalist) "bir fikir hareketi olarak
deerlendirirler.7 Aratrmaclara gre, dncenin temelinde, "kapitalisleme sreci"ne giren Osmanl toplumunda varl
tehlikeye dme durumunda olan "kk giriimcilerin zlemleri"ne cevap verme arzusu yatmaktadr.
Abidin Nesimi, "lonca sosyalizmi" veya "yeni dnya artlarna intibak ettirilmi bir (ftvvet) nizam" olduu kanaatindedir.
"Hemen unu arz edeyim ki Kr Ali hsan Bey'in Meslek Temsilciliini, korparatif devlet dzenini, mal sermayenin rn

olan faizme balamak deil, onu prekapitalist dnemin Tier Etat'na (nc dnya), komnlerine dayanan bir lonca
sosyalizmi olarak nitelemekte isabet olaca kansndaym."8 "Yirminci asr artlar iinde ideal cemiyeti, Kr Ali hsan Bey,
istihsale bal insan topluluklarnn politik devlet nfuzu dnda, serbeste kendilerini idare etmesinde grrd. Bu nizam
yeni dnya artlarna intibak ettirilmi bir (ftvvet) nizam idi."9
Zafer Toprak ise Meslek Temsilcilii, "toplumsal snflar yadsyan, yerine meslek zmrelerini koyan, tesant, politik
iktidara meslek temsille yanstlm korparatif bir sistem" olarak grmektedir.10 "Meslek Temsilcilik, eski ftvvet
tekilatnn ihyasndan baka bir ey deildi." yorumu, Necmettin Turinay'a aittir.11 Meslek gazetesindeki imzasz bir yazda
da daha basit bir izah getirilmektedir: "...meslek temsil, Millet Meclisine intihap olunacak azann birer meslei temsilen
intihap olunmas ve dier bir tabir ile memleket ilerini i sahiplerinin dnp halledebilmelerine msait olacak bir meclis
tekilinden ibarettir."12
Meslek Temsilcilik; Osmanl mparatorluu veya Trk milletinin iine dt zl ve k sreci mddetince ortaya
konmu ve sz konusu sreci durdurup topluma yeniden dinamizm kazandrmay amalayan zm tekliflerinden sadece
birisidir. Bu sebepledir ki, Ali hsan Bey ve arkadalar ttihat ve Terakki'ye sunduklar, "Program"da ilk olarak
imparatorluun "sukut" ve "inhitt"na sebep olduuna inandklar faktrleri sralarlar. Bir baka ifadeyle, ie, hastaln
tespit ve tehisi ile balarlar. Hastalk ve onu hazrlayan faktrleri de u drt maddede ortaya koyarlar:
"1 - Vaktiyle hakik tmar sahiplerinin malubiyet ve indiras zerine halkn idare-i memleketten katiyyen uzaklatrlarak
hkmetin kap kulu anantna vris ve halkn ihtiyalarn gayr-i mdrik zmreye intikal ve inhisar.
2 Bunun neticesi olarak memur ve bittabi mstehlik snfn btn hsn- niyetine ramen slahta iddetle taraftar olduu
zamanlarda bile idarenin tanziminde umr- iktisadiyeye bgane kalmas.
3 Fakr sefalet neticesi akit ve fezil hakkndaki telakkilerin za'fa dar olarak din, ahlk dsturlarn mrde ve bmeal
ibareler hlinde kalmas.
