Cemal ENER: Trkiyede Yaayan Etnik ve Dinsel Gruplar

1951 Erzincan Merkez-Gllce doumlu. lk, orta ve lise renimini Erzincanda tamamlad. Daha sonra
stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi Sosyal Antropoloji Blmnde Erzincann Demografik Yaps
tezi ile lisans, ktisat Fakltesi Siyaset Biliminde erkes Ethem Olay tezi ile yksek lisans yapt.
Alevilik Olayn doktora almas olarak srdrrken, Siyasal Bilimler Fakltesindeki grevinden
YK nedeni ile 1983te ayrld. Trkiyenin toplumsal yaps ile ilgili almalarn srdrmektedir.
yaynlanm yaptlar
1) erkes Ethem Olay (10. Bask)
2) Alevilik Olay (35. Bask)
3) Alevi Trenleri (7. Bask)
4) Alevilik stne Ne Dediler (5. Bask)
5) Atatrk ve Aleviler (10. Bask)
6) Topal Osman Olay (10. Bask)
7) Yaayan Alevilik (7. Bask)
8) Alevi Sorunu stne Dnceler (5. Bask)
9) eriat ve Alevilik (4. Bask)
10) Alisiz Alevilik Olur Mu? (3. Bask)
11) Bihatayk, Evlad Kerbelayk (3. Bask)
12) Anadoluda Alevi-Bektai Derghlar (2. Bask)
13) aha Doru Giden Kervan (3. Bask)
14) Benim Kbem nsandr (15. Bask)
15) Aleviler Ne Yapmal (3. Bask)
16) amanizm (13. Bask)
17) Anadilde badet (2. Bask)
18) Alevilik Dersleri (1)
19) Alevilik Dersleri (2)
20) Osmanl Belgelerinde Aleviler Bektailer (1)
21) Osmanl Belgelerinde Aleviler Bektailer (2)
22) bni Haldunun Hayat ve Dnceleri (2. Bask)
23) Alevilerin Etnik Kimlii (2. Bask)
24) Trklerde adr (2. Bask)
25) Osmanl Belgelerinde Dersim Tarihi
26) Osmanl Belgelerinde Diyarbakr Tarihi
27) Trkiyede Yaayan Etnik ve Dinsel Gruplar
NDEKLER

SUNU.................................................................................................... 9
GR................................................................................................... 13
TRKYEDE ETNK GRUPLAR................................................ 17
FRANSADA DURUM NEDR?....................................................... 26
KAVMLER KAPISI...................................................................... 33
TRKYENN ETNK YAPISI.................................................... 34
1) TRKLER............................................................................................. 36
TRKLERN KISA TARH.......................................................... 36
OSMANLI MRASI.......................................................................... 49
1) HANEF TRKLER...................................................................... 53
2) ALEV TRKLER......................................................................... 54
3) TRKLER................................................................................ 59
4) HIRSTYAN TRKLER............................................................. 60
2) ARAPLAR............................................................................................ 66
1) SNN ARAPLAR....................................................................... 68
2) ALEV ARAPLAR (NUSAYRLER).......................................... 71
3) HIRSTYAN ARAPLAR............................................................ 75
3) KRTLER............................................................................................. 77
1) SNN (AF-HANEF) KRTLER......................................... 82
2) ALEV KRTLER......................................................................... 82
3) HIRSTYAN KRTLER............................................................. 82
4) ZAZALAR........................................................................................... 91
1) SNN (AF-HANEF) ZAZALAR........................................ 91
2) ALEV ZAZALAR....................................................................... 91
5) RUMLAR......................................................................................... 101
1) PONTUSLULAR......................................................................... 108
6) ERMENLER...................................................................................... 112
7) YAHUDLER.................................................................................... 124
1) SABETAYCILAR......................................................................... 128
8) LAZLAR ........................................................................................... 133
9) HEMNLLER.................................................................................. 140
10) ERKESLER....................................................................................... 147

11) GRCLER........................................................................................ 156

12) SRYANLER.................................................................................... 165
13) KELDANLER.................................................................................... 173
14) NASTURLER.................................................................................... 177
15) YEZDLER......................................................................................... 185
16) BAHALER........................................................................................ 191
17) ARNAVUTLAR................................................................................ 200
18) GMENLER.................................................................................... 212
A) POMAKLAR................................................................................ 213
B) GACALLAR.................................................................................. 214
19) KUBAN KAZAKLARI.................................................................... 218
20) SUDANLILAR................................................................................... 220
21) ESTONLAR........................................................................................ 221
22) MOLOKANLAR............................................................................... 222
23) ALMANLAR..................................................................................... 223
24) POLONEZLER................................................................................... 224
25) SONSZ............................................................................................. 226
26) EKLER................................................................................................. 231
1) 2000 GENEL NFUS SAYIM SONULARI (TRKYE)........ 231
2) TRK CUMHURYETLERNN KISA DEMOGRAFK
ZELLKLER................................................................................ 269
SUNU
Anadolunun onbin yllk yazl tarihi var. Yzlerce uygarlk gelmi gemi. Kimisinden belki de hibir
tarihsel iz kalmam. Kimisinin izlerini ise Arkeologlarn ve sanat tarihilerinin bulgularndan
grebiliyoruz.
Toplumlar, tarih boyunca o denli sk yer deitirme gereksinmesi duymular ki; hi kimse yerinde
durmam. Srekli hareket halinde olunmu. Hele lkemiz adeta; KAVMLERKAPISI AIK HAVA
MZES gibi
Frigyallar, Lidyallar, Hititler, Hattua, Sart, Etiler, Hurriler, Urartular, Karyallar, Smerler, Akad,
Babil, Asur, Roma, Helenistik a, Bizans, Seluklular, Osmanllar veTrkler
Kim nce gelmi, neden gelmi, kim nereden gelmi, neden gitmi. Neden gelmiler, neden
gitmiler, nereye gitmiler? Kim kimin akrabas? Kim kimin dostu? Kim kimin komusu olmu, Kim
kiminle bar tutmu, kim kiminle kavga tutmu?
te bu aratrmada bu topraklarda yaam ve tarihten bize miras kalm bu toplumsal renkleri
tanyacaz. Trkler; Drt nala gelip Uzak Asyadan Akdenize bir ksrak ba gibi uzanan bu

memlekete gelmeden nce Burada kimler yaard? Trklerin yeni komular kimler oldu? Trkler
belkide Arab, Krd, erkesi, Grcy byle tandlar. Bunlara; Rumu, Bonak, Bulgar byle ilave
ettiler.
Peki bu toplumsal renklerimizi tanyormuyuz? erkes kim? Grc kim? Laz kime deniyor?
Ermenilerin inanc ne? Bahai neye inanr? Terekeme kimdir? Alevi niye saz sever? Torbe kimdir?
Sryaniler en ok neyi sever? Krtler kavgacmdr, bar m?
Bugn artk, apartman komumuzda birisi, Arnavut, dieri, Rum, br, Grc v.s. olmu durumda.
Okulda sra arkadamz, ite mesai arkadamz, mahallede komumuz; Alevi, Snni, Hristiyan, Bonak
v.s. olabiliyor. Peki bu komularmz tanyormuyuz?
Bu toplumsal yaplanma hi kimsenin tercihi olmayabilir. Dnyada hibir devlet saf dinsel yada etnik
birlikten olumamtr. Bu sosyolojik renklerimiz tarihte ve gnmzde baz dnemlerde baz gler
tarafndan siyasallatrlarak zaaf olarak kullanlmaya allmtr. Bu gnde kullanlabilir.
Dil, din, mutfak, giysi fark ayrlk nedeni olmamaldr. Kavga nedeni olmamaldr. Byklerimizin
dedii gibi; Bir fincan kahvenin krk yl hatr vardr. nsanlar birbirine kar nankr olmamaldr.
Uluslama gkten zembille inmemitir. talya uluslama srecinde 320yi akn toplumsal farklln
bileimi ile, spanya 400 akn, Almanya, 500 akn, Fransa 600 akn sosyolojik farklln
birlemesi ile olumutur. Bu tarihsel bir sretir. Avrupada ulaslama toplumsal renklerin bir iek
bahesindeki ahenkli bileimi ile olumutur. Bu zaaf deil zenginliktir. nsanlk tarihinde ne zamanki
toplumsal renkler siyasallamsa o zaman toplumun huzuru ve bar dinamitlenmitir. Toplumsal
renkler siyasallamamaldr. Bunlarn siyasallamas en ok o renklerin kendilerine tarihte zarar
vermitir.
Her toplumun zgl zellikleri vardr. Bu doal bir durumdur. nemli olan ortak yapkanlarn
salamldr. nsan haklar, karlkl sevgi ve sayg, bar, hogr toplumlar iin ortak yapkandr.
Byk gler; dnyada egemenliklerinin yolu olarak toplumlarn bu farkllklarn siyasallatrmakta
bulurlar. Buna meydan vermemek gerekir. te Kafkasya, iteBalkanlar, ite Ortadou, ite Kuzey Irak,
ite Kbrs...
Byk glerin toplumsal renklerimizi siyasette kullanmalarn engellemenin yolu; toplumlarn kendi
iindeki farkllklara sevgi ile hogr ile baklmasndan geer. Trkiye 1. Dnya Sava yllarnda
Emperyalist igale kar Kurtulu Savanda bu mayay tutturarak baarl olmutur. Arap-slam
Corafyasnda Laik-Cumhuriyeti kurmann yoluda bu ortak paydadan gemitir. Toplumumuzun bar
iinde yaamasnn artlar bugn dnden daha ok vardr ve gereklidir. Yeterki bu maya iyi mayalansn.
Cemal ener
Austos 2004
GR
Trkiyede Yaayan Etnik ve Dinsel Gruplar adl aratrmada u anda Trkiyede yaayan tm toplumsal
renkler nesnel bir ekilde yer ald. Ne baz anlay sahipleri gibi baz sosyolojik gerekler yok sayld. Nede
baz yaklam sahipleri gibi Trkiyede bulunan etnik ve dinsel farkllklar abartlarak maniplasyon yaplmaya
alld. rnein; herhangi bir toplumsal grup arld deiik adlarla suni olarak oaltlmad. Bir etnik grup
iinde farkl din ve mezhepler varsa oaltlarak etnik grup says artrlmaya allmad. Trklerden 20 etnik
grup, Krtlerden 8 etnik grup zoraki olarak retilmedi.

Trkler, Trkiye nfusunun belkemiini oluturan ana unsurdur. Trklerin iinde sosyolojik bir zellik
olarak farkl dinlerde; slam, Hristiyan gibi, farkl mezhep ve dinsel yorumlarda; Alevi, Hanefi, ii gibi ayrmlar
olabilir. Bu tr farkllklar o grubun alt zellikleridir. Bu tm dnya uluslar iin geerlidir. Almannda,
Fransznda farkl dinlerden toplumsal kesimi olabilir. Veya ayn din iinde farkl mezhep, tarikat taraftar
olabilir.
Aratrmada Trkler; A) Hanefi Trkler, B) Alevi Trkler, C) ii Trkler, D) Hristiyan Trkler olarak
incelendi. Ayrca Alevi Trkler iindeki sosyolojik farkllklar olan; Tahtaclar, epniler, Abdallar, Amucalar v.s.
de o grup iinde bir zellik olarak ilendi.
Ayn yntemle Araplar bir etnik grup olarak ele alnd. Araplar iindeki dinsel farklar olan; Hanefi Araplar,
Alevi Araplar ve Hristiyan Araplar v.s. birer sosyolojik renk olarak ilendi. Farkl dil ve dinsel gruplardan oluan
Krtler ve farkl dillerden, boylardan oluan erkeslerde bu anlayla incelendi.
Bu ekilde ana balklar itibari ile aratrmada 24 grup yer ald. Bunlar:
Bu gruplar hakknda nce ksa tariheleri verildi. Ardndan Trkiyedeki ve Trkiye dndaki nfus
dalm, sonra ise, dil ve din zellikleri ilenmeye alld. Her grubun Trklerle ilikileri ve elikileri
asndan toplumsal btnlemeleri tesbit edilmeye alld.
Daha nce yaplm baz aratrmalarda konu olduu iin baz gruplar balk olarak bu aratrmada da yer
ald. Ama bu gruplarn toplumsal yerleri belirlenmeye alld. rnein; Gmenler kategorisi ok tartmal bir
kategoridir. Gmenler diye bir etnik grup olmaz. Trkiyeye gmen olarak gelenlerin ou Trktr. Doudan
ya da batdan gelen Trklerden ayr etnik grup retmek doru bir yntem kabul edilemez.
Birde eitli nedenlerle Trkiyeye gler nedeni ile gelmi nfuslar 50yi 100 bulmam misafir gruplar
olmu. rnein; Karsa Ruslarn yerletirdii, Molokanlar, Estonlar, Almanlar gibi. Bunlar Trkiyede yaayan
etnik grup sayarsak iin ciddiyeti bozulur. 1800lerde mlteci olarak stanbul-Polenezkye gelen Polonyallar
bugn 80-90 kiilik bir grup. Bunu biz Trkiyedeki Etnik Gruplar iinde sayarsak ipin ucu kaar. Bu ekilde
mlteci olarak Almanyada, Fransada, ngilterede yzlerce etnik grup var. Sudanllar ve Kuban
Kazaklarda benzer ekilde Trkiyede bulunmu veya bulunuyor.
Bu almada bu durumlara zen gsterildi. rnein erkezleri konutuklar dillere gre etnik gruplara
ayrsak yaklak 20 civarnda etnik grup retilebilinir. Krtlerden 5-6 etnik grup retilebilir. Her dil ayr bir etnik
grup deildir. Her dilsel ve dinsel fark kendi bana bir etnik grup saylamaz.
Uluslama ncesi dnemlerde dil farklar fazladr. Onlarn bazs elemine olur. Uluslama byle oluur. Bir
veya birden fazla dille birlikte ulus-devletler kurulur. Tarihte bir millet deiik tarihsel gel-gitler sonucu farkl
dilleri konuur. Hatta bazs asimile olur. Eski dili tamamen veya ksmen yok olabilir. Bunun saysz rnei
vardr.
Aratrmann sonuna iki ek konuldu. Bunlardan 1.si 2.000 yl Trkiye Genel Nfus Saymlar l ve le
leinde 81 ilin nfusudur. Bu tablo metin iindeki rakamsal bilgilerin kaynana gitmek iin konulmutur. 2.
ek ise, Trkiye dndaki 5 Trk Cumhuriyetinin demegrafik yap ile ilgili bilgileri yer alyor, ilgililer iin bavuru
niteliindedir.
Aratrma sz edilen her grubun dil zelliklerinin yannda din zelliklerinide vermeye alt. Din derken
bir dinbilim almas deildir. Sadece sz edilen grubun hangi din mensubu olduu verilmeye alld. Tabii
bu alma iinde din ile dilin yani milliyetin rtt toplumsal durumlarda var. Yahudiler, Musevilik ile
rtm. Rumlar, Ermeniler, Ortadoks Hristiyanlkla rtm. Sryaniler, Keldaniler, Nasturiler Dou
Hristiyanl ile rtm. Dinsel ayrmlarn daha fazla detayna girilmedi. Dinler iindeki mezhep-tarikat
ayrmlar bu almann dnda tutuldu. Bu almada ilk defa Bahailer yer ald. Okuyucu birazck olsun
Trkiyedeki dinsel bir ayrm olan Bahailiide tanyacaktr. Bahailik etnik bir grup deildir ve ou Trktr. Ama
farkl bir renktir.

Bu aratrma okunduunda Trkiyenin toplumsal yaps, Trkiyede yaayan dinsel ve dilsel farkllk
tayan toplumsal yaplar daha iyi tannacaktr. Toplumsal bilimlerde mkemmel aratrma yoktur. En iyi
aratrmalar yaplacak olanlardr. Ama bu almada; yazarnn yaklak 20 yllk birikiminin okuyucusu ile
paylamak istemesinden baka bir ey deildir. Trkiye toplumunu tanma urasnn ilk adm olarak kabul
edilirse kendi mutlu olacaktr.
Elinizdeki alma elinden geldiince bu hassasiyetler dnlerek yapld. Ama mutlaka eksii,
olmas gerekenler vardr. Bundan dolay yazar, okuyucularnn ve kitapta ad geen toplumsal gruplarn
mensuplarnn hogrsne snarak bu adm atmtr. Eksikler ve yanl anlamalar iin peinen zr
dileyerek, tm katk sunanlara sevgi ve sayglarm sunuyorum. Dars yeni almalarn bana...
Cemal ENER
Austos 2004
FRANSA'DA DURUM NEDR?
Avrupada rnek olarak Fransada devlet ile etnik grup ilikisinin nasl olduuna bakmak gerekir.
Fransada 1980 istatistiklerine gre; 17 etnik grubun varl szkonusudur.Bu ayrmdaki saylar,
boylarna, soylarna, din ve mezhebe gre deil, etnik kimlie gre tasnif edilmitir. 17 grubun nfus iindeki pay ise; %19dur. Bu etnik gruplardan 16 tanesinin nfusu 100 binin stndedir. Bir karlatrma
yapmak gerekirse bu oranlar Andrewsin Trkiyedeki rakamlarna gre, Trkiyede etnik gruplarn toplam
nfusu; %11.9dur. 100 binin stndeki grup says ise, 5-6dr.
Tablo Fransada bu iken Fransa iin, Fransa etnik bir mozaiktir denmiyor. Fransada mozaik
kavramda milli aznlk kavram da kullanlmaz. Fransa, 1992 Anayasasnn 2. maddesine; Franszca
Cumhuriyetin anadilidir. ifadesini koymutur.Bundan bakaFransa, Avrupa Konseyi kapsamnda 11
ye lkenin imzalad; Blgesel ve Aznlk Dilleri art kavramn benimsememitir.
Bundan baka, Fransa Anayasa Kurulu (yani bizdeki Anayasa mahkemesi) 1991 deki kararnda;
Fransa halknn unsuru Korsika halk ifadesini anayasaya aykr bularak iptal eder. Fransa 100 yl
akn zamandr ulusalclk konusunda taviz vermemitir. 1925 ylnda ulusal btnln salanmas iin
devrin Milli Eitim Bakan etnik grup dilleri ile ilgili olarak yle demitir. Bu anlay aynen geerlidir. A.
De Monzie diyorki; Fransann tarihsel ve ulusal birlii iin, Brtancann ortadan kalkmas gerekir, Aksi halde ulusal dil salanamaz.
Sosyal bilimlerde etik olan ifte standarta bavurmamaktr. Demokrasilerde ller bellidir. Ulusculukta ller bellidir. Amerika yeniden kefedilmeyecektir. Aznlklar ve resmi dil konusunda Fransa iin
doru olan Trkiye iinde dorudur. Bu tr ilkeler konusunda ifte standart l kullanmak gvenirlii yitirmek demektir.
Trkiyede, Etnik Gruplar konusunda srarl hassasiyet gstermenin tercmesi Krt meselesi ile
zel iliki saylyor. nk, Trkiyede, 1500 Rumun, 30 bin Musevinin 40 bin Ermeninin yeniden Bizans kurma ans yoktur.Krtler dndaki ounluk etnik gruplar olan, erkeslerin, Grclerin, Araplarn, Lazlarn TrkiyeCumhuriyeti ile baaba mcadele etmek diye bir gndemleri yoktur. Ne erkesler ne Grcler ne Araplar nede Lazlar Krtler gibi merkezi otorite ile iddet ieren bir mcadeleye
gemite girmediler bugnde girmezler. Bu nedenle de Etnik Grup tanm adeta ifade edilmesede
Krtlerle zdelemitir. Bu meseleyi Osmanlnn son zamanlarndan gnmze dek Trkiyenin gndemine ya Rusya ya da Batllar getirmitir. Sradan yurtta olarak Trkde, Krdde bu gerilimden yorgun dmtr. Ama projenin sahiplerinin srar yorulmak bilmiyor.
Bu nedenle Krt nfusu nem arzediyor. 1927de ve 1965 Genel Nfus saymlarnda Krte
konuanlarn oran yle bir seyir gsteriyor.

1927 % 8,7

1950 % 8,8

1935 % 9,2

1955 % 6,7

1945 % 7,9

1965 % 7,1

Hacettepe niversitesi Nfus Etdleri Enstits gemi veriler nda 1992 yl iin anadili Krte
olanlarn toplam oran % 6,2 dir. Milliyet-Konda A. de 1993 de bu oran; % 7,6 olarak tesbit etmitir.
Krtlerle ilgili almalar ile tannan Hollandal aratrmacM.M. Van Brunessen dnyadaki Krt
says 15-16, Trkiyede ise 7-8 milyondur diyor. Javel Ensaride Krtlerin nfusu 15 milyon Trkiyede
bunun % 25i yani; 3.375.000 dir diyor. M. Fanny Krtlerin Trkiye nfusu iindeki orannn % 6-6
olduunu doktara tezinde yazyor. Almanyada yaynlanan; Der Fisher Weltalmanach 95 Trkiyedeki
Krt nfusun 6,2 milyon olduunu yazyor. Bu rakamlar dnda Krt nfusu yksek gstermek abartl bir
tesbittir.
Krt nfusun dnda Zazalarn ise zaman zaman bu saylarn iinde zaman zamanda dnda
olduu gzleniyor. Zazalarn nfusu ise tahminlere gre; 1 milyon civarndadr.
Fransada 17 etnik grup var. Bu gruplar dinlerine, mezheplerine, oturduklar yrelere etnik
grupolarak tanmlanrsa belki say 100e kar. Trkiyede nfusu 100 binin stnde 6 toplumsal grup
var. Fransada 100 binin stnde nfusu olan 16 grup var. Belkide nfusu 100 binin altnda olan topluluklar etnik grup tanmlamas iine sokulmam. Ama buna karn bazlar Fransa ile ilgili olarak Trkiye
iin gsterdikleri heyecanl yaklam gstermiyorlar.
Sayn Andrewsin bir toplulua etnik grup tanmn kullanma llerinide konuya yakn ilgisi olan birisi olarak anlam deilim.
l nfus ise; toplam 21 kiiden oluan bir grup etnik grup tanmlamasna girebilir mi? Ya da
1600 Rus gmeni toplu karar alm 1962 deTrkiyeyi terk etmi. Geride hi kimse kalmam. Siz bu
gten yaklak 15 yl sonra aratrma yapyorsunuz ve bu grubu yani Trkiyede bir ferdi bile olmayan
grubu, etnik grup sayyorsunuz. Bu nasl bir anlaytr. Nfus l ise o zaman, bunun bir alt snr
olmas gerekmiyor mu?
l dil ise; bu adan aratrmaya bakyoruz.Aratrmada bulunan 20 civarndaki grup Trke
konuuyor. Ama gemiten kalan boy, soy adlarna gre etnik grup retilmi.Azeri Trkleri ii diye
adlandrlm ardndan AzeriTrke Karapapak denmi. Karapapak tanm ne dil ile ilgili bir tanmdr ne
de din ile ilgili bir tanmdr. Karapapaklar; Trk veSnni olarak bilinirler. Karapapak terimi blgede Kafkas Trkne verilen addr. Karapapak, Terekeme ayn toplumu adlandrmak iin kullanlr. Mahalli bir
addr.
l acaba din ise diye aratrmadaki etnik grup lsne bakyorsunuz. Oda isabetli deil. Trk
olup Snni olan 20 civarndaki grup bir anda etnik grup olmu. Trk, Trkmen, Azeri, Uygur, Krgz, Kazak, zbek v.s. halbuki tmTrk veSnnidir. Buradaki alnan lde de bir i tutarllk yoktur. Ama birde bakyorsunuz. Mesleki iki ayrm bile etnik grup olup karnza km. Onlarda kim mi? Diyorsunuz.
TahtacTrkmenler ve AbdalTrkmenler. TahtacTrkmenler, orman kylleridir. Hayatlarn aa, tahta,
orman iinde kazandklar iin tahtac denir, Abdallarda hayatlarn mzik yaparak, bulunduklar yrenin
dn, bayram, elencelerinde alarak hayatlarn kazanrlar. Yani mzisyendirler. Abdallar Trkmendir. Abdal ayrm mzik yapan, hayatn mzik yaparak kazanan Trkmenlere denir.
Aratrmadaki; etnik grup kimdir llerinin ne olduunu bulmakta okuyucu zorlanmaktadr. ller
sosyolojinin, sosyal antropolojinin, ya da sosyal bilimlerin llerini zorlaynca iin rengi bilimsellikten

ister istemez uzaklayor en iyi niyetle iin iine duygusallk karyor hatta duygusallk yn veriyor
denebilir.
P.A. Andrewsin kitabn ilk grdmde mthi heyecanlandm.Bir an nce okuyup konu ile ilgili bilgilenmek istedim. Ama almadaki bilgilere ulanca ortada masum bir bilimsel almay gremedim.
Aratrmada bilimsel kayglarn yerini baka kayglarn alm olduunu grdm.
Etnik kimlik tanmlarnda kiilerin kendilerini tanmlamada dil, kken gibi ltler byk lde bugn
anlamn yitirmitir. Buna karn Trkiyede lt genellikle anadil ve en iyi konuulan ikinci dil ile
zaman zamanda dindir. Halbuki gnmzde artk etnik kimlik gstergesi; sen kendi kabulne gre
kimsin, duyumsadn kimlik ne ya da sen kendini nasl tanmlyorsun gibi sorularn cevabna bal
genel bir tesbite gitmek gerekiyor.
Anadil ve din etnik kimlik tanmndan ok kken aklamas iin nemli ller olabilir. Anadil
lt etnik kimlii belirlemede din gibi tek lt olamazlar. Bu tanmlar sosyolojik olarak
anmlar ya da farkllam toplumsal pozisyonlar ifade ediyorlar. Unesko Almanyada Almanca-Trke
karm dil konuan genliin dilini bamsz bir dil olarak tanmlam. Peki bu dili konuanlara biz ayr
bir etnik grup diyebilirmiyiz. Dil tek l olunca olur demek gerekir. Anadile gidilirse farkl bir etnik
kimlik olabilir. Ama ada etnik kimliin ls bir grubun kendini nasl tanmlad olmas gerekir.
Anadil ve din toplumun kken karmlar asndan nemli verilerdir. Ancak gzetilmesi gereken
dier llerde vardr. ada etnik kimlik tanm iin kken tesbitleri yerine benimsenen kimlik gibi
tanmlar olumutur.
rnein; 1993de Trkiyede Milliyet-Konda A.. tarafndan 15.683 kii ile ilgili yaplan aratrma
sonularnda verilen cevaplarn dkm yle kmtr.
BENMSENEN KMLK
Trk

% 65

Trk-slam

% 21

Mslman

%4

Trk (Krt kkenli)

% 3,7

Arap

% 0.13

erkes

% 0.46

Krt-Zaza

3.90

Grld gibi; Trkm diyenlerin toplam; % 89,7 dir. Mslmanm diyen % 4 dr. Krt-Zaza diyenler % 3.9 dur. Krt kkenli olup kendini Trk hissedenlerin oran ise % 3,7 dir. Benimsenen kimlik kken
kimliin nne kmtr. ada etnik kimlik alglamas bu olsa gerekir.
KAVMLER KAPISI
Kavimler Kaps-1 kitab Trkiyede Etnik Gruplar kitabndan sonra Kaynak yaynlar arasnda Hle
Soys adl yazarn derleyip hazrlad bir kitaptr. Trkiye kamuoyunda Aydnlk ya da
DouPerinek grubunun kard bir kitap. Aydnlk grubu 1991 yllarnn banda Trkiyenin
toplumsal yaps ile ilgili olarak Prof. Andrewsin kitabn gklere kard. kardklar dergide kapak
konusu yapt.Trkiyenin etnik haritasn renkli olarak dergi promosyonu olarak verdi.

Yani bu grup o yllarda adeta Trkiyedeki Etnik Gruplar konusunda P.A. Andrewsin kitabna ve
dncelerine yerli destek veriyordu. te bu kitapta bu konsepte bal olarak yaynland. Kitabn alt
balnda u etnik gruplar yer alyordu: Lazlar, Yahudiler, Sudanllar, Asurlar, Ermeniler, Heminliler,
een-ngular, Pomaklar, Gagauzlar, Karamanllar ve Bulgaristan Gmenleri yer alyordu. Kitabn 1.
ciltinde 11 grup yer alyor. Kitap Andvewsin kitabnn adeta yerli kopyesidir. AyrcaAndrewse destekte
var. Yeni Trk gruplar etnik gruplar olarak aratrmaya destek salyor. Pomaklar, Gagauzlar,
Karamanlar, Gacallar, Torbeler, Amcalar ve baka Trk Gmenlerin Trk olduuna dair en kk
kayg olmad halde Trklerden ayr etnik gruplarm gibi Andrewsin mant ile Trk halk blk,
prk gsterilmeye alyor.
Kavimler Kaps kitabnn 2. ve daha sonraki ciltlerini grmek nasip olmad. nk ne oldu ise
Aydnlk grubu Trkiyenin etnik gruplardan oluan mozaik bir lke olduu tezinden sessiz sedasz hi
savunmam gibi vazgeti. Yani konseptini deitirdi. Etniki deil ulusu olmaya karar verdi. Bu kitap
projesi ise yarm kald. Kitaba giri yazsnda HaleSoys yle yazyor: Tarihin bilinen alarndan beri
srekli mozaik bir yap sunan Anadolunun, bu konumunu sergilemekten korkmak, toprak btnl ile
ilgili bir kayg ile aklanamaz. Resmi gr, nkrc eritme politikas ile, etnik zellikleri ve kltr
yok ediyor.Sanrm Aydnlk imdi bu satrlar saklayacak yer aryordur.
TRKYENN ETNK YAPISI
Trkiyenin Etnik Yaps adl kitap Dr. Ali Tayyar nderin konu ile ilgili aratrmalarnn yaynland
eser. Dr. nder kitabnda; Etnikliin tanmn, Etnik Grup tanmna hangi toplumsal gruplarn girmesi
gerektii stne dncelerini okuyucuya ilettikten sonra P.A. Andrewsin kitab stne
deerlendirmelerini yapyor. Yazarn saptamalar ile ilgili elikilerini gsteriyor. Nasl olmas gerektii
stne dncelerini belirtiyor. Kitapta; Krtler, Zazalar, erkezler, Lazlar, Grcler, Araplar, Nusayrilik
Aleviler, iilik, Bektailik hakknda bilgiler verdikten sonra Alevilik inanc iindeki aman izlere yer
veriyor. Daha sonra ise milli kltr politikalarn eletirerek dorusunun nasl olmas gerektii stnde
duruyor. Kitap bu konuda savunulan yanllara kar adeta bir savunma zellii tayor.
TRKLER
Drt nala gelip uzak Asyadan
Akdenize bir ksrak ba gibi uzanan
Bu memleket bizim
Bilekler kan iinde kollar kenetli
Ve ipek bir halya benzeyen
Bu cennet bu cehennem bizim
Gkouz Trkmeni air Nazm Hikmet Trklerin Anadolu yolculuunu bu dizelerle ifade etmi.
Trklerin bugnk Anadoludaki fotorafn vermeden nce kendileri ile ilgili tarihe ksa bir yolculuk
yapalm.
TRKLERN KISA TARH
Tarihi veriler, en eski uluslar iinde Trkleri n sraya koyuyor. M.. 4.5. yzylda Trk boylarnn
ortaya kmas ve ilk Trk devletlerinin kurulmas Trklerin 2500 yldan beri yani 25 yzyldr tarih
sahnesinde varolan bir ulus olduunu gsteriyor.lk kurulan Trk devleti M.. 4. yzylda ortaya kan
Saka skit mparatorluudur.

Trk tarihinin kaynana gitmek iin 4 bin yl ncesinin Orta Asyasna gitmek gerekir. Bu rk sr ve
deveyi evcilletiren, avc ve sava bir kavimdir. Sembol olan kartal mezar talarna simge olarak
ilenmitir.
Proto-Trk kltrn temsil eden Anav, bugnk Trkmenistann bakenti Akabat evresinde ilk
kltr tabakasna yaklak olarak 6 bin yllk bir gemii simgeliyor. Anav kltrnn 4. kat ise milat
yllarna rastlar.
inlilere gre Trkleri yabanc kavimlere egemen klan, onlarn ata iyi binmeleri yani svarilikleridir.
Atl Trk Ordusu o dnemin en ileri gelimi ordusudur. Buna demir, bakr ve altn madenleri ilemeyi de
ekleyince gcn artrr. At ve madenleri iyi kullanmak bugnk en ileri teknolojiye sahip olmak
anlamna geliyor.
Trk ad, Gktrk birliini gstermek iin in kaynaklarnda M.S. 542 ylnda ilk olarak grlyor.
Daha sonra 6. yzyln sonlarnda Bizans ve Arap kaynaklarnda Trk ad grlyor. inde Trk
szcnn bulunduu ilk Trke metin Orhun Abidelerindeki Tonyukuk yaztdr. Szck, Trk, Trk,
Trk biiminde evrimlemitir.
Tarihte, mparatorluk, devlet, atabeylik, beylik, hanlk gibi deiik biimlerde kurulan Trk devleti
says bir tasnife gre; 120 tanedir. Bir baka tanma gre ise 160 tanedir. Bu fark, kurulu devletin
zelliklerinin tarihiler tarafndan farkl tasnif etmesinden kaynaklanyor.
Aadaki listeler incelendiinde tarihin her dneminde Trkler hem devlet olarak hem de kavim
olarak varolmulardr.
TRK KAVMLER
1. SBRYA TRKLER
a) Yakutlar
b) Karagaslar
c) Soyanlar
d) rti veTobol Trkleri
II. ALTAY TRKLER
a) Kijiler
b)Telengitler
c) Teletler
d) Tubalar
e) Kumandlar
f) Lebedler
III. ABAKAN TRKLER
a) Sagaylar
b) Beltirler

10

c) Kalar
d) Kzllar
e) Koybalar
f)orlar
h) atlar
IV. BATI TRKSTAN TRKLER
a) Karakalpaklar
b) zbekler
c)Kazaklar
d) Krgzlar
e)Trkmenler
V. DOU TRKSTAN TRKLER
VI. KAFKASYA TRKLER
a) Karaaylar
b) Malkarlar
c) Kumuklar
e)Nogaylar
VII. AZERBAYCAN TRKLER
VIII. RAN TRKLER
a) ran Azerileri
b) Afarlar
c)Koarlar
d) Kakaylar
e) Karadallar
f) Karapapaklar
g) ahsevenler
h) Hemseler
) Kengerlular
i)Horasaniler
j) Karayiler

11

k) Karaorlular
l) Trkmenler
IX. DL URAL TRKLER
a) Kazanllar
b) Astrahanllar
c) Bakrtlar
d) uvalar
e) Krm Trkleri
X. AVRUPA TRKLER
a)Lehistan Trkleri
b) Litvanya Trkleri
e) Gagauz Trkleri (Balkan Trkleri)
e) Fin Trkleri
imdi ise Trklerin tarihte kurduklar mparatorluklarn adlarn ve hangi yllar arasnda yaadklarna
bakalm.
Bunlardan 1. skit Saka mparatorluudur. Orta Asyadan Avrupaya gelip Avrupada ilk Trk
devletini kuranlar skit-Sakalardr. Saka-skit, Hazar Denizi ve Karadenizi iine alan bir corafyada
kuruluyor. Tuna ve Volga arasnda yaayan M.. 7. yzylda yaam bir Orta Asya kkenli Trk
mparatorluudur.
2. Byk Hun mparatorluu: M.. 204-M.S. 216 yllar arasnda yaar. Byk Hun
mparatorluuna Asya Hun mparatorluuda denir. lk hakan Teoman (M.. 220-209) Sonra Mete (209174) Onu ise, Lao ang (174-160) izler. Toplam 23 hakan baa gelir. Son isimler inli isimler almtr.
3. Avrupa Hun mparatorluu ya da Bat Hun mparatorluu (374-469)Hun mparatorluu
denilince akla gelen efsane komutan Attila ilk akla gelen kiidir. Byk Hun yani Asya Hun
mparatorluunun dou snr in Seddi ve Pasifik Okyanusundadr. AvrupaHun mparatorluunun bat
snr ise Atlas Okyanusudur. Kelimenin tam anlam ile, in Seddinden Atlas Okyanusuna At
Koturan Trkler ite byle gereklemi.
4. Ak-Hun mparatorluu (IV. yzyl - 557)
5- Gk Trk mparatorluu (552-582)
6. DouGktrk mparatorluu (582-630)
7. Bat Gktrk mparatorluu (582-743)
8. II. Gktrk mparatorluu (681-744)
9. Avar mparatorluu (563-803)
10. Uygur mparatorluu (VI. yzyl-805)

12

11. Hazar mparatorluu (VII. yzyl (650-985)

12. Uygur Devleti (744-1335)
13. Karahanllar Devleti (940-1040)
14. Gazneliler Devleti (963-1183)
15. Byk Seluklu mparatorluu (1040-1157)
16. Anadolu Seluklu Devleti (1077-1308)
17. Harzemahlar Devleti (1157-1231)
18. Altnordu Devleti (1236-1502)
19. Timur mparatorluu (1368-1501)
20. Babr mparatorluu (1526-1858)
21. Osmanl mparatorluu (1299-1922)
Bunlarn ardndan ise, kurulmu Trk devletlerinin listesini, beyliklerin listesini, atabeylikler ve
hanlklarn listesini grelim.
DEVLETLER
1- Kuzey Hun Devleti (m. 48-156)
2- Gney Hun Devleti (m. 48-216)
3- 1. Chao Hun Devleti (304-329)
4- 2. Chao Hun Devleti (328-352)
5- Hsia Hun Devleti (407-431)
6- Kuzey Liang Hun Devleti (401-439)
7- Lou-lan Hun Devleti (442-460)
8- Tabga Devleti (386-557)
9- Dou Tabga Devleti (534-557)
10- Bat Tabga Devleti (534-557)
11- Dou Trkistan (Turfan) Uygur Devleti (911-1368)
12- Leang a-to Trk Devleti (907-923)
13- Tang-a-to Trk Devleti (923-936)
14- Tsin a-to Trk Devleti (937-946)
15- Kan-ou Uygur Devleti (905-1226)
16- Trge Devleti (717-766)
17- Karluk Devleti (766-1215)

13

18- Krgz Devleti (840-1207)

19- Sabar Devleti (V. asr-VII. asr)
20- Onogur Devleti (V. asr-VI. asr)
21- Tugurkur Devleti (V. asr-VI. asr)
22- Uturgur Devleti (V. asr-VI. asr)
23- Basaraba Trk Devleti (Romen devletinin balangc 1330)
24- Karahanllar Devleti (840,1042)
25- Dou Karahanl Devleti (1042-1211)
26- Bat Karahanl Devleti (1042-1212)
27- Ouz, Yabgu Devleti (X. asrn ilk yars-1000)
28- Gazneliler Devleti (969-1187)
29- Suriye Seluklu Devleti (1092-1117)
30- Kirman Seluklu Devleti (1092-1187)
31- Anadolu Seluklu Devleti (1092-1307)
32- Irak Seluklu Devleti (1157-1194)
33- Eyyubi Devleti (1171-1348)
34-Hindistan Trk Devleti (Delhi Trk Sultanl) (1206-1413)
35- Msr Trk Devleti (1250-1383)
36- Karakoyunlu Devleti (1380-1469)
37- Akkoyunlu Devleti (1350-1502)
38- Timurlular Devleti (1405-1507)
BEYLKLER
1- Uygur Beylii (8. asr)
2- Karluk Beylii (13. asr)
3- Tolunlular Beylii (868-1417)
4- Akidliler Beylii (935-969)
5- zmirliler Beylii (9. asr)
6- Dilmaoullar Beylii (1085-1192)
7- Danimentli Beylii (1092-1178)
8- Saltuklu Beylii (1092-1202)

14

9- Skmenliler Beylii (1110-1207)

10- Artuklu Beylii (1101-1409)
11- Erbil Beylii (1146-1232)
12- obanoullar Beylii (1227-1309)
13- Karaman Beylii (1256-1483)
14- nan Beylii (1261-1368)
15- Sahip Ata Beylii (1275-1341)
16- Pervane Beylii (1277-1322)
17- Mentee Beylii (1280-1424)
18- andarl Beylii (1292-1462)
19- Karesi Beylii (1297-1360)
20- Germiyan Beylii (1300-1429)
21- Hamid Beylii (1301-1423)
22- Saruhan Beylii (1302-1410)
23- Aydn Beylii (1308-1426)
24- Teke Beylii (1321-1390)
25- Eratna Beylii (1335-1381)
26- Dulkadir Beylii (1339-1521)
27- Ramazan Beylii (1352-1608)
28- Dobruca Trk Beylii (1354-1417)
29- Kad Burhanettin Beylii (1381-1398)
30- Eref Beylii (1300-1326)
31- Berem Beylii (12. asr)
32- Yaruklular Beylii (12. asr)
ATABEYLKLER
1- am Atabeylii (1117-1154)
2- Musul-Halep Atabeylii (1127-1259)
3- Azerbaycan Atabeylii (1146-1225)
4- Fars Atabeylii (1147-1284)
HANLIKLAR

15

1- Byk Bulgar Hanl (630-665)

2- Volga Bulgar Hanl (665-1391)
3- Tuna Bulgar Hanl (681-864)
4- Peenek Hanl (860-1091)
5- Uz Hanl (860-1068)
6- Kuman-Kpak Hanl (9. asr-13. asr)
7- zbek Hanl (1428-1599)
8- Kazan Hanl (1437-1552)
9- Krm Hanl (1440-1475)
10- Kasm Hanl (1445-1552)
11- Astrahan Hanl (1466-1554)
12- Hive Hanl (1511-1620)
13- Sibir Hanl (1556-1600)
14- Buhara Hanl (1599-1785)
15- Kagar Hanl (XV. asr-1877)
16- Hokand Hanl (1710-1867)
17- Trmenistan Hanl (1860-1885)
CUMHURYETLER
1- Azerbaycan Cumhuriyeti (1918-1920)(*)
2- Bat Trakya Trk Cumhuriyeti (lk kurulu 31 Austos 1913 kinci kurulu 1915-1917 nc
kurulu 1920-1923)
3- Trkiye Cumhuriyeti (1923-)
4- Hatay Cumhuriyeti (1938-1939)
5- Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti (1983-)
Not: 1990dan sonra SSCBnin dalmas sonras 5 Trk Cumhuriyeti daha yeniden bamsz devlet
oldu.
Bu listelerde yaklak 112 devletin isimlerini hangi tarihlerde kurulmu olduklar takip edilebilir.
Devletleri kimin kurduu ka yneticinin gelip getii ve lkenin snrlarnn yer alaca bilgiler sunmaya
kalklsa kk boy bir kitap olur. Bu nedenle Trklerin tarih boyunca kurduklar devletlerin sadece listesi
verilmekle yetinildi.
Bu 112 devletin yansra 2 grup devlettende szetmek gerekiyor. Bunlardan birinci grubu; Takent,
Buhara, Fergane, uman, Toharistan gibi Orta Asyada kurulmu Trk krallklardr.Bunlarn in gibi
komularna eli gndermeleri gznne alnrsa bunlarnda devlet saylmas gerektiini gsteriyor. Bunlar
dnda ikinci grup devletler ise; Hindistanda kurulan Trk Sultanlklardr. Bunlarn en nemlileri unlardr:

16

1) Delhi Trk Sultanl

2) Bengal Sultanl,
3) Gucurat Sultanl,
4) Malva Sultanl,
5)Hande Sultanl
6) Dekkan Sultanl
7) Madura Sultanl
Bu Trk devletleri deHindistan topraklar stnde kurulmutur. Bunlar dnda kurulan devletlerin
eksiksiz listesinin olumas ise; in, Hindistan, Rusya kaynaklarnn birinci elden taranmas sonucu
oluturulabilir.
Trklerin kurmu olduu bu devletleri harita stnde izleyince Trklerin yaanan tarihin nemli bir
kesitine damgasn vurmu bir ulus olduunu grmemek olas deildir.
Bir dnem Avrupa ve Asyada Trklerin kurduu Byk Hun, Ak Hun veBat Hun yaniAvrupaHun
mparatorluklar var. Dou snr in Seddi bat snr Byk Britanya olmu. Ondan sonra kurulan
Gktrk mparatorluununda dou snr in Seddi bat snr ise Karadeniz ve Urallar olmu. Gktrkler
250 yl bu corafyada at koturmu. Hunlar ise yaklak 500 yl belirttiim Corafyada atlarn nal
seslerinden sava orkestralar oluturmular. Avar mparatorluu ise svire Alplerinde kurulmu.
Harzemahlar devletinin yerinde ise bugn; ran, Irak, Azerbaycan, Mezopotamya, Basra Krfezi,
Pakistan, Afganistan yer alyor. Babr Trk Devleti ise, Hindistann tm, gneyde Hint Okyanusundan
Himayalar ve Altay Dalarna kadar uzanan usuz bucaksz topraklarda kurulmu.
Bugn Trk devletleri, Trkiye, Azerbaycan, Krgzistan, Trkmenistan, Tacikistan, zbekistan,
Kazakistan veKKTCile birlikte 8 devletten oluuyorlar. Bunun dnda 8 bamsz devlettede zerk
blgelerde yayorlar. Nfus olarak ise yaklak 200 milyon nfus ediyorlar. Trk dnyas demek 200
milyon nfus demektir.
KAYNAKLAR

Doan Avcolu, Trklerin Tarihi, Tekin Yaynevi stanbul 1998 (5 Cilt)

Claude Chane, Trkler, 1979 stanbul

Anl een, Trk DevletleriTarihi, nkilpYaynevi 1984 stanbul

MustafaAkda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi (2 Cilt) stanbul 1985

V.Z. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri. 1946 stanbul

.H. Uzunarl, OsmanlTarihi, 1980 Ankara 10 Cilt

Andeasyon, Urfal Mateos Tarihi, 1982 Ankara

Faruk Smer, Ouzlar, stanbul 2002.

