ANAKKALE GELMEZ RECEP KR APUHAN

TMA YAYINLARI
TARAMA: HEKMHAN
Recep kr Apuhan
195* ylnda anlurfa'nn Akakale llesi'nde dodu. lk ve ortaokulu
stanbul, Ankara ve zmir'de okudu. Lise renimini anakkale'de, yksek
renimini stanbul'da tamamlad.
Baz gazete ve dergilerde yaz ileri ve yayn mdrlkleri de yapan Recep kr
Apuhan, sahip olduu ilgi alanlar kadar eitli eserler verdi. nsan ve hayat
ilikisinde insann sorumluluunu vurgulayan eserleri byk ilgi grd. Apuhan
bu eserlerinde daha ok kendi kltr ve medeniyet dnyamzn kaynaklarndan
oluturduu bir zeminde, evrensel rnekleri de ihmal etmeden hayata gl bir
katkda bulunabilmenin yollarn gsterdi.
Yazar, aratrmac kimlii ile verdii eserlerden sonra eitimci kimlii ile
meydana getirdii eserler zerinde almalarn srdryor, konferanslar ve
seminerler veriyor.
Recep kr Apuhan halen bir kamu kurumunda ynetici olarak grevli. Evli, iki
ocuu var.
Eserleri:
Baar Dizisi
Doru Ynetim Kesin Sonu
Baar Yolunda 10 Altn Kural
Hedefe Yrrken
Baar iin Genlere 33 aret
Herey Bana Bal (Okulda Baar)
nsan likilerinde En Etkili Davranlar
Etkili retmenin Temel Davranlar
Aratrma-Deneme- Tarih
Senin in Alayacam
Ruhumda Darp zi Var
Trkiye Belgeselinden Notlar
Sen Hasan Ben Hseyin
Demokratik Ate Yalama Toplants
Sina'dan Galiya'ya Mehmetik
Pozitif Hayat Dizisi
Hayatn Kalbine Yr
Sevmeye Ge Kalmadn
NDEKLER
nsz....................................................9
I.
Dnya Sava'nda anakkale Cephesi
Sava Balyor..............................13
Osmanl Devleti'nin Savaa Katlmas...16
anakkale Cephesi................20
anakkale Cephesi'nden Ne Bekleniyordu?...................................23
18 Mart 1915 - Boazda Byk Sava
18 Mart'a Gelirken.................25
Savunma.....................................30
19 Mart 1915 - Zafer Gn...32
Yine Saldrsalard.......................39
Gelibolu'da Savaa Doru
Birka Haftaya Kadar stanbul'dayz...41
Msr'da Toplanan Ordu.42
Trk Savunmas.......................45
ngiliz Plan ve karma....46
6 ANAKKALE GELMEZ
25 Nisan 1915 - Dman Karaya kyor
Arburnu
Akta Gemiler Var!.......49
Yamur iseliyordu..............50
27. Alay Geliyor..................51
Krmz Toprak...................53

Astemen Mucip...............54
Nedir Bu Beyazlklar?...........57
On Sekiz... Tek..............60
27. Alaydan Kim Var?..61
Seddlbahir
Kl Kabzasnda 3. TaburYahya avu At...........66
Mezarlarn Siper Yapan Askerler.. 67
Savunuyoruz..............................69
Kumkale evket Tepesi.............................70
anakkale Muharebeleri
karma: Arburnu..................73
karma: Seddlbahir.............75
Cesaretin En By...........77
Nisan-Mays 1915..............80
Haziran-Temmuz 1915...84
Tutanaklar... Raporlar.........88
Austos 1915.........................90
Tllenen Maribi Akamlar Sarsam Yarana................................96
lahi Hcum!...........................97
Austos'ta Dier Muharebeler...99
Sonras. 100
Mektuplar
ki Lle...................................103
Borlarm deyin.............105
amar Falan stemem..106
Sana Vasiyetim Var.......107
Oluma Ne oldu?..............109
Bu Yaananlar Efsane mi Gerek mi?
Orada Dt Gitti..............111
Srf Acdm in............112
Borazanc Mehmet............115
Gzm Ak Gitmesin.......116
Aman Ayam Kesmeyin116
ehit Kemal Bey..............117
17 ubat 1953'te Kara Harp Okulu'nda Bir Harp Tarihi Dersi
3. Kirte Muharebesi..............119
Taarruz Balyor...................120
Sngnn Konutuu Anlar...122
Fakat Tabur Kuatlyordu..124
Bir iecik Elden Ele Dolat.. 126
ehitler Yanyor..................128
Altepe'den Gelen Ate...131
Bu in iddeti ngilizleri Korkutmutu... 132
Albay Arun, Dersini Bitiriyordu... 135
Savan inden
Silah ve Cephane Sknts.. 137
Siperler...145
Ate Altnda...........................149
8 ANAKKALE GELMEZ
Avclar.......................................153
Esirler........................................155
Karayrek Deresinden Matarama Kan Doldu
Bam Kbleye evir......161
ifre..........................................162
leni Gryor.......................166
Yere Basmak mknszd...169
Plevne'den Gelibolu'ya........170
Mektuplardan...174
Bekir avu...177
Ben Kendimi Dnmyorum.. 179
Biskvi ve lm...............180

unuKesiver.............................182
Benim Kimsem Yok.......183
Kitabn Gidiyor.....................184
Sava Bitiyor
Orada Ne Eksikse..............187
ekildiler....................................193
Ayrlrken...................................197
anakkale Sava'nn Sonular...199
Dizini amurlu Karlarn ine Koyar Ve......................................202
Kardeime.................................206
Dipnotlar...........................................211
Yararlanlan Kaynaklar.............221
NSZ
Byk retmen olan 'tarih'i iyi dinlediimiz sylenemez. Uzun yllar o
retmenin derslerinden faydalanamadk. O canla bala bize hatalarmz ve
dorularmz anlatrken biz lzumsuz, eylerle uraan renciler gibiydik.
anakkale Sava, Anadolu topranda nasl tutunduumuzu ve bundan sonra da
nasl tutunabeceimizi anlatan nemli bir dersti. Tarihi bir defa daha krsye
davet ederek bu dersi hepimiz iin tekrarlamasn istedik.
ngiltere'ye Osmanl Devleti'nin drt bir yanndan ulaan -istihbarat raporlar
artk Osmanl Devleti'nin tkendiini, en az iki asrdr sren blme, paralama,
zayflatma faaliyetlerinin kesin sonu verdiini, son bir darbe iin zamann
geldiini bildiriyordu. ngiliz smrgecilii, bamsz tek Mslman devleti
olan Osmanl Devleti'ni datmak ve kendisini stanbul ile talandrmak iin
hazrd.
Osmanl Ordusu daha iki yl nce Balkan Harbi'nde hezimete uram, Osmanl
Ynetimi siyasal kavgalar iinde karm, lkede dirlik ve dzen kalmamt.
Konsolosluklar aznlk etelerine datlmakta olan silahlarla doluydu. Bu
duruma dm bir devletin, dnyann en gl donanmas olan ngiliz donanmasna
ve ngiltere-Fransa ittifaknn ac bir kuvvete
10
sahip ordularna direnebilmesi dnlemezdi. stelik hem ngiltere hem Fransa
smrgelerinin kaynaklarn da kullanacak, on binlerce smrge askeri beyinleri
ykanarak savaa srlecekti. Osmanl, kaybetmeye mahkm gzkyordu.
"Trk lokumlar bizim olacak!", "Trkleri yalnz stanbul'dan deil, Anadolu'dan
skp atacaz!", "ki hafta sonra stanbul'dayz!" arklarnn eliinde
anakkale'ye doru yola kan ngiltere ve Fransa, Gelibolu Yarmadas'nda Trk
milletinin anl itihad ile karlat. Mehmetik "Ayamda arkla, yedek
paras olmayan tfekle, yar a yar tok ben nasl savaaym? Bana hesap
verin!" demeyecekti. Mehmetik orasnn olan bitenin hesap sorulaca bir yer
olmadn, bundan sonra olacak olanlara karar verilecek bir yer olduunu
hissetmiti. Karadan ve denizden saatler sren bombardmanla alt st olmu,
siperlerin arasndan kanlar iinde srnerek kacak, son bir gayretle
dorulacak ve sngsyle dmann zerine atlacaktr.
Yaral Mehmetikler sraya girmi, yaralarnn sarlmasn bekliyorlard.
Doktor, uradaki bir avuun ayann etrafnda kan biriktiini grd. "Senin
yaran hl kanyor, ne gel, nce sana bakaym." dedi. avu, "Brakn aksn!"
cevabn verdi. "Balkan enginin karasn temizliyoruz!"*
ngiliz istihbarat raporlar ok zor anlarda lkenin ynetimini bir anda eline
geiriveren "Mehmetik ruhunu anlayamamtr. "Yeti ya Muhammed, kitabn
gidiyor!" diye haykracak Binba Lf Bey'den haberdar olmamtr.
Hi olmazsa baz ruhlar her zaman dimdik ve sapasalam kalacak, onlar da btn
dmanlklarla ba etmeye daima yetecektir.
Bu kitapta ilk nce I. Dnya Sava'nda anakkale Cephesi'nin alma sebeplerini
zetledik. Sonra 18 Mart 1915 deniz
11
zaferine ulaan yolu ve o byk gn ayrntlaryla birok kaynaktan
faydalanarak anlattk.
Dmann karaya asker kard 25 Nisan 1915 gn, anakkale Sava'nn btn
karakterini tar. 25 Nisan'a ayr bir blm ayrdk. Daha sonra anakkale
Muharebeleri'nin 25 Nisan 1915'ten 8 Ocak 1916'ya kadar bir zetini vermeyi

uygun bulduk. Sonraki blmlerde Mehmetiin esiz kahramanl ve fedakrl

ele alnd.
Kitabn amac anakkale Sava'n btn ynleriyle anlamak isteyen zellikle
gen okuyucu iin bir balang, bir giri olabilmektir. anakkale'de vatan
savunmak iin gsterilen kahramanlkla ilgili hemen herkesin bir bilgisi
olduunu ancak savan kendisine dair bilgilere sahip olunmadn grdmzden
savan nasl geliip srdn zetleme ihtiyac duyduk. Bunu yaparken kayna
belli olamayan olaylara yer vermemeye altk.
anakkale Geilmez okunduka Mehmetii sevme sanatna sahip yrekleri yreimde
hissedecek, bir mddet yurdun her kesinden ykselecek "Seni seviyorum
Mehmetik" sesleriyle yryeceim.
Aziz ehitlerimiz, topraa dtnz anlara karyor ve sizi gururla,
sevgiyle, hrmetle, ite bir defa daha anyoruz. Hznlenmeyin ve mitsiz
olmayn. Sizi hi unutmayacak ve size lyk olmaya alacak evlatlarnz var.
Son olarak, aziz ehitlerimiz iin yeryznn en gzel msralarn yazm olan
Mehmed Akif i hasret ve sonsuz sevgi ile anyorum.
Recep kr APUHAN
smail Habib Sevk, Tuna'dan Bat'ya, s. 244.
----I. DNYA SAVAINDA ANAKKALE CEPHES
Sava Balyor
ngiltere'nin smrgecilikle elde ettii zenginlik ve byk siyas g
karsnda Almanya'nn rahatszl giderek artyordu. stelik Fransa da
smrgecilik faaliyetlerini geniletiyordu.
1888'de mparator olan II. VVilhelm "gl donanma, gl ordu siyaseti" ile
Alman Milliyetiliine hz verdi. 1871'de Almanya'ya yenilen ve Alsace Lorraine
blgesini kaybeden Fransa, Almanya karsnda ikinci plana dnce ngiltere'ye
yaklat. Gittike glenen Alman ordusu Avrupa'da dengeleri sarsyordu.
1911'de Fransa'nn Fas'a yapt karmadan sonra Fas'n Agadir Limam'na
Panther isimli harp gemisini yollayan Almanya niyetini belli etti.
Almanya'nn Afrika ve Okyanus adalarnda kendisini rahatsz etmesi, Fas'taki
Fransz varln sorgulamas ngiltere'yi endielendirdi. Alman tehlikesi
giderek byyordu.
ngiltere'nin ngiliz olmayanlar hor grme siyaseti
14
de Almanlar derinden etkiliyor ve sinirlendiriyordu. II. Wilhelm ngiliz ordusu
iin "Aalk kk ordu" diyecektir.
Rusya ise Uzakdou'da Japonlar tarafndan durdurulunca Balkanlar'a dnm,
Slavl koruma siyasetine arlk vermiti. Rusya'nn Balkanlar' ele geirme
amac Almanya'y kzdryordu. Almanya Balkanlar'da sz hakk isteyen
Avusturya'nn mttefikiydi ve Slavln Cermenlii ezmesine izin veremezdi.1
Her geen gn sesini biraz daha ykselten Almanya karsnda Rusya, ngiltere ve
Fransa'ya yaklamaya balad. Almanya ise Balkanlar'daki Rus faaliyetlerine
kar tutumuyla Osmanl Devleti'ne yaknlam oluyordu. Bu yaknlamann
Msr' tehlikeye drebilecei korkusu ngiltere'nin dikkatini arttrd.
ngiltere'nin tek byk g olmasndan nefret eden Almanya ile Almanya'nn
smrgelerine ortak olmak istemesinden hiddete kaplan ngiltere iki ayr bloun
banda kar karya geldiler.
Almanya, Avusturya-Macaristan, talya l ittifak, ngiltere, Fransa, Rusya
l itilf olumu oluyordu.
ttifak- Mselles: l Birleme ve tilaf- Mselles: l anlama.
Sonradan talya itilf; Osmanl Devleti ve Bulgaristan, ittifak saflarna
getiler. Srbistan, Romanya, Yunanistan, Japonya ve ABD de tilf Devletleri'ne
katld.
Artk dnya bir barut fsna dnm patlamak iin bir kvlcm bekliyordu.
Avusturya-Macaristan mparatorluu Veliaht Prensi Ferdinand ve ei 28 Haziran
1914'te Saraybosna'da Srp renci Princip tarafndan ldrld. Barut fs
tutuuverdi.
Avusturya 23 Temmuz 1914'te verdii ar ltimatomun btn maddelerinin kabul
edilmedii gerekesiyle
15

Gavrilo Princip suikascten sonras yakalanrken...

Almanya'nn onayn alarak 28 Temmuz 1914'te Belgrat' bombalad.
29 Temmuz'da Rusya seferberlik ilan etti. 1 Austos 1914'te Almanya, Rusya'ya
sava at.
I. Dnya Sava balamt.
3 Austos'ta Almanya, Fransa ve Belika'ya; 4 Aus-tos'ta ngiltere, Almanya'ya;
5 Austos'ta Avusturya, Rusya'ya; Karada, Avusturya'ya; 6 Austos'ta Srbistan,
Almanya'ya; 11 Austos'ta Karada, Almanya'ya; Fransa, Avusturya'ya; 13
Austos'ta ngiltere, Avusturya'ya harp iln etti.
tilf Devletleri'nin stanbul'u Rusya'ya vaat etmeleri talya'y tilf
Devletleri'nin yanna ekecek, Osmanl'dan
16
toprak ve 12 Adalar vaadi ile saf deitirecek olan talya 23 Mays 1915'te
Avusturya'ya, 20 Austos 1915'te de Osmanl Devleti'ne harp iln edecektir.
Bulgaristan ise 5 Ekim 1915'te Almanya'nn yannda harbe katlacaktr.
ngiltere'nin ncelikli hedefi Osmanl mparatorluu'nu datmakt. Bamsz bir
Mslman devletinin varl, ngiltere'nin Mslman smrgelerindeki
egemenliinin temeline konulmu bir bomba gibiydi.2
Osmanl Devleti varln devam ettirdii mddete ngiltere'nin veya bir baka
Avrupa lkesinin dnyay denetleyebilmesi mmkn deildi.
stelik orada yepyeni bir enerji kayna vard. Bu kaynaklara mutlaka el
konulmalyd. Bunun da yolu Osmanl'y datmak, Ortadou'yu zerrelere blmek,
buralarda uydu devletler oluturmak ve bunlar birbirine drmekten geiyordu.
Osmanl Devleti'nin Savaa Katlmas
I. Dnya Sava'na gelinen srete Osmanl Devleti siyasal kavgalarn, krdme
dnm "zm" tartmalarnn ve kanl suikastlarn sonularyla
uramaktadr.
1908'de Bosna-Hersek, 1911'de Trablus, 1912'de Balkanlar elden kmtr.
Acmasz, soukkanl ve olaanst akll ngiliz siyaseti ile Rusya, kh
ekierek kh anlam grnerek Osmanl'y silmek kararndadr.
Bitkin Osmanl, ngiltere ve Rusya'nn tahrik ettii Arap ve Ermeni
ayaklanmalaryla kar karyadr.
1914 Eyll aynda Irak'ta, atra'da, Musul'da ve Barza-ni blgesinde isyanlar
vardr. zmir'de Rumlar, douda Ermeni ve Hasturiler devletle harp halindedir.
Irak'taki tilf
17
Devletleri konsolosluklar etelere datlacak silahlarla doludur. Dier
taraftan Rusya, Ermenileri silahlandrmaktadr. Arabistan'da ngiliz
faaliyetleri en st safhaya ulamtr.3 stanbul'da baz gazeteciler
ayaklanmalara destek olmakta, Yahya Kemal'in deyiiyle "kabak tad veren
yazlarla" Ermenileri savunmaktadrlar.
ngiltere'nin gz Irak ve Suriye'dedir. Rusya hem Boazlar hem Kafkas
snrlarndan skenderun'a kadar uzanan blgeyi istemektedir. talya'nn hayali
12 Adalar'dr.
Osmanl Devleti 1908'de kinci Merutiyet sanclar iinde iken ngiltere Kral
VII. Edward ile Rus ar II. Nico-la Finlandiya Krfezi'ndeki Reval'de
bulumular, Osmanl'y paylama planlarm grmlerdi.
Daha sava balarken ngiliz Babakan Asquit, "Osmanl Devleti klla ortadan
kaldrlacaktr.", Sava Bakan Kitchener da "Osmanl'y mahvedinceye kadar
savaa devam edeceiz." diyeceklerdir.4
Rusya 14 Ocak 1914'te "Boazlar gal Komisyonu" kurmutu. Rus Dileri Bakan
Sazanov 23 Mart 1914'te ar'a verdii raporda, "Boazlar iin harekete geme
zaman geldi" diyordu.5
ngiltere ve Rusya'nn Osmanl topraklar zerindeki hareket ve planlar ok
ak olduu halde sava yaklarken Osmanl Devleti hem ngiltere hem de Fransa
ile bir ittifak arayn ihmal etmedi. Bu aray bir sonu vermeyecekti.
ngiltere ve mttefiklerinin ykmay planladklar bir devletle ittifaka
girimesi dnlemezdi.
Osmanl'nn tarafsz kald bir dnya savandan galip kacak ngiltere ve
Rusya'nn Osmanl'dan ufack bir iz kalmamacasna yklenecekleri ise belliydi.

Osmanl-Almanya yaknlamas bir tercihten ok bir mecburiyet olarak ortaya

kt.
Trk Devleti, ngiltere ve Rusya'nn topraklarna mutlaka
18
saldracan dnyor ve ekilmek kanlmaz olsa bile vurua vurua ekilmeyi
tercih ediyordu. Bu takdirde savan sonucu ne olursa olsun ortaya kacak
manev g bize yeniden bir varlk ina edebilme imknn verecekti. Elde bir
Trk Devleti kalmas iin Kafkasya'da, Irak'ta, Suriye'de vurumak gerekiyordu.
Trkiye Cumhuriyeti Devleti varln I. Dnya Sava cephelerinde ehit olmu
yz binlerce mbarek evldna borludur, gcn de halen Libya'daki, Yemen'deki,
Gali-ya'daki ehitlerinden almaktadr.
Almanya ise Osmanl'nn savaa girmesini istiyordu. nk bu takdirde Rusya
kuvvetlerinin bir ksmn Kafkas Cephesi'ne gnderecek, ngiltere Bat
Cephesi'ne btn varln koyamayacak, bu durum da Almanya'y rahatlatacakt.
2 Austos 1914 gn stanbul'da Trkiye ile Almanya arasnda gizli ibirlii
anlamas imzaland.
Ayn gn ngiltere'de bir arbede yaanyordu. ngiltere 7.5 milyon altn
karlnda sipari ettiimiz ve parasn dediimiz iki harp gemisine bayrak
ekme treninden
19
yarm saat nce el koyduunu aklyor, gemilere zorla kan denizcilerimiz
ngilizlerle yaka paa oluyordu.
Akdeniz'de baz limanlar bombalayan ve bir-iki gemi batran Alman harp gemileri
Goben ve Breslav 10 Austos 1914'te anakkale Boaz'na girdi. Gemiler iki saat
sren bir telefon trafiinden sonra ieri alnarak stanbul'a gnderildi. Ortaya
kan diplomatik kriz karsnda zaman kazanmak isteyen Osmanl Devleti bu
gemileri satn aldn bildirdi. Gemilere Yavuz ve Midilli adlar verilecektir.
11 Austos 1914 sabah Alman gemilerinin arkasndan anakkale'ye gelen ngiliz
filosu Boaz'a girmek istedi. Bo-az'a girii engellenen Amiral Carden,
"Elimizde harp halinde bulunduunuza dair bir bilgi yok." dedi. Kendisine, "Bu
iler diplomatlar ilgilendirir. Burada toplar konuur." cevab verildi.6 Filo,
Boaz aklarna ekilip beklemeye balad.
29/30 Ekim 1914 gecesi Karadeniz'e alan Goben ve Breslav, Odesa ve Sivastopol
limanlarn bombalad.
31 Ekim 1914'te Osmanl Devleti fiilen harbe girmi oluyordu.
Rusya 2 Kasm 1914'te Osmanl'ya harp ilan etti.
3 Kasm 1914'te ngiliz harp gemileri Erturul ve Sed-dlbahir, Fransz harp
Gemileri de Kumkale ve Orhaniye tabyalarn bombalad. 17 dakika sren
bombardmanda Seddlbahir tabyalarnn merkez cephanelii isabet alarak havaya
utu. 5 subay ve 80 askerimiz gmlecek tek paralar kalmadan ehit oldu.7
5 Kasm'da ngiltere ve Fransa Osmanl Devleti'ne harp iln etti. Osmanl
Devleti buna karlk 16 Kasm 1914'te "Cihad- Mukaddes" ars yapt. Fakat
asrlardr gsnde kan, gznde ya eksik olmam Mehmetikten baka cevap
veren olmad.
20
O, son bir gayretle yine silahna davrand, yine byklerinin elini pt, yine
ocuklarn, sevgilisini, duman iyice zayflam baba ocana emanet edip
yollara dt.
anakkale Cephesi
2. Abdlhamit'in "Dvel-i Muazzama'nn mark ocuu" dedii Yunanistan'da
savan balamasyla birlikte hesaplar da balamt.
Yunan Babakan Venizoles 27 Austos 1914'te Londra'ya gnderdii telgrafta,
"Kara ve deniz kuvvetlerimiz emrinizdedir" diyordu. Bu telgraf ngiltere'nin
dikkatini anakkale'ye evirdi.8
Ancak Rusya Yunanistan'n stanbul'u ele geirmesinden korkuyor, Yunan Kral da
asker vermek iin Bulgaristan'n tarafszln art kouyordu.
ngiltere Yunanistan' kullanmaya hazrd ama bu plan daima Rusya engeliyle
karlaacaktr.
Kasm 1914'te ngiliz hkmeti ve komutanlar anakkale'ye taarruz dncesini
tartmaya baladlar.

25 Kasm 1914'te ngiliz Harp Meclisi'nde bir konuma yapan Bahriye 1. Lordu
(Bahriye Nazr) VVinston Churc-hill, anakkale'ye taarruzla elde edilecek
faydalar sralad ve yle dedi:
"Trklerin grtla bu boazdadr. Onu demir bir el ile yle bir skmak
yeter.>>9
2 Ocak 1915'te Rusya'nn feryad duyuldu. Grandk Ni-kola Kafkasya'da zor
durumda olduklarn bildiriyor ve Trkiye'ye kar harekete geilmesini
istiyordu. Onlar dousuna hcum ederek Almanya'nn Bat Cephesi'nden asker
ekmesini salamlar, ngiltere ve Fransa'y rahatlatmlard.
21 resimler
22
yleyse imdi yardm etme sras ngiltere'deydi. Bununla birlikte Rusya,
ngiltere'nin stanbul'u tek bana ele geirmesinden kayglanyor, ileri
gitmemeleri konusunda ngiltere'yi uyaryordu.10
ngilizler hibir zaman Boazlar Ruslara verme dncesinde olmamlar ama
"Vereceiz" oyalamasndan da geri kalmamlardr. 1916 Ekiminde yaynlanan bir
vesikaya gre ngiltere Babakan Grey, "Rusya'y ayakta tutabilmek iin byle
bir teminat esas tekil ediyor." diyordu.11
Rusya'nn feryad zerine ngiliz Harbiye Nazr Lord Kitchener anakkale'ye
taarruz plannn ayrntlarn aratrmaya balad. anakkale'nin yalnzca
donanma ile zorlanmas dncesi giderek arlk kazanyordu.
11 Ocak 1915'te Amiral Carden taarruz plann Bahriye Nezareti'ne sundu. Harp
Meclisi 13 Ocak 1915'te anakkale'nin ubat aynda bombardmana tutulmasna
karar verdi. ngiliz donanmasnn bir hamlede stanbul'a varabilecei ve
Rusya'nn buday ihra edebilecei haberleri ikago borsasnda buday
fiyatlarn drmeye balad.12
ABD'nin stanbul Bykelisi Henry Morqenthau yle diyordu: "200 yldan beri
zaferden zafere koan, dnyann tek yenilmez gc olan ngiliz Donanmas'na
kar anakkale'deki -be topun galip gelmesi nasl umut edilebilirdi?"13
ngiliz Harp Meclisi 28 Ocak 1915'te anakkale'nin donanma ile geilmesi plann
onaylad. Fransa da taarruza katlmay kabul etti. Rusya ise donanmasyla
stanbul'a hcum etmesi teklifini "Yeterli gemim yok." diyerek geri evirdi. Bu
durum Rusya'nn stanbul zerindeki dncesini tekrar hatrlatmasn
engellemedi. Ruslar Odesa'da ordu topluyordu. ngiliz donanmas Boazlar geer
gemez bu ordu stanbul'u igal edecekti.14
ngiltere Bat Anadolu'dan "pay" ve ayrca Kbrs' teklif ederek Yunanistan'dan
Gelibolu'ya asker karmasn
23
istedi. Ancak Yunan Kral'nn Bulgaristan tehlikesine kar Selanik'te 2-3
kolordu toplanmas art zerine bundan vazgeti.
ngiliz Harp Meclisi 17 ubat 1915'te, donanma Marmara'ya girdikten sonra kara
kuvvetlerinin igal iin kullanlmasna karar verdi. Donanmann anakkale
Boaz'na yapaca ypratma hcumlar ile bunu takip edecek asl hcum bir aylk
bir sre gerektiriyordu. Bu sre iinde kara kuvvetleri hazrlanm olacakt.15
Bu karardan sonra 19 ubat 1915'te Boaz'a ilk hcum yapld.
anakkale Cephesi'nden Ne Bekleniyordu?
anakkale'de bir cephe almasnn grnrdeki amalar, Rusya zerindeki
basknn azaltlmas, Almanya'ya sempati duyan talya'ya gzda verilmesi,
Balkan Devletleri'nin tarafszlnn veya ngiltere'nin yannda savaa
girmelerinin salanmasyd.
anakkale Gephesi'nin daha temel sebepleri ise unlardr:
ngiltere, stanbul'u susturarak Svey Kanal ve Hindistan yolu zerindeki Trk
tehlikesini tamamen ortadan kaldrmak, dier cepheleri bir hamlede tasfiye etmek
istiyordu.
Rusya, Almanya ile anlaabilir ve Boazlar alp savatan ekilebilirdi. Bu
ngiltere iin bir felket olurdu. stanbul, ngiltere'nin en nemli hedefiydi.
Ayrca Rusya savatan ekildii takdirde ngiltere ve Fransa'nn Bat
Gephesi'nde ba baa kalacaklar Almanya ile ba edebilmeleri ok zor
olabilirdi.
Rusya'nn Almanya ile anlamadan da Boazlara ulaabilme ihtimali vard. Ruslar
o sralarda Karpatlar' am

24
durumdayd. yleyse ngiltere stanbul'a Ruslardan nce girmeli, ipleri elinde
tutmalyd.16
Osmanl mpara-torluu'nun tavsiyesinde ipler kimin elindeyse aslan pay da onun
olacaktr. Bu ynden anakkale'de ngiltere'nin gerek amac Osmanl'dan ne
kalacaksa hepsiyle smrgeciliini talandrmakt.
ngiltere ile Rusya arasnda Boazlar konusunda yaplan gizli-ak anlamalarn
hi birinin ngilizler asndan bir deer tamad ok sonralar daha iyi
anlalacaktr.
Avustralya'da genleri anakkale'ye savamaya aran bir ilan.
18 MART 1915 BOAZDA BYK SAVA
18 Mart'a Gelirken
A 8 Mart ncesi hcumlarn amac Boaz'n nce dndaki sonra merkezindeki
tabyalarmzn imha edilmesi, _LL Boaz'daki maynlarn temizlenmesi ve Trk
savunmasnn manev ynden kertilmesiydi.
Bu amala Boaz'a ilk hcum 19 ubat 1915'te yapld. Saat 07.45'te Boaz
nlerine gelen ngiliz ve Fransz harp gemileri d tabyalarmz 10 saat
boyunca bombalad. Bombardmana uaklar da katld. Erturul ve Orhaniye
bataryalarmzdan ikier topla alan atete 7 dman gemisi isabet ald. 4
askerimiz ehit oldu, 11 askerimiz yaraland. Dmann ekilirken at son
ateteki ehit, Trabzonlu gen subay Murtaza'yd.17
22 ubat 1915'te ngiltere'de Globe Gazetesi: "Trk istihkmlarnn saf d
braklmasndan dolay hayret etmeye ihtiya hissetmiyoruz."18
25 ubat 1915 gn saat 9'da 15 harp gemisi Erturul ve Orhaniye tabyalarna
ikinci hcumu balatt. Karlk veren toplarmzn namlu emberleri youn
ateten koparak
26
paraland. leye doru son mermilerini atan Erturul tabyas topraa gmld.
Gemiler Seddlbahir'e ynelirken Yzba Seyfettin'in emri ile top ba eden
askerlerimiz buradan Agamemnon zrhlsna isabetli atlar yapp snaklara
getiler.
Az sonra da dman bombardman Kirte'ye kadar "st ste bir ey" brakmad.
Bataryamz enkaz haline geldi.
Batarya karanlkta ve yamur altnda alaya alaya Kirte'ye ekildi. Askerler
burada verilen yemei reddettiler. Bir er yle diyordu: "Bu nimet geer mi
insann boazndan... Toplarmz gitti efendim."
Emir stne hi olmazsa birer orba imeye raz oldular. "Greceiniz iler
hatrna" demiti komutan.19 Bugn 13 ehit, 19 yaral vard.20
ngilizler ertesi gn karaya bir mfreze karp salam kalan namlular da
dinamitledi.
Haber ngiltere'de duyulduunda Londra halk Pica-dilly ve Trafalgar
meydanlarnda karlar iinde iki iip dans etti.21
26 ve 27 ubat 1915'te muhriplerin himayesindeki mayn tarama gemileri Boaz'a
girdi, 3 muhrip merkez (orta) bataryalarmza ate at. Kumkale ve
Seddlbahir'e karlan askerler kyda tahribat yapt.
2 Mart 1915'te Akdeniz Filo Komutan Amiral Carden Londra'ya bir telgraf ekti:
"Havalar msait gittii takdirde iki hafta sonra stanbul'da olacamz umut
ediyorum."22
Ayn gnn gecesinde 6 mayn tarama gemisi Boaz'a girdi. Tek projektrmzle
aydnlatlan bu gemiler Soan-dere seyyar bataryas tarafndan datld.
batt, dier de yaraland.
Bir gemiden sklen eski model tek projektr Dnz. Yzba Ahmet Hidayet slah
etmi, buna bir motor ve dinamo
27
uydurarak bir araba stnde seyyar hale getirmiti. Ahmet Hidayet bu yolla
sonradan 6 projektr daha yapt.23
3 Mart 1915 gn Seddlbahir nne gelen byk bir harp gemisi Kepez kylarn
bombalad. Aalar kknden skld. Gece de 9 mayn tarama gemisi 2 muhriple
Boaz'a girdi. Bu gemiler "budanarak" ekildi.
ngiliz donanmasnn Boaz'da merkez tabyalarmz bombalamas ngiltere'nin
Boaz' kolay geecei tahminlerini glendirdi. Rusya yine harekete gemiti.

Yunanistan'n 3 tmenle harbe katlmak istemesi zerine ar, 3 Mart'ta ngiliz

Konsolosuna, "zellikle Yunan Kral Konstantin asla stanbul'a girmemeli."
dedi.24 4 Mart'ta da ngiltere'ye bir nota veren Rusya Boazlar istedi.
ngiltere ve Rusya'nn 10 Nisan 1915'te yapacaklar anlama yle olacakt:
stanbul, Boazlar, Trakya'nn gneyi, Sakarya Nehri ile zmit Krfezi'nin
sonradan belirlenecek bir noktas arasndaki blge ve Marmara Adalar Rusya'ya
verilecek. Rusya da ngiltere ve Fransa'nn Asya Trkiye'sindeki zel haklarn,
Osmanl egemenliinden ayrlacak Arap lkelerinin bamszln kabul edecek.25
4 Mart'ta d tabyalar yine bombaland. Seddlbahir ve Kumkale'ye drder ar
makineli tfek takviyeli birer blk karld. Her iki sahilde de bunlar sng
ile geri atld. Yalnz sngyle mi? Hayr!
O gn Seddlbahir'de 27. Alay 3. Tabur 10. Blnden yarm piyade takm
vard.26 Bu yarm takma Mustafa olu Bigal Mehmet avu komuta ediyordu. O
Mehmet avu ki vlm bir dua gibidir. Tfeinin mekanizmas bozulunca dmana
ta atmaya balar. Hrsndan tfeini yere atnca da bunu gren dman, ayaa
kalkp zerine ate aar. Sonrasn Biga'da Ulu demir'e yle anlatr:
"stihkm kreini ekerek zerine atldm. Ka kiiyi
28
29
vurduumu hatrlamyorum. Gzm atm zaman kendimi shhiye adrnda
buldum."27
O sralarda anakkale'ye yeni gelmi olan Yarbay Mustafa Kemal gece yarallar
arasnda dolarken rastlad Mehmet avu'un fedakrln nian verilmesi
teklifiyle rapor edince Trkiye Mehmet avu'u tanr. Daha sonra Kayserililer
ona altn saat gnderirler.
Dmann 4 Mart'ta karaya asker karmasnn amac hem tahribat yapmak hem de
tutunabildii takdirde donanmann hcumundan evvel karada bir dayanma noktas
oluturmakt. Karaya kanlar denize dklnce piyade dolu sandal ve mavnalar
geri ekilmitir.28
6 Mart 1915. Daily Telegraph Gazetesi: "Dehetli silahlarmzn ok gemeden
Trk mparatorluu'nun bakentinde hkmran olacan umut edebiliyoruz.
Donanmamz, Napolyon'un dnyann anahtar dedii bu mehur ve tarihi ehrin
nc dnemini kapayacaktr."
Standart Gazetesi: "Bu i ngiliz ve Fransz filosu er ve subaylarna keyif
veriyor. Filo ok gemeden Marmara'ya ulaacaktr."29
7-8 Mart gnleri merkez tabyalarmz yine bombaland. 10 ve 11 Mart gecelerinde
byk harp gemileri korumasnda mayn taramas yapld. 12 Mart gn Anadolu ve
Rumeli sahilleri saatlerce bombaland.
Akdeniz Seferi Kuvvetler Bakomutanl'na atanan General Hamilton 13 Mart'ta
Londra'dan yola kt.
16 Mart 1915'te zamannn be yeni sava gemisinden
biri ve en gls olan Queen Elizabeth'in Inflexible zrhls ile birlikte
"resmen" filoya katlmasna karar verildi.30 O zamana kadar toplarn Akdeniz'de
deneyen Queen Elizabeth imdi denemelerini Trkler zerinde yapabilecekti.31
ngiliz komutanlar, eski sistem Trk istihkmlarnn bu geminin ar toplarna
dayanamayaca grndeydiler.
teden beri rahatszl bulunan Filo Komutan Amiral Carden grevinden alnd.
O Malta'ya giderken yerine Amiral John de Robeck getirildi.
17 Mart 1915'te Bozcaada'da yaplan toplantda byk hcumun ertesi gn
yaplmasna karar verildi. Maynlar temizlenmi, tabyalar yerle bir edilmiti.
Toplantya Hamilton da katld. John de Robeck "Baylar" dedi. "Yarn akam
Marmara'dayz."32
Boaz geildii takdirde karada kullanlacak iki tmenlik igal kuvveti de
Limni'de toplanmt.33 Yunan Babakan Venizoles, Limni adasn ngilizlere
rahata kullandrabilmek iin kendince iyi bir yol bulmutu: "Trkler Limni'nin
30
bize ait olduunu tasdik etmiyor. yleyse buray Trk topra gibi igal
edebilirsiniz."34
Sunday Times Gazetesi'nden Ashmead Bartlett35 yle yazyordu:

"... lk ngiliz harp gemisi Boaz'dan getii anda Avrupa'da Trk Devleti'nden
iz kalmayacaktr. Buraya ylan gemiler belki de Hristiyanlk leminin
Trklere kar yapabilecei son Hal Seferi iindir.
Bu son Hallar bir zamanlar Viyana kaplarndan Kuds'e kadar uzanm olan eski
Osmanl mparatorluu'nun her bir kesinde kemikleri dalp kalm ortaa
valyelerinin cn alacaktr."36
Ama gerekten maynlar temizlenmi midir ve istihkmlar yerle bir midir?
Savunma
Boaz dndaki tabyalarmz unlard: Avrupa tarafnda Seddlbahir ve Erturul,
Asya tarafnda Kumkale ve Or-haniye tabyalar. Bu tabyalarda 19 ar top
bulunuyordu. Ayrca havan ve hafif mantelli toplar yerletirilmiti. D
tabyalarn grevi dman mmkn olduu kadar uratrmak, Boaz'a giriimlerini
zorlatrmakt. Ancak buradaki toplarn en uzun menzili 16 km idi.
Merkez tabyalarmz anakkale ve Kilitbahir etrafmdayd. Anadolu tarafnda
Mecidiye, Nara, Hamidiye, imenlik, Dardanos, Rumeli tabyalar vard. Bu
tabyalara irili ufakl 137 top yerletirilmiti. Ad ateli olan bu toplarn en
uzun menzili 16.900 metre idi. Tahkimat toprak siperlerden ibaretti.
Bunlarn dnda i tabyalar denilen, tepe genlerindeki gizli mevzilerde 8 top,
24 adi obs, 10 tane de havan vard.37
31
Nusret mayn gemisi.
Sava gemilerinden karlan toplarla Mesudiye, Cevat Paa, Muin-i Zafer gibi
yeni bataryalar kurulmu, sahra obsleriyle eski tip havanlar Erenky ve Tenger
srtlarna yerletirilmi, soba borularndan sahte bataryalar yaplmt.38
ngiliz-Fransz harp gemilerindeki top says ise 336 idi.39 Bunlarn ou seri
ateli byk toplardr.
Top saylar eitli kaynaklarda farkl farkldr. Meydan Larousse Ansiklopedisi
Trk toplarnn saysn 150, dman filosundaki top saysn da 506 olarak
gsterir.
Bunlardan baka 10 hatta 367 mayn dklmt.40 Ancak dklecek baka maynlar
da vard.
17 Mart 1915 gecesi saat 22.30'da Mstahkem Mevki Komutan Cevat Bey, Mayn Grup
Komutan Binba Nazmi Bey'i artarak eldeki son maynlarn da dklmesi
emrini verdi.41
Nusret mayn gemisi gece yarsndan sonra harekete geti. Geminin svarisi
nyzba Tophaneli Hakk Bey'di. Eldeki son 26 mayn Trk ustalar tarafndan
yaplm ve
32
creti Osmanl Donanma Cemiyeti tarafndan denmiti. Gemide 1. ark nyzba
Ali, 2. ark Ahmet, 3. ark Hasan'di. Gverte Yzbas Hseyin, Elektrik
Subay Temen Hasan Abdullah ve Topu Subay Temen Kadri de bu tarihi
yolculukta grevliydiler. Gemide 56 er vard.
Binba Nazmi Bey, 26 maynn Erenky Koyu Akyarlar Mevkii'ne dklmesini
tamamladnda saat 03.20 idi. Nusret mayn gemisi, 05.40'da anakkale'ye
dnd.42
17 Mart akam bir ngiliz ua Boaz' taram, mayn bulunmadn rapor
etmiti.43 Nusret'in harekete getii saatlerde Boaz'dan kmak zere olan son
mayn tarayclarnn raporu da aynyd.44 Bu yzden bu yeni mayn hatt
ngilizler iin ok artc olacaktr.
Dman gemilerinin Erenky Koyu'nda ateimizden korunabildikleri grlnce
dklmesine karar verilen son maynlar sabah olduunda ok i grecektir.^5
19 Mart 1915 - Zafer Gn
Gelen haberler dmann her an Boaz'a yklenebileceini gsteriyordu. Savunma
hazrd.
18 Mart sabah tefti iin Kilitbahir'e gemek zere karargha gelen Cevat Paa
(henz terfi etmiti) nbeti gzetleme subayndan bir telefon ald. Bozcaada
nlerinde hareket vard. Cevat Paa, Kurmay Bakan Yarbay Sela-hattin Adil
Bey'den keif yaptrmasn istedi. Alman Binba Kari Schneider ve Yzba Serno
17 Mart'ta gelmi olan bir Gotha ua ile havalandlar. Dman Boaz'a doru
ilerliyordu.46 "Hazr ol" emrini alan subaylar idare ve gzetleme yerlerine,

erler toplarnn bana kotular. Anadolu ve Rumeli tabyalarndan ezan sesleri

ykseliyordu.47 Topular toplarn pyorlard.48 Toprak tabyalardaki adi
33 resim ngiliz Queen Elizabet Zrhls.
ateli toplarn, zamannn en gl donanmasna kar sava balamak zereydi.
Dman filosu saat 10.00 sralarnda Boaz'n nne geldi.
A hattnda Amiral de Robeck emrinde Queen Eliza-beth, Agamemnon, Lord Nelson ve
Inflexible zrhllar vard. Bunlarn gney ucunu Triumphe, kuzey ucunu Prens
George koruyordu.
Amiral Guepratte emrindeki 4 Fransz zrhls B hatundayd: Gaulois,
Charlemagne, Bouvet ve Souffren.
C hattnda Albay Hayes Solder emrinde; Majestic, Svviftsure, Ocean,
Irresistible, Wengeance, Albion zrhllar bulunuyordu. Bunlar Canopus ve
Cornvvallis zrhllarnn korumasmdayd. Filoda ayrca 1 uak gemisi, muhtelif
muhripler, mayn tarama gemileri ve kruvazrlerdeki deniz tmeni ktalarn
karaya tayacak 7 nakliye gemisi vard.
Saat 11.25'te merkez tabyalarmzn 8 mil yaknna sokulan A hatt zrhllar
buradan korkun bombardmana balad. Ar toplarmz, filonun menzil iine
girmesini
34 resim "Denize atlan bir tabak gibi" sulara gmlen Bouvet.
bekliyordu. Saat 12'de Inflexible ilk isabeti ald. Queen Eli-zabeth ehri
bombalad. anakkale yanyordu. Tabyalarmz kzgn demir yamuru altndayd.
Gkten alev yaarken byk toprak ktleleri de ge frlyordu. Gemiler duman
iindeydi. Sular toplarmzla birlikte patlyor, dev su stunlar g
tutuyordu.
Agamemnon 12.30'a kadar yedi isabet ald. Dardanos tabyasmdaki toplar topraa
gmld. Subay ve erler ar ate altnda toplar yine hazrladlar.
Amiral de Robeck 12.30'dan sonra B hattn tekil eden Fransz zrhllarn
harekete geirdi. imdi "Harp gemileri ile kara bataryalar arasnda yaanm
muharebelerin en by" cereyan etmektedir.
Saat 13.30'da Gaulois ar ekilde yaraland ve su almaya balad. Bu gemi
ilerleyen saatlerde zorlukla Tavan Adalarnda karaya oturtulacaktr. Saat
13.45'te Bouvet isabet alarak sarslmaya balad. Bir isabet de Charlemagne
alrken cephaneliklerinden biri infilak eden Souffren sava d kald.
Bouvet'den denize dklen askerlerin perian hali karsnda hislenip "Allah'm,
bu facia son bulsun." diye dua etmekte olan Anadolu Hamidiyesinin imam, tam
35
zerinde patlayan mermi ile et ve kemik paralarndan bir yamur haline gelerek
ehit oldu. O srada Erenky'deki mayn hattna dm olan Bouvet, "denize
atlan bir tabak gibi" iki dakika iinde sulara gmld.49
Bu sahneyi seyreden biri vard: Ciddeli Mehmet avu. Onun iki aya da kopmutu
ve son nefesini vermek zereydi. Bouvet vurulunca ykselen sevin lklar
zerine, "Ne olur kardelerim, ben de greyim" diye yalvarm ve Anadolu
Hamidiyesinde niancs olduu topun bana getirilmiti. Bouvet sulara
gmlrken o da glmseyerek son nefesini verdi.50
Ayn anlarda Dardanos yine topraa gmlmt ve askerler yine toplarn atee
hazrlyorlard.
Muharebe ok iddetlendi. Tabyalarmzn zerinde bir imek denizi dalgaland.
Toplarmz skyor, haberleme tesisleri yerle bir oluyor, topraa gmlen
toplarn kurtarlmas insanst bir gayret istiyordu.
Saat 14'te Filo, Namazgah tabyasn bombardman etti. Ate kesilince elinde gres
kovasyla top yataklarn yalamak iin koan Edremitli Muharrem avu anszn
balayan atete ikiye blnd. Yank ve kanl iki kuru dal halindeki bacaklar
kopmak zereyken asrlarn ak ve medeniyet kelimeleriyle veda etti: "Vatan sa
olsun. Hakknz hell edin."51
Mayn tarayclar harekete gemiti. Soanldere bataryasna bir telefon geldi:
"emsi, hazr ol!" 14.20'de 5 mayn tarama gemisi ve bir muhrip sulara
gmlmt.
Ayn dakikalarda John de Robeck C hattna "ileri" emrini verdi. Boaz alevden
bir kundak oldu. 14.10'da imenlik'te korkun bir patlama duyuldu. Cevat Paa
telefona sarld. Karsna nzibat Baavuu Mehmet kt: "Erler snakta.

