Epistemoloji

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2229

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1228
EPSTEMOLOJ
Yazar
Do.Dr. Murat BA
Editr
Do.Dr. Demet TADELEN
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM
Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmclar
Yrd.Do.Dr.Alper Tolga Kumtepe
r.Gr. Hseyin Frat enol
r.Gr.Yaar dl
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. Serpil Kodar
Dil Yazm Danman
Demet Yayla
Grafiker
Dilek Demirba
Kitap Koordinasyon Birimi
Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Epistemoloji
ISBN
978-975-06-0903-9
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 3.800 adet baslmtr.
ESKEHR, Temmuz 2011
indekiler
nsz............................................................................................................ viii
Bilgi zerine lk Dnceler........................................................2
GR .............................................................................................................. 3
NSAN BLGSNN AYIRICI NTELKLER .................................................. 4
BLG VE LOGOS.......................................................................................... 7
NSANIN TARH NDEK BLGSEL SERVEN ....................................... 8
BLG VE ENFORMASYON........................................................................... 9
BLG VE NESNELLK.................................................................................... 11
BLGNN DEER ........................................................................................ 11
Trsel Veya Biyolojik Nedenler ................................................................... 12
Gndelik veya Pratik Gerekeler ................................................................. 12
Bilginin z Deerine Dayanan Gerekeler................................................. 13
zet ............................................................................................................... 16
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 18
Okuma Paras ........................................................................................... .. 19
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 21
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 22
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 23
Epistemoloji Nedir?................................................................... 24
GR ............................................................................................................. 25
KURAMSAL BR LEV OLARAK EPSTEMOLOJ........................................ 26
EPSTEMOLOJNN TEMEL KONULARI VE SORUNLARI ........................... 28
nsan Bilgisinin Kaynaklar ........................................................................... 28
Bilginin Tanm ve Kavramsal Unsurlar ...................................................... 29
Bilginin Olanakll ...................................................................................... 30
Bilginin Toplumsal Boyutu ve Epistemolojinin Yeni Kimlii..................... 31
FELSEFE TARH VE EPSTEMOLOJ ........................................................... 32
EPSTEMOLOJK ZMLEMENN BAZI ANAHTAR KAVRAMLARI ........ 33
Norm ve Normatiflik ..................................................................................... 33
nermesel Bilgi............................................................................................. 33
nermesel Doru.......................................................................................... 34
Bilisellik........................................................................................................ 34
nan .............................................................................................................. 35
Kant ............................................................................................................... 35
Epistemolojik Gerekelendirme ................................................................... 36
zet................................................................................................................ 37
Kendimiz Snayalm....................................................................................... 38
Okuma Paras .............................................................................................. 39
Bilginin Metafizik Temelleri ................................................... 44
GR .............................................................................................................. 45
SOKRATES NCES DNEMDE VARLIK SORUNSALININ
i ndeki l er
iii
1. N TE
2. N TE
3. N TE

ORTAYA IKII............................................................................................. 45
Felsefenin Balangc: Merak Duygusu........................................................ 45
Deiimin Felsefi Adan rdelenmesi ve Varlk Sorunsalnn
Ortaya k .................................................................................................. 47
PLATON VE ARSTOTELESN FELSEFELERNDE VARLIK SORUNSALI.... 49
Platon ve Tmeller Kuram .......................................................................... 49
Platon ve Epistemoloji .................................................................................. 52
Aristotelesin Platon zerine Yorumu ve Tz Kavram .............................. 53
METAFZK, ONTOLOJ VE EPSTEMOLOJ ............................................... 54
GEREKLK, HAKKAT VE EPSTEMOLOJ ................................................ 55
zet................................................................................................................ 57
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 59
Okuma Paras .............................................................................................. 60
phecilik ve Bilginin Olanakll Sorunu ............................ 64
GR .............................................................................................................. 65
DESCARTESIN KKTEN EPSTEMOLOJK SORGULAMALARI ................. 66
pheci Sorgulamalarn Motivasyonu ve Descartes rnei ....................... 66
Sradan Bilgiye Dair Sra D pheler ....................................................... 67
Yntemsel phe .......................................................................................... 69
OLGUSAL DZENLLK KONUSUNDA HUMEUN PHECL ............. 71
PHEC DNCELERE TEPK: MOOREUN
SADUYUSAL YANITI.................................................................................. 72
Argmann Arka Plan: Kesin Olarak Bilinenler ve
Nesnelerin Var Olmasnn Anlam............................................................. 73
ematik Hliyle Mooreun Argman ve karmn Deerlendirmesi ........ 73
Saduyu Kavramna likin Notlar................................................................ 74
PHEC TAVRIN FELSEF DEER ............................................................ 75
zet................................................................................................................ 78
Okuma Paras .............................................................................................. 82
Bilginin Kaynaklar Sorunu (1): Deneyimcilik....................... 86
GR .............................................................................................................. 87
DENEYMCLK NEDR? ................................................................................ 87
DENEYMCLN ARKA PLANI: DESCARTESIN EPSTEMOLOJK
MRASI ........................................................................................................... 88
Maddesel Dnyann Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi ............................ 89
JOHN LOCKE ................................................................................................ 90
Tabula Rasa ve Bilginin Oluumu................................................................ 91
Locken Ontolojisi ........................................................................................ 92
Locken Epistemolojisinin Genel Felsefi Grnm.................................. 93
DAVID HUME ............................................................................................... 94
Nesnelerin Bamsz Varl Sorunsal ......................................................... 94
i ndeki l er
iv
4. N TE
5. N TE
Nedenselliin Deneyimci zmlemesi ve Humeun
Metafizik Kart Duruu .............................................................................. 95
GEORGE BERKELEY..................................................................................... 97
deaclk ve Deneyimcilik ............................................................................. 97
Var Olmak Alglanmaktr .............................................................................. 98
DENEYMCLN GENEL FELSEF DEERLENDRMES........................... 99
zet................................................................................................................ 100
Okuma Paras .............................................................................................. 104
Bilginin Kaynaklar Sorunu (2): Usuluk ............................... 108
GR .............................................................................................................. 109
USULUK NEDR? ......................................................................................... 109
USULUUN ARKA PLANI: ESK YUNANDAK NOUS KAVRAMI .......... 110
DESCARTES ................................................................................................... 111
Dnyorumdan Nesnelerin Bilgisine Giden Yol.................................. 111
Algsal Bilginin Snrlar................................................................................. 112
KANT.............................................................................................................. 113
Deneyimciliin Hakkn Vermek ve Deneyimcilii Eletirmek .................. 113
Epistemolojik Devrim ve Kanta Gre nsan Zihninin Etken Yaps ......... 114
Kantn Ontolojisi: Bilisel Snrlarn Varlksal Sonular............................. 115
Sentetik A Priori Olanakl mdr? .................................................................. 117
Kantn Kavram Kavram ve Usuluk........................................................ 120
USULUK-DENEYMCLK TARTIMASI ZERNE ................................... 121
zet................................................................................................................ 122
Okuma Paras .............................................................................................. 126
Kendimizi Snayalm Yant Anahar.............................................................. 128
Yararlanlan ve Bavurulabilcek Kaynaklar ................................................. 129
Algnn Epistemolojisi.............................................................. 130
GR .............................................................................................................. 131
ALGI PSKOLOJS......................................................................................... 132
Alg Srelerinin Gizemine Bir rnek: Gz Yanlsamalar ........................ 133
ALGI FELSEFESNN TEMEL KURAMLARI ................................................... 134
Temsilcilik...................................................................................................... 135
Grngclk................................................................................................ 136
Gerekilik..................................................................................................... 137
ada Bir rnek: Searlen Gereki Yaklam ....................................... 138
ALGI TARTIMASININ DEERLENDRMES ............................................... 141
zet ............................................................................................................... 144
Okuma Paras ........................................................................................... .. 148
i ndeki l er
v
6. N TE
7. N TE
nermesel Doru........................................................ ............ 152
GR .............................................................................................................. 153
NERMESEL DORUNUN FELSEF NEM ............................................... 154
TEMEL DORULUK KURAMLARI................................................................ 156
Karlk Kuram .............................................................................................. 156
Badam Kuram .......................................................................................... 159
Gereksizlik Kuram........................................................................................ 162
Pragmaclk .................................................................................................... 163
DORULUK KURAMLARININ DEERLENDRMES ................................... 165
zet ............................................................................................................... 167
Okuma Paras ........................................................................................... .. 170
Bilgi Kavramnn zmlemesi.................................................174
GR .............................................................................................................. 175
BLG KAVRAMINI OLUTURAN UNSURLAR............................................. 175
BLGNN ZMLEMES VE TANIMI........................................................ 178
EDMUND GETTIERN YIKICI ARGMANI VE SONRASI.......................... 179
Gettierin Serimlemesi: Bilginin Gerek ve Yeter Koullar ......................... 179
Gettierin Kar rnekleri.............................................................................. 181
Gettiere yantlar ............................................................................................ 183
zet ............................................................................................................... 188
Okuma Paras ........................................................................................... .. 192
Bilgisel Gerekelendirme........................................................ 196
GR .............................................................................................................. 197
GERYE GTME VEYA GEREKENN GEREKES ............................... 199
TEMELCLK................................................................................................... 202
Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik ......................................................... 203
Alg Verilerine Dayanan Temelcilik ............................................................. 203
BADAIMCILIK........................................................................................... 204
Fiziksel Olgulara Dayanan Temelciliin Sorunlar ...................................... 205
Alg Verilerine Dayanan Temelciliin Sorunlar .......................................... 205
Badamcln Sorunlar ............................................................................. 208
K GEREKELENDRME KURAMININ DEERLENDRMES ..................... 208
zet................................................................................................................ 211
Okuma Paras .............................................................................................. 215
i ndeki l er
vi
8. N TE
9. N TE
10. N TE
Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Trleri zerine Tartmalar... 218
GR .............................................................................................................. 219
ETK LKELER BLGNN NESNES MDR? ................................................. 220
Etik - Ahlak Fark .......................................................................................... 220
Etik Bilginin Kkenine likin Dnceler .................................................. 221
Bir rnek: Kantn Etik Grnde Akln Rol........................................... 223
Evrensel Boyutta Etik Bilginin Olanakll Konusunda ekinceler .......... 224
ESTETK YARGILARIN VE SANATIN BLGYLE BR LGS
VAR MIDIR? ................................................................................................... 226
Platonun Sanat-Bilgi likisine Yaklam .................................................... 226
Geleneksel Bilgisel Yaklama Bir Kar k............................................. 227
TANRI KONUSUNDA BLGLENME SORUNSALI........................................ 229
Tanrnn Varl Bilgisinin Sradan Bilgiden Fark ...................................... 229
Tanrnn Varlnn Aklc Yntemlerle Kantlanmas................................. 230
Tanrnn Varlnn Bilinmesinde lt Sorunu ......................................... 232
zet................................................................................................................ 233
Okuma Paras .............................................................................................. 236
Epistemolojide Eletirel Yaklamlar ve Yeni Gelimeler... 240
GR .............................................................................................................. 241
GEREKELENDRME KONUSUNDA YEN YAKLAIMLAR........................ 242
PHECLE ADA BR YANIT: KONUUYORUZ,
O HLDE PHECLK YANLI OLMALI.................................................... 243
Geleneksel Dil Anlaynn Eletirisi ............................................................ 243
Anlam ve Dil Konusunda Farkl Bir Yaklam............................................ 244
Wittgenstein ve phecilik ........................................................................... 245
EPSTEMOLOJDE DOALCILIK.................................................................. 246
TOPLUMSAL EPSTEMOLOJ VE FEMNST EPSTEMOLOJ ..................... 247
RICHARD RORTYNN PRAGMACI TEPKS ............................................... 249
Rortynin Pragmaclnn Ana Hatlar.......................................................... 249
Rortynin Fayda Kavram Konusunda Tartmalar.................................... 250
roni ve Olumsallk ....................................................................................... 250
Rortynin Dncelerinin Genel Deerlendirmesi ...................................... 251
zet................................................................................................................ 254
Okuma Paras .............................................................................................. 258
Szlk ................................................................................... 261
i ndeki l er
vii
11. N TE
12. N TE
nsz
Epistemoloji kitab, felsefeye yeni balayanlarn veya felsefe bilgisine sahip
olup zellikle epistemolojik tartmalar merak edenlerin keyifle okuyup bilgilene-
cekleri bir kitap niteliindedir. Kitap, hem epistemolojik sorunsallar temele ala-
rak hem de felsefe tarihi gzetilerek yazlmtr. Metin ierisinde yer alan tartma-
lar okuru felsefi dnmeye yneltecek ekilde hazrlanmtr.
On iki niteden oluan kitabn ilk nitesi, epistemolojinin temel kavram olan
bilgi kavram zerine genel bir giri niteliinde yazlmtr. Bu nitede genel ola-
rak insan bilgisinin ayrc nitelikleri ele alnm, bilgi ve enformasyon arasndaki
farka deinilmi, bilginin nesnel yn ile bilginin z deerine dayanan gereke-
ler ortaya konmutur.
kinci nite, felsefenin en temel alanlarndan biri olarak epistemolojinin ken-
disi zerine bir giri nitesidir. Bu nitede bilginin kaynaklar, bilginin tanm
ve kavramsal unsurlar, bilginin olanakll, bilginin toplumsal boyutu gibi
epistemolojinin temel sorunlar ve epistemolojik zmlemenin temel kavramlar
olan nermesel bilgi, nermesel doru, norm ve normatiflik, bilisellik,
inan, kant ve gerekelendirme gibi kimi kavramlar tantlmaktadr. Bu ni-
teyle birlikte epistemolojinin ne tr bir ilevi yerine getirdiini aklayabilecek ve
epistemolojinin Bat Felsefesinde iki bin yl akn sredir urat temel konula-
ra ilikin genel dzeyde fikir sahibi olacaksnz.
nc nite, epistemoloji ile metafizik arasndaki ilikiyi gsteren bir nite-
dir. Buna gre, bir yandan metafizik ve ontoloji kavramlar ile epistemoloji arasn-
daki ilikiler, dier yandan da gereklik ve hakikat kavramlar ile epistemoloji ara-
sndaki ilikiler aratrlmtr.
Drdnc nitede, Descartesn kkten epistemolojik sorgulamalar, Humeun
olgusal dzenlilik konusundaki phecilii ve pheci dncelere tepki olarak
Mooreun verdii saduyusal yant ele alnm ve pheci tavrn felsefi deeri gs-
terilmeye allmtr.
Beinci ve altnc niteler bilginin kayna ve kavramsal yaps konusunda fel-
sefe tarihinde olduka nemli bir yere sahip olan iki gre ayrlmtr: Deneyim-
cilik ve usuluk. Buna gre beinci nitede deneyimciliin ne olduu ele alnm,
Locke, Hume ve Berkeleyin birbirinden farkl deneyimci tez ve argmanlarna
yer verilmi ve bu dorultuda da deneyimciliin genel bir felsefi deerlendirme-
sini yapabilmeniz amalanmtr. Altnc nitede ise usulua genel bir giri yapl-
dktan sonra, Descartes ve Kant gibi usularn temel iddialar incelenmitir. Bu
niteyle birlikte, Descartesn fikirlerinin usuluk asndan neden nemli olduu-
nu kavrayabilecek, Kantn ontoloji ve epistemoloji alanlarnda gerekletirdii
kuramsal devrimin ayrntlarn renecek ve usu grn genel bir deerlendir-
mesini yapabildikten sonra usuluk ile deneyimcilii karlatrabileceksiniz.
Algnn epistemolojisi balkl yedinci nitede ncelikle gz yanlsamalarn-
dan yola klarak alg psikolojisine bir giri yaplm, alg kavramna ilikin a-
da bilimsel yaklamlar aklanm, daha sonra ise alg felsefesinin temel kuram-
lar arasnda saylan temsilcilik, grngclk, gerekilik ve zel olarak da
John Searlen gereki yaklam incelenerek alg tartmasnn genel bir deer-
lendirmesi yaplmtr.
nsz
viii
Sekizinci nite nermesel doru kavramna ayrlm bir nitedir. Bu niteyle
birlikte nermesel dorunun felsefi nemini kavrayabilecek, ve temel doruluk
kuramlar olan karlk kuram, badam kuram, gereksizlik kuram ve
pragmaclk grlerini renebileceksiniz. Ayrca ad geen bu kuramlarn g-
l ve zayf ynlerini tartabileceksiniz.
Bilgi kavramnn zmlemesine ayrlm olan dokuzuncu nitede bilgi kavra-
mn oluturan inan, doruluk ve gerekelendirme unsurlarn aklayabilecek,
bu dorultuda epistemolojide olduka nemli bir yer tutan bilginin l tanmn
yapabileceksiniz. Yine bu nitede yirminci yzylda Edmund Gettierin bilginin
kavramsal koulu salansa bile bilginin oluamayabileceini gsterme amac ta-
yan argmann ve bu argmana verilen yantlar renerek bu tartmalarn bilgi
kavramnn zmlemesi asndan ne sonular verdiini kavrayabileceksiniz.
Onuncu nite bilgisel gerekelendirme konusunu ele almaktadr. Geriye git-
me kavramnn aklanmasnn ardndan, en nemli iki gerekelendirme kuram
olan temelcilik ve badamclk kuramlar incelenmi, bu grler kuramsal ola-
rak gl ve zayf ynlerini tartabileceiniz ekilde ortaya konmutur.
On birinci nite etik, estetik ve dinsel bilgi trleri zerine tartmalara ayrlmtr.
Bu nitede, dorudan algladmz dnyaya ilikin bilginin tek bilgi tipi olmadn
renecek, bu farkl bilgilenme biimlerini etik ilkeler bilginin nesnesi midir?,
estetik yaglarn ve sanatn bilgiyle bir ilgisi var mdr? ve Tanrnn varl bil-
gisi sradan bilgiden hangi alardan farkldr? gibi sorularla tartabileceksiniz.
Son nite olan on ikinci nite epistemolojide eletirel yaklamlara ve zellik-
le yirminci yzyldaki yeni gelimelere ayrlm bir nitedir. Bu niteyle birlikte
bilgisel gerekelendirme konusunda balamclk kuram gibi yeni yaklamlar,
Wittgensteinn anlam ve dil konusunda getirdii farkl yaklam, doalclk, top-
lumsal epistemoloji ve feminist epistemoloji alanlarndaki tartmalar ve son ola-
rak ta Richard Rortynin pragmac grn kavrayabileceksiniz.
Bu kitabn hazrlanmasnda byk bir titizlikle alan ve epistemoloji alann-
da uzman olan kitabn yazar Boazii niversitesi Felsefe Blm retim yesi
Do. Dr. Murat Baa teekkrlerimi sunarm. Epistemoloji kitabnn Trkiyede bu
alanda yazlan felsefe kitabnn sayca azl dnlecek olursa nemli bir a
kapataca kesindir.
Kitabn oluturulmasnda bata retim tasarmcs Yard. Do. Dr. Alper Kum-
tepe olmak zere emei geen herkese teekkrlerimi sunar, siz sevgili renci-
lerimizin felsefenin ok nemli bir aratrma alan olan epistemolojiyi keyif ve me-
rakla renmenizi ve baarl olmanz dilerim.
Editr
Do.Dr. Demet Tadelen
nsz
ix
Bu niteyi tamamladktan sonra;
nsan dier canllardan ayran temel zelliklerden bazlarn aklayabilecek,
basit farkndalk eidini betimleyip, bunlar insana zg bilgiden ayrp,
insan bilgisi ile logosun balantsn anlayabilecek,
Bilginin znellik ve nesnellik arasnda nasl bir dengede durduuna ilikin
bir n fikir sahibi olabilecek,
Bilginin deerinin farkl boyutlarn ayrp bunlara ilikin aklama getirebile-
ceksiniz.
erik Haritas
Kavramsallatrma
Bilme potansiyeli
Logos
Simgesellik
Enformasyon
Nesnellik
Biyolojik deer
Pratik deer
z deer
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji
Bilgi zerine lk
Dnceler
GR
NSAN BLGSNN AYIRICI
NTELKLER
BLG VE LOGOS
NSANIN TARH NDEK BLGSEL
SERVEN
BLG VE ENFORMASYON
BLG VE NESNELLK
BLGNN DEER
1
EPSTEMOLOJ

GR
Bu kitapta felsefenin en temel alanlarndan biri olan epistemolojiyi (bilgibilim) ta-
ntp baz aklamalar, tartmalar ve irdelemeler sunacaz. Epistemoloji, ele ald-
konular ve zmeye alt sorunlar asndan, Bat dnyasnda felsefenin ilk
ortaya kt zamanlardan itibaren merkezcil bir konuma yerlemitir. Yeni a
boyunca ve zellikle 17. ve 18. yzyllarda epistemoloji, felsefenin en dinamik ve
zengin alan hline gelmi ve o dnemde bilgi sorunsal zerine nemli yaklam-
lar ve tezler sunulmutur. Gnmzde de, hem geni bir literatre yaylm olan
ada tartmalar hem de 20. yzyl balarndan bugne epistemoloji disiplininin
geleneksel kimliine ve yapsna getirilen arpc eletirilerle beraber, bilgi konu-
sundaki kuramsal tartmalar daha da renkli bir dnsel alan yaratmtr. Denebi-
lir ki felsefenin gnmzdeki konumunu anlamann iyi bir yolu, epistemolojinin u
anki konumunu anlamaktan gemektedir.
Epistemoloji asl ura alan felsefe olmayan insanlar da ilgilendiren ynler
barndrmaktadr. rnein, bilimsel, sanatsal ve dinsel konularda alan ve eser
reten insanlar da epistemoloji disiplini iinde retilen fikirlerle ilgilenmektedirler.
Bilgi, anlama, yorumlama gibi nemli hedeflere ynelen aratrmaclar, yrttk-
leri ilevler zerine dnrken, dncenin soyutluk dzeyinin ve sorgulamann
seviyesinin ykselmesi ile birlikte zaman zaman kendilerini bilgi kavramna ve bil-
gilenme srelerine ilikin baz felsefi sorular sorarken bulurlar. Bu trden kuram-
sal soru ve tartmalarn farkl zeminlerde gndeme gelmesinin doal bir sonucu
olarak, epistemolojik konular ve argmanlar dier aratrma alanlarnda da bilinir
olmu ve eitli balamlarda kullanlr hle gelmitir.
Epistemoloji alannn kimliine, yapsna, unsurlarna, zmeye alt sorun-
lara ve alt alanlarna ilikin kapsaml aklamalara ve tartmalara ilerleyen nite-
lerde gireceiz. Ancak epistemolojinin inceliklerine ve kuramsal ayrntlarna gir-
meden nce yaplmas gereken i, gnlk dilde srekli olarak kullandmz bilgi
kavramnn kendisine dnmek ve baz n saptamalar yapmaktr. Felsefeciler irde-
ledikleri bilgi kavram konusunda belli zmlemeler ve aklamalar getirmekte,
bu ilevler de sz konusu kavram anlama asndan daha ileri gitmemize olanak
tanmaktadr. Buna karn aklda tutulmas gereken bir nokta, bilgi kavramnn fel-
sefenin kuramsal giriimlerinden nce gndelik dile ve gndelik yaama ait oldu-
u gereidir. Biz gnlk durumlar iinde doal bir ekilde bilme ilevleri iinde
yer alan varlklarz. Srekli olarak ve yaygn bir biimde bilgisel alveri iinde ol-
Bilgi zerine lk Dnceler
Epistemoloji felsefe dnda
aratrma yrten insanlar
da ilgilendiren bir alandr.
mak bizim en sradan zelliklerimizden biri olarak grnr. Doal olarak, bu e-
kilde yaklaldnda bilgi, zerinde konumaya demeyecek kadar ak ve ya-
amn iinde barnan bir unsur veya olgu olarak kendini gsterir. Kitabn bu ilk
blmlerinde insann bilgi kavram ve bilgi edinme sreleri ile olan ilikisi konu-
larnda baz gzlemler ve saptamalar yapacaz. Elbette felsefi dncenin derin-
liklerine ve inceliklerine girdike, bilgiye dair baz ilgin akl yrtmelerle ve bek-
lenmedik sorunlarla karlaacaz. Ancak ilk olarak bilgi adn verdiimiz ve
zerinde ok da dnmediimiz kavramn gndelik bir resmini ekerek genel bir
anlamsal tablo izmeye alalm.
NSAN BLGSNN AYIRICI NTELKLER
Evrende var olan eylere baktmzda insann byk oranda dier fiziksel nesneler-
le ortak zellikler tadn grrz. Fiziksel bir bedene sahip olmaktan dolay, ta-
lar ve aalar gibi biz de dardan gelen etkilere maruz kalr, etkilere tepki veririz.
nsan bedeni, ayn bir kaya paras gibi, yksekten brakldnda yer ekimine uy-
gun bir ekilde dnyann merkezine doru harekete geer. Veya insann fiziksel var-
l, ayn bir bitki veya hayvan gibi, zaman-mekn boyutlarnda belli bir noktada or-
taya kar, geliimini srdrr ve fiziksel yapsnn olgunlamasnn ardndan hcre-
sel bozulma ve yok olma srelerine girer. Bizler hem organik olan varlklarla hem
de cansz olarak nitelediimiz fiziksel nesnelerle byk ortaklklar barndrrz.
Ancak gzlemleyebildiimiz dnya, tm bunlara ek olarak, insan olmann bizi
dier var olan eylerden kkten bir biimde ayrdn da ortaya koymaktadr. Bir
kayadan farkl olarak insan organik deiim ve geliim srelerine girme kapasite-
sine sahiptir. Bir bitkiden farkl olarak insan be duyusu araclyla kendini da-
rya aar. Ve dier hayvanlardan farkl olarak, insan, artc zihinsel yetenekler
barndrr ve bu yetenekleri kullanarak hem kendini hem iine doduu dnyay
nemli oranda deitirebilir.
Bu konu zerinde biraz duralm. nsan bedeni, doadaki nesneler arasnda bir
dier fiziksel nesne gibi dursa da, dier nesnelerde bulunmayan bir dinamizme sa-
hiptir. Ancak bu dinamizmin ne kadarnn insan trne zg olduu, ne kadarnn
ise baka trden canllarla paylaldnn ortaya konulmas gerekiyor. Dier trler-
le ortak ynler barndrma durumu, en genel ifadesini canl olmak kavramnda bu-
lur. Eski Yunann nl felsefecilerinden bazlar evrelerindeki dnyann evrensel
ileme ilkelerini aklamaya alrken, basit ancak nemli dnsel sonular ola-
bilecek saptamalar yapmlard. Aristoteles (M.. 384-322), bitkilerin, hayvanlarn
ve insanlarn kendiliklerinden hareket veya deiim yaratabilme yetisine sahipken
(rnein, bir bitkinin boyunun uzamas, bir hayvann yerini deitirmesi, vb.), ta-
larn ve kayalarn kendiliklerinden devinim veya deiim yaratabilme kapasitesin-
den yoksun olduklarn gzlemlemiti. Talar ve kayalar, dardan kaynaklanan
nedenlerle ypranp dalsalar da, byme ve lme gibi sreler veya durum-
lar yaamazlar. Bu durum, eer Aristoteles haklysa, dnyann varlksal dzeninin
kabaca ikiye ayrlabileceini ve canl-cansz ayrmnn nemli bir niteliksel bln-
meye karlk geldiini gsterir. Aristotelesi bir tarzda dnrsek, bitkilerin, hay-
vanlarn ve insanlarn (yani can-llarn) kendiliklerinden devinime yol ama ya da
kendiliklerinden deiimden geme potansiyelinin olduunu belirtebiliriz. Tabii
ki, karmaklk ve gelimilik ynnden bakarsak, bir sincap maydanozdan, insan
da bir sincaptan ok farkl bir potansiyele veya cana sahiptir. Ancak, daha ge-
nel bir ifadeyle, canllarn bu karmak evrende ilgin bir farknn ve ayrcalnn
olduunu dnmek olanakl grnmektedir.
4
Epi st emol oj i
Fiziksel anlamda
bakldnda, insan bedeni
doann bir parasdr.
Doada canllarla canszlar
temel bir anlamda
birbirinden ayrlrlar:
Canllar kendiliklerinden
devinim veya deiim
yaratabilirler.
Bu balamda, insann dier varlklarla nasl benzetiinin ve nasl ayrldnn
saptanmas, insan insan klan zelliklerin kavranmasnn da yolunu aar. Benze-
meye bir rnek verirsek: Can olan yani, dar bir anlamda bakldnda, kendili-
inden deiim yaratabilen varlklar arasnda hayvanlara ve insanlara zg zel-
liklerden biri, algsal olarak dnyaya ak olabilmektir. Bir ta paras veya demir
ktlesi dnyadan fiziksel olarak etkilenebilir; ancak almaya ak deildir. O hal-
de, alg yetisine sahip olma tm hayvan trlerinde ortak olarak bulunan bir zellik
olarak kaydedilebilir. Buna karn, dier hayvanlarla bizim aramzdaki ayrm nokta-
lar da dikkat ekici llerdedir. rnein, biz insanlarn dnyann etkilerine bilin-
li bir ekilde ak canllar olmamzn sonularndan biri, bilgi edinebilen, bilgi yo-
luyla karmak iler baarabilen varlklar olmamzdr. Bu da bizi bu nitenin ana te-
mas olan bir noktaya getirir: Genel olarak ifade edildiinde, insan denen canly in-
san yapan (ve kayda deer bir dzeyde dierlerinden farkl klan) en nemli zel-
liklerden birinin bilgi kavram veya bilginin gereklemesinde yattn dnrz.
nsan, fiziksel bir bedene sahip olma itibaryla fiziksel dnyann dier nesnele-
ri arasnda bulunan, ancak dier varlklarn yapamad bir takm zel ilevleri ger-
ekletiren bir varlktr. Bilmek, bilgi sahibi olmak, bilgiyi ileyerek yeni bilgiler ve
dnyevi deiimler yaratmak insann temel ilevleri arasndadr. Bu noktada soru-
labilecek kritik bir soru udur: Bilgi yalnzca ve btnyle insana zg olan ve sa-
dece insan tanmlayan bir olgu mudur, yoksa bizim baka canl trleriyle de pay-
latmz ve ortaklatmz ynleri var mdr? Bu aamada, sorunun felsefi derin-
liklerine ok inmeksizin ve temel baz gzlemlerden hareketle, ele aldmz konu
zerinde dnmeye devam edelim. rnein, evremizde gzlemlediimiz dier
memeli hayvanlarn bizden daha basit canllar olmakla birliktebir tatan, i-
ekten veya tost makinesinden daha akll olduklarna inanrz. Kpeimiz ar-
dmz zaman koarak gelir; kedimiz karn acknca kendisini beslememiz iin ta-
lepkr bir tavrla miyavlamaya balar. Kedinin davranlarna bakarak yaptmz
Tekirin karn ackm tr bir karmn ardndan, verdiimiz mamay itahla ye-
mesini izleyince, onun sergiledii davranlarn gerekten alktan kaynakland-
n ve bize verdii sinyalleri doru yorumladmz dnrz. Baka bir deyile,
kedinin srarc bir ekilde miyavlayarak ayaklarmz arasnda dolamasnn tesad-
fi olmadna, o tr davranlarn kedinin sahip olduu akln bir sonucu olduu-
na inanrz. Her ne kadar insana gre ok daha basit yapda grnse de, kedinin
ortaya koyduu eylemler canszlardan ve bitkilerden farkl olarak bir tr ze-
kya sahip olduunu gsterir. Fakat bu iyi gerekelendirilmi dncelerden il-
ham alarak, kedinin o anda gayet bilinli bir tarzda bizi bilgilendirdii sonucuna
varmamz biraz aceleci bir karm olur. Yine de, daha az iddial olacak bir ekil-
de, kedinin ackmasnn bize ynelik belli davranlarda bulunmasna neden oldu-
unu syleyebiliriz. Sahibine ynelik miyavlama davranlarna girmenin kedi a-
sndan bilgi balamnda tam olarak ne anlama geldii ise, zerinde dnmeye ve
speklasyona ak bir sorun olarak grnmektedir.
Kedinin dnyaya dair neleri bildii veya baka bir canlya bilgi aktarm yapp
yapamayaca son derece tartmal konulardr. Ancak daha kesin olan bir nokta
udur: Kedinin kendisi, vcudunda gerekleen ve fiziksel bir olgu olan bedende
yiyecek/enerji ihtiyacnn artmas durumundan bir ekilde haberdar olmal, ya-
ni acktnn isel sinyallerini almaldr aksi hlde kedi ksa srede lrd. Hem
insanlar hem de hayvanlar karnlarnn acktnn veya canlarnn yandnn ko-
layca farknda olurlar. hllerimizin farknda olmak, zerinde dnmeden ger-
ekletirdiimiz ok temel bir farkndalk trdr. Bir dier ilgin rnek, hayvan-
5
1. ni t e - Bi l gi zer i ne l k Dncel er
nsann en ayrc
zelliklerinden biri bilinli
bir ekilde bilgi edinmeye
ak olmaktr.
nsanlar ve dier memeliler
arasnda nemli baz
benzerlikler olsa da,
hayvanlarn da bilgi sahibi
olduklarn sylemek
tartmaya ak bir iddiadr.
larn yn saptama gibi konularda kaydettikleri baarlardr. Sahiplerinden yzlerce
kilometre uzaa braklan kpeklerin eve dn hikyeleri zellikle gazete ve te-
levizyonlarda ska karmza kar. Kularn toplu hlde g etmeleri ve belli bir
hedefe hi sapmadan ulamalar da dier bir rnektir. Hayvanlarn bu tr durum-
larda zor bir ii baaryor olduklarna phe yoktur. Ancak, doa iinde baaryla
yn tayini yapan, yani deyim yerindeyse, bir tr igdsel farkndalk sahibi olan
bir hayvann bu nedenden dolay bilgi sahibi olup olmad kesin bir tarzda sap-
tanmas daha etrefilli bir konudur.
Hayvanlarda olduu iddia edilen bu iki farkndalk trnn her trl tartma-
dan uzak olduunu elbette syleyemeyiz. En azndan igdnn nasl bir ey ol-
duu ve hatta gerekten olup olmad konusunda nemli soru iaretleri vardr.
Ancak bu farkndalklar, eer gerekten var iseler, belki bilginin ilkel trleri ola-
rak listemizde not edebileceimiz durumlardr. Bu doutan gelen farkndalkla-
ra ek olarak, vcudun sahip olduunu varsaydmz baka ilgin bilgi eitleri
de bulunabilir. Bisiklet binmeyi renen bir insann veya bir sirk hayvannn bilgi-
si szel deil, bedensel bir bilmedir. Benzer bir ekilde yzmeyi renmenin yolu
kitap okumaktan deil, bedeni kullanarak denemeler yapmaktan geer. Bu bilme
trne de renilmi bedensel bilme adn verelim.
Yukardaki paragrafta, basit ve hatta hayvans diye niteleyebileceimiz
farkndalk tipinden sz ettik: hllere dair farkndalk, dnyaya/doaya ynelik
igdsel farkndalk ve renilmi bedensel bilme. (Burada farkndalk deyimini,
her hangi bilinlilik veya st dzey bilisellik anlam yklemeksizin, temel bir
ifade olarak kullandk nk bu farkndaln bilgisel anlamda nasl bir duruma
karlk geldii ve hangi zihinsel dzeylerde gerekletii konularnda herhangi bir
argman gndeme getirmedik.) imdi konunun baka bir boyutuna geelim. r-
nein, bir kpein veya maymunun bilgi sahibi olduklar iddialar karsnda ge-
nelde kafamzda soru iaretleri uyanr. Bunun nedenini bir para irdelemekte ya-
rar var. Bu soru iaretlerinin esas nedeni, bizim bilginin tipik rneklerinden bah-
sederken aklmza ilk gelen durumlarn, acktn bilmek veya yzmeyi bil-
mekten ziyade, kavramsal yaplarn varln gerektiren rnekler olmasdr. Ben
u anda bir gezegende yayorum, 12nin karesi 144tr, ve Dn bir arkadam-
la buluup kahve imitim: Btn bu saydklarmn bilgisine sahip olduumu ra-
hata iddia edebilirim. Tm bunlar olanakl klan nemli bir unsur, benim doal
bir dil olan Trkeyi konumam ve bir kavram daarcna sahip olmamdr. Bu
kavram daarc son derece eitli ve zengin bir btne karlk gelir. Benim sa-
hip olduum kavramlar arasnda rnein unlar vardr: Benlik, gezegen, say, ar-
kada, kahve, sv ime eylemi, renk, gl kokusu, ma, yozlama, zlem, Tanr, fel-
sefe vb. (Burada kartrlmamas gereken bir nokta udur: Sv ime eylemi hay-
vanlarn da doal olarak gerekletirebilecei bir eylemdir; ancak tahminen yalnz-
ca insanlar Sv ime eyleminin kavramna sahiptirler.) Dnyaya ilikin bilgilen-
mem bu kavramlarn dolaymyla ortaya kmaktadr. Eer biz insanlar karmak ve
gelimi memeliler olarak dier tm canl trlerinden bir ekilde ayrlyorsak, bu
farklln en nemli aklamas bizim dilsel, kavramsal ve akl yrtmeye ilikin
yeteneklerle donatlm varlklar olmamzdan gemektedir. Bu yeteneklerin veya
kapasitelerin tmn ksaca logos sahibi olma ifadesiyle betimleyebiliriz.
6
Epi st emol oj i
eit temel veya
basit farkndalk olduu
sylenebilir. Bunlardan ilki
i hllere ynelik
farkndalklar, ikincisi
evreye ynelik igdsel
farkndalk ve ncs de
deneyimleyerek ve bedenin
pratik yapmas sonucu
ortaya kan bilme
durumlardr.
nsanlarn sahip olduu
dnya bilgisi,
hayvanlarnkinden farkl
olarak dilsel ve
kavramsaldr.
nsann bilgi dnyasnn inceliklerini anlamann iyi bir yolu karlatrmal bir yntem iz-
leyerek dnya bilgimizin dier hayvanlardan nasl farkllatn saptamaktr. Bu konuda
siz de gzlemlerinize dayanarak ve akl yrtmeler yaparak insann sahip olduu bilginin
zellikleri konusunda felsefi bir tablo oluturmaya aln.
BLG VE LOGOS
nceki blmde, kavramsallatrmay gerektiren ve szel dolama giren bilgi t-
rnn, dier farkndalk veya bedensel bilme hllerinden olduka farkl ynler
ierdiini belirttik. Pek ok kiinin zerinde uzlaaca gibi, kavramsal/szel bilgi-
nin insana zel ve onun bilisel farkllklarn yanstan bilme tr olduu rahat-
lkla iddia edilebilir. Bu anlamda insan zel klan nitelikleri en iyi betimleyen fel-
sefi deyimlerden biri olan logos konusunda bir parantez aarak bu kavramn anla-
m ve bilgi asndan nemine dair aklamalar getirelim. Yunanca bir deyim olan
logos, biyo-loji, psiko-loji, epistemo-loji gibi disiplin adlarnda son ek olarak da yer
alr ve aklama, gereke, sebep, mantk, bilim, kelam gibi deiik an-
lamlara gelir. Logos, en genel anlamyla, akla ve aklcla ait olan ile ilintilendi-
rilmitir. Buradaki aklcln mutlaka insan aklna dair olmas gerekmez. Buna
7
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T
SI RA S ZDE SI RA S ZDE
AMALARI MI Z AMALARI MI Z

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
NT E RNE T NT E RNE T
1
nsann sahip olduu
bilginin en nemli nitelii
logos iermesidir. Logos
temel olarak mantk, akl,
gereke ve sz gibi
kavramlarla ilikili bir
deyimdir.
Yaamdan rnekler
Hayvanlarn av peindeyken uygulad stratejilerden bazlar artc dzeyde ola-
bilmektedir. rnein, kartallar kaplumbaa gibi sert kabuklu kara hayvanlarn
gl peneleriyle kavrayp ykseklerden kayalara brakarak paralarlar ve etlerini
yerler. Kartaln bylesi bir beceri sergilemesi hem davran ve zihin zerinde alan
bilim insanlarn hem de bilginin kavramsal incelemesini yapan felsefecileri ilgilen-
diren ynler iermektedir. Burada dikkat eken temel bir nokta, kartaln stratejik
planlama sonucu gibi grnen davranlarnn insanlarn bilinli eylemleri ile
nemli byk bir benzerlik gsterdiidir. Ancak bu tr benzerliklere ramen, ko-
nuya eletirel ve derinlemesine bakmakta yarar var. Grne gre, kartal esas itiba-
ryla bir problem zmektedir. Problem udur: D sert kabukla evrili olan kaplum-
baa etine nasl ulalr? Kartaln bu problemi zmede eylemsel baarya ulayor
olmas, insann aklna kartaln bir bildii var dncesini getirmektedir. Ancak
buradan karmamz gereken genel sonu tam olarak ne olmaldr? Sonuca gtren
bylesi bir yntemi bilmenin ve uygulamann bir hayvan iin doada varln
srdrebilme asndan ne kadar nemli olduu ortadadr. Her zaman bilincinde
olunmasa da, bilgi ve bilgisel uygulama yaamsal bir deer tar. Dahas, hayvanlar
dnyas gzlendiinde, bilginin belli rneklerinin artc incelikler ierdii de
sylenebilir. Bununla birlikte, yukardaki rnekteki kartaln eitli fiziksel hesaplar
veya bilinli akl yrtmeler sonucu doru yntemi bulduunu sylememiz zordur.
Kaplumbaann etine ulaabilmeyi salayan stratejik bilgi, doann bir paras olan
kartaln derin hesaplara girmeksizin ve tahminen kendiliinden (yani doal olarak)
sahip olduu bir farkndalktr. Bu elbette etkileyici bir olgudur. Kartal, zellikle de
av biraz iriceyse, kaplumbaann kabuunun krlmas iin, diyelim ki, 3 metre de-
il de 50 metre ykselmesi gerektiini nasl bilmektedir? Daha da kritik olarak, bu
tablo, kartaldan insana geldiimizde nasl deimektedir? Felsefi bir merakla sorar-
sak, insann bilgi daarcn zel ve farkl klan ynler nelerdir? Bilginin insana z-
g boyutlar hangileridir? Bu sorulara yant vermeye almak, insann kendisini
daha iyi tanmasna ve tanmlamasna da olanak tanyacaktr.
felsefe tarihinden bir rnek verebiliriz: nl Alman felsefeci G. W. F. Hegel (1770-
1831), biz insanlarn akla sahip canllar iken, bizim kavramaya altmz varlk
alannn baka bir deyile bizi evreleyen gerekliinaklclktan nasibini al-
mam (veya belli bir dzenden veya mantktan yoksun) olmasnn btnyle sa-
ma olduunu dnm ve bilen-bilinen ayrmnn kesin hatlarla yaplmasna kar-
kmt. Bu dnceye gre, hem bilen zneler hem de bilinen nesneler ayn
aklc ve sresel byk dzenin (genel olarak, bir logosun) iinde yer alrlar. Ben-
zer rnekleri bilim alanlarndan da verebiliriz. Modern an ve Modern zihnin en
parlak rnlerinden biri olan Galille-Newton fizii, evrenin yapmsal alfabesinin
matematiksel olduu inancna dayanr. O yzden nesneler aras fiziksel ekimi ifa-
de eden yasalar, Modern bilimin paradigmasna gre, belli blgelerde deil evre-
nin her kesinde matematiksel bir kesinlik dhilinde geerlidir. Ksacas, insann
dnda kalan evren iin de aklc bir dzen (veya bir logos) erevesinde iliyor
diyebiliriz.
nsan bilgisinin hayvansal farkndalklardan farkl olarak logos barndrdn d-
nmek, insana zg bilgilenmenin temel olarak kavramsal, szel ve gerekelen-
dirmeye ak bir ynnn olduunu sylemeye karlk gelir. Bu konunun ayrnt-
larna ilerideki nitelerde deineceiz. Bu aamada not etmemiz gereken dnce,
felsefe tarihinde ska karmza kan logos kavramnn insan bilgisinin ayrt edici
ynlerinin tanmlanmasnda nasl kullanlabileceidir. Kavramsalla veya simge-
sellie dayanan bilginin, logosun zsel nitelikleriyle (gereke, sebep, mantk, sz,
vb.) nasl rtt ve yukarda hayvans olarak betimlediimiz basit bilme eit-
lerinden nasl ayrld dikkate deer bir nokta olarak kendini gstermektedir.
NSANIN TARH NDEK BLGSEL SERVEN
u ana kadar bilginin biz insanlar dier varlklardan ayran niteliinden ve tr-
mz iin tad kritik nemden sz ettik. Bu noktada bir parantez ap, yukarda
tarttmz noktalar nda, insann dnya zerindeki arpc tarihine bu kitabn
ilgi perspektifinden hzl bir ku bak yorum getirelim. nsan dier hayvanlarla
karlatrldnda fiziksel dnyayla ba etme asndan byk bedensel avantajla-
ra (byk diler, iri peneler, karanlkta keskin gr yetenei vb.) sahip olmasa
da, ilk zamanlardaki dezavantajn zihinsel veya ilevsel becerileri sayesinde atlat-
m ve etkileyici bir tarihsel yol kat ederek ta devrinden nternet ana kadar
uzanmtr. Bu macerada insan dier trlerden ayran bir kopma noktas, insann
dnyay alglama ve evreyle ba etme gibi basit ilevlerin tesine geerek, simge-
selletirme sayesinde bilgiyi (zihninde olduu kadar) bedeni dnda biriktirme-
nin yollarn kefetmi olmasdr. Bir hayvan yaamsal deneyimlerini yavrularna
aktarma ansna fazlaca sahip deilken, dnyaya gelen her bebek ktphaneleri
ve inanlmaz hacimdeki elektronik bellei doldurmu olan bir dnya bilgisi okya-
nusuna domaktadr. nsan doal yetilerine ek olarak dilsel ve kavramsal bir
varlk olmas sayesinde bilgiyi simgeletirerek trdeleriyle paylaabilmekte ve
karlkl olarak aktarabilmektedir. nsan trnn ilk ortaya kt alardan farkl
olarak, harfler, kelimeler, iaretler ve dier kavramsal simgeler insann bilgiye ula-
masnn ve bilgiyi ilemesinin artk temel yolu olmulardr. Bu anlamda simgesel
yaplar bizim neredeyse ikinci bir doamz hline gelmi ve varlmz tanmlayan
ana unsurlara dnmlerdir. Modern insan, bu hliyle, kavramsalln ve bilgi-
nin bir rn ya da sonucudur. Eer fizik, kimya, biyoloji, matematik, mhendis-
lik, tarm ve dier pek ok alanda biriktirdiimiz bilimsel bilgiler ve sanat, felsefe
gibi alanlarn yaammzda sunduu kavramlatrmalar veya simgesel derinlikler
8
Epi st emol oj i
Gnmz insannn dnyas
byk oranda kavramlar ve
dilsellik araclyla
ekillenmitir.
yaammzdan ekilip alnsayd, tahminen, yalnzca doada ayakta kalmaya alan
basit bir memeliye dnerdik.
te bylesi bir sreten geerek yoluna devam eden ve yaam boyunca dn-
yaya srekli olarak kavramlarn penceresinden bakan modern insann bilgi ola-
rak ald ey, bir kedinin veya sincabn sahip olabilecei bilgilerden niteliksel ve
kategorik olarak ayrlmaktadr. Bu basit nermenin sonular, aslnda, insan ve di-
er canllarn bilme ilevlerinin yaplar konusunda da dnmeye deer bir du-
rum yaratmaktadr. Evimdeki kedi rneine dnelim: Benim dnya bilgim asn-
dan bakldnda, sahip olduum kedi evcil, sevimli ve oyuncu bir hayvandr. Be-
nim onunla ilgilenmemi ve acktka beslememi beklemektedir. Ancak kedinin
asndan bakldnda ki bir kedinin asndan yaama bakmak bizim iin tah-
minen olanakszdr ortaya kan durum son derece farkl olabilir. Her ne kadar
evde hayvan besleyen kiiler hayvanlarna insans nitelikler (candan, keyifli,
kindar, iyi dost vb.) atfetmeye eilim gsterseler de, bu eilimlerin hayvanlarn
gerek doasndan ziyade bizim kavramlarmz, deerlerimizi ve duygusal gerek-
sinimlerimizi yanstyor olma olasl da dk deildir. Diyelim ben kedinin sahi-
bi ve onu seven bir insan olduumu biliyorum. Peki, kavramlardan yoksun oldu-
unu dndmz kedinin benim bir sahip veya onu seven bir kii olduu-
mu bildiinden kolayca sz edebilir miyiz? Kedinin yemek vakti geldiinde ve be-
nim yaklaan ayak seslerimi duyduunda beni elimde kedi mamas ile grme bek-
lentisine girdiini sylemek akla uygundur; ancak bunun tesinde kediye atfede-
bileceimiz bilgisel ve kavramsal durumlar tartmaya daha fazla aktr.
Elbette bizim buradaki amacmz kavramsallktan yoksun grnen hayvanlarn
bilgi asndan ne durumda olduklarn saptamak deil bu i byk oranda de-
neysel bilimle uraan aratrmaclara kalan bir sorunsal oluyor. Ancak bu tr d-
nce deneyleri bilgi konusunda daha nce zerinde ok kafa yormadmz baz
konularda zihnimizi zorlama ve bilgi kavramn daha anlalr klma ynnde ya-
rarl bir yntem olarak grlebilir.
u ana kadar daha ok bilginin doas zerine fikirler retip, kavramsal (veya
iinde logos barndran) bilginin nemine dikkat ekmeye altk. Yukarda sergi-
lediimiz akl yrtmelerden, bilginin her boyutuyla insana ait ve tmyle kavram-
sallkla rl bir olgu olduunu karmak yanl olabilir. Ancak bu tartmalar in-
sanlarn edindikleri bilgi trlerine ve onlarn i dinamiklerine k tutmas asndan
deer tamaktadrlar.
BLG VE ENFORMASYON
imdi gndelik bilgi kavramnn baz inceliklerine girerek bu konudaki anlaym-
z daha rafine hle getirmeye alalm. Sradan sohbet ortamlarnda veya bilimsel
balamlarda bilginin yan sra, onunla ilintili baka baz nemli kavramlar ve de-
yimler de kullanrz. Bunlar arasnda en kayda deer olanlardan biri enformas-
yondur. Enformasyon deyimi Trkeye Bat dillerinden gemi olup, Arapas
malumattr (malum olan, yani bilinen eyler anlamnda). Bu deyimin tartmala-
rmz ve zmlemelerimiz asndan nemi, onun sk sk bilgi ile kartrlmas
veya bilgi ile elenik tutulmasndan kaynaklanmaktadr. Elbette bu iki kavramn
kartrlmas bouna deildir. Hem enformasyon hem de bilgi kavramlar birbirine
ok benzeyen balamlarda ve benzer gramer yaplar iinde kullanlmaktadr. r-
nein, insanlarn bilgi ve enformasyon sahibi olma durumlarndan bahsederiz. Ve-
ya iinde bulunduumuz zamanlar tanmlarken bazen Bilgi a bazen de En-
9
Bilgi ve enformasyon
kavramlar genellikle e
anlaml olarak kullanlsa da
bu kullanm olduka
yanltcdr.
formasyon a deyimlerini yeleriz. Fakat bu iki kavramn benzer kullanmlar
olsa da, aralarnda belli farklar olduunu da sylemek olanakl grnmektedir.
lk olarak, bilgi ve enformasyon kavramlarnn dilsel kullanmlarnn birbiriyle
tam rtmediini belirtebiliriz. Her ne kadar sahip olma kavram hem bilgi
hem de enformasyon iin kullanlabilir grnse de, bu iki kullanm arasnda
nemli farklar da vardr. Enformasyon toplumsal olarak dolamda bulunan ve
farkl iletiim birimleri arasnda aktarlabilen unsurlardr. Bilgi ise, enformasyonla
ortak zellikler tamasnn yan sra, bilmek kelimesinin gsterdii gibi en teme-
linde fiil veya eylem kipinde ifade edilebilecek bir zihinsel durumdur. nsanlar ok
sayda zihinsel faaliyet iinde bulunabilirler: Dnmek, inanmak, istemek, niyet
etmek, zlemek, bilmek, vb. Enformasyon, her ne kadar zihnimizin iinde ileye-
bileceimiz bir unsur olsa da, insan bilgisi kavramna genelde atfedildii ekliyle
bir zihin durumu deildir.
Bu fikirlerden hareketle, enformasyonun daha ok bir tr bilisel ham madde
olduunu ve insan bilgisine temel oluturabileceini dnebiliriz. Bunu gndelik
bir rnek zerinden biraz amaya alalm. Diyelim ki ben iki politikac arasnda
gelien gncel bir tartmann ve bu politikaclar arasnda karlkl olarak yaplan
yolsuzluk sulamalarnn ardndaki gerei renmek (yani ksaca gerei bilmek)
istiyorum. amzda bunu yapabilmenin en etkili ve hzl yolu basn yayn organ-
larn kullanarak bu konuda enformasyon edinmek olacaktr. Bu amala bavurdu-
um resm belgeler, gazeteler, kitaplar, nternet siteleri ve yorumcularn fikirleri
benim bu konu zerinde bilgi sahibi olma veya bilgilenme yolunda ilerlememi
salayacaktr. Ancak, edindiim duyum paracklar veya enformasyonun her biri
gerei tamak zorunda deildir. rnein, bu politikaclarn fikirleri dorultusun-
da yayn ve propaganda yapan nternet sitelerinin ieriklerini dikkatle okuduumu
varsayalm. Bu durumda ben enformasyon edinme amacma uygun hareket ediyor
olduumu syleyebilirim. Ancak, enformasyon edinme srecinde farkl kaynaklar-
dan gelen bilisel malzemeyi toplamam benim aratrmakta olduum konuda
aradm yant elde etmi olduum ve bilgiye ulatm anlamna gelmeyebilir.
Ben, aklc bir bilisel varlk olarak, bana ulaan bilgisel ham maddenin ne ierdi-
ini bilmenin tesine gemek gibi bir amaca sahibim. Eer sadece enformasyon
toplamak benim iin yeterli ve tatmin edici olsayd, konuyla ilgili birka Internet
sitesine girip ieriklerini okuduktan sonra bilme servenimi sonlandrdm d-
nrdm. Fakat, bilindii gibi, bilgi peinde koan insanlar genelde gzlerini enfor-
masyon paralarnn tesinde bir hedefe dikerler. Bu da onlarn olduka kark,
zahmetli ve logosun st dzeyde kullanmn gerektiren ilere girmelerine neden
olur. (rnein, bir enformasyonun kmesinin dier enformasyon paralar ile tu-
tarlln test etmek, eldeki enformasyonun miktarn arttrmak iin aratrmalara
ve sorgulamalara devam etmek, vb.) O hlde, bilgi ile enformasyon/malumat
arasnda kayda deer farklarn olduunu savlayabiliriz. Bu konunun kuramsal de-
rinliklerine, bilginin kavramsal zmlemesi ile ilgili ksmlara geldiimizde dei-
neceiz.
Gndelik bilgilenme durumlarmz zerinde dnerek, enformasyon kavramn daha
ak hle getirmeye ve kavramsal zelliklerini ortaya karmaya aln. Bu deneme, gn-
lk yaamda ok sk kullandmz ancak tm inceliklerini fark edemediimiz enformas-
yon kavramn ve onun bilgisel roln daha anlalr klacaktr.
10
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T
2
Enformasyon kavram,
bilgi asndan,
hammadde olma anlam
tar.
BLG VE NESNELLK
Yukarda belirttiimiz tartmayla ilgili bir dier konu da, bilginin nesnellik kavra-
m ile ilikisidir. Dnmek, inanmak, istemek, arzulamak nasl insana zg zihin-
sel durumlarsa, bilmek de insanlarn gerekletirdii zihinsel bir ilevdir. Ve bizim
yaama dair edindiimiz bilgiler zihinselliimiz iinde barnrlar. Ancak meseleyi
bu ekilde ortaya koymak, bilginin nesnellii balamnda belli bir oranda kafa ka-
rklna neden olabilir. Zihinsel durumlar bizim znelliklerimiz iinde yer alan,
yani zneye ait unsurlardr. rnein ben, ortada belli bir neden yokken, aniden
Brezilyada olmay isteyebilirim. Bu benim znelliimle ilgili ve zihnimin iinde
olan bir durumdur. Veya, son derece mantksz bir ekilde, dnyann aslnda dik-
drtgen prizmas eklinde olduu ynnde gl bir inanca sahip olabilirim. Eer
dnyada zihinler olmasayd, inanlar, istekler ve bilgiler de olmazd. Bu anlamda
her zihinsel durum, tikel bir zihinde veya zihinlerde barnabilir. Peki, eer bu do-
ruysa, zihinsel bir durum olan bilmenin, ayn inan veya arzu gibi, nesnellikten
uzak ve keyfi bir hal olduunu syleyemez miyiz?
Yukarda betimlenen akl yrtme nemli bir soru iareti uyandrr nk biz
bilgi kavramnn znellie ya da keyfilie yakn olmadn dnrz. rnein,
ben Dnya ile Ay arasndaki ortalama uzakln yaklak 384400 kilometre olduu-
nu biliyorum. Bu bilgiyi tuttuum yer, doal olarak, belleim veya zihnimdir. An-
cak bu bilginin benim zihnimde barnmas, onun mutlaka znel olduunu gs-
termez. Bilgi zihnimde tutulsa da, ieriinin veya doruluunun belirlenmesi be-
nim znelliimden ve keyfi tercihlerimden bamsz gerekleir. Eer Dnya ile Ay
arasndaki ortalama uzaklk gerekten 384400 kilometre civarndaysa, bunun ne-
deni kendim veya zihinsellik sahibi olan dier insanlar deil, evrendeki nesnelerin
konumlardr diye dnrz.
Yrtmekte olduumuz bu tartma, bilginin neden olduka ilgin ve kafa ka-
rtrc ynler ieren bir kavram olduunu da ortaya koymaktadr. Eer ben mar-
t kavramn ak hle getirmeye alyor olsaydm, dnyadaki martlara ynelik
aratrmalar yapar ve somut gzlemlerimi baz kuramsal unsurlarla birletirerek
belli bir sonuca ulardm. Veya, eer ilgi duyduum konu, gece grdm rya-
larda gezdiim yerlerin listesini karmak gibi benim znelliimi kapsayan bir du-
rum olsayd, uyandktan sonra kendi belleimi yoklama yoluyla gerekli almay
retmi olurdum. Ancak bilgi kavramnn irdelenmesi, pek ok dier felsefi kav-
ramda olduu gibi, ne nesnel dnyann fiziksel nesneleri zerinde yaplan bilim-
sel aratrmalara, ne de yalnzca benim kiisel hllerimi veya znelliimi ieren
ahsi bir servene benzemektedir.
BLGNN DEER
Bu nitede en son olarak bilgi kavramnn deeri zerine saptamalarda bulunaca-
z. Her ne kadar bilginin deeri kavram yaln ve olduka sradan bir konuya
karlk geliyor izlenimi verse de, aslnda bu kavrama farkl alardan yaklamak
olanakl grnmektedir. Bu ynlerin en nemli olanlarnn hakkn verebilmek ve
tartmay biraz derinletirebilmek iin, bilginin deerini ana balk altnda in-
celeyeceiz. Elbette aada nerilen l ayrmn mutlak olduu ve konuyla ilgi-
lenen herkesin kabul edecei gibi bir varsaymla hareket etmiyoruz. Yine de, bu
boyutun, bilginin deeri sorunsal kapsamnda en temel baz noktalara dein-
diini dnebiliriz.
11
znelerin zihinsel bir
durumu olan bilgi, ierii
nedeniyle nesnel bir yn
tar.
Bilginin farkl anlamda
deeri olduu sylenebilir:
Bilginin yaamsal veya
trsel deeri, bilginin pratik
veya arasal deeri ve
bilginin z deeri.
Trsel Veya Biyolojik Nedenler
Yukarda da ksaca belirttiimiz gibi, insan son derece gelimi bir memeli tr
olarak eitli biimlerde bilgilenme kapasitesine sahip bir varlktr. Bilginin deeri
konusunda en temel dzeyde belirtilebilecek bir nokta udur: Dnyaya dair bilgi-
mizin en kritik ilevlerinden biri, d etkenlerle ba etme, doadan gelecek tehdit-
lere kar bireyin yaamas ve trn devamnn salanmas ynnde etkin rol oy-
namaktr. nsan Bilgisinin Ayrc Nitelikleri balkl blmde, i hllere dair far-
kndalk, doaya ynelik igdsel farkndalk ve renilmi bedensel bilme adla-
rn verdiimiz, tip farkndalk tanmlamtk. Bu tip bilginin, insana zg
kavramsal dnya bilgilerinden farkl ve daha ilkel diyebileceimiz farkndalkla-
ra karlk geldiini belirtmitik. Bu ilkel ya da temel diyebileceimiz bilgiler
yaamn devamna hizmet eder.
rnein, yrtc etobur memelilerle dolu bir ormanda, eer bir ceylan yaknn-
daki otlarn kmldadn fark ettiinde kama refleksi gstermeseydi, yaamda
kalma olasl son derece dk olurdu. lkel bir farkndalk rnei olan evre-
deki sra d devinimleri tehdit olarak alglayabilme, ceylan trnn yok olmadan
devam edebilmesi anlamnda kritik neme sahiptir. Bu temel anlamyla bakldn-
da, bilgi yaam olanakl klar. Belli bir organik gelimilik dzeyinin stne kan
her canl iin bilgi yaamsaldr.
Biyolojik bir tr olan insann yaam mcadelesinde ayakta kalabilmesinde,
kavramsal gerelerle oluturulan bilgilerin de nemli bir rol stlendiini dnebi-
liriz. Elbette modern bilim ve teknolojinin bizi gtrmekte olduu noktann ve or-
taya kard sorunlarn (rnein, doann kirlenme hznn artk baedilemeyecek
bir dzeye yaklamas) bykl ve ciddiyeti tartmasz bir gerektir. Bununla
birlikte, basit bir pusuladan tp bilimi sayesinde ileri dzeye getirilmi tedavi yn-
temlerine kadar pek ok bulu insan trn tehlikelerden koruma, yaam sresini
arttrma ve yaam niteliksel olarak iyiletirme amalarna hizmet etmektedir.
Gndelik veya Pratik Gerekeler
nsann sahip olduu bilgilerin byk bir ksm, eylemsel boyutta yarattklar so-
nular ve nedensel ilikileri nedeniyle deerlidir. Baka bir deyile, bilgi deerlidir
nk hem gndelik hem de bilimsel balamlarda ie yarar. Bu noktada, gnde-
lik veya toplumsal nedenlerin bilgiyi deerli klmas olgusunu incelememiz gere-
kiyor. Pratik veya pragmatik gerekelerden dolay bilginin deerli olmas, yukar-
da incelediimiz trsel veya biyolojik nedenlerden kaynaklanan deerden daha
farkl bir dinamie sahiptir. Yaamsal nedenler yznden ortaya kan deer, bir
anlamda insana verili olan (yani insann doula beraber getirdii) unsurlar ve
olgular kapsar. Buna karn, bilgiyi bizim iin deerli klan nedenlerin ezici o-
unluu, doal koullarmz ve biyolojik alt yapmzdan ziyade, insann bilinli
olarak ortaya koyduu tasarlama ve eyleme girme srelerinin sonular ile ilgili-
dir. Bu kme iine giren gerekeler yani kavramsallatrmay gerektiren, toplumsal
yap iinde szel dolama giren, logos barndran unsurlar, pratik anlamda teleolo-
jik (ereksel) diyebileceimiz bir kimlie sahiptirler.
Bilgi edinmeyi ekici ya da avantajl klan pratik gerekelerin daha somut bir
ekilde anlalmas iin, X konusunda bilgilenmek iyidir nk Y biiminde ku-
rulan cmlelerde Ynin iinin nasl doldurulduuna dikkat etmek yardmc olabi-
lir. Baz tipik rneklere ksaca gz atalm. K aylarnda sokaa kmadan nce me-
teorolojinin hava raporunu dinleriz nk emsiyesiz yakalanmak ve hastalanmak
12
Epi st emol oj i
Bilgi yaamsal ve trsel
nedenlerden dolay
deerlidir.
Bilgi pratik veya ereksel
nedenlerden dolay
deerlidir.
istemeyiz. Belediye seimleri ncesi adaylarn konumalarn takip ederiz nk
bize yarar dokunacak bir adayn seilmesi bizim iin nemlidir. dnyasnn iin-
de olanlar, bilgi sahibi olmann onlar yaptklar ilerde gl kldn ve rakipleri
karsnda avantaj saladn ksa srede kefederler. Ve bazen kuramsal bilgi
edinmenin dl entelektel deil toplumsal-psikolojik yollardan gelir. Daha
ak ifade dersek, zaman zaman insanlar edindikleri tarihsel, fiziksel, sportif, sanat-
sal bilgileri belleklerinde tutmann dln toplumsal takdir veya hayranlk gibi
yollardan alrlar. vg alma ve takdir edilme nedeniyle insann benliinin doyu-
ma ulamas, bilincinde olalm ya da olmayalm, insanlar iin ok nemli bir mut-
luluk kayna ve motivasyon nedenidir.
zetlersek, bilgi edinme isteinin nedeni ounlukla bilgiye duyulan saf arzu
deildir. Gnlk yaamda ve bilimsel/teknolojk balamlarda bilgi bu kadar iimi-
ze yarayan yani, arasal nitelikte bir olgu olmasayd, bizim iin deeri de bu
denli yksek ve kritik olmazd.
Bilginin z Deerine Dayanan Gerekeler
imdi bilgiyi deerli veya arzu edilir klan nc tr nedene gelelim. Bilgi yalnz-
ca doal ve arasal gerekelerle deil, kendi iinde ve kendinden dolay da de-
erli bir kavramdr. Baka bir deyile, belli alardan bakldnda, bilgi sonularn-
dan ve bize salad yararlardan deil, daha dolaysz ve dorudan bir tarzda de-
er kazanr ve bizim iin nemli konuma gelir. Aka grlecei gibi, bu fikir ve-
ya yaklam nemli bir lde felsefi bir temele dayanr. Ancak iin bu boyutuna
gemeden nce, bilginin z deerine dayanan gerekelere daha bilindik bir pers-
pektiften yaklamaya alalm.
Elimizdeki sorunsal daha somut hle getirmek iin yle bir senaryo dne-
lim. Diyelim ki, pek ok insann imrenecei, her ynyle ekici bir yaam srmek-
tesiniz. ok iyi maddi gelir getiren, size zihinsel doyum veren ve toplumsal olarak
da size yksek saygnlk salayan bir mesleiniz var. Gen bir insansnz ve salk-
l bir yaam srmektesiniz. evreniz sizi seven ve sizin de ok sevdiiniz insanlar-
la sarlm durumda. nemli sanatsal yeteneklere ve entelektel birikime sahip bir
insansnz. Baka bir deyile, hem basit bedensel zevkler hem de zihinsel/manevi
doyum anlamnda dolu dolu bir hayatnz var. Byle bir yaam srerken, bir gn
gvendiiniz bir kaynaktan ok arpc bir duyum alyorsunuz. Bu kaynak, dene-
yimlediiniz dnyann gerek deil sanal olduunu, doumunuzdan bu yana tek-
nolojik yntemler araclyla sistematik bir ekilde kandrlmakta olduunuzu, as-
lnda bedene sahip bir insan deil laboratuvarda tutulan ve elektronik uyarmlar
sonucu dnyada yaadn sanan bir beyin olduunuzu size sylyor. Tabii eer
bu doruysa, yaamnz btnyle bir yalan zerine kurulmu demektir. Bu se-
naryoda yle bir gelime daha olduunu varsayalm: Size sz konusu iddiann
gerekten doru olup olmadn bilme ans verilsin. Eer dilerseniz, deneyimledi-
iniz dnyann gerek mi sanal m olduunu ve aslnda bedensiz bir beyin olup
olmadnz kesin bir ekilde renebilirsiniz. Bu trden bir bilgiyi edinmeyi se-
menin basit ve kolay bir seim olacan varsayamayz. Bylesi bir kararn, bir in-
sann verecei en zor kararlardan biri olaca aktr. Eer iddiann doruluunu
renmekten vazgeerseniz, yaamnz her zamanki gibi mutluluk iinde gemeye
devam edecek; ancak eer gerei renme karar verirseniz, yaamnzda sahip
olduunuzu dndnz her eyi kaybetme riski ile kar karya kalacaksnz.
Byle bir durumda oumuz her eye ramen iddiann doruluunu ren-
meyi seerdik. Neden? nk gerei renmenin bizde yaratabilecei olas psiko-
13
lojik ykma ramen, gereklikten tamamen kopma dncesinde oumuza itici
gelen bir yn vardr. Sanal veya yalan bir dnyann sunduu zevkler ve mutluluk-
lar ne olursa olsun, srekli kandrlma hlinde yaamaktansa, gerek dnyann ken-
disini deneyimlemek isteriz. O yzden, yukarda betimlenen tarzda mkemmel an-
cak sanal bir yaam srmekte olan bir insan, iinde yaad dnyann gerek ol-
mayabilecei phesi karsnda bilgilenmeyi ve gerei renmeyi isteyecek ve
kandrlmakta olduu phesiyle yaamaya katlanamayacaktr. Bu durum bize, bil-
ginin zaman zaman rahatsz edici sonular dourma olaslna ramen kendisi iin
arzu edilebilecek bir ey olduunu gsterir. Baka bir deyile, insanlar olumsuz so-
nulara veya skntya neden olsa bile, cahil veya kandrlm bir konumda bulun-
maktansa bir olayn dorusunu veya asln bilme ynnde tercih kullanrlar. Bunun
evrensel bir kural olarak herkes iin ve her durumda geerli olduunu elbette sy-
leyemeyiz. rnein, insanlarn gerekten kama, gerekle yzlememe, hayal dn-
yasna kayma gibi eilimler gstermeleri sradan olaylar olarak gzlemlenebilir. Bu-
na karn, zellikle dnme alkanlklar bulunan insanlarn yaamnda bilginin
arasal deerin tesinde bir anlam ifade ettiini belirtmemiz yanl olmaz.
rdelemekte olduumuz konunun geldii bu noktada, bilginin felsefi deerine
ilikin baz saptamalar yaparak bu niteyi sonlandracaz. Bilgiyi deerli klan un-
surlar irdelerken, en son olarak bilginin z deeriyle ilintili olan gerekelerden
sz ettik ve sonularndan bamsz olarak bilginin kendisi iin istenecek bir ol-
gu veya zihinsel durum olabileceini belirttik. Bu durum, bilgi kavramna felsefi il-
gilerle yaklaan insanlar asndan nemli bir noktay gndeme getirmektedir.
nsanlar bilgi gibi kritik bir kavrama her trl yarar ve sonucundan bamsz
olaraksadece dnsel veya felsefi bir merak yznden ilgi duyabilirler. Bu duru-
mu, bir anlamda, insann logos sahibi veya logos iinde yer alan bir varlk olmasyla
aklayabiliriz. Yukarda da irdelediimiz gibi insan, dier hayvanlar gibi, algsal ye-
tenekleri olan ve dnyadan almaya ak olan bir varlktr. Dahas, insann sahip ol-
duu merak etme yeteneinin de hayvanlarla paylalan bir zellik olduu grle-
bilir. Ancak, bir kedinin merakndan farkl olarak, insann meraknn nitelikleri ve kar-
maklk derecesi onu deimeye ve dnmeye yatkn, kendi varlksal snrlarn her
zaman zorlamaya eilimli bir canlya dntrmtr. Bir rnek vermek gerekirse,
tm canllar bir noktada lmle buluurlar ancak yalnzca insan sonlu bir yaamn an-
lamn merak eder ve lme dair kayg duyar. Benzer ekilde, tm hayvanlar dnya-
y alglayp doann iinde ba etme mekanizmalar kullanrlarken, yalnzca insan al-
gnn tesine geerek eitli bilme, anlama ve yorumlama biimleri gelitirmitir. Ba-
ka bir deyile, insan yalnzca harekette veya eylemde bulunmaz; ayn zamanda hare-
ketlerine st dzey bir yorum getirme istei de gelitirebilir. Bu yorumlama ve anla-
ma istei/yetenei, bilim, felsefe, din, sanat gibi insana zg st dzey (yani ycel-
mi ve incelmi) eylem kiplerinin veya toplumsal alanlarn olumasna neden ol-
mutur. nsann yalnzca nefes alp veren, yiyen, ien, reyen ve benzeri doal ilev-
lerde bulunan bir hayvan olmayp, merakn st snrlarna kabilen bir varla dn-
mesinin en etkileyici davurumlarndan biri, felsefi meraktr. Felsefeyle uraan kii-
ler, rnein, yalnzca iyi veya adil olarak kabul gren davranlarn erevesinde bu-
lunmakla yetinmeyip, iyilik ve adalet kavramlarnn inceliklerine ilikin sorular so-
rar ve ounlukla sorgulanmayan varsaymlar ve fikirleri sorgularlar. Benzer ekilde,
felsefe merak olan insanlar, her gn doal olarak gerekletirdiimiz bilgisel eylem-
lerin dzeyinde kalmayp, bilgi kavramnn incelikleri zerine kafa yormaya ynelir-
ler. nsan olmann bir paras olan merak etme kapasitesinin bir uzants, bu ba-
lamda, bilgiye dair daha st dzey bilgi edinme ve kavraya ulama arzusudur.
14
Epi st emol oj i
Bilgi, yararlarndan
bamsz olarak, kendi
iinde deerlidir.
Bir sonraki nitede inceleyeceimiz gibi bu merak duygusu ve kuramsal sorgu-
lamalar Batnn dnsel dnyasnda epistemoloji ad verilen felsefe alannn orta-
ya kp gelimesine ve bugnk konumuna gelmesine neden olmutur.
Bilgiyi belli bir amaca ynelik olarak veya belli bir kar nedeniyle istemek anlalr bir
durumdur. Ancak bilgi sonularndan bamsz olarak istenecek bir ey olabilir mi? Bilgi-
yi kendisi iin isteme kavram zerinde fikir reterek bu kavram daha ak ve anlalr bir
hle getirmeye aln.
15
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
16
Epi st emol oj i
nsan dier canllardan ayran temel zellikler-
den bazlarn aklayabilmek.
Her ne kadar insann dier gelimi hayvan tr-
leriyle ok sayda ortak yn bulunsa da, bilgi
sz konusu olduunda insan nemli baz nokta-
larda hayvanlardan ayrlmaktadr. nsann doal
dilleri ve simgesel yaplar kullanmas ve bu yol-
la bilgiyi yalnzca belleinde deil bedeninin d-
nda da depolayabilmesi, karmak kavramsal
sistemler gelitirmesine, dier trlerin byk
oranda tesine gemesine ve bilgi/teknoloji ara-
clyla dnyay dntrmesine neden olmu-
tur. Bilgi asndan bizi gelimi hayvan trlerin-
den ayran en temel zellik, doayla ba etme
srelerinde kullandmz mekanizmalarn ig-
dsel durumlardan ibaret olmamasdr. Dier
hayvan trlerine ait canllarn da belli anlamlarda
bildii sylenebilir ancak bilincin ve kavram-
latrmalarn sonucunda ortaya kan bilgiler hay-
vansal bilgiden kategorik olarak farkl olmak du-
rumundadr.
basit farkndalk eidini betimleyip, bunlar
insana zg bilgiden ayrp, insan bilgisi ile lo-
gosun balantsn aklayabilmek.
Bilgi adn verdiimiz zihinsel durum sz ko-
nusu olduunda, ncelikle basit farkndalk
durumunu ayrmak ve tanmlamak doru olacak-
tr. lk olarak, gelimi hayanlarda kendi i hal-
lerini bilme diyebileceimiz bir farkndalk ol-
duunu dnebiliriz. Acktn veya susadn
bilmek bu snfa giren farkndalklardr. kinci
olarak, yn bulabilme gibi durumlarda ortaya -
kan evreye ynelik igdsel farkndalklar
vardr. nc olarak da, deneyim sonucu re-
nilmi bedensel bilmeden bahsedebiliriz. Bisiklet
srerken dengede durabilmek iin belli bir sre
pratik yapmak arttr. Eer bisiklete binmeyi -
renmek iin yalnzca arkada tavsiyelerine kulak
vermek veya bisiklet srme konusunda kitap
okumak gibi bir yntem izlersek baar ansm-
zn dk olaca kesindir. Bu basit veya hay-
vans diyebileceimiz farkndalk tr, nem-
li ilevleri olmalarna karn, insann bilgisel dn-
yasn veya bilgi daarcn en iyi yanstan trler
deildir. nsann bilgi dnyasnn en temel niteli-
i; dilin, kavramlarn ve akln bilinli kullan-
mnn bilgilenme srelerinde temel ve yapc
rol oynamalardr. Bu saydmz unsurlarn t-
m, logos adn verdiimiz bir kavram veya nite-
lii tanmlar. nsan, gelimi bir hayvan olarak,
basit veya temel baz farkndalklara doal
olarak sahiptir. Ancak hayvanlarda bulunmad-
na inandmz logos, insann zihinsel dnyasn
dier canllarn dnyasndan ayran bir boyuta
karlk gelir. zetle dersek, insann kelimelerle
ve kavramlarla ifade edebildii ve st dzey zi-
hinsel srelerin ilevini gerektiren bilgiler, dier
hayvanlarn gerekletiremeyecei bir kategori-
ye aittir.
Bilginin znellik ve nesnellik arasnda nasl bir
dengede durduuna ilikin bir n fikir sahibi
olabilmek.
Her zne zihinsel dnyas kapsamnda eitli bil-
giler tar. Bu anlamda bir eyi bilmek, bir e-
yin doruluuna inanmak veya bir eyi yapma-
ya niyet etmek gibi znenin zihinsellii kapsa-
mnda gerekleen bir olgudur. Ancak, bir eyi
bilmek ile bir eyin doruluuna inanmann ve-
ya bir eyi arzu etmenin birbirinden olduka fark-
l olduu aktr. nandmz ve arzu ettiimiz
eyler konusunda dnyann fiziksel bir balay-
cl yoktur. Bir insan Fatih Sultan Mehmetin
hl yaadna inanabilir veya aalarn ikola-
tadan yaplm olmasn dileyebilir. Bilgi ise fark-
l bir zihinsel durumdur. Eer bir arkadanz Fa-
tih Sultan Mehmetin hl yaadna inanyo-
rum derse, onun iddiasnn akl d olduunu
syleyebilirsiniz ancak Hayr, buna inanmyor-
sun gibi bir ifadeyle arkadanza kar kamaz-
snz. Buna karn Fatih Sultan Mehmetin hala
yaadn biliyorum iddiasnda bulunan bir ki-
inin durumu olduka farkldr. Bilgi iddiasnda
bulunan bir insan, dnyada gerekten ne olup
bittiini doru aktarma ykmllne girmi
demektir. O yzden, Kedilerin utuuna inan-
yorum. cmlesi o insann kendi kansn aktar-
ma anlamnda znel bir ifade iken, Kedilerin
utuunu biliyorum cmlesi dnyann nesnel
yapsnn nasl olduunu aktarma iddias nede-
niyle nesnel bir yn olan bir ifadedir. Bu durum
bilgi kavramnn incelikler ieren ve karmak bir
yaps olduunu da gstermektedir.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
17
Bilginin deerinin farkl boyutlarn ayrp bun-
lara ilikin aklama getirebilmek.
Bilginin birden ok anlamda deerli olduunu
dnmek olanakl grnmektedir. lk olarak,
bilmenin veya farkndaln, ok temel bir an-
lamda, bir tre ait canllarn yaamlarn ve trle-
rini devam ettirebilmeleri asndan deer tad-
n belirtebiliriz. kinci olarak, yaamn pratik
boyutu asndan, bilgi sonular itibaryla deer-
lidir. Bilgi sahibi olan insanlar, genel olarak, da-
ha baarl ve daha avantajl bir konuma gelirler.
Toplumsal alanda bilginin arzu edilen bir ey ol-
masnn temel aklamas da budur. Ancak bu iki
nedenin dnda bilgiyi deerli klan baka bir
boyutun olup olmad nemli bir soru olarak
karmza kmaktadr. Daha ak olarak ifade
edersek, bilginin yalnzca kendi iinde bir deer
olup olmad zerinde dnlmesi gereken bir
tartma konusu sunmaktadr. Hi bir grnr
yarar olmasa bile biz yine de bilgilenmeyi ve
gerekleri bilmeyi ister miydik? Bu soruya belki
bazlar hayr diyerek yantlayacaktr. Ancak u
da bir gerektir ki, pek ok bilinli insan cahil
kalmaktan veya dnyaya ilikin byk oranda
yalan-yanl bilgilerle yayor olmaktan mutlu ol-
mazd. Dahas, yalanlara inanmann ok byk
avantajlar da olsa da, insanlarn ou doru bil-
giler edinmeyi ve gereklerle balarnn kopma-
masn tercih ederdi. Bu yzden, bilginin nc
bir tr deer ierdiini, yani sonularndan ba-
msz bir ekilde kendi iinde deerli olarak da
grlebileceini belirtebiliriz.
4
A M A
18
Epi st emol oj i
1. Aadakilerden hangisi insann ayrt edici bir zel-
liidir?
a. nsan bedeninin doann bir paras olmas
b. nsann algsal kapasitelerinin olmas
c. nsann karmak zihinsel niteliklere sahip olmas
d. nsan bedeninin yerekimi gibi doa kanunlar-
na uymas
e. nsann be duyuya sahip olmas
2. Aristoteles aadaki grlerden hangisini savun-
mutur?
a. Canl varlklar hareket etme ve deime potansi-
yeline sahiptir.
b. Canl varlklar yer ekimi kanununa aykr hare-
ket edemezler.
c. Cansz varlklar hareket etme ve deiim bala-
tabilme potansiyeline sahiptir.
d. Cansz varlklar yer ekimi kanuna aykr hare-
ket edemezler.
e. Cansz varlklar hareket etme ve deime potan-
siyeline sahiptir.
3. Aadakilerden hangisi i durumlara ya da hllere
ilikin farkndalk rneidir?
a. Bir insann bahede yeni kesilen imenlerin ko-
kusunu almas
b. Kularn g srasnda ynlerini bulma yetenei-
ne sahip olmas
c. Bir insann evrenin byklnn bilincine var-
mas
d. Bir insann cannn skldnn farkna varmas
e. Bir insann gnein konumuna bakarak gnn
hangi zamannda olduunu tahmin etmesi
4. Aadakilerden hangisi renilmi bedensel bil-
me rneidir?
a. Bir insann gmleine dkmeden ieden sv
iebilmesi
b. Bir insann taklmadan ve hzl bir ekilde 100e
kadar ikier ikier saymas
c. Bir insann Gne Sistemi'ndeki gezegenleri ek-
siksiz bir ekilde belirtmesi
d. Kularn havalarn soumasyla birlikte gneye
doru g etmeye balamas
e. Bir insann ilkokula balad gn anmsamas
5. nsan bilgisinin logos ierdiini sylemek, aadaki
sonulardan hangisini dourmaz?
a. Dnya bilgimizin akla uygun bir yap iermesini
b. Dnya bilgimizin yalnzca alglardan gelen bilgi-
ye dayanmasn
c. Dnya bilgimizin mantksal ilevleri gerekli
klmasn
d. Dnya bilgimizin szel bir yn olmasn
e. Dnya bilgimizin gerekelendirme ve aklc yol-
lardan destekleme sreleri iermesini
6. Aadakilerden hangisinin insann tarihsel serve-
ninin bir paras olma olasl dktr?
a. nsann yrtc hayvanlarn sahip olduu doal
avantajlara sahip olmamas
b. nsann dier hayvanlarda olmayan baz st d-
zey niteliklere sahip olmaktan dolay avantajl
konuma gelmesi
c. nsann simgesel yaplar kullanarak hayvanlarn
sahip olmad belli avantajlar salam olmas
d. Simgesel yaplarn modern insann ikinci bir do-
as konumuna gelmesi
e. nsann grme gibi algsal yetilerinin tarihsel ge-
liim srecinde dier hayvan trlerinden avan-
tajl konuma gelmesine neden olmas
Kendimizi Snayalm
19
7. Sradan bir evcil kedi iin aadaki nermelerden
hangisi en uygun ifadeyi ierir?
a. Bir kedi kavramlar kullanma yoluyla evresini
anlar ve bilir.
b. Bir kedinin bilgisel yaps insanlarnkinden nite-
liksel olarak farkl olabilir.
c. Bir kedinin kavramlar onun algsal sreleri so-
nucu oluur.
d. Kavramsallk asndan bir kedi ile insan arasn-
da temel bir fark yoktur.
e. Bir kedi zek veya zihin sahibi olmamas dola-
ysyla mekanik bir alete benzer.
8. Enformasyon kavramna ilikin adaki ifadelerden
hangisi dorudur?
a. Enformasyon ve bilgi e anlaml deyimlerdir.
b. Bilgi, enformasyonun miktarnn artmas ve bi-
rikmesi sonucu oluur.
c. Enformasyon, gerekelendirme ile e anlamldr.
d. Enformasyon sahibi olan bir insan mutlaka bilgi
sahibi olmayabilir.
e. Enformasyon, bilgisel ham madde olma kavra-
mnn tesinde bir anlam tar.
9. Bilgi-nesnellik ilikisi iin aadakilerden hangisi
geerlidir?
a. Bilgi insanlarn kiisel olarak tercih ettikleri zi-
hin durumuna verdikleri addr.
b. Neyin bilgi olduu ve neyin olmad konusun-
da belirleyici olan, her znenin kendine zg
seimleridir.
c. Bilginin ierii znel tercihlerden bamsz bir
yn tar.
d. Bilgi ile inan e anlaml deyimlerdir.
e. Bilgi temel olarak arzuya benzeyen bir zihinsel
durumdur.
10. Bilginin z deerini ortaya koymas asndan
aadaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. Bilgi sahibi olmak doada yaam ansmz artrr.
b. Bilgi sahibi olmak genelde sonularndan ba-
msz olarak deer tar.
c. Bilgi sahibi olan insanlar doada hedeflerine da-
ha kolay ular.
d. Bilgi sahibi olan insanlar toplumsal alanda daha
fazla kabul grrler.
e. Bilgi sahibi olmak doal bir trn devam iin
yksek deer tar.
Gelenek, insan varlndan, bir ussal hayvan olarak
sz eder. Yani tm hayvanlarn en zekisi. Usla ne anlat-
mak istediimizi, hayvanlar a priori darda brakmak-
szn yeterince geni olarak yaln bir biimde belirle-
mek kolay deildir...ngiliz filozof Roger Scrutonun ok
gzel belirttii gibi, Usun ve ussalln tanmlar byk
lde deiir; ylesine deiir ki, insanlarla hayvanlar
arasndaki ayrm us terimleriyle tanmlamaya alr-
ken, filozoflar gerekte usu, insanlarla hayvanlar ara-
sndaki ayrm olarak tanmlarlar. lk yaklam olarak,
usun, insann kendisi iin belirledii amalar gerek-
letirmenin en etkin aralarn bulma yetenei olduu-
nu syleyelim. Bu anlamda, hayvanlarn da kendi usla-
r olduu, yaamlarn korumak, trlerini srdrmek
iin zekice stratejiler gelitirdikleri aktr. Doal olarak,
hibir hayvan atom bombas retmez, bilgisayar da kul-
lanmaz, ama bu, onlarn zeka eksikliinden mi ileri ge-
lir, yoksa bunlara gereksinim duymaylarndan m? Ya-
amak iin, ileri sonunda karmaklatrmakszn, yal-
nzca en kanlmaz olan yapmann yetersiz zeka belir-
tisi olduunu syleyebilir miyiz? Hayvan zekasyla in-
san zekas arasndaki ilk fark burada: zeka hayvanlarn
gereksinim duyduklar eyi salamalarna yarar; buna
karlk biz insanlarn yeni gereksinimler kefetmemize
yarar. nsan doymak bilmez bir hayvandr, yaamnn
ufkunda baka gereksinimlerin belirdiini grmeksizin
baz gereksinimlerini doyurma yetisine sahip deildir.
Baka biimde sylersek: hayvan usu, belirlenmi, sap-
tanm belli amalar gerekletirmenin en iyi yollarn
aratrr; insan usu ise belirlenmi amalar gerekletir-
meye alr, ama ayn zamanda, ne denli belirsiz ya
da saptanmam olursa olsun, yeni amalar gerekle-
tirmenin yollarn da arar...
Hayvanlarda zeka, yalnzca, onlar gereksinimlerine ya
da temel yaamsal amalara ynlendiren igdlerinin
hizmetindedir. Baka bir deyile, hayvanlarn davranm
yalnzca ematik olarak yineledikleri bir durumlar ba-
lamna yant verir besin, iftleme, savunma vb. ge-
reksinimibunun nemi, bireysel seime deil, trn
yaamn srdrmesine baldr. gdlerin hizmetin-
deki zeka byk bir etkinlikle iler, ama hibir zaman
yeni bir ey icat etmez. Kukusuz baz primatlar yiye-
cek elde etmek ya da dmandan korunmak iin zeki-
ce yollar bulurlar, hatta bunlar grup iinde yaymay ba-
arrlar. Ama uralarnn temelinde deimez bir bi-
imde ilksel igdsel model yatar. Buna karlk, biz
insanlar zekamz igdlerimizi doyurmak iin oldu-
Okuma paras
20
Epi st emol oj i
unca, yeni gereksinim biimlerini yorumlamak iin de
kullanrz: beslenme gereksiniminden, gastronomi e-
itliliini gelitiririz, iftlemeden erotizme varrz, sa-
vunma igdsnden savaa alrz vb. Hayvanlarda
trn, trn karnn, trn genetik yaant birikiminin
ok byk nemi vardr, bireyin ve onun zel yaant-
snn zel amalarnn ise hemen hemen hi nemi yok-
tur. yle grnyor ki, hayvanlar daha doarken ya-
amlar boyunca reneceklerinin ounu bilerek do-
uyorlar, oysa insanlarn hemen hemen her eyi sonra-
dan rendiklerini syleyebiliriz: bu farkn altn iz-
mek iin, kimileri, hayvansal (nceden belirlenmi)
davranm karsnda, insansal (nceden belirlenme-
mi, zgr) davrantan sz ederler, bu terminolojik
ayrm pek de aydnlatc olmayabilir de.
Kesin olan bir ey varsa, o da u: hayvanlar, her za-
man yaptklar, onlara ar yenilikler sunmayan eyleri
iyi yapmay bilirler, oysa biz insanlar onlardan ok da-
ha fazla lp bier, yanlr, ama buna karlk koullar-
da meydana gelen kkl deiikliklere daha iyi yant
vermeyi biliriz. Bir hayvan, trne zg igdden
olumsuz bir sonu alrsa, onun yerine kendisinin -
rendii ya da icat ettii bir baka ey koymay glkle
baarr. Bunu, Galli mizah Julio Camba, bir yumuak-
a trnden sz ederken ok ho bir rnekle aklyor.
Bu hayvan kumsalda kum altnda yaar, ininden k-
mak iin kumun stnde bir kk delik brakr. Sular
ykseldiinde, beslenmek iin kumun altndan kar.
Onu avlamak iin, pusuya yatt deliin azna bir neb-
ze tuz konur, bylece deliin deniz suyuyla rtl ol-
duuna inandrlr, dar kmas salanr. btn yaz
onu avlamak iin zavall yumuakay ylesine arttm
ki, diye anlatyor Julio Camba, deniz ykseldiinde,
zavallck bunun benim koyduum tuz taneciiyle ilgili
olduunu sanyor, deliin azna gerekten tuz koydu-
umda da, denizin ykseldiine inanyordu, igds-
ne gvenini yitiren hayvan gitgide dnen bir yarata
dnt; artk rastlantyla bile olsa yapmak istediini
baaramyordu! aka bir yana, gerek u ki, o yumu-
akann dt durumda...bir insan olsayd, denizin
gelgitini dorulamak iin bir ey icat ederdi...ya da al-
kanlklarn ve beslenme dzenini deitirmeye alr-
d...Biyolog Johannes Uexkll, bir sinein dnyasnda
yalnzca sinekle ilgili eylere, bir denizkestanesinin
dnyasnda ise, yalnzca denizkestanesiyle ilgili eyle-
re rastladmz sylemitir. Buna karlk, biz insanlar
kendimizi nesnelerden uzaklatrma, biyolojik olarak
kendimizi onlardan ayrma, onlar kendi nitelikleri olan,
ok kez bizim gereksinimlerimiz ya da korkularmzla
hi iliii olmayan nesneler gibi grme yeteneine sa-
hibiz. Bu nedenle baz ada filozoflar...hayvanlarn
iinde yaadklar ortam ile biz insanlarn iinde yaad-
mz dnyay birbirinden ayrrlar...Hayvanlarn orta-
mnda yansz hibir ey yoktur, her ey trn varln
srdrebilmek iin gereksindii eyin yararnadr ya da
ona kardr; insanlarn dnyasnda ise her ey bulunur,
insanlarla hibir iliii olmayan ya da artk hibir iliii
kalmam, yitirmi olduklar ya da henz erimedikleri
eyler bile...Gerek u ki, ne olursa olsun, hayali bir zo-
olojik bahede homo sapiensin yaam koullarn, onun
doal ortamn yeniden yaratmak olanaksz olurdu. Bi-
zim doal ortammz btn ortamlarn btn; varolan,
artk varolmayan, henz varolan her eyden olumu
bir dnyadr. Srekli olarak deimekte olan bir dnya-
dr. Yalnzca yarasalarn ve yumuakalarn deil, em-
panzelerin, bize ok daha fazla benzeyen teki hayvan-
larn yaam biimleri de, birbirlerinden binlerce kilo-
metre uzaklkta yaasalar bile temelde ayndr; buna
karlk, birka yz metrelik bir uzaklk (hepimiz ayn
biyolojik tre ait olsak da) insan gruplarnn davran
biimlerini deitirmeye yeter. Niin?
Her eyden nce, dilin varlndan tr. nsan dili
(herhangi bir insan dili), hayvan dilleri denen diller-
den, insan fizyolojisinin, teki primatlardan ya da me-
melilerden farkllnda oranla ok daha derinden fark-
ldr. Dil sayesinde, artk varolmayan ya da henz va-
rolmayan eylerin insanlar iin nemi vardr...Varola-
mayan eylerin de! Hayvan dilleri denen diller her za-
man trn biyolojik sona eriine gndermede bulunur:
ceylan yaknlarda bir aslan ya da bir yangn olduu ko-
nusunda trdelerini uyarr, arnn dnp durular, bal
alnacak ieklerin nerede, hangi uzaklkta olduu ko-
nusunda arkadalarna bilgi verir vb. Ama insan dilinin
nceden belirlenmi bir ierii yoktur, hangi konuda
olursa olsun konumaya yarar- imdi ya da gelecekte-
ayn zamanda henz olmayan eyleri icat etmeye ya da
olabilecek eylerin olanakllna yahut olanakszlna
gnderme yapar. nsan dilinin anlamlar, soyutlamalar-
dr, maddi nesneler deil...
nsan dilinin belirgin zellii, znel duygular normal
olarak, herhangi bir baka hayvanda olduu gibi, devi-
nimler, tavrlarla da dile getirilebilen korku, fke, ho-
nutluk aa vurma olana salamas deil, bakalar-
nn bizimle paylatklar bir belirlenmi gereklikler
dnyasn nesnelletirmesidir. Bazen, bir yz burutur-
mann ya da bir omuz silkmenin, herhangi bir szel ile-
tiden ok daha fazla anlatabilecei sylenir. Belki de
bunlar, iimizde olup biteni daha iyi dile getirirler, ama
21
kukusuz bizim dmzda olanlar dilden daha iyi ilete-
mezler. Dilin baat grevi dnyadaki beni aklamak
deil, dnyay anlamama ve ona katlmama yardmc
olmaktr...
Ne olursa olsun, Ernst Cassirerin ok tannm a-
da dnrlerden bir bakas insan simgesel bir
hayvandr demekte hakl olduu aktr. Simge ne-
dir? Bir fikri, bir duyguyu, bir istei, bir toplumsal t-
reyi temsil eden bir iaret. Ayn zamanda, insan toplu-
munun yeleri tarafndan stnde uzlamaya varlm
geleneksel bir iaret; dumann atein varln gster-
mesi ya da bir hayvann ayak izlerinin, o hayvann ora-
dan getiini belirtmesi gibi, baka bir eyin varln
gsteren doal bir iaret deil...Simgeler fizik gerekli-
e yalnzca dolayl olarak gnderme yaparlar, ama bu-
na karn zihinsel, dnlm, tasarlanm, anlamlar-
dan oluan, az ya da ok bilgili primatlar olarak deil,
yalnzca insanlar olarak iinde yaadmz bir gerekli-
i dorudan doruya belirtirler. Sylenceler, dinler, bi-
lim, sanat, politika, tarih, doal olarak felsefe...btn
bunlar, en stn simgesel sistem olan dile dayal simge-
sel sistemlerdir. ylesine deer verdiimiz yaam ya da
ylesine korktuumuz lm de yalnzca fizyolojik olay-
lar deil, ayn zamanda simgesel srelerdir: bu neden-
le bazlar fiziksel yaamlarn varolusal simgeleri sa-
vunmak iin feda etmeye hazrdrlar, bedenin lmn-
den daha ok korktuumuz simgesel lmler de vardr.
Kaynak: Fernando Savater (2001). Yaam Sorular,
eviren: adan Karadeniz. stanbul: letiim Yaynlar, s.
110-123.
1. c Yantnz doru deilse, nitenin nsan Bilgisi-
nin Ayrc Nitelikleri ksmnda yazlanlar yeni-
den okuyun. nsan zel klan nemli baz yn-
leri hatrlayacaksnz.
2. a Yantnz doru deilse, nitenin nsan Bilgisi-
den gzden geirin. Aristotelesin canllara at-
fettii temel zellikleri zel klan ynleri oku-
yacaksnz.
3. d Yantnz doru deilse, nitenin nsan Bilgisi-
den okuyun. hllere ilikin farkndaln ne
anlama geldiini anmsayacaksnz.
4. a Yantnz doru deilse, nitenin nsan Bilgisi-
den okuyun. renilmi bedensel bilginin tari-
fini hatrlayacaksnz.
5. b Yantnz doru deilse, nitenin Bilgi ve Lo-
gos ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Bil-
ginin logos iermesinin tam olarak ne anlama
geldiini anlayacaksnz.
6. e Yantnz doru deilse, nitenin nsann Tarih
indeki Bilgisel Serveni ksmnda yazlanlar
yeniden okuyun. Algsal yetilerimizin bizi dier
hayvanlardan ayrdedici bir rol stlenmedikleri-
ni anmsayacaksnz.
7. b Yantnz doru deilse, nitenin nsann Tarih
indeki Bilgisel Serveni ksmnda yazlanlar
yeniden okuyun. Hayvanlarla insanlarn bilgisel
yaplarnn farkl olabilecekleri ynnde yap-
lan vurguyu fark edeceksiniz.
8. d Yantnz doru deilse, nitenin Bilgi ve En-
formasyon ksmnda yazlanlar yeniden oku-
yun. Enformasyon ve bilgi kavramlar arasnda-
ki niteliksel fark hatrlayacaksnz.
9. c Yantnz doru deilse, nitenin Bilgi ve Nes-
nellik ksmnda yazlanlar yeniden okuyun.
Bilginin znel ya da keyf olmayan bir boyutu-
nun olmas gerektii konusunu anmsayacaks-
nz.
10. b Yantnz doru deilse, nitenin Bilginin De-
eri ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Bil-
ginin z deerinin dier deer trlerinden fark
konusunda salam bir fikir sahibi olacaksnz.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
22
Epi st emol oj i
Sra Sizde 1
Gnlk yaamda bu konu zerinde ok fazla dn-
mesek de, insann sahip olduu bilgilerin ounun as-
lnda olduka karmak sreler gerektirdii ve dier
canllarn kapasitelerini olduka aan nitelikler barn-
drd kesindir. Hayvanlarn doada gerekletirdii
baz etkileyici eylemleri dnelim. Bir kuun aa te-
pesinde sabrla yuva yapmas veya su samurlarnn akar-
sular zerinde barnma ve beslenme amal olarak ba-
raja benzeyen snaklar oluturmalar, hem bilgi sahibi
olmann hem de onu uygulama becerisinin rnei ola-
rak grlebilir. Ancak igdsel olarak gerekletirilen
bu eylemlerin bir gkdelen veya uak yapmaya benze-
medii de aktr. Bu balamda, kavramlar ve simgeler-
le dnebilen ve bilgi edinebilen insann canllar iin-
de zel bir yere sahip olduu kesindir. Kendinize u
soruyu sorun: Her mevsim doal bir ekilde yuva ya-
pan bir kuun veya su samurunun herhangi bir yuva
yapma rneinde rettii yapya bir farkllk, eitlilik
veya zenginlik katmas (daha dorusu, bunlar yapma-
ya karar vermesi) olanakl mdr?
Sra Sizde 2
Bir insann enformasyon almaya ak olmas ve enfor-
masyon kanallarn srekli kullanyor olmas o kiinin
bilgili olduunu gsterir mi? Bu iliki mutlak deildir.
Diyelim ki, komu lkelerden birinde devam etmekte
olan bir savaa ilikin olarak savan taraflarndan bol
miktarda deme ve aklama geliyor. Ayrca nternet si-
teleri ve televizyonlar srekli olarak savan farkl yn-
lerini, farkl alardan yanstyorlar. Bu tr enformasyo-
nu eksiksiz olarak belleinde biriktiren bir insan, eer
bu ilevin tesine ok fazlaca gemiyorsa, tam anlamy-
la bilgili olmayabilir. Ne de olsa, ham veri almak ve bel-
lekte tutmak bir bilgisayarn ve (eer veriler kavramsal
unsurlar ve derinlikler iermiyorsa) belki bir hayvann
da yapabilecei bir eylemdir. Fakat bilgi sahibi olan z-
neler, genel olarak dersek, enformasyon araclyla ge-
len ham madde zerinde ilgin ve karmak ilemler
yapabilme yeteneine sahip olmak durumundadr. Bir
rnek vermek gerekirse, enformasyonu salayan kay-
naklarn gvenilirlii konusunda yarglarda bulunabil-
mek ve deerlendirmeler yapmak, veri toplamann te-
sine geen bir faaliyet trn gerekli klar.
Sra Sizde 3
Gnlk yaamda bilginin nemi konusunda karlat-
mz rnekler genel olarak bilgiden salanabilecek ya-
rarlar erevesinde ekillenir. Bilgi sahibi olan insanla-
rn, hem i dnyasnda yer edinme ve baarl olma hem
de toplumsal alanda popler olma asndan bilgisiz
insanlardan daha avantajl bir konumda olaca aktr.
Ayrca bilginin doada sa kalabilme anlamnda yarar-
lar olaca da aktr. Peki, eer avantaj salayan yn-
leri karlrsa, bilginin yine de kendisine zg bir de-
eri olduundan bahsedebilir miyiz? Bu soruya evet
yant veren insanlar genelde akln kullanmna ve ya-
amda belli bir bilin gelitirmeye deer veren kiiler
olurlar. Bu adan bakldnda bilgi, insan daha zen-
gin veya daha takdir gren bir insan yapmasa bile arzu
edilebilecek bir durumdur. Bilgisizlikle veya yanl bil-
gilerle dolu bir yaam bazen daha rahat, daha skntsz
ve daha ekici grnebilir. Buna karn, insan yalnzca
rahatlk ve basit zevkleri hedefleyen bir canl deildir.
rnein, bir bilim insannn iinde yaadmz evrenin
yapsna ilikin ok artc ve her adan ok aydnlat-
c bir bulu yaptn, evrene dair bir bilinmeyene yant
getirdiini varsayalm. Bu bilginin o bilim insan iin te-
mel neminin ve deerinin, o buluun getirecei para
ve poplerlik olduunu dnmemiz aklc mdr? ini
zevkle ve akla yapan bilim insanlarnn yaamlar ince-
lendiinde, buna verilecek yantn genelde hayr oldu-
u grlr. Bilgiyi hedeflemek ve bilgi edinmekten haz
duymann, en azndan biz insanlar iin, avantajlarn-
dan bamsz bir ynnn ve deerinin olduu aktr.
Sra Sizde Yant Anahtar
23
Allen, B. (2004). Knowledge and Civilization. Oxford:
Westview.
Arslan, A. (2005). Felsefeye Giri. stanbul: Adres
Yaynlar.
Barnes, J. (1984). Complete Works of Aristotle.
volumes I and II. New Jersey: Bollingen.
Blackburn, S. (1999). Think: A Compelling
Introduction to Philosophy. Oxford: Oxford
University Press.
Denkel, A. (2003). Bilginin Temelleri. Ankara: Doruk
Yaymclk.
Descartes, R. (1967). lk Felsefe zerine Metafizik
Dnceler. eviren: Mehmet Karasan, 3. bask,
stanbul: M.E.B. Yaynlar.
Fuller, S. (2007). The Knowledge Book: Key Concepts
in Philosophy, Science and Culture. Stocksfield,
UK: Acumen.
Guillen, M. (2003). Dnyay Deitiren Be Denklem.
eviren: Grsel Tanrver, Ankara: TBTAK
Yaynlar.
Morris, D. (1967). The Naked Ape: A Zoologists Study
of the Human Animal. New York: McGraw-Hill.
zlem, D. (2009). Kltr Bilimleri ve Kltr
Felsefesi. Ankara: Dou Bat Yaynlar.
Pears, D. (2004). Bilgi Nedir? eviren: Abdlbaki Gl,
Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.
Platon (2002). Devlet. eviren: Hseyin Demirhan,
stanbul: Sosyal Yaynlar.
Russell, B. (1948). Human Knowledge: Its Scope and
Limits. London: George Allen & Unwin.
Yararlanlan ve Bavurulabilecek
Kaynaklar
Kuramsal bir alma alan olan epistemolojinin ne tr bir ilevi yerine getir-
diini aklayabilecek,
Epistemolojinin Bat Felsefesinde iki bin yl akn sredir urat temel ko-
nular kendi cmlelerinizle ifade edebilecek,
Epistemoloji alannda ska kullanlan baz temel kavramlar aklayabileceksiniz.
erik Haritas
Kuram
Bilginin kayna
Felsefe tarihi
Norm
nerme
Bilisel
nan
Kant
Gereke
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji
Epistemoloji Nedir?
GR
KURAMSAL BR LEV OLARAK
EPSTEMOLOJ
EPSTEMOLOJNN TEMEL
KONULARI VE SORUNLARI
FELSEFE TARH VE EPSTEMOLOJ
EPSTEMOLOJK ZMLEMENN
BAZI ANAHTAR KAVRAMLARI
2
EPSTEMOLOJ

GR
Bilimlerin adlarnn genellikle loji ile bittiini oumuz bilsek de, bu adlarn o
alana ilikin ilgin ipular verebileceini pek dnmeyiz. Aslnda bazen bu
ipular aka gzmzn nndedir: Sosyoloji deyimini sosyal kavram ile
badatrp bunun da toplumsallkla ilgili olduunu karmak grece olarak
kolaydr. Benzer bir durum psikoloji deyiminde yer alan psiko iin de
sylenebilir. (nsanlarn ou, hayatnda en az bir kez iinde bir psikopatn yer
ald korku filmi izlemitir ve buradan da psikonun ruh veya zihinle ilgili bir
tarafnn olduunu karabilirler.) Bazen, loji ile biten alann ne olduu aktr,
ancak lojiden nce gelen blmn ne olduundan emin olamayz. Astrolojinin
burlarla ve fallarla ilgilenen bir alan olduunu tahmin etmek kolaydr ancak
astro deyiminin Yunanca yldz anlamna geldiini az kii bilir. Bazen de, hem
o deyimin ne olduunu bilmeyiz hem de kelimenin iinde yer alan unsurlar bize
herhangi bir ipucu vermezler. Ornitolojinin kubilimi anlamna gelebileceini
dnmek zordur. Dahas, felinoloji (kedileri aratran bilim dal) veya areoloji
(Mars gezegenini aratran bilim dal) gibi alanlarn var olduuna inanmak olduka
zordur. Epistemolojinin durumu da tannabilirlik ve poplerlik asndan biraz
Marsbilim veya kedibilim gibi bir konumdadr. Bununla birlikte, hem felsefeyle
hem de bilim/sanatla ilgilenen insanlar almalarnn bir noktasnda bu nemli
deyimle ve deyimin ardndaki dnsel alanla, yani bilginin lojisi ile, bir ekilde
karlarlar. Epistemolojinin Bat felsefesinde yaklak 2500 yllk bir gemii vardr
ve bu alanda gnmze dek retilen dnceler ok byk bir fikirsel birikime
karlk gelmektedir.
Felsefenin bilgi kavram ile uraan dalna epistemoloji ad verilir. Epistemo-
loji dilimize bilgibilim, bilgi kuram veya bilgi felsefesi olarak da evrilmektedir.
Genel olarak ifade edersek, epistemoloji bilginin olanaklln, yapsn, kaynakla-
rn, snrlarn ve kavramsal bileenlerini irdeler. Yunanca episteme ve logos ke-
limelerinin birleiminden oluan epistemoloji deyiminde yer alan logos un ak-
lama, gereke, mantk, sz ve bilim gibi anlamlara geldiinden, nceki
nitede sz etmitik. Episteme kelimesi ise, genelde bilgi olarak evrilir. Ancak
kitabn ilerleyen blmlerinde de greceimiz gibi, bu evirinin nitelenmesi ve ta-
rihsel baz aklamalarla ieriinin doldurulmas gerekmektedir.
ncelikle, epistemoloji kelimesini Trkeye evirme abalarnda karlalan
zorluklardan bahsedelim. Bilgibilim deyimi dilimize artk olduka yerlemi ol-
masna karn, bu deyim felsefenin bir alt alann sanki bir fiziksel veya sosyal bi-
Epistemoloji Nedir?
lim kimliinde betimliyormu izlenimi vermesi itibaryla yanltc bir yn tamak-
tadr. Epistemoloji genelde kavramsal irdelemelerin egemen olduu bir alan ola-
rak ortaya km ve kavramsal kimliiyle gnmze tanmtr. O yzden, ar-
lkl olarak deneyimsel, gzlemsel ve deneysel boyutta i gren bilimlerden ol-
duka farkl bir yapda olduu gzden kamamaldr. Bu durum, epistemolojinin
bilim kelimesiyle aklanmasnn veya tanmlanmasnn sakncalarn sergilemek-
tedir. Sz konusu sorunsaln Almanca gibi dillerde biraz daha farkl bir grnm
sergiledii dnlebilir ancak dilimiz asndan bilgibilim deyiminin uygun ol-
duu phelidir.
Epistemoloji iin bilgi kuram ve bazen de bitiik olarak bilgikuram
deyiminin kullanlmas ise, Bat dillerindeki dilsel uygulamalara uygunluk asn-
dan tercih edilebilmektedir. (rnein, ngilizcede hem epistemology hem de
theory of knowledge deyimi yaygn olarak kullanlmaktadr.) Her ne kadar bil-
gi kuram iyi bir eviri seenei gibi grnse de, aslnda zerinde bir para d-
nldnde kayda deer bir saknca barndrd grlebilir. Kuram veya teo-
ri kelimesi ounlukla belli bir aratrma alan ve disiplini iindeki farkl kavram-
sal ereveler veya paradigmalar iin kullanlr. rnein, fizik alannda Newtonn
kuram uzun sre etkisini srdrm ve ardndan 20. yzylda yerini Einsteinn
Grecelik Kuramna brakmtr. Felsefenin alt alanlarnda da durum farkl deil-
dir. Etik, metafizik ve epistemoloji gibi alanlarda farkl kuramlar birbiriyle yar-
makta ve karlkl olarak argmanlar ve kar argmanlar retmektedirler. Durum
byleyken, bilgi kuram ifadesini kullanmakta kafa kartrc bir yn olduu
aktr nk aklmza doal olarak hangi bilgi kuram? sorusu gelir. Bu ve
benzeri nedenlerden dolay, bilgikuram veya bilgibilim yerine bu kitapta epis-
temoloji deyimini tercih edeceiz.
KURAMSAL BR LEV OLARAK EPSTEMOLOJ
Bu etimolojik (kelime kkensel) irdelemelerden sonra, epistemolojinin doasna
ilikin olarak belli kavramsal sorgulamalara ve aklamalara geebiliriz. lk ola-
rak, yukardaki paragrafta da deindiimiz kuram konusuna dnelim. Episte-
molojinin bilgi kavram zerine gelitirilen kuramsal bir alma tr olduu-
nu belirtmitik. Farkl bilim dallar, bilgi edinme, bilgi daarcn geniletme ve
bilginin bilimsel niteliini ykseltme gibi amalar gderken, epistemoloji bilgi
kavramnn kendisine kuramsal bir bak getirmeyi hedefler. Baka bir deyile,
epistemoloji bilgi daarcmza yeni bilgiler eklemektense, bilgiyi felsefi adan
mercek altna alr. Bu trden ifadeler, doal olarak, felsefe metinleriyle ve felse-
fi sorunsallarla ilk kez karlaan insanlar iin kafa kartrc ve aklanmas ge-
reken bir durum sunar. O hlde, sorgulamalarmzn ve aklamalarmzn bu ilk
aamasnda soruyu u ekilde soralm: Epistemoloji tam olarak nasl bir kuram-
sal abadr?
Epistemolojinin kuramsal abasnn tek bir tip veya snf altnda toplanabi-
leceini dnmek hata olur. O yzden, bilgi zerine yrtlen felsefi almala-
rn nasl eitlilikler ve kuramsal renkler ierdii konusuna nmzdeki sayfalarda
dneceiz. imdi bir sreliine felsefe tarihinde geriye gidelim ve kuram kavra-
mnn kendisini irdelemeye alalm. Her ne kadar teori veya kuram denildi-
inde aklmza hemen bilimsel teori ve bilimsel kuram gibi kavramlar gelse de,
kuram deyiminin daha genel, daha derin ve daha felsefi anlamn gz nne al-
mak yerinde olur. ncelikle, theoria Yunancada theorein (bakmak, izlemek) k-
knden gelir (Kuram kelimesinin Arapa karl olan nazariye de yer alan na-
26
Epi st emol oj i
Teori deyiminin kkeni
Yunancadr. Trke karl
kuramdr.
Epistemoloji deyimini
Trkeye evirmek belli
zorluklar iermektedir.
zar kelimesinin de bakmak veya bak anlamna gelmesi tesadf deildir ve
arada tarihsel bir etkileim sz konusudur). Burada not etmemiz gereken bir nok-
ta, theorein fiilindeki bakma nn, karmakszn uzaktan ilgiyle izleme gibi bir
anlam tamasdr. Kelimenin bileenlerine daha yakndan bakarsak, theoria deyi-
minde yer alan thea, d grn veya grnt anlamlar tar. Theoria da
thea ya ek olarak horao da bulunur ve bu deyim bir eye dikatle ve ilgiyle bak-
mak, izlemek anlamn ierir. (rnein, ngilizcedeki theater (tiyatro) kelimesi
de thea kknden gelir.) Bu anlamda, theoria dan treyen theoros un evirisi
izleyici olarak yaplabilir. Ancak theoros, orijinal anlam itibaryla, ilgisiz ve ko-
puk bir tarzda bakan kii olarak anlalmamaldr. Theoros, mdahale etmeden
ve renme isteiyle izleyen insanlara verilen addr. Bu kiiler (yani, kelimenin
oulunu kullanrsak, theorioi) ou zaman, renme amacyla deiik ehirlere
gidip eitli festivallere katlan kltr elileriydi. Her ne kadar gsterilere kar-
madan izleseler de, gittikleri yerlerde gerekletirilen trenlerin, ayinlerin ve len-
lerin iinde bir lde yer aldklar da bilinmektedir. Ksacas, kopuk ve ilgisiz bir
seyircinin konumundan olduka uzaktlar.
Kuramsal veya teorik deyiminin gnmzdeki kullanmna bu syledikleri-
mizin nda yaklaabiliriz. Biz gnlk yaamda teorik kelimesini gzlenebilir
olgulardan uzak veya soyutluk derecesi nedeniyle anlalmas zor gibi anlamlar-
da kullanrz. rnein, bilimsel fikirlerin ve tezlerin ou bu niteliktedir. Eer yu-
karda kelimenin kkenine dair sylediklerimiz bir ipucu olarak alnabilirse, ku-
ramsal bak kavramnn ilgiyle ancak belli bir uzaklktan izleme kavramyla ili-
kili olduu kaydedilebilir. Bu tam olarak ne anlama gelmektedir?
Felsefe asndan bakldnda, kuramsal ilgi ya da kuramsal aratrma asln-
da felsefenin olanakl olmasnn en temel kouludur. Logos un iinde yer alabilen
veya varlnda logos barndran bir canl olan insann en nemli zelliklerinden bi-
ri, algnn tesine geerek kuramsal dnebilmesidir. Kuramsal bak bu anlamda
zel bir baktr. Bunu bir rnek zerinden anlamaya alalm. Sradan bir insan
bir atala bakt zaman o nesneyi alglanabilen zellikleri ile kavrar. Ancak ayn a-
tal mikroskobik llerde inceleyebilen bir bilim insan iin atal, atomalt para-
cklardan oluan bir eydir. Bu durum elbette bilim insannn bizim grdmz-
den farkl bir nesneye bakt anlamna gelmez. Fizikinin kuramsal bak da ayn
nesneye ynelmitir. Ancak fizikinin bak ve kavray karmak bir kuramsal sis-
temin dolaymndan geerek ortaya kar. atal gibi sradan bir nesnenin atomik ya-
ps zerine konumak, st dzey bir logos un uygulanmas ile olanakl hle gelir.
imdi bu dncenin felsefe alanna nasl uygulandn sergileyelim. Felsefe-
nin alt alanlarnda da, eitli bilimsel disiplinlerde olduu gibi, nesnelerden oluan
dnyaya farkl bir bak getirilmeye allr. Bu anlamda felsefenin kuramsal pers-
pektiflerinin yneldii dnya, zerinde var olduumuz ve nefes aldmz somut
dnyadr. Ancak nasl fiziki bir atala ok farkl bir bak getirip atomlardan ve
molekllerden sz edebiliyorsa, felsefeci de deneyimlenen dnyaya farkl bir yak-
lamda bulunabilir. Fizikinin betimledii atomalt dnya alglarmza verili bir
dnya deildir, ancak fiziksel kuramlarn ieriklerinin masalms veya uyduruk bir
dnya tasviri olduunu dnmeyiz. Tam tersine; fizikinin, kimyacnn veya biyo-
loun bilinen dnyaya dair bizim dorudan gremediimiz ancak nemli bir ger-
eklik barndran daha derin bir aklama sunduuna inanrz. Felsefi irdeleme-
ler de, bu anlamda, dnyaya ilikin derin bir bak ierir; insann logos unun st
dzey uygulanmasnn bir sonucudur.
27
2. ni t e - Epi st emol oj i Nedi r ?
Kuram veya logos
kavramlar arasnda bir
iliki bulunmaktadr.
Kuramsal dnmenin veya logos un st dzey uygulanmasnn felsefede kar-
mza kan arpc bir rnei tanmsal ilevlerdir. nsanlarn gndelik anlamda
bilgi ve kavram sahibi olmalar son derece olaan bir olgu olarak kabul edilir. Bu-
na karn, kavramlar veya tanmlar zerine dnmek sklkla yaptmz ilevler
deildir. nsanlara bir kavramn tanm sorulduunda genelde ilk tepki aknlktr,
ardndan gelen tepki ise somut bir rnek vermektir. Adalet nedir? sorusuna veri-
len tipik bir yant sulular cezalandrmak eklindedir. yilik nedir? sorusu pek
ok kez muhta olanlara yardm etmek gibi bir ifade kullanlarak yantlanr. An-
cak, sulular cezalandrmak ve muhta olanlara yardm etmek ifadeleri, ele al-
nan kavramlarn tanm deil, yalnzca somut sonular ya da rnekleridir. Platon
ve Aristotelesin srarla zerinde durduu gibi, bir kavramn tam olarak anlalma-
s ile o kavramn rneklerini baaryla saptayabilme farkl trde yeteneklerdir. Ve
felsefeciyi dierlerinden ayran bir zellik kuramsal ilgilerinin olmas ve zellik-
le de kavramlarn kendileriyle ilgilenmesidir.
Bu noktada doal olarak bilgi kavram konusunda kuramsal bir ilgi beslemenin
neden nemli olduu sorulabilir. Bu sorunun en basit ve ksa yant, insann yal-
nzca merakl deil ki rnein kediler en az insanlar kadar merakldrayn za-
manda bilisel gelimilik asndan dier hayvanlardan farkl bir canl olduu ger-
einde yatmaktadr. Felsefenin dier konularnda olduu gibi, yaam ve dnya
zerinde kuramsal dnce gelitirmek insann bilincini daha st bir dzeye ka-
rr. Epistemoloji alannda retilen irdelemeleri kavram olan insanlarn sradan bil-
gilenme srelerine baklar da niteliksel olarak deiir. Bunun en somut gster-
gesi, elbette, kuramsal irdelemelere yatkn insanlarn dnsel veya bilgisel tuzak-
lara kolayca dmeden anlayabilme ve yorum yapabilme yetenei kazanmalardr.
Hem fizik alannda alan bilim insanlar hem de epistemoloji alannda alan felsefeci-
ler, dnyaya algnn tesinde bir bakla yaklarlar. Bu anlamda, bir fiziki ile bir bilgi
felsefecisinin, btn farklarna karn, benzetii genel noktalarn ne olabilecei ve bu
iki tr aratrmann yaln gzlemden farkllat noktalarn nasl ifade edilebilecei ko-
nusunda kendi dncelerinizi retmeye aln.
EPSTEMOLOJNN TEMEL KONULARI VE
SORUNLARI
imdi epistemolojinin kendisine sorun olarak ald temel konular ksaca gzden
geirelim ve epistemoloji alann daha somut bir tarzda anlamaya alalm. Bura-
da sunacamz aklamalar ayn zamanda nmzdeki niteler iin de bir yol ha-
ritas salayacaktr. Kitabn daha sonraki blmlerinde aada zetlenen sorunsal-
lar zerine eileceiz ve kapsaml tartmalar sunacaz.
nsan Bilgisinin Kaynaklar
Bilgi sahibi olmak bizim iin en sradan grnen olgulardan biridir ancak normal-
de bilginin kaynaklar zerine ok fazla dnmeyiz. Bunu derken tam olarak ne-
yi kastettiimizi ak hle getirmekte yarar var. Kaynak kavram, dar bir ekilde
anlaldnda, toplumsal yaantmz iinde yer alan enformasyon kanallar eklin-
de anlalabilir. Enformasyon anlamnda bilgiyi eitli yollardan alrz. rnein,
yakn evremiz, olaylara tanklk eden insanlar, nternet ve basn-yayn organlar bi-
zim bilgi edindiimiz kaynaklardr. Ancak bu soru daha geni, daha evrensel, daha
felsefi bir perspektiften de sorulabilir. Bu geni adan bakldnda, kaynak so-
rusunu, insann bilgilenme kapasiteleri veya yetileri balamnda ifade edebiliriz.
28
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Bilginin hangi
kapasitelerden
kaynakland nemli bir
epistemolojik sorudur.
nceki nitede canl olma ve insan olmann ayrc zellikleri konularnda
saptamalarda bulunmutuk. Bizi saran evrene ilikin bilgilenmemiz sz konusu ol-
duunda, ncelikle, be duyumuz araclyla evrene aldmz gerei aklda tu-
tulmaldr. O yzden, algsal olarak ak olmak bizim en temel bilgisel zelliimiz
olarak alnabilir. Ancak bu noktann belirtilmesinin ardndan, epistemolojik adan
ilgin bir tartma balar: Algsallmz, bize bilgi salayan tek kaynak tr mdr?
Grdklerimiz, duyduklarmz, dokunduklarmz, kokladklarmz ve tattklarmz
dnda bilgilenmenin baka bir yolu var mdr? Eer ben yalnzca grme veya duy-
ma gibi alglar araclyla bilgilenen bir varlksam, rnein, erdem kavramnn bil-
gisini nasl edinebiliyorum? Bu, zerinde dnmeye deer bir sorudur nk biz
davranlar gzleyebilsek de, etik (yani, ahlaka ilikin) nitelikleri duyular aracly-
la algladmz sylemek garip bir iddia olur. Ayrca, eer duyular dnda bir bil-
gi edinme yolu yoksa, 250 ile 750 saylarnn toplamnn 1000 ettiini bilmem nasl
aklanabilir? Bu sorularn z u ekilde ifade edilebilir: Algsal duyular st d-
zey logos kullanm gerektiren zihinsel veya entelektel ilevlerimi aklamada ye-
terli midir? Duyulardan nce ya da duyularn tesinde bir bilgilenme yolu veya yn-
temi var mdr? Bu trden sorular, epistemoloji ile uraanlarn zerinde durduu
ve yantlamaya altklar nemli sorunsallar olarak ortaya kmlardr.
Bilginin Tanm ve Kavramsal Unsurlar
Eski Yunandan itibaren felsefecileri ok megul eden konulardan biri, tahmin edi-
lecei gibi, bilginin tanmlanmasdr. Her ne kadar, bilgi son derece yaln ve an-
lalmas kolay bir kavram gibi grnse de, irdelemenin derinliklerine inildike bu
kavramn nemli incelikler ierdii ve tanmlanmasna ilikin ciddi zorluklar bu-
lunduu grlr.
Bilginin tanmlanmas deyimi ilk bakta gizemli bir ileve iaret ediyor izleni-
mi verse de, aslnda dier sradan kavramlarmzn tanmlanmasndan ilkece ok
farkl olmad sylenebilir. Penguen kavramn tanmlamann iyi bir yolu, tm
penguenleri ve yalnzca penguenleri ortaklatran noktalar bulmaktr. Bu yolla, r-
nein, insan akll hayvan olarak tanmlayabiliriz: nsan hayvan kategorisine ait-
tir ancak dier trlerden akll olmasyla ayrlr. Soyut kavramlar iin de benzer bir
akl yrtme yapabiliriz. Erdem kavramnn tanm, erdemli davranlarn ortak y-
nnn saptanmasndan geer. Geleneksel olarak bakldnda, felsefeciler tanmla-
ma ilevine bu tarzda yaklamlardr. Bu yaklamn felsefi ayrntlarna ve bilgi kav-
ramnn tanmlanmasna ilikin tartmalara daha sonra ayrntl olarak deineceiz.
Bilgi kavramn ak hle getirme abas, farkl ynler ieren ve zengin bir lite-
ratrn ortaya kmasna neden olmutur. Bu farkl ynlere bir rnek vermek ge-
rekirse, bilginin szlksel bir tanmn vermeye ek olarak, kuramclar bilginin kav-
ramsal zmlemelerini retme ynnde de akl yrtmlerdir. Kavramsal -
zmlemeler genelde, ele alnan nemli bir dnsel kavramn baka kavramlarn
bileiminden nasl olutuunu gstermeyi hedefler. rnein, ak kavramnn -
zmlemesi yapldnda, bu kavramn sevgi, ilgi, tutku, cinsel ekim, z-
lem gibi baz dier kavramlar ierdii veya barndrd savlanabilir. zmleme-
ler nemli ve yararl zihinsel eylemlerdir nk bu tr ilevlerin sonucunda ele al-
nan kavram daha anlalr bir hle gelir ve kavramn unsurlar belirgin bir ekilde
ortaya kar. zmlemelerin bilgi alannda nasl gerekletii ve zmlemelerin
tanmsal abalar iinde nasl bir yere oturduu konusuna tekrar dneceiz.
29
Bilgi konusuna eilen
felsefeciler bu kavram
tanmlamaya veya
zmlemeye alr.
Bilginin Olanakll
Felsefeciler, biraz artc bir ekilde, bilginin olanakll konusunda da irdeleme-
lerde bulunup, genelde sormaya alk olmadmz sorular sorarlar. Bilginin ola-
nakll konusu sra d bir tartma konusudur nk st dzey bilisellik veya
bilgisellik bize insan olmann znde yatan bir zellik gibi grnr. Bu adan
bakldnda bilgi edinmenin olanakllnn ne tr bir soruna karlk geldiini
anlamak ilk bata zor grnebilir. Ancak, felsefe disiplininin iinde almaya ba-
layan insanlarn ksa srede fark ettii gibi, felsefi sorgulamalarn derinliinin ve
apnn nceden belirlenebilecek dnsel bir snr bulunmamaktadr. Elbette in-
sanlar iin dnsel snrlar zihinsel, dilsel ve kavramsal olanaklar veya yetiler ta-
rafndan istemsiz olarak belirlenebilir; ancak bu tr verili snrlarn iinde felsefe-
cinin sorgulamadan kabul etmesi gereken deimez ilkeler veya dorular yoktur.
Felsefeyi dier dnme ve aratrma dallarndan ayran en nemli zelliklerden
birisi budur. Bir mhendis, avukat, mimar veya doktor iini yapabilmek iin sor-
gulamayaca temel varsaymlara gereksinim duyar. Felsefecinin ise, belli varsa-
ymlar ve ynelimleri olsa da, bu varsaymlar, inanlar ve ynelimler her zaman
sorgulamann hedeflerinden biri olabilir. Bu durumun doal bir sonucu, felsefenin
kesin ve herkesin zerinde uzlaabilecei sonulara kolayca ulaamamasdr. An-
cak kesinlikten uzaklk ve her an yolda olma durumu felsefenin zgrlk ala-
nn genileten ve dier aratrma alanlarndan ayran zelliklerdir. Bu noktann
hem epistemoloji hem de genel olarak felsefenin kimlii konusunda nemli me-
sajlar iermesinden dolay, konunun stnde biraz durmakta ve baz vurgular yap-
makta yarar gryoruz.
Gnlk yaamda bilgi alveriinde bulunur, bilginin ne olduunu veya gerek-
ten olup olmadn sorgulamayz. Fakat epistemolojik almalarn st dzey bir
uygulamas da, bilginin gerekten olanakl olup olmad konusunda derinlikli sor-
gulamalar yrtmektir. Bu sorunun nemini kavrayabilmek iin, felsefenin dier
pek ok alannda olduu gibi, gnlk alkanlklarmz bir para terk etmek, ke-
sin gzyle baktmz dorular geici bir sreliine de olsa askya almak ve sor-
gulamay baka bir gzle yrtmek gerekebilir. Elbette, bylesi abalar rahat ve
gvenli grnen bilgisel konumumuza taze bir gzle bakmay, ksacas zahmete
girmeyi gerektirmektedir. Ancak alar boyunca felsefi dnmeyi seven insanlar
bu tr dnsel abalara girme cesareti gstermilerdir. Bunun en arpc rnekle-
rinden biri, 4. nitede ayrca irdeleyeceimiz zere, nl Fransz dnr Descar-
tesn felsefi sorgulamalarna hibir eyi peinen bilgi olarak kabul etmeden ba-
lamaya karar vermesidir. Bunun nedeni, Descartesn, daha nce bilgi olarak ka-
bul etmi olduu dnce paralarnn nemli bir ksmnn yanl olduunun far-
kna varmasdr. Bu durum karsnda Descartes, ounluun (veya otoritenin)
inand fikirleri askya alp, sadece dnce yoluyla dorular bulma gibi byk
bir servene kalkr. Kartezyen (yani Dekart) felsefenin ulat felsefi sonu-
larn doruluu veya yanll ayr bir tartma konusudur. Ancak, felsefe tarihiyle
ilgilenen insanlarn ounun da takdir ettii zere, Descartesn giriimi son dere-
ce ilgin ve aydnlatc ynler ieren, dnmeyi seven insanlara her zaman ilham
vermi olan bir abadr.
Descartesn yapt gibi, kesin ve gvenilir bilginin olup olmad ve varsa ne
olduukonusunda sorgulamaya girmek elbette son derece kkten ve sra d bir
irdeleme rneidir. Ancak felsefe ile uraan kiilerin aratrmalarnn nnde snr-
layc duvarlar veya engelleyici dnsel tabular olmad dnlrse, bilginin
30
Epi st emol oj i
Bilginin olanakl olup
olmad konusu da
epistemoloji alan
kapsamnda incelenir.
Descartes (Dekart okunur)
bilgi felsefesi asndan
nemli bir dnrdr.
kavramsal ayrntlarn irdelemeye ek olarak, bilginin olanakll gibi bir konuda
da akl yrtme ve tartma retimi yaplabilmesi mmkn hle gelmektedir.
Bilgiyi tanmlamak ve bilginin olanaklln sorgulamak felsefi ilev rnekleridir. Bu-
nunla birlikte, bu iki aratrma veya sorgulama tipi arasnda belli bir yapsal fark var gibi
grnmektedir. Bu iki sorgulama trnden biri dierine gre daha kkten bir nitelie sa-
hiptir. Bu konu zerinde dnerek, aralarndaki farka ilikin fikir retmeye aln.
Bilginin Toplumsal Boyutu ve Epistemolojinin Yeni Kimlii
zellikle 20. yzyl felsefesinde kendine yer bulmu olan bir sorunsal, bilgi kavra-
m ve bilgi edinimi sreleri ile toplumsallk arasndaki ilikinin saptanmas ile il-
gilidir. u ana kadar sunduumuz irdeleme ve tartmalar, bilgi ve toplum arasn-
daki felsefi ilikinin tam olarak ne olduu konusunda soru iaretleri uyandrabilir.
Bu soru iaretleri elbette yersiz deildir. Felsefe tarihinde epistemoloji alannda y-
rtlen almalarda, toplumsal unsurlar genelde tartmalara yansmam ve bilgi
konusundaki aratrmalar neredeyse yaltlm bireysel giriimler olarak kimlik-
lenmitir. Elbette bu durum epistemoloji alanna snrl bir olgu deildir. Felsefenin
geleneksel yaps byk oranda bireysellikle rlmtr.
Eski Yunanda, insan aklnn en temel ilkeleri veya dorular bilme kapasitesi-
ne sahip olduu dncesi hakimdi. Platon yurttalar arasnda filosofia yani bil-
gelik sevgisi ilevini yerine getirenlerin hakikati bir ekilde kavrayabileceinden
emindi. Balangcnda Descartesn yer ald Yeni a boyunca da felsefecilerin
ounluu insan aklnn yapabilecekleri konusunda derin bir gven tayorlard.
Yukarda Descartesn felsefeye radikal ve cesur yaklamndan sz etmitik. Bu
balamda, Descartesn felsefi perspektifini nasl oluturduuna yakndan bakmak
tartmamz asndan yararl olabilir. ncelikle, Descartesn dogmatizmden, oto-
ritenin etkisinden, yanl bak alarndan, eski alkanlklardan, irdelenmeden be-
nimsenen fikirlerden etkilenmeyen bir sorgulama yrtme hedefi tadn belirt-
memiz gerekiyor. Elbette, Descartesn dncenin zerindeki olumsuz etkiler
olarak grd bu unsurlarn ou toplumsal rgtlenmelerden veya toplumdaki
dier bireylerin fikir ve ynelimlerinden kaynaklanmaktadr. Bu yaklamn doal
bir sonucu, evresel unsurlarn bizim saf bilgiye ulamamzn nnde ciddi bir en-
gel oluturduunun savlanmasdr. O hlde felsefeci, aklc kapasitelerini kullana-
rak, evreden kaynaklanan ve bilgiyi kirleten unsurlar filtreden geirir ve bilgiye
eriimi gerekletirir.
Bu resimde arpc olan nokta, toplumsalln bilgiye ulamada almas gere-
ken bir engel olarak grnmesidir. zne, bilme kapasitesine sahiptir. Ancak, g-
venilir bilgiye ulam iin, bilisel kapasitelerin veya bilgisel unsurlarnn safl ge-
rekmektedir. Descartesn byk projesini zel klan temel neden, bu saflk aray-
dr. Bu rnekte, safln arand yer zihinselliin ii, safl bozan yer ise zihnin
dndaki dnyadr. Her ne kadar tartmay u an Kartezyen Felsefe zerinden y-
rtyor olsak da, felsefecilerin saflk araynn, rnein, Platondan 20. yzyln
Mantk Pozitivizm akmna kadar srdn belirtmemiz yanl olmaz. zellikle
epistemoloji alannda, felsefeciler bilim kavramnn gizemini toplumsall -ve sk
sk tarihsellii de- devre d brakarak zmeye ynelmilerdir.
Ancak, epistemoloji de dhil olmak zere, felsefenin alt dallarnn ounda ar-
tk olduka farkl bir yaklamn olduu sylenebilir. Modernizmin veya Aydnlan-
mann ideallerinin byk apta eletirilmekte olduu gnmzde, felsefecilerin
eski alarda benimsemi olduu bilgisel, dnsel veya kavramsal normlarn bel-
31
Felsefenin pek ok dalnda
toplumsal ve tarihsel
gelere verilen nem
artmaktadr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
li oranlarda yerinden oynadn sylemek yanl olmaz. Felsefe ve zelde episte-
moloji, eski alkanlklarn ok kkl olduu disiplinlerdir. Bu anlamda, felsefenin
alt alanlarnda gerekleen dnmlerin veya dnsel devrimlerin ou zaman
alan sreler olarak ortaya kmaktadr. ngiliz felsefeci Alfred Whitehead tm Ba-
t Felsefesinin Platon zerine yaplm dipnotlar olduunu ileri srmt. Bu el-
bette olduka tartmaya ak ve kkten bir iddiadr. Her durumda, felsefe olarak
bilinen disiplinin gemiin bir miras olduu, epistemoloji alt alannn da gn-
mzden bin yllar nce yaplandn aklda tutmak gerekir. Gnmzde olan de-
iim ise, felsefenin temel alanlarnda, zellikle toplumsallk ve tarihsellik konula-
rnda, yeni bir bilincin gelimesidir. Bu kitabn sonlarnda daha ayrntl olarak de-
ineceimiz gibi, epistemoloji de son yz yldr bu deiim ve dnmlerden b-
yk oranda etkilenen bir alan olmutur.
Epistemoloji, geirmekte olduu kayda deer deiimlerle birlikte, Eski Yunanda
ortaya atlan sorunsallar nda i grmektedir. Bu noktada akla gelebilecek
nemli bir soru udur: Eer epistemoloji gibi bir alann kuramsal grnm nem-
li oranda bir deiimden geiyor, geleneksel sorunlar ve geleneksel felsefe yapma
biimleri yerini yenilerine brakyorsa, bizim alar nce ortaya atlm ve tahminen
gnmzde geerliliini yitirmeye balam sorunsallar zerine vakit harcamamzn
veya felsefenin geleneksel yaplma biimlerini renmeye almamzn yarar tam
olarak nedir? Eski Yunann veya Yeni an bilgi kuramclarnn kafa yorduu so-
runlarn bir ksm gnmzde ilginliini koruyor olabilir. Buna karn felsefenin
geleneksel konularnn belli bir blmnn (hatta belki nemli bir blmnn) bi-
zimle ve bizim iinde yaadmz dnyayla olan ilgisi son derece phelidir. Bu
durum da felsefe tarihinin yakndan incelenmesi ve eskinin felsefi sorunlar zeri-
ne eilinmesi konularnda baz soru iaretlerinin ortaya kmasna neden olur.
Bu kar k, ciddiye alnmas gereken bir dnce iermektedir. Sorulan so-
runun yant derinlemesine tartma gerektirdii ve konu zerindeki tartma gn-
mzde devam etmekte olduu iin, bu soruya dogmatik ve kesin bir yant verme
abasna girmektense, imdilik konunun nemine dikkat ekip irdelemelerimize
devam edeceiz. Bu balamda ksaca belirtebileceimiz bir nokta, eskiye ait me-
tinlerdeki tartmalarn baka bir an ilgilerini yanstmakta olduu gereinden,
bizim bu tartmalardan renecek bir eyimizin olmad tezinin kartlamayaca-
dr. Felsefe tarihinin byk dnrlerinin irdeledii konular ve hatta kullanlan
dil zaman zaman tuhaf ve uzak grnse de, bu konularn ounun gnmzn
felsefi problemleri asndan nemli ipular tad bir gerektir. rnein, bir son-
raki nitede zerinde konuacamz ve tartacamz Platonun kulland kav-
ramlarn ve benzetmelerin son derece garip bir metafizik tablo oluturduu dn-
cesi, Platonun diyaloglaryla ilk karlaanlarn sklkla edindii bir izlenimdir. An-
cak Platonun kuramnn neye iaret ettiini ve neden nemli olduunu anlama y-
nnde samimi bir abaya girenler genellikle bu yazlarn gnmz iin de geerli
olan kritik felsefi ve zelde epistemolojik mesajlar ierdiini fark etmeye ba-
larlar. Benzer dnceleri Descartes ve onu izleyen Yeni a felsefecileri iin de
syleyebiliriz. O hlde, bu konuda yararl olabilecek bir yaklam, baz felsefecile-
rin varsaymsal sempati adn verdikleri bir tavr benimsemektir. Varsaymsal
sempati, eserini okumakta olduumuz byk bir dnrn sylediklerinin tahmi-
nen nemli baz noktalar ierdii ve yazarn nemli bir fikri aktarma abasnda ol-
duu konusunda bir tavr gelitirip ona bir ans vermek demektir. Her ne kadar
32
Epi st emol oj i
Felsefe tarihi boyunca
retilen fikirler, daha sonra
gelen nesillerin dnsel
ilevlerine k tutmaktadr.
zaman zaman kullanlan dilin eskilii veya yazarn ait olduu kltrn farkll ne-
deniyle anlama serveni etrefilli bir hl alabilse de, okurun olumlu tavrnn nem-
li dnsel dlleri olabilmektedir. Tam tersine, felsefe tarihine bakmay reddede-
rek, rnein, bilgi zerine felsefi fikirler retmeye alan bir kii, gemite re-
tilen dnceleri ve argmanlar bilmedii iin belli zmleri kendisinin yaratt-
izlenimine rahata kaplabilir. Dnsel servenleri ciddiye alan insanlarn gz
nne almas gereken bir dier konu da budur.
EPSTEMOLOJK ZMLEMENN BAZI
ANAHTAR KAVRAMLARI
st dzey kavramsal bir etkinlik olan epistemoloji kapsamnda kullanlan merkezcil
ve kritik kavramlarn nemli bir ksm gnlk dilden devralnan bildik kavramlar ol-
sa da, zaman zaman felsefeciler bu kavramlar daha ak hle getirerek ve bazen de
belli bir oranda dntrerek kullanrlar. Bilgisel irdelemelere girmeden nce, epis-
temolojinin ska kulland kavramlardan bazlarnn ksaca stnden geelim ve
bylece (bir anlamda) ileride kullanacamz kavramsal alet kutusunu hazr hle
getirelim. Bu kavramlarn ounu bu kitapta zmleyerek aklamaya alacaz.
Norm ve Normatiflik
Felsefenin eitli alanlarnda yaplan sorgulama ve zmlemelerde sk sk gnde-
me gelen bir konu norm ve normatiflik kavramlar ile ilgilidir. Kitabn ilerleyen
blmlerinde yer vereceimiz epistemolojik tartmalarn derinliklerine girmeden
nce, bu iki kavram zerinde ksaca durmakta yarar gryoruz. Norm, en genel
hliyle, dzenleyici ilke veya kural kavramna iaret eder. Etik kurallar normatif
nermelerin en bilinen rnekleridir. Hrszlk yapmak yanltr cmlesi normatif
arl olan bir ifadeye karlk gelir. Normatif nermelerin ilevlerini ve nemini
iyi anlamann bir yolu, bu tr nermeleri normatif olmayan ifadelerle karlatr-
maktr. Betimleyici, tasvir edici veya anlatc nitelikte olan yani yalnzca bir duru-
mu veya olguyu ileten cmleler, normatif olmayan ifadeler arasnda saylabilir.
Hrszlk yapmak yanltr cmlesi normatif bir ifade iken, Byk ehirlerde hr-
szlk olduka yaygndr cmlesi ise betimleyici veya sergileyici bir yapdadr.
Epistemoloji alan iinde norm ve normatiflik konusu nemli bir yer tutmakta,
ancak tartmaya ak ynler de tamaktadr. nsan bilgisinin nasl olduu (yani, be-
timleyici boyut) epistemolojinin esas ura alanlarndan biridir. Ancak, bilgi konusu
zerine alan felsefecilerin ou epistemolojinin normatif bir aba olduunu da
syleyecektir. Bunun anlam, bilginin iyi veya doru rneklerinin yani dnya-
ya dair inanlarmzn nasl olmas gerektii konusunun epistemolojinin konular
veya ilgileri arasnda yer alddr. Aada da szn edeceimiz gibi, bilgi kavra-
mnn iinde gerekelendirmenin olmas, bilginin belli bir norma uygunluk gster-
mesi anlam tamaktadr. Gerekelerle desteklenmi inanlar, desteksiz veya kant
zayf inanlardan daha iyi ve daha tercih edilir durumdadr. Fakat, aktr ki; daha
iyi ve daha tercih edilir olma, deerlendirmesel veya normatif ifadelerdir. Norma-
tiflik kavramnn epistemolojideki yerine ilerleyen nitelerde tekrar dneceiz.
nermesel Bilgi
Bilgi kavram epistemolojinin temel irdeleme konusu olsa da, bilginin her boyutu-
nun epistemoloji alan iinde eit lde ilgi grdn ve irdelendiini syleye-
meyiz. lk nitede, bilginin baz boyutlarnn, alldk anlamyla logos la ilintili ol-
mayabileceini belirtmitik. Bisiklete binmeyi bilmenin ve igdsel bilginin (tabii,
33
Normatif kavramnn tersi
betimleyici, anlatc
veya tasvir edicidir.
eer bunlar bilme trleriyse) logos barndran bilgi trleri olmad savlanabilir. Lo-
gos ieren veya logosun iinde yer alan bilgi trleri iinde felsefecileri en ok me-
gul eden bilgi tr nermesel bilgidir. nerme deyimi, ksaca ve kabaca bir id-
diada bulunan bir cmlenin ieriinde barnan dnce veya fikir olarak tanmla-
nabilir. O hlde, her cmle bir nerme deildir. Yaasn! veya Nasl yani? ifa-
deleri gramer asndan birer cmledir ancak bu cmleler birer nerme deildirler.
Buna karn, Limon sardr, Geen hafta ok yoruldum ve zmir Trkiyenin
bakentidir cmleleri birer nermedir nk doru ya da yanl olsunlarbel-
li bir iddia iermektedirler.
Bu kitapta bizim ilgimiz daha ok nermesel bilgi etrafnda olacak. Bir nerme-
nin bilinebilmesi felsefe tarihinde Platondan bu yana en byk felsefi sorunlardan
biri olarak alglanmtr. lerleyen blmlerde bu konunun neden nemli bir sorun
tekil ettii ve ne tr incelikler ve zorluklar tadna dair ortaya konan tartma-
lar sergileyeceiz.
nermesel Doru
Doru kavram, bilgi zerine dnen felsefeciler iin ok byk bir neme sa-
hiptir. Bu konuda ilk olarak belirtmemiz gereken nokta udur: Pek ok Bat dilin-
de doru ve yanl deyimlerinin normatif ve betimleyici kullanmlar iin birbi-
rinden ayr kelimeler kullanlrken, Trkede farkl bir durum gzlenir. Dilimizde
doru ve yanl hem normatif hem de tasvire ynelik anlamlar barndrmakta-
dr. Dorunun etik kullanmndan rnekler verirsek, doru insan ve doruluk-
tan ayrlmamak gibi deyimlerde normatif bir taraf vardr. Yanln normatif kul-
lanmna bir rnek htiyac olduunda kardeine yardm etmemesi ok yanlt
cmlesidir. Etik kullanmda dorunun tersi, gvenilmez, knamay hak eden
gibi kavramlardr. te yandan, dorunun ve yanln farkl bir kullanm oldu-
u da aktr. Bu kullanm, kendisini betimleyici balamlarda gsterir. Biz insan-
larn iddialar veya yarglar karsnda Bu sylediin yanl, Bu doru bir iddia-
dr gibi ifadeler kullanrz. Betimleyici balamlarda ortaya kan bu kullanm kap-
samnda, bir nerme iin doru nitelemesini kullanmak, onun dnyada olan ol-
gularla uyum iinde olduunu belirtme anlamn tar. rnein, Tavuklar uabilir
ve New York talyann bakentidir nermelerinin doru olmadn syledii-
miz zaman sz konusu olan durum budur.
Elbette, felsefe tarihinde doru kavramnn daha geni veya daha derin kulla-
nmlarnn olduu balamlar bulmak olanakldr. Ancak bu kitap kapsamnda bi-
zim temel ilgi odamz, betimleyici boyuttaki nermesel doru kavram ve onun
epistemolojik tartmalardaki ilevleri olacak.
Bilisellik
Yalnzca felsefecilerin deil, deneysel psikologlarn ve yapay zek zerine alan
mhendislerin de ska kulland kritik deyimlerden biri biliseldir. Bu kavram, za-
man zaman bilgisel ile e anlaml olarak kullanlmakta ve bilgi ile olan yakn ili-
kisi nedeniyle kafa karklklarna neden olmaktadr. Bilisel deyiminin ngilizcesi
olan cognitivein kelime kknde bulunan gnoscere de bilmek, kavramak gibi
anlamlara gelmektedir. Kelime anlam itibaryla birbirine ok yakn olan bu deyimle-
rin arasnda, ince bir ayrmn olduunu syleyebiliriz. Bilisel sfat, genelde, bir st
dzey zihinsel ilevler yelpazesi iin kullanlr. Bu yelpazenin kapsamndaki ilevle-
rin en nde gelenleri duyular araclyla alglama, bellek ilevleri, akl yrtme ve
bilgilenmedir. Bu ilevlerin tm, st dzey zihinsellii gerektiren sreler ierir.
34
Epi st emol oj i
Bilisel kavram ile bilgi
kavram arasnda belli
farklar bulunmaktadr.
Epistemolojide doru
kavram nemli bir yer tutar.
Bu kavramn betimleyici
kullanm ile dier
balamlardaki kullanmlar
birbirine kartrlmamaldr.
Elbette bu son nokta tartmaya aktr. Daha aka dersek; bellek, akl yrtme
ve bilgilenmeye ek olarak algnn da st dzey bir zihinsel ilev olduu iddias p-
heyle karlanabilecek bir savdr. Ancak 1960lardan itibaren psikolojide egemen
olan bilisel ekole gre, alg, yaln duyulardan farkl olarak, bilin d ve hzl karar
verme mekanizmalarnn iin iine girdii karmak bir zihinsel sretir. O hlde,
bilisellik, bilgi kavramn da iine alan daha geni bir kmedir. Bilisel sfat da, bu-
na uygun olarak, bilgisel sfatna gre daha geni bir anlama karlk gelmektedir.
nan
nan ve inanmak kavramlar denildiinde akla ilk gelen dinsel balamlardr.
nan sahibi olmak deyiminin ilk artrd kavram Tanrdr. Tanr inanc d-
ncesine ek olarak, inan kavram, gven ve kararllk kavramlar ile ilintili
olarak da ska kullanlr. rnein, mcadelenin baarya ulaacana duyduu
inanc kaybetmek gibi bir deyimde yer alan inan kavram bu trden bir anlam
tar.
imdi konunun epistemolojik boyutuna geelim. Dnya bilgimiz asndan ba-
kldnda, inan bilgiyi hedeflemenin ve bilgiye ynelmenin bir parasdr. Bu
balam, aka grlecei gibi, Tanr inancna sahibim, Aka inanmyorum ve-
ya Her eye ramen insanla inanyorum cmlelerindeki balamlardan biraz
farkldr. Epistemolojik balamdaki kullanmn tipik rnekleri Dinazorlarn bu ge-
zegende yaam olduuna inanyorum, imenlerin yeil olduuna inanyorum
ve zmirin Trkiyenin bakenti olduuna inanyorum gibi nermelerdir. Burada
birka noktann altn izelim. ncelikle, bir inan, inan etiketini hak edebilmek
iin, doru olmak zorunda deildir. nanlarmzn bir ksm doru, bir ksm ise
yanltr. Eer bir insan Gnein Dnyann etrafnda dndne inanyorum gi-
bi yanl bir inanc samimiyetle ifade ederse, onu cahil veya aklclktan uzak ol-
makla sulayabiliriz; ancak bu, insanlarn yanl inanlara da sahip olabilecekleri
gereini deitirmez. kinci olarak, her ne kadar hem doru hem de yanl inan-
lar edinmemizin nnde bir engel olmasa da, insanlar genelde dnyaya veya ev-
rene dair inanlarnn doru olmasn tercih ve arzu ederler. Daha sonra irdeleye-
ceimiz gibi, inan kavramnn epistemolojik boyutunun en kayda deer ynle-
rinden biri budur.
Kant
Epistemolojik almalarda ve zmlemelerde ok nemli yer tutan kavramlardan
biri de kant kavramdr. Kant deyimi gnlk yaamda seyrek olarak ve yalnz-
ca belli baz balamlarda karmza kar. Bu balamlara verilebilecek tipik rnek-
ler, polisiye ve hukuksal durumlardr. Sulularn peine den polisler kant topla-
maya alr, mahkemede savclar tutuklanan kiilerin aleyhine kantlar sunarlar.
Bu tr balamlarda kant kavramn belirtik bir ekilde kullanrz, dier balam-
larda ise zerinde fazlaca dnmeyiz.
Ancak, kantn epistemolojik almalar kapsamnda nemli bir ilevi bulun-
maktadr. Bu kavram, insann bilgisel durumlarnn felsefi irdelemesi srasnda sk-
a kullanlr. Baka bir deyile kant kavram epistemolojik balamlarda yrt-
len zmlemenin en nemli gerelerinden biridir. Bunu bir rnek zerinde anla-
maya alalm. Benim Ayn zerinde ok sayda krater bulunmaktadr gibi bir
inancm var. Bu inancmn epistemolojik konumunu irdelediimizde ilgin bir du-
rumla karlarz. Ayn zerinde ok sayda krater bulunmaktadr inancmn
oluma nedeni benim kiisel olarak gidip Ay yzeyinde gzlemlerde bulunmam
35
deildir. Buna karn bu inancn doru olduuna sanki ben olguyu dorudan al-
glamm gibi gl bir ekilde inanrm. Bunun nedeni, benim Ayn zerinde
ok sayda krater bulunmaktadr nermesinin kantlarna veya siciline duydu-
um gvendir. Sz konusu inancma destek salayan kaynak, rnein, komula-
rm arasnda geen konumalar deil, bilimsel almalarn sonularn aklayan
kitaplardr. Bu rnekte aktardmz noktann genel bir epistemolojik durumu tem-
sil ettiini belirtebiliriz. nsan bilgisi, biz farknda olalm ya da olmayalm, arlkl
olarak kant olgusu zerine kuruludur.
Elbette, kantn yalnzca olumlu veya baarl bilgisel balamlara ait olduu-
nu dnmek hata olur. Baz kantlar bizi yanltmalarna karn, nihayetinde, ka-
nt kavram kapsamnda yer alrlar. Gndelik bir sohbet srasnda arkadalarndan
Ayn zerinde ok sayda kakts vardr gibi bir nermeyi duyan bir kiinin bu
duyumu temel alarak baka baz sama inanlar oluturmas da olanakldr. Byle
bir bilgisel durumu yetersiz bulma eiliminde olmamz normaldir. Ancak, kavram-
sal olarak bakldnda, Ayn zerinde ok sayda kakts vardr nermesine ina-
nan bir insann da kantsal bir zincirin iinde inan oluturduunu sylemeliyiz.
Baka bir deyile, kantn kavramsal betimlemesi ile kantn yeterlilii veya yeter-
sizlii konularn birbirine kartrmamalyz.
Epistemolojik Gerekelendirme
Kant kavram ile ok yakndan ilgili bir dier kavram gereke veya gerekelen-
dirme dir. Gereke kavram aslnda logosun esas anlamlarndan biridir ve tah-
min edilecei gibi, insan dier canllardan ayran zelliklerin banda yer alr. Yu-
kardaki rnee dnersek, Ayn zerinde ok sayda krater bulunmaktadr gibi
bir inancn ortaya kmas, nemli lde salam kanta dayanmasn ve aklc bir
gerekelendirmeler ann iinde yer almasn gerektirir. Bizim sahip olduumuz
bilgilerin ezici bir ounluu, bir gerekelendirme sreci veya yaps sayesinde ya-
am bulur. Tersinden dnrsek, hibir gerekesi olmadan edindiimiz inanla-
rn nemli bir ksm epistemolojik adan ciddi sorunlar arz eder. Eer bir kii
Marsta bitki ve hayvanlarn bulunduunu iddia eder ve ardndan bu inanca sahip
olma nedeni sorulduunda tatmin edici bir yant veremezse, biz o kiinin inancn
fazlaca ciddiye almayz. te yandan, bizim Dnyaya veya Evrene ilikin salam
inanlarmzn ou, eer birileri bizi epistemolojik anlamda keye sktrrsa ge-
rekelendirebileceimiz zihinsel durumlardr. O yzden, insan iin bilgi sahibi ol-
mak byk oranda bilgisel gerekelendirme srelerinin iinde yer almaya yat-
kn olmak anlamna gelmektedir.
Bu nitede epistemoloji konusunda genel saptamalarda bulunduk ve nmz-
deki nitelerde karlaacamz sorunsallara dair baz n tartmalar sunduk. Bu-
na ek olarak epistemoloji literatrn ve argmanlar anlamay kolaylatrc baz
terimleri tanmladk. Bu aamada, felsefenin en nemli alt alanlarndan biri olan
epistemolojinin inceliklerine girmeye balayabiliriz.
Diyelim birisi yle bir iddiada bulundu: Epistemoloji uzmanlarnn anlad anlamda ka-
nt ve gerekelendirme kavramlar ile logos kavram arasnda belli bir iliki bulun-
maktadr. Bu ilikinin nasl olabilecei konusunda siz de aklamalar getirmeye aln. Bu
alma sizin u ana kadar rendiiniz farkl kavramlar ve fikirler arasnda felsefi ba-
lantlar kurmanza yardmc olacaktr.
36
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Kant ve
gerekelendirme
kavramlar birbiriyle
ilintilidir ve epistemolojide
merkezcil bir yer tutarlar.
37
Kuramsal bir alma alan olan epistemolojinin ne
tr bir ilevi yerine getirdiini aklayabilmek.
Bilgi kuram, bilgi felsefesi gibi anlamlara ge-
len epistemoloji felsefenin en temel ve en nem-
li alanlarndan biridir. nsanlar gnlk yaamla-
rnda ve bilimsel ilevler gerekletirirken srek-
li olarak bilgi edinme srelerine girerler ve bil-
giyi hedeflerler. Ancak bilginin kavramsal incele-
mesi ve kavramsal olarak ak hle getirilmesi
bilgi edinme ilevlerinden ayrlmas gereken bir
etkinlik trdr. Epistemoloji alannda alan
insanlar pratik dnyann aknn dnsel an-
lamda dna karak bilgi konusunda kuramsal
almalar yrtrler. Bir insann dnyann nes-
neleriyle pratik boyutta i grmesi kuramsal bir
ilev deildir. Ancak nesnelerin, olgularn ve kav-
ramlarn ardnda neyin yattn aratrmak ku-
ramsal bir abadr. Bu anlamda bilim ve felsefe
kuramsal boyutta gerekleen ilevlerdir. Bilim
insanlar grnen niteliklerle yetinmeyip, rne-
in, kimyasal kuramlar veya toplumbilimsel (sos-
yolojik) kuramlar gelitirerek grnen dnyaya
ilikin aydnlatc aklamalar getirirler. Felsefe
de, bilimden ok farkl ynleri olmasna karn,
ayn bilim gibi yaamn pratik boyutunu belli an-
lamlarda terk ederek kuramsal almalar retme
ve aklamalar sunma amacyla yaama ve evre-
ne yaklar.
Epistemolojinin Bat Felsefesinde iki bin yl a-
kn sredir urat temel konular kendi cm-
lelerinizle ifade edebilmek.
Epistemolojinin tam olarak nasl bir kuramsal i-
lev olduunu kavramann iyi bir yolu, bilgi ze-
rine kafa yoran felsefecilerin hangi temel konu-
lar veya sorunlar zerine odaklandklarn irdele-
mektir. lk olarak belirtilebilecek bir nokta, epis-
temolojinin bilginin kaynaklarnn ne olduunu
aratrmaya ynelen bir disiplin olduudur. Bize
bilgi salayan doal kapasitelerimizin ne olduu
ve deneyimin tek bilgi kayna olup olmad
epistemoloji iin kritik bir sorgulama konusu
oluturmaktadr. kinci olarak, bilgi kavramnn
nasl tanmlanaca nemli bir konu olarak orta-
ya kmaktadr. Bilgi gnlk yaamn merke-
zinde yer alan bir kavram olsa da, bu durum bi-
zim bilgi kavramn berrak bir ekilde anlayp
tanmlayabileceimizi gstermez. ncs, bil-
ginin olanakl gibi ilk bakta tuhaf gelebile-
cek bir konu bile epistemoloji alannda alan
kuramclarn ilgilendii bir sorunsal olarak kar-
mza kmaktadr. Bilgi edinmekte olduumuz
ak bir gerek gibi grnse de, bu durum zeri-
ne eletirel olarak ok fazla dnmediimiz de
bir gerektir. Bu nokta da epistemolojinin en il-
gin ve nemli konularndan birisi olarak kabul
edilir. Drdnc olarak da bilginin toplumsal bo-
yutu epistemoloji uzmanlarnn irdeledii konu-
lar arasnda yer almaktadr. Bilginin toplumsal
veya tarihsel boyutu geleneksel felsefecilerin ok
ilgisini ekmemi olsa da, zellikle son 150 yldr
felsefede ortaya kan gelimeler bilginin top-
lumsal boyutunu nemli bir konu hline getir-
mitir. Bu anlamda ada felsefenin eskiye gre
olduka allmadk baz alt kimlikler kazand
sylenebilir.
Epistemoloji alannda ska kullanlan baz te-
mel kavramlar aklayabilmek.
Her kuramsal alma alannn kendisine zg,
uzman olmayanlarn kolayca bilemeyecei de-
yimleri vardr. rnein, gayrisafi mill hasla de-
yimini ekonomi uzmanlarnn, naks teebbs
deyimini hukukularn, epistemoloji deyimini
felsefecilerin yaygn olarak bilmesi doaldr. An-
cak bu allmadk deyimlere ek olarak kuramsal
bir alanda alan insanlar bazen sradan deyim-
lere zel anlamlar ykleyerek ve belli bir dn-
sel erevenin kapsamnda kavramsal bir ilev
grecek ekilde kullanrlar. Epistemolojide bu-
nun iki bilinen rnei inan ve kanttr.
nan deyimini biz genellikle manevi balam-
larda kullansak da, epistemolojik balamlarda
bu deyim deneyimsel durumlara ynelik olarak
ve genel bir ekilde kullanlmaktadr. rnein,
epistemoloji kuramclar asndan, Trkiyede
domu olduuma inanyorum veya imenle-
rin yeil olduuna inanyorum gibi tmceler de-
neyimsel bilginin irdelenmesi asndan nemli
bir ilev barndrmaktadr. Benzer ekilde, ka-
nt kavramn da felsefeciler polisiye veya hu-
kuksal bir anlamda deil, genel olarak deneyim-
sel bilgiye ulamay olanakl klan temel bir un-
sur olarak almaktadr. Bu tr terimlerin anlamla-
rnn iyi anlalmas, hem okuduunuz epistemo-
loji metinlerini daha iyi kavramanza hem de di-
le getirilen felsefi sorunlar zerine dnmekten
daha ok keyif almanza neden olacaktr.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
38
Epi st emol oj i
1. Aadakilerden hangisi epistemoloji deyiminin bir
tanm olarak kabul edilebilir?
a. Mantksal ve matematiksel sistemlerdeki bilgisel
kesinliin irdelenmesi
b. Bilgisinin, doasnn ve oluumunun genel d-
zeyde ve kavramsal olarak irdelenmesi
c. Kesinlik araynda insanlarn karlat bilgisel
zorluklarn irdelenmesi
d. Fiziksel bilimlerin bilgiye hangi yntemlerle
ulatnn irdelenmesi
e. Sosyal bilimlerin bilgiye hangi yntemlerle ula-
tnn irdelenmesi
2. Aadakilerden hangisi kuramsal bir ilev rnei
deildir?
a. Bir matematikinin bir teoremin doruluunu
ispatlamas
b. Bir psikoloun insan belleinin yapsal haritas-
n karmas
c. Bir insann gneten gelen sy duyumsamas
d. Bir fizikinin grecelik kuramn daha savunula-
bilir bir hle getirmesi
e. Bir biyoloun insann genetik ifresini zmesi
3. Aadakilerden hangisi logos iin geerlidir?
a. Logos deyimi nesnellik ile e anlamldr.
b. Logos deyimi bilgi ile e anlamldr.
c. Logos sahibi olmak, biyolojik bir trn devam
iin kesinlikle arttr.
d. Logos sahibi varlklar pratik alanlarda her za-
man baarl olurlar.
e. Logos sahibi varlklar kuramsal dnme yete-
neine sahiptir.
4. Aadakilerden hangisi epistemoloji alannda al-
an bir felsefecinin irdeleyebilecei bir konudur?
a. Bilginin hangi psikolojik sreler sonucu olu-
tuunu kefetmek
b. Bilginin baar ile ilikisini gsteren istatistiksel
almalar yapmak
c. Bilginin gndelik yaamdaki rneklerinin listesi-
ni karmak
d. Bilgi kavramnn bir tanmn vermek
e. Bilimsel kuramlarn hangilerinin doru olduu-
nu saptamak
5. Felsefeciler bilginin tanmn yapmaya alrken aa-
daki yntemlerden hangisini kullanrlar?
a. Bir toplumda bilgi dzeyi yksek olan bireyleri
incelerler.
b. Toplumda genelde hangi enformasyon parala-
rnn bilgi olarak kabul edildiini saptarlar.
c. nsanlara en fazla yarar getirecek olan enfor-
masyon paralarnn ltn bulurlar.
d. Matematiksel ispatlardan yararlanrlar.
e. Bilgi rnei olarak kabul edilen durumlarn or-
tak zelliini saptarlar.
6. Aadakilerden hangisi nermesel doru kavra-
mna bir rnek olarak verilemez?
a. Suyun normal artlar altnda 100Cde kaynad
dorudur.
b. Doruluktan ayrlmamak toplumda kabul gren
bir erdemdir.
c. Koullar ne olursa olsun doruluktan ayrlma-
maya al.
d. klid geometrisinde doru, iki nokta arasndaki
en ksa mesafedir.
e. Doru ve yanl birbirine zt kavramlardr.
7. Aadakilerden hangisi bilisel bir durum deildir?
a. Annenizin ya gnn anmsamak
b. Mantksal yntemler kullanarak bir kiinin iddi-
alar arasnda tutarllk kontrol yapmak
c. Bir iddiann mantksal sonularnn bilincine var-
mak
d. Odadaki s deiimini hissetmek
e. Uzaktan komunuzun geldiini alglamak
8. nan kavramnn epistemolojik balamlardaki kul-
lanmn en iyi sergileyen cmle aadakilerden hangi-
sidir?
a. Arkadalarnn iyi niyetine inanc tamd.
b. General zafere ulama konusunda emri altnda-
ki askerlere inanyordu.
c. Fizikilerin ou evrenin genilemekte olduu-
na inanyor.
d. Tanr inanc toplumdaki en yaygn inan trdr.
e. Yaad hayal krklklar onun aka inanmasna
engel oluyordu.
Kendimiz Snayalm
39
9. Kant ve gereke kavramlar iin aadakilerden
hangisi dorudur?
a. Kant ve gereke birbirleriyle ilintili kavram-
lar deillerdir.
b. Bilgi sahibi olmak ve gereke sunabilmek
birbirleriyle ilgili kavramlardr.
c. Sahip olduumuz bilgilerin ounun kantlarla
bir ilgisi yoktur.
d. Gne, Dnya etrafnda dner gibi yanl
inanlar hibir kant desteklemez.
e. Bilinli gerekeler ve gerekelendirme sreleri
hem insanlar hem de logosa sahip olmayan hay-
vanlarn bilgi dnyasnda nemli bir yer tutar.
10. Aadakilerden hangisi normatif bir cmledir?
a. nsanlarn ou yalan sylemenin ahlaki olarak
yanl olduunu dnr.
b. nsanlar zorunlu olduklar durumlarda bazen ya-
lan sylerler.
c. nsanlar yalan sylemeye iten nedenler psiko-
loglar tarafndan aratrlmaktadr.
d. nsanlar zorunlu olmadka yalan sylememelidir.
e. Hi yalan sylemeden yaayan insan says azdr.
Her bilgi kuram Bilgi nedir? sorusuna verilmi bir ya-
nttr. Bu soru, filozoflarca sorulan onlarcas gibi, ilk ba-
kta son derece yaln grnr. Hepimiz biliriz, en azn-
dan genel hatlaryla bilginin ne olduunu. Ama glk-
ler tam da ayrntlar doldurmaya baladmz anda ba
gsterirler. Szgelimi, bilginin kart nedir? nsann bir
eyi kesinlikle bilmiyor olmas demek, insann o eyi
bilip bilmediini dahi dnmyor olmas m demektir,
yoksa insann o eyi gerekte bilmiyorken biliyor oldu-
unu dnmesi mi? Yant bunlardan hangisi olursa ol-
sun, bilmiyor olmak tam olarak nedir? Kiinin kendisi-
ne yneltilen bir soruya kar verecei yanta dair hi-
bir dncesi olmadnda duyumsad zihinsel boluk
mudur? Yoksa bundan daha olumlu bir ey midir? O ki-
inin bir yant bulunuyor olabilir, ama yanl bir yant-
tr bu. Doru da olabilir yant, ama bu olsa olsa ans
eseri doru km bir kestirimdir yalnzca.
Yzmz ne yana dnersek dnelim, kendimizi dal
budak sarm karmaalarn ortasnda buluyor olaca-
mz gn gibi ak. Yine de Bilgi nedir? sorusu son de-
rece yaln grnyor. Felsefe sorularna zg bu alda-
tc yalnlk, ounluk istenmeyen bir etkiye yol aar.
nsanlar konunun aslnda sorunun ortaya koyduun-
dan ok daha karmak olduunu grnce, doal ola-
rak soruyu dizgeletirmek, derli toplu bir biimde d-
zene koymak isterler. Ne var ki, karmaklklar incelen-
meden doru dzgn yaplamaz bu. Konu felsefe ko-
nusu olmayp da bilimsel bir konu olsayd, hi kimse
gecikmeden dolay sabrszlk gstermeyecektir; nk
bilimde kuramlarn olgular beklemek zorunda olula-
rndan daha ak bir ey yoktur. Hi kuku yok ki de-
me bir blmlemeci daha alan almas yaplmam-
ken bir blmleme dizgesi kurulmu olduunu grn-
ce fkeden kan beynine srayacaktr. Oysa felsefede,
zerine gidilen konu hep yaamlarnn bir parasn
oluturduundan olacak, insanlar bir an nce ilerleme
kaydetme beklentisi iinde olurlar. Platon, ilk dnem
syleimlerinin birounda bu beklentiyi de, beklenti-
nin dkrklna urayn da olanca gzelliiyle
oyunlatrmtr.
Henz tam anlamyla yetkinlememi bir dzeni ele al-
nan grngye oturtmaya almann yollarndan birisi,
bilginin ya bir zihin durumu olduunu ya da bir zihin
durumu olmadn sylemekten geecektir; tpk ate-
in bir benden durumu olduunu ya da bir beden du-
rumu olmadn sylemek gibi. Ancak bu yalnkat ya-
nt sorunu zmez. Nitekim atei olduu ya da buna-
Okuma Paras
40
Epi st emol oj i
lmda olduu ynnde tek bir dncesi olmadan da
bir kimsenin atei olabilir, hatta bunalmda da olabilir;
ama bir eyi kesinkes biliyor olduun ynnde ak bir
dncesi olmadan bir eyi bilemez-yok eer biliyorsa,
bunun en azndan ok zel bir aklamas olmak zo-
rundadr; oysa bunun dndaki baka durumlara bak-
lacak olursa, brakn atein ya da bunalmn ne olduu-
nu bilmeyi, kii olaand bir durumda olduunu dahi
bilmez. Yine de, Bilgi bir zihin durumudur savn
anmsamak, savn kendisine ayn Platonun Syleim-
lerinde Sokratesin karsnda konuanlarn verdii ilk
yantlara yaklat gibi yaklamak yararl olacaktr. Ak
ki, savn hibir deiime konu olmadan balangtaki
ilk haliyle olduu gibi kalmas sz konusu deildir. Gel-
gelelim ayrntlara daha bir yakndan bakacak olursak,
acaba savn ne lde elden geirilmesi gerekecektir?
Bilgi nedir? sorusunun pek ok felsefe sorusuyla pay-
lat bir baka zellii daha vardr. Soru ilk soruldu-
unda yaamla yakndan balantldr; ancak soruya ve-
rilen yant belirginletike ararlndaki o yakn balant
giderek zayflayarak kopma noktasna gelir. nsanlar
belli ki stnde dnmek iin vakit bulur bulmaz sor-
mulardr soruyu, yantn kendisi ya da yantn kendisi
deilse bile en azndan yantn balangc yaamlarnda
bir deiiklie yol amtr. Nitekim biliyor olmaktan
dolay insann tadna doyulmaz bir keyif duymasndan
daha doal bir ey olamayaca gibi, gerekten biliyor
olmak ile yalnzca biliyor grnmek arasndaki ayrmn
zenle altnn izilmesinden de daha salkl bir ey
yoktur. Eski Yunandaki ilk biimiyle kukuculuk s-
rekli zarardan ok yarar getirmitir. Bilgi kuram kuku-
culuktan yararl bir etki almay yine de srdryor, ama
yalnzca ilk aamalarnda. Nitekim bilgi kuramnda u
veren ufak tefek ilerlemelerin, daha bir ayrntda kalan
gelimelerin insanlarn yaamlar zerinde ok az bir
etkisi bulunur. Hi kukusuz, bilgi stne bilgi, tpk
br bilgi trleri gibi, salt kendisi iin izi srlmeye de-
er bir bilgidir. Ne var ki burada, ounluk felsefede
karlald zere ele alnan konunun gndelik ya-
amdan aama aama kopuyor oluu, felsefenin gl-
nn kanlmaz bir sonucu olarak daha batan gze
alnp olumlanmayacak olursa, ykc bir o denli de d-
krc olabilir.
Bilgi sorununun belli bal teki felsefe sorunlaryla
paylat bir baka nemli zellii daha vardr. Daha
ak bir deyile sylenecek olursa, bilgi sorunu ylesi-
ne genel bir sorundur ki kendi aratrma alan iine
kendisini de katar. Nitekim bilginin ne olduunu bili-
yor olabileceim gibi, bilmiyor da olabilirim. Bilgi soru-
nuyla yakndan balantl olan doruluk sorunu da ku-
kusuz yine bu ayn zellii sergiler. Nitekim bir doru-
luk kuramnn daha en bata kendisi, doru olabilecei
gibi yanl da olabilir, bu demektir ki kendisi kendisine
uygulanabilirdir. zellikle bu trden bir sorun son de-
rece etin bir sorun gibi grnyor. Bilgi meselesinde,
genelde bilginin ne olduunu bilebilirim yollu karmaa
yoktur yalnzca; daha demin deinilmi bir karmaa da-
ha vardr ki belli bir durumda bir eyin yle olup olma-
dna dair hibir dncem olmasa bile, ok ender ol-
makla birlikte o eyin yle olduuna dair bilgim olabi-
lir, bildiin eyin bilgi olduunu ounluk biliyorum-
dur, yok yle deilse en azndan bildiim eyin bilgi ol-
duunu dnyorumdur. te tam da bu nedenden
tr kukuculuk salkldr. Genel olarak bilginin ne
olduunu biliyorsam, bilgi diye grme eilimine girmi
bulunduum bu tikel parann gerekten bilgi olup ol-
madn kendime sorabilirim demektir bu. Ancak bu
karmaa glklere yol aar. Bir eyi biliyorsam, o eyi
bildiimi de bilmem gerekir mi, o eyi bildiimi bildii-
mi de bilmem gerekir mi? yi gzel de nerede duracak
bu byle? Tek tek her aamadaki zihinsel durumun bir-
birlerinden bamsz olarak incelenmeleri, bilgi diye ta-
nnmalar gerekir mi? Yoksa ilk aamadaki bilgiden emin
olmak, peinden gelen aamalardakileri de bir sonuca
balayaca iin yeterli midir? Bilginin dnml (d-
nl) bir yapda oluunu ly karmadan tam ola-
rak resmetmek bir hayli gtr. Bilgi, birincisi yalnzca
nesneyi yanstan, ikicisi nesneyi yanstyla birlikte bi-
rinci aynay da yanstan, bu bylece sonsuza dek geri-
ye dnen bir aynalar silsilesi gibi olabilir mi gerekten?
Kaynak: David Pears. (2004). Bilgi Nedir? eviren:
Abdlbaki Gl. Ankara: Bilim ve Sanat, s. 13-16.
41
1. b Yantnz doru deilse, nitenin Giri ksmn-
da yazlanlar yeniden okuyun. Epistemolojinin
tanmna ilikin bilgi edineceksiniz.
2. c Yantnz doru deilse, nitenin Kuramsal Bir
lev Olarak Epistemoloji ksmnda yazlanlar
yeniden gzden geirin. Kuram kavramn da-
ha iyi kavrayacaksnz.
3. e Yantnz doru deilse, nitenin Kuramsal Bir
yeniden gzden geirin. Logos kavramnn in-
celiklerini anmsayacaksnz.
4. d Yantnz doru deilse, nitenin Epistemoloji-
nin Temel Konular ve Sorunlar ana bal al-
tnda verilen aklamalar okuyun. Epistemolo-
jinin alma alanlarnn ne olduunu anlaya-
caksnz.
5. e Yantnz doru deilse, nitenin Bilginin Ta-
nm ve Kavramsal unsurlar ksmnda yazlan-
lar okuyun. Felsefecilerin bilginin tanmn ya-
parken hangi yntemi kullandklarn anmsa-
yacaksnz.
6. c Yantnz doru deilse, nitenin nermesel
Bilgi ve nermesel Doru ksmlarnda yaz-
lanlar yeniden okuyun. nermesel doru kav-
ramnn ne anlama geldiini reneceksiniz.
7. d Yantnz doru deilse, nitenin Bilisellik
ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Sz ko-
nusu deyimin anlamn ve benzer kavramlardan
farkn anlayacaksnz.
8. c Yantnz doru deilse, nitenin nan ks-
mnda yazlanlar yeniden okuyun. Felsefecile-
rin bu kavramdan ne anladn reneceksiniz.
9. b Yantnz doru deilse, nitenin Kant ve
Epistemolojik Gerekelendirme ksmlarnda
yazlanlar yeniden okuyun. Bu iki kavramn
epistemoloji asndan neden nemli olduunu
anmsayacaksnz.
10. d Yantnz doru deilse, nitenin Norm ve Nor-
matiflik ksmnda yazlanlar yeniden okuyun.
Normatif ve betimleyici (veya sergileyici) olma
durumlar arasndaki fark anlayacaksnz.
Sra Sizde 1
Bilim insanlar ve felsefeciler (hatta sanatlar), alglar-
mzla kavradmz dnyann grnyle yetinme-
yip, belli kavramsal gereler ve yaplar kullanma yoluy-
la o grntnn ardnda neyin yatt ile ilgilenen kii-
lerdir. Bu anlamda, felsefe ve bilim arasnda bir benzer-
likten sz etmemiz olas grnmektedir. Biyolojiden bir
rnek vermek gerekirse, hayvanlarn kendilerine ben-
zeyen yavrular dourarak oalmalar ve trlerini de-
vam ettirebilmeleri olaan bir gzlemsel durumdur.
Gzlem, bize bir hamile bir dii kedinin bir sre sonra
kedi yavrular dourduu bilgisini verir. Ancak alg ve-
ya gzlem, bu olgunun derinliklerine inerek Nasl?
sorusuna bir yant sunamaz. Genetik bilimine dnd-
mzde, yavru kedilerin neden dii ve erkek (yeti-
kin) kedilere benzedii konusunda ilgin bir aklama
elde ederiz. Buna gre, bir tre ait hayvanlar trsel
zelliklerini genler dzeyinde ve molekler dizilim d-
zenleri sayesinde bedenlerinde tarlar ve bu kodlar
veya ifreleri yeni doan yavrularna aktarrlar. Bu yz-
den, dii ve erkek kediler iftletiklerinde ortaya ka-
cak yavrular sincaplara veya fillere deil, biyolojik an-
ne ve babalarna benzer. Bu rnekte de grld gi-
bi, algda karmza kan durumlarn aklamas genel
olarak algsal dzeyde olmayabilir. O yzden bilim
adamlar, kuramsal dzey diyebileceimiz bir zemin-
den dnyaya yaklaarak farkl bir bak getirmeye a-
balarlar. Felsefecilerin temel hedeflerinden biri de, alg-
sal dzeyde karmza kan olgulara st dzey bir ba-
kla bakabilmek ve dnsel dnyamz zenginletire-
cek perspektifler ve aklamalar sunabilmektir. Tm
farkllklarna ramen, bilim ve felsefe nemli bir ortak-
lk barndrr.
Sra Sizde 2
Bilginin tanmlanmas ve bilginin olanakllnn sor-
gulanmas epistemolojinin ura alan iinde yer alan
ilevlerdir. Ancak bu iki ilev arasnda ilgin bir fark
bulunduu sylenebilir. Bilgi kavramnn tanmlan-
mas ve ak hle getirme abas, sorgulama nesnesi
olan bir kavramn derinliklerine inerek onu net bir e-
kilde gzler nne sermeyi hedefler. Benzer bir dn-
ceyi, bilginin kaynaklarnn felsefi olarak aratrlmas
iin de syleyebiliriz. Ancak, bilginin olanakl olup ol-
madnn soruturulmas daha st dzey ve ok daha
kkten bir sorgulamay gerekli klar. Bylesi bir sorgu-
lamann tp, ziraat, hukuk, emlaklk gibi alanlarda ve-
42
Epi st emol oj i
ya sektrlerde bir yerinin olmad aktr. rnein, bir
avukat ura alannn varlna ve olanakllna ilikin
derin sorular sormaz veya kuramsal kayg tamaz. Bir
doktorun aklna la gerekten var mdr? veya Tp
bilimi olanakl mdr? gibi sorular gelmez. Bu adan
bakldnda, felsefi sorgulamalarn baz eitlerinin ol-
duka benzersiz olduu sylenebilir. Felsefe, hem kav-
ramsal aydnlatma abasnn yrtld hem de kav-
ramsal aratrmalarn konusu olan unsurlarn varlnn
veya geerliliinin sorgulanabildii bir alandr. Bu ko-
nuya nmzdeki nitelerde deineceiz.
Sra Sizde 3
nceki nitede insan bilgisinin ayrt edici zellikleri
zerinde durmutuk. O balamda logos kavramnn
kritik bir ilevi olduunu belirtmitik. Logos, insan ak-
lnn ve aklc srelerin kullanlmasn gerektirir. imdi,
bu dnceleri kant kavram ile ilintilendirelim. n-
sanlar nermesel olarak bilgi edinirken, bilgilenme s-
releri nemli bir oranda kantsal destek ve gereke
ierir. Yarn hava saanak yal olacak bilgisine sa-
hip olduumuzda (burada, ertesi gn gerekten ya-
mur yadn ve hakl ktmz varsayalm), bu bilgi-
nin zihnimizde nasl uyandn dnelim. Eer mete-
oroloji biliminin ilerlemi olduu bir toplumda yayor-
sak, televizyonda hava durumunu izlemek bu bilgiye
ulamamz salayabilir. te yandan, hava tahmin tek-
nolojisinin ok gelimedii bir toplumda bile, bulutlarn
dikkatlice incelenmesi ve bulut younluunun ve ren-
ginin yorumlanmas gibi basit yntemler kullanarak tah-
min yapmak olanakldr. Hem normal algsal durumlar-
da hem de daha karmak bilgilenme durumlarnda biz
kantlar ve gerekeler yoluyla i grrz. Elbette kant-
larn ve gerekelerin kullanmnn hayvanlarda -en azn-
dan insanlarda olduu hliyle- bulunmad aktr. Bu
perspektiften bakldnda, kantlarn ve gerekelendir-
me srelerinin aklclkla veya logos la balantl oldu-
u rahatlkla sylenebilir.
Alcoff, L. M., editr (1999). Epistemology: The Big
Question. Oxford: Blackwell Publishers.
Cen, A. K. (2001). Bilgi Felsefesi. Bursa: Asa Kitabevi.
Dnceler. eviren: Mehmet Karasan, 3. bask, s-
tanbul: M.E.B. Yaynlar.
Hospers, J. (1997). An Introduction to Philosophical
Analysis. 4th edition, London: Routlegde.
Pears, D. (2004). Bilgi Nedir? eviren: Abdlbaki G-
l, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.
Pojman, L. P. (1999). The Theory of Knowledge:
Classical and Contemporary Readings. 2nd ed.,
London: Wadsworth Publishing Company.
Steup, W. (1996). An Introduction to Contemporary
Epistemology. New Jersey: Prentice Hall.
Williams, M. (2001). Problems Of Knowledge: A Cri-
tical Introduction To Epistemology. Oxford: Ox-
ford University Press.
Kaynaklar
Sokrates ncesi dnemde varlk sorunsalnn ortaya kn aklayabilecek,
Platon ve Aristotelesin felsefelerinde varlk sorunsalnn (ve zellikle tmel-
ler konusunun) neden nem tadn aklayabilecek,
Metafizik, ontoloji ve epistemoloji kavramlar arasndaki ilikileri belirtebilecek,
Gereklik, hakikat ve epistemoloji kavramlar arasndaki ilikilerin ne oldu-
unu aklayabileceksiniz.
erik Haritas
Sokrates ncesi
Tikel
Tmel
dea
Episteme (bilgi)
Doksa (kan)
Tz
Ontoloji
Gereklik
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji
GR
SOKRATES NCES DNEMDE
VARLIK SORUNSALININ ORTAYA
IKII
PLATON VE ARSTOTELESN
FELSEFELERNDE VARLIK
SORUNSALI
METAFZK, ONTOLOJ VE
EPSTEMOLOJ
GEREKLK, HAKKAT VE
EPSTEMOLOJ
Bilginin
Metafizik
Temelleri
3
EPSTEMOLOJ

GR
Her ne kadar epistemoloji felsefenin insan bilgisi zerine odaklanan dal olsa da,
bilgi felsefesinin en kritik soru ve sorunlarndan bazlar tartmay daha geni ve
kapsaml bir zeminden yrtmeyi gerekli klar. O yzden, bu nitede epistemolo-
jinin merkezcil sorunlarnn tartma erevelerine farkl bir yoldan yaklaacaz ve
felsefenin en temel alanlarndan ikisi olan epistemoloji ile metafizik arasndaki ili-
kileri gzden geireceiz.
Bu tr bir irdelemeye neden gerek olduu sorusu doal olarak akllara gelebi-
lir. Bu sorunun yant, yalnzca, bilgi ve varlk konularnn kavramsal adan nem-
li bir balant iinde olmas deildir. Daha temel olarak, tarihsel bir gzle bakld-
nda, metafizik irdelemelerin felsefenin doum noktasnda ok zsel bir yer tut-
tuu grlr. Bu anlamda, Batda epistemolojik sorularn sorulmaya balad d-
nemde felsefenin genel havasnn nasl olduunu ve tartma zemininin hangi d-
nsel dinamikleri ierdiini incelemek, bu kitaptaki hedeflerimiz asndan yarar-
l olacaktr.
SOKRATES NCES DNEMDE VARLIK
SORUNSALININ ORTAYA IKII
Bat Felsefesi tarihinde 2500 yl kadar geriye gidip kkleri incelediimizde, Es-
ki Yunann ilk dnrlerinin zellikle belli bir konu zerinde kafa yorduklarn
ve zm retmeye altklarn grrz. Bu nemli ve kritik konuya, genel ola-
rak, varlk sorunsal adn verebiliriz. Varlk konusu, daha ok felsefecileri ilgi-
lendiren ve gnlk yaamn ak iinde insanlarn bir sorun olarak akllarna en
son gelecek konulardan biridir. Gndelik ilevlerimiz iinde srekli olarak fizik-
sel nesnelerle yani var olan somut eylerle evrili durumda bulunuruz. Bu-
nun neden ilgin bir felsefi tartmaya yol aabileceini anlamak ilk bata biraz
zor gelebilir. Bu blmde varlk sorunsalna bir giri yaparak konuyu ak hle
getirmeye alacaz.
Felsefenin Balangc: Merak Duygusu
Yrtmekte olduumuz tartmann felsefi arlnn hakkn verebilmek iin biraz
farkl bir tarihsel yk ile konuya yaklaalm. inde yaadmz yzylda, bilimin
ve teknolojinin gelmi olduu ileri dzey nedeniyle, doaya veya evrene kar
hayret veya hayranlk duygularmzn fazlaca trplendii bir kltrel atmosferde
Bilginin Metafizik Temelleri
yayoruz. Bilimin, inceledii nesneleri gizemli varlklar olmaktan karp bildik
nesnelere dntrebilmesinin bir sonucu olarak, dnyaya ilikin genel algmzn
kkten bir ekilde dnm olduunu syleyebiliriz. Evrene dair inceleme ve
aratrmalar hlen kesintisiz bir ekilde devam ediyor olsa da, kozmos artk bizim
iin eski alardaki bilgi dzeyiyle karlatrldnda grece olarak epeyce
bilindik ve anlalr bir durumdadr. Gkyznde gzlemlediimiz Gne ve Ay,
birer tanr veya mitolojik karakter olmaktan km, ada insan asndan yalnz-
ca birer fiziksel nesne konumuna gelmilerdir. Newtonun fiziinden bu yana biz
uzayda geerli olan yasalarn dnya zerinde geerli olan fiziksel yasalardan te-
melde farkl olmadn biliyoruz. Baka bir rnek vermek gerekirse, elementler
konusunda kaydedilen gelimeler, yalnzca dnya zerindeki cisimler zerine de-
il, gnein kimyasal yapsna ilikin de bilgilenmemizi salamaktadr. Bununla
birlikte, bilim ve teknolojinin gerekletirdii baarlarn biz insanlarda doaya y-
nelik ok yaygn bir ainalk ve bilindiklik duygusu uyandrd da not edilmeli-
dir. Bilimsel gelimilik asndan ilkel olduunu dndmz uygarlklardan
farkl olarak, modernlemi insan topluluklar, aknlk ve hayret duygularn bel-
li bir oranda yitirmi durumdadr. Bu durum bir benzetme ile ortaya konulabilir:
Nasl bir ocuk byyp rendike ve olgunluk dzeyi ykseldike evresine
ilikin merak, korku, hayranlk ve aknl azalmaktaysa; eski alarn grece
olarak basit grnen biliminden moden alarn bilimsel dzeyine gelindiinde
de, evremizdeki evrene daha belirgin bir stnlk yaklamyla ve allmlk
duygusuyla bakmaya baladmz sylenebilir.
Elbette bu saptamalar yapmamzn nedeni modern bilimin kimliine ve rn-
lerine ynelik yarglarda bulunmak deil. Burada, daha genel bir felsefi bak ve
yorum getirme amacn gdyoruz. imdi, yukarda ifade edilen dncelerin -
nda, Eski Yunan felsefesinin ilk dnemlerine dnelim ve o dnemde yaayan in-
sanlar asndan evrenin nasl bir grnm sunduunu anlamaya alalm. Ald-
mz ada eitimin bize sunduu kavramsal erevenin zerimizdeki etkisi son
derece gl olduu iin, edindiimiz koullanmalardan syrlp farkl bir perspek-
tiften olaylara bakmak biraz zor olsa da, Eski Yunanda yaayan bir insann bak
asndan dnyay grme ynnde bir deneme yapalm.
Diyelim ki, fiziksel bilimlerin ok gelimedii ve sizi saran evrene ilikin fazla-
ca bilgi sahibi olmadnz bir zamanda yayorsunuz. Astronominin kritik bulgu-
larnn henz ortada olmad ve rnein, teleskopla gkyzn inceleme olana-
nzn bulunmad bir dnyada olduunuzu dnn. Dahas, byle bir durum-
da, bilim insanlarnn dnyay dardan izleme olana da olmad iin, Ay ve
Gne gibi gkcisimleri ile dnyamz arasndaki konumsal ilikiyi de tam olarak
anlam deilsiniz. evrenizde meydana gelen doal olaylara dair gndelik algnz
ve genel tepkiniz nasl olurdu? Bu soruyu, yukarda szn ettiimiz ocuksu ba-
ka dnerek yantlamaya alalm. O dnyada, srekli olarak aydnlk (gndz)
ve karanln (gece) birbirini izlediini grrdnz. Bu dzende hi bir aksama ol-
madna ve, rnein, gndzn ardndan gecenin gelmemesi gibi bir durumun
gereklemediine tank olurdunuz. Her sabah ufukta sar ve parlak bir cisim be-
lirir, gkte belli bir mesafe kat eder, ardndan da belli bir sre sonra ufkun baka
bir blgesinde yok olurdu. Bu parlak cisim n ve snn artmasna neden oldu-
u iin ona byk bir nem atfederdiniz. Dahas, gece olunca karanlk gky-
znde parlak kk klarn yanp sndn grrdnz. Ve btn bunlarn ar-
dnda neyin yattn anlama ynnde, hikyeler ve sylenceler retmenin ve a-
knlkla izlemenin dnda, yapabileceiniz fazlaca bir ey olmazd. O yzdendir ki,
46
Epi st emol oj i
Eski alarda insanlarn
evrene yaklamlar daha
fazla aknlk duygusu
ieriyordu.
Eski Yunann dnrlerinden bazlar Yldzlarn aslnda gkteki delikler oldu-
unu, gkyznn arkasnda bir k kaynann bulunduunu ve o deliklerden
k szdn hayal etmilerdi. Bu fikir u an bize olduka gln gelebilir. Ancak,
yalnzca izleme ve imgelem gcn kullanmann dnda fazlaca bir bilgilenme
yntemine sahip olmayan bir insan topluluu iin bylesi inanlarn ok tuhaf ve-
ya yersiz olduunu syleyemeyiz.
O hlde, eski dnem insanlarnn Gnee ve Yldzlara bakarken bizden ol-
duka farkl bir bilisel ve duygusal konumda olacan yani uzaydaki cisimler
konusunda daha az bilgi sahibi olup, daha fazla aknlk, korku ve hayranlk ya-
adklarn tahmin etmek zor deildir. Bunlara ek olarak, eski alarda yaayan
insann doann iinde (yani, yeryznde) gerekleen deiimleri de ilgiyle izle-
diini dnebiliriz. Gksel cisimlerin devinim dzenlerinden farkl olarak, yery-
znde gerekleen olaylar bir bitimlilik hli iindedirler. Yeryznde balayan hi
bir fiziksel srecin sonsuza dek devam edeceini dnmeyiz. Bu nedenle, ocuk-
su bir ilgiyle doaya bakan bir insan, deiimi ve sonlu olmay dnyann bir ger-
ei veya kural olarak grecektir. Eski alarda yaayan insanlar, evrelerindeki
canllarn nce doup sonra gelimelerini ve nihayetinde ortadan kalkmalarn
gzlemledikten sonra, bu olgunun gizemi zerine varsaymlar retmeye balam-
lard. Elbette deiim yalnzca canllar iin deil, canszlar iin de geerli bir kural-
dr. Fiziksel nesnelerin tm zamanla anr ve ypranr; rnein, bir sandalyenin
sonsuza kadar dayanklln korumas olanakszdr. Bu rnekleri oaltmamz ve
genellememiz mmkndr: inde yaadmz dnyada deiim evrensel bir ku-
ral olarak grnr.
Deiimin Felsefi Adan rdelenmesi ve Varlk
Sorunsalnn Ortaya k
Eski Yunann ilk dnrleri doal meraklarn yaln gzlemlerle birletirerek nem-
li baz sorular gndeme getirmilerdir. Gzlemledikleri olgular ve onlardan kardk-
lar sonular basit grnmekle birlikte, ok kritik felsefi noktalar iermektedir.
Etrafmzda grdmz eylerin hibiri ok eskiden yoktu; ve ok uzak bir ge-
lecekte de u an olan nesnelerin tm yok olacaktr. Doada var olan eylerin
hepsi geicidir, bitimlidir. Bu olaan saptamalarn zerinde biraz dnmekte ya-
rar var. Bizi saran evrende srekli deiimin dnda kalc veya sabit hibir ey
yoktur diyebilir miyiz? Bu soruya evet yant vermek kolay deildir nk her e-
yin gelip geici olmas fikri bizim kozmos anlaymzla tam olarak rtmemekte-
dir. oumuz evrenin uuup kaan, bir temeli olmayan kesitlerin toplamndan
ibaret olmad gibi bir kanya sahibiz. O yzden, evrendeki nesnelerin ortaya -
kp yok olmalarnn veya srekli olarak deimelerinin ardnda bir dzen veya il-
ke arayna girmek anlalabilir bir tavrdr. Tm deiimlerin ardnda deimeyen
bir unsurun veya unsurlarn olmas gerektii dncesi Eski Yunann erken d-
nem felsefecilerinde ilk ifadelerini bulmutur.
O hlde, Bat Felsefesinin balang noktasnda sorulan temel soru, doadaki
deiimlerin ardnda yatan ve deiimlere temel tekil eden deimeyen unsurla-
rn veya aklayc ilkelerin ne olduuyla ilgilidir. Bu balamda akla u soru ge-
lebilir: Eski Yunanda karmza kan bu dnsel abay, aklama potansiyeli
tayan dier toplumsal/dnsel ilevlerden ayran tam olarak nedir? Ne de olsa,
eski uygarlklarn mitolojileri ve efsaneleri de dnyevi olgularn ardnda yatan ne-
denleri aklamaya ynelik ifadelerle doludur. rnein, Eski Yunan mitolojisinde
Olympos tanrlar arasnda geen olaylar, onlarn ruh hlleri, i ekimeleri, bir e-
47
3. ni t e - Bi l gi ni n Met af i zi k Temel l er i
Doay gzlemlediimizde,
nesne ve olaylarn deiim
iinde ve sonlu olduklarn
fark ederiz.
Eski Yunanda varlk ve
deiim sorunlar birbirine
paralel olarak ortaya
kmtr.
Bat Felsefesinin balarnda
sorulan nemli bir soru,
deiimlerin ardnda yatan
deimeyen unsurlar ve
ilkelerle ilgilidir.
kilde dnyasal sonular veren, dnyann gidiatn belirleyen ve lmller iin bi-
linmezlere k tutan oluumlardr. Ksacas, mitoloji de bir tr anlamlandrma ve
aklama abasna karlk gelir. yleyse, felsefeyi ayrcalkl klan zellik nedir?
Eski Yunann ilk dnrlerinin ilevlerini farkl klan ok nemli bir zellik,
onlarn gzlemleyebildiimiz deiimleri ve olaylar aklarken, efsanelerden ve
mitolojiden farkl olarak, tek tek olgulara veya durumlara deil genellemelere ba-
vurmalardr. O yzden, bu dnrler daha genel bir perspektiften bakarsak
Bat dnyasnda hem felsefenin hem de bilimin balang noktasn temsil ederler.
Bilimsel abann en belirgin zelliklerinden biri bilimin sunduu aklamalarnn
evrenselliidir. Yer ekimi Kanununu bilimsel klan bir zellik, onun sonularnn
dnyann belli blgelerinde deil her tarafnda geerli olmasdr. Felsefe kapsa-
mnda retilen kuramsal aklamalar da bu zellii paylarlar.
Bu noktada, felsefecilerle ve onlarn abalaryla ilikilendirdiimiz genelleme
ve genel aklamalar getirme kavramlarn tarihsel rneklerle biraz somutlatra-
lm. Deiim iinde deimeyenin ne olduunu saptama abasna giren ilk felsefe-
ciler, var olan eylerin ardnda yatan temel unsurun veya ana ilkenin ne olduuna
ilikin farkl grler ileri srmlerdi. Thales her eyin kaynann su olduunu,
Anaksimenes ise havann en temel element olduunu savlamt. Bu dnce
Empedokles ile bir aama ileri gitmi ve Empedokles nesnelerin ve deiimin te-
melinde drt elementin yattn iddia etmiti: toprak, su, hava ve ate. Demokri-
tusun ban ektii atomcular ise grnr nesnelerin yaptalarnn gzle grn-
meyen atomlar olduunu ve dnyamzdaki her oluum ve deiimin atomlarn bir-
leip ayrlmalarnn bir sonucu olduunu ne srmt. Bu kuramsal giriimlerin
ortak noktasn grmek zor deildir. Birincisi, Eski Yunann yukarda rneklerini
verdiimiz erken dnem dnrlerinin tm dnyasal olgular aklayacak genel
nitelikteki ilkelere ulamaya abalamlardr. Bir anlamda, az saydaki ilkeyi veya
aklayc temel unsuru kullanarak, ok sayda olguyu aklamay hedeflemilerdir.
kincisi, bu dnrler aklamalarnda ounlukla doast veya mitolojik unsur-
lara bavurmadan, insann dnyasna ait kavramlar kullanmay tercih etmilerdir.
Ksaca dersek, kltrn mito-poetik (yani mitolojik ve iirsel) unsurlarn deil, lo-
gosu esas almlardr. Bu dnrlerin fikirlerinin hem bilimin hem de felsefenin
balang noktasnda yer almalarnn esas nedeni budur.
Bu balamda, gze grnenler ile gze grnenlerin ilkesel temeli kavram-
lar arasndaki ayrmn zerinde durmak gerekiyor. rnein, atom dncesi bu ay-
rm ok ak bir ekilde sergiler. Fiziksel nesnelerin dnyasnda meydana gelen
oluumlar ve deiimler bizim dorudan gzlemlediimiz olgulardr. Bu olgula-
rn meydana gelmesinin nedeni olan atomlar ise, Eski Yunandaki atomculuk gz
nne alnrsa, hi bir ekilde deneyimleyemeyeceimiz fakat akl yoluyla bulabile-
ceimiz temel elementler veya ilkelerdir. Gndelik yaamda, dorudan alglarn he-
defi olan nesnelerin daha gerek olduunu varsaymamz anlalabilir bir yakla-
mdr. Ancak bilimsel veya felsefi irdelemeler ortaya daha farkl bir tablo karabi-
lir. rnein, hem Eski Yunandaki atomculuun hem de modern atomcu kuramla-
rn bize syledii, fiziksel bir nesnenin asl yapsnn insanlara grnd gibi ol-
mad ve nesnelerin esas olarak boluk ve bolukta hareket eden kk parack-
lardan ibaret olduudur. Bu bilimsel veya felsefi dncenin kkeninde, Eski Yu-
nann deien-deimeyen sorunsal yatmaktadr: Doadaki nesneler oluur ve
yok olurlar; nesnelerin temel elementleri veya varlksal ilkeleri ise kalc niteliktedir.
Eski Yunanda varlk sorunsalnn ortaya kmasnn arka plann ksaca incele-
mi olduk. imdi bu sorunu veya irdeleme konusunu daha somut ve ak bir e-
48
Epi st emol oj i
Sokrates ncesi olarak da
bilinen dnemde, Yunan
felsefesinin ilk dnsel
tohumlar atlmtr.
Atom teriminin Yunanca
orjinali olan atomos,
blnemez anlamna gelir.
kilde ifade edebiliriz: Her ne kadar insanlar kendilerini deien dnyann bildik
nesneleri ve olgular ile sarlm durumda buluyorlarsa da, insan akl (veya logosu)
felsefi bir sorgulama yrtp, deiimin ardnda yatan ilkeleri ve/veya gerekten
var olan eyi anlamaya da ynelebilir. Bu aba, felsefede metafizik olarak bilinen
alann ortaya kmasna neden olmutur. Metafizik alannn ayrntlarna, varlk
kavramnn inceliklerine ve bunun epistemoloji ile olan ilgisine bu nitenin ilerle-
yen blmlerinde tekrar dneceiz. lk olarak, Eski Yunann felsefi anlamda en
tepe noktasn oluturan Platon ve Aristotelesin kuramlarn ksaca inceleyip, bu
iki byk dnrn felsefe tarihinde neden ok temel ve zel bir yere sahip ol-
duklarn anlamaya alalm.
PLATON VE ARSTOTELESN FELSEFELERNDE
VARLIK SORUNSALI
Antik dnemin ilk dnrlerinin baka bir deyile, Sokrates ncesi dnemde fi-
kir reten felsefecilerin ortak bir zellii, doann dzeninin anlalmas sorun-
salna gsterdikleri zel ilgidir. Sokratesle gelen nemli bir deiim ise, insann
etik varl ve yaama biimi konularnn felsefede n plana kmaya balamas-
dr. Etik ve politik konular, Sokratesi izleyen Platon ve onun rencisi olan Aris-
toteles iin de ok byk nem tarlar. Buna karn, Sokrates-Platon-Aristoteles
izgisi, Sokrates ncesinde ortaya kan ve yukarda ksaca incelediimiz esas bir
konu zerine fikir retmeye ve oradaki tartmalar ileri tamaya devam edecektir.
Bu esas konu, genellik sorunudur.
Platon ve Tmeller Kuram
Sokratesin dikkatimizi ekmeye alt nemli bir nokta, bir kavramn rnekleri-
nin o kavramn kendisine elenik olmad dncesidir. Kavram, algyla deil akl-
la anlalr. Her ne kadar Sokratesin sorgulamalar insanlar zihinsel uyuukluktan
kurtarmaya ve bilgi eksikliklerini gstermeye ynelmi olsa da, onun rencisi
olan Platon olduka farkl bir felsefi kaygyla hareket etmitir. Platonun temel ama-
c yalnzca dnsel sorgulamay srdrmek ve kavramlar konusunda insanlarn
cahilliklerini sergilemek deil, onun da tesinde, byk apta bir felsefi kuram ve-
ya model sunmaktr. Atinallarn son derece haksz bir yarglama sonucu hocasn
lme mahkm etmelerinden ok etkilenen Platon, bu gibi olaylarn yaanmamas
iin, devleti ynetenlerin evrensel ilkelerin bilgisine ynelmi kiiler ksaca, fi-
losofoiolmas gerektiini savlamtr. Bu amaca ynelik olarak Platonun savun-
duu kuram, tmeller kuram olarak bilinir. Felsefe tarihini derinden etkilemi olan
bu kuram imdi ana hatlaryla ksaca gzden geirip anlamaya alalm.
Bu nitenin nceki blmlerinde, ilk felsefecilerin doaya egemen olan genel
ilkeleri kefetme abasna girdiinden sz etmitik. Platonun felsefesinin de bu
ynde bir giriim olduunu ancak kapsam ve derinliinin ok daha byk oldu-
unu belirtebiliriz. Platoncu bir gzle bakarsak, evremizde alglamakta olduu-
muz nesneleri belli kategoriler (cinsler, trler, vb.) altnda toplayabilmemiz, olduk-
a ilgin ve aklamay gerektiren bir yn iermektedir. Bu noktada, tartmay da-
ha ileriye tayabilmek iin, sradan bir varlksal-dilsel duruma felsefi bir gzle
bakarak sradan olmayan bir yorum getirelim. evremizdeki fiziksel nesnelerin her
biri kendi balarna var olan ayr nesneler olsa da, onlarn ne olduklar sorusu gn-
deme geldiinde tek tek nesnelerin kendilerinin tesinde baz unsurlara bakma-
mz gerektii aktr. rnein, tam karmda duran bir nesneye parmamla iaret
ediyorum ve te bu! kelimelerini sylyorum. Bu elbette hi de aydnlatc bir
49
Platonun kuram
kavramlarn varlksal ve
bilgisel nemini ortaya
koyar.
betimleme deildir. te yandan uradaki gemi ifadesini kullanrsam durum ta-
mamen deiir. te bu! ifadesinden, trlerin (veya cins isimlerin) kullanmna
gei byk bir fark yaratr.
Yrtmekte olduumuz tartmann varlk ve bilgi konularnda neden ok il-
gin baz sonulara gebe olduunu anlamak iin somut bir rnek zerinde dura-
lm. Diyelim ki, bizimkine ok benzeyen olanakl bir dnyada, ayn bizimkinde ol-
duu gibi, insanlar (rnein, Mustafa Kemal Atatrk), hayvanlar (rnein, Min-
no) ve baz yerler (rnein, Ankara) zel isim alabilmekteler. Ancak, bizimkin-
den farkl olarak, o dnyada cins isimlerin hi kullanlmadn varsayalm. Mutfa-
mdaki bardaklardan her birinin Hakan veya Yasemin gibi bir ad olduunu d-
nelim. Ayn durumun, dnyadaki kular, elektrik direkleri, eller, vb. iin de ge-
erli olduunu kafamzda canlandralm. Byle bir dnyada tahminen bilgi ve ile-
tiim son derece zor olurdu. rnein, bir insan kimsenin daha nce grmedii ve
isim takmad bir am aacn grp dierlerine anlatmaya kalktnda, elinde faz-
laca bir iletiimsel gere bulunmayacakt. Bylesi garip bir dnyann dilsel dzeni
bizimki ile karlatrldnda aradaki byk fark kolayca ortaya kar. Bir krm-
z karanfil ifadesini kullanan bir kiinin verdii bilgiyi kolayca alrz nk nasl
bir nesneden bahsettii hemen kafamzda canlanr. Peki, bu rnekte anladmz
ve bildiimiz ey nedir? Aka grlecei gibi, anladmz ve bilgisine ulat-
mz ey krmz ve karanfildir. Baka bir deyile bilgi, genel deyimler veya cins
isimler ile tanmaktadr.
Bunu daha iyi anlayabilmek iin, tikel ve tmel kavramlarn net bir ekilde ta-
nmlayalm. Tikel, nesnelerin tekliini ve kendileri olma durumunu ifade etmek
iin kullanlr. Tmel kavram ise, tikelleri tanmlayan tr adlar ve tikellerin edin-
dii nitelikler iin kullanlmaktadr. rnein, bu satrlar okuyan insanlarn her bi-
ri, bahemdeki ceviz aac, vazomdaki krmz karanfil ve Mars gezegeni tikel bi-
rer nesnedir. nsan, aa, karanfil, krmz ve gezegen ise tmellerdir. El-
bette, doadaki nesneler sz konusu olduunda tmellerle tikeller fiziksel olarak
ayrlabilir eyler deillerdir. Masamdaki vazonun iinde duran karanfilden krmz
rengini (veya renk zelliini) karp alamazsnz. Benzer ekilde, karanfil ad-
n verdiimiz tr, nesnelerden kopuk bir hlde kp kendi bana evrende dolaa-
maz. Her tr ve zellik kendini nesneler zerinde veya onlara bal olarak gste-
rir. Buna karn, felsefi zmleme ve aklama abalarnn bir paras olarak, t-
mellerin ve tikellerin varlksal konumlarn veya ilevlerini kavramsal olarak ayrp
irdeleyebiliriz. Platon ve Aristotelesin bu alanda yapt irdelemeler ok kritik bir
nem tar ve kendilerinden sonra gelen dnce biimlerini felsefenin her alt
alannda ok byk bir oranda belirlemilerdir.
Bu konuyu biraz daha derinlemesine irdeleyelim. Nesnelere verilen isimler sz
konusu olduunda biz hem tikel hem de tmel boyutta hareket ederiz. zel isim-
ler (rnein, Atatrk) tikellere zgdr ve ilkece evrende bulunan tek bir
nesneye yneliktir. Buna karn ben iaret parmam birden ok nesneye uzata-
rak insan kavramn kullanabilirim. Benzer ekilde, krmz, ar, uzun gibi
nitelemeler ok sayda nesneye uygulanabilir. Ancak bu nasl olanakl olmaktadr?
Krmz tektir, ama birden ok eyde bulunabilir. Tek olan bir eyin ayn zaman-
da ok olmas, Platonun da dikkatini ektii gibi, kafa kartrc bir yn tamak-
tadr. Birbirinden farkl tikel varlklar iin ayn tanmlayc ifadeyi kullanmamz na-
sl olanakldr?
Platonun buna verdii yant znde udur: rnein, bizim domates olarak
bildiimiz farkl nesneler iin ayn cins ismi (domates) kullanmamz o nesnelerin
50
Epi st emol oj i
Tikel deyimi tek tek
nesneler, tmel ise genel
kavramlar iin kullanlr.
Tikel ve tmel z Trke
deyimlerdir. Anadolunun
belli blgelerinde tike
deyimi tek bir para
anlamnda kullanlr.
Tmel deyimi tm
kknden gelir ve
felsefeciler iin byk
neme sahiptir.
domates olma adn verebileceimiz evrensel bir zellii ilerinde barndrmalar
yznden olanakldr. Doal olarak, tek tek domatesler ayrntlarda birbirlerinden
farkl olabilir; bazlar ezik veya zedelenmi veya yamru yumru iken bazlar daha
parlak ve ekici bir grnm arz eder. Ancak ayrntda birbirlerinden ok farkl
olan domatesler, her eye ramen, domates olma kstasna uyduklar iin bu ad
almlardr. Bu domates olma veya domates-lik durumunun, tikel domateslerin
bana gelebilecek olaylardan genelde bamsz olduunu da not etmeliyiz. Tek
tek domatesler dnyada var olur ve sonra dnya zerinden kaybolurlar. Bazlar
doal yollardan bozulur, bazlar da baka canllarn besini olurlar. Tm bu dei-
imlere karn, bizim farkl nesnelere domates adn vermemize olanak salayan
domates olmann tanm veya kavram ise deimez. Ben domatesler zerine yo-
unlap onlarn genel olarak ne olduunu anlamaya alrsam, zihinsel bir hedef
olarak belirlediim ey u ya da bu domates olmaz; ne de olsa onlar tikel nesne-
lerdir ve o nesnelerin tikel nitelikleri ve rnein, tikel kusurlar vardr. Benim bir
eyin ne olduunu anlama abamn nesnesi o eyin dnyadaki rneklerinden zi-
yade, onun kavramdr. O yzden bilgi, en kritik anlamyla, kavramlara veya tanm-
lara ynelmek durumundadr. Elbette dnyadaki domatesler zerine yarg retebil-
mek de bir tr bilgilenmedir. rnein, te krmz bir domates veya Bu doma-
tes tezghtaki dier domateslerden daha olgun gibi gzlemlerde bulunabiliyor-
sam, bu dar bir anlamda takdir edilebilecek bir zihinsel baardr. Ancak Platona
gre, insan aklnn bilgi ve kavrama adna gerekletirebilecei esas baar,
dnyada domateslerin ve dier nesnelerin hangi durumda ve ne zelliklerde oldu-
unu gzlemlemek deil, tmellerin veya kavramlarn bilgisine ulamaktr.
Bilgisine ulalacak tmellerin (ki bunlarn deimeyen eyler olduunu syle-
dik), gzlemlenen dnyann iinde olamayaca aktr. Dnyada domateslerin,
insanlarn, masalarn, erdemin, iyiliin, gzelliin yalnzca mkemmellikten uzak
rnekleri vardr. Dnyamz zerinde, daha nce de zerinde durduumuz gibi,
deiim ve bitimlilik esastr. Fakat bir kavram bozulup yaamn sonlandrabile-
cek bir ey deildir. nsan bilgisine ve anlayna temel tekil eden bu deimezler
iin Platon idea ve form (biim) deyimlerini kullanmtr. rnein, dnyamzda
insanlarn, atlarn, ve erdemin rnekleri bulunabilir. Ancak insan ideas, at idea-
s ve iyilik ideas deimeyen eyler olarak doann dnda olmaldr. Deiken
dnyamzda bir nesnenin at olmas, onun at ideasn barndrmas yznden
mmkndr. Bu idealar veya formlar daha nce tanmladmz bir deyimi kulla-
nrsak yeryzndeki nesnelerin at olmasnn normunu salarlar. Bu balamda,
ideann hem varlksal hem de bilgisel anlamda nasl belirleyici olduuna dikkat et-
mekte yarar var. dealar tikel nesnelerin belli trden eyler olmalarnn varlksal
koullarn sunarlar. Doadaki bir domates, domates olarak varlk alannda beli-
rebiliyorsa, bunun nedeni deimeyen ve yok olmayan domates ideas yznden-
dir. Bu, iin ontolojik (yani varlksal) tarafdr. te yandan, eer biz doadaki bir
nesneyi domates olarak niteleyebiliyorsak ve ona dair bilgilenme abasna gire-
biliyorsak, bunun da nedeni domates ideasnn var olmas ve bizim bilgisel olarak
ona ynelmemizdir. Bu da iin epistemolojik (yani bilgisel) boyutudur.
Platonun varlk tasarmnda arpc olan bir nokta, onun varlksal hiyerariyi
kurgularken, irdelemeyi asl ve kopya kavramlar zerinden yrtmesidir. Bu-
nu yle bir rnekle anlayabiliriz. Eer ben bir arabann binlerce fotorafn eker
ve yal boya resimlerini yaparsam, bunlarn hepsinin birer kopya olarak arabaya
ait olduu ve onun grnmn yansttn dnebilirim. Ancak nihayetinde
gerek olan arabadr, onun resimleri ise ne kadar baarl ve gereine yakn
51
Platon idealarn veya
tmellerin doann iinde
yer alamayacan savlar.
olsalar dabirer kopyadr. Arabann kendisi ile kopyalarn kartrmak veya kop-
yalar asl araba sanmak olduka gln bir hata olurdu. Platona gre, herhangi
bir eyin ideas ile onun dnya zerindeki rneklerini kartrmak da bu trden bir
hatadr. O yzden Platon varlk hiyerarisinde en alta kelimenin tam anlamyla
kopyalar (yani, sudaki yansmalar, fiziksel nesneleri tasvir eden sanatsal al-
malar, vb.) koymutur. Varlksal deer sralamasnda bunlarn bir stnde, fiziksel
dnyann alglar araclyla kavranabilecek nesneleri (yani doadaki nesneler)
gelmektedir. En tepede ise akl yoluyla kavranabilecek ideal ve deimeyen
varlklar, yani matematiksel nesneler ve idealar bulunmaktadr. Bir insan fiziksel
(yani deiken) bir nesneyi algladnda belli bir bilgilenme durumu iindedir.
Ancak bilginin nihai hedefi kopya deil, asl olan varlktr. Baka bir deyile, bilgi
esas olarak kavramn rneklerine deil, kavramn kendisine ynelmek durumun-
dadr. Platon felsefesinin en arpc sonularndan biri budur.
En yakn arkadanz dnn. O, tikel (tek ve belli) bir varlktr. imdi onu kendi keli-
melerinizle tarif etmeye aln. Bu altrmay yaparken tmellerin iin iine nasl girdii-
ne dikkat edin. Bu deneme tmellerin nemini daha iyi anlamanza yardmc olacaktr.
Platon ve Epistemoloji
Bu deerlendirmelerin nda Platonun felsefesinin bilgi ve epistemoloji
kavramlarna nasl yaklatn ak bir ekilde ifade edebiliriz. kinci nitede
epistemoloji alann tantrken, deyimin kendisinin bilgibilim veya bilgikura-
m gibi anlamlara gelebileceini, ancak bu yargnn belli nitelemelere ve akla-
malara gereksinimi olduunu belirtmitik. Epistemolojiyi sistematik bir ekilde
uygulayan ve bir alan olarak kimliklendiren ilk dnr olan Platon asndan
bakldnda, bilginin dier bilisel hllerden ayrlmas hassas bir konu olarak
karmza kmaktadr.
Platon, bizim gndelik kullanmmzdan olduka farkl bir ekilde, bilgi
(episteme) szcn idealarn bilgisi olarak ayr bir statde tutmu ve normal
algsal yollardan edinilen bilgi iin kan (doksa) deyimini kullanmtr. Bu a-
dan bakldnda epistemoloji deyimini bilgibilim anlamnda kullanmak anla-
lr olsa da, Platonun bu kelimeye felsefi olarak nasl bir anlam yklediini kay-
detmemiz gerekmektedir. Her insan bakma ve grme yoluyla kan sahibi olabi-
lir. Ancak Platona gre yalnzca bilgelik arzusu olanlar, yani felsefeciler, episte-
meye ulamaya alrlar. Tmellerin veya idealarn bilgisi gerek bilgidir.
Platonun varlksal ve bilgisel kuram, Thales gibi Eski Yunann ilk felsefeci-
lerinin el yordamyla balattklar felsefe serveninin olgunlat ok temel bir
noktay temsil eder. Bir dier nemli durak noktas olan Aristotelesten bir son-
raki blmde bahsedeceiz. Bu balamda, not etmemiz gereken daha genel bir
konu, Platonun devleti ynetecek krallarn, yneticilik yapabilmeleri iin, epis-
temoloji yeteneklerinin olmas gerektiini dnmesidir. Sradan insanlar erde-
min, dorunun, adaletin ve benzeri kavramlarn rnekleri zerinde konuup, d-
nsel yaamlarn o dzeyde sorun yaamadan srdrebilirler. Ancak bir kral,
erdemin, dorunun veya adaletin kendisiyle ilgilenmiyorsa, Platoncu adan,
zerinde oturduu taht hak ediyor diyemeyiz. O yzden, burada bilgi kavra-
m balamnda yaptmz tartmalarn felsefi olarak ok daha geni ve nemli
sonular olduunu sylemeliyiz.
52
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Platon episteme (bilgi) ile
doksa (kan) kavramlarn
ayrr.
Aristotelesin Platon zerine Yorumu ve Tz Kavram
Aristoteles hocas Platonu yakndan izlemi ve onun tmellerin nemi konusunda
savlad fikirleri znde benimsemitir. Aristotelese gre, insan bilgisi sz konusu
olduunda tikelliin ok yardmc olmayaca kesindir ve bu konuda Platon temel-
de hakldr. Ancak bu tabloda Aristotelesin kar kt nokta, nesnelere kimliklerini
veren zsel unsurlarn deien dnyann iinde olamayaca ynndeki Platoncu
dncedir. Aristotelesin kuram bu noktada Platondan belirgin bir ekilde ayrlr. Et-
kisini gnmzde de srdren bu nemli kuram imdi ksaca anlamaya alalm.
Platona gre, nasl bir resimdeki grnt varln grntnn fiziksel karl
olan nesneye borluysa, fiziksel nesneler de varlklarn idealara borludur. Eer bu
doruysa, kendi bana bamszca var olabilen eyler idealardr. Aristotelesin bu
konuya getirdii yaklam ise olduka farkldr. Bu fark daha iyi anlamak iin tz
kavramn aklamamz gerekiyor. Aristotelesin nde gelen amalarndan biri var-
lk kavramnn bir snflandrmasn yapmak ve varlk hiyerarisini sergilemektir.
Var olmak ilgin bir kavramdr nk bu kavram evrende karlaabileceimiz her
eye uygulanabilir. Var olan eylere rnekler: toprak, hava, tavanlar, arklar, kar
taneleri, zntler, krklar. Bunlarn bir ekilde var olduunu syleyebiliriz, an-
cak bu var olma biimlerinin birbirinden ok farkl olduu da aktr. Bir tavann
varl ile onun glgesinin varl birbirine benzemez. Peki, glge gerekten var
mdr? Glgeler doal veya fiziksel nesneler deillerdir. Ancak, glge bir hi de
deildir. Benzer dnceler zntler ve krklar iin de dile getirilebilir.
imdi, kendi bana bamszca var olabilme konusuna dnelim. Aristoteles,
Platondan farkl olarak, kendi bana var olabilme olgusunu dnyann iinde
arar. Baka herhangi bir varla bal olmakszn var olabilen eylere verdii isim
tz veya cevherdir. Aristoteles her tzn iki temel zellii olduunu syler. lk
olarak, tzler bir bu olarak gsterilebilir. kincisi, tzler ayr durabilme zellii-
ne sahiptirler. Bu ifadeleri rneklerle aklamaya alalm. Belli bir aa veya bel-
li bir kaplan gsterilebilir bir budur. Ancak, ekilsiz amur veya bir avu toprak
(snrlar belirli bir nesne olma anlamnda) bir bu deildir. Dier lte dnersek,
rnein bir insann bedeni baka hi bir eye bal olmakszn evrende var olabi-
lir ancak, rnein tendeki yank kendi bana var olamaz; ancak bir beden ze-
rinde varlk kazanabilir.
Aristotelese gre, tikel her nesne bir tzdr. Bir insan, bir papatya, bir tencere
tz statsnde olan eylerdir. (Aristoteles buna ek olarak insan, kurbaa, mart gibi
doal trlerin de bir anlamda tz olduunu syler.) Peki, bir kedinin veya bir ten-
cerenin temel bir anlamda tz olduunu sylemenin tartmamz asndan ilgin ta-
raf nedir? Bunun yantn almak iin Aristotelesin tzlerin yani tikel fiziksel var-
lklarnkavramsal bileenleri konusunda ne dediine bakmamz gerekir. Sradan
her nesnenin maddesi (veya materyali) ve bir biimi (veya formu) vardr. (Burada-
ki biim kavramn ekilden ziyade, sz konusu nesneyi belli bir tre ait klan
ve onu tanmlayan yn olarak anlayabiliriz.) Bu unsurlardan birincisine dair bir not
delim: Bir kedinin maddesi ile baka bir kedinin maddesi doal olarak farkl-
dr nk onlar farkl nesnelerdir. Bunu biraz basitletirip karikatrize ederek sy-
lersek, rnein iki kediden her biri kendi hcrelerini, kendi molekllerini tar; iki-
sinde birden bulunan bir doku veya hcre olamaz. Ancak ikisinin ortaklat nok-
ta Platonun da dnd gibi kedi olma durumu, kedi-lik, kediliin z ve-
ya kedi formudur. O hlde, nesneleri belli bir tre ait klan unsur veya sebep
Platonda deien dnyann dndayken, Aristoteleste nesnelerin iindedir.
53
Aristoteles, tz kavram ile,
Platonun tmeller kuramn
bir adan devam ettirmekle
birlikte, o kuram nemli
anlamlarda deitirmeye de
ynelir.
Platon ve Aristotelesin ortak noktas, farkllklarndan daha nemlidir. Her iki
dnr iin de bilginin olanakll tmellerden veya genel karakterlerden ge-
mektedir. Platonun fikirlerini incelerken gz nne aldmz rnekleri dne-
lim. Tikel bir nesne tikellii ile alnrsa (rnek: ite tam urada duran ey!), bili-
necek bir ey deildir. Ancak nesne iin, rnein, bir at nitelemesi yaparsak nes-
nenin bilinebilir bir ynn ifade etmi oluruz. Aristoteles de tikel bir nesnenin bi-
linebilir tarafnn onun biimi veya z olduunu kabul eder. Biim ve z, bir t-
rn tm yelerinde bulunan (yani tekrarlanabilen) unsurlardr. nsann z, diye-
lim ki, akll hayvan olmasdr. nsanlar sarn, esmer, uzun, ksa, yal, gen ola-
bilirler. Fakat insan olmann z (biimi, formu, onu tanmlayan ey) her insanda
ayn olmak durumundadr. zetlemek gerekirse, Aristoteles de bilginin tmeller
araclyla olanakl olduuna ancak, bununla birlikte, tmellerin fiziksel nesnele-
rin kavramsal paralarndan biri yani onlar tanmlayan ksm, onlarn zleri
olduuna inanr.
dealarn veya tanmlayc normlarn deien dnyann bir paras olamayaca ynndeki
Platoncu sav ilk bata olduka tuhaf grnmektedir. Platonun bu savn anlaml ve aklc
klacak gerekenin ne olabilecei zerine dnn.
METAFZK, ONTOLOJ VE EPSTEMOLOJ
Varlk zerine Eski Yunanda retilen nemli baz fikirleri bu ekilde inceledikten
sonra, bu nitenin hareket noktasna dnp metafizik deyimini tanmlayabiliriz.
Gnlk yaamda bu kavram ounlukla ruhsallk, uzaydan gelen canllar, gizemli
doast gler gibi konularla ilintilendirilse de, felsefecilerin urat metafizik,
esas olarak, gerekliin yapsnn aklc yntemlerle ortaya konulmas, varlk kav-
ramnn aydnlatlmas ve varlk alannda egemen olan temel ilkelerin aa karl-
mas gibi dnsel ilevleri kapsar. Ksacas, fiziksel bilimlerden farkl olarak meta-
fizik, varln kendisiyle ilgilenir. Metafizik ile ilgili bir dier deyim ontolojidir.
Ontoloji felsefede varlkbilim veya varlk kuram anlamlarnda kullanlmakta-
dr. Baz felsefeciler bu iki deyimi e anlaml alrken bazlar da aralarndaki ince
farklara dikkat ekmilerdir. Genel kabul gren bir yorum, ontolojinin, metafiziin
varlk kavram ile dorudan ilgilenen dal olduudur. Bylesi bir tartma, doal
olarak, bu kitabn snrlarn amaktadr. Bizim buradaki irdelemelerimiz asndan,
yukarda belirttiimiz genel kabul gren yorumu doru olarak kabul edeceiz.
nceki blmlerde Eski Yunan dnyasnda felsefenin ne tr ilgilerin sonucu
ortaya ktndan sz etmitik. Kitabn bu nitesini ontolojik (varlkbilimsel) ko-
nulara ayrmamzn temel bir nedeni bulunmaktadr. Felsefenin Bat dnyasnda
ekil ald Eski Yunanda felsefecilerin metafiziksel veya ontolojik ilgileri ok mer-
kezcil bir yer igal etmiti. Sokrates, Platon ve Aristoteles gibi byk felsefeciler
bilgi konusunda nemli fikirler retmi olsalar da, zellikle Platon ve Aristotelesin
epistemolojik grleri onlarn metafizik tasarmlarna sk skya balyd. Bu an-
lamda, felsefenin Batnn dnsel ufkunda belirdii ada varlk sorusunun ala-
na egemen olduunu sylemek abart olmaz. O yzden, epistemolojik aratrma-
larda yer yer varlksal dncelerin ve tezlerin iin iine girmesi kanlmaz bir du-
rum olarak karmza kmaktadr.
Burada sunduumuz ontolojik irdelemelerin epistemolojik sorunlarn zm-
ne ynelik ne tr nemli ipular saladn sergilemek iin Platon ve Aristote-
lesin metafizik grlerindeki kritik bir noktay tekrar vurgulayalm. Hem Platon
hem de Aristoteles iin tmeller (yani, Platonda idealar, Aristotelesde ise doada-
54
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Ontoloji felsefede
metafizik alannn
zellikle varlk konusunun
irdelenmesi ile ilgilenen
daldr.
ki zler veya biimler) nesnelerin ne olduunun normunu verir, onlarn ne oldu-
unu belirler. Benzer ekilde tmeller bilgiyi de olanakl klan eylerdir nk in-
san tikel nesneleri tmeller olmakszn bilemezler. Tmeller hem nesnelerin kim-
liini hem de insan bilgisinin olanakl olmasn salar. Metafizik ve epistemoloji
alanlar arasndaki sk ilikinin kayda deer bir rnei Eski Yunann bu byk fel-
sefecilerinde kendini aka gsterir.
GEREKLK, HAKKAT VE EPSTEMOLOJ
nitenin son blmnde, hem metafizik aratrmalar kapsamnda hem de gnde-
lik dilsel iletiimde karmza kan nemli iki kavramdan bahsedeceiz. Eski Yu-
nanda, hem Sokrates ncesi dnemde retilen kuramlar hem de Platon-Aristote-
les izgisinde ne srlen tezler asndan bakldnda, grnen dnyann ardn-
daki gerek varl bulma abasnn belirleyici olduunu gzlemleriz. Epistemolo-
jik irdelemelerimizi derinletirmeden nce bu konuya ilikin baz terminolojik
aklamalar yapalm.
Pek ok felsefi kavramda olduu gibi, gerek ve hakiki kavramlarnn da
gnlk dildeki kullanmlar kuramsal sorgulamalar iin ipular tar. rnein,
gerek altn ve hakiki dost gibi deyimler bir nesnenin veya varln kavramna
uygun olduu veya kavramn karlad gereini vurgular. Gerek deil, gz
yanlsamas gibi bir cmlede geen gerek deil ifadesi ise yalnzca grntden
ibaret olma durumuna gnderme yapar. Felsefecilerin kulland gerek ve ha-
kiki sfatlar da bu gndelik kullanmla az ok uyum iindedir. Ancak felsefi ola-
rak daha arpc ve tartmal olan kavramlar, bu deyimlerin isim hlleri olan ger-
eklik ve hakikattir. Anlamca birbirlerine olduka yakn olan bu iki kavramn
ierikleri ve birbirleriyle olan ilikilerini tam olarak saptamak olduka etin bir fel-
sefi sorundur. Yine de, temel baz noktalar belirtmek olanakl grnmektedir.
55
Yaamdan rnekler
Felsefeciler, felsefeci olmayanlara kendi alma alanlarndan sz ederken metafi-
zik kelimesini kullannca genellikle ortaya kavramsal karkla neden olabilecek
bir durum kar. nk bir felsefecinin metafiziki olduunu duyan ve akademik
felsefeyi ok bilmeyen insanlar, o felsefecinin karanlk odalarda ruh arma seans-
lar yapt, UFO gzlemcisi olduu veya tarot fal bakt dncesine kaplabilirler.
(Daha sonra gerei renince de bazen biraz hayal krkl yaarlar.) Felsefecinin
urat metafiziin bir ruh arma seans veya tarot kartlar yorumlama kadar
heyecan verici olmad bellidir. Yine de, felsefecilerin metafizii, iinde ok ilgin
sorunlar barndran ve nemli tartmalara neden olmu dnsel bir alandr. Fel-
sefe kapsamnda yer alan metafizik, dier metafizikten farkl olarak, dnya d var-
lklarla veya sezgisel yollarla kazanlan bilgiyle ilgilenmez. Felsefedeki metafiziin
alma ekseni, dnyamzda yer alan sradan nesnelerin nesnel dayanann ve
varlksal oluum yapsnn ne olduudur. Felsefeci var olanlarn zelliklerini deil,
varln kendisini aratrr. Dahas, felsefecinin metafizik aratrmalarnn konusu
veya nesnesi insan aklnn anlama ve akl yrtme snrlar dhilindedir. Metafizik
almalara ynelen felsefecinin ilgilendii nesneler veya olgular bu dnyann veya
bu evrenin nesneleri ve olgulardr; yalnzca, nesnelere ve olgulara bak daha soyut
bir hal alm, biraz daha kuramsal bir dzeye ykselmitir. Bu anlamda, felsefeci-
lerin metafiziinin gndelik yaam iinde karmza kan ve gizem veya sezgi g-
cyle de ilintilendirilen metafizikten ok temel bir fark vardr.
Gereklik metafizik
aratrmalarn en kritik
deyimlerinden biridir.
Hakikat nedir? gibi geni bir felsefi soru sorulduunda, insanlarn aklnda
olan ey, genellikle metafizik veya ontolojik kayglarn biraz tesinde olan bir du-
rumdur. Hakikat sorgulamas bazen lml bir yaamn anlam ve gizemi, lm-
den sonra bizi neyin bekledii, en derin yaamsal sorularmzn nihai yant gibi va-
rolusal bir boyut ieren irdelemelere gnderme yapan bir sorgulama tr olarak
alnr. Buna karn gereklik nedir? sorusu, ounlukla, ontolojik arl olan bir
soru olarak grlebilir. Gerekliin tersi, bu anlamda, grnt veya grnendir.
Bu ztln eski Yunanda nasl kendini gsterdiini yukardaki blmlerde sergile-
meye altk. rnein, Platon asndan bakarsak, gereklik alglarmza alan
doada deil akn bir yerde aranmaldr. Bu yaklam, insann gndelik dnyas
ile gereklik arasnda belli bir izgi izilmesini de zorunlu klar.
Bylesi bir tabloda epistemolojik sorunlarn nasl ortaya kacan tahmin et-
mek zor deildir. Eer gereklik denen ey bizim karmza dorudan kan
dnyadan farkl olabilecek bir varlk alan ise, o zaman, bizim ona dair nasl bil-
gileneceimiz sorusu da nemli bir tartma konusu olarak kendini gsterir. Bir
sonraki nitede, bilginin olanakll konusunda baz nemli akl yrtmeleri ve
tezleri inceleyeceiz ve epistemolojinin bu kritik sorununu ana hatlaryla anlama-
ya alacaz.
Metafizik, gereklik ve bilgi kavramlar arasndaki karlkl ilikiler zerinde d-
nn. Bu altrma ayn zamanda sizi nmzdeki nitenin tartma konularna da hazr-
layacaktr.
56
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
57
Sokrates ncesi dnemde varlk sorunsalnn or-
taya kn aklayabilmek.
Bat Felsefesinin en temel konularndan biri, var-
lk dzeninde deien ve deimeyenin hesabn
verebilmektir. Gzlemlenen dnyann nesneleri
kesintisiz bir deiim iindedir. Bununla birlikte,
evrenin sadece kesintisiz deiimden ibaret ol-
duu fikrinde insann kafasnda soru iaretleri
uyandran bir yn bulunmaktadr. Deiim iin-
de deimeyen hi bir ey yok mudur? Sokrates-
ncesi dnemde yaayan Eski Yunan felsefecile-
ri bu konu balamnda dnceler retmiler,
oluum ve varlk arasnda kavramsal bir ayrm
yapmlardr. Oluum ortaya kma, deime
ve yok olma srelerine aittir. Buna karn var-
lk deiimin ve dnmn dayanadr. Bu
kartla verilebilecek gzel bir rnek, deime-
yen ve yok olmayan temel paracklarn birleip
ayrlmalarnn gzlemlenebilir dnyann olgula-
rnn ortaya kmasna yol amasdr. Drt temel
element (toprak, su, hava, ate) kuram ve atom-
culuk bu yaklamn somut rnekleridir. Dei-
meyen varlk, deien oluum alannn ola-
nakl olmasn salar. Bunlardan birincisi kalc
ve istikrarl olan, ikincisi ise akkan olandr. Bu
ereveden bakldnda, metafizikilerin var-
lk terimini zel bir anlamda ve gnlk kulla-
nmdan olduka farkl bir ekilde kullandklar
sylenebilir.
Platon ve Aristotelesin felsefelerinde varlk so-
runsalnn (ve zellikle tmeller konusunun) ne-
den nem tadn aklayabilmek.
Platonun metafizik kuramnn felsefe tarihinde
ok zel bir yeri vardr. Bu kuramn en belirgin
zellii, yukarda zetlediimiz oluum ve var-
lk sorunsalna son derece arpc bir zm ge-
tirmesidir. Platona gre, gzlemleyebildiimiz
dnyada karmza kan sradan nesneler, onun
idea adn verdii deimez ve mkemmel nes-
nelerin kopyalardr. Eer idea denen ideal nes-
neler (bir anlamda kavramlar) olmasayd, biz
bir cinse ait farkl nesnelere ayn ad veremezdik.
Armut deyimi tek bir kavrama iaret eder ancak
bu kelime ok sayda nesneye (armutlara) uygu-
lanabilir. Tek tek armutlar tikel nesnelerdir. Ar-
mut ideas ise bir tmeldir. Eer armut veya sa-
rgibi genel deyimler ve onlarn iaret ettii kav-
ramlar olmasayd biz konuurken neyden sz et-
tiimizi bilemezdik. dealar veya tmeller bir nes-
nenin ne olduunu ve hangi ynnn bilinebile-
ceini ifade ederler. Epistemenin yani bilginin
hedefledii ey, bir nesneyi o nesne klan unsur
veya zelliktir. Sradan insanlar nesnelerin du-
rumlarna ilikin yarglarda bulunurken, felsefe-
ciler tanmlara ulamay hedeflerler. Bu durum
yle de ifade edilebilir: Algnn salad bilgi,
oluumlar dnyasnda deiken bir kesitin ifade-
sidir. Episteme ise kavramn deimeyen ierii-
nin (yani varln) bilgisini ifade eder. Bu iki tr
bilginin neden ok farkl nitelikler barndrdn
grmek zor deildir.
Aristotelesin metafizik yaklam ve kendisine
sorun olarak ald konu byk oranda Platonun
felsefi ilgileri ile paralellik gsterir. Platonun ku-
ramna gre, beyaz, kuzu gibi genel kavram-
lar ile belli bir kuzu veya belli bir kuzunun
tylerinin beyaz rengi gibi genel kavramlarn
dnyadaki rnekleri arasnda metafizik bir fark
bulunmaktadr. Dnyada beyaz ve kuzunun
rnekleri olsa da, bunlarn normlar, biimleri,
tanmlar, idealar deien dnyann iinde ola-
maz. Bylece, Platon idealarn fiziksel doann
dnda olduunu savunur. Ancak Platonu izle-
yen Aristoteles, tanmlayc unsurlar doann d-
nda tasarlama fikrine kar kar. Aristotelese
gre, her nesne (metafizik anlamda) baka ey-
lerden bamsz bir tzdr. rnein, bir kedi,
var olmas iin dier nesnelere bal olmayan
bir tzdr. Kedinin maddesi ve bir biimi (daha
aka, bir z veya tanm) vardr. Aristotelese
gre, Platon bu ikinci (normatif) unsurun dn-
yann nesnelerinin dnda olduunu dnmek-
le hata yapmtr. te yandan, Platon nesnenin
bilinebilecek ynnn onlarn biimi veya ge-
nel tanm olduunu sylemekte hakldr. Bu
durum biimlerin veya genel tanmlarn ontolo-
jik olduu kadar epistemolojik olarak da nem
tadn gsterir.
zet
1
A M A
2
A M A
58
Epi st emol oj i
Metafizik, ontoloji ve epistemoloji kavramlar
arasndaki ilikileri belirtebilmek.
Metafizik ve ontoloji deyimleri, varlk kavra-
mnn felsefi irdelenmesi balamnda kullanlr.
Bu alanlarda fikir gelitiren dnrler, aklc
yntemler araclyla varlk konusunda siste-
matik anlaylar gelitirmeyi hedeflerler. O yz-
den, metafizik deyiminin felsefedeki kullanm
ile gndelik yaamdaki kullanmlar olduka fark-
ldr. Daha aka dersek, felsefeciler genellikle
metafizik deyimini gizemli veya dnya tesi un-
surlarla ilintilendirmezler. Metafizikiler oun-
lukla neyin var olduu, evrenin esas ileme ilke-
lerinin irdelenmesi, nedensellik gibi kavramlarn
aklanmas gibi konularla ilgilenirler. Ontoloji
de, dar bir anlamda, metafiziin varlk kavram
ile dorudan ilgilenen dal olarak tanmlanabilir.
Metafizik veya ontolojinin epistemoloji veya bil-
gi kavram asndan neden nemli olduunu
da tahmin etmek zor deildir. Eski Yunandan
balayarak felsefeciler gerek bilgi ile varlk
kavramlar arasnda yakn bir iliki kurmulardr.
rnein, Platonun idealar kuram metafizik bir
tasarmdr ve bununla birlikte, bilginin gerek
hedefinin ne olduuna da iaret eder. Benzer bir
durum elbette Aristotelesin tz kuram iin de
geerlidir.
Gereklik, hakikat ve epistemoloji kavramlar
arasndaki ilikilerin ne olduunu aklaya-
bilmek.
Gereklik ve hakikat kavramlar felsefe a-
sndan ok nemli metafizik kavramlardr. Her
ne kadar bu iki kavram birbirine olduka yakn
olsa da, aralarnda belli ince farklar da bulun-
maktadr. Gereklik kavram ontolojik balam-
larda karmza kar. Felsefede bu kavramn ter-
si grn veya grntdr. rnein, Pla-
tonun idealar kuram grnen dnyann yaps-
nn aklamasnn farkl bir varlk dzleminde
bulunabileceini savlar. Hakikat kavram ise
felsefede daha genel bir balamda anlam so-
runsal gibi erevelerde kendisini gsterir. Ha-
kikat sorgulamas yapan dnrler, rnein
sonlu bir yaamn anlam ve ardnda neyin yatt-
n sorgulayabilirler. Burada not etmemiz gere-
ken bir nokta, gereklik kavramnn bilgi so-
runsal ile de yakndan ilgili olduudur. Tarihsel
olarak bakarsak, felsefecilerin bilgisel aratrma-
lar sklkla gerekten var olan varln bilin-
mesi hedefine yneltilmitir. rnein, hem Pla-
ton hem de Aristoteles bilginin doas zerine
yaptklar incelemelerde tmellere ok kritik bir
nem atfetmilerdir.
3
A M A
4
A M A
59
1. Aadakilerden hangisi felsefe tarihinde metafizik
olarak bilinen alann ortaya kmasnda etken olmutur?
a. nsan psikolojisinin inceliklerini anlama istei
b. lmszle ulama istei
c. Deimekte olan dnyada deimeyen unsurla-
rn bilgisine ulama istei
d. Maddesel dnyann fiziksel yasalarn kefetme
istei
e. Yaamn ruhsal boyutunu anlama istei
2. Aadakilerden hangisi tmel deyimine yakn bir
anlama sahiptir?
a. Btncl
b. Zihinsel
c. Ruhsal
d. Kuramsal
e. Genel
3. Aadakilerden hangisi tikel nesneler iin geerlidir?
a. Tikel nesneler deiim iinde bulunurlar.
b. Tikel ile kavramsal elenik kavramlardr.
c. u yeil balon ifadesindeki yeil bir tikeldir.
d. Tikel nesneler gzlemlenebilir dnyann dn-
dadr.
e. Tikel ile normatif elenik kavramlardr.
4. Platonun kuram asndan aadaki ifadelerden
hangisi yanltr?
a. Bir kavram ile o kavramn rnekleri arasnda on-
tolojik bir fark vardr.
b. Tmellerin tikellere epistemolojik ncelii vardr.
c. Tmeller deimeye yatkn deildir.
d. Tmellerin tikellere ontolojik ncelii vardr.
e. Tek bir tmel her zaman tek bir fiziksel nesne-
ye uygulanabilir.
5. Platona gre idealar iin aadakilerden hangisini
syleyebiliriz?
a. dea kavram esas olarak tikel nesnelerle ilgilidir.
b. dealar fiziksel dnyann unsurlardr.
c. dealar alg yoluyla bilinebilir.
d. Epistemenin hedefi esas olarak idealardr.
e. Epistemenin hedefi esas olarak tikel nesnelerdir.
6. Platon ve Aristotelesin ortak felsefi noktas aada-
kilerden hangisidir?
a. Her iki dnre gre tmeller doann dn-
dadr.
b. Her iki dnre gre tikeller tmellere gre
ontolojik ncelik tar.
c. Her iki dnre gre tikeller yalnzca tikel ol-
malar dolaysyla epistemolojinin hedefi deildir.
d. Her iki dnre gre tikeller tmellere gre
epistemolojik ncelik tar.
e. Her iki dnre gre tikeller doann dndadr.
7. Aristotelesin tz kavram iin aadakilerden han-
gisi geerli deildir?
a. Bir heykelin mermer maddesi onun tzdr.
b. Her tikel nesne bir tzdr.
c. Tz bir bu olarak gsterilebilir olandr.
d. Tz evrende ayr durabilir ve tek bana var ola-
bilir.
e. Biim tzn unsurlarndan biridir.
8. Aristotelesin kuramn Platonun yaklamndan ay-
ran en belirgin zellik hangisidir?
a. Aristoteles Platondan farkl olarak bilginin nes-
nesinin tmeller olduunu savlar.
b. Aristoteles Platondan farkl olarak idealarn gz-
lemlenen dnyann dnda olduunu savlar.
c. Aristoteles Platondan farkl olarak bilginin nes-
nesi olan unsurlarn gzlemlenen dnyann iin-
de olduunu savlar.
d. Aristoteles Platondan farkl olarak tikellerin bil-
ginin nesnesi olabilecei fikrini reddeder.
e. Aristoteles Platondan farkl olarak tzn biline-
bilecei dncesini reddeder.
Kendimizi Snayalm
60
Epi st emol oj i
9. Eski Yunanda karmza kan metafizik gelenei-
nin o dnemin epistemolojik almalar asndan ne-
mi aadakilerden hangisidir?
a. Metafizik ilgisi olan dnrlerin gerekten var
olanlarn tasarmn yapmas, bu unsurlarn bi-
linmesi konusunu gndeme getirmitir.
b. Bilgi kavram ile uraan felsefeciler mantk ala-
nnn ontolojik incelemesini yapmlardr.
c. Epistemoloji kuramclarnn bulgular tmellerin
varlna olan inanc sarsmtr.
d. Epistemolojik ve metafizik kuramlar gelitiren
dnrler sosyolojik dncenin temellerini at-
mlardr.
e. Metafizik kuramlar gelitiren dnrlerin ger-
ekten var olanlarn tasarmn yapmas modern
fiziin temellerini oluturmutur.
10. Felsefecilerin kulland gereklik kavram iin
aadakilerden hangisi genel olarak sylenebilir?
a. Gereklik iirsel bir kavram olarak alnmaldr.
b. Gereklik ahlaki bir kavram olarak alnmaldr.
c. Gereklik ontolojik bir kavram olarak alnma-
ldr.
d. Gereklik ruhsal bir kavram olarak alnmaldr.
e. Gereklik manevi bir kavram olarak alnmaldr.
imdi, dedim, insan denen yarat eitimle aydnlan-
m ve aydnlanmam olarak dn. Bunu yle bir
benzetmeyle anlataym: Yeraltnda maarams bir yer,
iinde insanlar. nde boydan boya a alan bir gi-
ri... nsanlar ocukluklarndan beri ayaklarndan, bo-
yunlarndan zincire vurulmu, bu maarada yayorlar.
Ne kmldanabiliyor, ne de burunlarnn ucundan baka
bir yer grebiliyorlar. yle sk skya balanmlar ki,
kafalarn bile oynatamyorlar. Yksek bir yerde yakl-
m bir ate parldyor arkalarnda. Mahpuslarla ate
arasnda dimdik bir yol var. Bu yol boyunca alak bir
duvar, hani u kukla oynatanlarn seyircilerle kendi ara-
sna koyduklar ve stnde marifetlerini gsterdikleri
blme var ya, onun gibi bir duvar. Byle bir yeri geti-
rebiliyor musun gznn nne?
- Getiriyorum.
- Bu alak duvar arkasnda insanlar dn. Ellerinde
trl trl aralar, tatan, tahtadan yaplm, insana,
hayvana ve daha baka eylere benzer kuklalar tayor-
lar. Bu tadklar eyler, blmenin stnde grlyor.
Gelip geen insanlarn kimi konuuyor, kimi susuyor.
- Garip bir sahne dorusu ve garip mahpuslar!
- Ama tpk bizler gibi! Bu durumdaki insanlar kendile-
rini ve yanlarndakileri nasl grrler? Ancak arkalarn-
daki atein aydnlyla maarada karlarna vuran gl-
geleri grebilirler, deil mi?
- mrleri boyunca balarn oynatamadklarna gre,
baka trl olamaz.
- Blmenin stnden gelip geen btn nesneleri de
yle grrler.
- phesiz.
- imdi bu adamlar aralarnda konuacak olurlarsa, gl-
gelere verdikleri adlarla gerek nesneleri anlattklarn
sanrlar, deil mi?
- yle ya.
- Bu zindann iinde bir de yank dn. Geenlerden
biri her konutuka, mahpuslar bu sesi karlarndaki
glgenin sesi sanmazlar m?
- Sanrlar tabii.
- Bu adamlarn gznde gerek, yapma nesnelerin gl-
gelerinden baka bir ey olamaz ister istemez, deil mi?
- ster istemez.
- imdi dn: Bu adamlarn zincirlerini zer, bilgisiz-
liklerine son verirsen, her eyi olduu gibi grrlerse,
ne yaparlar? Mahpuslardan birini kurtaralm; zorla aya-
a kaldralm; ban evirelim, yrtelim onu; gzlerini
a kaldrsn. Btn bu hareketler ona ac verecek.
Okuma Paras
61
Glgelerini grd nesnelere gz kamaarak baka-
cak. Ona demin grdn eyler sadece bo glgeler-
di, imdiyse geree daha yaknsn, gerek nesnelere
daha evriksin, daha doru gryorsun, dersek; nn-
den geen her eyi birer birer ona gsterir, bunlarn ne
olduunu sorarsak ne der? ara kalmaz m? Demin
grd eyler, ona imdikilerden daha gerek gibi gel-
mez mi?
- Daha gerek gelir.
- Ya onu aydnln ta kendisine bakmaya zorlasak?
Gzlerine ar girmez mi? Boyuna ban bakakald
eylere evirmez mi? Kendi grd eyleri, sizin gs-
terdiklerinizden daha ak, daha seik bulmaz m?... Yu-
karda dnyay grmek isterse, buna almas gerekir.
Rahata grebildii ilk ey glgeler olacak. Sonra, in-
sanlarn ve nesnelerin sudaki yanslar, sonra da kendi-
leri. Daha sonra da gzlerini yukar kaldrp, gneten
nce yldzlar, ay, gkyzn seyredecek... En sonun-
da da gnei; ama artk sularda, ya da baka eylerdeki
yanslaryla deil, olduu yerde, olduu gibi.
- yle olsa gerek
...
-... Bu benzetmeyi demin sylediklerimize uyduralm.
Grnen dnya maara zindan olsun. Maaray aydn-
latan ate de gnein yeryzne vuran . st dnya-
ya kan yoku ve yukarda seyredilen gzellikler de,
ruhun dnceler dnyasna ykselii olsun. Benim ne-
reye varmak istediimi merak ediyordun ya, ite bu
benzetmeyle onu iyice anlam olursun. Doru mu, yan-
l m, orasn Tanr bilir. Herhalde benim dnceme
gre kavranan dnyann snrlarnda yi ideas vardr.
nsan onu kolay kolay gremez. Grebilmek iin de,
dnyada iyi ve gzel ne varsa, hepsinin ondan geldii-
ni anlam olmas gerekir. Grlen dnyada yara-
tan ve datan odur. Kavranan dnyada da doruluk ve
kavray ondan gelir. nsan ancak onu grdkten sonra
i ve d hayatnda bilgece davranabilir
Kaynak: Platon. Devlet, VII. Kitap: 514a-517c.
1. c Yantnz doru deilse, nitenin Sokrates n-
cesi Dnemde Varlk Sorunsalnn Ortaya k-
ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Meta-
fizik alannn ortaya kmasnda etken olan te-
mel nedeni anlayacaksnz.
2. e Yantnz doru deilse, nitenin Platon ve T-
meller Kuram ksmnda yazlanlar yeniden
gzden geirin. Tmel kavramn daha iyi kav-
rayacaksnz.
3. a Yantnz doru deilse, nitenin Platon ve T-
gzden geirin. Tikel kavramna ilikin bilgi
sahibi olacaksnz.
gzden geirin. Platonun felsefesini daha iyi
kavrayacaksnz.
5. d Yantnz doru deilse, nitenin Platon ve T-
meller Kuram ve Platon ve Epistemoloji k-
smlarnda yazlanlar yeniden gzden geirin.
Platonun idea kavramn daha iyi anlayacaksnz.
6. c Yantnz doru deilse, nitenin Aristotelesin
Platon zerine Yorumu ve Tz Kavram ksmn
yeniden okuyun. Aristoteles ve Platon arasndaki
temel felsefi fark daha net greceksiniz.
7. a Yantnz doru deilse, nitenin Aristotelesin
Platon zerine Yorumu ve Tz Kavram ksm-
n yeniden okuyun. Aristotelesin tz kavram-
nn ayrntlarn reneceksiniz.
8. c Yantnz doru deilse, nitenin Platon ve
Aristotelesin Felsefelerinde Varlk Sorunsal
ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Platon ve
Aristotelesin kuramlarn ana hatlaryla karla-
trabileceksiniz.
9. a Yantnz doru deilse, nitenin Metafizik, On-
toloji ve Epistemoloji ksmlarnda yazlanlar
yeniden okuyun. Metafiziksel ve epistemolojik
almalar arasndaki balanty kavrayacaksnz.
10. c Yantnz doru deilse, nitenin Gereklik,
Hakikat ve Epistemoloji ksmnda yazlanlar
yeniden okuyun. Felsefecilerin gereklik kav-
ramna nasl yaklatklarn reneceksiniz.
62
Epi st emol oj i
Sra Sizde 1
En yakn akadanzn karnzda durduunu dne-
lim. Arkadanz dier nesnelerden ayr bir varlktr ve
zaman-mekn iinde belli bir yer kaplamaktadr. imdi
onu betimlemeye, yani nasl bir varlk olduunu anlat-
maya balayalm. Arkadanz belli bir noktada durdu-
u iin, yapabileceiniz en temel ve basit betimleme
eylemi, parmanzla ona iaret ederek te o! demek
olacaktr. Bu eylem, yalnzca arkadanza zg olan
fiziksel konumu ortaya koyar. Ancak bu basit aktarmn
tesine geip arkadanza ilikin ayrntlar dile getir-
meye getiinizde kullandnz deyimler ve ifadeler
yalnzca arkadanza zg olmaktan kar. Diyelim
arkadanz iin u nitelemeleri kullandnz: nsan,
enerjik, esmer, gvenilir. Bu genel kavramlar, ya-
ni tmeller, arkadanzn dndaki varlklar da kapsa-
yan niteliklerdir. Tmeller olmasayd arkadanz anlat-
ma abanz belki yalnzca parmakla iaret etme dze-
yinde kalacakt. Bu durum tmeller kuramnn bilgisel
nemini de aka ortaya koymaktadr.
Sra Sizde 2
Platonun idealar kuramna ilham veren dnce yle
aklanabilir. Biz tikel nesnelere baktmzda onlarn
tmelleri barndran veya tmellere katlan eyler
olduklarn grrz. Bir aacn aa olmas ve aa ad-
n alabilmesinin nedeni onun aa biimini veya ide-
asn barndrmasndan ve onun rneini oluturmasn-
dan dolaydr. Aalar srekli olarak deiim iindedir.
Mevsimlere gre renk deitirirler, boylar uzar, meyve
verirler, kurumaya balarlar, vb. Ancak bu deiimler
olurken o nesneler aa olma hlini hep ilerinde ba-
rndrrlar. Doadaki aalar deiir, ortaya kp yok
olurlar. Ancak aac aa yapan z (yani, aacn tan-
m, z veya ideas) deiime ve dnme uramaz.
Tikel aalarn bana ne gelirse gelsin, aalk duru-
mu deiimin dndadr. Oysa doada deiim esas
kuraldr. Bu da, Platona gre, unu gsterir: Nesnelerin
tanmna olanak veren tmeller (idealar) deien dn-
yann dorudan iinde olamazlar.
Sra Sizde 3
Metafizik (ve zelde ontoloji ) var olan eylerin zellik-
lerini deil varlk kavramnn kendisini inceleyen felse-
fe daldr. Ancak var dediimiz eylerin birbirinden
ok farkl olabildii de aktr. Eriklerin glgelere gre
daha gerek nesneler olduklarn dnrz. Grsel
algnn nesnelerinin de hayal nesnelerinden daha ger-
ek olduu kesin gibi grnr. Bu dnce zinciri de
doal olarak insann aklna neyin gerekten en ger-
ek olduu sorusunu getirir. Platon tikel nesnelerin
deiip bozulabilir olduunu fark edince, onlarn en te-
mel gereklie karlk gelemeyeceini dnmt.
Genel olarak dersek, gereklik aray felsefenin teden
beri en temel tartma konularndan biri olmutur. Ger-
ekliin grnenden biraz farkl olabilecei fikri de,
doal olarak, bir bilgi sorununun ortaya kmasna ne-
den olur. Bilginin, yani gerek bilginin, hedefi ne ola-
bilir? Eer alglanan dnya ile gereklik ayr kav-
ramlarsa, biz sorunsuz bir ekilde bilgiye ulaabiliyoruz
demektir. Ancak, iler epistemolojik adan bu kadar
basit olmayabilir. Platonun kuramna gre, bize gr-
nen dnya ile gereklik birbirinden olduka farkldr.
Peki, bu durum bilgiyi nasl etkiler? Eer Platon gibi
iyimser bir felsefeciyseniz, insan aklnn gereklii ya-
kalayabileceini dnrsnz. Eer deilseniz, bilgi
sorunsal ciddi bir felsefi konu olarak karnza kacak
demektir.
63
Aksakal, A. (2005). Antik Yunan Dnrleriyle Bil-
gelie Yolculuk. stanbul: Yakamoz Yaynevi.
Barnes, J. (2002). Aristoteles: Dncenin Ustalar.
eviren: Bahar cal Dzgren, stanbul: Altn Ki-
taplar Yaynevi.
Barnes, J. (2004). Sokrates ncesi Yunan Felsefesi.
eviren: Hsen Portakal, stanbul: Cem Yaynevi.
Cevizci, A. (1998). lka Felsefe Tarihi. Bursa: ASA
Yaynevi.
Copleston, F. (2009). Felsefe Tarihi: n-Sokratikler
ve Sokrates. eviren: Aziz Yardml, cilt 1, blm
1a, stanbul: dea Yaynlar.
Copleston, F. (2009). Felsefe Tarihi: Yunan ve Roma
Felsefesi. eviren: Aziz Yardml, cilt 1, blm 1b,
stanbul: dea Yaynlar.
Hare, R.M. (2004). Platon: Dncenin Ustalar. evi-
ren: Ik imek, stanbul: Altn kitaplar Yaynevi.
Hartmann, N. (2002). Ontolojinin Inda Bilgi. evi-
ren: Harun Tepe, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu.
yi, S. (1999). amzda Metafizik Sorunu. Ankara:
Ayra Yaynevi.
Kim, K. ve Sosa, E., editrler (1999). Metaphysics: An
Anthology. Oxford: Blackwell Publishers.
Loux, M. J. (2002). Metaphysics: A Contemporary
Introduction. 2nd ed., London: Routledge.
kten, K. (2007). Aristoteles. stanbul: Say Yaynlar.
Platon. (2009). Devlet. eviren: Sabahattin Eybolu ve
Sina Cimcoz, stanbul: Bankas Kltr Yaynlar.
Kaynaklar
Descartesn epistemolojik grlerini ve bu grlerin neden nem tad
n aklayabilecek,
Olgusal dzenlilik konusunda Hume tarafndan ne srlen pheci gr
leri aklayabilecek,
Mooreun phecilie kar ne srd saduyusal argmann zelliklerini
aklayabilecek,
phecilii ilgilendiren baz nemli kavramlar birbirinden ayrabilecek ve
pheci tavrn felsefi deerinin ne olduunu anlatabilecek bilgiye sahip
olacaksnz.
erik Haritas
phecilik
Yntemsel phe
Olgusal dzenlilik
Fiziksel olanakszlk
Mantksal olanakszlk
Saduyu
Dogmatizm
phenin deeri
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji
GR
DESCARTESIN KKTEN
EPSTEMOLOJK SORGULAMALARI
OLGUSAL DZENLLK
KONUSUNDA HUMEUN
PHECL
PHEC DNCELERE TEPK:
MOOREUN SADUYUSAL YANITI
PHEC TAVRIN FELSEF DEER
phecilik ve
Bilginin Olanakll
Sorunu
4
EPSTEMOLOJ