Dr. Ali Tayyar nder, Trkiyenin Etnik Yaps, 1995 Ankara

P. A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar 1992 stanbul

Bozkurt Gven. Trk Kimlii 1993 Ankara

17

Prof. Dr. Orhan Trkdoan, Etnik Sosyoloji, 1997 stanbul

N. Brent Kennedy, Meluncanlar, 1996 stanbul

Prof. Dr. Anl een, Trk Devletleri Tarihi, 1988 stanbul

Ylmaz ztuna, Trklerin Tarihi, 1995 stanbul

Steve Fenton, Etnisite, 2001 stanbul

OSMANLI MRASI
Osmanl mparatorluu, Trklerin mparatorluk eklindeki devlet rgtlenmelerinin sonuncusudur.
Tarihi kaytlara gre; Trkler Osmanl mparatorluu dnda 15 mparatorluk daha kurmulardr. Bunlarn
ilki Saka skit mparatorluu, Osmanl mparatorluundan nceki kurulan son imparatorluk ise,
Hindistanda kurulan Trk Babr mparatorluudur. Osmanl mparatorluunun dou snr Hazar Denizi,
Pakistan, Basra Krfezi, Bat snr Cebelitark Boaz, Viyana, Kuzey Snr, Krm Hanl, Karadeniz i
deniz olacak ekilde Finlandiya, Gney snr Kuzey Afrikann tm, Msr, Svey Kanal, Arabistan
yarmadasnn tm en gney ucu Yemen olmutur.
Bu corafyada bugn 50 devlet kurulmu bulunuyor. Bunlarn 19u Arap devleti, 15i Balkan ve Avrupa
devleti, 5i Kafkas, 7si Orta AsyaTrk devleti, 2si Kbrs, srail ve Trkiyedir. Yani Osmanl
mparatorluunun dald corafyada bugn 50 devlet kurulmu bulunuyor.
Bugn Trkiyede birok etnik ve dinsel grup ite bu cografyadan kalan mirastr. Ya da kurulu
devletlerin Trkiye iinde kalm nfus paralardr. Sras ile bakldnda; erkesler, Grcler,
Ermeniler bu adlarla kurulan devletlerin Trkiyede kalan paralardr. erkesler ve Grcler g yolu ile
1860lardan sonra gelmitir. Ermenilerin bir ksm Ermenistann u ya da bu ekilde Trkiye iindeki
nfusudur.
Rumlar, Pontuslular, Bulgarlar, Pomaklar, Arnavutlar, Bulgaristandan veya Balkanlardan gelen
gmenler Osmanlnn bu corafya ile ilikileri sonucu devam eden toplumsal bir durumdur. Yani bu
kesimlerde Balkanlarn Trkiye iindeki devamdr.
Eston, Alman, Molokan, Kuban Kazaklar ve Polonezlerde Rusyann bizde kalan Osmanl ilikisi
tarihsel misafirleridir.Musevilerde tabi baka bir ekilde ama ayn.
Araplar, Krtler, Sryaniler, Nasturiler, Sudanllar, Keldaniler, Yezidiler ise yine Osmanlnn Orta
Dou, Mezopotamya, Arap Yarmadas,Kuzey Afrika nedeni ile Trkiyede kalm toplumsal misafirlerdir.
Bu adn saydmz etnik ve dinsel gruplar Trkiyenin etnik yaps iinde gren anlay acaba
hemen hemen ayn toplumsal kesimlerin Avrupaya ii g nedeniyle bata Almanya olmak zere,
Fransa, ngiltere, Hollanda, Belika, Avusturya, sve ve Norvete gittiklerini hatrlatrsak bu grular ad
geen lkelerin etnik grup haritasna dahil edecek mi? Hatta bunlara; ran, Irak, Afganistan, Pakistan,
Bengalde, Hindistan ve dier uzak dou lkeleri ile Msr, Fas, Tunus, Cezayir, Sudan ve dier Afrika
lkelerinden gelip su anda Avrupada yaayan toplumsal kesimler bulunduklar Avrupa lkesinin etnik
grup haritasna dahil edilecek mi? Ve hatta bunlara smrgeleri olan Avrupa devletlerinin
smrgelerden gelip Avrupa da yaamaya balayan toplumsal kesimleri yaadklar Avrupa lkesinin
etnik grup haritasnda yer alacaklar m?
Trkiye, 2004 itibariyle yaklak 70 milyon nfusa sahip bir lkedir. Bu nfusun en fazla yaklak
%15i etnik grup olarak ifade edilen kesimlerden olumaktadr. Bunun yaklak %10unu Krtler
oluturuyor. Geriye kalan %85 nfus Trktr. Buda nfusun yaklak 60 milyonu ediyor demektir.

18

Andrews, Trkleri, Trkmen diye, Azeri diye Tahtac diye snflandrp ayr etnik gruplar retmitir.Bu
nafile bir abadr. Andrewsin bu konudaki bilgilerini artrmak istiyorum. Belki yeni etnik gruplar retir diye.
te ilk akla gelen eitli yrelerde Trklere verilen yresel isimler yledir
Trkmen boylarna verilen bu mahalli isim yada lakaplar dndaTrkiyedeki Trk nfusu yle tasnif
etmek gerekir.
TRKLER
1) Hanefi TRKLER
2) Alevi TRKLER
3) ii TRKLER
4) Hristiyan TRKLER
2) ALEV TRKLER
a) TahtacTrkmenler
b) epni Trkmenler
c) Sra Trkmenler
d) Amucalar3
4) HIRISTYAN TRKLER
a) Ortodoks Hristiyan Trkler
1) Gagavuz Trkler
2) Karaman Trkler
b) Katolik Hristiyan Trkler
c)Protestan Hristiyan Trkler
1) HANEF TRKLER
Trkiye nfusundan etnik grup olarak ifade edilen %15 nfus karlrsa %85i Trktr. Fakat bu
%15inde %14 slamdr. Bu nedenle genel olarak ifade etmek gerekirse Trkiye nfusunun %99u
slamdr. Ama slam nfus iinde farkl yorumlar farkl yaplanmalar var. rnein; Krtlerin %80i afii
slamdr, % 20si ise Hanefi slamdr. % 99 slam nfustan % 14 oran karlrsa slama inanan Trk
nfus ortaya kar. Bu ise oran olarak %86 dr. Bu % 86 slamiyete inananTrklerdir. Fakat Trkler
iinde farkl slami yorumlar da var. rnein Alevilerde slama inanyorlar ama Snni-Hanefi slama
inanmyorlar. Azeri Trklerde slama inanmyorlar. slam iinde tahmini bir oran ifade etmek gerekirse
slamiyete inananTrklerin %25i Alevilie inanan Trklerdir. Azeri Trkler ise yaklak nfus olarak bu
orann %2si civarndadr.
MuseviTrk Trkiyede yok denecek kadar azdr. Trk corafyasnda Hazar Trkleri tarihte islamiyet
ile Hristiyanlk arasndaki rekabet sorucu Musevilii kabul etmiler hatta sre iinde asimile olup
Yahudilemilerdir. Trkler dnda Musevilie inanan toplum dnya stnde yoktur. Hazar Trkleri
dnda yine slamdan nce Krm Tatarlar iinde ok kk bir grup Musevidir.Birde Kalmuk veKpak

19

Trkleri arasnda yine kk bir grup Musevilie inanmaktadr. Trkiyede imdi Musevilie inanan Trk
yok denecek kadar azdr.Baka lkelerden olupta g sonucu Trkiyeye gelenler ise sre iinde
slamiyete inanp gemi inancn brakmlardr.
2) ALEV TRKLER
Trkler, slamiyetle tanmadan nce ok tanrl ve tek tanrl dinlere inanyordu. Bunlar
arasnda; Mani, Budist, amanizm bilinen ok tanrl inanlardr. Semavi dinler olarakta slamiyet ile
tanmadan nce Musevilikle ve Hristiyanlkla tantlar. te Musevilie inananHazarTrkleri ve
Hristiyanla inanan Gagavuz Trklerin bu dinlerle tanmalar bu srece rastlar.
slamiyet, Arap yarmadasnda 620 de Allah tarafndan vahy oldu. Trkler slamiyet ile yaklak
300 yl sonra tantlar. Bu nedenle slam iinde Hz. Muhammet dnemi, hilafet meselesi srasnda
kan olaylar, drt halife dnemi Kerbela olay v.s. yaanmt. Trkler slamla tantnda baka
inanlara mensuptular. Trklerin slamla tanp din olarak kabullenmeleri; uzun, yorucu, dlkavgal, kanl bir sre yaandktan sonra gerekleti.
O srada Trkistanda sufilik Trkler arasnda yaygnd. En ok sevilen sufi pir ise pirlerin piri
Trkmen by Ahmet Yesevi idi. Trklerin slam kabul Ahmet Yesevinin slami yorumu ile
oldu. Pir Ahmet Yesevi, slamla Trkmen geleneini meczederek kendi slami anlayn oluturdu.
Bu ise slamn sfi, dervi yorumu oldu.
Ahmet Yesevi slam iinde Emeviler ile Ehlibeyt arasndaki ayrmda hakszla uram taraftan
yana oldu. Eitlikten, zgrlkten, haka blmc kesimden yana oldu.Bu ise slam iinde Ali
yanll, Ehlibeyt yanll yani daha sonra adna Alevilik denen slam yorum idi. Anadoluya bu
dncelerini dervileri kanal ile bata Hac Bekta Veli ile ulatrd. Bu maya Anadoluda tuttu ve
dnyada eine, emsaline rastlanmayacak derecede tadna doyulmaz bir oluum ortaya kt.
te Trkmenin slami yorumu byle mayaland Anadolu toprana
Bu oluum Seluklu dnemini yaad. 600 yllk Osmanl dnemini yaad ve gnmze geldi.
phesiz herey gibi o da deiti. te slamn Trk yorumu, Trke yorumu denecek slami
yorumun ad Alevilik oldu. phesiz slamda dier dinler gibi gittii corafyada baz deiimlere
urad. Naslki; Vehabilik slamiyetin Arap yorumu ise, iilik Farsa yorumu ise, afiilik Krte
yorumu ise bu anlamda Alevilikte slamn Trke yorumu denebilir.
Aleviliin, Trklerle ve slamla birlikte Anadoluda yaklak 1000 yllk yani 10 yzyllk tarihi var.
Alevilik Trkmenin slami anlaydr. phesiz bu 1000 yldaTrkmen Snni yorumla da, ii
yorumla da afii yorum ile de karlat. Anadoluda Alevilii kabul eden Arabada Arnavuta da
rastlamak olasdr. Ama Alevilii kabul eden erkese, Grcye, Laza rastlanmamtr. Bugn
Krte konuan ama kendine Alevi diyen bir toplumsal kesim var. Bu toplumsal kesim Alevilii kabul
eden Krtler deildir. Bu toplumsal kesim, Osmanl dneminde Yavuz-ah smail atmas sonras
Krt blgesine zorunlu g edip Krte renen ve sre iinde yaklak 400 yl sonra Krtleen
Trkmen Alevilerdir. Krtlerin Alevilii benimsemesinin tarihi-toplumsal artlar pek olumad.
Trkiyede Aleviler; Sivas, Erzincan, Tunceli, Bingl, Varto, Malatya, Adyaman, Antep, Tokat,
Amasya, Yozgat, Krehir, Nevehir, Kayseri ileri ile dank olarak, Akdeniz, Ege ve Trakyada
yayorlar. Son yllardaki gler nedeni ile; stanbul, Ankara, zmir, Bursa, Antalya, Adana, Mersin
gibi iller ve Almanya, Hollanda gibi bazAvrupa lkelerinde nemli bir Alevi nfus yer ald.
Trkiyede yaklak 15 milyon Alevi nfus bulunuyor. Bunun 1 milyonu Avrupada bulunuyor. Bu
sayy eitli kaynaklar daha ok ya da daha az gsteriyor. Ama Alevi toplumunun kanaat nderleri
ve aratrmaclar tarafndan il ve leler Genel Nfus saymlarndan yaplan karsama sonucunda
2000 ylnda yaplan saymlar sonucu; 15 milyon Alevi nfus bulunuyor.

20

Alevilik, Trkler iinde etnik bir ayrm deildir. Trkiyede Alevilik etnik bir ayrm deildir.
Alevilik dinsel bir ayrmdr. Kendisi dinsel bir oluumdur. Daha dorusu dinsel derken slamdan
ayr bir dinsel ayrm deil, farkl bir slami yorumdur.
Osmanl bir mmet devleti idi. mmetin ortak paydas din hatta mezhep ortakldr. Alevilik
slamda mezheplere scak bakmayan bir anlaytr. Aleviler Osmanl ile ayn dinsel yorumu
paylamadklar iin ayr dtler. Aleviler Osmanldan sonra ilk defa laik Cumhuriyette nefes
aldlar. Ama bekledikleri zgrlkler gereklemedi. Hanefi slam kendi resmi dinsel anlay olarak
kabul eden Osmanl adeta yeniden ama baka bir biimde iktidarda yer ald. Laik Cumhuriyet
kuruldu. Ama devletin resmi dinsel anlay deimedi. Hanefi slam laik Cumhuriyetin resmi dini
oldu. Alevilik yine dland. Laik Cumhuriyet Hanefi slama sponsorlua devam etti. Alevilere
yaplan hakszlk giderilmedi. Bugn Alevilerden de alnan vergilerle oluan genel bteden oluan
Diyanet btesi Hanefi slama ve iinden kan laik Cumhuriyet kart, demokrasi kart, insan
haklar kart, kadn haklar kart kesime sponsorluk yapmaya devam ediyor.
KAYNAKLAR

Cemalettin elebi; Alevi Bektai Yolu, 1998 Ankara

Bedri Noyan; Bektailik (6 cilt) 2002 Ankara

Rza Zelyut; Alevilik, 2001 stanbul

Cemal ener; Alevilik Olay 2002 stanbul

Baki z; Alevilik Nedir, 1998 stanbul

a) Tahtaclar, epniler, Sralar, Abdallar v.b.

Aleviler, Trkmendir. Baz yrelerdeki Aleviler boy adlar ile soy adlar ile isimlendirilir. epniler, Sralar
Trkmen boy adlardr. Anadoluda bu ekilde isimlendirilen yaklak 50 civarnda toplumsal kesim vardr.
epniler, Karadenize gelen ilk Trkmen boylardr. Ege ve Marmarada dank olarak yaayan Alevilere
epni ad verilir. Sralarda Tokat ve yresindeki Trkmen boylarndan bir kesime verilen boy addr. Bunlar
ayr etnik grup olarak ifade etmek doru olmaz.
Tahtaclar, ise, Toroslarda, Egede Kazdanda, Mula yresinde orman kylerinde yaayan Alevi
Trkmenlerdir. Onlar geimlerini orman rnleri ile karlarlar. lerinde Alevide vardr. Snni de vardr.
Tahtaclar, Alevidir. Yrkler Hanefidir.Bu ayrm Trkmenlerin yapt iten kaynaklanmaktadr. Mesleki bir
ayrmdr. Abdallarda Orta Anadolu Krehir yresinde yaayan bir Trkmen boyudur. Geimlermi davul,
zurna alarak, balama alarak salardr. Dnlere bu yrede bunlar mzik iin arlr. Tamemen bir
mesleki isimdir. Abdallarn inan olarak ounluu Alevidir.
Tahtaclarda, Abdallarda Trkmendirler. Bu ayrmlar mesleki ayrmlardr. Sosyolojik olarak, antropolojik
olarak elbette inceleme konusu olabilir.Ama, Trkiyede Etnik Gruplar adl bir kitapta bu meslekler, etnik
grup olarak geerse bu o almann nemli bir zaaf olarak kabul edilir.
KAYNAKLAR

smail Engin, Tahtaclar, 1998 stanbul

Veli Asan, Tahtalar, 2001 Ankara

Baha Sait, Anadoluda Aleviler Bektailer 1994 stanbul

Neet aatay, Tahtacar, slam Ansiklopedisi

Mehmet Erz, TaktacKy, 1564 stanbul

21

Murat Kk, Cemaati Tahtacyan 1995 stanbul

P.A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar, 1992 stanbul

A.T. nder, Trkiyenin Etnik Yaps 1999 Ankara

Zihi Papak, Terekemeler (Karapaklar) 2002 stanbul

3) TRKLER

iilik denilince hemen akla ran geliyor ve tm iilerin Fars olduu sanlyor. Halbuki bu alglama
hataldr. iilik, slam iinde tpk Alevilik, Hanefilik, afiilik, Mevlevilik gibi bir yorumdur. Esas olarak ise,
Farslarn slam yorum yorum tarzdr.
randa Farslarn dnda; Aleviler, Krtler, Afganlar, zbek Trkleri, Azeri Trklerde var. Kuzey ran
ya da gney Azerbaycan daki nfusun %90, Azeri Trkmendir. rann yaklak 35 milyon nfusu var.
Bunun yaklak 15 milyonu Trktr. Trklerin 1 milyon kadar Alevidir. Dierleri ise iidir.
ran ile Azerbeycan veTrkiye komudur.Seluklular ve Osmanllar dneminde bile ran, Seluklu ve
Osmanl haritas iinde bulunuyordu. Bu nedenle randa youn saylabilecek bir Trk nfus bulunuyor.
rann komu illeri olan; Karsta, Idrda ve Ardahanda youn bir ii Trk nfus bulunuyor. Son yllarda
gler nedeni ile, gemite ve yakn gemite randan gelen gler kanal ile stanbul, Ankara ve zmir
gibi kentlerde hayli ii Trk nfus var. Trkiye snrlar iinde yerleik ve gmen gelen ii Trklerin
says yaklak 1 milyon civarnda bulunuyor. Bu nfus; Kars, Idr, Ardahan, stanbul, Ankara, zmir gibi
kentlerde bulunuyor.
KAYNAKLAR

Abdlbaki Glpnarl, iilik, 1986 stanbul

P.A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar 1992 stanbul

A.T. nder, Trkiyenin Etnik Yaps, 1999 Ankara

Doan Avcolu Trklerin Tarihi (5 cilt) 1986 stanbul

Farsn Trkleri Atlas Dergisi Austos 2004 stanbul

4) HIRSTYAN TRKLER
(GAGAVUZ ve KARAMANTRKLER)
1) GAGAUZ TRKLER

Gagavuz Trkleri ve Karaman Trklerini ayr birer etnik grup olarak nitelemek Trkleri inandklar
din yada mezhebe gre etnik grup yaratma dncesinin sonucudur. Gagavuz Trkler, slamiyeti
tanmadan nce Hristiyanla inanan Trklerdir. Trke konuurlar. Ortodoks Hristiyanla inanrlar.
Moldavya, Ukrayna, Bulgaristan,Romanya gibi lkelerde aznlk grup olarak yayorlar. Moldavyada
zerk bir Cumhuriyetleri var. Balkanlardan Trkiyeye gelen glerde zellikle Bulgaristan
veRomanyadan gelen glerle Trkiyeye de gelenler olumtur. Bunlar; Edirne, anakkale-Biga,
stanbul, Ankara, zmir gibi yerlere yerletirilmitir. Bazlar Trkiyeye 93 Harbi sonucu gelmitir.
Dardakiler ibadetlerini kilisede Trke yapyor. Trkiyeye gelenler zaman iinde Hristiyanl
unutmular.
Kendilerine Gkouz diyorlar. Gagavuz tekiler tarafndan aalama olarak kullanlrm.
Moldavyaya bal Gagavuz zerk Cumhuriyette 50 kiilik meclisleri var. Bayraklar; Gk mavisi renkli
stnde kurt ba var. Kurt g kayna anlamna geliyor. Babakanlar; Fodor Monolov,

22

Cumhurbakanlar; Stefan Topal Mihailoludur. Moldav ya da 300 bin nfuslar var.Trkiyede misafir
olarak gelen gruplar dnda Gkouz Trk yok denecek kadar azdr.
2) KARAMAN TRKLER
Karaman Trkleri, Osmanl dneminde Karaman Beyliinden kalan Trklerdir.Bir dnem
Karamanolu Mehmet Beyin Bey olduu Trkmen Beyliidir. Kaynaklardaki bilgiye gre; Trke
konuan Ortodoks Hristiyan olan Trklerdir. Yaz dilleri Yunan Alfabesi ile ama yazlan dil Trkedir.
Kkenlerine ait iki gr var.
1) lk gr: Karamanllar, Ortodoks Rumdur. Dilleri Trke tarafndan asimile edilmitir.
2) kinci gr; Karamanllar Trktr. Ama Ortodoks Hristiyanla inanyorlar. Doan Avcolu
Karamanllar iin; dilleri Trke, dinleri Hristiyan diyor.Hamdullah Suphi; bu Ortodoks kadnlardan
yzlerce eski Trke kelime rendim diyor. Evliya elebi; Rumcabilmeyen Hristiyanlar diyor.
Avram Galanti; Rumlar, Yunanca bir tek harf bilmezdi diyor.
Karaman Trkleri; Konya, Karaman, Nide, Nevehir, Kayseri, Ankara, Kapadokya, Aksaray, Ihlara,
rgp, Gremede yaarlar.
1923 Mbadalesinde; Hristiyan olduklar iin Yunanistana gnderilirler. Kapadokyadan yaklak 60
bin kii bu zorunlu g sonucu Yunanistana gider. Balkanlarda ise, slamiyete inanp Trke bilmeyen
100 bini akn insan 1923 mbadelesi ile Trkiyeye gnderilir. Bu olayBertnard Levis yle
deerlendiriyor: Vatana kavuma deil, gurbete srgn diyor. Prof. Dr. Kemal Karpat ise; Slav
kkenli Trke bilmeyen Pomak, Bosnal, Hersekli, slam olduu iin Trk kabul edilmi, Hristiyan fakat
Trk kkenli olduu iin Trke konuan Gagavuzlar, Karamanllar Anadolu HristiyanlarTrk kabul
edilmemi Yunanistana gnderilmi.
Karamanllar; kendilerini Anadolu Hristiyan olarak niteliyorlar. Konutuklar dil ise, sade Trke,
Anadolu lisan diyorlar. Karamanlca, Karamanl Trkesi adlarn veriyorlar.
Bugn stanbul-Karakyde kapsnda; Bamsz Trk Ortodoks Patrikhanesi yazl olup altnda ise;
stanbul Ba Episkoposluu-Anadolu Ortodoks Kilisesi Kurulu Tarihi 21.9.1922 yazan kilise ve minik
cemaati Karaman Trklerinden bugne kalan bir miras saylyor.
Kurtulu Savanda Karamanllarn bir ksmYunanllar bir ksm ise Trk tarafn desteklemitir.
Papa Eftim, 1922 ylnda Fener Rum Patrikhanesine kar karak Trk Ortodoks Hristiyanlar
Patrikhanesini kurar. Trk olmalar nedeni ile ayr bir kilisede birarada olmaya karar verir. Ama bu aba
olumlu sonu vermez. Anadoludaki tm Ortodoks Hristiyanlar milliyetlerine baklmakszn mbadeleye
dahil edilir.
Mustafa Kemal, arln koyarak Kurtulu Sava srasndaki yararllklar nedeni ile Papa Eftimi
mbadeleye dahil etmez. Bunda; Lozan Antlamasna gre Fener Patrikhanesinin lke dna
karlmas srasnda doacak boluun Papa Eftim vastas ile giderme ya da en azndan Patrikhanenin
gcnn dengelenmesi dnceside olabilir.
Papa Eftim, MustafaKemalin desteini arkasna alnca stanbula gelir. Trk Ortodokslar
Patrikhanesini kurar. O gn bugndr Trk Ortodoks Patrikhanesinin an alyor. Kilisenin yurtsever
izgiside Papa Eftimden miras olarak devam ediyor.
Bu kilise dnda; Protestan Hristiyan Trkler son yllarda oluan bir yaplanmadr. Bu oluumda
son yllardaki misyoner almalarnda bunda pay olsa gerekir. Daha ok ev kiliseleri tercih eden bu
kilise taraftarlarnn sayca fazla olduu sanlmyor. Tahminen 100-200 kiilik bir cemaat saylr.

23

Son on yldr, Trk Katolik Cemaati ad basnda hi duyulmad. Bir kiliselik cemaatinin olup
olmadda tartmaldr. En son 21 Haziran 2004 tarihli Cumhuriyet gazetesinde kilisenin dini temsilcileri
yanlarnda Av. Kezban Hatemi ile Babakan Recep Tayyip Erdoan ile ekilmi bir fotoraf ve alt yazy
bilginize sunmak isterim. Babakan Recep Tayyip Erdoan, Assompsion Rahipler Topluluunun
ardndan dn Trk Katolik Cemaatleri RuhaniReisleri Kurulunu kabul etti. Katolik rahipler, grmede
Assompsion Rahipler Topluluu gibi stanbuldaki kilise, okul ve huzurevlerinin bulunduu arazilere ilikin
kullanm hakk istedi. Erdoan, yaplmas gereken ne ise yaparz taahhdnde bulundu. Diye yazyor.
Trkiyede Trk halk Hristiyan dnyasna ve Trkiyedeki Hristiyanlara kar genel olarak olumlu
duygular tayor. Bunun dndaki davran biimi ok mnferittir. Ve siyasi bir yaklam ierir. Hristiyan
biri ile tanmak, dost olmak, komu olmak geleneksel Trk iin adeta bir ayrcalktr. Trk halk genel
olarak Bat yani yabanc hayrandr. Evliliklerde bile gerektiinde, Alevi-Snni, Trk-Krt ayrm nedeni ile
evlilikler gereklemez. Ama aday kz ya da erkek yabanc olursa bu i daha kolay olur. Baz sra d
olanlar saylmazsa geleneksel Trk halknn davran byledir.Bu nedenle Trklerde Hristiyan
dmanl yoktur. Trkler inanlar gerei slam kkenli trbe ve ziyaret yerleri gibi Hristiyan kkenli
dinen kutsal kabul edilen yerleride ziyaret eder, kurban keser, dua eder, lokma datr, efaat dilerler.
Tpk; Meryem Ana gibi, AyaYorgi gibi, Sen Antuan gibi v.s. Geleneksel Trk halknda Hristiyan
dmanl yoktur. Tam tersine Hristiyan yaniBatl hayranl vardr.
KAYNAKA

Yakup Aygil, Hristiyan TrklerinTarihi, Ant Yaynlar, 1995 stanbul

L. Ligeti, bilinmeyen Asya, 1986 Ankara

Dr. Harun Gngr, Gagauz Trkleri 1991 Ankara

Erol Gngr, Hristiyanlaan Trkler, 1983 Ankara

Hale Soysu, Kavimler Kaps, 1992 stanbul

Mustafa Ekincilikli, Trk Ortodokslar, 1998 Ankara

Harun Gngr, Gogauz Trklerinin Etnik Yaps, 1998 stanbul

ARAPLAR

Cumhuriyet tarihimizde bir ilk gerekleti. Hkmet ABne girme koullarna endeksli olarak Trke
dnda konuulan dillere radyo ve Tvde yayn yapmaya balad. Bu alanda artk yeni bir dnemin
baladn syleyebiliriz. Tabi burada aslnda ama, Krteye radyo ve televizyonda yayn hakk
verilmesidir. Bu konuda gelebilecek tepkileri asgariye indirmek iinde Krte yaynn yanna; Zazaca,
Arapa, Bonaka, erkescede arkada yapld.
Dnya Konjoktr, OrtaDoudaki gelimelerAKP ABD ilikileri ve AKP slam lkeleri ilikileri
dnldnde bu olayn dnlp tanlarak uygulamaya konduunu sylemek biraz zor
grnyor.Krte meselesi bir trl zlmeli idi. Ama acaba bu zm olabilecek en iyi seenekmiydi.
Peki Krtenin yannda bugne dek en kk talepleri olmayan Bonaka radyo veTvde yayn
hakkda ne oluyordu? Nitekim bu konuda Bonaklar, tepki de ge kalmadlar. 11 Haziran 2004 gn 12
tane Bonak Kltr ve Yardmlama Dernei ve Vakf gazetelere aklamann dnda birde YceTrk
Milletine diye ilan vererek; Bizim byle bir yayna ihtiyacmz ve talebimiz yoktur Aznlk gibi
alglanmamza sebep olacak, talebimiz olmayan bu uygulamann muhtemel olumsuz sonularndan
sorumlu olmayacamz kamuoyuna duyururuz. diyorlar.

24

Yine erkesler, Araplar iinde srpriz saylabilecek TRTnin radyo ve TVyayn iin erkeslerin ve
Araplarnda nemli bir ksmnn Bonaklar gibi dndn ok rahat yazabilirim. Zazaca yayn
Zazalar iin adeta piyangodan kmken Krtler iin ise Krte yayn; verilen silahl mcadelenin
siyasi sonular olarak yorumlanmaktadr.
Her eye karn bu uygulama lkemizde yeni bir dnemi balatmtr. Srgit yasaklarla hibir
toplumsal sorunun zlmediine tarih tanktr. Temennimiz; zamanlama bizim kayg duyduumuz gibi
sonulanmaz ve toplumsal bara hizmet eder.
imdi gelelim balktaki konumuza; TRKYEDEKARAPLARa
Trkler, Araplarla slamiyet ile tannca tanrlar. Yl olarak ise; 8.9. yzyl O zamandan beride
Araplarla olumlu ya da olumsuz biimde iletiim halindelerTrkler iin slam Arap Ordular demektir.
Arap denilince akla gelen ise slamiyettir. Halbuki Araplarn tamam slam deildir. Hristiyan, Yezidi,
Musevi Arap olduu gibi Araplarn tm slamiyetin ayn mezhebine de mensup deil. Araplarn
Hanefisi var, afiisi var, Hambelisi var, Malikisi var, Vehabisi var, iisi var, Alevisi var.
Trkiyedeki Araplar bize Osmanldan mirastr. Osmanlnn ykseli dneminde; Fas, Tunus,
Cezayir, Suriye, Msr, Hicaz, Yemen, Arap Yanmadas,Basra Krfezi, Irak, rdn, Kuds, Filistin,
Kuveyt, Bileik Arap Emirlikleri, Libya, Mezopotamya, rann bir ksm Osmanl mlk idi. Osmanl
mparatorluu corafyasnda bugn yaklak 50 devlet kurulmu bulunuyor. Trkiyedeki Araplar
Osmanl mparatorluu dalup Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra misak-i milli snrlar iinde kalan
Araplardr.
Araplar dinsel deil, etnik bir ayrmdr.Trkiyede Arap denilince tm slam kabul edilir. Hatta tm
ehli snnet vel cemaat olarak kabul edilir. Yani Snni Mslman saylr. Hatta baz kesimlerde slam
sevgi ve saygs Arap sevgisi ile zdelemitir. Araplara; Kavmi-necip (stn kavim) denilir. yi slam
olmak iin adeta Araplamak gerekir gibi bir anlay vardr. Arap olan Mslmanlar dndaki
Mslmanlar; Mevali Mslman ikinci snf Mslman, kle Mslman olarak grlr. Ama gerek
durum byle deildir.
TRKYEdeki Araplar 3 ana guruba ayrarak incelemek gerekir. 1) Snni Araplar, 2) Alevi Araplar
(Nusayriler) 3) Hristiyan Araplar.
1) SNN ARAPLAR
Araplar ayr bir millettir. Ama uluslamann kendi i dinemii ile gelimemesi nedeni ile yabanc
byk devletler Ortadoudaki beklentilerine bal olarak bir millet ama 20 civarnda devletten
olumutur. Bu etki lkelerin haritalarna dek yansmtr. Haritalarnda girinti knt yok gibidir. Adeta
haritalar masa banda cetvelle izilmitir.
Trkiyenin komular ve tarihsel ilikilerinin ouAraplarla olmutur. te baz Arap devletleri; Suudi
Arabistan, Birleik Arap Emirlikleri, Irak, Suriye, Msr, Libya, Fas, Cezayir, Tunus, Sudan, Kuveyt,
rdn, Filistin, Yemen
Trkiyedeki Araplarda lkemizin Arap corafyasna yakn corafi blgelerinde yaamaktadrlar.
Snni Araplar daha ok Mardin, Siirt, Urta, Bitlis, Urfa, Hatay ve son yllarda gler nedeni ile stanbul,
Ankara gibi illerimizde yaamaktadrlar. Mardinin, Tur Abdinin gney-batsnda Midyat, Nusaybin,
Gerc, Kzltepe, Savur gibi ilelerinde yaarlar. Urfann ise, Harran ovasndaki kylerinde Akakale,
Viran ehir, Hilvan, Silvanda Hatayn ise Amik Ovasnda yaamlarn srdrrler.

