1

ARKIN BYK FLOZOFLARINDAN CEMALEDDN AFGAN VE

ONUN TRK DNYASINA TESRLER


Pervane BAYRAM
Qafqaz niversitesi
Bak / AZERBAYCAN
pervane32@yahoo.com

ZET

Gezgin filozof olarak adlandrlan Afgan, hayat boyunca dnyann
eitli lkelerini dolaarak ark halklarnn haklarn savunmu, onlar bat
emperyalizmine kar mcadeleye sevk etmitir. Msrda satirik yayncln,
Afganistanda gazeteciliin, randa milli kurtulu harekatnn ideolojik
kurucusu olan Afgan, Trk aydnlarn da byk lde etkilemitir.
Trkiyede Mehmed Emin Yurdakul, Ziya Gkalp, Mehmed Akif,
Azerbaycanda Ali Bey Hseyinzade, Mehmed Emin Resulzade ve Ahmed
Aaolu ondan etkilenmilerdir. Afgan, Fransz filozofu Ernest Renana
yazd reddiyesi ile hret kazanmtr. Onu desteklemek iin Trkiyeden
Namk Kemal Renan Mdafaanamesi, Orta Asyadan Yusuf Akura Tarz-
Siyaset, Azerbaycandan Ahmed Aaolu Medeniyyet adl eserlerini
yazmlardr. Petersburg imam Ataullah Bayezidov, bnrread Ali Ferruh ve
Celal Nuri Beyler de bu reddiyeyi destekleyen eserlerle Afganye
katlmlardr.

Anahtar Kelimeler: Cemaleddin Afgan, Trk Dnyas, Azerbaycan Trkleri,
Afgan ve lim, Urvetl-Vuska, Afgan ve Kadnlar

ONE OF THE GREAT EASTERN PHYLOSOPHERES CEMALEDDN
AFGAN AND HS INFLUENCE ON THE TURKSH WORLD

ABSTRACT
Afgan who is known as the traveller philosopher traveled many
countries in the world during his life time, defended the rights of oriental
nations and made them struggle against Western imperializm. He is the one who
mitrated satiric publiciations in Egypt and journalism in Afganistan.he was also
the ideological organizer of the national salvation movement in ran Afgan
influensed Turkish intellectuals too. n Turkey Mehmed Emin Yurdakul, Ziya
Gkalp, Mehmed Akif, in Azerbaijan Ali Bey Hseyinzade, Mehmed Emin
Resulzade and Ahmed Aaolu wewe influenced from him. Afgan acquired
fame with the refutation that he wrote to the Frensh scholar Renan in order to
support him, the work* Renan Mdafaanamesi by Namk Kemal, Tarz-
Siyaset by Yusuf Akura and Medeniyet by Ahmed Aaolu were
written among Turkish intellectuals. Ataullah Bayezidov who was the imam of
Peterbursg, bnrread Ali Ferruh and Celal Nuri also participated in the
refutation with their supporting works.

Key Words: Cemaleddin Afgan, Tukish World, Azerbajan Turks, Afgan and
knowledge, Urvetl-Vuska, Afgan and Women.

AFGANNN HAYATI

Asl ad Seyyid Muhammed bn Sefter olan Cemaleddin Afgan 1838
ylnda rann Hemedan ehri yaknlarndaki Esedabad kynde domutur.
2
Kk yandayken ailesiyle beraber Afganistann Kabil ehrine tanm, ilk
eitimini alim olan babasndan aldktan sonra Kabilin mehur alimlerinden
din, dil, felsefe, matematik, tp, tarih ve siyaset okumutur. Afgan, on sekiz
yandan itibaren seyahate balam; Hindistan, Mekke ve Afganistandan
balayarak dnyann neredeyse yarsn gezmitir. lk olarak Hindistana
gitmi, orada iki yl kadar kalarak Avrupa bilim ve edebiyatn tanm ve
eskiden beri zihninde tad slahat dncesi de burada netlemitir. Daha
sonra hac iin pek ok yeri dolaarak Mekkeye gitmi ve muhtemelen
kafasndaki Haremeyn merkezli bir slam birlii kurma dncesi burada
filizlenmitir.
Mekkeden Afganistana dnen Afgan, Afgan ah Emir Dost
Muhammed Han tarafndan saygyla karlanarak saraya alnmtr. O lnce
yerine Muhammed Azam Han ah olmu ve Afganyi ba vezir yapmtr.
ngiliz smrge siyasetine ters den bu ah, ngilizlerin yardmyla tahttan
indirilir ve yerine ngiliz yanls ir Ali Han tahta kar. Bu durumda Afgan
lkeyi terk etmek zorunda kalr. Hindistana gider, ama ngilizler onu burada da
rahat brakmazlar ve o krk gnlne Msra gider. 1870 ylnda Sultan
Abdlazizden ald davetle stanbula gider. stanbulda, Afganyi devrin
alimleri ve yenilikiler byk bir seFvin ve hayranlkla karlarlar. Ksa
zamanda Meclis-i Kebir ve Encmen-i Danie ye olur. Darlfnunda yapt
bir konumasnda, toplumu canl bir bedene benzeterek, bu ihtiyalar
karlayan sanatlar bedenin organlaryla, hikmet ve nbvveti ise ruh ve canla
karlatrarak, nbvvet bir sanattr deyince, zaten bandan beri
Darlfnunda Afganye souk ve dmanca davranan medreseli alimler, bata
eyhlislam olmak zere Afganyi zndklkla sulamlar ve stanbulda
ortalk iyice karnca sultan ksa bir sre iin Afganden stanbulu terk
etmesini istemitir.
1
Afgan ile eyhlislam arasnda kan bu anlamazln
temel sebebi udur ki, Afgan stanbula geldikten sonra onun eyhlislam
olaca konusunda haberler yaylmaya balam; dnemin sadrazam da
Afganyi takdir eder ve rabet gsterirmi. eyhlislam Hasan Fehmi Efendi
de Darlfnundaki konumasndan yararlanarak onu gzden drm.
stanbuldan ayrlrken Afgan kendisini geirmeye gelenlerden birine
Milletlerin dinsiz ve devletsiz ayakta duramayacan, dinin hurafelerle,
devletin ise istibdatla bozulacan, bu durumda slahat gerektiini, kanunlarn,
sultann iradesiyle deil, halkn hr iradesiyle yaplmas gerektiini syler.
Buradan da biz onun daha 1871 ylnda milli irade, din ve devlet konusundaki
dncelerinin kesinletiini grmekteyiz.
stanbuldan ayrldktan sonra Msra giden Afgan, bavezir Riyad
Paa tarafndan iyi bir ekilde arlanr ve kendisine ayda 1000 kuru maa
balanarak kalmas iin bir konak tahsis edilir. Etrafn saran Msrl talebe ve
devlet adamlarnn srar zerine tam 8 yl Msrda kalr. Afgan ilk balarda
burada dersler verir, daha sonra siyasete balar. Bir sre sonra Msrn belli
bal siyasetisi ve nemli bir ismi olur. Msr Hidivi smail Paa kt bir
ynetici olduu ve lkenin bamszln tehlikeye soktuu iin Afgannin de
katklaryla tahta smail Paann olu Tevfik Paa geer. Afgan, bu arada kendi
amalarn gerekletirmek iin Msrda ve dnyann baka yerlerinde bulunan
mason localarnn faaliyetlerini aratrr ve sko mason locasna girer
2
. Bu
locann siyasete karmak istememesi zerine ortaya kan bir srtme sonucu
locadan ihra edilen Afgan, bu defa French Grand Orienta bal milli bir loca
kurar ve ksa zamanda bu locaya Msrn nemli devlet adamlar ve alimler
katlr.

