Şeyhülislam Yahya Ve Mahallileşme PDF

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic
Volume 4/5 Summer 2009

MAHALLLEME VE EYHLSLAM YAHYA

Hakan YEKBA

ZET
Klasik edebiyatmzn dil ve muhteva bakmndan
nemli kaynaklarndan olan mahall unsurlar, baz klasik
airlerimiz tarafndan daha belirgin bir ekilde
kullanlmtr.. Bu irlerden biri olan eyhlislam
Yahya, bir din adam kimliine sahip olmasna ramen
hayatn zevk ve elencelerini sade stanbul Trkesini
kullanarak iirlerinde ilemitir. zellikle gazellerinde
kulland sade Trkesi, deyimleri, ataszleri ve halk
deyileri vastasyla gnlk hayatn iinden setii canl
sahneleri anlatmada ok baarldr. Bu sanat anlay,
onun mahalllemenin XVII. yzyldaki en nemli
temsilcilerinden biri olmasna neden olmutur.
Anahtar Kelimeler: eyhlislam Yahya,
mahallleme, atasz, deyim, gnlk hayat.

NATURALIZATION AND SEYHULISLAM YAHYA

ABSTRACT
Local factors which are important source of our
classical literature in terms of contents were used more
characteristicly by some classic poets. One of these poets,
eyhlislam Yahya, although he has an identity of
Muslim preacher, employed the delight and
entertainment of life with elegant Turkish of Istanbul.
Above all in his ghazals, he is highly successful in
expressing the coloured stage chosen in daily life by
using elegant Turkish, idioms proverbs, and folk sayings.
Understanding of this art is effective in his being one of
the most important represantative of naturalization at
XVII. century.

Okt., Cumhuriyet niversitesi, Trk Dili Okutman,

hyekbas@mynet.com.

Mahallleme ve eyhlislam Yahya 331

Turkish Studies

Key Words: eyhlislam Yahya, naturalization,
proverb, idiom, daily life.
Giri
Sanatsal bir rn olan edeb eserin veya o eseri ortaya koyan
edbin deerlendirmesi yaplrken onu, iinde bulunduu toplumdan
ve balamdan soyutlamak, hem sanaty hem de ona ait edeb eseri
anlamamzda ve yorumlamamzda en byk engellerden biridir. Edeb
bir dnemi veya anlay deerlendirirken eer sanatya ve eserine
sosyolojik yaklam perspektifinde sanat-eser-toplum balamnda
bir yaklamda bulunulmazsa yaplacak deerlendirmeler
bilimsellikten ve objektiflikten uzak olacaktr. rnein; 17. yzylda
yaam bir iri veya ona ait bir eseri deerlendirirken geleneksel ve
klasik Osmanl toplumunun zihinsel yapsna dinamik bir biimde
kaynaklk eden sosyo-kltrel unsurlar belirlemekle ie balamak
daha doru olacaktr.
Bu erevede Osmanl toplumuna sosyo-kltrel balamda
btn alanlarda kaynaklk eden ve toplum hayatn ekillendiren
ana unsur; Trkle ait unsurlar, slam unsurlar ve mahall
unsurlardr.
1
Bu unsurlar dorudan ve dolayl olarak toplum hayatnn
her noktasna nfuz etmi ve Osmanlya ait bir yaam tarz, kltrel
bir kimlik ortaya koymutur. Bu unsurdan Osmanl toplum
hayatna ve kltrne etki eden en nemli etken ise hi kukusuz
slamdr. Hayatn her alannda kendisini gsteren ve arln
hissettiren slam, bireylerin ve devletin yaamnda en belirleyici unsur
olarak karmza kmaktadr.
Her eyden nce Mslman bir devlet olan ve tarih izgisi
itibariyle son slam mparatorluu olma vasf tayan
2
Osmanlnn
bu kimliini grmeden yaplan eletirilerin salkl olduunu
sylemek de pek mmkn deildir. Trklerin slam kabul ile
kltr, medeniyeti, rf ve adetleri, efsaneleri, dnya gr zerinde
meydana gelen kkl deiiklikler sayesinde Trklk, slamlkla e
deer bir anlama gelmitir. Trklk ve slam kadar bir dier nemli
etken olan mahall unsurlar, Osmanl mparatorluunun ktaya
yaylan ok dinli, ok dilli ve ok kltrl hayatnn etkisiyle sosyal
hayatn dolaysyla edebiyatn nemli kaynaklarndan biri hline
gelmitir. Buna bal olarak birok aratrmacya gre de gzel
sanatlarn ve edebiyatn kayna olarak grlen din
3
ve yerel unsurlar
4

1
Bernard Lewis, Modern Trkiye'nin Douu, TTK Yay., Ankara 1984, s. 1-
17.
2
lber Ortayl, Osmanl Toplumunda Aile, Pan Yaynclk, stanbul 2001, s. 8.
3
M. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnn Menei, Edebiyat Aratrmalar,
TTK Yayn, Ankara 1999, s. 52.

332 Hakan YEKBA

Turkish Studies

bu noktada en byk etkisini klasik edebiyatmz zerinde
gstermitir.
Osmanl corafyasnda var olan ok kltrl sosyal hayat,
klasik edebiyatmzn nemli kaynaklarndan ve malzemelerinden
olmutur. Bir gelenein rn olan klasik iirimiz; temelde Trk-
slam kltrnn oluturduu ve besledii kltrel, estetik, din,
tasavvuf ve felsef deerlerin yan sra mahall unsurlardan da
hakkyla istifade eden bir anlaya sahiptir. Bunun doal sonucu
olarak gnmzde bile hl tartlabilen bir canlla ve kalcla
sahiptir. Birok klasik ir de Trk, slam ve mahall unsurlardan
istifade ederek gerek anlamda klasik iirler yazmlardr. te bu
klasik iirler sayesindedir ki klasik irlerimiz, yaadklar toplumun
inancn, akn, hasretini, sevincini, zlemini, lirizmini, strabn
ksacas Osmanl olan hereyi anlatan bir edebiyat anlay
oluturmulardr.
Bu gelenein oluturduu iir anlay, grnenlerin ardnda
grnmeyenleri, somut olanlarn arkasnda soyut olanlar anlatmaya
almtr. Bu yzden olsa gerek devaml olarak soyut ve gnlk
hayattan kopuk olmakla sulanmtr. Halbuki soyut iir, toplumdan
soyutlanm iir demek deildir.
5

te bu noktada klasik Trk edebiyatna yaplan sulamalarn
hakszl bir kez daha ortaya kmaktadr. Bu balamda Trk
edebiyat iinde hibir edeb dnem herhalde klasik Trk edebiyat
kadar tartlmamtr. Klasik edebiyatmzn ortaya kndan
gnmze kadar gelen srete birok edebiyat, klasik irlerin
iinde bulunduu balam dikkate almadan yaadklar dnemin
sosyal hayat, toplumun sanata ve sanatya bakn tespit etmeden
klasik Trk edebiyat hakknda ou zaman haksz sulamalarda
bulunmu, aznlkta diyebileceimiz bir grup da bu sulamalara cevap
vermek zorunda kalmtr. Bu erevede sulamalarn temelde iki
noktada birletiini grmekteyiz: Biim ve z. Klasik edebiyatmz
biim bakmndan eletirenler, onun dilde ve syleyite yabanc
szcklerden gereinden fazla istifade ettiini sylerken, z yani
ierik bakmndan eletirenler ise iirde kullanlan somut ve soyut
malzemenin yerli olmadndan ounlukla Arap zellikle de Acem

4
Agh Srr Levend, Divan Edebiyat, Enderun Kitabevi, stanbul 1984, s.
259-260.
5
Alaeddin zdenren, Divan iiri Savunma stemez, Osmanl Divan iiri
zerine Makaleler, (haz. Mehmet Kalpakl), Yap Kredi Yay., stanbul 1999, s. 274.


Turkish Studies

kltrne dayandndan ve gnlk hayattan soyut olduundan ikayet
ederler.
6

Bu olumsuz eletirilere karn zellikle son dnemlerde
yaplan ve klasik iiri yukarda bahsedilen ana unsurun etkisini
gzard etmeden yani balam da dikkate alarak inceleyen bilimsel
aratrmalar da yaplmtr. Ortaya konan bu aratrmalar bize
gstermitir ki klasik irler, sanldnn aksine ne kullandklar dil
malzemesiyle ne de iirlerindeki muhteva itibariyle toplumdan soyut
bir iir anlayna sahiptir.
Bu erevede zellikle iirlerinde sade Trkeye ve yerli
unsurlara arlk veren irler, daha fazla ilgi ekmilerdir. Bunun
sonucunda edebiyat tarihileri tarafndan ounlukla mahallleme
cereyan,
7
mahallleme akm
8
gibi isimlerle anlan bir anlay ortaya
kmtr. Bu anlaya mensup irler, iirlerinde kullandklar sade
dil, yerli unsurlar ile klasik iire getirdikleri farkl ve yeni soluk
sayesinde aratrmaclarn ilgi oda olmulardr.
Bu irlerden biri de XVII. yzyln byk irlerinden olan
ve klasik Trk edebiyatnda mahalllemenin nemli temsilcilerinden
biri saylan eyhlislam Yahyadr. Gerek kiilii gerekse iir anlay
ile yaad ada ve kendisinden sonraki dnemlerde derin izler
brakan eyhlislam Yahya, kaynaklarda isminden vgyle
bahsedilen bir irdir.
Farkl Bir eyhlislam
eyhlislam Bayramzde Zekeriya Efendinin olu olarak
stanbulda dnyaya gelen Yahya Efendi
9
, kltrl bir aileden
gelmenin etkisiyle iyi bir eitim almtr. eitli grevlerde