GR
nceki nitelerde insan bilgisi kavram zerine baz temel irdelemeler ve tart-
malar sunduk. Kitabn banda da belirttiimiz gibi, bilgi kavram felsefecilerin
aratrma konusu olmadan nce gndelik dile ait bir kavramdr. Bilgi sahibi olma-
nn, insan olmann temel ve olaan bir yn veya boyutu olduunu dnrz.
Sradan, gnlk balamlar sz konusu olduunda, bilgi byk ve derin bir soru-
na neden olabilecek bir konu gibi grnmez. Tarihteki felsefecilerin nemli bir
blm de bilginin olanakll konusunda fazlaca bir kuramsal kayg tamam-
lardr. nc nitede, Bat felsefesinin ortaya k noktasnda metafiziksel sor-
gulamalarn nasl zsel bir rol oynadn sergilemitik. Eski Yunann byk felse-
fecileri Platon ve Aristotelesin tzsellik zerine rettii fikirler, varlk ve bilgi ko-
nularnda kritik bir noktaya iaret ederler: Bilinebilecek gereklik yani, bilginin
asl nesnesi olan varlk alanalglayabildiimiz tikellerden farkl bir yapya sahip
olabilir. Buna karn, Platon ve Aristoteles grnen dnyann temelinde yatan tz-
sel varlklarn bilgisine ulaabileceimizden phe duymamlardr. Bu durum fel-
sefe tarihinde yer etmi dnrlerin ounluu iin geerlidir. Tarihte yer etmi
phecilik ve Bilginin
Olanakll Sorunu
Yaamdan rnekler
Thomas A. Anderson dnyann en byk yazlm irketlerinden biri olan Metacor-
texde program yazar olarak almaktadr. Saygn bir ie sahip olan Bay Ander-
sonun bu yaamnn yan sra bir yaam daha vardr. Sanal dnyada Neo adyla
bilgisayar korsanl yapmaktadr. Neo dnyada devaml bir eylerin ters gittiinden
phe duymaktadr ama bu phelerinin kaynann ne olduundan da tam olarak
emin deildir. Bir gn bilgisayar banda uyurken gelen bir mesaj araclyla tan-
t Trinity isimli kadn sayesinde bu phelerini giderebileceini dnd Morp-
heus ile tanr. Morpheus, Neoya bir hayal dnyasnda yaadn, gerek dnya-
nn onun bildii dnyadan olduka farkl olduunu aklar. Ayrca Neoya insanla-
ra gerek dnyay gstermek zorunda olduklarn ve bunu yapabilmek iin de ona
ihtiyalar olduunu syler. Neo ilk bata Morpheusa inanmasa da zamanla gere-
i grmeye balar ve insanlar bu sahte gereklikten kurtarmak iin mcadeleye gi-
riirler. (Matrix filminin zeti. Kaynak: http//film.com.tr/ Filmin ynetmenleri:
Larry Wachowski ve Andy Wachowski. Oyuncular: Keanu Reeves, Carrie-Anne Moss,
Laurence Fishburne. Yapm yl: 1999.)
felsefi tasarmlar, genel olarak bilginin olanakll konusunda iyimser bir havaya
sahiptirler.
Bu nitede epistemoloji tarihinin nde gelen ve ilgin tartma konularndan bi-
rini inceleyeceiz. Bilginin gerekten var olduuna, bilgiye ulaabiliyor olduumu-
za veya bilginin gerekletiinin farkna varabileceimize ynelik pheler felsefe
tarihinde ilk balardan bu yana kayda deer bir yer tutmutur. Sokrates, alakg-
nll bir tavrla ve bilgi konusunda iddial ve kibirli bir tavr sergileyen ehrin
ileri gelenlerinden farkl olarak bilgi sahibi olmadn ifade etmitir. Bilgi sa-
hibi olmadn bilme dnda bir bilgi iddiasnda bulunmayan Sokratesin felsefe-
sinin pheciliin ana fikrini iinde barndrd dnlr. pheci dncenin
adm adm nasl ilerleyebileceini en iyi gsteren felsefecinin ise Ren Descartes
olduu genel olarak kabul edilir. Biz de irdelemelerimize onun bu alanda rettii
fikirler ve argmanlarla balayacaz.
DESCARTESIN KKTEN EPSTEMOLOJK
SORGULAMALARI
Descartesn akl yrtmelerine gemeden ksa bir parantez aarak, bu trden kuram-
sal sorunlarn tam olarak nasl bir gereksinimi karlayabilecei konusuna deinelim.
pheci Sorgulamalarn Motivasyonu ve Descartes rnei
Ortada belirli bir neden yokken bilginin olanakl olup olmadn sorgulamann
veya bu konuda pheci grler belirtmenin ne tr bir amaca hizmet edecei
merak edilebilir. Bu adan bakldnda, zellikle pheciliin, az sayda felsefe-
cinin zihinsel altrma amal olarak gerekletirdii, son derece bo ve anlam-
sz bir etkinlik olduu dnlebilir. Ancak unutmamak gerekir ki, logosun iin-
de yer alan ve karmak bir varlk olan insann yalnzca zihinsel merak nedeniyle
belli akl yrtmeler yapmas ve dncelerinin onu gtrecei noktaya gitmeyi
denemesi de felsefenin olaan ilevlerinden biridir. Daha nemlisi, bir ilevin zi-
hinsel etkinlik gibi bir amala yaplmas veya pratik sonularnn ne olduunun
aka grlmemesi onun mutlaka deersiz olduunu gstermez. Gerekletirdi-
imiz baz ilevler, elle tutulur yararl sonular getirmese bile insanlar iin deer-
li olabilir. yle de syleyebiliriz: Bir felsefecinin, sanatnn veya matematikinin
etkinliklerinin soyutluk dzeyinin yksek olmasndan dolay hor grlmesi tuhaf
ve ilkel bir tepki olurdu.
Buna ek olarak, Descartes gibi felsefecilerin gerekletirdii hliyle, phecili-
in soyut akl oyunlarndan daha byk ve daha nemli bir kuramsal projeye ve-
ya amaca hizmet edebileceini de rahatlkla syleyebiliriz. Bu noktay daha iyi de-
erlendirmek iin Descartesn iinde bulunduu toplumsal ve tarihsel konumu
anmsamakta yarar gryoruz. Descartes da kapsayan tarihsel dnem, Orta
adan k ve kilise rgtlenmesinin dnce zerine koyduu kstlamalarn
zlmeye balamasn temsil eden Modern Dnemdir (yaklak olarak 16-19.
yzyllar aras). zellikle, Aristotelesin Hristiyan yorumlarnn, bilim de dhil ol-
mak zere, dncenin trl alanlarn kontrol altnda tuttuu Orta ada, nesnel
ve bamsz bir tarzda aratrma yrtmek son derece zordu. Dinsel inanlarla a-
tan aratrma sonular fazlaca sorgulanmadan devre d braklyordu. Bu du-
rumla karlatrldnda, Modern Dnemin genel toplumsal-psikolojik havasnn
nemli bir deiime iaret etmekte olduunu tahmin etmek zor deildir. Modern
Dnem dnrlerinin ou, kendileri olduka dindar kiiler olmakla birlikte, in-
san aklnn kavrama ve kefetme yeteneine byk bir gven duyuyorlard. zel-
66
Epi st emol oj i
Descartesn sunduu
pheci fikirler, onun iinde
bulunduu tarihsel ve
toplumsal koullar iinde
anlalmaldr. Dahas,
Descartes pheci grleri
belli bir amaca ynelik
olarak sergilemektedir.
likle de, Tanrnn yarattna inandklar bu karmak evrenin yapsn dinsel ka-
bullerden ziyade matematiin ve fiziksel bilimin nderliinde anlayabilecekleri ka-
nsn tayorlard.
Bu bamsz dnebilme yeteneinin ve akla duyulan gvenin en ak rne-
ini Descartesn felsefesinde buluyoruz. Yukarda ifade ettiimiz nedenlerden do-
lay, Descartesn epistemolojik giriimlerini basit bir entelektel veya zihinsel al-
trma olarak gremeyiz. Modern an balang noktasnda duran Descartesn
son derece kkten olan ynteminin arkasnda yatan asl neden, bilgilenme serve-
ni konusunda taze bir balang yapp, Orta an insanlar dnsel olarak ya-
valatan ve dogmatikletiren yklerinin akl zerindeki etkilerini ortadan kaldrma
arzusudur.
Sradan Bilgiye Dair Sra D pheler
Descartesn Meditationes de Prima Philosophia (Latinceden Trkeye evirisiyle
lk Felsefe zerine Dnceler veya ksaca Dnceler) bal altnda sunduu ir-
delemeler, okuyan artan ve felsefi meraklar olanlarn da olduka ilgisini topla-
yacak baz ifadelerle balar. Descartes, ald eitimin ve eletirmeden benimsedi-
i fikirlerin sonucu olarak, kiisel bilgi dnyasnn gvenilirlikten olduka uzak bir
yapda olutuuna ilikin inancn ak yreklilikle ifade eder. Ayrca, inand
nermeler arasnda ne kadar ok yanln bulunduunu grmenin kendisini d-
nmeye sevk ettiini belirtir. Bu sakncal ve rahatsz edici durum karsnda bul-
duu zm, daha nceden mutlak doru veya gvenilir bilgi olarak ald eyle-
ri doru olarak kabul etmeden ve sistematik bir tarzda ilerleyerek, salam episte-
molojik temellere ulamak ve inan/bilgi sistemini bu salam temeller zerinde ya-
plandrmaktr. Doal olarak bylesi bir proje ok kkten bir sorgulamay gerekli
klar. imdi Descartesn gznden bu sorgulamann nasl ilerlediini inceleyelim.
Benim u ana kadar doru kabul ettiim inanlarn veya nermelerin ok b-
yk bir blm alg yoluyla edindiim bilisel unsurlardr. Alg yoluyla gelen bil-
ginin kesinlik ierdii ve gvenilir olduu yolunda bir kanmz vardr. Ancak, alg-
nn sonucunda oluan bilgilerin inan sistemimize temel oluturma anlamnda ke-
sin ve mutlak anlamda gvenilir olduunu syleyebilir miyiz? Bu soruya olumlu
yant vermemiz zordur. Alglarmz bizi, isel veya dsal artlar uygun olmad za-
manlarda, ciddi oranlarda yanltabilirler. Uykudan yeni uyandmzda veya ar
bir ilacn etkisindeyken algladklarmz byk oranda yanl olabilir. Benzer ekil-
de, karanlk basmak zereyken bir nesneye baktmzda aslnda lacivert olan bir
nesneyi siyah alglayabiliriz. Ayrca, etkisinden kanamayacamz yanlsamalarn
varl (rnein, suya batan dz bir ubuu eik grmek), olduka nemli bir epis-
temolojik gvenilirlik sorunu yaratr. Yine de, alglarn byk oranda gereklikten
uzak olabileceini dnmemiz zor grnebilir. rnein, ben u an masamn ba-
nda oturmu alyorum. evreme baktmda duvarlar, odamdaki eyalar, el-
lerimi, ayaklarm gryorum. Bu nesnelerin ve organlarmn u anda gerek olma-
dn dnebilir miyim?
Byle bir temel ve sradan balamda bile pheye yer olaca dnlebilir.
rnein, ok canl ve inandrc olan, yani gereklikten ayrlmas son derece zor
olan ryalarmz dnelim. Diyelim ki, ok canl ve geree yakn bir ryada,
ben masamn banda oturmu alyorum. evremi incelediimde, odamn du-
varlarn ve bana tandk gelen eyalar gryorum. Dahas, ryadayken dikkatimi
ellerime ve ayaklarma ynelttiimde onlarn da normal grnmlerinde oldukla-
rn fark ediyorum. Btn bunlar ryamn iinde gerekleebilir. Hatta ben rya-
67
4. ni t e - pheci l i k ve Bi l gi ni n Ol anakl l Sor unu
Descartesa gre bilgi
kaynaklarmzn tmne
pheyle yaklamak
olanakldr.
mn iindeyken, u an btn bu gerekten algladm eyleri bir ryada grsey-
dim, onlarn gerek olmadn fark edemezdim gibi felsefi dnceler bile rete-
bilirim. Btn bunlarn olanaksz olduunu iddia edebilir miyiz? Eer u an ger-
ekten bir rya gryorsam, ryann iindeyken uyank olduumu kantlama a-
basna girmem tamamen bo ve yararsz bir aba olmaz myd?
Denebilir ki, Ama gereklik ryadan farkldr nk her ryann bir sonu olur
ve rya bitince uyanrz. Bu belki dorudur; ama biz yine de ok acele etmeyelim
ve yukardaki paragrafta verilen argmann felsefi zn iyi anladmzdan emin
olalm. Yukarda aktarlmaya allan argmann iaret ettii arpc gerek udur:
Geree yakn rya trnden deneyimler yaarken o deneyimin iinden bakt-
mzda yaananlarn rya m yoksa gerek mi olduunu saptayacak bir ltmz
yoktur. Bu tr canl ryalar tahminen oumuzun bana gelmitir: nsan derinle-
mesine saran bir ryann iinde, o srada yaadklarmzn gerek olduundan ok
emin olduumuz anlar yaamzdr. Hatta uyannca Rya srasnda olanlar ger-
ekten yaadmdan o kadar emindim ki ... gibi szler sylemiizdir. Peki u an
Epistemoloji kitabnn 4. nitesini okuduunuzu zannederken aslnda yatanzda
uyuyor ve kitab okuduunuza dair ok canl bir rya gryor olamaz msnz?
Bu tartmann epistemolojik adan nemli olmasnn nedeni udur: Uykuda
rya grrken algladklarmzn gerek olduundan o an emin olmamza karn,
ryada algladklarmz aslnda var olmayan durumlardr. Ryamda en sevdiim
mzik topluluunu karmda grdmde, topluluun elemanlarnn bedensel
olarak odamda olmadklar aktr. Yani, rya balamnda gerek olduunu sand-
m bir alg, aslnda gereklii olmayan bir zihinsel durumdur. Ve benim gerek
olmayan bir eyleri deneyimlemekte olduumu rya iinde bilmem genelde ola-
naksz bir durumdur. Eer bu dediklerimiz doruysa, alglarn ve gzlemlerin
dnya bilgimizin yanlmaz temelini oluturduunu rahata iddia etmemiz zordur.
yle dnelim: ok canl bir rya grrken onun bir rya olduunu bilebilsey-
dik, bize gerek gibi grnen o grntleri bilgisel adan ciddiye almadan sabr-
la ryann sona ermesini beklerdik. Ancak bu fazlaca karlalan bir durum deil-
dir. Alglarn gerekliini ryalarn iinde test etmemiz olanakl deildir. Genel ola-
rak ifade edersek, belli deneyim tiplerinde, deneyimin kendisini biz son derece
gerek zannetsek de, aslnda o deneyim btnyle bir yanlg veya yanlsama ola-
bilir. Bu irdelemelerden karlabilecek doal bir sonu, alg yoluyla edindiimizi
dndmz bilgi paralarnn mutlaka gvenilir olmayabileceidir. Bilgisel ke-
sinlii baka bir yerde aramamz gerekmektedir.
Kesin bilgi iin iyi bir aday aritmetik ve geometrik bilgidir. 2+3=5 eitliinin
(veya nermesinin) doruluu ile gzlemsel bir nermenin doruluu olduka
farkldr. Gzemlenebilir olgular ryalarmzda eitli biimlere ve bileimlere gire-
bilir. Ryalarda insanlar uar, gkyz yeildir, evimize yeni odalar eklenmi gibi-
dir. Yani ryalar, fiziksel gereklii aynen yanstmak zorunda deildir. Oysa 2+3
ryalarmzda bile 9 veya 144 etmez. Ryalarmzda bile bir karenin veya be
kenar olamaz. O hlde, gvenilirlii algsal bilgiden ok daha fazla olan matema-
tiksel bilginin, bilgimize temel tekil edecek kesinlie sahip olduu savlanabilir.
Bu kadar gvenilir bir bilgi tipinin varlna iaret ettikten sonra, artk pheci-
liin anlamn kaybettiini iddia edebilir miyiz? Descartes bu noktada acele etme-
memiz gerektiini syleyecektir. En azndan olaslk dzeyinde dlayamayaca-
mz yle bir senaryo dnelim. Diyelim ki, alglarmzn tesinde ok gl ve
kt niyetli bir varlk bizim bilisel yetilerimize srekli olarak mdahale ediyor. Ve
bu varln zerimizde oynad oyunlardan bir tanesi, gerekletirdiimiz mate-
68
Epi st emol oj i
Descartesa gre, alg
yanlabilir olduundan
bilgisel kesinlii baka bir
yerde aramak gerekir.
Descartesn kt niyetli ve
stn gleri olan varlk
rnei, bilgiye dair
phelerin ne dzeye
ulaabileceini gsterir.
matiksel ilemlerde bile bizi yanltarak yanl sonulara varmamza neden olmak.
rnein, 2+3 ileminin doru sonucu 7 olmasna karn, biz, bu gl varln
etkisi altnda, sonucun yanl bir ekilde 5 olduuna inanyoruz. Eer byle bir
senaryonun olaslk dzeyinde de olsa ciddiye alnabileceine inanyorsak ki se-
naryoyu olaslk dzeyinde gz nne almay reddetmek ok kabul edilebilir ve-
ya aklc bir yaklam olmayacaktr o zaman matematik veya geometri alanlarn-
da edindiimize inandmz bilginin bile epistemolojik garanti iermediini kabul
etmemiz gerekir.
Belli bilgi paralarnn doruluundan ara sra phelensek bile, bilgi konusunda genel
olarak phelenmek olaan ve normal bir ilev deildir. Epistemolojik bir altrma ola-
rak, kapsaml ve sra d phelenme rnekleri bulmaya aln. Baka bir deyile, yaa-
mnzda gerekleebilecek byk apta bilgisel yanlglar zerinde dnp bunun felsefi
sonularn irdeleyin.
Yntemsel phe
Yukarda yaptmz saptamalar, bu aamada, okuyann zihninde baz soru iaret-
leri olumasna neden olabilir. Birincisi, insanlarn zihinsellii ile oynayabilme ye-
tisi olan bir varln bizim dnya bilgimizi diledii gibi deitirecek veya belirleye-
cek bir gce sahip olmas, insanlarn kafasndaki Tanr fikriyle elimektedir. Kt
ve gl bir varln bizim evrenimize bu lde egemen olmas, Tanrnn deil o
varln kozmik kontrol elinde tuttuunu gsterir. Tanr inanc gl olan Des-
cartes asndan bu olduka eliik bir tablonun ortaya kmasna neden olmaz m?
kincisi, eer Descartes Modern dnemde insan aklna, matematie ve bilimin bul-
gularna ynelik olarak byk bir gven duyan dnrlerin banda geliyorsa,
onun adnn epistemolojik balamlarda phe kavram ile birlikte gemesi biraz
garip bir durum deil midir?
Bu sorularn yant, Descartesta grdmz pheci akl yrtmelerinin onun
felsefi ynteminin bir paras olduudur. Descartesn phesi yntemsel phe
olarak bilinir. Baka bir deyile, Descartes kendi felsefi kuramn savlayabilmek
iin pheyi bir yntem olarak kullanmakta ve bylece phelenilmeyecek sa-
lamlkta baz fikirlere ulamaya almaktadr. Onun vard sonularn ayrntlar-
na daha sonraki nitelerde deineceiz. Ancak, bu aamada vurgulamamz gere-
ken ve felsefi nemi byk olan konu, Descartesn pheci akl yrtmeleri belli
bir amaca ynelik olarak yapyor olmas ve aslnda kendisi bir pheci olmamas-
na karn, pheci argmanlar ciddi, nesnel ve tarafsz bir ekilde baaryla sergi-
liyor olmasdr. Bu niteliin iyi bir dnr olmann en temel zelliklerinden bi-
ri olduunun altn izmemiz gerekiyor.
imdi bu dnceler nda yukarda ifade ettiimiz ve phecilik balamn-
da Descartesn yzlemesi gerektiini kaydettiimiz iki soruna nasl yant verilebi-
leceini inceleyelim. lk olarak, Descartes gibi dindar bir kiinin felsefi sistemi iin-
de insanlar srekli aldatan gl bir varlk kavramna yer olup olmad konu-
sunu ele alalm. Descartes, sorgulamalarnn balarnda, Tanrnn bylesi bir var-
ln bizi aldatmasna izin vermeyeceini dnmenin olanakl olduunu syler.
Bu hamle, pheci bulutlarn dalmasn ve felsefi sorunun kapanmasn salar
denilebilir. Ancak Descartes, kkten sorgulamasn baaryla yrtebilmek iin, o
aamada Tanrnn varlna dair hi bir bilgisi yokmu gibi dnmeye devam
edeceini aklar. Baka bir deyile, nasl ki elleri ve ayaklar olduunu bildiini
bile varsaymayarak yola ktysa, irdelemelerinin banda (epistemolojik adan i-
69
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Descartesn sunduu
pheci fikirler onun felsefi
ynteminin bir parasdr.
lerini kolaylatrabilecek olan) Tanry deil, kt ve aldatc bir gc varsaya-
can ilan eder. Descartesn, bu anlamda, eliik bir felsefi durumda olduunu
syleyemeyiz. Onun yapt, Tanr dncesini hemen devreye sokarak En azn-
dan Tanrnn var olduunu biliyorum, o hlde en salam epistemolojik dayanam
bellidir gibi bir yargyla felsefi sorgulamay sonlandrmak yerine; kesinlikle p-
heye yer brakmayacak bir ey bulana dek en gl inanlarn ve sahip olduunu
dnd bilgileri askya almaktr. Descartesa gre biz Tanrnn var olduunu
akl yoluyla gsterebiliriz. Ancak bu, kestirme ve dogmatik bir hamleyle yap-
lamaz. Tanrnn var olduunun gsterilmesi aklc dncenin ilerleyen aamala-
rnda ortaya kacaktr. Descartesn kendisi Tanrnn varlna dair ok salam bir
inanca sahip olsa da, ona gre, Tanrnn var olduundan kesinlikle phe duyu-
lamayaca sylenemez. O yzden, en phe duyulamayacak zihinsel durumumuz
Tanr vardr gibi bir bilgi veya inan olamaz. Bu da kt ve gl varlk senar-
yosunun ciddiye alnmas gerektiini gsterir.
Benzer bir noktay yukarda belirttiimiz ikinci kar k iin de ifade edebili-
riz. Her ne kadar Descartes matematik ve bilim alanlarnn nesnel bilginin en
nemli kayna (ve hatta modeli) olduunu dnyor olsa da, pheci sorgula-
may ciddiyetle ve sonuna kadar devam ettirmektedir. Bu balamda da bir eliki
yoktur nk Descartes sorgulamasna algsal, matematiksel ve bilimsel bilgi tiple-
rinin gvenilirliini varsayarak deil, onlara kritik bir test uygulayarak balamak-
tadr. Bu yaklam, ciddi bir felsefi yntemin uygulanmasn beraberinde getirmek-
tedir. Descartes, matematiksel, bilimsel ve algsal bilginin genel gvenilirliinin
sorgulamann sonunda ortaya kmasn istemektedir. Ksaca, saduyuya ok uy-
gun grnse bile, hibir dogmatik varsaymda bulunmadan epistemolojik anlamda
yoluna devam etmektedir.
Elbette phecilik her zaman yntemsel olmak zorunda deildir. Felsefe tarihin-
de, Descartestan farkl olarak, phecilii samimiyetle ve sonuna kadar savunan
dnrler kmtr. Bu dnrlerin bazlar Sokrates gibi tek bilebileceimizin
bilgi sahibi olmadmz olduunu savlarken, baz daha radikal olanfelsefe-
ciler ise, bu kadarn bile bilemeyeceimizi ne srmlerdir. Onlara gre, her ne
kadar saduyumuz bize tam tersini sylese de, bilgi hi bir ekilde olanakl deil-
dir. Bu srad dnceler zaman zaman felsefeciler arasnda eitli esprilerin re-
tilmesine de neden olmutur. rnein, eer radikal pheciler algsal bilgi de d-
hil olmak zere hi bir tr bilgiye inanmyorlarsa, neden ara sra kap yerine pen-
cerelerden binay terk etmeyi denememektedirler? Kendilerini aka pheci ola-
rak niteleyen akademik felsefeciler eer srekli olarak kapdan kmaya alyor-
larsa, bu durum belki bir bildikleri olduunu gsterir diyebiliriz.
Tm bunlara karn, pheci perspektifin hakkn verme konusunda dikkatli ol-
mamz gerekiyor. Bir pheci, pratik yaamda sergiledii davranlarn ve seimle-
rin bir eyleri bilmekten kaynaklanmadn iddia edebilir ve bu tavr, dardan
garip grnse de, tamamen tutarsz olmak zorunda deildir. Radikal anlamda p-
heci olan kiiler genel olarak bizim gereklii snrl bilgisel yollarla kavrayabilece-
imize ilikin phe duyarlar. Bu durum, eylemsel anlamda fazlaca sorun yaama-
dan ayakta kalabiliyor olma olasln tamamen dlamaz. phecilere gre pratik
yaamda ilerin yolunda gidiyor gibi grnmesi ile insann varlk alannn kendisi-
ne dair bilgi sahibi olmas birbirinden ayrlmas gereken durumlardr.
70
Epi st emol oj i
OLGUSAL DZENLLK KONUSUNDA PHECLK
Yukarda da ifade ettiimiz gibi, Descartes pheci akl yrtmenin en gzel r-
neklerini sergilemi olsa da, kendisi pheci fikirlere sahip bir dnr deildi.
Descartestan sonra gelen felsefeciler arasnda pheci eilimleri en belirgin olan,
sko dnr David Humedur (1711-1776). Humeun felsefesinin inceliklerinden
daha sonra sz edeceiz. Bu nitede ise yalnzca Hume sayesinde nlenmi p-
heci argmanlardan birini ksaca sergileyip, bu argmann sonularn felsefi a-
dan deerlendireceiz.
pheciliin en kkten ekli, gerekliin bilinebilmesine ilikin irdelemeler ie-
rir. Ancak phecilik baka biimlerde de kendini gsterebilir. Gnlk durumlar-
da da karmza kabilecek (baka bir deyile, metafizik derinliklere girmeyi ok
fazla gerektirmeyen) bir phecilik tr, olgusal dzenlilikler daha dorusu, ol-
gusal dzenliliklerin gzlemlenmesine dayanan tmevarmsal karmlarbala-
mnda sahip olduumuzu dndmz bilgiye ilikindir. Bunun ne anlama gel-
diini aklamadan nce temel mantk bilgimizi hzlca tazeleyelim ve en nde ge-
len karm eitlerini ksaca anmsayalm. karm, en az bir nclden hareket
edilen ve bir sonuca varlan dnce zincirine verilen addr. Tmdengelimsel ka-
rm, veya ksaca tmdengelim, ncllerden sonucun %100 kesinlikle kt du-
rumlar iin kullanlr. rnek: Tm insanlar lmldr; Sokrates bir insandr; O
hlde, Sokrates lmldr. Tmdengelimlerde, doru ncller bizi kesinlikle
doru olan nermelere tar. Tmevarmsal karm, veya ksaca tmevarm, n-
cllerden sonucun kesin bir ekilde kmad durumlar iin kullanlr. rnek:
Basketbolcularn ou uzun boyludur; Melis de bir basketbolcudur; O hlde, b-
yk olaslkla Melis uzun boyludur. Tmevarmlarda ncllerin doru olmas, so-
nucun doru olmasn garanti etmez. Eer ncller doruysa, bu yalnzca sonu
nermesinin doru olma olasln ykseltir.
Biz yaamda bu iki tr karm da uyguluyor olsak da, tmevarmsal karm-
lar gndelik balamlarda daha ska ortaya kmaktadr. karmlarmzn ounda
gerekelerimiz vardmz sonular zorunlu klmaz, yalnzca daha aklc hle ge-
tirir. u ana kadar grdm tm kargalarn siyah olmas, bundan sonra karma
kacak ilk kargann siyah olacann garantisi deildir. Yarn karma pembe bir
karga karsa tahminen olduka arrm ve glerim, ancak, genel olarak dersem,
pembe bir kargayla karlamann kesinlikle olanaksz olduunu da dnmem.
Dnya bilgimizin ou, gerekelendirilmi ancak kesinlikten uzak bilisel unsur-
lardan oluur.
imdi, tmevarmsal bir bilgi rnei olan olgusal dzenlilikleri bilme zerine
younlaalm. Hepimiz Yarn gnein doacan biliriz. Bu bilginin temeli nedir?
Sabahlar dzenli bir ekilde gnein domasnn ardnda yatan nedenin, evrenin
dzeni veya yaps olduunu dnrz. Fiziksel bilimler bu konuda nemli ku-
ramsal aklamalar sunarlar. Ancak bu noktada bir an durup elimizdeki epistemo-
lojik verilere bakalm. Evrenin belli bir dzende veya yapda olduu nermesinin
testi nihayetinde deneyim iinde yaplabilir. Deneyimin bize syledii nedir? G-
nein yarn doacan bilme karmn destekleyen deneyim duruma Humecu
bir adan bakarsak gemite her sabah gnein ufuk noktasnda belirmi olma-
sdr. Gnein tekrar doacan biliyoruz nk gne gemite hi aksatmadan
her gn domutur. Bu tmevarmsal karm elbette anlalr bir akl yrtmedir.
Ancak sahip olduumuzu dndmz bilginin temelinin aslnda sandmz-
dan daha az salam olduunu da ortaya koymaktadr.
71
David Hume (Deyvid Hym
okunur) phecilik
balamnda felsefe
tarihinde derin izler
brakm bir dnrdr.
Baz nemli mantksal
kavramlar: karm,
tmdengelim, tmevarm.
Doadaki olgusal
dzenliliklerin her zaman
tekrarlanacan nereden
biliyoruz?
yle bir durum dnelim. Diyelim bir gn, zaman asndan gecenin sonuna
gelinmesine ramen gne domuyor. Byle bir durumun olanaksz olacan sy-
leyebilir miyiz? Bunun ok sra d ve ok edici olaca aktr. Ancak yine de ka-
famzda bylesi bir senaryoyu canlandrabiliriz. Bunu daha net hle getirmek iin
fiziksel olanakszlk ile mantksal olanakszlk kavramlarn karlatralm. Bir
olgunun veya durumun fiziksel olarak olanaksz olmas, o olgunun bizim iinde
yaadmz ve anladmz fiziksel dnyann grnen yapsyla elimesi anlam-
na gelir. rnein, bir insann pencereden atladnda dmeyip umaya balama-
s fiziksel adan olanakszdr. Ancak, pencereden atlayp umak gibi fiziksel an-
lamda olanaksz olan durumlarn gerekletiini ben kafamda canlandrabilirim.
Mantksal olanakszlk kavram ise, iinde yaadmz evrenin mantksal yapsy-
la atan durumlar iin kullanlr. Bizim evrenimizde bir genin drt kenarl ol-
mas olanakszdr. Bu olanakszlk, fiziksel bir olanakszlktan ok daha byk bir
olanakszlk trdr nk, fiziksel olanakszlklardan farkl olarak, mantksal a-
dan olanaksz bir durumu kafamzda bile canlandramayz.
Yarn gnein domamas fiziksel adan olanakl bir durum deildir diyebi-
liriz. Buna karn, kafamzda canlandrabileceimiz bir durum olan gnein do-
mamasnn mantksal anlamda olanaksz veya eliik olmad aktr. Eer biz
gne yarn doacak nermesini bildiimizi iddia ediyorsak, bundan kastettii-
miz gnein yarn domamas mantksal olarak olanakszdr gibi bir dnce ola-
maz. Kastedilen yalnzca fiziksel dnyann yaps, gnein domasn gerektirir
trnden bir nerme olabilir. Ancak, Humea gre bu inanca temel tekil eden ol-
gu, yukarda da belirttiimiz gibi, gemite yaptmz gzlemler ve bu gzlemle-
rin belli bir tutarllk gstermesidir. Eldeki kstl tmevarmsal zeminin tesine ge-
erek, Yarn Gnein doacan biliyorum iddiasnda bulunmamzn ok sa-
lam bir gerekesi olabileceini sylemek zordur. zetle, aslnda hibirimiz yarn
gnein doup domayacan bilmiyoruz.
SADUYUSAL YANITI
Yukardaki blmlerde Descartesn Dncelerde sergiledii yntemsel arg-
manlar ve olgusal dzenlilik konusunda Humecu pheleri inceledik. Tahmin
edilecei gibi, bu konuda kafa yoran felsefecilerin ou dikkatlerini gerekliin
bilinebilmesi sorunsal zerinde younlatrmlardr. pheciliin sonular pek
ok dnre olduka rahatsz edici geldiinden dolay, felsefe tarihinin nde ge-
len isimlerinden bazlar bu konuyla derinlemesine ilgilenmi ve zm retmeye
almlardr. Bu abalar iinde en bilinenlerden biri, ngiliz dnr George Ed-
ward Mooreun (1873-1958) saduyusal argmandr. imdi, felsefe literatrnde
nemli bir yer tutan bu argman ksaca inceleyelim.
ncelikle saduyu kavram zerinde biraz duralm. Saduyusal tavr, genel-
de, gnlk yaamn durumlar karsnda pratik, ayaklar yere basan ve ie yarar
sonular verebilen kararlar alma ya da yarglarda bulunma eilimi ile ilintilendiri-
lir. Genel olarak dersek, saduyu bizim gndelik eylemler balamnda ok sk ba-
vurduumuz bir yeti veya zelliktir. Ayrca, metafizik erevede dile getirilen p-
heciliin, saduyumuzla ciddi oranda att kesindir. Descartesn Dncelerde
baaryla sergiledii pheci argmanlarn normal artlar altnda kabul edilmesi ol-
duka g grnmektedir. Buna karn, dnsel sorumluluk, belli bir fikre ve-
ya dnsel yapya yaklarken bu gr bana uygun deil demenin tesine ge-
meyi ve o grn neden zayf ya da kabul edilemez olduunu aka ve gerek-
72
Epi st emol oj i
ngiliz felsefesinin nemli
dnrlerinden olan G.E.
Moore (Muur okunur)
zellikle pheci
dncelere kar ald
saduyusal tavrla tannr.
eleriyle sergilemeyi gerektirir. Mooreun phecilie yant ve kar k da bu
balamda deerlendirilmeli ve anlalmaldr.
Nesnelerin Var Olmasnn Anlam
Mooreun konuyu irdelerken yapt ilk ey, kesinlikle bildiine inand baz
nermeleri sralamaktr. Moore yle ifadeler kullanr: u anda bir beden vardr ve
o beden bana aittir. Bu beden uzunca bir sredir, deimekle birlikte, varln ke-
sintisiz olarak srdrmektedir. Dahas, bu beden, var olduu zaman iinde, srek-
li olarak bir gezegenin yzeyinde veya yzeye yakn noktalarda bulunmutur.
Kendisi dnda baka nesneler de, kendisinden eitli uzaklklarda, var olmular-
dr. Dardaki nesneler arasnda, baka insan ve hayvan bedenleri de vardr. Son
olarak da, ben yalnzca bir beden deil bir kii olduumu biliyorum. Trl dene-
yimler yaam ve yaamakta olan akll bir varlm. Ve benim dmda da bu zel-
liklerde canllar olduunu bildiimi syleyebilirim.
imdi, tm bu ifadeler elbette bir kanta veya argmana karlk gelmemekte-
dir. Peki, pheci akl yrtmelerin stesinden gelip, bizi saran varlk alanna dair
bilgi sahibi olduumuzu nasl savlayabiliriz? Moore kantlama iinin birden fazla
yntem yoluyla olabileceini belirtir. Bir yntem, ilerleyen nitelerde inceleyece-
imiz, Kantn aknsal yntemidir. Moore ise daha farkl bir yntem veya yakla-
m getirmektedir.
Mooreun tartmasnn banda gndeme getirdii nemli bir konu nesnelerin
varl kavramnn aklanmas ile ilgilidir. Bu konudaki soru iaretlerini ortadan
kaldrmak iin, Moore nesnelerin varl kavramndan zihnin dnda, zaman-
mekn iinde var olmay anladn syler. Bu nemli bir aklamadr, nk ba-
z dnrler nesnenin znel veya zihinsellie ait nitelikler barndrdn, ya-
ni tamamen zneden bamsz olmadn dnmeye eilimlidirler. Mooreun s-
zn ettii nesne ise, saduyumuza da uygun bir ekilde, fiziksel zelliklere sa-
hip ve zihinden bamsz niteliinde bulunmaktadr. Moorea gre ben u bir kar-
taldr nermesini dile getirdiimde kastettiim bu trden fiziksel bir nesnedir.
zetle, zihinden bamsz bir tarzda fiziksel zaman-meknn iinde olmak, bizim
var olan nesne kavrammzn en zsel parasdr. Elbette eer ben, rnein, u
an bir halsinasyon yayor ve mavi bir filin havada uutuunu gryorsam, o za-
man sz konusu fil bana ne kadar gerek grnrse grnsn yle bir nes-
ne iin var nitelemesini kullanamam. Ksacas, Moorea gre, biz varlk kavra-
mn zihinden ve zneden bamsz eyler iin kullanrz.
ematik Hliyle Mooreun Argman ve karmn
Deerlendirmesi
Bu durumda, ben tam u anda iki elim olduunu nasl kantlayabilirim? Moorea
gre, benim u anda ellerimin var olduuna ilikin sunabileceim saduyusal ar-
gman u ekildedir:
BRNC NCL: Bir elimi havaya kaldrp sallayarak u szleri sylyorum:
te bir el;
KNC NCL: Dier elimi havaya kaldrp sallayarak u szleri sylyo-
rum: te baka bir el;
YLEYSE (SONU), Zaman-meknsal (yani, fiziksel) gereklik iinde u
anda iki adet el vardr.
73
Moorea gre, nesnelerin
var olmalar onlarn zihnin
dnda, zaman ve mekn
iinde var olmalar
anlamna gelir.
Bu argmana imdi felsefi adan yakndan bakalm. Argmanda, karmsal bi-
ime uygun olarak, baz ncller ve bir sonutan oluan bir iddia sunulmu-
tur. Eer bu karm bir fikri veya tezi baaryla savunacaksa; (1) ncller iyi bili-
nen nermeler olmal, (2) sonu nermesi nclleri bilgisel olarak aynen tekrarla-
mamal ve (3) ncller sonucu yeterince gl bir dzeyde desteklemelidir. Bu
koullarn salanp salanmadn irdeleyelim. Moorea gre, ncllerin doru ol-
masnda bir sorun yoktur nk orada belirtilen dnceler, (1)de belirtildii gi-
bi, kesinlikle bilinen eylerdir. (2)de belirtilen noktann da saland kabul edi-
lebilir. Bir insann elini sallayarak ite bir el kelimelerini sylemesi ile bir nesnel
varlk iddiasnda bulunmak tam olarak ayn eyler deillerdir. Ve son olarak da,
(3)te sz edilen art, yani ncllerin sonucu desteklemesi de salanmaktadr.
Mooreun deyimlemesi ile, sonu, ncllerden kesin bir ekilde kmaktadr.
Konuya saduyuyla yaklaan herkes Mooreun tezlerine sempatiyle bakacak-
tr. Ancak yukarda zetlenen argmann felsefi adan kabul edilebilir olup olma-
dnn aklc ve nesnel olarak irdelenmesi gerekiyor. ncelikle, (1)in gerekten
salanp salanmad nemli bir soru olarak karmza kmaktadr. Moore ncl-
lerde ifade edilen savlar bildiini gerekten syleyebilir mi? phecinin bak a-
sndan ele alndnda, bu balamda felsefi sorun yaratan ve zm getirmeye a-
ltmz konu, batan itibaren, zaten nesnelerin varlklarnn bilinmesidir. O yz-
den, Mooreun gsterilmeye allan noktay batan varsayd, ksacas dng-
sel bir aklama yapt sylenebilir. Dngsel aklamalar veya akl yrtmeler
de, doal olarak, felsefi adan ok deerli olmayan argmanlardr. Elbette Moore
kendi argmannn veya karmnn dngsel olmadn iddia edecektir; fakat bu
nokta olduka tartmaya ak grnmektedir.
Ayrca, ncllerin sonucu iyi desteklemedii, yani (3)n salanmad, iddia
edebilir. Zihinden bamsz varlk alannn iinde u anda iki adet el vardr ner-
mesi ncllerde olmayan metafizik bir fikirdir. Metafizik yapda olmasnn nedeni,
aka grlecei gibi, biliselliimiz dnda ve ondan bamsz bir ekilde var ol-
duunu dndmz nesnelerin dnyasna bir gnderme yapmasdr. Moorea
itiraz etmek isteyen bir felsefeci, sonucun ncllerden ok farkl bir hamle gerek-
letirdiini ve bu yzden, ncllerden sonucu treten karmsal ban gl ol-
madn syleyebilir. Her durumda, Mooreun akl yrtmesi belli sorunlar olan
bir karm gibi grnmektedir.
Descartesn rneklerini sergiledii pheci akl yrtmelere kar, saduyunuzu kullana-
rak argmanlar gelitirmeyi deneyin. Bu argmanlarn phecilerin kayglarn giderip gi-
deremeyecei konusunda fikir retmeye aln.
Saduyu Kavramna likin Notlar
Gnlk yaamda genel olarak saduyunun yolunu izlediimiz sylenebilir. Doal
olarak, saduyudan saptmz anlar da olmaktadr; ancak biz insanlar iin somut
artlarn gereklerine uygun hareket etmenin olaan ve normal bir hl olduu ak-
tr. Bu balamda ilgin bir nokta, felsefe ve bilimin genelde saduyuyla, somutluk-
la veya pratiklikle tam rtmeyen alanlar olduuna dair yaygn bir kan olmasdr.
Bu konuya kuram ve kuramsal kavramlarn tartrken de biraz deinmitik.
Dnyay anlama abalarmza ve dnyaya ynelik yarglarmza genelde saduyu
egemendir. Buna karn, fizikilerin szn ettii fotonlar veya alglanan dnyaya
ynelik felsefi pheler saduyuya ok yakn eyler deillerdir.
74
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Ska dile getirilen ve ounlukla zerinde fazlaca dnlmeden kabul gren
bu yaklamn aslnda mutlak bir doru olmayabileceini belirtmemiz gerekiyor.
W. V. O. Quine gibi 20. yzyl Amerikan pragmaclarnn (eylemciler olarak da
anlrlar) vurgulad nemli bir nokta, bilimin aslnda saduyudan tredii ve iki-
si arasnda bir uurumun deil srekliliin olduudur. Bilim ve felsefe, daha nce
tarttmz gibi, st dzey bir logosun ilevselliinin sonucudur. Ancak bu du-
rum, bilim ve felsefeyi var eden canl ile hareket eden, beslenen, reyen ve ya-
amn srdrmeye alan canlnn farkl varlklar olduunu gstermez. Her ne
kadar, rnein, kuantum fizii veya Aristotelesin metafizii somutluktan ve gn-
delik yaamdan ok uzak grnse de, bilimsel ve felsefi aratrmalarn temelde so-
mut eylemlerden ve doal ilgilerden kaynaklandn dnmek aklc bir seenek
gibi gelmektedir. Fizik ve felsefe, insann geliiminin bir sonucudur ve bu ilevle-
ri gerekletiren zihin bu dnyaya ait bir eydir. phecilik gibi ok nemli bir
felsefi soruna zm bulmak isteyenler iin bu yaklamn taze bir dnsel alm
salayabileceini sylemek olanakldr. Bu noktaya kitabn ilerleyen nitelerinde,
ada epistemolojik tartmalar balamnda tekrar deineceiz.
Saduyu konusunda son olarak bir noktay daha belirtelim. Felsefi tartmalar
ve argmanlar sz konusu olduunda, bunlarn karsna hemen saduyuyu ka-
rarak bir salamlk testi yapma eiliminde olmann sakncal ynleri olabilir. r-
nein, phecilii deerlendirirken ve eletirirken, pheci yaklamlarn sadu-
yuya aykr olduu dncesini dile getirmek her zaman ok yardmc olmayabi-
lir. Birincisi, saduyu kavramnn her durumda ve her balamda ayn sonucu ver-
mesi beklenemez. Baka bir deyile, saduyu denilen yeti bir makine gibi ileyen
yani mekanik ve evrensel bir tarzda alp belirlenmi sonular ortaya koyan
bir kapasite olmayabilir. O yzden, saduyunun bir sorun karsnda nasl bir tep-
ki veya sonu verecei, balamsal ve grece ynler ieren bir konu olabilir. kin-
cisi, saduyunun genelde kabul gren sonular bazen son derece yanltc olup,
bu sonular dzeltmek iin bilim ve felsefe gibi alanlarn ilevlerine ihtiya olabi-
lir. rnein, yaln saduyu bize zerinde bulunduumuz dnyann dz olduunu
syler. Bu yanln dzeltilmesi, sradan olaan algsalln dzleminde olanakl
olmayabilir. Byle hatalarn dzeltilmesi iin logosun st dzeyde ileyiine, yani
bilime gereksinim vardr. O hlde, saduyunun en st epistemolojik merci veya
kapasite olarak yceltilmesinin ok da hakl olmad belirtilebilir. Akln kritik
yani eletirel kullanmnn ne kadar nemli ve deerli olduunu bu balam-
da da gzlemleyebiliriz.
Bu niteyi pheci yaklamlarn felsefi deerine ilikin baz genel saptamalar ya-
parak bitirelim. Tartmay yrttmz balamda, pheci-lik ile pheci ta-
vr kavramlar arasnda bir ayrm yapmak yararl olacaktr. phecilik felsefede
bilginin olanakll konusunda sunulan ok kkten ve sra d bir gr veya
akmdr. Ancak phecilik grnn tezlerini benimsemeyen, kendilerini p-
heci olarak tanmlamayacak pek ok felsefeci iin bile pheci tavr belli bir de-
er ifade eder. Felsefi tavrlar ile sonu -izm ile biten akmlar arasnda, bu an-
lamda, nemli bir fark olduu sylenebilir. rnein, bir kii kendisini tam anla-
myla feminizm akmnn ideolojik bir yesi olarak grmedii hlde feminist ei-
limler gsterebilir veya feminist baz fikirlerin doru veya yararl olduu inancna
sahip olabilir. Benzer bir durum pheci tavr kavram iin de syleyebiliriz.
75
Genel olarak, pheci bir
tavr gstermenin belli bir
felsefi deeri vardr.
pheci tavr olarak betimlediimiz tavrn veya yaklamn ierii nedir? Ve
bu tavr felsefi anlamda zel klan ey nedir? Bunun yantn, pheciliin tersi olan
kavramlarn ieriinde ve o kavramlarn barndrd sakncalarda aramak gerekir.
pheciliin tersi olan kavramlar iinde en nemlisi dogmatizmdir. Dogma deyi-
minin anlam belli bir kii veya topluluk tarafndan benimsenen, tartmadan ve
sorgulamadan kabul edilmesi beklenen inan ya da inan kmesi eklinde verile-
bilir. Kelimenin Yunanca kkeni fikir, kan gibi anlamlara gelmektedir. Dog-
matik kelimesi ise, zaman zaman, bir fikri veya inanc hi sorgulamadan ve ze-
rinde ciddi bir irdeleme yrtmeden kabul eden insanlar iin kullanlr. Ancak bu
sylediklerimizden, dogmatik nitelemesinin felsefe ile ilgilenmeyen rnein,
metafizik veya epistemolojik sorunlar zerine kafa yormam sradan insanlarn
tm iin geerli olduu gibi bir sonuca varmamz doru olmayabilir. Bu konu
zerinde biraz duralm.
Yetikin, zihinsel olarak salkl ve bir toplum iinde yetimi her insann bir
dnya gr ve inan sistemi vardr. Genelde inan/bilgi sistemleri gnden gne
radikal bir ekilde deiebilecek yaplar deildir. Byk fikirsel veya bilgisel dn-
mler, gerekletikleri durumlarda, genel olarak insanlarn zihinsel dnyasnda
olduka yava ortaya karlar. Eer sevdiimiz ve derinden gvendiimiz bir insa-
nn aslnda kt niyetli ve zararl bir kii olduuna ilikin salam kantlar sunulur-
sa, ilk tepkimiz mantksal bir robottan farkl olaraksunulan aklc kantlara di-
renmektir. Benzer durumlar, rnein, bilimsel balamlarda da karmza kabilir.
nsan denen varln, bu genel anlamda, tutucu bir varlk olduu sylenebilir ve
bu, nihayetinde, fazlaca knanabilecek bir durum olmayabilir.
Yukarda sylediklerimiz nda, lml anlamda tutucu olma ile dogmatik
olma kavramlarn ayrabiliriz. Dogmatik insanlar, lml anlamda tutucu kiilerden
farkl olarak, inanlar ve dnceleri karsnda ne srlebilecek kar fikirleri,
argmanlar veya kantlar bu argmanlar ya da kantlar ne kadar gl veya
aklc olurlarsa olsunlar gz nne almay reddederler. Daha z olarak ifade
edildiinde, dogmatik kiiler, belli bir fikri bir kez kabul ettikten sonra onun do-
ruluuna ilikin phe duymay kesinlikle reddeden kiilerdir. Bu tavrn, logos sa-
hibi olduunu dndmz bir varlk olan insana uymad son derece aktr.
O hlde phecilik olmasa da, phelenme yetisine sahip olmak nemli bir zihin-
sel zellik veya meziyettir diyebiliriz.
Bu noktada kritik olan bir saptama, pheci tavrn veya dogmatiklik kart du-
ruun insanlar iin tahminen ancak belli bir dereceye kadar olanakl olabilecei
gereidir. Kesintisiz phe hlinde olmak ve srekli olarak salam dnsel ze-
minlerini kaybetmek insanlarn kolayca yapabilecei eylemler deillerdir. Dahas,
ar pheci bir tavrn insana yaam iinde ok fazla yararnn olmayaca da bel-
lidir. te yandan, dogmatik olmaktan ziyade, zaman zaman da olsa, sahip olduu
fikirlere ve inanlara eletirel bir tavrla yaklaan insanlarn hem bireysel geliim-
lerinin daha gl olaca hem de inan sistemlerinin genelde yanllamaya
ak olmasndan dolay bizi saran dnyann olgularn bilebilme anlamnda da
daha avantajl bir duruma gelecei sylenebilir. Bu elbette epistemolojik boyutta
deerlendirilecek bir yarardr. Ancak konuya daha geni bir adan bakmamz da
olanakldr: Felsefe tarihindeki pheci dnrleri veya pheci argmanlar in-
celemenin ve ciddiyetle anlamaya almann daha genel bir anlamda felsefi yara-
r olaca dnlebilir. Sz konusu yarar, bu tr irdelemeleri yapmann bir insa-
nn zihinsel dnyasnda sre iinde yarataca olumlu etkiyle ilgilidir. Yerlemi
kanlar veya tartlmadan kabul gren aklamalar karsnda phe duyabilme ye-
76
Epi st emol oj i
tisi olan insanlarn bu tr ilevlere girmeyenlere gre daha esnek ve ak grl
olacaklar tahmin edilebilir. Dahas, pheci ynleri olan kiilerin, kendilerini kar-
grlere ve akl yrtmelere ekinmeden amalarndan ve radikal sorgulama
alkanl edinmelerinden dolay, inan sistemlerinin darbelere daha dayankl ve
daha iyi gerekelendirilmi bir konuma gelecei de aktr. Bu durum pheciliin
bir epistemolojik gr olarak doru olup olmamasndan bir para bamsz olup,
felsefe alanna ilgi duyanlarn zerinde dnmeleri gereken bir konudur.
phecilik epistemolojik bir gr olsa da, onun genel felsefi sonular ve uygulamala-
r da bulunmaktadr. pheci yaklamn bir bireye genel olarak ne kazandrabilecei ko-
nusunda fikirler retmeye aln.
77
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
78
Epi st emol oj i
Descartesn epistemolojik grlerini ve bu gr-
lerin neden nem tadn aklayabilmek.
Descartesn epistemolojik pheleri felsefe tari-
hinde ok zel bir yer tutar. Descartes, inan sis-
teminin ok sayda yanl nerme ierdiini fark
ederek, inand fikirlerin tmn kkten bir e-
kilde sorgulamaya giriir. Descartesn sorgula-
malar birka ynden ilgin zellikler tamakta-
dr. ncelikle Descartesn abas bir yntemin
uygulamas olarak anlalmaldr. Descartes bilgi
konusunda phecilii belli bir amaca ynelik
olarak yrtmektedir. Bu ama, phelenileme-
yecek kesinlikte bilgiye ulamaktr. Baka bir de-
yile, Descartes, kendisi pheci bir felsefeci ol-
mamasna karn, pheci akl yrtmeyi akade-
mik dzeyde ve nesnel bir ilgiyle gerekletir-
mektedir. pheci sorgulamalar srasnda Des-
cartes, algsal ve matematiksel bilginin gvenilir-
liine ilikin kkten sorular sorar ve hatta kendi-
si dindar bir insan olmasna karn, Tanrnn var-
lna ilikin bilgimizin bile pheye ak oldu-
unu belirtir. Onun ileri srd dnceler ara-
snda en dikkat ekenlerden biri udur: 2+3=5
gibi doruluundan kesinlikle phelenmeyece-
imiz bir bilgi trnde bile phelenmek olanak-
ldr. stn gleri olan ve insanlarn zihinlerini
kontrol edebilen bir varlk, en kesin grnen bil-
gi trlerinde bile yanlmamza neden olabilir. El-
bette, eer insanlar byle bir epistemolojik du-
rum iindeyseler, srekli yanlmakta olduklarn
bilmeleri sz konusu olamaz. Bu tr senaryolar,
olduka sra d olsalar da, bilginin gvenilirlii
konusunda nemli ipular sunarlar.
Olgusal dzenlilik konusunda Hume tarafndan
ne srlen pheci grleri aklayabilmek.
sko felsefeci David Humeun metafizik kart
grleri pheci perspektif asndan kritik bir
nem tar. Humea gre, doada karlatmz
olgusal dzenliliklere ilikin yaptmz varsa-
ymlar konusunda dikkatli olmamz gerekmekte-
dir. nsanlar genelde doada dzenli olarak tek-
rarlanan olgularn belli bir zorunluluk ierdiine
inanrlar. Her sabah gnein doudan domas
bunun iyi bir rneidir. Biz gnein her sabah
domasnn rastgele bir olay olmadn iin iin-
de bir dzen, bir zorunluluk olduunu dn-
rz. Elden braklan bir nesnenin dmesi de by-
ledir. Ancak, Humea gre, bu tr olaylarda eli-
mizdeki veri yalnzca gemite gzlemlediimiz
durumlardr. Yani, gzlemlediimiz dzenlilikler
bizim doada bir zorunluluk olduunu dn-
memize neden olmaktadr. Gemite gzlemle-
nen olaylardan yaplan her genelleme tmeva-
rmsal nitelikte olmak durumundadr. Bu yz-
den, evrenin dzenine dair tm iddialar, kesin-
likten uzak karmlar olmann tesine geemez-
ler. Humeun argman bize olgusal dzenlilikler
konusunda irdelemeden kabullendiimiz nokta-
lar olduunu gsterir.
Mooreun phecilie kar ne srd saduyu-
sal argmann zelliklerini aklayabilmek.
Pek ok kii pheciliin saduyu ile tam olarak
rtmeyen bir gr olduunu syleyecektir.
Moore bu sezgiyi dile getiren ilgin bir argman
ortaya koymutur. Moore ncelikle bizim dnya-
ya ve kendimize ilikin pek ok temel ve basit
olguyu bildiimizi ifade eder. Ardndan, baz fel-
sefecileri ok megul etmi olan fiziksel gerek-
lik iinde (yani, zihnimizin rnlerinin dnda)
olan nesnelerin varln nasl gsterebilecei-
miz sorusunu ele alr. Moorea gre, eer bir ki-
i (uygun el hareketleri eliinde) te bir el! ve
te baka bir el! cmlelerini sylerse, bundan
Zaman-mekn iinde, zihnin yaratm olmayan
iki adet el bulunmaktadr nermesinin dorulu-
unu gstermi olur. Bu karmda, akl yrt-
meyi yapan kii, saduyusal ve basit cmleler-
den hareket ederek zihnin dndaki gereklie
ilikin bir sonuca ulamaktadr. Bu, kayda deer
bir karmdr nk sonu nermesinde dile ge-
tirilen dnce ncllerde ifade edilen dnce-
nin tamamen ayns deildir. te yandan, ncl-
lerden sz konusu sonuca gei de sorunsuz g-
rnmektedir. Bu durum, zaman-mekn iinde
bulunan ve zihnin yaratmad nesnelerin varl-
nn saduyusal bir tarzda gsterilebileceinin
gstergesidir.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
79
phecilii ilgilendiren baz nemli kavramlar
birbirinden ayrabilmek ve pheci tavrn felsefi
deerinin ne olduunu anlatabilmek.
phecilik, felsefi bir akm olarak, bilginin ola-
nakll konusunda olumsuz bir gre karlk
gelir. pheciler insanlarn nesnel bilgiye ula-
yor olduklar ynndeki genel geer varsaym
kkten bir ekilde sorgularlar. Felsefede bir ak-
ma ait olmak, sistematik ve kapsayc bir tavrdr.
phecilik gibi bir akmn iinde yer almak, bir
dnrn konuyla ilgili grlerini tmyle et-
kiler. te yandan, bir felsefeci belli bir akma ait
olmakszn bir grn genel yaklamna sem-
pati duyabilir. Epistemolojik adan kendisini bir
pheci olarak nitelemeyen bir kii de, pheci
tavr ksmen benimseyebilir. rnein, sahip ol-
duu felsefi kuramlarn veya grlerin mutlak
doru olmayabileceinin bilincinde olabilir. p-
heciliin tam tersinin dogmatizm olduunu sy-
leyebiliriz. Dogmatik insanlar, genel olarak, ken-
di grlerine kar getirilebilecek kar grle-
ri veya kantlar ciddiye almay reddederler. O
yzden, phecilik ile dogmatizm birbirinin
zdd yaklamlardr diyebiliriz. Bununla birlikte,
insanlarn sahip olduu inan sistemlerine veya
grlere bal olmalarn hemen dogmatik ni-
telemesini kullanarak etiketlendirmek doru ol-
mayabilir. Yeni perspektiflere veya alternatif fi-
kirlere ak olmama ile kendi perspektifine ge-
nel olarak sahip kma birbirinden ayrlmas ge-
reken zelliklerdir. Aslnda insanlarn ou iin,
bu balamda, lml tutucu nitelemesi kullanla-
bilir. nsanlar yaama yaklamlarn ve inandk-
lar temel nermeleri genelde bir gnde deitir-
mezler. Bu tr tutuculuk insanlarn tutarl ve is-
tikrarl bir zihinsellie sahip olmasnn bir kou-
lu olarak grlebilir. Ilml anlamda tutucu kii-
ler, dogmatiklerden farkl olarak, dnsel dn-
yalarna dardan gelecek etkileri deerlendirme
yetisine sahiptirler. Ksaca zetlersek, phecilik
epistemolojik bir gr olsa da, phe edebilme
yetenei veya bir bilginin doruluu veya yanl-
l konusunda ak fikirli olma zellii genel bir
felsefi meziyet olarak grlebilir.
4
A M A
80
Epi st emol oj i
1. Descartesn pheci sorgulamalar kapsamnda
Tanrnn yeri veya ilevi nedir?
a. pheci bir dnr olan Descartes, Tanrnn
varln kabul etmez.
b. Descartesn Tanrnn varlna inanmayan bir
dnr olmas, onu pheci sorgulamalar yap-
maya yneltmitir.
c. Descartesn Tanr inanc, onu pheci sorgula-
malar yapmaya yneltmitir.
d. Descartes, Tanr inancn iin iine sokmadan
pheci sorgulamalar sunmutur.
e. Descartes, pheci sorgulamalar yrtmenin
Hristiyan inancnn sorgulanmasna neden ola-
can dnmtr.
2. Descartesn sorgulamalar asndan aadakiler-
den hangisi dorudur?
a. Alg en temel ve en phe duyulmayacak bilgi
trdr.
b. Basit alglar kesin bilginin oluma srelerinde
temel olutururlar.
c. ok canl ryalar, grnr bilginin kesinliinden
phe duyulabileceini gsteren rneklerdir.
d. Alglar yoluyla kavranan nesneler, ryalarda kar-
mza kan nesneler gibi, var olmayan eylerdir.
e. ok canl ryalar, alglar yoluyla gelen bilginin
doru olmas gerektiini gsteren rneklerdir.
3. Descartesn stn gleri olan kt niyetli varlk
rneini gndeme getirmesindeki temel ama nedir?
a. Matematiksel eitliklerin bile doruluundan
phelenmenin olanakl olduunu gstermek
b. Tanrnn bizi aldatamayacan savlayabilmek
c. Alglarmzn kesinlikle gvenilir olduunu
gstermek
d. pheciliin en mantkl felsefi kuram olduunu
gstermek
e. Gerekliin bir yanlsama olduunu savlayabilmek
4. Descartesn yntemsel phe yolunu semesi ne
anlama gelmektedir?
a. Descartes sradan bilgilenme yollarn temel ala-
rak pheciliin doruluunu gstermeyi hedef-
lemektedir.
b. Descartes sradan bilgilenme yollarn eletirel bir
test ile snamak iin ncelikle pheciliin yanl
olduunu varsayarak irdelemeye balamaktadr.
c. Descartes sradan bilgilenme yollarn eletirel
bir test ile snamakta ancak nihayetinde phele-
nilemeyecek bilgilere ulamay hedeflemektedir.
d. Descartes sradan bilgilenme yollarn eletirel
bir test ile snamakla birlikte, irdelemelerinin so-
nunda pheciliin kuramsal stnln ak-
a ifade etmektedir.
e. Descartes sradan bilgilenme yollarn eletirel
bir test ile snamakla birlikte, irdelemelerinin ba-
nda kesin bilginin olanakl olduunu aka
ifade etmektedir.
5. David Hume olgusal dzenlilikler konusunda belli
bir gr ne srmtr. Onun grne bir isim ver-
meniz gerekse, aadakilerden hangisini seerdiniz?
a. Doadaki dzenli tekrarlar konusunda tmden-
gelimsel karm
b. Doadaki dzenli tekrarlar konusunda tmden-
gelimsel gerekilik
c. Doadaki dzenli tekrarlar konusunda tmeva-
rmsal gerekilik
d. Doadaki dzenli tekrarlar konusunda tmden-
gelimsel phe
e. Doadaki dzenli tekrarlar konusunda tmeva-
rmsal phe
6. Bir sabah uyandlar ve tm kedilerin gkyznde
utuunu grdler. Gerekleme olasl dk gr-
nen bu durum iin hangi felsefi niteleme kullanlabilir?
a. Fiziksel olarak olanaksz ancak mantksal olarak
olanakl
b. Fiziksel olarak olanaksz ancak eylemsel olarak
olanakl
c. Mantksal olarak olanaksz ancak fiziksel olarak
olanakl
d. Mantksal olarak olanaksz ancak eylemsel ola-
rak olanakl
e. Eylemsel olarak olanaksz ancak fiziksel olarak
olanakl
Kendimizi Snayalm
81
7. Mooreun saduyusal argman iin aadakilerden
hangisi sylenemez?
a. Moore iin, Ben yaayan bir insanm syleyen
zne iin bilinen bir cmledir.
b. Moore iin, var olma kavram zaman-mekn
iinde var olma anlamna gelmektedir.
c. Moorea gre, sunduu argmanda sonu cm-
lesi nclleri aynen tekrarlamamaktadr.
d. Moore varlk kavramn ieren ncllerden ha-
reketle, iinde var olma kavramnn gemedi-
i bir sonuca karm yapmtr.
e. Moore saduyusal bilgi ieren ncllerden ha-
reketle, zaman-mekn iinde var olmaya ilikin
bir karm yapmtr.
8. Aadakilerden hangisi Mooreun argman iin bir
sorun olarak gsterilebilir?
a. Argmann nclleri saduyuya uygun cmleler
iermektedir.
b. Argmann sonucu, ncllerden farkl olarak,
nesnelerin varlna ilikin metafizik ierikli bir
iddia sunmaktadr.
c. Argmann nclleri, sonutan farkl olarak, nes-
nelerin varlna ilikin metafizik ierikli bir id-
dia sunmaktadr.
d. Argmann nclleri ve sonucu arasnda tm-
dengelimsel bir iliki vardr.
e. Argmann iki ncl yapsal olarak birbirine
ok benzemektedir.
9. Dogmatizm kavramna ilikin aadakilerden han-
gisi yanltr?
a. Dogmatizm ve phecilik nemli bir oranda zt
kavramlar olarak alnabilir.
b. Dogmatik insanlar yeni bilgiler nda inan
sistemlerini gzden geirmeye eilimlidirler.
c. Dogmatik insanlarn genel tavr lml ve es-
nek olarak nitelendirilemez.
d. Dogmatizmden farkl olarak lml tutuculuk
olaan ve kabul edilebilir bir tavrdr.
e. Belli bir inan sistemine sk skya bal olan in-
sanlar iin dogmatik ifadesi kullanlabilir.
10. pheci bir tavr tamann genel felsefi deeri aa-
dakilerden hangisi olabilir?
a. pheci tavrlar olan insanlarn kesin bilgiye
ulama olaslklar daha yksektir.
b. pheci tavrlar olan insanlarn kapal inan sis-
temleri vardr.
c. pheci tavrlar olan insanlarn inan sistemleri
zaman iinde deiiklie uramaz.
d. pheci tavrlar olan insanlarn inan sistemleri
mantksal olarak daha yksek dzeyde tutarllk
gsterirler.
e. pheci tavrlar olan insanlarn dnceleri da-
ha esnek, inan sistemleri de eletiriyle ba et-
meye daha hazr durumdadr.
82
Epi st emol oj i
Birinci Meditasyon
Kuku konusu edilebilecek eyler hakknda
Hayatmn ilk yllarndan itibaren bir ok yanl kany
doru kabul etmi olduumun ve o zamandan beri bu
derece gvenilmez ilkeler zerine kurduum her eyin
de ancak pek kukulu ve kesinlikten uzak olduunun
farkna bugn varyor deilim; bunu anlaynca, haya-
tmda bir kez olsun daha nce inanm olduum btn
kanlarda kurtulmaya girimemin ve her eye yeniden
ve temellerden balamann gerekli olduu yargsna
vardm. Fakat bu giriim bana biraz fazla byk grn-
d iin daha uygun bir yaa gelmeyi bekledim, yle
bir yaa ki, ondan sonra geride bu grevi yerine getir-
meye daha uygun olacam baka bir ya kalmasn; bu
da beni o kadar uzun sre geciktirdi ki, bundan sonra
da i yapmak iin kalan zamanm yine dnp tan-
makla geirirsem, dorusu byk hata ilemi olurum.
Dolaysyla, bu ama iin tam srasnda, zihnimi her tr-
l dert ve kaygdan boalttm, ne mutlu bana ki hi-
bir alkantl ruh halinin iinde kvranmadm ve ken-
dime dingin bir yalnzlk iinde gvenli bir dinlenme
ortam salam bulunduum bugn, tam bir ciddiyet
ve zgrlk iinde, btn eski kanlarmn toptan yk-
mna giriiyorum. mdi, bunu yapmak iin bunlarn hep-
sinin yanl olduunu kantlamam gerekmeyecek; za-
ten belki de bu iin stesinden asla gelemezdim. Fakat
aklm beni nceden, tamamen kesin ve kukulanlmaz
olmayan eylerden de apak yanl olanlar kadar zen-
le kanmaa ikna etmi olduunda, bunlarn tek tek
her birinde kuku konusu olabilecek bir neden buldu-
um takdirde hepsini birden yadsmam yeterli olacak
ve bylece her birini tek tek incelemeye de ihtiyacm
olmayacaktr; zaten bu sonu gelmez bir angarya olur-
du. Fakat temelin yklmas ister istemez btn binann
da kmesi sonucunu douracandan, nce btn es-
ki kanlarmn dayand temel ilkelere el atacam.
imdiye dek en doru ve gvenilir olarak ne rendim-
se duyulardan veya duyular yoluyla renmi ama za-
man zaman bu duyularn aldatc olduunu da yaaya-
rak grmmdr; oysa bizi bir kez bile olsun yanltm
olan eylere asla gvenmemek saknganlk gereidir.
Ancak, duyular bizi pek zayf alglanabilir ya da pek
uzak eyler hakknda ara sra yanltsalar bile, yine du-
yular araclyla bildiimiz halde usumuzu zorlamadan
kukulanamayacamz birok baka eyler de yok mu?
rnein, imdi burada, hrkam giymi olarak atein
karsnda oturmakta ve elimde u kad tutmakta olu-
um ve bu trden baka eyler...Bu ellerin ve bu vcu-
dun bana ait olduunu nasl yadsyabilirim, kendimi ki-
mi aknlarn yerine koymakszn? (...)
Yine de bir insan olduumu, dolaysyla uykularmda
ve ryalarmda o aknlarn uyankken grdkleri ka-
dar, hatta daha sama ve gerek d eyler grme al-
kanlm bulunduunu da gz nne almak durumun-
daym. Kim bilir ka kez ryamda da burada olduu-
mu, giyinik olduumu, atein karsnda olduumu gr-
mmdr, gerekte rplak yatamda yatarken! Ama
u anda u kda uyuyan gzlerle bakmyorum, salla-
dm u ba uykuda deil, u eli de bir amala ve bile-
rek isteyerek uzatyor ve skyorum; uykuda olanlar hi
de btn bunlar kadar ak ve seik gibi grnmyor.
Fakat inceden inceye dnnce, uyurken sk sk bu
tr yanlsamalarla aldatldm hatrlyor ve bu dn-
ce zerinde biraz durunca uyankl uykudan ayrt et-
meyi salayacak kesin belirti bulunmadn o derece
aklkla gryorum ki ap kalyorum ve aknlm
nerdeyse beni uyankken uyumakta olduuma inand-
racak raddeye varyor.
Kaynak: Ren Descartes (2007). Meditasyonlar, ev.
smet Birkan. BilgeSu Yaynclk, s. 15-17
Okuma Paras
83
1. d Yantnz doru deilse, nitenin pheci
Sorgulamalarn Motivasyonu ve Descartes
rnei ksmnda yazlanlar yeniden okuyun.
Tanr kavramnn Descartesn pheci
sorgulamalarnda nasl bir yer tuttuunu
kavrayacaksnz.
2. c Yantnz doru deilse, nitenin Sradan
Bilgiye Dair Sra D pheler ksmnda
yazlanlar yeniden gzden geirin. Descartesn
sorgularnn yapsn daha iyi anlayacaksnz.
3. a Yantnz doru deilse, nitenin Sradan
stn gleri olan kt niyetli varlk rneini
gndeme getirmesindeki temel amaca ilikin
bilgi sahibi olacaksnz.
4. c Yantnz doru deilse, nitenin Yntemsel
phe ksmnda yazlanlar yeniden gzden
geirin. Descartesn phelenme ilevini
yrtrken ne tr bir motivasyonla hareket
ettiini reneceksiniz.
5. e Yantnz doru deilse, nitenin Olgusal
Dzenlilik Konusunda phecilik ksmnda
yazlanlar yeniden gzden geirin. Humeun
grlerine ilikin temel bilgiler ediniceksiniz.
6. a Yantnz doru deilse, nitenin Olgusal
Dzenlilik Konusunda phecilik ksmn
yeniden okuyun. Bilmeniz gereken baz nemli
mantksal kavramlar reneceksiniz.
Dncelere Tepki: Mooreun Saduyusal
Yant ksmn yeniden okuyun. Mooreun
argmannn ayrntlarn reneceksiniz.
8. b Yantnz doru deilse, nitenin ematik
Hliyle Mooreun Argman ve karmn
Deerlendirmesi ksmn yeniden okuyun.
Mooreun argmannn kimi sorunlarna ilikin
bir fikir sahibi olacaksnz.
9. b Yantnz doru deilse, nitenin pheci
Tavrn Felsefi Deeri ksmnda yazlanlar
yeniden okuyun. Dogmatizm kavramn daha
iyi anlayacaksnz.
10. e Yantnz doru deilse, nitenin pheci
yeniden okuyun. pheci tavrn genel felsefi
deerini kavrayacaksnz.
Sra Sizde 1
Yaamda hi phelenmeden kabul ettiimiz veya inan-
dmz eylerin bazlar zerinde dnmek ilgin so-
nular verebilir. rnein, hayatmz boyunca belli bir ki-
iyi anne olarak tanrz. Ancak anne olarak bildii-
miz kii, aslnda biyolojik annemiz olmayabilir. Ve ya-
am boyu bu trden yanl bir bilgi ile yaamak ve ger-
ei renme ansn bulamamak mmkndr. Yani,
yaammz ilgilendiren ok temel konularda ciddi oran-
da yanlabiliriz. Epistemoloji kuramclarnn deyimleme-
siyle, gl kantlar ile doru birbirinden farkl kavram-
lardr. Yalnzca kiisel yaammz ilgilendiren konular-
da deil, yldzlara ve gezegenlere ilikin en temel bigi-
lerimizde yanlmamz da olanakldr. Ancak felsefeciler
bu trden tikel yanlglarn tesine geen durumlarla da
ilgilenirler. rnein, alglarmzn genel olarak yanltc
olmalar bu trden bir durumdur. Algsal bilgiye dair y-
rtlecek bu phecilii ciddiye almak zor gelebilir. Pek
ok kii, gzleri ve kulaklarnn salkl bir durumda ol-
duu gereinden hareketle, alg konusunda phecili-
i hafife alma eiliminde olacaktr. Ancak bu tavr, fel-
sefecinin gndeme getirmeye alt sorunu gzden
karmaktadr. pheci bir felsefeci soruyu u ekilde
soracaktr: Herhangi bir bilgi kaynann genel anlam-
da gvenilirlii, o kayna zorunlu ve srekli olarak kul-
lanan birisi tarafndan gerekten test edilebilir mi?
Sra Sizde 2
Descartesn yntemsel phesinin ortaya koyduu bir
gerek, en gvenilir bulduumuz bilgi rneklerinin ve-
ya bilgi kaynaklarnn bile yanltc olabileceidir. Sa-
duyuya bavuran dnrler ise, pheciliin ne sr-
d fikirlerin ar olduunu ve bizi phecilikten kur-
taracak pratik gerekelerin olduunu savlarlar. Sadu-
yusal argmanlar kullanan felsefecilerin genel olarak
nasl bir yaklam sunduklarn anlamak iin etik ala-
nndan bir rnek alalm. Hepimiz Bilinli olarak birisi-
ne eziyet etmek ahlaki olarak yanltr ilkesinin doru
olduuna inanrz. Ancak pheci bir kii, bu ilkenin
doruluunu nereden bildiimizi sorgulayabilir. Sz
konusu ilkenin doruluuna inanmamzn gerekesi
nedir? Tahmin edilebilecei gibi, u tr yantlar felsefe-
ci iin yeterli olmayacaktr: nk bu ilke aka do-
ru grnmektedir, nk tandm insanlarn ou
bu ilkeyi kabul etmitir vb. nsanlarn ounun bir il-
keyi kabul etmesi, o ilkeyi doru klmaz. Peki bu du-
rumda, byle bir ilkenin doruluu nasl gsterilebilir?
Saduyusal bir dnr yle bir yant verebilir: Bazen
biz bir ilkenin doruluunu kuramsal olarak gstere-
Sra Sizde Yant Anahtar Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
84
Epi st emol oj i
meyiz, ancak daha mtevaz ve deneyimsel bir dzey-
den ie balayabiliriz. rnein, Yavru kedilere eziyet
etmenin kesinlikle kabul edilemez olduunu biliyoruz
gibi bir nerme, her trl kuramsallktan nce ve p-
he duyulamayacak bir ekilde doru grnmektedir.
Bu gibi rnekler temelinde, daha soyut ve kuramsal
nermelere ynelmek ve kuramsal bir at oluturmak
olanakldr. Evrensel ilkelerin doruluunu gstermek
etin bir itir; ancak bizim en azndan rnekler zerin-
den, doru ile yanl ayrt ediyor olduumuzu syle-
mek mmkn grnmektedir. Benzer bir saduyusal
argman, bilgi (yani, epistemoloji) balamnda da ne
srlebilir. Elbette, bu tr akl yrtmelere pheci bir
dnrn sempati ile yaklamasnn dk bir olaslk
olduunu da burada eklememiz doru olur.
Sra Sizde 3
Her eyin arsnn zararl olduunu dile getiren klie
aslnda nemli bir geree iaret eder. Eer bir insan
her eyden ve her zaman pheleniyor ve hatta phe-
lenmekten kendini alamyorsa, bu durum tahminen fel-
sefeyi deil klinik psikolojiyi ilgilendiren bir durum arz
eder. te yandan, benimsedii fikirlerde yaam bo-
yunca bir deiiklik yapmam, farkl perspektifleri de-
erlendiremeyen bir insann da olduka olumsuz bir
konuma gelecei aktr. Bunu daha iyi kavramak iin,
rnein, kendi mill konumumuzla ilgili bir rnek d-
nelim. Diyelim ki, lkemizden uzak bir yerde do-
mu ve yaamnda fazlaca Trk grmemi bir insan
Trklere kar rklk besleyen bir aile iinde byyor
ve o deerleri benimsiyor. Bu insann hayatta karla-
t kar rnekleri ciddiye almay da reddettiini d-
nelim. rnein, bir yaz Trkiyeye gezmeye gelen
komular dnlerinde o rk kiiye Trklere ilikin
ok olumlu anlar anlatm olsun. Eer rneimizdeki
dogmatik kii bu tr deneyimsel verileri srekli olarak
gz ard eder ve sabit fikirli tavrn srdrrse, onun
hakknda ne diyebiliriz? Byle bir insan rk grlerle
dolu bir inan sistemine sahip olup yaamnn sonuna
kadar rahatszlk duymadan sz konusu tavrn koruya-
bilir. Ancak aklc pek ok insan, hakl olarak, byle bir
bireyin yanllarla dolu ve ok sorunlu bir inan dnya-
sna sahip olduunu syleyecektir. Burada sorun yara-
tan konu, rk kiinin sahip olduu deerlerin doru-
luundan bir an bile phe duyamamas ve alternatif
sesleri dinlemeyi reddetmesidir. ncelediimiz bu olas
senaryo, pheci yaklamn genel felsefi yarar ve de-
eri konusunda bir rnek olarak alnabilir.
Burnyeat, M., editr (1983). The Skeptical Tradition.
Berkeley: University of California Press.
ubuku, . A. (1996). Gazzali ve phecilik. stanbul:
Yap Kredi Yaynlar.
Descartes, R. (1996). Meditations on First
Philosophy. transl.: John Cottingham, Cambridge:
Cambridge University Press.
Hume, D. (1997). nsan Doas zerine Bir nceleme.
eviren: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynlar.
Montaigne, M. (2006). Denemeler. eviren: Engin
Sunar, stanbul: Say Yaynlar.
Moore, G. E. (1959). Philosophical Papers. London:
George Allen & Unwin.
Popkin, R. (1979). The History of Scepticism from
Erasmus to Spinoza. Berkeley: University of Cali-
fornia Press.
Sextus Empiricus (1933). Outlines Of Pyrrhonism.
transl.: R. G. Bury, Cambridge, MA: Harvard Univer-
sity Press.
Timuin, A. (2003). Descartes Bilgi Kuramnn
Temellendirilii. stanbul: Bulut Yaynlar.
Kaynaklar
Deneyimcilik akmn ana hatlaryla aklayabilecek,
Deneyimciliin arka plann oluturan temsil kavramn aklayabilecek,
Modern Dnemde deneyimcilii net bir ekilde ifade eden ilk dnr olan
John Locken felsefesini aklayabilecek,
David Humeun bir deneyimci olarak felsefe tarihinde neden ok nemli bir
yer tuttuunu aklayabilecek,
George Berkeleyin felsefesinin ideac ve deneyimci ynlerini aklayabilecek,
Deneyimciliin genel felsefi deerlendirmesini yapabileceksiniz.
erik Haritas
Deneyimcilik
Temsil
dea
Tabula rasa
Birincil ve ikincil nitelikler
Zihinden bamsz var olma
Nedensellik
mgelem
Metafizik kartl
deaclk
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji
GR
DENEYMCLK NEDR?
DENEYMCLN ARKA PLANI:
DESCARTESIN EPSTEMOLOJK
MRASI
JOHN LOCKE
DAVID HUME
GEORGE BERKELEY
DENEYMCLN GENEL FELSEF
DEERLENDRMES
Bilginin Kaynaklar
Sorunu (1):
Deneyimcilik
5
EPSTEMOLOJ

GR
Bu nitede felsefe tarihinin en nemli konularndan ve tartmalarndan birine gi-
ri yapyoruz. Ele alacamz soru, insan bilgisinin kaynaklarnn ne olduu ve bil-
ginin kavramsal yapsnn nasl olduudur. Tartmann temel olarak iki taraf bu-
lunmaktadr: Deneyimciler ve usular. Bu nitede deneyimcilik konusunda ak-
lamalarda bulunup, bu grn en merkezcil tezlerini ve argmanlarn sunacaz.
Bir sonraki nitede ise, usuluk zerinde durup bu grn nl felsefecilerini ta-
ntacaz ve zsel iddialarn inceleyeceiz. Deneyimcilik ve usuluk arasndaki
tartma felsefenin epistemoloji dndaki alt-alanlarn da ok yakndan ilgilendir-
mektedir. Bu alt-alanlar arasnda, zellikle, dil felsefesi, zihin felsefesi ve bilim fel-
sefesini sayabiliriz. Sz konusu tartmann tarihi pek ok yorumcuya gre Modern
Dnemin balarna ve bazlarna gre de Eski Yunana kadar uzanmaktadr. An-
cak bu tartmann felsefe tarihinin tozlu raflarnda kalm bir konu olduunu sy-
lemek kesinlikle yanl olur. Deneyimcilik-usuluk tartmas, gnmz felsefesin-
de de hi hzn kesmeden hem epistemolojide hem de yukarda belirtilen alt-alan-
larda devam etmektedir.
DENEYMCLK NEDR?
Bir cmleyle ifade etmek gerekirse, bilgimizin tek kaynann duyu verileri ve al-
glar olduunu savlayan epistemolojik gre deneyimcilik ad verilir. Duyu veri-
si ve alg arasndaki fark, bu bilisel durumlarn karmaklk dzeyi ile ilgilidir.
rnein, bitkiler dhil ou canl s ve a duyarldr. Baka bir deyile, dnya-
ya duyusal olarak aktrlar. Ancak alg (rnein, grmek veya iitmek) bitkilerin
deil hayvanlarn gerekletirebilecei ilevlerdir. Deneyimcilik kavramnn anla-
mna ve inceliklerine gemeden nce, incelediimiz deyimin Trkedeki kullan-
mna ve eviri sorunlarna ilikin baz saptamalar yapalm. Trke yaymlanan fel-
sefe kitaplarnda bu akm iin ska deneycilik deyimi tercih edilmektedir. Ancak
dilimizde deneycilik kelimesinin kk deneydir ve bu kelimenin genel olarak
kullanlan anlam zellikle bilimsel balamlarda belli bir sonu almak veya gz-
lem yapmak amacyla bilinli bir ekilde kurgulanm ve kontroll bir ekilde ya-
ama geirilmi olgular veya eylemler dizisi eklinde ifade edilebilir. Eer ben
eik bir yzey zerinde hareket eden bir topu gzlemleyerek ivmesini saptarsam
veya resimler gsterdiim kiilerin izlenimlerini not ederek kiilik analizi yapmaya
alrsam deney yapm olurum. Oysa deneyim sz yukarda verdiimiz bil-
Bilginin Kaynaklar Sorunu
(1): Deneyimcilik
Deneyimcilik bilginin
kaynann duyu verileri ve
alglar olduunu ne srer.
gimizin tek kaynann duyu verileri veya alglar olduu grnn ieriine da-
ha iyi uymaktadr. ok deneyimsiz bir sporcu veya yeni deneyimlere ak bir in-
san gibi ifadelerde geen deneyim kelimesinin yukarda betimlediimiz felsefi
grn zn daha iyi karlad aktr.
Sz konusu deyimin Bat dillerindeki orijinal anlamna bakmak da yardmc
olabilir. nsann sahip olduu bilginin temelinde duyular veya alglar olduu gr-
ne verilen adn ngilizcesi empiricismdir. Kelimenin Yunanca kk olan empe-
iriann anlam deneyim, ilintili baka bir kelime olan empeirosun anlam ise
deneyimli veya tecrbelidir. Bu kelime-kkensel durum da empiricism kavra-
m iin en uygun evirinin deneyimcilik olduunu gstermektedir. Bu nedenler-
den dolay biz bu kitapta deneyimcilik deyimini tercih edeceiz.
Kavramsal aklama getirmeye ynelik olarak son birka not daha ekleyelim.
ngilizcede gnlk dilde de kullanlan ve empiricism ile ayn kkten gelen bir di-
er kelime de empirical dr. Deneyimsel gibi bir anlama gelebilecek bu kelime
ngilizcede insanlar iin bir sfat olarak kullanld zaman ayaklar yere basan,
desteksiz iddialara kulak asmayan, yalnzca grdne inanan, gereksiz spe-
klasyonlara veya soyutlamalara prim vermeyen gibi anlamlara gelmektedir. De-
neyimsel kiilerin bu saydmz zellikleri, felsefedeki deneyimcilik grnn
ieriine ilikin de genel bir n fikir vermektedir. Bu ekilde ifade edildiinde, de-
neyimciliin bir dier nemli felsefi gr olan olguculuk veya daha yaygn olarak
bilinen adyla, pozitivizm ile nemli bir benzerlik tad grlr. Pozitivizm, ge-
nelde, bilginin gzlemsel temelini vurgulayan ve speklasyondan ziyade bilimsel
yntemlerin n plana karlmasna arlk veren bir dnce akm olarak bilinir.
Pozitivistler de bilgisel balamlarda olgusal deneyime byk nem vermiler ve
gerekstc, speklatif, gizemci yaklamlar iddetle reddetmilerdir. zetle, bu
iki akmn birbirine yaknlama nedeni, karlarna aldklar fikirlerde veya akm-
larda yatmaktadr.
Deneyimciliin tam bir tarihsel yksnn verilebilmesi iin irdelemenin Sok-
rates ncesi dnemden balamas gerekir. Ancak bizim bu kitaptaki amacmz, ta-
rihteki tm dnrlerin perspektiflerini ksaca yanstmaktan ziyade, tartmalarn
merkezinde bulunan grleri mmkn olduu kadar derinlemesine incelemek ol-
duu iin; deneyimcilii gnmzde anladmz hliyle ifade eden ve ayrntlary-
la savunan byk felsefeci zerinde younlaacaz. Bu felsefeciler John Locke,
David Hume ve George Berkeleydir. Bu felsefecinin rettii fikirler literatrde
ngiliz deneyimcilii olarak bilinen akmn ortaya kmasn salamtr. ngiliz de-
neyimciliini incelemeye tarihsel olarak biraz daha geriye dnerek balayacaz.
DENEYMCLN ARKA PLANI: DESCARTESIN
EPSTEMOLOJK MRASI
Ele aldmz konunun tarihsel balarn koparmamak ve aratrmann arka plann-
da bir gedik brakmamak iin, ncelikle deneyimciliin Kartezyen felsefeden nasl
bir miras devraldn varlksal-epistemolojik bir adan inceleyeceiz. Descartes
deneyimci deil, usu bir dnrdr. Kartezyen felsefenin en nemli tezlerinden
bazlarn bir sonraki nitede ele alacaz. Bu blmde ise, deneyimci felsefenin,
kendi grlerini sunarken kulland kavramsal gereleri ve dayand sylemsel
zemini aktarmaya alacaz.
88
Epi st emol oj i
Maddesel Dnyann Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi
Descartesn metafizik grne gre, zihin (veya ruh) ile maddenin alanlar birbi-
rinden bamsz olarak vardr. Baka bir deyile, hem madde hem de zihin birer
tzdr. Daha nce de belirttiimiz gibi bu durum, Descartesn fiziksel evreni ruh-
sallktan bamsz, nesnel ve aklc bir tarzda aratrma niyeti tamasnn da bir
sonucudur. Buna karn, zihnin maddeye ek olarak bamsz bir varlk alan ola-
rak kabul edilmesi, olduka nemli bir epistemolojik sorunu da beraberinde geti-
rir. Eer bilen zne ve bilinecek nesne varlksal adan zerk konumdaysalar, bu
iki alan arasnda nasl bir kpr kurulacaktr? Baka bir deyile, zihin, zihinden ba-
msz varlk alann (yani maddesel gereklii) bilmeyi nasl baarabilir? Descar-
tesn yant udur: Zihnin iindeki idealar gerekliin unsurlarna ilikin bilgi ta-
rlar; bu da bizim dnya bilgisi sahibi olmamza neden olur. dea, temel anlam
itibaryla, ierii genelde bir nesne veya bir zellik olan dnsel ya da zihinsel
durum olarak tanmlanabilir. rnein, benim zihnimde, armut, kirpi, adalet, alt-
gen, Tanr, Noel Baba gibi ok farkl trde idealar bulunmaktadr. dealarn, hem
gereklik iinde olan hem de gerekte olmayan eyleri temsil edebilecei dn-
lr. Temsil etme kavram felsefenin alt alanlarnda yaygn bir ekilde kullanlan,
olduka kritik kavramlardan biridir. Bir nesnenin (veya simgenin) bir baka nesne-
yi ya da durumu temsil etmesi farkl ekillerde gerekleebilir. rnein, bir futbol
takmnn oyuncularnn sahaya kollarnda siyah bantla kmas, len bir insann
ansna ynelik saygy temsil eder. Ancak felsefeciler iin en ilgin temsil tr, in-
san zihninin, gerekliin bir parasna veya unsuruna soyut bir ekilde karlk
gelmesi, onunla benzemesi, rtmesi veya onu ifade etmesidir. Gzlerimi kapa-
tp kardeimin grntsn kafamda canlandrdmda, biliselliim iinde oluan
zihinsel durum, kardeimin (yani maddi dnyadaki bir gerekliin) bir temsilidir.
Baka ekilde ifade edersek, zihnimdeki temsili durumun bana grnen ierii
kardeimin grnmne benzemekte ve ona karlk gelmektedir. Eer ayn nok-
tay farkl bir terminoloji ile ifade etmek istersek, benim zihnimde kardeime ili-
kin bir ideann olduunu da syleyebiliriz. Bu balamda, temsil etme zihinsel bir
ilev, idea ise temsil sreci srasnda oluan zihinsel durum veya soyut nesnedir
denebilir. Elbette temsiller veya idealar her zaman gereklikle rtmek zorunda
deildir. u an gzlerimi kapatyorum ve kafamda kanatlar olan bir inek grn-
ts oluturuyorum. Her ne kadar bylece kafamda kanatl bir inein ideas olu-
mu olsa da, bu ideann maddesel gereklikte bir nesneye karlk geldiini ne
sremem. Baka bir deyile, kafamda bir kanatl inek ideas gerekten oluuyor ol-
sa da, o idea fiziksel gereklik iinde bir nesneye karlk gelmiyor demek olas
grnmektedir.
Descartes ve onu izleyenlerin insan bilgisi konusunda yapt aratrmalar, tem-
sil epistemolojisi olarak da bilinen bir dnme ve sorgulama alannn almasna
neden olmutur. Temsil epistemolojisinin en temel sorunu, tahmin edilebilecei
gibi, bir znenin kendi zihinsel durumlarndan hareketle zihninin dnda kalan
gerekliin bilgisine nasl ulaabildii ve zihninde oluan temsillerin ve idealarn
gerek bilgi olup olmad konusunda ne sylenebileceidir. Ele alacamz sorun-
saln terminolojisini ve arka plann bu ekilde akladktan sonra, imdi tartma-
nn iki tarafndan biri olan deneyimcilie ve nde gelen deneyimcilerin temel ar-
gmanlarna geebiliriz.
89
5. ni t e - Bi l gi ni n Kaynakl ar Sor unu ( 1) : Deneyi mci l i k
Temsil deyimini bilgi
kuramclar zel bir anlamda
kullanrlar. Bu kavram
epistemolojik adan byk
neme sahiptir.
Temsil kavramnn gnlk yaamda karmza kan rneklerini bulmaya aln. Daha
sonra, nitenin bu blmde felsefecilerin kendilerine sorun edindii temsil kavramn
rneklendirin. Felsefecilerin temsil kavramn dierlerinden ayrt eden zellikleri genel
olarak saptamaya ve ifade etmeye aln.
JOHN LOCKE
Locke (1632-1704) felsefenin farkl alanlarna ok deerli katklarda bulunmu bir
Modern Dnem dnrdr. Bir rnek vermek gerekirse, Locken siyaset felse-
fesi konusunda ortaya koyduu fikirler demokrasi ve liberalizm gibi konularda te-
mel bir rol oynamtr. Epistemoloji konusuna gelince, zellikle Descartesla birlik-
te ortaya kan sorunsal balamnda, Locken fikirlerinin son derece nemli bir yer
tuttuu genel olarak kabul gren bir dncedir. Aadaki blmlerde hem Loc-
ken grlerini ksaca tantacak hem de bu yolla, Modern Dnemin temel dn-
ce akmlarndan biri olan deneyimciliin kurulu tezlerini yakndan inceleme frsa-
t bulacaz.
90
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Yaamdan rnekler
Dnce deneyleri hem gndelik yaamda hem de felsefi etkinliklerde kullanlan il-
gin zihinsel ilevlerdir. rnein, Eer 40 yl nce kolum sakatlanmasayd belki ok
iyi bir piyanist olacaktm; o durumda hayatm acaba nasl olurdu? diye dnen ve
kafasnda o alternatif evreni canlandrmaya alan bir insann gerekletirdii ey
bir dnce deneyidir. Bazen insanlar dnce deneylerini, deneyin gereini yap-
mak pratik, bilimsel veya ahlaki nedenlerden dolay olanaksz olduu iin de tercih
edebilirler. Bir bebei doumundan hemen sonra kapal bir meknda tutup, ses ve
grnt gibi evresel uyaranlar da ortadan kaldrp o ortamda yaltlm bir ekilde
bytseydik ne olurdu? sorusu da ahlaki nedenlerden dolay gerekletirilemeyecek
ancak yant zihinde tasarlanabilecek bir sorudur. Szn ettiimiz dnce dene-
yini yapmak bizi bilginin kkenine ilikin daha nce hi sormadmz baz ilgin
sorular sormaya sevk edebilir. Bu sorular arasnda en kritik olanlardan birisi Alg-
lar yoluyla edindiim bilgi paracklar ortadan kalksayd herhangi bir ey bilebilir
miydim? sorusudur. Yantlamas olduka zor olan bu soruya belki farkl ynlerden
yaklaarak yant vermeye alabiliriz. Doutan itibaren kulaklar duymayan bir
insann dier duyularnn ve bilisel yeteneklerinin salam olduunu, bir toplum
iinde yaadn ve iaret diliyle iletiim kurabildiini varsayalm. Bu kiide dalga-
larn sesi kavram oluabilir mi? Duyma yeteneinden doutan yoksun bir insana
bir arknn veya dalga seslerinin nasl olduunu iaretlerle anlatabilir misiniz? (Me-
rakllar iin not: Szn ettiimiz anlatma abas sahnesinin bir filmde nasl ger-
ekletiini grmek isteyenler Baka Tanrnn ocuklar (orjinal ad: Children of A
Lesser God) filmini izleyebilirler. Filme ilikin bilgi iin: http://tr.wikipedia.org/ ve
http://www.imdb.com/title/tt0090830/ Filmin ynetmeni: Randa Haines. Oyuncular:
William Hurt, Marlee Matlin. Yapm yl: 1986.)
John Locke (Caan Lak
okunur) nemli bir ngiliz
deneyimcidir.
Tabula Rasa ve Bilginin Oluumu
Bu blme, yaygn bir yanl anlamay gidererek balayalm. Deneyimci felsefeci-
ler genelde bilginin temel kayna olarak be duyuyu grdklerinden, onlarn
Tanr gibi duyularn eriiminin tesinde kalan eylerin var olmadna inandkla-
r dnlr. Bu olduka stnkr ve tarihsel adan da yanl bir karmdr ve
bu anlamda, Locke yakndan incelenmesi gereken bir dnrdr. Locken genel
felsefi amalardan biri, Tanrnn yaratt sonlu ve snrl bir varlk olan insann bi-
lebilecei ve anlayabilecei eyleri bulup ortaya karmaktr. Daha zel olarak da,
Locke, insan aklnn nasl bir renme mekanizmasna sahip olduunu ve zihnin
sahip olduu dnce ieriklerinin hangi kaynaklara dayanabileceini aratrmay
hedeflemektedir.
imdi Locken epistemolojik grnn felsefe tarihinde neden ok kritik bir
neme sahip olduunu anlamaya alalm. Locke da Kartezyen felsefenin idea
kavramn kullanmaya devam ettii iin, tartmay o terminoloji zerinden yrte-
ceiz. yle bir dnce deneyi yapalm. Bir bebein grme ve iitme yetenekle-
rinden tamamen yoksun olarak doduunu varsayalm. Renklerin ve seslerin ol-
mad bir dnyada byyen bu ocuun bilisel dnyas nasl oluurdu? Doal
olarak, bu tr engellerle doan bir ocuun zihninde sar veya hrt gibi idea-
lar olmayacakt. rneimizi daha arpc hle getirmek iin, o ocuun kapal bir
ortamda, dokunma, koku ve tat duyularnn da en az dzeyde uyarld bir ortam-
da bytldn varsayalm ve u soruyu soralm: Basit (yani, duyusal) verile-
re sahip olmayan bir insan karmak bir ideaya sahip olabilir mi?
Karmak idealarn baz rnekleri unlardr: Karanfil, bitki, bahe, enflas-
yon, dn, erdem, Tanr, sonsuz, Noel Baba. Locken epistemolojik
perspektifine gre, Bu karmak idealarn her birinin zihinde oluabilmesi, grece
olarak daha basit ve temel olanlarn varlna baldr. rnein, zihnimizde bulu-
nan dn gibi karmak bir idea, gl, gelin, pasta, dans gibi daha basit
idealardan olumak durumundadr. imdi bu rnekte daha temel olarak belirttii-
miz idealardan birini ele alalm. Gl ideas, belli bir renk (rnein, krmz), bel-
li bir koku (o iek trnn kendine has keskin kokusu), belli bir tensel uyarm
(gl yaprana dokunulunca duyulan yumuak his) gibi en temel duyusal alglarn
bir araya gelmesi yoluyla olumaktadr. Ve bu bileik oluum yaps tm karma-
k idealar iin geerlidir. Karmak idealarn kavramsal yaptalar, krmz, s-
cak, tuzlu gibi duyular yoluyla zihnimizde oluan basit bilisel unsurlardr. O
yzden, yukarda incelediimiz senaryodaki bebek, basit duyu verilerinden yok-
sun olmann bir sonucu olarak, dnyaya ilikin karmak eyleri de bilemeyecek-
ti. Bu fikri genelletirerek sylersek, duyu verilerinden yoksun olan bir insan, ba-
sit veya karmak hibir idea oluturamayacaktr.
Duyu verilerinin dnya bilgimizin tmnn temelinde yatt ve bizim bilgi
adn verdiimiz her bilisel durumun o temele yaslanmas gerektii fikri, Locken
felsefesinin ana dncelerinden biridir. te yandan, bizim be duyumuzun do-
umla birlikte ilevsel duruma geldii de aktr. Bu iki dnce bir araya geldiin-
de, Locken insan zihnine ilikin nasl bir resim sunduu ortaya kar. Lockea g-
re insan zihni doum annda bo bir levha (Latincesiyle, tabula rasa) gibidir.
Yaadmz deneyimler bu bo levhann zerine zaman iinde yazarlar ve by-
lece dnya bilgimiz birikimsel bir ekilde oluur. Dnya bilgimizin en temelinde
duyu alglarndan gelen idealar olsa da, insanlar basit idealar birletirerek soyut-
luk derecesi ok yksek olan idealar edinme kapasitesine de sahiptir. Fakat zihni-
91
Lockea gre; alglar
olmakszn idealarn
olumas olanakszdr.
Locke insan zihnini
deneyimlerin zerine yazd
bo bir levhaya benzetir.
mizde var olan her idea, ne kadar soyut olursa olsun, nihayetinde temel duyu al-
glarndan tremi olma durumundadr.
Locke hem ahlaki boyutta hem de kuramsal dzeyde doutan idealarn olama-
yacan savlar. O hlde, bilgi tmyle deneyim alanna aittir. Bu aamada, Lockea
gre idealarn bilgisel statsn daha ayrntl olarak irdelemekte yarar gryoruz.
ncelikle, her ne kadar Locke iin insan bilgisi duyu alglarna dayanmakta ise de,
ona gre be duyudan dorudan gelen veriler kelimenin tam anlamyla bilgi de-
ildir. Bunun nedeni Lockea gre, bilginin duyu verileriyle karlatrldnda
st dzey bir bilisellik gerektirmesi ve ancak akln karmak ilevleri sayesinde ola-
nakl olabilmesidir. Locken bu fikrinin saduyuya uygun olduu dnlebilir. Biz
gl kokusu veya mavi renk gibi nitelikleri duyumsarken btnyle edilgen (pa-
sif) bir durumda bulunuruz. rnein, mavi renge bakp sar grmek veya gl kok-
layp benzin kokusu almak salkl ve normal bireyler iin olanakszdr. Ancak;
niyet etme, arzulama, anmsama, dnme, karm yapma, inanma gibi zihinsel i-
levler olduka farkl bir zihinsel ileyi gerektirirler. Bu ilevler srasnda akl etken
(aktif) olarak almak durumundadr. Dahas Locke, olduka artc bir ekilde,
algnn da bu st dzey ilevler arasnda yer aldna, yani dnsel kapasitelerin
kapsamnda incelenmesi gerektiine inanr. (Bunu daha iyi anlamak iin u iki r-
nei bilisel karmaklk asndan karlatralm: Bir patlama duymak ve eski bir
arkadamz parkta yrrken grmek. kinci rnein kapsaml bir anlamlandrma
ve tanmlama gerektirdii aktr.) O hlde, bu gre gre, insann bilgisel yaps
temel olarak iki ana unsurdan oluur diyebiliriz. Birincisi, duyulardan gelen veriler
bize dnya bilgimizin malzemesini salar; ancak bunlar gerek anlamda bilgi de-
illerdir. Duyulardan gelen veriler bizde yalnzca basit idealarn olumasna neden
olur. kinci olarak, duyulardan gelen malzeme, zihin iinde dnsellik boyutunda
ilenerek karmak dnya bilgisinin ortaya kmasna yol aar. Bunun sonucu da,
zihnimizde karmak idealarn olumasdr.
Locken Ontolojisi
Varlk alannn unsurlarnn aklanmas sz konusu olduunda, Locken gr-
nn genel olarak Aristotelesin metafizii ile benzerlikler tad sylenebilir. Loc-
ke da tzsel bir ontoloji tasarlam ve tzlerin nitelikler veya zelikler tadn d-
nmtr. Ancak onun felsefesinin nemli farklarndan biri, kendi dneminin
sylemsel havasna uygun bir ekilde, temsil epistemolojisinin dnsel gereleri-
ni kullanmasdr.
Locke temel olarak iki tip nitelik olduunu savunur. Birincil nitelikler, mad-
desel gereklik iinde yer alan ve bizim zihnimizde de temsil edilebilen zellikler-
dir. rnein, bir nesnenin kaplad uzam, nesnenin fiziksel biimi, ktlesi ve ha-
reketi, nesnenin kendisinde olan ve bizim de algsal olarak bilebileceimiz nitelik-
lerdir. Locke bu niteliklerden ayr olarak, ikincil niteliklerden sz eder. kincil ni-
telikler ise nesnelerin birincil nitelikleri nedeniyle bizim zihnimizde oluan etkiler-
dir. rnek vermek gerekirse, renkler ve kokular bu snfa giren zelliklerdir. Loc-
ken bu ayrm ilk bakta anlamas biraz zor gelebilir; o yzden konuyu biraz so-
mutlatrarak aklamaya alalm. Lockea gre, bir gln belli zellikleri (ekil
gibi) benim zihnimden bamsz olarak nesnelerin kendisinde vardr. Peki, gln
krmz rengi ve kokusu iin ayn eyi syleyebilir miyiz? Gln benim duyumsa-
dm keskin kokusunu dnelim. Eer gllerin olduu bir bahede hi bir insan
olmasayd, gllerin kokmasna neden olan kimyasal yap her ne kadar Locke
byle bir terminoloji kullanmasa da tahminen yine gllerin iinde olacakt. Ama
92
Epi st emol oj i
Locke iki tip nitelii
birbirinden ayrr: (1) Hem
nesnede hem de zihinde
olan nitelikler, (2) Zihinde
olan ancak nesnede
olmayan nitelikler.
insanlarn hissettii o keskin koku fiziksel gerekliin iinde olur muydu? Buna
olumlu yant vermek zordur. Bir uzaylnn ayn gl koklayp ok farkl bir koku
almas olasdr. Bu durum unu gsterir: Renk ve koku gibi ikincil nitelikler, var-
lklarn nesnel olan birincil niteliklere borlu olsalar da, kendileri aslnda o nes-
nelerin iinde deillerdir. Bizim bildiimiz gl kokusu zelliinin ortaya kmas
iin, gl denilen nesne ile duyumsal kapasiteleri olan insan gibi bir varln bir
araya gelmesi gerekmektedir. O yzden, ikincil niteliklerin kendileri (yani, bizim
duyumsadmz kokular, bizim grdmz krmz renk, vs.), ne tek bana mad-
desel gerekliin iindedir ne de alglayan znenin zihninde durup dururken ya-
ratabilecei olgulardr. Locken ikincil niteliklerin (nesneden kaynaklansalar da)
znede olduunu iddia ederken kastettii budur.
Biz dnyay nitelikler yoluyla biliriz. Ancak, doal olarak, niteliklerin hi bir e-
ye tutunmadan evrende var olduklarn iddia etmek sama olur. Lockea gre tikel
bir nesne, niteliklerden ve nitelikleri kendinde toplayan bir tzsel zeminden olu-
ur. rnein, bir gl ok sayda niteliin bir araya gelmesiyle oluur: ekil, byk-
lk, arlk, renk vs. Ancak nitelikler veya zellikler bir eyin nitelikleri veya zel-
likleridir. Locke, nitelikleri barndran zemine tzsel taban (substratum) adn ve-
rir. nsanlar epistemolojik adan yalnzca nitelikleri bilebilir; tzsel taban ise bil-
gi nesnesi olabilecek bir ey deildir. Ancak Locke, bilinebilir olmasa da, insan ak-
lnn tzsel tabanlarn varlksal gerekliliini aklc bir ekilde ne srebileceini
ve bu gereklilii kavrayabileceini dnr.
Locken birincil ve ikincil nitelikleri ayrmas ilk bakta kafa kartrc gelebilir. Onun
bu ayrmnn felsefi ilevinin ne olabilecei konusunda fikir retmeye aln. Locken
farkl tip nitelikler tanmlamasnn felsefi motivasyonu ne olabilir? Bu ayrm hangi ontolo-
jik ve epistemolojik amalara hizmet etmektedir?
Locken Epistemolojisinin Genel Felsefi Grnm
lk olarak, Locken phecilie yaklamn deerlendirelim. Locke duyularmz-
dan gelen uyarmlarn bizim kontrolmzn dnda olmasnn, bizim dnya bilgi-
mizin nesnelliine dair nemli bir iaret olduunu dnr. Yukarda da belirttii-
miz gibi, duyulardan gelen bilgi gz ard edebileceimiz cinsten eyler deildir.
Salkl bir algsal yapya sahip insanlar normal artlar altnda, kendilerini zorlasa-
lar da, krmz bir duyumu mavi olarak alglayamazlar. Gnee baknca karanl
grmek olanakszdr. O hlde, duyumlarn kaynann duyu organlarmzn ken-
dileri olduunu savlayamayz. nk eer yle olsayd, gzlerimiz karanlkta da
grnt yaratabilirdi. Bu gibi rneklerden Locken kard sonu, duyu verilerin-
de kendini gsteren uyarmlarn zihnin dndaki maddesel dnyadan geldiidir.
Ancak Locke kesinlik veya kesin bilgi gibi konularda Descartesn iyimserliine
sahip deildir. Zihnin gereklii bilme sreleri her zaman kesinlikten uzak olmak
zorundadr. Locke, Tanrnn insanlar bilme yetenei ve ahlaki dorular bulma
kapasitesiyle yaratt dncesindedir. Buna karn bu bilginin kayda deer epis-
temolojik snrlarnn olduu da aktr. rnein, Lockea gre, eer bir norm ve-
ya buyruk Tanrdan geliyorsa, o tartmasz bir ekilde dorudur. Ancak sorun, bi-
zim byle bir buyruun gerekten Tanrdan geldiini snrl bilisel olanaklar d-
hilinde nasl bilebileceimizdir. Benzer bir durum bizim idealara sahip olma yo-
luyla maddesel gereklii bilmemizle ilgilidir. Eer bilginin temelinde duyusal ve-
riler varsa, bunlardan hareketle gerekliin esas yapsn bilme ilevi kesinlikten
olduka uzak bir ekilde gereklemek zorundadr.
93
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Daha genel felsefi bir perspektiften bakldnda grdmz ey, Locken
yaklamyla birlikte epistemolojinin daha alakgnll veya mtevaz bir ha-
vaya girdiidir. Bilgi konusunda byk beklentilerin azalmas ve dnya bilgisini
kesinlik ieren bir yapda oluturma iddialarnn zayflamas, genel olarak dene-
yimcilikle birlikte ortaya kan bir durum olmutur. Deneyimciliin bir sonraki b-
yk savunucusu olan Hume ile, bu akmn tezleri bir adm teye tanacaktr.
DAVID HUME
Felsefe tarihinde insan bilgisinin nesnel temellerine duyulan salam inan konu-
sunda en keskin eletirel gr gelitiren ve sonuta da en byk epistemolojik
ykma neden olan dnr Hume olmutur. Humeun, gzlemlenen dzenlilikler
ve onlara bal tmevarmsal karmlar konusunda dile getirdii pheci fikirler-
den daha nce sz etmitik. Bu blmde zellikle Humeun nesnelerin nesnel
varl ve nedensellik konularnda ileri srd ve felsefe tarihinde derin bir iz
brakm olan tezlerinin zerinde odaklanacaz.
Nesnelerin Bamsz Varl Sorunsal
Humea gre, alg srasnda karmza bir nesnenin kt aktr. Asl soru udur:
Nesnelerin nesnel olarak (yani zneden ayr olarak) var olduuna inanmamza ne-
den olan ey nedir? Bu ilk bakta olduka garip gelebilecek soruyu anlamlandr-
maya alalm. Bizim nesneleri alglamamz hibir zaman srekli bir tarzda ger-
eklemez. Benim bahemdeki erik aacn alglamam dnelim. Erik aacnn,
bir fidan olmaktan meyve verir duruma gelmesi sreci boyunca, ben aac bol
miktarda gzlemlemiimdir. Her ne kadar aac gnde 24 saat gzlemliyor olma-
sam da, aacn bahemdeki varlnn benim gzlemlerimden bamsz ve srekli
bir tarzda devam ettiine ilikin son derece salam bir inan tarm. Humeun de-
yimlerini kullanrsam, erik aacnn zihinden bamsz ve kesintisiz bir ekilde
var olan bir nesne olduunu dnrm. Humea gre bu dnce, her insann
son derece doal olarak edindii bir kandr ve, bu anlamda, byle inanlara sahip
olan znelerin epistemolojik anlamda bir kabahatleri olduu sylenemez. Hu-
meun sorduu soru udur: Nesnelerin zihinden bamsz ve srekli olarak var ol-
duklarna ilikin inan veya idea nereden kaynaklanmaktadr?
imdi, insan zihninin kapasitelerini dnerek bu konuyu biraz irdeleyelim. Hu-
mea gre bir nesnenin bamsz ve srekli olarak var olduu konusundaki ideam-
zn kayna algnn kendisi olamaz. Tek bana alndnda alg, kesintiler ieren bir
sretir. Gzlerini kapayan veya kulaklarn tkayan bir insan iin, nesne algsal bo-
yutta devamlln yitirir. O hlde nesnenin srekli varlnn bilgisini alglar vere-
mez. Dahas, algsal yollardan biz bir nesnenin bizden ayr varlnn bilgisini de
alamayz. Bir aac alglarken zihnimde beliren grntnn hangi ynnn zihni-
min dndan kaynaklandn ve hangi ynlerinin de benim znel katkm olduu-
nu ayrt etmem olanakszdr. Bu balamda, Humea gre, duyular aracl ile d-
mzdaki dnyaya dair uyarmlar alma ile di ars arasnda zsel bir fark yoktur. n-
sanlar di arsnn kendi benlikleri veya varlklar iinde olup bittiini, fakat aa
algsnn zihnimizin dndaki nesnelerden kaynaklandn dnr. Peki bu ayrm
algsalln olanaklarn kullanarak yapabileceimiz bir ayrm mdr? Aa algmzn
iinde, o deneyimin dardan kaynaklandn gsteren bir iaret var mdr? Bu ir-
delemelerden karmamz gereken sonu udur: Nesnelerin zihnimizin dnda ve
srekli olarak var olduu bilgisine, duyusal ve algsal boyutta ulaamayz.
94
Epi st emol oj i
Locken deneyimcilii ile
epistemolojinin daha az
iddial bir kimlik edindii
sylenebilir.
Bir dier olas seenek, algladmz nesnelerin ve niteliklerin bamsz ve s-
rekli olarak var olduu konusundaki fikrimizin veya bilgimizin, insan aklnn fel-
sefi bir tarzda almas sonucu olutuunu sylemektir. rnein, Locke gibi fel-
sefecilere gre, biz dnyay kendi zihinselliimiz kapsamndaki idealar yoluyla
kavrarz. Baka bir deyile, biz esas olarak zihnimizin ieriini bilebiliriz. Buna kar-
n, Lockea gre, insanlar idealarn tesine ilikin de iddialarda bulunabilirler. n-
san akl, zihnin tesinde neyin yattn bulup karma yeteneine sahiptir. Metafi-
ziksel akl yrtme yoluyla, fiziksel nesnelerin (rnein, onlarn birincil nitelikle-
rinin) bizim algmzdan bamsz olarak var olduklarn ileri srebiliriz. Humea
gre bu yaklamn kard nokta, ocuklarn bile soyut akl yrtmelerden ha-
bersiz olmalarna karn nesnelerin bamsz ve srekli var olduklarna ilikin bir
ideaya sahip olduklar gereidir. Nesnelerin alglanmadklar zaman var oldukla-
r dncesine sahip olanlar yalnzca metafizik becerisi olan felsefeciler deildir.
Humeun insan glmseten ifadesiyle, ocuklar, iftiler ve insanln byk bir
ksm da bu olaan dnceye sahiptir. O hlde, nesnelerin algdan bamsz ve
srekli var olma ideasnn zihnimizde belirmesinin nedeni, nedensellik ilkesi gibi
soyut metafizik tezleri bilinli bir ekilde uygulamamz olamaz.
Humea gre sorunun doru yant imgelem veya imge oluturma yetisidir. Bu-
nu aklamadan nce bir gzlem yapalm. Nesnelerin srekli varl ideas belli
durumlarda zihnimizde oluurken belli baka durumlarda olumamaktadr. Bir be-
bek bir nesneye ilk kez baktnda ve ardndan o nesne grsel alanndan kaybol-
duunda, bebein nesnenin kesintisiz ve bamsz bir ekilde var olma fikrine
hemen sahip olacan dnmeyiz. Peki, byyen bebein yava yava bu idea-
ya sahip olmasnn nedeni nedir? Humea gre bunun nedeni uyarmn iddeti (r-
nein, parlakl) olamaz. Sorunun yant, olgunun veya nesnenin tutarl bir ekil-
de tekrarlanmasdr. rnein, ben ne zaman atee baksam, alevlerin srekli de-
iim iinde olmalarna ramen belli bir tutarllk sergilediini alglarm. Alevlerin
farkl zamanlarda ve durumlardaki ekli, rengi ve ss byk farkllklar gstermez.
Bu deneyimler tekrarlandka, imgelem yetimiz, yanmakta olan bir atein veya
bahedeki aalarn veya kularn biz onlara bakmadmz zamanlarda da kesin-
tisiz olarak var olmaya devam ettikleri ynnde bir idea oluturur. Bu trden bir
ideaya veya inanca alkanlk sonucu sahip olmamz anlalabilir ve kanlmaz bir
eydir. Ancak, Humeun arpc iddias odur ki, belli tr alglarn tekrarland ger-
einden nesnelerin zihnin dndaki gerek varlksal durumlarna dair bir karm
yapmamz olanakszdr.
Metafizik Kart Duruu
Humeun deneyimciliinin ontolojik anlamda olduka pheci bir sonu dourdu-
u aktr. Onun dncelerinin etkisinin en arpc olarak grld felsefi konu-
lardan biri de nedensellik olgusudur. Nedensellik (veya neden-sonu, etki-
tepki) bal altnda ifade edilen sorunsal, yaamn iinde yer alan nemli bir ol-
gu olsa da, felsefecilerin ve bilim insanlarnn dnda kalanlar iin zerinde ska
dnlen bir sorun deildir. Oysa nedenselliin, yani bir olgunun baka bir olgu-
ya neden olmas durumunun, bizim gzlemleyebildiimiz dnyann temelinde yat-
t kesindir. Nedensellik olmasayd, tahminen evrenin grnen ileyii de olanak-
l olmazd. rnein, bir nesne baka bir nesneye arpt zaman fiziksel anlamda
ne olaca az ok bellidir. Eer tekmelenen talar tamamen rastgele bir ekilde ha-
reket etselerdi bazen tekmelenince usalard, bazen yok olsalard ve bazen de bir
95
Humea gre, zihnimizde
nesnelerin algdan
bamsz ve srekli var
olmaideasn oluturan
yetimiz imgelemdir (hayal
gc).
hayvana dnselerdi dnyamz iinde yaanamayacak ve kavranamayacak bir
dnya olurdu. Oysa evren byle deildir; grnd kadaryla evrenimizde belli
fiziksel nedenler her zaman belli fiziksel sonulara neden olur. Bu durum da bi-
zim zihnimizden tamamen bamszdr ve evrenin kurulu yapsyla ilgilidir. En
azndan, ou insann genel yaklam bu ekildedir.
Drdnc nitede phecilik balamnda Humeun felsefi tavrn ksaca gr-
mtk. Orada fiziksel olanakszlk ile mantksal olanakszlk kavramlarn kar-
latrmtk. Fiziksel olanakszlk kavram iin iyi bir rnek, bir kiinin pencere-
den aaya atladnda dmeyip umaya balamasdr. Pek oumuz, bunun ev-
renin bilinen fiziksel veya nedensel yapsyla elitiini dnrz. rnein, kt-
lesel ekim gc, gezegenimizde fiziksel anlamda serbest kalan nesnelerin dnya-
nn merkezine harekete gemesine neden olur. Evrende nedenselliin tesadfi de-
il srekli ve fiziksel adan zorunlu bir durum olduu belirtilebilir. Ancak Hu-
meun bu konuya epistemolojik yaklam, beklenebilecei gibi, son derece farkl-
dr. Hume, neden-sonu ilikisinin zorunlu olduuna inanmakta olduumuzdan
ve nedenselliin zorunluluk ierdii ynnde bir ideamz olduundan phe et-
mez. Kritik soru, insanlarda nedenselliin zorunluluu ideasnn olup olmad
deil, bu ideann nereden kaynaklanddr.
Biz dnyadaki etki-tepki iftlerini izlediimiz zaman, evrenin yapsna ilikin
metafizik kimlikte ve kesinlik ieren bir bilgi edinmi olur muyuz? rnein, eli
atee uzatmann bir neden ve elin yanmasnn sonu olduu nedensel bir zincir
dnelim. Benim znel alglarm asndan bakldnda, bu rnekteki nedensel-
liin zorunlu olduunu dnmemizin kkeninde ne yatmaktadr? Bunun, Humea
gre tek bir yant olabilir: Benzer etki-tepki rneklerinde ayn sonucun tekrarlan-
dn gzlemlemek. Gzlemlenen olgu aslnda yalnzca dzenli bir ekilde tek-
rarlanmadr. Biz hi bir zaman zorunluluu gzlemlemeyiz. Ancak bu tr d-
zenli tekrarlar olduka, insan zihni bu izlenimlerden hareketle bir zorunluluk idea-
s tretir. Bu da, bir sonraki etki gerekletiinde, daha nceden pek ok kez al-
glanan sonuun zorunlu olarak ortaya kacana dair bir beklentiye girmemize
yol aar. Bizim dnyada var olduunu sandmz zorunluluk, aslnda, zihnin
alkanlk sonucu belli bir etki ile belli bir tepkiyi (veya sonucu) badatrarak
bir beklenti retmesinden baka bir ey deildir. Buna karn, elimi atee bir son-
raki uzatmda yanma hissi duymamam mantksal olarak tamamen olanaksz bir
durum deildir. O hlde, benim zihinden bamsz varlk alannda gerekleen zo-
runlu (metafizik) bir banty biliyor olmam olanakszdr. rnein, benim bir son-
raki atee elimi uzatma hareketinde elimin yanacan u an bilemem. Bu konuda-
ki ar gvenimiz, eer Hume haklysa, yanl temellendirilmi bir gvendir. Orta-
da bir zorunluluk varsa, bu gereklie ait bir zorunluluk deildir. Zorunluluk,
tekrarlamalar sonucu zihnimizde treyen bir ideadr. Ksacas, drst olursak, bi-
zim bildiimiz zorunluluk darda deil, ieridedir.
Eer Humeun tezleri doruysa, metafizik bilgi olanakszdr. Yani biz zihnimi-
zin ieriksel snrlarndan syrlp, onlardan bamsz bir tarzda gereklie ilikin
bilgi iddialarnda bulunamayz. Bu tr iddialarda bulunan metafizik kitaplar, onun
arpc szleriyle, atee atlmaldr. Bu balamda, nedensellik bants da gele-
neksel olarak ilendii haliyle metafizik bir dncedir ve bylesi fikirler aklc
olarak gerekelendirilebilecek dnceler deildir. Biz ne kadar tersini dnme-
ye alm olsak da, nesnel sebep-sonu bantlar bilgisine ulaabileceimiz ol-
gular olamazlar.
96
Epi st emol oj i
Hume, bizin evrensel
nedensellik dncesine
sahip olmamzn arkasnda
dzenli tekrarlarn
yattn dnr.
Humeun fikirlerinin Locken epistemolojisi ile paralellikler gsterdii aktr.
Her iki dnre gre de, doutan getirdiimiz hibir idea yoktur. Dnya bilgi-
mizin tm duyulardan gelen basit uyarmlara ve onlardan treyen daha karmak
idealara dayanmak durumundadr. Ancak Hume, Lockedan farkl olarak, birincil
niteliklerin varl veya substratum konusunda bir iddiada bulunamayacamz
savlar. Sonuta, insann bilgisel dnyas iki tr bilgiyle snrlanmak durumundadr.
lk olarak, olgusal bilgiler bizim alg ve gzlem yoluyla edinebileceimiz bilgisel
durumlardr. Dnya bilgimizin ou bu tr bilgilerden oluur. kinci olarak ise, bu
bilgi paralar veya idealar arasndaki ilikilerin sonucunda ortaya kan biimsel
bilgiler vardr. Mantk ve geometrinin sunduu bilgiler bu tre girerler. Ancak bu
trlerin dna kan, yani deneyim boyutunu aan bilgi iddialar tamamen bo ve
anlamszdr. Dahas, felsefecilerin tarih boyunca gereklie ilikin sunduu eitli
grler de, bu anlamda, btnyle deersiz tasarmlardr.
Bu blmde grdmz gibi, Hume metafizik bilginin olanakszln gstermeye al-
maktadr. Bu tam olarak ne anlama gelmektedir? Kendi kelimelerinizle ve rnekler ze-
rinden aklayn (pucu: Bu soruyu, Humea gre ne tip bilgilerin olanakl olduunu d-
nerek yantlamaya aln.).
GEORGE BERKELEY
Deneyimciliin kuramsal temellerini atan dnrlerin Locke ve Hume olduu ge-
nel olarak kabul grr. Bununla birlikte, bir dier nl deneyimci olan Berkeleyin
belli fikirleri de epistemolojik balamlarda ska dile getirilmi ve tartlmtr. Bu
blmde Berkeleyin (1685-1753) nemli tezlerinden bazlarn irdeleyeceiz.
deaclk ve Deneyimcilik
ncelikle felsefi ayrmlarmzn bazlarn netletirelim. Felsefi tartmalarda bazen
maddecilik (veya materyalizm) ile deneyimcilik ilintili kavramlar olarak kullanlr.
Bu olduka yanltc bir uygulamadr. Maddecilik, genel olarak, var olanlarn yal-
nzca maddesel nesneler (veya maddesel tz) olduunu, zihinsel veya ruhsal t-
zn olmadn savlayan felsefi grtr. Maddeciliin tersi, iine ideann veya
dnsel unsurlarn girmedii bir varlksal kesitin olamayaca tezine karlk ge-
lir ve bu gre ideaclk ad verilir (Bu akm iin idealizm deyimi de yaygn ola-
rak kullanlr). deaclk, bazen de, evrenin yapmsal temelinde maddeden ziya-
de madde-d, dnsel veya ruhsal unsurlarn bulunduu sav olarak da anlalr.
Maddecilik ve ideaclk, metafizik (veya ontolojik) grlerdir. Deneyimcilik ise
epistemolojik bir gr veya akmdr. Bir felsefecinin deneyimci olmas, onun
madde kavram konusunda nasl bir tavr alacana ilikin fazlaca bir ey syle-
mez. rnein, Locke maddesel dnyaya ait unsurlarn (birincil nitelikler, substra-
tum, vs.) varln kabul ederken, Hume o tr metafizik unsurlar felsefi kurgusun-
dan kesinlikle dlamaktadr. O yzden bu iki dnsel boyut felsefede dikkatli bir
ekilde ayrlmaldr.
Berkeleyin grn ilgin klan bir nokta, ontolojik anlamda ideacl ve
epistemolojik adan da deneyimcilii aka savunmu olmasdr. Bu grlerin
Hume tarafndan da savunulduu ve Humeun Berkeleyden ok da farkl bir ko-
numda olmad dnlebilir. Ancak bu ilk izlenim yanltcdr nk Berke-
leyden farkl olarak Hume herhangi bir metafizik veya varlksal perspektifi savun-
mamaktadr. Humeun gstermeye alt nokta, eer nesnelerin zihinden bam-
sz varlna ilikin bilgi sahibi olabileceimizi sanyorsak, bu yaklamn sonunun
97
Humea gre yalnzca iki tr
bilgi olanakldr: Olgusal
bilgi ve biimsel bilgi.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
George Berkeley (Corc
Barkli okunur) ideacl da
savunmu olan bir
deneyimcidir.
deaclk var olanlarn
temelde dnsel veya
zihinsel olduunu savlayan
metafizik grtr.
Berkeley hem bir deneyimci
olup hem de aka
ideacl savunmas
yznden felsefe tarihinde
ilgin bir yere sahiptir.
epistemolojik hayal krkl (yani, phecilik) olacadr. Bunun tesinde Hu-
meun ontolojik bir tavr veya tzsel bir tercihi (maddesel veya ideac) olduunu
sylemek yanl olur.
Berkeleyin felsefesini incelemenin en nemli yararlarndan biri, ontolojik ve
epistemolojik kavramlarn ve akmlarn karlkl ilikilerini ak hale getirmede
yardmc olmasdr. Bu balamda Berkeleyin ideaclndan ksaca sz edebiliriz.
Berkeleye gre, maddesel tzn veya zihinden tamamen bamsz maddesel nes-
nelerin varlna inanan dnrler (ve aslnda gndelik yaam iinde hepimiz),
aslnda farknda olmadan son derece eliik bir gr ileri srmektedirler. Bizim
alglarmza sunulan ve zihnimizde temsil ettiimiz her nesne algsal olarak du-
yumsanabilir bir nesnedir aksi hlde onlar bizim iin nesne olmazlard. Madde-
ciliin iddias ise, nesnelerin duyulardan ve algsal srelerden bamsz olduu
ynndedir. Ancak bu bizim gerekten tasarlayabileceimiz bir durum mudur? Di-
yelim ki, ben karmdaki aacn dalnda duran kargann zihnimden bamsz ve
maddesel bir nesne olduunu savlyorum. Fakat benim iin zorunlu olarak du-
yumsanabilir bir nesne olan kargay, iindeki alglara veya ideaya ilikin unsurla-
r aykladktan sonra tasarlayabilir miyim? Eer maddesel kavram zihinsel ile
zt anlaml olarak alnyorsa ve, dahas, maddesel kavram iinde duyumsal, al-
gsal veya dnsel unsurlar olmayan anlamna geliyorsa, benim iin kanlmaz
olarak duyumsal bir nesne olma durumunda olan kargay maddesel olarak kur-
gulayabilir miyim? Yani, alglama ve anlama srecinin her annda zorunlu olarak
iin iine kattm bilisel geleri o kargadan ayklayp, daha sonra da kargay
maddesellii veya nesnellii iinde alglayabilir miyim? Bu, doal olarak, olanak-
szdr. dea veya zihin tarafndan kirletilmemi (yani, mdahale edilmemi), ken-
di nesnellii iinde var olan madde bizim iin anlalr bir varlk paras deildir.
O hlde, Berkeleye gre, maddeci dnrler nesnelerin nesnel varlndan sz
ederken eliik bir dnce dile getirmektedir.
Var Olmak Alglanmaktr
Berkeleyin gr ilgin baz noktalara iaret eder. Ona gre, bir idea, yalnzca
bir ideaya benzeyebilir; idea zihinsellikten arnm maddeyi temsil edemez. D-
nce, iinde dnsel unsurlar olmayan varl (maddeyi) kavrayamaz. Bizim
nesne olarak tanmladmz ve kavradmz bir eyin, hi kimse onu alglamasa
da algland hliyle var olacan dnmek gerekelendirilmesi olanaksz bir
fikirdir. Berkeleyin mehur ifadesiyle sylersek, Var olmak, alglanmaktr. (Latin-
ce ifade edersek, esse est percipi.). Peki, belli bir anda hi kimsenin alglamad
talarn, aalarn ve yldzlarn var olmadn m syleyeceiz? Berkeley bu sa-
duyuya aykr gr savunuyor deildir. Ona gre, Tanr her an her nesneyi alg-
layabildii iin, Tanrnn algsnn ontolojik gvencesinde, nesnelerin kesintisiz
var olduunu syleyebiliriz. Berkeleyin felsefesinin bu yn biraz pheyle kar-
lanm olsa da, yukarda aktardmz maddecilik kart (veya ideac) argmanlar
hem ontolojik hem de epistemolojik balamlarda sklkla gndeme getirilmitir.
98
Epi st emol oj i
DENEYMCLN GENEL FELSEF DEERLENDRMES
Deneyimcilerin, byk oranda, Descartes ile balayan bilgi sorunsal zerine eil-
dikleri ve o erevede fikir rettikleri gzlemlenebilir. Ancak, zellikle Locke ve
Hume, kendilerini Descartesn sahip olduu iyimser epistemolojik sonularn ve-
ya noktann ok uzanda bir konumda bulunurlar. Bir sonraki nitede de grece-
imiz gibi, Descartes gibi usular insan bilgisinin gvenilirliine ilikin fazlaca bir
endie duymazlarken, deneyimciler bizim snrl bir bilisel varlk olduumuz ger-
ei zerine younlamlardr. Bunun doal sonularndan biri, zihnimizin ieri-
inden hareketle zihnin dndaki gereklii bilmeye giden epistemolojik yolla-
rn kesinlikten uzak olmas gerektiinin ve hatta ylesi bir bilginin olanakl olup
olmadnn tartmaya ak olduunun ortaya kmasdr.
Humeun ve Berkeleyin grlerine yaklarken, bu felsefecilerin saduyudan
uzak bir tavrla evremizdeki sradan nesnelerin var olmad gibi garip iddialar-
da bulunmadklarn aklmzda tutmalyz. rnein Hume, doalc ynleri de
olan bir felsefeci olduu iin, entelektel ilevler de dhil olmak zere tm insan
etkinliinin doann iinde gerekleen olgular olduunu dnmtr. Onun
mehur deyiiyle: Felsefeciler soyut pheci grlere kaplp gitmeye yatkndr,
ancak doa nihayetinde bizi bu konuda dizginleyecek kadar gldr. Benzer e-
kilde Berkeley, maddeciliin yerine, deneyimci ve ideac bir gr savunmu olsa
da, hibir zaman evremizdeki masalarn veya ieklerin varln sorgulamamtr.
Onlarn sorunsallatrd ve zerinde odaklat konular, temel olarak, bilgimizin
kaynann ne olduunun bulunmas ve maddesel nesne veya dnyann nesnel
dzeni olarak bildiimiz eylerin asl kimliklerinin epistemolojik irdelemeler so-
nucu ortaya kmasdr.
99
100
Epi st emol oj i
Deneyimcilik akmn ana hatlaryla aklaya-
bilmek.
Deneyimci dnrler, bilgimizin tek kaynann
duyu verileri ve alglar olduu tezini savunurlar.
Bu balamda, duyu verisi ve alg kavramlar-
nn ayn olmadn zellikle vurgulamamz ge-
rekiyor. rnein bitkiler dnyaya duyusal olarak
aktrlar; ancak grmek, iitmek, koklamak gibi
algsal kapasiteler bitkilere deil hayvanlara z-
gdr. Yukarda verdiimiz tanm u ekilde de
ifade edebiliriz: Deneyimciler duyulardan ve al-
glardan gelen verilerin dnda bilginin baka bir
kayna olmadn savlarlar. Trkede bazen bu
akm iin deneycilik deyimi de kullanlr. An-
cak, deney ve deneyim kavramlar arasnda
nemli bir fark olduu aktr. Bu kitapta biz de-
neyimcilik deyimini tercih edeceiz.
Deneyimciliin arka plann oluturan temsil
kavramn aklayabilmek.
amzn epistemolojik grlerini iyi anlayabil-
mek iin, Descartes sonras felsefede ok nem-
li bir yer tutan temsil kavramnn doru anlal-
mas gerekmektedir. En basit ekliyle tanmlar-
sak, temsil olgusunun gereklemesi belli bir nes-
nenin veya durumun ifadesinde farkl bir nesne-
nin veya durumun kullanlmas, ilk nesnenin an-
lamsal boyutta yerine gemesi araclyla ger-
ekleir. rnein, benim zihnimde Antkabirin
grnts olutuunda, o grnt ile gerekte
var olan yap arasnda bir iliki vardr: Zihnimde-
ki grnt gerek nesneyi temsil eder, onun
varlna iaret eder, ona bir gnderme yapar.
Bu kavramn epistemolojik adan neden ok
nemli olduunu tahmin etmek zor deildir. Des-
cartes ve onu izleyen pek ok bilgi kuramcsna
gre, bilginin arac veya barnma yeri zihnimizde
oluan durumlar, yani temsillerdir. Bu adan
bakldnda, zihinsel temsil olgusu genelde ok
aklmza gelmeyen ilgin bir durumun da ortaya
kmasna neden olur. Bizim bilgilenmemize ne-
den olan temsiller veya zihinsel durumlar mad-
desel eyler deillerdir. rneimize dnersek,
Antkabirin zihnimdeki grnts somut, elle
tutulur bir nesne deildir. Oysa temsil edilen nes-
nelerin zihinlerin iinde olmad genelde kabul
edilir. Sonuta ortaya tartmaya olduka ak bir
durum kar nk farkl trden iki eyin tem-
sil ilikisi iinde bulunmas bu ilikinin doas
ve gvenilirlii konusunda akllarda soru iaret-
lerinin olumasna neden olur. Bu balamda olu-
an felsefi kayglar ve akl yrtmeler epistemo-
loji tarihinde derin tartmalarn ortaya kmasna
neden olmutur.
Modern Dnemde deneyimcilii net bir ekilde
ifade eden ilk dnr olan John Locken felse-
fesini aklayabilmek.
Tabula rasa deyimi Latince bo levha anlam-
na gelir ve bu kavram John Lockedan bu yana
deneyimci felsefeciler tarafndan insan zihninin
doum anndaki durumunu betimlemek iin kul-
lanlr. Yaammzn banda herhangi bir bilgiye
sahip olup olmadmz sorusu hem felsefecileri
hem de bilim insanlarn yakndan ilgilendirmi-
tir. Deneyimci felsefeciler, isimden de anlala-
ca gibi, insan bilgisinin oluumunda deneyi-
min esas olduuna inanrlar. Gereklik konusun-
da bildiimiz ne varsa, nihayetinde, deneyime
dayanmak zorundadr. Tersten sylersek, bir bil-
gi paras ne kadar karmak veya soyut olursa
olsun, onun kkeni mutlaka yaadmz dene-
yimlerdir. Basitletirerek sylersek, alg bilginin
oluumunda esastr. Alg boyutunun tamamen
dna karak dnyaya ilikin bilgi edinmek
olankszdr. rnein eer bir insan be duyusu-
nun hepsinden yoksun olarak dnyaya gelseydi,
yaam boyunca tahminen herhangi bir bilgi sa-
hibi olamayacakt. Lockea gre, bizim karmak
kavramlara ve bilgilere sahip olabilmemizin k-
keninde, basit alglar bir araya getirebilme yete-
neimiz yatmaktadr. rnein hepimiz devlet
veya zgrlk kavramlarna sahibiz. Ancak
bunlar dnyada grebildiimiz, dokunabildii-
miz, koklayabildiimiz eyler deillerdir. Locke,
devlet gibi karmak fikirlerin de, en nihayetin-
de, basit alg paracklarnn bilekesinden, onla-
rn zihin tarafndan bir araya getirilmesinden
olutuunu savlar. Ksacas, dnyaya ilikin kav-
ramlarmzn ve bilgimizin kayna deneyim d-
nda bir ey olamaz.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
101
David Humeun bir deneyimci olarak felsefe tari-
hinde neden ok nemli bir yer tuttuunu ak-
layabilmek.
Humeun deneyimci grlerini arpc klan bir
zellik, onun daha nce hi sorgulamay dn-
mediimiz ve kesin olarak aldmz baz bilgi
trlerinin aslnda nemli bir metafizik boyut ier-
diini ve varsaymlarmzn tersine, bizim iin bi-
linebilirlikten olduka uzak olduunu gsterme-
sidir. Biz genellike fiziksel dnyann nesneleri-
nin biz onlar alglamadmz zamanlarda da ke-
sintisiz ve bizden bamsz bir tarzda var olduk-
larn dnrz. Hume bu inanca kaplmamzda
tuhaf veya yadrganacak bir taraf olmadn ak-
a belirtir. Onun sorduu soru, bu tr dnce-
lere nasl kapldmz ve bu fikirlerin kayna-
nn ne olduudur. Bu sorulara verilebilecek ilk
yant tahminen alg sayesinde olacaktr. Ancak
bu doru bir yant olamaz nk alg kesintili bir
sretir ve biz o yolla nesnelerin alglayan zihin-
den bamsz olarak gereklik iinde var olduk-
lar fikrini edinemeyiz. Humea gre bizim bu
inancmzn nedeni, belli tr alglar dzenli bir
ekilde deneyimlemenin sonucu zihnimizin (ve-
ya hayal gcmzn) fiziksel nesnelerin alg-
lanmad zaman da var olduu dncesini ya-
ratmasdr. Eer bu doruysa, bizim nesnelerin
kesintisiz varlna ilikin dnmeden yapt-
mz varsaym sorunlu bir akl yrtme ieriyor
demektir. Hume benzer fikirleri nedensellik iin
de ne srer. Biz evrende srekli olarak dzenli
tekrarlar gzlemleriz. rnein, elden braklan
bir nesne her zaman yere doru der. Ancak bu
durumda bizim gerekten bildiimiz ey, ge-
mite sz konusu olgunun dzenli bir ekilde
tekrarladdr. Baka bir deyile, tikel gzlem-
lerden hareketle evrenin yapsna ilikin genel
bir bilgiye sahip olduumuz karm yapamayz.
rnein yarn elimizden braktmz nesneler
umaya balayabilir. Ve bizim bu konuda (meta-
fizik) bir bilgiye sahip olmamz olanakszdr.
George Berkeleyin felsefesinin ideac ve dene-
yimci ynlerini aklayabilmek.
Berkeley hem ideac bir ontolojiyi hem de dene-
yimci bir epistemolojiyi savunmutur. Berkeleyin
en temel ve en arpc iddias, madde dedii-
miz eyin, yani zihinden tamamen bamsz bir
varlk kesitinin olmaddr. Kendisi, ayrca, bi-
zim gereklie ilikin tm bilgimizin deneyimsel
olarak ve idealar yoluyla geldiini savunur. Ber-
keleyin maddesel gereklii reddetmesinin ne-
deni udur: Maddeci dnrler nesnelerin alg-
lardan bamsz bir ekilde var olduunu savlar;
ancak biz bir nesneyi kavradmzda, o nesne
ister istemez bizim zihinselliimizde canlanan
bir nesne olmaktadr. Maddeciler, zihnin ilevle-
rinin hi etkilemedii bir madde kavramndan
sz ederler. Berkeleye gre bu olanakszdr. Zi-
hinselliin hi girmedii bir varl zihnimiz bile-
mez, kurgulayamaz. Bizim maddesel olarak ni-
telediimiz her ey, bu anlamda, zihinsellii ve
alglanmay gerekli klar. Onun deyimiyle: Var
olmak alglanmaktr.
Deneyimciliin genel felsefi deerlendirmesini
yapabilmek.
Deneyimciler, ounlukla, Descartesn balatt
bilgisel irdelemeleri devam ettirmiler ve Descar-
tes ile ortaya kan temsil epistemolojisi zerin-
den bir perspektif gelitirmilerdir. Descartes gi-
bi felsefeciler genellikle akl yoluyla bilecekleri-
miz konusunda iyimser bir havaya sahiptir. Oysa
Locke ve Hume gibi deneyimciler, duyu verileri-
ne ve alglara dayanmayan hi bir eyin bilgi ola-
rak kabul edilemeyeceini dnmlerdir. Ba-
ka bir ekilde ifade edersek deneyimciler, ne ka-
dar kark grnrse grnsn, dnya bilgimi-
zin her parasnn mutlaka basit duyumlardan ve
alglardan kaynaklandn ne srmlerdir. Bu
adan bakldnda, deneyimciliin ayaklar ye-
re basan ve bilgiyi somut verilere dayanarak
aklamaya alan bir akm olduu sylenebilir.
Bu akmn gl ve zayf ynlerinin tam olarak
deerlendirilebilmesi iin elbette, bir sonraki ni-
tenin konusu olan usuluun da incelenmesi ge-
rekmektedir.
4
A M A
5
A M A
6
A M A
102
Epi st emol oj i
1. Aadakilerden hangisi deneyimcilik kavramn
en iyi ekilde tanmlamaktadr?
a. Deneyimcilik, insann sahip olduu tm bilgilerin
kkeninin temelde be duyu olduunu savunur.
b. Deneyimcilik, insann sahip olduu tm bilgile-
rin kkeninin temelde akl olduunu savunur.
c. Deneyimcilik, insann sahip olduu tm bilgile-
rin kkeninin temelde fiziksel kuramlar olduu-
nu savunur.
d. Deneyimcilik, insann sahip olduu tm bilgile-
rin kkeninin temelde bilimsel deneyler oldu-
unu savunur.
e. Deneyimcilik, insann sahip olduu tm bilgilerin
kkeninin temelde mantk olduunu savunur.
2. Descartes ile balayan Modern Felsefenin en nem-
li boyutlarndan biri temsil epistemolojisidir. Descar-
tesn felsefesi asndan temsil kavram aadaki
cmlelerden hangisi aracl ile en iyi ekilde ifade
edilebilir?
a. Bilgiyi iinde barndran ve temsil olgusunu ger-
ekletiren insan zihni aslnda btnyle mad-
desel bir yapdadr.
b. Fiziksel dnyann nesneleri idea ad verilen
zihinsel durumlar temsil ederler.
c. nsan zihnindeki idealar fiziksel gereklik iin-
de var olan eyleri temsil ederler.
d. nsan zihnindeki idealar maddesel dnyann
nesnelerinin var olmasna neden olurlar.
e. nsan zihninde temsil edilmeyen nesnelerin ger-
ekten var olduu sylenemez.
3. Aadakilerden hangisi John Locken tabula rasa
fikrini tam olarak aklar?
a. nsan zihni mantksal dorular renme yete-
neine sahiptir.
b. nsan zihni manevi dorular renme yetenei-
ne sahiptir.
c. Doduumuz zaman zihnimiz en temel bilimsel
idealar ierir.
d. Doduumuz zaman zihnimiz bo bir levha
gibidir.
e. Doduumuz zaman zihnimiz yalnzca Tanr
ideasn ierir.
4. Bir limonu grsel olarak deneyimlediimizde algla-
dmz sar renk bir niteliktir. Lockea gre, bu nitelik
iin aadakilerden hangisi dorudur?
a. Sar renk ikincil nitelik snfna girdii iin li-
monun kendisinde bulunmaz.
b. Sar renk ikincil nitelik snfna girdii iin li-
monun kendisinde bulunan bir zelliktir.
c. Sar renk birincil nitelik snfna girdii iin li-
d. Sar renk birincil nitelik snfna girdii iin li-
e. Sar renk nesnel nitelik snfna girdii iin li-
5. Lockea gre, zihnimizde uyanan idealarn yalnzca
zneye ait durumlar olmadn gstermek olanakldr.
Aadakilerden hangisi Locken bu balamda kullan-
d ya da kullanabilecei bir akl yrtme deildir?
a. Grsel adan salkl insanlarn bir k kayna-
na baknca karanlk grmeleri olanakszdr.
b. Duyusal olarak normal insanlar, bir aacn dev-
rilme sesini bir senfoni olarak alglayamazlar.
c. Duyusal olarak normal insanlar, bir pamuk y-
nna dokunup sert yzey duyumu alamazlar.
d. Zihinsel olarak salkl insanlar iin, hatrla-
nan di ars ile gerek di ars ok farkl
duyumlardr.
e. Grsel adan salkl insanlar dnyay gzleri
akken alglarlar.
6. Aadakilerden hangisi Humeun yantlamaya al-
t felsefi sorulardan biridir?
a. Bir nesne bize grndnde, onun gerekten
grndnden emin olabilir miyiz?
b. Birincil ve ikincil nitelikler arasndaki temel fark-
lar nelerdir?
c. Birincil nitelikler akl yoluyla m yoksa deneyim
yoluyla m kavranr?
d. Nesnelerin biz alglayamadmz zamanlarda da
bamsz olarak var olduklar ynndeki inanc-
mzn kkeni nedir?
e. nsanlarn zihninde doum annda var olan idea-
lar hangileridir?
Kendimizi Snayalm
103
7. Humea gre aadakilerden hangisi yanltr?
a. Locken birincil nitelikleri deneyimsel bilginin
hedefi olamaz.
b. Locke doutan idealarn olamayaca konu-
sunda hakldr.
c. nsan zihni idealardan hareketle zihinden bam-
sz nesnelerin gerek niteliklerini kavrayabilir.
d. Nesnelerin bizden bamsz bir ekilde var ol-
duklar ynndeki inancmzn nedeni insan
aklnn baz soyut felsefi irdelemeler yapmas
olamaz.
e. Nesnelerin bizden bamsz bir ekilde var ol-
duklar ynndeki inancmzn nedeni alglar
olamaz.
8. Humea gre, bizim nesnelerin srekli ve metafizik
anlamda bamsz bir ekilde var olduuna inanmam-
zn nedeni nedir?
a. Olgusal dzeyde dzenliliklerin ve tutarllklarn
gzlenmesi, o olgusal durumlarn nesnelerinin
srekli ve bamsz bir ekilde var olduuna
inanmamza neden olur.
b. Olgularn fiziksel bilimlerin yntemleriyle ince-
lenmesi o olgusal durumun nesnelerinin srekli
ve bamsz bir ekilde var olduuna inanmam-
za neden olur.
c. Nesnelerin srekli ve bamsz varl ideas do-
utan zihnimizde vardr ancak bu ideann orta-
ya kmasn deneyim salar.
d. Olgularn ak ve seik bir ekilde alglanmas o
olgusal durumlarn nesnelerinin srekli ve ba-
msz bir ekilde var olduuna inanmamza ne-
den olur.
e. nsan aklnn mantksal bir ekilde almas so-
nucu olgusal durumlarn nesnelerinin srekli ve
bamsz bir ekilde var olduuna inanrz.
9. Aadakilerin hangisi Berkeley iin geerli deildir?
a. Berkeley, Hume ve Locke gibi deneyimci bir fel-
sefecidir.
b. Berkeley nesnelerin algdan bamsz bir ekil-
de var olabileceine inanmaz.
c. Berkeley ideac bir dnrdr.
d. Berkeley maddesel tzn varln reddeder.
e. Berkeley, Locke gibi birincil niteliklerin varl-
na inanr.
10. Aadakilerden hangisi deneyimci felsefeciler iin
yanltr?
a. Bir felsefecinin deneyimci olmas onun Tanrnn
varlna inanmad anlamna gelmez.
b. Deneyimcilik znde ontolojik bir gr deil,
epistemolojik bir perspektiftir.
c. Bir deneyimcinin maddesel tzn varln ka-
bul etmesi olanakszdr.
d. Deneyimciler zihnin dndaki metafizik gerek-
liin kesin bir ekilde bilinmesinin olanakll
konusunda Descartestan farkl bir yaklam iin-
dedirler.
e. Bir felsefecinin deneyimci olmas onun madde-
ci veya ideac olmasn belirlemez.
104
Epi st emol oj i
GENEL OLARAK DELER ve KKENLER
nsan dndnn ve dnrken zihninde dolaan
eylerin ideler olduunun bilincindedir; yleyse u ke-
sindir ki, insanlar zihinlerinde beyazlk, sertlik, tatllk,
dnme, hareket, insan, fil, ordu, sarholuk ve benze-
ri szcklerle dile getirilen eitli ideler tarlar. Bu du-
rumda ncelikle aratrlmas gereken Onlar nasl edi-
niriz? sorusunun yantdr.
nsanlarn varolularnn banda zihinlerine damgalan-
m doutan ideler ve ilk harflere sahip olduklar yo-
lunda kabul grm bir reti vardr. Bu san zerinde
zaten olduka fazla durmutu : Anlama yetisinin sahip
olduu tm ideleri nereden edindiini gsterdiimde;
nceki kitapta sylemi olduklarmn ok daha kolay
benimseneceini sanyorum. Zihne hangi yol ve aa-
malarla girdikleri de herkesin kendi gzlem ve deneyi-
minden ortaya kacaktr.
Gelin zihni balangta zerine hibir ey yazlmam
dz beyaz bir kt (tabula rasa) gibi dnelim -Bu ka-
t nasl doldurulur? nsann snrsz kurgu yetenei ile
zihne aktard bu zenginliin kayna neresidir? Tm
bu bilgi ve akl malzemelerini zihin nereden edinmek-
tedir? Bunlara tek yantm var. DENEYM. Tm bilgi-
miz nnde sonunda deneye dayanr ve deneyimden
gelir. Anlama yetimizi tm dnme malzemeleri ile
donata dmzdaki duyulur nesneler ya da kendi ii-
mizde alglamadmz ve duyduumuz zihinsel ilem-
lere ynelik gzlemimizdir. Bunlar tm idelerimizin
doduu bilgi pnarlardr.
Duyulur nesneler alannda DUYULARIMIZ zihne bun-
larn etkileme biimlerine gre eitli alglarn iletirler.
Dolaysyla sar, beyaz, scak, souk, yumuak, sert, ac,
tatl ve benzeri tm duyulur niteliklerin idelerini edini-
riz; duyular zihne iletirler ile sylemek istediim du-
yularnn zihinde bu alglar reten eyleri d nesneler-
den alp zihne taddr. Sahip olduumuz, duyular-
mz yoluyla anlama yetisine aktarlan ou idenin bu
nemli kaynana ben DI DUYUM diyorum.
Deneyimin anlama yetisini idelerle doldurmasna kay-
naklk eden bir dier ey de, zihnimizin idelerine ilikin
ilemlerin algsdr ki, bu ilemler dnme srasnda
anlama yetisini dndaki nesnelerden salanamayacak
olan baka bir grup ide ile donatr. Bilincinde olduu-
muz ve kendimizde gzlemlediimiz alglama, dn-
me, kuku duyma, inanma, uslamlama, bilme, isteme
ve benzeri eitli zihinsel edimlerle de anlama yetileri-
mize seik ideler katarz. Her insann iinde bu kaynak
vardr; dmzdaki nesneler alannda olmadndan du-
yu deilse de ok benzemektedir ve isel duyu diye ad-
landrlmak iin uygundur. Fakat sunduu ideleri zih-
nin kendi iinde yrtt ilemler zerinde dne-
rek edinmesine bal olarak dierine DI DUYUM di-
yorken, bunu da DUYUM diye adlandryorum. Bu
inceleme boyunca DUYUM ifadesi getiinde, zih-
nin kendi ilemlerini, anlama yetisinde bunlarn ideleri-
ni reten akl yardmyla anlalsn isterim. D Duyu-
mun nesneleri olan dmzdaki somut eyler ve Du-
yumun nesneleri olan zihnimizdeki ilemler bence tm
idelerimizin doduu kaynaklardr. Burada kullandm
geni anlamyla ilemler terimi zihnin idelerine ilikin
etkinlikleri yannda, bir dnceden doan doyum ya
da rahatszlk gibi etkinliklerin kendilerinden kaynakl
kimi edilginlikleri de iermektedir.
Anlama yetisinde bu kaynaklar dnda bir yerlerden
edinilmi hibir ide yoktur bence. Dmzdaki nesneler
zihni bizde rettikleri farkl alglara karlk gelen duyu-
lur niteliklere ilikin idelerle donatrlar; zihin de anlama
yetisini kendi ilemlerine ait idelerle doldurur.
Bu kaynaklar ve bileimleri ile bantlarn iyice irde-
lersek, tm ide varlmz onlara borlu olduumuzu
grebiliriz; zihnimizde de bunlarn birinde edinilmemi
hibir ideye rastlamayz. Biri kendi dnceleri ve anla-
ma yetisini enine boyuna incelesin ve sonra bana sahip
olduu zgn idelerin, duyularnn nesneleri ya da zih-
ninin ilemlerinin nesnelerinden baka eyler olup ol-
madklarn sylesin. Ne kadar byk bir bilgi birikimi
olursa olsun titiz bir gzlemle, ileride de greceimiz
zere, anlama yetisinde bir araya getirilen ve tretilen
sonsuz bir eitlilik iinde olsalar da bu iki kaynak d-
ndan gelmi hibir ide tanmad bylece anlalr.
Bir bebein dnyaya gelirken gelecekteki bilgilerinin
zn oluturan bir sr ide ile ykl olduunu dn-
mek iin pek az nedenimiz var. ocuk aama aama o
idelere kavuur. Kimi, bilinir niteliklere ait ideler, bel-
lek, zaman ya da sra kayd tutmaya balamadan nce
yerleiyorsa da, yabanc nitelikler iin o kadar uzun bir
sre gereklidir ki, onlarla tant zaman anmsaya-
cak pek kimse yoktur. aba gsterilse kukusuz bir o-
cuk yetikin olana dek sradan idelerin bile ok az
edindirilerek bytlebilir. Ne kadar zen gsterilse
de, bebekler dnyaya geldiklerinde evrelerini saran,
eitli ve srekli biimlerde etkileri altna girdikleri ci-
simlerin zihinlerinde brakt izlenimlerden kurtula-
mazlar. Ik ve renkler, sesler ve dokunulur nitelikler
Okuma Paras
105
ocuklarn duyularn uyarma ve zihinlerine girmede
etkindirler; fakat bir ocuk yetikin olana dek siyah ve
beyaz dnda hibir ey grmeyecei bir yere kapatl-
sa, bir istiridye ya da anasnn tadn hi yemediinden
bilemeyecei gibi kzl ya da yeil idelerine de sahip
olamaz.
yleyse insanlar evrelerindeki nesnelerin eitlilii l-
snde daha az ya da daha fazla yaln ide edinirler;
dolaysyla da zihinlerinin ilemleri duyumsadklar e-
itlilikte ideler retir. nk, zihninin ilemlerini gz-
lemleyen biri bunlara ilikin ak ve przsz ideler
edinse de, dncelerini younlatrmadka zihninde
tm olup bitenlere ilikin ak ve seik ideler edine-
mez: Tpk gzlerini dikip pr dikkat izlemedike bir
saatin ya da bir resmin btn tikel idelerine eriemeye-
cei gibi. Resim ya da saat her zaman grebilecei bir
yerde olabilir ancak birer birer her ayrntsn dne-
cek kadar dikkatini yneltmedike bunlarn tmne
ilikin kark bir ideye sahip olabilir yalnzca.
Kaynak: John Locke. (1999) nsann Anlama Yetisi
zerine Bir Deneme. ev. Meral Delikara Topu. An-
kara: teki Yaynevi, s. 133-137.
1. a Yantnz doru deilse, nitenin Deneyimcilik
Nedir? ksmnda yazlanlar yeniden okuyun.
Deneyimcilik kavramnn temel gelerinin ne
olduunu anlayacaksnz.
2. c Yantnz doru deilse, nitenin Maddesel
Dnyann Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi
ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin.
Descartesn temsil kavramn nasl anladn
reneceksiniz.
3. d Yantnz doru deilse, nitenin Tabula Rasa
ve Bilginin Oluumu ksmnda yazlanlar yeni-
den gzden geirin. Locken savunduu bu
nemli dnceye ilikin bilgi sahibi olacaksnz.
4. a Yantnz doru deilse, nitenin Locken On-
tolojisi ksmnda yazlanlar yeniden okuyun.
Nitelikler konusunda Locken hangi fikirleri ne
srdn reneceksiniz.
5. e Yantnz doru deilse, nitenin Locken Epis-
temolojisinin Genel Felsefi Grnm ksmn-
da yazlanlar yeniden gzden geirin. Locken
argmanlarn daha iyi kavrayacaksnz.
6. d Yantnz doru deilse, nitenin Nesnelerin
Bamsz Varl Sorunsal ksmn yeniden
okuyun. David Humeun hangi felsefi sorunu
yantlamaya altn anmsayacaksnz.
7. c Yantnz doru deilse, nitenin Nesnelerin
Bamsz Varl Sorunsal ve Nedenselliin
Deneyimci zmlemesi ve Humeun Metafizik
Kart Duruu ksmlarn yeniden okuyun. Hu-
meun felsefesini daha iyi anlayacaksnz.
8. a Yantnz doru deilse, nitenin Nesnelerin
okuyun. Humeun nesnelerin srekli ve ba-
msz varl konusundaki ideamzn kayna
konusundaki fikirlerini reneceksiniz.
9. e Yantnz doru deilse, nitenin deaclk ve De-
neyimcilik ve Var Olmak Alglanmaktr ksmla-
rnda yazlanlar yeniden okuyun. Berkeleyin
perspektifini ana hatlaryla kavrayacaksnz.
10.c Yantnz doru deilse, niteyi batan sona
okuyun ve fikirleri aklanan felsefecilerin de-
neyimcilik dncesini nasl ortaya koyduuna
ve hangi noktalar deneyimcilie esas aldklar-
na dikkat edin. Bylece deneyimciliin zne
ait dnceleri dierlerinden ayrabileceksiniz.
106
Epi st emol oj i
Sra Sizde 1
Temsil kavramnn gnlk yaamdaki tipik rnekleri
genellikle toplumsal normlarn, kurumlarn ve sembol-
lerin kullanm dzeyinde gerekleir. nsanlarn cena-
zelerde koyu renk giymeleri tutulan yasn bir iaretidir.
Baka bir rnek alrsak, seilmi politikaclar halk tem-
sil ederler. Ve daha gndelik bir balamda, DNA ve
TBMM gibi sembolik deyimler, gereklik iinde yer
alan nesnelere veya olgulara gnderme yaparlar ve on-
lar temsil ederler. Felsefecilerin temsil kavramnn
kullanmalar ise genellikle bilgisel ve anlamsal balam-
larda gerekleir ve bu kavram baz nemli epistemolo-
jik sorunlarn temelinde yatar. Bilgi sorunsal kapsa-
mnda temel konu, zihinsel ieriklerle zihnin dnda
olduu dnlen nesneler arasndaki ilikidir. Biz bir
nesneyi algladmzda veya anmsadmzda, zihni-
mizde o nesnenin bir temsili oluur. rnein bir in-
san babasnn grntsn kafasnda canlandrdnda
bilisellii iinde zihinsel bir durum veya bir temsil
oluur. Genel olarak dersek, bizim algsal yoldan bilgi-
lenmemizi olanakl klan olgu, zihinsel olan bir eyin
zihinsel olmayan bir eyi temsil etmesidir. Gnlk ya-
amda biz alglama srecinin tamamen effaf ve doru-
dan olduunu dnrz. Ancak temsil epistemoloji-
si olduka farkl bir tablo izer. Burada felsefi sorunla-
ra neden olan konu elbette, temsil ilikisinin iki taraf-
nn ok farkl yapda olmasdr. Maddi olmayan bir ey
(zihin) maddeyi nasl temsil etmektedir? Tersten sorar-
sak, maddeden yaplm bir ey (nesne) madde olma-
yan bir durum tarafndan nasl temsil edilebilir? Bu ve
benzeri sorular epistemolojinin en temel tartmalarn-
dan birinin merkezinde yer almaktadrlar.
Sra Sizde 2
Locken birincil ve ikincil nitelikleri ayrmasnn gerek-
esi zerinde biraz dnmekte yarar var. Lockea g-
re, biz nesneleri nitelikleri yoluyla tanrz. Alg srasnda
zihnimizde eitli nitelikler veya zellikler oluur; renk-
ler, sesler, kokular, dokular, ekiller, nesnelerin yer
kaplama durumlar, hareketleri vb. Alg kapsamnda
bunlarn tm elenik gibi grnse de, aslnda bu nite-
likler arasnda belli ontolojik ayrmlar yapmak olanak-
l olabilir. John Locken birincil ve ikincil nitelikler ara-
snda yapmaya alt ayrmn da bu amaca ynelik
olduu dnlebilir. Daha aka ifade edersek Loc-
ken amac, zihinler olmasayd var olmayacak olan ni-
telikler ile zihinler olmasa da var olacak olan nitelikleri
ayrmak ve bu niteliklerin hangileri olduunu ifade ede-
bilmektir. Birincil nitelikler, yalnzca zihnin iinde de-
il, nesnelerin kendisinde de olan zelliklerdir. kincil
nitelikler ise, zihnin iinde var olmalarna karn, ken-
dileri nesnelerde var olmayan zelliklerdir. rnek ver-
mek gerekirse, bir iein biimi hem zihnimizde hem
de nesnede bulunan birincil zelliktir. Ancak imenle-
rin rzgrda hrdarken kard ses iin hem zihni-
mizde hem de imenlerde vardr diyebilir miyiz? Locke
bu balamda bir ayrm olduuna inanmaktadr. Elbette
sesin (veya renklerin, kokularn, vb.) kayna nesnedir
ve nesnenin nesnel zellikleri vardr. Ancak, Locken
pespektifinden bakarsak, alglayan zihinlerin yokluun-
da tatlarn ve kokularn olacan sylemek zor gibi g-
rnmektedir.
Sra Sizde 3
Bilginin Metafizik Temelleri baln tayan nc
nitede varlk ve gereklik konularn aydnlatmaya a-
lmtk. Metafizik aratrmalar, gerekliin ve gerek-
ten var olanlarn yapsn anlamay ve doru bir ekilde
ifade etmeyi hedefler. Ancak Hume gibi deneyimci fel-
sefeciler bu aratrmalara ve onlardan kacak bilgiye
pheyle yaklama eilimindedirler. Humea gre, bi-
zim bilgimiz temelde algya veya deneyime dayanr,
bunlarn tesine geen bilgi iddialarnn ise felsefi bir
dayana yoktur. Bunu bir rnek yoluyla daha ak ha-
le getirmeye alalm. Sradan bir nesneyi alglama ann-
da deneyimsel bir bilgi edindiimizi syleyebiliriz.
Odamdaki alma masasnn stne bakp u an ma-
samn stnde mavi kapl bir kitap var dediim anda
sahip olduum bilgi bylesi bir bilgidir. Odam terke-
dip kapy kapadm anda da u an masamn stnde
mavi kapl bir kitap var dncesine sahip olacam
sylenebilir. Ancak Hume bu noktada u soruyu sora-
caktr: Bu deneyimsel snrlar aan dncenin kayna-
tam olarak nedir? Humea gre bu sorunun yant
tekrarlanan dzenlilikler ve deneyimsel tutarllklar
eklindedir. Eer ben odamdan ktktan sonra hemen
geri dner, kapy aar ve masamn zerine bakarsam,
mavi kapl kitabm orada grrm. Bu tr deneyimle-
rin tutarl sonular vermesi, bizim alglardan hareket
ederek alglarn tesine geen metafizik nitelikli bir
fikre sahip olmamza neden olur. Benzer bir akl yrt-
meyi elbette nedensellik konusunda da yapabiliriz.
zetlersek, dorudan algdan farkl olarak nesnelerin
srekli ve zihinden bamsz bir ekilde gereklik iin-
de var olmas metafizik nitelikte bir bilgi olacandan
dolay, Humea gre olanakl bir bilgi deildir.
107
Beauchamp, T. L. and Rosenberg, A. (1981). Hume and
the Problem of Causation. New York: Oxford Uni-
versity Press.
Berkeley, G. (1996). Hylas ile Philonous arasnda
Konuma. eviren: K. Sahir Sel, stanbul: Sosyal
Yaynlar.
Berkeley, G. (1996). nsan Bilgisinin lkeleri zeri-
ne. eviren: Halil Turan, Ankara: Bilim ve Sanat Ya-
ynlar.
Chappell, V., editor (1994). The Cambridge Compa-
nion to Locke. Cambridge: Cambridge University
Press.
Hume, D. (1997). nsan Doas zerine Bir ncele-
me. eviren: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynlar.
Hume, D. (1978). A Treatise of Human Knowledge.
editor: L. A. Selby-Bigge, Oxford: Clarendon Press.
Hume, D. (1993). An Enquiry Concerning Human
Understanding. editor: E. Steinberg, Cambridge:
Hackett Publishing Company.
Johnson, O. A. (1995). The Mind of David Hume. Chi-
cago: University of Illinois Press.
Locke, J. (1996). nsan Anl zerine Bir Deneme.
eviren: Vehbi Hackadirolu, stanbul: Kabalc
Yaynevi.
Locke, J. (2000). An Essay Concerning Human Un-
derstanding. editor: G. Fuller, R. Stecker, J. P.
Wright, London: Routledge.
Robinson, D. (2004). Introducing Empricism. Lan-
ham: Totem Books.
Woolhouse, R. S. (1988). The Empiricists. New York:
Oxford University Press.
Kaynaklar
Usuluun genel bir tanmn yapabilecek ve usuluun aklclk
kavramndan nasl farkl olduunu aklayabilecek,
Usuluun Eski Yunan dnemindeki ilk savunucularnn bu grn kuram-
sal zeminini nasl hazrladn aklayabilecek,
Descartesn fikirlerinin usuluk asndan neden nemli olduunu aklaya-
bilecek,
En byk usu dnrlerden Kantn ontoloji ve epistemoloji alanlarnda
gerekletirdii kuramsal devrimin ayrntlarn aklayabilecek,
Usu grn genel bir felsefi deerlendirmesini yapabileceksiniz.
erik Haritas
Usuluk
Akl
Nous
Dnyorum, o hlde varm
Kopernik devrimi
Snrl bilisellik
Sentetik a priori
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji
GR
USULUK NEDR?
USULUUN ARKA PLANI: ESK
YUNANDAK NOUS KAVRAMI
DESCARTES
KANT
USULUK-DENEYMCLK
TARTIMASI ZERNE
Bilginin Kaynaklar
Sorunu (2): Usuluk
6
EPSTEMOLOJ

GR
nceki nitede ilediimiz deneyimcilik konusunun hakkyla anlalmas iin
onun felsefi rakibi olan usuluun iyi dzeyde kavranmas gerekmektedir. Elbet-
te bunun tersi de geerlidir. Bu iki grn incelenmesine deneyimcilik ile bala-
dk. Bu nitede ncelikle usuluk konusunda dilsel ve kavramsal aklamalarda
bulunacaz. Ardndan, Eski Yunanda akl kavramndan ksaca bahsedecek ve
nde gelen Modern Dnem dnrlerinden Descartes ve Kant kapsayan tarih-
sel bir yk sunacaz.
USULUK NEDR?
Usuluun esas olarak deneyimciliin kart olduunu sylemek aslnda nemli
bir ipucu vermektedir. O yzden, deneyimcilikten hareketle tanmlarsak, usu
olarak bilinen felsefeciler bilgimizin tek kaynann duyu verileri ve alglar olma-
dn dnrler. Daha ak olarak ifade edildiinde, gvenilir veya kesin bilginin
temelinde insan aklnn yatt veya gerekliin kavranmasnn ancak akl yoluyla
olabilecei tezini ileri sren akma usuluk denir. Bu noktada ilk olarak not etme-
miz gereken konu, usuluun epistemolojik tablonun merkezine deneyim para-
larn deil akl yerletirmi olmasdr. Bu dncenin ierii usu felsefeciler ta-
rafndan farkl ekillerde doldurulmu olsa da, sz konusu nermenin usular iin
temel bir ilkeyi ifade ettii kesindir.
Usu veya usuluk deyimleri gnlk dilde karmza ok sk kan kelimeler
deildir. Us kelimesi, Arapa kkenli bir kelime olan akln Trkesidir. Gnlk
dilde, us kk genelikle uslu kelimesinin kullanld balamlarda ortaya kar.
Felsefeciler ise usuluk deyimini teknik bir anlamda, yaygn bir ekilde kullan-
maktadr. Ancak bu kullanm ilk bata tuhaf gelebilir. Belli bir felsefi akmn akl
kavram ile badatrlmas ne anlama gelmektedir? Usu nitelemesini biz akln
kullanmna nem veren kii anlamnda m kullanyoruz? Bu olduka tuhaf bir
kullanm olurdu nk bu kullanm deneyimcilerin akln varln yadsd veya
deneyimcilere gre, bilgi edinirken insanlarn akla gereksinim duymadklar gibi
garip anlamlara gelirdi. Bu trden yanl anlamalar nlemek iin bir noktay ak-
a belirtelim: Felsefi bir gr olan usuluk, deneyimcilikten farkl olarak, insan
aklnn (veya usunun) kendisinin bilginin temel bir kayna olduunu veya bilgi-
nin ortaya kmasnda insan aklnn yapsnn zsel ve ekillendirici rol oynadn
savunur. O yzden, usu deyimi akln kullanmn savunan kii gibi basit bir an-
(2): Usuluk
Deneyimciliin kart olan
usulua gre, bilgimizin
tek kayna duyu verileri
veya alglar deildir.
lama gelmedii gibi, usu kavramnn felsefi kart da kesinlikle akl veya zihni
reddeden kii deildir.
Bu balamda, olas baka bir kavramsal karkla iaret etmekte fayda var.
Usu felsefi bir deyimdir ve gnlk dilde ok fazla kullanlmaz. Oysa aklc de-
yimi (ki bu balamda rasyonel kelimesi de kullanlr) gnlk dilde ska dile ge-
tirilir ve mantkl, zek belirtisi tayan, akla uygun yntemler izleyen gibi an-
lamlara gelir. Us kelimesinin akl ile normalde ayn anlam tad dnlrse,
usu ve aklc kavramlar arasndaki ayrm biraz kafa kartrc gelebilir. O yz-
den, olas karklklar ortadan kaldrmak iin; genel bir nitelik olarak aklc ol-
mann mantkl dnmenin bir unsuru veya sonucu olduunu; usu olmann
ise felsefede deneyimcilik olarak bilinen akmn tezlerinin felsefi olarak karsnda
duran bir gr ifade ettiini bir kez daha belirtelim.
USULUUN ARKA PLANI: ESK YUNANDAK NOUS
KAVRAMI
Her ne kadar usuluk akmnn Modern aa ait olduu kabul edilse de, usulu-
un temelinde yatan baz dncelerin Eski Yunana kadar uzand kesindir. Bu
derin konunun irdelenmesi bu kitabn snrlarn ve amacn amaktadr. Ancak, bir
rnek tekil etmesi asndan, Eski Yunan felsefecilerinin ska kulland nous
kavramna ksaca deineceiz. Nous, ada dillere evrilmesi olduka zor bir de-
yimdir. nerilen baz eviriler, zihin kavrama, sezgi ve akl olmutur. Bu
evirilere baknca nousun olduka znel bir yn ierdii sanlabilir. Oysa Sokra-
tes ncesi felsefede nous kavramnn kullanm pek ok kez znel bir zihinsel-
lik dncesinden uzak bir tarzda gereklemitir. Yaklak 2500 yl nce yaam
olan Anaksagoras, nousun, evrenin balangcndaki kaosu dzenleyen ve evrenin
dzen iinde bir balang yapmasn salayan bir tr g olduunu dnmt.
Ancak Anaxagoras nousu, ruhsal veya zihinsel olmaktan ziyade, alglanamayan
maddesel bir g veya ilke olarak tasarlamt. Ona gre, grlebilen nesnelerden
daha ince bir yapda olan nous, balangtaki ilevine ek olarak, nesnelere gire-
rek onlarn devinimini veya geliimini dzenlemekteydi. Burada, Anaksagorasn
temel felsefi amacnn, evrenin aklsal ynn aka ifade etmek ve evrendeki
deiimlerin olanaklln aklamak olduunu syleyebiliriz.
Bu temel dncenin, zellikle akl veya aklsallk balamnda, Platonun felse-
fesinde de devam ettii grlr. Bilindii gibi, Platon alglar araclyla edinilen
doksadan (yani kandan) ziyade akl yoluyla ulalan epistemeye (yani tmellerin
veya zlerin bilgisine) deer vermi ve, belirtik bir ekilde, usu olarak nitelendi-
rilebilecek bir gr savunmutur. Platon nousu ruhun lmsz ve akl ieren
ksm olarak tanmlar ve bizim gibi sonlu varlklarn ilevleri arasnda tanrsalla
yakn olan ilev olarak niteler. Platonu izleyen Aristoteles, hem sonlu hem de
lmsz ynleri olduuna inand nousu bizim anladmz akl kavramna ya-
kn bir ekilde alr ve bu kavram algdan ayrr. Aristotelese gre, insanlarda bu-
lunan nousun lmden sonra da varln srdrebilen ksm, anlama ve bilme i-
levlerini olanakl klar ve bizi dier canllardan farkl bir konuma getirir.
Ksacas, genel bir nokta olarak belirtirsek, nde gelen Eski Yunan dnrle-
ri bilginin ortaya kabilmesi iin aklsal ve/veya evrensel dzeyde ileyen bir
ilkenin veya ileyiin var olmas gerektii ynnde bir inan tamlardr. Baka
bir deyile, bilginin ve anlamann dzeyini algnn dzeyinden farkl bir yerde
konumlandrmlardr. lerleyen blmlerde de greceimiz gibi bu tavr, farkl bi-
imlerde de olsa, Modern a usularnn grlerinin de temelinde yatmaktadr.
110
Epi st emol oj i
Usu ve aklc
kavramlar
kartrlmamaldr.
Eski Yunanda akl
kavram iin nous (nuus
okunur) deyimi
kullanlmtr.
DESCARTES
Modern Felsefenin kurucusu olan Descartes ayn zamanda nde gelen usulardan
biridir. Pek ok usu gibi Descartes da insan zihninin doum annda belli ierie
sahip olduunu dnr. dealarmzn bazlar algsal yollardan oluur ancak
Descartesa gre, ok nemli baz idea trleri deneyim yoluyla edinilemez. Tanr
ideas veya mkemmel bir daire ideas bu trden bir bilisel durumdur. Descar-
tesn usuluunun en arpc ynne aada deineceiz. Ancak daha nce, Des-
cartesn dnya bilgimizin olanakll konusunda dile getirdii grleri zetleye-
lim ve bylece 4. nitede phecilik balamnda baladmz Descartesn episte-
molojisi konusundaki tartmamz tamamlayalm.
Dnyorumdan Nesnelerin Bilgisine Giden Yol
Descartesa gre, alg ve matematik de dhil olmak zere, bize en gvenilir gr-
nen bilgi trlerinin doruluundan bile phelenme olasl bulunmaktadr. Peki
doruluundan phelenilemeyecek kadar salam bir bilgi var mdr? Olabilecek
en kt epistemolojik durumun gerekletiini ve stn gleri olan bir varln
bizi srekli olarak yanlttn varsayalm. Kollarmn ve bacaklarmn bile varln-
dan emin olamadm bir noktada, tam olarak emin olabileceim ne vardr?
Diyelim ki, ben bildiimi sandm her konuda yanlmaktaym ve yanltldm
dnmekteyim. Byle bir durumda, evrende yanltlan bir eyin olmas gerekmez
mi? te bu, phe duyulamayacak bir gerektir. Ben dndm, phelendiim
her an zorunlu olarak var olmak durumundaym. Burada kastedilen ben, tahmin
edilecei gibi, etten kemikten bir varlk deil, zihinsel boyutta bir var olma duru-
mudur. Baka bir deyile, kastedilen, zihinsel tzdr. Dnme ilevi ki phe
duyma da buna dhildir dnen bir eyin olmasn gerektirir. Ve bu ekilde
Descartes o bilinen sloganna ular: Dnyorum, o hlde varm (Latincesiyle
Cogito ergo sum.). Descartesa gre, insan bilgisinin en salam unsuru budur. Bu
bilgi bizim fiziksel nesnelere ilikin bilgimizden de, Tanry bilmemizden de daha
nce gelen (yani, epistemolojik temellendirmesi daha salam olan) bir bilme tr-
dr. Descartesn bir sonraki adm, zihnin ierikleri olan idealar incelemektir. Bu
idealardan ilgin bir tanesi Tanr ideasdr. Tanr; tanm gerei, sonsuz olan ve
iinde snrsz zellikler barndran bir varlktr; buna karn insan zihni snrldr.
Descartesa gre, zihnimizde Tanr ideasnn olumasnn sebebi sonlu deneyim-
ler olamaz. Sonsuz nitelikleri ieren bu ideann kayna, sonsuz bir varlktr yani
Tanrnn kendisidir. Ve eer Tanr varsa, Onun bizim bilgilenme srelerinde sis-
tematik ve srekli bir ekilde yanlmamza izin vermesi beklenemez. Tanr sonsuz
gte bir varlktr ve yaratt varlklarn srekli olarak yanl bilgi edinmelerine
mdahale etmemesi veya edecek kudretinin olmamas anlamsz bir durumdur. O
yzden, bizim fiziksel nesneleri alglamamz ok sorunlu bir konu olamaz. Yani,
insan zihninin dnyaya veya gereklie ilikin edindii alglar esas itibaryla gve-
nilir bilgi paralar olmak durumundadr. Bylece nesnelerin varl konusunda or-
taya kan pheci gre bir yant verilmi olur.
Descartesa gre, dnyorum saptamas bir kiinin en byk gvenle ifade edebilece-
i nerme ve bilgi parasdr; dier tm bilgi iddiar daha dk bir kesinlik dzeyine sa-
hiptir. Ve bundan hareketle dnen bir varlk var olduunu ne srebilir. Sizce Descar-
tes bu konuda hakl m? Daha gvenilir ve temel bir bilgi rnei bulunabilir mi?
111
6. ni t e - Bi l gi ni n Kaynakl ar Sor unu ( 2) : Usul uk
Descartes, Dnyorum, o
hlde varm szleriyle
tannmaktadr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Algsal Bilginin Snrlar
Usuluun felsefe literatrne yapt en byk katk, pek ok yorumcunun da
zerinde uzlat gibi, algnn bilgisel stats konusunda getirdii arpc yakla-
mdr. Deneyimcilik kart olarak nitelenebilecek bu epistemolojik yaklam in-
celemeye Descartesn Dncelerinin 2. blmnde yer alan mum rnei ile
balayacaz.
Yanmakta olan bir atein hemen yanna bir mum koyduumuzu ve gzlemle-
meye baladmz dnelim. Mumun ksa zamanda ok boyutlu bir deiim s-
recine girdiini fark ederiz. Scakln etkisiyle mumun erimeye balamas ile bir-
likte, kat maddenin sahip olduu silindirik eklin bozulduu grlr. Mumun ren-
ginde belli bir koyulama olur ve burnumuza farkl bir koku gelir. Eer mumun ya-
nna gidip dokunursak, normal sdaki hline gre daha yumuak ve yapkan bir
kvamda olduunu hissederiz. Alglarmz araclyla nesneden aldmz bilgi, s-
rekli bir deiimin olduu ynndedir. Nesneye ilikin alglayabildiimiz her zel-
lik srekli deiim hlindeyken, biz yine de belli bir nesneye bakmaya devam et-
tiimizi dnrz. Bu noktada sorulmas gereken soru udur: Tm deiimlere
karn ayn nesneyi alglamakta olduumuz bilgisini bize salayan kaynan alg-
lar olmas olanakl mdr?
Descartesn buna yant olumsuzdur. Nesnedeki deiimleri duyular aracl
ile biliyor olduumuz dorudur. Ancak tm deiimlerin ardnda, varln kesinti-
siz olarak srdren, belli bir nesnenin yatmakta olduu bilgisini akl yoluyla edi-
niriz. Deneyimci bir dnrn iddiasnn aksine, bu bilgiyi alglar veremez. Ba-
ka bir ekilde ifade edersek, nesnenin, alglanabilir baz nitelikleri kendi zerinde
barndrd bilgisi (veya tzn var olduuna ilikin ideamz) doutan sahip ol-
duumuz bir bilisel durumdur. Nesnenin, deiimler geirmesine ramen ayn
nesne olduu bilgisi gzlemsel deneyimlerimiz araclyla rendiimiz bir ey
olamaz. Bu temel metafiziksel bilgi, aklmzn olanaklar araclyla ortaya kabi-
lecek bir bilgidir.
Sunduumuz bu ksa deerlendirme aslnda epistemolojik adan ok kritik bir
noktaya iaret etmektedir. Biz genellikle fiziksel dnyann nesnelerini alglar ara-
clyla kavradmz dnmeye eilimliyizdir. Oysa Descartesn argman do-
ruysa, deiimlerden geerken kendisi olarak kalan nesnenin kavranmas iin
duyu alglar yeterli deildir. Bu temel fikrin usu bir adan nasl gelitirilebilece-
inin daha iyi kavranmas iin, dnce tarihinde en byk devrimlerden birini
yapm olan nl Alman felsefeci Kanta dneceiz.
Kantn fikirlerini incelemeye gemeden nce tarihsel bir not delim. Usulu-
un hakknn verilebilmesi iin, Baruch de Spinoza (1632-1677) ve Gottfried Wil-
helm Leibniz (1646-1716) gibi usu kategorisinde deerlendirilen ve kuramlary-
la felsefe tarihinde ok derin izler brakm olan dnrlerin fikirlerinin de ince-
lenmesi ve tartlmas gerekir. Ancak biz, irdelemelerimizi odaklayabilmek ve
olabildiince derinletirebilmek iin, bu nemli usular tartmalarmzn dnda
brakacaz ve usuluun inceliklerini Kantn perspektifi zerinden sergilemeye
alacaz.
112
Epi st emol oj i
Descartes insann sahip
olduu ve anlamaya temel
tekil eden baz kavramlarn
deneyim yoluyla
kazanlamayacan savlar.
KANT
ncelikle Immanuel Kantn (1724-1804) genel felsefi perspektifine ilikin baz
aklamalarda bulunalm. Descartesn maddesel ve zihinsel olmak zere iki
farkl tip tz tanmladn ve bylece fiziksel nesnelerle zihinsel/ruhsal varlklarn
alannn birbirinden ayrdn belirtmitik. Benzer bir ekilde, Kantn da fiziin ve
etiin alanlarn ayrdn syleyebiliriz. Kantn bu hamlesinin ardnda yatan ge-
rekeyi anlamak zor deildir. Yalnzca fizik kanunlarnn egemen olduu bir ev-
rende doa, her tr devinimi ve eylemi fiziksel zorunluluk erevesinde belirler.
Elimizden braktmz bir elmann zorunlu olarak yere dmesi, kalbimizin dzen-
li bir ekilde kan pompalamas zorunlu devinimlerdir ve istemden bamszdr. Fi-
zikselliin iinde zgr irade olamaz. Ancak eer varlk alannda fiziksellik dn-
da hibir kanun veya kural yoksa, insanlar da fiziksel veya mekanik nesnelere d-
nerler. Byle bir durumda rnein, dnyadaki adaletsizlikleri veya zalim insanla-
rn eylemlerini yalnzca fizik ya da fizyoloji ile aklamak durumunda kalrz. An-
cak byle bir tabloda sezgilerimize aykr bir yn olaca aktr. zgr iradenin
veya tercihlerin olmad yerde, etik (veya ahlaki anlamda doru ve yanl), anla-
mn tmyle kaybeder. O hlde, insann gerekliini yalnzca fiziksel kanunlara
bavurarak aklayamayz. nsan bedeni elbette fiziksel kanunlarn etkisi altnda-
dr; ancak akl sahibi bir varlk olan insan, ahlaki olarak seim yapma ve karar ve-
rebilme kapasitesine de sahiptir. Bedenimiz yer ekimi kanunlarna uymama gibi
zgrle sahip olamaz fakat ahlaki ynmzn aklamas fiziksel kanunlar yo-
luyla deil evrensel ahlaki kanunlar araclyla yaplabilir. Bu yzden Kant, ay-
n Descartes gibi, ikicilik (dualizm) olarak da bilinen akmla ilikilendirilmitir.
Deneyimciliin Hakkn Vermek ve Deneyimcilii
Eletirmek
Kant usu bir dnr olsa da, zelikle Humeun deneyimciliinden olduka etki-
lenmitir. Kantn Humea katld en nemli nokta, insan aklnn deneyime hi
bavurmakszn baz evrensel veya metafizik dorular kefedebilecei tezinin ka-
bul edilemez bir dnce olduudur. Bilindii gibi, Platondan Descartesa (ve hat-
ta Lockea) uzanan izgide metafizik fikirler reten dnrler, insan aklnn alg-
lara veya deneyimsellie dayanmakszn gerekliin yapsna dair nemli keifler
yapabileceini, rnein tzsel dzeni anlayabileceini varsaymt. Kanta gre, bu
tr abalar, ya insan bilgisine ilikin pheciliin g kazanmasna ya da dogma-
tik dnce sistemlerinin ortaya kmasna yol amtr. Kantn temel amalarn-
dan biri, bu karamsar tablo karsnda yapc bir perspektif sunabilmektir.
Humea gre biz temel olarak iki tr bilgi sahibi olabiliriz: Duyu verilerine da-
yanan deneyimsel bilgi ve mantksal (veya biimsel) bilgi. Eer bu doruysa, me-
tafiziin veya genel olarak felsefenin herhangi bir bilgi verme olaslnn olmad-
ortaya kar. Bunun nedeni, felsefe yaparken kullanlan nermelerin ne dnya-
da gzlemlenebilen olgulara ne de mantksal bantlara karlk gelmesidir. Kant,
deneyimciliin bu ynne kar kar ve felsefenin (veya metafiziin) olanakl ol-
duunu savlar. Bu tavr Kant epistemolojik adan deneyimcilerden ayran en
nemli noktadr. zetle, Kantn felsefesinin nemli bir sentezi hedeflediini sy-
leyebiliriz. Kant bir yandan deneyimciliin eletirel bir tarzda gndeme getirdii
baz nemli konular ve sonular kullanrken, bir yandan da deneyimciliin eksik
brakt veya tam aklayamad baz felsefi noktalar sistematik ve gerekelendi-
rilmi bir ekilde ortaya koymay ve savunmay amalamaktadr.
113
Kantn fikirleri etik,
metafizik ve epistemoloji
alanlarnda son derece etkili
olmutur.
Epistemolojik Devrim ve Kanta Gre nsan Zihninin Etken
Yaps
Felsefe tarihi kapsamnda u ana kadar irdelediimiz epistemolojik sorunsaln bel-
li bir eksen etrafnda ekillendiini syleyebiliriz. Bu ana eksen, elimizdeki snrl
zihinsel veya bilisel verilerden hareketle, zihnimiz tarafndan yaratlmam bir ger-
eklie ilikin nasl bilgi sahibi olabileceimiz konusudur. Eldeki konunun veya
sorunun hem ontolojik hem de epistemolojik boyutlar olduunu dnmek olas-
dr. Ontolojik adan, nesnel varlk alan zihinden tamamen bamsz ve dsal bir
ekilde vardr. Epistemolojik adan, zihin tamamen edilgen (pasif) bir ileve sa-
hiptir ve zihnin esas bilgisel ilevi nesnel olan kopyalamaktr. Kanta gre bu ge-
leneksel tasarm bir skandala dnmtr ve daha nce de belirttiimiz gibi,
phecilik veya dogmatizm ile sonulanmtr. Kantn nerisi, daha nce denen-
memi bir dnsel deney yapmaktr. Bu deney, ayn Kopernikin dnya mer-
kezli astronomik sistem yerine gne merkezli sistemi nermesi gibi, nesne mer-
kezli metafizik projeler yerine, znenin bilisel roln merkeze alan bir kuram
ne srmektir. Kantn devrimsel grne gre, bilen zne edilgen deil etkendir.
Baka bir deyile, znenin zihinsellii bizim neyi nesne olarak aldmz ve bil-
diimiz konusunda belirleyici bir rol oynar. Bu anlamda, geleneksel epistemolojik
grler nemli bir hata yapmaktadrlar.
Kantn devrimsel grn daha iyi anlayabilmek iin, onun Humeun dene-
yimciliine ilikin sylediklerine tekrar dnelim. Deneyimciliin tipik savlarndan
biri, zihinde duyu verilerinin birikmesi ve aralarnda ilintilendirmelerin kurulmas
sonucu dnya bilgimizin olutuudur. Ancak bilginin oluum yks gerekten
bu kadar basit olabilir mi? Eer zerinde biraz dnrsek, deneyimsel bilgimizin
son derece organize bir yapya sahip olduunu fark ederiz. Bir nesneye belli bir
zellik atfetme sonucu oluan bilginin, alg paralarnn bir araya gelmesi sonucu
oluamayacan sylemek olasdr. Tabamdaki elma yeil renklidir gibi bir
nermenin bilinmesi Descartesn mum rneini anmsarsak ncelikle bir eyi
(elma) nesne olarak alabilme ve bununla birlikte ona nitelik (yeil) atfedebilme
kapasitesine sahip olmay gerektirir. Bilisel adan bakldnda, be duyu ile dn-
yadan algsal veri alabilme yetenei ile bilgilenme yetilerini karmaklk dzeyi
asndan ayrmakta yarar bulunmaktadr. yle bir rnek dnelim: Diyelim ki
komada bulunan bir hasta gzlerini daha nceden grmedii bir odada ayor ve
yar baygn bir ekilde etrafa bakyor. Nesneleri tam olarak seemedii bu durum-
da, o kiinin be duyusu az ok alsa bile, etrafndaki nesneleri tanmlandrma
zorluu ekebileceini kafamzda canlandrabiliriz. rnein, o durumda bir zne
yeil uyarmn alsa bile, Tabakta yeil bir elma var gibi nermesel yapda bir
bilgiyi edinemeyebilir. Bu tr rnekler zerinden dnrsek, anlamann ve bil-
menin duyu verilerinin birikmesi ve ilintilendirilmesinden daha kark bir sre
dizisine karlk geldii sylenebilir. Biz insanlar bilgi edinirken duyu verilerini b-
yk oranda biimlendirir ve yaplandrrz. Deneyimciliin bilginin o tarafnn hak-
kn verip veremeyecei phelidir.
Humeun ve dier deneyimcilerin hakl olduu bir nokta, bilginin malzemesi-
nin (veya maddesinin) alg verileri yoluyla geldiidir. Ancak o ham maddeyi ile-
yecek olan bilisel mekanizma, ham maddeden ayr dnlmesi gereken bir ol-
gudur. Algsal verileri ileyen zihinsel mekanizma, bizim be duyu araclyla d-
ardan alabileceimiz bir ey deildir. Bu mekanizma, tm normal insanlarn do-
umla birlikte getirdikleri bir yap olmak zorundadr. O hlde, Kanta gre, Loc-
114
Epi st emol oj i
Kant, Kopernikin astronomi
alannda gerekletirdii
devrimi, bilgi ve varlk
konularnda
gerekletirdiini iddia eder.
yle ki: Kopernik, gk
cisimlerinin gzlemcinin
evresinde dndnden
yola kmak yerine,
gzlemcinin kendisini
dndrp gnei sabit
tutmay denemi ve daha
baarl bilimsel sonular
elde etmitir.
ken benzetmesi hataldr: Zihnimiz doum annda bir bo levha olamaz. Baka
bir deyile, zihnimiz organize edecei ham maddeyi dardan alabilir ancak orga-
nize eden zihinsel sistemin ileyi ilkeleri deneyimsel yollardan renilemez.
Kantn Ontolojisi: Bilisel Snrlarn Varlksal Sonular
Kantn fikirlerinin yalnzca epistemolojik adan nemli olduunu dnmek cid-
di bir hata olur. Onun Kopernik Devriminin nemli bir yn, varlk alannn ye-
niden tasarlanmasyla yani ontolojiyle ilgilidir. Daha doru bir deyile, Kantn bil-
giye ve dnyamzn yapsna ilikin syledii eyler, birbirinden kopuk konular
olarak alnamaz. Bu elbette son derece artc bir nermedir. Bilgi varla ba-
l bir kavramdr nk biz var olanlar bilmeye yneliriz. Varln veya dnya-
nn bilgiye bal olmas tam olarak ne demektir?
Kantn bu nemli fikrini iyi deerlendirebilmek iin, nesne kavram konusun-
da sahip olduumuz salam alkanlklarmz bir sreliine bir kenara brakp
farkl bir perspektiften bakmaya alalm. Biz bilisel adan snrl varlklarz. O
anlamda, hem duyu organlarmzn hem de aklmzn ilevlerine, trsel kstlama-
larmz ve snrlarmz erevesinde yaklamamz daha doru olur. rnein, eer
be yerine tr duyumuz olsayd, evremizdeki nesneler ok daha farkl grne-
bilirdi. Eer dokuz duyusu olan canllar olsaydk, bilgi dnyamz bambaka olur-
du ve nesneler de nitelik asndan tahminen bize daha zengin grnrd. Fakat
ilgin bir ekilde, biz genellikle snrl bilisellikte oduumuzu gzden karmaya
115
Yaamdan rnekler
Biz yaama genel olarak insan merkezli bir ekilde bakmaya eilimliyiz. Evcil hay-
vanlarn ayn bizim gibi sevdiklerini veya nefret ettiklerini dnrz. Dahas,
kpeimiz bir nesneye bakarken alglad eyin bizim algmzdan farkl olabilecei-
ni dnmeyiz. Elbette bir kpein alg sistemi insanlarnkinden ok farkl olmaya-
bilir ancak tartma kpeklerden sineklere veya yarasalara uzandnda durum da-
ha da ilgin bir hl alr. Bilimsel almalar sineklerin gzlerinin ve grsel alg alan-
larnn memelilerinkinden ok farkl olduunu ortaya koymaktadr. Yarasalarn ise,
ses dalgalarn kullanarak hi bir yere arpmadan uabilmeleri hep hayret uyand-
ran bir olgu olmutur. nsanlarn, kpeklerin, yarasalarn ve sineklerin evrelerini
bir ekilde temsil edebildikleri ve duyu organlar araclyla farkl ekillerde bilgi-
lendikleri aktr. Ancak bundan hareketle, nesnelerin her canl trne az ok ayn
ekilde grndn karamayz. Bu durum, Alman felsefeci Immanual Kantn
da farkettii gibi, bizi ilgin bir noktaya gtrr. Eer her canl tr belli snrlar ve
kapasiteler dhilinde gereklii alglyorsa, bizim dnyada algladmz eylerin al-
gsal snrlarmzdan ve zihinsel szgelerimizden gemeden nceki hllerini hi bi-
lemeyebiliriz. Belki nesneleri olduu gibi alglayabilen bir varlk olabilir, ama insan-
larn o trden kapasitelerinin olmad kesindir. Biz tersini dnmeye alk olsak
da, nesneleri bizim zihnimizin snrlar erevesinde grebilen ve duyabilen varlk-
larz. Be duyu sahibi olmamz az bir baar deildir ama tahminen, o kadar da
abartlmamas gerekir. Bu durum gndelik alglarmza ve alglarken grdklerimi-
ze daha farkl (yani felsefi) bir gzle bakmamza neden olabilir. Daldaki bir sereyi
izlerken kendimize yle sorular sorabiliriz: Bu ku, bana grnd hliyle deil
de, gerekten nedir?, Eer ben gereklii olduu gibi grebilen snrsz kapasitede
bir varlk olsaydm, bir sereye baknca ne grecektim?
nsanlar genellikle
biliselliklerinin son derece
snrl olduunu gzden
karma eilimindedir.
ve algsallmz mutlak bir durum gibi almaya eilimliyizdir. Nesne biz insanla-
ra nasl grnyorsa, aslnda da yledir trnden bir varsaymla dnyaya yakla-
rz. Ancak bir yandan da, gece gr yeteneimizin ve iitsel kapasitelerimizin me-
meli hayvanlar arasnda bile en stn dzeyde olmadn gayet iyi biliriz. Bu du-
rum, hem epistemolojik hem de ontolojik adan kritik bir noktaya iaret etmekte-
dir. Eer konu zerinde tutarl olmaya alrsak ve (Kant adan) biraz derin d-
nrsek, allm dncelerle elien yle bir sonuca varabiliriz: Snrlanm
olan yalnzca bilgimiz deil, ayn zamanda bize nesne olarak grnen eylerdir.
Bir dnce deneyi yaparak bu durumu daha iyi aklayabiliriz. Olaan dene-
yim asndan bakldnda biz boyutlu mekn ve bir boyutlu zaman (toplamda
drt boyutlu zaman-mekn) iinde var olan varlklarz. imdi, iki boyutlu mekn
ve bir boyutlu zaman iinde var olan varlklarn olduunu dnelim. Bu varlklar
iin, zaman tahminen bizimkine benzer bir ekilde akacak ancak yaadklar dn-
ya yaklak olarak dz bir kdn geometrik zelliklerine sahip olacakt. Eer bir
gn bir kre bu basit evrenin stnden girip altndan ksa, iindeki varlklar bu
olguyu nasl alglarlard? (Burada, krenin o iki boyutlu kat dnyann iinden ge-
ebildiini ve, ayrca, krenin o varlklar zerinde alglanabilir etkiler yaparak ge-
i yaptn varsayyoruz.) Elbette, boyutlu evrende yaayan o varlklarn alg-
ladklar ey bir kre olmayacakt nk algsal kapasiteleri bunun iin yetersiz ka-
lacakt. Onun yerine, olduka gizemli bir olay dizisi alglayacaklard: nce bir
nokta belirdi (kre dnyaya dokunuyor); ardndan nokta byyen bir daireye
dnt (krenin ilk yars iki boyutlu dzlemden gemeye balyor), ardndan
dairenin ap en geni lsne ulat (krenin tam yars gemi durumda), ar-
dndan dairenin ap klmeye balad ve bir nokta dzeyine gerileyerek ortadan
kayboldu (krenin dier yars da iki boyutlu dzlemden geiyor ve dier taraf-
tan kyor). Bu trden bir evrende yaayan varlklarn nesne olarak algladklar
her eyin onlarn bilisel snrlar tarafndan belirlenip ekillenmekte olduunu
syleyebiliriz. Dahas, bu varlklarn aslnda nesneleri olduu gibi deil de, arptl-
m, kstlanm ve onlarn snrlarna gre biimlenmi eyler olarak alglayp an-
ladklar da sylenebilir. Peki biz kendimizin bu varlklardan zde farkl olduu-
muzu dnme hakkna sahip miyiz?
Bu, tahminen daha nce hibirimizin sormay akl etmedii ok arpc bir so-
rudur. Kantn grne gre, bizim snrlanm varlklar olmamz yalnzca bilgi
konusunda deil varlk konusunda da nemli sonular olan bir olgudur. Kanta
gre, bize grnen dnya ve onun nesneleri bizim bilisel snrlarmz tarafndan
ekillenmi ve snrlanm olarak karmza kmak durumundadr. Ancak Kant
asndan bunun znel veya kiinin artlarna bal bir durum olmadn belirt-
memiz gerekiyor. Kantn kastettii, sonlu ve snrl her varlk trnn nesne
olarak ald eylerin o trn zihinsel zellikleri tarafndan belirlenmek durumun-
da olduudur. Elbette bizim bir tr olarak nesneyi bilisel yollardan snrlandr-
yor ve belirliyor olmamz, o nesneyi yaratyor olduumuz anlamna gelmez.
Kantn syledii yle anlalabilir: Eer hepimiz bebeklikten itibaren ve srekli
olarak pembe gzlkler takyor olsaydk, dnyann bize grnen nesneleri o yol-
la bilgisel adan snrlanm ve belirlenmi olurdu; ancak gzlk takma ile-
vinin nesneleri znel bir ekilde yarattn iddia etmezdik. Kantn da kastettii,
aslnda varlk alannn kendisi olarak (veya kendi iinde) var olduu, ancak bi-
zim onu olduu gibi anlayamayacamzdr. Kantn Kopernik Devrimini im-
di daha iyi aklayabiliriz. Kanta gre bizim zihnimizi nesnelere uydurarak alg-
ladmz ve anladmz fikri son derece yanltcdr. Tam tersine, eer bir nesne
116
Epi st emol oj i
Kant, her varlk trne gre
grnen dnyann, o varlk
trnn zihinsel zellikleri
tarafndan belirlendiini
savlar.
bize belli bir nesne olarak grnebilmise, bunun nedeni nesnenin bizim snrla-
rmza uygun hle gelmesidir. Bir nesne, diyelim, bana aa olarak grnrken
baka bir varla ki bu mutlaka dnya zerinde yaayan bir varlk olmayabilir
ok daha farkl bir ekilde grnebilir.
Kantn varlk konusunda Kopernik devrimini savunmasnn anlam tam olarak nedir?
Eer Kant bizim nesnelere deil, nesnelerin bize uymas gerektiini sylyorsa, bu ner-
me, aalarn ve gezegenlerin var olmalar iin insanlara gereksinim duyduklar gibi tuhaf
bir anlama gelmez mi? Kantn bu nitede incelediimiz fikirleri nda bu soruyu yant-
lamaya aln.
Sentetik A Priori Olanakl mdr?
Kantn fikirlerini aklamaya devam etmeden nce, epistemolojik adan nem ta-
yan baz tanmlar sunalm. Sz konusu tanmlara yer vermemizin amac, bilginin
deneyime ait olan ve olmayan ksmlarn daha kesin izgilerle ayrmak ve byle-
ce usuluun temel tezlerini daha iyi anlayabilmektir.
Kant ncelikle analitik ve sentetik cmleler arasnda bir ayrm olduunu sy-
ler. Analitik cmlelerde, cmlenin yklemi znede zaten var olan bilgilere yeni bil-
gi katmaz. Siyah kediler siyahtr ve Bekrlar evli olmayan insanlardr analitik
cmlelerdir nk bu cmlelerin zneleri (siyah kediler ve bekrlar) o cmle-
lerin yklem blmnde ierilen tm bilgileri zaten ierirler. Elbette yukarda ver-
diimiz iki tip analitik cmle ayn statde deildir. Siyah kediler siyahtr gibi ana-
litik cmleler ierii tmyle bo olan tekrarlama cmleleridir. Oysa Bekrlar ev-
li olmayan insanlardr gibi analitik cmleler kavramlar tanmlama ilevi grdk-
leri iin belli bir neme sahiptir. Her iki cmle tipinin ortak noktas ise, dnyaya
ilikin yeni gzlemsel bilgi iermemeleridir. Analitik cmlelerden farkl olarak sen-
tetik cmlelerin yklemleri znede ierilen bilginin tesine geer. Tahmin edilece-
i gibi, gnlk dilde kullandmz cmlelerin ou analitik deil sentetiktir.
nmde duran kedi siyah renklidir nermesi sentetiktir nk siyah zellii
genel olarak dnrsek nmde duran kedi kavramnn iinde bulunmaz.
Baka bir deyile, u an nmde bulunan kediye ilikin hibir ey bilmeyen bir ki-
i, nmde duran kedi kavramndan hareketle o kedinin siyah renkli olduu id-
diasnn doru mu yoksa yanl m olduunu karamaz. Aslnda, Tm siyah ke-
diler siyahtr analitik nermesinin doruluunu test edebilmemiz iin siyah ke-
limesinin anlamn bile bilmeye gerek yoktur. X zellii olan tm Y nesneleri
Xtir tipi nermeler cmle yaps itibaryla zorunlu olarak dorudur. O hlde,
zetlersek, sentetik cmleler bizim dnyaya ilikin bilgimizi geniletirler; analitik
cmleler ise ya ieriksel olarak boturlar ya da kavramlar aras ilikileri ortaya ko-
yarlar. Baka bir deyile, deneyimsel olarak yeni bilgi tamazlar.
Epistemolojik adan nemli bir baka ayrm da a priori ve a posteriori ayrm-
dr. Analitik-sentetik ifti cmlelerin yapsn ilgilendirir; a priori ve a posteriori ay-
rm ise bilginin edinilme tarzna ilikindir. A priori bilgi evrensel olarak dorudur
ancak tek tek deneyimler yoluyla kazanlamaz. Buna karn, a posteriori bilginin
kazanlmas iin somut deneyim paralar gerekir. Gzlemsel bilgilerimizin tm a
posteriori dir. Bu bir erik aacdr nermesinin doruluunu saptayabilmem iin
gzlem yapmam gerekir. Peki 2+3=5 nermesi iin ne diyebiliriz? Matematie ait
nermeler nasl doru stats kazanr? Biz o tr nermelerin doruluunu gzlem
yoluyla m saptarz? Eer bir kii 2+3n toplamnn 5 ettiini gstermek iin, nce
elmalar sonra da (emin olmak iin) armutlar masa zerinde yan yana koymak ve
117
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Analitik-sentetik ayrm,
cmle yaps ile ilgilidir.
Analitik cmleler dnyaya
ilikin yeni gzlemsel bilgi
iermezken, sentetik
cmleler yklemleri znede
ierilen bilgilerin tesine
geen cmlelerdir.
A priori - a posteriori ayrm
bilginin nasl edinildii ile
ilgilidir. Bu iki deyim Latince
olup, a priori deneyimi
nceleyen, a posteriori
deneyimle gelen
anlamlarnda kullanlr.
nesnelerin toplamna bakmak gibi bir ynteme bavurursa, bu tr bir kant yn-
temi bize ocuka ve gln gelecektir. Neden? nk aritmetiksel bilginin do-
ruluunun belirlenmesinin tek tek deneyimle ilgisinin olmad ve matematiksel
gerekliin farkl bir yap ierdii ynnde gl bir sezgimiz vardr. Benzer ey-
ler Bir noktadan birbirine dik en fazla doru izilebilir ve Her fiziksel olayn
bir sebebi vardr tr nermeler iin de geerlidir. Bu eit bilgiler iin de a prio-
ri nitelemesi kullanlabilir.
Bu ayrmlarn ne ie yarayaca veya ayrmlarn ne lde birbirinden ayr ol-
duu ilk bata aka grnmeyebilir. ncelikle belirtmemiz gereken nokta udur:
Her ne kadar analitik kavram a priori ye, sentetik kavram da a posteriori
ye ok benzese de, bunlar btnyle ayn kavramlar deillerdir. Yukarda da ak-
ladmz gibi, analitik cmleleri deneyim boyutunda yeni bilgi iermeyen ner-
me olarak, a priori yi ise (zellikle Kant adan) evrensel ve kesin nitelikteki
bilgi tr olarak tanmlayabiliriz. Doal olarak, bu iki kavram birbirinden olduk-
a farkl yapdadr. Peki bu ayrmlarn felsefi ilevi nedir? Kantn bu kavramlar
kullanmasndaki asl ama, Humeun bilginin yalnzca iki eidinin olduu ynn-
deki argmanna kar kabilmektir. Kantn bunu tam olarak nasl yaptn anla-
mak iin, yukarda sunduumuz drt kavramn aralarnda ne tr bileimler olutu-
rabileceini bir tablo zerinde gsterelim:
Bu tablodaki bileimleri ksaca inceleyelim. Analitik a priori nermeler (rne-
in, mantk) ve sentetik a posteriori nermeler (rnein, sradan algsal bilgi) Hu-
meun olanakl olduunu dnd iki bilgi tipine karlk gelmektedir. Bunlar-
dan birinci tr, mutlak bir ekilde doru olan nermelerdir ancak bizim gzlemle-
yebildiimiz dnyaya ilikin deneyimsel bilgi vermezler. kinci tr ise dnyaya da-
ir gzlemsel bilgiler tarlar; fakat bunlar, doal olarak, evrensel veya kesin nitelik
tamazlar. Baka bir deyile, analitik a priori nermeler zorunlu ve bo bir tarz-
da doruyken, sentetik a posteriori nermelerin bilgisi bizim iin her zaman kesin-
likten uzaktr. Humecu bir adan bakarsak, insan bilgisinin genel grnm bu
ekildedir. Bilgi ya basit bir ekilde deneyimseldir ya da manta aittir. imdi dier
iki olas bileimi inceleyelim. Kant, analitik a posteriori nin olanaksz bir bileim
olduunu syler. Bunun nedeni analitik cmlelerin doruluk deerlerinin tikel de-
118
Epi st emol oj i
CMLE
YAPISI
BLG-DENEYM
LKS
Analitik
Sentetik
a posteriori a priori
Olanakl
deildir
Olanakldr
Olanakldr
Tartmaya
aktr
ekil 6.1
neyimlere bal olmakszn belirlenmesidir. rnein, mantkta kullanlan bo ifa-
delerin doruluunun tek tek deneyim paralaryla (a posteriori unsurlarla) bir il-
gisinin olmad bellidir. Yani analitik ve a posteriori kavramlar anlaml bir e-
kilde bir araya gelemezler. Bylece, geriye tartlacak yalnzca bir olas bileen
kalmaktadr. Bu da bizi Kantn kritik epistemolojik sorusuna gtrr: Deneyimci-
lerin kabul ettii iki bilgi trne ek olarak sentetik a priori de olanakl mdr? Ba-
ka bir deyile, hem doruluu kesin ve evrensel olan hem de bilgi ierii bo ol-
mayan bir nerme tipi var mdr? Kanta gre, metafizik bilginin olanakll bu tip
nermelerin varlna baldr.
Hangi nermeler sentetik a priori tr iinde yer alr? Kantn artc iddias
aritmetik ve geometrinin sentetik a priori olduudur. Bu artcdr nk pek ok
kii normalde aritmetik ve geometrinin analitik a priori olacan dnmeye ei-
limlidir. rnein, 2+3=5 nermesinin analitik olduuna inanmamzn esas bir ne-
deni 5 kavramnn 2+3 kavram tarafndan ierildiini dnmemizdir. Ayrca
eer 2+3=5 sentetik ise, bu durum 2+3n 5 kavramn iermediini gsterir.
Ancak bu nasl olanakldr?
Kanta gre 2, + ve 3 kavramlarnn bir araya getirilmesi ile 5 kavram e-
lenik deildir. Bu fikri daha iyi anlayabilmek iin baka bir aritmetik eitlii gz
nne alalm: 2+3=4+1. Bu eitlikte 2+3 kavram 4+1 kavramn ierir mi? Bu
sorunun yant hayr gibi grnmektedir. ki art kavramsal olarak Drt ar-
t birden olduka farkl bir dnceyi dile getirir. O hlde, eer Kant haklysa, arit-
metik (ve geometrik) nermeler sentetik a prioridir. Benzer ekilde, dorudan
gzlemin tesine gemeyi gerektiren Her doal olgunun doal bir nedeni vardr
tr metafizik nermeler de sentetik a priori niteliktedir.
Bu tr nermeleri ilgin ve nemli klan noktay ak bir ekilde belirtmekte ya-
rar var. A priori nermeler tek tek olgulardan ziyade genel geerlii olan ilkelerle
ilgilidir. Sentetik nermeler ise bilgimize katk yapan, yalnzca kavram zmle-
mesinin tesine gemeyi gerekli klan cmlelere karlk gelirler. Kanta gre, bu
iki trn bileiminden oluan sentetik a priori nermeler, tikel deneyimlerin ieri-
ine deil yapsna veya biimine ilikin bilgi tar. Bahemdeki gller sardr gi-
bi sentetik a posteriori nermelerden farkl olarak genin i alarnn toplam
180 derecedir veya Her olgunun bir nedeni vardr gibi sentetik a priori nerme-
ler, deneyimlediimiz dnyann oluumsal yapsna ilikin bilgi ierirler. Baka bir
deyile, deneyimlediimiz dnyann ontolojik yaps o ekildedir ki yukarda sra-
ladmz aritmetik, geometrik ve metafizik nermeler dorudur.
Bu yzden, Kantn grne gre, sentetik a priori nermeler hem bo bir
mantksal yargdan ibaret deildir hem de evrensel ve kesin bir ekilde dorudur.
Ancak buradaki evrensel ve kesin kavramlarnn insana gre olduunu vurgu-
lamalyz (ki boyutlu mekndan geen kre rneini anmsayalm.). Farkl varlk
trlerinin sentetik a priori nermeleri tahminen farkl metafizik ilkeler ierecekti.
Bu anlamda sentetik a priori her bilisel varlk tr iin farkl biimlerde ortaya -
kacaktr. Bizim sentetik a priori nermelerimiz veya ilkelerimiz bizim algladmz
dnyay ve bizim bilisel normlarmz belirler.
Kantn Kopernik devriminin asl anlam da budur. Eer bu gr doruysa,
Humeun deneyimciliine ve pheciliine de bir yant verilmi olur. Bilgimiz gz-
lem ve mantk ile snrlanm deildir. nc bir bilgi tipi yani dnyaya dair me-
tafiziksel bilgi olanakldr. Ancak Kantn metafiziksel bilgiden anlad geleneksel
metafiziksel bilgiden ok farkl bir ekilde bizden bamsz tzsel yaplarn bilgisi
deil, dardan gelen duyusal ham maddeye zihnin ekil verme yollarnn evrensel
119
Sentetik a priori, dier olas
bileimler iinde en ilgin ve
felsefi adan en nemli
olandr.
yapsnn anlalmasdr. nsan akl bunu kendi olanaklarn irdeleme yoluyla ba-
arma yeteneine sahiptir. O yzden, Kantn felsefesine bu niteliinden dolay za-
man zaman eletirel veya irdelemesel felsefe ad da verilir. Bu gr eletirel/irde-
lemesel yapdadr nk deneyimcilikten farkl olarak gzlemsel bilginin yaplan-
ma srelerine ve bilginin zihinsel koullarna zel bir nem vermektedir. Bu ba-
lamda, usularn bilginin oluumunda akln ok zel bir ilevi olduu dnce-
sinin tipik bir rneini veya uygulamasn Kantta bulmamz mmkndr.
Kantn Kavram Kavram ve Usuluk
imdi, bu bilgilerin ve irdelemelerin nda usulua ilikin baz genel saptama-
larda bulunalm. Platondan balayarak, usu eilimleri olan dnrler her zaman
bilginin algsal malzemesi (duyu verileri) ile bilginin norm sunan ve biimlendi-
ren temel unsurlarn ayrma eiliminde olmulardr. Platon-Aristoteles felsefesin-
de tmellerin hem nesnelerin ekillenmesinde hem de onlarn bilinmesinde nasl
kritik bir rol oynadn daha nce sergilemitik. Bu yaklam Kantn felsefesinde
de gzlemleyebiliriz. Kantn usu grne gre, bilginin olumas iin dardan
duyusal malzeme alnmas yetmez. Bu malzemenin kavramsal olarak ekillendi-
rilmesi veya anlamlandrlmas gerekir.
Kavramlarmzn byk bir ksmn yaarken reniriz. Vine, mavi, veya
cmert gibi kavramlarn doum annda zihnimizde olduunu dnmek sama
olur. Bu dnceye usular da genel olarak katlacaktr. Ancak deneyimciler tm
kavramlarn deneyim yoluyla geldiine inanrken, usular baz zel kavramlarn
(veya balamna gre, baz zel idealarn ya da kapasitelerin) deneyim yoluyla ka-
zanlamayacana inanrlar. Daha genel olarak ifade edersek, duyusal malzemenin
belli kavramlara veya kategorilere sokularak biimlendirilmesi yetisi doutan ge-
tirdiimiz yeteneklerdir. rnein, nedensellik ilikisi, Humeun da farkettii gibi,
alglanabilecek bir olgu deildir. Alglanabilecek olan, yalnzca dzenli bir ekil-
de tekrarlanan olgulardr (rnek: elimi atee her uzatmamda, yanma hissi duy-
mam). Fakat Kanta gre nedensellik tek tek deneyimler yoluyla edinilebilecek
(baka bir deyile, a posteriori) bir kavram deildir. Neden, sentetik a priori bir
kavramdr. Yani, mavi gibi renilmi kavramlardan farkl olarak, sradan dene-
yimin olanakl olmasn salayan dzenleyici bir normdur. Bu dnce yle de
ifade edilebilir: Biz insanlar dnyay nedensel bir dzende alglamak zorundayz.
Algladmz dnya bize nedensel bir yapda grnr, nk nedensellik insan
aklnn evrensel kategorilerinden biridir. Epistemolojide Kopernik devriminin bir
baka ifadesi de budur.
Kantn ad usular arasnda yer alr. Ancak bu kitapta incelediimiz gibi, usularn nem-
li bir blm (rnein; Platon, Aristoteles, Descartes) ayn zamanda metafizik alannda da
fikir retmi insanlardr. Bu anlamda, Kantn metafizik kart bir dnr olarak orta-
ya kmasnda kafa kartrc bir yn bulunmaktadr. Kantn usuluu da geleneksel me-
tafiziin snrlar iinde bir perspektif olarak grlemez mi? Bu ilgin ve kark tabloyu
daha ak hle getirmeye aln.
120
Epi st emol oj i
Usular her kavramn
deneyim yoluyla kazanld
fikrine kar karlar.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
USULUK-DENEYMCLK TARTIMASI ZERNE
Bu nitede, zellikle Kantn felsefesi zerinde younlaarak, usuluun en temel
tezini zsel olarak inceledik. Usular bilgimizin biricik kaynann alglar olamaya-
can savlarlar. Daha ak olarak, bilginin olanakl olabilmesinin temel koulunun
akln doutan getirdii belli kapasiteler veya kavramlarn varl olduunu ne
srerler. Yukarda da akladmz gibi, nemli bir anlamda, her kavram dzen-
leyici ve ekillendirici bir ileve sahiptir. Ancak usulara gre; her kavram veya
kategori ayn nitelikte deildir. Usular asndan, deneyimciliin en byk eksik-
lii alg verilerinin karmak dnya bilgisine nasl dntn tatmin edici bir e-
kilde aklayamayacak olmasdr. Hume gibi deneyimciler doal olarak bu fikre
kar kacak ve Kant gibi metafizikilerin gerekelendirilmesi olanaksz tasarmlar
icat ettiini syleyecektir.
Bilginin kaynaklarna ve yapsna ilikin bu tartma gnmzde de trl biim-
lerde srmektedir. Deneyimci dnrler srekli olarak bilginin temeline alg ve-
rilerini veya deneyimi yerletirirken, usular bu felsefi tablonun yetersizliklerine
iaret etmektedirler. O yzden, bu epistemolojik tartmann felsefe tarihinin tozlu
arivinde kaldn dnmek hata olur.
121
122
Epi st emol oj i
Usuluun genel bir tanmn yapabilmek ve
usuluun aklclk kavramndan nasl farkl
olduunu aklayabilmek.
nsanlarn sahip olabilecei bilgilerin deneyime
dayanmas gerektiini savlayan deneyimciliin
aksine usuluk, bilginin olanakl olmasnn ak-
lamasn deneyimin veya algnn tesinde arar.
Usuluk grnn ana tezi, insan aklnn bilgi-
nin olumasnda ok merkezcil ve oluturucu bir
ilevi olduudur. Usular, deneyimcilerden fark-
l olarak, bilginin ortaya kmasnn yalnzca alg
verilerinin zneye ulamas ile aklanamayaca-
na inanrlar. z Trke bir deyim olan usu-
luk, aklc olma kavramn artrd iin ka-
fa kartrc bir yn iermektedir. Potansiyel ka-
rklklar nlemek iin aradaki fark u ekilde
ifade edilebilir: Gndelik dile de ait bir kavram
olan aklclk yaamda akl ve mantn kullan-
mna nem veya arlk verme tavrna iaret eder.
te yandan, usuluk felsefi bir grn addr
ve deneyimciliin rakibi olan gr olarak bilinir.
Usuluun Eski Yunan dnemindeki ilk savunu-
cularnn bu grn kuramsal zeminini nasl
hazrladn aklayabilmek.
Deneyimcilik gibi usuluk grnn de kkleri
Eski Yunana uzanr. Eski Yunan felsefecileri
akl kavramnn karl olarak nous deyimini
kullanmlardr. Modern kullanmlardan farkl
olarak, Yunan felsefeciler nousu znel bir ka-
pasite olmann tesinde evrensel bir g veya il-
ke olarak da almlardr. rnein, baz Yunan
dnrlere gre nous hem evrenin dzeninin
ardnda yatan ilke hem de insanlarn aklc d-
nebilmesini olanakl klan yetinin addr. Ayrca
baz Yunan felsefeciler insann bedeninden fark-
l olarak, insan aklnn nous ieren boyutunun
lmsz olduunu, yani evrensel akl iinde
yer aldn dnmlerdir. Bu felsefeciler nous
ile alglar arasnda bir ayrm yapmlar ve alg
yetisinin kavrama yetisinden kkten bir ekilde
farkl olduunu ne srmlerdir. Bu nemli fik-
rin hem eski hem de ada felsefeciler iin ge-
erli olduunu belirtmemiz gerekiyor. Bir rnek
vermek gerekirse; Platonun idealar kuram, akl
ve alg yetilerinin salad bilgilerin son derece
farkl olduu dncesine dayanr.
Descartesn fikirlerinin usuluk asndan ne-
den nemli olduunu aklayabilmek.
nl Dnyorum, o hlde varm cmlesini
Descartes, pheci irdelemelerinin sonunda p-
helenilemeyecek bir bilgi paras bulmas zeri-
ne sylemitir. Descartesa gre bir insan bir be-
dene sahip olduundan veya 2+2=4 gibi bir eit-
likten bile phelenebilir ancak u anda dn-
mekte (veya phelenmekte olan) birisi var gi-
bi bir nermeden phe duyamaz. Bu kesin bil-
giden hareketle Descartes, nce Tanr ideas gi-
bi baz idealarn nedeninin bir insann sonlu zih-
ni olamayacan savlar ve Tanrnn var olmas
gerektiini belirtir. Ardndan da Tanrnn bizim
dnya bilgimiz konusunda sistematik bir ekilde
yanlmamza izin veremeyeceini syler. Descar-
tesn bu phecilik kart yantn verirken nasl
yalnzca akln kullandna dikkat etmemiz ge-
rekiyor. Her usu gibi Descartes da akln bize
salayaca bilgileri alglardan gelen bilgilere
yelemektedir. Ayrca Descartes mum rneini
kullanarak, deimekte olan bir nesnenin tek ve
belli bir nesne olduunu kavramamzn alglar
araclyla deil akl yoluyla olabileceini ne
srer. Onun sunduu argman, eer doruysa,
deneyimciliin nemli bir zayfln ortaya koyar.
En byk usu dnrlerden Kantn ontoloji
ve epistemoloji alanlarnda gerekletirdii ku-
ramsal devrimin ayrntlarn aklayabilmek.
Kant, Hume gibi deneyimcilerin metafizik kart
durularn ve deneyimcilerin algsal verilere ver-
dikleri nemi paylar. Bu anlamda, Kant, Platon
veya Descartes gibi bir metafiziki deildir. An-
cak Kantn deneyimcilere kar kt nokta, de-
neyimcilerin bilginin oluumunu aklarken be
duyudan gelen alg verilerine younlamalar ve
bilginin insan zihni tarafndan nasl organize edil-
dii konusuyla fazlaca ilgilenmemeleridir. Kantn
geleneksel metafizikilere ynelttii eletiriler
konusuna dnersek: Pek ok metafiziki, nesne-
ler dnyasnn zihinden bamsz bir ekilde var
olduunu ve znelerin edilgen bir ekilde ger-
eklii zihinsel olarak temsil etmeye altklarn
dnr. Ancak bizim gibi bilisellii snrl olan
varlklarn alglad ve kavrad nesnelerin de
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
123
bizim anlama filtrelerimizden gemi, yani snr-
landrlm ve belirlenmi nesneler olaca kesin-
dir. O yzden Kant felsefede bir tr Kopernik
devrimi yaparak, bizim nesnel olarak var oldu-
unu dndmz nesnelerin aslnda bize g-
re belirlenmi eyler olduunu ileri srer. rne-
in, bizim tavan olarak algladmz bir nes-
nenin bize grnme srelerinin algsal yetenek-
lerimiz tarafndan belirlendii aktr. Bu durum,
bizim dnyada algladmz nesnelerin zihinden
tamamen bamsz olmadn gsterir.
Kantn sentetik a priori kavramn nermesinin
nedeni, onun yalnzca algsal ve yalnzca man-
tksal (biimsel) bilginin dnda kalan bir bilgi
trnn var olduunu gstermeye almasn-
dandr. Baka bir deyile Kant, Humeun dene-
yimciliinin bir eletirisini sunmaktadr. Eer biz
algsal (rnein, Orada bir kaplumbaa gryo-
rum) ve mantksal (rnein, Bir ey ya vardr
ya da yoktur) bilginin dna kamyorsak, bu
bizim aslnda hayvanlardan ok da farkl olmad-
mz anlama gelir. Ancak sezgilerimiz, insann
aklsal yeteneklerinin bunun tesine getii y-
nndedir. rnein, Humea gre dnyann se-
bep-sonusal bir yapsnn olduunu bilemeyiz.
Kant ise, deneyimcilerin aksine, insan aklnn al-
gsal boyutun tesinde bilgilenebileceine inan-
maktadr. Sentetik a priori cmlelerinin olanakl
olmas u anlama gelir: Baz nermeler (ve bilgi
trleri) hem evrensel olarak dorudur hem de
bu evrenselliin nedeni mantksal ilikiler (yani,
bo ierikler) deildir. Baka bir deyile, Her
olayn bir nedeni vardr tr genel ilkeler insan-
larn bilisel kapasitelerinin uygun olmas nede-
niyle bilebilecei nermelerdir.
Usu grn genel bir felsefi deerlendirmesini
yapabilmek.
Kantn felsefesinde de aka grdmz gibi,
usu dnrler bilgimizin tek kaynann alglar
olamayacan ne srerler. Usulua gre, bilgi-
nin olanakl olabilmesi iin, akln sahip olduu
kapasitere ve kavramlara da gereksinim bulun-
maktadr. Ksaca ifade edersek, deneyimciler alg
yoluyla kazanlan bilgilerin oluumunu akla-
makta baarsz olmulardr. Bunun temel nede-
ni, usu felsefecilere gre, deneyimcilerin kuram
retirken dikkatlerini ounlukla basit algsal ve-
rilere odaklamalar ve algsal verileri organize
eden yap ve srelere yeteri kadar ilgi gsterme-
meleridir.
5
A M A
124
Epi st emol oj i
1. Aadaki cmlelerden hangisi usuluk grnn
temel tezini en iyi biimde ifade eder?
a. nsan bilgisinin temel kayna alg yoluyla edin-
diimiz bilgi paralardr.
b. Bilginin oluumu erevesinde akl temel ve be-
lirleyici bir rol oynar.
c. Bilginin oluumunda en temel ve belirleyici un-
sur mantktr.
d. Doruluundan emin olabileceimiz tek bilgi
Tanrnn var olduudur.
e. Doruluundan emin olabileceimiz tek bilgi
alglarn yanltc olduudur.
2. Aklc olmak ile usu olmak kavramlar arasn-
daki temel fark nedir?
a. Aklc olmak mantkl ve gerekeli dnme
yeteneiyle ilgilidir; usu olmak ise bilginin
oluumunda deneyime nem veren felsefi gr-
benimseme anlamna gelir.
b. Aklc olmak felsefi bir gr olarak deneyim-
ciliin tersi olan perspektifi benimseme anlam-
na gelir; usu olmak ise mantkl ve gerekeli
dnme yeteneiyle ilgilidir.
c. Aklc olmak mantkl ve gerekeli dnme
yeteneiyle ilgilidir; usu olmak ise felsefi bir
gr olarak deneyimciliin tersi olan perspek-
tifi benimseme anlamna gelir.
d. Aklc olmak bilginin oluumunda deneyime
nem veren felsefi gr benimseme anlamna
gelir; usu olmak ise felsefi bir gr olarak
deneyimciliin tersi olan perspektifi benimseme
anlamna gelir.
e. Aklc olmak gerekeli dnme yeteneiyle
ilgilidir; usu olmak ise bilginin oluumunda
mantksal tutarlla nem veren felsefi gr
3. Eski Yunan dnrlerinin nous (akl) kavramna ge-
nel yaklamlar iin aadakilerden hangisi sylenebilir?
a. Eski Yunan felsefecileri genellikle nous kavra-
myla deneyim kavramn elenik almlardr.
b. Eski Yunan felsefecileri genellikle nous kavra-
myla alg kavramn elenik almlardr.
c. Eski Yunan felsefecileri genellikle nous kavra-
myla tz kavramn elenik almlardr.
d. Eski Yunan felsefecileri genellikle nous kavra-
mnn mantk kavramna ncelii olduunu
dnmslerdir.
e. Eski Yunan felsefecileri genellikle nous kavra-
m ile alg kavramn ayr tutmulardr.
4. Descartesn fiziksel nesnelerin var olduunu kant-
lamak iin izledii yntem aadakilerden hangisidir?
a. Descartes Dnyorum, o hlde varm fikrin-
den hareketle, zihinsel bir durum olan Tanr ide-
amzn kaynann gerekten Tanr olduunu
savlamakta ve ardndan da nesneleri alglama
srelerimiz srasnda Tanrnn bizi yanltmaya-
can ne srmektedir.
b. Descartes zihinsel durumlarmzn fiziksel nes-
neleri temsil edebildikleri gereinden hareket-
le, fiziksel nesnelere ilikin idealarmzn ger-
eklii doru bir ekilde yanstmas gerektii so-
nucuna varmaktadr.
c. Descartes fiziksel nesnelerin, fiziksel nesnelere
ilikin idealarmzn olumasna neden olduklar
ve bu nedensellik ilikisinin gvenilir bir iliki
olduu gereinden hareketle, sz konusu ide-
alarn gereklii doru bir ekilde yanstmas
gerektii sonucuna varmaktadr.
d. Descartes Dnyorum, o hlde varm fikrin-
den hareketle, fiziksel nesnelerin dnlebilir
olduunu savlamakta, ve buradan da Tanrnn
fiziksel nesnelere ilikin idealarmzn olumas-
na neden olduklar sonucuna varmaktadr.
e. Descartes Dnyorum, o hlde varm fikrin-
den hareketle, idealarmzn dnlebilir oldu-
unu savlamakta ve buradan da Tanrnn fizik-
sel nesnelere ilikin idealarmzn doru olmas-
n salad sonucuna varmaktadr.
Kendimizi Snayalm
125
5. Descartesn yanmakta olan mum rneinden -
karmamz beklenen sonu Descartesa gre aadaki-
lerden hangisidir?
a. Gzlem srasnda alglarmz bize deien bir nes-
nenin bilgilerini tarken, aklmz bize bu deiim-
lerin gelecekte de devam edecei bilgisini verir.
b. Gzlem srasnda alglarmz bize gzlem sra-
snda deimeyen bir nesnenin bilgilerini tasa
da, aklmz bize mum gibi bir nesnenin deiim
geirebilecei bilgisini verir.
c. Aklmz bize deiimin gerek olmadn syle-
se de, gzlem srasnda alglarmzdan gelen bil-
gi deiimin devam ettii bilgisini verir.
d. Aklmz bize srekli deiimin gerekletii bil-
gilerini tasa da, tek ve ayn nesneyi alglamaya
devam etmekte olduumuz bilgisini akl deil
alglar verir.
e. Alglarmz bize srekli deiimin gerekletii
bilgilerini tasa da, tek ve ayn nesneyi algla-
maya devam etmekte olduumuz bilgisini alg-
lar deil akl verir.
6. Aadakilerden hangisi Kantn savunduu bir g-
r deildir?
a. Hume, Deneyime bavurmakszn metafizik bil-
gi edinilebilir eklinde ifade edilebilecek olan
gre kar kmakta hakldr.
b. Fiziksel dnyada zorunlu kanunlar egemen olsa
da, ahlakn olanakl olmas insanlarn iradeleri-
nin zgr olmasn gerektirir.
c. nsanlar dnyay alglama ve anlama srelerin-
de etken deil edilgen bir yap sergiler.
d. Deneyimciler bilgi kavramn incelerken, dikkatle-
rini esas olarak deneyim yoluyla gelen algsal veri-
lere odaklamakla nemli bir hata yapmlardr.
e. Bize grnen dnya, bizim kendi bilisel snrla-
rmz tarafndan belirlenmi ve kstlanm bir
dnyadr.
7. Kantn bir tr Kopernik devrimi gerekletirdiini
sylemek ne anlama gelmektedir?
a. nsan zihni metafizik boyutu kavrama yeteneine
sahiptir; buna karn, insann kendisine grnen
dnyay kesin bir ekilde bilmesi olanakszdr.
b. nsan zihni kendisini zihinden bamsz bir e-
kilde var olan eylere uyarlamaya ve onlar ol-
duklar gibi anlamaya almaz; tersine, insan
metafizik gereklii bilisellii yoluyla var eder.
c. nsann alglad ve anlad eyler insan bili-
selliine ve snrlarna uygun hale gelmi nesne-
ler deillerdir; tersine, insan zihni kendisini zi-
hinden bamsz bir ekilde var olan eylere
uyarlamaya ve onlar olduklar gibi anlamaya
ynelir.
d. nsan zihni kendisini zihinden bamsz bir ekil-
de var olan eylere uyarlamaya ve onlar olduk-
lar gibi anlamaya almaz; tersine, insann alg-
lad ve anlad eyler zaten insan biliselliine
ve snrlarna uygun hle gelmi nesnelerdir.
e. nsan zihni kendisini zihinden bamsz bir e-
duklar gibi anlamaya almaz; tersine, insann
bilisellii metafizik gereklii deitirme ve d-
ntrme gcyle donatlmtr.
8. Aadakilerden hangisi sentetik a priori bir
nermedir?
a. Dnya, gne etrafnda dnen bir gezegendir.
b. Fiziksel evrende gerekleen her olayn bir se-
bebi vardr.
c. Btn slak nesneler slaktr.
d. Su molekl hidrojen ve oksijen atomlarn ierir.
e. Matematik fizikten daha nemli bir aratrma
alandr.
126
Epi st emol oj i
9. Aadakilerden hangisi Kantn deneyimcilik gr-
ne ynelttii bir eletiri deildir?
a. Deneyimciler tm kavramlarn deneyim yoluyla
kazanlabileceini dnmlerdir.
b. Deneyimciler insan zihninin bilgiyi organize
edebilme yeteneini byk lde grmezden
gelmilerdir.
c. Deneyimciler sentetik a priori bilginin olanakl
olabileceini kavrayamamlardr.
d. Deneyimciler bilginin oluumunun basit algsal
verilerin birikmesi veya birbiriyle ilintilenmesi
sonucu gerekleebileceini varsaymlardr.
e. Deneyimciler bilginin oluumunda zihnin orga-
nize edebilme yeteneini farketseler de, bilginin
esas malzemesi olan algsal verilerin nemini
byk oranda grmezlikten gelmilerdir.
10. Kantn sentetik a priori kavram zerinde ok faz-
la durmasnn nedeni aadakilerden hangisidir?
a. Metafizik bilginin dnda bir bilgi trnn ola-
nakl olup olmamas sentetik a priori bilginin
olanakl olmasna baldr.
b. Gzlemsel bilgi ve mantk bilgisinin dnda bir
bilgi trnn olanakl olup olmamas sentetik a
priori bilginin olanakl olmasna baldr.
c. nsanlarn be duyu araclyla dnyadan veri
alabilmelerinin olanakl olup olmamas sentetik
a priori bilginin olanakl olmasna baldr.
d. nsanlarn grnen dnyann tesine ilikin
bilgi edinmelerinin olanakl olup olmamas sen-
tetik a priori bilginin olanakl olmasna baldr.
e. nsanlarn nesnelerdeki birincil niteliklere ilikin
a. Genel Olarak Sintetik ve Analitik Yarglar Arasndaki
Fark zerine
Metafizik bilgi sadece a priori yarglar iermelidir; onun
kaynaklarna zg olan, bunu byle gerektirir. Yarglar
hangi kaynaktan gelirlerse gelsinler ya da mantksal bi-
imleri bakmndan nasl olurlarsa olsunlar, ierik bak-
mndan aralarnda fark vardr; bu ierik sayesinde ya
srf aklaycdrlar ve bilginin ieriine hibir ey ek-
lemezler, ya da genileticidirler ve eldeki bilgiyi artrr-
lar; birincilere analitik, ikincilere ise sintetik yarglar
ad verilebilir.
Analitik yarglar yklemde, znenin kavramnda zaten
var olan, ama pek o kadar ak ve bilinli dnlme-
mi olandan baka hibir ey sylemezler. Btn nes-
neler yer kaplar dediimde, nesne kavramn hibir e-
kilde geniletmi olmam, sadece zm olurum; n-
k yer kaplama o yargdan nce, aka sylenmese bi-
le, gerekte o kavramda zaten dnlmt; o halde
bu yarg analitiktir. Buna karlk baz nesneler ardr
nermesi, genel olarak cisim kavramnda gerekten d-
nlmeyen bir eyi ykleminde ierir; dolaysyla be-
nim kavramma bir ey ekleyerek bilgimi artrr; o hal-
de sintetik yarg olarak adlandrlmaldr.
b. Tm Analitik Yarglarn Ortak lkesi elime lkesidir.
Btn analitik yarglar tamamyla elime ilkesine da-
yanrlar ve onlarn malzeme olarak kullandklar kav-
ramlar deneysel olsa da olmasa da, doal yaplar gere-
i a priori bilgilerdir. nk evetleyici analitik bir yar-
gnn yklemi zaten nceden znenin kavramnda d-
nldnden tr, o zne hakknda elimeye d-
meden deillenemez. Ayn ekilde, elime ilkesinden
dolay, onun tersi de, analitik fakat deilleyici bir yarg-
da zne hakknda deillenmek zorundadr. Her cisim
yer kaplar ve yer kaplamayan cisim yoktur gibi (ya-
ln) nermelerde bu byledir.
te bu nedenle btn analitik nermeler, kavramlar
deneysel olsa da, a priori yarglardr, rnein altn, sa-
r bir metaldir nermesi; nk bunu bilmek iin be-
nim bu cismin sar ve metal olduunu ieren altn kav-
ramndan baka bir eye ihtiyacm yoktur. Bu, benim
kafamdaki altn kavramn oluturmaktayd ve bana onu
baka yerlerde aramama gerek kalmadan elerine
ayrmaktan baka yapacak bir ey kalmyordu.
c. Sintetik Yarglar, elime lkesinde Baka Bir lkeyi
Gereksinirler.
Kkenleri deneysel olan sintetik a posteriori yarglar
vardr; ayrca saf anlama yetisinden ve akldan kaynak-
Okuma Paras
127
lanan kesin a priori olanlar da vardr. Ama her ikisi de
zmlemenin temel ilkesi olan tek bana elime il-
kesinde kaynaklanamama konusunda birleirler; bam-
baka bir ilke daha hangisi olursa olsun gerektirirler,
her ne kadar bu ilkeden hep elime ilkesine gre tre-
tilmeleri gerekiyorsa da. nk her ey bu ilkeden t-
retilemiyorsa da, hibir ey ona aykr olamaz. Her ey-
den nce sintetik yarglar snflara ayrmak istiyorum:
1. Deney yarglar her zaman sintetiktirler. Yargda bu-
lunmak iin kavrammn dna kamayacamdan t-
r, analitik bir yargy deney zerine temellendirmek
uygun olmaz, dolaysyla deneyin tanklna ihtiyacm
yoktur. Bir cismin yer kaplamasna ilikin nerme a
priori olarak kesin olan bir nermedir ve deney yargs
deildir. nk deneye ynelmeden nce, kavramda
yargmn tm koullarna sahibim; bu kavramda eli-
me ilkesine gre yklemi karabilirim ve bu sayede
derhal yargnn zorunluluunun bilincine varabilirim,
ki bunu bana deney hibir zaman retemez.
2. Matematik yarglarn tamam sintetiktir... Hereyden
nce una iaret etmek gerekir: asl matematik yarglar
deneysel deil, her zaman a priori yarglardr; nk
deneyden karlamayacak bir zorunluluu birlikte ge-
tirirler. Eer bu kabul edilmeyecek olursa, ben de ner-
memi Saf Matematikle snrlandrrm; onun kavramnn
birlikte getirdii gibi, Saf Matematik deneysel bilgi de-
il, yalnzca saf a priori bilgi ierir.
Balangta, 7+5=12 nermesinin elime ilkesinde -
kan yedi ve be kavramlarnn toplam olan, srf anali-
tik bir nerme olduu belki dnlebilir. Ne var ki,
dikkatle bakldnda grlr ki, 7 ve 5in toplam kav-
ram, her iki saynn bir tek sayya birletirilmesinden
baka bir ey iermemektedir; ikisini kapsayan bu bir
tek saynn ise ne olduu hi mi hi dnlmyor.
Oniki kavram, benim sadece yedi ile bein birletiril-
mesini dnmemle hibir ekilde dnlm olmaz;
ve ben byle bir olanakl toplam kavramm istediim
kadar elerine ayraym, yine de onun iinde onikiyi
bulamam...
Ayn ekilde Saf Geometrinin de hibir ilkesi analitik de-
ildir. ki nokta arasnda izilen dorunun en ksa izgi
olduu nermesi, sintetik bir nermedir. nk benim
doru kavramm nicelikle ilgili hibir ey iermez, sa-
dece bir nitelii ierir. En ksa kavram tamamyla ona
eklenir ve doru izgi kavramnn elerine ayrlma-
sndan karlamaz. O halde burada grnn yardm
gereklidir; ancak onun araclyla sintez olanakldr...
3. Hakiki metafizik yarglarn hepsi sintetiktir...Metafizi-
in asl ii sintetik a priori nermelerdir ve yalnzca bu,
onun amacn oluturur. Bu amaca ulamak iin geri
kavramlarn muhakkak ok defa elerine ayrmaya,
dolaysyla analitik yarglara gerek duyar; bu i ise, kav-
ramlar elerine ayrma yoluyla srf akla kavutur-
maya altmz dier btn bilgi trlerinde yaplan-
dan farkl deildir. u farkla ki, a priori bilginin hem
grye hem de kavramlara gre meydana getirilmesi
sonunda da sintetik a priori nermelerin, stelik de
felsefi bilginin alan iinde meydana getirilmesi Meta-
fiziin asl ieriini oluturur.
Kaynak: Immanuel Kant (2002) Gelecekte Bilim Ola-
rak Ortaya kabilecek Her Metafizie Prolegome-
na. evirenler: oanna Kuuradi, Yusuf rnek. Ankara:
Trkiye Felsefe Kurumu, s. 14-20.
128
Epi st emol oj i
1. b Yantnz doru deilse, nitenin Usuluk Ne-
dir? ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Usu
grn nasl tanmlanabileceini reneceksiniz.
2. c Yantnz doru deilse, nitenin Usuluk Ne-
dir? ksmnda yazlanlar yeniden gzden gei-
rin. Aklc olmak ve usu olmak arasndaki
kavramsal fark daha iyi anlayacaksnz.
3. e Yantnz doru deilse, nitenin Usuluun
Arka Plan: Eski Yunandaki Nous Kavram
Nous (akl) kavramnn ne anlama geldiini
kavrayacaksnz.
4. a Yantnz doru deilse, nitenin Dnyo-
rumdan Nesnelerin Bilgisine Giden Yol ks-
mnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Des-
cartesn akl yrtmesini aklayabileceksiniz.
5. e Yantnz doru deilse, nitenin Algsal Bilgi-
nin Snrlar ksmnda yazlanlar yeniden gz-
den geirin. Descartesn mum rneinin ne-
mini daha iyi anlayacaksnz.
6. c Yantnz doru deilse, nitenin Deneyimcili-
in Hakkn Vermek ve Deneyimcilii Eletir-
mek, Epistemolojik Devrim ve Kanta Gre
nsan Zihninin Etken Yaps ve Kantn Onto-
lojisi: Bilisel Snrlarn Varlksal Sonular k-
smlarn yeniden okuyun. Kantn felsefesinin
ana hatlarn reneceksiniz.
7. d Yantnz doru deilse, nitenin Epistemolo-
jik Devrim ve Kanta Gre nsan Zihninin Etken
Yaps ksmn yeniden okuyun. Kantn tezle-
rinin neden devrimsel bir ynnn olduunu
kavrayacaksnz.
8. b Yantnz doru deilse, nitenin Sentetik A
Priori Olanakl mdr? ksmn yeniden oku-
yun. Bu kritik felsefi kavramn anlamn akla-
yabileceksiniz.
9. e Yantnz doru deilse, nitenin Deneyimciliin
Hakkn Vermek ve Deneyimcilii Eletirmek,
Epistemolojik Devrim ve Kanta Gre nsan Zih-
ninin Etken Yaps, Sentetik A Priori Olanakl
mdr? ve Kantn Kavram Kavram ve Usuluk
ksmmlarnda yazlanlar yeniden okuyun. Kantn
deneyimcilie nasl yaklatn reneceksiniz.
10.b Yantnz doru deilse, nitenin Sentetik A Prio-
ri Olanakl mdr? ve Kantn Kavram Kavram
ve Usuluk ksmlarnda yazlanlar yeniden oku-
yun. Kantn sentetik a priori kavramna neden
byk bir nem verdiini aklayabileceksiniz.
Sra Sizde 1
Descartesn dnyorum saptamasnn en gvenilir
ve temel bilgi olduunu sylemesi kafalarda soru iare-
ti oluturabilir. Ne de olsa, gvenilir bilgi denildiin-
de aklmza ilk gelen eyin bir znenin dnmekte
olduu gerei olmayaca aktr. Ancak Descartesn
bu noktaya ulaana kadar hangi olaslklar inceleyip
onlar yetersiz bulduunu anmsamakta yarar var. Des-
cartes alg ve matematiksel bilgi rneklerini de ele al-
m ancak onlar kesinlik asndan tatmin edici bulma-
mt. Peki, dnyorum veya pheleniyorum ifa-
delerini zel klan ey nedir? Descartesa gre, biz ma-
tematiksel bilgilerimizin doruluundan veya bir bede-
nimiz olduundan bile phelenebiliriz. Bunun nedeni
kt niyetli ve stn gleri olan bir varln bizi aldat-
ma olaslnn bulunmasdr. imdi ayn eyi dn-
yorum balamnda uygulayalm. Ben alg ve dnce
srelerim srasnda, farknda olmasam da, srekli ola-
rak aldatlmaktaysam, bu durum en azndan dnen
ve aldatlmakta olan bir eyin olduunu gstermez mi
(Elbette burada var olan eyin bedensel bir varlk ol-
mayabileceini belirtmemiz gerekiyor; dnen bir zih-
nin var olmas Descartes asndan yeterlidir.) ? Descar-
tesn bu dncesi, yani her konuda yanltlan bir var-
ln en azndan (dnme hlindeyken) var olduu
fikri, pek ok felsefeci tarafndan olduka gl bir ar-
gman olarak deerlendirilmitir.
Sra Sizde 2
Kantn Biz zihinsel olarak nesnelere uymayz; bize
grnen nesneler bizim tarafmzdan kavranabilmek
iin bize uymak durumundadr trnden ifadeleri,
Kant bir znelci mi? sorusunu gndeme getirebilir.
Kantn fikirlerinde artc bir yn olduu kesindir.
Normalde biz, gereklik iinde aa ve gezegen gibi
nesnelerin olduunu ve znelerin de alg ve anlama s-
rasnda o nesneleri olduu gibi zihinlerimizde temsil et-
tiimizi, onlar beynimizde bir yerlerde kopyaladm-
z dnmeye eilimliyizdir. Yani, zihnimiz edilgen bir
yapdadr. Kantn bu yaklama kar karken ne sr-
d temel fikir, bize grnen nesneleri mutlak ola-
rak almamzn bir hata olduudur. Eer ben bir nesne-
ye baktmda bir aa gryorsam, bunun olanakl ol-
masnn nedeni, o nesnenin (kendisi her ne olursa ol-
sun) benim bilisel filtrelerimden geerek zihnimde bir
aa grnts oluturmasdr. O yzden, Kant aslnda
nesnelerin var olmalarnn insan varlna bal olduu-
nu iddia ediyor deildir. Onun syledii, bir nesnenin
bize grnme biiminin mutlak olmaktan ziyade bizim
snrlarmza bal olduudur.
Kendimizi Snayalm Yant Anahar Sra Sizde Yant Anahtar
129
Sra Sizde 3
Kantn ad usu dnrler arasnda anlsa da, gele-
neksel metafizie kar kmas nedeniyle Kant, dier
usulardan ayrlr. Bu tam olarak ne anlama gelmekte-
dir? Bu soruya yant verirken, Kantn Humedan olduk-
a etkilendiini unutmamamz gerekiyor. Humea gre,
bizim deneyimin snrlarn terk ederek gereklie bak-
mamz olanakszdr. rnein, Platonun idealar dnyas,
Aristotelesin tz anlay ve Locken birincil nitelikleri
olanakl deneyimin tesine (baka bir deyile, gerek-
liin kendisine) ilikin tasarmlardr. Kant, ayn Hume
gibi, bu tasarmlarn doruluu bilinemeyecek kuramla-
ra yol atn dnr. Kant usu klan en nemli ne-
den, onun sentetik a priori tr bilginin gerekliliini
savlamas ve metafiziin insann kendi biliselliini ir-
deleyebilme anlamnda olanakl olduunu ne srme-
sidir. Bu bir tr metafiziktir; ancak deneyimin snrlarn
gememesi ve deneyimin yapsn ortaya koyma abas
nedeniyle olduka farkl bir metafizik trdr. yleyse
ksaca ifade edersek, Kant algsalln tesinde bir bilgi-
lenme trnn varln kabul etmekte ancak bu bilgi-
lenmenin varlk dzeninin nasl kurulduunu anlama
yoluyla deil, akln kendi epistemolojik olanaklarn sor-
gulamas sonucu gerekleebileceini savunmaktadr.
Alan, N., editor (2005). A Companion to Rationalism.
Malden: Blackwell Publishing.
Yaynevi.
Descartes, R. (1996). Sylem - Kurallar - Meditasyon-
lar. eviren: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi.
Descartes, R. (1996). Meditations on First Philo-
sophy. transl.: John Cottingham, Cambridge: Cam-
bridge University Press.
Guyer, P., editor (1992). The Cambridge Companion
to Kant. Cambridge: Cambride University Press.
Heimsoeth, H. (2009). Kantn Felsefesi. eviren: T.
Mengolu, stanbul: Dou Bat Yaynlar.
Kant, I. (1995). Prolegomena: Gelecekte Bilim Ola-
rak Ortaya kabilecek Her Metafizie. eviren-
ler: Y. rnek ve I. Kuuradi, Ankara: Trkiye Felse-
fe Kurumu.
Kant, I. (1993). Ar Usun Eletirisi. eviren: Aziz Yar-
dml, stanbul: dea Yaynevi.
Kant, I. (1999). Critique of Pure Reason. editor and
transl.: Paul Guyer, Cambridge: Cambridge Univer-
sity Press.
Platon. (2009). Devlet. eviren: S. Eybolu ve S. Cim-
coz, stanbul: Bankas Kltr Yaynlar.
Robinson, D. (2001). Introducing Descartes. London:
Totem Books.
Ross, G. M. (2002). Leibniz: Dncenin Ustalar. e-
viren: C. Atila, stanbul: Altn Kitaplar.
Spinoza, B. (2004). Etika. eviren: H. Z. lken, Anka-
ra: Dost Kitabevi Yaynlar.
Yararlanlan ve Bavurulabilcek
Kaynaklar
Alg kavramna ilikin ada bilimsel yaklamlar aklayabilecek,
Alg felsefesinin nde gelen kuramlar olan temsilcilik, grngclk ve
gerekilik grlerini aklayabilecek,
Alg felsefesi konusunda genel bir deerlendirme yapabilecek bilgiye sahip
olacaksnz.
erik Haritas
Yanlsama
Algnn nesnesi
Temsilcilik
Grngclk
Gerekilik
Baar olarak alg
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji
Algnn
Epistemolojisi
GR
ALGI PSKOLOJS
ALGI FELSEFESNN TEMEL
KURAMLARI
ALGI TARTIMASININ
DEERLENDRMES
7
EPSTEMOLOJ