1
Mmtazer Trkne; Cemaleddin Efgani, sah.12, TDV Yaynlar, Ankara 1994.
2
Malatyal Muhammed Read; Cemaleddin Efgani Etrafnda Makaleler, Efgani ve Masonluk,sah. 24-119.
stanbul. 1996

3
Kendisi de locaya kaytl olan Tevfik Paa, Afgannin faaliyetlerinden
rahatsz olur ve halkn cehaletini ileri srerek onun ne srd slahat ve
faaliyetler iin henz erken olduunu syler. Afgan ise onun bu grne
katlmayarak halka hrriyet ve meclis yoluyla ynetime katlma frsat verilmesi
gerektiini savunur. Durumdan ve Afgannin tavrlarndan memnun olmayan
hidiv fikrini Afganden gizler. Bu arada Afgannin ngilizler aleyhindeki
faaliyetlerinden rahatsz olan ngiliz konsolosu hidive Afgannin lkeden
karlmasn telkin eder. Hidiv hkumeti Afganyi genleri ye yapt gizli
bir cemiyete bakan olmakla sular ve lkeden kmasn talep eder ve o,
arkasnda bir sr takipi brakarak Msrdan ayrlr, tekrar Hindistana gider
ve Haydarabadda tabiatla reddiye konulu bir kitap yazar. Afgan bu kitab,
ngiliz ua olan Seyyid Ahmet Hann Hindistanda yapt pozitivizm
arlkl konumalarnn slam Birliine zarar verdiini ve bu durumdan da
ngilizlerin faydalandn dnerek yazar. Kaynaklarda Afgannin hilafet
konusunda da bir kitap yazm olduu, fakat bu kitabn ngilizlerin eline
geerek kaybolduu yolunda bilgiler vardr.
1882 ylnda Msrda patlak veren Arab Paa isyan srasnda ngilizler
Hindistanda bulunan Afgannin baz faaliyetleri sonucu Hint halkn da ayaa
kaldracandan ekinerek onu Kelktteye gtrp sk bir gzetime tabi
tutarlar.
Msrda isyann bastrlp ngilizlerin hakimiyeti ele almalar sonucu
Afgan Hindistandan snr d edilir. Baz kaynaklar Afgannin kendi istei
ile Parise gittiini yazar. Afgan, Pariste iken, ismini daha nce kurulmu olan
cemiyetin adndan alan Urvetl-Vuska gazetesini karmaya karar verir. O
sralar Beyrutta srgnde bulunan rencisi Muhammed Abduhu Parise davet
ederek 13 Mart 1884 ylnda Urvetl-Vuska gazetesini yaynlanmaya balarlar.
Gazete sadece 18 say karlabilir ve ngilizlerin basks sonucu 16 Ekim
1884te kapatlr.
Paris gazetelerindeki ve Urvetl Vuskadaki yazlarndan, Renana
yazd nl reddiyesinden ve Pariste tant gen Trk aydnlar vastasyla
edindii evrelerde hreti iyice artan Afgan, planlad gibi seyahatine devam
eder
3
. lk olarak Londraya, oradan Buehre, daha sonra ise iraz ve sfahan
yoluyla Tahrana varr. Belirtelim ki Afgan, Tahrana ran ah Nasrddin
ahn davetiyle gitmitir. Her yerde ve her defasnda olduu gibi randa da ilk
bata ah ve evresindekiler tarafndan ilgi grr. ah onu zel maviri
yaparak Harbiye Nezareti ile ilgilenmesini ister. ranl aydnlar da Afgannin
evresinde toplanarak fikirlerinden faydalanmaya balarlar. Sonralar durum
biraz deiir. Afgan ahla olan grmelerinde lkede deiiklikler
yaplmasn ve halkn ynetime katlmasn ister ve bu sebeple ahla aralarnda
ihtilaf knca, ilerin kt olacan hissederek randan ayrlp Rusyaya gider.
1886-89 yllar arasnda Rusyada bulunan Afgan, Rus arna Osmanl
Devleti, Afganistan ve rann yardmyla Hindistana sefer etmesini ve
Hindistandaki ngiliz idaresine son vermesini teklif eder. Ayrca Ruslarn
hakimiyeti altnda bulunan 30 milyondan fazla Mslman nfusun haklarn
savunur, bata Kuran- Kerim olmak zere bir takm dini kitaplarn baslmas
iin ardan izin alr
4
.
Kanaatimizce bu fikirleri hayata geirmesinde Paristeyken arkada ve
rencisi olan Ahmet Aaolunun ve Rus esaretinde yaayan dier mnevver
Trk aydnlarnn byk rol olmutur. nk daha nceki faaliyetlerinde
Afgannin ar Rusyasnda yaayan Mslmanlarla ilgili bir plan
grlmemektedir. ar rahatsz eden bu faaliyetler sonucu Afgan lkeden