25

Araplar tarihilerin yazdklarna gre; ilk defaSuriyeye Neptun krallar arr. Byk skender
Suriyeye geldiinde burada Adnaniler hakimdir. Halife mer zamannda, Muaviye am valisi iken sahil
eridi Araplarca ikan edilir.
Bu yrelerdeki Araplar Snni slamdr. Ama evredeki Krtler gibi afiidirler. Arap oluptaafii olan
Trkiye dnda yok gibidir. Bu durum; afii Araplarn etnik kimliini tartma konusu yapmtr. Acaba;
afii Araplar tercih olarak afiilii semi Araplar mdr? Krtlemi Araplar mdr? Yoksa Krt olup
tarihsel sre iinde Araplam Krtler midir?
Cumhuriyet dneminde Araplarn iliki ve elikileri daha ok corafi yaknlk nedeni ile Trklerden
ok Krtlerle olmutur. Kamuoyunda ou kez Arap ve Krt ayrm yaplamadan doulu herkes Krt
olarak alglanr. Araplarn ou Arapa dnda Krteyi de ok yaygn ikinci dil olarak
konumaktadrlar.
Arapa, dilbilimcilere gre Sami dil gurubundadr. Trkiyede yaayan Araplar arasnda da birok
lehe fark vardr. Sadece Mardinde 11 civarnda lehe fark olduu dibilimciler tarafndan tesbit
edilmitir. Hatta blgede Hristiyan Araplarn konutuu Arapa ile Mslman Araplarn konutuu
Arapa bile farkldr. Hristiyan veMusevi Araplarn konutuu bir baka Arapa leheyi Mslman
Araplar anlayamazlar. Diyarbakr lehesi, Sason lehesi, Bitlis lehesi, dil lehesi, Hatayda yaayan
Lbnan-Suriyelilerin lehesi, Urfa-Harranda Bedu Suriyelilerin lehesi Arapa lehelerinin bazlardr.
Bu denli karmak lehe ilikileri AraplamKrtlerden olduu gibi Krtlemi Araplardan da
sosyolojik olarak szetmek gereini ifade ediyor. Yine ayn yrede Krtlemi Trklerin veAraplam
Trklerinde varlndan sz etmek olas grlyor.
Nfus olarak ise ad geen blgede 1965 saymlarna gre; 365, 340 kiinin Arapa konutuu
bunun 179.309 kiisi ise Snni Araplardan olutuu tesbit edilmitir. kinci dili Arapa olan nfusun
says ise, 357.058 kiidir. En ok Snni Arap ise; Mardin, Urfa, Siirt gibi illerimizde yaamaktadr.
Trkiyedeki toplumsal konumlarna baktmzda Araplar ve Arapay aznlk gibi grrsek biraz
yanlrz. Zira aznlk olarak kabul etsek bile (ki; nfus olarak byledir) olduka ayrcalkl bir aznlk
kesimi olutururlar. Osmanl dneminde zaten alfabe Arap alfabesi idi. Dil olan Osmanlca ise ArapaTrke karm bir dildi.Trke adeta ikinci dildi. Cumhuriyetten sonra ise uluslama srecinde Trke
birinci plana kt. Ama Arapa engeli bir trl alamad. Trkler bugn bile anadilleri ile ibadetlerini
yapamyor. Trkler, slamlamakla kalmad bu sre onlar adeta Araplatrd.Bu nedenle Arapa hala
ok etkin bir aznlk dil olarak varln srdryor. Arapa; Kuran kurslarnda, manHatip liselerinde,
lahiyat Fakltelerinde, Camilerde v.s. etkin bir ekilde varln srdryor.Btn bunlar yetmezmi gibi
birde Arapa TRT tarafndan devlet televizyon ve radyosu kanal ile Arapa yayn yapmak Trkiyenin
nne konmaya allan etnik tuzakn bir paras olmaz.
2) ALEV ARAPLAR (NUSAYRLER)
Halk arasnda; Fellah, Arap Ua ya da Nusayri denen topluluk Arap Alevilerdir. Baz
kaynaklarda bu isim; Alevi diye de yazlr.
slamiyet tpk daha nceki semavi dinler gibi tek yorumlu bir din deil. slamiyet iinde farkl
yorumlar var. Bu yorumlar Trkler, Krtler arasnda yaand gibi Araplar arasnda da yaanmtr.
Araplarn tm tek slam mezhebe mensup deil. rnein Suudi Arabistanl Araplar slamiyetinHambeli
Mezhebinin Vehabi tarikatna inanyorlar. Irak, ran ve Suriyedeki baz Araplar slamiyetin ii Mezhebine
inanyorlar. Kuzey Afrikadaki baz Araplar slamiyetin Hambeli Mezhebine inanyorlar. lkemizdeki
Araplarnda bir ksm slamiyetin Hanefi, bir ksm afii bir ksm ii yorumuna inanrken bir ksmda

26

slamiyetin Alevi yorumuna yani Nusayrilie inanyorlar. te Trkiyenin; Hatay, Adana, Mersin,
skenderun yresinde yaayan Araplar Nusayrilerdir.
Nusayri ad, Muhammet bin Nusayriden geliyor. Muhammet bin Nusayri, Ehlibeyt mridi, man
Hasan Askerinin rencisidir. Doumu kesin olarak bilinmeyen Muhammet bin Nusayri 873 de Hakka
yrmtr. Nusayrilik; nesreden, zafer kazandran, Hz Alinin yannda zafer kazanm askerler
anlamnda kullanlyor. Alevilik, bir anlamda; Hatay, Lbnan, Frat Beyleri, Suriyede slam bir yorumun
ald biimdir.
Trkiye dnda; Suriye, Lbnan, rdnde de Arapa konuan Aleviler vardr. Trkiyedeki
Nusayrilerin Arap olduunu yazan kaynaklar olduu gibi; Hatay, Adana, Tarsus, Mersinde kalabalk bir
gurup olan Nusayrilerin ounluu Arapa konuurlar ancak kendilerini Arap olarak grmezler diyen
aratrmaclarda vardr. Bunlardan Dr. Ali Tayyar nder; Kendi ifadelerine gre atalar HarunReitin
yerine geen olu Mutasmn Trk annesinin Horasanl kavimleridir. Tarihi veriler de grubun
aklamasn dorulamaktadr. diyor. Yani iddiaya gre; Arap Aleviler olan Nusayriler etnik olarak Arap
deil, Abbasiler dneminde sarayla ilikileri iyi olan Trkmenlerin tarihsel sre iinde
Araplammalardr. Yani Araplam Trkmenlerdir. Anadilleri Arapa olduu halde kendilerini Arap
deilde Trk diye ifade etmeleri bu tarihsel durumdan kaynaklanyor olabilir.
Arap Alevilerin nfus saysn ise; 1965 saymlarna gre; 183.000 1972 ylna gre; 290.000 kii
olduu belirtiliyor. Trkiyede ad geen yrelerde Araplarn toplam nfusunun 1 milyon civarnda olduu
tahmin edilmektedir. Araplar, Trkiyede dier toplumsal kesimler ile o denli ili-dl olmuturki birok
kimse bir zamanlarn dileri bakan Vahit Halefolunun, Jet Fadln, imdiki babakanmz Recep
Tayyip Erdoann ei Emine Erdoann Arap olduunu nereden bilebilir. Bunlara benzer yzlerce rnek
saylabilinir. O zaman Arap olupta ayrmcla tabi olmaktan szetmek olduka zorlama olur. TBMMde
yaklak; 30 Arap milletvekilinin olduunu bilmem belirtmenin bir anlam var m?
Arap Alevilerde youn bir Hz. Ali sevgisi vardr. Bu duygu halini Ak Virani divanndaki
nefeslerinde ok baarl ifade etmitir. Arap Alevileri ile Trk Aleviler arasnda Alevilik ile ilgili baz farklar
vardr. Ama bunlar daha ok biimsel farkllklardr. Arap Alevilerde Arap kltrnn etkileri
grlmektedir. Bu Arap corafyasnn etkisidir. rnein Trkmen Alevilerde kadna hibir ayrmclk yok
iken Arap Alevilerde kadn ikinci plandadr. Kadn-erkek birlikte ibadet yapmyor. Semah dnmyor.
Balama yok. Dedelik yerine eyhlik var. Musahiplik yerine Amca var. Talibi, genci Amca yetitiriyor.
Arap Alevilerde, asimile olanlar dndakiler ibadet olarak Cem yapyorlar. badetlerini dergahlarda
yapyorlar.
Hatay, skenderun, Adana ve Mersindeki Arap Alevilerinin toplumsal yaamlar Siirt, Mardin ve Urfa
yresinden olduka farkldr. Buda Alevi olmalarnn davurumundan kaynaklanyor. rnein bu
yredeki Arap Aleviler batan beri Laiklik ve Cumhuriyetin yannda yer almlardr. Mustafa Kemal ve
devrimlerinin yannda dnde bugnde yer almakta tereddt etmemilerdir.
Hataydan szederken, 1938de Hatayda kurulan 17. Trk Devleti HATAY CUMHURYETnden de
szetmek gerekir. Suriye o yllarda Fransz smrgesidir. Hatay Trkiyeye dahil olmak ister. Fakat bu
engellenir. Bunun stne 1938 ylnn austos aynda Hatayda Tayfur Skmenin Cumhurbakanlnda
HATAY CUMHURYET kurulur.
1938 AustosundaHatayda milletvekili seimi yaplr. 40 milletvekilli bir meclis oluur. 2 Eyll 1938
de Hatay Cumhuriyeti faaliyete geer. Bir yla yakn bir sre faaliyet gsteren HATAY CUMHURYET
Franszlarn, ngilizlerin ve Suriyenin engellemelerine karn 27 Haziran 1939da HATAY
CUMHURYET MECLSnin karar ile TRKYEye katlr. Bu olay diplomasi tarihine Mustafa Kemal ve
smet nnnn diplomasi zaferi olarak geer.

27

Hatay, skenderun, Adana, Mersin, Samanda, Krkhan, Altnz yrelerindeki Araplarn ounluu
Alevidir. Hatayn nfusu yaklak 1.200 bin kiidir. Hatayn %80i Alevidir. Hatay TBMMe son
seimlerde 4 milletvekili vermitir.
3) HIRSTYAN ARAPLAR
Musevilik ve Hristiyanlk tarih olarak slamiyetten daha ncedir.Bu tek tanrl dinde ayn
corafyada Ortadouda ortaya kmtr. Bu blgede ise daha ok Araplar yayor. Musevilii de,
Hristiyanlda, slamiyeti de benimseyen Araplar olmutur. AyrcaYahudiler ile Araplarn akraba
olduunu da tarih kitaplar yazyor. Beni srail oullarn kastediyorum. Hatay ilk Hristiyanlk merkezleri
saylr. Kilikya corafyas iindedir. Arap Hristiyanlara Nasrani ad verilir.
Hatayn Trkiyeye 1938de katlmasndan sonraHristiyan Araplar Lbnan veSuriyeye g ederler.
Oradan da Avrupa ve Avustralyaya giderler. Hatay Hristiyanlkta kutsal kenttir. Antakya Patriklii daha
sonra ama tanmtr. Dnyada Arap Hristiyanlarnn saysnn bir milyon kii olduu ifade edilir.
Trkiyede ise Arap Hristiyanlarn saysnn 10 bin kii civarnda olduu tahmin edilmektedir. 19. y.y.dan
beri Arapa Ortodoks Arap Kilisesinin ayin dili olarak kabul edilmitir.Katolik Melkitlerinin Bizans
ayinlerinden miras aldklar ayinlerin yapld dilde Arapadr.
Arap Ortodoks Kilisesinin 1930 yllarndaHatayda 300 bin kii olduunu baz kaynaklar yazyor.
Daha nce; Erzurum, Diyarbakr, Mersin ve Antakyadaki Piskoposluklar zamanla etkisini kaybederek
kapanr. Son yllarda inan turizmi ve benzer yntemlerle blge Hristiyanlk asndan turistik anlamda
olsa da ekim merkezi yaplmaya allmaktadr.
KAYNAKLAR

C, J. Edmands, Krtler, Trkler, Araplar, 2003 stanbul

nan Keser, Nusayriler. 2002 stanbul

Virani Hayat ve Eserleri 2001 stanbul

M. E. Galib et-Tavil, Nusayriler, 2000 stanbul

P. A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar, 1992 stanbul

O. Trkdoan, Etnik Sosyoloji 1997 stanbul

A. T. nder, Trkiyenin Etnik Yaps, 1999 Ankara

Albert Hourani, Arap Halklar Tarihi, 1997 stanbul

KRTLER

20. yzylda belkide hibir topluluk hakkndaKrtler kadar ok yaz yazlmamtr. Aratrma
yaplmamtr. Krtlerin kkenleri, dili, dini, dier kltrel zellikleri bu denli didik, didik edilmemitir.Bu
yzylda Krtler hakknda binlerce eser yazlmtr. Son 10 yldaTrkiyede sadece bu satrlarn yazarnn
ktphanesinde biriken kitap says 1000i bulmutur. Yaynlanan dergi saysnn eidi ve kan saylar
yzlerce olmutur.
Krtle ilk ilgi Rusya kaynakldr. V.Minorsky, B.Nikitin, Jaba gibi Rus Krdologlar konuyu iyi
aratrmak iin Urumiye ve Erzurum konsolosluklarnda bile grevlendirilmilerdir. Ruslar, 1856 Paris
Antlamas ile scak denizlere boazlar yolu ile inme umudunu kaybedince hemen 1860da St.
Petersburg niversitesinde bir Krdoloji blm kurmular Jaba, Nikitin, Bazinin ve Minorski Krtl
ncelemek iin grevlendirmilerdir.

28

General Maslofsky Rus projesini yle anlatr. Ruslarn bu uurdaki gerek niyet ve lkleri Frat
boylarnda Rus-Kazaklar ile Mujiklerini yerletirmek, yani buralarda Krm lkesi, Kuban boylar ve
Karadenizin dousu gibi Ruslatrarak, skenderun ileBasra Krfezine kmakt.(1)
B.Nikitin Krt tarihi ile ilgili olarak; Tarih ve dilbilim alannda yaptmz bu gezi henz bir ok
noktay karanlkta brakyor ve Krtlerin kkenleri zerinde ancak baz varsaymlar ne srmemize
imkan veriyorsa, antropolojide bize bu konuda fazla yardmc olamayacaktrDiyor: Yani Krtlerin
kkeninin belirsiz olduu, tartmal olduu vurgusunu yapyor
Nikitin gibi Minorskyninde Krtler hakknda yazdklar bazKrtler tarafndan bayrak gibi alglanr.
Ama bakn Minersky; Krtlerin menei meselesinin hallini, Krt, ananeleri ve slam kaynaklar
kolaylatrmamaktadr. diyerek Krtlerin kkeni konusunda ok iddial konumamak gerektiini
yazyor. Krtlerin Kkeni kitab ile Krtler arasnda nemli bir n edinen hsan Nuri bile kitabnda
Krtlerle, Krtlerin atalar kabul edilen Medler hakknda bir iliki kurmann tarihsel zorluklarndan bakn
nasl szediyor: Bugn Med diye bir airet de yoktur. Medistann merkezinde Krt milletinin
ortaya kmas nasl olmutur? Kemal Burkayda tpk hsan Nuri gibi; Araplarn fethinden nce Krt
Tarihi, sanat ve dier kltrel zellikleri hakknda yeterli bilginin mevcut olmadn ifade ediyor.
Krtlere srarl tarih oluturma abalar ok parlak sonular oluturmamtr. nk bu konuda
aratrma yapanlarn abas Krtl binlerce yl ncesine gtrmek ve Mezopotamya corafyasnda
Krtlere bir tarih bulmaktr. Halbuki, her etnik kimlik belirli bir dnemin ve belirli artlarn
oluturduu bir olgudur. Tarihin belirli bir dneminde farkl bir ok toplumsal yap belirli artlar altnda
toplumsal harman olu surecinden geerek yepyeni bir etnik kimlik oluturabilir. Tarihte Etiler, M.
2000li yllarda, Hunlar M.S. 4.5. yzylda olumu etnik kimliklerdir. Bugn bunlar toplumsal olarak tarihe
mal olmulardr. Silinmi gitmilerdir.
Krtlere ilgi, Ruslardan sonra tarihi olarak Batl byk gler tarafndan olmutur. Gelecee ynelik
planlarnda tesadflere yer brakmak istemeyen Batllar hazrlkl olmay kendine ilke edinmilerdir.
Onlar ie, dnyann balca petrol yataklar olan Orta Dounun etnik haritasn en ince detaylarna kadar
aratrmakla balamlardr.
Trk, Fars, Arap dnda kendi denetimlerine tabi yeni bir toplumsal gcn Orta Douda olmas
kendileri iin gereklidir. Orta Douda oynanacak satranta byle bir ta hayati nemde olabilir. te bu
yeni unsuru kefetmek iin ilk masum, bar yol bilim ak ile yanp tutuan sosyologlar,
antropologlar yani aratrmaclar blgeye ymaktr. Krt milliyetileri ise, mal bulmu maribi
misali bu aratrmaclarn ardndan topyalarn oluturmaya balamlardr.
Sonuta; bu maksatl, dardan belli bir ama iin ynlendirilen duygusal abalar sosyal bilimlerin
amaz, taviz vermez nesnel yaklam ilkeleri karsnda yenik dt. Ortada varsaymlar amayan
birbirleriyle ve zaman zaman kendi ile elien ok farkl tezler ortaya kt. Ve hala Krtlerin kkeni
aydnlatlmad. Nikitinin, Bazininin, Minorskynin, Bruninessenin v.s. tezlerinin hem Krtl
savunanlara hem Trkl savunanlara, hem Zazal savunanlara hem kar tezlere referans
oluturmasnn srr burada aranmaldr. Bu youn almalar, iyi ayklanmak ve bilimsel nitelik gzeterek
yine de nemli veri birikimlerini salamay gerekletirmitir. Doru sonu karmak salkl bak asna
baldr.
Krtlerde, Osmanldan bugne kalan mirastr.Krtlerin tarihini bir ksm yazarlar Mezopotamyada
5.000 yllk gemie gtrr. lk Krt ya daKrdistan adnn, Msr Firavunlarnn yazlarnda grld,
Zeburda, Tevratta grld, Babilin amur tabletlerinde okunduu, Ksenefonun Onbinlerin
Dnnde Karduhi adna rastland bilinenler arasndadr.

29

Krtlerin tarihi konusunda 3 gr vardr. Bunlardan birincisi; Krtlerin 5 bin yldr

Mezepotamyada yaayan bir halk olduu, atalarnn da Medler olduu savunulur. Bu dnce baz
Batl Krdologlar tarafndan ve Krt siyasileri tarafndan savunulur. Bu konuda ikinci gr; Krt
diye bir halk yoktur. Krte diye bir dilde yoktur.Krtenin varlna dayanarak Krtlerin varl
ispatlanmaya allyor. Krte diye bir dil yoktur. Krmanci, Sorani, Gorani gibi baz kabile dilleri
var. Her dil illede etnik bir kimlik olmadna gre Krt diye bir etnik kimlikte yoktur.Ya da dil says
kadar etnik kimlik var ise Krte diye bir dil yoktur.Kurmanciye, Garaniceye, Soraniceye, Dimiliceye
v.s. ayr etnik toplum demek gerekir. Bu diller boy, airet v.s. dilleridir. Krtler daha milliyet, millet,
ulus v.s. olmu bir toplum deildir.Millet, milliyet v.s. oluumu ncesi toplumlardr. Krte denilen
dil; Farsa ve Arapadan olumu bir lisandr. Krtler nce Rus daha sonra da Batl glerin
maniple ettikleri bir toplumdur. Alfabesi, szl, yazm kurallar v.s. bile batl Krdoloji Enstitleri
tarafndan oluturulan bir lisandr. Alfabesi, szl, yazl edebiyat, yazl tarihi olmayan bir dildir.
Her ey Batllarn talebine gre oluturulmaktadr.
Bu konuda nc gr ise; Krt diye bir toplum yoktur. Batl aratrmaclar Krt dedikleri Zaros
kavmini Mezopotamya lkesine balama saplants vardr. Krtlkle ilgili pek ok veri baka bir
corafyay Asya Steplerini gstermektedir. rnein; Yenisey Elege ant tanda Alp Urunga Ben Krt
lhanym diye dnyaya seslenmektedir. Prof. Dr. Aydn Taneri bu dnce tarzn yazd kitabn
balna tayarak; Trkistanl Bir Trk Boyu Krtler demitir.(1)
Bu tartmalar basnmzda son 100 yldr yaplyor. Toplumumuzda nemli tahribatlarda yapmtr.
Bu nedenle ok kan kaybda olmutur. Krtlerin Krtl-Trkl artk gemite kalmtr. Trkiye
Cumhuriyetinin Avrupa Birlii yelii erevesinde oluan konsept sonucu Krtlerin Krt olduu
devleti temsil eden en yetkili azlardan da ifade edilmitir. Sleyman Demirel Babakanl dneminde
Diyarbakr ziyaretinde; Krt realitesini tanyoruz.Krtler 1. snf vatandatr derken, Mesut Ylmazda
babakanl srasnda AB grmeleri ardndan bir Diyarbakr ziyareti srasnda; Avrupa Birliinin yolu
Diyarbakrdan geer diye ifade etmitir.
Krte, AB uyum yasalar Kopenhag kriterleri erevesinde anadilde yayn kapsamnda Krtenin
Krmani lehesinde ilk yaynn 9 Haziran 2004 de TRTde yapmaya balad. Ayn kapsamda; erkese,
Arapa, Bonaka ve Zazaca yaynda balam bulunuyor.
KRTLERDE DN
Krtlerin dini yapsn incelerken 3e ayrarak incelemek gerekir. Bunlar;
1)Snni (afii+HanefiKrtler)
2) Alevi Krtler
3)Hristiyan Krtler
Snni Krtleri, afii ve HanefiMezhebi diye blmek gerekir. Snni Krtler toplam Krtlerin %70ini
oluturuyor. afii Krtler ise Snni Krtlerin %80ini oluturuyor. Alevi Krtler denilen Krtler toplam Krt
nfusun %30unu oluturuyor. Ama bu kesim Krt olmaktan ok Krteyi 1. dil ya da 2. dil olarak
konuan kesimdir.Sosyologlarn ve Alevi toplumunun kanaat nderlerine gre, Krte konuan Aleviler
Osmanlda Yavuz S. Selim-ah smail arasnda olan aldran Savandan sonra can gvenlii nedeni
ile Krt blgelerine 1516 lardan sonra zorunlu g eden Trkmen Alevilerdir. Sre iinde Krtleen
toplumsal kesimdir.
Bu durumu; P. A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar kitabnda; Bugn Krtlemi gruplar
arasnda nceden bir Trk kimliine sahip olduunu hatrlayan veya bir Trk kimlii
atfedebilecek olanlarda vardr. Dedikten sonra, Ayrca Krtlerin Trkletii durumlara dair

30

belgelerde mevcuttur. Diyor. Tunceli ve Erzincan yaylalarnda hala konar-ger bir airet olarak
yaayan avak Aireti iin ise; Tuncelide yaayan ve farkl bir kltre sahip yar gebe bir grup
olan avak bir eit Kurmanca konuur, fakat konutuklar dil Kurmanca konuan dier insanlar
tarafndan anlalamaz, leheleri ok benzer olanlar bile ayn gl yaarlar. tesbitini yapmtr.
Alevi Krtler denilen kesimin son yzyldr afii Krtler ile hibir toplumsal ilikisi nerede ise yoktur
denilirse abart saylmaz. afii slam, slam dininin en kat yorum tarzdr. afii Krtler; Aalk, eyhlik
sisteminin en kat olarak yaad yrelerdir. Tutucu feodal ilikiler olan Aalk-eyhlik sistemi ile slamn
en kat yorumu olan afiilik birleince daha tutucu bir toplumsal yap ortaya kmtr. Alevilik ise,
slamn en hmanist en liberal en zgrlk yorumudur. Bu iki yorumun birbiri ile bark yaamas ok
zordur.
Bu nedenle Aleviler ile afiilerin diyalogu son yllarda nerede ise hi yoktur. Evlilikler nerede ise asla
olmuyor. Olanlar ise baarsz oluyor.
HanefiKrtler, Hanefi slam anlayndan kaynaklanan bir zellik olmas nedeni ile afiilie kyasla
daha liberal bir slami anlaytr. Hanefi olan Krtlerin daha ok Krtleen Hanefi Trkmenler olduu sav
var. Toplumsal ilikiler ve kltrlerin birbirini etkilemesi sonucu Krtleen Trklerin direk afiilii
benimsemeyip Hanefilii muhafaza ettikleri sz konusu cemaat tarafndan savunulmaktadr.
KRT NFUSU
Bat ve Trkiye kamuoyunda Krtler denilince en ok nfus saylar merak ve tartma konusudur.
Trkiyedeki dier aznlk nfuslarn yaptrm gc zayfr. Trkiyede Trklerden sonra en byk nfusu
Krtler oluturuyor. Kendi aralarnda ise afii Krt nfusun oran en yksek orandr. afii Krtler tm
Krtlerin % 70ini, Hanefi Krtler tm Krt nfusun % 10unu, Alevi Nfus %20sini oluturur. Hristiyan
ve Yezidi Krt says orana giremeyecek kadar kktr.
1965 Genel Nfus saymnda Krt Nfus; 2.219.502 dir. 1982 de Genel Nfus saymna gre;
3.800.000 dir. 1984 de; Genel Nfus Saymna gre; 6.200.000 dir. Bugn il ile ky dzeyinde HADEP,
DEP, DEHAPn seimlerde ald oylara gre v.s tahminen, 9-10 milyon arasKrt nfus bulunuyor. Bu
orann iinde 1 milyon civarnda da Zaza nfus bulunuyor.
llere gre dalm ise yledir: afii Krtlerin veHanefi Krtlerin nfuslar; Van, Hakkari, Ar, Siirt,
Bitlis, Batman, rnak, Mu, Diyarbakr, Urfa illerinin nfusunun ounluunu oluturuyor. Bir ksmnda
bu oran %70-80 civarndadr. Kars, Mardin, Bingl, Erzurum, Elaz, Malatya, Adyaman, Gaziantep,
Mara, Tunceli, Erzincan, Sivasta ise seyrek olarak bulunuyor.
Tunceli, Erzincan, Sivasta afii Krt hi yoktur. Osmanl dnemindeki srgnler nedeni ile;
Cihanbeyli, Haymana, Kulu, Tokat gibi ilelerde de vardr. Son yllarda ki gler nedeni ile ise; Ankara,
stanbul, zmir bata olmak zere, Bursa, Adana, Antalya ve Mersinde ok nemli bir Krt nfus
bulunmaktadr. Bu iller dnda seyrekte olsa baz illerde de vardr.
Alevi olup Krte ya da Zazaca konuan nfus ise; Tunceli, Erzincan, Sivas, Elaz, Malatya, Antep,
Adyaman, Mara, Bingl il merkezlerinde ve Elbistan, Pazarck, Krecik, Akada, Sarz,ayrl, Tercan
gibi ilelerde bulunuyor.Krte konuan ya da Zazaca konuan Alevi says ise yaklak 1 milyon
civarndadr.
Gneydou illerinden Bat illerine stanbul, Ankara, zmir hatta Antalya, Adana, Mersin gibi illere
gelen Krt nfus ksa zaman sonra g etteii blgede yapt seimlerde gsterdii siyasal davran
gstermiyor. Blgede Krt bilinen partiye oy verdii halde Batdaki kentlere gtkten sonraayn
davran grlmyor. Oylar baka partilere gidiyor.

31

Krtlerde grup kimliini oluturan ortak koul etnik kimlikten ziyade dinsel hatta mezhepsel kimliktir.
Etnik kimlik ikinci planda kalr.rnein; seimlerde geleneksel afii Krt semen, nce dinimin partisi
diye ifade ettii Refah-AKP izgisi, sonra milliyetimin partisi diye ifade ettii etnik kimlie ncelik
vermektedir. Krt blgesinde feodalizm arlkl olarak kendini toplumsal hayatta hissettirmektedir.
Blgede merkezi otoriteden ok mahalli otorite olarak aann otoritesi hakim olan otoritedir. Mahalli
otorite olarak AalkSistemini karsna alan merkezi otorite temsilcisinin adeta ynetim ans yoktur.
Tm blgedeki dzenleme adeta blgedeki bu denge stne oluturulur.
Osmanl dneminde bu durum aalk-eyhlik lehine daha hakimdi. Cumhuriyetle birlikte
ksmen bu otorite sarsld. Osmanlda tm mlk Allah adna padiahnd. zel mlkiyet yoktu. Ama
bu kural Gneydou blgesi iin bir istisna tekil ediyordu. Bu blgede Airet reisi olan aalara,
eyhlere gerektii zaman Osmanl saray topraklar babadan oula miras yolu ile gemekte dahil
veriyordu. Bu blgede tmar sistemi uygulanmyordu. Osmanl saray Krt feodallerine adeta rvet
datyordu. Krt feodalleride blgede Osmanlnn adeta ileri karakolu idiler.
Krt feodalleri Osmanldan elde ettii bu ayrcalklar nedeni ile Cumhuriyeti benimsemedi.
Cumhuriyete kar Osmanlnn yannda yer ald. Osmanlda kurulan HamidiyeAlaylar kurulacakKrt
devleti iin adeta ordu oluturuyordu.Krtlere devlet ynetimini retiyordu. Baz Krt aalarnn
ocuklar Londrada okutuluyordu. Krt Teali Cemiyeti ngilizlerin destekledii rgtledii ibirliki bir
rgt idi.
Krt feodalleri ile laiklikten demokrasiden, insan haklarndan, kadn-erkek eitliinden ve kanun
nnde eitlikten yana olan Cumhuriyet ynetimi arasnda kan uyumazl vard. Bata Krt Teali
Cemiyeti kanal ile hilafeti saltanat, eriat savunan Krtler, Cumhuriyet kuruluncada yaptklar isyanlarla
Cumhuriyet kartlklarn sk sk gsterdiler.
Cumhuriyet ynetimine kar, 1925de eyh Sait nderliinde Binglde ardndan Rakotan
veRamanda, Sasonda, Arda, Mutkide, Bicarda ayaklandlar. Asi Resul, Tendrik, Savar, Zeylan,
Oramar ayaklanmalarda bu ayaklanmalar izledi. Yaklak 20 ayr ayaklanma ile Krt feodalleri
emperyalizme, ibirlikilerine ve Osmanl saray artklarna kar mcadele eden Kuvay-i Milliye
ordusuna kar ayaklandlar.
Cumhuriyete kar gerekleen bu ayaklanmalar o gnk dnya siyaset tablosundan ayr
dnmemek gerekir. Sadece eyh Sait syanTrkiyeye Musul-Kerkk Petrollerini kaybettirmitir.
Bu ayaklanmalar hala paylalamayan Orta-Dou petrol yataklarnn hakimiyetini elde etme yarndan
baka birey deildir. Bugnden dne bakldnda aradan geen 80 yldan sonra yine baa dnlm
bulunuluyor.Deien sadece hakimiyet mcadelesi veren gler dengesi oluyor.
Osmanl dneminde Krtler, Trklerden daha intiyazl bir toplumsal kesimdi. Trkler edraki bi
idrak iken Krt feodallerinin tapu hakk vard. Trkmenlerin tapu hakk yoktu.
Cumhuriyet ynetimine kar Krt feodallerinin en byk tepkisi kanun nnde eitlii kabul
etmemeleridir. Onlar Osmanldaki imtiyazlarnn devamn istiyorlard. Bu nedenle Toprak
Reformuna, Douya kadn-erkek eitliinin, eitimin, yolun, suyun, okulun, seme ve seilme hakknn
zgrce kullanlmasna hep kar oldular. Cumhuriyet vatandalarna kanun nnde eit olma ilkesini
getirdi ve uygulad.Kamuoyunun bildii gibi 1.TBMMnin te biri Krt milletvekillerinden olutu. Bu oran
adeta gelenekselleti. Bugnk TBMMnin de te biri Krt kkenli milletvekillerinden olumu
bulunuyor. imdiye kadar kurulan 50yi akn TBMM hkmetinde yzlerce Krt kkenli milletvekili
bakan olmutur. u andaki Babakan ba danman Cneyt Zapsu 1925te Cumhuriyete isyan eden
eyh Saitin torunudur. ileri Bakan Abdulkadir Aksu, Milli Eitim Bakan Hseyin elik ve 10a yakn
bakan Krt kkenlidir.

32

Cumhurbakan MustafaKemal Atatrkten sonraki Cumhurbakan smet nnMalatyal olup Krt

kkenlidir. Babakan ve Cumhurbakan olan zal Malatyal ve Krt kkenlidir. Blent Ecevitin Krt
kkenlidir. Trkiyede nemli bir sermayedar kesim Krt kkenlidir. Halis Toprak, Aa Ceylan, kale,
Tatlclar v.s. bunlardan sadece bir kadr EskiDEPli Ahmet Trk Gneydouda Mardinde Kano
Kale denilen malikanesinde 5 bin zel korumas ile korunan atosunda yayor. DYP eski milletvekili
Sedat Bucak ve airetinin 15.000 silahl adam bulunuyor.
Tm bunlara karn Krt eksenli siyaset ile seimlere katlan HADEP, DEP, DEHAP adlar %10 Krt
nfusun ancak %4n alabilmektedir. zellikle kentlere gen Krtler, Krt eksenli siyaset yapan
partiye oy vermede ok ekonomik davranyorlar. Alnan oy; genel seimlerde 1,5 milyonu %4 %5i
gemiyor. Bu sonularda bu tr siyasallamaya halkn ilgisinin ls saylabilir. Toplam Krt Nfus 10
Milyon ise bu oran yaklak % 10u saylr.
Uzun yllardr her uluslararas toplantda Trkiyeden Krtlerle ilgili olarak; Krte yayn ve Krtenin
anadili olarak isteyenin renebilmesi iin renme hakk isteniyordu. Mays 2004 de devlet televizyonu
ve radyosu ile Krte yayn balad. Yaklak bir yldr da Krte kurslar ald. Ama ne yazk ki, Ne
Krte retmek iin alan dershaneler yeteri kadar renci bulabildi. Ne de TRTnin TV ve radyo kanal
ile balattKrte veZazaca yayn yeterli ilgiyi toplad.
Batmanda bile alan Krte kursuna 480 kiilik dersaneye 80 kiilik renci kayt yaptrd. Bu
durum bu talebin halktan kaynaklanmadn, halkn somut durumuna hitap etmediini kabul edene
etmeyene gstermi oldu. Demek ki talep nemli lde siyasi bir talepmi, ya da kk bir aznln
talebi olduunu gsteriyor.
KAYNAKLAR

Nikitkin, Krtler 1995 stanbul

Bazinin, Krt Tarihi 1992 stanbul

Minarsyk, Krtleri 1978 stanbul

. Beiki (Btn Kitaplar) 1995 Ankara

Kemal Burkay, Krt Tarihi 1996 stanbul

Yaln Kk, Krtler stne Tezler, 1988 Ankara

Krt syanlar (Genel Kurmay Belgeleri 3 Cilt) 1992 stanbul

P.A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar 1992 stanbul

M.Bayrak, Krdoloji Belgeleri, 1997 Ankara

M. Bayrak, Alevilik ve Krtler 1997 Ankara

Birikim Dergisi, S. 71. 72

eref Han, erefname, 1998 stanbul

smail Glda (Btn Kitaplar) 1990-2004 stanbul

Abdullah calan (Btn Kitaplar) 1990-2004 stanbul

ZAZALAR

Dil konusunda Uneskonun yapt bir aratrmaya gre bugne dek dnyada konuulmu ve
konuulmakta olan 7 bini akn dil tesbit edilmi bunlarn 4 bin ksuru tarihe mal olmu, halen konuulan

33

dil says ise 3 bin ksur kadardr. Bu arada yeni diller de oluuyormu, 18 tane yeni dil tesbit edilmi,
bunlardan biriside Almanyada bulunan Trk iilerinin orada doup Alman toplumuna tam uyum
salamam genlerin konutuu dilmi. Bu dilde Almanca ile Trke kararak yeni bir dil olumu. Bu
ortaya kan durumu Unesko ayr bir dil olarak saptam. Byle eyler gemite olduu gibi bugn ve
gelecekte de olabilir demektir.
Dnyada halen konuulan 3 bini akn dil var. Ama buna karn 177 tane devlet var. Yani her dil
sahibi, bir devlet kurmam. Her devlette ise dnya ortalamasna gre; yaklak 17 dil var. Bu ortalama
tabi lkeden lkeye, devletten devlete deiiyor. in, Hindistan gibi lkelerde yzlerce dil var. Ama tek
dilli devlet yok. Bu konuda en homejen devletler bile birden fazla dilin konuulduu devletlerdir.
O halde farkl etnik ve dinsel yaplardan kanmak elimizde deil. Bunun yolu en uyumlu ekilde
ortak hukuk erevesinde yaam salamaktr. Devlet yneticilerine den grev bir orkestray en gzel
ekilde ynetmektir. Orkestradan kan akortsuz sesleri annda tesbit edip normal seyrine sokmaktr.
Akortsuz sesler var diye orkestradan da mziktende vazgeilmez. Mzik tek nota ile olursa monoton
kalabilir. Mzik ok nota ile geliir. Mziin gelimilik derecesi kulland mzikal eitlilikle llr.
Trkiyedeki Zazalara gelince; Zazalk etnik bir ayrmdr. Dinsel ayrm deildir. Ama Zazalarn etnik
kimlii hayli tartma konusudur. Trkiyedeki Krt milliyetiliini savunan siyasi akmlar Zazalarn Krt
olduunu Zazacannda Krtenin bir ivesi olduunu savunuyorlar. Trkiyedeki Trk Milliyetiliini
savunan baz siyasi akmlar ise Zazalarn Trk olduunu, Zazacann da Trkenin bir kolu olduunu
savunuyorlar. Her iki kesimde tarihilerden ve sosyologlardan baz referanslar vererek iddialarn
glendirmeye alyorlar.
Zazalarn Krt m? Trk m? olduu eklindeki etnik yap tartmas srerken 1988-89 yllarnda
svete Trkiyeden siyasi nedenlerle yurtdna kan Ebubekir Pamuku adl yazar Zazalarn ne Trk
nede Krt olmadklarn onlarn ayr bir etnik kimlik olduklarn Zaza olduklar iddiasn kard dergi
(Piya) vekitapta iddia etti. Bu dncenin yurt dnda olduu gibi yurt iinde de yansmalar oldu. O
tarihe dek ounlukla Zazalar, Krtlerin bir koluZazacay da Krtenin ivesi sayan baz eski Krt ve
Sosyalist Zazalar Zazal savunmaya baladlar. Konu ile ilgili referans olabilecek dergi ve kitaplar
kardlar. Bu almalar Zazalar, Krt deilse kimdir? Sorularn tartma konusu edinceZazalara
Krtlerden ayr bir tarih arama gereksinmesi ortaya kt. Berhem Dergisi, Piya ve Ayre Dergisi ile Ali
Kayann Dersim Tarihi ve Deylemden Dersime kitaplar bu arayn sonucu ortaya kan almalar
oldu.
Bu tartmalar konusunda baz bilgiler vermek gerekirse; Davit M. Mac Kenzie; Zazalarn bugn
yaadklar topraklara ne zaman g ettiklerini bilmediini ve Medler ile Krtler arasnda bir ba
kurmann yanl olduunu ifade ettii grlyor. Polbius ise; Medlerin kuzey komular olan
Deylemlilerden szederek, onlarn bugnk Zazalarn atalar olduunu ifade ediyor. Minorski; Zaza bu
insanlara ve konutuklar dile komularnca verilen addr. Onlar kendilerine Dimil derler. imdiki,
dilbilimcilerin bu ismin Deylemden tredii zerinde anlatklar aktr, Diyor. Oskar Man ise; 19061907 yllarnda blgede yapt aratrmalar sonucu hazrlad yazdaZazacay Krtenin bir lehesi
olarak adlandryor.W. B. Loocwood veT.M. Jhonstone ise; Dimiliceyi iyi bir dil olarak kabul ediyor.
Terry Lynn Toodd; Dimiliceden hareketleZazalarn ayr bir halk olduunu belirtir. ngvar Sauberg;
Zazalarn ayr bir halk olduunu belirtir. Mac Kenziede Zazacay ayr bir dil olarak kabul eder. F.
Mller; Zazacann Krte ve Farsadan treyen bir dildir diyor.
Hadank; Zazacay ayr bir dil olarak gryor. Albert Socin 1898de;(1) Zazalar, Kurmanciden farkl
diyalekt konuan Krtlerdir.Diyor.
V. Minorsky ise slam Ansiklopedisinin ngilizce basnnda; 20. yzylda Krtler arasnda kesinlikle
Krt olmayan bir unsurun-Zaza-tesbit edildiini belirtir. dedikten sonra; Zazalarn Krteden ok farkl

34

bir Kuzey-Bat lehesi konutuklarna deinir. Zazalar iin; Gerek Krtler olmayan ranl airetler
diyor.
O. Mann, M. Kenzie, Haddak, Bruinessen, Gran ve Hewrami Zazalar Krtlerden kararllkla
ayrmaktadr. Prof. Kojimada; Zazacay ayr bir dil olarak snflandrmakta hatta bir Krt dil grubunun
bulunmadn dier lehelerinde ayr bir dil hrriyeti tadn ifade etmektedir.(2) Prof. Dr. Yaln Kk
ise; Zazaca oka sanldnn aksine Krtenin bir lehesi deildir. Zazaca Krte d kalyor. diyor.
Deiik aratrmaclarn tesbitlerinde de grld gibi Zazalar farkl etnik kimliklerde ifede
edilmektedir. Bu farkllk birazda Zazalarn mulak yaplarndan kaynaklanyor olabilir. Ayrca; sosyal
bilimlerde bir ilke vardr. Uluslarn kkenini etimoloji yolu ile tanmlamak her zaman salkl deildir.
Etimolojiler, tarihi ve corafi olgulara zgl zelliklere analizlerinde nemli yer vermek zorundadrlar.
Unesco Almanyada Almanca-Trke karm oluan dile ayr bir dildir diyor. Yani bu dil
Almancadan ve Trkeden olusada Almancada deildir. Trkede deildir. Ayr bir dildir. Peki bu dili
konuanlar ayr bir etnik kimliktendir denebilir mi? Denemez. nk bu insanlar Trktr. Bu nedenle
Zazaca konuan herkese de Zazadr veya Krttr demek ok nesnel bir tanmlama olmaz. Bu nedenle;
Tuncelili, Erzincanl, Sivasl bir ok yal Zazaca bilen kimse; Horasandan gelen Trkz demesi
anlamldr. 1921 TBMM Dersim MilletvekiliHasan HayriBey Meclisteki konumasnda; Harezmden gelen
veTrke konuan atalarna Seluklu hakan Alaaddin Keykubat tarafndan buralarda yer verilmi
olduunu aklyor. Yavuz Sultan Selim zamannda, Harezmli AleviTrkler Dersim dalarna ekilmek
zorunda kalm ve bu tecrit neticesinde Krtlemilerdir ya da Zazalamlardr.Diyor.(3) Ayn
dnceleri yazar M. erifFratta, Yrenin Zazalarnn 300 yl ncesine kadar Trke konutuklarn
sre iinde Zazacay yadaKrteyi renip Krtletiklerini ifade ediyor.(4)
Zazalarn tarihi ve etnik kimlii ile ilgili ileri srlen grleri zetlemek gerekirse; Birinci gr:
Zazalarn Krt olduu, Zazacannda tpk Goranca, Soranca gibi Krtenin bir lehesi olduudur. Bu
gr Krt milliyetisi btn akmlar savunmaktadr. Zaza olup bu siyasi oluumlar iinde olan kii ve
gruplarda savunmutur ve savunmaya devam etmektedirler. Krt milliyetiliini savunanlara gre
Zazalarn Krt olmadn savunmak Blclktr. Krtlere kar dmanca bir faaliyet grmek ile
ayn anlama gelmektedir.Bu nedenle Zaza olupta ben Krt deilim Zazaym diyenler bunlarn ok
tepkisini ekmektedir.
Zazalarn Zaza olduunu savunmann tarihi yenidir. 1988lerde Ebubekir Pamuku ile balamtr.
Bu ise Zazalk ile ilgili ikinci grtr.Bunlar Zazalarn Krt olmadn ayr bir dilleri olduunuTrkte
olmadklarn ayr bir etnik kimlik ya da milliyet olduunu bununda adnn Zaza halk olduu eklindedir.
Kesinlikle Krt olmadklarn savunuyorlar. Zazalarn tarihi konusunda ise; bir gr tarihlerini
Mezopotamyada ararken dier bir gr tarihlerini ran-Deylemde aramaktadr. Deylemden Anadoluya
1100-1200 yllarnda geldiklerini savunuyorlar.Zazalk ile ilgili, nc gr ise, Zazalk diye ayr bir
etnik kimlik yoktur. Zazalar Krtde deildir. Zazalar Trktr. Zazaca ise Orta Asyadaki Trk ivelerinden
birisidir. Bu dnceyi ise Trk Milliyetiliini savunan bir grup kii ve evre savunmaktadr. Drdnc
fark dnce ise; Krtler ayr bir etnik kimliktir. Ama 4-5 paraldr. Zazalar Krt deildir. Zazalar Trkte
deildir. Zazaca ise; Farksa, Arapa, Krte, ksmende Trke karm karma bir dildir. Bu tr olaylar
toplumlarn tarihinde olaan eylerdir. Ama Trkiyede Zazaca konuan herkes Zaza deildir. zellikle
Alevi-Trkmen Osmanl dneminde Yavuz-ah smail atmasnda can gvenlii nedeni ile Zazaca ve
Krte konuulan blgeye zorunlu ikamette bulunmu ve geen 400-450 yl iinde ana dili yerine Zazaca
ve Krte ikame edilmitir. Bu tarihsel toplumsal olayda AleviTrkmenlerin Zazalamas ya da
Krtlemesi olgusu gereklemitir.
ZAZALARDA DN