GR
Bu nitede dnya bilgimizin en byk kayna olarak kabul edilen alg konusunu
ayrntl bir ekilde ele alacaz ve bylece kitabn nceki blmlerinde farkl ba-
lamlarda sergilediimiz baz nemli fikirleri daha btncl bir tablo hlinde sun-
maya alacaz. Daha nce de grdmz gibi, epistemoloji tarihinin en byk
tartmalarndan biri, insan bilgisinin kaynaklar ve oluumsal yaps konusunda
deneyimciler ve usular arasnda gereklemitir. Aralarndaki byk farklara ra-
men, her iki kanada ait dnrler de alglarn bilgisel bir nem tad konusun-
da uzlama iindedirler. Ayrldklar nokta, algsal bilginin bilgisel dnyamz iin-
Algnn Epistemolojisi
Yaamdan rnekler
Pek ok kii grsel olarak algladklarnn gzleriyle grdklerinin ayns olduunu
dnr. Oysa ki alg aamasnda beyin salt gzden gelen uyarmlar deil, nceki
deneyimlerden doan beklentileri de hesaba katarak fizik dnyada var olmayan
uyaranlar sanki oradalarmasna yorumlayabilir. rnein, ok scak bir gnde
araba yolculuu srasnda biraz tede asfalt zerinde sanki su birikmi gibi algla-
dmz olmutur. Oysa tam o blgeden geerken bir de bakarz ki aslnda yol kup-
kuru. Bunun nedeni, scak dolaysyla asfalt zerinde buharlamann olmas ve bu
buharlama nedeniyle de asfalt yzeyinin yansma orannn deimesidir. Bu nok-
tada dikkatin nemini vurgulamamzda da fayda olacaktr. Bazen bireye bakt-
mz halde onu gremeyebiliriz. Zihnimizden bambaka eyler geiyordur, dalmz-
dr... Yolda yrrken arkadamza rastlayp bir sre iin onu tanyamayabiliriz. Ya
da baktmz bir nesneyi gremiyor oluumuzun tamamen biyolojik kaynakl bam-
baka bir nedeni vardr: Kr nokta! Gzlerimizin anatomisini incelediimizde n ks-
mnn bir kamera lensi gibi i grerek gelen k nlarnn retina tabakasnda net bir
grnt oluturacak ekilde krlmasn saladn grrz. Retina tabakasnda yer
alan k alc hcreler k nlarn elektrik akmna dntrr ve sinyaller beyne
doru yol alrlar. Bu elektrik sinyalleri beyne grme siniri tarafndan iletilir. Ancak re-
tinada, tam da grme sinirinin zerine karlk gelen noktada alc hcre bulunmaz.
te bu nokta kr nokta olarak adlandrlr. Bu noktada grme gereklemez. (Kay-
nak: http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/algilab.htm/ Sz konusu nter-
net sayfas ayn zamanda pek ok ilgin yanlsamay grsel aralarla ve elenceli bir
ekilde anlatmakta ve yanlsamalarn nedenini de aklamaktadr.)
de ne byklkte bir yer kaplad ve epistemolojik ilevinin tam olarak ne olduu-
dur. Deneyimciler alg paralarnn ve alglama srelerinin kendilerinin bilginin
tmnn oluumunun aklanmasnda yeterli olabileceini savlarken, usular bu
gr aka reddederler.
Bu tartmaya ek olarak, pheci grteki felsefecilerin yaklamlarnn da alg
konusunda zerinde pek dnlmeyen baz noktalar gndeme getirdiini syle-
yebiliriz. Bunlar arasnda en nemlisi, alglardan gelen bilginin en gvenilir bilgi
tr olduu ynndeki inancmz tartmaya amasdr. Kendisi bir pheci olma-
yan Descartesn da net bir ekilde sergiledii gibi, aslnda her bilgilenme tr ko-
nusunda ilkece de olsa gvenilirlik sorgulamas yapmak olas grnmektedir.
Descartes izleyen Hume, deneyimci grleri baaryla savunmu ve pheci
ynleri ar basan bir perspektif ne srmtr. Humeu izleyen Kant, alg veya
deneyim kavramn son derece ciddiye almakla birlikte deneyimciliin yetersiz kal-
d konulara iaret etmitir. Epistemolojik adan bu iki felsefecinin ortak bir nok-
tas, bilgi sz konusu olduunda bizim olduka snrlanm varlklar olduumuz
gereini etkin bir ekilde gzler nne sermeleridir.
Algnn hem gndelik anlamda hem de felsefe tartmalar asndan kritik bir
nem tad aktr. Bu nitede alg konusuna odaklanarak alg-gereklik ilikisi-
nin nasl olduu konusunda felsefecilerin ne srd temel kuramlar inceleye-
ceiz ve ardndan da genel bir felsefi deerlendirme sunacaz.
ALGI PSKOLOJS
Algy incelemeye gemeden nce, bu kavramn duyumdan farkn aka be-
lirtmemiz yararl olur. Be duyu araclyla bize ulaan bilgi paralar (veya duyu-
sal ham maddeler) karmak ynler ieren dnya bilgimiz asndan temel bir
neme sahip olsa da, duyu verileri almak bizim zihinselliimiz asndan bilinli
sreler deillerdir. Bir rengi, bir sesi veya bir scakl duyumsarken zihnimiz ta-
mamen edilgen (pasif) durumdadr. Bu sreler btnyle fizyolojik dzeyde ger-
ekleir. O yzden, duyusal yollardan dnyadan veri alma kavram iin gnlk
dilde bazen alg kavram kullanlsa da, bu durum yanltc bir yn iermektedir.
Deneysel psikolojinin bilisel kanadnda yer alan kuramclara gre alg, duyular-
dan gelen verilerin zihinsel yapmz tarafndan seilmesi, organize edilmesi ve yo-
rumlanmas olarak anlalmaldr. Baka bir deyile; grsel, iitsel ve dier alglar,
duyulardan farkl olarak, beynin etken ilevlerini gerekli klar.
Bu konuda birka saptama daha yapalm. Alg, hem felsefecileri hem de de-
neysel psikologlar ve insan fizyolojisini inceleyen bilim insanlarn ilgilendiren ol-
duka ilgin bir olgudur. rnek vermek gerekirse, insanlarn derinlik algsna sa-
hip olduu, yani grsel alanlarnn boyutlu olduu aktr. Ancak bunda art-
c bir yn bulunmaktadr nk grsel alg, bildiimiz kadaryla, gzlerimize n
girmesiyle balamakta ve gzbebeklerimizden szlen n gzn i tarafnda
bulunan ve her biri iki boyutlu dokusal bir yap olan iki adet retinaya arpmalary-
la devam etmektedir. Ardndan da beynimiz, bir ekilde, boyutlu grntler
oluturmaktadr. Eer, fizyolojik adan, grntlerin bedenimizdeki ilk oluum
duraklar iki boyutlu retinalar ise, biz nasl oluyor da boyutu (yani derinlii)
olan grsel alglara sahip olabiliyoruz? Bu sorunun yantnn bilimsel ayrntlarna
elbette bu kitapta girmeyeceiz ama en azndan, bu ve benzeri sorularn algnn
ok arpc sreler ve yaplar ieren bir olgu olduunu gsterdiini belirtebiliriz.
(ki boyutlu retinalara den ktan veya grntden boyut algsnn nasl olu-
tuuna ilikin bir ipucu: ki gzmz bir noktaya sabitleyip baktmzda, retina-
132
Epi st emol oj i
Alg ve duyum
kavramlar birbirine
kartrlmamas gereken
nemli iki kavramdr.
larda oluan grntler birbirinin tam olarak ayns deildir. ki gz arasndaki ko-
num farkndan dolay, retinalardaki her bir grnt dierine gre hafif yana kay-
m gibi durur. Ve bu fark hemen nmzde duran nesnelere odaklannca daha
fazla, uzaklardaki nesnelere odaklanrken daha azdr. ki retinadaki grnty
karlatran beynimiz, grntlerin birbirinden farknn ok olmasn, nesne ya-
knda duruyor olarak kaydeder. Bu, beynimizin derinlik algsn olutururken kul-
land mekanizmalardan yalnzca biridir. Herkes tarafndan bilinen bir dier un-
sur perspektiften gelen ipulardr.)
Alg srelerinin zaman zaman kark ve gizemli bir hl almasnn nedenlerin-
den biri, sahip olduumuz dnya bilgisini bilincinde olmasak da bir ekilde alg-
nn nesnelerine uygulamamzdr. Baka bir deyile, varsaymlarmz ve inanlar-
mz alg srelerinin iine sklkla dhil olmaktadrlar. Biz genellikle nesneleri an-
lamlandrarak alglama eilimindeyizdir. Dahas, bir nesneye bakarken iinde bu-
lunduumuz beklentiler de algmz etkiler. 20. yzylda, J. Gibson gibi deneysel
psikologlar algnn zellikle bu ynn vurgulamlar ve algsal srelerin nemli
bir oranda yukardan-aaya (yani, genelden-tikele veya varsaymdan-olguya)
diyebileceimiz bir zellik tadn savlamlardr. Bu gr savunanlarn kura-
mn glendiren bir olgu udur: Algnn anlamsal bir balama oturmas durum-
larnda tanmlama ve anlama ilevlerimiz daha baarl bir hle gelir. rnein, kar-
mak bir el yazs ile yazlm bir metinden seilerek alnm tek bir harfi tanmla-
mak zor olsa da, o harf bir cmlenin iindeyken alglanyorsa daha kolayca tanna-
bilir. Byle durumlarda, balamsal dnya bilgisi (yani genel olan), algnn nesne-
sini (yani zel durumu) tanmlamada ilevsel olmaktadr. Eer algnn yukardan-
aaya bir yn bulunuyorsa bunun anlam, dnyann yapsna dair bilisel siste-
mimizin sahip olduu varsaymlarn alg srelerini etkileyip belirleyebileceidir.
Alg Srelerinin Gizemine Bir rnek: Gz Yanlsamalar
Tahmin edilebilecei gibi felsefecileri en fazla dnmeye sevkeden algsal du-
rumlardan biri gz yanlsamalar veya ilzyonlardr. Yanlsamalar epistemolojik
adan ilgin klan temel bir neden, znelerin belli bir algsal durumun yanlsama
olduunu bildikleri hallerde bile, o yanlgnn stesinden gelip gerek durumu
alglamay baaramamalardr. Bunu bir rnekle aklayalm. Mller-Lyer yanlsa-
mas olarak bilinen grsel yanlsamada, eit uzunlukta iki ubuktan biri daha uzun
grnr. Bu yanlsamada, ekle bakan kiiler iki ubuun eit uzunlukta olduu
bilgisini aldktan sonra bile yanlsamaya kaplmaktan kendilerini almazlar.
133
7. ni t e - Al g n n Epi st emol oj i si
ekil 7.1
Mller-Lyer
yanlsamas
Bu durum, algnn kendine zg bir eit i mant olduunu ve bizim bazen
dnsel yollarla onun ileyiine etki edemeyeceimizi gstermektedir. Bilisel bi-
limcilere gre, algsal mekanizmalarmz srekli olarak alg verilerinin ne anlama
geldiini zmeye ve nesneleri tanmlamaya alrlar. Bilincimizin dnda otoma-
tik olarak gerekleen bu sreler i elikiler barndrdnda ise, yanlsama gibi
srad durumlarla karlarz.
rdek-tavan resmi olarak bilinen izim ise ok daha ilgin bir durum sun-
maktadr nk burada tek bir grsel uyaran, bir rdek veya bir tavan gibi algla-
nabilmektedir. Daha bilimsel olarak ifade edersek, sz konusu izimsel uyaran,
zihnimizde dnyaya ilikin iki fark bilgi kmesini tetiklemektedir.
Yukardaki rdektavan resmine bakan bir kii, belli bir anda yalnzca (sola
doru bakan) bir rdek veya yalnzca (saa doru bakan) bir tavan grebilir. Da-
has resme bakanlar, rdek ve tavan arasnda gidip gelebilir; yani, srayla nce bi-
rini daha sonra dierini alglayabilir. Ancak bu iki ekli ayn anda alglamak ola-
nakszdr. Zihnin bylesi durumlarda belli karklklar ve zorluklar yaamas, insan
beyninin alglama srelerinde biz bilincinde olmasak da olduka karmak i-
lemler gerekletirmekte olduunu ve beynin dnyaya ilikin sahip olunan varsa-
ymlar nda anlamlandrma ve tanmlama abasna girdii zamanlarda bazen
sorunlarla karlatn aka sergilemektedir.
zetlersek, alg, biz farknda olalm ya da olmayalm, son derece karmak
birtakm fizyolojik/psikolojik olgular iermekte gibi grnmektedir. Bu ve benze-
ri rnekler, felsefecileri ilgilendiren ynler tamaktadr nk bu bulgular bilginin
yapsna, algnn gereklikle olan ilikisine ve insanlarn gerei bilme olanakl-
na ynelik kritik sonulara iaret etmektedirler. Bilim insanlar fizyolojik ve psiko-
lojik sreleri alrken, felsefeciler de epistemolojik bir adan algnn kavramsal
olarak irdelenmesi konusuna eilmektedirler. Bu iki farkl hedefin aslnda ortada
var olan tek bir olguya (veya gizeme) ynelik olduu sylenebilir.
Algsal yanlsamalarn epistemolojik adan ne anlama geldii ve nceki nitelerde irdele-
diimiz tartmalar asndan ne nemi olduuna ilikin dnceler retmeye aln.
ALGI FELSEFESNN TEMEL KURAMLARI
ounlukla fizyoloji ve psikoloji gibi deneysel bilimlerin aratrd bir konu olan
algnn felsefeciler iin bir tartma ve irdeleme konusu hline gelmesi genelde
epistemolojik balamlarda gerekleir. Felsefecilerin alg konusunu gndeme ge-
134
Epi st emol oj i
ekil 7.2
rdek-tavan resmi
Grsel yanlsamalar alg
srelerinin karmak
olgular barndrdn
dndrmektedir. Dahas,
yanlsamalardan hareketle,
spheci baz tezleri
gndeme getirmek de
olanakl grnmektedir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
tirdikleri temel sorun, alg srasnda epistemolojik ve ontolojik adan tam olarak
neyin gerekletiidir. Daha ak ifade edersek, felsefecilerin bu erevede ilgilen-
dii konu, alglar ile gerekliin bilinmesi arasndaki ilikidir.
imdi alg felsefesi kapsamnda ne srlen temel felsefi grleri yakndan in-
celeyelim. Bu grler temsilcilik, grngclk ve gerekiliktir.
Temsilcilik
Beinci nitede yer alan Maddesel Dnyann Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi
balkl blmde temsil kavramna ve bu kavramn epistemolojideki nemine de-
inmiik. Zihinsel temsil olgusu, felsefede Modern Dnemi betimleyen genel bir
yaklama iaret eder. Buna karn, alg felsefesi sz konusu olduunda, temsilci-
lik daha dar ve zel bir anlama gelmektedir. Alg balamnda temsilcilik gr-
nn ana tezi u ekilde ifade edilebilir: Alg adn verdiimiz olgu veya sre esna-
snda, insanlarn zihinsel durumlar zihinden bamsz gereklii temsil ederler. Bu
ksa cmlenin iinde barnan felsefi incelikleri ve bu ifadenin neden tartmalara
yol aabileceini imdi anlamaya alalm.
Temsilciliin ne srd grn nasl bir felsefi tabloya karlk geldiini an-
lamak iin ncelikle iin metafizik veya ontolojik boyutuna bakalm. Temsilcilik
akmnn savunucular, alglarmzn kaynann veya hedefinin alglardan ve bilgi-
den bamsz bir ekilde var olan gereklik olduunu iddia ederler. Alg zihinsel
bir olaydr, ancak algnn nesneleri zihnimizin ileyiinin rnleri deildirler. kin-
ci olarak belirtmemiz gereken nokta, alg sreleri srasnda zihinsel olann zihin-
sel olmayan temsil etmekte olduudur. Burada not edilmesi gereken bir konu,
temsil etme ilevinin gereklemesi iin temsil eden ve edilenin ayn trden var-
lklar olmalarnn art olmaddr. rnein, kpeim fiziksel dnyada var olan bir
eydir; ancak kpeimin yz zihnimde canlandnda deneyimlediim grnt
fiziksel bir nesne olarak var olan bir ey deildir. (Zihnimde canlanan grntlere
dokunmam olanakszdr.) Buna karn, farkl trden varlklar olsalar da, kpeimin
zihnimde oluan imgesinin fiziksel dnyadaki kpee benzedii sylenebilir.
O hlde, temsilcilik grne gre, algnn olumas iin ayr ey gerekmek-
tedir. Birincisi, algnn olumas iin alglayan bir insann varl gerekir. kincisi, al-
g ancak znelerce alglanan gerek bir nesne ile mmkndr. Ve son olarak da,
algnn olmas, temsil ilevini gerekletirecek olan zihinsel durumlarn veya alg-
sal verilerin dolaymn gerekli klar. Bunu bir emayla ifade edersek;
135
Temsilcilie gre, nesneler
zihnimizin dndaki
gerekliin iinde yer alrlar
ancak biz dorudan
nesneleri deil zihinsel
durumlarmz deneyimleriz.
ekil 7.3
Temsilciliin
ematik gsterimi
Bu ekilde dz izgiler nesnenin alann, kesik izgilerse znel alan belirtmek-
tedir. ncelemekte olduumuz kurama gre, alglayan znenin alg esnasnda epis-
temolojik anlamda yzletii ey kendi zihinsel deneyimleri veya zihinsel du-
rumlardr. Alglara kaynaklk eden nesneler zihinden bamszdr ve fiziksel dn-
yann iindedir. Ancak biz nesneleri alg verilerinin aracl ile bilebiliriz.
Temsilciliin en bilinen savunucularndan bazlar John Locke ve Bertrand Rus-
selldr. John Locken grlerini 5. nitede akladmz iin burada ayrntlara
girmeyeceiz. Altn izmemiz gereken bir nokta, Lockea gre, bize nesnel nitelik-
ler gibi grnen niteliklerden bazlarnn (rnein biim) gerekten fiziksel nes-
nelerde bulunduu ve bizim idealar aracl ile bunlarn bilgisine sahip oldu-
umuzdur. Masann dikdrtgen ekli hem nesneye aittir hem de zihnimizde temsil
edilir. Genelletirerek sylersek, biz dnyay zihinsel temsillerimiz yoluyla biliriz
ancak bu temsiller yanldmz belli durumlar saymazsak fiziksel nesnelerden
kaynaklanrlar.
Grngclk
Alg srelerine ynelik olarak sunulan bir dier nl kuram iin biz bu kitapta
grngclk deyimini kullanacaz. Bu gr ifade eden kelime Trkeye
evrilmesi oduka zor bir deyim olduu iin, nce bu deyimi kelime kkeni a-
sndan inceleyelim. Grng (Bat dillerinden uyarlanm Trkesiyle, feno-
men), bizim deneyimlediimiz dnyaya ait olan olgulara verilen genel addr. Daha
aka dersek, metafizikteki gerekliin kendisi kavramndan farkl olarak bizim
gibi sonlu varlklara grnen dnyann betimlemesidir. Epistemolojik ve ontolo-
jik balamlarda grngler dnyas zerinde younlaan ve onun nemini n pla-
na karan gr iin grngclk deyimi kullanlabilir. (Bu gr iin Trkede,
biraz yanltc bir ekilde, olayclk kelimesi de yaygn olarak kullanlmaktadr.)
Grngcln en nde gelen savunucusu 5. nitede incelediimiz deneyim-
ci felsefeci David Humedur. Humecu perspektife gre biz, bir anlamda, algsal
deneyimden gelen grntlerin oluturduu zihinsel bir sinema perdesini izleyen
seyircilere benzeriz. Alg srasnda zihnimizde yeil bir elmann grnts olutu-
unda, bu grntnn zihnin dnda bir nesneden kaynaklandn dnmeye
eilimli olmamz anlalr bir durumdur. Ancak bu, Humea gre, metafizik nitelik-
te bir varsaymdr. Bizim zihinsel verilerin (idealarn) dzeyini aarak varlk ala-
nnda ne olup bittiini grmemiz aklc bir tasarm deildir.
Humeun olduka srad bir felsefe sunduu kesindir. Buna karn, sko fel-
sefecinin neden byle dndn anlamak da zor deildir. Gnlk yaamda
zerinde fazlaca dnmesek de, alg sonucunda zihnimizde beliren bir grnt-
den (rnein, yeil elmann grnts) hareketle, zihinsel olarak yaadmz de-
neyimin tesinde bir varlk (yeil elmann kendisi) olduunu varsaymak aslnda
olduka byk bir ontolojik admdr. Humea gre bu adm gnlk yaamda d-
nmeden atyor olmamz normaldir. Ancak felsefi bir irdeleme, daha derine in-
mek ve eletirel olmak zorundadr. Bylesi bir irdeleme bizim esas olarak zihni-
mizin ieriini bildiimizi ortaya koyar. Zihinselliimizin tesine ilikin varsaym-
lar ve kabullenmelere girdiimiz anda, epistemolojik anlamda kesinlik zeminini
terk ediyoruz demektir.
136
Epi st emol oj i
Grngcle gre, biz
dorudan nesneleri deil
zihinsel durumlarmz
deneyimleriz.
Deneyimlerimizin dnda
gerekten nesnelerin yer
aldn varsaymak iin
elimizde aklc gerekeler
bulunmamaktadr.
Daha nce de belirttiimiz gibi, Humeun fikirleri Locken epistemolojisi ile
benzerlikler gsterse de arada ok nemli ontolojik bir fark olduu da kesindir.
Her iki dnr de deneyimcilii benimsemi olsalar da, idealarn kayna konu-
sunda ok farkl bir yaklam sergilemilerdir. Lockea gre nesneler ve onlarn bi-
rincil nitelikleri zihinden bamsz olarak var olmaldr. Humea gre ise idealar
veya grngler gerekten alglanyor olsa da, onlarn nereden kaynaklandna
ilikin akl yrtmemiz olanakl deildir. nk bunu yapabilmek, zihinsel olarak
bize verilenlerin dna kp gereklie bakabilmeyi gerektirir. Bu da bizim gibi
sonlu bilisel varlklarn yapabilecei bir eylem deildir.
Szn ettiimiz farkllk yukarda sunulan iki izimde aka grlebilir. Tem-
silcilik grn savunan Locke gibi felsefeciler ile grngcl destekleyen
Hume gibi dnrlerin ortak noktas, alg yoluyla bilgi edinilebilmesi iin, zihin-
sel durumlarn veya zihinsel deneyimlerin araclna gerek olduuna inanmalar-
dr. Baka bir deyile, bu iki dnr de alg srasnda deneyimlerimizle yzleti-
imizi veya onlar algladmz dnmektedirler. Ayrldklar nokta, Humedan
farkl olarak Locken deneyimlerin nemli bir ksmnn arkasnda zihnin yaratma-
d ve fiziksel anlamda gerek olan nesnelerin yattn savlamasdr.
Temsilcilik ve grngclk arasndaki benzerlikleri ve farklar kendi kelimelerinizle
aklamaya aln. Bu nemli konunun akla kavumas, sizi bir sonraki blmde ger-
ekilik konusunda okuyacanz akl yrtmelere de hazrlayacaktr.
Gerekilik
Hem temsilcilik hem de grngclk, zellikle Descartes izleyen iki yzyl bo-
yunca etkisini epistemoloji alannda hissettirmi olan zihinselci yaklamn izleri-
ni tayan alg kuramlardr. Bu yaklam, znel zihinsel durumlar zerine odaklan-
m ve bilgisel eriim konusunu felsefi sorunlar iinde en n sraya tamtr. z-
ne ve nesne arasndaki kopukluk (veya bilgisel kesinliin yokluu) hem Descar-
tes hem de onun ortaya att sorunsalla uraan deneyimcileri ve usular byk
oranda megul etmitir.
Bu balamda anmsamamz gereken bir nokta, epistemolojik sorunlarn Bat
dnyasnda ilk tartld dnemde fikir reten Eski Yunan felsefecilerinin zihin-
selci olmadklar, yani Modern Dnemde karmza kan nesne-zne ayrm ze-
rinden kuram retme gayretine girmedikleridir. rnein, Platonun idea anlay
znel veya zihinsel bir yaklam olarak anlalamaz. ada felsefeye dnd-
mzde de, zihinselcilii karsna alan ve yaygn kabul gren bir akmn olutu-
137
ekil 7.4
Grngcln
ematik gsterimi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
unu syleyebiliriz. Alg felsefesi alannda gnmzde olduka ilgi gren bu akm
dorudan gerekiliktir.
Temsilcilik ve grngclk, algda deneyimlediimiz eylerin zihinsel olduu-
nu, yani nesnelerin kendileriyle dolaymsz bir karlamann olanaksz olduu-
nu savlamlardr. Dorudan gerekilik ise bu fikre net bir ekilde kar kar.
Gerekilie gre, biz alg srasnda deneyimlerimizi alglamayz. Alg esnasnda
alglanan ey fiziksel gerekliin iindeki nesnelerin kendileridir. Alg balamnda
bu gre gerekilik ad verilmesinin nedeni de budur. Dorudan gerekiliin
temel tezi ematik olarak u ekilde ifade edilebilir:
Aslnda dorudan gerekiliin ana fikri olduka basittir: Biz nesnelerin kendi-
lerini alglarz. Bu basit dncenin, temsilcilik ve grngclkle karlatrld-
nda, sokaktaki insann saduyusuna da uygun olduu aktr. Ancak felsefeyle
uraanlarn ok iyi bildii gibi, saduyu her zaman en salam epistemolojik da-
yanak deildir. Bir grn doruluunu savunmak iin onun saduyuya uyduu-
nu sylemek tek bana ok gl bir dorulama yolu olamaz. Kart grlerin
(tarttmz balamda, temsilcilik ve grngcln) tam olarak nerede hatal
veya eksik olduunun felsefi yollardan gsterilmesi gerekmektedir. Bu amala,
dorudan gerekiliin basit tezlerini belirtip tartmay tamamlamak yerine, alg-
da gerekilii savunan ada Amerikal felsefeci John Searlen olduka nemli
incelikler ieren gereki grnn en kritik ve ses getirmi olan blmn bu-
rada ksaca sergileyip inceleyeceiz.
ada Bir rnek: Searlen Gereki Yaklam
Temsilci ve grngc felsefeciler zihinsel durumlar ve temsil olgusu zerinde
dururken, dorudan gereki felsefeciler zihinsel temsilin ve zihinsel ieriklerin
abartlmamas gerektiine inanrlar. Gerekiler iin dikkat etmemiz gereken ey
algnn nesnesidir. Gereki epistemolojiye gre; biz nesneleri alglarz, zihinsel
hllerimizi deil. Bu anlamda, rnein, Alg gereklemektedir gibi bir ifade ek-
sik ve tuhaftr. Bir nesne alglanmaktadr veya alg bir nesneye ynelmitir gibi
bir ifade bizim alg anlaymz daha iyi yanstmaktadr. Algnn yneldii eyin de-
neyim veya temsilden ziyade nesnenin kendisi olduu uradan da anlalabilir: Biz
grsel alanmzda bulunan bir nesnenin krmz rengini algladmzda, krmz
alglanan nesnenin zelliidir, deneyimin deil. Bu anlamda, dorudan gerekili-
e gre, temsilci ve grngc felsefeciler deneyimin nesnesiyle deneyimin sre-
cini kartrmaktadrlar.
Searle gibi dorudan gerekilerin perspektifinden bakldnda, geleneksel
grlerin hata yapma nedenlerinden biri, zihin ve gereklik tartmalar ba-
138
Epi st emol oj i
Temsilcilik ve
grngclkten farkl
olarak, gerekilie gre, biz
zihinsel durumlarmz deil
dorudan nesneleri
deneyimleriz.
ekil 7.5
Gerekiliin
ematik gsterimi
lamnda yanltc bir i-d ikilemi varsayarak hareket etmeleridir. Oysa alg sz
konusu olduunda i-d ayrmn yapmak son derece zordur. Alg, grne g-
re, duyu organlarmzda ve beynimizde gerekleen bir olgudur. Peki bunlar ie
mi aittir, yoka da m? (Duyu organlar ve beyin fiziksel d dnyann paralar
veya unsurlardr. te yandan, algladmz grntler zihnimizin iinde gibi g-
rnr.) Bu kafa kartrc soru aslnda i-d ayrm yapmann ne kadar zor oldu-
unu gstermektedir.
Searlen dorudan gerekiliini ilgin ve farkl klan bir yn, onun bilginin
zihinsel veya temsil ynnn tesini grmeye alan bir felsefi tavr sergileme-
sidir. Searle, zihinsel durumlarmzn ve temsil kapasitelerimizin ardnda zihinsel
temsilleri nceleyen bedensel kapasitelerin olduunu vurgular. Algsal mekaniz-
malar araclyla bilgi sahibi olabilmemiz iki ana geree sk skya baldr. Bi-
rincisi, zihinsel bir durumun anlamlandrlabilir bir deneyimsel olgu olmas iin o
tr bir deneyimi yaayan znelerin pek ok baka zihinsel durumlara veya temsil-
lere de sahip olmas gerekir. Bunun dayand gereke, yukarda da ksaca dein-
diimiz gibi, insan algsnn dnya bilgisine dayanan ve yorumlar ieren karmak
bir yap olduu ynndeki bilisel tezdir. Bizim bir am kozalana baknca (nes-
ne ok ilgisiz bir yerde bulunsa bile) hemen bir am kozala alglamamz olaan-
dr. Ancak am aalarnn bulunmad bir yerde yetien bir insan veya bir uzay-
l ayn veya benzer grsel duyumu alsa bile nesneyi bizim gibi (anlamlandrarak)
alglamayacakt. O yzden, baarl her alg, ancak bellekte tutulan ve dnya bilgi-
si ieren baka temsil durumlarnn varlnda olanakl olabilir. kincisi, temsil et-
me veya zihinsel resimler oluturma gibi kapasitelerden veya bilgi trlerinden da-
ha temel bir bilme tr, zihinsel temsilden ziyade bedenin ilevlerine ve bedenin
renmesine dayanan bilmelerdir. Eer ben yzmeyi veya bisiklete binmeyi bili-
yorsam, bunun aklamas yalnzca zihnimizin baarl temsiller gerekletirmesi
veya doru zihinsel resimler oluturmas olamaz. Searlee gre, geleneksel felsefe-
ciler genelde bilginin zihinsellii zerine younlatklar iin, bilginin eylemsellie
ilikin boyutlarn gzden karmlardr. Oysa bu iki bilme tr arasndaki ilikiler
ve hatta geiimler, bilgiye farkl bir yaklam gerekli klmaktadr.
Bu son belirttiimiz noktay tam deerlendirebilmek iin yle bir rnek d-
nelim. Diyelim ki bir kii kayak sporunu renmeye bir kitaptaki betimlemeleri
okuyarak balyor. Kayak yaparken kollarn ve bacaklarn nasl bklmesi ve den-
genin nasl kurulacana ilikin o kitabn ayrntl aklamalar verdiini dnelim.
Byle bir kii kitabn ieriini ezberlediinde ve bu yolla nemli bir zihinsel tem-
sil durumuna ulatnda bile, daa gidip ilk kayma denemesini yaptnda tahmi-
nen kendisini yerde bulacaktr. Ancak kitapta yazlanlar anmsayp, bunlar be-
densel olarak denemeye baladnda ve srekli pratik yapmann sonucu zaman-
la ok usta bir kayak hline geldiinde, sahip olduu bedensel bilgi ile zihinsel-
liin ok tesine gemi olacaktr. Usta bir kayak Tekniinizin srr nedir? gibi
bir soruyu yantlarken, zihnini yoklayp bilgilerini szelletirmeye alsa da tahmi-
nen ok yararl eyler syleyemeyecektir. Searlee gre bunun nedeni, ele ald-
mz rnekte, szel temsillerle balayan bilme serveninin bedenselliin iin iine
girmesiyle szel bilgiden bedensel bilmeye dnm olmasdr. Dahas Searle
bedensel bilmelerin hem biyolojik hem de kltrel kapasitelerden kaynaklanabi-
leceini dnmektedir. Bir nesneyi kavrayabilmek biyolojik bir kapasitedir. Bir i-
eden kolayca su iebilmek veya kaplar zahmetsizce aabilmek ise belli bir kl-
139
John Searle (Caan Srl
okunur, doum yl 1932)
felsefenin farkl alanlarna
nemli katklarda bulunmu
Amerikal bir felsefecidir.
Onun gereki grne
gre, temsilci ve grngc
perspektifler algnn
epistemolojik aklamas
konusunda nemli bir hata
yapmlardr.
Searle bilgi kuramclarnn
temsil kavramn
abartmalarnn ve bilgiyi
tamamen zihinsel bir olgu
olarak almalarnn eksik ve
yanltc bir tutum olduunu
dnr.
trel rgtlenmenin varln ve bu toplumsal rgtlenmenin zmsenmesini ge-
rektirir. Btn bunlar, bilgiye yalnzca zihinsellik yoluyla yaklamann ne kadar ya-
nltc olabileceini gstermektedir.
Bu noktada Searlen fikirlerinin karsnda yer alan grlerden yle bir itiraz
gelebilir: Diyelim ki; gerekiliin ne srd tezler dorudur ve insanlar alg s-
rasnda gerekten dorudan nesneleri grmektedir. te yandan, varsayalm ki bir
kii yksek ateten dolay yatanda yatyor ve sanrlar yaamaya balyor. rne-
in yatt yerden, ok net ve belirgin bir ekilde havada daireler izen bir kurba-
a gryor. Grsel algnn gereklemesine ramen bu rnekte, ortada uuan bir
kurbaa olamayaca aktr. O hlde, dorudan gereki grn biz alg srasn-
da fiziksel nesnelerin kendilerini alglarz iddiasnn da yanl olduu gsterilebi-
lir nk rneimizde sz konusu zne bir kurbaa grmesine ramen, grd
ey gerek bir nesne deildir.
Searlee gre bu kar k geersizdir nk sanr gibi yanlsamalar srasnda
insanlar sz konusu nesneleri veya olgular aslnda grmezler. Yukardaki rnek-
te, hasta bir hlde yatanda yatan znenin bir kurbaa grdn sylemek
yanltr. Grmek veya genel olarak alg bir baar deyimidir. Alg srasnda
zneler dnyann nesnel olgular ile gerek ve nedensel bir bant iinde bulunur-
lar. Benim bir am aacn baaryla alglamamn koulu, baktm yerde gerekten
bir am aacnn bulunmas ve o aacn algma neden olmasdr. Ancak aktr ki,
uuan kurbaa rnei byle bir durum sunmamaktadr. Baka bir deyile, bizim
birtakm grsel deneyimler yaamamz ile nesneleri alglamamz arasnda b-
yk bir fark bulunmaktadr. Searlen iddiasna gre, her deneyim gerek bir alg
olmak zorunda deildir. Eer ben yksek ate nedeniyle grsel olarak yanlmakta
isem, benim zihinsel yaamm kapsamnda bir deneyim olduu elbette kesindir.
Ancak bu durum benim bir eyi gerekten grdm gstermez. Yani, dene-
yim olgusu mutlak bir ekilde bilgisel bir baarya karlk gelmek zorunda deil-
dir. Buna karn alglamak, fiziksel dnyada alglanan bir nesnenin olduu ve bu
nesnenin grsel bir deneyime neden olduu anlamna gelir. O yzden, yanlsama
durumlarnda grlen nesnelere ilikin argman, dorudan gereki grn id-
dialarn rtmez.
Dorudan gereki gre gre alglanan ey nesnedir. Ancak Searle bu fikir
zerinde nemli bir deiiklik yaparak, dnyada algladmz eylerin yaln olarak
nesneler deil de olgular veya durumlar olduunu savlar. ada felsefenin fark-
l alanlar asndan byk nem tayan bu ayrm imdi aklamaya ve bu konu-
nun alg iin nemini gstermeye alalm. Searlen savunduu gre gre, bi-
zim gibi doal bir dil konuabilen varlklar yaln bir ekilde nesnelerin kendile-
rini alglamak yerine, nesnelerin olgusal durumlarn veya ynlerini alglar. Bu an-
lamda, Bir kedi algladm gibi cmleler aslnda olduka yanltc bir basitlik ie-
rir. Daha doru ifadeler yle olabilirdi: Bir kedinin paspasn stnde yat-tn
algladm, Kedinin kuyruunun ksa ol-duunu algladm, vb. Burada kritik olan
nokta, verdiimiz rneklerdeki taklarn yaratt farktr. Bu taklar, verilen cmle-
de algnn hedefi olan unsurun kedi gibi tm bir nesne deil, kedinin olgusal bir
yn veya ona ilikin bir durum olduunu gstermektedir. Bu trden cmlelerin
yaps yle alabilir: Benim algladm bir olgu vardr ve bu olgu kedinin pas-
pasn zerinde yatmasdr veya Benim algladm bir olgu vardr ve bu olgu ke-
dinin kuyruunun ksa olmasdr. Aktr ki, ayn nesneye (kediye) bakan baka
140
Epi st emol oj i
Searlee gre alg kavram,
bir baar iermektedir.
Yanlsama veya serap gibi
durumlarda insanlar belli
bir deneyim yaarlar ancak
hibir ey grmezler.
Searle, bizim yaln nesneleri
deil nesnelerin ynlerini
algladmz savlar. Baka
bir deyile bizim alglarmz,
ayn deneyimsel
inanlarmz gibi nermesel
yapdadr.
bir kii, o an farkl bir olgu alglayabilirdi. (rnek, Kedinin siyah bir kuyruu var)
Searlen, Biz nesnelere baknca yaln nesneyi deil nesnenin belli bir ynn al-
glarz iddiasnda bulunurken kastettii de budur.
Searlen arpc iddialarndan biri, insann algsal yapsnn deneyimsel inan-
cn yapsyla benzerlikler gsterdiidir. Deneyim sz konusu olduunda; rnein,
Bir kediye inanyorum eksik ve hatal bir ifadedir. Bahemdeki kedinin siyah ol-
duuna inanyorum ise daha doru ve anlalabilir. Ne de olsa biz nesnelere
inanmayz; nesnelerin belli hllerde olduuna inanrz. O yzden, Searlen do-
rudan gerekilii asndan bakldnda, algnn yaps deneyimsel inancn yap-
sna benzer diyebiliriz.
Yukarda verdiimiz aklama, Searle iin algnn neden bir baar deyimi ol-
duunu da gstermektedir. Eer bir kii, Ben limonlarn mavi renkli olduuna
inanyorum derse, inancnn deneyimsel olarak yanl olduunu nk bu inan-
cn fiziksel dnyay doru yanstmadn syleriz. Tersinden dnrsek, Ben li-
monlarn sar renkli olduuna inanyorum gibi bir inancn dnyann olgularndan
dolay doru olduu ne srlebilir. nan-alg benzetmesine dnersek, eer bir
kii sar bir limona bakp Ben u an karmda mavi bir limon olduunu alglyo-
rum derse, bu rnekte algsal anlamda baarsz olduunu, yani algnn gerek-
lemediini syleyebiliriz. Alg, nesnelerin dnyadaki eitli durumlarn doru
olarak yanstt lde gerekten alg nitelii kazanr.
imdiye kadar sylediklerimizi zetlersek; Searle zihnimizin iini deil nesne-
leri algladmz iddia etmekte ancak nesneleri yaln bir ekilde deil onlarn
ynleri veya durumlar asndan algladmz belirterek gereki kurama
farkl bir kimlik ve nitelik kazandrmaktadr. Temsilcilerin ve grngclerin bu
fikre itirazna gre ise, algda grlen ey nesnedir sav geersizdir nk bir in-
san sanrya kapldysa rnein uuan kurbaalar grebilir. Yani, fiziksel dnyada
gerekten olmas beklenmeyecek eyleri de biz alglayabiliriz. Bu da unu gste-
rir: Alglanan ey zihinsel durumlardr, dmzdaki nesneler deillerdir. Searlen
bu itiraza yant, daha nce de belirttiimiz gibi, bu tr durumlarda aslnda hibir
eyin alglanmaddr. Yatanda yatan ateli bir hasta u an havada kurbaalarn
u-tuunu gryorum gibi bir kandaysa, bunun gerekliinin testi eldeki alg id-
diasnda belirtilen olgunun (yani odamda kurbaalar uuyorun) dnyada ger-
ekten olup olmaddr. Eer biz sanr durumunda o trden bir olgunun dnyada
gerekten olmadn kabul ediyorsak, sz konusu durumda bir deneyim yaand-
n ancak bunun alg olmadn da kabul etmeliyiz.
Searlee gre, alg dier baz deneyimlerden farkl olarak bir baar deyimi olarak
alnmaldr. Searlen kendi perspektifini savunurken neden baar gibi bir kavram kul-
landn onun gereki fikirleri nda aklamaya aln.
ALGI TARTIMASININ DEERLENDRMES
Daha nce de belirttiimiz gibi, dorudan gerekilik grnn saduyuya uyan
ynleri olsa da, temsilci veya grngc bir felsefecinin gerekilie belli itirazlar
getirmesi olasdr. lk akla gelebilecek kar k, Searlen, alglayan znenin nes-
ne ile karlamasna ilikin ok fazla ey varsayddr. Searlee gre, bir algnn
gereklemesi, dnyada gerekten algnn ieriine uygun bir olgunun var olmas-
na baldr. Ben tam u anda bir kedinin paspasn stnde yat-tn algladm
ifadesinin doru olmas iin, tam u anda bir kedinin paspasn stnde yatyor ol-
141
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Temsilci ve grngc
felsefecilerin Searlen
gerekiliine belli itirazlar
getirmeleri olanakl
grnmektedir.
mas ve dahas, o kedinin znede belli bir algya neden olmas gerekmektedir. An-
cak alglarmzn tesinde ne olup bittiini bizim bilmemiz konusunda epistemolo-
jik bir sorun ortaya kaca ak deil midir? Daha net ifade edersek, Searle bir de-
neyimin alg sfat tayabilmesi iin dnyada yle bir olgunun olmas gerektii-
ni dnmektedir; ancak bir znenin alglarndan hareketle alg-gereklik kar-
latrmas yapmas ve alglyor olduunu bilmesi olanakl mdr? Bu bilme iddias
dngsel bir iddia olmaz myd? yle dnelim: Benim u anda bir kedinin pas-
pasn stnde yat-tn algladm diyebilmem iin kendi znel hlim olan algm
nesnel durum ile karlatrp Birbirlerine uydular, o hlde algm gerekmi diye-
bilmem gerekirdi. Ama ben alglarm kullanarak, alglarmn doruluunu nasl
bilebilirim? Searlen alglarn gerekleme art olarak o olgularn dnyada olma-
s gerektiini ne srmesi, son derece yararsz ve ilevsiz bir art olmaz m?
Bu kar k olduka nemli bir noktay iaret etmektedir. Ancak bu itiraza Se-
arlen yant u ekilde olacaktr. u anda bir kedinin paspasn stnde yat-t-
n alglyorum iddiasnn doru olma koulu kedinin paspasn stnde yatmasdr
gibi bir savla gelen (yani, dorudan gerekilii savunan) bir kuramc, alglayan
kii bunu o an bilmektedir gibi bir iddiada bulunuyor deildir. Gerekinin sy-
ledii udur: Eer dnyada alg gerekleiyorsa, gerekletii durumlarda olan ey,
gerekli olgusal koulun salanmasdr. Bunun salandnn znelerce bilinip bilin-
memesi elbette ayr bir sorundur. Yani, bilgi sorunsal ile uraan bir felsefecinin
ortaya koyabilecei bir ilev, algnn koullarn sergilemektir. Ama bu mutlaka ve
her zaman algsal bilgi ediniyor olduumuzu gstermez. rnein, belli bir olguyu
gerekten algladmzdan emin olduumuz bir anda bile tamamen yanlmamz
olasdr. Ya da Descartesn mehur kt niyetli ve stn gleri olan varl bizi
srekli olarak aldatyor olabilir. Fakat Searle konuya biraz farkl bir perspektiften
yaklamaktadr: Diyelim ki biz baz eyleri alglyoruz; bunun ontolojik artlar (ya-
ni varlksal koullar) tam olarak nelerdir? Searlen vard sonu aktr: Alg fizik-
sel bir sretir ve bu srecin epistemolojik koullar zihnin iini deil gerek dn-
yada olanlar gndeme getirerek ifade edilebilir.
Ancak, bu yukarda sergilediimiz tartmann dnda, Searlen gerekiliini
tehdit edebilecek bir olas kar k daha bulunmaktadr. Eer biz, dorudan ger-
ekilerin dedii gibi nesneleri (daha doru bir ifadeyle, nesnelerin olgusal ynle-
rini) alglamakta isek, grsel yanlsama gibi srelerde ortaya kan tuhaf durum-
lar nasl aklanabilir? Yukarda izimsel olarak da gsterdiimiz Mller-Lyer yanl-
samasn dnelim. O yanlsamada, gerekte iki ubuk eit uzunluktayken; irade-
miz dnda ve kanlmaz olarak alglanan ey ubuklardan birinin daha uzun ol-
duudur. Ancak Soldaki izginin sadakinden uzun olduunu alglyorum gibi
bir cmle ki grlenin bu olduu kesindir gerek dnyann herhangi bir olgu-
sal ynn yanstmamaktadr. Bu sonu da gerekilik asndan elikili ve zor
bir duruma yol amaktadr.
Bununla birlikte, Searlen kuramnn bu trden bir kar ka yant verme po-
tansiyeli tadn tahmin etmek zor deildir. Daha nce de belirttiimiz gibi, Se-
arlee gre insann bilisel sistemi dinamik ve etken bir yapya sahiptir. Bir insann
bir nesneyi veya olguyu alglamas esas olarak bir problem zme etkinliidir.
Bu etkinlik nemli bir oranda insann sahip olduu dnya bilgisini kullanmay da
gerektirir. O yzden, bu trden bir srecin hi sekmeden ve aksamadan almas
beklenmemelidir. Alg, basit bir kopyalama ii deildir. Alg sisteminin, gerekli-
i kavrama giriimleri srasnda belli durumlarda zorlanmasnn ve i mantnn
eliik bilgi paralarn anlamlandrmakta baarsz olmas sonucu fiziksel gerek-
142
Epi st emol oj i
lii arptmasnn nedeni de budur. Buna karn, Searlee gre, alg srelerini en
iyi aklayan ve en az felsefi sorun ieren gr gerekiliktir.
Bu nitede gstermeye altmz gibi, alg epistemolojisi kendi iinde ilgin
ve nemli tartmalar barndran bir alandr. Ancak burada sergilediimiz irdeleme-
lerin bilgi ve varlk konularnda genel olarak da kritik bir tartma zemini olutur-
duunu belirtmemiz gerekiyor. Yukarda alg balamnda sunduumuz gerekilik
gr ada felsefe asndan zellikle byk bir nem tamaktadr. Gereki-
lik akmnn nemli ynlerinden bazlarna nmzdeki nitelerde deineceiz.
143
144
Epi st emol oj i
Alg kavramna ilikin ada bilimsel yaklam-
lar aklayabilmek.
Genelde kabul edildii zere, alg bizim en
nemli bilgi kaynamzdr. Son derece yaygn
bir ekilde kullandmz alglarmzn bize dn-
yay effaf ve dolaymsz bir tarzda yansttn
dnmeye eilimliyizdir. Oysa ada psikoloji-
nin bulgular bize alg konusunda farkl bir tablo
izmektedir. Kaydedilmesi gereken nemli nok-
talardan biri, insan algsnn genelde olduka kar-
mak zihinsel ilemler gerektiren bir sre oldu-
udur. Felsefecilerin alg konusunda sorduu en
nemli sorular ise, duyularmz yoluyla bize ula-
arak algya dnen bilgilerin gereklik ile olan
ilikisi zerinedir. Bu durum, algy en nemli
epistemolojik konulardan biri konumuna getirir.
Zihnimizde bir takm alglarn olumas ve bizi
dnyaya ilikin bilgilendiriyor gibi grnmesi, o
alglarn (grntlerin, seslerin, vb.) mutlaka zi-
hinden bamsz gerekliin iinde de yer ald-
n gstermez. O yzden, alg ve gereklik iliki-
sinin sorgulanmas ve algnn yapsnn aa ka-
vuturulmas kritik bir epistemolojik ilev olarak
karmza kar.
Alg felsefesinin nde gelen kuramlar olan tem-
silcilik, grngclk ve gerekilik gr-
lerini aklayabilmek.
Alg konusunda en nde gelen kuramlardan biri
temsilciliktir. J. Locke gibi nde gelen felsefecile-
rin savunduu temsilcilik grne gre, her ne
kadar fiziksel dnyann nesneleri nesnel bir e-
kilde varlk alannda yer alyor olsa da, insanla-
rn nesneleri alglamalar effaf ve dolaysz
bir ekilde gereklemez. Bu anlamda, alglarn
ortaya kma sreleri srasnda, ayr unsurun
iin iine girdiini syleyebiliriz. Birincisi, ortada
alglanan veya alglanabilecek nesne(ler) vardr.
Nesne zihinler olsa da olmasa da (yani, alg ol-
gusu gereklese de gereklemese de) var ol-
maya devam edecek olan bir unsurdur. kinci
olarak, znelerin veya zihinlerin varlndan sz
edebiliriz. Zihinlerin, zihinden bamsz varlkla-
r alglamalar ve kavramalar sonucu insanlarn
dnya bilgisi oluur. Ancak, burada dikkat edil-
mesi gereken nokta, zihin ve nesnenin ayn tr-
den eyler olmadklardr. Bu yzden zihinler
nesneleri alglarlar ifadesi, ilk bakta grnd-
nden daha karmak bir olguya karlk gel-
mek durumundadr. Temsilcilii savunan felsefe-
ciler, bu tablo karsnda, nesnelere ve znelere
(veya zihinlere) ek olarak nc bir unsurun
daha iin iinde olmas gerektiini dnrler.
Bu unsur zihinsel durumlar veya zihinsel ierik-
lerdir. rnein, Modern felsefecilerin idea kav-
ram bu ilevi yerine getiren bir unsur olarak ta-
sarlanmtr. zet olarak, temsilcilik gr, in-
sanlarn alg srasnda dorudan algladklar e-
yin kendi zihinsel durumlar olduunu savlar.
Ancak bu tam olarak znelci bir yaklam deil-
dir nk algda oluan zihinsel durumlar alg-
dan bamsz olarak gereklik iinde var olan
nesneleri temsil ederler. Bu gre temsilcilik
ad verilmesinin nedeni de budur.
Alg konusunda nde gelen bir dier kuram g-
rngclktr. Grng (veya fenomen)
kavram, insana grnen, insann deneyimi iine
giren olgular iin kullanlr. Bu allmadk deyi-
min felsefeciler tarafndan kullanlmasnn nede-
ni, nesneler dnyasndan bahsederken, metafi-
zikilerin anlad anlamda btnyle insandan
bamsz tzsel nesnelere gnderme yapmak
yerine, insan deneyiminin iine giren nesneleri
gndeme getirebilmektir. Grngclk, algnn
gerekletii anlarda zihinlere baz grnglerin
sunulduunu, ancak bunda hareketle metafizik
gereklik veya fiziksel gereklik iinde zihinden
bamsz nesnelerin bulunduunu karamaya-
camz savunur. Tahmin edilecei gibi Dene-
yimcilik nitesinde incelediimiz David Hume
grngcln en byk temsilcilerinden biri-
dir. O hlde; grngcle gre, alg srasnda
iin iine deil iki unsurun girdiinden sz
edebiliriz. Birincisi, algnn alc tarafnda zne-
ler veya zihinler bulunur. kinci olarak da, alg
srasnda karmza kan (grnen, grngsel)
nesneler vardr. Bu nesneler, zihinsel ierikleri-
mize ait olan eylerdir. Bu iki unsur dnda,
nc bir unsurdan sz etmemiz olanakl deil-
dir. Ksaca zetlersek, grngclk belli bir an-
lamda temsilcilie benzer: Algda karlatmz
eyler zihinsel ieriklerdir. Buna karn, grn-
gcln temsilcilikten nemli bir fark vardr.
Temsilcilik grn savunan felsefeciler, zihnin
zet
1
A M A
2
A M A
145
dnda yer alan fiziksel nesnelerin var olmas
gerektiini dnrken, grngcl savunan
dnrler bu nesnel unsurun var olduunu
gsteremeyeceimizi, o yzden bunun metafi-
ziksel bir varsaym olarak kalacan ne srer-
ler. Alg konusunda nc olarak sergilenmesi
gereken kuram gerekiliktir. Gerekiliin ana
fikri aslnda son derece basittir. Gereki felsefe-
cilere gre, algda karmza kan nesne gerek-
tir, yani zihinden bamsz gereklik iinde yer
almaktadr. Elbette, bu tez temsilcilik tarafndan
da savunulan bir grtr. Ancak gerekilik,
temsilcilikten olduka farkl olarak, algda bizim
dorudan yzletiimiz eyin zihinsel durum de-
il nesnelerin kendileri olduunu savunur. Ger-
ekiliin bu balamda ne srd gr, insa-
nn zihninin bo olduu veya zihinsel durumlar-
nn olmad deildir. Onun iddias, bizim alg
sreci srasnda deneyimlerimizi deil nesnelerin
kendisini alglamakta olduumuz ynndedir.
Alg konusunda ada gerekilii savunan en
nde gelen felsefecilerden birisi John Searle ol-
mutur. Searlen gerekiliini ilgin klan bir
zellik, onun, bizim algladmz eyin nesneler
olduunu sylemesi ancak bu fikri Biz nesnele-
ri yaln olarak deil, ynleri itibaryla alglarz
eklinde gelitirmesidir. Eer bu doruysa, bizim
algmzn nermesel bir yapsnn olduu syle-
nebilir. Baka bir deyile, insanlar nesneleri bir
olu veya durum iinde alglarlar. Ben bir limon
alglyorum aslnda yanltc bir ifadedir. Biz ge-
nellikle algy, rnein, Ben bir limonun sar
renkte olduunu alglyorum, Ben bir limonun
yuvarlak ekli olduunu alglyorum veya Ben
bir limonun masa zerinde durduunu alglyo-
rum eklinde gerekletiririz. Alglanacak yn-
lerin hangileri olduu ise, dnya bilgimize ve di-
limizin zenginliine bal bir konudur.
Alg felsefesi konusunda genel bir deerlendirme
yapabilecek bilgiye sahip olmak.
Bu nitede ilediimiz noktalarn nda genel
bir deerlendirme yapabiliriz. Gerekilik gr-
nn saduyuya uygun ynlerinin olduu ak-
tr. Ancak, algnn nasl olanakl olduunu ve ne-
den bir baar ierdiini aklayan gereki g-
rlere kar pheci bir tavr taknmak olanakl
grnmektedir. Gerekiliin betimledii hliyle
algnn gerekten gerekletiini nasl bilebiliriz?
Bu soruya Searle gibi gerekilerin verdii yant,
algnn gerekleme koullarnn ifade edilmesi
ile algnn gerekletiinin bilinmesinin birbirin-
den ayrlmas gereken konular olduu ynnde-
dir. Buna ek olarak, temsilciliin ve grngc-
ln olas bir itiraz u olabilir: Algsal yanlsa-
malarn bilin dzeyinde engellenemeyecek ka-
dar gl olduu gerei, bizim nesneleri nesnel
hlleriyle algladmz tezi iin nemli bir ku-
ramsal sorun oluturur. Searlen buna yant, al-
gnn dinamik bir yapsnn olduu ve dnya bil-
gimizden etkilenebilecei ynndedir. Gereki-
lere gre, alg srasnda biz yine de nesneleri al-
glarz, zihnimizin iini deil. Her durumda, ger-
ekiliin algsal yanlsamalarda ortaya kan s-
ra d durumu iyi aklayp aklamad, zerin-
de dnmeye deer bir nokta olarak n plana
kmaktadr.
3
A M A
146
Epi st emol oj i
1. Duyum kavramnn alg kavramndan fark ile il-
gili aadakilerden hangisi sylenebilir?
a. Alglardan farkl olarak, be duyunun ilevleri
srasnda insan zihninin belli st dzey dnsel
srelerden gemesi gerekir.
b. Alglardan farkl olarak, be duyunun ilevleri
srasnda insan zihni etken konumdadr.
c. Alglardan farkl olarak, be duyunun ilevleri
srasnda insan zihni edilgen konumdadr.
d. Alglardan farkl olarak, be duyunun ilevleri
srasnda insan zihni dardan gelen bilgi para-
larn gz ard edebilir.
e. Alglardan farkl olarak, be duyunun ilevleri
srasnda insan zihni belli karlatrmalar ve ba-
datrmalar yapar.
2. Alg srelerine bilisel adan yaklaan bilim in-
sanlarna ve felsefecilere gre, algsal mekanizmalar-
mz byk oranda yukardan aaya bir ekilde al-
rlar. Aadakilerden hangisi bu dnceyi en iyi e-
kilde aklar?
a. Algsal sreler basit duyumlarla balar ve daha
karmak algsal durumlara doru giderler.
b. Algsal sreler doutan itibaren sahip olduu-
muz idealarla balar ve daha karmak algsal
durumlara doru giderler.
c. Tikel alglarmz, sahip olduumuz karmak
idealar zerinde belirleyici etki yapabilir.
d. Genel dnya bilgimiz ve beklentilerimiz, tikel
alglarmz zerinde belirleyici etki yapabilir.
e. Tikel alglarmz, genel dnya bilgimiz ve bek-
lentilerimiz zerinde belirleyici etki yapabilir.
3. Temsilcilik ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi
yanltr?
a. Zihnimizin dnda nesnelerin olduunu syle-
yebiliriz.
b. Zihinsel durumlarmz zihin dndaki nesneleri
temsil ederler.
c. Alg zihinsel bir sretir.
d. Nesnel nitelikler hem nesnelerdedir hem de zih-
nimizde temsil edilirler.
e. Zihinsel durumlara sahip olduumuz fikri yan-
ltr.
4. Grngclk ile ilgili aadaki ifadelerden hangi-
si dorudur?
a. Zihnimiz nesnelerle doludur.
temsil ederler.
c. Bizim grnen dnyay aarak nesneleri oldu-
u gibi kavramamz olanakszdr.
ltr.
5. Locken temsilcilii ile Humeun grngcl ara-
sndaki en nemli benzerlik aadakilerden hangisidir?
a. Her iki gre gre biz nesneleri dorudan de-
il, idealar aracl ile alglar ve kavrarz.
b. Her iki gre gre biz nesnelerin kendilerini
dorudan alglar ve kavrarz.
c. Her iki gre gre biz baz nesneleri idealarn
aracl olmadan alglar ve kavrarz.
d. Her iki gre gre biz baz nesneleri temsil et-
meden alglar ve kavrarz.
e. Her iki gre gre biz nce nesneleri doru-
dan alglar ve ardndan onlara ilikin idealar
olutururuz.
6. Alg felsefesinde gerekilik akmn en iyi betimle-
yen ifade aadakilerden hangisidir?
a. Alg sreleri srasnda biz gerekliin iindeki
nesnelerin kendilerini alglarz.
b. Alg sreleri srasnda biz temel olarak idealar
alglarz.
c. Alg sreleri srasnda biz nce idealar ardn-
dan gerekliin iindeki nesneleri alglarz.
d. Alg sreleri srasnda biz idealarla gerekliin
iindeki nesneleri ayn anda alglarz.
e. Alg sreleri srasnda biz nce gerekliin iin-
deki nesneleri ardndan idealar alglarz.
Kendimizi Snayalm
147
7. Aadakilerden hangisi Searlen gerekilii sa-
vunmak iin kulland bir argmandr?
a. Biz belli bir rengi algladmzda, algladmz
renk nesnel deneyimin bir zelliidir, algsal
nesnenin deil. Bu durum bizim deneyimlerimi-
zi deil nesneleri algladmz gsterir.
b. Biz belli bir rengi algladmzda, algladmz
renk nesnenin bir zelliidir, deneyimin deil.
Bu durum bizim deneyimlerimizi deil nesnele-
ri algladmz gsterir.
c. Biz belli bir rengi algladmzda, algladmz
Bu durum bizim nesneleri deil deneyim para-
larn algladmz gsterir.
d. Biz belli bir rengi algladmzda, algladmz
nesnenin deil. Bu durum bizim nce deneyim
paralarn ardndan da nesneleri algladmz
gsterir.
e. Biz belli bir rengi algladmzda, algladmz
Bu durum bizim nesneleri alglarken idealara
gereksinim duyduumuzu gsterir.
8. Aadakilerden hangisi Searlen ne srd g-
rlerden biri deildir?
a. Temsil epistemolojisi zerinde fazlaca duran d-
nrler abartlm bir i-d dnya ayrm yap-
maya ynelmilerdir.
b. nsanlarn temsil etme yeteneklerinin ardnda
temsile dayanmayan bilgilerin ve yeteneklerin
yatt unutulmamaldr.
c. Bir zihinsel temsil ancak baka zihinsel temsille-
rin varlnda anlamlandrlabilir bir zihinsel du-
rumdur.
d. Alg bir baar deyimi olmas itibaryla dier
deneyim eitlerinden ayrlr.
e. Alglarmzn kayna bazen nesneler bazen de
zihnimizde uyanan idealardr.
9. Searlen gereki gr, nesnelerin alglanmas
konusunda aadakilerden hangisini savunur?
a. nsanlar fiziksel dnyann nesnelerini idealar
araclyla alglar; baka bir deyile insanlar her
zaman nesnelerin belli ynlerini alglar.
b. nsanlar fiziksel dnyann nesnelerini olduklar
gibi alglar; baka bir deyile bir nesneyi gz-
lemleyen insanlar nesnelerin farkl ynlerini al-
glamazlar.
c. nsanlar fiziksel dnyann nesnelerini zihinsel
temsil yoluyla ve olduklar gibi alglar; baka bir
deyile bir nesneyi gzlemleyen insanlar nesne-
lerin farkl ynlerini alglamazlar.
d. nsanlar fiziksel dnyann nesnelerini olgusal
veya nermesel olarak alglar; baka bir deyile
insanlar her zaman nesnelerin belli ynlerini al-
glar.
e. nsanlar zihinde beliren grntleri alglar; ba-
ka bir deyile bir nesneyi gzlemleyen insanlar
nesnelerin farkl ynlerini alglamazlar.
10. Temsilcilii savunan bir felsefeci ile Searlen g-
r arasndaki benzerlik aadakilerden hangisi ile
ifade edilebilir?
a. nsanlarn alglarnn nihi kayna fiziksel nes-
neler deil zihinsel durumlardr.
b. nsanlarn alglarnn nihi kayna temsil ilevi
yerine getiren idealardr.
c. nsanlarn alglarnn nihi kayna zihinsel du-
rumlar deil gerek fiziksel nesnelerdir.
d. nsanlarn alg srelerinde dorudan yzletik-
leri ey ikincil niteliklerdir.
e. nsanlarn alg srelerinde dorudan yzletik-
leri ey nesneler deil zihinsel durumlardr.
148
Epi st emol oj i
Realizme kar en yaygn ada argman perspekti-
vizmdir. Argman deiik biimler alsa da, onlar olu-
turan ana akm yledir: Belli bak as, belli bir var-
saymlar dizisi ve belli bir ynden, belli bir duru olma-
dan, gerek dnyaya dair hibir eriime, hibir temsil
etme tarzna sahip deiliz ve bu dnyann bir suretini
oluturabileceimiz hibir aracmz yoktur. Eer ger-
eklie giden dolaysz bir yol yoksa o zaman argman
hakiki anlamda gereklik hakknda konuulacak hibir
nokta olmad sonucuna varr; aslnda durulardan,
ynlerden ve bak alarndan bamsz hibir gerek-
lik de yoktur. Bu tr perspektivizmin iyi dile getirilmi
bir ifadesi Brian Fayin sosyal bilim felsefesi zerine bir
ders kitabnda bulunacaktr...Perspektivizme gre, hi
kimse gereklii dorudan doruya kendinde olduu
haliyle asla gremez; insan gereklie kendi bak a-
sndan, kendi varsaymlaryla ve kendi kavramlaryla
yaklar.
Argman, buraya kadar realizmin en basit biimine bi-
le bir saldrya benzemiyor. Sadece, gereklii bilmek
iin, onu bir bak asndan bilmek zorunda olduu-
muzu sylyor. Bu pasajdaki tek hata, pasajn, gerek-
lii kendinde olduu haliyle dorudan bilmenin unu
gerektirdiini ima etmesidir: Gereklik herhangi bir ba-
k asndan biliniyor olmamaldr. Bunu yapmak hak-
sz bir varsaymda bulunmaktr. rnein nmdeki san-
dalyeyi dorudan gryorum, fakat elbette onu bir ba-
k asndan gryorum. Sandalyeyi dolaysz olarak
bir perspektiften biliyorum. Gereklii dolaysz olarak
kendinde olduu haliyle bilmekten bahsetmek akledi-
lir bir ey olduu mddete, onu grdm iin orada
bir sandalye olduunu bildiim zaman, onu kendinde
olduu haliyle bilirim. Bu ekilde tanmlanan perspek-
tivizm ne realizmle ne de bizim gerek dnyaya dair
dorudan algsal eriime sahip olduumuzu syleyen
epistemik nesnellik doktriniyle tutarszlk arz eder
(...)
Perspektivizm argmanyla balantl olan ikinci arg-
man, kavramsal grelilik argmandr. Argman u e-
kildedir: Kavramlarmzn tamam insan varlklar olarak
bizim tarafmzdan oluturulurlar. Gereklii betimle-
mek iin sahip olduumuz kavramlar hakknda kanl-
maz hibir ey yoktur. Fakat diye devam eder anti-rea-
listler, gerei gibi anlalrsa, bizim kavramlarmzn g-
relilii, kavramlarmz yoluyla erimemiz dnda dsal
gereklie dair hibir eriime sahip olmadmz iin,
dsal realizmin yanl olduunu gsterir. Farkl kav-
ramsal yaplar gereklie dair farkl betimlemeler verir-
ler ve bu betimlemeler birbirleriyle badamazlk arz
ederler. rnein bir kavramsal emaya gre bana Bu
odada ka nesne vardr? diye sorulursa, bu odadaki
deiik mobilya paralarn sayabilirim. Fakat bir mobil-
ya grubunun paralar arasnda ayrm gzetmeyen ve
mobilya grubunu sadece tek bir ey olarak ele alan bir
baka kavramsal emaya gre, Odada ka nesne var-
dr sorusuna farkl bir cevap olacaktr. Soruya ilk kav-
ramsal ema iinde verilecek bir cevap olarak, odada
yedi nesne vardr diyebilirim; ikinci ema ierisinde ise,
tek bir nesne...yleyse, gerekten ka tane vardr? An-
ti-realistler bu soruya hibir cevap olmadn sylerler.
Kavramsal bir emaya nispet edilenin dnda hibir mad-
di olgu yoktur ve dolaysyla da kavramsal bir emaya
nispet edilenin dnda hibir gerek dnya yoktur.
Bu argmandan ne anlam karmalyz? ok nl baz
filozoflar tarafndan farkl versiyonlar halinde gelitiril-
mi bir argman olsa bile, bu argmann dikkat eke-
cek derecede zayf bir argman olduunu dnd-
m sylemekten hicap duyuyorum. Gerekten de bir
sayma sistemine gre sayldnda odada yedi nesne
varken, bir dier sayma sistemine gre sayldnda sa-
dece tek bir nesne vardr. Fakat bizim hangi sayma sis-
temini kullandmz gerek dnyann umurunda deil-
dir. Bu sayma sistemlerinin her biri farkl bir sayma sis-
temini kullanarak tek bir dnyann alternatif ve doru
bir betimlemesini verirler. Problemin ortaya k, sa-
dece tek bir nesne vardr ve bununla beraber yedi nes-
ne vardr demekteki grnr tutarszlktan neet eder
btnyle. Her ikisi de tutarldr ve aslnda her ikisi de
dorudur. Gndelik hayatta bu trden pek ok rnek
vardr. Pound cinsinden 160 pound, kilogram cinsin-
den 72 kilo geliyorum. Hangi l sistemini kulland-
ma bal olarak her ikisi de dorudur. Aslnda hibir
problem ve herhangi bir tutarszlk sz konusu deildir.
Realizme kar nc argman bilim tarihinden getiri-
len argmandr. Bu argmann kk Thomas Kuhnun
The Structure of Scientific Revolutions adl kitabnda
bulunur. Geri ben Kuhnun kendisinin bu argman
bu formda kabul ettii konusunda pheliyim. Kuhnun
aklamasna gre bilim, bilginin istikrarl bir biimde
srekli birikimiyle ilerlemez; daha ziyade bir dizi dev-
rimle ilerler. Bylelikle, belli glkleri zmekte yeter-
siz kaldndan dolay bilim yaplan bir paradigmadan
vazgeilir ve bilimsel bir devrimin sonucu olarak yerine
yeni bir paradigma konur. Bulduumuz ey, kendinde
Okuma Paras
149
olduu haliyle gereklik hakkndaki bilginin srekli bi-
rikimi deil, fakat daha ziyade her biri kendi paradig-
mas iinde gerekletirilen bir dizi farkl sylemdir. Bi-
lim bamsz bir biimde mevcut bir gereklik betimle-
mez, ilerledike daima yeni gereklikler yaratr. Bru-
no Latour ve Steve Woolgarn da syledii gibi; Bizim
iaret ettiimiz husus udur: Orada-dardalk bilimsel
almann sebebinden ok sonucudur. Daha nce de
zikrettiim zere, Kuhnun bu anti-realist argman kabul
ettiinden kukuluyum; fakat o Newtonun bir anlamda
Aristonunkinden farkl bir dnyada altn dn-
yordu.
Bu argmandan ne anlamamz gerekiyor? Bir kez daha
sylemeliyim ki, bu argman bana, bizden btnyle
bamsz bir biimde mevcut gerek bir dnyann var
olduu ve doal bilimlerin grevinin de bize bu dnya-
nn nasl ilediine dair teorik bir aklama getirmek ol-
duu eklindeki mevcut durumun en basit versiyonuna
en ufak bir phe dahi oluturmaz gibi geliyor. Farz
edelim ki Kuhn, bilimin dzensiz bir ekilde ve zaman
zaman byk sarsntlara urayarak ilerledii hususun-
da hakldr. Devrimci teorilerin nceki teorilerin termi-
nolojisine bile aktarlabilir olmadn varsayalm; yle
ki bu farkl teorilerin ballar arasndaki tartmalar sa-
dece birbirlerini anlamadklarn ortaya koymaktadr.
Bundan ne kar? lgi ekici hibir eyin kmadn
dnyorum. Gerek dnyay anlamak iin gsterilen
bilimsel abalarn nceden zannettiimizden daha az
rasyonel ve birikime daha az dayal olmas gerektii,
bilim adamlarnn betimlemek iin samimi giriimler
yaptklar gerek bir dnyann mevcut olduu eklinde-
ki varsaymmza hibir phe drmez.
Realizme kar Kuhnun argmanyla balantl drdn-
c argman, teorinin delille yeterince belirlenmedii
eklindeki argmandr. Dnyann bizim gezegen siste-
mimizin merkezi olduu dncesinden gnein mer-
kez olduu dncesine yani yer merkezli teoriden g-
ne merkezli teoriye geii ele alalm. Batlamyusu yer
merkezli teorinin yanl, gne merkezli teorinin doru
olduunu kefetmi deildik. Bilakis gne merkezli
teori gne ve ay tutulmalar, uzaklk as vb. gibi hu-
suslarda daha iyi tahminlerde bulunmamza imkan sa-
lad iin yer merkezli teoriden vazgemitik. Mutlak
bir hakikat kefetmi deil, bunun yerine esas itibaryla
pratik amalardan dolay baka bir sylem tarzn be-
nimsemitik. Bu durum, teorilerin her ikisinin de delil-
le yeterince belirlenmemi olmasndandr. Teoride
uygun ayarlamalar yapma konusunda istekli olmak ar-
tyla, her iki teoriyi de eldeki kantlarn tamamyla tutar-
l bir biimde benimseyebilirdik. Bu tr bilimsel keif-
lerin tarihi gstermektedir ki, eer doruluun zihnin
bamsz gereklikle bir rtme ilikisinin ad olduu
kabul edilirse bu durumda doruluk olarak byle bir
ey yoktur, nk byle bir gereklik ve dolaysyla r-
tme ilikisi yoktur.
(...)
Bu argman gnmzde cereyan eden tartmalardan
neredeyse yarm yz yl ncesine dayanr. Fakat yine
de hala kt bir argmandr. Yer merkezli teoriden g-
ne merkezli teoriye gei bamsz olarak mevcut hi-
bir gereklik olmadn gstermez; tersine btn tart-
ma, eer bu tr bir gerekliin olduu varsaylrsa an-
cak bizim iin eriilebilir bir hal alr. Bu tartmay ve ta-
d nemi ancak ve ancak bu tartmann gerek nes-
neler gne, dnya, gezegenler ve aralarndaki fiili
ilikiler konusunda yaandn kabul edersek anlayabi-
liriz. Dnya ve gne gibi zihinden bamsz nesneler
olduunu kabul etmediimiz mddete, gnein mi
dnya etrafnda dnd yoksa dnyann m gne et-
rafnda dnd konusundaki tartmada sz konusu
olan eyin ne olduunu anlayamayz bile.
Kaynak: John R. Searle. (2006). Zihin Dil Toplum.
eviren: Alaattin Tural. stanbul: Litera Yaynclk, s. 30-
36.
150
Epi st emol oj i
1. c Yantnz doru deilse, nitenin Alg Psikolo-
jisi ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Al-
g ve duyum arasndaki fark reneceksiniz.
2. d Yantnz doru deilse, nitenin Alg Psikolo-
jisi ksmnda yazlanlar yeniden gzden gei-
rin. ada bir gr olan biliselciliin algya
yaklamn anlayacaksnz.
3. e Yantnz doru deilse, nitenin Temsilcilik
Temsilcilik akmnn temel tezlerini aklayabi-
leceksiniz.
4. c Yantnz doru deilse, nitenin Grngc-
lk ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Sz
konusu epistemolojik gr daha iyi kavraya-
caksnz.
5. a Yantnz doru deilse, nitenin Temsilcilik
ve Grngclk ksmlarnda yazlanlar ye-
niden gzden geirin. Bu iki gr karlat-
rabilmek iin gerekli bilgileri edineceksiniz.
6. a Yantnz doru deilse, nitenin Gerekilik
ksmn yeniden okuyun. Gerekilik akmn
daha iyi anlayacaksnz.
7. b Yantnz doru deilse, nitenin ada Bir
rnek: Searlen Gereki Yaklam ksmn
yeniden okuyun. Searlen temel argmanlarn
reneceksiniz.
8. e Yantnz doru deilse, nitenin ada Bir
yeniden okuyun. Searlen fikirlerini daha iyi
anlayacaksnz.
9. d Yantnz doru deilse, nitenin ada Bir r-
nek: Searlen Gereki Yaklam ksmn yeni-
den okuyun. Searlen nesnelerin alglanmas
olgusuna nasl yaklatn kavrayacaksnz.
10. c Yantnz doru deilse, nitenin Temsilcilik
ve ada Bir rnek: Searlen Gereki Yak-
lam ksmlarnda yazlanlar yeniden oku-
yun. Temsilci gr ile Searlen gerekilii
arasndaki benzer noktalar reneceksiniz.
Sra Sizde 1
Pek ok bilim insannn ve felsefecinin kabul ettii gi-
bi, algsal bilginin oluumu basit bir kopyalama ilemi
gibi deildir. Bu yzden, alglar yoluyla edindiimiz
bilgi felsefeciler iin zel bir aratrma ve irdeleme ala-
n aar. Bilgi kuramclar, algsal bilgimizin gereklii
ne dzeyde yansttn ve znenin zihninde oluan du-
rumlarn nesnel dnyayla ilgisinin ne olduunu sorgu-
lar. Her ne kadar bu tr sorgulamalarn gereklilii ilk
bakta pheli grnse de, alg srelerinde ortaya -
kan baz sorunlar bilim insanlarnn ve felsefecilerin bu
konudaki aratrmalarnn hakl gerekelere dayand-
n ortaya koymaktadr. Hepimizin bildii bir rnek, gr-
sel yanlsamalardr. Grsel yanlsamalar yayor olma-
mz ve hatta bu yanlsamalara kaplmaktan kendimizi
alamamamz alglarn kusursuz bir makine gibi al-
madn, zaman zaman sistematik hatalar yaptn or-
taya koymaktadr. Elbette yanlsamalar balamnda il-
gin olan nokta, bu durumlarda bize ulaan bilgi para-
larnn yanl olduunu net bir ekilde bilmemizdir.
Descartesn sergiledii pheci senaryolarda sorun ya-
ratan unsurlardan birinin aldandmz bilmemek ol-
duunu anmsarsak, grsel yanlsamalardaki durumun
neden ok arpc olduu da anlalr: Algsal yanlsama-
larda biz kesinlikle yanlrz ve yanldmz da biliriz.
Ksacas, yzde yz gvenilir bir ekilde ilemediini
bildiimiz algsal sistemimizin bu hlinin felsefi adan
deerlendirilmesi, bilgi kuramclar iin ok kritik bir so-
runsal oluturmaktadr. Bu sorunsalla uraan felsefeci-
ler, bu nitede grdmz gibi, farkl kuramlarn ve
yaklamlarn ortaya kmasna neden olmulardr.
Sra Sizde 2
Temsilcilik ve grngclk ok nemli bir kuramsal
sav paylar. Bu sav veya tez, insanlarn alg srasnda
karlatklar eyin nesnelerin kendisi olamayaca d-
ncesidir. Bu fikri bir rnek zerinde anlamaya ala-
lm. Ben kpeimi dndm zaman kafamda kpe-
imin bir grnts canlanr. Kpeime dorudan bak-
madm ancak onu dndm byle anlarda, zih-
nimde bir grntnn olutuunu ancak o grntnn
tam o anda fiziksel nesneden deil, anlarmdan kay-
naklandn syleyebiliriz. imdi bu durumu, kpei-
me gerekten bakmakta olduum baka bir durumla
karlatralm. Bazlar bu durumun kkten bir ekilde
farkl olduunu nk bu ikinci durumda kpeimi
dorudan algladm syleyebilir. Oysa bu dnce,
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar
151
biraz daha derinlemesine irdelersek, aslnda biraz s-
tnkr bir aklama olabilir. Ben kpeime baktm
zaman, zihnimin iinde kpeimin bir grnts olu-
ur. Benim deneyimlemekte olduum ey kpeimin
grntsdr. O hlde, kpeimin olmad bir ortam-
da onun grntsn zihnimde canlandrmak ile kpe-
ime bakmak arasnda ilk bakta grnd kadar b-
yk bir fark olamaz. Her ikisinde de olan ey, benim zi-
hinsel olarak bir grnt edinmem ve o grnty de-
neyimlememdir. Bu incelediimiz senaryo, hem temsil-
cilere hem de grngclere ilham veren bir yn ier-
mektedir. Her iki grup felsefeci de bizim dorudan de-
neyimlediimiz eyin nesnelerin kendisi deil zihinsel
durumlar veya temsiller olduunu savlar. Temsilciler zi-
hinsel olarak deneyimlediimiz durumlarn arkasnda
(onlar dorudan alglyor olmasak da) fiziksel dnyann
gerek nesneleri olduunu ne srer. Grngcler ise,
zihinsel olarak deneyimlediimiz durumlarn (grng-
lerin veya grnen eylerin) arkasnda fiziksel dnyann
gerek nesnelerinin olduunu savlayacak bir gereke-
miz olmadnda srar ederler. Temsilci ve grngc
felsefeciler arasndaki en temel felsefi fark budur.
Sra Sizde 3
Temsilciliin ve grngcln ortak noktas, insan-
larn alg srasnda dorudan nesneleri deil grng-
leri deneyimlediklerini iddia etmeleridir. Temsilcilii
savunan felsefeciler nesnelerin varln yadsmadklar
iin, grngleri veya zihinsel durumlar zne ile nes-
ne arasnda bir tr ara alan olarak alrlar. Grngc-
ler ise, grnglerin ardnda nesnelerin olduunun var-
saylmasnn aklc olarak gerekelendirilemeyeceine
inanrlar. Ksaca dersek, her iki gruptaki felsefeciler de
alg srasnda zihinsel durumlarmz deneyimlediimizi
savunurlar. Searle gibi bir gereki asndan buradaki
sorun, yalnzca deneyim boyutunda kalndnda ger-
ek alg ile yanltc deneyimler arasndaki fark belirt-
menin olanaksz hle gelmesidir. Searlee gre, algnn
gereklemesi, belli nesnel koullarn yerine gelmesi ile
olanakldr. Deneyim genel bir kavramdr. Bir insann
hayal grmesi veya alg yanlsamasna uramas da bir
deneyimdir. Oysa alg olduka zel bir deneyim tr-
dr. Algy zel klan unsur, belli nesnel koullarn ger-
eklik iinde gerekten meydana gelmesidir. rnein,
bir insann lde serap grmesi epistemolojik bir baa-
r iermez. Ancak bir nesnenin gerekten alglanmas,
bilgisel bir baar ierir. Diyelim ben belli bir anda bir
kavak aacn alglyorum. Searlen grne gre,
byle bir algnn gereklemesi, zihnimin dndaki dn-
yada gerekten bir kavak aac olmasna ve o aacn
benim algma neden olmasna baldr. Bu anlamda, al-
g, dnyay doru kavrayabilme asndan, bir baarya
iaret eder. Oysa bir serap grmek epistemolojik bir ba-
ar deildir. Gereki felsefecilere gre baarl-baarsz
ayrmn yapabilmemiz, ancak alg srasnda deneyimle-
diimiz eylerin zihinsel durumlar deil dmzdaki
gerekliin nesneleri olduunu savlamakla olanakl ola-
bilir. Bu durum, gerekilere gre, bu grn dier iki
temel alg kuramna gre stn olduunu gsterir.
Kaynaklar
Atkinson, R. C., Atkinson, R., Smith, E. E. (2008). Psiko-
lojiye Giri. eviren: Yavuz Alogan, Ankara: Arka-
da Yaynlar.
Best, J. B. (1995). Cognitive Psychology. New York:
West Publishing Company.
eviren: Vehbi Hackadirolu, stanbul: Kabalc Ya-
ynevi.
nl, S. ve Hakan, A. (2001). Psikoloji. Anadolu ni-
versitesi yayn no: 1288. Eskiehir: Anadolu niver-
sitesi Yaynlar.
Matlin, W. M. and Foley, H. J. (1997). Sensation and
Perception. Boston: Allyn and Bacon.
Searle, J. (1983). Intentionality: An Essay in the Phi-
losophy of Mind. Cambridge: Cambridge Univer-
sity Press.
Snowden, R., Thompson, P., Troscianko, T. (2006). Ba-
sic Vision: An Introduction to Visual Percepti-
on. Oxford: Oxford University Press.
Wade, J. (2001). Visual Perception: An Introduction.
London: Taylor & Francis.
nermesel dorunun felsefi nemini aklayabilecek,
Temel doruluk kuramlar olan karlk kuram, badam kuram, ge-
reksizlik kuram ve pragmaclk grlerini aklayabilecek,
rendiiniz doruluk kuramlarn felsefi olarak deerlendirerek, bu gr-
lerin gl ve zayf ynlerini aklayabileceksiniz.
erik Haritas
nermesel doru
Karlk kuram
Olguculuk
Badam kuram
Gereksizlik kuram
Pragmaclk
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji nermesel Doru

GR
NERMESEL DORUNUN FELSEF
NEM
TEMEL DORULUK KURAMLARI
DORULUK KURAMLARININ
DEERLENDRMES
8
EPSTEMOLOJ

GR
Doru kavram yalnzca epistemoloji kapsamnda deil, felsefenin genelinde b-
yk bir neme sahiptir. Biz bu nitede dorunun tam olarak ne olduu ve bilgi
balamnda dorunun neden nem tad sorular zerinde odaklanacaz ve bu
konuda retilmi kuramlar inceleyeceiz. Burada sunacamz irdelemelerimizin
merkezindeki kavram nermesel doru olacak. Birinci nitede de akladmz
gibi, nerme kavramnn cmle kavramndan ayrlmas gerekmektedir. Gnlk
yaamda biz doru nitelemesini dnceler, yarglar, inanlar ve cmleler iin
kullanrz. Yalnz bu noktada dikkatli olmamz gerekir nk, rnein, bir kt
zerinde yazl duran bir cmle nihayetinde fiziksel bir eydir (yazlm olan cm-
lenin kt ve mrekkepten olutuu dnlrse). Oysa doru dediimiz nite-
lik kt ve mrekkebin bir zellii deildir. Kt ince veya kaln olabilir, mrek-
kep koyu veya ak renkli olabilir ve bunlar araclyla yazdmz harfler eri
nermesel Doru
Yaamdan rnekler
Fletcher Reede kariyeri zerine younlam, fazlaca etik kayglar olmayan, baar-
l bir avukattr. Ya gnnde oluyla birlikte olacana sz vermesine ramen bu s-
zn yerine getirmez ve her zaman yapt gibi yalan syler. Olu Max de pastasnn
mumlarn sndrrken babasnn en azndan sadece bir gn boyunca yalan sy-
lememesini diler ve bu dilei kabul olur. Fletcher iin yaam bu noktadan sonra ok
zor bir hl almaya balar nk i yerinde srekli olarak aklndan geen neyse onu
kelimelere dkmektedir. alt binada ie yeni balayan bir kz Burada herkes ba-
na ok iyi davranyor deyince Fletcher Gzelsin de ondan der. Asansrde gaz ka-
rdktan sonra O bendim! itirafnda bulunur. yerinde birlikte alt bir kii-
nin suratna adn anmsamadn nk ona nem vermediini syler. Benzeri
komik olaylar, mahkeme salonunda Fletcher ocuklarnn velayetini almaya alan
duyarsz ve kt niyetli bir anneyi savunmaya alrken de yaanr. Jrinin nn-
de kadn savunmak yerine onun ne kadar kt ve haksz olduunu haykrr. Bu
olaylardan ders karan Fletcher sonuta nemli bir kiisel deiime urayacaktr.
(Yalanc Yalanc filminin zeti. Bavurulan kaynaklar: http://www.imdb.com/ ve
http://tr.wikipedia.org/wiki/Yalanc_Yalanc/ Filmin ynetmeni: Tom Shadyac.
Oyuncular: Jim Carrey, Maura Tierney. Yapm yl: 1997.)
br olabilir. Ancak kt zerinde mrekkep araclyla iziktirilen simgeler
doru olamaz. Bu sylediin cmle doru veya Bu ktta yazan cmle yan-
l gibi ifadelerden kastedilen, o cmlelerin ieriklerinin veya aktardklar yarg-
larn doru veya yanl olma durumudur. Kt zerindeki izler ve hatta konuan
bir insandan yaylan ses dalgalar grece olarak somut eylerdir; buna karn, ner-
me veya dile getirilen iddia soyuttur. Dnyada karmza kan ve fiziksel unsur-
lardan oluan tikel cmleler ile nermeleri ayrmak bu anlamda gerekli ve yararl
bir felsefi admdr.
imdi nerme ve doru/yanl kavramlar arasndaki ilikiye bakalm. Belirt-
tiimiz gibi, nerme, doru veya yanl olabilen bir cmlenin ierdii dnce-
dir. rnein, Ah bu dikkatsiz srcler! cmlesinin dile getirilmesinin ardnda
hakl nedenler bulunsa bile, bu cmle doru veya yanl olarak nitelendirilemez.
Ah bu dikkatsiz srcler! cmlesinden farkl olarak, rnein, Baz srcler
aralarn dikkatsiz kullanrlar cmlesi bir yarg veya iddia ile karmza kt
iin, iinde bir nerme barndrr ve doru veya yanl deeri alabilir. Eer baz
srcler aralarn dikkatsiz kullanyorlarsa bu yukardaki cmle dorudur; eer
trafikte aralarn dikkatsiz kullanan srcler yoksa bu cmle yanltr. nerme-
sel dorunun bu basit betimlemesi hem saduyuya uygundur hem de pek ok fel-
sefecinin itiraz etmeden kabul edebilecei genel bir tasvir sunmaktadr. Bu artlar
altnda, yukarda ksaca sergilediimiz doru kavramnn neden ilgin veya nem-
li olduu ilk bakta okuyucuya net bir ekilde grnmeyebilir. O yzden, bu ni-
tedeki tartmalarmza, dorunun genelde felsefe ve zelde de bilgi sorunsal-
asndan nemini aydnlatarak balayalm.
NERMESEL DORUNUN FELSEF NEM
lk olarak, doruya ilikin aratrmalarn hangi felsefi kategoriye girdii konusun-
da bir belirsizlik olduunu saptamamz gerekiyor. Felsefede ou kavram ve konu
belirli bir alann kapsamnda incelenmektedir. rnein, varlk kavram metafi-
zik veya ontolojinin, bilgi kavram epistemolojinin, ideoloji kavram ise nce-
likli olarak siyaset felsefesinin ilgilendii kavramlardr. Ancak doru kavram iin
bu trden basit bir kategorilendirme yapmamz olanakszdr. Tam tersine, doru-
nun felsefi olarak aratrlabilmesi iin birka alanda birden irdeleme yapmamzn
gerektii sylenebilir.
ncelikle konunun ontolojik boyutunu dnelim. Denebilir ki Bahemde u
an drt aa var gibi bir nerme doru olduunda, dorunun ortaya kma nede-
ni varlk alannn (yani gerekliin) belli bir durumda veya hlde bulunmasdr.
Baka bir deyile, bahemde u an drt aa olmasnn benim zihinsel durumla-
rmdan bamsz olmas gerektiini dnmeye eilimliyizdir. yleyse doru, bir
ynyle, metafizik veya ontolojik aratrmalar ilgilendiren bir kavramdr.
Ancak doru, bir nesne, olgu veya sradan bir nitelik olmad iin, yalnzca
ve basit bir ekilde varlk felsefesinin bir konusu olarak n plana kmaz. nerme-
sel dorunun, zneleri, sylemsellii ve bilisellii ilgilendiren yanlar da bulundu-
u dnlebilir. Bunu daha net kavramak iin doru kavramn nesne kavra-
myla karlatralm. ok sayda dnr fiziksel nesnelerin varlnn insanlarn
(veya dar bir anlamda, zihinlerin) varlna bal olmadn savunurlar. Bu, iyi ge-
rekeleri olan ve saduyuya uygun bir dncedir. Ancak ayn eyi doru iin
syleyebilir miyiz? nsanlarn zihinsel ve dilsel etkinlii olmasa bile doru nerme-
lerin veya doruluun var olacan sylemek tartmaya olduka ak bir felsefi
154
Epi st emol oj i
Yazlm olan cmlelerin
kendileri fiziksel dnyaya ait
somut eylerdir. Cmlelerin
ifade ettii dnceler veya
ierikler ise nermeleri
olutururlar. nermeler
doru veya yanl olma
kapasitesine sahiptir.
Doru kavram felsefenin
birden ok alt alann
ilgilendirir. Bu anlamda,
felsefenin ilgilendii
varlk veya bilgi
kavramlarndan olduka
farkl olduu sylenebilir.
iddiadr. Her durumda, dorunun yalnzca metafizik alanna ait olmadn, dil fel-
sefesini ve semantik (anlambilimsel) almalar ilgilendiren bir ynnn olduu-
nu sylemek olanakl grnmektedir.
Bunlara ek olarak, Bahemde u an drt aa var cmlesinin doruluunun
epistemolojiyi yakndan ilgilendiren bir yn de vardr. Daha nceki nitelerde
sergilediimiz gibi, nermesel bilgi epistemolojinin en temel konularndan biridir.
Ve nermesel bilgi kavram zerine alan felsefecilerin sk sk nermesel doru
kavramyla da ilgilenmeleri ve o kavramn inceliklerine deinmeleri gerekir. Konu-
nun kuramsal zorluklarna gemeden ve yzeysel bir akl yrtme ile sylersek,
nermesel bilgi doru hedefine yneliktir diyebiliriz. yle dnelim: Ben
bahemde u an drt aa olduunu biliyorum gibi bir bilgi iddiasnda bulunan
bir znenin gerekten biliyor olmas iin hangi temel koul yerine gelmelidir? Pek
ok kii bu soruya u yant verecektir: Bahemde u an drt aa olmaldr, yok-
sa o durumu bildiimi iddia edemem. te yandan, bu sylediimiz ey u ekil-
de de ifade edilebilir: Bahemde u an drt adet aa olduunu bilmem iin Bah-
emde u an drt aa var cmlesi doru olmaldr. Saduyuya uygun grnen
(ancak ileride daha ayrntl olarak tartmamz gerektirecek) bu dnce zincirine
gre, dnya bilgimiz nermesel doru kavramyla yakndan ilikilidir. Deneyim-
sel bilgimizin en ilgin ve kritik blm doru nermeleri ierir. Bu durum doru-
nun yalnzca metafizik ve semantik kapsamnda deil, epistemoloji asndan da
ok byk nem tadn gsterir.
Dorunun yapsna ilikin ne srlm temel kuramlar incelemeden nce
dnce ve doruluk arasndaki iliki zerine de baz saptamalar yapalm.
Doru kavramn epistemoloji kapsamnda ciddiye alan felsefecilere gre, bu
kavram bilgi asndan kritik klan en temel neden, bizim etrafmzdaki dnyaya
dair dnce ve inanlarmzn doal olarak doruya ynelmi olmalardr. Bu el-
bette dncenin yanlmaz olduu gibi bir iddiaya karlk gelmez. Burada kaste-
dilen, dnyaya ynelik sradan deneyimsel inanlarn normal artlar altnda ger-
eklie iyi bir uyum gsterdii ve hatta uyum gstermeye ynelik bir tarzda olu-
tuudur. Deneyimsel inanlar, gereklii alglayp anlamaya alan ve kendileri
de gereklik iinde yer alan znelerce oluturulur. Deneyimsel olarak ara sra ya-
nlsak da, algsal inanlarmz ve yarglarmz genelde gereklii iyi bir ekilde yan-
str. rnein, alg konusunu ilerken incelediimiz John Searlen gereki felse-
fesi bu trden bir yaklam ierir. Elbette bu sunduumuz akl yrtmesine phe-
ci felsefeciler sempatiyle bakmayacaktr; ancak bu farkl bir tartmann konusu
oluyor.
Bu balamda daha kesin ve tartmasz bir ekilde belirtebileceimiz bir nokta
udur: nsanlar dnyaya ynelik deneyimsel inanlarnn mmkn olduunca
doru olmasn tercih ederler. Dnyaya ilikin inanlarmzn doru olup olmadk-
larn tam olarak bilemeyebiliriz ancak aktr ki inanlarmzn doru olmasn is-
teriz. Bunu bir rnek zerinde gstermeye alalm. Diyelim tehlikeli ylanlarn
bulunduu bir blgede yryorsunuz. leride talarn arasnda duran bir nesne g-
ryorsunuz ve kafanzdan urada duran ve ylana benzeyen nesne aslnda bir dal
paras gibi bir dnce geiyor. Byle bir durumda, sahip olduunuz bu dene-
yimsel inancn doru veya yanl olmasnn sizin iin ok fazla fark yaratmayaca-
n syleyemezsiniz. Zihnimizde oluan dnce veya inanlarn doruluu bizim
iin nemlidir. Eer inanlarmzn ou yanl olsayd yaam bizim iin olduka
skntl bir hle gelebilirdi.
155
8. ni t e - ner mesel Dor u
Genel bir anlamda
bakldnda, insanlarn
sahip olduklar deneyimsel
inanlarn yanltan ziyade
doruya yneldii iddia
edilebilir.
Dahas, dorunun bunun dnda baka trl bir deeri olduu da dnlebi-
lir. Birinci nitede bilginin yararlar dnda bir z deerinin olduundan bah-
setmitik. Buna paralel bir dnce doru iin de dile getirilebilir. nsanlar, btn
yararlarndan ve getirebilecei avantajlardan bamsz olarak, doruyu kendisi iin
isteyebilirler. lk nitedeki rnei (Matrix filminin senaryosunu) anmsarsak, dene-
yimlediimiz dnya ne kadar ekici olursa olsun, eer biz gerekte laboratuvarda
tutulan ve elektronik uyarmlar sonucu dnyada yaad izlenimine kaplan be-
yinlersek, oumuz bu durumu bilmeyi ve ac gerekle yzlemeyi tercih ederdik.
Hibir yarar olmad durumlarda bile iin dorusunu renmek bizim arzu et-
tiimiz bir durumdur.
Doruluk konusunda bu n saptamalar yaptktan sonra, felsefede n plana k-
m ve ska tartlm olan doruluk kuramlarndan bazlarn aklayp tartaca-
z. Doruluk kuramlar nermesel dorunun ne olduunu veya felsefi anlamda
nasl olutuunu aydnlatmay hedefler. Bu olduka nemli bir ilevdir nk da-
ha nce de ifade ettiimiz gibi, bir kavramn insanlar tarafndan yaygn bir ekilde
kullanlmas o kavramn ne olduunun ve nasl olutuunun iyi anlaldn gs-
termez. rnein, insanlar zgrlk, adalet veya varlk kavramlarn gnlk
yaamda yerli yerinde kullansalar da, sz konusu kavramlar tam olarak ve tm in-
celikleriyle anlalmayabilir. O yzden, felsefecilerin inceledii dier nemli kav-
ramlarda olduu gibi, dorunun yapsnn veya doasnn da felsefi yntemlerle
aklanmas yararl olabilir. Bu hedefe ynelik olarak, felsefe tarihinde dnrler
Eski Yunandan bu yana eitli kuramlar retmiler ve dorunun ardndaki gize-
mi zmeye almlardr. Aadaki blmlerde, bu kuramsal giriimlerin en n-
de gelen rneklerini greceiz.
Doruluk kuramlarn sergilerken, A. Tarskinin anlambilimsel kuram gibi ta-
rihsel adan ok nemli ve teknik incelikler barndran baz grlerin de incelen-
mesi gerekir. Ancak biz bu kitapta daha odakl bir sunumu tercih ettiimiz iin bel-
li kuramlarn irdelenmesini darda brakacaz. Bu nitede drt temel doruluk
kuramndan bahsedeceiz. Bu kuramlardan zellikle ilk ikisi karlk ve bada-
m grleri zerinde daha fazla zaman harcayaz.
Karlk Kuram
Doruluk kuramlar iinde en bilineni karlk kuramdr. Bu gr iin Trkede
bazen rtme kuram ve uygunluk kuram deyimleri de kullanlr. Biz burada
ngilizcedeki correspondence theory of truth deyiminin ieriiyle uyumlu olacak
ekilde dorunun karlk kuram deyimini tercih edeceiz. Adndan da anla-
laca gibi, karlk kuram, doruluun iki unsurun birbirine uygun dmesi, r-
tmesi veya birisinin dierine karlk gelmesi sonucu ortaya ktn ne srer.
Burada sz konusu olan unsurlarn ne olduu konusunda farkl yaklamlar or-
taya kmtr. Doruluun ortaya kmas iin hangi iki unsurun uyum iinde ol-
mas gerektii sorusuna verilen yantlar arasnda, nesne-zne, idea-gereklik, dil-
dnya ve nerme-olgu saylabilir. Bu ikiliklerin ortak noktalarn saptamak zor de-
ildir. Doruluk ilikisinin bir tarafnda zneye veya znellie ait olan eyler (zi-
hin, bilisellik, dnce, idea, inan, cmle, nerme, dil), dier tarafnda ise nes-
neye veya nesnellie ait olan unsurlar (nesneler, gereklik, varlk, olgu) yer alr. O
hlde bizim inan ve cmle gibi nermesel unsurlarmzn doru olmasnn nede-
156
Epi st emol oj i
Karlk kuramna gre,
dorunun ortaya kmas,
zihin veya inan gibi znel
unsurlarla nesne veya
gereklik gibi nesnel
unsurlarn birbirine uymas
veya karlk gelmesi sonucu
gerekleir.
ni, bu unsurlarn gerekliin unsurlarna karlk gelmesidir. Eer bir nermesel
unsur gerekliin unsurlarna karlk gelmezse, onlarla uygunluk iinde deilse, o
nermesel unsur iin yanl dememiz gerekir.
Felsefe tarihinde geriye giderek bu konunun nasl gndeme getirildiini ksaca
inceleyelim. Her ne kadar Aristoteles Bat Felsefesinde doruluk konusunu gn-
deme getiren ilk dnr olmasa da, onun doruluk tanm daha sonra gelen fel-
sefecilere hem esin kayna olmu hem de epeyce tartmaya yol amtr. Aristo-
telesin Metafizik (1011b25) kitabnda sayl ksmnda verdii tanm udur: Olma-
yann olduunu sylemek ya da olann olmadn sylemek yanl, olann oldu-
unu ya da olmayann olmadn sylemek dorudur. Aristotelesin sunduu bu
tanmn bir karlk kuram oluturup oluturmayaca tartmaya olduka aktr.
Grne gre Aristoteles, doru kavramn, sylenenlerin olanlara uygunluu
eklinde tanmlamaktadr. Ancak bu ifadenin, karlk gelme ilikisinin unsurlarn
yeteri kadar net bir tarzda ortaya koymad sylenebilir. Daha ak dersek, bu ta-
nmda hem sylenebilir olan eylerin hem de olanlar snfna giren eylerin tam
olarak ne olduu belli deildir. Bununla birlikte, olanlarn, dnyada meydana
gelen olaylar veya durumlar olduunu dnmek aklc grnmektedir. Bu du-
rumda, yukardaki tanmn ne demek istediini rnekler yoluyla aklayabiliriz.
Eer ben imenlerin mavi olduunu sylersem, gereklik iinde olan durumu (ya-
ni, imenlerin yeil renkli olduunu) sylememi olurum. Baka bir deyile yanl-
dile getirmi olurum. Tersine, muzun sar renkli olduunu sylemek gerekten
olan dile getirmek olduu iin doru olur.
Aristotelesten yzyllar sonra yaayan ve savunduu felsefi grlerin temel
yaps itibaryla Aristotelesi byk oranda izleyen Aquinolu Aziz Thomas (1225-
1274) veya yaygn olarak bilinen adyla Thomas Aquinas doruluu u szlerle
tanmlamtr: Veritas est adaequatio rei et intellectus (Doruluk var olan eyler-
le zihnin uygun olmasdr). Bu tanmn orjinal olarak Thomas Aquinasa ait olup
olmad biraz tartmaldr ama, her durumda, sz konusu ifadenin karlk kura-
mnn felsefe sahnesinde net bir ekilde ortaya k noktas olarak kabul edildii
sylenebilir. Buna karn, Thomas Aquinasn tanmnn baz belirsizlikler ierdii-
ni de belirtmemiz gerekiyor. rnein, var olan eyler ve zihin kavramlar, kar-
lk ilikisi balamnda, tam olarak nasl anlalmaldr? Bu gibi sorularn teknik ay-
rntlaryla yant bulabilmesi, 19. yzyln ikinci yarsnda Aristoteles mantna al-
ternatif bir mantn (yani bantlar mantnn) ortaya kmas ve bununla ilin-
tili olarak yeni bir metafizik tasarmn ekillenmesi ile olanakl olmutur. Gnm-
zn revata olan karlk kuramlarna baktmzda da, bundan yz yl nce retil-
mi fikirlere ve ontolojik yaklamlara dayandklarn grrz. O yzden, buradaki
tartmalarmzn iyi anlalabilmesi asndan, 19. yzyln sonunda ve 20. yzyln
banda zellikle zmleyici felsefede ortaya kan metafizik tasarm biraz
aklamamz ve bunun doru ile ilintisini sergilememiz yararl olacaktr.
Alg epistemolojisinden sz ederken, J. Searlen gereki bir felsefeci olduu-
nu belirtmitik. Gerekilik, en genel anlamyla, zihnimizin gereklii yaratmad-
n ve zihnimizin dnda gerek bir varlk alannn (rnein, fiziksel nesnelerin) bu-
lunduunu savlayan akmdr. Bundan yz yl kadar nce yaam olan B. Russell,
G. E. Moore ve L. Wittgenstein gibi felsefeciler gereki bir metafizik gr dile ge-
tirmiler ve bu gr nermesel dorunun yaps konusunda da son derece etkili
olmutur. Sz konusu metafizik gre Russelln verdii isim mantksal atomcu-
luk olmutur. Russella gre, zihnimizin dndaki varlk alan olgusal bir yapda
157
olumutur. Bunu aklamadan nce olgu kavramn net bir ekilde tanmlaya-
lm. Olgu, gereklik iinde var olan eylerin belli zellikler almalar veya belli
ilikiler iinde bulunmalar sonucunda ortaya kan ve durumsal snrlar nesnel
olarak belirlenmi olan oluumlara verilen isimdir. Olgular, Russell gibi felsefecile-
rin anlad ekliyle, temel unsurun katlmyla oluur: Nesneler, nitelikler ve
bantlar. Bu sylediklerimizi imdi rneklerle aklamaya alalm.
(1) Elimdeki elmann krmz olmas bir olgudur nk bu durum fiziksel bir
nesnenin (yani, bir tikelin) bir nitelii (yani, bir tmeli) barndrmas sonucu olu-
mutur. (2) Ben bahemdeki kavak aacyla am aac arasnda durduum zaman
bir olgu meydana gelmektedir nk bu durum nesneyi ve nesnel bir bant-
y (mekn/mesafe) ieren bir dnyasal durumdur. (3) Eer bahemdeki kavak
aac benimle am aac arasnda duruyorsa, bu durumda, bir nceki rneimiz-
de geen nesneler ve bant aynen bulunmasna ramen baka bir olgu oluur.
Bunun nedeni, sz konusu olgusal unsurlarn dnyada farkl bir ekilde bir araya
gelmeleri ve farkl bir durum yaratmalardr. Kedimin paspasn zerinde olmas ve
paspasn kedimin zerinde olmas da bu trden bir rnektir: Olgunun tikelleri (ke-
di ve paspas) ve bant (zerinde olmak) ayndr ancak aralarndaki iliki farkl bir
ekilde kurulmutur. (4) Eer ben babamn iki buuk metre uzunluunda olma du-
rumundan bahsedersem, dnyada u an var olan bir olgudan bahsetmi olmam.
Ancak, olanakl baka bir evrende babam iki buuk metre uzunluunda olsayd o
dnyada babamn iki buuk metre olmas bir olgu olurdu. (5) Mantksal olarak ba-
kldnda, bileik olgulardan sz etmek olanakl grnmektedir. Karn beyaz ve
souk olmas bileik bir olgudur ve dnyada yer ald sylenebilir. (6) Olgularn
mant asndan, baz bileimler olanakszdr. Mavi ve uzun gibi iki nitelii ve-
ya Aye ve Ahmet gibi iki ayr nesneyi bir araya getirince bir olgu olumaz. Ay-
rca, rnein, bir tan hasta veya salkl olmas da anlaml bir bileim deildir.
Baka bir deyile, olgularn olumas ancak nesnelerin uygun nitelik ve bantlar-
la bilemesi sonucu oluur.
Felsefe kariyerinin balarnda bir tr mantksal atomculuu savunan Wittgens-
teinn (2008, blm 1.1) szleriyle dersek, bu gr dnyay olgularn toplam ola-
rak kurgular, nesnelerin toplam olarak deil. Yukardaki paragrafta verilen (3) r-
nekte belirttiimiz gibi, nesneleri, nitelikleri ve bantlar farkl bir ekilde bir ara-
ya getirdiimizde farkl bir dnya ortaya kar. O hlde mantksal atomculuun
yapt en nemli felsefi hamle, nesneler ontolojisinden veya Aristotelesden bu
yana felsefede etkisini gsteren tzler ontolojisinden olgular ontolojisine gei
yapmaktr. Bunun epistemoloji asndan neden nemli olduunu anlamak da zor
deildir. Gereklii olgular temelinde tasarlayan byle bir ontoloji, nermesel bil-
ginin hedefini de belirlemi olmaktadr. nermesel bilgi, dnyadaki olgularn bil-
gisidir. Olgular metafizii, veya ksaca olguculuk, bir yandan Aristotelesin ve
Thomas Aquinasn doruluk tanmlarnda yer alan olanlar veya var olan eyler
deyimlerine net bir aklama getirmekte ve bylece ontolojik tabloyu daha ak kl-
makta, te yandan da, epistemolojik adan, nermesel bilginin neyi hedeflediini
ak bir ekilde sergilemektedir. Dnya olgulardan oluuyorsa, nermesel bilgi bu
olgular doru temsil etme hedefine ynelme durumundadr.
imdi bu trden bir olgular metafiziinin, yani olguculuun, neden bir karlk
kuram olduunu aklayabiliriz. Karlk kuramlarna gre, doru, zneye veya
sylemsellie ait olan bir unsurun nesneye veya gereklie ait unsurlara karlk
gelmesi veya onlara uygun olmas ile gerekleir. Olguculuk gr, bu nesnel
usurlarn dnyadaki olgular olduunu syler. Ancak bu noktadan sonra, olguculu-
158
Epi st emol oj i
Olguculuk, karlk gelme
kuramlar iinde en iyi
bilinen grtr. Olgucular,
doru nermelerin nesnel
olgulara karlk geldiini
savlar.
Bertrand Russell (Rasl
okunur) gibi felsefecilere
gre, gereklik iindeki
olgular varlk alannn yap
talarn olutururlar. Bir
olgu, fiziksel nesnelerin belli
nitelikleri veya bantlar
edinmeleri sonucu oluur.
u savunan felsefeciler arasnda dorunun zne tarafnda neyin durduuna ili-
kin bir tartma balar. Bu tartmada, baz dnrler zihinsel durumlarn (rne-
in, inanlarn) olgulara karlk geldiini, bazlar szel olarak dile getirilen iddi-
alarn olgulara karlk geldiini ve bazlar da nermelerin olgulara karlk geldi-
ini savlamlardr.
Hangi unsurlarn nesnel olgulara karlk geldii tartmas bu kitabn kapsam
alannn dnda kalyor. Biz yukarda dile getirdiimiz baz nemli grleri zet-
leyerek bu blm noktalayacaz. Karlk kuramn savunan felsefeciler genellik-
le dorunun zihinsel durumlarn veya nermelerin gereklie veya varlk alanna
karlk gelmeleri, onlara uymalar sonucu ktn savunurlar. Karlk kuramnda
sz geen gereklik veya varlk konusunda en ayrntl felsefi aklamalar ol-
gucu dnrlerden gelmitir. Olgucular, olgular ontolojik yap talar olarak al-
mlar, olgunun unsurlarn aklamlar ve bylece dnyann varlksal yapsna
ilikin metafizik bir tablo sunmulardr. Bu tablodaki olgular znelerden bam-
sz bir ekilde var olan eyler olarak anlaldndan dolay, olguculuun gereki
bir gr olduunu da syleyebiliriz.
Saduyuya uygun bir gr olduu sklkla dile getirilen karlk kuramn cazip klan yn-
lerin neler olabileceini kendi kelimelerinizle ifade etmeye aln. Bu altrma sizi kar-
lk kuramna kar retilen grleri anlama ynnde de hazrlayacaktr.
Badam Kuram
Geleneksel doruluk grleri incelendiinde, karlk kuramnn en byk rakibi-
nin badamclk olduu grlr. Badamclk F. H. Bradley ve B. Blanshard gi-
bi dnrlerce savunulmu nemli bir felsefi grtr. Bu nitede badamc
doruluk kuramn irdeleyeceiz. Daha sonra, epistemolojik gerekelendirme ni-
tesine geldiimizde, badamcln kant ve gereke boyutunu tartacaz.
Badam kelimesi Trkede ska kullanlan bir deyim deildir. O yzden, bu
deyimi net bir ekilde aklayarak tartmamza balayalm. Badam ile man-
tksal tutarllk birbirine olduka yakn kavramlardr, ancak aralarnda nemli bir
felsefi fark vardr. Eer bir nerme kmesi aralarnda eliki sergilemiyorlarsa bu
kme tutarldr. u nermeyi gz nne alalm:
KME-1: {Tavuklar suda yzemezler, Knal bir tavuktur, Knal suda ok
iyi yzer}
Eer bir arkadanz Knal adndaki tavuk konusunda bu nermeyi pe pe-
e sylerse, onun tutarsz konutuunu syleyebilirsiniz. imdi baka bir kmeye
bakalm.
KME-2: {Tavuklar suda yzemezler, Benim kpeim suda yzebilir, Bu-
gn deniz suyu ok souk}
Eer arkadanz KME-2deki nermeleri pe pee sylerse, dediklerini tahmi-
nen biraz tuhaf ve alakasz bulursunuz ancak elikili konutuunu dnmezsi-
niz. KME-2deki nermeler birbirlerine aykr bir iddiada bulunmadklar iin e-
limezler ve tutarszlk sergilemezler.
159
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Badamn ortaya kmas iin, ortada bir tutarszln veya elikinin olmama-
s yetmez. Badam olan bir kmenin elemanlarnn birbirlerini ieriksel olarak
az ok desteklemesi beklenir. yle bir kmeyi gz nne alalm.
KME-3: {Tavuklar bedensel olarak umaya uygun deillerdir, Tarihsel ka-
ytlarda uan tavuklara ilikin bir bilgi yoktur, Bahemdeki tavuklarn kanat rp-
ma hareketleri hibir zaman uma ile sonulanmamtr}
KME-3teki nermeler birbiriyle elimemektedir ve bu anlamda KME-3 iin
tutarldr diyebiliriz. Ancak bu zellikler KME-2 iin de geerlidir. KME-3n
KME-2den fark, KME-3teki nermelerin ieriksel olarak birbirlerini destekle-
mesi, birbirlerinin doru olma olasln ykseltmeleridir. KME-3teki yarglar
yalnzca mantksal olarak tutarl deildir; bu yarg ayn zamanda iyi bir ieriksel
balant veya badam sergilemektedirler. Badam kavramnn felsefi anlam
budur.
imdi bir doruluk kuram olarak badamcl genel hatlaryla inceleyelim.
Badamcla gre, belli bir inancn veya nermenin doru olmas onun dier
inanlarla veya nermelerle badamasna, onlara uymasna baldr. Badamc
doruluk kuram, nermelerin doru deeri kazanabilmesi iin onlarn zihinden
bamsz bir gereklie (veya olguculuk asndan bakarsak, gereklik iindeki ol-
gulara) karlk gelmesi gerektiini ileri sren karlk kuramnn hatal bir felsefi
gre dayandn ne srer. Badamcla gre bu hatann temel nedeni, kar-
lk kuramnn olgucu veya, daha genel olarak dersek, gereki bir varlk tasarm-
na dayanmasdr. Felsefe tarihinde ok ses getirmi olan bu nemli itiraz imdi da-
ha ayrntl olarak irdeleyelim.
lk olarak belirtmemiz gereken konu, badamcln karlk kuramna gre
daha yakn alara ait bir dnce olduudur. Karlk kuram daha dorusu, kar-
lk kuramnn metafizik altyaps belli belirsiz de olsa Platon ve Aristotelesin fi-
kirlerinde buluna bilir. Buna karn, badamc kuramn ana fikrinin ortaya kma-
s Modern ada gereklemitir. Karlk kuram, belki de Eski Yunandan gelen
alkanlklarla, nermesel doru bantsnn bir ucunda gerekliin kendisinin
ya da znel olmayan nesnel unsurlarn bulunduunu ne srer. Badamc do-
ruluk kuram ise bu tr bir nesnelci yaklamn ok byk bir sorun ierdiini id-
dia eder.
Bu sorunun ne olduunu anlamak iin 5. nitede bahsettiimiz Berkeleyin
ideac (veya maddecilik kart) grn tekrar gndeme getirelim. Berkeleye
gre, zihinden tamamen bamsz bir madde veya nesne dncesi kabul edile-
mez. Algladmz nesnelerin alglanmam (veya asl) hllerinin nasl olduunu
kafamzda canlandramayz. Alg, ister istemez, kendisini alglanan nesneye katar.
Maddesel dnyann nesnelerinin zihinden tamamen bamsz olduunu ilan edip,
ardndan zihnimizi kullanarak o nesnelerin fiziksel olarak (yani, gerekten,
kendi ilerinde) nasl olduklarndan sz etmek, Berkeleyci bir adan bakldn-
da, ok tutarl bir yaklam deildir. Eer zihnimizi kullanarak zihinsellikten etki-
lenmeden var olan maddesel bir gereklii aklamaya veya betimlemeye kalkar-
sak, madde dediimiz ey nesnelliini btnyle kaybetmez mi? Daha nemlisi,
eer Berkeley haklysa, maddesel olan varlklar her tasarlaymzda zihinselliin
iin iine girdiini ve maddesel olann epistemolojik anlamda elimizden kat-
n kabul etmemiz gerekmez mi?
160
Epi st emol oj i
Badamcla gre; bir
nermenin doru olmas iin
o nermenin baka
nermelerle badam
iinde olmas gerekir.
Ontolojik ve epistemolojik boyutlarda gerekleen bu tartmann nermesel
doru konusunda kendisini nasl gstereceini tahmin etmek zor deildir. Karlk
kuram, doruluk bantsnn nesnel ucunu insanlardan ve onlarn zihinlerinden
bamsz bir alan olarak tasarlar. Karlk kuramna gre; talara, yldzlara ve ka-
rncalara ilikin olgularn var olmas bizim zihnimize, bilgimize, dilimize veya kav-
ramlarmza bal deildir. nsanlar bu evrende yok olsa bile talar belli ekillerde
olacak, her yldz uzayn belli bir noktasnda yer kaplayacak ve karncalar yuvala-
rna yiyecek tayacaktr. Bu olgular gereklik iinde yer alrlar; sylemsellik ve zi-
hinsellik bu trden olgular var veya yok etmez. Bizim deneyimsel nermelerimiz
ite byle bir gereklie karlk gelerek doru olabilirler. Ancak, badamc d-
nrlere gre bu basit saptamalar ciddi bir sorun barndrmaktadr. Badamcla-
ra gre; bir nermenin gerekliin nesnel ve maddesel unsurlarna karlk gelme-
si kabul edilemez bir dncedir. Bize olgu olarak grnen eyler, nemli bir an-
lamda, bizim olgularmz olmak, yani zihinsellikten ve sylemsellikten nasibini al-
mak zorundadrlar. Biz ne kadar tersini dnme eilimi gsterirsek gsterelim,
olgular inan sistemimizin izlerini tar. (Bu fikrin I. Kantn metafizik kart g-
rleriyle ne kadar byk bir ortaklk tadn da gzlemleyebiliriz.) Baka bir de-
yile, badamsal ilikiler ve sylemsellik dnyada olgu olarak aldmz unsurla-
rn da iinde yer almak durumundadr. Bahemizdeki karncalara veya gkyzn-
deki Kutup Yldzna dair doru eyler sylediimizde, o doru nermeler kav-
ramlarn kirletmedii bir gereklik alanndan bahsediyor olmazlar. Nihayetinde,
karnca ve yldz bizim kavram ve inan sistemlerimizin paralar deil midir?
te bu durum, dorunun ortaya kmasnda inanlarn oluturduu kavramsal sis-
temden ve bilgisel adan kurtulmann olanaksz olduunu gsterir.
O hlde, badamclara gre, nermesel doruluk nasl oluur? Badamcla-
rn buna verdii yant, Berkeleyin bir idea yalnzca ideaya benzeyebilir fikriyle
nemli benzerlikler gsterir. Badamc felsefeciler, bir nermenin doru deeri
kazanmasnn dier nermelerle badam iinde olmasyla olanakl olduunu sav-
lar. nermelerin doruluu iin zihinlerden ve sylemsellikten bamsz nesnel
olgulara veya benzeri metafiziksel kavramlara gnderme yapmamza gerek yok-
tur. Doru bir nerme, badam yksek bir nermeler sisteminin bir paras ol-
duu iin dorudur. Baka bir deyile, doruluk ancak zihinselliin, dncenin
veya dilsel yaplarn varlnda ve onlarn erevesinde anlalabilir.
Bir nermenin badam sonucu doru deeri kazanmas fikri ilk bakta tuhaf
grnebilir. Bunun temel bir nedeni, karlk kuramnn saduyuya olduka uygun
bir gr sunmasdr. Dorunun ortaya kmas iin nesnel dnyann unsurlarna
gereksinim olduu dncesi hem saduyusal anlamda ekicidir hem de pek ok
felsefeciye olduka mantkl gelmektedir. Ancak buna yant olarak, karlk kura-
mnn da metafizik ynlerinden dolay baz nemli felsefi zorluklar olduuna
iaret edilebilir. Badamcln pheli grnmesinin baka bir nedeni ise, bir sis-
tem iinde badam sergilemenin doru zelliinin ortaya kmas iin yeterli
olmad ynndeki sezgidir. Diyelim ki, bir kiinin son derece uuk kak, hayal
rn olan bir inan sistemi var. Belli bir nerme bylesi bir sistemle tutarllk iin-
de olursa biz o nermeyi doru mu kabul edeceiz? Bu itiraza verilecek yant, n-
celikle, badam kavramnn tutarllktan ok daha fazlasn ierdiidir. Yuka-
rda da akladmz gibi, badam gsteren bir kmenin elemanlar birbirlerinin
doruluk olasln ykseltirler. Burada kaydedilmesi gereken bir nokta da udur:
Badamsal yapda olan bir inan sisteminin iinde farkl yaplarda veya trlerde
nermeler bulunur. Bunlarn bir ksm, algsal yapda deilken (rnein, Maya uy-
161
Badamc gre gre;
karlk kuramn savunanlar
doru kavramn bir ynyle
ar lde
nesnelletirmektedir.
Badamclarn eletirdii
temel nokta, karlk
kuramclarnn doru
nermeleri doru klan
gereklii zihinden
btnyle bamsz olarak
tasarlamalardr.
garl Avrupal igalciler tarafndan yok edildi, Bu ylki enflasyon oran geen
ylkinden daha dk), bazlar algsal niteliktedir (rnein, u anda nmde du-
ran bir sincap gryorum). Algsal ya da gzlemsel olarak ak olan badamsal
bir sistem, bu anlamda, kolay kolay masals veya rastgele bir zemine doru kaya-
maz. Unutulmamaldr ki, badam kavram znel veya keyfi gibi bir anlama
gelmemektedir. Badamcln tezi, dorunun yalnzca sylemin, zihinsel du-
rumlarn, dilin ve nermelerin alannda ortaya kabileceidir. Olumsuzlama ile
ifade edersek, zihinden bamsz gereklik doruluk bantlarna dorudan ka-
tlamaz.
Badamcln tezini baka bir adan yle yorumlayabiliriz: Her ne kadar
karlk kuram doruluun maddesel veya nesnel dnyadan kaynaklandn ne
srse de, maddi dnyann nermeleri nasl doru yapt ak deildir. Karlk ku-
ramn savunan olgucular (yani, gerekiler) nermelerimizin olgusal karlklar-
nn nesnel dnyada olduuna inanrlar. Ancak bu konu tartmaya ak grnmek-
tedir. Temelde dilsel bir unsur olduunu syleyebileceimiz nermeler, dilsellikle
hibir ilgisi olmayan nesnel gereklie veya olgulara nasl karlk gelir veya uy-
gunluk gsterir? Eer bu konuda kuramsal bir sknt olduu kabul edilirse, kar-
lk kuramnn ilk bata grnd kadar gl bir gr olmad ve badamc-
lk kuramnn nemli bir noktaya iaret ettii de dnlebilir.
Badamcln, karlk kuramna neden olduka kkten bir kuramsal saldr olduu ko-
nusunda kendi fikirlerinizi retin. Badamclk asndan bakldnda, dorunun kar-
lk kuramnn en nemli kuramsal zayflnn ne olabilecei konusunda grnz be-
lirtin.
Gereksizlik Kuram
ada doruluk kuramlar arasnda gereksizlik kuram nemli bir yer tutar. Bu
kuram (ngilizce adyla redundance) iin Trkede fazlalk ve tarlk adlar
da kullanlmtr. Frank Ramsey ve Peter Strawson gibi 20. yzyl dnrleri tara-
fndan savunulmu olan gereksizlik kuramnn dier kuramlardan en byk fark,
doru konusunda yeni bir seenek sunmaktansa, dorunun gereksiz bir nitele-
me olduunda srar etmesidir.
Bu gr erevesinde gerekletirilen mantksal almalarn teknik ayrntlar-
na girmeden gereksizlik kuramnn ana fikrini ve bu grn neden savunucular-
na aklc grndn aklayalm. Gereksizlik kuramna gre, doru nitelemesi-
nin bir nermenin anlamna herhangi bir katks yoktur. Bir nermenin dile getir-
dii dnce veya yarg iin dorudur dediimiz zaman o dnceye bir katk
yapm olmayz. rnek vermek gerekirse, P1 gibi bir nerme alalm:
P1: Bahemde adet erik aac vardr.
Bu nermeyi iinde doru deyimi geen P2 ile karlatralm:
P2: Bahemde adet erik aac vardr nermesi dorudur.
Gereksizlik kuramna gre P2deki doru eklentisi gereksizdir. Doru nite-
lemesi P2de ifade edilmek istenen fikre yeni bir ierik katmaz. yle de dne-
biliriz: P1i bilen bir zne, P2yi de bildiinde deneyimsel bilgisinde bir art veya
genileme olmaz. O hlde, bir yklem olarak dorunun gereksiz olduunu sy-
leyebiliriz.
162
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Gereksizlik kuramn
savunan dnrlere gre,
doru yklemi fazladan
bir bilgi iermez. Bir
nermeyi dile getirmekle
onun doru olduunu
sylemek arasnda bir fark
yoktur.
Yukarda sunduumuz dncelerin nda akla gelecek sorulardan biri, eer
gereksizlik kuram temelde haklysa doru gibi nemli bir yklemin ve kavramn
ne ie yaraddr. Gereksizlik grn savunanlarn bazlar bu soruya yant ve-
rirken dorunun doal diller kapsamnda nasl kullanldna dikkat ekmiler-
dir. Biz doru ve yanl nitelemelerini, dile getirilen nermeleri onaylama veya
deilleme iin kullanrz. rnein, eer ben Bahemde adet erik aac vardr
nermesini dile getirdiimde bir baka zne Doru! kelimesini syleyerek yant
verirse, ben bunu bir onay olarak yorumlarm, ancak bu kelimeyi syleyenin yeni
bir ey sylediini dnmem. Tersine, eer o kii Yanl! diyerek dediklerime
tepki gsterirse, ben bunu sylediim yargya katlmama olarak anlarm. Doru
ve yanl kavramlarnn gndelik dilsel balamlardaki bu trden kstl kullanm-
lar dnda bir ilevi yoktur.
Burada not etmemiz gereken bir konu, gereksizlik grn savunan dnr-
lerin ounun, doru kavramnn felsefi olarak abartlmasndan rahatsz oldukla-
rdr. Karlk veya badamclk kuramn savunan felsefeciler dorunun bir yap-
s ya da en azndan deimez bir z olduunu varsayarlar. Baka bir deyile, tm
doru nermeleri ortaklatran bir nitelik olduunu ve doruyu tanmlama, onun
zn bulma abasnn nemli bir ilev olduunu dnrler. Gereksizlik gr-
nn savunucular ise tam da bu noktaya kar karlar.
Doruyu ciddiye alan felsefecilerin gereksizlik grne getirebilecekleri bir
eletiri udur: Belli dilsel balamlarda, bir nermeden doru yklemini veya ni-
telemesini kaldrmann ok byk bir fark yarataca hatta doruyu kaldrmann
olanaksz olduu durumlar dnebiliriz. Ustamn azndan kan her cmle do-
rudur gibi bir cmle yukarda verdiimiz P2ye benzememektedir nk bu cm-
leden dorudur yklemini kaldrmamz olanaksz grnmektedir. Ancak gerek-
sizlik grnn savunucularnn buna bir yant bulunmaktadr. Onlara gre, Us-
tamn azndan kan her cmle dorudur iddias mantksal olarak yle ifade
edilebilir: Her x iddias iin znesi x iddiasnda bulunuyorsa, o hlde x. Elbet-
te bu son belirttiimiz cmlenin Ustamn azndan kan her cmle dorudur id-
diasna elenik olup olmayaca, felsefeciler arasnda bir tartma konusudur.
Pragmaclk
Pragmaclk 19. yzyln sonlarndan itibaren felsefe sahnesinde yer alm ve d-
nce tarihinde derin bir iz brakmtr. Pragmaclk deyiminin ngilizce orjinali
pragmatismdir. Deyimin Yunanca kklerine indiimizde ise, pratiklik, somut
ilevler, eylem gibi anlamlarla karlarz. Trkede bazen bu akm iin eylem-
cilik deyimi de kullanlr. Ancak eylem kavram Trkeye farkl anlamlarla yer-
letii iin bu deyim yanltc olma riski tamaktadr. Bu blmde pragmacln
doruluk ile ilgili tezlerini inceleyeceiz.
Pragmac bir perspektiften bakarsak, geleneksel karlk kuram gereklii kav-
ramaya alan zneleri temelde edilgen bir konumda tasarlamaktadr. Bu gelenek-
sel (gereki) yaklama gre, insanlarn alglayaca ve kavrayaca gereklik in-
sanlarn yaratt bir varlk alan deildir. Bilmek, esas itibaryla, nesnel gereklii
zihne veya dile kopyalamaktr. Nesneler zneleri etkiler ancak bilgisel srelerde
znelerin nesne zerinde bir etkisi olamaz. Bu geleneksel gereki gre ilk cid-
di tepki, daha nce de belirttiimiz gibi, Kanttan gelmitir. Ancak Kant, itirazlar-
n temelde usu ve bilisel bir zeminde sunmutur. Her ne kadar pragmaclk da
gereki metafizie kar bir akm olarak ortaya km olsa da, pragmac gr-
163
n hareket noktas daha farkl olmutur. Pragmacln byk dnrleri arasn-
da Charles Sanders Peirce, William James ve John Deweyi sayabiliriz. Bu pragma-
c dnrlere gre, bizim bir nermenin veya yargnn doruluundan sz etme-
miz, yaadmz dnya iinde gerekletirdiimiz eylemlerden, nesneleri anlama
ve dntrme yetilerimizden kopuk olamaz. Deneyimsel bir nermenin doru
veya yanl olduu sav, nerme ve gereklik arasnda oluan gizemli bir felsefi
(varlksal, anlambilimsel) ba yoluyla deil, o nermenin insanlarca deneyimlene-
bilecek sonular, belirtileri ve etkileri aracl ile geerlilik kazanr. Bilgi adn
verdiimiz zihinsel durum ve doru adn verdiimiz nitelik, doa ve toplum
iinde eylemde ya da ilevde bulunan insanlarn ilgileri ve beklentileri tarafndan
belirlenir ve ekillendirilir.
Her ne kadar pragmacln kurucusu Peirce olsa da, doru kavram konusun-
da en ilgin pragmac (ve, genel anlamda, gerekilik kart) fikirleri W. James
sunmutur. Baz yorumcularn da fark ettii gibi, Jamesin dorulua ilikin syle-
dikleri yer yer tutarszlk gstermektedir. O yzden, Jamesin gr bazen kk-
ten pragmaclk bazen de lml gerekilik eklinde yorumlanmtr. Jamese g-
re, nermesel doru konusunda karlk kuramclarnn yapt en byk hata,
doru kavramn ar lde nesnelletirmek ve bylece onun gerek insanlarla
ve eylemlerle olan ilikisini gzden karmaktr. Doruluk, nermeler ile gerekli-
in unsurlar arasnda kendiliinden kurulan duraan bir metafizik bant deildir.
Tam tersine, insanlarn dnyayla olan alveriinin her aamasnda ortaya kan ve
insanlarn eylemlerinden etkilenen bir olgudur. Jamese gre doru ayn zengin-
lik veya devlet gibi insanlarn rettii, insanlarn dnyasna ait olan bir eydir.
Jamesin doruluk konusunda verdii tanmlar, karlk kuramnn sunduu
metafiziin tam tersi yndedir. Jamese gre, doru inanlar ile inanmamzn
faydal olaca inanlar arasnda kesin bir izgi izmek olanakszdr. Jamesin Prag-
maclk adl kitabnda verdii bir betimlemeye gre, doru inanlar bizim benimse-
diimiz, geerliliini gsterdiimiz, desteklediimiz ve onaylayabildiklerimizdir.
Baka bir deyile, doru, bizim pratikte i grmeyen, fayda getirmeyen, gvenilir
veya tutarl olmayan ve eyleme dkldnde bize aykr gelen eylerin tersine
karlk gelen kavrama verdiimiz bir addr. Doru, gnlk eylemlerimizin iinde
ortaya kan ve felsefi ynden ok da abartlmamas gereken bir soyutlamadr.
Kendisinden beklenenin aksine, James karlk kuramnn genel ifadesine itiraz
etmemektedir. Onun kesin bir ekilde kar kt ey, bu tanmn arkasndaki ger-
eki varsaymlardr. Pragmac gre gre, doruluk ve karlk ancak bireylerin
eylemlerinin sonular yoluyla anlalabilir. Yaayan insanlarla ve onlarn eylemle-
riyle ilintilendirilmeyen karlklar ii bo felsefi soyutlamalar olmaktan teye gi-
demeyecektir. James bu konuda u ilgin rnei verir. Zihnimizdeki duvar saati
imgesinin duvarda gerekten asl olan saatin bir kopyas olduunu ve ona uydu-
unu varsayalm. Sormamz gereken soru udur: Buradaki kopyalama, uyma
veya karlk tam olarak ne anlama gelir? Yalnzca saatin grntsnn zihnim-
de belirmesi veya yalnzca saatin duvarda asl olduu olgusunu zihinsel olarak
temsil etmem benim nermesel doruya ulamam veya bilgilenmem iin yeterli
midir? Saatin almasna ilikin deneyimlenebilecek unsurlarn (rnein, saatin
zaman gstermesi, iindeki yaylarn esneyebilme zellii, vb.) bylesi bir kopya-
lamann iinde nereye oturduu aka belirtilmedii srece, zihin ve nesne ara-
sndaki rtmeler ya da uyumalar ciddi bir felsefi aklama sunma anlamnda ye-
tersiz kalacaktr. Gereki bir felsefecinin ilgilendii konu, bir nerme ve nesnel
164
Epi st emol oj i
William James pragmac
doruluk kuramnn en nde
gelen savunucusu olmutur.
Jamese gre, doruluk soyut
bir kavram veya bant
deildir. Doruluk kavram,
eylemlerden, faydadan ve
somut sonulardan
bamsz olamaz.
gereklik arasndaki varlksal/bilgisel ilikidir. Ve bu iliki soyut bir bantdr. Ja-
mese gre ise, eer olgu-nerme uyumas sonucunda bir doru bants olu-
uyor ancak bu dorunun insanlarn pratik yaamlarn etkileyecek herhangi bir
sonucu olmuyorsa, o dorunun varlndan bahsetmek anlamszdr.
Elbette burada Jamesin kastettii etki, fayda ve sonu, znel veya ben-
merkezci bir ekilde anlalmamaldr. Pragmac gr biraz yzeysel bir ekilde
yorumlayan baz dnrler, James gibi felsefecilerin doru kavram ile kiiye
faydas dokunan, ksa vadede i gren, yaam kolaylatran gibi kavramlar
bir tuttuklarn sanmlardr. Oysa Jamesin kastettii bu trden basit ve ocuksu bir
tasarm deildir. James, insanlarn yaam iinde gerekletirdii eylerin dorunun
zeminini hazrladn savlamaktadr. Farkl bir tarzda ifade edersek, James, insan-
dan bamsz gerekliin dorular ontolojik bir ekilde oluturup evrene datma-
snn olanaksz ve hatta anlamsz olduunu sylemektedir. Aalar ve talar elbet-
te biz olmadan da var olacaktr; ancak aalara ve talara ilikin doru olarak s-
ralayabileceimiz her ey aslnda o nesnelerin bizi etkileyen, bizim anlayabilecei-
miz ve zerinde eylemler yapabileceimiz ynlerini iermek durumundadr.
O hlde, Jamesin pragmac grlerinden karmamz gereken en nemli ders-
lerden biri u ekilde ifade edilebilir: inde yaadmz dnyada insanlar olma-
sayd, doruluk bantlar ya da doruluk nitelii de olmayacakt. Ancak bu James
iin insanlarn yokluunda zihinden bamsz gerekliin olmayaca anlamna
gelmemektedir. Baka bir deyile, James kesinlikle Berkeleyci bir ideacl savu-
nuyor deildir. Onun vurgulamaya alt konu, dorularn yapm sz konusu
olduu srece bizi ilgilendiren varlk alannn yalnzca insann deneyimine ve ey-
lemine alan gereklik kesitleri olduudur. James, doru nermeler balamnda,
geleneksel karlk kuramn ve onun varsayd varlksal gereki bak aka
reddeder. Ona gre, zihinsel veya znel olanla nesnel olan arasnda gerekten bir
rtm veya karlk bants var ise, bu bant ancak deneyim iinde ve etkile-
ri gzlemlenebilecek bir ekilde olmaldr. Karlk yoluyla ortaya kan dorular
yalnzca insann kavrayabilecei ve etkileim iinde olduu bir dnya iinde an-
lam kazanabilir. Baka bir deyile, zihinsel olann zihinden tamamen bamsz ola-
n kopyalamas ii bo bir felsefi tasarmdr. Pragmac grn tezlerine son ni-
tede tekrar dneceiz ve bu akmn gnmz felsefesini ve zellikle epistemolo-
ji alann nasl etkilediini daha yakndan irdeleyeceiz.
William Jamesin grnn zaman zaman birbiriyle elien iddialar barndrd yorum-
cular tarafndan dile getirilmitir. Bu elikili grnen unsurlar kendi kelimelerinizle ifa-
de edin ve Jamesin fikirlerinin nasl tutarl bir hle getirilebilecei konusunda fikirler
retin.
DORULUK KURAMLARININ DEERLENDRMES
Bu nitede drt temel doruluk kuram inceledik. Bu drt kuramdan en bilineni
ve felsefeciler arasnda en tartlm olan karlk kuramdr. lgin bir ekilde, di-
er kuramn esas itibaryla karlk kuramn hedef alarak ortaya kt sylene-
bilir. Ald eletiriler karsnda karlk grnn kuramsal ekiciliini yitirmi
olduunu sylemek zor olsa da, bu gr benimseyen dnrler rakiplerinin
ynelttii ar eletirlerin nda belli dnler vermi ve dier grn belli fi-
kirlerini kabul etmilerdir. Bu durum zellikle 1980lerden bu yana retilen kar-
lk kuramlarnda kendisini gstermektedir. rnein, gnmzde pek ok gerek-
165
William James, insanlarn ve
onlarn eylemlerinin
yokluunda dorunun
olamayacan ne srer.
Ancak bu fikir, bizim fiziksel
gereklii yaratmakta
olduumuz anlamna
gelmez.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
i felsefeci olgu kavramna insandan, zihinden, eylemden bamsz olan gerek-
liin unsuru eklinde yaklamay brakmakta ve olgular yaadmz ve kavrad-
mz dnyada gerekleen durumlar eklinde anlamaktadr.
Yukarda akladmz kuramlarn bazlarnn birbirine benzer ynler tad
hemen fark edilecektir. rnein, pragmacln geleneksel karlk kuramn red-
detmesi sonucu badamcla yaklat dnlebilir. Yukarda da akladmz
gibi, badamclk, nermelerin zihinden bamsz bir gerekliin kopyalanmas
yoluyla deil, bir sistem iinde birbirleriyle badamalar ve birbirlerini destekle-
meleri sonucunda doru deeri aldn savunur. James de Pragmaclk kitabnda
doru deyiminin eski deneyimlerimizin yenilerle bir araya getirilmesi ve birleti-
rilmesi dnda bir anlam tamadn sylemektedir. Karlk kuramnn en temel
iddias ile elien ve bir btn iinde badam dncesini n plana karan bu
fikrin Jamesi bir badamc yapacan varsaymak ilk bakta akla uygun grle-
bilir. Ancak bu konuda dikkatli olmamz gerekiyor. Jamesin burada kastettii,
inanlarn veya nermelerin soyut nesneler olarak badam sergilemesi deil, es-
ki ve yeni deneyimlerin akp birbirlerini daha ileriye tamalardr. Dahas, bu
durum soyut bir bantdan ok, bireylerin eylemleri iinde kimlik bulan ve bt-
nyle devingen olan bir srece iaret etmektedir. Jamese gre, yeni dorular, es-
ki dorular ile yeni deneyimlerin bir araya gelmeleri ve birbirlerini karlkl olarak
deitirmeleriyle ortaya kar. Genel olarak dersek, pragmacln hem badam-
clktan hem de gereksizlik kuramndan en byk fark, doruluk bantlarn so-
yut zeminlerde deil, insanlarn eylemlerinde bulmaya almasdr.
Kitabn sonraki nitelerinde, nermesel doru kavramnn epistemolojik tart-
malarda nasl yer aldn sergileyecek ve son nitede de doru kavramna tekrar
dnerek ada eletirel yaklamlarn doruluk konusunda ne srd baz kri-
tik fikirleri tartacaz.
166
Epi st emol oj i
167
nermesel dorunun felsefi nemini aklayabil-
mek.
nceki nitelerde nerme ve nermesel do-
ru kavramlarna ilikin temel baz aklamalar
yapmtk. Bu nitede nermesel doru konusu-
nu derinletirerek epistemoloji iin nemini gs-
terdik. nerme, bir cmlenin veya ifadenin d-
nsel ve (daha nemlisi) yargsal ierii olarak
anlalabilir. Bu anlamda, nermeler doru veya
yanl olmak zorundadr. nermesel doru kav-
ramn incelediimizde ise, bu kavramn ontolo-
ji, dil felsefesi ve epistemolojiyi yakndan ilgilen-
dirdiini grrz. nermelerin doru deerini
kazanmasnn dnyadaki durumlar ile ilgisinin
bulunduu dnlr. Bizim deneyimsel inanla-
rmz da genellikle doruyu yakalama hedefi ta-
r. nsanlar dnyaya ilikin inanlarnn yanl
deil, doru olmasn arzularlar. Buna ek olarak,
dorunun belli bir z deeri olduu da sylene-
bilir. Yalanlar ve yanlsamalar ieren bir yaam
zevkli olsa bile insanlar genellikle Matrix filmi-
ne ilikin tartmalarmz anmsarsak doruyu
hedefler ve doru bilgiye ulamay yelerler.
Temel doruluk kuramlar olan karlk kura-
m, badam kuram gereksizlik kuram ve
pragmaclk grlerini aklayabilmek.
En nde gelen doruluk kuramlar karlk kura-
m, badam kuram, gereksizlik kuram ve
pragmaclktr. Karlk kuramna gre, bir ner-
meyi doru yapan ey, nesnel ve zihinden ba-
msz gerekliktir. Karlk kuramnn en iyi bili-
nen rnei olguculuk grdr. Olgucular, do-
runun ortaya kmas iin inanlar veya nerme-
ler ile gereklik iindeki olgular arasnda bir
uyum ya da karlk gelme durumunun olmas
gerektiini dnrler. Bu saduyuya uygun g-
re nemli bir itiraz badamc felsefecilerden
gelmitir. Badamclara gre, bir nermenin
doru olabilmesi ancak badam olan bir k-
menin veya sistemin bir paras olmakla olanak-
ldr. Gereksizlik grne gre ise, doru son
derece gereksiz bir niteleme veya yklemdir n-
k bir nermeyi dile getirmekle onun doru ol-
duunu sylemek nihayetinde ayndr. Son ola-
rak da, pragmac doruluk grne gre, do-
ru dediimiz kavram, soyut veya metafizik bir
bant deil, eylemlerimizin sonucu ortaya -
kan, bizim dnyamza ait bir kavram olmak du-
rumundadr. Baka bir deyile, insanlar eylemle-
ri ile dorunun ortaya kmasn salarlar. nsan,
doru kavram balamnda edilgen deil et-
kendir.
Doruluk kuramlarn felsefi olarak deerlendi-
rerek, bu grlerin gl ve zayf ynlerini ak-
layabilmek.
Karlk kuram, tarihsel olarak derin bir gemie
sahiptir ve saduyuya uygun grn ile de ko-
nu zerinde dnen insanlara hep ekici gel-
mitir. Karlk veya rtme dncesi, znel ve
nesnel unsurlar bir araya getirme hedefi tar ve
bu ynyle doruyu gereklikle ilintilendirme
tr bir ilevi yerine getirdiini iddia eder. An-
cak bu nitede incelediimiz dier grler, do-
runun insanlardan bamsz, tmyle nesnel ve
hatta metafizik bir boyutu olduu fikrine p-
heyle yaklamlardr. rnein, badamcla
ve pragmacla gre, bir nermenin zihinden
bamsz bir gereklik kesitine karlk gelme yo-
luyla doru deeri kazanmas olanakl deildir.
Badamcla gre, bizim dilsel veya dnsel
sistemlerimizin etkilemedii bir varlk alan do-
runun olumas iini stlenemez. Pragmacla
gre ise, gerek ve doru ancak insan eylemleri
erevesinde anlaml hle gelir. Bu grler z-
nel unsurlar vurgulamalar ile dikkat ekmitir.
Ancak karlk kuramn savunan dnrler,
nesnelliin doru iin nemli bir boyut oldu-
unu ve dier grlerin bu boyutun hakkn tam
olarak veremeyeceini savlamlardr. te yan-
dan, her ne kadar temel yaklamlarn deitir-
meseler de, karlk kuramclarnn da pragmac
ve badamc eletirilerden belli dersler kard-
n ve grlerini ada gelimeler nda gz-
den geirdiklerini sylemeliyiz.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
168
Epi st emol oj i
1. nermesel dorunun felsefenin hangi alt alan kap-
samnda incelenmekte olduu konusunda, aadaki
klardan hangisi sizce en doru seenei sunmaktadr?
a. nermesel doru konusu felsefede mantk alan
erevesinde incelenir.
b. nermesel doru konusu felsefede metafizik
alan erevesinde incelenir.
c. nermesel doru, ok boyutlu bir sorunsal olma-
s nedeniyle, felsefede metafizik, dil felsefesi ve
epistemoloji gibi alanlarn kapsamnda incelenir.
d. nermesel doru, konunun doas gerei, esas
olarak etik ve siyaset kuramlar kapsamnda in-
celenir.
e. nermesel doru, konunun doas gerei, esas
olarak gerekelendirme ve kant kuramlar kap-
samnda incelenir.
2. Doru nerme kavramnn bilgi ve varlk aratr-
malar asndan irdelenmeye deer bir konu olduunu
savlayan bir felsefecinin temel bir gerekesi aadaki-
lerden hangisi olamaz?
a. Doal bir tr olan insann hayatta kalp trn
devam ettirebilmesi asndan doru gzlemsel
yarglara sahip olmak nemlidir.
b. Dnyaya ilikin sahip olduumuz deneyimsel
inanlarmzn esas hedefi doru nermelerdir.
c. nermesel doru bilgisel gerekelendirme s-
releri iin normatif bir ama oluturur.
d. Felsefi bir adan bakldnda, doru nerme
ve erdem kavramlar arasnda mantksal bir
iliki olduu grlebilir.
e. Doru, kendi z deerinden dolay nemli bir
kavram olarak grlebilir.
3. Karlk kuramnn zn betimlemek iin tek bir
deyim kullanmak gerekse, aadakilerden hangisi bu
i iin uygun olmazd?
a. Tutarllk
b. Uyum
c. rtme
d. Uygunluk
e. Uyuum
4. Aadakilerden hangisi olguculuk gr iin sy-
lenebilir?
a. Olguculua gre, nermesel doru iki fiziksel
olgunun birbiriyle tutarllk gstermesi sonucu
ortaya kar.
b. nermesel doru konusu erevesinde, ol-
guculuk kuram ve karlk kuram birbirine
zt iki gr ifade eder.
c. Olgucu ontolojiye gre, doru nermelere kar-
lk gelen olgular insanlarn zihinsel durumlar-
nn yaratt hallerdir.
d. Olguculua gre, nermesel dorularn ortaya
kmas ancak nermelerin, inanlarn veya ben-
zer znel unsurlarn birbirlerine karlk gelme-
leri ile olanakldr.
e. Olguculua gre, nermesel dorularn ortaya
kmas nermelerin, inanlarn veya benzer z-
nel unsurlarn gereklik iindeki olgulara kar-
lk gelmeleri ile olanakldr.
5. Olgularn genel mantksal yaps dnlrse, aa-
dakilerden hangisi yanltr?
a. u anda okumakta olduunuz kitap gerekten
olan bir olgudur.
b. Yaayan her insann bir kalbinin olmas gerek-
ten olan bir olgudur.
c. Dnyann ay etrafnda dnmesi gerekte olma-
yan ancak olanakl bir evrende gerekleebile-
cek bir olgudur.
d. Mavi kalemimin siyah kalemimin sanda olma-
s ile siyah kalemimin mavi kalemimin sanda
olmas farkl olgulardr.
e. ki nesnenin aralarnda bir metrelik mesafe ola-
cak ekilde yanyana bulunmalar gerek bir ol-
gunun olumasna neden olur.
Kendimizi Snayalm
169
6. Aadakilerden hangisi badamclk gr iin
sylenebilir?
a. Badamcla gre, bir nermenin doru ol-
mas o nermenin zihinden bamsz olgular ile
badam ilikisi iinde olmasyla olanakldr.
b. Badamcla gre, bir nermenin doru olma-
s o nermenin zihinden bamsz iki olgunun
c. Badamcla gre, bir nermenin doru ol-
mas o nermenin badam zellii olan bir k-
menin eleman olmasyla olanakl hle gelir.
d. Badamclk, olguculuun zel bir trne veri-
len addr.
e. Badamclk, karlk kuramnn zel bir tr-
ne verilen addr.
7. Aadakilerden hangisi badamcln karlk ku-
ramna ynelttii temel bir eletiridir?
a. Karlk kuram, karlk gelme ilikisinin nesne
tarafn btnyle zihinden bamsz klarak
nemli bir soruna yol aar.
b. Karlk kuram, doruluun yapsn tasarlarken
nesnel dnyann dorunun oluumuna katksn
yeteri kadar hesaba katmamaktadr.
c. Karlk kuram, doruluun yapsn tasarlarken
ontolojik unsurlar yeteri kadar hesaba katma-
maktadr.
d. Karlk kuram, karlk gelme ilikisinin zne
e. Karlk kuram, karlk gelme ilikisinde nesnel
olgular devreden kararak nemli bir soruna
yol aar.
8. Pragmac doruluk kuram iin aadakilerden han-
gisi yanltr?
a. Pragmaclar, genel olarak, dorunun ortaya k-
masnda eylemlerin ve pratik koullarn belirle-
yici olduuna inanrlar.
b. Pragmaclar, genel olarak, dorunun ortaya k-
masnda zihinden bamsz gerekliin esas ro-
l oynad fikrine katlmazlar.
c. Pragmaclar, genel olarak, dorunun anlalmas
iin znelerin zihinsel durumlar zerine odak-
lanlmas gerektiine inanrlar.
d. Pragmaclar, genel olarak, karlk kuramnn ol-
gusal tasarmna kar kmlardr.
e. Pragmaclar, genel olarak, doruluu bireylerin
anlk tercihlerine veya kiisel yararlarna indir-
geme eiliminde deillerdir.
9. Aadakilerden hangisi gereksizlik kuramn en iyi
ekilde ifade eder?
a. P dorudur nermesi ile P faydaldr ner-
mesi badam iindedir.
b. P dorudur nermesi ile P olgusu badam
iindedir.
c. P olgusu ile P gerekelendirilmitir nerme-
sinin iddia ierikleri btnyle ayndr.
d. P nermesi ile P dorudur nermesinin id-
dia ierikleri btnyle ayndr.
e. P nermesi ile P olgusu dorudur nerme-
10. Aadakilerden hangisi William Jamesin doruluk
konusundaki grn en iyi zetleyen nermedir?
a. Eer iinde bulunduumuz dnyada nermeler
ve onlarn anlamsal ierikleri olmasayd, doru-
luk denen bant da olmayacakt.
b. Eer iinde bulunduumuz dnyada insanlar ve
eylemleri olmasayd, doruluk denen bant da
olmayacakt.
c. Eer iinde bulunduumuz dnyada nesnel ol-
gular olmasayd, doruluk denen bant da ol-
mayacakt.
d. Eer iinde bulunduumuz dnyada badam
ilikileri olmasayd, doruluk denen bant da
olmayacakt.
e. Eer iinde bulunduumuz dnyada zihinler ve
deneyimsel bilgi olmasayd, doruluk denen ba-
nt da olmayacakt.
170
Epi st emol oj i
Pragmaclk Ne Demektir?
Birka yl nce benim de ilerinde bulunduum bir
grup arkadan dada kurduklar bir kampta, yalnz ba-
ma yaptm bir gezintiden dndm zaman herkesi
etrefil bir metafizik tartmaya dalm grdm. Tart-
mann konusu bir sincapt canl bir sincabn bir aa
gvdesine trmand ve bu srada da bir gzleyici ada-
mn aacn br yannn karsnda durduu farz edili-
yordu. Bu adam, aacn etrafnda hzl hzl dnerek
sincab gremeye alyor, ama ne kadar hzl yrrse
yrsn sincap da aacn ters yannda ayn hzla hare-
ket ediyor ve aac daima adamla kendisi arasnda tu-
tuyor, yle ki adamn kendisini grmesi imknsz olu-
yor. imdi bundan kan metafizik tartma udur: Adam,
sincabn etrafnda dnyor mu, dnmyor mu? Aacn
etrafnda dnyor, buras ak, sincap da aacn zerin-
dedir; fakat sincabn etrafnda dnyor mu? aknlk
iinde uzun zaman oyalandktan sonra, tartma darma-
dank bir hale gelmitir. Herkes bir yan tutmu ve
onun zerinde inadediyordu. Her iki taraftakilerin say-
s birbirine denkti, bunun iin beni grdklerinde her
iki taraf da, kendilerine katlp ounluu meydana ge-
tirmek zere bana bavurdular. Aklma iskolstiklerin,
ne zaman bir elimeyle karlarsanz bir ayrma yap-
nz, diye mehur sz geldi; hemen aranmaya koyul-
dum: u veya bu tarafn hakl olmas dedim, sincabn
etrafnda yrmekten pratik olarak neyi anlatmak iste-
diinize baldr. Eer sincabn kuzeyinden dousuna,
sonra gneyine, sonra batsna ve tekrar kuzeyine git-
meyi demek istiyorsanz, apaktr ki adam onun etra-
fnda dner, nk arka arkaya gelen durularda bulu-
nur. Yok eer nce sincabn karsnda, sonra sanda,
sonra arkasnda, sonra solunda, en son olarak da yine
karsnda bulunmay demek istiyorsanz, yine apaktr
ki adam onun etrafnda dnemez, nk aacn etrafn-
da insanla birlikte dnen sincap, her defasnda nn
adama kar, srtn da baka tarafa evrik tutar. Ayrma-
y yapn, ortada tartacak bir ey kalmaz. Etrafnda y-
rmek fiilini, u veya bu pratik ekil ierisinde anlay-
nza gre, her iki taraf da hakl, her iki taraf da hakszdr.
Tartanlarn en hararetlilerinden bir ikisi, Safsatay, is-
kolastik kl krka yarmay brakalm, u namuslu etra-
fnda, kelimesi zerinde konuuyoruz diyerek benim
szlerimi karmatrc bir kaamak diye adlandrdlarsa
da, ounluk benim yaptm ayrmann tartmay ya-
ttrdna inanr grnd.
Bu alelde hikyeyi anlatmamn sebebi, pragmatik me-
tot diye bahsettiim eyin basit bir rnei olmasdr.
Pragmatik metot, her eyden nce, baka trl son ve-
rilemiyecek olan metafizik tartmalarn yattrlmas
metodudur. Dnya tek midir, ok mu? Kadere mi ba-
ldr, yoksa hr mdr? Maddi midir, ruhi mi? -te bir-
takm kavramlar ki dnya hakknda doru olmalar da
olmamalar da kabildir; ve bu eit kavramlar zerinde-
ki tartmalarn sonu gelmez. Byle hallerde pragmatik
metot, her bir kavram, kendilerinden deer verilebile-
cek pratik sonular karmak suretiyle tefsir etmeye a-
lmaktr. Bu kavram, dier kavramdan daha doru ol-
sayd, herhangi bir kimse iin, pratik bakmdan ne gibi
bir ayrlk yoksa, u halde pratik bakmdan her iki fikir
de ayn eye karlk olmaktadr ve her eit tartma
yersizdir. Tartma ciddi ise, her iki fikirden ya birini ya
brn doru diye kabul ettiimizde pratik bir ayrl-
n doacan gsterebilmemiz gereklidir.
(...)
Kendilerinden pratik bir sonu karlmas yolundaki
bu basit teste konu yaplr yaplmaz, birok felsefe tar-
tmalarnn nasl manaszlkla kucak kucaa geldikleri-
ni grmek, insan hayrete drr. Herhangi bir yerde
bir ayrm meydana getirmeyen bir ayrm (difference),
hibir yerde var olamaz
somut bir olguda ve bu olgunun sonucu olup herhan-
gi bir ahsa, herhangi bir ekilde, herhangi bir yerde ve
herhangi bir zamanda kendini zorla kabul ettiren bir ha-
reket tarznda kendini aa vurmayan hibir, soyut ha-
kikatte var olamaz. Felsefenin btn grevi, bu dnya
forml, yahut u dnya formlnn doru olmasnn,
hayatmzn belli anlarnda sizin ve benim zerimizde
ne gibi bir ayrm douracan anlamak olmaldr.
Kaynak: William James. (1986) Pragmaclk I. ev.
Muzaffer Akn. stanbul: Milli Eitim Basmevi, s. 32-
34, 37
Okuma Paras
171
Dorunun Felsefi nemi ksmnda yazlanlar
yeniden okuyun. nermesel dorunun felse-
fenin hangi alt alan kapsamnda incelenmekte
olduunu reneceksiniz.
2. d Yantnz doru deilse, nitenin nermesel
yeniden gzden geirin. Doru kavramnn bil-
gisel nemini kavrayacaksnz.
3. a Yantnz doru deilse, nitenin Karlk Ku-
ram ksmnda yazlanlar yeniden gzden ge-
irin. Dorunun karlk kuramn esas itibary-
la aklayabileceksiniz.
4. e Yantnz doru deilse, nitenin Karlk Ku-
ram ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Ol-
guculuk grn daha iyi kavrayacaksnz.
irin. Olgu kavramn daha iyi anlayacaksnz.
6. c Yantnz doru deilse, nitenin Badam Ku-
ram ksmn yeniden okuyun. Badamclk
grnn inceliklerini reneceksiniz.
ram ve Badam Kuram ksmlarn yeni-
den okuyun. Bu kuramlardan ikincisinin ilkine
nasl bir eletiri ynelttiini reneceksiniz.
8. c Yantnz doru deilse, nitenin Pragmaclk
ksmn yeniden okuyun. Pragmac perspektifi
9. d Yantnz doru deilse, nitenin Gereksizlik
Kuram ksmn yeniden okuyun. Gereksizlik
kuramnn ana fikrini reneceksiniz.
10. b Yantnz doru deilse, nitenin Pragmaclk
ksmn yeniden okuyun. William Jamesin g-
rlerini daha iyi kavrayacaksnz.
Sra Sizde 1
Karlk kuramnn saduyuya uygun bir gr olarak
alglanmasnn temel nedeni, cmlelerin veya nerme-
lerin doru olmalarn salayan koullarn fiziksel dn-
yaya ait olduu ynndeki sezgilerimize uygun bir yak-
lam sunmasdr. Saduyusal adan bakldnda, do-
al bir dil yoluyla ifade edilen nermelerin doru veya
yanl deeri kazanmasn salayan unsurlarn, znele-
rin kiisel durumlarnda deil, nesneler dnyasnda bu-
lunduunu dnmek aklc grnmektedir. rnein,
herhangi bir nesnenin ekline ilikin belli bir inanca sa-
hip isek, o inancn doru veya yanl olmasnn bizim
tercihlerimiz, arzularmz, beklentilerimiz, umutlarmz,
dnya grmz, tarihselliimiz, toplumsal balam-
mz ve benzer unsurlar tarafndan belirlendiini dn-
meyiz. Bu durum, doruluk bantsnn bir ucunun z-
neye ve znellie ilikin iken, dier ucunun da nesne-
ye ve zneden bamsz unsurlara ilikin olduu y-
nndeki inancmz pekitirir.
Sra Sizde 2
grldnden yukarda sz etmitik. nermelerin
doru olmalar iin zihinden bamsz gereklie uy-
gun olmalar ynndeki yaklam oumuza aklc ge-
lir. Limonlarn sar renkte olduu konusundaki inanc-
mzn znel koullar deil, dnyann nesnel durumlar
nedeniyle doru olduunu syleriz. Ancak bu konu
zerinde biraz dndmzde, daha nce aklmz-
dan gemeyen baka bir akl yrtmenin de olanakl
olduu ortaya kar. Nesnel olgular olarak aldmz
ve insana ait unsurlar tamadna inandmz gerek-
lik kesitleri, gerekten de herhangi bir znellik tama-
yan oluumlar mdr? Gndelik yaammzn iinden bir
rnek dnelim. Evimin nnde iki arabann arp-
mas sonucu bir trafik kazasnn meydana gelmesi bir
olgudur. Bu durumun nesnel dnyaya ait olduu, be-
nim zihinsel durumlarmdan bamsz olarak ortaya k-
t savunulabilir. Ancak bu trden bir olgunun bizim
kavramlarmza, deerlerimize ve konutuumuz doal
dile bal olmad sylenebilir mi? Kaza olgusu, zihin-
sel veya dilsel yaps bizden ok farkl bir canl iin de
ayn olgu olur muydu? Eer bu dnce zincirini de-
vam ettirirsek, badamc bir adan bakldnda, kar-
lk kuramnn olduka metafizik (veya ar nesnelci)
bir yn ierdiini ve bunun kuram zayflatabileceini
dnebiliriz.
172
Epi st emol oj i
Sra Sizde 3
William James doru kavramyla fayda kavramn
bir arada tutarak felsefe tarihinde tartmalara neden ol-
mu bir dnrdr. Ebette fayda kavramna vurgu
yapan bir felsefecinin, olduka znel ve grececi bir
varlk ve bilgi kuram savunmasn bekleriz. Fayda
kavram kiilere, kltrlere ve durumlara gre dei-
kenlik gsterir. Belli bir adan bakldnda yararl olan
bir olgu, baka bir adan faydal grnmeyebilir. O
hlde, faydac veya pragmac bir doruluk grnn
nesnellii dlamas olaan bir durum olacaktr. Ancak,
James ayn zamanda kkten bir znelcilii savunuyor
da diyemeyiz. Jamese gre, gerekliin, dorunun ve
bilginin ortaya kmas insan eylemleri ile olanakldr.
Buna karn, Jamesin zihinci veya ideac bir felsefeci
olmad da aktr. Eylemler kafamzn iinde deil
dnya iinde gerekletirdiimiz eylerdir ve Jamese
gre, bizim zerinde yaadmz dnyay veya varlk
alann yarattmz iddia etmemiz de yanl olur. Ja-
mes, rnein, yer ekimi gibi fiziksel gleri de insann
eylemlerinin yarattn dnyor deildir. O yzden,
Jamesin gr genellikle eylemlerin yaratc gcne
byk bir vurgu yapsa da, baz temel gereki fikirleri
de bnyesinde barndrmaktadr diyebiliriz. Bu iki ei-
limin bir araya gelmesinin tutarl bir tablo yaratp yarat-
mad ise tartmaya aktr.
Kaynaklar
Alston, W. P. (1996). A Realist Conception of Truth.
London: Cornell University Press.
Blanshard, B. (1941). The Nature of Thought. vol. 2,
New York: Macmillan Publ.
Bradley, F. H. (1914). Essays on Truth and Reality.
Oxford: Clarendon Press.
David, M. (1994). Correspondence and Disquotati-
on. New York: Oxford University Press.
Devitt, M. (1991). Realism and Truth. Oxford: Basil
Blackwell.
James, W. (1986). Pragmaclk. eviren: Muzaffer A-
kn, stanbul: Milli Eitim Basmevi.
James, W. (1911). The Meaning of Truth. New York:
Longmans, Green and Co.
Johnson, L. E. (1992). Focusing on Truth. New York:
Routledge.
Kirkham, R. L. (1992). Theories of Truth: A Critical
Introduction. Cambridge: The MIT Press.
Peirce, C. S. (1905). What Pragmatism Is, The Monist
15:2, 161-181.
Quine, W. V. (1970). Word and Object. Cambridge:
The MIT Press.
Russell, B. (1910). Philosophical Essays. London: Al-
len & Unvin.
Schmitt, F. F. (1995). Truth: A Primer. Boulder: West-
view Press.
Tepe, H. (2003). Platondan Habermasa Felsefede
Doruluk ya da Hakikat. 2. basm, Ankara: mge
Kitabevi.
Walker, R. C. S. (1989). The Coherence Theory of
Truth. New York: Routledge.
Wittgenstein, L. (2008). Tractatus Logico-Philosophi-
cus. eviren: Oru Aruoba, stanbul: Metis Yaynla-
r.
Bilgi kavramn oluturan esas unsurlar aklayabilecek,
Bilginin zmlemesi ve bilginin tanm kavramlarnn inceliklerini ak-
layabilecek,
Edmund Gettierin argmannn ve ona verilen yantlarn bilgi kavramnn
zmlemesi asndan ne sonular verdiini aklayabileceksiniz.
erik Haritas
Tanm
zmleme
Kavramsal koul
Bilginin gerek ve yeter koullar
Gettier
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji
Bilgi Kavramnn
zmlemesi
GR
BLG KAVRAMINI OLUTURAN
UNSURLAR
BLGNN ZMLEMES VE
TANIMI
EDMUND GETTIERN YIKICI
ARGMANI VE SONRASI
9
EPSTEMOLOJ

GR
Bu nitede bilgi kavramn aydnlatma amacna ynelik olarak felsefecilerin y-
rtm olduu abalara daha yakndan bakacaz. u ana kadar epistemolojinin
temel baz konularn tantmaya altk. Bunlar arasnda algnn epistemolojisi,
dnya bilgimizin oluumunda deneyimin rol, nermesel doru ve phecilik gi-
bi konular vard. Bu noktada ok nemli ve merkezcil bir soruya, bilginin nasl ta-
nmlanabilecei veya kavramsal olarak nasl zmlenebilecei konusuna gee-
biliriz. Tahmin edilebilecei gibi, ilgilendiimiz konu, nermesel bilgi olacak.
BLG KAVRAMINI OLUTURAN UNSURLAR
nermesel bilgi nedir? Bilginin olumasnn kavramsal koullar nelerdir? ncelik-
le, buraya kadar sunduumuz tartmalar nda ve pheci olaslklar bir sre-
liine darda brakarak bilgi konusunda ne diyebileceimizi hzlca gzden ge-
Bilgi Kavramnn
zmlemesi
Yaamdan rnekler
Gndelik konumalarmz srasnda, doal olarak, belli anlamsal ayrmlar ve ince-
likleri gzetmeyiz. rnein, saysal lotoda alt rakamn hepsini birden tutturan bir
ahstan sz ederken lotoyu kazanan kii, lotoyu bilen kii veya lotoda kazanan
saylar bilen kii ifadelerini kullanrz. Elbette bu balamda daha doru bir ifade
lotoda kazanan saylar doru tahmin eden kii ve hatta lotoda kazanan sayla-
r atp da tutturan kii olurdu. Bu rnekte de grld gibi, bazen bilginin emek
ve bilisel baar gerektiren bir sre olduunu kolayca unuturuz. Epistemoloji ala-
nnda alan dnrlerin bilgi kavramna yaklamlar ise olduka farkldr.
Bilgi kuramclar genellikle bilginin aklc sreler, gerekeler ve zihinsel emekle ilgi-
li bir yn olduuna inanrlar. Bu anlamda, loto ekiliinde saylar tutturmak pa-
rasal anlamda tabii ki ciddi bir baar olsa da, bilisel anlamda ok abartlmamas
gerekir. Eer eitimsiz bir insan, molekler kimya konusunda bir cmleyi ezberleyip
yksek sesle sylerse, bir bilgiyi dile getirdiini dnmeyiz. Tersine, bir kimyacnn
dile getirdii dnceler bilginin da vurumudur nk bilim insanlarnn uz-
manlk alanlarnda syledii szler derin bir bilgisel alt yapya dayanr. Burada da-
ha tartmaya ak bir durum, deneyimli bir futbol yorumcusunun, bilgileri ve -
zmlemeleri nda, bir derbinin sonucunun 3-3 biteceini bilmesidir. Yine de d-
nelim: Bu bir bilme rnei midir?
irelim. nceki nitelerde incelediimiz felsefi tartmalardan karabileceimiz
baz sonular unlardr: Bilgi rastgele olmayan bir zihinsel durumdur; bilgi gerek-
lik veya dnya iindeki nesnelerin ya da oluumlarn zneler tarafndan kavranma-
s ile ilgilidir; bilginin doruyu yakalamakla ilgili bir yn vardr. Bu betimleme-
leri oaltmamz olanakldr ancak bu saptamalarn u ana kadar bilgi konusunda
sergilediimiz tabloyu genel hatlaryla yanstt dnlebilir.
Ayrntlara girmeden nce, felsefecilerin bilgi konusunda sunduklar kavramsal
irdelemelerin bilimsel veya gzlemsel aklamalarndan neden farkl olduunu
vurgulayalm. Sz konusu fark net bir ekilde belirtebilmek iin, bilginin oluma-
snn kavramsal koullar ile deneyimsel koullarn birbirinden ayrmamz gereki-
yor. Bilginin deneyimsel koullarnn yerine gelmesi genellikle fiziksel ve pratik
artlarn uygun olmasyla ilgilidir. rnein, alg veya gzlem yoluyla bilgi edinme
srelerinde; alglanacak nesnelerin evresinde k yeterli dzeyde olmal, gz-
lemleyen kiilerin gzlerinde ve bilisel sistemlerinde algy engeleyecek fizyolojik
sorunlar olmamaldr. Bu unsurlar, algsal yoldan bilgilenmenin deneyimsel koul-
lardr ve bu koullar ya da sreler bilim insanlarnn alma konusudur. Buna
karn, felsefeciler bilgiye kavramsal olarak yaklarlar ve bilginin kavramsal gerek-
tirmelerini aydnlatmaya alrlar. Aadaki blmlerde bu felsefi ilevin tam ola-
rak nasl gerekletirildiini daha ak bir ekilde greceiz.
Bilginin ne olduunu aydnlatma konusuyla ayrntl ve sistematik bir tarzda ilk
ilgilenen dnr Platondur. Platon Theaitetos diyalounda bilginin gerekelen-
dirilmi doru inan olabileceine ilikin irdelemeler sunar. Bilgi konusunda Pla-
tonun dile getirdii bu temel dnce etkisini gnmze kadar srdrm ve ze-
rinde binlerce sayfalk yorumun retilmesine neden olmutur. nce bu temel d-
ncenin hangi akl yrtmeden kaynaklandn ve neden nemli bir tez olduu-
nu anlamaya alalm.
kinci nitede epistemolojinin temel kavramlarn tantrken inan kavramn-
dan sz etmitik. Bilgi ve inan, her ikisi de zihinsel durumlar olmalar itibaryla,
benzerlikler gsteren kavramlardr. Ancak daha nce de belirttiimiz gibi, bir insa-
nn sahip olabilecei deneyimsel inanlar zerinde ok byk ontolojik ve episte-
molojik kstlamalar yokken, bilgi iddialar zerinde ciddi kstlamalar olaca ak-
tr. Bir insann samimiyetle ve srarla syledii Ayn yzeyinde tavanlarn yaad-
na inanyorum szne Hayr, buna inanmyorsun szleriyle yant veremeyiz.
Bir insan, ne kadar sama grnrse grnsn, byle bir inan edinmi olabilir.
Ancak o kii samimiyetle ve srarla Ayn yzeyinde tavanlarn yaadn biliyo-
rum derse, Hayr, bunu bildiini syleyemezsin diyerek kar kabiliriz. O hl-
de, deneyimsel boyutta inan sahibi olmak nermesel bilginin olumas iin yeter-
li deildir. Bilginin olumasnda inanlarmz, deyim yerindeyse, gerekte ne oldu-
u konusunda sorumluluk tamak durumundadr. Daha akas, nermesel
bilgi, inan olmaktan ziyade doru inan olmak zorundadr.
Bu olduka akla uygun bir yaklamdr. Yine de, doru inan kavramnn tek
bana bilgiyi tam olarak karladn sylemek zordur. Doru inanlar ok
nemli bilisel durumlardr ancak eer doru inanlarn dier baz kritik epistemo-
lojik zellikleri yoksa, tek balarna bilgi olarak nitelenmeleri zor olabilir. Bunu bir
rnekle aklamaya alalm. Diyelim, bir arkadanz Amerikada Paris adnda
bir ehir olduunu size sylyor. Arkadanzn kendisinin bu sylediine tama-
men inandn ancak bu sahip olduu inancnn hibir bilgi parasna veya kan-
ta dayanmadn varsayalm. Daha akas arkadanzn Amerikada bir Paris
ehri olduuna ilikin inancnn herhangi bir kitab okumaktan veya baka birisi ta-
176
Epi st emol oj i
Bir inancn doru olmas onu
bilgi statsne
karmayabilir. Tesadfen
doru olan inanlar bilgi
deildir.
rafndan bilgilendirilmekten kaynaklanmadn, bu cmleyi tamamen kafadan att-
n ve de inat bir ekilde buna inandn dnelim. Siz Parisin Fransada oldu-
unu bildiiniz iin, doal olarak, arkadanzn dediklerini ciddiye almyorsunuz.
Ancak bir gn, Amerikada Texas eyaletinin 158 kilometre kuzey dousunda, ger-
ekten de Paris adnda kk bir ehir olduunu reniyorsunuz. Bu durumda, ar-
kadanzn Parisin Amerikada bir ehir olduu konusundaki ifadesi iin ne diyebi-
liriz? Arkadanzn bu nermeye kesin bir ekilde inandn yukarda belirtmitik.
Buna ek olarak imdi bu inancn doru olduunu da saptam oluyoruz. Arkadan-
zn bu doru nermeye ortada hibir neden olmakszn inand zamana geri d-
nersek, tam o anda arkadanzn Parisin Amerikada bir ehir olduu ynndeki
inanc iin bilgi diyebilir miyiz?
Bu soruya evet yant verme eiliminde olabilirsiniz. Ne de olsa arkadanz
doruyu bilmi gibi grnmektedir. Ancak bilgi kavram zerine dnen felsefeci-
lerin ezici ounluunun buna yant hayr olmutur. Bunun gerekesini de anla-
mak ok g deildir. Her ne kadar doruyu tutturma gibi bir baar ilk bakta bil-
gi gibi grnse de bu konuda dikkatli olmamz gerekiyor. Tesadfen doru kan
inanlar bilgi saymak, aslnda, insan bilgisinin en ayrt edici zellii olan logos yetisi-
ni devre d brakmas nedeniyle olduka sorunlu bir yaklamdr. Bunu bir rnekle
daha iyi aklayabiliriz. Henz ilkokuldayken dnya gezegeninin uzaydaki durumu-
na ilikin ilk bilgileri rendiimiz zaman anmsayalm. O noktada Dnya, Gnein
etrafnda dner gibi doru bir nerme bir ocuk tarafndan ezberlenip aynen tekrar-
lansa bile ancak son derece snrl bir anlamda bilgi olarak grlebilir. Aradan yllar
geip ocuk kendisine retilen o doru nermeyi baka deneyimsel ve bilimsel
bilgilerle badatrp gerekelendirmeyi baard anda gerekten bilgi sahibi olmu
demektir. Yetikin bir insan, bir papaandan farkl olarak, bir cmleyi dillendirmekle
kalmaz, onu gerekelerle destekleme becerisine veya potansiyeline de sahiptir. Ba-
ka bir rnek dnelim. Eer bir insan bir beyin tmrnden dolay aniden ve sebep-
siz yere belli bir nermesinin doru olduuna inanmaya balamsa ve nerme-
si de tesadfen doru bir nermeyse, sz konusu kiinin nermesi balamnda bil-
gi sahibi olduunu sylemekte tereddt ederiz. Bu rneklerden karlmas gereken
sonu bellidir: Bilgi, doru inan kavramyla elenik olamaz; bilgi iyi gerekelendi-
rilmi doru inan gibi bir tanmla daha doru bir ekilde ifade edilebilir.
Bu tanm veya betimleme, ilk olarak Platon tarafndan ifade edilmi olsa da, onun
bilgi konusunda savunduu esas gr deildir. Bununla birlikte, Platonun dile ge-
tirdii gerekesi olan doru inan ifadesi pek ok felsefeci tarafndan benimsenmi
ve bilginin en iyi tanm olarak kabul edilmitir. Burada not etmemiz gereken nokta,
Platondan sonra 20. yzyla gelene kadar bilginin tanm konusunda ok fazla mik-
tarda irdeleme sunulmad, bu konunun aratrlmasnn zellikle getiimiz yzyl
iinde ivme kazanm olduudur. nceki nitelerde tarttmz gibi, Descartestan
balayarak Modern Dnem felsefecilerinin temel epistemolojik sorunu bilginin kay-
naklar konusundayd. 20. yzyla gelindiinde ise nermesel bilgi tekrar epistemo-
lojinin ilgi odana yerlemi, bilgi kavram ile inan, doru ve gerekelendir-
me kavramlar arasndaki ilikinin ayrntlar byk bir aratrma alan amtr.
O hlde, bilgi konusunda Platondan devralnan gerekelendirilmi doru inan
ifadesinin bilginin tanm konusunda alan dnrler iin ok nemli olduunu
syleyebiliriz. Bu ifadeye bazen bilginin l tanm veya bilginin klasik tanm ad
da verilmitir. Gerekelendirilmi doru inan kavramnn barndrd kuramsal
zorluklara birazdan deineceiz. Ancak ncelikle sz konusu kavramn ne tr bir ta-
nm oluturduu konusunda biraz derinlemesine dnelim.
177
9. ni t e - Bi l gi Kavr am n n zml emesi
nan ve doruya ek olarak,
gerekelendirme de bilginin
nemli bir kavramsal
unsurudur. Gerekelendirme
insan bilgisinin temel bir
unsurudur.
BLGNN ZMLEMES VE TANIMI
Bilginin l tanmnn bir kavramsal zmleme (veya kavramsal analiz) olduu
ska dile getirilir. Bunun nedenini anlamak g deildir. Bilgi, geleneksel pers-
pektife gre, bileik ve karmak bir kavramdr. Bu kavramn bileenleri veya
kavram oluturan basit unsurlar inan, gerekelendirme ve dorudur. Eer
bir zihinsel durum bilgi ise, o gerekelendirilmi doru inantr. Ve eer bir zi-
hinsel durum gerekelendirilmi doru inan ise, o durum iin bilgi diyebiliriz.
Peki, bu kavramsal zmleme bize ayn zamanda bilginin tanmn da verir mi?
Her ne kadar tarihteki bilgi kuramclar l betimlemenin bir tanm olduundan
phe duymam olsalar da, zellikle son 10-15 yldr yaplan almalar bu konu-
da baz soru iaretlerinin olumasna neden olmutur. Bu soru iaretlerinin nede-
nini anlamak iin bilimsel bir zmleme rneine bakalm. rnein, molekler
bir analiz yaplrsa, suyun iki hidrojen atomu ve bir oksijen atomunun kovalent
balarla birlemesi sonucu olutuu ortaya kar. Bununla birlikte, bu analizin su
kavramnn anlamn da yanstan bir tanm olduu phelidir. Bunun nedeni, su
kelimesinin szlk anlamnn oda scaklnda sv durumunda bulunan, renksiz,
kokusuz, tatsz, iilebilen madde olmasdr. H
2
O ifadesinin suyun doru analizi
veya zmlemesi olduu aktr; ancak kimyasal analizin suyun anlamn yanst-
t ve tanmn verdiini iddia etmek zor grnmektedir.
Benzer bir durum bilginin zmlemesi iin de dnlebilir. nan, gerek-
elendirme ve doru kavramlarnn bilginin kavramsal unsurlarn oluturduu
iddias doru olabilir; ancak bu unsurlarn oluturduu l tanmn gerekten
bir tanm olup olmad ada felsefede tartlmakta olan bir konudur. O hlde,
zetle tekrarlamak gerekirse, bilginin klasik tanm aslnda kavramsal bir zm-
leme grnts vermekte olup, bu zmlemenin gndelik dildeki bilgi terimi-
nin anlamn yanstan bir tanm olmadn sylemek olanakl grnmektedir. Su-
yun kimyasal yapsna ilikin yukarda sunduumuz bilimsel rnei dnelim.
Eitim almam bir insan suyun H
2
O olduunu bilmese de, su kelimesinin anla-
mn bilir ve kabaca tanmlayabilir. Benzer bir nokta belki bilgi iin de sylene-
bilir. Ana dili Trke olan insanlar genellikle bilgi deyimini kolayca anlarlar; an-
cak sokaktaki insan bilgi kelimesini duyunca aklna gerekelendirilmi doru
inan gibi bir kavram gelmez. O yzden, bir deyimin analizini yapmann belki ko-
nunun uzmanlarnn ii olduunu syleyebiliriz. Kimyaclar evrendeki maddeleri
molekler olarak zmlerken felsefeciler de kavramlarn zmlemelerini sunar-
lar. Uzmanlarn sunduu zmlemelerin, konunun uzman olmayan insanlarn
zihninde bulunan kavramlarla bire bir rtmesi beklenmemelidir.
Yukarda aktardmz tartmann ana fikrini u ekilde de aklayabiliriz: Bili-
sel adan normal ve salkl olan her bireyin zihninde dnyaya ilikin anlamlar ve
tanmlar bulunur. Doal olarak, toplumdaki bireylerin ounun sahip olduu kav-
ramlar bir para belirsiz olabilir. Dahas, insanlar iyi eitim alm olsalar bile-
zellikle soyut kavramlarn tanmlarn dile getirirken genellikle zorlanrlar. Buna
karn, bir konunun uzmanlar yaptklar almalarn ve aratrmalarn sonucun-
da, toplumda kullanlan kavramlarn ilk bakta hemen fark edilemeyecek incelik-
lerini bulurlar ve bulgularn kuramsal bir erevede sunarlar. zmlemeler bu
trden kuramsal ilevlerdir. ster kimyac olsun ister felsefeci, bir konunun uzman-
larnn sunduu zmlemeler gndelik dilsel kullanma aynen gemek zorunda
deildir. Peki, bu zmlemeler ne ie yarar?
Bu sorunun birden ok yant olabilir. Biz burada ilk akla gelebilecek yantlar-
dan birini belirtelim. Gnlk dilde deyimlere yklenen anlamlar ve gndelik kul-
178
Epi st emol oj i
Bilginin geleneksel
zmlemesine gre,
inan, doruluk ve
gerekelendirme bilginin
kavramsal bileenidir.
zmlemelerin bir tanm
oluturup oluturmad ise
tartmaya ak bir konudur.
lanmlar her zaman doru olmak zorunda deildir. oumuz balinalarn byk
balklar olduunu dnrz. Oysa zoologlar (hayvanbilimciler) balinalarn balk
deil memeli olduu gereini bize anmsatr. Uzmanlarn aratrmalar ve zm-
lemeleri sayesinde, anlam dnyamz zerinde belli dzeltmeler ve ayarlar yap-
mak olanakl duruma gelir. Baka bir deyile, bilimsel ve felsefi zmlemelerin
sonular bazen bizim zihnimizdeki tanmlarn hatalarn dzeltebilir veya ayrnt-
lardaki eksiklikleri giderebilir. O yzden, bilginin gerekelendirilmi doru inan
olduunu sylemek, gndelik tanmlarmz ve gndelik anlam dnyamz asndan
ok yararl olmasa da, anlamay pekitiren ve gelitiren bir yn tayabilir. rne-
in, pek oumuz bilgi kavramnn doruluk veya gereke kavramlaryla ilgi-
si zerine ok kafa yormamzdr. Ancak eer bilginin klasik tanmnn hakl oldu-
u yerler varsa, bizim gndelik bilgi anlaymz zerine dnlecek nemli nok-
talar var demektir. Epistemolojik zmlemenin esas ilevi ve yarar budur.
zmleme ilevi, pek ok bilim alannda olduu gibi, psikolojide kiilii daha iyi anla-
ma erevesinde de kullanlr. Psikolojik analizlerin insan tanmlamada neyi baarp ne-
yi baaramayacan, yani nemini ve snrlarn, ifade etmeye aln. Bu altrma, zm-
leme veya analiz kavramn daha iyi anlamanz salayacaktr.
EDMUND GETTIERN YIKICI ARGMANI VE
SONRASI
Kuramsal incelikleri ne olursa olsun, bilginin l tanm olarak kabul gren -
zmlemenin epistemolojide ok nemli bir yer tuttuu aktr. Felsefeciler l ta-
nmn bilgi kavramn en iyi ekilde aydnlatan betimleme olduunda uzlamlar-
dr. Ancak Edmund Gettierin 1963de yaymlanan Gerekelendirilmi Doru nan
Bilgi midir? balkl makalesi, bilginin koulunun birden salanmas durumun-
da bile tmcesel bilginin olumayabileceini gstererek nermesel bilgi alannda
byk bir sarsnt yaratmtr. Aada Gettierin makalesini zetleyeceiz ve sunu-
lan argman epistemolojik adan deerlendirmeye alacaz.
l tanm konusunda Gettierin iddias, bir inancn gerekelendirilmi ve do-
ru olmasnn bile onun bilgi olmas iin yeterli koullar salamayabileceidir. Eer
bu doruysa, bilginin klasik tanmnn ciddi bir sorun ierdiini syleyebiliriz. Fel-
sefeciler alar boyunca bilgi kavramnn gerekelendirilmi doru inan ola-
rak tanmlanabilecei ynnde bir kanya sahip olmulardr. Ancak eer baz zi-
hinsel durumlar gerekelendirilmi doru inan olmalarna karn bilgi nitelii
kazanamyorsa, o zaman geleneksel tanmn evrensel olarak doru olduunu sav-
layamayz. Ve eer bir tanm evrensel olarak doru deilse onun gerek bir tanm
olduundan sz etmek olanaksz hle gelebilir.
Gettierin Serimlemesi: Bilginin Gerek ve Yeter Koullar
Gettierin nl makalesi, nermesel bilginin l tanmnn farkl ekillerde sunu-
labileceini belirterek balar. Bu seenekler aada verildii gibidir:
(a) Eer ve sadece aadaki koullar salanrsa K kiisi nermesini biliyor-
dur:
(i) dorudur
(ii) K kiisi ye inanr
(iii) K kiisinin ye inanmas iin gereke vardr
179
Felsefecilerin nerdii
kavramsal zmlemeler
sayesinde bazen bir
kavramn gndelik dile
yansmayan inceliklerini
anlayabiliriz.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Edmund Gettierin sunduu
argman, bilginin
kavramsal bileeni veya
koulu salansa bile
bilginin oluamayabileceini
gsterme amac tar.
(b) Eer ve sadece aadaki koullar salanrsa K kiisi nermesini biliyordur:
(i) K kiisi y kabul etmektedir
(ii) K kiisi iin yeterli kanta sahiptir
(iii) dorudur
(c) Eer ve sadece aadaki koullar salanrsa K kiisi nermesini biliyor-
dur:
(i) dorudur
(ii) K kiisi nn doruluundan emindir
(iii) K kiisi nn doru olduundan [elindeki kantlar itibaryla] emin ol-
ma hakkna sahiptir
Bu tanm esas olarak ayn fikri tamaktadrlar. Genelde (a) tanm veya -
zmlemesi bilgi kuramclar tarafndan daha ok benimsenmitir. imdi ncelikle,
bu mantksal ifadelerdeki eer ve sadece deyimini aklayalm. Eer ve sade-
ce (ki bunlardan ikincisi iin yalnzca anlamna gelecek ekilde ancak da kul-
lanlabilir), birbirlerine ters anlamlarda koul ifade eden deyimlerdir. Bu konuyu
baz rnekler zerinde dnelim. Eer bir insan 10 kilometre yksekten uan bir
uaktan (paratsz bir ekilde) derse lr. Uaktan yere dmek o kiinin l-
mesi iin yeter bir kouldur ama gerekli deildir nk insanlar baka yollardan da
lrler. Bu durumu karlayan ifade Eer bir insan uaktan derse, o kii lr
cmlesidir. Ama Bir insan ancak (veya sadece) bir uaktan derse lr ifadesi
doru deildir. te yandan, bir insann lm olmas, uaktan dmenin gerektir-
dii bir durumdur. Bu durumu karlayan ifade Bir insann uaktan dmesi an-
cak (yalnzca) lm olmakla sonulanabilir cmlesidir. Tahmin edilecei gibi, bu
trden bir cmlede ancak yerine eer kullanlamaz. Bir insan uaktan d-
mtr, eer ki o kii ldyse yanl bir genelleme olur.
imdi yukardaki bilgi tanmlarnda yer alan eer ve sadece deyimini incele-
yelim. Tanmlarda bu bileik deyimin gemesi, o tanmlardaki ifadelerin birbirini
karlkl olarak gerektirdiini, yani karlkl gerek ve yeter koullar oluturduu-
nu gsterir. Gerekeli doru inan sahibi olmak bilgi sahibi olmann gerekli
kouludur; bilgi sahibi olmak da gerekeli doru inan sahibi olmann gerekli
kouludur. Ayn eyleri yeter koul iin de tekrarlayabiliriz. Bu dediklerimizi u
ekilde toparlamak olanakldr: Ne zaman bir znenin inand bir nerme gerek-
eli ve doru ise o inan o zne iin bilgidir; ne zaman bir zne bir nermeyi bi-
lirse, o nerme o zne iin doru ve gerekeli bir inan olur.
O hlde, yukarda verilen (a) gibi bir tanm veya kavramsal zmleme, bilgi-
nin gerek ve yeter koullarn aktaran bir ifade olarak karmza kar. Bu akla-
madan sonra, Gettierin klasik tanma ilikin akl yrtmesinin ve itiraznn nasl bir
yapda olduuna bakalm. Gettierin kulland felsefi yntem, kar rnekler ve
yanllayc argmanlar araclyla bir genellemenin geersiz olduunu gsterme
amacn tar. rnein, Btn kargalar siyahtr gibi evrensel bir iddiay ele alalm.
Bu iddiaya gre, eer evrende bulunan bir nesne karga ise, o nesne siyah renkte-
dir. Siyah bir karga gzlemlediimiz zaman, Btn kargalar siyahtr iddiasn test
edip onaylam oluruz. Diyelim ki, bir gn, tylerinin rengi doal olarak yeil olan
ancak bunun dnda biyolojik adan bir kargann tm zelliklerini tayan bir
hayvan kefediyoruz. Eer o hayvann bir karga olduu saptanrsa, Btn karga-
lar siyahtr nermesi yanllanm demektir. Ele aldmz rnekteki yeil kargann
da bir kar rnek oluturduunu sylememiz olanakl hle gelir.
180
Epi st emol oj i
l zmleme bilginin
gerek ve yeter koullarn
ortaya koyar. Bilginin
koulunun her biri bilgi iin
gereklidir. Geleneksel gre
gre, bu koullar ayrca
toplu halde bilginin yeter
koulunu salar.
Gettierin nl makalesinde baard i, neredeyse evrensel bir bilgi tanm sta-
ts kazanm olan l tanma ilikin birbirine benzeyen iki adet kar rnek sun-
mas ve bylece bu klasik tanmn evrensel olarak geerli bir ifade olduu kans-
n felsefi bir yntem kullanarak ykmasdr. Yazsnn banda Gettier daha sonra
akl yrtmesi iinde kullanaca iki nemli saptama yapar:
(1) Gerekelendirme ve doruluk farkl kavramlardr. Bir nerme yanl ol-
masna ramen iyi gerekelere sahip olabilir.
(2) Eer bir
1
nermesinden mantksal olarak bir
2
nermesini tretirsek ve
eer
1
nermesi iyi gerekeleri olan bir nermeyse,
1
nermesinin sonu-
cu olan
2
nermesi de iyi gerekelendirilmi bir nerme olur.
(1) numaral cmle aklc bir iddia ierir nk bazen bir nerme yanl bile ol-
sa ona ynelik iyi gerekeler bulunabilir. rnein, Dnya dzdr nermesi mo-
dern insanlar asndan yanl bir nermedir ancak eski alarda bu nermeye
inanmak iin yeterli miktarda gzlemsel kant vard. O dnemin insanlar gereke-
lendirilmi fakat yanl bir nermeye inanyorlard. (2) numaral cmle de aklc bir
savla karmza kar. rnein, Btn canllar lmldr nermesi iyi gerekele-
ri olan bir nermedir. Bu nermeden (baka baz nclleri de kullanarak) Btn
insanlar lmldr nermesini mantksal olarak karabiliriz. Btn insanlar
lmldr nermesi Btn canllar lmldr nermesinin zorunlu bir sonucu
olduu iin, tm canllara ilikin genel nerme nasl gerekeli bir nermeyse, on-
dan kartlan Btn insanlar lmldr nermesi de ayn ekilde gerekeli bir
nerme olur.
Gettierin (1) ve (2)yi nasl kullandn ve nasl bir kar-argman gelitirdii-
ni aadaki blmde greceiz.
Gettierin Kar rnekleri
Gettierin bir sonraki adm iki olas senaryo sunarak klasik tanmn yetersizliini
ortaya koymaktr. imdi bu arpc senaryolara dnelim:
SENARYO 1: Diyelim ki Aya ve Mehmet belli bir kadro iin bir irkete bavu-
ru yapyorlar ve bu i iin yalnzca bir kiinin seileceini biliyorlar. Dahas Aya
u D nermesinin doruluuna inanyor:
D: e alnacak olan kii Mehmettir ve Mehmetin cebinde tam olarak 100 Lira
vardr.
Bu senaryoda Ayann Dye ilikin ok gl kantlar olduunu varsayalm.
rnein, Mehmetin bavurusunun irket iindeki baz yneticiler tarafndan des-
teklendii duyumunun alndn ve ayrca Ayann Mehmeti cebindeki tm para-
lar sayarken izlemi olduunu ve cebinden 100 lira ktn kendi gzleriyle gr-
dn varsayabiliriz. Bu durumda, Aya D nermesinden u E nermesini ka-
rabilir:
E: e alnacak olan kiinin cebinde tam olarak 100 lira vardr.
Aya D nermesine dayanarak mantksal bir ekilde E nermesini karyor ve
Eye gerekeli bir ekilde inanyor. Ancak olaylar bu noktadan sonra beklenmedik
bir ekilde geliiyor. Gl olan aday Mehmet olmasna karn ie Aya alnyor.
Dahas, Aya kendi cebindeki paralar saydnda tam olarak 100 lira ktn gr-
yor. Bu durumda Ayann inand E nermesinin doru olaca aktr. Ayrca D
nermesi iyi gerekeleri olan bir nerme olduu iin, Dden mantksal yollarla t-
retilen E nermesinin de gerekeli olacan syleyebiliriz. Yani E nermesi Aya
iin gerekeli doru inan stats kazanr. Burada sorulacak soru udur: Aya ge-
rekeli bir ekilde inand ve doru olan E nermesini gerekten bilmekte midir?
181
Gettier kar argmann
olutururken mantksal yap
asndan birbirine benzeyen
iki farkl senaryo kullanr.
SENARYO 2: Hakan ve Elif ayn iyerinde alan kiilerdir. Diyelim ki Hakan
aadaki F nermesinin doru olduuna inanyor:
F: Elifin Ford marka bir arabas vardr.
Bu senaryoda Hakann Fye inanmak iin ok gl nedenlerinin olduunu
varsayalm. rnein, Hakan birka defa Elifi Ford marka arabasndan bahseder-
ken duymutur. Dahas, Hakan bir gn Elifi Ford marka bir araba srerken de gr-
mtr. imdi, Hakann Ahmet adnda bir arkada daha olduunu ancak Ha-
kann Ahmetin u an hangi ehirde olduuna ilikin bir fikri olmadn varsaya-
lm. Hakan mantksal bir ilem olan veyay kullanarak ve rastgele tane ehir
ad seerek u nermeleri oluturur:
G: Elifin Ford marka bir arabas vardr VEYA Ahmet u an stanbuldadr.
H: Elifin Ford marka bir arabas vardr VEYA Ahmet u an Barselonadadr.
I: Elifin Ford marka bir arabas vardr VEYA Ahmet u an Urfadadr.
Mantk asndan,
1
nermesini veya ilemi ile herhangi bir
2
nermesine
balarsak, eer
1
nermesi doru ise
1
VEYA
2
nermesi de (
2
nin ierii
ve doruluk durumu ne olursa olsun) doru bir nerme olur. Bunun nedenini gr-
mek zor deildir. Trabzon Karadeniz blgesindedir VEYA zmir Trkiyenin ba-
kentidir nermesi, bu bileik mantksal cmlenin Trabzonla ilgili ksm doru ol-
duu iin tmyle doru hle gelir. Benzer ekilde, yukardaki G, H ve I nerme-
leri Fden mantksal olarak tretildii iin, eer F nermesi doruysa dier ner-
me de doru olmak zorundadr. in nermesel doru ve mantk boyutu bu ekil-
de zetlenebilir. Bu blmde tarttmz epistemolojik konu asndan ise unu
syleyebiliriz: G, H ve I nermeleri Fnin mantksal ve zorunlu bir sonucu olduu
iin, F nermesinin iyi gerekelenmi durumda olmas nedeniyle G, H ve I ner-
meleri de iyi gerekelenmi nermeler konumuna gelirler.
u ana kadar yukarda ierikleri verilen F, G, H ve I nermelerinin doruluk de-
erlerinden sz etmedik; yalnzca, Hakann F nermesine (yani Elifin Ford marka
bir arabas olduuna) inandn ve bunun iin de iyi gerekeleri olduunu belirt-
tik. imdi, bu senaryo kapsamnda iki beklenmedik gelimenin olduunu dne-
lim. Birincisi, Hakann inancnn tersine, Elifin Ford marka bir arabas yoktur. Ya-
ni, F nermesi gerekeli de olsa yanltr. kincisi, Ahmet tesadfen u an Barselo-
nada bulunmaktadr. Bylece Hakann VEYA balacn kullanarak rastgele bir
ekilde oluturduu nermeden H doru hle gelir. Bu da ortaya garip bir epis-
temolojik durumun kmasna neden olur. Hakann bu konuda balang noktas
olan F inanc aslnda yanl olsa da, Fden mantksal olarak kard H nermesi
tesadfen doru olmutur. Dahas, iyi gerekeli bir nerme olan Fden mantksal
olarak tretildii iin, H nermesi de gerekeli olma niteliindedir. Bunun nedeni-
ni yukardaki (2) numaral aklama kapsamnda belirtmitik. Sonu olarak, Ha-
kann H inanc hem gerekeli hem de doru olan bir inantr. Burada da sorula-
cak soru udur: Hakan, gerekeli bir ekilde inand ve doru olan H nermesini
gerekten bilmekte midir?
Yukarda sergilediimiz iki senaryonun sonunda sorduumuz iki soruya da
hayr yantn vermek aklc grnmektedir. Bunun nedeni olduka aktr. Her
ne kadar bu iki senaryoda doru inanca ek olarak gerekelendirme unsuru da iin
iinde bulunsa da, sz konusu gerekelendirmelerin aslnda olduka tesadfi bir
ekilde olutuu ve senaryolardaki bilen znelerin bilgilerinin salam bir temeli-
nin olmad aka grlmektedir. Daha nce verdiimiz Amerikadaki Paris r-
neinde, doru inan tesadfen ortaya km, ancak gerekelendirme btny-
le eksik kalmt. Gettierin rnekleri ise ok daha ilgin bir duruma iaret etmek-
182
Epi st emol oj i
tedir. Eer Gettierin akl yrtmesi doruysa, bu iki senaryoda bilginin gereke-
lendirme de dhil olmak zere koulu da salanmakta olsa bile, inan sahibi
zneler aslnda o nermeleri bilmiyorlar gibi grnmektedir. Bu koullarda da,
Gettierin geleneksel bilgi tanmna veya zmlemesine olduka ar bir darbe in-
dirdii sylenebilir.
Gettierin argman ok fazla tartlm ve yaratt ykc etki pek ok bilgi kuramcs ta-
rafndan giderilmeye allmtr. Gettierin, mantn sunduu olanaklar baaryla kulla-
narak, geleneksel bilgi tanmna nasl ar bir darbe indirdiini kendi kelimelerinizle ifa-
de etmeye aln.
Gettiere Yantlar
Gettierin makalesi yaymlandktan sonra bilgi kuramclar bilginin klasik tanm
zerinde deiiklikler yaparak ortaya kan kuramsal sorunu gidermeye ve, bir an-
lamda, tanm kurtarmaya almlardr. Bu blmde, bu abalarn en nde ge-
lenlerini aklamaya alacaz.
1. Yanl nclleri engelleme: Gettier rneklerinde epistemolojik bir sorunun
ortaya kmasnn temel bir nedeni, znelerin gerekelendirilmi doru inanlar-
nn aslnda bir yanlla dayanyor olmas ve ardndan bu yanl dayanan, tesa-
dfen, iyi gerekeleri olan doru bir inanc ortaya karmasdr. Baz felsefeciler,
bu tr durumlar engellemenin bir yolu olarak yle bir art ne srmlerdir: Bir
znenin gerekelendirilmi doru inancnn bilgiye dnmesi iin, znenin o
inancnn herhangi bir yanl nermeye dayanmamas gerekir. Yukardaki senar-
yolardan birincisini ele alalm. Orada, Ayann inand D nermesinin bir para-
s e alnacak olan kii Mehmettir ifadesidir. Oysa ie alnacak kiinin Mehmet
olduu nermesi yanltr. O yzden, Ayann Dden trettii E nermesi iin bil-
gi nitelemesi kullanlamaz nk aka grlecei gibi, znenin inan sistemin-
de konuya ilikin yanl bir nerme bulunmaktadr.
Bu olduka nemli bir zm nerisi gibi grnse de, baz felsefi itirazlara da
hedef olmutur. Bu itirazlarn ortak noktas, konuyla ilgili olarak yanl ncllerin
bulunmamas veya engellenmesi durumunda bile Gettier tarz sorunlarn oluabi-
lecei ynndedir. Bunu bir rnekle aklayalm. Diyelim ki, ben bir baheyi gz-
lemliyorum ve bahenin kuzey tarafnda koyuna ok benzeyen bir hayvan gr-
yorum. Ardndan, zihnimde Bahede bir koyun var inancn oluturuyorum. As-
lnda baktm nesne, koyuna benzeyen beyaz bir kayadr. Dahas, ben bilmesem
de, bahenin benim gremediim gney tarafnda gerekten bir koyun bulunmak-
tadr. Bu durumda benim inandm Bahede bir koyun var nermesi yanl de-
il doru bir nerme konumuna gelir. Ancak, her ne kadar bu durumda gereke-
li doru bir inan olumu olsa da, tesadfen doru olan Bahede bir koyun var
inancmn bir bilgi paras olduunu sylemek zordur. Bu rnekte, yanl nclle-
ri engelleme ynteminin Gettier tr sorunlar ortadan kaldramayaca aktr n-
k sahip olduum Bahede bir koyun var inanc (yukarda incelediimiz senar-
yolardan farkl olarak) herhangi bir yanl nermeye dayanmamaktadr. O hlde,
yanl nclleri engelleme stratejisinin Gettier tarz durumlar devre d brakmak-
ta tam olarak baarl olamayaca sylenebilir.
Sz konusu stratejinin yetersizlii konusunda literatrde verilmi olan ilgin bir
rnek de udur (Goldman, 1976): Diyelim ki etrafta ok sayda tahl ambarnn ol-
duu bir blgede arabayla yolculuk yapmaktasnz. Aslnda, siz bilmeseniz de,
evrenizde grdnz ambarlarn neredeyse tamam kartondan yaplm ve bir
183
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Gettiere verilen yantlar
iinde zellikle tanesi n
plana kmtr.
Gettierin eletirisi nda
nerilen ilk zm,
gerekelendirilmi
inanlarn yanl nermelere
dayanmamas gerektii
artn getirmektir.
film irketince yol kenarna yerletirilmi maketlerdir. Yol boyunca sralanan ve
ambara benzeyen yzlerce maket arasnda yalnzca bir tane gerek tahl ambar
bulunmaktadr. Tesadfen o gerek ambarn nnde durup Bu bir tahl ambar
inancn zihninizde oluturuyorsunuz. Bu durumda, zihinsel durumunuzun gerek-
eli doru inan olmasna karn, zihninizdeki nermenin tesadfen doru kma-
s ve sizin bu senaryoda doru ile yanl ayrt etme olanandan yoksun olmanz
dolaysyla, inancnzn aslnda bilgi olmadn sylemek olanakl grnmektedir.
Bu rnekte de, yanl nclleri engelleme ynteminin Gettier tarz sorunlara -
zm olamayaca aktr. Ayn Bahede bir koyun var inancnda olduu gibi, el-
deki nerme yanl bir nermeye dayanmamaktadr. Sonu olarak, yanl nclle-
ri engelleme stratejisinin Gettier sorununa iyi bir kuramsal zm getiremeyecei-
ni syleyebiliriz.
2. Nedensel iliki art: Yukardaki tartmalar inceleyen bir kii, bu konuda so-
run yaratan durumun aslnda gerekeli inanlarla o inanlarn dnyadaki kkenle-
ri arasndaki nedensel ban kopukluu olduunu dnebilir. Normal algsal bil-
gimizin nasl gerekletiini dnelim. Ben bir kavak aacna baktmda zihnim-
de nmde bir kavak aac var inanc oluur. nancmn nedeni, o inancn olu-
masna kaynak oluturan bir olgudur. Yani, nmde bir kavak aac var ner-
mesinin benim iin bilgiye dnmesi iin nmde gerekten bir kavak aac ol-
mal ve bu olgu benim inancmn gerek nedeni olmaldr. Bu grn 7. nitede
incelediimiz John Searlen dorudan gerekilii ile belli benzerlikleri olduu
grlebilir.
Nedensel iliki artn ne sren felsefeciler, bilginin olumas iin, ele alnan
bir nermesinin (veya inancnn) nedeninin olgusu olmas gerektiini savlar-
lar. Nedensellik grnn en nde gelen savunucularndan Alvin Goldmana
(1967) gre, nermesel bilginin tanmn u ekilde verebiliriz:
(d) Eer ve sadece aadaki koullar salanrsa K kiisi nermesini biliyordur:
nermesi K kiisinin ye ilikin inanc ile uygun bir nedensel iliki iinde
olmaldr.
Bu tanmda ilgin olan nokta, Goldmann bilgiyi tanmlarken l yapy terket-
mesi ve gerekelendirme artn gndeme getirmemesidir. Goldmann nedensel-
ci grn Gettier senaryolarna uygularsak, u sonular elde ederiz: ncelikle,
birinci senaryoda, Ayann sorun yaratan (tretilmi) E nermesinin bilgi olama-
yaca sylenebilir. Ayann inand ve doru olan Enin, yani e alnacak olan
kiinin cebinde tam olarak 100 lira vardr nermesinin, ie alnacak olan kiinin
cebinde tam olarak 100 lira olduu olgusundan kaynaklanmad aktr. Ayann
inanc D nermesine dayanmakta ve Dden kaynaklanmaktadr. O hlde, birinci
senaryoda, Ayann zihinsel durumu bilgi deildir.
kinci senaryo iin de benzer bir akl yrtme yaplabilir. Hakann gerekeli bir
ekilde inand ve doru bir nerme olan Hnin, yani Elifin Ford marka bir araba-
s vardr VEYA Ahmet u an Barselonadadr nermesinin, ne Elifin Ford marka bir
arabas olduu olgusuna ne de Ahmetin Barselonada olduu olgusuna dayanmad-
aktr. Bunun nedeni, Elifin Ford marka bir arabas olmamas ve Ahmetin Barse-
lonada olmasnn da Hakann inancnn esas nedeni olmamasdr. Bu rnekte de,
Hakann zihinsel durumu bilgi deildir. O hlde, bu iki rnek zerinden dnr-
sek, Goldmann kuram bilginin daha salam bir tanmn veriyor diyebiliriz.
Ancak, nedensel iliki art grn eletiren felsefeciler, Goldmann tan-
mndaki uygun bir nedensel iliki kavramnn belirsizlikler ierdii ve bunun bir
takm kuramsal sorunlara yol aabileceini dnmlerdir. David Humeun da
184
Epi st emol oj i
nerilen ikinci zm,
bilginin olgularla uygun bir
nedensellik ilikisi iinde
ortaya kmas gerektiini
belirtmektir.
baaryla sergiledii gibi, aslnda nedensellik kavram ok etrefilli ve kuramsal
incelikler ieren bir kavramdr. Bunu Richard Fumertonun (2006) kulland bir
rnekle aklamaya alalm. Diyelim ki, Alper adl bir kii, ad Kaan olan ve Tan-
rnn varlna inanmayan bir arkadan hipnoz ederek, onun Tanrnn varln
gsteren ancak kuramsal olarak olduka yetersiz olan bir felsefi argman kabul
etmesini salyor. Bu dnce deneyinde unu da varsayalm: Bir Tanr gerekten
vardr ve Tanr Alperin Kaan hipnoz ederek o yetersiz argman Kaann zihnine
yerletirme karar vermesine bizzat kendisi neden olmutur. O hlde, Kaan Tanr
vardr nermesine inanmaktadr ve bu inancnn nihai nedeni de gerekten Tan-
rya kadar uzanmaktadr. Yani, Goldmann nedensellik art burada salanmakta-
dr. Ancak, Kaann Tanr vardr inancnn bilgi olduunu sylemek zordur n-
k Kaann gerekeleri son derece kt argmanlardan olumaktadr. Bu durum-
da, nedensel ilikinin olmas, bilginin olumas iin yeterli deildir diyebiliriz.
Goldmana kar sunulabilecek bir baka rnek de udur: Diyelim ki gece yol-
da yryen yal bir adam kalp krizi geirerek lr ve bedeni sokan ortasnda
kalr. Yoldan geen bir akl hastas l adamn yanna gider ve kalbine bir bak
saplar. Kalbinde bir bak sapl ekilde yatan bu yal adam gren herkes elbette
Yolda yatan bu adam lmtr inancna sahip olacaktr. Bu doru inancn bilgi
olduu rahatlkla sylenebilir. Ancak eer Goldmann tanmn uygularsak, Yol-
da yatan bu adam lmtr inanc, lmn asl nedeni olan kalp krizinden kay-
naklanmad iin, bilgi nitelii kazanmayacaktr. Bu durumun Goldmann tanm-
n ve argmann zayflataca dnlebilir.
3. Drdnc bir koulun tanma eklenmesi: Gettier senaryolarnn yaratt so-
runlu tablo balamnda getirilen nemli bir zm nerisi, geleneksel tanmn
gerekli artn drdnc bir koulla desteklemek ve bylece bu drt koulun bir
araya geldiinde bilginin oluumunda yeterli olmasn salamaktr. Anmsanaca
gibi, Gettierin bize gsterdii nemli noktalardan biri, klasik tanmda verilen
koulun gerekli olmalarna karn bilginin ortaya kmasnda yeterli olmaddr.
Drdnc koul grn savunanlarn yaklam ise, geleneksel tanma yapla-
cak bir ekleme ile bilginin tanmnda veya analizindeki eksikliin giderilebilecei
ve Gettier tr durumlarn nne geilecei ynndedir.
Keith Lehrer ve Thomas Paxson (1996), birlikte yazdklar bir makalede bu tarz-
da bir yaklam sunmulardr. K kiisinin nermesini bilmesi iin, K kiisinin ge-
rekelendirilmi doru inan sahibi olmasna ek olarak, Lehrer ve Paxson aa-
daki drdnc koulun da bilgi iin gerekeceini iddia etmilerdir:
(iv) K kiisi tarafndan bilinmesi durumunda Knn nermesi konusunda sa-
hip olduu gerekeleri ortadan kaldracak herhangi bir doru nerme olma-
maldr.
Bu cmlede sz geen gerekeleri ortadan kaldran doru nerme iin teknik
bir deyim olan etkisizletirici (ngilizcesiyle defeater) kelimesini kullanacaz. Ek bir
koul olan (iv)n geleneksel tanma yapt katky imdi daha ak bir ekilde ifade
edelim. Lehrer ve Paxsona gre, bir inancn bilgi olmas iin gerekelendirilimi ve
doru olmas yetmez; o inancn gerekelendirilme sreci kapsamnda, znenin ge-
rekelerini etkisizletiren herhangi bir doru nerme olmamaldr. Eer byle bir
doru nerme varsa, znenin gerekelendirmesi bozulmu, inanc gerekelendirili-
mi doru inan olmaktan km ve bylece bilgi gereklememi diyebiliriz.
Drdnc koul olan (iv) Gettier senaryolarna uygulamak olanakl grn-
mektedir. Birinci senaryoyu ele alalm. Ayann mantksal olarak trettii E ner-
mesinin gerekelendirilimi doru inan olamayacan syleyebiliriz nk e
185
nerilen nc zm, l
analizin drdnc bir
koulla desteklenmesidir.
alnacak olan kiinin cebinde tam olarak 100 lira vardr (E) nermesi iin yle bir
etkisizletirici doru cmle bulunmaktadr: Mehmet ii alacak kii deildir. Eer
Aya bu etkisizletirici doru nermeyi bilseydi elbette Dden Eye gei yapamaz-
d. Bylece Gettierin iaret ettii sorunlu durumun nne gemek olanakl grn-
mektedir.
Etkisizletirici kavramn kullanan bu grn olas bir zayf noktas, bizim
bilgi rnei diyebileceimiz sradan rnekleri de devre d brakma riski olmas-
dr. Ne de olsa, bazen bir inan baz olgular tarafndan etkisizletirilse bile yine de
bilgi veya duruma gre, gerekeli inan nitelii kazanabilir. Doru olan bir
1
nermesinin (rnein, Bilezii alan kii Emredir) doru olan
2
nermesi
(Arif, Emrenin olay srasnda baka bir yerde olduuna tanklk etti) gibi bir et-
kisizletiricisi olsa da;
2
etkisizletiricisi
3
gibi doru bir nerme (Arif psikiyat-
rik adan patolojik bir yalancdr) tarafndan etkisizletirilebilir. Yani,
1
gibi bir
nermenin gereklik iinde bir etkisizletiricisi olsa da, sonu itibaryla
1
ner-
mesi tekrar iyi gerekeli konuma gelebilir. Bu durumu gz nne alan John Pol-
lock (1986) gibi baz bilgi kuramclar nihi ya da sonuta kavramn kullanm-
lardr. Bu dnce nda, (iv) nermesi u ekilde deitirilebilir:
(v) Knn nermesi konusunda sahip olduu gerekeler, doru olan tm
nermeler dikkate alndnda, doru nermeler tarafndan niha-
i anlamda etkisizletirilmi hle gelmemelidir.
Eer (v) doruysa, bu ek koulun Gettier tr durumlar engelleyecei dn-
lebilir, ancak burada iki byk sorunun ortaya ktn syleyebiliriz.
(1) Evrende doru olan tm nermelerin bizim gibi sonlu bilisel kapasiteleri
olan canllarn epistemolojik ilevleri asndan nasl yardmc olacan anlamak
kolay deildir. Tm doru nermeler asndan bir koul dile getirmek sorunu -
zer gibi grnse de, bu zmn ok gereki olmadn syleyebiliriz. Bunu bir
benzetme ile aklayabiliriz. Diyelim ki, bir eylemin ahlaki adan kabul edilebilir
olmasnn gerekli koulu u ekilde belirtiliyor: sz konusu eylem evrende var
olan hibir varl incitmemelidir. Byle kapsaml bir art karlayan bir eylem
tahminen ahlaki adan olumlu bir eylem olarak nitelendirilebilir. Ancak bu ka-
dar kapsaml bir testi hibir sonlu varln yapmas olanakl grnmemektedir.
Tabii byle bir koulun uygulanmas durumunda, en basit eylemin bile ahlaki olup
olmad insanlar tarafndan bilinemezdi. Benzer bir ekilde yukarda betimlenen
epistemolojik koulun da pek gereki veya uygulanabilir olmadn iddia etmek
(2) Daha genel bir sorun olarak, drdnc koul yaklamlarnn ad hoc olma
riski vardr. Ad hoc Latince bir deyim olup, kabaca bu amala anlamna gelmek-
tedir. Daha ak yazarsak, ad hoc deyimi belirli bir amaca veya soruna ynelik
olarak anlamna gelir ve genellikle bir kuram veya gr zorluklarndan kurtar-
mak iin uydurulmu gn kurtarc aklamalar iin kullanlr. rnein, bilimsel
bir kuramn nemli zorluklar ortaya ktnda o kuram reddetmek yerine kk
yamalar yaparak kuram kurtarma abas iinde olan bir kiinin yapt aklama-
lar ve gerekelendirmeler iin ad hoc diyebiliriz. Bilginin geleneksel l tanm
iin de, drdnc bir koul bularak sorunlarn ortadan kaldrma abasnn bir par-
a ad hoc bir yapsnn olduu eletirisi ada literatrde zaman zaman dile geti-
rilmitir.
186
Epi st emol oj i
Pek ok ada bilgi kuramcs, geleneksel bilgi zmlemesini ek koullarla
iyiletirme yerine, bilginin temel kavramsal unsurlarndan bazlar zerine zellik-
le odaklaarak daha derin bir irdeleme sunmay denemilerdir. Bu balamda en
dikkat ekici almalar nermesel bilginin gerekelendirme alt alan kapsamnda
yaplmtr. Bir sonraki nitede bu konuda retien kuramlar tantp tartacaz.
Goldmann Gettier rneklerine yant olduka ilgi ekmi ve bilgi kuramclarnca kapsam-
l olarak tartlmtr. Bu yant kendi kelimelerinizle aklayp deerlendirmeye aln.
187
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
188
Epi st emol oj i
Bilgi kavramn oluturan esas unsurlar akla-
yabilmek.
Bilgi kavramnn en temel unsurunun inan
olduu genellikle kabul edilir. Eer bir kii bir
nermeyi bildiini ancak o nermeye inanmad-
n sylerse, ortada tuhaf bir durumun olduu-
nu dnrz. Ancak, tek bana inan, bir ner-
meyi bilgi statsne karmaya yetmez. nsanla-
rn inanlar bazen gerei yanstmayabilir. Eski
alarda insanlarn ou Gne Dnyann etra-
fnda dner nermesine inanm olsa bile, bu
inan bir bilgi deildi. O yzden, bilgi kuram-
clar ounluka inanlarn deil doru inanla-
rn bilgi olabileceini dnmlerdir. Bununla
birlikte, tek bana doru inanlar da bilginin
olumasnda yeterli olmayabilir. Baz inanlar ta-
mamen tesadfen doru ksalar da, o inanlara
sahip insanlarn konu zerinde iyi gerekeleri
veya kantlar olmad iin, sz konusu znele-
rin bilgi sahibi olduklarn iddia etmek zor bir
hle gelebilir. nsan bilgisini ayrcalkl klan bir
zellik, insanlarn bilgilerinin ardnda gerekele-
rin bulunmasdr. Bylece bilginin geleneksel ta-
nmna ularz: Bilgi gerekelendirilmi doru
inantr.
Bilginin zmlemesi ve bilginin tanm kav-
ramlarnn inceliklerini aklayabilmek.
Bir kavramn zmlemesinin (analizinin) yapl-
mas, onu oluturan alt unsurlar ortaya karma
amacna ynelik bir ilevdir. Bilimden bir rnek
vermek gerekirse, tuz moleklnn analizini ya-
parak onu oluturan atomlarn sodyum ve klorr
olduu bulunabilir. Benzer ekide bilgi gibi bir
kavram zmlediimizde onun kavramsal alt
bileenlerine ularz. Geleneksel gre gre bu
alt bileenler, inan, nermesel doruluk ve ge-
rekelendirmedir. Ancak bu noktada sorulabile-
cek ilgin bir soru udur: Kavramsal zmleme-
ler ayn zamanda tanmlara da karlk gelir mi?
Tuzun kimyasal analizi sodyum ve klorr olabi-
lir ancak tuzun normalde kullanlan szlk tan-
m bu deildir. Bilginin kavramsal zmlemesi-
nin de bize bilginin gerek ve yeter koullarn
verdii dnlebilir. Bu dnceyi imdi iki
farkl biimde ifade edelim. Birinci olarak, eer
bir zihinsel durum gerekelendirilmi doru
inan ise, o zihinsel durum bilgidir (veya, ge-
rekelendirilmi doru inan sahibi olmak bil-
gi sahibi olmak iin yeterlidir). kinci olarak,
eer bir zihinsel durum bilgi ise, o zihinsel du-
rum gerekelendirilmi doru inantr (veya, bil-
gi sahibi olmak gerekelendirilmi doru inan
olmak sahibi iin yeterlidir). Benzer ifadeleri ge-
rek koul asndan da dile getirebiliriz. zetle,
ne zaman gerekelendirilmi doru inan olma
durumu gerekleirse, o zaman bilgi olma du-
rumu da gerekleir ve bunun tersi de aynen ge-
erlidir. Ancak bu durum, zmleme ile tan-
mn ayn olmayabileceini bize dndrr n-
k zmlemeler bir denklik ifadesi sunuyor gi-
bi grnmektedirler. Dahas, felsefe tarihinde ge-
nellikle gerekelendirilmi doru inan bilgi-
nin tanm olarak alnm olsa da, bu durumun,
yukarda da ifade ettiimiz gibi tartmaya ak
olduu kesindir. Her durumda, zmlemelerin
nemini gzden karmamamz gerekir. zm-
lemeler bazen bir kavramn ilk bata fark edile-
meyen inceliklerini gsterebilir. rnein, bir d-
nrn ya da bilim insannn zmleyici al-
mas sayesinde bir kavrama ynelik anlaymz
daha rafine hle gelebilir.
Edmund Gettierin argmannn ve ona verilen
yantlarn bilgi kavramnn zmlemesi asn-
dan ne sonular verdiini aklayabilmek.
Gettierin argman bilginin Platondan beri gn-
demde olan geleneksel zmlemesine veya ta-
nmna ar bir darbe indirmitir. Gettier mantk-
sal baz yntem ve gereleri kullanarak ve yal-
nzca sayfalk ksa makalesinde epistemoloji
alannda byk bir depreme yol amtr. Gele-
neksel bilgi tanmna gre, bir inancn doru ve
gerekeli olmas, o inancn bilgi olmas anlamna
gelir. Gettier ise, iki senaryo kullanarak, bir inan-
cn (tesadfen) doru ve gerekeli olmas duru-
munda bile bilginin ortaya kmayabileceini
gstermitir. Geleneksel tanmda oluan bu ha-
sar onarabilmek iin bilgi kuramclar eitli ne-
rilerde bulunmulardr. Bu neriler u ekilde
belirtilebilir: (1) znenin bir nermeye ynelik
bilgi iddiasnn ardnda yanl nermeler bulun-
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
189
mamal yani inanlan nerme yanl nermelere
dayanmamaldr. (2) znenin bir konuda sahip
olduu inan ile o inanca yol aan nesnel koul-
lar arasnda nedensel bir iliki bulunmaldr. (3)
Geleneksel bilginin gerek koulu drdnc
bir koulla desteklenmelidir. Bu neriler episte-
moloji literatrnde youn olarak tartlm ve
bilginin zmlemesi konusunun temel bir par-
asn oluturmutur.
190
Epi st emol oj i
1. Tam karmda krmz bir gl bulunmaktadr gibi
deneyimsel bir nermeyi bilmenin kavramsal koullar
ile deneyimsel koullarn ayrmamz gerekse, aada-
kilerden hangisi iin bilginin kavramsal kouludur ifa-
desini kullanabiliriz?
a. Sz konusu nesnenin nermeyi bilecek zneye
belli bir yaknlkta bulunmas gerekir.
b. Sz konusu nermenin doru olmas gerekir.
c. Sz konusu nermeyi bilecek znenin alg or-
ganlarnn salkl olmas gerekir.
d. Sz konusu nesnenin evreden yeterli dzeyde
k almas gerekir.
e. Sz konusu nermeyi bilecek znenin, ciddi be-
yinsel hasarlar olmamas gerekir.
2. Epistemolojik bir kavram olan deneyimsel inan
iin genel olarak aadakilerden hangisi en doru ifa-
de olur?
a. nanlarmzn tm deneyimsel bilgi snfna gi-
rerler.
b. nanlarmz hibir zaman bilgi snfna girmez.
c. Bir inancn bilgi olmas iin doru olmas yeterlidir.
d. Bir inancn bilgi olmas iin doru ve gerekeli
olmas gereklidir.
e. Bir inancn bilgi olmas iin doru olmas gerek-
lidir, gerekeli olmas yeterlidir.
3. Bilginin kavramsal zmlemesi epistemolojide
nemli bir yer tutar. zmlemeler iin aadakilerden
hangisi sylenebilir?
a. zmlemeler nemli bir kavramn gnlk dil-
de nasl kullanldn aklar.
b. zmlemeler nemli bir kavram eletirme
amacna hizmet eder.
c. zmlemeler nemli bir kavramn toplumsal
etkilerini saptama amacna hizmet eder.
d. zmlemeler nemli bir kavram gzlemlenen
olgular cinsinden aklama amacna hizmet eder.
e. zmlemeler nemli bir kavramn gnlk dil-
de bulunmayabilecek inceliklerini ortaya kar-
ma amacna hizmet eder.
4. Eer insanlar uzun sre kt beslenirlerse, salkla-
r bozulmaya balar cmlesinin mantksal yaps iin
aadakilerden hangisi dorudur?
a. Saln bozulmaya balamas, uzun sre k-
t beslenmenin gerek kouludur.
b. Saln bozulmaya balamas, uzun sre k-
t beslenmenin yeter kouludur.
c. Saln bozulmaya balamas ve uzun sre
kt beslenme birbirlerinin gerek kouludur.
d. Saln bozulmaya balamas ve uzun sre
kt beslenme birbirlerinin yeter kouludur.
e. Saln bozulmaya balamas ve uzun sre
kt beslenme birbirlerinin gerek ve yeter ko-
uludur.
5. Gettierin nl makalesinde izledii genel felsefi stra-
teji tam olarak aadakilerden hangisidir?
a. Belli bir zaman diliminde kabul edilen ancak
evrensel olduu varsaylmayan bir tanm kar
rnekler araclyla yanllamak
b. Belli bir zaman diliminde kabul edilen ancak
evrensel olduu varsaylmayan bir tanm felsefi
argmanlar araclyla desteklemek
c. Belli bir zaman diliminde kabul edilen ancak
evrensel olduu varsaylmayan bir tanmn man-
tksal tutarlln test etmek
d. Genel olarak kabul edilen ve evrensel olduu
varsaylan bir tanmn mantksal tutarlln test
etmek
e. Genel olarak kabul edilen ve evrensel olduu
varsaylan bir tanm kar rnekler araclyla
yanllamak
6. Epistemolojik adan bakldnda, Gettierin sundu-
u senaryolarn ortak noktas nedir?
a. Bir znenin inanc yeterli dzeyde gerekeli
olsa da, sezgilerimiz onun doru inan olma-
dn sylemektedir.
b. Bir znenin inanc tesadfen bilgi stats ka-
zansa da, sezgilerimiz onun gerekeli doru
inan olmadn sylemektedir.
c. Bir znenin inanc tesadfen gerekeli doru
inan stats kazansa da, sezgilerimiz onun bil-
gi olmadn sylemektedir.
d. Bir znenin inanc yeterli dzeyde gerekeli
olsa da, sezgilerimiz bu gerekenin tesadfen
olutuunu sylemektedir.
e. Bir znenin inanc gerekeli ve doru olsa
da, sezgilerimiz onun doruluunun tesadfi ol-
duunu sylemektedir.
Kendimizi Snayalm
191
7. Gettierin yaratt sorunlu durumu zmeye ynelik
olarak nerilebilecek zmlerden birisi, inanlan ner-
menin gerekelendirme srecinde yanl bir nerme-
den kaynaklanmamasn art komaktr. Bu zme ge-
tirilebilecek bir eletiri aadakilerden hangisi olabilir?
a. nanlan nerme yanl nermelere dayanmasa
bile Gettierin iaret ettii sorunlar oluabilir.
b. nanlan nermenin yanl nermelere dayanma
olasl normalde son derece dktr.
c. nanlan nermenin gerekelendirilememe ola-
sl normalde son derece dktr.
d. nanlan nermenin yanl nermelere dayan-
mas ancak gerekelendirilmenin yetersiz olma-
s durumunda olanakldr.
e. nanlan nermenin yanl nermelere dayan-
mas ancak algsal olmayan inanlar sz konusu
olduunda olanakldr.
8. Gettierin sergiledii sorunun giderilmesine ynelik
olarak Goldmann nerdii nedensel iliki artn aa-
dakilerden hangisi en iyi ifade eder?
a. Bir znenin bir nermeyi bilmesinin gerek ko-
ulu, sz konusu znenin o nermeyle neden-
sel bir ilikisinin olduu inancnn gerekeli ol-
masdr.
b. Bir znenin bir nermeyi bilmesinin yeter kou-
lu, sz konusu znenin o nermeyle nedensel
bir ilikisinin olduu inancnn doru olmasdr.
c. Bir nermenin bir zne ile nedensel ilikisinin
olmas, sz konusu nermenin o zne tarafn-
dan bilinmesinin gerek ve yeter koullar arasn-
dadr.
d. Bir nermenin bir zne tarafndan bilinebilmesi
iin, o znenin sz konusu nermeyle nedensel
bir ilikisinin olmas gerekir.
e. Bir nermenin bir zne tarafndan bilinebilmesi
bir ilikisinin olduuna inanmas gerekir.
olarak nerilen zmlerden birisi drdnc bir gerek
koulu ekleyerek, gerekelendirmeyi etkisizletiren hi
bir nermenin bulunmadn garanti etmek olarak ifa-
de edilebilir. Bu zmn karlaabilecei olas bir so-
run aadakilerden hangisi olabilir?
a. Etkisizletiricilerin olmamas gerektiini art ko-
mak, gerekelendirmeyi ok kolayca gerekle-
tirilebilir bir hle getirdii iin bilginin normatif
gcn azaltabilir.
b. Etkisizletiricilerin olmamas gerektiini art ko-
mak, inan koulunun ilevini zayflatmas ne-
deniyle bilginin normatif gcn azaltabilir.
c. Etkisizletiricilerin olmamas gerektiini art ko-
mak, ok kapsaml, kontrol edilemez ve bu yz-
den insanlarn bilgisel eriimini aan bir koul
yaratabilir.
d. Etkisizletiricilerin olmamas gerektiini art ko-
mak, gerekelendirme koulunun ifade ettii
art tekrarlamaktan teye gemez.
e. Etkisizletiricilerin olmamas gerektiini art ko-
mak, inan koulunun ifade ettii art tekrarla-
maktan teye gemez.
192
Epi st emol oj i
10. Gettierin sunduu kar rnekler, bilginin gelenek-
sel zmlemesinin nemli bir sorun ierdiini gster-
me amac tar. Diyelim ki, bir dnr Gettierin yn-
teminin ve yaklamnn sorunlu olduunu ya da isteni-
len etkiyi yaratmayacan iddia etmek istiyor. Aada-
kilerden hangisi Gettiere ynelik sunabilecei hakl ve
gl bir eletiri olabilir?
a. Gettierin varsaymlarndan birisi olan Eer bir
nermeden mantksal olarak baka bir nerme
tretirsek ve bunlardan birincisi gerekeliyse,
ikincisi de gerekeli olur dncesi, gereke-
lendirmenin mantksal operasyonlar yoluyla bir
nermeden dierine aktarlabileceini varsay-
mas asndan sorunludur.
b. Gettierin varsaymlarndan birisi olan Eer bir
ikincisi de gerekeli olur dncesi, mantksal
bir yapya sahip olmad iin sorunludur.
c. Gettierin varsaymlarndan birisi olan Eer bir
lendirmeyi doru kavramyla ilikilendirmedi-
i iin sorunludur.
d. Gettierin varsaymlarndan birisi olan Gereke-
lendirme ve doruluk farkl kavramlardr; bir
nerme yanl olmasna ramen iyi gerekelere
sahip olabilir dncesi, gerekelendirmeyi b-
tnyle znenin kiisel tercihlerine balad
iin sorunludur.
e. Gettierin varsaymlarndan birisi olan Gereke-
sahip olabilir dncesi, mantksal olarak eli-
ik olduu iin sorunludur.
Gerekelendirilmi Doru nan Bilgi midir?
(...)
ki noktaya iaret ederek balayacam. Birincisi, P gibi
bir nerme iin, Snin Pye inanmasnn gerekelendiril-
milii Snin Pyi bilmesinin gerekli kouludur anlamn-
daki bir gerekelendirmede, bir kiinin gerekte yan-
l olan bir nermeye inanmasnn gerekelendirilmi
olmas mmkndr. kincisi, P gibi bir nerme iin,
eer Snin Pye inanmas gerekelendirilmise ve P, Qyu
ierirse ve S, Qyu Pden karrsa ve bu karmn sonu-
cu olarak Qyu kabul ederse, buna gre S, Qya inanc-
n gerekelendirmi demektir. Bu iki noktay aklda tu-
talm. imdi ortaya koyacam iki durumda (a)da ifade
edilen koullarn baz nermeler iin yerine getirilmesi-
ne karn sz konusu kiinin bu nermeyi bildii syle-
nemez.
DURUM I
Varsayn ki Smith ve Jones belli bir i iin bavuruda
bulundular. Ve varsayn ki Smithin aadaki tmel-
evetlemeli nerme iin gl bir kant var:
(d) e alnacak olan kii Jonesdur ve Jonesun cebin-
de on adet madeni para var.
Smithin (d) iin kant, irket mdrnn sonuta Jo-
nesun seilecei konusunda kendisini temin etmesi ve
Smithin kendisinin on dakika nce Jonesun cebindeki
paralar saym olmas olabilir. (d) nermesi unu ierir:
(e) e alnacak olan kiinin cebinde on adet madeni
para var.
Varsayalm ki Smith (d)den (e)ye olan gerektirmeyi
grr ve hakknda gl bir kanta sahip olduu (d)ye
dayanarak (e)yi kabul eder. Bu durumda, Smith (e)nin
doru olduuna ilikin inanc iin ak bir gerekelen-
dirme yapmtr.
Fakat, buna ek olarak, gerekte Jonesun deil Smithin
ie alnacan, ama Smithin bunu bilmediini d-
nn. Dahas, Smith bilmese de kendi cebinde on adet
madeni para vardr. Buna gre, Smithin (e)yi kard
(d) nermesi yanl olmasna karn, (e) nermesi do-
rudur. Bu durumda, rneimizde aadakilerin hepsi
dorudur: (1) (e) dorudur, (2) Smith (e)nin doru ol-
duuna inanyor ve (3) Smithin (e)nin doru olduu-
na inanmas gerekelendirilmitir. Halbuki Smithin
(e)nin doru olduunu bilmedii aktr: Smith kendi
cebinde ka adet madeni para olduunu bilmezken
(e)nin doruluu Smithin cebindeki paralarn saysn-
Okuma Paras
193
dan gelmektedir. Smith bu inancn Jonesun cebindeki
sayd paralara dayandrd iin, yanl olarak, Jo-
nesun ie alnacak kii olduuna inanmaktadr.
(...)
Kaynak: Edmund Gettier. (1963) Is Justified True Be-
lief Knowledge?, Analysis, vol. 23, 121-123. Makalenin
Trke evirisi Felsefeye Giri (1999) kitab iinde ba-
slmtr: Gerekelendirilmi Doru nan Bilgi midir?,
eviren: Sedat Yazc, s. 58-59, stanbul: Alfa Yaynlar.
1. b Yantnz doru deilse, nitenin Bilgi Kavra-
mn Oluturan Unsurlar ksmnda yazlanlar
yeniden okuyun. Bilmenin kavramsal koulla-
r ile deneyimsel koullar arasndaki fark
reneceksiniz.
2. d Yantnz doru deilse, nitenin Bilgi Kavra-
yeniden gzden geirin. Deneyimsel inan
kavramnn bilgi kavramyla ilikisini anlaya-
caksnz.
3. e Yantnz doru deilse, nitenin Bilginin -
zmlemesi ve Tanm ksmnda yazlanlar ye-
niden gzden geirin. zmleme kavram-
nn anlamn reneceksiniz.
4. a Yantnz doru deilse, nitenin Gettierin Se-
rimlemesi: Bilginin Gerek ve Yeter Koullar
ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Gerek
ve yeter koul kavramn aklayabileceksiniz.
5. e Yantnz doru deilse, nitenin Edmund Get-
tierin Ykc Argman ve Sonras ksmnda ya-
zlanlar yeniden gzden geirin. Gettierin stra-
tejisini kavrayacaksnz.
6. c Yantnz doru deilse, nitenin Gettierin Kar-
rnekleri ksmn yeniden okuyun. Getti-
erin rneklerinin ana fikrini daha iyi anlaya-
caksnz.
7. a Yantnz doru deilse, nitenin Gettiere Ya-
ntlar ksmn yeniden okuyun. Gettierin orta-
ya koyduu sorun konusunda bilgi kuramclar-
nn nasl tepki verdiini reneceksiniz.
8. d Yantnz doru deilse, nitenin Gettiere Ya-
ntlar ksmn yeniden okuyun. Goldmann ne
srd art anlayacaksnz.
9. c Yantnz doru deilse, nitenin Gettiere Ya-
ntlar ksmn yeniden okuyun. Drdnc ko-
ul artn daha iyi kavrayacaksnz.
10. a Yantnz doru deilse, nitenin Bilginin -
zmlemesi ve Tanm ve Edmund Gettierin
Ykc Argman ve Sonras ksmlarnda yaz-
lanlar yeniden okuyun. Gettierin grnn
genel bir eletirisini yapabileceksiniz.
194
Epi st emol oj i
Sra Sizde 1
zmlemenin dier anlama ve aklama biimlerin-
den farkn ortaya koyabilmek iin olduka popler bir
zmleme tr olan psikolojik kiilik zmlemesi
zerinde duralm. Her insann dardan gzlemlenen
bir kiilik profili vardr. Buna ek olarak her insan kendi
kiilii zerinde genel bir fikir sahibidir. Ancak bir psi-
koloun incelemesi ve irdelemesi, bir kiinin grnen
kiiliinin ardnda nelerin yattn ortaya koyabilir. By-
lesi bir almann olduka deerli olaca ve gnlk
yaamda yakalanamayacak baz gerekleri ortaya ka-
raca kesindir. rnein, psikologlar ok korkak bir in-
sann korkularnn ardnda o insann kendisinin bile bil-
medii unsurlarn yattn bulabilirler. O yzden, bir
anlamda, psikolojik zmleme bir insan daha iyi an-
lama ve tanmann yolunu aabilir. Ancak imdi duru-
mu tersinden dnelim. Bilimsel bir ruh zm, bir
insann tannmas ve tanmlanmas iin tek gvenilir
yntem midir? rnein, bir annenin ocuunu tanma-
s ve onu tanmlamas psikolojik zmleme kadar bi-
limsel deildir ancak bu tanmann kendine zel bir ni-
telii olduu yadsnamaz. Tahminen bir psikolog bir
ocukta annenin gremeyecei eyler fark edebilir. Fa-
kat bir annenin ocuunu tanmas ve tanmlamas fark-
l trden incelikler, derinlikler ve ayrntlar tayabilir.
Ksacas, bilimsel/mantksal zmleme ve olaan ta-
nmlama ievleri farkl ve kendi ilerinde nemli ilev-
leri yerine getirebilirler.
Sra Sizde 2
Gettierin argman iyi bir felsefi akl yrtmenin belir-
gin zelliklerini tar. Gettier, adm adm ilerleyerek ve
mantksal bir ak vermeden ok nemli bir sonuca
ulamaktadr. Geleneksel bilgi tanmna gre, bir inan-
cn doru ve gerekeli olmas, onun bilgi olmas iin
gerekli ve yeterlidir. Gettierin baars, iki rnek kulla-
narak bir inancn doru ve gerekeli olmas durumun-
da bile bilgi olmayabileceini gstermesinden kaynak-
lanmaktadr. Eer yanl nermelerin de gerekelendi-
rilmi olabilecei ve gerekeli nermelerin mantksal
sonularnn da gerekeli olaca kabul edilirse, Getti-
erin de gsterdii gibi, bir nermenin tesadfen do-
ru ve gerekeli hle gelmesinin yolu alm olur. Get-
tierin rneklerinde, bir kii belli bir nermeye inan-
makta, ve o inand nermenin mantksal sonucu tesa-
dfen hem doru hem de (orjinal nerme gerekeli ol-
duu ve ondan treyen nerme de o yzden gerekeli
konuma geldii iin) gerekesi iyi olan bir nerme sta-
ts kazand iin, ortaya gerekeli, doru bir inan
kmaktadr. Ancak sonuta elimizde olan nerme her
ne kadar gerekeli ve doru olsa da, sz konusu zne-
nin o nermeyi bildiini sylemek olanaksz grn-
mektedir. Bylece, Gettier mantn biimsel kurallarn-
dan ayrlmadan, yerlemi bir epistemolojik gre ar
bir darbe indirmektedir.
Sra Sizde 3
Gettier rneklerinde sorun yaratan konu, en nihayetin-
de gerekeli doru inan olarak ortaya kan inancn,
sz konusu znenin hareket noktas olan ilk inantan
ok farkl bir grnm sergilemesi, baka bir deyile,
aradaki nedensel ban bozulmasdr. Gettierin ikinci
senaryosunu dnelim. znenin orjinal inanc Elifin
Ford marka bir arabas olduudur. Ancak mantksal ba-
z karmlarn sonucunda, doru ve gerekeli hle ge-
len nermeyi doru klan olgu Ahmetin Barselonada
olmasdr. Goldmana gre, aradaki nedensel ilikinin
kurulmas ve bir koul olarak korunmas Gettier tarz
kar rneklerin nne geilmesinde yeterli olacaktr.
Her ne kadar Goldmann bu nerisi, bu nitenin Get-
tiere Yantlar blmnde sergilediimiz gibi, itirazlar-
la karlanm olsa da, Goldmann nemli bir vurgu
yaptn vurgulamamz gerekiyor. Bu balamda aklda
tutulmas gereken bir konu, David Humeun da 18. yz-
ylda baaryla sergiledii gibi, neden ve nedensel-
lik kavramlarnn olduka byk felsefi zorluklar ve
incelikler ierdii ve bu kavramlar zmlemelerinde
kullanan dnrlerin bu zorluklar da ister istemez -
zmlemelerine tadklar gereidir.
Kaynaklar
Chisholm, R. M. (1989). Theory of Knowledge. 3rd
ed., New Jersey: Prentice Hall.
Fumerton, R. A. (2006). Epistemology. Malden: Black-
well Publishing.
Gettier, E. (1963). Is Justified True Belief Knowledge?,
Analysis, vol.23, 121-123. Makalenin Trke eviri-
si Felsefeye Giri (1999) kitab iinde baslmtr:
Gerekelendirilmi Doru nan Bilgi midir?, evi-
ren: Sedat Yazc, 57-60, stanbul: Alfa Yaynlar.
Goldman, A. (1967). A Causal Theory of Knowing,
The Journal of Philosophy, vol.64, 357-372.
195
Goldman, A. (1976). Discrimination and Perceptual
Knowledge, The Journal of Philosophy, vol.73,
771-791.
Analysis. 4th edition, London: Routledge.
Lehrer, K. and Paxson, T. (1996). Knowledge: Unde-
feated Justified True Belief, On Knowing and the
Known iinde, editr: K.G.Lucey, New York: Pro-
metheus Books.
Platon (1945). Theaitetos. ev. Macit Gkberk, stan-
bul: Mill Eitim Bakanl Yaynlar.
Pojman, L. P. (1999). The Theory of Knowledge: Clas-
sical and Contemporary Readings. 2nd ed., Lon-
don: Wadsworth Publishing.
Pollock, J. L. (1986). Contemporary Theories of
Knowledge. Lanham: Rowman & Littlefield, Inc.
Shope, R. K. (1983). The Analysis of Knowing. New
Jersey: Princeton University Press.
Geriye gitme veya gerekenin gerekesi kavramlarn aklayabilecek,
nde gelen gerekelendirme kuramlarndan birisi olan temelcilik gr-
n aklayabilecek,
Gerekelendirme kuramlar arasnda nemli bir yer tutan badamclk
grn aklayabilecek,
Temelcilik ve badamclk grlerinin kuramsal olarak gl ve zayf
ynlerini tartabileceksiniz
erik Haritas
Gerekelendirme
Geriye gitme
Gerekenin gerekesi
Temelcilik
Dsalclk
Fiziksel olgular
Alg verileri
Badamclk
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji
GR
GERYE GTME VEYA
GEREKENN GEREKES
TEMELCLK
BADAIMCILIK
K GEREKELENDRME
KURAMININ DEERLENDRMES
Bilgisel
Gerekelendirme
10
EPSTEMOLOJ