3
Age, sah. 236-243. stanbul. 1996
4
SLAM ANSKLOPEDS, TDV; Cemaleddin Efgani maddesi.C 10.sah.459.(Madde Yazar:Hayreddin
Karaman)

4
karlr. Rusyadan ayrlarak gittii Mnihte ran ah ile karlar, ah ona
ba vezirlik vaat ederek srarla yeniden rana davet eder. Kaynaklarn
belirttiine gre Afgan, rana giderken Bakye de uram, ama burada fazla
kalmamtr. O dnemde Tifliste kan Kekl gazetesinin 30 Kasm 1889
tarihli 41. saysnda eyh Cemaleddin balkl kk bir yaz yaymlanmtr.
Bu yazda Petersburg gazetelerinden alnan bilgilere gre Afgannin Bakye
gelecei konusunda malumat vardr. Gazetenin daha sonraki saylarnda
Afgannin Bakye giderken Tifliste de bir ka gn kalmay planlamasna
ramen, acil bir telgrafla geldii gnn akam Bakye, oradan da Tahrana
gittii bildirilmektedir.
5

Afgan, rana gelir gelmez ynetime kar tenkit ve slahatlarn tekrar
ileri srnce ahn gznden der, can korkusuyla dokunulmaz bir mekan
addedilen eyh Abdlazim trbesine snarak ders ve telkinlerine devam eder.
ah ise mekann dokunulmazln ineyerek askerlerine trbeyi bastrr ve
Afgan trl rezaletlere maruz kalarak Basra yaknlarnda snr d edilir.
Basrada tedavi grdkten sonra Londraya gider, ngiliz gazetelerinde ve
kmasnda etkili olduu haftalk Ziyal-Hafikayn dergisinde ran ah ve
randaki durum aleyhinde yazlar yazmaya balar. randaki ii ulemasna ah
devirmeleri iin mektuplar yazar. ah eitli manevralar yaparak Afgannin
gnln alp susturmak ister. Muvaffak olamaynca II Abdulhamide
bavurarak Afganyi stanbula getirtip gzaltnda tutmasn ister. Afgan,
zaten 1870li yllardan itibaren Sultan Abdulhamide yaklamak istemi,
1880den nce de mektuplar yazarak slam Birlii davasn gerekletirmek iin
onunla ibirlii kurmak teklifinde bulunmutur. Ayrca Sultan Abdulhamid de
Afgannin hretini, tesir ve kabiliyetlerini gz nnde bulundurarak ondan
faydalanabileceini dnmtr. Afgan, Londra sefiri Rstem Paa
araclyla stanbula davet edilerek iyi bir ekilde karlanr ve kendisine ev,
at, araba verilerek yksek bir maa balanr. Saraydan bir kzla evlendirilmek
teklifine ise aile sorumluluunu almann zor olduunu bildirerek raz
olmamtr.
Afgan, her yerde olduu gibi stanbulda da devrin ileri gelen alim ve
ediplerinin meclislerine katlarak ksa bir zamanda yeni evreler edinir. Sultan
Abdulhamidin istei zerine Snni-ii yaknlamas yollar konusunda bir
rapor hazrlayarak sultana sunar. Bu konu ile ilgili dier slam lkelerine
mektuplar yazarak ttihad- slam kurmann temellerini atmaya balar.
Kaynaklarda Afgannin bu konuda yazlm 600 civarnda mektubu olduu, bu
mektuplara ise 200 civarnda cevap geldii bildirilmektedir.
Onun Hindistan ve Afganistana ynelik bu faaliyetleri ngilizleri
rahatsz eder ve onlarn sultana bask yapmas sonucu bu faaliyetler engellenir.
Ayrca Afgannin Jn Trklerle temas, hakkndaki jurnaller, ran ahnn
ldrlmesinde eli olduu itham ve Sultan baz evrelerin iilikle itham
edebilecei korkusu sonucunda Sultan onunla olan ilikilerini azaltr. ran
ahnn ldrlmesinde parma olduu iddiasyla ran tarafnn Afganyi
srarla istemesine ramen Sultan Abdulhamid onu teslim etmez, ama
Niantanda onun iin ayrd bir konakta srekli gz hapsinde tutar.
Bu konakta yaad mddette evi adeta bir ziyaretgah olmu, yeniliki,
merutiyeti savunan Trk aydnlar ondan etkilenmilerdir. 1892 ylnn
lkbaharnda stanbula gelen Afgan, bir bakma tuzaa drlm, ok aba
sarf etmesine, bir ka defa ka teebbsnde bulunmasna ramen
stanbuldan ayrlamam, 9 Mart 1897 ylnda enesinde kan bir ban
sonucu vefat etmitir. Vefat sebebi ile ilgili farkl grler vardr ki bunlardan
biri de onun zehirlenerek ldrld dorultusundadr.