35

Zazalar incelerken ikiye ayrarak incelemek gerekir. Bu ayrm: 1) Alevi olup Zazaca konuanlar 2)
Snni slam benimseyen Zazalar.Bu grubu da kendi iinde 2ye ayrmak gerekiyor: a) Hanefi Zazalar
b)afii Zazalar. Zazalar arasndaki grnte basit gzken bu slam iindeki dinsel farktan kaynaklanan
ayrm ayrt edici bir neme sahiptir.Bir aratrmacnn dedii gibi; Alevi ve afii Zazalar taban tabana zt
iki toplumsal yapy gsteriyorlar.(6) Bu taban tabana zt denen tesbit o denli isabetli grnyorki Alevi
Zazalar Deylemden 1100-1200 yllarnda Anadolu (Dersim)ya getiren tarihten beri Alevi Zazalar ile
Snni (afii) Zazalar birbirine hi dost olmamlardr. Bin yllk bir toplumsal tepki vardr. Bu iki yap nasl
ayn milliyetin paralar olabilirler.
Zazalar Trkiyeden baka yerde yoktur. Krte, Trke, Ermeniye, Sryaniye, Yezidiye yakn
corafya olan ran, Irak, Suriye v.s. de grmek olas iken Zazalar bu yakn corafyalarda yoktur.
AleviZazalar ile Snni (afii) Zazalardaki sosoylojik farkllk ister istemez Alevilerin Zazacay
sonradan renen ve hatta Zazalaan Trkmen Aleviler olduu tezini glendiriyor.Tarihte AleviZazalar
ile afii Zazalarn ortak bir toplumsal tepkisi, ortak tavr v.s. olmamtr. Toplumsal ztlk bu iki toplumsal
grup arasnda hep varolmutur. AleviZazalar ile afii Zazalar corafi olarakta biribirinden ayr blgelerde
yayorlar. Alevi Zazalar; Tuncelide-Ovack, Hozat, Nazmiye, Mazgirt, Plmr yerlemelerinin hemen
tm Zazaca konuan nfustur. Mazgirt, Pertek, Bingl-K, Karlova gibi yerlemelerdeKrte konuan
Alevilerle ortak yayorlar. Bu blgeler dnda Erzincanda-ayrl, Tercan, Kemah, Refahiye ileleri ve
Merkez ile kylerinde nfusun yaklak %20si kadar Zazaca konuan Alevi nfus bulunuyor. Sivasn
ise, mranl, Zara, Divrii ve Kangaln baz kylerindeZazaca bilen Aleviler var. Ayrca; Erzurum Hns ve
Mu-Vartoda Zazaca bilen Aleviler yayor. Zaza Alevi denilen toplumsal kesimin oturduu klasik
corafya burasdr, son yllarda gler nedeni ile, Avrupa ve stanbul, Ankara, zmir, Bursa,
Adana,Mersin, Antalya gibi kentlerede Zaza Aleviler gelmitir.
SnniZazalar ise; ounluuBinglde Gen, Solhan, olmak zere Elaz, Karakoan, Palu, Mu
Vartoda, Diyarbakr-Kulp, Lice, ermik, Siverek, Cng, Adyaman, Urfa-Karacada veMardin-Derik
saylabilir.
Zazalarn nfusu 1965 Genel Nfus saymlarnda Krte konuan nfus ile sayldndan doru
sonulardan ok uzaktr. Bu saymlarda Zaza nfus; 150.644 olarak grlyor. 1972 de ise; 300 bin kii
kabul edilmitir. BugnZazalar tarafndan yaplan tahmine gre; 1 milyon ile 1.5 milyon arasnda Zazaca
bilen nfusun olduu ifade ediliyor. Bunun ise %60,Snni-afii Zazalardan %40 civar ise Zazaca bilen
Alevilerden olutuu tahmin ediliyor.
Alevi Zazalarn kendi iinde ve dier Aleviler ile, afii Zazalarn da kendi iinde ve dier Krtlerle
evlendii grlyor.Alevi Zaza, afii Zaza evlilii mmkn olmayan bir olgu gibidir. Ortak payda
oluumunda dinsel ayrm tayin edicidir. Kk bir siyasallam Zaza aydnlar dnda Zazalk ortak
payda deildir. AleviZazalar bir araya getiren ortak bileken Alevi olmalardr. afii Zazalarda bir araya
getiren ortak yapkan afii inancdr.Zazalk her iki kesim iin ortak payda olmamtr. Alevi Zazalar,
Trk Alevileri, afii Zazalardan kendilerine daha yakn buluyorlar. Hatta Alevi Zazalar, Trk Snnileri bile
afii Zazalardan kendilerine daha yakn buluyorlar.
KAYNAKLAR

Ebubekir Pamuku, Dersim Ayaklanmas 1990 stanbul

Ali Kaya, Dersim Tarihi, 1999 stanbul

Ali Kaya, Deylemden Dersime, 2001 stanbul

Orhan Trkdoan, Etnik Sosyoloji 1997 stanbul

P.A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar 1992 stanbul

36

A. T. nder, Trkiyenin Etnik Yaps 1999 Ankara

N. Ulu, Derebeyi veDersim, 2001 Ankara

Kzl Yol (Dergi 4 say) 1983 Almanya

Ayre (Dergi) 1986 sve

Piya (Dergi) 1990 sve

Muuzur em, Zazaca Gramer, 2003 stanbul

Birikim Dergisi, S. 71-72

H.R. TankutZazalar zerine Sosyolojik Tetkikler, 2000, Ankara

Dr. Suat Akgl, Dersim, 2000, Ankara

RUMLAR

Rum szc, Romeos (Romal) szcnden tretilmitir. Rum szc balangta Bizans (Dou
Roma) mparatorluunun halk anlamnda kullanlmtr. Daha sonraki yllarda ise, Hristiyanln
Ortodoks mezhebine bal Yunanca konuan kimseleri ifade etme anlamnda kullanlmtr.
Rumlar, Bizans dneminde Bat Anadolu zellikle stanbul ve zmir halknn byk bir
ounluunu oluturmulardr. Anadolu, nce Trkmen Beylikleri, ardndan Seluklu Trkler daha
sonraki yllarda da Osmanl Devletinin gelime seyrine kout olarak Trklerin hakimiyetine
gemitir. Bu durum ayn zamanda Anadolunun Trklemesini ve Mslmanlamasn
gerekletirmitir.
stanbulun yerli halknn ounluunu oluturan Rumlar stanbulun fethinden sonra da kentin
nfusunun byk bir blmn oluturmaya devam etmilerdir. Ortodoks Hristiyanln dinsel merkezi
olan Fener RumPatriklii fetihten sonra da varln srdrmtr. stanbulun anahtarn bizzat dnemin
patrii Ayasofyada yapt bir trenle Fatih Sultan Mehmede vermitir. Osmanl ile Rum Patriklii
arasnda kurulan olumlu diyalog uzun sre devam etmitir. 1839da Tanzimat Ferman ile ilan edilen
Reformlar sonucunda ise Osmanl mparatorluu Rumlara millet stats vermitir. Bylece Rumlar
Osmanl mparatorluu iinde zerk bir statye sahip olmulardr. Artk Rumlar Osmanl mparatorluu
bnyesinde iilerinde bamsz zerk idari bir yap statsnde bulunuyorlar.
Osmanl Saray ile Fener Rum Patriklii arasndaki kurulan olumlu iliki nedeni ile olsa gerek
Osmanl Saraynn ynetim erki sre ierisinde Rum kkenli yneticilere kaplarn amtr. stanbulun
Fethi srasnda Vezira zam olan Trkmen andarllar ynetim erkinden tasfiye olmu yerine Rum kkenli
Zaganos Paa getirilmitir. Bunu yenileri izlemitir. stanbulun Fethinden sonra Osmanl Saraynn
ynetim erkine vezirazam, kaptan Derya ve Badefterdar olarak son 400 yl iinde Trk kkenliden ok
Rum, Ermeni, Hrvat, Srp v.s. kkenli yneticiler grev yapmtr.(1)
Hristiyan aznlklarn Osmanl Saray ile kurduu bu iliki; 1. Dnya Sava sonucunda Anadolunun
batsn igal kuvvetleri ile birlikte Yunanistann da silahl igali ile son bulmutur. Trk Kurtulu Sava
sonucunda, Bat Anadoluyu silahl igal eden Yunanistann yenilgiye urayp ekilmesi ile birlikte Rum
nfusta nemli lde Yunanistana zorunlu g yapmtr.
1925 de Lozan Antlamas uyarncaYunanistandaki Mslmanlarla, Trkiyedeki Rum nfusun yer
deitirmesi kararlatrld. mroz (Gkeada) ve Bozcaada Rum nfusu bu yerdeitirmenin dnda
tutuldu. Sava sonras tamamlanan mbadele sonucu; Anadoludan Yunanistana 1,5 milyon Rum nfus
gitti. Yunanistandan Trkiyeye ise 600 bin Trk nfus geldi. Bu mbadelede Rumca bilip Trk olan
Karaman Trkleride Rum saylp Yunanistana gnderildi. Bu sonu yllarca tartlmtr. nk nfus

37

deitirmede kstas Hristiyan olann Anadoludan Yunanistana gnderilmesi eklinde uygulanmtr.

Orta ve Bat Anadoluda Karaman Trkleri gibi Hristiyan Trklerde Anavatanlarnda Trk devleti eliyle
Yunanistana srgn edilmilerdir.
Trkiye ile Yunanistan devletleri arasnda 1925de yaplan nfus mbadelesi sonucu; Trkiyede 100
binden fazlas stanbulda ikamet eden 10 bin kadar ise mroz veBozcaadada yaayan 110 bin
civarnda Rum nfus bulunuyor.
1935de yeni Trkiye Cumhuriyetinin yapt ilk saymda ise lkenin nfusu; 13.889.000. Bu
saymda Rum nfus; 108 bin, Ermeni nfus; 57 bin, Musevi nfus ise; 42 bindir. Bu saylar 1950 nfus
saymlarnda ise yle olmutur. Toplam nfus; 20 milyon 947 bindir. Rum nfusun toplam; 89 bin,
Ermeni nfus; 52 bin, Musevi nfus ise; 35 bin olarak tesbit edilmitir.
Nfus genel olarak artt halde Rum, Ermeni ve Musevi nfusun azal nedeni yurt dna giden
gtr. Trk-Rum d politikasna kout olarak oluan gerginlik Rum nfusun Yunanistana ya da Avrupa
lkeleri ve ABDye gn gerekletirmitir. Ayn yllarda Bat Trakyadan da nemli bir Trk nfus
Trkiyeye ve Avrupa lkelerine g etmek zorunda kalmtr.
Trkiye Cumhuriyeti kurulduu srada Lozanda yaplan Lozan Antlamas gereince lkede
bulunan Rumlar, Ermeniler, Museviler aznlk kabul edildi ve aznlk haklar verildi. Yani aznlk
haklar denen haklardan bu toplumsal kesimler yararlanabilirler dendi. Bu kesimler anadillerinde okul
aabilirler, gazete, dergi, kitap yaynlayabilirler, ibadetlerini ana dillerinde yapabilirler ve hatta isterlerse
ayr mezarlklar olabilirdi.
Museviler, kendilerine verilen aznlk haklarn istemediler. Bundan feragat ettiler. Dierleri ise
kullanmaya baladlar.
Bazlar bu haklara karn zellikle Rum ve Ermenilerin gnn Cumhuriyet dneminde devam
ettiini ve nfuslarnn art yerine azaldn ifade ediyorlar. Bunu anlamakta zorlanyorlar. Aslnda olay
anlamak ok zor deil. Osmanl mmet esasna dayal bir ynetimdi. zellikle Rumlarla ilikileri iyiydi.
Osmanly adeta Trkler deil Rum, Srp, Hrvat, Arnavut v.s. kkenli brokratlar ynetiyordu. 1. Dnya
Savanda bir toplumsal alt-st olu gerekleti. mmet devletleri yerini ulus devletlerine brakt. 1.
Dnya Sava srasnda lke igal edildi. Bu igale Ermeniler Dou Anadoludan, Rumlar Bat
Anadoludan igal kuvvetlerine elik ettiler. Sonunda igale kar Trkler Ulusal Kurtulu Sava verdiler.
anakkalede sadece Yunan igaline deil bata ngiltere olmak zere yedi dvele kar varolma
mcadelesi verdi. Baz verilere gre, Trk ulusal Kurtulu Savanda yaklaak 3 milyon insan ld.
Kazancn faturas Trk halkna ok ar fatura edildi.
Bu savata; OsmanlPadiah, sarayn st ynetiminin bir ksm ve Rumlar, Ermeniler nemli lde
igal kuvvetlerinin yannda yeraldlar. SavaTrkler kazand. ncePadiah ailesi efrad, tac, taht ile
hilafeti ve eriat ile Trkiye Cumhuriyeti tarafndan snr d edildi.
Padiahn dahi igalcilerle ibirlii yapt iin snr d eden yeniTrkiye Cumhuriyeti devleti, igalci
ile ibirlii yapan Rumlar ve Ermenileri ne yapabilirdi. dllendirmesi mi bekleniyordu?
Ayrca byle bir toplumsal mcadelede aktif olarak taraf tutmu savata yer alm Rum ve Ermeni
asll kii de artk Trkiyede kalmak istemiyebilir. Bunda armamak gerekir. Bu toplumsal kesimlerin
nfuslarnn neden artmayp azaldn anlamakta zorluk ekmemek gerekir.
Batda feodal mparatorluklar, krallklar ykld. Cumhuriyetler kuruldu. Ama dikkat edilirse Krallar,
Kralieler v.s. korunmutur. Korunmaktadr. Ama Trk Devrimi igalci Emperyalistlerle ibirlii yapan
padiahn, tac ile taht ile, hilafeti ve eriat ile snr d etmitir. Peki bunlarla ibirlii yapan ya da
onlarn tand imtiyazlardan yararlanarak lkeyi yneten ibirlikilerini ne yapmalyd? Herhalde

38

dllendirecek deildi. Zaten olaylarda byle geliti. Byle olmasayd durum eyann tabiatna aykr
olurdu.
eitli kaynaklar; gnmzde Rum nfusun 1.500-2000 kiiden ibaret olduunu, Ermeni nfusun 60
bin, Musevilerin ise, 25 bin olduunu belirtiyor.
Trk-Yunan gerginlii Kurtulu Savann bitmesi ile bitmedi. Trkiye ile Yunanistan arasnda;
BatTrakyasorunu, Egesorunu, Kta sahanl sorunu, Kbrs sorunu hala scakln srdryor.
Trkiyede yaayan Rum iin artlar ne denli gvenli ise, Bat Trakya ya da Gney Kbrsta
yaayan Trk iinde o denli gvenli. Bu durum iki lkenin blge ile ilgili siyasetlerine kout olarak
deiiyor. Bu nedenle bu durumun faturasn sadeceTrkiyeye karrsak durum saptamasnda
gereki olamayz. nce kendimizi sonradan kendi etki alanmz yanltm oluruz.
RUMLARDA DL ve DN
Trkiyedeki Rumlarn ounluu stanbulda yaamaktadr. stanbulun ise, Beyolu, Galata,
Nianta ile Prens Adalar ad da verilen Bykada, Heybeli, Knal Burgazadalar semtleri ncelik tar.
Rumlarn gen nfusunun ounluu sosyal ve ekonomik artlar nedeni ile Yunanistan ya da
Avrupaya gitmeyi tercih ediyor. Son yllardaRumca eitim veren okullarn renci says olduka
azalmtr.
stanbulda konuulan dil modern Yunancann blgesel bir versiyonu saylyor. Yunanca, ya
daRumca dil grubu olarak; Hint-Avrupa dil ailesinin Helen kolundan saylyor. stanbulda konuulan
Rumcadan Trke destei de sz konusu oluyor.
stanbuldaki Rumlar Hristiyandr. Hristiyanln ise Ortodoks mezhebindedirler. Ortodoks Hristiyan
mezhebinin iseRum Ortodoks kilisesi ya da Ortodoks Katolik Apostolik DouKilisesine mensuplar.
rnein; stanbulda OrtodoksHristiyan olupta Ermeni ya da Sryani olanlarn kiliseleri ayrlyor. Rum
Ortodoks Kilisesi Fenerde ki Patriklie baldr. stanbul Fenerdeki Patriklik Ortodoks Hristiyan dnyas
asndan ok nemlidir. Katolik dnyas iin Papalk ne derece nemli ise, Ortodoks Hristiyan dnyas
iin ise Fener Patrikanesi o derece nemlidir. 1974 ylndaki bir tesbite gre; 100.000, 1975 verilerine
gre; 80.000 kiinin bu kiliseye bal olduu saptanmtr. Ayrca, Bizans geleneklerine bal 82 Katolik
Rum veRum Pretestan Kilisesine bal 200 Protestann bu kilisenin yesi olduu belirtiliyor.
stanbul, Fenerdeki Patriklie; Trkiye, Girit, Aynaroz, 12 Adalar, Bat ve Orta Avrupa, Afrika, ABD
veYunanistandaki kiliseler bal bulunuyor. Fener Patrikhanesine bal stanbulda 20 okul var. Fener
Rum Patriklii 4. yzylda olumu. Yani stanbul ehrinin oluumundan hemen sonra kurulmu.
Kendisini kurum olarak; Ekmenik Patrik yani Evrensel Patrik olarak ifade ediyor.
Trkiyedeki Rumlarn tm Ortodoks Hristiyan ve tm Rumca konuuyor Etnik kimlikleri ile dinsel
kimlikleri adeta rtm. Bunun dnda tercih yok. Katolik Hristiyan Rum olmad gibi.
Ortodoksluunda adeta Rumlara zgbir zellik olduu grlyor. Rumlarda yabanc ile evlilik yok
denecek kadar azdr. Trk ile ise hemen hemen hi yoktur.
Rumlar, Trkiyede Lozanda verilen aznlk stats vastas ile okullarn, dillerini, dinlerini, gelenek
ve greneklerini yaatyorlar. Rumlar, stanbul ticaret yaamnda yakn zamana kadar nemli bir gc
ellerinde tutuyordu. Beyolu, Galata, Nianta, Adalardaki yerlerde birok iletme ve ikametgah
Rumlara aittir.
Trkiye veYunanistan arasnda d politakada zaman zaman yaanan siyasi gelginlie ramen
gnlk hayatndaiinde gcnde olan Trk ve Rum halk arasndaki diyalog olduka olumludur. Birok
Rum kendisini vatanda olmas nedeni ile ve anavatan olgusu nedeni ile Trk hissettiini ifade ediyor.

39

D politikadaki yumuama salanmas durumunda bu iki komu halkn dost olmasnn nndeki
nedenler kalkm olur.
PONTUSLULAR
Trkiyede Rumlardan szedince Pontuslulardan da szetmek gerekir. Pontuslular ad, Osmanl
mparatorluunun Trabzonu almadan nce Trabzon ve evresinde kuruluPontus Rum mparatorluu
adndan gelmektedir.P. Minas Bjkyan, Pontus Tarihi ad ile yaynlanan kitabnda; Eski ada
Grekler Karadenize deniz manasnda olan Pontus adn vermilerdir. Bu ad, denizin gney sahillerine
de amil olarak bu topraklar dahi ayn ad tam ve sakinlerine Pontuslu denmiti. diyor. (s.
15)(2) Ayn kitaptan, ilk Pontus kralnn Sportakos 1. olduunu ve Roma takviminin 309 ylndan itibaren
7 sene saltanat srdn son Pontus kral Davidinde (1458-1461) Fatih Sultan Mehmet tarafndan esir
alnp ldrldn reniyoruz. Yine ayn kitaptan Trabzon Pontus mparatorluunda bu yllar iinde
yaklak 50 kral tahta oturmutur.
Fatih Sultan Mehmetin Trabzonu 1461de almasndan sonra Trabzon ve evresi sre iinde Trk
ve Mslman nfusunu etki alanna girer. Pontuslularn 1700lerden itibaren slamiyeti kabul ettii
sylenebilir. rnein, 16. yzylda Osmanl tarafndan Trabzonun ilelerinden Ofta yaplan nfus saym
sonular yledir 1515 ylnda Hristiyan; 2352 kii, Mslman; 50 kii, 1554 ylndaki saymda;
Hristiyan nfus 2729 kii iken Mslman nfus 259 kii oluyor. 1583 ylnda ise; Hristiyan nfus; 3115
iken Mslman nfus; 976 kii oluyor. Nfustaki bu hareket Osmanlnn sonuna kadar devam eder.
Yunanllar 1. Dnya sava yllarnda Bat Anadoluyu igal edinceTrabzondan bir grup Trabzon Rum
Pontus mparatorluu zlemcisi baz eylemlere giriirler ama btn bu abalar baarsz kalr. Topal
Osman Aa ynetimindeki Kuvay-iMilliye gleri Rumlarn blgedeki bu tr eylemlerini bastrr.
te Trabzon ve evresinde zaman zaman gndeme gelen Pontuslular ksaca vermeye altm bu
tarihsel gemiin kalntlar saylr. Baz tarihiler bunlara, Rumca konuan Mslmanlar diyor.
Pontuslularn 1. Dnya Sava sonras olaylar sonucu gler yolu ile Yunanistann Atina, Girit gibi
blgelerine gittikleride ifade ediliyor. Bir kaynak 1970de Trabzon/Tonya ve Of ilesinde yaklak 5,000
Pontuslunun bulunduunu yazyor. Ayn yl Giritte ise Trabzondan giden 2600 kiilik nfustan
szediliyor.
Baz tarihiler, Rumlarn vePontuslularn ayn olmadn Pontuslularn Rumlardan ayr bir etnik
grup olduunu yazyor. Gnmzde kendini Pontuslu veHristiyan diye tantan kimse yok. Tarihteki
Pontuslular ise sre iinde Mslmanlam kabul ediliyor. Bugn bu blgede tm nfus slamiyeti
kabul etmi. stelik kat bir Snni inan taraftar bulunuyorlar. Yallar evde kendi aralarnda Rumca
konusada genlerden Rumca bilen yok. Yallar evde Rumca konuuyor ama Camide Arapa dua
ediyor.
Kendi aralarndaki dayanma Pontuslu olmaktan ok byk ehirlerde hemehrilik motifleri stne
kurulmu grnyor. Pontuslularn ne kadar Rumluktan dnp slamlat ya daTrkletii veya ne
dereceye kadar asimile olmu Trk olduu sosyologlar ve antropologlar tarafndan tartma konusudur.
Tm bunlara karn sosyolojik olarak Pontusluklarn toplumsal durumunu orjinal klan durum Rumca
konuan Mslmanlar olmalardr.
KAYNAKLAR

Doan Avcolu, Trklerin Tarihi (5 Cilt) 1998 stanbul

Doan Acolu, Milli Kurtulu Tarihi (5 Cilt) 2002 stanbul

P.A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar 1992 stanbul

BRYER, Rum Pontuslar 1975

40

Eln Macar, Fener Rum Patrikhanesi, 1996 Ankara

P.M. Bykyan, Pontus Tarihi. 1998 stanbul

mer Asan, Pontus Kltr, 1996 stanbul

Faruk Smer, Ouzlar, 2002 stanbul

T. Meecker, Karadeniz Trkleri

Birikim Dergisi S. 71-72 1995 stanbul

Mahmut Gologlu, PONTUS, 1973 Ankara

Dido Sottiri, Benden Selam Syle Anadoluya, 1982 stanbul

Gerasimos Augustinos, Kk Asya Rumlar 1997 Ankara

Jean Ebersolt, Bizans stanbulu, 1996 stanbul

Rdvan Akar, Hlya Demir, stanbulun Son Srgnleri, 1994 stanbul

Sleyman Yeilyurt, Ermeni, Rum, Yahudi Asll Milletvekilleri, 1997 Ankara

Haim Albayrak, Pontus, 2003 stanbul

ERMENLER
Bahelerde mor meni
Verem ettin sen beni
Ya sen slam ol Ahik
Ya ben olam Ermeni

Trkiyede Hristiyan aznlk meselesi denilince akla ilk gelen toplumsal gruplarn banda Ermeniler
gelir. Onlardan sonra ise Rumlar veMuseviler saylr. Trklerin Ermeniler ile ilikileri Rum
veMusevilerden daha farkldr. rnein ark sznde belirtildii gibi Trk-Ermeni sevgi ilikileri, evlilikler
dierlerine kyasla daha yaygndr.
Osmanl mparatorluunun bat ucu Viyana kaplarnda, dou snr Ermenistandadr.Bu corafyada
bugn 50 civarnda devlet kurulu bulunuyor. te Ermenilerde, mparatorluk dneminin mirasdr.
Ermeniler, Ermenistann iimizde kalm blmdr.
ERMENLERN KISA TARHES
Ermeni ya da Armen ad ilk nce eski Yunan kaynaklarnda grlyor. Bu konuda ilk bilgiye M..
401de Ksenefonda, M.. 5. yzylda Heredotta rastlanyor. Bunun dnda; Ermeni szcnn nordik
ve alpin rklar karm bir toplum olduunu Pers kaynaklarndan reniyoruz. Bu ad ilk defa Persler,
Ermeniler iin kullanmlar. Ermeniler ise kendilerine Hay yabanclara ise Dacik adn veriyorlar.
Yaadklar blge olan bugnk Ermenistana ise, Hayastan ad veriyorlar.
Baz in tarihiler ise, Ermenilerin douya gelen Hint Avrupa kkenli kavimler (Trako-Frig) olduunu
belirtiyor. ByleceErmenilerin Kafkaslardan ve Batdan Balkanlardan v.s. gelen bir topluluk olduu
sanlyor. Bu kanda olanlar Ermenicenin de Yunan ve ran dilleri arasnda bir zellik gsterdiini iddia
ediyorlar. Kitab Mukaddes ise, Ermenileri Sincandan gelmi olan Yafes soyundan Kral Hayka balyor.
Buna greHayk, Ermenilerin ilk kral oluyor.

41

Armina ya da Ermenistan adna, tarihte ilk defa Ermenilerin Akamanilere kar ilk ayaklanma tarihi
olan 19 Nisan 521de rastlanyor. Ermenilerin de yer ald Asar mparatorluu ise, M.. 7. yzyl
sonlarnda Medler ve Kaldeliler saldrs sonucu ortadan kalkyor. Ermeniler, M.. 590a kadar Medlerin,
M.. 521e kadar ise, Pers mparatorluu egemenliinde kalyorlar. Ermeniler M.. 331 de Byk
skenderin, M.. 301 de de Selevkos mparatorluu ynetimine giriyorlar.
Tarihi kaynaklara gre, Selevkos Ermenistan 2ye blyor. Fratn dousuna Byk
Ermenistana bir vali, Fratn batsna Kk Ermenistana ikinci bir vali atyor. Byk Ermenistann
bakenti Erivan (Artaxata), Kk Ermenistann bakenti Harput (Karkathiokerta) oluyor.
Ermeniler daha sonraki tarihlerde, 387de Pers egemenliinde, Bizans eemenliinde kalrlar.
325de ise znikte toplanan Birinci Konsile katlrlar. Daha sonra 2. Yezdgerd zamannda
ranllarla byk dini atmalar olur. 640 ylnda Ermeniler Araplarla karlar. Abbasiler
dneminde muhtariyet verilerek ynetilir. (722) Bu dnemde 4 Ermeni krall kurulur. Daha sonra
bu krallklar Bizansllar ve Seluklular tarafndan yklr. Bizans; Gregoryen Hristiyan olan Ermeniler
ile anlaamyordu. Bizansa isyan eden Ermeniler Kilikyaya snd. Rupenin Klikyada kurduu
beylik (1080) Hallarla ibirlii yapt. Rupenin halefi II. Levona 1198de Hallar tarafndan krallk
tac verildi. Frank kltrnden olduka etkilenen Klikya Ermeni Krall 1375de Memluk aknlarna
dayanamayp ykld.
Ermeniler, Bizansllarla anlaamyorlard. Her iki toplulukta Ortodoks Hristiyan olmasna
karn, Ortodoks Hristiyanln farkl kiliselerine yorumlarna inandklar iin anlaamyorlar.
Osmanl devleti kurulup Anadoluda yaylmaya balaynca Ermeniler, Bizansa kar Osmanllara
gvenerek yava yava DouAnadoludan, Bat Anadoluya doru yaylmaya baladlar. Osmanl ile
Bizansn kar karya gelmesi aralarndaki dinsel rekabet nedeni ile Ermenilerin iine geliyordu.
1453de stanbulun alnmasndan sonra Fatih S. Mehmet Bizansllara dinlerini serbestce
yrtlmelerini salaynca,Bursada da Ermenilere bir jest yaparak Piskopos Ovokim Ermenilerin
dinsel nderi olarak tand ve Onu stanbula bu Cemaatin bana Patrik olarak atad. Bu oluum
Ermenileri Anadoludan stanbula doru gelip yerlemelerini salad. 1534de Kanunu S. Sleyman
Van ve evresini fethedince birok zanat ve usta Ermeniyi stanbula getirdi. stanbula Ermeni
esnaf ve zanaat g 16. yzyla dek devam etti. 1681 ylnda stanbulda taradan gelenler ile
birlikte stanbuldaki Ermeni nfusu 90 bin olmutur.
16. yzyldan Ermeniler, Osmanl ile rann hakimiyet mcadelesi verdii alanda kaldlar. Bu
durum 17. yzyl boyuncada devam etti. Ermeniler, Osmanlda ok sayda, tccar, zanaat ve
brokrat yetitirdiler. Avrupa ile Osmanl (Dou) arasndaki ticarette nemli bir rol sahibi oldular.
Osmanl ynetiminde nemli mevlkilere Ermeniler geldi. Sarayda nfuz sahibi bir kesimi
oluturdular. Saray ile Ermenilerin ilikisi o denli uyumlu olduki, Trkler iin; edraki bi idrak yani
aklsz aptal Trkler diyen OsmanlSaray Ermeniler iin; Milleti Sadka yani sadk millet,
Osmanl Saraynn dostu olan millet stats verdi.
arlk Rusyasnn 19. yzyl balarnda Kafkasyaya hakim olma projesi blgede yaayan
toplumlarn durumunu gndeme getirdi. Burada erkesler, Grcler yannda Ermenilerde vard.
Rusyadaki ve Avrupadaki milliyeti akmlarda yava yava Ermeniler arasnda boy vermeye
balad. Bu sorun; 1877-78 Osmanl- Rus Sava ve ardndan yaplan Ayestefanos Antlamas
sonucu adeta Ermeni sorunu eklinde ifade edilmeye baland. 1880li yllarda Rusya, Osmanlya
kar Ermeni milliyetiliini organize etmeye balad. Giderek farkl politik gruplar rgtlemeye
balad. Baz Ermeni milliyetilii gden gruplar Ruslarn destei ve Osmanl Sarayndaki
yandalarnnda da yardm ile ayaklanma giriimlerine baladlar.

42

Bu srada Osmanl tahtnda 2. Abdlhamit vard. Ermenilerin hareketlenmelerine kar

Abdlhamit yredeki Krt airetlerinin Ermenilere kar besledikleri dmanlk duygularna
seslenerek onlar rgtledi. Bu rgtlenmeye Hamidiye Alaylar ad verildi. 1894de Sasondaki
Ermeniler Osmanlya vergi demeyi reddederek ayaklandlar. Ayaklanma Hamidiye Alaylar kanal
ile bastrld. atma aylarca srd iki taraftanda ok insan ld. Kyler ve mezralar gnlerce
yand.
1915 de 1. Dnya Sava srasnda Osmanl mparatorluu itilaf devletleri tarafndan igal
edildi. ngilizler stanbulu, Franszlar Adana, Antalya, Gaziantepi, Yunanllar zmiri igal ettiler.
arlk Rusyasda doudan igale balad. Kars, Erzurum, Erzincan igal edildi. Daha nce
hazrlanp rgtlenen Ermenilerde Ege ve stanbulda Rumlarn yapt igal kuvvetleri ile birlikte
igale silahl olarak katldlar. Kafkasyada yani Ermenistandaki Ermeniler Osmanllara karRus
igal ordusuna yardm iin gnll Ermeni Taburlar kurdular. Anadoluda yaayan Ermenilerden
asker toplayarak yredeki Mslman nfusa kar eylemlere giritiler. Osmanl Hkmeti cephe
gerisindeki bu tehlikeyi nlemek iin yani Anadoluda yaayan Sivas, Kayseri, Malatyada v.s.
yaayan Ermenileri igalci Ruslarn yedek askeri deposu olmaktan karmak iin karlan bir
kanun ile bu yredeki Ermenileri Rus Cephesinden Bat Anadoluya, stanbula, o zaman
Osmanl topra olan Suriye ve Filistine gndermeye alt. Dnyann hangi devleti olursa
olsun sava koullarnda igalci ile ibirlii yapanlar iin benzer bir uygulamay yapar. Kendine gre
tedbir alr. Ne yazkki, sava koullarnda sava kanunlar geerlidir.
Osmanl yklp Cumhuriyet kurulduu halde yaklak 90 yldr her frsatta d politikada Trkiye
Cumhuriyetinin nne getirilen ErmeniSoykrm, tehcir iddias bu olaydan kaynaklanmtr.
Bu nfus nakil ilemi sava artlarnda ok salkl yrmemi olabilir. Sava artlarnda
blgede lm-kalm olaylarda ska yaanm olabilir. Her lkenin tarihinde benzer hazin olaylar
yaanmtr ve ne yazk ki yaanmaya devam ediyor. Irak bomba yamuruna tutan ve yaklak 2
yldr sistemli olarak adam ldren ABD, ngiltere ve bu koalisyonda yer alan lkelerin sava
sulusu olduunu Ermeni Soykrm iddias sahipleri neden yapmyor. ABD ve Avrupadaki
Ermeni diasperasnn neden gk kmyor. 1860da OsmanlRus savanda 1,5 milyon erkesin
ld tesbit edilmi. Ama Rusyay erkes Soykrm yapmakla sulayan yok. Cezayirde
binlerce insan katleden Fransaya Cezayir Soykrmcs diyen yok. 250 bin ingeneyi katleden
Yahudi ve ingene katliamclarna Soykrmc diyen yok. stelik bu adn andm lkelerin
parlementolar TrkiyeCumhuriyetini hemde kendi ykt Osmanl mparatorluunun iledii sutan
dolay Ermeni Soykrmcs ilan ediyorlar.
Ermenilerin soykrm ad verilen bu zorunlu g olaynda len Ermenilerin says bugn de
Trklerle-Ermeniler arasndaki nemli tartma konusudur. Baz tesbitiler, bu olayda 100 bin ile
600 bin kiinin ldn iddia ediyor. Halbuki bu olayda len Ermeni says 10 bin civarndadr.
stelik sava artlarnda her iki kesimin karlkl gerekletirdii bir olay sz konusudur. Bu olay
Trkiye ile Ermenilerin arasn amak iin srekli stlp siyasette kullanlyor. Byle oluncada en
ok Trkiyede yaayan Ermeniler bu durumdan huzursuz oluyor.
Ermeniler, 1918de Grcler veAzeri Trklerle birlikte Transkafkasya Federal Cumhuriyetini
kurarlar. Ama ksa zaman sonra bu oluum dalr. 1918 Maysnda ise, Ermeni Cumhuriyeti
kurulur. Buda ksa mrl olur. 1920 de ise Sovyet Ordusunun igal ettii Ermenistan, Azerbeycan
ve Grcistan ile birleir. 1936daki yeni Sovyet Anayasas ile, Ermenistana Sovyetler Birlii zerk
bir Cumhuriyet stats verir.

43

Trkiye Cumhuriyet dneminde, Lozan Antlamas statsne bal olarak Ermeniler, Rumlar
gibi aznlk haklarna sahipler. Bu antlama erevesinde serbeste faaliyetlerini srdryorlar.
Kendi dillerinde okullarnda eitim yapyorlar. Kendi dillerinde yayn yapabiliyorlar. Vakf mallar
kanunlarn gvencesindedir. Bu haklar politik gelimeler ve politik hesaplamalar dnda
uygulanmaya allyor. Bu haklarn salkl uygulanmas; Trk-Ermeni ilikilerinin d politikadaki
seyrine bal olarak alyor.
ERMENLERDE DL
Ermeni nfusu; 1935 Genel Nfus Saymlarnda; 57 bin, 1950 Genel Nfus Saymlarnda; 52
bindir.Bugn ise yaklak; 60 bin Ermeni var. Nfus art olmayp azalmasnn sebebi ise, TrkErmeni d politikasndaki gel-gitlere bal gerekleen glerdir.
Trkiyede Ermeniler daha ok stanbulda, Kurtulu, Samatya, Adalarda yayorlar. stanbul
dnda; Kayseri, Kastamonu, Malatya, Mardin, Diyarbakr, Amasya, Elaz, Hatay, Sivas, Yozgat
veTokatta yayorlar. Trkiyeden yurt dna g ise, Amerika, Kanada, Fransaya olmutur.
Ermenilik etnik yani rka dayal bir ayrm. Ermeniler, Ermenice konuuyor. Ermenice, HintAvrupa dil gurubunun bir kolu. Ermenicede, Yunanca, Farsa, Arapa, Trke, Sryanice szckler
olmasna karn kkeni bilinmeyen kelime yzdesi %60n stnde bulunuyor. Bat Ermeni lehesi,
Osmanl Trkesine, Dou Ermeni lehesi ise Azeri Trkesine sentaks bakmdan uyumlu kabul
ediliyor.
Ermeni alfabesi, 38 harften oluuyor. 31i sessiz 7si ise sesli harften ibarettir. Ermeni alfabesi,
406 ylnda Aziz Mesrop Matotz tarafndan tretilmitir. Gnmze ulaan en eski yazmalar 9. 10.
yzyldan kalmtr. Alfabede kullanlan yaz dile zg Mesopian yazsdr.
ERMENLERDE DN
Ermenilerin, son yllarda eitli nedenlerle din deitirenlerini saymazsak inanlar
Hristiyanlktr. Ermeniler Ortodoks Hristiyan inancna mensuplar. Ermenilerde 3 farkl Hristiyanlk
var. Ortodoks Hristiyanln deiik yorumlar var. Ermenilerin, bir ksm Gregoryen Ortodoks
Hristiyanlar. Bu kiliseye Monofizit Ermeni Apostolik Kiliseside deniyor. Ermenilerin ounluu
Gregoryen Ortodoks Hristiyandr. Bu kilisenin merkezi stanbul Kumkapda bulunuyor. Patriklik
Kumkapdadr. Bu Patriklik bamsz Monofizit kilisedir. Buna bal; skenderun, Diyarbakr
veKayseride kiliseler bulunuyor.
Ermeniler arasndaki dier kilise ise; Roma Katolik Kilisesine bal Katolik Kilisesinin
Ermeni koludur. 1830dan beri bu kilise Romaya baldr. Bu iki kilise dnda baz Ermenilerde
Protestan Hristiyandr.
Gregoryan Ortodoks Kilisesi Ermenilerin ulusal kilisesi saylyor. Ermeni Kilisesi Kadkyde
451 ylnda, Dvin Konsilinde ise 506 ylnda benimsenen Hz. sann kiiliinde iki doasnn olduu
yolundaki karar kabul etmeyerek Onun yalnz Tanrsal doas olduu grn savunan Monofizit
anlaya katld. O tarihten sonra Ermeni Ortodoks Kilisesi, Gregoryen adn alr.
Ermenilerde en yksek dini makam, kataikos makamdr. Erivandaki Amiadzin Manastr
gnmzde btn dnya Ermenilerinin kataikosu kabul ediliyor. Lbnandaki ise, Katolik
Ermenilerin Patrii ya da Klikya Kataikosu kabul ediliyor. Klikya, Erivana dinsel adan bal
ama zerk bir kilisedir. Bu ayrm tm Ermeniler arasnda grlyor.