6
Klasik Trk edebiyatnn muhtevas ve diliyle ilgili olarak yaplan eletirileri
genel olarak deerlendiren almalardan bazlar iin bk.: Mehmet Kahraman, Divan
Edebiyat zerine Tartmalar, Beyan Yay., stanbul 1996; Bilge Ercilasun, Servet-i
Fnnda Edeb Tenkit, MEB Yay., stanbul 1994.; Erdoan Erbay, Eskiler ve Yeniler,
Tanzimat ve Servet-i Fnn Neslinin Divan Edebiyatna Bak, Akademik
Aratrmalar Yay., Erzurum 1997.
7
M. Fuad Kprl, Mill Edebiyat Cereyannn lk Mbeirleri Edebiyat
Aratrmalar, TTK Yay., Ankara 1999, s. 308.
8
zkrml, Atilla, Trk Edebiyatnda Akmlar, Trk Edebiyat
Ansiklopedisi, Cilt:4, Cem Yay., stanbul 1987, s. 1152-1153.
9
Beyn Mustafa b. Carullah, Tezkiret-uar, (haz. brahim Kutluk) TTK
Yay., Ankara 1997, s. 337; Knalzde Hasan elebi, Tezkiret-uar, C. II, (haz.
brahim Kutluk), TTK Yay., Ankara 1989, s. 1081; Mustafa Safy Efendi, Tezkire-i
Safy, (haz. Pervin apan), AKM Yay., Ankara 2005, s. 730; Seyyid Rza
(Zehrimarzade), Rza Tezkiresi, (nr. M. Sadk Erda,) Trk Dili ve Edebiyat
Kitaplar, Ankara 2002, s. 107; Muallim Naci, Osmanl irleri, (haz. Cemal Kurnaz),
Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1986, s. 52.

334 Hakan YEKBA

Turkish Studies

bulunduktan sonra Sultan IV. Murad dneminde yldz parlamtr.
IV. Muratn danmanln yapm
10
, iir meclislerinin vazgeilmez
isimlerinden biri olmutur. Hatta Sultan Murat ile yaknlklar o
derecedir ki, padiahn eyhlislam Yahyaya Baba eklinde hitap
ettii ifade edilir.
11

eyhlislam Yahya, her eyden nce ald din eitim
yznden kiilii ve yaam tarzyla bir din adam kimliine sahiptir.
Tezkirelerde, env- marif fezil ile mevsf
12
, ulm u fnn-
mutebertda ihrz- kasbt
13
, ilm fazlet ile rste
14
, eklindeki
ifadelerle ilmi ve fazileti vlmtr. Hatta Ebus-Sud Efendiden
sonra gelen mftlerin mmtz
15
olduu belirtilmitir. eyhlislam
Yahyann zamannn tm din ilimlerine vkf olduu sylenir.
16
Bu
ifadeler ilimde geldii seviyeyi gstermesi bakmndan nemlidir.
Tm bunlara ramen eyhlislam Yahya, divannda farkl bir kimlik
ile karmza kar. Grevini ifa ederken klasik medrese tahsili alm
bir din adam portresi izen Yahya Efendi, iirlerinde ounlukla
beeri akn izlerini tayan rind kimliiyle, uhrev ve soyut bir dnya
yerine canl ve gerek hayatn yaand bir dnya tasavvuruyla, hayal
edilmi deil yaanm hissi veren aklaryla tamamen farkl bir
kimlie brnr. Bundan dolaydr ki eyhlislam Yahyadan
bahsederken farkl bir din adam olduunu sylemek sanrz yanl
olmayacaktr.
Yukarda bahsedilen klasik iir geleneinin olumasndaki
unsurlar kiiliinde ve iirinde cem etmi bir ir olan eyhlislam
Yahya, dier klasik airlerden farkl zellikleriyle dikkat eken bir
isim olmay baarmtr. eyhlislam Yahya, din bir eitim almasna
ve medrese slamnn kuralc, ekilci anlay iinde yetimesine
ramen iinde bulunduu zihinsel ve sosyal dnyann estetik
deerlerinden hakkyla istifade etmesini bilmi bir irdir. Geleneksel
medrese eitimi iinde yetien ve ilmiye brokrasisinin en st makam
olan eyhlislamla kadar ykselen Yahya Efendi, bulunduu
konuma ve ald eitime ramen profane (din d) denilebilecek bir
sanat anlayyla dneminde ve kendisinden sonraki alarda geni

10
J. W. Gibb, Osmanl iir Tarihi, III-V (ter.: Ali avuolu), Aka Yay.,
Ankara 1999, s. 196.
11
Abdlkadir Altunsu, Osmanl eyhlislmlar, Ayyldz Matbaas, Ankara
1972, s. 63.
12
Knalzde, Age, s. 1081.
13
Beyn, Age, s. 337.
14
Rza, Age, s. 107.
15
Mstakmzde Sleyman Saadeddin, Devhatl-Meyh, ar Yay.,
stanbul 1978, s. 47.
16
Abdurrahman Hbr, Ensl-Msmirn (ev. Ratip Kazancgil), Trk
Ktphaneciler Dernei Edirne ubesi Yay., Edirne 1996, s. 100.


Turkish Studies

yanklar uyandrm bir isimdir. Geri iirlerinde meyhaneyi mescide
tercih etmesi
17
sk sk araptan bahsetmesi
18
gibi sebeplerle
eyhlislam Yahyann din tutumlara aykr bir tavr sergilediini
ifade edenler olmusa da
19
bu iddialar doru deildir.
20
Bu gibi
kavramlardan bahsetmesi onun klasik iirimizdeki rind-zahid,
meyhane-mescit istiaresinden yola ktn gstermektedir. Bu
istiareye gre riyakrlarn yani zahidin yeri mescittir, rindlerin mekn
ise meyhanedir.
Bu konuyla ilgili olarak Ali Yldrm tarafndan yaplan bir
almada; eyhlislam Yahyann divannda meyhane ve mescit
istiarelerinin kullanm oransal olarak aklanmtr. Buna gre irin
divannda meyhane ile ilgili olarak geen sk, rind, humr, mey,
arb, bde, hamr, cra, piyle, harbt, bezm... gibi kelimelerin,
zhd ve zahidle ilgili olarak geen mescit, savmaa, hnkh, cmi,
zhid, sof, hce, seccde, tespih... gibi kelimelere oranla daha
olumlu anlamda kullanld divan incelendiinde grlecektir.
Talcal Yahya ve eyhlislam Yahya divanlarnda harbt ve

17
Toru yoldur maksada sapmam reh-i meyhneden
Zhide sorman tark-i hnekh gsterir (G. 105/6)
Niin terk eylesin meyhne kncn rind-i meyhre
Ne zhiddir ne rhib neylesin ol mescid deyri (G.416/2)
Dem--dem ge-i meyhnede humlar gelir ca
Nasb olmad zhhda cihnda byle bir ke (G. 342/1)
18
Anlamaz keyfiyyet-i hl-i dili huyr olan
Mest-i cm- bde-i bezm-i elest anlar beni (G.390/3)
Yahyya eylersin ib ferydn anlarsn hev
Viz mey-i engr ile mestne mi sandn beni (G.436/5)
Bde-i hum- mecz bize te'sr etmez
Eski meyhreleriz khne arb olsa bize (G.307/3)
19
Bu konuyla ilgili olarak bnlemin Mahmut Kemalin aktard bir olay
vardr: Bir gn Fatih camiinde mehur Kadzade etbndan Hurit avuolu
ismindeki eyh, krsde vaaz ederken Yahya Efendinin bir gazellerinden birinin
matla olan:
Mescidde riy-peler etsin ko riyy
Mey-haneye gel kim ne riy var ne mry
beytini okuyarak mmeti Muhammed! Her kim bu beyti okursa kfir olur. Zira bu
beyit, kfr-i sarihtir. eklinde hezeyanlar savurmasyla cemaatte bulunan ve iirden
anlayan kimseler Byle b-pervlk ve mft-i asr tekfir etmek ne demektir diye
itiraz ederek meclisi terk etmilerdir. (nal, bnl-emin Mahmud Kemal, Dvn-
Yahy, Matbaa-i mire, stanbul 1334, s. 9-10.)
20
Melek Kahraman Dikmen, Klasik Trk iirinde Din-Tasavvuf ve Dind
(Profane) iir Tasnifi ve eyhlislam Yahya rnei, Sleyman Demirel niversitesi,
Sosyal Bilimler Enstits, slam Tarihi ve Sanatlar Anabilim Dal, Yaymlanmam
Yksek Lisans Tezi, Isparta 2004, s. 123.