AFGANNN LM GRLER

5
amil, Gurbanov; Cemaleddin Efgani ve Trk Dnyas. Sah . 85.Azerner, Bak, 1997
5

Avrupann ite sanayileme, dta ise smrgecilik alannda byk
mesafeler kat ettii bir zamanda, Afgan dncelerini gerekletirmek iin ie
giriir.
6
Avrupann kazand baarlarn ounun ilim ve teknolojideki
stnlne bal olduunu anlayan Afgan, ark dt cehaletten ve kt
durumdan kurtarmak iin Mslmanlarn ilme ve kutsal dinlerine sk skya
sarlmasn tavsiye eder. O, Kelkutadaki Mslman mektebinde okuyan
rencilerle yapt bir konumasnda din adamlarnn byk bir gaflet sonucu
ilmi ikiye- Mslman ve Hristiyan ilmine- blmesinin ne kadar kt bir ey
olduundan bahsederek, Onlarn anlamalar gereken husus budur; insan
erefli klan ilim bir halka mensup deil, ona sahiplenenindir. lmin sahibi
alimlerdir. lim alimlerin bilgileriyle llr ve her bir millet ilmi seviyesi ile
llp mehurlar. lmi insanlarla deil, insanlar ilimleri ile deerlendirip
tanmak lazmdr der
7
. Afgan, Gazalinin slam dinini hendesi ve felsefi
ilimlere, ayn zamanda tabiat ilimlerine muhalif zanneden ahs slamn cahil
ve nadan dostudur. Bu nadan dostun zarar zndklarn ve kafirlerin zararndan
daha oktur grn savunarak dini ilimlerle beraber dnyevi ilimlere,
zellikle mantk ve felsefeye byk nem verir, etrafndakilere de bunu telkin
eder. Onun fikrince mantk ilmi tefekkrn miyardr ve doru ile yanl
mantn yardmyla ayrt edilir. Felsefe ise btn ilimlerin baarsn
umumiletirmekte ve milletin tamamnn inkiaf edip gelimesine yneltmekte
mstesna bir yere sahiptir. O, felsefeyi ideolojik bir silah gibi, milli ve siyasi
dncenin inkiafnda nemli bir vasta olarak benimser ve Eer bir millette
felsefe yoksa o millet ne kadar alim ve air yetitirirse yetitirsin, orada hi bir
ilim intiar edemez der. Osmanl Devletini ve Msrllar gstererek onlarn
60 yl ncesinden yeni tipte okullar amalarna ramen bu okullarn faydasn
grmemelerinin sebebini felsefelerinin olmamasna balar. O, Eer bu
okullarda felsefe dersleri verilseydi, bu devletler her yl Avrupaya eitim
almak iin renci gndermezler ve oradan da iyi kt retmenler
getirtmezlerdi diyerek dnyadaki yeniliklerin hazmedilmesi ve milli uurun
gelimesi iin felsefenin nemini belirtir.
Afgan, bir ok sosyologlar gibi toplumun btn tabakalarnn
harmonik bir ekilde gelimesini ister. Onun blgsne gre cemiyetteki
toplumsal tabakalar unlardr: Alimler, ihtiraclar, hukukular, insanlarn
ahlakn saflatran nasihatiler, edip ve airler, sanayiciler, ekinciler ve tacirler.
Eer bir toplumda bu tabakalar mevcut olmazsa, millet en ksa zamanda mahva
mahkum olur.
Afgan, bu fikirlerini ispatlamak iin slamiyete tutunarak, ksa bir
zamanda slamiyetin byk baarlar elde etmesini srf kendilerine has slam
felsefesi oluturmalarna balar. Afgan, ilimler arasndaki ban nemli
olduunu vurgulayarak hi bir ilmin bir birinden bamsz olarak
geliemeyeceini ve beeriyete fayda veremeyeceini syler, bu yolla insanlar
cehaletten ve yabanc smrgesinden kurtarmann imkansz olacan belirtir.

AFGANNN DN VE DL KONUSUNDAK GRLER: DN VAHDET
VE DL BRL

mrnn tamamn Mslman halklarn zgrl ve birliine, slam
dnyasnn gerileme sebeplerini aratrmaya hasreden Afgan, slamcl
savunmann yansra slam Birlii ile beraber milli birlie de nem verir.
Btn Mslmanlar, ister Trk olsun, ister Fars, ister Arap, isterse de Hind
olsun; gelimek iin bu halklar ilk bata milli kklerine dnmeli, dillerine,

6
Urvetl-Vuska; Cemaleddin Afgan, Muhammed Abduh (eviren: brahim Aydn). sah.623. Mays 1987,
stanbul.
7
amil Gurbanov, Cemaleddin Efgani ve Trk Dnyas, sah 15, Azerner, Bak 1997.
6
dinlerine sarlmal ve kendilerini tanmaldrlar. Kendini bilmeden bakas
renilemez der. Afgan, bu fikirlerini Hindistanda Fars dilinde yazd Milli
Birlik Felsefesi ve Dil Birliinin Gerek Mahiyeti adl eserinde de geni bir
ekilde aklar. Onun bu dnceleri sonucunda btn Mslman dnyasnda
milli zeminde uyanmalar balam, Msrda Muhammed Abduh, Trkiyede
Mehmed Emin Yurdakul, Mehmed Akif, Ziya Gkalp, Azerbaycanda Ali Bey
Hseyinzade, Ahmet Aaolu, Mehmed Emin Resulzade, Hasan Bey Zerdabi,
Cafer Cabbarl, Ahmet Cavad gibi milli deerlerine bal aydnlar yetimitir.
20. asrn evvellerinde Ahmet Aaolu Panislamizm, Onun Karakteri
ve stikameti adl makalesinde Afganden bahsederek, onun Mslman
dnyas kocaman bir cesede benziyor. Bu cesedin ba stanbula, kollarnn
biri Afrika sahillerine, dieri ise Krm ve Orenburgdan geerek ine kadar
uzanmtr. Byk olmasna ramen bu cesedin hi bir yeri selamet deildir;
her tarafndan kan fkryor. Son nefesini vermeden bu cesede mdahele etmek
ve onu canlandrmak gerekir ifadesini yle izah eder: Mslman aleminin bu
hastal her kesi dndryordu ve onlar hastaln nereden geldiini
renmek iin kafa atlatyorlard. Bu meselenin halliyle ilgili u anda bir
birinden farkl cereyan vardr: bunlardan birincisi yeni Mslmanlar, ikincisi
eski Mslmanlar, ncs ise orta yolu takip eden Panislamistlerdi. Birinci
grup k yolunu kaytsz artsz Avrupay taklitte gryordu. kinci grup ise
buna tamamen zt olarak k yolunu eskiye dnte gryordu. Birinci
gruptakiler gelimi fikirlere sahip olsalar da milli-psikolojik artlar gz
nnde bulundurmuyor ve her eyi olduu gibi Avrupadan nakletmek
istiyorlard. Zamanla bu grlerinde haksz olduklar anlald. Muhafazakarlar
ise her trl yenilie kar karak tek areyi Kuran- Kerime sarlmakta
grrlerdi ki bu da yanl bir yoldu. nc gruptakilerin savunduu
Panislamizm akm ise Afgan ile yaygnlamaa balad. O, devrin
taleplerinden ve Kuran- Kerimden hareketle ciddi stlahlar ileri srd. Ahmet
Aaolu Panislamizmi yle tarif ediyordu: Panislamizm kelime anlam olarak
geriye dnmektir. Bu gerilik daha byk bir kuvvet ve inamla ileriye doru
hareket etmek iindir. Panislamizmin amac bir zamanlar Mslmanlara mahsus
olan ekonomik, siyasi ve medeni baarlarn tekrar onlara geri verilmesidir.
Tabii, bu arada Avrupann sahip olduu medeniyetten ve ilimden de
faydalanmak gerekir. O, Avrupa medeniyetinden, ilminden uzaklamak milli
kurtulua halel getirir ve halkn mahvna sebep olur
8
der.
Afgan milli birliin olumas iin iki konu zerinde zellikle durur ki
bunlardan birincisi dildir. O, Bir milleti millet edecek balca unsurlardan
birinin dil olduunu vurgulayarak, dil birliini milli birlik olarak nitelendirirdi.
Bilim ve eitim eer bir halkn ana dilinde olursa, o zaman verimli olur ve daha
kolay benimsenir. Ana dilinde olmayan ilim herkesin mal olmaz. Milletten
kenarda saadet yoktur, dilsiz millet olamaz. Dil, eer toplumun btn tabakalar
tarafndan anlalmyorsa ve kendi toplumsal grevini yerine getiremiyorsa onu
dil olarak adlandrmak olmaz, bir alimin yapmas gereken ilk i kendi ana dilini
renmesi, bu dili cilalayp gzel hale getirmesidir der. Afgannin dillerin
etkileimi hususundaki gr ok ilgintir. O,Yabanc dillerden gerektii
kadar kelime alnabilir; Ama alnan kelimeler kendi dilimizin kurallarna
uydurulmaldr ki, bu kelimelerin yabanc kelime olduu anlalmasn
9
diyor.
Onun bu dncelerinin daha sonra Gen Kalemler ve dilde sadeleme yapan
Trk aydnlar tarafndan gerekletiini gryoruz. Afgan bu konuda btn