Santral memuru ehit oldu. Buraya getim." "Hemen oradan ayrl." dedi Cevat
Paa. Mehmet ehit santral erinin
36
zerine bir battaniye rtp snaa giderken binann n cephesi kt. Mehmet
dayanamad, kalas dayayp kt harabede telefon balantsn yine kurdu.
Yannda arkada Mustafa vard. Az sonra yanlarna gelen Cevat Paa erlerden
birinin yarasn elleriyle temizleyip balad.
imenlik'te bir mermi kalenin bir blmn ykm, bir mermi de kale duvarna
saplanp kalmt.
14.30'da Inflexible tekrar isabet ald. Gemi bir mddet ekildikten sonra yine
dnd. 15.32'de Irresistible su kesimi altndan yaraland. O menzil amak iin
Anadolu sahiline dnerken Rumeli Mecidiyesi ar bombardmana tutuldu. Bu
sralarda Ocean'm Irresistible'a yardm iin ilerlemeye alt grld.
16.11'de Inflexible nce isabet ald. Sonra mayna arpp sancaa yatt. Amiral,
muharebe sahasnn btnyle maynl olduu dncesiyle dehete kaplmt.52
Sava d kalan Inflexible, Phaeton kruvazrnn refakatinde boazn azna
doru kamaya balad. Ba taraf suya gmlen gemi Bozcaada'ya ulamay
baaracaktr.
Ayn dakikalarda Dardanos tabyasndan gelen haber stemen Hasan Hulusi, Temen
Mevsuf, Niangh avuu Yozgatl Yusuf, subay aday Halim ve iki kablocu
Mehmetiin ehit olduunu bildiriyordu.53 Cevat Paa Dardanos'a kotu.
ehitlerin zerindeki rty kaldrp dolu gzlerle yzlerini seyretti. Sonra
doruldu, esas durua geti ve sert bir asker selamyla ehitleri selamlad.
"Kahraman evlatlarm" dedii duyuldu.54 Ertesi gn yaplan trende Paa,
askerlerinden ileride bir erkek evlat sahibi olurlarsa ismini Hasan koymalarn
istedi.55 stemen Hasan da doduunu haber ald ama yzn hi gremedii
kzna Didar isminin verilmesini arzu etmiti.56
Saat 16'da iyice yan yatm olan Irresistible 16.15'te mayna arpt. Wear
muhribi yanap denize dklen askerleri toplamaya balad. Irresistible
srkleniyordu. Oce-an st ste ald emirlerle bu gemiyi yedeine ekmeye
37
alrken Swiftsure iddetli atele tabyalarmz dvyor, Ocean'n ateine
destek oluyordu.
16.20'de Ocean, Rumeli Mecidiyesi'nden atlan topla sarslp olduu yerde
dnmeye balad. Tabyadan atlan ilk iki top geminin yaknlarnda patlam,
nc ise bir felket gibi dmen donanm stne inmiti. Ocean'n kaptan
baryordu: "Hani bu tabya susturulmutu?!"
Colne, Jed, Chelmer muhripleri yardm iin gelirlerken Ocean bu defa mayn
hattna dt. Batmak zere olan gemi bir taraftan da bataryalarmza hedef
olmutu. Bu atlardan biri de Chelmer'in kazan dairesini vurdu.
Ocean'in kaptan, feryadnda haklyd. Rumeli Mecidiyesi susmutu. Ne var ki
orada da Koca Seyit namnda bir kahraman vard.
38
Rumeli Mecidiyesi, Queen Elizabeth'in ar bombardman ile saat 15.35 civarnda
km, cephanelik infilk etmi, askerlerimizin neredeyse tamam ehit olmutu.
Sa kalan Batarya Komutan Hilmi Bey ile Nideli Ali, Seyit'i topran altndan
karmlar, Hilmi Bey yardm istemeye giderken Ali de olan biteni Seyit'e
anlatmt.
Sonrasnda, artk kendine gelmi olan Seyit, vinci kopmu ama ayakta kalan tek
topun yanndaki 276 kiloluk glleyi srtna vurup namluya srmt. Seyit ilk
iki at isabet ettiremeyecek ama nc glle Ocean'n arka tarafnda
patlayacak, geminin dmen tertibat mahvolacaktr.
Amiral de Robeck, Filo'ya geri ekil emri verdi. Saat 19 civarnda son dman
gemileri de Boaz' terk ederken yar batk durumdaki Irresistible ve Ocean hl
yzyordu. Anadolu sahiline yakn yerlerde sulara gmldklerinde karanlk iyice
kmt.
imdi anakkale "hava basknlarndan sonraki manzaraya pek benzeyen bir grn"
iindeydi:
"Bombardman srasnda yangnlar kmt. Sokaklar ve rhtm molozlar
tkamt. Tabyalarn etraf mermi ukurlaryla
39

parampara haldeydi. Dardanos yamalar ayn yz gibi delik deik olmutu.

Klasik alardan beri toprak altnda duran eski paralar, vazolar, gklere
savrulmutu."57 Ama tabyalardan sabah saatlerinde olduu gibi yine ezan sesleri
ykseliyordu.
18 Mart gn 276 kiloluk mermiyi srtlayp namluya sren Koca Seyit.
18 Mart 1915; Hasan-Mevsufu ile, Havranl Koca Seyit'i ile, Muharrem avu'u ile
bir zafer gn olarak tarihimize yazld.
Yenilmez donanma yenilmi, anakkale geilememiti.
O akam Rumeli Mecidiyesi'ne gelen Cevat Paa, tabyann etrafnda, Ali'nin
ifadesiyle gzleri yanm olan mer'e rastlad. Paa geerken mer
kmldamamt. Cevat Paa seslendi: "Nen var evladm?" mer ayaa kalkt. "Vah
yavrum, gzlerin..." dedi Paa. mer: "zlme Kumandanm " dedi. "Greceklerini
grdler."
Yine Saldrsalard...
18 Mart gn bataryalarmz btn trleriyle toplam 1928 mermi sarf etti.58
Dmann sarf ettii mermi ise yalnzca saat 14'e kadar 7600'dr. Bunun 2100'
ar mermidir.59
O gn 58 askerimiz ehit oldu, 74 askerimiz yaraland.60 Birok topumuz harap
oldu, siperler, mazgallar ykld. Dmann asker kaybna dair verilen saylar
900 ile 1500 arasnda deiir. Filo o gn nemli zrhlsn; Bo-uvet,
Irresistible ve Ocean'i kaybetti. nemli zrhl da batmaktan glkle
kurtularak ar hasara urad. Zrhllardan baka iki muhrip ve 7 mayn tarama
gemisi de batm, 7 muhrip de ar ekilde yaralanmt.61
Trk savunmas 18 Mart gecesi sabaha kadar tabyalar hazrlamaya, topraa
gmlen toplar kurtarmaya alm,
40
19 Mart'a inanl ve azimli girmitir. Gece yaplan alma o kadar istekli ve
fedakrca olmutur ki Cevat Paa, "Bir para dinlenebilmeleri iin tabyalarda
dolamak zorunda kaldm." diyecektir.
Hem Trkiye'de hem ngiltere'de o zaman ve daha sonralar 19 veya 20 Mart
gnlerinde hcum tekrarlansayd ne olurdu sorusu geni bir ekilde
tartlmtr.
Bahriye Nazr Churchill, "Ben yeniden hcum etmek dncesindeydim. Ancak Lord
Fischer ve anakkale'deki komutanlar buna kar knca onlarn kararna uydum."
der.
Bu szler karsnda gazeteci Ashmead Bartlett'in yorumu udur:
"Bu lke ile donanmasn deniz tarihinde bir rnei daha grlmeyen bir felket
ve rezaletten kurtard iin Lord Fischer ile anakkale'de bulunan askeri
ricale kran borlu olmamz gerekiyor. "62
19 veya 20 Mart'ta Boaz'a taarruz tekrarlanmadndan 18 Mart ngiltere iin
yalnzca bir malubiyet ve "facia" olarak kalabilmitir.
GELBOLU'DA SAVAA DORU
Birka Haftaya Kadar stanbul'dayz
ngiltere, anakkale Cephesi'nden bekledii sonulardan asla vazgeemezdi.
Ayrca 18 Mart yenilgisinden sonra smrgelerde itibar kaybedilmesinden
korkuluyordu. Balkan Harbi'nde subaylar da iine alan akl almaz siyas
ekimeler yznden ar bir yenilgiye uram olan Trk ordusu da yaralarn
sarm olamazd. anakkale'nin karadan zorlanmasna karar verildi.
Gelibolu Yarmadas'na asker karma karar ngiltere'de byk yank yapt.
Osmanl mparatorluu'nun ezile ezile smrgeler kazanna atlmas dncesi
herkes iin heyecan vericiydi.
ngilizlerin gen ve tannm airi Robert Brooke gnll olarak savaa katlmak
iin yola karken kendinden gemi gibiydi:
"Demek Galata Kulesi 15'lik toplarmzn altnda parampara olacak! Demek
Ayasofya'nn mozaiklerini, hallarn yama edeceim! Deniz top gmbrtleriyle
kana boyanp le dolacak. Trk lokumlar benim olacak. "63
Bu gen, gz pek ve maalesef yamac air Msr'da
42 hekimhan
nce gne arpmasyla yataa dt sonra da bir bcek sokmasyla hayatn
kaybetti.

Skyros adasndaki mezar tana bir Yunanl yle yazacaktr: "stanbul'un

kurtarlmas iin len Robert Brooke, burada yatyor."64
ABD'li Yzba Granville Fortescue ise anakkale Sa-va'nm ngiltere'nin en
tannm devlet adamlarnn zihinlerinde yz sene nce domu olan bir siyasetle
ilgili olduunu sylyordu. Bu siyaset imdi skender'in, Sezar'm, Napolyon'un
hayallerinden ok daha ciddi bir sonula gzler nndedir: Hristiyanlar,
Avrupa'nn Trklerin elindeki son kalesine hcum etmektedir. Fortescue'nun hayal
ufkunda da Badat'n gz alc manzaras canlanmaktayd.65
Fransz gazetesi Le Temps de sonutan emindi: "Kara ve deniz glerimiz
ibirlii halinde birka haftaya kadar stanbul'a ulaacaktr. Bugn akl
banda hi kimse phe etmesin ki Fransa, ngiltere ve Rusya'nn bu ortak
harekt kesin baaryla sonulanncaya kadar srecektir."66
ngiltere'deki hava da farkl deildi. Londra, itilf kuvvetleri karaya
ktnda Trklerin ekilmek mecburiyetinde kalacan dnyordu. Churchill,
her eyin biraz daha akla kavutuu haziran aynda da umutludur:
"Gelibolu'da dnyay hayrete drecek bir zaferin arifesindeyiz."67
Akdeniz Seferi Kuvvetleri Bakomutan lan Hamilton karma ncesi Ilmni'de
askerlerine diyecektir ki:
"Trkleri yalnz stanbul'dan deil Anadolu'dan skp atacaksnz. "68
Msr'da Toplanan Ordu
Sava karar ile birlikte dman kuvvetleri Msr'a akmaya balad. 25 Mart
1915'e kadar ngiliz Deniz Tmeni
GELBOLU'DA SAVAA DORU 43
ngiliz askerleri Gelibolu'ya hareket halinde.
Portsait'te, 2 Tmenli Anzak* Kolordusu ile 1 Fransz Tmeni ve 29. ngiliz
Tmeni skenderiye'de topland. 1 Anzak Tugay da Limni'nin Mondoros
Limanmdayd.
skenderiye Thames rmorklarndan byk yolcu vapurlarna kadar yzlerce gemi ve
nakil vastasyla doldu.69 Ve askerler...
"Safkan" ngilizler... Onlarn geldikleri yere gre adlandrlan Norfolk,
Lancashire, Yorkshire, Glaucester, Manc-hester, Lowland gibi taburlar...
Midland blgesinden gnlller...
rlanda, skoya, Galler birlikleri... Avustralyallar... Yeni Zelandallar...
Kanadallar...
Msrl Mslmanlardan Mondoros'taki liman inaat iin naat Taburu...
Suriyeli Yahudi Mlteciler Alay: Sion Katr Birlii...
A.N.Z.A.C: Avustralya ve Yeni Zelanda Kolordusu - Australian and New Zealand
Army Corps.
44 ANAKKALE GELMEZ
spanyol Svariler... svireliler... Rumlardan i taburlar...
Polonez Adalar'ndan Maoriler, Ellis Gilbert Takm Adalar'ndan Raratongalar,
Cook Adalar askerleri...
Eitimini Kahire'de srdren Hint Tugay iinde Sikh, Pathan, Jat, Bhil,
Madrossi ve Bahiciler...
Npal'den, Zmdere Muharebeleri'nde 25. ve 26. Alaymzn yaral askerlerini
seyyar hastanede sngleyecek 4 Gurka Taburu...
Yine Hint Tugay iinde, karmann ilk gnnde "Allah Allah!" seslerini
duyduklarnda karklk karacak olan 2 Mslman Bl...
"Safkan" Franszlar...
Onlarn Afrika Smrgelerinden askerler...
Zouaveler...
Senegalliler...70
28 Haziran 1915'te "Teslim ol!" bildirisi datan Trk ordusu 4 ayr dil
kullanacaktr: Hinte, Arapa, ngilizce, Franszca.71
Daha sonra 1 Fransz Tmeni ve 1 Hint Tugaynn da katlmasyla says artacak
olan 75 bin kiilik bu ilk kuvvet 8 Nisan'da 84 byk gemi ile Msr'dan Limni
Adas'na doru yola kt.
Kars Fatma Hanm'm Balkan Harbi'ni kastederek "Haydi, alnndaki lekeyi
temizle." dedii stemen Sait'in, gsne kefen konularak askere yolcu edilen
Ali'nin, annesinin "Vatana kurbanlk koumsun." diyerek san knalad
Hasan'n72 yanma geliyorlard...

Mttefik Ordu, 10 Nisan'da Limni'ye ulat.

Yalnz Limni deil; mroz, Bozcaada ve Skiros adalar da ngilizlerin
emrindeydi. Hava Komodoru Samson BozGELBOLU'DA SAVAA DORU 45
caada'ya yerlemi, burada Rum kadnlarla birlikte 800 metre uzunluunda bir
pist yapmt. Balangta ngilizlerin 12 ua vard.
Adalar ngilizlerin emrine vermek, i taburlarnda almak gibi hizmetlerle
yetinmeyen Yunanllar, Suvla'daki Austos karmasna da bir gnll bl ile
katlacaktr.
skenderiye'deki gemiler ve nakil vastalar imdi Lim-ni'yi dolduruyordu.
Donanmann ss de Mondros'tu.
Harp sresince anakkale'ye ngiltere 410 bin, Fransa 79 bin asker
gndermitir.73 Mttefiklerin 489 bin askerine karlk anakkale'de en byk
Trk kuvveti, 5. Ordu'nun 1915 Etamindeki kaytlarna gre 5500 subay ve 310 bin
neferdir.74
Trk Savunmas
1915 Nisannda anakkale'deki iki kolordulu 5. Ordu vardr.
Gelibolu Yarmadas'ndaki 3. Kolordunun 5. Tmeni Saroz'un kuzeyinde, 7. Tmeni
Saroz Krfezi'ndeydi. Ar-burnu'ndan Seddlbahir'e kadar gney sahillerinde 9.
Tmen bulunuyordu. 19. Tmen, ordu ihtiyatnda idi.
Anadolu yakasndaki 15. Kolordu'nun 3. Tmeni Saral blgesinde, 11. Tmeni
Ezine'deydi.
Saroz Krfezi'nden Beike Liman'na kadar 120 km'lik sahilin her 40 km'sine 2
tmen dyordu.75
Trk savunma planna gre sahilde kk kuvvetler bulundurulacak, esas kuvvetler
i ksmlarda bekletilecek, hangi noktalara karma yaplrsa bu kuvvetler
oralara sevk edilecekti.
46 ANAKKALE GELMEZ
ngiliz Plan ve karma
ngilizlerin uygulamaya alaca plan yleydi:
Asl karma blgeleri Gelibolu Yanmadas'nda Kaba-tepe ve Seddlbahir
sahilleriydi.
Trklerin bu blgelere zamannda kuvvet kaydrmalarnn nlenmesi iin de
Anadolu tarafnda Kumkale'ye asker karlacak, Saroz ve Beike sahilleri
bombalanarak buralarda da sahte karma hareketleri yaplacakt.
karma 9. Tmen blgesine tesadf ediyordu. Bu tmene bal az saydaki
kuvvetlerimiz Arburnu'ndan Morto Koyu'na kadar 40 km'lik sahile dalmt.
Geriden esas kuvvetler gelene kadar kat kat stn dman kuvvetleriyle arpmak
mecburiyetindeydiler. Belki her ey onlarn karma gn gsterecekleri
fedakrla, karamanla balyd.
Mttefik Ordu, karmann 25 Nisan'da balatlmasna karar verdi.
Akdeniz Seferi Kuvvetler Bakomutan General Hamil-ton, Arcadian gemisinden
verdii emirle harekt ncesinde askerlerine sesleniyordu:
"Fransa'nn ve ngiltere Kral'nm askerleri, modern savata misli grlmemi bir
maceraya atlmadan nce karmzda yer alan ak plaja kartma yapmak zereyiz.
Bu yerler dmann istil edilemez diye vnd sahillerdir.
Mstahkem mevkiler frtnamzla dalacaktr. Btn dnya harektmz
izleyecek.
Bize emanet edilen kahramanca greve lyk olduumuzu ispat edelim."76
24 Nisan'da Limni'de son hazrlklar yapld. Mttefik Ordu gece harekete geti.
Bir mangann taburla, adi ateli eski toplarn en gl
GELBOLU'DA SAVAA DORU 47
harp gemileriyle arpaca, "generallerin er safnda dvecei, erlerin
silahlarn atp grtlak grtlaa bouaca" meydan almak zeredir.
Mttefik Ordu'nun nc kuvvetleri gemilere doru ilerlerken kimsenin fark
etmedii iki msra Gelibolu topraklar zerinden yava yava ykseliyordu:
"Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsn ? Gmelim gel seni tarihe desem,
smazsn!"
25 NSAN 1915 DMAN KARAYA IKIYOR
Arburnu
Akta Gemiler Var!

25 Nisan'da Arburnu blgesinde 27. Alayn 2. Taburu bulunuyordu. Tabur, kuzeyde

Azmakdere'den gneyde am-tepe'ye kadar 12 km'lik sahilin gzlenmesi ve
emniyetinin salanmasyla grevliydi.77
Gece yarsndan hemen sonra...
Limni'den gelen ngiliz harp gemileri Arburnu aklarnda durdu. Mehtabn
kaybolmas beklenirken son hazrlklar yapld.
4. Bln gzclerinden Bigal dris ve Gelibolulu Cemil "Akta gemiler var!"
haberini verdiinde saat 2'yi geiyordu. Blk Komutan Yzba Faik drbnle
uzun uzun denize bakt. Galiba geliyorlard...
Yzba Faik grdklerini tmen ve tabur kararghlarna bildirirken mehtap da
kaybolmutu. Saat 02.30 sralaryd.78 Ayn anlarda 4500 mevcutlu 3. Avustralya
Tuga-y'nn 1500 kiilik ilk kuvveti filikalara bindiriliyordu.
50 ANAKKALE GELMEZ
Anzak askerleri Arburnu'nda.
Queen*, Prince of Wales, London gemileri artk bir hayli geride kalmt.
kampavyalarm ektii filikalar sahile doru ilerliyordu. yice yaklaldnda
ikampavyalar durdu, halatlar fora edildi. Kreklere asldlar.79 Balk
damlarna doru yaklarlarken filikalarn burnu Arbur-nu'na yneldi.80 Saat
4'e gelirken Anzak askerleri kydayd.81 Saat 04.20'de de Kabatepe'deki 3.
Blk Komutan stemen Asm raporunu gnderdi: "Dman kyor."82
Yamur iseliyordu
karma yaplan Arburnu sahilinde grevli 4. Bln 1. Takm dmana yan
atei aarken 2. ve 3. Takmlarn 160 askeri dmanla gs gse geldi.83 3.
Blk blgesi olan Kabatepe'deki mantelli top ve obs bataryas da atee
Queen Elizabeth deil.
25 NSAN 1915 - DMAN KARAYA KYOR 51
balad. Sahilde inleme ve alama sesleri duyuluyordu.84 Gittike oalarak ilk
aknl ve korkuyu yenen Anzak askerleri gruplar halinde ilerledi.
160 Trk askeri, en yakndaki kuvvetlerimize 8 km uzakta, geriden hibir yardm
gelmeyeceini bilerek binlerce dmana gsn siper etti.
Alacakaranlkta yapayalnzdlar ve yamur iseliyordu. Aziz hatralarn gelecek
nesillerin vicdanlarna emanet edip "Belki ileride birka kii hatrlar ve bu
atl milletimizin hr ve bamsz yaama hakkna delil olur" diyerek lme
atldlar.
Onlar birer yank anakkale ve Orta Anadolu trksy-dler. Anbumu'na Besmele
oldular.
1. Takmdan sa kalan askerler de dmana "Geride kuvvetleri var" korkusu
verebilmek iin son kurunlarn ata ata ekildiler. Cephaneleri bitmiti.
Taburda makineli tfek yoktu. Mantelli top da Bacchate zrhlsnn ar atei
altnda sustu. Palamutlusrt arkasndaki obsler grevlerini yapacak,
Kanlsrt'taki cebel bataryas ise bir top hari dmann eline geecektir.
Saat 5'te karaya kan dman says 8 bini buldu. Saat 13'te ise 1. ve 3.
Avustralya Tugaylar, yani 15 bin mevcutlu 1. Avustralya Tmeninin tamam karaya
km olacaktr.85
Saat 6'da karma yaplan sahilde Trk kuvvetleri kalmad. Dman YkseksrtKanlsrt hattn tutmu, Kabate-pe-Conkbayr hattna doru ilerliyordu.
27. Alay Geliyor
Avustralyal gazeteci Charles Bean karmadan hemen sonra defterine u szleri
yazyordu:
"... Saat 04.38. Uzaklarda bir tkrt duyuyorum. Kk
i:
,1.
V
52 ANAKKALE GELMEZ
tahta bir kutunun i ksmna bir kurun kalemle hafife vuruluyormuasma bu
tkrt srekli gelip gidiyor. Atelenen tfeklerin yanklanan sesi bu. nce
birka el, daha sonra srekli. lerdeki tepelerde arpmalar oluyor..."86
Ayn anlarda bu sesleri hzn iinde dinleyen biri daha vard. 27. Alay Komutan
Yarbay efik Bey:

"Top seslen arasnda derinden derine karanlklardan bir uultu geliyordu. Bu

hazin ve esrarl ses iddetle piyade ve makineli tfek patlamalarnn bize
akseden uultusuydu. im yanyordu.
Bu uultu Arburnu'nda bir avu arkadamzn yardmdan uzak, kim bilir ne ok
dman karsnda, kim bilir nasl bir sknt iinde vazifelerini yapmaya
altklarn anlatyordu..."87
Maydos'ta (Eceabat) ihtiyatta bulunan 27. Alay geceyi tatbikatla geirmi ancak
saat 2'de adrlara ekilebilmiti. Arburnu'ndan gelen top sesleri zerine
efik Bey yorgun
Dmanla grtlak grtlaa...
25 NSAN 1915-DMAN KARAYA IKIYOR 53
ve uykusuz askerine derhal silah ba yaptrm, ekmek datm, tmen
komutanl ve Kabatepe telefon merkezi ile de grtkten sonra hareket emrini
beklemeye balamt.
efik Bey gecikiyor olmann verdii asabiyet ve sabrszlk iinde bekledii
emri 05.45'te ald ve 27. Alay Ar-burnu'na doru yrye geirdi.
27. Alay saat 07.40'da Kemalyeri'nin gneyindeki tepeye ulat. Yaplan keifle
dman ileri birliklerinin Topu-larsrt eteklerinde olduu anlald. Dmann
solu Kl-bayr'na, sa Kanlsrt'a dayanmt. efik Bey Kavakte-pe'den
grd 26 nakliye gemisi ve yzlerce tekneye bakarak dmann saysn en az 20
bin olarak tahmin etti.
27. Alayn mevcudu 2000 askerdi.
Krmz Toprak...
Dmann Conkbayr-Kabatepe hattn tutmas mutlaka nlenmeliydi.88
Saat 8'i biraz geiyordu. 27. Alay Komutam hcum emrini verdi. Binba Malatyal
brahim komutasndaki 1. Tabur ile Yzba Uakl Halis komutasndaki 3. Tabur
harekete geti.89
Avc hatlar yaylarak ilerlemeye balad. Dmanla temas aranyordu. Uzun
srmedi. Saat 9'a doru her fundalk ayr bir harp sahasyd. Fundalklarn
etrafna ceset birikiyordu. 2000 Trk sngs birer mbarek yemin olmu
destandan efsaneden konuuyordu. Toprak krmzya bo-yand.90 Arburnu ile
Kocadere arasndaki srtlarda iki taraf grtlak grtlaa geldi. Trk askeri
makineli tfek ateine atlyordu.91
Saatler geiyor, 27. Alayn gc yava yava tkeniyordu. Yardm gelmeliydi. 3.
Taburun 4. Blnn bilhassa
54 ANAKKALE GELMEZ
iki takmnn durumu ise ok tehlikeli bir hal almt. Onlar dmann soldan
yapaca bir evirmeyi engellemek iin taburun en sanda yalnz
braklmlard. stelik blk komutan engelkyl Galip daha taarruzun banda
yaralanm, ekilirken blk komutanln gen takm subaylarndan Astemen
Mucip'e brakmt. Hemen ardndan Tabur Komutan Halis Bey de yaralanacak,
efik Bey tarafndan zorla geriye gnderilirken, "O ocuklarn durumu ok fena."
diyecektir.
O ocuklar...
4. Blk Komutan Vekili Astemen Mucip ve 2. Takm Komutam Yedeksubay Medeni.
Alay Komutan onlara haberler gnderiyordu: "Dayann ocuklarm... mdat kuvveti
geliyor."
"mitleri takviye iindi" diyor efik Bey. "Ne pahasna olursa olsun orada sebat
etmeleri gerekiyordu."
Astemen Mucip
Seferberlik ilan edildiinde Harp Okulu'ndaki renimlerini bitirmeden astemen
rtbesiyle orduya datlan gencecik subaylardan biriydi.
25 Nisan 1915 gn saat 9'a doru 4. Blk Komutan Vekili olarak 27. Alayn
dmana en yakn avc hatlarnn 50 metre nnde Edirnesrt'na doru
trmanyordu.
Tepeye ulatnda aalara doru bakt Astemen Mucip. Birden gzleri byd,
gs atlayacak gibi oldu. Dman, bulunduu yere doru ilerliyordu. ok
kalabalktlar. Borucu Hseyin Onba sinirlerine hkim olamad. Tfeini
dmana dorultuverdi. Astemen Mucip onu engelledi. Baavu skdarl hsan
Efendi'den askeri hzla hizasna getirmesini istedi. Dmann iyice yaklamasn
bekleyecekti.

25 NSAN 1915-DMAN KARAYA IKIYOR 55

Mucip, dman komutan sorumluluu ile karlayacan hi aklna getirmemiti.
Verecei emirle lecekler ve ldrleceklerdi. Kalbi yerinden frlayacakt
sanki.
Ve "Ate!" dedi Mucip. Artk oras lm kaynayan bir yerdi. Eer 4. Blk orada
tutu-namazsa Alay tamamen imha edilebilirdi.
Muharebenin dehet ve nem kazand bir dakikada Tabur Komutan Halis Bey
geliverdi.92 Mucip derin bir nefes ald. 20 yandaki zabit vekili iin daha
byk imdat kuvveti olamazd. Ama kendisine iltifat eden komutannn gzlerinden
durumlarnn ne kadar kt olduunu okuyordu. stelik yaralyd Halis Bey,
parmaklarna kan damlyordu. "Yaralanmsnz" dedi. "Asker duymasn" diye
fsldad Tabur Komutan, orackta bir yere uzand.
Halis Bey geriye gitmeyi reddediyordu. Mucip, komutannn halinde bir phe
sezdi. Sanki kendisini yalnz brakmak istemiyor, bu gen komutann bu kadar ok
dman karsndaki komutasndan emin olamyordu. Tabur Komutannn durumunun
gittike ktletiini gren Mucip ona defalarca, "Msterih olun" dedi.
"Nefsimize itimadmz tamdr!"
Tabur komutan huzur bulmutu. Ayrlmaya karar verdi. Emretti:
"Bulunduunuz yerden katiyen geri ekilmeyeceksi3. Tabur Komutan Uakl Halis Bey.
56
ANAKKALE GELMEZ
27. Alay Kumandan Yarbay efik Bey yllar sonra silah arkadalaryla birlikte
sava alannda.
niz! Geriye ancak bu mevkide hepinizin ldn bildirecek bir haberci
gnderebilirsiniz."
Halis Bey ar ar uzaklarken Mucip ikinci defa kendisini saran derin
yalnzlk duygusunu yrtp atyordu: "Muhafazas bana braklm bir vatan
paras ve bunun zerindeki kalplerini, ruhlarn, tekmil mevcudiyetlerini bana
balam pervasz cenk eden Mehmetiklerim var."
Dman srekli takviye aldndan 4. Blk iin taarruz etme imkn kalmamt.
Artk sra onlardayd. Sinirleri boaltan bir haber, hatlarmzda dolamaya
balad: "Dman samz eviriyor..."
Mucip, 2. Takm Komutam Medeni'nin bardm duyuyordu. O ynden gelen iddetli
hcuma kar bir ate balatmt. Hemen yanna kotu. Mucip'in kudretli halini
gren askerin gz parlyordu. Anlad ki askerler kendisi25 NSAN 1915 - DMAN KARAYA KYOR 57
nin tabur komutann grdnde yaad duygular iindeydi. i titredi
Mucip'in. Kader birlii yapt askerlerine kar cokulu bir sevgi dalgaland
yreinde. u lm kapsnda hepsine sarlmak geldi iinden.
Medeni'nin pervasz, canl, cretkr hareketleri asker zerinde ok tesirli
oluyordu. lerlemek isteyen dman 2. Takmn isabetli ateleri ile duraklad.
Ama yle oktular ve yle oalyorlard ki...
Mucip solda balayan atee kotu. Dman sol yanlarn da ate altna almt.
Orasn az ok emniyetli zannediyorlard. efik Bey'in haber verdii takviye de
grnmyordu.
leden sonra, saat 2 sralar...
27. Alay 3. Tabur 4. Blkte 40-50 tfek kalmtr. Bln sa ve solu
aktr. Dman, kendisine direnen gc tam olarak tespit ettiinde imha iin
derhal byk hcuma geecektir.
Nedir Bu Beyazlklar?
5 dman taburu 27. Alayn yan ve gerilerini tehdit etmekte, Conkbayr ve
Kocaimen gibi kilit tepeler tehlikeye girmekte iken saat 08.30'da Bigah'dan
yola kan 19. Tmen Komutan Yarbay Mustafa Kemal, emrindeki 57. Alay ve bir
batarya ile birlikte saat 10 sralarnda Kocaimen'e geldi.93 Dman gemilerinin
bombardman buradan aka grnyordu.
Yarbay Mustafa Kemal, 57. Alay Komutan Hseyin Avni Bey'e, alay tepenin
arkasnda taarruza hazrlamasn syledi ve "Emrimi bekleyin" diyerek
Conkbayr'na doru yrd.
15 dakika gememiti. Emir subay nefes nefese gelerek tmen komutannn hcum
emrini getirdi.94 Dman
p p. > p o EL g- & S

il I""
60 ANAKKALE GELMEZ
Astemen Mucip'in, 57. Alayn, hemen soluna karmak zere olduundan haberi
yoktu.
On Sekiz... Tek...
Saat 15 sralarnda Astemen Mucip, kalan son askerlerinin veda baklarna
tesadf ediyor, geriye bir kii gndererek "Hepsi ldler!" haberini verme
zamannn gelip gelmediini anlamaya alyordu.
Sona doru yaklatklar hissini yaadklar anlardan birinde 4. Bln
gerisinde kprtlar oldu. Gzler yaar-yordu. 57. Alay, Avustralyallarn sol
yanlarn datarak
5. Ordu Komutan Liman von Sanders ve 19. Tmen Komutan Yarbay Mustafa Kemal.
25 NSAN 1915 - DMAN KARAYA IKIYOR 61
27. Alayn en ilerdeki iki takmnn hizasna gelmiti
Istrap saatleri bitmiti. 27. Alayn 4. Blnden sa kalan askerler 57. Alaya
katlp ekilen dman takibe balad. Bu yeni kuvvet ancak Korku Deresi bana
kadar gelebildi. Dman sa ilerdeki srtlardan ok iddetli piyade ve makineli
tfek atei amt.
Saat 17'de Hseyin Avni Bey tmen komutanlna o gnk son raporunu yazd:
"Alaymzn ehit ve yaral says 3 bindir. Eli silah tutan 500 askerimiz
kalmtr."
27. Alayn o gnk ehit ve yaral says ise 950'dir.
4. Blk gece yarsndan evvel alaya iltihak etmek zere geri ekildi. Zabit
aday Medeni bl Kesik Dere yatanda toplad. Astemen Mucip akta
duruyordu.
Emretti:
"E tut! Sadan say!"
Zayf sesler:
"Bir... ki... ... On sekiz tek..."
Kesik Dere yatan derin bir sessizlik kaplad.
27. Alay 3. Tabur 4. Blk Komutan Vekili Astemen Ahmet Mucip, tabura yazd
muharebe raporunu u cmlelerle bitiriyordu:
"Blkten dnk muharebeye itirak eden 164 neferden bugn mevcut olanlar
35'tir. ehit ve yarallarn miktarn ayrmann mmkn olmad arz olunur
efendim..."101
27. Alaydan Kim Var?
25 Nisan akam 1. Avustralya Tmeni ve 2. Avustralya Tmeninden bir tabur
karaya km bulunuyordu. Bu kadar ok kuvvet karsnda elde edilen en nemli
sonu Conkbayr-Kocaimen blgesinin dmann eline gemesinin nlenmesidir.
62 ANAKKALE GELMEZ
Gnn sonunda dman Ykseksrt-Merkeztepe-Siv-ritepe hattnda tutunmu ancak
ok sayda dman askeri de sahile firar etmitir.
57. Alaydan sa kalan btn askerler, Alay Komutan Hseyin Avni Bey dhil
sonraki muharebelerde ehit olacaklardr.
27. ve 57. Alaylar o gn byk an ve eref hatras brakmlardr.
27. Alay 3. Tabur 1. Blk erlerinden Bigal Ali (Demi-rel), anakkale'den sonra
"Kuds tarafna ..." gider ve am'da esir der.
Msr'daki esir kampnda ilk gnlerden biridir. Esirler sraya girmi,
beklemektedirler. Karlarnda bastonuyla topallayarak gezen bir ngiliz Yzba
vardr. Yzbann tercman barr:
"27. Alaydan kim var burada?"
Meraklanr Ali, "ldrecek deiller ya" der iinden, kar ileriye:
"Ben varm!"
Yzba topallayarak yaklar Ali'ye.
"Elinden, gznden..." per, akn baklar arasnda!102
Seddlbahir
Kl Kabzasnda 3. Tabur
Gelibolu Yarmadas'nm gney ucundaki sahilin 5 km'lik bir kesiminin savunma
grevini 26. Alayn 3. Taburu devralm, Tabur 23 Nisan'da Seddlbahir blgesine
yerlemeye balamt.

Tabur Komutan Binba Mahmut Bey iki bl Teke ve Erturul Koylar dhil
sahilin batya uzanan byk ksmna, bir takm Morto Limam'na tahsis edip iki
blkten
25 NSAN 1915 - DMAN KARAYA IKIYOR 63
az bir kuvvetini ihtiyatta brakt.
ngilizler 24 Nisan gecesi denizden yeni bir top atei balatt. Tabur emrindeki
istihkm blnn ate altnda ektii tel rglerin bir ksm paraland.
Taburun ar silah mevcudu olan drt toptan ikisi sava d kald. Taburda
makineli tfek yoktu. 25 Nisan... Saat 04.30 sralar...
ki saatten bu yana hafiflemi olan dman bombardman birden iddetlendi.
Venjans, Agamemnon, Goli-ath, Cornvvallis, Euryalus, Al-bion, Inflexible,
Amethyst ve Saphire zrhllar ile birok muhrip, yarmaday taraftan korkun
bir ate altna ald. Seddlbahir alevden bir salncak olmu sallanyordu.
Ar mermiler mevzilerimize dyor, arapneller havada infilk ediyordu. Sahil
simsiyah, kaln bir dumana brnmt.
Mahmut Bey "Bu sefer kacaklar" dedi. leri siperlerimiz hazrd, ihtiyarlar da
silahlarna sarldlar. 3. Tabur dmanla ba baayd.
Bu ate tam bir saat srd.
Daha karma balamadan birok askerimiz ehit olmu veya ar ekilde
yaralanmt.
Anburnu'nda dman ilk karlayanlardan 27. Alay 2. Tabur 2. Blk 2. Takm
Komutan Yedek
Subay ibradal Hayrettin. (Y. I. Bar'n ad geen eserinden)
62 ANAKKALE GELMEZ
Gnn sonunda dman Ykseksrt-Merkeztepe-Siv-ritepe hattnda tutunmu ancak
ok sayda dman askeri de sahile firar etmitir.
57. Alaydan sa kalan btn askerler, Alay Komutan Hseyin Avni Bey dhil
sonraki muharebelerde ehit olacaklardr.
27. ve 57. Alaylar o gn byk an ve eref hatras brakmlardr.
27. Alay 3. Tabur 1. Blk erlerinden Bigal Ali (Demi-rel), anakkale'den sonra
"Kuds tarafna ..." gider ve am'da esir der.
Msr'daki esir kampnda ilk gnlerden biridir. Esirler sraya girmi,
beklemektedirler. Karlarnda bastonuyla topallayarak gezen bir ngiliz Yzba
vardr. Yzbann tercman barr:
"27. Alaydan kim var burada?"
Meraklanr Ali, "ldrecek deiller ya" der iinden, kar ileriye:
"Ben varm!"
Yzba topallayarak yaklar Ali 'ye.
"Elinden, gznden..." per, akn baklar arasnda!102
Seddlbahir
Kl Kabzasnda 3. Tabur
Gelibolu Yarmadas'nm gney ucundaki sahilin 5 km'lik bir kesiminin savunma
grevini 26. Alayn 3. Taburu devralm, Tabur 23 Nisan'da Seddlbahir blgesine
yerlemeye balamt.
Tabur Komutan Binba Mahmut Bey iki bl Teke ve Erturul Koylar dhil
sahilin batya uzanan byk ksmna, bir takm Morto Liman'na tahsis edip iki
blkten
25 NSAN 1915 - DMAN KARAYA IKIYOR 63
az bir kuvvetini ihtiyatta brakt.
ngilizler 24 Nisan gecesi denizden yeni bir top atei balatt. Tabur emrindeki
istihkm blnn ate altnda ektii tel rglerin bir ksm paraland.
Taburun ar silah mevcudu olan drt toptan ikisi sava d kald. Taburda
makineli tfek yoktu.
25 Nisan... Saat 04.30 sralar...
ki saatten bu yana hafiflemi olan dman bombardman birden iddetlendi.
Venjans, Agamemnon, Goli-ath, Cornwallis, Euryalus, Al-bion, Inflexible,
Amethyst ve Saphire zrhllar ile birok muhrip, yarmaday taraftan korkun
bir ate altna ald. Seddlbahir alevden bir salncak olmu sallanyordu.
Ar mermiler mevzilerimize dyor, arapneller havada infilk ediyordu. Sahil
simsiyah, kaim bir dumana brnmt.

