T.C.

KARAMANOLU MEHMETBEY NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS


OSMANLIDA TANZMAT DNEMNDE MERKEZYETLK VE BU
BALAMDA YAPILAN DAR DZENLEMELER
Hazrlayan
erife GLPNAR

Kamu Ynetimi Anabilim Dal
Kamu Ynetimi Bilim Dal
Yksek Lisans Tezi


KARAMAN 2010





















T.C.
KARAMANOLU MEHMETBEY NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS

OSMANLIDA TANZMAT DNEMNDE MERKEZYETLK VE BU BALAMDA
YAPILAN DAR DZENLEMELER

Hazrlayan
erife GLPNAR

Kamu Ynetimi Anabilim Dal
Kamu Ynetimi Bilim Dal
YKSEK LSANS TEZ

Danman
Yrd. Do. Dr. Ercan OKTAY

KARAMAN 2010
i



NSZ
Tanzimat devri pek ok ynyle bugn daha sarih biimde kavramak isteyenlerin
olduu kadar, tarihe tecesssle bakn kendiliinden dourduu ilgi ve alaka sahipleri
tarafndan kaleme alnan yzlerce yazya, kitap ve makaleye konu olmutur. Bu dnemde
devlet kurumlar daha nce balayan modernleme abalar dolaysyla kendinden ncesine
kanlmaz olarak baldr. Kendinden sonraki I. Merutiyet dneminin kurumlarnn da
altyaps saylabilecek bir dnem olan Tanzimat dnemi, bugnk devlet yapmz iindeki pek
ok kurumun tesis edildii bir zaman dilimidir. Bu dnemde devlet idaresinde etkili bir otorite
merkezi olan brokratlar tarafndan planlanan ve uygulanan merkeziyetilik bu dnemin idari
bakmdan en nemli ayrt edici vasflarndan biridir. Bu aratrmada bu vasftan hareketle
dnemin devlet idaresindeki deiiklikler incelenmitir
Bu alma, sosyal bilimlerde yaplacak akademik bir alma iin, aratrma ve
yazma usul ve tekniklerini kavramaya bir zemin tekil ettii kadar, bu usul ve alma
disiplininin ideal neticesi olan ilmi kltr ve kavrayn edinilmesi iin de ahsma ciddi katk
salamtr. Tanzimat dneminde merkeziyeti anlayn yn verdii devlet tekilatn anlama
adna yaplm olan almamzn, akademik srecin balang noktasnda durmas dolaysyla
hatalar barndrmas muhakkaktr. Kusurlarn mazur grlmesi, ilerde giriilebilecek
akademik almalar asndan mevvik olacaktr.
Bu almann tm evrelerinde en nemli destekim olan danman hocam Ercan Oktaya
derin minnet ve teekkr borluyum


ii



ZET
1839da ilan edilen Tanzimat Ferman ile Osmanl Devleti yeni bir sre ierisine
girmitir. Bu sre fikirlerde ve yaplarda pek ok sahada yeniliklerin gzlendii bir dnem
olmutur. Tanzimat dneminde devlet idaresinde eski usul ve teamllerin yeni asrn ihtiyac
iin kfi gelmemesinin yannda, memleket iinden ve Avrupal devletlerin de basklar
sebebiyle, idarede yeni usullerin kabul elzem olmutur. Devletteki yenileme fikri
merkeziyetilik etrafnda cereyan ediyordu. Esasen tm unsurlar/ milletleri bir arada
tutabilme ve bylece devletin siyasal btnln koruma kaygs yannda zor durumdaki
mali yaps da Osmanl devletini merkeziyeti yapyordu.
Bu amala bir yandan merkez idaresinde nezaretler ve meclisler oluturularak,
Avrupa ve bilhassa Fransadan mlhem kurumlar tesis edilirken dier yandan tara idaresinde
ilk defa olarak yerel inisiyatifi temsil etmesi bakmndan belediyecilik deneyimine giriilmi,
iltizam sistemi ve merkezin sk kontrolnden bamsz tara idarecilerinin yerine muhassllk
meclisleri, vilayet idare meclisleri gibi ksmen katlmc kurumlar oluturulmaya balanmtr.
Ancak, Tanzimat dneminde yerel temsil gstergesi olan bu meclis ve idari amirler merkezin
sk kontrol altnda grev yapmaktayd.
Bu bakmdan Tanzimat dnemi Osmanlda yerel ynetim deneyiminin ilk kez
yaand bir dnem olmasna ramen, bu yerel kurullarn oluturulmas ve uygulanmas
sreleri temelde merkeziyeti bir anlayn rndr.
iii



Anahtar kelimeler; Merkeziyetilik, Osmanlda Merkez ve Tara daresi,
Tanzimat Dneminde dare ve Meclisler.

ABSTRACT
By the Tanzimat Declaration, which was declared in 1839 Ottoman State led to a
new period. Tanzimat period was the process, which has been appear a lot of renovation about
ideas and structurs. Besides the old regulations and traditions in government affairs couldnt
enough for new ages requements, because of the press coming from the inner country and
European governments, the new regulationss acceptence were inevitable. The idea of
innovation was focusing of centralization. The motivation of setting up the unity of all nations
and so besides the wonder of maintain the political unity of the government, the financial
conditions also made the Ottoman State centralized.
By this objective in central adminstration some ministry were setting. While in
Europe and particulary in France some significant institutions were being founded, on the
other hand for the first time municipality was experienced. ltizam system, the Muhassllk
assembly and city provincial adminstrative assemblies were started to be founded. Howewer
this assemblies, which symbolised the regional government was under the strict control of the
centre of adminstrative board.
iv



The Tanzimat period was an age when regional rule was experienced for the first
time, in addition it was considerable with its cenralization in adminstration.
Key Words; Centralization, Central and Regional Adminstration in Ottoman
Empire, Admistration and Assemblies in Tanzimat Period.
















v



NDEKLER

NSZ ....................................................................................................................................... I
ZET ......................................................................................................................................... II
ABSTRACT ............................................................................................................................ III
NDEKLER ......................................................................................................................... V
KISALTMALAR ................................................................................................................... VII
GR .......................................................................................................................................... 1
I. BLM .................................................................................................................................. 9
TANZMAT DEVRNE KADAR OSMANLI'DA DEVLET YNETM VE
MERKEZYETLK .............................................................................................................. 7
I.1.Osmanlda Ynetim Anlay............................................................................................. 7
I.1.1. Mutlak Bir Otorite Olarak Padiah ......................................................................... 11
I.1.2. Divan- Hmayun ..................................................................................................... 15
I.1.3. Kul Sistemi ............................................................................................................... 16
I.2.Osmanlda dri Taksmat ve Tara Ynetimi ................................................................. 18
I.2.1. Eyalet Ynetimi........................................................................................................ 18
I.2.2. Kaza Ynetimi ve Kadlk ........................................................................................ 20
I.3. Tmar Sistemi ................................................................................................................. 23
1.3.1. ltizam Usl ve Sistemin Bozulmas ..................................................................... 26
I.4. Tanzimattan nce Merkeziyetilik abalar ................................................................... 27
I.4.1. Sened-i ttifak ........................................................................................................... 31

II. BLM ............................................................................................................................... 35

TANZMAT DNEMNDE MERKEZ DAREDE YAPILAN DZENLEMELER .... 35
vi



II.1. Glhane Hatt- Hmynunun lan ve Tanzimat Dnemi .......................................... 35
II.2. Tanzimatla Gelen Merkeziyetilik Aray .................................................................. 38
II.3.Tanzimatn Uygulaycs Olarak Osmanl Brokrasisi ve Brokrat ............................... 47
II.4. Nezaretler ve Tanzimat Meclislerinin hdas .................................................................. 52
II.4.1. Meclis-i Vkela ....................................................................................................... 56
II.4.2. Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye ......................................................................... 57
II.4.3. Meclis-i li-yi Tanzimat ....................................................................................... 61
II.4.4. Divn- Ahkm- Adliye ......................................................................................... 64
II.4.5. ra-y Devlet ........................................................................................................ 65
III. BLM ............................................................................................................................. 69
TANZMAT DNEMNDE TARA DARESNDE YAPILAN DZENLEMELER .. 69
III.1. Merkeziyetilik Dneminde Adem-i Merkeziyeti Pratikler ....................................... 69
III.2. ehremaneti ve Belediyeciliin Douu ....................................................................... 72
III.3. 1839dan 1864e Kadar Yaplan Deiiklikler ve Meclisler ........................................ 79
III.3.1. Muhassllk Meclisleri. ........................................................................................ 79
III.3.2. 1842 le 1849 Tarihli Dzenlemeler, Memleket ve Eyalet Meclisleri .................. 84
III.4. 1864 ve 1871 Vilayet Nizamnameleri ......................................................................... 88
III.4.1. Vilayet dare Meclisleri ......................................................................................... 92
III.5. Tara Meclislerinde Merkeziyeti Etki .......................................................................... 94
III.6. Valilik Kurumuyla lgili Dzenlemeler ........................................................................ 97
SONU .................................................................................................................................. 103
KAYNAKA .......................................................................................................................... 106

vii



KISALTMALAR

AD : Amme daresi Dergisi
ADTCFD : Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Cografya Fakltesi Dergisi
AHF : Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi
ASBFY : Ankara niversiyeti Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn
Bkz : Baknz
C. : Cilt
ev. : eviren
.A : slam Ansiklopedisi
..E.F. : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
..H.F. : stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi
OTAM : Osmanl Tarihi Aratrmalar ve Uygulama Merkezi Dergisi
MEBY : Milli Eitim Bakanl Yaynlar
Sad. : Sadeletiren
TODAE : Trkiye Ortadou Amme daresi Enstits
TTK : Trk Tarih Kurumu
1
GR
Osmanl Devletinde XVII. yzyla gelindiinde tmar sistemindeki bozulma
ve yerini iltizama brakmasyla eyalet ve sancak ynetimi bozulmaya balamt.
Sancaklarn gelirleri arpalk olarak datlmaya balam ve toprak, devletin denetiminden
karak fiilen beylerin, yerli gl ailelerin malkaneleri durumuna gelmeye balamt. Bu
asrn sonunda ayann etkisi giderek artmt. XIX. yzyln balarndan itibaren ise
mparatorluk gn getike her bakmdan kt duruma dmekteydi (adrc, 1997: 13-14).
XIX. yzylda toprak kaybnn durdurulmas ve eski gcne kavuabilmek iin
giriilen asker-teknik reformlarn tek bana yeterli olmad grlmeye balam, idri,
hukuk ve mal reformlarn kanlmazl anlalmtr (Ortayl, 2001: 18). Bu dnemde
artk sz konusu olan ey, sadece ordunun baz tekniklerini ve snflarn garptan gelen
bilgi ve nizamla slh etmek deildirartk slh fikri yerine ilg ve yenisinin kurulmas
prensibi benimsenmektedir (Tanpnar, 1956: 30).
Tazimat dnemi XIX. y.y. boyunca sren yenileme, modernleme srecinin
yeni bir safhasdr. Glhane Hatt- Hmaynu, devletin her sahasndaki yenileme
abalarna eskisinden farkl, reformist bir anlayla devam edileceini ilan eden bir
belgedir. Ancak bu dnem kendinden nceki dnemle, bilhassa II. Mahmut dneminde
yaplan modernleme giriimleriyle ok ilgilidir ve onun devamdr. Bu devamllk,
oluturulan yeni kurum ve kurulularn yaplarnda grlen deime ve gelimelerden de
aka grlmektedir. Bu dnem Osmanllarn hemen hemen btn deerlerinin yetersiz
olduunu, bunlarn deitirilmesi gerektiini savunanlarn grlerinin denendii bir zemin
olmutur (Baykara, 1992: 64).
2
II. Mahmud, imparatorluu glendirmek iin merkez hkmetin yapsnda
yenilikler yapmaya balad. Devlet mekanizmas yeni batan kuruldu (Tanpnar, 1956: 35).
Bunu yaparken Batl devletlerin tekilatlarn rnek ald (Moltke, 1969: 279). 1839da
Glhane Hatt Hmaynunun ilanyla beraber ise devlet kendisi iin Avrupallamay
resm bir program olarak iln etmekteydi. Artk her sahada yeni dzenlemeler sz
konusuydu. Nizm ve tanzmden, nizmlar ve tanzmt tesis ediliyordu. Tanzimat devri ile
birlikte, hem yeni kanunlar konuyor hem de yeni tekilatlar oluturuluyordu (Ongunsu,
1999: 10).
Tanzimat dnemi, idri modernleme ihtiyacnn iddetle hissedildii bir yzyl
oldu. Yeni bir idri dzen, btn tebann can ve mal gvenlii, zellikle gayrmslim
tebaya eitlik salanmas ulusalc ayaklanmalar durdurur sanld. Nitekim Hatttaki
hkmlerde tebann hukuk eitlii ile adli ve mali slahat en nemli iki ilkeydi. Bu da mali
sistem ile hukuk mevzuat ve adliye rgtnde reform anlamna geliyordu. Bu ise merkez
rgt kadar eyalet idaresinde de yenilikler gerektiriyordu (Ortayl, 1985: 20).
Tanzimat hareketini en geni manasyla temel messeseleri bozulan Osmanl
mparatorluunun, Avrupann ezici stnl karsnda yeniden tekiltlanma
teebbsnn kati safhas (
.
nalck, 1992: 2) olarak tanmlamak mmkndr. Askeri ve
teknik olarak balayan batllama siyas ve hukuk bir ekil alyordu (H. zdemir, 2001:
142-143). Franszcadan evrilen idri kanunlarla Avrupa krallklar modeline gre
merkez bir brokratik devlet sistemi yaratmak amalanyordu (nalck, 2005d: 313). Bu
amala, devlet ynetimindeki brokratlar disipline edilmi, Merutiyet srecinin balangc
olan Tanzimat dneminin alt yapsn hazrlayacak meclis sistemi ve etkin brokrasi
getirilmitir (Palmer, 1993: 88).
3
Osmanl yaamnn eitli alanlarndaki reformlar birbirine bal bulunmasna
ramen, ynetim, reform srecinin merkezinde yer alm ve bu yzden ynetim yapsyla
idri sistemin etkinliinde yaplacak reformlar dier alanlarda baarlabilecek reformlar
byk lde etkilemitir. Her deiikliin dier deiikliklere bal olduu bu dnl
srete, btn alanlardaki reformlarn planlaycs ve yrtme arac daima hkmettir.
(Davison, 1997: 17-18).
dri reformlar hayata geiren Tanzimat aydn ve brokratlarnn hedefi,
devlet ynetimine ve topluma hakim olmakt. Demokratik katlm deil, kanuni, dzgn
ileyen, refah ve bayndrl getirecek bir ynetsel yapy hayata geirmekti (Ortayl,
1990: 65). Batl idari ve siyasi kurumlar aktaran reformcu brokratlar, bunu slam
toplumunun iyilii iin alnan teknik vastalar olarak gryorlard (nalck, 2005d: 312).
Kamusal kaynaklarn ve yetkinin bakent rgtleri tarafndan kullanlmas
(Erylmaz, 2007: 248) ve brokrasinin gc olarak tanmlanabilecek merkeziyeti bir
devlette bu g mutlak iktidar tarafndan kullanlabilecei gibi denetlenen bir iktidarn
emrinde de olabilir (Ortayl, 2003: 123). Tanzimat devlet adamlarnn Osmanl
milletlerinin btnln koruyabilmek iin ilk gayesi olan merkeziyetilii, devlet
brokrasisini ubelere ayrmak, memurlara maa vermek ve hazinenin gelir ve giderlerini
bir elden yapp mal kontrol kurmak (Ortayl, 2003: 125) gibi yeni dzenlemeler
oluturuyordu.
Uygulanan merkeziletirme politikas iki nedenden dolay gerekliydi. Birinci
olarak; bu sayede tarada hkm sren feodal beyler tarafndan smrlen, angarya ii
yaptrlan halk zerindeki bask azaltlacak ve vergideki art sayesinde devletin geliri
artacakt. kinci olarak ise, yerel ynetimlerin tarada oluturulan meclisler yoluyla
4
gelimesi ve bu meclislerde Mslman olmayanlarn da temsil edilmesi bir Osmanl
vatandal bilinci yaratacakt. Bu ise mparatorluu ayakta tutmak ve milliyeti
ayaklanmalarn nne gemek iin bir frsatt (Weiker, 1968: 464-465). Ulusal uyanlarn
ba gsterdii bu dnemde, merkeziyeti yap ve denetimi glendirerek Osmanl milletini
birlik halinde tutabilmek btn reform abalarnn ana gayesini tekil ediyordu. Tanzimat
devlet adamlarnn merkeziyetilii byle pragmatik bir amaca dayanyordu.
Ynetimin yeniden yaplanmasnda idri ve mal merkeziyetilik esas alnarak
yetkiler taradan merkeze aktarld. Bat kaynakl ynetim kurumlarndan, daha ok da
Osmanl ynetim geleneine daha uygun grlen Fransz ynetim sisteminden aktarmalar
yaplmaya baland (H. zdemir, 2001: 142-143). dri ve mal merkeziyetilik
vilayetlerde vali ve dier yneticilerin ksmen temsili nitelikteki meclislere yetkilerini
devretmesiyle kendini gsteriyordu. Bu grevlilerin keyfi davranlarna son verilmesi,
halk diledii gibi kullanmasnn nne geilmesi Tanzimat Fermanyla vaat edilmiti.
Ancak dzenli bir maliye ile zamannda, tam toplanan vergi gelirleri btn Tanzimat
reformlar ve yenilik almalar iin en gerekli unsurdu. Vilayetlerdeki dzenlemenin
temel gayesi buydu. Osmanl tarasnda kurulan tara meclisleri de bu amaca hizmet iin
kurulmutu. Belediyecilik teebbsleri de artk eski kurumlarn ihtiyaca kfi gelmemesi
gibi pratik amalara dnkt.
almann birinci blmnde Osmanl Devletini 1839a tayan tarihi sre
incelenmitir. Osmanlda devlet idaresi, merkez ile taradaki ynetim sistemi ele
alnmtr. Kurulan idare eklinin merkeziyeti taraflar ve bu merkeziyetilik iinde en
temel otorite olan padiahn yeri ele alnmtr. Devlet merkezindeki ynetim faaliyetinde
yer alan Divn- Hmyun ve ynetim sahasna devlet adam yetitiren bir kurul olarak Kul
5
Sistemine deinilmitir. Osmanl idri blnmesiyle ilgili olarak Eyalet ve Kaza
ynetimleri ele alnmtr. Osmanl tarasnn idri durumunu anlamada kilit rol oynayan,
sistemin ileyiinin toprak sistemiyle olan ok yakn ve i ie gemi ilikisinden dolay
asrlarca Osmanl Devletinin asker, mal, idar ve iktisadi kuvvetine temel olan Tmar
sistemi (ok, 1943: 527-528) anlatlmtr. Ayn blm iinde Tanzimattan nceki
merkeziyetilik abalarna baklm, merkezci devletle, otoritenin paylam anlamnda
msbet veya menfi bir ekilde ilikilendirilen Sened-i ttifak deerlendirilmitir.
kinci blmde Tanzimat dneminde merkez tekilattaki gelimeler
incelenmitir. Tanzimat ve Tanzimat Dnemi tabirlerine daha yakndan baklarak
aklk getirilmeye allmtr. Merkeziyeti politikalarn uygulaycs olarak brokrasin
idar yenilemedeki rolne baklmtr. hdas edilen nezaretler ve meclisler bu blmn son
ksmn oluturmaktadr. Son dneme gelene kadar devam eden devlet ynetiminin
merkezindeki Divn- Hmayn ve onun bnyesi dahilinde i gren veziriazam, kazasker,
defterdar, nianc gibi kurumlarn yerine modern anlamda nezaretler, Meclis-i Vkela,
Meclis-i Vala ve Meclis-i Tanzimat gibi kurumlar almtr. Bu kurullar devlet tekilatnda
belli bir standart ve nizamn olumas anlamnda brokrasiyi modernletiren, merkeziyeti
anlayla oluturulmu kurullardr.
nc blmde ise Osmanl tara idaresindeki dzenlemeler incelenmitir.
Tanzimat yneticiler, bata ehir ii ulam olmak zere modern belediye hizmetlerinin
verilebilmesi iin yeni bir idri yaplanmaya gidilmesi ihtiyacn grmlerdi. 3 Kasm
1839 ylnda iln edilen Tanzimat Ferman ile lke ynetimi merkezi bir ynetim
anlayyla yeni batan dzenlenirken, yerel ynetimler de bata stanbul ehri olmak zere
ele alnm ve modern belediyeciliimizin temelleri yine bu dnemde atlmtr
6
(Seyitdanlolu, 1996a). Bu balamda Osmanl merkeziyetiliiyle e zamanl olarak, onu
yerletirmek amal ortaya kan yerel idare denemeleri erevesinde nce bakent
stanbulda ve daha sonra byk ehirler bata olmak zere dier ehirlerde oluturulmaya
allan belediye rgt izah edilmitir. Tara idare tekilatnda kendinden sonraki
meclislerin rneini oluturan ve modern merkeziyeti mal sistemi yerletirmek amacyla
ortaya kan Muhassllk Meclislerinin yan sra, 1842 ile 1849 tarihli dzenlemelerle
farkl adlar alarak devam eden idare meclislerindeki ve eyaletlerin mlk yapsndaki
deiiklikler ele alnmtr.
Vilayet idaresinin hukuki statsnde nemli bir dneme saylan 1864 ve 1871
Vilayet Nizamnameleri bal altnda, daha nceki tara meclislerinin yetkilerinin
gelitirilmesiyle teekkl eden vilayet idare meclisleri anlatlmtr. Son balk altnda
Tanzimatn bandan itibaren grev alanlar merkeziyeti devlet eliyle nce ok daraltlan,
ancak zamanla geniletilen vilayetin en st idarecisi olarak valilerin ve valilik kurumunun
karlan nizamnamelerle deien konumlar incelenmitir.







7
I. BLM
TANZMAT DEVRNE KADAR OSMANLIDA DEVLET YNETM VE
MERKEZYETLK

I. 1. Osmanlda Ynetim Anlay
XIV. y.y.da bir u beylii olarak temyz eden Osmanl mparatorluu, farkl
rk, din ve mezhepte insanlarn bir arada yaad, eitli topluluklardan bazlarnn tam bir
ballk, kimilerinin de yar baml bir statyle, bir hakimiyet altnda topland bir
devlettir. Kurulu dnemine nazaran Osmanl Devleti coraf olarak daha geni topraklara
yayldka ve glendike daha sk bir merkeziyetilie gidildii ve bu dorultuda
zamanla padiaha da daha geni yetkiler verildii grlmektedir. Osmanl merkeziyetilii,
bata Balkanlar ve Hicaz blgesi olmak zere baz topluluk ve blgelere zerk veya yar
bamsz statyle belli artlar altnda yaama imkn tanyan uygulamalar da ieriyordu.
Bu bakmdan, Osmanl rejiminin, farkl unsurlar asrlarca bir arada ve tek bir otorite
himayesinde yaatan siyasi bir merkeziyetilikle beraber, idri bakmdan adem-i
merkeziyeti esas alan mtedil bir feodalizm olduu sylenebilir (Ayverdi, 1975: 298).
Toplumsal sistemdeki farkllklarn varlklarn srdrmelerine hogr ile yaklalmas
hususu kendi bana adem-i merkeziyeti (.Cem, 1999: 100-111) bir tutumu iaret etmese
de, bu hogrnn bir sonucu olarak deerlendirilebilecek olan hukuk ve idri serbestiyet
adem-i merkeziyetilik olarak deerlendirilebilir. Uygulanan ok hukukluluk prensibine
gre, her cemaat vergi, yarg, eitim vs. konularnda kendi dinine gre kabul edilen hukuka
tabidir. Bylece cemaat usulne gre tekilatlanan Osmanl toplumunda, adli ve idari
8
tekilatlanmada dine dayal bir adem-i merkeziyetilik ve eitlilik kendini gsterir (M.
A. nal, 1999: 189-190).
Yeni alnan yerlerdeki yerli adetler, vergiler, idari taksimat gibi eski dzeni ve
amme hizmeti gren her trl unsuru koruyan Osmanl bu kurumlara tedricen kendi
kalbn verirdi. rnein Balkanlarda Osmanl idri-asker gcnn temeli olan Tmar
sistemini yerletirebilmek iin nceki yerel Hristiyan sipahiler, tmarl sipahiler olarak
yerlerinde braklm ve eski statleri devam etmitir (nalck, 1964a: 105-106). Esasen
geni coraf snrlara mlik emperyal bir imparatorluk olarak imparatorluun hkmn
icr edebilme gc farkl inantan ve etnik gruplar bir otorite altnda ve btnlk iinde
tutabilmesinden kaynaklanyordu. Bu ise bu cemaatleri kendi zel alanlarnda serbest
brakmasndan; sadece kendi sosyal yaam alanlarnda deil hukuk, idar anlamda da
kendi benliklerine ait unsurlar korumalarna msamaha etmesinden ve zamanla
imparatorluk bnyesine intibaknn salanmasndan kaynaklanyordu.
Merkeziyeti ynetim, en etkili otorite olan padiahla birlikte onun mutlak
gcn destekleyen yardmc kurumlar eliyle kuruluyordu. Bu kurumlardan en nemlisi,
hkmdarn nemli meselelerde karar verirken devlet adamlarnn fikirlerine
bavurmasyla ortaya kan Divn- Hmyundur. darede btn yetkiler padiah ve onu
temsilen Divann elinde toplanyordu. Btn meseleler bu mecliste grlr ve son karar
mercii olan padiahn onayna sunulurdu. Bu durum merkezi otoritenin glenmesini ve
mutlak bir merkeziyetilii getiriyordu (Halaolu, 1995: 7). Kurulu ve ykselme
devrinde, merkez brokrasinin en yetkili kurumu haline gelen Dvn- Hmyn, Osmanl
idar baarsnn da en nemli organ olmutur ( Emecen, 1999:158).
9
XVII. y.y.da Dvn- Hmyn toplantlarnn seyrekletii ve eski nemini
kaybettii devrede devlet ynetiminde, daha nceki devirlerde de varolmasna ramen
Divann yannda danma meclisi nitelii tayan Meveret Meclisi, itibar edilir bir
kurum olarak nem kazanmtr (pirli, 1994:187). Bu meclisler ynetimde istiare ve
mterek karar alma mekanizmalarnn arln artrm olmakla beraber, son ve
yarglanamaz karar yine padiahndr.
Eski Trk devletlerindeki devletin btn hanedann ortak mal olduuna dair
sregelen anlay ve sultann lke topraklarn kardeleri ve oullar arasnda paylatrmas,
Seluklularda birden ok otoritenin ortaya kmasna ve devleti paralanmaya kadar
gtrmt. Bu sebeple kurulutan itibaren hakimiyetin blnmezlii ilkesi benimsenerek
topraklarn hanedan yelerince bllmesine izin verilmemitir. Ancak bu konuda bir
dneme noktas saylabilecek Fatih dnemine kadar merkezi gcn artrlmas abas
olmasna ramen muhalif bir unsur olarak blgesel gler varlklarn srdrdler (Taneri,
1978: 161). II. Mehmetin getirdii kimi yeni uygulamalar, mesela Fatih Kanunnamesinde
yazl olan karde katline cevaz veren ilke iktidarn blnmesini nlemeye ve merkeziyeti
devletin tesisine ynelik bir admdr. Yine Osmanl ehzadelerine eyalet valilikleri
verilmemesi ve ehzadelerin ancak sancakbeyi olabilmeleri de bu minvalde
deerlendirilmelidir. Devletin hakimiyet anlayn ve otorite kaynan gsteren pek ok
rnekten birini I. Muratn Evrenos Beye gnderdii fermanda veya onun bir benzeri olan
Kanuninin Gazi Bal Beye gnderdii Hatt- Hmayunda gryoruz. Burada memleketin
sahibi olarak Allah ve peygamberden sonra padiahn ismi zikrediliyor (zdemir, M.
Niyazi, 1999: 21). Baka bir gcn bunlarn stnde olamayaca ifade edilerek bir nevi
ikazda bulunuluyor. Bu irade, devletin her yannda fiilen ve prestij bakmndan hakim olan
10
padiahn mutlak gcne atfla, buna ortak olabilecek hi bir giriime msamaha
edilmeyeceinin ifadesidir.
Geni imparatorluk topraklar kendine mahsus mlki bir blnme ve hiyerari
erevesinde idare ediliyordu. Bu birimlerin banda bulunan idareciler merkezin birer
temsilcisi konumundaydlar. mparatorluk topraklarnn byk bir ksm Tmar Sistemi
dahilinde tasarruf ediliyordu. Devletin tarada sipahilere baz vergi ve ykmllklerden
baklk karlnda kendine ait vergi gelirlerini tahsil ettirdii bir sistem olan Tmar,
Seluklularn Bizans, ran ve slam devletlerinden ald kta sisteminin Osmanldaki
uygulamasnn addr. Mal, idar, sosyal vs. pek ok ynden Osmanl devlet ve toplum
yapsn etkileyen ve tara idaresinin temel ekseni olan Tmar Sistemi sayesinde devlet,
askeri tekilatnn nemli bir ksmn tarada tekilatlandrm oluyordu. Dirlik sahibi
sipahiler ve sefere giderken yanlarnda gtrmek zorunda olduklar cebel askerleriyle
bu byk bir orduydu (ok, 1944: 85).
Bu yntem devletin kendi yetkilerini devretmesi ve salahiyetlerinde
paralanma anlamna geliyordu. Bu anlamda tarada yerel derebeyleri tretmeye ve adem-i
merkeziyeti eilimlere zemin hazrlyordu. Ancak, Tmar Sistemi Osmanlda merkezin
sk denetimi altnda uygulanarak ifti iin ezici bir rejime dnmesi engellenmi,
Avrupadakine benzer biimde feodalite ve yerel mtegallibe kmamtr. Fakat daha
sonra devletin zayflamas, merkeziyetiliin azalmasyla feodal eilimler ortaya kmtr
(ok, 1943: 541; Ayverdi, 1975: 298). Nitekim XVI. yzyl ortalarndan sonra devletin
iine girdii iktisadi ve sosyal skntlar sonucu yerel beyler ve ayanlar kendi blgelerinde
daha etkin olmaya baladlar. 1726daki bir fermanla valilerin artk her blgenin nde
gelen beyleri arasndan seilmesi isteniyordu (Akda, 1970: 51). Bu ekilde nfuz sahibi
yerel eraf ve aalara tarada idri grevlerin verilmesi, kat merkeziyetilikten bir
11
sapmay ifade eder. XIX. y.y.a gelindiinde ise yerel gler merkezi idare asndan ciddi
bir tehlike olarak daha belirgin bir ekilde ortaya kmt. Bu asrda devlet adamlar, bu
dnemin reformcu uygulamalarna Batllama ile beraber temel kabul edilen
Osmanlclk politikasnn ilzam ettii merkeziyeti politikalar uygulamaya alrken,
asi ayan ve paalarla da mcadele etmitir.