GR
nceki nitede bilginin zmlemesi konusunu ve onunla ilgili sorunlar irdele-
dik. Edmund Gettierin kar rneklerinin doal bir sonucu olarak, felsefeciler bil-
ginin klasik zmlemesi konusunda yeni fikirler retmeye ve bilginin daha savu-
nulabilir bir tanmn vermeye ynelmilerdir. Bu konuyla ilgilenen dnrlerin
farkna vard nemli bir nokta, bilginin geleneksel tanmnda yer alan gereke
kavramnn derinlemesine incelenip akla kavuturulmamas durumunda ner-
mesel bilginin tanmnn veya zmlemesinin ciddi sorunlar barndraca gere-
i olmutur. Elbette gerekelendirme konusunda Gettierden nce de epistemolo-
ji literatrnde kayda deer almalar yaplmtr. Ancak Gettierin makalesinin
yaymlanmasndan sonra felsefeciler arasnda egemen olan genel fikir, bilginin ta-
nmndaki K kiisinin ye inanmas iin gereke vardr ifadesinin yzeysel ve
belirsizlikler ieren bir nerme olduu ve bu cmledeki gereke kavramnn ii-
nin ok farkl ekillerde doldurulabilecei ynnde olmutur. Bu farkndaln en
nemli sonucu, gerekelendirme konusunda farkl tartma eksenlerinde birbirine
rakip bir dizi kuramn ortaya kmasdr. Bu nitede gerekelendirme kuramlar-
nn en nde gelenlerini inceleyip deerlendirmeye alacaz.
Bilgisel Gerekelendirme
Yaamdan rnekler
Dnyaya ilikin inanlarmzn nasl gerekeli veya hakl konuma geldii konusunu
biraz dnrsek, daha nce aklmza gelmeyen ilgin baz noktalar fark edebili-
riz. Beyaz bir tavana bakarken zihnimizde uyanan u an beyaz bir tavana ba-
kyorum gibi bir nermenin gerekesi nereden gelir? Bu sorunun yant tahminen
Beyaz bir tavan veya Dnya zerinde beyaz bir tavann alglanmas gibi bir
ifade olmaldr. Ancak nsan insann kurdudur nermesi, deneyimlediimiz dn-
yaya ilikin olmasna karn, beyaz tavan rneinden olduka farkldr. nsan
insann kurdudur nermesi basit bir ekilde grsel alglar nedeniyle gerekeli konu-
ma gelemez. O yzden, gerekesi dorudan algdan veya nesnel dnyadan ziyade,
bir kiinin ait olduu toplumsal sistemden kaynaklanan, gerekesini ondan alan
inanlarn var olduu dnlebilir. Daha ilgin bir soru ise udur: Basit algsal
inanlarmzn hibir inan, deer veya kavram sistemine ait olmadan, yaltlm
olarak gerekelendirilmesi olanakl mdr?
rdelemelerimize kavramsal bir aklama ile balayalm. Epistemoloji alannda
kullanlan gereke kavram, dier alanlar ilgilendiren gereke kavramlarndan
ayr tutulmaldr. Bir inanca sahip olmann etik, politik veya pratik gerekeleri
olabilir. Ancak bunlarn genelde bilgisel gerekelerden farkl olduu grlr. Bu-
nu rnekler kullanarak aklamakta yarar var. Diyelim ki bir bilim insan belli ba-
z vitamin komplekslerinin youn kullanmnn kanser tedavisinde byk yarar
saladna inanyor. Ancak, yllar boyunca yapt almalar, kulland vitamin
komplekslerinin tedavi balamnda herhangi bir yarar olduunu gstermiyor. Bu
durumda, sz konusu aratrmacnn inancna sahip kmaya devam etmesinin bi-
limsel almalarnn devam iin bir motivasyon salamas anlamnda gerekesi
olabilir. Fakat bilgisel gerekesinin veya dayanann olumad kesindir. Baka
bir rnek dnelim. Diyelim dnya zerinde belli bir corafyada yaayan insan-
lar, yaptklar bilimsel testler sonucunda, kendi toplumlarnda doan kz ocukla-
rn tam anlalamayan nedenlerden dolay erkek ocuklardan ok daha zeki ola-
rak doduuna ilikin gl kantlar buluyorlar. Ancak o kltrde o ana kadar
Kadn ve erkek her adan eittir gibi bir inann da yaygn olarak yerlemi ol-
duunu dnelim. Elbette kadnlarn erkeklerden ok daha stn zihinsel kapa-
sitelerle doduunun bilimsel olarak saptand ve herkes tarafndan bilindii bir
toplumda, rnein nitelikli iler iin kadn alanlarn iverenler tarafndan ar-
lkl olarak tercih edilmeye balanacan ve erkeklerin zihinsel dezavantajlar ne-
deniyle i bulma konusunda zorluklar yaayacan tahmin edebiliriz. Sz konusu
toplumda, eldeki bilimsel veriler nda, Kadnlarla erkeklerin kapasiteleri zihin-
sel olarak eit deildir nermesi bilgisel anlamda iyi gerekelendirilmi bir inan
olarak grlebilir. Buna karn, o corafyadaki insanlar eitsizliin toplumsal sa-
kncalarn gz nne alarak ve her tr ayrmcla kar ktklar iin, iki cinsiye-
te de eitlermi gibi davranmay tercih edebilirler. Byle bir toplumda Kadn-
larla erkeklerin kapasiteleri zihinsel olarak eit deildir nermesi bilgisel anlam-
da gerekeli bir inan iken, Kadnlar ve erkekler her adan eittir nermesi poli-
tik veya pratik nedenlerden dolay gerekeli bir inan konumunda bulunabilir. Bu
durum, gereke kavramnn epistemolojik boyutunun dier boyutlardan ayrlma-
s gerektiini gstermektedir.
Gereke kavramnn epistemolojideki yerine ve nemine ilikin iki farkl yak-
lam olduunu en bata belirtmemiz gerekiyor. J. L. Pollock gibi baz bilgi kuram-
clar, epistemolojinin merkezinde yatan esas konunun bilgisel gerekelendirme ol-
duunda srar etmilerdir. te yandan, A. Goldman ve P. Kitcher gibi baz felse-
feciler bilginin asl hedefinin nermesel doru olduunu savlamlardr. Bu iki
yaklamn birbirinden olduka farkl epistemolojik programlara iaret ettii ak-
tr. Birinci gruptaki dnrler, gerekelerin ve gerekelendirme srelerinin ya-
psna ilikin yaplacak almalar epistemolojinin temeline yerletirirken, ikinci
grup felsefeciler nermesel doruya ulama (veya ksaca doruyu bilme) konu-
sunu asl ama olarak belirlemilerdir. Ancak bu ikinci gruptaki felsefeciler de in-
sanlarn doruya eriimi sz konusu olduunda, elimizdeki esas epistemolojik ara-
cn gereke ve kant olduunu yadsmamaktadrlar. Bu noktay vurgulamakta ya-
rar gryoruz: Eer bilginin hedefi gereklii zihnimizde doru temsil etmek, dn-
yay veya evreni doru bilmekse, bu yolda elimizde temel gere olan gereke
kavramn ve gerekelendirmenin kavramsal inceliklerini irdelememiz yerinde ola-
caktr. Baka bir deyile, gerekenin ve kantn felsefi olarak anlalmas, bilginin
tam olarak ne olduunun anlalmasna yardmc olacaktr. Bu dnceler bilgi-
sel gerekelendirme konusunun epistemolojide ne kadar byk ve hassas bir yer
198
Epi st emol oj i
Bilgi erevesinde gndeme
getirilen gerekelendirme,
dier gerekelendirme
trlerinden ayr tutulmaldr.
tuttuunu gstermektedir. Aadaki blmlerde bu konuda felsefecilerin hangi
temel kuramlar rettiklerini aklayp bu kuramlar felsefi adan inceleyeceiz.
GERYE GTME VEYA GEREKENN GEREKES
yle bir senaryo dnelim. u an Londrada bulunan bir arkadanzla nternet
aracl ile sohbet yapyorsunuz. Sohbet srasnda arkadanz u an dary g-
remiyorum ama pencere camna yamur damlalarnn vurmaya baladn duyu-
yorum diyor. Bu cmleyi duyunca kafanzda Londrada imdi yamur yayor
dncesi oluuyor. Sizin iin Londrada imdi yamur yayor nermesinin
(eer arkadanz yanlmyorsa) deneyimsel bir bilgi oluturduunu syleyebiliriz.
Bu bilgi oluurken dolayl bir yol izlenmi ve belli aklc karmlar yaplmtr.
Sz konusu bilgi parasnn, sizin iin dorudan alg kadar olmasa da, olduka g-
venilir olduu aktr. Londrada imdi yamur yayor nermesi iyi kantlar ara-
clyla ortaya km ve bir karm zincirinin sonucu olan gerekeli bir inantr.
Yukardaki senaryoda oluan epistemolojik durumu imdi tersten inceleyelim.
Eer arkadanzla sohbetinizi bitirdikten sonra gidip yan odadaki kardeinize
Londrada imdi yamur yayor derseniz, size byk olaslkla Nereden biliyor-
sun? diye soracaktr. Buna yant olarak siz Londradaki arkadanzn szlerini bir
gereke olarak kardeinize aktarabilirsiniz. Bu rnekte de aka grld gibi,
deneyimsel bilginin en nemli zelliklerinden biri, bilgi sahibi olan znenin gerek-
mesi durumunda her zaman belli gerekeler gsterilerek bilgi iddiasn destekle-
yebilecek durumda olmasdr. Bu yzdendir ki, felsefeciler ounlukla bilginin ta-
nmnda doru inann yeterli olmadn, gerekelendirmenin de iin iinde
olmas gerektiini dnmlerdir.
Bu noktada sorulabilecek nemli bir soru udur: Eer bilgi iddialar gerekesel
bir zincir iinde baka gerekelere balanyorsa, bu zincirin yaps ve sonu iin
ne diyebiliriz? Bu konu ngilizcede the regress problem adyla anlr ve bu deyim
Trkeye tam olarak geriye gitme sorunu diye evrilebilir. Ancak Trke kar-
lnn ierik asndan daha bilgilendirici ve aklayc olmas amacyla gereke-
nin gerekesi sorunu deyimini kullanmak daha uygun grnmektedir. Bu sorun
(ksaca GGS diyelim), epistemolojide devam etmekte olan ok nemli baz tart-
malarn znde yatmaktadr. Dahas, bu kritik soruna kar felsefecilerin ald ta-
vr ve sunduklar neriler, gerekelendirme konusunu tartan taraflarn kuramsal
konumunu ve zeminini byk oranda belirlemektedir.
u ana kadar GGSnin epistemolojik alt yapsna ilikin baz n dnceler sun-
duk. imdi sorunu zmleyici ve sistematik bir tarzda ifade edebiliriz. GGSnin
bir felsefe sorunu olarak ortaya kmasndaki esas neden, insanlarn inanma ve ge-
rekelendirme sistemlerinin arlkl olarak karmsal bir yapya sahip olmasdr.
Yukardaki senaryoda da grdmz gibi, Londrada imdi yamur yayor
inanc bir karm sonucu oluup bilgiye dnmtr. nan sistemlerimizin ve
dnya bilgimizin nemli bir blm bu anlamda karmsaldr. Bu durum, inan-
larmzn gerekelendirilmesi asndan dnldnde, yle bir sorunsala iaret
eder. Diyelim ki bana Londrada imdi yamur yayor inancmn bu inanca
P(1) adn verelim nasl bir gerekeden veya gerekeler dizisinden kaynakland-
soruldu. P(1) inancn gerekelendirmek veya hakllatrmak iin baka bir de-
neyimsel nerme olan P(2)yi kullandm varsayalm. rnein, P(2): Londrada
yaayan bir arkadam u an orada yamur yad ynnde bir inan ifade etti
gibi bir nerme olsun. Ancak, P(1)e benzer bir ekilde P(2)nin de deneyimsel
bir nerme olarak kesinlikten uzak olduu iin arkasnda yatan gerekeyi sorgu-
199
10. ni t e - Bi l gi sel Ger ekel endi r me
Deneyimsel bir inan iin
ne sunulabilecek bir
gerekenin kendisinin nasl
gerekelendirilecei bir
sorun olarak ortaya
konabilir. Bu durum,
epistemolojide geriye
gitme veya gerekenin
gerekesi olarak bilinen
soruna neden olur.
lamak, yani doruluuna neden inanmamz gerektiini sormak olas ve aklc ola-
caktr. P(2) nermesini belli bir P(3) ile gerekelendirdiimizi varsayalm. rne-
in P(3): Londrada yaayan arkadam u an pencereye arpan damlalarn sesini
duyduunu syledi; ayrca arkadam gvenilir bir insandr; ayrca pencereye ar-
pan damlalarn sesini duymak genelde yamurun yamakta olduunun bir gster-
gesidir gibi bileik bir nerme olsun. Beklenebilecei gibi, yukarda anlatlan du-
rum P(3), onu gerekelendirecek P(4) ve onu izleyecek P(5) gibi nermeler iin
de ortaya kacaktr. O hlde, P(1) gibi sradan bir deneyimsel nermenin gerek-
elendirmesi srekli olarak bir sonraki karmsal nermeye aktarlmaktadr. El-
bette bu tablo kritik bir sorunun ortaya kmasna neden olur. Verdiimiz rnek-
te, P(1)in en nihayetinde nasl gerekelendirilecei ve gerekelendirilmi inan
niteliini nasl hakedecei net bir ekilde grlmemektedir. Geriye gitme son bul-
madka gerekelendirmenin var olmas da olanaksz olacaktr. Eer P(1) nerme-
sinin gerekelendirmesi ancak P(2)nin gerekelendirmesi ile olanaklysa, eer
P(2) nermesinin gerekelendirmesi ancak P(3)nin gerekelendirmesi ile olanak-
lysa, ve eer bu gerekelendirmenin srekli ertelenmesi durumu devam ederse,
o zaman ilk bata ele aldmz ve sradan bir deneyimsel nerme olan P(1)in ge-
rekelendirilmi konuma gelmesi sorunlu bir hle gelir. O hlde, geriye gitme
nasl son bulacaktr? Buna bal olarak, sradan bir deneyimsel nerme gereke-
lendirmesini veya haklln nereden alacaktr?
Bilgi kuramclar GGS iin ilkesel olarak drt olas zm yolu olabileceini d-
nmlerdir. Bu zm seeneklerinden zellikle ncs ve drdncs yo-
un bir ekilde irdelenmi ve ok sayda felsefeci tarafndan savunulmutur:
(a) Gerekelerin sonsuza gitmesi: Olas bir zm, P(1)i gerekelendien zincirde
yer alan nermelerin sonsuz sayda olacan sylemektir. Bu gre gre,
P(1)i gerekelendirmekte kullanlacak her nerme iin baka nermelerin
kullanlmasndan dolay, P(1)in gerekelendirmesi snrsz sayda nerme ier-
melidir. Her ne kadar Ernest Sosa gibi felsefeciler bu olasln ciddiye alnma-
s gerektiini dnm olsalar da, sonsuza gitme seenei epistemoloji lite-
ratrnde pek rabet grmemitir. Bunun en temel nedeni, sradan insanlarn
bilisel snrlarnn sonsuz sayda inan sahibi olmay pratikte olanaksz klma-
sdr. Oysa saduyumuzun bize syledii ey, inanlarmzn nemli bir ksm-
nn salam gerekelere dayanyor olduudur. Yani gerekelendirme veya ka-
ntlarla destekleme insanlar iin bir ekilde olanakl olmak durumundadr.
Eer bir kuram bunun olanakllk koulunu sonsuz sayda inan sahibi olmaya
balarsa, biz doal olarak gerekelendirmenin olanakl oluundan deil o ku-
ramn doruluundan phe ederiz. Bu akl yrtme, sonsuza gitme see-
neinin nemli zorluklar barndrdn gstermektedir.
(b) Geriye gitmesinin gerekesi olmayan inanlarda son bulmas: Bir dier
olas zm, P(1)in gerekelendirmesinin geriye gitmenin en sonunda, di-
yelim P(274) gibi zel bir inanta son bulmasdr. P(274)i zel klan nite-
lik, onun baka bir nermeyi gerekelendirmeyi baarrken, kendisinin her-
hangi bir gerekesinin bulunmamas ve gerekesiz inan olarak sistemde
yer almasdr. Tabii P(274) gibi, deneyimsel olan ve bu anlamda kesinlik ta-
mas beklenemeyecek olan bir nermenin neden gerekelendirme veya
hakllatrma ileminden muaf tutulmas gerektiini aklamak son derece
zor grnmektedir. Bu zm nerisi de felsefeciler tarafndan ok fazla
rabet grmemitir.
200
Epi st emol oj i
Geriye gitme sorunu (GGS)
iin, bilgi kuramclar
tarafndan drt temel zm
nerilmitir.
(c) Gerekelerin kendi aralarnda badamsal bir sistem veya a oluturmas:
Bu seenee gre, P(1) gibi bir inanc veya nermeyi gerekelendiren ne-
den, P(1)in bir nermeler kmesine ait olmas ve bu kmenin elemanlar
arasnda bir karlkl gerekelendirme ve destek bantsnn bulunmasdr.
Bu gr gerekelendirmenin yapsn sonlu sayda elemanlarn bir tr hal-
ka oluturmas olarak betimler. Daha karmak ekillerinde ise, gereke-
lendirme ilikisi yalnzca ardk elemanlar arasnda ve dorusal olarak de-
il, btnlkc bir tarzda gerekleir. Bu ikinci olasl basitletirilmi bir
benzetmeyle aklarsak, yerde atlm tfeklerin birbirine destek vererek
dik durmalarn gzmzde canlandrabiliriz. Genel olarak bakldnda,
(c)nin dier seeneklere gre belli kuramsal avantajlar bulunmaktadr.
te yandan, bu modelin ilk bakta dngsel bir durum yarataca ve yeni
sorunlara yol aaca da dnlebilir. Gerekelendirme konusunda ba-
damclk yaklamn benimseyen bilgi kuramclar (c)nin doru bir yakla-
m sunduuna inanrlar. lerleyen blmlerde bu grn bir aklamasn
ve kuramsal inceliklerini sunacaz.
(d) Gerekelerin geriye gitmesinin temel inanlarda son bulmas: Buna gre,
P(1) gibi bir inancn veya nermenin gerekelendirmesinin olanakll, te-
mel nitelii tayan zel birtakm bilgisel unsurlarn varlna baldr. Biz
Londrada u an yamur yayor nermesini gerekelendirirken kanlmaz
olarak baka bir dizi deneyimsel nermelere bavurmaktayz. Ancak bu sre-
cin sonunda yle bir noktaya geliriz ki, ele aldmz nermenin ait olduu -
karmsal aktarm zincirinin epistemolojik adan durmas gerekir. Gerekelen-
dirmenin bu son duranda bulunan inancn gerekelendirmesi nasl olacaktr?
ncelemekte olduumuz (d) grne gre sorunun yant udur: Gerekelen-
dirme zincirinin son noktasnda gerekelendirilmi bir inan bulunur; ancak
bu nihai inancn gerekesi dier inanlara balanmasndan deil algsal dene-
yimin kendisinden kaynaklanr. Gerekelerin geriye gitmesini engellemenin
tek yolu budur. Bu zm pek ok felsefeciye ekici gelse de, temel nerme-
lerin bylesi bir gerekelendirme statsn tam olarak nasl edindikleri tart-
ma konusudur. Gerekelendirme alannda temelcilik kuramna scak bakan
felsefeciler zellikle bu konuya aklk getirmeye ve (d)yi savunmaya alm-
lardr. Bu grn ayrntlarna da aada tekrar dneceiz.
Geleneksel epistemoloji kuramlar incelendiinde, iki byk tartmann bu
alana egemen olduunu grrz. Bu tartmalar, temelcilik-badamclk ve isel-
cilik-dsalclk akmlar arasnda gelimitir. Temelcilik ve badamclk grle-
ri yukarda akladmz GGS erevesinde ortaya kmtr. Yukarda da ksaca
belirttiimiz gibi, badamclar (c)yi desteklerken, temelciler (d)nin doru -
zm olduunu savlarlar. Bu tartmaya ek olarak, iselcilik ve dsalclk grleri
de epistemolojide nemli bir yer tutar. ncelikle, iselcilik ve dsalclk arasnda-
ki tartmann GGS ile ilgili olmadn vurgulayalm. Dsalcln ana fikri u e-
kilde ifade edilebilir: Bir zne belli bir gerekeli inanca sahipse, o inanc veya
nermeyi gerekelendiren olgulara bilgisel eriiminin olmas art deildir. nem-
li olan, znenin inancn gerekelendiren bir olgunun gerekten var olmasdr.
Gereke znenin zihinsellii veya bilgisi dnda olabilir. Bu gre dsalclk
denmesinin nedeni budur. selciler ise, bir inancn veya nermenin bir zne iin
gerekeli olabilmesi iin, gerekenin zne tarafndan bilinmesi, znenin zihinsel
dnyasnn (veya, bazlarna gre, bilincinin) kapsam iinde olmas gerektiini
ne srerler. Bu gre iselcilik denmesinin nedeni de budur. Temelcilik-ba-
201
GGSye ynelik zm reten
baz dnrler, sorunun
zmnn badam
sergileyen sistemlerde
yattn savlamlardr.
GGSye ynelik sunulan
kayda deer bir zm,
gerekelendirme zincirinin
temel inanlarda son
bulmas eklinde ifade
edilir.
damclk ve iselcilik-dsalclk tartmalar farkl sorunlara iaret etseler de, ara-
larnda belli ilikiler ve geiimler de bulunur. rnein badamclarn nemli bir
blm ayn zamanda iselci gr benimser; ayrca, ok sayda temelci dn-
rn dsalcl da kabul ettii grlr. Bu tartmalarn ayrntlarna ve farkl g-
rler arasndaki ilikilerin inceliklerine aada deineceiz.
Geriye gitme sorununun epistemoloji alan iinde neden ok kritik bir sorun oluturdu-
unu kendi kelimelerinizle aklamaya aln. Bu altrma sizi temel gerekelendirme
kuramlarn anlama ynnde de hazrlayacaktr.
TEMELCLK
Tarihsel olarak bakldnda, temelciliin en belirgin savunucusu Descartes olmutur.
Descartesn temel epistemolojik amac, anmsanaca gibi, dnya bilgimizin kesin,
phe gtrmez ve deneyimsel bilgilerimizin tmne dayanak oluturan bir temeli
olup olmadn bulmaktr. Descartes bu temeli dnce hlindeyken zorunlu ola-
rak var olmas gereken zihninde, yani kendi zihinsel varlnda bulur. Bir sonraki
admda ise, zihnin zorunlu varlndan balayarak ve tmdengelimsel bir kesinlikle
ilerleyerek, fiziksel dnyaya ilikin gvenilir bilginin olanakl olduunu gstermeyi
hedefler. Her ne kadar Descartesn irdelemeleri felsefe tarihinde ok nemli bir yer
tutsa da, biz tartmann inceliklerini gsterebilmek iin ada zmleyici felsefeye
dneceiz ve temelci dnceyi nermesel bilgi balamnda ileyen dnrlerin bu
konu zerinde ne tr bir argman sunduunu anlamaya alacaz.
Gerekelendirme zincirinde bir nermenin en sonunda varaca nokta veya da-
yanak ne olabilir? Temelci felsefecilere gre, gerekelendirilmesi gereken inan
veya nerme ne kadar uzun ve kark bir hakllatrma zinciri gerektirirse gerek-
tirsin, en nihayetinde algsal inanlara gelindiinde gerekelendirme sreci son-
lanmak zorundadr. rnein Gelecek yl enflasyon oran %10u aacak gibi do-
rudan gzlemsel olmayan bir nermeyi gerekelendirme srecinde tahminen bel-
li karmak ekonomik verileri gndeme getirmek gerekecektir. Ancak o verilerin
de gerekelendirilmesi gerektiinde, en nihayetinde varlacak nokta nk Ay
gryorum, nk Byi duyuyorum gibi algsal temel nermeler olmak zorun-
dadr. Bu adan bakldnda, temelcilii savunan felsefeciler insan bilgisinin kav-
ramsal olarak iki farkl yapda nermelerin veya inanlarn bileiminden olutuu-
nu dnrler. Birinci olarak, gerekelendirmesini baka nermelerle olan ka-
rmsal bantlar sayesinde kazanan nermeler vardr. Eer bir kii stanbulday-
ken Londrada u an yamur yayor gibi bir nermeye inanyorsa, bu inancn
temel bir inan olduu sylenemez. stanbuldaki bir insann Londrada u an
yamur yayor inanc karmsal gerekelendirmesi olan bir inantr veya ksaca,
karmsal inan snfna girmektedir. Bu nermenin hakllatrlmas veya ge-
rekelendirmesi ancak bir baka inanca (rnein Gvenilir bir arkadam Lon-
drada u an yamur yadn bildirdi) veya inalar dizisine gnderme yaplarak
olanakldr. Ancak bu tr inanlara ek olarak, ikinci bir inan trnden de sz et-
memiz aklc grnmektedir. Londrada yaayan arkadamz eer pencereden d-
ar bakp da yamurun yadn grr ve u an darda yamur yadn gr-
yorum derse, o zaman bu ifadesini veya yargsn hakllatrmakta hangi inanca
bavurmakta olduunu sormayz. u an darda yamur yadn gryorum
szlerini dile getiren kiinin sz konusu inanc temel inan snfna girer. Bu te-
mel inan baka inanlar nedeniyle deil, tam da o deneyimi yaamaktan dolay
kazanlmtr. Pencereden bakarak darda yamur yadn syleyen bir insana
202
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Temelcilik grne gre,
gerekelerin geriye gitmesi
algsal dzleme gelindiinde
durmak zorundadr.
Bu inancnn nedeni nedir? sorusunu sormamz tuhaf olur. O kii, byk olas-
lkla, nk yamurun yadn gryorum demenin tesinde bir aklama su-
namayacaktr. Sonu olarak, insann inan/bilgi sisteminin karmsal inanlar-
dan ve temel inanlardan olutuunu syleyebiliriz. Temelcilii savunan d-
nrlere gre, her karmsal inan nnde sonunda daha dorusu, gerekelendir-
me zinciri sonuna kadar izlendiinde gerekesini temel inanlara dayanarak al-
maktadr.
karmsal inanlarn nasl gerekelendirildiini anlamak zor deildir. Ancak
epistemolojide tartmaya neden olan asl konu, temel inanlarn olup olmad ve
eer varsa bu inanlarn gerekeli olma niteliini tam olarak nasl kazanddr.
Temelci felsefecilerin bu soruya verdikleri yantlar iinde en bilinen ve ska savu-
nulanlardan ikisini aada inceleyeceiz.
Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik
D. M. Armstrong gibi dnrlerden esinlenen bir gr, temel dzeyde bulunan
inanlarn gerekelendirmelerinin fiziksel dnyadan kaynaklandn savunur. Yu-
karda da belirttiimiz gibi temelcilie gre, temel inanlarn gerekelendirmesi di-
er inanlar nedeniyle olamaz. Baz felsefeciler gerekelendirmenin en temelde
dorudan dnyada gerekleen olgulardan kaynaklandn dnmlerdir. Bu
dnrler genellikle zne veya zihin kavramlarna ok fazla vurgu yaplmas-
nn bir hata olduuna inanrlar. Onlarn grne gre, zeki bilisel canllar da do-
ann nedensel dzeni iinde yer alan varlklardr. Bizim zihinsel durumlarmz da
nihayetinde doann ileyiinin bir parasdr. Doadaki nesneler arasnda nasl fi-
ziksel ilikiler varsa, nesnelerle inanlar arasnda da onun benzeri ilikiler bulunur.
Bu durumu bir rnekle daha iyi aklayabiliriz. Dzgn alan bir termometre,
evresel durumlardan belli ekillerde etkilenir ve evresinde gerekleen deiik-
liklerin izlerini tar. Eer evrede scaklk ykselmesi olursa, termometrenin iin-
deki cva ykselir; scakln dmesi sonucu cva dzeyi aaya iner. Bu rnek-
te, fiziksel olaylar bir nesneyi etkilemi ve o nesnede deiimlere yol amtr.
imdi yolunun zerinde bir ylana rastlayan bir adam dnelim. Eer fizyolojik ve
zihinsel sreleri sorunsuz bir ekilde iliyorsa, bir ylan grnts alan bir kiide
Tam nmde bir ylan var inanc oluacaktr. Doada olan bir olgu fiziksel yol-
lardan baka bir nesneyi (yani bir insan) etkilemi ve bir inancn olumasna ne-
den olmutur. Bu anlamda, dnyadan etkilenerek zihninde bir inan oluan kii-
nin durumu ile termometrenin durumu arasnda kkten bir fark yoktur.
Temelcilie gre, temel bir inancn gerekelendirilmi inan veya bilgi olmas
iin fiziksel dnyann o inanca neden olmas yeterlidir. Aka grlecei gibi, bu
srete hakllatrmann veya gerekelendirmenin nasl gerekletii, inanca sahip
olan znenin tamamen dnda gereklemektedir. O yzden, Fiziksel Olgulara
Dayanan Temelcilik iin temelciliin son derece dsalc ve doalc bir tr oldu-
unu ifade etmemiz yanl olmaz.
Alg Verilerine Dayanan Temelcilik
Temelci gerekelendirme kuramlar balamnda incelememiz gereken ikinci gr
Alg Verilerine Dayanan Temelciliktir. Bu gr, yukarda incelediimiz Fiziksel
Olgulara Dayanan Temelcilikten nemli bir anlamda ayrlr. Temelciliin bu t-
rnde, bilgisel gerekelendirmeyi olanakl klan unsur doadaki olgular deil, in-
sanlarn zihninde oluan alg verileridir. Temel inanlar gerekelendiren ey, dn-
yaya algsal olarak ak olan canllarn zihninde oluan yaln ve henz anlamland-
203
Temelciliin bir trne gre,
gerekelendirmenin temelini
oluturan unsurlar dorudan
dnyadaki olgularn
kendileridir.
Temelciliin ikinci bir
trne gre,
gerekelendirmenin zeminini
oluturan unsurlar, alg
yoluyla zihnimizde oluan
verilerdir.
rlmam verilerdir. Diyelim ki bir zne pencereden dar bakyor ve yamuru al-
glyor. Bu sre iinde, duyu organlar deiik trlerde veri toplar. Dardaki g-
rnt belli renkler, belli hareketler ierir; kulaklar belli sesleri duyar. Bu ham ve-
riler znede ilk bata kavramlatrlmam ve anlamlandrlmam bir farkndalk
yaratrlar. Ne zaman ki bu duyu verileri temel bir inancn domasna neden olur-
lar (rnein Pencerenin dnda yamur yayor), o zaman temel bir inan olu-
mu ve gerekelendirilmi demektir. Algsal temel bir inancn gerekeli olmasnn
nedeni, zihinsellik iinde oluan duyu verilerinin varldr.
Bu iki temelci gr imdi ksaca karlatralm. Fiziksel Olgulara Dayanan
Temelcilik grne gre, fiziksel dnyann olgular znelerde temel inanlarn
olumasna neden olur. Bu nedensel iliki, temel inanlarn gerekelendirilmi ol-
masnn da nedenidir. Alg Verilerine Dayanan Temelcilik grne gre ise, fi-
ziksel dnyann olgular znelerde nce duyu verilerinin oluumuna neden olur.
Bu aamada, bilgisel gerekelendirme ilikisinin varlndan henz sz edemeyiz.
Bilgisel gerekelendirme, duyu verilerinin temel inanlarn olumasna neden ol-
masyla birlikte ortaya kar. Bu durumda da, nedensel bir iliki gerekelendirme-
nin de nedeni olmutur. Fakat bu sefer gerekelendirmenin nedeni fiziksel dnya
deil, zihnimizde istemimiz dnda oluan alg verileridir. Her iki gre gre, te-
mel inanlar iyi gerekelendirilmitir; ancak gerekeyi salayan unsur baka bir
inan deildir. Aka grlecei gibi, bu durum Geriye Gitme Sorununa da bir
zm getirmektedir. Ancak bu zmn (ve genel olarak temelciliin) kuramsal
dzeyde yeterli olup olmadn deerlendirmeden nce, kar gr olan bada-
mcl incelememiz gerekiyor.
Temelcilik grnn kuramsal anlamda gl ve ekici ynlerini aklayn. Temelcilii
bilgi kuramclar arasnda popler bir gr konumuna getiren nedenler sizce nelerdir?
Bu soruyu temelciliin bu nitede ilediimiz trlerinden sizin setiiniz bir tanesi ze-
rinden yantlayn.
BADAIMCILIK
Temelcilii kuramsal olarak ekici klan nedenlerden biri, temel inan kavram-
nn saduyuya uygun bir ynnn olmasdr. Pek ok bilgi kuramcs, Geriye Git-
me Sorununun gerek zmnn temelcilikte yattn dnrler. Bu noktada,
badamclk grne dnebiliriz. Badamcl felsefi olarak incelememiz, te-
melcilik grn daha iyi anlamamz da salayacaktr. Ancak badamclkla il-
gilenmemizin bu noktann tesinde bir nemi ve deeri bulunmaktadr. Bada-
mclk, epistemoloji kavramlar ve akmlar arasnda en kritik ve tartmal olan-
lardan biridir. 8. nitede badamclk kuramndan nermesel doru balamnda
sz etmitik. Oradaki dncelere paralel olarak bu blmde badamc gereke-
lendirme kuramn tartacaz.
lk olarak, 8. nitede deindiimiz nemli bir noktay anmsatalm. Tutarl
olan bir inan sisteminin elemanlar birbirleriyle elimezler. Badam olan bir
inan sisteminin elemanlar ise ieriksel olarak birbirlerini destekler ve birbirleri-
nin doru olma olasln ykseltirler. Badamclk, kavramsal olarak, mantksal
tutarllktan daha fazlasn ierir. Bu saptamay yaptktan sonra, badamc hakl-
latrma kuramn aka tanmlayabiliriz. Belli bir znenin sahip olduu inan sis-
temine S adn verelim. Snin kapsam iinde bulunan inanlardan biri N olsun.
Nyi hakllatran durum ya da olgu, N inancnn S sisteminde yer alan dier inan-
204
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Gerekelendirme kuramlar
arasnda nemli bir yer
tutan badamclk gr,
temelciliin en byk
rakibidir. Badamcla
gre, bir inancn
gerekelendirilmesi ancak
onun badam zellii olan
bir sistemin paras
olmasyla mmkndr.
larla badam ilikisi iinde olmasdr. O hlde, badamclar Geriye Gitme Soru-
nunu znelerin inan sistemleri erevesinde kalarak zerler diyebiliriz.
Fiziksel Olgulara Dayanan Temelciliin Sorunlar
Badamc gerekelendirme kuramn daha iyi anlamak iin, bu grn temelciliin
iki trne verdii yant ksaca inceleyelim. Badamc dnrler asndan bakld-
nda, Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik grnn en byk sorunu gereke-
lendirmeyi tamamen dsallatrmas ve bylece gerekelendirmenin en nemli nite-
liinin kaybolmasna neden olmasdr. Bu nitelik, znenin gerekelendirme srele-
rindeki sorumluluudur. Bir inancn bir zne iin iyi gerekelendirmi olmas, nce-
likle o znenin gerekelendirme srecine ilikin bir perspektifinin olmasn gerektirir.
Bu anlamda insanlar bir bilisel varlk olarak termometrelerden olduka farkldr.
Bilen znenin dnda gelien baz olaylarn ve oluumlarn gerekelendirmeye ne-
den olduunu sylemekte son derece yanltc bir yn bulunmaktadr.
Bunu bir rnekle aklayalm. Diyelim ki, bilim insanlar deneysel amala bir
zneyi hipnoz ettikten sonra beynine elektrotlar aracl ile sinyaller gnderiyor-
lar ve bu yolla dnyaya ilikin belli doru inanlara sahip olmasn salyorlar. Bu-
nun iin, ilk olarak, zne bir bilgisayar karsna oturtuluyor ve nndeki bir ek-
randa srayla beliren resimlere bakyor. rnein, ekranda bir tavan resmi belirdi-
inde, bilgisayara bal bir cihaz hemen hipnoz edilmi znenin zihnine u an bir
tavan resmine bakyorum inancn oluturacak sinyallerin gitmesini salyor. Bu
senaryoda, u olgu gerekleiyor: (1) znenin inanlarn elektronik bir cihaz
oluturuyor; (2) bu inanlar dnyada olan olgulardan kaynaklanyor ve (3) sz ko-
nusu inanlar hi yanl olmuyor. Elbette bu durumda, o znenin srekli olarak
dnyadan kaynaklanan ve gvenilirlii yksek olan inanlar edinecei aktr.
Eer Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik gr doruysa, znede bu yolla
oluan temel (grsel) inanlar iyi gerekelendirilmitir dememiz gerekir. Ancak,
kendisi btn bu sreci hipnoz altnda geirdii iin, znenin gerekeli inanlara,
veya daha genel olarak, bilgiye sahip olduunu sylemek zordur. Biz normal art-
lar altnda ve bilinci yerindeyken dnyay alglayan bir insana algsal bir inancnn
doru olduuna neden inandn sorarsak, tahminen bir dizi aklamada buluna-
bilecektir. rnein, O an nesneye bakarken gzlerim salamd; ortamdaki k-
landrma yeterliydi; algsal bilgimin yanl olabileceini dnmeme neden olacak
bir unsur ortada yoktu; baktm nesne tam olarak bir tavana benziyordu gibi bir
aklama sunacaktr. Ancak bizim rneimizde, hipnoz edilerek zihninde (hemne-
densel olarak dnyadan kaynaklanan hem de doru olan) inanlar uyandrlan
znenin bu trden aklamalar yapamayaca, yani zihninde uyanan temel inan-
larn logos sunma yoluyla arkasnda duramayaca bellidir. O yzden, Fizik-
sel Olgulara Dayanan Temelcilik grnn, ar dsalcl yznden, kuramsal
olarak nemli sorunlar barndrd iddia edilebilir.
Alg Verilerine Dayanan Temelciliin Sorunlar
imdi badamclarn Alg Verilerine Dayanan Temelcilik grne ne tepki ver-
diklerini inceleyelim. Yukarda da akladmz gibi, temelciliin bu trne gre,
bilgisel gerekelendirmenin olanakl olmasnn nedeni doada baz olgular olmas
ve bu olgularn nedensel olarak insanlarda algsal inanlar olumasn salamas
deil, zihnin iinde meydana gelen alg verileridir. Bu grn kaba bir dsalc-
lk olmad aktr nk temel algsal inanlarn nedeni, bu yaklamda, insan
205
Badamclara gre,
Fiziksel Olgulara Dayanan
Temelcilik gr znenin
gerekelendirme iindeki
sorumluluunu tamamen
ortadan kaldrd iin
sorunludur.
zihninin iindeki unsurlara gnderme yaparak aklanmaktadr. Eer Alg Veri-
lerine Dayanan Temelcilik gr doruysa, dardaki olgular alg srasnda zih-
nin iinde alg verileri olumasna neden olmakta ve alg verileri de temel inanla-
rn zihinde olumasna neden olmaktadr. Bunun da tesinde, alg verileri temel
inanlara neden olurken ayn zamanda onlar gerekeli inan konumuna da getir-
mektedir. Temel inanlar gerekeli konuma gelirler nk alg verileri inanlara
neden olurlar.
Bu son iddia zerinde biraz dnelim. Temelcilie gre alg verileri inan-
lara (ister karmsal olsun, ister temel) benzeyen eyler deillerdir. Ancak alg ve-
rilerinin temel inanlarn gerekesi olduu iddia edilmektedir. Badamc bir
dnr buna kar kacak ve yle bir soru yneltecektir: Alg verileri, yani he-
nz anlamlandrlmam ham maddeler, bilisel veya nermesel ierie sahip mi-
dir, deil midir? Daha ak bir ekilde sorarsak, alg verileri dediimiz unsurlarn
anlalabilecek ve bir nerme olarak ifade edilebilecek bir ierii var mdr, yok
mudur? Bu soruya yant vermeye alan temelciler ciddi bir ikilemle karlar:
YANIT 1. Anlamlandrlmam algsal ham maddeler bilisel ierikten yoksundur:
Yukarda sorduumuz soruya hayr yant vermenin temelciler iin bir
avantaj vardr. Eer anlamlandrlmam veriler bilisel ierikten yoksun
ise, bu durumda alg verilerinin inanlar (ki bunlarn bilisel ierii olduu-
nu biliyoruz) tarafndan temellendirilmesinin ve gerekelendirilmesinin sz
konusu olmayaca aktr. Daha doru bir deyile, alg verilerinin inanlar
tarafndan gerekelendirmeye gereksinimi yoktur. Bu durumda Geriye Git-
me Sorunu zlmektedir diyebiliriz. Ancak alg verilerinin gerekelendir-
meye gereksinimi olmad gibi, inanlar gerekelendiremeyecekleri de
sylenebilir. Eer anlamlandrlmam ham verilerin bilisel ierikleri olma-
d iin gerekelendirmelerinin gerekmedii iddia ediliyorsa, benzer bir
akl yrtmeyle, bu ham verilerin yine bilisel ierikleri olmad iin bili-
sel birimler olan inanlar zerinde gerekelendirme de yapamayacaklar ek-
lenmelidir. Bu durumda, alg verilerinin temel (algsal) inanlar gereke-
lendirmesi olanaksz olacaktr.
YANIT 2. Anlamlandrlmam algsal ham maddeler bilisel ierie sahiptir:
imdi de temelcinin yukarda sorduumuz soruya evet yant verdiini var-
sayalm. Bu yantn avantaj udur: Eer algsal veriler bir ekilde bilisel
ierik tayorsa, o zaman bu veriler temel algsal inanlarla ayn dzlemde
olaca iin o inanlar gerekelendirebilir. Ancak bu durumda da, bu veri-
lerin gerekelendirmesi konusu gndeme gelecektir nk, ne de olsa bu
veriler bilisel ierii olan, bir ekilde anlamlandrlm unsur niteliinde
olacaklardr. Eer anlamlandrlmam ham verilerin bilisel ierikleri oldu-
u iin gerekelendirme yapabilecekleri iddia ediliyorsa, benzer bir akl y-
rtmeyle, bu ham verilerin yine bilisel ierikleri olduu iin gerekelendir-
meye gereksinimleri de olacaktr diyebiliriz. Bu durumda da alg verilerinin
temel (algsal) inanlar nihai olarak gerekelendirmesi olanaksz olacaktr
nk o noktada Geriye Gitme Sorunu tekrar balayacaktr.
Yukarda sunduumuz ikilem temelcilik asndan nemli bir sorun yaratmak-
tadr. Eer Alg Verilerine Dayanan Temelcilik gr temel inanlarn gereke-
lendirmesini anlamlandrlmam, kavramlatrlmam veriler yoluyla yapmay d-
nyorsa, bu durumda inan gibi kavramlatrlm (logos ieren) bir unsurla al-
g verisi gibi duyulara ait, yani kavramlatrlmam bir unsurun (logos iermeyen)
nasl bir bant iine girebilecei belirsizdir. nanlar ve alg verileri farkl tr-
206
Epi st emol oj i
Badamclara gre, Alg
Verilerine Dayanan
Temelcilik gr bir
ikileme yol aar. Eer alg
verileri bilisel ise,
gerekelendirmeye
gereksinimleri vardr; eer
bilisel deillerse
deneyimsel inanlar
gerekelendiremezler.
den zihinsel durumlardr. O adan, bir badamc Berkeleyin mehur dnce-
sini tekrarlayacaktr: Bir inan yalnzca bir inanca benzeyebilir; bir inanc yalnzca
bir inan hakllatrabilir. Bu dnce yolunu izlersek badamcln esas tezine
ulaabiliriz: Bir inancn gerekelendirmesi ancak inanlarn a iinde gereklee-
bilir. Gerekelendirme sz konusu olduunda, dnyann nesnelerinin veya
kavramlatrlmam duyusal unsurlarnn yalnzca var olmalar sayesinde inan-
lar hakl veya gerekeli klmalar olanakszdr.
O hlde; badamcln, temelciliin her iki trne kar getirdii itirazn ortak
bir noktas olduu sylenebilir. Nihayetinde, temelciliin bu iki nde gelen tr de
dsalc bir tavr sergilemektedir. Gerek dnyann nesneleri gerekse kavramla-
trlmam duyusal unsurlar znelerin inan veya bilgi dnyalarnn dnda i gr-
mesi beklenen unsurlar veya olgulardr. Temelcilere gre, dnya veya alg verileri
temel inanlarn yalnzca nedeni olmakla kalmazlar; ayn zamanda, bu nedensel
iliki nedeniyle temel inanlarn gerekelendirmesini de yaparlar. Badamcla
gre ise, temel inanlarn nedeni olan unsurlar, bu algsal inanlarn gerekeleri ola-
mazlar. Nedenlerin, gerekelerin ilevlerini yerine getirmesi olanakszdr.
Bu dnceleri biraz somutlatrmak iin gnlk yaamdan bir rnek zerinde
dnelim. Bir znenin bir kaplumbaay grmesi durumunu ele alalm. u an
nmde bir kaplumbaa var nermesi bu zne iin nasl gerekeli bir temel inan
hline gelir? Yukarda incelediimiz grn bu soruya yant yledir:
(a) Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik grne gre, yerde bir kaplumba-
ann grlmesi, bu durumu gren kiinin u an nmde bir kaplumbaa
var nermesine inanmasna neden olur. Bu, yerde yuvarlanan bir tan
baka bir taa arpp onun hareket etmesine neden olmas gibi fiziksel bir
sretir ve znenin bilinci veya bilgisi olmadan gerekleebilir. Sz konu-
su inancn gerekeli hle gelmesinin nedeni de, fiziksel dnyada gerekle-
en nesnel bir olgudur. nancn fiziksel nedeni, onun doru olduuna inan-
mann gerekesidir. Gerekeli temel inanlar bylece olanakl klnr.
(b) Alg Verilerine Dayanan Temelcilik grne gre, bir kaplumbaann
yerde durmas, bu grntye bakan bir kiinin baz duyum paralar (rne-
in, belli renkler, hareketler, vb.) almasna neden olur. Bu alg verileri he-
nz anlamlandrlmam ve nermesel hle gelmemi unsurlardr. Alg veri-
lerinin olumas fiziksel ve fizyolojik srelerdir. Ardndan, anlamlandrl-
mam alg verileri, alglayan kiinin u an nmde bir kaplumbaa var
nermesine inanmasna neden olur. Bu fizyolojik sre de znenin bilinci
veya bilgisi olmadan gerekleebilir. Ve sz konusu inanc gerekeli hle
getiren, znenin zihninde beliren ama bilincinde veya farknda olmad al-
g verileridir. nancn nedeni olan alg verileri, ayn zamanda znenin u
an nmde bir kaplumbaa var nermesinin doruluuna inanmasnn ge-
rekesidir. Gerekeli temel inanlar bylece olanakl klnr.
(c) Badamcla gre, bir kaplumbaann yerde durmas (yani olgu) ile bu
manzaray gren bir kiinin u an nmde bir kaplumbaa var nermesine
inanmas (yani zihin) arasnda nedensel bir ba olduu dorudur. Sorun ya-
ratan konu, temelciliin nedensellikten hzlca gerekelendirmeye gemesidir.
Oysa, nedensellik dnyada olsa da, fiziksel dnya kendi bana inanlar ge-
rekeli hle getiremez. Gereke, yalnzca insan ve onun bilgisi kapsamnda
ortaya kabilir. O yzden, u an nmde bir kaplumbaa var gibi basit bir
algsal nermenin gerekelendirmesi bile, znenin sahip olduu baka inan-
larla uyum veya badam iinde olmasyla olanakldr.
207
Yukarda, temelciliin belli bir saduyusal ekicilii olduunu belirtmitik. An-
cak eer badamcln tezleri doruysa, temelciliin kritik bir sorun barndrd
da ne srlebilir. Bu anlamda, badamcln sav u ekilde de dile getirilebilir:
Eer iki temel kuramsal seenekten biri olan temelcilik byk bir sorun barndryor-
sa, dier seenek olan badamclk kanlmaz olarak doru gr olarak n plana
kar. Ancak badamcln da kayda deer baz sorunlar olduu aktr.
Badamclk grn temelcilik karsnda cazip konuma getiren noktalarn ne olduu-
nu kendi kelimelerinizle ifade edin. Temelcilik, epistemolojik bir kuram olarak uzun za-
mandr savunulmu ve akla olduka uygun grnen bir grtr. Temelcilie rakip olarak
ortaya kan ve pek ok bilgi kuramcs tarafndan savunulan badamcln neden gl
bir kuramsal perspektif oluturduunu aklamaya aln.
Badamcln Sorunlar
Badamc gre kar iki esas itiraz getirilmitir:
(1) Badam hakllatrma iin yeterli deildir: Alternatif sistemler itiraz ola-
rak da bilinen bu akl yrtmeye gre, bir znenin sahip olduu inanlar arasnda
oluan badam gerekelendirme iin yeterli deildir nk badam zellii ta-
yan ok sayda inan sistemi oluturmak olanakldr. nsanlarn hayal gcnn
rettii bir inan sistemi son derece tutarl ve hatta badaml olabilir. Byle bir
hayal sistem iinde, rnein, perilere ve hayaletlere ilikin nermeler kolayca ge-
rekeli konuma gelebilir. Ancak bu durumda saduyuya aykr bir yn var gibi
grnmektedir. Bir inancn gerekelendirmesinin kstas herhangi bir inan sistemi
iinde dier inanlarla iyi badam iinde olmas olamaz.
(2) Badam hakllatrma iin gerekli deildir: Bu itiraza genel olarak d
dnyadan kopukluk itiraz ad da verilebilir. Yukarda verdiimiz (1) numaral iti-
raz, badamn oluma durumunda bile gerekelendirmenin olmayabileceini ifa-
de eder. D dnyadan kopukluk itiraz ise, gerekelendirme iin badamn
gerekli bile olmadn ne srer. Gerekelendirme kavram deneyimsel bir inan-
cn doruluu ile ilgilidir. Bir nermenin veya inancn doruluu ise gereklik iin-
de ne olduuyla ilgilidir, inanlarn oluturduu bir sistemle deil. Oysa, bada-
mcln kuramsal tanm iinde, gerekelendirme srelerini dnyada olup bi-
tenlerle ilikilendirmeye ynelik herhangi bir ifade bulunmamaktadr. Aktr ki,
bizim gerekelendirme iin bavurduumuz yer ounlukla dier inanlar deil ol-
gularn kendisidir. Elimde tuttuum domates krmz renklidir gibi bir inanc des-
teklemek (veya dorulamak) iin yaplmas gereken, zihnin iindeki dier inanla-
rn bu nermeyle ne kadar uyutuunu kontrol etmek deil, sadece elde duran do-
matese bakmaktr. Bu anlamda, inanlar-aras badamn gerekelendirme iin
gerekli olmad durumlar bulunmaktadr.
K GEREKELENDRME KURAMININ
DEERLENDRMES
Yukarda badamc gre kar getirilen iki nemli itiraz inceledik. Bu itirazla-
rn badamclk iin son derece ykc olduu sylenebilir. Badamclk, yuka-
rda da ifade ettiimiz gibi, pek ok kiiye saduyudan biraz uzak gelmitir. Alg-
sal bir inancn gerekesinin neden baka inanlardan gelmesi gerektii dncesi
zihinlerde soru iaretleri uyandrabilir. O yzden, ncelikle, badamcln asln-
da belli kuramsal incelikler ierdiini belirtmemiz doru olur. Elimde tuttuum
domates krmz renklidir inanc ve bunun gerekelendirilmesi rnei zerinde
208
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Her ne kadar temelcilik
gr badamclar
tarafndan yeterince
eletirilmi olsa da,
badamcln
gerekelendirmeyi bir sistem
iinde tanmlamaya
almas, bu grn
nesnel dnyayla balant
konusunda sorunlar
yaayabileceini
dndrmtr.
dnelim. Sz konusu nesnenin rengine ilikin bir yargda bulunurken evremiz-
deki aydnlatmann bizi yanltmayacak durumda olduunu varsayarz. Aydnlatma-
nn yetersizliinin farkndaysak, o koullarda oluan algsal inanlarn tam olarak
gerekelendirilemeyeceini kabul ederiz. Dahas, eer koma hlinde iken Elimde
tuttuum domates krmz renklidir inancna sahip olmusak, o inancn dorulu-
u konusunda ok srarc olmayz. Baka bir deyile, yaln gzlemsel bir inancn
gerekelendirmesini bile sadece o inan zerinde younlaarak yapamayz. Ge-
rekelendirmenin olmas iin, benim grsel alg asndan gvenilir ve kendi bili-
sel yeterliliimin bilincinde olmam gerekmektedir. Bu saptamalar elbette bada-
mcln karlat byk sorunlar zmek asndan yeterli olmayabilir. An-
cak, temel bir inancn gerekelendirmesinin yalnzca o inanc balayan bir durum
olduunu dnmenin yanl olabileceini gstermektedir.
imdi yukarda anlan iki itiraza dnelim. Badamcl savunan dnrlerin
ou bu sorunlarn farknda olup, zmler retmeye ynelik giriimlerde bulun-
mulardr. Badam hakllatrma iin yeterli deildir veya Badamclk, uuk
ve uyduruk sistemlerin gerekelendirmesinin yolunu aar itirazna yant olarak,
badamc felsefeciler arasnda gereki bir ontolojiyi savunanlar, iinde yaad-
mz dnyada insanlarn sahip olduu badam sistemlerinin kolay kolay rastge-
le inan sistemlerini gerekelendirmeyeceini ne srmlerdir. Bunun nedeni,
badamclara gre, varlk alannn veya gerekliin bizim zerimizde baz snr-
lar uygulamasdr. Yani, badamc bir gr savunmak, gerekelendirmeyi key-
fletirmek anlamna gelmez. Nihayetinde, badamc sistemler iinde algsal
inanlar da vardr ve bunlarn gerekelendirmesi znel sreler deillerdir. r-
nein, bir inan sistemi iinde eer nsanlar hi nefes almadan hafta yaayabi-
lirler gibi tuhaf bir inan ortaya karsa, varlk alannn bu inancn aksini gstere-
cei sylenebilir. O yzden badamclk grnden insanlarn uydurabilece-
i her sistem gerekeli konuma gelir gibi bir sonu karamayz.
kinci itiraz olan Badam gerekelendirme iin gerekli deildir dncesi de
benzer bir noktadan hareket etmektedir ve bu itiraza da badamclar nceki pa-
ragrafta belirttiimiz trden bir yant verebilirler. Lawrence BonJour gibi badam-
clar, algsal inanlarmzn gerekelendirme srelerinde dardan baz verilerin
geldiini reddetmemektedirler. Badam olan sistemler dnyaya kapal yaplar
deillerdir. BonJoura gre, gerekelendirme sz konusu olduunda, bir inan sis-
teminin u kurala uymas gerekir: Sistem, bilen znenin evresi ile etkileimi sonu-
cu oluacak gzlemsel inanlara kapal olmamaldr. BonJour bu ek koula gz-
lem art adn verir. Her ne kadar gzlem art badamcln en kritik sorunla-
rndan birine zm getiriyor gibi grnse de, bu zmn ne yazk ki felsefi bir
bedeli bulunmaktadr. Gzlem art, grnd kadaryla, belli birtakm inanla-
ra ayrcalkl veya zel epistemolojik stat tanyarak temelciliin en merkezcil te-
zine katlr grnmektedir. Bu nemli itiraza bir badamc nasl yant verebilir?
Olas bir yant, gerekelendirmeyi dngsel (yani, tek boyutlu) olarak deil, b-
tncl bir tarzda tasarlamak olabilir. Daha nce de belirttiimiz gibi, badamc
gerekelendirme bir halka olarak deil atlm tfeklerin birbirlerine destek ver-
mesi gibi daha karmak bir yapda dnlebilir. Badamclar gzlem art
gibi bir koulu kullansalar da, bu onlarn algsal inanlarn gerekelendirmesini sis-
tem dnda halletmeyi kabul ettikleri anlamna gelmez. Bylece, gzlemsel veya
algsal inanlarn gerekelendirmesi balamnda gzlem art gibi bir koulu be-
nimsemek temelcilie teslim olmak anlamna gelmeyecektir. Bu yantn veya sa-
vunmann ne kadar kabul edilir olduu elbette tartmaya aktr.
209
Bu nitede, gerekelendirme konusunda retilen en nemli tartmann derin-
liklerini anlamaya ve deerlendirmeye altk. Gerekelendirme konusunda epis-
temolojide yakn zamanda ortaya kan gelimelere ise son nitede deineceiz.
210
Epi st emol oj i
211
Geriye gitme veya gerekenin gerekesi kav-
ramlarn aklayabilmek.
Bilginin kavramsal unsurlarndan birisi olan ge-
reke konusunda farkl kuramlar ne srlm-
tr. Bu kuramlarn en nde gelenlerinin ortak
bir noktas, geriye gitme veya gerekenin ge-
rekesi sorununa ynelik bir zm getirmeye
almalardr. Epistemoloji literatrnde ok tar-
tlan bu sorunu ksaca aklayalm. Belli bir de-
neyimsel inancn veya nermenin gerekeli ko-
numa gelmesi kendiliinden gerekleemez. O
nermenin baka nermelerce gerekelendiril-
mesi veya desteklenmesi gerekir. rnein yllk
enflasyon konusunda sahip olduumuz bir inan,
eer gerekeli bir inan olacaksa, gerekesini
baka bilgisel unsurlardan almak zorundadr. An-
cak, bir inanc gerekelendiren baka bir inancn
veya nermenin kendisinin de gerekeli olmas
gerekir (Aksi hlde, ilk bataki inancn gerekeli
olduunu sylemek olanaksz hle gelir). Ve bu
sorun her yeni gereke iin tekrar dile getirilebi-
lir. Bunun sonucunda, nereye gittii belli olma-
yan bir gerekelendirme zinciri oluur. Ortaya
kan bu soruna epistemolojide geriye gitme
veya gerekenin gerekesi sorunu ad verilir.
Geriye gitme sorununun zm iin temel ola-
rak drt yol nerilmitir. Bu neriler u ekilde
ifade edilebilir: (1) Gerekelerin geriye gitmesi
gerekelendirilmemi inanlarda son bulabilir.
(2) Gerekelendirme zinciri sonsuza dek uzanr.
(3) Gerekelerin geriye gitmesi temel inanlarda
son bulur. (4) Gerekeler kendi aralarnda bir a
veya sistem oluturur. Bu seenekler arasnda
zellikle (3) ve (4) derinlemesine incelenmi ve
tartlmtr.
nde gelen gerekelendirme kuramlarndan bi-
risi olan temelcilik grn aklayabilmek.
Temelcilik gr, geriye gitme sorununa veri-
len en nemli yantlardan birisidir. zlmesi
gereken sorun udur: Gerekelendirme zincirin-
deki inanlarn nihai dayana nedir? Temelci
felsefeciler bu sorunun yantn temel inanlar-
da bulurlar. nanlarmzn ou baka inanlar
tarafndan gerekelendirilir. Ancak baz inanlar
hem gerekelendirme zincirinin son noktasnda
yer alrlar hem de kendilerinin gerekelendiril-
meleri iin baka inanlara gereksinim duymaz-
lar. Bu temel inanlar, algsal sreler kapsa-
mnda oluan inanlardr. Peki, temel inanlarn
gerekeleri nereden kaynaklanr? Bu soruya ge-
nellikle iki tr yant verilmitir. Birinci olarak,
dnya iindeki fiziksel olgularn temel inanlar
gerekelendirdii dnlebilir. Byle bir du-
rumda, inanca sahip znenin gerekelendirme
srelerine veya bunlarn gvenilir olduuna da-
ir bir fikrinin olmasna gerek yoktur. Gereke-
lendiren unsur, znenin dndadr. O yzden,
bu gr olduka dsalc bir grnm arz eder.
kinci olarak da, kavramlatrlmam alg verile-
rinin gerekelendirmeye neden olduu sylene-
bilir. Zihinde beliren alg verileri gerekelendir-
meyi olanakl klar ancak bunlar inan gibi bili-
sel bir unsur olmadklar iin kendilerinin gerek-
elendirilmesi gerekli (veya mmkn) deildir.
Her iki durumda da, gerekelendirme zincirinin
sona erdirildii ve bilgisel gerekelendirmenin
aklc bir ekilde akland iddia edilebilir.
Gerekelendirme kuramlar arasnda nemli bir
yer tutan badamclk grn aklayabil-
mek.
Badamclk gr de, geriye gitme soru-
nuna verilen nemli bir yant olarak anlalma-
ldr. Ancak bu grn bir dier nemli yn,
geleneksel bir felsefi perspektif olan temelcilie
ciddi bir itiraz sunmasdr. Bu gr u ekilde
tanmlayabiliriz: Belli bir znenin sahip olduu
inan sistemi kapsamndaki inanlardan biri A
inanc olsun. Badamcla gre, Ay haklla-
tran durum ya da olgu, A inancnn o znenin
inan sisteminde yer alan dier inanlarla bada-
m ilikisi iinde olmasdr. Bu anlamda, bada-
mclar geriye gitme sorununu insanlarn inan
sistemi veya bilinci dnda kalan nesnel unsur-
lara gnderme yaparak deil, nermesel unsur-
larn oluturduu sistem iinde aklamaya al-
rlar. Badamclara gre, temelciliin yukar-
da akladmz iki tr de hataldr. Birincisi,
olgulara dayanan temelcilik, znelerin epistemo-
lojik sorumluluklarn tamamen yok ederek ge-
rekelendirme ilevini mekanik bir oluuma d-
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
212
Epi st emol oj i
ntrme eilimindedirler. kincisi, alg verileri-
ne dayanan temelcilik, bu verilerin tam olarak
ne yapda olduuna ilikin bir ikileme yol aar.
Eer temel inanlar gerekelendiren alg verileri
anlamlandrlmam, nermesel olmayan basit ya-
plarsa, bunlarn nermesel yapda olan temel
inanlar nasl gerekelendirdii belli deildir.
Eer inanlar gerekelendiren alg verileri an-
lamlandrlm, nermesel unsurlarsa, bunlar da
gerekelendirmeye ihtiya duyaca iin gerek-
elendirme zinciri tekrar harekete geecektir. ki
durumda da, temelciliin bir sorun yaayaca
kesindir.
Temelcilik ve badamclk grlerinin ku-
ramsal olarak gl ve zayf ynlerini tartabil-
mek.
Badamc grn temelciliin kuramsal so-
runlarn baaryla gsterdii dnlebilir. An-
cak bu durum, badamcln sorunsuz oldu-
unu gstermez. Badamcln en ok itiraza
neden olan taraf, gerekelendirmenin nesnel
dnya ile ilgisinin olmas gerektii ynndeki
sezgilere ters dyor grnmesidir. Badam-
cla gre, gerekelendirmeyi salayan ey ner-
mesel (veya, basite dersek, dilsel) unsurlardan
arnm varlk ya da zihin paralar olamaz. An-
cak bu durumda, gerekelendirmeye temel olu-
turan sistemin rastgele olma veya oluma riski
olduu sylenemez mi? Diyelim ki, bir insann
inan sistemi iyi dzeyde badam sergilemesi-
ne ramen, olduka uuk bir ierie sahip du-
rumdadr. Bu kiinin inanlarnn gerekelendi-
rilmi olduunu neden dnelim? Bir inan sis-
teminin badamsal olmas, o sistemin bilgisel
anlamda dnyaya salam balarla bal olduu-
nu veya dnyay temsil ettiini neden gstersin?
Bu nemli kar k karsnda badamc fel-
sefeciler kuramlarn glendirmeye ve bada-
mcln aslnda neden rastgele sistemlere yol
amayacan aklamaya almlardr. Kesin
olan durum, hem temelciliin hem de badam-
cln gl olduu kadar sorunlu veya tartma-
ya ak ynler de barndrddr.
4
A M A
213
1. Aadakilerden hangisi bilgisel bir gereke deil-
dir?
a. znesinin R nermesine inanmas gerekeli-
dir nk belli bir K kant Rnin doru olma
olasln artrmaktadr.
b. znesinin R nermesine inanmas gerekeli-
dir nk nn yaad toplumda R bilimsel
olarak desteklenmektedir.
c. znesinin R nermesine inanmas gerekeli-
dir nk R nermesine inanmann nn ya-
am kalitesini artrma olasl yksektir.
d. znesinin R nermesine inanmas gerekeli-
dir nk nn Rye inanmamas iin bilgisel
bir neden bulunmamaktadr.
e. znesinin R nermesine inanmas gerekeli-
dir nk R nermesi nn inand deneyim-
sel nermelerle tutarllk iindedir.
2. Aadakilerden hangisi Geriye Gitme Sorununu en
doru ekilde ifade eder?
a. Bir A nermesini gerekelendiren B nermesi-
nin kendisi de gerekelendirilmi olmaldr; bu
durum gerekelendirme zincirinin ilk olarak na-
sl balad sorununu gndeme getirir.
b. Bir A nermesini gerekelendiren B nermesi-
durum balam olan bir gerekelendirme zinci-
rinin nasl sona erecei sorununu gndeme ge-
tirir.
c. Bir zne belli bir A nermesine inanyorsa, bu
nermeye inandna da inanmaldr; bu durum
bilgisel zincirinin nasl sona erecei sorununu
gndeme getirir.
d. Bir znenin inand A nermesi doruysa, z-
nenin Aya inanmakta olduu nermesi de do-
ru olmaldr; bu durum bilgisel zincirin nasl so-
na erecei sorununu gndeme getirir.
e. Bir A nermesi B tarafndan gerekelendiriliyor-
sa, B de A tarafndan gerekelendirilmelidir; bu
durum balam olan bir gerekelendirme zinciri-
nin nasl sona erecei sorununu gndeme getirir.
3. Aadakilerden hangisi temelcilik gr iin do-
ru deildir?
a. Temelcilik, nde gelen bir gerekelendirme ku-
ramdr.
b. Temelcilik, geriye gitme zincirinin nihayetinde
durmas gerektiini savlar.
c. Temelcilik grn savunanlar gerekelendir-
me kuramlarn badam kavram zerine kur-
mazlar.
d. Temelcilik grn savunanlar, gerekelendir-
menin nihayetinde temel baz unsurlara dayan-
mas gerektiini dnrler.
e. Temelci dnrlere gre gerekelendirme zin-
ciri gerekelendirilmemi inanlarda durmak zo-
rundadr.
4. Aadakilerden hangisi badam kavramna en
yakn olan kavramdr?
a. Bileim
b. Aklclk
c. Karlk
d. Tutarllk
e. Pratik
5. Aadakilerden hangisi Geriye Gitme Sorununun
zmlerinden birisi deildir?
a. Gerekelerin kendi aralarnda bir a oluturma-
s
b. Gerekelerin geriye gitmesinin temel inanlarda
son bulmas
c. Gerekelerin geriye gitmesinin gerekelendiril-
memi inanlarda son bulmas
d. Gerekelerin geriye gitmesinin mantksal ner-
melerde son bulmas
e. Gerekelendirme zincirinin sonlanmadan devam
etmesi
6. Epistemolojide dsalclk gr aadaki nerme-
lerden hangisini savunur?
a. Gerekelendirme znenin bilgisi veya bilinci d-
nda gerekleebilir.
b. Gereke ve doru birbirini dlayan kavram-
lardr.
c. Gereke ve kant birbirini dlayan kavram-
lardr.
d. Gerekelendirme fiziksel olgular kapsamnda
gerekleemez.
e. Gerekelendirme insann alg sistemi dnda
gerekleemez.
Kendimizi Snayalm
214
Epi st emol oj i
7. Temelcilie gre, gerekelendirmenin iki olas te-
meli aadakilerden hangisidir?
a. Gerekesiz inanlar ve alg verileri
b. Gerekesiz inanlar ve badamsal bir sistem
c. Fiziksel olgular ve doru nermeler
d. Fiziksel olgular ve alg verileri
e. Gerekesiz inanlar ve doru nermeler
8. Badamcln Fiziksel Olgulara Dayanan Temelci-
lik grne ynelttii temel bir eletiri nedir?
a. Bu gr, gerekelendirme balamnda, znele-
rin bilgisel durumlar yerine fiziksel olgulara da-
yandndan dolay, znenin sre iindeki ro-
ln tamamen ortadan kaldrr.
b. Bu gr, gerekelendirme balamnda, fiziksel
olgularn nesnellik statsnn hakkn vermek-
ten uzaktr.
c. Bu gr, gerekelendirmenin zne tarafna da-
ha ok arlk vermesinden dolay, yanltc bir
epistemolojik tablo sunmaktadr.
d. Bu gr, gerekelendirmenin badam yn-
ne daha ok arlk vermesinden dolay, yanlt-
c bir epistemolojik tablo sunmaktadr.
e. Bu gr, gerekelendirme balamnda, nesnel
unsurlar yerine znelerin bilgisel durumlarna
dayandndan dolay, olgularn sre iindeki
roln tamamen ortadan kaldrr.
9. Badamcln Alg Verilerine Dayanan Temelci-
a. Temel oluturacak alg verileri eer bilisel ie-
rie sahipse uygun bir gerekelendirme salaya-
mazlar; eer bilisel ierikten yoksunlarsa, o za-
man kendilerinin de gerekelendirilmeleri gere-
kir.
b. Temel oluturacak alg verileri eer bilisel ie-
rie sahipse kendilerinin de gerekelendirilme-
leri gerekir; eer bilisel ierikten yoksunlarsa, o
zaman inanlar iin gerekelendirme salaya-
mazlar.
c. Temel oluturacak alg verileri eer bilisel ie-
rie sahip deilse, kendilerinin de gerekelendi-
rilmeleri gerekir; eer bilisel ierie sahiplerse,
o zaman inanlar iin gerekelendirme salaya-
mazlar.
d. Temel oluturacak alg verileri bilisel ierie sa-
hip olmadklar iin, bu gr sonunda bada-
mcla yakn hle gelir.
e. Temel oluturacak alg verileri bilisel ierie sa-
hip olduklar iin, bu gr sonunda gereke-
lendirilmi nermelerin ayn zamanda doru ol-
malar gerektiini savlama noktasna gelir.
10. Badamcln yzletii en byk kuramsal so-
runlardan birisi nedir?
a. Badam sergileyen bir inan sistemi nihayetin-
de bilgisel bir temele sahip olmak zorunda ol-
duundan dolay, badamclk epistemolojik
anlamda rakibi olan temelciliin iddialarn be-
nimsemek durumunda kalr.
b. Badam sergileyen bir inan sistemi nihayetin-
de doru deneyimsel nermeler iereceinden
dolay, badamclk epistemolojik anlamda ra-
kibi olan temelciliin iddialarn benimsemek
durumunda kalr.
c. Gerekelendirme iin badam yeterli deildir;
badam salayan bir inan sistemi dier ba-
daml bilgi sistemleriyle olan ban yitirebilir.
d. Gerekelendirme iin badam yeterli deildir;
badam salayan bir inan sistemi nesnel dn-
yayla olan bilgisel ban yitirebilir.
e. Gerekelendirme iin badam yeterli deildir;
badam salayan bir inan sistemi gerekelen-
dirilmemi inanlarla olan bilgisel ban yitire-
bilir.
215
Temelci Bilgi Kuramnn Eletirisi
Descartesla balayan Spinoza, Locke, Berkeley, Hume
ve Kantla devam eden temelci bilgi anlayna ilk ciddi
eletiri Hegel tarafndan yaplr. Hegel, bilginin duraan
ve tarafsz bir temele sahip olmadn, bilginin de tinin
almnda ortaya kan kullanmda olan bir sreci kap-
sadn ne srmektedir. Bilgi temelcilerin dedii gibi,
karmza alp her eyden soyutladmz bir varlk ala-
n deildir. Bilginin kaynan ve kapsamn bir temel
inanla snrlandramayz. Bilgi, edilgen bir nesne gibi
ele alnamaz. Hegele gre, bilgi, insan etkinliinde ele
alnp incelenmesi gereken bir srete ortaya kar. n-
k temelci bilgi kuramclar yapay bir ayrmla bilgi ve
bilgi nesnesini ayrmlardr. Bilen ve bilinen ayrm,
zne ve nesne ayrmna dayanmaktadr. Bylece te-
melci anlay zneyi etkin bir varlk olmaktan karta-
rak, her eyden soyutlanm bir nesne durumuna sok-
mutur. Bu ise zneyi edilgen varlk haline getirir. Te-
melci olmayan bir gr savunan Hegele gre, zne-
nin bilgisi, etkinliinden ayr olarak ortaya konulamaz.
rnein, yzmeyi, suya girmeden renmek gibi. Te-
melci bilgi kuramclar iin, bilgi iin yine bilgiyi teme-
le almak zorunludur. Bir eyi bilmeden nce bilme ya-
psn bilmek temelci bir anlaytr. Bir eyi kullanma-
dan nce onun ne olduunu bilmeye almak, eliki-
dir. Hegele gre, bilgi ancak kullanm srasnda akla-
nabilecek bir durumdur.
Temelci kuramn ilkelerini eletirmek de olanakldr.
Her eyin temeline konulan inancn kendi kendine ka-
nt olmas, kendini hakllandran, rtlemeyen ve ba-
msz olduu inanc birbiriyle ayn olmayan ltler
zerinde temellenmektedir. Kendi kendine kant olanla
rtlemeyen ayn eyler deildir. rtlemeyen, he-
nz yanlnn kantlanmas yaplamayan ya da yeterin-
ce kant bulunamayan demektir. Kendi-kendine kant
olmakszn da bin inan kendini hakllandran bir inan
olabilir. Kendini hakllandran veya hakllandrmayan
inanlar, genelde pheden veya yanltan yola karak
gsterilmektedir. Fakat bunlar zaten problem olan du-
rumlardr.
Temel inanc, btn bilgi yapmz oluturan olarak d-
nmek yanltr. Baka durumlarda ayn eyi ne sre-
bilir. rnein, znel alglarn yanllanmas olanakl de-
ildir. Bu nedenle bir znel yargnn kantlanmaya ve-
ya temellendirmeye ihtiyac yoktur. Temelci kuram, z-
nel inanlar merulatrma arac olabilir.
Temelci kuramn tanmlad kendi kendine kant ve
kendini hakllandrma ltleri matematik ve mantktan
alnmaktadr. x=x ve 2+2=4 gibi nermelerden kal-
karak temelci kuramn temele koyduu olanakl inan-
lara ok az yardm olabilir. Matematik ve mantn tm-
den gelimsel akl yrtmeleri rnek alarak, bilginin te-
melindeki ak, seik, kendi kendine kant inanlar
bulmak o kadar da kolay deildir.
Dier bir glk de, temel inantan temel inanlardan
kartlan baml inanlara geitir. nk temelci bil-
gi kuramclar, temeldeki en ak ve seik bilgi bulun-
duktan sonra, bu bilgi zerine dier bilgilerimizi koya-
biliriz iddiasn tamaktadrlar. Bu karn nasl olaca-
tam belirgin deildir. Acaba bu kar tmden gelim-
sel midir? rnein, u anda bir sandalye zerinde otu-
ruyorum. iddias belki kantlanmaya gerek kalmadan
kabul edilebilir gzkse de, ar kukucularn bu du-
rumun niin bir ryann paras olmad iddiasn da
cevaplayamaz.
Eer karm eklimiz tmden gelimsel deilse, tme-
varmsal ya da pheci olabilir. Bu durum ise, rtle-
mezlik ltn ortadan kaldrr. nk her iki akl y-
rtmede ek kantlara ve rneklere gereksinme duyar.
Kaynak: A. Kadir en. (2001). Bilgi Felsefesi. Bur-
sa: Asa Kitabevi, s. 94-96.
Okuma Paras
216
Epi st emol oj i
1. c Yantnz doru deilse, nitenin Giri ksmn-
da yazlanlar yeniden okuyun. Bilgisel gerek-
e kavramn anlayacaksnz.
2. b Yantnz doru deilse, nitenin Geriye Gitme
veya Gerekenin Gerekesi ksmnda yazlan-
lar yeniden gzden geirin. Geriye Gitme
kavramnn anlamn reneceksiniz.
3. e Yantnz doru deilse, nitenin Temelcilik
Temelcilik akmnn temel tezlerini aklayabi-
leceksiniz.
4. d Yantnz doru deilse, nitenin Badamc-
caksnz.
5. d Yantnz doru deilse, nitenin Geriye Gitme
lar yeniden gzden geirin. Geriye Gitme So-
rununu daha iyi anlayacaksnz.
6. a Yantnz doru deilse, nitenin Temelcilik
ksmn yeniden okuyun. Dsalclk gr-
nn ana hatlarn reneceksiniz.
7. d Yantnz doru deilse, nitenin Temelcilik
ksmn yeniden okuyun. Temelciliin incelik-
lerini anlayacaksnz.
8. a Yantnz doru deilse, nitenin Fiziksel Ol-
gulara Dayanan Temelcilik ve Badamclk
ksmlarn yeniden okuyun. Badamclk g-
rnn sunduu eletirileri daha iyi anlaya-
caksnz.
9. b Yantnz doru deilse, nitenin Alg Verileri-
ne Dayanan Temelcilik ve Badamclk k-
smlarn yeniden okuyun. Badamclk gr-
nn savunucularnn eletirilerini daha iyi
kavrayacaksnz.
lk ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Ba-
damclk grnn kuramsal zorluklarn -
reneceksiniz.
Sra Sizde 1
Geriye gitme sorununun nemli bir konu olarak kar-
mza kmasnn esas nedeni, dnya bilgimizin karm-
sal yapda olmasdr. Bir bilgi parasnn bilgi olmas,
onun gerekelendirilmi olmasn gerektirir. Ancak ge-
rekelendirme ilevinin grnd kadar basit olmad-
aktr. Eer bilgisel bir unsur dierini gerekelendi-
riyorsa, gerekelendirmeyi yapan unsurun gerekesini
nereden ald sorusunu sorabiliriz. Bu nemli bir so-
rudur nk eer bu nokta akla kavuturulamazsa,
bilgi konusunda net bir sonuca ulamamz da zor g-
rnmektedir. Bunu u ekilde de ifade edebiliriz: Eer
belli bir x inancn y inanc sayesinde gerekelendirebi-
liyorsak, ancak y inancnn neden kabul edilebilir oldu-
u sorulduunda bu soruyu yantlayamyorsak, o za-
man x inancnn da kabul edilebilir olduunu varsay-
mak iin bir nedenimiz olmaz. Bu durum gerekenin
gerekesi sorununun nemini gstermektedir.
Sra Sizde 2
Temelcilik gr gerekelendirme kuramlar iinde ta-
rihsel olarak daha eski olan ve daha saduyusal gr-
nendir. Bu kuram felsefeciler arasnda ekici hle ge-
tiren esas neden, insan bilgisinin belli bir zemini ol-
duunu savlamas ve bu zemini algsal inanlarda bul-
masdr. Algsal olmayan bir inan zerinde dnmek
bu fikri daha iyi anlamamz salayacaktr. rnein eer
ben kyden kente gn bir numaral nedenini buldu-
umu sylersem, bu inancmn neye dayand veya
hangi kantlar yoluyla desteklendii sorulacaktr. Bu
sorgulama devam ettike ve Bu inancn neye dayan-
yor? sorular pe pee sorulduka, en son vardm
noktada, grdklerimi ve duyduklarm dile getirme d-
nda bir seeneimin kalmadn fark ederim. Gerek-
elendirme zincirleri, en sonunda, algsal inanlardan
gelen gerekelere dayanr. Baka trl olduunu d-
nmemiz de olduka zordur. Eer gerekelendirme
zincirini algsal inanlardan kaynaklanan gerekeler
sonlandramazsa, baka neyin sonlandrabilecei pek
ak deildir. Bu dnce, temelcilik grnn cazip
bir seenek olarak ortaya kmasna neden olur.
217
Sra Sizde 3
Her ne kadar temelcilik gr belli kuramsal ekicilik-
ler tasa da, badamcln kar k da eit derece
kayda deer ve nemli olmutur. Badamcln ku-
ramsal olarak gl yn, onun temel inanlarmzn
gerekelendirmesi konusunda getirdii eletirilerin vu-
ruculuundan kaynaklanmaktadr. Temelcilii savunan
dnrler genellikle temel inanlarmzn gerekelen-
dirilmesinde fiziksel olgularn veya basit alg verilerinin
rol oynadn savlamlardr. Bu elbette, anlalr bir
yaklamdr. Ancak burada sorun, bu dsal veya kav-
ramlatrlmam unsurlarn inan gibi kavramlatrl-
m veya zihinsel unsurlar olan inanlar nasl gerek-
elendirebileceidir. Dsal veya kavramlatrlma-
m unsurlar nermesel ve dilsel deildir; ancak inan-
larn ierii nermeseldir ve ancak dilsel yollarla ifade
edilebilirler. ki farkl trden unsurun nasl bir gereke-
lendirme bants iinde yer alacan anlamak ilk ba-
kta kolay deildir. Bu durum, temelcilik iin nemli
bir sorunun ortaya kmasn ve badamcln ciddi
bir seenek olarak alglanmasn salamtr.
Armstrong, D. M. (2000). The Thermometer Theory of
Knowledge, Knowledge: Readings in Contem-
porary Epistemology iinde, editrler: S. Bernec-
ker ve F. Dretske, Oxford: Oxford University Press.
Audi, R. (1993). The Structure of Justification. New
York: Cambridge University Press.
Audi, R. (1999). Contemporary Foundationalism, The
Theory of Knowledge: Classical and Contem-
porary Readings iinde, editr: L. P. Pojman, Lon-
BonJour, L. (1985). The Structure of Empirical Know-
ledge. Harvard: Harvard University Press.
BonJour, L. (2001). Towards a Defence of Foundati-
onalism, Resurrecting Old-Fashioned Foundati-
onalismiinde, editr: M. R. DePaul, Oxford: Row-
man and Littlefield.
Goldman, A. I. (1986). Epistemology and Cognition.
Cambridge: Harvard University Press.
Goldman, A. I. (1988). Strong and Weak Justification,
Philosophical Perspectives, Vol. 2: Epistemo-
logy iinde, editr: J. Tomberlin, Atascadero: Rid-
geview.
Hempel, C. G. (1981). Some Remarks on Facts and
Propositions, Essential Readings in Logical Po-
sitivism iinde, editr: O. Hanfling, Oxford: Basil
Blackwell.
Kitcher, P. (1993). Knowledge, Society, and History,
Canadian Journal of Philosophy, vol. 23, no. 2,
155-178.
Lehrer, K. ve Cohen S. (1983). Justification, Truth, and
Coherence, Synthese, vol. 55, 191-207.
Sellars, W. (1997). Empiricism and the Philosophy
of Mind. London: Harvard University Press.
Kaynaklar
Etik ilkelerin bilinmesi konusundaki temel tartmalar ve sorunlar kavrayacak,
Estetik yarglarn ve sanatn bilgiyle olan ilgisi konusundaki farkl grleri
renecek,
Tanrnn varlnn bilinmesi konusunda retilen fikirleri anlayacaksnz.
indekiler
Bilisel deer
Grecelik
Etik ve bilgi
Sanat ve bilgi
Tanr ve bilgi
Tanrnn varlnn ispatlar
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji
GR
ETK LKELER BLGNN NESNES
MDR?
ESTETK YARGILARIN VE SANATIN
BLGYLE BR LGS VAR MIDIR?
TANRI KONUSUNDA BLGLENME
SORUNSALI
Etik, Estetik ve
Dinsel Bilgi Trleri
zerine Tartmalar
11
EPSTEMOLOJ

GR
Bilginin kaynaklar konusunu ilerken temel bir soruyu gndeme getirmitik: n-
sann sahip olduu bilginin tek kayna be duyu mudur? Pek ok dnrn ka-
bul ettii gibi, be duyu (veya algsal mekanizmalarmz) dnya bilgimizin en te-
mel kaynan oluturur. nite 6da incelediimiz usuluk grn savunan fel-
sefeciler ise, bundan farkl olarak, a priori bilginin nemini ve yapc gcn n
plana karmlar, deneyimcilerin algy esas alan epistemolojik yaklamlarn sert
bir ekilde eletirmilerdir. Genel olarak dersek, deneyimcilerle usular felsefe ta-
rihi boyunca kar karya getiren konunun aslnda belli bir tr bilgi olduunu
sylemek yanl olmaz. Bu bilgi tr, ounlukla, iinde bulunduumuz fiziksel
dnyaya ilikin olaan bilgidir. Daha ak bir deyile, epistemoloji alannda alan
uzmanlar genellikle nesnel gerekliin bilgisinin veya algladmz dnyann bi-
linmesinin felsefi gizemini zmeye almlardr. Bu durumu, rnein, pheci-
lik ve bilginin zmlemesi konular erevesinde kolayca gzlemleyebiliriz. p-
heci dnrlerin ou alglar yoluyla kazanlan deneyimsel bilginin gvenilirlii-
ni sorgulamtr. Bilginin zmlemesi konusunda alan felsefeciler de arlkl
olarak deneyimsel bilginin kavramsal bileenlerini ortaya karmaya almtr.
Her ne kadar sradan deneyimsel bilginin nemi tartlmayacak kadar byk-
se de, bilgi kavramnn ilintilendirilebilecei tek trn algsal bilgi veya nesnel
Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi
Trleri zerine Tartmalar
Yaamdan rnekler
Ruth Benedictin 1934de baslan Kltr Kalplar kitab yaymlandktan sonra b-
yk yank uyandrmt. Kitapta farkl toplumlarn adetleri ve gelenekleri anlatlyor
ve bunlarn bazlarnn ada Bat kltrnn geleneklerinden ne kadar farkl ol-
duu gsteriliyordu. Benedict ve onun gibi kltrel grecelii savunan aratrmac
ve yazarlar, ahlaki kurallarn evrenselliine dair salam inanlarmz sarsan sra
d rnekler bularak bunlar etkileyici bir ekilde sergilemilerdir. Baz eski kabilele-
rin yelerinin lm yaknlarnn etini yemesi, Eskimolarn konukseverlik gerei e-
lerinden bazlarn misafirlere sunmas, Hindistanda uygulanm olan Suttee gele-
nei uyarnca len bir adamn hayatta kalan karsnn da onunla birlikte yaklma-
s gibi rnekler ada okurlar son derece artm ve felsefecileri de dnceye sevk
etmitir: Ahlaki normlarn eitliliini nasl yorumlamamz gerekir? Evrensel etik il-
keler var mdr, varsa bunlar bilebilir miyiz?
dnyann bilgisi olmad aktr. Bu nitede, dorudan algladmz dnyaya
ilikin bilgiden daha karmak yapda olan ve yantlar pek ok insanda merak
uyandran bilgi tipinden sz edeceiz. Bunlar etik, estetik ve dinsel bilgi trleri-
dir. Bu yolla, hem epistemolojinin dier nemli felsefe alanlarndan bazlaryla
olan ilikisini irdeleyeceiz, hem de bu kitapta imdiye dek sradan bilgiye ilikin
sunduumuz zmleme ve akl yrtmelerin grece olarak biraz arka planda ka-
lan nemli bilme eidine nasl uygulanabileceini sergileyeceiz.
ETK LKELER BLGNN NESNES MDR?
Pek ok kii, sradan algnn ve doal bilimlerin bize nesnel bilgi saladn d-
nr. Yuvarlak bir taa bakarak tan eklinin yuvarlak olduu fikrine ulaan bir
znenin durumunu dnelim. pheci senaryolar saymazsak, bu kiinin bir bil-
gi sahibi olduu son derece aktr. Bunun temel bir nedeni, znenin zihninde olu-
an fikrin veya inancn materyal dnyada bir karlnn olmasdr. u an bakt-
m tan ekli yuvarlaktr gibi bir inancn kayna olan yuvarlak tan, tm gz-
lemcilerden bamsz olarak fiziksel evrende nesnel varln srdren ve gzlem-
ciler yok olsa bile varln srdrecek olan bir nesne olduu dnlr. Denebi-
lir ki, ele aldmz bu rnekte gerek anlamda bilgi sahibi olunduunu iddia et-
memizin esas nedeni bu ontolojik durumdur. te yandan, bu fikri 9. nitede gr-
dmz deyimlerle ifade edersek yle diyebiliriz: Eer u an baktm tan
ekli yuvarlaktr inanc doru ve gerekeli ise (ve, zmlemenin yapsna gre,
gerekli dier epistemolojik artlar da salanyorsa), bu inan bilgidir. Elbette, de-
neyimsel bilgiye ek olarak, aritmetiin ve geometrinin salad bilginin de nesnel
ve gvenilir olduunu dnrz.
Peki, etik nermeler konusunda da benzer bir durumu dile getirebilir miyiz?
Canllara gereksiz yere ac ektirmek yanltr gibi bir etik ilkeyi dnelim. n-
celikle varlk sorunsal asndan bakarsak, bu ilkenin ontolojik stats nedir?
(nsanlar var olmasa da nesnel etik ilkeler geerli olur muydu? Etik ilkeler bizim
icat ettiimiz eyler midir, yoksa kefettiimiz normlar mdr?) Ve epistemolojik a-
dan dnrsek, bu evrensel ilkeyi biz nasl bilebiliriz? (Etik doru gibi soyut bir
eyin nesnel bilgisi nasl olanakldr?) Etik-bilgi ilikisine dair bu kritik ve ilgin so-
rularn derinliklerine girmeden nce, etik kavramndan ne anladmz ak ha-
le getirelim.
Etik - Ahlak Fark
Trkeden farkl olarak, baz Bat dillerinde karmza bu balamda iki farkl de-
yim kmaktadr. ngilizce kelimeleri kullanrsak, bunlar morality ve ethicstir.
Dilsel ve kltrel etkileimlerin sonucu olarak, Trkede de moral ve etik de-
yimleri zaman iinde kendilerine bir yer bulmulardr. (Burada kullanlan moral
kavramnn, moralim bozuk gibi ifadelerde yer alan psikolojik betimlemeden
farkl bir deyim olduunu vurgulamalyz. Bat dillerinde kullanld haliyle, ahla-
ki anlamdaki moralin kelime kkeni olan Latince moralis kelimesi yaklak ola-
rak toplum iinde uygun davran anlamna gelmektedir.) Moral ve etik deyim-
lerinin Trkedeki kullanmna rnek vermek gerekirse, Moral deerlerin kt-
bir toplum veya Etik kayglar olan bir ynetici artk dilimizde sklkla duy-
duumuz ifadelerdir. Ancak bu deyimlerin Trkede kullandmz ahlak kavra-
myla olan ilikisini saptamak olduka zor bir dilsel ilevdir. Bu kitabn erevesin-
de, biz genelde kabul gren u ayrm not etmekle yetineceiz:
220
Epi st emol oj i
Algsal, bilimsel ve a priori
bilgi trlerinden farkl
olarak, etik bilginin nasl
olanakl olduu ilk bakta
ok ak deildir.
1. Moralite veya ahlak, belli bir toplumdaki bireyler tarafndan ho grlen,
uygun bulunan ve kabul edilen eylem kalplarna ve bu tr balamlarda in-
sanlarn yapt iyi-kt nitelemelerine ilikindir. (rnek: Ailesinin geimine
zarar verecek dzeyde kumarbaz olan bir adamn mahallesinde ahlaksz
olarak nitelenmesi gibi.)
2. Etik kavram, deerler balamnda dorulara ve ilkelere ilikin kullanlr.
(rnek: Hipokrat yeminine uymayarak, baka bir milletten olduu iin ya-
ral bir hastay tedavi etmeyen bir doktorun etik olarak yetersiz ve kusurlu
olmas gibi.)
Pek ok felsefeci, rnein, etik kavramn bireylerin ve toplumlarn sahip ol-
duu ahlak (moralite) zerine dnme veya irdeleme olarak tanmlar. Etik iin
zaman zaman ahlak felsefesi deyiminin kullanlmasnn nedeni budur. Bunu bi-
raz amak iin yle bir rnek verebiliriz: inde bulunduu toplumun standartla-
rna gre ahlak sahibi kabul edilebilecek bir insan, yaamna yn veren ahlak il-
kelerini hi sorgulamyorsa, onun kafasndan etik sorularn gemedii sylenebi-
lir. Genel olarak ve zetleyerek dersek, ahlakn kiilere veya toplumlara (yani z-
nellie veya zneler-aras alana) ait bir konu olduu, etiin ise grece olarak da-
ha genel (ve hatta nesnel) bir boyut ierdii felsefeciler tarafndan dnlmtr.
Elbette burada aktardmz tanmlarn genellemeler olduunu, bu konularda tam
bir dilsel veya kavramsal uzlama olmadn tekrar belirtmeliyiz. Bu blmde biz
epistemoloji-etik ilikisi balamnda bir tartma sunacaz.
Etik Bilginin Kkenine likin Dnceler
imdi bataki soruya dnelim. Ac ektirmek ve eziyet etmek yanltr veya
Merhamet sahibi olmak dorudur gibi normatif nermeleri bildiimizi syleye-
bilir miyiz? Elbette sezgilerimiz, bu cmlelerin doru olduunu, bu yzden de
bunlar dile getiren insanlarn bilgi sahibi olduklarn sylemektedir. te yandan,
byle bir bilgiye nasl sahip olunduu felsefi adan ilgin bir soru olarak kar-
mza kmaktadr.
Etik bilgiye sahip olma kavram ile toplumda geerli olan deerleri ve ilkeleri
ocukluktan itibaren evreden renme kavramlarnn birbirinden farkl oluunu
hemen vurgulamamz gerekiyor. Bu blmde, etik bilgiye sahip olmaktan sz et-
tiimizde kastettiimiz, genel etik dorularn hangileri olduunu kavrama gibi
bir felsefi dnce olacak. Doal olarak, her toplumda baz ahlaki kurallar ve etik
ilkeler srekli olarak dolam halindedir ve toplumdaki bireyler kk yatan ba-
layarak bu ilkeleri zmserler. Ancak bu olgusal saptama, belli bir toplumda ge-
erli olan etik normlarn nasl renildiinin yantdr. Felsefecilerin zerinde kafa
yorduu asl sorun, evrensel bir ekilde doru olan ilkelerin bilinmesidir. rnein,
Masumlara eziyet etmek yanltr nermesini insanlarn ounluu kabul eder,
benimser ve doru olduuna inanr. Ama bu nermeyi bildiimizi daha dorusu,
doru bir ilke olarak bildiimizi savlamak ve aklc olarak gstermek ayr bir fel-
sefi boyut iermektedir.
Etik nermeleri bilme sorusuna verilebilecek temel yantlardan drt tanesini im-
di ksaca inceleyeceiz. Doal olarak, verilebilecek olas yantlarn says bundan da-
ha fazladr. Bizim buradaki amacmz, akla hemen gelebilecek baz yantlarn ne tr
felsefi zorluklar ierdiini ksaca gstererek tartmay derinletirmek olacak.
a. Etik ilkelerin bilgisini sezgiler veya benzer hislerimiz yoluyla ediniriz: Akla
gelebilecek bir yant, etik dorularn hangileri olduunu belli hislere dayanarak
bulacamzdr. imizden gl bir sesin yardmseverliin etik olarak doru oldu-
221
11. ni t e - Et i k, Est et i k ve Di nsel Bi l gi Tr l er i zer i ne Tar t mal ar
Ahlak kavramndan farkl
olarak, etik genel ve
evrensel ilkelerle ilgilidir.
unu sylemesi veya adaletsizliin yanl olduunu hissetmemiz bu fikre rnek
verilebilir. Felsefe tarihinde baz dnrler tarafndan savunulan bu grn ay-
rntlarna burada girmeyeceiz. Bu gre getirilebilecek bir eletiri; evrensel bir
boyut tad dnlen ve bilisel nitelie sahip olduu varsaylan etik ilkelerin,
bilisellii tartmaya ak olan hisler yoluyla nasl bulunabileceinin ilk bakta
ak olmamasdr. Daha nemlisi, sezgilerin ve benzeri i duyumlarn her zaman
en gvenilir bilgi kayna olmad ve zaman zaman bizi ciddi biimde yanltabil-
dii de not edilebilecek bir noktadr.
b. Etik ilkelerin bilgisini din araclyla ediniriz: Baz dnrler etik ilkeleri-
nin asl kaynann din olduunu savlamlardr. Eer bu doruysa, dinin retile-
rini bilmek veya yalnzca dindar olmak etik anlamda bilgilenmenin yolunu amak-
tadr. Dnce zinciri (semvi dinler iin) u ekildedir: Dinin kayna, her eyi ya-
ratm olan ve bilgisi snrsz olan Tanrdr. Dindar insanlar inanlar nedeniyle
Tanrnn buyruklarna uygun bir yaam srerler. Bylece, dindar insanlarn evren-
sel boyutta geerli olan etik dorularn bilgisine mutlak bir kesinlikle erimeleri
olanakl hale gelir.
Burada tartlabilecek bir konu, dinin ya da dinsel unsurlarn olmad bir du-
rumda etiin olup olamayacadr. Dindar olmayan bir toplum veya dindar olma-
yan bir kii; merhamet, adalet, sorumluluk, gibi nemli konularda insanln genel-
de benimsedii belli etik ilkeleri bilinli bir ekilde seerek ve gerekeli olarak ina-
narak (ve belki de bilerek), etik temeli olan bir yaam kurabilir mi? Eer bunun ya-
nt hayr ise, etik ilkelerin tek kaynann din olduu savunulabilir. Aksi takdirde,
etiin kaynann veya en azndan tek kaynann din olmad dnlebilir.
Felsefe tarihinde pek ok dnr etik dorular ile dini ok yakn bir ekilde
ilikilendirmi ve bunlardan birincisini ikinciden karmlardr. Immanuel Kant gi-
bi felsefeciler ise, kendileri btnyle dindar olmalarna karn, etik dorulara din
araclyla ulald dncesini reddetmilerdir. Kantn etik konusundaki fikirle-
rini aada aklayacaz.
c. Etik ilkelerin bilgisini alglar araclyla ediniriz: Yuvarlak bir taa bakarak
u an baktm tan ekli yuvarlaktr inancn dile getiren bir gzlemcinin bilgi
sahibi olduu aktr. Fiziksel dnyay alglayarak doru ve nesnel bilgi ediniriz.
Peki, alg (daha dorusu, yalnzca alg) araclyla, kendileri normatif nermeler
olan etik ilkeleri bilmek olanakl mdr? nsanlara merhamet gstermek doru-
dur veya Ac ektirmek yanltr gibi normatif nermeleri dnelim. lk bak-
ta, sradan algnn ya da algsal deneyimin bize bu ilkelerin bilgisini verebilecei-
ni dnebiliriz. rnein, beden zerinde gerekletirilen baz ilemler insanlarn
ac ekmesine neden olur ve ac insanlarn arzu etmedii bir eydir. Bu noktala-
rn fazlaca tartmaya ak bir taraf yoktur. Peki, bu deneyimsel bilgilerden hare-
ketle, ac ektirmenin veya acya izin vermenin etik olarak yanl olduunu ka-
rabilir miyiz?
Tahmin edilebilecei gibi, burada ortaya kacak en temel sorun, gzlemsel
nermelerle etik ilkeler arasnda kavramsal veya karmsal bir kopukluk olmas-
dr. Alglarmz veya algsal deneyimlerimiz bize u bilgileri verebilir: A kiisi B ki-
isine Y eylemini yapmaktadr. B kiisi Yden dolay ac ekiyor gibi grnmekte-
dir. nsanlarn ounluu gibi, B de ac ekmeyi arzu etmemektedir. Bunlarn
hepsi fiziksel dnyaya ilikin alg yoluyla bilinebilecek unsurlardr. Ancak norma-
tif nitelikteki genel etik yarglar bu tr nermelerden karmak olduka zor g-
rnmektedir. Biraz basitletirerek zetlersek, nesnelere ve olgulara ilikin gzlem
yapabiliriz, fakat bu olgularla bantl olan etik ilkelerin doru veya yanll g-
222
Epi st emol oj i
rebileceimiz veya gzlemleyebileceimiz eyler deillerdir. Eer bu doruysa,
ilk bata dnebileceimizin tersine, sradan algsal deneyimin tek bana bize bu
ilkelerin bilgisini verebileceini veya bu ilkelerin bilgisinin sradan algsal dene-
yimden kabileceini sylememiz yanl olur.
d. Etik ilkelerin bilgisini akl araclyla ediniriz: Ele aldmz konuyla ilgile-
nen pek ok dnr etik ilkelerin bilgisine akl yoluyla eriebileceimizi dn-
mtr. zellikle Aydnlanma a dnrleri ve felsefi olarak onlar izleyenler-
de egemen olan bir kan, akln evrensel bir yeti olduudur. nsanlara merhamet
gstermek dorudur, Ac ektirmek yanltr veya nsan gcn kt niyetler-
le kullanmamal gibi temel ilkeler akl olan her yetikin insann bulabilecei
normlardr. Bu grn tarihteki nl felsefeciler arasnda yaygn kabul grd-
n ve en gzde yaklamlardan biri olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Etik ilkele-
rin bilgisini akl araclyla edindiimiz iddias felsefede ok yaygn olarak kar-
mza kt iin, bunu izleyen blmde Kantn bu yndeki nl etik grn
zetleyeceiz. Ardndan, evrensel etik normlarnn bilinmesi konusundaki eletirel
grleri inceleyeceiz.
Bir rnek: Kantn Etik Grnde Akln Rol
Epistemolojik grlerini usuluk balamnda tarttmz Immanuel Kantn etii
incelikler ve derinlikler barndran bir grtr. Bu nitenin kapsamnda biz Kantn
felsefesinden yalnzca kk ve basitletirilmi bir kesit sunacaz. Amacmz etik
bilginin nasl olanakl olduunu usu bir perspektiften aklayan nemli bir d-
nr ele alarak tartmay bu rnek zerinden biraz daha somutlatrmak olacak.
Etik bilginin yapsna ilikin farkl kuramlarn ve aralarndaki tartmalarn incelen-
mesi bu kitabn snrlarnn dnda kalyor.
Kant en temel etik ilkelerin genel olarak geerli olduunu, yalnzca insanlar
deil tm aklc varlklar baladn ve bu ilkelerin aslnda yalnzca entelektelle-
rin zihninde deil her insann iinde bulunduunu savlar. Kanta gre, insan di-
er hayvanlardan ayran bir zellik, onun kurallar ve normlar tarafndan balana-
bilme yetisidir. Hayvanlar drtlerinin ynlendirmesiyle hareket ederler ve drt-
sel isteklerini dnce yoluyla dizginleyecek kapasiteye sahip deillerdir. Yalnz-
ca insan akln kullanarak doal arzularn kstlama tercihinde veya iradesinde bu-
lunabilir; bu anlamda, tm hayvanlar iinde yalnzca insan zgrdr. Kant, daha
nce akladmz gibi, ontoloji-epistemoloji asndan bakldnda fiziksel evre-
nin bilisel snrlarmza bal bir yn olmakla birlikte, fiziksel gerekliin aslnda
irademizden, isteklerimizden ve benzeri bireysel unsurlardan bamsz olarak var
olduunu ve doann zorunlu kanunlarla belirlenmi olduunu dnr (nk,
Kanta gre, algladmz olgularn grng olarak karmza kma ekillerini ira-
demiz deil, belli evrensel bilisel kategoriler belirler). Buna karn Kant, etik ala-
nnda zorunluluun deil zgr iradenin olduunu savlar (nk, Kanta gre, z-
gr iradenin olmad bir durumda etik olan ve olmayan eylemlerden bahsetmek
anlamsz olur). Ksacas, bir tan yere dmesinin yasalar ile bir insann etik a-
dan doru karar vererek ona gre hareket etmesinin yasalar tamamen farkldr.
Yukarda belirttiimiz gibi, Kanta gre, insanlar etik normlara uymann sonu-
cu olarak, arzularn ve eilimlerini snrlama kapasitesine sahiptirler. Bu durum
insann etik seimler balamnda zgr olduu dncesi ile birlikte alnmaldr.
Kstlama ve zgrlk kavramlarnn bu ekilde birlikte kullanlmas ilk bata
okuyucuya kafa kartrc gelebilir. Bir rnek kullanarak Kantn grn biraz
aklamaya alalm. Tm hayvanlar arasnda yalnzca insan karn ok aken bul-
223
Usu bir dnr olan Kant,
etik bilginin kazanlmasn
akln kullanmyla
ilintilendirmitir.
duu bir ekmei hi tanmad (yani kan ba olmayan) bir baka a insanla pay-
lamay zgr iradesini kullanarak tercih etme kapasitesine sahiptir. Bu rnekte,
sz konusu kii doal gereksinimlerinin ve isteklerinin ynnde hareket etmek-
tense, bilinli ve zgr bir ekilde arzularn snrlandrma karar vermektedir.
Byle bir irade, elbette, yalnzca akl olan bir varlkta bulunabilecek bir yeti ya
da niteliktir.
Dahas, Kant asndan, insanlar balayan ve akla seslenen en yksek etik il-
keler zamana ve duruma bal deil, evrensel ve zorunlu normlardr. Kant bu ilke-
lere zorunlu buyruk veya koulsuz buyruk (ngilizcesiyle categorical impera-
tive) adn verir. Koulsuz buyruklar, yaammzda geerli olan dier tr buyruk-
lardan veya normlardan farkldrlar. rnein, eer bir insan Franszca renmek
istiyorsa, kurslar ve dersler yoluyla o dil zerine almaldr. Bu koullu bir buy-
ruktur nk belli bir sonuca veya hedefe ynelik olarak ifade edilmitir. Koulsuz
bir buyruk ise en yksek etik normu ifade eder ve evrensel olarak herkesi ve her
eylem durumunu kapsar.
Kantn dile getirdii en mehur koulsuz buyruk ana fikri itibaryla u ekil-
dedir: Yalnzca evrensel bir kanun olmasn isteyebilecein etik kurallara uygun
eylemlerde bulun. rnein, yalan syleyerek bir insan zor bir durumdan kara-
bileceimizi, hatta hayatn kurtarabileceimizi dnelim. Byle bir durumda
doru eylem tarz nedir? Kant kendimize u soruyu sormamz ister: Yalan syle-
menin evrensel bir norm olmasn arzu eder miydik? Bunun yant elbette ha-
yrdr. O halde, sonucu ne olursa olsun, yalan sylememiz etik olarak yanltr.
zetlersek, Kant evrensel etik ilkelerin bilgisinin olanakl olduunu ve her insann
akl araclyla bu normlar kavrayabileceini savunmaktadr. Kantn kuramnn
en arpc ynleri; etik seimlerimiz ve eylemlerimiz sz konusu olduunda Kantn
yarar, kar, avantaj gibi kavramlar tamamen konuyla ilgisiz bulmas, en genel etik
yasalarn tikel durumlardan ve insanlarn eylemlerinin sonularndan bamsz ola-
rak ilediine inanmas ve insann etik seimlerinde evrensel bir sorumluluk veya
dev duygusuyla hareket etmesi gerektiini dnmesidir. Bu anlamda, Kantn
etik kuram, etik anlamda iyi ve ktnn belirlenmesinde akln evrensel ileyiinin
deil sonu ve yarar kavramnn belirleyici olduunu savunan yararc d-
nrlerin gryle taban tabanna zt bir konumda bulunmaktadr.
Evrensel Boyutta Etik Bilginin Olanakll Konusunda
ekinceler
Yukarda incelediimiz Kant rneinden sonra, imdi insan akln ve evrensel
normlar n plana karan ve felsefe tarihinde nemli bir yeri olan bu ve ben-
zeri yaklamlara getirilebilecek eletirilerden ksaca bahsedelim. Evrensel geer-
lilii olan etik bilginin olanakll konusunda genel olarak iki nemli itiraz dile
getirilmitir.
1. Grecelik itiraz: nsan aklnn en genel etik ilkeleri kavrayabilecei d-
ncesinin karlaabilecei ok nemli bir zorluk, sz konusu ilkelerin varsay-
lan evrensellii ve, buna karn, onlar kavrayacak akln aslnda kltrel olarak
snrl olduu gereiyle ilgilidir. Grecelik itirazna temel oluturan akl yrt-
me, olduka sradan bir gzlem ile balar: nsan topluluklarnn kabul ettii ve
doru olarak ald ilkeler zamana ve mekna bal olarak byk deiimler gs-
terebilmektedir. Bir rnek vermek gerekirse, u anda dnyada neredeyse evrensel
olarak benimsenen Klelik etik olarak yanltr nermesi eski alarda geerli
deildi. Buna paralel bir durum, bizim u anda sahip olduumuz etik ilkeler iin
224
Epi st emol oj i
Etik bilginin akl yoluyla
edinilebileceini savunan
yaygn gr, ada felsefe
kapsamnda iki nemli
itirazla karlamtr.
de geerli olabilir. Belki gelecekte insanlar amzn etik normlarndan bazlarn
son derece ilkel ve kabul edilemez bulacaklardr. Doal olarak, bu durum evren-
sel anlamda doru olan etik bilgiye eriimin olana konusunda ciddi bir soru
iareti yaratr. Baka bir rnek verirsek, pek ok ada dnre gre Batl in-
sann Modern zamanlarda doayla olan ilikisi (yani doann esas olarak faydal
bir hammadde deposu olarak alglanmas) ile Amerikann ya da Avustralyann
yerli halklarnn doayla olan ruhsal ba arasndaki byk yapsal veya ontolo-
jik farktan dolay, evre konusunda birbiriyle olduka uyumsuz iki etik perspek-
tif ortaya kmtr.
Bu tezi destekleyen ve greceliin neden aklc olduunu ortaya koyan rnek-
leri oaltmak olanakldr. Durum byle iken, insan aklnn saf bir kuramsallkta
alarak evrensel etik ilkeleri bulabileceini nasl iddia edebiliriz? Belli bir etik
ilkeler kmesinin bize doru ve evrensel geldii phesizdir. Ama bundan hare-
ketle o ilkelerin evrensel doruluunu savlamak ve o tarzda dnmeyenlerin ya-
nldn ilan etmek hakllatrlmas zor bir iddia gibi grnmektedir.
2. Bilisel olmama itiraz: kinci olarak, zellikle 20. yzyln ilk yarsnda bi-
limsel bir dnya grn ve mantksal atomcu bir metafizii (baka bir deyile
olguculuu) savunan dnrler tarafndan ak bir ekilde dile getirilmi bir iti-
raz inceleyeceiz. Pozitivist olarak da nitelenen bu felsefecilere gre, etik ierik-
li ifadeler bilisel ierie sahip deildir. Etik yarg ieren bir cmle o cmleyi dile
getiren kiinin duygularn, eilimlerini ve tercihlerini aktarr; ancak etik yarglar
bilisel veya bilgisel ierikten yoksundur. O yzden de etik ierii olan cmleleri
bilmek sz konusu olamaz. Bu gr, aka grlecei gibi, yukarda aktard-
mz grecelik itirazndan daha radikal bir fikir ortaya koymaktadr. Grecelii sa-
vunan dnrler, etik nermelerin ve etik dorularn olduunu ancak bunlarn
yere ve zamana grece olduunu, evrensel bir etik ilkeler kmesi olmadn ne
srerler. Bilisellik konusunu gndeme getirenler ise, etik cmlelerin doru veya
yanl olamayacan ve etiin bilginin nesnesi olmadn savunurlar.
Bu itiraz yapan dnrlerin belli bir ontolojik-epistemolojik yaklam benim-
sediklerini burada vurgulamalyz. Kitabn 8. nitesinde doruluk kuramlarn ser-
gilerken, dorunun karlk kuramn tartmtk. Bu kurama gre, dorunun orta-
ya kabilmesi iin zihin veya inan gibi znel unsurlarla nesne veya gereklik gi-
bi nesnel unsurlarn birbirine uymas ya da karlk gelmesi gerekir. Pozitivistler
genellikle bu nesnel unsurlarn olgular olduunu ileri srmlerdir. rnein, gz-
lemledii bir tan eklinin yuvarlak olduunu syleyen bir znenin inancn bilgi
klan neden, dnyada yle bir olgunun olmasdr. Ancak, pozitivistlere gre, etik
olgularn varlndan bahsedilemez. Fiziksel olgular, doadaki nesneleri ve nesnel
nitelikleri kapsarlar. Ancak Yalan sylemek yanltr gibi bir ilke nesnelerle veya
nesnelerin nitelikleriyle ilgili olamaz. Daha akas, ahlaka veya etie ilikin ifade-
lerin karlk gelecei olgular yoktur. Bu anlamda, etik cmleler doru veya yanl
deildir ve bilginin konusu olduklar savunulamaz. Bu gre gre, Yalan syle-
mek yanltr gibi normatif bir ifadeyi aslnda u ekilde dile getirebilirdik: X bir
yalandr ve bu benim onayladm bir ey deildir.
Pozitivistlerin bu balamda neyi iddia ettiini iyi anlamamz gerekiyor. Onlarn
sylemeye alt, etik veya estetik nitelikteki yarglarn nemsiz veya ilevsiz ol-
duu deildir. Bu dnrler yalnzca bu tr ifadelerin znel tercihleri yansttn
ve nesnel dnyaya dair bilgi tamadn sylemektedirler. A. J. Ayer gibi poziti-
vistler ahlaki normlarn ve etik yarglarn bazlarnn dierlerinden daha kabul edi-
lebilir olduunu kabul etmilerdir. Ancak, burada sz konusu olan hakllatrma-
225
nn epistemolojik deil, ancak psikolojik veya sosyolojik bir boyutta gereklee-
bileceini dnmlerdir. 20. yzyln ilk yarsnda zmleyici felsefede olduka
popler bir akm olarak kabul gren Pozitivizm, daha sonralar zamanla ekicilii-
ni byk oranda yitirmitir.
Etik ilkelerin nesnel statsnn tam olarak ne olduu ve grecelik sorununun
nasl zlebilecei gnmzde halen youn olarak tartlan felsefi sorunlardan
birini oluturmaktadr. Bir sonraki blmde, yukarda sergilediimiz tartmalarla
belli paralellikler tayan estetik bilgi konusundan sz edeceiz.
Grecelik, felsefenin farkl alanlarnda karmza kabilen ok nemli ve ilgin bir gr-
tr. Bu grn karlaabilecei olas bir kuramsal zorluu etik balamnda dile getirme-
ye aln.
ESTETK YARGILARIN VE SANATIN BLGYLE BR
LGS VAR MIDIR?
Estetiin duygular ilgilendiren bir konu olduu ve zevkler ile balants olduu
yaygn klielerdir. Bu tr yzeysel klieler, doruluk pay tasalar da, aslnda es-
tetik yarglarn gcne ve sanatn zne dair baz nemli felsefi konularn ya da
sorularn glgede kalmasna neden olabilmektedir. Bu blmde, derin tartmalar
ve felsefi kuramlar barndran estetik alanna (ve zellikle de sanata) ilikin bilgi
kavram balamnda baz dnceler sunacaz.
Eski Yunancaya baktmzda, estetik ve duyu kelimelerinin ilgin bir ekilde
ayn kk paylatklarn grrz. Gzel/ho/ekici nitelemeleriyle irkin/n-
ho/itici nitelemelerinin grme, iitme, koklama, tatma ve dokunma ilevlerine te-
mel bir anlamda dayand dnlrse, bu durumun bir tesadf olmad syle-
nebilir. Ancak, aktr ki, bu ve benzeri saptamalar buradaki felsefi irdelemelerimiz
ve tartmalarmz asndan fazlaca aydnlatc saylmazlar. Ne de olsa, be duyu-
muz bizim hayvanlarla paylatmz bir ynmzdr. Oysa estetik kavramnn
zihnimizde uyandrd dnce olduka insana zg bir ierik barndrmaktadr.
rnein, belli hayvanlar belli renklere ve tatlara ekilirler; benzer ekilde hayvan-
larn dnyasnda belli kokular ok ekici veya ok itici gelebilir. Fakat gzel ola-
nn, incelikleri olann veya estetik anlamda ycelmi olann anlalmas, de-
erlendirilmesi ve yaam iinde konumlandrlmas insana zg, olduka zel ye-
tilerdir. nsan, rnein, yalnzca bir kokudan zevk alma ve etkilenme kapasitesine
deil, bir iirden veya ezgiden de zevk alma, hznlenme, farkl dncelere ka-
plma ve yaamsal olarak etkilenme yetisine sahiptir. Peki, muhteem bir doa
manzarasnn, Sleymaniye Camisinin, Salvador Dalinin bir tablosunun veya J. S.
Bachn mziinin bizde uyandrd dncelerin ve bu eserlerin niteliklerini ifa-
de ederken kullandmz estetik ierikli yarglarn bilisel stats nedir? Estetik
yarglarn ve sanatsal ilevlerin bilgiyle veya bilgi edinmeyle bir ilgisi var mdr? Ve
eer varsa, bu balant tam olarak nedir?
Platonun Sanat-Bilgi likisine Yaklam
Bu kitap farkl estetik kuramlarnn aklanmas ve karlatrlmas iin doru yer
olmadndan dolay, tartmay kuramsal inceliklere ok girmeden ve genellikle
sanat rnlerinin bilgisel deeri balamnda yrteceiz. Tarihsel olarak bakld-
nda, Platonun konu zerindeki arpc grn ilk bata hemen belirtmek ya-
rarl olacaktr. Platonun sanatsal rnlere metafizik sralamasnda en alt sray ver-
mesi (ki sralama u ekildedir: idealar, matematiksel nesneler, doadaki nesneler
226
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
ve son olarak da nesnelerin taklitleri ve tasvirleri) felsefe tarihinde iyi bilinen ve
ok da tartlm bir olgudur. Platona gre, rnein, bir aacn resminin yaplma-
s o aacn ideas veya z ile hibir ekilde ilgilenilmeden gerekletirilebilir. Oy-
sa, anmsanaca gibi, Platon iin bilgi (episteme) temel olarak somut veya soyut
kavramlarn ne olduklarnn bilgisidir. Elbette, bu tr bir bilgi yalnzca felsefi ola-
rak alan akl tarafndan bulunabilir.
Platonun metafiziine gre, idealar var olmalar iin deiken dnyann nesne-
lerine bal deillerdir. te yandan, doadaki nesneler ontolojik olarak idealara
baldr, fakat kendilerini tasvir eden sanat eserlerine (rnek: bir nesnenin karaka-
lem izimi) bal deillerdir. Ontolojik olarak son srada yer alan sanatsal rnler
ise, varlklar iin fiziksel nesnelere baldrlar. O halde, sanatsal rnler (yani tak-
litler) hem ontolojik olarak varlk alannn en alt dzeyini igal ederler hem de
epistemolojik adan en zayf anlamda ve dk dzeyde bilgi ierirler. Basite
dersek, sanatsal rnlerin temel olarak bilgisel bir deeri yoktur. Platonun sanat-
sal rnlere yaklamnn, zsel olarak, ada dnrlerden bazlar tarafndan
da paylaldn syleyebiliriz.
Sanat konusunda ortaya kan bu felsefi tabloyu ksaca irdelememizde yarar
var. Biz, rnein, nitelikli bir roman okuduumuzda bilgilenir miyiz? Geleneksel
epistemoloji asndan bakldnda bunun yantnn hayr olmas gerekir nk
romanlar imgelerin ve tasarmn bir sonucudur; dnyada olup bitenleri yanstmaz-
lar. Eer bilgi ok temel bir anlamda nermesel doru kavramna balysa, bir
romann bir tarih kitabndan, gerek anlarn aktarld bir yapttan ya da yaan-
m olaylara sadk kalan bir belgeselden farkl olarak bilgilendirici olmas bekle-
nemez. Pozitivistlerin deyimini kullanrsak, romanlarn bilisel deeri yoktur; yal-
nzca duygusal, kiisel, toplumsal, politik ve benzeri alardan deerli olduklar
sylenebilir. Daha genel bir iddia u ekilde dile getirilebilir: X irkindir veya Y
Zden daha gzeldir trnden estetik ierikli yarglar, ayn etik ierikli cmleler-
de olduu gibi, olgulara karlk gelmezler, bilisel ierik tamazlar.
Geleneksel Bilgisel Yaklama Bir Kar k
Estetik yarglarn ya da sanat rnlerinin bilgisel ierikten yoksun olduu gr-
ne kar dile getirilebilecek bir fikir, bu grn aslnda bilgi kavramn son de-
rece kstl bir ereve iinde kurgulamas ve bu erevenin dnda kalan unsurla-
rn hakkn tam olarak verememesidir. Bu kstl ereve, tahmin edilebilecei gi-
bi, temelinde algya dayanan deneyimsel bilginin erevesidir. Ancak, bilginin a
priori bilgiyi saymazsak yalnzca tek bir temel trnn olduu iddias, zellikle
estetik ve etik alanlarnda alan veya kuramlarnda etik ve estetik unsurlara b-
yk oranda yer veren dnrlere olduka pheli gelmitir. Buna paralel bir e-
kilde, doru kavramnn tek bir eidinin olduu ve bunun da, rnein, nesnel
olgulara karlk gelme yoluyla olutuu pek ok dnr tarafndan tartmaya
almtr.
Diyelim ki, ben Ouz Atayn bayapt olan Tutunamayanlar batan sona
okuyorum ve o kitabn i dnyasna girmeyi, onu kavramay baaryorum. Bu-
nun sonucu olarak, romann ana karakterlerinden biri olan Selim Ikn nasl bir
hayat yaadn, kiiliinin arpc ynlerini, ne tr skntlar, kederler, yalnzlklar
ve uyumsuzluklar ekerek yaam olduunu reniyorum. Bununla birlikte, Tur-
gut zben iin Selimin ne ifade ettiini, Selimin kiiliinin ve bandan geenle-
rin arkada Turgut iin nasl youn bir hzn yuma oluturduunu anlyorum.
Geleneksel epistemoloji asndan, elbette, Tutunamayanlar bir roman olduu ve
227
Geleneksel grler, estetik
ierikli nermelerin bilgi
tayabilecei dncesine
genelde scak
bakmamlardr.
Eletirel yaklaan baz
dnrler, geleneksel bilgi
kuramlarnn deneyim ve
bilgi kavramlarna
yaklamn dar ve kstlayc
bulmulardr.
Turgut ile Selim de gerekten yaamadklar iin romann nesnel, deneyimsel dn-
yaya ilikin doru bilgi tamad aktr. Fakat bu yaklamn, aslnda romann
tamakta olabilecei baka bilgi trlerini glgeledii de sylenebilir. rnein, Tu-
tunamayanlar kitabndaki yky zmseyen bir insann, bu eser sayesinde ya-
amn trajik ve hznl ynlerine ilikin ok arpc bir deneyim edindii, bu de-
neyimin ardndan iinde barnd dnyaya ve kendisine dair aslnda derin bir e-
kilde bilgilendii, hatta yaama ynelik yorum zemininin farkllat ve belki de
zenginletii sylenebilir. Sonu olarak, sz konusu kitabn okuyucusunun asln-
da yalnzca kurgusal bir eseri okuyup bir kenara koymad; bunun tesinde, poe-
tik (iirsel) ve etik anlamlarda bireysel varln nemli lde etkileyecek bir zi-
hinsel dnm yaad da belirtilebilir. Bu rnekte, okurun zihinsel veya bilisel
bir kazanmnn olduunu sylemek son derece yerindedir. Ayn akl yrtmeyi
srdrrsek, bu kazanmn veya bilgilenmenin olduka byk bir nem tad-
n, fakat bu zihinsel veya yaamsal kazanmn (bilgilenmenin) geleneksel episte-
molojinin betimledii deneyimsel bilgiden farkl yapda olduunu ve bu eitliliin
olaan karlanmas gerektiini savlamak da olas grnmektedir.
Aristotelesin kuramlarndan ve fikirlerinden esinlenen bir gelenek, tragedyalar-
da sergilenen ve insann iine ileyen durumlarn aslnda ok nemli bir amaca
hizmet ettii dncesini vurgular. Bu ama, insanlarn (rnein tiyatroda) trajik
durumlar izlerken yaadklar duygusal cokunluk ve nihayetindeki isel boalma
hallerinin onlar etik olarak dntrmesi ve doru etik ilkeleri kavrama ve benim-
seme konusunda yardmc olmasdr. Eer bu doruysa, tiyatro ve roman gibi sa-
natsal eserlerin ve ilevlerin insanlarn duygusal ynlerine seslendii saptamas,
olduka yetersiz ve eksik bir tanmlama olarak karmza kmaktadr. Daha doru
bir betimleme, imgelemin ve duygulanmn gcnn belli bir renmeyi ve bil-
gilenmeyi beraberinde getirdii eklinde olacaktr.
Epistemolojinin zellikle deneyimci kanadnda alan felsefeciler insann im-
gelem (hayl) gcn fazlaca irdelememiler ve insan zihnini edilgen bir ortam
olarak varsaymlardr. Usu felsefeciler ise, bilgi kuramlarn aklarken zihnin et-
ken ve oluturucu yapsna vurgu yapmlar ve deneyimcilerin grn bu nok-
tada eksik bulmulardr. Bununla birlikte, epistemolojinin hem deneyimci hem de
usu kanadnda kuram reten dnrlerin ortaklatklar temel sorunsal, genel
olarak bakldnda, verili (ve zihinsel dnyas iine kapanm) olan bir zne ile
znenin dnda var olan nesneler dnyasnn arasndaki kprnn kurulmasyla
ilgilidir. Daha ak dersek, Kartezyen gelenekten etkilenen bilgi kuramclar o-
unlukla varl sbit olan zne ile varl sbit olan nesnenin bilgisel ilikisi
zerine younlamlardr. Buna karn, tarihsel olarak bakarsak, zellikle Roman-
tizm akmnn edebi ve felsefi erevesinin iinde yer alan yazarlarn vurgulad
bir nokta, hem insana hem de onun dnyasna farkl alardan yaklalabilecei ve
imgelemin devingen gcnn insan ve dnyay nemli bir biimde dntrebi-
lecei olmutur. Bu balamda zellikle belirtilen bir konu, dinamik ve yaratc bir
yeti olarak imgelemin itici gcnn nasl ufuk ac olduu ve yeni anlama trle-
rini nasl olanakl klddr.
Geleneksel epistemolojiye egemen olan nesne-zne ilikisinin kurgulanmas
ynnde ortaya konan abalarn felsefi alternatifinin ne olduu bu noktada merak
edilebilir. Bu sorunun bir yant, felsefede 19. yzyldan itibaren n plana kan
yorumsama (hermeneutic) geleneinde bulunmaktadr. ok ksaca belirtmek ge-
rekirse, zellikle Alman felsefe geleneinde gelitirildii hliyle, yorumsamac d-
nrler kuramsal abalarnn temeline zne-nesne ikilemini ve bilgi sorunsaln
228
Epi st emol oj i
deil, anlamann gerekletii dnyasal zemini veya ufku almlardr. Epistemo-
loji ve metafizik alanlarnda gerekletirilen almalar nesnenin kendisini veya
zihnin iini irdelemeye alrken, yorumsamac felsefeciler en genel anlamyla in-
san deneyimi ve yaam dnyamz zerine younlamlardr. Bu dnrler a-
sndan genel anlamyla insan deneyimi kavram tahmin edilebilecei gibi in-
san yaamnn yalnzca bilgisel (algsal ve ussal) ynn deil, etik, estetik, poe-
tik, dinsel, ve politik boyutlarn da anlama ilevinin iine sokmaktadr. Bilgi ku-
ramclar normalde toplumsallk ve tarihsellik gibi balamsal unsurlar bir kenara
ayrp, kuramsal veya saf akl yoluyla bilginin zmlemesini yapmaya alrken;
yorumsama gelenei kapsamnda yazan dnrler insann her zaman verili olan
bir tarihsel/balamsal zeminden yola karak dnebildiini vurgulamlar ve
anlamann asla bolukta ya da saf bir kuramsal zeminde gerekleemeyeceinin
altn izmilerdir.
zetlersek, epistemolojik adan geleneksel bir baka sahip olan bir bilgi ku-
ramcs asndan insann estetik boyutunun veya sanatsal ilevlerin bir bilgi ta-
mas olanakl grnmezken, deneyim kavramna daha farkl zeminlerden bakan
dnrler bu boyutun anlama, bilgilenme ve bireysel dnm asndan nemi-
nin yadsnamayacan savlamlardr. Bu blmde dile getirdiimiz baz itirazlar
ve geleneksel epistemolojiye kar gelitirilen perspektiflerin ardnda yatan baz
gerekeleri son nitede daha ayrntl olarak tartacaz.
Bu blmde epistemolojik tartmalarda ok sk gndeme gelmeyen bir konuyu, bilgi-an-
lama ilikisini gndeme getirdik. Genel bir felsefi perspektiften bakarak bu konuda kendi
fikirlerinizi retmeye aln.
TANRI KONUSUNDA BLGLENME SORUNSALI
Bu nitenin son blmnde dinsel bilgilenme konusunda temel baz tartmalar
sergileyeceiz. Doal olarak, konunun burada tam olarak irdelenmesi ve her y-
nnn kapsaml olarak tartlmas olanakszdr. O yzden, biz yalnzca bilgi felse-
fesi uzmanlarnn din konusunda gndeme getirdii en temel sorunsallardan ba-
zlarna yer vereceiz.
Tanrnn Varl Bilgisinin Sradan Bilgiden Fark
Dinsel nermeler balamnda, epistemolojik olarak irdelenebilecek ilgin bir soru
u ekilde ifade edilebilir: Tanr vardr veya ldkten sonra Tanr ktleri ceza-
landrr, iyileri dllendirir gibi nermeler bilinebilir mi? Elbette, burada vurgu
bilme kavram ve onun dier zihinsel durumlardan fark zerine yaplmaktadr.
Bu noktay biraz amak iin, Tanr vardr nermesinin bilinebilmesi konusunu s-
radan deneyimsel bilgi sahibi olmayla karlatralm. u an bakmakta olduum
ta yuvarlaktr deneyimsel nermesinin uygun artlarn salandn varsayarak
tipik bir bilgi rnei oluturduunu daha nce ifade etmitik. rdelememiz asn-
dan, aadaki iki nermeyi inceleyelim:
(A) znesi, u an bakmakta olduu tan yuvarlak olduuna inanmaktadr.
(B) znesi, u an bakmakta olduu tan yuvarlak olduunu bilmektedir.
Burada hem (A)nn hem de (B)nin nesnesi veya hedefi olan nerme (yani
nn u an bakmakta olduu ta yuvarlaktr nermesi) gzlemlenebilen dnya-
da yer alan nesnel bir olguyu ifade etmektedir. (B) nermesi (A)dan farkl olarak
iin iine nermesel doruluk boyutunu sokmaktadr. Fakat bu balamda (B)nin
snamasnn yaplabilmesine ilikin bir sorun ya da gizem olduu sylenemez.
229
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
nn u an bakmakta olduu ta yuvarlaktr nermesi, doruluu deneysel ola-
rak kolayca snanabilecek bir nermedir. imdi yukardaki (A) ve (B) nermeleri-
ni (C) ve (D) ile karlatralm:
(C) znesi, Tanrnn var olduuna inanmaktadr.
(D) znesi, Tanrnn var olduunu bilmektedir.
(C) trnden cmleler toplumda ska ifade edilen ve kiinin inancn dile ge-
tiren nermelerdir. (D) nermesinin ise (C)den olduka farkl bir iddia ierii bu-
lunmaktadr. (D) nermesi, bir iddia olarak ortaya konulabilmesi iin, Tanr var-
dr nermesinin gerekten doru olmasn gerektirmektedir. Burada ortaya kan
temel epistemolojik sorun da tam olarak bunun bilinebilmesi ile ilgilidir. Bir nce-
ki paragraftaki rneimize dnersek, (B) nermesi ile (D) nermesi arasnda nem-
li bir farkn bulunduu grlecektir. (B)nin doruluu (yani, nn u an bak-
makta olduu tan yuvarlak olmas durumu) alglar normal alan her insann
deneyimsel bilgisine ilkece aktr. (D) nermesinin ise byle bir yaps olmad
bellidir. Baka bir adan ifade edersek, her ne kadar (C) tamamen anlalr ve so-
runsuz bir iddia tasa da, bilisel olarak snrlanm varlklarn (C)den (D)ye bil-
gisel geii nasl yapabilecei son derece belirsizdir. Bu durum, Tanr vardr gibi
nermeler asndan epistemolojik bir sorun yaratr.
Bu kar ka verilebilecek en nemli felsefi yant, Tanr vardr nermesinin
doruluunun basite deneyimsel veya algsal olarak deil, aklsal olarak ve man-
tksal dnce zincirlerini izleyerek gsterilebilecei ynndedir. Felsefe tarihinde,
tanrnn varln mantksal yntemlerle gstermeye alan ve kesinlik iddiasyla
gelen iki nemli ispat bulunmaktadr. Epistemolojik adan da byk nem ta-
yan ve tartmalara neden olan bu iki kant veya akl yrtmeyi aada ksaca
zetleyeceiz.
Tanrnn Varlnn Aklc Yntemlerle Kantlanmas
1. Aziz Anselmin Ontolojik Kant: Bu ispat bir tanmlama ile balar: Tanr tanm
gerei sfatlar veya nitelikleri eksiksiz olandr. Eer bir kii Tanrya ilikin belli
sfatlardan yoksundur gibi bir iddiada bulunursa, normalde o kiinin semvi din-
lerde inanlan Tanrdan bahsetmediini dnrz. imdi yle bir dnce dene-
yi yapalm. Zihnimizde Tanr kavramn veya dncesini oluturalm. Bu noktada
herhangi byk bir iddiada bulunmuyor, yalnzca zihnimizin iinde bir fikir veya
kavram uyandryoruz. Bu kavramn nemli bir paras, elbette, eksiksiz veya
tm sfatlara ve niteliklere sahip olmaktr. Peki, Tanrnn var olmak gibi bir s-
fata sahip olmamas mmkn mdr? Eer zihnimizde oluturduumuz Tanr kav-
ramnn her nitelii olsayd ancak var olma nitelii olmasayd (ki bu eksik Tan-
rya X diyelim), o zaman kafamzda daha stn bir Tanrnn (bu Tanrya da X+1
diyelim) kavramn oluturabilirdik. Kurgulayabildiimiz bu daha stn Tanr ve-
ya varlk ayn X gibi olup, ondan fazla olarak varlk sfatn da tard. Ama bunu
dediimiz anda ilk bataki admmzla elimi oluruz. Biz, en bata, zihnimizde
Tanr kavramn oluturduumuzu iddia etmitik ve bu kavramn her sfata sahip
olmay ierdiini tanm gerei kabul etmitik. Eer, kafamzda oluan Tanr d-
ncesi varlk sfatn iermezse (yani, X olursa), o durumda, her zaman ondan
daha stn olan bir X+1i dnmek olanakl olurdu. Elbette bu da Tanrnn ka-
bul edilen tanm (sfatlar eksiksiz olan) asndan eliik bir durum yaratr. O
halde, eer elikiye dmek istemiyorsak, Tanr dncesi veya kavram zihni-
mizde olutuunda bu dncenin bir unsurunun da var olma olduunu kabul
etmemiz gerekir. Yani, Tanr yalnzca dnce veya kavram iinde deil, gerekte
de var olmak zorundadr. Sonu olarak, Tanr vardr.
230
Epi st emol oj i
Anselmin kant, Tanr
kavramnn irdelenmesi
yntemini kullanr.
Bu ispata getirilen en nemli itiraz udur: Eer bu geerli bir ispat ise, bu yn-
temi kullanarak gerek olamayacak pek ok eyin varln ispatlamak olanakl h-
le gelir. Diyelim ben zihnimde mkemmel (yani, sfatlar eksiksiz) bir ada dn-
cesi oluturuyorum. Eer bu zihinsel ilevi baaryla gerekletirebilmisem, o zih-
nimde canlandrdm adann gerekten bir yerlerde var olmas gerekir; aksi hal-
de, bataki eksiksiz ada varsaymmla eliirim. O halde, eksiksiz ada gerekten
vardr. Ancak bu akl yrtmenin sonucunun kabul edilir olmad ve bizi garip
bir noktaya gtrd aktr. Bu itiraza yant veren ve Anselmin ispatn savunan
dnrler ise, orijinal ispatn ada ispat ve benzerlerinden farkl bir yaps ol-
duunu savunmulardr.
2. Aziz Aquinasn Kozmolojik Kant: Her ne kadar Aquinas birden fazla ispat
sunmu olsa da, biz burada felsefeci olmayanlar arasnda da iyi bilinen tek bir
argman inceleyeceiz. Bu kant nedensellik konusunda sradan bir gzleme da-
yanr ve karmsal bir yaps vardr:
(i) Baz eyler hareket eder;
(ii) Bir eyin hareketinin nedeni her zaman kendisi dnda bir eydir;
(iii) Hareket konusunda nedensellik zinciri sonsuza dek uzanamaz;
(iv) SONU: Baka bir eyin hareket ettirmedii bir ilk hareket ettirici var ol-
mak zorundadr.
Birinci ncl olan (i) evrendeki cisimlerin hareket halinde olduu saptamas-
n yapar. Bir sonraki ncl bize, eer fiziksel bir cisim hareket ediyorsa hareket
nedeninin kendisi dnda bir ey olduunu syler. (iii) numaral ncl bu zinci-
rin sonsuza kadar gitmesinin akla uygun olmadn kaydeder. Bunlardan kan
sonu, tm hareketin kkeninde bir ilk hareket ettiricinin (Tanrnn) olmasnn
gerektiidir.
Aquinasn akl yrtmesi u ekilde daha iyi anlalabilir. Diyelim ki, A fizik-
sel nesnesi hareket ediyor. Ann harekete balama nedeni Ann kendisi olama-
yacana gre, hareketin aklamas ancak Ann hareketine neden olan B gibi
baka bir nesne ile yaplabilir. Ancak ayn soru Bnin hareketi iin de geerli ola-
ca iin, onun hareketini de C gibi baka bir nesneye gnderme yaparak akla-
yabiliriz. Bu zincirin bir yerde durmas gerekir, aksi halde incelemekte olduu-
muz nesnenin (Ann) hareketini aklayamadan brakm oluruz. Zinciri durduran
unsur ise, hareketi kendi balatan ve dier tm hareketlere neden olan bir ey ol-
mak zorundadr; aksi halde nedensel geriye gitme tekrar balayacaktr. Ancak bu
ilk hareket ettiricinin doadaki herhangi bir nesne olamayaca aktr. O halde,
bu ilk neden Tanrdr.
Bu ispata getirilebilecek ilk eletiri, (ii) numaral ncln doruluunun a prio-
ri bir ekilde ortaya konulamayacak olmasdr. rnein, atom-alt evrende bulu-
nan baz paracklarn ortaya kma ekli fiziksel varlk alanna ilikin eski bilimsel
varsaymlarn (zellikle de nedenselliin egemen olduu mekanik evren gr-
nn) sorgulanmasna neden olmutur. Ve eer ispattaki ncllerden birinin sorun-
lu olduu saptanrsa, doal olarak, ispatn tm sorgulanmaya ak hale gelecek-
tir. spata yneltilebilecek ikinci bir eletiri ise u olabilir: Yukarda A, B, C gibi
simgelerle akladmz nedensellik zinciri doa iinde gereklemektedir (rne-
in, bir tan baka bir taa arparak hareket ettirmesi). Ancak bu geriye giden zin-
cirin durak noktas olan ilk hareket ettirici (Tanr) doa iinde bir varlk deildir.
Doann tamamen iinde gerekleen bir nedensellik zincirinin doann tamamen
231
Aquinasn kant,
nedensellik zincirinin en
banda neyin olduu
konusunu gndeme getirir.
dnda olan Tanr tarafndan balatlmas aklanmas gereken bir durum yarat-
maktadr. Bu konuda da felsefeciler arasnda tartmalar devam etmektedir.
Tanrnn varln gsterme hedefine ynelen her argman mantksal ispat ni-
teliinde olmak zorunda deildir. rnein, evrenin karmak yapsnn tasarmc
bir Tanrnn varln gerektirdiini savlayan argmanlar saduyuya seslenmeyi
hedefler. Benzer ekilde, nl matematiki Blaise Pascaln Tanrnn varlna
inanmann inanmamaktan daha kazanl ve faydal olaca ynndeki argman
pragmatik eler tar.
Tanrnn Varlnn Bilinmesinde lt Sorunu
Bu blm, nl bilgi kuramcs Robert Audinin ne srd ilgin bir dncey-
le bitirelim. Audiye gre (s. 272) Tanrnn varlnn bilinmesinde asl epistemolo-
jik sorun udur: Tanrnn varl ile karlama deneyimimiz (grsel, iitsel veya
hissel boyutta) bir gn bir ekilde gereklese bile, bunun gerekten Tanryla kar-
lama deneyimi olduunu bilemeyiz. yle bir deneyimin, rnein, bir yanlsama
olup olmadn bilmenin bir yolu yoktur. Felsefi deyimlemeyi kullanrsak, bu ko-
nuda epistemolojik bir ltmz olmad iin, bu tr bir deneyimin gerekliini
saptamamz sz konusu olamaz. rnein, lde gne altnda yrrken, serap
grme sonucu az ileride bir eme olduunu sanan bir kiinin olas deneyim snr-
lar iinde bunun gerek bir eme ile karlama olup olmadn renme an-
s vardr. Suya batrldnda eilmi gibi grnen bir kaa bakan bir insann de-
neyimi de byledir. Btn bu yanlsamalar, deneyim iinde, nnde sonunda ger-
ek olgulardan ayrlabilirler. Ancak ayn durum, Tanryla karlatn, Onun var-
ln deneyimlediini, byle bir karlama sonucu Onun varl konusunda bilgi-
lendiini dnen insanlar iin geerli deildir. Audiye gre, bu tr bilgi iddiala-
rnn bir snamas veya testi olamaz.
Epistemolojik adan bakldnda, bu balamda ortaya bir lt eksiklii so-
runun kt aktr. Burada ilgin olan bir nokta, felsefe tarihinin en dindar d-
nrlerinden biri olan ve Audiden yaklak 150 yl nce yaam olan Danimarkal
felsefeci Sren Kierkegaardn (1813-1855) eserlerinde bu epistemolojik fikri bt-
nyle kabul ediyor grnmesidir. Ancak Kierkegaardn bu kabulden kartt so-
nu ve vermeye alt asl mesaj olduka deiiktir. Varoluu felsefenin kuru-
cularndan biri saylan Kierkegaarda gre, rnein, brahim peygamber Tanr ta-
rafndan ald arya uyarak biricik olunu kurban etmeye gtrrken, kendisi-
ne seslenenin Tanr olduunu gerekten de bilemezdi. Dahas, brahimin duru-
munda akla uygun veya aklla aklanabilecek hibir ey yoktu. brahim, Kierke-
gaardn grne gre, sonsuz olan tarafndan arlyordu ve bu durumu son-
lu olan bir aklla deerlendirip anlamak olanakl deildi. O yzden, bu olaans-
t durum akln sylediklerinin tesine gemeyi ve bir iman sramas yapmay
gerektirmekteydi. Epistemolojik olarak brahimin bilebilecei bir ey yoktu; etik
adan ise yapmak zere olduu ey aka bir cinayete karlk gelmekteydi. An-
cak brahim eli titremeden ve tereddt etmeden ban ekti ve, Kierkegaarda
gre, bu yzden olu ona geri baland.
Bu yantn, Tanrnn varl balamnda bilgi sorununa bir zm salayp sa-
lamad tartmaya ak olsa da, felsefe tarihindeki dncelerin eitliliini ve
perspektiflerin zenginliini sergilemesi asndan kayda deer olduu belirtilebilir.
Aziz Aquinasn Kozmolojik kant ok tartlm bir akl yrtme ierir. Tanrnn varl-
n kantlamaya ynelik olarak ne srlen bu ilgin dnce zincirine ilikin kendi fel-
sefi deerlendirmenizi oluturmaya aln.
232
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T
3
233
Etik ilkelerin bilinmesi konusundaki temel tart-
malar ve sorunlar kavrayabilmek.
Alglarn ve doal bilimlerin bize nesnel bilgi ver-
diini dnrz. Bu son derece aklc bir d-
ncedir nk algsal ve bilimsel bilginin ynel-
dii nesnelerin ya da olgularn bulunduu yer,
pek ok felsefecinin zerinde uzlat gibi, zi-
hinden bamsz gerekliktir. Oysa, etik nerme-
lerin ieriklerinin doru veya yanl olma nedeni
fiziksel olgular olamaz. Bu durum, etik ner-
melerin bilgi ierip iermedikleri ya da bilgiyi
nasl ierdikleri konusunda bir soru iareti dou-
rur. Eer etik nermeler bilgi ieriyorsa, bu bilgi-
nin kaynann, rnein, alglardan ziyade akl
olmas beklenebilir. Her ne kadar tarihte ok sa-
yda felsefeci bu gr savunmu olsa da, insan
aklnn evrensel ilkeleri gerekten bilebilecei
tezi kkten bir ekilde sorgulanmtr. Pozitivist-
ler, etik ierikli cmlelerin bilisel niteliklerinin
olmadn ne srmlerdir. Grecelii savunan
dnrler ise, insan aklnn evrensel ilkelere
ulaabilecei ynndeki ussalc tezin baz nem-
li sorunlarn gndeme getirmilerdir.
Estetik yarglarn ve sanatn bilgiyle olan ilgisi
konusundaki farkl grleri renebilmek.
Etik bilginin olana tartmalarna paralel bir e-
kilde, estetik ierikli cmlelerin (veya sanatsal
eserlerin) bilgisel ieriklerinin olup olmad ko-
nusu da felsefecileri olduka dndrm bir
konudur. Platondan balayarak pek ok felsefe-
ci, sanatn ya da sanatsal rnlerin bilgi ierik-
lerinin olamayacan savlamtr. rnein 20.
yzyln pozitivist dnrleri, estetik ierikli yar-
glarn belli bir deer ve nem tadn ancak
bu deerin bilisel olmadn iddia etmilerdir.
Bu geleneksel gre getirilebilecek bir eletiri,
sz konusu yaklamn bilgi kavramn olduka
dar ve kstl bir anlamda alddr. Nesne-zne
arasndaki bilisel badan ziyade anlama kav-
ramyla ilgilenen felsefi yaklamlar ise, estetik
yarglarn ve sanatsal almalarn insanlarn ya-
amsal ufuklarn dntrme gcne dikkat ek-
milerdir. Bu yaklam tarzn benimseyen d-
nrlerin zerinde durduu bir konu, sanatn ve
sanatsal rnlerin insanda neden olduu dn-
mlerin bilgilenme ve renme kavramlar
erevesinde kritik bir rol stlenebileceidir.
Tanrnn varlnn bilinmesi konusunda reti-
len fikirleri anlayabilmek.
Felsefe tarihinin nemli baz dnrleri Tan-
rnn varlnn aklc yntemlerle gsterilebile-
ceini iddia etmilerdir. Eer bu doruysa, insan-
lar iin yalnzca Tanrnn varlna inanmak de-
il, Onun varln bilmek de olanakldr. Bu
amala sunulan kantlardan zellikle Aziz An-
selmin ontolojik kant ve Aziz Aquinasn koz-
molojik kant kuramsal adan her zaman ilgin
bulunmu ve derinlemesine tartlmtr. Onto-
lojik kantn dayand temel fikir, Tanr kavra-
mndan varlk kavramnn atlmas durumunda
eliik bir noktaya varlacadr. Aquinasn koz-
molojik kant ise fiziksel evrende devinimin (ha-
reketin) olabilmesi iin tm hareketi balatan bir
ilk balatcnn olmas gerektii dncesini
esas alr. Pratik yaamn olgularna ve deneyim-
lerine vurgu yapan akl yrtmelerden farkl ola-
rak, bu iki kant mantksal bir dnce zinciri iz-
leyerek Tanrnn gerekten olmas gerektiini
gstermeye alr.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
234
Epi st emol oj i
1. Aadakilerden hangisi etik balamnda oluturul-
mu bir cmledir?
a. Sigara imenin tm kapal alanlarda yasaklan-
mas gerekir.
b. Yal adam olunun ahlaksz bir yaama srk-
lendiini dnyordu.
c. Bir kiinin kadn olduu iin i bavurusunun
reddedilmesini yanl buluyorum.
d. Gnlk yaamn stresi iinde bazen moral bo-
zukluu hissetmemiz normaldir.
e. Yazar son kitabnda esas olarak moral deerle-
rin k konusunu ilemektedir.
2. Etik ilkeler konusundaki tartmalarn zellikle epis-
temoloji alann ilgilendiren yn aadakilerden han-
gisidir?
a. Etik ilkelerin bir toplumda ortaya kma srele-
rinin saptanmas sorunu
b. Etik ilkelerin metafizik alt yapsnn bilinmesi
sorunu
c. Etik ilkelerin farkl kltrlerde ald biimlerin
aratrlmas
d. Benimsediimiz etik ilkelerin evrensel dzeyde
doru olduunun bilinmesi sorunu
e. Benimsediimiz etik ilkelerin, ahlaki deerleri
nasl etkilediinin bilinmesi sorunu
3. Etik ilkelerin bilgisinin alg yoluyla edinildiini sa-
vunan grn karlat nemli bir kuramsal zorluk
aadakilerden hangisidir?
a. Alg yoluyla bilinebilecek nermelerden etik
nermeleri tretmek zor grnmektedir.
b. Alg yoluyla bilinebilecek nermelerin fiziksel
olgularla olan ilikisini aklamak zor grn-
mektedir.
c. Etik nermelerin hangilerinin a priori bilgi ier-
diini saptamak zor grnmektedir.
d. Algsal anlamda kesinlik ieren nermeleri etik
nermelerden tretmek zor grnmektedir.
e. Etik nermelerin sezgisel bilgi ierip iermedii-
ni saptamak zor grnmektedir.
4. Kanta gre, a ocuunu beslemek iin ekmek a-
lan bir babann eyleminin etik deerlendirmesi bize
hangi sonucu verir?
a. Akln kullanm yoluyla, bir babann ocuunu
a brakmamakla ykml olduu kavranabilir;
o yzden babann eylemi etik olarak dorudur.
b. Akln kullanm yoluyla, yaama hakknn ev-
rensel olduu kavranabilir; o yzden babann
eylemi etik olarak dorudur.
c. Babann eylemi temel bir etik adan doru olsa
da, pratik nedenlerden dolay yanltr.
d. Aklc varlklar olarak, babann eyleminin olum-
suz toplumsal sonular douracan kavranabili-
riz; o yzden babann eylemi etik olarak yanltr.
e. Aklc varlklar olarak, almann evrensel bir
norm olmasn istemezdik; o yzden babann
eylemi etik olarak yanltr.
5. Evrensel etik normlar akl yoluyla bilebileceimiz
iddiasna getirilebilecek temel bir itiraz aadakilerden
hangisidir?
a. Bu gr, etik ilkelerin duyular araclyla ge-
len fizyolojik uyarmlarla olan ilikisini gz ard
etmektedir.
b. Bu gr, insan aklnn evresel ve tarihsel koul-
larca belirlendii gereini gz ard etmektedir.
c. Bu gr, insan aklnn balamsal ynlerini ge-
reinden fazla vurgulamaktadr.
d. Bu gr, insan aklnn mantksal yapsn gz
ard etmektedir.
e. Bu gr, etik ilkelerin bilisel ierie sahip ol-
duu gereini gz ard etmektedir.
6. Estetik yarglar ve estetik alannn kuramsal ilevi
konularnda aadakilerden hangisi yanltr?
a. Estetik yarglarn gzel ve ycelmi kavram-
larn ilgilendiren bir yn vardr.
b. Estetik yarglarn duygular ve zevkleri ilgilendi-
ren bir yn vardr.
c. Epistemolojiyi ilgilendiren bir soru, estetik yar-
glarn bize bilgi verip vermediidir.
d. Estetik alan esas olarak gzel kavramyla ilgi-
li yarglarn duyu verilerinden nasl tretildiini
inceler.
e. Estetik alannda sunulan irdelemeler alglarm-
zn yapsnn zmlemesini iermez.
Kendimizi Snayalm
235
7. Pozitivist bir bak asnn estetik yarglara ilikin
getirebilecei en temel eletirilerden biri aadakiler-
den hangisidir?
a. Pozitivist bak farkl bilgilenme ve anlama kip-
lerini gz ard etmektedir.
b. Pozitivist bak bilisel deer kavramn gz
ard etmektedir.
c. Pozitivist bak estetik yarglarn oluumunda
deneyimin oynad rol gz ard etmektedir.
d. Pozitivist bak duygularn gerek olduu d-
ncesini reddetmektedir.
e. Pozitivist bak bilgilenme kapsamnda algnn
nemini gz ard etmektedir.
8. Aadakilerden hangisi Tanrnn varl konusunda
temel bir epistemolojik sorunu dile getirir?
a. Tanrnn sonsuz bilgiye sahip olduu bilgisin-
den hareketle, insann snrl algsal bilgisinin
olanakl olduunun gsterilmesi
b. Tanrnn sonsuz bilgiye sahip olduu inancn-
dan hareketle, insann snrsz bilgi edinmesinin
c. Tanrnn sonsuz bilgiye sahip olduu inancn-
dan hareketle, insann snrl algsal bilgisinin
d. Tanrnn var olduu inancndan Tanrnn sonsuz
bilgiye sahip olduu bilgisine gei yaplmas
e. Tanrnn var olduu inancndan Tanrnn var
olduu bilgisine gei yaplmas
9. Aziz Anselmin ontolojik kant iin aadakilerden
hangisi geerli deildir?
a. Mantksal yaps itibaryla Anselmin kant, n-
cller kabul edilince sonucun zorunlu olarak
doru kabul edilmesi gerektii dncesine da-
yanr.
b. Anselmin kantna gre, Tanr var olmasa bile
mkemmel ve eksiksizdir.
c. Anselmin kant, Tanrnn var olduunu varsa-
yarak deil, zihnin iinde Tanr kavramn can-
landrarak balar.
d. Anselmin kantna gre, gerekten var olmayan
bir Tanr bizim Tanr tanmmzla eliir.
e. Anselmin kantna gre, ortaya kan elikili
durumun zm, Tanrnn yalnzca insann d-
ncesinde var olduu nermesinin reddedil-
mesinden geer.
10. Robert Audinin dile getirdii Tanrnn varlnn
bilinmesinde lt sorununu aadakilerden hangisi
en iyi ekilde ifade etmektedir?
a. Tanrnn varl mantksal olarak ispatlansa bile,
hangi ispatn daha temel olduunu gsterecek
bir ltmz yoktur.
b. Tanrnn varl gerekten bilinse bile, bu bilgi-
nin gerekesinin statsn saptayabileceimiz
bir ltmz yoktur.
c. Tanrnn varln gerekten deneyimlesek bile,
bu deneyimin gerei yansttn belirleyecek
bir ltmz yoktur.
d. Tanrnn varln gerekten deneyimlesek bile,
bu deneyimin etik sonularn gsterecek bir l-
tmz yoktur.
e. Tanrnn varl gerekten bilinse bile, bu dene-
yimin toplumsal sonularn gsterecek bir l-
tmz yoktur.
236
Epi st emol oj i
yi ve ktnn deerlerle ilgili olduu syleniyor;
fakat acaba deer nedir? Tm insanlar iin geerli, ayn
anlama gelmek zere, evrensel olan deerler var mdr?
Yoksa deerler kiiden kiiye, gruptan gruba, toplum-
dan topluma, kltrden kltre deien, ayn anlama
gelmek zere, hep greli kalan znel ltlerden mi
ibarettir? Daha da oaltlabilecek olan bu sorular ze-
rinde dnmeye balayan kii, artk ahlak zerine d-
nmeye balam demektir. O kii, artk adna etik ve-
ya ayn anlama gelmek zere ahlak felsefesi denene bir
felsefe alanna admn atmtr.
Bu noktada hemen, ivedilikle saptanmas gereken hu-
sus, etik ile ahlak arasndaki ayrmdr.
Ahlak, bir kiinin, bir grubun, bir halkn, bir toplumsal
snfn, bir ulusun, bir kltr evresinin vb. belli bir ta-
rihsel dnemde yaamna giren ve eylemlerini ynlen-
diren inan, deer, norm, buyruk, yasak ve tasarmlar
topluluu ve a olarak karmza kar. Bu bakmdan
ahlak (moral), her yanda yaammzn iindedir; o ta-
rihsel olarak kiisel ve grupsal / toplumsal dzeyde ya-
anan bir eydir; ona her tarihsel dnemde, her insan
topluluunda mutlaka rastlarz. Bir Hristiyan ahla-
kndan, bir slam ahlakndan, bir Yahudi ahla-
kndan, bir Konfys ahlaktan, bir Budist ahla-
kndan sz edildiini biliriz. Bunun gibi, bir hmanist
ahlak, bir hogr ahlak, bir dev ahlak olduu
sylenir. Yine bunun gibi, bir aristokrat ahlak, bir
burjuva ahlak, bir kle ahlak olduunu syleyen-
ler vardr. Ayrca i ahlak, meslek ahlak (tp ahla-
k, ticaret ahlak, bankaclk ahlak vb.) ve bilim ahla-
k da, yukarda saylanlara eklenebilir. yle ki, ahlak
zerine dnmeye, ahlak zerine felsefe yapmaya ba-
layan kiinin, yani etik iine admn atm olan bir in-
sann gzlemsel dzeyde ilk saptad ey, bir ahlaklar
okluudur. Etie admn atar atmaz bir ahlaklar ok-
luu ile karlaan kiinin yapaca ilk saptamalardan
biri, tm bu ok eitli ahlaklarn dayandklar deer,
norm, inan ve dncelerin greli kaldklar, ksacas
ahlak ilkelerinin grelilii olabilir. O kii, sadece yaa-
d dnemle snrl kalmayacak ekilde, tarihte de ah-
lak ilkelerinin hep greli kald saptamasnda buluna-
bilir. Hemen ardndan o kii, tm insanlar birletirici
nitelikte, temel ve evrensel ahlak ilkelerinin tarihte ve
halihazrda mevcut olmad ve bu greliliin alama-
yaca yargsna ulaabilir. O kii, bu gzlem ve yarg-
syla yetinip kendi znel eilimleri ve inanlar dorul-
tusunda kendine gre bir ahlaksal yaam srdrmeye
karar verebilir. Veya ayn kii, bu temel ve evrensel ah-
lak ilkeleri konumlamaya ve bylece kaotik nitelikteki
mevcut eitlilii amaya ynelebilir. Aslnda onun kar-
lat bu durum, felsefe tarihine bakldnda, etikle
ilgilenen filozoflarn balangta karlatklar durum-
dur. Gerekten de, bu ilk gzlemlerden hareketle bir
grecilie (relativizm) varmak veya tam tersine tek, ku-
atc ve balayc bir ahlak, bir evrensel ahlak gelitir-
meyi denemek, evrenselcilie (niversalizm) bavur-
mak, daha lkadan beri rastlanan ve gnmzde de
srp giden iki temel etik ii ynelim, iki ana dorultu
olmutur.
Kaynak: Doan zlem. (2010). Etik: Ahlak Felsefesi.
stanbul: Say Yaynlar, s. 23-24.
Okuma Paras
237
1. c Yantnz doru deilse, nitenin Etik - Ahlak
Fark ksmnda yazlanlar yeniden okuyun.
Etik kavramn daha iyi anlayacaksnz.
2. d Yantnz doru deilse, nitenin Etik - Ahlak
Fark ksmnda yazlanlar yeniden gzden ge-
irin. Felsefenin iki alt alan olan etik ve episte-
moloji arasndaki ilikiyi reneceksiniz.
3. a Yantnz doru deilse, nitenin Etik Bilginin
Kkenine likin Dnceler ksmnda yazlan-
lar yeniden okuyun. Etik bilginin kayna ko-
nusundaki kavraynz gelitireceksiniz.
4. e Yantnz doru deilse, nitenin Bir rnek:
Kantn Etik Grnde Akln Rol ksmnda
yazlanlar yeniden okuyun. Kantn etik kuram
balamnda akln oynad rol reneceksiniz.
5. b Yantnz doru deilse, nitenin Evrensel Bo-
yutta Etik Bilginin Olanakll Konusunda e-
kinceler ksmnda yazlanlar yeniden okuyun.
Evrensel dzeyde etik bilgi konusunda iyimser
bir yaklamda bulunan perspektiflerin karla-
t zorluklardan bazlarn kavrayacaksnz.
6. d Yantnz doru deilse, nitenin Estetik Yarg-
larn ve Sanatn Bilgiyle Bir lgisi Var mdr?
ksmn yeniden okuyun. Estetik - epistemoloji
ilikisini anlayacaksnz.
7. a Yantnz doru deilse, nitenin Geleneksel
Bilgisel Yaklama Bir Kar k ksmn yeni-
den okuyun. Bilgi konusuna farkl yaklamlar-
dan birinin eletirisinin ana hatlarn rene-
ceksiniz.
8. e Yantnz doru deilse, nitenin Tanrnn Var-
l Bilgisinin Sradan Bilgiden Fark ksmn
yeniden okuyun. Bilgi kuramclarnn dinsel bil-
gi balamnda dile getirdii temel bir sorunsal
anlayacaksnz.
9. b Yantnz doru deilse, nitenin Tanrnn Var-
lnn Aklc Yntemlerle Kantlanmas ksm-
n yeniden okuyun. Felsefe tarihinin ok nl
bir kantna ilikin bilgi sahibi olacaksnz.
10. c Yantnz doru deilse, nitenin Tanrnn Var-
lnn Bilinmesinde lt Sorunu ksmnda
yazlanlar yeniden okuyun. Dinsel bilgi bala-
mnda Audinin dile getirdii lt sorununu
daha iyi kavrayacaksnz.
Sra Sizde 1
Grecelik grn ekici klan bir neden, mutlak
ya da evrensel diyebileceimiz bak alarnn ba-
lamsal unsurlar gz ard etme eiliminde olmalardr.
Ancak grecelik yaklamnn da belli kuramsal sorun-
larla karlaaca tahmin edilebilir. Bunun en bilinen
rneklerinden biri nesnellik-znellik sorunudur. Di-
yelim ki, grececi kuramlarn iddias dorudur. Yani,
evrensel etik ilkeler yoktur ve her toplumun etik do-
rusu kendi tarihsel ve kltrel koullar tarafndan be-
lirlenmektedir. Ancak, eer bu ilk bakta aklc gr-
nen dnce doruysa, rnein, bir lkede halkn o-
unluun uzlamas ve uygun bulmas sonucunda azn-
lkta kalan bir rkn katledilmesini dardan eletirilmek
de olanaksz hale gelebilir. Eer evrensel etik ilkeler
yerini yerel etik ilkelere brakrsa, toplumlarn zaman
zaman ideolojik beyin ykama sonucunda korkun ey-
lemler yapmalarnn ve yaptklarn hakl karmalarnn
nnde hi bir genel etik norm bulunmayacaktr dene-
bilir. Bu dnceler, greceliin tezlerinin de belli zor-
luklar ierdiini ve zerinde daha derin dnlmesi
gerektiini gstermektedir.
Sra Sizde 2
Epistemoloji alannda alan kuramclar olduka temel
bir sorunla urarlar: znenin nesneyle kurduu bili-
sel veya bilgisel iliki. Bu yaklam ister istemez kar-
mza ikili bir felsefi tablo kmasna neden olur. zne
kendi zihinsel varl erevesinde inanlar ve gerek-
eleri araclyla, nesnel evrene bilgisel eriim sala-
maya alr. te yandan, nesnenin alan znenin inan-
larndan, arzularndan ve tercihlerinden bamsz bir
ekilde varln srdrr. Eer varlk alanndan tm
zneler ve onlarn zihinleri kaldrlsa bile, nesneler bu
durumdan etkilenmeyeceklerdir. Anlama kavramna
veya eylemine dndmzde ise baka bir durumla
karlarz. Anlama ilevi bir srece ve kaynama anna
iaret eder. Dinamik doas yznden, anlama tarih-
sel ve dier balamsal unsurlardan ayr dnlemez.
Bu yzden irdelemelerine bilgi yerine anlama kav-
ramndan balayan dnrler, farkl bir kuramsal ze-
minde almalarn yrtrler.
238
Epi st emol oj i
Sra Sizde 3
Aquinasn akl yrtmesi daha nce bilgisel gereke-
lendirme konusunu ilerken deindiimiz geriye git-
me sorununun bir trn iermektedir. Geriye gitme-
de karlalan en tartmal nokta, ele alnan belli bir
felsefi sorunun zmnn srekli olarak bir sonraki
dzeye aktarlmasdr. Kozmolojik kant da, nesneler-
deki fiziksel deiimlerin nedenini aklarken, baka
bir fiziksel nesneye gei yapmak zorunda kaldmz
dncesini kullanr. Eer evrenin tmnde nedensel-
lik ilkesi iliyorsa, belli bir nesnenin hareketinin akla-
mas ancak baka bir fiziksel nesne sayesinde yaplabi-
lir. Bu durumda, tm hareketleri balatmak iin bir ba-
latcya gerek olaca akla uygun bir iddia olarak kar-
mza kar. Burada ilgin olan bir nokta, bu balatc-
nn fiziksel evrenin bir paras olamayacadr. Eer
balatc fiziksel evrenin bir paras olsayd, onun iin
de bir fiziksel balatc gerekirdi. O yzden, fiziksel ol-
mayan bir balatc (Tanr) dncesi kuramsal olarak
ekici bir konuma gelir.
Atay, O. (2005). Tutunamayanlar. stanbul: letiim
Yaynlar.
Audi, R. (1998). Epistemology: A Contemporary In-
troduction to the Theory of Knowledge. New
York: Routledge.
Ayer, A. J. (1984). Dil, Doruluk ve Mantk. eviren:
Vehbi Hackadirolu, stanbul: Metis Yaynlar.
Benedict, R. (2003). Kltr Kalplar. eviren: Nilgn
arman, stanbul: Payel Yaynevi. (Kitabn ngilizce
orijinali: Benedict, R. (1934). Patterns of Culture.
New York: Houghton Mifflin. Bu eserin belli b-
lmleri L. P. Pojmann aada listelenen Philo-
sophy: The Quest for Truth kitabnda bulunabilir,
s. 370-375.)
Dilthey, W. (1999). Hermeneutik ve Tin Bilimleri. e-
viren: Doan zlem, stanbul: Paradigma Yaynclk.
Hales, S. D. (2006). Relativism and the Foundations
of Philosophy. Cambridge, MA: MIT Press.
Kant, I (2001). Pratik Usun Eletirisi. eviren: smet
Zeki Eybolu, stanbul: Say Yaynlar.
Kierkegaard, S. (1990). Korku ve Titreme: Diyalektik
Lirik. eviren: N. Ekrem Dzen, stanbul: Ara Ya-
ynclk.
zlem, D. (2010). Etik: Ahlak Felsefesi. stanbul: Say
Yaynlar.
Pojman, L. P. (ed.) (1999). Philosophy: The Quest for
Truth. 4. bask, Belmont, CA: Wadsworth. (Bu fel-
sefeye giri kitab Tanrnn varl konusunda re-
tilmi belli bal argmanlar iermektedir. Bunlarn
iinde, Anselm, Aquinas, B. Pascal ve W. Paleyin
akl yrtmeleri de bulunmaktadr.)
cus. eviren: Oru Aruoba, stanbul: Metis Yaynlar.
Yetkin, S. K. (2007). Estetik Doktrinler. Ankara: Pal-
me Yaynevi.
Kaynaklar
Bilgisel gerekelendirme konusunda yeni yaklamlar aklayabilecek,
Wittgensteinn felsefenin her alannda iz brakan grlerinin phecilik ko-
nusunda hangi sonular verdiini aklayabilecek,
Epistemolojide doalcln ne olduunu aklayabilecek,
Toplumsal epistemoloji ve feminist epistemoloji alanlarnda yaplan alma-
lar aklayabilecek,
Richard Rortynin pragmac eletirisini ve bu grn hem gnmz episte-
molojisi hem de ada felsefe asndan nemini tartabileceksiniz.
erik Haritas
Balamclk
Ana dil renme
Tek kiilik dil
Doalclk
Toplumsal epistemoloji
Feminist epistemoloji
Pragmac fayda kavram
roni
Olumsallk
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji
GR
GEREKELENDRME
KONUSUNDA YEN
YAKLAIMLAR
PHECLE ADA BR
YANIT: KONUUYORUZ, O
HLDE PHECLK YANLI
OLMALI
EPSTEMOLOJDE DOALCILIK
TOPLUMSAL EPSTEMOLOJ VE
FEMNST EPSTEMOLOJ
RICHARD RORTYNN
PRAGMACI TEPKS
12
EPSTEMOLOJ
Epistemolojide
Eletirel Yaklamlar
ve Yeni Gelimeler

GR
nceki nitelerde epistemolojinin geleneksel sorunlarndan nde gelen bazlarn
tantmaya ve tartmaya altk. Bu nitede ise bilgi konusundaki ada gelime-
lere ve eletirel grlere deineceiz. Aadaki blmlerde zaman zaman bilgi
sorunsalnn snrlarnn dna karak ada felsefe konusunda btncl bir
perspektif ve genel bir anlay oluturmaya alacaz.
Epistemolojide Eletirel
Yaklamlar ve
Yeni Gelimeler
Yaamdan rnekler
George Orwellin 1984 adl kitab, bireylerin hareketlerinin iktidar tarafndan ya-
kndan izlendii, politik merkezde bulunanlarn olgular deitirip arptt ve
dorular rettii bir dnyay anlatr. Kitabn en arpc sayfalar, ynetimin ada-
m olan OBriann Winstona ikence ederek Winstonun kendi gzleriyle grdkle-
rinin tam tersini ona kabul ettirmeye alt blmde bulunmaktadr. OBrian eli-
ni kaldrr ve drt parman Winstona uzatarak ka parmak grdn sorar.
Winstondan drt yantn alnca, doru yantn be olduunu ifade eder ve ona
ikence etmeye balar. Bu davrannn nedeni, Winstonn otoriteye kar direncini
krmak ve onun zihnini istedii gibi eip bkebilmektir. Bu tabloda felsefi adan iti-
raz edilebilecek en temel konu nedir? Doru veya nesnel bilgiye nem veren d-
nrlerin perspektifinden bakarsak, 1984te sergilenen durumda bizi rahatsz eden
esas sorun, dorunun veya olgularn arptlmasdr. Geleneksel nesnellik kavra-
mna ok byk anlamlar yklemeyi istemeyen dnrler asndan ise, 1984te
sergilenen durumda endie yaratan asl sorun dorunun arptlmas deil, bir in-
sann inandn zgrce dile getirme hakknn elinden alnmasdr. Richard Rorty
gibi pragmac ve liberal felsefeciler genellikle ikinci grupta yer alrlar. Bu dnrle-
rin soyutlamalar yerine insan yaamnn pratik sorunlar ve zgr iletiim ortam-
nn olanakll zerine vurgu yapmalar 20. yzyl felsefesinde derin bir etki yap-
mtr. Pragmaclarla rakipleri arasndaki tartma balamnda zerinde dnle-
bilecek ilgin bir soru udur: 1984te grdmz trden baskc rejim olaslklar
gz nne alndnda, nesnel (yani, kanttan bamsz ve uzlam aan) bir do-
ruluk anlaynn bir toplumda olmas m yoksa olmamas m baskc ve totaliter bir
dzenin yolunu ama potansiyeli tar?
GEREKELENDRME KONUSUNDA YEN
YAKLAIMLAR
Her ne kadar bilgisel gerekelendirme sorunsal zsel olarak temelcilik-badam-
clk ekseni etrafnda ekillenmi olsa da, zellikle 20. yzylda kaydedilen geli-
meler nda, daha nce gndeme gelmemi baz yeni yaklamlar ortaya km-
tr. Bunun en tipik ve ilgin rnei, David Annis gibi bilgi kuramclar tarafndan
ne srlm olan balamclk grdr. (Bu terim badamclk terimi ile ka-
rtrlmamaldr.) Bu gr geleneksel gerekelendirme ve bilgi kuramlarndan ol-
duka farkl bir yaklam sunmaktadr. Balamcla gre, insanlarn belli bir ner-
meyi bilmesinin ya da gerekeli bir ekilde o nermenin doruluuna inanmasnn
olanakll ancak balamsal koullar yoluyla anlalabilir. Baka bir deyile, ner-
mesel bilginin gerek ve yeter koullar mutlak olmayp, var olan durumlara gre
deiiklik gsterebilir. Gerekelendirme veya bilginin gereklemesi, yalnzca bir
zne ve doru bir nermeye bal deildir. Bilginin kavramnn anlalabilmesi
iin, zne, nerme ve iinde bulunulan durumun veya balamn gz nne aln-
mas gerekir.
Bu fikri bilimsel bir balam erevesinde anlamaya alalm. Gndelik koul-
larda, gerekelendirme ve kant sunma standartlarmz grece olarak dk iken,
bilimsel balamlarda veya insan yaamn ilgilendiren hassas konularda gereke-
lendirme standartlarnn yksek olmas beklenebilir. rnein gnlk konumalar-
mz srasnda, Fransa altgen eklindedir gibi bir nerme iyi gerekelendirilmi
bir bilgi paras olarak alnabilir. Baka bir rnek dnrsek, Dnyann Gne-
ten uzakl 150 milyon kilometredir nermesini dile getiren bir arkadamzn ge-
rekeli bilgi sahibi olduunu syleyebiliriz. Oysa, ince hesaplarn ve ayrntlarn n
plana kt uluslararas bir corafya konferansnda Fransa altgen eklindedir
gibi bir cmle uzmanlara basit ve yetersiz gelebilir. Gk bilim uzmanlar Dnya-
nn Gneten uzakl 150 milyon kilometredir nermesini bilimsel olarak yeter-
siz bulacaklar, Dnyann Gneten ortalama uzakl 149.597.887 kilometredir
gibi daha ayrntl bir nermenin bilimsel syleme ve bilimsel ileve daha uygun
olduunu ifade edeceklerdir.
Bu anlamda, gerekelendirilmi kavramnn, przsz, uzun, dz gibi
bantsal (bir anlamda, karlatrma gerektiren) bir kavram olduu aktr. rne-
in hzl bir otomobilin iinde yol alrken yaanan deneyim asndan asfalt zemi-
nin dz olduu rahatlkla sylenebilir; fakat o yol zerinde yavaa ilerleyen k-
k bir bcek asndan durum ok farkldr. Bu anlamda, bir nermenin soyut bir
ekilde gerekelendirilmi olduunu sylemek yetersizdir. Gerekelendirmeye
sahip olan znenin alt yaps ve koullar da gz nne alnmak zorundadr. Bu
felsefi tavrn, insanlarn sahip olduklar dilleri, kltrleri, tarihleri ve bilgisel arka
planlar dikkate almas asndan, bilgi kavram konusunda geleneksel (yani, ev-
rensel veya mutlak) yaklamlardan son derece farkl olduu aka grlebilir.
Balamclk grnn kuramsal ekiciliini artran bir nokta, phecilie bir
yant verme iddias tamasdr. Felsefi tartmalar erevesinde algsal bilgiye nce-
likle pheyle yaklalmas anlaml olabilir. Ancak gnlk yaantmz ve pratik i-
levlerimiz asndan u an nmde bir ylan var gibi nermelerin kesin bir ekil-
de bilgimiz kapsamnda yer ald sylenebilir. Olaan bilgi sz konusu olduun-
da, bir insann yerde bir ylann olduu bilgisine sahip olabilmesi iin kt niyetli
bir varlk tarafndan aldatlmadn da ayrca bilmesine gerek yoktur. Eer zehirli
bir ylanla karlama annda oradan uzaklamak yerine Kartezyen senaryolar gz-
242
Epi st emol oj i
Balamclk grne gre,
bir nermenin bilinmesi ya
da gerekeli bir ekilde
inanlmas balama veya
koullara bal bir olgudur.
den geirmeye kalkarsak, yaam sremiz olduka ksalabilir. pheciler, phelen-
me ilevini mutlak ve genel bir ekilde uygulamak isterler. Oysa pheci perspek-
tifin tm sylem alann kapsama abas saduyumuza ok uymayan bir epistemo-
lojik tablo yaratr. Balamclk bu sezgileri ve saduyusal dnceleri n plana -
kararak geleneksel yaklama bir seenek oluturmaya alr.
O HLDE PHECLK YANLI OLMALI
4. nitede felsefenin nemli geleneksel sorunlarndan biri olan phecilii incele-
dik. Bilginin olanaklln sorgulamak her zaman epistemoloji uzmanlarnn en
kritik irdeleme konular iinde yer almtr. 20. yzylda da phecilik sorunsal
epistemoloji kapsamnda incelenmeye devam etmitir. Ancak biz burada farkl bir
rota izleyeceiz ve 20. yzyln en nemli ve ilgin felsefecilerinden biri olan Lud-
wig Wittgensteinn (1889-1951) felsefesinden sz edeceiz. Ludwig Wittgenste-
inn geleneksel felsefeye getirdii eletiriler dnce tarihinde hlen srmekte
olan derin izler brakmtr. Bu blmde onun grlerinin phecilik konusunda
nasl bir sonuca iaret ettiini gstermeye alacaz. Wittgenstein bir bilgi ku-
ramcs deildir. O yzden bu blmdeki irdelemelerimiz bilgi felsefesi kapsamn-
da olmayacak. Daha ziyade, kritik bir epistemolojik problemin, felsefeciler ve hat-
ta sosyal bilimciler arasnda olduka revata olan ada bir felsefi perspektiften
bakldnda nasl bir grnm arzettiini sergileyeceiz. Amacmz, bu kitapta tar-
ttmz epistemolojik sorunlardan hareketle, gnmz felsefesinin nemli bir
boyutuna ilikin genel bir fikir vermek olacak.
Son olarak nemli bir tarihsel noktay ekleyelim. Wittgenstein erken ve ge
dnemlerinde birbirinden olduka farkl iki yaklam sunmutur. Bu nitede ile-
yeceimiz grler Wittgensteinn ge dnemine aittir. (Wittgensteinn erken d-
nemine ait fikirleri iin (Ba 2007a)ya baknz.)
Geleneksel Dil Anlaynn Eletirisi
Dil ve anlam konularnda oumuzun basit ve akla uygun bir anlaymz vardr.
Bu anlaya gre, dil dnyay yanstr. Trkedeki sincap kelimesi bir simgeler
topluluudur (s+i+n+c+a+p) ve doadaki gerek sincaplara karlk gelir.
Baka bir ekilde ifade edersek, Trke bir kelime olan sincap anlamn gerek
sincaplardan alr. Ana dilimizi renme srecinde, hangi kelimenin hangi nesneye
karlk geldiini kefederiz. Bylece nesnel dnya ile zihinsel dnyamz arasnda
bir iliki kurulur. (Bu noktada Descartesn zihin ve maddeyi iki ayr tz olarak
alan kuramn anmsayabiliriz.) ocuklarna bir nesnenin adn retmek isteyen
anne ve babalar iaret parmaklarn o nesneye doru uzatr ve ocua nesnenin
adn sylerler. Bylece ocuklar nesnelerin adlarn ve kelimelerin anlamlarn -
renirler.
Bu bildik senaryo elbette yetikinlerin bak asndan anlatlmaktadr. Peki, ke-
limelerin anlamn henz renmekte olan bebekler asndan durum bu kadar ba-
sit midir? Bir insana parmakla iaret etme yntemiyle nesne adlarn retme ey-
leminin baarl olabilmesi iin, her eyden nce, bylesi bir retme-renme
oyununu anlaml klan bir toplumsal ve dilsel altyapnn olmas ve bunun bir ekil-
de renilmesi gerekir. leriye doru uzanan bir parman iaret etme yoluyla dik-
kati bir eye ekme ve gsterme anlamna geldiini biz yetikinler elbette biliriz;
ancak balangta bebeklerin bunu bile renmesi gerekir. Dahas, bir yetikin
parmayla bir muza iaret edip muz dediinde ocuk o nesneye bakmay akl
243
12. ni t e - Epi st emol oj i de El et i r el Yakl a ml ar ve Yeni Gel i mel er
Ludwig Wittgensteinn dil ve
anlam konularnda
geleneksel felsefeye
ynelttii eletiriler pek ok
felsefeciyi derinden
etkilemitir.
Bilgi, anlam, ve zihin gibi
konularda fikir reten
geleneksel felsefeciler
genellikle insanlarn
renme sreleri
konusunda derinlemesine
dnmemilerdir. Bir
ocuun ana dilini
renmesi bir yetikinin
yabanc dil renmesinden
farkldr. Wittgensteina
gre, bu durumun anlam ve
bilgi konularnda ilgin
sonular bulunmaktadr.
etse bile, sorun zlm saylmaz. Muz kelimesi nesnenin rengi ile mi ilgilidir?
Yoksa nesnenin ekline mi gnderme yapmaktadr? Anlamsal karklk bunlarla
da snrl deildir. Tm muzlarn ad muz iken insanlardan bahsederken Ebru,
Kerem gibi farkl hitap kelimeleri kullanlmaktadr. Bu rnekleri oaltmak mm-
kndr. Aka grlecei gibi, bir bebein ana dilini renmesi son derece zor
bir eylemdir ve byk bir anlamsal ve bilgisel baar ierir.
Eer Wittgensteinn yukarda zetlediimiz akl yrtmeleri doruysa, insanla-
rn bebeklik dnemlerinde kelime adlarn parmakla iaret yntemiyle kolayca
rendikleri fikri biraz basit ve yetersiz bir aklama gibi grnmektedir. imdi
Wittgensteinn geleneksel dil ve anlam grne ynelttii eletirileri biraz daha
anlamaya alalm. Onun gndeme getirdii nemli noktalardan birisi, kelimele-
rin nesnelerle ilikilendirdiimiz duraan simgeler olmasndan ok, toplumsal/s-
zel eylem kapsamnda kullandmz aralara benzediidir. Szlerin dnyay bir
ayna gibi yansttn sylemek yanltcdr. Biz szckleri bir toplum iinde szel
dolama sokarz ve szckleri uygun davran kalplar ile koutluk iinde kulla-
narak anlamlandrrz. Muz kelimesi dnyadaki baz nesenelerle ilgilidir ancak u
kelimeler iin ayn eyleri syleyemeyiz; fakat, imdat, yaasn. Kelimeler bazen
nesneleri yanstrken, bazen de emir verme veya sz verme gibi ilevlere yararlar.
Ayrca, bir insann muza iaret ederek muz demesi betimleme ilevini yerine ge-
tirirken, elinde eitli meyveler tutan ve bunlardan birini bize ikram etmek isteyen
bir arkadamza muz dememiz bir istein veya seimin ifadesi olarak anlalabi-
lir. Baka bir rnek verirsek, sz veriyorum kelimelerini syleyen bir insann
yapt ey kesinlikle pasif bir ekilde dnyay betimlemek deildir. Sz vermek, o
kelimeleri syleyeni balayan, kelimelerle bir eyi yapmay ieren aktif bir eylem-
dir. O yzden, kelimelerin nesnelere karlk gelme gibi tek ve basit bir ilevi
yoktur. Kelimeler ok farkl iler iin kullanlabilir. Bir kelimenin anlamn belirle-
yen onun toplumsal alanda nasl kullanlddr. Simgelerle nesneler arasnda ku-
rulmu gizemli veya evrensel bir anlamsal ba yoktur.
Anlam ve Dil Konusunda Farkl Bir Yaklam
zetleyerek dersek, Wittgensteinc adan bakldnda, bir ocuun dil renme-
si hangi simgenin neye karlk geldiini kavramak gibi basitletirilmi bir emay-
la aklanamaz. Doal dillerin renilmesi ve anlamn olumas sreleri yaltlm
zihinsel ya da bilisel sreler deil, arlkl olarak toplumsal ilevlerdir. Eer top-
lumsal yaplar olmasayd, simgeler (yani, sesler ve iaretler) hibir anlam ieremez-
di. Wittgensteinn dil anlayna gre, bir cmleyi kullanarak bir dnceyi do-
ru ve anlalr olarak karya iletmek belli bir yaam biiminin iinde olmay, bel-
li bir dilsel ve davransal kurallar zincirine uygun ekilde eylemde bulunmay ge-
rektirir. Eer bir yetikin parmayla bir armuta iaret eder ve muz derse veya
restoranda bir garsona Ayakkablarm boyatmaya geldim trnden bir aklama
yaparsa, bu eylemler oyunu kuralna gre oynayamama veya anlamsz bir ey-
lemde bulunma rnei oluturur. Peki, anlamn bir kiiden dierine baaryla ile-
tilebilmesi nasl olanakldr? Bunun iin, hem konuan kiinin hem de dinleyenin,
kelimelerin veya cmlelerin hangi davran dizisiyle uygun gittii konusunda iin-
de bulunduklar ve ortaklatklar toplumsal evre tarafndan, zaman iinde koul-
landrlm olmalar gerekir. Unutulmamaldr ki szel bir eylemde ki bunun kap-
sam belli bir i duyum iin ba ars adlandrmasn yapmaktan restoranda ye-
mek smarlama riteline kadar uzanr- bir dizi kurallar izlenir ve bu tmyle top-
lumsal bir olgudur.
244
Epi st emol oj i
Wittgensteina gre, anlamn
olumas ve iletilmesinin
anlalmas iin zihnin iine
deil toplumsal alana
bakmak gerekir.
Bu dnceyi kavrayabilmek iin bir sreliine Wittgensteinc bir tarzda d-
nelim: ba ars veya manevi tatmin gibi zihinsel durumlarn (ve deyimlerin)
ne anlama geldiini ve bylesi soyut kelimelerin hangi durumlara uygun dt-
n, nerelerde kullanlmas gerektiini nasl rendik? lk bata elimizde kelime-
leri insanlarn davranlaryla ilikilendirmenin dnda bir gere var myd? Bu an-
lamda, hzn kelimesinin bir ocuk iin anlam kazanmas srecinde, evredeki
insanlarn kafalarnn iinde olup bitenin ana dilini renen ocuk iin nasl bir
yarar olabilir? Bu dncelerden hareketle u noktaya varrz: Szel eylemler bir
insanda yalnzca toplumsal davran koullandrmalaryla ortaya ktklarndan
dolay (rnek: anne bardak derken masann stndeki barda gsterir ve ocuk
da bu eylemi izler), bu eylemlere ilikin anlamlandrmalar bireysel olarak yani tek
bir bireyin keyf olarak ald kararlarla ve bu kararlara uygun davranlarda bulun-
maya almasyla- gerekletirilemez. Bir insan kendi kendisini szel/davransal
anlamda koullandramaz. O yzden, etrafta konuan baka insanlarn olmad
bir ortamda, kedi veya ta gibi en basit ve somut ierikli kelimeler bile anlamsal
karlklarn bulamaz. Ksacas, bir kii tek bana bir dil yaratamaz.
Bu akl yrtme Wittgensteinn tek kiiye zg bir dilin olanakszl argma-
n olarak bilinir ve pek ok yorumcunun da zerinde uzlat gibi bu argman
gnlk dilsel eylemlerimizde toplumsalln ya da toplumsal boyutun nasl bir rol
oynad konusunda kritik bir neme sahiptir. Wittgenstein, hem anlamn oluumu
hem de kelimelerin doru/yanl kullanmlarnn testinin yaplabilmesi iin bir top-
lumun varlnn gerektiini ne srer. rnein bir insan tek bana belli bir hissi-
ne ite o his veya o duyum gibi bir ad vererek kiisel bir dil oluturamaz. El-
bette herkes yalnzca kendi hislerini ve zihinsel durumlarn deneyimleyebilir; bir
kiinin zihinsel durumlarnn ieriklerini bir bakas deneyimleyemez. Bununla bir-
likte, renilecek veya bilinecek ey, yani anlamlar, ieride deil dardadr.
phesiz bu bizim baars gibi deneyimleri yaamadmz gstermez. Gsterdi-
i gerek, dili yeni renmekte olan bir insann ar, hzn, can sknts dedii-
miz eyleri iine bakarak (veya iini dinleyerek) deil, evresindeki yetikinlerin
bu kelimelerle hangi davranlar eletirdiini grerek dier oluumlardan veya
durumlardan ayrd ve belli bir ey olarak anlamlandrp rendiidir.
Wittgenstein ve phecilik
Wittgensteinn dncelerini doru anlamamz ve deerlendirmemiz gerekiyor.
Yukarda akladmz gibi, Wittgenstein anlamn bireylere has eyler olduklar
fikrine kar kmaktadr. Yani bir insann iinde hissettiklerinin yanlzca ona ait
zihinsel nesnelermi gibi alglanmasnn temel bir yanllk olduunu sylemekte-
dir. Dahas, Wittgenstein anlamn olmadn deil, zihinlerde yer tutan anlam gi-
bi bir eyin var olmadn savlamaktadr. Basitletirerek sylersek, anlam zorunlu
olarak zneler aras alandadr.
Bu dnceler bizi phecilik konusunda ok ilgin bir noktaya gtrr. Doal
bir dili konuabilen bir znenin, gerekliin varlndan veya dier insanlarn var
olduundan phe etmesi olduka anlamszdr. nsann doal bir dil konumas,
zerinde konuulabilecek bir dnyann ve o dnyann iinde yer alan toplumsal
bir rgtlenmenin varln gerektirir. Bu dilsel, toplumsal ve davransal anlam
kuram, Descartes gibi bilgi kavramna temsil epistemolojisi erevesinde yakla-
an dnrlerin yaklamlarna hi benzememektedir. Ayrca dilsel yaplar, kav-
ramsal ereveleri ve pragmac unsurlar n plana almasyla 20. yzyl Bat Felse-
fesinin kayda deer bir boyutunu sergilemesi asndan da nemlidir. Wittgenste-
245
Wittgensteinn tek kiiye
zg bir dilin olanakszl
argmanna gre, bir kii
tek bana hislerine veya
alg ieriklerine isim verme
yoluyla bir dil oluturamaz.
Dilin olumas iin
toplumsal koullandrma
srelerine gereksinim
vardr.
Eer Wittgensteinn dil ve
anlam konularndaki gr
doruysa, phecilie ilgin
bir yant verilmi demektir.
inc yaklamn felsefeciler arasnda evrensel kabul grdn sylemek elbette
olanakl deildir. Ancak pek ok yn hl tartlmakta ve eletirilmekte olsa da,
Wittgensteinn grlerinin 20. yzyl felsefesini kkten bir ekilde deitirdii ve
yanlzca anlam konusunda deil, varlk tasarmlar ve bilgi sorunsal erevesinde
de sylem alann belirledii bir gerektir.
arpc fikirleriyle 20. yzyl felsefesine damgasn vurmu bir dnr olan Ludwig Witt-
gensteinn ne srd grlerin geleneksel felsefenin kuramlar ve yaklamlar ile
hangi ynlerden elitiini aklamaya aln.
20. yzylda retilen felsefi grler ve yaklamlar iinde en arpc olanlardan bi-
ri kukusuz doalclk olmutur. Ontolojik anlamda doalcln tezi udur: Ev-
rende her ne varsa doann bir parasdr ve evrende doal unsurlar dnda bir
ey yoktur. Epistemolojide ise doalclk bilginin elde edilme yntemleriyle ve bil-
ginin doasyla ilgili bir gr olarak anlalr. Doalc bilgi kuramclar, bilinebile-
cek tm dorularn doaya ait olduunu, bizim iin doann dnda bilgi nesnele-
ri olmadn dnrler. Tahmin edilebilecei gibi, epistemolojik doalclk bilgi-
ye ulama konusunda usulardan ziyade deneyimcilere yakn bir felsefi duru ser-
giler. Dahas 20. yzyln en nde gelen doalclar bilime ok zel bir deer atfet-
miler, epistemoloji ile fiziksel bilim arasnda nemli bir iliki olduunu veya ol-
mas gerektiini ne srmlerdir.
Baz yorumcular felsefede doalcln kklerinin Thales, Anaximender, Herak-
litus, Demokritus gibi Sokrates ncesi dnrlere kadar gittiine inanmaktadrlar.
Doalcln ilk temsilcisinin Aristoteles olduunu dnenler de vardr. Daha yay-
gn olarak kabul edilen gr, David Humeun epistemolojik anlamda ilk doalc
olduudur. 20. yzyl doalclna damgasn vuran felsefeci ise Amerikal d-
nr Willard Van Orman Quinedr (1908-2000). Quinen radikal deneyimcilii fel-
sefede ok byk bir etki yaratm ve uzun tartmalara neden olmutur. Quinen
kar kt epistemoloji esas olarak, Platon ile balayp Descartesn bilgi kuramn-
da yeni bir ekil alan ve 19. yzylda baz felsefecilerin psikolojik unsurlar man-
tksal ve bilimsel almalardan uzak tutma abasn da iine alan usu yaklam-
dr. Quinen nerdii doalc yaklam, felsefede yer etmi olan zihnini kullana-
rak nesnel bilgiye ulaan zne veya anlamsal bir i dnyas olan zne kavram-
larn bir kenara atarak onun yerine, fiziksel ortamnda ba edip ayakta kalabilen
gelimi organizma ve dilsel unsurlar gzlemlenen olgu ve davranlarla bada-
trabilen ve bunu dilsel davranlarla iletebilen canl gibi kavramlar getirmeyi he-
defler. Quinea gre, insanlarn bilme sreleri aldklar snrl miktarda algsal ve-
riyle balar ve soyut kuramlarla biter. nsan denilen varlk, etkilere tepki verebi-
len fizyolojik bir yapdr. Bizim son derece etkileyici zihinsel yetilerimizin olma-
s, aslnda bilginin ardnda tmyle fizyolojik ve deneyimsel yap talarnn olduu
gereini deitirmez. Epistemolojinin ana konusu soyut gerekelendirme, anlam
veya doruluk kuramlar deildir ve bu konuda geleneksel felsefeciler nemli bir
hata yapmlardr. Epistemoloji, deneyimsel yntemlere bavurarak, kantlarla ku-
ramlar arasnda nasl bir ba olduunu inceler. Quinen ok eden szleriyle, epis-
temoloji deneysel psikolojinin bir alt nitesi olmak durumundadr.
Quinen ne srd fikirler ok sayda bilgi kuramcsn etkilemi olsa da, bu
felsefeciler genellikle Quinen deneyimcilikte biraz arya katn belirtmilerdir.
Bu lml doalclarn Quinedan aldklar en temel dnce, epistemolojinin saf
246
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Quine (Kuayn okunur) 20.
yzylda doalcl
savunmu ve fikirleriyle pek
ok dnr etkilemitir.
Quine gibi doalc
felsefeciler insan bilgisi
balamnda zihinsel veya
i dnya kavramnn
fazlaca abartlmamas
gerektiini vurgulam,
insanlarn doann bir
paras olduunun altn
izmitir.
a priori bir disiplin olamayacadr. rnein Hilary Kornblith (1994), doalc epis-
temolojinin temel iddiasn u ekilde ifade eder: Belli bir inanca veya yargya na-
sl varmamz gerektii sorusu, insanlarn aslnda o trden yarglara genelde nasl
varyor olduklar sorusundan bamsz olarak irdelenip yantlanamaz. O yzden,
epistemoloji ile fen bilimleri zellikle de deneysel psikoloji- arasnda byk oran-
da bir alveri olmas gerekir.
Quine ile lml doalclar ayrtran kritik bir nokta norm ve normatiflik ko-
nusudur. Pek ok yorumcuya gre, Quine epistemolojiyi normatif gten yoksun
brakma abasna girmitir. rnein Jaegwon Kime gre kant kavram kat bir
doalcln kavramsal gereleriyle tam olarak anlalamayabilir. Bir olgunun veya
nermenin baka bir nermeye kant oluturmas, onun aklclnn veya kabul
edilebilirliinin artmasyla ilgilidir. Fakat bu kavramlarn basite deneyimsel deil
normatif kavramlar olduklar aktr. Bu adan bakldnda, kant kavram ke-
sinlikle normatif arlk iermek durumundadr. Dahas, inan kavramnn bile
normatif olmak zorunda olduu sylenebilir. Bu fikri yle aklayabiliriz. Eer bir
insan deneyimsel inanlara sahipse, bunun gereklemesinin ok temel bir n ko-
ulu o kiinin rasyonalite (aklclk) sahibi olmas ve inanlarnn sistemsel bir ya-
pda olmasdr. Ancak aktr ki, aklclk ve sistem kavramlar, var olabilmeleri
iin, normlara veya ilkelere dayanmak zorundadrlar. zetle, inan ve kant
kavramlar geleneksel anlamlaryla normatif kimlikte olmak zorundadr.
TOPLUMSAL EPSTEMOLOJ VE FEMNST
EPSTEMOLOJ
Yukarda akladmz Quinen doalclnn en byk hedeflerinden birisinin
Kartezyen felsefe olduunu yukarda belirtmitik. Kartezyen-kart olmak, nem-
li bir anlamda, akln ileyiinin ve akl yoluyla bulunan dorularn deneyimsel dn-
yadan kopuk olamayaca dncesini ierir. O hlde, deneyimsel dnyamzn
gerekleri (yani, toplumsal kimliimiz, trsel zelliklerimiz, tarihsel arka planmz,
vb.) akln ve akln bulgularnn iine iler ve onlar belirler. Bu durum, epistemo-
loji alan iin de ilgin sonulara iaret etmektedir. Quinen doalcl, epistemo-
lojinin soyut ve zihinsel doasna indirilmi bir darbedir. Dier iki darbe rne-
i ise, toplumsal epistemoloji ve feminist epistemolojidir.
Quinen doalc epistemolojisi, bireysel zihin, idealar dnyas veya kavramsal
soyutlamalardan ziyade ilgisini doaya, deneyime ve bilime ynelterek devrimsel
bir adm atmtr. Toplumsal epistemoloji de, benzer ekilde, zmleme ve ak-
lamalarnda znelerden ve onlarn znelliklerinden uzaklap, bilginin toplumsal
koullar ve toplumsal bilgiye ynelmitir. Toplumsal epistemolojinin hareket nok-
tas, Kornblithin yukarda aktardmz epistemolojik dzlemde olmas gerekene
ancak olann dolaymyla ve irdelenmesiyle varlaca fikrinde bulunabilir. Bu
alann aklamaya alt temel sorunsallarndan birisi, bir toplum iinde bilme i-
levlerinin nasl organize edildii ve bilginin zneleraras alanda nasl ortaya kt-
dr. Ayrca F. F. Schmitt, W. P. Alston, C. Coady gibi toplumsal epistemoloji ze-
rine fikir reten felsefeciler, gerekelendirme srelerinin toplumsal ynnn be-
lirleyici olduunu ve bireylerinkinden farkl olarak topluluklarn da kendilerine
zg inanlar ve gerekelendirmelerinin bulunabileceini gstermeyi hedeflerler.
Eer bu doruysa, geleneksel epistemolojinin zmlemelerine konu olan zne-
nin farkl ekillerde kurgulanabileceini syleyebiliriz.
Feminist felsefeciler de geleneksel epistemolojinin sorgulamadan brakt
nemli noktalar gndeme getirerek eletiriyi bir adm teye tamlardr. Bu epis-
247
temolojik konuya girmeden nce, biraz geni bir perspektiften yaklamak ve femi-
nizmin temel felsefi fikirlerinden birini ksaca aklamak yararl olacaktr.
nsan zihninin yaratc ve yapc gcnn dnyay ekillendirdii dnlr.
Ancak daha farkl (ve kkten) bir irdeleme, ters ynde bir banty veya neden-
sellii de gsterecektir: inde bulunduumuz dnyann toplumsal dzeni ve tarih-
sel alt yaps, bireylerin znel yaklamlarn, tek tek insanlarn zihinlerini, ideolo-
jilerini, beklentilerini, seimlerini ve fikirlerini ekillendirir. Eer bu doruysa z-
ne soyut, otonom (yani orjinal Yunanca anlamyla, kendi kurallarn koyan) ve
bolukta fikir reten bir varlk olamaz. Bizim kavramsal erevelerimiz ve yaant
biimlerimiz, znde, bireysel yollar veya bireysel tercihler deildir. Dncenin
normlarn arlkl olarak tarihsel ve toplumsal yap belirler. Feminizmin esas tezi-
ne gre bu normlar genel olarak erkek-egemen bir toplumsal rgnn ve tarihsel-
liin sonucudur. Hem kadnlarn hem erkeklerin bilincinde olsunlar ya da olma-
snlar- bireysellikleri ve znellikleri bylesi bir altyap iinde olumutur.
Felsefenin nl dnrleri (zellikle usular) epistemolojik kuramlarnda d-
nen/bilen zneyi yaltlm, arlatrlm ve evresel etkileri am soyut bir zihin
olarak tasarlamlar veya varsaymlardr. Bu tasarmn veya yaklamn sonular-
n fesefe tarihinde bolca gzlemleyebiliriz. Platonun, Descartesn, Kantn kuram-
lar ve bilginin l zmlemesi buna rnek olarak verilebilir. Tahmin edilebile-
cei gibi, bilginin klasik zmlemesi zerine alan felsefeciler herhangi bir e-
kilde znenin alt yapsn ve toplumsal kimliini dikkate almamlardr. Vrinda
Dalmiya ve Linda Alcoff gibi feminist bilgi kuramclar ise zellikle bu temel nok-
tann zerinde durmulardr. Dahas, Dalmiya ve Alcoffa gre, ada literatrde
epistemolojik ilginin genelde hep nermesel veya tmcesel bilgi zerinde youn-
lamasnda yanltc bir yn bulunmaktadr. znenin iinde bulunduu durumlar
ve alt yapsn gz ard eden zmleyici yaklamlar, bilginin tek ciddiye alnacak
ve felsefi olarak irdelenecek trnn nermesel bilgi olduu varsaymna yaslan-
mlardr. Bu yaklam srekli olarak ideal bir zne varsaymakta ve kadnlar gibi
marjinalletirilmi kesimlerin deneyimlerinde ortaya kan belli bilgi tiplerini dla-
maktadr. rnein modern tp eitimi alm olan doktorlarn nermesel ve sistema-
tik bilgilerinin aksine, geleneksel ebelerin bebek dnyaya getirme konusunda sahip
olduklar pratik bilginin nermesel bilginin kalplarna tam olarak smad ak-
tr. Bilginin farkl trleri olabilecei gibi, bilen znelerin de farkl alt yaplar ve
balamsal zellikleri olabilir. Geleneksel epistemolojik yaklamlar ise bu farkllk-
lar tamamen gz ard etmi ve hayal bir evrensel zne tasarlamlardr. Ve bu ev-
rensel zne, elbette, erkeklerin niteliklerini tayacak ekilde modellenmitir. So-
run yaratan konu, tam olarak da budur.
Feminist bir bilgi kuramcs olan Lorraine Codea gre de, bilginin klasik -
zmlemesinde ad geen zne, soyutlatrlm, evrenselletirilmi ve ii neredeyse
boaltlm bir varlktr. Bylesi bir znenin ve onun bilme ilevinin ardnda yatan
aklclk, bilinen felsefi iddialarn veya varsaymlarn tersine, evrensel veya do-
ru deil, erkeklerin egemen olduu bir toplumun standartlarnn dorudan yans-
d, tarafl bir aklclktr. znellik kanlmaz olarak zaten hep bilgi edinme sre-
lerinin iindedir. O yzden feminist bilgi kuramclarna gre, znellik bilgi kuram-
larnda hesaba katlmas gereken bir unsurdur. Ancak bu yaplrken toplumun ta-
rihsel bilincinde derin bir yeri olan hegemonyac dengesizlik gz nne alnmal,
kadnlarn ve evrensel aklclk adna entelektel merkezden uzaklatrlan dier
kesimlerin perspektifleri felsefi zeminine tanabilmelidir.
248
Epi st emol oj i
Feminist felsefeciler,
geleneksel epistemolojinin
temel konusu olan bilen
znenin soyut ve
balamdan kopuk bir varlk
gibi ele alnmasna kar
kmlardr.
Hem lml doalclarn hem de feminist dnrlerin ortak bir noktas, Qui-
nedan ok farkl olarak, normatif ilevi epistemolojik irdelemelerde ciddiye alma-
lardr. Bu dnrler epistemolojinin usu alkanlklarn terkederek deneyimsel
ve balamsal boyutlarla ilgilenmeyi renmesi gerektii konusunda uzlamaktadr.
Ancak, bu grlere gre, normatif yn elinden alnan bir epistemolojinin hem
aklama dzeyinde hem de toplumsal-politik alanlarda baarszla urayaca ve
yanltc bir felsefi tablo sunaca kesindir.
Feminizm genellikle kadn haklarnn savunulmas ve kadnlarn toplum iindeki durum-
larnn iyiletirilmesi ynnde ortaya konulan kapsaml bir kuramsal ve eylemsel giriim
olarak tanmlanr. Feminizmin epistemoloji kapsamnda nasl bir ilev ierdiini anlamak
ilk bakta zor gelebilir. Feminist epistemolojinin, bilgi felsefesi konusuna nasl bir katk-
da bulunduunu kendi kelimelerinizle aklamaya aln.
RICHARD RORTYNN PRAGMACI TEPKS
Yukarda da belirttiimiz gibi, getiimiz yzylda Bat Felsefesine damgasnn
vuran en nemli gelimelerden biri, geleneksel epistemolojiye yneltilen radikal
eletirilerdir. Bu eletiriler farkl alardan ve deiik kayglarla dile getirilmi olsa
da, zellikle iki kanattan gelen eletiriler literatrde derin bir etki yaratmtr. Bun-
lardan birincisi yukarda incelediimiz ve bilgi kavram konusunda zihinden ziya-
de doal ve toplumsal unsurlar vurgulayan perspektiftir. kincisi ise birinci kate-
goride incelediimiz grlerden felsefi anlamda tamamen kopuk olmayan Ri-
chard Rortynin (1931-2007) pragmac eletirisidir. Bu blmde Rortynin grle-
rini ksaca inceleyeceiz. Ardndan, Rortynin grlerinin epistemoloji ve genel
olarak felsefe asndan nemini tartacaz.
Rortynin Pragmaclnn Ana Hatlar
Rortynin karsna ald temel bir gr, Quineda olduu gibi, Kartezyen felsefe
ve onun en temel zelliklerinden biri olan temsil epistemolojisidir. Rortyye gre,
Modern a dnrlerinin ounlukla insan zihnini bir ayna ve bilgiyi de d
dnyann zihinde brakt yansmalar eklinde kavramlatrmalar olduka yanl-
tc bir felsefi gelenee yol amtr. Bilgi kuramna eletirel yaklamnda Rortyyi
derinden etkileyen dnrler arasnda zellikle Friedrich Nietzsche, William Ja-
mes, John Dewey, Ludwig Wittgenstein ve Willard Van Orman Quine saylabilir.
Bu dnrlerden bazlarnn eletirlerilerinin hedefinde yalnzca belli epistemolo-
jik yaklamlarn olmadn, felsefeye genel yaklamlar itibaryla da olduka kk-
ten bir duru sergilediklerini belirtmeliyiz. Nietzsche, bizim ruhdan ziyade bede-
ne sahip olan ve bu dnyaya ait varlklar olduumuzu vurgular; Wittgenstein
anlam kavramnn srrnn zihinlerin iinde deil toplumsallk ve eylemin alann-
da olduuna inanr; James ile Dewey ise doru ve gereklik konularnda ok ar-
pc bir pragmac tavr sergilerler. Bu dnrleri ortaklatran nemli bir nokta,
deneyimsel bilginin eylemsel ve balamsal bir olgu olduudur. Dahas, insan de-
neyimi tmyle sylemseldir. Yani, deneyim ve bilgi doal dillerin dinamikle-
ri tarafndan belirlenir. Bu bak as, sylemin gcn fazlaca hesaba katmam
olan geleneksel felsefi (metafizik ve epistemolojik) yaklamlardan son derece
farkldr. Nietzsche, James, Wittgenstein ve Quine aralarndaki byk dnsel
farklara ramen, dilin ve yorumun belirleyici gc konusunda ortak bir noktada
buluurlar. Gnmzn eletirel grleri veya akmlar asndan, bu drt d-
nrn fikirlerinin byk bir nemi vardr.
249
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Amerikal dnr Richard
Rorty 20. yzylda
pragmacln en nde gelen
savunucusu olmutur.
Rortyyi en derinden
etkileyen dnrler
Nietzsche, James, Dewey,
Wittgenstein ve Quine
olmutur.
Yukarda zetlediimiz genel felsefi grnt gz nne alndnda, Rortynin
gereklik ve doru gibi kavramlara ilikin ne syleyeceini tahmin etmek zor
deildir. Rortyye gre esas olan, eylem, yorumsal eitlilik ve insanln kendini
gelitirmesidir saf hakikatin bulunmas deil. Geleneksel nesnelci ve zihinci
yaklamlarn her ikisi de yanltcdr ve hataldr. Metafiziksel nesnelcilik, insanla-
rn zihinlerinden, dillerinden ve kltrlerinden etkilenmemi bir varlk tasarm
yapmaya almtr. znelci eilimi olan dnrler, zihnin ierii ve temsil so-
runsal zerinde younlamlardr. Pragmaclk ise ok farkl bir gr sunar.
Rortyye gre, dnya ve insan srekli olarak karlkl etkileim ve deiim iinde-
dir. nsanlar iin esas olan, eylemsel baar, hayatta kalma ve geliimdir. Soyut ve-
ya kuramsal dnme daha ncelikli ve daha temel deildir. O yzden, bilgi
ve fayda kavramlar birbiriyle sk skya ilikili olmak zorundadr.
Rortynin Fayda Kavram Konusunda Tartmalar
Yukarda dile getirdiimiz bu son cmle zerinde biraz daha duralm. Pragmacl-
eletiren felsefeciler, bilinebilecek eyler ve faydal eyler kavramlarnn bir-
birlerine ok fazla yaklatrlmasnn saduyuya aykr olduunu sklkla dile getir-
milerdir. Bu eletiriye gre, bilgi veya doru nesnel kavramlardr ancak fay-
da znelere bal bir kavramdr. O yzden pragmacln tezleri ortaya sra d ve
itiraza ak bir epistemolojik durum sunmaktadr. Bir insann veya insan toplulu-
unun faydal olarak kabul ettii bir nerme, baka bir insan veya insan topluluu
iin olduka yararsz olabilir. Fayda kavramnn son derece deiken ve grece
olduu aktr. Oysa sezgilerimize gre, bilgi rastgele bir ekilde olumaz; nerme-
lerin doruluu da insanlarn znel durumlarna bal deildir. Peki, bu durum
pragmacln temel tezinin olduka sorunlu olduunu gstermez mi?
Bu soruya pragmaclarn verdii dikkat ekici bir yant bulunmaktadr. James
ve Rorty gibi pragmaclarn savunduu ie yarama veya fayda kavram yalnz-
ca znel, anlk veya keyf durumlarla snrl deildir. Pragmac fayda, genellikle
bilisel, bilimsel ve toplumsal ynleri olan geni kapsaml bir kavramdr. nsanla-
rn, rnein bir alnn arkasnda bir ylann olduuna, Einsteinn grecelik kura-
mnn doruluuna, ifade zgrlnn gelimi bir toplumun vazgeilemez bir il-
kesi olduuna veya sanatn bireyi ycelttiine inanmalarnn nedeni, bu nermele-
rin bir ekilde yaam iinde karlklarnn olmas ve insanlarn hayatlarnda etki ya-
ratabilmeleridir. Tersinden dnrsek, insanlarn yaamsal eriiminin veya eitli
ilgilerinin dnda kalan unsurlarn, dorunun veya bilginin oluumuna katksnn
olmas mmkn mdr? Pragmaclar asndan bu olanakl deildir. Bilginin hede-
fi olarak gsterilen doru, metafizik bir kavram olamaz. Bilgi, doru ve hatta ger-
eklik bile, insan topluluklarnn gndelik, bilimsel, sanatsal, siyasal, tarihsel ba-
lamlar kapsamnda var olan unsurlardr. O hlde, Rorty gibi pragmaclar bizim
inanlarmz keyf ve bireysel kararlarla doru klabileceimizi veya her kiinin
kendi inancnn kendi faydalarna gre bilgi stats kazandn dnyor deil-
dir. Onlarn iddias, felsefecilerin rettii geleneksel bilgi anlaynn ve kuramlar-
nn kabul edilemez olduudur.
roni ve Olumsallk
Rortynin pragmac yaklamnn epistemoloji alannndaki etkisini tam olarak de-
erlendirebilmek iin, onun felsefesinin genel hatlarn iyi anlamamz gerekiyor.
Bu yolla, ada felsefenin nemli bir kesitine veya boyutuna ilikin de fikir sahi-
bi olacaz. Rortynin yaklam, esas olarak, felsefenin kutsallarna kar kkten
250
Epi st emol oj i
Rortynin pragmac
yaklamna gre, hem
znenin zihinsel hlleri
zerinde odaklaan znelci
gr hem de znelerin
eylemlerini gz ard eden
nesnelci yaklamlar
hataldr.
bir kar k temsil eder. Rorty, insanlar asndan hibir eyin mutlak veya de-
imez olmadn dnr. Bir dnr olarak Rortyyi en iyi betimleyen deyim
ironidir. roni kelimesi Trkeye genellikle tersinleme veya alayslama olarak
evrilir. Dilsel kullanm asndan bakarsak, ironi genelde tuhaf veya gln yn-
leri olan ztlklar barndran durumlar iin kullanlr. (rnein Yalnzlktan Hola-
nanlar Dernei yelerinin otobslerle Kapadokyaya geziye gitmeleri ironik bir
durumdur.) Rortynin kulland hliyle ise, ironi deyimi farkl bir ierik kazanr.
ronik birey byk sorulara nihai yantlar bulma merakn hafife alan kiidir. ro-
ni yapmak felsefede Sokratesin uygulad sorgulayc ynteme geri dnmektir.
Bu anlamda, ironi kavram ile yakn iliki iinde olan bir dier kavram da olum-
sallktr. Olumsallk, felsefi olarak, zorunluluk veya mutlaklk kavramnn ter-
sini ifade eder. ronik ve olumsalc insanlar dnsel adan yolda olmay ve d-
nsel maceralarna devam ederek yaamay tercih ederler. Bu yaklam benimse-
yen kiiler, kendi inan sistemlerinin doruya veya hakikate karlk geldiini de-
il, farkl bak alarndan dnyaya bakabilmenin dnsel bir meziyet olduunu
dnrler. ronik kiiler, metafiziksel hedeflerden uzaklaarak balamsal durum-
lar dikkate alrlar. Ksaca sylemek gerekirse, dnsel ironi, felsefenin gelenek-
sel sorularndan ve evrensel meraklarndan uzaklamak anlamna gelir.
Rortynin Dncelerinin Genel Deerlendirmesi
Yukarda akladmz nedenlerden dolay, Rorty 20. yzylda post-modern hare-
ketin Amerika kanadnn en nemli temsilcisi olarak grlmtr. Rorty, moder-
nizmi (zellikle de modernizmin bilgi, varlk veya nesnellik kavramlarn) eitli
ekillerde eletiren Alman ve Fransz felsefecilerle ortak bir zemin paylatn sk-
lkla dile getirmitir. Bu anlamda, Friedrich Nietzsche, Martin Heidegger ve Michel
Foucault, Rortynin kendi perspektifine yakn bulduu isimler olarak n plana k-
mlardr. Nietzsche, felsefecilerin grnen dnyann tesine geme isteklerini on-
larn gerek yaamla ve sonlu olduumuz gereiyle baedememeleriyle ilintilen-
dirmitir. Heidegger, var olan eylerin anlalmasnda znelerin zihinlerine veya in-
sandan bamsz gereklie ynelmektense, var olanlarn olanakllk zeminini
sorgulam ve bu olana insann dnyadaki (sonlu) varlnda bulmutur. Fouca-
ult, toplum iindeki dorularn ortaya kmas ile tarihsel olumsallklar (yani zo-
runluluk tamayan tarihsel gelimeler) ve g kavram arasnda sk bir iliki ol-
duunu gstermitir. Rortyye gre, bu felsefeciler Platoncu ve Kartezyen gelenek-
lere ar ve olduka hakl bir darbe indirmilerdir.
Rortyye gre, geleneksel bilgi kuramclar arlkl olarak bilginin temellendi-
rilmesi veya daha genel bir adan bakldnda, gerekelendirilmesi- konusu
zerinde durmulardr. Rortynin bu balamda eletirisinin hedefi yalnzca 10. ni-
tede incelediimiz temelcilik gr deildir. Rorty, bilgi kavramna kat bir -
zmleyici yaklamda bulunan, konunun balamsal ve pragmac ynlerini hesaba
katmayan geleneksel yaklam eletirmektedir. Rortynin yaklamna gre, bilgi-
nin kuramsal (felsefi) olarak temellendirilmesi veya gerekelendirilmesine gerek
yoktur. Daha doru bir deyile, bu konuda felsefecinin tek bana yapabilecei il-
gin bir aratrma olamaz. Onun eletirilerinden nasibini alan bir dier kavram da
doru olmutur. Rortynin grne gre, insanlarn kant gsterme ilevleri ve-
ya eylemlerine akn olan bir doruluk boyutu dnlemez. Baka bir deyile,
doruluk ve kant kavramlar normatif olarak ayr dzlemlerde bulunamazlar. Top-
lumsal alanda ok iyi gerekelendirdiimiz inanlarn aslnda bilgi olmayabilecei-
ni sylemek yararsz bir dncedir. (yle bir benzetme yaplabilir: merhametli
251
Rortyye gre, bir dnrn
ironik olmas ve olumsalla
deer vermesi nemli
niteliklerdir. ronik birey
kendi dnsel zeminini
sorgulama yeteneine
sahiptir. Olumsal
dncenin temelinde ise,
hibir grn veya kuramn
nihai, mutlak veya gerekli
olamayaca fikri yatar.
ve yardmsever bir insan, sonsuz bilgi gcne sahip olmad iin merhametli ve
yardmsever olmann ahlaki olarak belki yanl olabileceini dnmeye balarsa,
bu tavrn olduka tuhaf ve anlamsz buluruz.) Pek ok felsefeci dorunun kant-
tan ve gerekelendirmeden bamsz olmas gerektiini dnmtr. Ancak,
Rortyye gre, kanttan kavramsal olarak bamsz olan nermesel doruluk tama-
men yararsz bir fikirdir. Felsefecilerin doru kavram entelektel bir zihinsel al-
trmann konusu olabilir; ama gerek yaamda fazlaca bir yeri yoktur. Gerek ya-
amdaki doru ise dinamik, deiken, tarihsellik ve toplumsallk iinde srekli
olarak retilen, yalnzca kantlarn ve gerekelerin zemininde yaam bulabilen bir
kavramdr.
Geleneksel felsefi yaklamlar eletirirken, Rorty zaman zaman pragmac ve li-
beral fikirleri bir araya getirmektedir. Baka bir deyile, Rortynin eletirisi ontolo-
jik-epistemolojik zeminle snrl deildir. Kuramlardan ziyade pratik toplumsal so-
runlarla ilgilenen Rorty, felsefenin eitli alanlarndaki eletirilerini toplumsal-siya-
sal alana tamtr. Bunun arpc bir rnei doru konusunda gzlemlenebilir.
Rortynin pragmac grne gre, felsefecilerin dorusunun toplumsal-politik
boyutta da nemli bir sakncas bulunmaktadr. Tarihteki baskc ynetimler doru-
nun kendi tekellerinde olduunu savlam, farkl olan her zaman sindirmeye al-
mtr. Oysa, insann dnsel ilevi sonsuza kadar srecek olan somut bir macera-
dr. Nesnel doru kavram ise, bu maceray bir noktada durdurma amacn tar.
Felsefeciler tarafndan yceltilen ve abartlan doru kavramn terk etmek, hem
epistemolojk hem de siyasal adan daha yararl olacaktr. Bu yaklamn yalnzca
pragmac deil ayn zamanda liberal ynlerinin olduu da aka grlebilir.
Rortynin epistemolojiye ve geleneksel felsefeye at sava yalnzca bilgi ku-
ram ile uraanlar etkilemekle kalmam genel anlamda, Batnn entelektel ya-
amnn son 40 ylnda nemli bir iz brakmtr. Ancak Rortyye yneltilen eletiri-
lerin ve verilen yantlarn da dikkatle incelenmesi gerekiyor. Rortynin doruyu
gerekelendirme veya kant boyutuna indirgeme abasna yalnzca geleneksel
(nesnelci) felsefecilerden deil, onu genelde destekleyen ada pragmaclardan
bile tepki gelmitir. Doru kavramn epistemolojik olarak indirgemek istemeyen
bu dnrlere gre; Rortynin eletirdii doru entelektel yollardan uydurul-
mu bir fikir deil, gndelik dilde de yeri olan nemli bir kavramdr. Bir insan i-
menler yeil renklidir nermesinin doru olduunu iddia ettiinde, normal olarak
dile getirmek istedii dnce yanlzca imenlerin rengi konusunda en iyi ekil-
de gerekelendirilmi inancn, imenlerin yeil renkte olduudur trnden bir ey
deildir. O kii kantlardan deil, dnyann gerekten (yani eldeki gerekelerin te-
sinde) nasl olduundan bahsetmektedir. Elbette, bu fikir bir pragmacnn kolayca
kabul edebilecei bir dnce deildir.
Doru kavramnn toplumsal ve siyasal alana etkisi konusunda Rortyyi eleti-
ren felsefeciler onu politik alan neredeyse etkisiz hle getirmekle sulamlardr.
Bu dnrlerin ynelttikleri nemli bir eletiri, Rortynin bir araya getirdii libe-
ral ve pragmac perspektiflerin ortaya kard tablonun aslnda ok ekici olma-
ddr. Eletirmenlere gre, eer biz Rortynin nerdii gibi doru yarg kavra-
mn irdeleme ve tartmalarn sonucunda kabul edilen, inandrcln koruyabi-
len ve faydal olduu dnlen yarg ile deitirirsek bu durum, Rortynin iddi-
asnn tam tersine, politik gce sahip olanlarn ve toplumsal iletiim kanallarn de-
netleyenlerin doruyu belirledii rktc senaryolarn yolunu aacaktr. zne-
ler aras fikirsel alveri alan kendi bana ne ontolojik ne de siyasal sorularmz
yantlama anlamnda yeterlidir. Rortynin mutlak felsefi yaklamlara duyduu
252
Epi st emol oj i
Rortynin dile getirdii
pragmac fikirler olduka
byk destek bulduu gibi,
zaman zaman da ciddi
biimde eletirilmitir.
zellikle, Rortynin nesnel
doru kavramna ynelik
eletirileri byk felsefi
tartmalara yol amtr.
tepki anlalabilir bir tavrdr. Ancak pek ok yorumcuya gre, Rorty sunduu ele-
tiriden ar bir sonu karmaktadr. Bu yorumcular, Rortynin liberal/pragmac
tavrnn ve uzlam-merkezli anlaynn nesnelliin veya dncenin normatif bo-
yutunun hakkn tam veremeyeceini dnmektedir. ada zmleyici felsefe
erevesinde fikir reten ve bu noktalar gz nne alan baz dnrler, hem
Rorty gibi pragmaclarn itirazlarn ciddiye alan hem de gerekiliin temel sezgi-
lerinden vazgemeyen kuramlar sunmaya ynelmilerdir. 21. yzyln balarnda
olduumuz bu yllarda, bilgi felsefesi, varlk kuramlar ve tmcesel doruluk ko-
nularnda felsefi aratrmalar hlen devam etmektedir.
Rortyye gre gerekelendirmeden ve insanlarn eylemlerinden bamsz nesnel doru
kavram totaliter sistemler tarafndan kullanlabilecek zararl bir kavramdr. Rortyye iti-
raz eden dnrler ise bunun tam tersini savlamlardr. Bu ilgin tartmay aklamaya
ve deerlendirmeye aln.
253
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
254
Epi st emol oj i
Bilgisel gerekelendirme konusunda yeni yakla-
mlar aklayabilmek.
Temelcilik ve badamclk gibi geleneksel ge-
rekelendirme kuramlar iddialarn olduka so-
yut ve genel bir zeminde dile getirmilerdir. Da-
ha ak dersek, bu kuramlar bilginin gerekle-
me srelerinde, farkl koullarn farkl bilgisel
sonular verebileceini fazlaca gz nne alma-
mlardr. Eer p nermesi iyi gerekelendirilmi
bir nerme ise, p nermesinin gerekeli olmas
koullara veya durumlara bal olamaz. Ancak,
yakn zamanlarda retilen gerekelendirme ku-
ramlarnn olduka farkl bir yaklam sergiledi-
ini syleyebiliriz. Balamclk ad verilen g-
re gre, bir p nermesinin gerekeli hle gel-
mesi, belli bir oranda, o nermeye inanan zne-
nin iinde bulunduu koullara baldr. Tek bir
nerme, belli bir durumda gerekeli bir ner-
meyken, ayn nerme baka bir durumda gerek-
esi zayf bir nerme olabilir. O hlde, bu yeni
yaklama gre, gerekelendirme bir nerme
ile dnya arasnda gerekleen soyut bir bant
deildir. Badamclara gre, bilgisel gereke-
lendirme, zneler, nermeler ve gerek durum-
lar ieren karmak bir bantdr.
Wittgensteinn felsefenin her alannda iz bra-
kan grlerinin phecilik konusunda hangi
sonular verdiini aklayabilmek.
L. Wittgenstein 20. yzyln en nemli felsefecile-
rinden birisidir. Onun anlam ve zihin konusunda
sunduu eletiriler felsefenin yerlemi baz kav-
ram ve kuramlarnn derinden sorgulanmaya ba-
lamasn salamtr. Wittgensteina gre anlam-
larn zihinsel ve kiisel eyler olarak alglanma-
snda son derece yanltc bir yn bulunmaktadr.
Bunun daha iyi kavranmas iin, bir ocuun ana
dilini nasl rendiine yakndan baklmas gere-
kir. Bir bebek dil renmeye baladnda evre-
sindeki yetikinlerin zihinlerinde ne olduunun
bebee hibir yarar olamaz. ocuklar yetikinle-
ri gzlemleyip, hangi kelimelerle hangi davran-
lar bir araya getirdiklerini renirler. Wittgenste-
ina gre, kelimeler yalnzca nesneleri adlandr-
makta kullanlmaz; dilin ok farkl ilevleri var-
dr. Doal diller, bir benzetme yaparsak, stanbul
gibi ehirlere benzerler. ehrin merkez(ler)i, ke-
nar mahalleleri, tarihsel yaplar, modern binala-
r ve net olmayan ehir snrlar vardr. Doal dil-
ler ve anlam adn verdiimiz ey de byle bir
yapdadr. nsanlar doal dillerini zihin okuya-
rak deil, son derece karmak olan toplumsal
alanda simgeleri kullanma konusunda koulla-
narak renirler. Eer bu doruysa, bir dili ko-
numak hibir zaman bireysel ya da kiisel bir
erevede aklanamaz. Wittgensteinn gr
phecilik konusunda ok ilgin bir sonu ver-
mektedir. Eer biz bir dili konuabiliyorsak, bu
durum dnyann ve baka insanlarn (daha do-
rusu, toplumsal bir yapnn) varln gerektirir.
Wittgensteinn gr hem epistemolojik bir so-
runa bilgi felsefesi alan dndan verilmi bir ya-
nta karlk gelir, hem de 20. yzyl felsefesinin
genel havasn yanstmas asndan nemlidir.
Epistemolojide doalcln ne olduunu akla-
yabilmek.
Ksaca ifade edersek, epistemolojide doalclk,
insan bilgisinin irdelenmesinde bilimsel aratr-
malarn ve daha da genel olarak, deneyimsel bo-
yutun belirleyici olduunu savlar. Geleneksel
epistemolojik yaklam, bilgi kavram zerinde
yaplan almalarn esas olarak zihinsel veya -
zmlemesel olduu varsaymna dayanr. Oysa
Quine gibi 20. yzyl doalclar, zihin ve zi-
hinsellik kavramlarnn abartldn dnm-
lerdir. Quinen grne gre, insan doann
iinde yer alan bir varlktr. Son derece karmak
yeteneklerimiz ve kapasitelerimiz olsa da, bizim
bilgisel servenimizi anlamann en doru yolu
fizyoloji ve deneysel psikoloji gibi bilimlere ba-
vurmaktan gemektedir. Quinen bu yaklam
olduka ilgi grm olsa da, beraberinde nem-
li sorular ve tartmalar da getirmitir. Eer Qui-
nen tanmlad ekliyle kkten bir doalclk
benimsenirse, bu durum epistemolojinin norma-
tif ynn ortadan kaldrmaz m? Bilim insanlar
bilgisel srelerin nasl olutuunu aklayabilir-
ler. Ancak bilginin hangi durumlarda yeterli veya
uygun olduunu deneyimsel boyutta bulabilir
miyiz? Bu sorularn yant iin felsefecilerin -
zmlemelerine gereksinim duyacamz ak de-
il midir?
Bu ve benzeri sorular, doalclar ve doalcl
eletirenler arasnda scak tartmalarn yaanma-
sna neden olmutur.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
255
Toplumsal epistemoloji ve feminist epistemoloji
alanlarnda yaplan almalar aklayabilmek.
20. yzylda epistemolojide gerekleen en
nemli gelimelerden biri toplumsal ve feminist
epistemolojilerin ortaya kmasdr. Toplumsal
epistemoloji alannda alan dnrler, bilen
znenin yalnzca bireysel bir varlk olarak ta-
sarlanmasna kar kmlardr. Bu dnrler,
rnein, bireylere ek olarak, topluluklarn da bel-
li inanlara sahip olabileceini, birey kavram
zerine ar bir vurgu yaplmamas gerektiini
dnmlerdir. Buna ek olarak, feminist felse-
feciler, epistemoloji tarihinde sunulan zmle-
melerin varsaymsal bir evrensellik temeli ze-
rinde oluturulduunu savlamlardr. Feminist-
lere gre, bilgisel zmlemelerde ad geen z-
ne, tm evrensel grnmne karn, aslnda
erkek-egemen bir zihniyetin rettii bir kavram-
dr. Bilgi kuramclar almalarnda nermesel
doru zerinde fazlaca durmular, farkl kesim-
lerin deiik deneyimlerinde ortaya kan bilgi
trlerini dlamlardr. Bunun bir nedeni, dier
bilgi tiplerinin sistematize edilip zmleme ko-
nusu yaplmaya ok uygun grlmemesi olmu-
tur. Feminist bilgi kuramclar bu noktaya zel-
likle dikkat ekmeye almlar ve rnein, ka-
dnlarn kendilerine zg deneyimlerinde ortaya
kan bilgi trlerini gndeme getirerek gelenek-
sel bak asnn kstlayc ve yetersiz ynlerini
sergilemilerdir.
Richard Rortynin pragmac eletirisini ve bu
grn hem gnmz epistemolojisi hem de
ada felsefe asndan nemini tartabilmek.
Pragmac grn yakn zamandaki en nemli
temsilcisi Richard Rortydir. Rortynin ok etkili
olmasnn bir nedeni, onun genel olarak felsefe-
nin yapl biimine ar eletiriler getirmesi ve
felsefenin kendisini dier dnsel alanlarn s-
tnde bir yerlere yerletirme abasnn sakncala-
rna dikkat ekmesi olmutur. William Jamese
benzer ekilde, Rorty doru kavramnn meta-
fizik bir bant olmadn, doru ve fayda
kavramlarnn birbiriyle sk skya ilikili olduu-
nu savlamtr. Rortynin felsefi yaklamn en iyi
ifade eden iki terim ironi ve olumsallktr. ro-
nik bireyler, kendi inan sistemlerinin kesin ve
deimez doru olduuna deil, farkl bak a-
larndan dnyaya bakabilmenin nemli bir mezi-
yet olduuna inanrlar. roni kavram ile ilikili
baka bir kavram olumsallktr. Olumsallk, zo-
runluluk ve mutlaklk kavramnn tersine kar-
lk gelir. ronik ve olumsalc bireyler niha-
i felsefi sonular deil, dnsel servenlerinin
devam etmesini deerli bulurlar. ronik bireyler,
felsefenin geleneksel sorularn ve evrensel ilgi-
lerini hafife almaya eilimlidirler. Rortyye gre,
geleneksel epistemoloji bilginin gerekelendiril-
mesi konusunda neredeyse takntl bir tavr ser-
gilemitir. Bunu yaparken de gerek insanlarn
gerek eylemlerini, snrlarn ve ilgilerini gzar-
d ederek i grmtr. Buna ek olarak, Rorty
kant ve gerekelendirme boyutunun tesinde
yer alan bir doru kavramna da kar km-
tr. Ona gre, doruluk ve kant kavramlar
birbirinden btnyle kopuk olamaz. Kantlar-
dan ve gerekelerden bamsz olan nermesel
doruluk faydasz bir felsefi dncedir. Yaam
iindeki doru ise deiken, tarihsel ve top-
lumsal bir olgudur. Rortynin gr ve eletirile-
rinin epistemolojik olduu kadar toplumsal so-
nular da bulunmaktadr ve bu sonular felsefe-
ciler arasnda gnmzde hlen tartlmaya de-
vam etmektedir.
4
A M A
5
A M A
256
Epi st emol oj i
1. Aadakilerden hangisi felsefecilerin kulland ge-
rekelendirme kavramnn tarihi konusunda doru bir
saptamadr?
a. Gerekelendirme konusunda Eski Yunandan
bu yana fikir reten felsefeciler, balam kavra-
mn ancak yakn zamanlarda dikkate almaya
balamlardr.
b. Bilgi konusunda Eski Yunandan bu yana fikir
reten felsefeciler, gereke veya logos kavram-
n yakn zamanlarda kefetmilerdir.
c. Bilgi konusunda Eski Yunandan bu yana fikir
reten felsefeciler, doru kavramn ancak yakn
zamanlarda kefetmilerdir.
d. Gerekelendirme konusunda Eski Yunandan
bu yana fikir reten felsefeciler, her zaman ba-
lam kavramyla yakndan ilgilenmilerdir.
e. Gerekelendirme konusunda Eski Yunandan
lam kavramn doru kavramyla ilintilendirme-
ye almlardr.
2. Aadakilerden hangisi Wittgensteinn geleneksel
dil ve anlam kuramlarna ynelttii temel bir eletiridir?
a. Geleneksel kuramlar anlamn oluma srele-
rinde nermesel dorunun nemini dikkate al-
mamlardr.
b. Geleneksel anlam kuramlar doal dillerin re-
nilme sreleri konusunu fazlaca dnmemi-
lerdir.
c. Geleneksel anlam kuramlar gerekelendirme-
nin nemi zerinde fazlaca dnmemilerdir.
d. Geleneksel kuramlar anlamn oluma srele-
rinde inancn nemini dikkate almamlardr.
e. Geleneksel kuramlar anlamn oluma srele-
rinde dikkatlerini zihin yerine toplumsal alana
evirmilerdir.
3. phecilik konusunda Wittgensteinn grlerinden
karlabilecek esas sonu nedir?
a. Doal bir dilin renilmesi ve konuulmas an-
cak bilisel kapasiteleri snrl varlklar tarafn-
dan gerekletirilebilecei iin, phecilik ilgin
bir tez olarak geerliliini korur.
b. Doal bir dilin renilmesi ve konuulmas an-
cak badamsal inan sistemleri kapsamnda
gerekleebilecei iin, phecilik ilgin bir tez
olarak geerliliini korur.
c. Doal bir dilin renilmesi ve konuulmas an-
cak nesneleri zihinsel olarak temsil edebilen var-
lklar tarafndan gerekleebilecei iin, phe-
cilik felsefi bir tez olarak nemini yitirir.
d. Doal bir dilin renilmesi ve konuulmas an-
cak dnya iinde toplumsal bir koullanma orta-
m kapsamnda gerekleebilecei iin, pheci-
lik felsefi bir tez olarak nemini yitirir.
e. Doal bir dilin renilmesi ve konuulmas an-
gerekleebilecei iin, phecilik felsefi bir tez
olarak nemini yitirir.
4. Aadakilerden hangisi Quinen epistemolojik veya
bilgisel yaklamn doru yanstmayan bir ifadedir?
a. Quinea gre bilgi kavramna doalc bir ekilde
yaklamak gerekir.
b. Quinea gre deneyimcilik usuluktan daha ter-
cih edilebilir bir gr sunmutur.
c. Quinea gre temsilci epistemolojinin yaklam
kuramsal adan yararl sonular vermitir.
d. Quinea gre insanlarn zihinsel dnyalar ve zi-
hinsel nitelikleri fazlaca abartlmamaldr.
e. Quinea gre epistemoloji felsefi deil bilimsel
bir zeminde yaplmaldr.
Kendimizi Snayalm
257
5. Aadaki nermelerden hangisi Quinen doalc
yaklamna ynelik bir eletiri olarak ifade edilmitir?
a. Quinen doalcl epistemolojinin normatif y-
nnn hakkn verememektedir.
b. Quinen doalcl epistemolojinin bilimlerle
olan ban koparmaktadr.
c. Quinen doalcl gerekelendirme kuramla-
rnda badamcl fazlasyla n plana kar-
maktadr.
d. Quinen doalcl dorunun karlk kuramn
fazlasyla n plana karmaktadr.
e. Quinen doalcl epistemolojinin toplumsal
bilimlerle olan ban fazlasyla n plana kar-
maktadr.
6. Aadakilerden hangisi feministlerin bilgi konusun-
daki bak asn yanstr?
a. Feministler, geleneksel bilgi kuramclarnn b-
yk ounluunun kadn olmasnn yararl ola-
can savlamlardr.
b. Feministler, tm geleneksel gerekelendirme ku-
ramlar arasnda badamcln kadn haklar-
nn savunulmasnda daha yararl olacan d-
nmlerdir.
c. Feministler, tm geleneksel gerekelendirme ku-
ramlar arasnda temelciliin kadn haklarnn
savunulmasnda daha yararl olacan dn-
mlerdir.
d. Feministler, geleneksel bilgi kuramclarnn, do-
ruyu gerekelendirmeye bal bir kavram ola-
rak niteleme abalarna kar kmlardr.
e. Feministler, geleneksel bilgi kuramclarnn bi-
len zneyi evrensel bir aklcla sahip varlk
varsaymyla kimliklendirmelerine kar km-
lardr.
7. Aagdaki felsefecilerden hangisinin Rortynin prag-
mac grleri iin bir esin kayna oluturmas bekle-
nemez?
a. Nietzsche
b. Descartes
c. James
d. Quine
e. Wittgenstein
8. Aadakilerden hangisi pragmac yaklama uygun
bir ifadedir?
a. Doru deeri tayan nermeler ancak ontolojik
bir aratrma sonucunda bilinebilir.
b. Doru deeri tayan nermeler ancak bireysel
abalar sonucunda bilinebilir.
c. Doru deeri tayan nermeler ile insanlarn
kiisel tercihleri arasnda yakn bir iliki vardr.
d. Doru deeri tayan nermeler ile insanlarn
anlk zihinsel durumlar arasnda yakn bir iliki
vardr.
e. Doru deeri tayan nermeler ile insanlara ya-
rarl olan eyler arasnda yakn bir iliki vardr.
9. Rortynin ironik bir tavrnn olmas ne anlama gel-
mektedir?
a. Rorty tarihteki tm felsefi abalar deneyimci bir
perspektiften eletirmektedir.
b. Rorty epistemolojinin deneysel psikoloji ile yer
deitirmesi gerektiini dnmektedir.
c. Rorty felsefecinin kefedebilecei nihai ve mut-
lak dorular olduu fikrine kar kmaktadr.
d. Rorty felsefede mutlak zmlerin yalnzca epis-
temoloji alannda bulunduuna inanmaktadr.
e. Rorty felsefenin Platoncu bir anlayla yaplmas
gerektiini dnmektedir.
10. Aadakilerden hangisi Rortynin grne ynel-
tilebilecek bir eletiri olamaz?
a. Rortynin grlerinin bir sonucu, bilgi ve
doru arasndaki ilikinin kopmasdr.
b. Rortynin liberal ve pragmac eilimleri, onun
dorunun nesnel ynlerini kavramasna engel
olmaktadr.
c. Rortynin pragmac doru anlay, totaliter se-
naryolara yol aabilecek bir tablo sunmaktadr.
d. Rorty doru kavramnn nemini vurgulasa da,
bilginin toplumsal boyutuna yeterince nem ver-
memektedir.
e. Rorty doru kavramn gerekelendirme kavra-
mna indirgemektedir.
258
Epi st emol oj i
Dnyann orada, darda olduu iddiasyla hakikatin
orada, darda olduu iddias arasnda bir ayrm yap-
maya ihtiyacmz var. Dnyann orada, darda olduu-
nu, bizim yaratmmz olmadn sylemek, saduyuya
yaslanarak mekan ve zamandaki eylerin ounun in-
sani zihinsel durumlar iermeyen nedenlerin sonular
olduunu sylemektir. Hakikatin orada, darda olma-
dn sylemek, basite, tmcelerin olmad yerde ha-
kikatin de olmadn, tmcelerin insan dillerinin gele-
ri olduunu ve insan dillerinin insan yaratmlar oldu-
unu sylemektir.
Hakikat orada, darda olamaz -insan zihninden ba-
msz varolamaz- nk tmceler bu ekilde varola-
maz ya da orada, darda olamaz. Dnya orada, dar-
dadr, ama dnyaya dair betimler orada, darda deil-
dir. Yalnzca dnyann betimleri doru ya da yanl ola-
bilir. Kendi bana dnya insanlarnn betimleme faali-
yetlerinden yardm almayan dnya doru ya da yanl
olamaz.
Dnyann yan sra hakikatin de orada, darda olduu
nermesi, dnyann kendine ait bir dile sahip bir varl-
n yaratm olarak grld bir an mirasdr. By-
le bir insani olmayan dil dncesine anlam verme gi-
riimine son verecek olursak, dnyann bizim bir tm-
cenin doru olduuna inanmamzn hakllatrlmasna
neden olabilecei yolundaki yavan sz, dnyann ken-
di inisiyatifiyle kendisini olgular denilen ve tmce bi-
imi tayan kleler halinde bld iddiasyla kar-
trma ayartsndan etkilenmeyiz. Ama eer bir kimse
kendi kendine varolan [self-subsistent] olgular nosyo-
nuna yapp kalrsa, o vakit hakikat szcn b-
yk harfle yazmaya ve hakikati ya Tanryla ya da Tan-
rnn projesi olarak dnyayla zde bir ey olarak ele
almaya balamak kolaydr. O zaman da birisi, szgeli-
mi Hakikatin yce olduunu ve bir gn egemen olaca-
n syleyecektir.
(...)
Dnya konumaz. Yalnzca biz konuuruz. Dnya, ken-
dimizi bir kez bir dile programladktan sonra, belli
inanlara sahip olmamza neden olabilir. Ama dnya,
bize konuacamz bir dil neremez. Bunu yalnzca
baka insanlar yapabilir. Gelgelelim, dnyann bize han-
gi dil oyunlarn oynayacamz nermediinin anlal-
mas, hangi oyunun oynanaca kararnn keyfi olduu-
nu ya da bu kararn iimizdeki derinlikte yer alan bir
eylerin davurumu olduunu sylememize yol ama-
mal. Bu kssadan karlacak hisse, szck daar sei-
mindeki nesnel ltlerin yerine znel ltlerin, akln
yerine iradenin ya da duygunun konulmas deildir. Bu-
radaki hisse, iin bir dil oyunundan brne doru ger-
ekleen deimelere varmasndan sonra, ltler ve se-
im nosyonlarnn (keyfi seim dahil olmak zere) ar-
tk anlamszlamasdr. Avrupa, Romantik iirin ya da
sosyalist politikann ya da Galileici mekaniin slubunu
kabul etmeye karar vermedi. Bu trden deiiklikler ne
lde tartma sonucuysalar o lde de bir irade edi-
minin sonucudurlar. Tersine, Avrupa belli szckleri
kullanma alkanln tedricen yitirdi ve baka szck-
ler kullanma alkanln da yine tedricen edindi.
Kaynak: Richard Rorty. (1995) Olumsallik, roni ve
Dayanma. ev. Mehmet Kk ve Alev Trker. s-
tanbul: Ayrnt Yaynlar, s. 26-28.
Okuma Paras
259
1. a Yantnz doru deilse, nitenin Gerekelen-
dirme Konusunda Yeni Yaklamlar ksmnda
yazlanlar yeniden okuyun. Balamclk g-
rnn ada gerekelendirme kuramlar a-
sndan nemini reneceksiniz.
2. b Yantnz doru deilse, nitenin Geleneksel Dil
Anlaynn Eletirisi ksmnda yazlanlar yeni-
den gzden geirin. Wittgensteinn geleneksel
gre ynelttii eletirileri anlayacaksnz.
3. d Yantnz doru deilse, nitenin Geleneksel
Dil Anlaynn Eletirisi, Anlam ve Dil Konu-
sunda Farkl Bir Yaklam ve Wittgenstein ve
phecilik ksmlarnda yazlanlar yeniden
gzden geirin. Wittgensteinn grn re-
neceksiniz.
4. c Yantnz doru deilse, nitenin Epistemoloji-
de Doalclk ksmnda yazlanlar yeniden
okuyun. Quinen fikirlerini daha iyi kavraya-
caksnz.
5. a Yantnz doru deilse, nitenin Epistemoloji-
okuyun. Quinea yneltilen eletirileri rene-
ceksiniz.
6. e Yantnz doru deilse, nitenin Toplumsal
Epistemoloji ve Feminist Epistemoloji ksmn
yeniden okuyun. Feminist bilgi kuramclarnn
perspektifini daha iyi anlayacaksnz.
7. b Yantnz doru deilse, nitenin Rortynin
Pragmaclnn Ana Hatlar ksmn yeniden
okuyun. 20. yzylda epistemolojiyi eletiren en
byk dnrlerden biri olan Rortyyi etkile-
mi olan felsefecilerin kimler olduunu rene-
ceksiniz.
8. e Yantnz doru deilse, nitenin Rortynin
Fayda Kavram Konusunda Tartmalar ksm-
n yeniden okuyun. Rortynin fikirlerini daha iyi
anlayacaksnz.
9. c Yantnz doru deilse, nitenin roni ve
Olumsallk ksmn yeniden okuyun. ada
pragmac Rortynin ironi kavramn nasl kul-
landn kavrayacaksnz.
10. d Yantnz doru deilse, nitenin Rortynin
Fayda Kavram Konusunda Tartmalar ve
Rortynin Dncelerinin Genel Deerlendir-
mesi ksmlarnda yazlanlar yeniden okuyun.
Rortynin pragmaclna yneltilen eletirileri
reneceksiniz.
Sra Sizde 1
Wittgensteinn fikirleri Descartes, Hume ve Kant gibi
Modern a dnrlerinde karlatmz zihinselci
yaklama bir tepki olarak karmza kar. Bilgi sorun-
sal ile ilgilenen geleneksel felsefeciler dikkatlerini zi-
hin ve zihnin snrlar zerinde younlatrmlardr. Bu
yaklamn temel bir sonucu, zihnin zerk bir dnyas-
nn veya alannn olduunun dnlmesidir. Wittgens-
teina gre ise, bizim zihin dnyamzn oluumu bt-
nyle toplumsal alann varlna baldr. Anlamlandr-
ma ilevlerimiz iimizdeki deil dmzdaki dnya-
ya baldr. Buna ek olarak, Wittgensteinn anlamla-
rn kesin kuramsal snrlar veya zleri olduu fikrine
kar olduunu da syleyebiliriz. Doal diller byk,
karmak ehirlere benzer, dzenli matematiksel yapla-
ra deil. Anlam ve dil ancak toplumsal ilevler a iin-
de anlalabilir. Bu yzden, her ne kadar Wittgenstein
bir bilgi kuramcs olmasa da, onun fikirleri epistemolo-
jinin geleneksel sorunlarna ve sorularna farkl bir a-
dan baklmasnn ve epistemolojik gelenein eletiril-
mesinin yolunu amtr.
Sra Sizde 2
Feminist dnrlerin epistemoloji konusundaki iddi-
alarnn olduka derin bir eletiri ierdiini kaydetme-
miz gerekiyor. Geleneksel epistemolojik zmlemeler
genellikle u yapda sunulmutur: Eer ve sadece aa-
daki koullar salanrsa K kiisi nermesini biliyor-
dur: (i) K kiisi y kabul etmektedir; (ii) K kiisi
iin yeterli kanta sahiptir; (iii) dorudur. Bu forml-
de ad geen K kiisinin evrensel bir zne olarak ka-
bul edildii aktr. Bu znenin nasl bir bilgisel ve top-
lumsal alt yapya sahip olduu, geleneksel epistemolo-
ji uzmanlarnca pek sorgulanmamtr. Yukardaki bilgi
tanmnn btnyle yansz ve evrensel olmad ve bel-
li bilme tiplerini darda brakma eilimi tad ak-
tr. rnein, ok deneyimli bir ebenin ocuk dourtma
konusunda sahip olduu bilgi yukardaki nermesel
bilgi emasyla kolayca aklanamayabilir. nermesel
bilginin zmlemesi, rnein bir hastanenin doum
kliniinde alan ve tp eitimi alm bir doktorun bil-
gisi asndan ilgin ve aydnlatc olabilir. Ancak bu e-
maya uymayan farkl bilgi tiplerinin yaam iinde bir
karl ve deeri olabilecei gzden karlmamaldr.
O yzden, feminist bilgi kuramclarna gre, geleneksel
bilgi zmlemesinin evrensel ve nesnel bir akla-
ma sunduunu sylemek birka adan sorunlu bir id-
diaya karlk gelmektedir.
260
Epi st emol oj i
Sra Sizde 3
Bu kitapta gerekelendirmeden ve insandan bamsz
nesnel doru kavramnn epistemolojik boyutunda ge-
lien tartmalar sergiledik. Geleneksel bilgi zmle-
mesine gre, gerekelendirme ve doruluk kavram-
sal olarak farkl ierie sahiptir. Bir nerme ok iyi ge-
rekelere sahip olsa da, o nermenin sonunda yanl
olduu ortaya kabilir. Peki, bu durumda doru kav-
ram tam olarak nasl bir felsefi ve toplumsal ilev st-
lenmektedir? Richard Rortyye gre, kantlarn tesinde
doru kavram, politik adan kt ynde kullanlabi-
lecek, tehlikeli bir kavramdr. Tarihte, kapal sistemle-
rin ou doru ve hakikat kavramlarn kullanarak
insanlar bask altnda tutmular, farkl yaam biimleri-
ni sindirmilerdir. O yzden, doru kavram yerine
toplum iinde ie yarayan inan kavramn yelemek,
insanln geliimi ve ilerlemesi asndan daha uygun-
dur. Ancak, bu tabloyu bir de tersinden dnmemizde
yarar var. Eer, kantlarn veya toplumsalln dinamik
zemini dnda nesnel dorular yoksa, bu durumun
totaliter senaryolarn yolunu ama anlamnda daha teh-
likeli olduu sylenemez mi? Eer nermesel doru
nesnel dnya tarafndan deil btnyle toplumsal alan-
da belirleniyorsa, toplumsal gcn ne tarafa kaydna
bal olarak dorunun da deitirilmesi ve arptlmas
riski ortaya kmaz m? Bu ilgin ikilem, Rorty ve onu
eletirenler arasnda nemli bir tartmann ekillenme-
sine neden olmutur.
Kaynaklar
Annis, D. (1978). A Contextualist Theory of Epistemic
Justification, American Philosophical Quarterly,
vol.15, 213-219.
Ba, M. (2001). Wittgenstein ve Anlamn Ortalkta Ol-
mas, Felsefe Tartmalar, say 28, 47-60.
Ba, M. (2007a). Yakn Dnem Felsefesi, Felsefe iin-
de, editr: Demet Tadelen, Anadolu niversitesi,
Eskiehir: Akretim Yaynlar.
Ba, M. (2007b). Epistemoloji, Felsefe Ansiklopedi-
si iinde, editr: Ahmet Cevizci, cilt 5, stanbul: Ba-
bil Yaynclk, 567-581.
Code, L. (1993). Taking Subjectivity Into Account, Fe-
minist Epistemologies iinde, editrler: L. Alcoff
ve E. Potter, New York: Routledge.
Conant, J. (2000). Freedom, Cruelty, and Truth: Rorty
versus Orwell, Richard Rorty and His Critics iinde,
editr: R. Brandom, Oxford: Blackwell.
Dalmiya, V. ve Alcoff, L. (1993). Are Old Wives Tales
Justified, Feminist Epistemologies iinde, editrler:
L. Alcoff ve E. Potter, New York: Routledge.
DeRose, K. (2009). The Case For Contextualism:
Knowlege, Skepticism and Context, vol.1. Ox-
ford: Oxford University Press.
Dewey, J. (1981). The Practical Character of Reality,
The Philosophy of John Dewey iinde, editr: J.
Dermott, Chicago: University of Chicago Press.
James, W. (1907). Pragmatism: A New Way for Some
Old Ways of Thinking. New York: Longman Gre-
en and Co.
Kim, J. (1994). What is Naturalized Epistemology?,
Naturalizing Epistemology iinde, editr: H.
Kornblith, Cambridge: The MIT Press.
Kornblith, H. (1994). What is Naturalistic Epistemo-
logy?, Naturalizing Epistemology iinde, editr:
H. Kornblith, Cambridge: The MIT Press.
Lynch, M. P. editor (2001). The Nature of Truth: Clas-
sic and Contemporary Perspectives. Cambridge:
MIT Press.
Nietzsche, F. (1968). The Will to Power. evirenler: W.
Kaufmann ve R. J. Hollingdale, New York: Vintage
Books.
Orwell, G. (2008). Nineteen Eighty-Four. London:
Penguin Books.
Quine, W. V. (1961). Two Dogmas of Empiricism,
From a Logical Point of View iinde, New York:
Harper Torchbooks.
Quine, W. V. (1990). Pursuit of Truth. Cambridge:
Harvard University Press.
Quine, W. V. (1994). Epistemology Naturalized, Na-
turalizing Epistemology iinde, editr: H. Korn-
blith, Cambridge: The MIT Press.
Rorty, R. (1979). Philosophy and the Mirror of Natu-
re. New Jersey: Princeton University Press.
Rorty, R. (1982). Consequences of Pragmatism. Min-
neapolis: University of Minnesota Press.
Rorty, R. (1995). Olumsallk, roni ve Dayanma.
evirenler: Mehmet Kk ve Alev Trker, stanbul:
Ayrnt Yaynlar.
Schmitt, F. F. (1994). The Justification of Group Beli-
efs, Socializing Epistemology iinde, editr: F. F.
Schmitt, London: Rowman & Littlefield Publ. Inc.
Wittgenstein, L. (2006). Felsefi Soruturmalar. evi-
ren: Deniz Kant, stanbul: Totem Yaynclk.
261
Szl k
A
A posteriori: Deneyim sonucu kazanlan, evrensel ve zorun-
lu olmayan bilgi tr.
A priori: Tikel deneyim yoluyla kazanlmayan, evrensel ve
zorunlu bir ekilde doru olan bilgi tr.
Analitik cmle: Ykleminin kapsad bilgi cmlenin zne-
sinde zaten ierilen, bu yzden yeni deneyimsel bilgi ta-
mayan cmle.
Argman (karm): Mantkta, bir nermenin belli nclle-
rin mantksal sonucu olduu iddiasn ifade eden ner-
meler dizisi.
B
Badam: nan, yarg, iddia gibi nermesel unsurlarn bir-
likte tutarllk ve uyum iinde olma, birbirine dayanak
tekil etme ve bir btn oluturma zellii.
Badamclk: Bir nermenin gerekeli veya doru olmas
iin o nermenin dier nermelerle badam iinde ol-
mas gerektiini savlayan epistemolojik gr. Bada-
mclk, kavramlatrlmam deneyim paralarnn veya
gerekliin kendisinin tek bana gerekelendirmenin
ya da dorunun ortaya kmasn salayamayacan ne
srer. Temelciliin en nde gelen felsefi rakibi.
Balam: Bir olguyu veya konuyu anlalr klan dier olgula-
rn, ilikilerin ve evresel koullarn oluturduu durum-
sal ereve.
Balamclk: Bir nermenin gerekelendirilmi olma zellii
kazanmasnn o nermeye inanan znelerin iinde bu-
lunduu balamsal durumlara bal olduunu savlayan
epistemolojik gr.
Bilisel: Zihnin be duyudan daha st veya karmak dzey-
deki ilevlerine atfen kullanlan sfat.
zmleme (Analiz): Bir kavramn kavramsal bileenlerini veya