Mahmut Bey "Bu sefer kacaklar" dedi. leri siperlerimiz hazrd, ihtiyarlar da
silahlarna sarldlar. 3. Tabur dmanla ba baayd.
Bu ate tam bir saat srd.
Daha karma balamadan birok askerimiz ehit olmu veya ar ekilde
yaralanmt.
Anburnu'nda dman ilk karlayanlardan 27. Alay 2. Tabur 2. Blk 2. Takm
Komutan Yedek
Subay Ibradal Hayrettin. (Y. I. Bar'n ad geen eserinden)
64 ANAKKALE GELMEZ
I I i'
\i
I
f <j
Erturul Koyu.
Mehmetikler "Yaralandk" demeye utanyor, geri ekilmek istemiyor, buna mecbur
tutulduklarnda gzyalar iinde "Vazife grmek nasip olmad." diyorlard.
Kana batm asker, yz yerde, mahcup bir sesle soruyordu: "Efendim tfeimi
kime teslim edeyim?"
Cari Mhlman, ngiliz harp gemilerinin bu atei iin diyecektir ki:
"Albion ve dier gemilerden btn hayat yok edebilecek kadar mermi yamuru bir
saat iinde Trk savunma tesislerinin zerine yadrld. Harp gemilerinin
devasa projektrleri araziyi aydnlatarak devaml taryordu. Grlen her kprt
mahvedici bir atee tutuluyordu. Trk askerleri topraktaki bir bitki gibi
hareketsiz durmak zorundayd."103
Fakat Mehmetik cesaret ve inancndan hibir ey yi-tirmemitir. Mahmut Bey,
muharebe raporunda ate altndaki askerimizi anlatrken der ki:
25 NSAN 1915 - DMAN KARAYA IKIYOR 65
"htiyatta bulunanlar, baz arkadalarnn dman topu ateinin tesiriyle
topraa gmldklerine ahit olduklar halde, cesaretle silahlarn kullanma
zamann bekliyor; ara sra hendekten balarm kararak sabrszlk ve heyecan
iinde vazife zamannn gelip gelmediini anlamaya al- yorlard."104
Saat 05.30...
Bombardman durdu. ngilizler "Tek bir Trk bile sa kalmamtr"
dncesindedir.
River Clyde nakliye gemisi kyya kacak ilk 2000 askerle sahile yaklat.
Asker dolu 20 filika da ilerledi. Kpr gibi kullanlmas planlanan River Clyde,
Erturul Koyu'na karaya oturtuldu. Sahili rten dumanlar dalmt.
General Hunter VVeston komutasndaki "Safkan" ngiliz 29. Tmeninin ilk
birlikleri Erturul Koyu'na kt.
Kalsa snrlarmda tek bir kol, tek bir bilek Tarih onu bir kl kabzasnda
grecek!*05
25 Nisan 1915 sabahnda 26. Alayn 3. Taburu Seddl-bahir'de kl kabzasmdayd.
Dman yarmadann gneyinde 5 ayr yere karma yapmtr. Trk askeri geni
savunma blgesinde imknsz mmkn klmaya alt. Dman atele sngyle
karland.
Erturul Koyu kpkrmz oldu. Seddlbahir iskelesi cesetlerle tkand.
lerleyen dakikalarda Hunter VVeston, Euryalus gemisinden Tugeneral Napier'e
asl birliklerle sahile kma emrini verdi. River Clyde'dan ona seslendiler:
"kma!" Napier: "Bir deneyelim bakalm." dedi. Bu, son szyd.
Nakliye gemilerinin ba taraflarndaki ar makineli tfekler karaya kanlar
korumak iin siperlerimizi srekli ate altnda tutuyordu.
J
ili
66 ANAKKALE GELMEZ
25 NSAN 1915 - DMAN KARAYA IKIYOR 67
Buna ramen ilk ngiliz Piyade Taburu Ezineli Yahya avu'un 10. Ble mensup
80 mevcutlu takm tarafndan imha edildi. skele nndeki karma vastalar
iindekilerle birlikte batrld.
Teke Koyu'nda dmann dier bir kademesi olan iki tabura ar kayplar
verdirildi.
Saat 06.00...

Dman gemilerinin iddetli destek atei tekrar balad. Tekeburnu'nun iki km

kadar kuzeyine kan ngiliz Taburu, 3. Tabur cephesini kuatmaya giriti.
Burada oalan dman 9. ve 12. Blklerimizin zerine ate at. Teke-burnu
leye doru dman askerleriyle dolacaktr. Saat 07.00...
11. Bln iki takm Erturul Koyu'na yeni bir karma dalgasn da durdurdu.
Tabur imdi iki cephede savamaktadr. Seddlbahir skelesi ile Erturul Koyu
arasndaki 10. ve 11. Blklerin cephesi ve Aytepe'den kuzeye uzanan 9. ve 12.
Blklerin cephesi.
Yahya avu At
Teke Koyu'ndan kan dman taburu 9. Ble taarruz etti. 1 takmn Morto'da
brakan istihkm bl burada taarruza kar koydu.
Saat 10.00...
Seddlbahir yine bombaland. Buras artk takviye edilemeyecektir. skeleba
civarnda bulunan takmn da yars ehit olmutur.
Teke Koyu'na kan dman iki tabura ulat. Orada bir takm noksan 9. Blkle
12. Blk bu iki taburla savamaktadr.
Saat 15.00...
Aytepe'yi ar kayplarla ele geiren ngiliz taburlar
geriden Yahya avu'un mevzilerini vurmaya balad. Erturul Koyu'nda yeni
karma teebbsleri vard.
Tepesinde Aytepe'den uzanan tehdit, nnde karaya kt anda kendisini yok
edecek dman askerleri varken Yahya avu'un gzleri dolu doludur. Binba
Mahmut Bey harp raporunda 10. Blk 3. Takm neferlerinin hepsinin dman
cesetleriyle dolmu Erturul Koyu'na keder iinde baktklarn, son derece zgn
olduklarn yazar.
Yahya avu atdr bu. Brezilya'nn balta girmemi or-manlanndaki ezgilerden
Venedik aryalarna kadar her arky anlamlardr da bunu hibir zaman
anlamamlardr.
Yahya avu komutasndaki takm 12 saat sren anl bir direniten sonra
Harapkale'ye ekildi. ngilizler Seddlbahir'den de karaya kmaya baladlar.
Denizden faslasz sren bombardman gece yarsnda korkun bir hal ald.
25 Nisan' 26 Nisan'a balayan gece saat 02.30'da, yani 22 saat sonra 25. Alayn
1. Taburu 2,5 blkle savunma blgesine geldi. Ancak dmann karaya kard
kuvvet 10 Taburu bulmutu.
Buna ramen 3. Tabur, artk derman kalmayan o tek bilek, dmana hcum etti.
Karanlkta blklerin irtibat salanamadndan kesin bir sonu elde edilemedi.
Mezarlarn Siper Yapan Askerler
26 Nisan sabah 3. Tabur drt taraftan ate altna alnd. Saat 12'ye doru
cephane bitmek zereydi ve taburun yars ehit ya da yaralyd. stelik dman
topu atei taburun gerisini cehennemi bir ate altnda bulundurduundan takviye
almak da mmkn olmayacakt.
68 ANAKKALE GELMEZ
Yahya avu ehitlii.
Bir kahraman takm ve de Yahya avu'tular, Tam U alayla burada gnlden
vurutular, Dman tmen sanrd bu aheser erleri, Allah' arzu ettiler, akama
kavutular.
Binba Mahmut Sabri'nin muharebe raporu yle biter:
"Yalnz tfei ile 9 dman taburunu uzun mddet karaya ayak bastrmayan sonra
da kyya sindirip onlara 36 saat sren lmden beter anlar yaatan fedakr 3.
Tabur, 26 Nisan 1915, saat 14.30'da iddetli bir ate basknndan sonra ikinci
mevziye geti.
Bunu gren dman ortal velveleye bodu ama kendisinde kahramanlarn
arkasndan bir adm atacak cesareti bulamad."
26. Alay 3. Taburun o gnk kahramanl ngilizlerin de hayranln
kazanmtr.106 25 Nisan gn kendilerini durduran kuvvetin yalnzca 1 tabur
olduunu sonradan renen dman, buna hayretini saklamamtr. 1 taburun 6
25NISAN 1915-DMAN KARAYA IKIYOR 69
muharebe gemisinin srekli atei altnda 10 tabura kar mevzisinde
tutunabildiine dair tarihte baka bir rnek gstermek mmkn deildir.107
O gn askerlerimiz akta muharebe ederlerken dman gemilerinin top ateiyle
alan byk ukurlar kendilerine siper yapmlardr.

Ve o gn Yahya avu 12 saat sren direniten sonra, Harapkale'ye ekilmeden

nce Aytepe'deki dman zerine sng hcumu yapmak istemitir.108
Onlar, mezarlarn sipere dntren askerlerdir.
Sizi Savunuyoruz!
Hisarlk mevkiinde karaya karlan Fransz kuvvetlerini 26. Alay 8. Blkten
bir takm karlad.
0 gn takm komutan Temen Abdurrahim'den geriye rapor gnderildi.
1 numaral rapor:
"Blgemize bir blk kadar dman kt. Savunuyoruz."
2 numaral rapor:
"Karmzdaki dman yeni kan birlikleriyle bir tabur oldu. Savunuyoruz."
3 numaral rapor:
"Dman bir Alay kuvvetiyle takmmza taarruza geti. Savunmaya devam
ediyoruz."109
Yahya avu Ant'nm dou yzndeki kitabede onun ismine rastlarsnz.
Temen Abdurrahim bugn de aziz hatras ile varlmz savunmaya devam ediyor.
Belki kd kalemi bir yana brakmak ve onlar lyk olduklar ekilde
anlatamayacak olmann strabna gmlme zamandr.
11II.
l1
70 ANAKKALE GELMEZ
Ne kadar isterdim geriye bir rapor yazabilmeyi "Sizi savunuyoruz Abdurrahim!"
diyebilmeyi. O kanl dvten ban kaldrp ne derdi bilmem ki...
Kumkale
evket Tepesi
Dman, Arburnu ve Seddlbahir'de asl karmay srdrrken, Anadolu
tarafndaki Trk kuvvetlerini sabit tutabilmek iin Kumkale'ye de asker kard.
05.15'te balayan bombardmandan sonra, saat 09.30'da Fransz kuvvetleri karaya
kmaya balad. Burada da asl kuvvetler gerideydi ve dman sahilde kk
birlikler karlad. Kumkale'de bir blk, Kumkale-Yeniky arasnda bir tabur
vard.
lk arpmalardan sonra Franszlar Kumkale'yi igal ettiler. Takviye edilen
Trk birlikleri akam saatlerinde Kumkale'ye girdi.
Ertesi gn saat 06.00'da kar taarruza geen Franszlar Kumkale'nin bir
blmn tekrar ele geirdiler.
Fransz kuvvetlerinin denize dklmesi iin arpanlardan biri de 31. Alayn
10. Blk Komutan stemen ev-ket'ti. 10. Bln grevi dmann tahrip
ettii Orhaniye tabyas zerinden dmann yanma doru taarruz etmekti.
10. Blk hcum esnasnda gemesi gereken ama dman ateinin topland bir
yere geldiinde Blk Komutan: "nce ben geeceim." dedi.
"Geersem, oradan iaretimi bekleyin. Geemez ve ehit olursam nam siper
yapn, gein. Ve behemehal beni Orhaniye'ye kadar gtrn."110
Blk Komutan hafif bir yara ile ateten geti, bl
25 NSAN 1915 - DMAN KARAYA IKIYOR 71
Dman birlikleri.
onu takip etti. 10. Blk, Kk Menderes ay vadisini deniz cihetinden ayran
plak srtlar zerinden Orhaniye'de tutunmaya alan dmana saldrd. Dman
oradan s-klrken stemen evket, kendisini uzun zaman harp meydanlarndan
uzaklatracak ar bir yara ald.
26 Nisan leye doru arpma yavalad.
Asl karmann Gelibolu Yarmadas'nda yapld anlalmt. Franszlar da
ileri gidemeyeceklerini anlamlard. Hlbuki Franszlar ilerleyebildii
takdirde buradaki karmann kuvvetlendirilmesi ihtimali vard.
Fransz kuvvetleri 26 Nisan gecesi Kumkale'den ekildi. Kaybmz ehit ve
yaral, 1730'du. Franszlarn kayb 778 idi.111
Trk birliklerindeki gayrimslim askerlerin dman saflarna gemesi,
Mslmanlarla savatrldm anlayan baz Senegalli Mslman askerlerin
kuvvetlerimize teslim olmak istemesi Kumkale'nin unutulmaz hatralarmdandr.
72 ANAKKALE GELMEZ

stemen evket, 31. Alaya ancak anakkale Sava bittikten sonra kavuabildi.
Sina Cephesi'ne gnderilen Alayna Haydarpaa Gar'nda iltihak etti. Gazze'de
mevzinin denize dayanan son parasnda yine 10. Bln bandayd.
Orada dokuz yara ald.
Kolunu kaybettii gn, duyurulan ordu emrinde 2. Gaz-ze Muharebesi'nin zaferle
sonuland bildiriliyordu.
10. Bln bugn ele geirdii tepeye de "evket Tepesi" ad veriliyordu.
te ne olduysa o ad oralardan silindikten sonra oldu...
ANAKKALE MUHAREBELER
karma: Arburnu
Anzak Kolordusu'nun nc kuvvetleri 25 Nisan 1915 gn saat 04.00 civarnda
Arburnu'nda karaya kmaya balad.
karma noktasnda 9. Tmene bal 27. Alayn 2. Taburundan 4. Blk vard.
Alayn dier iki taburu May-dos'ta, Ordu emrindeki 19. Tmen de 57., 72. ve 77.
Alaylar ile Bigal'da ihtiyatta idi.
4. Blk o sabah zafer tablosunun henz bo olan fonuna kpkrmz dkld.
Kanl gslerden kim bilir kanc savunma hattyd.
karma Kabatepe'ye yaplacakt ama aknc nc kuvvetleri Arburnu'na
srklemiti.112 Arburnu karma iin elverili deildi. Bu durum asl karma
noktalarn anlayabilmede zaten glkler iinde olan savunmada tereddd daha
da arttrd.
Arburnu'ndan gelen top sesleri zerine hazrlanp 9. Tmen Kurmay Bakan
Hulusi Bey'e: "Arkadalarmz orada yanyor. Hl bekleyecek miyiz?" diye sert
bir sitem1
-1
74 ANAKKALE GELMEZ
de bulunan 27. Alay Komutam efik Bey u cevab alyordu: "Ya asl karma
deilse?"
27. Alay saat 05.45'te yola karak saat 08.00'e doru Kemalyeri'nden dmana
hcum etti. Saat 10.30 sralarnda da 19. Tmen Komutan Mustafa Kemal, 57.
Alay Conkbayr'ndan hcuma geirdi.113 O sralarda binlerce dman karaya
km, dman ileri birlikleri Conkbay-n'na kadar gelmiti. leden sonra da
72. ve 77. Alaylar muharebeye sokuldu.114 Gn boyunca iddetli arpmalar oldu.
Akam saatlerinde 1. Avustralya Tmeni tamamen karaya kt. Tepeler dman
gemilerinin ar bombardman altnda "faaliyet halindeki yanardalara"
dnmt.
Buna ramen askerlerimiz dman adm adm geriye srd. 25 Nisan gecesi ok
sayda dman askeri sahile eIKARMALAR
VE 7 OCAK DURUMU
Ege Denizi
JJkm
Anzak Kolordu Komutan General VVilliam Birdwood.
Eceabat Kilavuzu'ndan.
ANAKKALE MUHAREBELER 75
kildi. Anzak Kolordu Komutan General Birdwood, Bakomutan Hamilton'a bir mesaj
gndererek askerlerini gemilere alma izni istedi: "Trkler lgnca
saldryor..." lan Hamilton bu istei reddetti. Tahliye uzun srerdi. Hem AE-2
denizalts da Marmara'ya gemiti.
26 Nisan'da 2. Avustralya Tmeni de leye kadar karaya kt. Harp sahasnda
Anzak Ko-lordusu'na kar 27., 33., 57., ve 64. Alaylarmz vard. Fakat 27. ve
57. Alaylarmz erimiti. Bu
iki alay iki gndr uykusuzdu ve muharebenin ilk gnnde askerler karnlarm
dmandan ele geirdikleri yiyeceklerle doyurabilmilerdi.
Anzak Kolordusu 27 Nisan'da Kanlsrt'm batsndan denize kadar kilometrelik
bir hatt tutmu bulunuyordu. 28 Nisan'da yaplan taarruzda yerlerinden
sklmeleri mmkn olmad.
Arburnu'ndaki kuvvetlerimiz komutas 3. Kolordu Komutan Esat Paa tarafndan
19. Tmen Komutan Yarbay Mustafa Kemal'e verilmiti. Mustafa Kemal bu grevi 17
Mays'a kadar srdrecektir.

karma: Seddlbahir
29. ngiliz Tmeni, Filo'nun bir saat sren korkun bombardmanndan sonra saat
05.30'dan itibaren Gelibolu Yarmadas'nm gneyindeki be ayr noktaya asker
karmaya balad:
76 ANAKKALE GELMEZ
III
River Clyde nakliye gemisi.
Hisarlk (S)
Seddlbahir-Erturul Koyu (V) Teke Koyu (W) Tekeburnu'nun Kuzeyi (X) Zmdere
Kuzeyi (Y)
karma gn Gelibolu Yarmadas'nn gney ucunda 26. Alayn 6. Taburu
bulunuyordu. 3. Tabur, Seddlba-hir-Tekeburnu arasndaki geni sahili tutmaya
alyordu.
Alayn 1. Taburu Kirte-Kabatepe arasndayd. Bir bl Zmdere'de olan 2.
Taburun dier blkleri de 3. Tabura katlacaktr.
25 Nisan gn 3. Tabur, Tmamiral Wemyss komutasndaki 1. Britanya Filosu'nun
cehennemi bombardman altnda 12 taburluk 3 tugaya kar savat.
ngiliz birlikleri Erturul Koyu'nda akam saatlerine
ANAKKALE MUHAREBELER 77
kadar karaya kamad. Dman, savunma iin kuvvet bulundurulmayan noktalardan
ilerledii halde 3. Tabur karsnda o kadar perian olmutu ki 25 Nisan gecesi
mevziinde kald. Hlbuki Erturul Koyu'ndaki bataryamz evrilme tehlikesi
karsnda geriye ekilmi, River Clyde nakliye gemisindeki birlikler de karaya
kabilmilerdi.
3. Tabur ancak 26 Nisan gn saat 02.30'da 25. Alaydan 2,5 blkle takviye
edebildi. Buna ramen tabur yine de dmana hcum etti. 3. Tabur saat 14.30'da
ekilirken ngiliz zayiat 3000'i gemiti. 29. ngiliz Tmeni btn mevcudu ve
bataryalar ile birlikte 26 Nisan gecesi karadayd. Dman 3. Taburu takip
etmeyi gze alamad gibi dt ylgnlk yznden o gece sabaha kadar
fundalklara, mezar talarna, akllara ate etti.115
Ancak 27 Nisan gn saat 16.00'da harekete geebilen ngilizler Morto Koyu'nun
Kuzeyi-Zmdere hattn tuttular.
Savunma 26 Nisan gecesinde Hisarlk Kuzeyi-Bomba-tepe-Kerevizdere hatundayd.
ngilizler ilerleyince iki cephe birbirine 500 metre yaklamt.
Seddlbahir Cephesi'nde 1. Fransz Tmeni ile ngiliz Deniz Tmeninin karaya
klar da 30 Nisan'a kadar tamamlanm olacaktr.
Cesaretin En By
Arburnu ve Seddlbahir'de karma srerken deniz tmenini tayan muhripler
Saroz sahilinde, Fransz Tmenini tayan muhripler de Beike sahilinde sahte
karma hareketleri yapt. Her iki sahil bombaland.
5. Ordu Komutan Liman von Sanders karmann Saroz ve Anadolu sahillerine
yaplaca dncesinde oldu-J undan bu sahte karma hareketlerinden
etkilendi. Liman von Sanders, gerek durumu ancak ertesi gn grebilecek,
78 ANAKKALE GELMEZ
asl karma noktalarna kuvvet kaydrlmas bu yzden gecikecektir.116
Seddlbahir ve Arburnu'nda blkler taburlarla arprken Saroz civarnda iki
tmen beklemede idi. 26 Nisan gn bu tmenlerden birer alay harp alanna
getirildi. Bir alay da Anadolu tarafndan gelmiti. Bununla birlikte 120 km'lik
bir sahilde asl karma noktalarnn belirlenmesinde ve buralara kuvvet
kaydrlmasnda baz glkler yaanmas ok yadrgatc deildir.
Neyse M tahtlarn, talarn gerek sahibi Mehmetik insanst bir gayret ve
fedakrlkla dmann bir hamlede Altepe ve Conkbayr'n ele geirmesine
msaade etmemi 25 ve 26 Nisan gnlerini savunmaya kazandrmtr.
Bundan sonra Mttefik Ordu'nun tek hedefi gneyde Altepe'nin, kuzeyde
Conkbayr'nm ele geirilmesi olacaktr. anakkale'de "Bir tepecik alnd." veya
"... Kaybedildi." demek 2-3 bin insan ld demektir. "Dman cephemize 100 metre
girdi.", "Dman 200 metre geriye pskrtld." dediimizde binlerce insann
hayatn kaybetmesinden bahsediyor olacaz.

General C. F. Aspinall Oglander, "Bu savata rol alm olan ngilizler,

Avustralyallar, Yeni Zelandallar, Franszlar ve Trkler cesaretin en byn
gstermilerdir." der. "Orada bulunan herkes sanki kendi esaretini yazmak iin
sz vermi gibidir."
Bu dorudur ve bunun iin de Gelibolu Yarmadas kana batmtr.
Ama sonuca baktmzda General'in szlerine ok ey
ilave etmek gerekir.
Alan Moorehead, mehur eserinde ngiliz askerlerinin yaadklar glkleri
anlatrken onlarn aylarn stsz imek zorunda kaldklarndan bahseder.
stelik zavall
ANAKKALE MUHAREBELER 79
askerler pek az yumurta bulabilmekte, iki ise ancak uzun aralklarla
datlabilmektedir...117
Bir tarafnda Bakumandan Vekili ve Harbiye Nazr Enver Pasa'nn, bir tarafnda
ae ve Levazm Nazr smail Hakk Pasa'nn imzas bulunan emirde ise yle
deniliyordu: "... Bir zeytin tanesi lokmaya katk edilecektir. Bu zaruretin
gnlk emir meydannda hkm tamamen tatbik edilinceye kadar tekrar..."118
25 Nisan gn efik Bey 27. Alay Maydos'tan yrye geirirken gzeller gzeli
askerlerini dolu gzlerle seyreder. Onlarn tek silah olan tfeklerinin yedek
paralar yoktur ve onlarn iinde sivil elbiseleriyle yryen askerler
vardr.
Liman von Sanders'in kurmay heyetinden Cari Mhl-man kendi kendine sorar:
"ngilizlerin elindeki imknlar 5. Trk Ordusunda olsayd neler olurdu acaba..."
anakkale'de her ey tartlabilir. Taktikler, kymlar, sebepler, sreler...
Her ey. Orada tartlamayacak olan, Trk askeridir. Efsanenin de destanlarn
da tek sahibi olduunu anakkale'de gstermitir. Queen Elizabeth'in iinde 10
bin misket bulunan 38'lik toplarna boynunu uzatrken o yalnz milletimiz iin
deil dmanlar iin de bir zafer kazand. nsanlk zaferini. Ve nasl da
savat...
Ayanda arklanyla Mehmetik.
Harbe gnll katlm. (Y. . Bar'n ad geen eserinden)
80 ANAKKALE GELMEZ
Karadan ve denizden saysz toplar Trk hatlarn dvyor ve dmdz ediyordu.
Ama Trk savunmas sarslmyor, gerilemiyordu. Btn hayatn mahvolduu sanlan
yerde Trk askeri srnerek kanlar iinde siperden kyor ve hl hareket
edebiliyorsa sng ile dmann zerine atlyordu...,119
Nisan-Mays 1915
28 Nisan - Seddlbahir -1. Kirte Sava
29. ngiliz Tmeni ile Fransz Tmeninin bir ksm, denizden 2 saat sren
bombardmandan sonra Altepe'ye doru taarruza geti. 7., 5. ve 9. Tmenden
Alaylarmz, ilerleyen dman eski hatlarna att. Hamilton'un 29 Nisan'da-ki
taarruz isteini komutanlar yerine getirmedi. 30 Nisan'da Akdeniz Seferi
kuvvetlerinin tamam karaya kt.
Mays banda Hamilton'un istedii ilve kuvvetler geldi. 42. ngiliz Tmeni, 2.
Fransz Tmeni ve Msr'dan atsz olarak Atl Anzak Piyade Birlikleri...
1 Mays Gecesi - Seddlbahir
9. ve 7. Tmenlerimiz 5 km'lik cephe boyunca 12'er taburlu iki dman tmenine
sng hcumu yapt. Baz kuvvetlerimiz denize kadar ilerledi. Fransz Kurmay
Heyeti, erlerin safnda kendisini korumak zorunda kald. Donanma atei Kirte'yi
yakt.
3 Mays gecesinde 15. Tmen stanbul'dan gelir gelmez muharebeye katld.
Filo'nun atei muharebe sahasn "bar-nlamaz" bir hale getirdi. 12 bin mevcudu
olan 15. Tmenden geriye 3500 askerimiz kald. Muharebe bittiinde 16 bin
Mehmetik ehit olmutu. Dman bu muharebeden sonra manev olarak sarsld. 4
Mays'ta Seddlbahir Cephe-si'ne Gney Grubu Komutan sfatyla Veber Paa
getirildi.
ANAKKALE MUHAREBELER 81
Savan bandan sonuna kadar, grevli Alman says ou teknik hizmetlerde
olmak zere 700'dr. Daha sonra gnderilecek bir Alman stihkm Bl iklim,
iae ve muharebe artlarna dayanamadmdan lavedilecek, Veber Paa: "Bunlar
gndereceklerine 30 mermi gnderselerdi daha iyiydi." diyecektir.120

1 Mays - Arburnu
Trk kuvvetleri sadan Merkeztepe'ye, soldan Kanl-srt'm iki yanma taarruza
geti. Muharebeler 8 Mays'a kadar srd. 14 bin askerimiz ehit oldu. Dmann
kayb 8 bindi. ngiliz Harp gemileri Saroz'dan hastanelerimizi bombalad.121
Arburnu'nda Cephe Komutanlna Kuzey Grubu Komutan sfatyla 3. Kolordu
Komutan Esat Paa getirilmiti. Esat Paa cephede yeni bir dzenleme yapacak,
buradaki kuvvetleri komuta eden Yarbay Mustafa Kemal 17 Mays'ta esas grevi
olan 19. Tmen Komutanlna dnecektir.
6 Mays - Seddlbahir (Gney) - 2. Kirte Sava
Sabah saatlerinde balayan topu atei ile Trk mevzileri "gzden silinmiti."
ngilizler 11.30'da taarruza getiler. Muharebe 8 Mays'a kadar srd. Mevziler
defalarca el deitirdi. Dman 8500 kayp verdi. Bizim kayplarmz daha da
oktu.
12 Mays'ta General Albert d'Amade Fransz Dou Seferi Kuvvetleri
Komutanlndan ayrld. Yerine General Gouraund getirildi. "8. Kolordu" ad ile
birletirilen ngiliz Tmenlerine General Hunter Weston komuta ediyordu.
Hamilton Londra'dan 4 Tmen daha istedi. Orada Lord Fisher: "Allah kahretsin u
anakkale'yi." diyordu. "Oras hepimizin mezar olacak!"
82 ANAKKALE GELMEZ
ANAKKALE MUHAREBELER 83
19 Mays - Arburnu (Kuzey)
Bakomutan Vekili Enver Paa 11 Mays'ta cepheyi ziyaret etti. Bu ziyaretinde
byk bir hcum konusunda Liman von Sanders'le fikir birliine vard sylenir.
19 Mays gn saat 03.30'da 19., 5., 2. ve 16. Trk Tmenleri Yksektepe,
Merkeztepe, Sivritepe, ehitlertepesi istikametinde hcuma geti. Hcumun
arlk merkezinde 2. Tmen vard. Ancak kolordu saldr planndan haberdar
olmu, gerekli tedbirleri almt.
Donanmann yan atei ve ar makineli tfekler askerimizi biti. Ancak siperleri
nnde devrilen hcum hatlar-mzm yerini geriden gelen hcum hatlarmz
alyordu. Muharebe "tek tarafl bir kyma" dnmt: "Bir ellenin ak
gibi" saldran Trk askerleri ak birer hedefti.
O byk ruh hesaplama zaman olmadn hissediyor, ilerin bir defa daha gelip
canna dayandn anlyor, "of demeden biiliyor, biiliyor, biiliyordu...
Muharebe leye doru durduruldu. Trk ve Anzak siperleri arasnda kimi
kaynaklara gre 10 bin ehit yatyordu. Binlerce yaral asker de llerin
arasnda inliyor, akbetini bekliyordu.
"Korkun boluktan ses gelmiyordu. Ara sra urada burada lmek zere olan bir
asker bulutsuz bir gkte parlayan gnein altnda sessiz ve umutsuz acyla bir
yanndan teki yanma dnyor, gklere doru yavaa kolunu kaldryordu."122
19 Mays hcumunun ne olduunu, nasl olduunu belki ancak Anzak zayiat
aklayabilir. Anzaklar o gn 160 l 468 yaral verdiler! Trk askerlerine
leye kadar 948.000 mermi atlmt.123
O gnn akamnda iki taraf da atekes iin istekliydi. Resm sreci Hamilton
balatt. 14 Nisan'da atekes ilan
Trk elisi llerin gmlmesi iin savaa ara verilmesini konumak amacyla
Anzak birliinde... Gzleri bal...
edildi. Trk ve Anzak subay ve erleri birbirlerini ilk defa yakndan grd. Harp
sahasnda tuhaf bir yaknlama oldu. Anzaklarm beyinlerine yerletirilmi
"esirleri ldren Trkler" dncesi ar ekilde sarsld. Askerler llerin
defni iin saatlerce birlikte alt. Anzak askeri, hediye verdii Trk
aresizlikle "Ben sana ne vereyim..." dediinde niformasnn dmesini
gsteriyordu. Biraz incir... Kasatura ile kesilmi dmeler... Anzaklara hediye
oldu.124
Anzaklar nasl bir insanlk abidesi ile kar karya olduklarn anlamlard.
ngilizler kendilerine gaz maskesi datmaya kalktnda bu maskeleri almay
reddettiler.
ocu o, yp
3
N
i, C
&
CD
ET. E. a.
a B"|"
d a S a 3 8 S P K

I "i
en
~
t a
3^ 1
I
t
^ 1
B <n
s s &
o, * B- ^ pI- s . S. ?
S
en
h-" ^-. ". g N

O
<,
C
"
s
la
a -.
en
S
3
3 5II
>O
oa
<!
86 ANAKKALE GELMEZ
21 Haziran - Seddlbahir -1. Kerevizdere Sava
Franszlar karadan ve denizden gn sren bombardmandan sonra Kerevizdere'de
hcum ettiler. Hcum ertesi gn tekrarland. 6000 kayp verdik. Fransz kayb
2500 idi.
28 Haziran - Seddlbahir -1. Zmdere Sava
26 Haziran'da karadan ve denizden top atei balad. Hedef Zmdere'deki
siperlerimizdi.
Dman ehitlerle dolu siperlerimize girmeyi baard. 1. Tmenden gelen
kuvvetler Hint Tugaynn soldan yapt evirmeyi durdurdu. Muharebe 30
Haziran'a kadar srd ve neticesiz bitti.
Bu muharebede yaralanp sarg yerine getirilen askerlerimiz yaralar sarlrken
ehit edildiler. General Gouraud 30 Haziran'da sa kolunu kaybetti.
5 Temmuz - Seddlbahir - 2. Zmdere Sava
Zmdere'de Trk kuvvetleri dmana taarruz etti. anakkale'nin en kanl
muharebesidir. Zayiatmz 16 bindi.
ANAKKALE MUHAREBELER 87
Bu gnlerde mevsimin getirdii skntlar harp artlar iinde birer felkete
dnm bulunuyordu. rm cesetlerin dayanlmaz kokusu... Sinek bulutlar...
Askerleri bir bir tketen dizanteri...
Haziran sonunda ngilizler 5 tmen daha getirdiler. Amerikan yaps dz karineli
monitrler geldi. Bunlarn 14 pusluk toplar vard.
Gney grubu komutanlm 9 Temmuzda 2. Ordu Komutan Vehip Paa devrald. Vehip
Paa, Kuzey Grubu Komutan Esat Paa'nm kardeiydi.
12 Temmuz - Seddlbahir - 2. Kerevizdere Sava
1. ve 2. Fransz Tmenleriyle 52. ngiliz Tmeni Kere-vizdere'de 4. ve 7. Trk
Tmenlerine taarruz etti. Taarruz 13 Temmuz'da tekrarland. Kerevizdere'nin
batsndaki mevzilerimize giren dman, ihtiyattan kalan bir iki bln
"intihar denecek" saldrsyla coan Trk askerleri tarafndan sklp atld.
lan Hamilton artk kesin neticeyi austosta kuzeyde almay dnyordu. Trkleri
oyalamak iin bundan sonra gneyde kstl hedeflere taarruz ederek zaman
kazanacakt.
Trk tarafna yeni karma haberleri gelirken ngilizler 50 bin kiilik bir
orduyu kuvvetlerine katmak zere Lim-ni'de toplamlard.
Austos Muharebelerine gemeden nce tutanak ve raporlara bir gz atmalyz.
Mehmetik dman askerini beklemekte...

I j
88 ANAKKALE GELMEZ
Tutamaklar... Raporlar...
"45. Alayn 8. Blk 2. Takm Komutanydm... Saat 09.00'da ileri hareket ettik.
Dman ertik Tepesi'ni iddetle topu atei altna almt. "Yere yat" emri
verildi. Tabur komutan sng takp ilerdeki avc hatt ile birletikten sonra
hcum edeceimizi syledi. Her srayta iki mevzi siper atladk. Askere son
defa mevzi aldrdm zaman bir top mermisi koluma isabet ederek beni ar
surette yaralad. Soanldere'de kann durdurulmas iin kolum sarldktan sonra
Kilitbahir Hastanesi'ne gnderildim. Gzm atmda kendimi kolsuz buldum.
Vatan iin bu hale geldiimi dnerek teselli oldum. Yce Trk Milletim ve
mukaddes vatanm iin feda olan koluma acmyorum."
Temen Mehmet Dursun.
"24 Temmuz 1915'te Seddlbahir'de Gaziler Tepesi'ni takviye iin gidiyorduk,
ilderesi'ne yzlerce dman mermisi dyordu. Buradan gemek tehlikeliydi. Ama
dmandan intikam iin btn bedenleri titreyen askerim, din kardelerine
yetimeye mani olan her eye bir alkal bakla, frlayp ileri atld. Yol
zerinde ate alan bir sandk cephane yolu kapamt, ileri gemek iin rpnan
Trk kalpleri kum torbalaryla, yanan cephane sandnn zerine atld.
Bu drt askerin cesedi ve fedakrl sayesinde llderesi yolu ald. Tam
zamannda Gaziler'de bulunan silah arkadalarmza yetimek mmkn olduysa da
Ethem Onba isminde nefer sol kalasndan arapnel misketiyle yaraland. u
szleri syledi: "Bir kurun atamadan gidiyorum. Bari benim intikamm siz
aln." Ellerime kapand, gzlerinden yalar aktarak ayrld.
Bu drt yavrunun kahramanca hareketleri ecdadmzn Osmanl Tarihi'ndeki
srasna gemekle, gelecek nesillere yadigr olmak zere isimlerinin zikr
olunmasn bir grev bilirim."
Blk Komutan.
ANAKKALE MUHAREBELER 89
"Kerevizdere'de taburun nnde dmann ilerleyerek yapm olduu byk bir
ileri siper, hazr kt'a olarak bulunan taburun sinirlerine dokunuyordu. Bu
siperi ykmak gerekirdi. mer olu Nasuh: "stediim arkadalarm ver, ben bu
siperi ykarm Yzbam." dedi.
Gece pek karanlkt. Nbetilerimiz ve dman tarafndan atlan silahlarn kesik
sesleri siperleri saran zifiri karanl yrtmak iin haykryorlar gibiydi.
Eskiehir Ilca kynden mer olu Nasuh; negl Muzal kynden Emin olu
Mustafa, Kalecik Dalyasan kynden brahim olu Hseyin ve Ilca kynden Mehmet
olu Abdurrahman'dan oluan kk feda ordusunun banda dman siperine doru
karanlklar iinde szlp gitti.
On be dakika sonra dman siperinde 4-5 el bombasnn sesi duyuldu. Sonra
bouma balad. Bu ani hcumdan tel eden dman etrafa maksatsz kurun, top
ve havan mermisi frlatyordu. Top ve havan mermilerinin at ukurlardan
bayltc l kokular geliyordu. Herkes Nasuh Onba ile arkadalarn
bekliyordu. 7. Blk mntkasndan haber geldi. Nasuh Onba vazifesini yerine
getirerek dnm idi. Fakat yalnz idi. Mustafa, Hseyin ve Abdurrahman ehit
olmulard. Nasuh Onba mert ve asil bir eda ile vazifesini yaptn
sylyordu.
Drt gn sonra 29 Temmuz 1915'te o da ehitlik rtbesine ykseldi. Allah rahmet
eylesin."
55. Alay 5. Blk Komutan.
"Afyonkarahisar Hseyin Mustafa Mahallesi'nden Abdulka-dir olu Kadir avu 5.
Alayla Kirte'ye yeni gelmitir. Kendilerine ilerdeki siperlerden iki hatta
bizim, nc hatta dmann bulunduu sylenmitir. Hlbuki Kadir avu'un
bulunduu bln bir takm birinci hatta geecei srada mitralyz ateine
I-,
'I
90 ANAKKALE GELMEZ
tutulmu ve ok ehit vermitir. Kalanlar hemen yere yatarak orada afak vaktine
kadar kalmlardr. afakla birlikte hemen karlarnda dman gren Kadir
avu, kendisinde el bombas olduunu syleyerek Blk Komutanndan mangas

ile dmana hcum etmek iin izin istemitir. Kadir avu bombalarn savurup
hcuma gemi, dman uzaklatrm ve ele geirdii 4 mitraiyzle 24 saat daha
orada kalmtr."126
Austos 1915
Londra, Austos'ta yeni bir karma iin onay vermiti. karma iin byk
hazrlk yapld. Olympic, Mauretania, Aquitania adl bjmk yolcu gemileri
Limni'ye on binlerce yeni asker tad. Yeni karma vastalar, nakil gemileri,
motorlu tekneler geldi. 20 bin zayiata gre hastane gemileri hazrland. Msr
pazarlar boald. "St bidonundan su tulumuna kadar ne varsa" Gelibolu'ya
getirildi. Hamilton yine de ikyetiydi. Yeni askerler ve yal komutanlar iin
"Eski ielerde taze arap" diyordu.
Yeni plan yleydi:
Gneyde Trk kuvvetleri bask altnda tutulacak, Ar-burnu'nun kuzeyinden
Kocaimen'e doru byk bir baskn taarruzu yaplacak, Suvla'da karaya
karlacak, 25 bin kiilik kuvvet Kocaimen-Teketepe hattn tutup Maydos'a
doru taarruz ederek savunmann gerilerine ilerleyecek.
6 Austos
Akam. Arburnu'nun gneyinde dman Kanlsrt ynnde 16. Trk Tmenine
saldrd. Ama Trk kuvvetlerinin burada tutulmasyd. Siperlerimiz tnel
basknlaryla ele geirildi. Siperleri terk etmeyen kuvvetlerimiz 3500 ehit
verdi. Bu siperler 6-9 Austos arasnda dmandan geri alnacaktr.
ANAKKALE MUHAREBELER 91
Dman tarafndan kazlan tneller.
Akam. Denizden korkun bombardman sonrasnda dman sadan Conkbayr iin
Sazldere ynne, soldan Kocaimen iin Aldere ynne saat 21.00'de en byk
taarruzuna balad. lerleyen saatlerde sa kolu 19. Tmen pskrtt. Sol kol
Kayackdere'nin gneyinde gerilla harbi ile durduruldu.
Akam. Mttefik Ordu saat 22.00'de Suvla'ya asker karmaya balad. Yeni tekil
edilen 9. ngiliz Kolordusu Bykkemikli Burnunun gneyinde A, Kkkemikli
Burnunun gneyinde C ve B kylarna kt.
Liman von Sanders yine yanlmt. O ikinci karmay da Saroz ve Anadolu
kylarndan bekliyordu. Dman sahilde yine avc hatlarmz, ileri
karakollarmz karlad.
A karma noktasnn 3 km ilerisindeki kuvvetimiz yalnzca 1500 kiiydi. Bu
kuvvete Alman Wilmer komuta ediyordu.
92 ANAKKALE GELMEZ
7 Austos
Sabah. Dman 06.30'da Conkbayr'na doru hcum etti. Filo'nun "barmlamaz"
hale getirdii blgede Alaylarmz Conkbayr ve Besimtepe'de tutunmaya alt.
Dman 10.30'da ahintepe'ye ekildi.
Akam. 4. Tmen, Cemil Conk komutasnda cepheye geldi. 11. Alay Esat Paa
tarafndan Kocaimen'e gnderildi. Gurka Taburlar hattmz yarp Conkbayr'na
saldrd.
Karaya kan ngiliz 9. Kolordusundan baz kuvvetler saat 18.00'de Mestantepe'yi
igal etti. Kiretepe'ye ilerleyenler VVilmer Kuvvetleri tarafndan perian
edildi.
Ancak 9. ngiliz Kolordusunun esas gvdesi sahilde aklm duruyor, harp
zerinde bir etki yapmyordu. Sonradan ok tartlacak olan bu durum, emirlerin
yanl yorumlanm olmasna balanacaktr.
8 Austos
Sabah. Dman iddetli topu ateinden sonra saat 05.30'da Conkbayr'na yeni
bir taarruz balatt. Blge "Ate silindiri" altndayd. Kuvvetlerimiz biraz
ekildi. 9. Tmen Komutan Vekili, 25. Alay Komutan yaraland. Saat 15.00'de 64.
Alay Conkbayr etrafndaki dmana saldrd. Yeni Zelanda birlikleri takviye
edildi.
Akam. iddetli arpmalar gece boyunca srd. Ko-cadere'ye iki alaymz geldi.
64. Alaydan 300 asker sa kalabildi. Bir Yeni Zelanda Taburunun mevcudu 47'ye
dmt. Toprak kan denizi olmutu.
24. Alay saat 22.30'da Conkbayr etrafndaki dmana yeni bir hcum balatt.
arpmalar gs gse sryordu. Subaylarmzn hemen hemen tamam ehit
olmutu.

