Türk Eğitim Tarihi

i
TRK ETM
TARH
M.. 1000 - M. S. 2008

Prof. Dr. Yahya AKYZ
Ankara niversitesi
Eitim Bilimleri Fakltesi
retim yesi

Gzden Geirilmi
12. Bask

Prof. Dr. Yahya AKYZ
TRK ETM TARH
M.. 1000-M.S. 2008
ISBN 975-8792-39-3
2008, Pegem Akademi
Gzden geirilmi 12. Bask: Mart 2008
Yazm ve dzenleme: Ahmet Ouz Akyz - Grsel Avc
Dizgi-Grafik Tasarm: Grsel Avc
Bask: Baran Ofset
(Ankara-0312-3944560)
Bu kitabn basm, yayn ve sat haklar

Pegem Akademi Yay. Et. Dan. Hizm. Tic. Ltd. tiye aittir.
Anlan kuruluun ve yazarn yazl izni alnmadan kitabn tm ya da blmleri,
kapak tasarm, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayt
ya da baka yntemlerle oaltlamaz, baslamaz, datlamaz.
Bu kitap T.C. Kltr Bakanl bandrol ile satlmaktadr.
Okuyucularmzn bandrol olmayan kitaplar hakknda
yaynevimize bilgi vermesini ve bandrolsz yaynlar
satn almamasn diliyoruz.
Kapak Tasarm: Hakk Uslu
iii
Yahya AKYZ, anakkale'nin Yenice ilesi, Hamdibey kasabasnda
dodu (1941). Biga Sakarya lkokulunu (1953), Biga Orta Okulunu (1956) ve
stanbul Erkek Lisesini (1959) bitirdi. Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler
Fakltesinden mezun oldu (1963). Fransa'da Yksek Lisans ve Doktora
yapt (1967).
Ocak 1968'de Ankara niversitesi Eitim (Bilimleri) Fakltesine
Asistan olarak girdi. 1972'de Doent oldu. Askerlik grevini 1973-1975
tarihleri arasnda Balkesir'de ve Bursa Iklar Asker Lisesinde yapt.
Nisan 1980'de Profesr oldu. Yahya AKYZ'n Trk eitim tarihi ile
ilgili ilk kitab 1966'da Fransa'da yaynlanmtr. O zamandan beri esas
olarak Trk eitim tarihi ve inklp tarihi alannda aratrma yapyor ve Ocak
1968'den beri de Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesinde retim
yesi olarak bulunuyor.
Yahya AKYZ, 2004-2005 retim ylnda kendi olanaklar ile ABDde
University of Central Florida Eitim Fakltesinde Misafir Profesr olarak
bulunmu, aratrmalar ve yaynlar yapmtr. 2005 Kasm ve Aralk
aylarnda Tokyo University of Foreign Studiesin daveti zerine Trke
Blmnde Japon rencilere Trk eitim ve inklp tarihi konularnda
dersler ve konferanslar vermitir.
Kitaplar ve nemli yaynlar bu kitabn Kaynaklar blmnde
gsterilmitir.
iv

Sayg duyduum
M. Sadullah ZTRK
Beyefendiye
v
NSZ
KTABA VE TRK ETM TARHNE LKN NEML
AIKLAMALAR

Bu kitap, ilk kez 1982'de baslmtr. Bu alanda eitli ve deerli
aratrmalar var ve yaplmakta ise de, halen, kitabmzn temel zellii
olan, eitimimizi zaman ve konu btnl iinde ele alp analiz ve sen-
tezlere gitme, gemile gnmz arasnda balantlar kurma ve dersler
karma niteliine sahip, kapsaml ve ayn ad tayan bir baka kitap
bulunmamaktadr. Ayrca bu yalnzca Trk Eitim Tarihi alannda bir ders
kitab deil, Trk milletinin bin yllk insan yetitirme dzenini ve bundaki
dnmleri eletirel bir gzle aratrp deerlendiren, her dzeydeki
aratrmac ve okuyuculara da hitap eden bir fikir eseridir.
Okuyuculara kitabmz ve Trk Eitim Tarihine yapt zgn
katklar deerlendirmelerinde k tutabilmek iin onun temel
zelliklerini maddeler halinde ksaca belirtmeyi gerekli gryoruz:
1. Kitabn Trk Eitim Tarihi ile ilgili temel bilgilerin tmn
kapsamas amalanm, bylece, zaman bakmndan, Tarihimizin en
eski dnemlerinden gnmze, baka deyile M.. 1000den M.S.
2008e kadar geen bin yllk bir sre iinde muhteva bakmndan
en geni anlamda eitimle ilgili kurum, olay, dnce, deneyim ve bunlarn
gelimeleri incelenmitir. Bylece kitabn temel zellii, eitimimizi zaman
ve konu btnl iinde ele alp, birok yerde fikir ve olaylarn
gnmzle balantlarn ve sonularn ortaya koymasdr. Baka
deyile, ilk kez, Trk Eitim Tarihinin konularnn tarih sreklilik ve
btnlk iinde belirlenmesine, bunlarn aklanp yorumlanmasna ve
gnmzle ilikilerinin kurulmasna gidilmitir.
Kitabmzn bu temel zelliini baka ifadelerle yle aklayabiliriz:
Kitabmz yalnzca, gemiten gnmze eitimdeki olaylar ve
gelimeleri vermekle yetinmemekte, bir Anadolu kiliminin rgs gibi,
olaylarn ve gelimelerin hem dnemleriyle, hem birbiriyle, hem de
sonraki dnemlerle ilikilerini, etkileimi ve yorumunu, nemini
eletirel bir gzle ortaya koymaya almaktadr.
Kitabmzn bu zelliine en gzel rneklerden biri, soru 150de
incelediimiz u gncel konuda grlebilir: Trkiyenin Avrupa Birliine
girme abalar ve kreselleme Trk eitim tarihi asndan nasl
deerlendirilebilir? Bunlarn Trk eitimine etkileri nelerdir?
Bu konu, Osmanlnn Avrupaya yneliinden 2006da Trkiye
Cumhuriyetinin ABne girme abalarna kadar eitim-siyaset-ekonomi-
vi
yenileme boyutlar asndan ve tarih geliim sreci iinde ilenmi,
gemile bugn arasnda benzerlikler ve bugn ortaya kan dersler
aklanmtr. Okuyucu, byle bir konunun Trk eitim tarihi asndan ilk
kez dile getirildiini ve incelememizin bir fikir yazs nitelii tadn da
grecektir.
2. Konular sorular halinde belirlenerek ilenmitir. Ksmen Sokrat'n
retim yntemine benzeyen ve renciye bir konuyu retme
bakmndan geerli olan bu yntem, ok geni ve dank alanlarn
incelenmesinde de ie yarar grnmektedir.
3. Yararlanlan kaynaklarn tm, ayrntl olarak verilerek hem
okuyucunun kaynaklara ilikin geni lde bilgilendirilmesi
salanm, hem de bilimsel aratrma ynteminin gerei titizlikle
yaplmtr.
4. Bir devlet ya da dnemdeki eitim ele alnmadan nce, ksaca
tarih ve siyas aklamalar yaplm, sonra, eitimin temel zellikleri
maddeler halinde gsterilmi, bylece konuya nce kubak bir
yaklama gidilmitir. Daha sonra da devlet ya da dnemin zelliklerine
gre eitli eitim konularna geilmi, bunlar da mantk bir dzen iinde,
nce rgn, sonra yaygn eitimle ilgili olarak sralanp ele alnmtr.
5. Kitaba, bizim hazrladmz ve Akif Erginin kliesini izdii Asya'da
eski Trk devlet ve toplumlarn, blgeleri, kentlerini gsteren zgn bir
harita konmutur.
6. Eitim tarihimizin baz nemli ve zgn belgelerinin metin iinde
klieleri verilerek okuyucunun bunlarla dorudan ve grsel temas
salanmtr.
7. Atatrk'n 1930'da Samsun Orta Okulunda girdii bir derse ilikin
ok anlaml bir fotoraf verilmitir.
8. Dilin ve anlatmn ak, sade ve akc olmasna, mmkn olduka
yabanc kelime kullanlmamasna zen gsterilmitir. lkemizde bazen
rastlanan bir eser anlalmyorsa bilimsel olduu iindir gibi bir gr ok
yanltr. Bizim inancmza gre, en karmak konular bile iyi incelenirse,
Trkeyi zenle kullanma sorumluluu tanrsa ve ak yazmak iin aba
harcanrsa berrak ve sade yazlabilir. Asl zor olan budur ve byle bir
anlatma ulamak amalanmaldr. Eskiden buna baarlmas ok zor olan
kolaylk (sehl-i mmteni) denirdi.
9. Bir bilim dalnn gelimesinde, ilgili terimlerin belirlenmesi,
aklanmas ok nem tar. Bu dnceden hareketle, eski eitim
terimlerimiz, ilk kez, Trk Eitim Tarihi Terimleri Szl bal altnda
kitabn sonunda toplanp aklanmtr. Bu szlk, gerek kitabmzn,
gerek eski eitim metinlerinin anlalmasnda okuyucuya ok yardmc
vii
olacaktr.
10. Eitim Tarihimizdeki gelimeler, baz nemli siyas gelimelerle
ilikili olarak Zaman izgisi bal altnda tablo halinde verilmitir. Bu
tablo da bu haliyle ilk kez yaplmaktadr.
11. Eitim Tarihimizde fikir, dnce, kurumsal gelime, uygulama
alannda ok nemli bir tecrbe birikimi vardr. Bu birikimin olumlu,
olumsuz, dikkate deer ya da pek deer tamayan ynleri bulunmaktadr.
Kitabmzda bu zengin birikimi eletirel bir gzle deerlendirip tartarak
renci ve okuyuculara tantmak, onlara Eitim Tarihimizin deerini
gstererek bu alanda ve mill eitimimizi gelitirme yolunda aratrma zevki
vermek, bamsz yaama zelliimizle ilgili gemiten gelen dersleri
gstermek de amalanmtr.
12. Her baskda kitabn gncelletirilip yeni aratrmalarla
zenginletirilmesi onun bir baka zelliidir. Byle olunca da kitabn hacmi
giderek artmaktadr. Ancak bu doaldr: En eski tarihlerden gnmze
kadar eitimsel fikir, dnce, kurum ve tecrbelerimizi ve bunlardan kan
dersleri konu almas, bugnk eitim sorunlarn zmekte bize k
tutmas gereken Trk Eitim Tarihi gibi geni kapsaml ve ok nemli bir
ders, niversite dzeyinde, basit bir kitap veya teksir, ksa notlar ve
birka fotokopi ile okutulup retilemez. Bu asla doru ve yararl olmaz.
Bylesine nemli bir konu, cidd, sistemli, bilimsel olarak ele alnrsa yararl
olabilir. Kitabmzda bu amalanmaktadr. rencilerin ayrca, bir kitapla
yetinmemeleri de gereklidir.
13. Her baskda, kitabn tm tekrar tekrar gzden geirilmektedir. Az
yukarda, kitabn srekli gncelletirilip yeni aratrmalarla zenginletirildii
eklinde belirtilen zelliine gelince: Bir baskdan tekine gidilirken, bu
arada yaplan cidd yaynlar, doktora tezleri vs. ve kendi yaynlarmz zetle
deerlendirilmektedir.
14. Eitim Bilimleri ile Eitim Fakltelerinin amac, rencilere eitli
eitim bilgileri kazandrmakla snrl kalamaz. rencilere, Trkiye'nin ve
Trk dnyasnn eitim sorunlarn tarih derinlik ve btnlk iinde
kavratmaya almak ve onlar, gemi tecrbelerden ders alarak
zm araylarna yneltmek de gerekir. Oysa, eitimimiz, zaman ve
konu btnl iinde en geni biimde incelenmez, renilmez ve
alglanmazsa, eitimimizi bugn gelitirmek iin yeni fikirler
retilemez. Bu da ancak Trk Eitim Tarihi dersinin yardm ile
salanabilir. Kitabmzn temel amac budur. Bu nedenle, sz geen
Fakltelerde ve onlarn tm Blmlerinde byle bir dersin okutulmas
gereklidir. Biz, her geen gn Trk Eitim Tarihinin neminin daha ok
anlalmas gerektiine inanyor, kitabmzn ve almalarmzn
bunda pay olacan dnyoruz.
viii
Ancak YK, 4 Kasm 1997 tarihli Eitim Fakltelerinin "yeniden
yaplandrlmas" programlarnda Trk Eitim Tarihi dersine yer
vermemitir (Bu konunun deerlendirilmesi kitabmzn SONU ksmnda
yaplmtr). O tarihten beri, gerek bilimsel sempozyumlarda, gerek
makalelerimizde Trk Eitim Tarihi dersinin mutlaka ve zorunlu olarak
okutulmas gerektii gerekeleriyle tarafmzdan birok kez aklanm ve
savunulmutur. Nihayet YKn Mart 2006da balatt Eitim
Fakltelerindeki programlarn gncelletirilmesi almalarnda bu
ders baz programlara tekrar alnmtr (Temmuz 2006). Ayrca seimlik
dersler iinde de daha yaygn bir alma imknna kavumutur.
15. Kitabmzn, Trk Eitim Tarihi dersi yannda, Trk Tarihi ve
Kltr, nklp Tarihi, Trk Eitim Sistemi, Eitim Bilimine Giri, Eitim
Hukuku ve Ynetimi, Trk Eitim Dnrleri gibi dersler ve konularda
da Eitim Faklteleri rencilerine, ayrca tm renci, retmen, aydn,
yazar, aratrmac ve devlet adamlarna da yararl olacana inanyoruz.
Kitabmzn 12. Basksn gerekletiren Pegem Akademi yneticileri
Servet SARIKAYA ve Grsel AVCI'ya, ayrca Baran Ofset alanlarna
iten teekkr ederim.