4 Ecnip tarafndan tahrik edilen baz ansrn "Hkim Kavim", addolunan Trk ve Mslman halk ile mcadelesi."13
Grlyor ki, Mesleki Temsilcilere gre imparatorluun k tamamen i problemlerin sonucudur. Drdnc maddedeki
aznlklarn dardan tahriki, i yapdaki zaafiyetten kaynaklanmaktadr. yapdaki bir yn problemlere dikkatle
bakldnda aslnda her eyin tek noktada topland ve oradan kaynakland grlr. O da, halkn memleket idaresinden
uzaklatrlp ynetimin kapkulu gelenei iindeki memur zihniyetine verilmesidir. te koca imparatorluun zlp
dalmasna zemin hazrlayan temel problem budur. nk kapkulu zihniyeti halkn dertlerini, ihtiyalarn anlamaktan
uzaktr. Islahata taraftar olsa bile, bu zihniyetin mspet zm yollar retmesi beklenemez. Nitekim idarenin tanziminde asl
olmas gereken iktisad ilerden ok uzaktr. Fakr sefalet, bu zihniyetin ve onun bganeliinin sonucudur. Bu artlarda inan
ve fazilet telakkilerinin ayakta kalmas elbette ki beklenemez. Frsat ganimet bilen d glerin iimizdeki aznlklar
kkrtmalar; onlarn da hkim kavimle mcadeleye girmeleri, yine sz konusu zihniyetin hazrlad zeminin sonucudur.
Meslek Temsilcilerin toplum ve devletin yakaland hastaln tespit ve tehislerini grdkten sonra, nasl bir tedavi
yntemi teklif edeceklerini tahmin etmek zor deildir. Bir sonraki cmlede bunu ortaya koyarlar: "Frkann kanaatine gre
suktumuza sebep olan bu milleri ortadan kaldrarak yeni bir Trkiye tesis edebilmek iin yalnz bir are vardr ki, o da
idareyi halk idaresi eklinde tebdil ve idarenin tanziminde halkn iktisad ihtiyalarn rehber ittihaz eylemektir."14 Bu cmle,
Meslek Temsilcilik dncesinin dayand iki esas temeli ak bir biimde ortaya koymaktadr.
Bunlar:
1 Ynetimi halk idaresi eklinde dzenlemek;
2 Bunu gerekletirirken halkn ekonomik ihtiyalarn esas almak'tr.
Meslek Temsilcilik, temelde halk idaresini esas alan "halk" bir dnce hareketidir. Ynetimin dorudan doruya ve
btnyle halka devredilmesini; idarenin de buna gre dzenlenmesini savunur. "Halk idaresi", "halk devleti", "halk
hkmeti" kavramlar, bu hususu aka ortaya koyar. Nitekim Program'n bir baka yerinde amacn "halk hkmeti tesis
etmek" olduu, bir kere daha vurgulanr. 1920'de meclise sunulan Tekilt- Essiye Kanunu Lyihas'nn nc
maddesinde "Trkiye Halk Hkmeti" ibaresi yer almaktadr.15 Yunus Nadi, meclisteki konumasnda; "Mesele, imdiye
kadar car olan hkmetin hkimiyeti zihniyeti yerine, halkn hakimiyeti zihniyetini kaymak"tr, diyerek konuya aklk
getirir. 16 Hkimiyet-i Milliye gazetesindeki bir yazda ise, "Meslek Temsilin gayesi memleketin btn idaresini mnhasran
erbb- s'ye, yani emekiye vermektir" denilmektedir.17
Halkn dorudan doruya ynetime gelmesi; bir baka ifadeyle halk idaresi nasl ve hangi esaslara gre gerekletirilecektir?
Bu soru bizi, Meslek Temsilcilik dncesinin ikinci temel ayana gtrr. O da halkn ekonomik ihtiyalarn rehber
edinmektir. Buradan anlarz ki, Meslek Temsilciler, toplumun sosyal yaplanmasnda ekonomik ihtiyalar baz almaktadrlar.
Onlara gre, insanolunu toplum hlinde yaamaya mecbur brakan veya toplumdaki fertlerin birbirleriyle olan ilikilerini
dzenleyen temel faktr, ekonomik ihtiyalardr. Bunun iindir ki millet; "aralarnda muayyen i blm olan ve birbirine
benzedii iin deil, birbirini tamamlad iin tam bir uzviyet"tir ve btn gcn de ekonomik ihtiyalarn belirledii i
blmnden; bunun sonucu durumundaki mesleklerden alr.18

Sz konusu tespite ulaan Mesleki Temsilciler, bu hususun bizim toplumumuzdaki yansma biimi zerine eilirler. Grrler
ki, bizde, Bat veya Sovyetlerde olduu gibi ekonomik verilerin belirledii "snf" olgusu yoktur. Bu sebeple snf esasna
dayal bir sosyal yaplanmaya gitmek mmkn deildir. stelik bu ekil bir yaplanma "atma"y beraberinde getirecektir.