Muharebe sabaha kadar hi durmadan devam etti. Saroz Grubu Komutan Albay Fevzi
Bey (akmak] buANAKKALE MUHAREBELER 93
Kurmay Yarbay Mustafa Kemal anakkale'de siperde.
radaki 7. ve 12. Tmenleri 7 Austos'ta yrye geirmi, 50 km'lik zorlu
yryle 8 Austos leden sonra gelebilmiti. Tmen yry kollan uzanm,
dalmt. Fevzi Bey bu durumda Liman Paa'nn "Hemen taarruz et" emrini yerine
getirmedi. Asker hazr deildi. 9 Austos'ta taarruz edecekti. Liman Paa, Fevzi
Bey'i grevinden ald. Dmann byk hcum dalgalarm karsnda durum gittike
vahim bir hal alyordu. Liman'm Kurmay Bakan Kzm
94 ANAKKALE GELMEZ
Paa onun adna telefonla komutanlarla grrken 19. Tmen Komutan Mustafa
Kemal, Anafartalar'daki btn kuvvetlerin emri altnda toplanmasn iddetle
talep etti. Telefonda bir tartma yaand. Fakat az sonra gnderilen emir 19.
Tmen Komutan Mustafa Kemal'in Anafartalar Grubu Komutanh'na atandn,
hemen amltekkesi'ne hareket etmesi gerektiini icra olunacak taarruzla ilgili
bilgileri Anafartalar Grubu Kurmay Bakan Hayri Bey'den alacan
bildiriyordu.127
Mustafa Kemal 8 Austos gecesi karargha geldi.
9 Austos
Sabah. Mttefik Ordu btn cephede taarruza geti. Dman, saat 04.40'da
Teketepe hedefi iin Anafartalar'da, saat 05.15'de Kocaimen hedefi iin
Arburnu'nda ilerlemeye balad.
Dman Anafartalar'da mevzilerin defalarca el deitirmesinden sonra durdurulup
geriye atld.
7. Trk Tmeni de Damaklk bayrmdaki dmana taarruz etmiti. Burada 20. Alay
Komutan ehit oldu. 21. Alay Komutan yaraland. Blk ve tabur komutanlarnn
ou ehit olmutu.
Arburnu Cephesi'nde tehlike sryordu. Conkbayr evresinde asker
sngleiyor, yumruklayor, grtlak grtlaa bir dv oluyordu. Bitmez
tkenmez donanma atei ise alev yadrp duruyordu. Dman Conkbaym'nn bir
ksmna girmeyi baard.128 Tepenin etraf cesetlerle kaplanmt. Uaklar da
bomba yadrmaya balad. Her tarafta birbirlerini sngleyerek ldrm
askerler yatyordu. Kan, topra yer yer balk yapmt.
Conkbayr'ndaki kuvvetlerimize 8. Tmen Komutan Albay Ali Rza Bey komuta
ediyordu.
ANAKKALE MUHAREBELER 95
Austos 1915 Suvla karmas ve dier hareketler (Eceabat Klavuzu'ndan).
96 ANAKKALE GELMEZ
Anafartalar'da dman ovaya atan Mustafa Kemal 9 Austos gecesi Conkbayr'na
geldi ve Tmen komutanlarna bir emir gnderdi:
"Bu gece byk faaliyet talep edeceim. Askere hi olmazsa scak bir orba
hazrlayn."129
Tllenen Maribi Akamlar Sarsam Yarana..
9 Austos akamnda Conkbayr etrafnda ounun mevcutlar yarya inmi 12
taburluk Trk kuvveti, yer yer 10 metreye den 50-100 metrelik bir mesafede 20
ngiliz Taburuyla savayordu.
Conkbayr ve ahintepe'de General Conston emrinde 12 dman taburu, bunlarn
kuzeyinde 38. ngiliz Tugay, Besimtepe'nin karsnda Hint Tugay vard.
10 Austos sabah 04.30'da, 25., 64. ve 24. Alaylarmzla, 32., 23. ve 11.
Alaylarmzdan birer tabur, Conkbay-r'nn kuzeyi ile gneyine ve ahintepe
ynne doru, dman kafi ekilde skme karar ile byk taarruza geti.
Askerimiz dmann ahintepe'den yan atei ve donanmann toplar altnda dman
can ile kanrta kanrta skp gerilere doru srd.
Harp alan bir defa daha kana doydu. 24. Alay Komutan Nuri Bey ile 23. Alay
Komutan Recai Bey yaraland. 14. Alay Komutan smail Hakk Bey ehit oldu.
Tugay Komutanlarndan Baldwin hayatn kaybetti.
Mevcutlarnn neredeyse tamamn kaybeden birliklerimiz vard.
Bir arapnel paras, Anafartalar Grubu Komutan Mustafa Kemal'in gsndeki
saate isabet etti.

ANAKKALE MUHAREBELER 97
"10 Austos'ta iki taraf gndr bitkin ekilde savayordu. Siperler l
doluydu. lgmcayd bu saldr. Trkler topu tarafndan ak srtlarda yok
edildi. Ama siperleri yine de geri aldlar.
10 Austos leden sonra Suvla ve Anzak Cephesi'nde hibir nemli tepe
ngilizlerde deildi."130
lahi Hcum
Hamilton "lahi Hcum" dedii 10 Austos iin unlar
syler:
"Zamanmz fenninin hazrlam olduu silahlarn hepsini ellerinden atarak
hasmlar ile boaz boaza dven erlerimizin yanma generaller de katld.
General Cayley, Cooper ve Baldwin bugn hayattan ayrldlar.
Trkler "Allah Allah" haykrlaryla yiite saldrdlar ve savatlar. Bizim
erlerimiz de rkmza has sebat ve metanetle dvtler ve canlarn verdiler.
Conkbayr.

98 ANAKKALE GELMEZ
Bu boumay yaz ile tasvir etmek mmkn deildir.
Trklerin taarruzu kara ve deniz toplarmzn demir yamuru ve Yeni
Zelandallarn on makineli tfeinin namlular kzarmcaya kadar yapt atele
durdurulabildi.
10 Austos akam General Birdwood zayiatnn 12 bin olduunu pek ok da subayn
ldn bildirdi."131
"Trklerin lm hie sayan kahramanl ngilizlerin elinden zafer dln
ekip almt" der Mhlman.
"ngilizler topra kanla yorulan bu tepede (Conkbay-r) bir daha
grnmedi."132
Ashmeat Bartlett'in Times'da 13 Eyll'de yaynlanan 19 Austos imzal mektubunda
10 Austos yle anlatlyordu:
"Devler lkesinde devlerin muharebesiydi. Trkler fecirle birlikte
Conkbayr'nda iddetli sng hcumuna geti. Hayatlarn hor ve kk grerek
yaptklar bu hcumla ktalarmz ekilmek zorunda kald.
Fakat bu hcum karadaki sahra ve obs, gemilerdeki ar toplarmzn iddetli
atei ile cezasz braklmad. Gemi toplarmzn hcum saflar arasnda patlayan
mermilerin havaya uurduu cesetler para para etrafa sayordu.
Bu cehennem topu atei bile Trk saldrsn durduramad. Nihayet 10 makineli
tfeimizin ksa mesafeden yarm saat sren ateiyle bu mthi saldr
durdurulabildi. Bu tfeklerin namlular kzl hararet derecesine gelmiti.
Trkler bizi Conkbayr'ndan srp kardlarsa da bu kendilerine pek pahalya
mal oldu. Bu mevkinin kymet ve ehemmiyetini takdir eden Trkler bugn phesiz
pek byk cesaret ve yiitlikle savatlar. Conkbayr'm bize kaptrmamaya
altlar ve muvaffak oldular."133
Mttefik Ordu 13 Austos'ta Mestantepe'den Yusufuk
ANAKKALE MUHAREBELER 99
ynne yapt taarruzda Trklere ok esir verdi. Kayplar da ok oldu.
15 Austos'ta rlanda Birlikleri Kiretepe boyunca saldrd. Kanlsrt ilk defa
el deitirdi. kinci gnn sonunda hcum eritildi.
Austos'ta Dier Muharebeler
21 Austos 1915 - 2. Ana/ortalar Muharebesi
ngilizler 29. Tmeni Seddlbahir'den Anafartalar'a getirdi. Ayrca Msr'dan 2.
Atl Tmeni geldi. Katlan asker says bakmndan anakkale'de en byk
taarruzdur.
Saat 15.00'te karadan ve denizden topu ateinden sonra Bombasrt-Besimtepe,
Kkrtlpmar-Azmakdere hatlarndaki 7. ve 12. Tmenlerimize saldrdlar.
Hedefleri nce smailolu Tepesi sonra Teketepe idi.
Hcumu nce 7. ve 12. Tmenlerimiz gsledi. 3 ngiliz Tmenine kar geni
cepheyi kahramanca savunan 12. Tmen ok kayp verdi. allklar topu ateinden
tututuundan yarallar yanyordu.
arpma ertesi gn de srd ve savunma son ihtiyatlar da harbe sokarak dman
durdurdu.

Bu muharebede dman ok byk bir hezimete uram ve yer yer imha edilmitir.
Mustafa Kemal dman zayiatnn 15-20 bin olduunu syler ve Hamilton'un yenilgi
iin ne srd mazeretler karsnda ok ar eletirilerde bulunur.
Hamilton bu muharebedeki askerinin kahramanl iin "Damarlarnda bir damla
ngiliz kan dolaan her bir ferdi iftihar ettirecek." demitir.
Mustafa Kemal bu szlere sinirlenerek yle der:
'i:
100 ANAKKALE GELMEZ
"... ngiliz asilzadeler frkasn malup etmek iin benim kullandm
kuvvetlerin miktarn Hamilton harp tarihinde okuduu zaman Trk askerini bu
ngiliz frkasnn ulviyetinden daha yksek bulacaktr... Eminim."'134
Trk taburlarnn mevcudu dkt. ehit olan askerlerimizin yerleri henz
doldurulmamt. Hamilton bu muharebeden sonra 50 bin kiilik yeni bir kuvvet
istemitir.135
27 Austos 1915 - Kayackal Muharebesi
Yine cehennemi kara-deniz topu ateiyle ngilizler Ka-yackal'nda taarruz
ettiler. Bouma sabaha kadar srd. Hamilton'un sknts ryalarn da istil
edecektir artk. "Dn gece ok kt bir rya grdm" diye anlatr: "Frlayp
uyandm zaman hl grtlamdaki tkanmay, bamdan am olan sular
hissediyordum. Titriyordum. imde sanki grnmeyen bir ziyaretinin adrma
girmi olduu duygusu vard. Hayatmda hi byle korkun bir rya grmedim.
Sonradan saatlerce anakkale'nin kt bir kader olduu dncesiyle bylenmi
gibi oturdum. Uursuz bir eyler vard burada. Sanki bizler, hepimiz lanetlenmi
gibiydik."
Sonras...
Austos sonunda, savan bandan beri zaten srmekte olan siper muharebeleri
arlk kazand.
Yaz aylarnn scaklndan doan meseleler yerini yava yava sonbaharn
getirecei meselelere terk ediyordu.
Eyll'de havalar serinlemeye balad. Kasm ay tam bir felketti. iddetli
yamurlar byk sellere yol at. Sel, tepelerden getirdii cesetleri siperlere
tayordu. Asker dizANAKKALE MUHAREBELER 101
Anafaralar Grup Kumandan Mustafa Kemal muharebe arkadalar/la grup karargh
nnde.
lerine kadar suyun iinde siperde tutunmaya alyordu. Derken gece donmalar
ba gsterdi. Donarak len asker says binlerle ifade ediliyordu.
Bu feci manzaralar ortasnda Altepe ve Conkbayr orada ngilizler iin iki
byk hayal olarak dimdik duruyordu ve asla boyun emeyecekleri, neye mal olursa
olsun ele gememeye kararl olduklar artk anlalmt.
Londra, anakkale'den ekilmeyi tartyordu.
Ama nlerinde bir engel vard. ekildikleri takdirde bata smrgeleri olmak
zere slm lkelerinde ok itibar kaybedeceklerdi. Sonunda anakkale'de denize
dklrse daha ok itibar kaybedeceklerini dnp ekilme karan zerinde
durmaya baladlar.
Hamilton byk zayiat vermeden ekilmenin mmkn
102 ANAKKALE GELMEZ
olmayacam ne srnce grevinden alnd. 17 Ekim'de Gelibolu'dan ayrlan
Hamilton'un yerine General Monro atand.
Harbiye Nazr Lord Kitchener 9 Kasm'da anakkale'ye gelip cepheyi gezdi.
ngiliz hkmeti 7 Arahk'ta Ar-burnu'nu boaltma karar ald.
20 Aralk 1915 gece yarsndan sonra Arburnu'ndaki ekilme tamamland.
25 Aralk'ta da Seddlbahir'in boaltlmasna karar verildi.
8 Ocak 1916 gecesinde son ngiliz askerleri de gemilere binerek Gelibolu'yu terk
etti.
100 bin ehit ayaklanm, kanl gzyalar iinde ku-caklayordu.
Kalanlar en n saflar bile konforlu olan ngiliz siperlerine mahzun mahzun
bakmaktayd.
Gelibolu Yarmadas derin bir sessizlik iindeydi. Sada solda trk demetleri
hafife dalgalanyor, topraa salan Kelime-i Tevhid tohumlar yava yava
atlyordu.

Siperlerden firlayan kollar son bir ey sylemek ister gibi rzgrla kprdyor;
el, ayak, kol, bacak paralar toprakta u vermi, sanki hazin bir maceray
tekrar anlatmaya alyordu.
Tabur hekimleriyle Tabur imamlar kendilerine emanet edilen veda mektuplarn on
binlerce hknkl eve ulatrabilecekler miydi acaba?
Yazk ki onlar da lmt...
MEKTUPLAR
ki Lle
ok eski arkadat onlar. Hem liseyi hem hukuk fakltesini beraber bitirmilerdi.
Harp Okulu'ndaki yedek subay eitiminden sonra yollan ayrld. Hseyin Ra-gp*1
stanbul'da kalyor, Mnir anakkale'ye gidiyordu. Ama arkadalklar asla
bitmeyecekti. Daima mektuplamaya karar verdiler.
Mnir anakkale'den Hseyin Ragp'a sz verdii mektuplardan birini yazyordu:
"... Toprak kerevetimden imdi kalktm. inde barndmz kocaman oyuun
azna yaklayor ve darya bakyorum. Toprak, gecenin sis ve rutubetiyle
slak... uh ve irin imenler zmrt dereler tekil ederek aalara doru
akyor. Gne ykseliyor...
ngilizler bugn galiba geciktiler. Sabah salam makamndan teatisi det olan
top ve tfek grltsnden henz eser yok.
Aaya iniyor ve toprak peykenin stne oturarak sana bu mektubu yazmaya
balyorum. Arkadam karmda vazifesiyle ilgili evrak hazrlamakla megul...
Dn gece ge
104 ANAKKALE GELMEZ
MEKTUPLAR 105
vakte kadar devam eden top at ikimizi de uykusuz ve yorgun brakt. Oh...
Derin ve uzun bir uykuya ne byk ihtiya hissediyorum.
... Kumandanm beni aryor. Mektubuma biraz sonra devam ederim...
Kumandan grdm ve geldim. Fakat maatteessf mektubuma devam edemeyeceim.
ngilizler faaliyete baladlar. Atein birden ok iddetlendiine baklrsa
bunlarn sabah keyfi olsun diye atlmadna inanmak lzm. Anlalyor ki siper
komularmz bugn pek ciddi niyetlerinden birinin daha tecrbesine giriecek...
Oooo... Bugnk ate pek baka. Etrafta kyamet kopuyor... Ah... yle uykum var
ki... Top ve mitralyz yldrmlar kulaklarm patlatyor. Allahasmarladk
kardeim.
Kumandann yanma gelirken tatl bir yamatan kopardm iki lleyi anakkale
hediyesi olarak zarfn iinde gnderiyorum. nallah yine grrz."
Mektup yazld tarihten hafta sonra Kzlay hastanelerinden birinin
vastasyla Hseyin Ragp'a ulat. Mektubun yannda Nihat imzal kk bir not
vard:
"Beyefendi, ben Mnir'in siper arkadaym. O vazifesi banda Rahman'a kavutu.
Ben de yaralandm, bu hasta"... ve hakknz helal edin..." (Cepheden Mektuplar'dan)
neye naklolundum. ehit dt geceden evvel yazp da postaya vermeye vakit
bulamad mektubu size gnderiyorum. Merhumun emanetidir."
Hseyin Ragp der ki:
"Mnir'in mektubunu bir ocuk gibi alayarak okudum. mzasnn yanma artk
solmu ve kurumu iki lle i-nelemiti. Ah sevgili Mnir... Al llelerini
topladn o bayrlar iinde kana bulanm namla sen de bir lle olup
kalmtn."136
Borlarm deyin
18 Mays 1915, Pazartesi
Yzba Mehmet Tevfik, Ovack yaknlarndaki ordughta gznde tten baba
ocana mektup yazyordu: "Sevgili babacm ve valideciim,
Arburnu'nda ilk girdiim mthi muharebede pantolonumdan hain bir ngiliz
kurunu geti. Bundan sonra gireceim muharebelerden kurtulacama midim
olmadndan bir hatra olsun diye u satrlar yazyorum.
... Gzbebeim zevcem Mnevver ve olum Nezih'cii-mi nce Cenab- Hakk'm sonra
sizin himayenize brakyorum. Onlar hakknda ne mmknse ltfen yapmaya
alnz. Servetimiz olmad malumdur. Mmkn olandan fazla bir eyi
isteyemem, istesem de bounadr.

Refikama hitaben yazdm kapal mektubu ltfen kendi eline veriniz. Fakat ok
zlecektir, o znty giderecek ekilde veriniz, teselli ediniz. Allahu
Teal'mn takdiri byleymi.
steklerim ve borlarm hakknda refikamn mektubuna koyduum deftere ehemmiyet
veriniz. Mnevver'in
106 ANAKKALE GELMEZ
hafzasnda veyahut kendi defterinde kaytl borlar da dorudur. Mnevver'e
yazdm mektup daha genitir, kendisinden sorunuz.
Sevgili babacm ve valideciim, belki bilmeyerek size kar birok kusurda
bulunmuumdur. Beni affediniz, hakknz hell ediniz, ruhumu ad ediniz.
Sevgili hemirem, Ltfiye'ciim, bilirsiniz ki sizi ok sevdim. Sizin iin
gcmn yettii nispette ne yapmak lazmsa yapmak isterdim. Belki size kar da
kusur etmiimdir. Beni affet, hakkn hell et. Yengeniz Mnevver Hanm ile
olum Nezih'e sen de yardm et. Sizi de Cenab- Hakk'n ltuf ve himayesine
tevdi ediyorum.
Ey akraba ve ehibba! Cmlenize elveda. Cmleniz hakknz hell ediniz. Benim
tarafmdan cmlenize hakkm hell olsun. Hepinizi Cenab- Hakk'a tevdi ve emanet
ediyorum. Elveda, elveda!
Ebediyen Allahasmarladk, sevgili babacm ve valideciim..."137
Mehmet Tevfik, mektubun yazld tarihten on be gn sonra, 2 Haziran 1915'te
ehit oldu.
amar Falan stemem...
Hasan Etem, 4 Nisan 1915 gn annesine yazd mek- ; tuba yle balyordu:
j
"Drt asker dourmakla vnen anl Trk annesine!" Hasan Etem, yeni ald
mektuptan duyduu sevinci, evresindeki tabiat gzelliklerini, silah
arkadalarn anlatt mektubunu u satrlarla bitiriyordu:
"... Ey benim Rabbim! u kahramanlarn btn dilekleri ismi cellini ngilizlere
ve Franszlara tantmaktr.
MEKTUPLAR 107
... Huzurunda titreyerek sana dua eden biz askerlerin snglerini keskin et.
Dmanlarn zaten kahrettin ya btn btn mahvet!
... Anneciim, olun Halit de benim gibi gzel yerlerdedir...
... amar falan istemem. Paralarm duruyor. Allah raz olsun. 4 Nisan 1915.
Olun Hasan Etem."138
Hasan Etem, iki gn sonra ehit oldu. Kardei Halit, Z-mdere Muharebeleri'nde
yaraland ve gazi olarak baba ocana dnd.
Hasan Ethem ehit olduunda 16 yanda olan kardei Hilmi ile 10 yanda olan
kardei evlut, aabeylerinin arzu ettii gibi sonradan anakkale'yi grdler,
ondan biriz aradlar.
Orada her iz Hasan Etem 'e aitti.
Sana Vasiyetim Var
62. Alaydan stemen Zahid, eine yazd mektupta "Bugnlerde her zamankinden
daha nemli muharebelere gireceim." diyordu:
"... Bilirsin her muharebeye giren lmez. Fakat lrsem gam yeme. Beni ve seni
yaratan Allah bizi nasl dnyada birbirimize nasip ettiyse elbet ruhlarmz da
kavuturur. Vatan iin ehit olursam bana ne mutlu. Ancak sana vasiyetim var.
Eyann listesi iliiktir. Bunlar sat, ele geecek paradan mihri muaccel ve
meccelini al. st taraf ile bana mevlit okut.
Eer bunlar sana borcumu demezse hakkn hell et ve ilk gece aramzda geen
sz unutma..."139
1"
108 ANAKKALE GELMEZ
Zahid'in son mektubuydu bu.
9 Ocak 1916'da ehit oldu.
Terekesinden krmz kurdeleye bal bir de sa demeti kmt. Tazecikti ve
minicik bir yavrunun sandan kesilmi olduu anlalyordu. O yavrunun ad
Nadide idi.
iranl stemen Zahid, Aziziye'nin Kl Mehmet Bey kynden ei Hanife Hanm'a
yazd mektubu u cmle ile bitirmiti:
" Bu vasiyetnamemi aldnz zaman yksek sesle alamanza raz deilim."

Ama biz aladk Zahd.

Mehmet Tevfik'in lmn glgesinde borlarm deyin rpnlarna, Nadide'nin
terekende de yetim kalan sa demetine aladk.
Kim bilir kimlerin nerelerde hayatla oynat bir saatte sevdalar kana batm
adamlara aladk.
Yollar bir ykk siperin iinde biten, yuvalar siperlere devrilen, mektuplar
kaybolan adamlara aladk.
Bir denmez borcun altndayz Zahid, aladk.
Ya o sz neydi aranzda?
Geri dnd m kimbilir? (Cepheden Mektuplar'dan)
MEKTUPLAR 109
Cephemize kudret veren analarmz szlerim unutmamlardr.
Biz tutamadmz szlere aladk. Demek isteriz ki anakkale'ye, Aramzda geen
sz unutma! Biz kimsesiz llelerine mertebe vermedik mi?
Oluma Ne oldu?
12. Tmenin zmir'deki 35. Alay anakkale'ye gnderiliyordu.
10 Temmuz 1915'te zmir'den hareket eden tren stanbul'a doru yola kt.
Askerler yank trkler sylerken takm subaylarndan Hakk, dary
seyrediyordu. zmir-Ma-nisa arasnda bir kadn grd:
"Zavall yalca bir kadn bir eliyle askeri selamlyor, teki eliyle telgraf
direini tutmu hkrarak alyordu. Alaynn verdii acy hafifletmek iin
ayaklarn smsk telgraf direine sarmt. Hakiki bir Anadolu askerinin bar
yank anas nasl da belli oluyor. Elbisesi kyllere mahsus bir perianlk
iinde.
Benim de gzlerim yaard. Gzden kayboluncaya kadar bu dertli anay seyrettim.
mrm boyunca bu gz yal anay unutamayacam."140
Gnler sonra Hakk'ya gelen bir mektup gz yal annelerin anakkale'ye
gnderdii mektuplarn ortak bir zeti gibiydi:
"Olumun en iyi arkada sendin. Oluma ne oldu?"141
i
I
BU YAANANLAR EFSANE M GEREK M?
Orada Dt Gitti
andkl'nm Kusura kynden Hseyin olu Mustafa, ahadet parmana ne olduunu
soran gazeteci Ruen Erefe "Orada dt gitti" der. Yalnzca bir parmaktan
olduu iin mahcup gibidir. Zaten arkadalar syleyince fark etmitir
yaralandn. Bir de bakmtr, parmak yok... "Eh ben yaralanmm..."
demitir. Zaten atein iinde bir ey dnememektedir insan:
"leceini mi kalacan m bilmiyorsun. Zabitlerimiz bize tembih ederdi ki,
olum Selten Tncina'y okuyun. Bilenlerimiz okurdu, bilmeyenlerimiz de tekbir
alrd."
Mustafa, Kirte'de savamtr:
"Mustafa Efendi vard, Yzbamz. Haydi evlatlarm! Anamz bizi bugn iin
dourdu diyerekten elinde klla... ngiliz'in ikinci istihkmna da girdik,
oradan da kardk."
Osmanck'm ncesu kynden Ali olu Mehmet avu da Kirte'de savamtr:
"... Asker birbiriyle hellleti. Sonra yola ktk. Sed-dlbahir grnecek yere
knca dman elektrik tuttu...
112 ANAKKALE GELMEZ
Yere yattk... Yata kalka Donuz Dere'ye yanatk. Neferin biri ayaa kalkmad,
ehit gitmi... Zahir lgn kurunlardan geldi. Yani serpinti kurun... Denizin
kenarna indik. Birka dman neferi suyun iine kamt... kmler, kafalar
grkyordu...
... Yzbamz Mecruh gitmiti. Birinci takm kumandan Hayri Efendi de ehit
dm idi. Bln idaresi bana kalm idi... Yine Donuz Deresi'ne indik...
Dmanla kartk. Efrad birbirini snglyordu. Benim karma bir Fransz
zabiti geldi. Ben istiyordum ki onu drtmeyi... Daha sngy saplamaya
tahamml edemedim... Kurunla vurdum... Klc elinden dt... Belinde
loververi varm, bana att... Sol kolumdan vurdu."
Srf Acdm in

Ruen Eref anakkale'de bulunmu subaylarla mlakat yapmak iin Harbiye

Nezaretindedir. Arkadalar az sonra harp hatralarn anlatacak Mlzm- Evvel
(stemen) Ruhi Bey iin derler ki:
"Bizim snftandr... Akam nbet mzkas alnmaz m huylanm bir aslan gibi
gzlerini parldatr da saldracak bir yer arard. Deli olurdu deta. Ate
gibidir..."
"Bu muharebede anakkale'de, Kafkas'ta bulundu. Be alt yaras vardr.
anakkale'de yan banda bir glle patlam. Sol bacandan sekiz on santim et
koparm. Sa dizinden deri kardlar da sol bacana kapladlar."
Az sonra gelir Ruhi Bey. Sert bir asker selmyla kendini tantr. O, dmana
Seddlbahir'de ilk mdafaay yapan 26. Alaydandr. Konumasnn sonunda batarya
ateimizle drlen bir dman uandan bahseder:
"... Tayyare dt. Tayyareciler kendilerini denize attlar.
BU YAANANLAR EFSANE MI GEREK M? 113
Mehmetie derin sayg. Trk askeri yaral dman askerini tayor.
114 ANAKKALE GELMEZ
O vakit de bizim hi olmazsa bir esire fevkalde ihtiyacmz vard.
... Mntka kumandanmz Mahmut Bey bu tayyarecilerin mutlaka kurtarlmasn
istiyor. Tayyareciler en nihayet bir buuk kilometre kadar sahile yakn
geldiler. Sahil boyunca mayn deli olduundan kimse giremiyordu.
Bu noktada tahasssatm sylyorum. O iki adam baryordu. Yani lyorlard
artk. Ve sahilden hl imdat umuyorlard. Tabii bir kumandan emir verdii vakit
sng zerine, top zerine gidip lmek vazifemdir. te o vakit mntka
kumandan Mahmut Bey "Kim girer?" diye bir sual sordu. Bu ngilizlere srf
acdm iin, dman olsalar da onlar kurtarmak bana bir vicdan vazife oldu.
... Daldm. O zaman arkadam Mlzm Kif de "Ben de girerim" diye bendenize
refakat etti. O ocuk smf arkadamdr. imdi Rusya'da esir. Zavall... Beraber
girdik. Muttasl dman toplar ate ediyor. Monitrler karmzdan eksilmiyor.
Tayyareler tepemizde dnyor...
Fakat biz tabii pek alaa dyorduk. Sular biraz dalgalyd. Ne bizimkilerin
ne de onlarn makas ateleri bizi kstrabiliyordu. Glleler hep temize
berimize dyordu.
Maatteessf o tayyarecilerden biri bouldu. nk bizde de takat kalmamt.
tekini kurtardk. Mahmut Bey kendisini ald, mntkasna gtrd. Orada
ngiliz'e masaj yapld. Gzel baktlar, sonra 5. Ordu'ya teslim edildi.
Giderken Mahmut Bey'e demiti ki; Trkleri yle cesurdurlar byle
licenaptrlar diye kitaplarda okudum. Bu defada cephede grdm. Fakat byle
iddetli bir atee kar bu derece fedakrlklarn bilmezdim. Bu derecesini bir
ngiliz bile yapamaz."
BU YAANANLAR EFSANE M GEREK M? 115
Borazanc Mehmet
Yzba Emin li Bey "anakkale Muharebeleri'ni yapan ordudan size drt-be
rnek vermek isterim" der Ruen Erefe. lk rnek bir nefere aittir:
"Arburnu'nda yaplan iddetli bir hcumdan gece sonra Kanlsrt'ta en ileri
mevziye gitmitim. leri mevzide takm kumandan bizimle dman siperleri
arasnda bulunan sahadaki ukurlardan birinde inilti halinde bouk bir sesin
iitilmekte olduunu syledi. Akgz, evik iki keaf nefer gndermesini
syledim ve merakla hadiseyi takip ettim.
Keif kolu daha hazrlanmamt bile...
"Amann arkadalar! Dman bombalar ile geliyor!" diyen bir feryat iittik.
Hemen bir tenvir tabancasyla aydnlattmz o saha zerinde grdk ki kuvvetli
bir Avustralya taarruz kolu ilerlemekte. iddetli bir atele bunlar siperlerine
kovuverdik. Fakat bize semalardan gelen tatl bir hitapm gibi dman haber
veren o mehul askeri bulmak istedik. Gnderdiimiz keif kolu bize u adam
getirdi.
(Emin li Bey krmz kenarl kk siyah bir defterin lstiini karp knyeyi
okur)
... 47. Alay Kumandan ehit Tevfik Bey'in boru neferi, Antalya'nn Kanclar
Kynden Sar brahim olu Mehmet...
te bu Mehmet'i son nefesini verirken getirdiler.

Bu nefer gn evvel yaplan byk hcumda dman siperlerinin nnde

yaralanm ve gece karanlklar iinde srne srne ancak gnde bizim sipere
yaklaabilmi...
Dnn, mteaddit yaralardan sonra birok tehlikeler arasnda gece
karanlklarnda siperlerine kadar srnen bu kahraman ocuk hayatnn son
deminde kendine deil,
116 ANAKKALE GELMEZ
siperdeki arkadalarna unutulmaz bir fedakrlk gstermi, bize dmann
basknn bildirmiti. te beyefendi, anakkale Muharebeleri'ne hkim olan sr
burada, bu byk ruhtadr."
Gzm Ak Gitmesin
"Bir de rnek olarak zabit vereyim" der Yzba Emin li Bey:
"Yine Kanlsrt'ta 5/6 Mays hcumunu yapan blklerden birinin (defterini ap
okur: 6. Alay 2. Blk) Kumandan Yzba Hasan Fehmi Bey hcumun en iddetli
annda iki yerinden yaralanmt. Neferleri kendisini pek severdi. Bir ksm
etrafn ald.
ehit Hasan Fehmi Bey...
(Defterinden birka sayfa aar)
Diyarbakrldr efendim. Okuyacaklarm da harfi harfine kendi ifadesidir. Hasan
Fehmi Bey etrafn alan askerlere "ocuklar benimle uraacak zaman deil;
dmana yumruunuzu vuracak zamandr. Kuvvetli bir hcum yapn ki blmn
muvaffakiyetini greyim. Ta ki gzm ak gitmesin." demi ve hcumunu
kztrmak iin kalkarken yeni bir mermi ile kalbinden vurulmutur."
Aman Ayam Kesmeyin
Emin li Bey'in imdiki rnei Seddlbahir cephesin-dendir:
"Burada Franszlar be alt gnden beri kesif ve iddetli topu ateleriyle
hazrladklar kuvvetli bir hcumu baskn ekilde yaptlar. Hedefleri
Kerevizdere'yi ap AlteBU YAANANLAR EFSANE MI GEREK MI? 117
Dur yolcu! Bilmeden gelip bastn, Bu toprak, bir devrin batt yerdir. Eil
de kulak ver, bu sessiz yn, Bir vatan kalbinin att yerdir.
pe'yi solundan tehdit etmekti. Bu hcumda infilk kuvveti gayet mthi bir
obsn duman ve toz buluklar iinde kaldk. Bulutlar syrlnca grdk ki 6.
Alay 6. Blk Ml-zm- evveli Ulvi Bey yere dmt. Yanma gittim. Baktm,
bir obs paras ayan alm gtrm. Dn yanmda grdnz Yzba yok mu?
te o... Baknz bu kadar sakin bir adam, hi halinden umdunuz mu?
O vakit doktorlar bir deriyle kkne bal olan bu aya kesmek istediler. Bilir
misiniz ne dedi... "Aman ayam kesmeyin! Sonra blmn bana bir daha
gidemem."
ehit Kemal Bey
"Bir de Erkn Harp Zabiti vereyim" der Emin li Bey: "kinci Tmenin Erkn
Harbi (Kurmay Bakan) ehit Yzba Kemal Bey, maruf sima, deil mi efendim?
(Hani
118 ANAKKALE GELMEZ
tayyare ile Msr'a uan zabit...) Ta kendisi... Kemal... Yksek ruhlu adam.
Btn frka cepheyi igal etmi, mdafaaya sarlmt. ki alayn birletii bir
vadinin banda ufak bir gedik aan Franszlar iki alay birbirinden ayrmaya
alrken bilir misiniz Kemal Bey ne yapt? Yapt ey belki vazifesinin
haricindeydi... phesiz byle... Fakat snmeyen bir cidal ateiyle eline
geirdii bir makineli tfei vadinin altna koydu ve Franszlar ipe dizer gibi
yere dizdi..."
Bir nefer, subaylar ve bir kurmay subay... Drdnc tip, yedek subaylardr:
"Bir aralk Kumkale'ye gitmitik. (Anadolu yakas) Yanmda bir ihtiyat zabit
vekili vard. Efendim, Kumkale'den birka motor botla karanlkta ngilizlerin
sa cenahna kaarak bir baskn yapamaz myz, dedi. Gelibolu'ya geen Sleyman
Paa'y o dakikada nasl hatrladm, bilseniz!"
Yzba Emin li Bey szlerini yle balar:
"te Bey... u drt be numune size gsteriyor ki anakkale batan baa bir
destandr, batan baa bir avene-i men akp, batan baa bir tarihtir."142

anakkale'de gerekler yle destanlam, gerekler ylesine efsane katma

ykselmitir ki olaylar ahitlerinden dinlemek gerein fark edilmesini
kolaylatryor...
Bu yaananlar efsane deildir gerektir. Ve anakkale gereini efsaneler de
hskanmtr.
17 UBAT 1953'TE KARA HARP OKULU'NDA BR HARP TARH DERS
3. Kirte Muharebesi
enel Kurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi Trk - Seferi Grubu Amiri Kurmay
Albay Hayrettin Arun, Kara Harp Okulu'ndaki bugnk dersinde 3. Kirte
Muharebesi'ni anlatacaktr.
Albay Arun nce muharebeyi takdim eder. Dman 25 Nisan 1915'te Arburnu ve
Seddlbahir kylarna asker karm, bir gnde varacan zannettii
Altepe'ye krk gnden beri ulaamamtr. anakkale yolunun hl alamam
olmas ngiliz nfuz ve itibarn kkten hrpalamaktadr. ngilizler
Seddlbahir'de umum taarruza geerek, bulatklar bu kanl ite talihlerini
tekrar denemeye karar verirler. Hedef nce Altepe sonra Kilitbahir
tabyalardr.
3. Kirte Muharebesi ad verilen bu kanl sava 3 Haziran 1915'te ngiliz ve
Fransz topusunun Trk mevzilerine ate amasyla balar. Umum hcum 4 Haziran
1915 le zeri yaplr. *
*
Ksaltlarak ve zetlenerek alnmtr. Askerlik ilmine ilikin bilgi ve
aklamalara bu ksaltmada yer verilmemitir.
120 ANAKKALE GELMEZ
"imdi" der Albay Ann, "Bu muharebede cephedeki yalnz bir Trk Taburunun, 19.
Alay ve 2. Taburunun muharebesini; yaynlanm Trk ve Ecnebi kitaplarndan,
ngiliz Resm Harp Tarihinden, Genel Kurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesinin
arivindeki resm belgelerden bilgiler toplayarak, bunlara bu taburun iinde
muharebeye girmi olanlarn mahedelerini de katarak, muharebeyi hakiki olarak
takip edelim."
Taarruz Balyor
2. Taburun mevzisi dmana doru 900 metre genilikteydi. Sanda Zmdere,
solunda 56. Alaydan bir taburun mevzisi vard. Mhim grlen arazi tmseklerinde
ileri siperler kazlm, tel rgs de yaplm idi. Tabur 5O'er metre ara ile
daha hat siper yapmt ve irtibat hendekleri de kazlm idi.
Tabur 4 piyade blkl idi. Mevcudu 12 subay 1018 er idi. Erler ve subaylar
birbirlerine sonsuz sevgi ve sayg balaryla balanm idi.
Dman harp gemileri ok defa Altepe'deki topularmza ate ediyordu. Karaya
da yzlerce top karmlard. Bu dar arazide istedikleri yere byk ve devaml
topu atei toplayabiliyorlard. Dman 3 Haziran gnn toplarmz ve
mevzilerimizi tahrip etmekle geirmi idi.
4 Haziran 1915 gn dmann topu atei ok iddetlendi. Bu hcumdan evvel
yaplan topu ateiydi. Hendein iine den dman topu mermisi oradakilerin
hepsini ehit ediyor ve hendei ykyordu. Hendein dna den mermiden ise
st ba yanyor, el yz kararyor, kulaklar uulduyor, iitme, grme, dnme
kabiliyeti azalyordu.
BR HARP TARH DERS 121
Dman topu atei n siperlerimizi cehenneme evirirken gerideki asker n
sipere akmaya balad. Ateler kesilince sng takm dman piyadeleri
siperlerinden frlad. n hatta 4 bin mevcudu ile 6 taburlu 88. ngiliz Tugay,
19. Alayn .2. Taburuna hcuma kalkmt.
Dar ve derin siperler iinde dman sabrszlkla bekleyen Trk erleri ayaa
kalkt. Tfeklerini hendein stne koydular ve dmana dikkatle ate atlar.
Topu mermisi kadar tfek kurunu da kt idi. Vuracana inanmadan tetik
ekilmez idi. Bu sebepten Trk atei grltsz idi. Bu, alacak
soukkanllkla yaplan mehur Trk piyade ateidir. ngilizler her yerde bu
ateten ylmlard ve ngiliz tarihinde bu ateten daima "Meum ate" diye
bahsedilir.
Taburun emrindeki iki makineli tfek de bu srada patiska yrtar gibi ate at.
Topumuz da atee balad. Yzlerce ngiliz vuruldu.

ngilizler siperlerimize 50 metre yaklanca siperlerde-ki mangalar dar

frladlar. ou diz kerek bir iki kurun daha att. Bombaclar ileri koup en
yakn dman topluluuna bombalarn attlar.
Dman yere yatm, diz km veya ayaktadr. Geriden gelenlerle mtemadiyen
sklamaktadr.
n siperlerimizdeki iki blmze hcum eden bu dman, birisi ikinci hatta
olmak zere 4 ngiliz taburudur. Bu askerler seme ngilizlerdi. ndeki
taburlardan biri 2/Hampshire Taburu, ikincisi 2/Royal Fusiliyers, (Kral Silahendazlar) ncs l/K.O.S.B. idi. Royal Scots Taburu ikinci hattayd. 1/Essex
Taburu ihtiyatta idi.
ngiliz ordusunun bu taburlara byk itimad vard. Bunda da haklydlar. 600
metre cephe ile hep birden dar frlayan bu gen ve seme askerlerin manzaras
heybetliydi. Hep birden "Horra!" diye baryorlar, lgnca kouyorlard.
122 ANAKKALE GELMEZ
Sngnn Konutuu Anlar
Trk subay "Allah Allah!" diye bararak dmann iine lgnca atlnca,
erler de gk grler gibi "Allah Allah!" diye haykrarak frlayp subay
getiler.
Bu sahne Trk'n hayalinde yaatt sng hcumu sahnesidir. Bu an mukaddestir.
Bu an vatann kurtarld andr.
Bir elde sng vardr. Dier el alm parmaklaryla dman bomaya hazrdr.
st-ba yanm, gs-bar aktr. Herkes en yaknndaki dmann zerine
atlr.
Trk bu anda vecd iindedir. Damarlarndaki kan, ate olmutur. Vurulanlar bile
yaralar souyuncaya kadar ate eder.
Askerin ou sngy kl gibi kullanr. Bazlar hrsndan sngy atarak
elleriyle bir dmann boazna sarlr.
ngilizler de devrilen arkadalarna bakmadan, korkmadan, bir an nce yetimeye
can atarak sngleenlere katlmaya devam etti. Trk ihtiyat takmlar da
snglemeye koup geldiler. ki taraftan da beslenen bouma dakikalar getike
kzt.
Taburun sa kanadndaki 3. Ble ise VVorcestershire Taburu saldrmt. Bu
saldn baskn gibi olmutu. nk hcum sahalarnda derecik ukurlar vard.
Buralara gizlenip ateten korunmulard. Geriden ok kuvvetle de
besleniyorlard. Bu hcuma ngiliz zrhl otomobilleri de katlm idi. Bunlar
maneviyata tesirli oldular. Ateimizi ektikleri iin de ngiliz piyadesi
rahatlad. Burada vaziyetin dzeltilmesi gerekiyordu.
Zudere'nin teki yama ve sutlarn denize kadar mdafaa eden bir taburumuza
da Hint Tugay hcum ediyordu. Bir Gurka Taburu da dereden ilerlemeye
urayordu.
BR HARP TARH DERS 123
kitabndan alnmtr.
Hususi iaretler:
3. Kine Muhaberesi (Fahri Belen'in ad geen eserinden).
124 ANAKKALE GELMEZ
Blgenin liyakatli komutan Binba Kadri en yaknda ihtiyatta olan 25. Alayn
7. Bln buraya hcuma gnderdi. Blk zayiatsz yaklap hcuma geti.
ngilizleri sn-gledi. Siperler etin boumalarla birer birer geri alnd.
imdi bu kahraman asker dereden ilerleyen Gurkalara ve srtta hcum eden
Hintlilere tesirli yan atei yaparak orada bunalm olan taburumuza kymetli
yardmda bulundu. Orada da dman hcumu sndrlm oldu.
Askerimiz bu kanl meydanda dman sngleye sng-leye geri att. Buralarda
bir taburumuz bir saat iinde alt ngiliz taburunu yan yarya telef ederek
malup etmiti.
Fakat Tabur Kuatlyordu
Taburun solundaki 56. Alay cephesine hcum eden 42. ngiliz Tmenine bal
tugaylar ise tam muvaffak olmutur. Dman burada 1000 metre kadar ilerlemiti.
Cephemiz yarlm idi.
lerlemi bulunan ngiliz Tugaylar ak kanatlarndan gelebilecek tehlikeyi
gidermek iin, bir saat nce cephesinden gelen dman hezimete uratm olan 2.
Tabura yandan hcuma geti. En soldaki bln vaziyeti ok fenala-mt.