Ankara, Mart 2008 Prof. Dr. Yahya AKYZ
Ankara niversitesi
Eitim Bilimleri Fakltesi
retim yesi

1. Bask : 1982 Eitim Bilimleri Fakltesi Yay.
2. Bask : 1985 (Geniletilmi)
4. Bask : 1993 (Geniletilmi ve yeniden yazlm) stanbul Kltr Koleji Yay.
5. Bask : 1994 (Gzden geirilmi)
6. Bask : 1997 (Geniletilmi) stanbul Kltr niversitesi Yay.
7. Bask : 1999 (Geniletilmi) ALFA Basm Yaym Datm. San.
9. Bask : 2004 (Gzden geirilmi) Pegem A Yaynclk
9. Bask : 2005 (Baz eklerle tpk basm)
10. Bask : 2006 (Geniletilmi ve yeniden yazlm)
11. Bask : 2007 (Gzden geirilmi)
12. Bask : 2008 (Gzden geirilmi) Pegem Akademi Yaynclk

ix
NDEKLER
Sayfa
NSZ: KTABA ve TRK ETM TARHNE LKN NEML
AIKLAMALAR.......................................................................................... V
GR
1. Trk eitim tarihinin amac nedir? Trk eitim tarihi ne zaman balar,
hangi dnemlere ayrlr, hangi konular kapsar? .............................................. 1
I. KISIM
TRKLERN MSLMAN OLMALARINDAN NCE
* Dnemin eitiminin temel zellikleri ............................................................... 5
HUNLAR
2. Hunlarda eitim hakknda neler biliyoruz? ....................................................... 6
GKTRKLER
3. Gktrklerde eitim hakknda neler biliyoruz? Orhun Antlarnn Trk
eitim tarihindeki yeri nedir?........................................................................... 11
UYGURLAR
4. Uygurlarda eitim hakknda neler biliyoruz? .................................................. 14
5. Eski Trklerin eitimi baka kltrlerden etkilenmi midir?............................ 15
6. Eski Trklerde retim ara gereleri nelerdi? Matbaa biliniyor muydu? ...... 16
II. KISIM
TRKLERN MSLMAN OLMALARINDAN SONRA
* Dnemin eitiminin genel zellikleri. ............................................................ 19
I. BLM
ASYA MSLMAN TRKLER, KARAHANLILAR
* Dnemin eitiminin temel zellikleri ............................................................. 21
7. Karahanllarda eitim, medreseler ve retimleri hakknda neler biliyoruz?.. 21
8. Farabi'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?.................................................. 23
9. bni Sina'nn Trk eitim tarihindeki yeri nedir?.............................................. 25
10. Balasagunlu Yusuf'un Trk eitim tarihindeki yeri nedir?............................... 31
11. Kagarl Mahmut'un Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ................................. 35
12. Ahmet Yesev ve Edip Ahmet bin Mahmut Yknek'nin Trk eitim
tarihindeki yeri nedir? ..................................................................................... 38
x
II. BLM
SELUKLULAR, ANADOLU BEYLKLER
* Dnemin eitiminin temel zellikleri ............................................................. 42
13. Seluklularda eitim hakknda neler biliyoruz? .............................................. 43
14. Anadolu Seluklular ve Beyliklerindeki balca medreseler hangileridir? ..... 48
15. Seluklularla ada Avrupa'da eitimin durumu nedir?................................ 49
16. Ahilik ve Trk eitim tarihindeki yeri nedir?.................................................... 52
17. Nizamlmlk'n Trk eitim tarihindeki yeri nedir?........................................ 53
18. Mevlna Cellettin'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ................................ 54
19. Yunus Emre, Hac Bekta- Veli, k Paa'nn Trk eitim
tarihindeki yeri nedir? ..................................................................................... 56
20. Nasrettin Hocann Trk eitim tarihindeki yeri nedir?..................................... 57
III. BLM
OSMANLILAR
* Dnemin eitiminin genel zellikleri. ............................................................ 59
A) KURULUTAN ETMDE LK YENLEME HAREKETLERNE KADAR
(1299-1776)
* Dnemin eitiminin temel zellikleri. ............................................................ 61
21. Osmanllarn ilk dnemleri ile, onlarla ada beyliklerde ve
Trk Devletlerinde eitim hakknda neler biliyoruz?....................................... 61
22. Fatih ve Sleymaniye medreselerinin kurulu ve retim dzeni nasldr? ... 65
23. Klsik Osmanl medrese dzeni nasldr? Okutulan bilimler nelerdir?........... 67
24. Avrupa'da 15.-17. yzyllarda niversiteler ve bilim, Osmanllara gre
neden ve nasl farkl bir gelime gstermitir? ............................................... 71
25. Meslek ve ihtisas medreseleri nelerdir? ......................................................... 73
26. Medreselerin toplumdaki etkinlii nasl ortaya kyordu?.............................. 75
27. Medreselerin bozulma nedenleri ve bozulma biimleri nelerdir?
Medreselerin slahna allm mdr?.......................................................... 81
28. Medrese sisteminin 20. yzyl eitim dncesi ile karlatrlabilecek
ynleri var mdr?............................................................................................ 87
29. Osmanllarda ilkretim nasld? .................................................................... 88
30. Osmanllarda sbyan mektebi retmenleri nasl yetiiyor ve toplumu
nasl etkiliyorlard?.......................................................................................... 92
xi
31. Osmanllarda saray eitim ve retim kurumlar nelerdir?............................. 94
32. Osmanl hkmdarlar nasl yetiiyordu? ....................................................... 98
33. Osmanllarda asker eitim ve retim kurumlar nelerdir?.......................... 102
34. Osmanllarda aznlk ve yabanc okullar nelerdir?....................................... 103
35. Osmanllarda memur yetitiren kurumlar nelerdir? ...................................... 106
36. Osmanllarda halk eitimi almalar nelerdir?............................................ 107
37. Osmanllarda eitimin idar tekiltlanmas nasld? ................................... .111
38. Vakflarn Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ................................................ 112
39. Kabusname'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?....................................... 114
40. Glistan ve Bostan'n Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ............................. 115
41. Amasyal Hseyinolu Ali'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ................. 119
42. Hac Bayram Vel, Yazcolu Mehmet ve Ahmet'in Trk eitim
tarihindeki yeri nedir? .................................................................................. .122
43. Knalzade Ali'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?.................................... 124
44. Ktip elebi'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ...................................... 125
45. Mustafa li ve Koi Beyin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?....................... 129
46. Ltfi Paa, Naim, Sar Mehmet Paann Trk eitim tarihindeki
yeri nedir?..................................................................................................... 131
47. Nabi'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?................................................... 131
48. Erzurumlu brahim Hakk'nn Trk eitim tarihindeki yeri nedir?.................. 134
49. Osmanllarda matbaann kuruluu nasl gereklemitir?
Matbaann ve brahim Mteferrika'nn Trk eitim tarihindeki yeri nedir?... 135
B) ETMDE LK YENLEME HAREKETLER DNEM (1776-1839)
* Dnemin eitiminin temel zellikleri. .......................................................... 143
50. Yenileme dneminde alan asker okullar nelerdir?.................................. 143
51. Yenileme dneminde alan sivil okullar nelerdir?...................................... 148
52. Beikta Cemiyet-i lmiyesi nedir?................................................................ 149
53. lkretim zorunluluu nasl getirilmitir? ..................................................... 151
54. Msr Valisi Mehmet Ali Paann eitim slahat nedir?
Bunun Osmanl hkmeti zerinde etkisi olmu mudur?............................ .152
55. Avrupa'ya renci gnderilmesi ve bunun toplumdaki etkileri nelerdir? ..... .152
56. Smblzade Vehbi'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?............................ 153
xii
C) TANZMAT DNEM (1839-1876)
* Dnemin eitiminin temel zellikleri ........................................................... 157
57. Tanzimat dneminde eitimde yenilemenin dayanaklar nelerdir? ............ 159
58. Tanzimat dneminde ilkretimde yenilik ve gelimeler nelerdir?............... 160
59. Tanzimat dneminde orta retimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ........... 164
60. Tanzimat dneminde yksek retimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ...... 168
61. Tanzimat dneminde meslek ve teknik eitimde yenilik ve
gelimeler nelerdir? ...................................................................................... 171
62. Tanzimat dneminde zel retim, aznlk ve yabanc okullarn
durumu nedir?............................................................................................... 173
63. Tanzimat dneminde retmen yetitirme politikas
ve abalar nelerdir?..................................................................................... 177
64. Tanzimattan sonra okullara giren msbet bilim dersleri ile
geleneksel din derslerde renciler elikili biimde etkilenmi midir?....... 189
65. Tanzimat dneminde eitimin idar tekiltlanmas nasldr?....................... 191
66. Tanzimat dneminde baz devlet adamlarnn eitimin gelimesine
katklar nelerdir? .......................................................................................... 193
67. Tanzimat dneminde halk eitimi almalar nelerdir? ............................... 195
68. Ziya Paa ve Ebzziya Tevfik'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir?............. 197
69. Namk Kemal'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ...................................... 199
70. Ali Suav'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?............................................ 201
71. Selim Sabit Efendinin Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ............................ 203
72. Usl-i cedd hareketi nedir?.......................................................................... 207
73. Yeni eitim grleri ve retim yntemleri ile ilgili ilk kitaplar nelerdir? ..... 210
74. Trk eitim tarihinde okul binalar ve balca retim ara gerelerinin
geliimi nasl olmutur? ................................................................................ 215
D) I.MERUTYET DNEM (1876-1878)
75. Kanun-i Esas'de eitimle ilgili hkmler nelerdir?....................................... 224
E) MUTLAKIYET DNEM (1878-1908)
76. Mutlakyet dneminde ilkretimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ............. 226
77. Mutlakyet dneminde orta retimde yenilik ve gelimeler nelerdir?.......... 232
xiii
78. Mutlakyet dneminde yksek retimde yenilik ve gelimeler nelerdir? .... 237
79. Mutlakyet dneminde meslek ve teknik eitimde yenilik ve
80. Mutlakyet dneminde zel retim, aznlk ve yabanc okullarn
durumu nedir?............................................................................................... 240
81. Mutlakyet dneminde zel eitimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ........... 247
82. Mutlakyet dneminde retmen yetitirme politikas ve abalar nelerdir?.... 248
83. Mutlakyet dneminde eitimin idar tekiltlanmas nasldr?
Ynetimin okullara, programlara, retmenlere mdahaleleri nelerdir? ...... 252
84. Mutlakyet dneminde Maarif Nezaretinin kitap yasaklanmasna
ilikin giriimleri nelerdir?.............................................................................. 257
85. Gizli hrriyet hareketlerine katlan ve evrelerine yeni fikirler
alayan retmenler kimlerdir? ................................................................... 257
86. Atatrk Mutlakyet dnemi retmenleri iin ne demitir ve
O'nu yetitiren balca retmenler kimlerdir? ............................................. 258
87. Mnif Paann Trk eitim tarihindeki yeri nedir?........................................ 260
88. Sait Paann Trk eitim tarihindeki yeri nedir? .......................................... 260
89. Ahmet Mithat Efendinin Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ......................... 261
90. Ahmet Rza Beyin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?.................................. 262
F) II.MERUTYET DNEM (1908-1918)
91. Merutiyet dneminde okul ncesi eitimde yenilik ve gelimeler nelerdir? 267
92. Merutiyet dneminde ilkretimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ............. 268
93. Merutiyet dneminde orta retimde yenilik ve gelimeler nelerdir?... ...... 270
94. Merutiyet dneminde yksek retimde yenilik ve gelimeler
nelerdir?........................................................................................................ 273
95. Merutiyet dneminde meslek ve teknik eitimde yenilik ve
96. Merutiyet dneminde zel retim, aznlk ve yabanc okullarn
durumu nedir?............................................................................................... 277
97. Merutiyet dneminde zel eitimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ........... 279
98. Merutiyet dneminde retmen yetitirme politikas ve abalan nelerdir?. 279
99. Merutiyet dneminde medreselerin slah almalar nelerdir?................. 284
100. Merutiyet dneminde eitimin idar tekiltlanmas nasldr?..................... 286
xiv
101. retmenler ilk kez ne zaman meslek rgtleri kurmulardr ve
bunlarn etkinlii nedir?................................................................................. 287
102. Merutiyet dneminde retmenlerin kard balca
meslek dergiler nelerdir? ............................................................................. 289
103. Balkan ve I.Dnya Savalarnn Trk eitim tarihindeki etkileri
ne olmutur?................................................................................................. 290
104. Merutiyet dneminde ky eitimi iin ileri srlen fikirler nelerdir? ............ 296
105. Merutiyet dneminde halk eitimi almalar nelerdir? ............................. 298
106. Emrullah Efendinin Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ................................ 300
107. Sat Beyin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?............................................... 301
108. Tevfik Fikret'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ........................................ 304
109. Ethem Nejat'n Trk eitim tarihindeki yeri nedir?........................................ 305
110. Mehmet kif'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir?........................................ 306
111. Ziya Gkalp'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir?......................................... 309
112. mer Seyfettin'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir?.................................... 311
113. Prens Sabahattin'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ................................ 313
114. smail Hakk Baltacolu'nun Trk eitim tarihindeki yeri nedir? .................. 314
IV. BLM
KURTULU SAVAI DNEM
(1919-1922)
115. Mill uyan ve rgtlenmeye retmenlerin katks ne olmutur? ............... 317
116. Cephede retmenlerin etkisi ne olmutur?................................................. 318
117. gal altndaki blgelerde okul ve retmenlerin durumu nedir?.................. 318
118. Kurtulu Sava dneminde eitimde kurtulu bilinci nasl grlr? ............ 319
119. Kurtulu Sava dneminde eitimin idar tekiltlanmas nasldr? ........... 320
120. 1921 Maarif Kongresi ve nemi nedir?......................................................... 320
121. Kurtulu Sava dneminde aznlk ve yabanc okullarn durumu nedir? .... 321
122. Kurtulu Sava dneminde halk eitimi almalar nelerdir?..................... 323
123. Kzm Karabekir'in Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ................................. 324
xv
V. BLM
TRKYE CUMHURYET
(1923'ten sonraki dnem)
124. Tevhid-i Tedrisat nedir?................................................................................ 329
125. Cumhuriyet dneminde eitimin resm temel amalar ve ilkeleri
nelerdir?........................................................................................................ 331
126. Atatrk'n Trk eitim tarihindeki yeri nedir? ............................................... 335
127. Yaz, dil, tarih ve kltr inklplarnn eitimimizdeki yeri nedir?.................. 344
128. Cumhuriyet dneminde okul ncesi eitiminde yenilik ve
129. Cumhuriyet dneminde ilkretimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ........... 346
130. Cumhuriyet dneminde orta retimde yenilik ve gelimeler nelerdir? ....... 352
131. Cumhuriyet dneminde yksek retimde yenilik ve gelimeler
nelerdir?........................................................................................................ 358
132. Cumhuriyet dneminde meslek ve teknik eitimde yenilik ve
133. Cumhuriyet dneminde zel retim, aznlk ve yabanc okullarn
durumu nedir?............................................................................................... 374
134. zel dersanelerin eitimimizdeki yeri nedir?................................................ 377
135. Cumhuriyet dneminde zel eitimde yenilik ve gelimeler nelerdir?.......... 379
136. Cumhuriyet dneminde retmen yetitirme politikas ve abalar nelerdir? ..... 380
137. Ky Enstitlerinin kuruluu, programlar ve almalar nasldr? ................ 392
138. Ky Enstitlerinin ve yetitirdii retmenlerin etkileri ne olmutur? ........... 396
139. Karma eitim ne zaman ve nasl gereklemitir?....................................... 397
140. Cumhuriyet dneminde eitimin idar tekiltlanmas nasldr?................... 399
141. Cumhuriyet dneminde heyet-i ilmiyeler, eitim ralar ve
ele aldklar temel konular nelerdir? ............................................................. 401
142. Cumhuriyet dneminde halk eitimi almalar nelerdir?............................ 404
143. Cumhuriyet dneminde yabanc uzmanlarn Trk eitimi ile
ilgili raporlar nelerdir ve bunlarn etkisi ne olmutur?.................................. 409
144. Cumhuriyet dnemindeki balca eitimciler kimlerdir? Eitim bilimi ve
akmlarndaki gelimeler nelerdir?................................................................ 411
145. Mustafa Necati'nin Trk eitim tarihindeki yeri nedir?.................................. 411
xvi
146. Hasan li Ycel ve smail Hakk Tonguun Trk eitim tarihindeki
yeri nedir?..................................................................................................... 413
147. 12 Eyll 1980 rejiminin eitim ve retmenler konusundaki grleri ve
istekleri nelerdi?............................................................................................ 413
148. Cumhuriyet dneminin geliim izgisi iinde ve bugn balca
eitim ve retmen sorunlar nelerdir?......................................................... 414
149. retimde ezbercilik ve kaynaklar nelerdir? ............................................... 425
150. Trkiyenin Avrupa Birliine girme abalar ve kreselleme Trk eitim
tarihi asndan nasl deerlendirilebilir? Bunlarn Trk eitimine
etkileri nelerdir? ............................................................................................ 427
VI. BLM
GNMZN ETL TRK TOPLUMLARI VE DEVLETLERNDE
ETMN TARHNE BR BAKI
151. eitli Trk Toplumlar ve yeni Trk Devletlerinin eitim tarihleri nasl
bir gelime gstermitir?............................................................................... 431