Bizde meslekler vardr. Ekonomik ihtiyalarn karlanmas ve toplumdaki i blm, btnyle mesleklere dayanr. O hlde
ekonomik ihtiyalarn esas alnd bir halk idaresi, ancak mesleklere dayal bir sosyal yaplanma ile mmkn olabilir. Byle
bir yaplanmada atma da sz konusu olmayacaktr. nk meslekler, birbiriyle atan deil, birbirinin "lzm ve
melzm"u olan sosyo-ekonomik oluumlardr. Bu noktada Meslek Temsilcilerin tamamiyle "meslek" olgusunun baz alnd
bir halkl veya halk idaresini benimsedikleri ortaya km olur.
Zafer Toprak, dnemin araylar ile sz konusu ettiimiz dncenin getirdii teklifleriyle ulamaya alt hedefi u
ekilde yorumlar: "Bu arada yeni bir toplumsal dzenin oluturulmas neriliyor, meslek rgtlerin egemenliine dayal ta
karar klnyordu. Snfl toplumlar izleyecekti. , siyasal halkln, dier bir deyi ile siyasal demokrasinin etkin olduu bir
dnemdi. ise siyasal halkln yok edemedii ortadan kaldrmay amalyordu. Snf ad verilen tabakalar yle son bulacakt.
nde toplumsal halklk egemen olacak, toplumda bulunmayacakt. Dier bir deyile, savan son gnlerinde gndeme gelen
haklk, toplumun bireylerini bir dierine balayan meslek zmrelerinin snf ayrmnn yerine gemesi ngrlyor,
toplumu bir organizmaya benzeterek, meslek zmrelerini bu organizmann hayat ilevler stlenmi organlar olarak
alglyordu."19
Ekonomik ihtiyalarn esas alnd gerek halk idaresini, mesleklere gre ekillenmi bir sosyal yapda mmkn gren
Meslek Temsilciler, bu noktadan sonra ilk olarak meslek olgusu ve uurunun glendirilmesi zarureti zerinde dururlar.
nk dncelerinin hayata geirilebilmesi, ancak byle bir alt yapyla mmkn olacaktr. Bu sebeple meslekler veya
meslek erbbnn nce kendi iinde -en kk kyden ehre ve lke geneline kadar- tekilatlandrlmasn, retim ve tketim
kooperatiflerinin kurulmasn ve bunun iin de gerekli kanun ve nizamnmelerin hazrlanmasn isterler. Byle bir yaplanma
hi phesiz, gl ve henkli bir sosyo-ekonomik yap getirecektir.
Devlet veya hkmet meselesine gelince: Madem ki toplum, sosyo-ekonomik bir deer olan meslek ekseninde henkli bir
yap oluturmaktadr, toplumun tekilatlanm hli olan devletin de bu yapya uygun veya uyumlu bir ekilde dzenlenmesi
gerekir. Yani gerek devlet nizam ve gerekse bu nizam uygulamaya koyacak olan hkmetin, toplumun sosyo-ekonomik
yapsna gre ekillendirilmesi kanlmaz bir zarurettir. Bunun en ksa ve en kestirme yolu, en kk sosyal birimden (ky)
en byk sosyal birime (millet) kadarki toplumlarn yneticilerini belirleyecek olan seimlerin meslek temsil esasna gre
yaplmasdr.