Subaylar ehit olmu veya yaralanmt. Erler, avu ve onbalarn etrafnda

toplanarak sebat ediyorlard.
Bu kesimde imdiye kadar grlmemi bir bouma balad. Dman el bombas
atarak yandan siperlerimiz boyunca ilerlemeye alyordu. 200x200 metrelik saha
beer-onar kiilik gruplarla birbirlerini bomaya alanlarla dolmu idi.
Dman cepheden de hcum ediyordu. Daha ileriye gitmi ngiliz mfrezeleri de
sipersiz yerlere saldryordu. Tabur kuatlyordu. ngiliz topu ve makineli
ateleri de hi kesilmiyordu.
BR HARP TARH DERS 125
Tabur Komutan sadaki bln yarsn ekip dzenli muharebe hatt kurmak
istedi. Fakat vazife verdii askerler bu maher iinden geerlerken vuruldu. Sa
kalanlar da intizamsz askere kart. imdi tabur yarm daire iine alnmt.
istikametten ate altndayd. Vakit ikindi olmutu. Vaziyet ok fena idi.
Tabur Komutan sadaki blkten bir iki manga daha alp bunlar dalm
blklerden toplad askerlerle birlikte boumalarn devam ettii sahaya
yaklatrd. Bu srada da dman hem cepheden hem yandan hcuma geti. 2.
Taburun iki kahraman blnden sa kalan erler bu dman hcumunda ehit oldu.
300 er gs gse muharebelerle hayatn bilerek feda etti.
Dmann ilerlemesi, sipersiz yerlerde mevzilenmi dank askerin atei ile
durduruldu. Buhran gittike artyordu.
Dmann yan ve gerilerine taarruz etmekle bu buhran . kknden
halledilebilirdi. Alay komutan 25. Alayn iki bln ve 6. stihkm bln
bu blgeye sevk etti ve taarruzun bu blklerle yaplmasn emretti.
Blkler Zmdere yolu ile yaklatlar. Tabur emberinin iine girdiler. 150
metre kadar ak sahay gemek lzm geliyordu. Bu geii dman bataryalar ve
makineli tfekleri fark etti. Talihsiz blkler daha yolda iken ok kayp verdi.
Sahada boumalar sklamt. Yeni gelen blklerden sa kalanlar da bu
boumaya katld. Bu blk de elden kt.
Dman bu sahay iddetli top ve makineli tfek atei altnda tutuyordu. Herkes
barnd ukurda mhlanp kalmt. Ayaa kalkan vuruluyor idi. Sabahtan beri
kimse bir ey yememi su imemiti. Kzgn gne de takat kesiyordu. Yarallarn
hali feci idi. Buraya ne doktor gelebilir ne de yaral doktorun yanma
gidebilirdi.
126 ANAKKALE GELMEZ
Akama doru vaziyet ok fena idi. 2. Taburun 12 subayndan 3 subay, 1018
neferinden 105 nefer kalmt. Onlarda dank askere karmt.
Bir iecik Elden Ele Dolat
Akam zeri ok gen bir subayn srne srne ilerledii grld. Arkasndan da
srne srne ilerleyen erleri gelmekteydi. Subay erlerini kk su yarntsnda
toplad. Burada diz km vaziyette durulabiliyordu.
Dmann Trk subaylarn tercihen ldrdkleri sabit olduundan subaylarn
rtbe ve subay almetlerini takmamalar emredilmiti. Bu subay da susuzluktan,
yorgunluktan sararmt. st ba periand. Onun da elinde sngl tfek
vard.
Ktas elli kadard. Erlerine dnerek "Ben ileriye gideceim. Ddk alnca
birden frlayp arkamdan gelin. Ben ne yaparsam siz de onu yapn." dedi. Bir
onba ile srnerek ilerledi, gzden kayboldu.
Erler baktlar. Bugn lm gn idi. Ddk alnca hcuma kalklacakt. Bu
hcum neticesinde lm muhakkakt. Hepsi bir iki dakikalk mrleri kaldn
doru ve hakl olarak kestirdi. 20-40 ya arasndaki bu insanlar hayatlarnn
son dakikalarnda olduklarn biliyorlard.
avu hazin bir sesle "Sngleri yoklayn... Tfekler dolu olsun." dedi.
Tfekler dolu idi fakat bir kere daha bakld.
Diz km vaziyette idiler. Kulaklar ddk sesinde idi. Biri ac ac glmeye
alarak "Allah ne yazdysa o olur." dedi. Herkes ban nne emiti.
Biri yava bir sesle yanndakilere vasiyette bulundu: "Ben ehit olursam sen de
sa kalrsan ve yurduma urarsan
BR HARP TARH DERS 127
onlara syle ki vatanm, milletimi kurtarmak iin hayatm bilerek verdim.
Olum Mehmet vatanna milletine hayrl bir insan olmaldr. Hanem tarafna da
selam ederim..."

Mehmetiin "hanem taraf" dedii ailesiydi, zevcesiydi. Mehmetik zevcesinden

bahsetmeyi ayp sayard ama mrnn son dakikasnda hayat arkadan unutmad.
Mehmetiklerin hepsi vasiyetini yapt. Birbirleriyle he-llletiler. O srada
birisi kk bir iede hac misi kard. Dindarane tevekkl ile parmak ularm
slatt ve sakalna boynuna mis srd. Allah'na temiz, ii iman ve sevin dolu
kavumak istiyordu.
Bu iecik elden ele dolat. Bu koku son dakikalarm-daki bu insanlara manev
kuvvet verdi. Adeta lme kavumay kolaylatrd.
Birisi ellerini kaldrd. inden bir ey okudu. Belki
128 ANAKKALE GELMEZ
kendi kendine Fatiha okuyordu. Biri tekbir getirdi. kinci tekbiri hep birden
aldlar. nc tekbiri en yksek ses ve heyecanla aldlar.
Bu srada biri "Kanm hell olsun! Vatanm kurtar Ya Rabbim!" diye bard.
Dierleri de byle yapacaklard. Fakat keskin ksa ddk sesi duyuldu. Hepsi
birden insan takati dnda bir gayretle frladlar.
Subay 50 metre kadar ileride ykseke yerdeki ehit ynna doru kotu. Orada
st ste iki kat ehit vard. Subay ehitlerin arasna yatt. Askerleri de
ona yetitiler, onun sanda solunda ehitler iine yattlar. Buras ilerlemi
dmana hkim bir yerdi. Bu ktack yan atei yapabilmek iin cephesi yana doru
mevzilenmi fakat eski cepheye yan vermiti. Eski cephedeki dman makineli
tfekleri de durmadan iliyordu.
Ayaa kalkanlar gren bu makineli tfeklerden birisi bu ktaca ate at. Bir
borudan fkran sularn tanecikler halinde yere dmesi gibi kurun yamuru
oldu.
ehitler iine girmi bu kahramanlardan bazlarnn kalkmak, bazlarnn da
kollarm kaldrmak istedii grld.
Birka dakika sonra orada hibir hayat eseri kalmamt. Hepsi ehit olmutu.
Subay da erler de...
50 kadar Bursal askerin tarihi bu satrcklardadr. Fakat anakkale'de yzlerce
elli kadarlar, yz kadarlar, bin kadarlar vardr ki bir satrck bile tarihleri
yoktur.
Akam olmak zereydi. Dman harekete gememi hatta geriye ekilmitir. Fakat
taburun vaziyetindeki tehlike devam ediyordu. 2. Tabur Komutan da ar ekilde
yaralanmt. 9. Tmen Komutan onun yerine Binba Ha-lit'i gnderdi. ukurlara
sinmi kalm olan muhtelif kta
BR HARP TARH DERS
129
erlerinin bir tekilta konmasna alacakt. Gece yarsndan evvel iki blkle
dmana yan hcumu yapld ama hcum muvaffak olmad. Dman gece olunca bu
perian askerlerin bulunduu araziyi top ve makineli tfekle daha ok dvmt.
ehitler Yanyor
imdi dmann cepheyi yard yerlerden en ge sabah byk kuvvetlerle
ilerleyecei phesizdi. htiyatta asker kalmamt. mdat taburlar ancak bir
gn sonra gelebilecekti.
Asker a, susuz ve yorgundu. ou yaral ve periand. Fakat son asker de lene
kadar cepheyi terk etmeme karar ile geriye ekilmiyorlar, akbetlerini
bekliyorlard.
Ne var ki muharebe iin orada bir siper olmas lzmd.
Blgedeki siperlerin hepsini dman almt. Gece ate hatt semek ve bu
perian askerlerle siper kazmak mmkn deildi. Gndz bu i katiyen
yaplamazd.
Arkada iki dereyi birbirine balamak zere bir irtibat hendeinin evvelce
kazlmaya baland hatra geldi. Bu hendek ate etmeye mahsus deildi ama yeni
geleceklerin ilk barnacaklar bir yer olabilirdi.
200 metre uzunluunda olan bu hendee gidenler onu kapal buldular. Hendek iki
kat ehitle dolmutu. stnde de yarallar vard.
ehitler hendek dna karld. imdi de hendein iki taraf ehit doldu.
Hendein Kirte ky tarafndaki ucu dereye kadar geliyordu. Burada ehitleri
birer birer ekerek dereye ydlar. rtibat yolu artk almt. Yeni gelenler
buraya girebi130. ANAKKALE GELMEZ

lirlerdi. Fakat btn gece beklenen takviye ktas gelmedi. Ve artk sabah
.oluyordu.
Dereye ylan ehitler 4 metre kadar uzunlukta bir metre ykseklikte idi. Bu
adeta bir duvara benzemiti. Ve erler bu duvarn arkasndan eilerek derenin bir
yamacndan dier bir yamacna vurulmadan gidip gelmeye baladlar. Burada
ehitler bile vazife grmt.
ok gemeden dmann topu atei balad. ok yakndan ate eden ve ehit
duvarn bir mdafaa tedbiri sanan batarya bir iki mermisini ehitlerin
gerisine, bir ikisini ne drd, nihayet bir mermi tam ehitlere isabet etti.
ehit yn dald. nsanlar, kollar, bacaklar havada utu. Bir iki mermi daha
isabet edince bu ehitler yanmaya balad. Ortal kuvvetli yank et kokusu
istil etti.
ehitlerin yaklmas mevcut perian askeri gazaba getirdi. Hiddet ve lanet
barmalar olurken dere iinden hat halinde muntazam bir dman blnn
hcuma kalkt grld. Arkasndan baka hatlarn da ilerledii aka
grlyordu.
Bu muntazam dman ilerleyiine ate aacak, sngsne davranacak takatte kimse
yok sanlyordu. Demek dman ihtiyatlar, meydan muharebesinin bu ikinci
gnnn banda; yarlan cephemizden ilerlemeye balamt.
Bu dakikada hi umulmayan bir hdise oldu. Toplu hcuma kalkm dman, iddetli
atelerimizle krlyordu. Derenin pek yaknnda bir makineli tfeimiz patiska
yrtar gibi ate ediyordu. Dmann en az yars vuruldu. Hepsi yere yatt.
Atelerimiz birka dakika iinde geriden gelenleri de yere yatrd. On dakika
gememiti ki hcuma kalkanlar evvel birer ikier sonra beer onar geri
gittiler.
Bu umulmayan ii intizamsz, komutansz, perian asker yapmt. Asker kendi
kendine muharebe ediyordu.
BR HARP TARH DERS
131
Altepe'den Gelen Ate
nc Kirte Muharebesi'nin ikinci gn banda, yarlm cephemiz henz
kapatlamamt. Fakat dman ilerlemedi. Topu atei de hafiflemiti. Hcumlar
az ve cansz idi.
leye doru Kirte Deresi boyundan dmann mhimce bir hareket yapaca
almetleri belirdi. Bu dman topluluu zerine de topumuzun on kadar batarya
ile 100x150 ebadnda dere ksmna toplu ate at grld.
Altepe srtlarmdaki topumuz drbnle bu dman topluluun grm ve atele bu
dman datyordu.
Ate on dakika kadar srd, gk grlts gibi geldi geti. Oras bir an iin
cehennem olmutu. Dmann kol ve bacaklarnn havada uutuunu askerimiz nefes
almadan seyretti. Artk dman buradan bir hareket yapamazd. nk krlm ve
yok olmulard. Fakat askerimiz bizim topudan byle iddetli ve dman yok
eden ate grmemiti. Ve buna hi almamt. nk topu cephanesi pek kt
idi. O zaman cephane Almanya'dan gelebilirdi. Bu yol ise o tarihte kapalyd.
Kalbi iman dolu, yalnz ehitlik bekleyen askere bu topu atei kalp kuvveti
verdi. imdi herkes dman karsnda yalnz braklmadna inand. Gayretli
erler mataralarla uzaklardan pmar sular getirdiler. Artk herkes neelenmiti.
Ar yaral bir yzba bir erin gsne ban dayam limon gibi ehresiyle
glkle kprdatabildii dudaklaryla bir eyler sylemek istiyordu. Fakat
muvaffak olamyordu. Arkada er mendil ucunda su damlalar ile yzn
dudaklarn siliyor ona teselli veriyordu. Bu yzba bir saat sonra ruhunu
teslim etti.
Sadk arkada Mehmet, vurulacandan korkmayarak onu srtnda Kirte kynn
gerisine gtrm, bir mezar
132 ANAKKALE GELMEZ
kazarak gmm, parasn, czdann tabur ktibine teslim etmi ve geri
dnmt. Bu yzba phesiz muharebe meydannn en bahtiyar ehidiydi. nk
bir mezara sahip olmutu. Gece yaplan mukabil hcumda Mehmet de ehit oldu ama
mezar yoktu.
O da yz bin mezarsz anakkale ehidi gibi bir mezara, bir abideye sahip olmay
hl bekliyor. *
Bu in iddeti ngilizleri Korkutmutu

nc Kirte Muharebesi'nin ikinci gnnn yars gemiti. Uzaklardan acele

gelen kuvvetlerimiz zayft.
Hlbuki sabahtan beri dman saldrlar ok zayf olmutu. Hatta 1000 metre
ilerlemi olan dman kendiliinden 500 metre geriye bile ekilmiti. Taburun
gerisini alan kk dman mfrezeleri de artk yoktu.
lerlemesi lzm gelen dman niin gerilemiti? Bu umulmaz hali imdi ngiliz
Tarihi aydnlatyor:
"42. Tmenin Tugaylar cepheyi az zayiatla yarmlard. lk saatlerde baskn
tesiri ile kolayca ilerlemi fakat sonra kk Trk mfrezelerinin kanl sng
hcumlarndan ok zayiat vermilerdi. Bu mukavemetleri de ortadan kaldrarak
1000 metre ilerleyince kanatlarda tehlike belirmi, sol kanatlarndan (19. Alay
2. Tabur blgesi) alak arazide Trk siperlerine tevcih edilen ilk taarruz byk
zayiata mal olmu ve bu mntka keif cesetle dolmutu.
Bu dersin verildii 1953 ylnda ehitler Ant'nm henz temeli bile
atlmamt. Temeli 1954 ylnda atlan ant 1960 ylnda tamamlanmtr.
ngiltere, anakkale'de len askerleriyle 1917'de ilgilenmeye balad. (Birleik
Krallk Harp Mezarlklar Komisyonu) Lozan Anla-mas'ndan sonra (129. madde)
ngiltere 1926'da, Fransa 1930'da ant ve mezarlarn tamamlad.
BR HARP TARH DERS
133
Bundan baka Trkler, Franszlar ezdikten sonra yarma yerinin sandaki ngiliz
Deniz Tmenine mthi yan atei yapm-, lar ve byk zayiata sebep olmulard.
Hatta Colling Wood taburu tamamen mahvolmu, talihsiz tabur lavedilmiti.
Buradaki deniz tmeni 70 subayndan 60'n ve bin erini zayi etmiti.
ngiliz Kolordu Komutan henz elinde ihtiyatta bulunan on kadar taburunu
tehlike beliren yerleri tkamakta kullanarak taarruzdan vazgemek veya bir
boumaya karar vermek zorunda kalmt.
Cepheyi yaran ngiliz Tugay ok zayiat vermi, subaylarnn yzde sekseni
vurulmu ve muharebeyi idare edecek kimse kalmadndan, lgn gibi hcum eden
Trklerin karsnda feci bir akbete uramamak iin bunlarn geri ekilmesi ve
deitirilmesi icap etmiti."
Bu gidi geli hareketlerini grebilen Trk Komutanlar bunlar dmann kafi
netice iin yapt hareketler sanarak erefle lmek karar ile mehur "son
nefere kadar vatan iin lmek" emrini vermilerdi.
Bu iin iddeti ngilizleri korkutmutu. Hakikat olan udur: ngiliz Komutan
muharebenin inanlmaz iddetinden ve dehetinden telland. Eer Trkler
yaptklar delice, lgnca hareketlerin birinde muvaffak olurlarsa darack
yarm adadaki ngilizlerin hepsini birka saat iinde sngden geirebilirlerdi.
Bu korku ngiliz Komutann tehlikeler karsnda ihtiyatl bulunmaya sevk etti.
ngiliz Komutan binlere varan zayiat raporlarn st ste ald dakikalarda on
ngiliz taburunu cephenin yarlm yerinden ilerleterek Trklerin gerisinde ve
darack yerlerde mthi boumaya gndermenin akbetini dehetle hissetti. Adam
kan tuttu. Ve muharebenin en kanl dakikasnda yeniden bir iki saat iinde iki
taraftan en az 10 bin insann kanma mal olacak ksa bir emri bir trl azndan
karamad.
ngilizler etin ve kahraman insanlardr. Fakat subaylarnn yzde sekseni
vurulunca, muharebeyi idare edecek
M
S
134 ANAKKALE GELMEZ
olanlar ortada olmaynca nasl muharebe edilebilirdi? Bunda hakldrlar. Fakat
Trklerin subaylarnn yzde doksan vurulmutu. Onlar en fena artlar iinde,
sevk ve idareye lzum grmeden, muharebe neticesi ile alkalanmadan son kurun
son sng iin yerlerinde durdular.
te anakkale Muharebeleri'nde iki taraf arasndaki fark buradadr ve bu fark
anakkale harbinin ruhudur. Trk Milleti yaamak iin lmesini bilen millet
olduunu ispata mecburdu.
nc Kirte Muharebesi'nin ikinci gn de geiyordu. Mukabil hcum yapacak yedi
taburumuzun ou uzaklardan yetimi idi. imdi hcum sras Trklere gelmiti.

Dmann ald siperleri geri almak kafi emirdi. in byle olacan anlayan
dman; gemi, top, makineli tfek atelerini hi azaltmad. Bu ate tufan
iinde yaplacak hcum ok zayiath olacakt.
Sabaha kar yaplan ve ok zayiatl olan hcumlarla dman geri atld. Birka
gn iinde siperlerin hepsi geri alnd.
ngiliz resm tarihine gre nc Kirte Muharebe-si'nde ngiliz zayiat 4500,
Fransz zayiat 2000 kadardr. Yarallar ve lleri muharebe meydanndan
tamak iin taburlar tahsis edilmi ve bu hizmet askere ok znt vermiti. Bu
muharebede Trk zayiat ehit ve yaral 10.000'dir.
nc Kirte Muharebesi'nin bittii gnn sabah bir insan yalnz 19. Alay 2.
Tabur blgesinin ortasnda ayaa kalksa, olduu yerde bir hill iin batan bin
gne sayabilir ve her avu topraktan heda fkrdn gzleri ile grrd.
BR HARP TARH DERS
135
Albay Arun, Dersini Bitiriyordu...
"Vatan, milleti kurtarmak iin bilerek ve vazifemdir" diyerek ve isteyerek aziz
canlarn dnmeden feda etmi olan bu ehitlerden biri perian kyafetli ve
sngs ile ehit olduu yerde bugn dirilse ve ayaa kalksa neler grr?
Kendinden kan mukaddes vatan ak hislerinin btn Trk halkn sardn ve
bu nur sayesinde Trk Milletinin daha birok muharebeler kazandn ve nihayet
stikll Muharebelerine cesaret ettiini ve vatan en fena artlar iinde
kurtarm olduunu grr.
Her Trk'n kalbinin en derin kesinde sevgi ve sayg iinde yaad iin
sevinir, marur olur, tatl ve mbarek yz gler.
Muazzez ehit Mehmetik etrafna baknca 36 ngiliz ve Fransz abidesinin, kan
dkt topraklar stnde, kendi kan ile dmann kannn kart yerlere
dikilmi olduunu da grr.
Bunlar byk abideler, ak kilise eklinde abide mezarlklardr. Her ngiliz
ismi bir taa yazlm, telef olduu yerde yaplm olan bu ak kiliseye,
kilisede oturur gibi dizilmitir.
Belli gnlerde bunlarn papazlar, llerin akrabalar bu abideleri ve
mezarlklar ziyaret eder ve din ayin yapar.
Yenildii topraklarda 36 abide dikerek vatan iin lm evlatlarn kendi batl
dinleri ile takdis ve taziz eden bu milleti Mehmetik takdir eder. Ve byle
meden ve marur bir milleti bu topraklarda yere serdii iin gs kabarr.
Sonra ban evirir, kendi topranda, ehit olduu yerde ve kendi hak dininin,
kendi mukaddesatnn trbelerini, kurtard milletin minnet ve krann
ekillendiren muhteem abideleri arar... Ve bir ey gremez.
136 ANAKKALE GELMEZ
Her Trk'n kalbinde btn nuru ile yaad halde asil milletinin imdiye kadar
bir ey yapmam olduunu anlaynca zlr.
Bu topraklarda yatan aziz yz bin ehit, baka muharebelerde ve stikll
Muharebeleri'nde ehit olanlarla bir milyon aziz ehit; faziletler fazileti
vatan akna, milletinin hr, mstakil ve dininin sonsuz temizlik, ahlk ve
iyilii iinde yaamas iin hayatn vermitir.
Onlarn; canlarn vererek kurtardklar vatanda, bugn hr, mstakil
yaayanlarn, ehit Mehmetik ruhunu anlayp anlamadklarn bilmeye ihtiyalar
vardr.
Vatan yeniden tehlikeye girerse onu kurtaracak yegne kuvvet milletin iindeki
saf ve samimi feragat ve fedakrlk ateidir. ehit Mehmetik bu atein
yaayanlarn kalbinde yanp yanmadm bilmek ister.
Onlar isterler ki her Trk hi olmazsa mrnde bir kere kendi anna lyk
muazzam bir yapda, muhteem bir yemin yerinde, mukaddes huzuruna gelsin ve
ehit olurken duyduu mukaddes vecd iin herkes kasrgalasm ve vatanm
tehlikede olursa senin gibi hayatm da vermekten ekinmeyeceim desin ve yemin
etsin.
Mehmetik o zaman kannn boa gitmediini grr ve vatan tehlikeye girerse
koup kalplere girmek zere, cennetine uar.143
17 ubat 1953
Kurmay Albay
Hayrettin Arun
F

SAVAIN NDEN
Silah ve Cephane Sknts
eddlbahir'de savam bir subay cepheye yeni gelen 35. Alaym askerlerine sava
anlatyordu: "Muhtelif cins ve milletlerden insanlar. Piyade mermisine top
atyorlar."144
rgpl Mustafa Fevzi "Attklar top mermisi bizim attmz mavzer mermisinden
ok." diyordu:
"Kumandan vekili olarak atandm bln mevcudu 47'ye inmi. Ondan da bir
ileri taarruzda bir takm kalm!
Domuzdere-Kerevizdere-Kirte'ye kadar sahada 8 gn gidi geli yaptk. Geceleri
dman sahile indiriyor, gndzleri eski yerimize gelip ller arasnda
yatyorduk."145
anakkale'de dman byk ate stnlne sahipti. Siperlerimiz karadan,
denizden srekli top ve makineli tfek atei altndayd. Yerin alt da ate
kaynyordu. Siperlerimizin altna kadar kazlan lmlarn patlatlmasnda
kullanlan trl patlayclar ve dinamit stoklan top-tfekte olduu gibi
neredeyse snrszd.
Mttefik Ordu'nun silahlar arasnda askerimizin en
138 ANAKKALE GELMEZ
ok ilgisini ekenler "Aynal tfekler" ve "Gzlem Balonlarndr. Aynal
tfekler denizalt periskoplarna benzer bir dzenee sahiptir. Bunlarla "salar
bile grnmeden" ate etmek mmkndr. Becerikli askerlerimiz bu tfeklerden
yapmlar ama elik ubuk yerine aa ubuk kullanabildiklerinden bu tfekler
pek de etkili olmamtr.
Gzlem balonlar gemilerden ykselmekte, iindeki askerler aadaki zrhllara
koordinat vermekte, onlar da bildirilen hedefleri bombalamaktadr. Le Monica
balon gemisine sonradan Hector ve Cannig balon gemileri de katlmt.
Askerlerimiz bunlar hayranlkla seyrediyordu.
Deniz ve kara topusu ok stn olan dman, makineli tfek saysnda da
stnd. Dman taburlarnn hepsinde ar makineli tfek blkleri vard.
Mttefik Ordu havada da stnd. 1915 Austos'unda Gelibolu'da 60 ngiliz, 20
Fransz ua vard. Ayn tarihte savunmadaki uak says 10'du. ngilizler Ark
Royal uak gemisinden sonra My Chree uak gemisini de getirmiti. Bunlar zel
deniz uaklar da tayordu.
ngiliz denizaltlar ise Marmara'da nlerine kan her gemiyi vurmutur. Fahri
Belen bunlarn "vahice" davrandn syler. Dman denizaltlarnn Marmara'da
batrd gemi says kkl bykl 200'n zerindedir. Bu denizaltlar Galata
rhtmnda asker bindirilen bir gemiyi ve Zeytinburnu mhimmat fabrikasn da
bombalamlard.
Dmann stn ate gcne karlk 5. Ordu hem silah hem cephane sknts
iindeydi. Topumuz her mermiyi dikkatle kullanmak zorundayd. Topumuzun
tasarruf etmek amacyla saatlerce suskun kald muharebeler olurdu. Yalnz top
mermisi deil tfek mermisi de kstlyd.
"... Belki bir masal gibi gelir insana. Ama piyadeye topu desteinin yapld
hissini vermek iin manevra cepha-nesiyle ate ediliyordu..."146
SAVAIN NDEN 139
Yokluk zamannda her merminin ayr bir deeri vard.
Orada Mehmetik hcum ederken daima etkili bir topu ateinin hasretini
ekmitir.
Top saymz az olduu gibi sahra topusunun cephanesi de siper savalarnda ok
etkili olmayan alak veya yatay mermi yollu toplara aitti. Hlbuki siper
savalarnda en yararl top tipleri yksek kavisli mermi yoluna sahip obs ve
havanlard. Bunlara "dik mahrekli toplar" denilmektedir.
Toplarmz dik mahrekli olmadndan dman siperleri piyademizin hcumu
ncesinde tam olarak ezilemez. Hcuma kalkan askerlerimiz dmann makineli
tfek kurunlarndan daima ar kayplara urar. "Biz" der 27. Alay Komutan:
"Makineli tfeklerin ate saanaklarna hcum ettik."
Elimizdeki toplar, model ve tarihlerindeki eitlilikle bir "ak hava mzesi"ne
benzetilmitir. Ayn eitlilik piyademizin kulland tfeklerde de sz
konusudur. 16 farkl tfek iinde "Bir malzeme deerine bile sahip olmayan"
140 ANAKKALE GELMEZ

ingiliz E-11 denizalts.

tfekler de vardr. Makineli tfek saymz ise dmana gre ok azd. Ar
makineli tfekler bizim yalnzca baz Alaylarmzda bulunuyordu.
Btn bunlara ramen dman, piyade tfeimizden de, topu ateimizden de,
makineli tfek ateimizden de ac ac ikyet etmitir. Bu da Trk askerinin
elindeki imknlar ne kadar ustaca ne kadar kahramanca kullandn gsterir.
Trk askeri gerektiinde bir makineli tfei srtlam, muharebe cephesinin
yanlarna, ileri hatlarna koturup durmutur. Seyyar bataryalarmz ise
gerekten kan kstrmtr.
Trk askeri silahna bir nevi ak duymaktadr. Mehmetik tek bir top mermisinin
ne anlama geldiini anakkale'de yrekten hissetmitir. O, karmann ilk gn
dmann Kanlsrt'ta ele geirdii iki topu can ile skerek geri almtr.
Dmandan kurtarlan toplarn etraf ehit naalar ile doluydu.
SAVAIN NDEN 141
Dmann stn ate gc, saysz silh ve cephanesi karsnda Mehmetiin
cevab sze smaz.
26 Temmuz 1915, Conkbaym.
Orada bir adam var.
64. Alay 2. Tabur 6. Blkten smail Hakk. Ate pskren bir dman makineli
tfeini susturmak iin tam defa st ste dman siperlerine hcum eder, el
bombalaryla datr orasn. Ama makineli tfek susmaz. Drdnc defa fkeyle
hcum eder smail Hakk. Dman siperine atlar... Makineli tfein kzgn
namlusunu yakalar... ekmeye balar...
ekip getirecek... Ama boynundan vurulur.147 Sanki adn biliyor o kurun.
Orada bir de Rasim avu vardr, Sungurlulu...
Gnn birinde bir mitralyzn siperlerimize bakan tarafm zrhl levhalarla
saran dman, mitralyz bir rampa ile ykseltir ve bu zrhl kuleden yan
ateine tutar Mehmetii.
Bu ngilizler, Anzaklara benzememektedir.
"Bu kallelik" der Rasim avu. Ucu engelli bir urgan ve bir ekme ekibi
hazrlar. Gece olunca ekmek torbasn bombayla doldurur, urgan srtna alr,
vedalap srnmeye balar tfee doru...
yice yaklar, bombalarn savurur. Dman dier siperlere dalr. Rasim avu
engeli mitralyze takp seslenir: "Haydi, Ya Allah!"
Halat ekilince tfek kuleyle birlikte gelir. Halata yapp srklenen iki
ngiliz de esir alnr.148
142 ANAKKALE GELMEZ
12 Austos 1915... Kk Anafartalar ky civarnda arpmalar srmektedir.
35. Alay 2. Tabur 5. Blk Takm Komutanlarndan Hakk o anlar yle anlatr:
"... Nihayet ovaya vardk. Bizim taburun imam da bir ngiliz silah alm harbe
itirak ediyor... Bizim cephe aldmz tarlann ilerisinde gizli bir yerde bir
mitralyz bize ba kaldrtmyor. Bu arada samzdaki dereden ilerlemek isteyen
iki nefere ngilizler iki bomba atmlar. Bomba paralar zavalllarn
kalplerine rastlam ikisi de ehit olmular.
... ki onba geldi. Dediler ki, "Biz u kardaki makineli tfei kullanan
esir alabiliriz. Msaade eder misiniz?" Biz de "imdi iki nefer ehit oldu.
Banza bir ey gelmesin." dedik. "Tedbirli gideceiz." dediler, gittiler. Biz
de sabrszlkla bekliyoruz.
Aradan yarm saat kadar bir zaman geti. Baktk iri yar bir ngiliz'in srtna
makineli tfei yklemiler, kurunlar kendileri almlar, ngiliz'i
getiriyorlar.
... Adam korkudan titriyordu. Rtbesi Kaptan, yani Yzba. Hasan Bey korkusunu
gidermek iin ttn paketini verdi. ngiliz Yzba sigara sarmasn
bilmiyormu. Bilse de ellerinin titremesinden yapmasna imkn yok. Neferlerden
biri de bir sigara yapt dolma gibi. Adam imeye balad..."149
Baka bir smail, Nur-l Bahir gambotunda nbet tutmaktadr.
anakkale'ye cephane gtren gemi sabah Hali'ten yola km, gne batarken
Tekirda nlerine gelmitir.
Vanl smail, iskele bordasnda kpeteye dayanm denizi gzlemektedir. Birden
gemiye sratle yaklaan bir cisim grr. Az nce de denizin dibinden bouk bir
ses duymutur.

SAVAIN NDEN 143

Kanlsrt'ta dman siperlerine dikilen Alay Sanca muhafzyla.
Bu cisim ngiliz E-11 denizaltsndan atlan bir torpildir. Pelengi Derya
gambotu gibi Nur-l Bahir'de havaya umak zeredir.
smail, torpilin zerine atar kendisini. Az sonra byk bir grlt duyulur,
smail zerrelere blnr. Parmaklar gemiye der. Deniz kpkrmz kprr.150
smail'in nbeti bitmitir.
Bu fedakrlk Hamilton 'a "Bunlar nasl asker, aklm almyor. " dedirtecektir.
Bu yiitlik iin General Oglander "Felketimiz oldu." diyecektir.
f
I

144 ANAKKALE GELMEZ

anakkale'de en nemli silahmz mavzer ve sngyd. Onlar da gittike
azalyordu. Azalmayan smail'di... Muharrem'di...
Muharrem, 5. Tmen 13. Alay 2. Tabur askeriydi.
Her gece nne bir kucak ta yar, bunlar dmann en ndeki siperine tek tek
frlatp dururdu.
Dman bu talardan yle rencide olmu, yle ylm-tr ki o siperi terk
etmitir.151
anakkale'de kuvvetlerimiz yalnz silah ve cephane ynnden deil malzeme-donamm
ynnden de sknt iindeydi.
Askerimiz kum torbalar iin gnderilen uvallardan elbisesine yama yapyordu.
Bu uvallar elbise gibi kullanan askerimiz de vard. Her asker bir kaputa, bir
niformaya sahip deildi. Birok asker cephede artk lime lime olmu sivil
elbiseleriyle dolayordu. amar olmayanlar niformalarn plak
bedenleri zerine giyiyordu. Bu kyafet yetersizlii mevsim artlarn bir
felkete dntrebili-yordu. Scak ve souk, siperlere ayr birer bomba olarak
dyordu.
Baz askerlerin ayanda iple tutturulmu arklar bulunuyordu. Bazlar
ayaklarna aput balamt. Kiminin aya ise plakt. 19. Tmen Kurmay
Bakan Yarbay zzettin (allar) 59. Alayn talimini izlediini, her taburda
aya tamamen plak 50-60 asker grdn syler.152
stihkm gereleri de yeterli deildir. Bazen sng ile siper kazlr. Dman
siperleri kuvvetli tel rgyle evrilidir. Askerimiz ne yazk ki bu tr malzeme
sknts da eker.
Mehmetik ou zaman lapa ile doymaya alr. Scak yemek nadirdir.
Yiyeceklerde sk sk kstlamalar yaplr.
ryen cesetlerin besledii sinek bulutlar, su kaynaklarnn kirlenmi olmas,
siperlerdeki ar artlar salk
SAVAIN NDEN 145
ynnden askerimizi ok zorlar. nk muhtemel hasat-lklara kar
alanamamlardr.
Mehmetik; amar, pabu, giysi, silah bakmndan iyi donatlm esirlere
hznle bakar durur.
Hayvan koumlarndan palaskaya, ilatan yemee, silahtan cephaneye anakkale'de
yoksulluk, "savunmadan vazgeilmesini mecbur klacak kadar" ard.
zerinde paralanm bir elbise, ayanda aputa dnm pabu, yar a yar tok,
elinde mavzerle dven Mehmetik, snrsz kaynaklardan srekli beslenen ngiliz-Fransz ordusunu Gelibolu'dan ekilmeye mecbur etmitir.
Alan Moorehead almaz Trk Savunmas iin "Bir sr var orada." der.
Hamilton srr bulmu gibidir: "Trkleri Cenab- Allah'larndan ayrmak iin
bilmem ki ne yapmal?"
Siperler
Uykusuz uykularn yeriydi siperler... lme gidilen lmden dnlen yerlerdi.
Bir sa demetinin kokusuna ceset kokular karrd o insan boyundaki
hendeklerde.
Orada cesetlerle birlikte canllar da rrd. Kk defterlere notlar derdi
okumu yazm askerler. "Paraland her yanm benim" derdi birisi. Birisi "Yam
21" derdi. "Sam sakalm ard. Byklarma ak dt. Suratm burutu ve
vicdanm rd."

Hcuma kalkarken, bir hcumu gslerken, anszn balayan bir topu ateiyle,
bir makineli basknyla veya bir el bombasyla lmemiseniz daha...
146 ANAKKALE GELMEZ
Mehmetik siperlerde...
Dizanteriden, akrep sokmasndan dmemi seniz henz... Ya da hasret hl
kymamsa cannza... Demek vaktiniz var siperin altna kazlan lmn,
barutla dinamitle patlatlmasma kadar...
Siperin stndeki kalaslarn tututurulmasma, dumanlarn alevlerin siperi
sarmasna kadar...
Bu gece yine birbirine kart ngilizce arklarla Anadolu
SAVAIN NDEN 147
trkleri... Coni, zlemi sisli limon kasabasn, kzl sal kardelerini,
hznle gnderiyor arksn gkyzne. Bir alk kopuyor sonra kar
siperlerden. Ve bir sessizlik.
Sonra... Mehmet balyor trksne. Ot tkad yaralarndan ykselen bir sesle
yeryznn en yaral trks dalga dalga yaylyor Arburnu siperlerine...
Dertli domu bu Trk... Dertli lecek... O nasl alevdir trksnde... Onun
kalbinin tututuunu hissedersiniz... O sese herkes hayran... te Coniler n
siperlere akyor o trky yakndan dinlemek iin...
Yine bir alk kopuyor... Yine bir sessizlik... Bir iki mermi patlyor tokdamk bir sesle... Vurulup dyor arklar ve trkler kk paralar halinde.
"Hey Coni!" diye barr, kar sipere biraz pestil atard Mehmet. Adn da
belletirdi: "Coni! Bu pestil... pes-til!" Coni "Hey Mehmet!" diye seslenirdi:
"Al! Bu da reel... ikolata..."
Bazen bir tomar kt derdi Trk siperinin ortasna. Bu defa ki ne?
Kahire'deki Trk esirlerinin mektuplar, zenle ekilmi "Kanl-canl"
resimleri. "Teslim olursan rahat edersin" demek istiyor Coni'nin akll
komutan... Mehmet kzyor. Cevap ngiliz siperlerine abuk ulayor:
"Sadakanzla beslenen domuzdur!"
u drt Mehmetik ne yapyorlar orada? Bir battaniyeyi germiler bekliyorlar ama
niin? Onlar sipere decek el bombalarn karlamaya alyorlar. Bomba
battaniyenin zerine yumuack indiinde silkeleyip dar atacaklar...
Ya u dman askerleri ne atyor siperlerinin nne? Konserve kutularn. Sessiz
yaklamak isteyen Trk olursa kacak sesle silahlarna davranmak iin...
Asker, siperinde yalnz deildi. 18. Piyade Alay Takm Komutanlarndan
Burhanettin "Siperler iinde kendimize yatacak yer olarak kazdmz oyuklarn
toprak duvarlarndan
148 ANAKKALE GELMEZ
sarkan kol bacak gibi vcut paralarn oradan ekip karmaya imkn yoktu."
diyordu.
"nk bunu yaparken meydana gelecek knt bizi dmana kar bsbtn akta
brakabilirdi. Bu kovuklar iinde hangi tarafa ait olduu pek de belli olmayan
bu vcut paralaryla ayn mezarda yatar gibi yaamak zorundaydk."153
Arburnu Bombasrt'nda siperler arasndaki mesafe 7 metreye kadar dmt. ki
taraf da siperlerin altna doru kazdklar lmlar patlatarak siper elde
etmeye alyordu. Bu lmlarn kazlmas srasnda askerlerin yerin altnda
yz yze geldikleri anlar oluyordu. Orada artk ya sngleilecek ya da iki
taraftan biri teslim olacaktr.
Patlayan lmlarn at byk ukurlar yeni bir siper olabiliyordu.
Bu ukurlardan birine takmyla giren Mehmet avu kendisini oradan atmak
isteyen dman olduu yere mhlam, ate emberinde siperi terk etmemitir. Bu
siper, dman hatlarnn iine doru bir eki gibi girmiti. Bu hal dman iin
ne kadar tehlikeliyse Mehmet avu ve arkadalar iin de o kadar tehlikeliydi.
Mehmet avu ar ate altnda geri ekilmemi, arkadalarndan sonra o da ehit
olmutur. Fakat dman yine de o sipere yaklaamamtr. Oras artk "Mehmet
avu Siperleri" olarak anlacaktr.154
19. Tmen 27. Alay 2. Taburundan, Arburnu Kemal-yeri'nin gz bebekleri Mehmet
avu, Ali avu, Bombac Hamdi avu, Mehmet Onba phesiz bugn de ayn
siperlerde omuz omuza bizim iin savunmadadr.
Btn bir Anadolu son siperimiz, son savunma hattmz deil midir?