44

Ermeni Protestanlarn ise stanbulda iki kilisesi var. Beyolu ve Gedikpaada bulunuyor.
Gedikpaa ErmeniProtestan kilisesinin cemaatini; Ermeni, Krt, Trk, Sryani, Farsllar ve turistler
oluturuyor.
Ermeniler, bugn Trklerle bar iinde yaamak istiyor. Yurt dna giden Ermenilerin bir ksm
tekrar Trkiyeye dnyor. P. A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar kitabnda Lozan Antlamas ile
ilgili olarak Ermeniler iin su tesbiti yapyor, Bugnk konumlarnn temelinde resmen tannm bir
aznla salanan imtiyazlar yatmaktadr. Bu imtiyazlar, Piskoposluun srmesi, mal mlk gvenlii,
zel okul alabilmesi ve Ermenice konuabilme ve yayn yapma zgrlkleridir.(1)
Ermeni cemaatinin nsan Haklar Dernei Aznlk Raporunda; 33 kilisesi, 17 ilkokul, 9 ortaokul
ve 5 lisede 5 bine yakn rencisi eitim grmektedir. 2 hastane, 2 yetimhane ve 16 mezarl olan
cemaatin, ikisi gnlk gazete (Marmara ve Jamanak) biri haftalk (Agos) dierleri daha uzun
pariyodlu (Kulis, Hobina, Surp Pirgi, oogat, Jbid, Nor San) olmak zere 9 yayn
yaynlamaktadr. diyor.
Trk ve Ermeni toplumu; Ermeni Patrikliininde zaman zaman ifade ettii gibi; gemite
yaanan olumsuzluklarn tarihe brakma dncesindedir. Ama bu niyet Ermeni diasparas
tarafndan zaman zaman engellenmeye allmaktadr. Ermenilerin diaspora ile balarnn srmesi
Trk toplumu ile uzlamay ve entegrasyonu zorlatrmaktadr. Trk toplumunda da mnferitte olsa
olay zaman, zaman tetiklenmektedir. ki toplum iin bar iinde yaamann yolu karlkl atlacak
olumlu admlarla gerekleebilir.
Bu anlayn olumlu rnekleri gemite yaanmtr. Gnmzde de yaamaktadr. Tarihte
birok kiinin Trk m? Ermeni mi? olduu bilinmemektedir. te Mimar Sinan, ite Agop Dilaar,
ite Balyan Ailesi, son Osmanl meclisinde 30 civarnda Ermeni milletvekili bulunuyor. Cumhuriyet
dneminin ilk Hristiyan milletvekili Ber Keresteciyandr. Kurtulu Savanda Fransz vapur
mdr Kali Efendi Kuvayi Milliyecilere syle demitir. Sizi hakl buluyorum, mcadelenizin
bykln biliyorum. Bu topra severim. Ailem burada yaad ve mutlu oldu. Son vapurda
elimden kncaya kadar sizinle alacam.
KAYNAKLAR

Taner Akam, Ermeni Sorunu, 1996 stanbul

P.A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar 1992 stanbul

Hale Soys, Kavimler Kaps, 1992 stanbul

A. T. nder, Trkiyenin Etnik Yaps 1999 Ankara

O. Trkdoan, Etnik Sosyoloji 1997 Ankara

Birikim Dergisi S.71-72 1995 stanbul

Cenani Grbz, Develi ve Ermeniler Ankara, 1996

Ergun Hiylmaz, stanbul Aznlklar, 1993 stanbul

Prof. Dr. Nejat Gyn, Osmanl daresinde Ermeniler 1983 stanbul

Ramazan Tosun, Kayseride Ermeni Olaylar 1997 Kayseri

Elin Macar, stanbulun Yok Olmu ki Cemati, 2003 stanbul

Ayhan Aktar, Varlk Vergisi 2001 stanbul

45

Gerard Libaridian, Ermenilerin Devletleme Snav 2003 stanbul

YAHUDLER

Lozan Antlamasnn aznlk stats tand ama toplum szclerinin kendilerini aznlk kabul
etmedii bir toplumsal kesim. Evet ite bunlar Yahudiler. Ya da Museviler. Yahudilik etnik bir tanm. Irka,
milliyete dayanan bir tanm. Musevilik ise dinsel bir tanm. Dnya stnde etnik ve dinsel tanmlarn
rtt ender durumlardan biridir bu durum. Hazar Trklerini saymazsak MusevilieHz. Musann
dinine yeryznde sadeceYahudiler inanyorlar. Bu nedenle ou yazl ve szl anlatmlarda Yahudilik
veMusevilik tanmlar birbiri yerine rahatlkla kullanlabiliyor.
YAHUDLERN KISA TARH
Yahudilerin Anadoludaki tarihi olduka eskidir. Yahudilerin Anadoluda tarihte bilinen yerleimleri
M.. 4. yzyla kadar gidiyor. Ege Blgesinde Manisa-Salihlide Sardes, Sard harabelerinde Yahudilie
ait bir dizi kalnt var. M.. 220de yaplm Sinagog (ibadet yeri) bile yaplan kazlar sonucu gnna
km.
stanbul 1453de Osmanllar tarafndan alnnca Yahudilerde var. IV. Hal Seferi stanbulBeyolu/Perada oturan Yahudileri kltan geirmekte ge kalmad. Hallar 1261de kentten
ekilinceYahudiler Perada yine normal hayata dndler.
11. yzylda Seluklular Anadoluda hakimiyet kurmaya balaynca Yahudiler devlet ynetiminde yer
almaya baladlar. Karaman Beyliinde 1. yzyldaYahudi topluluk yayordu. Bursada tarihi eser olarak
hla ayakta olan Ets ha Hayim Sinagogo Anadolu beylikler dneminden kalma bir eserdir.
1453te stanbul alnnca, Hamitoullar, andaroullar, Aydnoullar beyliklerinde yaayan
Yahudiler, stanbula yerlemeyi tercih ettiler. Anadoluda bulunan Yahudiler dnda bugn Trkiyede
yaayan Yahudilerin nemli bir ksm 1492de spanyada engizisyondan (Hristiyan bask ve zulm)
kaarak Osmanl topraklarna zorunlu g ettiler. Bunlara spanyal anlamnda Sefaradlar deniliyor. Bu
say yaklak 200 bin kiidir. Sefaradlar (branice spanyal anlamna geliyor) birlikte Osmanlya ayr bir
kltr tadlar. Tp, matbaaclk, ateli silah retimi, dokumaclk, tekstlik boyamacl, dericilik, eitli el
zanaatlarn Sefaradlar Osmanlya getirdiler.
Osmanl Bizans aldnda Bizansta yaayan Yahudiler Rumca konuuyordu. Elaz,Malatya,
Hakkari, Van, Diyarbakr, Urfa gibi illerde tarmla uraan Yahudiler Trkenin yannda Krte
konuuyorlard. Antakya yresindeki Yahudi topluluu ise Arapa konuuyordu. Yahudiler Osmanl
topraklarnda, branice, Trke, Rumca, Krte ve Arapay deiik yrelerde konuuyorlard.
Osmanlya Yahudi g Sefaradlar ile bitmedi. Bunu yenileri izledi. 16.yzyln sonunda Fransadan
kovulan Yahudilerin bir ksmdaOsmanlya snd. Orta Avrupadaki Akenaz Yahudilerinden baz
gruplarda II. Murat zamannda Osmanl topraklarna g etmitir. 17. yzylda, Polonya ve Ukraynada
yaplan Yahudi katliamlarnda sa kalanlar soluu yine Anadoluda ald. Krm sava srasnda Kerten
Sovyet Devrimi sonras Rusyadan, Grcistandan cann kurtaran Yahudilerde Osmanlya geldiler. Bu
gleri 1. Dnya Sava ve 2. Dnya Sava yllarndaki zellikle Hitler, Musolini dnemindeki gler
izledi. Yani Anadolu topraklar yaklak 1000 yldr Yahudilie adeta can simiti olmu bir lkedir. Zor
gnlerinde Yahudilere bir yldr kucak aan Anadolu topraklarna kar peki, Yahudiler ne kadar vefal
olmutur. Bu biraz tartmal gibi gzkyor.
YAHUDLERDE DN

46

Yahudi szc, 12 srail Kavmini Yahudoullarn ifade ediyor. Bu kavimler Hz. brahime vaat
edilen kavimlerdir. Daha sonra Yahuda krallnn mensuplarn ifade ediyor. Musevilik; ilk tek tanrl
semavi dinin ad. lk gksel dinin ad. Peygamberi Hz. Musa kutsal kitab Tevrattr. Yani EskiAhittir.
Trkiyedeki Yahudileri aratrmaclar dinsel farkllk asndan esas olarak 3e ayrrlar. 1) Sefaradlar
(ounluklar nfusun %95i) 2) Ekanazi (Aznlk) 3) Karaylar ve bunlarn dnda birde Sabetayclar
var.
Musevilik, Musaya inananlar anlamna geliyor. Babil srgnnden sonra Musaya inananlar bu isim
veriliyor. Tevrat blmden oluuyor. 1)Tora (Musa Tresi), 2) Nebiim (Peygamberler), 3Ketubim. Tora
ve br kitaplar yazl treyi oluturuyor. Szl tre geleneiMusaya dayanyor. Bu retim szle
kuaktan kuaa geiyor. M. S. 200e doru Haham Yuda haNassi tarafndan yazlyor ve mina adn
alyor. Minann Gemara denen yorumlar Mina ile birlikte Talmudu oluturuyor. Talmud son halini
5. yzylda Babilde alyor. Geleneksel Yahudilik; Toray, Talmudu ve Minay deimez kurallar olarak
gryor.
Karaylar, 8. yzylda ortaya karak Tevrat sonras szl hukuk denen Talmudu reddediyorlar. Onlar
sadece yazl yasay Toray kabul ediyorlar. Geleneksel Musevilik ile atyorlar. Geleneksel Museviler,
Karaylar Yahudi saymyorlar. Bu tartma hala devam ediyor.
Trkiyedeki
Musevilerin
dinsel
temsilcisi
Hahambalktr.
badet
yerleri
Havra
(Sinagog)tur.Hahambana dini konularda 4 Hahamdan oluan bir dini kurul yardmc oluyor. Din adam
olmayan 35 kiiden oluan fahri danmanlar, toplumun din d sorunlar ile ilgileniyorlar. 14 kiilik icra
kurulu ise gnlk ileri yapyor.
Bugn stanbulda 25 Sinagog Musevilere din hizmeti veriyor.
Yahudi cemaatinin stanbulda anaokul, lkretim okulu ve liseyi kapsayan bir okul kompleksi
bulunuyor. Yahudiler, Osmanldan bugne Trk ekonomisinde nemli bir gleri bulunuyor.
Yahudilerden bahsedilirken Sabetayclardan szetmezsek eksiklik saylr. Museviler tarih
boyunca Hristiyanlarn ve Mslmanlarn dnem dnem artan basklar ile sk sk karlamalarndan
olsa gerek Museviler arasnda Mesihe (Kurtarcya) duyulan zlem zaman zaman boy gstermitir. te
Sabetay Sevi de bu mesihlerden bir tanesidir.Sabetay Sevizmirde 17. yzylda yaayan byk etki
uyandran bir kiidir. Sabetayclk, artan basklar sonucu kendisine inananlarla birlikte Musevilikten
ayrlp slamiyete geen ama gizlice Sabetay Seviye inanmaya devam eden dnmelere verilen isim.
Bunlar, Musevilerden ve Mslmanlardan ok iyi gizlenirler. Gizli dinlerini devam ettirirler. Bata 200
aileden oluan Sabetayclar giderek taraftarlarn artrrlar. 1924 nfus mbadelesi sonucu Selanik
merkezli cemaat stanbula ve dier byk ehirlere gelir. Zamanla aralarnda; Yakubi, Karaka ve
Kapanc alt gruplarna ayrlrlar. 19. yzyl banda Osmanl siyaseti iinde ok baarl olurlar. ttihat
Terakki dneminde Maliye Bakanl yapan Cavit Bey (DanielRuso) ve bir dizi nemli grevler
Sabetayclarn eline geer. Cumhuriyetin kurulua srasnda da aldklar iyi eitimin sonucu olarak
stelik Mslman kimlikleri ile birlikte dileri, maliye, iileri ve eitim sahalarnda nemli mevkilere
gelirler.
YAHUDLERDE DL
Anadoluya 1492de spanyadan Museviler gelmeden nce birde yerli Museviler vard. spanyadan
200 bin Musevinin geldii belirtiliyor. Bu nfusun bir ksm sre iinde Osmanllayor, slamiyeti kabul
ederek Trkleiyor. Bir ksm ise eitli nedenlerle baka lkelere g ediyor. Osmanlda 1883
saymlarnda; 184.000 Musevi saylyor. Museviler 1492 de stanbula 200 bin kii ile g edip gelirken,
Trkler stanbulu alnca 1453de 30-40 bin Trk stanbula yerleiyor. Cumhuriyet dnemindeki ilk
saymda 1927de Yahudilerin says; 81.872dir 1965 Genel Nfus saymlarnda ise bu rakam; 38.276 ya

47

dyor. Bu d daha sonraki yllarda da devam ediyor. Bugn cemaat evrelerinin tahmin ettii say;
25 bin civarnda olduudur. Nfusun azalmasnn birinci sebebi gtr. ki trl g olmutur. 1) Avrupa,
ABD gibi lkelere daha iyi yaam koullar elde etmek iin yaplan gtr. Bu kapsamda zaman zaman
d politikada Rum ve Ermeni problemleri erevesinde Yahudilerde bu politikadan nasibini almlardr.
Ortam gvensiz bulduklar iin ge katlmlardr. 2)1948desrailin kurulmas ile birlikte nemli bir
nfusun Trkiyeden sraile g etmesidir.
YahudilerTrkiyede; stanbul, zmir, Ankara, Bursa, anakkale, Edirne,Diyarbakr, Hakkari,
Mardin,Tekirda, Urfa, Van olmak zere bu illerde ve ilelerinde yaamaktadrlar. stanbulda ise nfusun
20 bini yaamaktadr. Bu nfus ise arlkl olarak; Adalar, Kadky, Beyolu, Nianta, Levent ve ili
semtlerinde oturuyor.
Yahudiler; branice, Sefarata (spanyolca), Franszca, ngilizce, Arapa ve Trke konuuyorlar. Bir
tek etnik grubun nerede ise bir dizine dil konutuu grlmektedir. Deme ki, her dil ayr bir etnik kimliktir
demek olduka zor. Bu yaananlar karsnda dil eittir etnik kimliktir diyebilmek iddias ok hafif kalyor.
Yahudilerin esas dili branicedir. brani Alfabesi ile yazp izerler. Ama konutuklar dil her lkede
deiiklik gsteriyor. Her YahudiYahudice yani branice bilmeyebiliyor. Bir tesbite gre Trkiyedeki
Cemaatin bir ksm Yahudice biliyor. Bu ise, klasik Yahudicede deil. Judeao-Spanist ya da Ladino
lisandr. Kastilya, Kuzey spanya, Portekizde konuulan dile dayanan iki leheye ayrlm arkaik bir dil.
Cemaatin nemli bir kesimi Franszca biliyor. Ondan sonra ise Ashkenazi bilenler geliyor. branice
bilenler %8 gibi bir oran. Herkes Trke biliyor. Bu dilleri, ngilizce, Rumca bilenler izliyor.
Krm Kraitleri (Yahudileri) Krm Tatarcas, Gneydoudakiler Urfa, Diyarbakrdakiler gltu
Arapas, Bakale veYksekovadaki Yahudiler Krte konuuyorlar.
Yahudiler, Trkiyede Trk toplumu ile Ermeni ve Rumlara kyasla daha ok entegre olmu bir
toplumsal kesimdir. Merkezi otorite ile direk problemi kmam bir toplumsal gruptur. 1942deki Varlk
Vergisi dnda merkezi ororite ile bir sorunu olmamtr. Ekonomi ve siyaset dnyasnda Yahudi kkenli
kiiler nemli grevlerde toplumsal mevkilerde yer almlardr. Almaya devam ediyorlar. Cemaat; kendi
yaynevi kanal ile yzlerce kitap yayn yapmtr. Haftalk olarak; alom Dergisi, aylk Tiryaki Dergisi,
aylk Gztepe Kltr Dernei Dergisi yaynlyor. Yahudi cemaati yaptklar tm faaliyetlerinde ynetimler
ile uyumlu olmaya zel nem vermektedir. Bu ihtiyat karlkl olarak yllardr devam etmektedir.
KAYNAKLAR

etin Yetkin, Yahudiler, 1992 stanbul

Arthur Koestler, Onnc Kabile, 1993 stanbul

Doan Avcolu, Trklerin Tarihi (5 cilt) 1980 stanbul

Hale Soys, Kavimler Kaps, 1992 stanbul

A. Galanti, Trkler veYahudiler, 1932 stanbul

B. Tolon, Tekirda Yahudileri, 1979 stanbul

P.A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar 1992 stanbul

Yakup Aygil, Hristiyan Trkler, 1995 stanbul

Orhan Trkdoan, Etnik Sosyoloji 1997 stanbul

Ilgaz Zorlu, Evet Ben Selanikliyim; 1958 stanbul

Soner Yaln, Efendi/Beyaz Trkler, 2004 stanbul

48

Birikim Dergisi s.71-72

Lizi Behmoaras, Trkiyede Yahudiler, 1993 stanbul

Naim Gleryz, Trk Yahudileri Tarihi, 1993 stanbul

Ayner Levi, TC Yahudiler, 1992 stanbul

Aron Rodrigue, Trkiye Yahudilerinin Batllamas, 1997 Ankara

Jak Deleon, Bir Tutam stanbul, 1993 stanbul

Moshe Sevilla-Sharon-Trkiye Yahudileri, 1992 stanbul

smail Mutlu, Tarih Aynasnda Yahudiler, 1992 stanbul

Erol Haker, Bir Zamanlar Krklarelinde Yahudiler Yaard, 2004 stanbul

Erol Haker, stanbuldan Kudse Bir Kimlik Aray, 2004 stanbul

Selahattin Galip, Trkiyede Dnmeler ve Dnmelik 1977 stanbul

LAZLAR

lkemizde nasl ki dou blgesinden szedilince orada yaayan herkesin Krt olduu tarznda bir n
yarg var ise, Karadenizli de denilince o blgede yaayan tm toplumun Laz olduu eklinde bir anlay
var. Halbuki dou blgemizde yaayan herkes Krt olmad gibi Karadeniz blgesinde yaayan herkes
de Laz deil. Lazlar DouKaradeniz blgesinin kk bir blgesinde yaarlar. Bu bakmdan belki de Laz
tanmlamasn lkemize zg olarak ikiye ayrmak gerekir. Birinci tanm; Corafi tanm. Yani corafi
Lazlar. Karadenizli herkese Laz dendii gibi. kinci tanm ise; etnik Laz, sosyolojik olarak Laz olan
toplumsal bir rengimiz olan Lazlardr. te bu yazda Laz denilince kastedilen toplumsal kesim bu
Lazlardr. Bu anlamda Karadeniz blgesinde oturan herkes Laz deildir. Bu blgede bataTrkler vardr.
Onlardan sonra, Grcler vardr. Birde yine Osmanl dneminden kalan Rumlar, Ermeniler, Heminliler
v.s. vardr.
Durum byle olunca Lazlar tandmz da syleyemeyiz. Laz denilince; hamsi bal, Karadenizli
iin sylenen fkralar, kemene mzii, tepilen horon oyunu v.s. Halbuki etnik Lazlar ile bu zelliklerin
direkt ilgisi yoktur. rnein; Laz mzii denilince akla gelen kemeneyi etnik Lazlar almazlar. Lazlarn
esas algs tulumdur. Hayvan derisinden yaplan nefes fleyerek alnan tulumdur.
Bugn Trkiyede Lazlarn yaad en youn yreler; Rize-Artvin arasnda; Pazar, Ardeen,
Fndkl, Arhavi, Hopa ve amlhemindir. Bu yreler dnda ise; Bolu, Bartn, Bursa, Kocaeli,
Adapazar, ve son yllarda krdan-kente g nedeni ile stanbul ve Ankarada saylabilir.
Lazlk, kavram etnik kimlii ifade eden bir kavramdr. Yani Lazlar rksal etnik bir zellik ifade eden
toplumdur. Kendilerine has farkl tarihleri ve kltrel zellikleri vardr.
TARHTE LAZLAR
Tarihiler Lazlar Gney Kafkasya halkndan sayarlar. Dou ve Kuzey DouKaradeniz blgesinde
yaayan Lazlara aratrmaclar antik Kolhida uygarlnn gnmzdeki izleri olduunu yazyorlar.
Kolhida adna ilk defa M.. 8. yzylda Urartu yaztlarnda rastlanmtr. Tarih kitaplar, Kolhida
Krallna Romallarn son verdiini bildiriyor. Daha sonraBizans egemenlii balyor. Kolhida uygarl
denilen uygarl, Laz, Grc ve Abhazlarn oluturduu iddia edilir. M.S. 3. yzylda LAKA KRALLII
kurulur. Bir dizi iktidar deiimi olur. Bir dizi krallk kurulur. Lazika Krallnda ynetim Lazlar tarafndan

49

gerekleir.Lazika topraklar 5.7. yzyl arasnda Roma (Bizans) ile Pers (ran) gibi iki byk devlet
arasnda ekime alan olur.
Tarihi bilgilere gre; Hal Seferleri ve Bizans sarayndaki taht kavgalar sonucu Grc kralie
Tamara 1204 ylnda Laz topraklarn ynetimi altna alr. O dnemlerde Lazlar stnde Grc etki artar.
Lazlarn Bizans ile mcadelesi 1453de Osmanlnn stanbulu almas ile son bulur.
II. yzylda blgeyi igal eden Romallarn bu topluma Laz adn verdii bilinir.Lazlarn
Hristiyanlamas da bu dneme rastlar. ranllar ise bu srada Mazdeist inancna mensuptur. Onlar ise
Lazlara Mazdeist inancn retmeye alr. 643 ylnda ise bu defa Araplar blgeye gelirler. 730 ylnda
Emeviler blgeye yerleirler.
Orta Asyadan blgeye gelen Trkleri saymazsak, Osmanllar blgeye 1341de gelirler. Bu tarihte
Trabzon yamalanr. 1461de ise Fatih Sultan Mehmet Trabzona savasz girer. Bu srada Ouz/epni
Trkmen boylar Trabzonu evreleyen epni Balarn kendine yurt tutmulardr.
Lazlarn slamlamas Yavuz Sultan Selim (1512-1520) dneminde daha yaygnlar. 1615de
blgeyi ziyaret eten Luni Granazios adl seyyah yazdklarnda diyor ki; Lazlar yetikin kzlarn
yenierilerle evlendirmeye zen gsteriyorlar. Bu, Lazlarn Osmanl ile entegrasyonunu gstermesi
asndan nemli saylacak bir tesbittir. 1873 ylna ait Osmanl kaytlarnda 9200 adet Lazlardan oluan
hane saysndan ve 55.350 kiilik nfustan szediyor.
Osmanl bu blgede ynetimi kurunca blgeye Lazistan adn veriyor ve her biri ayr ayr derebeyleri
tarafndan ynetilen 11 idari blge oluturuyor Laz derebeyleri padiaha asker ve vergi veriyor. Bu
derebeyleri, bitip tkenmek bilmeyen Osmanl-Rus savalarnda Osmanlnn yannda hep yer
almlardr. 1877 savandan sonra blgenin bir ksm Ruslarn bir ksm ise Osmanllarn elinde kalr.
orum Vadisi ile Trabzon arasnda uzanan blge 1925 ylna dek Trkiye haritalarnda Lazistan
olarak grlyor. Cumhuriyetin ilk yllarndaki TBMMde Lazistan milletvekilleri blgeyi temsil
ediyor.
LAZLARIN DN
Lazlarda dier Dou Karadeniz blgesi halk gibi M.. 3. yzyl sonlarna dek ok tanrl dinlere
inanr. Hristiyanlktan nce Pagan ve Mazdek inancna inananlar olur. Trabzondaki Smele Manastr
Hristiyan inancnn yaad yllarn blgedeki en etkin ifadesi saylr.
Hristiyanl 4. yzylda kabul ederler. Mslmanl ise 1461 de Osmanl ile tanyp bask ile
benimserler. 1523deki bir saymda; Rizede; 6.467Hristiyan, 1561 Mslman tesbit edilmi. 1923lere
gelindiinde nerede ise blgede Hristiyan nfus kalmaz. Bugn blgedeki Lazlarn tamam slmdr.
Hristiyan Lazlar Acarada yayor. Grcistan/Acara blgesinde yaklak 5 bin civarnda Laz yaad
tahmin ediliyor.
LAZLARDA DL
Lazlarn da blgede yaayan Grcler ve Abhazlar gibi Trke dnda ayr bir dilleri de var. Bu dil
Trkenin Karadeniz ivesi dediimiz biimi ile konuulan dil deil. Alfabesi olan kendine zg dilbilim
kurallar olan bir dil. Lazcann dier ad ise Mohtice. Bir Laz karlat ama Laz olduunu tahmin ettii
kiiyeMohdice bilip bilmediini sorarak onun Laz olup olmadn renebiliyor. Dilbilimciler; Lazcann
Megrel ve Grcce ile yakn olduunu sylyor. Lazca, krsal kesimde ounlukla yallar arasnda
konuuluyor. Yaz dili olarak kullanld sylenemez. Trkenin yardm olmadan ise konuabilmek
nerede ise olanaksz grlyor.

50

Laz alfabesi, 35 harften oluuyor; Lazcaya Lazuri Nena da deniyor. Karvelia veya Gney Kafkas
dillerinden Zan ya da Kolkian kolunun Mingreli gurubu ile birlikte saylyor. Lazcann 4 ayr ivesi
bulunuyor. Bunlar; Hopa, Arhavi, Ardeen, vePazar ivesi denilen ivelerdir. Bu dil, dilbilimciDumezil
tarafndan Trke fonetik alfabeye veDumezilin transkripsiyon yntemi ile alfabeletirilmeye allmtr.
Trkiyedeki Lazlar iki dil bilirler. Trkenin yardm ile Lazca konuurlar. Genler Lazcay bilmez.
Lazlar kendilerini ayr bir etnik kimlik altnda grmezler. Ya da byle grenler son yllarda oluan kk
bir guruptur.
Lazistan Sancann nfus yaps hakknda 1892de yazd eserde bilgi veren V. Cuinet (La
Turquie dAsie) sancakta yaayan 160 bin kiinin 138.820sinin Laz Mslman olduunu belirtmesine
karn bugn Lazca bilen nfus bu rakamn ok altnda seyrediyor.
Bugn Trkiyede Lazlar, Trk nfusu ile nemli derecede entegrasyonu salam bir toplumsal
kesimdir. Baz kaynaklar; etnik kimlik itibariyle 300 bin nfuslu bir Laz nfustan szetsede Lazlar,
erkesler ve Grclerden daha ok Trklerle btnlemi bir sosyal yapy oluturmutur denebilir.
Ksmi etnik kimlie sahip demek bile Lazlarn durumunu izahta nesnel ifade saylmaz.
Prof. Dr. Dumezil veProf. Dr. NikoMarr, eitli etnik dillerle olduu gibi Lazca ile de dilbilimci olarak
ilgilenmilerdir. Son yllarda yurt dnda ve yurt iinde (stanbulda) bir grup Laz kkenli aydnn kitap,
dergi karmas bu uralarn sonucu olmutur. Lazlarn Tarihi ile ilgili kitaplar ve Ogni dergisi bu tr
almalarndan bazlardr. Lazca ark syleyen mzik gruplar ve internet sitelerindeki Lazlkla ilgili
yazlarnda bu tr almalardan saylr. Ayrca; Laz KltrnDilini Aratrma Vakfi almalar da bu
amaca ynelik uralardr.
KAYNAKA

A. Tandilava-M. VaniliiLazlarn Tarihi, Ant Yaynlar (1992) stabul

Hale Soys, Kavimler Kaps Kaynak Yay. (1992) stanbul

P. A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar (1992) stanbul

Dr. Ali Tayyar nder, Trkiyenin Etnik Yaps (199) Ankara

mer Asan, Pontus Kltr. 1966 stanbul

P.M. Bjkyan - Pontus Tarihi 198 stanbul

O. Trkdoan - Etnik Sosyolji - 1997 stanbul

A. hsan Aksamaz-Lazlar Birikim s.71-72, 1995 stanbul Hayri Ersoy. (ev.) Abhazlar, Lazlar,
1993 stanbul

smail Avc Bucaklii, Lazca-Trke Szlk, 1999 stanbul

Prof. Michael T. Macker, Karadeniz Trkleri... 1977 stanbul

M. Recai zgn, Lazlar, 1996 stanbul

Ali hsan Aksamaz, Lazlarn Tarihsel Yolculuu, 1997 Astanbul

HEMNLLER

amlhemin, Rizeye bal bir ile. Ama amlheminlilere; nerelisiniz diye sorduunuzda srarla
kendilerinin amlheminli olduklarn sylerler. Rizeliyiz demezler. Bu ifade biimi karsndakine Rizeli

51

olmann dnda bir zellikleri olduunu ifade iindir. Rize ve Artvin nfusunun youn bir ksmn Trkler
oluturur.Trkler dnda Trklerle birlikte yaayan toplumsal gruplarmzdan Grcler ve Lazlar vardr.
Heminliler kendilerini Trk kabul etmezler. lerinde nemli bir younlukta Trkte var ama yal
nfustan bazlar Trke dnda bir dil de konuur. Kendilerini Grcve Lazda kabul etmezler. Hatta
Lazlarla diyaloglarnn iyi olmadn sylerler. O blgede yaayan gemite Ermenistan ile ilikisi olan
Ermeniler olduunu sanrsnz. Fakat Heminliler tam anlam ile Ermeni olduklarn da kabul etmezler.
Israrla ama srarla biz Heminliyiz derler.
Muhlama yemeinin, tulum ile yaplan mziin, her derde deva olan ve ok kymetli olan anzer bal
ile tabanca sevgisinin anavatan amlhemindir denirse bu tanm abartl saylmaz. Hemin ya da
amlhemin Rizenin sahilinde deil yayla blgesinde, dalk blgesinde bulunuyor.
Karadenizin eitli zelliklerini inceleyen aratrmaclarn da ilgisini eken Heminlileri aratrmaclar
iki guruba ayrarak inceliyor. 1) Bat Grubu 2) Dou Grubu. Bat Gurubu denilince Rize blgesi
anlalyor. Rizeye bal; amlhemin, Bykdere, Ortaky, Frtna, Piskale ve Abie nehirleri boyunca
yaayan kyler. Buralara ayrca, Fndkl, Ardeen, Pazar ilelerini de ilave edebiliriz.
Dou Grubu denilince ise; Artvin iline bal Hopa, Borka, Kemalpaa, Muratl saylyor. Dou snr
oruh nehrine kadar uzuyor.
Son yllardaki gler nedeni ile stanbul, Bolu, Adapazar, Kocaeli gibi illerede Heminliler gelip
yerlemiler.
Haminli olmak kimlii dine dayal bir kimlik deil. Tarihsel sre iinde ve blgenin tarihsel geliim
seyri iinde olumu toplumsal bir farkllk. Dinsel ayrmdan ok etnik bir ayrm zellik olarak grlmesi
daha nesnel grlyor. nk dinsel tercihler sre iinde deimi ama Heminlilik duygusu yayor.
Heminlilerin kkenine ait eitli aratrmaclar tarafndan saptanm bilgileri gruptan izleyebiliriz.
Bunlardan birinci grup; Heminlilerin kken olarak Ermeni olduklarn iddia ediyor. kinci grup ise;
Heminlilerin Anadoluya Karadeniz blgesine yerleen Ouz Trkleri olduunu savunuyor. Dil din
ilikilerindeki belirsizliin ise yaanan tarihsel-toplumsal sre ile izah edilebilinir deniyor. nc ve
farkl bir grte, Heminlilerin tarihte o blgede kurulan Arsakl Part devletinin kalntlar olabileceini
iddia ediyor.
Toplumsal harman olma olayn tek gerekeye dayanarak izah etmenin sakncalarn sosyal bilimciler
ska yaarlar. Bu nedenle bu olayda da tek seenek ile Heminlilere reete yazmak zor ve sakncaldr.
Belirtilen iddialarn tmnn u veya bu oranda toplumsal oluumun sonularnda pay vardr. Belki
burada sz edilmeyen baz nedenlerde olabilir.
Trklerin ve Ermenilerin tarihi ve corafi konumlar bilindii iin yaplan iddialarla ilikilerini
anlayabilmek olasdr. O halde Heminliler Partlar ilikisine de ksaca bakalm.
Partlar, lkalarda Dou Anadolu ile Hazar Denizinin gneyini ve batsn kapsayan bir devlet
kurmulardr. M.. 150li yllarda PartlarlaRomallar arasnda byk savalar olmutur. O dnemde
blgede yaayan Ermeniler bu atmalardaPartlarn yannda yer alr. M.. 224de randa Part
slalesinin iktidarna Sasaniler son verir. Ermenilerin Partlarla ilikisini Arsakl Hanedan srdrr.
Seluklular blgeye gelinceye kadar Ermeni egemenlii dnem dnem blgede yaanr. 11. yzylda
Seluklu aknlarna dayanamayan ynetimler slamiyeti kabul ederek yaamlarn srdrrrler.
Heminlilerin slamiyeti kabul edip bu blgede yaayan Ermeniler olabilecei sav bu tarihi olaylara
dayanlarak ileri srlyor.

52

Nitekim Ermeni kkenli Mslmanlarn Bizans-Seluklu savalarnda ardndan Mool saldrlarnda

kaarak bu blgeye yani Hemin blgesine yerlemi olabilecekleri ifade edilmektedir. Bir baka
kaynakta Heminlilerin slamiyeti 15. yzylda Osmanl dneminde kabul ettikleri syleniyor. Blgede
bugne dek yaayan bir Ermenice etki gznne alnrsa, sonradan slamiyeti kabul etmi olmalar daha
yksek olaslkdr. Bu etki byk olaslkla 5. yzylda Ermenicenin Alfabe ile yayld etkidir.
HEMNLLERN DL
Heminlilerin dil durumu da bu minik corafyaya karn olduka eitlilik gsteriyor. Dilbilimciler dil
asndan da blgeyi ikiye ayryorlar. 1) Dou Grubu, 2) Bat Grubu. Dou Grubunda; Hemince ad
verilen dili yallar biliyor. Alfabesi yok. nemli lde Trke yardm ile konuuluyor. Yazl kayna
yok. Yallardan kk bir aznlk yakn zamana kadar Trke bilmiyormu. Ama bugn Hemince bilen
nerede ise yok denecek kadar az.
Bu konuulan dile Ermenice diyenlerde var. Ama yaayan Ermeniceyle anlaamyorlar. Bu
konuulan dilin en az 2-3 ivesi ile konuuluyor. Bu dili konuan blge: Artvinin Barka (Muratl), Hopa
(Kemalpaa), Bolu (Akakoca), Dzce (Gmova), Adapazar, (Karasu)Kocaeli (Ortaky)dir. Bat
Grubu; ad verilen blgede ise ive farkl olmakla birlikte Trke konuuluyor. Bu blgedeki yerlemeler;
Rize; Ardeen, amlhemin, ayeli, Fndkl, Pazar, Hemn ile Adapazarnda Karasu, Kocaelinde
Ortakydr.
HEMNLLERDE DN
Bugn Heminlilerin hemen hemen hepsi slamiyeti benimsemi toplumsal kesimlerimizdendir.
Ermeni yok denecek kadar azdr. Batl aydnlarn yaptklar toplumsal kazlarla bile Ermenice konuan
bulunamaktadr. ok az da olsa Ermeni olup geleneini yaatan kiiler ve aileler sz konusudur. Ama
ounluk slam-Hanefidir. Ermeniceyi, Heminceyi veya Hristiyanl gndeme getirmeye alp
yeniden retimine gemek olduka zor gzkyor. Blgede kendini Ermeni kabul eden yoktur. Sadece
birbiri ile ihtilafta veya yredeki Lazlarla kavga srasnda birbirine kzdklarnda Pis Ermeni veya
Ermeni dl kaln kaburgal Ermeni kavramlar kfr olarak ok seyrekte olsa kullanlyor.
Hemehrilik kimlii veya tanmlamas ise tpk Sivasl deilde Divrikliyim veya Antalya deilde
Aksekiliyim gibi gl hemehrilik duygusunun ifade iin kullanlyor. Byk ehirlere gelen
Heminliler ounlukla ata meslei frncl ve pastacl meslek olarak srdrrler. Ortak yapkanlar
hemehrilik duygusudur. ehirlerde kurulan dernekleri var. Geleneksel geceler yaparlar. Piknikler
yaparlar. Dayanma yemekleri yaplr. Artvinde yaplan Kafkasr enlikleri (Boa greleri) ne katlmak
ihmal edilmemee allr.
Heminliler, Trk toplumu ile uyum iinde olan bir toplumsal kesimdir. Yzyllardr yaanan ortak
tarih, ortak ruhi ekillenmeyi oluturmutur. Heminliler diye tanmlanan nfus 20-30 bin kii civarndadr.
lerinde tek tk Ermenice bilen yurtta olabilir. Ama bu Heminlilerin tmnn Ermeni olduu sonucuna
gtremez.
Heminliler, tarihte farkl toplumsal kkenden gelmi olsa bile toplumlar birbirini karlkl
etkilemektedir. Trk toplumu ile Heminliler arasnda etnik ya da dinsel bir sorun yoktur. Heminli olup
lkemizde devlet ynetimine gelmi eski babakanlarmzdan Mesut Ylmaz ve eski Dileri
bakanlarmzdan SHP Genel Bakan Murat Karayaln buna en iyi rnektir. Bir ounuz Mesut Ylmaz
veMurat Karayalnn Heminli olduklarn belki bu sayfalar okuyunca renmi oldunuz.
Heminin elbette kendine zg kltrel zellikleri vardr. Kei yavrusunun gvde derisinden yaplan
Tulumun sesi bu yreden drt ktaya yaylyor. En eski halk algs olan Tulumun benzerlerinin eski
inde, eski ABDde, eskiROMAda, Yunanda ve skolarda olduunu mzikologlar tesbit etmiler.