8
Ahmet, Aaolu; Panislamizm, Onun Karakter. ve stikametleri. Kaspi Gazetesi, 14, 15, 21, Nisan 1900,
No 81, 82, 87.
6 Ahmet, Aaolu; Mslman Halklar ve Onlarn Durumu. Kaspi Gazetesi.19 Kasm, 13, 24 Aralk, 1903,
No 251, 267, 279.


7
Asyada ceditilik hareketlerini, Ya Kalemler, Yeil Kalemler adyla dilde
sadelemeyi ve ze dn balatan Asya Trklerini de etkilemitir.
Afgan, o devirdeki Mslman lkelerini frtnal bir denizdeki gemiye
benzeterek, Gerek bir Mslman, slam gemisinin kurtuluu iin fedakarlk
gstermelidir der ve onlarn kurtuluu iin ilk olarak kendisi kollarn
svayarak ie giriir.
Ona gre dilden sonra insanlar birletiren ikinci amil dindir. Dil birlii,
yani milli birlik, dini birlikten daha salkl ve sabittir. nk bir dil ksa
zamanda baka bir dil ile deitirilemez. Din birlii ise byle deildir. Tarihe
bakarsak, bir dilde konuan bir milletin bin yl zarfnda dilini deimeden bir
ka defa dinini deitirdiini grebiliriz. Dil, insanlar arasnda sadece iletiim
arac olarak deil, milletin sosyal, bilimsel ve siyasi hayatnda da nemli bir
yere sahiptir.
Afgannin dil ile ilgili dncelerine ran kaynaklarnda yer verilmez.
lke ahalisinin yarsndan fazlasnn Azeri Trk olmasna ramen randa bir
tane bile Trke okulun olmamasndan dolay bu konudan bahsetmek rann bu
husustaki politikalar ile uyum gstermez. Afgan, dnceleriyle btn arka
hizmet etse de, onun asl zerinde durduu corafya randr ve o ran iin
byk iler grmtr. ranl yazar Tebetebai Seyid Cemaleddin ve arkn
Uyanmas adl eserinde Seyyid Cemaleddinin rana ettii hizmet Nadir
ahn ve ah smailin ran tarihine ettii hizmetlerden daha byktr;
Afgannin bu yolda en byk ve en keskin silah dierlerinden farkl olarak
sz idi. O her ne yaptysa szleriyle, konumalaryla yapt. ran slam nklab
Afgannin mcadelelerinin rndr ve son asrdaki slam slahatlarnn
banda Afgan gelmektedir
10
yazar.
Afgannin cemiyeti slah ve tedavi etmek iin nem verdii be husus
vard: Bunlar: Dahili istibdat, cehalet, ilkin slamdan uzaklama, mezhep
ayrlnn sona erdirilmesi ve Garp smrgeciliine kar mcadele. Afgan, bu
meselelerle ilgili almalarn baaryla srdrmek iin btn yollar denemi,
sk sk seferlere km, partiler kurmu, gazete ve dergilerde yazlar yazm,
konumalar yapmtr.

AFGAN'NN EDEB GRLER

Afgan, toplumsal bilincin gelimesi iin edebiyata, dile ve sanata
byk nem vermitir. O, bu ilimlere halkn ahlakn saflatran, milli uuru
uyandran ve halkn karakterini kuvvetlendiren bir unsur gibi bakmaktadr. Ama
edebiyat ve dil alanndaki gelimelerden memnun kalmayarak, yllarca dil
kaideleri ile uralmasna ramen halk bir yana dursun, aydnlarn ounun
bile bu dili doru drst kullanamadklarndan ikayet eder.

ZGRLK, ETLK VE KARDELK DNCELER

Afgannin, bu slogannda Fransz htilalinin etkisi vardr. 19.yy.da
arkn Avrupann ham madde deposuna evrilmesinden dolay kullanmtr.
Fransz ihtilali sonucunda ilim kiliseye galip gelmitir. Afgan, bu slogan
rasgele kullanmyordu. O, arkta da ilmin hokkabaz ulemalara, cahil mollalara,
riyakar din adamlarna galip gelmesini istiyordu. Bu slogan araclyla
Mslmanlarn haklarnn korunmasn istiyor, doruluk ve saadetle ynetilen
bir cemiyet hayal ediyordu. Yalnz bu hayallerini sosyolojik bir biimde
gelitirmemiti. O dnemde mevcut olan iki esas sosyal grten birincisi
Marksn snflararas mcadele esnasnda oluabilecek proletar diktaturas,
ikincisi ise Emil Durkheimin mefkurecilik gr idi. Afgan, az-ok ikinciye,