Siperlerin yaknl ve el bombalarndan bazlarnn ate alma srelerinin

uzamas askerlerimizin bu bombalar
SAVAIN NDEN 149
patlamadan alp dmana frlatmay denemelerine yol ayordu. Bu srada
ellerini, kollarn kaybeden veya ehit olan ok askerimiz olmutur.
Austos 1915'ten itibaren sava tamamen siperlerde toplanmtr. Kayackah
Muharebesi'nden sonra genel bir hcum olmam, sava siperlerde devam etmitir.
Derler ki topu atei ya da el bombalar ndeki bir mangay yok ettiinde yerine
derhal yenisi getiriliyordu...
Hcumlar esnasnda deimez manzara siperler arasna ylan cesetler ve
bunlarn arasnda kalm yarallarn yrekleri dalayan inlemeleridir.
Ate Altnda
Walter Von Schoen, "Gelibolu Cehennemi" adl eserinde der ki:
"leden evvel saat 9'dan leden sonra 4'e kadar Trk mevzileri donanma atei
altnda kald. Sanki en ar bir bora olanca gc ile bu kck sahaya skm
olan kuvvet zerine km, mtemadiyen elik kusuyordu.
Ne Flander ne de Verdun Muharebe Meydanlarnda arzn bu kk noktasnda olduu
gibi cehennemi bir ate tesiri elde edebilmitir."155
Sydney Mosley, "atei" yle anlatr:
"Altepe bugn her zamankinden daha cezbedici... Korkun Fransz zrhls
etrafnda dans eden iki muhriple ilerleyip Altepe mesafesini taramaya
balad... Her mermi bir volkan meydana getiriyordu.
Bu mthi bombardmann yok edici etkisi altnda hedefin etrafnda canl bir
eyin barnp barnmadn dndmz bir anda ufak bir kara bataryamz da
atee balyor, mermilerini savuruyordu.
(tm)
150 ANAKKALE GELMEZ
Mehmetik siperlerde.
En sonunda 75'lik top kendisine zg sesi ile Alte-pe'yi alevler iinde
brakmcaya kadar faaliyetine devam ediyordu...
... te kara toplarmz ateine tekrar balad."156
Bylesine ar ate altnda Mehmetiin metanetini, cesaretini, inancn
kaybetmemesi dost-dman herkesi ulv bir heyecana srklemitir.
Bir Alman gazeteci cephedeki gzlemini aktarrken kendinden gemi gibidir:
"... Gne kan krmz rengiyle Limni Adas'nm arkaSAVAIN NDEN 151
smda henz denize dalm, etrafn ruhlar rpertecek bir renge bulamt...
... Ekmek ve yiyecek ykl uzun asker kafileleri vadilerden karak avc
siperlerine doru geliyorlard.
iddetli ve asabi bir topu atei btn hatlar zerine ynelmeye balad. Bizim
Trkler hi de aldrmyor...
Dman geen gn le vakti bir ynmze ate at. Bu bataryalardan uuldayarak
kan taneler dtkleri yerlerde derin ukurlar ayordu.
Akama kadar... Btn gece... Ve ertesi gn devam etti bu ate.
lerideki avc siperlerinde tfeklerini kavram cesur Trk askerleri var. 36
saattir ar topunun kudurmu atei altnda bekliyorlar. Mevzisini terk etmek
kimsenin aklndan bile gemiyor.
Binlerce ar mermi bylece zerimizden geip gitti.
Dman savan ikinci akam atei btn hatlarmuza yadrmaya balad. Sonra
rpertici bir sessizlik etraf kaplad. Dman siperlerinde glgeler
beliriyor... Saldracaklar... Bunlar boazlanmalar iin sevk edilen
Franszlardr...
Trk siperlerinde hl hareket yok. Ses seda yok. Aman Yarabbim! Siperler bo
mu?
Hayr.v Hayr... Siper zerinden bir tfek yavaa uzanyor... Onun stnde
esmer bir yz dikkatle bakyor.
te bir ehre daha... Avc siperi canlanyor. lahi sen byksn... Trkler
ileriye doru kouyor... Fransz hatlar yaklayor...
Gecenin karanlnda uzun "Allah Allah!" sesleri kamaya balayan Franszlar
takip ediyor... Trklerin sevgili silah sngdr. Karanlk kana bulanm
sahray kaplad.

152 ANAKKALE GELMEZ

I
.1*
yor
Trkler "Allahu Ekber!" diyerek vadiye doru ilerli"157
Irak'ta Trklere esir den ve esaret gnlerini Heybeli-ada'da geiren ngiliz
Generali Townsed, "Avrupa'da hibir asker yoktur ki savunmada Trklerle mukayese
edilebilsin." der ve devam eder:
"Almanlarn savunmada gayet iyi olduklar kabul olunabilir. Fakat siperde onlar
dahi Trklerle kyas edilemez. Misal olarak Gelibolu'yu zikretmek isterim. Orada
bizim gemi atelerimizle byk zayiata urayan ktalar Trk olmasalard
yerlerinde kalamazlard. Hlbuki Trkler btn muharebe boyunca yerlerinde
kaldlar."158
O siperler topu ateiyle bazen bir toprak ynna dnyordu. Bazen de n
siperlerde bir kii bile sa kalmyordu. Yarallarn hali ise feciydi:
"Siperlerin altndaki Trklerin yaralar dehet vericiydi. Kiminin kafasnn
yans yoktu. Yldz biiminde ya da krlm bir pencere cam gibi paralanm
kafalar grdm.
nsann elini iine sokabilecei byklkteydi yaralar...'(tm)
anakkale'de bomba yapan erlerimiz. (F. Altay'n ad geen eserinden)
SAVAIN NDEN 153
Avclar
London Teritoryal Tugay'na mensup bir yzba kendi askerlerinin hareket sahas
etrafnda bulunan tek bir aac getikten sonra geriye dnp bakma gereini
hissetti ve o anda aacn zerinde bir cismin hareket ettiini grd. Bu cisim
ak yeil renkli bir kua benziyordu.
Yzba silahn evirip ate ettiinde, yeil cisim bir tfekle yere dt. Bu
elleri, yz, tfei yeile; elbisesi daha koyu bir renge boyanm bir Trk
askeriydi.
Burada bulunan ngiliz askerleri kendilerine byk korku yaatm olan avc
askerin ldrlmesinden dolay alklarla mutluluklarn gsterdiler.160
ngiliz gzlemci-gazeteci Sydney Mosley "anakkale Gerekleri" isimli eserinde,
"Trk avclarnn fedakrlk ve samimiyetleri o hale geldi ki bunlarla mcadele
edebilmek iin zel blkler oluturulma zorunluluu dodu." der.
"... Askerlerimizi birer birer avlayan bir avc asker, kararghmzn hemen
yaknnda derin bir ukur ierisinde grevim yapmaktayd. Bu avc burada ok
ak bir ekilde ve uzun bir sreden beri durmaktayd. nk yannda ok
miktarda malzeme ve yiyecek bulunduu gibi gelmesi muhtemel olan dier avclar
iin de yeterli miktarda mhimmat vard. Ayn zamanda hazr pek ok malzemesi de
beraberinde bulunmaktayd.
... Seferin sonlarna doru gerekten byk bir cretkrlk rnei olmasyla
dikkati eken bir olay daha yaand.
Avustralyal askerlerden oluan bir blk genellikle Trk avclarnn faaliyette
bulunduklar ve ok sayda subay ve erimizin lmne sahne olan yerleri
aratrmak zorunda kalmt. Aratrmalar baarl olmad. Cesur avc
faaliyetine devam etmekteydi.
Avustralyalnn tuttuu bir al elinde kalnca, buras
154 ANAKKALE GELMEZ
Anzak askerleri tarafndan yakalanm bir Trk avc.
Avustralyalnn dikkatini ekti. Yaplan ksa bir incelemeden sonra alnn kap
grevini yapt bir snak bulundu.
Cesur Trk avcs on gn nce Avustralyallar tarafndan igal edilen bu alan
zerinde ftursuzca faaliyet gstermekteydi. Artk yanndaki sava malzemesi
kendisinin hazrlad birka fiekten ibaret kalmt."
Royal Army Medical Cure'e mensup bir yzba, bir Trk avcsn nasl
"hakladklarn" Mosley'e yle anlatr:
"Suya giden askerlerimizden bazlar vuruluyordu. Fakat salk memurlar rahata
gezebiliyordu. Bir aptal askerimiz
SAVAIN NDEN 155

kalbinden biri de omzundan yaralanmt. Artk bu avcy yok etme gerei ortaya
kt ve bu grevi bir doktor stlendi.
Doktor harekete giriince yaraland. Yaralad adamn doktor olduunu anlayan
avc ikinci kez ate etmedi. Doktor da grevini hakkyla yapt..."161
anakkale'ye cephane gtren ngiliz gemileri Svey'ten geerken kanaln
kenarnda bunlar seyreden askerlerimizin gzleri dolu dolu olurdu.
Bir tabur komutan kk bir mayn buldu bir gn. ok iyi yzc olan Hafz'a,
"Haydi Hafz" dedi. "Gemi geliyor..."
Svey, geminin son dura oldu.162 Hafz, anakkale Sava'na Msr'dan katlan
bir avcyd.
Esirler
3. Kolordu ve Arburnu Cephesi Komutan Esat Paa 27 Nisan 1915'te karargha
getirilen esir ngiliz temenine niin titrediini sordu. Temen "Trkler,
esirleri ldr-yormu" dedi.163
Yine savan ilk gnlerinde ok gen iki esir subay da 57. Alay Komutan H. Avni
Bey'e getirilmiti. Bu esirler de titriyordu. Avni Bey, esirlere su ve erik
ikram ederken yaveri Temen Alaaddin'e sordu: "Neden korkuyor bunlar?" Cevap
ngiliz smrgeciliinin nasl bir vicdana sahip olduunu ortaya koyuyordu. Bu
gen subaylara Trklerin esirleri piirip yedikleri sylenmiti.164
Savan ilk gnlerinde byle saysz olay yaanmtr. ngilizlerin gen
subaylara ve askerlere bir beyin ykama program uygulad anlalyordu.
Ama asl beyin ykama program Avustralyal ve Yeni
156 ANAKKALE GELMEZ
Gaffar el Menoufeh... Byk ihtimalle savaa Ortadou'dan katlan bir askere
aitti..
Zelandal askerlere uygulanmt. Bu henz yola klmadan nce Avustralya'da
balayan bir kampanyayd. ngilizler, son derece gl ve sava olan Anzak
askerlerinin Trklere kar byk diren ve vahetle savamasn istiyordu.
Bunun iin de Anzaklara Trklere asla esir dmemeleri gerektii, Trklerin
esirleri sa brakmad srarla syleniyordu.
Neyse ki 14 Mays 1915 atekes gnnde balamak zere Anzaklar nasl bir
insanlk abidesiyle kar karya olduklarn anlayacaklar, Baha Vefa Karatay'n
ifadesiyle Mehmetii masal kahramanlarna duyulan bir hayranlkla sevecekler,
takdir edeceklerdir.
Sava boyunca birok Avrupa gazetesinde Trklerin esirlere ne kadar iyi
davrandna dair saysz haber yaynlanmtr.
Bunlardan Morningpost'taki haberde unlar yazlyd: "Avrupa devletleri sava
esirlerini alktan lmeye ve birok mahrumiyetlere mahkm ederek fena
muamelelerde bulunduklar halde Trklere esir den ingiliz subaylarnn hibir
ikyeti yoktur.
Gazetemiz yazarlarndan birine Anadolu'da kk bir ehirde esir bulunan
yeeninden gelen mektupta yle denmektedir:
"ehrin en gzel evlerinden birinde oturmaktayz. Trk subaylar bize nezaketle
davranyor. Benim rtbemdeki Trk subaynn ald maa alyorum.
Avustralyal, sekiz ingiliz, iki Fransz ve on iki Rus subayyz. Bahvanlkla
megul oluyorduk, lkin ekirge hcumuna uradk. Ne gzel kavunlarmz,
salatalklarmz vard."
SAVAIN NDEN 157
VVilliam Corc Stuart adl subayn ifadesi yleydi:
"... Trk at o kadar iddetli idi ki maiyetimde bulunanlarn hepsi ld...
Otuz adm sonra ben de vuruldum... Dp baylmm. Kendime geldiimde gkte
yldzlar parlyordu. Trk siperlerinden kan erler beni omuzlarnda tayarak
tedavi yerine gtrdler. Grdm insanlk ok bykt."165
Fransz askeri Francis Gutton, 1976'da yaynlad "Pri Sonnier de Guerre Chez
Les Tures" ("Trklerin Elinde Sava Esiri. 1915-1918"-Dierleri Gibi Olmayan Bir
Tutsaklk) adl eserlerinde yle yazyordu:
"Saphire denizalts personelinden kurtulabilen 13 kiiydik. 30 Ekim 1918
Mondros Atekes Antlamas'na kadar Trkiye'nin eitli ehir ve kasabalarnda
(anakkale, istanbul, izmit, Afyon, Sivas, Suehri) uzun bir tutsaklk hayat
yaadk.

27 personelden ancak 13 kii yzerek kurtulabildik. iki Trk gemisi kurtulanlar

toplad. Bir deniz subaynn komutasndaki alupa'ya nakledildik. Srlsklam ve
souktan titreyerek geminin demesine serilmitik. Trk subay hemen ceketini
kararak birimize giydirdi. Bunun zerine erler de ceketlerini karp
dierlerini rttler.
Franszlarn okul kitaplarnda okuttuklar 1870 savanda bir Fransz askeri ile
bir Alman askeri arasnda getii sylenen insancl hikyenin gerei ile
karlamtk."166
Trkler esirlerine insanca davranmlar onlara kendilerinden daha iyi
bakmlardr ama kar cephede "yz kzartc" olaylar yaanmtr.
Sava bandan sonuna kadar takip etmi olan Avustralyal gazeteci Charles
Bean'in 29 Nisan 1915 tarihli notlarnda yle deniyordu:
"... Kampa Trk esirler getiriliyor. Avustralyallarn esirlere hayli kt gzle
baktklar kesin. Hem Yeni Zelandallar hem de Avustralyallar kimi durumlarda,
en azndan ilk karlamalarda
158 ANAKKALE GELMEZ
hele iler ktye giderken Trklerden esir alnmamas yolunda stlerinden kesin
emir aldklarn sylediler bana. Bunlara inanmyorum ama doru da olabilir..."
Charles Bean'in 8 Austos 1915 tarihli notlarnda ise Trk esirlere nasl
davranld yle anlatlmaktadr:
"Hayatm boyunca ahit olduum en kt olaylardan biriydi. Yaklak 100 kadar
Trk ve 2 Alman mahkm benim snamn tam karsnda olan ve Avusturyal
grubun yaptrd itin karsnda oturuyordu. Birka avlu tede yakp yok edici
kuvvete bir ara vard. Birka er yere aracn zerindeki keroseni dkt ve
petenle iyice itin etrafnda yaydlar. Daha sonra peteni atelediler ve bu
peten de kerosenle birleince korkun bir yangn kt. Yangn Trkleri olduka
rahatsz ediyordu. Mahkmlar hemen itin en dip tarafna gittiler ve kpek
srs gibi birbirlerine yaklatlar. Dier taraftakiler ise onlara glyordu.
Bunlarn arasnda Avusturyallar ve ngilizler de vard.
... Bunu yapan adam durduracak biri yok mu diye ok merak ettim. Neredeyse buna
benzer bir olay dn de yaplmt."167
"anakkale Maheri" adl roman iin anakkale Sava-'n yllarca aratran
Mehmed Niyazi, esirlerimize uygulanan vaheti baka bir kaynaktan yle anlatr:
"... anakkale'de savam Temen Iden'in Almancaya tercme edilen hatratnn
bir blmnn bal "ngiliz olmaktan utanyorum" ifadesini tar.
... Anadolu yakasndaki Kumkale'den gzlendiklerini iyi bilen Yzba John
VVeinstock, Trk askerine dehet samak, moralini bozmak ister. Bycek bir
baraka yaptrr. Aldklar yirmi iki esiri bu barakaya doldurtur. Geni bir
daire eklinde elleri silahl askerlerle barakay kuattrr. Barakann stne
evresine benzin dktrr, bir paavray yakp frlatr. Baraka tutuur. Saa
sola kaan iindeki askerler ateten uzak kede st ste ylrlar fakat ok
gemeden ate onlar yakalar. lk la yanmaya balarlar, iki aa boyu
kadar ykselen alevle baraka
SAVAIN NDEN 159
knce cayr cayr yanan askerlerin lklar da sona erer Etraf, feci bir
yank kokusu kaplar. Barakay eviren ingiliz askerleri de uzaklarlar."
Bu vahetin tan olan Temen den bir ay kadar sonra Trklere esir der.
Kendileri esirleri yaktklarna gre kim bilir bana neler gelecei endiesi
ile tir tir titrer:
"Onu, bir Trk Yzbann adrna gtrrler. Yzba, Temen iden'in elini
skar, oturmas iin bir sandalye gsterir aretle anlarlar. Bir er dilim
ekmekle bir tas orba getirir Yzba iaretle Temene orbay imesini syler.
Temen bunu esir orbas zanneder ve ier. Ancak Yzbann cebinden kard
kuru peksimeti yediini gren iden, onun kendisine kendi orbasn verdiini
anlayacaktr.
Gece ilerleyince Yzba ona iaretle ezlongda uyumasn, syler. Gnlerden beri
gece gndz grd korkun ryadan ter iinde syrldnda yzbann yerdeki
pstekide uyuduunu grr. Kapdaki nbeti erin glmsemesi ile de rahat bir
nefes alr. Ertesi gn Eceabat'taki esir kampna sevk edilir."16"
KARAYUREK DERESNDEN MATARAMA KAN DOLDU
Bam Kbleye evir

Tine yangn yeriydi ortalk. Vadilere kafa, kol, bacak "saanak saanak"
yayordu yine. ngiliz Donanma-s'nn ar top mermileri hcum hatlarmz kana
bo-yuyordu.
64. Alay 1. Blkten Mehmet (Akn) silah arkada enitesi Recep'i
fundalklarn dibinde can ekiirken grd. Srnerek yanna sokuldu. Recep'in
bacaklar kopmutu. Dayanamad Mehmet, alamaya balad.
Recep tkenen sesiyle "Niin ah edip alyor, cierimi dalyorsun." dedi. "Sa
kalrsan anamn elini benim iin de p... Stn hell etsin..."
Recep'in son sz "Bam kbleye evir" oldu. Ruhunu teslim etti.
Az sonra da hemerisi Halil ykld Mehmet'in yanma. Bir mddet sessiz kald.
Sonra "Ahretlik, galiba lyorum" dedi. "Geriye gtrmeyin cesedimi. Buraya
gmn. zerimde harbedin. Ayak seslerinizi, Allah nidalarnz duyaym."
162 ANAKKALE GELMEZ
Halil de orackta topraa kart, gitti.
Bir akam kefe kardlar Mehmet'i. Karayrek Dere-si'nin yatanda
ilerliyordu. Susamt. Matarasn dereye daldrp iki yudum iti. Fakat tad
bakayd suyun. Avucu-na ald bakt... Su deil, kand bu. Karayrek Deresi'nden
rl rl kan akyordu.
Biga'nn Ramazanlar kynden Gazi Mehmet Akn yllar sonra savat meydanlar
dolarken yannda M. hsan Gencan'a bir siper gsterdi:
"te Halil'in yatt yer..."169
Halil'in ld yer bizim doduumuz yerdi. Zaten bunun iin lmediler mi?
ifre
Eypsultanl stemen Hseyin, Seddlbahir cephesinde yaralanarak geri ekildi.
Tamamen iyilemesi iin biraz zaman gerekiyordu. Yarasnn kapanmasn
beklemedi, kendine gelince yine cepheye kotu. Taburu n hatlarday-d. "Biraz
dinlen" denmise de dinlemedi, ileri atld, n hatlara geti. Zaten taburunun
birka yz metre geri ekildiini renmi, zlmt.
stemen Hseyin o gece harbe tututu. Ama bu defa ald iki yara onu
stanbul'a savurdu. ok gemedi. Hseyin dnd ve ancak ertesi gne kadar
kararghta tutulabil-di. "Senin yerine subay verdik" denilerek biraz daha
kendine gelmesi salanmak istenmise de dndnn ikinci gn akam Hseyin
hcumdayd.170
ivrilli Mehmet avu, patlamayan bir el bombasn dman siperlerine iade
ederken sa elini bileinden kaybetti. Ama grevini yapm insanlarn huzuru
iinde deildi
KARAYREK DERESNDEN MATARAMA KAN DOLDU 163
Mehmet avu, grevini tamamlamam insanlarn huzursuzluu iindeydi.
Hastaneden Tabur Komutanna bir mektup yollad:
"Beni affet komutanm, sa kolumu kaybettim ama sol kolum var. Onunla da i
grebilirim."171
ereflikohisarl Kadir olu Sadk Kerevizdere'de ehit olduunda kendi ateiyle
vurulan bir dman askerini lmemesi iin ekerek siperine tamaya
alyordu.172
Tokatl Davut olu Hasan Seddlbahir'de ehit olduunda cebinden kz ve erkek
kardeine yazp yannda bulundurduu iki ayr not kmt. Notlar "ehit
olduumda elinize geecektir." diye balyordu. Erkek kardeine yle diyordu
Hasan:
"Memleket iin lmekten korkar, dmandan kaarsan kardelik hakkm hell
etmiyorum."
Kz kardeine yazlan.not yleydi:
"Evltlarn memlekete hayrl ve fedakr olarak yetitir."173
Tabur Komutan smail Hakk Bey'in "Onu gtrn!" diye bard gen Astemen
Dursun'du. Kolu kopmak zereydi. Dursun'un Soanldere'deki shhiye adrnda
balayan yolculuu stanbul'a Zeynep Kamil Hastanesi'ne kadar uzad. Dursun
gzn atnda kolunun yerinde olmadn grd. Kendisini srtlayp hcum
hattnn gerisine tayan brahim de yan bandayd. kinci gn boynunu bkt
brahim. "Ben gideceim komutanm." dedi. Cepheye dnmek, savamak istiyordu
brahim.
Dnd, savat ve ehit oldu.174

Yllar sonra Sakarya Meydan Muharebesi'nin zaferle bittii gn, gndr

yerinden kprdayamam yaral bir askere rastlamt smail Hakk (Teke) Bey.
"Senin iin ne yapalm yavrum?" diye sormutu. Perian asker "Ktama
164 ANAKKALE GELMEZ
yazn komutanm." demiti... "Beni kat sanmasnlar..."175
3. Kolordu Kurmay Bakan Fahrettin Bey, "Conkbayr savalarnda askerlerimiz
hcuma geerlerken dman gemilerinin iddetli ateine aldrmadan iki metre
derinliindeki hendei birbirlerinin omuzlarna basarak amlard." der.
Bir saka neferi, bana gelenleri Esat Paa'ya anlatrken Kurmay Bakan da
oradadr.
Saka arkadalarna su tarken yanllkla ngilizlerin arasna girmi, oradan
kurtulmaya alrken scak ve susuzluktan yar baygn iki ngiliz'e rastlam,
ngilizler sakay grnce dillerini karp iaretle su istemilerdir:
"... Su versem dirilecekler, beni alp gtrecekler. Vermezsem zavalllar
lecekler. aretle silahlarn istedim, yere braktlar. Birisini mekkreye
astm, sng takl olann elime aldm. Sonra tala azlarna yudum yudum su
verdim. Birden bire vermedim ki lmesinler. Kendilerine gelip ayaa kalktlar.
nme dn dedim iaretle..."176
anakkale'de almaz istihkm Mehmetikti.
ngilizlerin Gelibolu'ya saldrmadan nce "Trklerin artk eski Trkler
olmad" gibi bir dnceden cesaret aldklar sonradan aka anlalmtr.
Gazeteci Bartlett, "Balkan Sava'nm bitiminde stanbul'da olan asker ataemiz
Albay Tairrol Trklerin atalarndan miras alm olduklar sava hasletlerinin
yok olmadn, Balkan bozgununun baka sebepleri olduunu biliyordu."
eklindeki aklamasndan sonra Trkleri iyi tanyan Albaya ancak Eyll aynda
grev verilmesinden ac ac ikyet eder.177 Hlbuki balangta Bartlett'in
kendisi de savatan ok umutluydu.
Arap kkenli bir spanyol yazar da Times'a gnderdii mektupta "Trklerin
asllarnn-nesillerinin bozulduu" propagandasna iddetle alayc bir dille
kar karak der ki: "Trk askerinin hl yiit bir cengver, cesur bir sava
KARAYREK DERESNDEN MATARAMA KAN DOLDU 165
^B
olduu bugn anakkale cephesinde
A
bulunan yeenlerimden aldm mek
__
tuplarda hararetli bir surette bildiril"^
^k
mektedir."
^B
^R
Arap yazar ngiliz kamuoyuna bir de
^-"B"N
"^A
hatrlatmada bulunur: "Trklerin aslaK
o^H
larnn, nesillerinin bozulduu tama^B
fl^B
myla yalan ve iftiradr. Bence kahra^B
^H
man sava; namuslu ve mert bir inM
W
san demektir."178
(tm)| V anakkale'de gler eit deildi. D-V ~ mann snrsz kaynaklar ve
korkun ^
ate stnl Mehmetiin hibir kelimeyle anlatlamayacak bir fedakrlkla dvmesini gerektiriyordu. Bu g
dengesizlii, mcadeleyi ayn zamanda bir sinir savana evirmiti.
anakkale'de feda mfrezelerinin veya feda askerlerin says belirlenemez.
Bunlarn en nemli grevi dmana bin bin deil, milyon milyon da lsek
anakkale'yi teslim etmeyeceimizi, ta stnde ta brakmayan ar topu
ateine boyun emeyeceimizi anlatmakt. Bunun iindir ki fedaler derhal yok
edileceklerini bilerek dman siperleri iine atlarlar, sng de kullanmadan
dman elleri ile boazlarlar, vumruklarlar, tekme tokat rencide ederlerdi.
Bu hcumlardan birinde 127. Alaydan erkeli Temen smail dman siperini
bombalarla datm, sipere girmi, ldrd bir dmann tfeini almakla
kalmam, palaskasn da kuanm, gsn kabartarak yeleli bir aslan gibi
dman siperlerinde dolamtr.
anakkale'de dman zerine yaplan hcumlarn ounun askerlik ilmi bakmndan
bir eletiriye tbi tutulmasna imkn yoktur.
BirAnzak'n "sava
ganimeti" olarak evine
gtrd Mehmetie ait
bir haner.

166 ANAKKALE GELMEZ

Yine 127. Alaydan brahim olu Ramazan'a at eitiminde, esas olann "dmana
zayiat verdirilirken kendini mutlaka korumak" olduu pekl retilmiti. Ama
Ramazan an bir hcum ncesinde kendisini dman siperine frlatm, en
yaknndaki dman erini elleriyle yere sermiti. Sorgu sual edilen Ramazan'm
cevab uydu: "Dayanamadm... Readiye Zrhls'mn intikamn aldm."179
Dnyann en gl donanmasn, on binlerce smrge askerini, zengin
kaynaklarn, yzlerce ar topu Gelibolu'ya yam ngiltere karsnda
ayanda arkla cepheye srlm o mbarek Mehmetik baka nasl savaabilirdi?
Byk imknszlklar iinde tabur tabur erimi ama esirlerini deil yakmak,
incitmek bile istememitir o mbarek varlk.
Btn bunlardan dolaydr ki anakkale kahramanlarndan biri ailesine yazd ve
ailesinin izniyle 20 Eyll 1915'te kdam'da yaynlanan mektubunda diyor ki:
"Fazilet mcadelesi yapyoruz!"
Kolunu kaybettii iin komutanndan zr dileyen, dier kolu ile
savaabileceini syleyerek kendisini affettirmeye alan; her yaralanndan
sonra tekrar cepheye koan, lmek zere olan dmanna yudum yudum su iiren
insan gzeli, kolay zlebilecek bir ifre deildir.
artlan eit olmayan bir sava eit cmlelerle anlatlamaz.
leni Gryor
lm havaya karmt Gelibolu'da. Onu bir nefes gibi iinize ekerdiniz.
Kurmayn haber vermesiyle bir neferin kahramanlndan haberdar olan ve neferin
siperinden zplayp zplayp
KARAYREK DERESNDEN MATARAMA KAN DOLDU 167
el bombalarn dmana frlatn bir mddet seyreden Esat Paa "smini
istetin." emrini verir.
Biraz sonra cevapta denir ki: "Mehmetik ehit oldu!" 8. Tmende Blk Komutan
olan Fahri (Belen) akama doru bir topu stemeninin ileri hatta ehit olduu
haberini alr: "Kardeim Tahsin Efendi idi!"
Yarbay Fahrettin anakkale'ye o gn gelen bir asker kafilesine rastlar. Kafile
nnden geerken tandk bir sima grr. Kayn Rafet'tir bu. Seslenir: "Yarn
seni ararm!" Sabah olduunda derler ki: "Rafet gece ehit oldu!"
Saroz Grubu Komutan Fevzi Bey'in (akmak) kardei Temen Nafiz de
Conkbayr'nda ehit olmutur.
stanbul Harbiye Mektebi'nde eitimlerini tamamlayan subay adaylar, veda
konumas yapan Blk Komutan "Katil Mustafa"nn alamasna arrlar.
Diyeceklerdir ki "Biz anakkale'ye gnderileceimizi daha bilmiyorduk..."
Onlardan 5 kii de 19. Alay emrine verilir. Evraklarn Alay yaverine teslim
eden arkada grubu biraz dinlenmek iin oraca otururlar. Kaputunu bann
altna koyup uzanan Ezineli Mustafa " ay nce nianlandm ben" der. Son sz
olur bu. Onu derede yatan ehitlerin yanma tarlar.
35. Alay 2. Tabur Batabibi salk kontrol iin dolat siperlerden dnerken
vurulur. Yetiip teselli ederler: "Yaranz ehemmiyetsiz, kurtulursunuz
beyefendi."
Babacan Batabip "Evldm, ben doktorum, hangi yarann ldreceini bilmez
miyim?" der ve devam eder:
"Aileme son szlerimdir. Yazn..."
Batabip ehit olur.
Hcuma kalkldnda ya da bir hcum gslenirken ehit olan on binlerce asker
arasnda ok sayda karde de vardr. Birok karde iin de hcum hatlar bir
ayrlk yeri
168 ANAKKALE GELMEZ
olmutur. anakkale; akrabalarn, kardelerin, retmen ve rencilerinin,
komularn, okul arkadalarnn bulutuu bir siperdi.
yle anlatr Yarbay Mustafa Kemal:
"... Karlkl siperler arasndan mesafemiz 8 metre... Yani lm muhakkak,
muhakkak... Birinci siperdekiler hi biri kurtulmamacasma kamilen dyor.
kincidekiler onlarn yerine gidiyor. Fakat ne kadar ayan gpta bir itidal ve
tevekklle biliyor musunuz?

leni gryor, dakikaya kadar leceini biliyor; hi, ufak bir ftur bile
gstermiyor, sarslmak yok.
Okumak bilenler ellerinde Kur'n- Kerim cennete girmeye hazrlanyorlar.
Bilmeyenler Kelime-i ahadet ekerek yryor.
Bu, Trk askerindeki ruh kuvvetini gsteren ayan hayret ve tebrik bir
misaldir.
Emin olmalsnz ki anakkale Muharebesi'ni kazandran, bu yksek ruhtur."180
Savan ngiltere'nin malubiyetiyle bitmesi zerine yaplan tartmalarda;
gazetecilerin, politikaclarn, askerlerin zerinde birletikleri ve
birbirlerini suladklar bozgun gerekesi uydu:
Trk'n karakterini anlayamam olmak. Mttefik Ordu, Gelibolu Yarmadas'nda 8
ay tutunabilmesini nce donanmasna sonra Anzak askerlerine borludur. Anzak
askerleri olaanst savalard. Fakat ne yazk ki nemli bir siyas ve asker
gemileri yoktu. inde yer aldklar sava btn ynleriyle
deerlendirebilecekleri bir birikime sahip deillerdi. Bu durum iki ayr sonu
verdi. Birincisi udur: Var gleriyle dvtler. kincisi, Trk'n karakterini
anlamakta ve yorumlamakta temiz bir bak as elde edebildiler.
KARAYREK DERESNDEN MATARAMA KAN DOLDU 169
Yere Basmak mknszd
Gazeteci Nurdan Bernard 1999 ylnda Rue Pascal'deki huzurevinde ziyaret
ettiinde Emest Stocanne 105 yandayd. Stocanne, Gelibolu'da savaanlardan
hayatta kalm tek Fransz askeriydi.
"Tekerlekli sandalyenin stndeki bir ift gz yorgun baklarn televizyondan
bana eviriyor.
"Trkler geldi" diyor 60 yalarndaki kz. Elimin iindeki yal, yumuak ve
serin el birden skca kavryor beni. "Trkler, mthi Trkler" diye
mrldanyor bana bakarak.
Ernest Stocanne 105 yanda bir abide. Topu subay olarak 24 Mays 1915'te
Gelibolu Ya-rmadas'na ayak bastndan bu yana 84 yl gemi.
Ernest Stocanne imdi Rue Pascal'deki huzurevinin odasnda grme ve iitme
duyular zayflam ama vakarndan hibir ey kaybetmemi ekilde oturuyor.
Yznce ac, gurur, sevin ifadeleri birbirini izliyor. Bu eski asker sadece yz
ifadeleri ile bile yzyln en dramatik savann tarihini yanstyor.
Siperde uyku... Elinde bombayla...
Belk UZUn Cmleler
170 ANAKKALE GELMEZ
kuramyor eskisi gibi ama kelimelerle anlatyor yaadklarn. "Saghirdere
(Zmdere)" diyorum, bir anda o gnlere geri dnyor ve azndan "Cehennem"
kelimesi kveri-yor. "Siperlerde lmle hayat yan yanayd" diyor sonra.
Kaleme ald anlarnda da yle diyor:
Fransz, Trk, ngiliz ller birbirine karmt. Kimse yzn veya kafasn
karamyordu ki ller gmlebil-sin.
Muharebelerden sonra n siperlerde yere basmak imknszd. Ayanzn altnda
hep yumuak bir eyler vard.
Ceset kokusu ve sinekler dayanlmazd. Her iki kiiden biri dizanteri idi.
Etrafmza hep klor dkyorduk. ok insan ld iki taraftan. Baka hibir
muharebede bylesine kayp grmedim ben.
Trkler mthi askerlerdi. Mevzilerini srekli bombalyorduk. Ancak siperdeki 10
Trk askerinden sadece 2'si sa kalm olsa bile o 2 kii bize kar koyuyordu.
Trk askerinin deerini o zaman anladk.
Bazen kanlar iinde Trk esirleri geerdi nmzden. Dimdik, gururla
yrrlerdi."181
Plevne'den Gelibolu'ya
Tp renimini ngiltere'de tamamlayan Charles Royan talya'da i ararken
Osmanl Ordusu'nun yabanc uyruklu doktor aradn renmi, stanbul'a gelmi
ve ie alnarak Plevne'de Osman Paa'nm emrine verilmiti.
1877 ylnda Plevne'yi Ruslara kar savunan Osman Paa'nn yannda nemli
hizmetlerde bulunan Dr. Royan o gnleri anlatt "Kzlay Emri Altnda Plevne
ve Erzurum" adl eserinde (1897) Mehmetikten yle sz ediyordu:
"Avrupa ktasnda, Plevne'de Osman Paa'nm komutas
KARAYREK DERESNDEN MATARAMA KAN DOLDU 171
altnda savam olan erlerden daha cesur bir asker bulunmadna eminim.

Btn doktorluk hayatmda her eit aclarla, azaplara tahamml eden Trk
askerlerine benzeyen insanlar grmediim gibi korkun ar yaralardan onlar
kadar olaanst tarzda kurtulup iyi olan adamlara da rastlamadm. ki ve baka
sefahatle bozulmam mkemmel vcutlu, tam shhatli insanlard.
Askerlerin byk ounluu korkun aclarna, hznl ve azimli bir sessizlikle
tahamml ediyorlard. Fakat bu tahamml ve sessizlik iniltilerden, feryatlardan
bile daha. feci bir eydi. Ah, yaral askerlerle Sofya'ya yaptm o korkun
yolculuk!
Gerek subay gerek er; felket iinde iken yiit, en korkun straplar altnda
dahi ikayetsiz ve her durumda iyi tabiatl olan Trk askerleri gerek
kahramanlardr."182
24 Nisan 1915 gecesi Limni aklarndaki bir ngiliz harp gemisinde nemli bir
toplant vard. Komutan yarn sabah Gelibolu'ya yaplacak karma ile ilgili son
bir grme yapmak zere yksek rtbeli subaylar yemee davet etmiti.
Davetliler geliyordu...
Az sonra geminin gvertesinde grnen 1. Avustralya Tmeni Batabibi Dr. General
Charles Royan, gzlerin fal-ta gibi almasna sebep oldu. Dr. Royan
toplantya gelirken gsne byk Osmanl madalyasn da asmt! Orada
bulunanlar bu durumu eletirerek Dr. Royan' sk sk ikaz ettiler: "Gecenin
sonunda savaa gireceimiz devletin madalyasn tayamazsnz."
Dr. Royan ise yle diyordu:
"Ben bu madalyay Osman Paa'nm emrinde kahraman Trk askerleriyle omuz omuza
savaarak kazandm. Aradan geen krk yla yakn bir zaman sonra bugn onlara
172 ANAKKALE GELMEZ
kar savamaya gidiyorsam bu asker olarak aldm emri yerine getirmek
iindir."
Arburnu'na yaplan karmaya 1. Avustralya Tmeni Emir Subay olarak katlan ve
sonradan Avustralya Genel Valisi olacak olan Lord Casey diyor ki:
"Dr. General Royan, btn ikazlara ramen madalyasn tm sava boyunca gsnde
tad.
Bir gn iki taraf siperleri arasnda kalan llerin toplanp gmlebilmesi iin
yaplan atekes anlamas srasnda grevi gerei almalara nezaret eden Dr.
Royan'm gsndeki madalyay gren Trk subaylar ile karlamas ok
duygulandrc olaylara sahne olmutur. Kendisini siperlerine davet eden Trkler
ondan Plevne anlarn dinlemi, ona izaz-ikram ederek byk sayg ve sevgi
gstermilerdir."183
Savat devletin madalyasn, kahraman Mehmetie ve onun hatrasna duyduu
hrmetle gsnden indirmeyen Dr. Royan, btn bir harp tarihi boyunca eine
ender rastlanlabilecek bir byklk gstermitir.
nsanlk macerasn yksek karakterleriyle anlamlandran insanlar sevgiyi btn
snrlarndan arndrmaktadr. Gerekten bu hayatn en byk zevki yksek
karakterli bir insanla karlamaktr.
Avustralya'daki ilk Bykelimiz Baha Vefa Karatay (1968) Canberra'da
Gelibolu'ya kan Anzak askerlerini aratrm, Gelibolu karmas'nn yl
dnmlerinde toplantlar dzenlemi, Eski Muharipler Tekilt aracl ile
hayatta kalan son Anzak askerlerine mektuplar yazarak onlara ulam ve
hatralarn derlemitir. Karatay'm Yeni Zelanda'ya uzanan bu faaliyetleri
Avustralya'da heyecanla karlanmtr.
Baha Vefa Karatay'm dzenledii bir toplantya katlan
KARAYREK DERESNDEN MATARAMA KAN DOLDU 1 73
Yllar sonra Anzak ve Mehmetik "yan yana".
Avustralya Genel Valisi ve eski Anzak askeri Lord Casey davetlilere yle
sesleniyordu:
"... Savan sonunda bizler o yarmadadan kahraman Trk milletine duyduumuz
derin takdirle ayrlmzdr...
... Gerekte biz kaybettik, siz kazandnz. Fakat sonucun byle olmas bizlerde
Trk milletine olan hayranl arttrmaktan baka bir etki meydana.getirmi
deildir.
... Bir gn yarallarmz Trk siperine yakn ve ak bir araziden geerek
tamak durumunda kalmtk. Be alt kiilik bir mfreze bu ie giritii zaman

Trk siperlerinden hibir mdahaleye ya da ata maruz kalmadlar. Trk

askerleri balarn siperlerinden karm ve tam bir insanlk anlay iinde
onlar izlemilerdi.
Sizler kahraman olduu kadar insan ve uygar bir milletin evlatlarsnz."184
174 ANAKKALE GELMEZ
Bakent Canberra'ya yolu den eski Anzaklar, Baha Vefa Karatay' aramakta ona
harp hatralarn anlatmaktadrlar.
Baha Vefa Bey bir gn yine ziyaretileri ile bulumak zere verilen bir adrese
gider. Salona girdiinde ihtiyar Anzaklar ayaa kalkp selm dururlar. Sonra
hararetle el skrlar ama birisi bir trl elini brakmaz Baha Vefa Bey'in.
"Sefir Bey, izin verin, elinizi peceim" demektedir eski asker:
"Gelibolu'dan ekildiimiz o gece kendi kendime yemin etmitim. Yurdunu
bylesine kahramanca savunmu yiit Trk ordusundan hayatta karlaacam ilk
askerin elini pmek boynumun borcu olsun demitim. Aradan tam 53 yl geti,
yam sekseni buldu. Bir sre nce oluma demitim ki bu byle olmaz, yeminimi
mezara gtremem. Bana bir uak bileti al. Trkiye'ye gideyim. Havaalannda bile
olsa rastlayacam ilk askerin elini per dnerim.
Meer olum durumu biliyormu. Bana dedi ki, baba Trkiye'ye gitmene ne gerek
var. Canberra'da Trkiye Cumhuriyeti Sefareti ald. Bykeli de emekli bir
su-baym.
Bunu duyunca ne kadar sevindiimi tahmin edemezsiniz. Her ne kadar yaadm
Bat Avustralya da buraya yakn bir yer olmasa da yolum hayli ksalm oldu.
te andm yerine getirmi oldum."185

Mektuplardan
anakkale'de savam Anzak askerleri Baha Vefa Bey'e gnderdikleri mektuplarda
unlar yazyorlard:
KARAYREK DERESNDEN MATARAMA KAN DOLDU 175
"... Kesinlikle syleyeceim udur: Kahraman Trk hepimiz iin mkemmel bir
asker olduu kadar mert ve soylu bir insan olarak da sevilen dmand. Hibir
ordunun anayurdunu Trk askerinden daha iyi savunamayacan kabul etmiti."
David Ramsey
J*.
"... Karaya kp hastane adrmz kurduktan ve zerine Kzlha bayran
ektikten sonra o mert dmandan stn bir dikkat grdk. Btn arpmalar
sresince hastanemiz yaknna sadece mermi dmt ki yanllk eseri olan
bu durum iin de Trk Komutanl derhal aklama yapp zr dilemekten geri
kalmamt.
Yllardr herkese, her yerde sylediim gibi size de btn samimiyetimle
sylyorum ki Trk askerleri yalnz dnyann en cesur en iyi savalar deil,
ayn zamanda en centilmen askerleridir.
imdiye kadar olduu gibi bu duygularm lnceye kadar da her yerde iftiharla
tekrarlayacam.
Bir kez daha vurgulamak isterim ki yalnz ben deil Gelibolu'da karnzda
savam her asker kahraman Trk askerlerinin dnyada ei olmadnda ortak
kanaat sahibidir. Onlar stn insanlard.
Tanr Trk' korusun. Yurduna gz dikecek dmanlara daima stn klsn..."
E. H. Darby
176 ANAKKALE GELMEZ
"... Bir ngiliz hastane gemisi Suvla Koyu'nda 2 ve 3 numaral plajlar diye
adlandrdmz ky kesiminin iki mil kadar ana demirlemi durumda idi.
Trk topusu bu gemiye zarar verecek herhangi bir giriimde bulunmuyordu.
Bir gn mttefik sava gemilerinden biri bu durumdan yararlanmak istercesine
ky ile hastane gemisi arasna sokularak Trk siperlerini ate altna almaya
balamt. Trkler de buna cevap vermekte gecikmediler. Ne var ki gemiler
birbirine hayli yakn olduundan baz mermiler hastane gemisinin yaknlarna
dyordu. Trk topusu bu durum karsnda hemen ate kesti. Verdikleri
iaretlerle sava gemisine oradan ekilmesini ihtar etmekteydiler.
Dorusunu sylemek lazmsa bizler kendi tarafmzdan bir geminin bu tarz
hareketini hi beenmemi, Trklerin davranlarn ise takdirle karlamtk.