kavramsal alt unsurlarn felsefi yntemlerle gsterme ilevi.
D
Deneyimcilik: Bilginin tek kaynann duyu verileri ve alglar
olduunu savlayan epistemolojik gr. Usuluun tersi.
Dsalclk: Bir znenin inand belli bir nermenin gerek-
eli konuma gelmesi veya bilgi nitelii kazanmas iin,
nermeyi gerekelendiren olgulara o znenin bilgisel
eriiminin olmasnn gerekmediini savlayan epistemo-
lojik gr. Bu gre gre, nermeleri gerekelendiren
olgular znenin zihinsellii veya bilgi kapsam dnda
olabilir. selciliin tersi.
Dogmatizm: Bir inanc ya da inan sistemini sorgulamadan,
irdelemeden, doruluundan phelenmeden kabul et-
me yaklam.
Doalclk: Ontolojik olarak, var olan her eyin doaya ait
olduunu savlayan gr. Epistemolojik olarak, biline-
bilecek eylerin yalnzca doann unsurlar olduunu
ne sren akm. Doalc dnrler, epistemolojik al-
malarda ve zellikle bilgisel normlarn oluturulmasnda
deneyimsel ve bilimsel bilgilerin konuyla dorudan ilgi-
si olduunu iddia ederler.
Doksa: nan veya kan kavramna karlk gelen Yunan-
ca kelime.
E
Enformasyon: Toplumsal olarak dolamda bulunan ve bi-
reyler arasnda aktarlabilen bilgisel unsurlar. Bu kav-
ram, insan bilgisinin oluumsal hammaddeleri iin de
kullanlr.
Episteme: Bilgi kavramna karlk gelen Yunanca kelime.
Platonun felsefesinde, fiziksel dnyann bilgisinden zi-
yade varln veya zlerin bilgisi iin kullanlmtr.
Etimoloji: Doal dillerdeki kelimelerin kkenlerini inceleyen
bilim dal.
G
Gerekilik (Realizm): Nesnelerin, olgularn veya gerekli-
in znelere ve znel unsurlara bal olmadn, nesne-
lerin veya gerekliin kendi balarna var olduklarn
ne sren gr. Alg felsefesi kapsamnda dorudan
gerekilik adyla anlan ve zihinsel durumlarmz de-
il dorudan nesneleri algladmz savlayan akm.
Gereklik (Realite): Gerekten var olan varlk alan. Ger-
eklik kavramnn ontolojik ve epistemolojik anlamlar-
da tersi grnt, grnen veya grngdr.
Gerek koul: Bir olgunun meydana gelmesi iin gerekli olan
dier olgu veya olgular. Eer B olgusu A olgusunun ge-
rek koulu ise, Ann gereklemesi iin Bden baka ko-
ullara gerek olabilir. Bir koulun gerekli olmas onun
yeterli olduunu gstermez; yalnzca B gereklemeden
Ann gerekleemeyeceini gsterir.
Gerekelendirme: Bir nermeyi kantlarla destekleme ve
bylece doruluk olasln ykseltme ya da inandrc-
ln artrma ilevi.
Gereksizlik kuram (Fazlalk kuram, Tarlk kuram):
Doru nitelemesinin bir nermenin anlamna herhan-
gi bir katks olmadn savlayan gr.
Szlk

262
Epi st emol oj i
Grng (Fenomen): Deneyimlenen varlk alanna veya
dnyadaki olgulara verilen genel isim. Geleneksel meta-
fiziin tasarlad gerekliin kendisinden farkl olarak,
sonlu varlklara grnen dnyann olgusal unsurlar.
Grngclk (Fenomenalizm): Epistemolojik ve ontolo-
jik balamlarda grngler dnyas zerinde younla-
an ve onun nemini n plana karan gr. Alg felse-
fesi kapsamnda, dorudan nesneleri deil yalnzca zi-
hinsel durumlarmz veya zihnin ieriklerini alglad-
mz savlayan akm.
H
Hakikat: Sonlu varln ve varlklarn tesinde neyin yatt-
nn nihai yant. Bu deyim bazen gerekten var olan var-
lk alannn betimlemesi iin ontolojik bir anlamda kulla-
nlr. Bazen de, lml bir yaamn anlam ve gizemi,
lmden sonra bizi neyin bekledii, en derin yaamsal
sorularmzn nihai yant anlamlarnda kullanlr.
selcilik: Bir znenin inand belli bir nermenin gerekeli

konuma gelmesi iin, nermeyi gerekelendiren olgula-
ra o znenin bilgisel eriiminin olmasnn gerektiini
savlayan epistemolojik gr. Dsalcln tersi.
dea: Platonun felsefesinde, grnen dnyadaki nesnelerin
varlnn ve bilgisinin olanaklln salayan,ideal mo-
del oluturan, zihin yoluyla kavranabilen soyut nesne-
ler. Modern a dnrlerinin temsilci felsefesinde, zi-
hinde beliren ve bilgi ierii olan alg veya dnce
paralar.
deaclk: Metafizikte, nesnelerin var olmasnda veya oluu-
munda idealarn, zihinsel unsurlarn veya dncenin
bir rol olduunu savlayan felsefi gr. Maddeciliin
tersi.
kicilik (Dualizm): Metafizikte, varlk alannda iki tzn ol-
duunu savlayan gr. Descartesn felsefesi zelinde,
madde ve zihnin bamsz tzler olarak ayrlmas.
mgelem: Genel bir terim olarak, hayal gc. Epistemolojide,
zihinsel eleri, zihinsel ierikleri veya zihindeki temsil-
leri badatrma ve ilintilendirme yetisi.
roni (Tersinleme): Tuhaf veya gln ztlklar barndran
durum. Richard Rorty gibi pragmaclarn kulland ha-
liyle, byk felsefi sorulara nihai yantlar bulma abas-
n hafife alma tavr.
K
Karlk kuram (rtme kuram, Uygunluk kuram):
Bir nermenin doru olmasnn, o nerme ile dnya ve-
ya gereklik arasnda bir karlk, rtme ya da uygun-
luk olmas yoluyla olanakl olduunu savlayan felsefi
gr.
Kartezyen: Descartesn grlerine ilikin.
Kategori: Bir ykleme karlk gelen eylerin toplamn ifade
eden gruplatrma deyimi. Varlk veya var olanlar zeri-
ne deyi biimleri. En genel varlk trlerinin her biri.
Kip: Felsefede, bir eyin olma veya ifade edilme biimi.
Kozmos: Evren kavramna karlk gelen Yunanca kelime.
Dzen iinde var olan eylerin btn.
L
Logos: Aklama, gereke, sebep, mantk, bilim, ke-
lm kavramlarna karlk gelen Yunanca kelime. Genel
olarak, akla ve aklcla ait olan.
M
Maddecilik (Materyalizm): Metafizikte, nesnelerin var olma-
snda veya oluumunda idealarn, zihinsel unsurlarn ve-
ya dncenin bir rol olmadn, maddenin zihinden
bamsz bir tz olduunu savlayan felsefi gr. deac-
ln tersi.
Metafizik: Gerekliin yapsnn aklc yntemlerle ortaya ko-
nulmas, varlk kavramnn aydnlatlmas ve varlk ala-
nnda egemen olan temel ilkelerin aa karlmas he-
deflerini tayan felsefe alan.
Modern: Kelime anlam olarak, zamana uygun, imdiye ait
olan. Felsefede, genel olarak, Descartestan 19. yzyla
kadar uzanan a iin kullanlan deyim. Modern dn-
cenin en temel zellii, akln ve dncenin gcne ve
evrenselliine duyulan gven olarak ifade edilir.
N
Nesnel: zneden ziyade nesneye ait olan.
Normatif: Norma, kurala, standarda, modele veya snrlara ait
olan. Felsefede, normatif zaman zaman betimleyici
kavramnn tersi olarak alnmtr. Betimleme veya be-
timsel bir eyin nasl olduu ile ilgiliyken, normatif bir
eyin nasl olmas gerektii ile ilgilidir.
O-
Olguculuk: Metafizikte, olgular gerekliin temel yap ta
alan gr. Doruluk kuramlar asndan, bir nerme-
nin doru olabilmesi iin zihinden bamsz olgulara kar-
lk gelmesi gerektiini savlayan akm.
263
Szl k
Olumsallk: Metafizikte, zorunlu olma hlinin tersi.
Ontoloji (Varlkbilim, Varlk kuram): Metafiziin zellikle
varlk konusuyla ilgilenen dal.
ncl: Mantksal bir karmda, hareket noktas olarak alnan
veya kabul edilen nerme.
nerme: ddia tayan bir cmlenin veya inancn ieriinde
barnan dnce veya fikir.
z: Metafizikte, bir eyi tanmlayan, ona nesnel kimliini ka-
zandran temel ontolojik nitelik veya unsur.
znel: Nesneden ziyade zneye ve znenin durumlarna ait
olan.
P
Paradigma: normatif aklama getiren, aratrmaya k tutan
veya rnek oluturan sistematik yap ya da model.
Post-modern: Modern an ardndan zellikle son 150 yl-
da n plana km olan, modern dncenin aklclk ve
evrensellikle ilgili varsaymlarna kar bir duru sergile-
yen ada entelektel yaklam.
Pragmaclk (Eylemcilik): Felsefi sorunlarla urarken in-
sanlarn faydalarnn ve ilgilerinin gz nnde bulundu-
rulmas gerektiini savlayan A.B.D. kkenli dnsel
akm.
S-
Sentetik cmle: Ykleminin tad bilgi cmlenin znesin-
de ierilmeyen ve bu yzden yeni deneyimsel bilgi ve-
ren cmle.
Sorunsal (Problematik): zm belli olmayan kritik sorun
veya aratrma konusu.
Sylem: Konuma veya syleme eylemi. Sylenenlerin alan.
Substratum: Locken felsefesinde, bilinebilecek nitelikleri
barndran ancak kendisi bilgi konusu olmad iin var-
l ancak varsaylabilecek ontolojik temel veya tz.
phecilik: nsan bilgisinin olanakllndan veya gvenilirli-
inden phe duyma yaklamnda bulunan epistemolo-
jik gr.
T
Tabula rasa: Latince bo levha. Locken deneyimci felsefe-
si kapsamnda, insan zihninin doutan beyaz bir kat
gibi bo olduunu ifade etmek iin kullanlr.
Teleolojik: Amaca, hedefe ynelik.
Telos: Ama, hedef, erek kavramlarna karlk gelen
Yunanca kelime.
Temelcilik: karmsal bir nermenin gerekeli veya doru
olmas iin o nermenin nihayetinde temel baz nerme-
lere dayanmas gerektiini ve temel nermelerin gerek-
elendirmelerini dorudan deneyimden aldn savla-
yan epistemolojik gr. Badamcln en nde gelen
felsefi rakibi.
Temsil: Felsefede, znel veya simgesel bir unsurun nesnel
gerekliin bir parasna veya unsuruna soyut bir ekil-
de karlk gelmesi, onunla benzemesi, rtmesi veya
onu ifade etmesi.
Temsilcilik: Epistemolojik ve ontolojik balamlarda, temsil
olgusu zerinde younlaan ve temsilin nemini n pla-
na karan gr. Alg felsefesi zelinde, dorudan nes-
neleri deil zihinsel durumlarmz deneyimlediimizi ve
zihinsel durumlarmzn gereklii temsil ettiini savla-
yan akm.
Tikel: Genel kavramlara deil tek tek nesnelere ait olan.
Tz (Cevher): Varl baka bir eye bal olmayan, bamsz
var olabilen ontolojik birim veya unsur.
Tutarllk: Mantkta, nermelerin birbirleri ile eliki gster-
memesi durumu.
Tmdengelim: Mantkta, ncllerden sonucun kesin bir e-
kilde kmasn amalayan argman tr.
Tmel: Tek tek nesnelere deil genellie veya, dar bir anlam-
da, kavramlara ait olan.
Tmevarm: Mantkta, ncllerden sonucun kesin bir ekil-
de kmad, ncllerin sonucun olasln belli bir
oranda ykseltmesinin amaland argman tr.
U
Usuluk: Bilginin tek kaynann duyu verileri ve alglar ol-
madn, insann sahip olduu zihinsel kapasitelerin ve-
ya doutan gelen bilgilerin de bir kaynak oluturduu-
nu savlayan epistemolojik gr. Deneyimciliin tersi.
Y
Yeter koul: Bir olgunun meydana gelmesi iin yeterli olan
olgu veya olgular. Eer B olgusu A olgusunun yeter ko-
ulu ise, tek bana Bnin gereklemesi Ann gerekle-
mesini salar. Ancak Ann gereklemesinin C gibi ba-
ka yeter koullar da olabilir. Bir koulun yeterli olmas
onun gerekli olduunu gstermez.
Kuramsal bir alma alan olan epistemolojinin ne tr bir ilevi yerine getir-
diini aklayabilecek,
Epistemolojinin Bat Felsefesinde iki bin yl akn sredir urat temel ko-
nular kendi cmlelerinizle ifade edebilecek,
Epistemoloji alannda ska kullanlan baz temel kavramlar aklayabileceksiniz.
erik Haritas
Kuram
Bilginin kayna
Felsefe tarihi
Norm
nerme
Bilisel
nan
Kant
Gereke
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji
Epistemoloji Nedir?
GR
KURAMSAL BR LEV OLARAK
EPSTEMOLOJ
EPSTEMOLOJNN TEMEL
KONULARI VE SORUNLARI
EPSTEMOLOJK ZMLEMENN
BAZI ANAHTAR KAVRAMLARI
2
EPSTEMOLOJ

GR
Bilimlerin adlarnn genellikle loji ile bittiini oumuz bilsek de, bu adlarn o
alana ilikin ilgin ipular verebileceini pek dnmeyiz. Aslnda bazen bu
ipular aka gzmzn nndedir: Sosyoloji deyimini sosyal kavram ile
badatrp bunun da toplumsallkla ilgili olduunu karmak grece olarak
kolaydr. Benzer bir durum psikoloji deyiminde yer alan psiko iin de
sylenebilir. (nsanlarn ou, hayatnda en az bir kez iinde bir psikopatn yer
ald korku filmi izlemitir ve buradan da psikonun ruh veya zihinle ilgili bir
tarafnn olduunu karabilirler.) Bazen, loji ile biten alann ne olduu aktr,
ancak lojiden nce gelen blmn ne olduundan emin olamayz. Astrolojinin
burlarla ve fallarla ilgilenen bir alan olduunu tahmin etmek kolaydr ancak
astro deyiminin Yunanca yldz anlamna geldiini az kii bilir. Bazen de, hem
o deyimin ne olduunu bilmeyiz hem de kelimenin iinde yer alan unsurlar bize
herhangi bir ipucu vermezler. Ornitolojinin kubilimi anlamna gelebileceini
dnmek zordur. Dahas, felinoloji (kedileri aratran bilim dal) veya areoloji
(Mars gezegenini aratran bilim dal) gibi alanlarn var olduuna inanmak olduka
zordur. Epistemolojinin durumu da tannabilirlik ve poplerlik asndan biraz
Marsbilim veya kedibilim gibi bir konumdadr. Bununla birlikte, hem felsefeyle
hem de bilim/sanatla ilgilenen insanlar almalarnn bir noktasnda bu nemli
deyimle ve deyimin ardndaki dnsel alanla, yani bilginin lojisi ile, bir ekilde
karlarlar. Epistemolojinin Bat felsefesinde yaklak 2500 yllk bir gemii vardr
ve bu alanda gnmze dek retilen dnceler ok byk bir fikirsel birikime
karlk gelmektedir.
Felsefenin bilgi kavram ile uraan dalna epistemoloji ad verilir. Epistemo-
loji dilimize bilgibilim, bilgi kuram veya bilgi felsefesi olarak da evrilmektedir.
Genel olarak ifade edersek, epistemoloji bilginin olanaklln, yapsn, kaynakla-
rn, snrlarn ve kavramsal bileenlerini irdeler. Yunanca episteme ve logos ke-
limelerinin birleiminden oluan epistemoloji deyiminde yer alan logos un ak-
lama, gereke, mantk, sz ve bilim gibi anlamlara geldiinden, nceki
nitede sz etmitik. Episteme kelimesi ise, genelde bilgi olarak evrilir. Ancak
kitabn ilerleyen blmlerinde de greceimiz gibi, bu evirinin nitelenmesi ve ta-
rihsel baz aklamalarla ieriinin doldurulmas gerekmektedir.
ncelikle, epistemoloji kelimesini Trkeye evirme abalarnda karlalan
zorluklardan bahsedelim. Bilgibilim deyimi dilimize artk olduka yerlemi ol-
masna karn, bu deyim felsefenin bir alt alann sanki bir fiziksel veya sosyal bi-
Epistemoloji Nedir?
lim kimliinde betimliyormu izlenimi vermesi itibaryla yanltc bir yn tamak-
tadr. Epistemoloji genelde kavramsal irdelemelerin egemen olduu bir alan ola-
rak ortaya km ve kavramsal kimliiyle gnmze tanmtr. O yzden, ar-
lkl olarak deneyimsel, gzlemsel ve deneysel boyutta i gren bilimlerden ol-
duka farkl bir yapda olduu gzden kamamaldr. Bu durum, epistemolojinin
bilim kelimesiyle aklanmasnn veya tanmlanmasnn sakncalarn sergilemek-
tedir. Sz konusu sorunsaln Almanca gibi dillerde biraz daha farkl bir grnm
sergiledii dnlebilir ancak dilimiz asndan bilgibilim deyiminin uygun ol-
duu phelidir.
Epistemoloji iin bilgi kuram ve bazen de bitiik olarak bilgikuram
deyiminin kullanlmas ise, Bat dillerindeki dilsel uygulamalara uygunluk asn-
dan tercih edilebilmektedir. (rnein, ngilizcede hem epistemology hem de
theory of knowledge deyimi yaygn olarak kullanlmaktadr.) Her ne kadar bil-
gi kuram iyi bir eviri seenei gibi grnse de, aslnda zerinde bir para d-
nldnde kayda deer bir saknca barndrd grlebilir. Kuram veya teo-
ri kelimesi ounlukla belli bir aratrma alan ve disiplini iindeki farkl kavram-
sal ereveler veya paradigmalar iin kullanlr. rnein, fizik alannda Newtonn
kuram uzun sre etkisini srdrm ve ardndan 20. yzylda yerini Einsteinn
Grecelik Kuramna brakmtr. Felsefenin alt alanlarnda da durum farkl deil-
dir. Etik, metafizik ve epistemoloji gibi alanlarda farkl kuramlar birbiriyle yar-
makta ve karlkl olarak argmanlar ve kar argmanlar retmektedirler. Durum
byleyken, bilgi kuram ifadesini kullanmakta kafa kartrc bir yn olduu
aktr nk aklmza doal olarak hangi bilgi kuram? sorusu gelir. Bu ve
benzeri nedenlerden dolay, bilgikuram veya bilgibilim yerine bu kitapta epis-
temoloji deyimini tercih edeceiz.
KURAMSAL BR LEV OLARAK EPSTEMOLOJ
Bu etimolojik (kelime kkensel) irdelemelerden sonra, epistemolojinin doasna
ilikin olarak belli kavramsal sorgulamalara ve aklamalara geebiliriz. lk ola-
rak, yukardaki paragrafta da deindiimiz kuram konusuna dnelim. Episte-
molojinin bilgi kavram zerine gelitirilen kuramsal bir alma tr olduu-
nu belirtmitik. Farkl bilim dallar, bilgi edinme, bilgi daarcn geniletme ve
bilginin bilimsel niteliini ykseltme gibi amalar gderken, epistemoloji bilgi
kavramnn kendisine kuramsal bir bak getirmeyi hedefler. Baka bir deyile,
epistemoloji bilgi daarcmza yeni bilgiler eklemektense, bilgiyi felsefi adan
mercek altna alr. Bu trden ifadeler, doal olarak, felsefe metinleriyle ve felse-
fi sorunsallarla ilk kez karlaan insanlar iin kafa kartrc ve aklanmas ge-
reken bir durum sunar. O hlde, sorgulamalarmzn ve aklamalarmzn bu ilk
aamasnda soruyu u ekilde soralm: Epistemoloji tam olarak nasl bir kuram-
sal abadr?
Epistemolojinin kuramsal abasnn tek bir tip veya snf altnda toplanabi-
leceini dnmek hata olur. O yzden, bilgi zerine yrtlen felsefi almala-
rn nasl eitlilikler ve kuramsal renkler ierdii konusuna nmzdeki sayfalarda
dneceiz. imdi bir sreliine felsefe tarihinde geriye gidelim ve kuram kavra-
mnn kendisini irdelemeye alalm. Her ne kadar teori veya kuram denildi-
inde aklmza hemen bilimsel teori ve bilimsel kuram gibi kavramlar gelse de,
kuram deyiminin daha genel, daha derin ve daha felsefi anlamn gz nne al-
mak yerinde olur. ncelikle, theoria Yunancada theorein (bakmak, izlemek) k-
knden gelir (Kuram kelimesinin Arapa karl olan nazariye de yer alan na-
26
Epi st emol oj i
Teori deyiminin kkeni
Yunancadr. Trke karl
kuramdr.
Epistemoloji deyimini
Trkeye evirmek belli
zorluklar iermektedir.
zar kelimesinin de bakmak veya bak anlamna gelmesi tesadf deildir ve
arada tarihsel bir etkileim sz konusudur). Burada not etmemiz gereken bir nok-
ta, theorein fiilindeki bakma nn, karmakszn uzaktan ilgiyle izleme gibi bir
anlam tamasdr. Kelimenin bileenlerine daha yakndan bakarsak, theoria deyi-
minde yer alan thea, d grn veya grnt anlamlar tar. Theoria da
thea ya ek olarak horao da bulunur ve bu deyim bir eye dikatle ve ilgiyle bak-
mak, izlemek anlamn ierir. (rnein, ngilizcedeki theater (tiyatro) kelimesi
de thea kknden gelir.) Bu anlamda, theoria dan treyen theoros un evirisi
izleyici olarak yaplabilir. Ancak theoros, orijinal anlam itibaryla, ilgisiz ve ko-
puk bir tarzda bakan kii olarak anlalmamaldr. Theoros, mdahale etmeden
ve renme isteiyle izleyen insanlara verilen addr. Bu kiiler (yani, kelimenin
oulunu kullanrsak, theorioi) ou zaman, renme amacyla deiik ehirlere
gidip eitli festivallere katlan kltr elileriydi. Her ne kadar gsterilere kar-
madan izleseler de, gittikleri yerlerde gerekletirilen trenlerin, ayinlerin ve len-
lerin iinde bir lde yer aldklar da bilinmektedir. Ksacas, kopuk ve ilgisiz bir
seyircinin konumundan olduka uzaktlar.
Kuramsal veya teorik deyiminin gnmzdeki kullanmna bu syledikleri-
mizin nda yaklaabiliriz. Biz gnlk yaamda teorik kelimesini gzlenebilir
olgulardan uzak veya soyutluk derecesi nedeniyle anlalmas zor gibi anlamlar-
da kullanrz. rnein, bilimsel fikirlerin ve tezlerin ou bu niteliktedir. Eer yu-
karda kelimenin kkenine dair sylediklerimiz bir ipucu olarak alnabilirse, ku-
ramsal bak kavramnn ilgiyle ancak belli bir uzaklktan izleme kavramyla ili-
kili olduu kaydedilebilir. Bu tam olarak ne anlama gelmektedir?
Felsefe asndan bakldnda, kuramsal ilgi ya da kuramsal aratrma asln-
da felsefenin olanakl olmasnn en temel kouludur. Logos un iinde yer alabilen
veya varlnda logos barndran bir canl olan insann en nemli zelliklerinden bi-
ri, algnn tesine geerek kuramsal dnebilmesidir. Kuramsal bak bu anlamda
zel bir baktr. Bunu bir rnek zerinden anlamaya alalm. Sradan bir insan
bir atala bakt zaman o nesneyi alglanabilen zellikleri ile kavrar. Ancak ayn a-
tal mikroskobik llerde inceleyebilen bir bilim insan iin atal, atomalt para-
cklardan oluan bir eydir. Bu durum elbette bilim insannn bizim grdmz-
den farkl bir nesneye bakt anlamna gelmez. Fizikinin kuramsal bak da ayn
nesneye ynelmitir. Ancak fizikinin bak ve kavray karmak bir kuramsal sis-
temin dolaymndan geerek ortaya kar. atal gibi sradan bir nesnenin atomik ya-
ps zerine konumak, st dzey bir logos un uygulanmas ile olanakl hle gelir.
imdi bu dncenin felsefe alanna nasl uygulandn sergileyelim. Felsefe-
nin alt alanlarnda da, eitli bilimsel disiplinlerde olduu gibi, nesnelerden oluan
dnyaya farkl bir bak getirilmeye allr. Bu anlamda felsefenin kuramsal pers-
pektiflerinin yneldii dnya, zerinde var olduumuz ve nefes aldmz somut
dnyadr. Ancak nasl fiziki bir atala ok farkl bir bak getirip atomlardan ve
molekllerden sz edebiliyorsa, felsefeci de deneyimlenen dnyaya farkl bir yak-
lamda bulunabilir. Fizikinin betimledii atomalt dnya alglarmza verili bir
dnya deildir, ancak fiziksel kuramlarn ieriklerinin masalms veya uyduruk bir
dnya tasviri olduunu dnmeyiz. Tam tersine; fizikinin, kimyacnn veya biyo-
loun bilinen dnyaya dair bizim dorudan gremediimiz ancak nemli bir ger-
eklik barndran daha derin bir aklama sunduuna inanrz. Felsefi irdeleme-
ler de, bu anlamda, dnyaya ilikin derin bir bak ierir; insann logos unun st
dzey uygulanmasnn bir sonucudur.
27
Kuram veya logos
kavramlar arasnda bir
iliki bulunmaktadr.
Kuramsal dnmenin veya logos un st dzey uygulanmasnn felsefede kar-
mza kan arpc bir rnei tanmsal ilevlerdir. nsanlarn gndelik anlamda
bilgi ve kavram sahibi olmalar son derece olaan bir olgu olarak kabul edilir. Bu-
na karn, kavramlar veya tanmlar zerine dnmek sklkla yaptmz ilevler
deildir. nsanlara bir kavramn tanm sorulduunda genelde ilk tepki aknlktr,
ardndan gelen tepki ise somut bir rnek vermektir. Adalet nedir? sorusuna veri-
len tipik bir yant sulular cezalandrmak eklindedir. yilik nedir? sorusu pek
ok kez muhta olanlara yardm etmek gibi bir ifade kullanlarak yantlanr. An-
cak, sulular cezalandrmak ve muhta olanlara yardm etmek ifadeleri, ele al-
nan kavramlarn tanm deil, yalnzca somut sonular ya da rnekleridir. Platon
ve Aristotelesin srarla zerinde durduu gibi, bir kavramn tam olarak anlalma-
s ile o kavramn rneklerini baaryla saptayabilme farkl trde yeteneklerdir. Ve
felsefeciyi dierlerinden ayran bir zellik kuramsal ilgilerinin olmas ve zellik-
le de kavramlarn kendileriyle ilgilenmesidir.
Bu noktada doal olarak bilgi kavram konusunda kuramsal bir ilgi beslemenin
neden nemli olduu sorulabilir. Bu sorunun en basit ve ksa yant, insann yal-
nzca merakl deil ki rnein kediler en az insanlar kadar merakldrayn za-
manda bilisel gelimilik asndan dier hayvanlardan farkl bir canl olduu ger-
einde yatmaktadr. Felsefenin dier konularnda olduu gibi, yaam ve dnya
zerinde kuramsal dnce gelitirmek insann bilincini daha st bir dzeye ka-
rr. Epistemoloji alannda retilen irdelemeleri kavram olan insanlarn sradan bil-
gilenme srelerine baklar da niteliksel olarak deiir. Bunun en somut gster-
gesi, elbette, kuramsal irdelemelere yatkn insanlarn dnsel veya bilgisel tuzak-
lara kolayca dmeden anlayabilme ve yorum yapabilme yetenei kazanmalardr.
Hem fizik alannda alan bilim insanlar hem de epistemoloji alannda alan felsefeci-
ler, dnyaya algnn tesinde bir bakla yaklarlar. Bu anlamda, bir fiziki ile bir bilgi
felsefecisinin, btn farklarna karn, benzetii genel noktalarn ne olabilecei ve bu
iki tr aratrmann yaln gzlemden farkllat noktalarn nasl ifade edilebilecei ko-
nusunda kendi dncelerinizi retmeye aln.
EPSTEMOLOJNN TEMEL KONULARI VE
SORUNLARI
imdi epistemolojinin kendisine sorun olarak ald temel konular ksaca gzden
geirelim ve epistemoloji alann daha somut bir tarzda anlamaya alalm. Bura-
da sunacamz aklamalar ayn zamanda nmzdeki niteler iin de bir yol ha-
ritas salayacaktr. Kitabn daha sonraki blmlerinde aada zetlenen sorunsal-
lar zerine eileceiz ve kapsaml tartmalar sunacaz.
nsan Bilgisinin Kaynaklar
Bilgi sahibi olmak bizim iin en sradan grnen olgulardan biridir ancak normal-
de bilginin kaynaklar zerine ok fazla dnmeyiz. Bunu derken tam olarak ne-
yi kastettiimizi ak hle getirmekte yarar var. Kaynak kavram, dar bir ekilde
anlaldnda, toplumsal yaantmz iinde yer alan enformasyon kanallar eklin-
de anlalabilir. Enformasyon anlamnda bilgiyi eitli yollardan alrz. rnein,
yakn evremiz, olaylara tanklk eden insanlar, nternet ve basn-yayn organlar bi-
zim bilgi edindiimiz kaynaklardr. Ancak bu soru daha geni, daha evrensel, daha
felsefi bir perspektiften de sorulabilir. Bu geni adan bakldnda, kaynak so-
rusunu, insann bilgilenme kapasiteleri veya yetileri balamnda ifade edebiliriz.
28
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Bilginin hangi
kapasitelerden
kaynakland nemli bir
epistemolojik sorudur.
nceki nitede canl olma ve insan olmann ayrc zellikleri konularnda
saptamalarda bulunmutuk. Bizi saran evrene ilikin bilgilenmemiz sz konusu ol-
duunda, ncelikle, be duyumuz araclyla evrene aldmz gerei aklda tu-
tulmaldr. O yzden, algsal olarak ak olmak bizim en temel bilgisel zelliimiz
olarak alnabilir. Ancak bu noktann belirtilmesinin ardndan, epistemolojik adan
ilgin bir tartma balar: Algsallmz, bize bilgi salayan tek kaynak tr mdr?
Grdklerimiz, duyduklarmz, dokunduklarmz, kokladklarmz ve tattklarmz
dnda bilgilenmenin baka bir yolu var mdr? Eer ben yalnzca grme veya duy-
ma gibi alglar araclyla bilgilenen bir varlksam, rnein, erdem kavramnn bil-
gisini nasl edinebiliyorum? Bu, zerinde dnmeye deer bir sorudur nk biz
davranlar gzleyebilsek de, etik (yani, ahlaka ilikin) nitelikleri duyular aracly-
la algladmz sylemek garip bir iddia olur. Ayrca, eer duyular dnda bir bil-
gi edinme yolu yoksa, 250 ile 750 saylarnn toplamnn 1000 ettiini bilmem nasl
aklanabilir? Bu sorularn z u ekilde ifade edilebilir: Algsal duyular st d-
zey logos kullanm gerektiren zihinsel veya entelektel ilevlerimi aklamada ye-
terli midir? Duyulardan nce ya da duyularn tesinde bir bilgilenme yolu veya yn-
temi var mdr? Bu trden sorular, epistemoloji ile uraanlarn zerinde durduu
ve yantlamaya altklar nemli sorunsallar olarak ortaya kmlardr.
Bilginin Tanm ve Kavramsal Unsurlar
Eski Yunandan itibaren felsefecileri ok megul eden konulardan biri, tahmin edi-
lecei gibi, bilginin tanmlanmasdr. Her ne kadar, bilgi son derece yaln ve an-
lalmas kolay bir kavram gibi grnse de, irdelemenin derinliklerine inildike bu
kavramn nemli incelikler ierdii ve tanmlanmasna ilikin ciddi zorluklar bu-
lunduu grlr.
Bilginin tanmlanmas deyimi ilk bakta gizemli bir ileve iaret ediyor izleni-
mi verse de, aslnda dier sradan kavramlarmzn tanmlanmasndan ilkece ok
farkl olmad sylenebilir. Penguen kavramn tanmlamann iyi bir yolu, tm
penguenleri ve yalnzca penguenleri ortaklatran noktalar bulmaktr. Bu yolla, r-
nein, insan akll hayvan olarak tanmlayabiliriz: nsan hayvan kategorisine ait-
tir ancak dier trlerden akll olmasyla ayrlr. Soyut kavramlar iin de benzer bir
akl yrtme yapabiliriz. Erdem kavramnn tanm, erdemli davranlarn ortak y-
nnn saptanmasndan geer. Geleneksel olarak bakldnda, felsefeciler tanmla-
ma ilevine bu tarzda yaklamlardr. Bu yaklamn felsefi ayrntlarna ve bilgi kav-
ramnn tanmlanmasna ilikin tartmalara daha sonra ayrntl olarak deineceiz.
Bilgi kavramn ak hle getirme abas, farkl ynler ieren ve zengin bir lite-
ratrn ortaya kmasna neden olmutur. Bu farkl ynlere bir rnek vermek ge-
rekirse, bilginin szlksel bir tanmn vermeye ek olarak, kuramclar bilginin kav-
ramsal zmlemelerini retme ynnde de akl yrtmlerdir. Kavramsal -
zmlemeler genelde, ele alnan nemli bir dnsel kavramn baka kavramlarn
bileiminden nasl olutuunu gstermeyi hedefler. rnein, ak kavramnn -
zmlemesi yapldnda, bu kavramn sevgi, ilgi, tutku, cinsel ekim, z-
lem gibi baz dier kavramlar ierdii veya barndrd savlanabilir. zmleme-
ler nemli ve yararl zihinsel eylemlerdir nk bu tr ilevlerin sonucunda ele al-
nan kavram daha anlalr bir hle gelir ve kavramn unsurlar belirgin bir ekilde
ortaya kar. zmlemelerin bilgi alannda nasl gerekletii ve zmlemelerin
tanmsal abalar iinde nasl bir yere oturduu konusuna tekrar dneceiz.
29
Bilgi konusuna eilen
felsefeciler bu kavram
tanmlamaya veya
zmlemeye alr.
Bilginin Olanakll
Felsefeciler, biraz artc bir ekilde, bilginin olanakll konusunda da irdeleme-
lerde bulunup, genelde sormaya alk olmadmz sorular sorarlar. Bilginin ola-
nakll konusu sra d bir tartma konusudur nk st dzey bilisellik veya
bilgisellik bize insan olmann znde yatan bir zellik gibi grnr. Bu adan
bakldnda bilgi edinmenin olanakllnn ne tr bir soruna karlk geldiini
anlamak ilk bata zor grnebilir. Ancak, felsefe disiplininin iinde almaya ba-
layan insanlarn ksa srede fark ettii gibi, felsefi sorgulamalarn derinliinin ve
apnn nceden belirlenebilecek dnsel bir snr bulunmamaktadr. Elbette in-
sanlar iin dnsel snrlar zihinsel, dilsel ve kavramsal olanaklar veya yetiler ta-
rafndan istemsiz olarak belirlenebilir; ancak bu tr verili snrlarn iinde felsefe-
cinin sorgulamadan kabul etmesi gereken deimez ilkeler veya dorular yoktur.
Felsefeyi dier dnme ve aratrma dallarndan ayran en nemli zelliklerden
birisi budur. Bir mhendis, avukat, mimar veya doktor iini yapabilmek iin sor-
gulamayaca temel varsaymlara gereksinim duyar. Felsefecinin ise, belli varsa-
ymlar ve ynelimleri olsa da, bu varsaymlar, inanlar ve ynelimler her zaman
sorgulamann hedeflerinden biri olabilir. Bu durumun doal bir sonucu, felsefenin
kesin ve herkesin zerinde uzlaabilecei sonulara kolayca ulaamamasdr. An-
cak kesinlikten uzaklk ve her an yolda olma durumu felsefenin zgrlk ala-
nn genileten ve dier aratrma alanlarndan ayran zelliklerdir. Bu noktann
hem epistemoloji hem de genel olarak felsefenin kimlii konusunda nemli me-
sajlar iermesinden dolay, konunun stnde biraz durmakta ve baz vurgular yap-
makta yarar gryoruz.
Gnlk yaamda bilgi alveriinde bulunur, bilginin ne olduunu veya gerek-
ten olup olmadn sorgulamayz. Fakat epistemolojik almalarn st dzey bir
uygulamas da, bilginin gerekten olanakl olup olmad konusunda derinlikli sor-
gulamalar yrtmektir. Bu sorunun nemini kavrayabilmek iin, felsefenin dier
pek ok alannda olduu gibi, gnlk alkanlklarmz bir para terk etmek, ke-
sin gzyle baktmz dorular geici bir sreliine de olsa askya almak ve sor-
gulamay baka bir gzle yrtmek gerekebilir. Elbette, bylesi abalar rahat ve
gvenli grnen bilgisel konumumuza taze bir gzle bakmay, ksacas zahmete
girmeyi gerektirmektedir. Ancak alar boyunca felsefi dnmeyi seven insanlar
bu tr dnsel abalara girme cesareti gstermilerdir. Bunun en arpc rnekle-
rinden biri, 4. nitede ayrca irdeleyeceimiz zere, nl Fransz dnr Descar-
tesn felsefi sorgulamalarna hibir eyi peinen bilgi olarak kabul etmeden ba-
lamaya karar vermesidir. Bunun nedeni, Descartesn, daha nce bilgi olarak ka-
bul etmi olduu dnce paralarnn nemli bir ksmnn yanl olduunun far-
kna varmasdr. Bu durum karsnda Descartes, ounluun (veya otoritenin)
inand fikirleri askya alp, sadece dnce yoluyla dorular bulma gibi byk
bir servene kalkr. Kartezyen (yani Dekart) felsefenin ulat felsefi sonu-
larn doruluu veya yanll ayr bir tartma konusudur. Ancak, felsefe tarihiyle
ilgilenen insanlarn ounun da takdir ettii zere, Descartesn giriimi son dere-
ce ilgin ve aydnlatc ynler ieren, dnmeyi seven insanlara her zaman ilham
vermi olan bir abadr.
Descartesn yapt gibi, kesin ve gvenilir bilginin olup olmad ve varsa ne
olduukonusunda sorgulamaya girmek elbette son derece kkten ve sra d bir
irdeleme rneidir. Ancak felsefe ile uraan kiilerin aratrmalarnn nnde snr-
layc duvarlar veya engelleyici dnsel tabular olmad dnlrse, bilginin
30
Epi st emol oj i
Bilginin olanakl olup
olmad konusu da
epistemoloji alan
kapsamnda incelenir.
Descartes (Dekart okunur)
bilgi felsefesi asndan
nemli bir dnrdr.
kavramsal ayrntlarn irdelemeye ek olarak, bilginin olanakll gibi bir konuda
da akl yrtme ve tartma retimi yaplabilmesi mmkn hle gelmektedir.
Bilgiyi tanmlamak ve bilginin olanaklln sorgulamak felsefi ilev rnekleridir. Bu-
nunla birlikte, bu iki aratrma veya sorgulama tipi arasnda belli bir yapsal fark var gibi
grnmektedir. Bu iki sorgulama trnden biri dierine gre daha kkten bir nitelie sa-
hiptir. Bu konu zerinde dnerek, aralarndaki farka ilikin fikir retmeye aln.
Bilginin Toplumsal Boyutu ve Epistemolojinin Yeni Kimlii
zellikle 20. yzyl felsefesinde kendine yer bulmu olan bir sorunsal, bilgi kavra-
m ve bilgi edinimi sreleri ile toplumsallk arasndaki ilikinin saptanmas ile il-
gilidir. u ana kadar sunduumuz irdeleme ve tartmalar, bilgi ve toplum arasn-
daki felsefi ilikinin tam olarak ne olduu konusunda soru iaretleri uyandrabilir.
Bu soru iaretleri elbette yersiz deildir. Felsefe tarihinde epistemoloji alannda y-
rtlen almalarda, toplumsal unsurlar genelde tartmalara yansmam ve bilgi
konusundaki aratrmalar neredeyse yaltlm bireysel giriimler olarak kimlik-
lenmitir. Elbette bu durum epistemoloji alanna snrl bir olgu deildir. Felsefenin
geleneksel yaps byk oranda bireysellikle rlmtr.
Eski Yunanda, insan aklnn en temel ilkeleri veya dorular bilme kapasitesi-
ne sahip olduu dncesi hakimdi. Platon yurttalar arasnda filosofia yani bil-
gelik sevgisi ilevini yerine getirenlerin hakikati bir ekilde kavrayabileceinden
emindi. Balangcnda Descartesn yer ald Yeni a boyunca da felsefecilerin
ounluu insan aklnn yapabilecekleri konusunda derin bir gven tayorlard.
Yukarda Descartesn felsefeye radikal ve cesur yaklamndan sz etmitik. Bu
balamda, Descartesn felsefi perspektifini nasl oluturduuna yakndan bakmak
tartmamz asndan yararl olabilir. ncelikle, Descartesn dogmatizmden, oto-
ritenin etkisinden, yanl bak alarndan, eski alkanlklardan, irdelenmeden be-
nimsenen fikirlerden etkilenmeyen bir sorgulama yrtme hedefi tadn belirt-
memiz gerekiyor. Elbette, Descartesn dncenin zerindeki olumsuz etkiler
olarak grd bu unsurlarn ou toplumsal rgtlenmelerden veya toplumdaki
dier bireylerin fikir ve ynelimlerinden kaynaklanmaktadr. Bu yaklamn doal
bir sonucu, evresel unsurlarn bizim saf bilgiye ulamamzn nnde ciddi bir en-
gel oluturduunun savlanmasdr. O hlde felsefeci, aklc kapasitelerini kullana-
rak, evreden kaynaklanan ve bilgiyi kirleten unsurlar filtreden geirir ve bilgiye
eriimi gerekletirir.
Bu resimde arpc olan nokta, toplumsalln bilgiye ulamada almas gere-
ken bir engel olarak grnmesidir. zne, bilme kapasitesine sahiptir. Ancak, g-
venilir bilgiye ulam iin, bilisel kapasitelerin veya bilgisel unsurlarnn safl ge-
rekmektedir. Descartesn byk projesini zel klan temel neden, bu saflk aray-
dr. Bu rnekte, safln arand yer zihinselliin ii, safl bozan yer ise zihnin
dndaki dnyadr. Her ne kadar tartmay u an Kartezyen Felsefe zerinden y-
rtyor olsak da, felsefecilerin saflk araynn, rnein, Platondan 20. yzyln
Mantk Pozitivizm akmna kadar srdn belirtmemiz yanl olmaz. zellikle
epistemoloji alannda, felsefeciler bilim kavramnn gizemini toplumsall -ve sk
sk tarihsellii de- devre d brakarak zmeye ynelmilerdir.
Ancak, epistemoloji de dhil olmak zere, felsefenin alt dallarnn ounda ar-
tk olduka farkl bir yaklamn olduu sylenebilir. Modernizmin veya Aydnlan-
mann ideallerinin byk apta eletirilmekte olduu gnmzde, felsefecilerin
eski alarda benimsemi olduu bilgisel, dnsel veya kavramsal normlarn bel-
31
Felsefenin pek ok dalnda
toplumsal ve tarihsel
gelere verilen nem
artmaktadr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
li oranlarda yerinden oynadn sylemek yanl olmaz. Felsefe ve zelde episte-
moloji, eski alkanlklarn ok kkl olduu disiplinlerdir. Bu anlamda, felsefenin
alt alanlarnda gerekleen dnmlerin veya dnsel devrimlerin ou zaman
alan sreler olarak ortaya kmaktadr. ngiliz felsefeci Alfred Whitehead tm Ba-
t Felsefesinin Platon zerine yaplm dipnotlar olduunu ileri srmt. Bu el-
bette olduka tartmaya ak ve kkten bir iddiadr. Her durumda, felsefe olarak
bilinen disiplinin gemiin bir miras olduu, epistemoloji alt alannn da gn-
mzden bin yllar nce yaplandn aklda tutmak gerekir. Gnmzde olan de-
iim ise, felsefenin temel alanlarnda, zellikle toplumsallk ve tarihsellik konula-
rnda, yeni bir bilincin gelimesidir. Bu kitabn sonlarnda daha ayrntl olarak de-
ineceimiz gibi, epistemoloji de son yz yldr bu deiim ve dnmlerden b-
yk oranda etkilenen bir alan olmutur.
Epistemoloji, geirmekte olduu kayda deer deiimlerle birlikte, Eski Yunanda
ortaya atlan sorunsallar nda i grmektedir. Bu noktada akla gelebilecek
nemli bir soru udur: Eer epistemoloji gibi bir alann kuramsal grnm nem-
li oranda bir deiimden geiyor, geleneksel sorunlar ve geleneksel felsefe yapma
biimleri yerini yenilerine brakyorsa, bizim alar nce ortaya atlm ve tahminen
gnmzde geerliliini yitirmeye balam sorunsallar zerine vakit harcamamzn
veya felsefenin geleneksel yaplma biimlerini renmeye almamzn yarar tam
olarak nedir? Eski Yunann veya Yeni an bilgi kuramclarnn kafa yorduu so-
runlarn bir ksm gnmzde ilginliini koruyor olabilir. Buna karn felsefenin
geleneksel konularnn belli bir blmnn (hatta belki nemli bir blmnn) bi-
zimle ve bizim iinde yaadmz dnyayla olan ilgisi son derece phelidir. Bu
durum da felsefe tarihinin yakndan incelenmesi ve eskinin felsefi sorunlar zeri-
ne eilinmesi konularnda baz soru iaretlerinin ortaya kmasna neden olur.
Bu kar k, ciddiye alnmas gereken bir dnce iermektedir. Sorulan so-
runun yant derinlemesine tartma gerektirdii ve konu zerindeki tartma gn-
mzde devam etmekte olduu iin, bu soruya dogmatik ve kesin bir yant verme
abasna girmektense, imdilik konunun nemine dikkat ekip irdelemelerimize
devam edeceiz. Bu balamda ksaca belirtebileceimiz bir nokta, eskiye ait me-
tinlerdeki tartmalarn baka bir an ilgilerini yanstmakta olduu gereinden,
bizim bu tartmalardan renecek bir eyimizin olmad tezinin kartlamayaca-
dr. Felsefe tarihinin byk dnrlerinin irdeledii konular ve hatta kullanlan
dil zaman zaman tuhaf ve uzak grnse de, bu konularn ounun gnmzn
felsefi problemleri asndan nemli ipular tad bir gerektir. rnein, bir son-
raki nitede zerinde konuacamz ve tartacamz Platonun kulland kav-
ramlarn ve benzetmelerin son derece garip bir metafizik tablo oluturduu dn-
cesi, Platonun diyaloglaryla ilk karlaanlarn sklkla edindii bir izlenimdir. An-
cak Platonun kuramnn neye iaret ettiini ve neden nemli olduunu anlama y-
nnde samimi bir abaya girenler genellikle bu yazlarn gnmz iin de geerli
olan kritik felsefi ve zelde epistemolojik mesajlar ierdiini fark etmeye ba-
larlar. Benzer dnceleri Descartes ve onu izleyen Yeni a felsefecileri iin de
syleyebiliriz. O hlde, bu konuda yararl olabilecek bir yaklam, baz felsefecile-
rin varsaymsal sempati adn verdikleri bir tavr benimsemektir. Varsaymsal
sempati, eserini okumakta olduumuz byk bir dnrn sylediklerinin tahmi-
nen nemli baz noktalar ierdii ve yazarn nemli bir fikri aktarma abasnda ol-
duu konusunda bir tavr gelitirip ona bir ans vermek demektir. Her ne kadar
32
Epi st emol oj i
Felsefe tarihi boyunca
retilen fikirler, daha sonra
gelen nesillerin dnsel
ilevlerine k tutmaktadr.
zaman zaman kullanlan dilin eskilii veya yazarn ait olduu kltrn farkll ne-
deniyle anlama serveni etrefilli bir hl alabilse de, okurun olumlu tavrnn nem-
li dnsel dlleri olabilmektedir. Tam tersine, felsefe tarihine bakmay reddede-
rek, rnein, bilgi zerine felsefi fikirler retmeye alan bir kii, gemite re-
tilen dnceleri ve argmanlar bilmedii iin belli zmleri kendisinin yaratt-
izlenimine rahata kaplabilir. Dnsel servenleri ciddiye alan insanlarn gz
nne almas gereken bir dier konu da budur.
EPSTEMOLOJK ZMLEMENN BAZI
ANAHTAR KAVRAMLARI
st dzey kavramsal bir etkinlik olan epistemoloji kapsamnda kullanlan merkezcil
ve kritik kavramlarn nemli bir ksm gnlk dilden devralnan bildik kavramlar ol-
sa da, zaman zaman felsefeciler bu kavramlar daha ak hle getirerek ve bazen de
belli bir oranda dntrerek kullanrlar. Bilgisel irdelemelere girmeden nce, epis-
temolojinin ska kulland kavramlardan bazlarnn ksaca stnden geelim ve
bylece (bir anlamda) ileride kullanacamz kavramsal alet kutusunu hazr hle
getirelim. Bu kavramlarn ounu bu kitapta zmleyerek aklamaya alacaz.
Norm ve Normatiflik
Felsefenin eitli alanlarnda yaplan sorgulama ve zmlemelerde sk sk gnde-
me gelen bir konu norm ve normatiflik kavramlar ile ilgilidir. Kitabn ilerleyen
blmlerinde yer vereceimiz epistemolojik tartmalarn derinliklerine girmeden
nce, bu iki kavram zerinde ksaca durmakta yarar gryoruz. Norm, en genel
hliyle, dzenleyici ilke veya kural kavramna iaret eder. Etik kurallar normatif
nermelerin en bilinen rnekleridir. Hrszlk yapmak yanltr cmlesi normatif
arl olan bir ifadeye karlk gelir. Normatif nermelerin ilevlerini ve nemini
iyi anlamann bir yolu, bu tr nermeleri normatif olmayan ifadelerle karlatr-
maktr. Betimleyici, tasvir edici veya anlatc nitelikte olan yani yalnzca bir duru-
mu veya olguyu ileten cmleler, normatif olmayan ifadeler arasnda saylabilir.
Hrszlk yapmak yanltr cmlesi normatif bir ifade iken, Byk ehirlerde hr-
szlk olduka yaygndr cmlesi ise betimleyici veya sergileyici bir yapdadr.
Epistemoloji alan iinde norm ve normatiflik konusu nemli bir yer tutmakta,
ancak tartmaya ak ynler de tamaktadr. nsan bilgisinin nasl olduu (yani, be-
timleyici boyut) epistemolojinin esas ura alanlarndan biridir. Ancak, bilgi konusu
zerine alan felsefecilerin ou epistemolojinin normatif bir aba olduunu da
syleyecektir. Bunun anlam, bilginin iyi veya doru rneklerinin yani dnya-
ya dair inanlarmzn nasl olmas gerektii konusunun epistemolojinin konular
veya ilgileri arasnda yer alddr. Aada da szn edeceimiz gibi, bilgi kavra-
mnn iinde gerekelendirmenin olmas, bilginin belli bir norma uygunluk gster-
mesi anlam tamaktadr. Gerekelerle desteklenmi inanlar, desteksiz veya kant
zayf inanlardan daha iyi ve daha tercih edilir durumdadr. Fakat, aktr ki; daha
iyi ve daha tercih edilir olma, deerlendirmesel veya normatif ifadelerdir. Norma-
tiflik kavramnn epistemolojideki yerine ilerleyen nitelerde tekrar dneceiz.
nermesel Bilgi
Bilgi kavram epistemolojinin temel irdeleme konusu olsa da, bilginin her boyutu-
nun epistemoloji alan iinde eit lde ilgi grdn ve irdelendiini syleye-
meyiz. lk nitede, bilginin baz boyutlarnn, alldk anlamyla logos la ilintili ol-
mayabileceini belirtmitik. Bisiklete binmeyi bilmenin ve igdsel bilginin (tabii,
33
Normatif kavramnn tersi
betimleyici, anlatc
veya tasvir edicidir.
eer bunlar bilme trleriyse) logos barndran bilgi trleri olmad savlanabilir. Lo-
gos ieren veya logosun iinde yer alan bilgi trleri iinde felsefecileri en ok me-
gul eden bilgi tr nermesel bilgidir. nerme deyimi, ksaca ve kabaca bir id-
diada bulunan bir cmlenin ieriinde barnan dnce veya fikir olarak tanmla-
nabilir. O hlde, her cmle bir nerme deildir. Yaasn! veya Nasl yani? ifa-
deleri gramer asndan birer cmledir ancak bu cmleler birer nerme deildirler.
Buna karn, Limon sardr, Geen hafta ok yoruldum ve zmir Trkiyenin
bakentidir cmleleri birer nermedir nk doru ya da yanl olsunlarbel-
li bir iddia iermektedirler.
Bu kitapta bizim ilgimiz daha ok nermesel bilgi etrafnda olacak. Bir nerme-
nin bilinebilmesi felsefe tarihinde Platondan bu yana en byk felsefi sorunlardan
biri olarak alglanmtr. lerleyen blmlerde bu konunun neden nemli bir sorun
tekil ettii ve ne tr incelikler ve zorluklar tadna dair ortaya konan tartma-
lar sergileyeceiz.
nermesel Doru
Doru kavram, bilgi zerine dnen felsefeciler iin ok byk bir neme sa-
hiptir. Bu konuda ilk olarak belirtmemiz gereken nokta udur: Pek ok Bat dilin-
de doru ve yanl deyimlerinin normatif ve betimleyici kullanmlar iin birbi-
rinden ayr kelimeler kullanlrken, Trkede farkl bir durum gzlenir. Dilimizde
doru ve yanl hem normatif hem de tasvire ynelik anlamlar barndrmakta-
dr. Dorunun etik kullanmndan rnekler verirsek, doru insan ve doruluk-
tan ayrlmamak gibi deyimlerde normatif bir taraf vardr. Yanln normatif kul-
lanmna bir rnek htiyac olduunda kardeine yardm etmemesi ok yanlt
cmlesidir. Etik kullanmda dorunun tersi, gvenilmez, knamay hak eden
gibi kavramlardr. te yandan, dorunun ve yanln farkl bir kullanm oldu-
u da aktr. Bu kullanm, kendisini betimleyici balamlarda gsterir. Biz insan-
larn iddialar veya yarglar karsnda Bu sylediin yanl, Bu doru bir iddia-
dr gibi ifadeler kullanrz. Betimleyici balamlarda ortaya kan bu kullanm kap-
samnda, bir nerme iin doru nitelemesini kullanmak, onun dnyada olan ol-
gularla uyum iinde olduunu belirtme anlamn tar. rnein, Tavuklar uabilir
ve New York talyann bakentidir nermelerinin doru olmadn syledii-
miz zaman sz konusu olan durum budur.
Elbette, felsefe tarihinde doru kavramnn daha geni veya daha derin kulla-
nmlarnn olduu balamlar bulmak olanakldr. Ancak bu kitap kapsamnda bi-
zim temel ilgi odamz, betimleyici boyuttaki nermesel doru kavram ve onun
epistemolojik tartmalardaki ilevleri olacak.
Bilisellik
Yalnzca felsefecilerin deil, deneysel psikologlarn ve yapay zek zerine alan
mhendislerin de ska kulland kritik deyimlerden biri biliseldir. Bu kavram, za-
man zaman bilgisel ile e anlaml olarak kullanlmakta ve bilgi ile olan yakn ili-
kisi nedeniyle kafa karklklarna neden olmaktadr. Bilisel deyiminin ngilizcesi
olan cognitivein kelime kknde bulunan gnoscere de bilmek, kavramak gibi
anlamlara gelmektedir. Kelime anlam itibaryla birbirine ok yakn olan bu deyimle-
rin arasnda, ince bir ayrmn olduunu syleyebiliriz. Bilisel sfat, genelde, bir st
dzey zihinsel ilevler yelpazesi iin kullanlr. Bu yelpazenin kapsamndaki ilevle-
rin en nde gelenleri duyular araclyla alglama, bellek ilevleri, akl yrtme ve
bilgilenmedir. Bu ilevlerin tm, st dzey zihinsellii gerektiren sreler ierir.
34
Epi st emol oj i
Bilisel kavram ile bilgi
kavram arasnda belli
farklar bulunmaktadr.
Epistemolojide doru
kavram nemli bir yer tutar.
Bu kavramn betimleyici
kullanm ile dier
balamlardaki kullanmlar
birbirine kartrlmamaldr.
Elbette bu son nokta tartmaya aktr. Daha aka dersek; bellek, akl yrtme
ve bilgilenmeye ek olarak algnn da st dzey bir zihinsel ilev olduu iddias p-
heyle karlanabilecek bir savdr. Ancak 1960lardan itibaren psikolojide egemen
olan bilisel ekole gre, alg, yaln duyulardan farkl olarak, bilin d ve hzl karar
verme mekanizmalarnn iin iine girdii karmak bir zihinsel sretir. O hlde,
bilisellik, bilgi kavramn da iine alan daha geni bir kmedir. Bilisel sfat da, bu-
na uygun olarak, bilgisel sfatna gre daha geni bir anlama karlk gelmektedir.
nan
nan ve inanmak kavramlar denildiinde akla ilk gelen dinsel balamlardr.
nan sahibi olmak deyiminin ilk artrd kavram Tanrdr. Tanr inanc d-
ncesine ek olarak, inan kavram, gven ve kararllk kavramlar ile ilintili
olarak da ska kullanlr. rnein, mcadelenin baarya ulaacana duyduu
inanc kaybetmek gibi bir deyimde yer alan inan kavram bu trden bir anlam
tar.
imdi konunun epistemolojik boyutuna geelim. Dnya bilgimiz asndan ba-
kldnda, inan bilgiyi hedeflemenin ve bilgiye ynelmenin bir parasdr. Bu
balam, aka grlecei gibi, Tanr inancna sahibim, Aka inanmyorum ve-
ya Her eye ramen insanla inanyorum cmlelerindeki balamlardan biraz
farkldr. Epistemolojik balamdaki kullanmn tipik rnekleri Dinazorlarn bu ge-
zegende yaam olduuna inanyorum, imenlerin yeil olduuna inanyorum
ve zmirin Trkiyenin bakenti olduuna inanyorum gibi nermelerdir. Burada
birka noktann altn izelim. ncelikle, bir inan, inan etiketini hak edebilmek
iin, doru olmak zorunda deildir. nanlarmzn bir ksm doru, bir ksm ise
yanltr. Eer bir insan Gnein Dnyann etrafnda dndne inanyorum gi-
bi yanl bir inanc samimiyetle ifade ederse, onu cahil veya aklclktan uzak ol-
makla sulayabiliriz; ancak bu, insanlarn yanl inanlara da sahip olabilecekleri
gereini deitirmez. kinci olarak, her ne kadar hem doru hem de yanl inan-
lar edinmemizin nnde bir engel olmasa da, insanlar genelde dnyaya veya ev-
rene dair inanlarnn doru olmasn tercih ve arzu ederler. Daha sonra irdeleye-
ceimiz gibi, inan kavramnn epistemolojik boyutunun en kayda deer ynle-
rinden biri budur.
Kant
Epistemolojik almalarda ve zmlemelerde ok nemli yer tutan kavramlardan
biri de kant kavramdr. Kant deyimi gnlk yaamda seyrek olarak ve yalnz-
ca belli baz balamlarda karmza kar. Bu balamlara verilebilecek tipik rnek-
ler, polisiye ve hukuksal durumlardr. Sulularn peine den polisler kant topla-
maya alr, mahkemede savclar tutuklanan kiilerin aleyhine kantlar sunarlar.
Bu tr balamlarda kant kavramn belirtik bir ekilde kullanrz, dier balam-
larda ise zerinde fazlaca dnmeyiz.
Ancak, kantn epistemolojik almalar kapsamnda nemli bir ilevi bulun-
maktadr. Bu kavram, insann bilgisel durumlarnn felsefi irdelemesi srasnda sk-
a kullanlr. Baka bir deyile kant kavram epistemolojik balamlarda yrt-
len zmlemenin en nemli gerelerinden biridir. Bunu bir rnek zerinde anla-
maya alalm. Benim Ayn zerinde ok sayda krater bulunmaktadr gibi bir
inancm var. Bu inancmn epistemolojik konumunu irdelediimizde ilgin bir du-
rumla karlarz. Ayn zerinde ok sayda krater bulunmaktadr inancmn
oluma nedeni benim kiisel olarak gidip Ay yzeyinde gzlemlerde bulunmam
35
deildir. Buna karn bu inancn doru olduuna sanki ben olguyu dorudan al-
glamm gibi gl bir ekilde inanrm. Bunun nedeni, benim Ayn zerinde
ok sayda krater bulunmaktadr nermesinin kantlarna veya siciline duydu-
um gvendir. Sz konusu inancma destek salayan kaynak, rnein, komula-
rm arasnda geen konumalar deil, bilimsel almalarn sonularn aklayan
kitaplardr. Bu rnekte aktardmz noktann genel bir epistemolojik durumu tem-
sil ettiini belirtebiliriz. nsan bilgisi, biz farknda olalm ya da olmayalm, arlkl
olarak kant olgusu zerine kuruludur.
Elbette, kantn yalnzca olumlu veya baarl bilgisel balamlara ait olduu-
nu dnmek hata olur. Baz kantlar bizi yanltmalarna karn, nihayetinde, ka-
nt kavram kapsamnda yer alrlar. Gndelik bir sohbet srasnda arkadalarndan
Ayn zerinde ok sayda kakts vardr gibi bir nermeyi duyan bir kiinin bu
duyumu temel alarak baka baz sama inanlar oluturmas da olanakldr. Byle
bir bilgisel durumu yetersiz bulma eiliminde olmamz normaldir. Ancak, kavram-
sal olarak bakldnda, Ayn zerinde ok sayda kakts vardr nermesine ina-
nan bir insann da kantsal bir zincirin iinde inan oluturduunu sylemeliyiz.
Baka bir deyile, kantn kavramsal betimlemesi ile kantn yeterlilii veya yeter-
sizlii konularn birbirine kartrmamalyz.
Epistemolojik Gerekelendirme
Kant kavram ile ok yakndan ilgili bir dier kavram gereke veya gerekelen-
dirme dir. Gereke kavram aslnda logosun esas anlamlarndan biridir ve tah-
min edilecei gibi, insan dier canllardan ayran zelliklerin banda yer alr. Yu-
kardaki rnee dnersek, Ayn zerinde ok sayda krater bulunmaktadr gibi
bir inancn ortaya kmas, nemli lde salam kanta dayanmasn ve aklc bir
gerekelendirmeler ann iinde yer almasn gerektirir. Bizim sahip olduumuz
bilgilerin ezici bir ounluu, bir gerekelendirme sreci veya yaps sayesinde ya-
am bulur. Tersinden dnrsek, hibir gerekesi olmadan edindiimiz inanla-
rn nemli bir ksm epistemolojik adan ciddi sorunlar arz eder. Eer bir kii
Marsta bitki ve hayvanlarn bulunduunu iddia eder ve ardndan bu inanca sahip
olma nedeni sorulduunda tatmin edici bir yant veremezse, biz o kiinin inancn
fazlaca ciddiye almayz. te yandan, bizim Dnyaya veya Evrene ilikin salam
inanlarmzn ou, eer birileri bizi epistemolojik anlamda keye sktrrsa ge-
rekelendirebileceimiz zihinsel durumlardr. O yzden, insan iin bilgi sahibi ol-
mak byk oranda bilgisel gerekelendirme srelerinin iinde yer almaya yat-
kn olmak anlamna gelmektedir.
Bu nitede epistemoloji konusunda genel saptamalarda bulunduk ve nmz-
deki nitelerde karlaacamz sorunsallara dair baz n tartmalar sunduk. Bu-
na ek olarak epistemoloji literatrn ve argmanlar anlamay kolaylatrc baz
terimleri tanmladk. Bu aamada, felsefenin en nemli alt alanlarndan biri olan
epistemolojinin inceliklerine girmeye balayabiliriz.
Diyelim birisi yle bir iddiada bulundu: Epistemoloji uzmanlarnn anlad anlamda ka-
nt ve gerekelendirme kavramlar ile logos kavram arasnda belli bir iliki bulun-
maktadr. Bu ilikinin nasl olabilecei konusunda siz de aklamalar getirmeye aln. Bu
alma sizin u ana kadar rendiiniz farkl kavramlar ve fikirler arasnda felsefi ba-
lantlar kurmanza yardmc olacaktr.
36
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Kant ve
gerekelendirme
kavramlar birbiriyle
ilintilidir ve epistemolojide
merkezcil bir yer tutarlar.
37
Kuramsal bir alma alan olan epistemolojinin ne
tr bir ilevi yerine getirdiini aklayabilmek.
Bilgi kuram, bilgi felsefesi gibi anlamlara ge-
len epistemoloji felsefenin en temel ve en nem-
li alanlarndan biridir. nsanlar gnlk yaamla-
rnda ve bilimsel ilevler gerekletirirken srek-
li olarak bilgi edinme srelerine girerler ve bil-
giyi hedeflerler. Ancak bilginin kavramsal incele-
mesi ve kavramsal olarak ak hle getirilmesi
bilgi edinme ilevlerinden ayrlmas gereken bir
etkinlik trdr. Epistemoloji alannda alan
insanlar pratik dnyann aknn dnsel an-
lamda dna karak bilgi konusunda kuramsal
almalar yrtrler. Bir insann dnyann nes-
neleriyle pratik boyutta i grmesi kuramsal bir
ilev deildir. Ancak nesnelerin, olgularn ve kav-
ramlarn ardnda neyin yattn aratrmak ku-
ramsal bir abadr. Bu anlamda bilim ve felsefe
kuramsal boyutta gerekleen ilevlerdir. Bilim
insanlar grnen niteliklerle yetinmeyip, rne-
in, kimyasal kuramlar veya toplumbilimsel (sos-
yolojik) kuramlar gelitirerek grnen dnyaya
ilikin aydnlatc aklamalar getirirler. Felsefe
de, bilimden ok farkl ynleri olmasna karn,
ayn bilim gibi yaamn pratik boyutunu belli an-
lamlarda terk ederek kuramsal almalar retme
ve aklamalar sunma amacyla yaama ve evre-
ne yaklar.
Epistemolojinin Bat Felsefesinde iki bin yl a-
kn sredir urat temel konular kendi cm-
lelerinizle ifade edebilmek.
Epistemolojinin tam olarak nasl bir kuramsal i-
lev olduunu kavramann iyi bir yolu, bilgi ze-
rine kafa yoran felsefecilerin hangi temel konu-
lar veya sorunlar zerine odaklandklarn irdele-
mektir. lk olarak belirtilebilecek bir nokta, epis-
temolojinin bilginin kaynaklarnn ne olduunu
aratrmaya ynelen bir disiplin olduudur. Bize
bilgi salayan doal kapasitelerimizin ne olduu
ve deneyimin tek bilgi kayna olup olmad
epistemoloji iin kritik bir sorgulama konusu
oluturmaktadr. kinci olarak, bilgi kavramnn
nasl tanmlanaca nemli bir konu olarak orta-
ya kmaktadr. Bilgi gnlk yaamn merke-
zinde yer alan bir kavram olsa da, bu durum bi-
zim bilgi kavramn berrak bir ekilde anlayp
tanmlayabileceimizi gstermez. ncs, bil-
ginin olanakl gibi ilk bakta tuhaf gelebile-
cek bir konu bile epistemoloji alannda alan
kuramclarn ilgilendii bir sorunsal olarak kar-
mza kmaktadr. Bilgi edinmekte olduumuz
ak bir gerek gibi grnse de, bu durum zeri-
ne eletirel olarak ok fazla dnmediimiz de
bir gerektir. Bu nokta da epistemolojinin en il-
gin ve nemli konularndan birisi olarak kabul
edilir. Drdnc olarak da bilginin toplumsal bo-
yutu epistemoloji uzmanlarnn irdeledii konu-
lar arasnda yer almaktadr. Bilginin toplumsal
veya tarihsel boyutu geleneksel felsefecilerin ok
ilgisini ekmemi olsa da, zellikle son 150 yldr
felsefede ortaya kan gelimeler bilginin top-
lumsal boyutunu nemli bir konu hline getir-
mitir. Bu anlamda ada felsefenin eskiye gre
olduka allmadk baz alt kimlikler kazand
sylenebilir.
Epistemoloji alannda ska kullanlan baz te-
mel kavramlar aklayabilmek.
Her kuramsal alma alannn kendisine zg,
uzman olmayanlarn kolayca bilemeyecei de-
yimleri vardr. rnein, gayrisafi mill hasla de-
yimini ekonomi uzmanlarnn, naks teebbs
deyimini hukukularn, epistemoloji deyimini
felsefecilerin yaygn olarak bilmesi doaldr. An-
cak bu allmadk deyimlere ek olarak kuramsal
bir alanda alan insanlar bazen sradan deyim-
lere zel anlamlar ykleyerek ve belli bir dn-
sel erevenin kapsamnda kavramsal bir ilev
grecek ekilde kullanrlar. Epistemolojide bu-
nun iki bilinen rnei inan ve kanttr.
nan deyimini biz genellikle manevi balam-
larda kullansak da, epistemolojik balamlarda
bu deyim deneyimsel durumlara ynelik olarak
ve genel bir ekilde kullanlmaktadr. rnein,
epistemoloji kuramclar asndan, Trkiyede
domu olduuma inanyorum veya imenle-
rin yeil olduuna inanyorum gibi tmceler de-
neyimsel bilginin irdelenmesi asndan nemli
bir ilev barndrmaktadr. Benzer ekilde, ka-
nt kavramn da felsefeciler polisiye veya hu-
kuksal bir anlamda deil, genel olarak deneyim-
sel bilgiye ulamay olanakl klan temel bir un-
sur olarak almaktadr. Bu tr terimlerin anlamla-
rnn iyi anlalmas, hem okuduunuz epistemo-
loji metinlerini daha iyi kavramanza hem de di-
le getirilen felsefi sorunlar zerine dnmekten
daha ok keyif almanza neden olacaktr.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
38
Epi st emol oj i
1. Aadakilerden hangisi epistemoloji deyiminin bir
tanm olarak kabul edilebilir?
a. Mantksal ve matematiksel sistemlerdeki bilgisel
kesinliin irdelenmesi
b. Bilgisinin, doasnn ve oluumunun genel d-
zeyde ve kavramsal olarak irdelenmesi
c. Kesinlik araynda insanlarn karlat bilgisel
zorluklarn irdelenmesi
d. Fiziksel bilimlerin bilgiye hangi yntemlerle
ulatnn irdelenmesi
e. Sosyal bilimlerin bilgiye hangi yntemlerle ula-
tnn irdelenmesi
2. Aadakilerden hangisi kuramsal bir ilev rnei
deildir?
a. Bir matematikinin bir teoremin doruluunu
ispatlamas
b. Bir psikoloun insan belleinin yapsal haritas-
n karmas
c. Bir insann gneten gelen sy duyumsamas
d. Bir fizikinin grecelik kuramn daha savunula-
bilir bir hle getirmesi
e. Bir biyoloun insann genetik ifresini zmesi
3. Aadakilerden hangisi logos iin geerlidir?
a. Logos deyimi nesnellik ile e anlamldr.
b. Logos deyimi bilgi ile e anlamldr.
c. Logos sahibi olmak, biyolojik bir trn devam
iin kesinlikle arttr.
d. Logos sahibi varlklar pratik alanlarda her za-
man baarl olurlar.
e. Logos sahibi varlklar kuramsal dnme yete-
neine sahiptir.
4. Aadakilerden hangisi epistemoloji alannda al-
an bir felsefecinin irdeleyebilecei bir konudur?
a. Bilginin hangi psikolojik sreler sonucu olu-
tuunu kefetmek
b. Bilginin baar ile ilikisini gsteren istatistiksel
almalar yapmak
c. Bilginin gndelik yaamdaki rneklerinin listesi-
ni karmak
d. Bilgi kavramnn bir tanmn vermek
e. Bilimsel kuramlarn hangilerinin doru olduu-
nu saptamak
5. Felsefeciler bilginin tanmn yapmaya alrken aa-
daki yntemlerden hangisini kullanrlar?
a. Bir toplumda bilgi dzeyi yksek olan bireyleri
incelerler.
b. Toplumda genelde hangi enformasyon parala-
rnn bilgi olarak kabul edildiini saptarlar.
c. nsanlara en fazla yarar getirecek olan enfor-
masyon paralarnn ltn bulurlar.
d. Matematiksel ispatlardan yararlanrlar.
e. Bilgi rnei olarak kabul edilen durumlarn or-
tak zelliini saptarlar.
6. Aadakilerden hangisi nermesel doru kavra-
mna bir rnek olarak verilemez?
a. Suyun normal artlar altnda 100Cde kaynad
dorudur.
b. Doruluktan ayrlmamak toplumda kabul gren
bir erdemdir.
c. Koullar ne olursa olsun doruluktan ayrlma-
maya al.
d. klid geometrisinde doru, iki nokta arasndaki
en ksa mesafedir.
e. Doru ve yanl birbirine zt kavramlardr.
7. Aadakilerden hangisi bilisel bir durum deildir?
a. Annenizin ya gnn anmsamak
b. Mantksal yntemler kullanarak bir kiinin iddi-
alar arasnda tutarllk kontrol yapmak
c. Bir iddiann mantksal sonularnn bilincine var-
mak
d. Odadaki s deiimini hissetmek
e. Uzaktan komunuzun geldiini alglamak
8. nan kavramnn epistemolojik balamlardaki kul-
lanmn en iyi sergileyen cmle aadakilerden hangi-
sidir?
a. Arkadalarnn iyi niyetine inanc tamd.
b. General zafere ulama konusunda emri altnda-
ki askerlere inanyordu.
c. Fizikilerin ou evrenin genilemekte olduu-
na inanyor.
d. Tanr inanc toplumdaki en yaygn inan trdr.
e. Yaad hayal krklklar onun aka inanmasna
engel oluyordu.
Kendimiz Snayalm
39
9. Kant ve gereke kavramlar iin aadakilerden
hangisi dorudur?
a. Kant ve gereke birbirleriyle ilintili kavram-
lar deillerdir.
b. Bilgi sahibi olmak ve gereke sunabilmek
birbirleriyle ilgili kavramlardr.
c. Sahip olduumuz bilgilerin ounun kantlarla
bir ilgisi yoktur.
d. Gne, Dnya etrafnda dner gibi yanl
inanlar hibir kant desteklemez.
e. Bilinli gerekeler ve gerekelendirme sreleri
hem insanlar hem de logosa sahip olmayan hay-
vanlarn bilgi dnyasnda nemli bir yer tutar.
10. Aadakilerden hangisi normatif bir cmledir?
a. nsanlarn ou yalan sylemenin ahlaki olarak
yanl olduunu dnr.
b. nsanlar zorunlu olduklar durumlarda bazen ya-
lan sylerler.
c. nsanlar yalan sylemeye iten nedenler psiko-
loglar tarafndan aratrlmaktadr.
d. nsanlar zorunlu olmadka yalan sylememelidir.
e. Hi yalan sylemeden yaayan insan says azdr.
Her bilgi kuram Bilgi nedir? sorusuna verilmi bir ya-
nttr. Bu soru, filozoflarca sorulan onlarcas gibi, ilk ba-
kta son derece yaln grnr. Hepimiz biliriz, en azn-
dan genel hatlaryla bilginin ne olduunu. Ama glk-
ler tam da ayrntlar doldurmaya baladmz anda ba
gsterirler. Szgelimi, bilginin kart nedir? nsann bir
eyi kesinlikle bilmiyor olmas demek, insann o eyi
bilip bilmediini dahi dnmyor olmas m demektir,
yoksa insann o eyi gerekte bilmiyorken biliyor oldu-
unu dnmesi mi? Yant bunlardan hangisi olursa ol-
sun, bilmiyor olmak tam olarak nedir? Kiinin kendisi-
ne yneltilen bir soruya kar verecei yanta dair hi-
bir dncesi olmadnda duyumsad zihinsel boluk
mudur? Yoksa bundan daha olumlu bir ey midir? O ki-
inin bir yant bulunuyor olabilir, ama yanl bir yant-
tr bu. Doru da olabilir yant, ama bu olsa olsa ans
eseri doru km bir kestirimdir yalnzca.
Yzmz ne yana dnersek dnelim, kendimizi dal
budak sarm karmaalarn ortasnda buluyor olaca-
mz gn gibi ak. Yine de Bilgi nedir? sorusu son de-
rece yaln grnyor. Felsefe sorularna zg bu alda-
tc yalnlk, ounluk istenmeyen bir etkiye yol aar.
nsanlar konunun aslnda sorunun ortaya koyduun-
dan ok daha karmak olduunu grnce, doal ola-
rak soruyu dizgeletirmek, derli toplu bir biimde d-
zene koymak isterler. Ne var ki, karmaklklar incelen-
meden doru dzgn yaplamaz bu. Konu felsefe ko-
nusu olmayp da bilimsel bir konu olsayd, hi kimse
gecikmeden dolay sabrszlk gstermeyecektir; nk
bilimde kuramlarn olgular beklemek zorunda olula-
rndan daha ak bir ey yoktur. Hi kuku yok ki de-
me bir blmlemeci daha alan almas yaplmam-
ken bir blmleme dizgesi kurulmu olduunu grn-
ce fkeden kan beynine srayacaktr. Oysa felsefede,
zerine gidilen konu hep yaamlarnn bir parasn
oluturduundan olacak, insanlar bir an nce ilerleme
kaydetme beklentisi iinde olurlar. Platon, ilk dnem
syleimlerinin birounda bu beklentiyi de, beklenti-
nin dkrklna urayn da olanca gzelliiyle
oyunlatrmtr.
Henz tam anlamyla yetkinlememi bir dzeni ele al-
nan grngye oturtmaya almann yollarndan birisi,
bilginin ya bir zihin durumu olduunu ya da bir zihin
durumu olmadn sylemekten geecektir; tpk ate-
in bir benden durumu olduunu ya da bir beden du-
rumu olmadn sylemek gibi. Ancak bu yalnkat ya-
nt sorunu zmez. Nitekim atei olduu ya da buna-
Okuma Paras
40
Epi st emol oj i
lmda olduu ynnde tek bir dncesi olmadan da
bir kimsenin atei olabilir, hatta bunalmda da olabilir;
ama bir eyi kesinkes biliyor olduun ynnde ak bir
dncesi olmadan bir eyi bilemez-yok eer biliyorsa,
bunun en azndan ok zel bir aklamas olmak zo-
rundadr; oysa bunun dndaki baka durumlara bak-
lacak olursa, brakn atein ya da bunalmn ne olduu-
nu bilmeyi, kii olaand bir durumda olduunu dahi
bilmez. Yine de, Bilgi bir zihin durumudur savn
anmsamak, savn kendisine ayn Platonun Syleim-
lerinde Sokratesin karsnda konuanlarn verdii ilk
yantlara yaklat gibi yaklamak yararl olacaktr. Ak
ki, savn hibir deiime konu olmadan balangtaki
ilk haliyle olduu gibi kalmas sz konusu deildir. Gel-
gelelim ayrntlara daha bir yakndan bakacak olursak,
acaba savn ne lde elden geirilmesi gerekecektir?
Bilgi nedir? sorusunun pek ok felsefe sorusuyla pay-
lat bir baka zellii daha vardr. Soru ilk soruldu-
unda yaamla yakndan balantldr; ancak soruya ve-
rilen yant belirginletike ararlndaki o yakn balant
giderek zayflayarak kopma noktasna gelir. nsanlar
belli ki stnde dnmek iin vakit bulur bulmaz sor-
mulardr soruyu, yantn kendisi ya da yantn kendisi
deilse bile en azndan yantn balangc yaamlarnda
bir deiiklie yol amtr. Nitekim biliyor olmaktan
dolay insann tadna doyulmaz bir keyif duymasndan
daha doal bir ey olamayaca gibi, gerekten biliyor
olmak ile yalnzca biliyor grnmek arasndaki ayrmn
zenle altnn izilmesinden de daha salkl bir ey
yoktur. Eski Yunandaki ilk biimiyle kukuculuk s-
rekli zarardan ok yarar getirmitir. Bilgi kuram kuku-
culuktan yararl bir etki almay yine de srdryor, ama
yalnzca ilk aamalarnda. Nitekim bilgi kuramnda u
veren ufak tefek ilerlemelerin, daha bir ayrntda kalan
gelimelerin insanlarn yaamlar zerinde ok az bir
etkisi bulunur. Hi kukusuz, bilgi stne bilgi, tpk
br bilgi trleri gibi, salt kendisi iin izi srlmeye de-
er bir bilgidir. Ne var ki burada, ounluk felsefede
karlald zere ele alnan konunun gndelik ya-
amdan aama aama kopuyor oluu, felsefenin gl-
nn kanlmaz bir sonucu olarak daha batan gze
alnp olumlanmayacak olursa, ykc bir o denli de d-
krc olabilir.
Bilgi sorununun belli bal teki felsefe sorunlaryla
paylat bir baka nemli zellii daha vardr. Daha
ak bir deyile sylenecek olursa, bilgi sorunu ylesi-
ne genel bir sorundur ki kendi aratrma alan iine
kendisini de katar. Nitekim bilginin ne olduunu bili-
yor olabileceim gibi, bilmiyor da olabilirim. Bilgi soru-
nuyla yakndan balantl olan doruluk sorunu da ku-
kusuz yine bu ayn zellii sergiler. Nitekim bir doru-
luk kuramnn daha en bata kendisi, doru olabilecei
gibi yanl da olabilir, bu demektir ki kendisi kendisine
uygulanabilirdir. zellikle bu trden bir sorun son de-
rece etin bir sorun gibi grnyor. Bilgi meselesinde,
genelde bilginin ne olduunu bilebilirim yollu karmaa
yoktur yalnzca; daha demin deinilmi bir karmaa da-
ha vardr ki belli bir durumda bir eyin yle olup olma-
dna dair hibir dncem olmasa bile, ok ender ol-
makla birlikte o eyin yle olduuna dair bilgim olabi-
lir, bildiin eyin bilgi olduunu ounluk biliyorum-
dur, yok yle deilse en azndan bildiim eyin bilgi ol-
duunu dnyorumdur. te tam da bu nedenden
tr kukuculuk salkldr. Genel olarak bilginin ne
olduunu biliyorsam, bilgi diye grme eilimine girmi
bulunduum bu tikel parann gerekten bilgi olup ol-
madn kendime sorabilirim demektir bu. Ancak bu
karmaa glklere yol aar. Bir eyi biliyorsam, o eyi
bildiimi de bilmem gerekir mi, o eyi bildiimi bildii-
mi de bilmem gerekir mi? yi gzel de nerede duracak
bu byle? Tek tek her aamadaki zihinsel durumun bir-
birlerinden bamsz olarak incelenmeleri, bilgi diye ta-
nnmalar gerekir mi? Yoksa ilk aamadaki bilgiden emin
olmak, peinden gelen aamalardakileri de bir sonuca
balayaca iin yeterli midir? Bilginin dnml (d-
nl) bir yapda oluunu ly karmadan tam ola-
rak resmetmek bir hayli gtr. Bilgi, birincisi yalnzca
nesneyi yanstan, ikicisi nesneyi yanstyla birlikte bi-
rinci aynay da yanstan, bu bylece sonsuza dek geri-
ye dnen bir aynalar silsilesi gibi olabilir mi gerekten?
Kaynak: David Pears. (2004). Bilgi Nedir? eviren:
Abdlbaki Gl. Ankara: Bilim ve Sanat, s. 13-16.
41
1. b Yantnz doru deilse, nitenin Giri ksmn-
da yazlanlar yeniden okuyun. Epistemolojinin
tanmna ilikin bilgi edineceksiniz.
2. c Yantnz doru deilse, nitenin Kuramsal Bir
yeniden gzden geirin. Kuram kavramn da-
ha iyi kavrayacaksnz.
3. e Yantnz doru deilse, nitenin Kuramsal Bir
yeniden gzden geirin. Logos kavramnn in-
celiklerini anmsayacaksnz.
4. d Yantnz doru deilse, nitenin Epistemoloji-
nin Temel Konular ve Sorunlar ana bal al-
tnda verilen aklamalar okuyun. Epistemolo-
jinin alma alanlarnn ne olduunu anlaya-
caksnz.
5. e Yantnz doru deilse, nitenin Bilginin Ta-
nm ve Kavramsal unsurlar ksmnda yazlan-
lar okuyun. Felsefecilerin bilginin tanmn ya-
parken hangi yntemi kullandklarn anmsa-
yacaksnz.
Bilgi ve nermesel Doru ksmlarnda yaz-
lanlar yeniden okuyun. nermesel doru kav-
ramnn ne anlama geldiini reneceksiniz.
7. d Yantnz doru deilse, nitenin Bilisellik
ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Sz ko-
nusu deyimin anlamn ve benzer kavramlardan
farkn anlayacaksnz.
8. c Yantnz doru deilse, nitenin nan ks-
mnda yazlanlar yeniden okuyun. Felsefecile-
rin bu kavramdan ne anladn reneceksiniz.
9. b Yantnz doru deilse, nitenin Kant ve
Epistemolojik Gerekelendirme ksmlarnda
yazlanlar yeniden okuyun. Bu iki kavramn
epistemoloji asndan neden nemli olduunu
anmsayacaksnz.
10. d Yantnz doru deilse, nitenin Norm ve Nor-
matiflik ksmnda yazlanlar yeniden okuyun.
Normatif ve betimleyici (veya sergileyici) olma
durumlar arasndaki fark anlayacaksnz.
Sra Sizde 1
Bilim insanlar ve felsefeciler (hatta sanatlar), alglar-
mzla kavradmz dnyann grnyle yetinme-
yip, belli kavramsal gereler ve yaplar kullanma yoluy-
la o grntnn ardnda neyin yatt ile ilgilenen kii-
lerdir. Bu anlamda, felsefe ve bilim arasnda bir benzer-
likten sz etmemiz olas grnmektedir. Biyolojiden bir
rnek vermek gerekirse, hayvanlarn kendilerine ben-
zeyen yavrular dourarak oalmalar ve trlerini de-
vam ettirebilmeleri olaan bir gzlemsel durumdur.
Gzlem, bize bir hamile bir dii kedinin bir sre sonra
kedi yavrular dourduu bilgisini verir. Ancak alg ve-
ya gzlem, bu olgunun derinliklerine inerek Nasl?
sorusuna bir yant sunamaz. Genetik bilimine dnd-
mzde, yavru kedilerin neden dii ve erkek (yeti-
kin) kedilere benzedii konusunda ilgin bir aklama
elde ederiz. Buna gre, bir tre ait hayvanlar trsel
zelliklerini genler dzeyinde ve molekler dizilim d-
zenleri sayesinde bedenlerinde tarlar ve bu kodlar
veya ifreleri yeni doan yavrularna aktarrlar. Bu yz-
den, dii ve erkek kediler iftletiklerinde ortaya ka-
cak yavrular sincaplara veya fillere deil, biyolojik an-
ne ve babalarna benzer. Bu rnekte de grld gi-
bi, algda karmza kan durumlarn aklamas genel
olarak algsal dzeyde olmayabilir. O yzden bilim
adamlar, kuramsal dzey diyebileceimiz bir zemin-
den dnyaya yaklaarak farkl bir bak getirmeye a-
balarlar. Felsefecilerin temel hedeflerinden biri de, alg-
sal dzeyde karmza kan olgulara st dzey bir ba-
kla bakabilmek ve dnsel dnyamz zenginletire-
cek perspektifler ve aklamalar sunabilmektir. Tm
farkllklarna ramen, bilim ve felsefe nemli bir ortak-
lk barndrr.
Sra Sizde 2
Bilginin tanmlanmas ve bilginin olanakllnn sor-
gulanmas epistemolojinin ura alan iinde yer alan
ilevlerdir. Ancak bu iki ilev arasnda ilgin bir fark
bulunduu sylenebilir. Bilgi kavramnn tanmlan-
mas ve ak hle getirme abas, sorgulama nesnesi
olan bir kavramn derinliklerine inerek onu net bir e-
kilde gzler nne sermeyi hedefler. Benzer bir dn-
ceyi, bilginin kaynaklarnn felsefi olarak aratrlmas
iin de syleyebiliriz. Ancak, bilginin olanakl olup ol-
madnn soruturulmas daha st dzey ve ok daha
kkten bir sorgulamay gerekli klar. Bylesi bir sorgu-
lamann tp, ziraat, hukuk, emlaklk gibi alanlarda ve-
42
Epi st emol oj i
ya sektrlerde bir yerinin olmad aktr. rnein, bir
avukat ura alannn varlna ve olanakllna ilikin
derin sorular sormaz veya kuramsal kayg tamaz. Bir
doktorun aklna la gerekten var mdr? veya Tp
bilimi olanakl mdr? gibi sorular gelmez. Bu adan
bakldnda, felsefi sorgulamalarn baz eitlerinin ol-
duka benzersiz olduu sylenebilir. Felsefe, hem kav-
ramsal aydnlatma abasnn yrtld hem de kav-
ramsal aratrmalarn konusu olan unsurlarn varlnn
veya geerliliinin sorgulanabildii bir alandr. Bu ko-
nuya nmzdeki nitelerde deineceiz.
Sra Sizde 3
nceki nitede insan bilgisinin ayrt edici zellikleri
zerinde durmutuk. O balamda logos kavramnn
kritik bir ilevi olduunu belirtmitik. Logos, insan ak-
lnn ve aklc srelerin kullanlmasn gerektirir. imdi,
bu dnceleri kant kavram ile ilintilendirelim. n-
sanlar nermesel olarak bilgi edinirken, bilgilenme s-
releri nemli bir oranda kantsal destek ve gereke
ierir. Yarn hava saanak yal olacak bilgisine sa-
hip olduumuzda (burada, ertesi gn gerekten ya-
mur yadn ve hakl ktmz varsayalm), bu bilgi-
nin zihnimizde nasl uyandn dnelim. Eer mete-
oroloji biliminin ilerlemi olduu bir toplumda yayor-
sak, televizyonda hava durumunu izlemek bu bilgiye
ulamamz salayabilir. te yandan, hava tahmin tek-
nolojisinin ok gelimedii bir toplumda bile, bulutlarn
dikkatlice incelenmesi ve bulut younluunun ve ren-
ginin yorumlanmas gibi basit yntemler kullanarak tah-
min yapmak olanakldr. Hem normal algsal durumlar-
da hem de daha karmak bilgilenme durumlarnda biz
kantlar ve gerekeler yoluyla i grrz. Elbette kant-
larn ve gerekelerin kullanmnn hayvanlarda -en azn-
dan insanlarda olduu hliyle- bulunmad aktr. Bu
perspektiften bakldnda, kantlarn ve gerekelendir-
me srelerinin aklclkla veya logos la balantl oldu-
u rahatlkla sylenebilir.
Alcoff, L. M., editr (1999). Epistemology: The Big
Question. Oxford: Blackwell Publishers.
Cen, A. K. (2001). Bilgi Felsefesi. Bursa: Asa Kitabevi.
Analysis. 4th edition, London: Routlegde.
Pears, D. (2004). Bilgi Nedir? eviren: Abdlbaki G-
l, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.
Pojman, L. P. (1999). The Theory of Knowledge:
Classical and Contemporary Readings. 2nd ed.,
London: Wadsworth Publishing Company.
Williams, M. (2001). Problems Of Knowledge: A Cri-
tical Introduction To Epistemology. Oxford: Ox-
ford University Press.
Kaynaklar
Sokrates ncesi dnemde varlk sorunsalnn ortaya kn aklayabilecek,
Platon ve Aristotelesin felsefelerinde varlk sorunsalnn (ve zellikle tmel-
ler konusunun) neden nem tadn aklayabilecek,
Metafizik, ontoloji ve epistemoloji kavramlar arasndaki ilikileri belirtebilecek,
Gereklik, hakikat ve epistemoloji kavramlar arasndaki ilikilerin ne oldu-
unu aklayabileceksiniz.
erik Haritas
Sokrates ncesi
Tikel
Tmel
dea
Episteme (bilgi)
Doksa (kan)
Tz
Ontoloji
Gereklik
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji
GR
SOKRATES NCES DNEMDE
VARLIK SORUNSALININ ORTAYA
IKII
PLATON VE ARSTOTELESN
FELSEFELERNDE VARLIK
SORUNSALI
METAFZK, ONTOLOJ VE
EPSTEMOLOJ
GEREKLK, HAKKAT VE
EPSTEMOLOJ
Bilginin
Metafizik
Temelleri
3
EPSTEMOLOJ

GR
Her ne kadar epistemoloji felsefenin insan bilgisi zerine odaklanan dal olsa da,
bilgi felsefesinin en kritik soru ve sorunlarndan bazlar tartmay daha geni ve
kapsaml bir zeminden yrtmeyi gerekli klar. O yzden, bu nitede epistemolo-
jinin merkezcil sorunlarnn tartma erevelerine farkl bir yoldan yaklaacaz ve
felsefenin en temel alanlarndan ikisi olan epistemoloji ile metafizik arasndaki ili-
kileri gzden geireceiz.
Bu tr bir irdelemeye neden gerek olduu sorusu doal olarak akllara gelebi-
lir. Bu sorunun yant, yalnzca, bilgi ve varlk konularnn kavramsal adan nem-
li bir balant iinde olmas deildir. Daha temel olarak, tarihsel bir gzle bakld-
nda, metafizik irdelemelerin felsefenin doum noktasnda ok zsel bir yer tut-
tuu grlr. Bu anlamda, Batda epistemolojik sorularn sorulmaya balad d-
nemde felsefenin genel havasnn nasl olduunu ve tartma zemininin hangi d-
nsel dinamikleri ierdiini incelemek, bu kitaptaki hedeflerimiz asndan yarar-
l olacaktr.
SOKRATES NCES DNEMDE VARLIK
SORUNSALININ ORTAYA IKII
Bat Felsefesi tarihinde 2500 yl kadar geriye gidip kkleri incelediimizde, Es-
ki Yunann ilk dnrlerinin zellikle belli bir konu zerinde kafa yorduklarn
ve zm retmeye altklarn grrz. Bu nemli ve kritik konuya, genel ola-
rak, varlk sorunsal adn verebiliriz. Varlk konusu, daha ok felsefecileri ilgi-
lendiren ve gnlk yaamn ak iinde insanlarn bir sorun olarak akllarna en
son gelecek konulardan biridir. Gndelik ilevlerimiz iinde srekli olarak fizik-
sel nesnelerle yani var olan somut eylerle evrili durumda bulunuruz. Bu-
nun neden ilgin bir felsefi tartmaya yol aabileceini anlamak ilk bata biraz
zor gelebilir. Bu blmde varlk sorunsalna bir giri yaparak konuyu ak hle
getirmeye alacaz.
Felsefenin Balangc: Merak Duygusu
Yrtmekte olduumuz tartmann felsefi arlnn hakkn verebilmek iin biraz
farkl bir tarihsel yk ile konuya yaklaalm. inde yaadmz yzylda, bilimin
ve teknolojinin gelmi olduu ileri dzey nedeniyle, doaya veya evrene kar
hayret veya hayranlk duygularmzn fazlaca trplendii bir kltrel atmosferde
Bilginin Metafizik Temelleri
yayoruz. Bilimin, inceledii nesneleri gizemli varlklar olmaktan karp bildik
nesnelere dntrebilmesinin bir sonucu olarak, dnyaya ilikin genel algmzn
kkten bir ekilde dnm olduunu syleyebiliriz. Evrene dair inceleme ve
aratrmalar hlen kesintisiz bir ekilde devam ediyor olsa da, kozmos artk bizim
iin eski alardaki bilgi dzeyiyle karlatrldnda grece olarak epeyce
bilindik ve anlalr bir durumdadr. Gkyznde gzlemlediimiz Gne ve Ay,
birer tanr veya mitolojik karakter olmaktan km, ada insan asndan yalnz-
ca birer fiziksel nesne konumuna gelmilerdir. Newtonun fiziinden bu yana biz
uzayda geerli olan yasalarn dnya zerinde geerli olan fiziksel yasalardan te-
melde farkl olmadn biliyoruz. Baka bir rnek vermek gerekirse, elementler
konusunda kaydedilen gelimeler, yalnzca dnya zerindeki cisimler zerine de-
il, gnein kimyasal yapsna ilikin de bilgilenmemizi salamaktadr. Bununla
birlikte, bilim ve teknolojinin gerekletirdii baarlarn biz insanlarda doaya y-
nelik ok yaygn bir ainalk ve bilindiklik duygusu uyandrd da not edilmeli-
dir. Bilimsel gelimilik asndan ilkel olduunu dndmz uygarlklardan
farkl olarak, modernlemi insan topluluklar, aknlk ve hayret duygularn bel-
li bir oranda yitirmi durumdadr. Bu durum bir benzetme ile ortaya konulabilir:
Nasl bir ocuk byyp rendike ve olgunluk dzeyi ykseldike evresine
ilikin merak, korku, hayranlk ve aknl azalmaktaysa; eski alarn grece
olarak basit grnen biliminden moden alarn bilimsel dzeyine gelindiinde
de, evremizdeki evrene daha belirgin bir stnlk yaklamyla ve allmlk
duygusuyla bakmaya baladmz sylenebilir.
Elbette bu saptamalar yapmamzn nedeni modern bilimin kimliine ve rn-
lerine ynelik yarglarda bulunmak deil. Burada, daha genel bir felsefi bak ve
yorum getirme amacn gdyoruz. imdi, yukarda ifade edilen dncelerin -
nda, Eski Yunan felsefesinin ilk dnemlerine dnelim ve o dnemde yaayan in-
sanlar asndan evrenin nasl bir grnm sunduunu anlamaya alalm. Ald-
mz ada eitimin bize sunduu kavramsal erevenin zerimizdeki etkisi son
derece gl olduu iin, edindiimiz koullanmalardan syrlp farkl bir perspek-
tiften olaylara bakmak biraz zor olsa da, Eski Yunanda yaayan bir insann bak
asndan dnyay grme ynnde bir deneme yapalm.
Diyelim ki, fiziksel bilimlerin ok gelimedii ve sizi saran evrene ilikin fazla-
ca bilgi sahibi olmadnz bir zamanda yayorsunuz. Astronominin kritik bulgu-
larnn henz ortada olmad ve rnein, teleskopla gkyzn inceleme olana-
nzn bulunmad bir dnyada olduunuzu dnn. Dahas, byle bir durum-
da, bilim insanlarnn dnyay dardan izleme olana da olmad iin, Ay ve
Gne gibi gkcisimleri ile dnyamz arasndaki konumsal ilikiyi de tam olarak
anlam deilsiniz. evrenizde meydana gelen doal olaylara dair gndelik algnz
ve genel tepkiniz nasl olurdu? Bu soruyu, yukarda szn ettiimiz ocuksu ba-
ka dnerek yantlamaya alalm. O dnyada, srekli olarak aydnlk (gndz)
ve karanln (gece) birbirini izlediini grrdnz. Bu dzende hi bir aksama ol-
madna ve, rnein, gndzn ardndan gecenin gelmemesi gibi bir durumun
gereklemediine tank olurdunuz. Her sabah ufukta sar ve parlak bir cisim be-
lirir, gkte belli bir mesafe kat eder, ardndan da belli bir sre sonra ufkun baka
bir blgesinde yok olurdu. Bu parlak cisim n ve snn artmasna neden oldu-
u iin ona byk bir nem atfederdiniz. Dahas, gece olunca karanlk gky-
znde parlak kk klarn yanp sndn grrdnz. Ve btn bunlarn ar-
dnda neyin yattn anlama ynnde, hikyeler ve sylenceler retmenin ve a-
knlkla izlemenin dnda, yapabileceiniz fazlaca bir ey olmazd. O yzdendir ki,
46
Epi st emol oj i
Eski alarda insanlarn
evrene yaklamlar daha
fazla aknlk duygusu
ieriyordu.
Eski Yunann dnrlerinden bazlar Yldzlarn aslnda gkteki delikler oldu-
unu, gkyznn arkasnda bir k kaynann bulunduunu ve o deliklerden
k szdn hayal etmilerdi. Bu fikir u an bize olduka gln gelebilir. Ancak,
yalnzca izleme ve imgelem gcn kullanmann dnda fazlaca bir bilgilenme
yntemine sahip olmayan bir insan topluluu iin bylesi inanlarn ok tuhaf ve-
ya yersiz olduunu syleyemeyiz.
O hlde, eski dnem insanlarnn Gnee ve Yldzlara bakarken bizden ol-
duka farkl bir bilisel ve duygusal konumda olacan yani uzaydaki cisimler
konusunda daha az bilgi sahibi olup, daha fazla aknlk, korku ve hayranlk ya-
adklarn tahmin etmek zor deildir. Bunlara ek olarak, eski alarda yaayan
insann doann iinde (yani, yeryznde) gerekleen deiimleri de ilgiyle izle-
diini dnebiliriz. Gksel cisimlerin devinim dzenlerinden farkl olarak, yery-
znde gerekleen olaylar bir bitimlilik hli iindedirler. Yeryznde balayan hi
bir fiziksel srecin sonsuza dek devam edeceini dnmeyiz. Bu nedenle, ocuk-
su bir ilgiyle doaya bakan bir insan, deiimi ve sonlu olmay dnyann bir ger-
ei veya kural olarak grecektir. Eski alarda yaayan insanlar, evrelerindeki
canllarn nce doup sonra gelimelerini ve nihayetinde ortadan kalkmalarn
gzlemledikten sonra, bu olgunun gizemi zerine varsaymlar retmeye balam-
lard. Elbette deiim yalnzca canllar iin deil, canszlar iin de geerli bir kural-
dr. Fiziksel nesnelerin tm zamanla anr ve ypranr; rnein, bir sandalyenin
sonsuza kadar dayanklln korumas olanakszdr. Bu rnekleri oaltmamz ve
genellememiz mmkndr: inde yaadmz dnyada deiim evrensel bir ku-
ral olarak grnr.
Deiimin Felsefi Adan rdelenmesi ve Varlk
Sorunsalnn Ortaya k
Eski Yunann ilk dnrleri doal meraklarn yaln gzlemlerle birletirerek nem-
li baz sorular gndeme getirmilerdir. Gzlemledikleri olgular ve onlardan kardk-
lar sonular basit grnmekle birlikte, ok kritik felsefi noktalar iermektedir.
Etrafmzda grdmz eylerin hibiri ok eskiden yoktu; ve ok uzak bir ge-
lecekte de u an olan nesnelerin tm yok olacaktr. Doada var olan eylerin
hepsi geicidir, bitimlidir. Bu olaan saptamalarn zerinde biraz dnmekte ya-
rar var. Bizi saran evrende srekli deiimin dnda kalc veya sabit hibir ey
yoktur diyebilir miyiz? Bu soruya evet yant vermek kolay deildir nk her e-
yin gelip geici olmas fikri bizim kozmos anlaymzla tam olarak rtmemekte-
dir. oumuz evrenin uuup kaan, bir temeli olmayan kesitlerin toplamndan
ibaret olmad gibi bir kanya sahibiz. O yzden, evrendeki nesnelerin ortaya -
kp yok olmalarnn veya srekli olarak deimelerinin ardnda bir dzen veya il-
ke arayna girmek anlalabilir bir tavrdr. Tm deiimlerin ardnda deimeyen
bir unsurun veya unsurlarn olmas gerektii dncesi Eski Yunann erken d-
nem felsefecilerinde ilk ifadelerini bulmutur.
O hlde, Bat Felsefesinin balang noktasnda sorulan temel soru, doadaki
deiimlerin ardnda yatan ve deiimlere temel tekil eden deimeyen unsurla-
rn veya aklayc ilkelerin ne olduuyla ilgilidir. Bu balamda akla u soru ge-
lebilir: Eski Yunanda karmza kan bu dnsel abay, aklama potansiyeli
tayan dier toplumsal/dnsel ilevlerden ayran tam olarak nedir? Ne de olsa,
eski uygarlklarn mitolojileri ve efsaneleri de dnyevi olgularn ardnda yatan ne-
denleri aklamaya ynelik ifadelerle doludur. rnein, Eski Yunan mitolojisinde
Olympos tanrlar arasnda geen olaylar, onlarn ruh hlleri, i ekimeleri, bir e-
47
Doay gzlemlediimizde,
nesne ve olaylarn deiim
iinde ve sonlu olduklarn
fark ederiz.
Eski Yunanda varlk ve
deiim sorunlar birbirine
paralel olarak ortaya
kmtr.
Bat Felsefesinin balarnda
sorulan nemli bir soru,
deiimlerin ardnda yatan
deimeyen unsurlar ve
ilkelerle ilgilidir.
kilde dnyasal sonular veren, dnyann gidiatn belirleyen ve lmller iin bi-
linmezlere k tutan oluumlardr. Ksacas, mitoloji de bir tr anlamlandrma ve
aklama abasna karlk gelir. yleyse, felsefeyi ayrcalkl klan zellik nedir?
Eski Yunann ilk dnrlerinin ilevlerini farkl klan ok nemli bir zellik,
onlarn gzlemleyebildiimiz deiimleri ve olaylar aklarken, efsanelerden ve
mitolojiden farkl olarak, tek tek olgulara veya durumlara deil genellemelere ba-
vurmalardr. O yzden, bu dnrler daha genel bir perspektiften bakarsak
Bat dnyasnda hem felsefenin hem de bilimin balang noktasn temsil ederler.
Bilimsel abann en belirgin zelliklerinden biri bilimin sunduu aklamalarnn
evrenselliidir. Yer ekimi Kanununu bilimsel klan bir zellik, onun sonularnn
dnyann belli blgelerinde deil her tarafnda geerli olmasdr. Felsefe kapsa-
mnda retilen kuramsal aklamalar da bu zellii paylarlar.
Bu noktada, felsefecilerle ve onlarn abalaryla ilikilendirdiimiz genelleme
ve genel aklamalar getirme kavramlarn tarihsel rneklerle biraz somutlatra-
lm. Deiim iinde deimeyenin ne olduunu saptama abasna giren ilk felsefe-
ciler, var olan eylerin ardnda yatan temel unsurun veya ana ilkenin ne olduuna
ilikin farkl grler ileri srmlerdi. Thales her eyin kaynann su olduunu,
Anaksimenes ise havann en temel element olduunu savlamt. Bu dnce
Empedokles ile bir aama ileri gitmi ve Empedokles nesnelerin ve deiimin te-
melinde drt elementin yattn iddia etmiti: toprak, su, hava ve ate. Demokri-
tusun ban ektii atomcular ise grnr nesnelerin yaptalarnn gzle grn-
meyen atomlar olduunu ve dnyamzdaki her oluum ve deiimin atomlarn bir-
leip ayrlmalarnn bir sonucu olduunu ne srmt. Bu kuramsal giriimlerin
ortak noktasn grmek zor deildir. Birincisi, Eski Yunann yukarda rneklerini
verdiimiz erken dnem dnrlerinin tm dnyasal olgular aklayacak genel
nitelikteki ilkelere ulamaya abalamlardr. Bir anlamda, az saydaki ilkeyi veya
aklayc temel unsuru kullanarak, ok sayda olguyu aklamay hedeflemilerdir.
kincisi, bu dnrler aklamalarnda ounlukla doast veya mitolojik unsur-
lara bavurmadan, insann dnyasna ait kavramlar kullanmay tercih etmilerdir.
Ksaca dersek, kltrn mito-poetik (yani mitolojik ve iirsel) unsurlarn deil, lo-
gosu esas almlardr. Bu dnrlerin fikirlerinin hem bilimin hem de felsefenin
balang noktasnda yer almalarnn esas nedeni budur.
Bu balamda, gze grnenler ile gze grnenlerin ilkesel temeli kavram-
lar arasndaki ayrmn zerinde durmak gerekiyor. rnein, atom dncesi bu ay-
rm ok ak bir ekilde sergiler. Fiziksel nesnelerin dnyasnda meydana gelen
oluumlar ve deiimler bizim dorudan gzlemlediimiz olgulardr. Bu olgula-
rn meydana gelmesinin nedeni olan atomlar ise, Eski Yunandaki atomculuk gz
nne alnrsa, hi bir ekilde deneyimleyemeyeceimiz fakat akl yoluyla bulabile-
ceimiz temel elementler veya ilkelerdir. Gndelik yaamda, dorudan alglarn he-
defi olan nesnelerin daha gerek olduunu varsaymamz anlalabilir bir yakla-
mdr. Ancak bilimsel veya felsefi irdelemeler ortaya daha farkl bir tablo karabi-
lir. rnein, hem Eski Yunandaki atomculuun hem de modern atomcu kuramla-
rn bize syledii, fiziksel bir nesnenin asl yapsnn insanlara grnd gibi ol-
mad ve nesnelerin esas olarak boluk ve bolukta hareket eden kk parack-
lardan ibaret olduudur. Bu bilimsel veya felsefi dncenin kkeninde, Eski Yu-
nann deien-deimeyen sorunsal yatmaktadr: Doadaki nesneler oluur ve
yok olurlar; nesnelerin temel elementleri veya varlksal ilkeleri ise kalc niteliktedir.
Eski Yunanda varlk sorunsalnn ortaya kmasnn arka plann ksaca incele-
mi olduk. imdi bu sorunu veya irdeleme konusunu daha somut ve ak bir e-
48
Epi st emol oj i
Sokrates ncesi olarak da
bilinen dnemde, Yunan
felsefesinin ilk dnsel
tohumlar atlmtr.
Atom teriminin Yunanca
orjinali olan atomos,
blnemez anlamna gelir.
kilde ifade edebiliriz: Her ne kadar insanlar kendilerini deien dnyann bildik
nesneleri ve olgular ile sarlm durumda buluyorlarsa da, insan akl (veya logosu)
felsefi bir sorgulama yrtp, deiimin ardnda yatan ilkeleri ve/veya gerekten
var olan eyi anlamaya da ynelebilir. Bu aba, felsefede metafizik olarak bilinen
alann ortaya kmasna neden olmutur. Metafizik alannn ayrntlarna, varlk
kavramnn inceliklerine ve bunun epistemoloji ile olan ilgisine bu nitenin ilerle-
yen blmlerinde tekrar dneceiz. lk olarak, Eski Yunann felsefi anlamda en
tepe noktasn oluturan Platon ve Aristotelesin kuramlarn ksaca inceleyip, bu
iki byk dnrn felsefe tarihinde neden ok temel ve zel bir yere sahip ol-
duklarn anlamaya alalm.
PLATON VE ARSTOTELESN FELSEFELERNDE
VARLIK SORUNSALI
Antik dnemin ilk dnrlerinin baka bir deyile, Sokrates ncesi dnemde fi-
kir reten felsefecilerin ortak bir zellii, doann dzeninin anlalmas sorun-
salna gsterdikleri zel ilgidir. Sokratesle gelen nemli bir deiim ise, insann
etik varl ve yaama biimi konularnn felsefede n plana kmaya balamas-
dr. Etik ve politik konular, Sokratesi izleyen Platon ve onun rencisi olan Aris-
toteles iin de ok byk nem tarlar. Buna karn, Sokrates-Platon-Aristoteles
izgisi, Sokrates ncesinde ortaya kan ve yukarda ksaca incelediimiz esas bir
konu zerine fikir retmeye ve oradaki tartmalar ileri tamaya devam edecektir.
Bu esas konu, genellik sorunudur.
Platon ve Tmeller Kuram
Sokratesin dikkatimizi ekmeye alt nemli bir nokta, bir kavramn rnekleri-
nin o kavramn kendisine elenik olmad dncesidir. Kavram, algyla deil akl-
la anlalr. Her ne kadar Sokratesin sorgulamalar insanlar zihinsel uyuukluktan
kurtarmaya ve bilgi eksikliklerini gstermeye ynelmi olsa da, onun rencisi
olan Platon olduka farkl bir felsefi kaygyla hareket etmitir. Platonun temel ama-
c yalnzca dnsel sorgulamay srdrmek ve kavramlar konusunda insanlarn
cahilliklerini sergilemek deil, onun da tesinde, byk apta bir felsefi kuram ve-
ya model sunmaktr. Atinallarn son derece haksz bir yarglama sonucu hocasn
lme mahkm etmelerinden ok etkilenen Platon, bu gibi olaylarn yaanmamas
iin, devleti ynetenlerin evrensel ilkelerin bilgisine ynelmi kiiler ksaca, fi-
losofoiolmas gerektiini savlamtr. Bu amaca ynelik olarak Platonun savun-
duu kuram, tmeller kuram olarak bilinir. Felsefe tarihini derinden etkilemi olan
bu kuram imdi ana hatlaryla ksaca gzden geirip anlamaya alalm.
Bu nitenin nceki blmlerinde, ilk felsefecilerin doaya egemen olan genel
ilkeleri kefetme abasna girdiinden sz etmitik. Platonun felsefesinin de bu
ynde bir giriim olduunu ancak kapsam ve derinliinin ok daha byk oldu-
unu belirtebiliriz. Platoncu bir gzle bakarsak, evremizde alglamakta olduu-
muz nesneleri belli kategoriler (cinsler, trler, vb.) altnda toplayabilmemiz, olduk-
a ilgin ve aklamay gerektiren bir yn iermektedir. Bu noktada, tartmay da-
ha ileriye tayabilmek iin, sradan bir varlksal-dilsel duruma felsefi bir gzle
bakarak sradan olmayan bir yorum getirelim. evremizdeki fiziksel nesnelerin her
biri kendi balarna var olan ayr nesneler olsa da, onlarn ne olduklar sorusu gn-
deme geldiinde tek tek nesnelerin kendilerinin tesinde baz unsurlara bakma-
mz gerektii aktr. rnein, tam karmda duran bir nesneye parmamla iaret
ediyorum ve te bu! kelimelerini sylyorum. Bu elbette hi de aydnlatc bir
49
Platonun kuram
kavramlarn varlksal ve
bilgisel nemini ortaya
koyar.
betimleme deildir. te yandan uradaki gemi ifadesini kullanrsam durum ta-
mamen deiir. te bu! ifadesinden, trlerin (veya cins isimlerin) kullanmna
gei byk bir fark yaratr.
Yrtmekte olduumuz tartmann varlk ve bilgi konularnda neden ok il-
gin baz sonulara gebe olduunu anlamak iin somut bir rnek zerinde dura-
lm. Diyelim ki, bizimkine ok benzeyen olanakl bir dnyada, ayn bizimkinde ol-
duu gibi, insanlar (rnein, Mustafa Kemal Atatrk), hayvanlar (rnein, Min-
no) ve baz yerler (rnein, Ankara) zel isim alabilmekteler. Ancak, bizimkin-
den farkl olarak, o dnyada cins isimlerin hi kullanlmadn varsayalm. Mutfa-
mdaki bardaklardan her birinin Hakan veya Yasemin gibi bir ad olduunu d-
nelim. Ayn durumun, dnyadaki kular, elektrik direkleri, eller, vb. iin de ge-
erli olduunu kafamzda canlandralm. Byle bir dnyada tahminen bilgi ve ile-
tiim son derece zor olurdu. rnein, bir insan kimsenin daha nce grmedii ve
isim takmad bir am aacn grp dierlerine anlatmaya kalktnda, elinde faz-
laca bir iletiimsel gere bulunmayacakt. Bylesi garip bir dnyann dilsel dzeni
bizimki ile karlatrldnda aradaki byk fark kolayca ortaya kar. Bir krm-
z karanfil ifadesini kullanan bir kiinin verdii bilgiyi kolayca alrz nk nasl
bir nesneden bahsettii hemen kafamzda canlanr. Peki, bu rnekte anladmz
ve bildiimiz ey nedir? Aka grlecei gibi, anladmz ve bilgisine ulat-
mz ey krmz ve karanfildir. Baka bir deyile bilgi, genel deyimler veya cins
isimler ile tanmaktadr.
Bunu daha iyi anlayabilmek iin, tikel ve tmel kavramlarn net bir ekilde ta-
nmlayalm. Tikel, nesnelerin tekliini ve kendileri olma durumunu ifade etmek
iin kullanlr. Tmel kavram ise, tikelleri tanmlayan tr adlar ve tikellerin edin-
dii nitelikler iin kullanlmaktadr. rnein, bu satrlar okuyan insanlarn her bi-
ri, bahemdeki ceviz aac, vazomdaki krmz karanfil ve Mars gezegeni tikel bi-
rer nesnedir. nsan, aa, karanfil, krmz ve gezegen ise tmellerdir. El-
bette, doadaki nesneler sz konusu olduunda tmellerle tikeller fiziksel olarak
ayrlabilir eyler deillerdir. Masamdaki vazonun iinde duran karanfilden krmz
rengini (veya renk zelliini) karp alamazsnz. Benzer ekilde, karanfil ad-
n verdiimiz tr, nesnelerden kopuk bir hlde kp kendi bana evrende dolaa-
maz. Her tr ve zellik kendini nesneler zerinde veya onlara bal olarak gste-
rir. Buna karn, felsefi zmleme ve aklama abalarnn bir paras olarak, t-
mellerin ve tikellerin varlksal konumlarn veya ilevlerini kavramsal olarak ayrp
irdeleyebiliriz. Platon ve Aristotelesin bu alanda yapt irdelemeler ok kritik bir
nem tar ve kendilerinden sonra gelen dnce biimlerini felsefenin her alt
alannda ok byk bir oranda belirlemilerdir.
Bu konuyu biraz daha derinlemesine irdeleyelim. Nesnelere verilen isimler sz
konusu olduunda biz hem tikel hem de tmel boyutta hareket ederiz. zel isim-
ler (rnein, Atatrk) tikellere zgdr ve ilkece evrende bulunan tek bir
nesneye yneliktir. Buna karn ben iaret parmam birden ok nesneye uzata-
rak insan kavramn kullanabilirim. Benzer ekilde, krmz, ar, uzun gibi
nitelemeler ok sayda nesneye uygulanabilir. Ancak bu nasl olanakl olmaktadr?
Krmz tektir, ama birden ok eyde bulunabilir. Tek olan bir eyin ayn zaman-
da ok olmas, Platonun da dikkatini ektii gibi, kafa kartrc bir yn tamak-
tadr. Birbirinden farkl tikel varlklar iin ayn tanmlayc ifadeyi kullanmamz na-
sl olanakldr?
Platonun buna verdii yant znde udur: rnein, bizim domates olarak
bildiimiz farkl nesneler iin ayn cins ismi (domates) kullanmamz o nesnelerin
50
Epi st emol oj i
Tikel deyimi tek tek
nesneler, tmel ise genel
kavramlar iin kullanlr.
Tikel ve tmel z Trke
deyimlerdir. Anadolunun
belli blgelerinde tike
deyimi tek bir para
anlamnda kullanlr.
Tmel deyimi tm
kknden gelir ve
felsefeciler iin byk
neme sahiptir.
domates olma adn verebileceimiz evrensel bir zellii ilerinde barndrmalar
yznden olanakldr. Doal olarak, tek tek domatesler ayrntlarda birbirlerinden
farkl olabilir; bazlar ezik veya zedelenmi veya yamru yumru iken bazlar daha
parlak ve ekici bir grnm arz eder. Ancak ayrntda birbirlerinden ok farkl
olan domatesler, her eye ramen, domates olma kstasna uyduklar iin bu ad
almlardr. Bu domates olma veya domates-lik durumunun, tikel domateslerin
bana gelebilecek olaylardan genelde bamsz olduunu da not etmeliyiz. Tek
tek domatesler dnyada var olur ve sonra dnya zerinden kaybolurlar. Bazlar
doal yollardan bozulur, bazlar da baka canllarn besini olurlar. Tm bu dei-
imlere karn, bizim farkl nesnelere domates adn vermemize olanak salayan
domates olmann tanm veya kavram ise deimez. Ben domatesler zerine yo-
unlap onlarn genel olarak ne olduunu anlamaya alrsam, zihinsel bir hedef
olarak belirlediim ey u ya da bu domates olmaz; ne de olsa onlar tikel nesne-
lerdir ve o nesnelerin tikel nitelikleri ve rnein, tikel kusurlar vardr. Benim bir
eyin ne olduunu anlama abamn nesnesi o eyin dnyadaki rneklerinden zi-
yade, onun kavramdr. O yzden bilgi, en kritik anlamyla, kavramlara veya tanm-
lara ynelmek durumundadr. Elbette dnyadaki domatesler zerine yarg retebil-
mek de bir tr bilgilenmedir. rnein, te krmz bir domates veya Bu doma-
tes tezghtaki dier domateslerden daha olgun gibi gzlemlerde bulunabiliyor-
sam, bu dar bir anlamda takdir edilebilecek bir zihinsel baardr. Ancak Platona
gre, insan aklnn bilgi ve kavrama adna gerekletirebilecei esas baar,
dnyada domateslerin ve dier nesnelerin hangi durumda ve ne zelliklerde oldu-
unu gzlemlemek deil, tmellerin veya kavramlarn bilgisine ulamaktr.
Bilgisine ulalacak tmellerin (ki bunlarn deimeyen eyler olduunu syle-
dik), gzlemlenen dnyann iinde olamayaca aktr. Dnyada domateslerin,
insanlarn, masalarn, erdemin, iyiliin, gzelliin yalnzca mkemmellikten uzak
rnekleri vardr. Dnyamz zerinde, daha nce de zerinde durduumuz gibi,
deiim ve bitimlilik esastr. Fakat bir kavram bozulup yaamn sonlandrabile-
cek bir ey deildir. nsan bilgisine ve anlayna temel tekil eden bu deimezler
iin Platon idea ve form (biim) deyimlerini kullanmtr. rnein, dnyamzda
insanlarn, atlarn, ve erdemin rnekleri bulunabilir. Ancak insan ideas, at idea-
s ve iyilik ideas deimeyen eyler olarak doann dnda olmaldr. Deiken
dnyamzda bir nesnenin at olmas, onun at ideasn barndrmas yznden
mmkndr. Bu idealar veya formlar daha nce tanmladmz bir deyimi kulla-
nrsak yeryzndeki nesnelerin at olmasnn normunu salarlar. Bu balamda,
ideann hem varlksal hem de bilgisel anlamda nasl belirleyici olduuna dikkat et-
mekte yarar var. dealar tikel nesnelerin belli trden eyler olmalarnn varlksal
koullarn sunarlar. Doadaki bir domates, domates olarak varlk alannda beli-
rebiliyorsa, bunun nedeni deimeyen ve yok olmayan domates ideas yznden-
dir. Bu, iin ontolojik (yani varlksal) tarafdr. te yandan, eer biz doadaki bir
nesneyi domates olarak niteleyebiliyorsak ve ona dair bilgilenme abasna gire-
biliyorsak, bunun da nedeni domates ideasnn var olmas ve bizim bilgisel olarak
ona ynelmemizdir. Bu da iin epistemolojik (yani bilgisel) boyutudur.
Platonun varlk tasarmnda arpc olan bir nokta, onun varlksal hiyerariyi
kurgularken, irdelemeyi asl ve kopya kavramlar zerinden yrtmesidir. Bu-
nu yle bir rnekle anlayabiliriz. Eer ben bir arabann binlerce fotorafn eker
ve yal boya resimlerini yaparsam, bunlarn hepsinin birer kopya olarak arabaya
ait olduu ve onun grnmn yansttn dnebilirim. Ancak nihayetinde
gerek olan arabadr, onun resimleri ise ne kadar baarl ve gereine yakn
51
Platon idealarn veya
tmellerin doann iinde
yer alamayacan savlar.
olsalar dabirer kopyadr. Arabann kendisi ile kopyalarn kartrmak veya kop-
yalar asl araba sanmak olduka gln bir hata olurdu. Platona gre, herhangi
bir eyin ideas ile onun dnya zerindeki rneklerini kartrmak da bu trden bir
hatadr. O yzden Platon varlk hiyerarisinde en alta kelimenin tam anlamyla
kopyalar (yani, sudaki yansmalar, fiziksel nesneleri tasvir eden sanatsal al-
malar, vb.) koymutur. Varlksal deer sralamasnda bunlarn bir stnde, fiziksel
dnyann alglar araclyla kavranabilecek nesneleri (yani doadaki nesneler)
gelmektedir. En tepede ise akl yoluyla kavranabilecek ideal ve deimeyen
varlklar, yani matematiksel nesneler ve idealar bulunmaktadr. Bir insan fiziksel
(yani deiken) bir nesneyi algladnda belli bir bilgilenme durumu iindedir.
Ancak bilginin nihai hedefi kopya deil, asl olan varlktr. Baka bir deyile, bilgi
esas olarak kavramn rneklerine deil, kavramn kendisine ynelmek durumun-
dadr. Platon felsefesinin en arpc sonularndan biri budur.
En yakn arkadanz dnn. O, tikel (tek ve belli) bir varlktr. imdi onu kendi keli-
melerinizle tarif etmeye aln. Bu altrmay yaparken tmellerin iin iine nasl girdii-
ne dikkat edin. Bu deneme tmellerin nemini daha iyi anlamanza yardmc olacaktr.
Platon ve Epistemoloji
Bu deerlendirmelerin nda Platonun felsefesinin bilgi ve epistemoloji
kavramlarna nasl yaklatn ak bir ekilde ifade edebiliriz. kinci nitede
epistemoloji alann tantrken, deyimin kendisinin bilgibilim veya bilgikura-
m gibi anlamlara gelebileceini, ancak bu yargnn belli nitelemelere ve akla-
malara gereksinimi olduunu belirtmitik. Epistemolojiyi sistematik bir ekilde
uygulayan ve bir alan olarak kimliklendiren ilk dnr olan Platon asndan
bakldnda, bilginin dier bilisel hllerden ayrlmas hassas bir konu olarak
karmza kmaktadr.
Platon, bizim gndelik kullanmmzdan olduka farkl bir ekilde, bilgi
(episteme) szcn idealarn bilgisi olarak ayr bir statde tutmu ve normal
algsal yollardan edinilen bilgi iin kan (doksa) deyimini kullanmtr. Bu a-
dan bakldnda epistemoloji deyimini bilgibilim anlamnda kullanmak anla-
lr olsa da, Platonun bu kelimeye felsefi olarak nasl bir anlam yklediini kay-
detmemiz gerekmektedir. Her insan bakma ve grme yoluyla kan sahibi olabi-
lir. Ancak Platona gre yalnzca bilgelik arzusu olanlar, yani felsefeciler, episte-
meye ulamaya alrlar. Tmellerin veya idealarn bilgisi gerek bilgidir.
Platonun varlksal ve bilgisel kuram, Thales gibi Eski Yunann ilk felsefeci-
lerinin el yordamyla balattklar felsefe serveninin olgunlat ok temel bir
noktay temsil eder. Bir dier nemli durak noktas olan Aristotelesten bir son-
raki blmde bahsedeceiz. Bu balamda, not etmemiz gereken daha genel bir
konu, Platonun devleti ynetecek krallarn, yneticilik yapabilmeleri iin, epis-
temoloji yeteneklerinin olmas gerektiini dnmesidir. Sradan insanlar erde-
min, dorunun, adaletin ve benzeri kavramlarn rnekleri zerinde konuup, d-
nsel yaamlarn o dzeyde sorun yaamadan srdrebilirler. Ancak bir kral,
erdemin, dorunun veya adaletin kendisiyle ilgilenmiyorsa, Platoncu adan,
zerinde oturduu taht hak ediyor diyemeyiz. O yzden, burada bilgi kavra-
m balamnda yaptmz tartmalarn felsefi olarak ok daha geni ve nemli
sonular olduunu sylemeliyiz.
52
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Platon episteme (bilgi) ile
doksa (kan) kavramlarn
ayrr.
Aristotelesin Platon zerine Yorumu ve Tz Kavram
Aristoteles hocas Platonu yakndan izlemi ve onun tmellerin nemi konusunda
savlad fikirleri znde benimsemitir. Aristotelese gre, insan bilgisi sz konusu
olduunda tikelliin ok yardmc olmayaca kesindir ve bu konuda Platon temel-
de hakldr. Ancak bu tabloda Aristotelesin kar kt nokta, nesnelere kimliklerini
veren zsel unsurlarn deien dnyann iinde olamayaca ynndeki Platoncu
dncedir. Aristotelesin kuram bu noktada Platondan belirgin bir ekilde ayrlr. Et-
kisini gnmzde de srdren bu nemli kuram imdi ksaca anlamaya alalm.
Platona gre, nasl bir resimdeki grnt varln grntnn fiziksel karl
olan nesneye borluysa, fiziksel nesneler de varlklarn idealara borludur. Eer bu
doruysa, kendi bana bamszca var olabilen eyler idealardr. Aristotelesin bu
konuya getirdii yaklam ise olduka farkldr. Bu fark daha iyi anlamak iin tz
kavramn aklamamz gerekiyor. Aristotelesin nde gelen amalarndan biri var-
lk kavramnn bir snflandrmasn yapmak ve varlk hiyerarisini sergilemektir.
Var olmak ilgin bir kavramdr nk bu kavram evrende karlaabileceimiz her
eye uygulanabilir. Var olan eylere rnekler: toprak, hava, tavanlar, arklar, kar
taneleri, zntler, krklar. Bunlarn bir ekilde var olduunu syleyebiliriz, an-
cak bu var olma biimlerinin birbirinden ok farkl olduu da aktr. Bir tavann
varl ile onun glgesinin varl birbirine benzemez. Peki, glge gerekten var
mdr? Glgeler doal veya fiziksel nesneler deillerdir. Ancak, glge bir hi de
deildir. Benzer dnceler zntler ve krklar iin de dile getirilebilir.
imdi, kendi bana bamszca var olabilme konusuna dnelim. Aristoteles,
Platondan farkl olarak, kendi bana var olabilme olgusunu dnyann iinde
arar. Baka herhangi bir varla bal olmakszn var olabilen eylere verdii isim
tz veya cevherdir. Aristoteles her tzn iki temel zellii olduunu syler. lk
olarak, tzler bir bu olarak gsterilebilir. kincisi, tzler ayr durabilme zellii-
ne sahiptirler. Bu ifadeleri rneklerle aklamaya alalm. Belli bir aa veya bel-
li bir kaplan gsterilebilir bir budur. Ancak, ekilsiz amur veya bir avu toprak
(snrlar belirli bir nesne olma anlamnda) bir bu deildir. Dier lte dnersek,
rnein bir insann bedeni baka hi bir eye bal olmakszn evrende var olabi-
lir ancak, rnein tendeki yank kendi bana var olamaz; ancak bir beden ze-
rinde varlk kazanabilir.
Aristotelese gre, tikel her nesne bir tzdr. Bir insan, bir papatya, bir tencere
tz statsnde olan eylerdir. (Aristoteles buna ek olarak insan, kurbaa, mart gibi
doal trlerin de bir anlamda tz olduunu syler.) Peki, bir kedinin veya bir ten-
cerenin temel bir anlamda tz olduunu sylemenin tartmamz asndan ilgin ta-
raf nedir? Bunun yantn almak iin Aristotelesin tzlerin yani tikel fiziksel var-
lklarnkavramsal bileenleri konusunda ne dediine bakmamz gerekir. Sradan
her nesnenin maddesi (veya materyali) ve bir biimi (veya formu) vardr. (Burada-
ki biim kavramn ekilden ziyade, sz konusu nesneyi belli bir tre ait klan
ve onu tanmlayan yn olarak anlayabiliriz.) Bu unsurlardan birincisine dair bir not
delim: Bir kedinin maddesi ile baka bir kedinin maddesi doal olarak farkl-
dr nk onlar farkl nesnelerdir. Bunu biraz basitletirip karikatrize ederek sy-
lersek, rnein iki kediden her biri kendi hcrelerini, kendi molekllerini tar; iki-
sinde birden bulunan bir doku veya hcre olamaz. Ancak ikisinin ortaklat nok-
ta Platonun da dnd gibi kedi olma durumu, kedi-lik, kediliin z ve-
ya kedi formudur. O hlde, nesneleri belli bir tre ait klan unsur veya sebep
Platonda deien dnyann dndayken, Aristoteleste nesnelerin iindedir.
53
Aristoteles, tz kavram ile,
Platonun tmeller kuramn
bir adan devam ettirmekle
birlikte, o kuram nemli
anlamlarda deitirmeye de
ynelir.
Platon ve Aristotelesin ortak noktas, farkllklarndan daha nemlidir. Her iki
dnr iin de bilginin olanakll tmellerden veya genel karakterlerden ge-
mektedir. Platonun fikirlerini incelerken gz nne aldmz rnekleri dne-
lim. Tikel bir nesne tikellii ile alnrsa (rnek: ite tam urada duran ey!), bili-
necek bir ey deildir. Ancak nesne iin, rnein, bir at nitelemesi yaparsak nes-
nenin bilinebilir bir ynn ifade etmi oluruz. Aristoteles de tikel bir nesnenin bi-
linebilir tarafnn onun biimi veya z olduunu kabul eder. Biim ve z, bir t-
rn tm yelerinde bulunan (yani tekrarlanabilen) unsurlardr. nsann z, diye-
lim ki, akll hayvan olmasdr. nsanlar sarn, esmer, uzun, ksa, yal, gen ola-
bilirler. Fakat insan olmann z (biimi, formu, onu tanmlayan ey) her insanda
ayn olmak durumundadr. zetlemek gerekirse, Aristoteles de bilginin tmeller
araclyla olanakl olduuna ancak, bununla birlikte, tmellerin fiziksel nesnele-
rin kavramsal paralarndan biri yani onlar tanmlayan ksm, onlarn zleri
olduuna inanr.
dealarn veya tanmlayc normlarn deien dnyann bir paras olamayaca ynndeki
Platoncu sav ilk bata olduka tuhaf grnmektedir. Platonun bu savn anlaml ve aklc
klacak gerekenin ne olabilecei zerine dnn.
METAFZK, ONTOLOJ VE EPSTEMOLOJ
Varlk zerine Eski Yunanda retilen nemli baz fikirleri bu ekilde inceledikten
sonra, bu nitenin hareket noktasna dnp metafizik deyimini tanmlayabiliriz.
Gnlk yaamda bu kavram ounlukla ruhsallk, uzaydan gelen canllar, gizemli
doast gler gibi konularla ilintilendirilse de, felsefecilerin urat metafizik,
esas olarak, gerekliin yapsnn aklc yntemlerle ortaya konulmas, varlk kav-
ramnn aydnlatlmas ve varlk alannda egemen olan temel ilkelerin aa karl-
mas gibi dnsel ilevleri kapsar. Ksacas, fiziksel bilimlerden farkl olarak meta-
fizik, varln kendisiyle ilgilenir. Metafizik ile ilgili bir dier deyim ontolojidir.
Ontoloji felsefede varlkbilim veya varlk kuram anlamlarnda kullanlmakta-
dr. Baz felsefeciler bu iki deyimi e anlaml alrken bazlar da aralarndaki ince
farklara dikkat ekmilerdir. Genel kabul gren bir yorum, ontolojinin, metafiziin
varlk kavram ile dorudan ilgilenen dal olduudur. Bylesi bir tartma, doal
olarak, bu kitabn snrlarn amaktadr. Bizim buradaki irdelemelerimiz asndan,
yukarda belirttiimiz genel kabul gren yorumu doru olarak kabul edeceiz.
nceki blmlerde Eski Yunan dnyasnda felsefenin ne tr ilgilerin sonucu
ortaya ktndan sz etmitik. Kitabn bu nitesini ontolojik (varlkbilimsel) ko-
nulara ayrmamzn temel bir nedeni bulunmaktadr. Felsefenin Bat dnyasnda
ekil ald Eski Yunanda felsefecilerin metafiziksel veya ontolojik ilgileri ok mer-
kezcil bir yer igal etmiti. Sokrates, Platon ve Aristoteles gibi byk felsefeciler
bilgi konusunda nemli fikirler retmi olsalar da, zellikle Platon ve Aristotelesin
epistemolojik grleri onlarn metafizik tasarmlarna sk skya balyd. Bu an-
lamda, felsefenin Batnn dnsel ufkunda belirdii ada varlk sorusunun ala-
na egemen olduunu sylemek abart olmaz. O yzden, epistemolojik aratrma-
larda yer yer varlksal dncelerin ve tezlerin iin iine girmesi kanlmaz bir du-
rum olarak karmza kmaktadr.
Burada sunduumuz ontolojik irdelemelerin epistemolojik sorunlarn zm-
ne ynelik ne tr nemli ipular saladn sergilemek iin Platon ve Aristote-
lesin metafizik grlerindeki kritik bir noktay tekrar vurgulayalm. Hem Platon
hem de Aristoteles iin tmeller (yani, Platonda idealar, Aristotelesde ise doada-
54
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Ontoloji felsefede
metafizik alannn
zellikle varlk konusunun
irdelenmesi ile ilgilenen
daldr.
ki zler veya biimler) nesnelerin ne olduunun normunu verir, onlarn ne oldu-
unu belirler. Benzer ekilde tmeller bilgiyi de olanakl klan eylerdir nk in-
san tikel nesneleri tmeller olmakszn bilemezler. Tmeller hem nesnelerin kim-
liini hem de insan bilgisinin olanakl olmasn salar. Metafizik ve epistemoloji
alanlar arasndaki sk ilikinin kayda deer bir rnei Eski Yunann bu byk fel-
sefecilerinde kendini aka gsterir.
GEREKLK, HAKKAT VE EPSTEMOLOJ
nitenin son blmnde, hem metafizik aratrmalar kapsamnda hem de gnde-
lik dilsel iletiimde karmza kan nemli iki kavramdan bahsedeceiz. Eski Yu-
nanda, hem Sokrates ncesi dnemde retilen kuramlar hem de Platon-Aristote-
les izgisinde ne srlen tezler asndan bakldnda, grnen dnyann ardn-
daki gerek varl bulma abasnn belirleyici olduunu gzlemleriz. Epistemolo-
jik irdelemelerimizi derinletirmeden nce bu konuya ilikin baz terminolojik
aklamalar yapalm.
Pek ok felsefi kavramda olduu gibi, gerek ve hakiki kavramlarnn da
gnlk dildeki kullanmlar kuramsal sorgulamalar iin ipular tar. rnein,
gerek altn ve hakiki dost gibi deyimler bir nesnenin veya varln kavramna
uygun olduu veya kavramn karlad gereini vurgular. Gerek deil, gz
yanlsamas gibi bir cmlede geen gerek deil ifadesi ise yalnzca grntden
ibaret olma durumuna gnderme yapar. Felsefecilerin kulland gerek ve ha-
kiki sfatlar da bu gndelik kullanmla az ok uyum iindedir. Ancak felsefi ola-
rak daha arpc ve tartmal olan kavramlar, bu deyimlerin isim hlleri olan ger-
eklik ve hakikattir. Anlamca birbirlerine olduka yakn olan bu iki kavramn
ierikleri ve birbirleriyle olan ilikilerini tam olarak saptamak olduka etin bir fel-
sefi sorundur. Yine de, temel baz noktalar belirtmek olanakl grnmektedir.
55
Yaamdan rnekler
Felsefeciler, felsefeci olmayanlara kendi alma alanlarndan sz ederken metafi-
zik kelimesini kullannca genellikle ortaya kavramsal karkla neden olabilecek
bir durum kar. nk bir felsefecinin metafiziki olduunu duyan ve akademik
felsefeyi ok bilmeyen insanlar, o felsefecinin karanlk odalarda ruh arma seans-
lar yapt, UFO gzlemcisi olduu veya tarot fal bakt dncesine kaplabilirler.
(Daha sonra gerei renince de bazen biraz hayal krkl yaarlar.) Felsefecinin
urat metafiziin bir ruh arma seans veya tarot kartlar yorumlama kadar
heyecan verici olmad bellidir. Yine de, felsefecilerin metafizii, iinde ok ilgin
sorunlar barndran ve nemli tartmalara neden olmu dnsel bir alandr. Fel-
sefe kapsamnda yer alan metafizik, dier metafizikten farkl olarak, dnya d var-
lklarla veya sezgisel yollarla kazanlan bilgiyle ilgilenmez. Felsefedeki metafiziin
alma ekseni, dnyamzda yer alan sradan nesnelerin nesnel dayanann ve
varlksal oluum yapsnn ne olduudur. Felsefeci var olanlarn zelliklerini deil,
varln kendisini aratrr. Dahas, felsefecinin metafizik aratrmalarnn konusu
veya nesnesi insan aklnn anlama ve akl yrtme snrlar dhilindedir. Metafizik
almalara ynelen felsefecinin ilgilendii nesneler veya olgular bu dnyann veya
bu evrenin nesneleri ve olgulardr; yalnzca, nesnelere ve olgulara bak daha soyut
bir hal alm, biraz daha kuramsal bir dzeye ykselmitir. Bu anlamda, felsefeci-
lerin metafiziinin gndelik yaam iinde karmza kan ve gizem veya sezgi g-
cyle de ilintilendirilen metafizikten ok temel bir fark vardr.
Gereklik metafizik
aratrmalarn en kritik
deyimlerinden biridir.
Hakikat nedir? gibi geni bir felsefi soru sorulduunda, insanlarn aklnda
olan ey, genellikle metafizik veya ontolojik kayglarn biraz tesinde olan bir du-
rumdur. Hakikat sorgulamas bazen lml bir yaamn anlam ve gizemi, lm-
den sonra bizi neyin bekledii, en derin yaamsal sorularmzn nihai yant gibi va-
rolusal bir boyut ieren irdelemelere gnderme yapan bir sorgulama tr olarak
alnr. Buna karn gereklik nedir? sorusu, ounlukla, ontolojik arl olan bir
soru olarak grlebilir. Gerekliin tersi, bu anlamda, grnt veya grnendir.
Bu ztln eski Yunanda nasl kendini gsterdiini yukardaki blmlerde sergile-
meye altk. rnein, Platon asndan bakarsak, gereklik alglarmza alan
doada deil akn bir yerde aranmaldr. Bu yaklam, insann gndelik dnyas
ile gereklik arasnda belli bir izgi izilmesini de zorunlu klar.
Bylesi bir tabloda epistemolojik sorunlarn nasl ortaya kacan tahmin et-
mek zor deildir. Eer gereklik denen ey bizim karmza dorudan kan
dnyadan farkl olabilecek bir varlk alan ise, o zaman, bizim ona dair nasl bil-
gileneceimiz sorusu da nemli bir tartma konusu olarak kendini gsterir. Bir
sonraki nitede, bilginin olanakll konusunda baz nemli akl yrtmeleri ve
tezleri inceleyeceiz ve epistemolojinin bu kritik sorununu ana hatlaryla anlama-
ya alacaz.
Metafizik, gereklik ve bilgi kavramlar arasndaki karlkl ilikiler zerinde d-
nn. Bu altrma ayn zamanda sizi nmzdeki nitenin tartma konularna da hazr-
layacaktr.
56
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
57
Sokrates ncesi dnemde varlk sorunsalnn or-
taya kn aklayabilmek.
Bat Felsefesinin en temel konularndan biri, var-
lk dzeninde deien ve deimeyenin hesabn
verebilmektir. Gzlemlenen dnyann nesneleri
kesintisiz bir deiim iindedir. Bununla birlikte,
evrenin sadece kesintisiz deiimden ibaret ol-
duu fikrinde insann kafasnda soru iaretleri
uyandran bir yn bulunmaktadr. Deiim iin-
de deimeyen hi bir ey yok mudur? Sokrates-
ncesi dnemde yaayan Eski Yunan felsefecile-
ri bu konu balamnda dnceler retmiler,
oluum ve varlk arasnda kavramsal bir ayrm
yapmlardr. Oluum ortaya kma, deime
ve yok olma srelerine aittir. Buna karn var-
lk deiimin ve dnmn dayanadr. Bu
kartla verilebilecek gzel bir rnek, deime-
yen ve yok olmayan temel paracklarn birleip
ayrlmalarnn gzlemlenebilir dnyann olgula-
rnn ortaya kmasna yol amasdr. Drt temel
element (toprak, su, hava, ate) kuram ve atom-
culuk bu yaklamn somut rnekleridir. Dei-
meyen varlk, deien oluum alannn ola-
nakl olmasn salar. Bunlardan birincisi kalc
ve istikrarl olan, ikincisi ise akkan olandr. Bu
ereveden bakldnda, metafizikilerin var-
lk terimini zel bir anlamda ve gnlk kulla-
nmdan olduka farkl bir ekilde kullandklar
sylenebilir.
Platon ve Aristotelesin felsefelerinde varlk so-
runsalnn (ve zellikle tmeller konusunun) ne-
den nem tadn aklayabilmek.
Platonun metafizik kuramnn felsefe tarihinde
ok zel bir yeri vardr. Bu kuramn en belirgin
zellii, yukarda zetlediimiz oluum ve var-
lk sorunsalna son derece arpc bir zm ge-
tirmesidir. Platona gre, gzlemleyebildiimiz
dnyada karmza kan sradan nesneler, onun
idea adn verdii deimez ve mkemmel nes-
nelerin kopyalardr. Eer idea denen ideal nes-
neler (bir anlamda kavramlar) olmasayd, biz
bir cinse ait farkl nesnelere ayn ad veremezdik.
Armut deyimi tek bir kavrama iaret eder ancak
bu kelime ok sayda nesneye (armutlara) uygu-
lanabilir. Tek tek armutlar tikel nesnelerdir. Ar-
mut ideas ise bir tmeldir. Eer armut veya sa-
rgibi genel deyimler ve onlarn iaret ettii kav-
ramlar olmasayd biz konuurken neyden sz et-
tiimizi bilemezdik. dealar veya tmeller bir nes-
nenin ne olduunu ve hangi ynnn bilinebile-
ceini ifade ederler. Epistemenin yani bilginin
hedefledii ey, bir nesneyi o nesne klan unsur
veya zelliktir. Sradan insanlar nesnelerin du-
rumlarna ilikin yarglarda bulunurken, felsefe-
ciler tanmlara ulamay hedeflerler. Bu durum
yle de ifade edilebilir: Algnn salad bilgi,
oluumlar dnyasnda deiken bir kesitin ifade-
sidir. Episteme ise kavramn deimeyen ierii-
nin (yani varln) bilgisini ifade eder. Bu iki tr
bilginin neden ok farkl nitelikler barndrdn
grmek zor deildir.
Aristotelesin metafizik yaklam ve kendisine
sorun olarak ald konu byk oranda Platonun
felsefi ilgileri ile paralellik gsterir. Platonun ku-
ramna gre, beyaz, kuzu gibi genel kavram-
lar ile belli bir kuzu veya belli bir kuzunun
tylerinin beyaz rengi gibi genel kavramlarn
dnyadaki rnekleri arasnda metafizik bir fark
bulunmaktadr. Dnyada beyaz ve kuzunun
rnekleri olsa da, bunlarn normlar, biimleri,
tanmlar, idealar deien dnyann iinde ola-
maz. Bylece, Platon idealarn fiziksel doann
dnda olduunu savunur. Ancak Platonu izle-
yen Aristoteles, tanmlayc unsurlar doann d-
nda tasarlama fikrine kar kar. Aristotelese
gre, her nesne (metafizik anlamda) baka ey-
lerden bamsz bir tzdr. rnein, bir kedi,
var olmas iin dier nesnelere bal olmayan
bir tzdr. Kedinin maddesi ve bir biimi (daha
aka, bir z veya tanm) vardr. Aristotelese
gre, Platon bu ikinci (normatif) unsurun dn-
yann nesnelerinin dnda olduunu dnmek-
le hata yapmtr. te yandan, Platon nesnenin
bilinebilecek ynnn onlarn biimi veya ge-
nel tanm olduunu sylemekte hakldr. Bu
durum biimlerin veya genel tanmlarn ontolo-
jik olduu kadar epistemolojik olarak da nem
tadn gsterir.
zet
1
A M A
2
A M A
58
Epi st emol oj i
Metafizik, ontoloji ve epistemoloji kavramlar
arasndaki ilikileri belirtebilmek.
Metafizik ve ontoloji deyimleri, varlk kavra-
mnn felsefi irdelenmesi balamnda kullanlr.
Bu alanlarda fikir gelitiren dnrler, aklc
yntemler araclyla varlk konusunda siste-
matik anlaylar gelitirmeyi hedeflerler. O yz-
den, metafizik deyiminin felsefedeki kullanm
ile gndelik yaamdaki kullanmlar olduka fark-
ldr. Daha aka dersek, felsefeciler genellikle
metafizik deyimini gizemli veya dnya tesi un-
surlarla ilintilendirmezler. Metafizikiler oun-
lukla neyin var olduu, evrenin esas ileme ilke-
lerinin irdelenmesi, nedensellik gibi kavramlarn
aklanmas gibi konularla ilgilenirler. Ontoloji
de, dar bir anlamda, metafiziin varlk kavram
ile dorudan ilgilenen dal olarak tanmlanabilir.
Metafizik veya ontolojinin epistemoloji veya bil-
gi kavram asndan neden nemli olduunu
da tahmin etmek zor deildir. Eski Yunandan
balayarak felsefeciler gerek bilgi ile varlk
kavramlar arasnda yakn bir iliki kurmulardr.
rnein, Platonun idealar kuram metafizik bir
tasarmdr ve bununla birlikte, bilginin gerek
hedefinin ne olduuna da iaret eder. Benzer bir
durum elbette Aristotelesin tz kuram iin de
geerlidir.
Gereklik, hakikat ve epistemoloji kavramlar
arasndaki ilikilerin ne olduunu aklaya-
bilmek.
Gereklik ve hakikat kavramlar felsefe a-
sndan ok nemli metafizik kavramlardr. Her
ne kadar bu iki kavram birbirine olduka yakn
olsa da, aralarnda belli ince farklar da bulun-
maktadr. Gereklik kavram ontolojik balam-
larda karmza kar. Felsefede bu kavramn ter-
si grn veya grntdr. rnein, Pla-
tonun idealar kuram grnen dnyann yaps-
nn aklamasnn farkl bir varlk dzleminde
bulunabileceini savlar. Hakikat kavram ise
felsefede daha genel bir balamda anlam so-
runsal gibi erevelerde kendisini gsterir. Ha-
kikat sorgulamas yapan dnrler, rnein
sonlu bir yaamn anlam ve ardnda neyin yatt-
n sorgulayabilirler. Burada not etmemiz gere-
ken bir nokta, gereklik kavramnn bilgi so-
runsal ile de yakndan ilgili olduudur. Tarihsel
olarak bakarsak, felsefecilerin bilgisel aratrma-
lar sklkla gerekten var olan varln bilin-
mesi hedefine yneltilmitir. rnein, hem Pla-
ton hem de Aristoteles bilginin doas zerine
yaptklar incelemelerde tmellere ok kritik bir
nem atfetmilerdir.
3
A M A
4
A M A
59
1. Aadakilerden hangisi felsefe tarihinde metafizik
olarak bilinen alann ortaya kmasnda etken olmutur?
a. nsan psikolojisinin inceliklerini anlama istei
b. lmszle ulama istei
c. Deimekte olan dnyada deimeyen unsurla-
rn bilgisine ulama istei
d. Maddesel dnyann fiziksel yasalarn kefetme
istei
e. Yaamn ruhsal boyutunu anlama istei
2. Aadakilerden hangisi tmel deyimine yakn bir
anlama sahiptir?
a. Btncl
b. Zihinsel
c. Ruhsal
d. Kuramsal
e. Genel
3. Aadakilerden hangisi tikel nesneler iin geerlidir?
a. Tikel nesneler deiim iinde bulunurlar.
b. Tikel ile kavramsal elenik kavramlardr.
c. u yeil balon ifadesindeki yeil bir tikeldir.
d. Tikel nesneler gzlemlenebilir dnyann dn-
dadr.
e. Tikel ile normatif elenik kavramlardr.
4. Platonun kuram asndan aadaki ifadelerden
hangisi yanltr?
a. Bir kavram ile o kavramn rnekleri arasnda on-
tolojik bir fark vardr.
b. Tmellerin tikellere epistemolojik ncelii vardr.
c. Tmeller deimeye yatkn deildir.
d. Tmellerin tikellere ontolojik ncelii vardr.
e. Tek bir tmel her zaman tek bir fiziksel nesne-
ye uygulanabilir.
5. Platona gre idealar iin aadakilerden hangisini
syleyebiliriz?
a. dea kavram esas olarak tikel nesnelerle ilgilidir.
b. dealar fiziksel dnyann unsurlardr.
c. dealar alg yoluyla bilinebilir.
d. Epistemenin hedefi esas olarak idealardr.
e. Epistemenin hedefi esas olarak tikel nesnelerdir.
6. Platon ve Aristotelesin ortak felsefi noktas aada-
kilerden hangisidir?
a. Her iki dnre gre tmeller doann dn-
dadr.
b. Her iki dnre gre tikeller tmellere gre
ontolojik ncelik tar.
c. Her iki dnre gre tikeller yalnzca tikel ol-
malar dolaysyla epistemolojinin hedefi deildir.
d. Her iki dnre gre tikeller tmellere gre
epistemolojik ncelik tar.
e. Her iki dnre gre tikeller doann dndadr.
7. Aristotelesin tz kavram iin aadakilerden han-
gisi geerli deildir?
a. Bir heykelin mermer maddesi onun tzdr.
b. Her tikel nesne bir tzdr.
c. Tz bir bu olarak gsterilebilir olandr.
d. Tz evrende ayr durabilir ve tek bana var ola-
bilir.
e. Biim tzn unsurlarndan biridir.
8. Aristotelesin kuramn Platonun yaklamndan ay-
ran en belirgin zellik hangisidir?
a. Aristoteles Platondan farkl olarak bilginin nes-
nesinin tmeller olduunu savlar.
b. Aristoteles Platondan farkl olarak idealarn gz-
lemlenen dnyann dnda olduunu savlar.
c. Aristoteles Platondan farkl olarak bilginin nes-
nesi olan unsurlarn gzlemlenen dnyann iin-
de olduunu savlar.
d. Aristoteles Platondan farkl olarak tikellerin bil-
ginin nesnesi olabilecei fikrini reddeder.
e. Aristoteles Platondan farkl olarak tzn biline-
bilecei dncesini reddeder.
Kendimizi Snayalm
60
Epi st emol oj i
9. Eski Yunanda karmza kan metafizik gelenei-
nin o dnemin epistemolojik almalar asndan ne-
mi aadakilerden hangisidir?
a. Metafizik ilgisi olan dnrlerin gerekten var
olanlarn tasarmn yapmas, bu unsurlarn bi-
linmesi konusunu gndeme getirmitir.
b. Bilgi kavram ile uraan felsefeciler mantk ala-
nnn ontolojik incelemesini yapmlardr.
c. Epistemoloji kuramclarnn bulgular tmellerin
varlna olan inanc sarsmtr.
d. Epistemolojik ve metafizik kuramlar gelitiren
dnrler sosyolojik dncenin temellerini at-
mlardr.
e. Metafizik kuramlar gelitiren dnrlerin ger-
ekten var olanlarn tasarmn yapmas modern
fiziin temellerini oluturmutur.
10. Felsefecilerin kulland gereklik kavram iin
aadakilerden hangisi genel olarak sylenebilir?
a. Gereklik iirsel bir kavram olarak alnmaldr.
b. Gereklik ahlaki bir kavram olarak alnmaldr.
c. Gereklik ontolojik bir kavram olarak alnma-
ldr.
d. Gereklik ruhsal bir kavram olarak alnmaldr.
e. Gereklik manevi bir kavram olarak alnmaldr.
imdi, dedim, insan denen yarat eitimle aydnlan-
m ve aydnlanmam olarak dn. Bunu yle bir
benzetmeyle anlataym: Yeraltnda maarams bir yer,
iinde insanlar. nde boydan boya a alan bir gi-
ri... nsanlar ocukluklarndan beri ayaklarndan, bo-
yunlarndan zincire vurulmu, bu maarada yayorlar.
Ne kmldanabiliyor, ne de burunlarnn ucundan baka
bir yer grebiliyorlar. yle sk skya balanmlar ki,
kafalarn bile oynatamyorlar. Yksek bir yerde yakl-
m bir ate parldyor arkalarnda. Mahpuslarla ate
arasnda dimdik bir yol var. Bu yol boyunca alak bir
duvar, hani u kukla oynatanlarn seyircilerle kendi ara-
sna koyduklar ve stnde marifetlerini gsterdikleri
blme var ya, onun gibi bir duvar. Byle bir yeri geti-
rebiliyor musun gznn nne?
- Getiriyorum.
- Bu alak duvar arkasnda insanlar dn. Ellerinde
trl trl aralar, tatan, tahtadan yaplm, insana,
hayvana ve daha baka eylere benzer kuklalar tayor-
lar. Bu tadklar eyler, blmenin stnde grlyor.
Gelip geen insanlarn kimi konuuyor, kimi susuyor.
- Garip bir sahne dorusu ve garip mahpuslar!
- Ama tpk bizler gibi! Bu durumdaki insanlar kendile-
rini ve yanlarndakileri nasl grrler? Ancak arkalarn-
daki atein aydnlyla maarada karlarna vuran gl-
geleri grebilirler, deil mi?
- mrleri boyunca balarn oynatamadklarna gre,
baka trl olamaz.
- Blmenin stnden gelip geen btn nesneleri de
yle grrler.
- phesiz.
- imdi bu adamlar aralarnda konuacak olurlarsa, gl-
gelere verdikleri adlarla gerek nesneleri anlattklarn
sanrlar, deil mi?
- yle ya.
- Bu zindann iinde bir de yank dn. Geenlerden
biri her konutuka, mahpuslar bu sesi karlarndaki
glgenin sesi sanmazlar m?
- Sanrlar tabii.
- Bu adamlarn gznde gerek, yapma nesnelerin gl-
gelerinden baka bir ey olamaz ister istemez, deil mi?
- ster istemez.
- imdi dn: Bu adamlarn zincirlerini zer, bilgisiz-
liklerine son verirsen, her eyi olduu gibi grrlerse,
ne yaparlar? Mahpuslardan birini kurtaralm; zorla aya-
a kaldralm; ban evirelim, yrtelim onu; gzlerini
a kaldrsn. Btn bu hareketler ona ac verecek.
Okuma Paras
61
Glgelerini grd nesnelere gz kamaarak baka-
cak. Ona demin grdn eyler sadece bo glgeler-
di, imdiyse geree daha yaknsn, gerek nesnelere
daha evriksin, daha doru gryorsun, dersek; nn-
den geen her eyi birer birer ona gsterir, bunlarn ne
olduunu sorarsak ne der? ara kalmaz m? Demin
grd eyler, ona imdikilerden daha gerek gibi gel-
mez mi?
- Daha gerek gelir.
- Ya onu aydnln ta kendisine bakmaya zorlasak?
Gzlerine ar girmez mi? Boyuna ban bakakald
eylere evirmez mi? Kendi grd eyleri, sizin gs-
terdiklerinizden daha ak, daha seik bulmaz m?... Yu-
karda dnyay grmek isterse, buna almas gerekir.
Rahata grebildii ilk ey glgeler olacak. Sonra, in-
sanlarn ve nesnelerin sudaki yanslar, sonra da kendi-
leri. Daha sonra da gzlerini yukar kaldrp, gneten
nce yldzlar, ay, gkyzn seyredecek... En sonun-
da da gnei; ama artk sularda, ya da baka eylerdeki
yanslaryla deil, olduu yerde, olduu gibi.
- yle olsa gerek
...
-... Bu benzetmeyi demin sylediklerimize uyduralm.
Grnen dnya maara zindan olsun. Maaray aydn-
latan ate de gnein yeryzne vuran . st dnya-
ya kan yoku ve yukarda seyredilen gzellikler de,
ruhun dnceler dnyasna ykselii olsun. Benim ne-
reye varmak istediimi merak ediyordun ya, ite bu
benzetmeyle onu iyice anlam olursun. Doru mu, yan-
l m, orasn Tanr bilir. Herhalde benim dnceme
gre kavranan dnyann snrlarnda yi ideas vardr.
nsan onu kolay kolay gremez. Grebilmek iin de,
dnyada iyi ve gzel ne varsa, hepsinin ondan geldii-
ni anlam olmas gerekir. Grlen dnyada yara-
tan ve datan odur. Kavranan dnyada da doruluk ve
kavray ondan gelir. nsan ancak onu grdkten sonra
i ve d hayatnda bilgece davranabilir
Kaynak: Platon. Devlet, VII. Kitap: 514a-517c.
1. c Yantnz doru deilse, nitenin Sokrates n-
cesi Dnemde Varlk Sorunsalnn Ortaya k-
ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Meta-
fizik alannn ortaya kmasnda etken olan te-
mel nedeni anlayacaksnz.
gzden geirin. Tmel kavramn daha iyi kav-
rayacaksnz.
3. a Yantnz doru deilse, nitenin Platon ve T-
gzden geirin. Tikel kavramna ilikin bilgi
sahibi olacaksnz.
gzden geirin. Platonun felsefesini daha iyi
kavrayacaksnz.
5. d Yantnz doru deilse, nitenin Platon ve T-
meller Kuram ve Platon ve Epistemoloji k-
smlarnda yazlanlar yeniden gzden geirin.
Platonun idea kavramn daha iyi anlayacaksnz.
6. c Yantnz doru deilse, nitenin Aristotelesin
Platon zerine Yorumu ve Tz Kavram ksmn
yeniden okuyun. Aristoteles ve Platon arasndaki
temel felsefi fark daha net greceksiniz.
7. a Yantnz doru deilse, nitenin Aristotelesin
Platon zerine Yorumu ve Tz Kavram ksm-
n yeniden okuyun. Aristotelesin tz kavram-
nn ayrntlarn reneceksiniz.
8. c Yantnz doru deilse, nitenin Platon ve
Aristotelesin Felsefelerinde Varlk Sorunsal
ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Platon ve
Aristotelesin kuramlarn ana hatlaryla karla-
trabileceksiniz.
9. a Yantnz doru deilse, nitenin Metafizik, On-
toloji ve Epistemoloji ksmlarnda yazlanlar
yeniden okuyun. Metafiziksel ve epistemolojik
almalar arasndaki balanty kavrayacaksnz.
10. c Yantnz doru deilse, nitenin Gereklik,
Hakikat ve Epistemoloji ksmnda yazlanlar
yeniden okuyun. Felsefecilerin gereklik kav-
ramna nasl yaklatklarn reneceksiniz.
62
Epi st emol oj i
Sra Sizde 1
En yakn akadanzn karnzda durduunu dne-
lim. Arkadanz dier nesnelerden ayr bir varlktr ve
zaman-mekn iinde belli bir yer kaplamaktadr. imdi
onu betimlemeye, yani nasl bir varlk olduunu anlat-
maya balayalm. Arkadanz belli bir noktada durdu-
u iin, yapabileceiniz en temel ve basit betimleme
eylemi, parmanzla ona iaret ederek te o! demek
olacaktr. Bu eylem, yalnzca arkadanza zg olan
fiziksel konumu ortaya koyar. Ancak bu basit aktarmn
tesine geip arkadanza ilikin ayrntlar dile getir-
meye getiinizde kullandnz deyimler ve ifadeler
yalnzca arkadanza zg olmaktan kar. Diyelim
arkadanz iin u nitelemeleri kullandnz: nsan,
enerjik, esmer, gvenilir. Bu genel kavramlar, ya-
ni tmeller, arkadanzn dndaki varlklar da kapsa-
yan niteliklerdir. Tmeller olmasayd arkadanz anlat-
ma abanz belki yalnzca parmakla iaret etme dze-
yinde kalacakt. Bu durum tmeller kuramnn bilgisel
nemini de aka ortaya koymaktadr.
Sra Sizde 2
Platonun idealar kuramna ilham veren dnce yle
aklanabilir. Biz tikel nesnelere baktmzda onlarn
tmelleri barndran veya tmellere katlan eyler
olduklarn grrz. Bir aacn aa olmas ve aa ad-
n alabilmesinin nedeni onun aa biimini veya ide-
asn barndrmasndan ve onun rneini oluturmasn-
dan dolaydr. Aalar srekli olarak deiim iindedir.
Mevsimlere gre renk deitirirler, boylar uzar, meyve
verirler, kurumaya balarlar, vb. Ancak bu deiimler
olurken o nesneler aa olma hlini hep ilerinde ba-
rndrrlar. Doadaki aalar deiir, ortaya kp yok
olurlar. Ancak aac aa yapan z (yani, aacn tan-
m, z veya ideas) deiime ve dnme uramaz.
Tikel aalarn bana ne gelirse gelsin, aalk duru-
mu deiimin dndadr. Oysa doada deiim esas
kuraldr. Bu da, Platona gre, unu gsterir: Nesnelerin
tanmna olanak veren tmeller (idealar) deien dn-
yann dorudan iinde olamazlar.
Sra Sizde 3
Metafizik (ve zelde ontoloji ) var olan eylerin zellik-
lerini deil varlk kavramnn kendisini inceleyen felse-
fe daldr. Ancak var dediimiz eylerin birbirinden
ok farkl olabildii de aktr. Eriklerin glgelere gre
daha gerek nesneler olduklarn dnrz. Grsel
algnn nesnelerinin de hayal nesnelerinden daha ger-
ek olduu kesin gibi grnr. Bu dnce zinciri de
doal olarak insann aklna neyin gerekten en ger-
ek olduu sorusunu getirir. Platon tikel nesnelerin
deiip bozulabilir olduunu fark edince, onlarn en te-
mel gereklie karlk gelemeyeceini dnmt.
Genel olarak dersek, gereklik aray felsefenin teden
beri en temel tartma konularndan biri olmutur. Ger-
ekliin grnenden biraz farkl olabilecei fikri de,
doal olarak, bir bilgi sorununun ortaya kmasna ne-
den olur. Bilginin, yani gerek bilginin, hedefi ne ola-
bilir? Eer alglanan dnya ile gereklik ayr kav-
ramlarsa, biz sorunsuz bir ekilde bilgiye ulaabiliyoruz
demektir. Ancak, iler epistemolojik adan bu kadar
basit olmayabilir. Platonun kuramna gre, bize gr-
nen dnya ile gereklik birbirinden olduka farkldr.
Peki, bu durum bilgiyi nasl etkiler? Eer Platon gibi
iyimser bir felsefeciyseniz, insan aklnn gereklii ya-
kalayabileceini dnrsnz. Eer deilseniz, bilgi
sorunsal ciddi bir felsefi konu olarak karnza kacak
demektir.
63
Aksakal, A. (2005). Antik Yunan Dnrleriyle Bil-
gelie Yolculuk. stanbul: Yakamoz Yaynevi.
Barnes, J. (2002). Aristoteles: Dncenin Ustalar.
eviren: Bahar cal Dzgren, stanbul: Altn Ki-
taplar Yaynevi.
Barnes, J. (2004). Sokrates ncesi Yunan Felsefesi.
eviren: Hsen Portakal, stanbul: Cem Yaynevi.
Yaynevi.
Copleston, F. (2009). Felsefe Tarihi: n-Sokratikler
ve Sokrates. eviren: Aziz Yardml, cilt 1, blm
1a, stanbul: dea Yaynlar.
Copleston, F. (2009). Felsefe Tarihi: Yunan ve Roma
Felsefesi. eviren: Aziz Yardml, cilt 1, blm 1b,
stanbul: dea Yaynlar.
Hare, R.M. (2004). Platon: Dncenin Ustalar. evi-
ren: Ik imek, stanbul: Altn kitaplar Yaynevi.
Hartmann, N. (2002). Ontolojinin Inda Bilgi. evi-
ren: Harun Tepe, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu.
yi, S. (1999). amzda Metafizik Sorunu. Ankara:
Ayra Yaynevi.
Kim, K. ve Sosa, E., editrler (1999). Metaphysics: An
Anthology. Oxford: Blackwell Publishers.
Loux, M. J. (2002). Metaphysics: A Contemporary
Introduction. 2nd ed., London: Routledge.
kten, K. (2007). Aristoteles. stanbul: Say Yaynlar.
Kaynaklar
Descartesn epistemolojik grlerini ve bu grlerin neden nem tad
n aklayabilecek,
Olgusal dzenlilik konusunda Hume tarafndan ne srlen pheci gr
leri aklayabilecek,
Mooreun phecilie kar ne srd saduyusal argmann zelliklerini
aklayabilecek,
phecilii ilgilendiren baz nemli kavramlar birbirinden ayrabilecek ve
pheci tavrn felsefi deerinin ne olduunu anlatabilecek bilgiye sahip
olacaksnz.
erik Haritas
phecilik
Yntemsel phe
Olgusal dzenlilik
Fiziksel olanakszlk
Mantksal olanakszlk
Saduyu
Dogmatizm
phenin deeri
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji
GR
DESCARTESIN KKTEN
EPSTEMOLOJK SORGULAMALARI
OLGUSAL DZENLLK
KONUSUNDA HUMEUN
PHECL
PHEC DNCELERE TEPK:
MOOREUN SADUYUSAL YANITI
phecilik ve
Bilginin Olanakll
Sorunu
4
EPSTEMOLOJ