Bir baka ifadeyle, ky ihtiyar meclisi yelerinden milletvekili seimine kadarki her trl seimin, bugne kadar bizde veya
batda olduu gibi snflarn, partilerin veya vilayetlerin temsilini esas alan bir seim tarzyla deil, sosyo-ekonomik yapy
ekillendiren mesleklerin temsilini esas alan bir seim tarzyla mmkndr. Program'da bu konu ikinci maddede u ekilde
dzenlenmitir: "Meclis-i umum-i mill, cz'-i tam- idar livalarda mukim ve atiyyzzikr meslike mnkasem ehlinin re'y-i
am usulyle intihap edecekleri mebuslardan terekkp eder."20 Tekilt- Esasiye Kanunu Lyihas'nda ise drdnc madde
olarak karmza kmaktadr. "Byk Millet Meclisi vilayetler halknca meslekler erbb temsil edilmek zere dorudan
doruya mntehap azadan mrekkeptir."21 Bylece her trl meclis veya bu meclislerin kendi iinden seecekleri
yneticiler, filan veya falan snfn, zmrenin, partinin, vilayetin temsilcisi durumundaki ve politikaclk/yneticilii kendine
meslek edinmi insanlardan deil, sosyo-ekonomik yapy belirleyen mesleklerin temsilcisi durumundaki insanlardan
teekkl etmi olacaktr. Toplumun sosyo-ekonomik mozaii, kltlm bir rnek hlinde meclislerde ortaya kacaktr.
Meslek Temsilcilik, merkeziyeti bir devlet anlayn reddeder. Dnceye gre, merkez idare daha ok d ve genel i
hizmetlerin yrtlmesi, livalar (veya vilayetleraras koordinasyonun salanmasn stlenmelidir. Bunun birinci derecedeki
sorumlusu, meclis iinden kacak olan hkmet "komiser"leridir (bakan). Ayrca meclis, yine kendi yeleri arasndan
seecei mfettiler vastasyla liva ve daha alt basamaklardaki ynetimlerin almalarn denetleyebilecektir. Bunun
dndaki btn iler, yine meslek temsil esasna gre teekkl etmi bulunan liva, kaza, nahiye ve ky meclislerince;
bunlarn kendi ilerinden setikleri yneticilerce grlecektir. Mesel; ekonomik durumlarna gre tespit edilecek olan
livalarn "meclis-i umum"leri, kanunlar dahilinde mahall idareleri tanzim, kendi btelerini tertip, harcama yer ve ekillerini
tayin, liva snrlar iindeki memurlarn atama ve azillerinde tam yetkilidirler.
Meslek Temsilcilik, daha nce vurgulamaya altmz temel prensipleri sonucu parlamenter rejim veya ok partili
demokrasiye iddetle kardr. nk sz konusu rejim, politikacl kendine meslek edinmi bir avu aznln -szde millet
adna- ynetimi ele geirmesi, kii ve parti ihtiraslarnn tatminine zemin hazrlamas sebebiyle, gerek bir halk idaresi
olmaktan ok uzaktr. Dolaysyla halk iradesinin tam ve eit bir biimde ynetime yansmasna imkn vermez. Merkeziyeti
olmas sebebiyle de brokratik bir devlet yaps ngrr. Memur devleti zihniyetiyle halktan uzak der. smail Suphi
Soysall, "memurn ekl-i idare-i hzrasna resmen iln- harp etmi" olduklarn sylerken Meslek Temsilcilerin tepkilerini
dile getirir.22 Meslek gazetesindeki bir yazda ise, parlmenter sistemin iflas ettii vurgulanrken bnyesinde tad
aksaklklar uzun uzun izah edilir. "Btn bu szn hulsas udur ki, parlamento krslerini dolduran parlak szler ve
yaldzl mefkre edebiyatnn altnda gayet ikr bir frka hkimiyeti yatar: Hkim olan millet deil, siyas frkalardr ve
memleketi idare eden kuvvetler, halk kuvvetlerinin idareleri deil, sadece bir politikaclar snfnn siyas oyunlardr."23
Son olarak Mesleki Temsilcilik dncesinin kaynaklar zerinde durmak istiyoruz. Dnce, ou zaman Ali hsan Bey'in
Trk sosyal hayat zerine yapt tetkikler sonucu ortaya koyduu "ilm bir kefi" veya "muassr lemin en yeni ftht"

olarak takdim edilmitir. Hatta Muhittin Birgen, Ali hsan Bey'i, metot ve ulat sonular itibariyle Karl Marks'a benzetir ve
onunla mukayese eder. "Karl Marks dnya tarihi zerinde ne yapmsa, Ali hsan Bey de Osmanl Tarihi zerinde ayn eyi
yapmtr. Denilebilir ki, btn dnya hayatn okurken Marks nasl bir gzlem kullanmsa, Ali hsan Bey de Osmanl
Trknn hayatn okurken ayn gzl kullanmtr. Marks tarihi okuyarak istikbli haber vermiti. Ali hsan Bey de,
Osmanl tarihini okuyarak, Anadolu istikblini kefe almaktadr."24 Bu sebepledir ki, Ali hsan Bey, "Trk Karl Marks"
olarak anlr. Ancak Ali hsan Bey, tamamiyle dou kltryle yetimi, Bat'y -en azndan- birinci elden tanma imkn
bulamam bir ahsiyettir.