Trk askeri bizden daha fazla insan duygulara sahip bulunduunu da

kantlamt."
Tekiri Abraham
"... O zamanlar ben de delikanllk anda bir kii olarak dier silah
arkadalarm gibi ingiltere imparatorluu'nun anl savalarndan birine
katldm sanmaktaydm... Evet, o uzak yllarda grmz byleydi...
Gelibolu'ya giderken onlarn ne trl fena muameleler yapabilecekleri hususunda
verilen bilgilere, yapla gelen tm olumsuz telkinlere kar Trk askerinin mert
bir sava olduunu olaylar iindeki tecrbelerimizle anlamtk..."
J. Mc Kinley
KARAYREK DERESNDEN MATARAMA KAN DOLDU 177
Bekir avu
Reit Paa Vapuru Alman Kzlha' ve Trk Kzlay'nn ibirlii ile hastane
gemisi yaplm, geminin bir tarafna Kzlha bir tarafna Kzlay bayra
taklmt. Gemi anakkale'de yarallarn tedavilerinde kullanlacak, ar
yarallar da yine bu gemiyle stanbul'a tanacakt. Gemiye ba hastabakc
olarak gelen Safiye Hseyin Hanm' uyarrlar: "Vaziyet tehlikeli... ster
hastane vapuru, ister Kzlha ister Kzlay... Ne vapuru olursa olsun...
ngilizler topa tutuyorlar."
Denildii gibi olur. Gemi defalarca saldrya urar. yle anlatr Safiye Hanm:
"Ne zaman Reit Paa Vapurunu grseler tepemize ngiliz iaretli bir tayyare
dikiliyor, topusuna bulunduumuz yeri iaret ediyor, bundan sonra o dehetli
glle yamuru balyordu. Her defasnda lm tehlikeleri geiriyorduk."
Hlbuki gemide cepheden toplanan ngiliz yarallar da vardr ve bombardman
srasnda Safiye Hanm onlar kendi dilleri ile teselli etmekle meguldr: "...
lmeyeceksin... Yaayacaksn... Bu gnler geecek... Memleketine gideceksin...
Nianlna kavuacaksn..."
"Vapurda muhtelif milletlere mensup yarallar vard." der Safiye Hanm.
"Almanlar, Avustralyallar, ngilizler ve bizim yarallarmz. Hepsi kendi
dilleri ile ekseriya tek bir kelime sayk-larlard. Bazen yan yana yatan
muhtelif milletlerin yarallarnn dudaklarndan Almanca, ngilizce, Trke ayn
kelime birden ykselirdi:
"Anne..."
Yzlerce yaralnn nmde ldn grdm. Hemen hemen hepsi de ayn kelimeyi
sayklayarak "Anne..." diyerek ldler."
m
178 ANAKKALE GELMEZ
Reit Paa Vapuru da savan btn aclarn yaar. Saldrya urarlar, a
kalrlar, bite boulurlar; kmrleri biter, donarlar...
Bir gn ar yaral bir Mehmetik daha getirilir gemiye. Bekir avu'tur bu. Onu
cephenin n saflarnda bulmulardr. Bir aya kangren olmutur. Hemen ameliyat
masasna yatrp keserler o ayan. Ama durumu yine de ok tehlikelidir.
Kangren ok ilerlemitir ve ok kan kaybetmitir Bekir avu. lmesi
beklenmektedir.
O gece sabaha kar Safiye Hanm'n kamarasnn kaps hzl hzl vurulur. Gen
Alman hastabakc "Bahemire, Bahemire!" diye barmaktadr. Safiye Hanm
giyinip frlar darya.
"Ne oldu!"
"Hani ayan kestiimiz ar yaral yok mu?"
"Bekir avu mu?"
"Evet. "
"Ne oldu peki!"
"Kendisine bir hal geldi hemire. Tek baca ile ayaa kalkt. Odann iinde
dolamak istiyor."
Koar Safiye Hanm. Bekir avu yaralarndan kanlar aka aka ayaa kalkmtr.
Safiye Hanm hemen bileinden tutar. Mthi atei vardr Mehmetiin.
"Aman Bekir avu ne yapyorsun, bu hal ile ayaa kalklr m?"
Kendini kaybetmi bir haldedir Bekir avu.
"Emir geldi" der. "Emri yerine getirmek gerekir. Tabii ki kalkacam!"
Sabaha kar lm kapsmdadr Bekir avu.
Kan ekilmi bembeyaz dudaklarndan kan son cmlesi "Emri yapamadm!" olur.

KARAYREK DERESNDEN MATARAMA KAN DOLDU 179

Ruhunu teslim eder.
Safiye Hseyin Hanm "Ben ahidim ki sen emri yerine getirdin." der.186
Yllar... Yllar tesinden yz binlerce son bah, son cmle, son nefes, "Beni
anlyor musunuz?" diye sormaktadr. mitle...
Ben Kendimi Dnmyorum
anakkale'de salk hizmetleri zorluklar iinde yrtlyordu. Tentrdiyot ve
sarg bezine dahi ihtiya bykt. Milli Mdafaa Cemiyeti evlerde ou el
tezghlarnda dokunan bezleri ilkel usullerle dezenfekte ediyor, rulolar halinde
cepheye gnderiyordu.
Seddlbahir'de Alman subay ve personel iin de ordu kararghna bal bir
hastane kurulmutu. Seyyar revir durumundaki bu hastaneye tercihen Alman
yarallar getiriliyordu. Seddlbahir'deki Tmen Komutanlarmzdan Cafer Tayyar
Paa'nm kurmaymdaki Almanlarn bulunduu blgeye yerletirilen revire ok sayda
yaral tanyordu.
Liman von Sanders ile Cafer Tayyar Bey beraberce bu reviri dolarlarken
yanlarna gelen Ordu Umum Salk Mfettii Sleyman Numan Paa, az nce
rendii bir durumu anlatmaya balad. Alamaklyd.
"Yaral Trk askerleri teki arkadalarnn yatrld hastaneye
gtrlmelerini istemiler. Kendileri ile konutum. Hemen ameliyat olmalar
gerektiini syledim. Emir sayarak kabul ettiler ama yalvarmalarn da
srdrdler."
Liman Paa duyduklarna ard, bu askerleri grmek istedi. Hep birlikte
Mehmetiklerin yanna geldiler. Ayaa kalkmaya abalayan gsnden yaral bir
Mehmetie Cafer Tayyar Bey "Gemi olsun yavrum." dedi.
180 ANAKKALE GELMEZ
itilaf Devletleri uaklar ehri bombalyor...
"Seni imdi ameliyat edecekler, gsndeki kurunu alacaklar, hi tasalanma.
nallah iyileeceksin."
Gzleri dolu dolu olan Mehmetik ii yanarak "Paam" diye inledi.
"Ben kendimi dnmyorum. Bizim mangada on iki arkadatk. Drdmz ehit oldu.
Kalanlar yaraland. Buraya sadece drdmz getirdiler. Buras daha iyi ise
dier arkadalarmz da buraya getirsinler. Ya da biz arkadalarmzn yanma
gidelim. Onlarn bizden fark ne?"187
Sngsnden nce ruhu konuan asker, bu askerdir.
Biskvi ve lm
Elion Cambell anakkale'de savamt. Hatratn eski aile evini ziyaretinde
torunu Debbie Reys bir kutu iinde buldu.
Cambell hatralarnn bir yerinde 14 Nisan atekes gnn ve sonrasnda
yaadklar bir olay anlatyordu:
KARAYREK DERESNDEN MATARAMA KAN DOLDU 181
"Trkler llerini gmyorlard. Arkadalarmzdan bir ka gnll olarak
onlara yardm etti. Bu korkun grevde dost dman i birlii yapt."
Bu srada bir Avustralyal asker siperine gidip Mehmetiklerden birine biraz
sr eti ve biskvi getirir. Mehmetik duygulanr. Ama galiba onun verecek bir
eyi yoktur ya da o anda ne verecei aklna gelmez.
Derken atekes biter.
"... Trk subay birka adm ilerledi ve selm verdi. Atekes sona ermiti.
Dmanlarmzn nezaketinde bir yce ruhluluk, bir soyluluk vard. Dnya
valyeliinin kutsal emaneti onlardayd sanki."
Birka hafta sonra Anzaklar byk hcumlardan birine balarlar. Avustralyal bir
asker arpma srasnda Trk siperlerinin yaknma der. arpma srerken
kurtarlmas imknszdr. Orada lmeyi bekleyecektir. Ama orada lmden baka
eyler de vardr.
"... Mermi yamuru altnda, bir Trk siperinden kp bizim askeri srtlad,
hatlarmza tad ve yavaa siperlerimizin korkuluklarndan aaya brakt.
Dnmek iin -drt adm atabilmiti ki vuruldu, ld. Hibir zaman
unutulmayacak bir kahraman olarak!"
Mehmetik ge de olsa hediyesini vermiti.
"Yaral Avustralyal, Trk'e et ve biskvi veren askerdi. len Trk de o
kumanyay alan askerdi."188

1957 ylnda New York'ta Medical Arts Center Hospi-tal'da ihtisasn yapmakta
olan Dr. mer Sami Musluolu bir gn kolunu svad bir hastasnn pazusunda
bir Trk Bayra dvmesi grr. Yal hasta anakkale'de savam bir Anzak'tr.
Savata Trklere esir dm, grd insanlk kar182 ANAKKALE GELMEZ
smda duyduu minnet ve hayranl bir iaretle yaatmak istemitir.
"Asaletine yakndan ahit olduum Trk Milletini hayatm boyunca unutmamak iin
koluma bu Trk Bayra dvmesini yaptrdm. Bu bayran esrar ite budur
doktor..."189
unu Kesiver
yle hatralar vardr ki btn hatralar anlatrlar. yle kelimeler vardr ki
btn dilleri konuurlar.
anakkale'nin yiit komutanlarndan biri her eyi anlatan bir harp sahnesini
zapta yle geirir:
"O sabah yine btn iddetiyle balam olan boazlama akama doru
kuvvetlerimizin stnl ile devam ediyordu. Heyecan iindeydim. Allah nidalar
ufku sarmt. Mthi haykrlar dman zrhllarnn top seslerini bastracak
gibiydi.
Bir aralk arkamda bir ayak sesi duydum. Geriye dnnce Ali avu'la gz gze
geldim. Sapsaryd. Yznde derin bir strap vard. "Neyin var?" dememe
kalmadan kolunu uzatt. Sol kolu kopmak zereydi. Kolu dmekten zayf bir deri
paras alkoymaktayd.
Ali avu dilerini skarak sa elindeki aky bana uzatt.
"unu kesiver kumandanm!" dedi. Gayri ihtiyar aky aldm, kanlar iindeki
kolu vcuttan ayrdm. Bir ey sylemi olmak iin de "Allah vcuduna salk
versin Ali avu." dedim."190
Ahmet Hikmet Mftolu seslenir ki: "Cihan tarihi vatan urunda senin kadar
kann dken bir millet daha gstereKARAYREK DERESNDEN MATARAMA KAN DOLDU 183
mez. Senin kadar kimse kendi vatanna sahip olmaya hak kazanmamtr. Bu vatan
ya senindir ya da hi kimsenin!"
Btn tarihimiz boyunca Mehmetiin sabrn, tevekkln, gsterisiz vatan
sevgisini, kahramanln, fedakrln zetlemek iin bir cmle arayacak olsak
"unu kesiver kumandanm" cmlesinden bakasn kullanmak gerekmeyecektir.
Benim Kimsem Yok
Mehmetii anlatmaktan zevk duyanlardan biri de Fransz Generali Gouraund'dur.
"Trklerin harbi biz Avrupallarn harbi gibi deildir." der General.
"Bizde cidden ekseriya dmana kar yardm ve merhamet hissi yoktur. Hlbuki
Trkler mecbur kalmadka merhametsizlik yapmyor."
Bir gn harp meydannda yaral bir Fransz subayna rastlar, onun elini skmak
ister General. Fransz subay az ilerde baygn yatan bir Trk subayn gsterir:
"Onun elini sknz. Sarg paketini karp yaram sard. Rica ederim, onu
kurtaralm."
"Deme ressamn frasndan kmayacak bir tablo"191 dedii bir baka olay
yle anlatr General Gouroud:
"Yaral ve llerin arasnda dolayorduk. Bu srada grdm bir olay mrm
boyunca unutmayacam.
Yerde bir Fransz askeri yatyor, bir Trk askeri kendi gmleini yrtm onun
yarasn saryor, kanm temizliyordu.
Tercmann vastasyla sordum: Niin ldrmek istediin askere yardm ediyorsun?
Mecalsiz Trk askeri u cevab verdi: Bu Fransz yara184 ANAKKALE GELMEZ
lannca cebinden yal bir kadnn resmini kard, bir eyler syledi. Ne
sylediini anlamadm ama herhalde annesinin resmiydi. Benim kimsem yok. stedim
ki o kurtulsun, annesinin yanma dnsn.
Bu asil davran karsnda gzyalarm tutamadm. Bu srada emir subaym Trk
askerinin yakasn at. Grdm manzara karsnda yanaklarmdan szlen
gzyalar-mn donduunu hissettim. Trk askerinin gsnde bizim askerin
yarasndan ok daha ar bir sng yaras vard ve bu yaraya bir tutam ot
tkamt. Az sonra ikisi de ld."192
Kitabn Gidiyor

Mehmet Niyazi Bey, Binba Ltfi Bey'i onun dvt yerde anlatyordu:
"... Doktor Mehmet Selim bir ara zerinden geriye atlandn farketti. Son
siperlerde bulunuyordu. Bozgun mu balad kukusu ile ban kaldrd. Bann
ucunda elinde kanl bir satr sallayan bir Senegalli bulunuyordu. Senegalli de
geriye atlad. Gittike atlama sklayordu. Artk phesi kalmamt, cephe
yarlm, dman birlikleri Kerevizdere'ye doru iniyorlard. Doktor Mehmet
Selim'in gzyalar terine kart. Bu anda davudi bir ses duydu. nsan sesi
deildi sanki bu ses. Cieri sklen bir aslan kk-ryordu:
'Yetiya Muhammed kitabn gidiyor!"
Gelibolu Yarmadas'na smayan bu seste lmden daha korkun bir ey vard. Bu
ses 1. Tabur Kumandan Binba Ltfi Bey'in sesiydi. Mehmet Selim'in zerinden
atlayanlar oaldka Binba Ltfi Bey'in sesi de korkun-layordu.
KARAYREK DERESNDEN MATARAMA KAN DOLDU 185
'Yeti ya Muhammed kitabn gidiyor!"
Doktor Mehmet Selim zerinde savrulan lm trpanna ramen ban siperden
karp geriye bakt. Arkadaki dzlkte mttefik askerleriyle Trk askeri
birbirine girmi, dipik dipie, sng sngye bouuyorlard.
st ba kan iinde savurduu palas yldr yldr yanan, orta boylu-tknaz
Ltfi Bey frldak gibi dnyor, snglerden syrlyor, nne gelen dman
biiyordu. Sipere ekilen Doktor Mehmet Selim'in kula Ltfi Bey'in sesindeydi:
'Yeti ya Muhammed kitabn gidiyor!"
Binba Ltfi Bey'in sesi her duyduunda daha yaknna geliyordu artk. Nihayet
siperin zerinden ters tarafa atlamalar balad. Akam karanl knce sabahki
siperlerin gerisindeki iki siperin daha alnd anlald."193
SAVA BTYOR
Orada Ne Eksikse...
. Ordu Komutan Liman von Sanders, "Dnya harbinde bir ordunun hem dman filosu
ve hem de kara ordusu ile ayn anda savat biricik harp sahnesinin
anakkale Kara Muharebeleri olduunu belirtmek isterim."
der.194
"anakkale'de yle Trk alaylar vard ki aldklar ikmal 5 bin ere
ulamtr."195
Bu durum o alaylarn btnyle yok olduunu ve yeni erlerle tekrar olutuunu
gsterir.
"Dmanda en modern ve pek bol malzeme mevcutken Trkler yeteri kadar kazma
kree bile sahip deildi." der Liman Paa.
"ok defa bu malzemeyi muharebe yoluyla dmandan almak gerekiyordu. Demir ve
aa malzemesi ise yklm ky ve kasabalardan salanyordu."196
Dman bu yoksulluk karsnda mitlidir ama Mehmetiin kahramanl elinin
ayann karmasna sebep olur. Dman, filonun ar bombardmanndan, smrge
188 ANAKKALE GELMEZ
Mehmetik bekleyite..
alaylarnn tketilmesine kadar her yolu dener, Marmara'da ikmal yolumuzu
denizaltlar ile keser, karadaki deve kervanlarn bile vurur, zaman zaman
merhametsiz davranr, srekli takviye alr ama asla ilerleyemez.
Liman Paa 29 Nisan'da Eceabat'taki "azna kadar yaral dolu" hastanenin bile
bombalandn syler. stelik hastanede yaral ngilizler de vardr, 25'i lr.
Bu arada hibir tahkimat ve askeri tesis-ikamet olmad halde ky ve kasabalar
da bombalanr, siviller ldrlr. Evler yaklr, yklr. Bu birka cmlenin
ardnda ne straplar sakldr.
Topu cephanesi konusundaki sknty birazck aabilmek iin stanbul'da
Yzba Piepen ynetiminde bir fabrika kurulur. Fakat imalatta kullanlan
malzeme ve makineler
SAVA BTYOR 189
kaliteli bir sonuca izin vermez. ngiliz esirleri bu top mermilerinin her
yirmisinden birinin patladn sylemektedir. Bu cephane bile Mehmetiin
yznn glmesini salar.
Orada ne eksikse Mehmetik can ile tamamlamtr. Orada yzyllarn birikmi ve
karmakark bir hale gelmi sorunlar nmze hangi hesab koyuyorsa Mehmetik

o hesab can ile demitir. Oradaki kahramanln, fedakrln tasviri

yaplamaz.
Mehmetik dmandan cephane ve malzeme temin etmek mecburiyetinde olduu bir
sava dmanlarmz iin hangi duruma getirmitir?
Ashmead Bartlett'in Babakan Asquith'e yazd 8 Eyll 1915 tarihli mehur
mektup bu sorunun cevaplar ile doludur.
"... Burada olup bitenlerin gerek mahiyetini bilmeniz gerektiini dnyorum.
Bizim Trklere kar kesin byk baarlar kazanma yolundaki son byk abamz
Bannockburn Sava'ndan beri tarihimizdeki en korkun ve en pahal fiyasko
oldu."
"... Herhangi bir generalin beklentisinden doan faaliyetler, ele geirilmesi
kesinlikle imknsz olan bir lkede bir sre ilerleme kaydetti. Bu ilerlemeyi
smrge birliklerinin stn yiitlikleri ve asla saldrlmamas gereken yerlere
kar lme koarcasna kendilerini feda etmelerine borluydu.*
"Anafartalar'a gl birlikler getirmeleri iin geni zaman verilmi ve burada
bir boy mesafesi siperler kazm olan Trkler, 21 Austos'ta tekrar dorudan bir
snr taarruzuna maruz braklmlard. Bu hareket hibir baar ansna sahip
deildi ve bu durum bir baka kanl fiyaskoya yol amt. Bu fiyaskoda
zellikle Helles'ten (Seddlbahir) toplanp getirilmi olan talihsiz 29. Tmen
ve 2. Atl Tmeni (Yeomanry) balca madur olanlard. Tm bu arpmalarn
neticesi olarak 6 Austos'tan beri zayiatmz yaklak 50.000 l, yaral ve
kayptr.
Bartlett, Suvla karmas ve sahasndan bahsetmektedir.
K
190 ANAKKALE GELMEZ
Esasen ordu acnacak bir durumdadr. Muharip gcn, subay ve erlerin
maneviyatlar ypranm, heyecanlar tamamen kaybolmutu. Karklk ile kt
sevk ve idare, asker tarihimizde rneine rastlanmaz bur durumdur."
"... Halen orada daha fazla taarruza muktedir deildir. Muhteem smrge
kolordusu neredeyse silinip gitmitir. 29. Tmen bir kez daha inanlmaz kayplar
vermi; yeni birlikler en yiit, en iyi subay ve erlerini yitirmilerdir. Hatta
saysz birliklerle mevcut konumumuzdan yeni bir taarruzun en ufak bir ansnn
olduunu da dnmyorum."
"... Yeni hayatlar ve yeni hazineleri bu talihsiz ura iin heba etmemizin
haklln gstermenin biricik yolu Bulgaristan ile kesin ibirlii
beklentisidir. Onun yardmyla phesiz bu kt durumdan kurtuluruz. Fakat ne
Bulgaristan ne Yunanistan ne de talya'nn tavr hakknda bir ey bilmediimden
size sadece ordunun durumunun ve Trklere kar verdiimiz savata yalnz braklrsak ilerde karlaacamz meselelerin gerek bir resmini sunmak iin
yazyorum."
"... Yarmada'da bir tek mevkide hkim konuma sahip deiliz. Helles, Anzak ve
Suvla Koyu gibi noktann her yerinde dman silahlarnn hkm altndayz. Bu
durum btn k boyunca snrdaki siperlere kadar tm muharebe hatlarnn
srekli ate altnda kalaca anlamna gelmektedir. zellikle Suvla Koyu tehlike
altndadr.
Trklerin mhimmat durumu pek kt deildir. Ancak belli ki onlar da sknt
ekmektedirler. Ya da ellerindeki mhimmat kullanmakta veya iktisatl
kullanmaktadrlar. Aksi takdirde baz noktalarda bizi Yarmada'dan hep birlikte
atabilirlerdi."
"... Mmknse smrge birliklerinin tamamn Yarmada'dan ektiriniz. Zira son
baarszlktan bu yana moralleri son derece km bir vaziyettedir. Siperlerde
geecek olan korkun bir k sebebiyle, imdiye kadarki imparatorluklarn ortaya
kardklarnn en gzeli olan ve bir zamanlarn muhteem topluluunu
oluturanlardan, geriye ne kaldysa, zihinleri ve sivil hayatta igal ettikleri
konumlar ile derinden etkilenecektir."
"... Bu mektubu size elden gndermekle sansr uygulamalaSAVA BTYOR 191
rn tabii ki atlatmaktaym. Sizlerin gerei bilmesinin hayat neme sahip
olduunu hissettiimden byle yapmakta en ufak bir tereddt tamyorum."197

Bartlett, "Trklere kar yalnz braklmamaktan", "Talihsiz 29. Tmenden" sz

etmektedir. Hlbuki savan banda birka hafta iinde stanbul'da olunaca
dnlyordu. "Talihsiz 29. Tmen" ise en gvenilen kuvvetti.
Malup taraflarn idar, asker, siyas hatalar inceleyip kendi asndan
deerlendirmesi tabiidir. Ama anakkale'de Mttefik Ordu'nun gvendii her eyi
"talihsiz" bir hale koyan g, Mehmetiin akl almaz fedakrldr.
I. Cihan Harbi balarken silah, mhimmat, tekilatlanma, eitim, ynetim
bakmlarndan, tpk btn bir devlet cihaz gibi ve onun bir paras olarak
Osmanl Ordusu da akl almaz imknszlklar, ihmaller ve hatalar iinde idi.
Bunlarn bir ksmn dahi bilenler iin Mehmetiin anakkale'de elde ettii
zafer her zaman gz kamatrc olacaktr.
Liman von Sanders der ki:
"anakkale yokluklar iinde vatan mdafaasnn bir milleti nasl
ahlandracann esiz ispatdr. Osmanl Ordusu grlmemi yoksulluklar
iindeydi. Savunma hatlar zamann tamamlam, kifayetsiz ve zayft. Gelen
dman da o nispette kudretliydi.
Askerlik ilminin icab ve son sz olarak, dmann denizden taarruz ederse
Boaz aacan, karaya asker kararak ilerlerse stanbul'a erieceini kabul
etmek icap ediyordu.
Trk Savunmas bu artlar iinde olmutur ve bu savunma hattnn zamanla
kuvvetlenmesi deil zayflamas hakikatini bilen dman harp tarihinde
grlmemi inat ve srarla gei yolu aramtr.
Oluk gibi kan dklmtr. Neticede muhteem vatan muhabbeti ve kahramanlk,
feragat ve cesaret, maddi imknlar malup etmitir."
192 ANAKKALE GELMEZ
"... O mehur Dara'nn eski Yunan topraklarna geerken azgn sularn
dvdrd Gelibolu Yarmadas'nda Trkler, dnyann en kudretli donanma
ordularn dvmlerdir.
anakkale'yi bir asker olarak anlatmak imknszdr. elikten, manev kudretten,
vatan akndan bir insan yaps ne demektir? Bu sualin cevab ite u
gsterisiz, mtevekkil ve sessiz Anadolu ocuunun kendisiydi. Tarih
kitaplarnda Trkler iin okunanlar hatta onlarla dvenlerin anlattklar
hikyeler hakikati ifadeden acizdirler. Saadet Trklerle ayn safta dvmektir.
Bu erefi mrmn sonuna kadar tayacam.
ou yar plak ou yar atlar. Haftada bir n kemikli bir para et
verilebiliyordu. Nebat yanda halanm buday kr yiyorlar, shhi
vasflardan mahrum su iiyorlar, ta zerinde yatyorlar, gnete, frtnalarda,
soua, yamura kar korunmam siperlerde amur ve toz iinde gnler
geiriyorlar, fakat dnyann btn vasta ve imknlarna sahip dmanlarn
bulduklar zaman aslanlar gibi dvyorlard.
Bu ne sessiz, gsterisiz, nmayisiz bir yurt sevgisi idi. Arkalarnda fakir
bir vatan topra duran bu insanlar sava boyunca birer kahramandlar. Hepsi
Hain Hagin'in taarruzunu pskrtmek iin birer Nibelungen kesiliyorlar,
Allah'larnn adn yreklerinden tekrarlayarak mstevlinin zerine
atlyorlard. Dmanlar da onlara hayrand. Civanmert ve licenaptlar.
Yllar sren silah arkadalmz devresinde kendisini ldrmeye, yurdunu
elinden almaya gelenlere kar hibir gaddarlklarn grmedim. Yaral
dmanlarn srtlyorlar, siperlerine getiriyorlar, sarglk bez bulamadklar
zaman ihtiyat olmayan gmleklerini yrtarak onlar saryorlard. En ar
ameliyatlarda kollar bacaklar bedenlerinden ayrlrken dilerini skarlar,
inilti bile duyulmazd. lme kadar glerek giden bir baka millet yoktur. Bu
hasletleri sebebiyledir ki hrriyetlerini en ar bedelle dyorlar, esaret
bilmiyorlard..."
Gazetece Sydney Mosley, anakkale Sava'nm Mttefik Ordu asndan sunucunu u
cmle ile aklar:
"Aalayc ve ac veren son!"
SAVA BTYOR 193
3. Kolordu Komutan Esat Paa Anburnu'nda kararghnda harita zerinde
alyor. Hemen karsnda Kurmay Bakan Fahrettin Bey.
ekildiler

Mttefik Ordu uzun asker ve siyas tartmalardan sonra karar verilen

ekilmeyi, 20 Aralk gecesi Arburnu Cephesi'nde, 8 Ocak gecesi Seddlbahir
Cephesi'nde tamamlad.
Liman Von Senders Trk kayplarn 66 bin ehit olarak gsterir. Ona gre ehit,
yaral, hastalktan len, kayp; toplam zayiatmz 218 bindir. 42 bin yaral
iyileip tekrar cepheye dnmtr.
Fahri Belen, 55 bin ehit, 100 bin yaral, 10 bin kayp, 25 bin hastalktan len
olmak zere toplam zayiatmz 190 bin olarak verir.
ngiliz resmi kaytlarn esas alan eserlere gre ngilizlerin zayiat 43 bini
l olmak zere 205 bindir. Fransz zayiat 47 bin l ve yaraldr.
194 ANAKKALE GELMEZ
ingilizlerin ekilirken arkalarnda braktklar kukla askerler.
Bartlett, Babakan Asquith'e yazd mektupta Suvla karmas'ndan sonraki
kayplarnn Trk kayplarnn misli olduunu, 6 Austos'tan beri l, yaral
ve kayp olarak zayiatn 50 bine ulatn syler. 6 Austos-8 Eyll aras
ngiliz zayiat 50 bin ise toplam ngiliz zayiat iinde en az 70 bin lmden
sz edilebilir.
Trk kayplar iinde 25 bin hastalktan lenler dhil en az 100 bin ehit
olduunu sylemek de abartl olmayacaktr.
Gelibolu'da 26 Kasm-30 Kasm tarihleri arasndaki yamur, tipi, sel, kar ve
korkun ayaz da ok can almtr. Dereler tam, sel sular siperleri ykm
veya doldurmu, vadiler tepelerden sel sularnn tad cesetlerle
kaplanmtr.
27-28 Kasm gecelerinde -10 dereceye den havada, nce yamur sonra ayaz yiyen
binlerce asker donmu, hastalanarak lm veya siperlerde sel sular ile
boulmutur.
SAVA BTYOR 195
ngiliz nceleme Komisyonu 280 ngiliz'in donduunu veya boulduunu, 16 bin
ngiliz'in hastalandn bildirirken General Aspinall Oglander Suvla'da 5
binden fazla donma vakasnn olduunu, 2 bin ngiliz'in donarak ldn syler.
Trk kayplar da 53 boulma, 248 donma, 255 kayp olarak 556 olarak
bildirilir.198
Hatralarda anlatlan olaylara baklrsa gerek saylar daha fazladr.
8 ay boyunca birbirine 8-10 metre yaklam siperlerde veya kalabalk hcum
hatlarnda savam her iki taraf iin de toplam zayiat en dk say olan 442
bin olarak kabul ettiimizde anakkale'de her saat 76 kiinin sava d kald
ortaya kar.
Civar kylerden cephede evlatlarn ziyarete gelen babalarn siperlere girip
dvt bir savata l says daima mehul kalacaktr.
Dmann ekilirken geride braktklar, Trk askerleri iin artcyd. arap
flar ve kaburgal domuz pastrmas ile et suyu pastelleri bir hayli
konuuldu.
Dman, ekilme sresi iinde milyonlarca mermiyi denize dkm, hayvanlar
boazlamt. Binlerce kutu yiyecek de denize atlmt ama siperler ve depolar
yine de azna kadar konserve, shhi malzeme, ila, su filtresi, un, arpa
ynlar, makineli tfek namlular, sandk sandk el bombas, telefon-tel rg
malzemesi, yn fanila, battaniye, et, st, reel, balk konserveleri, pirin
uvallar ile doluydu. ok sayda patlamam mermi, arapnel kovan, kazma krek
ve "dalar gibi" odun bulunmutu. Sahilde de be kk vapur ve 60 nakliye
sandal vard. Liman Paa yiyeceklerin bir ksmnn zehirlendiini yazmaktadr.
Arburnu'nda baz Avustralyal askerler yiyeceklerin stne "Zehirli deildir.
Afiyetle ye kahraman dmanm." gibi notlar brakmlard.
196 ANAKKALE GELMEZ
Dman, geride braktklarnn rahata kullanlmasn elbette istemiyordu.
ekilme her iki cephede de bittikten sonra bile donanma yerinden ayrlmad ve
Yarmada'y bombalamaya devam etti.
Bu arada kablo marifetiyle sahilden patlatlan lmlar tam ekilmenin
tamamlanmas safhasnda birok askerimizin ehit olmasna yol at. Tabur
defterlerinin son satrlarna da bu ehitler yazld.
Mehmetik harp meydannda ilk defa aralk banda gelen Avusturya toplar ile
derin bir nefes almt.

24 cm'lik motorlu havan topu kuzey cephesine, 15'lik obs bataryas gney
cephesine yerletirilmiti.
Bu iki kk takviye anakkale'ye dardan gelen ilk ve son takviye idi.
Arburnu'nda faaliyete balayan havan topu yle etkili oluyordu ki dman
gemileri biraz daha
Gelibolu Yarmadas'nda ekilen Anzaklarn siperde braktklar kendiliinden
patlayan
tfeklerden biri. st kaptaki suyun damla damla alt kaba birikmesiyle arlk
artmakta,
tetie bask sonucu tfek patlamaktadr.
SAVA BTYOR 197
almak zorunda kaldlar. Hava bir anda deimi, Mehmetik nefes almt. Bu
durum Mttefik Ordu'ya gl bir ikaz oldu. Trkler cephane ve silah yardm
alabilirse artk Gelibolu'da durabilmeleri tamamen imknsz olacak, byk
ihtimalle de imha edileceklerdi.
Mehmetik imdi yine derin bir nefes alyor, neeleniyordu. Vurulma korkusu
olmadan siperlerden kmak, etrafta dolamak ne kadar gzeldi.
Her ne kadar bu dolamalar srasnda kurumu ellere, kol bacak paralarna
basmamak, onlar alp bir yere gmmek zorunda iseler de, her ne kadar her
birinin kalbinde yitirilmi bir arkadan acs varsa da kurunlarn yzlerinde
bir sinek gibi vzldayp durmamas gzeldi.
"ekiyorum tetii... ekiyorum... ekiyorum... Tfek patlamyor, ate
etmiyor..." diyordu Ezineli Halil (Helvac). "Tfek bozuldu herhalde dedim, bak
hele dedim yanmdaki arkadama, benim tfek bozulmu... Bir bakt benden yana.
Senin parmak gitmi... dedi."199
Bir keresinde de birinin konumas deiivermiti birden. Arkadann dikkatini
ekmiti de bakmt. Onun da alt duda uup gitmiti mermiyle ya daha farknda
deildi.
Ayrlrken
Trk birlikleri artk Gelibolu'dan ayrlyordu. Kean'a doru yrye geen
askerlerde geride braktklar arkadalar iin hzn imdi gidecekleri yeni
cephelere dair de bir merak vard. Yorgun tmenler getikleri yerlerde
gzyalaryla karlanyordu.
16. Tmen yola kacakt ki Mersinli Emin son defa siperinin bana geldi. Silah
arkadalar kanl gsleri, perian halleri, atlam dudaklar ve yarlm
yzleriyle ona
198 ANAKKALE GELMEZ
"Selamlarmz burada brakma Emin" diyordu. "Yaz gelecek, k gelecek, yamur
yaacak, iekler aacak, ot bitecek, al bitecek stmzde. Her gn biraz daha
topraa karacaz. Nasl dvtmz anlat, anlat atann, obann ban
edirmediimizi."
Emin'in gzleri doldu. Arkadalar gzyalarnn arasnda birer birer
kaybolurken Ali'nin sesini duydu: "Bizi unutmayn!" ve birazck su istiyordu
brahim: "im yanyor."
Emin krk sngler stnde yryerek Mersin Dere-si'yle Karayrek Deresi'nin
kavutuu yerdeki hendeklerin yanma geldi. Sabah kazdklar hendek akama kadar
ehit dolard. Henz dolmayan bir dier hendein stne toprak atarlar, ertesi
gn ayn hendee yeni ehitler koyarlard. Hendeklerde kat kat ykselirdi
ehitler.200
Selam verdi Emin: "Esselamnaleykm ey heda!" Emin drt bir yana haykrd
selmn.
Sonra Kocaimen'in 6 mektepli ehidinin ehit olduklar hcumdan bir gn nce
yazp besteledikleri ve hcuma kalkarken bir azdan haykrdklar mar kaplad
ortal:
Bu topra Trk'n kan yourdu. Annem beni bugn iin dourdu!201
Emin'i, sarg yerinde getirilen yemei yemeyen, "Ben gidiciyim. u arkada daha
ok savar. Ona gtrn" diyen Hseyin uurlad.
Emin, tmenin arka kollarndan birinde yrrken bir trk tutturmu yavaa,
hazin hazin alyordu.
anakkale iinde Aynal ar Anam ben gidiyom dmana kar
anakkale iinde srmal testi Analar babalar umudu kesti

SAVA BTYOR 199

Arburnu'ndan ktkyan basa basa Hep dmanlar kayor kan kusa kusa
anakkale iinde vurdular beni lmeden mezara koydular beni.
anakkale Sava'nm Sonular
ngiltere kendi asndan sonucu yle yorumlar: "Almanlar 1915'te Bat
cephesinde taarruzdan vazgeti. talya'y yanmza aldk. Yunanistan'n nce
tarafszln sonra ibirliini saladk. Bulgarlar sonradan Almanya safnda
savaa girdiyse de onlar da uzun sre savan dnda tuttuk. Msr' mdafaa
etmi olduk. Kafkasya'da Ruslarn ykn hafiflettik. Suriye ve Irak'ta
ordularn nn atk, Trkleri takatsiz braktk."
General Aspinall Oglander kendileri asndan biraz daha uzak bir sonuca iaret
eder:
"Gelibolu zapt ve anakkale'yi geme hayallerimiz tamamyla ac bir ekilde
sonulanmtr ama Trk ordusunun gzide bir ksm imha edilmi ve Svey
Kanal'nm selmeti teminat altna alnmtr. Boazlar geemememize ramen
Trkleri anakkale'de oyalamamz ve onlara nemli kayplar verdirmemiz bize
nihai zaferi kazandrmtr."
Savan dier sonular yledir:
Trk zaferi, I. Gihan Harbi'nin 2-3 yl uzamasna sebep olmutur. Rusya'da i
karklklar artm, Bolevikler 1917 ihtilli ile arlk devrini
kapamlardr.
Mhlman, "anakkale, Dou ve Bat cephelerinde savan iine ilemitir.
ngilizler Trklerden bylenmiti. Onlarn Fransa ve Rusya'daki cephelerde
grnmeleri Almanlar
200 ANAKKALE GELMEZ
iin byk destek olacakt." der ve savan daha uzak bir sonucuna dikkat eker:
"ngiltere'nin itibar sarsld. ngiltere Dou'daki itibarn salamak iin
Suriye ve Irak'ta daha gl birliklerle savat."
Fahri Belen anakkale Zaferi'nin, I. Dnya Harbi galiplerinin de takatini
kestiini syler. ngiltere ve Fransa anakkale'de yalnz askeri bakmdan deil
siyas bakmdan da ok hrpalanmtr.
Smrgeci bir devletin harp meydanlarnda byle perian olmas byk felketti.
Bartlett'in Babakan'dan "Smrge birliklerini derhal geri ekin" isteini
hatrlamalyz. "Aksi takdirde" diyordu Bartlett, "Burada grdkleriyle bize
olan ballklar byk darbe alacaktr."
General Monro da gnderdii raporda bunu aklar:
"Tahliyeden dolay Msr'da ve Arap leminde ortaya kabilmesi mmkn olan
etkiler ve bundan doacak durumlar hakknda Msr Komiseri Miralay Sir McMahon
ve Msr Askeri Kuvvetleri Komutan Korgeneral Sir Maxvcil ile grmek zere
Msr'a gittim."
Mehmetik yalnz ngiliz ordusunu deil ngiliz siyasetini de zorlamtr. Bunu
tarihte ondan baka yapabilen g olmamtr.
Bizim amzdan yakm ve uzak sonular yleydi: Trkiye yarm milyonluk mttefik
orduyu orada tutarak Almanya'nn Bat Cephesi'nde ayakta kalmasn salad. Ama
esas sonu kendi varlmzla ilgiliydi.
Lozan'da yaynlanan Gazet de Lozan, bu sonucu gayet iyi zetliyordu ki bu zet
savan sebebi ile sonucu arasndaki gerek ilikiyi ortaya koyar: "Trkler
zaferlerini kutluyor. Bir aralk savan ark meselesini hallederek Trkleri
Asya'ya ataca kanaati hsl olmusa da bugn byle bir ihtimal tamamyla
uzaklamtr."202
SAVA BTYOR 201
Genelkurmay Bakanl'nn hazrlad "1915'te anakkale'de Trk" adl eserde
de "anakkale'de yenilseydik mstemleke olurduk" denmektedir.
ster okuma yazma bilmeyen bir kyl, isterse Paris'teki hukuk eitimim brakp
savaa gnll katlan bir yedek subay olsun, anakkale'de savaan btn
askerler bu gerei anlyorlar veya hissediyorlard.
Orada yedek subaylarn gsterdii kahramanlk ve fedakrlk esizdi. Ylmaz
ztuna "Bir yedek subay sava halinde on binlerce Trk aydn yok oldu." der.
stanbul'da rencileri tarafndan rahatsz edilmeden ders anlatabilen retmen
neredeyse kalmamt: Niin anakkale'de deilsin?