336 Hakan YEKBA

Turkish Studies

zhd kelimelerinin olumlu ve olumsuz anlamlarnn kullanmn
oransal olarak inceleyen Ali Yldrm, eyhlislam Yahyann
harbt kavram etrafnda meyhane ile ilgili kavramlar % 94
orannda olumlu olarak kullandn sylemektedir. Yldrma gre
zhd kavram etrafnda oluan kelimeler ise % 69 orannda
olumsuz anlamda kullanlmtr.
21
Tabi bu oranlar irin iki ve ona
bal kullanmlar gerek anlamlaryla kullandn gstermemektedir.
irin divannda yer alan Skinmesi de bu adan
deerlendirilmelidir.
22
Bilindii gibi klasik Trk edebiyatnda, arapla
ilgili kavramlar etrafnda gerek anlamn yannda arlkl olarak
tasavvuf mana tayan istiareler kullanlmaktadr.
23
eyhlislam
Yahya da daha nce yukarda ifade ettiimiz gibi sembolik dili
kullanmada baarl bir irdir. Bir eyhlislam olmasna ramen
yanl anlalmalara sebep verecek bu ifadeleri kullanmas onun farkl
kiiliini gzler nne seren bir dier rnektir.
Belki de bu yzden olsa gerek eyhlislam kimliine ramen
iirlerinde sergiledii profane yaklam, dneminde ok fazla
yadrganmamtr.
eyhlislam Yahyann iirlerinde sergiledii tavr,
kulland dil, yararland yerli unsurlar onu, mahalllemenin nemli
temsilcilerinden biri yapmtr. zellikle gazeldeki baarsyla
ilerleyen yzyllarda adndan ska bahsedilmitir. Nedim:
Nef vd-i kasidde shan-perdzdr
Olamaz amm gazelde Bk v Yahy gibi
24

derken, Yahyann Bk tarznda gazel yazdna ve bu
nazm eklindeki baarsna iaret eder. Benzer ekilde Bursal
Mehmed Tahir, eyhlislam Yahyann Bknin yolundan gittiini ve
Nedimin iirindeki letafete sahip olduunu syler.
25
Buna mukabil

21
Ali Yldrm, Talcal Yahya ile eyhlislam Yahya Divanlarnda Zhd
ve Harbt Kelimelerin Kullanm, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:
17, Say: 2, 2007, s. 77-82.
22
Sknmede ve divanda geen aadaki beyitler, arapla ilgili kavramlarn
gerek anlamlarnn yan sra tasavvuf anlamda da kullanldn gsteren rnek
beyitlerdir. rnek beyitlerde geen elest, bel, bezm... gibi tasavvuf anlam ieren
kelimeler bu grmz dorulamaktadr.:
Gel ey neve-dr- arb- elest
Bel gesi iin efkr mest (Sknme 1. beyit)
Nevedr itmidi Yahyy mey-i bezm-i elest
Dhi peyd olmadan lemde dem nevesi (G. 404/5)
23
Mehmet Arslan, Ayn, Sknme, Kitabevi, stanbul 2003, s. 18.
24
Muhsin Macit, Nedm Divan, Aka Yay., Ankara 1997, s. 72.
25
Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri (haz. Cemal Kurnaz, Mustafa
Tat), Bizim Bro Basmevi, Ankara 2000, s. 498.


Turkish Studies

Gibb de, Yahyann iirinin bir ynyle Bkye bir ynyle de
Nedime kadar uzandn ifade eder.
26
Baz kaynaklarda ise kaside ve
gazelde Nefinin, slupta ise Bknin tesiri altnda kald belirtilir.
27

Yukardaki ifadelerden de anlalaca zere Yahya, iir
anlay ve slubuyla klasik iirimizin eski devriyle yeni devri
arasnda bir mutavasst yani gei roln stlenmitir.
28

Edebiyat aratrmalarnda mahallleme deerlendirilirken
zellikle iki unsurun n plana ktn grrz. Bu grler genel
olarak iirlerde kullanlan dil ve sanat anlay etrafnda
kmelenmektedir. irlerin bu konularla ilgili sanat anlaylarndan
yola kmak suretiyle mahallleme tanmlanmaktadr. Baz
edebiyatlar mahalllemeyi tanmlarken dilde sadelemeyi, bazlar
ise irlerin iirlerinde gnlk hayat ve yerli malzemeyi kullanmasn
n plana karmlardr.
29

eyhlislam Yahya Divannda Mahallleme
Klasik Trk edebiyat, Osmanl corafyasnda yaayan farkl
kltrlerin de etkisiyle zaman iinde dil ve syleyi bakmndan
kendine has bir edeb gelenek oluturmay baarmtr. Bu erevede
oluan edeb gelenek; Osmanlnn din, tarih, corafi, siyasi ve
kltrel ilikilerinin bir gerei ve sonucu olarak Arap ve ran
dillerinden, edebiyatlarndan da etkilenmitir. Bu balamda klasik
edebiyatmzda Trke kelimelerin yan sra Arapa ve Farsa
kelimelerin de kullanldn grmekteyiz. Buna mukabil baz klasik

26
Gibb, Age, s. 197.
27
Altunsu, Age, s. 62
28
Veli Ertan, Mehur eyhlislamlar, Bahar Yay., stanbul 1969, s. 67.
29
Mahalllemeyi dilde sadeleme ve gnlk hayata ait yerli malzemenin
kullanlmas olarak deerlendiren baz grler iin bk.: Tahir zgr, Edebiyat
Bilgileri, Veli Yay., stanbul 1983, s. 39; Atill zkrml, Trk Edebiyatnda
Akmlar, Trk Edebiyat Ansiklopedisi, Cilt:4, Cem Yay., stanbul 1987, s. 1152-
1153; Hfz Tevfik Gnensay, Nihad Sami Banarl, Balangcndan Tanzimata Kadar
Trk Edebiyat Tarihi, Gven Basmevi, stanbul 1942, s. 218-220; Muhsin Macit,
Mahallleme Cereyan ve Nedm, Osmanl 9 (Kltr ve Sanat), Yeni Trkiye Yay.,
Ankara 1999, s. 711-717.; M. Fuad Kprl, Mill Edebiyat ereyannn lk
Mbeirleri Edebiyat Aratrmalar, TTK Yay., Ankara 1999, s. 278-281; Mermer,
Ahmet, Trk-i Bast ve Aydnl Vislnin iirleri, Aka Yay., Ankara 2006. s. 58-
61; L. Sami Akaln, Edebiyat Terimleri Szl, Varlk Yay., stanbul 1984, s.288.;
Haluk pekten, Bk (Hayat Sanat Eserleri), Aka Yay., Ankara 2004. s.32.; Turgut
Karacan, Bosnal Alaeddin Sbit Divan, Cumhuriyet niversitesi Yay., No:37, Sivas
1991, s. 61-132; Dilek Batislam, Nedim Divannda Mahallleme, Yaymlanmam
Yksek Lisans Tezi, Adana 1993, s. 1-5; Tunca Kontantamer, Nedimin iirlerinde
stanbul Hayatndan Sahneler, Eski Trk Edebiyat Makaleler, Aka Yay., Ankara
1993, s.337-340; Mine Mengi, Nectnin iirlerinde Ataszlerinin Kullanm,
Erdem, C. 2, S. 4, AKM Yay., Ocak 1986, s. 47-50.

338 Hakan YEKBA

Turkish Studies

airler; bu duruma tepki gstererek iirlerini sade bir dille yazmaya
almlar, zellikle atasz ve deyimlerini, halk syleyilerini
kullanmlardr.
Klasik Trk edebiyatnda ataszlerini ve deyimleri
iirlerinde ilk olarak Sf mahlasl Cezer Kasm Paann kullandn
Latifden renmekteyiz. Sf iin, uar-y Rmda mesel-gyluk
evvel andan sdr u zhir olm ve merhm Necti Begde kemlin
bulmdur.
30
diyen Latf, bir anlamda iri mahalllemenin ncs
saymaktadr. Daha sonralar Nect Bey
31
, Aydnl Visl
32
gibi
irlerin iirlerinde atasz ve deyimlerini, halk syleyilerini
iirlerinde ustalkla kullandn grmekteyiz. lerleyen asrlarda ise
Osmanl iirlerinde, yerli hayat aksettiren levhalar, imparatorluun
asker baarlarndan mlhem tebihler ve istiareler, birok tarih
hdiseleri yaatan samimi eserler
33
dilde sadelemenin nemli
sebepleri arasndadr. zellikle 16. yzylda Trk irleri sadece
kaside ve gazel tarznda deil mesnevilerde de konu ve dil bakmndan
kendi toplumumuza zg farkl bir anlatm tarz meydana getirme,
mill ve mahall geleri yanstma abas iin girmilerdir.
XVII. yzylda yaayan eyhlislam Yahya da
mahalllemenin nemli temsilcilerinden biri olarak hem dilin sadelii
anlamnda hem atasz ve deyimleri iirlerinde kullanmasyla stanbul
Trkesini iirlerinde kullanm bir irdir. Bu bakmdan irin,
Neler eker bu gnl sylesem ikyet olur msrasndaki sadelik,
Ahmet Hamdi Tanpnar tarafndan bizim Trkemiz eklinde ifade
edilir.
34

Tanzimat Dneminin nemli isimlerinden olan Ziya Paa da
eyhlislam Yahyann zellikle gazelleriyle kendine has bir tarz
oluturduunu ve slubunun zarif olduunu ifade eder:
Tanzm-i gazelde bir de Yahy
Bir vdi-i hs klm ihy
Nazk syler sz be-gyet

30
Latf, Tezkret-uar ve Tabsratn-Nuzam (haz. Rdvan Canm),
AKM Yay., Ankara 2000, s.349.
31
Nectnin iirlerinde ataszlerinin kullanm iin bk.: Mine Mengi,
Nectnin iirlerinde Ataszlerinin Kullanm, Erdem, C. 2, S. 4, AKM Yay., Ocak
1986.
32
Aydnl Vislnin dil ve sanat anlay iin bk.: Mermer, Ahmet, Trk-i
Bast ve Aydnl Vislnin iirleri, Aka Yay., Ankara 2006.
33
M. Fuad Kprl, Mill Edebiyat Cereyannn lk Mbeirleri, Edebiyat
Aratrmalar, TTK Yay., Ankara 1999, s. 288.
34
Ahmet Hamdi Tanpnar, 19uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan
Kitabevi, stanbul 1997, s. 3.