I. 1. 1. Mutlak Bir Otorite Olarak Padiah
Osmanlda devlet; lke ve milleti deil, en nemli grevi reayay himaye
etmek ve zulmden korumak olan hkmdar temsil eder ve onun mlk saylrd (nalck,
2005b: 184; zkul, 2000: 521). Osmanl Devleti, balangtan itibaren takip ettii
merkeziyeti politika gerei padiahn merkez gcnn artmas iin baz tedbirler almtr.
I. Murat devrinde vezir andarl Halil Hayrettin Paann bu ynde almalar sayesinde
bu gcn artmasn salanmtr. Bu gelimeler; dorudan hkmdara bal bir yenieri
ordusunun kurulmas, devlet hizmetlerinde padiahn kullarna arlk verilmesi ve
kadlarn merkezdeki Kazaskere balanmasdr (Taneri, 1978: 161). Fatih dneminden
sonra padiahlarn merkezi otoriteleri ok daha belirgin olarak gzlenir.
Padiahn bu kat otoritesini tahdit eden baz denetim mekanizmalar vardr.
ncelikle Padiah eriat dzenine uymak ve onu uygulamakla ykmldr. Onun bu
dzene uyup uymadn saptayacak ve bir tr denetimde bulunabilecek en nemli merci
ise eyhlislamdr. Ancak eyhlislamn padiah tarafndan atanmas, fetva vermeyerek
yetkilerini snrlamaya alan bir eyhlislm grevinden uzaklatrabilecek ve yerine
yenisini getirebilecek olmas sebebiyle, bilimsel ve dinsel saygnlklar byk birka
eyhlislm dnda Osmanl padiahn snrlandrabilecek hibir eyhlislm
12
kmamtr. Bu yzden padiah snrlayan denetim mekanizmalarndan biri olan
Hukuksal Denetimin rneklerine Osmanlda ok az rastlanr (Okandan, 1977: 27).
Osmanl pdihnn selhiyetlerini tahdid edici kuvvetler hukuk olmaktan ziyade fiildir.
eri erif dnda, ordu (bilhassa Yenieri Oca) ve medreseden yetime ulema bu gc
snrlayan kesimlerdir. Padiahn mutlak otoritesini dengeleyen Eylemsel Denetim ile
merkez otoritesini byk lde yitirmi bulunan padiahn, merkezdeki kullarn ve
ulemann gruplamas sonucu, bu gruplardan biri tarafndan zorla tahttan indirilebilmesi
mmknd. Hukuk denetim mekanizmasnn gerei gibi almamas, byle hukuki
olmayan ve zora dayanan bir usul ortaya karmakta ve bu yolla padiahn tahttan
indirilmesi eyhlislm fetvalaryla hukuka uygun bir hale getirilmekteydi. Eylemsel
denetim daha ok devletin zayflamaya balad son dnemlerde kullanlmtr. Padiahlar
bu risk karsnda tahtlarn gvence altna alabilmek iin srekli olarak kullarn ve
ulemy blme ve onlar farkl gruplar halinde tutma politikasn izlemilerdir (ok ve
Mumcu, 1982: 189-190).
Ulemann ba ve ifta makam olan eyhlislamlk, yaplan uygulamalarn dini
meruiyet bakmndan tasdik edildii bir merci olmakla beraber, sultann mutlak gcne
ortak olan bir konumda deildir. Hatta bunun aksine, Osmanl sultanlar ou kez, zellikle
hakknda gemi devir fukahsnn ihtilaf ettii hususlarda, kadlarn hangi dini hukuku
tatbik etmeleri gerektiine karar verecek kadar ileri gitmilerdir. Kazaskerler ve
eyhlislamlar mnakaal hukuk konularnda muayyen grleri beyan ettikten sonra
sultann kararn sorarlard. Bu tr meselelerin rneklerini sunan bir koleksiyon, XVI.
yzyldaki byk eyhlislam Ebus-Suud Efendinin mehur Maruzatdr. Mesela;
Onun isteiyle, Kanuni Sultan Sleyman, miri arazi ile ilgili olarak aradan on yl getikten
sonra davalara baklmayacana ve on be yl sonra dier hibir dava yahut muhakeme
13
olmayacana karar vermitir. Ebu's-Su'ud Efendi gibi en kudretli eyhlislam bile kendi
hukuk grlerinin mahkemelerde tatbik edilmesini istediinde, bunlar sultana takdim
ederek, ondan kadlarna ve ilgili devlet erkanna uygun emirler karmasn talep etmek
zorunda idi (Heyd, 1969: 641).
Osmanlda fiil er'i erif, devletin zamanla meydana getirdii kanun ve
nizamlardr (Akda, 1955: 30). Dini esaslara dayal bir mutlak monari olarak
nitelendirilebilecek olan Osmanl Devletinin ynetiminde bu nizamlar; slam Hukuku ve
eski Trklerden gelen geleneklerin de etkisiyle oluan baz teml esaslardr (zelik, 1974:
159-160). Bylece eri erif ve Kanun- Mnif (rf) denilen iki hukuk kodu ortaya
kmtr (nal, M. Ali, 1999: 188). Kanun, eriatn kat hukukuna nazaran, kamu yarar
(maslahatl-amme) ve zellikle idar ve siyas maslahatn gereine gre yrtlen rf
hukuka dayanr. er hukuk kadya tevdi edilirken, rf hukuk muvakkat kanunnamelere
dayanmaktayd (Heyd, 1969 : 634).
6 Egemenliin tanrsal kayna hakkndaki Trk devlet anlayyla slami
dnemin egemenlik anlaynn (sultann zllullah yani, tanrnn dnyadaki glgesi
olmas) zdeletirilmesiyle, Osmanl sultannn mutlak gc pekimi oluyordu. Sultani
kanunlar yani, padiahlarn kardklar kanunnameler er hukukla birlikte slam toplum
ve kltrnn bir paras haline gelmi ve Osmanlnn merkeziyeti ve otokratik yapsna
katkda bulunmutur (nalck, 2005a: 74) . Genel kanaatin aksine, kanunlarn geerlilii
iin eyhlislam'n tasvibine ihtiya duyulmamtr. Esasen, kanunlarn tek hukuki
dayana, saray fermanlarnda ifade edilen sultann iradesidir. Kanunlar veya
kanunnamelerin nceden tasvibi alnmak zere eyhlislama takdim edildii hakknda hi
bir delil yoktur. Ancak kanunlar ktktan sonra bir fetvayla teyid edilirdi (Heyd, 1969:
641).
14
Padiahn kanun koyuculuk yapmas, mutlak egemenlik anlayndan
kaynaklanrken, dier yandan bu gc daha sarslmaz hale getiriyordu. zellikle bilinen ilk
kanunname karan padiah olarak Fatihten sonra, padiahlarn gc eskiye nazaran
artmtr. Eski Trk anlayndan gelen, egemenlii hanedann ortak mal sayan anlay
yerine egemenliin tek bir kiinin elinde topland gr kabul edilmeye balanm ve
Fatih Sultan Mehmet, kendisini Roma imparatorlarnn varisi sayarak, Romaya ait
"mperium" anlayndaki gibi, kendisini evrensel hakimiyet sahibi bir Roma mparatoru
olarak grmtr. Egemenliin kutsallna dayanarak merkezci, gl ve mutlak yetkili
bir Osmanl padiah tipini meydana getirmitir ( ok ve Mumcu, 1982: 171).

Mslman Osmanlda, padiahn varlnda vcut bulan devletin otoritesi, her
eit otoritenin tesinde siyas ve icra bir kavram olarak mutlak ve stn bir nitelik
kazanarak ynetime ait alanlar, kanun yapma faaliyeti bakmndan sultana zg
saylmaktayd (nalck, 2005a: 71 ve 77).
Devlete ait btn mansp ve memuriyetler, bizzat hkmdar tarafndan
veriliyordu. Padiahn bir hizmet veya memuriyeti bir ahsa tevcih ettiini gstermek zere
eline verdii vesikay ifade eden Berat, en basit ky imamlndan veya kasabada cami
mezzinliinden en yukarlarna kadar herhangi bir vazifeye geebilmek iin mutlaka
lzm gelen bir grev tevcih belgesiydi. Devletle ilgisi olmayan btn iktisad
messeselerin bana getirilenler dahi, "Berat" almak mecburiyetinde idiler. Bunun gibi
Osmanl hkmdarna mutlak bir salhiyet veren ve onun banda bulunduu rejimi de
tamamyla merkeziyeti bir karakterde tutan unsurlar, mparatorluun da devamlln
temin eden uygulamalarn banda geliyordu (Akda, 1955: 31).
15
Yavuz Sultan Selimin Msr fethetmesi, oradaki gstermelik halifelie son
vermesi ve slmiyetin kutsal yerleri olan Mekke ve Medineyi de almasyla Osmanl
padiahnn yetki ve nfuzu artm, Snn slm dnyasnda tek ve mutlak yetkili duruma
gelmitir. Bylece Fatihin Mutlak Yetkili hkmdar modeli daha da glenmitir.
(ok ve Mumcu, 1982: l71). XVIII. y.y.dan itibaren halifelik nvann kullanmalar da
Osmanl padiahlarnn hakimiyetinin tesisinde etkili olmutur.
Tarih seyir iinde devletin kendisiyle zdeletii padiahn otoritesi hereyin
zerindedir, hi kimse padiahn iine karamaz ve otoritesine snr getiremezdi. Herkes
kendini kanunla baml sayd halde, padiah kendini kanunlarn stnde sayard. Onun
iradesi yalnz slam eriat ile snrl kabul edilirdi (ok ve Mumcu, 1982: 171).Osmanl
padiahlarn kanun kontrol altna koyan hukuki bir deiiklik ancak 1876 Osmanl
Kanun-i Esasisi ile gereklemitir. Ancak II. Abdlhamitin Kanun-i Esasiyi lav,
sultann iradesinin kanunlarn zerinde olduu ilkesinin tekrar geerlilik kazanmas
anlamna geliyordu (nalck, 2005b: 183).

I. 1. 2. Divn- Hmyun
Osmanl devletinin kurulu ve gelime dnemlerinde pek ok konu Divan-
Hmyunda grldkten sonra padiahn onayna sunulur ve bylece karara balanp,
uygulanrd. Bugnk anlamda Bakanlar Kurulu, Dantay, Yargtay gibi kurumlarn
grevlerini ifa eden Divanda alnan kararlar, kanunlaabilmesi iin gerekli artlar
tayorsa ve eer gerekiyorsa eyhlislam fetvas alnarak kanun haline geliyordu. Divn-
Hmyun kanun yapc olarak devletin en nemli yrtme organ olmasnn yan sra
(Halaolu, 1995: 9) yarglama faaliyetinde de bulunuyordu. Osmanl Devlet ynetiminde
16
idri ilerle kaza ilerin tekilat bakmndan birbirinden ayrlmam olmas, yani ayn kii
ya da kurullarn hem idri hem de yargsal grev ve yetkilerle donatlm olmas gze
arpan bir zelliktir (Derbil, 1948: 136 ). En yksek dzeyde siyaset tesbit ve yapma
organ olan Divan (Heyd, 1969: 645), devlet ynetiminde padiahtan sonra en nemli
otorite mercii olmasnn yannda kanun koyma, yarglama ve yrtme alanlarnda bu
otoriteyi paylaan ve bir anlamda snrlandran bir kurumdu.
Kurulu dneminde Divann asl yeleri, padiahn dnda sadrazam, vezirler,
kadasker, defterdar ve nianc idi (pirli, 1994: 163-174). Fatih dneminden sonra
padiahlarn katlmadklar ve kafesli bir blmenin ardndan takibettikleri divn toplantlar
zamanla terk edilmi ve Divann yrtt ilerin byk bir ksm sadrazamn kindi
Divn ve Bb- l tarafndan yrtlmeye balamt. Divan toplantlarnn zamanla terk
edilmesiyle zellikle XVIII. asr sonlarndan itibaren meveret meclisleri (Meclis-i ra)
onun yerini almaya balam ve III. Selimin tahta gemesiyle birlikte bu toplantlar daha
dzenli yaplr olmutur (Akyldz, 1993: 177, 178).

I. 1. 3. Kul Sistemi
Osmanl Devletinin karakteristik bir zellii olan merkez mekanizma
sayesinde ok eitli unsurlar tek at altnda tekilatlandrlabiliyordu. Bu sistemin
temelleri, ulema snfnn yetitii ve ynettii dini eitim sistemi ile, Enderunda yetiip
buradan asker ve idri grevlere gelmeyi salayan sisteme dayanmaktayd (Mardin, 2004:
111). Devlete ilerde ynetici olacak mer ad verilen devlet adamlarn karan,
devirme ocuklarn devlet eliyle zel bir eitimle yetitirilmesi olarak tanmlanabilecek
olan Kul veya Gulam Sistemi denen bu sistemde nemli olan, bu konumdakilerin padiah
17
ve hanedana tam ballklaryd (nalck,2005b:186). Harpte esir alnan ocuklarn
yannda, Hristiyan tebann ocuklar arasndan gsterili, zeki olmas gibi baz stn
zellikleri olan sekiz on sekiz ya aras ocuklar Osmanl saraylarnda yetitiriliyordu
(Halaolu, 1995: 37- 38). Devirme usulyle toplanan ve zel bir eitimle yetitirilen ve
sonradan ou ihtida eden bu gayrmslim ocuklar arasndan yksek devlet adamlar
yetiiyordu. Dier yandan bu devirmeler, Osmanl merkezindeki Kapkulu Askeri
Tekilatna kaynak oluturuyordu.
Osmanllar devlet dzeninin pek ok unsurunu Seluklu, Bizans, lhanl ve
Beylikler dnemlerinden tevars etmilerdir. Kul sistemi de bunlardan biridir. Ancak,
rnein tmar gibi devralnan dier dzenlemelerde yaplan deiikliklerde olduu gibi
kul sisteminde de Osmanllar nclleri olan devletlere gre baz deiiklikler getirmi ve
bir sentez oluturmulardr. Osmanlda kul kkenliler ok etkili mevkilere ykselseler
rnein Memluklarda olduu gibi devlet bakanlna gelmeleri imkanszd (z, 1999:
49).
I. Murat dneminde temelleri oluturulan ve Osmanl devlet yapsna
karakteristik tekil eden baat unsurlardan biri olan Kul Sistemi Yldrm Bayezid devrinde
devirme usulnn daha yaygn uygulanmasyla kesin biimde ortaya kt (Taneri, 1978:
161). Fatih Sultan Mehmet, bu sistemi daha da gelitirerek Osmanl Padiah'nn
egemenliini pekitirmitir. zellikle stanbul'un fethinden sonra veziriazamlarn bile
devirmelerden atamaya balayan Osmanl padiah bu ekilde devlet ynetiminde sz
sahibi olan eski Trk ailelerinin nfuzlarn krarak, devlet ilerini kiisel kleleriyle
yrtmeye balam ve otoritesini de gene klelerden kurulu dzenli ve srekli kapkulu
askerleriyle pekitirmitir (ok ve Mumcu, 1982: 174,175)
18
Kul Sistemi sayesinde Osmanlda ynetim yetkisine sahip olan mernn
devlet ve padiah otoritesine ballklar, ait olduklar ve asil olmayan kkenleri ve iinde
yetitikleri eitim sistemi sayesinde temin ediliyordu. Osmanl padiahlarnn uzun asrlar
esnasnda mparatorluun her tarafnda salhiyetlerini mutlak bir ekilde etkin
klabilmelerinin sebebi bu kle meneli valiler oldu. Asil olmayan veya kkl bir aileye
sahip olmayan ayn zamanda sk sk deitirilmek, terfi ettirilmek veya nakledilmek
suretiyle vazifelerinde de sratli bir hareketlilik yaratlan bu idareciler, hibir zaman
merkeze kar gelebilecek nfuzlu bir zmre tekil edememi ve bu hal merkeziyeti
Osmanl rejiminin mrn ok uzatmtr (Akda, 1955: 36).

I. 2. Osmanlda dari Taksimat ve Tara Ynetimi
I. 2. 1. Eyalet Ynetimi
Osmanl Devletinde tara idaresi ky (karye), nahiye, kaza, sancak (liva) ve
eyalet eklinde tekilatlanmt. Kendisine bal kylerle birlikte nahiyelerin birlemesiyle
kazalar, kazalarn birlemesinden sancaklar, sancaklarn birlemesinden eyaletler ortaya
kmtr. Eyaletlerin ynetimi Beylerbeyi, sancaklarn ynetimi ise Sancakbeyi
tarafndan salanrd. Kurulu yllarnda sadece Rumeli iin ihdas edilmi beylerbeyiler
belli bir blgenin idaresinden deil, btn ordu ilerinden sorumluydular. Nitekim Orhan
Beyin ordu kumandan Sleyman Paa bir beylerbeyi idi. Ancak fetihlerle birlikte
Rumelinin yanna nce Anadolu, daha sonra Rum (Amasya-Sivas) ve Karaman
beylerbeylii de eklenerek saylar drde kt (Halaolu, 1995: 83 ve 85).
19
Beylerbeyi, bulunduu eyalette tmarl sipahilerin en st konumundayd ve
sancakbeyleri zerinde askeri denetimi vard. Siyasi ilerde hkmdarn temsilcisi olmak,
ili mamur hale getirmek, emrindeki askerleri srekli hazr halde bulundurmak, halka
yaplan zulm ve ikenceyi nlemek ve blgede olan hrszlk, cinayet gibi sularn nne
gemek iin nlemler almak gibi (Gyn, 1999: 78-79) idri ve asker grevleri vard.
Eyalet ynetiminde beylerbeyi dnda onunla ayn yetkiye sahip Mutasarrf
denilen bir ynetici daha bulunmaktayd. Vezir rtbesi alm kiilere hkmet eitli
nedenlerle uygun grev yeri veremeyince, bunlara geimlerini salamak iin birka
sancan ynetimini veriyordu. Byle yerlerin idaresini stlenen kiilere mutasarrf
denilmitir. Bazen de baka grevi olan paa veya vezire ek gelir olarak baz sancaklarn
ynetimi mutasarrflk olarak verilmitir (adrc, 1997: 21). Beylerbeyinin sefere gittii
zaman yerine brakt kiiye ise Mtesellim denirdi (Halaolu, 1995: 85). Sancan en
st askeri ve idari amiri olan sancakbeylerinin, mtesellim ve mutasarrflarn grevleri
arasnda sancaktan toplanacak vergileri merkez hazinesine ulatrmak, ynettii blgenin
asayiini ve dzenini salamak bulunuyordu (Yaman, 1944: 82-84).
Beylerbeyinin ok geni yetkilere malik olduu dnlse de iktidarlar
merkez hkmet tarafndan ok snrlandrlmt. Eyaletin defterdar ve kads
beylerbeyine sorulmadan, stanbuldan atanrd, beylerbeyi bunlarn ilerinin
yrtlmesine karamazd. Emri altndaki sancakbeylerini atayamazd ancak, olaanst
durumlarda, kendilerini geici olarak iten uzaklatrabilirdi. Defterdarn ve kadnn lm
halinde ise stanbul'dan yenisi atanana dek, yerlerine birisini getirmek hakk vard.
nemli grlen sorunlar beylerbeyi, divannda, kendi emri altndaki
yneticiler ve yksek rtbeli memurlarla grmek zorunda idi. Bununla beraber, bu
20
grmelerde eyaletin ynetimle ilgili ok az sorunu gndeme girerdi. nk eyaletin
resmi organlar ve bunlarn ileyii, hemen en kk ayrntlarna dek, stanbuldan gelen
emirlere tabiydi. Eyaletlerdeki merkeziyetilik yle boyutlardayd ki, rnein bir kalenin
en kk onarlma giderleri iin merkezi hkmetten izin almak gerektii gibi izin
olmadan bir yenierinin bir gnlk ulufesine dl olarak bir ake bile eklenemezdi ( Nagy,
1969: 53-54).

I. 2. 2. Kaza Ynetimi ve Kadlk
Klasik Dnem Osmanlda Kaza, ticari ve kltrel stnlyle evrenin
merkezi olmu bir kasaba veya ehirle, byle bir topluluk merkezini evrelemi kylerin
tekil ettii idari bir birliktir. Eyalet-sancak eklindeki asker-idri tekilattan ayr olarak
tamamen sivil karakterli bir kaza idaresi mevcuttur. Sancaa tbi btn kyler idri-asker
adan sancakbeyine, kazi adan ise kadya baldr (M. A. nal, 1998: 218-219). Kaza,
bugnk anlamyla idar bir birim olma vasfn Tanzimat devrindeki dzenlemelerle
kazanmtr. Bu dnemden nce kadlarn devlet emirlerini yerine getirmesi bakmndan
idar grevleri olmasna ramen Kaza, hiyerari iinde Eyalet ve Sancaktan sonra
gelen idri bir birim deildir.
Kaza adyla hkmet merkezi kabul edilen ve Divn- Hmyuna bal olan
birimin banda hem adl hem de idar amiri olan kad dorudan doruya kazaskerin
inhasyla merkezden tayin ediliyor ve merkeze bal bulunuyordu (bkz. Uzunarl, 1965).
Kadlar yargsal ve idar ilerin yannda bulunduklar blgenin, ehir ve kasabann beled
hizmetlerini, bugnk anlamyla bir noter gibi vekaletnme ve alm-satm ilerini de
yrtrlerdi (Halaolu, 1995: 124). Ayrca, sultann idri ve mal emirlerinin yerine
21
getirilmesini gzetmekle grevli olmas bakmndan mal iler denetisi olmakla birlikte,
yneticilerin yasad etkinliklerini derhal hkmete bildirmek yetkisine de sahipti (nalck,
2003: 122).
Osmanl kaza tekilat Rumeli, Anadolu ve Msr olmak zere blgeye
ayrlmakta idi. Rumelideki tekilat ve kadlar Rumeli kazaskerinin, Anadolu ve Msrdaki
tekilat ve kadlklar ise Anadolu kazaskerlerinin idaresi altnda idi. Kadlklar seviye
itibari ile kk kadlklar (kaza ve sancak kadlklar) ve byk kadlklar (mevleviyet)
olarak iki gruptu. Kaza kadlar bulunduklar blgenin adl, idri ve beled ilerinin miri
ve yrtcs idi. Ancak bunlardan farkl olarak sancak ve eyalet kadlklar stat
bakmndan mevleviyet
1
seviyesinde olup bulunduklar idar birimin en byk miri olan
sancakbeyi ve beylerbeyi ile iblm ile almaktadr (pirli, 1994: 263-266).
Kadlar mlk-idar adan Beylerbeyi ve Sancakbeyleri'nden sonra gelen
byk bir devlet memuru statsnde bulunduu iin, birok iler hakknda merkezden
gnderilen ferman veya emirlerde Beylerbeyi ve Sancakbeyi'ne hitap edildii kadar,
kadlara da dorudan doruya hitap edildii olurdu. Kad, zerine ald grevleri atand
ynetim nitesi dahilinde bulunan kasaba, nahiye ve kylerde yerine getirirken kendisine
yardmc olmak zere Naibler, mamlar, Suba, Asesba, Asesler, Kaledizdarlar vb.
grevliler vardr. Bylece kadnn yetki blgesinde, fizik alanndan doan yatay bir
hiyerari ortaya kmtr. Bu saha iinde amir, kadnn bizzat kendisiydi (Ark, 1997: 25-
30).

1
Mevleviyet tabiri yksek kadlklar ifade etmekle birlikte yksek medreselerin mderrisliklerini
de (kibr- mderrisn) ifade eder.( pirli, 1994, s. 263-266)

22
Kadlar, er hukukun yansra rf kanun ve hkmlerin, yasaknamelerin icra
ve uygulamas ile de grevlendirilmitir. XIX. yzyldan nce bir kad mahkemesi bir adli
mahkemeden daha te esnaf kethdalarnn ve mahalle imamlarnn avarz vergisi gibi baz
vergileri yerel halk arasnda datmak, Sultana gnderilecek arz ve ikayetleri kaleme
almak veya fiyat tesbit etmek gibi eitli grevler iin bir araya geldikleri bir meclisti
(nalck, 2005d: 313). Bu bakmdan kad halkla devlet arasndaki diyalogu salyor, ayn
zamanda halkn hkmet idarecileri tarafndan bask altnda tutulmasna engel oluyordu.
(Ark, 1997: 30).
XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl kurum ve kurulularnda
balayan bozulma ve knt kadlk ve yarg kurumunu da nemli lde etkilemitir.
Kadlarn genellikle grevleri bana gitmeyerek yerlerine naiplerini gndermeleri ya da
ehirde bulunan birini naip atamalar, naiplerin ounun da yeterli ehliyete sahip
olmamalar, yaplan haksz uygulamalar youn ikayetlere ve yaknmalara neden oluyordu
Devletin bu bozulmay baz tedbirlerle nlemeye alt grlmektedir. XVII ve XVIII.
y.y. boyunca bu konuda karlan padiah fermanlarnda arpalk eklinde datlan ve
sadece bir gelir kayna olarak dnlen kadlklara ehil kiilerin nasbedilmesi konusu
zerinde durulmaktadr. ( Bkz. Feyziolu ve Kl, 2005).
XIX. yzyl balarnda yarg ile ynetim ileri hemen hemen btnyle
birbirinden ayrlmaya balaynca kadlarn yetkileri de azalmaya balamtr. (adrc,
1985: 80). zellikle II. Mahmut dneminde, kadlarn yalnz yargyla ilgilenmelerini
salamaya ynelik nlemlerle ikayetlerin nne geilmeye allmtr. nce stanbulda
daha sonra eyalet ve sancak merkezlerinde ihtisap ilerinin ihtisap nazrlarna braklmas,
nfus saym yapldktan sonra nfus ilerine bakmak ve bir yerden bir yere gidip gelmeyi
23
denetlemek zere Defter Nzrl tekilatnn oluturulmas, ky ve mahallelerde
muhtarlk tekilatn kurularak halk ve hkmet ilikilerinde muhtarlara nem verilmesi,
kadlarn yetki alanlarn daraltan gelimelerdi. Yenieri Oca kaldrldktan sonra
ncelikle padiah ve ailesine ait vakf ilerinin, kurulan Evkaf Nezaretine braklmas ise
kadlarn vakflar zerindeki etkinliklerini azaltmt (Feyziolu ve Kl, 2005: 48).
Bylece Osmanl kads dier yetkileri bir hayli daraltlarak gerek bir hakim durumuna
geliyordu (adrc, 1985: 80).

I. 3. Tmar Sistemi
Osmanl Devletinde arazi dier mslman memleketlerde olduu gibi esas
itibariyle e ayrlrd:
1-Araziyi riye
2- Araziyi haraciye
3- Araziyi memleket veya miriye.
1-Araziyi riye; Fetholunan memleketlerdeki mslmanlarn veya fetihten
sonra mslman olanlarn mlkiyetinde bulunan ve bu haklar hkmdar tarafndan tasdik
olunan araziydi. Fetholunan arazinin mlkiyetini hkmdar fethedenlere verirse byle
topraklar da araziyi riyeden saylrd. Araziyi riye sahipleri toprak mahslnn
genellikle 1/10 ini devlete demek mecburiyetindeydiler.
2- Araziyi Haraciye; Mslman olmayan (zimmi) kimselerin tasarrufunda
bulunup, mlkiyetleri hkmdar tarafndan tasdik edilen ve hara denilen bir vergiye tbi
tutulan araziye denilirdi. Bu hara, ylda muayyen bir miktar paraya tekabl eden Harac
24
Muvazzafa ve mslmanlardan alnan re mukabil gayrimslimlerden arazilerinin verim
kabiliyetine gre alnan Harac Mukasemedir.
3 -Araziyi Memleket veya Miriye; Mlkiyeti devletin olan arazinin adyd. Bu
tr topraklar Tmar Sistemi iinde datlan arazilerdir. Arazi, tmar sahibinin mlk
olmaz, yalnz ona bu topraklar ileyenlerin vermee mecbur olduklar birtakm vergileri
toplamak hakkn verirdi. Bu hakka mukabil de tmar sahibi sefer ald zaman savaa
gitmek ve yannda belirli sayda cebel (asker) gtrmekle mkellefti (ok, 1943: 529).
Asrlarca Osmanl Devletinin asker, mal, idri ve iktisadi kuvvetine temel
olan Tmar Sisteminde (ok,1943: 527-528) mlkiyet hakk devletin olan arazinin baz
ekonomik ve askeri ykmllkler karlnda kullanm hakknn belirli niteliklere sahip
olan kimselere verilmesi sz konusuydu. Tmar sistemi, Ortaa ekonomik artlar altnda
byk bir ordunun varln srdrebilmesi endiesinden domu, Osmanl
mparatorluunun siyasi yaplanmas, ekonomik rgtlenmesi ve toplumsal politikalarnn
ekillenmesinde etkili olmutur (nalck, 2003: 111).
Temelde devletin uhdesinde olan hak ve yetkilerin tmar sahipleriyle
paylalmas sz konusudur. Bu ise bat Avrupa mnasnda bir feodalizmann meydana
kabilmesi iin ilk admdr. Ancak Osmanl mparatorluunda merkezi devlet, gcn
tehdit eden bu yoldaki temayllerle daima iddetle mcadele etmi ve tmar tekilt, uzun
mddet ifti iin ezici bir rejime dnmemitir. Fakat sonradan merkeziyeti devlet
kuvvetinin zayflamas zerine, garp feodalizmasna benzer durumlarn meydana
kmasna sebep olmutur (ok, 1943: 540-541). Yine, Tmarl sipahilik, devletin
merkeziyetiliini dikkatle korumasndan dolay, hibir zaman bir asalet snf halini
25
alamam ve dirlik sahipleri devlet memuru olmak, asker olmaktan baka bir imtiyaz ve
menfaat elde edememilerdir (ok, 1943: 544)
Osmanl klasik sistemi denilen dzen XVI. yzyln ikinci yarsna
gelindiinde ok eitli i ve d etkenlerle etkinliini yitirmeye balaynca, pek ok
kurumda ba gsteren bozulmalar tmar sahasnda da etkisini gstermitir. XVI. yzyln
balarndan itibaren hzla artan Osmanl nfusu, toprak ve nfus arasndaki dengenin
bozulmasna sebep olmu, bu durum tmar alanlarn ihtiyac karlayamaz duruma
getirmitir. Osmanl akesinin de deer kaybettii bu dnemde ehl-i rf, gelir kayplarn
halktan karlama yoluna gitmitir. Sonuta kendisinden gcnn stnde vergi istenen
kyl aalara borlanyor, borcunun deyemeyince de topran terk etmek zorunda
kalyordu ( Akda, 1966: 203). Osmanl mparatorluunun bymesi ile tmarlarn,
zeametlerin ve haslarn durmadan deien gelirlerinin ve bunlarn gene ok kez deien
sahiplerinin merkezdeki kaytlarnn ok artmas geni merkez bir rgt gerektiriyordu.
Bunun eksiklii ise, kamu ileri ynetiminin gevemesinin, zlmeyen devlet ilerinin
kmaza girmesinin nedeni olmutur (Nagy, 1969: 56).
Kanuni Sultan Sleyman'n lm (1566) ve II. Selim'in hkmeti ile Osmanl
tmar tekiltnda, inhitat ve bozukluk almetleri balar. nhitatn tamamen ba gstermesi
III. Murad zamanndadr (1574 -1595). Bu tarihten itibaren de baa geen btn padiahlar
ve sadrazamlar Tmar sistemindeki usulszlkleri dzeltmeye altlar, ancak ciddi bir
baar salanamad. Nihayet II. Mahmut 1826da Yenierileri ortadan kaldrmaya
muvaffak olduktan sonra, artk iftiyi smrmekten baka hi bir ie yaramayan toprakl
sipahi tekiltn da ortadan kaldrd. Fakat tmar sisteminin tamamyla ortadan kaldrlmas
ancak Tanzimattan sonra olmutur (ok, 1944: 90-92).
26
I. 3. 1. ltizam Usl ve Sistemin Bozulmas
Tmar rejiminin bozulmas sonucu daha nce memur-askerlere datlan
toprak, geliri devlete demeyi garanti eden mltezimlere ihale edilmeye balanm, garanti
altna alnan para ile devlet, ekonomik bir rahatlama salamay amalamtr. Bylece,
sipahi ordusu tedricen sahneden ekilirken, Osmanl geleneksel dzenini sonlandran sre
balamtr (.Cem, 1999: 158-174).
Tmar sisteminin zayflamasyla birlikte avarz, imdad- seferiyye, imdad-
hazeriyye gibi vergilerin toplanmasnda vilayet ayanlarna bavurulmas, ayanlarn
devlet karsndaki nemlerini artrm, mftlerden beylerbeylerine, yenierilerden
kadlara kadar geni kesimler ayan olma yarna girmilerdir (zkaya, 1994: 7-12; Karpat,
2002: 70-75). Ekonomik skntnn hat safhada olduu bu dnemde kyl reaya iin
ayanlar, devlet karsnda snlacak bir otorite merkezi olarak alglanacak kadar g elde
etmilerdir. (zkaya, 1994: 7-12).
1702de iltizamn, snrlarnn daha da geniletilmi biimi olan "malikane"
olarak verilmesi, yerli mtegallibeleri mukataa blgelerinin birer derebeyi yapmtr.
Ayrca 1726da karlan bir fermanla Enderunlu vali tayini sisteminden vazgeilip her
sancak ya da vilayetin yerli aalarndan belki en kudretlisinin oraya vali yaplmasyla,
Osmanl miri toprak dzeni ilemez hale gelmi, g kazanm olan kkl ailelere,
evrelerinin zerinde vali ve mltezim yetkileriyle tam bir derebeyi olma frsat
kazandrmtr (Akda, 1970: 51). Zamanla Anadoluda hatta Rumelide her vilayet ya da
sancakta yava yava ayanlar arasnda byklerinden kklerine doru uyruklamann
gelimesiyle, Osmanl hkmet dzeni, idari ynden merkeziyetiliin dman bir
karakter kazanmakta idi (Akda, 1970: 53). XVIII. yzyln sonlarna doru ayan ve
27
derebeylerinin gc, Osmanl merkezi ynetiminin otoritesini tehdit edebilecek bir boyuta
ulamtr. Bu dnemde, Osmanl topraklarnn drtte ayanlar ve derebeyleri tarafndan
kontrol edilmekteydi (Ubicini, 1998: 21).
Osmanl tara idaresinin yerel nfuzlulara verilmesi usul Tanzimatn ilanna
kadar devam etmitir (Ycel, 1974: 684-685). Ayanlarn, zayflayan Osmanl
hakimiyetiyle birlikte glerinin artmas ve merkezci yapya bir tehdit halini almasnn
neticesi, merkeziyetiliin artt XIX. yy.da, devletin bu feodalleri muhatap alarak bir
ittifak metninin (Sened-i ttifak) imzalanmasna kadar varmtr.