GR
nceki nitelerde insan bilgisi kavram zerine baz temel irdelemeler ve tart-
malar sunduk. Kitabn banda da belirttiimiz gibi, bilgi kavram felsefecilerin
aratrma konusu olmadan nce gndelik dile ait bir kavramdr. Bilgi sahibi olma-
nn, insan olmann temel ve olaan bir yn veya boyutu olduunu dnrz.
Sradan, gnlk balamlar sz konusu olduunda, bilgi byk ve derin bir soru-
na neden olabilecek bir konu gibi grnmez. Tarihteki felsefecilerin nemli bir
blm de bilginin olanakll konusunda fazlaca bir kuramsal kayg tamam-
lardr. nc nitede, Bat felsefesinin ortaya k noktasnda metafiziksel sor-
gulamalarn nasl zsel bir rol oynadn sergilemitik. Eski Yunann byk felse-
fecileri Platon ve Aristotelesin tzsellik zerine rettii fikirler, varlk ve bilgi ko-
nularnda kritik bir noktaya iaret ederler: Bilinebilecek gereklik yani, bilginin
asl nesnesi olan varlk alanalglayabildiimiz tikellerden farkl bir yapya sahip
olabilir. Buna karn, Platon ve Aristoteles grnen dnyann temelinde yatan tz-
sel varlklarn bilgisine ulaabileceimizden phe duymamlardr. Bu durum fel-
sefe tarihinde yer etmi dnrlerin ounluu iin geerlidir. Tarihte yer etmi
phecilik ve Bilginin
Olanakll Sorunu
Yaamdan rnekler
Thomas A. Anderson dnyann en byk yazlm irketlerinden biri olan Metacor-
texde program yazar olarak almaktadr. Saygn bir ie sahip olan Bay Ander-
sonun bu yaamnn yan sra bir yaam daha vardr. Sanal dnyada Neo adyla
bilgisayar korsanl yapmaktadr. Neo dnyada devaml bir eylerin ters gittiinden
phe duymaktadr ama bu phelerinin kaynann ne olduundan da tam olarak
emin deildir. Bir gn bilgisayar banda uyurken gelen bir mesaj araclyla tan-
t Trinity isimli kadn sayesinde bu phelerini giderebileceini dnd Morp-
heus ile tanr. Morpheus, Neoya bir hayal dnyasnda yaadn, gerek dnya-
nn onun bildii dnyadan olduka farkl olduunu aklar. Ayrca Neoya insanla-
ra gerek dnyay gstermek zorunda olduklarn ve bunu yapabilmek iin de ona
ihtiyalar olduunu syler. Neo ilk bata Morpheusa inanmasa da zamanla gere-
i grmeye balar ve insanlar bu sahte gereklikten kurtarmak iin mcadeleye gi-
riirler. (Matrix filminin zeti. Kaynak: http//film.com.tr/ Filmin ynetmenleri:
Larry Wachowski ve Andy Wachowski. Oyuncular: Keanu Reeves, Carrie-Anne Moss,
Laurence Fishburne. Yapm yl: 1999.)
felsefi tasarmlar, genel olarak bilginin olanakll konusunda iyimser bir havaya
sahiptirler.
Bu nitede epistemoloji tarihinin nde gelen ve ilgin tartma konularndan bi-
rini inceleyeceiz. Bilginin gerekten var olduuna, bilgiye ulaabiliyor olduumu-
za veya bilginin gerekletiinin farkna varabileceimize ynelik pheler felsefe
tarihinde ilk balardan bu yana kayda deer bir yer tutmutur. Sokrates, alakg-
nll bir tavrla ve bilgi konusunda iddial ve kibirli bir tavr sergileyen ehrin
ileri gelenlerinden farkl olarak bilgi sahibi olmadn ifade etmitir. Bilgi sa-
hibi olmadn bilme dnda bir bilgi iddiasnda bulunmayan Sokratesin felsefe-
sinin pheciliin ana fikrini iinde barndrd dnlr. pheci dncenin
adm adm nasl ilerleyebileceini en iyi gsteren felsefecinin ise Ren Descartes
olduu genel olarak kabul edilir. Biz de irdelemelerimize onun bu alanda rettii
fikirler ve argmanlarla balayacaz.
DESCARTESIN KKTEN EPSTEMOLOJK
SORGULAMALARI
Descartesn akl yrtmelerine gemeden ksa bir parantez aarak, bu trden kuram-
sal sorunlarn tam olarak nasl bir gereksinimi karlayabilecei konusuna deinelim.
pheci Sorgulamalarn Motivasyonu ve Descartes rnei
Ortada belirli bir neden yokken bilginin olanakl olup olmadn sorgulamann
veya bu konuda pheci grler belirtmenin ne tr bir amaca hizmet edecei
merak edilebilir. Bu adan bakldnda, zellikle pheciliin, az sayda felsefe-
cinin zihinsel altrma amal olarak gerekletirdii, son derece bo ve anlam-
sz bir etkinlik olduu dnlebilir. Ancak unutmamak gerekir ki, logosun iin-
de yer alan ve karmak bir varlk olan insann yalnzca zihinsel merak nedeniyle
belli akl yrtmeler yapmas ve dncelerinin onu gtrecei noktaya gitmeyi
denemesi de felsefenin olaan ilevlerinden biridir. Daha nemlisi, bir ilevin zi-
hinsel etkinlik gibi bir amala yaplmas veya pratik sonularnn ne olduunun
aka grlmemesi onun mutlaka deersiz olduunu gstermez. Gerekletirdi-
imiz baz ilevler, elle tutulur yararl sonular getirmese bile insanlar iin deer-
li olabilir. yle de syleyebiliriz: Bir felsefecinin, sanatnn veya matematikinin
etkinliklerinin soyutluk dzeyinin yksek olmasndan dolay hor grlmesi tuhaf
ve ilkel bir tepki olurdu.
Buna ek olarak, Descartes gibi felsefecilerin gerekletirdii hliyle, phecili-
in soyut akl oyunlarndan daha byk ve daha nemli bir kuramsal projeye ve-
ya amaca hizmet edebileceini de rahatlkla syleyebiliriz. Bu noktay daha iyi de-
erlendirmek iin Descartesn iinde bulunduu toplumsal ve tarihsel konumu
anmsamakta yarar gryoruz. Descartes da kapsayan tarihsel dnem, Orta
adan k ve kilise rgtlenmesinin dnce zerine koyduu kstlamalarn
zlmeye balamasn temsil eden Modern Dnemdir (yaklak olarak 16-19.
yzyllar aras). zellikle, Aristotelesin Hristiyan yorumlarnn, bilim de dhil ol-
mak zere, dncenin trl alanlarn kontrol altnda tuttuu Orta ada, nesnel
ve bamsz bir tarzda aratrma yrtmek son derece zordu. Dinsel inanlarla a-
tan aratrma sonular fazlaca sorgulanmadan devre d braklyordu. Bu du-
rumla karlatrldnda, Modern Dnemin genel toplumsal-psikolojik havasnn
nemli bir deiime iaret etmekte olduunu tahmin etmek zor deildir. Modern
Dnem dnrlerinin ou, kendileri olduka dindar kiiler olmakla birlikte, in-
san aklnn kavrama ve kefetme yeteneine byk bir gven duyuyorlard. zel-
66
Epi st emol oj i
Descartesn sunduu
pheci fikirler, onun iinde
bulunduu tarihsel ve
toplumsal koullar iinde
anlalmaldr. Dahas,
Descartes pheci grleri
belli bir amaca ynelik
olarak sergilemektedir.
likle de, Tanrnn yarattna inandklar bu karmak evrenin yapsn dinsel ka-
bullerden ziyade matematiin ve fiziksel bilimin nderliinde anlayabilecekleri ka-
nsn tayorlard.
Bu bamsz dnebilme yeteneinin ve akla duyulan gvenin en ak rne-
ini Descartesn felsefesinde buluyoruz. Yukarda ifade ettiimiz nedenlerden do-
lay, Descartesn epistemolojik giriimlerini basit bir entelektel veya zihinsel al-
trma olarak gremeyiz. Modern an balang noktasnda duran Descartesn
son derece kkten olan ynteminin arkasnda yatan asl neden, bilgilenme serve-
ni konusunda taze bir balang yapp, Orta an insanlar dnsel olarak ya-
valatan ve dogmatikletiren yklerinin akl zerindeki etkilerini ortadan kaldrma
arzusudur.
Sradan Bilgiye Dair Sra D pheler
Descartesn Meditationes de Prima Philosophia (Latinceden Trkeye evirisiyle
lk Felsefe zerine Dnceler veya ksaca Dnceler) bal altnda sunduu ir-
delemeler, okuyan artan ve felsefi meraklar olanlarn da olduka ilgisini topla-
yacak baz ifadelerle balar. Descartes, ald eitimin ve eletirmeden benimsedi-
i fikirlerin sonucu olarak, kiisel bilgi dnyasnn gvenilirlikten olduka uzak bir
yapda olutuuna ilikin inancn ak yreklilikle ifade eder. Ayrca, inand
nermeler arasnda ne kadar ok yanln bulunduunu grmenin kendisini d-
nmeye sevk ettiini belirtir. Bu sakncal ve rahatsz edici durum karsnda bul-
duu zm, daha nceden mutlak doru veya gvenilir bilgi olarak ald eyle-
ri doru olarak kabul etmeden ve sistematik bir tarzda ilerleyerek, salam episte-
molojik temellere ulamak ve inan/bilgi sistemini bu salam temeller zerinde ya-
plandrmaktr. Doal olarak bylesi bir proje ok kkten bir sorgulamay gerekli
klar. imdi Descartesn gznden bu sorgulamann nasl ilerlediini inceleyelim.
Benim u ana kadar doru kabul ettiim inanlarn veya nermelerin ok b-
yk bir blm alg yoluyla edindiim bilisel unsurlardr. Alg yoluyla gelen bil-
ginin kesinlik ierdii ve gvenilir olduu yolunda bir kanmz vardr. Ancak, alg-
nn sonucunda oluan bilgilerin inan sistemimize temel oluturma anlamnda ke-
sin ve mutlak anlamda gvenilir olduunu syleyebilir miyiz? Bu soruya olumlu
yant vermemiz zordur. Alglarmz bizi, isel veya dsal artlar uygun olmad za-
manlarda, ciddi oranlarda yanltabilirler. Uykudan yeni uyandmzda veya ar
bir ilacn etkisindeyken algladklarmz byk oranda yanl olabilir. Benzer ekil-
de, karanlk basmak zereyken bir nesneye baktmzda aslnda lacivert olan bir
nesneyi siyah alglayabiliriz. Ayrca, etkisinden kanamayacamz yanlsamalarn
varl (rnein, suya batan dz bir ubuu eik grmek), olduka nemli bir epis-
temolojik gvenilirlik sorunu yaratr. Yine de, alglarn byk oranda gereklikten
uzak olabileceini dnmemiz zor grnebilir. rnein, ben u an masamn ba-
nda oturmu alyorum. evreme baktmda duvarlar, odamdaki eyalar, el-
lerimi, ayaklarm gryorum. Bu nesnelerin ve organlarmn u anda gerek olma-
dn dnebilir miyim?
Byle bir temel ve sradan balamda bile pheye yer olaca dnlebilir.
rnein, ok canl ve inandrc olan, yani gereklikten ayrlmas son derece zor
olan ryalarmz dnelim. Diyelim ki, ok canl ve geree yakn bir ryada,
ben masamn banda oturmu alyorum. evremi incelediimde, odamn du-
varlarn ve bana tandk gelen eyalar gryorum. Dahas, ryadayken dikkatimi
ellerime ve ayaklarma ynelttiimde onlarn da normal grnmlerinde oldukla-
rn fark ediyorum. Btn bunlar ryamn iinde gerekleebilir. Hatta ben rya-
67
Descartesa gre bilgi
kaynaklarmzn tmne
pheyle yaklamak
olanakldr.
mn iindeyken, u an btn bu gerekten algladm eyleri bir ryada grsey-
dim, onlarn gerek olmadn fark edemezdim gibi felsefi dnceler bile rete-
bilirim. Btn bunlarn olanaksz olduunu iddia edebilir miyiz? Eer u an ger-
ekten bir rya gryorsam, ryann iindeyken uyank olduumu kantlama a-
basna girmem tamamen bo ve yararsz bir aba olmaz myd?
Denebilir ki, Ama gereklik ryadan farkldr nk her ryann bir sonu olur
ve rya bitince uyanrz. Bu belki dorudur; ama biz yine de ok acele etmeyelim
ve yukardaki paragrafta verilen argmann felsefi zn iyi anladmzdan emin
olalm. Yukarda aktarlmaya allan argmann iaret ettii arpc gerek udur:
Geree yakn rya trnden deneyimler yaarken o deneyimin iinden bakt-
mzda yaananlarn rya m yoksa gerek mi olduunu saptayacak bir ltmz
yoktur. Bu tr canl ryalar tahminen oumuzun bana gelmitir: nsan derinle-
mesine saran bir ryann iinde, o srada yaadklarmzn gerek olduundan ok
emin olduumuz anlar yaamzdr. Hatta uyannca Rya srasnda olanlar ger-
ekten yaadmdan o kadar emindim ki ... gibi szler sylemiizdir. Peki u an
Epistemoloji kitabnn 4. nitesini okuduunuzu zannederken aslnda yatanzda
uyuyor ve kitab okuduunuza dair ok canl bir rya gryor olamaz msnz?
Bu tartmann epistemolojik adan nemli olmasnn nedeni udur: Uykuda
rya grrken algladklarmzn gerek olduundan o an emin olmamza karn,
ryada algladklarmz aslnda var olmayan durumlardr. Ryamda en sevdiim
mzik topluluunu karmda grdmde, topluluun elemanlarnn bedensel
olarak odamda olmadklar aktr. Yani, rya balamnda gerek olduunu sand-
m bir alg, aslnda gereklii olmayan bir zihinsel durumdur. Ve benim gerek
olmayan bir eyleri deneyimlemekte olduumu rya iinde bilmem genelde ola-
naksz bir durumdur. Eer bu dediklerimiz doruysa, alglarn ve gzlemlerin
dnya bilgimizin yanlmaz temelini oluturduunu rahata iddia etmemiz zordur.
yle dnelim: ok canl bir rya grrken onun bir rya olduunu bilebilsey-
dik, bize gerek gibi grnen o grntleri bilgisel adan ciddiye almadan sabr-
la ryann sona ermesini beklerdik. Ancak bu fazlaca karlalan bir durum deil-
dir. Alglarn gerekliini ryalarn iinde test etmemiz olanakl deildir. Genel ola-
rak ifade edersek, belli deneyim tiplerinde, deneyimin kendisini biz son derece
gerek zannetsek de, aslnda o deneyim btnyle bir yanlg veya yanlsama ola-
bilir. Bu irdelemelerden karlabilecek doal bir sonu, alg yoluyla edindiimizi
dndmz bilgi paralarnn mutlaka gvenilir olmayabileceidir. Bilgisel ke-
sinlii baka bir yerde aramamz gerekmektedir.
Kesin bilgi iin iyi bir aday aritmetik ve geometrik bilgidir. 2+3=5 eitliinin
(veya nermesinin) doruluu ile gzlemsel bir nermenin doruluu olduka
farkldr. Gzemlenebilir olgular ryalarmzda eitli biimlere ve bileimlere gire-
bilir. Ryalarda insanlar uar, gkyz yeildir, evimize yeni odalar eklenmi gibi-
dir. Yani ryalar, fiziksel gereklii aynen yanstmak zorunda deildir. Oysa 2+3
ryalarmzda bile 9 veya 144 etmez. Ryalarmzda bile bir karenin veya be
kenar olamaz. O hlde, gvenilirlii algsal bilgiden ok daha fazla olan matema-
tiksel bilginin, bilgimize temel tekil edecek kesinlie sahip olduu savlanabilir.
Bu kadar gvenilir bir bilgi tipinin varlna iaret ettikten sonra, artk pheci-
liin anlamn kaybettiini iddia edebilir miyiz? Descartes bu noktada acele etme-
memiz gerektiini syleyecektir. En azndan olaslk dzeyinde dlayamayaca-
mz yle bir senaryo dnelim. Diyelim ki, alglarmzn tesinde ok gl ve
kt niyetli bir varlk bizim bilisel yetilerimize srekli olarak mdahale ediyor. Ve
bu varln zerimizde oynad oyunlardan bir tanesi, gerekletirdiimiz mate-
68
Epi st emol oj i
Descartesa gre, alg
yanlabilir olduundan
bilgisel kesinlii baka bir
yerde aramak gerekir.
Descartesn kt niyetli ve
stn gleri olan varlk
rnei, bilgiye dair
phelerin ne dzeye
ulaabileceini gsterir.
matiksel ilemlerde bile bizi yanltarak yanl sonulara varmamza neden olmak.
rnein, 2+3 ileminin doru sonucu 7 olmasna karn, biz, bu gl varln
etkisi altnda, sonucun yanl bir ekilde 5 olduuna inanyoruz. Eer byle bir
senaryonun olaslk dzeyinde de olsa ciddiye alnabileceine inanyorsak ki se-
naryoyu olaslk dzeyinde gz nne almay reddetmek ok kabul edilebilir ve-
ya aklc bir yaklam olmayacaktr o zaman matematik veya geometri alanlarn-
da edindiimize inandmz bilginin bile epistemolojik garanti iermediini kabul
etmemiz gerekir.
Belli bilgi paralarnn doruluundan ara sra phelensek bile, bilgi konusunda genel
olarak phelenmek olaan ve normal bir ilev deildir. Epistemolojik bir altrma ola-
rak, kapsaml ve sra d phelenme rnekleri bulmaya aln. Baka bir deyile, yaa-
mnzda gerekleebilecek byk apta bilgisel yanlglar zerinde dnp bunun felsefi
sonularn irdeleyin.
Yntemsel phe
Yukarda yaptmz saptamalar, bu aamada, okuyann zihninde baz soru iaret-
leri olumasna neden olabilir. Birincisi, insanlarn zihinsellii ile oynayabilme ye-
tisi olan bir varln bizim dnya bilgimizi diledii gibi deitirecek veya belirleye-
cek bir gce sahip olmas, insanlarn kafasndaki Tanr fikriyle elimektedir. Kt
ve gl bir varln bizim evrenimize bu lde egemen olmas, Tanrnn deil o
varln kozmik kontrol elinde tuttuunu gsterir. Tanr inanc gl olan Des-
cartes asndan bu olduka eliik bir tablonun ortaya kmasna neden olmaz m?
kincisi, eer Descartes Modern dnemde insan aklna, matematie ve bilimin bul-
gularna ynelik olarak byk bir gven duyan dnrlerin banda geliyorsa,
onun adnn epistemolojik balamlarda phe kavram ile birlikte gemesi biraz
garip bir durum deil midir?
Bu sorularn yant, Descartesta grdmz pheci akl yrtmelerinin onun
felsefi ynteminin bir paras olduudur. Descartesn phesi yntemsel phe
olarak bilinir. Baka bir deyile, Descartes kendi felsefi kuramn savlayabilmek
iin pheyi bir yntem olarak kullanmakta ve bylece phelenilmeyecek sa-
lamlkta baz fikirlere ulamaya almaktadr. Onun vard sonularn ayrntlar-
na daha sonraki nitelerde deineceiz. Ancak, bu aamada vurgulamamz gere-
ken ve felsefi nemi byk olan konu, Descartesn pheci akl yrtmeleri belli
bir amaca ynelik olarak yapyor olmas ve aslnda kendisi bir pheci olmamas-
na karn, pheci argmanlar ciddi, nesnel ve tarafsz bir ekilde baaryla sergi-
liyor olmasdr. Bu niteliin iyi bir dnr olmann en temel zelliklerinden bi-
ri olduunun altn izmemiz gerekiyor.
imdi bu dnceler nda yukarda ifade ettiimiz ve phecilik balamn-
da Descartesn yzlemesi gerektiini kaydettiimiz iki soruna nasl yant verilebi-
leceini inceleyelim. lk olarak, Descartes gibi dindar bir kiinin felsefi sistemi iin-
de insanlar srekli aldatan gl bir varlk kavramna yer olup olmad konu-
sunu ele alalm. Descartes, sorgulamalarnn balarnda, Tanrnn bylesi bir var-
ln bizi aldatmasna izin vermeyeceini dnmenin olanakl olduunu syler.
Bu hamle, pheci bulutlarn dalmasn ve felsefi sorunun kapanmasn salar
denilebilir. Ancak Descartes, kkten sorgulamasn baaryla yrtebilmek iin, o
aamada Tanrnn varlna dair hi bir bilgisi yokmu gibi dnmeye devam
edeceini aklar. Baka bir deyile, nasl ki elleri ve ayaklar olduunu bildiini
bile varsaymayarak yola ktysa, irdelemelerinin banda (epistemolojik adan i-
69
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Descartesn sunduu
pheci fikirler onun felsefi
ynteminin bir parasdr.
lerini kolaylatrabilecek olan) Tanry deil, kt ve aldatc bir gc varsaya-
can ilan eder. Descartesn, bu anlamda, eliik bir felsefi durumda olduunu
syleyemeyiz. Onun yapt, Tanr dncesini hemen devreye sokarak En azn-
dan Tanrnn var olduunu biliyorum, o hlde en salam epistemolojik dayanam
bellidir gibi bir yargyla felsefi sorgulamay sonlandrmak yerine; kesinlikle p-
heye yer brakmayacak bir ey bulana dek en gl inanlarn ve sahip olduunu
dnd bilgileri askya almaktr. Descartesa gre biz Tanrnn var olduunu
akl yoluyla gsterebiliriz. Ancak bu, kestirme ve dogmatik bir hamleyle yap-
lamaz. Tanrnn var olduunun gsterilmesi aklc dncenin ilerleyen aamala-
rnda ortaya kacaktr. Descartesn kendisi Tanrnn varlna dair ok salam bir
inanca sahip olsa da, ona gre, Tanrnn var olduundan kesinlikle phe duyu-
lamayaca sylenemez. O yzden, en phe duyulamayacak zihinsel durumumuz
Tanr vardr gibi bir bilgi veya inan olamaz. Bu da kt ve gl varlk senar-
yosunun ciddiye alnmas gerektiini gsterir.
Benzer bir noktay yukarda belirttiimiz ikinci kar k iin de ifade edebili-
riz. Her ne kadar Descartes matematik ve bilim alanlarnn nesnel bilginin en
nemli kayna (ve hatta modeli) olduunu dnyor olsa da, pheci sorgula-
may ciddiyetle ve sonuna kadar devam ettirmektedir. Bu balamda da bir eliki
yoktur nk Descartes sorgulamasna algsal, matematiksel ve bilimsel bilgi tiple-
rinin gvenilirliini varsayarak deil, onlara kritik bir test uygulayarak balamak-
tadr. Bu yaklam, ciddi bir felsefi yntemin uygulanmasn beraberinde getirmek-
tedir. Descartes, matematiksel, bilimsel ve algsal bilginin genel gvenilirliinin
sorgulamann sonunda ortaya kmasn istemektedir. Ksaca, saduyuya ok uy-
gun grnse bile, hibir dogmatik varsaymda bulunmadan epistemolojik anlamda
yoluna devam etmektedir.
Elbette phecilik her zaman yntemsel olmak zorunda deildir. Felsefe tarihin-
de, Descartestan farkl olarak, phecilii samimiyetle ve sonuna kadar savunan
dnrler kmtr. Bu dnrlerin bazlar Sokrates gibi tek bilebileceimizin
bilgi sahibi olmadmz olduunu savlarken, baz daha radikal olanfelsefe-
ciler ise, bu kadarn bile bilemeyeceimizi ne srmlerdir. Onlara gre, her ne
kadar saduyumuz bize tam tersini sylese de, bilgi hi bir ekilde olanakl deil-
dir. Bu srad dnceler zaman zaman felsefeciler arasnda eitli esprilerin re-
tilmesine de neden olmutur. rnein, eer radikal pheciler algsal bilgi de d-
hil olmak zere hi bir tr bilgiye inanmyorlarsa, neden ara sra kap yerine pen-
cerelerden binay terk etmeyi denememektedirler? Kendilerini aka pheci ola-
rak niteleyen akademik felsefeciler eer srekli olarak kapdan kmaya alyor-
larsa, bu durum belki bir bildikleri olduunu gsterir diyebiliriz.
Tm bunlara karn, pheci perspektifin hakkn verme konusunda dikkatli ol-
mamz gerekiyor. Bir pheci, pratik yaamda sergiledii davranlarn ve seimle-
rin bir eyleri bilmekten kaynaklanmadn iddia edebilir ve bu tavr, dardan
garip grnse de, tamamen tutarsz olmak zorunda deildir. Radikal anlamda p-
heci olan kiiler genel olarak bizim gereklii snrl bilgisel yollarla kavrayabilece-
imize ilikin phe duyarlar. Bu durum, eylemsel anlamda fazlaca sorun yaama-
dan ayakta kalabiliyor olma olasln tamamen dlamaz. phecilere gre pratik
yaamda ilerin yolunda gidiyor gibi grnmesi ile insann varlk alannn kendisi-
ne dair bilgi sahibi olmas birbirinden ayrlmas gereken durumlardr.
70
Epi st emol oj i
OLGUSAL DZENLLK KONUSUNDA PHECLK
Yukarda da ifade ettiimiz gibi, Descartes pheci akl yrtmenin en gzel r-
neklerini sergilemi olsa da, kendisi pheci fikirlere sahip bir dnr deildi.
Descartestan sonra gelen felsefeciler arasnda pheci eilimleri en belirgin olan,
sko dnr David Humedur (1711-1776). Humeun felsefesinin inceliklerinden
daha sonra sz edeceiz. Bu nitede ise yalnzca Hume sayesinde nlenmi p-
heci argmanlardan birini ksaca sergileyip, bu argmann sonularn felsefi a-
dan deerlendireceiz.
pheciliin en kkten ekli, gerekliin bilinebilmesine ilikin irdelemeler ie-
rir. Ancak phecilik baka biimlerde de kendini gsterebilir. Gnlk durumlar-
da da karmza kabilecek (baka bir deyile, metafizik derinliklere girmeyi ok
fazla gerektirmeyen) bir phecilik tr, olgusal dzenlilikler daha dorusu, ol-
gusal dzenliliklerin gzlemlenmesine dayanan tmevarmsal karmlarbala-
mnda sahip olduumuzu dndmz bilgiye ilikindir. Bunun ne anlama gel-
diini aklamadan nce temel mantk bilgimizi hzlca tazeleyelim ve en nde ge-
len karm eitlerini ksaca anmsayalm. karm, en az bir nclden hareket
edilen ve bir sonuca varlan dnce zincirine verilen addr. Tmdengelimsel ka-
rm, veya ksaca tmdengelim, ncllerden sonucun %100 kesinlikle kt du-
rumlar iin kullanlr. rnek: Tm insanlar lmldr; Sokrates bir insandr; O
hlde, Sokrates lmldr. Tmdengelimlerde, doru ncller bizi kesinlikle
doru olan nermelere tar. Tmevarmsal karm, veya ksaca tmevarm, n-
cllerden sonucun kesin bir ekilde kmad durumlar iin kullanlr. rnek:
Basketbolcularn ou uzun boyludur; Melis de bir basketbolcudur; O hlde, b-
yk olaslkla Melis uzun boyludur. Tmevarmlarda ncllerin doru olmas, so-
nucun doru olmasn garanti etmez. Eer ncller doruysa, bu yalnzca sonu
nermesinin doru olma olasln ykseltir.
Biz yaamda bu iki tr karm da uyguluyor olsak da, tmevarmsal karm-
lar gndelik balamlarda daha ska ortaya kmaktadr. karmlarmzn ounda
gerekelerimiz vardmz sonular zorunlu klmaz, yalnzca daha aklc hle ge-
tirir. u ana kadar grdm tm kargalarn siyah olmas, bundan sonra karma
kacak ilk kargann siyah olacann garantisi deildir. Yarn karma pembe bir
karga karsa tahminen olduka arrm ve glerim, ancak, genel olarak dersem,
pembe bir kargayla karlamann kesinlikle olanaksz olduunu da dnmem.
Dnya bilgimizin ou, gerekelendirilmi ancak kesinlikten uzak bilisel unsur-
lardan oluur.
imdi, tmevarmsal bir bilgi rnei olan olgusal dzenlilikleri bilme zerine
younlaalm. Hepimiz Yarn gnein doacan biliriz. Bu bilginin temeli nedir?
Sabahlar dzenli bir ekilde gnein domasnn ardnda yatan nedenin, evrenin
dzeni veya yaps olduunu dnrz. Fiziksel bilimler bu konuda nemli ku-
ramsal aklamalar sunarlar. Ancak bu noktada bir an durup elimizdeki epistemo-
lojik verilere bakalm. Evrenin belli bir dzende veya yapda olduu nermesinin
testi nihayetinde deneyim iinde yaplabilir. Deneyimin bize syledii nedir? G-
nein yarn doacan bilme karmn destekleyen deneyim duruma Humecu
bir adan bakarsak gemite her sabah gnein ufuk noktasnda belirmi olma-
sdr. Gnein tekrar doacan biliyoruz nk gne gemite hi aksatmadan
her gn domutur. Bu tmevarmsal karm elbette anlalr bir akl yrtmedir.
Ancak sahip olduumuzu dndmz bilginin temelinin aslnda sandmz-
dan daha az salam olduunu da ortaya koymaktadr.
71
David Hume (Deyvid Hym
okunur) phecilik
balamnda felsefe
tarihinde derin izler
brakm bir dnrdr.
Baz nemli mantksal
kavramlar: karm,
tmdengelim, tmevarm.
Doadaki olgusal
dzenliliklerin her zaman
tekrarlanacan nereden
biliyoruz?
yle bir durum dnelim. Diyelim bir gn, zaman asndan gecenin sonuna
gelinmesine ramen gne domuyor. Byle bir durumun olanaksz olacan sy-
leyebilir miyiz? Bunun ok sra d ve ok edici olaca aktr. Ancak yine de ka-
famzda bylesi bir senaryoyu canlandrabiliriz. Bunu daha net hle getirmek iin
fiziksel olanakszlk ile mantksal olanakszlk kavramlarn karlatralm. Bir
olgunun veya durumun fiziksel olarak olanaksz olmas, o olgunun bizim iinde
yaadmz ve anladmz fiziksel dnyann grnen yapsyla elimesi anlam-
na gelir. rnein, bir insann pencereden atladnda dmeyip umaya balama-
s fiziksel adan olanakszdr. Ancak, pencereden atlayp umak gibi fiziksel an-
lamda olanaksz olan durumlarn gerekletiini ben kafamda canlandrabilirim.
Mantksal olanakszlk kavram ise, iinde yaadmz evrenin mantksal yapsy-
la atan durumlar iin kullanlr. Bizim evrenimizde bir genin drt kenarl ol-
mas olanakszdr. Bu olanakszlk, fiziksel bir olanakszlktan ok daha byk bir
olanakszlk trdr nk, fiziksel olanakszlklardan farkl olarak, mantksal a-
dan olanaksz bir durumu kafamzda bile canlandramayz.
Yarn gnein domamas fiziksel adan olanakl bir durum deildir diyebi-
liriz. Buna karn, kafamzda canlandrabileceimiz bir durum olan gnein do-
mamasnn mantksal anlamda olanaksz veya eliik olmad aktr. Eer biz
gne yarn doacak nermesini bildiimizi iddia ediyorsak, bundan kastettii-
miz gnein yarn domamas mantksal olarak olanakszdr gibi bir dnce ola-
maz. Kastedilen yalnzca fiziksel dnyann yaps, gnein domasn gerektirir
trnden bir nerme olabilir. Ancak, Humea gre bu inanca temel tekil eden ol-
gu, yukarda da belirttiimiz gibi, gemite yaptmz gzlemler ve bu gzlemle-
rin belli bir tutarllk gstermesidir. Eldeki kstl tmevarmsal zeminin tesine ge-
erek, Yarn Gnein doacan biliyorum iddiasnda bulunmamzn ok sa-
lam bir gerekesi olabileceini sylemek zordur. zetle, aslnda hibirimiz yarn
gnein doup domayacan bilmiyoruz.
SADUYUSAL YANITI
Yukardaki blmlerde Descartesn Dncelerde sergiledii yntemsel arg-
manlar ve olgusal dzenlilik konusunda Humecu pheleri inceledik. Tahmin
edilecei gibi, bu konuda kafa yoran felsefecilerin ou dikkatlerini gerekliin
bilinebilmesi sorunsal zerinde younlatrmlardr. pheciliin sonular pek
ok dnre olduka rahatsz edici geldiinden dolay, felsefe tarihinin nde ge-
len isimlerinden bazlar bu konuyla derinlemesine ilgilenmi ve zm retmeye
almlardr. Bu abalar iinde en bilinenlerden biri, ngiliz dnr George Ed-
ward Mooreun (1873-1958) saduyusal argmandr. imdi, felsefe literatrnde
nemli bir yer tutan bu argman ksaca inceleyelim.
ncelikle saduyu kavram zerinde biraz duralm. Saduyusal tavr, genel-
de, gnlk yaamn durumlar karsnda pratik, ayaklar yere basan ve ie yarar
sonular verebilen kararlar alma ya da yarglarda bulunma eilimi ile ilintilendiri-
lir. Genel olarak dersek, saduyu bizim gndelik eylemler balamnda ok sk ba-
vurduumuz bir yeti veya zelliktir. Ayrca, metafizik erevede dile getirilen p-
heciliin, saduyumuzla ciddi oranda att kesindir. Descartesn Dncelerde
baaryla sergiledii pheci argmanlarn normal artlar altnda kabul edilmesi ol-
duka g grnmektedir. Buna karn, dnsel sorumluluk, belli bir fikre ve-
ya dnsel yapya yaklarken bu gr bana uygun deil demenin tesine ge-
meyi ve o grn neden zayf ya da kabul edilemez olduunu aka ve gerek-
72
Epi st emol oj i
ngiliz felsefesinin nemli
dnrlerinden olan G.E.
Moore (Muur okunur)
zellikle pheci
dncelere kar ald
saduyusal tavrla tannr.
eleriyle sergilemeyi gerektirir. Mooreun phecilie yant ve kar k da bu
balamda deerlendirilmeli ve anlalmaldr.
Nesnelerin Var Olmasnn Anlam
Mooreun konuyu irdelerken yapt ilk ey, kesinlikle bildiine inand baz
nermeleri sralamaktr. Moore yle ifadeler kullanr: u anda bir beden vardr ve
o beden bana aittir. Bu beden uzunca bir sredir, deimekle birlikte, varln ke-
sintisiz olarak srdrmektedir. Dahas, bu beden, var olduu zaman iinde, srek-
li olarak bir gezegenin yzeyinde veya yzeye yakn noktalarda bulunmutur.
Kendisi dnda baka nesneler de, kendisinden eitli uzaklklarda, var olmular-
dr. Dardaki nesneler arasnda, baka insan ve hayvan bedenleri de vardr. Son
olarak da, ben yalnzca bir beden deil bir kii olduumu biliyorum. Trl dene-
yimler yaam ve yaamakta olan akll bir varlm. Ve benim dmda da bu zel-
liklerde canllar olduunu bildiimi syleyebilirim.
imdi, tm bu ifadeler elbette bir kanta veya argmana karlk gelmemekte-
dir. Peki, pheci akl yrtmelerin stesinden gelip, bizi saran varlk alanna dair
bilgi sahibi olduumuzu nasl savlayabiliriz? Moore kantlama iinin birden fazla
yntem yoluyla olabileceini belirtir. Bir yntem, ilerleyen nitelerde inceleyece-
imiz, Kantn aknsal yntemidir. Moore ise daha farkl bir yntem veya yakla-
m getirmektedir.
Mooreun tartmasnn banda gndeme getirdii nemli bir konu nesnelerin
varl kavramnn aklanmas ile ilgilidir. Bu konudaki soru iaretlerini ortadan
kaldrmak iin, Moore nesnelerin varl kavramndan zihnin dnda, zaman-
mekn iinde var olmay anladn syler. Bu nemli bir aklamadr, nk ba-
z dnrler nesnenin znel veya zihinsellie ait nitelikler barndrdn, ya-
ni tamamen zneden bamsz olmadn dnmeye eilimlidirler. Mooreun s-
zn ettii nesne ise, saduyumuza da uygun bir ekilde, fiziksel zelliklere sa-
hip ve zihinden bamsz niteliinde bulunmaktadr. Moorea gre ben u bir kar-
taldr nermesini dile getirdiimde kastettiim bu trden fiziksel bir nesnedir.
zetle, zihinden bamsz bir tarzda fiziksel zaman-meknn iinde olmak, bizim
var olan nesne kavrammzn en zsel parasdr. Elbette eer ben, rnein, u
an bir halsinasyon yayor ve mavi bir filin havada uutuunu gryorsam, o za-
man sz konusu fil bana ne kadar gerek grnrse grnsn yle bir nes-
ne iin var nitelemesini kullanamam. Ksacas, Moorea gre, biz varlk kavra-
mn zihinden ve zneden bamsz eyler iin kullanrz.
ematik Hliyle Mooreun Argman ve karmn
Deerlendirmesi
Bu durumda, ben tam u anda iki elim olduunu nasl kantlayabilirim? Moorea
gre, benim u anda ellerimin var olduuna ilikin sunabileceim saduyusal ar-
gman u ekildedir:
BRNC NCL: Bir elimi havaya kaldrp sallayarak u szleri sylyorum:
te bir el;
KNC NCL: Dier elimi havaya kaldrp sallayarak u szleri sylyo-
rum: te baka bir el;
YLEYSE (SONU), Zaman-meknsal (yani, fiziksel) gereklik iinde u
anda iki adet el vardr.
73
Moorea gre, nesnelerin
var olmalar onlarn zihnin
dnda, zaman ve mekn
iinde var olmalar
anlamna gelir.
Bu argmana imdi felsefi adan yakndan bakalm. Argmanda, karmsal bi-
ime uygun olarak, baz ncller ve bir sonutan oluan bir iddia sunulmu-
tur. Eer bu karm bir fikri veya tezi baaryla savunacaksa; (1) ncller iyi bili-
nen nermeler olmal, (2) sonu nermesi nclleri bilgisel olarak aynen tekrarla-
mamal ve (3) ncller sonucu yeterince gl bir dzeyde desteklemelidir. Bu
koullarn salanp salanmadn irdeleyelim. Moorea gre, ncllerin doru ol-
masnda bir sorun yoktur nk orada belirtilen dnceler, (1)de belirtildii gi-
bi, kesinlikle bilinen eylerdir. (2)de belirtilen noktann da saland kabul edi-
lebilir. Bir insann elini sallayarak ite bir el kelimelerini sylemesi ile bir nesnel
varlk iddiasnda bulunmak tam olarak ayn eyler deillerdir. Ve son olarak da,
(3)te sz edilen art, yani ncllerin sonucu desteklemesi de salanmaktadr.
Mooreun deyimlemesi ile, sonu, ncllerden kesin bir ekilde kmaktadr.
Konuya saduyuyla yaklaan herkes Mooreun tezlerine sempatiyle bakacak-
tr. Ancak yukarda zetlenen argmann felsefi adan kabul edilebilir olup olma-
dnn aklc ve nesnel olarak irdelenmesi gerekiyor. ncelikle, (1)in gerekten
salanp salanmad nemli bir soru olarak karmza kmaktadr. Moore ncl-
lerde ifade edilen savlar bildiini gerekten syleyebilir mi? phecinin bak a-
sndan ele alndnda, bu balamda felsefi sorun yaratan ve zm getirmeye a-
ltmz konu, batan itibaren, zaten nesnelerin varlklarnn bilinmesidir. O yz-
den, Mooreun gsterilmeye allan noktay batan varsayd, ksacas dng-
sel bir aklama yapt sylenebilir. Dngsel aklamalar veya akl yrtmeler
de, doal olarak, felsefi adan ok deerli olmayan argmanlardr. Elbette Moore
kendi argmannn veya karmnn dngsel olmadn iddia edecektir; fakat bu
nokta olduka tartmaya ak grnmektedir.
Ayrca, ncllerin sonucu iyi desteklemedii, yani (3)n salanmad, iddia
edebilir. Zihinden bamsz varlk alannn iinde u anda iki adet el vardr ner-
mesi ncllerde olmayan metafizik bir fikirdir. Metafizik yapda olmasnn nedeni,
aka grlecei gibi, biliselliimiz dnda ve ondan bamsz bir ekilde var ol-
duunu dndmz nesnelerin dnyasna bir gnderme yapmasdr. Moorea
itiraz etmek isteyen bir felsefeci, sonucun ncllerden ok farkl bir hamle gerek-
letirdiini ve bu yzden, ncllerden sonucu treten karmsal ban gl ol-
madn syleyebilir. Her durumda, Mooreun akl yrtmesi belli sorunlar olan
bir karm gibi grnmektedir.
Descartesn rneklerini sergiledii pheci akl yrtmelere kar, saduyunuzu kullana-
rak argmanlar gelitirmeyi deneyin. Bu argmanlarn phecilerin kayglarn giderip gi-
deremeyecei konusunda fikir retmeye aln.
Saduyu Kavramna likin Notlar
Gnlk yaamda genel olarak saduyunun yolunu izlediimiz sylenebilir. Doal
olarak, saduyudan saptmz anlar da olmaktadr; ancak biz insanlar iin somut
artlarn gereklerine uygun hareket etmenin olaan ve normal bir hl olduu ak-
tr. Bu balamda ilgin bir nokta, felsefe ve bilimin genelde saduyuyla, somutluk-
la veya pratiklikle tam rtmeyen alanlar olduuna dair yaygn bir kan olmasdr.
Bu konuya kuram ve kuramsal kavramlarn tartrken de biraz deinmitik.
Dnyay anlama abalarmza ve dnyaya ynelik yarglarmza genelde saduyu
egemendir. Buna karn, fizikilerin szn ettii fotonlar veya alglanan dnyaya
ynelik felsefi pheler saduyuya ok yakn eyler deillerdir.
74
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Ska dile getirilen ve ounlukla zerinde fazlaca dnlmeden kabul gren
bu yaklamn aslnda mutlak bir doru olmayabileceini belirtmemiz gerekiyor.
W. V. O. Quine gibi 20. yzyl Amerikan pragmaclarnn (eylemciler olarak da
anlrlar) vurgulad nemli bir nokta, bilimin aslnda saduyudan tredii ve iki-
si arasnda bir uurumun deil srekliliin olduudur. Bilim ve felsefe, daha nce
tarttmz gibi, st dzey bir logosun ilevselliinin sonucudur. Ancak bu du-
rum, bilim ve felsefeyi var eden canl ile hareket eden, beslenen, reyen ve ya-
amn srdrmeye alan canlnn farkl varlklar olduunu gstermez. Her ne
kadar, rnein, kuantum fizii veya Aristotelesin metafizii somutluktan ve gn-
delik yaamdan ok uzak grnse de, bilimsel ve felsefi aratrmalarn temelde so-
mut eylemlerden ve doal ilgilerden kaynaklandn dnmek aklc bir seenek
gibi gelmektedir. Fizik ve felsefe, insann geliiminin bir sonucudur ve bu ilevle-
ri gerekletiren zihin bu dnyaya ait bir eydir. phecilik gibi ok nemli bir
felsefi soruna zm bulmak isteyenler iin bu yaklamn taze bir dnsel alm
salayabileceini sylemek olanakldr. Bu noktaya kitabn ilerleyen nitelerinde,
ada epistemolojik tartmalar balamnda tekrar deineceiz.
Saduyu konusunda son olarak bir noktay daha belirtelim. Felsefi tartmalar
ve argmanlar sz konusu olduunda, bunlarn karsna hemen saduyuyu ka-
rarak bir salamlk testi yapma eiliminde olmann sakncal ynleri olabilir. r-
nein, phecilii deerlendirirken ve eletirirken, pheci yaklamlarn sadu-
yuya aykr olduu dncesini dile getirmek her zaman ok yardmc olmayabi-
lir. Birincisi, saduyu kavramnn her durumda ve her balamda ayn sonucu ver-
mesi beklenemez. Baka bir deyile, saduyu denilen yeti bir makine gibi ileyen
yani mekanik ve evrensel bir tarzda alp belirlenmi sonular ortaya koyan
bir kapasite olmayabilir. O yzden, saduyunun bir sorun karsnda nasl bir tep-
ki veya sonu verecei, balamsal ve grece ynler ieren bir konu olabilir. kin-
cisi, saduyunun genelde kabul gren sonular bazen son derece yanltc olup,
bu sonular dzeltmek iin bilim ve felsefe gibi alanlarn ilevlerine ihtiya olabi-
lir. rnein, yaln saduyu bize zerinde bulunduumuz dnyann dz olduunu
syler. Bu yanln dzeltilmesi, sradan olaan algsalln dzleminde olanakl
olmayabilir. Byle hatalarn dzeltilmesi iin logosun st dzeyde ileyiine, yani
bilime gereksinim vardr. O hlde, saduyunun en st epistemolojik merci veya
kapasite olarak yceltilmesinin ok da hakl olmad belirtilebilir. Akln kritik
yani eletirel kullanmnn ne kadar nemli ve deerli olduunu bu balam-
da da gzlemleyebiliriz.
Bu niteyi pheci yaklamlarn felsefi deerine ilikin baz genel saptamalar ya-
parak bitirelim. Tartmay yrttmz balamda, pheci-lik ile pheci ta-
vr kavramlar arasnda bir ayrm yapmak yararl olacaktr. phecilik felsefede
bilginin olanakll konusunda sunulan ok kkten ve sra d bir gr veya
akmdr. Ancak phecilik grnn tezlerini benimsemeyen, kendilerini p-
heci olarak tanmlamayacak pek ok felsefeci iin bile pheci tavr belli bir de-
er ifade eder. Felsefi tavrlar ile sonu -izm ile biten akmlar arasnda, bu an-
lamda, nemli bir fark olduu sylenebilir. rnein, bir kii kendisini tam anla-
myla feminizm akmnn ideolojik bir yesi olarak grmedii hlde feminist ei-
limler gsterebilir veya feminist baz fikirlerin doru veya yararl olduu inancna
sahip olabilir. Benzer bir durum pheci tavr kavram iin de syleyebiliriz.
75
Genel olarak, pheci bir
tavr gstermenin belli bir
felsefi deeri vardr.
pheci tavr olarak betimlediimiz tavrn veya yaklamn ierii nedir? Ve
bu tavr felsefi anlamda zel klan ey nedir? Bunun yantn, pheciliin tersi olan
kavramlarn ieriinde ve o kavramlarn barndrd sakncalarda aramak gerekir.
pheciliin tersi olan kavramlar iinde en nemlisi dogmatizmdir. Dogma deyi-
minin anlam belli bir kii veya topluluk tarafndan benimsenen, tartmadan ve
sorgulamadan kabul edilmesi beklenen inan ya da inan kmesi eklinde verile-
bilir. Kelimenin Yunanca kkeni fikir, kan gibi anlamlara gelmektedir. Dog-
matik kelimesi ise, zaman zaman, bir fikri veya inanc hi sorgulamadan ve ze-
rinde ciddi bir irdeleme yrtmeden kabul eden insanlar iin kullanlr. Ancak bu
sylediklerimizden, dogmatik nitelemesinin felsefe ile ilgilenmeyen rnein,
metafizik veya epistemolojik sorunlar zerine kafa yormam sradan insanlarn
tm iin geerli olduu gibi bir sonuca varmamz doru olmayabilir. Bu konu
zerinde biraz duralm.
Yetikin, zihinsel olarak salkl ve bir toplum iinde yetimi her insann bir
dnya gr ve inan sistemi vardr. Genelde inan/bilgi sistemleri gnden gne
radikal bir ekilde deiebilecek yaplar deildir. Byk fikirsel veya bilgisel dn-
mler, gerekletikleri durumlarda, genel olarak insanlarn zihinsel dnyasnda
olduka yava ortaya karlar. Eer sevdiimiz ve derinden gvendiimiz bir insa-
nn aslnda kt niyetli ve zararl bir kii olduuna ilikin salam kantlar sunulur-
sa, ilk tepkimiz mantksal bir robottan farkl olaraksunulan aklc kantlara di-
renmektir. Benzer durumlar, rnein, bilimsel balamlarda da karmza kabilir.
nsan denen varln, bu genel anlamda, tutucu bir varlk olduu sylenebilir ve
bu, nihayetinde, fazlaca knanabilecek bir durum olmayabilir.
Yukarda sylediklerimiz nda, lml anlamda tutucu olma ile dogmatik
olma kavramlarn ayrabiliriz. Dogmatik insanlar, lml anlamda tutucu kiilerden
farkl olarak, inanlar ve dnceleri karsnda ne srlebilecek kar fikirleri,
argmanlar veya kantlar bu argmanlar ya da kantlar ne kadar gl veya
aklc olurlarsa olsunlar gz nne almay reddederler. Daha z olarak ifade
edildiinde, dogmatik kiiler, belli bir fikri bir kez kabul ettikten sonra onun do-
ruluuna ilikin phe duymay kesinlikle reddeden kiilerdir. Bu tavrn, logos sa-
hibi olduunu dndmz bir varlk olan insana uymad son derece aktr.
O hlde phecilik olmasa da, phelenme yetisine sahip olmak nemli bir zihin-
sel zellik veya meziyettir diyebiliriz.
Bu noktada kritik olan bir saptama, pheci tavrn veya dogmatiklik kart du-
ruun insanlar iin tahminen ancak belli bir dereceye kadar olanakl olabilecei
gereidir. Kesintisiz phe hlinde olmak ve srekli olarak salam dnsel ze-
minlerini kaybetmek insanlarn kolayca yapabilecei eylemler deillerdir. Dahas,
ar pheci bir tavrn insana yaam iinde ok fazla yararnn olmayaca da bel-
lidir. te yandan, dogmatik olmaktan ziyade, zaman zaman da olsa, sahip olduu
fikirlere ve inanlara eletirel bir tavrla yaklaan insanlarn hem bireysel geliim-
lerinin daha gl olaca hem de inan sistemlerinin genelde yanllamaya
ak olmasndan dolay bizi saran dnyann olgularn bilebilme anlamnda da
daha avantajl bir duruma gelecei sylenebilir. Bu elbette epistemolojik boyutta
deerlendirilecek bir yarardr. Ancak konuya daha geni bir adan bakmamz da
olanakldr: Felsefe tarihindeki pheci dnrleri veya pheci argmanlar in-
celemenin ve ciddiyetle anlamaya almann daha genel bir anlamda felsefi yara-
r olaca dnlebilir. Sz konusu yarar, bu tr irdelemeleri yapmann bir insa-
nn zihinsel dnyasnda sre iinde yarataca olumlu etkiyle ilgilidir. Yerlemi
kanlar veya tartlmadan kabul gren aklamalar karsnda phe duyabilme ye-
76
Epi st emol oj i
tisi olan insanlarn bu tr ilevlere girmeyenlere gre daha esnek ve ak grl
olacaklar tahmin edilebilir. Dahas, pheci ynleri olan kiilerin, kendilerini kar-
grlere ve akl yrtmelere ekinmeden amalarndan ve radikal sorgulama
alkanl edinmelerinden dolay, inan sistemlerinin darbelere daha dayankl ve
daha iyi gerekelendirilmi bir konuma gelecei de aktr. Bu durum pheciliin
bir epistemolojik gr olarak doru olup olmamasndan bir para bamsz olup,
felsefe alanna ilgi duyanlarn zerinde dnmeleri gereken bir konudur.
phecilik epistemolojik bir gr olsa da, onun genel felsefi sonular ve uygulamala-
r da bulunmaktadr. pheci yaklamn bir bireye genel olarak ne kazandrabilecei ko-
nusunda fikirler retmeye aln.
77
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
78
Epi st emol oj i
Descartesn epistemolojik grlerini ve bu gr-
lerin neden nem tadn aklayabilmek.
Descartesn epistemolojik pheleri felsefe tari-
hinde ok zel bir yer tutar. Descartes, inan sis-
teminin ok sayda yanl nerme ierdiini fark
ederek, inand fikirlerin tmn kkten bir e-
kilde sorgulamaya giriir. Descartesn sorgula-
malar birka ynden ilgin zellikler tamakta-
dr. ncelikle Descartesn abas bir yntemin
uygulamas olarak anlalmaldr. Descartes bilgi
konusunda phecilii belli bir amaca ynelik
olarak yrtmektedir. Bu ama, phelenileme-
yecek kesinlikte bilgiye ulamaktr. Baka bir de-
yile, Descartes, kendisi pheci bir felsefeci ol-
mamasna karn, pheci akl yrtmeyi akade-
mik dzeyde ve nesnel bir ilgiyle gerekletir-
mektedir. pheci sorgulamalar srasnda Des-
cartes, algsal ve matematiksel bilginin gvenilir-
liine ilikin kkten sorular sorar ve hatta kendi-
si dindar bir insan olmasna karn, Tanrnn var-
lna ilikin bilgimizin bile pheye ak oldu-
unu belirtir. Onun ileri srd dnceler ara-
snda en dikkat ekenlerden biri udur: 2+3=5
gibi doruluundan kesinlikle phelenmeyece-
imiz bir bilgi trnde bile phelenmek olanak-
ldr. stn gleri olan ve insanlarn zihinlerini
kontrol edebilen bir varlk, en kesin grnen bil-
gi trlerinde bile yanlmamza neden olabilir. El-
bette, eer insanlar byle bir epistemolojik du-
rum iindeyseler, srekli yanlmakta olduklarn
bilmeleri sz konusu olamaz. Bu tr senaryolar,
olduka sra d olsalar da, bilginin gvenilirlii
konusunda nemli ipular sunarlar.
Olgusal dzenlilik konusunda Hume tarafndan
ne srlen pheci grleri aklayabilmek.
sko felsefeci David Humeun metafizik kart
grleri pheci perspektif asndan kritik bir
nem tar. Humea gre, doada karlatmz
olgusal dzenliliklere ilikin yaptmz varsa-
ymlar konusunda dikkatli olmamz gerekmekte-
dir. nsanlar genelde doada dzenli olarak tek-
rarlanan olgularn belli bir zorunluluk ierdiine
inanrlar. Her sabah gnein doudan domas
bunun iyi bir rneidir. Biz gnein her sabah
domasnn rastgele bir olay olmadn iin iin-
de bir dzen, bir zorunluluk olduunu dn-
rz. Elden braklan bir nesnenin dmesi de by-
ledir. Ancak, Humea gre, bu tr olaylarda eli-
mizdeki veri yalnzca gemite gzlemlediimiz
durumlardr. Yani, gzlemlediimiz dzenlilikler
bizim doada bir zorunluluk olduunu dn-
memize neden olmaktadr. Gemite gzlemle-
nen olaylardan yaplan her genelleme tmeva-
rmsal nitelikte olmak durumundadr. Bu yz-
den, evrenin dzenine dair tm iddialar, kesin-
likten uzak karmlar olmann tesine geemez-
ler. Humeun argman bize olgusal dzenlilikler
konusunda irdelemeden kabullendiimiz nokta-
lar olduunu gsterir.
Mooreun phecilie kar ne srd saduyu-
sal argmann zelliklerini aklayabilmek.
Pek ok kii pheciliin saduyu ile tam olarak
rtmeyen bir gr olduunu syleyecektir.
Moore bu sezgiyi dile getiren ilgin bir argman
ortaya koymutur. Moore ncelikle bizim dnya-
ya ve kendimize ilikin pek ok temel ve basit
olguyu bildiimizi ifade eder. Ardndan, baz fel-
sefecileri ok megul etmi olan fiziksel gerek-
lik iinde (yani, zihnimizin rnlerinin dnda)
olan nesnelerin varln nasl gsterebilecei-
miz sorusunu ele alr. Moorea gre, eer bir ki-
i (uygun el hareketleri eliinde) te bir el! ve
te baka bir el! cmlelerini sylerse, bundan
Zaman-mekn iinde, zihnin yaratm olmayan
iki adet el bulunmaktadr nermesinin dorulu-
unu gstermi olur. Bu karmda, akl yrt-
meyi yapan kii, saduyusal ve basit cmleler-
den hareket ederek zihnin dndaki gereklie
ilikin bir sonuca ulamaktadr. Bu, kayda deer
bir karmdr nk sonu nermesinde dile ge-
tirilen dnce ncllerde ifade edilen dnce-
nin tamamen ayns deildir. te yandan, ncl-
lerden sz konusu sonuca gei de sorunsuz g-
rnmektedir. Bu durum, zaman-mekn iinde
bulunan ve zihnin yaratmad nesnelerin varl-
nn saduyusal bir tarzda gsterilebileceinin
gstergesidir.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
79
phecilii ilgilendiren baz nemli kavramlar
birbirinden ayrabilmek ve pheci tavrn felsefi
deerinin ne olduunu anlatabilmek.
phecilik, felsefi bir akm olarak, bilginin ola-
nakll konusunda olumsuz bir gre karlk
gelir. pheciler insanlarn nesnel bilgiye ula-
yor olduklar ynndeki genel geer varsaym
kkten bir ekilde sorgularlar. Felsefede bir ak-
ma ait olmak, sistematik ve kapsayc bir tavrdr.
phecilik gibi bir akmn iinde yer almak, bir
dnrn konuyla ilgili grlerini tmyle et-
kiler. te yandan, bir felsefeci belli bir akma ait
olmakszn bir grn genel yaklamna sem-
pati duyabilir. Epistemolojik adan kendisini bir
pheci olarak nitelemeyen bir kii de, pheci
tavr ksmen benimseyebilir. rnein, sahip ol-
duu felsefi kuramlarn veya grlerin mutlak
doru olmayabileceinin bilincinde olabilir. p-
heciliin tam tersinin dogmatizm olduunu sy-
leyebiliriz. Dogmatik insanlar, genel olarak, ken-
di grlerine kar getirilebilecek kar grle-
ri veya kantlar ciddiye almay reddederler. O
yzden, phecilik ile dogmatizm birbirinin
zdd yaklamlardr diyebiliriz. Bununla birlikte,
insanlarn sahip olduu inan sistemlerine veya
grlere bal olmalarn hemen dogmatik ni-
telemesini kullanarak etiketlendirmek doru ol-
mayabilir. Yeni perspektiflere veya alternatif fi-
kirlere ak olmama ile kendi perspektifine ge-
nel olarak sahip kma birbirinden ayrlmas ge-
reken zelliklerdir. Aslnda insanlarn ou iin,
bu balamda, lml tutucu nitelemesi kullanla-
bilir. nsanlar yaama yaklamlarn ve inandk-
lar temel nermeleri genelde bir gnde deitir-
mezler. Bu tr tutuculuk insanlarn tutarl ve is-
tikrarl bir zihinsellie sahip olmasnn bir kou-
lu olarak grlebilir. Ilml anlamda tutucu kii-
ler, dogmatiklerden farkl olarak, dnsel dn-
yalarna dardan gelecek etkileri deerlendirme
yetisine sahiptirler. Ksaca zetlersek, phecilik
epistemolojik bir gr olsa da, phe edebilme
yetenei veya bir bilginin doruluu veya yanl-
l konusunda ak fikirli olma zellii genel bir
felsefi meziyet olarak grlebilir.
4
A M A
80
Epi st emol oj i
1. Descartesn pheci sorgulamalar kapsamnda
Tanrnn yeri veya ilevi nedir?
a. pheci bir dnr olan Descartes, Tanrnn
varln kabul etmez.
b. Descartesn Tanrnn varlna inanmayan bir
dnr olmas, onu pheci sorgulamalar yap-
maya yneltmitir.
c. Descartesn Tanr inanc, onu pheci sorgula-
malar yapmaya yneltmitir.
d. Descartes, Tanr inancn iin iine sokmadan
pheci sorgulamalar sunmutur.
e. Descartes, pheci sorgulamalar yrtmenin
Hristiyan inancnn sorgulanmasna neden ola-
can dnmtr.
2. Descartesn sorgulamalar asndan aadakiler-
den hangisi dorudur?
a. Alg en temel ve en phe duyulmayacak bilgi
trdr.
b. Basit alglar kesin bilginin oluma srelerinde
temel olutururlar.
c. ok canl ryalar, grnr bilginin kesinliinden
phe duyulabileceini gsteren rneklerdir.
d. Alglar yoluyla kavranan nesneler, ryalarda kar-
mza kan nesneler gibi, var olmayan eylerdir.
e. ok canl ryalar, alglar yoluyla gelen bilginin
doru olmas gerektiini gsteren rneklerdir.
3. Descartesn stn gleri olan kt niyetli varlk
rneini gndeme getirmesindeki temel ama nedir?
a. Matematiksel eitliklerin bile doruluundan
phelenmenin olanakl olduunu gstermek
b. Tanrnn bizi aldatamayacan savlayabilmek
c. Alglarmzn kesinlikle gvenilir olduunu
gstermek
d. pheciliin en mantkl felsefi kuram olduunu
gstermek
e. Gerekliin bir yanlsama olduunu savlayabilmek
4. Descartesn yntemsel phe yolunu semesi ne
anlama gelmektedir?
a. Descartes sradan bilgilenme yollarn temel ala-
rak pheciliin doruluunu gstermeyi hedef-
lemektedir.
b. Descartes sradan bilgilenme yollarn eletirel bir
test ile snamak iin ncelikle pheciliin yanl
olduunu varsayarak irdelemeye balamaktadr.
c. Descartes sradan bilgilenme yollarn eletirel
bir test ile snamakta ancak nihayetinde phele-
nilemeyecek bilgilere ulamay hedeflemektedir.
d. Descartes sradan bilgilenme yollarn eletirel
bir test ile snamakla birlikte, irdelemelerinin so-
nunda pheciliin kuramsal stnln ak-
a ifade etmektedir.
e. Descartes sradan bilgilenme yollarn eletirel
bir test ile snamakla birlikte, irdelemelerinin ba-
nda kesin bilginin olanakl olduunu aka
ifade etmektedir.
5. David Hume olgusal dzenlilikler konusunda belli
bir gr ne srmtr. Onun grne bir isim ver-
meniz gerekse, aadakilerden hangisini seerdiniz?
a. Doadaki dzenli tekrarlar konusunda tmden-
gelimsel karm
b. Doadaki dzenli tekrarlar konusunda tmden-
gelimsel gerekilik
c. Doadaki dzenli tekrarlar konusunda tmeva-
rmsal gerekilik
d. Doadaki dzenli tekrarlar konusunda tmden-
gelimsel phe
e. Doadaki dzenli tekrarlar konusunda tmeva-
rmsal phe
6. Bir sabah uyandlar ve tm kedilerin gkyznde
utuunu grdler. Gerekleme olasl dk gr-
nen bu durum iin hangi felsefi niteleme kullanlabilir?
a. Fiziksel olarak olanaksz ancak mantksal olarak
olanakl
b. Fiziksel olarak olanaksz ancak eylemsel olarak
olanakl
c. Mantksal olarak olanaksz ancak fiziksel olarak
olanakl
d. Mantksal olarak olanaksz ancak eylemsel ola-
rak olanakl
e. Eylemsel olarak olanaksz ancak fiziksel olarak
olanakl
Kendimizi Snayalm
81
7. Mooreun saduyusal argman iin aadakilerden
hangisi sylenemez?
a. Moore iin, Ben yaayan bir insanm syleyen
zne iin bilinen bir cmledir.
b. Moore iin, var olma kavram zaman-mekn
iinde var olma anlamna gelmektedir.
c. Moorea gre, sunduu argmanda sonu cm-
lesi nclleri aynen tekrarlamamaktadr.
d. Moore varlk kavramn ieren ncllerden ha-
reketle, iinde var olma kavramnn gemedi-
i bir sonuca karm yapmtr.
e. Moore saduyusal bilgi ieren ncllerden ha-
reketle, zaman-mekn iinde var olmaya ilikin
bir karm yapmtr.
8. Aadakilerden hangisi Mooreun argman iin bir
sorun olarak gsterilebilir?
a. Argmann nclleri saduyuya uygun cmleler
iermektedir.
b. Argmann sonucu, ncllerden farkl olarak,
nesnelerin varlna ilikin metafizik ierikli bir
iddia sunmaktadr.
c. Argmann nclleri, sonutan farkl olarak, nes-
nelerin varlna ilikin metafizik ierikli bir id-
dia sunmaktadr.
d. Argmann nclleri ve sonucu arasnda tm-
dengelimsel bir iliki vardr.
e. Argmann iki ncl yapsal olarak birbirine
ok benzemektedir.
9. Dogmatizm kavramna ilikin aadakilerden han-
gisi yanltr?
a. Dogmatizm ve phecilik nemli bir oranda zt
kavramlar olarak alnabilir.
b. Dogmatik insanlar yeni bilgiler nda inan
sistemlerini gzden geirmeye eilimlidirler.
c. Dogmatik insanlarn genel tavr lml ve es-
nek olarak nitelendirilemez.
d. Dogmatizmden farkl olarak lml tutuculuk
olaan ve kabul edilebilir bir tavrdr.
e. Belli bir inan sistemine sk skya bal olan in-
sanlar iin dogmatik ifadesi kullanlabilir.
10. pheci bir tavr tamann genel felsefi deeri aa-
dakilerden hangisi olabilir?
a. pheci tavrlar olan insanlarn kesin bilgiye
ulama olaslklar daha yksektir.
b. pheci tavrlar olan insanlarn kapal inan sis-
temleri vardr.
c. pheci tavrlar olan insanlarn inan sistemleri
zaman iinde deiiklie uramaz.
d. pheci tavrlar olan insanlarn inan sistemleri
mantksal olarak daha yksek dzeyde tutarllk
gsterirler.
e. pheci tavrlar olan insanlarn dnceleri da-
ha esnek, inan sistemleri de eletiriyle ba et-
meye daha hazr durumdadr.
82
Epi st emol oj i
Birinci Meditasyon
Kuku konusu edilebilecek eyler hakknda
Hayatmn ilk yllarndan itibaren bir ok yanl kany
doru kabul etmi olduumun ve o zamandan beri bu
derece gvenilmez ilkeler zerine kurduum her eyin
de ancak pek kukulu ve kesinlikten uzak olduunun
farkna bugn varyor deilim; bunu anlaynca, haya-
tmda bir kez olsun daha nce inanm olduum btn
kanlarda kurtulmaya girimemin ve her eye yeniden
ve temellerden balamann gerekli olduu yargsna
vardm. Fakat bu giriim bana biraz fazla byk grn-
d iin daha uygun bir yaa gelmeyi bekledim, yle
bir yaa ki, ondan sonra geride bu grevi yerine getir-
meye daha uygun olacam baka bir ya kalmasn; bu
da beni o kadar uzun sre geciktirdi ki, bundan sonra
da i yapmak iin kalan zamanm yine dnp tan-
makla geirirsem, dorusu byk hata ilemi olurum.
Dolaysyla, bu ama iin tam srasnda, zihnimi her tr-
l dert ve kaygdan boalttm, ne mutlu bana ki hi-
bir alkantl ruh halinin iinde kvranmadm ve ken-
dime dingin bir yalnzlk iinde gvenli bir dinlenme
ortam salam bulunduum bugn, tam bir ciddiyet
ve zgrlk iinde, btn eski kanlarmn toptan yk-
mna giriiyorum. mdi, bunu yapmak iin bunlarn hep-
sinin yanl olduunu kantlamam gerekmeyecek; za-
ten belki de bu iin stesinden asla gelemezdim. Fakat
aklm beni nceden, tamamen kesin ve kukulanlmaz
olmayan eylerden de apak yanl olanlar kadar zen-
le kanmaa ikna etmi olduunda, bunlarn tek tek
her birinde kuku konusu olabilecek bir neden buldu-
um takdirde hepsini birden yadsmam yeterli olacak
ve bylece her birini tek tek incelemeye de ihtiyacm
olmayacaktr; zaten bu sonu gelmez bir angarya olur-
du. Fakat temelin yklmas ister istemez btn binann
da kmesi sonucunu douracandan, nce btn es-
ki kanlarmn dayand temel ilkelere el atacam.
imdiye dek en doru ve gvenilir olarak ne rendim-
se duyulardan veya duyular yoluyla renmi ama za-
man zaman bu duyularn aldatc olduunu da yaaya-
rak grmmdr; oysa bizi bir kez bile olsun yanltm
olan eylere asla gvenmemek saknganlk gereidir.
Ancak, duyular bizi pek zayf alglanabilir ya da pek
uzak eyler hakknda ara sra yanltsalar bile, yine du-
yular araclyla bildiimiz halde usumuzu zorlamadan
kukulanamayacamz birok baka eyler de yok mu?
rnein, imdi burada, hrkam giymi olarak atein
karsnda oturmakta ve elimde u kad tutmakta olu-
um ve bu trden baka eyler...Bu ellerin ve bu vcu-
dun bana ait olduunu nasl yadsyabilirim, kendimi ki-
mi aknlarn yerine koymakszn? (...)
Yine de bir insan olduumu, dolaysyla uykularmda
ve ryalarmda o aknlarn uyankken grdkleri ka-
dar, hatta daha sama ve gerek d eyler grme al-
kanlm bulunduunu da gz nne almak durumun-
daym. Kim bilir ka kez ryamda da burada olduu-
mu, giyinik olduumu, atein karsnda olduumu gr-
mmdr, gerekte rplak yatamda yatarken! Ama
u anda u kda uyuyan gzlerle bakmyorum, salla-
dm u ba uykuda deil, u eli de bir amala ve bile-
rek isteyerek uzatyor ve skyorum; uykuda olanlar hi
de btn bunlar kadar ak ve seik gibi grnmyor.
Fakat inceden inceye dnnce, uyurken sk sk bu
tr yanlsamalarla aldatldm hatrlyor ve bu dn-
ce zerinde biraz durunca uyankl uykudan ayrt et-
meyi salayacak kesin belirti bulunmadn o derece
aklkla gryorum ki ap kalyorum ve aknlm
nerdeyse beni uyankken uyumakta olduuma inand-
racak raddeye varyor.
Kaynak: Ren Descartes (2007). Meditasyonlar, ev.
smet Birkan. BilgeSu Yaynclk, s. 15-17
Okuma Paras
83
Sorgulamalarn Motivasyonu ve Descartes
rnei ksmnda yazlanlar yeniden okuyun.
Tanr kavramnn Descartesn pheci
sorgulamalarnda nasl bir yer tuttuunu
kavrayacaksnz.
2. c Yantnz doru deilse, nitenin Sradan
sorgularnn yapsn daha iyi anlayacaksnz.
3. a Yantnz doru deilse, nitenin Sradan
stn gleri olan kt niyetli varlk rneini
gndeme getirmesindeki temel amaca ilikin
bilgi sahibi olacaksnz.
4. c Yantnz doru deilse, nitenin Yntemsel
phe ksmnda yazlanlar yeniden gzden
geirin. Descartesn phelenme ilevini
yrtrken ne tr bir motivasyonla hareket
ettiini reneceksiniz.
5. e Yantnz doru deilse, nitenin Olgusal
Dzenlilik Konusunda phecilik ksmnda
yazlanlar yeniden gzden geirin. Humeun
grlerine ilikin temel bilgiler ediniceksiniz.
6. a Yantnz doru deilse, nitenin Olgusal
Dzenlilik Konusunda phecilik ksmn
yeniden okuyun. Bilmeniz gereken baz nemli
mantksal kavramlar reneceksiniz.
Dncelere Tepki: Mooreun Saduyusal
Yant ksmn yeniden okuyun. Mooreun
argmannn ayrntlarn reneceksiniz.
8. b Yantnz doru deilse, nitenin ematik
Hliyle Mooreun Argman ve karmn
Deerlendirmesi ksmn yeniden okuyun.
Mooreun argmannn kimi sorunlarna ilikin
bir fikir sahibi olacaksnz.
9. b Yantnz doru deilse, nitenin pheci
yeniden okuyun. Dogmatizm kavramn daha
iyi anlayacaksnz.
10. e Yantnz doru deilse, nitenin pheci
yeniden okuyun. pheci tavrn genel felsefi
deerini kavrayacaksnz.
Sra Sizde 1
Yaamda hi phelenmeden kabul ettiimiz veya inan-
dmz eylerin bazlar zerinde dnmek ilgin so-
nular verebilir. rnein, hayatmz boyunca belli bir ki-
iyi anne olarak tanrz. Ancak anne olarak bildii-
miz kii, aslnda biyolojik annemiz olmayabilir. Ve ya-
am boyu bu trden yanl bir bilgi ile yaamak ve ger-
ei renme ansn bulamamak mmkndr. Yani,
yaammz ilgilendiren ok temel konularda ciddi oran-
da yanlabiliriz. Epistemoloji kuramclarnn deyimleme-
siyle, gl kantlar ile doru birbirinden farkl kavram-
lardr. Yalnzca kiisel yaammz ilgilendiren konular-
da deil, yldzlara ve gezegenlere ilikin en temel bigi-
lerimizde yanlmamz da olanakldr. Ancak felsefeciler
bu trden tikel yanlglarn tesine geen durumlarla da
ilgilenirler. rnein, alglarmzn genel olarak yanltc
olmalar bu trden bir durumdur. Algsal bilgiye dair y-
rtlecek bu phecilii ciddiye almak zor gelebilir. Pek
ok kii, gzleri ve kulaklarnn salkl bir durumda ol-
duu gereinden hareketle, alg konusunda phecili-
i hafife alma eiliminde olacaktr. Ancak bu tavr, fel-
sefecinin gndeme getirmeye alt sorunu gzden
karmaktadr. pheci bir felsefeci soruyu u ekilde
soracaktr: Herhangi bir bilgi kaynann genel anlam-
da gvenilirlii, o kayna zorunlu ve srekli olarak kul-
lanan birisi tarafndan gerekten test edilebilir mi?
Sra Sizde 2
Descartesn yntemsel phesinin ortaya koyduu bir
gerek, en gvenilir bulduumuz bilgi rneklerinin ve-
ya bilgi kaynaklarnn bile yanltc olabileceidir. Sa-
duyuya bavuran dnrler ise, pheciliin ne sr-
d fikirlerin ar olduunu ve bizi phecilikten kur-
taracak pratik gerekelerin olduunu savlarlar. Sadu-
yusal argmanlar kullanan felsefecilerin genel olarak
nasl bir yaklam sunduklarn anlamak iin etik ala-
nndan bir rnek alalm. Hepimiz Bilinli olarak birisi-
ne eziyet etmek ahlaki olarak yanltr ilkesinin doru
olduuna inanrz. Ancak pheci bir kii, bu ilkenin
doruluunu nereden bildiimizi sorgulayabilir. Sz
konusu ilkenin doruluuna inanmamzn gerekesi
nedir? Tahmin edilebilecei gibi, u tr yantlar felsefe-
ci iin yeterli olmayacaktr: nk bu ilke aka do-
ru grnmektedir, nk tandm insanlarn ou
bu ilkeyi kabul etmitir vb. nsanlarn ounun bir il-
keyi kabul etmesi, o ilkeyi doru klmaz. Peki bu du-
rumda, byle bir ilkenin doruluu nasl gsterilebilir?
Saduyusal bir dnr yle bir yant verebilir: Bazen
biz bir ilkenin doruluunu kuramsal olarak gstere-
Sra Sizde Yant Anahtar Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
84
Epi st emol oj i
meyiz, ancak daha mtevaz ve deneyimsel bir dzey-
den ie balayabiliriz. rnein, Yavru kedilere eziyet
etmenin kesinlikle kabul edilemez olduunu biliyoruz
gibi bir nerme, her trl kuramsallktan nce ve p-
he duyulamayacak bir ekilde doru grnmektedir.
Bu gibi rnekler temelinde, daha soyut ve kuramsal
nermelere ynelmek ve kuramsal bir at oluturmak
olanakldr. Evrensel ilkelerin doruluunu gstermek
etin bir itir; ancak bizim en azndan rnekler zerin-
den, doru ile yanl ayrt ediyor olduumuzu syle-
mek mmkn grnmektedir. Benzer bir saduyusal
argman, bilgi (yani, epistemoloji) balamnda da ne
srlebilir. Elbette, bu tr akl yrtmelere pheci bir
dnrn sempati ile yaklamasnn dk bir olaslk
olduunu da burada eklememiz doru olur.
Sra Sizde 3
Her eyin arsnn zararl olduunu dile getiren klie
aslnda nemli bir geree iaret eder. Eer bir insan
her eyden ve her zaman pheleniyor ve hatta phe-
lenmekten kendini alamyorsa, bu durum tahminen fel-
sefeyi deil klinik psikolojiyi ilgilendiren bir durum arz
eder. te yandan, benimsedii fikirlerde yaam bo-
yunca bir deiiklik yapmam, farkl perspektifleri de-
erlendiremeyen bir insann da olduka olumsuz bir
konuma gelecei aktr. Bunu daha iyi kavramak iin,
rnein, kendi mill konumumuzla ilgili bir rnek d-
nelim. Diyelim ki, lkemizden uzak bir yerde do-
mu ve yaamnda fazlaca Trk grmemi bir insan
Trklere kar rklk besleyen bir aile iinde byyor
ve o deerleri benimsiyor. Bu insann hayatta karla-
t kar rnekleri ciddiye almay da reddettiini d-
nelim. rnein, bir yaz Trkiyeye gezmeye gelen
komular dnlerinde o rk kiiye Trklere ilikin
ok olumlu anlar anlatm olsun. Eer rneimizdeki
dogmatik kii bu tr deneyimsel verileri srekli olarak
gz ard eder ve sabit fikirli tavrn srdrrse, onun
hakknda ne diyebiliriz? Byle bir insan rk grlerle
dolu bir inan sistemine sahip olup yaamnn sonuna
kadar rahatszlk duymadan sz konusu tavrn koruya-
bilir. Ancak aklc pek ok insan, hakl olarak, byle bir
bireyin yanllarla dolu ve ok sorunlu bir inan dnya-
sna sahip olduunu syleyecektir. Burada sorun yara-
tan konu, rk kiinin sahip olduu deerlerin doru-
luundan bir an bile phe duyamamas ve alternatif
sesleri dinlemeyi reddetmesidir. ncelediimiz bu olas
senaryo, pheci yaklamn genel felsefi yarar ve de-
eri konusunda bir rnek olarak alnabilir.
Burnyeat, M., editr (1983). The Skeptical Tradition.
Berkeley: University of California Press.
ubuku, . A. (1996). Gazzali ve phecilik. stanbul:
Yap Kredi Yaynlar.
Descartes, R. (1996). Meditations on First
Philosophy. transl.: John Cottingham, Cambridge:
Cambridge University Press.
Hume, D. (1997). nsan Doas zerine Bir nceleme.
eviren: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynlar.
Montaigne, M. (2006). Denemeler. eviren: Engin
Sunar, stanbul: Say Yaynlar.
Moore, G. E. (1959). Philosophical Papers. London:
George Allen & Unwin.
Popkin, R. (1979). The History of Scepticism from
Erasmus to Spinoza. Berkeley: University of Cali-
fornia Press.
Sextus Empiricus (1933). Outlines Of Pyrrhonism.
transl.: R. G. Bury, Cambridge, MA: Harvard Univer-
sity Press.
Timuin, A. (2003). Descartes Bilgi Kuramnn
Temellendirilii. stanbul: Bulut Yaynlar.
Kaynaklar
Deneyimcilik akmn ana hatlaryla aklayabilecek,
Deneyimciliin arka plann oluturan temsil kavramn aklayabilecek,
Modern Dnemde deneyimcilii net bir ekilde ifade eden ilk dnr olan
John Locken felsefesini aklayabilecek,
David Humeun bir deneyimci olarak felsefe tarihinde neden ok nemli bir
yer tuttuunu aklayabilecek,
George Berkeleyin felsefesinin ideac ve deneyimci ynlerini aklayabilecek,
Deneyimciliin genel felsefi deerlendirmesini yapabileceksiniz.
erik Haritas
Deneyimcilik
Temsil
dea
Tabula rasa
Birincil ve ikincil nitelikler
Zihinden bamsz var olma
Nedensellik
mgelem
Metafizik kartl
deaclk
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji
GR
DENEYMCLK NEDR?
DENEYMCLN ARKA PLANI:
DESCARTESIN EPSTEMOLOJK
MRASI
JOHN LOCKE
DAVID HUME
GEORGE BERKELEY
DENEYMCLN GENEL FELSEF
DEERLENDRMES
Bilginin Kaynaklar
Sorunu (1):
Deneyimcilik
5
EPSTEMOLOJ

GR
Bu nitede felsefe tarihinin en nemli konularndan ve tartmalarndan birine gi-
ri yapyoruz. Ele alacamz soru, insan bilgisinin kaynaklarnn ne olduu ve bil-
ginin kavramsal yapsnn nasl olduudur. Tartmann temel olarak iki taraf bu-
lunmaktadr: Deneyimciler ve usular. Bu nitede deneyimcilik konusunda ak-
lamalarda bulunup, bu grn en merkezcil tezlerini ve argmanlarn sunacaz.
Bir sonraki nitede ise, usuluk zerinde durup bu grn nl felsefecilerini ta-
ntacaz ve zsel iddialarn inceleyeceiz. Deneyimcilik ve usuluk arasndaki
tartma felsefenin epistemoloji dndaki alt-alanlarn da ok yakndan ilgilendir-
mektedir. Bu alt-alanlar arasnda, zellikle, dil felsefesi, zihin felsefesi ve bilim fel-
sefesini sayabiliriz. Sz konusu tartmann tarihi pek ok yorumcuya gre Modern
Dnemin balarna ve bazlarna gre de Eski Yunana kadar uzanmaktadr. An-
cak bu tartmann felsefe tarihinin tozlu raflarnda kalm bir konu olduunu sy-
lemek kesinlikle yanl olur. Deneyimcilik-usuluk tartmas, gnmz felsefesin-
de de hi hzn kesmeden hem epistemolojide hem de yukarda belirtilen alt-alan-
larda devam etmektedir.
DENEYMCLK NEDR?
Bir cmleyle ifade etmek gerekirse, bilgimizin tek kaynann duyu verileri ve al-
glar olduunu savlayan epistemolojik gre deneyimcilik ad verilir. Duyu veri-
si ve alg arasndaki fark, bu bilisel durumlarn karmaklk dzeyi ile ilgilidir.
rnein, bitkiler dhil ou canl s ve a duyarldr. Baka bir deyile, dnya-
ya duyusal olarak aktrlar. Ancak alg (rnein, grmek veya iitmek) bitkilerin
deil hayvanlarn gerekletirebilecei ilevlerdir. Deneyimcilik kavramnn anla-
mna ve inceliklerine gemeden nce, incelediimiz deyimin Trkedeki kullan-
mna ve eviri sorunlarna ilikin baz saptamalar yapalm. Trke yaymlanan fel-
sefe kitaplarnda bu akm iin ska deneycilik deyimi tercih edilmektedir. Ancak
dilimizde deneycilik kelimesinin kk deneydir ve bu kelimenin genel olarak
kullanlan anlam zellikle bilimsel balamlarda belli bir sonu almak veya gz-
lem yapmak amacyla bilinli bir ekilde kurgulanm ve kontroll bir ekilde ya-
ama geirilmi olgular veya eylemler dizisi eklinde ifade edilebilir. Eer ben
eik bir yzey zerinde hareket eden bir topu gzlemleyerek ivmesini saptarsam
veya resimler gsterdiim kiilerin izlenimlerini not ederek kiilik analizi yapmaya
alrsam deney yapm olurum. Oysa deneyim sz yukarda verdiimiz bil-
(1): Deneyimcilik
Deneyimcilik bilginin
kaynann duyu verileri ve
alglar olduunu ne srer.
gimizin tek kaynann duyu verileri veya alglar olduu grnn ieriine da-
ha iyi uymaktadr. ok deneyimsiz bir sporcu veya yeni deneyimlere ak bir in-
san gibi ifadelerde geen deneyim kelimesinin yukarda betimlediimiz felsefi
grn zn daha iyi karlad aktr.
Sz konusu deyimin Bat dillerindeki orijinal anlamna bakmak da yardmc
olabilir. nsann sahip olduu bilginin temelinde duyular veya alglar olduu gr-
ne verilen adn ngilizcesi empiricismdir. Kelimenin Yunanca kk olan empe-
iriann anlam deneyim, ilintili baka bir kelime olan empeirosun anlam ise
deneyimli veya tecrbelidir. Bu kelime-kkensel durum da empiricism kavra-
m iin en uygun evirinin deneyimcilik olduunu gstermektedir. Bu nedenler-
den dolay biz bu kitapta deneyimcilik deyimini tercih edeceiz.
Kavramsal aklama getirmeye ynelik olarak son birka not daha ekleyelim.
ngilizcede gnlk dilde de kullanlan ve empiricism ile ayn kkten gelen bir di-
er kelime de empirical dr. Deneyimsel gibi bir anlama gelebilecek bu kelime
ngilizcede insanlar iin bir sfat olarak kullanld zaman ayaklar yere basan,
desteksiz iddialara kulak asmayan, yalnzca grdne inanan, gereksiz spe-
klasyonlara veya soyutlamalara prim vermeyen gibi anlamlara gelmektedir. De-
neyimsel kiilerin bu saydmz zellikleri, felsefedeki deneyimcilik grnn
ieriine ilikin de genel bir n fikir vermektedir. Bu ekilde ifade edildiinde, de-
neyimciliin bir dier nemli felsefi gr olan olguculuk veya daha yaygn olarak
bilinen adyla, pozitivizm ile nemli bir benzerlik tad grlr. Pozitivizm, ge-
nelde, bilginin gzlemsel temelini vurgulayan ve speklasyondan ziyade bilimsel
yntemlerin n plana karlmasna arlk veren bir dnce akm olarak bilinir.
Pozitivistler de bilgisel balamlarda olgusal deneyime byk nem vermiler ve
gerekstc, speklatif, gizemci yaklamlar iddetle reddetmilerdir. zetle, bu
iki akmn birbirine yaknlama nedeni, karlarna aldklar fikirlerde veya akm-
larda yatmaktadr.
Deneyimciliin tam bir tarihsel yksnn verilebilmesi iin irdelemenin Sok-
rates ncesi dnemden balamas gerekir. Ancak bizim bu kitaptaki amacmz, ta-
rihteki tm dnrlerin perspektiflerini ksaca yanstmaktan ziyade, tartmalarn
merkezinde bulunan grleri mmkn olduu kadar derinlemesine incelemek ol-
duu iin; deneyimcilii gnmzde anladmz hliyle ifade eden ve ayrntlary-
la savunan byk felsefeci zerinde younlaacaz. Bu felsefeciler John Locke,
David Hume ve George Berkeleydir. Bu felsefecinin rettii fikirler literatrde
ngiliz deneyimcilii olarak bilinen akmn ortaya kmasn salamtr. ngiliz de-
neyimciliini incelemeye tarihsel olarak biraz daha geriye dnerek balayacaz.
DENEYMCLN ARKA PLANI: DESCARTESIN
EPSTEMOLOJK MRASI
Ele aldmz konunun tarihsel balarn koparmamak ve aratrmann arka plann-
da bir gedik brakmamak iin, ncelikle deneyimciliin Kartezyen felsefeden nasl
bir miras devraldn varlksal-epistemolojik bir adan inceleyeceiz. Descartes
deneyimci deil, usu bir dnrdr. Kartezyen felsefenin en nemli tezlerinden
bazlarn bir sonraki nitede ele alacaz. Bu blmde ise, deneyimci felsefenin,
kendi grlerini sunarken kulland kavramsal gereleri ve dayand sylemsel
zemini aktarmaya alacaz.
88
Epi st emol oj i
Maddesel Dnyann Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi
Descartesn metafizik grne gre, zihin (veya ruh) ile maddenin alanlar birbi-
rinden bamsz olarak vardr. Baka bir deyile, hem madde hem de zihin birer
tzdr. Daha nce de belirttiimiz gibi bu durum, Descartesn fiziksel evreni ruh-
sallktan bamsz, nesnel ve aklc bir tarzda aratrma niyeti tamasnn da bir
sonucudur. Buna karn, zihnin maddeye ek olarak bamsz bir varlk alan ola-
rak kabul edilmesi, olduka nemli bir epistemolojik sorunu da beraberinde geti-
rir. Eer bilen zne ve bilinecek nesne varlksal adan zerk konumdaysalar, bu
iki alan arasnda nasl bir kpr kurulacaktr? Baka bir deyile, zihin, zihinden ba-
msz varlk alann (yani maddesel gereklii) bilmeyi nasl baarabilir? Descar-
tesn yant udur: Zihnin iindeki idealar gerekliin unsurlarna ilikin bilgi ta-
rlar; bu da bizim dnya bilgisi sahibi olmamza neden olur. dea, temel anlam
itibaryla, ierii genelde bir nesne veya bir zellik olan dnsel ya da zihinsel
durum olarak tanmlanabilir. rnein, benim zihnimde, armut, kirpi, adalet, alt-
gen, Tanr, Noel Baba gibi ok farkl trde idealar bulunmaktadr. dealarn, hem
gereklik iinde olan hem de gerekte olmayan eyleri temsil edebilecei dn-
lr. Temsil etme kavram felsefenin alt alanlarnda yaygn bir ekilde kullanlan,
olduka kritik kavramlardan biridir. Bir nesnenin (veya simgenin) bir baka nesne-
yi ya da durumu temsil etmesi farkl ekillerde gerekleebilir. rnein, bir futbol
takmnn oyuncularnn sahaya kollarnda siyah bantla kmas, len bir insann
ansna ynelik saygy temsil eder. Ancak felsefeciler iin en ilgin temsil tr, in-
san zihninin, gerekliin bir parasna veya unsuruna soyut bir ekilde karlk
gelmesi, onunla benzemesi, rtmesi veya onu ifade etmesidir. Gzlerimi kapa-
tp kardeimin grntsn kafamda canlandrdmda, biliselliim iinde oluan
zihinsel durum, kardeimin (yani maddi dnyadaki bir gerekliin) bir temsilidir.
Baka ekilde ifade edersek, zihnimdeki temsili durumun bana grnen ierii
kardeimin grnmne benzemekte ve ona karlk gelmektedir. Eer ayn nok-
tay farkl bir terminoloji ile ifade etmek istersek, benim zihnimde kardeime ili-
kin bir ideann olduunu da syleyebiliriz. Bu balamda, temsil etme zihinsel bir
ilev, idea ise temsil sreci srasnda oluan zihinsel durum veya soyut nesnedir
denebilir. Elbette temsiller veya idealar her zaman gereklikle rtmek zorunda
deildir. u an gzlerimi kapatyorum ve kafamda kanatlar olan bir inek grn-
ts oluturuyorum. Her ne kadar bylece kafamda kanatl bir inein ideas olu-
mu olsa da, bu ideann maddesel gereklikte bir nesneye karlk geldiini ne
sremem. Baka bir deyile, kafamda bir kanatl inek ideas gerekten oluuyor ol-
sa da, o idea fiziksel gereklik iinde bir nesneye karlk gelmiyor demek olas
grnmektedir.
Descartes ve onu izleyenlerin insan bilgisi konusunda yapt aratrmalar, tem-
sil epistemolojisi olarak da bilinen bir dnme ve sorgulama alannn almasna
neden olmutur. Temsil epistemolojisinin en temel sorunu, tahmin edilebilecei
gibi, bir znenin kendi zihinsel durumlarndan hareketle zihninin dnda kalan
gerekliin bilgisine nasl ulaabildii ve zihninde oluan temsillerin ve idealarn
gerek bilgi olup olmad konusunda ne sylenebileceidir. Ele alacamz sorun-
saln terminolojisini ve arka plann bu ekilde akladktan sonra, imdi tartma-
nn iki tarafndan biri olan deneyimcilie ve nde gelen deneyimcilerin temel ar-
gmanlarna geebiliriz.
89
Temsil deyimini bilgi
kuramclar zel bir anlamda
kullanrlar. Bu kavram
epistemolojik adan byk
neme sahiptir.
Temsil kavramnn gnlk yaamda karmza kan rneklerini bulmaya aln. Daha
sonra, nitenin bu blmde felsefecilerin kendilerine sorun edindii temsil kavramn
rneklendirin. Felsefecilerin temsil kavramn dierlerinden ayrt eden zellikleri genel
olarak saptamaya ve ifade etmeye aln.
JOHN LOCKE
Locke (1632-1704) felsefenin farkl alanlarna ok deerli katklarda bulunmu bir
Modern Dnem dnrdr. Bir rnek vermek gerekirse, Locken siyaset felse-
fesi konusunda ortaya koyduu fikirler demokrasi ve liberalizm gibi konularda te-
mel bir rol oynamtr. Epistemoloji konusuna gelince, zellikle Descartesla birlik-
te ortaya kan sorunsal balamnda, Locken fikirlerinin son derece nemli bir yer
tuttuu genel olarak kabul gren bir dncedir. Aadaki blmlerde hem Loc-
ken grlerini ksaca tantacak hem de bu yolla, Modern Dnemin temel dn-
ce akmlarndan biri olan deneyimciliin kurulu tezlerini yakndan inceleme frsa-
t bulacaz.
90
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Yaamdan rnekler
Dnce deneyleri hem gndelik yaamda hem de felsefi etkinliklerde kullanlan il-
gin zihinsel ilevlerdir. rnein, Eer 40 yl nce kolum sakatlanmasayd belki ok
iyi bir piyanist olacaktm; o durumda hayatm acaba nasl olurdu? diye dnen ve
kafasnda o alternatif evreni canlandrmaya alan bir insann gerekletirdii ey
bir dnce deneyidir. Bazen insanlar dnce deneylerini, deneyin gereini yap-
mak pratik, bilimsel veya ahlaki nedenlerden dolay olanaksz olduu iin de tercih
edebilirler. Bir bebei doumundan hemen sonra kapal bir meknda tutup, ses ve
grnt gibi evresel uyaranlar da ortadan kaldrp o ortamda yaltlm bir ekilde
bytseydik ne olurdu? sorusu da ahlaki nedenlerden dolay gerekletirilemeyecek
ancak yant zihinde tasarlanabilecek bir sorudur. Szn ettiimiz dnce dene-
yini yapmak bizi bilginin kkenine ilikin daha nce hi sormadmz baz ilgin
sorular sormaya sevk edebilir. Bu sorular arasnda en kritik olanlardan birisi Alg-
lar yoluyla edindiim bilgi paracklar ortadan kalksayd herhangi bir ey bilebilir
miydim? sorusudur. Yantlamas olduka zor olan bu soruya belki farkl ynlerden
yaklaarak yant vermeye alabiliriz. Doutan itibaren kulaklar duymayan bir
insann dier duyularnn ve bilisel yeteneklerinin salam olduunu, bir toplum
iinde yaadn ve iaret diliyle iletiim kurabildiini varsayalm. Bu kiide dalga-
larn sesi kavram oluabilir mi? Duyma yeteneinden doutan yoksun bir insana
bir arknn veya dalga seslerinin nasl olduunu iaretlerle anlatabilir misiniz? (Me-
rakllar iin not: Szn ettiimiz anlatma abas sahnesinin bir filmde nasl ger-
ekletiini grmek isteyenler Baka Tanrnn ocuklar (orjinal ad: Children of A
Lesser God) filmini izleyebilirler. Filme ilikin bilgi iin: http://tr.wikipedia.org/ ve
http://www.imdb.com/title/tt0090830/ Filmin ynetmeni: Randa Haines. Oyuncular:
William Hurt, Marlee Matlin. Yapm yl: 1986.)
John Locke (Caan Lak
okunur) nemli bir ngiliz
deneyimcidir.
Tabula Rasa ve Bilginin Oluumu
Bu blme, yaygn bir yanl anlamay gidererek balayalm. Deneyimci felsefeci-
ler genelde bilginin temel kayna olarak be duyuyu grdklerinden, onlarn
Tanr gibi duyularn eriiminin tesinde kalan eylerin var olmadna inandkla-
r dnlr. Bu olduka stnkr ve tarihsel adan da yanl bir karmdr ve
bu anlamda, Locke yakndan incelenmesi gereken bir dnrdr. Locken genel
felsefi amalardan biri, Tanrnn yaratt sonlu ve snrl bir varlk olan insann bi-
lebilecei ve anlayabilecei eyleri bulup ortaya karmaktr. Daha zel olarak da,
Locke, insan aklnn nasl bir renme mekanizmasna sahip olduunu ve zihnin
sahip olduu dnce ieriklerinin hangi kaynaklara dayanabileceini aratrmay
hedeflemektedir.
imdi Locken epistemolojik grnn felsefe tarihinde neden ok kritik bir
neme sahip olduunu anlamaya alalm. Locke da Kartezyen felsefenin idea
kavramn kullanmaya devam ettii iin, tartmay o terminoloji zerinden yrte-
ceiz. yle bir dnce deneyi yapalm. Bir bebein grme ve iitme yetenekle-
rinden tamamen yoksun olarak doduunu varsayalm. Renklerin ve seslerin ol-
mad bir dnyada byyen bu ocuun bilisel dnyas nasl oluurdu? Doal
olarak, bu tr engellerle doan bir ocuun zihninde sar veya hrt gibi idea-
lar olmayacakt. rneimizi daha arpc hle getirmek iin, o ocuun kapal bir
ortamda, dokunma, koku ve tat duyularnn da en az dzeyde uyarld bir ortam-
da bytldn varsayalm ve u soruyu soralm: Basit (yani, duyusal) verile-
re sahip olmayan bir insan karmak bir ideaya sahip olabilir mi?
Karmak idealarn baz rnekleri unlardr: Karanfil, bitki, bahe, enflas-
yon, dn, erdem, Tanr, sonsuz, Noel Baba. Locken epistemolojik
perspektifine gre, Bu karmak idealarn her birinin zihinde oluabilmesi, grece
olarak daha basit ve temel olanlarn varlna baldr. rnein, zihnimizde bulu-
nan dn gibi karmak bir idea, gl, gelin, pasta, dans gibi daha basit
idealardan olumak durumundadr. imdi bu rnekte daha temel olarak belirttii-
miz idealardan birini ele alalm. Gl ideas, belli bir renk (rnein, krmz), bel-
li bir koku (o iek trnn kendine has keskin kokusu), belli bir tensel uyarm
(gl yaprana dokunulunca duyulan yumuak his) gibi en temel duyusal alglarn
bir araya gelmesi yoluyla olumaktadr. Ve bu bileik oluum yaps tm karma-
k idealar iin geerlidir. Karmak idealarn kavramsal yaptalar, krmz, s-
cak, tuzlu gibi duyular yoluyla zihnimizde oluan basit bilisel unsurlardr. O
yzden, yukarda incelediimiz senaryodaki bebek, basit duyu verilerinden yok-
sun olmann bir sonucu olarak, dnyaya ilikin karmak eyleri de bilemeyecek-
ti. Bu fikri genelletirerek sylersek, duyu verilerinden yoksun olan bir insan, ba-
sit veya karmak hibir idea oluturamayacaktr.
Duyu verilerinin dnya bilgimizin tmnn temelinde yatt ve bizim bilgi
adn verdiimiz her bilisel durumun o temele yaslanmas gerektii fikri, Locken
felsefesinin ana dncelerinden biridir. te yandan, bizim be duyumuzun do-
umla birlikte ilevsel duruma geldii de aktr. Bu iki dnce bir araya geldiin-
de, Locken insan zihnine ilikin nasl bir resim sunduu ortaya kar. Lockea g-
re insan zihni doum annda bo bir levha (Latincesiyle, tabula rasa) gibidir.
Yaadmz deneyimler bu bo levhann zerine zaman iinde yazarlar ve by-
lece dnya bilgimiz birikimsel bir ekilde oluur. Dnya bilgimizin en temelinde
duyu alglarndan gelen idealar olsa da, insanlar basit idealar birletirerek soyut-
luk derecesi ok yksek olan idealar edinme kapasitesine de sahiptir. Fakat zihni-
91
Lockea gre; alglar
olmakszn idealarn
olumas olanakszdr.
Locke insan zihnini
deneyimlerin zerine yazd
bo bir levhaya benzetir.
mizde var olan her idea, ne kadar soyut olursa olsun, nihayetinde temel duyu al-
glarndan tremi olma durumundadr.
Locke hem ahlaki boyutta hem de kuramsal dzeyde doutan idealarn olama-
yacan savlar. O hlde, bilgi tmyle deneyim alanna aittir. Bu aamada, Lockea
gre idealarn bilgisel statsn daha ayrntl olarak irdelemekte yarar gryoruz.
ncelikle, her ne kadar Locke iin insan bilgisi duyu alglarna dayanmakta ise de,
ona gre be duyudan dorudan gelen veriler kelimenin tam anlamyla bilgi de-
ildir. Bunun nedeni Lockea gre, bilginin duyu verileriyle karlatrldnda
st dzey bir bilisellik gerektirmesi ve ancak akln karmak ilevleri sayesinde ola-
nakl olabilmesidir. Locken bu fikrinin saduyuya uygun olduu dnlebilir. Biz
gl kokusu veya mavi renk gibi nitelikleri duyumsarken btnyle edilgen (pa-
sif) bir durumda bulunuruz. rnein, mavi renge bakp sar grmek veya gl kok-
layp benzin kokusu almak salkl ve normal bireyler iin olanakszdr. Ancak;
niyet etme, arzulama, anmsama, dnme, karm yapma, inanma gibi zihinsel i-
levler olduka farkl bir zihinsel ileyi gerektirirler. Bu ilevler srasnda akl etken
(aktif) olarak almak durumundadr. Dahas Locke, olduka artc bir ekilde,
algnn da bu st dzey ilevler arasnda yer aldna, yani dnsel kapasitelerin
kapsamnda incelenmesi gerektiine inanr. (Bunu daha iyi anlamak iin u iki r-
nei bilisel karmaklk asndan karlatralm: Bir patlama duymak ve eski bir
arkadamz parkta yrrken grmek. kinci rnein kapsaml bir anlamlandrma
ve tanmlama gerektirdii aktr.) O hlde, bu gre gre, insann bilgisel yaps
temel olarak iki ana unsurdan oluur diyebiliriz. Birincisi, duyulardan gelen veriler
bize dnya bilgimizin malzemesini salar; ancak bunlar gerek anlamda bilgi de-
illerdir. Duyulardan gelen veriler bizde yalnzca basit idealarn olumasna neden
olur. kinci olarak, duyulardan gelen malzeme, zihin iinde dnsellik boyutunda
ilenerek karmak dnya bilgisinin ortaya kmasna yol aar. Bunun sonucu da,
zihnimizde karmak idealarn olumasdr.
Locken Ontolojisi
Varlk alannn unsurlarnn aklanmas sz konusu olduunda, Locken gr-
nn genel olarak Aristotelesin metafizii ile benzerlikler tad sylenebilir. Loc-
ke da tzsel bir ontoloji tasarlam ve tzlerin nitelikler veya zelikler tadn d-
nmtr. Ancak onun felsefesinin nemli farklarndan biri, kendi dneminin
sylemsel havasna uygun bir ekilde, temsil epistemolojisinin dnsel gereleri-
ni kullanmasdr.
Locke temel olarak iki tip nitelik olduunu savunur. Birincil nitelikler, mad-
desel gereklik iinde yer alan ve bizim zihnimizde de temsil edilebilen zellikler-
dir. rnein, bir nesnenin kaplad uzam, nesnenin fiziksel biimi, ktlesi ve ha-
reketi, nesnenin kendisinde olan ve bizim de algsal olarak bilebileceimiz nitelik-
lerdir. Locke bu niteliklerden ayr olarak, ikincil niteliklerden sz eder. kincil ni-
telikler ise nesnelerin birincil nitelikleri nedeniyle bizim zihnimizde oluan etkiler-
dir. rnek vermek gerekirse, renkler ve kokular bu snfa giren zelliklerdir. Loc-
ken bu ayrm ilk bakta anlamas biraz zor gelebilir; o yzden konuyu biraz so-
mutlatrarak aklamaya alalm. Lockea gre, bir gln belli zellikleri (ekil
gibi) benim zihnimden bamsz olarak nesnelerin kendisinde vardr. Peki, gln
krmz rengi ve kokusu iin ayn eyi syleyebilir miyiz? Gln benim duyumsa-
dm keskin kokusunu dnelim. Eer gllerin olduu bir bahede hi bir insan
olmasayd, gllerin kokmasna neden olan kimyasal yap her ne kadar Locke
byle bir terminoloji kullanmasa da tahminen yine gllerin iinde olacakt. Ama
92
Epi st emol oj i
Locke iki tip nitelii
birbirinden ayrr: (1) Hem
nesnede hem de zihinde
olan nitelikler, (2) Zihinde
olan ancak nesnede
olmayan nitelikler.
insanlarn hissettii o keskin koku fiziksel gerekliin iinde olur muydu? Buna
olumlu yant vermek zordur. Bir uzaylnn ayn gl koklayp ok farkl bir koku
almas olasdr. Bu durum unu gsterir: Renk ve koku gibi ikincil nitelikler, var-
lklarn nesnel olan birincil niteliklere borlu olsalar da, kendileri aslnda o nes-
nelerin iinde deillerdir. Bizim bildiimiz gl kokusu zelliinin ortaya kmas
iin, gl denilen nesne ile duyumsal kapasiteleri olan insan gibi bir varln bir
araya gelmesi gerekmektedir. O yzden, ikincil niteliklerin kendileri (yani, bizim
duyumsadmz kokular, bizim grdmz krmz renk, vs.), ne tek bana mad-
desel gerekliin iindedir ne de alglayan znenin zihninde durup dururken ya-
ratabilecei olgulardr. Locken ikincil niteliklerin (nesneden kaynaklansalar da)
znede olduunu iddia ederken kastettii budur.
Biz dnyay nitelikler yoluyla biliriz. Ancak, doal olarak, niteliklerin hi bir e-
ye tutunmadan evrende var olduklarn iddia etmek sama olur. Lockea gre tikel
bir nesne, niteliklerden ve nitelikleri kendinde toplayan bir tzsel zeminden olu-
ur. rnein, bir gl ok sayda niteliin bir araya gelmesiyle oluur: ekil, byk-
lk, arlk, renk vs. Ancak nitelikler veya zellikler bir eyin nitelikleri veya zel-
likleridir. Locke, nitelikleri barndran zemine tzsel taban (substratum) adn ve-
rir. nsanlar epistemolojik adan yalnzca nitelikleri bilebilir; tzsel taban ise bil-
gi nesnesi olabilecek bir ey deildir. Ancak Locke, bilinebilir olmasa da, insan ak-
lnn tzsel tabanlarn varlksal gerekliliini aklc bir ekilde ne srebileceini
ve bu gereklilii kavrayabileceini dnr.
Locken birincil ve ikincil nitelikleri ayrmas ilk bakta kafa kartrc gelebilir. Onun
bu ayrmnn felsefi ilevinin ne olabilecei konusunda fikir retmeye aln. Locken
farkl tip nitelikler tanmlamasnn felsefi motivasyonu ne olabilir? Bu ayrm hangi ontolo-
jik ve epistemolojik amalara hizmet etmektedir?
Locken Epistemolojisinin Genel Felsefi Grnm
lk olarak, Locken phecilie yaklamn deerlendirelim. Locke duyularmz-
dan gelen uyarmlarn bizim kontrolmzn dnda olmasnn, bizim dnya bilgi-
mizin nesnelliine dair nemli bir iaret olduunu dnr. Yukarda da belirttii-
miz gibi, duyulardan gelen bilgi gz ard edebileceimiz cinsten eyler deildir.
Salkl bir algsal yapya sahip insanlar normal artlar altnda, kendilerini zorlasa-
lar da, krmz bir duyumu mavi olarak alglayamazlar. Gnee baknca karanl
grmek olanakszdr. O hlde, duyumlarn kaynann duyu organlarmzn ken-
dileri olduunu savlayamayz. nk eer yle olsayd, gzlerimiz karanlkta da
grnt yaratabilirdi. Bu gibi rneklerden Locken kard sonu, duyu verilerin-
de kendini gsteren uyarmlarn zihnin dndaki maddesel dnyadan geldiidir.
Ancak Locke kesinlik veya kesin bilgi gibi konularda Descartesn iyimserliine
sahip deildir. Zihnin gereklii bilme sreleri her zaman kesinlikten uzak olmak
zorundadr. Locke, Tanrnn insanlar bilme yetenei ve ahlaki dorular bulma
kapasitesiyle yaratt dncesindedir. Buna karn bu bilginin kayda deer epis-
temolojik snrlarnn olduu da aktr. rnein, Lockea gre, eer bir norm ve-
ya buyruk Tanrdan geliyorsa, o tartmasz bir ekilde dorudur. Ancak sorun, bi-
zim byle bir buyruun gerekten Tanrdan geldiini snrl bilisel olanaklar d-
hilinde nasl bilebileceimizdir. Benzer bir durum bizim idealara sahip olma yo-
luyla maddesel gereklii bilmemizle ilgilidir. Eer bilginin temelinde duyusal ve-
riler varsa, bunlardan hareketle gerekliin esas yapsn bilme ilevi kesinlikten
olduka uzak bir ekilde gereklemek zorundadr.
93
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Daha genel felsefi bir perspektiften bakldnda grdmz ey, Locken
yaklamyla birlikte epistemolojinin daha alakgnll veya mtevaz bir ha-
vaya girdiidir. Bilgi konusunda byk beklentilerin azalmas ve dnya bilgisini
kesinlik ieren bir yapda oluturma iddialarnn zayflamas, genel olarak dene-
yimcilikle birlikte ortaya kan bir durum olmutur. Deneyimciliin bir sonraki b-
yk savunucusu olan Hume ile, bu akmn tezleri bir adm teye tanacaktr.
DAVID HUME
Felsefe tarihinde insan bilgisinin nesnel temellerine duyulan salam inan konu-
sunda en keskin eletirel gr gelitiren ve sonuta da en byk epistemolojik
ykma neden olan dnr Hume olmutur. Humeun, gzlemlenen dzenlilikler
ve onlara bal tmevarmsal karmlar konusunda dile getirdii pheci fikirler-
den daha nce sz etmitik. Bu blmde zellikle Humeun nesnelerin nesnel
varl ve nedensellik konularnda ileri srd ve felsefe tarihinde derin bir iz
brakm olan tezlerinin zerinde odaklanacaz.
Nesnelerin Bamsz Varl Sorunsal
Humea gre, alg srasnda karmza bir nesnenin kt aktr. Asl soru udur:
Nesnelerin nesnel olarak (yani zneden ayr olarak) var olduuna inanmamza ne-
den olan ey nedir? Bu ilk bakta olduka garip gelebilecek soruyu anlamlandr-
maya alalm. Bizim nesneleri alglamamz hibir zaman srekli bir tarzda ger-
eklemez. Benim bahemdeki erik aacn alglamam dnelim. Erik aacnn,
bir fidan olmaktan meyve verir duruma gelmesi sreci boyunca, ben aac bol
miktarda gzlemlemiimdir. Her ne kadar aac gnde 24 saat gzlemliyor olma-
sam da, aacn bahemdeki varlnn benim gzlemlerimden bamsz ve srekli
bir tarzda devam ettiine ilikin son derece salam bir inan tarm. Humeun de-
yimlerini kullanrsam, erik aacnn zihinden bamsz ve kesintisiz bir ekilde
var olan bir nesne olduunu dnrm. Humea gre bu dnce, her insann
son derece doal olarak edindii bir kandr ve, bu anlamda, byle inanlara sahip
olan znelerin epistemolojik anlamda bir kabahatleri olduu sylenemez. Hu-
meun sorduu soru udur: Nesnelerin zihinden bamsz ve srekli olarak var ol-
duklarna ilikin inan veya idea nereden kaynaklanmaktadr?
imdi, insan zihninin kapasitelerini dnerek bu konuyu biraz irdeleyelim. Hu-
mea gre bir nesnenin bamsz ve srekli olarak var olduu konusundaki ideam-
zn kayna algnn kendisi olamaz. Tek bana alndnda alg, kesintiler ieren bir
sretir. Gzlerini kapayan veya kulaklarn tkayan bir insan iin, nesne algsal bo-
yutta devamlln yitirir. O hlde nesnenin srekli varlnn bilgisini alglar vere-
mez. Dahas, algsal yollardan biz bir nesnenin bizden ayr varlnn bilgisini de
alamayz. Bir aac alglarken zihnimde beliren grntnn hangi ynnn zihni-
min dndan kaynaklandn ve hangi ynlerinin de benim znel katkm olduu-
nu ayrt etmem olanakszdr. Bu balamda, Humea gre, duyular aracl ile d-
mzdaki dnyaya dair uyarmlar alma ile di ars arasnda zsel bir fark yoktur. n-
sanlar di arsnn kendi benlikleri veya varlklar iinde olup bittiini, fakat aa
algsnn zihnimizin dndaki nesnelerden kaynaklandn dnr. Peki bu ayrm
algsalln olanaklarn kullanarak yapabileceimiz bir ayrm mdr? Aa algmzn
iinde, o deneyimin dardan kaynaklandn gsteren bir iaret var mdr? Bu ir-
delemelerden karmamz gereken sonu udur: Nesnelerin zihnimizin dnda ve
srekli olarak var olduu bilgisine, duyusal ve algsal boyutta ulaamayz.
94
Epi st emol oj i
Locken deneyimcilii ile
epistemolojinin daha az
iddial bir kimlik edindii
sylenebilir.
Bir dier olas seenek, algladmz nesnelerin ve niteliklerin bamsz ve s-
rekli olarak var olduu konusundaki fikrimizin veya bilgimizin, insan aklnn fel-
sefi bir tarzda almas sonucu olutuunu sylemektir. rnein, Locke gibi fel-
sefecilere gre, biz dnyay kendi zihinselliimiz kapsamndaki idealar yoluyla
kavrarz. Baka bir deyile, biz esas olarak zihnimizin ieriini bilebiliriz. Buna kar-
n, Lockea gre, insanlar idealarn tesine ilikin de iddialarda bulunabilirler. n-
san akl, zihnin tesinde neyin yattn bulup karma yeteneine sahiptir. Metafi-
ziksel akl yrtme yoluyla, fiziksel nesnelerin (rnein, onlarn birincil nitelikle-
rinin) bizim algmzdan bamsz olarak var olduklarn ileri srebiliriz. Humea
gre bu yaklamn kard nokta, ocuklarn bile soyut akl yrtmelerden ha-
bersiz olmalarna karn nesnelerin bamsz ve srekli var olduklarna ilikin bir
ideaya sahip olduklar gereidir. Nesnelerin alglanmadklar zaman var oldukla-
r dncesine sahip olanlar yalnzca metafizik becerisi olan felsefeciler deildir.
Humeun insan glmseten ifadesiyle, ocuklar, iftiler ve insanln byk bir
ksm da bu olaan dnceye sahiptir. O hlde, nesnelerin algdan bamsz ve
srekli var olma ideasnn zihnimizde belirmesinin nedeni, nedensellik ilkesi gibi
soyut metafizik tezleri bilinli bir ekilde uygulamamz olamaz.
Humea gre sorunun doru yant imgelem veya imge oluturma yetisidir. Bu-
nu aklamadan nce bir gzlem yapalm. Nesnelerin srekli varl ideas belli
durumlarda zihnimizde oluurken belli baka durumlarda olumamaktadr. Bir be-
bek bir nesneye ilk kez baktnda ve ardndan o nesne grsel alanndan kaybol-
duunda, bebein nesnenin kesintisiz ve bamsz bir ekilde var olma fikrine
hemen sahip olacan dnmeyiz. Peki, byyen bebein yava yava bu idea-
ya sahip olmasnn nedeni nedir? Humea gre bunun nedeni uyarmn iddeti (r-
nein, parlakl) olamaz. Sorunun yant, olgunun veya nesnenin tutarl bir ekil-
de tekrarlanmasdr. rnein, ben ne zaman atee baksam, alevlerin srekli de-
iim iinde olmalarna ramen belli bir tutarllk sergilediini alglarm. Alevlerin
farkl zamanlarda ve durumlardaki ekli, rengi ve ss byk farkllklar gstermez.
Bu deneyimler tekrarlandka, imgelem yetimiz, yanmakta olan bir atein veya
bahedeki aalarn veya kularn biz onlara bakmadmz zamanlarda da kesin-
tisiz olarak var olmaya devam ettikleri ynnde bir idea oluturur. Bu trden bir
ideaya veya inanca alkanlk sonucu sahip olmamz anlalabilir ve kanlmaz bir
eydir. Ancak, Humeun arpc iddias odur ki, belli tr alglarn tekrarland ger-
einden nesnelerin zihnin dndaki gerek varlksal durumlarna dair bir karm
yapmamz olanakszdr.
Metafizik Kart Duruu
Humeun deneyimciliinin ontolojik anlamda olduka pheci bir sonu dourdu-
u aktr. Onun dncelerinin etkisinin en arpc olarak grld felsefi konu-
lardan biri de nedensellik olgusudur. Nedensellik (veya neden-sonu, etki-
tepki) bal altnda ifade edilen sorunsal, yaamn iinde yer alan nemli bir ol-
gu olsa da, felsefecilerin ve bilim insanlarnn dnda kalanlar iin zerinde ska
dnlen bir sorun deildir. Oysa nedenselliin, yani bir olgunun baka bir olgu-
ya neden olmas durumunun, bizim gzlemleyebildiimiz dnyann temelinde yat-
t kesindir. Nedensellik olmasayd, tahminen evrenin grnen ileyii de olanak-
l olmazd. rnein, bir nesne baka bir nesneye arpt zaman fiziksel anlamda
ne olaca az ok bellidir. Eer tekmelenen talar tamamen rastgele bir ekilde ha-
reket etselerdi bazen tekmelenince usalard, bazen yok olsalard ve bazen de bir
95
Humea gre, zihnimizde
nesnelerin algdan
bamsz ve srekli var
olmaideasn oluturan
yetimiz imgelemdir (hayal
gc).
hayvana dnselerdi dnyamz iinde yaanamayacak ve kavranamayacak bir
dnya olurdu. Oysa evren byle deildir; grnd kadaryla evrenimizde belli
fiziksel nedenler her zaman belli fiziksel sonulara neden olur. Bu durum da bi-
zim zihnimizden tamamen bamszdr ve evrenin kurulu yapsyla ilgilidir. En
azndan, ou insann genel yaklam bu ekildedir.
Drdnc nitede phecilik balamnda Humeun felsefi tavrn ksaca gr-
mtk. Orada fiziksel olanakszlk ile mantksal olanakszlk kavramlarn kar-
latrmtk. Fiziksel olanakszlk kavram iin iyi bir rnek, bir kiinin pencere-
den aaya atladnda dmeyip umaya balamasdr. Pek oumuz, bunun ev-
renin bilinen fiziksel veya nedensel yapsyla elitiini dnrz. rnein, kt-
lesel ekim gc, gezegenimizde fiziksel anlamda serbest kalan nesnelerin dnya-
nn merkezine harekete gemesine neden olur. Evrende nedenselliin tesadfi de-
il srekli ve fiziksel adan zorunlu bir durum olduu belirtilebilir. Ancak Hu-
meun bu konuya epistemolojik yaklam, beklenebilecei gibi, son derece farkl-
dr. Hume, neden-sonu ilikisinin zorunlu olduuna inanmakta olduumuzdan
ve nedenselliin zorunluluk ierdii ynnde bir ideamz olduundan phe et-
mez. Kritik soru, insanlarda nedenselliin zorunluluu ideasnn olup olmad
deil, bu ideann nereden kaynaklanddr.
Biz dnyadaki etki-tepki iftlerini izlediimiz zaman, evrenin yapsna ilikin
metafizik kimlikte ve kesinlik ieren bir bilgi edinmi olur muyuz? rnein, eli
atee uzatmann bir neden ve elin yanmasnn sonu olduu nedensel bir zincir
dnelim. Benim znel alglarm asndan bakldnda, bu rnekteki nedensel-
liin zorunlu olduunu dnmemizin kkeninde ne yatmaktadr? Bunun, Humea
gre tek bir yant olabilir: Benzer etki-tepki rneklerinde ayn sonucun tekrarlan-
dn gzlemlemek. Gzlemlenen olgu aslnda yalnzca dzenli bir ekilde tek-
rarlanmadr. Biz hi bir zaman zorunluluu gzlemlemeyiz. Ancak bu tr d-
zenli tekrarlar olduka, insan zihni bu izlenimlerden hareketle bir zorunluluk idea-
s tretir. Bu da, bir sonraki etki gerekletiinde, daha nceden pek ok kez al-
glanan sonuun zorunlu olarak ortaya kacana dair bir beklentiye girmemize
yol aar. Bizim dnyada var olduunu sandmz zorunluluk, aslnda, zihnin
alkanlk sonucu belli bir etki ile belli bir tepkiyi (veya sonucu) badatrarak
bir beklenti retmesinden baka bir ey deildir. Buna karn, elimi atee bir son-
raki uzatmda yanma hissi duymamam mantksal olarak tamamen olanaksz bir
durum deildir. O hlde, benim zihinden bamsz varlk alannda gerekleen zo-
runlu (metafizik) bir banty biliyor olmam olanakszdr. rnein, benim bir son-
raki atee elimi uzatma hareketinde elimin yanacan u an bilemem. Bu konuda-
ki ar gvenimiz, eer Hume haklysa, yanl temellendirilmi bir gvendir. Orta-
da bir zorunluluk varsa, bu gereklie ait bir zorunluluk deildir. Zorunluluk,
tekrarlamalar sonucu zihnimizde treyen bir ideadr. Ksacas, drst olursak, bi-
zim bildiimiz zorunluluk darda deil, ieridedir.
Eer Humeun tezleri doruysa, metafizik bilgi olanakszdr. Yani biz zihnimi-
zin ieriksel snrlarndan syrlp, onlardan bamsz bir tarzda gereklie ilikin
bilgi iddialarnda bulunamayz. Bu tr iddialarda bulunan metafizik kitaplar, onun
arpc szleriyle, atee atlmaldr. Bu balamda, nedensellik bants da gele-
neksel olarak ilendii haliyle metafizik bir dncedir ve bylesi fikirler aklc
olarak gerekelendirilebilecek dnceler deildir. Biz ne kadar tersini dnme-
ye alm olsak da, nesnel sebep-sonu bantlar bilgisine ulaabileceimiz ol-
gular olamazlar.
96
Epi st emol oj i
Hume, bizin evrensel
nedensellik dncesine
sahip olmamzn arkasnda
dzenli tekrarlarn
yattn dnr.
Humeun fikirlerinin Locken epistemolojisi ile paralellikler gsterdii aktr.
Her iki dnre gre de, doutan getirdiimiz hibir idea yoktur. Dnya bilgi-
mizin tm duyulardan gelen basit uyarmlara ve onlardan treyen daha karmak
idealara dayanmak durumundadr. Ancak Hume, Lockedan farkl olarak, birincil
niteliklerin varl veya substratum konusunda bir iddiada bulunamayacamz
savlar. Sonuta, insann bilgisel dnyas iki tr bilgiyle snrlanmak durumundadr.
lk olarak, olgusal bilgiler bizim alg ve gzlem yoluyla edinebileceimiz bilgisel
durumlardr. Dnya bilgimizin ou bu tr bilgilerden oluur. kinci olarak ise, bu
bilgi paralar veya idealar arasndaki ilikilerin sonucunda ortaya kan biimsel
bilgiler vardr. Mantk ve geometrinin sunduu bilgiler bu tre girerler. Ancak bu
trlerin dna kan, yani deneyim boyutunu aan bilgi iddialar tamamen bo ve
anlamszdr. Dahas, felsefecilerin tarih boyunca gereklie ilikin sunduu eitli
grler de, bu anlamda, btnyle deersiz tasarmlardr.
Bu blmde grdmz gibi, Hume metafizik bilginin olanakszln gstermeye al-
maktadr. Bu tam olarak ne anlama gelmektedir? Kendi kelimelerinizle ve rnekler ze-
rinden aklayn (pucu: Bu soruyu, Humea gre ne tip bilgilerin olanakl olduunu d-
nerek yantlamaya aln.).
GEORGE BERKELEY
Deneyimciliin kuramsal temellerini atan dnrlerin Locke ve Hume olduu ge-
nel olarak kabul grr. Bununla birlikte, bir dier nl deneyimci olan Berkeleyin
belli fikirleri de epistemolojik balamlarda ska dile getirilmi ve tartlmtr. Bu
blmde Berkeleyin (1685-1753) nemli tezlerinden bazlarn irdeleyeceiz.
deaclk ve Deneyimcilik
ncelikle felsefi ayrmlarmzn bazlarn netletirelim. Felsefi tartmalarda bazen
maddecilik (veya materyalizm) ile deneyimcilik ilintili kavramlar olarak kullanlr.
Bu olduka yanltc bir uygulamadr. Maddecilik, genel olarak, var olanlarn yal-
nzca maddesel nesneler (veya maddesel tz) olduunu, zihinsel veya ruhsal t-
zn olmadn savlayan felsefi grtr. Maddeciliin tersi, iine ideann veya
dnsel unsurlarn girmedii bir varlksal kesitin olamayaca tezine karlk ge-
lir ve bu gre ideaclk ad verilir (Bu akm iin idealizm deyimi de yaygn ola-
rak kullanlr). deaclk, bazen de, evrenin yapmsal temelinde maddeden ziya-
de madde-d, dnsel veya ruhsal unsurlarn bulunduu sav olarak da anlalr.
Maddecilik ve ideaclk, metafizik (veya ontolojik) grlerdir. Deneyimcilik ise
epistemolojik bir gr veya akmdr. Bir felsefecinin deneyimci olmas, onun
madde kavram konusunda nasl bir tavr alacana ilikin fazlaca bir ey syle-
mez. rnein, Locke maddesel dnyaya ait unsurlarn (birincil nitelikler, substra-
tum, vs.) varln kabul ederken, Hume o tr metafizik unsurlar felsefi kurgusun-
dan kesinlikle dlamaktadr. O yzden bu iki dnsel boyut felsefede dikkatli bir
ekilde ayrlmaldr.
Berkeleyin grn ilgin klan bir nokta, ontolojik anlamda ideacl ve
epistemolojik adan da deneyimcilii aka savunmu olmasdr. Bu grlerin
Hume tarafndan da savunulduu ve Humeun Berkeleyden ok da farkl bir ko-
numda olmad dnlebilir. Ancak bu ilk izlenim yanltcdr nk Berke-
leyden farkl olarak Hume herhangi bir metafizik veya varlksal perspektifi savun-
mamaktadr. Humeun gstermeye alt nokta, eer nesnelerin zihinden bam-
sz varlna ilikin bilgi sahibi olabileceimizi sanyorsak, bu yaklamn sonunun
97
Humea gre yalnzca iki tr
bilgi olanakldr: Olgusal
bilgi ve biimsel bilgi.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
George Berkeley (Corc
Barkli okunur) ideacl da
savunmu olan bir
deneyimcidir.
deaclk var olanlarn
temelde dnsel veya
zihinsel olduunu savlayan
metafizik grtr.
Berkeley hem bir deneyimci
olup hem de aka
ideacl savunmas
yznden felsefe tarihinde
ilgin bir yere sahiptir.
epistemolojik hayal krkl (yani, phecilik) olacadr. Bunun tesinde Hu-
meun ontolojik bir tavr veya tzsel bir tercihi (maddesel veya ideac) olduunu
sylemek yanl olur.
Berkeleyin felsefesini incelemenin en nemli yararlarndan biri, ontolojik ve
epistemolojik kavramlarn ve akmlarn karlkl ilikilerini ak hale getirmede
yardmc olmasdr. Bu balamda Berkeleyin ideaclndan ksaca sz edebiliriz.
Berkeleye gre, maddesel tzn veya zihinden tamamen bamsz maddesel nes-
nelerin varlna inanan dnrler (ve aslnda gndelik yaam iinde hepimiz),
aslnda farknda olmadan son derece eliik bir gr ileri srmektedirler. Bizim
alglarmza sunulan ve zihnimizde temsil ettiimiz her nesne algsal olarak du-
yumsanabilir bir nesnedir aksi hlde onlar bizim iin nesne olmazlard. Madde-
ciliin iddias ise, nesnelerin duyulardan ve algsal srelerden bamsz olduu
ynndedir. Ancak bu bizim gerekten tasarlayabileceimiz bir durum mudur? Di-
yelim ki, ben karmdaki aacn dalnda duran kargann zihnimden bamsz ve
maddesel bir nesne olduunu savlyorum. Fakat benim iin zorunlu olarak du-
yumsanabilir bir nesne olan kargay, iindeki alglara veya ideaya ilikin unsurla-
r aykladktan sonra tasarlayabilir miyim? Eer maddesel kavram zihinsel ile
zt anlaml olarak alnyorsa ve, dahas, maddesel kavram iinde duyumsal, al-
gsal veya dnsel unsurlar olmayan anlamna geliyorsa, benim iin kanlmaz
olarak duyumsal bir nesne olma durumunda olan kargay maddesel olarak kur-
gulayabilir miyim? Yani, alglama ve anlama srecinin her annda zorunlu olarak
iin iine kattm bilisel geleri o kargadan ayklayp, daha sonra da kargay
maddesellii veya nesnellii iinde alglayabilir miyim? Bu, doal olarak, olanak-
szdr. dea veya zihin tarafndan kirletilmemi (yani, mdahale edilmemi), ken-
di nesnellii iinde var olan madde bizim iin anlalr bir varlk paras deildir.
O hlde, Berkeleye gre, maddeci dnrler nesnelerin nesnel varlndan sz
ederken eliik bir dnce dile getirmektedir.
Var Olmak Alglanmaktr
Berkeleyin gr ilgin baz noktalara iaret eder. Ona gre, bir idea, yalnzca
bir ideaya benzeyebilir; idea zihinsellikten arnm maddeyi temsil edemez. D-
nce, iinde dnsel unsurlar olmayan varl (maddeyi) kavrayamaz. Bizim
nesne olarak tanmladmz ve kavradmz bir eyin, hi kimse onu alglamasa
da algland hliyle var olacan dnmek gerekelendirilmesi olanaksz bir
fikirdir. Berkeleyin mehur ifadesiyle sylersek, Var olmak, alglanmaktr. (Latin-
ce ifade edersek, esse est percipi.). Peki, belli bir anda hi kimsenin alglamad
talarn, aalarn ve yldzlarn var olmadn m syleyeceiz? Berkeley bu sa-
duyuya aykr gr savunuyor deildir. Ona gre, Tanr her an her nesneyi alg-
layabildii iin, Tanrnn algsnn ontolojik gvencesinde, nesnelerin kesintisiz
var olduunu syleyebiliriz. Berkeleyin felsefesinin bu yn biraz pheyle kar-
lanm olsa da, yukarda aktardmz maddecilik kart (veya ideac) argmanlar
hem ontolojik hem de epistemolojik balamlarda sklkla gndeme getirilmitir.
98
Epi st emol oj i
DENEYMCLN GENEL FELSEF DEERLENDRMES
Deneyimcilerin, byk oranda, Descartes ile balayan bilgi sorunsal zerine eil-
dikleri ve o erevede fikir rettikleri gzlemlenebilir. Ancak, zellikle Locke ve
Hume, kendilerini Descartesn sahip olduu iyimser epistemolojik sonularn ve-
ya noktann ok uzanda bir konumda bulunurlar. Bir sonraki nitede de grece-
imiz gibi, Descartes gibi usular insan bilgisinin gvenilirliine ilikin fazlaca bir
endie duymazlarken, deneyimciler bizim snrl bir bilisel varlk olduumuz ger-
ei zerine younlamlardr. Bunun doal sonularndan biri, zihnimizin ieri-
inden hareketle zihnin dndaki gereklii bilmeye giden epistemolojik yolla-
rn kesinlikten uzak olmas gerektiinin ve hatta ylesi bir bilginin olanakl olup
olmadnn tartmaya ak olduunun ortaya kmasdr.
Humeun ve Berkeleyin grlerine yaklarken, bu felsefecilerin saduyudan
uzak bir tavrla evremizdeki sradan nesnelerin var olmad gibi garip iddialar-
da bulunmadklarn aklmzda tutmalyz. rnein Hume, doalc ynleri de
olan bir felsefeci olduu iin, entelektel ilevler de dhil olmak zere tm insan
etkinliinin doann iinde gerekleen olgular olduunu dnmtr. Onun
mehur deyiiyle: Felsefeciler soyut pheci grlere kaplp gitmeye yatkndr,
ancak doa nihayetinde bizi bu konuda dizginleyecek kadar gldr. Benzer e-
kilde Berkeley, maddeciliin yerine, deneyimci ve ideac bir gr savunmu olsa
da, hibir zaman evremizdeki masalarn veya ieklerin varln sorgulamamtr.
Onlarn sorunsallatrd ve zerinde odaklat konular, temel olarak, bilgimizin
kaynann ne olduunun bulunmas ve maddesel nesne veya dnyann nesnel
dzeni olarak bildiimiz eylerin asl kimliklerinin epistemolojik irdelemeler so-
nucu ortaya kmasdr.
99
100
Epi st emol oj i
Deneyimcilik akmn ana hatlaryla aklaya-
bilmek.
Deneyimci dnrler, bilgimizin tek kaynann
duyu verileri ve alglar olduu tezini savunurlar.
Bu balamda, duyu verisi ve alg kavramlar-
nn ayn olmadn zellikle vurgulamamz ge-
rekiyor. rnein bitkiler dnyaya duyusal olarak
aktrlar; ancak grmek, iitmek, koklamak gibi
algsal kapasiteler bitkilere deil hayvanlara z-
gdr. Yukarda verdiimiz tanm u ekilde de
ifade edebiliriz: Deneyimciler duyulardan ve al-
glardan gelen verilerin dnda bilginin baka bir
kayna olmadn savlarlar. Trkede bazen bu
akm iin deneycilik deyimi de kullanlr. An-
cak, deney ve deneyim kavramlar arasnda
nemli bir fark olduu aktr. Bu kitapta biz de-
neyimcilik deyimini tercih edeceiz.
Deneyimciliin arka plann oluturan temsil
kavramn aklayabilmek.
amzn epistemolojik grlerini iyi anlayabil-
mek iin, Descartes sonras felsefede ok nem-
li bir yer tutan temsil kavramnn doru anlal-
mas gerekmektedir. En basit ekliyle tanmlar-
sak, temsil olgusunun gereklemesi belli bir nes-
nenin veya durumun ifadesinde farkl bir nesne-
nin veya durumun kullanlmas, ilk nesnenin an-
lamsal boyutta yerine gemesi araclyla ger-
ekleir. rnein, benim zihnimde Antkabirin
grnts olutuunda, o grnt ile gerekte
var olan yap arasnda bir iliki vardr: Zihnimde-
ki grnt gerek nesneyi temsil eder, onun
varlna iaret eder, ona bir gnderme yapar.
Bu kavramn epistemolojik adan neden ok
nemli olduunu tahmin etmek zor deildir. Des-
cartes ve onu izleyen pek ok bilgi kuramcsna
gre, bilginin arac veya barnma yeri zihnimizde
oluan durumlar, yani temsillerdir. Bu adan
bakldnda, zihinsel temsil olgusu genelde ok
aklmza gelmeyen ilgin bir durumun da ortaya
kmasna neden olur. Bizim bilgilenmemize ne-
den olan temsiller veya zihinsel durumlar mad-
desel eyler deillerdir. rneimize dnersek,
Antkabirin zihnimdeki grnts somut, elle
tutulur bir nesne deildir. Oysa temsil edilen nes-
nelerin zihinlerin iinde olmad genelde kabul
edilir. Sonuta ortaya tartmaya olduka ak bir
durum kar nk farkl trden iki eyin tem-
sil ilikisi iinde bulunmas bu ilikinin doas
ve gvenilirlii konusunda akllarda soru iaret-
lerinin olumasna neden olur. Bu balamda olu-
an felsefi kayglar ve akl yrtmeler epistemo-
loji tarihinde derin tartmalarn ortaya kmasna
neden olmutur.
Modern Dnemde deneyimcilii net bir ekilde
ifade eden ilk dnr olan John Locken felse-
fesini aklayabilmek.
Tabula rasa deyimi Latince bo levha anlam-
na gelir ve bu kavram John Lockedan bu yana
deneyimci felsefeciler tarafndan insan zihninin
doum anndaki durumunu betimlemek iin kul-
lanlr. Yaammzn banda herhangi bir bilgiye
sahip olup olmadmz sorusu hem felsefecileri
hem de bilim insanlarn yakndan ilgilendirmi-
tir. Deneyimci felsefeciler, isimden de anlala-
ca gibi, insan bilgisinin oluumunda deneyi-
min esas olduuna inanrlar. Gereklik konusun-
da bildiimiz ne varsa, nihayetinde, deneyime
dayanmak zorundadr. Tersten sylersek, bir bil-
gi paras ne kadar karmak veya soyut olursa
olsun, onun kkeni mutlaka yaadmz dene-
yimlerdir. Basitletirerek sylersek, alg bilginin
oluumunda esastr. Alg boyutunun tamamen
dna karak dnyaya ilikin bilgi edinmek
olankszdr. rnein eer bir insan be duyusu-
nun hepsinden yoksun olarak dnyaya gelseydi,
yaam boyunca tahminen herhangi bir bilgi sa-
hibi olamayacakt. Lockea gre, bizim karmak
kavramlara ve bilgilere sahip olabilmemizin k-
keninde, basit alglar bir araya getirebilme yete-
neimiz yatmaktadr. rnein hepimiz devlet
veya zgrlk kavramlarna sahibiz. Ancak
bunlar dnyada grebildiimiz, dokunabildii-
miz, koklayabildiimiz eyler deillerdir. Locke,
devlet gibi karmak fikirlerin de, en nihayetin-
de, basit alg paracklarnn bilekesinden, onla-
rn zihin tarafndan bir araya getirilmesinden
olutuunu savlar. Ksacas, dnyaya ilikin kav-
ramlarmzn ve bilgimizin kayna deneyim d-
nda bir ey olamaz.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
101
David Humeun bir deneyimci olarak felsefe tari-
hinde neden ok nemli bir yer tuttuunu ak-
layabilmek.
Humeun deneyimci grlerini arpc klan bir
zellik, onun daha nce hi sorgulamay dn-
mediimiz ve kesin olarak aldmz baz bilgi
trlerinin aslnda nemli bir metafizik boyut ier-
diini ve varsaymlarmzn tersine, bizim iin bi-
linebilirlikten olduka uzak olduunu gsterme-
sidir. Biz genellike fiziksel dnyann nesneleri-
nin biz onlar alglamadmz zamanlarda da ke-
sintisiz ve bizden bamsz bir tarzda var olduk-
larn dnrz. Hume bu inanca kaplmamzda
tuhaf veya yadrganacak bir taraf olmadn ak-
a belirtir. Onun sorduu soru, bu tr dnce-
lere nasl kapldmz ve bu fikirlerin kayna-
nn ne olduudur. Bu sorulara verilebilecek ilk
yant tahminen alg sayesinde olacaktr. Ancak
bu doru bir yant olamaz nk alg kesintili bir
sretir ve biz o yolla nesnelerin alglayan zihin-
den bamsz olarak gereklik iinde var olduk-
lar fikrini edinemeyiz. Humea gre bizim bu
inancmzn nedeni, belli tr alglar dzenli bir
ekilde deneyimlemenin sonucu zihnimizin (ve-
ya hayal gcmzn) fiziksel nesnelerin alg-
lanmad zaman da var olduu dncesini ya-
ratmasdr. Eer bu doruysa, bizim nesnelerin
kesintisiz varlna ilikin dnmeden yapt-
mz varsaym sorunlu bir akl yrtme ieriyor
demektir. Hume benzer fikirleri nedensellik iin
de ne srer. Biz evrende srekli olarak dzenli
tekrarlar gzlemleriz. rnein, elden braklan
bir nesne her zaman yere doru der. Ancak bu
durumda bizim gerekten bildiimiz ey, ge-
mite sz konusu olgunun dzenli bir ekilde
tekrarladdr. Baka bir deyile, tikel gzlem-
lerden hareketle evrenin yapsna ilikin genel
bir bilgiye sahip olduumuz karm yapamayz.
rnein yarn elimizden braktmz nesneler
umaya balayabilir. Ve bizim bu konuda (meta-
fizik) bir bilgiye sahip olmamz olanakszdr.
George Berkeleyin felsefesinin ideac ve dene-
yimci ynlerini aklayabilmek.
Berkeley hem ideac bir ontolojiyi hem de dene-
yimci bir epistemolojiyi savunmutur. Berkeleyin
en temel ve en arpc iddias, madde dedii-
miz eyin, yani zihinden tamamen bamsz bir
varlk kesitinin olmaddr. Kendisi, ayrca, bi-
zim gereklie ilikin tm bilgimizin deneyimsel
olarak ve idealar yoluyla geldiini savunur. Ber-
keleyin maddesel gereklii reddetmesinin ne-
deni udur: Maddeci dnrler nesnelerin alg-
lardan bamsz bir ekilde var olduunu savlar;
ancak biz bir nesneyi kavradmzda, o nesne
ister istemez bizim zihinselliimizde canlanan
bir nesne olmaktadr. Maddeciler, zihnin ilevle-
rinin hi etkilemedii bir madde kavramndan
sz ederler. Berkeleye gre bu olanakszdr. Zi-
hinselliin hi girmedii bir varl zihnimiz bile-
mez, kurgulayamaz. Bizim maddesel olarak ni-
telediimiz her ey, bu anlamda, zihinsellii ve
alglanmay gerekli klar. Onun deyimiyle: Var
olmak alglanmaktr.
Deneyimciliin genel felsefi deerlendirmesini
yapabilmek.
Deneyimciler, ounlukla, Descartesn balatt
bilgisel irdelemeleri devam ettirmiler ve Descar-
tes ile ortaya kan temsil epistemolojisi zerin-
den bir perspektif gelitirmilerdir. Descartes gi-
bi felsefeciler genellikle akl yoluyla bilecekleri-
miz konusunda iyimser bir havaya sahiptir. Oysa
Locke ve Hume gibi deneyimciler, duyu verileri-
ne ve alglara dayanmayan hi bir eyin bilgi ola-
rak kabul edilemeyeceini dnmlerdir. Ba-
ka bir ekilde ifade edersek deneyimciler, ne ka-
dar kark grnrse grnsn, dnya bilgimi-
zin her parasnn mutlaka basit duyumlardan ve
alglardan kaynaklandn ne srmlerdir. Bu
adan bakldnda, deneyimciliin ayaklar ye-
re basan ve bilgiyi somut verilere dayanarak
aklamaya alan bir akm olduu sylenebilir.
Bu akmn gl ve zayf ynlerinin tam olarak
deerlendirilebilmesi iin elbette, bir sonraki ni-
tenin konusu olan usuluun da incelenmesi ge-
rekmektedir.
4
A M A
5
A M A
6
A M A
102
Epi st emol oj i
1. Aadakilerden hangisi deneyimcilik kavramn
en iyi ekilde tanmlamaktadr?
a. Deneyimcilik, insann sahip olduu tm bilgilerin
kkeninin temelde be duyu olduunu savunur.
b. Deneyimcilik, insann sahip olduu tm bilgile-
rin kkeninin temelde akl olduunu savunur.
c. Deneyimcilik, insann sahip olduu tm bilgile-
rin kkeninin temelde fiziksel kuramlar olduu-
nu savunur.
d. Deneyimcilik, insann sahip olduu tm bilgile-
rin kkeninin temelde bilimsel deneyler oldu-
unu savunur.
e. Deneyimcilik, insann sahip olduu tm bilgilerin
kkeninin temelde mantk olduunu savunur.
2. Descartes ile balayan Modern Felsefenin en nem-
li boyutlarndan biri temsil epistemolojisidir. Descar-
tesn felsefesi asndan temsil kavram aadaki
cmlelerden hangisi aracl ile en iyi ekilde ifade
edilebilir?
a. Bilgiyi iinde barndran ve temsil olgusunu ger-
ekletiren insan zihni aslnda btnyle mad-
desel bir yapdadr.
b. Fiziksel dnyann nesneleri idea ad verilen
zihinsel durumlar temsil ederler.
c. nsan zihnindeki idealar fiziksel gereklik iin-
de var olan eyleri temsil ederler.
d. nsan zihnindeki idealar maddesel dnyann
nesnelerinin var olmasna neden olurlar.
e. nsan zihninde temsil edilmeyen nesnelerin ger-
ekten var olduu sylenemez.
3. Aadakilerden hangisi John Locken tabula rasa
fikrini tam olarak aklar?
a. nsan zihni mantksal dorular renme yete-
neine sahiptir.
b. nsan zihni manevi dorular renme yetenei-
ne sahiptir.
c. Doduumuz zaman zihnimiz en temel bilimsel
idealar ierir.
d. Doduumuz zaman zihnimiz bo bir levha
gibidir.
e. Doduumuz zaman zihnimiz yalnzca Tanr
ideasn ierir.
4. Bir limonu grsel olarak deneyimlediimizde algla-
dmz sar renk bir niteliktir. Lockea gre, bu nitelik
iin aadakilerden hangisi dorudur?
a. Sar renk ikincil nitelik snfna girdii iin li-
b. Sar renk ikincil nitelik snfna girdii iin li-
c. Sar renk birincil nitelik snfna girdii iin li-
d. Sar renk birincil nitelik snfna girdii iin li-
e. Sar renk nesnel nitelik snfna girdii iin li-
5. Lockea gre, zihnimizde uyanan idealarn yalnzca
zneye ait durumlar olmadn gstermek olanakldr.
Aadakilerden hangisi Locken bu balamda kullan-
d ya da kullanabilecei bir akl yrtme deildir?
a. Grsel adan salkl insanlarn bir k kayna-
na baknca karanlk grmeleri olanakszdr.
b. Duyusal olarak normal insanlar, bir aacn dev-
rilme sesini bir senfoni olarak alglayamazlar.
c. Duyusal olarak normal insanlar, bir pamuk y-
nna dokunup sert yzey duyumu alamazlar.
d. Zihinsel olarak salkl insanlar iin, hatrla-
nan di ars ile gerek di ars ok farkl
duyumlardr.
e. Grsel adan salkl insanlar dnyay gzleri
akken alglarlar.
6. Aadakilerden hangisi Humeun yantlamaya al-
t felsefi sorulardan biridir?
a. Bir nesne bize grndnde, onun gerekten
grndnden emin olabilir miyiz?
b. Birincil ve ikincil nitelikler arasndaki temel fark-
lar nelerdir?
c. Birincil nitelikler akl yoluyla m yoksa deneyim
yoluyla m kavranr?
d. Nesnelerin biz alglayamadmz zamanlarda da
bamsz olarak var olduklar ynndeki inanc-
mzn kkeni nedir?
e. nsanlarn zihninde doum annda var olan idea-
lar hangileridir?
Kendimizi Snayalm
103
7. Humea gre aadakilerden hangisi yanltr?
a. Locken birincil nitelikleri deneyimsel bilginin
hedefi olamaz.
b. Locke doutan idealarn olamayaca konu-
sunda hakldr.
c. nsan zihni idealardan hareketle zihinden bam-
sz nesnelerin gerek niteliklerini kavrayabilir.
d. Nesnelerin bizden bamsz bir ekilde var ol-
duklar ynndeki inancmzn nedeni insan
aklnn baz soyut felsefi irdelemeler yapmas
olamaz.
e. Nesnelerin bizden bamsz bir ekilde var ol-
duklar ynndeki inancmzn nedeni alglar
olamaz.
8. Humea gre, bizim nesnelerin srekli ve metafizik
anlamda bamsz bir ekilde var olduuna inanmam-
zn nedeni nedir?
a. Olgusal dzeyde dzenliliklerin ve tutarllklarn
gzlenmesi, o olgusal durumlarn nesnelerinin
srekli ve bamsz bir ekilde var olduuna
inanmamza neden olur.
b. Olgularn fiziksel bilimlerin yntemleriyle ince-
lenmesi o olgusal durumun nesnelerinin srekli
ve bamsz bir ekilde var olduuna inanmam-
za neden olur.
c. Nesnelerin srekli ve bamsz varl ideas do-
utan zihnimizde vardr ancak bu ideann orta-
ya kmasn deneyim salar.
d. Olgularn ak ve seik bir ekilde alglanmas o
olgusal durumlarn nesnelerinin srekli ve ba-
msz bir ekilde var olduuna inanmamza ne-
den olur.
e. nsan aklnn mantksal bir ekilde almas so-
nucu olgusal durumlarn nesnelerinin srekli ve
bamsz bir ekilde var olduuna inanrz.
9. Aadakilerin hangisi Berkeley iin geerli deildir?
a. Berkeley, Hume ve Locke gibi deneyimci bir fel-
sefecidir.
b. Berkeley nesnelerin algdan bamsz bir ekil-
de var olabileceine inanmaz.
c. Berkeley ideac bir dnrdr.
d. Berkeley maddesel tzn varln reddeder.
e. Berkeley, Locke gibi birincil niteliklerin varl-
na inanr.
10. Aadakilerden hangisi deneyimci felsefeciler iin
yanltr?
a. Bir felsefecinin deneyimci olmas onun Tanrnn
varlna inanmad anlamna gelmez.
b. Deneyimcilik znde ontolojik bir gr deil,
epistemolojik bir perspektiftir.
c. Bir deneyimcinin maddesel tzn varln ka-
bul etmesi olanakszdr.
d. Deneyimciler zihnin dndaki metafizik gerek-
liin kesin bir ekilde bilinmesinin olanakll
konusunda Descartestan farkl bir yaklam iin-
dedirler.
e. Bir felsefecinin deneyimci olmas onun madde-
ci veya ideac olmasn belirlemez.
104
Epi st emol oj i
GENEL OLARAK DELER ve KKENLER
nsan dndnn ve dnrken zihninde dolaan
eylerin ideler olduunun bilincindedir; yleyse u ke-
sindir ki, insanlar zihinlerinde beyazlk, sertlik, tatllk,
dnme, hareket, insan, fil, ordu, sarholuk ve benze-
ri szcklerle dile getirilen eitli ideler tarlar. Bu du-
rumda ncelikle aratrlmas gereken Onlar nasl edi-
niriz? sorusunun yantdr.
nsanlarn varolularnn banda zihinlerine damgalan-
m doutan ideler ve ilk harflere sahip olduklar yo-
lunda kabul grm bir reti vardr. Bu san zerinde
zaten olduka fazla durmutu : Anlama yetisinin sahip
olduu tm ideleri nereden edindiini gsterdiimde;
nceki kitapta sylemi olduklarmn ok daha kolay
benimseneceini sanyorum. Zihne hangi yol ve aa-
malarla girdikleri de herkesin kendi gzlem ve deneyi-
minden ortaya kacaktr.
Gelin zihni balangta zerine hibir ey yazlmam
dz beyaz bir kt (tabula rasa) gibi dnelim -Bu ka-
t nasl doldurulur? nsann snrsz kurgu yetenei ile
zihne aktard bu zenginliin kayna neresidir? Tm
bu bilgi ve akl malzemelerini zihin nereden edinmek-
tedir? Bunlara tek yantm var. DENEYM. Tm bilgi-
miz nnde sonunda deneye dayanr ve deneyimden
gelir. Anlama yetimizi tm dnme malzemeleri ile
donata dmzdaki duyulur nesneler ya da kendi ii-
mizde alglamadmz ve duyduumuz zihinsel ilem-
lere ynelik gzlemimizdir. Bunlar tm idelerimizin
doduu bilgi pnarlardr.
Duyulur nesneler alannda DUYULARIMIZ zihne bun-
larn etkileme biimlerine gre eitli alglarn iletirler.
Dolaysyla sar, beyaz, scak, souk, yumuak, sert, ac,
tatl ve benzeri tm duyulur niteliklerin idelerini edini-
riz; duyular zihne iletirler ile sylemek istediim du-
yularnn zihinde bu alglar reten eyleri d nesneler-
den alp zihne taddr. Sahip olduumuz, duyular-
mz yoluyla anlama yetisine aktarlan ou idenin bu
nemli kaynana ben DI DUYUM diyorum.
Deneyimin anlama yetisini idelerle doldurmasna kay-
naklk eden bir dier ey de, zihnimizin idelerine ilikin
ilemlerin algsdr ki, bu ilemler dnme srasnda
anlama yetisini dndaki nesnelerden salanamayacak
olan baka bir grup ide ile donatr. Bilincinde olduu-
muz ve kendimizde gzlemlediimiz alglama, dn-
me, kuku duyma, inanma, uslamlama, bilme, isteme
ve benzeri eitli zihinsel edimlerle de anlama yetileri-
mize seik ideler katarz. Her insann iinde bu kaynak
vardr; dmzdaki nesneler alannda olmadndan du-
yu deilse de ok benzemektedir ve isel duyu diye ad-
landrlmak iin uygundur. Fakat sunduu ideleri zih-
nin kendi iinde yrtt ilemler zerinde dne-
rek edinmesine bal olarak dierine DI DUYUM di-
yorken, bunu da DUYUM diye adlandryorum. Bu
inceleme boyunca DUYUM ifadesi getiinde, zih-
nin kendi ilemlerini, anlama yetisinde bunlarn ideleri-
ni reten akl yardmyla anlalsn isterim. D Duyu-
mun nesneleri olan dmzdaki somut eyler ve Du-
yumun nesneleri olan zihnimizdeki ilemler bence tm
idelerimizin doduu kaynaklardr. Burada kullandm
geni anlamyla ilemler terimi zihnin idelerine ilikin
etkinlikleri yannda, bir dnceden doan doyum ya
da rahatszlk gibi etkinliklerin kendilerinden kaynakl
kimi edilginlikleri de iermektedir.
Anlama yetisinde bu kaynaklar dnda bir yerlerden
edinilmi hibir ide yoktur bence. Dmzdaki nesneler
zihni bizde rettikleri farkl alglara karlk gelen duyu-
lur niteliklere ilikin idelerle donatrlar; zihin de anlama
yetisini kendi ilemlerine ait idelerle doldurur.
Bu kaynaklar ve bileimleri ile bantlarn iyice irde-
lersek, tm ide varlmz onlara borlu olduumuzu
grebiliriz; zihnimizde de bunlarn birinde edinilmemi
hibir ideye rastlamayz. Biri kendi dnceleri ve anla-
ma yetisini enine boyuna incelesin ve sonra bana sahip
olduu zgn idelerin, duyularnn nesneleri ya da zih-
ninin ilemlerinin nesnelerinden baka eyler olup ol-
madklarn sylesin. Ne kadar byk bir bilgi birikimi
olursa olsun titiz bir gzlemle, ileride de greceimiz
zere, anlama yetisinde bir araya getirilen ve tretilen
sonsuz bir eitlilik iinde olsalar da bu iki kaynak d-
ndan gelmi hibir ide tanmad bylece anlalr.
Bir bebein dnyaya gelirken gelecekteki bilgilerinin
zn oluturan bir sr ide ile ykl olduunu dn-
mek iin pek az nedenimiz var. ocuk aama aama o
idelere kavuur. Kimi, bilinir niteliklere ait ideler, bel-
lek, zaman ya da sra kayd tutmaya balamadan nce
yerleiyorsa da, yabanc nitelikler iin o kadar uzun bir
sre gereklidir ki, onlarla tant zaman anmsaya-
cak pek kimse yoktur. aba gsterilse kukusuz bir o-
cuk yetikin olana dek sradan idelerin bile ok az
edindirilerek bytlebilir. Ne kadar zen gsterilse
de, bebekler dnyaya geldiklerinde evrelerini saran,
eitli ve srekli biimlerde etkileri altna girdikleri ci-
simlerin zihinlerinde brakt izlenimlerden kurtula-
mazlar. Ik ve renkler, sesler ve dokunulur nitelikler
Okuma Paras
105
ocuklarn duyularn uyarma ve zihinlerine girmede
etkindirler; fakat bir ocuk yetikin olana dek siyah ve
beyaz dnda hibir ey grmeyecei bir yere kapatl-
sa, bir istiridye ya da anasnn tadn hi yemediinden
bilemeyecei gibi kzl ya da yeil idelerine de sahip
olamaz.
yleyse insanlar evrelerindeki nesnelerin eitlilii l-
snde daha az ya da daha fazla yaln ide edinirler;
dolaysyla da zihinlerinin ilemleri duyumsadklar e-
itlilikte ideler retir. nk, zihninin ilemlerini gz-
lemleyen biri bunlara ilikin ak ve przsz ideler
edinse de, dncelerini younlatrmadka zihninde
tm olup bitenlere ilikin ak ve seik ideler edine-
mez: Tpk gzlerini dikip pr dikkat izlemedike bir
saatin ya da bir resmin btn tikel idelerine eriemeye-
cei gibi. Resim ya da saat her zaman grebilecei bir
yerde olabilir ancak birer birer her ayrntsn dne-
cek kadar dikkatini yneltmedike bunlarn tmne
ilikin kark bir ideye sahip olabilir yalnzca.
Kaynak: John Locke. (1999) nsann Anlama Yetisi
zerine Bir Deneme. ev. Meral Delikara Topu. An-
kara: teki Yaynevi, s. 133-137.
1. a Yantnz doru deilse, nitenin Deneyimcilik
Nedir? ksmnda yazlanlar yeniden okuyun.
Deneyimcilik kavramnn temel gelerinin ne
olduunu anlayacaksnz.
2. c Yantnz doru deilse, nitenin Maddesel
Dnyann Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi
Descartesn temsil kavramn nasl anladn
reneceksiniz.
3. d Yantnz doru deilse, nitenin Tabula Rasa
ve Bilginin Oluumu ksmnda yazlanlar yeni-
den gzden geirin. Locken savunduu bu
nemli dnceye ilikin bilgi sahibi olacaksnz.
4. a Yantnz doru deilse, nitenin Locken On-
tolojisi ksmnda yazlanlar yeniden okuyun.
Nitelikler konusunda Locken hangi fikirleri ne
srdn reneceksiniz.
5. e Yantnz doru deilse, nitenin Locken Epis-
temolojisinin Genel Felsefi Grnm ksmn-
da yazlanlar yeniden gzden geirin. Locken
argmanlarn daha iyi kavrayacaksnz.
6. d Yantnz doru deilse, nitenin Nesnelerin
okuyun. David Humeun hangi felsefi sorunu
yantlamaya altn anmsayacaksnz.
7. c Yantnz doru deilse, nitenin Nesnelerin
Bamsz Varl Sorunsal ve Nedenselliin
Deneyimci zmlemesi ve Humeun Metafizik
Kart Duruu ksmlarn yeniden okuyun. Hu-
meun felsefesini daha iyi anlayacaksnz.
8. a Yantnz doru deilse, nitenin Nesnelerin
okuyun. Humeun nesnelerin srekli ve ba-
msz varl konusundaki ideamzn kayna
konusundaki fikirlerini reneceksiniz.
9. e Yantnz doru deilse, nitenin deaclk ve De-
neyimcilik ve Var Olmak Alglanmaktr ksmla-
rnda yazlanlar yeniden okuyun. Berkeleyin
perspektifini ana hatlaryla kavrayacaksnz.
10.c Yantnz doru deilse, niteyi batan sona
okuyun ve fikirleri aklanan felsefecilerin de-
neyimcilik dncesini nasl ortaya koyduuna
ve hangi noktalar deneyimcilie esas aldklar-
na dikkat edin. Bylece deneyimciliin zne
ait dnceleri dierlerinden ayrabileceksiniz.
106
Epi st emol oj i
Sra Sizde 1
Temsil kavramnn gnlk yaamdaki tipik rnekleri
genellikle toplumsal normlarn, kurumlarn ve sembol-
lerin kullanm dzeyinde gerekleir. nsanlarn cena-
zelerde koyu renk giymeleri tutulan yasn bir iaretidir.
Baka bir rnek alrsak, seilmi politikaclar halk tem-
sil ederler. Ve daha gndelik bir balamda, DNA ve
TBMM gibi sembolik deyimler, gereklik iinde yer
alan nesnelere veya olgulara gnderme yaparlar ve on-
lar temsil ederler. Felsefecilerin temsil kavramnn
kullanmalar ise genellikle bilgisel ve anlamsal balam-
larda gerekleir ve bu kavram baz nemli epistemolo-
jik sorunlarn temelinde yatar. Bilgi sorunsal kapsa-
mnda temel konu, zihinsel ieriklerle zihnin dnda
olduu dnlen nesneler arasndaki ilikidir. Biz bir
nesneyi algladmzda veya anmsadmzda, zihni-
mizde o nesnenin bir temsili oluur. rnein bir in-
san babasnn grntsn kafasnda canlandrdnda
bilisellii iinde zihinsel bir durum veya bir temsil
oluur. Genel olarak dersek, bizim algsal yoldan bilgi-
lenmemizi olanakl klan olgu, zihinsel olan bir eyin
zihinsel olmayan bir eyi temsil etmesidir. Gnlk ya-
amda biz alglama srecinin tamamen effaf ve doru-
dan olduunu dnrz. Ancak temsil epistemoloji-
si olduka farkl bir tablo izer. Burada felsefi sorunla-
ra neden olan konu elbette, temsil ilikisinin iki taraf-
nn ok farkl yapda olmasdr. Maddi olmayan bir ey
(zihin) maddeyi nasl temsil etmektedir? Tersten sorar-
sak, maddeden yaplm bir ey (nesne) madde olma-
yan bir durum tarafndan nasl temsil edilebilir? Bu ve
benzeri sorular epistemolojinin en temel tartmalarn-
dan birinin merkezinde yer almaktadrlar.
Sra Sizde 2
Locken birincil ve ikincil nitelikleri ayrmasnn gerek-
esi zerinde biraz dnmekte yarar var. Lockea g-
re, biz nesneleri nitelikleri yoluyla tanrz. Alg srasnda
zihnimizde eitli nitelikler veya zellikler oluur; renk-
ler, sesler, kokular, dokular, ekiller, nesnelerin yer
kaplama durumlar, hareketleri vb. Alg kapsamnda
bunlarn tm elenik gibi grnse de, aslnda bu nite-
likler arasnda belli ontolojik ayrmlar yapmak olanak-
l olabilir. John Locken birincil ve ikincil nitelikler ara-
snda yapmaya alt ayrmn da bu amaca ynelik
olduu dnlebilir. Daha aka ifade edersek Loc-
ken amac, zihinler olmasayd var olmayacak olan ni-
telikler ile zihinler olmasa da var olacak olan nitelikleri
ayrmak ve bu niteliklerin hangileri olduunu ifade ede-
bilmektir. Birincil nitelikler, yalnzca zihnin iinde de-
il, nesnelerin kendisinde de olan zelliklerdir. kincil
nitelikler ise, zihnin iinde var olmalarna karn, ken-
dileri nesnelerde var olmayan zelliklerdir. rnek ver-
mek gerekirse, bir iein biimi hem zihnimizde hem
de nesnede bulunan birincil zelliktir. Ancak imenle-
rin rzgrda hrdarken kard ses iin hem zihni-
mizde hem de imenlerde vardr diyebilir miyiz? Locke
bu balamda bir ayrm olduuna inanmaktadr. Elbette
sesin (veya renklerin, kokularn, vb.) kayna nesnedir
ve nesnenin nesnel zellikleri vardr. Ancak, Locken
pespektifinden bakarsak, alglayan zihinlerin yokluun-
da tatlarn ve kokularn olacan sylemek zor gibi g-
rnmektedir.
Sra Sizde 3
Bilginin Metafizik Temelleri baln tayan nc
nitede varlk ve gereklik konularn aydnlatmaya a-
lmtk. Metafizik aratrmalar, gerekliin ve gerek-
ten var olanlarn yapsn anlamay ve doru bir ekilde
ifade etmeyi hedefler. Ancak Hume gibi deneyimci fel-
sefeciler bu aratrmalara ve onlardan kacak bilgiye
pheyle yaklama eilimindedirler. Humea gre, bi-
zim bilgimiz temelde algya veya deneyime dayanr,
bunlarn tesine geen bilgi iddialarnn ise felsefi bir
dayana yoktur. Bunu bir rnek yoluyla daha ak ha-
le getirmeye alalm. Sradan bir nesneyi alglama ann-
da deneyimsel bir bilgi edindiimizi syleyebiliriz.
Odamdaki alma masasnn stne bakp u an ma-
samn stnde mavi kapl bir kitap var dediim anda
sahip olduum bilgi bylesi bir bilgidir. Odam terke-
dip kapy kapadm anda da u an masamn stnde
mavi kapl bir kitap var dncesine sahip olacam
sylenebilir. Ancak Hume bu noktada u soruyu sora-
caktr: Bu deneyimsel snrlar aan dncenin kayna-
tam olarak nedir? Humea gre bu sorunun yant
tekrarlanan dzenlilikler ve deneyimsel tutarllklar
eklindedir. Eer ben odamdan ktktan sonra hemen
geri dner, kapy aar ve masamn zerine bakarsam,
mavi kapl kitabm orada grrm. Bu tr deneyimle-
rin tutarl sonular vermesi, bizim alglardan hareket
ederek alglarn tesine geen metafizik nitelikli bir
fikre sahip olmamza neden olur. Benzer bir akl yrt-
meyi elbette nedensellik konusunda da yapabiliriz.
zetlersek, dorudan algdan farkl olarak nesnelerin
srekli ve zihinden bamsz bir ekilde gereklik iin-
de var olmas metafizik nitelikte bir bilgi olacandan
dolay, Humea gre olanakl bir bilgi deildir.
107
Beauchamp, T. L. and Rosenberg, A. (1981). Hume and
the Problem of Causation. New York: Oxford Uni-
versity Press.
Berkeley, G. (1996). Hylas ile Philonous arasnda
Konuma. eviren: K. Sahir Sel, stanbul: Sosyal
Yaynlar.
Berkeley, G. (1996). nsan Bilgisinin lkeleri zeri-
ne. eviren: Halil Turan, Ankara: Bilim ve Sanat Ya-
ynlar.
Chappell, V., editor (1994). The Cambridge Compa-
nion to Locke. Cambridge: Cambridge University
Press.
Hume, D. (1978). A Treatise of Human Knowledge.
editor: L. A. Selby-Bigge, Oxford: Clarendon Press.
Johnson, O. A. (1995). The Mind of David Hume. Chi-
cago: University of Illinois Press.
eviren: Vehbi Hackadirolu, stanbul: Kabalc
Yaynevi.
Locke, J. (2000). An Essay Concerning Human Un-
derstanding. editor: G. Fuller, R. Stecker, J. P.
Wright, London: Routledge.
Robinson, D. (2004). Introducing Empricism. Lan-
ham: Totem Books.
Woolhouse, R. S. (1988). The Empiricists. New York:
Oxford University Press.
Kaynaklar
Usuluun genel bir tanmn yapabilecek ve usuluun aklclk
kavramndan nasl farkl olduunu aklayabilecek,
Usuluun Eski Yunan dnemindeki ilk savunucularnn bu grn kuram-
sal zeminini nasl hazrladn aklayabilecek,
Descartesn fikirlerinin usuluk asndan neden nemli olduunu aklaya-
bilecek,
En byk usu dnrlerden Kantn ontoloji ve epistemoloji alanlarnda
gerekletirdii kuramsal devrimin ayrntlarn aklayabilecek,
Usu grn genel bir felsefi deerlendirmesini yapabileceksiniz.
erik Haritas
Usuluk
Akl
Nous
Dnyorum, o hlde varm
Kopernik devrimi
Snrl bilisellik
Sentetik a priori
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji
GR
USULUK NEDR?
USULUUN ARKA PLANI: ESK
YUNANDAK NOUS KAVRAMI
DESCARTES
KANT
USULUK-DENEYMCLK
TARTIMASI ZERNE
Bilginin Kaynaklar
Sorunu (2): Usuluk
6
EPSTEMOLOJ

GR
nceki nitede ilediimiz deneyimcilik konusunun hakkyla anlalmas iin
onun felsefi rakibi olan usuluun iyi dzeyde kavranmas gerekmektedir. Elbet-
te bunun tersi de geerlidir. Bu iki grn incelenmesine deneyimcilik ile bala-
dk. Bu nitede ncelikle usuluk konusunda dilsel ve kavramsal aklamalarda
bulunacaz. Ardndan, Eski Yunanda akl kavramndan ksaca bahsedecek ve
nde gelen Modern Dnem dnrlerinden Descartes ve Kant kapsayan tarih-
sel bir yk sunacaz.
USULUK NEDR?
Usuluun esas olarak deneyimciliin kart olduunu sylemek aslnda nemli
bir ipucu vermektedir. O yzden, deneyimcilikten hareketle tanmlarsak, usu
olarak bilinen felsefeciler bilgimizin tek kaynann duyu verileri ve alglar olma-
dn dnrler. Daha ak olarak ifade edildiinde, gvenilir veya kesin bilginin
temelinde insan aklnn yatt veya gerekliin kavranmasnn ancak akl yoluyla
olabilecei tezini ileri sren akma usuluk denir. Bu noktada ilk olarak not etme-
miz gereken konu, usuluun epistemolojik tablonun merkezine deneyim para-
larn deil akl yerletirmi olmasdr. Bu dncenin ierii usu felsefeciler ta-
rafndan farkl ekillerde doldurulmu olsa da, sz konusu nermenin usular iin
temel bir ilkeyi ifade ettii kesindir.
Usu veya usuluk deyimleri gnlk dilde karmza ok sk kan kelimeler
deildir. Us kelimesi, Arapa kkenli bir kelime olan akln Trkesidir. Gnlk
dilde, us kk genelikle uslu kelimesinin kullanld balamlarda ortaya kar.
Felsefeciler ise usuluk deyimini teknik bir anlamda, yaygn bir ekilde kullan-
maktadr. Ancak bu kullanm ilk bata tuhaf gelebilir. Belli bir felsefi akmn akl
kavram ile badatrlmas ne anlama gelmektedir? Usu nitelemesini biz akln
kullanmna nem veren kii anlamnda m kullanyoruz? Bu olduka tuhaf bir
kullanm olurdu nk bu kullanm deneyimcilerin akln varln yadsd veya
deneyimcilere gre, bilgi edinirken insanlarn akla gereksinim duymadklar gibi
garip anlamlara gelirdi. Bu trden yanl anlamalar nlemek iin bir noktay ak-
a belirtelim: Felsefi bir gr olan usuluk, deneyimcilikten farkl olarak, insan
aklnn (veya usunun) kendisinin bilginin temel bir kayna olduunu veya bilgi-
nin ortaya kmasnda insan aklnn yapsnn zsel ve ekillendirici rol oynadn
savunur. O yzden, usu deyimi akln kullanmn savunan kii gibi basit bir an-
(2): Usuluk
Deneyimciliin kart olan
usulua gre, bilgimizin
tek kayna duyu verileri
veya alglar deildir.
lama gelmedii gibi, usu kavramnn felsefi kart da kesinlikle akl veya zihni
reddeden kii deildir.
Bu balamda, olas baka bir kavramsal karkla iaret etmekte fayda var.
Usu felsefi bir deyimdir ve gnlk dilde ok fazla kullanlmaz. Oysa aklc de-
yimi (ki bu balamda rasyonel kelimesi de kullanlr) gnlk dilde ska dile ge-
tirilir ve mantkl, zek belirtisi tayan, akla uygun yntemler izleyen gibi an-
lamlara gelir. Us kelimesinin akl ile normalde ayn anlam tad dnlrse,
usu ve aklc kavramlar arasndaki ayrm biraz kafa kartrc gelebilir. O yz-
den, olas karklklar ortadan kaldrmak iin; genel bir nitelik olarak aklc ol-
mann mantkl dnmenin bir unsuru veya sonucu olduunu; usu olmann
ise felsefede deneyimcilik olarak bilinen akmn tezlerinin felsefi olarak karsnda
duran bir gr ifade ettiini bir kez daha belirtelim.
USULUUN ARKA PLANI: ESK YUNANDAK NOUS
KAVRAMI
Her ne kadar usuluk akmnn Modern aa ait olduu kabul edilse de, usulu-
un temelinde yatan baz dncelerin Eski Yunana kadar uzand kesindir. Bu
derin konunun irdelenmesi bu kitabn snrlarn ve amacn amaktadr. Ancak, bir
rnek tekil etmesi asndan, Eski Yunan felsefecilerinin ska kulland nous
kavramna ksaca deineceiz. Nous, ada dillere evrilmesi olduka zor bir de-
yimdir. nerilen baz eviriler, zihin kavrama, sezgi ve akl olmutur. Bu
evirilere baknca nousun olduka znel bir yn ierdii sanlabilir. Oysa Sokra-
tes ncesi felsefede nous kavramnn kullanm pek ok kez znel bir zihinsel-
lik dncesinden uzak bir tarzda gereklemitir. Yaklak 2500 yl nce yaam
olan Anaksagoras, nousun, evrenin balangcndaki kaosu dzenleyen ve evrenin
dzen iinde bir balang yapmasn salayan bir tr g olduunu dnmt.
Ancak Anaxagoras nousu, ruhsal veya zihinsel olmaktan ziyade, alglanamayan
maddesel bir g veya ilke olarak tasarlamt. Ona gre, grlebilen nesnelerden
daha ince bir yapda olan nous, balangtaki ilevine ek olarak, nesnelere gire-
rek onlarn devinimini veya geliimini dzenlemekteydi. Burada, Anaksagorasn
temel felsefi amacnn, evrenin aklsal ynn aka ifade etmek ve evrendeki
deiimlerin olanaklln aklamak olduunu syleyebiliriz.
Bu temel dncenin, zellikle akl veya aklsallk balamnda, Platonun felse-
fesinde de devam ettii grlr. Bilindii gibi, Platon alglar araclyla edinilen
doksadan (yani kandan) ziyade akl yoluyla ulalan epistemeye (yani tmellerin
veya zlerin bilgisine) deer vermi ve, belirtik bir ekilde, usu olarak nitelendi-
rilebilecek bir gr savunmutur. Platon nousu ruhun lmsz ve akl ieren
ksm olarak tanmlar ve bizim gibi sonlu varlklarn ilevleri arasnda tanrsalla
yakn olan ilev olarak niteler. Platonu izleyen Aristoteles, hem sonlu hem de
lmsz ynleri olduuna inand nousu bizim anladmz akl kavramna ya-
kn bir ekilde alr ve bu kavram algdan ayrr. Aristotelese gre, insanlarda bu-
lunan nousun lmden sonra da varln srdrebilen ksm, anlama ve bilme i-
levlerini olanakl klar ve bizi dier canllardan farkl bir konuma getirir.
Ksacas, genel bir nokta olarak belirtirsek, nde gelen Eski Yunan dnrle-
ri bilginin ortaya kabilmesi iin aklsal ve/veya evrensel dzeyde ileyen bir
ilkenin veya ileyiin var olmas gerektii ynnde bir inan tamlardr. Baka
bir deyile, bilginin ve anlamann dzeyini algnn dzeyinden farkl bir yerde
konumlandrmlardr. lerleyen blmlerde de greceimiz gibi bu tavr, farkl bi-
imlerde de olsa, Modern a usularnn grlerinin de temelinde yatmaktadr.
110
Epi st emol oj i
Usu ve aklc
kavramlar
kartrlmamaldr.
Eski Yunanda akl
kavram iin nous (nuus
okunur) deyimi
kullanlmtr.
DESCARTES
Modern Felsefenin kurucusu olan Descartes ayn zamanda nde gelen usulardan
biridir. Pek ok usu gibi Descartes da insan zihninin doum annda belli ierie
sahip olduunu dnr. dealarmzn bazlar algsal yollardan oluur ancak
Descartesa gre, ok nemli baz idea trleri deneyim yoluyla edinilemez. Tanr
ideas veya mkemmel bir daire ideas bu trden bir bilisel durumdur. Descar-
tesn usuluunun en arpc ynne aada deineceiz. Ancak daha nce, Des-
cartesn dnya bilgimizin olanakll konusunda dile getirdii grleri zetleye-
lim ve bylece 4. nitede phecilik balamnda baladmz Descartesn episte-
molojisi konusundaki tartmamz tamamlayalm.
Dnyorumdan Nesnelerin Bilgisine Giden Yol
Descartesa gre, alg ve matematik de dhil olmak zere, bize en gvenilir gr-
nen bilgi trlerinin doruluundan bile phelenme olasl bulunmaktadr. Peki
doruluundan phelenilemeyecek kadar salam bir bilgi var mdr? Olabilecek
en kt epistemolojik durumun gerekletiini ve stn gleri olan bir varln
bizi srekli olarak yanlttn varsayalm. Kollarmn ve bacaklarmn bile varln-
dan emin olamadm bir noktada, tam olarak emin olabileceim ne vardr?
Diyelim ki, ben bildiimi sandm her konuda yanlmaktaym ve yanltldm
dnmekteyim. Byle bir durumda, evrende yanltlan bir eyin olmas gerekmez
mi? te bu, phe duyulamayacak bir gerektir. Ben dndm, phelendiim
her an zorunlu olarak var olmak durumundaym. Burada kastedilen ben, tahmin
edilecei gibi, etten kemikten bir varlk deil, zihinsel boyutta bir var olma duru-
mudur. Baka bir deyile, kastedilen, zihinsel tzdr. Dnme ilevi ki phe
duyma da buna dhildir dnen bir eyin olmasn gerektirir. Ve bu ekilde
Descartes o bilinen sloganna ular: Dnyorum, o hlde varm (Latincesiyle
Cogito ergo sum.). Descartesa gre, insan bilgisinin en salam unsuru budur. Bu
bilgi bizim fiziksel nesnelere ilikin bilgimizden de, Tanry bilmemizden de daha
nce gelen (yani, epistemolojik temellendirmesi daha salam olan) bir bilme tr-
dr. Descartesn bir sonraki adm, zihnin ierikleri olan idealar incelemektir. Bu
idealardan ilgin bir tanesi Tanr ideasdr. Tanr; tanm gerei, sonsuz olan ve
iinde snrsz zellikler barndran bir varlktr; buna karn insan zihni snrldr.
Descartesa gre, zihnimizde Tanr ideasnn olumasnn sebebi sonlu deneyim-
ler olamaz. Sonsuz nitelikleri ieren bu ideann kayna, sonsuz bir varlktr yani
Tanrnn kendisidir. Ve eer Tanr varsa, Onun bizim bilgilenme srelerinde sis-
tematik ve srekli bir ekilde yanlmamza izin vermesi beklenemez. Tanr sonsuz
gte bir varlktr ve yaratt varlklarn srekli olarak yanl bilgi edinmelerine
mdahale etmemesi veya edecek kudretinin olmamas anlamsz bir durumdur. O
yzden, bizim fiziksel nesneleri alglamamz ok sorunlu bir konu olamaz. Yani,
insan zihninin dnyaya veya gereklie ilikin edindii alglar esas itibaryla gve-
nilir bilgi paralar olmak durumundadr. Bylece nesnelerin varl konusunda or-
taya kan pheci gre bir yant verilmi olur.
Descartesa gre, dnyorum saptamas bir kiinin en byk gvenle ifade edebilece-
i nerme ve bilgi parasdr; dier tm bilgi iddiar daha dk bir kesinlik dzeyine sa-
hiptir. Ve bundan hareketle dnen bir varlk var olduunu ne srebilir. Sizce Descar-
tes bu konuda hakl m? Daha gvenilir ve temel bir bilgi rnei bulunabilir mi?
111
Descartes, Dnyorum, o
hlde varm szleriyle
tannmaktadr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Algsal Bilginin Snrlar
Usuluun felsefe literatrne yapt en byk katk, pek ok yorumcunun da
zerinde uzlat gibi, algnn bilgisel stats konusunda getirdii arpc yakla-
mdr. Deneyimcilik kart olarak nitelenebilecek bu epistemolojik yaklam in-
celemeye Descartesn Dncelerinin 2. blmnde yer alan mum rnei ile
balayacaz.
Yanmakta olan bir atein hemen yanna bir mum koyduumuzu ve gzlemle-
meye baladmz dnelim. Mumun ksa zamanda ok boyutlu bir deiim s-
recine girdiini fark ederiz. Scakln etkisiyle mumun erimeye balamas ile bir-
likte, kat maddenin sahip olduu silindirik eklin bozulduu grlr. Mumun ren-
ginde belli bir koyulama olur ve burnumuza farkl bir koku gelir. Eer mumun ya-
nna gidip dokunursak, normal sdaki hline gre daha yumuak ve yapkan bir
kvamda olduunu hissederiz. Alglarmz araclyla nesneden aldmz bilgi, s-
rekli bir deiimin olduu ynndedir. Nesneye ilikin alglayabildiimiz her zel-
lik srekli deiim hlindeyken, biz yine de belli bir nesneye bakmaya devam et-
tiimizi dnrz. Bu noktada sorulmas gereken soru udur: Tm deiimlere
karn ayn nesneyi alglamakta olduumuz bilgisini bize salayan kaynan alg-
lar olmas olanakl mdr?
Descartesn buna yant olumsuzdur. Nesnedeki deiimleri duyular aracl
ile biliyor olduumuz dorudur. Ancak tm deiimlerin ardnda, varln kesinti-
siz olarak srdren, belli bir nesnenin yatmakta olduu bilgisini akl yoluyla edi-
niriz. Deneyimci bir dnrn iddiasnn aksine, bu bilgiyi alglar veremez. Ba-
ka bir ekilde ifade edersek, nesnenin, alglanabilir baz nitelikleri kendi zerinde
barndrd bilgisi (veya tzn var olduuna ilikin ideamz) doutan sahip ol-
duumuz bir bilisel durumdur. Nesnenin, deiimler geirmesine ramen ayn
nesne olduu bilgisi gzlemsel deneyimlerimiz araclyla rendiimiz bir ey
olamaz. Bu temel metafiziksel bilgi, aklmzn olanaklar araclyla ortaya kabi-
lecek bir bilgidir.
Sunduumuz bu ksa deerlendirme aslnda epistemolojik adan ok kritik bir
noktaya iaret etmektedir. Biz genellikle fiziksel dnyann nesnelerini alglar ara-
clyla kavradmz dnmeye eilimliyizdir. Oysa Descartesn argman do-
ruysa, deiimlerden geerken kendisi olarak kalan nesnenin kavranmas iin
duyu alglar yeterli deildir. Bu temel fikrin usu bir adan nasl gelitirilebilece-
inin daha iyi kavranmas iin, dnce tarihinde en byk devrimlerden birini
yapm olan nl Alman felsefeci Kanta dneceiz.
Kantn fikirlerini incelemeye gemeden nce tarihsel bir not delim. Usulu-
un hakknn verilebilmesi iin, Baruch de Spinoza (1632-1677) ve Gottfried Wil-
helm Leibniz (1646-1716) gibi usu kategorisinde deerlendirilen ve kuramlary-
la felsefe tarihinde ok derin izler brakm olan dnrlerin fikirlerinin de ince-
lenmesi ve tartlmas gerekir. Ancak biz, irdelemelerimizi odaklayabilmek ve
olabildiince derinletirebilmek iin, bu nemli usular tartmalarmzn dnda
brakacaz ve usuluun inceliklerini Kantn perspektifi zerinden sergilemeye
alacaz.
112
Epi st emol oj i
Descartes insann sahip
olduu ve anlamaya temel
tekil eden baz kavramlarn
deneyim yoluyla
kazanlamayacan savlar.
KANT
ncelikle Immanuel Kantn (1724-1804) genel felsefi perspektifine ilikin baz
aklamalarda bulunalm. Descartesn maddesel ve zihinsel olmak zere iki
farkl tip tz tanmladn ve bylece fiziksel nesnelerle zihinsel/ruhsal varlklarn
alannn birbirinden ayrdn belirtmitik. Benzer bir ekilde, Kantn da fiziin ve
etiin alanlarn ayrdn syleyebiliriz. Kantn bu hamlesinin ardnda yatan ge-
rekeyi anlamak zor deildir. Yalnzca fizik kanunlarnn egemen olduu bir ev-
rende doa, her tr devinimi ve eylemi fiziksel zorunluluk erevesinde belirler.
Elimizden braktmz bir elmann zorunlu olarak yere dmesi, kalbimizin dzen-
li bir ekilde kan pompalamas zorunlu devinimlerdir ve istemden bamszdr. Fi-
zikselliin iinde zgr irade olamaz. Ancak eer varlk alannda fiziksellik dn-
da hibir kanun veya kural yoksa, insanlar da fiziksel veya mekanik nesnelere d-
nerler. Byle bir durumda rnein, dnyadaki adaletsizlikleri veya zalim insanla-
rn eylemlerini yalnzca fizik ya da fizyoloji ile aklamak durumunda kalrz. An-
cak byle bir tabloda sezgilerimize aykr bir yn olaca aktr. zgr iradenin
veya tercihlerin olmad yerde, etik (veya ahlaki anlamda doru ve yanl), anla-
mn tmyle kaybeder. O hlde, insann gerekliini yalnzca fiziksel kanunlara
bavurarak aklayamayz. nsan bedeni elbette fiziksel kanunlarn etkisi altnda-
dr; ancak akl sahibi bir varlk olan insan, ahlaki olarak seim yapma ve karar ve-
rebilme kapasitesine de sahiptir. Bedenimiz yer ekimi kanunlarna uymama gibi
zgrle sahip olamaz fakat ahlaki ynmzn aklamas fiziksel kanunlar yo-
luyla deil evrensel ahlaki kanunlar araclyla yaplabilir. Bu yzden Kant, ay-
n Descartes gibi, ikicilik (dualizm) olarak da bilinen akmla ilikilendirilmitir.
Deneyimciliin Hakkn Vermek ve Deneyimcilii
Eletirmek
Kant usu bir dnr olsa da, zelikle Humeun deneyimciliinden olduka etki-
lenmitir. Kantn Humea katld en nemli nokta, insan aklnn deneyime hi
bavurmakszn baz evrensel veya metafizik dorular kefedebilecei tezinin ka-
bul edilemez bir dnce olduudur. Bilindii gibi, Platondan Descartesa (ve hat-
ta Lockea) uzanan izgide metafizik fikirler reten dnrler, insan aklnn alg-
lara veya deneyimsellie dayanmakszn gerekliin yapsna dair nemli keifler
yapabileceini, rnein tzsel dzeni anlayabileceini varsaymt. Kanta gre, bu
tr abalar, ya insan bilgisine ilikin pheciliin g kazanmasna ya da dogma-
tik dnce sistemlerinin ortaya kmasna yol amtr. Kantn temel amalarn-
dan biri, bu karamsar tablo karsnda yapc bir perspektif sunabilmektir.
Humea gre biz temel olarak iki tr bilgi sahibi olabiliriz: Duyu verilerine da-
yanan deneyimsel bilgi ve mantksal (veya biimsel) bilgi. Eer bu doruysa, me-
tafiziin veya genel olarak felsefenin herhangi bir bilgi verme olaslnn olmad-
ortaya kar. Bunun nedeni, felsefe yaparken kullanlan nermelerin ne dnya-
da gzlemlenebilen olgulara ne de mantksal bantlara karlk gelmesidir. Kant,
deneyimciliin bu ynne kar kar ve felsefenin (veya metafiziin) olanakl ol-
duunu savlar. Bu tavr Kant epistemolojik adan deneyimcilerden ayran en
nemli noktadr. zetle, Kantn felsefesinin nemli bir sentezi hedeflediini sy-
leyebiliriz. Kant bir yandan deneyimciliin eletirel bir tarzda gndeme getirdii
baz nemli konular ve sonular kullanrken, bir yandan da deneyimciliin eksik
brakt veya tam aklayamad baz felsefi noktalar sistematik ve gerekelendi-
rilmi bir ekilde ortaya koymay ve savunmay amalamaktadr.
113
Kantn fikirleri etik,
metafizik ve epistemoloji
alanlarnda son derece etkili
olmutur.
Epistemolojik Devrim ve Kanta Gre nsan Zihninin Etken
Yaps
Felsefe tarihi kapsamnda u ana kadar irdelediimiz epistemolojik sorunsaln bel-
li bir eksen etrafnda ekillendiini syleyebiliriz. Bu ana eksen, elimizdeki snrl
zihinsel veya bilisel verilerden hareketle, zihnimiz tarafndan yaratlmam bir ger-
eklie ilikin nasl bilgi sahibi olabileceimiz konusudur. Eldeki konunun veya
sorunun hem ontolojik hem de epistemolojik boyutlar olduunu dnmek olas-
dr. Ontolojik adan, nesnel varlk alan zihinden tamamen bamsz ve dsal bir
ekilde vardr. Epistemolojik adan, zihin tamamen edilgen (pasif) bir ileve sa-
hiptir ve zihnin esas bilgisel ilevi nesnel olan kopyalamaktr. Kanta gre bu ge-
leneksel tasarm bir skandala dnmtr ve daha nce de belirttiimiz gibi,
phecilik veya dogmatizm ile sonulanmtr. Kantn nerisi, daha nce denen-
memi bir dnsel deney yapmaktr. Bu deney, ayn Kopernikin dnya mer-
kezli astronomik sistem yerine gne merkezli sistemi nermesi gibi, nesne mer-
kezli metafizik projeler yerine, znenin bilisel roln merkeze alan bir kuram
ne srmektir. Kantn devrimsel grne gre, bilen zne edilgen deil etkendir.
Baka bir deyile, znenin zihinsellii bizim neyi nesne olarak aldmz ve bil-
diimiz konusunda belirleyici bir rol oynar. Bu anlamda, geleneksel epistemolojik
grler nemli bir hata yapmaktadrlar.
Kantn devrimsel grn daha iyi anlayabilmek iin, onun Humeun dene-
yimciliine ilikin sylediklerine tekrar dnelim. Deneyimciliin tipik savlarndan
biri, zihinde duyu verilerinin birikmesi ve aralarnda ilintilendirmelerin kurulmas
sonucu dnya bilgimizin olutuudur. Ancak bilginin oluum yks gerekten
bu kadar basit olabilir mi? Eer zerinde biraz dnrsek, deneyimsel bilgimizin
son derece organize bir yapya sahip olduunu fark ederiz. Bir nesneye belli bir
zellik atfetme sonucu oluan bilginin, alg paralarnn bir araya gelmesi sonucu
oluamayacan sylemek olasdr. Tabamdaki elma yeil renklidir gibi bir
nermenin bilinmesi Descartesn mum rneini anmsarsak ncelikle bir eyi
(elma) nesne olarak alabilme ve bununla birlikte ona nitelik (yeil) atfedebilme
kapasitesine sahip olmay gerektirir. Bilisel adan bakldnda, be duyu ile dn-
yadan algsal veri alabilme yetenei ile bilgilenme yetilerini karmaklk dzeyi
asndan ayrmakta yarar bulunmaktadr. yle bir rnek dnelim: Diyelim ki
komada bulunan bir hasta gzlerini daha nceden grmedii bir odada ayor ve
yar baygn bir ekilde etrafa bakyor. Nesneleri tam olarak seemedii bu durum-
da, o kiinin be duyusu az ok alsa bile, etrafndaki nesneleri tanmlandrma
zorluu ekebileceini kafamzda canlandrabiliriz. rnein, o durumda bir zne
yeil uyarmn alsa bile, Tabakta yeil bir elma var gibi nermesel yapda bir
bilgiyi edinemeyebilir. Bu tr rnekler zerinden dnrsek, anlamann ve bil-
menin duyu verilerinin birikmesi ve ilintilendirilmesinden daha kark bir sre
dizisine karlk geldii sylenebilir. Biz insanlar bilgi edinirken duyu verilerini b-
yk oranda biimlendirir ve yaplandrrz. Deneyimciliin bilginin o tarafnn hak-
kn verip veremeyecei phelidir.
Humeun ve dier deneyimcilerin hakl olduu bir nokta, bilginin malzemesi-
nin (veya maddesinin) alg verileri yoluyla geldiidir. Ancak o ham maddeyi ile-
yecek olan bilisel mekanizma, ham maddeden ayr dnlmesi gereken bir ol-
gudur. Algsal verileri ileyen zihinsel mekanizma, bizim be duyu araclyla d-
ardan alabileceimiz bir ey deildir. Bu mekanizma, tm normal insanlarn do-
umla birlikte getirdikleri bir yap olmak zorundadr. O hlde, Kanta gre, Loc-
114
Epi st emol oj i
Kant, Kopernikin astronomi
alannda gerekletirdii
devrimi, bilgi ve varlk
konularnda
gerekletirdiini iddia eder.
yle ki: Kopernik, gk
cisimlerinin gzlemcinin
evresinde dndnden
yola kmak yerine,
gzlemcinin kendisini
dndrp gnei sabit
tutmay denemi ve daha
baarl bilimsel sonular
elde etmitir.
ken benzetmesi hataldr: Zihnimiz doum annda bir bo levha olamaz. Baka
bir deyile, zihnimiz organize edecei ham maddeyi dardan alabilir ancak orga-
nize eden zihinsel sistemin ileyi ilkeleri deneyimsel yollardan renilemez.
Kantn Ontolojisi: Bilisel Snrlarn Varlksal Sonular
Kantn fikirlerinin yalnzca epistemolojik adan nemli olduunu dnmek cid-
di bir hata olur. Onun Kopernik Devriminin nemli bir yn, varlk alannn ye-
niden tasarlanmasyla yani ontolojiyle ilgilidir. Daha doru bir deyile, Kantn bil-
giye ve dnyamzn yapsna ilikin syledii eyler, birbirinden kopuk konular
olarak alnamaz. Bu elbette son derece artc bir nermedir. Bilgi varla ba-
l bir kavramdr nk biz var olanlar bilmeye yneliriz. Varln veya dnya-
nn bilgiye bal olmas tam olarak ne demektir?
Kantn bu nemli fikrini iyi deerlendirebilmek iin, nesne kavram konusun-
da sahip olduumuz salam alkanlklarmz bir sreliine bir kenara brakp
farkl bir perspektiften bakmaya alalm. Biz bilisel adan snrl varlklarz. O
anlamda, hem duyu organlarmzn hem de aklmzn ilevlerine, trsel kstlama-
larmz ve snrlarmz erevesinde yaklamamz daha doru olur. rnein, eer
be yerine tr duyumuz olsayd, evremizdeki nesneler ok daha farkl grne-
bilirdi. Eer dokuz duyusu olan canllar olsaydk, bilgi dnyamz bambaka olur-
du ve nesneler de nitelik asndan tahminen bize daha zengin grnrd. Fakat
ilgin bir ekilde, biz genellikle snrl bilisellikte oduumuzu gzden karmaya
115
Yaamdan rnekler
Biz yaama genel olarak insan merkezli bir ekilde bakmaya eilimliyiz. Evcil hay-
vanlarn ayn bizim gibi sevdiklerini veya nefret ettiklerini dnrz. Dahas,
kpeimiz bir nesneye bakarken alglad eyin bizim algmzdan farkl olabilecei-
ni dnmeyiz. Elbette bir kpein alg sistemi insanlarnkinden ok farkl olmaya-
bilir ancak tartma kpeklerden sineklere veya yarasalara uzandnda durum da-
ha da ilgin bir hl alr. Bilimsel almalar sineklerin gzlerinin ve grsel alg alan-
larnn memelilerinkinden ok farkl olduunu ortaya koymaktadr. Yarasalarn ise,
ses dalgalarn kullanarak hi bir yere arpmadan uabilmeleri hep hayret uyand-
ran bir olgu olmutur. nsanlarn, kpeklerin, yarasalarn ve sineklerin evrelerini
bir ekilde temsil edebildikleri ve duyu organlar araclyla farkl ekillerde bilgi-
lendikleri aktr. Ancak bundan hareketle, nesnelerin her canl trne az ok ayn
ekilde grndn karamayz. Bu durum, Alman felsefeci Immanual Kantn
da farkettii gibi, bizi ilgin bir noktaya gtrr. Eer her canl tr belli snrlar ve
kapasiteler dhilinde gereklii alglyorsa, bizim dnyada algladmz eylerin al-
gsal snrlarmzdan ve zihinsel szgelerimizden gemeden nceki hllerini hi bi-
lemeyebiliriz. Belki nesneleri olduu gibi alglayabilen bir varlk olabilir, ama insan-
larn o trden kapasitelerinin olmad kesindir. Biz tersini dnmeye alk olsak
da, nesneleri bizim zihnimizin snrlar erevesinde grebilen ve duyabilen varlk-
larz. Be duyu sahibi olmamz az bir baar deildir ama tahminen, o kadar da
abartlmamas gerekir. Bu durum gndelik alglarmza ve alglarken grdklerimi-
ze daha farkl (yani felsefi) bir gzle bakmamza neden olabilir. Daldaki bir sereyi
izlerken kendimize yle sorular sorabiliriz: Bu ku, bana grnd hliyle deil
de, gerekten nedir?, Eer ben gereklii olduu gibi grebilen snrsz kapasitede
bir varlk olsaydm, bir sereye baknca ne grecektim?
nsanlar genellikle
biliselliklerinin son derece
snrl olduunu gzden
karma eilimindedir.
ve algsallmz mutlak bir durum gibi almaya eilimliyizdir. Nesne biz insanla-
ra nasl grnyorsa, aslnda da yledir trnden bir varsaymla dnyaya yakla-
rz. Ancak bir yandan da, gece gr yeteneimizin ve iitsel kapasitelerimizin me-
meli hayvanlar arasnda bile en stn dzeyde olmadn gayet iyi biliriz. Bu du-
rum, hem epistemolojik hem de ontolojik adan kritik bir noktaya iaret etmekte-
dir. Eer konu zerinde tutarl olmaya alrsak ve (Kant adan) biraz derin d-
nrsek, allm dncelerle elien yle bir sonuca varabiliriz: Snrlanm
olan yalnzca bilgimiz deil, ayn zamanda bize nesne olarak grnen eylerdir.
Bir dnce deneyi yaparak bu durumu daha iyi aklayabiliriz. Olaan dene-
yim asndan bakldnda biz boyutlu mekn ve bir boyutlu zaman (toplamda
drt boyutlu zaman-mekn) iinde var olan varlklarz. imdi, iki boyutlu mekn
ve bir boyutlu zaman iinde var olan varlklarn olduunu dnelim. Bu varlklar
iin, zaman tahminen bizimkine benzer bir ekilde akacak ancak yaadklar dn-
ya yaklak olarak dz bir kdn geometrik zelliklerine sahip olacakt. Eer bir
gn bir kre bu basit evrenin stnden girip altndan ksa, iindeki varlklar bu
olguyu nasl alglarlard? (Burada, krenin o iki boyutlu kat dnyann iinden ge-
ebildiini ve, ayrca, krenin o varlklar zerinde alglanabilir etkiler yaparak ge-
i yaptn varsayyoruz.) Elbette, boyutlu evrende yaayan o varlklarn alg-
ladklar ey bir kre olmayacakt nk algsal kapasiteleri bunun iin yetersiz ka-
lacakt. Onun yerine, olduka gizemli bir olay dizisi alglayacaklard: nce bir
nokta belirdi (kre dnyaya dokunuyor); ardndan nokta byyen bir daireye
dnt (krenin ilk yars iki boyutlu dzlemden gemeye balyor), ardndan
dairenin ap en geni lsne ulat (krenin tam yars gemi durumda), ar-
dndan dairenin ap klmeye balad ve bir nokta dzeyine gerileyerek ortadan
kayboldu (krenin dier yars da iki boyutlu dzlemden geiyor ve dier taraf-
tan kyor). Bu trden bir evrende yaayan varlklarn nesne olarak algladklar
her eyin onlarn bilisel snrlar tarafndan belirlenip ekillenmekte olduunu
syleyebiliriz. Dahas, bu varlklarn aslnda nesneleri olduu gibi deil de, arptl-
m, kstlanm ve onlarn snrlarna gre biimlenmi eyler olarak alglayp an-
ladklar da sylenebilir. Peki biz kendimizin bu varlklardan zde farkl olduu-
muzu dnme hakkna sahip miyiz?
Bu, tahminen daha nce hibirimizin sormay akl etmedii ok arpc bir so-
rudur. Kantn grne gre, bizim snrlanm varlklar olmamz yalnzca bilgi
konusunda deil varlk konusunda da nemli sonular olan bir olgudur. Kanta
gre, bize grnen dnya ve onun nesneleri bizim bilisel snrlarmz tarafndan
ekillenmi ve snrlanm olarak karmza kmak durumundadr. Ancak Kant
asndan bunun znel veya kiinin artlarna bal bir durum olmadn belirt-
memiz gerekiyor. Kantn kastettii, sonlu ve snrl her varlk trnn nesne
olarak ald eylerin o trn zihinsel zellikleri tarafndan belirlenmek durumun-
da olduudur. Elbette bizim bir tr olarak nesneyi bilisel yollardan snrlandr-
yor ve belirliyor olmamz, o nesneyi yaratyor olduumuz anlamna gelmez.
Kantn syledii yle anlalabilir: Eer hepimiz bebeklikten itibaren ve srekli
olarak pembe gzlkler takyor olsaydk, dnyann bize grnen nesneleri o yol-
la bilgisel adan snrlanm ve belirlenmi olurdu; ancak gzlk takma ile-
vinin nesneleri znel bir ekilde yarattn iddia etmezdik. Kantn da kastettii,
aslnda varlk alannn kendisi olarak (veya kendi iinde) var olduu, ancak bi-
zim onu olduu gibi anlayamayacamzdr. Kantn Kopernik Devrimini im-
di daha iyi aklayabiliriz. Kanta gre bizim zihnimizi nesnelere uydurarak alg-
ladmz ve anladmz fikri son derece yanltcdr. Tam tersine, eer bir nesne
116
Epi st emol oj i
Kant, her varlk trne gre
grnen dnyann, o varlk
trnn zihinsel zellikleri
tarafndan belirlendiini
savlar.
bize belli bir nesne olarak grnebilmise, bunun nedeni nesnenin bizim snrla-
rmza uygun hle gelmesidir. Bir nesne, diyelim, bana aa olarak grnrken
baka bir varla ki bu mutlaka dnya zerinde yaayan bir varlk olmayabilir
ok daha farkl bir ekilde grnebilir.
Kantn varlk konusunda Kopernik devrimini savunmasnn anlam tam olarak nedir?
Eer Kant bizim nesnelere deil, nesnelerin bize uymas gerektiini sylyorsa, bu ner-
me, aalarn ve gezegenlerin var olmalar iin insanlara gereksinim duyduklar gibi tuhaf
bir anlama gelmez mi? Kantn bu nitede incelediimiz fikirleri nda bu soruyu yant-
lamaya aln.
Sentetik A Priori Olanakl mdr?
Kantn fikirlerini aklamaya devam etmeden nce, epistemolojik adan nem ta-
yan baz tanmlar sunalm. Sz konusu tanmlara yer vermemizin amac, bilginin
deneyime ait olan ve olmayan ksmlarn daha kesin izgilerle ayrmak ve byle-
ce usuluun temel tezlerini daha iyi anlayabilmektir.
Kant ncelikle analitik ve sentetik cmleler arasnda bir ayrm olduunu sy-
ler. Analitik cmlelerde, cmlenin yklemi znede zaten var olan bilgilere yeni bil-
gi katmaz. Siyah kediler siyahtr ve Bekrlar evli olmayan insanlardr analitik
cmlelerdir nk bu cmlelerin zneleri (siyah kediler ve bekrlar) o cmle-
lerin yklem blmnde ierilen tm bilgileri zaten ierirler. Elbette yukarda ver-
diimiz iki tip analitik cmle ayn statde deildir. Siyah kediler siyahtr gibi ana-
litik cmleler ierii tmyle bo olan tekrarlama cmleleridir. Oysa Bekrlar ev-
li olmayan insanlardr gibi analitik cmleler kavramlar tanmlama ilevi grdk-
leri iin belli bir neme sahiptir. Her iki cmle tipinin ortak noktas ise, dnyaya
ilikin yeni gzlemsel bilgi iermemeleridir. Analitik cmlelerden farkl olarak sen-
tetik cmlelerin yklemleri znede ierilen bilginin tesine geer. Tahmin edilece-
i gibi, gnlk dilde kullandmz cmlelerin ou analitik deil sentetiktir.
nmde duran kedi siyah renklidir nermesi sentetiktir nk siyah zellii
genel olarak dnrsek nmde duran kedi kavramnn iinde bulunmaz.
Baka bir deyile, u an nmde bulunan kediye ilikin hibir ey bilmeyen bir ki-
i, nmde duran kedi kavramndan hareketle o kedinin siyah renkli olduu id-
diasnn doru mu yoksa yanl m olduunu karamaz. Aslnda, Tm siyah ke-
diler siyahtr analitik nermesinin doruluunu test edebilmemiz iin siyah ke-
limesinin anlamn bile bilmeye gerek yoktur. X zellii olan tm Y nesneleri
Xtir tipi nermeler cmle yaps itibaryla zorunlu olarak dorudur. O hlde,
zetlersek, sentetik cmleler bizim dnyaya ilikin bilgimizi geniletirler; analitik
cmleler ise ya ieriksel olarak boturlar ya da kavramlar aras ilikileri ortaya ko-
yarlar. Baka bir deyile, deneyimsel olarak yeni bilgi tamazlar.
Epistemolojik adan nemli bir baka ayrm da a priori ve a posteriori ayrm-
dr. Analitik-sentetik ifti cmlelerin yapsn ilgilendirir; a priori ve a posteriori ay-
rm ise bilginin edinilme tarzna ilikindir. A priori bilgi evrensel olarak dorudur
ancak tek tek deneyimler yoluyla kazanlamaz. Buna karn, a posteriori bilginin
kazanlmas iin somut deneyim paralar gerekir. Gzlemsel bilgilerimizin tm a
posteriori dir. Bu bir erik aacdr nermesinin doruluunu saptayabilmem iin
gzlem yapmam gerekir. Peki 2+3=5 nermesi iin ne diyebiliriz? Matematie ait
nermeler nasl doru stats kazanr? Biz o tr nermelerin doruluunu gzlem
yoluyla m saptarz? Eer bir kii 2+3n toplamnn 5 ettiini gstermek iin, nce
elmalar sonra da (emin olmak iin) armutlar masa zerinde yan yana koymak ve
117
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Analitik-sentetik ayrm,
cmle yaps ile ilgilidir.
Analitik cmleler dnyaya
ilikin yeni gzlemsel bilgi
iermezken, sentetik
cmleler yklemleri znede
ierilen bilgilerin tesine
geen cmlelerdir.
A priori - a posteriori ayrm
bilginin nasl edinildii ile
ilgilidir. Bu iki deyim Latince
olup, a priori deneyimi
nceleyen, a posteriori
deneyimle gelen
anlamlarnda kullanlr.
nesnelerin toplamna bakmak gibi bir ynteme bavurursa, bu tr bir kant yn-
temi bize ocuka ve gln gelecektir. Neden? nk aritmetiksel bilginin do-
ruluunun belirlenmesinin tek tek deneyimle ilgisinin olmad ve matematiksel
gerekliin farkl bir yap ierdii ynnde gl bir sezgimiz vardr. Benzer ey-
ler Bir noktadan birbirine dik en fazla doru izilebilir ve Her fiziksel olayn
bir sebebi vardr tr nermeler iin de geerlidir. Bu eit bilgiler iin de a prio-
ri nitelemesi kullanlabilir.
Bu ayrmlarn ne ie yarayaca veya ayrmlarn ne lde birbirinden ayr ol-
duu ilk bata aka grnmeyebilir. ncelikle belirtmemiz gereken nokta udur:
Her ne kadar analitik kavram a priori ye, sentetik kavram da a posteriori
ye ok benzese de, bunlar btnyle ayn kavramlar deillerdir. Yukarda da ak-
ladmz gibi, analitik cmleleri deneyim boyutunda yeni bilgi iermeyen ner-
me olarak, a priori yi ise (zellikle Kant adan) evrensel ve kesin nitelikteki
bilgi tr olarak tanmlayabiliriz. Doal olarak, bu iki kavram birbirinden olduk-
a farkl yapdadr. Peki bu ayrmlarn felsefi ilevi nedir? Kantn bu kavramlar
kullanmasndaki asl ama, Humeun bilginin yalnzca iki eidinin olduu ynn-
deki argmanna kar kabilmektir. Kantn bunu tam olarak nasl yaptn anla-
mak iin, yukarda sunduumuz drt kavramn aralarnda ne tr bileimler olutu-
rabileceini bir tablo zerinde gsterelim:
Bu tablodaki bileimleri ksaca inceleyelim. Analitik a priori nermeler (rne-
in, mantk) ve sentetik a posteriori nermeler (rnein, sradan algsal bilgi) Hu-
meun olanakl olduunu dnd iki bilgi tipine karlk gelmektedir. Bunlar-
dan birinci tr, mutlak bir ekilde doru olan nermelerdir ancak bizim gzlemle-
yebildiimiz dnyaya ilikin deneyimsel bilgi vermezler. kinci tr ise dnyaya da-
ir gzlemsel bilgiler tarlar; fakat bunlar, doal olarak, evrensel veya kesin nitelik
tamazlar. Baka bir deyile, analitik a priori nermeler zorunlu ve bo bir tarz-
da doruyken, sentetik a posteriori nermelerin bilgisi bizim iin her zaman kesin-
likten uzaktr. Humecu bir adan bakarsak, insan bilgisinin genel grnm bu
ekildedir. Bilgi ya basit bir ekilde deneyimseldir ya da manta aittir. imdi dier
iki olas bileimi inceleyelim. Kant, analitik a posteriori nin olanaksz bir bileim
olduunu syler. Bunun nedeni analitik cmlelerin doruluk deerlerinin tikel de-
118
Epi st emol oj i
CMLE
YAPISI
BLG-DENEYM
LKS
Analitik
Sentetik
a posteriori a priori
Olanakl
deildir
Olanakldr
Olanakldr
Tartmaya
aktr
ekil 6.1
neyimlere bal olmakszn belirlenmesidir. rnein, mantkta kullanlan bo ifa-
delerin doruluunun tek tek deneyim paralaryla (a posteriori unsurlarla) bir il-
gisinin olmad bellidir. Yani analitik ve a posteriori kavramlar anlaml bir e-
kilde bir araya gelemezler. Bylece, geriye tartlacak yalnzca bir olas bileen
kalmaktadr. Bu da bizi Kantn kritik epistemolojik sorusuna gtrr: Deneyimci-
lerin kabul ettii iki bilgi trne ek olarak sentetik a priori de olanakl mdr? Ba-
ka bir deyile, hem doruluu kesin ve evrensel olan hem de bilgi ierii bo ol-
mayan bir nerme tipi var mdr? Kanta gre, metafizik bilginin olanakll bu tip
nermelerin varlna baldr.
Hangi nermeler sentetik a priori tr iinde yer alr? Kantn artc iddias
aritmetik ve geometrinin sentetik a priori olduudur. Bu artcdr nk pek ok
kii normalde aritmetik ve geometrinin analitik a priori olacan dnmeye ei-
limlidir. rnein, 2+3=5 nermesinin analitik olduuna inanmamzn esas bir ne-
deni 5 kavramnn 2+3 kavram tarafndan ierildiini dnmemizdir. Ayrca
eer 2+3=5 sentetik ise, bu durum 2+3n 5 kavramn iermediini gsterir.
Ancak bu nasl olanakldr?
Kanta gre 2, + ve 3 kavramlarnn bir araya getirilmesi ile 5 kavram e-
lenik deildir. Bu fikri daha iyi anlayabilmek iin baka bir aritmetik eitlii gz
nne alalm: 2+3=4+1. Bu eitlikte 2+3 kavram 4+1 kavramn ierir mi? Bu
sorunun yant hayr gibi grnmektedir. ki art kavramsal olarak Drt ar-
t birden olduka farkl bir dnceyi dile getirir. O hlde, eer Kant haklysa, arit-
metik (ve geometrik) nermeler sentetik a prioridir. Benzer ekilde, dorudan
gzlemin tesine gemeyi gerektiren Her doal olgunun doal bir nedeni vardr
tr metafizik nermeler de sentetik a priori niteliktedir.
Bu tr nermeleri ilgin ve nemli klan noktay ak bir ekilde belirtmekte ya-
rar var. A priori nermeler tek tek olgulardan ziyade genel geerlii olan ilkelerle
ilgilidir. Sentetik nermeler ise bilgimize katk yapan, yalnzca kavram zmle-
mesinin tesine gemeyi gerekli klan cmlelere karlk gelirler. Kanta gre, bu
iki trn bileiminden oluan sentetik a priori nermeler, tikel deneyimlerin ieri-
ine deil yapsna veya biimine ilikin bilgi tar. Bahemdeki gller sardr gi-
bi sentetik a posteriori nermelerden farkl olarak genin i alarnn toplam
180 derecedir veya Her olgunun bir nedeni vardr gibi sentetik a priori nerme-
ler, deneyimlediimiz dnyann oluumsal yapsna ilikin bilgi ierirler. Baka bir
deyile, deneyimlediimiz dnyann ontolojik yaps o ekildedir ki yukarda sra-
ladmz aritmetik, geometrik ve metafizik nermeler dorudur.
Bu yzden, Kantn grne gre, sentetik a priori nermeler hem bo bir
mantksal yargdan ibaret deildir hem de evrensel ve kesin bir ekilde dorudur.
Ancak buradaki evrensel ve kesin kavramlarnn insana gre olduunu vurgu-
lamalyz (ki boyutlu mekndan geen kre rneini anmsayalm.). Farkl varlk
trlerinin sentetik a priori nermeleri tahminen farkl metafizik ilkeler ierecekti.
Bu anlamda sentetik a priori her bilisel varlk tr iin farkl biimlerde ortaya -
kacaktr. Bizim sentetik a priori nermelerimiz veya ilkelerimiz bizim algladmz
dnyay ve bizim bilisel normlarmz belirler.
Kantn Kopernik devriminin asl anlam da budur. Eer bu gr doruysa,
Humeun deneyimciliine ve pheciliine de bir yant verilmi olur. Bilgimiz gz-
lem ve mantk ile snrlanm deildir. nc bir bilgi tipi yani dnyaya dair me-
tafiziksel bilgi olanakldr. Ancak Kantn metafiziksel bilgiden anlad geleneksel
metafiziksel bilgiden ok farkl bir ekilde bizden bamsz tzsel yaplarn bilgisi
deil, dardan gelen duyusal ham maddeye zihnin ekil verme yollarnn evrensel
119
Sentetik a priori, dier olas
bileimler iinde en ilgin ve
felsefi adan en nemli
olandr.
yapsnn anlalmasdr. nsan akl bunu kendi olanaklarn irdeleme yoluyla ba-
arma yeteneine sahiptir. O yzden, Kantn felsefesine bu niteliinden dolay za-
man zaman eletirel veya irdelemesel felsefe ad da verilir. Bu gr eletirel/irde-
lemesel yapdadr nk deneyimcilikten farkl olarak gzlemsel bilginin yaplan-
ma srelerine ve bilginin zihinsel koullarna zel bir nem vermektedir. Bu ba-
lamda, usularn bilginin oluumunda akln ok zel bir ilevi olduu dnce-
sinin tipik bir rneini veya uygulamasn Kantta bulmamz mmkndr.
Kantn Kavram Kavram ve Usuluk
imdi, bu bilgilerin ve irdelemelerin nda usulua ilikin baz genel saptama-
larda bulunalm. Platondan balayarak, usu eilimleri olan dnrler her zaman
bilginin algsal malzemesi (duyu verileri) ile bilginin norm sunan ve biimlendi-
ren temel unsurlarn ayrma eiliminde olmulardr. Platon-Aristoteles felsefesin-
de tmellerin hem nesnelerin ekillenmesinde hem de onlarn bilinmesinde nasl
kritik bir rol oynadn daha nce sergilemitik. Bu yaklam Kantn felsefesinde
de gzlemleyebiliriz. Kantn usu grne gre, bilginin olumas iin dardan
duyusal malzeme alnmas yetmez. Bu malzemenin kavramsal olarak ekillendi-
rilmesi veya anlamlandrlmas gerekir.
Kavramlarmzn byk bir ksmn yaarken reniriz. Vine, mavi, veya
cmert gibi kavramlarn doum annda zihnimizde olduunu dnmek sama
olur. Bu dnceye usular da genel olarak katlacaktr. Ancak deneyimciler tm
kavramlarn deneyim yoluyla geldiine inanrken, usular baz zel kavramlarn
(veya balamna gre, baz zel idealarn ya da kapasitelerin) deneyim yoluyla ka-
zanlamayacana inanrlar. Daha genel olarak ifade edersek, duyusal malzemenin
belli kavramlara veya kategorilere sokularak biimlendirilmesi yetisi doutan ge-
tirdiimiz yeteneklerdir. rnein, nedensellik ilikisi, Humeun da farkettii gibi,
alglanabilecek bir olgu deildir. Alglanabilecek olan, yalnzca dzenli bir ekil-
de tekrarlanan olgulardr (rnek: elimi atee her uzatmamda, yanma hissi duy-
mam). Fakat Kanta gre nedensellik tek tek deneyimler yoluyla edinilebilecek
(baka bir deyile, a posteriori) bir kavram deildir. Neden, sentetik a priori bir
kavramdr. Yani, mavi gibi renilmi kavramlardan farkl olarak, sradan dene-
yimin olanakl olmasn salayan dzenleyici bir normdur. Bu dnce yle de
ifade edilebilir: Biz insanlar dnyay nedensel bir dzende alglamak zorundayz.
Algladmz dnya bize nedensel bir yapda grnr, nk nedensellik insan
aklnn evrensel kategorilerinden biridir. Epistemolojide Kopernik devriminin bir
baka ifadesi de budur.
Kantn ad usular arasnda yer alr. Ancak bu kitapta incelediimiz gibi, usularn nem-
li bir blm (rnein; Platon, Aristoteles, Descartes) ayn zamanda metafizik alannda da
fikir retmi insanlardr. Bu anlamda, Kantn metafizik kart bir dnr olarak orta-
ya kmasnda kafa kartrc bir yn bulunmaktadr. Kantn usuluu da geleneksel me-
tafiziin snrlar iinde bir perspektif olarak grlemez mi? Bu ilgin ve kark tabloyu
daha ak hle getirmeye aln.
120
Epi st emol oj i
Usular her kavramn
deneyim yoluyla kazanld
fikrine kar karlar.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
USULUK-DENEYMCLK TARTIMASI ZERNE
Bu nitede, zellikle Kantn felsefesi zerinde younlaarak, usuluun en temel
tezini zsel olarak inceledik. Usular bilgimizin biricik kaynann alglar olamaya-
can savlarlar. Daha ak olarak, bilginin olanakl olabilmesinin temel koulunun
akln doutan getirdii belli kapasiteler veya kavramlarn varl olduunu ne
srerler. Yukarda da akladmz gibi, nemli bir anlamda, her kavram dzen-
leyici ve ekillendirici bir ileve sahiptir. Ancak usulara gre; her kavram veya
kategori ayn nitelikte deildir. Usular asndan, deneyimciliin en byk eksik-
lii alg verilerinin karmak dnya bilgisine nasl dntn tatmin edici bir e-
kilde aklayamayacak olmasdr. Hume gibi deneyimciler doal olarak bu fikre
kar kacak ve Kant gibi metafizikilerin gerekelendirilmesi olanaksz tasarmlar
icat ettiini syleyecektir.
Bilginin kaynaklarna ve yapsna ilikin bu tartma gnmzde de trl biim-
lerde srmektedir. Deneyimci dnrler srekli olarak bilginin temeline alg ve-
rilerini veya deneyimi yerletirirken, usular bu felsefi tablonun yetersizliklerine
iaret etmektedirler. O yzden, bu epistemolojik tartmann felsefe tarihinin tozlu
arivinde kaldn dnmek hata olur.
121
122
Epi st emol oj i
Usuluun genel bir tanmn yapabilmek ve
usuluun aklclk kavramndan nasl farkl
olduunu aklayabilmek.
nsanlarn sahip olabilecei bilgilerin deneyime
dayanmas gerektiini savlayan deneyimciliin
aksine usuluk, bilginin olanakl olmasnn ak-
lamasn deneyimin veya algnn tesinde arar.
Usuluk grnn ana tezi, insan aklnn bilgi-
nin olumasnda ok merkezcil ve oluturucu bir
ilevi olduudur. Usular, deneyimcilerden fark-
l olarak, bilginin ortaya kmasnn yalnzca alg
verilerinin zneye ulamas ile aklanamayaca-
na inanrlar. z Trke bir deyim olan usu-
luk, aklc olma kavramn artrd iin ka-
fa kartrc bir yn iermektedir. Potansiyel ka-
rklklar nlemek iin aradaki fark u ekilde
ifade edilebilir: Gndelik dile de ait bir kavram
olan aklclk yaamda akl ve mantn kullan-
mna nem veya arlk verme tavrna iaret eder.
te yandan, usuluk felsefi bir grn addr
ve deneyimciliin rakibi olan gr olarak bilinir.
Usuluun Eski Yunan dnemindeki ilk savunu-
cularnn bu grn kuramsal zeminini nasl
hazrladn aklayabilmek.
Deneyimcilik gibi usuluk grnn de kkleri
Eski Yunana uzanr. Eski Yunan felsefecileri
akl kavramnn karl olarak nous deyimini
kullanmlardr. Modern kullanmlardan farkl
olarak, Yunan felsefeciler nousu znel bir ka-
pasite olmann tesinde evrensel bir g veya il-
ke olarak da almlardr. rnein, baz Yunan
dnrlere gre nous hem evrenin dzeninin
ardnda yatan ilke hem de insanlarn aklc d-
nebilmesini olanakl klan yetinin addr. Ayrca
baz Yunan felsefeciler insann bedeninden fark-
l olarak, insan aklnn nous ieren boyutunun
lmsz olduunu, yani evrensel akl iinde
yer aldn dnmlerdir. Bu felsefeciler nous
ile alglar arasnda bir ayrm yapmlar ve alg
yetisinin kavrama yetisinden kkten bir ekilde
farkl olduunu ne srmlerdir. Bu nemli fik-
rin hem eski hem de ada felsefeciler iin ge-
erli olduunu belirtmemiz gerekiyor. Bir rnek
vermek gerekirse; Platonun idealar kuram, akl
ve alg yetilerinin salad bilgilerin son derece
farkl olduu dncesine dayanr.
Descartesn fikirlerinin usuluk asndan ne-
den nemli olduunu aklayabilmek.
nl Dnyorum, o hlde varm cmlesini
Descartes, pheci irdelemelerinin sonunda p-
helenilemeyecek bir bilgi paras bulmas zeri-
ne sylemitir. Descartesa gre bir insan bir be-
dene sahip olduundan veya 2+2=4 gibi bir eit-
likten bile phelenebilir ancak u anda dn-
mekte (veya phelenmekte olan) birisi var gi-
bi bir nermeden phe duyamaz. Bu kesin bil-
giden hareketle Descartes, nce Tanr ideas gi-
bi baz idealarn nedeninin bir insann sonlu zih-
ni olamayacan savlar ve Tanrnn var olmas
gerektiini belirtir. Ardndan da Tanrnn bizim
dnya bilgimiz konusunda sistematik bir ekilde
yanlmamza izin veremeyeceini syler. Descar-
tesn bu phecilik kart yantn verirken nasl
yalnzca akln kullandna dikkat etmemiz ge-
rekiyor. Her usu gibi Descartes da akln bize
salayaca bilgileri alglardan gelen bilgilere
yelemektedir. Ayrca Descartes mum rneini
kullanarak, deimekte olan bir nesnenin tek ve
belli bir nesne olduunu kavramamzn alglar
araclyla deil akl yoluyla olabileceini ne
srer. Onun sunduu argman, eer doruysa,
deneyimciliin nemli bir zayfln ortaya koyar.
En byk usu dnrlerden Kantn ontoloji
ve epistemoloji alanlarnda gerekletirdii ku-
ramsal devrimin ayrntlarn aklayabilmek.
Kant, Hume gibi deneyimcilerin metafizik kart
durularn ve deneyimcilerin algsal verilere ver-
dikleri nemi paylar. Bu anlamda, Kant, Platon
veya Descartes gibi bir metafiziki deildir. An-
cak Kantn deneyimcilere kar kt nokta, de-
neyimcilerin bilginin oluumunu aklarken be
duyudan gelen alg verilerine younlamalar ve
bilginin insan zihni tarafndan nasl organize edil-
dii konusuyla fazlaca ilgilenmemeleridir. Kantn
geleneksel metafizikilere ynelttii eletiriler
konusuna dnersek: Pek ok metafiziki, nesne-
ler dnyasnn zihinden bamsz bir ekilde var
olduunu ve znelerin edilgen bir ekilde ger-
eklii zihinsel olarak temsil etmeye altklarn
dnr. Ancak bizim gibi bilisellii snrl olan
varlklarn alglad ve kavrad nesnelerin de
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
123
bizim anlama filtrelerimizden gemi, yani snr-
landrlm ve belirlenmi nesneler olaca kesin-
dir. O yzden Kant felsefede bir tr Kopernik
devrimi yaparak, bizim nesnel olarak var oldu-
unu dndmz nesnelerin aslnda bize g-
re belirlenmi eyler olduunu ileri srer. rne-
in, bizim tavan olarak algladmz bir nes-
nenin bize grnme srelerinin algsal yetenek-
lerimiz tarafndan belirlendii aktr. Bu durum,
bizim dnyada algladmz nesnelerin zihinden
tamamen bamsz olmadn gsterir.
Kantn sentetik a priori kavramn nermesinin
nedeni, onun yalnzca algsal ve yalnzca man-
tksal (biimsel) bilginin dnda kalan bir bilgi
trnn var olduunu gstermeye almasn-
dandr. Baka bir deyile Kant, Humeun dene-
yimciliinin bir eletirisini sunmaktadr. Eer biz
algsal (rnein, Orada bir kaplumbaa gryo-
rum) ve mantksal (rnein, Bir ey ya vardr
ya da yoktur) bilginin dna kamyorsak, bu
bizim aslnda hayvanlardan ok da farkl olmad-
mz anlama gelir. Ancak sezgilerimiz, insann
aklsal yeteneklerinin bunun tesine getii y-
nndedir. rnein, Humea gre dnyann se-
bep-sonusal bir yapsnn olduunu bilemeyiz.
Kant ise, deneyimcilerin aksine, insan aklnn al-
gsal boyutun tesinde bilgilenebileceine inan-
maktadr. Sentetik a priori cmlelerinin olanakl
olmas u anlama gelir: Baz nermeler (ve bilgi
trleri) hem evrensel olarak dorudur hem de
bu evrenselliin nedeni mantksal ilikiler (yani,
bo ierikler) deildir. Baka bir deyile, Her
olayn bir nedeni vardr tr genel ilkeler insan-
larn bilisel kapasitelerinin uygun olmas nede-
niyle bilebilecei nermelerdir.
Usu grn genel bir felsefi deerlendirmesini
yapabilmek.
Kantn felsefesinde de aka grdmz gibi,
usu dnrler bilgimizin tek kaynann alglar
olamayacan ne srerler. Usulua gre, bilgi-
nin olanakl olabilmesi iin, akln sahip olduu
kapasitere ve kavramlara da gereksinim bulun-
maktadr. Ksaca ifade edersek, deneyimciler alg
yoluyla kazanlan bilgilerin oluumunu akla-
makta baarsz olmulardr. Bunun temel nede-
ni, usu felsefecilere gre, deneyimcilerin kuram
retirken dikkatlerini ounlukla basit algsal ve-
rilere odaklamalar ve algsal verileri organize
eden yap ve srelere yeteri kadar ilgi gsterme-
meleridir.
5
A M A
124
Epi st emol oj i
1. Aadaki cmlelerden hangisi usuluk grnn
temel tezini en iyi biimde ifade eder?
a. nsan bilgisinin temel kayna alg yoluyla edin-
diimiz bilgi paralardr.
b. Bilginin oluumu erevesinde akl temel ve be-
lirleyici bir rol oynar.
c. Bilginin oluumunda en temel ve belirleyici un-
sur mantktr.
d. Doruluundan emin olabileceimiz tek bilgi
Tanrnn var olduudur.
e. Doruluundan emin olabileceimiz tek bilgi
alglarn yanltc olduudur.
2. Aklc olmak ile usu olmak kavramlar arasn-
daki temel fark nedir?
a. Aklc olmak mantkl ve gerekeli dnme
yeteneiyle ilgilidir; usu olmak ise bilginin
oluumunda deneyime nem veren felsefi gr-
b. Aklc olmak felsefi bir gr olarak deneyim-
ciliin tersi olan perspektifi benimseme anlam-
na gelir; usu olmak ise mantkl ve gerekeli
dnme yeteneiyle ilgilidir.
c. Aklc olmak mantkl ve gerekeli dnme
yeteneiyle ilgilidir; usu olmak ise felsefi bir
gr olarak deneyimciliin tersi olan perspek-
tifi benimseme anlamna gelir.
d. Aklc olmak bilginin oluumunda deneyime
nem veren felsefi gr benimseme anlamna
gelir; usu olmak ise felsefi bir gr olarak
deneyimciliin tersi olan perspektifi benimseme
anlamna gelir.
e. Aklc olmak gerekeli dnme yeteneiyle
ilgilidir; usu olmak ise bilginin oluumunda
mantksal tutarlla nem veren felsefi gr
3. Eski Yunan dnrlerinin nous (akl) kavramna ge-
nel yaklamlar iin aadakilerden hangisi sylenebilir?
a. Eski Yunan felsefecileri genellikle nous kavra-
myla deneyim kavramn elenik almlardr.
b. Eski Yunan felsefecileri genellikle nous kavra-
myla alg kavramn elenik almlardr.
c. Eski Yunan felsefecileri genellikle nous kavra-
myla tz kavramn elenik almlardr.
d. Eski Yunan felsefecileri genellikle nous kavra-
mnn mantk kavramna ncelii olduunu
dnmslerdir.
e. Eski Yunan felsefecileri genellikle nous kavra-
m ile alg kavramn ayr tutmulardr.
4. Descartesn fiziksel nesnelerin var olduunu kant-
lamak iin izledii yntem aadakilerden hangisidir?
a. Descartes Dnyorum, o hlde varm fikrin-
den hareketle, zihinsel bir durum olan Tanr ide-
amzn kaynann gerekten Tanr olduunu
savlamakta ve ardndan da nesneleri alglama
srelerimiz srasnda Tanrnn bizi yanltmaya-
can ne srmektedir.
b. Descartes zihinsel durumlarmzn fiziksel nes-
neleri temsil edebildikleri gereinden hareket-
le, fiziksel nesnelere ilikin idealarmzn ger-
eklii doru bir ekilde yanstmas gerektii so-
nucuna varmaktadr.
c. Descartes fiziksel nesnelerin, fiziksel nesnelere
ilikin idealarmzn olumasna neden olduklar
ve bu nedensellik ilikisinin gvenilir bir iliki
olduu gereinden hareketle, sz konusu ide-
alarn gereklii doru bir ekilde yanstmas
gerektii sonucuna varmaktadr.
d. Descartes Dnyorum, o hlde varm fikrin-
den hareketle, fiziksel nesnelerin dnlebilir
olduunu savlamakta, ve buradan da Tanrnn
fiziksel nesnelere ilikin idealarmzn olumas-
na neden olduklar sonucuna varmaktadr.
e. Descartes Dnyorum, o hlde varm fikrin-
den hareketle, idealarmzn dnlebilir oldu-
unu savlamakta ve buradan da Tanrnn fizik-
sel nesnelere ilikin idealarmzn doru olmas-
n salad sonucuna varmaktadr.
Kendimizi Snayalm
125
5. Descartesn yanmakta olan mum rneinden -
karmamz beklenen sonu Descartesa gre aadaki-
lerden hangisidir?
a. Gzlem srasnda alglarmz bize deien bir nes-
nenin bilgilerini tarken, aklmz bize bu deiim-
lerin gelecekte de devam edecei bilgisini verir.
b. Gzlem srasnda alglarmz bize gzlem sra-
snda deimeyen bir nesnenin bilgilerini tasa
da, aklmz bize mum gibi bir nesnenin deiim
geirebilecei bilgisini verir.
c. Aklmz bize deiimin gerek olmadn syle-
se de, gzlem srasnda alglarmzdan gelen bil-
gi deiimin devam ettii bilgisini verir.
d. Aklmz bize srekli deiimin gerekletii bil-
gilerini tasa da, tek ve ayn nesneyi alglamaya
devam etmekte olduumuz bilgisini akl deil
alglar verir.
e. Alglarmz bize srekli deiimin gerekletii
bilgilerini tasa da, tek ve ayn nesneyi algla-
maya devam etmekte olduumuz bilgisini alg-
lar deil akl verir.
6. Aadakilerden hangisi Kantn savunduu bir g-
r deildir?
a. Hume, Deneyime bavurmakszn metafizik bil-
gi edinilebilir eklinde ifade edilebilecek olan
gre kar kmakta hakldr.
b. Fiziksel dnyada zorunlu kanunlar egemen olsa
da, ahlakn olanakl olmas insanlarn iradeleri-
nin zgr olmasn gerektirir.
c. nsanlar dnyay alglama ve anlama srelerin-
de etken deil edilgen bir yap sergiler.
d. Deneyimciler bilgi kavramn incelerken, dikkatle-
rini esas olarak deneyim yoluyla gelen algsal veri-
lere odaklamakla nemli bir hata yapmlardr.
e. Bize grnen dnya, bizim kendi bilisel snrla-
rmz tarafndan belirlenmi ve kstlanm bir
dnyadr.
7. Kantn bir tr Kopernik devrimi gerekletirdiini
sylemek ne anlama gelmektedir?
a. nsan zihni metafizik boyutu kavrama yeteneine
sahiptir; buna karn, insann kendisine grnen
dnyay kesin bir ekilde bilmesi olanakszdr.
b. nsan zihni kendisini zihinden bamsz bir e-
duklar gibi anlamaya almaz; tersine, insan
metafizik gereklii bilisellii yoluyla var eder.
c. nsann alglad ve anlad eyler insan bili-
selliine ve snrlarna uygun hale gelmi nesne-
ler deillerdir; tersine, insan zihni kendisini zi-
hinden bamsz bir ekilde var olan eylere
uyarlamaya ve onlar olduklar gibi anlamaya
ynelir.
d. nsan zihni kendisini zihinden bamsz bir ekil-
de var olan eylere uyarlamaya ve onlar olduk-
lar gibi anlamaya almaz; tersine, insann alg-
lad ve anlad eyler zaten insan biliselliine
ve snrlarna uygun hle gelmi nesnelerdir.
e. nsan zihni kendisini zihinden bamsz bir e-
duklar gibi anlamaya almaz; tersine, insann
bilisellii metafizik gereklii deitirme ve d-
ntrme gcyle donatlmtr.
8. Aadakilerden hangisi sentetik a priori bir
nermedir?
a. Dnya, gne etrafnda dnen bir gezegendir.
b. Fiziksel evrende gerekleen her olayn bir se-
bebi vardr.
c. Btn slak nesneler slaktr.
d. Su molekl hidrojen ve oksijen atomlarn ierir.
e. Matematik fizikten daha nemli bir aratrma
alandr.
126
Epi st emol oj i
9. Aadakilerden hangisi Kantn deneyimcilik gr-
ne ynelttii bir eletiri deildir?
a. Deneyimciler tm kavramlarn deneyim yoluyla
kazanlabileceini dnmlerdir.
b. Deneyimciler insan zihninin bilgiyi organize
edebilme yeteneini byk lde grmezden
gelmilerdir.
c. Deneyimciler sentetik a priori bilginin olanakl
olabileceini kavrayamamlardr.
d. Deneyimciler bilginin oluumunun basit algsal
verilerin birikmesi veya birbiriyle ilintilenmesi
sonucu gerekleebileceini varsaymlardr.
e. Deneyimciler bilginin oluumunda zihnin orga-
nize edebilme yeteneini farketseler de, bilginin
esas malzemesi olan algsal verilerin nemini
byk oranda grmezlikten gelmilerdir.
10. Kantn sentetik a priori kavram zerinde ok faz-
la durmasnn nedeni aadakilerden hangisidir?
a. Metafizik bilginin dnda bir bilgi trnn ola-
nakl olup olmamas sentetik a priori bilginin
olanakl olmasna baldr.
b. Gzlemsel bilgi ve mantk bilgisinin dnda bir
bilgi trnn olanakl olup olmamas sentetik a
priori bilginin olanakl olmasna baldr.
c. nsanlarn be duyu araclyla dnyadan veri
alabilmelerinin olanakl olup olmamas sentetik
a priori bilginin olanakl olmasna baldr.
d. nsanlarn grnen dnyann tesine ilikin
e. nsanlarn nesnelerdeki birincil niteliklere ilikin
a. Genel Olarak Sintetik ve Analitik Yarglar Arasndaki
Fark zerine
Metafizik bilgi sadece a priori yarglar iermelidir; onun
kaynaklarna zg olan, bunu byle gerektirir. Yarglar
hangi kaynaktan gelirlerse gelsinler ya da mantksal bi-
imleri bakmndan nasl olurlarsa olsunlar, ierik bak-
mndan aralarnda fark vardr; bu ierik sayesinde ya
srf aklaycdrlar ve bilginin ieriine hibir ey ek-
lemezler, ya da genileticidirler ve eldeki bilgiyi artrr-
lar; birincilere analitik, ikincilere ise sintetik yarglar
ad verilebilir.
Analitik yarglar yklemde, znenin kavramnda zaten
var olan, ama pek o kadar ak ve bilinli dnlme-
mi olandan baka hibir ey sylemezler. Btn nes-
neler yer kaplar dediimde, nesne kavramn hibir e-
kilde geniletmi olmam, sadece zm olurum; n-
k yer kaplama o yargdan nce, aka sylenmese bi-
le, gerekte o kavramda zaten dnlmt; o halde
bu yarg analitiktir. Buna karlk baz nesneler ardr
nermesi, genel olarak cisim kavramnda gerekten d-
nlmeyen bir eyi ykleminde ierir; dolaysyla be-
nim kavramma bir ey ekleyerek bilgimi artrr; o hal-
de sintetik yarg olarak adlandrlmaldr.
b. Tm Analitik Yarglarn Ortak lkesi elime lkesidir.
Btn analitik yarglar tamamyla elime ilkesine da-
yanrlar ve onlarn malzeme olarak kullandklar kav-
ramlar deneysel olsa da olmasa da, doal yaplar gere-
i a priori bilgilerdir. nk evetleyici analitik bir yar-
gnn yklemi zaten nceden znenin kavramnda d-
nldnden tr, o zne hakknda elimeye d-
meden deillenemez. Ayn ekilde, elime ilkesinden
dolay, onun tersi de, analitik fakat deilleyici bir yarg-
da zne hakknda deillenmek zorundadr. Her cisim
yer kaplar ve yer kaplamayan cisim yoktur gibi (ya-
ln) nermelerde bu byledir.
te bu nedenle btn analitik nermeler, kavramlar
deneysel olsa da, a priori yarglardr, rnein altn, sa-
r bir metaldir nermesi; nk bunu bilmek iin be-
nim bu cismin sar ve metal olduunu ieren altn kav-
ramndan baka bir eye ihtiyacm yoktur. Bu, benim
kafamdaki altn kavramn oluturmaktayd ve bana onu
baka yerlerde aramama gerek kalmadan elerine
ayrmaktan baka yapacak bir ey kalmyordu.
c. Sintetik Yarglar, elime lkesinde Baka Bir lkeyi
Gereksinirler.
Kkenleri deneysel olan sintetik a posteriori yarglar
vardr; ayrca saf anlama yetisinden ve akldan kaynak-
Okuma Paras
127
lanan kesin a priori olanlar da vardr. Ama her ikisi de
zmlemenin temel ilkesi olan tek bana elime il-
kesinde kaynaklanamama konusunda birleirler; bam-
baka bir ilke daha hangisi olursa olsun gerektirirler,
her ne kadar bu ilkeden hep elime ilkesine gre tre-
tilmeleri gerekiyorsa da. nk her ey bu ilkeden t-
retilemiyorsa da, hibir ey ona aykr olamaz. Her ey-
den nce sintetik yarglar snflara ayrmak istiyorum:
1. Deney yarglar her zaman sintetiktirler. Yargda bu-
lunmak iin kavrammn dna kamayacamdan t-
r, analitik bir yargy deney zerine temellendirmek
uygun olmaz, dolaysyla deneyin tanklna ihtiyacm
yoktur. Bir cismin yer kaplamasna ilikin nerme a
priori olarak kesin olan bir nermedir ve deney yargs
deildir. nk deneye ynelmeden nce, kavramda
yargmn tm koullarna sahibim; bu kavramda eli-
me ilkesine gre yklemi karabilirim ve bu sayede
derhal yargnn zorunluluunun bilincine varabilirim,
ki bunu bana deney hibir zaman retemez.
2. Matematik yarglarn tamam sintetiktir... Hereyden
nce una iaret etmek gerekir: asl matematik yarglar
deneysel deil, her zaman a priori yarglardr; nk
deneyden karlamayacak bir zorunluluu birlikte ge-
tirirler. Eer bu kabul edilmeyecek olursa, ben de ner-
memi Saf Matematikle snrlandrrm; onun kavramnn
birlikte getirdii gibi, Saf Matematik deneysel bilgi de-
il, yalnzca saf a priori bilgi ierir.
Balangta, 7+5=12 nermesinin elime ilkesinde -
kan yedi ve be kavramlarnn toplam olan, srf anali-
tik bir nerme olduu belki dnlebilir. Ne var ki,
dikkatle bakldnda grlr ki, 7 ve 5in toplam kav-
ram, her iki saynn bir tek sayya birletirilmesinden
baka bir ey iermemektedir; ikisini kapsayan bu bir
tek saynn ise ne olduu hi mi hi dnlmyor.
Oniki kavram, benim sadece yedi ile bein birletiril-
mesini dnmemle hibir ekilde dnlm olmaz;
ve ben byle bir olanakl toplam kavramm istediim
kadar elerine ayraym, yine de onun iinde onikiyi
bulamam...
Ayn ekilde Saf Geometrinin de hibir ilkesi analitik de-
ildir. ki nokta arasnda izilen dorunun en ksa izgi
olduu nermesi, sintetik bir nermedir. nk benim
doru kavramm nicelikle ilgili hibir ey iermez, sa-
dece bir nitelii ierir. En ksa kavram tamamyla ona
eklenir ve doru izgi kavramnn elerine ayrlma-
sndan karlamaz. O halde burada grnn yardm
gereklidir; ancak onun araclyla sintez olanakldr...
3. Hakiki metafizik yarglarn hepsi sintetiktir...Metafizi-
in asl ii sintetik a priori nermelerdir ve yalnzca bu,
onun amacn oluturur. Bu amaca ulamak iin geri
kavramlarn muhakkak ok defa elerine ayrmaya,
dolaysyla analitik yarglara gerek duyar; bu i ise, kav-
ramlar elerine ayrma yoluyla srf akla kavutur-
maya altmz dier btn bilgi trlerinde yaplan-
dan farkl deildir. u farkla ki, a priori bilginin hem
grye hem de kavramlara gre meydana getirilmesi
sonunda da sintetik a priori nermelerin, stelik de
felsefi bilginin alan iinde meydana getirilmesi Meta-
fiziin asl ieriini oluturur.
Kaynak: Immanuel Kant (2002) Gelecekte Bilim Ola-
rak Ortaya kabilecek Her Metafizie Prolegome-
na. evirenler: oanna Kuuradi, Yusuf rnek. Ankara:
Trkiye Felsefe Kurumu, s. 14-20.
128
Epi st emol oj i
1. b Yantnz doru deilse, nitenin Usuluk Ne-
dir? ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Usu
grn nasl tanmlanabileceini reneceksiniz.
2. c Yantnz doru deilse, nitenin Usuluk Ne-
dir? ksmnda yazlanlar yeniden gzden gei-
rin. Aklc olmak ve usu olmak arasndaki
kavramsal fark daha iyi anlayacaksnz.
3. e Yantnz doru deilse, nitenin Usuluun
Arka Plan: Eski Yunandaki Nous Kavram
Nous (akl) kavramnn ne anlama geldiini
kavrayacaksnz.
4. a Yantnz doru deilse, nitenin Dnyo-
rumdan Nesnelerin Bilgisine Giden Yol ks-
mnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Des-
cartesn akl yrtmesini aklayabileceksiniz.
5. e Yantnz doru deilse, nitenin Algsal Bilgi-
nin Snrlar ksmnda yazlanlar yeniden gz-
den geirin. Descartesn mum rneinin ne-
mini daha iyi anlayacaksnz.
6. c Yantnz doru deilse, nitenin Deneyimcili-
in Hakkn Vermek ve Deneyimcilii Eletir-
mek, Epistemolojik Devrim ve Kanta Gre
nsan Zihninin Etken Yaps ve Kantn Onto-
lojisi: Bilisel Snrlarn Varlksal Sonular k-
smlarn yeniden okuyun. Kantn felsefesinin
ana hatlarn reneceksiniz.
7. d Yantnz doru deilse, nitenin Epistemolo-
jik Devrim ve Kanta Gre nsan Zihninin Etken
Yaps ksmn yeniden okuyun. Kantn tezle-
rinin neden devrimsel bir ynnn olduunu
kavrayacaksnz.
8. b Yantnz doru deilse, nitenin Sentetik A
Priori Olanakl mdr? ksmn yeniden oku-
yun. Bu kritik felsefi kavramn anlamn akla-
yabileceksiniz.
9. e Yantnz doru deilse, nitenin Deneyimciliin
Hakkn Vermek ve Deneyimcilii Eletirmek,
Epistemolojik Devrim ve Kanta Gre nsan Zih-
ninin Etken Yaps, Sentetik A Priori Olanakl
mdr? ve Kantn Kavram Kavram ve Usuluk
ksmmlarnda yazlanlar yeniden okuyun. Kantn
deneyimcilie nasl yaklatn reneceksiniz.
10.b Yantnz doru deilse, nitenin Sentetik A Prio-
ri Olanakl mdr? ve Kantn Kavram Kavram
ve Usuluk ksmlarnda yazlanlar yeniden oku-
yun. Kantn sentetik a priori kavramna neden
byk bir nem verdiini aklayabileceksiniz.
Sra Sizde 1
Descartesn dnyorum saptamasnn en gvenilir
ve temel bilgi olduunu sylemesi kafalarda soru iare-
ti oluturabilir. Ne de olsa, gvenilir bilgi denildiin-
de aklmza ilk gelen eyin bir znenin dnmekte
olduu gerei olmayaca aktr. Ancak Descartesn
bu noktaya ulaana kadar hangi olaslklar inceleyip
onlar yetersiz bulduunu anmsamakta yarar var. Des-
cartes alg ve matematiksel bilgi rneklerini de ele al-
m ancak onlar kesinlik asndan tatmin edici bulma-
mt. Peki, dnyorum veya pheleniyorum ifa-
delerini zel klan ey nedir? Descartesa gre, biz ma-
tematiksel bilgilerimizin doruluundan veya bir bede-
nimiz olduundan bile phelenebiliriz. Bunun nedeni
kt niyetli ve stn gleri olan bir varln bizi aldat-
ma olaslnn bulunmasdr. imdi ayn eyi dn-
yorum balamnda uygulayalm. Ben alg ve dnce
srelerim srasnda, farknda olmasam da, srekli ola-
rak aldatlmaktaysam, bu durum en azndan dnen
ve aldatlmakta olan bir eyin olduunu gstermez mi
(Elbette burada var olan eyin bedensel bir varlk ol-
mayabileceini belirtmemiz gerekiyor; dnen bir zih-
nin var olmas Descartes asndan yeterlidir.) ? Descar-
tesn bu dncesi, yani her konuda yanltlan bir var-
ln en azndan (dnme hlindeyken) var olduu
fikri, pek ok felsefeci tarafndan olduka gl bir ar-
gman olarak deerlendirilmitir.
Sra Sizde 2
Kantn Biz zihinsel olarak nesnelere uymayz; bize
grnen nesneler bizim tarafmzdan kavranabilmek
iin bize uymak durumundadr trnden ifadeleri,
Kant bir znelci mi? sorusunu gndeme getirebilir.
Kantn fikirlerinde artc bir yn olduu kesindir.
Normalde biz, gereklik iinde aa ve gezegen gibi
nesnelerin olduunu ve znelerin de alg ve anlama s-
rasnda o nesneleri olduu gibi zihinlerimizde temsil et-
tiimizi, onlar beynimizde bir yerlerde kopyaladm-
z dnmeye eilimliyizdir. Yani, zihnimiz edilgen bir
yapdadr. Kantn bu yaklama kar karken ne sr-
d temel fikir, bize grnen nesneleri mutlak ola-
rak almamzn bir hata olduudur. Eer ben bir nesne-
ye baktmda bir aa gryorsam, bunun olanakl ol-
masnn nedeni, o nesnenin (kendisi her ne olursa ol-
sun) benim bilisel filtrelerimden geerek zihnimde bir
aa grnts oluturmasdr. O yzden, Kant aslnda
nesnelerin var olmalarnn insan varlna bal olduu-
nu iddia ediyor deildir. Onun syledii, bir nesnenin
bize grnme biiminin mutlak olmaktan ziyade bizim
snrlarmza bal olduudur.
Kendimizi Snayalm Yant Anahar Sra Sizde Yant Anahtar
129
Sra Sizde 3
Kantn ad usu dnrler arasnda anlsa da, gele-
neksel metafizie kar kmas nedeniyle Kant, dier
usulardan ayrlr. Bu tam olarak ne anlama gelmekte-
dir? Bu soruya yant verirken, Kantn Humedan olduk-
a etkilendiini unutmamamz gerekiyor. Humea gre,
bizim deneyimin snrlarn terk ederek gereklie bak-
mamz olanakszdr. rnein, Platonun idealar dnyas,
Aristotelesin tz anlay ve Locken birincil nitelikleri
olanakl deneyimin tesine (baka bir deyile, gerek-
liin kendisine) ilikin tasarmlardr. Kant, ayn Hume
gibi, bu tasarmlarn doruluu bilinemeyecek kuramla-
ra yol atn dnr. Kant usu klan en nemli ne-
den, onun sentetik a priori tr bilginin gerekliliini
savlamas ve metafiziin insann kendi biliselliini ir-
deleyebilme anlamnda olanakl olduunu ne srme-
sidir. Bu bir tr metafiziktir; ancak deneyimin snrlarn
gememesi ve deneyimin yapsn ortaya koyma abas
nedeniyle olduka farkl bir metafizik trdr. yleyse
ksaca ifade edersek, Kant algsalln tesinde bir bilgi-
lenme trnn varln kabul etmekte ancak bu bilgi-
lenmenin varlk dzeninin nasl kurulduunu anlama
yoluyla deil, akln kendi epistemolojik olanaklarn sor-
gulamas sonucu gerekleebileceini savunmaktadr.
Alan, N., editor (2005). A Companion to Rationalism.
Malden: Blackwell Publishing.
Yaynevi.
Descartes, R. (1996). Meditations on First Philo-
sophy. transl.: John Cottingham, Cambridge: Cam-
bridge University Press.
Guyer, P., editor (1992). The Cambridge Companion
to Kant. Cambridge: Cambride University Press.
Heimsoeth, H. (2009). Kantn Felsefesi. eviren: T.
Mengolu, stanbul: Dou Bat Yaynlar.
Kant, I. (1995). Prolegomena: Gelecekte Bilim Ola-
rak Ortaya kabilecek Her Metafizie. eviren-
ler: Y. rnek ve I. Kuuradi, Ankara: Trkiye Felse-
fe Kurumu.
Kant, I. (1993). Ar Usun Eletirisi. eviren: Aziz Yar-
dml, stanbul: dea Yaynevi.
Kant, I. (1999). Critique of Pure Reason. editor and
transl.: Paul Guyer, Cambridge: Cambridge Univer-
sity Press.
Platon. (2009). Devlet. eviren: S. Eybolu ve S. Cim-
coz, stanbul: Bankas Kltr Yaynlar.
Robinson, D. (2001). Introducing Descartes. London:
Totem Books.
Ross, G. M. (2002). Leibniz: Dncenin Ustalar. e-
viren: C. Atila, stanbul: Altn Kitaplar.
Spinoza, B. (2004). Etika. eviren: H. Z. lken, Anka-
ra: Dost Kitabevi Yaynlar.
Yararlanlan ve Bavurulabilcek
Kaynaklar
Alg kavramna ilikin ada bilimsel yaklamlar aklayabilecek,
Alg felsefesinin nde gelen kuramlar olan temsilcilik, grngclk ve
gerekilik grlerini aklayabilecek,
Alg felsefesi konusunda genel bir deerlendirme yapabilecek bilgiye sahip
olacaksnz.
erik Haritas
Yanlsama
Algnn nesnesi
Temsilcilik
Grngclk
Gerekilik
Baar olarak alg
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji
Algnn
Epistemolojisi
GR
ALGI PSKOLOJS
ALGI FELSEFESNN TEMEL
KURAMLARI
ALGI TARTIMASININ
DEERLENDRMES
7
EPSTEMOLOJ