Turkish Studies

Bir sdelik ire bin letfet
35

irin divanna baktmzda da stanbul Trkesinin
canll ve lirizmi hemen gze arpar. Bu canlln olumasnda
nemli bir yeri olan deyimler, eyhlislam Yahya tarafndan ska
kullanlr. Aadaki rnek beyitlerde grlecei gibi ir, bugn bile
ayn ekilde kullandmz birok deyimi iirlerine baaryla
yerletirmi, deyimleri gnlk konuma dilinin sadelii iinde
kullanmtr:
36

Sipihr-i saltanatda gn gibi bir mh- nev todu
Beretler gz aydn yine erkn u aynn (K. 3/2)

Sabah olunca yz karas n etdi zuhr
Gece aceb neye gsn gerip gezerdi kamer (K. 4/7)

Ayagna yzn srmekile sultnm
Gubr- kyun olur tty-y ehl-i basar (K. 4/22)

k- b-dil nice sylemege kdir olur
Biri biriyle agz bir idicek ol iki leb (G. 16/2)

Ol eh-i lem kimin kanna girmidir
Hm-nk olmu ser--p giydigi esbb surh (G. 41/2)

Gnl yapmak da ykmak da elinde dostum
Olur elbette ne eylerse eh-i kiver murd (G. 43/3)

Ac szler niyet eylersen de olmam b-huzr
nk eyler ol zebnile o leblerden sudr (G. 55/1)

Sar saman altnda su yrtmede mhir
Hakk ki hazn fasl da kall- cihndr (G. 84/4)

Gzm gibi grp ba zre tutmak nice olur seyret
Bana lemde nergis gibi bir shib-nazar gster (G. 98/4)

Esdi kyundan sab d olmaga bd budur
Ayag tozuyla geldi bis-i di budur (G. 112/1)

Dest-i ihsnnla zulmn hicb ref kl
K kim ol dergha varam alnm ak yzm ak (G. 175/3)

35
Ziya Paa, Harabat, Matbaa-i mire, stanbul 1875, s. 167.
36
irin divanndan verdiimiz rnek beyitler ; Rekin Ertem, Yahya Divan,
Aka Yay., Ankara 1995. adl almasndan alnm olup beyitlerin yanna nce
nazm ekli (Kaside: K., Gazel: G. Beyitler: B.) ve numaras, daha sonra da beyit
numaras verilmitir.

340 Hakan YEKBA

Turkish Studies

ten ruhsrile seyr eylesen ol kfiri
Zhid hi phesiz gevrerdi imnn senin (G. 210/2)

Efendi zhir btn diler kulun ola Yahy
Kapna yz srer te dilinde b gznde (G. 345/7)
Abr-i hk-pyn saknr bir katre ya dkmez
O k kim ayagn tozuna bir kez yzn srd (G. 415/2)
Yahya divannda baz deyimler ise bugnk
kullanmlarndan ve syleyilerinden daha farkl ekilde ifade
edilmilerdir. Deyimlerde farkl kelimeler kullanlmasna ramen
bugnk kullanmlaryla ayn anlam tamaktadrlar.
37

Ey gnl aglama gl snbl-i ho-byundan
Ebrden nem kapar ol hatt- semen-s ter olur (G. 77/2)
(buluttan nem kapmak)

Bir iki gn de lle-i mey-hr seyr edin
Ditrer ayg tutamaz eli sgar der (G. 89/2)
(eli aya tutmamak)

37
eyhlislam Yahyann divannda geen dier deyimlerin bazlar iin bk.;
(laf atmak, G. 57/2), (can atmak, G. 57/1), (az ak kalmak, G. 67/4), (gnl
akmak, G. 77/3), (bana belay almak, G. 80/5), (ta ta stnde brakmamak, G.
93/3), (dnyay dar etmek, G. 104/4), (gecesi gndz birbirine girmek, G. 130/3),
(ayana dmek, yz srmek, G. 138/1), (yabana atmamak, G. 145/5), (utancndan
erimek, G. 151/3), (ele girmek, ele gemek, G. 153/1), (el vermek, G. 155/1, G.
450/5), (gnl dara dmek, G. 155/3), (baa kmak, G. 160/5), (bana kmak, G.
203/3), (ayan basmak, G. 166/3), (hatrn krmak, G. 1179/4), (kulana girmek, G.
196/4), (gz demek, G. 198/4), (ruhsat vermek, G. 201/5), (gz adrmamak, G.
214/2), (gzden geirmek, G. 214/4), (aznn suyu akmak, G. 223/4, G. 2845, G.
387/6), (tuzaa drmek, G. 240/1), (gzden karmak, G. 247/3), (yz tutmu, G.
260/2), (gnl almak, G. 265/3, G. 449/1), (yola gelmek, G. 265/4), (kan tutmak, G.
267/3), eli aya bzlmek, G. 274/4), (ban tatan taa vurmak, G. 276/6), (sabr
tkenmek, G. 283/1, G. 345/6), (yoluna kurban olmak, G. 285/5), (yoluna can vermek,
G. 290/4), (kan dkmek, G. 300/4, G. 379/2), (daldan dala konmak, G. 304/1), (gz
ak, G. 312/3), (gnl almak, G. 314/1), (gzne girmek, G. 314/3), (kan alamak,
G. 323/6, G. 400/5), (el stnde tutmak, G. 333/1), (yere almak, G. 344/2), (baa
kmak, yz bulmak, G. 347/2), (kanna ekmek doramak, G. 348/2), (kalbinde yer
etmek, G. 348/3), (tahamml etmek, G. 353/5), (bana bela olmak, G. 359/5),
(ayana dmek, G. 366/5), (stne dmek, G. 391/3), (kan yutmak, G. 392/2, G.
419/3), (gz tutmak, G. 400/1), (ba kaldrmak, G. 404/4), (devlet kuu bana
konmak, G. 405/5), (ban vermek, G. 410/4), (sznn eri olmak, G. 410/5), (yzne
bakmak, hatrn sormak, G. 415/4), (gnlne girmek, G. 419/1), (batan karmak, G.
421/3), (alamaktan gznde ya kalmamak, G. 422/1, G. 440/5), (gz bir yerden
srmak, G. 430/1), (gsn germek, Kta 12), (ayan kesmek, Kta 19), (eli ak,
Kta 33, Kta 34), (azn tutmak, B. 3), (bir hrka bir lokma, B. 31), (kendi syleyip
kendisi dinlemek, B. 42), (ayaa dmek, B. 54), (burnundan gelmek, B. 81), (kurban
olmak, B. 96), (gz yolda olmak, B. 99), (yz karas, yzn vurmak, B. 126).


Turkish Studies

Lutfile kendye cezb eyledi hlinde bulup
Kalmaz ihsnn altnda dil ol gsnun (G. 209/4)
(iyiliin altnda kalmamak)

Etdi nesm-i mjde sihir nergis gle
Erdi zamn- nefha- Hakk em g olun (G. 194/4)
(gz kulak olmak)

imdi ey Yahy benim bahr-i lel-i mafiret
Szlerim gunda meng olmayan bilmez beni (G. 445/5)
(kulanda kpe olmak)

Yr hattn tr etdirir asla turmaz
yle nzik geinir stne kl kondurmaz (Beyit 46)
(stne toz kondurmamak)
Yukardaki rneklerde grld gibi stanbul Trkesini
adeta karlkl konuma slubu iinde samimi bir dille kullanan
Yahya, deyimleri de iirlerinde baaryla kullanmtr. Bu sayede hem
iirine anlam zenginlii kazandrm hem de halk kltr ve
syleyilerine ne kadar yakn olduunu gstermitir.
eyhlislam Yahyann iirinde anlam zenginliini
oluturmak amacyla kulland bir dier dil malzemesi de
ataszleridir. Bir milletin asrlarn tecrbesine dayanan, toplumun
sosyolojisini, psikolojisini, tarihini, folklorunu yanstan milli varlklar
olan ataszleri, Yahya divannda ska karmza kmaktadr. Bir
toplumun hayat felsefesini yanstan ataszlerinin kullanm sadece
eyhlislam Yahya da deil, hemen hemen tm klasik airlerde
grlen bir zelliktir.
38
Klasik airlerimiz, iirlerinde ataszlerini