10
amil, Gurbanov; Cemaleddin Efgani ve Trk Dnyas. Sah. 29. Bak, 1997.
8
yani kolektif uurun gelimesine meyilli idi.
11
O, halk seven ve onun dertlerini
paylaan bir hkmdar istiyordu. Hangi ekilde olursa olsun bu ynetimin
temeli adil bir yapda olmalyd. Afgan ran ah Nasreddin ahla, Osmanl
sultan Abdulhamidle ve Rus ar Aleksandrla olan grlerinde srarla
merutiyete dayal bir ynetim eklini tavsiye etmitir. Baz aratrmaclar ran
alimi Ltfullah Esedabadiye dayanarak Afgannin Sultan Abdulhamidle olan
grmelerinde ttihad- slamn prensipleri esasna gre kurulacak bir
devletten bahsederler. Birlemesi dnlen Mslman lkelerinin merkezi
stanbul, merkezi hakimiyet organ ise kongre olacak, iki meclisten oluan bu
kongreye her bir Mslman lkesi seim yoluyla iki aday gnderecekti.
Mslman lkelerine ait btn meseleler de bu kongrede halledilecek ve
kongrenin karar yasa eklinde uygulanacakt.
Afgan, her meclis iin birer bakanlar olmasn, Sultan Abdulhamid ise her iki
meclisin bir bakan olmasn, yani hakimiyetin halifenin elinde olmasn
istemi ve bu konuda aralarnda kan ihtilaftan dolay da anlaamamlar ve
proje yarm kalmtr.

AFGANNN KADINLAR HAKKINDAK DNCELER

Bu gne kadar Trkiyedeki kaynaklarn hemen hemen hi birinde
karlamadmz bir husus da Afgannin kadnlar hakkndaki dnceleridir.
Afgan, ada bir dnr olarak mslman memleketlerinde hr dnceli,
salam fikirli evlatlarn yetimesi iin anne olacak kadnlarn iyi eitilmesini ve
onlara baz haklarn tannmasn istemitir. Pariste iken Afganyle ayn otelde
kalm olan Ahmet Aaolu da onun bu dncelerinden etkilenmitir. O,
Azerbaycana dndkten sonra Azerbaycan toplumunun gelimesi iin kadn
haklarnn korunmasna, kadna sayg gsterilmesine ve onlarn eitimine nem
vermi ve 1901 ylnda Tifliste Rus dilinde slama gre ve slamda kadn
adyla yaynlad kitap ksa bir zamanda Azerbaycanda byk yank
uyandrmtr. Ahmet Aaolunun kitapta kadnlarla ilgili olarak yazd bu
dnceleri o dnem iin ok yeni eylerdi ve bunlar dile getirmek de byk
cesaret istiyordu. Ahmet Aaolu Fransada iken yazd ran Kadnlar adl
makalesinde de ayn problemlere deinmi, peygamberimizi rnek alarak onun
kadnlara verdii deerden bahsetmitir. Tifliste yaynlad kitapta ise
meseleyi daha geni bir ekilde ele alyordu. Ona gre ada bir mslman
kadn serbest ve ileri grl bir anne, dnceli, bilgili bir zevce olmaldr ki,
yksek amal, Avrupa medeniyeti ile boy lebilecek idealist evlatlar
yetitirebilsin
12
.
Afgannin kadnlarla ilgili konumalarndan etkilenen sadece Ahmet
Aaolu deildi. Msrda mret-ark gazertesini karan brahim el-
Laklakani, Trkiyede Bir Gen Kza, Anneciim, Turann Aziz
Kzlarna ithaf ettii Ninni, Ahmet Aaoluna ithaf ettii Kafkas Kz,
Kzl Hilal cemiyetinin hemirelerine ithaf ettii Hasta Bakc Hanmlar,
Kibrit Satan Kz, iirlerinin mellifi Mehmed Emin Yurdakul; Kadn,
Aile, Meslek Kadn adl iirleriyle kadnn okuyarak kocasna ve
bakalarna yk olmamak iin bir meslek edinmesini tavsiye eden Ziya Gkalp
de bu konuda Afganden etkilenmitir
13
.
Trk Teceddt edebiyatnn yaygn konularndan biri olan anne temi de
bu dnemde kadnlara verilen bu deerin sonucunda ortaya kar. Bu durumla
Azerbaycan edebiyatnda Cafer Cabbarl, Mikayl Mfik vb. airlerin Anne
adl iirlerinde, Ali Bey Hseyinzadenin ark Kadn ve ark Kadnl balkl

11
AgeSah.52-63.
12
Aaolu, Ahmet; slam ve Kadn. Kaspi Gazetesi, 11 Aralk 1898.
13
F.Abdullah Tansel, Ziya Gkalp Klliyat1, iirler ve Halk Masallar, sah 64,Ankara 1952.
9
makalesinde de karlamaktayz
14
. Trk edebiyatnda Ziya Gkalp, M. E.
Yurdakul vb. airlerin iirlerinde de anne, onun efkat, sevgi ve
fedakarlklarnn konu edildii iirler yazlmtr. Ziya Gkalpin bu konuda bir
masal dahi vardr.