I. 4. Tanzimattan nce Merkeziyetilik abalar
Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren ksa saylabilecek bir sre
ierisinde gerek nfus, gerekse toprak olarak bymesi, sk bir merkeziyetilii gerekli
klmtr. Duraklama ve gerileme dnemlerine kadar gayet iyi bir ekilde ileyen
merkeziyeti yapnn XVI. yzyldan itibaren sarslmaya balad grlmektedir. Bu
dnem zorba ve derebeylerin tredii, eyaletlerdeki valilerin merkezi dinlememeye
baladklar bylece lkenin giderek anariye srklendii bir devirdir (zelik, 1959: l).
XVII. y.y.da da devam eden bu gelimeler, tara idaresi ve tmar sisteminin
niteliindeki deime ile ilgilidir. Harp glerinin oluturulmasnda artk eyalet askerleri
iinde tmarl sipahilerin yerini, valilerin kaplarnda besledikleri ve eitli adlarla anlan
askerler almlardr. lke ynetiminin temel birimi olan sancaklarn idaresi yozlam, bir
veya birka sancan gelirinin arpalk olarak datlmas usul yaygnlam, toprak
28
devletin denetiminden karak fiilen beylerin, yerli gl ailelerin malkaneleri durumuna
gelmeye balamt (adrc, 1997: 13,14).
Merkez karsnda yerel glerin nfuz ve etkisini artrmas, XVII. ve XVIII.
yzyllarda ortaya kan deime eilimleri, merkezi iktidara daha fazla g kazandrma
abalar ile sonulanm, merkezi iktidar kendisinin zayflamakta olduunu grerek
geleneksel gcn toparlama abasna girmitir. XVIII. yzyldan itibaren grlen
sanayileme de merkeziyeti devlet eilimini glendiren bir etkendir (Hlr ve Aka,
2005: 322).
Dier taraftan Osmanl Devleti bu dnemde merkeziyeti bir devletin gerekleri
olan mal, idar, hukuk alanda standart ve btncl bir kontrol mekanizmas kurmak,
uzmanlam ve sayca artm bir brokrasi, mkemmelletirilmi bir brokratik kayt
mekanizmas tesis etmek (Ortayl, 2003: 123) gibi devlet idaresi yntemlerinden yoksundu.
Zamann gerektirdii yenilikleri yapamam olmas devlet sistemini zayf hale getirmiti
(Ongunsu, 1999: 6-7).
XIX. yzyla gelindiinde ekonomik kaynaklar ve ayanlar zerinde tam bir
kontrol mekanizmas kurma gerei ortaya kt. Bunun iin idareye sadk bir ordunun
oluturulmas gerekiyordu (Karpat, 2002: 77-80). Yerli mtegallibe ve ayan tarada devlet
dzenini bozan ve kyl iin tehdit oluturan gerek bir tehlikeydi. Merkezde ise yenieri
ordusu devletin srtnda nemli bir kambur, hatta bir urdu (Bkz. Ortayl, 2003). Siyasi
ayrlklk ve bamszlk rzgarlarnn esmeye balad ve asker, idar, iktisadi sahada
eskiye nazaran yeni bir anlayla slahatlara giriilen XIX. y.y.n ilk padiah olan III.
Selim batnn teknik, askeri, ekonomik stnln kabul ederek, kendinden nceki
padiahlarn aksine kalc ve kkl reformlarla imparatorluu eski gcne dndrmeye
29
alt. Bata askeri reformlarla Selim, bir taraftan Nizm- Cedid adnda yeni bir ordu
kurmu dier taraftan, yenieriler dnda kalan mevcut orduda dzenlemeler yapmtr.
Bu dnemde tarada mlki alanda yaplan nemli bir deiiklik tarada
valilerin glerini ve prestijlerini yerel unsurlar karssnda artrma giriimidir. Bunun iin
valilerin grev sreleri 3 yldan az olmamak zere 5 yla kadar karlm, grev sreleri
boyunca resmi ilerinde bir su ilememeleri halinde grevden alnmamalar,
ynetimlerinde baarl olanlarn grev srelerinin uzatlmasna karar verilmitir. Ayrca
tarada grev yapacak mutasarrf ve valilerin ynetimde deneyimli, liyakat sahibi, dindar
drst kimselerden seilmesi kararlatrlmtr (adrc, 1997: 11). Yeni dzenlemelerle
bir yandan yerel unsurlara kar halk koruma istei gze arparken dier yandan, mal,
idar ve adli tedbirlerle devletin taradaki gc ve varl pekitirilmek istenmitir (Findley,
1994: 100-101).
II. Mahmut dneminde ise, nceki merkezileme abalarnda belirleyici olan
saray ve geleneksel Osmanl kurumlarnn glendirilmesi yaklamndan farkl olarak,
modern-brokratik bir temelde ekillenen ve grece geleneksel kurumlar dlayan merkez
bir devlet aygt gelitirme yaklam dikkati eker (Findley, 1994: 52-53).
Ordunun slah almalar ve merkeziyeti bir siyasetin oluturulmas abalar
iinde ve bu siyaset erevesinde almas gereken en byk engellerden olan ayan ve
derebeylerin varlklarna son verilip, yenierilerin ortadan kaldrlmas (Kuran, 1997: 122-
123), devlet yapsnda giriilecek dier reformlar iin zemin hazrlad. Seraskerlik (Genel
Kurmay Bakanl) makam kurularak askerlikle ilgili ilerin buraya balanmas,
eyhlislamlara ilk kez bir bro verilerek Bab- Meihat veya Fetvahane olarak bilinen bu
kuruluun devlet dairesi haline sokulmak istenmesi ve bylece eyhlislamlarn popler ve
30
etkin gcnn temelini yklmak istenmesi (Lewis, 2004: 97-98) gibi uygulamalar II.
Mahmut dneminde merkeziyetiliin, artk brokratik ilerlik temelinde belirli
standartlarda kurumsallamaya giden uygulamalara ynelmekte olduunu gsteren
rneklerdir
Hem mparatorluun iindeki hem de dardaki gelimeler modern brokratik
devlet rgtnn oluturulmasna katk salamtr. zellikle Avrupadaki gelimelerin,
Osmanl devletinin varln srdrmesinin askeri gcnn yannda Avrupa devletleriyle
diplomatik ilikilerine bal olduu dncesini dourmas, merkez ve brokratik bir
yaplanmay gerekli klmtr (Findley, 1994: 52-53). Modern brokratik devletin
oluumuna ncelik verilmesi, brokratlarn dier toplumsal snflardan daha ayrcalkl bir
konuma sahip olmalarn da beraberinde getirmitir. Bu nc rol Tanzimat dnemi
boyunca reformlarn liderliini Osmanl brokratlarna ykleyecektir
dare, aklc-brokratik bir yaplanmaya tabi tutularak etkinletirilmi ve bu
yolla mparatorluun gcn tebaa zerinde hissettirerek, eyaletlerin merkeze ball
salanmtr. Merkezden eyaletlere atanan ve merkeze bal alan memurlar araclyla
bu yaplanmann eyaletlerde de yaygnlatrlmasna allmtr. Merkeziyeti brokratik
yaplanma dorultusunda vilayet ynetimlerinde valilerin maaa balanmasyla merkezi
idareden bamsz olarak vergi toplayp harcamalarnn nne geilmitir. Yine ky ve
mahalle muhtarlklarnn ve posta tekilatnn kurulmas merkeziyeti brokratik devletin
kurulmas adna atlm nemli admlard (Ortayl, 2003: 47-48).
Reformcu padiah II. Mahmut, henz tam olarak ortadan kalkmayan tmar ve
iltizam sistemine 1831de kalan btn tmarlar kaldrarak son vermitir. Gelir bakmndan
Tmara el konmas hayal krkl doursa da sultan bu sayede eyaletler zerindeki
31
egemenliini salamlatrm ve merkeziletirme politikasna nemli bir adm attrmt
(Lewis, 2004: 92-93). 1831 ylnda yaplan genel nfus saym, eyaletlere ait nfus ve
emlak bilgilerinin tesbitini salad gibi, askerlik ileri, vergilerin tahsili ve bu ilere ait
kaytlarnn tutulmas gibi konularda merkezi bir yaplanmaya katkda bulunmutur (Lewis,
2004: 91). Ayn ylda Takvim-i Vekyinin yaynlanmaya balanmas, merkezi hkmet ile
eyaletleri yaklatrm, zellikle memurlarn okumalar salanarak merkezin gr ve
politikalarnn eyaletlerde etkin olmalarna allmtr. Yollarn yapm, telgrafn (1855)
ve demiryollarnn kullanmnn balamas (Lewis, 2004: 95-96) ve seyahatler iin mrur
tezkereleri, lke dna seyahat edebilmek iin pasaport kullanlmaya balanmas ve lke
genelinde rgtlenmi olan bir polis tekilatnn hayata geirilmesinin nemi hakknda
aratrmalar yaplmas merkezi devlet rgtlenmesi iin atlm admlardandr (Turhan,
1994: 147-148).

I. 4. 1. Sened-i ttifak
Miri toprak ynetimi gerei mal mlk ve zerindeki halkn Padiaha ait
sayld bir anlayn geerli olduu Osmanl Devletinde bu yapda ilk defa II. Mahmut
iktidara gelince 1808 ylnda yanlarla yapt ttifak Senedi ile nemli bir deiiklik
oldu. Padiahn ilk defa yanlara kendisine kar isyan etme hakkn verdii szleme
niteliindeki bir belgede karlkl taraflardan biri olarak padiah otoritesinin uyruklarca
snrlanmas, kullarn kul olmaktan kmalar anlam tayordu (Akin, 2005: 92). Bu
bakmdan senet, Padiahn daha dorusu ona ait yetkileri kullananlarn keyfi davranlarn
nlemek yolunda ilk yazl belge olarak bilinir (Ortayl, 2003: 36).
32
Senette Padiah yann gvenliini ve korumasn stleniyor, buna karlk
yan da Padiaha ballk sz veriyordu. Bu belge bir yandan, tmar dzeninin
bozulmasyla tara zerindeki denetimi zayflayan devletin yeniden merkeziletirilmesi
abasnn bir rn; dier yandan yana verdii bir takm haklar dolaysyla padiahn
gcn artk yerel yneticilerle paylamak zorunda kald bir ikilemin gstergesiydi
(Kongar, 1985: 68).
Baz hukukulara gre Sened-i ttifak; yan ve beylerin Padiaha ya da
hkmet merkezine kabul ettirdikleri, hatta metnini de bizzat daha nceden hazrladklar
ya da kendisi de bir yan olan Alemdar Mustafa Paann II. Mahmuda zorla kabul
ettirdii bir belgedir. Bunun karsnda ise, Sened-i ttifak merkezin ya da merkez adna
davranan Alemdarn bir buluu, forml ve dayatmas olarak alglayan gr yer
almaktadr. rnein Kubalya gre, askeri yenilikler iin vakit kazanmak isteyen
Alemdar, derebeyi kesilen yanlar geici olarak da olsa tatmin ederek devlete balamak
iin, ok realist bir dnceyle sz konusu senedi tanzim ve kabul ettirmitir (Kubal,
1960: 49).

nalcka gre Sened-i ttifak tarihi adan byk ynn devlet iktidarn
kontrol altna alma teebbsn ifade eder. Sava ve ihtilal ortam iinde iktidar ele alan
yanlar Padiahn mutlak otoritesi karsnda aka kendi durumlarn gvenceye
balamak amacyla bu belgeyi kabul ettirmilerdir (nalck, 1964a: 604).
Bu belgeyle yana bir eit direnme hakk tannyordu. yan batakilerin
keyfi ilemlerine kar koyabilecek, hakszla uram olanlar bu kar koyma srasnda
br yandan yardm greceklerdi. yana tannan bu haklar; Osmanl toplumunun
otoritesine her yerde boyun ediren merkezci devlet yapsna henz kavumam olduu,
33
tam tersine derebeylerin egemen olduklar feodal bir dzene doru kaydn (Soysal,
1997: 19-20; Tanilli, 1990: 82) gstermesi bakmndan merkeziyetilik asndan bir geri
gidi olarak yorumlayan tarihiler de vardr
yanlar kendilerini padiaha ve merkezi otoriteye kabul ettirmi olsalar da,
merkez otoritenin varln tehdit edecek bir zerklie kavutuklar sylenemez. Belgenin
pratikteki etkisi ve nemi ok snrl kald. nk Sened-i ttifaktaki esaslarn
uygulanabilmesi byk apta, ayann elbirliiyle davranabilmesine balyd. Zaten rgtl
ve kurumlu olmayan yan ise birliini koruyamad (nalck, 1964a: 609). Gcn artrnca
bu belgenin asln yok eden II. Mahmut daha sonra, ulema ve stanbul halknn desteini
alarak yenierileri acmaszca ortadan kaldrp, Anadolu ve Rumelinin nde gelen mlk
sahiplerini byk oranda etkisizletirmesine (Ortayl, 2003: 36-37) karn, bu feodallerin
Tanzimat dneminde ve sonrasnda eskiye oranla ok daha zayf olmakla beraber
varlklarn srdrdkleri ve yeniliklere kar olumsuz tavr sergilemeye devam ettikleri
grlecektir (Berkes, 2006: 245).
yann etkisizletirilmesi, toplumsal ve ekonomik adan nemli gelimelerin
balangc olmutur. Artk tarann ekonomik kaynaklarnn mutlak hakimiyeti tekrar
devletin eline geerek sultan ve brokrasinin ynetim yetkisini paylaacak bir g oda
kalmad. Ayrca brokrasinin ekonomik kaynaklarn kontrol ve yetki paylamna neden
olabilecek sosyal gruplara tepki gelitirmesi de bu olayn bir sonucu olmutur (Karpat,
2002: 83-87). II. Mahmut dnemine damgasn vuran ve btn reform giriimlerinde
belirleyici olan yaklam, devletin etkinliini artrarak, lke genelinde merkez kontrol
salayan mekanizmalarn gelitirilmesiydi. Bu anlamda Sened-i ttifak yanlar zerinde
34
devlet kontroln salamay amalam ve Batl anlamda merkez brokratik bir devlete
dnmn ilk admlarndan biri olmutur (Mardin, 1998: 167).















35
II. BLM
TANZMAT DNEMNDE MERKEZ DAREDE YAPILAN DZENLEMELER

II. 1. Glhane Hatt- Hmynunun lan ve Tanzimat Dnemi
II. Mahmut dnemindeki yeniliklerin devam niteliinde olan Tanzimatn,
3 Kasm 1839 tarihinde, Glhane Hatt- Hmyununun okunmas ile balad
bilinmektedir (Tanr, 1996: 56). Enver Ziya Karal Hatttn okunmasn anlatrken; Hatt-
Hmayunun Mustafa Reit Paa tarafndan yksek bir krsden okunduktan sonra
Padiahn Hatt- Hmayuna ve ona dayanlarak ileride yaplacak kanunlara sayg
gstereceine dair and itiini ve yaplan trenle Tanzimat devrinin baladn syler.
Tanzimat terimi ile Glhane hattnda geen genel prensiplere dayanan dzen anlatlmak
isteniyordu (Karal, 1995a: 170-171). Ancak Tanzimat Ferman olarak adlandrlan
Glhane Hatt Hmyunu ile Tanzimat birbirinden ayrmak da gerekir. Birincisi daha
ok ynetim ilkelerine ayrlm bir klavuz ve haklar belgesi iken Tanzimat ise idri, mal,
siyas, diplomatik ekonomik, vb. alanlara yaylan geni bir uygulamalar silsilesidir (Tanr,
1996: 56).
Tanzimat Fermann kendinden nceki benzerlerinden ayran ey, ilk kez
hkmdarn kendi iradesiyle kendi salahiyetlerine snr getirdii, hukuken balayc bir
charte (Abadan, 1999: 34), yazl bir senet olarak yaymlanmas ve hkmdarla hkmet
arasnda ve kamuya aklanm bir szleme olmasndadr. Bu ynyle ferman yasama ve
yrtme arasnda bir ayrm yapyor gibidir (Berkes, 2006: 215). Glhane Hatt-
Hmyunu, ... geleneki kalplar altnda eriata ve geleneki devlet anlayna sayg
36
gstermekle beraber, kanun ve devlet telakkisinde ve idare prensiplerinde modern
kavramlar getirmekte, belirli pratik gayelerle idareyi yeni batan dzenleme amacn
gtmekteydi (nalck,1964a: 621).
Tanzimat Dnemi, Glhane Hatttnn ilanndan itibaren, dnyevi toplumsal
amalara ulamak iin dnyevi l ve faaliyetleri temel alan ve halkn iyi idaresi iin
keyfi olmayan ve deimez ilke ve kurallarn uygulanmas amacn belirleyen bir dnem
olmutur (Kalaycolu ve Sarbay, 2000: 14). Bu dnemde Osmanl siyasal sisteminin
egemenlik ilikilerinde meruluk tanm deimi, yneten/ynetilen ya da buyruk
verme/buyrua uyma ilikileri artk dinsel ve geleneksel olmayan yazl kurallara
balanmtr. Bu deiimin z temsil ilikisinin, yani yerel meclislerin domas olmutur
(Tanr, 1996: 90).
Bir baka ifadeyle Tanzimat hareketi yksek bir mazisi bulunan Osmanl
mparatorluunun iinde, zamanla her sahada meydana gelen kntnn giderilmesinin
ve batda hzla ilerleyen teknik gelimelere ayak uydurabilmek iin, devletin hemen hemen
btn messeselerinin yeniden tanzminin ifadesidir (Yeti, 1994: 132). Osmanl
yneticisinin bu dnem iin slahat veya inklap yerine kulland Tanzimat szyle
kastettii hukuk yapnn slah, kanun ve dzen getirmeydi (Ortayl, 2003: 111). Tanzmat
hareketi iin bir ksm yazarlar Avrupadan mlhem programl bir slaht, reform
hareketi, Osmanl devletine Avrupa bir idre ekli verme gayreti derken; bir ksm ise,
Avrupay memnun etme hareketi veya Trkiyede merut bir idarenin kurulmasna,
slm-Hristiyan lemlerinin birbirine yaknlamasna ve barmasna zemin hazrlayan bir
kltr ve slaht hareketi olarak tarif etmilerdir (Eren, 1997: 710).
37
Tanzimat Dneminin snrlar belirlenirken; 1839 yl 3 Kasmnda (26 aban
1255) stanbulda Topkap saray yanndaki Glhane bahesinde, yerli ve yabanc byk
bir kalabalk nnde Sultan Abdlmecidin memlekette yapacan bildirdii geni slaht
bildiren Hatt- Hmyunun okunmas ile balayan ve genellikle 1876 yl Aralk aynda
iln edilen Kanun-i Essnin yrrle girmesine kadar devam ettii kabul edilen

(Eren,
1977: 709) dneme Tanzmt demitir. Baz yazarlar tarafndan Tanzimat Dnemi
tabiri Glhane Hattnn ilanndan balatlarak 1871e kadar olan zaman araln (Findley,
1996: 31) ifade eder. Tarihiler arasnda Tanzimat III. Selimle balatanlar olduu gibi -
E. Z. Karal-, bu dnemin II. Merutiyete kadar -A.H.Ongunsu-, hatta Osmanl Devletinin
son demlerine kadar -C. ok, A. Mumcu- olan sreyi kapsadn ileri srenler de vardr
(Tanr, 1996: 14).
Ancak u sylenebilir ki, bu devri belirginletiren karakteristikler belirli
kiilikler ve i ve d artlar etrafnda rlm ve bu kiilik ve artlarn yerini bakalarna
brakmasyla, Tanzimat Dneminin ksmen daha katlmc ve eitliki politikalarla unsurlar
aras btnl salamaya ynelik abalar yerine, 1871den itibaren baskc yntemleri
daha ziyade kullanan padiah otoritesi daha belirginlemitir. Tanzimat Fermanyla
salanan can ve mal emniyeti sayesinde gl kiilerin sadrazamlk makamna geldii
durumlarda brokrasi/saray ilikilerinde 1870lerin balarna kadar bir denge kurulabildi.
Ancak bu durum bu tarihten sonra saray lehine deiti (Tanr, 1996: 81).
Tanzimat byk isimler ve bunlara dayal gruplarla ayakta duruyordu.(Mustafa
Reit Paa ve Onun yetitirdii Ali ve Fuat Paalar). Bunlarn hayattan ayrlmalar ve en
son da Eyll 1871de Ali Paann lm Tanzimat dneminin kapannn teki bir
gstergesidir. nk hkmet basksndan kurtulan padiahn sorumsuz eylemleri iin bir
38
engel kalmam oldu (Berkes, 2006: 310). erde yeterli kurumsal ve soyso-politik
destekten yoksun olan Tanzimat dardan ngiltere ve Fransa tarafndan desteklenmekteydi.
Ancak nce ngiltere ve sonra da 1871 Prusya yenilgisinin ardndan Fransa Tanzimat
destekleme politikasndan vazgetiler. Artk uluslararas forumlarda Rusya ve Prusya gibi
mutlakiyeti devletler ykseliyordu. Buna uygun olarak Mahmut Nedim Paann
sadrazaml dneminde Rusyann desteine yaslanlacakt. Bab- Ali /Saray dengesi de
saray egemenliine doru gidiyordu. ok gemeden Sultan Abdlaziz iyice n plana kt
ve Tanzimat brokratlarndan kurtulan padiahn kiisel ynetimine artk engel kalmad.
Bylece mutlak saray egemenliine dayal dzene geri dnld (Tanr, 1996: 88).

II. 2. Tanzimatla Gelen Merkeziyetilik Aray
Tanzimat hareketi, birbirlerinden farkl ynlerde hareket eden ve farkl etkilere
sahip olan hareketlerin ypratt Osmanl devlet yapsna g ve dayankllk kazandrma,
siyasi birlii salama ve bu birliin dayand yapsal unsurlar glendirme amacndan
domutur. XIX. yzyln ilk yarsnda Osmanl siyasi bnyesi bir k manzaras arz
ediyordu. Devletin dayand askeri-teokratik yap geerliliini kaybetmeye balamt.
Yenilgilerin de etkisiyle gittike artan bir disiplinsizlik orduda hakim olmu ve bu kurum,
nfuz ve itibarn kaybederek devletin otoritesinin koruyucusu olma konumundan
uzaklamt. Avrupadaki ulusalc ve devrimci hareketler Osmanl tebaas arasnda
uyanlara neden olmutu. Yabanc devletlerin etkileri, kapitlasyonlarn basks ve i
kaytszlk bu uyan krklemitir.
Bu artlar, ayrlma eilimine sahip olan unsurlar yeni ilkeler etrafnda
toplayarak farkl unsurlar arasnda birlii oluturacak, dzeni tesis edecek ve ortak
39
amalarn yerlemesini salayacak gl bir yapya ulamay esas alan merkez bir
idarenin kurulmasn kanlmaz klmtr (Abadan, 1999: 33-34). Osmanlda devlet kendi
bana devamllnn salanmas gereken bir gayedir. Glhane Hattnda da devletin
emniyeti askere, asker paraya, para ise reaya iin adil bir idare kurulmasna bal
grlyordu. Tanzimat hazrlayan brokrat grup ve Mustafa Reit Paa devletin
kurtuluunu merkezi bir idarede gryor, devletin menfaatini ve hikmet-i hkmeti her
eyin bana alyorlard (nalck, 1964a: 616). Bu dnemin ayrlk milletlerini Osmanl
ats altnda bir arada tutabilmeyi salayacak haklarla ve teba arasnda ayrm gzetmeyen
eitliki anlay sayesinde Osmanl siyasi btnln salamak amalanyordu. Bu
bakmdan Tanzimat hem batllamay ngren bir modernleme projesi hem de lkede
yaayanlar bir Osmanllk ruhu etrafnda birletirerek devletin btnln muhafaza
etmek iin dnlen bir k yoluydu. Osmanlclk dncesinin pratik bir gaye iin bir
vastadan ibaret oluunu Akura yle ifade eder; Osmanl milleti vcuda getirmek
arzusu, pek yksek bir hayali gayeye, pek yksek bir mide doru ycelmiyordu. Asl
maksat, Osmanl memleketindeki mslim ve gayri mslim ahaliye ayni siyasi haklar
tanmak ve vazifeleri yklemek; bylece aralarnda tam msavat husule getirmek; fikirlerce
ve dince tam serbesti vermek; bu msavat ve serbestiden faydalanarak, sz konusu ahaliyi
aralarndaki din ve soy ihtilaflarna ramen yek dierine kartrarak ve temsil ederek,
Amerika Birleik Hkmetlerindeki Amerikan Milleti gibi mterek vatanla birlemi yeni
bir milliyet, Osmanl Milleti oluturmak ve sonuta Osmanl Devletinin snrlarn
muhafaza etmek amac gdlmekteydi ( Doan, t.y.).
Bu dnemde Batnn 1838 tarihli ticaret anlamasnda somutlaan ekonomik
szmas Osmanl topraklarnn merkezi bir ynetimin denetiminde birlemesini gerektiren
iktisadi bir faktrd. nk pazarlklar byle bir merkez ynetimle yrtlebilir, bu
40
pazarlklarn sonular ancak byle bir ynetim araclyla btn lkeye datlabilir ve
nceki dnemin, feodal merkezka eilimlerinin yaratt i engellerden kurtulmu, tek
hukuklu bir alan byle bir ynetimle oluturulabilirdi (Dumont ve Georgeon, 1996: 57).
Merkezileme gayretlerinin bu dnemdeki nemli bir zellii Tanzimat
reformlarnn brokratik kadrolardan ve Hariciyeden gelen devlet adamlar tarafndan
uygulanmasdr. Tanzimat dneminde Avrupann herhangi bir devletinde rastlanacak
genel modele gre gerekletirilen bu merkeziyetilik; devlet brokrasisini ubelere
ayrmak, memurlara maa vermek ve hazinenin gelir ve giderlerini bir elden yapp mali
kontrol kurmaktan ibarettir (Ortayl, 2003: 125).
Mal sahada yaplacak slahat Tanzimatn temeliydi. dri alanda yaplan
slahat, mali merkeziyetilik sistemini uygulamak iin bir vasta olarak kullanlmtr (Bkz.
nalck, 1964b). Yaplacak olan idri reformlarn baarsnn salam bir mal tabana bal
olduu dnldnden mli reformlarn en nemli parasn vergi konusundaki
dzenlemeler oluturmutur (Gran, 2000: 299301; Ortayl, 1996: 451).
Tanzimat Fermannda, padiahn Hatt- Hmynunda ve sadrazam
talimatlarnda maliye iin konulan genel esaslar; devlet gelirlerinin dorudan hazineye
gelmesi ve her trl masrafn hazineden denmesi, can ve mal emniyetinin salanmas,
Tekalif-i rfiye ve ihtisap rsumunun lavedilerek herkese, saym yaplacak olan malna
ve servetine gre vergi konulmas, btn memurlara maa tahsisat yaplmasdr (H.
zdemir, 2001: 132).
Bu dorultuda Bakanlar Kurulu 1 Mart 1840dan sonra, vali ve dier
yneticilere sabit maalar vermek, terfi etmeye hak kazananlar daha nemli grevlere
getirmek, Babalinin kullanaca saptanm vergilere valilerin el koymasn engellemek ve
41
valilere kendi karlar iin halk samak frsat veren ltizam usuln kaldrmak kararn
ald (Sonyel, 1994: 344). Bu yolla kaynaklarn byk lde tek elden kontrol edilmesi
anlay hkim klnm ve sonuta taradaki yerel unsurlarn toplam hsladan alacaklar
paylarn ve dolaysyla da glerinin azaltlmas amalanmtr (Uzun, 2002: 10). Daha
sonra ltizam sistemine geri dnlse de, bu grev eskisi gibi valilere ve tara yneticilerine
verilmemiti (Ortayl, 2003: 132).
Yaplan dzenlemeler, vergileri halkn emlk ve kudretine gre toplamak,
zellikle vergi tahsil ilerini yann ve ileri gelenlerin kontrolnden kurtarmak ve bylece
onlarn yaptklar veya sebep olduklar yolsuzluklara son vermek gayesiyle yaplmtr (
ener, 1990: 39). Bu erevede ncelikle Glhane Hattnda ilan olunan vergi
prensiplerinin gerei olarak, memur ve grevliler ile yan ve ehir ileri gelenlerinin trl
adlarla halktan kendileri iin aldklar her trl angarya, rsm ve aidatlar kaldrlm ve
yeni bir emlak ve nfus tahriri yaplmtr (ener, 1992: 260). Tanzimat hkmleri
uyarnca has, tmar ve zeamet gibi eski usuller 1844 ylnda kaldrlarak dirliklerin gelirleri
de hazinenin idaresi altna alnmtr. Tmarl asker yerine zabitleri dorudan merkezce
atanan yeni zaptiye birlikleri kurulmaya baland (H. zdemir, 2001: 137; Bkz. adrc,
1997).
Maliye Nezareti tesis edilerek, mstakil ve maliyenin tek sorumlusu durumuna
getirildi (Nisan 1840). Bylece, devletin btn gelir ve giderleri, yine tek elden, yani yeni
kurulan nezret tarafndan idare edilmeye baland. Ayrca, nezretin yazmalarna
bakmak ve nzra grd ilerde yardmc olmak zere daha sonra Maliye Nezareti
Mstearlna dnecek olan Mliye Nezreti Muavinlii, 12 Receb 1256 (9 Eyll
1840) tarihinde Mliye Nezretine bal olarak ml ilerin etraflca ele alnp
42
grlecei Meclis--i Muhasebe-i Maliye kuruldu. Ayrca, ml emirlerin yazlmas
hususu yeniden dzenlenerek bir at altna topland. (Akyldz, 1993: 112-113).
Etkin bir mali btnlk ve merkeziyetilik iin gerekli olan dzgn ve sistemli
bir bte ancak 1863de yaplabilmi ve lke apnda btn giderleri denetleyen bir kurum
olarak Divan- Muhasebat ancak 1879da tam anlamyla kurulmutur (Ortayl, 2003: 132).
Ancak ge bir tarih bile olsa Tanzimat Dnemi ile birlikte Osmanl mparatorluunda
modem anlamda bir bte geleneinin doduunu gryoruz. Merkezi bteden sonra
vilayetlerde de bteler oluturulmaya baland. Nisan 1871 (5 Safer l288) tarihli Vilayet
Mesarifat- Umumiyesi Hakknda Talimat uyarnca; kazalar ve sancaklarda ayr ayr
oluturulan gelir-gider cetvelleri sonucunda toplanan haslat en sonunda vilayetlerde
biriktirilmekte idi. Bylece vilayete bal bulunan btn sancaklarn (livalarn) gelir ve
giderinin ne olduu, hangi tr masraf ve hangi tr vergi gelirlerinden ne kadar para
topland belirleniyordu. Bu verilerden de vilayete ulaan toplam gelir ve masraflar tespit
edilmi oluyordu ( Kl, 2000: 196).
Ancak zellikle Tanzimatn ilk yllarnda verginin merkezde yeterince
toplanamamas, Osmanl para birimi guruun deer kaybetmesi ve Krm Savann yol
at giderler gibi sebepler bte aklarnn giderek bymesine neden olmutur (H.
zdemir, 2001:136). Galatadaki yerli bankaclardan yksek faizle alnan veya Krm
Sava srasnda Fransa ve ngiltereden alnan borlar ancak geici bir rahatlama salad
(Lewis, 2004: 120). Dyun-u Umumiye kurulana kadar Osmanl ynetimi vergi
kaynaklarn ne gerek miktaryla tesbit edebilmi, ne de vergiyi dzenli toplayabilmiti
(Ortayl, 2003: 132-134).
43
Brokratik ynetim geleneinin oluturulmasn amalayan Tanzimat
reformlaryla asl yaplmak istenen eyalet ynetimlerine ekidzen vermek ve merkezi
ynetimin gelirlerini artrmakt. Daha tesi ise merkezi ynetimin taradaki egemen
gruplar zerinde otoriter bir denetim kurmasyd (Ortayl, 1985: 26-27). Tanzimat
yneticileri, eyaletlerde merkezi ynetimin hakimiyetini kurmak iin, merkezi hkmete
grevlendirilen ve merkezi hkmete kar sorumluluklar olan memurlar atamtr.
Vergileri geleneksel hukuk anlaylar dnda mkelleflerin deme gcne gre toplayan
muhassllar bu memur tipinin rneklerindendir. Byle yaplarak valilerin zerkliklerinin
engellenmesi amalanmtr. Yine eyaletlerin nfus ve servet eitlii temelinde alt
birimlere blnmesi, eyalet alt idri birimlerinde danma meclislerinin kurulmas ve
ordunun eyalet birimlerine blnp balarna stanbuldan atanan ve stanbula kar
sorumlu olan mirlerin atanmas, merkez idarenin hakimiyetini artrma abalardr (Shaw
ve Shaw, 2000: 117-120).
Eskiden tara ynetiminde tek sz sahibi olan hem idri hem asker otoriteyi,
hem de vergi toplama yetkisini elinde tutan paalarn yerine ayr ayr otoriteler konuldu.
dri otoriteyi valiler, adli otoriteyi ulem ve mali otoriteyi de muhassllar-defterdarlar
temsil ediyordu (Tanr, 1996: 82). dri, adli ve mli ilerin birbirinden ayrlmas ve bu
iler iin ayr amirler atanmas, merkezin btn yetkilerin bir tek valinin elinde topland
eski anlayn yerine ikamesine alt sk merkeziyetiliin bir tezahryd. Ayrca
sivil ve asker brokrasinin ayrm, Osmanl modernlemesinin getirdii yapsal bir
zelliktir. Bu ayrm sonucu Tanzimat brokrasisi terfi ve rtbelere standart bir kural ve
snflama getirdi. lmiye, askeriye ve mlkiye snf iin rtbelerde yatay eitlik
dzenlemesine gidildi. Rtbeler paralel olarak dzenlenmi, mlkiye snfndaki vezaretin
karl askeriyede mirlie eit olup hiyerarinin katmanlar arasnda paralellik
44
salanmt. Bu dzenleme memur maa ve kadrolarnn bilinmesi ve hazineden denecek
maalar iin gerekliydi (Ortayl, 2003: 135, 143).
Tanzimatn ilanndan sonra Askeri, Mlki ve lmiye snfndan memurlarn
rtbe ve derece bakmndan karlkl konumlarn aadaki tablo gstermektedir