GR
Bu nitede dnya bilgimizin en byk kayna olarak kabul edilen alg konusunu
ayrntl bir ekilde ele alacaz ve bylece kitabn nceki blmlerinde farkl ba-
lamlarda sergilediimiz baz nemli fikirleri daha btncl bir tablo hlinde sun-
maya alacaz. Daha nce de grdmz gibi, epistemoloji tarihinin en byk
tartmalarndan biri, insan bilgisinin kaynaklar ve oluumsal yaps konusunda
deneyimciler ve usular arasnda gereklemitir. Aralarndaki byk farklara ra-
men, her iki kanada ait dnrler de alglarn bilgisel bir nem tad konusun-
da uzlama iindedirler. Ayrldklar nokta, algsal bilginin bilgisel dnyamz iin-
Algnn Epistemolojisi
Yaamdan rnekler
Pek ok kii grsel olarak algladklarnn gzleriyle grdklerinin ayns olduunu
dnr. Oysa ki alg aamasnda beyin salt gzden gelen uyarmlar deil, nceki
deneyimlerden doan beklentileri de hesaba katarak fizik dnyada var olmayan
uyaranlar sanki oradalarmasna yorumlayabilir. rnein, ok scak bir gnde
araba yolculuu srasnda biraz tede asfalt zerinde sanki su birikmi gibi algla-
dmz olmutur. Oysa tam o blgeden geerken bir de bakarz ki aslnda yol kup-
kuru. Bunun nedeni, scak dolaysyla asfalt zerinde buharlamann olmas ve bu
buharlama nedeniyle de asfalt yzeyinin yansma orannn deimesidir. Bu nok-
tada dikkatin nemini vurgulamamzda da fayda olacaktr. Bazen bireye bakt-
mz halde onu gremeyebiliriz. Zihnimizden bambaka eyler geiyordur, dalmz-
dr... Yolda yrrken arkadamza rastlayp bir sre iin onu tanyamayabiliriz. Ya
da baktmz bir nesneyi gremiyor oluumuzun tamamen biyolojik kaynakl bam-
baka bir nedeni vardr: Kr nokta! Gzlerimizin anatomisini incelediimizde n ks-
mnn bir kamera lensi gibi i grerek gelen k nlarnn retina tabakasnda net bir
grnt oluturacak ekilde krlmasn saladn grrz. Retina tabakasnda yer
alan k alc hcreler k nlarn elektrik akmna dntrr ve sinyaller beyne
doru yol alrlar. Bu elektrik sinyalleri beyne grme siniri tarafndan iletilir. Ancak re-
tinada, tam da grme sinirinin zerine karlk gelen noktada alc hcre bulunmaz.
te bu nokta kr nokta olarak adlandrlr. Bu noktada grme gereklemez. (Kay-
nak: http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/algilab.htm/ Sz konusu nter-
net sayfas ayn zamanda pek ok ilgin yanlsamay grsel aralarla ve elenceli bir
ekilde anlatmakta ve yanlsamalarn nedenini de aklamaktadr.)
de ne byklkte bir yer kaplad ve epistemolojik ilevinin tam olarak ne olduu-
dur. Deneyimciler alg paralarnn ve alglama srelerinin kendilerinin bilginin
tmnn oluumunun aklanmasnda yeterli olabileceini savlarken, usular bu
gr aka reddederler.
Bu tartmaya ek olarak, pheci grteki felsefecilerin yaklamlarnn da alg
konusunda zerinde pek dnlmeyen baz noktalar gndeme getirdiini syle-
yebiliriz. Bunlar arasnda en nemlisi, alglardan gelen bilginin en gvenilir bilgi
tr olduu ynndeki inancmz tartmaya amasdr. Kendisi bir pheci olma-
yan Descartesn da net bir ekilde sergiledii gibi, aslnda her bilgilenme tr ko-
nusunda ilkece de olsa gvenilirlik sorgulamas yapmak olas grnmektedir.
Descartes izleyen Hume, deneyimci grleri baaryla savunmu ve pheci
ynleri ar basan bir perspektif ne srmtr. Humeu izleyen Kant, alg veya
deneyim kavramn son derece ciddiye almakla birlikte deneyimciliin yetersiz kal-
d konulara iaret etmitir. Epistemolojik adan bu iki felsefecinin ortak bir nok-
tas, bilgi sz konusu olduunda bizim olduka snrlanm varlklar olduumuz
gereini etkin bir ekilde gzler nne sermeleridir.
Algnn hem gndelik anlamda hem de felsefe tartmalar asndan kritik bir
nem tad aktr. Bu nitede alg konusuna odaklanarak alg-gereklik ilikisi-
nin nasl olduu konusunda felsefecilerin ne srd temel kuramlar inceleye-
ceiz ve ardndan da genel bir felsefi deerlendirme sunacaz.
ALGI PSKOLOJS
Algy incelemeye gemeden nce, bu kavramn duyumdan farkn aka be-
lirtmemiz yararl olur. Be duyu araclyla bize ulaan bilgi paralar (veya duyu-
sal ham maddeler) karmak ynler ieren dnya bilgimiz asndan temel bir
neme sahip olsa da, duyu verileri almak bizim zihinselliimiz asndan bilinli
sreler deillerdir. Bir rengi, bir sesi veya bir scakl duyumsarken zihnimiz ta-
mamen edilgen (pasif) durumdadr. Bu sreler btnyle fizyolojik dzeyde ger-
ekleir. O yzden, duyusal yollardan dnyadan veri alma kavram iin gnlk
dilde bazen alg kavram kullanlsa da, bu durum yanltc bir yn iermektedir.
Deneysel psikolojinin bilisel kanadnda yer alan kuramclara gre alg, duyular-
dan gelen verilerin zihinsel yapmz tarafndan seilmesi, organize edilmesi ve yo-
rumlanmas olarak anlalmaldr. Baka bir deyile; grsel, iitsel ve dier alglar,
duyulardan farkl olarak, beynin etken ilevlerini gerekli klar.
Bu konuda birka saptama daha yapalm. Alg, hem felsefecileri hem de de-
neysel psikologlar ve insan fizyolojisini inceleyen bilim insanlarn ilgilendiren ol-
duka ilgin bir olgudur. rnek vermek gerekirse, insanlarn derinlik algsna sa-
hip olduu, yani grsel alanlarnn boyutlu olduu aktr. Ancak bunda art-
c bir yn bulunmaktadr nk grsel alg, bildiimiz kadaryla, gzlerimize n
girmesiyle balamakta ve gzbebeklerimizden szlen n gzn i tarafnda
bulunan ve her biri iki boyutlu dokusal bir yap olan iki adet retinaya arpmalary-
la devam etmektedir. Ardndan da beynimiz, bir ekilde, boyutlu grntler
oluturmaktadr. Eer, fizyolojik adan, grntlerin bedenimizdeki ilk oluum
duraklar iki boyutlu retinalar ise, biz nasl oluyor da boyutu (yani derinlii)
olan grsel alglara sahip olabiliyoruz? Bu sorunun yantnn bilimsel ayrntlarna
elbette bu kitapta girmeyeceiz ama en azndan, bu ve benzeri sorularn algnn
ok arpc sreler ve yaplar ieren bir olgu olduunu gsterdiini belirtebiliriz.
(ki boyutlu retinalara den ktan veya grntden boyut algsnn nasl olu-
tuuna ilikin bir ipucu: ki gzmz bir noktaya sabitleyip baktmzda, retina-
132
Epi st emol oj i
Alg ve duyum
kavramlar birbirine
kartrlmamas gereken
nemli iki kavramdr.
larda oluan grntler birbirinin tam olarak ayns deildir. ki gz arasndaki ko-
num farkndan dolay, retinalardaki her bir grnt dierine gre hafif yana kay-
m gibi durur. Ve bu fark hemen nmzde duran nesnelere odaklannca daha
fazla, uzaklardaki nesnelere odaklanrken daha azdr. ki retinadaki grnty
karlatran beynimiz, grntlerin birbirinden farknn ok olmasn, nesne ya-
knda duruyor olarak kaydeder. Bu, beynimizin derinlik algsn olutururken kul-
land mekanizmalardan yalnzca biridir. Herkes tarafndan bilinen bir dier un-
sur perspektiften gelen ipulardr.)
Alg srelerinin zaman zaman kark ve gizemli bir hl almasnn nedenlerin-
den biri, sahip olduumuz dnya bilgisini bilincinde olmasak da bir ekilde alg-
nn nesnelerine uygulamamzdr. Baka bir deyile, varsaymlarmz ve inanlar-
mz alg srelerinin iine sklkla dhil olmaktadrlar. Biz genellikle nesneleri an-
lamlandrarak alglama eilimindeyizdir. Dahas, bir nesneye bakarken iinde bu-
lunduumuz beklentiler de algmz etkiler. 20. yzylda, J. Gibson gibi deneysel
psikologlar algnn zellikle bu ynn vurgulamlar ve algsal srelerin nemli
bir oranda yukardan-aaya (yani, genelden-tikele veya varsaymdan-olguya)
diyebileceimiz bir zellik tadn savlamlardr. Bu gr savunanlarn kura-
mn glendiren bir olgu udur: Algnn anlamsal bir balama oturmas durum-
larnda tanmlama ve anlama ilevlerimiz daha baarl bir hle gelir. rnein, kar-
mak bir el yazs ile yazlm bir metinden seilerek alnm tek bir harfi tanmla-
mak zor olsa da, o harf bir cmlenin iindeyken alglanyorsa daha kolayca tanna-
bilir. Byle durumlarda, balamsal dnya bilgisi (yani genel olan), algnn nesne-
sini (yani zel durumu) tanmlamada ilevsel olmaktadr. Eer algnn yukardan-
aaya bir yn bulunuyorsa bunun anlam, dnyann yapsna dair bilisel siste-
mimizin sahip olduu varsaymlarn alg srelerini etkileyip belirleyebileceidir.
Alg Srelerinin Gizemine Bir rnek: Gz Yanlsamalar
Tahmin edilebilecei gibi felsefecileri en fazla dnmeye sevkeden algsal du-
rumlardan biri gz yanlsamalar veya ilzyonlardr. Yanlsamalar epistemolojik
adan ilgin klan temel bir neden, znelerin belli bir algsal durumun yanlsama
olduunu bildikleri hallerde bile, o yanlgnn stesinden gelip gerek durumu
alglamay baaramamalardr. Bunu bir rnekle aklayalm. Mller-Lyer yanlsa-
mas olarak bilinen grsel yanlsamada, eit uzunlukta iki ubuktan biri daha uzun
grnr. Bu yanlsamada, ekle bakan kiiler iki ubuun eit uzunlukta olduu
bilgisini aldktan sonra bile yanlsamaya kaplmaktan kendilerini almazlar.
133
ekil 7.1
Mller-Lyer
yanlsamas
Bu durum, algnn kendine zg bir eit i mant olduunu ve bizim bazen
dnsel yollarla onun ileyiine etki edemeyeceimizi gstermektedir. Bilisel bi-
limcilere gre, algsal mekanizmalarmz srekli olarak alg verilerinin ne anlama
geldiini zmeye ve nesneleri tanmlamaya alrlar. Bilincimizin dnda otoma-
tik olarak gerekleen bu sreler i elikiler barndrdnda ise, yanlsama gibi
srad durumlarla karlarz.
rdek-tavan resmi olarak bilinen izim ise ok daha ilgin bir durum sun-
maktadr nk burada tek bir grsel uyaran, bir rdek veya bir tavan gibi algla-
nabilmektedir. Daha bilimsel olarak ifade edersek, sz konusu izimsel uyaran,
zihnimizde dnyaya ilikin iki fark bilgi kmesini tetiklemektedir.
Yukardaki rdektavan resmine bakan bir kii, belli bir anda yalnzca (sola
doru bakan) bir rdek veya yalnzca (saa doru bakan) bir tavan grebilir. Da-
has resme bakanlar, rdek ve tavan arasnda gidip gelebilir; yani, srayla nce bi-
rini daha sonra dierini alglayabilir. Ancak bu iki ekli ayn anda alglamak ola-
nakszdr. Zihnin bylesi durumlarda belli karklklar ve zorluklar yaamas, insan
beyninin alglama srelerinde biz bilincinde olmasak da olduka karmak i-
lemler gerekletirmekte olduunu ve beynin dnyaya ilikin sahip olunan varsa-
ymlar nda anlamlandrma ve tanmlama abasna girdii zamanlarda bazen
sorunlarla karlatn aka sergilemektedir.
zetlersek, alg, biz farknda olalm ya da olmayalm, son derece karmak
birtakm fizyolojik/psikolojik olgular iermekte gibi grnmektedir. Bu ve benze-
ri rnekler, felsefecileri ilgilendiren ynler tamaktadr nk bu bulgular bilginin
yapsna, algnn gereklikle olan ilikisine ve insanlarn gerei bilme olanakl-
na ynelik kritik sonulara iaret etmektedirler. Bilim insanlar fizyolojik ve psiko-
lojik sreleri alrken, felsefeciler de epistemolojik bir adan algnn kavramsal
olarak irdelenmesi konusuna eilmektedirler. Bu iki farkl hedefin aslnda ortada
var olan tek bir olguya (veya gizeme) ynelik olduu sylenebilir.
Algsal yanlsamalarn epistemolojik adan ne anlama geldii ve nceki nitelerde irdele-
diimiz tartmalar asndan ne nemi olduuna ilikin dnceler retmeye aln.
ALGI FELSEFESNN TEMEL KURAMLARI
ounlukla fizyoloji ve psikoloji gibi deneysel bilimlerin aratrd bir konu olan
algnn felsefeciler iin bir tartma ve irdeleme konusu hline gelmesi genelde
epistemolojik balamlarda gerekleir. Felsefecilerin alg konusunu gndeme ge-
134
Epi st emol oj i
ekil 7.2
rdek-tavan resmi
Grsel yanlsamalar alg
srelerinin karmak
olgular barndrdn
dndrmektedir. Dahas,
yanlsamalardan hareketle,
spheci baz tezleri
gndeme getirmek de
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
tirdikleri temel sorun, alg srasnda epistemolojik ve ontolojik adan tam olarak
neyin gerekletiidir. Daha ak ifade edersek, felsefecilerin bu erevede ilgilen-
dii konu, alglar ile gerekliin bilinmesi arasndaki ilikidir.
imdi alg felsefesi kapsamnda ne srlen temel felsefi grleri yakndan in-
celeyelim. Bu grler temsilcilik, grngclk ve gerekiliktir.
Temsilcilik
Beinci nitede yer alan Maddesel Dnyann Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi
balkl blmde temsil kavramna ve bu kavramn epistemolojideki nemine de-
inmiik. Zihinsel temsil olgusu, felsefede Modern Dnemi betimleyen genel bir
yaklama iaret eder. Buna karn, alg felsefesi sz konusu olduunda, temsilci-
lik daha dar ve zel bir anlama gelmektedir. Alg balamnda temsilcilik gr-
nn ana tezi u ekilde ifade edilebilir: Alg adn verdiimiz olgu veya sre esna-
snda, insanlarn zihinsel durumlar zihinden bamsz gereklii temsil ederler. Bu
ksa cmlenin iinde barnan felsefi incelikleri ve bu ifadenin neden tartmalara
yol aabileceini imdi anlamaya alalm.
Temsilciliin ne srd grn nasl bir felsefi tabloya karlk geldiini an-
lamak iin ncelikle iin metafizik veya ontolojik boyutuna bakalm. Temsilcilik
akmnn savunucular, alglarmzn kaynann veya hedefinin alglardan ve bilgi-
den bamsz bir ekilde var olan gereklik olduunu iddia ederler. Alg zihinsel
bir olaydr, ancak algnn nesneleri zihnimizin ileyiinin rnleri deildirler. kin-
ci olarak belirtmemiz gereken nokta, alg sreleri srasnda zihinsel olann zihin-
sel olmayan temsil etmekte olduudur. Burada not edilmesi gereken bir konu,
temsil etme ilevinin gereklemesi iin temsil eden ve edilenin ayn trden var-
lklar olmalarnn art olmaddr. rnein, kpeim fiziksel dnyada var olan bir
eydir; ancak kpeimin yz zihnimde canlandnda deneyimlediim grnt
fiziksel bir nesne olarak var olan bir ey deildir. (Zihnimde canlanan grntlere
dokunmam olanakszdr.) Buna karn, farkl trden varlklar olsalar da, kpeimin
zihnimde oluan imgesinin fiziksel dnyadaki kpee benzedii sylenebilir.
O hlde, temsilcilik grne gre, algnn olumas iin ayr ey gerekmek-
tedir. Birincisi, algnn olumas iin alglayan bir insann varl gerekir. kincisi, al-
g ancak znelerce alglanan gerek bir nesne ile mmkndr. Ve son olarak da,
algnn olmas, temsil ilevini gerekletirecek olan zihinsel durumlarn veya alg-
sal verilerin dolaymn gerekli klar. Bunu bir emayla ifade edersek;
135
Temsilcilie gre, nesneler
zihnimizin dndaki
gerekliin iinde yer alrlar
ancak biz dorudan
nesneleri deil zihinsel
durumlarmz deneyimleriz.
ekil 7.3
Temsilciliin
ematik gsterimi
Bu ekilde dz izgiler nesnenin alann, kesik izgilerse znel alan belirtmek-
tedir. ncelemekte olduumuz kurama gre, alglayan znenin alg esnasnda epis-
temolojik anlamda yzletii ey kendi zihinsel deneyimleri veya zihinsel du-
rumlardr. Alglara kaynaklk eden nesneler zihinden bamszdr ve fiziksel dn-
yann iindedir. Ancak biz nesneleri alg verilerinin aracl ile bilebiliriz.
Temsilciliin en bilinen savunucularndan bazlar John Locke ve Bertrand Rus-
selldr. John Locken grlerini 5. nitede akladmz iin burada ayrntlara
girmeyeceiz. Altn izmemiz gereken bir nokta, Lockea gre, bize nesnel nitelik-
ler gibi grnen niteliklerden bazlarnn (rnein biim) gerekten fiziksel nes-
nelerde bulunduu ve bizim idealar aracl ile bunlarn bilgisine sahip oldu-
umuzdur. Masann dikdrtgen ekli hem nesneye aittir hem de zihnimizde temsil
edilir. Genelletirerek sylersek, biz dnyay zihinsel temsillerimiz yoluyla biliriz
ancak bu temsiller yanldmz belli durumlar saymazsak fiziksel nesnelerden
kaynaklanrlar.
Grngclk
Alg srelerine ynelik olarak sunulan bir dier nl kuram iin biz bu kitapta
grngclk deyimini kullanacaz. Bu gr ifade eden kelime Trkeye
evrilmesi oduka zor bir deyim olduu iin, nce bu deyimi kelime kkeni a-
sndan inceleyelim. Grng (Bat dillerinden uyarlanm Trkesiyle, feno-
men), bizim deneyimlediimiz dnyaya ait olan olgulara verilen genel addr. Daha
aka dersek, metafizikteki gerekliin kendisi kavramndan farkl olarak bizim
gibi sonlu varlklara grnen dnyann betimlemesidir. Epistemolojik ve ontolo-
jik balamlarda grngler dnyas zerinde younlaan ve onun nemini n pla-
na karan gr iin grngclk deyimi kullanlabilir. (Bu gr iin Trkede,
biraz yanltc bir ekilde, olayclk kelimesi de yaygn olarak kullanlmaktadr.)
Grngcln en nde gelen savunucusu 5. nitede incelediimiz deneyim-
ci felsefeci David Humedur. Humecu perspektife gre biz, bir anlamda, algsal
deneyimden gelen grntlerin oluturduu zihinsel bir sinema perdesini izleyen
seyircilere benzeriz. Alg srasnda zihnimizde yeil bir elmann grnts olutu-
unda, bu grntnn zihnin dnda bir nesneden kaynaklandn dnmeye
eilimli olmamz anlalr bir durumdur. Ancak bu, Humea gre, metafizik nitelik-
te bir varsaymdr. Bizim zihinsel verilerin (idealarn) dzeyini aarak varlk ala-
nnda ne olup bittiini grmemiz aklc bir tasarm deildir.
Humeun olduka srad bir felsefe sunduu kesindir. Buna karn, sko fel-
sefecinin neden byle dndn anlamak da zor deildir. Gnlk yaamda
zerinde fazlaca dnmesek de, alg sonucunda zihnimizde beliren bir grnt-
den (rnein, yeil elmann grnts) hareketle, zihinsel olarak yaadmz de-
neyimin tesinde bir varlk (yeil elmann kendisi) olduunu varsaymak aslnda
olduka byk bir ontolojik admdr. Humea gre bu adm gnlk yaamda d-
nmeden atyor olmamz normaldir. Ancak felsefi bir irdeleme, daha derine in-
mek ve eletirel olmak zorundadr. Bylesi bir irdeleme bizim esas olarak zihni-
mizin ieriini bildiimizi ortaya koyar. Zihinselliimizin tesine ilikin varsaym-
lar ve kabullenmelere girdiimiz anda, epistemolojik anlamda kesinlik zeminini
terk ediyoruz demektir.
136
Epi st emol oj i
Grngcle gre, biz
dorudan nesneleri deil
zihinsel durumlarmz
deneyimleriz.
Deneyimlerimizin dnda
gerekten nesnelerin yer
aldn varsaymak iin
elimizde aklc gerekeler
bulunmamaktadr.
Daha nce de belirttiimiz gibi, Humeun fikirleri Locken epistemolojisi ile
benzerlikler gsterse de arada ok nemli ontolojik bir fark olduu da kesindir.
Her iki dnr de deneyimcilii benimsemi olsalar da, idealarn kayna konu-
sunda ok farkl bir yaklam sergilemilerdir. Lockea gre nesneler ve onlarn bi-
rincil nitelikleri zihinden bamsz olarak var olmaldr. Humea gre ise idealar
veya grngler gerekten alglanyor olsa da, onlarn nereden kaynaklandna
ilikin akl yrtmemiz olanakl deildir. nk bunu yapabilmek, zihinsel olarak
bize verilenlerin dna kp gereklie bakabilmeyi gerektirir. Bu da bizim gibi
sonlu bilisel varlklarn yapabilecei bir eylem deildir.
Szn ettiimiz farkllk yukarda sunulan iki izimde aka grlebilir. Tem-
silcilik grn savunan Locke gibi felsefeciler ile grngcl destekleyen
Hume gibi dnrlerin ortak noktas, alg yoluyla bilgi edinilebilmesi iin, zihin-
sel durumlarn veya zihinsel deneyimlerin araclna gerek olduuna inanmalar-
dr. Baka bir deyile, bu iki dnr de alg srasnda deneyimlerimizle yzleti-
imizi veya onlar algladmz dnmektedirler. Ayrldklar nokta, Humedan
farkl olarak Locken deneyimlerin nemli bir ksmnn arkasnda zihnin yaratma-
d ve fiziksel anlamda gerek olan nesnelerin yattn savlamasdr.
Temsilcilik ve grngclk arasndaki benzerlikleri ve farklar kendi kelimelerinizle
aklamaya aln. Bu nemli konunun akla kavumas, sizi bir sonraki blmde ger-
ekilik konusunda okuyacanz akl yrtmelere de hazrlayacaktr.
Gerekilik
Hem temsilcilik hem de grngclk, zellikle Descartes izleyen iki yzyl bo-
yunca etkisini epistemoloji alannda hissettirmi olan zihinselci yaklamn izleri-
ni tayan alg kuramlardr. Bu yaklam, znel zihinsel durumlar zerine odaklan-
m ve bilgisel eriim konusunu felsefi sorunlar iinde en n sraya tamtr. z-
ne ve nesne arasndaki kopukluk (veya bilgisel kesinliin yokluu) hem Descar-
tes hem de onun ortaya att sorunsalla uraan deneyimcileri ve usular byk
oranda megul etmitir.
Bu balamda anmsamamz gereken bir nokta, epistemolojik sorunlarn Bat
dnyasnda ilk tartld dnemde fikir reten Eski Yunan felsefecilerinin zihin-
selci olmadklar, yani Modern Dnemde karmza kan nesne-zne ayrm ze-
rinden kuram retme gayretine girmedikleridir. rnein, Platonun idea anlay
znel veya zihinsel bir yaklam olarak anlalamaz. ada felsefeye dnd-
mzde de, zihinselcilii karsna alan ve yaygn kabul gren bir akmn olutu-
137
ekil 7.4
Grngcln
ematik gsterimi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
unu syleyebiliriz. Alg felsefesi alannda gnmzde olduka ilgi gren bu akm
dorudan gerekiliktir.
Temsilcilik ve grngclk, algda deneyimlediimiz eylerin zihinsel olduu-
nu, yani nesnelerin kendileriyle dolaymsz bir karlamann olanaksz olduu-
nu savlamlardr. Dorudan gerekilik ise bu fikre net bir ekilde kar kar.
Gerekilie gre, biz alg srasnda deneyimlerimizi alglamayz. Alg esnasnda
alglanan ey fiziksel gerekliin iindeki nesnelerin kendileridir. Alg balamnda
bu gre gerekilik ad verilmesinin nedeni de budur. Dorudan gerekiliin
temel tezi ematik olarak u ekilde ifade edilebilir:
Aslnda dorudan gerekiliin ana fikri olduka basittir: Biz nesnelerin kendi-
lerini alglarz. Bu basit dncenin, temsilcilik ve grngclkle karlatrld-
nda, sokaktaki insann saduyusuna da uygun olduu aktr. Ancak felsefeyle
uraanlarn ok iyi bildii gibi, saduyu her zaman en salam epistemolojik da-
yanak deildir. Bir grn doruluunu savunmak iin onun saduyuya uyduu-
nu sylemek tek bana ok gl bir dorulama yolu olamaz. Kart grlerin
(tarttmz balamda, temsilcilik ve grngcln) tam olarak nerede hatal
veya eksik olduunun felsefi yollardan gsterilmesi gerekmektedir. Bu amala,
dorudan gerekiliin basit tezlerini belirtip tartmay tamamlamak yerine, alg-
da gerekilii savunan ada Amerikal felsefeci John Searlen olduka nemli
incelikler ieren gereki grnn en kritik ve ses getirmi olan blmn bu-
rada ksaca sergileyip inceleyeceiz.
ada Bir rnek: Searlen Gereki Yaklam
Temsilci ve grngc felsefeciler zihinsel durumlar ve temsil olgusu zerinde
dururken, dorudan gereki felsefeciler zihinsel temsilin ve zihinsel ieriklerin
abartlmamas gerektiine inanrlar. Gerekiler iin dikkat etmemiz gereken ey
algnn nesnesidir. Gereki epistemolojiye gre; biz nesneleri alglarz, zihinsel
hllerimizi deil. Bu anlamda, rnein, Alg gereklemektedir gibi bir ifade ek-
sik ve tuhaftr. Bir nesne alglanmaktadr veya alg bir nesneye ynelmitir gibi
bir ifade bizim alg anlaymz daha iyi yanstmaktadr. Algnn yneldii eyin de-
neyim veya temsilden ziyade nesnenin kendisi olduu uradan da anlalabilir: Biz
grsel alanmzda bulunan bir nesnenin krmz rengini algladmzda, krmz
alglanan nesnenin zelliidir, deneyimin deil. Bu anlamda, dorudan gerekili-
e gre, temsilci ve grngc felsefeciler deneyimin nesnesiyle deneyimin sre-
cini kartrmaktadrlar.
Searle gibi dorudan gerekilerin perspektifinden bakldnda, geleneksel
grlerin hata yapma nedenlerinden biri, zihin ve gereklik tartmalar ba-
138
Epi st emol oj i
Temsilcilik ve
grngclkten farkl
olarak, gerekilie gre, biz
zihinsel durumlarmz deil
dorudan nesneleri
deneyimleriz.
ekil 7.5
Gerekiliin
ematik gsterimi
lamnda yanltc bir i-d ikilemi varsayarak hareket etmeleridir. Oysa alg sz
konusu olduunda i-d ayrmn yapmak son derece zordur. Alg, grne g-
re, duyu organlarmzda ve beynimizde gerekleen bir olgudur. Peki bunlar ie
mi aittir, yoka da m? (Duyu organlar ve beyin fiziksel d dnyann paralar
veya unsurlardr. te yandan, algladmz grntler zihnimizin iinde gibi g-
rnr.) Bu kafa kartrc soru aslnda i-d ayrm yapmann ne kadar zor oldu-
unu gstermektedir.
Searlen dorudan gerekiliini ilgin ve farkl klan bir yn, onun bilginin
zihinsel veya temsil ynnn tesini grmeye alan bir felsefi tavr sergileme-
sidir. Searle, zihinsel durumlarmzn ve temsil kapasitelerimizin ardnda zihinsel
temsilleri nceleyen bedensel kapasitelerin olduunu vurgular. Algsal mekaniz-
malar araclyla bilgi sahibi olabilmemiz iki ana geree sk skya baldr. Bi-
rincisi, zihinsel bir durumun anlamlandrlabilir bir deneyimsel olgu olmas iin o
tr bir deneyimi yaayan znelerin pek ok baka zihinsel durumlara veya temsil-
lere de sahip olmas gerekir. Bunun dayand gereke, yukarda da ksaca dein-
diimiz gibi, insan algsnn dnya bilgisine dayanan ve yorumlar ieren karmak
bir yap olduu ynndeki bilisel tezdir. Bizim bir am kozalana baknca (nes-
ne ok ilgisiz bir yerde bulunsa bile) hemen bir am kozala alglamamz olaan-
dr. Ancak am aalarnn bulunmad bir yerde yetien bir insan veya bir uzay-
l ayn veya benzer grsel duyumu alsa bile nesneyi bizim gibi (anlamlandrarak)
alglamayacakt. O yzden, baarl her alg, ancak bellekte tutulan ve dnya bilgi-
si ieren baka temsil durumlarnn varlnda olanakl olabilir. kincisi, temsil et-
me veya zihinsel resimler oluturma gibi kapasitelerden veya bilgi trlerinden da-
ha temel bir bilme tr, zihinsel temsilden ziyade bedenin ilevlerine ve bedenin
renmesine dayanan bilmelerdir. Eer ben yzmeyi veya bisiklete binmeyi bili-
yorsam, bunun aklamas yalnzca zihnimizin baarl temsiller gerekletirmesi
veya doru zihinsel resimler oluturmas olamaz. Searlee gre, geleneksel felsefe-
ciler genelde bilginin zihinsellii zerine younlatklar iin, bilginin eylemsellie
ilikin boyutlarn gzden karmlardr. Oysa bu iki bilme tr arasndaki ilikiler
ve hatta geiimler, bilgiye farkl bir yaklam gerekli klmaktadr.
Bu son belirttiimiz noktay tam deerlendirebilmek iin yle bir rnek d-
nelim. Diyelim ki bir kii kayak sporunu renmeye bir kitaptaki betimlemeleri
okuyarak balyor. Kayak yaparken kollarn ve bacaklarn nasl bklmesi ve den-
genin nasl kurulacana ilikin o kitabn ayrntl aklamalar verdiini dnelim.
Byle bir kii kitabn ieriini ezberlediinde ve bu yolla nemli bir zihinsel tem-
sil durumuna ulatnda bile, daa gidip ilk kayma denemesini yaptnda tahmi-
nen kendisini yerde bulacaktr. Ancak kitapta yazlanlar anmsayp, bunlar be-
densel olarak denemeye baladnda ve srekli pratik yapmann sonucu zaman-
la ok usta bir kayak hline geldiinde, sahip olduu bedensel bilgi ile zihinsel-
liin ok tesine gemi olacaktr. Usta bir kayak Tekniinizin srr nedir? gibi
bir soruyu yantlarken, zihnini yoklayp bilgilerini szelletirmeye alsa da tahmi-
nen ok yararl eyler syleyemeyecektir. Searlee gre bunun nedeni, ele ald-
mz rnekte, szel temsillerle balayan bilme serveninin bedenselliin iin iine
girmesiyle szel bilgiden bedensel bilmeye dnm olmasdr. Dahas Searle
bedensel bilmelerin hem biyolojik hem de kltrel kapasitelerden kaynaklanabi-
leceini dnmektedir. Bir nesneyi kavrayabilmek biyolojik bir kapasitedir. Bir i-
eden kolayca su iebilmek veya kaplar zahmetsizce aabilmek ise belli bir kl-
139
John Searle (Caan Srl
okunur, doum yl 1932)
felsefenin farkl alanlarna
nemli katklarda bulunmu
Amerikal bir felsefecidir.
Onun gereki grne
gre, temsilci ve grngc
perspektifler algnn
epistemolojik aklamas
konusunda nemli bir hata
yapmlardr.
Searle bilgi kuramclarnn
temsil kavramn
abartmalarnn ve bilgiyi
tamamen zihinsel bir olgu
olarak almalarnn eksik ve
yanltc bir tutum olduunu
dnr.
trel rgtlenmenin varln ve bu toplumsal rgtlenmenin zmsenmesini ge-
rektirir. Btn bunlar, bilgiye yalnzca zihinsellik yoluyla yaklamann ne kadar ya-
nltc olabileceini gstermektedir.
Bu noktada Searlen fikirlerinin karsnda yer alan grlerden yle bir itiraz
gelebilir: Diyelim ki; gerekiliin ne srd tezler dorudur ve insanlar alg s-
rasnda gerekten dorudan nesneleri grmektedir. te yandan, varsayalm ki bir
kii yksek ateten dolay yatanda yatyor ve sanrlar yaamaya balyor. rne-
in yatt yerden, ok net ve belirgin bir ekilde havada daireler izen bir kurba-
a gryor. Grsel algnn gereklemesine ramen bu rnekte, ortada uuan bir
kurbaa olamayaca aktr. O hlde, dorudan gereki grn biz alg srasn-
da fiziksel nesnelerin kendilerini alglarz iddiasnn da yanl olduu gsterilebi-
lir nk rneimizde sz konusu zne bir kurbaa grmesine ramen, grd
ey gerek bir nesne deildir.
Searlee gre bu kar k geersizdir nk sanr gibi yanlsamalar srasnda
insanlar sz konusu nesneleri veya olgular aslnda grmezler. Yukardaki rnek-
te, hasta bir hlde yatanda yatan znenin bir kurbaa grdn sylemek
yanltr. Grmek veya genel olarak alg bir baar deyimidir. Alg srasnda
zneler dnyann nesnel olgular ile gerek ve nedensel bir bant iinde bulunur-
lar. Benim bir am aacn baaryla alglamamn koulu, baktm yerde gerekten
bir am aacnn bulunmas ve o aacn algma neden olmasdr. Ancak aktr ki,
uuan kurbaa rnei byle bir durum sunmamaktadr. Baka bir deyile, bizim
birtakm grsel deneyimler yaamamz ile nesneleri alglamamz arasnda b-
yk bir fark bulunmaktadr. Searlen iddiasna gre, her deneyim gerek bir alg
olmak zorunda deildir. Eer ben yksek ate nedeniyle grsel olarak yanlmakta
isem, benim zihinsel yaamm kapsamnda bir deneyim olduu elbette kesindir.
Ancak bu durum benim bir eyi gerekten grdm gstermez. Yani, dene-
yim olgusu mutlak bir ekilde bilgisel bir baarya karlk gelmek zorunda deil-
dir. Buna karn alglamak, fiziksel dnyada alglanan bir nesnenin olduu ve bu
nesnenin grsel bir deneyime neden olduu anlamna gelir. O yzden, yanlsama
durumlarnda grlen nesnelere ilikin argman, dorudan gereki grn id-
dialarn rtmez.
Dorudan gereki gre gre alglanan ey nesnedir. Ancak Searle bu fikir
zerinde nemli bir deiiklik yaparak, dnyada algladmz eylerin yaln olarak
nesneler deil de olgular veya durumlar olduunu savlar. ada felsefenin fark-
l alanlar asndan byk nem tayan bu ayrm imdi aklamaya ve bu konu-
nun alg iin nemini gstermeye alalm. Searlen savunduu gre gre, bi-
zim gibi doal bir dil konuabilen varlklar yaln bir ekilde nesnelerin kendile-
rini alglamak yerine, nesnelerin olgusal durumlarn veya ynlerini alglar. Bu an-
lamda, Bir kedi algladm gibi cmleler aslnda olduka yanltc bir basitlik ie-
rir. Daha doru ifadeler yle olabilirdi: Bir kedinin paspasn stnde yat-tn
algladm, Kedinin kuyruunun ksa ol-duunu algladm, vb. Burada kritik olan
nokta, verdiimiz rneklerdeki taklarn yaratt farktr. Bu taklar, verilen cmle-
de algnn hedefi olan unsurun kedi gibi tm bir nesne deil, kedinin olgusal bir
yn veya ona ilikin bir durum olduunu gstermektedir. Bu trden cmlelerin
yaps yle alabilir: Benim algladm bir olgu vardr ve bu olgu kedinin pas-
pasn zerinde yatmasdr veya Benim algladm bir olgu vardr ve bu olgu ke-
dinin kuyruunun ksa olmasdr. Aktr ki, ayn nesneye (kediye) bakan baka
140
Epi st emol oj i
Searlee gre alg kavram,
bir baar iermektedir.
Yanlsama veya serap gibi
durumlarda insanlar belli
bir deneyim yaarlar ancak
hibir ey grmezler.
Searle, bizim yaln nesneleri
deil nesnelerin ynlerini
algladmz savlar. Baka
bir deyile bizim alglarmz,
ayn deneyimsel
inanlarmz gibi nermesel
yapdadr.
bir kii, o an farkl bir olgu alglayabilirdi. (rnek, Kedinin siyah bir kuyruu var)
Searlen, Biz nesnelere baknca yaln nesneyi deil nesnenin belli bir ynn al-
glarz iddiasnda bulunurken kastettii de budur.
Searlen arpc iddialarndan biri, insann algsal yapsnn deneyimsel inan-
cn yapsyla benzerlikler gsterdiidir. Deneyim sz konusu olduunda; rnein,
Bir kediye inanyorum eksik ve hatal bir ifadedir. Bahemdeki kedinin siyah ol-
duuna inanyorum ise daha doru ve anlalabilir. Ne de olsa biz nesnelere
inanmayz; nesnelerin belli hllerde olduuna inanrz. O yzden, Searlen do-
rudan gerekilii asndan bakldnda, algnn yaps deneyimsel inancn yap-
sna benzer diyebiliriz.
Yukarda verdiimiz aklama, Searle iin algnn neden bir baar deyimi ol-
duunu da gstermektedir. Eer bir kii, Ben limonlarn mavi renkli olduuna
inanyorum derse, inancnn deneyimsel olarak yanl olduunu nk bu inan-
cn fiziksel dnyay doru yanstmadn syleriz. Tersinden dnrsek, Ben li-
monlarn sar renkli olduuna inanyorum gibi bir inancn dnyann olgularndan
dolay doru olduu ne srlebilir. nan-alg benzetmesine dnersek, eer bir
kii sar bir limona bakp Ben u an karmda mavi bir limon olduunu alglyo-
rum derse, bu rnekte algsal anlamda baarsz olduunu, yani algnn gerek-
lemediini syleyebiliriz. Alg, nesnelerin dnyadaki eitli durumlarn doru
olarak yanstt lde gerekten alg nitelii kazanr.
imdiye kadar sylediklerimizi zetlersek; Searle zihnimizin iini deil nesne-
leri algladmz iddia etmekte ancak nesneleri yaln bir ekilde deil onlarn
ynleri veya durumlar asndan algladmz belirterek gereki kurama
farkl bir kimlik ve nitelik kazandrmaktadr. Temsilcilerin ve grngclerin bu
fikre itirazna gre ise, algda grlen ey nesnedir sav geersizdir nk bir in-
san sanrya kapldysa rnein uuan kurbaalar grebilir. Yani, fiziksel dnyada
gerekten olmas beklenmeyecek eyleri de biz alglayabiliriz. Bu da unu gste-
rir: Alglanan ey zihinsel durumlardr, dmzdaki nesneler deillerdir. Searlen
bu itiraza yant, daha nce de belirttiimiz gibi, bu tr durumlarda aslnda hibir
eyin alglanmaddr. Yatanda yatan ateli bir hasta u an havada kurbaalarn
u-tuunu gryorum gibi bir kandaysa, bunun gerekliinin testi eldeki alg id-
diasnda belirtilen olgunun (yani odamda kurbaalar uuyorun) dnyada ger-
ekten olup olmaddr. Eer biz sanr durumunda o trden bir olgunun dnyada
gerekten olmadn kabul ediyorsak, sz konusu durumda bir deneyim yaand-
n ancak bunun alg olmadn da kabul etmeliyiz.
Searlee gre, alg dier baz deneyimlerden farkl olarak bir baar deyimi olarak
alnmaldr. Searlen kendi perspektifini savunurken neden baar gibi bir kavram kul-
landn onun gereki fikirleri nda aklamaya aln.
ALGI TARTIMASININ DEERLENDRMES
Daha nce de belirttiimiz gibi, dorudan gerekilik grnn saduyuya uyan
ynleri olsa da, temsilci veya grngc bir felsefecinin gerekilie belli itirazlar
getirmesi olasdr. lk akla gelebilecek kar k, Searlen, alglayan znenin nes-
ne ile karlamasna ilikin ok fazla ey varsayddr. Searlee gre, bir algnn
gereklemesi, dnyada gerekten algnn ieriine uygun bir olgunun var olmas-
na baldr. Ben tam u anda bir kedinin paspasn stnde yat-tn algladm
ifadesinin doru olmas iin, tam u anda bir kedinin paspasn stnde yatyor ol-
141
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Temsilci ve grngc
felsefecilerin Searlen
gerekiliine belli itirazlar
getirmeleri olanakl
grnmektedir.
mas ve dahas, o kedinin znede belli bir algya neden olmas gerekmektedir. An-
cak alglarmzn tesinde ne olup bittiini bizim bilmemiz konusunda epistemolo-
jik bir sorun ortaya kaca ak deil midir? Daha net ifade edersek, Searle bir de-
neyimin alg sfat tayabilmesi iin dnyada yle bir olgunun olmas gerektii-
ni dnmektedir; ancak bir znenin alglarndan hareketle alg-gereklik kar-
latrmas yapmas ve alglyor olduunu bilmesi olanakl mdr? Bu bilme iddias
dngsel bir iddia olmaz myd? yle dnelim: Benim u anda bir kedinin pas-
pasn stnde yat-tn algladm diyebilmem iin kendi znel hlim olan algm
nesnel durum ile karlatrp Birbirlerine uydular, o hlde algm gerekmi diye-
bilmem gerekirdi. Ama ben alglarm kullanarak, alglarmn doruluunu nasl
bilebilirim? Searlen alglarn gerekleme art olarak o olgularn dnyada olma-
s gerektiini ne srmesi, son derece yararsz ve ilevsiz bir art olmaz m?
Bu kar k olduka nemli bir noktay iaret etmektedir. Ancak bu itiraza Se-
arlen yant u ekilde olacaktr. u anda bir kedinin paspasn stnde yat-t-
n alglyorum iddiasnn doru olma koulu kedinin paspasn stnde yatmasdr
gibi bir savla gelen (yani, dorudan gerekilii savunan) bir kuramc, alglayan
kii bunu o an bilmektedir gibi bir iddiada bulunuyor deildir. Gerekinin sy-
ledii udur: Eer dnyada alg gerekleiyorsa, gerekletii durumlarda olan ey,
gerekli olgusal koulun salanmasdr. Bunun salandnn znelerce bilinip bilin-
memesi elbette ayr bir sorundur. Yani, bilgi sorunsal ile uraan bir felsefecinin
ortaya koyabilecei bir ilev, algnn koullarn sergilemektir. Ama bu mutlaka ve
her zaman algsal bilgi ediniyor olduumuzu gstermez. rnein, belli bir olguyu
gerekten algladmzdan emin olduumuz bir anda bile tamamen yanlmamz
olasdr. Ya da Descartesn mehur kt niyetli ve stn gleri olan varl bizi
srekli olarak aldatyor olabilir. Fakat Searle konuya biraz farkl bir perspektiften
yaklamaktadr: Diyelim ki biz baz eyleri alglyoruz; bunun ontolojik artlar (ya-
ni varlksal koullar) tam olarak nelerdir? Searlen vard sonu aktr: Alg fizik-
sel bir sretir ve bu srecin epistemolojik koullar zihnin iini deil gerek dn-
yada olanlar gndeme getirerek ifade edilebilir.
Ancak, bu yukarda sergilediimiz tartmann dnda, Searlen gerekiliini
tehdit edebilecek bir olas kar k daha bulunmaktadr. Eer biz, dorudan ger-
ekilerin dedii gibi nesneleri (daha doru bir ifadeyle, nesnelerin olgusal ynle-
rini) alglamakta isek, grsel yanlsama gibi srelerde ortaya kan tuhaf durum-
lar nasl aklanabilir? Yukarda izimsel olarak da gsterdiimiz Mller-Lyer yanl-
samasn dnelim. O yanlsamada, gerekte iki ubuk eit uzunluktayken; irade-
miz dnda ve kanlmaz olarak alglanan ey ubuklardan birinin daha uzun ol-
duudur. Ancak Soldaki izginin sadakinden uzun olduunu alglyorum gibi
bir cmle ki grlenin bu olduu kesindir gerek dnyann herhangi bir olgu-
sal ynn yanstmamaktadr. Bu sonu da gerekilik asndan elikili ve zor
bir duruma yol amaktadr.
Bununla birlikte, Searlen kuramnn bu trden bir kar ka yant verme po-
tansiyeli tadn tahmin etmek zor deildir. Daha nce de belirttiimiz gibi, Se-
arlee gre insann bilisel sistemi dinamik ve etken bir yapya sahiptir. Bir insann
bir nesneyi veya olguyu alglamas esas olarak bir problem zme etkinliidir.
Bu etkinlik nemli bir oranda insann sahip olduu dnya bilgisini kullanmay da
gerektirir. O yzden, bu trden bir srecin hi sekmeden ve aksamadan almas
beklenmemelidir. Alg, basit bir kopyalama ii deildir. Alg sisteminin, gerekli-
i kavrama giriimleri srasnda belli durumlarda zorlanmasnn ve i mantnn
eliik bilgi paralarn anlamlandrmakta baarsz olmas sonucu fiziksel gerek-
142
Epi st emol oj i
lii arptmasnn nedeni de budur. Buna karn, Searlee gre, alg srelerini en
iyi aklayan ve en az felsefi sorun ieren gr gerekiliktir.
Bu nitede gstermeye altmz gibi, alg epistemolojisi kendi iinde ilgin
ve nemli tartmalar barndran bir alandr. Ancak burada sergilediimiz irdeleme-
lerin bilgi ve varlk konularnda genel olarak da kritik bir tartma zemini olutur-
duunu belirtmemiz gerekiyor. Yukarda alg balamnda sunduumuz gerekilik
gr ada felsefe asndan zellikle byk bir nem tamaktadr. Gereki-
lik akmnn nemli ynlerinden bazlarna nmzdeki nitelerde deineceiz.
143
144
Epi st emol oj i
Alg kavramna ilikin ada bilimsel yaklam-
lar aklayabilmek.
Genelde kabul edildii zere, alg bizim en
nemli bilgi kaynamzdr. Son derece yaygn
bir ekilde kullandmz alglarmzn bize dn-
yay effaf ve dolaymsz bir tarzda yansttn
dnmeye eilimliyizdir. Oysa ada psikoloji-
nin bulgular bize alg konusunda farkl bir tablo
izmektedir. Kaydedilmesi gereken nemli nok-
talardan biri, insan algsnn genelde olduka kar-
mak zihinsel ilemler gerektiren bir sre oldu-
udur. Felsefecilerin alg konusunda sorduu en
nemli sorular ise, duyularmz yoluyla bize ula-
arak algya dnen bilgilerin gereklik ile olan
ilikisi zerinedir. Bu durum, algy en nemli
epistemolojik konulardan biri konumuna getirir.
Zihnimizde bir takm alglarn olumas ve bizi
dnyaya ilikin bilgilendiriyor gibi grnmesi, o
alglarn (grntlerin, seslerin, vb.) mutlaka zi-
hinden bamsz gerekliin iinde de yer ald-
n gstermez. O yzden, alg ve gereklik iliki-
sinin sorgulanmas ve algnn yapsnn aa ka-
vuturulmas kritik bir epistemolojik ilev olarak
karmza kar.
Alg felsefesinin nde gelen kuramlar olan tem-
silcilik, grngclk ve gerekilik gr-
lerini aklayabilmek.
Alg konusunda en nde gelen kuramlardan biri
temsilciliktir. J. Locke gibi nde gelen felsefecile-
rin savunduu temsilcilik grne gre, her ne
kadar fiziksel dnyann nesneleri nesnel bir e-
kilde varlk alannda yer alyor olsa da, insanla-
rn nesneleri alglamalar effaf ve dolaysz
bir ekilde gereklemez. Bu anlamda, alglarn
ortaya kma sreleri srasnda, ayr unsurun
iin iine girdiini syleyebiliriz. Birincisi, ortada
alglanan veya alglanabilecek nesne(ler) vardr.
Nesne zihinler olsa da olmasa da (yani, alg ol-
gusu gereklese de gereklemese de) var ol-
maya devam edecek olan bir unsurdur. kinci
olarak, znelerin veya zihinlerin varlndan sz
edebiliriz. Zihinlerin, zihinden bamsz varlkla-
r alglamalar ve kavramalar sonucu insanlarn
dnya bilgisi oluur. Ancak, burada dikkat edil-
mesi gereken nokta, zihin ve nesnenin ayn tr-
den eyler olmadklardr. Bu yzden zihinler
nesneleri alglarlar ifadesi, ilk bakta grnd-
nden daha karmak bir olguya karlk gel-
mek durumundadr. Temsilcilii savunan felsefe-
ciler, bu tablo karsnda, nesnelere ve znelere
(veya zihinlere) ek olarak nc bir unsurun
daha iin iinde olmas gerektiini dnrler.
Bu unsur zihinsel durumlar veya zihinsel ierik-
lerdir. rnein, Modern felsefecilerin idea kav-
ram bu ilevi yerine getiren bir unsur olarak ta-
sarlanmtr. zet olarak, temsilcilik gr, in-
sanlarn alg srasnda dorudan algladklar e-
yin kendi zihinsel durumlar olduunu savlar.
Ancak bu tam olarak znelci bir yaklam deil-
dir nk algda oluan zihinsel durumlar alg-
dan bamsz olarak gereklik iinde var olan
nesneleri temsil ederler. Bu gre temsilcilik
ad verilmesinin nedeni de budur.
Alg konusunda nde gelen bir dier kuram g-
rngclktr. Grng (veya fenomen)
kavram, insana grnen, insann deneyimi iine
giren olgular iin kullanlr. Bu allmadk deyi-
min felsefeciler tarafndan kullanlmasnn nede-
ni, nesneler dnyasndan bahsederken, metafi-
zikilerin anlad anlamda btnyle insandan
bamsz tzsel nesnelere gnderme yapmak
yerine, insan deneyiminin iine giren nesneleri
gndeme getirebilmektir. Grngclk, algnn
gerekletii anlarda zihinlere baz grnglerin
sunulduunu, ancak bunda hareketle metafizik
gereklik veya fiziksel gereklik iinde zihinden
bamsz nesnelerin bulunduunu karamaya-
camz savunur. Tahmin edilecei gibi Dene-
yimcilik nitesinde incelediimiz David Hume
grngcln en byk temsilcilerinden biri-
dir. O hlde; grngcle gre, alg srasnda
iin iine deil iki unsurun girdiinden sz
edebiliriz. Birincisi, algnn alc tarafnda zne-
ler veya zihinler bulunur. kinci olarak da, alg
srasnda karmza kan (grnen, grngsel)
nesneler vardr. Bu nesneler, zihinsel ierikleri-
mize ait olan eylerdir. Bu iki unsur dnda,
nc bir unsurdan sz etmemiz olanakl deil-
dir. Ksaca zetlersek, grngclk belli bir an-
lamda temsilcilie benzer: Algda karlatmz
eyler zihinsel ieriklerdir. Buna karn, grn-
gcln temsilcilikten nemli bir fark vardr.
Temsilcilik grn savunan felsefeciler, zihnin
zet
1
A M A
2
A M A
145
dnda yer alan fiziksel nesnelerin var olmas
gerektiini dnrken, grngcl savunan
dnrler bu nesnel unsurun var olduunu
gsteremeyeceimizi, o yzden bunun metafi-
ziksel bir varsaym olarak kalacan ne srer-
ler. Alg konusunda nc olarak sergilenmesi
gereken kuram gerekiliktir. Gerekiliin ana
fikri aslnda son derece basittir. Gereki felsefe-
cilere gre, algda karmza kan nesne gerek-
tir, yani zihinden bamsz gereklik iinde yer
almaktadr. Elbette, bu tez temsilcilik tarafndan
da savunulan bir grtr. Ancak gerekilik,
temsilcilikten olduka farkl olarak, algda bizim
dorudan yzletiimiz eyin zihinsel durum de-
il nesnelerin kendileri olduunu savunur. Ger-
ekiliin bu balamda ne srd gr, insa-
nn zihninin bo olduu veya zihinsel durumlar-
nn olmad deildir. Onun iddias, bizim alg
sreci srasnda deneyimlerimizi deil nesnelerin
kendisini alglamakta olduumuz ynndedir.
Alg konusunda ada gerekilii savunan en
nde gelen felsefecilerden birisi John Searle ol-
mutur. Searlen gerekiliini ilgin klan bir
zellik, onun, bizim algladmz eyin nesneler
olduunu sylemesi ancak bu fikri Biz nesnele-
ri yaln olarak deil, ynleri itibaryla alglarz
eklinde gelitirmesidir. Eer bu doruysa, bizim
algmzn nermesel bir yapsnn olduu syle-
nebilir. Baka bir deyile, insanlar nesneleri bir
olu veya durum iinde alglarlar. Ben bir limon
alglyorum aslnda yanltc bir ifadedir. Biz ge-
nellikle algy, rnein, Ben bir limonun sar
renkte olduunu alglyorum, Ben bir limonun
yuvarlak ekli olduunu alglyorum veya Ben
bir limonun masa zerinde durduunu alglyo-
rum eklinde gerekletiririz. Alglanacak yn-
lerin hangileri olduu ise, dnya bilgimize ve di-
limizin zenginliine bal bir konudur.
Alg felsefesi konusunda genel bir deerlendirme
yapabilecek bilgiye sahip olmak.
Bu nitede ilediimiz noktalarn nda genel
bir deerlendirme yapabiliriz. Gerekilik gr-
nn saduyuya uygun ynlerinin olduu ak-
tr. Ancak, algnn nasl olanakl olduunu ve ne-
den bir baar ierdiini aklayan gereki g-
rlere kar pheci bir tavr taknmak olanakl
grnmektedir. Gerekiliin betimledii hliyle
algnn gerekten gerekletiini nasl bilebiliriz?
Bu soruya Searle gibi gerekilerin verdii yant,
algnn gerekleme koullarnn ifade edilmesi
ile algnn gerekletiinin bilinmesinin birbirin-
den ayrlmas gereken konular olduu ynnde-
dir. Buna ek olarak, temsilciliin ve grngc-
ln olas bir itiraz u olabilir: Algsal yanlsa-
malarn bilin dzeyinde engellenemeyecek ka-
dar gl olduu gerei, bizim nesneleri nesnel
hlleriyle algladmz tezi iin nemli bir ku-
ramsal sorun oluturur. Searlen buna yant, al-
gnn dinamik bir yapsnn olduu ve dnya bil-
gimizden etkilenebilecei ynndedir. Gereki-
lere gre, alg srasnda biz yine de nesneleri al-
glarz, zihnimizin iini deil. Her durumda, ger-
ekiliin algsal yanlsamalarda ortaya kan s-
ra d durumu iyi aklayp aklamad, zerin-
de dnmeye deer bir nokta olarak n plana
kmaktadr.
3
A M A
146
Epi st emol oj i
1. Duyum kavramnn alg kavramndan fark ile il-
gili aadakilerden hangisi sylenebilir?
a. Alglardan farkl olarak, be duyunun ilevleri
srasnda insan zihninin belli st dzey dnsel
srelerden gemesi gerekir.
b. Alglardan farkl olarak, be duyunun ilevleri
srasnda insan zihni etken konumdadr.
c. Alglardan farkl olarak, be duyunun ilevleri
srasnda insan zihni edilgen konumdadr.
d. Alglardan farkl olarak, be duyunun ilevleri
srasnda insan zihni dardan gelen bilgi para-
larn gz ard edebilir.
e. Alglardan farkl olarak, be duyunun ilevleri
srasnda insan zihni belli karlatrmalar ve ba-
datrmalar yapar.
2. Alg srelerine bilisel adan yaklaan bilim in-
sanlarna ve felsefecilere gre, algsal mekanizmalar-
mz byk oranda yukardan aaya bir ekilde al-
rlar. Aadakilerden hangisi bu dnceyi en iyi e-
kilde aklar?
a. Algsal sreler basit duyumlarla balar ve daha
karmak algsal durumlara doru giderler.
b. Algsal sreler doutan itibaren sahip olduu-
muz idealarla balar ve daha karmak algsal
durumlara doru giderler.
c. Tikel alglarmz, sahip olduumuz karmak
idealar zerinde belirleyici etki yapabilir.
d. Genel dnya bilgimiz ve beklentilerimiz, tikel
alglarmz zerinde belirleyici etki yapabilir.
e. Tikel alglarmz, genel dnya bilgimiz ve bek-
lentilerimiz zerinde belirleyici etki yapabilir.
3. Temsilcilik ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi
yanltr?
a. Zihnimizin dnda nesnelerin olduunu syle-
yebiliriz.
temsil ederler.
c. Alg zihinsel bir sretir.
ltr.
4. Grngclk ile ilgili aadaki ifadelerden hangi-
si dorudur?
a. Zihnimiz nesnelerle doludur.
temsil ederler.
c. Bizim grnen dnyay aarak nesneleri oldu-
u gibi kavramamz olanakszdr.
ltr.
5. Locken temsilcilii ile Humeun grngcl ara-
sndaki en nemli benzerlik aadakilerden hangisidir?
a. Her iki gre gre biz nesneleri dorudan de-
il, idealar aracl ile alglar ve kavrarz.
b. Her iki gre gre biz nesnelerin kendilerini
dorudan alglar ve kavrarz.
c. Her iki gre gre biz baz nesneleri idealarn
aracl olmadan alglar ve kavrarz.
d. Her iki gre gre biz baz nesneleri temsil et-
meden alglar ve kavrarz.
e. Her iki gre gre biz nce nesneleri doru-
dan alglar ve ardndan onlara ilikin idealar
olutururuz.
6. Alg felsefesinde gerekilik akmn en iyi betimle-
yen ifade aadakilerden hangisidir?
a. Alg sreleri srasnda biz gerekliin iindeki
nesnelerin kendilerini alglarz.
b. Alg sreleri srasnda biz temel olarak idealar
alglarz.
c. Alg sreleri srasnda biz nce idealar ardn-
dan gerekliin iindeki nesneleri alglarz.
d. Alg sreleri srasnda biz idealarla gerekliin
iindeki nesneleri ayn anda alglarz.
e. Alg sreleri srasnda biz nce gerekliin iin-
deki nesneleri ardndan idealar alglarz.
Kendimizi Snayalm
147
7. Aadakilerden hangisi Searlen gerekilii sa-
vunmak iin kulland bir argmandr?
a. Biz belli bir rengi algladmzda, algladmz
nesnenin deil. Bu durum bizim deneyimlerimi-
zi deil nesneleri algladmz gsterir.
b. Biz belli bir rengi algladmzda, algladmz
Bu durum bizim deneyimlerimizi deil nesnele-
ri algladmz gsterir.
c. Biz belli bir rengi algladmzda, algladmz
Bu durum bizim nesneleri deil deneyim para-
larn algladmz gsterir.
d. Biz belli bir rengi algladmzda, algladmz
nesnenin deil. Bu durum bizim nce deneyim
paralarn ardndan da nesneleri algladmz
gsterir.
e. Biz belli bir rengi algladmzda, algladmz
Bu durum bizim nesneleri alglarken idealara
gereksinim duyduumuzu gsterir.
8. Aadakilerden hangisi Searlen ne srd g-
rlerden biri deildir?
a. Temsil epistemolojisi zerinde fazlaca duran d-
nrler abartlm bir i-d dnya ayrm yap-
maya ynelmilerdir.
b. nsanlarn temsil etme yeteneklerinin ardnda
temsile dayanmayan bilgilerin ve yeteneklerin
yatt unutulmamaldr.
c. Bir zihinsel temsil ancak baka zihinsel temsille-
rin varlnda anlamlandrlabilir bir zihinsel du-
rumdur.
d. Alg bir baar deyimi olmas itibaryla dier
deneyim eitlerinden ayrlr.
e. Alglarmzn kayna bazen nesneler bazen de
zihnimizde uyanan idealardr.
9. Searlen gereki gr, nesnelerin alglanmas
konusunda aadakilerden hangisini savunur?
a. nsanlar fiziksel dnyann nesnelerini idealar
araclyla alglar; baka bir deyile insanlar her
zaman nesnelerin belli ynlerini alglar.
b. nsanlar fiziksel dnyann nesnelerini olduklar
gibi alglar; baka bir deyile bir nesneyi gz-
lemleyen insanlar nesnelerin farkl ynlerini al-
glamazlar.
c. nsanlar fiziksel dnyann nesnelerini zihinsel
temsil yoluyla ve olduklar gibi alglar; baka bir
deyile bir nesneyi gzlemleyen insanlar nesne-
lerin farkl ynlerini alglamazlar.
d. nsanlar fiziksel dnyann nesnelerini olgusal
veya nermesel olarak alglar; baka bir deyile
insanlar her zaman nesnelerin belli ynlerini al-
glar.
e. nsanlar zihinde beliren grntleri alglar; ba-
ka bir deyile bir nesneyi gzlemleyen insanlar
nesnelerin farkl ynlerini alglamazlar.
10. Temsilcilii savunan bir felsefeci ile Searlen g-
r arasndaki benzerlik aadakilerden hangisi ile
ifade edilebilir?
a. nsanlarn alglarnn nihi kayna fiziksel nes-
neler deil zihinsel durumlardr.
b. nsanlarn alglarnn nihi kayna temsil ilevi
yerine getiren idealardr.
c. nsanlarn alglarnn nihi kayna zihinsel du-
rumlar deil gerek fiziksel nesnelerdir.
d. nsanlarn alg srelerinde dorudan yzletik-
leri ey ikincil niteliklerdir.
e. nsanlarn alg srelerinde dorudan yzletik-
leri ey nesneler deil zihinsel durumlardr.
148
Epi st emol oj i
Realizme kar en yaygn ada argman perspekti-
vizmdir. Argman deiik biimler alsa da, onlar olu-
turan ana akm yledir: Belli bak as, belli bir var-
saymlar dizisi ve belli bir ynden, belli bir duru olma-
dan, gerek dnyaya dair hibir eriime, hibir temsil
etme tarzna sahip deiliz ve bu dnyann bir suretini
oluturabileceimiz hibir aracmz yoktur. Eer ger-
eklie giden dolaysz bir yol yoksa o zaman argman
hakiki anlamda gereklik hakknda konuulacak hibir
nokta olmad sonucuna varr; aslnda durulardan,
ynlerden ve bak alarndan bamsz hibir gerek-
lik de yoktur. Bu tr perspektivizmin iyi dile getirilmi
bir ifadesi Brian Fayin sosyal bilim felsefesi zerine bir
ders kitabnda bulunacaktr...Perspektivizme gre, hi
kimse gereklii dorudan doruya kendinde olduu
haliyle asla gremez; insan gereklie kendi bak a-
sndan, kendi varsaymlaryla ve kendi kavramlaryla
yaklar.
Argman, buraya kadar realizmin en basit biimine bi-
le bir saldrya benzemiyor. Sadece, gereklii bilmek
iin, onu bir bak asndan bilmek zorunda olduu-
muzu sylyor. Bu pasajdaki tek hata, pasajn, gerek-
lii kendinde olduu haliyle dorudan bilmenin unu
gerektirdiini ima etmesidir: Gereklik herhangi bir ba-
k asndan biliniyor olmamaldr. Bunu yapmak hak-
sz bir varsaymda bulunmaktr. rnein nmdeki san-
dalyeyi dorudan gryorum, fakat elbette onu bir ba-
k asndan gryorum. Sandalyeyi dolaysz olarak
bir perspektiften biliyorum. Gereklii dolaysz olarak
kendinde olduu haliyle bilmekten bahsetmek akledi-
lir bir ey olduu mddete, onu grdm iin orada
bir sandalye olduunu bildiim zaman, onu kendinde
olduu haliyle bilirim. Bu ekilde tanmlanan perspek-
tivizm ne realizmle ne de bizim gerek dnyaya dair
dorudan algsal eriime sahip olduumuzu syleyen
epistemik nesnellik doktriniyle tutarszlk arz eder
(...)
Perspektivizm argmanyla balantl olan ikinci arg-
man, kavramsal grelilik argmandr. Argman u e-
kildedir: Kavramlarmzn tamam insan varlklar olarak
bizim tarafmzdan oluturulurlar. Gereklii betimle-
mek iin sahip olduumuz kavramlar hakknda kanl-
maz hibir ey yoktur. Fakat diye devam eder anti-rea-
listler, gerei gibi anlalrsa, bizim kavramlarmzn g-
relilii, kavramlarmz yoluyla erimemiz dnda dsal
gereklie dair hibir eriime sahip olmadmz iin,
dsal realizmin yanl olduunu gsterir. Farkl kav-
ramsal yaplar gereklie dair farkl betimlemeler verir-
ler ve bu betimlemeler birbirleriyle badamazlk arz
ederler. rnein bir kavramsal emaya gre bana Bu
odada ka nesne vardr? diye sorulursa, bu odadaki
deiik mobilya paralarn sayabilirim. Fakat bir mobil-
ya grubunun paralar arasnda ayrm gzetmeyen ve
mobilya grubunu sadece tek bir ey olarak ele alan bir
baka kavramsal emaya gre, Odada ka nesne var-
dr sorusuna farkl bir cevap olacaktr. Soruya ilk kav-
ramsal ema iinde verilecek bir cevap olarak, odada
yedi nesne vardr diyebilirim; ikinci ema ierisinde ise,
tek bir nesne...yleyse, gerekten ka tane vardr? An-
ti-realistler bu soruya hibir cevap olmadn sylerler.
Kavramsal bir emaya nispet edilenin dnda hibir mad-
di olgu yoktur ve dolaysyla da kavramsal bir emaya
nispet edilenin dnda hibir gerek dnya yoktur.
Bu argmandan ne anlam karmalyz? ok nl baz
filozoflar tarafndan farkl versiyonlar halinde gelitiril-
mi bir argman olsa bile, bu argmann dikkat eke-
cek derecede zayf bir argman olduunu dnd-
m sylemekten hicap duyuyorum. Gerekten de bir
sayma sistemine gre sayldnda odada yedi nesne
varken, bir dier sayma sistemine gre sayldnda sa-
dece tek bir nesne vardr. Fakat bizim hangi sayma sis-
temini kullandmz gerek dnyann umurunda deil-
dir. Bu sayma sistemlerinin her biri farkl bir sayma sis-
temini kullanarak tek bir dnyann alternatif ve doru
bir betimlemesini verirler. Problemin ortaya k, sa-
dece tek bir nesne vardr ve bununla beraber yedi nes-
ne vardr demekteki grnr tutarszlktan neet eder
btnyle. Her ikisi de tutarldr ve aslnda her ikisi de
dorudur. Gndelik hayatta bu trden pek ok rnek
vardr. Pound cinsinden 160 pound, kilogram cinsin-
den 72 kilo geliyorum. Hangi l sistemini kulland-
ma bal olarak her ikisi de dorudur. Aslnda hibir
problem ve herhangi bir tutarszlk sz konusu deildir.
Realizme kar nc argman bilim tarihinden getiri-
len argmandr. Bu argmann kk Thomas Kuhnun
The Structure of Scientific Revolutions adl kitabnda
bulunur. Geri ben Kuhnun kendisinin bu argman
bu formda kabul ettii konusunda pheliyim. Kuhnun
aklamasna gre bilim, bilginin istikrarl bir biimde
srekli birikimiyle ilerlemez; daha ziyade bir dizi dev-
rimle ilerler. Bylelikle, belli glkleri zmekte yeter-
siz kaldndan dolay bilim yaplan bir paradigmadan
vazgeilir ve bilimsel bir devrimin sonucu olarak yerine
yeni bir paradigma konur. Bulduumuz ey, kendinde
Okuma Paras
149
olduu haliyle gereklik hakkndaki bilginin srekli bi-
rikimi deil, fakat daha ziyade her biri kendi paradig-
mas iinde gerekletirilen bir dizi farkl sylemdir. Bi-
lim bamsz bir biimde mevcut bir gereklik betimle-
mez, ilerledike daima yeni gereklikler yaratr. Bru-
no Latour ve Steve Woolgarn da syledii gibi; Bizim
iaret ettiimiz husus udur: Orada-dardalk bilimsel
almann sebebinden ok sonucudur. Daha nce de
zikrettiim zere, Kuhnun bu anti-realist argman kabul
ettiinden kukuluyum; fakat o Newtonun bir anlamda
Aristonunkinden farkl bir dnyada altn dn-
yordu.
Bu argmandan ne anlamamz gerekiyor? Bir kez daha
sylemeliyim ki, bu argman bana, bizden btnyle
bamsz bir biimde mevcut gerek bir dnyann var
olduu ve doal bilimlerin grevinin de bize bu dnya-
nn nasl ilediine dair teorik bir aklama getirmek ol-
duu eklindeki mevcut durumun en basit versiyonuna
en ufak bir phe dahi oluturmaz gibi geliyor. Farz
edelim ki Kuhn, bilimin dzensiz bir ekilde ve zaman
zaman byk sarsntlara urayarak ilerledii hususun-
da hakldr. Devrimci teorilerin nceki teorilerin termi-
nolojisine bile aktarlabilir olmadn varsayalm; yle
ki bu farkl teorilerin ballar arasndaki tartmalar sa-
dece birbirlerini anlamadklarn ortaya koymaktadr.
Bundan ne kar? lgi ekici hibir eyin kmadn
dnyorum. Gerek dnyay anlamak iin gsterilen
bilimsel abalarn nceden zannettiimizden daha az
rasyonel ve birikime daha az dayal olmas gerektii,
bilim adamlarnn betimlemek iin samimi giriimler
yaptklar gerek bir dnyann mevcut olduu eklinde-
ki varsaymmza hibir phe drmez.
Realizme kar Kuhnun argmanyla balantl drdn-
c argman, teorinin delille yeterince belirlenmedii
eklindeki argmandr. Dnyann bizim gezegen siste-
mimizin merkezi olduu dncesinden gnein mer-
kez olduu dncesine yani yer merkezli teoriden g-
ne merkezli teoriye geii ele alalm. Batlamyusu yer
merkezli teorinin yanl, gne merkezli teorinin doru
olduunu kefetmi deildik. Bilakis gne merkezli
teori gne ve ay tutulmalar, uzaklk as vb. gibi hu-
suslarda daha iyi tahminlerde bulunmamza imkan sa-
lad iin yer merkezli teoriden vazgemitik. Mutlak
bir hakikat kefetmi deil, bunun yerine esas itibaryla
pratik amalardan dolay baka bir sylem tarzn be-
nimsemitik. Bu durum, teorilerin her ikisinin de delil-
le yeterince belirlenmemi olmasndandr. Teoride
uygun ayarlamalar yapma konusunda istekli olmak ar-
tyla, her iki teoriyi de eldeki kantlarn tamamyla tutar-
l bir biimde benimseyebilirdik. Bu tr bilimsel keif-
lerin tarihi gstermektedir ki, eer doruluun zihnin
bamsz gereklikle bir rtme ilikisinin ad olduu
kabul edilirse bu durumda doruluk olarak byle bir
ey yoktur, nk byle bir gereklik ve dolaysyla r-
tme ilikisi yoktur.
(...)
Bu argman gnmzde cereyan eden tartmalardan
neredeyse yarm yz yl ncesine dayanr. Fakat yine
de hala kt bir argmandr. Yer merkezli teoriden g-
ne merkezli teoriye gei bamsz olarak mevcut hi-
bir gereklik olmadn gstermez; tersine btn tart-
ma, eer bu tr bir gerekliin olduu varsaylrsa an-
cak bizim iin eriilebilir bir hal alr. Bu tartmay ve ta-
d nemi ancak ve ancak bu tartmann gerek nes-
neler gne, dnya, gezegenler ve aralarndaki fiili
ilikiler konusunda yaandn kabul edersek anlayabi-
liriz. Dnya ve gne gibi zihinden bamsz nesneler
olduunu kabul etmediimiz mddete, gnein mi
dnya etrafnda dnd yoksa dnyann m gne et-
rafnda dnd konusundaki tartmada sz konusu
olan eyin ne olduunu anlayamayz bile.
Kaynak: John R. Searle. (2006). Zihin Dil Toplum.
eviren: Alaattin Tural. stanbul: Litera Yaynclk, s. 30-
36.
150
Epi st emol oj i
1. c Yantnz doru deilse, nitenin Alg Psikolo-
jisi ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Al-
g ve duyum arasndaki fark reneceksiniz.
2. d Yantnz doru deilse, nitenin Alg Psikolo-
jisi ksmnda yazlanlar yeniden gzden gei-
rin. ada bir gr olan biliselciliin algya
yaklamn anlayacaksnz.
3. e Yantnz doru deilse, nitenin Temsilcilik
Temsilcilik akmnn temel tezlerini aklayabi-
leceksiniz.
4. c Yantnz doru deilse, nitenin Grngc-
caksnz.
5. a Yantnz doru deilse, nitenin Temsilcilik
ve Grngclk ksmlarnda yazlanlar ye-
niden gzden geirin. Bu iki gr karlat-
rabilmek iin gerekli bilgileri edineceksiniz.
6. a Yantnz doru deilse, nitenin Gerekilik
ksmn yeniden okuyun. Gerekilik akmn
7. b Yantnz doru deilse, nitenin ada Bir
yeniden okuyun. Searlen temel argmanlarn
reneceksiniz.
8. e Yantnz doru deilse, nitenin ada Bir
yeniden okuyun. Searlen fikirlerini daha iyi
anlayacaksnz.
9. d Yantnz doru deilse, nitenin ada Bir r-
nek: Searlen Gereki Yaklam ksmn yeni-
den okuyun. Searlen nesnelerin alglanmas
olgusuna nasl yaklatn kavrayacaksnz.
10. c Yantnz doru deilse, nitenin Temsilcilik
ve ada Bir rnek: Searlen Gereki Yak-
lam ksmlarnda yazlanlar yeniden oku-
yun. Temsilci gr ile Searlen gerekilii
arasndaki benzer noktalar reneceksiniz.
Sra Sizde 1
Pek ok bilim insannn ve felsefecinin kabul ettii gi-
bi, algsal bilginin oluumu basit bir kopyalama ilemi
gibi deildir. Bu yzden, alglar yoluyla edindiimiz
bilgi felsefeciler iin zel bir aratrma ve irdeleme ala-
n aar. Bilgi kuramclar, algsal bilgimizin gereklii
ne dzeyde yansttn ve znenin zihninde oluan du-
rumlarn nesnel dnyayla ilgisinin ne olduunu sorgu-
lar. Her ne kadar bu tr sorgulamalarn gereklilii ilk
bakta pheli grnse de, alg srelerinde ortaya -
kan baz sorunlar bilim insanlarnn ve felsefecilerin bu
konudaki aratrmalarnn hakl gerekelere dayand-
n ortaya koymaktadr. Hepimizin bildii bir rnek, gr-
sel yanlsamalardr. Grsel yanlsamalar yayor olma-
mz ve hatta bu yanlsamalara kaplmaktan kendimizi
alamamamz alglarn kusursuz bir makine gibi al-
madn, zaman zaman sistematik hatalar yaptn or-
taya koymaktadr. Elbette yanlsamalar balamnda il-
gin olan nokta, bu durumlarda bize ulaan bilgi para-
larnn yanl olduunu net bir ekilde bilmemizdir.
Descartesn sergiledii pheci senaryolarda sorun ya-
ratan unsurlardan birinin aldandmz bilmemek ol-
duunu anmsarsak, grsel yanlsamalardaki durumun
neden ok arpc olduu da anlalr: Algsal yanlsama-
larda biz kesinlikle yanlrz ve yanldmz da biliriz.
Ksacas, yzde yz gvenilir bir ekilde ilemediini
bildiimiz algsal sistemimizin bu hlinin felsefi adan
deerlendirilmesi, bilgi kuramclar iin ok kritik bir so-
runsal oluturmaktadr. Bu sorunsalla uraan felsefeci-
ler, bu nitede grdmz gibi, farkl kuramlarn ve
yaklamlarn ortaya kmasna neden olmulardr.
Sra Sizde 2
Temsilcilik ve grngclk ok nemli bir kuramsal
sav paylar. Bu sav veya tez, insanlarn alg srasnda
karlatklar eyin nesnelerin kendisi olamayaca d-
ncesidir. Bu fikri bir rnek zerinde anlamaya ala-
lm. Ben kpeimi dndm zaman kafamda kpe-
imin bir grnts canlanr. Kpeime dorudan bak-
madm ancak onu dndm byle anlarda, zih-
nimde bir grntnn olutuunu ancak o grntnn
tam o anda fiziksel nesneden deil, anlarmdan kay-
naklandn syleyebiliriz. imdi bu durumu, kpei-
me gerekten bakmakta olduum baka bir durumla
karlatralm. Bazlar bu durumun kkten bir ekilde
farkl olduunu nk bu ikinci durumda kpeimi
dorudan algladm syleyebilir. Oysa bu dnce,
151
biraz daha derinlemesine irdelersek, aslnda biraz s-
tnkr bir aklama olabilir. Ben kpeime baktm
zaman, zihnimin iinde kpeimin bir grnts olu-
ur. Benim deneyimlemekte olduum ey kpeimin
grntsdr. O hlde, kpeimin olmad bir ortam-
da onun grntsn zihnimde canlandrmak ile kpe-
ime bakmak arasnda ilk bakta grnd kadar b-
yk bir fark olamaz. Her ikisinde de olan ey, benim zi-
hinsel olarak bir grnt edinmem ve o grnty de-
neyimlememdir. Bu incelediimiz senaryo, hem temsil-
cilere hem de grngclere ilham veren bir yn ier-
mektedir. Her iki grup felsefeci de bizim dorudan de-
neyimlediimiz eyin nesnelerin kendisi deil zihinsel
durumlar veya temsiller olduunu savlar. Temsilciler zi-
hinsel olarak deneyimlediimiz durumlarn arkasnda
(onlar dorudan alglyor olmasak da) fiziksel dnyann
gerek nesneleri olduunu ne srer. Grngcler ise,
zihinsel olarak deneyimlediimiz durumlarn (grng-
lerin veya grnen eylerin) arkasnda fiziksel dnyann
gerek nesnelerinin olduunu savlayacak bir gereke-
miz olmadnda srar ederler. Temsilci ve grngc
felsefeciler arasndaki en temel felsefi fark budur.
Sra Sizde 3
Temsilciliin ve grngcln ortak noktas, insan-
larn alg srasnda dorudan nesneleri deil grng-
leri deneyimlediklerini iddia etmeleridir. Temsilcilii
savunan felsefeciler nesnelerin varln yadsmadklar
iin, grngleri veya zihinsel durumlar zne ile nes-
ne arasnda bir tr ara alan olarak alrlar. Grngc-
ler ise, grnglerin ardnda nesnelerin olduunun var-
saylmasnn aklc olarak gerekelendirilemeyeceine
inanrlar. Ksaca dersek, her iki gruptaki felsefeciler de
alg srasnda zihinsel durumlarmz deneyimlediimizi
savunurlar. Searle gibi bir gereki asndan buradaki
sorun, yalnzca deneyim boyutunda kalndnda ger-
ek alg ile yanltc deneyimler arasndaki fark belirt-
menin olanaksz hle gelmesidir. Searlee gre, algnn
gereklemesi, belli nesnel koullarn yerine gelmesi ile
olanakldr. Deneyim genel bir kavramdr. Bir insann
hayal grmesi veya alg yanlsamasna uramas da bir
deneyimdir. Oysa alg olduka zel bir deneyim tr-
dr. Algy zel klan unsur, belli nesnel koullarn ger-
eklik iinde gerekten meydana gelmesidir. rnein,
bir insann lde serap grmesi epistemolojik bir baa-
r iermez. Ancak bir nesnenin gerekten alglanmas,
bilgisel bir baar ierir. Diyelim ben belli bir anda bir
kavak aacn alglyorum. Searlen grne gre,
byle bir algnn gereklemesi, zihnimin dndaki dn-
yada gerekten bir kavak aac olmasna ve o aacn
benim algma neden olmasna baldr. Bu anlamda, al-
g, dnyay doru kavrayabilme asndan, bir baarya
iaret eder. Oysa bir serap grmek epistemolojik bir ba-
ar deildir. Gereki felsefecilere gre baarl-baarsz
ayrmn yapabilmemiz, ancak alg srasnda deneyimle-
diimiz eylerin zihinsel durumlar deil dmzdaki
gerekliin nesneleri olduunu savlamakla olanakl ola-
bilir. Bu durum, gerekilere gre, bu grn dier iki
temel alg kuramna gre stn olduunu gsterir.
Kaynaklar
Atkinson, R. C., Atkinson, R., Smith, E. E. (2008). Psiko-
lojiye Giri. eviren: Yavuz Alogan, Ankara: Arka-
da Yaynlar.
Best, J. B. (1995). Cognitive Psychology. New York:
West Publishing Company.
eviren: Vehbi Hackadirolu, stanbul: Kabalc Ya-
ynevi.
nl, S. ve Hakan, A. (2001). Psikoloji. Anadolu ni-
versitesi yayn no: 1288. Eskiehir: Anadolu niver-
sitesi Yaynlar.
Matlin, W. M. and Foley, H. J. (1997). Sensation and
Perception. Boston: Allyn and Bacon.
Searle, J. (1983). Intentionality: An Essay in the Phi-
losophy of Mind. Cambridge: Cambridge Univer-
sity Press.
Snowden, R., Thompson, P., Troscianko, T. (2006). Ba-
sic Vision: An Introduction to Visual Percepti-
on. Oxford: Oxford University Press.
Wade, J. (2001). Visual Perception: An Introduction.
London: Taylor & Francis.
nermesel dorunun felsefi nemini aklayabilecek,
Temel doruluk kuramlar olan karlk kuram, badam kuram, ge-
reksizlik kuram ve pragmaclk grlerini aklayabilecek,
rendiiniz doruluk kuramlarn felsefi olarak deerlendirerek, bu gr-
lerin gl ve zayf ynlerini aklayabileceksiniz.
erik Haritas
nermesel doru
Karlk kuram
Olguculuk
Badam kuram
Gereksizlik kuram
Pragmaclk
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji nermesel Doru

GR
NERMESEL DORUNUN FELSEF
NEM
DORULUK KURAMLARININ
DEERLENDRMES
8
EPSTEMOLOJ

GR
Doru kavram yalnzca epistemoloji kapsamnda deil, felsefenin genelinde b-
yk bir neme sahiptir. Biz bu nitede dorunun tam olarak ne olduu ve bilgi
balamnda dorunun neden nem tad sorular zerinde odaklanacaz ve bu
konuda retilmi kuramlar inceleyeceiz. Burada sunacamz irdelemelerimizin
merkezindeki kavram nermesel doru olacak. Birinci nitede de akladmz
gibi, nerme kavramnn cmle kavramndan ayrlmas gerekmektedir. Gnlk
yaamda biz doru nitelemesini dnceler, yarglar, inanlar ve cmleler iin
kullanrz. Yalnz bu noktada dikkatli olmamz gerekir nk, rnein, bir kt
zerinde yazl duran bir cmle nihayetinde fiziksel bir eydir (yazlm olan cm-
lenin kt ve mrekkepten olutuu dnlrse). Oysa doru dediimiz nite-
lik kt ve mrekkebin bir zellii deildir. Kt ince veya kaln olabilir, mrek-
kep koyu veya ak renkli olabilir ve bunlar araclyla yazdmz harfler eri
nermesel Doru
Yaamdan rnekler
Fletcher Reede kariyeri zerine younlam, fazlaca etik kayglar olmayan, baar-
l bir avukattr. Ya gnnde oluyla birlikte olacana sz vermesine ramen bu s-
zn yerine getirmez ve her zaman yapt gibi yalan syler. Olu Max de pastasnn
mumlarn sndrrken babasnn en azndan sadece bir gn boyunca yalan sy-
lememesini diler ve bu dilei kabul olur. Fletcher iin yaam bu noktadan sonra ok
zor bir hl almaya balar nk i yerinde srekli olarak aklndan geen neyse onu
kelimelere dkmektedir. alt binada ie yeni balayan bir kz Burada herkes ba-
na ok iyi davranyor deyince Fletcher Gzelsin de ondan der. Asansrde gaz ka-
rdktan sonra O bendim! itirafnda bulunur. yerinde birlikte alt bir kii-
nin suratna adn anmsamadn nk ona nem vermediini syler. Benzeri
komik olaylar, mahkeme salonunda Fletcher ocuklarnn velayetini almaya alan
duyarsz ve kt niyetli bir anneyi savunmaya alrken de yaanr. Jrinin nn-
de kadn savunmak yerine onun ne kadar kt ve haksz olduunu haykrr. Bu
olaylardan ders karan Fletcher sonuta nemli bir kiisel deiime urayacaktr.
(Yalanc Yalanc filminin zeti. Bavurulan kaynaklar: http://www.imdb.com/ ve
http://tr.wikipedia.org/wiki/Yalanc_Yalanc/ Filmin ynetmeni: Tom Shadyac.
Oyuncular: Jim Carrey, Maura Tierney. Yapm yl: 1997.)
br olabilir. Ancak kt zerinde mrekkep araclyla iziktirilen simgeler
doru olamaz. Bu sylediin cmle doru veya Bu ktta yazan cmle yan-
l gibi ifadelerden kastedilen, o cmlelerin ieriklerinin veya aktardklar yarg-
larn doru veya yanl olma durumudur. Kt zerindeki izler ve hatta konuan
bir insandan yaylan ses dalgalar grece olarak somut eylerdir; buna karn, ner-
me veya dile getirilen iddia soyuttur. Dnyada karmza kan ve fiziksel unsur-
lardan oluan tikel cmleler ile nermeleri ayrmak bu anlamda gerekli ve yararl
bir felsefi admdr.
imdi nerme ve doru/yanl kavramlar arasndaki ilikiye bakalm. Belirt-
tiimiz gibi, nerme, doru veya yanl olabilen bir cmlenin ierdii dnce-
dir. rnein, Ah bu dikkatsiz srcler! cmlesinin dile getirilmesinin ardnda
hakl nedenler bulunsa bile, bu cmle doru veya yanl olarak nitelendirilemez.
Ah bu dikkatsiz srcler! cmlesinden farkl olarak, rnein, Baz srcler
aralarn dikkatsiz kullanrlar cmlesi bir yarg veya iddia ile karmza kt
iin, iinde bir nerme barndrr ve doru veya yanl deeri alabilir. Eer baz
srcler aralarn dikkatsiz kullanyorlarsa bu yukardaki cmle dorudur; eer
trafikte aralarn dikkatsiz kullanan srcler yoksa bu cmle yanltr. nerme-
sel dorunun bu basit betimlemesi hem saduyuya uygundur hem de pek ok fel-
sefecinin itiraz etmeden kabul edebilecei genel bir tasvir sunmaktadr. Bu artlar
altnda, yukarda ksaca sergilediimiz doru kavramnn neden ilgin veya nem-
li olduu ilk bakta okuyucuya net bir ekilde grnmeyebilir. O yzden, bu ni-
tedeki tartmalarmza, dorunun genelde felsefe ve zelde de bilgi sorunsal-
asndan nemini aydnlatarak balayalm.
NERMESEL DORUNUN FELSEF NEM
lk olarak, doruya ilikin aratrmalarn hangi felsefi kategoriye girdii konusun-
da bir belirsizlik olduunu saptamamz gerekiyor. Felsefede ou kavram ve konu
belirli bir alann kapsamnda incelenmektedir. rnein, varlk kavram metafi-
zik veya ontolojinin, bilgi kavram epistemolojinin, ideoloji kavram ise nce-
likli olarak siyaset felsefesinin ilgilendii kavramlardr. Ancak doru kavram iin
bu trden basit bir kategorilendirme yapmamz olanakszdr. Tam tersine, doru-
nun felsefi olarak aratrlabilmesi iin birka alanda birden irdeleme yapmamzn
gerektii sylenebilir.
ncelikle konunun ontolojik boyutunu dnelim. Denebilir ki Bahemde u
an drt aa var gibi bir nerme doru olduunda, dorunun ortaya kma nede-
ni varlk alannn (yani gerekliin) belli bir durumda veya hlde bulunmasdr.
Baka bir deyile, bahemde u an drt aa olmasnn benim zihinsel durumla-
rmdan bamsz olmas gerektiini dnmeye eilimliyizdir. yleyse doru, bir
ynyle, metafizik veya ontolojik aratrmalar ilgilendiren bir kavramdr.
Ancak doru, bir nesne, olgu veya sradan bir nitelik olmad iin, yalnzca
ve basit bir ekilde varlk felsefesinin bir konusu olarak n plana kmaz. nerme-
sel dorunun, zneleri, sylemsellii ve bilisellii ilgilendiren yanlar da bulundu-
u dnlebilir. Bunu daha net kavramak iin doru kavramn nesne kavra-
myla karlatralm. ok sayda dnr fiziksel nesnelerin varlnn insanlarn
(veya dar bir anlamda, zihinlerin) varlna bal olmadn savunurlar. Bu, iyi ge-
rekeleri olan ve saduyuya uygun bir dncedir. Ancak ayn eyi doru iin
syleyebilir miyiz? nsanlarn zihinsel ve dilsel etkinlii olmasa bile doru nerme-
lerin veya doruluun var olacan sylemek tartmaya olduka ak bir felsefi
154
Epi st emol oj i
Yazlm olan cmlelerin
kendileri fiziksel dnyaya ait
somut eylerdir. Cmlelerin
ifade ettii dnceler veya
ierikler ise nermeleri
olutururlar. nermeler
doru veya yanl olma
kapasitesine sahiptir.
Doru kavram felsefenin
birden ok alt alann
ilgilendirir. Bu anlamda,
felsefenin ilgilendii
varlk veya bilgi
kavramlarndan olduka
farkl olduu sylenebilir.
iddiadr. Her durumda, dorunun yalnzca metafizik alanna ait olmadn, dil fel-
sefesini ve semantik (anlambilimsel) almalar ilgilendiren bir ynnn olduu-
nu sylemek olanakl grnmektedir.
Bunlara ek olarak, Bahemde u an drt aa var cmlesinin doruluunun
epistemolojiyi yakndan ilgilendiren bir yn de vardr. Daha nceki nitelerde
sergilediimiz gibi, nermesel bilgi epistemolojinin en temel konularndan biridir.
Ve nermesel bilgi kavram zerine alan felsefecilerin sk sk nermesel doru
kavramyla da ilgilenmeleri ve o kavramn inceliklerine deinmeleri gerekir. Konu-
nun kuramsal zorluklarna gemeden ve yzeysel bir akl yrtme ile sylersek,
nermesel bilgi doru hedefine yneliktir diyebiliriz. yle dnelim: Ben
bahemde u an drt aa olduunu biliyorum gibi bir bilgi iddiasnda bulunan
bir znenin gerekten biliyor olmas iin hangi temel koul yerine gelmelidir? Pek
ok kii bu soruya u yant verecektir: Bahemde u an drt aa olmaldr, yok-
sa o durumu bildiimi iddia edemem. te yandan, bu sylediimiz ey u ekil-
de de ifade edilebilir: Bahemde u an drt adet aa olduunu bilmem iin Bah-
emde u an drt aa var cmlesi doru olmaldr. Saduyuya uygun grnen
(ancak ileride daha ayrntl olarak tartmamz gerektirecek) bu dnce zincirine
gre, dnya bilgimiz nermesel doru kavramyla yakndan ilikilidir. Deneyim-
sel bilgimizin en ilgin ve kritik blm doru nermeleri ierir. Bu durum doru-
nun yalnzca metafizik ve semantik kapsamnda deil, epistemoloji asndan da
ok byk nem tadn gsterir.
Dorunun yapsna ilikin ne srlm temel kuramlar incelemeden nce
dnce ve doruluk arasndaki iliki zerine de baz saptamalar yapalm.
Doru kavramn epistemoloji kapsamnda ciddiye alan felsefecilere gre, bu
kavram bilgi asndan kritik klan en temel neden, bizim etrafmzdaki dnyaya
dair dnce ve inanlarmzn doal olarak doruya ynelmi olmalardr. Bu el-
bette dncenin yanlmaz olduu gibi bir iddiaya karlk gelmez. Burada kaste-
dilen, dnyaya ynelik sradan deneyimsel inanlarn normal artlar altnda ger-
eklie iyi bir uyum gsterdii ve hatta uyum gstermeye ynelik bir tarzda olu-
tuudur. Deneyimsel inanlar, gereklii alglayp anlamaya alan ve kendileri
de gereklik iinde yer alan znelerce oluturulur. Deneyimsel olarak ara sra ya-
nlsak da, algsal inanlarmz ve yarglarmz genelde gereklii iyi bir ekilde yan-
str. rnein, alg konusunu ilerken incelediimiz John Searlen gereki felse-
fesi bu trden bir yaklam ierir. Elbette bu sunduumuz akl yrtmesine phe-
ci felsefeciler sempatiyle bakmayacaktr; ancak bu farkl bir tartmann konusu
oluyor.
Bu balamda daha kesin ve tartmasz bir ekilde belirtebileceimiz bir nokta
udur: nsanlar dnyaya ynelik deneyimsel inanlarnn mmkn olduunca
doru olmasn tercih ederler. Dnyaya ilikin inanlarmzn doru olup olmadk-
larn tam olarak bilemeyebiliriz ancak aktr ki inanlarmzn doru olmasn is-
teriz. Bunu bir rnek zerinde gstermeye alalm. Diyelim tehlikeli ylanlarn
bulunduu bir blgede yryorsunuz. leride talarn arasnda duran bir nesne g-
ryorsunuz ve kafanzdan urada duran ve ylana benzeyen nesne aslnda bir dal
paras gibi bir dnce geiyor. Byle bir durumda, sahip olduunuz bu dene-
yimsel inancn doru veya yanl olmasnn sizin iin ok fazla fark yaratmayaca-
n syleyemezsiniz. Zihnimizde oluan dnce veya inanlarn doruluu bizim
iin nemlidir. Eer inanlarmzn ou yanl olsayd yaam bizim iin olduka
skntl bir hle gelebilirdi.
155
Genel bir anlamda
bakldnda, insanlarn
sahip olduklar deneyimsel
inanlarn yanltan ziyade
doruya yneldii iddia
edilebilir.
Dahas, dorunun bunun dnda baka trl bir deeri olduu da dnlebi-
lir. Birinci nitede bilginin yararlar dnda bir z deerinin olduundan bah-
setmitik. Buna paralel bir dnce doru iin de dile getirilebilir. nsanlar, btn
yararlarndan ve getirebilecei avantajlardan bamsz olarak, doruyu kendisi iin
isteyebilirler. lk nitedeki rnei (Matrix filminin senaryosunu) anmsarsak, dene-
yimlediimiz dnya ne kadar ekici olursa olsun, eer biz gerekte laboratuvarda
tutulan ve elektronik uyarmlar sonucu dnyada yaad izlenimine kaplan be-
yinlersek, oumuz bu durumu bilmeyi ve ac gerekle yzlemeyi tercih ederdik.
Hibir yarar olmad durumlarda bile iin dorusunu renmek bizim arzu et-
tiimiz bir durumdur.
Doruluk konusunda bu n saptamalar yaptktan sonra, felsefede n plana k-
m ve ska tartlm olan doruluk kuramlarndan bazlarn aklayp tartaca-
z. Doruluk kuramlar nermesel dorunun ne olduunu veya felsefi anlamda
nasl olutuunu aydnlatmay hedefler. Bu olduka nemli bir ilevdir nk da-
ha nce de ifade ettiimiz gibi, bir kavramn insanlar tarafndan yaygn bir ekilde
kullanlmas o kavramn ne olduunun ve nasl olutuunun iyi anlaldn gs-
termez. rnein, insanlar zgrlk, adalet veya varlk kavramlarn gnlk
yaamda yerli yerinde kullansalar da, sz konusu kavramlar tam olarak ve tm in-
celikleriyle anlalmayabilir. O yzden, felsefecilerin inceledii dier nemli kav-
ramlarda olduu gibi, dorunun yapsnn veya doasnn da felsefi yntemlerle
aklanmas yararl olabilir. Bu hedefe ynelik olarak, felsefe tarihinde dnrler
Eski Yunandan bu yana eitli kuramlar retmiler ve dorunun ardndaki gize-
mi zmeye almlardr. Aadaki blmlerde, bu kuramsal giriimlerin en n-
de gelen rneklerini greceiz.
Doruluk kuramlarn sergilerken, A. Tarskinin anlambilimsel kuram gibi ta-
rihsel adan ok nemli ve teknik incelikler barndran baz grlerin de incelen-
mesi gerekir. Ancak biz bu kitapta daha odakl bir sunumu tercih ettiimiz iin bel-
li kuramlarn irdelenmesini darda brakacaz. Bu nitede drt temel doruluk
kuramndan bahsedeceiz. Bu kuramlardan zellikle ilk ikisi karlk ve bada-
m grleri zerinde daha fazla zaman harcayaz.
Karlk Kuram
Doruluk kuramlar iinde en bilineni karlk kuramdr. Bu gr iin Trkede
bazen rtme kuram ve uygunluk kuram deyimleri de kullanlr. Biz burada
ngilizcedeki correspondence theory of truth deyiminin ieriiyle uyumlu olacak
ekilde dorunun karlk kuram deyimini tercih edeceiz. Adndan da anla-
laca gibi, karlk kuram, doruluun iki unsurun birbirine uygun dmesi, r-
tmesi veya birisinin dierine karlk gelmesi sonucu ortaya ktn ne srer.
Burada sz konusu olan unsurlarn ne olduu konusunda farkl yaklamlar or-
taya kmtr. Doruluun ortaya kmas iin hangi iki unsurun uyum iinde ol-
mas gerektii sorusuna verilen yantlar arasnda, nesne-zne, idea-gereklik, dil-
dnya ve nerme-olgu saylabilir. Bu ikiliklerin ortak noktalarn saptamak zor de-
ildir. Doruluk ilikisinin bir tarafnda zneye veya znellie ait olan eyler (zi-
hin, bilisellik, dnce, idea, inan, cmle, nerme, dil), dier tarafnda ise nes-
neye veya nesnellie ait olan unsurlar (nesneler, gereklik, varlk, olgu) yer alr. O
hlde bizim inan ve cmle gibi nermesel unsurlarmzn doru olmasnn nede-
156
Epi st emol oj i
Karlk kuramna gre,
dorunun ortaya kmas,
zihin veya inan gibi znel
unsurlarla nesne veya
gereklik gibi nesnel
unsurlarn birbirine uymas
veya karlk gelmesi sonucu
gerekleir.
ni, bu unsurlarn gerekliin unsurlarna karlk gelmesidir. Eer bir nermesel
unsur gerekliin unsurlarna karlk gelmezse, onlarla uygunluk iinde deilse, o
nermesel unsur iin yanl dememiz gerekir.
Felsefe tarihinde geriye giderek bu konunun nasl gndeme getirildiini ksaca
inceleyelim. Her ne kadar Aristoteles Bat Felsefesinde doruluk konusunu gn-
deme getiren ilk dnr olmasa da, onun doruluk tanm daha sonra gelen fel-
sefecilere hem esin kayna olmu hem de epeyce tartmaya yol amtr. Aristo-
telesin Metafizik (1011b25) kitabnda sayl ksmnda verdii tanm udur: Olma-
yann olduunu sylemek ya da olann olmadn sylemek yanl, olann oldu-
unu ya da olmayann olmadn sylemek dorudur. Aristotelesin sunduu bu
tanmn bir karlk kuram oluturup oluturmayaca tartmaya olduka aktr.
Grne gre Aristoteles, doru kavramn, sylenenlerin olanlara uygunluu
eklinde tanmlamaktadr. Ancak bu ifadenin, karlk gelme ilikisinin unsurlarn
yeteri kadar net bir tarzda ortaya koymad sylenebilir. Daha ak dersek, bu ta-
nmda hem sylenebilir olan eylerin hem de olanlar snfna giren eylerin tam
olarak ne olduu belli deildir. Bununla birlikte, olanlarn, dnyada meydana
gelen olaylar veya durumlar olduunu dnmek aklc grnmektedir. Bu du-
rumda, yukardaki tanmn ne demek istediini rnekler yoluyla aklayabiliriz.
Eer ben imenlerin mavi olduunu sylersem, gereklik iinde olan durumu (ya-
ni, imenlerin yeil renkli olduunu) sylememi olurum. Baka bir deyile yanl-
dile getirmi olurum. Tersine, muzun sar renkli olduunu sylemek gerekten
olan dile getirmek olduu iin doru olur.
Aristotelesten yzyllar sonra yaayan ve savunduu felsefi grlerin temel
yaps itibaryla Aristotelesi byk oranda izleyen Aquinolu Aziz Thomas (1225-
1274) veya yaygn olarak bilinen adyla Thomas Aquinas doruluu u szlerle
tanmlamtr: Veritas est adaequatio rei et intellectus (Doruluk var olan eyler-
le zihnin uygun olmasdr). Bu tanmn orjinal olarak Thomas Aquinasa ait olup
olmad biraz tartmaldr ama, her durumda, sz konusu ifadenin karlk kura-
mnn felsefe sahnesinde net bir ekilde ortaya k noktas olarak kabul edildii
sylenebilir. Buna karn, Thomas Aquinasn tanmnn baz belirsizlikler ierdii-
ni de belirtmemiz gerekiyor. rnein, var olan eyler ve zihin kavramlar, kar-
lk ilikisi balamnda, tam olarak nasl anlalmaldr? Bu gibi sorularn teknik ay-
rntlaryla yant bulabilmesi, 19. yzyln ikinci yarsnda Aristoteles mantna al-
ternatif bir mantn (yani bantlar mantnn) ortaya kmas ve bununla ilin-
tili olarak yeni bir metafizik tasarmn ekillenmesi ile olanakl olmutur. Gnm-
zn revata olan karlk kuramlarna baktmzda da, bundan yz yl nce retil-
mi fikirlere ve ontolojik yaklamlara dayandklarn grrz. O yzden, buradaki
tartmalarmzn iyi anlalabilmesi asndan, 19. yzyln sonunda ve 20. yzyln
banda zellikle zmleyici felsefede ortaya kan metafizik tasarm biraz
aklamamz ve bunun doru ile ilintisini sergilememiz yararl olacaktr.
Alg epistemolojisinden sz ederken, J. Searlen gereki bir felsefeci olduu-
nu belirtmitik. Gerekilik, en genel anlamyla, zihnimizin gereklii yaratmad-
n ve zihnimizin dnda gerek bir varlk alannn (rnein, fiziksel nesnelerin) bu-
lunduunu savlayan akmdr. Bundan yz yl kadar nce yaam olan B. Russell,
G. E. Moore ve L. Wittgenstein gibi felsefeciler gereki bir metafizik gr dile ge-
tirmiler ve bu gr nermesel dorunun yaps konusunda da son derece etkili
olmutur. Sz konusu metafizik gre Russelln verdii isim mantksal atomcu-
luk olmutur. Russella gre, zihnimizin dndaki varlk alan olgusal bir yapda
157
olumutur. Bunu aklamadan nce olgu kavramn net bir ekilde tanmlaya-
lm. Olgu, gereklik iinde var olan eylerin belli zellikler almalar veya belli
ilikiler iinde bulunmalar sonucunda ortaya kan ve durumsal snrlar nesnel
olarak belirlenmi olan oluumlara verilen isimdir. Olgular, Russell gibi felsefecile-
rin anlad ekliyle, temel unsurun katlmyla oluur: Nesneler, nitelikler ve
bantlar. Bu sylediklerimizi imdi rneklerle aklamaya alalm.
(1) Elimdeki elmann krmz olmas bir olgudur nk bu durum fiziksel bir
nesnenin (yani, bir tikelin) bir nitelii (yani, bir tmeli) barndrmas sonucu olu-
mutur. (2) Ben bahemdeki kavak aacyla am aac arasnda durduum zaman
bir olgu meydana gelmektedir nk bu durum nesneyi ve nesnel bir bant-
y (mekn/mesafe) ieren bir dnyasal durumdur. (3) Eer bahemdeki kavak
aac benimle am aac arasnda duruyorsa, bu durumda, bir nceki rneimiz-
de geen nesneler ve bant aynen bulunmasna ramen baka bir olgu oluur.
Bunun nedeni, sz konusu olgusal unsurlarn dnyada farkl bir ekilde bir araya
gelmeleri ve farkl bir durum yaratmalardr. Kedimin paspasn zerinde olmas ve
paspasn kedimin zerinde olmas da bu trden bir rnektir: Olgunun tikelleri (ke-
di ve paspas) ve bant (zerinde olmak) ayndr ancak aralarndaki iliki farkl bir
ekilde kurulmutur. (4) Eer ben babamn iki buuk metre uzunluunda olma du-
rumundan bahsedersem, dnyada u an var olan bir olgudan bahsetmi olmam.
Ancak, olanakl baka bir evrende babam iki buuk metre uzunluunda olsayd o
dnyada babamn iki buuk metre olmas bir olgu olurdu. (5) Mantksal olarak ba-
kldnda, bileik olgulardan sz etmek olanakl grnmektedir. Karn beyaz ve
souk olmas bileik bir olgudur ve dnyada yer ald sylenebilir. (6) Olgularn
mant asndan, baz bileimler olanakszdr. Mavi ve uzun gibi iki nitelii ve-
ya Aye ve Ahmet gibi iki ayr nesneyi bir araya getirince bir olgu olumaz. Ay-
rca, rnein, bir tan hasta veya salkl olmas da anlaml bir bileim deildir.
Baka bir deyile, olgularn olumas ancak nesnelerin uygun nitelik ve bantlar-
la bilemesi sonucu oluur.
Felsefe kariyerinin balarnda bir tr mantksal atomculuu savunan Wittgens-
teinn (2008, blm 1.1) szleriyle dersek, bu gr dnyay olgularn toplam ola-
rak kurgular, nesnelerin toplam olarak deil. Yukardaki paragrafta verilen (3) r-
nekte belirttiimiz gibi, nesneleri, nitelikleri ve bantlar farkl bir ekilde bir ara-
ya getirdiimizde farkl bir dnya ortaya kar. O hlde mantksal atomculuun
yapt en nemli felsefi hamle, nesneler ontolojisinden veya Aristotelesden bu
yana felsefede etkisini gsteren tzler ontolojisinden olgular ontolojisine gei
yapmaktr. Bunun epistemoloji asndan neden nemli olduunu anlamak da zor
deildir. Gereklii olgular temelinde tasarlayan byle bir ontoloji, nermesel bil-
ginin hedefini de belirlemi olmaktadr. nermesel bilgi, dnyadaki olgularn bil-
gisidir. Olgular metafizii, veya ksaca olguculuk, bir yandan Aristotelesin ve
Thomas Aquinasn doruluk tanmlarnda yer alan olanlar veya var olan eyler
deyimlerine net bir aklama getirmekte ve bylece ontolojik tabloyu daha ak kl-
makta, te yandan da, epistemolojik adan, nermesel bilginin neyi hedeflediini
ak bir ekilde sergilemektedir. Dnya olgulardan oluuyorsa, nermesel bilgi bu
olgular doru temsil etme hedefine ynelme durumundadr.
imdi bu trden bir olgular metafiziinin, yani olguculuun, neden bir karlk
kuram olduunu aklayabiliriz. Karlk kuramlarna gre, doru, zneye veya
sylemsellie ait olan bir unsurun nesneye veya gereklie ait unsurlara karlk
gelmesi veya onlara uygun olmas ile gerekleir. Olguculuk gr, bu nesnel
usurlarn dnyadaki olgular olduunu syler. Ancak bu noktadan sonra, olguculu-
158
Epi st emol oj i
Olguculuk, karlk gelme
kuramlar iinde en iyi
bilinen grtr. Olgucular,
doru nermelerin nesnel
olgulara karlk geldiini
savlar.
Bertrand Russell (Rasl
okunur) gibi felsefecilere
gre, gereklik iindeki
olgular varlk alannn yap
talarn olutururlar. Bir
olgu, fiziksel nesnelerin belli
nitelikleri veya bantlar
edinmeleri sonucu oluur.
u savunan felsefeciler arasnda dorunun zne tarafnda neyin durduuna ili-
kin bir tartma balar. Bu tartmada, baz dnrler zihinsel durumlarn (rne-
in, inanlarn) olgulara karlk geldiini, bazlar szel olarak dile getirilen iddi-
alarn olgulara karlk geldiini ve bazlar da nermelerin olgulara karlk geldi-
ini savlamlardr.
Hangi unsurlarn nesnel olgulara karlk geldii tartmas bu kitabn kapsam
alannn dnda kalyor. Biz yukarda dile getirdiimiz baz nemli grleri zet-
leyerek bu blm noktalayacaz. Karlk kuramn savunan felsefeciler genellik-
le dorunun zihinsel durumlarn veya nermelerin gereklie veya varlk alanna
karlk gelmeleri, onlara uymalar sonucu ktn savunurlar. Karlk kuramnda
sz geen gereklik veya varlk konusunda en ayrntl felsefi aklamalar ol-
gucu dnrlerden gelmitir. Olgucular, olgular ontolojik yap talar olarak al-
mlar, olgunun unsurlarn aklamlar ve bylece dnyann varlksal yapsna
ilikin metafizik bir tablo sunmulardr. Bu tablodaki olgular znelerden bam-
sz bir ekilde var olan eyler olarak anlaldndan dolay, olguculuun gereki
bir gr olduunu da syleyebiliriz.
Saduyuya uygun bir gr olduu sklkla dile getirilen karlk kuramn cazip klan yn-
lerin neler olabileceini kendi kelimelerinizle ifade etmeye aln. Bu altrma sizi kar-
lk kuramna kar retilen grleri anlama ynnde de hazrlayacaktr.
Badam Kuram
Geleneksel doruluk grleri incelendiinde, karlk kuramnn en byk rakibi-
nin badamclk olduu grlr. Badamclk F. H. Bradley ve B. Blanshard gi-
bi dnrlerce savunulmu nemli bir felsefi grtr. Bu nitede badamc
doruluk kuramn irdeleyeceiz. Daha sonra, epistemolojik gerekelendirme ni-
tesine geldiimizde, badamcln kant ve gereke boyutunu tartacaz.
Badam kelimesi Trkede ska kullanlan bir deyim deildir. O yzden, bu
deyimi net bir ekilde aklayarak tartmamza balayalm. Badam ile man-
tksal tutarllk birbirine olduka yakn kavramlardr, ancak aralarnda nemli bir
felsefi fark vardr. Eer bir nerme kmesi aralarnda eliki sergilemiyorlarsa bu
kme tutarldr. u nermeyi gz nne alalm:
KME-1: {Tavuklar suda yzemezler, Knal bir tavuktur, Knal suda ok
iyi yzer}
Eer bir arkadanz Knal adndaki tavuk konusunda bu nermeyi pe pe-
e sylerse, onun tutarsz konutuunu syleyebilirsiniz. imdi baka bir kmeye
bakalm.
KME-2: {Tavuklar suda yzemezler, Benim kpeim suda yzebilir, Bu-
gn deniz suyu ok souk}
Eer arkadanz KME-2deki nermeleri pe pee sylerse, dediklerini tahmi-
nen biraz tuhaf ve alakasz bulursunuz ancak elikili konutuunu dnmezsi-
niz. KME-2deki nermeler birbirlerine aykr bir iddiada bulunmadklar iin e-
limezler ve tutarszlk sergilemezler.
159
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Badamn ortaya kmas iin, ortada bir tutarszln veya elikinin olmama-
s yetmez. Badam olan bir kmenin elemanlarnn birbirlerini ieriksel olarak
az ok desteklemesi beklenir. yle bir kmeyi gz nne alalm.
KME-3: {Tavuklar bedensel olarak umaya uygun deillerdir, Tarihsel ka-
ytlarda uan tavuklara ilikin bir bilgi yoktur, Bahemdeki tavuklarn kanat rp-
ma hareketleri hibir zaman uma ile sonulanmamtr}
KME-3teki nermeler birbiriyle elimemektedir ve bu anlamda KME-3 iin
tutarldr diyebiliriz. Ancak bu zellikler KME-2 iin de geerlidir. KME-3n
KME-2den fark, KME-3teki nermelerin ieriksel olarak birbirlerini destekle-
mesi, birbirlerinin doru olma olasln ykseltmeleridir. KME-3teki yarglar
yalnzca mantksal olarak tutarl deildir; bu yarg ayn zamanda iyi bir ieriksel
balant veya badam sergilemektedirler. Badam kavramnn felsefi anlam
budur.
imdi bir doruluk kuram olarak badamcl genel hatlaryla inceleyelim.
Badamcla gre, belli bir inancn veya nermenin doru olmas onun dier
inanlarla veya nermelerle badamasna, onlara uymasna baldr. Badamc
doruluk kuram, nermelerin doru deeri kazanabilmesi iin onlarn zihinden
bamsz bir gereklie (veya olguculuk asndan bakarsak, gereklik iindeki ol-
gulara) karlk gelmesi gerektiini ileri sren karlk kuramnn hatal bir felsefi
gre dayandn ne srer. Badamcla gre bu hatann temel nedeni, kar-
lk kuramnn olgucu veya, daha genel olarak dersek, gereki bir varlk tasarm-
na dayanmasdr. Felsefe tarihinde ok ses getirmi olan bu nemli itiraz imdi da-
ha ayrntl olarak irdeleyelim.
lk olarak belirtmemiz gereken konu, badamcln karlk kuramna gre
daha yakn alara ait bir dnce olduudur. Karlk kuram daha dorusu, kar-
lk kuramnn metafizik altyaps belli belirsiz de olsa Platon ve Aristotelesin fi-
kirlerinde buluna bilir. Buna karn, badamc kuramn ana fikrinin ortaya kma-
s Modern ada gereklemitir. Karlk kuram, belki de Eski Yunandan gelen
alkanlklarla, nermesel doru bantsnn bir ucunda gerekliin kendisinin
ya da znel olmayan nesnel unsurlarn bulunduunu ne srer. Badamc do-
ruluk kuram ise bu tr bir nesnelci yaklamn ok byk bir sorun ierdiini id-
dia eder.
Bu sorunun ne olduunu anlamak iin 5. nitede bahsettiimiz Berkeleyin
ideac (veya maddecilik kart) grn tekrar gndeme getirelim. Berkeleye
gre, zihinden tamamen bamsz bir madde veya nesne dncesi kabul edile-
mez. Algladmz nesnelerin alglanmam (veya asl) hllerinin nasl olduunu
kafamzda canlandramayz. Alg, ister istemez, kendisini alglanan nesneye katar.
Maddesel dnyann nesnelerinin zihinden tamamen bamsz olduunu ilan edip,
ardndan zihnimizi kullanarak o nesnelerin fiziksel olarak (yani, gerekten,
kendi ilerinde) nasl olduklarndan sz etmek, Berkeleyci bir adan bakldn-
da, ok tutarl bir yaklam deildir. Eer zihnimizi kullanarak zihinsellikten etki-
lenmeden var olan maddesel bir gereklii aklamaya veya betimlemeye kalkar-
sak, madde dediimiz ey nesnelliini btnyle kaybetmez mi? Daha nemlisi,
eer Berkeley haklysa, maddesel olan varlklar her tasarlaymzda zihinselliin
iin iine girdiini ve maddesel olann epistemolojik anlamda elimizden kat-
n kabul etmemiz gerekmez mi?
160
Epi st emol oj i
Badamcla gre; bir
nermenin doru olmas iin
o nermenin baka
nermelerle badam
iinde olmas gerekir.
Ontolojik ve epistemolojik boyutlarda gerekleen bu tartmann nermesel
doru konusunda kendisini nasl gstereceini tahmin etmek zor deildir. Karlk
kuram, doruluk bantsnn nesnel ucunu insanlardan ve onlarn zihinlerinden
bamsz bir alan olarak tasarlar. Karlk kuramna gre; talara, yldzlara ve ka-
rncalara ilikin olgularn var olmas bizim zihnimize, bilgimize, dilimize veya kav-
ramlarmza bal deildir. nsanlar bu evrende yok olsa bile talar belli ekillerde
olacak, her yldz uzayn belli bir noktasnda yer kaplayacak ve karncalar yuvala-
rna yiyecek tayacaktr. Bu olgular gereklik iinde yer alrlar; sylemsellik ve zi-
hinsellik bu trden olgular var veya yok etmez. Bizim deneyimsel nermelerimiz
ite byle bir gereklie karlk gelerek doru olabilirler. Ancak, badamc d-
nrlere gre bu basit saptamalar ciddi bir sorun barndrmaktadr. Badamcla-
ra gre; bir nermenin gerekliin nesnel ve maddesel unsurlarna karlk gelme-
si kabul edilemez bir dncedir. Bize olgu olarak grnen eyler, nemli bir an-
lamda, bizim olgularmz olmak, yani zihinsellikten ve sylemsellikten nasibini al-
mak zorundadrlar. Biz ne kadar tersini dnme eilimi gsterirsek gsterelim,
olgular inan sistemimizin izlerini tar. (Bu fikrin I. Kantn metafizik kart g-
rleriyle ne kadar byk bir ortaklk tadn da gzlemleyebiliriz.) Baka bir de-
yile, badamsal ilikiler ve sylemsellik dnyada olgu olarak aldmz unsurla-
rn da iinde yer almak durumundadr. Bahemizdeki karncalara veya gkyzn-
deki Kutup Yldzna dair doru eyler sylediimizde, o doru nermeler kav-
ramlarn kirletmedii bir gereklik alanndan bahsediyor olmazlar. Nihayetinde,
karnca ve yldz bizim kavram ve inan sistemlerimizin paralar deil midir?
te bu durum, dorunun ortaya kmasnda inanlarn oluturduu kavramsal sis-
temden ve bilgisel adan kurtulmann olanaksz olduunu gsterir.
O hlde, badamclara gre, nermesel doruluk nasl oluur? Badamcla-
rn buna verdii yant, Berkeleyin bir idea yalnzca ideaya benzeyebilir fikriyle
nemli benzerlikler gsterir. Badamc felsefeciler, bir nermenin doru deeri
kazanmasnn dier nermelerle badam iinde olmasyla olanakl olduunu sav-
lar. nermelerin doruluu iin zihinlerden ve sylemsellikten bamsz nesnel
olgulara veya benzeri metafiziksel kavramlara gnderme yapmamza gerek yok-
tur. Doru bir nerme, badam yksek bir nermeler sisteminin bir paras ol-
duu iin dorudur. Baka bir deyile, doruluk ancak zihinselliin, dncenin
veya dilsel yaplarn varlnda ve onlarn erevesinde anlalabilir.
Bir nermenin badam sonucu doru deeri kazanmas fikri ilk bakta tuhaf
grnebilir. Bunun temel bir nedeni, karlk kuramnn saduyuya olduka uygun
bir gr sunmasdr. Dorunun ortaya kmas iin nesnel dnyann unsurlarna
gereksinim olduu dncesi hem saduyusal anlamda ekicidir hem de pek ok
felsefeciye olduka mantkl gelmektedir. Ancak buna yant olarak, karlk kura-
mnn da metafizik ynlerinden dolay baz nemli felsefi zorluklar olduuna
iaret edilebilir. Badamcln pheli grnmesinin baka bir nedeni ise, bir sis-
tem iinde badam sergilemenin doru zelliinin ortaya kmas iin yeterli
olmad ynndeki sezgidir. Diyelim ki, bir kiinin son derece uuk kak, hayal
rn olan bir inan sistemi var. Belli bir nerme bylesi bir sistemle tutarllk iin-
de olursa biz o nermeyi doru mu kabul edeceiz? Bu itiraza verilecek yant, n-
celikle, badam kavramnn tutarllktan ok daha fazlasn ierdiidir. Yuka-
rda da akladmz gibi, badam gsteren bir kmenin elemanlar birbirlerinin
doruluk olasln ykseltirler. Burada kaydedilmesi gereken bir nokta da udur:
Badamsal yapda olan bir inan sisteminin iinde farkl yaplarda veya trlerde
nermeler bulunur. Bunlarn bir ksm, algsal yapda deilken (rnein, Maya uy-
161
Badamc gre gre;
karlk kuramn savunanlar
doru kavramn bir ynyle
ar lde
nesnelletirmektedir.
Badamclarn eletirdii
temel nokta, karlk
kuramclarnn doru
nermeleri doru klan
gereklii zihinden
btnyle bamsz olarak
tasarlamalardr.
garl Avrupal igalciler tarafndan yok edildi, Bu ylki enflasyon oran geen
ylkinden daha dk), bazlar algsal niteliktedir (rnein, u anda nmde du-
ran bir sincap gryorum). Algsal ya da gzlemsel olarak ak olan badamsal
bir sistem, bu anlamda, kolay kolay masals veya rastgele bir zemine doru kaya-
maz. Unutulmamaldr ki, badam kavram znel veya keyfi gibi bir anlama
gelmemektedir. Badamcln tezi, dorunun yalnzca sylemin, zihinsel du-
rumlarn, dilin ve nermelerin alannda ortaya kabileceidir. Olumsuzlama ile
ifade edersek, zihinden bamsz gereklik doruluk bantlarna dorudan ka-
tlamaz.
Badamcln tezini baka bir adan yle yorumlayabiliriz: Her ne kadar
karlk kuram doruluun maddesel veya nesnel dnyadan kaynaklandn ne
srse de, maddi dnyann nermeleri nasl doru yapt ak deildir. Karlk ku-
ramn savunan olgucular (yani, gerekiler) nermelerimizin olgusal karlklar-
nn nesnel dnyada olduuna inanrlar. Ancak bu konu tartmaya ak grnmek-
tedir. Temelde dilsel bir unsur olduunu syleyebileceimiz nermeler, dilsellikle
hibir ilgisi olmayan nesnel gereklie veya olgulara nasl karlk gelir veya uy-
gunluk gsterir? Eer bu konuda kuramsal bir sknt olduu kabul edilirse, kar-
lk kuramnn ilk bata grnd kadar gl bir gr olmad ve badamc-
lk kuramnn nemli bir noktaya iaret ettii de dnlebilir.
Badamcln, karlk kuramna neden olduka kkten bir kuramsal saldr olduu ko-
nusunda kendi fikirlerinizi retin. Badamclk asndan bakldnda, dorunun kar-
lk kuramnn en nemli kuramsal zayflnn ne olabilecei konusunda grnz be-
lirtin.
Gereksizlik Kuram
ada doruluk kuramlar arasnda gereksizlik kuram nemli bir yer tutar. Bu
kuram (ngilizce adyla redundance) iin Trkede fazlalk ve tarlk adlar
da kullanlmtr. Frank Ramsey ve Peter Strawson gibi 20. yzyl dnrleri tara-
fndan savunulmu olan gereksizlik kuramnn dier kuramlardan en byk fark,
doru konusunda yeni bir seenek sunmaktansa, dorunun gereksiz bir nitele-
me olduunda srar etmesidir.
Bu gr erevesinde gerekletirilen mantksal almalarn teknik ayrntlar-
na girmeden gereksizlik kuramnn ana fikrini ve bu grn neden savunucular-
na aklc grndn aklayalm. Gereksizlik kuramna gre, doru nitelemesi-
nin bir nermenin anlamna herhangi bir katks yoktur. Bir nermenin dile getir-
dii dnce veya yarg iin dorudur dediimiz zaman o dnceye bir katk
yapm olmayz. rnek vermek gerekirse, P1 gibi bir nerme alalm:
P1: Bahemde adet erik aac vardr.
Bu nermeyi iinde doru deyimi geen P2 ile karlatralm:
P2: Bahemde adet erik aac vardr nermesi dorudur.
Gereksizlik kuramna gre P2deki doru eklentisi gereksizdir. Doru nite-
lemesi P2de ifade edilmek istenen fikre yeni bir ierik katmaz. yle de dne-
biliriz: P1i bilen bir zne, P2yi de bildiinde deneyimsel bilgisinde bir art veya
genileme olmaz. O hlde, bir yklem olarak dorunun gereksiz olduunu sy-
leyebiliriz.
162
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Gereksizlik kuramn
savunan dnrlere gre,
doru yklemi fazladan
bir bilgi iermez. Bir
nermeyi dile getirmekle
onun doru olduunu
sylemek arasnda bir fark
yoktur.
Yukarda sunduumuz dncelerin nda akla gelecek sorulardan biri, eer
gereksizlik kuram temelde haklysa doru gibi nemli bir yklemin ve kavramn
ne ie yaraddr. Gereksizlik grn savunanlarn bazlar bu soruya yant ve-
rirken dorunun doal diller kapsamnda nasl kullanldna dikkat ekmiler-
dir. Biz doru ve yanl nitelemelerini, dile getirilen nermeleri onaylama veya
deilleme iin kullanrz. rnein, eer ben Bahemde adet erik aac vardr
nermesini dile getirdiimde bir baka zne Doru! kelimesini syleyerek yant
verirse, ben bunu bir onay olarak yorumlarm, ancak bu kelimeyi syleyenin yeni
bir ey sylediini dnmem. Tersine, eer o kii Yanl! diyerek dediklerime
tepki gsterirse, ben bunu sylediim yargya katlmama olarak anlarm. Doru
ve yanl kavramlarnn gndelik dilsel balamlardaki bu trden kstl kullanm-
lar dnda bir ilevi yoktur.
Burada not etmemiz gereken bir konu, gereksizlik grn savunan dnr-
lerin ounun, doru kavramnn felsefi olarak abartlmasndan rahatsz oldukla-
rdr. Karlk veya badamclk kuramn savunan felsefeciler dorunun bir yap-
s ya da en azndan deimez bir z olduunu varsayarlar. Baka bir deyile, tm
doru nermeleri ortaklatran bir nitelik olduunu ve doruyu tanmlama, onun
zn bulma abasnn nemli bir ilev olduunu dnrler. Gereksizlik gr-
nn savunucular ise tam da bu noktaya kar karlar.
Doruyu ciddiye alan felsefecilerin gereksizlik grne getirebilecekleri bir
eletiri udur: Belli dilsel balamlarda, bir nermeden doru yklemini veya ni-
telemesini kaldrmann ok byk bir fark yarataca hatta doruyu kaldrmann
olanaksz olduu durumlar dnebiliriz. Ustamn azndan kan her cmle do-
rudur gibi bir cmle yukarda verdiimiz P2ye benzememektedir nk bu cm-
leden dorudur yklemini kaldrmamz olanaksz grnmektedir. Ancak gerek-
sizlik grnn savunucularnn buna bir yant bulunmaktadr. Onlara gre, Us-
tamn azndan kan her cmle dorudur iddias mantksal olarak yle ifade
edilebilir: Her x iddias iin znesi x iddiasnda bulunuyorsa, o hlde x. Elbet-
te bu son belirttiimiz cmlenin Ustamn azndan kan her cmle dorudur id-
diasna elenik olup olmayaca, felsefeciler arasnda bir tartma konusudur.
Pragmaclk
Pragmaclk 19. yzyln sonlarndan itibaren felsefe sahnesinde yer alm ve d-
nce tarihinde derin bir iz brakmtr. Pragmaclk deyiminin ngilizce orjinali
pragmatismdir. Deyimin Yunanca kklerine indiimizde ise, pratiklik, somut
ilevler, eylem gibi anlamlarla karlarz. Trkede bazen bu akm iin eylem-
cilik deyimi de kullanlr. Ancak eylem kavram Trkeye farkl anlamlarla yer-
letii iin bu deyim yanltc olma riski tamaktadr. Bu blmde pragmacln
doruluk ile ilgili tezlerini inceleyeceiz.
Pragmac bir perspektiften bakarsak, geleneksel karlk kuram gereklii kav-
ramaya alan zneleri temelde edilgen bir konumda tasarlamaktadr. Bu gelenek-
sel (gereki) yaklama gre, insanlarn alglayaca ve kavrayaca gereklik in-
sanlarn yaratt bir varlk alan deildir. Bilmek, esas itibaryla, nesnel gereklii
zihne veya dile kopyalamaktr. Nesneler zneleri etkiler ancak bilgisel srelerde
znelerin nesne zerinde bir etkisi olamaz. Bu geleneksel gereki gre ilk cid-
di tepki, daha nce de belirttiimiz gibi, Kanttan gelmitir. Ancak Kant, itirazlar-
n temelde usu ve bilisel bir zeminde sunmutur. Her ne kadar pragmaclk da
gereki metafizie kar bir akm olarak ortaya km olsa da, pragmac gr-
163
n hareket noktas daha farkl olmutur. Pragmacln byk dnrleri arasn-
da Charles Sanders Peirce, William James ve John Deweyi sayabiliriz. Bu pragma-
c dnrlere gre, bizim bir nermenin veya yargnn doruluundan sz etme-
miz, yaadmz dnya iinde gerekletirdiimiz eylemlerden, nesneleri anlama
ve dntrme yetilerimizden kopuk olamaz. Deneyimsel bir nermenin doru
veya yanl olduu sav, nerme ve gereklik arasnda oluan gizemli bir felsefi
(varlksal, anlambilimsel) ba yoluyla deil, o nermenin insanlarca deneyimlene-
bilecek sonular, belirtileri ve etkileri aracl ile geerlilik kazanr. Bilgi adn
verdiimiz zihinsel durum ve doru adn verdiimiz nitelik, doa ve toplum
iinde eylemde ya da ilevde bulunan insanlarn ilgileri ve beklentileri tarafndan
belirlenir ve ekillendirilir.
Her ne kadar pragmacln kurucusu Peirce olsa da, doru kavram konusun-
da en ilgin pragmac (ve, genel anlamda, gerekilik kart) fikirleri W. James
sunmutur. Baz yorumcularn da fark ettii gibi, Jamesin dorulua ilikin syle-
dikleri yer yer tutarszlk gstermektedir. O yzden, Jamesin gr bazen kk-
ten pragmaclk bazen de lml gerekilik eklinde yorumlanmtr. Jamese g-
re, nermesel doru konusunda karlk kuramclarnn yapt en byk hata,
doru kavramn ar lde nesnelletirmek ve bylece onun gerek insanlarla
ve eylemlerle olan ilikisini gzden karmaktr. Doruluk, nermeler ile gerekli-
in unsurlar arasnda kendiliinden kurulan duraan bir metafizik bant deildir.
Tam tersine, insanlarn dnyayla olan alveriinin her aamasnda ortaya kan ve
insanlarn eylemlerinden etkilenen bir olgudur. Jamese gre doru ayn zengin-
lik veya devlet gibi insanlarn rettii, insanlarn dnyasna ait olan bir eydir.
Jamesin doruluk konusunda verdii tanmlar, karlk kuramnn sunduu
metafiziin tam tersi yndedir. Jamese gre, doru inanlar ile inanmamzn
faydal olaca inanlar arasnda kesin bir izgi izmek olanakszdr. Jamesin Prag-
maclk adl kitabnda verdii bir betimlemeye gre, doru inanlar bizim benimse-
diimiz, geerliliini gsterdiimiz, desteklediimiz ve onaylayabildiklerimizdir.
Baka bir deyile, doru, bizim pratikte i grmeyen, fayda getirmeyen, gvenilir
veya tutarl olmayan ve eyleme dkldnde bize aykr gelen eylerin tersine
karlk gelen kavrama verdiimiz bir addr. Doru, gnlk eylemlerimizin iinde
ortaya kan ve felsefi ynden ok da abartlmamas gereken bir soyutlamadr.
Kendisinden beklenenin aksine, James karlk kuramnn genel ifadesine itiraz
etmemektedir. Onun kesin bir ekilde kar kt ey, bu tanmn arkasndaki ger-
eki varsaymlardr. Pragmac gre gre, doruluk ve karlk ancak bireylerin
eylemlerinin sonular yoluyla anlalabilir. Yaayan insanlarla ve onlarn eylemle-
riyle ilintilendirilmeyen karlklar ii bo felsefi soyutlamalar olmaktan teye gi-
demeyecektir. James bu konuda u ilgin rnei verir. Zihnimizdeki duvar saati
imgesinin duvarda gerekten asl olan saatin bir kopyas olduunu ve ona uydu-
unu varsayalm. Sormamz gereken soru udur: Buradaki kopyalama, uyma
veya karlk tam olarak ne anlama gelir? Yalnzca saatin grntsnn zihnim-
de belirmesi veya yalnzca saatin duvarda asl olduu olgusunu zihinsel olarak
temsil etmem benim nermesel doruya ulamam veya bilgilenmem iin yeterli
midir? Saatin almasna ilikin deneyimlenebilecek unsurlarn (rnein, saatin
zaman gstermesi, iindeki yaylarn esneyebilme zellii, vb.) bylesi bir kopya-
lamann iinde nereye oturduu aka belirtilmedii srece, zihin ve nesne ara-
sndaki rtmeler ya da uyumalar ciddi bir felsefi aklama sunma anlamnda ye-
tersiz kalacaktr. Gereki bir felsefecinin ilgilendii konu, bir nerme ve nesnel
164
Epi st emol oj i
William James pragmac
doruluk kuramnn en nde
gelen savunucusu olmutur.
Jamese gre, doruluk soyut
bir kavram veya bant
deildir. Doruluk kavram,
eylemlerden, faydadan ve
somut sonulardan
bamsz olamaz.
gereklik arasndaki varlksal/bilgisel ilikidir. Ve bu iliki soyut bir bantdr. Ja-
mese gre ise, eer olgu-nerme uyumas sonucunda bir doru bants olu-
uyor ancak bu dorunun insanlarn pratik yaamlarn etkileyecek herhangi bir
sonucu olmuyorsa, o dorunun varlndan bahsetmek anlamszdr.
Elbette burada Jamesin kastettii etki, fayda ve sonu, znel veya ben-
merkezci bir ekilde anlalmamaldr. Pragmac gr biraz yzeysel bir ekilde
yorumlayan baz dnrler, James gibi felsefecilerin doru kavram ile kiiye
faydas dokunan, ksa vadede i gren, yaam kolaylatran gibi kavramlar
bir tuttuklarn sanmlardr. Oysa Jamesin kastettii bu trden basit ve ocuksu bir
tasarm deildir. James, insanlarn yaam iinde gerekletirdii eylerin dorunun
zeminini hazrladn savlamaktadr. Farkl bir tarzda ifade edersek, James, insan-
dan bamsz gerekliin dorular ontolojik bir ekilde oluturup evrene datma-
snn olanaksz ve hatta anlamsz olduunu sylemektedir. Aalar ve talar elbet-
te biz olmadan da var olacaktr; ancak aalara ve talara ilikin doru olarak s-
ralayabileceimiz her ey aslnda o nesnelerin bizi etkileyen, bizim anlayabilecei-
miz ve zerinde eylemler yapabileceimiz ynlerini iermek durumundadr.
O hlde, Jamesin pragmac grlerinden karmamz gereken en nemli ders-
lerden biri u ekilde ifade edilebilir: inde yaadmz dnyada insanlar olma-
sayd, doruluk bantlar ya da doruluk nitelii de olmayacakt. Ancak bu James
iin insanlarn yokluunda zihinden bamsz gerekliin olmayaca anlamna
gelmemektedir. Baka bir deyile, James kesinlikle Berkeleyci bir ideacl savu-
nuyor deildir. Onun vurgulamaya alt konu, dorularn yapm sz konusu
olduu srece bizi ilgilendiren varlk alannn yalnzca insann deneyimine ve ey-
lemine alan gereklik kesitleri olduudur. James, doru nermeler balamnda,
geleneksel karlk kuramn ve onun varsayd varlksal gereki bak aka
reddeder. Ona gre, zihinsel veya znel olanla nesnel olan arasnda gerekten bir
rtm veya karlk bants var ise, bu bant ancak deneyim iinde ve etkile-
ri gzlemlenebilecek bir ekilde olmaldr. Karlk yoluyla ortaya kan dorular
yalnzca insann kavrayabilecei ve etkileim iinde olduu bir dnya iinde an-
lam kazanabilir. Baka bir deyile, zihinsel olann zihinden tamamen bamsz ola-
n kopyalamas ii bo bir felsefi tasarmdr. Pragmac grn tezlerine son ni-
tede tekrar dneceiz ve bu akmn gnmz felsefesini ve zellikle epistemolo-
ji alann nasl etkilediini daha yakndan irdeleyeceiz.
William Jamesin grnn zaman zaman birbiriyle elien iddialar barndrd yorum-
cular tarafndan dile getirilmitir. Bu elikili grnen unsurlar kendi kelimelerinizle ifa-
de edin ve Jamesin fikirlerinin nasl tutarl bir hle getirilebilecei konusunda fikirler
retin.
DORULUK KURAMLARININ DEERLENDRMES
Bu nitede drt temel doruluk kuram inceledik. Bu drt kuramdan en bilineni
ve felsefeciler arasnda en tartlm olan karlk kuramdr. lgin bir ekilde, di-
er kuramn esas itibaryla karlk kuramn hedef alarak ortaya kt sylene-
bilir. Ald eletiriler karsnda karlk grnn kuramsal ekiciliini yitirmi
olduunu sylemek zor olsa da, bu gr benimseyen dnrler rakiplerinin
ynelttii ar eletirlerin nda belli dnler vermi ve dier grn belli fi-
kirlerini kabul etmilerdir. Bu durum zellikle 1980lerden bu yana retilen kar-
lk kuramlarnda kendisini gstermektedir. rnein, gnmzde pek ok gerek-
165
William James, insanlarn ve
onlarn eylemlerinin
yokluunda dorunun
olamayacan ne srer.
Ancak bu fikir, bizim fiziksel
gereklii yaratmakta
olduumuz anlamna
gelmez.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
i felsefeci olgu kavramna insandan, zihinden, eylemden bamsz olan gerek-
liin unsuru eklinde yaklamay brakmakta ve olgular yaadmz ve kavrad-
mz dnyada gerekleen durumlar eklinde anlamaktadr.
Yukarda akladmz kuramlarn bazlarnn birbirine benzer ynler tad
hemen fark edilecektir. rnein, pragmacln geleneksel karlk kuramn red-
detmesi sonucu badamcla yaklat dnlebilir. Yukarda da akladmz
gibi, badamclk, nermelerin zihinden bamsz bir gerekliin kopyalanmas
yoluyla deil, bir sistem iinde birbirleriyle badamalar ve birbirlerini destekle-
meleri sonucunda doru deeri aldn savunur. James de Pragmaclk kitabnda
doru deyiminin eski deneyimlerimizin yenilerle bir araya getirilmesi ve birleti-
rilmesi dnda bir anlam tamadn sylemektedir. Karlk kuramnn en temel
iddias ile elien ve bir btn iinde badam dncesini n plana karan bu
fikrin Jamesi bir badamc yapacan varsaymak ilk bakta akla uygun grle-
bilir. Ancak bu konuda dikkatli olmamz gerekiyor. Jamesin burada kastettii,
inanlarn veya nermelerin soyut nesneler olarak badam sergilemesi deil, es-
ki ve yeni deneyimlerin akp birbirlerini daha ileriye tamalardr. Dahas, bu
durum soyut bir bantdan ok, bireylerin eylemleri iinde kimlik bulan ve bt-
nyle devingen olan bir srece iaret etmektedir. Jamese gre, yeni dorular, es-
ki dorular ile yeni deneyimlerin bir araya gelmeleri ve birbirlerini karlkl olarak
deitirmeleriyle ortaya kar. Genel olarak dersek, pragmacln hem badam-
clktan hem de gereksizlik kuramndan en byk fark, doruluk bantlarn so-
yut zeminlerde deil, insanlarn eylemlerinde bulmaya almasdr.
Kitabn sonraki nitelerinde, nermesel doru kavramnn epistemolojik tart-
malarda nasl yer aldn sergileyecek ve son nitede de doru kavramna tekrar
dnerek ada eletirel yaklamlarn doruluk konusunda ne srd baz kri-
tik fikirleri tartacaz.
166
Epi st emol oj i
167
nermesel dorunun felsefi nemini aklayabil-
mek.
nceki nitelerde nerme ve nermesel do-
ru kavramlarna ilikin temel baz aklamalar
yapmtk. Bu nitede nermesel doru konusu-
nu derinletirerek epistemoloji iin nemini gs-
terdik. nerme, bir cmlenin veya ifadenin d-
nsel ve (daha nemlisi) yargsal ierii olarak
anlalabilir. Bu anlamda, nermeler doru veya
yanl olmak zorundadr. nermesel doru kav-
ramn incelediimizde ise, bu kavramn ontolo-
ji, dil felsefesi ve epistemolojiyi yakndan ilgilen-
dirdiini grrz. nermelerin doru deerini
kazanmasnn dnyadaki durumlar ile ilgisinin
bulunduu dnlr. Bizim deneyimsel inanla-
rmz da genellikle doruyu yakalama hedefi ta-
r. nsanlar dnyaya ilikin inanlarnn yanl
deil, doru olmasn arzularlar. Buna ek olarak,
dorunun belli bir z deeri olduu da sylene-
bilir. Yalanlar ve yanlsamalar ieren bir yaam
zevkli olsa bile insanlar genellikle Matrix filmi-
ne ilikin tartmalarmz anmsarsak doruyu
hedefler ve doru bilgiye ulamay yelerler.
Temel doruluk kuramlar olan karlk kura-
m, badam kuram gereksizlik kuram ve
pragmaclk grlerini aklayabilmek.
En nde gelen doruluk kuramlar karlk kura-
m, badam kuram, gereksizlik kuram ve
pragmaclktr. Karlk kuramna gre, bir ner-
meyi doru yapan ey, nesnel ve zihinden ba-
msz gerekliktir. Karlk kuramnn en iyi bili-
nen rnei olguculuk grdr. Olgucular, do-
runun ortaya kmas iin inanlar veya nerme-
ler ile gereklik iindeki olgular arasnda bir
uyum ya da karlk gelme durumunun olmas
gerektiini dnrler. Bu saduyuya uygun g-
re nemli bir itiraz badamc felsefecilerden
gelmitir. Badamclara gre, bir nermenin
doru olabilmesi ancak badam olan bir k-
menin veya sistemin bir paras olmakla olanak-
ldr. Gereksizlik grne gre ise, doru son
derece gereksiz bir niteleme veya yklemdir n-
k bir nermeyi dile getirmekle onun doru ol-
duunu sylemek nihayetinde ayndr. Son ola-
rak da, pragmac doruluk grne gre, do-
ru dediimiz kavram, soyut veya metafizik bir
bant deil, eylemlerimizin sonucu ortaya -
kan, bizim dnyamza ait bir kavram olmak du-
rumundadr. Baka bir deyile, insanlar eylemle-
ri ile dorunun ortaya kmasn salarlar. nsan,
doru kavram balamnda edilgen deil et-
kendir.
Doruluk kuramlarn felsefi olarak deerlendi-
rerek, bu grlerin gl ve zayf ynlerini ak-
layabilmek.
Karlk kuram, tarihsel olarak derin bir gemie
sahiptir ve saduyuya uygun grn ile de ko-
nu zerinde dnen insanlara hep ekici gel-
mitir. Karlk veya rtme dncesi, znel ve
nesnel unsurlar bir araya getirme hedefi tar ve
bu ynyle doruyu gereklikle ilintilendirme
tr bir ilevi yerine getirdiini iddia eder. An-
cak bu nitede incelediimiz dier grler, do-
runun insanlardan bamsz, tmyle nesnel ve
hatta metafizik bir boyutu olduu fikrine p-
heyle yaklamlardr. rnein, badamcla
ve pragmacla gre, bir nermenin zihinden
bamsz bir gereklik kesitine karlk gelme yo-
luyla doru deeri kazanmas olanakl deildir.
Badamcla gre, bizim dilsel veya dnsel
sistemlerimizin etkilemedii bir varlk alan do-
runun olumas iini stlenemez. Pragmacla
gre ise, gerek ve doru ancak insan eylemleri
erevesinde anlaml hle gelir. Bu grler z-
nel unsurlar vurgulamalar ile dikkat ekmitir.
Ancak karlk kuramn savunan dnrler,
nesnelliin doru iin nemli bir boyut oldu-
unu ve dier grlerin bu boyutun hakkn tam
olarak veremeyeceini savlamlardr. te yan-
dan, her ne kadar temel yaklamlarn deitir-
meseler de, karlk kuramclarnn da pragmac
ve badamc eletirilerden belli dersler kard-
n ve grlerini ada gelimeler nda gz-
den geirdiklerini sylemeliyiz.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
168
Epi st emol oj i
1. nermesel dorunun felsefenin hangi alt alan kap-
samnda incelenmekte olduu konusunda, aadaki
klardan hangisi sizce en doru seenei sunmaktadr?
a. nermesel doru konusu felsefede mantk alan
erevesinde incelenir.
b. nermesel doru konusu felsefede metafizik
alan erevesinde incelenir.
c. nermesel doru, ok boyutlu bir sorunsal olma-
s nedeniyle, felsefede metafizik, dil felsefesi ve
epistemoloji gibi alanlarn kapsamnda incelenir.
d. nermesel doru, konunun doas gerei, esas
olarak etik ve siyaset kuramlar kapsamnda in-
celenir.
e. nermesel doru, konunun doas gerei, esas
olarak gerekelendirme ve kant kuramlar kap-
samnda incelenir.
2. Doru nerme kavramnn bilgi ve varlk aratr-
malar asndan irdelenmeye deer bir konu olduunu
savlayan bir felsefecinin temel bir gerekesi aadaki-
lerden hangisi olamaz?
a. Doal bir tr olan insann hayatta kalp trn
devam ettirebilmesi asndan doru gzlemsel
yarglara sahip olmak nemlidir.
b. Dnyaya ilikin sahip olduumuz deneyimsel
inanlarmzn esas hedefi doru nermelerdir.
c. nermesel doru bilgisel gerekelendirme s-
releri iin normatif bir ama oluturur.
d. Felsefi bir adan bakldnda, doru nerme
ve erdem kavramlar arasnda mantksal bir
iliki olduu grlebilir.
e. Doru, kendi z deerinden dolay nemli bir
kavram olarak grlebilir.
3. Karlk kuramnn zn betimlemek iin tek bir
deyim kullanmak gerekse, aadakilerden hangisi bu
i iin uygun olmazd?
a. Tutarllk
b. Uyum
c. rtme
d. Uygunluk
e. Uyuum
4. Aadakilerden hangisi olguculuk gr iin sy-
lenebilir?
a. Olguculua gre, nermesel doru iki fiziksel
olgunun birbiriyle tutarllk gstermesi sonucu
ortaya kar.
b. nermesel doru konusu erevesinde, ol-
guculuk kuram ve karlk kuram birbirine
zt iki gr ifade eder.
c. Olgucu ontolojiye gre, doru nermelere kar-
lk gelen olgular insanlarn zihinsel durumlar-
nn yaratt hallerdir.
d. Olguculua gre, nermesel dorularn ortaya
kmas ancak nermelerin, inanlarn veya ben-
zer znel unsurlarn birbirlerine karlk gelme-
leri ile olanakldr.
e. Olguculua gre, nermesel dorularn ortaya
kmas nermelerin, inanlarn veya benzer z-
nel unsurlarn gereklik iindeki olgulara kar-
lk gelmeleri ile olanakldr.
5. Olgularn genel mantksal yaps dnlrse, aa-
dakilerden hangisi yanltr?
a. u anda okumakta olduunuz kitap gerekten
olan bir olgudur.
b. Yaayan her insann bir kalbinin olmas gerek-
ten olan bir olgudur.
c. Dnyann ay etrafnda dnmesi gerekte olma-
yan ancak olanakl bir evrende gerekleebile-
cek bir olgudur.
d. Mavi kalemimin siyah kalemimin sanda olma-
s ile siyah kalemimin mavi kalemimin sanda
olmas farkl olgulardr.
e. ki nesnenin aralarnda bir metrelik mesafe ola-
cak ekilde yanyana bulunmalar gerek bir ol-
gunun olumasna neden olur.
Kendimizi Snayalm
169
6. Aadakilerden hangisi badamclk gr iin
sylenebilir?
a. Badamcla gre, bir nermenin doru ol-
mas o nermenin zihinden bamsz olgular ile
b. Badamcla gre, bir nermenin doru olma-
s o nermenin zihinden bamsz iki olgunun
c. Badamcla gre, bir nermenin doru ol-
mas o nermenin badam zellii olan bir k-
menin eleman olmasyla olanakl hle gelir.
d. Badamclk, olguculuun zel bir trne veri-
len addr.
e. Badamclk, karlk kuramnn zel bir tr-
ne verilen addr.
7. Aadakilerden hangisi badamcln karlk ku-
ramna ynelttii temel bir eletiridir?
a. Karlk kuram, karlk gelme ilikisinin nesne
b. Karlk kuram, doruluun yapsn tasarlarken
nesnel dnyann dorunun oluumuna katksn
yeteri kadar hesaba katmamaktadr.
c. Karlk kuram, doruluun yapsn tasarlarken
ontolojik unsurlar yeteri kadar hesaba katma-
maktadr.
d. Karlk kuram, karlk gelme ilikisinin zne
e. Karlk kuram, karlk gelme ilikisinde nesnel
olgular devreden kararak nemli bir soruna
yol aar.
8. Pragmac doruluk kuram iin aadakilerden han-
gisi yanltr?
a. Pragmaclar, genel olarak, dorunun ortaya k-
masnda eylemlerin ve pratik koullarn belirle-
yici olduuna inanrlar.
b. Pragmaclar, genel olarak, dorunun ortaya k-
masnda zihinden bamsz gerekliin esas ro-
l oynad fikrine katlmazlar.
c. Pragmaclar, genel olarak, dorunun anlalmas
iin znelerin zihinsel durumlar zerine odak-
lanlmas gerektiine inanrlar.
d. Pragmaclar, genel olarak, karlk kuramnn ol-
gusal tasarmna kar kmlardr.
e. Pragmaclar, genel olarak, doruluu bireylerin
anlk tercihlerine veya kiisel yararlarna indir-
geme eiliminde deillerdir.
9. Aadakilerden hangisi gereksizlik kuramn en iyi
ekilde ifade eder?
a. P dorudur nermesi ile P faydaldr ner-
mesi badam iindedir.
b. P dorudur nermesi ile P olgusu badam
iindedir.
c. P olgusu ile P gerekelendirilmitir nerme-
d. P nermesi ile P dorudur nermesinin id-
dia ierikleri btnyle ayndr.
e. P nermesi ile P olgusu dorudur nerme-
10. Aadakilerden hangisi William Jamesin doruluk
konusundaki grn en iyi zetleyen nermedir?
a. Eer iinde bulunduumuz dnyada nermeler
ve onlarn anlamsal ierikleri olmasayd, doru-
luk denen bant da olmayacakt.
b. Eer iinde bulunduumuz dnyada insanlar ve
eylemleri olmasayd, doruluk denen bant da
olmayacakt.
c. Eer iinde bulunduumuz dnyada nesnel ol-
gular olmasayd, doruluk denen bant da ol-
mayacakt.
d. Eer iinde bulunduumuz dnyada badam
ilikileri olmasayd, doruluk denen bant da
olmayacakt.
e. Eer iinde bulunduumuz dnyada zihinler ve
deneyimsel bilgi olmasayd, doruluk denen ba-
nt da olmayacakt.
170
Epi st emol oj i
Pragmaclk Ne Demektir?
Birka yl nce benim de ilerinde bulunduum bir
grup arkadan dada kurduklar bir kampta, yalnz ba-
ma yaptm bir gezintiden dndm zaman herkesi
etrefil bir metafizik tartmaya dalm grdm. Tart-
mann konusu bir sincapt canl bir sincabn bir aa
gvdesine trmand ve bu srada da bir gzleyici ada-
mn aacn br yannn karsnda durduu farz edili-
yordu. Bu adam, aacn etrafnda hzl hzl dnerek
sincab gremeye alyor, ama ne kadar hzl yrrse
yrsn sincap da aacn ters yannda ayn hzla hare-
ket ediyor ve aac daima adamla kendisi arasnda tu-
tuyor, yle ki adamn kendisini grmesi imknsz olu-
yor. imdi bundan kan metafizik tartma udur: Adam,
sincabn etrafnda dnyor mu, dnmyor mu? Aacn
etrafnda dnyor, buras ak, sincap da aacn zerin-
dedir; fakat sincabn etrafnda dnyor mu? aknlk
iinde uzun zaman oyalandktan sonra, tartma darma-
dank bir hale gelmitir. Herkes bir yan tutmu ve
onun zerinde inadediyordu. Her iki taraftakilerin say-
s birbirine denkti, bunun iin beni grdklerinde her
iki taraf da, kendilerine katlp ounluu meydana ge-
tirmek zere bana bavurdular. Aklma iskolstiklerin,
ne zaman bir elimeyle karlarsanz bir ayrma yap-
nz, diye mehur sz geldi; hemen aranmaya koyul-
dum: u veya bu tarafn hakl olmas dedim, sincabn
etrafnda yrmekten pratik olarak neyi anlatmak iste-
diinize baldr. Eer sincabn kuzeyinden dousuna,
sonra gneyine, sonra batsna ve tekrar kuzeyine git-
meyi demek istiyorsanz, apaktr ki adam onun etra-
fnda dner, nk arka arkaya gelen durularda bulu-
nur. Yok eer nce sincabn karsnda, sonra sanda,
sonra arkasnda, sonra solunda, en son olarak da yine
karsnda bulunmay demek istiyorsanz, yine apaktr
ki adam onun etrafnda dnemez, nk aacn etrafn-
da insanla birlikte dnen sincap, her defasnda nn
adama kar, srtn da baka tarafa evrik tutar. Ayrma-
y yapn, ortada tartacak bir ey kalmaz. Etrafnda y-
rmek fiilini, u veya bu pratik ekil ierisinde anlay-
nza gre, her iki taraf da hakl, her iki taraf da hakszdr.
Tartanlarn en hararetlilerinden bir ikisi, Safsatay, is-
kolastik kl krka yarmay brakalm, u namuslu etra-
fnda, kelimesi zerinde konuuyoruz diyerek benim
szlerimi karmatrc bir kaamak diye adlandrdlarsa
da, ounluk benim yaptm ayrmann tartmay ya-
ttrdna inanr grnd.
Bu alelde hikyeyi anlatmamn sebebi, pragmatik me-
tot diye bahsettiim eyin basit bir rnei olmasdr.
Pragmatik metot, her eyden nce, baka trl son ve-
rilemiyecek olan metafizik tartmalarn yattrlmas
metodudur. Dnya tek midir, ok mu? Kadere mi ba-
ldr, yoksa hr mdr? Maddi midir, ruhi mi? -te bir-
takm kavramlar ki dnya hakknda doru olmalar da
olmamalar da kabildir; ve bu eit kavramlar zerinde-
ki tartmalarn sonu gelmez. Byle hallerde pragmatik
metot, her bir kavram, kendilerinden deer verilebile-
cek pratik sonular karmak suretiyle tefsir etmeye a-
lmaktr. Bu kavram, dier kavramdan daha doru ol-
sayd, herhangi bir kimse iin, pratik bakmdan ne gibi
bir ayrlk yoksa, u halde pratik bakmdan her iki fikir
de ayn eye karlk olmaktadr ve her eit tartma
yersizdir. Tartma ciddi ise, her iki fikirden ya birini ya
brn doru diye kabul ettiimizde pratik bir ayrl-
n doacan gsterebilmemiz gereklidir.
(...)
Kendilerinden pratik bir sonu karlmas yolundaki
bu basit teste konu yaplr yaplmaz, birok felsefe tar-
tmalarnn nasl manaszlkla kucak kucaa geldikleri-
ni grmek, insan hayrete drr. Herhangi bir yerde
bir ayrm meydana getirmeyen bir ayrm (difference),
hibir yerde var olamaz
somut bir olguda ve bu olgunun sonucu olup herhan-
gi bir ahsa, herhangi bir ekilde, herhangi bir yerde ve
herhangi bir zamanda kendini zorla kabul ettiren bir ha-
reket tarznda kendini aa vurmayan hibir, soyut ha-
kikatte var olamaz. Felsefenin btn grevi, bu dnya
forml, yahut u dnya formlnn doru olmasnn,
hayatmzn belli anlarnda sizin ve benim zerimizde
ne gibi bir ayrm douracan anlamak olmaldr.
Kaynak: William James. (1986) Pragmaclk I. ev.
Muzaffer Akn. stanbul: Milli Eitim Basmevi, s. 32-
34, 37
Okuma Paras
171
yeniden okuyun. nermesel dorunun felse-
fenin hangi alt alan kapsamnda incelenmekte
olduunu reneceksiniz.
2. d Yantnz doru deilse, nitenin nermesel
yeniden gzden geirin. Doru kavramnn bil-
gisel nemini kavrayacaksnz.
irin. Dorunun karlk kuramn esas itibary-
la aklayabileceksiniz.
4. e Yantnz doru deilse, nitenin Karlk Ku-
ram ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Ol-
guculuk grn daha iyi kavrayacaksnz.
irin. Olgu kavramn daha iyi anlayacaksnz.
6. c Yantnz doru deilse, nitenin Badam Ku-
ram ksmn yeniden okuyun. Badamclk
grnn inceliklerini reneceksiniz.
ram ve Badam Kuram ksmlarn yeni-
den okuyun. Bu kuramlardan ikincisinin ilkine
nasl bir eletiri ynelttiini reneceksiniz.
8. c Yantnz doru deilse, nitenin Pragmaclk
ksmn yeniden okuyun. Pragmac perspektifi
9. d Yantnz doru deilse, nitenin Gereksizlik
Kuram ksmn yeniden okuyun. Gereksizlik
kuramnn ana fikrini reneceksiniz.
10. b Yantnz doru deilse, nitenin Pragmaclk
ksmn yeniden okuyun. William Jamesin g-
rlerini daha iyi kavrayacaksnz.
Sra Sizde 1
alglanmasnn temel nedeni, cmlelerin veya nerme-
lerin doru olmalarn salayan koullarn fiziksel dn-
yaya ait olduu ynndeki sezgilerimize uygun bir yak-
lam sunmasdr. Saduyusal adan bakldnda, do-
al bir dil yoluyla ifade edilen nermelerin doru veya
yanl deeri kazanmasn salayan unsurlarn, znele-
rin kiisel durumlarnda deil, nesneler dnyasnda bu-
lunduunu dnmek aklc grnmektedir. rnein,
herhangi bir nesnenin ekline ilikin belli bir inanca sa-
hip isek, o inancn doru veya yanl olmasnn bizim
tercihlerimiz, arzularmz, beklentilerimiz, umutlarmz,
dnya grmz, tarihselliimiz, toplumsal balam-
mz ve benzer unsurlar tarafndan belirlendiini dn-
meyiz. Bu durum, doruluk bantsnn bir ucunun z-
neye ve znellie ilikin iken, dier ucunun da nesne-
ye ve zneden bamsz unsurlara ilikin olduu y-
nndeki inancmz pekitirir.
Sra Sizde 2
grldnden yukarda sz etmitik. nermelerin
doru olmalar iin zihinden bamsz gereklie uy-
gun olmalar ynndeki yaklam oumuza aklc ge-
lir. Limonlarn sar renkte olduu konusundaki inanc-
mzn znel koullar deil, dnyann nesnel durumlar
nedeniyle doru olduunu syleriz. Ancak bu konu
zerinde biraz dndmzde, daha nce aklmz-
dan gemeyen baka bir akl yrtmenin de olanakl
olduu ortaya kar. Nesnel olgular olarak aldmz
ve insana ait unsurlar tamadna inandmz gerek-
lik kesitleri, gerekten de herhangi bir znellik tama-
yan oluumlar mdr? Gndelik yaammzn iinden bir
rnek dnelim. Evimin nnde iki arabann arp-
mas sonucu bir trafik kazasnn meydana gelmesi bir
olgudur. Bu durumun nesnel dnyaya ait olduu, be-
nim zihinsel durumlarmdan bamsz olarak ortaya k-
t savunulabilir. Ancak bu trden bir olgunun bizim
kavramlarmza, deerlerimize ve konutuumuz doal
dile bal olmad sylenebilir mi? Kaza olgusu, zihin-
sel veya dilsel yaps bizden ok farkl bir canl iin de
ayn olgu olur muydu? Eer bu dnce zincirini de-
vam ettirirsek, badamc bir adan bakldnda, kar-
lk kuramnn olduka metafizik (veya ar nesnelci)
bir yn ierdiini ve bunun kuram zayflatabileceini
dnebiliriz.
172
Epi st emol oj i
Sra Sizde 3
William James doru kavramyla fayda kavramn
bir arada tutarak felsefe tarihinde tartmalara neden ol-
mu bir dnrdr. Ebette fayda kavramna vurgu
yapan bir felsefecinin, olduka znel ve grececi bir
varlk ve bilgi kuram savunmasn bekleriz. Fayda
kavram kiilere, kltrlere ve durumlara gre dei-
kenlik gsterir. Belli bir adan bakldnda yararl olan
bir olgu, baka bir adan faydal grnmeyebilir. O
hlde, faydac veya pragmac bir doruluk grnn
nesnellii dlamas olaan bir durum olacaktr. Ancak,
James ayn zamanda kkten bir znelcilii savunuyor
da diyemeyiz. Jamese gre, gerekliin, dorunun ve
bilginin ortaya kmas insan eylemleri ile olanakldr.
Buna karn, Jamesin zihinci veya ideac bir felsefeci
olmad da aktr. Eylemler kafamzn iinde deil
dnya iinde gerekletirdiimiz eylerdir ve Jamese
gre, bizim zerinde yaadmz dnyay veya varlk
alann yarattmz iddia etmemiz de yanl olur. Ja-
mes, rnein, yer ekimi gibi fiziksel gleri de insann
eylemlerinin yarattn dnyor deildir. O yzden,
Jamesin gr genellikle eylemlerin yaratc gcne
byk bir vurgu yapsa da, baz temel gereki fikirleri
de bnyesinde barndrmaktadr diyebiliriz. Bu iki ei-
limin bir araya gelmesinin tutarl bir tablo yaratp yarat-
mad ise tartmaya aktr.
Kaynaklar
Alston, W. P. (1996). A Realist Conception of Truth.
London: Cornell University Press.
Blanshard, B. (1941). The Nature of Thought. vol. 2,
New York: Macmillan Publ.
Bradley, F. H. (1914). Essays on Truth and Reality.
Oxford: Clarendon Press.
David, M. (1994). Correspondence and Disquotati-
on. New York: Oxford University Press.
Devitt, M. (1991). Realism and Truth. Oxford: Basil
Blackwell.
James, W. (1986). Pragmaclk. eviren: Muzaffer A-
kn, stanbul: Milli Eitim Basmevi.
James, W. (1911). The Meaning of Truth. New York:
Longmans, Green and Co.
Johnson, L. E. (1992). Focusing on Truth. New York:
Routledge.
Peirce, C. S. (1905). What Pragmatism Is, The Monist
15:2, 161-181.
Quine, W. V. (1970). Word and Object. Cambridge:
The MIT Press.
Russell, B. (1910). Philosophical Essays. London: Al-
len & Unvin.
Schmitt, F. F. (1995). Truth: A Primer. Boulder: West-
view Press.
Tepe, H. (2003). Platondan Habermasa Felsefede
Doruluk ya da Hakikat. 2. basm, Ankara: mge
Kitabevi.
Walker, R. C. S. (1989). The Coherence Theory of
Truth. New York: Routledge.
cus. eviren: Oru Aruoba, stanbul: Metis Yaynla-
r.
Bilgi kavramn oluturan esas unsurlar aklayabilecek,
Bilginin zmlemesi ve bilginin tanm kavramlarnn inceliklerini ak-
layabilecek,
Edmund Gettierin argmannn ve ona verilen yantlarn bilgi kavramnn
zmlemesi asndan ne sonular verdiini aklayabileceksiniz.
erik Haritas
Tanm
zmleme
Kavramsal koul
Bilginin gerek ve yeter koullar
Gettier
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji
Bilgi Kavramnn
zmlemesi
GR
BLG KAVRAMINI OLUTURAN
UNSURLAR
BLGNN ZMLEMES VE
TANIMI
EDMUND GETTIERN YIKICI
ARGMANI VE SONRASI
9
EPSTEMOLOJ

GR
Bu nitede bilgi kavramn aydnlatma amacna ynelik olarak felsefecilerin y-
rtm olduu abalara daha yakndan bakacaz. u ana kadar epistemolojinin
temel baz konularn tantmaya altk. Bunlar arasnda algnn epistemolojisi,
dnya bilgimizin oluumunda deneyimin rol, nermesel doru ve phecilik gi-
bi konular vard. Bu noktada ok nemli ve merkezcil bir soruya, bilginin nasl ta-
nmlanabilecei veya kavramsal olarak nasl zmlenebilecei konusuna gee-
biliriz. Tahmin edilebilecei gibi, ilgilendiimiz konu, nermesel bilgi olacak.
BLG KAVRAMINI OLUTURAN UNSURLAR
nermesel bilgi nedir? Bilginin olumasnn kavramsal koullar nelerdir? ncelik-
le, buraya kadar sunduumuz tartmalar nda ve pheci olaslklar bir sre-
liine darda brakarak bilgi konusunda ne diyebileceimizi hzlca gzden ge-
Bilgi Kavramnn
zmlemesi
Yaamdan rnekler
Gndelik konumalarmz srasnda, doal olarak, belli anlamsal ayrmlar ve ince-
likleri gzetmeyiz. rnein, saysal lotoda alt rakamn hepsini birden tutturan bir
ahstan sz ederken lotoyu kazanan kii, lotoyu bilen kii veya lotoda kazanan
saylar bilen kii ifadelerini kullanrz. Elbette bu balamda daha doru bir ifade
lotoda kazanan saylar doru tahmin eden kii ve hatta lotoda kazanan sayla-
r atp da tutturan kii olurdu. Bu rnekte de grld gibi, bazen bilginin emek
ve bilisel baar gerektiren bir sre olduunu kolayca unuturuz. Epistemoloji ala-
nnda alan dnrlerin bilgi kavramna yaklamlar ise olduka farkldr.
Bilgi kuramclar genellikle bilginin aklc sreler, gerekeler ve zihinsel emekle ilgi-
li bir yn olduuna inanrlar. Bu anlamda, loto ekiliinde saylar tutturmak pa-
rasal anlamda tabii ki ciddi bir baar olsa da, bilisel anlamda ok abartlmamas
gerekir. Eer eitimsiz bir insan, molekler kimya konusunda bir cmleyi ezberleyip
yksek sesle sylerse, bir bilgiyi dile getirdiini dnmeyiz. Tersine, bir kimyacnn
dile getirdii dnceler bilginin da vurumudur nk bilim insanlarnn uz-
manlk alanlarnda syledii szler derin bir bilgisel alt yapya dayanr. Burada da-
ha tartmaya ak bir durum, deneyimli bir futbol yorumcusunun, bilgileri ve -
zmlemeleri nda, bir derbinin sonucunun 3-3 biteceini bilmesidir. Yine de d-
nelim: Bu bir bilme rnei midir?
irelim. nceki nitelerde incelediimiz felsefi tartmalardan karabileceimiz
baz sonular unlardr: Bilgi rastgele olmayan bir zihinsel durumdur; bilgi gerek-
lik veya dnya iindeki nesnelerin ya da oluumlarn zneler tarafndan kavranma-
s ile ilgilidir; bilginin doruyu yakalamakla ilgili bir yn vardr. Bu betimleme-
leri oaltmamz olanakldr ancak bu saptamalarn u ana kadar bilgi konusunda
sergilediimiz tabloyu genel hatlaryla yanstt dnlebilir.
Ayrntlara girmeden nce, felsefecilerin bilgi konusunda sunduklar kavramsal
irdelemelerin bilimsel veya gzlemsel aklamalarndan neden farkl olduunu
vurgulayalm. Sz konusu fark net bir ekilde belirtebilmek iin, bilginin oluma-
snn kavramsal koullar ile deneyimsel koullarn birbirinden ayrmamz gereki-
yor. Bilginin deneyimsel koullarnn yerine gelmesi genellikle fiziksel ve pratik
artlarn uygun olmasyla ilgilidir. rnein, alg veya gzlem yoluyla bilgi edinme
srelerinde; alglanacak nesnelerin evresinde k yeterli dzeyde olmal, gz-
lemleyen kiilerin gzlerinde ve bilisel sistemlerinde algy engeleyecek fizyolojik
sorunlar olmamaldr. Bu unsurlar, algsal yoldan bilgilenmenin deneyimsel koul-
lardr ve bu koullar ya da sreler bilim insanlarnn alma konusudur. Buna
karn, felsefeciler bilgiye kavramsal olarak yaklarlar ve bilginin kavramsal gerek-
tirmelerini aydnlatmaya alrlar. Aadaki blmlerde bu felsefi ilevin tam ola-
rak nasl gerekletirildiini daha ak bir ekilde greceiz.
Bilginin ne olduunu aydnlatma konusuyla ayrntl ve sistematik bir tarzda ilk
ilgilenen dnr Platondur. Platon Theaitetos diyalounda bilginin gerekelen-
dirilmi doru inan olabileceine ilikin irdelemeler sunar. Bilgi konusunda Pla-
tonun dile getirdii bu temel dnce etkisini gnmze kadar srdrm ve ze-
rinde binlerce sayfalk yorumun retilmesine neden olmutur. nce bu temel d-
ncenin hangi akl yrtmeden kaynaklandn ve neden nemli bir tez olduu-
nu anlamaya alalm.
kinci nitede epistemolojinin temel kavramlarn tantrken inan kavramn-
dan sz etmitik. Bilgi ve inan, her ikisi de zihinsel durumlar olmalar itibaryla,
benzerlikler gsteren kavramlardr. Ancak daha nce de belirttiimiz gibi, bir insa-
nn sahip olabilecei deneyimsel inanlar zerinde ok byk ontolojik ve episte-
molojik kstlamalar yokken, bilgi iddialar zerinde ciddi kstlamalar olaca ak-
tr. Bir insann samimiyetle ve srarla syledii Ayn yzeyinde tavanlarn yaad-
na inanyorum szne Hayr, buna inanmyorsun szleriyle yant veremeyiz.
Bir insan, ne kadar sama grnrse grnsn, byle bir inan edinmi olabilir.
Ancak o kii samimiyetle ve srarla Ayn yzeyinde tavanlarn yaadn biliyo-
rum derse, Hayr, bunu bildiini syleyemezsin diyerek kar kabiliriz. O hl-
de, deneyimsel boyutta inan sahibi olmak nermesel bilginin olumas iin yeter-
li deildir. Bilginin olumasnda inanlarmz, deyim yerindeyse, gerekte ne oldu-
u konusunda sorumluluk tamak durumundadr. Daha akas, nermesel
bilgi, inan olmaktan ziyade doru inan olmak zorundadr.
Bu olduka akla uygun bir yaklamdr. Yine de, doru inan kavramnn tek
bana bilgiyi tam olarak karladn sylemek zordur. Doru inanlar ok
nemli bilisel durumlardr ancak eer doru inanlarn dier baz kritik epistemo-
lojik zellikleri yoksa, tek balarna bilgi olarak nitelenmeleri zor olabilir. Bunu bir
rnekle aklamaya alalm. Diyelim, bir arkadanz Amerikada Paris adnda
bir ehir olduunu size sylyor. Arkadanzn kendisinin bu sylediine tama-
men inandn ancak bu sahip olduu inancnn hibir bilgi parasna veya kan-
ta dayanmadn varsayalm. Daha akas arkadanzn Amerikada bir Paris
ehri olduuna ilikin inancnn herhangi bir kitab okumaktan veya baka birisi ta-
176
Epi st emol oj i
Bir inancn doru olmas onu
bilgi statsne
karmayabilir. Tesadfen
doru olan inanlar bilgi
deildir.
rafndan bilgilendirilmekten kaynaklanmadn, bu cmleyi tamamen kafadan att-
n ve de inat bir ekilde buna inandn dnelim. Siz Parisin Fransada oldu-
unu bildiiniz iin, doal olarak, arkadanzn dediklerini ciddiye almyorsunuz.
Ancak bir gn, Amerikada Texas eyaletinin 158 kilometre kuzey dousunda, ger-
ekten de Paris adnda kk bir ehir olduunu reniyorsunuz. Bu durumda, ar-
kadanzn Parisin Amerikada bir ehir olduu konusundaki ifadesi iin ne diyebi-
liriz? Arkadanzn bu nermeye kesin bir ekilde inandn yukarda belirtmitik.
Buna ek olarak imdi bu inancn doru olduunu da saptam oluyoruz. Arkadan-
zn bu doru nermeye ortada hibir neden olmakszn inand zamana geri d-
nersek, tam o anda arkadanzn Parisin Amerikada bir ehir olduu ynndeki
inanc iin bilgi diyebilir miyiz?
Bu soruya evet yant verme eiliminde olabilirsiniz. Ne de olsa arkadanz
doruyu bilmi gibi grnmektedir. Ancak bilgi kavram zerine dnen felsefeci-
lerin ezici ounluunun buna yant hayr olmutur. Bunun gerekesini de anla-
mak ok g deildir. Her ne kadar doruyu tutturma gibi bir baar ilk bakta bil-
gi gibi grnse de bu konuda dikkatli olmamz gerekiyor. Tesadfen doru kan
inanlar bilgi saymak, aslnda, insan bilgisinin en ayrt edici zellii olan logos yetisi-
ni devre d brakmas nedeniyle olduka sorunlu bir yaklamdr. Bunu bir rnekle
daha iyi aklayabiliriz. Henz ilkokuldayken dnya gezegeninin uzaydaki durumu-
na ilikin ilk bilgileri rendiimiz zaman anmsayalm. O noktada Dnya, Gnein
etrafnda dner gibi doru bir nerme bir ocuk tarafndan ezberlenip aynen tekrar-
lansa bile ancak son derece snrl bir anlamda bilgi olarak grlebilir. Aradan yllar
geip ocuk kendisine retilen o doru nermeyi baka deneyimsel ve bilimsel
bilgilerle badatrp gerekelendirmeyi baard anda gerekten bilgi sahibi olmu
demektir. Yetikin bir insan, bir papaandan farkl olarak, bir cmleyi dillendirmekle
kalmaz, onu gerekelerle destekleme becerisine veya potansiyeline de sahiptir. Ba-
ka bir rnek dnelim. Eer bir insan bir beyin tmrnden dolay aniden ve sebep-
siz yere belli bir nermesinin doru olduuna inanmaya balamsa ve nerme-
si de tesadfen doru bir nermeyse, sz konusu kiinin nermesi balamnda bil-
gi sahibi olduunu sylemekte tereddt ederiz. Bu rneklerden karlmas gereken
sonu bellidir: Bilgi, doru inan kavramyla elenik olamaz; bilgi iyi gerekelendi-
rilmi doru inan gibi bir tanmla daha doru bir ekilde ifade edilebilir.
Bu tanm veya betimleme, ilk olarak Platon tarafndan ifade edilmi olsa da, onun
bilgi konusunda savunduu esas gr deildir. Bununla birlikte, Platonun dile ge-
tirdii gerekesi olan doru inan ifadesi pek ok felsefeci tarafndan benimsenmi
ve bilginin en iyi tanm olarak kabul edilmitir. Burada not etmemiz gereken nokta,
Platondan sonra 20. yzyla gelene kadar bilginin tanm konusunda ok fazla mik-
tarda irdeleme sunulmad, bu konunun aratrlmasnn zellikle getiimiz yzyl
iinde ivme kazanm olduudur. nceki nitelerde tarttmz gibi, Descartestan
balayarak Modern Dnem felsefecilerinin temel epistemolojik sorunu bilginin kay-
naklar konusundayd. 20. yzyla gelindiinde ise nermesel bilgi tekrar epistemo-
lojinin ilgi odana yerlemi, bilgi kavram ile inan, doru ve gerekelendir-
me kavramlar arasndaki ilikinin ayrntlar byk bir aratrma alan amtr.
O hlde, bilgi konusunda Platondan devralnan gerekelendirilmi doru inan
ifadesinin bilginin tanm konusunda alan dnrler iin ok nemli olduunu
syleyebiliriz. Bu ifadeye bazen bilginin l tanm veya bilginin klasik tanm ad
da verilmitir. Gerekelendirilmi doru inan kavramnn barndrd kuramsal
zorluklara birazdan deineceiz. Ancak ncelikle sz konusu kavramn ne tr bir ta-
nm oluturduu konusunda biraz derinlemesine dnelim.
177
nan ve doruya ek olarak,
gerekelendirme de bilginin
nemli bir kavramsal
unsurudur. Gerekelendirme
insan bilgisinin temel bir
unsurudur.
BLGNN ZMLEMES VE TANIMI
Bilginin l tanmnn bir kavramsal zmleme (veya kavramsal analiz) olduu
ska dile getirilir. Bunun nedenini anlamak g deildir. Bilgi, geleneksel pers-
pektife gre, bileik ve karmak bir kavramdr. Bu kavramn bileenleri veya
kavram oluturan basit unsurlar inan, gerekelendirme ve dorudur. Eer
bir zihinsel durum bilgi ise, o gerekelendirilmi doru inantr. Ve eer bir zi-
hinsel durum gerekelendirilmi doru inan ise, o durum iin bilgi diyebiliriz.
Peki, bu kavramsal zmleme bize ayn zamanda bilginin tanmn da verir mi?
Her ne kadar tarihteki bilgi kuramclar l betimlemenin bir tanm olduundan
phe duymam olsalar da, zellikle son 10-15 yldr yaplan almalar bu konu-
da baz soru iaretlerinin olumasna neden olmutur. Bu soru iaretlerinin nede-
nini anlamak iin bilimsel bir zmleme rneine bakalm. rnein, molekler
bir analiz yaplrsa, suyun iki hidrojen atomu ve bir oksijen atomunun kovalent
balarla birlemesi sonucu olutuu ortaya kar. Bununla birlikte, bu analizin su
kavramnn anlamn da yanstan bir tanm olduu phelidir. Bunun nedeni, su
kelimesinin szlk anlamnn oda scaklnda sv durumunda bulunan, renksiz,
kokusuz, tatsz, iilebilen madde olmasdr. H
2
O ifadesinin suyun doru analizi
veya zmlemesi olduu aktr; ancak kimyasal analizin suyun anlamn yanst-
t ve tanmn verdiini iddia etmek zor grnmektedir.
Benzer bir durum bilginin zmlemesi iin de dnlebilir. nan, gerek-
elendirme ve doru kavramlarnn bilginin kavramsal unsurlarn oluturduu
iddias doru olabilir; ancak bu unsurlarn oluturduu l tanmn gerekten
bir tanm olup olmad ada felsefede tartlmakta olan bir konudur. O hlde,
zetle tekrarlamak gerekirse, bilginin klasik tanm aslnda kavramsal bir zm-
leme grnts vermekte olup, bu zmlemenin gndelik dildeki bilgi terimi-
nin anlamn yanstan bir tanm olmadn sylemek olanakl grnmektedir. Su-
yun kimyasal yapsna ilikin yukarda sunduumuz bilimsel rnei dnelim.
Eitim almam bir insan suyun H
2
O olduunu bilmese de, su kelimesinin anla-
mn bilir ve kabaca tanmlayabilir. Benzer bir nokta belki bilgi iin de sylene-
bilir. Ana dili Trke olan insanlar genellikle bilgi deyimini kolayca anlarlar; an-
cak sokaktaki insan bilgi kelimesini duyunca aklna gerekelendirilmi doru
inan gibi bir kavram gelmez. O yzden, bir deyimin analizini yapmann belki ko-
nunun uzmanlarnn ii olduunu syleyebiliriz. Kimyaclar evrendeki maddeleri
molekler olarak zmlerken felsefeciler de kavramlarn zmlemelerini sunar-
lar. Uzmanlarn sunduu zmlemelerin, konunun uzman olmayan insanlarn
zihninde bulunan kavramlarla bire bir rtmesi beklenmemelidir.
Yukarda aktardmz tartmann ana fikrini u ekilde de aklayabiliriz: Bili-
sel adan normal ve salkl olan her bireyin zihninde dnyaya ilikin anlamlar ve
tanmlar bulunur. Doal olarak, toplumdaki bireylerin ounun sahip olduu kav-
ramlar bir para belirsiz olabilir. Dahas, insanlar iyi eitim alm olsalar bile-
zellikle soyut kavramlarn tanmlarn dile getirirken genellikle zorlanrlar. Buna
karn, bir konunun uzmanlar yaptklar almalarn ve aratrmalarn sonucun-
da, toplumda kullanlan kavramlarn ilk bakta hemen fark edilemeyecek incelik-
lerini bulurlar ve bulgularn kuramsal bir erevede sunarlar. zmlemeler bu
trden kuramsal ilevlerdir. ster kimyac olsun ister felsefeci, bir konunun uzman-
larnn sunduu zmlemeler gndelik dilsel kullanma aynen gemek zorunda
deildir. Peki, bu zmlemeler ne ie yarar?
Bu sorunun birden ok yant olabilir. Biz burada ilk akla gelebilecek yantlar-
dan birini belirtelim. Gnlk dilde deyimlere yklenen anlamlar ve gndelik kul-
178
Epi st emol oj i
Bilginin geleneksel
zmlemesine gre,
inan, doruluk ve
gerekelendirme bilginin
kavramsal bileenidir.
zmlemelerin bir tanm
oluturup oluturmad ise
tartmaya ak bir konudur.
lanmlar her zaman doru olmak zorunda deildir. oumuz balinalarn byk
balklar olduunu dnrz. Oysa zoologlar (hayvanbilimciler) balinalarn balk
deil memeli olduu gereini bize anmsatr. Uzmanlarn aratrmalar ve zm-
lemeleri sayesinde, anlam dnyamz zerinde belli dzeltmeler ve ayarlar yap-
mak olanakl duruma gelir. Baka bir deyile, bilimsel ve felsefi zmlemelerin
sonular bazen bizim zihnimizdeki tanmlarn hatalarn dzeltebilir veya ayrnt-
lardaki eksiklikleri giderebilir. O yzden, bilginin gerekelendirilmi doru inan
olduunu sylemek, gndelik tanmlarmz ve gndelik anlam dnyamz asndan
ok yararl olmasa da, anlamay pekitiren ve gelitiren bir yn tayabilir. rne-
in, pek oumuz bilgi kavramnn doruluk veya gereke kavramlaryla ilgi-
si zerine ok kafa yormamzdr. Ancak eer bilginin klasik tanmnn hakl oldu-
u yerler varsa, bizim gndelik bilgi anlaymz zerine dnlecek nemli nok-
talar var demektir. Epistemolojik zmlemenin esas ilevi ve yarar budur.
zmleme ilevi, pek ok bilim alannda olduu gibi, psikolojide kiilii daha iyi anla-
ma erevesinde de kullanlr. Psikolojik analizlerin insan tanmlamada neyi baarp ne-
yi baaramayacan, yani nemini ve snrlarn, ifade etmeye aln. Bu altrma, zm-
leme veya analiz kavramn daha iyi anlamanz salayacaktr.
EDMUND GETTIERN YIKICI ARGMANI VE
SONRASI
Kuramsal incelikleri ne olursa olsun, bilginin l tanm olarak kabul gren -
zmlemenin epistemolojide ok nemli bir yer tuttuu aktr. Felsefeciler l ta-
nmn bilgi kavramn en iyi ekilde aydnlatan betimleme olduunda uzlamlar-
dr. Ancak Edmund Gettierin 1963de yaymlanan Gerekelendirilmi Doru nan
Bilgi midir? balkl makalesi, bilginin koulunun birden salanmas durumun-
da bile tmcesel bilginin olumayabileceini gstererek nermesel bilgi alannda
byk bir sarsnt yaratmtr. Aada Gettierin makalesini zetleyeceiz ve sunu-
lan argman epistemolojik adan deerlendirmeye alacaz.
l tanm konusunda Gettierin iddias, bir inancn gerekelendirilmi ve do-
ru olmasnn bile onun bilgi olmas iin yeterli koullar salamayabileceidir. Eer
bu doruysa, bilginin klasik tanmnn ciddi bir sorun ierdiini syleyebiliriz. Fel-
sefeciler alar boyunca bilgi kavramnn gerekelendirilmi doru inan ola-
rak tanmlanabilecei ynnde bir kanya sahip olmulardr. Ancak eer baz zi-
hinsel durumlar gerekelendirilmi doru inan olmalarna karn bilgi nitelii
kazanamyorsa, o zaman geleneksel tanmn evrensel olarak doru olduunu sav-
layamayz. Ve eer bir tanm evrensel olarak doru deilse onun gerek bir tanm
olduundan sz etmek olanaksz hle gelebilir.
Gettierin Serimlemesi: Bilginin Gerek ve Yeter Koullar
Gettierin nl makalesi, nermesel bilginin l tanmnn farkl ekillerde sunu-
labileceini belirterek balar. Bu seenekler aada verildii gibidir:
(a) Eer ve sadece aadaki koullar salanrsa K kiisi nermesini biliyor-
dur:
(i) dorudur
(ii) K kiisi ye inanr
(iii) K kiisinin ye inanmas iin gereke vardr
179
Felsefecilerin nerdii
kavramsal zmlemeler
sayesinde bazen bir
kavramn gndelik dile
yansmayan inceliklerini
anlayabiliriz.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Edmund Gettierin sunduu
argman, bilginin
kavramsal bileeni veya
koulu salansa bile
bilginin oluamayabileceini
gsterme amac tar.
(b) Eer ve sadece aadaki koullar salanrsa K kiisi nermesini biliyordur:
(i) K kiisi y kabul etmektedir
(ii) K kiisi iin yeterli kanta sahiptir
(iii) dorudur
(c) Eer ve sadece aadaki koullar salanrsa K kiisi nermesini biliyor-
dur:
(i) dorudur
(ii) K kiisi nn doruluundan emindir
(iii) K kiisi nn doru olduundan [elindeki kantlar itibaryla] emin ol-
ma hakkna sahiptir
Bu tanm esas olarak ayn fikri tamaktadrlar. Genelde (a) tanm veya -
zmlemesi bilgi kuramclar tarafndan daha ok benimsenmitir. imdi ncelikle,
bu mantksal ifadelerdeki eer ve sadece deyimini aklayalm. Eer ve sade-
ce (ki bunlardan ikincisi iin yalnzca anlamna gelecek ekilde ancak da kul-
lanlabilir), birbirlerine ters anlamlarda koul ifade eden deyimlerdir. Bu konuyu
baz rnekler zerinde dnelim. Eer bir insan 10 kilometre yksekten uan bir
uaktan (paratsz bir ekilde) derse lr. Uaktan yere dmek o kiinin l-
mesi iin yeter bir kouldur ama gerekli deildir nk insanlar baka yollardan da
lrler. Bu durumu karlayan ifade Eer bir insan uaktan derse, o kii lr
cmlesidir. Ama Bir insan ancak (veya sadece) bir uaktan derse lr ifadesi
doru deildir. te yandan, bir insann lm olmas, uaktan dmenin gerektir-
dii bir durumdur. Bu durumu karlayan ifade Bir insann uaktan dmesi an-
cak (yalnzca) lm olmakla sonulanabilir cmlesidir. Tahmin edilecei gibi, bu
trden bir cmlede ancak yerine eer kullanlamaz. Bir insan uaktan d-
mtr, eer ki o kii ldyse yanl bir genelleme olur.
imdi yukardaki bilgi tanmlarnda yer alan eer ve sadece deyimini incele-
yelim. Tanmlarda bu bileik deyimin gemesi, o tanmlardaki ifadelerin birbirini
karlkl olarak gerektirdiini, yani karlkl gerek ve yeter koullar oluturduu-
nu gsterir. Gerekeli doru inan sahibi olmak bilgi sahibi olmann gerekli
kouludur; bilgi sahibi olmak da gerekeli doru inan sahibi olmann gerekli
kouludur. Ayn eyleri yeter koul iin de tekrarlayabiliriz. Bu dediklerimizi u
ekilde toparlamak olanakldr: Ne zaman bir znenin inand bir nerme gerek-
eli ve doru ise o inan o zne iin bilgidir; ne zaman bir zne bir nermeyi bi-
lirse, o nerme o zne iin doru ve gerekeli bir inan olur.
O hlde, yukarda verilen (a) gibi bir tanm veya kavramsal zmleme, bilgi-
nin gerek ve yeter koullarn aktaran bir ifade olarak karmza kar. Bu akla-
madan sonra, Gettierin klasik tanma ilikin akl yrtmesinin ve itiraznn nasl bir
yapda olduuna bakalm. Gettierin kulland felsefi yntem, kar rnekler ve
yanllayc argmanlar araclyla bir genellemenin geersiz olduunu gsterme
amacn tar. rnein, Btn kargalar siyahtr gibi evrensel bir iddiay ele alalm.
Bu iddiaya gre, eer evrende bulunan bir nesne karga ise, o nesne siyah renkte-
dir. Siyah bir karga gzlemlediimiz zaman, Btn kargalar siyahtr iddiasn test
edip onaylam oluruz. Diyelim ki, bir gn, tylerinin rengi doal olarak yeil olan
ancak bunun dnda biyolojik adan bir kargann tm zelliklerini tayan bir
hayvan kefediyoruz. Eer o hayvann bir karga olduu saptanrsa, Btn karga-
lar siyahtr nermesi yanllanm demektir. Ele aldmz rnekteki yeil kargann
da bir kar rnek oluturduunu sylememiz olanakl hle gelir.
180
Epi st emol oj i
l zmleme bilginin
gerek ve yeter koullarn
ortaya koyar. Bilginin
koulunun her biri bilgi iin
gereklidir. Geleneksel gre
gre, bu koullar ayrca
toplu halde bilginin yeter
koulunu salar.
Gettierin nl makalesinde baard i, neredeyse evrensel bir bilgi tanm sta-
ts kazanm olan l tanma ilikin birbirine benzeyen iki adet kar rnek sun-
mas ve bylece bu klasik tanmn evrensel olarak geerli bir ifade olduu kans-
n felsefi bir yntem kullanarak ykmasdr. Yazsnn banda Gettier daha sonra
akl yrtmesi iinde kullanaca iki nemli saptama yapar:
(1) Gerekelendirme ve doruluk farkl kavramlardr. Bir nerme yanl ol-
masna ramen iyi gerekelere sahip olabilir.
(2) Eer bir
1
nermesinden mantksal olarak bir
2
nermesini tretirsek ve
eer
1
nermesi iyi gerekeleri olan bir nermeyse,
1
nermesinin sonu-
cu olan
2
nermesi de iyi gerekelendirilmi bir nerme olur.
(1) numaral cmle aklc bir iddia ierir nk bazen bir nerme yanl bile ol-
sa ona ynelik iyi gerekeler bulunabilir. rnein, Dnya dzdr nermesi mo-
dern insanlar asndan yanl bir nermedir ancak eski alarda bu nermeye
inanmak iin yeterli miktarda gzlemsel kant vard. O dnemin insanlar gereke-
lendirilmi fakat yanl bir nermeye inanyorlard. (2) numaral cmle de aklc bir
savla karmza kar. rnein, Btn canllar lmldr nermesi iyi gerekele-
ri olan bir nermedir. Bu nermeden (baka baz nclleri de kullanarak) Btn
insanlar lmldr nermesini mantksal olarak karabiliriz. Btn insanlar
lmldr nermesi Btn canllar lmldr nermesinin zorunlu bir sonucu
olduu iin, tm canllara ilikin genel nerme nasl gerekeli bir nermeyse, on-
dan kartlan Btn insanlar lmldr nermesi de ayn ekilde gerekeli bir
nerme olur.
Gettierin (1) ve (2)yi nasl kullandn ve nasl bir kar-argman gelitirdii-
ni aadaki blmde greceiz.
Gettierin Kar rnekleri
Gettierin bir sonraki adm iki olas senaryo sunarak klasik tanmn yetersizliini
ortaya koymaktr. imdi bu arpc senaryolara dnelim:
SENARYO 1: Diyelim ki Aya ve Mehmet belli bir kadro iin bir irkete bavu-
ru yapyorlar ve bu i iin yalnzca bir kiinin seileceini biliyorlar. Dahas Aya
u D nermesinin doruluuna inanyor:
D: e alnacak olan kii Mehmettir ve Mehmetin cebinde tam olarak 100 Lira
vardr.
Bu senaryoda Ayann Dye ilikin ok gl kantlar olduunu varsayalm.
rnein, Mehmetin bavurusunun irket iindeki baz yneticiler tarafndan des-
teklendii duyumunun alndn ve ayrca Ayann Mehmeti cebindeki tm para-
lar sayarken izlemi olduunu ve cebinden 100 lira ktn kendi gzleriyle gr-
dn varsayabiliriz. Bu durumda, Aya D nermesinden u E nermesini ka-
rabilir:
E: e alnacak olan kiinin cebinde tam olarak 100 lira vardr.
Aya D nermesine dayanarak mantksal bir ekilde E nermesini karyor ve
Eye gerekeli bir ekilde inanyor. Ancak olaylar bu noktadan sonra beklenmedik
bir ekilde geliiyor. Gl olan aday Mehmet olmasna karn ie Aya alnyor.
Dahas, Aya kendi cebindeki paralar saydnda tam olarak 100 lira ktn gr-
yor. Bu durumda Ayann inand E nermesinin doru olaca aktr. Ayrca D
nermesi iyi gerekeleri olan bir nerme olduu iin, Dden mantksal yollarla t-
retilen E nermesinin de gerekeli olacan syleyebiliriz. Yani E nermesi Aya
iin gerekeli doru inan stats kazanr. Burada sorulacak soru udur: Aya ge-
rekeli bir ekilde inand ve doru olan E nermesini gerekten bilmekte midir?
181
Gettier kar argmann
olutururken mantksal yap
asndan birbirine benzeyen
iki farkl senaryo kullanr.
SENARYO 2: Hakan ve Elif ayn iyerinde alan kiilerdir. Diyelim ki Hakan
aadaki F nermesinin doru olduuna inanyor:
F: Elifin Ford marka bir arabas vardr.
Bu senaryoda Hakann Fye inanmak iin ok gl nedenlerinin olduunu
varsayalm. rnein, Hakan birka defa Elifi Ford marka arabasndan bahseder-
ken duymutur. Dahas, Hakan bir gn Elifi Ford marka bir araba srerken de gr-
mtr. imdi, Hakann Ahmet adnda bir arkada daha olduunu ancak Ha-
kann Ahmetin u an hangi ehirde olduuna ilikin bir fikri olmadn varsaya-
lm. Hakan mantksal bir ilem olan veyay kullanarak ve rastgele tane ehir
ad seerek u nermeleri oluturur:
G: Elifin Ford marka bir arabas vardr VEYA Ahmet u an stanbuldadr.
H: Elifin Ford marka bir arabas vardr VEYA Ahmet u an Barselonadadr.
I: Elifin Ford marka bir arabas vardr VEYA Ahmet u an Urfadadr.
Mantk asndan,
1
nermesini veya ilemi ile herhangi bir
2
nermesine
balarsak, eer
1
nermesi doru ise
1
VEYA
2
nermesi de (
2
nin ierii
ve doruluk durumu ne olursa olsun) doru bir nerme olur. Bunun nedenini gr-
mek zor deildir. Trabzon Karadeniz blgesindedir VEYA zmir Trkiyenin ba-
kentidir nermesi, bu bileik mantksal cmlenin Trabzonla ilgili ksm doru ol-
duu iin tmyle doru hle gelir. Benzer ekilde, yukardaki G, H ve I nerme-
leri Fden mantksal olarak tretildii iin, eer F nermesi doruysa dier ner-
me de doru olmak zorundadr. in nermesel doru ve mantk boyutu bu ekil-
de zetlenebilir. Bu blmde tarttmz epistemolojik konu asndan ise unu
syleyebiliriz: G, H ve I nermeleri Fnin mantksal ve zorunlu bir sonucu olduu
iin, F nermesinin iyi gerekelenmi durumda olmas nedeniyle G, H ve I ner-
meleri de iyi gerekelenmi nermeler konumuna gelirler.
u ana kadar yukarda ierikleri verilen F, G, H ve I nermelerinin doruluk de-
erlerinden sz etmedik; yalnzca, Hakann F nermesine (yani Elifin Ford marka
bir arabas olduuna) inandn ve bunun iin de iyi gerekeleri olduunu belirt-
tik. imdi, bu senaryo kapsamnda iki beklenmedik gelimenin olduunu dne-
lim. Birincisi, Hakann inancnn tersine, Elifin Ford marka bir arabas yoktur. Ya-
ni, F nermesi gerekeli de olsa yanltr. kincisi, Ahmet tesadfen u an Barselo-
nada bulunmaktadr. Bylece Hakann VEYA balacn kullanarak rastgele bir
ekilde oluturduu nermeden H doru hle gelir. Bu da ortaya garip bir epis-
temolojik durumun kmasna neden olur. Hakann bu konuda balang noktas
olan F inanc aslnda yanl olsa da, Fden mantksal olarak kard H nermesi
tesadfen doru olmutur. Dahas, iyi gerekeli bir nerme olan Fden mantksal
olarak tretildii iin, H nermesi de gerekeli olma niteliindedir. Bunun nedeni-
ni yukardaki (2) numaral aklama kapsamnda belirtmitik. Sonu olarak, Ha-
kann H inanc hem gerekeli hem de doru olan bir inantr. Burada da sorula-
cak soru udur: Hakan, gerekeli bir ekilde inand ve doru olan H nermesini
gerekten bilmekte midir?
Yukarda sergilediimiz iki senaryonun sonunda sorduumuz iki soruya da
hayr yantn vermek aklc grnmektedir. Bunun nedeni olduka aktr. Her
ne kadar bu iki senaryoda doru inanca ek olarak gerekelendirme unsuru da iin
iinde bulunsa da, sz konusu gerekelendirmelerin aslnda olduka tesadfi bir
ekilde olutuu ve senaryolardaki bilen znelerin bilgilerinin salam bir temeli-
nin olmad aka grlmektedir. Daha nce verdiimiz Amerikadaki Paris r-
neinde, doru inan tesadfen ortaya km, ancak gerekelendirme btny-
le eksik kalmt. Gettierin rnekleri ise ok daha ilgin bir duruma iaret etmek-
182
Epi st emol oj i
tedir. Eer Gettierin akl yrtmesi doruysa, bu iki senaryoda bilginin gereke-
lendirme de dhil olmak zere koulu da salanmakta olsa bile, inan sahibi
zneler aslnda o nermeleri bilmiyorlar gibi grnmektedir. Bu koullarda da,
Gettierin geleneksel bilgi tanmna veya zmlemesine olduka ar bir darbe in-
dirdii sylenebilir.
Gettierin argman ok fazla tartlm ve yaratt ykc etki pek ok bilgi kuramcs ta-
rafndan giderilmeye allmtr. Gettierin, mantn sunduu olanaklar baaryla kulla-
narak, geleneksel bilgi tanmna nasl ar bir darbe indirdiini kendi kelimelerinizle ifa-
de etmeye aln.
Gettiere Yantlar
Gettierin makalesi yaymlandktan sonra bilgi kuramclar bilginin klasik tanm
zerinde deiiklikler yaparak ortaya kan kuramsal sorunu gidermeye ve, bir an-
lamda, tanm kurtarmaya almlardr. Bu blmde, bu abalarn en nde ge-
lenlerini aklamaya alacaz.
1. Yanl nclleri engelleme: Gettier rneklerinde epistemolojik bir sorunun
ortaya kmasnn temel bir nedeni, znelerin gerekelendirilmi doru inanlar-
nn aslnda bir yanlla dayanyor olmas ve ardndan bu yanl dayanan, tesa-
dfen, iyi gerekeleri olan doru bir inanc ortaya karmasdr. Baz felsefeciler,
bu tr durumlar engellemenin bir yolu olarak yle bir art ne srmlerdir: Bir
znenin gerekelendirilmi doru inancnn bilgiye dnmesi iin, znenin o
inancnn herhangi bir yanl nermeye dayanmamas gerekir. Yukardaki senar-
yolardan birincisini ele alalm. Orada, Ayann inand D nermesinin bir para-
s e alnacak olan kii Mehmettir ifadesidir. Oysa ie alnacak kiinin Mehmet
olduu nermesi yanltr. O yzden, Ayann Dden trettii E nermesi iin bil-
gi nitelemesi kullanlamaz nk aka grlecei gibi, znenin inan sistemin-
de konuya ilikin yanl bir nerme bulunmaktadr.
Bu olduka nemli bir zm nerisi gibi grnse de, baz felsefi itirazlara da
hedef olmutur. Bu itirazlarn ortak noktas, konuyla ilgili olarak yanl ncllerin
bulunmamas veya engellenmesi durumunda bile Gettier tarz sorunlarn oluabi-
lecei ynndedir. Bunu bir rnekle aklayalm. Diyelim ki, ben bir baheyi gz-
lemliyorum ve bahenin kuzey tarafnda koyuna ok benzeyen bir hayvan gr-
yorum. Ardndan, zihnimde Bahede bir koyun var inancn oluturuyorum. As-
lnda baktm nesne, koyuna benzeyen beyaz bir kayadr. Dahas, ben bilmesem
de, bahenin benim gremediim gney tarafnda gerekten bir koyun bulunmak-
tadr. Bu durumda benim inandm Bahede bir koyun var nermesi yanl de-
il doru bir nerme konumuna gelir. Ancak, her ne kadar bu durumda gereke-
li doru bir inan olumu olsa da, tesadfen doru olan Bahede bir koyun var
inancmn bir bilgi paras olduunu sylemek zordur. Bu rnekte, yanl nclle-
ri engelleme ynteminin Gettier tr sorunlar ortadan kaldramayaca aktr n-
k sahip olduum Bahede bir koyun var inanc (yukarda incelediimiz senar-
yolardan farkl olarak) herhangi bir yanl nermeye dayanmamaktadr. O hlde,
yanl nclleri engelleme stratejisinin Gettier tarz durumlar devre d brakmak-
ta tam olarak baarl olamayaca sylenebilir.
Sz konusu stratejinin yetersizlii konusunda literatrde verilmi olan ilgin bir
rnek de udur (Goldman, 1976): Diyelim ki etrafta ok sayda tahl ambarnn ol-
duu bir blgede arabayla yolculuk yapmaktasnz. Aslnda, siz bilmeseniz de,
evrenizde grdnz ambarlarn neredeyse tamam kartondan yaplm ve bir
183
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Gettiere verilen yantlar
iinde zellikle tanesi n
plana kmtr.
nerilen ilk zm,
gerekelendirilmi
inanlarn yanl nermelere
dayanmamas gerektii
artn getirmektir.
film irketince yol kenarna yerletirilmi maketlerdir. Yol boyunca sralanan ve
ambara benzeyen yzlerce maket arasnda yalnzca bir tane gerek tahl ambar
bulunmaktadr. Tesadfen o gerek ambarn nnde durup Bu bir tahl ambar
inancn zihninizde oluturuyorsunuz. Bu durumda, zihinsel durumunuzun gerek-
eli doru inan olmasna karn, zihninizdeki nermenin tesadfen doru kma-
s ve sizin bu senaryoda doru ile yanl ayrt etme olanandan yoksun olmanz
dolaysyla, inancnzn aslnda bilgi olmadn sylemek olanakl grnmektedir.
Bu rnekte de, yanl nclleri engelleme ynteminin Gettier tarz sorunlara -
zm olamayaca aktr. Ayn Bahede bir koyun var inancnda olduu gibi, el-
deki nerme yanl bir nermeye dayanmamaktadr. Sonu olarak, yanl nclle-
ri engelleme stratejisinin Gettier sorununa iyi bir kuramsal zm getiremeyecei-
ni syleyebiliriz.
2. Nedensel iliki art: Yukardaki tartmalar inceleyen bir kii, bu konuda so-
run yaratan durumun aslnda gerekeli inanlarla o inanlarn dnyadaki kkenle-
ri arasndaki nedensel ban kopukluu olduunu dnebilir. Normal algsal bil-
gimizin nasl gerekletiini dnelim. Ben bir kavak aacna baktmda zihnim-
de nmde bir kavak aac var inanc oluur. nancmn nedeni, o inancn olu-
masna kaynak oluturan bir olgudur. Yani, nmde bir kavak aac var ner-
mesinin benim iin bilgiye dnmesi iin nmde gerekten bir kavak aac ol-
mal ve bu olgu benim inancmn gerek nedeni olmaldr. Bu grn 7. nitede
incelediimiz John Searlen dorudan gerekilii ile belli benzerlikleri olduu
grlebilir.
Nedensel iliki artn ne sren felsefeciler, bilginin olumas iin, ele alnan
bir nermesinin (veya inancnn) nedeninin olgusu olmas gerektiini savlar-
lar. Nedensellik grnn en nde gelen savunucularndan Alvin Goldmana
(1967) gre, nermesel bilginin tanmn u ekilde verebiliriz:
(d) Eer ve sadece aadaki koullar salanrsa K kiisi nermesini biliyordur:
nermesi K kiisinin ye ilikin inanc ile uygun bir nedensel iliki iinde
olmaldr.
Bu tanmda ilgin olan nokta, Goldmann bilgiyi tanmlarken l yapy terket-
mesi ve gerekelendirme artn gndeme getirmemesidir. Goldmann nedensel-
ci grn Gettier senaryolarna uygularsak, u sonular elde ederiz: ncelikle,
birinci senaryoda, Ayann sorun yaratan (tretilmi) E nermesinin bilgi olama-
yaca sylenebilir. Ayann inand ve doru olan Enin, yani e alnacak olan
kiinin cebinde tam olarak 100 lira vardr nermesinin, ie alnacak olan kiinin
cebinde tam olarak 100 lira olduu olgusundan kaynaklanmad aktr. Ayann
inanc D nermesine dayanmakta ve Dden kaynaklanmaktadr. O hlde, birinci
senaryoda, Ayann zihinsel durumu bilgi deildir.
kinci senaryo iin de benzer bir akl yrtme yaplabilir. Hakann gerekeli bir
ekilde inand ve doru bir nerme olan Hnin, yani Elifin Ford marka bir araba-
s vardr VEYA Ahmet u an Barselonadadr nermesinin, ne Elifin Ford marka bir
arabas olduu olgusuna ne de Ahmetin Barselonada olduu olgusuna dayanmad-
aktr. Bunun nedeni, Elifin Ford marka bir arabas olmamas ve Ahmetin Barse-
lonada olmasnn da Hakann inancnn esas nedeni olmamasdr. Bu rnekte de,
Hakann zihinsel durumu bilgi deildir. O hlde, bu iki rnek zerinden dnr-
sek, Goldmann kuram bilginin daha salam bir tanmn veriyor diyebiliriz.
Ancak, nedensel iliki art grn eletiren felsefeciler, Goldmann tan-
mndaki uygun bir nedensel iliki kavramnn belirsizlikler ierdii ve bunun bir
takm kuramsal sorunlara yol aabileceini dnmlerdir. David Humeun da
184
Epi st emol oj i
nerilen ikinci zm,
bilginin olgularla uygun bir
nedensellik ilikisi iinde
ortaya kmas gerektiini
belirtmektir.
baaryla sergiledii gibi, aslnda nedensellik kavram ok etrefilli ve kuramsal
incelikler ieren bir kavramdr. Bunu Richard Fumertonun (2006) kulland bir
rnekle aklamaya alalm. Diyelim ki, Alper adl bir kii, ad Kaan olan ve Tan-
rnn varlna inanmayan bir arkadan hipnoz ederek, onun Tanrnn varln
gsteren ancak kuramsal olarak olduka yetersiz olan bir felsefi argman kabul
etmesini salyor. Bu dnce deneyinde unu da varsayalm: Bir Tanr gerekten
vardr ve Tanr Alperin Kaan hipnoz ederek o yetersiz argman Kaann zihnine
yerletirme karar vermesine bizzat kendisi neden olmutur. O hlde, Kaan Tanr
vardr nermesine inanmaktadr ve bu inancnn nihai nedeni de gerekten Tan-
rya kadar uzanmaktadr. Yani, Goldmann nedensellik art burada salanmakta-
dr. Ancak, Kaann Tanr vardr inancnn bilgi olduunu sylemek zordur n-
k Kaann gerekeleri son derece kt argmanlardan olumaktadr. Bu durum-
da, nedensel ilikinin olmas, bilginin olumas iin yeterli deildir diyebiliriz.
Goldmana kar sunulabilecek bir baka rnek de udur: Diyelim ki gece yol-
da yryen yal bir adam kalp krizi geirerek lr ve bedeni sokan ortasnda
kalr. Yoldan geen bir akl hastas l adamn yanna gider ve kalbine bir bak
saplar. Kalbinde bir bak sapl ekilde yatan bu yal adam gren herkes elbette
Yolda yatan bu adam lmtr inancna sahip olacaktr. Bu doru inancn bilgi
olduu rahatlkla sylenebilir. Ancak eer Goldmann tanmn uygularsak, Yol-
da yatan bu adam lmtr inanc, lmn asl nedeni olan kalp krizinden kay-
naklanmad iin, bilgi nitelii kazanmayacaktr. Bu durumun Goldmann tanm-
n ve argmann zayflataca dnlebilir.
3. Drdnc bir koulun tanma eklenmesi: Gettier senaryolarnn yaratt so-
runlu tablo balamnda getirilen nemli bir zm nerisi, geleneksel tanmn
gerekli artn drdnc bir koulla desteklemek ve bylece bu drt koulun bir
araya geldiinde bilginin oluumunda yeterli olmasn salamaktr. Anmsanaca
gibi, Gettierin bize gsterdii nemli noktalardan biri, klasik tanmda verilen
koulun gerekli olmalarna karn bilginin ortaya kmasnda yeterli olmaddr.
Drdnc koul grn savunanlarn yaklam ise, geleneksel tanma yapla-
cak bir ekleme ile bilginin tanmnda veya analizindeki eksikliin giderilebilecei
ve Gettier tr durumlarn nne geilecei ynndedir.
Keith Lehrer ve Thomas Paxson (1996), birlikte yazdklar bir makalede bu tarz-
da bir yaklam sunmulardr. K kiisinin nermesini bilmesi iin, K kiisinin ge-
rekelendirilmi doru inan sahibi olmasna ek olarak, Lehrer ve Paxson aa-
daki drdnc koulun da bilgi iin gerekeceini iddia etmilerdir:
(iv) K kiisi tarafndan bilinmesi durumunda Knn nermesi konusunda sa-
hip olduu gerekeleri ortadan kaldracak herhangi bir doru nerme olma-
maldr.
Bu cmlede sz geen gerekeleri ortadan kaldran doru nerme iin teknik
bir deyim olan etkisizletirici (ngilizcesiyle defeater) kelimesini kullanacaz. Ek bir
koul olan (iv)n geleneksel tanma yapt katky imdi daha ak bir ekilde ifade
edelim. Lehrer ve Paxsona gre, bir inancn bilgi olmas iin gerekelendirilimi ve
doru olmas yetmez; o inancn gerekelendirilme sreci kapsamnda, znenin ge-
rekelerini etkisizletiren herhangi bir doru nerme olmamaldr. Eer byle bir
doru nerme varsa, znenin gerekelendirmesi bozulmu, inanc gerekelendirili-
mi doru inan olmaktan km ve bylece bilgi gereklememi diyebiliriz.
Drdnc koul olan (iv) Gettier senaryolarna uygulamak olanakl grn-
mektedir. Birinci senaryoyu ele alalm. Ayann mantksal olarak trettii E ner-
mesinin gerekelendirilimi doru inan olamayacan syleyebiliriz nk e
185
nerilen nc zm, l
analizin drdnc bir
koulla desteklenmesidir.
alnacak olan kiinin cebinde tam olarak 100 lira vardr (E) nermesi iin yle bir
etkisizletirici doru cmle bulunmaktadr: Mehmet ii alacak kii deildir. Eer
Aya bu etkisizletirici doru nermeyi bilseydi elbette Dden Eye gei yapamaz-
d. Bylece Gettierin iaret ettii sorunlu durumun nne gemek olanakl grn-
mektedir.
Etkisizletirici kavramn kullanan bu grn olas bir zayf noktas, bizim
bilgi rnei diyebileceimiz sradan rnekleri de devre d brakma riski olmas-
dr. Ne de olsa, bazen bir inan baz olgular tarafndan etkisizletirilse bile yine de
bilgi veya duruma gre, gerekeli inan nitelii kazanabilir. Doru olan bir
1
nermesinin (rnein, Bilezii alan kii Emredir) doru olan
2
nermesi
(Arif, Emrenin olay srasnda baka bir yerde olduuna tanklk etti) gibi bir et-
kisizletiricisi olsa da;
2
etkisizletiricisi
3
gibi doru bir nerme (Arif psikiyat-
rik adan patolojik bir yalancdr) tarafndan etkisizletirilebilir. Yani,
1
gibi bir
nermenin gereklik iinde bir etkisizletiricisi olsa da, sonu itibaryla
1
ner-
mesi tekrar iyi gerekeli konuma gelebilir. Bu durumu gz nne alan John Pol-
lock (1986) gibi baz bilgi kuramclar nihi ya da sonuta kavramn kullanm-
lardr. Bu dnce nda, (iv) nermesi u ekilde deitirilebilir:
(v) Knn nermesi konusunda sahip olduu gerekeler, doru olan tm
nermeler dikkate alndnda, doru nermeler tarafndan niha-
i anlamda etkisizletirilmi hle gelmemelidir.
Eer (v) doruysa, bu ek koulun Gettier tr durumlar engelleyecei dn-
lebilir, ancak burada iki byk sorunun ortaya ktn syleyebiliriz.
(1) Evrende doru olan tm nermelerin bizim gibi sonlu bilisel kapasiteleri
olan canllarn epistemolojik ilevleri asndan nasl yardmc olacan anlamak
kolay deildir. Tm doru nermeler asndan bir koul dile getirmek sorunu -
zer gibi grnse de, bu zmn ok gereki olmadn syleyebiliriz. Bunu bir
benzetme ile aklayabiliriz. Diyelim ki, bir eylemin ahlaki adan kabul edilebilir
olmasnn gerekli koulu u ekilde belirtiliyor: sz konusu eylem evrende var
olan hibir varl incitmemelidir. Byle kapsaml bir art karlayan bir eylem
tahminen ahlaki adan olumlu bir eylem olarak nitelendirilebilir. Ancak bu ka-
dar kapsaml bir testi hibir sonlu varln yapmas olanakl grnmemektedir.
Tabii byle bir koulun uygulanmas durumunda, en basit eylemin bile ahlaki olup
olmad insanlar tarafndan bilinemezdi. Benzer bir ekilde yukarda betimlenen
epistemolojik koulun da pek gereki veya uygulanabilir olmadn iddia etmek
(2) Daha genel bir sorun olarak, drdnc koul yaklamlarnn ad hoc olma
riski vardr. Ad hoc Latince bir deyim olup, kabaca bu amala anlamna gelmek-
tedir. Daha ak yazarsak, ad hoc deyimi belirli bir amaca veya soruna ynelik
olarak anlamna gelir ve genellikle bir kuram veya gr zorluklarndan kurtar-
mak iin uydurulmu gn kurtarc aklamalar iin kullanlr. rnein, bilimsel
bir kuramn nemli zorluklar ortaya ktnda o kuram reddetmek yerine kk
yamalar yaparak kuram kurtarma abas iinde olan bir kiinin yapt aklama-
lar ve gerekelendirmeler iin ad hoc diyebiliriz. Bilginin geleneksel l tanm
iin de, drdnc bir koul bularak sorunlarn ortadan kaldrma abasnn bir par-
a ad hoc bir yapsnn olduu eletirisi ada literatrde zaman zaman dile geti-
rilmitir.
186
Epi st emol oj i
Pek ok ada bilgi kuramcs, geleneksel bilgi zmlemesini ek koullarla
iyiletirme yerine, bilginin temel kavramsal unsurlarndan bazlar zerine zellik-
le odaklaarak daha derin bir irdeleme sunmay denemilerdir. Bu balamda en
dikkat ekici almalar nermesel bilginin gerekelendirme alt alan kapsamnda
yaplmtr. Bir sonraki nitede bu konuda retien kuramlar tantp tartacaz.
Goldmann Gettier rneklerine yant olduka ilgi ekmi ve bilgi kuramclarnca kapsam-
l olarak tartlmtr. Bu yant kendi kelimelerinizle aklayp deerlendirmeye aln.
187
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
188
Epi st emol oj i
Bilgi kavramn oluturan esas unsurlar akla-
yabilmek.
Bilgi kavramnn en temel unsurunun inan
olduu genellikle kabul edilir. Eer bir kii bir
nermeyi bildiini ancak o nermeye inanmad-
n sylerse, ortada tuhaf bir durumun olduu-
nu dnrz. Ancak, tek bana inan, bir ner-
meyi bilgi statsne karmaya yetmez. nsanla-
rn inanlar bazen gerei yanstmayabilir. Eski
alarda insanlarn ou Gne Dnyann etra-
fnda dner nermesine inanm olsa bile, bu
inan bir bilgi deildi. O yzden, bilgi kuram-
clar ounluka inanlarn deil doru inanla-
rn bilgi olabileceini dnmlerdir. Bununla
birlikte, tek bana doru inanlar da bilginin
olumasnda yeterli olmayabilir. Baz inanlar ta-
mamen tesadfen doru ksalar da, o inanlara
sahip insanlarn konu zerinde iyi gerekeleri
veya kantlar olmad iin, sz konusu znele-
rin bilgi sahibi olduklarn iddia etmek zor bir
hle gelebilir. nsan bilgisini ayrcalkl klan bir
zellik, insanlarn bilgilerinin ardnda gerekele-
rin bulunmasdr. Bylece bilginin geleneksel ta-
nmna ularz: Bilgi gerekelendirilmi doru
inantr.
Bilginin zmlemesi ve bilginin tanm kav-
ramlarnn inceliklerini aklayabilmek.
Bir kavramn zmlemesinin (analizinin) yapl-
mas, onu oluturan alt unsurlar ortaya karma
amacna ynelik bir ilevdir. Bilimden bir rnek
vermek gerekirse, tuz moleklnn analizini ya-
parak onu oluturan atomlarn sodyum ve klorr
olduu bulunabilir. Benzer ekide bilgi gibi bir
kavram zmlediimizde onun kavramsal alt
bileenlerine ularz. Geleneksel gre gre bu
alt bileenler, inan, nermesel doruluk ve ge-
rekelendirmedir. Ancak bu noktada sorulabile-
cek ilgin bir soru udur: Kavramsal zmleme-
ler ayn zamanda tanmlara da karlk gelir mi?
Tuzun kimyasal analizi sodyum ve klorr olabi-
lir ancak tuzun normalde kullanlan szlk tan-
m bu deildir. Bilginin kavramsal zmlemesi-
nin de bize bilginin gerek ve yeter koullarn
verdii dnlebilir. Bu dnceyi imdi iki
farkl biimde ifade edelim. Birinci olarak, eer
bir zihinsel durum gerekelendirilmi doru
inan ise, o zihinsel durum bilgidir (veya, ge-
rekelendirilmi doru inan sahibi olmak bil-
gi sahibi olmak iin yeterlidir). kinci olarak,
eer bir zihinsel durum bilgi ise, o zihinsel du-
rum gerekelendirilmi doru inantr (veya, bil-
gi sahibi olmak gerekelendirilmi doru inan
olmak sahibi iin yeterlidir). Benzer ifadeleri ge-
rek koul asndan da dile getirebiliriz. zetle,
ne zaman gerekelendirilmi doru inan olma
durumu gerekleirse, o zaman bilgi olma du-
rumu da gerekleir ve bunun tersi de aynen ge-
erlidir. Ancak bu durum, zmleme ile tan-
mn ayn olmayabileceini bize dndrr n-
k zmlemeler bir denklik ifadesi sunuyor gi-
bi grnmektedirler. Dahas, felsefe tarihinde ge-
nellikle gerekelendirilmi doru inan bilgi-
nin tanm olarak alnm olsa da, bu durumun,
yukarda da ifade ettiimiz gibi tartmaya ak
olduu kesindir. Her durumda, zmlemelerin
nemini gzden karmamamz gerekir. zm-
lemeler bazen bir kavramn ilk bata fark edile-
meyen inceliklerini gsterebilir. rnein, bir d-
nrn ya da bilim insannn zmleyici al-
mas sayesinde bir kavrama ynelik anlaymz
daha rafine hle gelebilir.
Edmund Gettierin argmannn ve ona verilen
yantlarn bilgi kavramnn zmlemesi asn-
dan ne sonular verdiini aklayabilmek.
Gettierin argman bilginin Platondan beri gn-
demde olan geleneksel zmlemesine veya ta-
nmna ar bir darbe indirmitir. Gettier mantk-
sal baz yntem ve gereleri kullanarak ve yal-
nzca sayfalk ksa makalesinde epistemoloji
alannda byk bir depreme yol amtr. Gele-
neksel bilgi tanmna gre, bir inancn doru ve
gerekeli olmas, o inancn bilgi olmas anlamna
gelir. Gettier ise, iki senaryo kullanarak, bir inan-
cn (tesadfen) doru ve gerekeli olmas duru-
munda bile bilginin ortaya kmayabileceini
gstermitir. Geleneksel tanmda oluan bu ha-
sar onarabilmek iin bilgi kuramclar eitli ne-
rilerde bulunmulardr. Bu neriler u ekilde
belirtilebilir: (1) znenin bir nermeye ynelik
bilgi iddiasnn ardnda yanl nermeler bulun-
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
189
mamal yani inanlan nerme yanl nermelere
dayanmamaldr. (2) znenin bir konuda sahip
olduu inan ile o inanca yol aan nesnel koul-
lar arasnda nedensel bir iliki bulunmaldr. (3)
Geleneksel bilginin gerek koulu drdnc
bir koulla desteklenmelidir. Bu neriler episte-
moloji literatrnde youn olarak tartlm ve
bilginin zmlemesi konusunun temel bir par-
asn oluturmutur.
190
Epi st emol oj i
1. Tam karmda krmz bir gl bulunmaktadr gibi
deneyimsel bir nermeyi bilmenin kavramsal koullar
ile deneyimsel koullarn ayrmamz gerekse, aada-
kilerden hangisi iin bilginin kavramsal kouludur ifa-
desini kullanabiliriz?
a. Sz konusu nesnenin nermeyi bilecek zneye
belli bir yaknlkta bulunmas gerekir.
b. Sz konusu nermenin doru olmas gerekir.
c. Sz konusu nermeyi bilecek znenin alg or-
ganlarnn salkl olmas gerekir.
d. Sz konusu nesnenin evreden yeterli dzeyde
k almas gerekir.
e. Sz konusu nermeyi bilecek znenin, ciddi be-
yinsel hasarlar olmamas gerekir.
2. Epistemolojik bir kavram olan deneyimsel inan
iin genel olarak aadakilerden hangisi en doru ifa-
de olur?
a. nanlarmzn tm deneyimsel bilgi snfna gi-
rerler.
b. nanlarmz hibir zaman bilgi snfna girmez.
c. Bir inancn bilgi olmas iin doru olmas yeterlidir.
d. Bir inancn bilgi olmas iin doru ve gerekeli
olmas gereklidir.
e. Bir inancn bilgi olmas iin doru olmas gerek-
lidir, gerekeli olmas yeterlidir.
3. Bilginin kavramsal zmlemesi epistemolojide
nemli bir yer tutar. zmlemeler iin aadakilerden
hangisi sylenebilir?
a. zmlemeler nemli bir kavramn gnlk dil-
de nasl kullanldn aklar.
b. zmlemeler nemli bir kavram eletirme
amacna hizmet eder.
c. zmlemeler nemli bir kavramn toplumsal
etkilerini saptama amacna hizmet eder.
d. zmlemeler nemli bir kavram gzlemlenen
olgular cinsinden aklama amacna hizmet eder.
e. zmlemeler nemli bir kavramn gnlk dil-
de bulunmayabilecek inceliklerini ortaya kar-
ma amacna hizmet eder.
4. Eer insanlar uzun sre kt beslenirlerse, salkla-
r bozulmaya balar cmlesinin mantksal yaps iin
aadakilerden hangisi dorudur?
a. Saln bozulmaya balamas, uzun sre k-
t beslenmenin gerek kouludur.
b. Saln bozulmaya balamas, uzun sre k-
t beslenmenin yeter kouludur.
c. Saln bozulmaya balamas ve uzun sre
kt beslenme birbirlerinin gerek kouludur.
d. Saln bozulmaya balamas ve uzun sre
kt beslenme birbirlerinin yeter kouludur.
e. Saln bozulmaya balamas ve uzun sre
kt beslenme birbirlerinin gerek ve yeter ko-
uludur.
5. Gettierin nl makalesinde izledii genel felsefi stra-
teji tam olarak aadakilerden hangisidir?
a. Belli bir zaman diliminde kabul edilen ancak
evrensel olduu varsaylmayan bir tanm kar
rnekler araclyla yanllamak
b. Belli bir zaman diliminde kabul edilen ancak
evrensel olduu varsaylmayan bir tanm felsefi
argmanlar araclyla desteklemek
c. Belli bir zaman diliminde kabul edilen ancak
evrensel olduu varsaylmayan bir tanmn man-
tksal tutarlln test etmek
d. Genel olarak kabul edilen ve evrensel olduu
varsaylan bir tanmn mantksal tutarlln test
etmek
e. Genel olarak kabul edilen ve evrensel olduu
varsaylan bir tanm kar rnekler araclyla
yanllamak
6. Epistemolojik adan bakldnda, Gettierin sundu-
u senaryolarn ortak noktas nedir?
a. Bir znenin inanc yeterli dzeyde gerekeli
olsa da, sezgilerimiz onun doru inan olma-
dn sylemektedir.
b. Bir znenin inanc tesadfen bilgi stats ka-
zansa da, sezgilerimiz onun gerekeli doru
inan olmadn sylemektedir.
c. Bir znenin inanc tesadfen gerekeli doru
inan stats kazansa da, sezgilerimiz onun bil-
gi olmadn sylemektedir.
d. Bir znenin inanc yeterli dzeyde gerekeli
olsa da, sezgilerimiz bu gerekenin tesadfen
olutuunu sylemektedir.
e. Bir znenin inanc gerekeli ve doru olsa
da, sezgilerimiz onun doruluunun tesadfi ol-
duunu sylemektedir.
Kendimizi Snayalm
191
7. Gettierin yaratt sorunlu durumu zmeye ynelik
olarak nerilebilecek zmlerden birisi, inanlan ner-
menin gerekelendirme srecinde yanl bir nerme-
den kaynaklanmamasn art komaktr. Bu zme ge-
tirilebilecek bir eletiri aadakilerden hangisi olabilir?
a. nanlan nerme yanl nermelere dayanmasa
bile Gettierin iaret ettii sorunlar oluabilir.
b. nanlan nermenin yanl nermelere dayanma
olasl normalde son derece dktr.
c. nanlan nermenin gerekelendirilememe ola-
sl normalde son derece dktr.
d. nanlan nermenin yanl nermelere dayan-
mas ancak gerekelendirilmenin yetersiz olma-
s durumunda olanakldr.
e. nanlan nermenin yanl nermelere dayan-
mas ancak algsal olmayan inanlar sz konusu
olduunda olanakldr.
olarak Goldmann nerdii nedensel iliki artn aa-
dakilerden hangisi en iyi ifade eder?
a. Bir znenin bir nermeyi bilmesinin gerek ko-
ulu, sz konusu znenin o nermeyle neden-
sel bir ilikisinin olduu inancnn gerekeli ol-
masdr.
b. Bir znenin bir nermeyi bilmesinin yeter kou-
lu, sz konusu znenin o nermeyle nedensel
bir ilikisinin olduu inancnn doru olmasdr.
c. Bir nermenin bir zne ile nedensel ilikisinin
olmas, sz konusu nermenin o zne tarafn-
dan bilinmesinin gerek ve yeter koullar arasn-
dadr.
d. Bir nermenin bir zne tarafndan bilinebilmesi
bir ilikisinin olmas gerekir.
e. Bir nermenin bir zne tarafndan bilinebilmesi
bir ilikisinin olduuna inanmas gerekir.
olarak nerilen zmlerden birisi drdnc bir gerek
koulu ekleyerek, gerekelendirmeyi etkisizletiren hi
bir nermenin bulunmadn garanti etmek olarak ifa-
de edilebilir. Bu zmn karlaabilecei olas bir so-
run aadakilerden hangisi olabilir?
a. Etkisizletiricilerin olmamas gerektiini art ko-
mak, gerekelendirmeyi ok kolayca gerekle-
tirilebilir bir hle getirdii iin bilginin normatif
gcn azaltabilir.
b. Etkisizletiricilerin olmamas gerektiini art ko-
mak, inan koulunun ilevini zayflatmas ne-
deniyle bilginin normatif gcn azaltabilir.
c. Etkisizletiricilerin olmamas gerektiini art ko-
mak, ok kapsaml, kontrol edilemez ve bu yz-
den insanlarn bilgisel eriimini aan bir koul
yaratabilir.
d. Etkisizletiricilerin olmamas gerektiini art ko-
mak, gerekelendirme koulunun ifade ettii
art tekrarlamaktan teye gemez.
e. Etkisizletiricilerin olmamas gerektiini art ko-
mak, inan koulunun ifade ettii art tekrarla-
maktan teye gemez.
192
Epi st emol oj i
10. Gettierin sunduu kar rnekler, bilginin gelenek-
sel zmlemesinin nemli bir sorun ierdiini gster-
me amac tar. Diyelim ki, bir dnr Gettierin yn-
teminin ve yaklamnn sorunlu olduunu ya da isteni-
len etkiyi yaratmayacan iddia etmek istiyor. Aada-
kilerden hangisi Gettiere ynelik sunabilecei hakl ve
gl bir eletiri olabilir?
a. Gettierin varsaymlarndan birisi olan Eer bir
lendirmenin mantksal operasyonlar yoluyla bir
nermeden dierine aktarlabileceini varsay-
mas asndan sorunludur.
b. Gettierin varsaymlarndan birisi olan Eer bir
ikincisi de gerekeli olur dncesi, mantksal
bir yapya sahip olmad iin sorunludur.
c. Gettierin varsaymlarndan birisi olan Eer bir
lendirmeyi doru kavramyla ilikilendirmedi-
i iin sorunludur.
d. Gettierin varsaymlarndan birisi olan Gereke-
sahip olabilir dncesi, gerekelendirmeyi b-
tnyle znenin kiisel tercihlerine balad
iin sorunludur.
e. Gettierin varsaymlarndan birisi olan Gereke-
sahip olabilir dncesi, mantksal olarak eli-
ik olduu iin sorunludur.
Gerekelendirilmi Doru nan Bilgi midir?
(...)
ki noktaya iaret ederek balayacam. Birincisi, P gibi
bir nerme iin, Snin Pye inanmasnn gerekelendiril-
milii Snin Pyi bilmesinin gerekli kouludur anlamn-
daki bir gerekelendirmede, bir kiinin gerekte yan-
l olan bir nermeye inanmasnn gerekelendirilmi
olmas mmkndr. kincisi, P gibi bir nerme iin,
eer Snin Pye inanmas gerekelendirilmise ve P, Qyu
ierirse ve S, Qyu Pden karrsa ve bu karmn sonu-
cu olarak Qyu kabul ederse, buna gre S, Qya inanc-
n gerekelendirmi demektir. Bu iki noktay aklda tu-
talm. imdi ortaya koyacam iki durumda (a)da ifade
edilen koullarn baz nermeler iin yerine getirilmesi-
ne karn sz konusu kiinin bu nermeyi bildii syle-
nemez.
DURUM I
Varsayn ki Smith ve Jones belli bir i iin bavuruda
bulundular. Ve varsayn ki Smithin aadaki tmel-
evetlemeli nerme iin gl bir kant var:
(d) e alnacak olan kii Jonesdur ve Jonesun cebin-
de on adet madeni para var.
Smithin (d) iin kant, irket mdrnn sonuta Jo-
nesun seilecei konusunda kendisini temin etmesi ve
Smithin kendisinin on dakika nce Jonesun cebindeki
paralar saym olmas olabilir. (d) nermesi unu ierir:
(e) e alnacak olan kiinin cebinde on adet madeni
para var.
Varsayalm ki Smith (d)den (e)ye olan gerektirmeyi
grr ve hakknda gl bir kanta sahip olduu (d)ye
dayanarak (e)yi kabul eder. Bu durumda, Smith (e)nin
doru olduuna ilikin inanc iin ak bir gerekelen-
dirme yapmtr.
Fakat, buna ek olarak, gerekte Jonesun deil Smithin
ie alnacan, ama Smithin bunu bilmediini d-
nn. Dahas, Smith bilmese de kendi cebinde on adet
madeni para vardr. Buna gre, Smithin (e)yi kard
(d) nermesi yanl olmasna karn, (e) nermesi do-
rudur. Bu durumda, rneimizde aadakilerin hepsi
dorudur: (1) (e) dorudur, (2) Smith (e)nin doru ol-
duuna inanyor ve (3) Smithin (e)nin doru olduu-
na inanmas gerekelendirilmitir. Halbuki Smithin
(e)nin doru olduunu bilmedii aktr: Smith kendi
cebinde ka adet madeni para olduunu bilmezken
(e)nin doruluu Smithin cebindeki paralarn saysn-
Okuma Paras
193
dan gelmektedir. Smith bu inancn Jonesun cebindeki
sayd paralara dayandrd iin, yanl olarak, Jo-
nesun ie alnacak kii olduuna inanmaktadr.
(...)
Kaynak: Edmund Gettier. (1963) Is Justified True Be-
lief Knowledge?, Analysis, vol. 23, 121-123. Makalenin
Trke evirisi Felsefeye Giri (1999) kitab iinde ba-
slmtr: Gerekelendirilmi Doru nan Bilgi midir?,
eviren: Sedat Yazc, s. 58-59, stanbul: Alfa Yaynlar.
1. b Yantnz doru deilse, nitenin Bilgi Kavra-
yeniden okuyun. Bilmenin kavramsal koulla-
r ile deneyimsel koullar arasndaki fark
reneceksiniz.
2. d Yantnz doru deilse, nitenin Bilgi Kavra-
yeniden gzden geirin. Deneyimsel inan
kavramnn bilgi kavramyla ilikisini anlaya-
caksnz.
3. e Yantnz doru deilse, nitenin Bilginin -
zmlemesi ve Tanm ksmnda yazlanlar ye-
niden gzden geirin. zmleme kavram-
nn anlamn reneceksiniz.
4. a Yantnz doru deilse, nitenin Gettierin Se-
rimlemesi: Bilginin Gerek ve Yeter Koullar
ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Gerek
ve yeter koul kavramn aklayabileceksiniz.
5. e Yantnz doru deilse, nitenin Edmund Get-
tierin Ykc Argman ve Sonras ksmnda ya-
zlanlar yeniden gzden geirin. Gettierin stra-
tejisini kavrayacaksnz.
6. c Yantnz doru deilse, nitenin Gettierin Kar-
rnekleri ksmn yeniden okuyun. Getti-
erin rneklerinin ana fikrini daha iyi anlaya-
caksnz.
7. a Yantnz doru deilse, nitenin Gettiere Ya-
ntlar ksmn yeniden okuyun. Gettierin orta-
ya koyduu sorun konusunda bilgi kuramclar-
nn nasl tepki verdiini reneceksiniz.
8. d Yantnz doru deilse, nitenin Gettiere Ya-
ntlar ksmn yeniden okuyun. Goldmann ne
srd art anlayacaksnz.
9. c Yantnz doru deilse, nitenin Gettiere Ya-
ntlar ksmn yeniden okuyun. Drdnc ko-
ul artn daha iyi kavrayacaksnz.
10. a Yantnz doru deilse, nitenin Bilginin -
zmlemesi ve Tanm ve Edmund Gettierin
Ykc Argman ve Sonras ksmlarnda yaz-
lanlar yeniden okuyun. Gettierin grnn
genel bir eletirisini yapabileceksiniz.
194
Epi st emol oj i
Sra Sizde 1
zmlemenin dier anlama ve aklama biimlerin-
den farkn ortaya koyabilmek iin olduka popler bir
zmleme tr olan psikolojik kiilik zmlemesi
zerinde duralm. Her insann dardan gzlemlenen
bir kiilik profili vardr. Buna ek olarak her insan kendi
kiilii zerinde genel bir fikir sahibidir. Ancak bir psi-
koloun incelemesi ve irdelemesi, bir kiinin grnen
kiiliinin ardnda nelerin yattn ortaya koyabilir. By-
lesi bir almann olduka deerli olaca ve gnlk
yaamda yakalanamayacak baz gerekleri ortaya ka-
raca kesindir. rnein, psikologlar ok korkak bir in-
sann korkularnn ardnda o insann kendisinin bile bil-
medii unsurlarn yattn bulabilirler. O yzden, bir
anlamda, psikolojik zmleme bir insan daha iyi an-
lama ve tanmann yolunu aabilir. Ancak imdi duru-
mu tersinden dnelim. Bilimsel bir ruh zm, bir
insann tannmas ve tanmlanmas iin tek gvenilir
yntem midir? rnein, bir annenin ocuunu tanma-
s ve onu tanmlamas psikolojik zmleme kadar bi-
limsel deildir ancak bu tanmann kendine zel bir ni-
telii olduu yadsnamaz. Tahminen bir psikolog bir
ocukta annenin gremeyecei eyler fark edebilir. Fa-
kat bir annenin ocuunu tanmas ve tanmlamas fark-
l trden incelikler, derinlikler ve ayrntlar tayabilir.
Ksacas, bilimsel/mantksal zmleme ve olaan ta-
nmlama ievleri farkl ve kendi ilerinde nemli ilev-
leri yerine getirebilirler.
Sra Sizde 2
Gettierin argman iyi bir felsefi akl yrtmenin belir-
gin zelliklerini tar. Gettier, adm adm ilerleyerek ve
mantksal bir ak vermeden ok nemli bir sonuca
ulamaktadr. Geleneksel bilgi tanmna gre, bir inan-
cn doru ve gerekeli olmas, onun bilgi olmas iin
gerekli ve yeterlidir. Gettierin baars, iki rnek kulla-
narak bir inancn doru ve gerekeli olmas durumun-
da bile bilgi olmayabileceini gstermesinden kaynak-
lanmaktadr. Eer yanl nermelerin de gerekelendi-
rilmi olabilecei ve gerekeli nermelerin mantksal
sonularnn da gerekeli olaca kabul edilirse, Getti-
erin de gsterdii gibi, bir nermenin tesadfen do-
ru ve gerekeli hle gelmesinin yolu alm olur. Get-
tierin rneklerinde, bir kii belli bir nermeye inan-
makta, ve o inand nermenin mantksal sonucu tesa-
dfen hem doru hem de (orjinal nerme gerekeli ol-
duu ve ondan treyen nerme de o yzden gerekeli
konuma geldii iin) gerekesi iyi olan bir nerme sta-
ts kazand iin, ortaya gerekeli, doru bir inan
kmaktadr. Ancak sonuta elimizde olan nerme her
ne kadar gerekeli ve doru olsa da, sz konusu zne-
nin o nermeyi bildiini sylemek olanaksz grn-
mektedir. Bylece, Gettier mantn biimsel kurallarn-
dan ayrlmadan, yerlemi bir epistemolojik gre ar
bir darbe indirmektedir.
Sra Sizde 3
Gettier rneklerinde sorun yaratan konu, en nihayetin-
de gerekeli doru inan olarak ortaya kan inancn,
sz konusu znenin hareket noktas olan ilk inantan
ok farkl bir grnm sergilemesi, baka bir deyile,
aradaki nedensel ban bozulmasdr. Gettierin ikinci
senaryosunu dnelim. znenin orjinal inanc Elifin
Ford marka bir arabas olduudur. Ancak mantksal ba-
z karmlarn sonucunda, doru ve gerekeli hle ge-
len nermeyi doru klan olgu Ahmetin Barselonada
olmasdr. Goldmana gre, aradaki nedensel ilikinin
kurulmas ve bir koul olarak korunmas Gettier tarz
kar rneklerin nne geilmesinde yeterli olacaktr.
Her ne kadar Goldmann bu nerisi, bu nitenin Get-
tiere Yantlar blmnde sergilediimiz gibi, itirazlar-
la karlanm olsa da, Goldmann nemli bir vurgu
yaptn vurgulamamz gerekiyor. Bu balamda aklda
tutulmas gereken bir konu, David Humeun da 18. yz-
ylda baaryla sergiledii gibi, neden ve nedensel-
lik kavramlarnn olduka byk felsefi zorluklar ve
incelikler ierdii ve bu kavramlar zmlemelerinde
kullanan dnrlerin bu zorluklar da ister istemez -
zmlemelerine tadklar gereidir.
Kaynaklar
Chisholm, R. M. (1989). Theory of Knowledge. 3rd
ed., New Jersey: Prentice Hall.
Fumerton, R. A. (2006). Epistemology. Malden: Black-
well Publishing.
Gettier, E. (1963). Is Justified True Belief Knowledge?,
Analysis, vol.23, 121-123. Makalenin Trke eviri-
si Felsefeye Giri (1999) kitab iinde baslmtr:
Gerekelendirilmi Doru nan Bilgi midir?, evi-
ren: Sedat Yazc, 57-60, stanbul: Alfa Yaynlar.
Goldman, A. (1967). A Causal Theory of Knowing,
The Journal of Philosophy, vol.64, 357-372.
195
Goldman, A. (1976). Discrimination and Perceptual
Knowledge, The Journal of Philosophy, vol.73,
771-791.
Analysis. 4th edition, London: Routledge.
Lehrer, K. and Paxson, T. (1996). Knowledge: Unde-
feated Justified True Belief, On Knowing and the
Known iinde, editr: K.G.Lucey, New York: Pro-
metheus Books.
Platon (1945). Theaitetos. ev. Macit Gkberk, stan-
bul: Mill Eitim Bakanl Yaynlar.
Pojman, L. P. (1999). The Theory of Knowledge: Clas-
sical and Contemporary Readings. 2nd ed., Lon-
Shope, R. K. (1983). The Analysis of Knowing. New
Jersey: Princeton University Press.
Geriye gitme veya gerekenin gerekesi kavramlarn aklayabilecek,
nde gelen gerekelendirme kuramlarndan birisi olan temelcilik gr-
n aklayabilecek,
Gerekelendirme kuramlar arasnda nemli bir yer tutan badamclk
grn aklayabilecek,
Temelcilik ve badamclk grlerinin kuramsal olarak gl ve zayf
ynlerini tartabileceksiniz
erik Haritas
Gerekelendirme
Geriye gitme
Gerekenin gerekesi
Temelcilik
Dsalclk
Fiziksel olgular
Alg verileri
Badamclk
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji
GR
GERYE GTME VEYA
GEREKENN GEREKES
TEMELCLK
BADAIMCILIK
K GEREKELENDRME
KURAMININ DEERLENDRMES
Bilgisel
Gerekelendirme
10
EPSTEMOLOJ