SONU
152. Trk eitim tarihinin genel bir deerlendirilmesi nasl yaplabilir ve
bu tarihten bugn iin ne gibi temel dersler karlabilir? ............................. 437
ABSTRACT
THE HISTORY OF TURKISH EDUCATION (1000 B.C.-A.D.2006)..................... 449

ZAMAN ZGS
153. Trk eitim tarihindeki balca olaylar, gelimeler zaman izgisi
zerinde nasl gsterilebilir?......................................................................... 451
KAYNAKLAR....................................................................................................... 463
TRK ETM TARH TERMLER SZL.................................................. 485
KONU DZN ........................................................................................................ 509
K ADLARI DZN ............................................................................................. 519

xvii
BELGELER
Belge No Sayfa
1. Asya'da eski Trk Devletleri .............................................................................. 9
2. Atatrk Samsun Orta Mektebinde bir Tarih dersinde (1930)........................... 17
3. 1528 tarihli bir Avrupa gravrnde Hipokrat, Galenos ve bni Sina ................ 27
4. Edirnede II. Bayezid Darifas (Suluboya, Yahya Akyz, 2004) (Metin d) .......... 74
5. Bursa medreselerinde disiplin alannda bozulma ve
baz kiilerin cezalandrlmalar ile ilgili bir belge (1794) ................................. 86
6. Padiah II.Mahmut'un stanbul sbyan mektepleri rencilerine
bahi verilmesi ile ilgili ferman (1809)........................................................... 90
7. Tarkul Edeb'ten bir sayfa (1453).................................................................. 121
8. Darlmuallimn Nizamnamesi (1851) ............................................................ 179
9. Darlmuallimn Nizamnamesi ile ilgili aklayc yaz (1851) ......................... 180
10. 1877'de Darlmuallimn-i Rd ve Mlkiye Mektebinin dersleri ................... 184
11. Darlmuallimn rencilerinin Sadarete verdikleri ikyet dilekesi .............. 188
12. Kam kalemi ama ve yazarken tutma yntemini aklayan bir belge
(1879-1880) ................................................................................................... 219
13. II. Merutiyet dneminde Edremit dadsinde verilmi bir ferin dl
kd (1917).................................................................................................. 235
14. Maarif Nazr Zht Paann Protestan okullar hakknda
Abdlhamit'e sunduu tezkere'den bir ksm (1893) ..................................... 244
15. Maarif Nazr Haim Paann imzasn tayan, ders programlar
konusunda Saraya yazlm bir belge (1906) ................................................ 255
16. II. Merutiyet dnemi banda Manisa dadsinde verilmi
bir ehadetname (1910) ................................................................................ 271
17. Kasm 1914'te, stanbul'da bir aznlk okulu hakknda iln............................ 278
18. 1944'te bir kahvehane ve niversiteye giremeyen renciler....................... 408
19. Asya'da bamszlklarna kavuan yeni Trk Devletleri ............................... 432
20. Bir renci mektubu....................................................................................... 527
xviii
TABLOLAR
Tablo No Sayfa
1. Badat Nizamiye medreselerinin dersleri ........................................................ 44
2. Anadolu Seluklularnda ve Beyliklerindeki balca medreseler ..................... 48
3. Klsik Osmanl medreselerinin dereceleri, ders kitaplar, bilim dallar ............ 69
4. Enderun Mektebi'nde odalar ve hizmetleri ...................................................... 97
5. Mhendishane-i Berri-i Hmayn'un kuruluundaki ders program .............. 145
6. Mekteb-i Harbiye'nin kuruluunda 1. ve 2. ksm dersleri .............................. 147
7. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesine gre Darlfnnun ubeleri
ve dersleri ...................................................................................................... 169
8. 1874'te stanbul Darlmuallimni ubeleri ve dersleri .................................... 182
9. 1892'de stanbul ve kasaba ilkokullar dersleri .............................................. 227
10. 1892'de ky ilkokullar dersleri ...................................................................... 227
11. 1904'te ilkokul programlar............................................................................. 228
12. 1892-1893 retim ylnda lkede yeni ve eski tip ilkokullarn
saysal durumu ............................................................................................. .231
13. 1890-1900 yllarnda vilyetlerde mektep talebelerinin saysnn
vilyet nfusuna oran ................................................................................... 232
14. 1898-1899'da Rdiye ve dadlerin dersleri ................................................. 233
15. 1900'de Darlfnnun ubeleri ve dersleri .................................................... 237
16. 1898'de stanbul Darlmuallimni ptidaiye ubesinin program ve
haftalk ders saatleri ...................................................................................... 248
17. 1898'de stanbul Darlmuallimatnn program ve haftalk ders saatleri ....... 249
18. 1900'de tarada bulunan Darlmuallimnler, retmen ve renci saylar .. 250
19. Erkek Sultanleri ve stanbul Kz Sultansinin 1915'lerde ders programlar... 273
20. 1915'te Darlmuallimn-i ptidanin ders programlar..................................... 281
21. Balkan Savalar srasnda ya da az sonra yaynlanan nemli kitaplar ........ 290
22. Cumhuriyet dneminde resm ve zel ana okullarnda saysal gelimeler ... 345
xix
23. 1981-1982 retim yl ilkokul haftalk ders datm cetveli........................... 350
24. Cumhuriyet dneminde resm ve zel ilkretimde saysal gelimeler......... 350
25. 1937-1938'de genel orta okul ve Liselerin haftalk ders datm izelgesi .... 354
26. 1981-1982'de genel orta okul ve Liselerin haftalk ders datm izelgesi .... 355
27. Cumhuriyet dneminde resm ve zel orta okullarda saysal gelimeler ...... 357
28. Cumhuriyet dneminde resm ve zel Liselerde saysal gelimeler ............. 357
29. Haziran 1982'de yksek retim kurumlarnn saysal durumu..................... 367
30. 20 Temmuz 1982'deki dzenlemeye gre niversiteler ve bunlara bal
Eitim Faklteleri ile Eitim Yksek Okullarnn saylar ............................... 368
31. 2005-2006 retim ylnda balca rgn meslek ve teknik
orta retim kurumlar ................................................................................... 372
32. 2003-2004 retim ylnda zel retim okullar ........................................... 376
33. 2003-2004 retim ylnda zel eitimin durumu .......................................... 379
34. 1924'te lk Darlmuallimnler ve lk Darlmuallimatlarn program ve
35. 1937-1938 ders ylnda lkretmen okullarnn program ve
36. 1930-1932'lerde ilkokul retmenlerinin baz illere gre dalm ................. 383
37. 1979-1980'de snf retmeni yetitiren 2 yllk Eitim Enstitlerinin
program ye haftalk ders saatleri .................................................................. 385
38. Al tarihlerine gre Ky Enstitlerinin yerleri ............................................. 393
39. Ky Enstitlerinin 1943 tarihli programna gre ders gruplar ve dersleri ..... 394
40. Mill Eitim Bakanl merkez tekilt emas .............................................. 400
41. Heyet-i lmiyeler, Mill Eitim ralar ve ele aldklar temel konular............. 402
42. T.C. eitimi hakknda rapor veren balca yabanc uzmanlar ve
ele aldklar temel konular.............................................................................. 409

1

GR
1. Trk eitim tarihinin amac nedir? Trk eitim tarihi ne zaman balar,
hangi dnemlere ayrlr, hangi konular kapsar?
Trk eitim tarihinin amac, en eski tarihlerden gnmze kadar Trk milletinin
rettii, benimsedii, gelitirdii eitim ve retimle ilgili dnceleri, kurumlar,
uygulamalar ortaya koymak, insan yetitirme dzenini ve nasl bir insan tipi yetiti-
rilmeye alldn aratrmak, Trk toplumlarnn mutluluu ve mutsuzluu ile ei-
tim ve retimlerinin ilikisini aratrmak, bugnk eitim sorunlarmz en iyi bi-
imde zebilmek iin gemiten bir takm dersler karlp karlamayacan tar-
tmaktr. Kukusuz, gemi tecrbelerden ders karlp onlardan gnmzde ya-
rarlanlmas kolay deildir. Bu, uzun ve cidd aratrmalar gerektirir.
Trk eitim tarihi, genel Trk tarihi iinde yer alan, eitim ile ilgili bir Tarih bili-
midir.
Trk eitim tarihi, tarihi bilinen ilk Trk toplumlar ile balar.
Trkler iin yle denmitir: "Ouz toplumunun gp yrmedii yol var m?
Evini tutup oturmad yurt var m?"
1
Gerekten Trkler ok geni bir yaylma gs-
termitir ve eitli devletler kurmulardr. Fakat, bu kadar danklk ve eitlilik i-
inde bir takm temel devletler vardr ki onlarn bamsz yaama geleneinde ke-
sintisiz bir izgi oluturur ve Trk tarihinin en nemli ksmn tekil ederler. Bu dev-
letler, sra ile unlardr: Hun, Gktrk, Uygur, Karahanl, Seluklu, Osmanl Devlet-
leri ve Atatrk'n kurduu, ebediyen yaayacak olan Trkiye Cumhuriyeti Devleti.
Kitabmzda bu devletlerdeki eitimi ele alacaz. T.C. Devletindeki eitimi de g-
nmze kadar inceleyeceiz.
Gnmzn eitli Trk toplumlar ve devletlerinde eitimin tarih geliimine de
deineceiz.
Trk eitim tarihi hangi konular kapsar? Bir milletin eitim tarihi, retim ve ei-
timinin tarihidir. u halde bu konularn belirlenmesi, retim ve eitim terimlerinin
aklanmas ile kolaylaabilir. Bazan birbirine kartrlan bu terimler aadaki gibi
tanmlanabilir:
retim (Osm.: tedris, tlim/Fr.-ng.: enseignement, instruction): Tekiltl ve
dzenli olarak genellikle bir retim kurumunda (okul vs.) retmenler tarafndan,
rencilere, ara gere kullanlarak bilgi aktarlmas ve retilmesi almalarnn
tmdr. Baka deyile retim, renmenin gereklemesi iin giriilen dzenli,
tekiltl, plnl abalarn tmdr ve bazan rgn eitim olarak da adlandrlr. -