Bununla birlikte ortaya koyduu dncesinde baz kaynaklardan farkl seviyelerde etkilenmi veya beslenmi olduu
dikkatlerden kamaz. inde yaanlan sosyal, siyas ekonomik ve kltrel artlar bir kenara brakacak olursak, sz konusu
kaynaklarn banda "materyalizm"; bir adm sonra da "marksizm" gelir. Dnce, gerek temel hareket noktas ve gerekse
bundan sonra ortaya koyduu teklifleri itibariyle, ferdin veya toplumun ekonomik ihtiyalarn esas alr. nsan veya
toplumlarn her trl ilikilerini bu perspektiften grr. Sosyal yaplanmay da bunun zerine bina etmek ister. Nitekim
Program'da Meslek Temsilcilik istikmetinde yaplacak bir inklbn "ruh itibariyle, komnizme muvafk; ekil itibariyle
(de) Rusya Sovyet idaresine fik olaca" belirtilir?25 Anadolu'da Yeni Gn ve Hkimiyet-i Milliye gazeteleri program veya
dncenin tantmnda u izahlar getirirler: "...Program, baz tbirttan sarfnazar, esas itibariyle komnist denecek bir
program olduu hlde, bunun ihzar esnasnda henz boleviklik domu deildi. Demek oluyor ki, Programn en byk
meziyeti taklit olmamasdr."26 "Meslek Temsil demek, bal bana, yeryznde mevcut olan idare ve hkmet tarzlarndan
ayr, yeni bir usul tedris demek deildir; bilakis bu gayesi Trkiye'de meslek tekilat sratle vcuda getirmekten ibaret ve
belki muvakkat bir tedristir; esas, memleket ilerinde hakik, fiil ve bilhassa slim tarzda 'sa'y' dstrunu hkim klmaktan
ibaret olan sosyalizm, yani komnizmdir. (.) Bunu mdafaa edenler, memleketin ancak sosyalist-komnist bir programla
idare edilebileceine knidirler."27 smail Suphi Soysall ise, Tekilt- Esasiye Kanunu Lyihas'n sunu konumasnda,
meslek temsil esasn ieren drdnc maddenin ilham kayna konusunda unlar syler: "Ben diyemem ki hibir taraftan
mlhem olmadk. Belki arkta, Rusya'da patlayan inklbn zerimizde tesiri olmutur."28
Bununla birlikte Meslek gazetesindeki bir yazda Meslek Temsilcilik veya Meslek Temsilcilerin birok konuda sosyalizm
ve komnizmden ayrld iddia edilir. Sosyalizm ve komnizm, tamamiyle snflar aras atma esas zerine kurulmu ve
bu atmada da emekiden yana olmutur. Mesleki Temsilciler, snflar aras atmann varln kabul etmekle birlikte,
atmadan yana deil, "tesnt" ve "henk"ten yanadrlar. Ayrca ihtilli benimsemezler.29
Meslek Temsilcilik dncesinin dayand ikinci ana kaynak, Osmanl sosyal yaps veya yaplanmasnda ana unsurlardan
biri olan "ftvvet nizam", "ahlik" veya "lonca tetkilat"dr. ttihat ve Terakki Cemiyeti, esnaflarn tekilatlandrlmasna
karar verince bu nizam zerinde durmu, elemanlarna aratrmalar yaptrmtr. Mesel; Memduh evket Esendal'n bu