38
Klasik irlerimizin ataszlerini kullanmyla ilgili olarak yaplan
almalardan bazlar iin bk.: Abdlkadir Karahan, " Trabzonlu Fignde Ataszleri
ve Deyimler", stanbul niversitesi, Edebiyat Fak. Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C.
XXIII, 1977-1979, 1981 s.165-174; Mine Mengi, Nectnin iirlerinde
Ataszlerinin Kullanm, Erdem, Atatrk Kltr Merkezi Dergisi, C.2. S.4, TTK.
Basmevi, Ankara 1986; H. Dilek Batislam, Nedimin iirlerindeki Ataszleri ve
Deyimler, Trkoloji Aratrmalar, Fuat zdemir Ansna, 1997, s. 107-123; Bayram
Ali Kaya, Azm-zde Hlet Dvnnda Atasz ve Deyimler, Trk Dnyas
Aratrmalar, S:118, ubat 1999, s. 149-168; lhan eneli, Zati Divannda
Ataszleri ve Deyimler, Trk Kltr, Ocak 1973, S. 123, s. 253-158; . Halil
Ersoylu, Fatihin iir Dilindeki Atasz ve Deyimler, Trk Dnyas Aratrmalar,
Haziran 1983, S. 24, s. 173-183; Cemal Kurnaz, Talcal Yahya Be Divannda
Ataszleri ve Deyimler, Trk Kltr Aratrmalar, Faruk K. Timurtan
Hatrasna Armaan, 1979-1983, C. XVII-XXI, 1-2, Ankara 1984, s. 195-207; Cemal
Kurnaz, Hayli Bey Divannda Ataszleri ve Deyimler, Milli Kltr, S: 52, 1986,
s. 42-44; Sreyya Ali Beyzadeolu, Ataszlerinin, Deyimlerin Dvn iirimize

342 Hakan YEKBA

Turkish Studies

kullanmak suretiyle dncelerini daha etkili ifade etmeyi ve iirlerini
sslemeyi amalamlardr. Yahyann bu konuda olduka baarl
olduunu syleyebiliriz. irin ataszlerini kullanrken bazen vezin
gerei kelimelerin yerini deitirdiini, farkl kelimeler kullandn
bazen de ekirdek kelimeler yoluyla tenasp oluturmak suretiyle
atasznn anlamna gndermede bulunduunu grmekteyiz. Bu
erevede irin divannda tespit ettiimiz baz ataszleri unlardr:
ltift eyler sana ey dil o l- nk-baht
Meyl eder elbette hke meyve-dr olsa draht (G. 30/1)
(Meyve veren aa eilir.)

Ehl-i derdin dd- hndan saknsn yne
Yr hodbn etmee igen ziy gstermesin (B. 135)
(Alma mazlumun ahn, kar aheste aheste.)

a Badd ira olmaz vcdun flkn
Cy- ekin ky- yre irgrr mnend-i at (G. 167/2)
(Aa Badat sorulmaz.)

u artla tutarn tr-i yre snemi Yahy
ekip hadengini alrsa anda dermeni kala (G. 349/5)
(ivi kar izi kalr)
Grld gibi ir, divannda halk kltrne ait
ataszlerinden ve deyimlerden hakkyla istifade etmesini bilmitir.
Geri ataszlerini ve halk syleyilerini kullanmakta mahir olan irin
buna karn gazellerinde fikr unsurlara fazla yer vermedii
grlmektedir.
39

eyhlislam Yahyann dilindeki sadelii ve slubundaki
zerafeti, yaad dnemde halk arasnda kullanlan fakat atasz ve
deyim saylmayan vecize diyebileceimiz halk deyilerine de
rastlamaktayz.:
Seni bu srete koyan gln akdr ey blbl
Neye dse an yakp kl etmek n- tedir (G. 56/3)

Sef-y rz- ruhun mahveder hat- eb-reng

Yansmas ve Bilinmeyen Bir Osmanl Ydigr Armaan, Trk Edebiyat, Austos
1999, s. 30-33.; Sreyya Ali Beyzadeolu, Osmanl Dnemi Ataszleri ve
Deyimlerinden Divan iirinde Yer Alan 20 Atasz ve Deyim, Trk Kltr,
Haziran 2003, S. 470, S. 350-358; Dilek Erenolu, Gvhden Gnmze
Ataszleri ve Deyimler, Turkish Studies International Periodical For the
LanguAges, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 2/4, Fall 2007, s.
1150-1167.
39
Murat Uraz, eyhlislam Yahya, Tefeyyz Kitaphanesi, stanbul 1944, s.
10-11.


Turkish Studies

Karnu gece eriir nehrn ardnca (G. 361/3)

Derlerdi inanma suya v yre tayanma
Yahy nicin ol rz glnra tayand (G. 439/5)
Akl ok olduuna bir kiinin
Sz az olduu dellet eder
Akl nks olan kii amma
Kat ok syleyip cehlet eder (Kta 39)

Etmez vade eylese gelmee ol mehlik gelmez
Ezelden byle dettir gzellerden vef gelmez (B. 44)

Ahd- riyy anma etme bize bahne
Ski getir arb uymaz zamn zamne (B. 82)

Kiiye mihnet erimek addan gam deil amm
Bel v mihnet oldur ki erie ndan (B. 117)

Skiy mey sun ki ak- yrdan b-tkatm
Evveli sn grnd hiri amm ne g (G. 36/3)

Hrka v tcile zhid kerem et sikleti ko
deme cbbe v destr kermet mi verir (G. 108/5)

Ders-i akn mkilin Yahy nice hall eylesin
Syleyenler kendisin bilmez bilenler sylemez (G. 137/5)

Mahv eder revnk- ruhsrn hatt- siyehin
Kang gndr ki ann hiri ahm olmaz (G. 139/3)

Germ serdin ekmeyenler lemin dem midir
Viz hi sende ek-i germ vh- serd yok (G. 184/4)

Hud kermdir elbette eylemez mahrm
Murdna eriir her kii Hud diyerek (G. 195/4)

dem nedenli r-dil olsa ikr olur
Etse kaan nigh- gazlne gzlerin (G. 201/3)

Akn nice dvr idigin her kii bilmez
Bir ben bilirim ekdigimi bir de bir Allah (G. 305/2)

Glen-i lem-i akn benim ol blbl kim
lemin bir bilirim kn da yazn da (G. 360/4)

Birisi aglamaynca biri glmez hemn Yahy

344 Hakan YEKBA

Turkish Studies

Surh aglasa cm- arb- erguvn glse (G. 376/5)

ldrrlerse rakbi gam deil klarn
Mmine katli hell olmudur kfirlerin (B. 58)
Bu yalan dny iinde ne ki varise yalan
Bu yalan dny iinde bir iki gn oyalan (B. 76)

irin duygu ve dncelerini anlatrken sk sk halk
syleyilerinden faydalanmas stelik bunu konuma dili slubuyla
gerekletirmesi, onun stanbul Trkesini kullanmadaki baarsn
gstermektedir. Sonu itibariyle bu ifadeler ister ire ister halka ait
olsun, dil ve anlatm bakmndan mahalllemenin iire yansmas
olarak grlmelidir.
Bu balamda aadaki beyitler de irin sade bir Trkeyle
rindne ve kne denilecek bir tarzda konuma dilini ne kadar kvrak
ve canl olarak kullandn gstermesi bakmndan nemlidir:
Sz kim zebnma gele gy zebnedir
Ben km szm de benim knedir (G. 88/1)

Sun sagr sk bana mestne desinler
Uslanmad gitdi gr o dvne desinler (G. 93/1)

Peymnesini her kii toldurmada bunda
imde ger bu meclise meyhne desinler (G. 93/2)

Gstermedi bize ruhun ol gonca bir zamn
Sonra ald vechini bildik ki l imi (G. 159/3)

Glmedik devrinde raht vermedi bir n bize
ok tolad ok ceflar eyledi devrn bize (G. 325/1)

Solar ruhun gln zinhr olma gl marr
Gelen hazndr efendi bahrn ardnca (G. 361/3)

Bir niyz ile lebin emdirdi ok nz etmedi
Lutf u ihsn bana ok sevdigim az etmedi (G. 395/1)
eyhlislam Yahya; sadece kulland samimi, sade ve
ehirli Trkesiyle deil hayata bal, hayatn zevklerini tatmak
isteyen kiiliiyle yzn yaanan gerek hayata evirmi, iirlerinde
akn yan sra gnlk yaamn ayrntlarna da yer vermitir. Samimi
ve sade stanbul Trkesiyle, yaad dnemin gnlk olaylarn,
gelenek ve greneklerini, gezi ve elence yerlerini iirlerine
yanstabilmitir.