1
Eblgazi Bahadr Han, ecere-i Terkime, s. 62.
5
I. KISIM
TRKLERN MSLMAN OLMALARINDAN NCE
Trklerin 10. yzylda Mslman olmalarndan nce tarih sahnesine km en
nemli devletleri, Hun, Gktrk ve Uygur devletleridir
1
. Bu devletlerin toplumlar iin
bazan "eski Trkler" de denilmektedir. Bunlarn eitim gr ve uygulamalar ben-
zerlikler gsterirse de herbirinin temel zellikleri de vardr.
Trklerin Mslman olmalarndan nceki dnemlerde eitimlerinin temel
zellikleri unlardr:
1. Trk toplumlarnn eitim anlay ve uygulamalar, yaama biimlerinin etki-
siyle ekillenmitir.
2. ocuklarn ve genlerin toplumsallatrlp eitilmesinde toplumun tresi -
nemli bir rol oynamaktadr.
3. Bu devirlerdeki Trklerin eritikleri uygarlk ve kltr dzeyi, onlarda rgn
eitim kurumlarnn bulunduuna kesin bir delil ise de bu kurumlar hakknda henz
bilgimiz yoktur.
4. Bu dnemin edeb eserlerinde yaygn olarak bir tlim yani retici ama bu-
lunduu grlr. Bunlar, insanlara hayatta yol gsterebilecek ilkeler, ahlk esaslar,
felsefe krntlar tar. iir ve ksmen atasz niteliindeki bu paralar, o dnemle-
rin ahlk ve terbiye anlayn gsterir. Bunlar, iyiliin, cmertliin, bilgeliin, cesa-
retin nemi ve deeri, byklere itaat vs. gibi bugn de yaayan deerlerdir
2
.
5. Eski Trklerde alp insan tipine nem verilmektedir. Ouz Kaan destannda
Ouz Kaan kendisine tm dnya halklarnn itaat etmesini ister ve kendisini dn-
yann hkmdar, yneticisi olarak grr. O, da dnk, meknda genilemek is-
teyen, gebe, aknc, dmanlar ve hayvanlarla merte arpan, stn Trk'
temsil eder.
3

6. Eski Trklerde kkl bir bilim sevgisi vardr. Alp insan tipinin temel zellikle-
rinden biri, onun cesur olduu kadar bilge bir kii oluudur.
7. Eski Trklerde meslek eitim de nemli bir yer tutar.
8. Trklerin tarihi bilinen en eski yazl belgeleri de Mslman olmalarndan n-
ceki dneme aittir.
9. Eski Trklerde, genellikle cinsiyet fark gzetmeden, byk bir ocuk sevgisi
vardr.

1
Z. V. Togan, Umum Trk Tarihine Giri
2
Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, s. 76-77
3
Mehmet Kaplan, Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar, s. 22
II. KISIM
TRKLERN MSLMAN OLMALARINDAN SONRA
751'de Araplarn inliler zerindeki Talas galibiyetinden sonra slmiyet Trkler
arasnda yaylmaya balamt. Fakat Trklerin kitle halinde ancak 10. yzyln ilk
yarsnda Karahanllar Devletinde kendi istekleri ile Mslman olduklar grlr.
Balangta Mslman Araplarla aralarnda bir ok savalar olmakla beraber,
Trklerin zaten ulatklar tek Tanr dncesi, sava, yoksullar doyurma, kurban
trenleri, bilim sevgisi gibi gelenekleri slmiyetin Tanr anlay, cihat, zekt,
sadaka, kurban, bilim anlay ve uygulamalaryla benzerlikler gsterdii iin
onlarn bu yeni dini benimsemeleri zor olmad.
1

lk Mslman Trk Devletinin til (Volga) Bulgar Devleti olduu da ileri
srlmtr. Bu Devletin Hkmdar Almu (Cafer) Han 921'de Abbasi Halifesine
eli gndererek, kendisinin ve halknn bir ksmnn slmiyeti kabul ettiini
bildirmi, ondan slm retecek retmenler, mescid ve kale yapmn bilen
ustalar istemitir. Halifenin gnderdii heyet Mays 922'de Almu Hana ulamtr.
2

Bu olaylar Karahanllarn Mslman oluundan az ncesine rastlam
grnmektedir. Ancak, bu konudaki bilgiler pek yaygnlk kazanmamtr.
Trklerin slmiyeti benimsemeleri onlarn eitimine yeni zellikler
kazandrm ve eitim tarihi bakmndan bunun birtakm nemli ve srekli
sonular olmutur:
1. Trk toplumlarnda ilk kez, medrese denen, plnl, dzenli, gl bir rgn
eitim-retim kurumu olan bir okul ortaya km, medreseler ksa srede her
tarafa yaylmtr. Bu kurumlar, Trkiye Cumhuriyeti Devleti kuruluncaya kadar
yaamlardr...
2. slm dnyasnda Arap, ranl vb. dnr ve eitimciler de eitim retim
konularnda (retmen ve rencinin davranlar vs.) dnp eserler yazmlar
ve bu konularda genel kabul gren, kalplam dnce ve uygulamalar
olumutur. Trk dnr ve eitimcileri hem bundan etkilenmiler, hem de bu
ortak dne katkda bulunmulardr.
3

3. Trk toplumlarnn ahlk anlay, dnyaya bak, toplumun deer verdii
insan tipi, slmiyetin etkisi ile yeni ekiller almaya balam, baka deyile, eski
deerleri ve tresi deime yoluna girmitir. Medreseler ile dnrler,
mutasavvflar, din adamlar, bu deimeyi salayc bir yaygn eitim grevi

1
Trklerin slmiyete geii hakknda bkz. Hikmet Tanyu, slmlktan nce Trklerde Tek Tanr nanc,
H. D. Yldz, slmiyet ve Trkler; Robert Mantran, slmn Yayl Tarihi
2
Nesimi Yazc, lk Trk-lslm Devletleri Tarihi, s. 111 vd., bni Fazlan Seyahatnamesi
3
Bu dnce ve uygulamalarn zamanla gelitirilemeyip srp gitmesi, zaman zaman dikkate deer yeni
grler ortaya ksa da bunlarn yaygnlaamamas slm dnyasnda yer alan eitli toplumlarn eitim
tarihlerinin ortak zelliidir. Bkz. M. evki Aydn, slm Geleneinde retmen-renci (zellikle s.5-36
arasndaki Trk ve slm eitim tarihi ilikileri konusu); Ziya Kazc, Anahatlaryla slm Eitim Tarihi; M.
Faruk Bayraktar, Eitim ve retimin Esaslar; Y. Vehbi Yavuz, slmda Eitim retim Metodu..
19
21
I. BLM
ASYA MSLMAN TRKLER,
KARAHANLILAR
840'ta Uygur Devletinin siyas hkimiyeti sona erince, Uygurlar ve baka top-
lumlar Karahanl Devletini kurdular ve 930'lu yllarda, Abdlkerim Satuk Bura Han
dneminde Mslman oldular. Devlet 11. yzyln ortalarnda ikiye ayrld. Bakenti
Kagar olan Dou Karahanl Devletinin en nl hkmdar Hasan Bura Han'dr
(1056-1103). Bu Devlet 1130'da ortadan kalkmtr. Bakenti Semerkant olan Bat
Karahanl Devletinin nl hkmdarlarndan biri Bura Kara Han Eb shak bra-
him'dir (1052-1068). Bu Devlet de 1212'de hkimiyetini kaybetmitir.
1

Asya ve Maverannehir'de ok sayda baka Mslman Trkler de bulunu-
yordu. Bunlar baz Trk-Arap-ranl karm devletlerin kurulmasnda etkili olduklar
gibi, mstakil devletler de kurmulardr.
Asya Mslman Trkleri ve Karahanllarda eitimin temel zellikleri
unlardr:
1. Bu toplumlarn Mslman olmalar, yerleik bir dzene gemeleri onlarn ei-
timini olumlu ynde ekillendiren iki temel etmen olmutur.
2. Bu toplumlarn devlet adamlar, eitim-retime ve bilimin gelimesine nem
vermilerdir.
3. Medreseler kurulup gelimi, lkenin her tarafna yaylmtr.
4. Farabi, bni Sina, Birn... gibi dnya eitim ve bilim tarihinde yer tutan bilim
adamlar yetimitir.
5. Eitim tarihimizde, "eitim bilimi" ne ilikin ilk grler de bata Farabi olmak
zere bu dnrler tarafndan ileri srlmtr.
7. Karahanllarda eitim, medreseler ve retim hakknda neler biliyoruz?
Medreseler slm eitim tarihinde, retimin giderek nem kazanp yaplageldii
mescitlerden tamas, vs. gibi gelimeler sonunda olumulardr. Bunda Uygur Bu-
dist kurumlarnn etkisi olduu da ileri srlmtr. Medreselerin Orta Asya slm
kentlerinde ortaya kt kabul edilmektedir. Karahanllar onlar Semerkant, Buha-
ra, Takent, Balasagun, Yarkent, Kagar gibi nemli kentlere yaydlar.
2
Karahanl
hkmdarlarnn bilime nem vermeleri, bilim adamlarn korumalar nedeniyle top-
lumun bilgi dzeyi ykseldi. Asya'da sz edilen ehirler bilim, kltr, sanat mer-
kezleri haline geldi. Bu ortamn kurucusu balca Trkler ve temel ihtisas alanlar
unlardr:
Farabl Ozlug olu Mehmet (Farabi), Belhli Eb Zeyd: Felsefe, Eitim, vs.

1
Reat Gen, Karahanl Devlet Tekilt
2
Ahmet elebi, slmda Eitim retim Tarihi, s. 108-113; Cahid Baltac, XV-XVI. Asrlarda Osmanl
Medreseleri, s. 3-6
41
II. BLM
SELUKLULAR, ANADOLU BEYLKLER
Bat Gktrklerin 659'da egemenliklerini kaybetmelerinden sonra, Ouzlarn bir
ksm Balka Gl'nn gneyindeki Yedisu blgesinde Trgi Devletini kurdular.
Batda Arap ordularna direnen bu devlet, Doudan da Karluk ve baka Ouz boy-
larnn basks ile ortadan kalkt (760) ve bu toplumlar Kuzey Batya ilerleyerek a-
a Seyhun blgesinde bakenti Yenikent olan Ouzlar (Hazar) Devletini kurdular.
Bu devletin ordu komutanlarndan (suba) Dukak Beyin olu Seluk Bey de
babas gibi suba oldu. Fakat hkmdarla, babas dneminde balayan bir anla-
mazlk nedeniyle bir ksm Ouz topluluu ile daha Gneyde Cend kentine geldi ve
Samanoullarndan yardm istedi. Bir ara Karahanllara kar da savaan Seluk
Bey ve toplumu, bu srada Mslman oldular (1000 yllar). Bylece, yzyla yakn
bir sredir Ouzlar arasnda az ok yaylma gsteren slmiyet, iyice yaygnlat.
Seluk Bey 1007'de Cend'de lnce, torunlar Turul ve ar Beylerin nderli-
inde Ouzlar Ceyhun'u aarak Horasan'a girdiler. 1037'de Turul Bey hkmdar-
ln iln etti. Bu yeni siyasal gc ortadan kaldrmak isteyen Gazneliler Devleti
Sultan Mesut Dandanakan'da yenilince (1040) Turul Beyin ynetiminde Byk
Seluklu Devleti kesinlikle kuruldu. Niabur'dan sonra Rey'i bakent seen Turul
Bey 1055-1057 yllarnda Badat'a giderek Abbasi Halifesini i basksndan kur-
tard ve Halifece "dnya sultan" iln edildi. Turul Bey 1063'te lnce yerine kar-
deinin olu Alpaslan geti (1063-1072).
Bu ilk Seluklu hkmdarlar, gebe Ouz topluluklarnn yurt tutmas gereini
anladklar iin bilinli bir iskn politikas izlediler ve onlar Irak, Azerbaycan, Ana-
dolu'ya yneltmeyi uygun grdler.
Alpaslan'n 1071'de Malazgirt'te Bizans'a kar kazand zaferden sonra Ana-
dolu'nun ksa srede Trkletii grlr.
1

Alpaslan'dan sonra yerine olu Melikah (1072-1092) geti. Her ikisinin nl
veziri Nizamlmlk'tr.
Byk Seluklu Devletinin nl sultanlarndan biri de Melikah'n olu Sultan
Sancar'dr (1118-1157). Onun lmyle, bir devletler topluluu olan Byk Seluk-
lu Devleti paralanm ve dalmtr.
2