53

Hemine has yiyecekler, giyecekler ve elence trleri var. Tandr yemekleri ve muhlamas enfestir.
Heminli, makarna ve filav ekerli, stlac ise ekersiz yiyor. Bu da yine amlhemine zg bir tat olsa
gerektir.
Kadn erkek ilikilerindeki deer yarglarda amlhemine zgdr. Tarla, bahedeki yk tama
ilerini kadn yapar. Erkek ise evde, kahvede v.s. oturur. Kocasna yk tatan kadn erefsiz saylr.
Bunu kadnlarda erkeklerde byle kabul eder. Ayn erkek bakyoruz ehirde tam tersi bir davran
gsteriyor. Bu kez ehirde eini altrmyor. Eini altrmay bu kez; ahlakszlk, erefsizlik kabul
ediyor.
KAYNAKLAR

Erhan G. Ersoy, Heminli Etnik Kimlii Birikim S. 71-72. 1995 stanbul

P.A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar, 1992 stanbul

Hale Soys, Kavimler Kaps, 1992 stanbul

ERKESLER

ou kimse erkes denilince erkes tavuu, erkes halk oyunlar, belki bir ksmda erkes
Ethem veeyh amili anmsayabilir. Ama onlarn toplumsal zellikleri hakknda yeterli bilgi sahibi
deildir.
erkesler bize Osmanldan kalan bir toplumsal mirastr. erkeslerin anavatan Kafkasyadr.
Kafkasya, tarih boyunca hep eitli devletlerin egemenlik kavgalarnn verildii bir corafi blgenin addr.
Batda Karadeniz, douda Hazar Denizi, gneydeTrkiye, ran, Azerbaycan, Kuzeyde ise, Rusya yer
alyor.
erkesler 1860 larda bitip tkenmeyen Osmanl-Rus savalarnda Osmanldan yana tavr alrlar. Bu
savata Osmanllar yenilince onlarn tarafn tutan erkesler, Kafkasyadan zorunlu ge balarlar. G,
Anadoluya, Balkanlara ve rdn ynne gider. Msr ve Suriyeyi de kapsar.
erkesler, Grek mitolojisi kaynaklar Sindo-Meot kavimlerinden olduklarn, erkes adnnda
Kerketten trediini yazarlar. Kendilerine Adgelerde diyen erkesler, Adige kelimesinin, br taraf,
Karadeniz tarafnda oturanlar, Adgeliler, Karadenizliler anlamna geldiini ifade ediyorlar.
1860daki Osmanl-Rus Sava ardndan 1868de erkes beylerini dize getirmek iin yaplan
reformlarla sryor. Bu durumunda ge katlmda etkisinin olduu gzleniyor. Kafkasyadaki erkes
nfusun %80i bu zorunlu ge tabi olur. Kaynaklarn verdii bilgilere gre; 500 bin ile 1.500 bin aras kii
ge katlr.
erkesyada yaanan bu g olay dnyada ender rastlanan bir gtr. Bugn bile anavatandan
daha ok erkes anavatan dnda yaamaktadr. Trkiyede yaayan erkes says bile anavatan
Kafkasyadan daha oktur.
erkesleri; sosyolojik olarak bugn bile henz millet ya da milliyet olarak nitelemek zor gzkyor.
nk erkes adeta bir st kimliktir. Bu st kimlik, ya da emsiye altnda 50 civarnda boy var.
Bunlardan bazlar; Abhaz, Oset, Ibh, Kabartey Balkar, aps, een, Bjedug, Besleney, Cemguy,
een v.s. adlarn tayor. erkesce diye bir millet ya da milliyet yok. Bu saydm ve sayamadm
btn boylar da kar kendilerine erkes diyorlar. Ama kendi aralarnda boy adlar ne kyor.
erkesce diye konuulan bir dilde yoktur. Ad geen tm boylarn kendi ana dili var. Kendi aralarnda
dil bilenleri birbiri ile anlayorlar. Ama ortak bir dilleri yok. Rusyadakilerin ortak dili Rusa,

54

Trkiyedekilerin ortak dili Trke, Suriyedekilerin ortak dili Arapa veya Franszca, rdndekilerin
Arapa v.s.dir.
erkesce diye ortak bir dil henz olumam. Bu durum yle olabilirdi veya olur. Ya bu boy
dillerinden biri tm erkes boylarnn ortak dili olabilirdi veya olabilir. Ya da boy dillerinin her biri ayr ayr
dil olur. Ayr etnik yaplar oluturur.
Ksa zamanda bu iki olaslkta zor gzkyor. erkeslerin tarihlerinde alfabe ok deimi. Bir ara
Arap alfabesi kullanlm bir ara Latin alfabesi denenmi. Grek alfabesi denendii de olmu. S.S.C.B.
dneminde Kiril alfabesi uygulanm. Kafkasya mitolojide diller lkesi olarak tantlyor. Kafkasyada ki
erkesya bu durum iin tipik bir rnek. Her boyun, kabilenin bir ayr dili var. Adeta her kyn ayr bir dili
var. ounun ad literatrde bile yok.
erkesler, corafi olarak iki blgede bulunuyor. KuzeyKafkasya ve Gney Kafkasya. Kuzey
Kafkasyada; Abhazlar, Adgeler, Ubhlar, Kabarteyler, eenler, Dastanllar, Osetler, Karaaylar v.s.
Gney Kafkasyada ise; Grcler, Lazlar, Ermeniler ve bu blgede yaayan dier erkes boylar. Adge
etnik kkenli halklar olarak ise; apslar, Abhazlar, Bjeduglar, Kaberteyler, Cemguylar veBesleneyler
saylyor. rnein; erkes Ethem Adgelerin aps boyunun Dipsov ailesine mensuptur. kuak
erkes, Rusyaya kar zgrlk ve bamszlk iin savat. Bu uzun ve kanl savata yaklak bir
milyona yakn erkes ld. Anadolu, Balkanlar, Suriye ve rdne gidenlerinde bir ksm yollarda ld.
Bugn rdnde yaklak 60 bin, Suriyede 40 bin, srailde ise 5 bin civarnda erkes yaad tahmin
edilmektedir. Balkanlardakiler ise Avrupa devletlerinin istememesi stne tekrar Anadoluya srlmtr.
Bu sradada onbinlerce erkes yollarda lmtr.

OSMANLI ERKES LKLER

rdne, Suriyeye giden erkesler gibi Osmanlya gelenlerde ksa zamanda Saray ile iyi ilikiler
kurmay baarm ve devlet erkinde yeralmlardr. Yaklak 500 yldr Trkmenlerle didimeyi kendine
meslek edinen Osmanl ynetimi, Osmanl-Rus Savanda kendi safnda yeralan erkeslere devletin
kaplarn amtr. Ksa zamanda erkesler Osmanl Saraynn ynetiminde yer almay baarmlardr.
erkesler lkenin; Bolu, Adapazar, Bilecik, Bursa, Balkesir, Eskiehir, Manisa ve bu saydm illerin
birok ilesine olduu gibi Orta Anadoluda da baka Kayseri-Uzunyayla olmak zere Adana, Sivas,
Tokat, Sinop, Amasya, orum, Yozgat, Mara, Samsun gibi yerlemelerine yerletirilmilerdir.
Bugn Trikyede erkeslerin nfusunun yaklak bir milyondan balamak zere eitli rakamlar
verildiini grlyor. 1970li yllarda yapld sylenen bir aratrmaya gre lkemizde 900 civarnda
erkes ky bulunduu ifade edilmektedir. Trkiyede yaayan bugnk erkes nfusununda
anavatanlar Kafkasyadan daha fazla olduu biliniyor. Bu say ise tahminen 1 milyon nfus civarndadr.
S.S.C.B. dneminde kurulan erkes-Adgey zerk Blgesi 1924e kadar Kuban Eyaletine,
1934e kadar Kuzey Kafkasya eyaletine, 1937ye kadar Azak Eyaletine, 1991e kadar ise
Krasnodar Eyaletine bal kalr. 1991de ise Rusya Federasyonuna balanr. Karaay erkes
Cumhuriyeti, Kabartey Balkar Cumhuriyeti, Abhazya Cumhuriyetinin kaderide benzer ekilde
gelimitir.
Osmanl ile iyi ilikilerini feodal bamllk vefa yiitlik temalar ile aklayan erkesler arasnda;
Soylular, Kyller ve Kleler kadim snflamasnn baz izlerinin bugn bile grld belirtilirse

55

abartlm saylmaz. Bugn bile, her erkes nerede ise ounlukla hangi soya boya ait olduunu
bilir. Ayn soydan herkes birbirinin akrabas saylr. Ama aralarnda evlenme yasa uygulanr.
Soylular, klelerle v.s. evlenemez. Bu anlayan bugn bile izleri grlmektedir.
erkeslerin slamiyet ile ilikileri Osmanl ile ilikilerle birlikte olur. Buda yl olarak yaklak
1600-1700 yllarnda olur. erkesler nceleri ok tanrl dinlere inanrlar. Bunu Hristiyanlk izler.
1700lerde baz blgelerde Hristiyanlk baz blgelerde ise yaayan Animizin yerini slamiyete
brakr.
erkesler, slamiyet ile Osmanlnn Hanefi slami resmi mezhebi olarak tand dnemde
tantklar iin doal olarak Hanefi slam benimserler. Ama anavatandakilerin ounluu
Hristiyandr. Son yllarda anavatanda da erkeslerin ounluu slamiyeti kabul etmitir.
CUMHURYET DNEMNDE ERKESLER

erkesler, Anadolunun 140 yllk misafirleridir. 1860 ylndan nce anavatanlar Kafkasyada
yayorlar. erkesler kendilerini Trk olarak kabul etmiyor. Yal ve okuma-yazmas olmayan
erkesler Trke bilmiyorlar. Kendilerini Trk ya da Rus olarak grmyorlar. Biz erkesiz ya da
Adgeyiz diyorlar. Bundan sonra ise hangi boya ya da soya bal ise o soy ad ile kendilerini
tantyorlar. Osetim, Abhazm, eenim, Kabarteyim v.s.
erkesler, Trkler ile olan 140 yln yaklak 60 yln Osmanl dneminde yaamlar 80 yl akn bir
zamandrda Cumhuriyet dneminde yayorlar. erkesler 140 yldr esas olarak Osmanl ve Cumhuriyet
ynetimi ile iyi ilikiler iinde bulunuyorlar. Bu uyumlu iliki Kurtulu Sava artlarnda Anzavur
Ahmet ve erkes Ethem Olay nedeni ile kk bir sarsnt geirsede fazla uzun srmedi. Merkezi
otorite ile ilikiler dzeldi.
Bu yaanan 140 ylda erkesler Osmanl ile kurduklar iyi ilikileri Cumhuriyet dneminde de devam
ettirdiler. Osmanl ile kurulan iyi ilikiler sonucu Osmanlda hem asker hemde sivil brokraside nemli
mevkilere geldiler. 1. Dnya Sava ve ardndan Kurtulu Sava artlar geldiinde MustafaKemal ve
evresinde hayli erkes kkenli asker-sivil brokrat devlet ynetiminde yer almt. Bu daha sonrada
devam etti. Bunlardan bazlarn saymak gerekirse; Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy, General Cemil Cahit
Poydemir, Recep Peker, Bekir Sami Kunduk, brahim Sureyya Yiit, mer Mmtaz Tanbiy, Hakk Behi,
Tekilat Mahsusann kurucusu Kuuba Eref, Mustafa Kemal ile Amasya bulumasn gerekletiren
Karzeg Salih Paa, Yusuf zzet Paa, Hakk Mnse, Ali Sait Akbaytogan, Deli Halit Paa, Salih Berzeg
Paa v.s.
Kurtulu Sava tarihinde; ngilizlerin ynlendirmesi sonucu; ark Garip erkesleri Temini
Hukuk Cemiyetinin 19 yreden 17 ayr kabileden temsilcinin 24 Ekim 1921de zmirde yaplan, Yunan
galini ven ve ttihat Terakkiyi eletiren toplant saylmazsa erkesler Kuvay-i Milliyenin yannda
yer almtr.
Osmanldan nemli ayrcalklar elde etmi erkesler iin Osmanlya, hilafete, saltanata kar tavr
almak kolay olmamtr. Anzavur Ahmet Olay; Padiaha, hilafete, saltanata bamszll ya da sedakati
gsteren bir davran olsa gerektir.
erkesler, bugn baz kaynaklarn yazdna gre bir milyon nfusu olan Osmanl ile kurulan iyi
ilikileri Cumhuriyet dneminde de srdren merkezi otorite ile uyumlu kendi anavatanndan ok
lkemizde yaamay tercih etmi bir toplumdur.

56

erkeslerin Osmanlda olduu gibi Cumhuriyet dneminde de devleti sahiplenme konusunda,

devletimizi ve lkemizi sevme, sayma konusunda ayn zelliklerini devam ettirdiklerini syleyebiliriz.
lkemizde yaayan erkeslerin 140 ylda erkes olmaktan ok Trkletikleride sylenebilir. nk
erkes nfusun %80inin erkesce yerine Trkeyi kullandklar ve anadili olan erkesceyi konuma
iini %20lik yal kesime braktklarn yazarsak bu abart saylmaz. Bu nedenle son gnlerde TRT
tarafndan Radyo ve TVde balayan erkesce anadilde yaplan yaynlar balaynca baz erkesler bile
arp kalmlardr. Yaynlara ilgi ise beklenenin ok altnda olmutur.
lkemizin toplumsal renklerinden birini oluturan erkezlerin aznlk bir toplumsal kesim olduunu
syleyebiliriz. Ama olduka ansl, adeta ayrcalkl bir aznlk ya da toplumsal rengimiz olduunuda ifade
edebiliriz. Bu toplumsal rengimizin kendi kltrel zelliklerini yaamak istemesi kadar doal birey
olamaz. Ama bu hassas zellik asla baz olumsuz amalar iin kullanlp siyasallamamaldr. Bu
zelliin siyasallamas ncelikle erkeslerin merkezi ynetim ile kurulmu olan olumlu ilikisini
bozaca unutulmamaldr. Bu rnek toplumsal iliki bozulursa bunda en ok erkeslerin rahatnn
kaaca ortadadr. Bu toplumsal byy bozmaya alan kesimlere meydan verilirse bu iin faturas
ar olabilir.

KAYNAKLAR

Sula Benet, Abhazlar, 1994 Ankara

Hayri Ersoy erkeslerin Tarihi 1996 stanbul

P.A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar 1992 stanbul

Hale Soys, Kavimler Kaps, 1992 stanbul

A. T. nder, Trkiyenin Etnik Yaps 1999 Ankara

Orhan Trkdoan, Etnik Sosyoloji 1997 stanbul

M. zzet, Kafkas Tarihi, 1980 stanbul

slam Ansiklopedisi. erkesler Maddesi, 1960 Ankara

Murat Bujedug Srgn Halk erkesler Birikim S. 71-72 1995 stanbul

zdemir zbay, Kuzey Kafkasya, 1995 Ankara

Son Ubh, Barad Shinkaba, 2000 stanbul

Muhittin nal, Kurtulu Savanda erkeslerin Rol, 2000 Ankara

Ali Kasuman, erkes Soykrm, 1995 Ankara

Yaar Ba, erkeslerde Kltr Din Tanr, 1997 stanbul

Yaar Ba, erkezler, 1999 Ankara

Nawko Abdullah, erkesce Mevlid, 2000 Ankara

57

GRCLER

Kim bu Grcler? Halk arasnda sylenen bir mani var. Nakarat ksmnda; dil bilmez
Grcmiyem diye geiyor. Burada Grcnn dil bilmedii iin kmsendiini gryoruz. Yani Trke
bilmedii iin kmsendiini gryoruz. Ama ayn zamanda kendi aralarnda konutuklar bir dillerininde
olduunu renmi oluyoruz.

58

Evet Grcce diye bir dil var. Grcce konuan bir toplumsal rengimiz de var. Bunlar Laz deil,
Rumda deiller. erkeslere komular ama erkeste deiller. O halde kim bu Grcler? Grclk etnik
bir ayrm. Dinsel ayrm deil. Etnik bir renk. Grcler Kafkasyann eski halklarndan saylyor. Karadeniz
Kafkasyaya komu olduu iin Grclerin bir ksm Karadenizde yayor. Grc denilince Karadeniz ve
Artvin ilk akla gelen corafi blgedir.

GRCLERN KISA TARH

Grcler ayr bir halk olarak Kafkasyann eski halklarndan saylyor. Ayr dilleri, ayr alfabeleri
kendilerine zg bir tarihleri var.
Grcler kendilerine Kartvelide diyorlar. Kart, Svan-Megrel boylarnn ortak ad saylyor. Grcce,
uluslama srecinde bir dizi boyun ortak dili olmu. 4. yzylda Hristiyanlkla tanmlar. 5. yzylda
Ortodoks Hristiyanl resmi din olarak kabul etmiler. 13. yzylda Katoliklik inancda Grcler arasnda
yaylr. Bizans ncesi kurulan devletlerle randa kurulan Sasani devleti ile youn tarihsel ilikiler yaarlar.
Savalar barlar birbirini izler. Bir dizi tarihsel gelgitler olur.
Grcler, lkemizde Artvin, Ordu, Samsun, Sinop, Sakarya, Bolu, Kocaeli, Bursa, Balkesir gibi
yrelerimizde yaarlar. Artvinin, Ordunun, Samsun veSinopun; avat, Hopa, Borka, Fatsa, Gerze
gibi ilelerinde de nemli oranda nfuslar vardr. Grcistan lkemizin Kuzey-Dou kamusudur. lkemiz
iinde bulunan Grc yerleim yerleride adeta Grcistann lkemizdeki corafi ve toplumsal
uzantlardr.
Grclerle Osmanllarn tanmas FatihSultan Mehmet dnemine rastlar. Kafkasya hakimiyeti
nedeni ile bitip tkenmeyen Osmanl-Rus Savalar srasnda Grcistan 16. yzylda Osmanlnn eline
geer.
Grcistann batsndaki Acarlar ve dousundaki ngilolar 16. 17. yzylda Osmanl hakimiyetinde
iken Hristiyanlktan, Mslmanla gemilerdir. Osmanl blgede hakimiyet kurduktan sonra ldr
Eyaleti ad ile bir eyalet kurdu. Bu gelimeler Grclerin slamiyet ile tanmalarn salad. nce bey
kesimi daha sonra sre iinde halk kesimi slamiyeti zorla kabul etti. Ama yine de OrtodoksHristiyan
Grcler ile Mslmanl seen Grcler arasndaki dinsel rekabet uzun yllar devam etti. 16. yzylda
slamiyet ile tanan Grclerin slamlamas yaklak 2. yzyl devam etti. Blge halk ancak 18.
yzylda Mslmanlat.Byle olunca Ortodoks Hristiyan kltrn Grcler bir anda silip atamazd. Bu
halkn tarihi Ortodoks Hristiyan kltrdr. 19. yzyla geldiimizde slamiyet blgede Dil Grcl
dndaki Grcl nemli lde yok eder.
Kamuoyunda; 93 Harbi olarak bilinen 1877-1878 Osmanl Rus Savanda Osmanl mparatorluu
yenilgiye urad. Bu olay stne savata Osmanlnn yannda yer alan Grcler iin byk bir zorunlu
g balad. Mslman ve Katolik Grclerin Karadeniz ky ehirlerine yerlemeleri byle balad.
Batumdan Balkesire dek; Artvin, Samsun, Ordu, Sinop, Bolu, Sakarya, Kocaeli, Bursa ve yrelerinde
ayr ayr Grc kyleri byle olutu.
Osmanl Kafkasya hakimiyeti nedeni ile 1865lerde erkesleri, 1977-78de de Grcleri saraya
misafir etti. Artk Balkanlardan gelen ve Osmanl saraynda nemli bir hakimiyet kuran Srp, Hrvat,
Bonak paalar ve Valide Sultanlar Kafkasyadan gelen Paa ve Valide Sultanlara yerini brakmaya
balad. Osmanl Kafkasyadan gelen bu kaderdalarna kaplarn ardna dek at dersek abartl
saylmaz. Saraydaki kurulan bu iyi ilikinin bir gelenee dnp Cumhuriyet dneminde de devam
ettiini yazmak gerei yanl ifade saylmaz.

59

Bu gler nedeni ile yaklak 400 bin Grc gmenin Osmanlya snd yazlr. Osmanlnn
1915de Batuma yapt aknlarda oruh vadisinde Ruslar 52 bin kiiden 45 bin kiiyi ldrr.
oruhta 7 bin kii sa kalr. Ruslar savan ardndan byk bir Grc katliam gerekletirir.

GRCLERDE DL

Trkiyede son 30 yldr yaplan nfus saymnnda Trke dnda konuulan diler saylmyor.
Trkiyede yaayan Grclerin konutuklar dil ounlukla Trkedir. Grcce bilenler nfusun
kk bir aznln oluturuyor. Grcce, (Kartuli-ena) Gney Kafkasyada ber Kafkas dil ailesinin dilidir.
teki bileenleri; Lazca, Mingrelian veSvanetiancadr. Trkiyede; Grccenin Gurian lehesi, Acar
lehesi gibi farkl leheleri konuanlar da var. 1965 Genel Nfus Saymlarnda 83.306 kiinin Grcce
konutuu tesbit edilmitir.
Grcistan SSCBnin dalmasndan sonra bamsz devlet oldu. Nfusunun yaklak; 5,5-6 milyon
olduu kabul ediliyor. Trkiyede ise Grc nfusun; 500 bin ile 600 bin arasnda eitli tahminler
yaplmaktadr. Grclerin en youn yaadklar iller; Artvin, Ordu, Adapazar, Bursa, Samsun, Giresun
son yllarda gler nedeni ile belkide en ok Grcnn yaad yer, stanbul veAnkaradr.
Grclerin alfabesi farkldr. Kiril Alfabesine benzeyen bir alfabeleri vardr. Grcler toplumsal
olarak olduu gibi dil olarakta Osmanldan beri merkezi otorite ile olumlu ilikiler kurmulardr. Merkezi
yap, ile Osmanl dneminde olduu gibi Cumhuriyet dneminde de devlet ile nemli problemleri
olmamtr.
Grc alfabesi ile okuma yazma bilen Grc says ok azdr. Evde krsal yaamda aile iinde
Grcce renenler okuma-yazma bilmedii iin mr ksa olmaktadr. Grclerin Dounluu kendini
Trk sayar, hatta kendilerini Trk-Grc olarak tanmlarlar.
Grclerin tarihi ile ilgili ilk Trke kitap 1960 ylnda Bursal bir Grc olan Ahmet zkan (Melavili)
tarafndan Grcistan ad ile hazrlanmtr. Kitap hakknda Grc milliyetilii yaplyor diye o yllarda
dava almtr. Yazar ise Bursada ldrlmtr. Kafda Mzik Topluluu ad ile bir mzik
topluluu kurup daha ok Grcce mzik yapan topluluun yneticisi berya zkan, Ahmet zkann
oludur.
Grc, tarihini, kltrn, dilini, inancn tantmaya alan veneburi dergisi (Bizden,bizim gibi)
1977-79 yllarnda nce Stokolmde yayna balar. 1993den beri ise Osman Nuri Mercann ynetiminde
stanbulda yaynlanmaktadr. Dergide Grc alfabesi ve grameride verilmeye allmaktadr.
Son yllarda Grc Tarihi ve Grclerin eitli zellikleri ile ilgili kitaplarda kmtr. Bursa nebolu
Hayriye kynden yetimi Hayri Hayriolu ve yazar Fahrettin ilolu bunlardan bazsdr. Ayrca,
DEDANENA adnda Fahrettin ilolu veRya zkann hazrlad Grcce alfabe kitab bu konuda
bir ilk saylr.

60

GRCLERDE DN

Bugn Trkiyede yaayan Grcler esas olarak slamiyetin Hanefi inancndadrlar. Bunun dnda
baka bir inanta kimse yok saylr. Tabi stanbul-ili / Bomantideki Ortodoks Hristiyan Grc
Kilisesinin minik cemaatini ve ykk kiliselerini saymazsak.
Grcler; 4. yzyldaHristiyanlkla tanrlar. V. yzylda Kafkasyann tm olduu gibi Grclerde
Ortodoks Hristiyanl kabul ederler. 13. yzylda Katolik Hristiyanlkla da tanrlar. 18. yzylda ise
Osmanl kanal ile slamiyeti kabul ederler. Yani Grcler 2 yzyldr slamiyet ile tanmlardr.
slamiyet onlarn 200 yldr setikleri bir dindir. Grcler genel olarak Osmanldan sonra Cumhuriyeti
benimseyen laiklii benimseyen bir toplumdur.Bu durumu en bariz bir ekilde Artvin ve Fatsann son 50
yldr yaplan siyasi seimlerdeki semen davrannda izlemek mmkndr. Grcler arasnda ar
eriat slamc kii ve gruplar grmekte olasdr. MustafaKemal Atatrk iin; Ben velati zina deilim
ben; Selanikli deilim. Benim atalarm Batumludur.deyip eriat savunan ve laiklik kart tavr nedeni
ile TBMMde dokunulmazl kaldrlan Refah Parti milletvekili Hasan Mezarcnn bir sre sonra ise
kendini sa Mesih ilan etmesi; kendi tarihi, Grclerin dinsel tarihi asndan, din psikolojisi asndan,
incelenmeye deer bir rnek olaydr.
Dier bir srad olayda trban takmas ve Fazilet Partisi milletvekili olarak trban ile TBMMde
yemin etmeye kalkmas ile olay haline gelen milletvekili MerveKavakdr. Merve KavakGrcdr.
ABDde yaamaktadr ve ABD vatandadr. Babas ve yakn evreside eriat kesim iinde saylr.
Kendi akrabalarnn yars hala Grcistan-Batum kentinde yaamaktadr ve Ortodoks Hristiyandrlar.
Bugn Trkiyede Grcclk eklinde bir siyasi akm yoktur. Kendi kltrn tantma, kendi
tarihlerini renme eklinde yaplan kitap ve dergi almalar var. Grcclk; siyasette hemehricilik,
hemehri dernekleri, yre dernekleri tarznda yaamaktadr. DYP-RPnin kurduu koalisyon grmeleri
srasnda grmeler tkannca DYPden Hasan EkicininRPli grmecilerle Grcce konumaya
balad ve bozulacak koalisyonun Grcce kurulduu basn organlar tarafndan yazld.
Siyasi slamc akmlarn Trkiyede Grcler arasnda taraflar bulmad sylenirse eksik ifade
edilmi olunur. Refah ve AKPye bu toplumsal kesime ilgi bunun sonucudur.
Bugn Trkiyede Ortodoks Hristiyan Grc yok denecek kadar azdr. Bu kesim 1970li yllara dek
stanbul Bomantide kendi kiliselerinde ibadet yaparm. Kilise bugnde ak ama cemaat ok klm.
badet dili ise Franszca T.C. vatanda din adam olmad iin Grcce ibadet yaplamyor. Cemaatin
says ise toplam 100 kiiyi ya bulur ya bulmaz.
Trkiyedeki Grcler, Trk toplumu ile nemli lde entegre olmu bir rnektir. SSCBnin
dalmasndan sonra kaplar ald halde Grcler Grcistana yerleme eiliminde olmamlardr.
Trkiyedeki Grcler anavatanlar olarak Grcistan deil Trkiyeyi kabul etmektedirler. Trkiyedeki
Grcler anavatan olarak Grcistana yerleip-yerlememeyi gndemlerine bile olmamlardr. Trkiyeyi
kendileri iin diaspora kabul etme eilimlerine de kar olmulardr. Bir tek aile bile Grcistana
yerlememitir.
Trkiyedeki Grcler, devletin her kademesinde grev ok rahat grev almaktadrlar. Toplumda
nemli yerlere hibir ayrma tabi olmadan gelmektedirler. Bir zamanlarn Emniyet Genel MdrileriBakan Sadettin Tantann, Diyarbakrn efsane gibi anlatlan Emniyet Mdr, Gaffar Okann,
yazar Hayati Aslyazcnn, Net Holdingin sahibi ve Liberal Partinin BakanBasim Tibukun, Trklerin
ustas mit Tokcann, mafiya babas Dndar Kln, Necmettin Erbakann Grc olduunu bilebilmek
entegrasyonun dzeyi asndan nemli rneklerdir.

61

Grclerin siyasal iktidarla, merkezi otorite ile Grc olmalarndan kaynaklanan bir sorunlar olduu
gzlemlenmiyor. Ama kendi kltrn ifade biimi asndan belki baz eksiklikler olduunu ifade etmek
gerekebilir. Bu nedenle olsa gerek, baz sosyologlar Trkiyedeki Grc meselesine etnik mesele yerine
daha yumuak bir tanm ile; Ksmi etnik kimlik adn verdiklerini gryoruz.
KAYNAKA

Fahrettin ilolu, Grclerin Tarihi, 1996 stanbul

A. Tandilava, M. Vanilisi Lazlarn Tarihi, 1992 stanbul

P. A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar 1992 stanbul

A. T. nder, Trkiyenin Etnik Yaps, 1999 Ankara

HayriHayriolu (ev.) Grcstan Tarihi, 1997 stanbul

Davit Marshall Lang, Grcler, 1997 stanbul

SRYANLER

Sryaniler Osmanl mparatorluunun 1882de millet stats verdii, milleti sadka (sadk millet)
dedii zerklik verdii buna karn 1924de Lozanda Trkiye ile grme masasnda Rumlar, Ermeniler
gibi aznlk haklar hakkn alamadklar bir toplumsal aznlmzdr.
Bat Dnyas Hristiyandr ama Roma mparatorluunun Hristiyanl kabul etmesinden sonra
yayd
Hristiyanlktandr.
Sryaniler,Keldaniler,
Nasturiler
ise
ilk
Hristiyanlardr,
DouHristiyanlardr, Otantik Hristiyanlardr. Hz sa ve Meryem Ana dnemi Hristiyandr.
Romann dinsel anlaynn, katletmek iin arad sapkn Hristiyanlardr. Dou Hristiyanl,
Romadan kap canlarn kurtarmak iin Kapadokyada v.s. yeralt ehirleri kurup
Hristiyanl yaymak iin alan Hristiyanlk anlayndadr. Hristiyanln Roma devlet dini
deil, halk dini iken savunulan inanlan Hristiyanlardr.
SRYANLN KISA TARH
Sryaniler Mezopotamyann otokran halklarndandr. Mezopotamyann yerleik topluluklarndandr.
Sryanilik DouHristiyanl ya da ilk Hristiyanlardr. Sryanilik etnik bir ayrm deil, dinsel bir ayrmdr.
Etnik, olarak; Asur mu? Akat m? Aram m? Babil mi? olduu hala tartma konusudur. Tarihi kaynaklara
gre Sryanilerin blgede 5 bin yllk tarihleri var.
Sryani ad, sadan sonra saya inananlar, seviler Hristiyanla inananlar anlamnda kullanlyor.
Surin kelimeside ayn anlamda kullanlyor. Sur kentinde oturmalarndan dolayYunanllarn Sryanilere
Suryani ad verdii de yazl kaynaklarda vardr. Ya da Sryani, Hristiyanl kabul eden yukar
Mezopotamyallara verilen isimdir.
Sryani adHristiyanlkta bir mezhep ad deildir. Sryanilik iinde deiik Hristiyan mezhepler var.
a)Sryani Ortodoks Kilisesi,
b) Sryani Katolik Kilisesi,
c)Sryani Protestan Kilisesi.
Ayrca Sryani adnn Aramilerden ya da Asurlulardan kaynaklandn ifade eden grlerde var.
Surin, Sryani, Suriyeli olarak telafuz edilir.

62

Sryaniler tarafndan kabul gren bir kaynak olanak XII. yzylda Diyarbakr metropoliti olan Bar
Salibi; Antalya ve civarnda yerleim birimlerini ina eden Kral Surosun ismine izafeten Sryani olarak
adlandrlmz. Suriye adda Onun adndan tremitir. Diyor.
SRYANLERN CORAF DAILIMI

Sryaniler, Trkiyede Gney DouAnadolu blgesinde yaarlar. Komular esas olarak blgede
ikamet eden Krtlerdir. likileri elikileri daha ok Krtlerle olmutur. Blgedeki Sryani
yerlemelerinin merkezi Mardin-Tur Abdin blgesi saylr. 1990l yllarda bu blgede 40a yakn kyde
15.000 civarnda nfuslar bulunuyor. Bu rakam; 1984 yl tahminlerinde 30 bin, 1980de; 40 bin, 1975 de
35 bin, 1968 de 50 bindir. Mardin dnda; Midyat, Savur, Killit, dil, Nusaybin Diyarbakr, Hakkari, eski
Sryani yerlemeleridir. Son yllarda blgede yaanan gvensiz ortam nedeni ile stanbula, Almanyaya,
sve, Hollanda, Belika, Avusturya ve ABDye gler olmutur. stanbulda son yllarda tahminen 20 bin
Sryani nfus bulunuyor. stanbulda daha ok; Kurtulu, Beyolu, Kumkap, Samatya semtlerine
Sryaniler gelmitir. Mardin-Tur Abdinde bugn tahminen 3-4 bin Sryani nfus yayor, Trkiyenin baz
yetkilileri ise Sryani nfusun 50 bin civarnda olduunu ifade ediyor.
Sryaniler, zanaatkar bir toplumdur. ou ticaret, kuyumculuk, altn ve gm ilemecilii
yapmaktadr. Krsal kesimde az da olsa tarm ile uraanlarda bulunuyor. 12 Eyll 1980 Askeri ynetimi
srasnda Sryaniler blgedeki Krtler tarafndan; Krt olmadklarndan dolay, siyasi olarak onlar
desteklemediklerinden dolay, Hristiyan olmalarndan dolay ve varsl olmalar nedeni ile ok
hrpalanyorlar. Kendiside bir Sryani gazeteci olan Yakup Bilge Sryaniler stne yapt yksek
lisans tezinde; Blgede devlet gleri ile PKK arasnda yaanan atma,Sryanileri giderek sktryor.
Sadece 1990-1995 yllar arasnda blgede 27 Sryani ldrld. Bunlarn bir blmnn PKK
tarafndan ldrldnn ortaya kmasna karlk, byk blmnn katili bulunamad ve faili mehul
olarak kald. Yine bu dnemde 20ye yakn Sryani ky g nedeni ile boald. Sryani ky ise
(Hassana, Merbobo, Derkup) gvenlik nedeni ile boaltld. Diyor.(1)
Krtlerle Sryaniler arasndaki ilikilerin nasl olduunu tesbit etmek iin Trk kamuoyunun
Trkiyede Etnik Gruplar kitab ile tand P.A. Andrews ise kitabnda yle yazyor: 1980 askeri
hkmetinin ynetimi altnda dzenin tekrar salanmasna kadar srekli olarak evredeki Krt Mslman
nfustan gelen tehditkar tutum topluluun bamszlk duygusunu artrd ge neden oldu. Krtlerin
srdrd dmanlk yalnzca dini farkllklardan deil, ayn zamanda topluluun grece
refahndanda kaynaklanm gibi gzkyor.(2)
Osmanlnn son zamanlarnda II. Abdlhamit tarafndan kurulan Hamidiye Alaylarnnda KrtErmeni atmas ile birlikte Krt-Sryani atmalar yaratt; Sryani halk zerine de saldrtlp kitle
katliamlar yaptrld ifade ediliyor.(3)
SRYANLERDE DN

Sryanilerin Gneydoudaki dini lideri Metropolit Timoteus Samuel Akta kendisi ile yaplan bir
syleide; Cemaatin g ile boalan birok kilise ve manastr var. Bugn Tur Abdinde 5 aktif
Manastrmz mevcut. Ayrca 21 yerleim birimindeki 25 kilisede dnml ve aktif bir ekilde ruhani
hizmetlerimiz devam etmektedir 90a yakn kilise ve manastrmz kaderine terkedilmi(4) diyor.
G nedeni ile Sryaniler daha ok stanbula yerletiler. stanbulda toplam 7 kilise var.
Sryanilerde 7 Mezhep var. Patrik Suriyede bulunuyor: Patrie bal 17 metropolit var. 3 Metropolit

63

Trkiyede bulunuyor. 2ManastrMardin veMidyatta bulunuyor. 5 tane aktif Manastrdan ve 21

yerleimde de kilise hizmeti verdiklerini ifade ediyorlar.
stanbul, Tarlabanda Sryani Ortodoks Kilisesi, stanbul Gmsuyunda ise Romaya bal
Sryani Katolik Kilisesi bulunuyor.Sryanilerde boanma yok. Kilisenin aracl ile sorun zlmezse
yani problemi Patrikte zemezse o zaman boanma oluyor. Kentlerde yaayan din adamlar
evlenebiliyor amaManastrlardaki din adamlarna evlenme yok.
Hristiyan dnyas iin kutsal olan gelenekler Sryaniler iinde geerlidir. Noel, Paskalya v.s.
Sryaniler sann dirildii gn olan Kiyam bayramnda 50 gn oru tutarlar. Gnein douundan
batna kadar hi yemek yemezler. 50 gn boyunca hayvansal besin yemezler. Sadece bitkisel gdalar
tketirler.
Sryani Ortodoks Kilisesi, Yakub Baradainin 578de reform yapt bir Menofizit kilisedir. BatSryani
Kilisesi, Monofizit terimleri kullanmaz. Antakya Patrikhanesi gnmzde amda faaliyet gsteriyor.

SRYANLERDE DL

Sryaniler, Sryanice konuuyorlar. Sryanice zel bir dinsel dil saylyor. Sryani Alfabesi var.
Bunun dnda Krte veSuriye Arapasda konuuluyor. Bu dile dilbilimciler, Tryu diyor. Yani Sami
dillerinin Neo-Aramik kolunun DouSryani grubundan saylyor. Dinsel dil ise, Sroy yani Suriyece ya
da Suriye Arapasdr. Bunu arkaik, akademik dil olarakta tanmlyorlar. 1970li yllarda yaklak 25 bin
kiinin Tryo dili ile konutuu tahmin ediliyor.
BatTrk Abdin yresindeki topluluklar ise Arapann Qltu lehesinde konuuyor. Baz kylerde ise
Krte konuuluyor. Kerburandaki rahipler Suriye yazs ile Krte yazarlarm. Ama son 50 yldr
zellikle Cumhuriyet dneminde Trke Sryaniler arasnda yaygnlamtr.
Sryanicenin farkl iveleride var. Bunlarn bir ksm yok olmu. rnein; Neo-Aramik dil olan
Mlahs ivesi ya da dili sadece Lice yaknlarnda Melahim adndaki bir kyde konuulurmu.Bu dili bile
bilen bir ka kii kalm. Belkide artk konuan kalmamtr. Dil lmtr.
Sryaniler yabanclar ile evlenmezler. Aralarndaki ortak yapkan esas olarak dindir. Sryani
olmaktr. Sryaniler yakn tarihte 3 toplumsal olayn kendi toplumlarn ok etkilediini belirtirler: 1)
Hamidiye Alaylarnn toplumlarna ok byk bir darbe vurduunu sylerler. 2) 1. Dnya savandan
sonra Lozanda Avrupa Hristiyan devletlerinin kendilerini aznlk haklarndan yararlandrmamalar
toplumlarn yalnzlatrdn ve dalma srecine soktuunu ifade ediyorlar. 3)12 Eyll 1980 den sonra
blgede Krtler tarafndan ok hrpalandklarn ve 3 bin yllk anayurtlarn Krtler nedeni ile
terkettiklerini sylyorlar.
Sryaniler,Trkiye dnda yakn corafya olan; randa, Irakta, Suriyede, Lbnanda ve son yllarda
gler nedeni ile Avrupa ve ABDde bulunuyorlar. Dnyada tahminen toplam; 150 bin kiilik nfusa sahip
olduklar sanlmaktadr.

64

KAYNAKLAR

Stefan Andersson, Asurlar, 1992 stanbul

Dr. Asahel Grant, Nasturiler ya da Kayp Boylar, 1994 sve.

Yakup Bilge, Sryaniler, 1996stanbul

Hacer Yldrm Foggo, Kumru Pskl-NasturiKatliam, 2002 stanbul

P. A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar, 1992 stanbul

Hale Soys, Kavimler Kaps, 1992 stanbul

Orhan Trkdoan, Etnik Sosyoloji 1997 stanbul

A. T. nder; Trkiyenin Etnik Yaps 1999. Ankara

Birikim Dergisi zel Say, Mart-Nisan 1995 Say 71-72

Aziz Gnel, Trk Sryaniler Tarihi 1970 Diyarbakr

Mehmet elik, Sryani Kilisesi Tarihi, 1987 stanbul

B. Murat ztemir, Yezidiler ve Sryaniler, 1998 Ankara

Mehmet imek, Sryaniler, 2003 stanbul

KELDANLER

Mezopotamyann eski halklarndan biridir. Lozandan sonra oluan snrlar gznnde tutulduunda
Keldanilerin ounluu Irakta yayor.Ondan sonra Suriye ve Trkiye geliyor, Lozan Antlamasnn
aznlk saymad DouHristiyanlndandrlar.
Keldanilerin Trkiyede yaayanlar, Irak-Suriye snrnn kuzeyindeki blgede yayorlar. Mardindilde, Silopide, Hakkari-Beytuebapta, Siirt-Pervari, Uludere, ve rnakta, Midyatta, Diyarbakrda,
Vanda, son yllardaki gler nedeni ile stanbulda ve Avrupann baz lkeleri olan sve, Norve,
Almanya ile ABDve Kanadada da bulunuyorlar.
Keldani, Kaldeli anlamna geliyor. Keldanileri Asurlular iinde sayan tarihiler olduu gibi Urartu
medeniyeti iinde grenlerde var. DouHristiyanl tanm iinde kendilerini ifade ediyorlar. Bu blgede
2 bin yllk tarihlerinden szedilen Keldaniler ran, Irak, Trkiye, Suriye dnda Lbnan ve Hindistanda
da bulunuyorlar.
Keldaniler, DouSuriye Kilisesine kendilerini bal gryorlar. aamada, biri 1553 biri 1681 dieri
ise 1830da olmak zere Roma Kilisesi ile birlemilerdir. Bapiskoposluklar stanbuldadr. Patriklikleri
Musulda nfuslarnn ounluu Irakta bulunuyor.
Botan vadisinde 12 kyde yaayan 5.000 Keldaninin ibadetleri 1925li yllarda yasaklannca
Suriyedeki ve Trkiyedeki Sryani Kilisesinin himayesine girmilerdir.

65

stanbula g edenler Tarlabanda eski bir Rum kilisesini Keldani Kilisesi olarak kullanyorlar.
Kilisenin papaz Aziz Yalap; artlarn elverdii oranda geleneklerini ve ibadetlerini srdrdn
ziyaretilere ifade ediyor. Kilise, stanbuldaki hatta Trkiyedeki Keldanilerin buluma, sohbet ve ibadet
yeri. Paskalya trenlerini ise Sen Antuan Kilisesinin bodrum katnda kutsuyorlar. u andaTrkiyede
yaayan Keldaniler, Katolik Hristiyanlar ama Romadan bamsz bulunuyorlar. Dou kkenli Katolik
Hristiyanlar.
stanbulda bile; uzun entarileri, zel dmeleri, yemenileri, yn oraplar, zgn kasket ve yelekleri
ile dier Gneydoululardan ayr zellikte bulunuyorlar. Ama ou insan onlar Krtler ile kartryor.
Birok tarihi, dinbilimci, sosyolog ve antropolog; Keldanilerin tarihini, dinsel zelliklerini, dil ve
alfabe zellikleri ile etnik kimliklerini birlikte iliyor. Bu nedenle benimde Sryaniler ve Keldaniler ile ilgili
olarak yazdm genel zellikler Keldanileride kapsad kabul edilebilir.
Keldaniler, kapal bir toplum yaps iinde bulunuyorlar. Akraba evlilii yok. Son yllardaNasturiler
veSryaniler ile iki cinse de eit kolaylklar getiren evlilikler grlyor.
Keldanilerin de ana dilleri Surite, ibadet dilleri Sryanicedir. Dilleri ve alfabeleri Sami dil grubundan
saylmaktadr. Baz ive farkllklar Dou veBatdakiler arasnda grlyor. 1980 Genel Nfus
Saymlarnda; yaklak; 10 bin Keldani nfus olduu tesbit ediliyor. Bu nfus daha sonraki yllarda
artmam eksilmitir. Bugn gler sonucundaTrkiyede yaklak 4-5 bin Keldani nfus bulunuyor.
Trkiyedeki aznlk olarak kabul edilen Rum, Ermeni ve Museviler iin zel hassasiyet gsteren
BatDnyas ne yazk ki, Sryani, Keldani veNasturilere kar; kr, sar ve dilsiz davranyor. Onlar yok
sayyor.
Bunlar slamiyetteki hakim zihniyetin hakim mezheplerin ya da resmi kabul edilen 4 mezhebin kendi
dndakileri rnein zellikle Alevileri-Bektaileri yok saymasna benzetmek ok mmkn
gzkyor.Kendilerini slam otoritesi yerine koyan baz slamc Kii ve KurumlardaAlevilii slam iinde
grmezler. Onlar yok sayarlar. BatHristiyan anlaylarnn da, DouHristiyanl yok saymas buna
benzetilebilir.
KAYNAKLAR

Kadir Albayrak, Keldaniler ve Nasturiler, 1997 Ankara

Dr. Asahel Grant, Nasturiler ya da Kayp Boylar, 1994 sve.