Turkish Studies

irin divanna baktmzda da onun yerlileme
konusundaki samimiyetini rahatlkla grebiliriz. Kendisi meihat
makamnda bulunmasna ramen din iirlere pek rabet etmediini
daha nce belirtilmiti. Divanda yer alan yalnzca bir tevhit ve bir nat
bunun ak bir gstergesidir. Bunlarn da ksa olmas ve zoraki
sylenmi iirler grnmnde olmas klasik Trk edebiyat
geleneine uymak iin yazldn gstermektedir.
40
Uzun yllar
eyhlislamlk yapmasna ramen devaml olarak aktan, araptan,
sakiden, meyhaneden bahsetmesi hr dnceli ve hogrl bir
yapya sahip olduunu ortaya koymaktadr.
41
Tab daha nce de ifade
ettiimiz gibi ir, araptan ve meyhaneden bahsederken klasik
iirimizdeki sembolik dil kullanmndan yararlanarak ou kez
tasavvuf istiarelerde bulunmutur.
irin mahall unsurlarla ilgili olarak en dikkate deer
taraflarndan biri de gnlk hayata dair sahneler sunmu olmasdr.
eyhlislam Yahya, iirinde sosyal hayatn mekn boyutunu
yanstrken ak mekn olarak sk sk saltanat merkezi olarak
stanbuldan bahseder. Onun iin stanbul, glen, glistan, glzar,
ba kelimeleri etrafnda sevgilinin bulunduu yeri yani ky-
yr temsil eder.
42

Be yz yla yakn bir sre Osmanl mparatorluunun
bakentliini yapan stanbul, ayn zamanda kltr ve sanat hayatnda
nemli bir yere sahip olmu bir ehirdir. Kltr ve medeniyet merkezi
olarak stanbul; gzel doa manzaralar, saraylar, konaklar, kkleri,
elence yerleri, medreseleri, camileri ve gnlk yaamdaki renkli
grntleriyle klasik iirimize sk sk konu olmutur.
eyhlislam Yahya da iirlerinde canl, yaayan bir
stanbuldan bahseder. Bknin:
Dil-rblarla aceb kesreti var her yolun
Geemez hblarndan gnl stanblun
43

eklinde vd stanbul gzellerine eyhlislam Yahya da ayn
ekilde gndermede bulunur:
Salnd yd eridi yine hbn Sitanblun
Yine rste olsun Karmn Sitanblun (G. 197/1)

40
Ltfi Bayraktutan, eyhlislam Yahya Divanndan Semeler, KBY, stanbul
1990, s. 43.
41
Hasan Kavruk, eyhlislam Yahy Divn, MEB Yay., Ankara 2001, s.
XXVI.
42
Kzm Yolda, eyhlislm Yahy Dvnnda Sosyal Hayatn Mekn
Boyutu, Ekev Akademi Dergisi, S: 20, Yaz 2004, s. 331.
43
Sebahattin Kk, Bk Dvn, TDK Yay., Ankara 1994, s. 265.

346 Hakan YEKBA

Turkish Studies

irin stanbulun gzellerinden bahsederken dikkat ektii
bir noktada, stanbul gzellerinin ivesidir, syleyiidir. Bu gzeller
yle nazldrlar ki huriler onlarn nazn rense, klarn cennette de
rahat yz grememesinden korkulmaktadr. Ayrca iirde ive
kelimesi, syleyi, telaffuz anlamnda da kullanldndan stanbul
Trkesinin gzellii de vurgulanmaktadr.
Korkarn cennetde de uk rhat grmeye
renirse ve-i hbn- stnblu hr (G. 55/4)
ir, yaad zamann gezinti ve elence yerleri olan At
Meydan, Vefa Meydan, Karaman ve stinyeden iirinde vgyle
bahseder. Bu mesire yerlerinden biri de Vefa Meydandr. Burada
klar, sevdiklerini beklemektedirler. Ayn zamanda meydanda
elence yerleri bulunmaktadr. Gzeller, dolaplara binmektedirler. Bu
halleriyle hepsi parlak aya benzemektedirler.
Saflar kesb edip uk olunsun merhab yer yer
Vef Meydnna gelsin civnn Sitanblun (G. 197/2)

Dner hurd-i lem-tbna gerdn- gerdnn
Binip dolba her bir mh- tbn- Sitanblun (G. 197/3)
stanbul gzellerinin gezmeye kt yerlerden biri de At
Meydandr. Bu meydan eski zamanlarda at oyunlar yaplan
meydanlardan biridir. Sultanahmet Cami yannda Bizansllarn at
oyunlar ve araba koular yaptklar Hipodruma Trkler bu ismi
vermilerdir.
44

Semend-i nzla ygrk civnlar seyre ksnlar
Pr olsun hblarla At Meydn Sitanblun (G. 197/4)
stanbulun semtlerinden olan stinyede doal gzellikleri
ile anlmaktadr. stinyede blbller oktur ve devaml olarak
tmektedir. Bilindii gibi stinye blbllerinin t ile nldr.
Ko kafes nlesini name-i pey-der-peye gel
Rygn dinleyelim blbl stinyeye gel (B. 60)
irin, stanbuldaki irfan sahiplerinin iirini beendiklerini
sylemesi bize stanbulun o dnemde edebiyat merkezi olduunu
gstermesi bakmndan nemlidir. irlerimiz nceki dnemlerinde
iirlerini kyaslarken ran merkez olarak alrken artk stanbul mihver
olarak seilmitir. iirin deeri stanbulda belirlenmektedir. Bu
anlay da eyhlislam Yahyada mahalllemenin bir yansmas
olarak grlebilir.
Bir irin hak budur Yahy ki gyet b-nazr oldu

44
M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, MEB
Yay., stanbul 2004, s. 111-112.


Turkish Studies

Pesend eylerse lyk ehl-i irfn Sitanblun (G. 197/5)
eyhlislam Yahya, stanbul dnda Edirneden de
iirlerinde vgyle bahseder. ir, Sultan IV. Muratn tahta knn
nc yl mnasebetiyle Edirneye geliinde Nefinin yazm
olduu:
Nice dild olmasnlar eyh b- Edrine
ehri terf etdi h- kmyb- Edrine
45

matla ile balayan gazeline, bir nazire yazmtr. Yazd
gazelde padiahn geliiyle canlanan, yeniden genleen Edirnenin
her bir virane kesinin bir hazineye mesken olduunu sylemektedir:
Gl yzn byun sabda ald b- Edrine
Ben de bildim ki olur erzn gl-b- Edrine (G. 310/1)

yle mmr oldu hbn- Sitnbl ile kim
Cydr bir gence her knc-i harb- Edrine (G. 310/2)
ir, Edirneyi anlatrken bir zamanlarn ihtiaml
grntsn yd etmektedir. ehir bir zamanlar gl baheleriyle
doludur. Sarayda blbller tmektedir. Gl bahelerinde eit eit
iekler bulunan Edirnenin eski gzellii dillerde kalmtr. Artk
aktan ve araptan eser yoktur. Eski gzelliklerini kaybetmi bu ehrin
tek bir umudu vardr. O da Sultn Murdn ehre gelmesidir.
ehirdeki zengin yoksul herkes padiahn geliini beklemektedir.
Edirne ile ilgili aadaki gazelin her beytinde o dnemki Edirneden
canl sahneler gzmzn nne gelmektedir:
Bir zamn glen deil miydi sary- Edrine
Sylemez mi blbl destn- sary- Edrine (G. 378/1)

Bir fezdr pr has u hk her bir gleni
Rek-i glenmi zamnile fez-y Edrine (G. 378/2)

Dilhr eyler nazar kldka mihnet artrr
Dil-g her bir makm- gam-zed-y Edrine (G. 378/3)

Bdeden hl eser yok akdan bir kimsede
B-sebeb memdh imi b u hevy Edrine (G. 378/4)

Edrine Yahy ayaklanm ayaklansn dey
Makdem-i h umar by u gedy Edrine (G. 378/5)
eyhlislam Yahyann sosyal hayatla ilgili olarak bahsettii
dier meknlar ise Kzlrmak, Torlu Suyu ve middir.

45
Metin Akku, Nef Dvn, Aka Yay., Ankara 1993, s. 337-338.

348 Hakan YEKBA

Turkish Studies

Kzlrmak ve Torlu Suyu, Sultan II. Osmann Leh seferi
anlatlrken zikredilir. Sava yle kanl olmutur ki, Torlu Suyunun
rengi kpkzl olmutur. Burada savan iddetini anlatmak iin
Kzlrmakn tevriyeli olarak kullanldn da grmekteyiz:
Kzlrmaga dnd Torlu suyu
Dem-i kffrla olup hnn (T. 1/4 )
Sultan Muradn 1638 ylnda midi ziyaret etmesi ve bu
blgeden vergi almak kasdyla ehre geldii de divanda
anlatlmaktadr. Bilindii gibi mid, Diyarbakrn eski addr.
Geldi mansr u muzaffer mide verdi eref
Kasd budur kim ala cmle adlardan harc (T. 14/4)
Grld gibi eyhlislam Yahya divannda zellikle d
mekndan bahsederken yerli unsurlara arlk verilmitir. Divanda
Frat, Dicle, Badat, Revan, Halep, am gibi mekan isimleri gese de
bunlar zellikle IV. Muratn Douya yapt sefer mnasebetiyle
zikredilir. Fakat zellikle yukarda rnekleriyle verilen meknlar
gnlk hayatn yerli unsurlarn yanstmas bakmndan eyhlislam
Yahyann sosyal hayattan kopuk olmadn gstermesi bakmndan
nemlidir.
eyhlislam Yahyann yaanan hayata dair gzlemleri
sadece sosyal meknlarla snrl deildir. ir, yaanan hayatn her an
iindedir. Bu yzden XVII. yzyl Osmanl toplumunun yaamnda
nemli yeri olan bayramlara, enliklere, elencelere, geleneklere ve
inanlara da divannda ska yer vermitir.
irin sosyal hayata dair izdii tablolarda ramazan ayna ve
bayramlara ait tasvirler nemli yer tutmaktadr. Divanda yer alan 245.
gazelde ir, bayramn geliiyle birlikte gzellerin ortaya kndan
bahseder. Geri smet Zeki Eybolu, bahsi geen gazelin Bayrm
adnda bir erkek sevgiliye yazldn iddia etmektedir.
46
Klsik
iirimizin ve eyhlislam Yahyann aka bak asna uygun
olmayan bu gre katlmadmz ifade etmeliyiz. Daha nce de
ifade ettiimiz gibi bir eseri veya iri deerlendirirken yaad asrn
sosyal ve kltrel hayatn dikkate almadan gnmzn bak asyla
yaplacak deerlendirmeler, salkl olmayacaktr. XVII. yzylda bir
eyhlislamn stelik ilmi, fazileti, kiilii ile kaynaklarda vlen bir
irin erkek bir sevgiliye iir yazdn sylemek veya tm irler iin
bu tr genellemelerde bulunmak doru bir yaklam olmasa gerektir.
stelik byle bir gazelde dnemin hkmdar Sultan Ahmedi

46
smet Zeki Eybolu, Divan iirinde Sapk Sevgi, Broy Yaynevi, stanbul
1991, s. 146-147.