URVETL-VUSKA GAZETES VE ER

1884 ylnda Pariste Arapa yaynlanmaya balayan Urvetl-Vuska
gazetesinin yayn kadrosu Cemaleddin Efgani, Muhammed Abduh ve bir
tercmandan olumaktadr. Gazete sadece 18 ay kabilmi, 16 Ekim 1884
ylnda ngilizlerin basks sonucu kapatlmtr. Gazete ismini tekilatn
adndan almaktadr.Tekilatn ve gazetenin ad Bakara suresinden alnmt ve
onun tevhidi hedeflerini gsterirdi. Tekilat slama sarlacak ve smrgecilere
kar mcadele edecekti. Balca amalar kutsal topraklarn ngiliz igalinden
kurtulmas idi. Tekilatta gizli alma yolu tercih ediliyordu. lk slami basn
temsil eden gazetenin her yazsnn banda Kuran- Kerimden bir ayet-
kerime yer almaktadr. Gazete, ksa bir sre kmasna ramen uluslararas
boyuta sahip olan tek yayndr. Iraktan Msra, amdan rana, Afganistandan
Hindistan ve Osmanl lkesine kadar btn mslman lkelerine cretsiz
olarak datlyordu ve uyarc mesajlarn slam halklarna iletiyordu. Gazeteyi
tekilat finanse ediyordu. Urvetl-Vuska ann Arapa yaynlanan en byk
slami gazetesi idi.
Afgan, Avrupa gazetelerinden Mslman devletleriyle ilgili haberleri evirip
grlerini de belirterek Urvetl- Vuskada Haberler bal altnda
yaynlyor, bu yolla da slam halklarnn uyanmasn ve birbirine destek
olmasn salyordu. Afganden etkilenerek Msrda ilk defa yayn
ynetmenliini Edip shakn yapt Msr gazetesi , ardndan shak ve Selim
en-Nakkainin birlikte yaynladklar et-Ticare, sonra ise Afgannin rencisi
brahim el-Laklakaninin kard mret-ark dergisi yaynlanmaya balar.
Afgannin Urvetl-Vuskada kan yazlarnn tamam brahim Aydn
tarafndan Trkeye tercme edilerek ayn adla 1987 ylnda Bir
Yaynevinde yaymlanmtr. Kitapta ilk olarak 7-64 sayfalarn kapsayan bir
takdim yazs yer almaktadr.
Bu blmde ranl Seyyid Hadi Hsrevahinin 1985 ylnda Romada
Afgannin hayatyla ve mcadeleleriyle ilgili yazm olduu grleri yer
almaktadr. Tarafl olmakla beraber yazar burada Afgannin hayatndan, slam
dnyasna yapt hizmetlerden, amalarndan Urvetl-Vuskadan, hakknda
sylenen iftiralardan bahseder.
Daha sonra ise gazete ve gazetenin yayn metodu hakknda aadaki bilgiler
yer almaktadr:
Gazete arkn zayflklarn, mslmanlarn ihmalkarln, manevi
hastalklarn ve hastalk nedenlerini aratrarak aresini bulmay
amalamaktadr. Gazetede slamiyeti bilmedii halde nyarglara dayanarak
pein hkm verenlere iddetli cevaplar verilmektedir. Gazete genel
programnda btn halklarla ilikilerin glendirilmesini, insanlar arasnda
yaknln yer etmesini ve ortak karlarn teyidini hedef alr. ark halklarnn
haklarn inemeyen, onlara yaplan bask ve zulm ktleyen salkl
siyasetileri destekler. Gazete cretsiz olarak datlmaktadr. Abone yntemi
ye olmak isteyen kiinin gazeteye mektupla kendi adresini gndermesi
eklindedir.
15



14
Ali Haydar Bayat, Hseyinzade Ali Bey, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara.1998,sah.319
15
URVETL-VUSKA; Cemaleddin Afgan, Muhammed Abduh (eviren: brahim Aydn), sah 5. Mays
1987.

10
Afgan, gazetedeki yazlarnda genellikle Msr meselesinden,
Almanya, Avusturya, Rusya, ngiltere ve Fransann Msr konusunda ne gibi
karlar olduundan bahsederek bu konuda ataa gemesi iin Osmanl
Devletini uyarmaya alyor. Yalnz dergideki yazlarn hi birinde tarih
belirtilmemi, ve daha ok tarafl bilgiler verilmitir. Ama yine de
faydalanabileceimiz tek kaynak olmas bakmndan Urvetl-Vuska nemli
bir kitaptr. Afgannin bu yazlarnda genel olarak 19. yz yln banda
smrgeci devletlerin, zellikle de ngilterenin gerilemi, gten dm
Osmanl Devleti ve dier Mslman halklar hakkndaki haris niyet ve
siyasetleri anlatlarak onlarn i yz gsterilmektedir. Gazete smrlen
mslman halklarnn uyanmasna yardmc olmutur. Msrda kan Arabi
Paa isyannn Hindistan vb. yerlere yaylmasndan korkan ngiliz Hkmeti
gazetenin bu lkelere girmemesi iin her trl yola ba vurmu, sonunda gazete
16 Ekim 1884 ylnda kapatlmtr.

SONU

Bir asra damgasn vuran Cemaleddin Afgan, slami modernizmin
nclerinden olup Mslman arkn Avrupa smrgesinde ezilip inlememesi
iin hayatn feda ederek mslman milletlerinin uyanmasn, zulme ve esarete
kar uurlu bir ekilde zlerine dnmesini salamtr. Gezgin filozof olarak
adlandrlan Afgan, daha salndayken tm dnyada tannm, ok sayda
talebe ve muakkipleri olmutur.
19. asrn mslman dnyas iin tehlikeler, savalar ve hezimetlerle
dolu olduunu gren Afgan, byle devam ederse, slam dnyasnn
temellerinin yklacan ve dnyadaki btn mslman milletlerin yok
olacan hissetmi ve bunu nlemek iin areler dnm, dnyann drt bir
tarafn dolaarak mslmanlar uyandrmaya, onlar bu tehlike karsnda
uyank olmaya armtr.
Afgannin slahatlarnn temeli dine dayanmakla beraber ilmi arl
da fazladr. Afgan daha ok cehaleti, hurafeleri ve din adamlarnn
sahtekarlklarn hedef alm, sultan- alem ilimdir dncesinden hareketle
arkn dar olduu felaketlerden kurtulmas iin reformlarn
gerekletirmee balamtr. O, milletlerin dtkleri felaketlerden yalnz ilim
vastasyla kurtulacaklarna ve btn baarlarn yalnz ilim vastasyla
gerekletireceklerine inanr. Afgan, dncelerini gerekletirmek iin her
trl yola ba vurmutur. Bu zelliinden dolay Cemil Meri onu bir
makyavelist olarak nitelendirmitir
16

Afgan, Slav halklarnn bakan Katkov ile grerek ona
Hindistandaki Hristiyan halklarn bamszl urunda mslmanlarla beraber
mcadele ederek Hristiyan Hintlileri ngiliz esaretinden kurtarmay teklif
etmitir
17
.
Afgan, her ne kadar mslman halklarn bamszl iin mcadele
etse de btn mslman liderler onu tehlikeli bir dman ve casus gibi tanm
ve mmkn olduu kadar onu lkelerinden uzak tutmaya almlardr.
zellikle 1896 ylnda ran ahnn Afgannin yakn adamlarndan biri
tarafndan ldrlmesinden sonra ona olan phe iyice artmtr.
Cemaleddin Afgannin hayat ister Batda, isterse de Douda
defalarca aratrlmasna ramen tam olarak akla kavumam, hakknda ok
deiik eyler sylenmitir. Ama ne denirse densin, koca bir asra damgasn
vuran bu ahs, dncelerini gerekletirmek iin hayat boyunca tutunacak bir
dal, bir destek aram; randan, Hindistandan, Msrdan, Rusyadan ve