Mlkiye Snf Askeriye Snf lmiye Snf
Sadrazam Serasker eyhlislam
Rtbe-i l snf- evveli Mir-Vezir Sadr- Rumeli
Rtbe-i l snf- sani Ferik Sadr- Anadolu
Rtbe-i sn snf-
evveli
Mirmiran stanbul Payesi
Rtbe-i sn snf- sani Mirliva Haremeyn Mollas
(Seyitdanloglu, 1999: 87).
Tanzimat kurumlarnn pek ou ulemann ve bu snfa dahil olan kadlarn
grev alann snrlandryordu. fta yetkisini elinde tutan eyhlislam iin eyhlislamlk
dairesinin (Bab- Meihat veya Fetvahane ) ihdas edilii, ulemann devlet dairesi haline
sokuluuna doru ilk admd (Lewis, 2004: 97). Tanzimatn merkeziyeti reformlar
lmiyenin bir dier mensubu olan kadlar da idari bakmdan tarada kimi yetkilerini
merkezi hkmet organlarna devretmek zorunda brakm ve kaza idaresindeki eski gl
konumlar anmtr.
Kadlarn idri alandaki yetki ve salahiyetlerini azaltma abasyla daha nce
Kazaskerlik makam ve Sadrazama bal olan kadlklar Tanzimattan sonra
eyhlislama balanmlardr ( Karal, 1995c: 154-155). Bylece kazi ve idri olarak en
45
st mercii olan kazaskerlikle balantlar kesilerek, daha ziyade salt dini bir otorite ve ifta
makam olan eyhlislamn kazadaki temsilcisi olarak konumlar muhafaza edilmek
istenmitir
Kad naipleri dier memurlar gibi aylk maaa balanarak bunlarn dorudan
doruya vazifeleri ile ilgili olarak aldklar vergileri (resmi ksmet, resmi tereke ile ilam,
hccet, mrasele, izinname, kefiyye, seferiyye ve eri dier senetlerden aldklar harlar)
toplamalar yasaklanmt. Bu mahkeme resimlerini toplamaya mahkeme olarak dorudan
doruya muhassllar yetkili klnmt (nalck, 1964b: 626).
XIX. yzyldan nce bir kad mahkemesi sradan bir adli mahkemeden daha
fazla yetkiyi haizdi. Bir meclis zellii gsteren ve ayann, esnaf kethdalarnn ve mahalle
imamlarnn avarz vergisi gibi baz vergileri yerel halk arasnda datmak, Sultana
gnderilecek arz ve ikayetleri kaleme almak veya fiyat tesbit etmek gibi eitli grevler
iin bir araya geldikleri bir kuruldu. Tanzimatla beraber bu tr cemaat faaliyetleri, daha
kapsaml idri sorumluluklar ieren tara meclislerine aktarld (nalck, 2005d: 313).
Merkezde ise Meclis-i Ahkam- Adliyeye yasama ve yar yarg grevlerinin verilmesi
ilmiye mensuplarnn grev alanlarn daraltan bir uygulamayd (Lewis, 2004: 114).
Tanzimatn devletin merkezi rgtlenmesine getirdii en esasl yenilik,
meclislerdir. Tanzimatla birlikte gelien kurullar eliyle karar alma, grev ayrmasna da
imkan salad. Bir yanda Meclis-i Ahkam- Adliye ve onun ekseninde oluan kurullar
(zellikle ura-y Devlet), dier yanda Meclis-i Vkela ve onun iindeki grev
ayrmasnn salad uzmanlama, merkezi devlet otoritesini padiahta toplayan
geleneksel yapy yumuatt (Tanr, 1996: 81).
46
Merkezilemeyle birlikte kalemiyede ya da 1830dan itibaren mlkiyede
devasa bir byme oldu. Memur saysnn art hkmet ilerindeki eitlenmeyi ve bu
eitlenmenin tebann yaamna dorudan etkisini gsteriyordu (Findley, 1996: 22-23).
Kanuni Sultan Sleymann 46 yllk hkmranl boyunca Divan- Hmayun
kalemlerinde yaklak 2300 ferman ve berat kaleme alnrken, Tanzimat dnemi boyunca
Osmanl merkez kanlaryalarnda kaleme alnan vesikalarn saysnn yaklak yetmi bin
civarnda (Ortayl, 2003: 141) olmas yazmalarn ve dolaysyla brokrasinin arttn
gstermektedir. Dier yandan brokraside gittike artan ihtisaslama ve artan ilikilere
paralel olarak evrak aknn daha salkl ilemesi amacyla bakanlklarn yannda 1851de
Babali Evrak Odas kurulmutur. 1846 ylnda ise yangnlara kar dayankl olarak
Hazine-i Evrak adl modern bir ariv binas yaplarak belgelerin dzenli saklanmas
salanmtr.
Bu dnemde devlet fiziki grnm bakmndan da deierek yeni devlet
kurumlaryla yeni bir grnm kazand. Klasik devirde bakentte sadece veziriazam,
eyhlislam, yenieri aas gibi belli grevlilerin devaml bilgi ofisi vard. Birok ofis o
grevlinin kendi konayd. Tanzimat dnemiyle vilayet, sancak hatta kaza merkezlerinde
devlet hizmetleri belirli binalarda yaplmaya balad. Devlet, hkmet ve mahkeme kona,
karakol gibi yaplar ortaya kt (Ortayl, 2003: 146).


47
II. 3. Tanzimatn Uygulaycs Olarak Osmanl Brokrasisi ve Brokrat
2

Osmanlda her hkmdar tahta ktnda adaletsiz uygulamalar ve kt
ynetimi nlemek amacyla adaletnameler karrd. Sultan Abdlmecidin ilan ettii
Tanzimat Ferman da slubu ve dayand gelenek asndan Osmanl devlet hayatnda
zgn bir belge deildir (nalck, 1964a: 616-618). Glhane Hatt- Hmyununu
dierlerinden ayran balca zelliklerden biri, Babali brokratlarnn dnn ve
tasarlarn yanstmas daha dorusu onlar tarafndan kaleme alnm olmas ve sivil
brokratlar tarafndan yrtlmesidir (Ortayl, 2003: 99 ve 109).
Devlet otoritesinin, darda Avrupa devletlerine ve ierde de zellikle ayrlk
kesimlere kar birliin salanmas asndan ynetimi ve imaj yeniden dzenleme
grevinin banda bulunan Osmanl brokrat bu dnemde hem reformlara nclk eden ve
yrten hem de otoritenin saraydan kendilerine getii kesimdir (Ortayl, 2003: 90).

2
Brokrasi kavramna yaklamlar farkllk arz etmektedir. Bunlar arasnda Brokrasiyi kamu
ynetiminin bir blm ve orada uygulanan usul anlamn veren, ,memurlarn otoritesi altndaki bir
ynetim biimi olarak gren ve Demokrasi, Monari ve Aristokrasinin yannda drdnc bir
ynetim ekli olarak gren, brokrasiyi bir ynetim slubu olarak deerlendirip devlet ynetiminin
brokrasiyi zorunlu klan bir alan olduunu savunan (Bkz.Erylmaz, 2007: 216; 2008:15),
yaklamlar yannda, bazen de Brokrasi terimi, idarenin ekli yaplanmasn, tekilatlanma
ierisindeki muamele kalplar ve bunlarn bal olduu kurallar ifade etmek iin kullanlmtr.
(Bkz.Akyldz, 2000: 57-58). Brokrasi kavramna teorik yaklamlar deimekle birlikte, bu
almada brokrasi terimiyle Osmanl devlet ynetimine ve brokrat tabiriyle de devlet
ynetiminde yer alan kiilere atf yaplmaktadr.


48
Osmanl devleti gerileme srecine giriiyle birlikte, ulema ve brokratlar bu
zlmenin sebepleri ve zm yollar konusunda farkl grlere sahipti. slam temsil
eden ulemaya gre gerileme, Mslmanlarn dini grevlerini ihmal etmeleri, inan zafiyeti
iinde olmalar ve buna bal olarak himaye glerini kaybetmelerine bal iken; asker ve
memurlardan oluan brokratlara gre, devlet yapsndaki zaaf ve bozulmalar gerilemeyi
getirmitir. Bu srete, batl karakterli modernlemeyi destekleyen Osmanl brokrasisi
devlet iindeki dier g odaklaryla (ulem, asker, yanlar, hatta sultan) atmaya girmi,
i ve d gelimeler ve bu alanlarda karlalan sorunlar aklc zmler gerektirdii iin
brokratlar ulemadan daha prestijli bir konuma ykseltmitir (Mardin, 1992: 42-45).
Prestijleri ve ellerinde tuttuklar otorite artan Osmanl brokratlar Bat kaynakl kurumlar
Osmanl lkesine aktarmtr.
Tanzimat dnemi boyunca ynetimde yer alan reformcu brokratlar, otokrasiyi
snrlandrma sorunu zerinde durmulardr. Hkmdar karsnda gvenceye kavuan
brokrasi, bundan sonra devlet yetkilerini ve otoriteyi yava yava hkmdardan kendi
eline aktarma abas iine girmitir (Bkz. Yalnda, 1970; Erylmaz, 1992: 157). Sivil
brokrasinin gelimesinin balca nedeni II. Mahmudun lmnden sonra II.
Abdlhamide kadarki dnem zarfnda Bab- Alide gl brokratlarn bata olmas veya
dier bir ifade ile, gc saraya intikal ettirecek muktedir padiahlarn tahta gememesidir.
II. Abdlhamid dneminde sivil brokrasiden yana olan bu dengeler saray lehine
bozulmutur (Akyldz, 2004: 167).
Tanzimat Ferman kamu grevlilerine can ve mal gvenlii getirdii gibi byle
bir sorumluluu yklenecek olan brokrasiye yeterli kadrolar yaratmak iin uygun bir
cret rejimi ve eitim dzeni kurma gibi olanaklar da getiriyordu ( Ergun, 2004: 74).
49
Tanzimat dneminin deiim srecindeki en nemli arac olan brokrasisi ve brokrat
kendisine tannan bu imkanlardan faydalanarak modernleme srecinde ve zellikle
Tanzimat'tan itibaren, ml ve diplomatik ilevlerin nem kazanmas ile siyasal karar
mekanizmasnda mhim rol oynamaya balamtr. Bu mekanizmann kurumlamas bir
takm kurullar vastasyla olmutur. Tanzimat dnemine zelliini veren yaplardan olan ve
adeta yasama organ gibi alan bu kurullar brokratlardan oluuyordu (Heper, 1973: 58).
Bu reformist sivil-asker brokratlarn asl amac topluma hkim olmakt.
Daha aka merkeziyeti yapy glendirmek, ayrlk eilimleri azaltmak ve devleti
kurtarmak olarak sralanabilecek bu amalar iin alacak olan brokratlarn kapkulu
yerine devletin hizmetkar olarak grlp kabul edilmesi de bu dnemde yerlemeye
balayan bir anlay oldu. Dolaysyla, bu dnem yksek mlkiye memurlar, saray
denetiminden uzakta yeniliki yasalar ve politikalarla mparatorluk sistemini yeniden
kurtarmaya abalamlardr (Bkz. Yalnda, 1970; ahin, 2007: 414) Tanzimat
reformlaryla ortaya konan modernleme, merkezi iktidara yeni bir biim kazandrm olsa
da, bu srete Tanzimat brokratlar kendi kiisel konumlarn salamlatrmaya
abalamalar zellikle en sert muhalifleri olan Gen Osmanllar tarafndan eletiriliyordu.
Bu dnemde Tanzimat brokratlarnn keyfi ve mutlakyeti ynetim anlaylar en ok
zerinde durulan konuyu oluturur (Lewis, 2004; 169-171).
Bu dnem Bblinin egemenliiyle beraber brokrasinin
modernletii, glendii, dolaysyla Trkiye tarihinde modern merkeziyetiliin
kurulduu bir dnemdir. Osmanl brokrasisi, geleneksel yapsn, ideolojisini, eitim ve
alma biimini, yani toplumu kontrol etme tekniklerini ve biimini
deitirmekteydi (Ortayl, 2003: 90). Modernleme ve yeni grev alanlar ortaya kmas
ve sivil brokrasinin stlendii birok yeni ve nemli ilevden dolay mlkiye
50
memurlarnn says on binleri amtr. Artk yalnz merkez dairelerindeki ktiplerden
olumayan mlkiye, tara ynetimi, adalet, eitim ve nfus saym gibi alanlarda modern
bir sivil brokrasiden beklenen ilevlerin oundan sorumlu hale gelmitir (Bkz.
Yalnda, 1970).
Bu dnemde yeni tesis edilen veya adlar deitirilen devlet daireleriyle
beraber, eski memurlarn yerine eitim, dnya gr ve sosyal temel bakmndan
ncekilerden farkl bir yeni memur kua gemitir. Bir yandan bunlarn mesleki hner ve
dayanmas, te yandan devlet idaresinin artan gl, saray egemenliinin artmasn
nlemeye ve iktidar merkezini Bblideki paalara ve memurlara geri getirmeye yardm
etti (Lewis, 2004: 99).
Rasyonel sistematizasyon abalar ve profesyonel sivil brokrasinin olumas
yeni dnemin en belirgin zelliiydi (H. zdemir, 2001: 139). Devletin yeni ilevler
kazanmasyla kalemiyenin eski evrak hazrlama ilerinin tesinde yeni rol kavramlar
ortaya kmaya balad (Findley, 1996: 370). Tanzimatla beraber brokrasi, anonim bir
rgt niteliini, brokrat kii de bir kurulun ve anonim ilikiler a iine giren rgtlerin
eleman kimliini kazand. Klasik dnemdeki orta ve alt dzeydeki Osmanl brokrat
merkez ve taradaki byk grevlilerin yannda onlarn gelir kaynaklarndan geimini
salayan ve o grevlilerin istihdam ettii bir kapkuluydu. Tanzimatn memur tipi ise belli
nezaret, kurulu ve vilayet rgtlerinin kaydhayatla istihdam edilen, terfi, tayin, taltif ve
cezalandrmas belli kurallara bal, hiyeraride yeri olan bir kiiydi (Ortayl, 2003: 146).
ahsi ilikiler ve ballklarn yerini belirli lde gayriahsi kurallarn hakimiyeti alm,
otorite kiisellikten karak yava yava kurumsallamaya balamtr (C.Cem, 1975: 4).
51
Modern bir brokratik model benimsenip devlet ileyii ve memuriyette yeni
dzenlemeler yaplrken Tanzimat dnemi brokrat ve memurunun devlet mekanizmasna
kar ve kendi aralarndaki mnasebetleri bakmndan eski alkanlk ve geleneklerinden
ayrlmalar da ok kolay olmad. rnein bir sadrazam, mabeyn bakatibine yazd arz
tezkiresinde, eer yaknlklar varsa devletlu atfetlu olum efendi hazretleri veya
karnda- aazz-u ekremim en sevgili kymetli kardeim- gibi bir hitapda bulunurdu
(Ortayl, 2003: 243) . 1839dan epey sonra bile Osmanl memuru padiahla ilikilerinde
geleneksel adab- ubudiyet kurallarn koruyordu. Saraya yazdklar yazlarda
kendilerinden kul, abd-i memluk hatta azad kabul etmez abd- memluk olarak sz
etmeye devam ediyorlard (Findley, 1996: 32).
1839dan 1906ya kadar grev yapm bir Osmanl memuru olan A Dede
brahim Halile gre, evresindeki birok kii gibi ona gre de memurlarn toplumsal
dnyas hala eski usta-rak, hami-mahmi ilikilerine dayal ahslara ballk anlayn
yanstmaktayd. Bu dnemde kurallardan ok adetlerin biim verdii ve birbirinden
belirsiz bir biimde ayrlan sorumluluklar, resmi balantnn ve evlilik bann pekitirdii
i d uralara dayal bir yaknlk, yani patrimonyal aile zerine kurulu personel
ynetimi ve memuriyet anlay dnem boyunca ilerliini korudu (Findley, 1996: 312 ve
305). Osmanl ynetimi eski katipler heyetininkinden ok farkl modern bir brokrasinin
zelliklerini olduka dzensiz bir tarzda ve uygulamadan ok kavram dzeyinde
benimsiyordu (Findley, 1996: 7).



52
II. 4. Nezaretler ve Tanzimat Meclislerinin hdas
Osmanlda Divan toplantlarnn zamanla terk edilmesi zerine ilgili iler
sadrazamn kindi Divan ve Babalide grlmeye balad. XVIII. y.y.dan itibaren de
Divan yerine meveret meclisi toplanmaya balamtr. III. Selim dneminde bu meveret
meclisleri daha dzenli toplanmaya balad (Akyldz, 1993; 177).
II. Mahmut devrinde Divan- Hmynun yerini modern hkmet sistemi
almaya balamtr. Nezaretler oluturulmu, Meclis-i Meveretin yerini, nazrlardan
kurulu Meclis-i Hass (Meclis-i Vkel, Hass- Vkel) tutmaya balamtr. Abdlmecid
devrinde nezaretlerin saysnn artmasyla Meclis-i Hassn arl ve nemi de artmtr
(Karal, 1995b; 117).
Yeni kurulan nezaretlerle II. Mahmut, Padiah, sadrazam ve eyhlislamda
toplanm olan yetkileri, Bat devletlerinde olduu gibi bakanlklar arasnda paylatrd ve
geni bir iblm yapld. Sadrazamlk nvan Bavekalete evrildi. Sadrazam padiahn
mutlak vekilli olmaktan kt ve yetkileri bakanlara (nazrlara) devredildi. Yetki alameti
olarak mhr, sadrazamda olduu gibi bakanlarda da bulunmas uygun grld. Daha
sonra Sadrazamlk nvanna geri dnlse de Bavekalet, bakanlklar aras ibirlii ve
ahengi salayan bir eref yeri oldu. Bavekile yardmc olmak zere bavekalet
yardmcl kuruldu (Karal, 1995a: 152; Akin, 2005: 118). Bylelikle, uzmanlamaya
gidilmek suretiyle devlet ilerine ilerlik kazandrlm olmaktayd (Seyitdanlolu, 2002:
565).
1836 ylnda Reisl-kttab ismi ve tekilat kaldrlarak onun yerine d
ilikilerin neminden dolay, Umur-u Hariciye Nezareti ismiyle bir nezaret kurulmu ve
son Reisl-kttab olan Yozgadl Akif Efendi mirlik rtbesiyle Umur-u Hariciye Nazr
53
olmutur. Bylelikle Avrupa bakentlerinde daimi ekilde ikamet eden elilerle ilgili ileri
daha dzenli bir ekilde yapmak olana salanm (Uzunarl, 1988: 246-247) ve
merkezi denetim ve dzenli yazma akm salanabilmitir (Ortayl, 2003: 142). Hariciye
Nezareti, Bab- Alinin reformcu bir anlayla ekillendirdii ok nemli bir bakanlk
olmasnn yannda diplomatlarn Tanzimat zihniyetine gre ekillendirmesiyle XIX.
yzyln en nemli deiikliklerinden bazlarn geirdi ve bu deiiklikler zamanla yeni
bir sekin snfn (sivil brokrasi) olumasna katkda bulundu (Findley, 1994: 119).
Divan- Hmayun kalemlerinden avubalk ve tezkereci kalemi
birletirilerek Devi Nezreti kuruldu. Ad daha sonra Nezret-i Adliye olarak
deitirilmitir (1836). 1836 ylnda Sadrazam yardmcs olarak grev yapan Sadaret
Kethdl makam Umr-u Mlkiye Nezretine, iki yl sonra da Dahiliye Nezaretine
evrildi ( Karal,1995a: 153). Dahiliye Nezaretiyle vilayetler zerinde dzenli yazma
akm ve merkezi denetim salanabilmi ve memurlarn maa, tayin, terfi gibi zlk ileri
yrtlebilir duruma gelmitir (Ortayl, 2003: 142).
Darphane-i Amire ile Hazine-i Amire de birletirilerek Maliye Nezaretine
evrildi (1838). 1836da Evkaf Nezareti kuruldu (Karal, 1995a: 153). 1839 ylnda kurulan
Ticret Nezreti ile modern Osmanl kabinesinin iskeleti kurulmu oluyordu (Karal, 1995a:
153; Seyitdanlolu, 2002: 565).
ileri ve dileri gibi farkl karakterdeki iler Bblide Amedici ad verilen
ayn memurlar tarafndan grlmekteyken, ayr birer snf ve kariyer halinde dzenlendi.
lerlemede la, sniye, slise ve rbia olarak dzenlenen snflar kuruldu (Karal, 1995a:
153)
54
Yrtmenin yapsnda byk apl gelimeler ve yeniden dzenlemeler,
Tanzimat dneminin temel grntsn meydana
getirmitir. Nezaretlerin oluturulmas, her nezaretin yapt faaliyetler ve gelitirdii
uzmanlk alanlar ve kurulular, ilevlerde etkinlii amalayan yapsal dzenleme
abalaryd (Kalaycolu ve Sarbay, 2000: 7).
Bata Meclis-i Vl olmak zere meclislerin gelitirildii bir dnem olan
(Seyitdanlolu, 1999: 18) Tanzimatn yeni ynetim biimleri asndan en dikkati eken
yan kurullar eliyle karar alma ve ynetme tercihidir. Bu kurullar meclis adn
tamakla birlikte ada anlamyla meclis, yani seilmi kurullar deil, birer uzmanlk
komisyonuydular. (Tanr, 1996: 50). Bu dnemde nezaretlerin zerinde bir konumda olan
meclisler; Meclis-i Vkel, Meclis-i li-i Umumi, Meclis-i Vl- Ahkam- Adliye, Dar-
ura-y Bb- li, Meclis-i Maarif ve Meclis-i Tanzimattr (Bkz. Akyldz, 1993). Bu
meclislerden bilhassa Meclis-i Vkela, Meclis-i Vl ve onunla ilgili olarak ad geen
dier meclisler devlet ynetiminde zaman zaman deimekle beraber yasama, yrtme ve
yarg faaliyetlerini yrten ve gelenek ve kurumsallklaryla kendinden sonraki dnemlere
de mirasn devreden kurumlar oldular. Bu st kurul nitelii tayan meclisler yannda
nezaretler bnyesinde kurulmu meclisler da vard.
1838de hkmete ait ileri grmek iin kurulan Dr- r-y Bb- l,
Tanzimat sonras salnamelerde bnyesinde Dahiliye, Hariciye, Deavi Nezaretleri ve ura-
y Devlet bulunan Osmanl hkmeti anlamnda kullanlmtr (H. zdemir, 2001: 139).
Nezaretlerin zerinde bir konumu olan Dar- urann grevi, lkenin dahili, harici, mli
vs. btn alanlarla ilgili konular mzakere etmek ve brokratik olarak zerinde yer alan
Meclis- i Vlya sunmakt. yeleri padiahn dncesine uygun devlet memurlar
55
arasndan atanan meclis yelerine 1838de maa sistemine geildii zaman yksek maalar
balanmtr (Akyldz, 1993. 219
Nezaretler st bir meclis olan Meclis-i Marif-i Ummiye, Abdlmecid
devrinde eitim ilerini teki1tlandrmak, yrtmek ve kontrol etmek zere 1845te
kurulup ilm daire ve idri daire olmak zere iki daire halinde tekilatlanan ve 1856 da
Marif Nezretinin kurulmas zerine buraya balanan bir meclistir. Maarif Meclisi
eitim sisteminin dzene konmas ve kurumlarn modernletirilmesi iiyle ilgilenmitir.
Meclisi li-i Umum, Meclis-i Vlnn daha geni bir katlmla toplanmasyla
oluan bir meclistir. Tanzimatn bandan itibaren ilerlik kazanan meclis Tanzimat
Meclisi kurulana kadar Meclis-i Vl ile birlikte alm ve birlikte ele alnmtr.
1855ten sonra ise Tanzimat Meclisinin ihdasyla bu meclisle organize almtr. Bu
birden ok meclisin birlikte almasnn sebebi, karlacak kanunlarn daha geni bir
katlma izin veren platformlarda tartlmasn salamakt (Akyldz, 1993; 185-188).
Devletin en yksek danma organ olarak Sadrazamn bakanlnda toplanan
Meclis-i Umum; Heyeti Vkela, Meclisi Tanzimat, Meclisi Vl ve Bab linin yksek
ricalinden teekkl ediyordu. Meclisin dzenli bir toplant tarih ve saati yoktu. Sadece
gerekli grld zamanlarda kanun ve nizamname layihalarn incelemek ve karara
balayarak Padiaha sunmak amacyla toplanrd (Arslan, 1991: 80).
Daha alt dzeyde bulunan ve nezaretler iinde alan meclisler de bu
dnemde tesis edildi. 1836da devletin her trl askerlik ilerini dzenlemek ve
denetlemek iin Bab-i Seraskerde kurulan, askerlik ile ilgili kanunlarla, nizamname ve
talimatnameleri hazrlamak gibi vazifeleri bulunan Dr- r-y Asker ; Abdlmecid
devrinde topu snf ile, bu messeselerin her trl ilerini grmek ve dzenlemek zere
56
Meclis-i Tophne-i mire (Karal, 1995b: 120-121) ; 1843 ylnda Mliye Nezretine bal
olarak kurulmu olan, daha sonra Ticret Nezretine balanan ve temel grevi zirai
retimin artrlmas, d ticaret dengesinin salanmas, halkn gelir ve refah dzeyinin
artrlmas konusunda inceleme ve aratrmalar yaparak nerilerde bulunmak olan Ziraat
Meclisi (Gran, 1998: 45); 8 Haziran 1844'te Tmar tekilatnn btnyle kaldrlmasyla
i gvenliin salanmas iin yerine geen zaptiye tekilt ve stanbulda 1845 ylnda
Zaptiye Mirliinin yannda, Zaptiye Meclisi

kuruldu. Bunlarn dnda, Meclis--i Maliye,
Mecls-i Bahriye, Mecls-i Madin ve Mecls-i mlt- Harbiye de dier Tanzimat
meclisleridir (Seyitdanloglu, 2002: 569).