konuda geni bir bilgi birikimine sahip olduu sylenir. Dnceyi dikkatte incelediimizde, sz konusu yerli kaynaktan
byk lde faydalanlm, hatta onun zerine bina edilmek istenmi olduunu grrz. Meslek teekkllerin kurulu,
ileyi ve fonksiyonlar hemen hemen ayndr. Ancak Meslek Temsilciler, "esnaf" deil "meslek"i esas almak, meslek
teekkllerin fonksiyonlarn en st noktaya karmak ve meseleye sadece "ekonomik" adan bakmak hususlarnda, lonca
sisteminden ayrlrlar. "Tesant"ten bahsetseler de bunun manev temelleri zerinde durmazlar.
zmir Mebusu Mahmut Esat Bey (Bozkurt), meclisteki konumasnda Meslek Temsilcilikle eski lonca tekilatn tekrar ihya
edebileceimizi syler: "Evet bundan bir asr evveline irca- nazar edecek olursak grrz ki, bizde mkemmel (Loncalar)
tekilat vard. Hatta bendeniz btn tarih-i takayytlerine ramen diyebilirim ki: Memleketin hayat meselesi orada,
terakkiyat orada, ihtilli orada, saban da orada saklyd. O (Lonca) tekilat, esnaflarn memlekette hkim olmas tekilt
ykldktan sonra izmihllimizin tarihi balamtr. (Alklar) O ykld ve ecneb iktisad memlekete nfuz etti. Binaenaleyh
memleket iktisadiyatn kaybetti. Kaybetmekle de efendiliini de kaybetti ve mdafaa imkn kalmad. (.) Bugn yine
yapabiliriz."30
Mete Tuncay, Meslek Temsilcilik (veya korparatif devlet) fikrinin Bat'da, parlamenter sisteme inanmayan G. Sorel
evresindeki devrimci sendikalizm hareketi iinde doduunu belirtir. "Bugn biz Meslek Temsil deyince Faist talya'y
hatrlyoruz. Ne var ki, Mussolini'nin Faizme bir eit Sosyalizmden geldiini unutmamalyz. Meslek Temsil fikri de,
gerekten ilk kez (Mussolini'nin ok etkilendii) G. Sorel evresinde, devrimci sendikalizm akm iinde domutur. Daha
dorusu, Sorel klsik blgesel temsil fikrine saldrm, fakat esasen parlamenter dzene inanmad iin, ekonomik gruplarn
temsilini, meslek temsili buna alternatif olarak gelitirmemi, yalnzca yolunu hazrlamtr."31
Hulsa: Meslek Temsilcilik; II. Merutiyet'in iln ile Cumhuriyet'in belli bir sosyal, siyas, ekonomik ve kltrel fikr-pratik
temele oturtulduu dnemde (1908-1925), dnce ve siyas tarihimizde yer alm ikinci sra fikir hareketi/dnya
grlerinden birisidir. Dnemin araylarna cevap olmak zere Kr Ali hsan Bey ve arkadalar tarafndan ortaya konan
dnce, Trk toplumunu "meslek" ekseninde yeniden yaplandrp gerek bir "halk idaresi" tesis etmeyi amalamtr.
Meslek Temsilcilik, zellikle ttihat ve Terakki ynetiminin son yllar ile Trkiye Cumhuriyet Devleti'nin temellendirilmeye
alld yllarda olduka gl ve akteldir.