Malazgirt zaferinden sonra Anadolu'nun fethi ile grevlendirilen ordu komutanla-
r ele geirdikleri yrelerde beylikler kurdular. Bunlar, Byk Seluklu Devletine
bal idi. Balcalar unlardr:

1
M. A. Kymen, Seluklular ve Anadolu'nun Trklemesi Meselesi.
2
Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-lslm Medeniyeti; M. A. Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi;
ayn yazar, Alp Arslan ve Zaman (l-ll). Seluklu Devletinin kuruluu ve zellikle bu Devletin temel unsuru
Ouzlar hakknda bkz. Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler), Tarihleri, Boy Tekilt.
III. BLM
OSMANLILAR
Anadolu Seluklu Devleti siyasal birlii salam, Hallara kar zaferler
kazanmt. Fakat taht kavgalar ve Mool istils yznden zayflaynca, eitli
yrelerde u beylii yapanlar bamszlklarn iln ettiler ve ikinci kez Beylikler
dnemi balad.
Bu beyliklerin balcalar unlardr:
Osmanoullar (1299-1922) : St, Bilecik, znik, Bursa.
Karamanoullar (1256-1483) : Karaman (Larende), Konya, Nide.
Germiyanoullar (1300-1428) : Ktahya, Afyon,Uak.
Karesioullar (1300-1336) : Balkesir.
Candaroullar (sfendiyaroullar) (1292-1461): Kastamonu, Sinop.
Eratnallar (1327-1481) : Kayseri, Sivas, Ankara, Merzifon, Amasya,
Tokat, Erzincan, Gmhane, Bayburt.
Anadolu'nun baka yrelerinde daha on be kadar beylik vardr.
Ouzlarn Kay Boyundan bir Trk topluluu 1230 yllarnda Ankara'nn batsna,
sonra da St ve Bilecik yresine yerlemi, Bizans snrnda Seluklularn u
gleri olarak savayordu. nderleri Osman Bey, 1299'da, teki beyler gibi,
bamszln iln etti. Yava yava teki beylikleri ortadan kaldran Osmanllar
1353'de Avrupa yakasna getiler ve orada da ok geni yerlere sahip oldular.
Fatih, 1453'de stanbul'u alp Bizans'a son verdi. Kanuni dneminde (1520-1566)
Asya, Avrupa ve Afrika'ya yaylan Osmanl mparatorluu dnyann en byk, en
uygar, en gl devleti idi.
1

Gelime, duraklama, gerileme dnemlerinden sonra, Osmanl Devleti 1922'de
ortadan kalkt.
Osmanllarda, genel olarak, eitimin zellikleri unlardr :
1. Medreseler ok yaygn ve gl rgn eitim kurumlar haline gelmi,
toplumu derinden etkilemilerdir. yle ki, eitim asndan, tm Osmanl dnemine
medrese dnemi denebilir. Ancak, Osmanl Devletinin sonuna ve kapatlmalarna
kadar (1924) kendilerini yenilemeye gitmemilerdir.
2. Aznlk ocuklarnn st dzeyde ynetici yetitirildikleri Enderun adnda
nemli bir rgn eitim kurumu ortaya kmtr.
3. lkretim, 19. yzyln sonlarna kadar, ok basit bir dzeyde kalmtr.
4. Osmanllarn son dnemlerine kadar, ilkokul st rgn eitim kurumlarnda
yalnzca erkekler okumutur.
5. Eitim-retimin temel amac dindir ve "lim" denince esas olarak din bilgini

1
Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu; Erhan Afyoncu, Sorularla Osmanl mparatorluu.
59
61
III/A
KURULUTAN ETMDE LK YENLEME
HAREKETLERNE KADAR
(1299-1776)
Bu dnem, Osmanllardaki eitimin genel zelliklerini tar. Ek olarak, u
eitimsel zellikler belirtilebilir:
1. Fatih dnemine kadar Osmanl ulems genellikle am, Msr, ran,
Mavernnehir medreselerinde yetimitir. Bu dnemde, Trk ve slm dnyas
iinde, bilim adamlar, renciler, geni bir bilim alverii iindedirler. Fatih'in yap-
trd medreseler ve salad imknlar nedeniyle, artk lke dnda renime pek
gerek kalmamtr.
2. Fatih dneminde ksmen felsef ve bilimsel dn Osmanllara girmi, fa-
kat daha sonralar bundan uzaklalmtr. Takiyttin, Ktip elebi, brahim Hakk
vb. dnr ve bilim adamlar ortaya kmlarsa da, bunlar ferd ve istisna kalm-
lar, etkileri gelierek srmemi ya da bir ksm ulem tarafndan ho karlanmayp
almalar engellenmitir.
3. Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren ilk yz elli yl iinde, teki Trk
Devletleri ve beyliklerinde de eitim, retim ve bilime ok nem verildii grlr.
4. nceleri aktif ve gazi insan tipi gzde iken, asker ve sosyal duraklama ve
gerilemenin balamas ile, 18. yzyldan itibaren orta ve pasif bir insan tipi ortaya
kmtr. Bu, din grevlilii veya kk bir devlet memurluundan baka bir geim
yolu dnemeyen, toplumun nemli meselelerine ilgisiz bir insan tipidir.
5. Bir yaygn eitim kurumu olan kahvehaneler bu dnemde ortaya kmtr.
6. Matbaa, bu dnemin sonlarna doru alnmtr (1727).
21. Osmanllarn ilk dnemleri ile, onlarla ada beyliklerde ve Trk Devlet-
lerinde eitim hakknda neler biliyoruz?
Osmanllarn ilk dnemlerinde:
lk Osmanl sultanlar bilimsever, bilim adamlarna saygl, onlar koruyan h-
kmdarlard.
Osman Bey, artlar uygun olmadndan kendisi dzenli bir renim greme-
miti. Fakat, ocukluundan beri bilginlerin ve riflerin meclislerinde bulunmay se-
verdi. Sk sk dneminin mutasavvflarndan eyh Edebl'nin meclisine katlrd.
Osman Beyin bilim ve din adamlarna bu sevgi ve saygs nedeniyle, etrafnda bu
kimselerden bir topluluk olumutu.
1

lk sultanlar, eitli Trk ve slm lkelerinden Osmanl lkesine bilgili, erdemli

1
Namk Kemal, Osmanl Tarihi, s. 63,130.
143
III/B
ETMDE LK YENLEME HAREKETLER DNEM
(1776-1839)
Osmanl Devleti bir dizi yenilgiden sonra, nce asker alanda baz yenilemelere
girimeyi gerekli grmtr: 1734'te ksa mrl bir asker okul (Hendesehane),
1776'da bir Asker Deniz Okulu (Mhendishane-i Bahri-i Hmyn ) almtr. I.
Abdlhamit (1774-1789), III. Selim (1789-1807), II. Mahmut (1808-1839) dnemle-
rinde yenilemeler srmtr.
Bylece, asker eitimle balayan bu yenilemeleri ve zellikle Asker Deniz
Okulu'nun aln yeni bir dnemin balangc saymak uygun olur.
Bu dnem eitiminin temel zellikleri unlardr:
1. Eitimde yenilemeye asker okullar alarak balanmtr. Buralarda yabanc
retmenlere de grev verilmi, ilk kez Bat dilleri (Franszca, ngilizce) programla-
ra girmitir. Bu okullarla, ilk kez Bat mspet bilimi renme yolunda bir kap am-
tr.
1

2. 1826'da Yenieri Oca kaldrlmtr. "Hayrl olay" anlamnda buna Vak'a-i
Hayriye denir. Medrese zihniyeti bylece nemli bir destekisini kaybetmekle bera-
ber yine gl biimde srmektedir.
3. lkretim zorunluluu ilk kez bu dnemde getirilmitir.
4. Bat ile ilikiler artm ve ilk kez 1830'larda Avrupa'ya renci gnderilmitir.
5. Trke yaynlanan ilk gazete, Takvim-i Vekayi adyla bu dnemde kmtr
(1831). Sreli yaynlar zamanla toplumun eitim ve kltr dzeyini etkilemilerdir.
50. Yenileme dneminde alan asker okullar nelerdir?
Osmanllarda eitim-retim alanndaki ilk yenilemeler, Bat rneine benze-
tilmeye allan asker okullarn almas eklinde grlr. Yenilemelere asker
eitim-retimden balanmasnn temel nedenleri unlardr
2
:
1. Osmanllar, savalarda yenilgileri oaldka, bunu ncelikle Avrupa subay
ve askerlerinin iyi yetimi olmalarna, kendilerinin bu alanda geri kalmalarna ba-
lamlar, nce, Avrupa tarznda baz asker yenilemelere girimeyi gerekli grm-
lerdir.
2. 18. yzylda Osmanllara gelen yabanc uzmanlar da ncelikle asker yeni-
lemeyi tavsiye etmilerdir.
3. Yenilgiler nedeniyle asker eitim-retimde yenilemelere gidilmesine med-

1
Necati ner, Tanzimattan Sonra Trkiyede lim ve Mantk Anlay, s. 49.
2
Alettin Avc, Trkiye'de Asker Yksek Okullar Tarihesi.
157
III/C
TANZMAT DNEM
(1839-1876)
Abdlmecit (1839-1861) 1839'da tahta knca, Reit Paann etkisiyle, Tanzi-
mat Ferman (ya da Glhane Hatt- Hmynu) denen bir ferman yaynlam, siya-
sal ve sosyal baz dzenlemeler yaplacan duyurmutur. Bylece, Tanzimat (d-
zenlemeler) dnemi balamtr. Ayn dorultuda, 1856'da Islahat Ferman yayn-
lanmtr. Sonra Abdlaziz Padiah olmu ve 1876-78'lerde bu dnem kapanmtr.
Tanzimat dnemi eitiminin temel zellikleri unlardr
1

Tanzimat dnemi, eitimde ve baka alanlarda etkilerini bugne kadar srdren
ok nemli bir dnem olduu iin, eitim zellikleri zerinde biraz ayrntl durmak
uygun olur:
1. Tanzimat dneminde, balca nedenle, eitim alannda yenilemelere gi-
riilmitir:
2

a) Tarih geliim sreci iinde, lkede yenilikler gerekli bir ihtiya olduu ve hal-
kn eitilmesi "Devlet ve hkmetin nemli bir grevi" olarak grld iin (1869
tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi). Tanzimat dneminde Osmanl eitim re-
formu, Devlet bnyesindeki reformlardan biri olarak dnlm ve tekiler gibi,
Batllama eklinde anlalmtr.
3

b) Osmanl ynetimine ve Trklere kar dmanca davranan Avrupa kamuoyu-
nu kazanmak umuduyla.
c) Avrupa devletlerinin basklar nedeniyle.
2. Eitimin gelitirilmesi, Devleti felkete giditen kurtaracak bir yol olarak g-
rlmeye balanmtr. Eitimin byle bir siyasal ve toplumsal ilevinin bulunduu-
nun farkedilmesi, eitim tarihimizde ok nemli bir tehistir ve o zamandan beri de-
erini korumutur.
3. Eitimciler ve yazarlar, ailenin ve Devletin eitim grevlerini, ocuklara ve
topluma olan sorumluluklar asndan ele almaya balamlardr.
4

4. Eitim bir bilim olarak grlmeye ve eitim bilimi kitaplar yazlmaya balan-
mtr.
5. Okul ve snf ortamnn dzenlenmesine, yeni ders ara gerelerinin kulla-
nlmasna, genel ve zel yeni retim yntemlerinin denenmesine gidilmitir.
6. rgn eitim alannda stanbul'da ve tarada byk abalar gsterilmi, ba-
zlar gnmzde de etkinliini srdren birok okul kurulmutur.
7. Medrese dndaki rgn eitimde ilk, orta, yksek eklinde bir dereceleme-

1
Yahya Akyz, Tanzimat Dnemi Eitiminin zellikleri.
2
Yahya Akyz, Cevdet Paann zel retim ve Tanzimat Eitimine likin Bir Lyihas.
3
S. Akin Somel, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire (1839-1908), s. 271.
4
Yahya Akyz, Tanzimat Dneminde Ailenin Eitim Grevlerine likin Yeni Grler.
223

III/D
I. MERUTYET DNEM
(1876-1878)
1876 balarnda, Devletin kar karya bulunduu d ve i meseleler, mal
skntlar ok byk boyutlara ulamt. Ayrca, "Gen Osmanllar" denen
aydnlarn bir sredir giritikleri fikr ve siyas mcadelenin etkileri de yaylmaya
balamt.
10 Mays 1876'da, stanbul'da medrese rencileri, i ve d olumsuz
gelimelerden Devlet adamlarn sorumlu tutup derslerini braktlar ve Bb- liye
saldrdlar. Padiah Abdlaziz, Sadrazam Mahmut Nedim Paay vb. grevden
almak zorunda kald. Fakat, yeni hkmeti kuranlar, Padiah da devirmek
istiyorlard: 30 Mays 1876'da bunu baardlar ve V.Murat' tahta kardlar. Ancak o
da, akl dengesi yerinde olmad anlaldndan, indirilip II.Abdlhamit Padiah
yapld (31 Austos 1876). Abdlhamit, Islahhanelerin, Sanayi mekteplerinin
kurucusu ve baarl bir Vali olan Mithat Paay Sadrazam atad (Aralk 1876) ve
hkmdarn mutlak idaresini snrlayan, Parlmentolu Merutiyet ynetimini getiren
bir Anayasay (Kanun-i Esasi) kabul ve iln etti (23 Aralk 1876). Bylece,
I.Merutiyet dnemi balad. Bu siyas gelimeler, Tanzimatn doal bir sonucu
olarak, devlet eklinin de Avrupal hale sokulmas hareketidir, fakat ksmen de,
Avrupa devletlerinin basklar ve istekleri dorultusunda dnlmtr.
Ne var ki, Abdlhamit, ok ksa bir sre sonra, Mithat Paay azledip
stanbul'dan uzaklatrd (ubat 1877).
lk Osmanl Parlmentosu 19 Mart 1877'de topland.
Ancak, Rusya, Nisan 1877'de Osmanl Devletine sava at (buna "93 Harbi"
de denir) ve bir yl boyunca Osmanllar, Rusya'nn ve Balkan Hristiyanlarnn
saldrlarna tek balarna kar koymak durumunda kaldlar; Plevne'de vs. baz
zaferler kazanmakla beraber sonuta yenildiler. Bu yenilgide Osmanl Devlet
adamlar ve subaylar arasnda ekememezlik ve sen-ben kavgas nemli bir etken
olmutur.
Ruslar stanbul nlerine kadar geldiler, Kars, Ardahan, Batum'u da aldlar.
Savan aclar, felketleri, siyaset, eitim ve teki alanlardaki gelimeleri durdurdu.
Abdlhamit zellikle sava bahanesiyle Parlmentoyu sresiz kapatarak,
Merutiyete son verdi (13 ubat 1878).
1

I. Merutiyet ok ksa mrl (1 yldan az fazla) olduu iin bu dnemde rgn
ve yaygn eitimden ayrntl olarak sz edilmeyip, eitim zelliklerinden sonra bir
tek konu ele alnacaktr.