II. 4. 1. Meclis-i Vkela
Tanzimatla beraber nemli bir yenilik meclislerin ihdas olmutur. Merkezi
devletin yeniden dzenlenmesi bakmndan dier bir yenilik de devletin ana organlar
arasnda grev (fonksiyon) ayrlnn ve kabine usulnn uygulanmasdr (Tanr, 1996:
50).
Nezaretlerin kurulmas ile bugnk anlamda bakanlar kurulunun ekirdei
oluturulmu oldu. Sadrazamln kaldrlp Bavekaletin kurulmas ile (30 Mart 1838), bu
makam sembolik bir memuriyet haline dnt. Bunun sonucu daha nce kurulan Mecls-i
Meveret ve Meclis-i urnn yerini Mecls-i Hass ya da dier adyla Meclis-i Vkel
(Vkel-y Saltanat- Seniyye Ve Az-y Meclis-i Hass) ald. Sadrazamn bakanlk ettii
bu meclis Bb- lde toplanrd. lk mecliste bulunan yeler Adliye Reisi, Hriciye
Nzr, Mliye Nzr, Hazne-i Hassa Nzr, Evkf- Hmyn Nzr, Ticret Nzr,
Zaptiye Miri, Mstear- Sadr- l, Vlide Kethds idi ( Karal, 1995b:117).
57
eyhlislam, Serasker ve Meclis-i Vl reisi de meclisin yeleriydi. Ancak her yenin her
toplantya katlmad ve ye saysnn sk sk deitii grlmektedir. Mesela grlecek
konu ok nemliyse st dzey yneticiler, veya uzmanlk isteyen bir konuysa meclis
yeleri iinden ihtisas sahibi yeler toplantya katlrd (Akyldz, 1993; 182-184)
Meclisin yeleri padiah tarafndan tayin edilirdi. yeler greve balarken
yemin ederlerdi. Haftada iki defa toplanlrd. Devletin nemli ileri burada grlrd.
Alnan kararlar bir arz tezkeresi ile padiaha sunulur, Padiah uygun grdklerini bir irde
ile yaynlard (Seyitdanlolu, 2002: 566). Bylece alnan kararlar son karar mercii olarak
padiahn onayyla kanunlard.
Devletin en yksek yasama ve yrtme organ olan ve nezaretler aras
koordinasyonu salayan kurul olarak Meclis-i Vkela, eskinin Divanndan ziyade Avrupa
kabine sistemi esas alnarak kurulmutur. Ancak tam olarak iki modele de uymamaktadr.
Divann yapt gibi yarglama ve atama yapma yetkileri bulunmuyordu. yelerinin
padiah tarafndan atanmas, bamsz bir varlnn ve kolektif sorumluluk ilkesinin
olmamas da bu meclisi Avrupadaki benzerlerinden ayryordu (Akyldz, 1993; 181).

II. 4. 2. Meclis-i Vl-y Ahkam- Adliye
Osmanlda ok uzun sren kntnn durdurulabilmesi iin hukuk kaidelerine
ilikin bir takm dzenlemelerle (Onar, 1956: 25) eski hukuk sistemini ya da
messeselerini kaldrmak yerine ynetsel kurullar oluturup bu ynetsel kurullara yargsal
grevler verilmiti ( Derbil, 1948: 137). Bnyesinde idari ve yarg yetkilerini bulunduran
Meclis-i Vl, Tanzimatn ilk modern meclisiydi.
58
Selim dneminde yaplan Meclis-i Meverete benzer bir meclis II. Mahmut
dneminde de nemli devlet ileri iin toplanmaya balamt. rnein, Yenieri Ocann
kaldrlmasndan birka gn sonra Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliyenin ilk ekli
diyebileceimiz bir toplant yaplmt. Ancak o zaman sadece danma meclisi nitelii
tayan bu toplantlara II. Mahmut son yllarnda resmi bir hviyet kazandrmtr (adrc,
1997; 185). Bu kurul Divn- Hmyunun yerine padiahn ve hkmetin danma kurulu
olarak ilev grecek ve ilan edilmesi dnlen Tanzimat Ferman ile girilecek yeni
dzende reformlarn planlanp uygulanaca merkez grevini stlenecekti (Adalet leri
Yksek Meclisi) ( Karal, 1995a: 153). 24 Mart 1838 tarihinde kurulan Meclis-i Vl-y
Ahkam- Adliyeye 1839da Glhane Hatt- erifi ilan edildikten sonra fermanda belirtilen
genel ilkeleri kanun biiminde hazrlama grevi verilmi ve batdaki parlamentolarn
ileyiine benzer i kurallar getirilmiti (Davison, 1997: 11). Esasen bu kurum Mustafa
Reit Paann ahsilikten uzak bir kanun yapma biriminin olumas iin verdii urann
ve padiah ikna abalarnn da bir sonucuydu (Mardin, 2004: 132).
Glhane Hatt- erifi bu kuruluun yeni yeler ilavesiyle geniletileceini
belirtiyordu. Bundan birka ay sonra, 1840 Martnda karlan Hatt- Hmayun btn
Tanzimat dneminde eitli ekillerde merkezi bir rol oynam olan Meclis-i Vl-y
Ahkam- Adliyenin yeniden dzenlenmesine ait ayrntlar belirtiyordu (Lewis, 2004:
108). eitli belgelerde meclisin amac, Tanzimat ve mlki dzenlemeleri grmek,
gerekli kanun ve tzkleri daha fazla kiinin fikrine bavurarak hazrlamak olarak ifade
edilmektedir (Akyldz, 1993; 193). Bir bakan, be ye ve iki ktipten oluan Meclis-i
Vl-y Ahkm- Adliyede tm alt meclislerde alnan kararlar grlr, sonra Padiahn
onay ile yrrle girerdi (ztuna, 1986: 537). lk belgelerde Dr- ray Bbli ve
Meclis-i Vl ikisi birlikte Meclis-i liyye olarak adlandrlyordu (Akyldz, 1993;
59
189). Ancak daha sonra Dr- ray Bblinin dalmasyla yelerinin bir ksm Meclis-i
Vlya katlmlardr.
Tanzimt Fermn ile Mecls-i Vl iin yeni bir dnem balad. lke
ynetimini, eitim-retimi, maliye ve ekonomiyi ilgilendiren yasa ve ynetmeliklerin
hazrlanmasndan, ar su ileyenlerin, kamu maln zimmetine geirenlerle rvet alan
memurlarn yarglanmalarna kadar uzanan faaliyet alannn yan sra alnan kararlarn,
karlan yasa ve ynetmeliklerin uygulanmas grevini de stlenmitir (adrc, 1999:
183). Meclis-i Vl en geni anlamyla Tanzimat- Hayriyenin yrtlmesi yetkisine
sahipti (Seyitdanlolu, 1999; 115). Dr- ray Bbli ve Dr- ray Askerde ele
alnan btn konular burada tekrar mzakere edilip, yaplan deiikliklerle padiaha
sunulurdu. Meclisin gerekli nizamnamelerin hazrlanmas yannda uygulamasn gzetmek
gibi nemli bir ilevi de vard. Bu geni yetkiler Meclis-i Vly Tanzimatn hmi-i
hakikisi yapyordu (Akyldz, 1993; 193 ve 197; adrc, 1997; 187). Meclisin devlet
grevlilerini yarglama yetkisi de vard. Halktan gelen ikayetler yannda yerel
meclislerden gelen yaknmalar da yarglama sebebi olabiliyordu (Bkz. adrc, 1997; 239).
Meclis-i Vl, Tanzimattaki meclislerin temelini oluturmutur.
mparatorluun son krk ylndaki parlamenter gelenei buraya kadar indirmek
mmkndr (Ortayl, 2003: 125). Padiahn onayn almak kouluyla memleket idaresinde
bakanlarn ve dier meclislerin stndeki konumuyla parlamenter sistemlerde grlen
meclislere benzer yetkilerle donatlmas Meclis-i Vly sz konusu sisteme geite
nemli bir basamak yapmtr (Seyitdanlolu, 1999:25). ). Meclis-i Vl bu dnemde
Hariciye Nezaretiyle beraber btn reformlarn uygulaycs ve denetleyicisi oldu. Hemen
btn yenilikler bu iki kurumun imzasn tar (Akyldz, 1993; 193).
60
Meclis Tanzimatn ilk dnemlerinde tekkelerin ianesinden alacak okula,
onarlacak camiden memurlarn yolsuzluuna kadar btn idari ileri denetleyen ve karar
veren uzmanlaamam bir kurul olarak almtr (Ortayl, 2003: 140). Bu idri
sorumluluk alanlar olduka geniti. rnein, bayndrlk ileriyle ilgilenmek, lkenin
herhangi bir yerinde kan bir yangnla ilgili gelimeleri takip etmek, resmi binalarn
yapmlarn kararlatrp denetlemek, Rodos Adasndaki kalenin ryen toplarnn
yenilenmesi ya da gayrimslim ibadethanelerinin tamiri ve geniletilmesi, merkez ve tara
ynetim rgtnn kurulmasnn yansra buralara atanacak yneticilerin seilmesi,
grevden alnmas, zlk ilerinin grlmesi gibi iler Meclis-i Vlnn idari yetkileri
ierisindedir. (Karahanolu, 2005; 116).
Uygulamada istenen gelimenin salanamamas sonucu 1845te karlan bir
Hatt- Hmyunla padiah askeri reformlar dnda kalan alanlarn yeterince
anlalamadn ve baar salanamadn sylyordu. Bu Hatt Hmyn erevesinde
halkn reformlara katlmn salamak amacyla, her eyaletten gvenilir iki kii stanbula
arlmtr. Sultann att bu adm, Meclis-i Vl ile meveret etmek gibi daha nce
grlmemi bir uygulamayd. (Lewis, 2004: 112-113). Halk katlmnn bizzat padiah
tarafndan talep edildii ve Meclis-i Vlya davet edilerek en st makamda kendilerine
reformlar konusunda gr sorulan ve danlan halk temsilcileri cesur bir katlm
sergilemeseler bile blgelerinin sorunlarn ortaya dktler. Bu meveret anayasal
monarinin iin bir prova gibiydi (Ortayl, 2003: 149) .
Meclis-i Tanzimat kurulduktan sonra Meclis-i Vlnn kanun yapma (ter)
yetkisi bu kuruma devredildi. nemi azalan Meclis yarg ve daha nemsiz ilere bakmaya
balad (Akyldz, 1993; 195).
61
Mecls-i Vla ve Merkez Hkmet (1838-1839)

Padiah




Meclis- Vala-y Ahkam- Adliye 1838





Dar- ura-y
Bab- Ali
1838

Bavekil

Dar- ura-y
Askeri 1838





Dahiliye
Nezareti
1836
Hariciye
Nezareti
1838
Nezaret-i
Deavi 1838
Umur-u
Maliye
Nezareti
1836
Ticaret
Nezareti
1838
Bab- Meihat
(eyhlislam)

(Seyitdanlolu, 1999: 25).

II. 4. 3. Meclis-i li-yi Tanzimat
1854te yeni stil ordunun Ruslar karsnda zayfl, reformlarn iinin
boluunu ortaya karnca, padiah Avrupay Osmanl Hkmetinin iyi niyetine
inandrabilmek iin daha nce 1852de azledilen Mustafa Reit Paa ve reformcular tekrar
iktidara getirdi. Uygulamaya allan yenilikler iinde Meclis-i Vlnn iki daireye
ayrlmas da vard (Lewis, 2004: 113). Meclis-i Vlnn ilerinin younluu ve
reformlarn yavalamas sonucu, Tanzimat brokratlarnn reformlarn yrtlmesinde en
etkili arac olan meclisin etkisini kaybetmesiyle daha yetkili bir kuruma ihtiya
duyuluyordu (Akyldz, 1993; 250). Bu amala 1854te yrtmeden bamsz ve her
62
konuda yasa hazrlama, nerme ve onun teklifi olmakszn yasalarn onaylanmasnn
mmkn olmad bir yasama organ gelitirilmeye allm ve Meclis-i Ali-yi Tanzimat
tesis edilmitir (Kalaycolu ve Sarbay, 2000: 11). Meclisin kurulmasnda etkili olan
baka bir unsur; ikinci Tanzimat kua olarak bilinen Ali ve Fuat Paalar ve etraflarndaki
insanlarn, Mustafa Reit Paann ban ektii birinci kua fazla muhafazakar
bulmalar, reformlarn daha hzl yaplmasn istemeleri ve bu sebeple de Meclis-i Vlnn
gcn azaltmak istemeleriydi. Bu ynyle Tanzimat Meclisi eski ve yeni brokratlar
arasndaki muhalefet ve ekimenin de bir neticesiydi (Akyldz, 1993; 252).
Bu meclisin grev ve yetkileri ile ilgili kurallar belirleyen nizamnameye gre,
Devlet umurunun slah iin gerekli her trl usul ve nizam yeniden mzakere ve mtalaa
etmek, nezaret ve dairelerce dzenlenen layihalar tetkik ve tasdik etmek gibi yetkiler
yannda, sdar edilen bir kanun da ancak bu meclisin muvafakati ile yrrlkten
kaldrlabilecekti. Heyet-i Vkelann grevi suiistimalden dolay muhakemeleri de bu
meclis tarafndan yaplacaktr (Arslan, 1991: 80). Hem Meclis-i Vkelann kendisine
gnderdii, hem de kendisinin yetersiz bulduu alanlarda kanun tasarlar ve nizamnameler
hazrlayp Meclis-i Vkelaya sunacakt. Kanun tasars hazrlamak Tanzimat meclisinin,
uygulamaksa Heyet-i Vkelann greviydi (Akyldz, 1993; 254-255).
inde nazrlarn, ulemann ve yksek rtbeli memurlarn bulunduu Meclis-i
Ali-yi Tanzimat, kanun yapc yanyla ve tartmalarn yapld gerek bir parlamento oldu
denebilir (Ortayl, 2003: 148). Btn reform programlarnn genel sorumluluunu
uhdesinde tutan (Lewis, 2004: 115) ve en stn ura nitelii tayan meclisi, her yl
padiah bir nutukla aar, nutuktaki konular tartlr, onlara cevaplar hazrlanrd. Bu
uygulama, hkmdar anayasal bir devlet bakan gibi gsterme gayreti olarak grlebilir.
63
ura yeleri dier Tanzimat meclislerinde olduu gibi halkn seimine
dayanmyordu. Sivil ynetim, ulema, ordu ileri gelenleriyle Mslman olmayan cemaat
temsilcilerinden padiah tarafndan atanan kiilerden kurulu ura, idare edileni deil,
yneteni temsil ediyordu (Berkes, 2006: 219).
Meclis-i li-yi Tanzimat, Tanzimat dnemi hukuk reformlarnn
gerekletirilmesi kadar, mahkemelerin kurulu, ileyi ve yaygnlk kazanmasnda nemli
ilevler grmtr. Meclis-i Vlnn ikiye blnmesiyle ortaya kan dier meclis Meclis-
i Ahkam- Adliye ise Osmanl mparatorluunun yksek mahkemesi ve bir tr Adliye
Nezareti fonksiyonu grd (Ortayl, 2003: 148-149).
Ancak nce ikiye blnen Meclis-i Vl daha sonra yeniden birletirildi:
Sultan Abdlmecit devrinin son ylnda meydana gelen buhran gereke gsteren ngiliz
elisi, Islahat Ferman konusunda dndklerini bir muhtra ile Babliye bildirmiti. Bu
muhtrayla; Meclisi Ahkm Adliye ile Meclisi Tanzimatn yerine, temel grevi slahatn
tatbikatna nezaret etmek olan, hem istiar, hem de icra ve adli yetkilere malik bir
meclisin kurulmas teklif ediliyordu. Bu teklif Babli tarafndan dikkate alnarak, 1861
ylnda 6 Muharrem 1278 tarihli bir hatt hmayun ile Meclisi Tanzimat, Meclisi Vl-y
Ahkm Adliyeye ilhak edildi (Karal, 1995c: 144-145).
Bu dnemde karlan nizamname ile Meclisi Ahkm Adliyenin tertibi ile
grev ve yetkileri yeniden dzenlendi. Buna gre, Meclisi Ahkm Adliye biri mlki idare,
dieri kanun ve nizamlar, ncs de yarglama ilerine bakmak zere daireye
ayrlyordu (Arslan,1991: 81) .

64
II. 4. 4. Divn- Ahkm- Adliye
Glhane Hatt Hmayununun ilanndan hatta 1837 ylndan itibaren 1868 ylna
kadar geen srelerde Meclisi Ahkm Adliye ve Meclisi Tanzimat bazen ayr ayr ve
bazen de birletirilerek var olmutur. Meclisi Vl-y Ahkm Adliye ile Meclis-i
Tanzimatn birletirilmesinden yedi yl sonra, adli tekilatn idri tekilat ile birleik bir
ekilde almasnn sakncalar fark edilmi, bu sakncalar bertaraf edebilmek iin de bu
iki birimin tamamen birbirinden ayrlmas gerektii sonucuna varlmtr (Greli, 1953: 5).
Bu iki kurumun yeniden ayrlmas Ali Paann sunduu neriden sonra
gereklemitir. Ali Paa Giritte bulunduu srada Osmanl daresinde esasl deiiklikler
yaplmas gerektii kanaatine varm ve bu hususta dncelerini stanbula bildirmitir.
Ali Paa bu layihada Avrupa ihtilallerinden sonra ortaya kan yeni prensipleri ve bunlara
gre kurulan devlet idarelerini aklayarak, Osmanl mparatorluunda, rk ve mezhep ayrt
edilmeksizin, tebaann siyasi haklara sahip olmasna dayanan bir idarenin kurulmas,
eitim sisteminin glendirilmesi ve mevzuatn yeniletirilmesi (ztuna, 1967: 42) yoluyla
yeni bir reform ihtiyacn ortaya koyuyordu.
1868de karlan bir irade ile Meclisi Ahkm Adliye, uray Devlet ve
Divan Ahkm Adliye adyla tekrar ikiye ayrlmtr (Greli, 1953: 5; Davison, 1997: 12;
Ortayl, 1999: 297).
Btn Nizamiye mahkemelerinin bu kurul ats altnda birletirildii Divan
Ahkm Adliye (Berkes, 2006: 220 ve 224), adli ilere mteallik kanunlarn hazrlanmas
ve tatbiki ile megul oluyordu. Ayn zamanda bu kanunlar tatbik eden en yksek adli
mahkeme mevkiinde bulunuyordu (Onar, 1956: 30). Bu adan bir temyiz mahkemesi olan
Divan- Ahkm- Adliye biri medeni ve dieri ceza davalarna bakan iki ubeden
65
oluuyordu. (Mardin, 2004: 139). Ayn zamanda istinaf mercii olarak da alm olmasna
karn 1870 ylnda bu mahkemenin istinaf blm kaldrlm ve geriye kalan temyiz
blm gnmz Yargtaynn temelini tekil etmitir (ok ve Mumcu, 1982: 323).
Daha sonra ad Adliye Nezareti (Mays 1868) olarak deimitir (Mardin, 2004: 139).

II. 4. 5. ra-y Devlet
Tanzimat Dneminde idari tekilat bakmndan grlen en bariz ve nemli
karakter bu tekilatn tamamen Avrupa ve bilhassa Fransadaki tekilata benzer bir ekilde
kurulmu olmasdr (Onar, 1956: 30). Meclis-i Vlnn; grev alanlarnn oalmas ve
dier baka sebeplerden iki ayr meclis eklinde ayrlmas ve tekrar birlemesinden sonra
son olarak 1868de Divan- Ahkm- Adliye ve ra-y Devlet birbirinden ayrlmt. dri
konularda en st karar mercii olan ve Fransz Dantay (Conseil dEtat) rnek alnarak
(Lewis, 2004: 121) oluturulmu olan ra-y Devlet, hem ilgili davalarn yeniden
grld bir temyiz mahkemesi, hem de kanun tasla hazrlayan bir kurumdu (Mardin,
2004: 139).
Adli ve idri yarg ayrmn gerektiren ve ra-y Devletin kurulmasnda
etkili olan sebepler, sistemin ileyiindeki aksaklklar yannda Jn Trklerin, Tanzimat
ok otokratik, ok merkezi bulmalar ve tebaaya ynetime katlma imkan vermek
istemeleri oldu. Ayrca, bu kararda, Avrupal diplomat, konsolos, tacir ve gazetecilerden
gelen, mparatorluktaki gayrimslim uyruklarn hkmete katlmlarnn salanmas
konusundaki eletiriler de etkili olmutur (Shaw, 1970den aktaran: Karahanoullar, 2005;
136). Bir baka etken ise tarada 1864 Vilayetler Nizamnamesinden itibaren idri ve adli
yarg ayrm yaplarak, yetkinin tara meclisleri ve Nizamiye Mahkemeleri arasnda
66
datlm olmasyd. ra-y Devletin kuruluuna ilikin 29 Nisan 1868 tarihli Takvim-i
Vekyide yaymlanan Takrir-i lide ayn yapy merkezde de tesis etme amacna ynelik
bir dzenleme yapld belirtilmekteydi (Karahanoullar, 2005; 137).
uray Devlet nizamnamesinde grevleri saylrken, bu birimin bireyler ile
hkmet arasndaki davalar grmeye salahiyetli olduunu syleyerek adli ve idri yarg
ayrmn aka belirtilmitir (

Onar, 1936: 11). Bir yandan idri ve adli yarg ayrm
yaplrken dier yandan devletin yrtmeyle ilgili ileri dier grevlerinden ayrlyor, bu
ayrmla idri yarg ve yrtme alanlar urayla ilikilendiriliyordu. Sultan Abdlaziz
verdii bir sylevde ray, yrtme gcnn din, adalet ve mlkiye ilerinden
ayrlmasnn bir grn olarak nitelemitir (Berkes, 2006: 220). Ancak ra-y Devletin
sz konusu yargsal yetkileri olduka snrlyd ve verdii kararlar Sadaretin onay olmadan
kesin hkm olamyordu (Onar, 1966: 703-704).
lerinde mslmanlarn yan sra gayrimslimlerin de bulunduu yeler
padiah tarafndan atanmaktayd (Kalaycolu ve Sarbay, 2000: 11). yelerin te biri
gayrimslimlerden oluuyordu. Bu durum mutaassp kesimlerin ve Gen Osmanllarn sert
eletirilerine sebep oluyordu (Arslan, 1991: 89-90). urann kurulu sebeplerinden biri
olarak Avrupal farkl kesimlerden gelen, gayrmslim uyruklularn hkmete
katlmlarnn salanmas ynndeki basklarn etkili olduu (Karahanolu, 2005; 136)
dikkate alnacak olursa gayrmslim tebann katlm bir gereklilik olmutur. Bu sayede
ura temsili bir zellik kazanyordu.
ra-y Devlete ilikin nizamnamede, grev ve yetkileri u ekilde saylmtr
( Cin ve Akgndz, 1990: 288-289):
1) Her eit kanun ve tzk tasarlarn incelemek ve hazrlamak
67
2) Kanun ve tzk ile kendisine verilen ileri tetkik edip karara balamak
3) Kanun ve tzklere ilikin olarak devlet dairelerinden gelen evrak
konusunda gr bildirmek
4) Her trl mesele hakknda istenildiinde gr bildirmek
5) l idare kurullarnn slahata dair verecekleri kararlar mahallerinden gelen
komisyonlarla birlikte mzakere etmek ve karara balamak
6) Memurlar yarglamak
7) Devletle fertler arasndaki davalara bakmak
8) dare ile Adli merciler arasndaki ihtilaflar tetkik etmek ve zmlemek
ra, tekilat ve grevleri ynnden en yksek idri yarg messesesi
niteliini tamakla beraber, ayn zamanda bir yasama meclisi niteliinde idi. Yani snrl
monari rejimi iin kk bir tecrbe mahiyetini arz etmekte, Merutiyete doru atlm bir
adm olarak ortaya kmaktadr. Hakeza baz tarihiler ray, bir yasama meclisi tecrbesi
ve liberal yeni bir idareye doru atlm ciddi bir adm olarak grmlerdir (Arslan, 1991:
81-82) . Ancak uray gerek bir yasama meclisi olarak kabul etmeyen yazarlar da vardr.
Mesela Okandan: sureta teri ifasna itirak ettirilmi olmasna ramen, hkmdarn
mutlak salhiyeti karsnda teri iktidar haiz bir organ mahiyeti mevcut deildir diyerek
urann yle bir grnt vermesine ramen ideal llere vurunca, hkmdarn mutlak
gc karsndaki snrl yetkilerinin, kurulu yasama organ yapmadn sylemektedir
(Okandan 1940tan aktaran: Karahanolu, 2005; 149).
68
r-y Devletin riyasetine ilk defa slahat ve liberal fikirli bir aydn olan
Mithat Paa tayin edildi (Arslan, 1991: 88). ra kendisine verilen grevleri yerine
getirebilmek amacyla ilk nce be daireden teekkl ettirilmitir (ztuna, 1967: 42 ). 1870
ylnda Maarif dairesi kaldrlarak bu dairenin grevleri Mlkiye dairesine devredildi. 1872
ylna gelindiinde ise sadrazam Mahmut Nedim Paa dneminde daire says Tanzimat,
Muhakemat ve Dahiliye adyla e indirildi (Derbil, 1948: 138).
Ancak daha sonra Mithat Paa bakanlnda yeniden dzenlenmi ve idri,
adli, bayndrlk hizmetleri ve reformlar adlar altnda drt daireye ayrarak tekrar
geniletilmitir (Davison, 19997: 119). ura, Mithat Paann bakanl dneminde
anayasa akmnn kayna oldu. 1876 Kanun- Esasisi bu ura ile ilikili kiilerin etkisi
altnda hazrland (Berkes, 2006: 220).









69
III. BLM
TANZMAT DNEMNDE TARA DARESNDE YAPILAN DZENLEMELER

III. 1. Merkeziyetilik Dneminde Adem-i Merkeziyeti Pratikler
Osmanlda Tanzimat dnemi, saraydan brokrasiye geen merkezi otoritenin
genelde devlet ynetimini ilgilendiren her alan ve zelde merkezdeki ve taradaki
uzantlaryla idri yap ve faaliyetleri, merkezin sk gzetimi ve dikkati altnda tuttuu bir
dnemdir. Ancak modern merkeziyeti bir devlet sisteminin tesis edilmesiyle neredeyse
ayn tarihte Osmanlda vilayetlerde yerel katlmn saland meclislerin kurulmas ve
belediyecilik giriimleri de balamtr. Bu olgu Trkiyede yerel ynetim geleneini
modern merkeziyetilikle yat yapar (Ortayl, 1985; 31).
mparatorluun en ok merkeziyeti olmak zorunda olduu bir dnemdeki bu
dzenlemeler, adem-i merkeziyetilik kaygsyla deil gnn artlarnn zorlamasyla
gelinen noktada giriilen reform abalar ve k arayyla ilgiliydi. Bu yeni kurulan
mahalli kurumlarn yerel temsilcilerin ve halkn katlmnn salanmas yoluyla
demokrasiyi tesis etmek gibi bir amacnn olmamas ve yerel ynetim olgusunun
pragmatik bir biimde ele alnmas, neden ayn dnemde merkeziyetilikle birlikte adem-i
merkeziyetilik saylabilecek uygulamalarn yan yana durduunu izaha yardmc olabilir.
rnein mali reformlarn sonuca ulaabilmesi iin ltizam usulnn kaldrlmasndaki
gaye, art deeri dorudan, aracsz hazineye aktarmaktr. Ancak bunun vergi tahsiline
memur edilen Muhassllk Meclislerine yerel temsilcilerin kabul edilmesi asl gayeyi
tekil etmemektedir (Kele, 1992: 94-98). 1838 Balta Liman Anlamas ile birlikte liberal
70
iktisadi politikalarnn uygulanmas ve 19. yzyl Trkiyesinde tarmda, sanayide byk
deiim ve buna bal vergi sistemindeki modernleme olgusu merkez brokrasiyi ister
istemez eyalet idaresindeki yerel gruplarla ibirlii yapmaya iten iktisadi bir sebeptir
(Erylmaz, 1992: 192-224).
Tanzimatn bandan itibaren modern hkmet sistemi ve ihdas edilen
meclisler sadece merkezdeki ilerle ilgili kurullar deildiler. Bu meclislerden en nemlisi
olan Meclis-i Vlnn tara meclisleriyle grmesi kimi zaman gr alverii eklinde
olmaktayd. Ancak btn meclislerin zerinde idri ve yargsal yetkisi dolaysyla Meclis-i
Vlnn eyalet meclisleriyle mnasebetleri ve yazmalarndan anlalmaktadr ki,
uygulamada da her konuda denetim ve yarglama yaparak vesayet ba kurulmutur.
Gsterilebilecek pek ok rnekten biri olarak Meclis-i Vlnn, merkezde yapt
inceleme sonucunda, eyalet meclislerine verdii talimatla; Nide kaymakam Zeki Efendi
kt idaresinden, hediye alarak yolsuzluklar yapmasndan tr grevden alnarak, yerine
Bereketli Maden Mdr Ali Seyyid Efendinin atanmas Konya valisi ve Anadoluya
mfetti olarak gnderilmi bulunan smet Paa tarafndan Meclis-i Vlya bildirilmi;
Meclis-i Vl tarafndan ad geenin Konya Eyalet Meclisinde yarglandktan sonra
stanbula gnderilmesi istenmitir (Karahanoullar, 2005; 123).
Dier siyas-idr deimelerde olduu gibi yerel ynetim denemelerinin de,
ynetimden halka empoze edilen bir sre izlemesi ve halkn, bu hareketlerde aktif bir rol
ve inisiyatifinin olmamas Osmanldaki uygulamalar batdaki benzerlerinden ayryor ve
bu yaplar grnrde adem-i merkezci ama aslnda merkezi denetimin iletildii yerel
meclisler haline sokuyordu. Bu haklar halkn mcadelesi sonucu deil, tepeden bir ihsan
olarak verildii iin, yine tepeden kolayca geri alnabilir durumdadr. Oysa Bat'daki idar-
71
siyas deiiklikler, halktan ynetime doru intikal eden bir etkinin ve mcadelenin
sonucuydu (Erylmaz, 1992; 15,16). )
Dnemin artlarnn mecbur ettii merkeziyeti sistemin yerletirilmesi
ihtiyacnn yannda gayrimslim unsurlarn siyasal katlm ve etnik haklarnn verilmesi
ynndeki d devletlerin basklar da mahalli idarelerin statsn belirleyen bir unsurdu
(Ortayl 1985; 21). 19. yzyla gelindiinde Osmanl Devletinin uymak zorunda olduu
Bat etkisinin rettii siyasi norm, alk olunann ok tesinde bireysel ve cemaatsel
zgrlklere iaret etmekteydi. Osmanlnn cemaatleri evrensel kstaslarla hak ettikleri
zgrlkleri talep etmeye balamlard (Mahupyan, 2009). Bilhassa Tanzimat
Fermanyla bu talep gayrimslimlerin iinde yaadklar pek ok alanda cevabn bulmu,
Mslmanlarla ayn haklar onlara da tannarak btnlk korunmaya allmtr.
Mslman olmayan halkn Mslmanlarla birlikte itirak ettii mecralardan biri de yerel
meclisler oldu.
darenin artan grevleri ve erken mdahalesi, yerel halkn yardmn daha
dorusu bir lde rzasn gerektiriyordu. 1840l yllardan itibaren nce muhassllk
meclislerinde sonra vilayet temyiz divanlarnda, ziraat komisyonu, mal sand ve belediye
meclislerinde yerel temsilcilerin bulunmas, sadece merkezi hkmet brokratlarnn tek
tarafl tasarrufu veya dilemesiyle gereklemedi. Merkezi hkmetin gc bu gruplar
dlayabilecek dzeyde deildi. Demokratik deil, yalnzca kanuni ve adil bir ynetimin
gerekletirilmesi iin ynetilenlere de danmak ve onlarn yardmn almak bir zaruretti
(Timur, 1989: 107-110).