1 Zafer Toprak, Trkiye'de Mill ktisat (1908-1918), Yurt Yaynevi, Ank., 1982, s. 280.
2 Zafer Toprak, "Halklk deolojisinin Oluumu", Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Sorunlar, stanbul Yksek
ktisat ve Ticaret Mektebi Mezunlar Dernei Yay., st., 1977, s. 13-14.
3 "Meslek Temsilcilik Ne Demektir?", Meslek Gazetesi, S. 1, 15 K. Evvel, 1925, s. 6.

4 Mete Tuncay, "Mesa", Halk ralar Frkas Program, Ank. n. Siyasal Bilgiler Fak. Yay., Ank., 1972, s. 23-25.
5 Memduh evket Esendal ile ilgili daha geni bilgi iin bkz. smail etili, Memduh evket Esendal-nsan ve Eser-,
Kardelen Yay., Isparta, 1999.
6 "Meslek Temsil", Hkimiyet-i Milliye, 23 T. Ev. (Ekim) l920, s. l.
7 lhan Tekeli-Selim lkin, "(Kr) Ali hsan (llolu) Bey ve Temsili Meslek Program", Atatrk Dneminin Ekonomik ve
Toplumsal Sorunlar, st., l977, s. 344.
8 A.g.m., s. 343.
9 Abidin Nesimi, "Esendal'n Fikir Cephesi", Seilmi Hikyeler, C. VI, S. 5, Haz. l952, s. 85.
10 Zafer Toprak, "Halklk deolojisinin Oluumu", Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Sorunlar, s. 16.
11 Nevmettin Turinay, Gelenein Dnyas Yeniliin Ufuklar, Birlik Yay., Ank., l983, s. ll8.
12 "Meslek Temsil Devleti Nasl Olur?", Meslek, S. 4, 7 K. Sani 1925, s. 6.
13 lhan Tekeli-Selim lkin, "(Kr) Ali hsan (lolu) Bey ve Temsili Meslek Program", s. 345.
14 lhan Tekeli-Selim lkin, a.g.m., s. 345.
15 TBMM Zabt Ceridesi, C. V, Ank., 1942. s. 370.
16 TBMM Zabt Ceridesi, C. VI, Ank., 1943. s. 122.
17 "Meslek Temsilde ntihap", Hakimiyet-i Milliye, 24 T. Evvel 1920, s. 1.
18 "Meslek Temsil", Hakimiyet-i Milliye, 23 T. Evvel 1920, s. 1.
19 Zafet Toprak, Trkiye'de Mill ktisat (1908-1918), s. 35.
20 lhan Tekeli-Selim lkin, "(Kr) Ali hsan (lolu) Bey ve Temsili Meslek Program", s. 346 (Program'da lke
genelindeki meslekler dokuz olarak tespit edilmitir. Bunlar; 1-iftiler, obanlar, 2-Sanatkrlar, 3-Tacirler, 4-Memrn ve
mstahdemn, 5-Efrd- Askeriye, 6-Gemiciler, 7-Madenciler, 8-Serbest Meslek Eshb, 9-ilerdir).
21 TBMM Zabt Ceridesi, C. V, Ank., 1942, s. 370.
22 TBMM Zabt Ceridesi, C. V, Ank., 1942, s. 367.
23 "Meslek Temsilcilik Ne Demektir?", Meslek, S. 1, 15 K. Evvel 1925, s. 5.
24 lhan Tekeli-Selim lkin, "(Kr) Ali hsan (lolu) Bey ve Temsili Meslek Program", s. 306.
25 lhan Tekeli-Selim lkin, a.g.m., s. 352.
26 lhan Tekeli-Selim lkin, a.g.m., s. 305.
27 "Meslek Temsil", Hakimiyet-i Milliye, 23 T. Evvel 1920, s. 1.
28 "Meslek Nasl Bir Materyalisttir?", Meslek, S. 37, 25 Ank. 1925.
29 TBMM Zabt Ceridesi, C. V, Ank., 1942, s. 390.
30 Mete Tuncay, Mesa Halk ralar Frkas Program, s. 27.