1
H.T.Us, Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi; B.S.Baykal, 93 Merutiyeti; Abdurrahman eref, Tarih
Musahabeleri; Ylmaz ztuna, Resimlerle 93 Harbi; Sina Akin, Siyasal Tarih (1789-1908).
225
III/E
MUTLAKIYET DNEM
(1878-1908)
Abdlhamit'in 13 ubat 1878'de Parlmentoyu sresiz tatil etmesinden
23 Temmuz 1908'e kadar geen dneme Mutlakyet dnemi denir.
Abdlhamit'in Parlmentoyu kapatmas ve uzun saltanat dnemindeki tutumuna
ilikin, o dnemleri yaayan bir eitimcimiz u deerlendirmeleri yapar (1922):
1

"Bundan 14 yl nce (1908'de) hi Merutiyet terbiyesi grmemi bir millete en
serbest bir Parlmento usl verdik. Sanki, yalnzca Merutiyetin iln hereyi
zmeye yeterli bir tlsmd. Oysa Merutiyet hereyi kartran bir let olunca ey-
vah, Abdlhamit'in hakk varm, bu millet daha Merutiyetle ynetilmeye lyk de-
ilmi! dedik.
"Gerekten Abdlhamit de, 1878'de Parlmentoyu kapatrken: Bu millet daha
ocuktur! demiti...
"Bu sznde samim ise, ona den grev, bu milleti yava yava Merutiyetle
ynetilmeye lyk bir hale getirmek deil miydi?
"Bu sz syleyen Padiaha da bu millet daima baba dedi. Ne var ki, her ba-
bann grevi ocuunu bytp eitmekken, o baba istedi ki bu ocuk daima ocuk
kalsn! Otuz sene o ocuk, bir ya bile kazanmad! O baba istedi ki bu ocuk
Merutiyeti hi aklna getirmesin: Onun iin mekteplerden tarihleri, kitaplardan ke-
limeleri, szlklerden isimleri kaldrdlar. Her aza bir kilit, her dnene bir sr-
gn, her konuana bir hapishane hazrland. Merutiyet konuulmasn diye her
yerde bir hafiye, odalarda fslt olmasn diye her duvarda bir kulak, evldn bile ba-
baya gveni kalmasn diye her admda bir jurnal vard.
"Uzun sre ayaklar balanp oturtulan bir mahpusu birdenbire salverin: lk ya-
paca ey sendelemektir. Otuz yllk bir ktrmlkten sonra 1908'de apansz
Merutiyete knca bizim de ayaklarmz yrmesini ard."
Mutlakyet dnemi eitiminin temel zellikleri unlardr:
1. Bir ok meslek ve sanat okulu almtr. Bu, Mutlakyet dnemi eitiminin en
belirgin zelliidir.
2. stn zekl vs. Hristiyan ocuklarnn eitimi iin kurulmu olan Enderun
Mektebinden sonra ilk kez zel eitim alannda bir giriim olmu, sar, dilsiz ve
krler iin bir okul almtr.
3. Trk, aznlk ve yabanc zel retim byk gelime gstermitir. Ancak,
aznlk ve yabanc zel retim kurumlarnn denetlenememesi ok nemli sakn-
calar da beraberinde getirmitir.

1
smail Habib, O Zamanlar... s. 194-195.
265
III/F
II. MERUTYET DNEM
(1908-1918)
Meclisli siyasal dzene dn iin Anayasann tekrar yrrle konduu
23 Temmuz 1908'den 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesine kadar geen zamana
//. Merutiyet, veya daha ok kullanlan ekliyle, sadece, Merutiyet dnemi denir.
31 Mart (13 Nisan 1909) gn stanbul'da patlak veren bir olay, yeni alan
Parlmentoyu datmay ve Merutiyeti kaldrmay amalamtr. Bu olay ordu tara-
fndan bastrlm ve bundan sonra Abdlhamit tahttan indirilerek yerine Mehmet
Reat (1909-1918) getirilmitir.
Dnemin teki en nemli siyas ve asker olaylar unlardr: Trablusgarp Sava
(1911), Balkan (1912-1913) ve I. Dnya Savalar (1914-1918), arkasndan gelen
Mtareke dnemi, parti kavgalar, renci olaylar, vs...
Merutiyet dnemi eitiminin temel zellikleri unlardr:
1. Siyas hayat ve fikir hareketleri birden canlanm, yayn zgrlne kavu-
ma yannda, zellikle Balkan Savalar, aydnlar toplumsal sorunlar ve dertleri
acmasz bir dille ortaya koymaya itmitir. Eitim sorunlar da, zerinde nemle
durulan bir alan olmutur. Tartlan balca eitim sorunlar ve eitim akmlar un-
lardr:
1
a) Politik akmlar (Osmanlclk, slmclk, Trklk, Batclk, Sosyalizm)
ve eitim b) Mill ve kltrel eitim c) Sekinler eitimi-kitle eitimi d) Anglo-Sakson
eitimi (eitimde pragmatizm) e) Toplumu kurtarc retmen gr f) Kzlarn ei-
timi g) Halk eitimi h) , retim, ky ve evre eitimi i) Eitimde ocuktan hareket j)
Beden eitimi.
2. Dnemin banda, Merutiyetin iln ile beraber, ar hrriyeti bir hava or-
taya km, bu okullara da yansmtr. Bu nedenle, nceleri okullara "hrriyeti
mektepler" dendii olmutur. Fakat, bu terimle aslnda, okullarn iine yuvarland
disiplinsizlik, kemeke, baboluk, gsteri(nmayi) anlatlmak istenmitir.
31 Mart olay bastrldktan sonra, okullarda da disiplin salanmtr.
3. zellikle Balkan Savalarndan (1912-1913) sonra, toplumda eitim konula-
rna ilgi artm, deta herkesin "gz alm, eitim ileri yalnzca Maarif Nezareti-
nin ii olmaktan kmtr"
2
. Ancak, Balkan Savalar felketlerinden karlan, "top-
lum olarak uyuukluktan silkinip, alp aba harcayarak toparlanma gerektii,
yoksa Devletin daha byk felketlerle karlaaca" gibi dersler, dnceler ve
zeletiriler, ne yazk ki, abuk unutulmutur.
4. Balkan Savalar ve felketlerinden sonra toplumda, "kmekte olan Devleti
eitim ve retmenler kurtaracaktr" eklinde bir gr benimsenmitir. Fakat bu,
genellikle, bir slogan grnmnden teye gidememitir.
5. zellikle Balkan Savalarna kadar "taassup" nedeniyle kzlarn eitimi ko-

1
Mustafa Ergn, II. Merutiyet Dneminde Eitim Hareketleri (1908-1914). Bu eser, II. Merutiyet d-
neminin ilk yars konusunda yaplm bilimsel, en kapsaml ve nemli aratrmadr.
2
Sat, Merutiyetten Sonra Maarif Tarihi, Muallim, 15 ubat 1334, Say 19, s.663.
317
IV. BLM
KURTULU SAVAI DNEM
(1919-1922)
I. Dnya Savanda anakkale ve baka cephelerde byk zaferler kazand
halde, 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesi ile Osmanl Devleti yenik saylm ve
bakent stanbul ile topraklarndan bir ok yeri igal edilmeye balanlmt. Mtte-
fik devletler denen ngiltere, Fransa, talya, ABD, Yunanistan, bu paralama ve pay
kapma abalar iinde Trk milletini de esaret altna almay amalamlard. Oysa,
tarihin akna ekil veren, her zaman hr ve bamsz yaam Trk milleti, esareti
kabul edemezdi. Bu nedenle Mustafa Kemal Atatrk'n nderliinde Kurtulu Sa-
vana girien Trk halk, bamszln ve hrriyetini korumasn bilmitir.
Kurtulu Sava dnemi eitiminin temel zellikleri unlardr:
1. Kurtulu mcadelesi, eitimi derinden etkilemi, eitim de bu mcadeleye
katkda bulunmutur.
2. Savan en youn olduu bir zamanda Ankara'da bir eitim kongresi top-
lanm, burada Mustafa Kemal Atatrk ok nemli bir konuma yapmtr. Bu ola-
yn eitim tarihimizde byk deeri vardr. O, konumasnda, yeni bir insan tipi ye-
titirilmesi gerei zerinde durur. Bu mill bir eitim alm, ncelikle mill varln
korumas kendisine en temel deer olarak retilmi bir insan tipidir.
3. Halkn mill kurtulu davas yolunda bilgilendirilmesi amacyla halk eitimi
almalar yaplmtr.
115. Mill uyan ve rgtlenmeye retmenlerin katks ne olmutur?
zmir'in 15 Mays 1919'da igal edilmesinden hemen sonra, yer yer yaplan pro-
testo mitinglerinde ve mill uyann giderek kongreler ve Trkiye Byk Millet Mec-
lisi halinde tekiltlanmasnda retmenlerin de etkileri vardr.
1

1. Mitingler
zmir'in igalini izleyen gnlerde, Fatih, skdar, Kadky, Sultanahmet, Darl-
fnn mitinglerinin dzenleyicileri ve konumaclar arasnda zellikle retmenler
grlmektedir: Halide Edip, Nakiye Hanmlar, Hseyin Ragp, smail Hakk, Maz-
har, hsan, Selim Srr, Emin li, Mehmet li, Selhattin, Muslihittin dil, kil Muh-
tar Beyler.
Bu mitinglerden rnek olarak 21 Maysta yaplan Darlfnn mitingini ele alr-
sak, bu, hemen hemen yalnzca bir retmenler mitingi olmutur. Bir retmen ko-
numac, "biz muallimler bu davada hakl olduumuzu ispat ve bu davann doru

1
Yahya Akyz, Trkiye'de retmenlerin Toplumsal Deimedeki Etkileri, s. 201-205.
327
V. BLM
TRKYE CUMHURYET
(1923'ten sonraki dnem)
Atatrk Kurtulu Savan zaferle sonulandrm ve 29 Ekim 1923'te Cumhuriyet
iln edilerek, Trkiye Cumhuriyeti Devleti kurulmutur. Atatrk'n deyimiyle
"ebediyyen pyidar olacak" olan bu Devletin kuruluundan beri halk uzun bir skn
ve bar dnemi yaamtr.
1923'ten sonra, lkede, o zamana dek grlenlerle karlatrlamayacak kadar
nemli siyasal, ekonomik, hukuk, kltrel deimeler gerekletirilmitir.
Bu uzun sre eitli alardan alt dnemlere ayrlabilir. Bir ayrm yle olabilir:
a) Yeniden dou ve kurulu (1923-1946)
b) ok partili hayata gei ve sonras (1946'dan sonra)
Gerek bu ikili tasnifte, gerek yaplabilecek teki ayrmlarda her dnemin eitim
bakmndan baz farkl zellikleri bulunduu ileri srlebilir. Fakat biz, esasta,
Cumhuriyet dneminin gelien tek bir izgi oluturduu kansndayz ve konumuzu
alt dnemlere gre deil, btnlk iinde ele alacaz.
Cumhuriyet dnemi eitiminin temel zellikleri unlardr:
1. Dnemin siyasal, ekonomik, hukuk, kltrel deimeleri gerekletirildiinde
toplumun %10'u bile okur yazar olmad iin, bunlarn kitlelere benimsetilmesi ve
kklemelerinde eitimin oynayabilecei rol her zamankinden fazla anlalm ve
eitime bu nedenle nem verilmitir.
2. Atatrk, bizzat kendisi "Baretmen" unvan ile, eline tebeiri alarak, kara
tahta banda halka ders vermi, kitlelerin eitim dzeyinin ykselmesi iin byk
aba harcamtr. Bu hareketiyle, O, retmen ve eitimcilere ok deerli bir ma-
nevi destek salamtr.
3. Eitimde genel olarak saysal bakmdan nemli gelimeler salanmtr.
4. 1924'te karlan Tevhid-i Tedrisat (retim birlii) kanunu ile tm okullar Eitim
Bakanlna balanm ve medreseler kaldrlmtr.
5. Eitim layikletirilmitir.
6. Eitim demokratiklemitir.
7. zellikle tarih ve dil konularnda mill bir amaca ynelme balamtr. Ancak,
zaman zaman bu alanlarda arlklara da gidilmitir.
8. Ltin harfleri kabul edilmitir.
9. Kadn eitimine nem verilmitir, bu alanda byk gelime salanm ve er-
kek - kz kark (karma) eitim kesinlikle gereklemitir.
10. Kurtulu Savann kazanlmas ve 1938'e kadar Atatrk'n varl, tm hal-
431
VI. BLM
GNMZN ETL TRK TOPLUMLARI VE DEVLETLERNDE
ETMN TARHNE BR BAKI
Gnmzde, Avrupa ilerinden Uzak Dou'ya kadar uzanan coraf blgelerde,
bir ok Trk toplumu ve bamszlna yeni kavumu Trk Devletleri bulunmakta-
dr. Bunlarn eitim tarihleri de konumuza girer. Ancak, bu alanda derli toplu, sis-
temli bilgi edinmek zordur. Zamanla, aratrclar bizi aydnlatacaklardr.
Biz kitabmzda, imdilik, okuyucularmz bu konuyla ilgilenmeye tevik etmek
ve bu Trk toplumlar ve Devletlerindeki eitime ilikin baz gelime ve ipularn
ksaca belirtmekle yetiniyoruz.
151. eitli Trk Toplumlar ve yeni Trk Devletlerinin eitim tarihleri nasl
bir gelime gstermitir?
1. Avrupa'daki Trkler
Bugn Romanya, Bulgaristan, Yunanistan, dalan Yugoslavya, Makedonya ve
Arnavutluk'ta pek ok Trk yaamaktadr. 1983'te Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti
kurulmutur.
1