Yakup Bilge, Sryaniler, 1996stanbul

Hacer Yldrm Foggo, Kumru Pskl-NasturiKatliam, 2002 stanbul

P. A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar, 1992 stanbul

Hale Soys, Kavimler Kaps, 1992 stanbul

Orhan Trkdoan, Etnik Sosyoloji 1997 stanbul

A. T. nder; Trkiyenin Etnik Yaps 1999. Ankara

Birikim Dergisi zel Say, Mart-Nisan 1995 Say 71-72

Stefan Andersson, Asurlular, 1992 stanbul

NASTURLER

Nasturiler, Dou Hristiyanl denilen ilk Hristiyanlardr. Nasturilik dinsel bir ayrmdr. Nasturiler
kendilerini Asuri kabul ediyorlar. Yani etnik olarak Gneydou blgesinde tarihte kurulmu olan Asur

66

devletlerinin mirass olarak gryorlar. nceleri olmasa bile son yllarda kendilerine etnik bir kimlik
aramann ifadesi olarak biz asurlularn devamyz. Ya da Asurlular bizim dedelerimiz diyorlar.
Nasturiler yaadklar corafi blge nedeni ile uzun yllardr esas olarak Krtlerle birlikte
yaamaktadrlar. likileri olumlu ya da olumsuz anlamda daha ok Krtlerle olmutur. Hatta bugn bile
Trkler, Nasturileri, Yezidileri, Keldanileri grdnde Krt sanyor. Nasturilerin bugnn anlamak iin
Osmanl dneminde Krt-Nasturi ilikileri konusunda bilgilenmek iin bir iki saptamay sizlerle paylamak
istiyorum. Bedirhan Bey ayaa kalkt, Maliki ona doru getirmelerini ima eden bir iaret yaparak Zapa
doru yrd. Onun emri ile Hristiyan efi nehrin zerine dou getirdiler, bir kl darbesi ile kopan
ba dt sular Kzla boyayarak dne dne gitti. Arkasndan gvdeyi de suya attlar.(1)
Zaptaki hayalete dnm onba kynde bir Nasturi efinin Krt Beyi Bedirhan tarafndan
katledilmesi belgelerde byle yazyor. Bir baka katliamda yle tarihe yazlm. gn sonra susuzluk
onlar teslim almaya zorlad. Bedirhan Beyin yapt teklife ve Kuran zerine edilen yemine gre kyller
silahlarn ve tm mallarn teslim edeceklerdi. Antlamadan sonra Krtlerin platforma girmesine izin
verildi. Esirlerden silahlarn alr almaz ayrt etmeksizin kltan geirmeye baladlar. Kllarn
kullanmaktan yorulunca da sa kalanlarn hepsini aaya (yani uuruma) atmaya baladlar.
Burada topland sylenen bin kiiden sadece bir kii kurtuldu (Ayn eser s. 55)
Krt aas Bedirhann Nasturiye kar adaleti bu. stelik antlama yapld halde, stelik Kuran
stne yemin edildii halde Herhalde Kuran stne Hristiyan Nasturiler yemin etmediler. Krt Aas
Bedirhan etmitir.
Bir baka sahne ise ayn kitapta yle anlatlyor:
Kadnlar efin nne getirildi ve byk bir souk kanllkla ldrldler. Kamaya alanlarn
kafalar uuruldu. En gzel kyler, baheleri ile birlikte yklp yakld, kiliseleri yerle bir edildi. Hemen
hemen nfusun yars bu lgn Krt beyinin fkesinin kurban oldu.
Hacer Yldrm Foggonun Krmz Pskl kitabnda 1843-1846 yllar arasnda yaplanNasturi
Katliam ile ilgili insan rperten belgeler var. Bir tanesini daha sizlerle okuyup bu l duymanz
isterim. Evlerimizi bahelerimizi yaktlar, rnlerimizi yok ettiler, ibadet yerlerimizi yktlar ve kocalarmz
ile oullarmz ldrdler. Zapn suyuna susuz kurbanlarn kan akt. lkemizdeki tepeler ile ovalar,
kylerimizi yok eden atein kzgnlndan ldyordu. Feci mi? Ah, Chodih, feci kelimesi ok az gelir.
Sana yle eyler anlatabilirim ki kalbin paralanr. (ayn eser S.57)
te, blgede yaayan Nasturilere uygulanan Krt Aalarnn adaleti bu. Bu blgede bu ilikiler
erevesindeNasturi, Keldani, Yezidi ve SuryanilerKrtlere ne kadar uzun mrl komu olabilir di?

KISA TARH

Nasturi ad, stanbul ya da Kastantinopolis patriiNastoriostan gelmektedir.Nasturiler bir anlamda

Hristiyanlk yorumu asndan patrik Nastoriosu benimseyenlere verilen addr. stanbul
PatriiNastoriosun Hristiyanlk ile ilgili yorumlar nce 431de Efes Konsilince daha sonra ise 451 ylnda
Kadky Konsilince mahkum edilince Oda bu Hristiyanlk yorumlarn Anadolu veSuriyede yaymaya
alr. .S. 451den sonra oluan bu Hristiyanlk yorumuna ya da mezhebine Nasturilik ad verilir. Bu
gr; Hz. sann tanrsal ve insansal zelliklerinin birbirinden bamsz olduunu savunan grtr.
BuHristiyan yorumuna; diofizit Hristiyanlkta deniyor.

67

Nasturilerin yani Asurlularn tarihi blgede 3.000 yl kadar eskiye dayanyor. Asur, M.. 2000
yllarndan 621 ylna dek devam etti. nce kk bir kent devletidir. M.. 1000in ilk yarsnda
Mezopotamya, Elam, Suriye veMsr iine alan bir mparatorluk kurdu. Asurlar Hristiyanlk hem
kaynatrd. Hemde ayrtrd. Blge daha sonra Mslmanlarn eline geti. Asurlarn byk ounluu
Araplar tarafndan asimile edildi. Araplatrld. Asur dili Asurca yerini Arapaya brakt. 1200 yllarnda
tm Mezopotamya Nasturi idi. Ama bunun yerini ksa zamanda Araplar aldlar. Araplar Asurlular
asimile etti. Araplar byd Asurlular nfus olarak kld.
Seluklular blgeye gelince Asurlular korudu gelitirdiler. Bu uzun srmedi. Moollarn kym ve
yamas yaand. Osmanl hakimiyeti geici bir denge ortam salad. Nfus olarak Asurlularn yok
olmasn engelledi.
1. DnyaSavanda ilk kez, Asurlular dinsel deil etnik ortak kimlik ile biraraya geldiler. Ardndan
Batl byk devletlerin blgedeki siyasi satran oyunu sonucu byk katliamlara uradlar. Tm
Ortodouya daldlar. Sryaniler, Nasturiler ve Keldaniler daldlar. Gneye indiler.
Osmanl 1882de Asurlulara yani Sryani, Keldani ve Nasturilere zerk millet stats tanmt.
Onlar milleti sadk diye tanmlyordu. 1928 aff Asurlulara uygulanmad. Asurlular topraklarna
dnemediler. Tur Abdin blgesinde kalan son Asurlularda bir bir 2 bin yllk anavatanlarn bin tutam
hzn brakarak gidiyorlar.

NASTURLERDE DL

Nasturilerin kendi alfabeleri var. Konutuklar ile Aramice deniyor. Ya da kullandklar alfabe Arami
alfabesi. Arapa alfabeye benziyor. Ama Arap alfabesi deil.Trkiyedeki konuulan dile, Turoya deniyor.
Bu semitik dillerin yeni Aramik kolunun Dou Aramice blmnn Gneydou Anadoluda zellikle
Urfada gelimi bir koludur. Bununda baz leheleri vardr. 1970li yllarda blgede 20 bin kiinin Turoya
konutuu saptanm.
Sryanilerde olduu gibi Nasturilerde de Krte veTrke konuuluyor. Klasik Keldanilerin
konutuu dil Suritedir. Nasturileride BatSryaniler gibi ibadette Sryanice konuuyorlar.
Asurlular, yani bu kavram iinde Sryaniler, Nasturiler ve Keldaniler, resmi otoriteler ile
ilikilerindeTRKE konuuyorlar. Ama bir nemli orjinal zellikleri ise; Mardindekiler Arapa,
Diyarbakrdakiler Krte, Antakyadakiler Rumca, stanbuldakiler Trke, Avrupadakiler,
bulunduklar lkeye gre; Almanca, Franszca, svece v.s. konuuyorlar.
Demek ki bir etnik toplumsal grup deiik dilleri konuabiliyor. Konutuu dile gre etnik kimlik
deitirmiyor. Nasturi; Arapa konuuyor diye ona Arap, Krte konuuyor diye ona Krt, Rumca
konuuyor diye ona Rum, Trke konuuyor diye onaTrk, Almanca ya da Franszca konuuyor diye
ona Alman ya da Fransz denmiyor. Byle bir durumda her dil bir etnik kimlik adresi olmuyor. Sosyolojide
bir kuralda olduu gibi; Her milliyet fark dil farkn gerektirsede, her dil fark milliyet farkn
gerektirmiyor. oluyor. Yani her dil fark milliyet, etnik kimlik fark olmuyor. Bir etnik grup ya da milliyet
tarihsel toplumsal artlara gre, farkl dilleri konuabiliyor. Asurilerde de olan budur.

68

NASTURLERDE DN

Nasturiler, Dou Apostolik Katolik Kilisesine baldrlar. Bu kilise bir diofizit kilisedir. 16. yzylda
kuak sresinceRoma ile birlemilerdir. Irak, ran, ABD ve Kanadadakileri temsil eden kilise patriklik
San Franciscodadr. Trkiyedekilerin bazlar Suriyedeki kiliseye baldr. Nasturiler, Keldanileri ve Bat
Suriyelileri heretik olarak nitelerler. Onlarda Nasturileri heretik olarak nitelerler.
Dou Apostolik Katolik Kilisesine DouSuriye Kiliseside denir. Baz kaynaklara gre bu kiliseye
bal gnmzde 200 bin civarnda Asuri olduu yazldr. Genel Nfus saymlarna (1970) gre; sadece
Hakkaride nfus saymnda nfus memuruna Keldani olduunu syleyen 2 bin kii olmutur. Bu say
1980 saymlarnda; 9 bindir. Nasturiler; Mardinde dil, Silopi, Hakkaride Uludere, Beytebap,Siirtte
Pervari, rnak ile Midyat, Diyarbakr ve Vanda yayorlar. Trkiye dnda ise ran, Irak veSuriyede
yayorlar. Son yllarda gler kanal ile, sve, Norve, Almanya, ABD ve Kanada ile stanbulda
bulunuyorlar.
Nasturilerin kendilerine has bir takvimide var. rnein 2004 Asuri takvime gre; yl 6754tr. Nevruz
Nasturilerde de kutlanr. Ylba 1Nisanda trenlerle karlanr. Nasturilerde kuzenler arasnda evlilik
olmaz. 5 kuak gemeden akrabalar arasnda evlilik olmuyor. Dul kalan kadn kayn ile, dul kalan erkek
baldz ile evlenemez.
Nasturiler ie kapal bir toplumdur. Ortak yapkanlar din, dil ve dier ortak deerlerdir. El sanatlar,
atlye, tezgah, altn, gm bakr ilemecilii, mermer, demir, deri, ipek ilemecilii ok gelimitir.
araplk, pekmezcilik, sera ve baclk ok kaliteli yaplr.
eitli tarihsel nedenlerle; yaklak 200 bin kiinin g nedeni ile lkelerini terkettii tahmin ediliyor.
1980li yllarda Asurilerin toplam 25 bin kiilik bir nfus olduunu bunun yarya yaknn Nasturilerin
oluturduunu ama bugn Trkiyede 5-6 bin civarndaNasturi nfusun olduuNasturilerce tahmin
edilmektedir.

KAYNAKLAR

Kadir Albayrak, Keldaniler ve Nasturiler, 1997 Ankara.

Dr. Asahel Grant, Nasturiler ya da Kayp Boylar, 1994 sve.

Yakup Bilge, Sryaniler, 1996stanbul

Hacer Yldrm Foggo, Kumru Pskl-NasturiKatliam, 2002 stanbul

P. A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar, 1992 stanbul

Hale Soys, Kavimler Kaps, 1992 stanbul

Orhan Trkdoan, Etnik Sosyoloji 1997 stanbul

A. T. nder; Trkiyenin Etnik Yaps 1999. Ankara

Birikim Dergisi zel Say, Mart-Nisan 1995 Say 71-72

Stefan Andersson, Asurlular, 1992 stanbul

Anadolu Kltr Mozaii, Halkevleri, 1992 Ankara

69

YEZDLER

Trkiyenin Dou Anadolu Blgesinde gemite yaayan gnmzde az bir nfusu kalm yok
olmakta olan aznlk toplumlardan birisidir.

70

Yezidilik dinsel bir ayrmdr. Semavi dinlere inanmyorlar. Yezidilik kendine zg bir din. Kendilerine;
Yezidi, Ezidi, Azdi, zidi, zdi, Dasin, Rasni adlar verilir. Yezidileri aalamak iin ise, eytana tapanlar,
hatta, Kuyruklu Krt, Sekiz Bykl gibi tanmlar kullanlr.
Trkiyede; Siirt, Beiri, Kurtalan, Batman, Mardin, Urfa, Nusaybin, Viranehir, Ceylanpnar, Suru,
Diyarbakr, Bismil, Gaziantep, Kilis, Kars ve Adyaman yrelerinde yaarlar. Bu yrelerden en ok bilinen
Celka vettatla Airetleri Midyat ve yresinde yaayan Yezidi airetleridir.
Trkiye dnda ise; ran, Irak, Suriye, Rusya ve son yllarda gler sonucu Almanyada bulunuyorlar.
Trkiyedeki Nfus saymlarnda blgede bulunan Sryani, Nasturi, Keldaniler gibi Krtlerden
saylmtr. Yezidi derneinin verdii bilgilere gre; yurt dnda en son tahmini nfusun; 250 bin kii
olduu bunun 10 bin civarndaki gler nedeniyle Almanyada daha ou ise Hannoverde bulunuyor.
Trkiyede ise yaklak bugn gler nedeni ile stanbula gelenlerde dahil 15-20 bin civarnda olduu
tahmin edilmektedir.
Erkeklerin uzun sal ve sakall kadnlarn yzlerinde bol dmelerin ve ok otontik giysileri olan
Yezidileri TV ve gazetelerdeki resimlerde ouKrt sanmaktadr.Halbuki bunlar Krt deildir. Tam tersine
P.A. Andrewsin, Trkiyede Etnik Gruplar kitabnda yazdna gre; En byk eziyeti mslman
Krtlerden zellikle de 1832de Koyuncukta (Niniveh) grmlerdir. Bu nedenle Mslman
Krtlerle aralarnda birlik duygusu yoktur, diyor. Tarihte yine afii Krtler tarafndan hayli Yezidinin
katledildii baz romanlara konu bile olmutur.
Yakn zamanda yaplan tesbitlere gre; 1980lerde 52 Yezidi kyn olduunu, daha nce ise; 25
kyn Mardinde, 24 kyn Urfada, 14 kyn Siirtte 14 kyn Diyarbakrda, 2 kyn Adyamanda
olmak zere 79 kyn Ky leri Bakanl verilerinde olduu belirtiliyor. Son 20 yldaki alt-st olular
sonucu 121 kyn bugn 48e dt saptanm bulunuyor.

YEZDLN TARHES

Yezidilii ayr bir din olarak gren dinbilimciler olduu gibi Onu slam iinde Haricilikten
kaynaklanan bir oluum olarak grenlerde var. Yezidilikte Zerdt veMani dinin etkileride var.Yezidilii
slamiyetten ve Hristiyanlktan ayr ama karma bir din olarak yorumlayan anlayta sz konusu.
Yezidiliin kurucusu, EYH AD Lbnanl bir Arap Sufi. Yezidilik dinsel bir ayrm. Yezidiler Krte
konutuu iin Krt diyenler var. badet dilleri Arapa olduu iin Arap diyenler var. Krt m?, Arap m?,
Asur mu? yoksa Azdey mi? henz karar verilmi saylmyor.
Yezidiliin karma etnik kimliine karn karma dinsel kimlii de onda bulunan; Mazdeist, Zerdt,
Gnostik, Mani, Sabilik, Sufilik ile ilgili etkilerin olmasndan kaynaklanmasna balyorlar. Yezidilik dini bir
cemaat, ulusal kimlikleri belirsiz, uluslama aamasnda olduklar sylenebilir. eitli kltrlerin iie
olduu Anadoluda orjinal bir cemaat Irakta Mandiler, randa Parslar, Bahailer, Lbnanda Drziler,
Maruniler gibi
Yezidiliin kurucusu EYH AD ya da Adi Bin Musafi 1075-1162 yllar arasnda yaam bir sufidir.
Kabri, Musul Lalitedir. Trbesi Yezidilerin Hac yeridir. Lbnanda doan eyh Adi, Gazaliden dersler
alr. Daha sonra Badattan ayrlr. Hristiyanln ilk yllarnda ran ile Romallar arasnda skr kalr. O
srada randa Zerdlkten Hristiyanla gemenin cezas lmdr.

71

eyh Adinin kerametleri olduuna inanlr. Yazlar Arapadr. Yazd kitaplar; nan, Ruh Nasl
yileir, Nasihatler. Bu eserler daha sonra Krteye de evrilmitir. Olu Krt Adi olarak anlr. Dinin
sembol Tavus kuudur. Yezidilik bir sr dinidir. Her Yezidinin bir ahiret kardei ve bir ahiret bacs
vardr. Ayrca bal olduklar bir eyh (Pir) vardr.
Araplar, Yezidileri slama kazandrmak iin ok kan dkerler, ok Yezidi bu amala ldrlr.
Osmanl dneminde hayli bu amala bask yaplr adam ldrlr.
Melek Tavus tapnaklar ssler. Adeta tapnaklarda put havas olur. Yezidilik, hibir dinin devam
kabul edilmez. Yezidilik bir ok dinden deiik zellikler alm karma bir dindir. Yezidilerin peygamberi
eyh Adidir. Yezidiler kendilerini Adem ile Havvann gerek soyundan gelen ahit Bin Cadn ocuklar
kabul ederler. Bir insann Yezidi olmas iin Yezidi anne babadan domas arttr.
Kitab- Cilve Melek Tavus tarafndan eyh Adiye aktarld sylenen kitaptr. Giri, 5 blm ve 150
sureden oluur. Yezidilerin kutsal kitabdr. Mushaf- Ret ise, Yezidi mitolojisi ve kurallarn yer ald
eyh Adinin torunu eyh Hasan tarafndan yazlm kitaptr.
Yezidi cemaati, Ruhaniler veMritler diye ikiye ayrlr. Mir, eyh adinin velisidirl. Mir dnyevi
ilerden sorumludur.
Yabanc ile evlilik olmaz. Aile kurumu nemlidir. Elerden birisi 6 ay eve gelmezse eler boanm
saylr.
Trkiyedeki Yezidiler, Musul yaknlarnda Laleste yaayan MiriSeyhan adl bir eyhe baldrlar. Bu
idare altnda; 7 eyhlik, ok sayda Pir, 50 kadar Kavval, Fukara, Kocuklar ve Mollalar bulunuyor.
Dnyevi lider Emir Mirzadr. Din adaml babadan oula geer.
Yezidilikte toplu ibadet yoktur. badet tek, tek ve gizli yaplr. badet yaptnz herhangi biri grrse
ibadeti yarda brakrlar. badet gizli yaplr. Gnde 3 kez gnee dnp dua ederler.
Yezidilerde; vaftiz var, snnet var, kirvelik var, yol kardelii var. Yezidilerde ilk kutsal bayram Nisan
aynn ilk aramba gn kutlanan Yeni Yl (serisal) bayramdr. 6-13 Ekimde cemaat bayram 18-21
Temmuzda eyh Adi Bayram yaplr. ki tr oru tutarlar. Sadecedin adamlarnn tuttuu 80
gnlkHususi Oru kanun aynda 20, temmuzda 20, 8 Hazirandan balayarak 40 gn tutulur. kinci Oru;
3-5 Eyll arasnda tutulan Umumi Orutur. Ezidiler toplu ibadeti 15-20 Eyllde Lalete eyh Adiin
Trbesinde yaparlar. Burada hac olurlar. ocuklar burada Beyaz emede vaftiz ederler.
En ilgin Yezidi gelenei Daire iinde kalmaktr. eyh Adinin talebeleri ile trans geleneinden
kalan daire geleneinde bir Yezidinin etrafna bir daire izerseniz o Yezidi lene kadar o daire dna
kamaz. Ancak dardan birinin izilen bu daireyi bozmas gerekir.
Yezidiler hakknda son yllarda dergilerde yazlar, Yezidilik ile ilgili kitaplar, Yezidiler tarafndan
karlan dergiler, kurulan dergi ve vakflar ile internetten bilgilenmek gerekletirilebilir.
KAYNAKLAR

Erol Sever, Yezidilik, 1993 stanbul

Yezidlerin Tarihi John S. Guest 2001 stanbul

P.A. Andrews. Trkiyede Etnik Gruplar 1992 stanbul

O. Trkdoan, Etnik Sosyoloji 1997 stanbul

Hale Soys, Kavimler Kaps 1992 stanbul

72

T. Menzel, slam Ansiklopedisi 1934 Ankara

Doger Lescot, Yezidileri 2001 stanbul

B. Murat ztemir, Yezidiler ve Suryaniler, 1988 Ankara

Anadolu Kltr Mozayii, Halkevleri, 1992 Ankara

BAHALER

1992 ylnda stanbulda Hac Bekta Veli Derneinin dzenledii bir sempozyuma katlmtm.
Sempozyum Sirkecide Sepetiler Kasrnda yaplyordu. Konumaclar arasnda Bedrettin Dalanda
vard.
Krsdeki konumaclar sk sk Alevilere uygulanan ayrmclktan ve verilmeyen zgrlklerden
szedince sz sras Bedrettin Dalana geldiinde stanbul Belediye Bakan olduu dnemde yaad
bir olay anlatt. Bu anlatlan sizlerle paylamak istiyorum. Dalan, konumasnn banda Alevilere
seslenerek dediki siz 15-20 milyon v.s. olduunuzu sylyorsunuz ama stanbulda yaayan 3-5 Bahai
kadar olamyorsunuz. Tabi herkes ard. Bahailii ilk duyan dinleyici ounlukta idi. Neydi Bahailik?
Kimdi bu Bahailer? Sonra anlatmaya balad. Dediki; stanbul Bykehir Belediye Bakan iken
makammda oturduum bir gn bir vatanda elinde dileke ile bana gelmiti. Dilekeyi hi bir birim kabul
etmedii iin uraa, uraa bana ulamt.
Dilekesini okudum. Dilekede kendisinin slam, Hristiyan, Musevi v.s. olmadn Bahai olduunu,
Bahailiinde bu dinlerden ayr bir din olduunu tpk bu dinlere olduu gibi Bahailere de ayr mezarlk
verilmesi gerektiini savunuyordu. Bende kardeim Bahailiin ayr bir din olup olmadn nereden
bileyim. Git mahkeme karar getir. Bahailik ayr bir dindir diye Bende o zaman sana ayr mezarlk yeri
vereyim. Szm sz tamam...
Tabi ben bu dilekeyi ve adam unuttum. Bir iki yl geti. Bir bakarmki ayn adam 2-3 yl sonra kp
geldi. Elinde de mahkeme karar var. Aldm mahkeme kararn okudum. Sahiden mahkeme kendilerine
sunulan belge ve bilgilerden sonra Bahailiin ayr bir din olduuna karar vermi. Tabi bana da stanbul
Bykehir Belediye Bakan olarak den grev bu yurttalarmza Mezarlklar Mdrlne bal bir
mnhal yerde mezarlk vermekti. Ve gerei yapld.
Bedrettin Dalann anlatt bu olaydan sonraBahailik ok ilgimi ekti. Trkiyede byle bir toplumsal
kesimin olduunu byle kefetmi oldum.

BAHALN KISA TARH

Bahailik bir din. Tek tanrl bir din. Hristiyanlktan, Musevilikten, slamiyetten ayr bir din. slamiyet
kendini son tek tanrl din olarak ifade ettii halde, Bahailik kendini tek tanrl din olarak kabul ediyor.
Bahailer, bamsz tek tanrl bir din olarak eitli dinsel ve etnik kkenlerdeki kiileri bir araya getiren;
tm uluslar, snflar, i ve meslekleri kapsayan bir din olduklarn ifade ediyorlar. Bahailiin
belgelerinden; 220yi akn lke ve blgeyi kapsayan 120.000 yerleim yerini akn yerde yaadklarn
ve taraftar olduunu reniyoruz. Bahailikle ilgili eserlerin ise, yaklak 900 ayr dil ve leheye evrilip
okunduunu ifade ediyorlar.

73

Hz. Bab ya da dier ad ile Seyit Ali Muhammed, 1819-1850 yllar arasnda randa yaamtr. Hz.
Bab, btn kutsal kitaplarda vaat edilen TanrPeygamberinin yaknda gnderileceini 1844 ylnda
irazda mjdelemitir. Bahailik, Hz Babn kurduu dinin ad olmutur. Hz. Bab, iddialarndan dolay ok
ar ikenceler grmtr. eitli zamanlarda hapsedilmi, hakaretlere uram ve 1850 de ikence
grm Tebrizde kuruna dizilerek ehit edilmitir.
Hz. Bahaullah ise, 1817-1892 yllar arasnda yine randa yaayan soylu bir aile mensubu olan Mirza
Hseyin Alidir. Hz. Baba inand iin yllarca hapsedilen, ile eken, hakarete urayan, ikence gren
Hz. Bab sonunda Badata srgn edilmitir.
Hz. Babn mjdeledii kimsenin kendisi olduunu 1863 ylnda Badatta aklayan Hz. Bahaullah,
stanbul, Edirne, Akkada srgn hayat yaamtr. 1863 ylnda stanbulda 4 ay, stanbuldan Edirneye
12 gnde gelir ve 4,5 yl srgn kalr.
Bahailer, Hz. Bahaullahtan nazil olmu bir ok eserin olduunu, Bahai Dininin yasalarn oluturan
Akdes Kitabnnda Akkada vahiy olunduuna inanrlar. Hz. Bahaullahn yazl vasiyetine gre ise, Bahai
toplumunun ynetimi ve kutsal retileri aklama yetkisi olu Hz. Abdlbahaya (1844-1921) verilmitir.
Abdlbahann vaziyeti stne ise, en byk torunu Hz. evki Rabbani, Bahai Dininin Velisi kabul
edilmitir. Rabbani, 1957 ylna dek, yani vefatna dek Bahai toplumunu ynetmitir.
Bahailer, tm dinlerin kutsal kitaplarn, Hz. Bahaullahn yazd kitaplar, tefsirleri ve levihleri
kendilerine dinsel klavuz olarak kabul ederler. Bahai Dininin temel retileri, TanrBirlii, Dinlerin Birlii
ve nsanln Birliidir. Bahailerde Tanrya inanr. Tanr tektir, esizdir, e koulamaz. Tanr elilii
gelenektir. Deimez, deitirilmez. Son peygamber olmaz.
Bahailerde bugn ruhani rehber kiiler deil 1963 ylnda seilerek oluan Yksek Adalet Evidir.
Bahailer asndan en yksek makamdr. srail, Hayfa Kermil Dandaki, Yksek Adalet Evi binas
ABDdeki Beyaz Saraydan daha grkemli, bakml, iekler iinde bir mimariye sahip grlyor.
Sadece Kermil Dandaki Adalet Evi deil. ABDdeki Wilmette, Illinoisteki mabet, Panama Citydeki
mabet, Hindistan Yeni Delhideki, Uganda Kampaladaki, Almanya Frankfurttaki, BatSamua, Apiadaki,
Avustralya Sidneydeki mabetler muhteem, grkemli mimarlk abideleri grnmndedirler. Brakalm
bu yaplarn kendilerini grmek fotograflar bile muhteemlikte grenleri rperterek gzellikteler.
BAHALN YNETM TARZI

Yerel Bahai toplumlarnn faaliyetleri ylda bir kez seilen ve dokuz yeden oluan Mahalli
RuhaniMahfiller tarafndan dzenlenmektedir. Ulusal dzeyde ise dokuz yeden oluan yerel Bahai
toplumunun setii delegeler tarafndan ylda bir kez seilen MilliMahalli Mahfil tarafndan dzenleniyor.
Bugn dnyada yaklak, 20 bin mahalli, 200 ise MilliRuhaniMahfil seilmi bulunuyor.
En yksek organ olan Adalet Evi ise, tm Milli Ruhani Mahfil yelerinin katlm ile toplanan
uluslararas toplantda her be ylda bir seilir. Seimler propagandasz olarak aday olunmadan gizli
olarak yaplr.
Bahailikte tek elilik esastr. Alkoll iki ve alkol kullanlmas yasaktr. Bahailer herhangi bir politik
parti, rgt v.s ye ye olamazlar. Siyasete asla katlmazlar. Katlan Bahai toplumdan ayrlr. Bahailer
iinde yaadklar lkenin yasalarna uymak zorundadrlar: Her tr gider balarla salanr.
Bahailikte, rk, inan, snf, milliyet, cinsiyet, kadn, erkek ayrm yaplmaz. Tanr ve insan sevgisi
ortak yapkandr. nsanla hizmet ruhu ile yaplan her i Tanrya ibadetin bir parasdr. Hz. Bahaullah;
bir yazsnda diyor ki Hepiniz bir aacn meyveleri, bir daln yapraklarsnz.

74

BAHALERDE BADET

Bahailik; 19. yzylda ortaya km tek tanrl bir dindir. slamdaki son din veya son peygamber
inanlarna katlmyorlar. slam corafyasnda esas olarak randa ortaya km bir dindir. Allaha
inanyorlar, Allahn daha nce insanla gnderdii kitaplara ve elilere yani peygamberlere inanyorlar.
Ama kendi peygamberleri olarak Hz. Bahaullah kabul ediyorlar. Hz. Bahaullahn yazd kitaplar ve
Levileri de kutsal kitap olarak kabul ediyorlar.
badet iin mekan art cami, kilise gibi aramyorlar. badetlerini yalnz yapyorlar. badette
amaTanry anmaktr diye dnyorlar. badeti bireysel yapyorlar. badetlerini ar beklemeden
(ezan veya an sesi gibi) yapyorlar. Kimseye uymadan (yani imam ya da papaz gibi) yapyorlar. Abdest
alyorlar. Ama gnl abdestini esas alyorlar. u ile temizlenmek gerekir diyorlar ama kalbin temizlii,
beynin temizlii daha nemlidir diyorlar.
Bahailerin Kblesi, Akkada Hz Bahaullahn kabrinin olduu kutsal mekandr. 3 trl namazlar var:
1) Byk Namaz: Gnde bir defa istekli olunduu zaman Allah ile babaa kalp ibadet etmek.
2) Orta Namaz: Gnde defa sabah, le, akam tek bana Allaha ibadet yapmak.
3) Kk Namaz: Gnde bir defa le ile akam arasnda ibadet yapmaktr. Namaz iin mekan art
yoktur. Evde veya uygun bir mekan yeterlidir. Kilise, Cami, Havra art deildir.
Bahailerde Oru: Bahailer oru tutarlar. Orular 2 mart 20 mart arasnda 19 gndr. 15 ile 70 ya
arasnda salkl olanlar iin bu oru tutulur. Orucun kazas yoktur. 21 Mart ise Oru Bayram ya da
Ylba yeni yl olur. Hac; erkekler iin zorunludur. Hac iin ziyaret edilecek mekan Hz. Babn irazdaki
Evi ve Hz. Bahaullahn Badattaki Evidir.

Bahailerdeki Kutsal Gnler unlardr:

21 Mart YeniYl, Nevruz, Oru Bayram.
21 Nisan Hz.Bahaullahn emrini aklad gn yani Rzvan Gn.
29 Nisan Rzvan Bayramnn 9. gn.
2 Mays Hz. Babn emrini aklad gn.
29Mays Hz. Bahaullahn vefat (1892)
9 Temmuz Hz. Babn ehadeti (1850)
20 Ekim Hz. Babn doum gn
12 Kasm Hz. Bahaullahn doum gn.

Bahailerin kutsal eserleri. Hz. Babn ve Hz. Bahaullahn eserlerinden oluuyor. Hz. Babn 23
eserinin tefsirlerinin ve Levihlerinin kaynak dini kitaplar olduu grlyor. Hz. Bab; ran-irazda 1819da

75

douyor. 1850de yani 31 yanda iken dncelerinden rahatsz olan ran ynetimi Hz. Bab Tebrizde
kuruna diziyor. ran ynetimi sadece Hz. Bab kuruna dizmekle kalmyor.Bahai belgelerine gre; 20
bin Bahaide katlediliyor. te bu olaydan sonra randa doan bu dinsel akm kendine hayat hakkn ran
dnda aryor ve oldukada baarl oluyor. 1844-1921 yllar arasnda yaaya Bahai Velisi Abdal
Bahann yazd mektuplar (3 cilt),Seyehatlar (2 cilt) ve sohbetlerinden oluan kitaplar Hz. Bahaullahn
yazd 158 kitab ve Levihler Bahailiin kaynak eserleri arasnda yerini alyor.

TRKYEDEK BAHALER

Bahailik, Trkiyede de mahfiller eklinde rgtleniyor. rnein; Ortaky mahfili, Beikta mahfili,
Taksim mahfili gibi Bahailiin Trkiyedeki tarihi Bahailiin douu ile yattr. randan Hz. Bahaullah
ile birlikte Trkiyeye kaan Bahailer 1850lerden beri Trkiyede yaamaktadrlar. Bu gnk bazBahailer
bu ailevi yaknlktan dolayBahailii benimsiyorlar. Bir ksm ise sonradan Bahailii inan olarak
semiler.
TrkiyedekiBahailerin nemli bir ksmn ran asll kiiler oluturuyor. Bunlarn bir ksm randa iken
Bahai olmular ve eitli tarihlerde bask v.s. nedenlerle Trkiyeye gelmiler. Bunlardan bir ksm ise
iiliin despotik yanna tepki temelinde Bahailii semiler.
Trkiyede Bahailii seenlerden her etnik grup insandan Bahai var. Bahailii seenlerin bir ksm,
Snni slamn olumsuz uygulamalarna tepki temelinde alternatif olarak Bahailii semi. Bir ksm,
ruhsal dinginlik arama sreci iinde Bahailiin mesajlarn kendine yakn bulup semi. Bir
ksmBahailiin sevgi dolu, sayg dolu, dnya ile barl, uyumlu zelliklerini kendine yakn bulmu. Bir
ksm ise; semavi dinler arasndaki rekabetten rahatsz olup Bahailiin bu dinleri birletirici bar
ynlerinden etkilendiini gzlemek olas.
Bahailik Trkiyede blgesel olarak; stanbul, Ankara, zmir, Bursa, Adana gibi byk ehirlerde ve
Gaziantep, Mersin, Samsun, Eskiehir gibi gelimekte olan kentlerin insanlarnn bir ksmnn ruhsal
arayna hitap eden mesajlar iermesi ile kendine taraftar bulmutur.
Trkiyede yaklak, 2-3 bin Bahaiden bahsediliyor. Her eit dinsel ve etnik kkenli
insanndaBahailii benimseyen kesimlerden szetmek olas. Ama ran kkenli kiiler ve belli bir aray
iindeki Alevilerin, ounluu oluturduu sylenirse abart saylmaz.

KAYNAKALAR

76

Yeni Bir Yaam Yolu (Brur) 1999 stanbul

Bahai Tarihi, Dr. Neyir zuca, 1987 stanbul

Bahai Dini, Dr. Neyir zuca, 1989 stanbul

Hz. Bahaullah (Levihleri) ev.: M. nan 1990 stanbul

Bahai Dini Hakknda Aklamalar (Glona Faz) 1994 stanbul

Kuran- Kerim (Yaar Nuri ztrk) 2004 stanbul

Kitab- Mukaddes (Kitab Mukaddes Yaynlar) 2004 stanbul

Dnya Bar, Bahai Dnya Merkezi 1985 Hafta

Prof. Dr. Orhan Trkdoan, Etnik Sosyoloji, 2001 stanbul

ARNAVUTLAR

Arnavutlarda Osmanlnn Balkanlardaki yaylma dneminde Osmanllaan bir toplum. Arnavutlar

ayr bir millet. Arnavutlarn anavatan Arnavutluk. Osmanlnn yaylma dneminde Osmanl ile ve
slamiyet ile tanan daha sonra nce kendini Osmanl tebas gren sre iinde slamlaan veTrkleen
bir toplumsal kesim oluyor Arnavutlar. Osmanlnn ykselme dneminde 1500lerde saray ile iyi ilikiler
kuran Arnavutlar Osmanl brokrasisi iinde Yenieri Oca kanal ile nemli grevlere gelmilerdir. Bu
kurulan iyi ilikiler bugne dek yaamaktadr.
Arnavutluk ise Osmanlnn nce gerileyip sonrada dalma sreci tad dnemde eski Osmanl
topraklarnda kurulan bir devlettir. Corafi olarak Yunanistan ve Bulgaristandan Osmanlya uzak
olmalarna karn Arnavutluun Osmanl mparatorluu ile ve daha sonra da Trkiye Cumhuriyeti ile
ilikileri daha iyi olmutur. Trkiye Cumhuriyetinin Arnavutluk ile ilikileri adeta Trkiye dnda kurulan
Trk Cumhuriyetleri ile kurulan ilikiler gibi karlkl olarak alglanmtr ve alglanmaya devam ediyor.
Arnavutluk Osmanl mparatorluu topraklar stnde kurulmu yaklak 50 devletten biridir. Arnavutlar
ulus devlet kurma, uluslama srecini 1878de Trklerden nce gerekletirdiler. Anadolu ve
Balkanlardaki Arnavutlar Osmanldan bugne kalm toplumsal bir mirastr.
Trkiyedeki Arnavutlar kendilerini Trklerden ayr olarak ifade etmiyorlar. Adeta Trk devletinin
doal yurtta ve ayr bir Trk boyu gibi kendilerini kabul ediyorlar. Hatta; Yogoslavya, Bulgaristan,
Makedonya gibi lkelerde bulunan Arnavutlar kendilerini Trk olarak ifade ediyorlar. Trke konumay
yaygnlatryorlar.Bu nedenlede bu lkelerde Trklere uygulanan baz olumsuz politikalarnda faturasn
demek zorunda kaldklar oluyor.

77

Trkiyede bugn sokaktaki her hangi bir yurttaa Arnavut hakkndaki bilgisi sorulursa o Arnavutu
Bulgaristanda kalm Trk gibi ya da Bosna-Hersekte Yogoslavyada, Romanyada kalm bir Trk gibi
alglar. Sokaktaki yurtta Arnavutun Trk olmadn ayr bir dil konutuunu, bir devleti olduunu fazla
nemsemez.
Arnavutlar; Trkiyede Trk toplumu ile bir problemi olmayan kendini Trk toplumundan ayr
tutmayan bir toplumsal kesimdir. Yogoslavyada bile Trke konuan aznln %70ini Arnavutlar
oluturuyor. Arnavutlar kendini Yogoslavyaya kar Trk olarak ifade ediyorlar.
Osmanl Tarihinde Osmanl ile Arnavutlar arasndaki tek olumsuz toplumsal olay; Vakai Hayriye
ad verilen 1826da II. Mahmutun Yenieri Ocan tasfiyesi srasnda olayn Arnavut ve Bektai
katliamna dnm olan olaydr. Bu olayda stanbulda iinde Arnavut Bektailerininde bulunduu 20
civarndaki Bektai Dergah yerle bir edilmi, yaklm, yklm, talan edilmi. Onlarca Bektai babas
katledilmi, binlerce yenieri katledilmitir. te bu olayn ardndan Arnavutluk Osmanl ilikileri
kopmutur. Arnavutlar 1878 ulusal devletlerini kurmulardr.
Arnavut kkenli Tepedelenli Ali Paann 1878den 1912ye kadar geen zamanda Arnavut ulusal
uyannda nemli etkisi olmutur. Prizren gerilla cephesinin kuruluundan 1912de Osmanl
hakimiyetinin sona erip Arnavutluk devletinin kuruluuna dek olayda aktif rol almtr.