72
III. 2. ehremaneti ve Belediyeciliin Douu
Osmanlda yerel ynetim geleneinin sorunlu baladn grrz. zellikle
yerel ynetim kurulularmzn hem ilki olmas hem de arlkl olarak yerel ynetim
hizmetlerini yerine getiren ana kurulu olmas nedeni ile belediyeler, bu sorunlu
balangcn rneini oluturmutur. Belediyelerin gl birer sivil toplum kuruluu olarak
ortaya kmamasnn sebepleri olarak, bu kurulularn batllama hareketlerinin nemli bir
paras olmas, toplumsal taleplerden kaynaklanmayp tepeden inme olmas ve mali
kaynaklar yetersiz kksz kurulular olmas saylabilir (Tekeli, 1983; 7).
Tanzimattan nce ehir ynetimi ve belediyecilikle ilgili ilerin ne ekilde,
hangi kii veya kurum tarafndan yapldna baktmzda karmza kadlar ve onun idri
birimi olan kazalar kar. Etrafndaki ky ve kasabalarla belirli byklkteki bir yerleim
birimi olan kazann idarecisi olan kad, hem eri ve idri yargnn ba hem belediye
bakan hem de merkezi ynetimin temsilcisidir (Ortayl, 1985; 116). Osmanl kads,
kendi adl faaliyet blgesi iinde merkez otorite demekti (Lewis, 1955; 169). Kadlk
Osmanlda tara ynetiminin temelini oluturuyordu. Osman Gazinin tayin ettii ilk
memurun kad ve suba, ilk koyduu verginin ise belediyeyle ilgili pazar vergisi bac
olmas bu bakmdan dikkate deerdir (Erylmaz, 2007; 184).
Kadlar ehir ynetimi iin merkezden atanan devlet grevlileriydi. Bu
bakmdan kadlk bir memuriyet olarak karmza kmaktadr Kendilerine yardmc olan
suba, naip, imam ve muhtesip gibi grevlilerle birlikte bunlar bir bteden denen belirli
maalar olan kiiler deildi. Gelirleri halkn dedii vergiler ve cezalardan karlanrd
(Ortayl, 1985; 113-116). Belediye ileriyle ilgi grevliler, ehremini, ehirnaibi, ayan ya
da ehir kethdas, ky kethdas ve plk subas gibi memurlard. Bu memurluklarn
73
byk kentlerde en nemlisi yanlk veya ehir kethdal, kk yerlerde ise ky
kethdal idi. XIX. yzyla kadar vergilerin toplanmasndan askerlik ilerinin
yrtlmesine kadar birok ie bakan ehir kethdas halkla merkezi hkmet memurlar
arasnda balanty salyordu. Hkmet memurlar halktan alacaklar vergilerle yre
halkna yklenecek masraflara ilikin defterleri dzenlerken, ehir kethdasyla iliki
kurmak zorunluluunu duyuyorlard (Ortayl, 1974: 65-76). Bu dnemde yrenin baz
ilerinin yine o blgenin kimi esnaf gruplar veya kyllere baz vergi baklklar
karlnda yaptrlmas sz konusuydu. Bu, kadlara beled ilerde yardmc bir unsurdu.
Etkin katlm iermesi bakmndan Osmanl Devleti Tanzimata gelene kadar
gerek yerel ynetimlere sahip deildi. Baz yerel karar mekanizmalar kurulmutu. hiler
bunun rneini oluturur. Ancak bu olgunun yerel ynetim tabiriyle pek bir ilgisi yoktur.
nk yerel ynetim esas olarak, ne baz rgtl tarikatlerin ne de esnaf gruplarnn
varl ile deil, fakat hemehrilerin mali-iktisadi glerini ynetimde kurumsallatrmalar
ile oluur. Devamllk ve hukuk bir kiilik kazanmak yani kurumsallamak sz konusudur
(Ortayl, 1990: 64) . Osmanlda ise tara halknn mahalli idareciler karsnda kendi
mterek gleriyle oluturduklar ve katlma izin veren bir yap mevcut deildir. Blge
halklar burada ancak merkezden atanan devlet grevlilerinin kendi blgelerinin
ihtiyalarn gidermek ve gerekli ileri grdrmek iin kendilerine bavurduu, etkin
olmayan bir unsurdur.
XIX. y.y.da kadlk kurumu devlet ynetiminin dier alanlarndaki
bozulmadan etkilenip zaafa uramtr. Zamanla kadnn grevini yeni anlayla kurulan
birimlere braktn gryoruz. Kadnn zellikle Yenieriliin lavndan sonra en nemli
destekisini kaybetmesi ve ehrin belediye ilerini gremeyecek duruma gelmesi zerine,
74
ncelikle bu ilevi yerine getirmek amacyla 1826da htisab Nzrl ve ona bal olmak
zere tarada da htisab Mdrlkleri oluturulmutur. Ancak htisap kurumu da belediye
hizmetlerini grmekte fonksiyonel olamam ve kent ynetimi ciddi sorunlar ile kar
karya kalmtr (Seyitdanlolu,1996a). Zaman iinde imparatorluun bakentinde
1845te bir polis rgt ve 1846da Zaptiye Miriyeti kurulunca htisap Nazrlnn
grevi de yalnz narh ileri ve esnaf kontrolyle snrl kalmt.1851de ise tamamen silik
bir duruma geldi (Ortayl, 1985:117).
te yandan, 1836 ylnda kadnn kentin ynetimine ilikin grevlerinden birisi
olan vakflarn denetlenmesi ii de Evkaf Nzrlnn kurulmas ile birlikte bu nazrla
braklnca, kadlk kurumunun ehrin ynetimine ilikin grevleri tamamen son bulmutur
(Seyitdanlolu,1996a). Bu dnemde kontrol altna alnmaya allan tara idarecilerinin
daha nceki geni yetki alanlar, merkezi denetime mmkn olduunca ak hale
getirilmeye allyordu. Kadlarn kslan yetkileri de, artk gelien Osmanl ehirlerinin
eski anlayla ynetilemez oluunun mahade edilmesi gibi sebepler kadar, tarann mlki
olduu kadar beled adan da kontrol altnda tutulmasn ilzam eden merkeziyeti
sistemdir. Hem geleneksel sistemin k hem de yeni doan ihtiyalar yeni ynetim
biimlerini ve kent geliimini denetleyecek bir sistemi gerektiriyordu. Ynetim tarznn
yan sra yeni benimsenen ekonomik ilikiler ve yeni kent merkezleri, yeni bir altyap ve
yeni kurumlar getiriyordu. Bu dnm, kadlk, ihtisap aal, mimarbalk gibi
geleneksel Osmanl idri kurumlar yoluyla salanamazd (Dumont ve Georgeon,
1996:57).
Tanzimat ile birlikte artk merkez, yerel hizmetleri hkmet rgt ile
arasnda, vesayetin geni rgs bulunan kurumlara brakmtr. rnein yol geitlerinin
75
gvenliini vergi bakl karlnda salayan derbenti kyllerin grevi onlardan
alnp, hkmetin kolluk kuvvetlerinin mesuliyetine verilmiti. Mltezimlik yerine vergi,
yetkili muhassllar ve onlara yardmc olarak yerel halkn temsilcileri ve ruhani reislerden
oluan devaml kurullar (Muhassllk Meclisleri) tarafndan toplanr olmutur (ener, 1990:
51-56).
Modern belediyeciliin Osmanldaki ilk denemesi olan ehremanetinin
kurulmas Tanzimatn ilanndan epey sonraya rastlar. Kadlarn, Evkaf ve htisap
Nezaretlerine devrettii yetkilerinden sonra zellikle temizlik, aydnlatma, kaldrm,
kanalizasyon gibi nemli hizmetler aksaynca, bu belediye hizmetinin sahipsiz kalmas,
bat tarz bir belediye kurulmasn isteyenler iin salam bir argman oldu. Osmanl
Devletindeki eliliklerin, dolaysyla Avrupal gl devletlerin ynetim
mekanizmasndaki etkili kiiler zerindeki etkisi, belediyeciliin oluturulmasndaki tarz
ve biim zerindeki tesirini de gsterdi ve 16 Austos 1854 (2 Zilhicce 1271) tarihinde
yaynlanan resmi bir tebli ile stanbulda ehremaneti adyla bir belediye tekilat
kurulup, htisap Nezareti ortadan kaldrld (Ergin, 1936: 122) .
Yeni kuruluun mazbatas 13 Haziran 1854 (27 Ramazan 1271) tarihinde
Meclis-i Tanzimat tarafndan hazrlanarak yrrle konuldu (Seyitdanlolu,1996a). ehir
Meclisi on iki yeden olumaktayd. ehremini ve yardmclaryla birlikte bu say on bee
kmaktayd. ehremaneti, merkezi idarenin bir ubesi olarak kurulmutu ve ticaret, nafia
ve maliye nezaretleriyle ilikilendirildi ve ehremini Meclis-i Vlnn tabii yesi olarak
kabul edildi. Gelir kaynaklarnn hkmet btesinden karlanacak olmas belediyenin
anlamnn tam olarak anlalamadn gstermekteydi (Erylmaz, 1992: 201).
76
ehremaneti, stanbul halknn zaruri ihtiyalarndan olan eyann kolaylkla
tedarikini temin edecek; narh ilerine bakacak; yol ve kaldrm yapacak; ehrin temizlik
ilerine bakacak; ar ve pazarlar denetleyerek; daha nce htisap Nezaretince
toplanmakta olan devlet vergi ve resimlerini tahsil edip hazineye teslim edecektir (Toprak,
1990: 76).
stanbulda ehremanetinin kuruluunu salayan yakn neden Krm Sava
olmutur. Rusya ile giriilen bu savata Osmanl mparatorluunun mttefikleri olan
Avrupal ngiliz, Fransz ve talyan ordularnn gelmesi kentin nfusunu olaanst
artrm, temizlik, salk ve ulam sorunlar giderek bymtr. te yandan, Osmanl
ehri gerek i yapsndan gelen ekonomik ve demografik deiiklikler ve gerekse d dnya
ile artan ticar ilikilerin meydana getirdii byme ile yapsal bir deiim geirmi ve
zellikle mparatorluun Akdeniz liman kentleri artan ve eitlenen nfus yaplar ve
gelien iktisadi ve ticari faaliyetleriyle, meydana gelen bu yapsal deimenin gerektirdii
yeni idri rgtlenmeye giderek artan bir biimde ihtiya duymaya balamt (Ortayl,
2000: 107-108).
Gerek merkezle olan bandan, gerek yetersiz meclis yelerinden dolay
ehremaneti istenen baary gsteremedi. Bunun zerine ehremnetine yardmc olmak
zere 9 Mays 1855te daha ziyade nfuzlu ecnebilerden oluan ntizam- ehir
Komisyonu kuruldu. Komisyon, almalar sonucunda hazrlad Nizamname-i
Umumide 1857 ylnda stanbul ehri evresi ile birlikte on drt belediye blgesine
ayrld. Hkmete, kaldrm, kanalizasyon, sokak temizlii, aydnlatma gibi konularda
tavsiyelerde bulunuyordu. Hizmetler iin yeni vergiler koyulmas ngrlyor ve ehrin
77
gelir kaynaklar belirtiliyordu. Nizamname Aralk 1857de padiahn onayyla yrrle
girdi ( Seyitdanlolu, 1996a).
Ancak sadece 6. Daire-i Belediyeden bahsedilen nizamnamede dier
dairelerin tedricen tekil edilecei belirtiliyordu. Altnc Daire grevlerini Bb- linin
gzetiminde yapacakt, ama hareket serbestlii verilen bir devlet ofisi gibi alacakt.
Karar ve talimatlar daire meclisi alacak, daire reisinin onay ve direktifleriyle iler
yryecekti. Uygulamada Altnc Daire iletmeci belediyeciliin ilk rneini verdi.
(Ortayl, 1985: 133-137).
Daha sonra 1868 tarihli Dersaadet dre-i Belediye Nizamnmesi ile dier
daireler de faaliyete geirildi (Lewis, 2004: 394-395). Belediyeciliin olumlu olumsuz
ynlerinin grld ilk kurulu olarak Altnc Dairenin imtiyazlar 25 Eyll 1877de
Dersaadet Belediye Kanunuyla kaldrlp dier belediyelerle ayn konuma geldi. Bu
kanunla stanbul ehremaneti 20 belediye dairesine ayrld. Dairelerin organlar;
ehremaneti ve ehremaneti meclisiydi. Padiah tarafndan atanan 6 ye ehremaneti
meclisini oluturuyordu. Ayrca ehremaneti meclisi, belediye dairesi meclisleri reisleri,
ehremaneti meclisi ve daire meclislerinin kendi aralarndan setikleri ikier yeden oluan
bir Cemiyet-i Umumiye-i Belediye kurulmutur. Bu cemiyet mays ve ekim olmak zere
ylda iki kez toplanmaktadr. 1877de ehremaneti bir tr belediyeler birlii gibidir.
Dairelerin faaliyetlerini kontrol eder ve daireleri ilgilendiren ortak ileri yrtr (Toprak,
1990: 76-77).
22 Ocak 1871 (29 evval 1287) tarihli dare-i Umumiye-i Vilyt
Nizamnamesi tara belediyelerinin yasal dayana meydana getirmekteydi. Nizamnameye
gre vali, mutasarrf ve kaymakamn bulunduu her ehir ve kasabada belediye ileriyle
78
ilgili bir reis ve bir muavin ile alt yeden oluan bir belediye meclisi kurulmas
ngrlyordu. Mhendis ile memleket tabibi, meclisin tabii yesidir. Meclis reisi
memurlar arasndan seilecek, mutasarrfn tayini valinin onay ile greve balayacakt.
Meclisin toplanma sresi haftada iki gndr toplant iin ye yeter says ise yelerin te
biridir (Ergin,1936: 213 -214). Meclisin grevi 1868 tarihli Dersaadet dare-i Belediye
Nizamnamesinde stanbul Belediyesine verilmi olanlarla aa yukar ayn mahiyeti
tamaktadr (Erylmaz, 1992; 201).
Selanik, Beyrut, zmir, Tuna, Kbrs, Badat gibi baz Osmanl ehirlerinde,
1877 Belediye Kanunundan nce 1864 Vilayet Nizamnamesinin belirsiz de olsa
hkmlerine dayanarak belediye kurma giriimleri baaryla tamamlanmt. Bunun sebebi
buralarn liman kentleri ve ticari younluklar dolaysyla toplayc zellikleri ve
buralardaki baz gruplarn, tccar ve yabanc uyruklularn ehir ynetiminde modern ve
dzenli belediye hizmeti istemesindendi (Ortayl, 1985: 157).
lkemizde ehir ve kasabalarda belediye tekilatnn yaygn bir ekilde
kurulmas, 5 Ekim 1877 (27 Ramazan 1294) tarihinde yrrle giren, Vilayetler Belediye
Kanunu ile gerekleti. Dairelerin bte tanzimi, mukavele akdi, mlk sahibi, alacakl-
borlu olma, vergi tahsili gibi kamu tzel kiisinin yapabilecekleri tm ilemleri yrtme
yetkileri vardr. 1877 tarihli Vilayetler Belediye Kanunu, bugn uygulanmakta olan 1580
Sayl Belediye Kanununun, 1930 ylnda kabul edilmesine kadar yrrlkte kald. Vilayet
Belediyeler Kanunu, belediyeye adeta tzel kiilik de kazandryordu. Kanun ehrin imar
iin istimlak yetkisini ak olarak dzenlemekte ve belediyelere baz yeni grevler
yklemekteydi (Erylmaz, 1992: 201).

79
III. 3. 1839dan 1864e Kadar Yaplan Deiiklikler ve Meclisler
III. 3. 1. Muhassllk Meclisleri
Tanzimat devlet adamlarnn temel amalar, yeniden kuvvetlendirerek
Osmanl mparatorluunu korumakt. Bu ama, merkezi idarede reform yaplmasn, yerel
ynetimlere sz hakk tannmasyla merkezi denetimi birletirecek esneklikte bir tara
idaresi yaratlmasn ve imparatorluk dahilindeki tm halklarn ballklarnn
srdrlmesini gerektiriyordu (Davison, 1997: 182). Muhassllk kurumu da temelde
devletin hayatiyet ve gcnn devam ve yeniden kazandrlmas iin en nemli meselesi
olan vergileri dzenli toplayabilmek ve mali btnl salayabilmek iin yerel temsilciler
nderliinde ama merkezin de kontrol altnda salanabilecek bir vergi toplama sistemi
ngrmekteydi.
Bu konuda Tanzimat Ferman zellikle iltizam sisteminin yerini alacak
muntazam bir vergilendirme sistemi sz vermekteydi. ltizamn kalkmas adeta bir
ihtilaldi. Vali, yan ve memurlarn trl adlarla topladklar paralar kalkyordu. Yneticiler
halktan keyfi olarak para istemek iin pek ok eyi vesile edebiliyordu. rnein bir yere
gelen grevlilerin ora halkndan kendileri ve maiyetlerinin hayvanlarnn bakmn,
ulaklarn beygir talep etmeleri gibi usullere son verilmi oldu ( Akin, 2005: 127).
ltizamn kaldrlmasyla Bb- li, taraya vergi tahsilinden sorumlu vali
derecesinde yetkili muhassllar gnderdi. Mal yenilikler ve iltizam usulnn kaldrlmas
meyannda vilayetlere gnderilen muhassllara burada yardmc olacak Muhassllk
Meclisleri adnda kurullar tesis edildi. Bu uygulamada daha nce II. Mahmut dneminde
valilere yardmc olmas amacyla oluturulan Meveret Divan rnek alnmt. Meveret
Divan, II. Mahmud dneminde bir ara mir rtbesiyle eyaletlere gnderilen valilerin;
80
ylda bir kere bal sancaklarn naib, kad, voyvoda gibi ileri gelenleriyle gvenlik ilerini,
vergi konularn tartp karara baladklar divanlard (Dursun, 1998: 99). Savalarda
alnan malubiyetlerin ekonomik sonular, askeri reformlarn maliyetleri ve vergilerin
toplanmasnda araclarn okluu ve eitlilii Tanzimat dneminde mli adan merkez
yaplanmay gerekli klan temel nedenlerdir. Tanzimat dneminde merkezden gnderilen
muhassllarn nemli bir amac vergi tahsilinde araclar kaldrarak merkezi ve salkl
ileyen bir vergi sistemi ortaya koymakt (Akyldz 2004: 28-29).
Muhassllar ellerine verilen talimat gittikleri yerlerde btn memleket ileri
gelenleri nnde okuyup, anlamn aklayacak ve bundan sonra her yerde kurulan
Muhassllk Meclisleri yeleri ile birlikte; memleketin durumuna gre verginin tespit, tevzi
ve pein tahsilini yapacak, gerekli masraflar, (demeler ve maalar) buradan karlanacak,
artan hazineye gnderilecekti (Ortayl, 2000: 33). Muhassllara uymalar gereken
noktalar bildiren Talimat- Seniyye ve bir de tezkire veriliyordu. Buna gre nce ky
ahalisinin emlak ve akar ile verecekleri verginin yaklak miktar belirlendikten sonra asl
kazada bulunan halkn emlak ve akar hatr ve gnle baklmayacak ve bir fert bile istisna
tutmayacak hakkaniyetle tahrir olunmal deniyordu. Yine ayn tezkirede kazann ileri
gelenleri; mft, hatip, imam vb. eskiden beri vergi vermedikleri iin imdi kar
gelebilirlerdi. Fakat muhassllar kazada emlk olan kim olursa olsun vergi vermesini
salamaya alacaklar, ellerinde eer berat veya emr-i li varsa alacaklard (Temettat
Defterleri,2002). Muhassllk Meclislerinde muhassl ve maiyet memurlarndan baka (
mal, emlak ve nfus katipleri), o yerin hakimi, mfts, askeri zabit ve memleket ileri
gelenlerinden (vcuh) drt kiinin katld on kiilik bir meclis kurulacak, bu meclise
gayrmslim halk bulunan yerlerde metropolit veya hahamba gibi ruhani reisler, iki nefer
81
kocabalar da girecektir. Hazrlanan nizamnamede seim usul ve seilecek kiilerin
vasflar -akll, afif ve muteber- aklanyordu (Ortayl, 1985: 34-37).
Bu meclis haftada iki gn toplanarak vergi yazm ve dier sorunlar
grp karara balayacakt. Bu meclislere muhassl bakanlk edecekti. Vilayet merkezi
olan livada mir bakanlnda oluturulacak ayn nitelikteki meclisler daha geni
yetkilerle alacakt. Eyaletin dier sancak ve kaza merkezlerinde var ise ferik yoksa
muhassl, hakimeri, ve zabtiye memuru arasndan kura ile bakan seilecekti (Ortayl,
2000: 34). Bakan olann okuma yazma bilmesi art koulmutu. Muhassl bulunmayan
kaza ve kasabalarda ise 5 kiilik kk meclisler bulunuyordu ( Akin, 2005: 127).
Kk kaza meclisleri bamsz almayp, livadaki muhassllk meclisine
balydlar. Sancak merkezindeki Liva Muhassl Meclisi ise vergi ileri kadar, yargya ve
idareye ait ilerde de inceleme ve karar alma yetkisine sahipti. zellikle Tanzimat devri
balarnda, valilerin klasik yetkilerinin ksmen azaltlmasndan dolay, eyalet idaresinde
doan boluklar bu kurullarn doldurmas istenmiti (Ortayl,1985: 35). Yeni idar
yaplanmalarn ortaya kard bu meclisler, teorik olarak valiye yardmc olmakla birlikte
pratikte merkez ynetimin verdii geni yetkileri ve yelerin yerel nfuzlar sayesinde
blgenin idar ilerinde aktif olmulardr. Bylece meclislerin etkileri altnda kalan, ayrca
idam cezasn uygulama ve sulular cezalandrma yetkileri elinden alnan valiler temsil
ettikleri makam asndan byk oranda ilevsiz bir duruma indirgenmitir (Maoz, 2006:
169 ).
Tanzimattan itibaren iki yla yakn sren uygulama olumlu sonu vermeyince
1842 Martndan geerli olmak zere yeniden iltizam usulne dnlmt ( adrc, 1997:
225). Merkez hkmet sistemde kkl bir deiiklikle vergi gelirlerini artrmay
82
amalyordu. Ancak istedii gelir artn elde edemedii gibi, gelirlerin azalmas gibi
ilgin bir sonula kar karya kald (M. Nuri Paa, 1980: 293).
Baarszln sebepleri farklyd. Muhassllar baz yerlerde yerel temsilcilerin
istek veya basklar sebebiyle ngrlen vergiyi toplayamazken, baz yerlerde ise merkezin
gzne girmek iin halk hadden fazla vergi vermeye zorladlar. Meclislerdeki eitli nfuz
gruplarnn mcadelesi veya bazen meclise hakim olmalar, dier yandan merkez idre
ajanlarnn acziyeti ve yetkisizlii karklklara da sebep oldu. Bulgaristandaki Ni ve
Vidin isyanlarna benzer ekilde, Anadoluda da eitli yerlerde vergi ve karantina gibi
sebeplerden yerel isyanlar kt. Muhassllar, vergilerin belirlenmesi ve belirlenen
vergilerin kayd esnasnda yaanan memnuniyetsizlikler dolaysyla, erafla ve onlarn
kkrtt halkla atmaya dtler. 1840 ylnda Tokat'ta Muhassl Hilmi Efendinin
byle bir durum sonucu bir grup tarafndan ldrlmesi karklk ve atma ortamn
gsteren bir rnektir (nalck, 1964b; Ortayl, 1985: 42-43). Bu baarszln en byk
sebeplerinden biri bu greve atanan kiilerin mltezimlere yakn ilikileri olanlardan
seilmi olmalaryd. Byk ailelerin karlar zedelendii iin vergi vermede direnmeleri
mal varlklarn vakfetmi gibi gstermeleri de nemliydi. Ayrca maaa balanan
memurlarn aylk tutarlar geliri yutup gitmiti. Hatta baz kazalarn btn gelirleri
giderlerini ancak karlar duruma gelmiti (M. Nuri Pasa, 1980: 293).
Muhassllar merkezden gnderilen mfettilerce denetlenerek eitli sebeplerle
eksik ve kusurlu olanlar halktan gelen ikayetler de dikkate alnarak Meclis-i Vl
tarafndan azlediliyordu. Buna dair pek ok rnekten birka yledir; Karamrsel
Muhassl Kapcba smail Aa, hcegndan Nide Muhassl Tahir Bey, Milas Muhassl
Aziz Aa ilerinde gerei gibi almadklar ve Tanzimat- Hayriyye usul- muadelet
83
umlne muhalif vaz ve hareketleri istihbar ve tahkik klnarak grevden alnmalar
kararlatrlmt. Eskiehir Muhassl Kapcba Mehmed Emin Aa, yetersizliinden
grevinden alnarak, Bilecik Muhassll Eskiehir'le birletirilip mderrislerden Reit
Efendi'ye verilmiti. Denizli Muhassl Ratip Efendi de ayn gerekeyle azledilmi, yerine
Hac Mesrur Aa atanmt. Alaehir Muhassl Kapcbalardan Rikabzade Mehmed
zzet Bey, naib ve zabtiye memuru ile meclis yeleri, anlaarak halktan fazla vergi almlar
ve muhassl bir ksmn zimmetine geirmiti. Meclis-i Vl'da yarglanan Mehmet zzet
Bey sulu grlerek cezalandrlmt (adrc, 1997: 208 vd.).
Muhassllk meclisleri gerekte merkezi ynetimin taradaki organlaryd.
Yerel nderlerin buraya tayinle veya szde seimle girmeleri yerel ynetimin balangc
saylrd. Ancak, yerel ynetimin merkezi ynetimin fonksiyonlar ve organlaryla birlik
iinde oluu yerel ynetimin noksan douuna ve devlet gelirlerini ve miri araziyi yerel
erafn ele geirmesine neden oldu (Ortayl, 1985: 36). Muhassllk kaldrlnca
meclislerin de adlar deitirildi. Bu kurulu "Memleket Meclisi" olarak adlandrld ve
1849a kadar varln srdrd ve yetkileri artrlan valilerin bakanlnda grevlerine
devam ettiler. Ancak, yapsnda ve ileyiinde nemli bir deiiklie gidilmedi. (adrc,
1997: 208; Ortayl, 1985: 43) . Muhassllar kalkmasna ramen zamanla vilayetlerde
defterdar, onlarn daha soluk bir kopyas haline geldi (Akin, 2005: 128).
Muhassllk Meclisleri geni tabanl bir katlma izin vermemesine ramen,
Osmanl milletini ilk kez seim olgusuyla karlatrmtr. Geri meclislere seilenler ya o
blgenin ileri gelenleri, ya mlki amirin tayin ettikleri, ya da cemaat ileri gelenlerinin
saptadklar kiilerdi (Ortayl, 1985: 34-37). Ancak bu meclisler maliyede geleneksel
yntemlerle gerekli iyiletirmenin yaplamayaca tesbitinin bir sonucuydu ve
84
merkeziyeti yap modern yntemlerle ve kurumsal uygulamalarla geliiyordu. Katlmn
tesis edilmesi amac meclislerin ihdasnda rol oynamad. Ancak Muhassllk Meclisleri
ilevsiz kalnca bir nevi onun devam olan Memleket ve Eyalet Meclislerine dnt.
1864 Statsyle kurulan idare meclisleri de yine Muhassllk Meclislerinin zamanla
gelierek yeni ilevler kazanm, idri, kazi yetkilerle donatlm ve katlm daha ok
nceleyen kurullar olmulardr. Tanzimat dnemi, meclislerin karar mekanizmalarnda
etkili olduu bir dnemdir. Dnemin tarasnda meclis geleneinin balang noktasnda
ise Muhassllk Meclisleri durur.