Bu Trklerin eitimleri, gnmzden 80-100 yl ncesine kadar Osmanl eitimi
iinde idi. Ancak, Osmanl ynetiminin oralardan ekilmek zorunda kalmas sonu-
cunda, Trk toplumlarna aznlk ilemi yaplmaya baland, fakat, hukuk belgeler
ve antlamalarla belirlenen eitimsel haklar hi bir zaman tmyle verilmedi.
Trkler, bal bulunduklar devletlerde, hkmetler deise bile, deimeyen bir
eritme, yok edilme, yurtlarn terke zorlanma politikasna maruz brakldlar. zin veri-
len okullarnda ise, Trkenin, mill bilgilerin retilmesine... engeller karld.
Yunanistan' rnek vermekle yetinelim: Lozan antlamas ve baka belgeler ge-
reince, Trkiye her yl, bir ksm Bat Trakyal Trk renciyi retmen yetitiren
kurumlarda okutmaktadr. Fakat Yunanistan bu retmenlere pek grev verme-
mekte, Trk okullarna teden beri u kiileri retmen atamaktadr: lkokul me-
zunlar / Trkiyeden kaanlar / Medrese mezunlar ve mahall din adamlar /
1969da Selnikte alan zel Pedagoji Akademisinde yetitirilen, Yunan gdm-
l, Trk deerlerine yeterince sahip olmayan, hatta Trkeleri zayf kiiler Tr-
kiye'den gelen ders kitaplar okullara sokulmamakta, okullarn onarm ve geniletil-
mesine izin verilmemektedir. Trke ders saatleri de ok azaltlmtr.
2

Ayrca, Almanya, Fransa, Hollanda ... gibi pek ok Bat lkesinde Trkler
youn biimde oturmaktadrlar. Onlarn eitimlerinin tarihi de konumuzu ilgilendirir.

1
Balkanlar ve Kbrsta Trk eitimi ve eitim tarihi iin bkz. Yusuf Hamzaolu, Balkan Trkl; Hse-
yin Memiolu, Gemiten Gnmze Bulgaristanda Trk Eitim Tarihi; Hasan Behet, Kbrs Trk
Maarif Tarihi (1571-1968).
2
Yusuf Sarnay, Bat Trakya Trklerinin Eitim Problemleri; erafettin Hurit, Lozan Antlamasndan G-
nmze Bat Trakya Trkleri Eitim Tarihi; Bat Trakyal rencim Mustafa Soytrkten ifahen (Y. Akyz).
437
SONU
152. Trk eitim tarihinin genel bir deerlendirilmesi nasl yaplabilir ve bu
tarihten bugn iin ne gibi temel dersler karlabilir?
Trk eitim tarihine kubak bakldnda, bir fikirsel yn, bir rgtsel y-
nnn bulunduu grlr.
1. Trk eitim tarihinin fikirsel ynne genel bak
Trk eitim tarihinin fikirsel yn zengin ve deerlidir. Bu alanda, insanlarmzn
gnlk davranlarn temel ahlk ilkeler dorultusunda dzenleyen, onlara hem-
cinslerine ve milletine daha yararl olmalar iin yol gsteren, Devletin iyi ynetimi
konusunda yneticilere k tutan evrensel ve insancl fikirler ileri srlmtr.
Farabi, bni Sina, Balasagunlu Yusuf, Kagarl Mahmut, Ktip elebi, Erzurumlu
brahim Hakk gibi eitimciler ve dnrler, yzyllar boyunca eitimimizin fikirsel
ynn gelitirmilerdir. bni Sina, 18. yzyldan beri Batl eitimcilerin ileri
srd grlerden bir ksmn yzyllar nce ortaya atmtr.
Amasyal Hseyinolu Ali de, 1450'lerde, gnmz pedagojisinin temel ilkele-
rinden olan ocuun tannmas, bireysel farkllklara gre eitim yaplmas, -
retmenin ek bir pedagojik aba ve yardmyla rencilerin hemen hepsinin baa-
rl olaca vb. eklinde grler ileri srmtr.
Trk milletinin hr ve bamsz yaama zellii de, bu eitimin fikirsel ynnn
bir parasdr. Byk nderlerin, mill bamszln deerini ileyip yzyllarn tesi
iin Trk milletine seslenmeleri, ona bamsz ve mutlu yaamann vazgeilmez
ilkesini gstermek gibi eitimsel bir ama tar. 730'larda, "lmsz" bir madde olan
ta zerine Orhun Yaztlar bunun iin kazlmtr. Atatrk de, her trl im-
knszlklar ve kt artlar altnda stikll mcadelesine nasl atldn ve sonunda
stikllin nasl korunduunu Nutuk adl eserinde anlatmakla ve Trk Genliine
seslenmekle, byle tarih bir eitimsel ama gtmtr. O'nun retmenlere verdi-
i grevlerden ilki, yeni nesilleri Trkiye'nin bamszln koruyacak ve Cumhuri-
yeti koruyup ykseltecek biimde yetitirmeleridir. Trk milleti, zellikle ret-
menler ve genler, millete hr ve mutlu yaamann yolunu gsteren bu dersleri
asla unutmamaldr.
2. Trk eitim tarihinin rgtsel ynne genel bak
Trk eitim tarihinin rgtsel yn, fikirsel yn kadar zgn ve parlak grn-
memekle beraber, bugn ders almamz gereken engin deneyimlerle doludur.
Osmanllarn kurduu Enderun Mektebi, Hristiyan tebaann ocuklarn, nitelikli
bir retimle, yzyllarca Devletin en st yneticileri olarak yetitirmitir. Kiinin ye-
teneklerine deer verip onlar en iyi biimde gelitiren Enderun, Trklerin dzenli,
kendine zg bir eitim sistemi kurup baarl sonular aldklarn gstermekte ve
dnya eitim tarihinde de yer tutmaktadr.
Karahanllar ve Seluklularda, Osmanllarn da ilk zamanlarnda gerek din-
449
ABSTRACT

The History of Turkish Education (1000 B.C. - A.D. 2008)
Prof. Dr. Yahya Akyz

If we are to cast a glance at the history of Turkish education, two basic aspects may be em-
phasized: 1. Views pertaining to the political and moral education and the science of education,
2. Applications of education and training system.
Views pertaining to the political and moral education and the science of
education
The history of Turkish education is very rich in respect to the views on political, moral educa-
tion and the science of education.
Turks have always lived as independent states and this reflects itself on Orhun monuments,
which are the oldest known written sources of the Turkish language. Bilge Kagan, the ruler of
Gokturks, erected these monuments in A.D. 732 to explain and teach the significance of inde-
pendence to his nation. For moral education, numerous universal ideas and thoughts have been
raised by many educators and thinkers. Among them we can cite Haci Bektas Veli, Yunus Emre,
and Mevlana Celalettin. As for the science of education, many important views have been devel-
oped by Turkish educators. We may cite a few names: Farabi, Ibni Sina (Avicenna), Balasagunlu
Yusuf, Kasgarli Mahmut, Amasyali Huseyinoglu Ali, Katip Celebi, Erzurumlu Ibrahim Hakki.
For example Ibni Sina (A.D. 980 - 1037) introduced the following principles of education:
Teaching is a field of speciality, which requires special talent and knowledge. Not every-
body can be a teacher. The teacher must first know oneself, and then teach.
Teaching should be performed from easy to difficult.
Playing is natural and necessary for children.
Another Turkish educator, Amasyali Huseyinoglu Ali, introduced the following principles in
his book entitled Path of Education, written in 1453:
The first thing the teacher should do is to understand the nature of the child.
The teacher should not give up on any child. If the teacher works patiently with the slow
learning child, and applies extra efforts, these children will have better achievements at
the end.
Unfortunately, these valuable views were not always reflected into practice.
Applications of education and training system
Turks by embracing Islam in the 10
th
century adopted a school called Medrese. This is an
educational institute at secondary and higher levels of religious and general education only for
males. Among these Medreses, Nizamiye Medreses founded in Baghdad by the ruler of Seljuk
Turks Alp Arslan and his prime minister Nizamulmulk was very glorious (1067). These institutes
were built and supported directly by Seljuk Empire's budget. However, other medreses were es-
tablished as private institutes.
Medreses, which were spread out in the Ottoman Turk Empire were quite successful in pro-
viding education in their first centuries. Some of their buildings were also magnificient art works.
Despite their initial success, medreses began to deteriorate after the 16th century due to various
reasons.
A very unique institute in the Ottoman education system was the Enderun Mektebi (Palace
451
ZAMAN ZGS
153. Trk eitim tarihindeki balca olaylar, gelimeler zaman izgisi
zerinde nasl gsterilebilir?
Aadaki izelge, Trk tarihinde eitimle ilgili nemli olaylar ve gelimeleri
tarih sra ile gstermek ve bunlarn siyas olaylar ve gelimelerle olan ilikilerini
ksmen ortaya koymak iin dzenlenmitir. Trk eitim tarihine bu adan toplu bir
bak okuyucularmza ok yararl olacaktr. Byle bir yntemle ve bu ekilde bir
zaman izgisi ilk kez tarafmzdan yaplmtr (Y. Akyz).
TRK DEVLETLER ETMLE LGL OLAYLAR,
Siyas olaylar, vb. Tarih GELMELER
ASYA HUN DEVLET'nin kuruluu M.. 1000

ASYA HUN DEVLET'nin paralan M.S. 48
AVRUPA HUN DEVLET mparatoru
Atilla'nn lm
453
GKTRK DEVLET'nin kuruluu 552
DOU GKTRK DEVLET'nin
Bamszln kaybetmesi
630
GKTRK DEVLET'nin Kutluk
Kaan nderliinde tekrar ba-
mszlna kavumas
681
732-735 Orhun Antlar
UYGUR DEVLET'nin kuruluu 745
Araplarn Talas galibiyeti 751
KARAHANLI DEVLET'nin kuruluu 840
Karahanllarn slmiyeti kabul
etmeleri
932
870-950 Farabi
980-1037 bni Sina
BYK SELUKLU DEVLET'nin
kuruluu
1040 Seluklularda ilk medreselerin Niabur'da
kuruluu
1065-1066 Karahanllarda tarihi bilinen ilk medreselerin
Semerkant'ta kuruluu
1067 Badat Nizamiye medreselerinin kuruluu
1069 Kutadgu Bilig'in yazl (Balasagunlu Yusuf)
Malazgirt zaferi 1071
1072-1074 Divan- Lgat-it Trk'n yazl (Kagarl
Mahmut)
1204 Konya'da Altun-Aba (pliki) medresesinin
kuruluu
463
KAYNAKLAR
Okuyucularn kitabn kaynaklarna ilikin ayrntl olarak bilgilendirilmesi bilim-
selliin gerei olduu iin, dipnotlarnda ksaltlarak gsterilen tm kaynaklar bura-
da yazar ad, bazan da kitap balna gre alfabetik sra ile ayrntl olarak veril-
mitir (Y. Akyz).