ARNAVUTLARDA DL VE DN

Arnavutlarn kendi ana dilleri Arnavutadr. Dilbilimciler Arnavutay, Hint-Avrupa dil grubundan
sayarlar. Literatrde Geg veTosk ad verilen iki lehedende sz edilir. Arnavutlar Latin alfabesini
kullanrlar.
Trkiyedeki Arnavutlar Trkeyi Arnavutadan daha iyi bilir konuur ve yazarlar. stisnasz tm
Arnavutluu deil Trkiyeyi anavatan sayarlar. Arnavutluk devleti kurulduundan gnmze
Trkiyeden Arnavutluu Arnavut g olmamtr. Ama Arnavutluktan ve Yogoslavya, Romanya,
Yunanistan gibi lkelerden Trkiyeye Arnavutlarn g olay ska yaanmtr. Trkiyeye zaman zaman
Balkan lkelerinden Trk diye gelen gn nemli bir kesimini Arnavutlar oluturmutur.
1965 Nfus saymlarna gre; 55 bin civarnda Arnavuta bilen nfus var. Bu Arnavutlarn nfusunu
ifade etmede yeterli say deildir. Arnavutlar kendini Trk kabul ediyor. En ok Arnavut, stanbul, Bursa,
zmir, Eskiehir, Ankara, Samsun, Sakarya, Tokat gibi illerimizde yayor.
Balkanlardan deiik dnemlerde Arnavutlar Trkiyeye gler ile gelmitir. Bunlarn bir ksm;
Mslman olan Arnavutlardr. Dierleri ise, iskan iin gnderilen Arnavuta bilen Mslman Trklerdir.
Arnavutluktaki Arnavutlarn %40, Hristiyan %60, Mslmandr. Mslmanlarn ise yars Snni
slamdr. Yars ise slam ama Bektaidir. Bektailik Balkanlara Osmanl kanal ile 16. yzyldan sonra
yaylmtr. Arnavutluk tarihinde Bektailiin zel ve nemli bir yeri vardr. Ulusal uyanta, ulus devletin
kuruluunda, Latin Alfabesine geite, Mussolini igaline kar direnite nemli faydalar olmutur.
Arnavutlukta siyasi elitin nemli bir ksm Bektaidir. 2. Dnya Savanda igale kar ete savan
Bektailer yapmtr. 1944 de ise Kominist Parti iktidara gelinceBektailik dier dinlerle birlikte
yasaklanr.

78

Bektailiin Arnavutlukta oynad misyon nemli lde Trkiyede de yaanmtr. Byk dilbilimci,
szlk KamusiTrkinin yazar emsettin Sami Arnavut Bektaidir. Ali Sami Yen Stadyumuna adn
veren Ali Sami Yen Arnavut Bektaidir. Kurtulu sava gnlerinde Mustafa Kemal ve arkadalarn
Krehirde Hac Bekta Dergahnda arlayan tm desteini veren Dergah Babas Salih NiyaziBaba
Arnavut Bektaidir. Son yllardaki popler simalarmzdan; Ali en, General evik Bir, Kemal Dervi
Arnavut kkenlidir.
Cemaatin kaynaklarna greTrkiyedeki Arnavut nfus yaklak olarak; 1965de stanbul, Ankara,
Bursa ve zmirde 55-60 bin. 1970li yllarda, toplam tahmin; 70 bin, 1980 yllarnda; 120 bin, 1990da;
150 bin, 1995de; 200 bin 2000 ylnda ise tahminen; 250 bin Arnavut nfus bulunuyor. Bu nfusun
ounluu; stanbul, Bayrampaa, Sefaky, Zeytinburnu, Alibeyky ile Bursada ikamet ettii sylenebilir.
Trkiyede Arnavut ile Trk o denli toplumsal olarak btnlemitirki herhangi bir Arnavutu kendisi
zel olarak aklamazsa Trkten ayrt edileyemeyecek kadar fark ortadan kalkmtr. Bu entegrasyon
nemli lde gnll karlkl kltr al-verii ve ortak kader birlii sonucu ekillenmi bir toplumsal
ruhi ekillenme biimidir.
Arnavutlar birbiri ile iletiimi kurduklar hemehri dernekleri, vakflar, kardklar dergi, gazete ve
internet siteleri, vastas ile salamaktadrlar.
KAYNAKLAR

P. A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar 1992 stanbul

Hale Soys, Kavimler Kaps 1992 stanbul

Ali Tayyar nder, Trkiyenin Etnik Yaps 1999 Ankara

O. Trkdoan, Etnik Sosyoloji 1997 stanbul

NGENELER

ingeneleri bulunduu her toplum genel olarak kmser. Onlara; esmer vatanda, arabac, kpti,
poa, ker, mutrip v.s. der. Daha ok Avrupada ve Asyada bulunurlar. Tarihleri hakknda ok bilgi
yoktur. Anayurtlarnn Hindistan olduu kabul edilir. Hindistann ise Kuzey Bats Pencap Sind blgesi
ingenelerin esas vatan saylyor. Yedi iklim drt ktay buradan yayldklar ifade edilir.
Hindistandan .S. 800 yllarnda g yolu ile eitli lkelere daldklar yazlr. Anadoluya ise .S.
1300 lerde geldikleri eitli tarihi kaytlarda bulunuyor. Balkanlara Anadoludan getikleri varsaylr.
Dnya stnde bugn en fazla nfus yine Hindistanda bulunuyor. Hindistan parlementosunda ok gl
bir parlamenter gruplar bulunuyor. 1300-1400 yllarnda Anadoluya geldiklerinde Anadoluda Beylikler
dnemi yaanyor. Osmanl kurulu ve genileme srecini yayor. Ama bir zaman sonra Balkanlarn
Osmanl hakimiyetine girdii dnem ingeneler, RumeliEyaletine bal ingene Sanca kuruyorlar ve
iilerinde bamsz bir sancak olarak yayorlar. 16. yzylda kurulan ingene sancann beyi ise, Miri
Kptiyandr. ingene sancak beyinin grevleri arasnda sancan en iyi ekilde ynetmek, sancan
gvenliini salamak, vergileri devlet adna toplamak, gerektiinde orduya asker toplamaktr. O srada
ingene mselimleri 300 ocaktan oluuyordu.Her ocak 5 kiiydi. Toplam bu say 1500
ediyor.Balkanlardaki ve stanbuldaki ingeneler bu sancaa bal idiler.
5 Eyll 1990 tarihinde Almanyada kan Der Spiegel adl haftalk dengi Avrupada bulunan
ingenelerin nfus dalmn yle veriyor: Avrupada 7.101.500 (Yedi milyon yz bir bin beyz)
ingene nfus bulunuyor. Bu saynn %60, Balkanlarda yayor. lkelere gze dalm.
Romanya

800

bin

79

Bulgaristan

800

bin

Yogoslavya

800

bin

ekoslavakya

600

bin

Macaristan

500

bin

Trkiye

500

bin

spanya

500

bin

Eski SSCB

260

bin

Fransa

250

bin

Portekiz

92

bin

Yunanistan

90

bin

talya

80

bin

Almanya

75

bin

Arnavutluk:

62

bin

Polonya

50

bin

ngiltere

50

bin

Belika-Hollanda
Danimarka-Lkenburg
sve, Norve, Finland
Avusturya

:
:
:

30

bin

26

bin

16

bin

rlanda

15

bin

svire

bin

Kanada, G. Afrika, Avustralya, Japonyada bulunan ingeneler Avrupa ve Asya ile toplanrsa bu
saynn yaklak 15 milyon olduu ifade ediliyor.Bu say ok ciddi bir rakam saylr. Avrupadaki ve
Asyadaki birok lke nfusundan daha byk bir ingene nfus szkonusu oluyor. Yani ingeneler
dnyann her tarafna yaylm bir halk.
Dnyada ingenelerin en rahat yaadklar yer Makedonya oluyor. Bazlar bu lkeye ingene
Cenneti diyor. Makedonyada ingenelerin televizyon yaynlar, radyo yaynlar, dergi ve gazete
yaynlar var.Birde siyasi partileri var. ingene Partisinin ad ise Rom Partisi bakan ise, Faik Abdi. Faik
Abdi 1991den beri Makedonya parlementosunda parlementer.
Trkiyede ingenelerin corafi dalmna baktmzda stanbul ve evresi 1. srada gelir.
stanbulda; Balat, Karagmrk, Kasmpaa, Sulukule, Kkbakkalky, skdar-Selamsz. Trakyada
ise, Edirne, Krklareli saylabilir. Bunu, Adapazar ve Bursa izler. Adanada; Aksu Ovas, Serik nde gelir.
Ayrca; Zonguldak, Denizli, Uak, Konya, Antalya, Eridir, Burdur, Hakkari, Mardin, Siirt, Van, Nide
dnda Dou Anadoluda dank ger guruplarda yaamlarn srdryor. ingenelerde airet sistemi
devam ediyor. Yerleik ingeneler, ger ingenelerle anlaamyorlar. rnein; Mtrp ingenesi ile
Karai ingenesi asla evlenmez. Evlilikler kendi iinde olur. Yabanc ile evlilik olmaz.

80

Meslek olarak; falclk, sepetilik, kalayclk, mzisyenlik, elekilik, demircilik, iekilik, atlk,
bohaclk, eskiden ay oynatcl yaparlard.
NGENELERDE DL ve DN
ingeneler, ingenece konuurlar. Rumelide, stanbulda, Dou ve GneyDouAnadoluda
ingenece konuulur. Baz blgesel farkllklar var. Anadoluda Trke, Yunanistanda Rumca, kelimeler
var. Sadece Trke konuan yok. ingenece, Farsa, Krte, Trke yardm ile konuuluyor.
Douda Poalarn konutuu dil Ermenicenin ingence lehesi saylyor. Samsunda bir Trakya ivesi
ingenece konuuluyor.
ingenece, Hint-Avrupa dil grubunun Hint-Ari (satem) koluna dahil ediliyor. ana lehesi var.
Asyal, Avrupal ve Ermeni. Douda mzisyen bir grup olan Matrip ingeneler Krtlerle yakn ilikiler
iinde bulunuyorlar. Krte konuuyorlar. Hakkarideki btn davulcularn, zurnaclarn Mtrup olduu
sanlyor. Mtrp ingeneler ile Krtler arasnda ska evliliklerde oluyor.
Yerleik ingenelerin byk ounluu eskiden Hristiyandr. Gebelerin ise ounluu szde de
olsa slamiyeti kabul etmitir. Ama dinsel inancn uygulamasnda olduka liberal olduklar gzleniyor. Din
ile fazla aralar yok. Dini kurallardan haberleri yok. Buna karn kendi gelenekleri daha canl yayor.
Bahar enlikleri olan KakavaTrenleri, Kakavann kurban edilmesi trenleri ok sk her yl yaplyor.
6Maysdan sonraki pazar gn kutlanan KakavaTrenleri olabildiinde suya, denize girilerek yaplyor.
lgnca eleniliyor.
Vandaki ingenelerde, Mslman, Tokattakilerde Hristiyan, Gneydoudaki Cuki inancnda
olanlarda, smaili ve Alevi inanc benzeri semboller grlyor. Doudaki Mtrup ingeneler de ise afiilik
mezhebi etkisi var. Eski dinlerine Romania, tanrlarna DELad verilirmi.
Krklareli, eytan Deresinde her yl 6 Maystan sonraki ilk pazar gn yaplan tren 3 gn srer.
Sabah erkenden eskiden katlanlarn rlplak suya girdikleri de anlatlr. Treni eriba ynetir. Her
ey bir dzen dahilinde olur. Bir taknlk yaplmaz. Mitolojiye gre; bugn Msrda zulm grenlerin
mucizevi ekilde kurtulmalarnn yldnmdr. Firavun askerlerinin ise suda boulmas ansna yaplr.
Anadoluda yaplan Hdrellez ile ayn tarihte yaplr.
NGENE OLMAK
ingene olmak ok zgn bir toplumsal yaplanmadr. Dnyada nerede ise ingenenin olmad
lke yok, her lkenin kendi ingenesi var. Msr ingenesi, Polonya ingenesi, Bulgar ingenesi gibi.
ingeneler genelde rahat bir toplum. Dnya umurunda olmayan bir toplum, Dnyaya, dnyadaki siyasi
ya da dinsel dzene ilikin mdahale diye bir sorunu olmayan bir toplum. Ufak tefek didimeleri dnda
dnya insanlar ile bir sorunu yok ingenelerin. Birde kendileri dndaki dnya onlar rahat braksa daha
sorunsuz olacak yaamlar. Trkiyede de 81 ilin 81inde de ilin bir kenarnda kesinde az-ok biraz
ingene mutlaka vardr. Her ilin kendi ingenesi var yani. Trkiyede yaklak 500 bin dnyada 15
milyon ingene nfus var. ingene nfusunun bu yaps birlik olmayp dank olmann ne demek
olduunu anlatmak iin gsterilecek en arpc rnek saylr.
ingeneler sosyolojik olarak etnik bir ayrm ifade ediyorlar. Ortak paydalar ingene olmak. Dinsel
farkllklar var. Dil farkllklar da var. Ama ortak kimlikleri ingene olmaktr. ingenelik ortak bir kltrn
bir kimliin ad olmu.
ingeneler bir devlet kurmadklar halde bu konuda mevcut oluuma mdahale diye birey
dnmedikleri halde taraf olmadklar halde birok savan ac faturasn ne yazk ki, demek zorunda
da kalmlar. te bunlardan birisiHitler Almanyas srasnda bana gelenler. 11 Aralk 1942de Ss
efiHimmerin kard yasa; ingenelerin topyekn imhas adn alm. Almanyada gaz odalarnda

81

Faistler tarafndan 500 bin ingene gaz odalarnda yaklyor. Sava bittiinde Almanya dnda
katledilen ingenelerin says 240 bine ulayor. Fransada 15 bin, Polonyada 35 bin Rusyada 40 bin,
Yogoslavyada 28 bin ingene katledilmitir.
ekoslovakyada yaayan 800 bin ingenenin parlementodaki temsilcisi Av. Emil Scula, lkesindeki
ingene sevgisini yle anlatyor. ekler Slovaklara, Moravyallar ise bu iki ulusa bir dakika bile
tahamml edemezler. Ama hepsinin ortak olduu bir tek nokta var. ulusda ingenelerden nefret
ederler.
Son yllarda eitli lkelerde ingene rgtleri kuruluyor. Macaristan, ekoslovakya, Bulgaristan v.s.
Trkiyede de; Romanlar Kltr ve Dayanma Dernei, ingeneler Dernei gibi dernekler kuruldu.
ingeneler Trkiyede yurtta olarak gemite ve gnmzde devlete sorun karmayan bir toplumsal
kesimdir. Ama buna karn Anti ingene Yasa ne yazk ki Trkiyede de yasalara da girmi bir
olgudur. 1930 Hitler Almanyasnn bu icad 1934de kan 2510 sayl skan kanununda yle yer alm.
Trk kltrne bal olmayanlar, anaristler, ingeneler, casuslar gmen olarak Trkiyeye kabul
edilmezler.
Bu yasann aa babas olan Alman faistleri Almanyada soylarnda kuak tesi ingene kan
tayanlar bulunarak imha edildi.
lkenin en lks gazinolarnda; ingene kkenli Adnan enses, Kibariye, Gll, Sibel Can az ak
bir tarzda zevk iinde dinleniyor. Ama Bulgar ynetiminin zulmnden Trk soydalarla birlikte trenlere
dolup Kapkuleye gelen 360 ingene Kenan Evren-Turgut zal dneminde 1980li yllarda snrd
edilebiliyor. ingenler iin bu yasak bugnde devam ediyor.
KAYNAKLAR

M. GKGLGN: slam Ansiklopedisi 1945 Ankara

P. A. Andrews: Trkiyede Etnik Gruplar 192 stanbul

Nazm Alpman, ingeneler, 1993 stanbul

Osman Cemal Kaygl, ingeneler, 1997 stanbul

ehmaz Gzel, ingeneler

Melih Duygulu, ingenemzii, Birikim S. 71-72

Zaharyan Stangu-ingenem, 1968 stanbul

Prof. Dr. Ali Arayc, ingender, 1999 stanbul

GMENLER (POMAKLAR, GACALLAR)

Trkiye, bulunduu corafi ve Jeopolitik zelliklerden dolay tarih boyunca deiik toplumlarn urak
yeri olmutur. Bu anlamda deiik toplumlar ve uygarlklar iin adeta Kavimler Kaps olmutur.
Bu gleri ynlerine gre tasnif etmek gerekirse yle bir tablo kar: 1) Batdan Balkanlardan,
Bulgaristandan gelen gler. 2)Doudan gelen gler 3)Kuzeyden Kafkasyadan gelen gler
Bugn Trkiyede gler yolu ile gelenlere baklrsa Batdan yani; Bulgaristan, Yunanistan,
Yogoslavya, Arnavutluk, Romanya, Makedonya ve evresinden gelen gler nemlidir.
Trakya, M.. 2000-3000 yllarnda yaayan Traklar denilen toplumun isminden kaynaklanmtr.
Trakyada slamiyetten nceHristiyanlk var. Batl gmenlere, Gmen, Muhacir, Pomak, Torbe,

82

Gaca v.s. adlar veriliyor. Gelenlerin kendi adlandrmalar yapana gre deiiyor. Ama hepsi Trkiyeyi
vatan kabul ediyor. rnein; Trk, Gmen, Muhacir diyorlar: Bu topluluklardan bazlarn tanyalm.
POMAKLAR
Pomaklar, Balkanlarda Pomaka konuan Mslmanlara deniliyor. Pomak szcne 1877-78de
Balkanlardan gelen glerle rastlanlyor. Pomak dil, gelenek ve rk bakmndan Trklerden ok
Slavlara yakn bulanlar var. Pomaklarn, Traklar olduu sav da var.
Pomaklarn 11. yzylda Rodoplara yerletirilmi Kuman Trklerinin torunlar olabileceide savlar
arasnda bulunuyor. Bulgar yazarlardan bazlar ise, Pomaklarn Mslman Bulgarlar ya da Bulgarca
konuan Mslmanlar olabileceini savunuyor.
Osmanl 1385 de Anadoluda eitli Yrk Trkmenlerini bu yrelere gnderir. Bu glerle yerli halk
birbirini kltrel olarak etkiler. 1877-1878 deki savatan sonra Osmanlya snan 700 bin gmenin
ounu Rodop Trkleri ile Pomaklar oluturur.Trkiyeye gelen Pomaklar, Balkesir-Gnen, Manyas,
Darca, efketiye, Bursa-negle, anakkale-Biga, Yenice ile Edirne-Merkez, psala, Kean, Uzunkpr,
pkye yerleirler. stanbulda ise, Beykoz, atalca, Silivriye gelirler. zmir-Bayndr, Kemalpaa,
Krklareli-Babaeski, Demirky, neada, Lleburgaz, Pehlivanky ile Tekirda-Merkez ve Malkaraya
yerleirler.
Pomaklar, Trke konuuyor. Pomakay tek tk yallar biliyor. Pomakann, Trke ve
Makedoncann karm ile oluan Bulgarca bir ive olduunu syleyenlerde var. Bonaka ilede
benzerlii varm. 1950 ylnda Bulgaristandan g ile Trkiyeye; 683 bin Trk, 123 bin Pomak, 10 bin
iseTatar Trk ile Gagavuz Trk gelmitir.
Glerle gelen Pomaklarn ou Trke bilmezmi.Pomaklarn 17. yzylda slamiyeti semi
Bulgarlar olduunu savunanlarda var. Yerli Trkler ayn dinden olduklar halde Pomaklar Trk kabul
etmezler.
Pomakann eski Grek diline benzedii, Bulgarcann bir ivesi olduu ve Slav dil grubu iinde
grmek gerektii ifade ediliyor. Gmenlerin ounluu inan olarak Snni slamdr, ilerinde Hristiyan
olarak Gagavuzlar ve Alevi-Bektai Mslmanlarda var.
Gmenlerin dil dalmna bakldnda herkes Trke konuuyor. Trke dnda; Pomaka, Tatar
Trkesi, Bonaka, Rumca,Bulgarca ve Gagavuz Trkesi (Slav etkili Osmanlca) bilenlerde bulunuyor.
GACALLAR
Osmanl mparatorluu 16.17 yzyldaBalkanlarda yayld dnemde fethedilen topraklara Orta
Anadoludan Trk nfus ikame ederdi. Giden Trk nfus bir sre sonra yerlilerle kltrel al-verite
bulunurlard. Karlkl birbirini etkilerlerdi. Bonaklar, Pomaklar bu ekilde olumu toplumsal
kesimlerdir. lerinde slamiyeti kabul eden Trke konuan yerli halklarda var. Rumca, Bulgarca,
Bonaka v.s. renen MslmanTrklerde var. yle bir dnem olmuki adeta birbirini ayrt etmek
imkansz hale gelmi, kim Trk? kim mslman? Kim sonradan Mslman veya Trk olmu fazla belirgin
deil.
te Gacallarda bu toplumsal gelimeler sonucu olumu, bir kimliktir.umnu ve Razgrad Bulgarlar
btn Trk kyllerine Gacal ya da itak ad vermi. Bu isim biraz kltc anlam, aalama anlam
tayormu. Deliorman Trkleri baz durumlarda Dobruca Trklerini Gacallar diye isimlendirmi.
Dobruca ve Karadeniz boylarna yerleen Ouz Trkmenleri, lk Bulgarlar ve Gagavuzlar arasnda
Hristiyanlk yaylm. Deliormana yerleen Peenekler sre iinde Gacallar ve itaklar ad verilerek
Mslman olarak kalmlar. Bulgarlar, Trklere, Gacallar veya taklar diyor.

83

Evliya elebi 17. yzyldaBulgaristan gezerken, Gacallar veya itaklar denilen topluluun, Tatar,
Ulah, Moldavan ve Bulgarlarn sentezinden olumu olabileceini yazyor.
Balkanlardan belirlenen saylara gre toplam, 1 milyon 204 bin kii eitli tarihlerde gler nedeni ile
Trkiyeye gelmitir. Bu nfus kitlesi ile Trkiyede bulunan Trk toplumu arasnda bir problem
kmamtr. Bu iki kesim sre iinde adeta btnleip tek ulus ats altnda yer almtr.
Doudan gelen gler ise; eitli toplumsal nedenlerle yakn komulardan gelen glerdir. Bunlar,
Afganistandan, randan, Iraktan, Pakistandan, Kuzey Iraktan gelen glerdir. Bu topluluklar genel
olarak geici dnemlerde Trkiyede kalp gitmilerdir. Kalanlar ise, topluma monte olup iine gcne
karmtr.
Kuzeyden Kafkasyadan gelen gler daha kalc olmutur.Hatta; erkesyadan gelen g
anayurtlarndan, nfus olarak daha fazlas g ile Anadoluya gelmitir. Bugn bile Trkiyedeki erkes
topluluunun nfus says Anayurtlarndan daha fazladr. Grcler iinde durum yaklak erkesler
gibidir. erkesler ve Grcler Trk toplumu ile veTrk Devleti ile o denli uyumlu bir iliki kurmularki
adeta ynetimde Trkten ok erkes ve Grc kkenli yurttalar yer almtr. Bunlar dnda zaman
zaman Azerbeycan ve Dastandan da Trkiyeye eitli tarihsel dnemlerde gler olmutur.
Trk toplumu ile eitli tarihsel nedenlerle ayr den ama artlarn deimesi sonucu yine g yolu
ile birleen bu toplumsal paray ayr bir etnik grup ya da ayr etnik gruplar olarak ifade etmek doru
olamaz. Ama farkl sosyolojik zellikleri elbette sosyolojik amalarla aratrlabilir.
KAYNAKLAR

Halil nalck, slam Ansiklopedisi 1960 Ankara

C. O, Hanlu, Trakya Trkleri, 1964 stanbul

Hale Soys, Kavimler Kaps, 1992 stanbul

Yakup Aygil, Hristiyan Trkler, 1995 stanbul

P. A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar 1992 stanbul

A.T. nder, Trkiyenin Etnik Yaps, 1999Ankara

Orhan Trkdoan, EtnikSosyoloji 1997 stanbul

Birikim Dergisi S. 71-72

MNK ETNK GRUPLAR
KUBAN KAZAKLARI

1863 ylnda bir grup Ortodoks Hristiyan Rus kan bir ayaklanmadan sonra inanlarna uygun
yaayabilmek rnein istedikleri biimde sakal brakmak iin Rusyadan Anadoluya g yapmaya karar
verirler. BunlaraHristiyanlkta Eski nananlar ad verilir.
Aslnda baz kaynaklar KazaklarnRuslam Trkler olduunu yazyor. Taa Altnordu Devleti
zamannda bu Ruslama ii oluyor. O yllarda Ruslaan Kazak Trkleri imdi iseTrkiyede yeniden
Trkleme srecini adeta yayor.
Kuban Kazaklarnda akraba evlilii yoktur. Dini inanlarna gre, iki kiinin evlenebilmesi iin en az
beinci dereceden akraba olunabilmesi gerekiyor. Topluluk en az beinci derece snr nedeni ile 1961
ylnda evlenme yasa konulan akrabalk snrna ulayor. Artk kimse kendi toplumundan birisi ile

84

evlenemiyor. Yabanc ile de evlilik yaplamyor. 1962 ylnda Trkiyede bu snr nedeni ile evlilik ansn
karan 1.100 kii balarnda gen papaz llya Bara ile birlikte anayurtlarna Rusyaya dnyorlar.
Tabi lkelerine dn ncesi bu evlilik yasa ok tartlyor ama sonunda baka yol bulunamyor.
Tam, 99 yl sonra Kuban Kazaklar yine dinsel inanlarnn gerektii gibi yaamak iin bu kez Rusyaya
geri g yapyorlar. Arkalarnda bir kii bile kalmyor.
Bu olay ilgin toplumsal bir olay. Ama kalkp Trkiyede Etnik Gruplar adl bir kitabn iine ayr bir
katagori olarak ayn bir etnik grup olarak Kuban Kazaklarn sayarsak artniyet deil ise komik bir
durum olur.Trkiyede Krtler gibi, Ermeniler, Araplar, erkesler gibi gruplar bu balk altnda saylabilir.
Ama Trkiyede bir tek kiinin kalmad bu grubu etnik grup olarak sayarsak kendi abamzn
ciddiyeti tartma konusu olabilir. Yine ayn kitaptaki, Polonezler, Sudanllar, Almanlar, Estonlar,
Molokanlarda bu olaydan farkl olaylar deiller. Ama her nedense ad geen kitapta Trkiyedeki etnik
gruplar arasnda saylyorlar.
KAYNAKLAR

P.A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar, 1992 stanbul

Yakup Aygil, Hristiyan Trkler. 1995 stanbul

Hale Soys, Kavimler Kaps, 1992 stanbul

Mehmet Erz, Trkiyede Slavlar, 1962 Ankara

Zihni Papak, Terekemeler (Karapapallar) 2002 stanbul

SUDANLILAR

Sudanllar ya da Trkiyede yaayan Afrikallar veya Zenciler. Bunlar da Osmanldan miras. Osmanl
mparatorluuna kar ayaklanp 1834 ylnda Adanay igal eden brahim Paann Sudandan getirdii
kleleri olduu sanlyor. brahim Paa 1834de ayaklanmadan vazgeince burada kalyorlar. Bunlardan
3 ky oluuyor.
Sudanllar, 1946dan sonra ilelere gerler. Beyazlarla evlilikler yaparak bilinli olarak asimile
olurlar. Benzer nedenlerle stanbulda, zmirde, Adapazarnda, Menderes ve Gediz havzalarndada
zencilere rastlanr.
Bunlarn inanlar slamdr. Dil olarak Trke konuuyorlar. Bunlara bilmeden Arap deniyor. Halbuki
Araplkla ilgileri yok. Egede Menderes ve Gediz havzalarnda yaayanlar yabanc evlilikler yapmyorlar.
Bu durum kendilerini korumay salyor.
Bu grubun says bilinmiyor. Tahminen en fazla 150-200 kii olabilir.Bu grubu da adn daha nce
verdiim kitapta, etnik grup olarak saymann mantn anlamakta insan biraz glk ekebilir.
KAYNAKA

Hale Soys, Kavimler Kaps 1992 stanbul

P. A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar 1992 stanbul

Yakup Aygil, Hristiyan Trkler, 1995 stanbul

Dr. Ali Tayyar nder, Trkiyenin Etnik yaps 1999 Ankara

ESTONLAR

Estonlar, nasl olmu ise 1886da KarslRuslarn igali srasnda Karacarende bir ky 300 Eston
tarafndan kuruluyor. Sonradan ouRusyaya geri dnyor. Bunlar Hristiyanln Evangelikal Kilisesine

85

bal bulunuyorlar. 1972de kalanlardan bir ksm ise Almanyaya ii olarak gidiyor. Gruptan iki kii
Mslman erkeklerle evleniyor.
Bu grubu da Trkiyedeki etnik gruplara dahil etmek ok zorlama olmaktadr. Genler bozuk
Estonca konuuyor. Onlar ise Almanyaya gitmi. Artk Karsta kimse kalmam.
KAYNAKLAR
P. A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar 1992 stanbul
Mehmet Erz, Trkiyede Slavlar, 1962 Ankara
Orhan Trkdoan, Etnik Sosyoloji, 1997 stanbul
MOLOKANLAR (RUSLAR)
Molakanlarda tpk Kuban Kazaklar gibi
kalmayncaRusyaya 1962de dnen topluluktur.

evlilik

snrlar

nedeni

ile

evlenilecek

kii

Kars, Rusya snrndadr. Kars, bitip tkenmeyen Osmanl-Rus savalarnda snr ehridir.
Estonlarn, Molokanlarn v.s. zaman zaman yollarnn Karsa dmesi orada kalp kk bir nfusla
yaam kurmalar bu durumdan kaynaklanyor. Normal olmayan bu minik sava arkas kalan nfuslar
etnik kimlik saymaktr.
Molokanlar, Rusa konuuyorlar. 1960da yaklak 1300 kiiymi. Bir ka aile dnda dierleri 1962de
Rusyaya gitmi. Trkiyeye 1876-77 yllarnda gelip 35 ky kuran Rus kolonistler tarafndan Karsa
yerletirilmitir. Kendileri gibi Hristiyan olan Eston ve Almanlarla evlilik ilikileri olmutur.
KAYNAKLAR

P. A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar, 1992 stanbul

Ali Tayyar nder, Trkiyenin Etnik Yaps, 1999 Ankara

Hale Soys, Kavimler Kaps, 1992 stanbul

Yakup Aygil, Hristiyan Trkler, 1995 stanbul

Orhan Trkdoan, Etnik Sosyoloji, 1997 stanbul

ALMANLAR

Ruslar, Alman ve svireli 100 aileyi 1876-1877 yllarnda Karsa yerletirmitir. Her iki grupta
mandraclkla ie balam ve mandraclkta uzmanlam. Giderek peynir reticiliinde isim
yapmlardr. Kadnlar ise Kars kltr ile iletiim kurarak hal dokumaclna balamlardr.
Almanlar evlilik konusunda ok kat davranmamlar. Molokan ve Estonlarla uygun e bulamadklar
zaman Trklerlede evlilik yapmlardr. Almanca konuan, Protestan Hristiyan olan Almanlar iin ilgin
yan 1972de Karstan Almanyaya Trk pasaportu ile ii olarak gitmilerdir. Bugn bu gruptan Karsta
kimse kalmamtr. Zaman zaman ziyarete gelenler olmutur.
KAYNAKLAR:

P. A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar, 1992 stanbul

Ali Tayyar nder, Trkiyenin Etnik Yaps, 1999 Ankara

Hale Soys, Kavimler Kaps, 1992 stanbul

Yakup Aygil, Hristiyan Trkler, 1995 stanbul

86

Orhan Trkdoan, Etnik Sosyoloji, 1997 stanbul

POLONEZLER

Polonezler, stanbul-Beykoz Polonezkyde yaayan Polonya asll bir topluluktur. Prens Adam
Czartoryski 1830-31 ylnda Polonyada bir devrim yapmak ister. Baarsz olur. Byle olunca srlr.
stanbula gelir. Polonezky 1830 ylnda byle kurulur.
Balangta topluluk 5 deiik iftlikte yayormu. Toplam 12 gmen varm. Sonra bakalarda
katlr. Bu grup dnemin Polonya sultannn ve Fransz Lazaristlerinin korumas altndadr. Polonezky
bu prensin ve adamlarnn yaamas iin kurulur. Giderek baka Polonyallarda gelir ve ky geniler.
1912-14 yllarnda ise kyde kilise kurulur. D dnya ile ilikiler devam eder. Polonyallarla evlilikler
srer. Polonez erkekler; Rum, Ermeni ve Karstaki Estonlarla evlilikler yaparlar. Trklerle evlenen kz
says yalnz 2 tanedir.
Prens, 1935 ylnda Trk uyruuna gemitir. Lehe eitim yeriniTrkeye brakr. 1942de yksek
vergi konur. 1968de Prens Czartoryski mlkiyet haklarn kyllere brakr gider. Kyller topraklar
Trklere satmaya balar.
Polonezkyde yaayan Polonyallar lehe konuur. Bu dil, Hint-Avrupa dil grubundan Slav
dillerindendir. Kydeki kilise Roma Katolik Kilisesine baldr.
Polonyada Rus egemenlii bitince bir ksm Polonyaya gitmi. 1965de 500 kii olmular.
SonraPolonyaya Avrupaya gidenler olmu, bugn yaklak 90-100 kii bulunuyor. Kyn kilisesi, okulu,
karakolu ve muhtarl var. Kendine zg bir yaam srdryorlar. Bunlarda Trkiyede Yaayan
Etnik Gruplar snflamas iine almak komik olur.
KAYNAKLAR

P. A. Andrews, Trkiyede Etnik Gruplar, 1992 stanbul

Ali Tayyar nder, Trkiyenin Etnik Yaps, 1999 Ankara

Hale Soysa, Kavimler Kaps, 1992 stanbul

Yakup Aygil, Hristiyan Trkler, 1995 stanbul

Orhan Trkdoan, Etnik Sosyoloji, 1997 stanbul

SONSZ

UNESCOnun dnyada konuulan diller stne yapt bir aratrmaya gre bugne dek toplam
7200 eit dilin varl tesbit edilmi. Bunun 4400 adeti dnya diller mzesine yani tarihteki yerine gitmi.
Tamamen yok olmu. 400 civarndaki dil ise bir-iki yl iinde yok olma srecine girmi. Bunun yan sra
16 tane ise yeni dil tesbit edilmi. Bunlardan birisi ise, Almanyadaki Trk genlerinin bir ksmnn
Almanca-Trke karm oluturduklar dil imi. Buda UNESCO kriterlerine gre dil saylm.
Dnyada olduu gibi lkemizde de birok dil ile iletiim salanyor. Yine UNESCO tesbitine gre;
Avustralyada yaayan Aborjinlerin konutuu 90 dilin 70 tanesi artk hi konuulmuyor. Hindistanda;
387 dil konuuluyor. inde bu say 840, Kamerunda; 279 dil, Papua Yeni Ginede; 832 eit dil, Kongo
Demokratik Cumhuriyetinde dil says 250dir. Bu say Avrupada rnein; Fransada 20 civarnda,
svirede 3 resmi dil var. Almanya ve ngilterede 10u akn dil var. Rusyada ve ABDde bu say daha
da yksek olduu tahmin ediliyor.

87

Trkiyede Trke dnda konuulan dillere ve onlarn nfus yapsna baklrsa yle bir tablo ortaya
kyor. Trke dnda konuulan nfus asndan en byk nfus kitlesini Krtler oluturuyor. Onu
Araplar ve erkesler izliyor. Sralamay yle yapabiliriz:
1) Krtler

9.000.000

kii

2) Zazalar

1.000.000

kii

3) Araplar

1.000.000

kii

4) erkesler

1.000.000

kii

600.000

kii

1.500

kii

7) Ermeniler

60.000

kii

8) Yahudiler

25.000

kii

300.000

kii

10) Heminliler

30.000

kii

11) Sryaniler

35.000

kii

12) Keldaniler

5.000

kii

13) Nasturiler

6.000

kii

14) Yezidiler

8.000

kii

15) Arnavutlar

300.000

kii

16) ingeneler

600.000

kii

5) Grcler
6) Rumlar

9) Lazlar

TOPLAM

13.970.000 (On milyon dokuz

yz yetmi kii)
70.000.000 (Yetmi milyon)
13.970.000 (Dier Etnik Gruplar)

56.030.000 TRKLER

Aratrmada balk olarak geen Gmenler ve Bahailer Trk nfusu iinde dnlmtr.
Minik Etnik Gruplar denebilecek ya da misafir gruplar denebilecek gruplar olan; Kuban Kazaklarn,
Sudanllar, Estonlar, 5-10 aileden ibaret Molokanlar, Almanlar, 80-90 nfuslu Polonezleri bu
aratrma etnik grup statsnde dnmemitir. Trkler dnda 11 etnik gruptan oluan toplumsal
kesimin nfusu ise; 13.970.000-14.000.000 milyon arasndadr. Trkiye nfusu 70 milyon kabul edilirse
bu say Trkiye nfusunun %18-19 gibi bir orann tekil ediyor. Bu say dndaki 56.000.000 (Elli alt
milyon) civarndaki nfus ise Trklerin oluturduu nfustur. Bu ise nfusun yaklak; %80ni demektir.
Bu oran kmsenecek bir oran deildir.

88

Bu nfusa dnya corafyasna yaylm Trk nfusta eklenince 200 milyon civarnda bir saydan sz
etmek gerekiyor. te Trkiye corafyas dndaki baz lkelerdeki Trke konuan nfus saylar
unlardr:
Bulgaristan

950.000

kii

Yunanistan

200.000

kii

Kbrs

200.000

kii

Makedonya

110.000

kii

Irak

700.000

kii

Almanya

2.000.000

kii

Hollanda

300.000

kii

Fransa

290.000

kii

Belika

150.000

kii

ngiltere

90.000

kii

Danimarka

50.000

kii

sve-Norve

20.000

kii

Azerbaycan

10.500.000

kii

ran Azerbeycan

21.000.000

kii

Grcistan

500.000

kii

Ermenistan

200.000

kii

Krm

300.000

kii

zbekistan

21.000.000

kii

Afganistan

3.500.000

kii

Tacikistan

2.500.000

kii

14.500.000

kii

Kazakistan
Trkmenistan

5.500.000

kii

Tatarlar (Rusya)

2.200.000

kii

Tatar (zbek)

1.800.000

kii

Kazakistan (Krm Trkleri)

300.000

kii

Bakurdistan

2.600.000

Karakalpak
uva Trkleri

900.000
1.250.000

kii
kii
kii

89

or Trkleri
Altay Trkleri
Uygur Trk
Gagavuz

25.000

kii

130.000

kii

24.000.000

kii

200.000

kii

Kumuk

700.000

kii

Karaay

350.000

kii

15.000

kii

Hakas

110.000

kii

Nogay

100.000

kii

Tuva Trkleri

300.000

kii

Yakut Trkleri

50.000

kii

Kaykay Trkleri (G. ran)

900.000

kii

Ahska Trkleri

300.000

kii

Karaim

TOPLAM
Trkiye:

122.480.000
70.000.000

kii
kii

Yaklak TOPLAM 192.480.000 (Trk Nfusu)

Dnyadaki yaklak Trk nfusu Yz doksan iki milyon drt yz seksen bindir. Yani yaklak 200
milyon kii.
Dnyada hibir lke homejen deildir. Herhangi bir lkede dinde ya da dilde homojenlii aramak
tpya gibi bir ey. Bu nedenle aznlk meselesi tek, tek lkelerin deil, tm dnyann sorunu olduu
apak grlyor. Trkiyede 20 civarnda farkl dilde konuan nfus var. Ayn zamanda dnyada
yaklak 40 civarnda lkede Trkler yayor. Bunlarn yaklak 7-8 lkesinde Trke 1. dil olarak
konuuluyor. Bir o kadar da zerk blge saylr. Dierlerinde ise 2. dil olarak konuuluyor.
Bu sorun bar iinde bir arada yaamann ortak forml bulunarak salanabilir. Bunun yolu ise,
etnik ve dinsel ayrmlar siyasallatrmadan karlkl sevgi ve sayg temelinde salanabilir. Bu sosyolojik
farkllklarn siyasallamas en ok taraflara zarar verir. in faturasn taraflar demek zorunda kalr.

90