III. 3. 2. 1842 le 1849 Tarihli Dzenlemeler, Memleket ve Eyalet
Meclisleri
Muhassllardan beklenen netice elde edilemeyince bunun sorumlusu olarak
grlen Mustafa Reit Paa 1841 Martnda azledilmitir. Yeni ynetim muhassllklar
derhal kaldrd. Valiler hem asayi hem de maliye ilerinde yetki sahibi oldular. 1842
ortalarnda karlan bir ferman, yeni messese ve usullerin devlet ve halk iin uygulamada
kan glkler sebebiyle kaldrlp eski yntemlere geri dnldn gsteriyordu.
Vergiler yeniden iltizamla toplanmaya balarken muhassllklar yerine defterdar ad altnda
yetkili maliye amirleri tayin edilmeye balad (nalck, 1964b: 641).
Eyalet ynetiminde 1842 dzenlemesiyle kkl ve kalc deiiklikler
gerekletirildi. Eskinin Muhassllk Meclisleri Memleket Meclisi adn alarak 1849daki
dzenlemeye kadar varlklarn devam ettirdi. Eyalette Byk Meclis ad altnda
oluturulan kurul, vali bakanlnda, defterdar, kad, mft, mslman halkn setii
temsilciler ile mslman olmayanlarn dini liderleri ve temsilcilerinin katlmalaryla
85
toplanmaktayd. Bu meclis, sancak meclislerinin kararlarn inceleyip sonuca balamann
yan sra, eyaletin ynetim, maliye, gvenlik, bayndrlk, eitim-retim ilerine bakmakla
ykml idi. Ayrca, mahkeme grevi yaparak devlet memurlarn yarglyor, ar su
isleyenlerin soruturmasn yapyordu (adrc, 1999: 184,185).
Bu dzenleme ile bir ka kyn baland kyle sancak arasnda idar yeni bir
birim olmak zere kaza oluturuldu. Daha nce kaza, mahkemenin bulunduu yer, yani
adl bir birimdir. 1842'den itibaren idar nitelik kazanm ve imparatorluun yklna dek
varln srdrmtr. Ynetici olarak Eraf- Hanedandan ve seilerek gelen bir mdr
atanyordu. Bu ekilde atamalar yaplan kaza mdrlerinin ou, eskiden ayanlk,
voyvodalk gibi grevlerde bulunarak idari ve mali konulardan anlayan ahslar iinden
seilmi ve bunlar ise, grev sreleri boyunca eski tutum ve alkanlklarndan
ayrlmayarak bir ok yerde szlanma ve ikayetlere yol amlardr. Mdrlerin seilerek
gelmesi ileri bir adm olarak deerlendirilebilir. Ancak bu da muhasslln
kaldrlmasndan sonra iltizama geri dnlmesiyle vergi gelirlerini dzenli toplamak
amal bir giriimdir ( adrc, 1997: 225).
Sancak idaresinde nemli bir deiiklik yaplmad. Muhassl yerine yine
merkezden atanan yneticiye kaymakam, onun bakanlnda toplanan ve muhassllk
meclislerinin yerini alan kurula da Kk Meclis denildi. Bu Meclis, Kaymakamn
bakanlnda mal mdr, hakim (naip), tahrirt ve mal baktipleriyle mslman ve
mslman olmayan topluluklarn seerek grevlendirdikleri temsilcilerden oluuyordu.
Haftann belirli gnlerinde toplanarak, ynetim, maliye, eitim-retim, belediye
hizmetleriyle ilgili konular grp karara balyordu. Ayrca eri konular dndaki
hukuk davalarna bakmakla ykml idi. Sancan mliye ileri ml mdrne verilmi,
86
nfus ve tahrirt ileri de ayr birimler olarak faaliyete geirilip, kaymakamn bu ilere
dorudan karmas nlenmiti ( adrc, 1997: 225).
Bu dnemde Muhassllk Meclislerinin yerine kurulan ve sancak
merkezlerinde kaymakamn eyalet merkezinde ise valilerin bakanlk ettii Memleket
Meclisleri 1842 ile 1849 yllar arasnda Tanzimatn tarada uygulanmasnda nemli roller
stlenmilerdir. Bu meclisler bir anlamda tarada Meclisi Vly- Ahkam- Adliyenin
kk birer rnei idiler. Bata vergilerin herkesin gelirine gre alnmas, gelir-gider
takibi, gvenliin salanmas, idarecileri denetleme gibi grevlerin yannda salk, eitim,
bayndrlk ve eitim gibi konularda kararlar almtr (adrc, 1993: 4). Muhassllk
Meclislerinden yap ve ileyi bakmndan pek fark olmayan bu meclisler, ynetim ve
yarglama konusunda merkezi idareye yardmc ve onun bir uzants konumundaydlar.
1842 deiikliinde meclislerin yetkilerine ve oluumuna dokunulmam, buna
karlk, yerel yneticilerin yetkileri artrlm, idari kademedeki yneticilerin byk
ounluu askeri yneticilerle deitirilmi ve bu yneticilerin yannda danman olarak
stanbuldan atanan defterdarlar ve katipler grevlendirilmitir (Shawdan aktaran:
Karahanoullar, 2005: 76).
Tara tekiltnda yaplan bu kkl deiiklikler, uygulamada ortaya kan
sorunlar gz nnde tutularak 15 Ocak 1849'da Meclis-i Vlda hazrlanan ve karlan,
Eyalet Meclislerine Verilecek Talimat- Seniyye olarak adlandrlan bir ynetmelikle
yeniden dzenlendi. Memleket Meclisleri; Eyalette, Eyalet Meclisi, sancak
merkezlerinde ise Kk Meclisi adn ald. Mirlere ise eyaletlerin mali sorumluluu
yeniden verilmeyerek bu i defterdarlara brakld (adrc, 1997: 208) . Dzenleme ile
87
meclislerde hkmet memurlarnn arl ve merkeziyetilik eiliminin artrld grlr
(Ortayl, 1985: 43).
Talimatnameyle vali, defterdar, kaymakam, kaza mdrlerinin ve meclislerin
grevleri ayrntl biimde yeniden belirlenmitir. Giri blmnde Tanzimatn amac
belirtildikten sonra, uygulamada baar salamak iin Edirne Eyaletinden balamak
suretiyle lke ynetiminin yeni batan dzenlendii ifade ediliyordu. Tanzimatla birlikte
idr ve ml alanlarda uygulanmas kararlatrlan baz deiikliklere ayrntl bir ekilde
yer verilmekte ve eyalet meclisi yeleri bata olmak zere eyalet, sancak ve kazalardaki
btn devlet memurlarnn grev ve sorumluluklar belirtilmekteydi. Eyalet valilerinin
grevleri de valisi bulunduklar eyalette Tanzimatn btnyle uygulanmas iin her trl,
mlk, beled ve mal slahatn yaplarak, gvenliin korunmas, hukuk kurallarnn yerine
getirilmesi ve eyalet meclisince alnacak kararlarn yrrle konulmasn salamak olarak
zetlenmitir (Talimtname iin bkz. adrc, 1997: 218-225). Bu dneme kadar vali,
mtesellim, yn ve ehir ileri gelenlerinin yrttkleri ilerin btn resmi bir kurulu
olan meclislerce stlenilmektedir (adrc, 1985: 276). Dzenlemeyle valilerin yetkilerinin
azaltld buna karlk meclislerin g ve konumlarnn artrld grlmektedir.
Giri ve dokuz blm halinde dzenlenen bu ynetmelik 68 maddeden
oluuyordu ve 1864 Vilyet Nizamnmesinin yrrle girmesine dek geerli oldu (
adrc, 1999: 184,185).



88
III. 4. 1864 ve 1871 Vilayet Nizamnameleri
1845lerden beri Drzilerle Marunilerin atmalarnn srmesi zerine 9
Haziran 1861de yaynlanan Cebel-i Lbnan Nizamnamesi rneinde grld gibi
Avrupal devletlerin basklarn krmak ve mparatorluk snrlar iindeki Hristiyan
tebaann, kt artlar altnda bulunduklar iddialarn nlemek zere 1863 yl sonlarnda
Ali ve Fuat Paalar tara ynetiminde reform uygulamalarna giritiler (Kele, 1992: 97-
98; Yazc, 1994: 73). 7 Kasm 1864deki Vilayet Nizamnamesiyle, Tanzimattan sonra
tara ynetiminde sistemli ilk dzenleme yaplmtr ( Sencer, 1986: 79). Nizamnamesine
gre eyaletler kaldrlarak yerine livalardan oluan vilayet niteleri kurulacakt.
Nizamname hazrlanrken Nide baarl bir valilik yapan ve karklklar dzene koyan
Mithat Paann tecrbelerinden yararlanlmtr. Bir n uygulama alan olarak Mithat
Paann valiliinde Tuna vilayeti seilmi ve genel nizamnameden farkl olmayan ayr bir
nizamname daha hazrlanarak ilk uygulama buradan balamt.1865 yl banda baarl
Tuna tecrbesi sonucunda Anadolu, Arabistan ve Rumeli ktasnda baz vilayetlerde de
uygulamaya geildi.
1864 Vilayet Nizamnamesiyle,eyalet sisteminden vilayet (il) sistemine
geildi. lke vilayet, sancak, kaza ve kylere ayrld. nceden tarann mli, idri, adl
rgtlenmesi sancak temelindeydi. Eyaletler askeri bir koordinasyon nitesiydi. Yaplan
deiiklikle sancak st birim olarak vilayete balanyordu (Ortayl,1985: 53-59).
Vilayetlerin ynetimi valiye, sancanki mutasarrfa ve kazann ynetimi kaymakama
verildi. Nizamnamede nahiye, iyi tarif edilmemise de alt birim olarak zikredilmitir. Bu
dnemde oluturulan vilayetler, eski eyaletten byk birimlerdi. Birka eyalet
birletirilerek, bazen de mevcut eyaletlerin byklkleri aynen korunarak vilayet haline
dntrld (Erylmaz, 2007: 125 ve 127). Vilayetler ve kazalar yeniden dzenlenirken,
89
merkezden uzak, ticari faaliyetler sonucunda belirli bir gelimilik kazanan ve
gelimilikleri derecesinde merkezi ynetimin kontrolnden uzaklaan zmir ve Beyrut
gibi ehirler mparatorluun vilayet merkezleri yaplarak merkezi idarenin etki alannda
tutulmaya allmtr (Kasaba, 2005: 137-139).
Rusuk, Vidin, Ni eyaletlerinin birletirilmesiyle oluturulan ve pilot blge
olarak seilen Mithat Paann valiliindeki Tuna Vilayeti modeli 1867 ylndaki
Vilayetler Nizamnamesiyle dier vilayetlere de temil edilmitir (Ortayl, 1974: 35-42).
Nizamnamede Fransz tara ynetim sistemi departemente usul esas
alnmt Yalnz etnik ve dini eitlilik hazrlanan nizamnamenin zn Fransa gibi ulusal
bir devletinkinden ayryordu. Adem-i merkeziyeti herhangi bir hkm merkezi kontrol
salayan baka bir hkmle dengeleniyordu (Ortayl, 1985: 53-54).
Nizamname uyarnca vilayetlerde stanbuldaki brokratik yapya paralel idari
birimler kuruldu ve yeni makamlar meydana getirildi. Vilayet iindeki mahkemelerden
hkmet merkezine gnderilen, ilm ve eri vesikalarn mmeyyizi olmak ve nizami
davalara bakacak hukuk ve cinayet temyiz meclislerine bakanlk etmek zere Mfetti-i
Hkkm- Vilayet adyla ilmiye snfndan bir eri iler memuru, yazmalar yrtecek
mektupu, yabanclarla ilgili ilere bakacak Umur-u Ecnebiye Mdr ya da politika
memuru, bayndrlk ileri iin Nafa Mdr, tarm ileriyle ilgili olarak Ziraat Mdr,
atand. Sancaklardaki mutasarrfn maiyetine atanan mal mdr, tahrirat mdr, naip ve
mft vilayetlerdeki idari yapnn sancaktaki efleriydi (Erylmaz, 1992: 197)
Kyler ve mahalleler 1864 Nizamnamesiyle belirgin bir ekil alm ve mlki
yapmzda vazgeilmez bir kurum olmutur. Buna gre ehir ve kasabalardaki en az elli
hane bir mahalle, her bir mahalle de bir ky (karye) hkmnde kabul edildi. Her kyde ve
90
mahallede her snf ahali iin iki muhtarla, en az en ok on iki kiiden oluan bir ihtiyar
meclisinin kurulmas ngrld. Kylerin bal olduu ynetim birimi kazalard
(Erylmaz, 2007: 189).
Nizamname mlki idarenin her kademesine yelerinin bir ksm seimle
ibana gelen idare meclislerini ortaya kard. Vilayet iin oluturulan iki trl
meclisten birincisi Vilayet dare Meclisidir. Vilayet ve alt birimlerindeki bu meclislerin
yannda ylda bir defa toplanan ve bir tr danma organ olan Vilayet Umumi Meclisi de
vilayet ynetimine dahil edildi (Erylmaz, 2007: 125). Bu meclisler 1840larda Mustafa
Reit Paann ksmen temsili nitelikte rgtledii eyalet meclislerinin yerine geen
kurullardr. Bu dnemdeki yerel ve vilayet meclisleri daha temsili ve ksmen seime
dayanan bir temelde yeniden oluturuyordu (Davison, 1997: 146).
1866da kan bir tebli vilayetlerin yeniden dzenlenmesini u nedenlere
dayandryordu; Brokrasinin her blmnn bir merkeze balanmas ve yrtme gcnn
ilerlik kazanmas, yargnn dzenlenmesi, Memleket (Muhassllk) Meclislerinin
dzenlenmesi, yelerin halk tarafndan seilmesi ve memleketin sorunlarna vilayet
meclislerinde zm salamak, yelerin oy birliiyle vatann zenginliinin artmas iin
reformun uygulamaya konmas.
Vilayetlerde merkezin organ olarak tekilatlandrlan kurullar eliyle devlet
ynetimine ilerlik kazandrmak ve merkeziyeti ynetimi glendirmek mmknd.
Nitekim Nizamnamenin Edirne, Trablusgarp, Bosna, Erzurum ve Halepte uygulamaya
konmasyla baz meyveler alnmaya balad. Afrikada asrdr zerk bir ynetimi olan
Trablusgarpda bile merkezi ynetim arln duyurmaya balad (Ortayl, 1985: 55 ve
61).
91
Bu Nizamname 1871deki Vilayet Nizamnamesine kadar geerliliini korudu.
22 Ocak 1871 (29 evval 1287) tarihinde yaynlanan dre-i Ummiye-i Vilyet
Nizmnmesi

ile vilayet, sancak, kaza ve kylerin ynetim yaps ve grevleri ayrntl
olarak belirlenmekteydi. Rumelide 10 vilayet ve 44 sancak, Anadoluda 16 vilayet ve 74
sancak, Afrikada 1 vilayet ve 5 sancak bu dzene gre rgtlendi. Bunlarn yan sra
elviye-i gayri-mlhaka diye adlandrlan baz livlar idar bakmdan dorudan merkeze
balanm bulunuyordu. Farkl durum ve statlerinden dolay bu nizmnmenin dnda
kalan topraklar da vard. Bunlar Lbnan, Msr, Bosna, Girit Adas, Hicaz ve Yemen
blgeleri ve bakent stanbul idi (Seyitdanlolu, 1996b) .
1871 Nizmnmesi, vilyet, liv (sancak), kaz, nahiye ve ky ynetimini
ayrntl bir ekilde belirlemekteydi. Vli muavinlii ilk defa bu nizmnmeyle tesis
edilmekteydi. Vilyet merkezinde vlinin yan sra grev yapacak mlk amirlerin grev ve
sorumluluklar belirlenmekteydi. Vali ve yanndaki grevliler her yl sonunda yaplan ileri
bir raporla merkez hkmete bildireceklerdi. Bylece devlet, elinde bulunanlar, yaplan
ve yaplacak olan ileri takip ve kontrol edebilecek, rasyonel bir ekilde planlayabilecekti.
lk kez bu nizmnmeyle oluturulan nahiyede ise, nahiye mdr mlk amir olacakt.
Kyler seimle gelen muhtarlar tarafndan ynetilen en kk idar birim olarak
braklmt (Seyitdanlolu, 1996b).
1871 Nizmnmesine hakim olan anlay, bundan nceki nizmnmelerde de
grld gibi merkez bir idare tarzn daha gelimi ve uygulanabilir bir hale koymaktr.
Hi phesiz, bu Tanzimat liderlerin mparatorluun dalmasn nlemek iin giritikleri
reformlarn ve Osmanlclk ideolojisinin bir paras idi (Seyitdanlolu, 1996b). 1871
nizamnamesiyle 1864 dzenlemesine gre idare meclislerinde merkezi hkmet
92
memurlarnn saysnn artrlarak seilmi yelerin rolnn azaltlmak istenmesi (Ortayl,
1985: 68-69) de devletin meclislerde asl yetkiyi mahalli gruplara deil merkezin
memurlarna vermek istemesindendir.
Vilayetlerin dzenlenmesiyle ilgili olarak 1871den sonra 1876 ylnda lk
Osmanl Mebuslar Meclisinin kard Vilayet Kanunu kanunlaamadndan 1913 ylnda
karlan geici kanuna kadar 1871 tarihli nizamname yrrlkte kalmtr (Ortayl, 1985:
61).

III. 4. 1. Vilayet dare Meclisleri
Vilayet idare meclisleri, tabii ve seimle gelen yelerden kurulmaktayd. Tabii
yeler eri iler mfettii, defterdar, mektupu ve hariciye mdrnden meydana
geliyordu. Seimle gelenlerse ikisi Mslman ve ikisi gayrmslim toplam drt ye idi.
Vilayet idare meclisinin bakanln vali yapmaktayd (Erylmaz, 2007: 125).
dare meclislerindeki drt yenin seimle gelmesi, vilayet meclislerine yar
temsilcilik nitelii kazandrmtr (Berkes, 2006: 220). Bu, yerel halkn idareye katldna
bir kantt. Ancak vilayet idare meclislerinin bamsz bir yerel ynetim de deildi. Cevdet
Paa idare meclisleriyle ilgili olarak Devlet, memurlarna yardm etmeleri iin ahaliden
adam istiyor, onlar da bunlar intihab ediyor diyordu. Merkezi hkmetin halk
temsilcilerini istemesi siyasal katlm salamak deil hkmetin koyduu usul ve
prensipleri daha kolay uygulamak iindi (Ortayl, 1985: 68-69).
Vilayet meclislerinin idri ve yarg alanna ilikin grevleri vard. dri
grevleri, hkmetin gerek grd her trl satn almalarn ve szlemelerin yaplmas,
93
r ve dier vergilerin yasalara gre iltizama verilmesi, devlet ormanlarnn mzayedesi,
kamuya ait binalarn bakm ve korunmas, belediye meclislerinin aldklar kararlarn
denetlenmesi, ziraat ve ticaretin gelitirilmesi, genel saln korunmas, kazalarn ve
kylerin kurulmas, birletirilmesi gibi konular ieriyordu.
Meclisin yarg grevi ise, memurlar hakknda disiplin ve ceza kovuturmas
yapmak, vergilerle ilgili anlamazlklar zmek, hkmetle mltezimler arasndaki
ihtilaflara bakmakt. zel hukukla, eriye mahkemelerinin kapsamna giren konular,
meclisin yetkisi dndayd (Erylmaz, 2007: 125-126). Vilayet idare meclisi liva ve kaza
belediye daire ve meclislerinin karar, faaliyet ve giderlerini de kontrol ediyordu.
Meclislerin toplant usul, zaman, kararlarn uygulan tarz gibi konulara ilikin bir
nizamname kmam, bu konular valilerin saduyusuna braklmtr (Ortayl, 1985: 68-
69).
Vilayetlerin alt birimleri liva ve kazalarda ise mutasarrf ve kaymakam
bakanlnda vilayettekine benzer biimde liva ve kaza idare meclisleri vard. Liva idare
meclisi, mali, bayndrlk, eitim, tarm, ticarete ait ilerini grp karara balard.
Mutasarrf bakanlndaki meclis kadrosunu, vilayetteki memur yelerin livadaki
temsilcileri olan tabii yeler ve seilmi drt ye oluturuyordu. Hukuki sorunlara ve adli
davalara mdahale etmezdi. Liva idare meclisleri hem kazann hem nahiye meclislerinin
st organyd. Kaymakam bakanlndaki kaza idare meclisleri ise hareket ve karar
yetenei en az olan organd. Bu meclisler en kk sorunlar bile yazma konusu haline
getirmi, vilayet ynetiminde krtasiyecilii artrmlardr (Ortayl, 1985: 76-77).
Vilayet Umumi Meclisleri; vilayet dzeyinde yerel temsilcilerden oluan ve
memleket sorunlarn vilayetin yneticilerine bildiren, daha dorusu ricada bulunan ve
94
danma grevini yerine getiren bir organd. Bugnn l zel darelerinin ekirdei bu
organlardr. Her livann her kazasndan mslim ve gayrimslim iki temsilci liva
merkezinde bir araya gelir, kendi aralarndan kiiyi seerek vilayete gnderirlerdi. Ylda
bir defa toplanan meclisin gndemini vali belirlerdi. Yollarn ve kamu binalarnn yapm
ve onarm, tarm, ticaret ve vergilerle ilgili liva ve kaza ahalisinin isteklerini grrd.
Grme sonular vali tarafndan merkezi hkmete sunulurdu. Kurulun kesin karar ve
uygulama yetkisi yoktu. Kararlar gr bildirmek ve temenniden ibaretti. Meclislere tzel
kiilik, mali kaynak ve bte olanaklar verilmemitir.
Meclis yelerinin yarsnn Mslman yarsn gayrmslimlerden olumas,
dini cemaatler halinde yaayan Osmanl toplumunun, XIX. yzyl dnyasnn eitliki ve
katlmac ynetim hareketlerine ayak uydurulmas iin dnlm bir nlemdi. Vilayet
umumi meclisleri, imparatorluun iinde bulunduu artlar ve temsili sistem konusundaki
kukular sebebiyle gerek bir yerel ynetim organ olamad. Burada ama halkn ynetime
katlm deil, merkezi ynetimin ilerini kolaylatrmak ve onun gcn tarada temsili
grnt altnda artrmak ve Avrupa devletlerinin basklarn azaltmak ihtiyacnn bir
rnyd. Bu nedenle merkezin denetim ve gzetimine tabi bir meclisli ynetim
benimsendi (Erylmaz, 2007: 126-127).

III. 5. Tara Meclislerinde Merkeziyeti Etki
Osmanlda merkeziyetilik aray vergi toplamay amalamaktayd. nk en
ok gereken askeri reformlarn yaplabilmesi mali kaynak ve dzenli toplanacak vergiye
balyd. Merkezin vergi toplayabilmesi, ou yerel glerin kontrolndeki eyaletlerde,
merkezi ynetimi tam olarak tesis etmeyi gerektiriyordu (Findley, 1996: 20). Mali
95
merkezileme arayna doal olarak idari merkezileme elik etmekte, daha dorusu mali
merkezileme, idari merkezileme araclyla gerekletirilmektedir. Kararlara katlmn
tahsili kolaylatraca dncesiyle mali merkezileme, temsili yaplar araclyla
gerekletirilmeye allmtr (Karahanoullar, 2005: 74).
Hem idri hem mlli bakmdan merkeziyeti devlet meclisler zerinden kendi
otoritesini oluturmaya almtr. Muhassllk meclislerinden itibaren adlar farkl da olsa
meclisler grev ve fonksiyon bakmndan temelde birbirinin devam niteliindedirler.
Tara meclisleri ile, Osmanl tebas ilk kez ynetim srecine, semen veya temsilci olarak,
katlma hakk elde etmitir. 1840dan itibaren oluturulan muhassllk meclislerinden
sonra, 1864 ve 1871 vilayet nizamnameleriyle mahalli gruplarn merkezi idarenin
kararlarna katlmalar kurumsallatrlmtr. Bu kurullar, parlamenter ynetime doru
giden ilk admlar olarak merkez-vilayet yaknlamasnda nemli ilev grmlerdir. lk
Osmanl mebuslar meclisi yeleri, vilayet idare meclisi yeleri arasndan seilen, valinin
tayin ettii kiilerden olumutur (Ortayl, 2000: 22). Bu zellii dolaysyla baz tarihiler
Osmanl temsili hkmetinin kkenlerini tara meclislerinde bulmaktadr. -Shaw bu
gzlemcilerden biridir- (Bkz. Karahanoullar, 2005).
Bu dnemde vilayet meclislerinin merkezdeki meclislerle ve merkezi
hkmetle olan sk ba ve denetimsel ilikisi de dikkat edilmesi gereken bir konudur.
Tanzimatn merkezde Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye olarak kurduu sistem ile tarada
muhassllk meclisi olarak kurduu sistem ayn manta dayanmakta ve birbiriyle
btnleen bir yap arz etmektedir. Meclis-i Vlnn tm meclislerin zerindeki konumu
ve meclisleri denetlemesi, meclislerdeki memurlar yarglamas gibi durumlar onu
kanlmaz olarak tara meclisleriyle iliki iine sokuyordu. Meclisler sahip olduklar idri
96
alana ve yasama alanna ait yetkiler dolaysyla Meclis-i Vlnn taradaki prototipi
gibiydi. (Karahanoullar, 2005: 74-93)
Tarada meclislerle artrlmaya allan merkeziyetilik, bata tara eraf
olmak zere yerel glerin ak ve gizli tepkisi ile karlat. nceleri direnie geen eraf,
yeni idar rgtlenme ilerledike, bu sefer de idare meclislerine ve benzer organlara ye
olup, nfuzlarn srdrme imkann elde etmeye altlar (Ortayl, 1985: 31). Seimle
gelen eraf nfuzunu artrmak iin meclis yeliklerini bir mecra olarak kullanmtr. Baz
kk yerlerde merkezi memurlarn arlklarna ve merkezin sk denetimine ramen iki
grup arasnda kan atmalarda yerel eraf ve aalarn merkezi otoriteyi etkileri altna
ald grlmektedir. 1850 Vidin isyannn sebebi de meclisteki aalarn memurlar kendi
etkileri altna alarak eyalet valisinin otoritesini sarsmalardr (nalck, 1992; 77).
Glerin gr ise yanlarn meclislerdeki varlnn yan, yerel kar gruplar
ile yerel ve merkez brokrasi arasndaki ilikileri glendirip, pekitirdii ynndedir.
Feodal rant, yerel ve merkezdeki feodal gruplar arasnda bu meclisler vastasyla
blld ve yan, mltezim gibi kiilere ayrcalklar snf olarak verildi. Bylece bu
kesim meclis yelii statsyle ayrcalklarn olabilecek en etkin biimde kulland. Yerel
meclislerin temsil tabannn yalnzca yan ve eraf, bunun da en st kesimini kapsayacak
kadar dar tutulmas bu kesimlerin gcn artrd (Gler, 1992: 83). yan, voyvoda gibi
nfuzlu kiiler vcuh-u belde ad altnda meclislere giriyor ve yenilikler konusunda
muhalefet ediyorlard. Bu Tanzimatn uygulamasn zorlatran bir etkendi. Ziya Paann
ifadesiyle Tanzimat- Hayriye derebeylik, yenierilik gibi zalimane usulleri kaldrm olsa
da, tarada derebeylii o gn halen mevcuttu fakat isimleri bakayd. Bunlardan biri
97
konsoloslar, dieri de meclis azas olan nfuz ve servet sahibi kiilerdi (nalck, 1964b:
635).

III. 6. Valilik Kurumuyla lgili Dzenlemeler
Tanzimatn merkeziyeti devlet adamlar, ynetim rgtnn Tanzimat
ilkelerine uygun alabilmesi iin valilerin istibdat ynetimine son vermek, bunun iin
de valiler dahil eyalet yneticilerini maaa balayp yetkilerini snrlandrmak ve merkeze
baml tutmak, bu arada halkn ynetime katlmasn ve valilerin meveretle i grmesini
salamak gerektiini grmlerdi (Sencer, 1986: 77).
Tanzimatn banda Muhassllk Meclislerinin kurulmasndan itibaren
zellikle mali iler bu meclislere devredilip valilerin bu konulara dorudan karmalar
nlenerek yetkilerinin kstlandn gryoruz (adrc, 1997: 225) . Vilayet idaresinde
Reit Paann byle bir meclisi oluturmasndaki asl ama Avrupaya ho grnmek
dncesi ile birlikte en nemlisi, valileri kontrol altna alarak halka zulmetmelerinin
nne gemekti. Oluturulan bu yeni tekilatla eyaletler Bbliye yani merkeze
balanyordu. Valiler maaa balanarak bir memur konumuna getiriliyor ve merkeze
bamllklar artrlyordu. Defterdar ve askeri kumandann yetkisi olmadan i
yapamyorlard (

Engelhard, 1328: 99-100).
Tanzimattan nceki dnemde valilerin olduka keyfi davranlar halk
bezdiriyordu. Bir vali veya mtesellim halktan herhangi birinin maln eitli tehditlerle
msadere edebiliyordu veya yarglanmadan baka cezalar verebiliyordu. Tanzimattan
sonra bu keyfiyet ortadan kalkt (M.Nuri Paa, 1980; 288). Artk istediklerini idam eden,
98
kendi hesaplarna vergi toplayan ve eyaletlerdeki servet kaynaklarn istedikleri gibi kendi
menfaatlerine uygun olarak kullanan valiler yoktu. Bunlar, kurulan idare meclisleri ile
grmeden bir ey yapamamaktaydlar ( Greli,1952: 19).
Tanzimat dneminde daha nceki dnemde valilik yapm byk devlet
adamlar Tanzimat yasalarna aykr davranlarla sulanarak Meclis-i Vlda
yarglanmlardr. Edirne Miri Nafiz Paa, Kocaeli Miri Akif Paa, Konya Valisi
Hakk Paa, Ankara Miri Davud Paa, Edirne Vlisi Rstem Paa, Bozok ve Kayseri
Muta-sarrf Cell Paa, Meclis-i Vlda yarglanarak cezalandrlan st dzey
yneticilerden bazlardr (Karal, 1995b: 152). Mustafa Nuri Paa tarihinde Tanzimatn
getirdii kurallarn yerlemesinin bu gibi ibret verici rneklere muhta olduunu
yazmaktadr (M.Nuri Paa, 1980: 288).
Muhassllk Meclislerinden sonra 1842 statsyle valilerin vilayetlerdeki
etkisinin eskisine gre artrldn gryoruz. Ancak vilayet ynetimine nemli deiiklik
getiren 1849 ylndaki nizamnameyle meclisler glendirilirken mahalli idarecilerin ve
valilerin grev alanlar olduka snrlandrlmtr (Bkz. adrc, 1985).
Tanzimatn uygulama srecinde istenen neticeye varlamamas nedeniyle
merkezden eyaletlere gnderilen fermanlarda Tanzimat prensiplerine ve uygulanmasna
vurgu yaplmaktayd. 1849 tarihli ynetmelikle valilerden Tanzimatn ngrd
slahatlar yapmalar ve eyalet meclislerinde alnan kararlara uymalar istenmitir. Valilerin
saylan grevleri arasnda devlet gelirlerinin ve toplanan vergi miktarnn doruluu
konusunda defterdar ve kaymakamlarn ilerinin, maa ve masraflarn kontrol de vard.
Bu konulardaki usulszlklerde hukuki ilem yapmak, gvenliin salanmas, grevlilerin
belirlenen vergiler dnda halktan para almamas da onun sorumluluk alanna giriyordu.
99
(adrc, 1987: 226-227). Sz konusu fermanlarda, vergilerin tahsilinde zorluk karanlar,
vergi meseleleri dolaysyla halk tahrik edenler ve grevini ktye kullanan yneticilerin
cezalandrlmas hususlar ile yeni tedbirlerin uygulanmas meseleleri eyaletlerde valilerin
eline braklmaya balanmtr (nalck, 2006: 123). Dzenlemeyle valiler birer uygulayc
konumuna dmlerdi. Yerel meclisler kararlarda daha etkili olmaya balamt. Yerel
meclislerin kararlarnn ise ancak Meclis-Vlnn onayndan sonra kesinlik kazanmas,
uygulamay ve dolaysyla valilerin ilerini zorlatryordu (adrc,1987: 226-227).
Vilayetlerdeki idri amir vasf devam eden, ama grevini merkezin daha sk
kontrol altnda yapan valilerle ilgili dzenlemeler istenilen iyilemeyi salayamamtr.
Yasa d uygulamalar, aksaklklar devam etmi, arzu edilen baar elde edilememitir.
Bylece, Tanzimat'la birlikte glendirilen merkeziyeti sistemin sakncalar ok
gemeden ba gstermitir. Bunlar ortadan kaldrmak iin 28 Kasm 1852 (15 Safer
1269)de bir ferman yaynland ( Engelhard, 1328: 100). Bu ferman ile Bbliye bal bir
memur durumuna den valilere, eski yetkilerinin iade edilmesi dnlmt. Valiler,
maiyetlerindeki memurlarn davranlarndan sorumlu ve bu kiileri azletme salahiyetine
de sahip olmulardr. Bunun dnda asayi ve genel nizamn korunabilmesi iin valilere
geni yetkiler verilmiti. Eyalet idaresi ile ilgili olarak alnan yeni nlemler ile eyaletlerin
merkeze bamll azaltlyordu (Kl, 2009: 50).
Tara idaresinde nemli deiiklikler ieren bir dier dzenleme de 22 Eyll
1858 (13 Safer 1275) tarihli "Vlat zam ve Mutasarrfn-i Kiram ve Kaymakamlarn ve
Mdrlerin Vezaifini amil Talimat" idi. Bu talimatname hem mlki blnme ve hem de
vali, mutasarrf ve kaymakamlarn grev ve yetkileri bakmndan nemli hkmler
iermektedir. Talimatnamenin valilerle ilgili ksmnda, eyaletlerde hkmetin tam bir
100
temsilcisi olmak bakmndan geni yetkiler verilmitir. Buna gre vali, eyalette her iin
mercii ve nazr, devletin zel vekili ve muhatabdr. Eyaletin btn ilerinden sorumludur.
Eyalette, genel yrtme yetkisine sahip olmakla btn kanun, tzk ve emirlerin
uygulanmasyla grevlidir. Mahkeme ve meclislerin uyumazlklarnn zmlenmesine
yardmc olur, kimsenin hakknn kaybolmamasna, memurlarn grevlerini tam olarak
yerine getirmelerine dikkat eder. Eyalet iindeki defterdar, kaymakam, mdr ve dier
memurlarn amir ve merciidir. Vali, kii, belediye ve yol gvenliine dikkat eder ve
gzetir. Eski grevlerinden farkl olarak eyalet iinde ekyaya kar eyalet kolluunu ve
meclislerce grldkten sonra o yerdeki askeri birlikleri gndermekle ykmldr.
Devlet gelirinin tahsiline gayret eder. Vali, halktan kararlatrlan vergiden fazlasnn
alnmamasna ve devlet mallarnn bouna harcanmamasna dikkat eder. Valilere, grevden
alnan kaza mdrlerini atama yetkisi de verilmitir. Mlki ileri Bbli'ye yazaca gibi
eriye, askeriye, bahriye, hariciye, maliye, kolluk ve vakf ilerini ve dier konular ilgili
makamlara yazar (Tnk, 1945: 117- 128).
Sk bir kontrol mekanizmas kurularak valiler ve mstakil mutasarrflarn
danma gerei duyduklar icraatlarnda ilgili nezaretlere mracaat etmeleri, Dahiliye
Nezareti dndaki nezaretlerle yaptklar yazmalar her iki ayda muntazam bir rapor
halinde hazrlayp gndermeleri istenmekte idi (Tnk, 1945: 13).
zellikle 1858 talimatnamesi ile eyalet ilerine daha ok nem verilmeye
balanmtr. Ancak eyaletlerde yetersiz tekilat, yolsuzluklar ve btn kararlarn ancak
merkezdeki Meclis-i Vl tarafndan tasdik edildikten sonra yrrle girmesi ilerin
gecikmesine sebep oluyordu. Vergilerin toplanmasnda yolsuzluklar nlemek iin
uyulmas ngrlen karmak yntemler, hazine gelirlerinin alnmasn engelliyor ve
101
bundan valiler sorumlu tutuluyor, eyaletlerin herhangi birinde kan bir karklk da
idarenin kt olduuna balanarak yneticiler sklkla deitiriliyordu. Ksa sreli grev
yapan valiler de baarsz oluyorlard. Bu dnemde devletin eyalet ynetimlerine ilikin
olarak bir slah ve dzenleme abasna girmi olduu ve durmadan nizamnameler,
ynetmelikler, talimatnameler yaynlad grlmektedir (Kl, 2009: 54 ve 60) .
Tanzimat Fermannn ilan ile birlikte Osmanl klasik sisteminde eyaletlerin alt
birimi olan sancaklar temel idari birim olma zelliini bu dnemde de korumulardr.
Kaymakamlarn atamalar ve dier zlk ileri bal bulunduklar Dahiliye Nezareti
tarafndan yaplrd. Dorudan bakanla bal olmalarna ramen kaymakamlarn tarada
yetkileri valilere kar sorumluluklar sebebiyle snrl idi. Kaymakamlar sancaklarda
mevcut sancak meclislerinin bakan idi. Meclislerde alnan kararlarn icras
kaymakamlarca yaplrd. Maliyeyi ilgilendiren konular dnda kaymakamlarn dorudan
hkmetle yazmas yasakt. Bu yazmalar vali ve eyalet meclisleri araclyla
yaplyordu (adrc, 1987: 237-240).
Tanzimatn tara idaresine getirdii nemli bir deiim de ynetici kesimin
sivillerden gelmesi ve askeri ve sivil ayrm yaplmas olmutur. Tanzimatn ilk yllarnda
banda Serasker bulunan Osmanl ordusu be ayr blgeye ayrlarak balarna mirler
atanmt. Bylece valilerin orduyla ilikilerine son verilmi oluyordu (Akin, 2005: 128).
Eskinin asker snfndan gelme Beylerbeyi ve Sancakbeyi tabirleri yerine,
Tanzimatla birlikte sivil idareciler olan vali ve mutasarrf gemitir. Askerlerden de
vali ve mutasarrf tayin edildii oldu ama onlarn durumu da mlkiyeden gelenler gibiydi.
Bir vali ve mutasarrfa nadiren askeri kumandanlklar verilmitir. Bu suretle mlki idare
tamamen sivillemitir. Bir eyalette vali ve bir sancakta mutasarrf, protokol ve salahiyet
102
bakmndan eyalet ve sancaktaki kumandann stndedir. Benzer uygulama dier mlki
birimler iin de geerli hale geldi. Kazalar ilmiye snfndan kadlar deil, mlkiyeden
gelme kaymakamlar, Nahiyeleri de yine ilmiye mensubu naibler (kad muavinleri) deil,
siviller idare etmektedir. Bylece hem askeri hem de ilm-dni- kazi snf, mlk idareden
alnmlardr (ztuna, 1994: 197).
