GR
nceki nitede bilginin zmlemesi konusunu ve onunla ilgili sorunlar irdele-
dik. Edmund Gettierin kar rneklerinin doal bir sonucu olarak, felsefeciler bil-
ginin klasik zmlemesi konusunda yeni fikirler retmeye ve bilginin daha savu-
nulabilir bir tanmn vermeye ynelmilerdir. Bu konuyla ilgilenen dnrlerin
farkna vard nemli bir nokta, bilginin geleneksel tanmnda yer alan gereke
kavramnn derinlemesine incelenip akla kavuturulmamas durumunda ner-
mesel bilginin tanmnn veya zmlemesinin ciddi sorunlar barndraca gere-
i olmutur. Elbette gerekelendirme konusunda Gettierden nce de epistemolo-
ji literatrnde kayda deer almalar yaplmtr. Ancak Gettierin makalesinin
yaymlanmasndan sonra felsefeciler arasnda egemen olan genel fikir, bilginin ta-
nmndaki K kiisinin ye inanmas iin gereke vardr ifadesinin yzeysel ve
belirsizlikler ieren bir nerme olduu ve bu cmledeki gereke kavramnn ii-
nin ok farkl ekillerde doldurulabilecei ynnde olmutur. Bu farkndaln en
nemli sonucu, gerekelendirme konusunda farkl tartma eksenlerinde birbirine
rakip bir dizi kuramn ortaya kmasdr. Bu nitede gerekelendirme kuramlar-
nn en nde gelenlerini inceleyip deerlendirmeye alacaz.
Bilgisel Gerekelendirme
Yaamdan rnekler
Dnyaya ilikin inanlarmzn nasl gerekeli veya hakl konuma geldii konusunu
biraz dnrsek, daha nce aklmza gelmeyen ilgin baz noktalar fark edebili-
riz. Beyaz bir tavana bakarken zihnimizde uyanan u an beyaz bir tavana ba-
kyorum gibi bir nermenin gerekesi nereden gelir? Bu sorunun yant tahminen
Beyaz bir tavan veya Dnya zerinde beyaz bir tavann alglanmas gibi bir
ifade olmaldr. Ancak nsan insann kurdudur nermesi, deneyimlediimiz dn-
yaya ilikin olmasna karn, beyaz tavan rneinden olduka farkldr. nsan
insann kurdudur nermesi basit bir ekilde grsel alglar nedeniyle gerekeli konu-
ma gelemez. O yzden, gerekesi dorudan algdan veya nesnel dnyadan ziyade,
bir kiinin ait olduu toplumsal sistemden kaynaklanan, gerekesini ondan alan
inanlarn var olduu dnlebilir. Daha ilgin bir soru ise udur: Basit algsal
inanlarmzn hibir inan, deer veya kavram sistemine ait olmadan, yaltlm
olarak gerekelendirilmesi olanakl mdr?
rdelemelerimize kavramsal bir aklama ile balayalm. Epistemoloji alannda
kullanlan gereke kavram, dier alanlar ilgilendiren gereke kavramlarndan
ayr tutulmaldr. Bir inanca sahip olmann etik, politik veya pratik gerekeleri
olabilir. Ancak bunlarn genelde bilgisel gerekelerden farkl olduu grlr. Bu-
nu rnekler kullanarak aklamakta yarar var. Diyelim ki bir bilim insan belli ba-
z vitamin komplekslerinin youn kullanmnn kanser tedavisinde byk yarar
saladna inanyor. Ancak, yllar boyunca yapt almalar, kulland vitamin
komplekslerinin tedavi balamnda herhangi bir yarar olduunu gstermiyor. Bu
durumda, sz konusu aratrmacnn inancna sahip kmaya devam etmesinin bi-
limsel almalarnn devam iin bir motivasyon salamas anlamnda gerekesi
olabilir. Fakat bilgisel gerekesinin veya dayanann olumad kesindir. Baka
bir rnek dnelim. Diyelim dnya zerinde belli bir corafyada yaayan insan-
lar, yaptklar bilimsel testler sonucunda, kendi toplumlarnda doan kz ocukla-
rn tam anlalamayan nedenlerden dolay erkek ocuklardan ok daha zeki ola-
rak doduuna ilikin gl kantlar buluyorlar. Ancak o kltrde o ana kadar
Kadn ve erkek her adan eittir gibi bir inann da yaygn olarak yerlemi ol-
duunu dnelim. Elbette kadnlarn erkeklerden ok daha stn zihinsel kapa-
sitelerle doduunun bilimsel olarak saptand ve herkes tarafndan bilindii bir
toplumda, rnein nitelikli iler iin kadn alanlarn iverenler tarafndan ar-
lkl olarak tercih edilmeye balanacan ve erkeklerin zihinsel dezavantajlar ne-
deniyle i bulma konusunda zorluklar yaayacan tahmin edebiliriz. Sz konusu
toplumda, eldeki bilimsel veriler nda, Kadnlarla erkeklerin kapasiteleri zihin-
sel olarak eit deildir nermesi bilgisel anlamda iyi gerekelendirilmi bir inan
olarak grlebilir. Buna karn, o corafyadaki insanlar eitsizliin toplumsal sa-
kncalarn gz nne alarak ve her tr ayrmcla kar ktklar iin, iki cinsiye-
te de eitlermi gibi davranmay tercih edebilirler. Byle bir toplumda Kadn-
larla erkeklerin kapasiteleri zihinsel olarak eit deildir nermesi bilgisel anlam-
da gerekeli bir inan iken, Kadnlar ve erkekler her adan eittir nermesi poli-
tik veya pratik nedenlerden dolay gerekeli bir inan konumunda bulunabilir. Bu
durum, gereke kavramnn epistemolojik boyutunun dier boyutlardan ayrlma-
s gerektiini gstermektedir.
Gereke kavramnn epistemolojideki yerine ve nemine ilikin iki farkl yak-
lam olduunu en bata belirtmemiz gerekiyor. J. L. Pollock gibi baz bilgi kuram-
clar, epistemolojinin merkezinde yatan esas konunun bilgisel gerekelendirme ol-
duunda srar etmilerdir. te yandan, A. Goldman ve P. Kitcher gibi baz felse-
feciler bilginin asl hedefinin nermesel doru olduunu savlamlardr. Bu iki
yaklamn birbirinden olduka farkl epistemolojik programlara iaret ettii ak-
tr. Birinci gruptaki dnrler, gerekelerin ve gerekelendirme srelerinin ya-
psna ilikin yaplacak almalar epistemolojinin temeline yerletirirken, ikinci
grup felsefeciler nermesel doruya ulama (veya ksaca doruyu bilme) konu-
sunu asl ama olarak belirlemilerdir. Ancak bu ikinci gruptaki felsefeciler de in-
sanlarn doruya eriimi sz konusu olduunda, elimizdeki esas epistemolojik ara-
cn gereke ve kant olduunu yadsmamaktadrlar. Bu noktay vurgulamakta ya-
rar gryoruz: Eer bilginin hedefi gereklii zihnimizde doru temsil etmek, dn-
yay veya evreni doru bilmekse, bu yolda elimizde temel gere olan gereke
kavramn ve gerekelendirmenin kavramsal inceliklerini irdelememiz yerinde ola-
caktr. Baka bir deyile, gerekenin ve kantn felsefi olarak anlalmas, bilginin
tam olarak ne olduunun anlalmasna yardmc olacaktr. Bu dnceler bilgi-
sel gerekelendirme konusunun epistemolojide ne kadar byk ve hassas bir yer
198
Epi st emol oj i
Bilgi erevesinde gndeme
getirilen gerekelendirme,
dier gerekelendirme
trlerinden ayr tutulmaldr.
tuttuunu gstermektedir. Aadaki blmlerde bu konuda felsefecilerin hangi
temel kuramlar rettiklerini aklayp bu kuramlar felsefi adan inceleyeceiz.
GERYE GTME VEYA GEREKENN GEREKES
yle bir senaryo dnelim. u an Londrada bulunan bir arkadanzla nternet
aracl ile sohbet yapyorsunuz. Sohbet srasnda arkadanz u an dary g-
remiyorum ama pencere camna yamur damlalarnn vurmaya baladn duyu-
yorum diyor. Bu cmleyi duyunca kafanzda Londrada imdi yamur yayor
dncesi oluuyor. Sizin iin Londrada imdi yamur yayor nermesinin
(eer arkadanz yanlmyorsa) deneyimsel bir bilgi oluturduunu syleyebiliriz.
Bu bilgi oluurken dolayl bir yol izlenmi ve belli aklc karmlar yaplmtr.
Sz konusu bilgi parasnn, sizin iin dorudan alg kadar olmasa da, olduka g-
venilir olduu aktr. Londrada imdi yamur yayor nermesi iyi kantlar ara-
clyla ortaya km ve bir karm zincirinin sonucu olan gerekeli bir inantr.
Yukardaki senaryoda oluan epistemolojik durumu imdi tersten inceleyelim.
Eer arkadanzla sohbetinizi bitirdikten sonra gidip yan odadaki kardeinize
Londrada imdi yamur yayor derseniz, size byk olaslkla Nereden biliyor-
sun? diye soracaktr. Buna yant olarak siz Londradaki arkadanzn szlerini bir
gereke olarak kardeinize aktarabilirsiniz. Bu rnekte de aka grld gibi,
deneyimsel bilginin en nemli zelliklerinden biri, bilgi sahibi olan znenin gerek-
mesi durumunda her zaman belli gerekeler gsterilerek bilgi iddiasn destekle-
yebilecek durumda olmasdr. Bu yzdendir ki, felsefeciler ounlukla bilginin ta-
nmnda doru inann yeterli olmadn, gerekelendirmenin de iin iinde
olmas gerektiini dnmlerdir.
Bu noktada sorulabilecek nemli bir soru udur: Eer bilgi iddialar gerekesel
bir zincir iinde baka gerekelere balanyorsa, bu zincirin yaps ve sonu iin
ne diyebiliriz? Bu konu ngilizcede the regress problem adyla anlr ve bu deyim
Trkeye tam olarak geriye gitme sorunu diye evrilebilir. Ancak Trke kar-
lnn ierik asndan daha bilgilendirici ve aklayc olmas amacyla gereke-
nin gerekesi sorunu deyimini kullanmak daha uygun grnmektedir. Bu sorun
(ksaca GGS diyelim), epistemolojide devam etmekte olan ok nemli baz tart-
malarn znde yatmaktadr. Dahas, bu kritik soruna kar felsefecilerin ald ta-
vr ve sunduklar neriler, gerekelendirme konusunu tartan taraflarn kuramsal
konumunu ve zeminini byk oranda belirlemektedir.
u ana kadar GGSnin epistemolojik alt yapsna ilikin baz n dnceler sun-
duk. imdi sorunu zmleyici ve sistematik bir tarzda ifade edebiliriz. GGSnin
bir felsefe sorunu olarak ortaya kmasndaki esas neden, insanlarn inanma ve ge-
rekelendirme sistemlerinin arlkl olarak karmsal bir yapya sahip olmasdr.
Yukardaki senaryoda da grdmz gibi, Londrada imdi yamur yayor
inanc bir karm sonucu oluup bilgiye dnmtr. nan sistemlerimizin ve
dnya bilgimizin nemli bir blm bu anlamda karmsaldr. Bu durum, inan-
larmzn gerekelendirilmesi asndan dnldnde, yle bir sorunsala iaret
eder. Diyelim ki bana Londrada imdi yamur yayor inancmn bu inanca
P(1) adn verelim nasl bir gerekeden veya gerekeler dizisinden kaynakland-
soruldu. P(1) inancn gerekelendirmek veya hakllatrmak iin baka bir de-
neyimsel nerme olan P(2)yi kullandm varsayalm. rnein, P(2): Londrada
yaayan bir arkadam u an orada yamur yad ynnde bir inan ifade etti
gibi bir nerme olsun. Ancak, P(1)e benzer bir ekilde P(2)nin de deneyimsel
bir nerme olarak kesinlikten uzak olduu iin arkasnda yatan gerekeyi sorgu-
199
Deneyimsel bir inan iin
ne sunulabilecek bir
gerekenin kendisinin nasl
gerekelendirilecei bir
sorun olarak ortaya
konabilir. Bu durum,
epistemolojide geriye
gitme veya gerekenin
gerekesi olarak bilinen
soruna neden olur.
lamak, yani doruluuna neden inanmamz gerektiini sormak olas ve aklc ola-
caktr. P(2) nermesini belli bir P(3) ile gerekelendirdiimizi varsayalm. rne-
in P(3): Londrada yaayan arkadam u an pencereye arpan damlalarn sesini
duyduunu syledi; ayrca arkadam gvenilir bir insandr; ayrca pencereye ar-
pan damlalarn sesini duymak genelde yamurun yamakta olduunun bir gster-
gesidir gibi bileik bir nerme olsun. Beklenebilecei gibi, yukarda anlatlan du-
rum P(3), onu gerekelendirecek P(4) ve onu izleyecek P(5) gibi nermeler iin
de ortaya kacaktr. O hlde, P(1) gibi sradan bir deneyimsel nermenin gerek-
elendirmesi srekli olarak bir sonraki karmsal nermeye aktarlmaktadr. El-
bette bu tablo kritik bir sorunun ortaya kmasna neden olur. Verdiimiz rnek-
te, P(1)in en nihayetinde nasl gerekelendirilecei ve gerekelendirilmi inan
niteliini nasl hakedecei net bir ekilde grlmemektedir. Geriye gitme son bul-
madka gerekelendirmenin var olmas da olanaksz olacaktr. Eer P(1) nerme-
sinin gerekelendirmesi ancak P(2)nin gerekelendirmesi ile olanaklysa, eer
P(2) nermesinin gerekelendirmesi ancak P(3)nin gerekelendirmesi ile olanak-
lysa, ve eer bu gerekelendirmenin srekli ertelenmesi durumu devam ederse,
o zaman ilk bata ele aldmz ve sradan bir deneyimsel nerme olan P(1)in ge-
rekelendirilmi konuma gelmesi sorunlu bir hle gelir. O hlde, geriye gitme
nasl son bulacaktr? Buna bal olarak, sradan bir deneyimsel nerme gereke-
lendirmesini veya haklln nereden alacaktr?
Bilgi kuramclar GGS iin ilkesel olarak drt olas zm yolu olabileceini d-
nmlerdir. Bu zm seeneklerinden zellikle ncs ve drdncs yo-
un bir ekilde irdelenmi ve ok sayda felsefeci tarafndan savunulmutur:
(a) Gerekelerin sonsuza gitmesi: Olas bir zm, P(1)i gerekelendien zincirde
yer alan nermelerin sonsuz sayda olacan sylemektir. Bu gre gre,
P(1)i gerekelendirmekte kullanlacak her nerme iin baka nermelerin
kullanlmasndan dolay, P(1)in gerekelendirmesi snrsz sayda nerme ier-
melidir. Her ne kadar Ernest Sosa gibi felsefeciler bu olasln ciddiye alnma-
s gerektiini dnm olsalar da, sonsuza gitme seenei epistemoloji lite-
ratrnde pek rabet grmemitir. Bunun en temel nedeni, sradan insanlarn
bilisel snrlarnn sonsuz sayda inan sahibi olmay pratikte olanaksz klma-
sdr. Oysa saduyumuzun bize syledii ey, inanlarmzn nemli bir ksm-
nn salam gerekelere dayanyor olduudur. Yani gerekelendirme veya ka-
ntlarla destekleme insanlar iin bir ekilde olanakl olmak durumundadr.
Eer bir kuram bunun olanakllk koulunu sonsuz sayda inan sahibi olmaya
balarsa, biz doal olarak gerekelendirmenin olanakl oluundan deil o ku-
ramn doruluundan phe ederiz. Bu akl yrtme, sonsuza gitme see-
neinin nemli zorluklar barndrdn gstermektedir.
(b) Geriye gitmesinin gerekesi olmayan inanlarda son bulmas: Bir dier
olas zm, P(1)in gerekelendirmesinin geriye gitmenin en sonunda, di-
yelim P(274) gibi zel bir inanta son bulmasdr. P(274)i zel klan nite-
lik, onun baka bir nermeyi gerekelendirmeyi baarrken, kendisinin her-
hangi bir gerekesinin bulunmamas ve gerekesiz inan olarak sistemde
yer almasdr. Tabii P(274) gibi, deneyimsel olan ve bu anlamda kesinlik ta-
mas beklenemeyecek olan bir nermenin neden gerekelendirme veya
hakllatrma ileminden muaf tutulmas gerektiini aklamak son derece
zor grnmektedir. Bu zm nerisi de felsefeciler tarafndan ok fazla
rabet grmemitir.
200
Epi st emol oj i
Geriye gitme sorunu (GGS)
iin, bilgi kuramclar
tarafndan drt temel zm
nerilmitir.
(c) Gerekelerin kendi aralarnda badamsal bir sistem veya a oluturmas:
Bu seenee gre, P(1) gibi bir inanc veya nermeyi gerekelendiren ne-
den, P(1)in bir nermeler kmesine ait olmas ve bu kmenin elemanlar
arasnda bir karlkl gerekelendirme ve destek bantsnn bulunmasdr.
Bu gr gerekelendirmenin yapsn sonlu sayda elemanlarn bir tr hal-
ka oluturmas olarak betimler. Daha karmak ekillerinde ise, gereke-
lendirme ilikisi yalnzca ardk elemanlar arasnda ve dorusal olarak de-
il, btnlkc bir tarzda gerekleir. Bu ikinci olasl basitletirilmi bir
benzetmeyle aklarsak, yerde atlm tfeklerin birbirine destek vererek
dik durmalarn gzmzde canlandrabiliriz. Genel olarak bakldnda,
(c)nin dier seeneklere gre belli kuramsal avantajlar bulunmaktadr.
te yandan, bu modelin ilk bakta dngsel bir durum yarataca ve yeni
sorunlara yol aaca da dnlebilir. Gerekelendirme konusunda ba-
damclk yaklamn benimseyen bilgi kuramclar (c)nin doru bir yakla-
m sunduuna inanrlar. lerleyen blmlerde bu grn bir aklamasn
ve kuramsal inceliklerini sunacaz.
(d) Gerekelerin geriye gitmesinin temel inanlarda son bulmas: Buna gre,
P(1) gibi bir inancn veya nermenin gerekelendirmesinin olanakll, te-
mel nitelii tayan zel birtakm bilgisel unsurlarn varlna baldr. Biz
Londrada u an yamur yayor nermesini gerekelendirirken kanlmaz
olarak baka bir dizi deneyimsel nermelere bavurmaktayz. Ancak bu sre-
cin sonunda yle bir noktaya geliriz ki, ele aldmz nermenin ait olduu -
karmsal aktarm zincirinin epistemolojik adan durmas gerekir. Gerekelen-
dirmenin bu son duranda bulunan inancn gerekelendirmesi nasl olacaktr?
ncelemekte olduumuz (d) grne gre sorunun yant udur: Gerekelen-
dirme zincirinin son noktasnda gerekelendirilmi bir inan bulunur; ancak
bu nihai inancn gerekesi dier inanlara balanmasndan deil algsal dene-
yimin kendisinden kaynaklanr. Gerekelerin geriye gitmesini engellemenin
tek yolu budur. Bu zm pek ok felsefeciye ekici gelse de, temel nerme-
lerin bylesi bir gerekelendirme statsn tam olarak nasl edindikleri tart-
ma konusudur. Gerekelendirme alannda temelcilik kuramna scak bakan
felsefeciler zellikle bu konuya aklk getirmeye ve (d)yi savunmaya alm-
lardr. Bu grn ayrntlarna da aada tekrar dneceiz.
Geleneksel epistemoloji kuramlar incelendiinde, iki byk tartmann bu
alana egemen olduunu grrz. Bu tartmalar, temelcilik-badamclk ve isel-
cilik-dsalclk akmlar arasnda gelimitir. Temelcilik ve badamclk grle-
ri yukarda akladmz GGS erevesinde ortaya kmtr. Yukarda da ksaca
belirttiimiz gibi, badamclar (c)yi desteklerken, temelciler (d)nin doru -
zm olduunu savlarlar. Bu tartmaya ek olarak, iselcilik ve dsalclk grleri
de epistemolojide nemli bir yer tutar. ncelikle, iselcilik ve dsalclk arasnda-
ki tartmann GGS ile ilgili olmadn vurgulayalm. Dsalcln ana fikri u e-
kilde ifade edilebilir: Bir zne belli bir gerekeli inanca sahipse, o inanc veya
nermeyi gerekelendiren olgulara bilgisel eriiminin olmas art deildir. nem-
li olan, znenin inancn gerekelendiren bir olgunun gerekten var olmasdr.
Gereke znenin zihinsellii veya bilgisi dnda olabilir. Bu gre dsalclk
denmesinin nedeni budur. selciler ise, bir inancn veya nermenin bir zne iin
gerekeli olabilmesi iin, gerekenin zne tarafndan bilinmesi, znenin zihinsel
dnyasnn (veya, bazlarna gre, bilincinin) kapsam iinde olmas gerektiini
ne srerler. Bu gre iselcilik denmesinin nedeni de budur. Temelcilik-ba-
201
GGSye ynelik zm reten
baz dnrler, sorunun
zmnn badam
sergileyen sistemlerde
yattn savlamlardr.
GGSye ynelik sunulan
kayda deer bir zm,
gerekelendirme zincirinin
temel inanlarda son
bulmas eklinde ifade
edilir.
damclk ve iselcilik-dsalclk tartmalar farkl sorunlara iaret etseler de, ara-
larnda belli ilikiler ve geiimler de bulunur. rnein badamclarn nemli bir
blm ayn zamanda iselci gr benimser; ayrca, ok sayda temelci dn-
rn dsalcl da kabul ettii grlr. Bu tartmalarn ayrntlarna ve farkl g-
rler arasndaki ilikilerin inceliklerine aada deineceiz.
Geriye gitme sorununun epistemoloji alan iinde neden ok kritik bir sorun oluturdu-
unu kendi kelimelerinizle aklamaya aln. Bu altrma sizi temel gerekelendirme
kuramlarn anlama ynnde de hazrlayacaktr.
TEMELCLK
Tarihsel olarak bakldnda, temelciliin en belirgin savunucusu Descartes olmutur.
Descartesn temel epistemolojik amac, anmsanaca gibi, dnya bilgimizin kesin,
phe gtrmez ve deneyimsel bilgilerimizin tmne dayanak oluturan bir temeli
olup olmadn bulmaktr. Descartes bu temeli dnce hlindeyken zorunlu ola-
rak var olmas gereken zihninde, yani kendi zihinsel varlnda bulur. Bir sonraki
admda ise, zihnin zorunlu varlndan balayarak ve tmdengelimsel bir kesinlikle
ilerleyerek, fiziksel dnyaya ilikin gvenilir bilginin olanakl olduunu gstermeyi
hedefler. Her ne kadar Descartesn irdelemeleri felsefe tarihinde ok nemli bir yer
tutsa da, biz tartmann inceliklerini gsterebilmek iin ada zmleyici felsefeye
dneceiz ve temelci dnceyi nermesel bilgi balamnda ileyen dnrlerin bu
konu zerinde ne tr bir argman sunduunu anlamaya alacaz.
Gerekelendirme zincirinde bir nermenin en sonunda varaca nokta veya da-
yanak ne olabilir? Temelci felsefecilere gre, gerekelendirilmesi gereken inan
veya nerme ne kadar uzun ve kark bir hakllatrma zinciri gerektirirse gerek-
tirsin, en nihayetinde algsal inanlara gelindiinde gerekelendirme sreci son-
lanmak zorundadr. rnein Gelecek yl enflasyon oran %10u aacak gibi do-
rudan gzlemsel olmayan bir nermeyi gerekelendirme srecinde tahminen bel-
li karmak ekonomik verileri gndeme getirmek gerekecektir. Ancak o verilerin
de gerekelendirilmesi gerektiinde, en nihayetinde varlacak nokta nk Ay
gryorum, nk Byi duyuyorum gibi algsal temel nermeler olmak zorun-
dadr. Bu adan bakldnda, temelcilii savunan felsefeciler insan bilgisinin kav-
ramsal olarak iki farkl yapda nermelerin veya inanlarn bileiminden olutuu-
nu dnrler. Birinci olarak, gerekelendirmesini baka nermelerle olan ka-
rmsal bantlar sayesinde kazanan nermeler vardr. Eer bir kii stanbulday-
ken Londrada u an yamur yayor gibi bir nermeye inanyorsa, bu inancn
temel bir inan olduu sylenemez. stanbuldaki bir insann Londrada u an
yamur yayor inanc karmsal gerekelendirmesi olan bir inantr veya ksaca,
karmsal inan snfna girmektedir. Bu nermenin hakllatrlmas veya ge-
rekelendirmesi ancak bir baka inanca (rnein Gvenilir bir arkadam Lon-
drada u an yamur yadn bildirdi) veya inalar dizisine gnderme yaplarak
olanakldr. Ancak bu tr inanlara ek olarak, ikinci bir inan trnden de sz et-
memiz aklc grnmektedir. Londrada yaayan arkadamz eer pencereden d-
ar bakp da yamurun yadn grr ve u an darda yamur yadn gr-
yorum derse, o zaman bu ifadesini veya yargsn hakllatrmakta hangi inanca
bavurmakta olduunu sormayz. u an darda yamur yadn gryorum
szlerini dile getiren kiinin sz konusu inanc temel inan snfna girer. Bu te-
mel inan baka inanlar nedeniyle deil, tam da o deneyimi yaamaktan dolay
kazanlmtr. Pencereden bakarak darda yamur yadn syleyen bir insana
202
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Temelcilik grne gre,
gerekelerin geriye gitmesi
algsal dzleme gelindiinde
durmak zorundadr.
Bu inancnn nedeni nedir? sorusunu sormamz tuhaf olur. O kii, byk olas-
lkla, nk yamurun yadn gryorum demenin tesinde bir aklama su-
namayacaktr. Sonu olarak, insann inan/bilgi sisteminin karmsal inanlar-
dan ve temel inanlardan olutuunu syleyebiliriz. Temelcilii savunan d-
nrlere gre, her karmsal inan nnde sonunda daha dorusu, gerekelendir-
me zinciri sonuna kadar izlendiinde gerekesini temel inanlara dayanarak al-
maktadr.
karmsal inanlarn nasl gerekelendirildiini anlamak zor deildir. Ancak
epistemolojide tartmaya neden olan asl konu, temel inanlarn olup olmad ve
eer varsa bu inanlarn gerekeli olma niteliini tam olarak nasl kazanddr.
Temelci felsefecilerin bu soruya verdikleri yantlar iinde en bilinen ve ska savu-
nulanlardan ikisini aada inceleyeceiz.
Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik
D. M. Armstrong gibi dnrlerden esinlenen bir gr, temel dzeyde bulunan
inanlarn gerekelendirmelerinin fiziksel dnyadan kaynaklandn savunur. Yu-
karda da belirttiimiz gibi temelcilie gre, temel inanlarn gerekelendirmesi di-
er inanlar nedeniyle olamaz. Baz felsefeciler gerekelendirmenin en temelde
dorudan dnyada gerekleen olgulardan kaynaklandn dnmlerdir. Bu
dnrler genellikle zne veya zihin kavramlarna ok fazla vurgu yaplmas-
nn bir hata olduuna inanrlar. Onlarn grne gre, zeki bilisel canllar da do-
ann nedensel dzeni iinde yer alan varlklardr. Bizim zihinsel durumlarmz da
nihayetinde doann ileyiinin bir parasdr. Doadaki nesneler arasnda nasl fi-
ziksel ilikiler varsa, nesnelerle inanlar arasnda da onun benzeri ilikiler bulunur.
Bu durumu bir rnekle daha iyi aklayabiliriz. Dzgn alan bir termometre,
evresel durumlardan belli ekillerde etkilenir ve evresinde gerekleen deiik-
liklerin izlerini tar. Eer evrede scaklk ykselmesi olursa, termometrenin iin-
deki cva ykselir; scakln dmesi sonucu cva dzeyi aaya iner. Bu rnek-
te, fiziksel olaylar bir nesneyi etkilemi ve o nesnede deiimlere yol amtr.
imdi yolunun zerinde bir ylana rastlayan bir adam dnelim. Eer fizyolojik ve
zihinsel sreleri sorunsuz bir ekilde iliyorsa, bir ylan grnts alan bir kiide
Tam nmde bir ylan var inanc oluacaktr. Doada olan bir olgu fiziksel yol-
lardan baka bir nesneyi (yani bir insan) etkilemi ve bir inancn olumasna ne-
den olmutur. Bu anlamda, dnyadan etkilenerek zihninde bir inan oluan kii-
nin durumu ile termometrenin durumu arasnda kkten bir fark yoktur.
Temelcilie gre, temel bir inancn gerekelendirilmi inan veya bilgi olmas
iin fiziksel dnyann o inanca neden olmas yeterlidir. Aka grlecei gibi, bu
srete hakllatrmann veya gerekelendirmenin nasl gerekletii, inanca sahip
olan znenin tamamen dnda gereklemektedir. O yzden, Fiziksel Olgulara
Dayanan Temelcilik iin temelciliin son derece dsalc ve doalc bir tr oldu-
unu ifade etmemiz yanl olmaz.
Alg Verilerine Dayanan Temelcilik
Temelci gerekelendirme kuramlar balamnda incelememiz gereken ikinci gr
Alg Verilerine Dayanan Temelciliktir. Bu gr, yukarda incelediimiz Fiziksel
Olgulara Dayanan Temelcilikten nemli bir anlamda ayrlr. Temelciliin bu t-
rnde, bilgisel gerekelendirmeyi olanakl klan unsur doadaki olgular deil, in-
sanlarn zihninde oluan alg verileridir. Temel inanlar gerekelendiren ey, dn-
yaya algsal olarak ak olan canllarn zihninde oluan yaln ve henz anlamland-
203
Temelciliin bir trne gre,
gerekelendirmenin temelini
oluturan unsurlar dorudan
dnyadaki olgularn
kendileridir.
Temelciliin ikinci bir
trne gre,
gerekelendirmenin zeminini
oluturan unsurlar, alg
yoluyla zihnimizde oluan
verilerdir.
rlmam verilerdir. Diyelim ki bir zne pencereden dar bakyor ve yamuru al-
glyor. Bu sre iinde, duyu organlar deiik trlerde veri toplar. Dardaki g-
rnt belli renkler, belli hareketler ierir; kulaklar belli sesleri duyar. Bu ham ve-
riler znede ilk bata kavramlatrlmam ve anlamlandrlmam bir farkndalk
yaratrlar. Ne zaman ki bu duyu verileri temel bir inancn domasna neden olur-
lar (rnein Pencerenin dnda yamur yayor), o zaman temel bir inan olu-
mu ve gerekelendirilmi demektir. Algsal temel bir inancn gerekeli olmasnn
nedeni, zihinsellik iinde oluan duyu verilerinin varldr.
Bu iki temelci gr imdi ksaca karlatralm. Fiziksel Olgulara Dayanan
Temelcilik grne gre, fiziksel dnyann olgular znelerde temel inanlarn
olumasna neden olur. Bu nedensel iliki, temel inanlarn gerekelendirilmi ol-
masnn da nedenidir. Alg Verilerine Dayanan Temelcilik grne gre ise, fi-
ziksel dnyann olgular znelerde nce duyu verilerinin oluumuna neden olur.
Bu aamada, bilgisel gerekelendirme ilikisinin varlndan henz sz edemeyiz.
Bilgisel gerekelendirme, duyu verilerinin temel inanlarn olumasna neden ol-
masyla birlikte ortaya kar. Bu durumda da, nedensel bir iliki gerekelendirme-
nin de nedeni olmutur. Fakat bu sefer gerekelendirmenin nedeni fiziksel dnya
deil, zihnimizde istemimiz dnda oluan alg verileridir. Her iki gre gre, te-
mel inanlar iyi gerekelendirilmitir; ancak gerekeyi salayan unsur baka bir
inan deildir. Aka grlecei gibi, bu durum Geriye Gitme Sorununa da bir
zm getirmektedir. Ancak bu zmn (ve genel olarak temelciliin) kuramsal
dzeyde yeterli olup olmadn deerlendirmeden nce, kar gr olan bada-
mcl incelememiz gerekiyor.
Temelcilik grnn kuramsal anlamda gl ve ekici ynlerini aklayn. Temelcilii
bilgi kuramclar arasnda popler bir gr konumuna getiren nedenler sizce nelerdir?
Bu soruyu temelciliin bu nitede ilediimiz trlerinden sizin setiiniz bir tanesi ze-
rinden yantlayn.
BADAIMCILIK
Temelcilii kuramsal olarak ekici klan nedenlerden biri, temel inan kavram-
nn saduyuya uygun bir ynnn olmasdr. Pek ok bilgi kuramcs, Geriye Git-
me Sorununun gerek zmnn temelcilikte yattn dnrler. Bu noktada,
badamclk grne dnebiliriz. Badamcl felsefi olarak incelememiz, te-
melcilik grn daha iyi anlamamz da salayacaktr. Ancak badamclkla il-
gilenmemizin bu noktann tesinde bir nemi ve deeri bulunmaktadr. Bada-
mclk, epistemoloji kavramlar ve akmlar arasnda en kritik ve tartmal olan-
lardan biridir. 8. nitede badamclk kuramndan nermesel doru balamnda
sz etmitik. Oradaki dncelere paralel olarak bu blmde badamc gereke-
lendirme kuramn tartacaz.
lk olarak, 8. nitede deindiimiz nemli bir noktay anmsatalm. Tutarl
olan bir inan sisteminin elemanlar birbirleriyle elimezler. Badam olan bir
inan sisteminin elemanlar ise ieriksel olarak birbirlerini destekler ve birbirleri-
nin doru olma olasln ykseltirler. Badamclk, kavramsal olarak, mantksal
tutarllktan daha fazlasn ierir. Bu saptamay yaptktan sonra, badamc hakl-
latrma kuramn aka tanmlayabiliriz. Belli bir znenin sahip olduu inan sis-
temine S adn verelim. Snin kapsam iinde bulunan inanlardan biri N olsun.
Nyi hakllatran durum ya da olgu, N inancnn S sisteminde yer alan dier inan-
204
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Gerekelendirme kuramlar
arasnda nemli bir yer
tutan badamclk gr,
temelciliin en byk
rakibidir. Badamcla
gre, bir inancn
gerekelendirilmesi ancak
onun badam zellii olan
bir sistemin paras
olmasyla mmkndr.
larla badam ilikisi iinde olmasdr. O hlde, badamclar Geriye Gitme Soru-
nunu znelerin inan sistemleri erevesinde kalarak zerler diyebiliriz.
Fiziksel Olgulara Dayanan Temelciliin Sorunlar
Badamc gerekelendirme kuramn daha iyi anlamak iin, bu grn temelciliin
iki trne verdii yant ksaca inceleyelim. Badamc dnrler asndan bakld-
nda, Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik grnn en byk sorunu gereke-
lendirmeyi tamamen dsallatrmas ve bylece gerekelendirmenin en nemli nite-
liinin kaybolmasna neden olmasdr. Bu nitelik, znenin gerekelendirme srele-
rindeki sorumluluudur. Bir inancn bir zne iin iyi gerekelendirmi olmas, nce-
likle o znenin gerekelendirme srecine ilikin bir perspektifinin olmasn gerektirir.
Bu anlamda insanlar bir bilisel varlk olarak termometrelerden olduka farkldr.
Bilen znenin dnda gelien baz olaylarn ve oluumlarn gerekelendirmeye ne-
den olduunu sylemekte son derece yanltc bir yn bulunmaktadr.
Bunu bir rnekle aklayalm. Diyelim ki, bilim insanlar deneysel amala bir
zneyi hipnoz ettikten sonra beynine elektrotlar aracl ile sinyaller gnderiyor-
lar ve bu yolla dnyaya ilikin belli doru inanlara sahip olmasn salyorlar. Bu-
nun iin, ilk olarak, zne bir bilgisayar karsna oturtuluyor ve nndeki bir ek-
randa srayla beliren resimlere bakyor. rnein, ekranda bir tavan resmi belirdi-
inde, bilgisayara bal bir cihaz hemen hipnoz edilmi znenin zihnine u an bir
tavan resmine bakyorum inancn oluturacak sinyallerin gitmesini salyor. Bu
senaryoda, u olgu gerekleiyor: (1) znenin inanlarn elektronik bir cihaz
oluturuyor; (2) bu inanlar dnyada olan olgulardan kaynaklanyor ve (3) sz ko-
nusu inanlar hi yanl olmuyor. Elbette bu durumda, o znenin srekli olarak
dnyadan kaynaklanan ve gvenilirlii yksek olan inanlar edinecei aktr.
Eer Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik gr doruysa, znede bu yolla
oluan temel (grsel) inanlar iyi gerekelendirilmitir dememiz gerekir. Ancak,
kendisi btn bu sreci hipnoz altnda geirdii iin, znenin gerekeli inanlara,
veya daha genel olarak, bilgiye sahip olduunu sylemek zordur. Biz normal art-
lar altnda ve bilinci yerindeyken dnyay alglayan bir insana algsal bir inancnn
doru olduuna neden inandn sorarsak, tahminen bir dizi aklamada buluna-
bilecektir. rnein, O an nesneye bakarken gzlerim salamd; ortamdaki k-
landrma yeterliydi; algsal bilgimin yanl olabileceini dnmeme neden olacak
bir unsur ortada yoktu; baktm nesne tam olarak bir tavana benziyordu gibi bir
aklama sunacaktr. Ancak bizim rneimizde, hipnoz edilerek zihninde (hemne-
densel olarak dnyadan kaynaklanan hem de doru olan) inanlar uyandrlan
znenin bu trden aklamalar yapamayaca, yani zihninde uyanan temel inan-
larn logos sunma yoluyla arkasnda duramayaca bellidir. O yzden, Fizik-
sel Olgulara Dayanan Temelcilik grnn, ar dsalcl yznden, kuramsal
olarak nemli sorunlar barndrd iddia edilebilir.
Alg Verilerine Dayanan Temelciliin Sorunlar
imdi badamclarn Alg Verilerine Dayanan Temelcilik grne ne tepki ver-
diklerini inceleyelim. Yukarda da akladmz gibi, temelciliin bu trne gre,
bilgisel gerekelendirmenin olanakl olmasnn nedeni doada baz olgular olmas
ve bu olgularn nedensel olarak insanlarda algsal inanlar olumasn salamas
deil, zihnin iinde meydana gelen alg verileridir. Bu grn kaba bir dsalc-
lk olmad aktr nk temel algsal inanlarn nedeni, bu yaklamda, insan
205
Badamclara gre,
Fiziksel Olgulara Dayanan
Temelcilik gr znenin
gerekelendirme iindeki
sorumluluunu tamamen
ortadan kaldrd iin
sorunludur.
zihninin iindeki unsurlara gnderme yaparak aklanmaktadr. Eer Alg Veri-
lerine Dayanan Temelcilik gr doruysa, dardaki olgular alg srasnda zih-
nin iinde alg verileri olumasna neden olmakta ve alg verileri de temel inanla-
rn zihinde olumasna neden olmaktadr. Bunun da tesinde, alg verileri temel
inanlara neden olurken ayn zamanda onlar gerekeli inan konumuna da getir-
mektedir. Temel inanlar gerekeli konuma gelirler nk alg verileri inanlara
neden olurlar.
Bu son iddia zerinde biraz dnelim. Temelcilie gre alg verileri inan-
lara (ister karmsal olsun, ister temel) benzeyen eyler deillerdir. Ancak alg ve-
rilerinin temel inanlarn gerekesi olduu iddia edilmektedir. Badamc bir
dnr buna kar kacak ve yle bir soru yneltecektir: Alg verileri, yani he-
nz anlamlandrlmam ham maddeler, bilisel veya nermesel ierie sahip mi-
dir, deil midir? Daha ak bir ekilde sorarsak, alg verileri dediimiz unsurlarn
anlalabilecek ve bir nerme olarak ifade edilebilecek bir ierii var mdr, yok
mudur? Bu soruya yant vermeye alan temelciler ciddi bir ikilemle karlar:
YANIT 1. Anlamlandrlmam algsal ham maddeler bilisel ierikten yoksundur:
Yukarda sorduumuz soruya hayr yant vermenin temelciler iin bir
avantaj vardr. Eer anlamlandrlmam veriler bilisel ierikten yoksun
ise, bu durumda alg verilerinin inanlar (ki bunlarn bilisel ierii olduu-
nu biliyoruz) tarafndan temellendirilmesinin ve gerekelendirilmesinin sz
konusu olmayaca aktr. Daha doru bir deyile, alg verilerinin inanlar
tarafndan gerekelendirmeye gereksinimi yoktur. Bu durumda Geriye Git-
me Sorunu zlmektedir diyebiliriz. Ancak alg verilerinin gerekelendir-
meye gereksinimi olmad gibi, inanlar gerekelendiremeyecekleri de
sylenebilir. Eer anlamlandrlmam ham verilerin bilisel ierikleri olma-
d iin gerekelendirmelerinin gerekmedii iddia ediliyorsa, benzer bir
akl yrtmeyle, bu ham verilerin yine bilisel ierikleri olmad iin bili-
sel birimler olan inanlar zerinde gerekelendirme de yapamayacaklar ek-
lenmelidir. Bu durumda, alg verilerinin temel (algsal) inanlar gereke-
lendirmesi olanaksz olacaktr.
YANIT 2. Anlamlandrlmam algsal ham maddeler bilisel ierie sahiptir:
imdi de temelcinin yukarda sorduumuz soruya evet yant verdiini var-
sayalm. Bu yantn avantaj udur: Eer algsal veriler bir ekilde bilisel
ierik tayorsa, o zaman bu veriler temel algsal inanlarla ayn dzlemde
olaca iin o inanlar gerekelendirebilir. Ancak bu durumda da, bu veri-
lerin gerekelendirmesi konusu gndeme gelecektir nk, ne de olsa bu
veriler bilisel ierii olan, bir ekilde anlamlandrlm unsur niteliinde
olacaklardr. Eer anlamlandrlmam ham verilerin bilisel ierikleri oldu-
u iin gerekelendirme yapabilecekleri iddia ediliyorsa, benzer bir akl y-
rtmeyle, bu ham verilerin yine bilisel ierikleri olduu iin gerekelendir-
meye gereksinimleri de olacaktr diyebiliriz. Bu durumda da alg verilerinin
temel (algsal) inanlar nihai olarak gerekelendirmesi olanaksz olacaktr
nk o noktada Geriye Gitme Sorunu tekrar balayacaktr.
Yukarda sunduumuz ikilem temelcilik asndan nemli bir sorun yaratmak-
tadr. Eer Alg Verilerine Dayanan Temelcilik gr temel inanlarn gereke-
lendirmesini anlamlandrlmam, kavramlatrlmam veriler yoluyla yapmay d-
nyorsa, bu durumda inan gibi kavramlatrlm (logos ieren) bir unsurla al-
g verisi gibi duyulara ait, yani kavramlatrlmam bir unsurun (logos iermeyen)
nasl bir bant iine girebilecei belirsizdir. nanlar ve alg verileri farkl tr-
206
Epi st emol oj i
Badamclara gre, Alg
Verilerine Dayanan
Temelcilik gr bir
ikileme yol aar. Eer alg
verileri bilisel ise,
gerekelendirmeye
gereksinimleri vardr; eer
bilisel deillerse
deneyimsel inanlar
gerekelendiremezler.
den zihinsel durumlardr. O adan, bir badamc Berkeleyin mehur dnce-
sini tekrarlayacaktr: Bir inan yalnzca bir inanca benzeyebilir; bir inanc yalnzca
bir inan hakllatrabilir. Bu dnce yolunu izlersek badamcln esas tezine
ulaabiliriz: Bir inancn gerekelendirmesi ancak inanlarn a iinde gereklee-
bilir. Gerekelendirme sz konusu olduunda, dnyann nesnelerinin veya
kavramlatrlmam duyusal unsurlarnn yalnzca var olmalar sayesinde inan-
lar hakl veya gerekeli klmalar olanakszdr.
O hlde; badamcln, temelciliin her iki trne kar getirdii itirazn ortak
bir noktas olduu sylenebilir. Nihayetinde, temelciliin bu iki nde gelen tr de
dsalc bir tavr sergilemektedir. Gerek dnyann nesneleri gerekse kavramla-
trlmam duyusal unsurlar znelerin inan veya bilgi dnyalarnn dnda i gr-
mesi beklenen unsurlar veya olgulardr. Temelcilere gre, dnya veya alg verileri
temel inanlarn yalnzca nedeni olmakla kalmazlar; ayn zamanda, bu nedensel
iliki nedeniyle temel inanlarn gerekelendirmesini de yaparlar. Badamcla
gre ise, temel inanlarn nedeni olan unsurlar, bu algsal inanlarn gerekeleri ola-
mazlar. Nedenlerin, gerekelerin ilevlerini yerine getirmesi olanakszdr.
Bu dnceleri biraz somutlatrmak iin gnlk yaamdan bir rnek zerinde
dnelim. Bir znenin bir kaplumbaay grmesi durumunu ele alalm. u an
nmde bir kaplumbaa var nermesi bu zne iin nasl gerekeli bir temel inan
hline gelir? Yukarda incelediimiz grn bu soruya yant yledir:
(a) Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik grne gre, yerde bir kaplumba-
ann grlmesi, bu durumu gren kiinin u an nmde bir kaplumbaa
var nermesine inanmasna neden olur. Bu, yerde yuvarlanan bir tan
baka bir taa arpp onun hareket etmesine neden olmas gibi fiziksel bir
sretir ve znenin bilinci veya bilgisi olmadan gerekleebilir. Sz konu-
su inancn gerekeli hle gelmesinin nedeni de, fiziksel dnyada gerekle-
en nesnel bir olgudur. nancn fiziksel nedeni, onun doru olduuna inan-
mann gerekesidir. Gerekeli temel inanlar bylece olanakl klnr.
(b) Alg Verilerine Dayanan Temelcilik grne gre, bir kaplumbaann
yerde durmas, bu grntye bakan bir kiinin baz duyum paralar (rne-
in, belli renkler, hareketler, vb.) almasna neden olur. Bu alg verileri he-
nz anlamlandrlmam ve nermesel hle gelmemi unsurlardr. Alg veri-
lerinin olumas fiziksel ve fizyolojik srelerdir. Ardndan, anlamlandrl-
mam alg verileri, alglayan kiinin u an nmde bir kaplumbaa var
nermesine inanmasna neden olur. Bu fizyolojik sre de znenin bilinci
veya bilgisi olmadan gerekleebilir. Ve sz konusu inanc gerekeli hle
getiren, znenin zihninde beliren ama bilincinde veya farknda olmad al-
g verileridir. nancn nedeni olan alg verileri, ayn zamanda znenin u
an nmde bir kaplumbaa var nermesinin doruluuna inanmasnn ge-
rekesidir. Gerekeli temel inanlar bylece olanakl klnr.
(c) Badamcla gre, bir kaplumbaann yerde durmas (yani olgu) ile bu
manzaray gren bir kiinin u an nmde bir kaplumbaa var nermesine
inanmas (yani zihin) arasnda nedensel bir ba olduu dorudur. Sorun ya-
ratan konu, temelciliin nedensellikten hzlca gerekelendirmeye gemesidir.
Oysa, nedensellik dnyada olsa da, fiziksel dnya kendi bana inanlar ge-
rekeli hle getiremez. Gereke, yalnzca insan ve onun bilgisi kapsamnda
ortaya kabilir. O yzden, u an nmde bir kaplumbaa var gibi basit bir
algsal nermenin gerekelendirmesi bile, znenin sahip olduu baka inan-
larla uyum veya badam iinde olmasyla olanakldr.
207
Yukarda, temelciliin belli bir saduyusal ekicilii olduunu belirtmitik. An-
cak eer badamcln tezleri doruysa, temelciliin kritik bir sorun barndrd
da ne srlebilir. Bu anlamda, badamcln sav u ekilde de dile getirilebilir:
Eer iki temel kuramsal seenekten biri olan temelcilik byk bir sorun barndryor-
sa, dier seenek olan badamclk kanlmaz olarak doru gr olarak n plana
kar. Ancak badamcln da kayda deer baz sorunlar olduu aktr.
Badamclk grn temelcilik karsnda cazip konuma getiren noktalarn ne olduu-
nu kendi kelimelerinizle ifade edin. Temelcilik, epistemolojik bir kuram olarak uzun za-
mandr savunulmu ve akla olduka uygun grnen bir grtr. Temelcilie rakip olarak
ortaya kan ve pek ok bilgi kuramcs tarafndan savunulan badamcln neden gl
bir kuramsal perspektif oluturduunu aklamaya aln.
Badamcln Sorunlar
Badamc gre kar iki esas itiraz getirilmitir:
(1) Badam hakllatrma iin yeterli deildir: Alternatif sistemler itiraz ola-
rak da bilinen bu akl yrtmeye gre, bir znenin sahip olduu inanlar arasnda
oluan badam gerekelendirme iin yeterli deildir nk badam zellii ta-
yan ok sayda inan sistemi oluturmak olanakldr. nsanlarn hayal gcnn
rettii bir inan sistemi son derece tutarl ve hatta badaml olabilir. Byle bir
hayal sistem iinde, rnein, perilere ve hayaletlere ilikin nermeler kolayca ge-
rekeli konuma gelebilir. Ancak bu durumda saduyuya aykr bir yn var gibi
grnmektedir. Bir inancn gerekelendirmesinin kstas herhangi bir inan sistemi
iinde dier inanlarla iyi badam iinde olmas olamaz.
(2) Badam hakllatrma iin gerekli deildir: Bu itiraza genel olarak d
dnyadan kopukluk itiraz ad da verilebilir. Yukarda verdiimiz (1) numaral iti-
raz, badamn oluma durumunda bile gerekelendirmenin olmayabileceini ifa-
de eder. D dnyadan kopukluk itiraz ise, gerekelendirme iin badamn
gerekli bile olmadn ne srer. Gerekelendirme kavram deneyimsel bir inan-
cn doruluu ile ilgilidir. Bir nermenin veya inancn doruluu ise gereklik iin-
de ne olduuyla ilgilidir, inanlarn oluturduu bir sistemle deil. Oysa, bada-
mcln kuramsal tanm iinde, gerekelendirme srelerini dnyada olup bi-
tenlerle ilikilendirmeye ynelik herhangi bir ifade bulunmamaktadr. Aktr ki,
bizim gerekelendirme iin bavurduumuz yer ounlukla dier inanlar deil ol-
gularn kendisidir. Elimde tuttuum domates krmz renklidir gibi bir inanc des-
teklemek (veya dorulamak) iin yaplmas gereken, zihnin iindeki dier inanla-
rn bu nermeyle ne kadar uyutuunu kontrol etmek deil, sadece elde duran do-
matese bakmaktr. Bu anlamda, inanlar-aras badamn gerekelendirme iin
gerekli olmad durumlar bulunmaktadr.
K GEREKELENDRME KURAMININ
DEERLENDRMES
Yukarda badamc gre kar getirilen iki nemli itiraz inceledik. Bu itirazla-
rn badamclk iin son derece ykc olduu sylenebilir. Badamclk, yuka-
rda da ifade ettiimiz gibi, pek ok kiiye saduyudan biraz uzak gelmitir. Alg-
sal bir inancn gerekesinin neden baka inanlardan gelmesi gerektii dncesi
zihinlerde soru iaretleri uyandrabilir. O yzden, ncelikle, badamcln asln-
da belli kuramsal incelikler ierdiini belirtmemiz doru olur. Elimde tuttuum
domates krmz renklidir inanc ve bunun gerekelendirilmesi rnei zerinde
208
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Her ne kadar temelcilik
gr badamclar
tarafndan yeterince
eletirilmi olsa da,
badamcln
gerekelendirmeyi bir sistem
iinde tanmlamaya
almas, bu grn
nesnel dnyayla balant
konusunda sorunlar
yaayabileceini
dndrmtr.
dnelim. Sz konusu nesnenin rengine ilikin bir yargda bulunurken evremiz-
deki aydnlatmann bizi yanltmayacak durumda olduunu varsayarz. Aydnlatma-
nn yetersizliinin farkndaysak, o koullarda oluan algsal inanlarn tam olarak
gerekelendirilemeyeceini kabul ederiz. Dahas, eer koma hlinde iken Elimde
tuttuum domates krmz renklidir inancna sahip olmusak, o inancn dorulu-
u konusunda ok srarc olmayz. Baka bir deyile, yaln gzlemsel bir inancn
gerekelendirmesini bile sadece o inan zerinde younlaarak yapamayz. Ge-
rekelendirmenin olmas iin, benim grsel alg asndan gvenilir ve kendi bili-
sel yeterliliimin bilincinde olmam gerekmektedir. Bu saptamalar elbette bada-
mcln karlat byk sorunlar zmek asndan yeterli olmayabilir. An-
cak, temel bir inancn gerekelendirmesinin yalnzca o inanc balayan bir durum
olduunu dnmenin yanl olabileceini gstermektedir.
imdi yukarda anlan iki itiraza dnelim. Badamcl savunan dnrlerin
ou bu sorunlarn farknda olup, zmler retmeye ynelik giriimlerde bulun-
mulardr. Badam hakllatrma iin yeterli deildir veya Badamclk, uuk
ve uyduruk sistemlerin gerekelendirmesinin yolunu aar itirazna yant olarak,
badamc felsefeciler arasnda gereki bir ontolojiyi savunanlar, iinde yaad-
mz dnyada insanlarn sahip olduu badam sistemlerinin kolay kolay rastge-
le inan sistemlerini gerekelendirmeyeceini ne srmlerdir. Bunun nedeni,
badamclara gre, varlk alannn veya gerekliin bizim zerimizde baz snr-
lar uygulamasdr. Yani, badamc bir gr savunmak, gerekelendirmeyi key-
fletirmek anlamna gelmez. Nihayetinde, badamc sistemler iinde algsal
inanlar da vardr ve bunlarn gerekelendirmesi znel sreler deillerdir. r-
nein, bir inan sistemi iinde eer nsanlar hi nefes almadan hafta yaayabi-
lirler gibi tuhaf bir inan ortaya karsa, varlk alannn bu inancn aksini gstere-
cei sylenebilir. O yzden badamclk grnden insanlarn uydurabilece-
i her sistem gerekeli konuma gelir gibi bir sonu karamayz.
kinci itiraz olan Badam gerekelendirme iin gerekli deildir dncesi de
benzer bir noktadan hareket etmektedir ve bu itiraza da badamclar nceki pa-
ragrafta belirttiimiz trden bir yant verebilirler. Lawrence BonJour gibi badam-
clar, algsal inanlarmzn gerekelendirme srelerinde dardan baz verilerin
geldiini reddetmemektedirler. Badam olan sistemler dnyaya kapal yaplar
deillerdir. BonJoura gre, gerekelendirme sz konusu olduunda, bir inan sis-
teminin u kurala uymas gerekir: Sistem, bilen znenin evresi ile etkileimi sonu-
cu oluacak gzlemsel inanlara kapal olmamaldr. BonJour bu ek koula gz-
lem art adn verir. Her ne kadar gzlem art badamcln en kritik sorunla-
rndan birine zm getiriyor gibi grnse de, bu zmn ne yazk ki felsefi bir
bedeli bulunmaktadr. Gzlem art, grnd kadaryla, belli birtakm inanla-
ra ayrcalkl veya zel epistemolojik stat tanyarak temelciliin en merkezcil te-
zine katlr grnmektedir. Bu nemli itiraza bir badamc nasl yant verebilir?
Olas bir yant, gerekelendirmeyi dngsel (yani, tek boyutlu) olarak deil, b-
tncl bir tarzda tasarlamak olabilir. Daha nce de belirttiimiz gibi, badamc
gerekelendirme bir halka olarak deil atlm tfeklerin birbirlerine destek ver-
mesi gibi daha karmak bir yapda dnlebilir. Badamclar gzlem art
gibi bir koulu kullansalar da, bu onlarn algsal inanlarn gerekelendirmesini sis-
tem dnda halletmeyi kabul ettikleri anlamna gelmez. Bylece, gzlemsel veya
algsal inanlarn gerekelendirmesi balamnda gzlem art gibi bir koulu be-
nimsemek temelcilie teslim olmak anlamna gelmeyecektir. Bu yantn veya sa-
vunmann ne kadar kabul edilir olduu elbette tartmaya aktr.
209
Bu nitede, gerekelendirme konusunda retilen en nemli tartmann derin-
liklerini anlamaya ve deerlendirmeye altk. Gerekelendirme konusunda epis-
temolojide yakn zamanda ortaya kan gelimelere ise son nitede deineceiz.
210
Epi st emol oj i
211
Geriye gitme veya gerekenin gerekesi kav-
ramlarn aklayabilmek.
Bilginin kavramsal unsurlarndan birisi olan ge-
reke konusunda farkl kuramlar ne srlm-
tr. Bu kuramlarn en nde gelenlerinin ortak
bir noktas, geriye gitme veya gerekenin ge-
rekesi sorununa ynelik bir zm getirmeye
almalardr. Epistemoloji literatrnde ok tar-
tlan bu sorunu ksaca aklayalm. Belli bir de-
neyimsel inancn veya nermenin gerekeli ko-
numa gelmesi kendiliinden gerekleemez. O
nermenin baka nermelerce gerekelendiril-
mesi veya desteklenmesi gerekir. rnein yllk
enflasyon konusunda sahip olduumuz bir inan,
eer gerekeli bir inan olacaksa, gerekesini
baka bilgisel unsurlardan almak zorundadr. An-
cak, bir inanc gerekelendiren baka bir inancn
veya nermenin kendisinin de gerekeli olmas
gerekir (Aksi hlde, ilk bataki inancn gerekeli
olduunu sylemek olanaksz hle gelir). Ve bu
sorun her yeni gereke iin tekrar dile getirilebi-
lir. Bunun sonucunda, nereye gittii belli olma-
yan bir gerekelendirme zinciri oluur. Ortaya
kan bu soruna epistemolojide geriye gitme
veya gerekenin gerekesi sorunu ad verilir.
Geriye gitme sorununun zm iin temel ola-
rak drt yol nerilmitir. Bu neriler u ekilde
ifade edilebilir: (1) Gerekelerin geriye gitmesi
gerekelendirilmemi inanlarda son bulabilir.
(2) Gerekelendirme zinciri sonsuza dek uzanr.
(3) Gerekelerin geriye gitmesi temel inanlarda
son bulur. (4) Gerekeler kendi aralarnda bir a
veya sistem oluturur. Bu seenekler arasnda
zellikle (3) ve (4) derinlemesine incelenmi ve
tartlmtr.
nde gelen gerekelendirme kuramlarndan bi-
risi olan temelcilik grn aklayabilmek.
Temelcilik gr, geriye gitme sorununa veri-
len en nemli yantlardan birisidir. zlmesi
gereken sorun udur: Gerekelendirme zincirin-
deki inanlarn nihai dayana nedir? Temelci
felsefeciler bu sorunun yantn temel inanlar-
da bulurlar. nanlarmzn ou baka inanlar
tarafndan gerekelendirilir. Ancak baz inanlar
hem gerekelendirme zincirinin son noktasnda
yer alrlar hem de kendilerinin gerekelendiril-
meleri iin baka inanlara gereksinim duymaz-
lar. Bu temel inanlar, algsal sreler kapsa-
mnda oluan inanlardr. Peki, temel inanlarn
gerekeleri nereden kaynaklanr? Bu soruya ge-
nellikle iki tr yant verilmitir. Birinci olarak,
dnya iindeki fiziksel olgularn temel inanlar
gerekelendirdii dnlebilir. Byle bir du-
rumda, inanca sahip znenin gerekelendirme
srelerine veya bunlarn gvenilir olduuna da-
ir bir fikrinin olmasna gerek yoktur. Gereke-
lendiren unsur, znenin dndadr. O yzden,
bu gr olduka dsalc bir grnm arz eder.
kinci olarak da, kavramlatrlmam alg verile-
rinin gerekelendirmeye neden olduu sylene-
bilir. Zihinde beliren alg verileri gerekelendir-
meyi olanakl klar ancak bunlar inan gibi bili-
sel bir unsur olmadklar iin kendilerinin gerek-
elendirilmesi gerekli (veya mmkn) deildir.
Her iki durumda da, gerekelendirme zincirinin
sona erdirildii ve bilgisel gerekelendirmenin
aklc bir ekilde akland iddia edilebilir.
Gerekelendirme kuramlar arasnda nemli bir
yer tutan badamclk grn aklayabil-
mek.
Badamclk gr de, geriye gitme soru-
nuna verilen nemli bir yant olarak anlalma-
ldr. Ancak bu grn bir dier nemli yn,
geleneksel bir felsefi perspektif olan temelcilie
ciddi bir itiraz sunmasdr. Bu gr u ekilde
tanmlayabiliriz: Belli bir znenin sahip olduu
inan sistemi kapsamndaki inanlardan biri A
inanc olsun. Badamcla gre, Ay haklla-
tran durum ya da olgu, A inancnn o znenin
inan sisteminde yer alan dier inanlarla bada-
m ilikisi iinde olmasdr. Bu anlamda, bada-
mclar geriye gitme sorununu insanlarn inan
sistemi veya bilinci dnda kalan nesnel unsur-
lara gnderme yaparak deil, nermesel unsur-
larn oluturduu sistem iinde aklamaya al-
rlar. Badamclara gre, temelciliin yukar-
da akladmz iki tr de hataldr. Birincisi,
olgulara dayanan temelcilik, znelerin epistemo-
lojik sorumluluklarn tamamen yok ederek ge-
rekelendirme ilevini mekanik bir oluuma d-
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
212
Epi st emol oj i
ntrme eilimindedirler. kincisi, alg verileri-
ne dayanan temelcilik, bu verilerin tam olarak
ne yapda olduuna ilikin bir ikileme yol aar.
Eer temel inanlar gerekelendiren alg verileri
anlamlandrlmam, nermesel olmayan basit ya-
plarsa, bunlarn nermesel yapda olan temel
inanlar nasl gerekelendirdii belli deildir.
Eer inanlar gerekelendiren alg verileri an-
lamlandrlm, nermesel unsurlarsa, bunlar da
gerekelendirmeye ihtiya duyaca iin gerek-
elendirme zinciri tekrar harekete geecektir. ki
durumda da, temelciliin bir sorun yaayaca
kesindir.
Temelcilik ve badamclk grlerinin ku-
ramsal olarak gl ve zayf ynlerini tartabil-
mek.
Badamc grn temelciliin kuramsal so-
runlarn baaryla gsterdii dnlebilir. An-
cak bu durum, badamcln sorunsuz oldu-
unu gstermez. Badamcln en ok itiraza
neden olan taraf, gerekelendirmenin nesnel
dnya ile ilgisinin olmas gerektii ynndeki
sezgilere ters dyor grnmesidir. Badam-
cla gre, gerekelendirmeyi salayan ey ner-
mesel (veya, basite dersek, dilsel) unsurlardan
arnm varlk ya da zihin paralar olamaz. An-
cak bu durumda, gerekelendirmeye temel olu-
turan sistemin rastgele olma veya oluma riski
olduu sylenemez mi? Diyelim ki, bir insann
inan sistemi iyi dzeyde badam sergilemesi-
ne ramen, olduka uuk bir ierie sahip du-
rumdadr. Bu kiinin inanlarnn gerekelendi-
rilmi olduunu neden dnelim? Bir inan sis-
teminin badamsal olmas, o sistemin bilgisel
anlamda dnyaya salam balarla bal olduu-
nu veya dnyay temsil ettiini neden gstersin?
Bu nemli kar k karsnda badamc fel-
sefeciler kuramlarn glendirmeye ve bada-
mcln aslnda neden rastgele sistemlere yol
amayacan aklamaya almlardr. Kesin
olan durum, hem temelciliin hem de badam-
cln gl olduu kadar sorunlu veya tartma-
ya ak ynler de barndrddr.
4
A M A
213
1. Aadakilerden hangisi bilgisel bir gereke deil-
dir?
a. znesinin R nermesine inanmas gerekeli-
dir nk belli bir K kant Rnin doru olma
olasln artrmaktadr.
b. znesinin R nermesine inanmas gerekeli-
dir nk nn yaad toplumda R bilimsel
olarak desteklenmektedir.
c. znesinin R nermesine inanmas gerekeli-
dir nk R nermesine inanmann nn ya-
am kalitesini artrma olasl yksektir.
d. znesinin R nermesine inanmas gerekeli-
dir nk nn Rye inanmamas iin bilgisel
bir neden bulunmamaktadr.
e. znesinin R nermesine inanmas gerekeli-
dir nk R nermesi nn inand deneyim-
sel nermelerle tutarllk iindedir.
2. Aadakilerden hangisi Geriye Gitme Sorununu en
doru ekilde ifade eder?
a. Bir A nermesini gerekelendiren B nermesi-
durum gerekelendirme zincirinin ilk olarak na-
sl balad sorununu gndeme getirir.
b. Bir A nermesini gerekelendiren B nermesi-
durum balam olan bir gerekelendirme zinci-
rinin nasl sona erecei sorununu gndeme ge-
tirir.
c. Bir zne belli bir A nermesine inanyorsa, bu
nermeye inandna da inanmaldr; bu durum
bilgisel zincirinin nasl sona erecei sorununu
gndeme getirir.
d. Bir znenin inand A nermesi doruysa, z-
nenin Aya inanmakta olduu nermesi de do-
ru olmaldr; bu durum bilgisel zincirin nasl so-
na erecei sorununu gndeme getirir.
e. Bir A nermesi B tarafndan gerekelendiriliyor-
sa, B de A tarafndan gerekelendirilmelidir; bu
durum balam olan bir gerekelendirme zinciri-
nin nasl sona erecei sorununu gndeme getirir.
3. Aadakilerden hangisi temelcilik gr iin do-
ru deildir?
a. Temelcilik, nde gelen bir gerekelendirme ku-
ramdr.
b. Temelcilik, geriye gitme zincirinin nihayetinde
durmas gerektiini savlar.
c. Temelcilik grn savunanlar gerekelendir-
me kuramlarn badam kavram zerine kur-
mazlar.
d. Temelcilik grn savunanlar, gerekelendir-
menin nihayetinde temel baz unsurlara dayan-
mas gerektiini dnrler.
e. Temelci dnrlere gre gerekelendirme zin-
ciri gerekelendirilmemi inanlarda durmak zo-
rundadr.
4. Aadakilerden hangisi badam kavramna en
yakn olan kavramdr?
a. Bileim
b. Aklclk
c. Karlk
d. Tutarllk
e. Pratik
5. Aadakilerden hangisi Geriye Gitme Sorununun
zmlerinden birisi deildir?
a. Gerekelerin kendi aralarnda bir a oluturma-
s
b. Gerekelerin geriye gitmesinin temel inanlarda
son bulmas
c. Gerekelerin geriye gitmesinin gerekelendiril-
memi inanlarda son bulmas
d. Gerekelerin geriye gitmesinin mantksal ner-
melerde son bulmas
e. Gerekelendirme zincirinin sonlanmadan devam
etmesi
6. Epistemolojide dsalclk gr aadaki nerme-
lerden hangisini savunur?
a. Gerekelendirme znenin bilgisi veya bilinci d-
nda gerekleebilir.
b. Gereke ve doru birbirini dlayan kavram-
lardr.
c. Gereke ve kant birbirini dlayan kavram-
lardr.
d. Gerekelendirme fiziksel olgular kapsamnda
gerekleemez.
e. Gerekelendirme insann alg sistemi dnda
gerekleemez.
Kendimizi Snayalm
214
Epi st emol oj i
7. Temelcilie gre, gerekelendirmenin iki olas te-
meli aadakilerden hangisidir?
a. Gerekesiz inanlar ve alg verileri
b. Gerekesiz inanlar ve badamsal bir sistem
c. Fiziksel olgular ve doru nermeler
d. Fiziksel olgular ve alg verileri
e. Gerekesiz inanlar ve doru nermeler
8. Badamcln Fiziksel Olgulara Dayanan Temelci-
a. Bu gr, gerekelendirme balamnda, znele-
rin bilgisel durumlar yerine fiziksel olgulara da-
yandndan dolay, znenin sre iindeki ro-
ln tamamen ortadan kaldrr.
b. Bu gr, gerekelendirme balamnda, fiziksel
olgularn nesnellik statsnn hakkn vermek-
ten uzaktr.
c. Bu gr, gerekelendirmenin zne tarafna da-
ha ok arlk vermesinden dolay, yanltc bir
epistemolojik tablo sunmaktadr.
d. Bu gr, gerekelendirmenin badam yn-
ne daha ok arlk vermesinden dolay, yanlt-
c bir epistemolojik tablo sunmaktadr.
e. Bu gr, gerekelendirme balamnda, nesnel
unsurlar yerine znelerin bilgisel durumlarna
dayandndan dolay, olgularn sre iindeki
roln tamamen ortadan kaldrr.
9. Badamcln Alg Verilerine Dayanan Temelci-
a. Temel oluturacak alg verileri eer bilisel ie-
rie sahipse uygun bir gerekelendirme salaya-
mazlar; eer bilisel ierikten yoksunlarsa, o za-
man kendilerinin de gerekelendirilmeleri gere-
kir.
b. Temel oluturacak alg verileri eer bilisel ie-
rie sahipse kendilerinin de gerekelendirilme-
leri gerekir; eer bilisel ierikten yoksunlarsa, o
zaman inanlar iin gerekelendirme salaya-
mazlar.
c. Temel oluturacak alg verileri eer bilisel ie-
rie sahip deilse, kendilerinin de gerekelendi-
rilmeleri gerekir; eer bilisel ierie sahiplerse,
o zaman inanlar iin gerekelendirme salaya-
mazlar.
d. Temel oluturacak alg verileri bilisel ierie sa-
hip olmadklar iin, bu gr sonunda bada-
mcla yakn hle gelir.
e. Temel oluturacak alg verileri bilisel ierie sa-
hip olduklar iin, bu gr sonunda gereke-
lendirilmi nermelerin ayn zamanda doru ol-
malar gerektiini savlama noktasna gelir.
10. Badamcln yzletii en byk kuramsal so-
runlardan birisi nedir?
a. Badam sergileyen bir inan sistemi nihayetin-
de bilgisel bir temele sahip olmak zorunda ol-
duundan dolay, badamclk epistemolojik
anlamda rakibi olan temelciliin iddialarn be-
nimsemek durumunda kalr.
b. Badam sergileyen bir inan sistemi nihayetin-
de doru deneyimsel nermeler iereceinden
dolay, badamclk epistemolojik anlamda ra-
kibi olan temelciliin iddialarn benimsemek
durumunda kalr.
c. Gerekelendirme iin badam yeterli deildir;
badam salayan bir inan sistemi dier ba-
daml bilgi sistemleriyle olan ban yitirebilir.
d. Gerekelendirme iin badam yeterli deildir;
badam salayan bir inan sistemi nesnel dn-
yayla olan bilgisel ban yitirebilir.
e. Gerekelendirme iin badam yeterli deildir;
badam salayan bir inan sistemi gerekelen-
dirilmemi inanlarla olan bilgisel ban yitire-
bilir.
215
Temelci Bilgi Kuramnn Eletirisi
Descartesla balayan Spinoza, Locke, Berkeley, Hume
ve Kantla devam eden temelci bilgi anlayna ilk ciddi
eletiri Hegel tarafndan yaplr. Hegel, bilginin duraan
ve tarafsz bir temele sahip olmadn, bilginin de tinin
almnda ortaya kan kullanmda olan bir sreci kap-
sadn ne srmektedir. Bilgi temelcilerin dedii gibi,
karmza alp her eyden soyutladmz bir varlk ala-
n deildir. Bilginin kaynan ve kapsamn bir temel
inanla snrlandramayz. Bilgi, edilgen bir nesne gibi
ele alnamaz. Hegele gre, bilgi, insan etkinliinde ele
alnp incelenmesi gereken bir srete ortaya kar. n-
k temelci bilgi kuramclar yapay bir ayrmla bilgi ve
bilgi nesnesini ayrmlardr. Bilen ve bilinen ayrm,
zne ve nesne ayrmna dayanmaktadr. Bylece te-
melci anlay zneyi etkin bir varlk olmaktan karta-
rak, her eyden soyutlanm bir nesne durumuna sok-
mutur. Bu ise zneyi edilgen varlk haline getirir. Te-
melci olmayan bir gr savunan Hegele gre, zne-
nin bilgisi, etkinliinden ayr olarak ortaya konulamaz.
rnein, yzmeyi, suya girmeden renmek gibi. Te-
melci bilgi kuramclar iin, bilgi iin yine bilgiyi teme-
le almak zorunludur. Bir eyi bilmeden nce bilme ya-
psn bilmek temelci bir anlaytr. Bir eyi kullanma-
dan nce onun ne olduunu bilmeye almak, eliki-
dir. Hegele gre, bilgi ancak kullanm srasnda akla-
nabilecek bir durumdur.
Temelci kuramn ilkelerini eletirmek de olanakldr.
Her eyin temeline konulan inancn kendi kendine ka-
nt olmas, kendini hakllandran, rtlemeyen ve ba-
msz olduu inanc birbiriyle ayn olmayan ltler
zerinde temellenmektedir. Kendi kendine kant olanla
rtlemeyen ayn eyler deildir. rtlemeyen, he-
nz yanlnn kantlanmas yaplamayan ya da yeterin-
ce kant bulunamayan demektir. Kendi-kendine kant
olmakszn da bin inan kendini hakllandran bir inan
olabilir. Kendini hakllandran veya hakllandrmayan
inanlar, genelde pheden veya yanltan yola karak
gsterilmektedir. Fakat bunlar zaten problem olan du-
rumlardr.
Temel inanc, btn bilgi yapmz oluturan olarak d-
nmek yanltr. Baka durumlarda ayn eyi ne sre-
bilir. rnein, znel alglarn yanllanmas olanakl de-
ildir. Bu nedenle bir znel yargnn kantlanmaya ve-
ya temellendirmeye ihtiyac yoktur. Temelci kuram, z-
nel inanlar merulatrma arac olabilir.
Temelci kuramn tanmlad kendi kendine kant ve
kendini hakllandrma ltleri matematik ve mantktan
alnmaktadr. x=x ve 2+2=4 gibi nermelerden kal-
karak temelci kuramn temele koyduu olanakl inan-
lara ok az yardm olabilir. Matematik ve mantn tm-
den gelimsel akl yrtmeleri rnek alarak, bilginin te-
melindeki ak, seik, kendi kendine kant inanlar
bulmak o kadar da kolay deildir.
Dier bir glk de, temel inantan temel inanlardan
kartlan baml inanlara geitir. nk temelci bil-
gi kuramclar, temeldeki en ak ve seik bilgi bulun-
duktan sonra, bu bilgi zerine dier bilgilerimizi koya-
biliriz iddiasn tamaktadrlar. Bu karn nasl olaca-
tam belirgin deildir. Acaba bu kar tmden gelim-
sel midir? rnein, u anda bir sandalye zerinde otu-
ruyorum. iddias belki kantlanmaya gerek kalmadan
kabul edilebilir gzkse de, ar kukucularn bu du-
rumun niin bir ryann paras olmad iddiasn da
cevaplayamaz.
Eer karm eklimiz tmden gelimsel deilse, tme-
varmsal ya da pheci olabilir. Bu durum ise, rtle-
mezlik ltn ortadan kaldrr. nk her iki akl y-
rtmede ek kantlara ve rneklere gereksinme duyar.
Kaynak: A. Kadir en. (2001). Bilgi Felsefesi. Bur-
sa: Asa Kitabevi, s. 94-96.
Okuma Paras
216
Epi st emol oj i
1. c Yantnz doru deilse, nitenin Giri ksmn-
da yazlanlar yeniden okuyun. Bilgisel gerek-
e kavramn anlayacaksnz.
2. b Yantnz doru deilse, nitenin Geriye Gitme
lar yeniden gzden geirin. Geriye Gitme
kavramnn anlamn reneceksiniz.
3. e Yantnz doru deilse, nitenin Temelcilik
Temelcilik akmnn temel tezlerini aklayabi-
leceksiniz.
caksnz.
5. d Yantnz doru deilse, nitenin Geriye Gitme
lar yeniden gzden geirin. Geriye Gitme So-
rununu daha iyi anlayacaksnz.
6. a Yantnz doru deilse, nitenin Temelcilik
ksmn yeniden okuyun. Dsalclk gr-
nn ana hatlarn reneceksiniz.
7. d Yantnz doru deilse, nitenin Temelcilik
ksmn yeniden okuyun. Temelciliin incelik-
lerini anlayacaksnz.
8. a Yantnz doru deilse, nitenin Fiziksel Ol-
gulara Dayanan Temelcilik ve Badamclk
ksmlarn yeniden okuyun. Badamclk g-
rnn sunduu eletirileri daha iyi anlaya-
caksnz.
9. b Yantnz doru deilse, nitenin Alg Verileri-
ne Dayanan Temelcilik ve Badamclk k-
smlarn yeniden okuyun. Badamclk gr-
nn savunucularnn eletirilerini daha iyi
kavrayacaksnz.
lk ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Ba-
damclk grnn kuramsal zorluklarn -
reneceksiniz.
Sra Sizde 1
Geriye gitme sorununun nemli bir konu olarak kar-
mza kmasnn esas nedeni, dnya bilgimizin karm-
sal yapda olmasdr. Bir bilgi parasnn bilgi olmas,
onun gerekelendirilmi olmasn gerektirir. Ancak ge-
rekelendirme ilevinin grnd kadar basit olmad-
aktr. Eer bilgisel bir unsur dierini gerekelendi-
riyorsa, gerekelendirmeyi yapan unsurun gerekesini
nereden ald sorusunu sorabiliriz. Bu nemli bir so-
rudur nk eer bu nokta akla kavuturulamazsa,
bilgi konusunda net bir sonuca ulamamz da zor g-
rnmektedir. Bunu u ekilde de ifade edebiliriz: Eer
belli bir x inancn y inanc sayesinde gerekelendirebi-
liyorsak, ancak y inancnn neden kabul edilebilir oldu-
u sorulduunda bu soruyu yantlayamyorsak, o za-
man x inancnn da kabul edilebilir olduunu varsay-
mak iin bir nedenimiz olmaz. Bu durum gerekenin
gerekesi sorununun nemini gstermektedir.
Sra Sizde 2
Temelcilik gr gerekelendirme kuramlar iinde ta-
rihsel olarak daha eski olan ve daha saduyusal gr-
nendir. Bu kuram felsefeciler arasnda ekici hle ge-
tiren esas neden, insan bilgisinin belli bir zemini ol-
duunu savlamas ve bu zemini algsal inanlarda bul-
masdr. Algsal olmayan bir inan zerinde dnmek
bu fikri daha iyi anlamamz salayacaktr. rnein eer
ben kyden kente gn bir numaral nedenini buldu-
umu sylersem, bu inancmn neye dayand veya
hangi kantlar yoluyla desteklendii sorulacaktr. Bu
sorgulama devam ettike ve Bu inancn neye dayan-
yor? sorular pe pee sorulduka, en son vardm
noktada, grdklerimi ve duyduklarm dile getirme d-
nda bir seeneimin kalmadn fark ederim. Gerek-
elendirme zincirleri, en sonunda, algsal inanlardan
gelen gerekelere dayanr. Baka trl olduunu d-
nmemiz de olduka zordur. Eer gerekelendirme
zincirini algsal inanlardan kaynaklanan gerekeler
sonlandramazsa, baka neyin sonlandrabilecei pek
ak deildir. Bu dnce, temelcilik grnn cazip
bir seenek olarak ortaya kmasna neden olur.
217
Sra Sizde 3
Her ne kadar temelcilik gr belli kuramsal ekicilik-
ler tasa da, badamcln kar k da eit derece
kayda deer ve nemli olmutur. Badamcln ku-
ramsal olarak gl yn, onun temel inanlarmzn
gerekelendirmesi konusunda getirdii eletirilerin vu-
ruculuundan kaynaklanmaktadr. Temelcilii savunan
dnrler genellikle temel inanlarmzn gerekelen-
dirilmesinde fiziksel olgularn veya basit alg verilerinin
rol oynadn savlamlardr. Bu elbette, anlalr bir
yaklamdr. Ancak burada sorun, bu dsal veya kav-
ramlatrlmam unsurlarn inan gibi kavramlatrl-
m veya zihinsel unsurlar olan inanlar nasl gerek-
elendirebileceidir. Dsal veya kavramlatrlma-
m unsurlar nermesel ve dilsel deildir; ancak inan-
larn ierii nermeseldir ve ancak dilsel yollarla ifade
edilebilirler. ki farkl trden unsurun nasl bir gereke-
lendirme bants iinde yer alacan anlamak ilk ba-
kta kolay deildir. Bu durum, temelcilik iin nemli
bir sorunun ortaya kmasn ve badamcln ciddi
bir seenek olarak alglanmasn salamtr.
Armstrong, D. M. (2000). The Thermometer Theory of
Knowledge, Knowledge: Readings in Contem-
porary Epistemology iinde, editrler: S. Bernec-
ker ve F. Dretske, Oxford: Oxford University Press.
Audi, R. (1993). The Structure of Justification. New
York: Cambridge University Press.
Audi, R. (1999). Contemporary Foundationalism, The
Theory of Knowledge: Classical and Contem-
porary Readings iinde, editr: L. P. Pojman, Lon-
BonJour, L. (1985). The Structure of Empirical Know-
ledge. Harvard: Harvard University Press.
BonJour, L. (2001). Towards a Defence of Foundati-
onalism, Resurrecting Old-Fashioned Foundati-
onalismiinde, editr: M. R. DePaul, Oxford: Row-
man and Littlefield.
Goldman, A. I. (1986). Epistemology and Cognition.
Cambridge: Harvard University Press.
Goldman, A. I. (1988). Strong and Weak Justification,
Philosophical Perspectives, Vol. 2: Epistemo-
logy iinde, editr: J. Tomberlin, Atascadero: Rid-
geview.
Hempel, C. G. (1981). Some Remarks on Facts and
Propositions, Essential Readings in Logical Po-
sitivism iinde, editr: O. Hanfling, Oxford: Basil
Blackwell.
Kitcher, P. (1993). Knowledge, Society, and History,
Canadian Journal of Philosophy, vol. 23, no. 2,
155-178.
Lehrer, K. ve Cohen S. (1983). Justification, Truth, and
Coherence, Synthese, vol. 55, 191-207.
Sellars, W. (1997). Empiricism and the Philosophy
of Mind. London: Harvard University Press.
Kaynaklar
Etik ilkelerin bilinmesi konusundaki temel tartmalar ve sorunlar kavrayacak,
Estetik yarglarn ve sanatn bilgiyle olan ilgisi konusundaki farkl grleri
renecek,
Tanrnn varlnn bilinmesi konusunda retilen fikirleri anlayacaksnz.
indekiler
Bilisel deer
Grecelik
Etik ve bilgi
Sanat ve bilgi
Tanr ve bilgi
Tanrnn varlnn ispatlar
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji
GR
ETK LKELER BLGNN NESNES
MDR?
ESTETK YARGILARIN VE SANATIN
BLGYLE BR LGS VAR MIDIR?
TANRI KONUSUNDA BLGLENME
SORUNSALI
Etik, Estetik ve
Dinsel Bilgi Trleri
zerine Tartmalar
11
EPSTEMOLOJ

GR
Bilginin kaynaklar konusunu ilerken temel bir soruyu gndeme getirmitik: n-
sann sahip olduu bilginin tek kayna be duyu mudur? Pek ok dnrn ka-
bul ettii gibi, be duyu (veya algsal mekanizmalarmz) dnya bilgimizin en te-
mel kaynan oluturur. nite 6da incelediimiz usuluk grn savunan fel-
sefeciler ise, bundan farkl olarak, a priori bilginin nemini ve yapc gcn n
plana karmlar, deneyimcilerin algy esas alan epistemolojik yaklamlarn sert
bir ekilde eletirmilerdir. Genel olarak dersek, deneyimcilerle usular felsefe ta-
rihi boyunca kar karya getiren konunun aslnda belli bir tr bilgi olduunu
sylemek yanl olmaz. Bu bilgi tr, ounlukla, iinde bulunduumuz fiziksel
dnyaya ilikin olaan bilgidir. Daha ak bir deyile, epistemoloji alannda alan
uzmanlar genellikle nesnel gerekliin bilgisinin veya algladmz dnyann bi-
linmesinin felsefi gizemini zmeye almlardr. Bu durumu, rnein, pheci-
lik ve bilginin zmlemesi konular erevesinde kolayca gzlemleyebiliriz. p-
heci dnrlerin ou alglar yoluyla kazanlan deneyimsel bilginin gvenilirlii-
ni sorgulamtr. Bilginin zmlemesi konusunda alan felsefeciler de arlkl
olarak deneyimsel bilginin kavramsal bileenlerini ortaya karmaya almtr.
Her ne kadar sradan deneyimsel bilginin nemi tartlmayacak kadar byk-
se de, bilgi kavramnn ilintilendirilebilecei tek trn algsal bilgi veya nesnel
Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi
Trleri zerine Tartmalar
Yaamdan rnekler
Ruth Benedictin 1934de baslan Kltr Kalplar kitab yaymlandktan sonra b-
yk yank uyandrmt. Kitapta farkl toplumlarn adetleri ve gelenekleri anlatlyor
ve bunlarn bazlarnn ada Bat kltrnn geleneklerinden ne kadar farkl ol-
duu gsteriliyordu. Benedict ve onun gibi kltrel grecelii savunan aratrmac
ve yazarlar, ahlaki kurallarn evrenselliine dair salam inanlarmz sarsan sra
d rnekler bularak bunlar etkileyici bir ekilde sergilemilerdir. Baz eski kabilele-
rin yelerinin lm yaknlarnn etini yemesi, Eskimolarn konukseverlik gerei e-
lerinden bazlarn misafirlere sunmas, Hindistanda uygulanm olan Suttee gele-
nei uyarnca len bir adamn hayatta kalan karsnn da onunla birlikte yaklma-
s gibi rnekler ada okurlar son derece artm ve felsefecileri de dnceye sevk
etmitir: Ahlaki normlarn eitliliini nasl yorumlamamz gerekir? Evrensel etik il-
keler var mdr, varsa bunlar bilebilir miyiz?
dnyann bilgisi olmad aktr. Bu nitede, dorudan algladmz dnyaya
ilikin bilgiden daha karmak yapda olan ve yantlar pek ok insanda merak
uyandran bilgi tipinden sz edeceiz. Bunlar etik, estetik ve dinsel bilgi trleri-
dir. Bu yolla, hem epistemolojinin dier nemli felsefe alanlarndan bazlaryla
olan ilikisini irdeleyeceiz, hem de bu kitapta imdiye dek sradan bilgiye ilikin
sunduumuz zmleme ve akl yrtmelerin grece olarak biraz arka planda ka-
lan nemli bilme eidine nasl uygulanabileceini sergileyeceiz.
ETK LKELER BLGNN NESNES MDR?
Pek ok kii, sradan algnn ve doal bilimlerin bize nesnel bilgi saladn d-
nr. Yuvarlak bir taa bakarak tan eklinin yuvarlak olduu fikrine ulaan bir
znenin durumunu dnelim. pheci senaryolar saymazsak, bu kiinin bir bil-
gi sahibi olduu son derece aktr. Bunun temel bir nedeni, znenin zihninde olu-
an fikrin veya inancn materyal dnyada bir karlnn olmasdr. u an bakt-
m tan ekli yuvarlaktr gibi bir inancn kayna olan yuvarlak tan, tm gz-
lemcilerden bamsz olarak fiziksel evrende nesnel varln srdren ve gzlem-
ciler yok olsa bile varln srdrecek olan bir nesne olduu dnlr. Denebi-
lir ki, ele aldmz bu rnekte gerek anlamda bilgi sahibi olunduunu iddia et-
memizin esas nedeni bu ontolojik durumdur. te yandan, bu fikri 9. nitede gr-
dmz deyimlerle ifade edersek yle diyebiliriz: Eer u an baktm tan
ekli yuvarlaktr inanc doru ve gerekeli ise (ve, zmlemenin yapsna gre,
gerekli dier epistemolojik artlar da salanyorsa), bu inan bilgidir. Elbette, de-
neyimsel bilgiye ek olarak, aritmetiin ve geometrinin salad bilginin de nesnel
ve gvenilir olduunu dnrz.
Peki, etik nermeler konusunda da benzer bir durumu dile getirebilir miyiz?
Canllara gereksiz yere ac ektirmek yanltr gibi bir etik ilkeyi dnelim. n-
celikle varlk sorunsal asndan bakarsak, bu ilkenin ontolojik stats nedir?
(nsanlar var olmasa da nesnel etik ilkeler geerli olur muydu? Etik ilkeler bizim
icat ettiimiz eyler midir, yoksa kefettiimiz normlar mdr?) Ve epistemolojik a-
dan dnrsek, bu evrensel ilkeyi biz nasl bilebiliriz? (Etik doru gibi soyut bir
eyin nesnel bilgisi nasl olanakldr?) Etik-bilgi ilikisine dair bu kritik ve ilgin so-
rularn derinliklerine girmeden nce, etik kavramndan ne anladmz ak ha-
le getirelim.
Etik - Ahlak Fark
Trkeden farkl olarak, baz Bat dillerinde karmza bu balamda iki farkl de-
yim kmaktadr. ngilizce kelimeleri kullanrsak, bunlar morality ve ethicstir.
Dilsel ve kltrel etkileimlerin sonucu olarak, Trkede de moral ve etik de-
yimleri zaman iinde kendilerine bir yer bulmulardr. (Burada kullanlan moral
kavramnn, moralim bozuk gibi ifadelerde yer alan psikolojik betimlemeden
farkl bir deyim olduunu vurgulamalyz. Bat dillerinde kullanld haliyle, ahla-
ki anlamdaki moralin kelime kkeni olan Latince moralis kelimesi yaklak ola-
rak toplum iinde uygun davran anlamna gelmektedir.) Moral ve etik deyim-
lerinin Trkedeki kullanmna rnek vermek gerekirse, Moral deerlerin kt-
bir toplum veya Etik kayglar olan bir ynetici artk dilimizde sklkla duy-
duumuz ifadelerdir. Ancak bu deyimlerin Trkede kullandmz ahlak kavra-
myla olan ilikisini saptamak olduka zor bir dilsel ilevdir. Bu kitabn erevesin-
de, biz genelde kabul gren u ayrm not etmekle yetineceiz:
220
Epi st emol oj i
Algsal, bilimsel ve a priori
bilgi trlerinden farkl
olarak, etik bilginin nasl
olanakl olduu ilk bakta
ok ak deildir.
1. Moralite veya ahlak, belli bir toplumdaki bireyler tarafndan ho grlen,
uygun bulunan ve kabul edilen eylem kalplarna ve bu tr balamlarda in-
sanlarn yapt iyi-kt nitelemelerine ilikindir. (rnek: Ailesinin geimine
zarar verecek dzeyde kumarbaz olan bir adamn mahallesinde ahlaksz
olarak nitelenmesi gibi.)
2. Etik kavram, deerler balamnda dorulara ve ilkelere ilikin kullanlr.
(rnek: Hipokrat yeminine uymayarak, baka bir milletten olduu iin ya-
ral bir hastay tedavi etmeyen bir doktorun etik olarak yetersiz ve kusurlu
olmas gibi.)
Pek ok felsefeci, rnein, etik kavramn bireylerin ve toplumlarn sahip ol-
duu ahlak (moralite) zerine dnme veya irdeleme olarak tanmlar. Etik iin
zaman zaman ahlak felsefesi deyiminin kullanlmasnn nedeni budur. Bunu bi-
raz amak iin yle bir rnek verebiliriz: inde bulunduu toplumun standartla-
rna gre ahlak sahibi kabul edilebilecek bir insan, yaamna yn veren ahlak il-
kelerini hi sorgulamyorsa, onun kafasndan etik sorularn gemedii sylenebi-
lir. Genel olarak ve zetleyerek dersek, ahlakn kiilere veya toplumlara (yani z-
nellie veya zneler-aras alana) ait bir konu olduu, etiin ise grece olarak da-
ha genel (ve hatta nesnel) bir boyut ierdii felsefeciler tarafndan dnlmtr.
Elbette burada aktardmz tanmlarn genellemeler olduunu, bu konularda tam
bir dilsel veya kavramsal uzlama olmadn tekrar belirtmeliyiz. Bu blmde biz
epistemoloji-etik ilikisi balamnda bir tartma sunacaz.
Etik Bilginin Kkenine likin Dnceler
imdi bataki soruya dnelim. Ac ektirmek ve eziyet etmek yanltr veya
Merhamet sahibi olmak dorudur gibi normatif nermeleri bildiimizi syleye-
bilir miyiz? Elbette sezgilerimiz, bu cmlelerin doru olduunu, bu yzden de
bunlar dile getiren insanlarn bilgi sahibi olduklarn sylemektedir. te yandan,
byle bir bilgiye nasl sahip olunduu felsefi adan ilgin bir soru olarak kar-
mza kmaktadr.
Etik bilgiye sahip olma kavram ile toplumda geerli olan deerleri ve ilkeleri
ocukluktan itibaren evreden renme kavramlarnn birbirinden farkl oluunu
hemen vurgulamamz gerekiyor. Bu blmde, etik bilgiye sahip olmaktan sz et-
tiimizde kastettiimiz, genel etik dorularn hangileri olduunu kavrama gibi
bir felsefi dnce olacak. Doal olarak, her toplumda baz ahlaki kurallar ve etik
ilkeler srekli olarak dolam halindedir ve toplumdaki bireyler kk yatan ba-
layarak bu ilkeleri zmserler. Ancak bu olgusal saptama, belli bir toplumda ge-
erli olan etik normlarn nasl renildiinin yantdr. Felsefecilerin zerinde kafa
yorduu asl sorun, evrensel bir ekilde doru olan ilkelerin bilinmesidir. rnein,
Masumlara eziyet etmek yanltr nermesini insanlarn ounluu kabul eder,
benimser ve doru olduuna inanr. Ama bu nermeyi bildiimizi daha dorusu,
doru bir ilke olarak bildiimizi savlamak ve aklc olarak gstermek ayr bir fel-
sefi boyut iermektedir.
Etik nermeleri bilme sorusuna verilebilecek temel yantlardan drt tanesini im-
di ksaca inceleyeceiz. Doal olarak, verilebilecek olas yantlarn says bundan da-
ha fazladr. Bizim buradaki amacmz, akla hemen gelebilecek baz yantlarn ne tr
felsefi zorluklar ierdiini ksaca gstererek tartmay derinletirmek olacak.
a. Etik ilkelerin bilgisini sezgiler veya benzer hislerimiz yoluyla ediniriz: Akla
gelebilecek bir yant, etik dorularn hangileri olduunu belli hislere dayanarak
bulacamzdr. imizden gl bir sesin yardmseverliin etik olarak doru oldu-
221
Ahlak kavramndan farkl
olarak, etik genel ve
evrensel ilkelerle ilgilidir.
unu sylemesi veya adaletsizliin yanl olduunu hissetmemiz bu fikre rnek
verilebilir. Felsefe tarihinde baz dnrler tarafndan savunulan bu grn ay-
rntlarna burada girmeyeceiz. Bu gre getirilebilecek bir eletiri; evrensel bir
boyut tad dnlen ve bilisel nitelie sahip olduu varsaylan etik ilkelerin,
bilisellii tartmaya ak olan hisler yoluyla nasl bulunabileceinin ilk bakta
ak olmamasdr. Daha nemlisi, sezgilerin ve benzeri i duyumlarn her zaman
en gvenilir bilgi kayna olmad ve zaman zaman bizi ciddi biimde yanltabil-
dii de not edilebilecek bir noktadr.
b. Etik ilkelerin bilgisini din araclyla ediniriz: Baz dnrler etik ilkeleri-
nin asl kaynann din olduunu savlamlardr. Eer bu doruysa, dinin retile-
rini bilmek veya yalnzca dindar olmak etik anlamda bilgilenmenin yolunu amak-
tadr. Dnce zinciri (semvi dinler iin) u ekildedir: Dinin kayna, her eyi ya-
ratm olan ve bilgisi snrsz olan Tanrdr. Dindar insanlar inanlar nedeniyle
Tanrnn buyruklarna uygun bir yaam srerler. Bylece, dindar insanlarn evren-
sel boyutta geerli olan etik dorularn bilgisine mutlak bir kesinlikle erimeleri
olanakl hale gelir.
Burada tartlabilecek bir konu, dinin ya da dinsel unsurlarn olmad bir du-
rumda etiin olup olamayacadr. Dindar olmayan bir toplum veya dindar olma-
yan bir kii; merhamet, adalet, sorumluluk, gibi nemli konularda insanln genel-
de benimsedii belli etik ilkeleri bilinli bir ekilde seerek ve gerekeli olarak ina-
narak (ve belki de bilerek), etik temeli olan bir yaam kurabilir mi? Eer bunun ya-
nt hayr ise, etik ilkelerin tek kaynann din olduu savunulabilir. Aksi takdirde,
etiin kaynann veya en azndan tek kaynann din olmad dnlebilir.
Felsefe tarihinde pek ok dnr etik dorular ile dini ok yakn bir ekilde
ilikilendirmi ve bunlardan birincisini ikinciden karmlardr. Immanuel Kant gi-
bi felsefeciler ise, kendileri btnyle dindar olmalarna karn, etik dorulara din
araclyla ulald dncesini reddetmilerdir. Kantn etik konusundaki fikirle-
rini aada aklayacaz.
c. Etik ilkelerin bilgisini alglar araclyla ediniriz: Yuvarlak bir taa bakarak
u an baktm tan ekli yuvarlaktr inancn dile getiren bir gzlemcinin bilgi
sahibi olduu aktr. Fiziksel dnyay alglayarak doru ve nesnel bilgi ediniriz.
Peki, alg (daha dorusu, yalnzca alg) araclyla, kendileri normatif nermeler
olan etik ilkeleri bilmek olanakl mdr? nsanlara merhamet gstermek doru-
dur veya Ac ektirmek yanltr gibi normatif nermeleri dnelim. lk bak-
ta, sradan algnn ya da algsal deneyimin bize bu ilkelerin bilgisini verebilecei-
ni dnebiliriz. rnein, beden zerinde gerekletirilen baz ilemler insanlarn
ac ekmesine neden olur ve ac insanlarn arzu etmedii bir eydir. Bu noktala-
rn fazlaca tartmaya ak bir taraf yoktur. Peki, bu deneyimsel bilgilerden hare-
ketle, ac ektirmenin veya acya izin vermenin etik olarak yanl olduunu ka-
rabilir miyiz?
Tahmin edilebilecei gibi, burada ortaya kacak en temel sorun, gzlemsel
nermelerle etik ilkeler arasnda kavramsal veya karmsal bir kopukluk olmas-
dr. Alglarmz veya algsal deneyimlerimiz bize u bilgileri verebilir: A kiisi B ki-
isine Y eylemini yapmaktadr. B kiisi Yden dolay ac ekiyor gibi grnmekte-
dir. nsanlarn ounluu gibi, B de ac ekmeyi arzu etmemektedir. Bunlarn
hepsi fiziksel dnyaya ilikin alg yoluyla bilinebilecek unsurlardr. Ancak norma-
tif nitelikteki genel etik yarglar bu tr nermelerden karmak olduka zor g-
rnmektedir. Biraz basitletirerek zetlersek, nesnelere ve olgulara ilikin gzlem
yapabiliriz, fakat bu olgularla bantl olan etik ilkelerin doru veya yanll g-
222
Epi st emol oj i
rebileceimiz veya gzlemleyebileceimiz eyler deillerdir. Eer bu doruysa,
ilk bata dnebileceimizin tersine, sradan algsal deneyimin tek bana bize bu
ilkelerin bilgisini verebileceini veya bu ilkelerin bilgisinin sradan algsal dene-
yimden kabileceini sylememiz yanl olur.
d. Etik ilkelerin bilgisini akl araclyla ediniriz: Ele aldmz konuyla ilgile-
nen pek ok dnr etik ilkelerin bilgisine akl yoluyla eriebileceimizi dn-
mtr. zellikle Aydnlanma a dnrleri ve felsefi olarak onlar izleyenler-
de egemen olan bir kan, akln evrensel bir yeti olduudur. nsanlara merhamet
gstermek dorudur, Ac ektirmek yanltr veya nsan gcn kt niyetler-
le kullanmamal gibi temel ilkeler akl olan her yetikin insann bulabilecei
normlardr. Bu grn tarihteki nl felsefeciler arasnda yaygn kabul grd-
n ve en gzde yaklamlardan biri olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Etik ilkele-
rin bilgisini akl araclyla edindiimiz iddias felsefede ok yaygn olarak kar-
mza kt iin, bunu izleyen blmde Kantn bu yndeki nl etik grn
zetleyeceiz. Ardndan, evrensel etik normlarnn bilinmesi konusundaki eletirel
grleri inceleyeceiz.
Bir rnek: Kantn Etik Grnde Akln Rol
Epistemolojik grlerini usuluk balamnda tarttmz Immanuel Kantn etii
incelikler ve derinlikler barndran bir grtr. Bu nitenin kapsamnda biz Kantn
felsefesinden yalnzca kk ve basitletirilmi bir kesit sunacaz. Amacmz etik
bilginin nasl olanakl olduunu usu bir perspektiften aklayan nemli bir d-
nr ele alarak tartmay bu rnek zerinden biraz daha somutlatrmak olacak.
Etik bilginin yapsna ilikin farkl kuramlarn ve aralarndaki tartmalarn incelen-
mesi bu kitabn snrlarnn dnda kalyor.
Kant en temel etik ilkelerin genel olarak geerli olduunu, yalnzca insanlar
deil tm aklc varlklar baladn ve bu ilkelerin aslnda yalnzca entelektelle-
rin zihninde deil her insann iinde bulunduunu savlar. Kanta gre, insan di-
er hayvanlardan ayran bir zellik, onun kurallar ve normlar tarafndan balana-
bilme yetisidir. Hayvanlar drtlerinin ynlendirmesiyle hareket ederler ve drt-
sel isteklerini dnce yoluyla dizginleyecek kapasiteye sahip deillerdir. Yalnz-
ca insan akln kullanarak doal arzularn kstlama tercihinde veya iradesinde bu-
lunabilir; bu anlamda, tm hayvanlar iinde yalnzca insan zgrdr. Kant, daha
nce akladmz gibi, ontoloji-epistemoloji asndan bakldnda fiziksel evre-
nin bilisel snrlarmza bal bir yn olmakla birlikte, fiziksel gerekliin aslnda
irademizden, isteklerimizden ve benzeri bireysel unsurlardan bamsz olarak var
olduunu ve doann zorunlu kanunlarla belirlenmi olduunu dnr (nk,
Kanta gre, algladmz olgularn grng olarak karmza kma ekillerini ira-
demiz deil, belli evrensel bilisel kategoriler belirler). Buna karn Kant, etik ala-
nnda zorunluluun deil zgr iradenin olduunu savlar (nk, Kanta gre, z-
gr iradenin olmad bir durumda etik olan ve olmayan eylemlerden bahsetmek
anlamsz olur). Ksacas, bir tan yere dmesinin yasalar ile bir insann etik a-
dan doru karar vererek ona gre hareket etmesinin yasalar tamamen farkldr.
Yukarda belirttiimiz gibi, Kanta gre, insanlar etik normlara uymann sonu-
cu olarak, arzularn ve eilimlerini snrlama kapasitesine sahiptirler. Bu durum
insann etik seimler balamnda zgr olduu dncesi ile birlikte alnmaldr.
Kstlama ve zgrlk kavramlarnn bu ekilde birlikte kullanlmas ilk bata
okuyucuya kafa kartrc gelebilir. Bir rnek kullanarak Kantn grn biraz
aklamaya alalm. Tm hayvanlar arasnda yalnzca insan karn ok aken bul-
223
Usu bir dnr olan Kant,
etik bilginin kazanlmasn
akln kullanmyla
ilintilendirmitir.
duu bir ekmei hi tanmad (yani kan ba olmayan) bir baka a insanla pay-
lamay zgr iradesini kullanarak tercih etme kapasitesine sahiptir. Bu rnekte,
sz konusu kii doal gereksinimlerinin ve isteklerinin ynnde hareket etmek-
tense, bilinli ve zgr bir ekilde arzularn snrlandrma karar vermektedir.
Byle bir irade, elbette, yalnzca akl olan bir varlkta bulunabilecek bir yeti ya
da niteliktir.
Dahas, Kant asndan, insanlar balayan ve akla seslenen en yksek etik il-
keler zamana ve duruma bal deil, evrensel ve zorunlu normlardr. Kant bu ilke-
lere zorunlu buyruk veya koulsuz buyruk (ngilizcesiyle categorical impera-
tive) adn verir. Koulsuz buyruklar, yaammzda geerli olan dier tr buyruk-
lardan veya normlardan farkldrlar. rnein, eer bir insan Franszca renmek
istiyorsa, kurslar ve dersler yoluyla o dil zerine almaldr. Bu koullu bir buy-
ruktur nk belli bir sonuca veya hedefe ynelik olarak ifade edilmitir. Koulsuz
bir buyruk ise en yksek etik normu ifade eder ve evrensel olarak herkesi ve her
eylem durumunu kapsar.
Kantn dile getirdii en mehur koulsuz buyruk ana fikri itibaryla u ekil-
dedir: Yalnzca evrensel bir kanun olmasn isteyebilecein etik kurallara uygun
eylemlerde bulun. rnein, yalan syleyerek bir insan zor bir durumdan kara-
bileceimizi, hatta hayatn kurtarabileceimizi dnelim. Byle bir durumda
doru eylem tarz nedir? Kant kendimize u soruyu sormamz ister: Yalan syle-
menin evrensel bir norm olmasn arzu eder miydik? Bunun yant elbette ha-
yrdr. O halde, sonucu ne olursa olsun, yalan sylememiz etik olarak yanltr.
zetlersek, Kant evrensel etik ilkelerin bilgisinin olanakl olduunu ve her insann
akl araclyla bu normlar kavrayabileceini savunmaktadr. Kantn kuramnn
en arpc ynleri; etik seimlerimiz ve eylemlerimiz sz konusu olduunda Kantn
yarar, kar, avantaj gibi kavramlar tamamen konuyla ilgisiz bulmas, en genel etik
yasalarn tikel durumlardan ve insanlarn eylemlerinin sonularndan bamsz ola-
rak ilediine inanmas ve insann etik seimlerinde evrensel bir sorumluluk veya
dev duygusuyla hareket etmesi gerektiini dnmesidir. Bu anlamda, Kantn
etik kuram, etik anlamda iyi ve ktnn belirlenmesinde akln evrensel ileyiinin
deil sonu ve yarar kavramnn belirleyici olduunu savunan yararc d-
nrlerin gryle taban tabanna zt bir konumda bulunmaktadr.
Evrensel Boyutta Etik Bilginin Olanakll Konusunda
ekinceler
Yukarda incelediimiz Kant rneinden sonra, imdi insan akln ve evrensel
normlar n plana karan ve felsefe tarihinde nemli bir yeri olan bu ve ben-
zeri yaklamlara getirilebilecek eletirilerden ksaca bahsedelim. Evrensel geer-
lilii olan etik bilginin olanakll konusunda genel olarak iki nemli itiraz dile
getirilmitir.
1. Grecelik itiraz: nsan aklnn en genel etik ilkeleri kavrayabilecei d-
ncesinin karlaabilecei ok nemli bir zorluk, sz konusu ilkelerin varsay-
lan evrensellii ve, buna karn, onlar kavrayacak akln aslnda kltrel olarak
snrl olduu gereiyle ilgilidir. Grecelik itirazna temel oluturan akl yrt-
me, olduka sradan bir gzlem ile balar: nsan topluluklarnn kabul ettii ve
doru olarak ald ilkeler zamana ve mekna bal olarak byk deiimler gs-
terebilmektedir. Bir rnek vermek gerekirse, u anda dnyada neredeyse evrensel
olarak benimsenen Klelik etik olarak yanltr nermesi eski alarda geerli
deildi. Buna paralel bir durum, bizim u anda sahip olduumuz etik ilkeler iin
224
Epi st emol oj i
Etik bilginin akl yoluyla
edinilebileceini savunan
yaygn gr, ada felsefe
kapsamnda iki nemli
itirazla karlamtr.
de geerli olabilir. Belki gelecekte insanlar amzn etik normlarndan bazlarn
son derece ilkel ve kabul edilemez bulacaklardr. Doal olarak, bu durum evren-
sel anlamda doru olan etik bilgiye eriimin olana konusunda ciddi bir soru
iareti yaratr. Baka bir rnek verirsek, pek ok ada dnre gre Batl in-
sann Modern zamanlarda doayla olan ilikisi (yani doann esas olarak faydal
bir hammadde deposu olarak alglanmas) ile Amerikann ya da Avustralyann
yerli halklarnn doayla olan ruhsal ba arasndaki byk yapsal veya ontolo-
jik farktan dolay, evre konusunda birbiriyle olduka uyumsuz iki etik perspek-
tif ortaya kmtr.
Bu tezi destekleyen ve greceliin neden aklc olduunu ortaya koyan rnek-
leri oaltmak olanakldr. Durum byle iken, insan aklnn saf bir kuramsallkta
alarak evrensel etik ilkeleri bulabileceini nasl iddia edebiliriz? Belli bir etik
ilkeler kmesinin bize doru ve evrensel geldii phesizdir. Ama bundan hare-
ketle o ilkelerin evrensel doruluunu savlamak ve o tarzda dnmeyenlerin ya-
nldn ilan etmek hakllatrlmas zor bir iddia gibi grnmektedir.
2. Bilisel olmama itiraz: kinci olarak, zellikle 20. yzyln ilk yarsnda bi-
limsel bir dnya grn ve mantksal atomcu bir metafizii (baka bir deyile
olguculuu) savunan dnrler tarafndan ak bir ekilde dile getirilmi bir iti-
raz inceleyeceiz. Pozitivist olarak da nitelenen bu felsefecilere gre, etik ierik-
li ifadeler bilisel ierie sahip deildir. Etik yarg ieren bir cmle o cmleyi dile
getiren kiinin duygularn, eilimlerini ve tercihlerini aktarr; ancak etik yarglar
bilisel veya bilgisel ierikten yoksundur. O yzden de etik ierii olan cmleleri
bilmek sz konusu olamaz. Bu gr, aka grlecei gibi, yukarda aktard-
mz grecelik itirazndan daha radikal bir fikir ortaya koymaktadr. Grecelii sa-
vunan dnrler, etik nermelerin ve etik dorularn olduunu ancak bunlarn
yere ve zamana grece olduunu, evrensel bir etik ilkeler kmesi olmadn ne
srerler. Bilisellik konusunu gndeme getirenler ise, etik cmlelerin doru veya
yanl olamayacan ve etiin bilginin nesnesi olmadn savunurlar.
Bu itiraz yapan dnrlerin belli bir ontolojik-epistemolojik yaklam benim-
sediklerini burada vurgulamalyz. Kitabn 8. nitesinde doruluk kuramlarn ser-
gilerken, dorunun karlk kuramn tartmtk. Bu kurama gre, dorunun orta-
ya kabilmesi iin zihin veya inan gibi znel unsurlarla nesne veya gereklik gi-
bi nesnel unsurlarn birbirine uymas ya da karlk gelmesi gerekir. Pozitivistler
genellikle bu nesnel unsurlarn olgular olduunu ileri srmlerdir. rnein, gz-
lemledii bir tan eklinin yuvarlak olduunu syleyen bir znenin inancn bilgi
klan neden, dnyada yle bir olgunun olmasdr. Ancak, pozitivistlere gre, etik
olgularn varlndan bahsedilemez. Fiziksel olgular, doadaki nesneleri ve nesnel
nitelikleri kapsarlar. Ancak Yalan sylemek yanltr gibi bir ilke nesnelerle veya
nesnelerin nitelikleriyle ilgili olamaz. Daha akas, ahlaka veya etie ilikin ifade-
lerin karlk gelecei olgular yoktur. Bu anlamda, etik cmleler doru veya yanl
deildir ve bilginin konusu olduklar savunulamaz. Bu gre gre, Yalan syle-
mek yanltr gibi normatif bir ifadeyi aslnda u ekilde dile getirebilirdik: X bir
yalandr ve bu benim onayladm bir ey deildir.
Pozitivistlerin bu balamda neyi iddia ettiini iyi anlamamz gerekiyor. Onlarn
sylemeye alt, etik veya estetik nitelikteki yarglarn nemsiz veya ilevsiz ol-
duu deildir. Bu dnrler yalnzca bu tr ifadelerin znel tercihleri yansttn
ve nesnel dnyaya dair bilgi tamadn sylemektedirler. A. J. Ayer gibi poziti-
vistler ahlaki normlarn ve etik yarglarn bazlarnn dierlerinden daha kabul edi-
lebilir olduunu kabul etmilerdir. Ancak, burada sz konusu olan hakllatrma-
225
nn epistemolojik deil, ancak psikolojik veya sosyolojik bir boyutta gereklee-
bileceini dnmlerdir. 20. yzyln ilk yarsnda zmleyici felsefede olduka
popler bir akm olarak kabul gren Pozitivizm, daha sonralar zamanla ekicilii-
ni byk oranda yitirmitir.
Etik ilkelerin nesnel statsnn tam olarak ne olduu ve grecelik sorununun
nasl zlebilecei gnmzde halen youn olarak tartlan felsefi sorunlardan
birini oluturmaktadr. Bir sonraki blmde, yukarda sergilediimiz tartmalarla
belli paralellikler tayan estetik bilgi konusundan sz edeceiz.
Grecelik, felsefenin farkl alanlarnda karmza kabilen ok nemli ve ilgin bir gr-
tr. Bu grn karlaabilecei olas bir kuramsal zorluu etik balamnda dile getirme-
ye aln.
ESTETK YARGILARIN VE SANATIN BLGYLE BR
LGS VAR MIDIR?
Estetiin duygular ilgilendiren bir konu olduu ve zevkler ile balants olduu
yaygn klielerdir. Bu tr yzeysel klieler, doruluk pay tasalar da, aslnda es-
tetik yarglarn gcne ve sanatn zne dair baz nemli felsefi konularn ya da
sorularn glgede kalmasna neden olabilmektedir. Bu blmde, derin tartmalar
ve felsefi kuramlar barndran estetik alanna (ve zellikle de sanata) ilikin bilgi
kavram balamnda baz dnceler sunacaz.
Eski Yunancaya baktmzda, estetik ve duyu kelimelerinin ilgin bir ekilde
ayn kk paylatklarn grrz. Gzel/ho/ekici nitelemeleriyle irkin/n-
ho/itici nitelemelerinin grme, iitme, koklama, tatma ve dokunma ilevlerine te-
mel bir anlamda dayand dnlrse, bu durumun bir tesadf olmad syle-
nebilir. Ancak, aktr ki, bu ve benzeri saptamalar buradaki felsefi irdelemelerimiz
ve tartmalarmz asndan fazlaca aydnlatc saylmazlar. Ne de olsa, be duyu-
muz bizim hayvanlarla paylatmz bir ynmzdr. Oysa estetik kavramnn
zihnimizde uyandrd dnce olduka insana zg bir ierik barndrmaktadr.
rnein, belli hayvanlar belli renklere ve tatlara ekilirler; benzer ekilde hayvan-
larn dnyasnda belli kokular ok ekici veya ok itici gelebilir. Fakat gzel ola-
nn, incelikleri olann veya estetik anlamda ycelmi olann anlalmas, de-
erlendirilmesi ve yaam iinde konumlandrlmas insana zg, olduka zel ye-
tilerdir. nsan, rnein, yalnzca bir kokudan zevk alma ve etkilenme kapasitesine
deil, bir iirden veya ezgiden de zevk alma, hznlenme, farkl dncelere ka-
plma ve yaamsal olarak etkilenme yetisine sahiptir. Peki, muhteem bir doa
manzarasnn, Sleymaniye Camisinin, Salvador Dalinin bir tablosunun veya J. S.
Bachn mziinin bizde uyandrd dncelerin ve bu eserlerin niteliklerini ifa-
de ederken kullandmz estetik ierikli yarglarn bilisel stats nedir? Estetik
yarglarn ve sanatsal ilevlerin bilgiyle veya bilgi edinmeyle bir ilgisi var mdr? Ve
eer varsa, bu balant tam olarak nedir?
Platonun Sanat-Bilgi likisine Yaklam
Bu kitap farkl estetik kuramlarnn aklanmas ve karlatrlmas iin doru yer
olmadndan dolay, tartmay kuramsal inceliklere ok girmeden ve genellikle
sanat rnlerinin bilgisel deeri balamnda yrteceiz. Tarihsel olarak bakld-
nda, Platonun konu zerindeki arpc grn ilk bata hemen belirtmek ya-
rarl olacaktr. Platonun sanatsal rnlere metafizik sralamasnda en alt sray ver-
mesi (ki sralama u ekildedir: idealar, matematiksel nesneler, doadaki nesneler
226
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
ve son olarak da nesnelerin taklitleri ve tasvirleri) felsefe tarihinde iyi bilinen ve
ok da tartlm bir olgudur. Platona gre, rnein, bir aacn resminin yaplma-
s o aacn ideas veya z ile hibir ekilde ilgilenilmeden gerekletirilebilir. Oy-
sa, anmsanaca gibi, Platon iin bilgi (episteme) temel olarak somut veya soyut
kavramlarn ne olduklarnn bilgisidir. Elbette, bu tr bir bilgi yalnzca felsefi ola-
rak alan akl tarafndan bulunabilir.
Platonun metafiziine gre, idealar var olmalar iin deiken dnyann nesne-
lerine bal deillerdir. te yandan, doadaki nesneler ontolojik olarak idealara
baldr, fakat kendilerini tasvir eden sanat eserlerine (rnek: bir nesnenin karaka-
lem izimi) bal deillerdir. Ontolojik olarak son srada yer alan sanatsal rnler
ise, varlklar iin fiziksel nesnelere baldrlar. O halde, sanatsal rnler (yani tak-
litler) hem ontolojik olarak varlk alannn en alt dzeyini igal ederler hem de
epistemolojik adan en zayf anlamda ve dk dzeyde bilgi ierirler. Basite
dersek, sanatsal rnlerin temel olarak bilgisel bir deeri yoktur. Platonun sanat-
sal rnlere yaklamnn, zsel olarak, ada dnrlerden bazlar tarafndan
da paylaldn syleyebiliriz.
Sanat konusunda ortaya kan bu felsefi tabloyu ksaca irdelememizde yarar
var. Biz, rnein, nitelikli bir roman okuduumuzda bilgilenir miyiz? Geleneksel
epistemoloji asndan bakldnda bunun yantnn hayr olmas gerekir nk
romanlar imgelerin ve tasarmn bir sonucudur; dnyada olup bitenleri yanstmaz-
lar. Eer bilgi ok temel bir anlamda nermesel doru kavramna balysa, bir
romann bir tarih kitabndan, gerek anlarn aktarld bir yapttan ya da yaan-
m olaylara sadk kalan bir belgeselden farkl olarak bilgilendirici olmas bekle-
nemez. Pozitivistlerin deyimini kullanrsak, romanlarn bilisel deeri yoktur; yal-
nzca duygusal, kiisel, toplumsal, politik ve benzeri alardan deerli olduklar
sylenebilir. Daha genel bir iddia u ekilde dile getirilebilir: X irkindir veya Y
Zden daha gzeldir trnden estetik ierikli yarglar, ayn etik ierikli cmleler-
de olduu gibi, olgulara karlk gelmezler, bilisel ierik tamazlar.
Geleneksel Bilgisel Yaklama Bir Kar k
Estetik yarglarn ya da sanat rnlerinin bilgisel ierikten yoksun olduu gr-
ne kar dile getirilebilecek bir fikir, bu grn aslnda bilgi kavramn son de-
rece kstl bir ereve iinde kurgulamas ve bu erevenin dnda kalan unsurla-
rn hakkn tam olarak verememesidir. Bu kstl ereve, tahmin edilebilecei gi-
bi, temelinde algya dayanan deneyimsel bilginin erevesidir. Ancak, bilginin a
priori bilgiyi saymazsak yalnzca tek bir temel trnn olduu iddias, zellikle
estetik ve etik alanlarnda alan veya kuramlarnda etik ve estetik unsurlara b-
yk oranda yer veren dnrlere olduka pheli gelmitir. Buna paralel bir e-
kilde, doru kavramnn tek bir eidinin olduu ve bunun da, rnein, nesnel
olgulara karlk gelme yoluyla olutuu pek ok dnr tarafndan tartmaya
almtr.
Diyelim ki, ben Ouz Atayn bayapt olan Tutunamayanlar batan sona
okuyorum ve o kitabn i dnyasna girmeyi, onu kavramay baaryorum. Bu-
nun sonucu olarak, romann ana karakterlerinden biri olan Selim Ikn nasl bir
hayat yaadn, kiiliinin arpc ynlerini, ne tr skntlar, kederler, yalnzlklar
ve uyumsuzluklar ekerek yaam olduunu reniyorum. Bununla birlikte, Tur-
gut zben iin Selimin ne ifade ettiini, Selimin kiiliinin ve bandan geenle-
rin arkada Turgut iin nasl youn bir hzn yuma oluturduunu anlyorum.
Geleneksel epistemoloji asndan, elbette, Tutunamayanlar bir roman olduu ve
227
Geleneksel grler, estetik
ierikli nermelerin bilgi
tayabilecei dncesine
genelde scak
bakmamlardr.
Eletirel yaklaan baz
dnrler, geleneksel bilgi
kuramlarnn deneyim ve
bilgi kavramlarna
yaklamn dar ve kstlayc
bulmulardr.
Turgut ile Selim de gerekten yaamadklar iin romann nesnel, deneyimsel dn-
yaya ilikin doru bilgi tamad aktr. Fakat bu yaklamn, aslnda romann
tamakta olabilecei baka bilgi trlerini glgeledii de sylenebilir. rnein, Tu-
tunamayanlar kitabndaki yky zmseyen bir insann, bu eser sayesinde ya-
amn trajik ve hznl ynlerine ilikin ok arpc bir deneyim edindii, bu de-
neyimin ardndan iinde barnd dnyaya ve kendisine dair aslnda derin bir e-
kilde bilgilendii, hatta yaama ynelik yorum zemininin farkllat ve belki de
zenginletii sylenebilir. Sonu olarak, sz konusu kitabn okuyucusunun asln-
da yalnzca kurgusal bir eseri okuyup bir kenara koymad; bunun tesinde, poe-
tik (iirsel) ve etik anlamlarda bireysel varln nemli lde etkileyecek bir zi-
hinsel dnm yaad da belirtilebilir. Bu rnekte, okurun zihinsel veya bilisel
bir kazanmnn olduunu sylemek son derece yerindedir. Ayn akl yrtmeyi
srdrrsek, bu kazanmn veya bilgilenmenin olduka byk bir nem tad-
n, fakat bu zihinsel veya yaamsal kazanmn (bilgilenmenin) geleneksel episte-
molojinin betimledii deneyimsel bilgiden farkl yapda olduunu ve bu eitliliin
olaan karlanmas gerektiini savlamak da olas grnmektedir.
Aristotelesin kuramlarndan ve fikirlerinden esinlenen bir gelenek, tragedyalar-
da sergilenen ve insann iine ileyen durumlarn aslnda ok nemli bir amaca
hizmet ettii dncesini vurgular. Bu ama, insanlarn (rnein tiyatroda) trajik
durumlar izlerken yaadklar duygusal cokunluk ve nihayetindeki isel boalma
hallerinin onlar etik olarak dntrmesi ve doru etik ilkeleri kavrama ve benim-
seme konusunda yardmc olmasdr. Eer bu doruysa, tiyatro ve roman gibi sa-
natsal eserlerin ve ilevlerin insanlarn duygusal ynlerine seslendii saptamas,
olduka yetersiz ve eksik bir tanmlama olarak karmza kmaktadr. Daha doru
bir betimleme, imgelemin ve duygulanmn gcnn belli bir renmeyi ve bil-
gilenmeyi beraberinde getirdii eklinde olacaktr.
Epistemolojinin zellikle deneyimci kanadnda alan felsefeciler insann im-
gelem (hayl) gcn fazlaca irdelememiler ve insan zihnini edilgen bir ortam
olarak varsaymlardr. Usu felsefeciler ise, bilgi kuramlarn aklarken zihnin et-
ken ve oluturucu yapsna vurgu yapmlar ve deneyimcilerin grn bu nok-
tada eksik bulmulardr. Bununla birlikte, epistemolojinin hem deneyimci hem de
usu kanadnda kuram reten dnrlerin ortaklatklar temel sorunsal, genel
olarak bakldnda, verili (ve zihinsel dnyas iine kapanm) olan bir zne ile
znenin dnda var olan nesneler dnyasnn arasndaki kprnn kurulmasyla
ilgilidir. Daha ak dersek, Kartezyen gelenekten etkilenen bilgi kuramclar o-
unlukla varl sbit olan zne ile varl sbit olan nesnenin bilgisel ilikisi
zerine younlamlardr. Buna karn, tarihsel olarak bakarsak, zellikle Roman-
tizm akmnn edebi ve felsefi erevesinin iinde yer alan yazarlarn vurgulad
bir nokta, hem insana hem de onun dnyasna farkl alardan yaklalabilecei ve
imgelemin devingen gcnn insan ve dnyay nemli bir biimde dntrebi-
lecei olmutur. Bu balamda zellikle belirtilen bir konu, dinamik ve yaratc bir
yeti olarak imgelemin itici gcnn nasl ufuk ac olduu ve yeni anlama trle-
rini nasl olanakl klddr.
Geleneksel epistemolojiye egemen olan nesne-zne ilikisinin kurgulanmas
ynnde ortaya konan abalarn felsefi alternatifinin ne olduu bu noktada merak
edilebilir. Bu sorunun bir yant, felsefede 19. yzyldan itibaren n plana kan
yorumsama (hermeneutic) geleneinde bulunmaktadr. ok ksaca belirtmek ge-
rekirse, zellikle Alman felsefe geleneinde gelitirildii hliyle, yorumsamac d-
nrler kuramsal abalarnn temeline zne-nesne ikilemini ve bilgi sorunsaln
228
Epi st emol oj i
deil, anlamann gerekletii dnyasal zemini veya ufku almlardr. Epistemo-
loji ve metafizik alanlarnda gerekletirilen almalar nesnenin kendisini veya
zihnin iini irdelemeye alrken, yorumsamac felsefeciler en genel anlamyla in-
san deneyimi ve yaam dnyamz zerine younlamlardr. Bu dnrler a-
sndan genel anlamyla insan deneyimi kavram tahmin edilebilecei gibi in-
san yaamnn yalnzca bilgisel (algsal ve ussal) ynn deil, etik, estetik, poe-
tik, dinsel, ve politik boyutlarn da anlama ilevinin iine sokmaktadr. Bilgi ku-
ramclar normalde toplumsallk ve tarihsellik gibi balamsal unsurlar bir kenara
ayrp, kuramsal veya saf akl yoluyla bilginin zmlemesini yapmaya alrken;
yorumsama gelenei kapsamnda yazan dnrler insann her zaman verili olan
bir tarihsel/balamsal zeminden yola karak dnebildiini vurgulamlar ve
anlamann asla bolukta ya da saf bir kuramsal zeminde gerekleemeyeceinin
altn izmilerdir.
zetlersek, epistemolojik adan geleneksel bir baka sahip olan bir bilgi ku-
ramcs asndan insann estetik boyutunun veya sanatsal ilevlerin bir bilgi ta-
mas olanakl grnmezken, deneyim kavramna daha farkl zeminlerden bakan
dnrler bu boyutun anlama, bilgilenme ve bireysel dnm asndan nemi-
nin yadsnamayacan savlamlardr. Bu blmde dile getirdiimiz baz itirazlar
ve geleneksel epistemolojiye kar gelitirilen perspektiflerin ardnda yatan baz
gerekeleri son nitede daha ayrntl olarak tartacaz.
Bu blmde epistemolojik tartmalarda ok sk gndeme gelmeyen bir konuyu, bilgi-an-
lama ilikisini gndeme getirdik. Genel bir felsefi perspektiften bakarak bu konuda kendi
fikirlerinizi retmeye aln.
TANRI KONUSUNDA BLGLENME SORUNSALI
Bu nitenin son blmnde dinsel bilgilenme konusunda temel baz tartmalar
sergileyeceiz. Doal olarak, konunun burada tam olarak irdelenmesi ve her y-
nnn kapsaml olarak tartlmas olanakszdr. O yzden, biz yalnzca bilgi felse-
fesi uzmanlarnn din konusunda gndeme getirdii en temel sorunsallardan ba-
zlarna yer vereceiz.
Tanrnn Varl Bilgisinin Sradan Bilgiden Fark
Dinsel nermeler balamnda, epistemolojik olarak irdelenebilecek ilgin bir soru
u ekilde ifade edilebilir: Tanr vardr veya ldkten sonra Tanr ktleri ceza-
landrr, iyileri dllendirir gibi nermeler bilinebilir mi? Elbette, burada vurgu
bilme kavram ve onun dier zihinsel durumlardan fark zerine yaplmaktadr.
Bu noktay biraz amak iin, Tanr vardr nermesinin bilinebilmesi konusunu s-
radan deneyimsel bilgi sahibi olmayla karlatralm. u an bakmakta olduum
ta yuvarlaktr deneyimsel nermesinin uygun artlarn salandn varsayarak
tipik bir bilgi rnei oluturduunu daha nce ifade etmitik. rdelememiz asn-
dan, aadaki iki nermeyi inceleyelim:
(A) znesi, u an bakmakta olduu tan yuvarlak olduuna inanmaktadr.
(B) znesi, u an bakmakta olduu tan yuvarlak olduunu bilmektedir.
Burada hem (A)nn hem de (B)nin nesnesi veya hedefi olan nerme (yani
nn u an bakmakta olduu ta yuvarlaktr nermesi) gzlemlenebilen dnya-
da yer alan nesnel bir olguyu ifade etmektedir. (B) nermesi (A)dan farkl olarak
iin iine nermesel doruluk boyutunu sokmaktadr. Fakat bu balamda (B)nin
snamasnn yaplabilmesine ilikin bir sorun ya da gizem olduu sylenemez.
229
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
nn u an bakmakta olduu ta yuvarlaktr nermesi, doruluu deneysel ola-
rak kolayca snanabilecek bir nermedir. imdi yukardaki (A) ve (B) nermeleri-
ni (C) ve (D) ile karlatralm:
(C) znesi, Tanrnn var olduuna inanmaktadr.
(D) znesi, Tanrnn var olduunu bilmektedir.
(C) trnden cmleler toplumda ska ifade edilen ve kiinin inancn dile ge-
tiren nermelerdir. (D) nermesinin ise (C)den olduka farkl bir iddia ierii bu-
lunmaktadr. (D) nermesi, bir iddia olarak ortaya konulabilmesi iin, Tanr var-
dr nermesinin gerekten doru olmasn gerektirmektedir. Burada ortaya kan
temel epistemolojik sorun da tam olarak bunun bilinebilmesi ile ilgilidir. Bir nce-
ki paragraftaki rneimize dnersek, (B) nermesi ile (D) nermesi arasnda nem-
li bir farkn bulunduu grlecektir. (B)nin doruluu (yani, nn u an bak-
makta olduu tan yuvarlak olmas durumu) alglar normal alan her insann
deneyimsel bilgisine ilkece aktr. (D) nermesinin ise byle bir yaps olmad
bellidir. Baka bir adan ifade edersek, her ne kadar (C) tamamen anlalr ve so-
runsuz bir iddia tasa da, bilisel olarak snrlanm varlklarn (C)den (D)ye bil-
gisel geii nasl yapabilecei son derece belirsizdir. Bu durum, Tanr vardr gibi
nermeler asndan epistemolojik bir sorun yaratr.
Bu kar ka verilebilecek en nemli felsefi yant, Tanr vardr nermesinin
doruluunun basite deneyimsel veya algsal olarak deil, aklsal olarak ve man-
tksal dnce zincirlerini izleyerek gsterilebilecei ynndedir. Felsefe tarihinde,
tanrnn varln mantksal yntemlerle gstermeye alan ve kesinlik iddiasyla
gelen iki nemli ispat bulunmaktadr. Epistemolojik adan da byk nem ta-
yan ve tartmalara neden olan bu iki kant veya akl yrtmeyi aada ksaca
zetleyeceiz.
Tanrnn Varlnn Aklc Yntemlerle Kantlanmas
1. Aziz Anselmin Ontolojik Kant: Bu ispat bir tanmlama ile balar: Tanr tanm
gerei sfatlar veya nitelikleri eksiksiz olandr. Eer bir kii Tanrya ilikin belli
sfatlardan yoksundur gibi bir iddiada bulunursa, normalde o kiinin semvi din-
lerde inanlan Tanrdan bahsetmediini dnrz. imdi yle bir dnce dene-
yi yapalm. Zihnimizde Tanr kavramn veya dncesini oluturalm. Bu noktada
herhangi byk bir iddiada bulunmuyor, yalnzca zihnimizin iinde bir fikir veya
kavram uyandryoruz. Bu kavramn nemli bir paras, elbette, eksiksiz veya
tm sfatlara ve niteliklere sahip olmaktr. Peki, Tanrnn var olmak gibi bir s-
fata sahip olmamas mmkn mdr? Eer zihnimizde oluturduumuz Tanr kav-
ramnn her nitelii olsayd ancak var olma nitelii olmasayd (ki bu eksik Tan-
rya X diyelim), o zaman kafamzda daha stn bir Tanrnn (bu Tanrya da X+1
diyelim) kavramn oluturabilirdik. Kurgulayabildiimiz bu daha stn Tanr ve-
ya varlk ayn X gibi olup, ondan fazla olarak varlk sfatn da tard. Ama bunu
dediimiz anda ilk bataki admmzla elimi oluruz. Biz, en bata, zihnimizde
Tanr kavramn oluturduumuzu iddia etmitik ve bu kavramn her sfata sahip
olmay ierdiini tanm gerei kabul etmitik. Eer, kafamzda oluan Tanr d-
ncesi varlk sfatn iermezse (yani, X olursa), o durumda, her zaman ondan
daha stn olan bir X+1i dnmek olanakl olurdu. Elbette bu da Tanrnn ka-
bul edilen tanm (sfatlar eksiksiz olan) asndan eliik bir durum yaratr. O
halde, eer elikiye dmek istemiyorsak, Tanr dncesi veya kavram zihni-
mizde olutuunda bu dncenin bir unsurunun da var olma olduunu kabul
etmemiz gerekir. Yani, Tanr yalnzca dnce veya kavram iinde deil, gerekte
de var olmak zorundadr. Sonu olarak, Tanr vardr.
230
Epi st emol oj i
Anselmin kant, Tanr
kavramnn irdelenmesi
yntemini kullanr.
Bu ispata getirilen en nemli itiraz udur: Eer bu geerli bir ispat ise, bu yn-
temi kullanarak gerek olamayacak pek ok eyin varln ispatlamak olanakl h-
le gelir. Diyelim ben zihnimde mkemmel (yani, sfatlar eksiksiz) bir ada dn-
cesi oluturuyorum. Eer bu zihinsel ilevi baaryla gerekletirebilmisem, o zih-
nimde canlandrdm adann gerekten bir yerlerde var olmas gerekir; aksi hal-
de, bataki eksiksiz ada varsaymmla eliirim. O halde, eksiksiz ada gerekten
vardr. Ancak bu akl yrtmenin sonucunun kabul edilir olmad ve bizi garip
bir noktaya gtrd aktr. Bu itiraza yant veren ve Anselmin ispatn savunan
dnrler ise, orijinal ispatn ada ispat ve benzerlerinden farkl bir yaps ol-
duunu savunmulardr.
2. Aziz Aquinasn Kozmolojik Kant: Her ne kadar Aquinas birden fazla ispat
sunmu olsa da, biz burada felsefeci olmayanlar arasnda da iyi bilinen tek bir
argman inceleyeceiz. Bu kant nedensellik konusunda sradan bir gzleme da-
yanr ve karmsal bir yaps vardr:
(i) Baz eyler hareket eder;
(ii) Bir eyin hareketinin nedeni her zaman kendisi dnda bir eydir;
(iii) Hareket konusunda nedensellik zinciri sonsuza dek uzanamaz;
(iv) SONU: Baka bir eyin hareket ettirmedii bir ilk hareket ettirici var ol-
mak zorundadr.
Birinci ncl olan (i) evrendeki cisimlerin hareket halinde olduu saptamas-
n yapar. Bir sonraki ncl bize, eer fiziksel bir cisim hareket ediyorsa hareket
nedeninin kendisi dnda bir ey olduunu syler. (iii) numaral ncl bu zinci-
rin sonsuza kadar gitmesinin akla uygun olmadn kaydeder. Bunlardan kan
sonu, tm hareketin kkeninde bir ilk hareket ettiricinin (Tanrnn) olmasnn
gerektiidir.
Aquinasn akl yrtmesi u ekilde daha iyi anlalabilir. Diyelim ki, A fizik-
sel nesnesi hareket ediyor. Ann harekete balama nedeni Ann kendisi olama-
yacana gre, hareketin aklamas ancak Ann hareketine neden olan B gibi
baka bir nesne ile yaplabilir. Ancak ayn soru Bnin hareketi iin de geerli ola-
ca iin, onun hareketini de C gibi baka bir nesneye gnderme yaparak akla-
yabiliriz. Bu zincirin bir yerde durmas gerekir, aksi halde incelemekte olduu-
muz nesnenin (Ann) hareketini aklayamadan brakm oluruz. Zinciri durduran
unsur ise, hareketi kendi balatan ve dier tm hareketlere neden olan bir ey ol-
mak zorundadr; aksi halde nedensel geriye gitme tekrar balayacaktr. Ancak bu
ilk hareket ettiricinin doadaki herhangi bir nesne olamayaca aktr. O halde,
bu ilk neden Tanrdr.
Bu ispata getirilebilecek ilk eletiri, (ii) numaral ncln doruluunun a prio-
ri bir ekilde ortaya konulamayacak olmasdr. rnein, atom-alt evrende bulu-
nan baz paracklarn ortaya kma ekli fiziksel varlk alanna ilikin eski bilimsel
varsaymlarn (zellikle de nedenselliin egemen olduu mekanik evren gr-
nn) sorgulanmasna neden olmutur. Ve eer ispattaki ncllerden birinin sorun-
lu olduu saptanrsa, doal olarak, ispatn tm sorgulanmaya ak hale gelecek-
tir. spata yneltilebilecek ikinci bir eletiri ise u olabilir: Yukarda A, B, C gibi
simgelerle akladmz nedensellik zinciri doa iinde gereklemektedir (rne-
in, bir tan baka bir taa arparak hareket ettirmesi). Ancak bu geriye giden zin-
cirin durak noktas olan ilk hareket ettirici (Tanr) doa iinde bir varlk deildir.
Doann tamamen iinde gerekleen bir nedensellik zincirinin doann tamamen
231
Aquinasn kant,
nedensellik zincirinin en
banda neyin olduu
konusunu gndeme getirir.
dnda olan Tanr tarafndan balatlmas aklanmas gereken bir durum yarat-
maktadr. Bu konuda da felsefeciler arasnda tartmalar devam etmektedir.
Tanrnn varln gsterme hedefine ynelen her argman mantksal ispat ni-
teliinde olmak zorunda deildir. rnein, evrenin karmak yapsnn tasarmc
bir Tanrnn varln gerektirdiini savlayan argmanlar saduyuya seslenmeyi
hedefler. Benzer ekilde, nl matematiki Blaise Pascaln Tanrnn varlna
inanmann inanmamaktan daha kazanl ve faydal olaca ynndeki argman
pragmatik eler tar.
Tanrnn Varlnn Bilinmesinde lt Sorunu
Bu blm, nl bilgi kuramcs Robert Audinin ne srd ilgin bir dncey-
le bitirelim. Audiye gre (s. 272) Tanrnn varlnn bilinmesinde asl epistemolo-
jik sorun udur: Tanrnn varl ile karlama deneyimimiz (grsel, iitsel veya
hissel boyutta) bir gn bir ekilde gereklese bile, bunun gerekten Tanryla kar-
lama deneyimi olduunu bilemeyiz. yle bir deneyimin, rnein, bir yanlsama
olup olmadn bilmenin bir yolu yoktur. Felsefi deyimlemeyi kullanrsak, bu ko-
nuda epistemolojik bir ltmz olmad iin, bu tr bir deneyimin gerekliini
saptamamz sz konusu olamaz. rnein, lde gne altnda yrrken, serap
grme sonucu az ileride bir eme olduunu sanan bir kiinin olas deneyim snr-
lar iinde bunun gerek bir eme ile karlama olup olmadn renme an-
s vardr. Suya batrldnda eilmi gibi grnen bir kaa bakan bir insann de-
neyimi de byledir. Btn bu yanlsamalar, deneyim iinde, nnde sonunda ger-
ek olgulardan ayrlabilirler. Ancak ayn durum, Tanryla karlatn, Onun var-
ln deneyimlediini, byle bir karlama sonucu Onun varl konusunda bilgi-
lendiini dnen insanlar iin geerli deildir. Audiye gre, bu tr bilgi iddiala-
rnn bir snamas veya testi olamaz.
Epistemolojik adan bakldnda, bu balamda ortaya bir lt eksiklii so-
runun kt aktr. Burada ilgin olan bir nokta, felsefe tarihinin en dindar d-
nrlerinden biri olan ve Audiden yaklak 150 yl nce yaam olan Danimarkal
felsefeci Sren Kierkegaardn (1813-1855) eserlerinde bu epistemolojik fikri bt-
nyle kabul ediyor grnmesidir. Ancak Kierkegaardn bu kabulden kartt so-
nu ve vermeye alt asl mesaj olduka deiiktir. Varoluu felsefenin kuru-
cularndan biri saylan Kierkegaarda gre, rnein, brahim peygamber Tanr ta-
rafndan ald arya uyarak biricik olunu kurban etmeye gtrrken, kendisi-
ne seslenenin Tanr olduunu gerekten de bilemezdi. Dahas, brahimin duru-
munda akla uygun veya aklla aklanabilecek hibir ey yoktu. brahim, Kierke-
gaardn grne gre, sonsuz olan tarafndan arlyordu ve bu durumu son-
lu olan bir aklla deerlendirip anlamak olanakl deildi. O yzden, bu olaans-
t durum akln sylediklerinin tesine gemeyi ve bir iman sramas yapmay
gerektirmekteydi. Epistemolojik olarak brahimin bilebilecei bir ey yoktu; etik
adan ise yapmak zere olduu ey aka bir cinayete karlk gelmekteydi. An-
cak brahim eli titremeden ve tereddt etmeden ban ekti ve, Kierkegaarda
gre, bu yzden olu ona geri baland.
Bu yantn, Tanrnn varl balamnda bilgi sorununa bir zm salayp sa-
lamad tartmaya ak olsa da, felsefe tarihindeki dncelerin eitliliini ve
perspektiflerin zenginliini sergilemesi asndan kayda deer olduu belirtilebilir.
Aziz Aquinasn Kozmolojik kant ok tartlm bir akl yrtme ierir. Tanrnn varl-
n kantlamaya ynelik olarak ne srlen bu ilgin dnce zincirine ilikin kendi fel-
sefi deerlendirmenizi oluturmaya aln.
232
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T
3
233
Etik ilkelerin bilinmesi konusundaki temel tart-
malar ve sorunlar kavrayabilmek.
Alglarn ve doal bilimlerin bize nesnel bilgi ver-
diini dnrz. Bu son derece aklc bir d-
ncedir nk algsal ve bilimsel bilginin ynel-
dii nesnelerin ya da olgularn bulunduu yer,
pek ok felsefecinin zerinde uzlat gibi, zi-
hinden bamsz gerekliktir. Oysa, etik nerme-
lerin ieriklerinin doru veya yanl olma nedeni
fiziksel olgular olamaz. Bu durum, etik ner-
melerin bilgi ierip iermedikleri ya da bilgiyi
nasl ierdikleri konusunda bir soru iareti dou-
rur. Eer etik nermeler bilgi ieriyorsa, bu bilgi-
nin kaynann, rnein, alglardan ziyade akl
olmas beklenebilir. Her ne kadar tarihte ok sa-
yda felsefeci bu gr savunmu olsa da, insan
aklnn evrensel ilkeleri gerekten bilebilecei
tezi kkten bir ekilde sorgulanmtr. Pozitivist-
ler, etik ierikli cmlelerin bilisel niteliklerinin
olmadn ne srmlerdir. Grecelii savunan
dnrler ise, insan aklnn evrensel ilkelere
ulaabilecei ynndeki ussalc tezin baz nem-
li sorunlarn gndeme getirmilerdir.
Estetik yarglarn ve sanatn bilgiyle olan ilgisi
konusundaki farkl grleri renebilmek.
Etik bilginin olana tartmalarna paralel bir e-
kilde, estetik ierikli cmlelerin (veya sanatsal
eserlerin) bilgisel ieriklerinin olup olmad ko-
nusu da felsefecileri olduka dndrm bir
konudur. Platondan balayarak pek ok felsefe-
ci, sanatn ya da sanatsal rnlerin bilgi ierik-
lerinin olamayacan savlamtr. rnein 20.
yzyln pozitivist dnrleri, estetik ierikli yar-
glarn belli bir deer ve nem tadn ancak
bu deerin bilisel olmadn iddia etmilerdir.
Bu geleneksel gre getirilebilecek bir eletiri,
sz konusu yaklamn bilgi kavramn olduka
dar ve kstl bir anlamda alddr. Nesne-zne
arasndaki bilisel badan ziyade anlama kav-
ramyla ilgilenen felsefi yaklamlar ise, estetik
yarglarn ve sanatsal almalarn insanlarn ya-
amsal ufuklarn dntrme gcne dikkat ek-
milerdir. Bu yaklam tarzn benimseyen d-
nrlerin zerinde durduu bir konu, sanatn ve
sanatsal rnlerin insanda neden olduu dn-
mlerin bilgilenme ve renme kavramlar
erevesinde kritik bir rol stlenebileceidir.
Tanrnn varlnn bilinmesi konusunda reti-
len fikirleri anlayabilmek.
Felsefe tarihinin nemli baz dnrleri Tan-
rnn varlnn aklc yntemlerle gsterilebile-
ceini iddia etmilerdir. Eer bu doruysa, insan-
lar iin yalnzca Tanrnn varlna inanmak de-
il, Onun varln bilmek de olanakldr. Bu
amala sunulan kantlardan zellikle Aziz An-
selmin ontolojik kant ve Aziz Aquinasn koz-
molojik kant kuramsal adan her zaman ilgin
bulunmu ve derinlemesine tartlmtr. Onto-
lojik kantn dayand temel fikir, Tanr kavra-
mndan varlk kavramnn atlmas durumunda
eliik bir noktaya varlacadr. Aquinasn koz-
molojik kant ise fiziksel evrende devinimin (ha-
reketin) olabilmesi iin tm hareketi balatan bir
ilk balatcnn olmas gerektii dncesini
esas alr. Pratik yaamn olgularna ve deneyim-
lerine vurgu yapan akl yrtmelerden farkl ola-
rak, bu iki kant mantksal bir dnce zinciri iz-
leyerek Tanrnn gerekten olmas gerektiini
gstermeye alr.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
234
Epi st emol oj i
1. Aadakilerden hangisi etik balamnda oluturul-
mu bir cmledir?
a. Sigara imenin tm kapal alanlarda yasaklan-
mas gerekir.
b. Yal adam olunun ahlaksz bir yaama srk-
lendiini dnyordu.
c. Bir kiinin kadn olduu iin i bavurusunun
reddedilmesini yanl buluyorum.
d. Gnlk yaamn stresi iinde bazen moral bo-
zukluu hissetmemiz normaldir.
e. Yazar son kitabnda esas olarak moral deerle-
rin k konusunu ilemektedir.
2. Etik ilkeler konusundaki tartmalarn zellikle epis-
temoloji alann ilgilendiren yn aadakilerden han-
gisidir?
a. Etik ilkelerin bir toplumda ortaya kma srele-
rinin saptanmas sorunu
b. Etik ilkelerin metafizik alt yapsnn bilinmesi
sorunu
c. Etik ilkelerin farkl kltrlerde ald biimlerin
aratrlmas
d. Benimsediimiz etik ilkelerin evrensel dzeyde
doru olduunun bilinmesi sorunu
e. Benimsediimiz etik ilkelerin, ahlaki deerleri
nasl etkilediinin bilinmesi sorunu
3. Etik ilkelerin bilgisinin alg yoluyla edinildiini sa-
vunan grn karlat nemli bir kuramsal zorluk
aadakilerden hangisidir?
a. Alg yoluyla bilinebilecek nermelerden etik
nermeleri tretmek zor grnmektedir.
b. Alg yoluyla bilinebilecek nermelerin fiziksel
olgularla olan ilikisini aklamak zor grn-
mektedir.
c. Etik nermelerin hangilerinin a priori bilgi ier-
diini saptamak zor grnmektedir.
d. Algsal anlamda kesinlik ieren nermeleri etik
nermelerden tretmek zor grnmektedir.
e. Etik nermelerin sezgisel bilgi ierip iermedii-
ni saptamak zor grnmektedir.
4. Kanta gre, a ocuunu beslemek iin ekmek a-
lan bir babann eyleminin etik deerlendirmesi bize
hangi sonucu verir?
a. Akln kullanm yoluyla, bir babann ocuunu
a brakmamakla ykml olduu kavranabilir;
o yzden babann eylemi etik olarak dorudur.
b. Akln kullanm yoluyla, yaama hakknn ev-
rensel olduu kavranabilir; o yzden babann
eylemi etik olarak dorudur.
c. Babann eylemi temel bir etik adan doru olsa
da, pratik nedenlerden dolay yanltr.
d. Aklc varlklar olarak, babann eyleminin olum-
suz toplumsal sonular douracan kavranabili-
riz; o yzden babann eylemi etik olarak yanltr.
e. Aklc varlklar olarak, almann evrensel bir
norm olmasn istemezdik; o yzden babann
eylemi etik olarak yanltr.
5. Evrensel etik normlar akl yoluyla bilebileceimiz
iddiasna getirilebilecek temel bir itiraz aadakilerden
hangisidir?
a. Bu gr, etik ilkelerin duyular araclyla ge-
len fizyolojik uyarmlarla olan ilikisini gz ard
etmektedir.
b. Bu gr, insan aklnn evresel ve tarihsel koul-
larca belirlendii gereini gz ard etmektedir.
c. Bu gr, insan aklnn balamsal ynlerini ge-
reinden fazla vurgulamaktadr.
d. Bu gr, insan aklnn mantksal yapsn gz
ard etmektedir.
e. Bu gr, etik ilkelerin bilisel ierie sahip ol-
duu gereini gz ard etmektedir.
6. Estetik yarglar ve estetik alannn kuramsal ilevi
konularnda aadakilerden hangisi yanltr?
a. Estetik yarglarn gzel ve ycelmi kavram-
larn ilgilendiren bir yn vardr.
b. Estetik yarglarn duygular ve zevkleri ilgilendi-
ren bir yn vardr.
c. Epistemolojiyi ilgilendiren bir soru, estetik yar-
glarn bize bilgi verip vermediidir.
d. Estetik alan esas olarak gzel kavramyla ilgi-
li yarglarn duyu verilerinden nasl tretildiini
inceler.
e. Estetik alannda sunulan irdelemeler alglarm-
zn yapsnn zmlemesini iermez.
Kendimizi Snayalm
235
7. Pozitivist bir bak asnn estetik yarglara ilikin
getirebilecei en temel eletirilerden biri aadakiler-
den hangisidir?
a. Pozitivist bak farkl bilgilenme ve anlama kip-
lerini gz ard etmektedir.
b. Pozitivist bak bilisel deer kavramn gz
ard etmektedir.
c. Pozitivist bak estetik yarglarn oluumunda
deneyimin oynad rol gz ard etmektedir.
d. Pozitivist bak duygularn gerek olduu d-
ncesini reddetmektedir.
e. Pozitivist bak bilgilenme kapsamnda algnn
nemini gz ard etmektedir.
8. Aadakilerden hangisi Tanrnn varl konusunda
temel bir epistemolojik sorunu dile getirir?
a. Tanrnn sonsuz bilgiye sahip olduu bilgisin-
den hareketle, insann snrl algsal bilgisinin
b. Tanrnn sonsuz bilgiye sahip olduu inancn-
dan hareketle, insann snrsz bilgi edinmesinin
c. Tanrnn sonsuz bilgiye sahip olduu inancn-
dan hareketle, insann snrl algsal bilgisinin
d. Tanrnn var olduu inancndan Tanrnn sonsuz
bilgiye sahip olduu bilgisine gei yaplmas
e. Tanrnn var olduu inancndan Tanrnn var
olduu bilgisine gei yaplmas
9. Aziz Anselmin ontolojik kant iin aadakilerden
hangisi geerli deildir?
a. Mantksal yaps itibaryla Anselmin kant, n-
cller kabul edilince sonucun zorunlu olarak
doru kabul edilmesi gerektii dncesine da-
yanr.
b. Anselmin kantna gre, Tanr var olmasa bile
mkemmel ve eksiksizdir.
c. Anselmin kant, Tanrnn var olduunu varsa-
yarak deil, zihnin iinde Tanr kavramn can-
landrarak balar.
d. Anselmin kantna gre, gerekten var olmayan
bir Tanr bizim Tanr tanmmzla eliir.
e. Anselmin kantna gre, ortaya kan elikili
durumun zm, Tanrnn yalnzca insann d-
ncesinde var olduu nermesinin reddedil-
mesinden geer.
10. Robert Audinin dile getirdii Tanrnn varlnn
bilinmesinde lt sorununu aadakilerden hangisi
en iyi ekilde ifade etmektedir?
a. Tanrnn varl mantksal olarak ispatlansa bile,
hangi ispatn daha temel olduunu gsterecek
bir ltmz yoktur.
b. Tanrnn varl gerekten bilinse bile, bu bilgi-
nin gerekesinin statsn saptayabileceimiz
bir ltmz yoktur.
c. Tanrnn varln gerekten deneyimlesek bile,
bu deneyimin gerei yansttn belirleyecek
bir ltmz yoktur.
d. Tanrnn varln gerekten deneyimlesek bile,
bu deneyimin etik sonularn gsterecek bir l-
tmz yoktur.
e. Tanrnn varl gerekten bilinse bile, bu dene-
yimin toplumsal sonularn gsterecek bir l-
tmz yoktur.
236
Epi st emol oj i
yi ve ktnn deerlerle ilgili olduu syleniyor;
fakat acaba deer nedir? Tm insanlar iin geerli, ayn
anlama gelmek zere, evrensel olan deerler var mdr?
Yoksa deerler kiiden kiiye, gruptan gruba, toplum-
dan topluma, kltrden kltre deien, ayn anlama
gelmek zere, hep greli kalan znel ltlerden mi
ibarettir? Daha da oaltlabilecek olan bu sorular ze-
rinde dnmeye balayan kii, artk ahlak zerine d-
nmeye balam demektir. O kii, artk adna etik ve-
ya ayn anlama gelmek zere ahlak felsefesi denene bir
felsefe alanna admn atmtr.
Bu noktada hemen, ivedilikle saptanmas gereken hu-
sus, etik ile ahlak arasndaki ayrmdr.
Ahlak, bir kiinin, bir grubun, bir halkn, bir toplumsal
snfn, bir ulusun, bir kltr evresinin vb. belli bir ta-
rihsel dnemde yaamna giren ve eylemlerini ynlen-
diren inan, deer, norm, buyruk, yasak ve tasarmlar
topluluu ve a olarak karmza kar. Bu bakmdan
ahlak (moral), her yanda yaammzn iindedir; o ta-
rihsel olarak kiisel ve grupsal / toplumsal dzeyde ya-
anan bir eydir; ona her tarihsel dnemde, her insan
topluluunda mutlaka rastlarz. Bir Hristiyan ahla-
kndan, bir slam ahlakndan, bir Yahudi ahla-
kndan, bir Konfys ahlaktan, bir Budist ahla-
kndan sz edildiini biliriz. Bunun gibi, bir hmanist
ahlak, bir hogr ahlak, bir dev ahlak olduu
sylenir. Yine bunun gibi, bir aristokrat ahlak, bir
burjuva ahlak, bir kle ahlak olduunu syleyen-
ler vardr. Ayrca i ahlak, meslek ahlak (tp ahla-
k, ticaret ahlak, bankaclk ahlak vb.) ve bilim ahla-
k da, yukarda saylanlara eklenebilir. yle ki, ahlak
zerine dnmeye, ahlak zerine felsefe yapmaya ba-
layan kiinin, yani etik iine admn atm olan bir in-
sann gzlemsel dzeyde ilk saptad ey, bir ahlaklar
okluudur. Etie admn atar atmaz bir ahlaklar ok-
luu ile karlaan kiinin yapaca ilk saptamalardan
biri, tm bu ok eitli ahlaklarn dayandklar deer,
norm, inan ve dncelerin greli kaldklar, ksacas
ahlak ilkelerinin grelilii olabilir. O kii, sadece yaa-
d dnemle snrl kalmayacak ekilde, tarihte de ah-
lak ilkelerinin hep greli kald saptamasnda buluna-
bilir. Hemen ardndan o kii, tm insanlar birletirici
nitelikte, temel ve evrensel ahlak ilkelerinin tarihte ve
halihazrda mevcut olmad ve bu greliliin alama-
yaca yargsna ulaabilir. O kii, bu gzlem ve yarg-
syla yetinip kendi znel eilimleri ve inanlar dorul-
tusunda kendine gre bir ahlaksal yaam srdrmeye
karar verebilir. Veya ayn kii, bu temel ve evrensel ah-
lak ilkeleri konumlamaya ve bylece kaotik nitelikteki
mevcut eitlilii amaya ynelebilir. Aslnda onun kar-
lat bu durum, felsefe tarihine bakldnda, etikle
ilgilenen filozoflarn balangta karlatklar durum-
dur. Gerekten de, bu ilk gzlemlerden hareketle bir
grecilie (relativizm) varmak veya tam tersine tek, ku-
atc ve balayc bir ahlak, bir evrensel ahlak gelitir-
meyi denemek, evrenselcilie (niversalizm) bavur-
mak, daha lkadan beri rastlanan ve gnmzde de
srp giden iki temel etik ii ynelim, iki ana dorultu
olmutur.
Kaynak: Doan zlem. (2010). Etik: Ahlak Felsefesi.
stanbul: Say Yaynlar, s. 23-24.
Okuma Paras
237
1. c Yantnz doru deilse, nitenin Etik - Ahlak
Fark ksmnda yazlanlar yeniden okuyun.
Etik kavramn daha iyi anlayacaksnz.
2. d Yantnz doru deilse, nitenin Etik - Ahlak
Fark ksmnda yazlanlar yeniden gzden ge-
irin. Felsefenin iki alt alan olan etik ve episte-
moloji arasndaki ilikiyi reneceksiniz.
3. a Yantnz doru deilse, nitenin Etik Bilginin
Kkenine likin Dnceler ksmnda yazlan-
lar yeniden okuyun. Etik bilginin kayna ko-
nusundaki kavraynz gelitireceksiniz.
4. e Yantnz doru deilse, nitenin Bir rnek:
Kantn Etik Grnde Akln Rol ksmnda
yazlanlar yeniden okuyun. Kantn etik kuram
balamnda akln oynad rol reneceksiniz.
5. b Yantnz doru deilse, nitenin Evrensel Bo-
yutta Etik Bilginin Olanakll Konusunda e-
kinceler ksmnda yazlanlar yeniden okuyun.
Evrensel dzeyde etik bilgi konusunda iyimser
bir yaklamda bulunan perspektiflerin karla-
t zorluklardan bazlarn kavrayacaksnz.
6. d Yantnz doru deilse, nitenin Estetik Yarg-
larn ve Sanatn Bilgiyle Bir lgisi Var mdr?
ksmn yeniden okuyun. Estetik - epistemoloji
ilikisini anlayacaksnz.
7. a Yantnz doru deilse, nitenin Geleneksel
Bilgisel Yaklama Bir Kar k ksmn yeni-
den okuyun. Bilgi konusuna farkl yaklamlar-
dan birinin eletirisinin ana hatlarn rene-
ceksiniz.
8. e Yantnz doru deilse, nitenin Tanrnn Var-
l Bilgisinin Sradan Bilgiden Fark ksmn
yeniden okuyun. Bilgi kuramclarnn dinsel bil-
gi balamnda dile getirdii temel bir sorunsal
anlayacaksnz.
9. b Yantnz doru deilse, nitenin Tanrnn Var-
lnn Aklc Yntemlerle Kantlanmas ksm-
n yeniden okuyun. Felsefe tarihinin ok nl
bir kantna ilikin bilgi sahibi olacaksnz.
10. c Yantnz doru deilse, nitenin Tanrnn Var-
lnn Bilinmesinde lt Sorunu ksmnda
yazlanlar yeniden okuyun. Dinsel bilgi bala-
mnda Audinin dile getirdii lt sorununu
daha iyi kavrayacaksnz.
Sra Sizde 1
Grecelik grn ekici klan bir neden, mutlak
ya da evrensel diyebileceimiz bak alarnn ba-
lamsal unsurlar gz ard etme eiliminde olmalardr.
Ancak grecelik yaklamnn da belli kuramsal sorun-
larla karlaaca tahmin edilebilir. Bunun en bilinen
rneklerinden biri nesnellik-znellik sorunudur. Di-
yelim ki, grececi kuramlarn iddias dorudur. Yani,
evrensel etik ilkeler yoktur ve her toplumun etik do-
rusu kendi tarihsel ve kltrel koullar tarafndan be-
lirlenmektedir. Ancak, eer bu ilk bakta aklc gr-
nen dnce doruysa, rnein, bir lkede halkn o-
unluun uzlamas ve uygun bulmas sonucunda azn-
lkta kalan bir rkn katledilmesini dardan eletirilmek
de olanaksz hale gelebilir. Eer evrensel etik ilkeler
yerini yerel etik ilkelere brakrsa, toplumlarn zaman
zaman ideolojik beyin ykama sonucunda korkun ey-
lemler yapmalarnn ve yaptklarn hakl karmalarnn
nnde hi bir genel etik norm bulunmayacaktr dene-
bilir. Bu dnceler, greceliin tezlerinin de belli zor-
luklar ierdiini ve zerinde daha derin dnlmesi
gerektiini gstermektedir.
Sra Sizde 2
Epistemoloji alannda alan kuramclar olduka temel
bir sorunla urarlar: znenin nesneyle kurduu bili-
sel veya bilgisel iliki. Bu yaklam ister istemez kar-
mza ikili bir felsefi tablo kmasna neden olur. zne
kendi zihinsel varl erevesinde inanlar ve gerek-
eleri araclyla, nesnel evrene bilgisel eriim sala-
maya alr. te yandan, nesnenin alan znenin inan-
larndan, arzularndan ve tercihlerinden bamsz bir
ekilde varln srdrr. Eer varlk alanndan tm
zneler ve onlarn zihinleri kaldrlsa bile, nesneler bu
durumdan etkilenmeyeceklerdir. Anlama kavramna
veya eylemine dndmzde ise baka bir durumla
karlarz. Anlama ilevi bir srece ve kaynama anna
iaret eder. Dinamik doas yznden, anlama tarih-
sel ve dier balamsal unsurlardan ayr dnlemez.
Bu yzden irdelemelerine bilgi yerine anlama kav-
ramndan balayan dnrler, farkl bir kuramsal ze-
minde almalarn yrtrler.
238
Epi st emol oj i
Sra Sizde 3
Aquinasn akl yrtmesi daha nce bilgisel gereke-
lendirme konusunu ilerken deindiimiz geriye git-
me sorununun bir trn iermektedir. Geriye gitme-
de karlalan en tartmal nokta, ele alnan belli bir
felsefi sorunun zmnn srekli olarak bir sonraki
dzeye aktarlmasdr. Kozmolojik kant da, nesneler-
deki fiziksel deiimlerin nedenini aklarken, baka
bir fiziksel nesneye gei yapmak zorunda kaldmz
dncesini kullanr. Eer evrenin tmnde nedensel-
lik ilkesi iliyorsa, belli bir nesnenin hareketinin akla-
mas ancak baka bir fiziksel nesne sayesinde yaplabi-
lir. Bu durumda, tm hareketleri balatmak iin bir ba-
latcya gerek olaca akla uygun bir iddia olarak kar-
mza kar. Burada ilgin olan bir nokta, bu balatc-
nn fiziksel evrenin bir paras olamayacadr. Eer
balatc fiziksel evrenin bir paras olsayd, onun iin
de bir fiziksel balatc gerekirdi. O yzden, fiziksel ol-
mayan bir balatc (Tanr) dncesi kuramsal olarak
ekici bir konuma gelir.
Atay, O. (2005). Tutunamayanlar. stanbul: letiim
Yaynlar.
Audi, R. (1998). Epistemology: A Contemporary In-
troduction to the Theory of Knowledge. New
York: Routledge.
Ayer, A. J. (1984). Dil, Doruluk ve Mantk. eviren:
Vehbi Hackadirolu, stanbul: Metis Yaynlar.
Benedict, R. (2003). Kltr Kalplar. eviren: Nilgn
arman, stanbul: Payel Yaynevi. (Kitabn ngilizce
orijinali: Benedict, R. (1934). Patterns of Culture.
New York: Houghton Mifflin. Bu eserin belli b-
lmleri L. P. Pojmann aada listelenen Philo-
sophy: The Quest for Truth kitabnda bulunabilir,
s. 370-375.)
Dilthey, W. (1999). Hermeneutik ve Tin Bilimleri. e-
viren: Doan zlem, stanbul: Paradigma Yaynclk.
Hales, S. D. (2006). Relativism and the Foundations
of Philosophy. Cambridge, MA: MIT Press.
Kant, I (2001). Pratik Usun Eletirisi. eviren: smet
Zeki Eybolu, stanbul: Say Yaynlar.
Kierkegaard, S. (1990). Korku ve Titreme: Diyalektik
Lirik. eviren: N. Ekrem Dzen, stanbul: Ara Ya-
ynclk.
zlem, D. (2010). Etik: Ahlak Felsefesi. stanbul: Say
Yaynlar.
Pojman, L. P. (ed.) (1999). Philosophy: The Quest for
Truth. 4. bask, Belmont, CA: Wadsworth. (Bu fel-
sefeye giri kitab Tanrnn varl konusunda re-
tilmi belli bal argmanlar iermektedir. Bunlarn
iinde, Anselm, Aquinas, B. Pascal ve W. Paleyin
akl yrtmeleri de bulunmaktadr.)
Yetkin, S. K. (2007). Estetik Doktrinler. Ankara: Pal-
me Yaynevi.
Kaynaklar
Bilgisel gerekelendirme konusunda yeni yaklamlar aklayabilecek,
Wittgensteinn felsefenin her alannda iz brakan grlerinin phecilik ko-
nusunda hangi sonular verdiini aklayabilecek,
Epistemolojide doalcln ne olduunu aklayabilecek,
Toplumsal epistemoloji ve feminist epistemoloji alanlarnda yaplan alma-
lar aklayabilecek,
Richard Rortynin pragmac eletirisini ve bu grn hem gnmz episte-
molojisi hem de ada felsefe asndan nemini tartabileceksiniz.
erik Haritas
Balamclk
Ana dil renme
Tek kiilik dil
Doalclk
Toplumsal epistemoloji
Feminist epistemoloji
Pragmac fayda kavram
roni
Olumsallk
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Epistemoloji
GR
GEREKELENDRME
KONUSUNDA YEN
YAKLAIMLAR
PHECLE ADA BR
YANIT: KONUUYORUZ, O
HLDE PHECLK YANLI
OLMALI
TOPLUMSAL EPSTEMOLOJ VE
FEMNST EPSTEMOLOJ
RICHARD RORTYNN
PRAGMACI TEPKS
12
EPSTEMOLOJ
Epistemolojide
Eletirel Yaklamlar
ve Yeni Gelimeler

GR
nceki nitelerde epistemolojinin geleneksel sorunlarndan nde gelen bazlarn
tantmaya ve tartmaya altk. Bu nitede ise bilgi konusundaki ada gelime-
lere ve eletirel grlere deineceiz. Aadaki blmlerde zaman zaman bilgi
sorunsalnn snrlarnn dna karak ada felsefe konusunda btncl bir
perspektif ve genel bir anlay oluturmaya alacaz.
Epistemolojide Eletirel
Yaklamlar ve
Yeni Gelimeler
Yaamdan rnekler
George Orwellin 1984 adl kitab, bireylerin hareketlerinin iktidar tarafndan ya-
kndan izlendii, politik merkezde bulunanlarn olgular deitirip arptt ve
dorular rettii bir dnyay anlatr. Kitabn en arpc sayfalar, ynetimin ada-
m olan OBriann Winstona ikence ederek Winstonun kendi gzleriyle grdkle-
rinin tam tersini ona kabul ettirmeye alt blmde bulunmaktadr. OBrian eli-
ni kaldrr ve drt parman Winstona uzatarak ka parmak grdn sorar.
Winstondan drt yantn alnca, doru yantn be olduunu ifade eder ve ona
ikence etmeye balar. Bu davrannn nedeni, Winstonn otoriteye kar direncini
krmak ve onun zihnini istedii gibi eip bkebilmektir. Bu tabloda felsefi adan iti-
raz edilebilecek en temel konu nedir? Doru veya nesnel bilgiye nem veren d-
nrlerin perspektifinden bakarsak, 1984te sergilenen durumda bizi rahatsz eden
esas sorun, dorunun veya olgularn arptlmasdr. Geleneksel nesnellik kavra-
mna ok byk anlamlar yklemeyi istemeyen dnrler asndan ise, 1984te
sergilenen durumda endie yaratan asl sorun dorunun arptlmas deil, bir in-
sann inandn zgrce dile getirme hakknn elinden alnmasdr. Richard Rorty
gibi pragmac ve liberal felsefeciler genellikle ikinci grupta yer alrlar. Bu dnrle-
rin soyutlamalar yerine insan yaamnn pratik sorunlar ve zgr iletiim ortam-
nn olanakll zerine vurgu yapmalar 20. yzyl felsefesinde derin bir etki yap-
mtr. Pragmaclarla rakipleri arasndaki tartma balamnda zerinde dnle-
bilecek ilgin bir soru udur: 1984te grdmz trden baskc rejim olaslklar
gz nne alndnda, nesnel (yani, kanttan bamsz ve uzlam aan) bir do-
ruluk anlaynn bir toplumda olmas m yoksa olmamas m baskc ve totaliter bir
dzenin yolunu ama potansiyeli tar?
GEREKELENDRME KONUSUNDA YEN
YAKLAIMLAR
Her ne kadar bilgisel gerekelendirme sorunsal zsel olarak temelcilik-badam-
clk ekseni etrafnda ekillenmi olsa da, zellikle 20. yzylda kaydedilen geli-
meler nda, daha nce gndeme gelmemi baz yeni yaklamlar ortaya km-
tr. Bunun en tipik ve ilgin rnei, David Annis gibi bilgi kuramclar tarafndan
ne srlm olan balamclk grdr. (Bu terim badamclk terimi ile ka-
rtrlmamaldr.) Bu gr geleneksel gerekelendirme ve bilgi kuramlarndan ol-
duka farkl bir yaklam sunmaktadr. Balamcla gre, insanlarn belli bir ner-
meyi bilmesinin ya da gerekeli bir ekilde o nermenin doruluuna inanmasnn
olanakll ancak balamsal koullar yoluyla anlalabilir. Baka bir deyile, ner-
mesel bilginin gerek ve yeter koullar mutlak olmayp, var olan durumlara gre
deiiklik gsterebilir. Gerekelendirme veya bilginin gereklemesi, yalnzca bir
zne ve doru bir nermeye bal deildir. Bilginin kavramnn anlalabilmesi
iin, zne, nerme ve iinde bulunulan durumun veya balamn gz nne aln-
mas gerekir.
Bu fikri bilimsel bir balam erevesinde anlamaya alalm. Gndelik koul-
larda, gerekelendirme ve kant sunma standartlarmz grece olarak dk iken,
bilimsel balamlarda veya insan yaamn ilgilendiren hassas konularda gereke-
lendirme standartlarnn yksek olmas beklenebilir. rnein gnlk konumalar-
mz srasnda, Fransa altgen eklindedir gibi bir nerme iyi gerekelendirilmi
bir bilgi paras olarak alnabilir. Baka bir rnek dnrsek, Dnyann Gne-
ten uzakl 150 milyon kilometredir nermesini dile getiren bir arkadamzn ge-
rekeli bilgi sahibi olduunu syleyebiliriz. Oysa, ince hesaplarn ve ayrntlarn n
plana kt uluslararas bir corafya konferansnda Fransa altgen eklindedir
gibi bir cmle uzmanlara basit ve yetersiz gelebilir. Gk bilim uzmanlar Dnya-
nn Gneten uzakl 150 milyon kilometredir nermesini bilimsel olarak yeter-
siz bulacaklar, Dnyann Gneten ortalama uzakl 149.597.887 kilometredir
gibi daha ayrntl bir nermenin bilimsel syleme ve bilimsel ileve daha uygun
olduunu ifade edeceklerdir.
Bu anlamda, gerekelendirilmi kavramnn, przsz, uzun, dz gibi
bantsal (bir anlamda, karlatrma gerektiren) bir kavram olduu aktr. rne-
in hzl bir otomobilin iinde yol alrken yaanan deneyim asndan asfalt zemi-
nin dz olduu rahatlkla sylenebilir; fakat o yol zerinde yavaa ilerleyen k-
k bir bcek asndan durum ok farkldr. Bu anlamda, bir nermenin soyut bir
ekilde gerekelendirilmi olduunu sylemek yetersizdir. Gerekelendirmeye
sahip olan znenin alt yaps ve koullar da gz nne alnmak zorundadr. Bu
felsefi tavrn, insanlarn sahip olduklar dilleri, kltrleri, tarihleri ve bilgisel arka
planlar dikkate almas asndan, bilgi kavram konusunda geleneksel (yani, ev-
rensel veya mutlak) yaklamlardan son derece farkl olduu aka grlebilir.
Balamclk grnn kuramsal ekiciliini artran bir nokta, phecilie bir
yant verme iddias tamasdr. Felsefi tartmalar erevesinde algsal bilgiye nce-
likle pheyle yaklalmas anlaml olabilir. Ancak gnlk yaantmz ve pratik i-
levlerimiz asndan u an nmde bir ylan var gibi nermelerin kesin bir ekil-
de bilgimiz kapsamnda yer ald sylenebilir. Olaan bilgi sz konusu olduun-
da, bir insann yerde bir ylann olduu bilgisine sahip olabilmesi iin kt niyetli
bir varlk tarafndan aldatlmadn da ayrca bilmesine gerek yoktur. Eer zehirli
bir ylanla karlama annda oradan uzaklamak yerine Kartezyen senaryolar gz-
242
Epi st emol oj i
Balamclk grne gre,
bir nermenin bilinmesi ya
da gerekeli bir ekilde
inanlmas balama veya
koullara bal bir olgudur.
den geirmeye kalkarsak, yaam sremiz olduka ksalabilir. pheciler, phelen-
me ilevini mutlak ve genel bir ekilde uygulamak isterler. Oysa pheci perspek-
tifin tm sylem alann kapsama abas saduyumuza ok uymayan bir epistemo-
lojik tablo yaratr. Balamclk bu sezgileri ve saduyusal dnceleri n plana -
kararak geleneksel yaklama bir seenek oluturmaya alr.
O HLDE PHECLK YANLI OLMALI
4. nitede felsefenin nemli geleneksel sorunlarndan biri olan phecilii incele-
dik. Bilginin olanaklln sorgulamak her zaman epistemoloji uzmanlarnn en
kritik irdeleme konular iinde yer almtr. 20. yzylda da phecilik sorunsal
epistemoloji kapsamnda incelenmeye devam etmitir. Ancak biz burada farkl bir
rota izleyeceiz ve 20. yzyln en nemli ve ilgin felsefecilerinden biri olan Lud-
wig Wittgensteinn (1889-1951) felsefesinden sz edeceiz. Ludwig Wittgenste-
inn geleneksel felsefeye getirdii eletiriler dnce tarihinde hlen srmekte
olan derin izler brakmtr. Bu blmde onun grlerinin phecilik konusunda
nasl bir sonuca iaret ettiini gstermeye alacaz. Wittgenstein bir bilgi ku-
ramcs deildir. O yzden bu blmdeki irdelemelerimiz bilgi felsefesi kapsamn-
da olmayacak. Daha ziyade, kritik bir epistemolojik problemin, felsefeciler ve hat-
ta sosyal bilimciler arasnda olduka revata olan ada bir felsefi perspektiften
bakldnda nasl bir grnm arzettiini sergileyeceiz. Amacmz, bu kitapta tar-
ttmz epistemolojik sorunlardan hareketle, gnmz felsefesinin nemli bir
boyutuna ilikin genel bir fikir vermek olacak.
Son olarak nemli bir tarihsel noktay ekleyelim. Wittgenstein erken ve ge
dnemlerinde birbirinden olduka farkl iki yaklam sunmutur. Bu nitede ile-
yeceimiz grler Wittgensteinn ge dnemine aittir. (Wittgensteinn erken d-
nemine ait fikirleri iin (Ba 2007a)ya baknz.)
Geleneksel Dil Anlaynn Eletirisi
Dil ve anlam konularnda oumuzun basit ve akla uygun bir anlaymz vardr.
Bu anlaya gre, dil dnyay yanstr. Trkedeki sincap kelimesi bir simgeler
topluluudur (s+i+n+c+a+p) ve doadaki gerek sincaplara karlk gelir.
Baka bir ekilde ifade edersek, Trke bir kelime olan sincap anlamn gerek
sincaplardan alr. Ana dilimizi renme srecinde, hangi kelimenin hangi nesneye
karlk geldiini kefederiz. Bylece nesnel dnya ile zihinsel dnyamz arasnda
bir iliki kurulur. (Bu noktada Descartesn zihin ve maddeyi iki ayr tz olarak
alan kuramn anmsayabiliriz.) ocuklarna bir nesnenin adn retmek isteyen
anne ve babalar iaret parmaklarn o nesneye doru uzatr ve ocua nesnenin
adn sylerler. Bylece ocuklar nesnelerin adlarn ve kelimelerin anlamlarn -
renirler.
Bu bildik senaryo elbette yetikinlerin bak asndan anlatlmaktadr. Peki, ke-
limelerin anlamn henz renmekte olan bebekler asndan durum bu kadar ba-
sit midir? Bir insana parmakla iaret etme yntemiyle nesne adlarn retme ey-
leminin baarl olabilmesi iin, her eyden nce, bylesi bir retme-renme
oyununu anlaml klan bir toplumsal ve dilsel altyapnn olmas ve bunun bir ekil-
de renilmesi gerekir. leriye doru uzanan bir parman iaret etme yoluyla dik-
kati bir eye ekme ve gsterme anlamna geldiini biz yetikinler elbette biliriz;
ancak balangta bebeklerin bunu bile renmesi gerekir. Dahas, bir yetikin
parmayla bir muza iaret edip muz dediinde ocuk o nesneye bakmay akl
243
Ludwig Wittgensteinn dil ve
anlam konularnda
geleneksel felsefeye
ynelttii eletiriler pek ok
felsefeciyi derinden
etkilemitir.
Bilgi, anlam, ve zihin gibi
konularda fikir reten
geleneksel felsefeciler
genellikle insanlarn
renme sreleri
konusunda derinlemesine
dnmemilerdir. Bir
ocuun ana dilini
renmesi bir yetikinin
yabanc dil renmesinden
farkldr. Wittgensteina
gre, bu durumun anlam ve
bilgi konularnda ilgin
sonular bulunmaktadr.
etse bile, sorun zlm saylmaz. Muz kelimesi nesnenin rengi ile mi ilgilidir?
Yoksa nesnenin ekline mi gnderme yapmaktadr? Anlamsal karklk bunlarla
da snrl deildir. Tm muzlarn ad muz iken insanlardan bahsederken Ebru,
Kerem gibi farkl hitap kelimeleri kullanlmaktadr. Bu rnekleri oaltmak mm-
kndr. Aka grlecei gibi, bir bebein ana dilini renmesi son derece zor
bir eylemdir ve byk bir anlamsal ve bilgisel baar ierir.
Eer Wittgensteinn yukarda zetlediimiz akl yrtmeleri doruysa, insanla-
rn bebeklik dnemlerinde kelime adlarn parmakla iaret yntemiyle kolayca
rendikleri fikri biraz basit ve yetersiz bir aklama gibi grnmektedir. imdi
Wittgensteinn geleneksel dil ve anlam grne ynelttii eletirileri biraz daha
anlamaya alalm. Onun gndeme getirdii nemli noktalardan birisi, kelimele-
rin nesnelerle ilikilendirdiimiz duraan simgeler olmasndan ok, toplumsal/s-
zel eylem kapsamnda kullandmz aralara benzediidir. Szlerin dnyay bir
ayna gibi yansttn sylemek yanltcdr. Biz szckleri bir toplum iinde szel
dolama sokarz ve szckleri uygun davran kalplar ile koutluk iinde kulla-
narak anlamlandrrz. Muz kelimesi dnyadaki baz nesenelerle ilgilidir ancak u
kelimeler iin ayn eyleri syleyemeyiz; fakat, imdat, yaasn. Kelimeler bazen
nesneleri yanstrken, bazen de emir verme veya sz verme gibi ilevlere yararlar.
Ayrca, bir insann muza iaret ederek muz demesi betimleme ilevini yerine ge-
tirirken, elinde eitli meyveler tutan ve bunlardan birini bize ikram etmek isteyen
bir arkadamza muz dememiz bir istein veya seimin ifadesi olarak anlalabi-
lir. Baka bir rnek verirsek, sz veriyorum kelimelerini syleyen bir insann
yapt ey kesinlikle pasif bir ekilde dnyay betimlemek deildir. Sz vermek, o
kelimeleri syleyeni balayan, kelimelerle bir eyi yapmay ieren aktif bir eylem-
dir. O yzden, kelimelerin nesnelere karlk gelme gibi tek ve basit bir ilevi
yoktur. Kelimeler ok farkl iler iin kullanlabilir. Bir kelimenin anlamn belirle-
yen onun toplumsal alanda nasl kullanlddr. Simgelerle nesneler arasnda ku-
rulmu gizemli veya evrensel bir anlamsal ba yoktur.
Anlam ve Dil Konusunda Farkl Bir Yaklam
zetleyerek dersek, Wittgensteinc adan bakldnda, bir ocuun dil renme-
si hangi simgenin neye karlk geldiini kavramak gibi basitletirilmi bir emay-
la aklanamaz. Doal dillerin renilmesi ve anlamn olumas sreleri yaltlm
zihinsel ya da bilisel sreler deil, arlkl olarak toplumsal ilevlerdir. Eer top-
lumsal yaplar olmasayd, simgeler (yani, sesler ve iaretler) hibir anlam ieremez-
di. Wittgensteinn dil anlayna gre, bir cmleyi kullanarak bir dnceyi do-
ru ve anlalr olarak karya iletmek belli bir yaam biiminin iinde olmay, bel-
li bir dilsel ve davransal kurallar zincirine uygun ekilde eylemde bulunmay ge-
rektirir. Eer bir yetikin parmayla bir armuta iaret eder ve muz derse veya
restoranda bir garsona Ayakkablarm boyatmaya geldim trnden bir aklama
yaparsa, bu eylemler oyunu kuralna gre oynayamama veya anlamsz bir ey-
lemde bulunma rnei oluturur. Peki, anlamn bir kiiden dierine baaryla ile-
tilebilmesi nasl olanakldr? Bunun iin, hem konuan kiinin hem de dinleyenin,
kelimelerin veya cmlelerin hangi davran dizisiyle uygun gittii konusunda iin-
de bulunduklar ve ortaklatklar toplumsal evre tarafndan, zaman iinde koul-
landrlm olmalar gerekir. Unutulmamaldr ki szel bir eylemde ki bunun kap-
sam belli bir i duyum iin ba ars adlandrmasn yapmaktan restoranda ye-
mek smarlama riteline kadar uzanr- bir dizi kurallar izlenir ve bu tmyle top-
lumsal bir olgudur.
244
Epi st emol oj i
Wittgensteina gre, anlamn
olumas ve iletilmesinin
anlalmas iin zihnin iine
deil toplumsal alana
bakmak gerekir.
Bu dnceyi kavrayabilmek iin bir sreliine Wittgensteinc bir tarzda d-
nelim: ba ars veya manevi tatmin gibi zihinsel durumlarn (ve deyimlerin)
ne anlama geldiini ve bylesi soyut kelimelerin hangi durumlara uygun dt-
n, nerelerde kullanlmas gerektiini nasl rendik? lk bata elimizde kelime-
leri insanlarn davranlaryla ilikilendirmenin dnda bir gere var myd? Bu an-
lamda, hzn kelimesinin bir ocuk iin anlam kazanmas srecinde, evredeki
insanlarn kafalarnn iinde olup bitenin ana dilini renen ocuk iin nasl bir
yarar olabilir? Bu dncelerden hareketle u noktaya varrz: Szel eylemler bir
insanda yalnzca toplumsal davran koullandrmalaryla ortaya ktklarndan
dolay (rnek: anne bardak derken masann stndeki barda gsterir ve ocuk
da bu eylemi izler), bu eylemlere ilikin anlamlandrmalar bireysel olarak yani tek
bir bireyin keyf olarak ald kararlarla ve bu kararlara uygun davranlarda bulun-
maya almasyla- gerekletirilemez. Bir insan kendi kendisini szel/davransal
anlamda koullandramaz. O yzden, etrafta konuan baka insanlarn olmad
bir ortamda, kedi veya ta gibi en basit ve somut ierikli kelimeler bile anlamsal
karlklarn bulamaz. Ksacas, bir kii tek bana bir dil yaratamaz.
Bu akl yrtme Wittgensteinn tek kiiye zg bir dilin olanakszl argma-
n olarak bilinir ve pek ok yorumcunun da zerinde uzlat gibi bu argman
gnlk dilsel eylemlerimizde toplumsalln ya da toplumsal boyutun nasl bir rol
oynad konusunda kritik bir neme sahiptir. Wittgenstein, hem anlamn oluumu
hem de kelimelerin doru/yanl kullanmlarnn testinin yaplabilmesi iin bir top-
lumun varlnn gerektiini ne srer. rnein bir insan tek bana belli bir hissi-
ne ite o his veya o duyum gibi bir ad vererek kiisel bir dil oluturamaz. El-
bette herkes yalnzca kendi hislerini ve zihinsel durumlarn deneyimleyebilir; bir
kiinin zihinsel durumlarnn ieriklerini bir bakas deneyimleyemez. Bununla bir-
likte, renilecek veya bilinecek ey, yani anlamlar, ieride deil dardadr.
phesiz bu bizim baars gibi deneyimleri yaamadmz gstermez. Gsterdi-
i gerek, dili yeni renmekte olan bir insann ar, hzn, can sknts dedii-
miz eyleri iine bakarak (veya iini dinleyerek) deil, evresindeki yetikinlerin
bu kelimelerle hangi davranlar eletirdiini grerek dier oluumlardan veya
durumlardan ayrd ve belli bir ey olarak anlamlandrp rendiidir.
Wittgenstein ve phecilik
Wittgensteinn dncelerini doru anlamamz ve deerlendirmemiz gerekiyor.
Yukarda akladmz gibi, Wittgenstein anlamn bireylere has eyler olduklar
fikrine kar kmaktadr. Yani bir insann iinde hissettiklerinin yanlzca ona ait
zihinsel nesnelermi gibi alglanmasnn temel bir yanllk olduunu sylemekte-
dir. Dahas, Wittgenstein anlamn olmadn deil, zihinlerde yer tutan anlam gi-
bi bir eyin var olmadn savlamaktadr. Basitletirerek sylersek, anlam zorunlu
olarak zneler aras alandadr.
Bu dnceler bizi phecilik konusunda ok ilgin bir noktaya gtrr. Doal
bir dili konuabilen bir znenin, gerekliin varlndan veya dier insanlarn var
olduundan phe etmesi olduka anlamszdr. nsann doal bir dil konumas,
zerinde konuulabilecek bir dnyann ve o dnyann iinde yer alan toplumsal
bir rgtlenmenin varln gerektirir. Bu dilsel, toplumsal ve davransal anlam
kuram, Descartes gibi bilgi kavramna temsil epistemolojisi erevesinde yakla-
an dnrlerin yaklamlarna hi benzememektedir. Ayrca dilsel yaplar, kav-
ramsal ereveleri ve pragmac unsurlar n plana almasyla 20. yzyl Bat Felse-
fesinin kayda deer bir boyutunu sergilemesi asndan da nemlidir. Wittgenste-
245
Wittgensteinn tek kiiye
zg bir dilin olanakszl
argmanna gre, bir kii
tek bana hislerine veya
alg ieriklerine isim verme
yoluyla bir dil oluturamaz.
Dilin olumas iin
toplumsal koullandrma
srelerine gereksinim
vardr.
Eer Wittgensteinn dil ve
anlam konularndaki gr
doruysa, phecilie ilgin
bir yant verilmi demektir.
inc yaklamn felsefeciler arasnda evrensel kabul grdn sylemek elbette
olanakl deildir. Ancak pek ok yn hl tartlmakta ve eletirilmekte olsa da,
Wittgensteinn grlerinin 20. yzyl felsefesini kkten bir ekilde deitirdii ve
yanlzca anlam konusunda deil, varlk tasarmlar ve bilgi sorunsal erevesinde
de sylem alann belirledii bir gerektir.
arpc fikirleriyle 20. yzyl felsefesine damgasn vurmu bir dnr olan Ludwig Witt-
gensteinn ne srd grlerin geleneksel felsefenin kuramlar ve yaklamlar ile
hangi ynlerden elitiini aklamaya aln.
20. yzylda retilen felsefi grler ve yaklamlar iinde en arpc olanlardan bi-
ri kukusuz doalclk olmutur. Ontolojik anlamda doalcln tezi udur: Ev-
rende her ne varsa doann bir parasdr ve evrende doal unsurlar dnda bir
ey yoktur. Epistemolojide ise doalclk bilginin elde edilme yntemleriyle ve bil-
ginin doasyla ilgili bir gr olarak anlalr. Doalc bilgi kuramclar, bilinebile-
cek tm dorularn doaya ait olduunu, bizim iin doann dnda bilgi nesnele-
ri olmadn dnrler. Tahmin edilebilecei gibi, epistemolojik doalclk bilgi-
ye ulama konusunda usulardan ziyade deneyimcilere yakn bir felsefi duru ser-
giler. Dahas 20. yzyln en nde gelen doalclar bilime ok zel bir deer atfet-
miler, epistemoloji ile fiziksel bilim arasnda nemli bir iliki olduunu veya ol-
mas gerektiini ne srmlerdir.
Baz yorumcular felsefede doalcln kklerinin Thales, Anaximender, Herak-
litus, Demokritus gibi Sokrates ncesi dnrlere kadar gittiine inanmaktadrlar.
Doalcln ilk temsilcisinin Aristoteles olduunu dnenler de vardr. Daha yay-
gn olarak kabul edilen gr, David Humeun epistemolojik anlamda ilk doalc
olduudur. 20. yzyl doalclna damgasn vuran felsefeci ise Amerikal d-
nr Willard Van Orman Quinedr (1908-2000). Quinen radikal deneyimcilii fel-
sefede ok byk bir etki yaratm ve uzun tartmalara neden olmutur. Quinen
kar kt epistemoloji esas olarak, Platon ile balayp Descartesn bilgi kuramn-
da yeni bir ekil alan ve 19. yzylda baz felsefecilerin psikolojik unsurlar man-
tksal ve bilimsel almalardan uzak tutma abasn da iine alan usu yaklam-
dr. Quinen nerdii doalc yaklam, felsefede yer etmi olan zihnini kullana-
rak nesnel bilgiye ulaan zne veya anlamsal bir i dnyas olan zne kavram-
larn bir kenara atarak onun yerine, fiziksel ortamnda ba edip ayakta kalabilen
gelimi organizma ve dilsel unsurlar gzlemlenen olgu ve davranlarla bada-
trabilen ve bunu dilsel davranlarla iletebilen canl gibi kavramlar getirmeyi he-
defler. Quinea gre, insanlarn bilme sreleri aldklar snrl miktarda algsal ve-
riyle balar ve soyut kuramlarla biter. nsan denilen varlk, etkilere tepki verebi-
len fizyolojik bir yapdr. Bizim son derece etkileyici zihinsel yetilerimizin olma-
s, aslnda bilginin ardnda tmyle fizyolojik ve deneyimsel yap talarnn olduu
gereini deitirmez. Epistemolojinin ana konusu soyut gerekelendirme, anlam
veya doruluk kuramlar deildir ve bu konuda geleneksel felsefeciler nemli bir
hata yapmlardr. Epistemoloji, deneyimsel yntemlere bavurarak, kantlarla ku-
ramlar arasnda nasl bir ba olduunu inceler. Quinen ok eden szleriyle, epis-
temoloji deneysel psikolojinin bir alt nitesi olmak durumundadr.
Quinen ne srd fikirler ok sayda bilgi kuramcsn etkilemi olsa da, bu
felsefeciler genellikle Quinen deneyimcilikte biraz arya katn belirtmilerdir.
Bu lml doalclarn Quinedan aldklar en temel dnce, epistemolojinin saf
246
Epi st emol oj i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Quine (Kuayn okunur) 20.
yzylda doalcl
savunmu ve fikirleriyle pek
ok dnr etkilemitir.
Quine gibi doalc
felsefeciler insan bilgisi
balamnda zihinsel veya
i dnya kavramnn
fazlaca abartlmamas
gerektiini vurgulam,
insanlarn doann bir
paras olduunun altn
izmitir.
a priori bir disiplin olamayacadr. rnein Hilary Kornblith (1994), doalc epis-
temolojinin temel iddiasn u ekilde ifade eder: Belli bir inanca veya yargya na-
sl varmamz gerektii sorusu, insanlarn aslnda o trden yarglara genelde nasl
varyor olduklar sorusundan bamsz olarak irdelenip yantlanamaz. O yzden,
epistemoloji ile fen bilimleri zellikle de deneysel psikoloji- arasnda byk oran-
da bir alveri olmas gerekir.
Quine ile lml doalclar ayrtran kritik bir nokta norm ve normatiflik ko-
nusudur. Pek ok yorumcuya gre, Quine epistemolojiyi normatif gten yoksun
brakma abasna girmitir. rnein Jaegwon Kime gre kant kavram kat bir
doalcln kavramsal gereleriyle tam olarak anlalamayabilir. Bir olgunun veya
nermenin baka bir nermeye kant oluturmas, onun aklclnn veya kabul
edilebilirliinin artmasyla ilgilidir. Fakat bu kavramlarn basite deneyimsel deil
normatif kavramlar olduklar aktr. Bu adan bakldnda, kant kavram ke-
sinlikle normatif arlk iermek durumundadr. Dahas, inan kavramnn bile
normatif olmak zorunda olduu sylenebilir. Bu fikri yle aklayabiliriz. Eer bir
insan deneyimsel inanlara sahipse, bunun gereklemesinin ok temel bir n ko-
ulu o kiinin rasyonalite (aklclk) sahibi olmas ve inanlarnn sistemsel bir ya-
pda olmasdr. Ancak aktr ki, aklclk ve sistem kavramlar, var olabilmeleri
iin, normlara veya ilkelere dayanmak zorundadrlar. zetle, inan ve kant
kavramlar geleneksel anlamlaryla normatif kimlikte olmak zorundadr.
TOPLUMSAL EPSTEMOLOJ VE FEMNST
EPSTEMOLOJ
Yukarda akladmz Quinen doalclnn en byk hedeflerinden birisinin
Kartezyen felsefe olduunu yukarda belirtmitik. Kartezyen-kart olmak, nem-
li bir anlamda, akln ileyiinin ve akl yoluyla bulunan dorularn deneyimsel dn-
yadan kopuk olamayaca dncesini ierir. O hlde, deneyimsel dnyamzn
gerekleri (yani, toplumsal kimliimiz, trsel zelliklerimiz, tarihsel arka planmz,
vb.) akln ve akln bulgularnn iine iler ve onlar belirler. Bu durum, epistemo-
loji alan iin de ilgin sonulara iaret etmektedir. Quinen doalcl, epistemo-
lojinin soyut ve zihinsel doasna indirilmi bir darbedir. Dier iki darbe rne-
i ise, toplumsal epistemoloji ve feminist epistemolojidir.
Quinen doalc epistemolojisi, bireysel zihin, idealar dnyas veya kavramsal
soyutlamalardan ziyade ilgisini doaya, deneyime ve bilime ynelterek devrimsel
bir adm atmtr. Toplumsal epistemoloji de, benzer ekilde, zmleme ve ak-
lamalarnda znelerden ve onlarn znelliklerinden uzaklap, bilginin toplumsal
koullar ve toplumsal bilgiye ynelmitir. Toplumsal epistemolojinin hareket nok-
tas, Kornblithin yukarda aktardmz epistemolojik dzlemde olmas gerekene
ancak olann dolaymyla ve irdelenmesiyle varlaca fikrinde bulunabilir. Bu
alann aklamaya alt temel sorunsallarndan birisi, bir toplum iinde bilme i-
levlerinin nasl organize edildii ve bilginin zneleraras alanda nasl ortaya kt-
dr. Ayrca F. F. Schmitt, W. P. Alston, C. Coady gibi toplumsal epistemoloji ze-
rine fikir reten felsefeciler, gerekelendirme srelerinin toplumsal ynnn be-
lirleyici olduunu ve bireylerinkinden farkl olarak topluluklarn da kendilerine
zg inanlar ve gerekelendirmelerinin bulunabileceini gstermeyi hedeflerler.
Eer bu doruysa, geleneksel epistemolojinin zmlemelerine konu olan zne-
nin farkl ekillerde kurgulanabileceini syleyebiliriz.
Feminist felsefeciler de geleneksel epistemolojinin sorgulamadan brakt
nemli noktalar gndeme getirerek eletiriyi bir adm teye tamlardr. Bu epis-
247
temolojik konuya girmeden nce, biraz geni bir perspektiften yaklamak ve femi-
nizmin temel felsefi fikirlerinden birini ksaca aklamak yararl olacaktr.
nsan zihninin yaratc ve yapc gcnn dnyay ekillendirdii dnlr.
Ancak daha farkl (ve kkten) bir irdeleme, ters ynde bir banty veya neden-
sellii de gsterecektir: inde bulunduumuz dnyann toplumsal dzeni ve tarih-
sel alt yaps, bireylerin znel yaklamlarn, tek tek insanlarn zihinlerini, ideolo-
jilerini, beklentilerini, seimlerini ve fikirlerini ekillendirir. Eer bu doruysa z-
ne soyut, otonom (yani orjinal Yunanca anlamyla, kendi kurallarn koyan) ve
bolukta fikir reten bir varlk olamaz. Bizim kavramsal erevelerimiz ve yaant
biimlerimiz, znde, bireysel yollar veya bireysel tercihler deildir. Dncenin
normlarn arlkl olarak tarihsel ve toplumsal yap belirler. Feminizmin esas tezi-
ne gre bu normlar genel olarak erkek-egemen bir toplumsal rgnn ve tarihsel-
liin sonucudur. Hem kadnlarn hem erkeklerin bilincinde olsunlar ya da olma-
snlar- bireysellikleri ve znellikleri bylesi bir altyap iinde olumutur.
Felsefenin nl dnrleri (zellikle usular) epistemolojik kuramlarnda d-
nen/bilen zneyi yaltlm, arlatrlm ve evresel etkileri am soyut bir zihin
olarak tasarlamlar veya varsaymlardr. Bu tasarmn veya yaklamn sonular-
n fesefe tarihinde bolca gzlemleyebiliriz. Platonun, Descartesn, Kantn kuram-
lar ve bilginin l zmlemesi buna rnek olarak verilebilir. Tahmin edilebile-
cei gibi, bilginin klasik zmlemesi zerine alan felsefeciler herhangi bir e-
kilde znenin alt yapsn ve toplumsal kimliini dikkate almamlardr. Vrinda
Dalmiya ve Linda Alcoff gibi feminist bilgi kuramclar ise zellikle bu temel nok-
tann zerinde durmulardr. Dahas, Dalmiya ve Alcoffa gre, ada literatrde
epistemolojik ilginin genelde hep nermesel veya tmcesel bilgi zerinde youn-
lamasnda yanltc bir yn bulunmaktadr. znenin iinde bulunduu durumlar
ve alt yapsn gz ard eden zmleyici yaklamlar, bilginin tek ciddiye alnacak
ve felsefi olarak irdelenecek trnn nermesel bilgi olduu varsaymna yaslan-
mlardr. Bu yaklam srekli olarak ideal bir zne varsaymakta ve kadnlar gibi
marjinalletirilmi kesimlerin deneyimlerinde ortaya kan belli bilgi tiplerini dla-
maktadr. rnein modern tp eitimi alm olan doktorlarn nermesel ve sistema-
tik bilgilerinin aksine, geleneksel ebelerin bebek dnyaya getirme konusunda sahip
olduklar pratik bilginin nermesel bilginin kalplarna tam olarak smad ak-
tr. Bilginin farkl trleri olabilecei gibi, bilen znelerin de farkl alt yaplar ve
balamsal zellikleri olabilir. Geleneksel epistemolojik yaklamlar ise bu farkllk-
lar tamamen gz ard etmi ve hayal bir evrensel zne tasarlamlardr. Ve bu ev-
rensel zne, elbette, erkeklerin niteliklerini tayacak ekilde modellenmitir. So-
run yaratan konu, tam olarak da budur.
Feminist bir bilgi kuramcs olan Lorraine Codea gre de, bilginin klasik -
zmlemesinde ad geen zne, soyutlatrlm, evrenselletirilmi ve ii neredeyse
boaltlm bir varlktr. Bylesi bir znenin ve onun bilme ilevinin ardnda yatan
aklclk, bilinen felsefi iddialarn veya varsaymlarn tersine, evrensel veya do-
ru deil, erkeklerin egemen olduu bir toplumun standartlarnn dorudan yans-
d, tarafl bir aklclktr. znellik kanlmaz olarak zaten hep bilgi edinme sre-
lerinin iindedir. O yzden feminist bilgi kuramclarna gre, znellik bilgi kuram-
larnda hesaba katlmas gereken bir unsurdur. Ancak bu yaplrken toplumun ta-
rihsel bilincinde derin bir yeri olan hegemonyac dengesizlik gz nne alnmal,
kadnlarn ve evrensel aklclk adna entelektel merkezden uzaklatrlan dier
kesimlerin perspektifleri felsefi zeminine tanabilmelidir.
248
Epi st emol oj i
Feminist felsefeciler,
geleneksel epistemolojinin
temel konusu olan bilen
znenin soyut ve
balamdan kopuk bir varlk
gibi ele alnmasna kar
kmlardr.
Hem lml doalclarn hem de feminist dnrlerin ortak bir noktas, Qui-
nedan ok farkl olarak, normatif ilevi epistemolojik irdelemelerde ciddiye alma-
lardr. Bu dnrler epistemolojinin usu alkanlklarn terkederek deneyimsel
ve balamsal boyutlarla ilgilenmeyi renmesi gerektii konusunda uzlamaktadr.
Ancak, bu grlere gre, normatif yn elinden alnan bir epistemolojinin hem
aklama dzeyinde hem de toplumsal-politik alanlarda baarszla urayaca ve
yanltc bir felsefi tablo sunaca kesindir.
Feminizm genellikle kadn haklarnn savunulmas ve kadnlarn toplum iindeki durum-
larnn iyiletirilmesi ynnde ortaya konulan kapsaml bir kuramsal ve eylemsel giriim
olarak tanmlanr. Feminizmin epistemoloji kapsamnda nasl bir ilev ierdiini anlamak
ilk bakta zor gelebilir. Feminist epistemolojinin, bilgi felsefesi konusuna nasl bir katk-
da bulunduunu kendi kelimelerinizle aklamaya aln.
RICHARD RORTYNN PRAGMACI TEPKS
Yukarda da belirttiimiz gibi, getiimiz yzylda Bat Felsefesine damgasnn
vuran en nemli gelimelerden biri, geleneksel epistemolojiye yneltilen radikal
eletirilerdir. Bu eletiriler farkl alardan ve deiik kayglarla dile getirilmi olsa
da, zellikle iki kanattan gelen eletiriler literatrde derin bir etki yaratmtr. Bun-
lardan birincisi yukarda incelediimiz ve bilgi kavram konusunda zihinden ziya-
de doal ve toplumsal unsurlar vurgulayan perspektiftir. kincisi ise birinci kate-
goride incelediimiz grlerden felsefi anlamda tamamen kopuk olmayan Ri-
chard Rortynin (1931-2007) pragmac eletirisidir. Bu blmde Rortynin grle-
rini ksaca inceleyeceiz. Ardndan, Rortynin grlerinin epistemoloji ve genel
olarak felsefe asndan nemini tartacaz.
Rortynin Pragmaclnn Ana Hatlar
Rortynin karsna ald temel bir gr, Quineda olduu gibi, Kartezyen felsefe
ve onun en temel zelliklerinden biri olan temsil epistemolojisidir. Rortyye gre,
Modern a dnrlerinin ounlukla insan zihnini bir ayna ve bilgiyi de d
dnyann zihinde brakt yansmalar eklinde kavramlatrmalar olduka yanl-
tc bir felsefi gelenee yol amtr. Bilgi kuramna eletirel yaklamnda Rortyyi
derinden etkileyen dnrler arasnda zellikle Friedrich Nietzsche, William Ja-
mes, John Dewey, Ludwig Wittgenstein ve Willard Van Orman Quine saylabilir.
Bu dnrlerden bazlarnn eletirlerilerinin hedefinde yalnzca belli epistemolo-
jik yaklamlarn olmadn, felsefeye genel yaklamlar itibaryla da olduka kk-
ten bir duru sergilediklerini belirtmeliyiz. Nietzsche, bizim ruhdan ziyade bede-
ne sahip olan ve bu dnyaya ait varlklar olduumuzu vurgular; Wittgenstein
anlam kavramnn srrnn zihinlerin iinde deil toplumsallk ve eylemin alann-
da olduuna inanr; James ile Dewey ise doru ve gereklik konularnda ok ar-
pc bir pragmac tavr sergilerler. Bu dnrleri ortaklatran nemli bir nokta,
deneyimsel bilginin eylemsel ve balamsal bir olgu olduudur. Dahas, insan de-
neyimi tmyle sylemseldir. Yani, deneyim ve bilgi doal dillerin dinamikle-
ri tarafndan belirlenir. Bu bak as, sylemin gcn fazlaca hesaba katmam
olan geleneksel felsefi (metafizik ve epistemolojik) yaklamlardan son derece
farkldr. Nietzsche, James, Wittgenstein ve Quine aralarndaki byk dnsel
farklara ramen, dilin ve yorumun belirleyici gc konusunda ortak bir noktada
buluurlar. Gnmzn eletirel grleri veya akmlar asndan, bu drt d-
nrn fikirlerinin byk bir nemi vardr.
249
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Amerikal dnr Richard
Rorty 20. yzylda
pragmacln en nde gelen
savunucusu olmutur.
Rortyyi en derinden
etkileyen dnrler
Nietzsche, James, Dewey,
Wittgenstein ve Quine
olmutur.
Yukarda zetlediimiz genel felsefi grnt gz nne alndnda, Rortynin
gereklik ve doru gibi kavramlara ilikin ne syleyeceini tahmin etmek zor
deildir. Rortyye gre esas olan, eylem, yorumsal eitlilik ve insanln kendini
gelitirmesidir saf hakikatin bulunmas deil. Geleneksel nesnelci ve zihinci
yaklamlarn her ikisi de yanltcdr ve hataldr. Metafiziksel nesnelcilik, insanla-
rn zihinlerinden, dillerinden ve kltrlerinden etkilenmemi bir varlk tasarm
yapmaya almtr. znelci eilimi olan dnrler, zihnin ierii ve temsil so-
runsal zerinde younlamlardr. Pragmaclk ise ok farkl bir gr sunar.
Rortyye gre, dnya ve insan srekli olarak karlkl etkileim ve deiim iinde-
dir. nsanlar iin esas olan, eylemsel baar, hayatta kalma ve geliimdir. Soyut ve-
ya kuramsal dnme daha ncelikli ve daha temel deildir. O yzden, bilgi
ve fayda kavramlar birbiriyle sk skya ilikili olmak zorundadr.
Rortynin Fayda Kavram Konusunda Tartmalar
Yukarda dile getirdiimiz bu son cmle zerinde biraz daha duralm. Pragmacl-
eletiren felsefeciler, bilinebilecek eyler ve faydal eyler kavramlarnn bir-
birlerine ok fazla yaklatrlmasnn saduyuya aykr olduunu sklkla dile getir-
milerdir. Bu eletiriye gre, bilgi veya doru nesnel kavramlardr ancak fay-
da znelere bal bir kavramdr. O yzden pragmacln tezleri ortaya sra d ve
itiraza ak bir epistemolojik durum sunmaktadr. Bir insann veya insan toplulu-
unun faydal olarak kabul ettii bir nerme, baka bir insan veya insan topluluu
iin olduka yararsz olabilir. Fayda kavramnn son derece deiken ve grece
olduu aktr. Oysa sezgilerimize gre, bilgi rastgele bir ekilde olumaz; nerme-
lerin doruluu da insanlarn znel durumlarna bal deildir. Peki, bu durum
pragmacln temel tezinin olduka sorunlu olduunu gstermez mi?
Bu soruya pragmaclarn verdii dikkat ekici bir yant bulunmaktadr. James
ve Rorty gibi pragmaclarn savunduu ie yarama veya fayda kavram yalnz-
ca znel, anlk veya keyf durumlarla snrl deildir. Pragmac fayda, genellikle
bilisel, bilimsel ve toplumsal ynleri olan geni kapsaml bir kavramdr. nsanla-
rn, rnein bir alnn arkasnda bir ylann olduuna, Einsteinn grecelik kura-
mnn doruluuna, ifade zgrlnn gelimi bir toplumun vazgeilemez bir il-
kesi olduuna veya sanatn bireyi ycelttiine inanmalarnn nedeni, bu nermele-
rin bir ekilde yaam iinde karlklarnn olmas ve insanlarn hayatlarnda etki ya-
ratabilmeleridir. Tersinden dnrsek, insanlarn yaamsal eriiminin veya eitli
ilgilerinin dnda kalan unsurlarn, dorunun veya bilginin oluumuna katksnn
olmas mmkn mdr? Pragmaclar asndan bu olanakl deildir. Bilginin hede-
fi olarak gsterilen doru, metafizik bir kavram olamaz. Bilgi, doru ve hatta ger-
eklik bile, insan topluluklarnn gndelik, bilimsel, sanatsal, siyasal, tarihsel ba-
lamlar kapsamnda var olan unsurlardr. O hlde, Rorty gibi pragmaclar bizim
inanlarmz keyf ve bireysel kararlarla doru klabileceimizi veya her kiinin
kendi inancnn kendi faydalarna gre bilgi stats kazandn dnyor deil-
dir. Onlarn iddias, felsefecilerin rettii geleneksel bilgi anlaynn ve kuramlar-
nn kabul edilemez olduudur.
roni ve Olumsallk
Rortynin pragmac yaklamnn epistemoloji alannndaki etkisini tam olarak de-
erlendirebilmek iin, onun felsefesinin genel hatlarn iyi anlamamz gerekiyor.
Bu yolla, ada felsefenin nemli bir kesitine veya boyutuna ilikin de fikir sahi-
bi olacaz. Rortynin yaklam, esas olarak, felsefenin kutsallarna kar kkten
250
Epi st emol oj i
Rortynin pragmac
yaklamna gre, hem
znenin zihinsel hlleri
zerinde odaklaan znelci
gr hem de znelerin
eylemlerini gz ard eden
nesnelci yaklamlar
hataldr.
bir kar k temsil eder. Rorty, insanlar asndan hibir eyin mutlak veya de-
imez olmadn dnr. Bir dnr olarak Rortyyi en iyi betimleyen deyim
ironidir. roni kelimesi Trkeye genellikle tersinleme veya alayslama olarak
evrilir. Dilsel kullanm asndan bakarsak, ironi genelde tuhaf veya gln yn-
leri olan ztlklar barndran durumlar iin kullanlr. (rnein Yalnzlktan Hola-
nanlar Dernei yelerinin otobslerle Kapadokyaya geziye gitmeleri ironik bir
durumdur.) Rortynin kulland hliyle ise, ironi deyimi farkl bir ierik kazanr.
ronik birey byk sorulara nihai yantlar bulma merakn hafife alan kiidir. ro-
ni yapmak felsefede Sokratesin uygulad sorgulayc ynteme geri dnmektir.
Bu anlamda, ironi kavram ile yakn iliki iinde olan bir dier kavram da olum-
sallktr. Olumsallk, felsefi olarak, zorunluluk veya mutlaklk kavramnn ter-
sini ifade eder. ronik ve olumsalc insanlar dnsel adan yolda olmay ve d-
nsel maceralarna devam ederek yaamay tercih ederler. Bu yaklam benimse-
yen kiiler, kendi inan sistemlerinin doruya veya hakikate karlk geldiini de-
il, farkl bak alarndan dnyaya bakabilmenin dnsel bir meziyet olduunu
dnrler. ronik kiiler, metafiziksel hedeflerden uzaklaarak balamsal durum-
lar dikkate alrlar. Ksaca sylemek gerekirse, dnsel ironi, felsefenin gelenek-
sel sorularndan ve evrensel meraklarndan uzaklamak anlamna gelir.
Rortynin Dncelerinin Genel Deerlendirmesi
Yukarda akladmz nedenlerden dolay, Rorty 20. yzylda post-modern hare-
ketin Amerika kanadnn en nemli temsilcisi olarak grlmtr. Rorty, moder-
nizmi (zellikle de modernizmin bilgi, varlk veya nesnellik kavramlarn) eitli
ekillerde eletiren Alman ve Fransz felsefecilerle ortak bir zemin paylatn sk-
lkla dile getirmitir. Bu anlamda, Friedrich Nietzsche, Martin Heidegger ve Michel
Foucault, Rortynin kendi perspektifine yakn bulduu isimler olarak n plana k-
mlardr. Nietzsche, felsefecilerin grnen dnyann tesine geme isteklerini on-
larn gerek yaamla ve sonlu olduumuz gereiyle baedememeleriyle ilintilen-
dirmitir. Heidegger, var olan eylerin anlalmasnda znelerin zihinlerine veya in-
sandan bamsz gereklie ynelmektense, var olanlarn olanakllk zeminini
sorgulam ve bu olana insann dnyadaki (sonlu) varlnda bulmutur. Fouca-
ult, toplum iindeki dorularn ortaya kmas ile tarihsel olumsallklar (yani zo-
runluluk tamayan tarihsel gelimeler) ve g kavram arasnda sk bir iliki ol-
duunu gstermitir. Rortyye gre, bu felsefeciler Platoncu ve Kartezyen gelenek-
lere ar ve olduka hakl bir darbe indirmilerdir.
Rortyye gre, geleneksel bilgi kuramclar arlkl olarak bilginin temellendi-
rilmesi veya daha genel bir adan bakldnda, gerekelendirilmesi- konusu
zerinde durmulardr. Rortynin bu balamda eletirisinin hedefi yalnzca 10. ni-
tede incelediimiz temelcilik gr deildir. Rorty, bilgi kavramna kat bir -
zmleyici yaklamda bulunan, konunun balamsal ve pragmac ynlerini hesaba
katmayan geleneksel yaklam eletirmektedir. Rortynin yaklamna gre, bilgi-
nin kuramsal (felsefi) olarak temellendirilmesi veya gerekelendirilmesine gerek
yoktur. Daha doru bir deyile, bu konuda felsefecinin tek bana yapabilecei il-
gin bir aratrma olamaz. Onun eletirilerinden nasibini alan bir dier kavram da
doru olmutur. Rortynin grne gre, insanlarn kant gsterme ilevleri ve-
ya eylemlerine akn olan bir doruluk boyutu dnlemez. Baka bir deyile,
doruluk ve kant kavramlar normatif olarak ayr dzlemlerde bulunamazlar. Top-
lumsal alanda ok iyi gerekelendirdiimiz inanlarn aslnda bilgi olmayabilecei-
ni sylemek yararsz bir dncedir. (yle bir benzetme yaplabilir: merhametli
251
Rortyye gre, bir dnrn
ironik olmas ve olumsalla
deer vermesi nemli
niteliklerdir. ronik birey
kendi dnsel zeminini
sorgulama yeteneine
sahiptir. Olumsal
dncenin temelinde ise,
hibir grn veya kuramn
nihai, mutlak veya gerekli
olamayaca fikri yatar.
ve yardmsever bir insan, sonsuz bilgi gcne sahip olmad iin merhametli ve
yardmsever olmann ahlaki olarak belki yanl olabileceini dnmeye balarsa,
bu tavrn olduka tuhaf ve anlamsz buluruz.) Pek ok felsefeci dorunun kant-
tan ve gerekelendirmeden bamsz olmas gerektiini dnmtr. Ancak,
Rortyye gre, kanttan kavramsal olarak bamsz olan nermesel doruluk tama-
men yararsz bir fikirdir. Felsefecilerin doru kavram entelektel bir zihinsel al-
trmann konusu olabilir; ama gerek yaamda fazlaca bir yeri yoktur. Gerek ya-
amdaki doru ise dinamik, deiken, tarihsellik ve toplumsallk iinde srekli
olarak retilen, yalnzca kantlarn ve gerekelerin zemininde yaam bulabilen bir
kavramdr.
Geleneksel felsefi yaklamlar eletirirken, Rorty zaman zaman pragmac ve li-
beral fikirleri bir araya getirmektedir. Baka bir deyile, Rortynin eletirisi ontolo-
jik-epistemolojik zeminle snrl deildir. Kuramlardan ziyade pratik toplumsal so-
runlarla ilgilenen Rorty, felsefenin eitli alanlarndaki eletirilerini toplumsal-siya-
sal alana tamtr. Bunun arpc bir rnei doru konusunda gzlemlenebilir.
Rortynin pragmac grne gre, felsefecilerin dorusunun toplumsal-politik
boyutta da nemli bir sakncas bulunmaktadr. Tarihteki baskc ynetimler doru-
nun kendi tekellerinde olduunu savlam, farkl olan her zaman sindirmeye al-
mtr. Oysa, insann dnsel ilevi sonsuza kadar srecek olan somut bir macera-
dr. Nesnel doru kavram ise, bu maceray bir noktada durdurma amacn tar.
Felsefeciler tarafndan yceltilen ve abartlan doru kavramn terk etmek, hem
epistemolojk hem de siyasal adan daha yararl olacaktr. Bu yaklamn yalnzca
pragmac deil ayn zamanda liberal ynlerinin olduu da aka grlebilir.
Rortynin epistemolojiye ve geleneksel felsefeye at sava yalnzca bilgi ku-
ram ile uraanlar etkilemekle kalmam genel anlamda, Batnn entelektel ya-
amnn son 40 ylnda nemli bir iz brakmtr. Ancak Rortyye yneltilen eletiri-
lerin ve verilen yantlarn da dikkatle incelenmesi gerekiyor. Rortynin doruyu
gerekelendirme veya kant boyutuna indirgeme abasna yalnzca geleneksel
(nesnelci) felsefecilerden deil, onu genelde destekleyen ada pragmaclardan
bile tepki gelmitir. Doru kavramn epistemolojik olarak indirgemek istemeyen
bu dnrlere gre; Rortynin eletirdii doru entelektel yollardan uydurul-
mu bir fikir deil, gndelik dilde de yeri olan nemli bir kavramdr. Bir insan i-
menler yeil renklidir nermesinin doru olduunu iddia ettiinde, normal olarak
dile getirmek istedii dnce yanlzca imenlerin rengi konusunda en iyi ekil-
de gerekelendirilmi inancn, imenlerin yeil renkte olduudur trnden bir ey
deildir. O kii kantlardan deil, dnyann gerekten (yani eldeki gerekelerin te-
sinde) nasl olduundan bahsetmektedir. Elbette, bu fikir bir pragmacnn kolayca
kabul edebilecei bir dnce deildir.
Doru kavramnn toplumsal ve siyasal alana etkisi konusunda Rortyyi eleti-
ren felsefeciler onu politik alan neredeyse etkisiz hle getirmekle sulamlardr.
Bu dnrlerin ynelttikleri nemli bir eletiri, Rortynin bir araya getirdii libe-
ral ve pragmac perspektiflerin ortaya kard tablonun aslnda ok ekici olma-
ddr. Eletirmenlere gre, eer biz Rortynin nerdii gibi doru yarg kavra-
mn irdeleme ve tartmalarn sonucunda kabul edilen, inandrcln koruyabi-
len ve faydal olduu dnlen yarg ile deitirirsek bu durum, Rortynin iddi-
asnn tam tersine, politik gce sahip olanlarn ve toplumsal iletiim kanallarn de-
netleyenlerin doruyu belirledii rktc senaryolarn yolunu aacaktr. zne-
ler aras fikirsel alveri alan kendi bana ne ontolojik ne de siyasal sorularmz
yantlama anlamnda yeterlidir. Rortynin mutlak felsefi yaklamlara duyduu
252
Epi st emol oj i
Rortynin dile getirdii
pragmac fikirler olduka
byk destek bulduu gibi,
zaman zaman da ciddi
biimde eletirilmitir.
zellikle, Rortynin nesnel
doru kavramna ynelik
eletirileri byk felsefi
tartmalara yol amtr.
tepki anlalabilir bir tavrdr. Ancak pek ok yorumcuya gre, Rorty sunduu ele-
tiriden ar bir sonu karmaktadr. Bu yorumcular, Rortynin liberal/pragmac
tavrnn ve uzlam-merkezli anlaynn nesnelliin veya dncenin normatif bo-
yutunun hakkn tam veremeyeceini dnmektedir. ada zmleyici felsefe
erevesinde fikir reten ve bu noktalar gz nne alan baz dnrler, hem
Rorty gibi pragmaclarn itirazlarn ciddiye alan hem de gerekiliin temel sezgi-
lerinden vazgemeyen kuramlar sunmaya ynelmilerdir. 21. yzyln balarnda
olduumuz bu yllarda, bilgi felsefesi, varlk kuramlar ve tmcesel doruluk ko-
nularnda felsefi aratrmalar hlen devam etmektedir.
Rortyye gre gerekelendirmeden ve insanlarn eylemlerinden bamsz nesnel doru
kavram totaliter sistemler tarafndan kullanlabilecek zararl bir kavramdr. Rortyye iti-
raz eden dnrler ise bunun tam tersini savlamlardr. Bu ilgin tartmay aklamaya
ve deerlendirmeye aln.
253
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
254
Epi st emol oj i
Bilgisel gerekelendirme konusunda yeni yakla-
mlar aklayabilmek.
Temelcilik ve badamclk gibi geleneksel ge-
rekelendirme kuramlar iddialarn olduka so-
yut ve genel bir zeminde dile getirmilerdir. Da-
ha ak dersek, bu kuramlar bilginin gerekle-
me srelerinde, farkl koullarn farkl bilgisel
sonular verebileceini fazlaca gz nne alma-
mlardr. Eer p nermesi iyi gerekelendirilmi
bir nerme ise, p nermesinin gerekeli olmas
koullara veya durumlara bal olamaz. Ancak,
yakn zamanlarda retilen gerekelendirme ku-
ramlarnn olduka farkl bir yaklam sergiledi-
ini syleyebiliriz. Balamclk ad verilen g-
re gre, bir p nermesinin gerekeli hle gel-
mesi, belli bir oranda, o nermeye inanan zne-
nin iinde bulunduu koullara baldr. Tek bir
nerme, belli bir durumda gerekeli bir ner-
meyken, ayn nerme baka bir durumda gerek-
esi zayf bir nerme olabilir. O hlde, bu yeni
yaklama gre, gerekelendirme bir nerme
ile dnya arasnda gerekleen soyut bir bant
deildir. Badamclara gre, bilgisel gereke-
lendirme, zneler, nermeler ve gerek durum-
lar ieren karmak bir bantdr.
Wittgensteinn felsefenin her alannda iz bra-
kan grlerinin phecilik konusunda hangi
sonular verdiini aklayabilmek.
L. Wittgenstein 20. yzyln en nemli felsefecile-
rinden birisidir. Onun anlam ve zihin konusunda
sunduu eletiriler felsefenin yerlemi baz kav-
ram ve kuramlarnn derinden sorgulanmaya ba-
lamasn salamtr. Wittgensteina gre anlam-
larn zihinsel ve kiisel eyler olarak alglanma-
snda son derece yanltc bir yn bulunmaktadr.
Bunun daha iyi kavranmas iin, bir ocuun ana
dilini nasl rendiine yakndan baklmas gere-
kir. Bir bebek dil renmeye baladnda evre-
sindeki yetikinlerin zihinlerinde ne olduunun
bebee hibir yarar olamaz. ocuklar yetikinle-
ri gzlemleyip, hangi kelimelerle hangi davran-
lar bir araya getirdiklerini renirler. Wittgenste-
ina gre, kelimeler yalnzca nesneleri adlandr-
makta kullanlmaz; dilin ok farkl ilevleri var-
dr. Doal diller, bir benzetme yaparsak, stanbul
gibi ehirlere benzerler. ehrin merkez(ler)i, ke-
nar mahalleleri, tarihsel yaplar, modern binala-
r ve net olmayan ehir snrlar vardr. Doal dil-
ler ve anlam adn verdiimiz ey de byle bir
yapdadr. nsanlar doal dillerini zihin okuya-
rak deil, son derece karmak olan toplumsal
alanda simgeleri kullanma konusunda koulla-
narak renirler. Eer bu doruysa, bir dili ko-
numak hibir zaman bireysel ya da kiisel bir
erevede aklanamaz. Wittgensteinn gr
phecilik konusunda ok ilgin bir sonu ver-
mektedir. Eer biz bir dili konuabiliyorsak, bu
durum dnyann ve baka insanlarn (daha do-
rusu, toplumsal bir yapnn) varln gerektirir.
Wittgensteinn gr hem epistemolojik bir so-
runa bilgi felsefesi alan dndan verilmi bir ya-
nta karlk gelir, hem de 20. yzyl felsefesinin
genel havasn yanstmas asndan nemlidir.
Epistemolojide doalcln ne olduunu akla-
yabilmek.
Ksaca ifade edersek, epistemolojide doalclk,
insan bilgisinin irdelenmesinde bilimsel aratr-
malarn ve daha da genel olarak, deneyimsel bo-
yutun belirleyici olduunu savlar. Geleneksel
epistemolojik yaklam, bilgi kavram zerinde
yaplan almalarn esas olarak zihinsel veya -
zmlemesel olduu varsaymna dayanr. Oysa
Quine gibi 20. yzyl doalclar, zihin ve zi-
hinsellik kavramlarnn abartldn dnm-
lerdir. Quinen grne gre, insan doann
iinde yer alan bir varlktr. Son derece karmak
yeteneklerimiz ve kapasitelerimiz olsa da, bizim
bilgisel servenimizi anlamann en doru yolu
fizyoloji ve deneysel psikoloji gibi bilimlere ba-
vurmaktan gemektedir. Quinen bu yaklam
olduka ilgi grm olsa da, beraberinde nem-
li sorular ve tartmalar da getirmitir. Eer Qui-
nen tanmlad ekliyle kkten bir doalclk
benimsenirse, bu durum epistemolojinin norma-
tif ynn ortadan kaldrmaz m? Bilim insanlar
bilgisel srelerin nasl olutuunu aklayabilir-
ler. Ancak bilginin hangi durumlarda yeterli veya
uygun olduunu deneyimsel boyutta bulabilir
miyiz? Bu sorularn yant iin felsefecilerin -
zmlemelerine gereksinim duyacamz ak de-
il midir?
Bu ve benzeri sorular, doalclar ve doalcl
eletirenler arasnda scak tartmalarn yaanma-
sna neden olmutur.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
255
Toplumsal epistemoloji ve feminist epistemoloji
alanlarnda yaplan almalar aklayabilmek.
20. yzylda epistemolojide gerekleen en
nemli gelimelerden biri toplumsal ve feminist
epistemolojilerin ortaya kmasdr. Toplumsal
epistemoloji alannda alan dnrler, bilen
znenin yalnzca bireysel bir varlk olarak ta-
sarlanmasna kar kmlardr. Bu dnrler,
rnein, bireylere ek olarak, topluluklarn da bel-
li inanlara sahip olabileceini, birey kavram
zerine ar bir vurgu yaplmamas gerektiini
dnmlerdir. Buna ek olarak, feminist felse-
feciler, epistemoloji tarihinde sunulan zmle-
melerin varsaymsal bir evrensellik temeli ze-
rinde oluturulduunu savlamlardr. Feminist-
lere gre, bilgisel zmlemelerde ad geen z-
ne, tm evrensel grnmne karn, aslnda
erkek-egemen bir zihniyetin rettii bir kavram-
dr. Bilgi kuramclar almalarnda nermesel
doru zerinde fazlaca durmular, farkl kesim-
lerin deiik deneyimlerinde ortaya kan bilgi
trlerini dlamlardr. Bunun bir nedeni, dier
bilgi tiplerinin sistematize edilip zmleme ko-
nusu yaplmaya ok uygun grlmemesi olmu-
tur. Feminist bilgi kuramclar bu noktaya zel-
likle dikkat ekmeye almlar ve rnein, ka-
dnlarn kendilerine zg deneyimlerinde ortaya
kan bilgi trlerini gndeme getirerek gelenek-
sel bak asnn kstlayc ve yetersiz ynlerini
sergilemilerdir.
Richard Rortynin pragmac eletirisini ve bu
grn hem gnmz epistemolojisi hem de
ada felsefe asndan nemini tartabilmek.
Pragmac grn yakn zamandaki en nemli
temsilcisi Richard Rortydir. Rortynin ok etkili
olmasnn bir nedeni, onun genel olarak felsefe-
nin yapl biimine ar eletiriler getirmesi ve
felsefenin kendisini dier dnsel alanlarn s-
tnde bir yerlere yerletirme abasnn sakncala-
rna dikkat ekmesi olmutur. William Jamese
benzer ekilde, Rorty doru kavramnn meta-
fizik bir bant olmadn, doru ve fayda
kavramlarnn birbiriyle sk skya ilikili olduu-
nu savlamtr. Rortynin felsefi yaklamn en iyi
ifade eden iki terim ironi ve olumsallktr. ro-
nik bireyler, kendi inan sistemlerinin kesin ve
deimez doru olduuna deil, farkl bak a-
larndan dnyaya bakabilmenin nemli bir mezi-
yet olduuna inanrlar. roni kavram ile ilikili
baka bir kavram olumsallktr. Olumsallk, zo-
runluluk ve mutlaklk kavramnn tersine kar-
lk gelir. ronik ve olumsalc bireyler niha-
i felsefi sonular deil, dnsel servenlerinin
devam etmesini deerli bulurlar. ronik bireyler,
felsefenin geleneksel sorularn ve evrensel ilgi-
lerini hafife almaya eilimlidirler. Rortyye gre,
geleneksel epistemoloji bilginin gerekelendiril-
mesi konusunda neredeyse takntl bir tavr ser-
gilemitir. Bunu yaparken de gerek insanlarn
gerek eylemlerini, snrlarn ve ilgilerini gzar-
d ederek i grmtr. Buna ek olarak, Rorty
kant ve gerekelendirme boyutunun tesinde
yer alan bir doru kavramna da kar km-
tr. Ona gre, doruluk ve kant kavramlar
birbirinden btnyle kopuk olamaz. Kantlar-
dan ve gerekelerden bamsz olan nermesel
doruluk faydasz bir felsefi dncedir. Yaam
iindeki doru ise deiken, tarihsel ve top-
lumsal bir olgudur. Rortynin gr ve eletirile-
rinin epistemolojik olduu kadar toplumsal so-
nular da bulunmaktadr ve bu sonular felsefe-
ciler arasnda gnmzde hlen tartlmaya de-
vam etmektedir.
4
A M A
5
A M A
256
Epi st emol oj i
1. Aadakilerden hangisi felsefecilerin kulland ge-
rekelendirme kavramnn tarihi konusunda doru bir
saptamadr?
a. Gerekelendirme konusunda Eski Yunandan
bu yana fikir reten felsefeciler, balam kavra-
mn ancak yakn zamanlarda dikkate almaya
balamlardr.
b. Bilgi konusunda Eski Yunandan bu yana fikir
reten felsefeciler, gereke veya logos kavram-
n yakn zamanlarda kefetmilerdir.
c. Bilgi konusunda Eski Yunandan bu yana fikir
reten felsefeciler, doru kavramn ancak yakn
zamanlarda kefetmilerdir.
d. Gerekelendirme konusunda Eski Yunandan
lam kavramyla yakndan ilgilenmilerdir.
e. Gerekelendirme konusunda Eski Yunandan
lam kavramn doru kavramyla ilintilendirme-
ye almlardr.
2. Aadakilerden hangisi Wittgensteinn geleneksel
dil ve anlam kuramlarna ynelttii temel bir eletiridir?
a. Geleneksel kuramlar anlamn oluma srele-
rinde nermesel dorunun nemini dikkate al-
mamlardr.
b. Geleneksel anlam kuramlar doal dillerin re-
nilme sreleri konusunu fazlaca dnmemi-
lerdir.
c. Geleneksel anlam kuramlar gerekelendirme-
nin nemi zerinde fazlaca dnmemilerdir.
d. Geleneksel kuramlar anlamn oluma srele-
rinde inancn nemini dikkate almamlardr.
e. Geleneksel kuramlar anlamn oluma srele-
rinde dikkatlerini zihin yerine toplumsal alana
evirmilerdir.
3. phecilik konusunda Wittgensteinn grlerinden
karlabilecek esas sonu nedir?
a. Doal bir dilin renilmesi ve konuulmas an-
cak bilisel kapasiteleri snrl varlklar tarafn-
dan gerekletirilebilecei iin, phecilik ilgin
bir tez olarak geerliliini korur.
b. Doal bir dilin renilmesi ve konuulmas an-
gerekleebilecei iin, phecilik ilgin bir tez
olarak geerliliini korur.
c. Doal bir dilin renilmesi ve konuulmas an-
cak nesneleri zihinsel olarak temsil edebilen var-
lklar tarafndan gerekleebilecei iin, phe-
cilik felsefi bir tez olarak nemini yitirir.
d. Doal bir dilin renilmesi ve konuulmas an-
cak dnya iinde toplumsal bir koullanma orta-
m kapsamnda gerekleebilecei iin, pheci-
lik felsefi bir tez olarak nemini yitirir.
e. Doal bir dilin renilmesi ve konuulmas an-
gerekleebilecei iin, phecilik felsefi bir tez
olarak nemini yitirir.
4. Aadakilerden hangisi Quinen epistemolojik veya
bilgisel yaklamn doru yanstmayan bir ifadedir?
a. Quinea gre bilgi kavramna doalc bir ekilde
yaklamak gerekir.
b. Quinea gre deneyimcilik usuluktan daha ter-
cih edilebilir bir gr sunmutur.
c. Quinea gre temsilci epistemolojinin yaklam
kuramsal adan yararl sonular vermitir.
d. Quinea gre insanlarn zihinsel dnyalar ve zi-
hinsel nitelikleri fazlaca abartlmamaldr.
e. Quinea gre epistemoloji felsefi deil bilimsel
bir zeminde yaplmaldr.
Kendimizi Snayalm
257
5. Aadaki nermelerden hangisi Quinen doalc
yaklamna ynelik bir eletiri olarak ifade edilmitir?
a. Quinen doalcl epistemolojinin normatif y-
nnn hakkn verememektedir.
b. Quinen doalcl epistemolojinin bilimlerle
olan ban koparmaktadr.
c. Quinen doalcl gerekelendirme kuramla-
rnda badamcl fazlasyla n plana kar-
maktadr.
d. Quinen doalcl dorunun karlk kuramn
fazlasyla n plana karmaktadr.
e. Quinen doalcl epistemolojinin toplumsal
bilimlerle olan ban fazlasyla n plana kar-
maktadr.
6. Aadakilerden hangisi feministlerin bilgi konusun-
daki bak asn yanstr?
a. Feministler, geleneksel bilgi kuramclarnn b-
yk ounluunun kadn olmasnn yararl ola-
can savlamlardr.
b. Feministler, tm geleneksel gerekelendirme ku-
ramlar arasnda badamcln kadn haklar-
nn savunulmasnda daha yararl olacan d-
nmlerdir.
c. Feministler, tm geleneksel gerekelendirme ku-
ramlar arasnda temelciliin kadn haklarnn
savunulmasnda daha yararl olacan dn-
mlerdir.
d. Feministler, geleneksel bilgi kuramclarnn, do-
ruyu gerekelendirmeye bal bir kavram ola-
rak niteleme abalarna kar kmlardr.
e. Feministler, geleneksel bilgi kuramclarnn bi-
len zneyi evrensel bir aklcla sahip varlk
varsaymyla kimliklendirmelerine kar km-
lardr.
7. Aagdaki felsefecilerden hangisinin Rortynin prag-
mac grleri iin bir esin kayna oluturmas bekle-
nemez?
a. Nietzsche
b. Descartes
c. James
d. Quine
e. Wittgenstein
8. Aadakilerden hangisi pragmac yaklama uygun
bir ifadedir?
a. Doru deeri tayan nermeler ancak ontolojik
bir aratrma sonucunda bilinebilir.
b. Doru deeri tayan nermeler ancak bireysel
abalar sonucunda bilinebilir.
c. Doru deeri tayan nermeler ile insanlarn
kiisel tercihleri arasnda yakn bir iliki vardr.
d. Doru deeri tayan nermeler ile insanlarn
anlk zihinsel durumlar arasnda yakn bir iliki
vardr.
e. Doru deeri tayan nermeler ile insanlara ya-
rarl olan eyler arasnda yakn bir iliki vardr.
9. Rortynin ironik bir tavrnn olmas ne anlama gel-
mektedir?
a. Rorty tarihteki tm felsefi abalar deneyimci bir
perspektiften eletirmektedir.
b. Rorty epistemolojinin deneysel psikoloji ile yer
deitirmesi gerektiini dnmektedir.
c. Rorty felsefecinin kefedebilecei nihai ve mut-
lak dorular olduu fikrine kar kmaktadr.
d. Rorty felsefede mutlak zmlerin yalnzca epis-
temoloji alannda bulunduuna inanmaktadr.
e. Rorty felsefenin Platoncu bir anlayla yaplmas
gerektiini dnmektedir.
10. Aadakilerden hangisi Rortynin grne ynel-
tilebilecek bir eletiri olamaz?
a. Rortynin grlerinin bir sonucu, bilgi ve
doru arasndaki ilikinin kopmasdr.
b. Rortynin liberal ve pragmac eilimleri, onun
dorunun nesnel ynlerini kavramasna engel
olmaktadr.
c. Rortynin pragmac doru anlay, totaliter se-
naryolara yol aabilecek bir tablo sunmaktadr.
d. Rorty doru kavramnn nemini vurgulasa da,
bilginin toplumsal boyutuna yeterince nem ver-
memektedir.
e. Rorty doru kavramn gerekelendirme kavra-
mna indirgemektedir.
258
Epi st emol oj i
Dnyann orada, darda olduu iddiasyla hakikatin
orada, darda olduu iddias arasnda bir ayrm yap-
maya ihtiyacmz var. Dnyann orada, darda olduu-
nu, bizim yaratmmz olmadn sylemek, saduyuya
yaslanarak mekan ve zamandaki eylerin ounun in-
sani zihinsel durumlar iermeyen nedenlerin sonular
olduunu sylemektir. Hakikatin orada, darda olma-
dn sylemek, basite, tmcelerin olmad yerde ha-
kikatin de olmadn, tmcelerin insan dillerinin gele-
ri olduunu ve insan dillerinin insan yaratmlar oldu-
unu sylemektir.
Hakikat orada, darda olamaz -insan zihninden ba-
msz varolamaz- nk tmceler bu ekilde varola-
maz ya da orada, darda olamaz. Dnya orada, dar-
dadr, ama dnyaya dair betimler orada, darda deil-
dir. Yalnzca dnyann betimleri doru ya da yanl ola-
bilir. Kendi bana dnya insanlarnn betimleme faali-
yetlerinden yardm almayan dnya doru ya da yanl
olamaz.
Dnyann yan sra hakikatin de orada, darda olduu
nermesi, dnyann kendine ait bir dile sahip bir varl-
n yaratm olarak grld bir an mirasdr. By-
le bir insani olmayan dil dncesine anlam verme gi-
riimine son verecek olursak, dnyann bizim bir tm-
cenin doru olduuna inanmamzn hakllatrlmasna
neden olabilecei yolundaki yavan sz, dnyann ken-
di inisiyatifiyle kendisini olgular denilen ve tmce bi-
imi tayan kleler halinde bld iddiasyla kar-
trma ayartsndan etkilenmeyiz. Ama eer bir kimse
kendi kendine varolan [self-subsistent] olgular nosyo-
nuna yapp kalrsa, o vakit hakikat szcn b-
yk harfle yazmaya ve hakikati ya Tanryla ya da Tan-
rnn projesi olarak dnyayla zde bir ey olarak ele
almaya balamak kolaydr. O zaman da birisi, szgeli-
mi Hakikatin yce olduunu ve bir gn egemen olaca-
n syleyecektir.
(...)
Dnya konumaz. Yalnzca biz konuuruz. Dnya, ken-
dimizi bir kez bir dile programladktan sonra, belli
inanlara sahip olmamza neden olabilir. Ama dnya,
bize konuacamz bir dil neremez. Bunu yalnzca
baka insanlar yapabilir. Gelgelelim, dnyann bize han-
gi dil oyunlarn oynayacamz nermediinin anlal-
mas, hangi oyunun oynanaca kararnn keyfi olduu-
nu ya da bu kararn iimizdeki derinlikte yer alan bir
eylerin davurumu olduunu sylememize yol ama-
mal. Bu kssadan karlacak hisse, szck daar sei-
mindeki nesnel ltlerin yerine znel ltlerin, akln
yerine iradenin ya da duygunun konulmas deildir. Bu-
radaki hisse, iin bir dil oyunundan brne doru ger-
ekleen deimelere varmasndan sonra, ltler ve se-
im nosyonlarnn (keyfi seim dahil olmak zere) ar-
tk anlamszlamasdr. Avrupa, Romantik iirin ya da
sosyalist politikann ya da Galileici mekaniin slubunu
kabul etmeye karar vermedi. Bu trden deiiklikler ne
lde tartma sonucuysalar o lde de bir irade edi-
minin sonucudurlar. Tersine, Avrupa belli szckleri
kullanma alkanln tedricen yitirdi ve baka szck-
ler kullanma alkanln da yine tedricen edindi.
Kaynak: Richard Rorty. (1995) Olumsallik, roni ve
Dayanma. ev. Mehmet Kk ve Alev Trker. s-
tanbul: Ayrnt Yaynlar, s. 26-28.
Okuma Paras
259
1. a Yantnz doru deilse, nitenin Gerekelen-
dirme Konusunda Yeni Yaklamlar ksmnda
yazlanlar yeniden okuyun. Balamclk g-
rnn ada gerekelendirme kuramlar a-
sndan nemini reneceksiniz.
2. b Yantnz doru deilse, nitenin Geleneksel Dil
Anlaynn Eletirisi ksmnda yazlanlar yeni-
den gzden geirin. Wittgensteinn geleneksel
gre ynelttii eletirileri anlayacaksnz.
3. d Yantnz doru deilse, nitenin Geleneksel
Dil Anlaynn Eletirisi, Anlam ve Dil Konu-
sunda Farkl Bir Yaklam ve Wittgenstein ve
phecilik ksmlarnda yazlanlar yeniden
gzden geirin. Wittgensteinn grn re-
neceksiniz.
4. c Yantnz doru deilse, nitenin Epistemoloji-
okuyun. Quinen fikirlerini daha iyi kavraya-
caksnz.
5. a Yantnz doru deilse, nitenin Epistemoloji-
okuyun. Quinea yneltilen eletirileri rene-
ceksiniz.
6. e Yantnz doru deilse, nitenin Toplumsal
Epistemoloji ve Feminist Epistemoloji ksmn
yeniden okuyun. Feminist bilgi kuramclarnn
perspektifini daha iyi anlayacaksnz.
7. b Yantnz doru deilse, nitenin Rortynin
Pragmaclnn Ana Hatlar ksmn yeniden
okuyun. 20. yzylda epistemolojiyi eletiren en
byk dnrlerden biri olan Rortyyi etkile-
mi olan felsefecilerin kimler olduunu rene-
ceksiniz.
8. e Yantnz doru deilse, nitenin Rortynin
Fayda Kavram Konusunda Tartmalar ksm-
n yeniden okuyun. Rortynin fikirlerini daha iyi
anlayacaksnz.
9. c Yantnz doru deilse, nitenin roni ve
Olumsallk ksmn yeniden okuyun. ada
pragmac Rortynin ironi kavramn nasl kul-
landn kavrayacaksnz.
10. d Yantnz doru deilse, nitenin Rortynin
Fayda Kavram Konusunda Tartmalar ve
Rortynin Dncelerinin Genel Deerlendir-
mesi ksmlarnda yazlanlar yeniden okuyun.
Rortynin pragmaclna yneltilen eletirileri
reneceksiniz.
Sra Sizde 1
Wittgensteinn fikirleri Descartes, Hume ve Kant gibi
Modern a dnrlerinde karlatmz zihinselci
yaklama bir tepki olarak karmza kar. Bilgi sorun-
sal ile ilgilenen geleneksel felsefeciler dikkatlerini zi-
hin ve zihnin snrlar zerinde younlatrmlardr. Bu
yaklamn temel bir sonucu, zihnin zerk bir dnyas-
nn veya alannn olduunun dnlmesidir. Wittgens-
teina gre ise, bizim zihin dnyamzn oluumu bt-
nyle toplumsal alann varlna baldr. Anlamlandr-
ma ilevlerimiz iimizdeki deil dmzdaki dnya-
ya baldr. Buna ek olarak, Wittgensteinn anlamla-
rn kesin kuramsal snrlar veya zleri olduu fikrine
kar olduunu da syleyebiliriz. Doal diller byk,
karmak ehirlere benzer, dzenli matematiksel yapla-
ra deil. Anlam ve dil ancak toplumsal ilevler a iin-
de anlalabilir. Bu yzden, her ne kadar Wittgenstein
bir bilgi kuramcs olmasa da, onun fikirleri epistemolo-
jinin geleneksel sorunlarna ve sorularna farkl bir a-
dan baklmasnn ve epistemolojik gelenein eletiril-
mesinin yolunu amtr.
Sra Sizde 2
Feminist dnrlerin epistemoloji konusundaki iddi-
alarnn olduka derin bir eletiri ierdiini kaydetme-
miz gerekiyor. Geleneksel epistemolojik zmlemeler
genellikle u yapda sunulmutur: Eer ve sadece aa-
daki koullar salanrsa K kiisi nermesini biliyor-
dur: (i) K kiisi y kabul etmektedir; (ii) K kiisi
iin yeterli kanta sahiptir; (iii) dorudur. Bu forml-
de ad geen K kiisinin evrensel bir zne olarak ka-
bul edildii aktr. Bu znenin nasl bir bilgisel ve top-
lumsal alt yapya sahip olduu, geleneksel epistemolo-
ji uzmanlarnca pek sorgulanmamtr. Yukardaki bilgi
tanmnn btnyle yansz ve evrensel olmad ve bel-
li bilme tiplerini darda brakma eilimi tad ak-
tr. rnein, ok deneyimli bir ebenin ocuk dourtma
konusunda sahip olduu bilgi yukardaki nermesel
bilgi emasyla kolayca aklanamayabilir. nermesel
bilginin zmlemesi, rnein bir hastanenin doum
kliniinde alan ve tp eitimi alm bir doktorun bil-
gisi asndan ilgin ve aydnlatc olabilir. Ancak bu e-
maya uymayan farkl bilgi tiplerinin yaam iinde bir
karl ve deeri olabilecei gzden karlmamaldr.
O yzden, feminist bilgi kuramclarna gre, geleneksel
bilgi zmlemesinin evrensel ve nesnel bir akla-
ma sunduunu sylemek birka adan sorunlu bir id-
diaya karlk gelmektedir.
260
Epi st emol oj i
Sra Sizde 3
Bu kitapta gerekelendirmeden ve insandan bamsz
nesnel doru kavramnn epistemolojik boyutunda ge-
lien tartmalar sergiledik. Geleneksel bilgi zmle-
mesine gre, gerekelendirme ve doruluk kavram-
sal olarak farkl ierie sahiptir. Bir nerme ok iyi ge-
rekelere sahip olsa da, o nermenin sonunda yanl
olduu ortaya kabilir. Peki, bu durumda doru kav-
ram tam olarak nasl bir felsefi ve toplumsal ilev st-
lenmektedir? Richard Rortyye gre, kantlarn tesinde
doru kavram, politik adan kt ynde kullanlabi-
lecek, tehlikeli bir kavramdr. Tarihte, kapal sistemle-
rin ou doru ve hakikat kavramlarn kullanarak
insanlar bask altnda tutmular, farkl yaam biimleri-
ni sindirmilerdir. O yzden, doru kavram yerine
toplum iinde ie yarayan inan kavramn yelemek,
insanln geliimi ve ilerlemesi asndan daha uygun-
dur. Ancak, bu tabloyu bir de tersinden dnmemizde
yarar var. Eer, kantlarn veya toplumsalln dinamik
zemini dnda nesnel dorular yoksa, bu durumun
totaliter senaryolarn yolunu ama anlamnda daha teh-
likeli olduu sylenemez mi? Eer nermesel doru
nesnel dnya tarafndan deil btnyle toplumsal alan-
da belirleniyorsa, toplumsal gcn ne tarafa kaydna
bal olarak dorunun da deitirilmesi ve arptlmas
riski ortaya kmaz m? Bu ilgin ikilem, Rorty ve onu
eletirenler arasnda nemli bir tartmann ekillenme-
sine neden olmutur.
Kaynaklar
Annis, D. (1978). A Contextualist Theory of Epistemic
Justification, American Philosophical Quarterly,
vol.15, 213-219.
Ba, M. (2001). Wittgenstein ve Anlamn Ortalkta Ol-
mas, Felsefe Tartmalar, say 28, 47-60.
Ba, M. (2007a). Yakn Dnem Felsefesi, Felsefe iin-
de, editr: Demet Tadelen, Anadolu niversitesi,
Eskiehir: Akretim Yaynlar.
Ba, M. (2007b). Epistemoloji, Felsefe Ansiklopedi-
si iinde, editr: Ahmet Cevizci, cilt 5, stanbul: Ba-
bil Yaynclk, 567-581.
Code, L. (1993). Taking Subjectivity Into Account, Fe-
minist Epistemologies iinde, editrler: L. Alcoff
ve E. Potter, New York: Routledge.
Conant, J. (2000). Freedom, Cruelty, and Truth: Rorty
versus Orwell, Richard Rorty and His Critics iinde,
editr: R. Brandom, Oxford: Blackwell.
Dalmiya, V. ve Alcoff, L. (1993). Are Old Wives Tales
Justified, Feminist Epistemologies iinde, editrler:
L. Alcoff ve E. Potter, New York: Routledge.
DeRose, K. (2009). The Case For Contextualism:
Knowlege, Skepticism and Context, vol.1. Ox-
ford: Oxford University Press.
Dewey, J. (1981). The Practical Character of Reality,
The Philosophy of John Dewey iinde, editr: J.
Dermott, Chicago: University of Chicago Press.
James, W. (1907). Pragmatism: A New Way for Some
Old Ways of Thinking. New York: Longman Gre-
en and Co.
Kim, J. (1994). What is Naturalized Epistemology?,
Naturalizing Epistemology iinde, editr: H.
Kornblith, Cambridge: The MIT Press.
Kornblith, H. (1994). What is Naturalistic Epistemo-
logy?, Naturalizing Epistemology iinde, editr:
H. Kornblith, Cambridge: The MIT Press.
Lynch, M. P. editor (2001). The Nature of Truth: Clas-
sic and Contemporary Perspectives. Cambridge:
MIT Press.
Nietzsche, F. (1968). The Will to Power. evirenler: W.
Kaufmann ve R. J. Hollingdale, New York: Vintage
Books.
Orwell, G. (2008). Nineteen Eighty-Four. London:
Penguin Books.
Quine, W. V. (1961). Two Dogmas of Empiricism,
From a Logical Point of View iinde, New York:
Harper Torchbooks.
Quine, W. V. (1990). Pursuit of Truth. Cambridge:
Harvard University Press.
Quine, W. V. (1994). Epistemology Naturalized, Na-
turalizing Epistemology iinde, editr: H. Korn-
blith, Cambridge: The MIT Press.
Rorty, R. (1979). Philosophy and the Mirror of Natu-
re. New Jersey: Princeton University Press.
Rorty, R. (1982). Consequences of Pragmatism. Min-
neapolis: University of Minnesota Press.
Rorty, R. (1995). Olumsallk, roni ve Dayanma.
evirenler: Mehmet Kk ve Alev Trker, stanbul:
Ayrnt Yaynlar.
Schmitt, F. F. (1994). The Justification of Group Beli-
efs, Socializing Epistemology iinde, editr: F. F.
Schmitt, London: Rowman & Littlefield Publ. Inc.
Wittgenstein, L. (2006). Felsefi Soruturmalar. evi-
ren: Deniz Kant, stanbul: Totem Yaynclk.
261
Szl k
A
A posteriori: Deneyim sonucu kazanlan, evrensel ve zorun-
lu olmayan bilgi tr.
A priori: Tikel deneyim yoluyla kazanlmayan, evrensel ve
zorunlu bir ekilde doru olan bilgi tr.
Analitik cmle: Ykleminin kapsad bilgi cmlenin zne-
sinde zaten ierilen, bu yzden yeni deneyimsel bilgi ta-
mayan cmle.
Argman (karm): Mantkta, bir nermenin belli nclle-
rin mantksal sonucu olduu iddiasn ifade eden ner-
meler dizisi.
B
Badam: nan, yarg, iddia gibi nermesel unsurlarn bir-
likte tutarllk ve uyum iinde olma, birbirine dayanak
tekil etme ve bir btn oluturma zellii.
Badamclk: Bir nermenin gerekeli veya doru olmas
iin o nermenin dier nermelerle badam iinde ol-
mas gerektiini savlayan epistemolojik gr. Bada-
mclk, kavramlatrlmam deneyim paralarnn veya
gerekliin kendisinin tek bana gerekelendirmenin
ya da dorunun ortaya kmasn salayamayacan ne
srer. Temelciliin en nde gelen felsefi rakibi.
Balam: Bir olguyu veya konuyu anlalr klan dier olgula-
rn, ilikilerin ve evresel koullarn oluturduu durum-
sal ereve.
Balamclk: Bir nermenin gerekelendirilmi olma zellii
kazanmasnn o nermeye inanan znelerin iinde bu-
lunduu balamsal durumlara bal olduunu savlayan
epistemolojik gr.
Bilisel: Zihnin be duyudan daha st veya karmak dzey-
deki ilevlerine atfen kullanlan sfat.
zmleme (Analiz): Bir kavramn kavramsal bileenlerini veya

kavramsal alt unsurlarn felsefi yntemlerle gsterme ilevi.
D
Deneyimcilik: Bilginin tek kaynann duyu verileri ve alglar
olduunu savlayan epistemolojik gr. Usuluun tersi.
Dsalclk: Bir znenin inand belli bir nermenin gerek-
eli konuma gelmesi veya bilgi nitelii kazanmas iin,
nermeyi gerekelendiren olgulara o znenin bilgisel
eriiminin olmasnn gerekmediini savlayan epistemo-
lojik gr. Bu gre gre, nermeleri gerekelendiren
olgular znenin zihinsellii veya bilgi kapsam dnda
olabilir. selciliin tersi.
Dogmatizm: Bir inanc ya da inan sistemini sorgulamadan,
irdelemeden, doruluundan phelenmeden kabul et-
me yaklam.
Doalclk: Ontolojik olarak, var olan her eyin doaya ait
olduunu savlayan gr. Epistemolojik olarak, biline-
bilecek eylerin yalnzca doann unsurlar olduunu
ne sren akm. Doalc dnrler, epistemolojik al-
malarda ve zellikle bilgisel normlarn oluturulmasnda
deneyimsel ve bilimsel bilgilerin konuyla dorudan ilgi-
si olduunu iddia ederler.
Doksa: nan veya kan kavramna karlk gelen Yunan-
ca kelime.
E
Enformasyon: Toplumsal olarak dolamda bulunan ve bi-
reyler arasnda aktarlabilen bilgisel unsurlar. Bu kav-
ram, insan bilgisinin oluumsal hammaddeleri iin de
kullanlr.
Episteme: Bilgi kavramna karlk gelen Yunanca kelime.
Platonun felsefesinde, fiziksel dnyann bilgisinden zi-
yade varln veya zlerin bilgisi iin kullanlmtr.
Etimoloji: Doal dillerdeki kelimelerin kkenlerini inceleyen
bilim dal.
G
Gerekilik (Realizm): Nesnelerin, olgularn veya gerekli-
in znelere ve znel unsurlara bal olmadn, nesne-
lerin veya gerekliin kendi balarna var olduklarn
ne sren gr. Alg felsefesi kapsamnda dorudan
gerekilik adyla anlan ve zihinsel durumlarmz de-
il dorudan nesneleri algladmz savlayan akm.
Gereklik (Realite): Gerekten var olan varlk alan. Ger-
eklik kavramnn ontolojik ve epistemolojik anlamlar-
da tersi grnt, grnen veya grngdr.
Gerek koul: Bir olgunun meydana gelmesi iin gerekli olan
dier olgu veya olgular. Eer B olgusu A olgusunun ge-
rek koulu ise, Ann gereklemesi iin Bden baka ko-
ullara gerek olabilir. Bir koulun gerekli olmas onun
yeterli olduunu gstermez; yalnzca B gereklemeden
Ann gerekleemeyeceini gsterir.
Gerekelendirme: Bir nermeyi kantlarla destekleme ve
bylece doruluk olasln ykseltme ya da inandrc-
ln artrma ilevi.
Gereksizlik kuram (Fazlalk kuram, Tarlk kuram):
Doru nitelemesinin bir nermenin anlamna herhan-
gi bir katks olmadn savlayan gr.
Szlk

262
Epi st emol oj i
Grng (Fenomen): Deneyimlenen varlk alanna veya
dnyadaki olgulara verilen genel isim. Geleneksel meta-
fiziin tasarlad gerekliin kendisinden farkl olarak,
sonlu varlklara grnen dnyann olgusal unsurlar.
Grngclk (Fenomenalizm): Epistemolojik ve ontolo-
jik balamlarda grngler dnyas zerinde younla-
an ve onun nemini n plana karan gr. Alg felse-
fesi kapsamnda, dorudan nesneleri deil yalnzca zi-
hinsel durumlarmz veya zihnin ieriklerini alglad-
mz savlayan akm.
H
Hakikat: Sonlu varln ve varlklarn tesinde neyin yatt-
nn nihai yant. Bu deyim bazen gerekten var olan var-
lk alannn betimlemesi iin ontolojik bir anlamda kulla-
nlr. Bazen de, lml bir yaamn anlam ve gizemi,
lmden sonra bizi neyin bekledii, en derin yaamsal
sorularmzn nihai yant anlamlarnda kullanlr.
selcilik: Bir znenin inand belli bir nermenin gerekeli

konuma gelmesi iin, nermeyi gerekelendiren olgula-
ra o znenin bilgisel eriiminin olmasnn gerektiini
savlayan epistemolojik gr. Dsalcln tersi.
dea: Platonun felsefesinde, grnen dnyadaki nesnelerin
varlnn ve bilgisinin olanaklln salayan,ideal mo-
del oluturan, zihin yoluyla kavranabilen soyut nesne-
ler. Modern a dnrlerinin temsilci felsefesinde, zi-
hinde beliren ve bilgi ierii olan alg veya dnce
paralar.
deaclk: Metafizikte, nesnelerin var olmasnda veya oluu-
munda idealarn, zihinsel unsurlarn veya dncenin
bir rol olduunu savlayan felsefi gr. Maddeciliin
tersi.
kicilik (Dualizm): Metafizikte, varlk alannda iki tzn ol-
duunu savlayan gr. Descartesn felsefesi zelinde,
madde ve zihnin bamsz tzler olarak ayrlmas.
mgelem: Genel bir terim olarak, hayal gc. Epistemolojide,
zihinsel eleri, zihinsel ierikleri veya zihindeki temsil-
leri badatrma ve ilintilendirme yetisi.
roni (Tersinleme): Tuhaf veya gln ztlklar barndran
durum. Richard Rorty gibi pragmaclarn kulland ha-
liyle, byk felsefi sorulara nihai yantlar bulma abas-
n hafife alma tavr.
K
Karlk kuram (rtme kuram, Uygunluk kuram):
Bir nermenin doru olmasnn, o nerme ile dnya ve-
ya gereklik arasnda bir karlk, rtme ya da uygun-
luk olmas yoluyla olanakl olduunu savlayan felsefi
gr.
Kartezyen: Descartesn grlerine ilikin.
Kategori: Bir ykleme karlk gelen eylerin toplamn ifade
eden gruplatrma deyimi. Varlk veya var olanlar zeri-
ne deyi biimleri. En genel varlk trlerinin her biri.
Kip: Felsefede, bir eyin olma veya ifade edilme biimi.
Kozmos: Evren kavramna karlk gelen Yunanca kelime.
Dzen iinde var olan eylerin btn.
L
Logos: Aklama, gereke, sebep, mantk, bilim, ke-
lm kavramlarna karlk gelen Yunanca kelime. Genel
olarak, akla ve aklcla ait olan.
M
Maddecilik (Materyalizm): Metafizikte, nesnelerin var olma-
snda veya oluumunda idealarn, zihinsel unsurlarn ve-
ya dncenin bir rol olmadn, maddenin zihinden
bamsz bir tz olduunu savlayan felsefi gr. deac-
ln tersi.
Metafizik: Gerekliin yapsnn aklc yntemlerle ortaya ko-
nulmas, varlk kavramnn aydnlatlmas ve varlk ala-
nnda egemen olan temel ilkelerin aa karlmas he-
deflerini tayan felsefe alan.
Modern: Kelime anlam olarak, zamana uygun, imdiye ait
olan. Felsefede, genel olarak, Descartestan 19. yzyla
kadar uzanan a iin kullanlan deyim. Modern dn-
cenin en temel zellii, akln ve dncenin gcne ve
evrenselliine duyulan gven olarak ifade edilir.
N
Nesnel: zneden ziyade nesneye ait olan.
Normatif: Norma, kurala, standarda, modele veya snrlara ait
olan. Felsefede, normatif zaman zaman betimleyici
kavramnn tersi olarak alnmtr. Betimleme veya be-
timsel bir eyin nasl olduu ile ilgiliyken, normatif bir
eyin nasl olmas gerektii ile ilgilidir.
O-
Olguculuk: Metafizikte, olgular gerekliin temel yap ta
alan gr. Doruluk kuramlar asndan, bir nerme-
nin doru olabilmesi iin zihinden bamsz olgulara kar-
lk gelmesi gerektiini savlayan akm.
263
Szl k
Olumsallk: Metafizikte, zorunlu olma hlinin tersi.
Ontoloji (Varlkbilim, Varlk kuram): Metafiziin zellikle
varlk konusuyla ilgilenen dal.
ncl: Mantksal bir karmda, hareket noktas olarak alnan
veya kabul edilen nerme.
nerme: ddia tayan bir cmlenin veya inancn ieriinde
barnan dnce veya fikir.
z: Metafizikte, bir eyi tanmlayan, ona nesnel kimliini ka-
zandran temel ontolojik nitelik veya unsur.
znel: Nesneden ziyade zneye ve znenin durumlarna ait
olan.
P
Paradigma: normatif aklama getiren, aratrmaya k tutan
veya rnek oluturan sistematik yap ya da model.
Post-modern: Modern an ardndan zellikle son 150 yl-
da n plana km olan, modern dncenin aklclk ve
evrensellikle ilgili varsaymlarna kar bir duru sergile-
yen ada entelektel yaklam.
Pragmaclk (Eylemcilik): Felsefi sorunlarla urarken in-
sanlarn faydalarnn ve ilgilerinin gz nnde bulundu-
rulmas gerektiini savlayan A.B.D. kkenli dnsel
akm.
S-
Sentetik cmle: Ykleminin tad bilgi cmlenin znesin-
de ierilmeyen ve bu yzden yeni deneyimsel bilgi ve-
ren cmle.
Sorunsal (Problematik): zm belli olmayan kritik sorun
veya aratrma konusu.
Sylem: Konuma veya syleme eylemi. Sylenenlerin alan.
Substratum: Locken felsefesinde, bilinebilecek nitelikleri
barndran ancak kendisi bilgi konusu olmad iin var-
l ancak varsaylabilecek ontolojik temel veya tz.
phecilik: nsan bilgisinin olanakllndan veya gvenilirli-
inden phe duyma yaklamnda bulunan epistemolo-
jik gr.
T
Tabula rasa: Latince bo levha. Locken deneyimci felsefe-
si kapsamnda, insan zihninin doutan beyaz bir kat
gibi bo olduunu ifade etmek iin kullanlr.
Teleolojik: Amaca, hedefe ynelik.
Telos: Ama, hedef, erek kavramlarna karlk gelen
Yunanca kelime.
Temelcilik: karmsal bir nermenin gerekeli veya doru
olmas iin o nermenin nihayetinde temel baz nerme-
lere dayanmas gerektiini ve temel nermelerin gerek-
elendirmelerini dorudan deneyimden aldn savla-
yan epistemolojik gr. Badamcln en nde gelen
felsefi rakibi.
Temsil: Felsefede, znel veya simgesel bir unsurun nesnel
gerekliin bir parasna veya unsuruna soyut bir ekil-
de karlk gelmesi, onunla benzemesi, rtmesi veya
onu ifade etmesi.
Temsilcilik: Epistemolojik ve ontolojik balamlarda, temsil
olgusu zerinde younlaan ve temsilin nemini n pla-
na karan gr. Alg felsefesi zelinde, dorudan nes-
neleri deil zihinsel durumlarmz deneyimlediimizi ve
zihinsel durumlarmzn gereklii temsil ettiini savla-
yan akm.
Tikel: Genel kavramlara deil tek tek nesnelere ait olan.
Tz (Cevher): Varl baka bir eye bal olmayan, bamsz
var olabilen ontolojik birim veya unsur.
Tutarllk: Mantkta, nermelerin birbirleri ile eliki gster-
memesi durumu.
Tmdengelim: Mantkta, ncllerden sonucun kesin bir e-
kilde kmasn amalayan argman tr.
Tmel: Tek tek nesnelere deil genellie veya, dar bir anlam-
da, kavramlara ait olan.
Tmevarm: Mantkta, ncllerden sonucun kesin bir ekil-
de kmad, ncllerin sonucun olasln belli bir
oranda ykseltmesinin amaland argman tr.
U
Usuluk: Bilginin tek kaynann duyu verileri ve alglar ol-
madn, insann sahip olduu zihinsel kapasitelerin ve-
ya doutan gelen bilgilerin de bir kaynak oluturduu-
nu savlayan epistemolojik gr. Deneyimciliin tersi.
Y
Yeter koul: Bir olgunun meydana gelmesi iin yeterli olan
olgu veya olgular. Eer B olgusu A olgusunun yeter ko-
ulu ise, tek bana Bnin gereklemesi Ann gerekle-
mesini salar. Ancak Ann gereklemesinin C gibi ba-
ka yeter koullar da olabilir. Bir koulun yeterli olmas
onun gerekli olduunu gstermez.

Epistemoloji

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Epistemoloji

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2229

Epistemoloji nermesel Doru

zmleme (Analiz): Bir kavramn kavramsal bileenlerini veya

selcilik: Bir znenin inand belli bir nermenin gerekeli

Epistemoloji nermesel Doru

zmleme (Analiz): Bir kavramn kavramsal bileenlerini veya

selcilik: Bir znenin inand belli bir nermenin gerekeli

You might also like