Turkish Studies

zikretmesi de bu iddiann pek akla yatkn olmadn da
gstermektedir.
Aadaki beyitlerde sokaktaki herhangi bir insan gibi
ramazann sona ermesinden ve bayramn gelmesinden dolay sevinen
bir insan tipini grmek mmkndr. Fakat bayram ksa srmektedir.
Buna ramen kk byk herkes yeni ve gzel elbiselerini
giymektedir:
Grnr rze-dr- hicre ancak ylda bir kerre
ok eglenmez gider bir dilber-i mahcbdur bayrm
(G. 245/3)
Ana kk byk bir cme-i zby hazrlar
Aceb makbl-i lemdir aceb mergbdur bayrm
(G. 245/2)
ir, bayramlarn geliiyle birlikte insanlarn yeni
elbiselerini giymesini bahe istiaresi iinde de anlatmaktadr. Bayram,
sadece halk arasnda deil hkmdar katnda da makbuldur:
Iyd oldu bga makdem-i Sultn- kmyb
Gl-gn cmesini nola giyse glsitn (K. 2/3)
Osmanl toplumunda din bayramlar kadar bir dier
nemli bayram da Nevruzdur. Klasik iirimizde "lyd- Nevruz" veya
"Nevruz- Iyd" tamlamalaryla anlan
47
nevruz, bayram olarak kabul
edilmi ve kutlanmtr. Aadaki beyitte de bu yzden sevgili yeni
elbiselerini giymitir, nk nevruz bayram gelmitir.
Iyd ehl-i glenin nevrzdur kim her nihl
Bir yeni cmeyle eyler gl gibi arz- ceml (G. 232/1)
Yahya, baka bir beyitte ise eski bir astronomi inancna
telmihte bulunur. Gnein ko burcuna girmesi Martn 21. gecesi
yahut gnne rastlar. Yani baharn geliini simgeleyen nevruz bu gne
rastlar. Bu yzden nevruz, ounlukla gne ve baharla birlikte
anlr:
48

Talatndr hsrev mihr-i cihn-efrzumuz
Kadr-i bahtndr cihnda ydmz nevrzumuz (G. 140/1)

47
Mjgan Cunbur, Klasik Edebiyatmzda Nevruz, Trk Kltrnde Nevruz
Uluslararas Bilgi leni (Sempozyumu) Bildirileri (haz. Sadk Tural), AKM
Yay., Ankara 1995, s. 50.
48
Ahmet Atilla entrk, Osmanl Edebiyatnda Felekler, Seyyare Ve Sabiteler
(Burlar), Trk Dnyas Aratrmalar, Say : 90, 1994, s. 174.

350 Hakan YEKBA

Turkish Studies

ir, bir baka beyitte yine eski bir gelenee telmihte
bulunurak nevruz vaktinin mneccimler tarafndan tespit edildiini
ifade etmektedir:
Hatn eyym- ekdir rz- nevrzu yakn etdi
Bu takrbiyle birka gn tem-gh olur sahr (G. 4/2)
Eskiden bayramlarda elenmek iin bugnk anlamda
lunaparklar kurulurdu. Halk hem elenmek iin hem de gezmek iin
stanbulun byk meydanlarnda kurulan bu yerlere toplanrlard. Bu
parklarda gnmzdeki dnme dolaplar gibi dolaplar da
bulunmaktadr. Dnme dolaplara binen gzeller de irin dikkatinden
kamamtr:
Dner hurd-i lem-tbna gerdn- gerdnn
Binip dolba her bir mh- tbn Sitanblun (G. 197/3)

Devr eder ol yd-gehde c-be-c dlblar
Yni devr-i evkdir dillerde olmasn mell (G. 232/3)

Yine bu parklarda rzgarn yardmyla dnen salncaklara
binilmektedir:
Mehd-i h zre binip etfl-i gnca d-km
Anlar tahrkde der-kr olur bd- iml (G. 232/4)

Gzellerde bu elence meknlarnda salncaklara binmi,
karlkl olarak sallanmaktadrlar.
Biri birine mukbil iki taze nahl-i gl
Kar kar salnr iki civn- b-misl (G. 232/5)

Dnemin elence aralarndan biri de oyunlardr. Cirit, Orta
Asyada yaadmz zamanlardan bugne kadar yaatlm bir
oyundur.
Cird atdn mbrek destinile kaladan ehre
Hemn ehbz-s kondu ol bir bm- blya (T. 5/4)
Bu dnemin elence meknlarnda hokkabazlar ve canbazlar
da bulunmaktadr. Sevgilinin sa sebebiyle canbazlar da
zikredilmektedir:
Kkl-i yr iledir kr dil-i eydnn
Rsmann kurar std- resen-bz blend (G. 42/2)
eitli vesilelerle sarayda ve halk arasnda yaplan enlikler,
Osmanl toplum hayatnn vazgeilmez unsurlarndandr. Bu
enliklerden biri de Sultan IV. Muradn olunun doumu zerine


Turkish Studies

yaplan kutlamalardr. Bu doum vesilesiyle halk ve divandakiler
sultan tebrik etmektedir.
Srr u evkile toldu cihnn hald d oldu
Biri birine girdi tehniyetle halk divnn (K. 3/3)
enlikler yaplrken donanma da zikredilir. Donanma, Sultan
Osman iin yazlan bir kasidede de konu edilir:

Dery misl havzda gr aks-i glleri
Gy tonanma oldu deniz yzne revn (K. 2/7)

Pr-te etdi nahl-i gl-i l nahl-bend
Hi grmedim tonanmada bir byle pehlevn (K. 2/8)
eyhlislam Yahya divannda Sultan IV. Murdn saltanat
dneminde tm lkede uygulanan ttn ve iki yasana da gnderme
yapmtr. Bu yasak, toplumu o kadar etkilemitir ki, yasakla ilgili
hikyeler, fkralar gnmze kadar ulamtr. ir de bu yasaktan
muzdarip olmutur. eyhlislam Yahya, yasak olmasa arab bir
kpden ieceini sylemektedir. Ama padiahn koyduu yasak
yznden bunu yapamayacan da bilmektedir:
Bdeyi bir humda isek kim ferg olmasa
Bir arbn mesti olsak kim yasg olmasa (G. 319/1)
Sultan IV. Murad arabn yan sra ttn kullanmn da
yasaklamtr. O dnemde Sultan Muradn, yasan hakkyla
uygulandn tefti iin tebdil-i kyafetle ttnn satlabilecei
dkknlar gezdii ve ttn satanlar kendi eliyle ldrd
sylenmektedir.
49
Bu yasak klasik airlerimiz tarafndan eitli kelime
oyunlaryla eletirilmitir. irimizde ttn iemedii iin ikayet
etmektedir. Bu zevki de tpk sigara duman gibi burnundan gelmitir.
Ben dhn idim diy meclisde d olmam hele
ret olsun mu bu kim fil-hl burnundan gele (B. 81)
Her toplumun kltrnden kaynaklanan inanlar vardr. Bu
inanlar, btl olabilecei gibi gemite yaanan tecrbelerden dolay
da ortaya kabilir.
Bunlardan biri olan cemre, kn sona erdiini ve baharn
yaklatn gsteren ok yaygn bir inantr. Cemre suya dnce
havalarn snacana inanlmaktadr:
Gzme aks-i ruhun dmek ile yanmada gnlm
Hev-y dil kat germ oldu cemre ba delden (G. 283/2)