16
MER, Cemil; Cemaleddin Afgan Dosyas Umrandan Uygarla, tken Yaynlar, sah.50-60. stanbul
1979.

11
Osmanl lkesinden defalarca kovulmu, patlayc madde gibi her yerde ondan
saknlmtr. Amacna ulamak iin almad kap brakmayan Afgan,
cokunluu, tutarszl ve pervaszl sebebiyle hi bir yerde tutunamamtr.
Bizi dndren udur ki, hayatnn bize gre bu kadar karanlk
sayfalar olan bu ahs nasl Trk aydnlarn bu kadar ok etkileyebilmitir?
Hem de sadece Osmanl sahasndaki Trk aydnlarn deil, Asya Trklerini de
etkisi altna alan Afgannin hayat baz romanlara da konu olmutur. yle ki,
Amin Malofun Semerkand adl romannn bir blmnde de belgelere
dayanlarak ondan bahsedilmekte ve onun gnderdii bir mektup sonucunda
ran ahnn katledildii bildirilmektedir.
Afgan, en ok Renana yazd reddiyesi ile hret kazanmtr.
Renann, slam felsefesi denilen ey Yunan felsefesinin dkntsnden baka
bir ey olmad iin kimse bu medeniyetten yararlanmamtr. slamiyet ilmin
dmandr. slam medeniyeti de Araplarn deil, slamiyete mensup olan dier
kavimlerin medeniyetidir diyerek slamiyeti kr krne yermesi zerine
Afgan, mehur reddiyesini yazarak, onun bu tezlerini rtm, daha sonraki
grlerinde onu slamiyet konusunda bilgilendirerek, eski dncelerinden
vazgeirmitir. Hatta daha sonralar Renan, Afganden bahsederek, Bu dervi
klkl filozofu tandktan sonra karmda bn-i Sina, Farabi ve Gazaliyi
grdm zannediyordum der. Renann slamiyyet ve lim adl konumasna
Afganden sonra Trkiyeden Namk Kemal, Petersburg imam Ataullah
Bayezidov, bnrread Ali Ferruh, Celal Nuri, birer reddiye yazmlardr. Trk
dnyasndan Yusuf Akurann Tarz- Siyaseti, Ali Bey Hseyinzadenin
ona ayn konulu cevb, Ahmet Aaolunun Medeniyyet adl eserleri
Afgannin etkisinde yazlmtr. Trkiyede, bata Mehmed Emin Yurdakul
olmakla Ziya Gkalp, Mehmed Akif vb. Azerbaycanda Ahmet Aaolu, Ali
Bey Hseyinzade, Mehmed Emin Yurdakul, Cafer Cabbarl, ve isimlerini
zikretmediimiz nice aydnlar Afganden etkilenmilerdir.
Biz bu yazmzda Afgannin XIX. yy.da Anadolu veAzerbaycan
aydnlarna olan etkisinden bahsetmeye altk. Afgannin Trk, Msr
Azerbaycan, Afganistan ve Hindistanl aydnlara olan etkisini az ok biliyoruz.
Orta Asyal aydnlarn da Afganden etkilenip etkilenmediini merak ediyoruz.
Bu alan bal bana bir aratrmaya muhtatr ve aratrld taktirde bizim iin
karanlk olan bir takm hususlarn aa kaca kanaatindeyiz.

KAYNAKA

AAOLU, Ahmet; ran Kadnlar, Hazar Dergisi, 1990, No 2.
AAOLU, Ahmet; Panislamizm, Onun Karakter ve stikametleri, Kaspi Gazetesi, 14, 15, 21,
Nisan 1900, No 81, 82, 87.
AAOLU, Ahmet; Tercme-yi Hal-i Acizim. Azerbaycan Cumhuriyeti Elyazmalar Enstits.
Ariv No 21/403.
AAOLU, Ahmet; slam ve Kadn, Kaspi Gazetesi, 11Aralk 1898.
AAOLU, Ahmet; Mslman Halklar ve Onlarn Durumu, Kaspi Gazetesi.19 Kasm, 13, 24
Aralk, 1903, No 251, 267, 279.
AKF, Mehmed; Srat- Mustakim, 13 Mays, 1326 say:90
GURBANOV, amil Cemaleddin Efgani ve Trk Dnyas. Bak, 1997. 220 sah.
GURBANOV, amil; Cemaleddin Efgani, Seilmi Eserleri,( Anadan Olmasnn 160 illii
Mnasibetiyle),Azerner, 72 sah. Bak 1998.
HSEYNZADE AL BEY; Ali Haydar Bayat, AKM. Yaynlar, Ankara 1998.
SLAM ANSKLOPEDS, MEB; Cemaleddin Afgan maddesi. C 3.sah 81-85. ( I. Goldzher)
SLAM ANSKLOPEDS, TDV; Cemaleddin Efgani maddesi.C 10.sah 456-466.(Hayreddin
Karaman)
KEDDE, Nikki; Seyyid Cemaleddin Afgan, Siyasi Hayat.Bedir yaynlar. stanbul 1997.ev:
Alaeddin Yalnkaya.
KEMAL, Namk; Renan Mdafaanamesi, (Haz: Abdurrahman Kk) Kltr ve Turizm
Bakanl Yaynlar, stanbul 1988.129 sah.
MALATYALI MUHAMMED Read; Cemaleddin Efgani Etrafnda Makaleler, 343 sah. stanbul,
1996.
12
MER, Cemil; Cemaleddin Afgan Dosyas Umrandan Uygarla, tken Yaynlar, stanbul
1979. 366 sah.
TANSEL, FEVZYE ABDULLAH; Mehmed Emin Yurdakul, Hayat ve Edebi ahsiyeti,
TDK.Yay. Ankara
TANSEL, FEVZYE ABDULLAH; Ziya Gkalp Klliyat, C. I. Ankara. 1935. iirleri ve Halk
Masallar, C.II. Ankara. 1952.
TEKNE, Mmtazer; Cemaleddin Afgan. TDV yaynlar, Ankara 1994. 152 sah.
URVETL-VUSKA; Cemaleddin Afgan, Muhammed Abduh (eviren: brahim Aydn) Mays
1987, stanbul. 623 sah.