ABDULLAH CEVDET: Mektep lemi,Hayat lemi, Resimli Mektep lemi, 1 Eyll 1329 (1913), No. 4,
s. 49-53.
ABDULLAH NAS: Usl-i Tlim ve Terbiyeden Fenn-i Tedris, Orenburg, 1912,158 s.
ABDURRAHMAN EREF: Mahalle Mektebi Hatralarndan, Talebe Defteri, 14 Mart 1334 (1918)
ABDURRAHMAN EREF: Tarih Musahabeleri (Yay. haz. E. Koray), Ankara, 1985, 351 s.
ABDLHAMT, Siyas Hatratm, stanbul, 1984, 224 s.
ABDLKADROLU, ABDLKERM: Candarolu smail Bey ve Hulviyyt- Sultan..., Trk Tarihinde
ve Kltrnde Kastamonu, Ankara, 1989, s. 43-54.
ABDLKADROLU, A. - NURAN: Mehmet kif'in Kur'an- Kerm'i Tefsiri, Mev'ize ve Hutbeleri, Ankara,
1991,231 s.
ACUNER, AHMET: retmen rgtlenmesine likin Model nerisi, Ankara, 1994,576 s. (Baslmam).
AIKSES, ERDAL: Amerikallarn Harputtaki Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara, 2003, 404 s.
ADEM, MAHMUT: Atatrk Dnce Inda Eitim Politikamz, stanbul, 2000,160 s.
ADIVAR, A. ADNAN: Osmanl Trklerinde lim, stanbul, 1970, 220 s.
ADIVAR, A.A.: Bir Zavall Nesil, Bilgi Cumhuriyeti Haberleri (s. 130-132), stanbul, 1945.
ADIVAR, A.A.: Kahve ve Okuma, Bilgi Cumhuriyeti Haberleri (s. 198-201), stanbul, 1945.
AFET (NAN): Recherches sur les caractres anthropologiques des populations de la Turquie,
Genve, 1939, 176 s.
AFYONCU, ERHAN: Sorularla Osmanl mparatorluu, stanbul, 2001, 3C.
AFYONCU, E.: Matbaann Gnahndan Deil Okumaktan Korktuk, Hrriyet Tarih, 19 Kasm 2003,
s.4-8
AFYONCU, E.: Her Devletin Bir Hanedan Zindan Vardr..., Hrriyet Tarih, 31 Austos 2005, s.22.
AHMET AT: Tarih-i At, stanbul, H. 1293 (1876),C2.
AHMET CEVDET: Tarih-i Cevdet, Dersaadet, 1301 (1885), C. 11-12.
AHMET CEVDET: Tezkir (Yay haz. C.Baysun), Ankara, 1986,4 C.
AHMET LTF: Tarih-i Ltf, stanbul, H.1291 (1874), C. 2.
AHMET MTHAT: Mithat Paa Hazretlerine Hitab, Devir, 29 Austos 1872, No: 1, s. 2-4.
AHMET RASM: Falaka, stanbul, 1927,153 s.
AHMET REFK: Tarih Sahifeleri, stanbul, 1325 (1909), 144 s.
AHMET REFK: Osmanl Devletinde Hoca Nfuzu, stanbul, 1933,128 s.
AHMET REFK: Devirme Usl, stanbul (tarihsiz), 11 s.
AHMET RIZA: Anlar, stanbul, 2001, 109 s.
AHMET SAP: Ktlk ve Suni pek, Yarn, 13.12.1929.
AHMET ERF: Anadolu'da Tanin (Haz. . Breki), stanbul, 1977, 344 s.
AKAL, AYTL: Sevgili Masallara Cidd Bir Bak, /. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu, Ankara, 2000,
s. 500-517 (Yay.haz.S.Sever).
AKBABA, TOPER: Demokrat Parti ve 27 Mays Dnemi Trk Eitimi, Ankara, 1998,101 s.
TERMLER SZL
485
TRK ETM TARH TERMLER SZL
(Haz. Prof. Dr. Yahya AKYZ)
Aada, artk pek ou kullanlmayan, fakat Cumhuriyet yllarna kadar eitimle
ilgili belge ve metinlerde sk rastlanan ve nemli bir ksm kitabmzda da geen
balca eitim terimleri ile, onlarla beraber kullanlan baz genel terimler verilmi ve
anlamlar aklanmtr. Trk Eitim Tarihi alannda byle bir szlk ilk kez dzen-
lenmektedir.
Genel tarih szlkleri ve ansiklopedilerde de baz eitim terimleri yer alabilir.
zellikle, M.Z. Pakaln'n Osmanl Tarih Deyimleri Szl (stanbul, 1946-1956, 3 C.)
ile Necdet Sakaolunun Tanzimattan Cumhuriyete Tarih Szl (stanbul, 1985, 139
s.) deerli eserlerdir. Ancak asl amalar Trk eitim tarihi terimlerini belirlemek ve
aklamak deildir. Remzi ncln Eitim ve Eitim Bilimleri Szl (stanbul,
2000, 2 C.) de deerli bir eserdir, ancak Trk eitim tarihi terimlerini deil, ada
eitim bilimleri terimlerini ve bunlarn Alm., Fr., ng. karlklarn verir ve aklar.
Bizim burada okuyuculara sunduumuz Trk Eitim Tarihi Terimleri Szlnde
yer alan terimler esas olarak yllar boyu aratrmalarmz srasnda okuduumuz ar-
iv belgeleri, salnameler, ders kitaplar ve programlar, eitimle ilgili yasal belgeler,
eitimle ilgili kitaplar, gazete ve dergiler, makaleler, diplomalar vs. gibi ilk elden kay-
naklarda getike derlenmi ve iinde yer aldklar belgeler ve kullanldklar dnem-
ler gznnde tutulup esas olarak bizzat tarafmzdan aklanmtr.
Ayrca baz terimler aklanrken, dnemin belgelerinden rnek cmleler verile-
rek szln retici olmasna zen gsterilmitir.
Bu szlk, rencilerimiz ve okuyucularmzn gerek kitabmz, gerek eski ei-
tim metinlerini anlamasn kolaylatracaktr.

A
Ab-i maarif: "Maarifin atalar" anlamnda
olan bu terim, eitimde nemli hizmetleri bulu-
nan, daha ziyade, baz fikirlerin ve uygulamala-
rn ncs olan kimseler iin kullanlr.
dab: 1 .Edebler, terbiyeler 2.Usller, yollar,
yntemler.
dab- mubahase: Tartma yollar, uslleri,
kurallar.
Adem-i devam: rencinin, deerlendirme-
ye giren okula devamszlk durumu.
Adl, Adliyye: II. Mahmut'un "Adl" unvan
nedeniyle bu Padiah dneminde alan baz
okullarn adna eklenen bir terim (bu anlamda
'adalet' le ilgisi yoktur).
Addiyye: Akid ve Kelm ile ilgili, medrese-
lerde okutulan bir kitap (Bkz. erh-i Add).
ferin: 1.Baarl rencilere sylenen sz
2.Baarl rencilere verilen bir dl kd.
Ake: 1.Genel olarak para 2.lk kez Orhan
Bey tarafndan bastrlan kk gm para (sik-
ke) 3.Parann 3'te 1'i.

Akid: (k kaln ve uzun) slmn iman ve
inan esaslarn konu alan bilim.
Akid-i diniye: Din bilgiler.
kl: Akll.
Aklm: Devlet daireleri, kalemler.
l: 1. renci notu: yi, 2. Yksek
lt- fenniye: Laboratuvar vs. ara gereleri
Alayl: 1.Mektepten kmayp alaydan, yani
erlerden yetien subay (zellikle 1908'den nce
kullanlrd) 2.Bir meslein okulunu bitirmeden o
meslei yapan (Bkz. Mektepli).
l, liye: 1.(: Ayn harfi ile) Yksek. Mek-
tib-i liye: Yksek okullar. Tedrisat- liye: Yk-
sek retim. Ulm-i liye: Yksek slm bilimler
(Tefsir, Hadis, Fkh, Kelm) 2.(: Elif harfi ile)
Teknik, let, ara gere ile ilgili, Ulm-i liye: Dil
vs. gibi teki bilimlere yardmc, let, ara duru-
mundaki bilgiler, bilimler. l terbiye uslleri: Tek-
nik eitim yntemleri.
lim: Bilgin. limlerden taallm, chilleri
tlim bir vazife-i insaniyedir: Bilginlerden bilim -
509
KONU DZN

Okuyucularmz kitapta aradklar bir konuyu kolayca bulabilirler. yle ki:
1. Tarih srayla ilenen kitabn temel konular iin ncelikle indekiler listesine bakl-
maldr.
2. indekiler listesinde bulunmas zaman alacak konular, zellikle okullarn adlar ve
baz fikirler iin Konu Dizinine baklmaldr.
3. Kii Adlar Dizininden kitapta geen tm eitimci, yazar vb. adlar bulunabilir ve ora-
dan onlarn grlerine ulalabilir.
4. Trk Eitim Tarihi Terimleri Szl de aranlan tm terimlerin bulunup hemen bil-
gi edinilmesinde ok yararl olacaktr.
A
Acemiolanlar mektepleri 102
Ak Hava Mektebi 312
Akretim Lisesi 355, 374
Adam olmak deeri 94
Adam yetimiyor 315, 416, 417
deme lzm olan rahattr 133
Aa Bayram 305
Ahlklar 2
Ak Medrese 123
Alfabe (ilk resimli) 212
Alfabenin harfleri ekerden olmal 206
lim (Bkz. Bilim ve bilim adam anlay Os-
manlda)
Ali Okulu 407
Alman ilkokul retmenleri ve Almanyann Fran-
saya kar zaferi 291
Alman Lisesi 241
Alman ve Macar profesrler 274, 295, 359
Amel adam-Nazar adam 416, 417
Amel Ticaret Mektepleri 275
Amel Ziraat Mektepleri 238
Amerikan okullar (Protestan okullar) 175, 241,
242, 244, 246, 375, 376
Ana-Baba Okulu 408
Anadilde retim 428
Anadolu Liseleri 356
Ana Muallime Mektebi 283
Anglo Sakson eitimi 305, 313
Ankara Atatrk Lisesi 353
Ankara Kz Lisesi 273, 353

Arivler 408
Askir-i Mansure-i Muhammediye 146
Asker Baytar Mektebi 171
Asker Oca 407
Asker retmenler 168, 189
A Memurlar Mektebi 239
Airet Mektebi 239
Airet snflar 238
At Trkn kanaddr 7
Atabeglik 47
Ata olu ata doar 10
Ataszleri 2, 14, 15
Atatrkn retmenleri, eitim grleri (Metin-
de ilgili konulara bkz.)
Atatrkn asl kiilii 343
Avrupa Birlii (Bkz. Soru 150)
Avrupallar ve hayvan eitimi 95
Avrupaya resm grevle gidenler 160
Aydnlanma a 71
Aydnlarn zeletirisi (1912-1918) 290
Aznlk ve yabanc okullarn etkileri 247
B
Bb- l mektebi 106
Bb- l terbiyesi 107
Bb- Defterdar mektebi 106
Bb- Fetv mektebi 106
Bb- Serasker mektebi 106
Ba ve A Ameliyat Mektebi 238
Bar Gnllleri 390
Baba olma sanat 262
519
K ADLARI DZN

(Yalnzca metin iinde geen kii adlar gsterilmitir)

A
Abdal Musa 57
Abdi Kmil Efendi 209, 217, 230, 240
Abdullah Cevdet 269
Abdullah Vehbi 213
Abdurrahman Efendi 142, 145
Abdurrahman Sami Paa 188, 192, 193, 201
Abdurrahman eref Bey 258, 287, 288, 320
Abdlaziz 157, 167, 194, 195, 223
Abdlhamit (I) 89, 101, 102, 143, 144
Abdlhamit (II) 187, 193, 200, 201, 223, 225,
232, 238, 239, 241, 242, 244, 245, 247, 249,
254, 256, 257, 260, 265, 266, 284, 322, 427,
428
Abdlkerim Satuk Bura Han 21
Abdlmecit 55, 107, 157, 159, 165, 193, 194,
208
Adlet 275
Adelard 51
Advar, A. Adnan (Dr.) 191
Advar, H. Edip 317
Agh Efendi 195
Ahi Evran 52
Ahmet (I) 87, 117
Ahmet (III) 87, 137, 139
Ahmet Cevat 279
Ahmet Edip 22
Ahmet Mithat Efendi 115, 210, 214, 261, 262,
433
Ahmet Muhtar Paa 259
Ahmet Rza Bey 229, 230, 251, 256, 262, 263,
Ahmet erif 270, 278
Ahmet Tevfik 296
Ahmet Vefik Paa 194
Ahmet Yesev 22, 38, 39, 64, 436
Ak emsettin 100, 122
Akda, Mustafa 84, 85
kil Muhtar 317

Alettin Acem 63
Alettin elebi (Bkz. Amasyal Hseyinolu Ali)
Alettin Eratna 64
Alettin Paa 53
Alettin Ts 62, 65, 66
Alain 30
Alaylolu, R. 287, 288
Albert Karmona 279
Alcuin 49
Ali (Hz.) 93, 307
Ali Emir Efendi 36
Ali Galip 272
Ali Haydar 251
Ali Kemal 318, 320, 398
Ali Kuu 64, 66
Ali Nusret Bey 280
li Paa (Sadrazam) 167, 193, 195
Ali Paa (Suriye Beylerbeyi) 124
Ali Suav 174, 197, 201, 203, 256
Ali ir Neva 64
liye 275
Almu Cafer Han 19
Alpaslan 41, 43, 47, 48, 53, 449
Altun-Aba 49, 54
Amasyal Hseyinolu Ali 91, 115, 119, 120-122,
437, 449
Antel, S. Cell 346, 419
Aristo 23, 25, 29, 30, 51, 74, 116, 117, 125
Aristokli Efendi 169, 183, 185, 214
Arkan, Saffet 346, 381, 392, 401
Arslan Han 22
sm 308
k Garib 110
k Kerem 110
k Paa 56, 57

Türk Eğitim Tarihi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Türk Eğitim Tarihi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

i

Bu kitabn basm, yayn ve sat haklar

You might also like