49
Jean Thvenot, 1655-1656da Trkiye, Tercman 1001 Temel Eser,
stanbul 1978, s. 153.

352 Hakan YEKBA

Turkish Studies

Toplumumuzda eskiden beri kem gzl, kt niyetli
kiilerin baklarnn insanlarn balarna gelen kt olaylarn sebebi
olduuna inanlmtr. Bu yzden gemite olduu gibi gnmzde de
nazardan korunmak iin nazar boncuu veya muska taklmaktadr:
Frig etdi mihrin zge mehliklardan beni
Hrz imi akn senin saklar bellardan beni (B. 113)
Eskiden beri insanlar arasnda sofrann ayaklarn meleklerin
tuttuuna veya sofra kurulduunda meleklerinde o eve misafir
olduuna dair bir inan vardr. Hl Anadolunun birok yerinde
geerli olan bu inanca irimiz de telmihte bulunmutur:
Huk- nn- sufre-i dervi tahfif etme kim
Her gece kerbiyn ol sufrenin mihmndr (B. 130)
Osmanl toplumunda ihaba; meleklerin, semaya gizli haber
iin yaklaan eytanlar kovalamak iin kullanlan bir krba olarak
inanldn
50
aadaki beyitten anlamaktayz:
Sz atar hm ile kyunda rakbe ol per
Y melek iblse gy te-i szn atar (G. 57/2)
Sonu
Klasik edebiyatmzn ortaya kmasn hazrlayan artlara
baktmzda Arap ve zellikle ran edebiyatnn etkisinin byk
olduunu grmekteyiz. Zamanla dilimiz ve edebiyatmz kendi iinde
geliip olgunlaarak, toplumuza zg bir kimlik kazanmtr. Bu
kimlik kazanma sreci iinde klasik airlerimizin deyimlere,
ataszlerine, halk deyilerine ve gnlk hayata ait unsurlara arlk
vermesiyle birlikte mahallleme ortaya kmtr. Dilde sadeleme ve
edebiyatta milllik, halk kltrnden ve halk edebiyatndan
etkilenmeler yzyllar ierisinde kimi zaman artm kimi zaman da
azalmtr. Bu sre 18. yzylda Nedimle en olgun eserlerini
vermitir.
Mahallleme, edebiyat tarihimizle ilgilenen birok
edebiyat tarafndan eitli vesilelerle anlalmaya ve aklanmaya
allan bir kavram olmutur. Mahalllemenin ne olduu veya ne
olmad konusunda birok fikir ileri srlmtr. Bu fikirler genel
olarak iirlerde kullanlan dil ve sanat anlay etrafnda
kmelenmitir.
Zaman iinde dil ve edebiyatmzn kendi iinde geliip
olgunlamas manasnda, yerli ve halk tesirinde bir hareket olan
mahallleme, aslnda balangtan beri klasik edebiyatmzda var

50
Ahmet Talat Onay, Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar ve zah (haz.
Cemal Kurnaz), Aka Yay., Ankara 2000, s. 428.


Turkish Studies

olmutur. Mahalllemeyi biim ve z asndan iki ayr dzeyde ele
aldmzda da baz irlerin n plana ktklarn grmekteyiz.
nceleri sade Trke, atasz ve deyimlerin kullanlmasyla balayan
bu hareket, zaman iinde gelierek dilden biime ve gnlk yaama
kadar uzayan bir alanda kendini gstermitir.
Mahalllemeye bu alardan bakldnda eyhlislam
Yahya, gerek iirlerindeki sade Trkesiyle gerekse yaad dnemin
sosyal hayatna dair gzlemlerini yanstmadaki baarsyla nemli bir
irdir. Bir din adam kimliine sahip olmasna ramen ounlukla din
d iirler yazm, zellikle gazellerindeki kalenderne slup ile
bizlere XVII. asrn stanbul hayatndan sahneler sunmutur.
iirlerinde gerek hayattan alnan unsurlarn yan sra gnlk dilde
kullanlan konuma kalplarna, deyimlere, ataszlerine, halk
deyilerine yer vermesi onu, mahalllemenin en byk
temsilcilerinden biri yapmtr. Bu bakmdan eyhlislam Yahya
zerinde durulmas gereken bir ahsiyettir.

KAYNAKA
Abdurrahman Hbr, Ensl-Msmirn (ev. Ratip Kazancgil), Trk
Ktphaneciler Dernei Edirne ubesi Yay., Edirne 1996.
AKKU, Metin, Nef Dvn, Aka Yay., Ankara 1993.
ALTUNSU, Abdlkadir, Osmanl eyhlislmlar, Ayyldz Matbaas,
Ankara 1972.
ARSLAN, Mehmet, Ayn, Sknme, Kitabevi, stanbul 2003.
BAYRAKTUTAN, Ltfi, eyhlislam Yahya Divanndan Semeler,
KBY, stanbul 1990.
Beyn Mustafa b. Carullah, Tezkiret-uar, (haz. brahim Kutluk)
TTK Yay., Ankara 1997.
Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri (haz. Cemal Kurnaz,
Mustafa Tat), Bizim Bro Basmevi, Ankara 2000.
CUNBUR, Mjgan, Klasik Edebiyatmzda Nevruz, Trk
Kltrnde Nevruz Uluslararas Bilgi leni (Sempozyumu)
Bildirileri (haz. Sadk Tural), AKM Yay., Ankara 1995, s.
37-51.
ERTAN, Veli, Mehur eyhlislamlar, Bahar Yay., stanbul 1969.

354 Hakan YEKBA

Turkish Studies

ERTEM, Rekin, Yahya Divan, Aka Yay., Ankara 1995.
EYBOLU, smet Zeki, Divan iirinde Sapk Sevgi, Broy Yaynevi,
stanbul 1991.
GBB, J, W., Osmanl iir Tarihi, III-V (ter.: Ali avuolu), Aka
Yay., Ankara 1999.
NAL, bnl-emin Mahmud Kemal, Dvn- Yahy, Matbaa-i mire,
stanbul 1334.
KAHRAMAN DKMEN, Melek (2004). Klasik Trk iirinde Din
Tasavvuf ve Dind (Profane) iir Tasnifi ve
eyhlislam Yahya rnei, Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal
Bilimler Enstits, slam Tarihi ve Sanatlar Anabilim
Dal, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Isparta.
KAVRUK, Hasan, eyhlislam Yahy Divn, MEB Yay., Ankara
2001.
Knalzde Hasan elebi, Tezkiret-uar, C. II, (haz. brahim
Kutluk), TTK Yay., Ankara 1989.
KPRL, Fuad, Mill Edebiyat Cereyannn lk Mbeirleri,
Edebiyat Aratrmalar, TTK Yay., Ankara 1999.
KPRL, M. Fuad, Trk Edebiyatnn Menei, Edebiyat
Aratrmalar, TTK Yay., Ankara 1999.
KK, Sebahattin, Bk Dvn, TDK Yay., Ankara 1994.
Latf, Tezkret-uar ve Tabsratn-Nuzam (Haz. Rdvan
Canm), AKM Yay., Ankara 2000.
LEVEND, Agh Srr, Divan Edebiyat, Enderun Kitabevi, stanbul
1984, s. 259-260.
LEWS, Bernard, Modern Trkiye'nin Douu, TTK Yay., Ankara
1984.
MACT, Muhsin, Nedm Divan, Aka Yay., Ankara 1997.
Muallim Naci, Osmanl irleri, (haz. Cemal Kurnaz), Kltr ve
Turizm Bakanl Yay., Ankara 1986.
Mustafa Safy Efendi, Tezkire-i Safy, (haz. Pervin apan), AKM
Yay., Ankara 2005.
Mstakmzde Sleyman Saadeddin, Devhatl-Meyh, ar Yay.,
stanbul 1978.


Turkish Studies

ONAY, Ahmet Talat, Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar ve zah
(haz. Cemal Kurnaz), Aka Yay., Ankara 2000.
ORTAYLI, lber, Osmanl Toplumunda Aile, Pan Yaynclk, stanbul
2001.
ZDENREN, Alaeddin, Divan iiri Savunma stemez, Osmanl
Divan iiri zerine Makaleler, (haz. Mehmet Kalpakl),
Yap Kredi Yay., stanbul 1999, s. 273-274.
ZKIRIMLI, Atilla, Trk Edebiyat Ansiklopedisi, Cilt: 4, Cem Yay.,
stanbul 1987.
PAKALIN, M. Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl,
MEB Yay., stanbul 2004.
Seyyid Rza (Zehrimarzade), Rza Tezkiresi, (nr. M. Sadk Erda,
Trk Dili ve Edebiyat Kitaplar, Ankara 2002.
ENTRK, Ahmet Atilla, Osmanl Edebiyatnda Felekler, Seyyare
Ve Sabiteler (Burlar), Trk Dnyas Aratrmalar, Say :
90, 1994, s. 131-179.
TANPINAR, Ahmet Hamdi, 19uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi,
alayan Kitabevi, stanbul 1997.
THVENOT, Jean, 1655-1656da Trkiye, Tercman 1001 Temel
Eser, stanbul 1978.
URAZ, Murat, eyhlislam Yahya, Tefeyyz Kitaphanesi, stanbul
1944.
YILDIRIM, Ali, Talcal Yahya ile eyhlislam Yahya
Divanlarnda Zhd ve Harbt Kelimelerin Kullanm, Frat
niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 17, Say: 2, 2007,
s. 69-88.
YOLDA, Kzm, eyhlislm Yahy Dvnnda Sosyal Hayatn
Mekn Boyutu, Ekev Akademi Dergisi, S: 20, Yaz 2004,
s.329-344.
Ziya Paa, Harbt, Matbaa-i mire, stanbul 1875.

Şeyhülislam Yahya Ve Mahallileşme PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Şeyhülislam Yahya Ve Mahallileşme PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

Okt., Cumhuriyet niversitesi, Trk Dili Okutman,

You might also like