Galatasaray Lisesi'nin gencecik rencileri, hukuk rencileri, retmenler, iki

dil bilen ve gerekten aydn olan gen takm subaylar, ressamlar, airler,
okuma yazma bilmeyen 35'lik delikanllarla ayn saflarda omuz omuza sekiz ay
dvtler.
Sleyman Nesip (1866-1917), "Orduya" adl iirinde "Tvbe!" der. "Biz bu
genlerin ahlknn Bizans'n levsi ile bozulduunu zannedip alayorduk,
tvbe!"
smet nn, "Savatan sonra da uzun sre neslimizin grbz sayfalar arasnda
geni boluklarn acs ekilmitir." der.
Anadolu son evlatlarn da stikll Sava'nda verecek, "kuruyacak"tr.
Herkes Anadolu topraklarnda ngilizler karsnda urayacamz bir bozgunun
sonumuz olacann uurun-dayd.
Bunun iindir ki Mustafa Kemal, "Harp nazariyatna gre siperlerin bu kadar
yaklat bir savan srebilmesi imknszd." der. "Savan ok daha nce
bitmesi gerekirdi. Hlbuki dmann sebat ve srar, kahraman askerimizin
3 ^. s sr o?
_.
03
Q3
I-
E. p: o) g g,- n
2 03 2 E-tJ n a oq, a.- 03 03 cd
I 5^ " Er ^
- 03
CT -en
X" -en
p- sr b g s 3
o

(o 0Q> H J> -^ S
o?
<
3 fs&ST o- n' ": .s? g
^' "2 0 E" T er
w
"
-en
O
C
a
oq_
a
r*
03
&
e03
&- er
-!
11H :
S'
5' n
c
S:
I
B
CD
03 cn
S
3^ S
co
CD
P'
a- a
,CD
CD
"S s
.Q:
S"1 CD
f^OS
r*
a
CD
fj.
S. ni
ES.
is
?r 03
CD
n)
CD
^ s;g
-j-
t-J
fr,,
a t) " 2 sr
cd e"
trroo 5

cn
tr 03
03
Hcn
cn
03
03
er 42 "
a'
P
00
a"
w"
pN
03 a
esir has
03
'
fil
J s
*O
03
0- &; o)
i
3
e a
S
CD
7
a
S"
3 ^
CD
CD
s/
o
3 Si
CD

CL

g. p

S/ 3 SL a w
m s. c "_ h:
P?.?
J^
S-5-.Srf
S
S.
S
S
3:
a
a- es cd o
03
CD
O
o^3
^3
a "S
2. S
5-J" a" o
g I
5
S
m
i
S" f o
tr1- m , S" O oq 5T tr 'S " o a
)_ O
1--.
cd 03 03 a. 03 <' P BTg S 2
111 r
H-^2 a1 99' g S". 5
er ^
q- "tt1
g| es 5
^ P
a 03
03
0Q
03
E
er o.- a es
S o tra

S cT 1 E?r o
03
I-J
h-*
riS? "
* 0 o W
3 ^
t)
S:
99.
>
Pt=
.3 S
S. g>
s-1
er cd
03
O
3 s03
P n a
er H.
CD
3 3 Sr
03
CD
K
E * I s
03 tS* er a^ SL n, "' 3
t 3 g-3
&..S
o
g:tr
CD
03
er n
03
03
3 "
2+ cd
..
e-1
cn a
g
" a a- 03
0Q
SS. o= oT S a
3
CD
N
a' x
p:
O
O
af 2
^ O
"5
03
- er o
*
CD
CD
J3
cn
3 CD
t-.
7 5*
er
CD
o.
CD
cS
er
03
o
03
N
03

n
I
cn CD
a a
CD
1
xr-1CD
I B
t;
>-. o- g<g a
2e*
L
S S"
CD
CD
cn
O
" g
o
^ 2.
03
Cf
r-t1-^
C
^^
V"
204 ANAKKALE GELMEZ
dayanarak daha uzun mddet dinlendiini grerek bara ara geri dnmektedir.
Geide vardklarnda ngiliz bsbtn "stop" deyip durur. Srtn parmakla
dayar, ban havaya kaldrr. Yzne inen karlara gizli bir eyler syler gibi
hafif hafif dudaklarn oynatr.
Mehmetik bsbtn tellanmtr. Pandomima oynar gibi el iaretleri ile "Vay
Anam" der.
"Ben ona adam ol derken o bsbtn cudam oldu be. Hey beri bah... Hele yle
gmlda bakaym... Yr de evvelki gibi yr razym... ok galmad... Orada
seni rahat yataa yatrrlar. Scak yemek verirler. Haftaya kalmaz domuz gibi
olursun... Kekeleyim ben senin yerinde olsam... Bak, bu akam karavanaya
yetiemezsem..."
Krkl paltosunun yakas iinde yz yar yarya kaybolmu kranta bir Rum
yanlarnda durur. Hastaya ngilizce birka kelime syler. Sonra Mehmetie:
"Yazk bre... Dman mman ama gnahtr. Koy bir araba iine bunu." der.
Mehmetik glmser:
"Param olsa ben dabanmm altna yama vurdururum orbac. Bak, ayamn biri
zabahtan beri baluk gibi su iinde geziyor. Acdmsa eviriversene bir araba!"
Rum son sz iitince hemen dner, sratle yoluna devam eder. Mehmetik
arkasndan merhamet ve msamaha ile tebessm eder. Yere tkrr. Bu midinin de
kesildiini grnce tekrar ngiliz'e dner:
"Gryon ya o da olmad. Gaderine ks... Nidelim. Gayri gnah benden gitti. Bir
gayret etmezsen zabaha kadar gar garya otururuk."
Mehmetik artk glmekte, aka etmektedir. Bu onun tabiatdr. Tehlike
karsnda evvel tela dyor, korkuyor
SAVA BTYOR 205
grnrd. Fakat felket atnca inanlmaz bir sabr ve nee ile karlar, acya
skntya gler, tahamml ederdi.
Etrafna fabrikadan kan imendifer amelesinden, esnaf raklarndan, yamur
kar altnda elleri ceplerinde yalnayak dolaan serserilerden bir kalabalk
toplanmtr. htiyar bir mandala kulana bir eyler syler. Mehmetik fena
halde kzar:
"Hedi iine hedi! Eleniyon mu benle?"
Kovar fakat bu tavsiye ettii are onu dndrmee balar. Hasta esiri sokakta
brakamayacaktr. te kaka nne drp srmek de doru olmayacaktr.
Mehmetik uzun uzun dndkten sonra kararn verir ve kh ngiliz'e, kh
kalabala dnerek nutka balar:

"Ulan be uursuz! Seni buralara krmz mettuplarla ben mi davet ediverdim? Ulan
senin benimle ne alp veremeyecein var?"
Syledike coar, kzar:
"Ulan para sende, rahat sende, memleket sende, dkkn tezgh sende... Hay
domuz... Gzn toprak doyuras! Yedi deniz ar yerden kale gibi gemilerine
binip ne halt aramaya gelirsin, benimle muharebeye tutuursun. Beni ldrp de
yamal donumu mu alacaksn? Ne adn bilirim ne memleketini bilirim. Seni
anakkale'ye geldi derler davarn satar, ocam sndrr, oluk ocuumun her
birini bir yana datr, gelirin. Muharebede kahpece yanma sokmadan, suratn
gstermeden verirsin atei. rapnelini yerin, ayam sakat kalr.
Tayyarelerinden iviler der stme. Siperlerinde kr boaznn yediini ben
dnmde bulup yiyemem. Sonra az ban skld m "Teslim! Teslim!" ellerini
aarsn. Gelir bama hasta olursun. Yol ortasnda "Ben gidemem" deyip
direnirsin.
Canm almaya, ganimi emmee geldin. Elime dtn. Seni bir depmede yere gmsem
yeridir. lle zebunluunu
206 ANAKKALE GELMEZ
gryorum. Besbelli bir taksiratm var ki Cenab- Mevl seni bu dnya lemde
bana musallat etti. Gel bamn bels, gel, seni srtmda tayaym da tamam
olsun."
Yava yava hasta ngiliz'in nnde yere melir. Topal ayan kvrmak iin
dizini yere, amurlu karlarn iine koyar. Dmann bileklerinden tutarak
srtna ykler.
ehresinde tatl bir sknet, vcutlarnn biimi, ehrelerinin rengi ve
izgileri birbirinden o kadar farl olan Mehmetikleri zaman zaman ayrt
edilemeyecek kadar birbirine benzeten asil ve gler yzl feragat vardr."203
Kardeime
O kadar yand m barn ey ocuk? Ecelin sunduu erbeti itin! Sray saygy
unuttun abuk, Sebep ne aandan ileri getin?
Yirmi bahar kavuran ate Gllerin kalbini dalasa ok mu? Bir damla ebneme
susad gne Smbller sararsa haklar yok mu?
Yurduna son damla kann verdin, Ah cmerd kardeim, sana pek yazk! El fitre
verdi sen cann verdin Ne ac bir eker bayram yaptk!
SAVA BTYOR 207
Yd eller datt halka gl suyu Yok sana gzya dkecek an an! Kardeim zlme
msterih uyu, Ne mutlu, glyor zavall vatan!
Bir ile ipekten yumuak sinen Serhaddi tuttu balkanlar gibi Kandan daha ok
byn yokken Doutun yeleli aslanlar gibi
Ne beyaz bir mermer ne bir az yaldz Nerede yaptn o altn destan? Srekli
alktan utanan adsz, Koca ehnamene konmam imzan
Ne kadar aradm senin kabrini Yok diye boynunu bkt her iek. Yanldm,
kardeim, bala beni, Sen arzdan semya naklettin, gerek...
dris SABH204
M
y
stte: Anzak askerleri
Gelibolu'ya gelmeden nce piramitler nnde.
stte: ngiliz askerleri Gelibolu sahilinde.
Solda: ngiliz topu birlii..
Yarbay Mustafa
Kemal stanbul'dan
gelen heyete bilgi
veriyor.
Geldiler... tilaf Kuvvetleri karaya asker kartyor...
Grdler... Gelibolu'da tilaf Kuvvetleri mezarlar...
Gittiler... tilaf Kuvvetleri ekiliyor...
1 2 3 4 5 6
7
8
9
10

11
12
13
14
15
16
DPNOTLAR
Ksaltmalar
a.g.e: Ad geen eser a.g.d: Ad geen dergi c: Cilt s: Sayfa
Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, c. VII, s. 283.
Sina Aksin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, s. 22.
Necdet Kurdakul, Osmanl mparatorluundan Orta Douya, s. 125.
Sina Aksin, a.g.e., s. 22.
Ali hsan Sabis, /. Dnya Harbi, c. I, s. 30.
Gyas Yetkin, Yaratanlarn Azndan 18 Mart 1915 anakkale Zaferi, s. 99.
Fikret Gnesen, anakkale Savalar, s. 75.
Fahri Belen, /. Cihan Harbinde Trk Harbi, c. II, s. 133.
Mahmut Boulu, /. Dnya Harbi, s. 102.
Fahri Belen, a.g.e., s. 134.
Necdet Kurdakul, a.g.e., s. 155.
Alan Moorehead, anakkale Geilmez, s. 71.
A.g.e., s. 92.
Fahri Belen, a.g.e., s. 135.
A.g.e., s. 136.
anakkale 1915, MSB, s. 7.
n
212 ANAKKALE GELMEZ
17
Gyas Yetkin, a.g.e., s. 106.
18
Burhan Saylr, anakkale'de mitler, Yanlglar, Gerekler, s. 97.
19
Gyas Yetkin, a.g.e., s. 109.
20
Fahri Belen, a.g.e., s. 143.
21
Aziz Kalyan, anakkale inde Vurdular Beni, s. 67.
22
A.g.e., s. 69.
23
Gyas Yetkin, a.g.e., s. 110.
24
Alan Moorehead, a.g.e., s. 102.
25
Necdet Kurdakul, a.g.e., s. 101.
26
Asker Kahramanlar, s. 18.
27
Mustafa Kemal, Anbumu Muharebeleri, s. 7.
28
a.g.e., s. 7.
29
Burhan Saylr, a.g.e., s. 97.
30
Emrullah Nutku, anakkale, s. 28.
31
Alan Moorehead, a.g.e., s. 49.
32
Fikret Gnesen, a.g.e., s. 64.
33
1915'te anakkale'de Trk, s. 4.
34
Fahri Belen, a.g.e., s. 141.
35
Gazeteci. Sava bandan sonuna kadar takip etmi, hatalar sert bir
ekilde eletirerek ngiliz Hkmetini uyarmtr. Sava alanndaki kameral tek
gazetecidir. Babas Sir Ellis Ashmead Bartlett ile kartrlr. Ayrntl bilgi
ve raporlar iin: Faruk Aydm-Erkan Gksu. ngiliz Sava Muhabiri Bartlett'in
Gzyle anakkale Savann yz, Bilge Yaynlar, Ankara 2003.
36
Prof. Dr. smail Kayabal-Cemender Aarslanolu, anakkale Sava--1915, s.
126-145.
37
Fahri Belen, a.g.e., s. 140.
38
E. Albay efik Aker, anakkale Hatralar, s. 121.
39
anakkale 1915, MSB, s. 21.
40
Gyas Yetkin, a.g.e., s. 123. (Mayn saylar kaynaklarda 393-403
arasnda deiir...)
41
Maynlarn dklme tarihi de tartmaldr. Gemide grevli Temen Hasan
Abdullah "17/18 Mart gecesi" der. Maynlarla ilgili hemen btn bilgiler
kaynaklarda farkldr. Kimi kaynaklarda Alman personelin ismi de geer. Hasan
Abdullah'n ifadesi iin: Fikret Gnesen, anakkale Savalar, s. 56.

42
Gyas Yetkin, a.g.e., s. 117.
43
Fikret Gnesen, a.g.e., s. 56.
44
Emrullah Nutku, a.g.e., s. 24.
45
Churchill, Boaz' bu maynlar yznden geemediklerini ne sDPNOTLAR 213
rer. (Fikret Gnesen, a.g.e., s. 57.)
46
Emrullah Nutku, a.g.e., s. 29.
47
Fikret Gnesen, a.g.e., s. 64.
48
Gyas Yetkin, a.g.e., s. 124.
49
a.g.e., s. 136.
50
Emrullah Nutku, anakkale Sava'nda Yaanan olaylar, Tarih ve Edebiyat
Mecmuas, Say 4, Nisan 1980.
51
Gyas Yetkin, a.g.e., s. 139.
52
Emrullah Nutku, anakkale, s. 32.
53
Farkl saylar vardr.
54
Gyas Yetkin, a.g.e., s. 153.
55
Fikret Gnesen, a.g.e., s. 78.
56
Bataryann ismi Hasan-Mevsuf olarak deitirildi. 3 yl sonra Deirmenlik
mevkiinden alnan naalar tabyann arkasndaki yamaca defnedildi. Buras HasanMevsuf ehitlii olarak dzenlendi. ehitlik, anakkale-zmir yolunun 8.
kilometresindedir. (Fikret Gnesen, a.g.e., s. 78.)
57
Alan Moorehead, a.g.e., s. 98.
58
A. Cemalettin Saraolu, anakkale Zaferi, s. 73. (Deniz Lisesi Muallimi
Fevzi Kurtolu'ndan)
59
Fahri Belen, a.g.e., s. 147.
60
a.g.e., s. 149.
61
Gyas Yetkin, a.g.e., s. 154.
62
Burhan Saylr, a.g.e., s. 141.
63
Alan Moorehead, a.g.e., s. 140.
64
Prof. Dr. Yusuf zzettin Bar, anakkale Savalar, s. 139.
65
Burhan Saylr, a.g.e., s. 23.
66
anakkale Savalarnn Sebep ve Sonular, s. 122. (Uluslararas
Sempozyum, Prof. Dr. Yahya Akyz'n Bildirisinden)
67
Burhan Saylr, a.g.e., s. 15.
68
Yeni Dnce, Aylk Dergi, Say 5, 15 Austos 1981. Tekin Arbu-run,
Kahraman 57. ehitler Alayn ve Kumandan ehit Yarbay Hseyin Avni Beyi
Anarken. Yaz Dizisi. (Eski Hava Kuvvetleri Komutanlarndan Tekin Arburun,
Hseyin Avni Bey'in oludur.)
69
Alan Moorehead, a.g.e., s. 151.
70
Prof. Kayabal, Prof. Bar ve dier yazarlardan.
71
anakkale 1915, MSB, s. 67.
72
Prof. Dr. smail Kayabal-Cemender Arslanolu, a.g.e., s. 50 ve s. 60.
73
anakkale 1915, MSB, s. 122.
74
Edward J. Erickson, /. Dnya Sava'nda Osmanl Ordusu, s. 130.
214 ANAKKALE GELMEZ
(Asker saylar da kaynaklarda deiir. Her iki tarafn kuvvetlerini 500 bin
gsteren eserler vardr.)
75
Mahmut Boulu, a.g.e., s. 105.
76
Yavuz zzettin Bar, a.g.e., s. 38.
77
Albay efik Aker, anakkale Hatralar, s. 195. (2. Tabur grevi 22
Nisan'da 3. Taburdan devralmtr. Bkz. Halis, anakkale Raporu.)
78
Albay efik Aker, anakkale Hatralar, s. 202.
79
Alan Moorehead, a.g.e., s. 176.
80
Albay efik Aker, anakkale Hatralar, s. 206. (4. Blk 1. Takm
ifadesi)
81
Halis, anakkale Raporu, s. 117. (27. Alay 3. Tabur Komutan Uakl Halis
Bey)
82
a.g.e., s. 118.
83
1. Takm Astemen bradal brahim Komutasnda Balk Damlarnda, 2.
Takm Astemen Muharrem Komutasnda Arburnu'nun gney ve kuzey siperlerinde, 3.

Takm Gelibolu Baavu Sleyman Komutasnda Arburnu'nun hemen kuzeyindeki

yksek sutta. 2. Taburun dier blkleri iin: Albay efik Aker, anakkale
Hatralar, s. 201.
84
Alan Moorehead, a.g.e., s. 176.
85
Fahri Belen, a.g.e., s. 167.
86
Mehmet Ali Eren, Aksiyon, Say 223, 13-18 Mart 1999.
87
Albay efik Aker, anakkale Hatralar, s. 215.
88
Ancak 27. Alay 2000 mevcuduyla dmana yalnz sadan ve cepheden hcum
edebilecekti. 27. Alay Komutan efik Bey Saat 07.55'te 9. Tmene u raporu
gnderdi:
"Dman Arburnu srtlarn igal etmitir. Anburnu srtlaryla Ko-cadere
arasndaki srtlardan Allah'n yardmyla taarruza balyorum. Kocaimen'i
acilen 19. Tmene tutturmanz istirham ederim." Albay efik Aker, anakkale
Hatralar, s. 227.
89
"Yzba brahim, Binba Halis" diye geen eserlerde vardr.
90
Cari Mhlman, anakkale Sava, s. 94.
91
Alan Moorehead, a.g.e., s. 180.
92
anakkale'den nce Balkan Harbinde savat. Gznden yaraland. Milli
Mcadele'de Mardin Menzil Mntka Mfettilii yapt. Uak'a dnd. Belediye'de
Mhendis olarak alt. 1933 Ylnda 53 Yanda vefat etti.
93
Yeni Dnce, Say 6, 1 Eyll 1981, a.g. yaz dizisi.
94
a.g.d.
95
Yeni Dnce, Say 7, 15 Eyll 1981, a.g. yaz dizisi.
96
a.g.d.
DPNOTLAR 215
97
Albay efik Aker, anakkale Hatralar, s. 249.
98
Yeni Dnce, Say 8, 1 Ekim 1981, a.g. yaz dizisi.
99
A.g.d., Say 7.
100 A.g.d., Say 7.
101 Mucip Kemalyeri, anakkale Ruhu Nasl Dodu ve Azerbaycan Sava, Baha
Matbaas, stanbul, 1972. (Astemen Mucip'le ilgili blmde genellikle kendi
ifadelerine sadk kalnmtr. Mucip Kemalyeri, Rize Belediye Bakanl
yapmtr.)
102
Yaayan anakkaleli Muharipler, s. 23.
103 Cari Mhlman, a.g.e., s. 92.
104
1915'te anakkale'de Trk, s. 29. (Bu blmde Mahmut Bey'in harp raporu
esas alnm, ifadelerine genellikle sadk kalnmtr. Mahmut Sabri Bey ar
yaralandndan raporunu ancak Mays sonunda Haydarpaa Hastanesi'nde
yazabilmir.)
105 Samih Rfat, 1874-1932.
106 Cari Mhlman, a.g.e., s. 42.
107 Fahri Belen, a.g.e., s. 164.
108 Asker Kahramanlar, s. 14.
109 Baha Vefa Karatay, Mehmetik ve Anzaklar, s. 172.
110
1915'te anakkale'de Trk, s. 21.
111 Fikret Gnesen, a.g.e., s. 124.
112 anakkale Sava'nda tartlan konulardan biridir. Bir hatrada ngilizler'in Kabatepe'ye brakt amandrann yerinin deitirildiinden sz
edilir. (Fikret Gnesen, a.g.e., s. 126.) Yazar Nigel Steel, burasnn bandan
beri seilmi karma blgesi olabileceini syler. (Sava Karaka, "Harp
Sahasnda Gallipoli Mission 2000 Toplants", Popler Tarih, Kasm 2000, Say
6.)
113
Sabah top seslerini duyan 19. Tmen Komutan Yarbay Mustafa Kemal, 57.
Alay teyakkuza geirmi ama emir alacak muhatap bulamamtr. 19. Tmen Ordu
emrinde olduundan ancak 5. Ordu Komutannn emri ile harekete geebilirdi. O da
sabah saatlerinde Bo-layr'da gsteri yapan dman gemilerinin maksadn
anlamaya almakla meguldr. Esat Paa da onu aramaktadr. Nitekim kendisini
Bolayr'da bulur.
27. Alayn 9. Tmene verdii, kuvvet isteyen rapor 19. Tmene ulatnda
Mustafa Kemal hareket etmek zereydi. (1915'te anakkale'de Trk, s. 8.)

Kolordu'nun hareket emri de Mustafa Kemal'e harekete geecei srada gelmitir.

(Fahrettin Altay, 10yl Sava ve Sonras, s. 89.)
114 Bu Alaylar Mustafa Kemal'in Sofya'dan Gelibolu'ya atandnda 3. Kolordu
Kurmay Bakan Fahrettin Bey'e koup "Bunlar benden
216 ANAKKALE GELMEZ
aln... Aman Kumandan Bey'e syleyin..." dedii Alaylardr. Bu Alaylarda
Araplarn da honut olmad eitli inan gruplarndan insanlar vardr. 25
Nisan gn leden sonra Eceabat'a giden Fahrettin Bey, bunlarn bir ksmna
firar ederek geldikleri adrlarda nargile ierlerken rastladn yazar.
(Fahrettin Altay, a.g.e., s. 90.) Mustafa Kemal yine de 77. Alayn dalmasn
ve 25-26 Nisan gnlerinde i grememesini Alay Komutannn emirleri yanl
anlamasna balar. "Birka kii kuruna dizildi. Bir daha da firar olmad." der.
(Mustafa Kemal, Anburnu Muharebeleri, s. 94.)
115
ngiliz zayiat baz kaynaklarda 6000 olarak gsterilir.
116 Daha sonralar Almanya'nn sava uzatmak istediine dair birok iddia
ortaya atlmtr. Bu iddialar iin: Sinan Avc, "Almanya Neyin Peindeydi",
Tarih ve Medeniyet, Say 60, Mart 1999.
117 Alan Moorehead, a.g.e., s. 301.
118
Cemal Kutay, Tarih Ne Zaman brettir?, s. 94.
119 Cari Mhlman, a.g.e., s. 44.
120
1915'te anakkale'de Trk, s. 13.
121
anakkale 1915, MSB, s. 149.
122 Alan Moorehead, a.g.e., s. 235. (Avustralya Harp Tarihi'nden)
123
Prof. Dr. Yavuz zzettin Bar, a.g.e., s. 53. (Gelibolu karmas'nn 75.
Ylnda yaynlanan The Australian Gazetesi)
124 a.g.e., s. 53.
125 Alan Moorehead, a.g.e., s. 246.
126
Cepheden Mektuplar, MSB. (Ksaltlarak derlenmitir.)
127 Ordu Kurmay Bakan Kzm Bey, Conkbayr ve Anafartalar'daki btn
kuvvetlerin emri altnda toplanmas gerektiini, kuvvetlerin bir elden
idaresinin zaruri olduunu, vaziyetin nezaket kazandn syleyen 19. Tmen
Komutan Mustafa Kemal'e, idare edilecek kuvvetlerin bykl sebebiyle "ok
gelmez mi?" deyince Mustafa Kemal "Az gelir" cevabn verir ve grme kesilir.
(Mustafa Kemal, Anburnu Muharebeleri, s. 186.)
128 Kimi yazarlara gre dman geici bir sre iin de olsa Conkbayr'n ele
geirmitir. Kimi yazarlara gre dman Conkbayr'nn bir ksmna
girebilmitir. ngiliz yazarlar arasnda da elikili ifadeler vardr.
Conkbayr Muharebelerinde 4. Tmen Komutan olan Cemil Conk, eserinde dmann
Conkbayr'na asla giremediini savunur ve ayrntl aklamalarla bunu
delillendirir. (E. Gn. Cemil Conk, anakkale Conkbayr Savalar, Gn. Kr. B.
Harp Tarihi Dairesi Yaynlar, Ankara, 1959, s. 61 ve sonras.)
129
Ruen Eref, Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal ile Mlakat, s. 70.
130 Alan Moorehead, a.g.e., s. 391.
DPNOTLAR 217
131
Cemil Conk, Conkbayn Savalar, s. 71.
132 Ari Mhlman, a.g.e., s. 134.
133 Cemil Conk, a.g.e., s. 71.
134 Ruen Eref, a.g.e., s. 101.
135
anakkale Muharebeleri'nin zetlendii bu blmde byk lde General
Fahri Belen'in "1. Cihan Harbi'nde Trk Harbi" adl dev eserinin anakkale
Cephesi'nin anlatld II. cildinden faydalanl-mtr. Baha Vefa Karatay,
Belen'in mrnn son yllarn bu esere verdiini yazar. anakkale'de Blk
Komutan olarak savam olan Korgeneral Fahri Belen'i kran ve minnet
hisleriyle anyoruz.
136
1915'te anakkale'de Trk, s. 41. (Ksaltlmtr.)
137
Osmanl Tarihi Ansiklopedisi, c. II, Trkiye Gazetesi Yaynlar, s. 150.
138 Hasan Etem'in, yeeni Etem ngr'den alnan bu mektubu anakkale'deki
mzede sergilenmektedir. Etem ngr 1966'da yaynlad Trk Marlar adl
eserini Hasan Etem'e ithaf etmitir. Hasan Etem ehit olduunda 25 yandayd.
anakkale'de gazi olan kardei Halit 22 yandayd ve 31 yl polislik yaptktan
sonra 1948'de vefat etmitir.

139 Asker, Ynetici, nsan, s. 56.

140 . Hakk Sunata, Gelibolu'dan Kajkaslara, s. 108.
141
A.g.e., s. 202.
142
Ruen Eref naydm. 1892-1959. retmen. Gazeteci. Yazar. Milletvekili ve
Diplomat. Ruen Erefin bu mlakatlar Yeni Mec-nua'mn 18 Mart 1915 zaferinin
yl dnm mnasebetiyle kan zel saysnda yaynlanmtr. Derginin zerinde
yayn tarihi yoktur. Trk Tarih Kurumu Genel Sekreteri Ulu ldemir bu zel
saynn 1918 Baharnda yaynlanm olabileceini syler. Bu mlakatlar,
hatralarn ilk ciddi yaynlarndan birisi olarak ayr bir neme sahiptir.
Mlakatlarn tamam iin: Ruen Eref, anakkale'de Savaanlar Dediler ki, TTK
Yaynlar, Ankara, 1960.
143 Harp Tarihi Notlan, Harp Okulu Basmevi, 1953.
144
. Hakk Sunata, a.g.e., s. 124.
145
Cepheden Cepheye, s. 11.
146 Cari Mhlman, a.g.e., s. 152.
147
Cepheden Mektuplar, s. 197.
148
Yeni Dnce, 15 Kasm 1981, Say 11. (57. Alay Emir Subay Temen
Alaaddin'den)
149
. Hakk Sunata, a.g.e., s. 138.
150 Emrullah Nutku, a.g.e., s. 61.
151
Sokrat ncesu, anakkale Hatralar, c. 1, s. 434.
218 ANAKKALE GELMEZ
DPNOTLAR 219
152 Prof. Dr. Yusuf zzettin Bar, a.g.e., s. 95.
153
Sava Menkbeleri Dergisi, Gn. Kr. Harp Tarihi B., No 2, Ankara, 1973.
154
Selmi Mnir, Mehmetik anakkale'de, s. 33.
155 Cemil Conk, a.g.e., s. 15.
156 Burhan Saylr, a.g.e., s. 69.
157 Niyazi Ahmet Banolu, "Trk Basnnda anakkale Gnleri", kdam, 5 Eyll
1915, s. 25.
158 Mucip Kemalyeri, a.g.e., s. 74.
159 Fikret Gnesen, a.g.e., s. 191. (Ashmead Bartlett)
160 Burhan Saylr, a.g.e., s. 79. (Sydney Mosley)
161
a.g.e., s. 85.
162 Asker Kahramanlar, s. 19.
163
Prof. Dr. Yusuf zzettin Bar, s. 101.
164 Yeni Dnce, 1 Aralk 1981, Say 12.
165 Niyazi Ahmet Banolu, a.g.e., s. 57.
166
anakkale 1915, MSB, s. 225.
167 Charles E. W. Bean'in Harp Notlan, 1979'da yaynlanmtr. Bean iin bkz.
Faruk Aydn-Erkan Gksu, ngiliz Sava Muhabiri Bartlett'in Gzyle anakkale
Sava'nn yz, Bilge Yaynlar, Ankara, 2003.
168 Mehmet Niyazi, 22 Mart 1999, Zaman.
169 M. hsan Gencan, anakkale Savalarndan Aln Harfler, s. 63.
170 Cepheden Mektuplar, s. 195.
171
Cepheden Mektuplar, s. 63.
172
Cepheden Mektuplar, s. 37.
173 Niyazi Ahmet Banolu, "Trk Basnnda anakkale Gnleri", kdam, 11 Eyll
1915, s. 29.
174 Ekrem Boz, a.g.e., 28.
175
Cumhuriyete Kan Verenler, s. 75.
176 Fahrettin Altay, a.g.e., s. 113.
177 Burhan Saylr, a.g.e., s. 129.
178 Niyazi Ahmet Banolu, "Trk Basnnda anakkale Gnleri", kdam, 31 Austos
1915, s. 19.
179 hsan Ilgar, "anakkale 1915", Harp Mecmuas, s. 108.
180 Ruen Eref, Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal ile Mlakat, s. 50.
181
Nurhan Bernard, Sabah, 5 Ekim 1999. (Zikreden: Ekrem ama, "u Boaz
Harbi", s. 307.)
182 Charles Royan, Kzlay Emri Altnda Plevne ve Erzurum, 1877-1878,

Trk-Rus Harbi, eviren: Ali Rza Seyfiolu, s. 170-172. (Zikreden E. Korg.

Hseyin Ik, Yabanc Gzyle Trkler ve Trk Ordusu, s. 55, Gn. Kr. B. Y,
Ankara, 1995.)
183 Baha Vefa Karatay, a.g.e., s. 66.
184
a.g.e., s. 149.
185
a.g.e., s. 63.
186 Hikmet Feridun Es, Yedign, 12 Haziran 1935, lk Trk Hastabakcsnn
Hatralar. (Zikreden Aziz Kaylan, a.g.e., s. 71.)
187 Cemal Kutay, Tarih Ne Zaman brettir, Yeni Asya Yaynlan, stanbul, 1980,
s. 36.
188 Asker, Ynetici, nsan, s. 68. (Avustralya'nn Age gazetesinde 25 Nisan
1991 tarihli nshasnda John Lahey imzas ile yaynlanm yaz.)
189 a.g.e., s. 70.
190 Baha Vefa Karatay, a.g.e., s. 165.
191
anakkale 1915, MSB, s. 221.
192 smail Kayabal-Cemender Arslanolu, a.g.e., s. 73.
193 sa Kocakaplan, Trk Edebiyat, Say. 353, Mart 2003.
194 L.V. Sanders, Trkiye'de 5 Yl, s. 92.
195 A.g.e., s. 130.
196 A.g.e., s. 95.
197 Faruk Aydm-Erkan Gksu, ngiliz Sava Muhabiri Bartlett'in Gzyle
anakkale Savann yz, s. 74.
198 anakkale 1915, MSB, s. 227.
199 Yaayan anakkaleli Muharipler, s. 124.
200 Emin l, anakkale-Sina Savalar, s. 48.
201
hsan Ilgar, anakkale 1915, s. 103.
202 Niyazi Ahmet Banolu, a.g.e., s. 70.
203
Reat Nuri Gntekin, Hayat, 24 ubat 1927. (Atatrk Devri Trk Edebiyat
2. Blm, c.l, s. 431. Hazrlayanlar: Mehmet Kaplan, nci Enginn, Zeynep
Kerman, Necat Birinci, Abdullah Uman. Kltr Bak. Yaynlar, Ankara, 1992.)
204 Bu iir anakkale ehidi, Subay vekili Ahmet Tevfik iin yazlmtr. Harp
Mecmuas, Say 9, s. 133. (Ziver Tezeren, anakkale Savalar Kahramanlk
iirleri Antolojisi, anakkale Seramik Fab. A., stanbul, 1990.)
YARARLANILAN KAYNAKLAR
1915'te anakkale'de Trk, Erkn Harbiye-i Umumiye Riyaseti Harp Tarihi Dairesi
Bakanl, Deniz Basmevi, 1957.
A. Cemaleddin Saraolu, anakkale Zaferi, Hilmi Kitap, stanbul, 1953.
Alan Moorehead, anakkale Geilmez, eviren: Gnay Salman, Milliyet Yaynlar,
stanbul, 1972.
Ali hsan Sbis, Harp Hatralarm, I. Dnya Harbi, c. I, Nehir Yaynlar,
stanbul, 1990.
Asker Kahramanlar, Gn. Kr. B. Askeri Tarih ve Stratejik Etd B., Kltr
Bankas Yaynlar, Ankara, 1988.
Asker, Ynetici, nsan, Gn. Kr. B. KKK Yaynlar, Ankara, 1995.
Aziz Kaylan, anakkale inde Vurdular Beni, Tercman 1001 Temel Eserler, No:
78.
Baha Vefa Karatay, Mehmetik ve Anzaklar, Bankas Yaynlar, Ankara, 1987.
Belgelere Gre Eceabat Klavuzu, Hazrlayanlar: enay S. Okay, M. Vedat Okay,
brahim Alp, Gner Ertem, Fahri Danman, Sevgi Vural, Kale Seramik Kltr
Hizmeti, stanbul, 1981.
Burhan Saylr, anakkale, mitler, Yanlglar, Gerekler, Yeni Trkiye
Yaynlar, Ankara, 2003.
Cari Mhlman, anakkale Sava, eviren: Sedat mran, Tima Yaynlar, stanbul,
2003.
Cemil Conk, E. Gn., anakkale Gonkbaym Savalar, Gn. Kr. B. Harp Tarihi
Dairesi Yaynlar, Ankara, 1959.
Cepheden Mektuplar, MSB, Hazrlayanlar: Hlya Yarar, Mustafa De-lialiolu,
Ankara, 1999.
222 ANAKKALE GELMEZ
anakkale 1915, MSB., Hazrlayanlar: Hlya Yarar, Mustafa Deliali-olu, Hlya
Aysan, Gktu Demirz, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999.

anakkale Hatralar, c. I, Arma Yaynlar, stanbul 2001. Hazrlayan: Metin

Mart (Arma Yaynlar bu ciltlerde ok nemli hatralar bir arada
yaynlamtr.)
anakkale Raporu, Halis, Eser Matbaas, stanbul, 1975.
Edvvard J. Erickson, Size lmeyi Emrediyorum, I. Dnya Savanda
Osmanl Ordusu, eviren: Tanju Akad, Kitap Yaynlar, stanbul,
2003.
Eftal kr Batmaz, Cepheden Cepheye Esaretten Esarete-rgpl Mustafa Fevzi
Taer'in Hatralar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2000.
Ekrem ama, u Boaz Harbi, Gonca Yaynlar, stanbul, 2003.
Emin l, anakkale-Sina Savalar, Grylmaz Matbaas, Ankara, 1977.
Emrullah Nutku, anakkale anl Tarihine Bir Bak, zyurt Basmevi, 1975.
Fahrettin Altay, E. Org., 10 Yl Sren Sava ve Sonras, nsel Yaynlar,
stanbul, 1970.
Fahri Belen, 20. Yzylda Osmanl Devleti, Remzi Kitap, stanbul, 1973.
Fahri Belen, E. Korg., 1. Cihan Harbinde Trk Harbi, c. II, Gn. Kr. B.
Kkk Yaynlar, Ankara, 1964. Faruk Aydn-Erkan Gksu, ngiliz Sava Muhabiri
Bartlett'in Gzyle
anakkale Sava'nm yz, Bilge Yaynlar, Ankara, 2003. Fikret Gnesen,
anakkale Savalar, Kasta Yaynlar, stanbul,
1988.
Gyas Yetkin, Yaratanlarn Azndan 18 Mart 1915 anakkale Zaferi, Trkiye Eski
Muharipler Cemiyeti Yaynlar, Gn. Kr. Basmevi, 1966.
Harp Tarihi Notlan, Harp Okulu Basmevi, 1953.
. Hakk Sunata, Gelibolu'dan Kafkaslara I. Dnya Sava Anlarm, Bankas
Yaynlar, stanbul, 2003.
hsan Ilgar, anakkale 1915, Ak Yaynlar, stanbul, 1969.
smail Kayabal-Cemender Arslanolu, anakkale Sava 1915, Ankara, 1975.
YARARLANILAN KAYNAKLAR 223
Liman von Sanders, Trkiye'de Be Yl, eviren: M. evki Yazman, Burak
Yaynlar, stanbul, 1968.
M. hsan Gencan, anakkale Savalarndan Altn Harfler, 1993.
Mahmut Boulu, /. Dnya Harbi, Kasta Yaynlan, stanbul, 1997.
Mehmet Ali Eren, Aksiyon, Say 223,13-18 Mart 1999.
Mucip Kemalyeri, anakkale Ruhu Nasl Dodu ve Azerbaycan Sava, Baha Matbaas,
stanbul, 1972.
Mustafa Kemal, Arbumu Muharebeleri Raporu, Hazrlayanlar: Ulu ldemir, TTK
Yaynlar, Ankara, 1968.
Nail Ekici, Derman Boylad, Mehmet Alatakin, Cumhuriyet'e Kan Verenler, Hrriyet
Yaynlar, stanbul, 1973.
Niyazi Ahmet Banolu, Trk Basnnda anakkale Gnleri, Trk Basn Birlii
Yaynlar, stanbul, 1982.
Rueh Eref, Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal ile Mlakat, 5. Bask, stanbul
Devlet Matbaas, 1930.
Ruen Eref naydn, anakkale'de Savaanlar Dediler M, TTK Yaynlar, Ankara,
1960.
Sava Menkbeleri Dergisi, No: 2, Gn. Kr. Basmevi, Ankara, 1973.
Selmi Mnir, Mehmetik anakkale'de, [anakkale'de Yedek Subay Kzm
Kayatrk'n Hatralar) Yusuf Ziya Balk K, stanbul, 1937.
Sina Aksin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, Cem Yaynlar, stanbul,
1983.
Tekin Arburun, "Kahraman 57. ehitler Alayn ve Kumandan ehit Yarbay Hseyin
Avni Bey'i Anarken", Yeni Dnce, 15 Austos 1981 tarihli 5. sayda balayan
yaz dizisi.
Tema Larousse, Milliyet, c. I.
Yahya Akyz, Prof. Dr., anakkale Savalarnn Sebep ve Sonulan, Uluslararas
Sempozyum, (14-17 Mart 1990) TTK Yaynlar, Ankara, 1993. (anakkale Savalar
ve Fransz Kamuoyu)
Yaayan anakkaleli Muharipler, Hazrlayanlar: Cahit nder, Mustafa Kibar.
(Doumunun 100. ylnda Atatrk'n Silah Arkadalar) anakkale Seramik
Fabrikalar A. . Kltr Hizmeti.

Yusuf zzettin Bar, Prof. Dr., anakkale Savalar, Ankara, 2000.

-----