103
SONU
Osmanlda reform srecinin Tanzimat iine alan blm, kendinden nceki
dneme gre ncelikle reform dnce ve tasavvurunda yeni ve farkl bir algnn ortaya
kt bir tarihi sretir. Yenilemenin sadece askeri ve teknik alanlarla snrlanmayp, bat
kaynakl modernleme anlaynn, idri, hukuk, mli alanlarda da bir yenilik gerektirdii
ve esasen byk devlet olmann, Avrupal byk devletler sistemine dahil olmay da
gerektirdii ynndeki bir bilincin kendini iyice hissettirdii XIX. yzylda, giriilen yeni
dzenlemelere verilen adla Tanzimat, bu gerei saptayan Osmanl devlet adamnn bir
projesi olmutur.
Reformlar Avrupa meneli olmakla beraber reform hareketlerinin arkasndaki
temel drt, Avrupa'nn gzn boyamak deil, tersine, eitli alanlarda baz Batl fikir ve
kurumlarn benimsenmesini ya da uyarlanmasn ieren i reorganizasyon tedbirleriyle
imparatorluu yeniden canlandrmakt (Davison,1997). Bu dnemde yeni rgtlenmelerin
olumas ve idri reformlarn yaplmas, kul sistemini ortadan kaldrmt. Osmanl
brokrasisinin bir unsurunu tekil eden sivil brokrasi, yaplan bu dzenlemeler sonucu,
padiaha kar gcn artrm ve lke ynetiminde etkin bir unsur haline gelmitir.
Ekseriyetle Osmanl Hariciyesinden yetien brokrat grup, merkezdeki nezaretlerle
meclisler ve taradaki kurullar kanalyla idareyi merkeziletiriyordu, (Tanr, 1996: 83). Bu
meclis ve divanlar hem idaredeki uzmanlama ve ubeleme ihtiyacna cevap vermekteydi
(Ortayl, 2003:140), hem de halkn idareye katlm iin frsat dourmutu.
Merkezdeki ve vilayetlerdeki meclisler daha ok kiinin dncesine
bavurularak karar alma mekanizmas kuruyorlard. Ancak merkezdeki meclisler iin son
karar mercii padiahn kendisi olmaya devam ediyordu. Tara meclislerinin kararlar ise
104
Meclis-i Vldan onay almadan kesinleemiyordu. Bir yandan meveret ve kararlara
katlm artrc taraflaryla halk inisiyatifi, ksmi temsil gibi olanaklar yaratlmaktayken
dier yandan merkezden denetim faktr etkinletiriliyordu.
Merkezdeki yeni yaplanma ve grev ayrmas sayesinde balangc
Tanzimattan nceye dayanan nezaretlerin tekilatlandrlmasna devam edilmitir. Yine
merkezdeki meclisler sayesinde dnem iinde yarg faaliyeti tedricen yasama ve yrtme
ilerinden, yani devlet ilerinden ayrlmtr. 1868de ura-y Devletin kurulmasn
dzenleyen Takrir-i Alide: Grevi devletin ilerini yerine getirmek olan yrtmenin,
hukuki meselelere mdahalesinin olmamas ve her birinin kendi bamsz dairesinde
ilemesi, esasl kurallardandr deniyordu (Seyitdanlolu, 1999: 57). Merkeziyeti
brokratik devlet iin gerekli olan erklerin birbirinden ayrlmas yolunda, merkezdeki
meclisler nemli bir aamadr.
Vilayetlerdeki meclisler ve ilk kez modern belediyeciliin denendii
ehremaneti ile belediyecilik alannda ilk deneyim tecrbe edilmitir. Tara dare
Meclisleri Birinci Merutiyet denemesine hazrlk yaparcasna seimlerin yapld,
tartmalarn olduu ve halk temsiline dayanan meclis pratiinin yapld ilk mecra oldu.
Ancak Tanzimat dneminde devlet tekiltnda ve idr yapsnda giriilen ve
imparatorluun o zamana kadar iinde bulunduu artlara nazaran cretkr saylabilecek
slaht teebbsleri, ou kazanmlarna ramen maalesef istenen neticeyi vermedi.
(nalck, 1992: 9). Modernleme abalarnn sadece kurumlara Avrupadaki benzerleri gibi
adlar verme ve d grn kazandrma gibi yzeysel abalar olarak kalmas (Lewis, 2004:
97) istenen baarnn salanamamasndaki etkenlerden biridir. Yenilik abalarnn
grntde kalmas eski ile yeninin yan yana yaamasnda etkili oldu (Tanr, 1996: 91).
105
Batl kurumlarn eski kurumlarn yannda faaliyet gstermesi Tanzimatn ve Osmanl
modernlemesinin temel elikisiydi (Tunaya, 1960: 27). Bu eliki modern uygulamalarn
yerlemesini zorlatryordu. Mali konudaki yetersizlik ise modern idari dzenlemeler iin
gerekli parasal kaynaktan yoksun kalan ve ayn dneme rastlayan istikrazlarn daha ok
ypratt Osmanl Devletinin en zayf yanyd.
Trkiye idaresini modernletirmek, merkeziletirmek yolunda nemli admlar
atlan bu devir grkemle alp rezaletle kapanan deil, hznl ve buhranl bir
atmosferde balayp devam eden bir devir oldu (Ortayl, 2003: 122). Osmanlc devlet
adamlarnn balatt reformlar yeterli ve tam baarl olamasa da, Osmanl lkesini uygar
bir dzene gtrmek abasyla bir sre daha ayakta tuttu (Ortayl, 2003: 112).
















106
KAYNAKA


ABADAN, Yavuz (1999). Tanzimat Fermannn Tahlili. Tanzimat I iinde (ss.31-58).
stanbul: MEBY.
AKDA, Mustafa (1955). Osmanl Messeseleri Hakknda Notlar. ADTCF Dergisi
Tarih Aratrmalar Dergisi. C.XIII, (1-2). Ankara. 27-51
AKDA, Mustafa (1966). Genel izgileriyle XVII. Yzyl Trkiye Tarihi. ADTCF
Dergisi Tarih Aratrmalar Dergisi. C.IV. ( 6-7). Ankara. 201-248.
AKDA, Mustafa (1970). Osmanl Tarihinde Ayanlk Dzeni Devri 1730 1839.
ADTCF Tarih Aratrmalar Dergisi. C.VIII-XII. (14-23). Ankara. 51-61.
AKN, Sina (2005). Siyasal Tarih 17891908. Trkiye Tarihi III Osmanl Devleti 1600-
1908. stanbul: Cem Yaynevi.
AKYILDIZ, Ali (1993). Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekiltnda Reform (1836-
1856). stanbul: Eren Yay.
AKYILDIZ, Ali (2004). Osmanl Brokrasisi ve Modernleme. stanbul: letiim
Yaynlar.
ARIK, Feda amil (1997). Osmanllarda Kadlk Messesesi. OTAM. (8). Ankara. 1-72.
ARSLAN, Sleyman (1991). Tanzimat Dneminin Yaratt Bir Yarg Organ ura-y
Devlet. Seluk niversitesi Hukuk Fakltesi, Prof. Dr. Jale G. Akipeke Armaan. Konya.
AYVERD, Smiha (1976), Trk Tarihinde Osmanl Asrlar. C. 2 stanbul: Damla
Yaynevi.
BAYKARA, Tuncer (1992). Osmanllarda Medeniyet Kavram ve Ondokuzuncu Yzyla
Dair Aratrmalar. zmir.
BERKES, Niyazi (2006). Trkiyede adalama. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
107
CEM, Cemil (1975). Trk Kamu Ynetimine Toplu Bir Bak. AD. C.8 (3). Ankara:
TODAE
CEM, smail (1999). Trkiyede Geri Kalmln Tarihi. stanbul: Can Yaynlar
CN, Halil ve Akgndz, Ahmet (1990). Trk-slam Hukuk Tarihi. C. I. stanbul.
ADIRCI, Musa (1985). Osmanl mparatorluunda Eyalet ve Sancaklarda Meclislerin
Oluturulmas (1840-1864). Yusuf Hikmet Bayura Armaan iinde (ss. 257-277) Ankara:
TTK.
ADIRCI, Musa (1987 ). Tanzimatn Uygulanmas ve Karlalan Glkler (1840-
1856). Mustafa Reit Paa ve Dnemi Semineri Bildirileri, Ankara 13-14 Mart 1985
iinde (ss. 97-105). Ankara: TTK.
ADIRCI, Musa (1993). Osmanl Dneminde Yerel Meclisler. ada Yerel Ynetimler.
C.2 (5). TODAE. 3-12.
ADIRCI, Musa (1997). Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik
Yaps. Ankara: TTK.
ADIRCI, Musa (1999). Tanzimat (Ed. Gler Eren). Osmanl iinde ( C.6, ss.183-198).
Ankara :Yeni Trkiye Yay.
DAVSON, Roderic.H.(1997). Osmanl mparatorluunda Reform (ev.Osman Aknbay).
stanbul: Papirs Yaynlar.
DERBL, Sheyp (1948). dare Hukuku, Cilt. I. dari Kaza-dari Tekilat.( 2. Bask).
Ankara.
DOAN, lyas (t.y.). Tanzimat Sonras Osmanl Aydnlarnda adalama Sorunu ve
Araylar. http://www.dicle.edu.tr/dictur/suryayin/khuka/cmk.htm. Eriim Tarihi: 07/ 06/
2008.
108
DURSUN, Davut (1998),Trkiye'de Yerel Ynetimlerin Douu ve Siyas-dar Gelime.
(Ed. Davut Dursun, Hamza Al). Trkiyede Ynetim Gelenei iinde. stanbul: lke
Yayn.
DUMONT, Paul ve GEORGEON, Franois (1996). Modernleme Srecinde Osmanl
Kentleri. stanbul: Yurt Yaynlar.
ENGELHART, Edouard Philippe (1328). Trkiye ve Tanzimat: Devlet-i Osmaniyenin
Tarih-i Islahat (ev.Ali Read). stanbul: Mrettibin-i Osmaniye Matbaas.
EMECEN Feridun, (1999), Kuruluundan Kk Kaynarcaya (Ed. E. hsanlu). Osmanl
Devleti Tarihi (Osmanl Devletinin Kuruluunun 700. Yl Armaan). I, stanbul.
EREN, Ahmet Cevat (1977). Tanzimat, slam Ansiklopedisi iinde (C. XI. ss.709-765).
stanbul.
ERGN, Osman Nuri (1936). Trkiyede ehirciliin Tarihi nkiaf. stanbul: ..H.F.
ktisat ve timaiyat Enstits Neriyat. No:3
ERGUN, Turgay (2004). Kamu Ynetimi. TODAE .
ERYILMAZ, Bilal (1992). Tanzimat ve Ynetimde Modernleme. stanbul: aret Yayn.
ERYILMAZ, Bilal (2007). Kamu Ynetimi. stanbul: Erkam Matbaas.
FEYZOLU, Hamiyet Sezer ve KILI, Selda (2005).Tanzimat Arifesinde Kadlk-
Naiplik Kurumu. ADTCF Tarih Aratrmalar Dergisi. C.24 (38). 31-53.
FNDLEY, Carter V. (1994), Osmanl Devletinde Brokratik Reform-Babali (1789-1922)
(ev. Latif Boyac- zzet Akyol). stanbul: z Yaynclk.
FNDLEY, V.Carter (1996). Kalemiyeden Mlkiyeye Osmanl Memurlarnn Toplumsal
Tarihi (ev.: Gl aal Gven). stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf
Yaynlar.
GREL, smail Hakk (1952). l daresi. Ankara: ASBFY.

109
GREL, smail Hakk (1953). uray Devlet. Ankara: ASBFY.
GYN, Nejat (1999). Osmanl Devletinde Tara Tekilat (Tanzimata Kadar),
Osmanl iinde (C.6. ss. 77-88). Ankara.
GLER, Birgl (1992). Yerel Ynetimler. Ankara: TODAE .
GRAN,Tevfik (1998). 19. yy. Osmanl Tarm zerine Aratrmalar. stanbul: Eren
Yaynlar.
GRAN, Tevfik (2000). XIX. Yzyl Temettuat Tahrirleri, Osmanl Devletinde Bilgi ve
statistik iinde (ss.75-94). (Der. Halil nalck, evket Pamuk). Ankara: Babakanlk
Devlet statistik Enstits Yayn No.2396.
HALAOLU, Yusuf (1995). Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap. Ankara:
TTK Basmevi.
HEPER, Metin (1973). Modernleme ve Brokrasi. Ankara: Sosyal Bilimler Dernei
Yayn.
HEYD, Uriel (1969). Eski Osmanl Ceza Hukukunda Kanun ve eriat.
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/731/9319.pdf Eriim Tarihi: 17/ 03/ 2010.
HLR, Himmet ve AKA, Grsoy (2005). mparatorluktan Cumhuriyete Toplum ve
Ekonominin Dnm ve Merkezilemenin Dinamikleri. Trkiyat Aratrmalar Dergisi.
(17). 311-341. http://www.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi/s17/hulur.pdf Eriim Tarihi: 03/
03/ 2010.
NALCIK, Halil (1964a). Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmynu. Belleten,
C.XXVIII (112). Ankara: TTKY. 603-622.
NALCIK, Halil (1964b). Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri. Belleten,
C.XXVIII (112). Ankara: TTKY. 623-690.
NALCIK, Halil (1992). Tanzmt ve Bulgar Meselesi. stanbul: Eren Yaynlar.
110
NALCIK, Halil (2003). Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600). (ev. Ruen
Sezer). stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
NALCIK, Halil (2005a). Trk Tarihine Tre (Tr) ve Yasa Gelenei. Dou-Bat
Makaleler I iinde (ss.64-85). Ankara: Dou Bat yaynlar.
NALCIK, Halil (2005b). Osmanl Tarihi zerinde Kamuoyunu lgilendiren Baz Sorular.
Dou-Bat Makaleler I iinde (ss.181-195). Ankara: Dou Bat yaynlar.
NALCIK, Halil (2005c). Kltr Etkileimi, Kreselleme. Dou-Bat Makaleler I iinde
(ss. 267-294).Ankara: Dou Bat yaynlar.
NALCIK, Halil (2005d). kinci Binde Trkler. Dou-Bat Makaleler I iinde (ss.297-
318). Ankara: Dou Bat yaynlar.
PRL, Mehmet (1994). Klasik Dnem Osmanl Devlet Tekilat. (Ed.E. hsanolu)
Osmanl Devleti ve Medeniyet Tarihi iinde (C.1. ss.139-282). stanbul.
KALAYCIOLU, Ersin ve SARIBAY , Ali Yaar (2000). Tanzimat: Modernleme
Aray ve Politik Deiim (Ed. Ersin Kalaycolu, Ali Yaar Sarbay). Trkiyede Politik
Deiim ve Modernleme (iinde ss.3-20). stanbul: Alfa Yaynlar.
KARAHANOULLARI, Onur (2005). Trkiyede dari Yarg Tarihi.
http://80.251.40.59/politics.ankara.edu.tr/karahan/makaleler/turkiyedeidariyargitarihi.pdf
Eriim Tarihi: 04/ 05/ 2010.
KARAL, Enver Ziya (1995a). Osmanl Tarihi. C.V. Ankara: TTK.
KARAL, Enver Ziya (1995b). Osmanl Tarihi. C.VI. Ankara: TTK.
KARAL, Enver Ziya (1995c). Osmanl Tarihi. C. VII. Ankara: TTK.
KARPAT, Kemal H. (2002). Osmanl Modernlemesi (ev. Akile Zorlu Durukan ve Kaan
Durukan). Ankara: mge Kitabevi.
111
KASABA, Reat (2005). Dnya, mparatorluk ve Toplum (ev. Banu Bykkal).
stanbul: Kitap Yaynevi.
KELE, Ruen (1992). Yerinden Ynetim ve Siyaset. stanbul: Cem Yaynevi.
KILI, Selda (2000). Tanzimat Sonras Osmanl Vilayet Bteleri. ADTCF Tarih
AratrmalarDergisi.C.XX(31).193-208.
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/28/184.pdf Eriim Tarihi: 24/ 09/ 2009.
KILI, Selda (2009). Tanzimatn lanndan 1864 Dzenlemesinin Uygulanmasna Kadar
Geen Dnemde Osmanl Valileri ve Valilik Kurumu. ADTCF Tarih Aratrmalar
Dergisi.C.XXVIII (45).43-62.
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/941/11710.pdf Eriim Tarihi:24/ 09/ 2009
KONGAR, Emre (1985). Trkiyenin Toplumsal Yaps. stanbul: Remzi Kitabevi.
KUBALI, H. N. (1960). Trk Esas Tekilat Hukuku Dersleri. stanbul: Tan Matbaas.
KURAN, Ercment (1997). Trkiyenin Batllamas ve Milli Meseleler. Ankara: Trkiye
Diyanet Vakf Yaynlar.
LEWS, Bernard (1955). Trkiye: Batllama (ev. H. Topuolu). (Ed. Gustave E. von
Grunebaum). slam Medeniyetinde Birlik ve eitlilik (Chicago ve Liege niversitelerinin
ortak ynetimi altnda Liege ve Spa ehirlerinde 1953 yl Eyll aynda dzenlenmi
Milletleraras Kongre). University of Chicago Press. 153-177.
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/38/305/2881.pdf Eriim Tarihi: 17/ 03/ 2010.
LEWS, Bernard (2004). Modern Trkiyenin Douu.(9. Bask). Ankara: TTK Basmevi.
MAHUPYAN, Etyen (17/ 09/ 2009). Yoksa darbe normal mi? (1). Zaman.

MARDN, erif (1991), Trkiyede Din ve Siyaset, stanbul: letiim Yaynlar.

MARDN, erif (1998). Yeni Osmanl Dncesinin Douu (ev. Mmtazer
Trkne , Fahri Unan ve rfan Erdoan). (2. Bask). stanbul: letiim Yaynlar.
112
MARDN, erif (2004). Trk Modernlemesi. stanbul: letiim Yaynlar.
MAOZ, M. (2006). Tanzimatn lk Yllarnda Modernleme Hareketinin Suriye Siyaseti
ve Toplumu zerinde Etkisi (ev. Hayrettin Pnar). (Ed. Halil nalck ve Mehmet
Seyitdanlolu). Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu iinde (ss.169-185)
Ankara: Phonix.
MOLTKE, Helmuth Von (1969). Moltkenin Trkiye Mektuplar (ev. Hayrullah rs).
stanbul: Remzi Kitabevi.
MUSTAFA NUR PAA (1980). Netayic l-Vukuat Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl
Tarihi (Sad. Neet Caatay). C. III- IV. Ankara: TTK.
NAGY, Gy. Kldy (1969). XVI. Yzylda Osmanl mparatorluunda Merkez Ynetimin
Balca Sorunlar. ADTCF Tarih Aratrmalar Dergisi. (12-13). Ankara. 49-57.
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/836/10600.pdf Eriim Tarihi: 05/ 09/ 2010.
ONAR, Sddk Sami (1936). Trk dare Hukukunun Tekaml Safhalar ve Bugnk
Esaslar. Ankara.
ONAR, Sddk Sami (1956). dare ve dare Hukuku Bakmndan Trkiyenin dari ve
Hukuki Bnyesinin Geirdii stihaleler ve Bugnk Durum. stanbul.
ONAR, Sddk Sami (1966). dare Hukukunun Umumi Esaslar. (3.Bask). C. I-II.
stanbul: Hak Kitabevi, smail Akgn Matbaas.
.ONGUNSU, A. H. (1999). Tanzimat ve Amillerine Umumi Bir Bak. Tanzimat I iinde
(ss.1-12). stanbul: MEBY.
OKANDAN, Reca Galip (1977). Amme Hukukumuzun Ana Hatlar. C.I. Ankara.
ORTAYLI, lber (1974). Trkiye dare Tarihi. Ankara: TODAE Yaynlar.
ORTAYLI, lber (1985). Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei. Ankara: Hil
Yayn.
113
ORTAYLI, lber (1990). Yerel Ynetim; Devraldmz Miras. Trk Belediyeciliinde 60.
Yl, Uluslar aras Sempozyum, 23-24 Kasm 1990, Bildiriler, Tartmalar iinde (ss.63-
74). Ankara: Metropol mar A..Yaynlar.
ORTAYLI, lber (1996). Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Ynetimler. (Ed. Vecdi Akyz
ve Seyfettin nl). slam Geleneinden Gnmze ehir ve Yerel Ynetimler 1 iinde (ss.
445-466). stanbul.
ORTAYLI, lber (1999).Tanzimat Devri ve Sonras dar Tekilt. (Ed. E. hsanolu),
Osmanl Devleti Tarihi (Osmanl Devletinin Kuruluunun 700. Yl Armaan). C I.
stanbul .
ORTAYLI, lber (2000). Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri 1840- 1880.
Ankara: TTK Yaynlar.
ORTAYLI, lber(2001). Gelenekten Gelecee. stanbul: Ufuk Yayn.
ORTAYLI, lber (2003). mparatorluun En Uzun Yzyl. stanbul: letiim Yaynlar.
ORTAYLI, lber (2008). Osmanlda Deiim ve Anayasal Rejim Sorunu. stanbul: Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar.
Z, Mehmet (1999). Osmanl Devletinin Kurulu ve Byme Srecine Dair. Trk Yurdu
iinde (ss. 47-49). C. 19-20. (148-149). Ankara: Evren Yaynclk.
ZELK, Seluk (1959). Sened-i ttifak. ..H.F.D. C.XXIV (1- 4). stanbul. 1- 12.
ZELK, Seluk (1974). Esas Teskilat Hukuku Dersler. C. 1. stanbul: Faklteler
Matbaas.
ZDEMR, M. Niyazi (1999). Osmanl Devlet ve Medeniyetinin Temellerine Genel Bak.
Trk Yurdu iinde (ss. 148-149). C. 19-20. Ankara: Evren Yaynclk.
ZDEMR, Hseyin (2001). Osmanl Devletinde Brokrasi. stanbul: Okumu Adam
Yaynlar.
114
ZKAYA, Ycel (1994). Osmanl mparatorluunda Ayanlk. Ankara: TTK Yaynlar.
ZKUL, Osman (2000). Osmanl Devletinin Kurulu ve Gelime Dneminde Ulemann
Yeri. Yeni Trkiye Dergisi. C.6 (33). Ankara. 521534.
ZTUNA, Ylmaz ( 1986). Osmanl Devleti Tarihi C.I. stanbul: Faysal Finans Yayn
ZTUNA, Ylmaz (1967). Trkiye Tarihi. C.12 (XIX-XX Asrlar). Hayat Yaynlar,
ZTUNA, Ylmaz( 1994). Byk Osmanl Tarihi C. 9. stanbul: tken Neriyat,
PALMER, Alan (1993). Osmanl mparatorluu, Son yz Yl, Bir kn Yeni Tarihi
(ev. Belks orak Dibudak). stanbul: Sabah Kitaplar.
SENCER, Muzaffer (1986). Trkiye'nin Ynetim Yaps. stanbul.
SEYTDANLIOLU, Mehmet (1996a). Yerel Ynetim Metinleri IV, ehremanetinin
Kuruluu ve ehremaneti Nizamnamesi. ada Yerel Ynetimler iinde (C.5.ss.75-82).
(3). http://yunus.hacettepe.edu.tr//mehmets/yerelynetimmetinleri4.htm. Eriim Tarihi: 05/
04/ 2010.
SEYTDANLIOLU, Mehmet (1996b). Yerel Ynetim Metinleri VI, 1871 Vilayet
Nizamnamesi ve Getirdikleri. ada Yerel Ynetimler iinde (C.5. ss.89-103).(5).
http://yunus.hacettepe.edu.tr/~mehmets/yerelyonetimmetinleri6.htm. Eriim Tarihi: 06/ 04/
2010.
SEYTDANLIOLU, Mehmet (1999). Tanzimat Devrinde Mecls-i Vl (1838-
1868). (2. Bask). Ankara: TTK.
SEYTDANLIOLU, Mehmet (2002). Yenileme Dnemi Osmanl Devlet Tekilat (Ed.
Hasan Celal Gzel). Trkler iinde (C.13. ss. 561-576) Ankara: Yeni Trkiye
Yay
SHAW, Stanford J. ve SHAW, Ezel Kural (2000). Osmanl mparatorluu ve Modern
Trkiye (ev. Mehmet Harmanc). C.2. stanbul: E yaynlar.
115
SOMEL, Seluk Akin (2001). Osmanl Reform anda Osmanlclk Dncesi (1839-
1913) (Ed.Tanl Bora ve Murat Gltekingl). Modern Trkiyede Siyas Dnce, C 1,
Cumhuriyete Devreden Dnce Miras: Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi iinde (ss.88-
116). (2.Bask). stanbul: letiim Yay.
SONYEL, Salahi R. (1994). Tanzimat ve Gayri-Mslim Uyruklar. Tanzimatn
150.Yldnm Uluslararas Sempozyumu iinde (ss.339-351).Ankara: TTK Basmevi.
SOYSAL, Mmtaz (1997). 100 Soruda Anayasann Anlam. (11. Bask). stanbul: Gerek
Yaynevi.
AHN, Ali (2007). Trk Kamu Ynetiminde Brokrasi ve Siyaset likisi. (Ed. M. Akif
ukurayr ve Glise Gke ). Kamu Ynetimi Yapsal ve levsel Sorunlar. Konya: izgi
Kitabevi.
ENER, Abdllatif (1990). Tanzimat Dnemi Osmanl Vergi Sistemi. stanbul: aret
Yaynlar.
ENER, Abdllatif (1992). Tanzimat Dnemi Osmanl Vergi Reformlar. 150. Ylnda
Tanzimat, iinde (ss. 259-277). (Yay. Haz. Hakk Dursun Yldz). Ankara: TTK.
TANER, Aydn (1978). Osmanl Devletinin Kurulu Dneminde Hkmdarlk
Kurumunun Gelimesi ve Saray Hayat- Tekilat. Ankara: ADTCF Yay.
TANLL, Server (1990). Devlet ve Demokrasi. stanbul: Say Yaynlar.
TANR, Blent (1996). Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri. (Geniletilmi 3. Bask).
stanbul: Afa Yaynlar.
TANPINAR, Ahmet Hamdi (1956). XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi. (2. Bask).
..E.F.Yay. stanbul: brahim Horoz Basmevi.
TEKEL, lhan (1983).Yerel Ynetimlerde Demokrasi ve Trkiyede Belediyelerin
Geliimi. AD. C. 16 (2). 3-22.
116
TMUR, Taner (1989), Osmanl Kimlii, stanbul: Hil Yaynlar.

TOPRAK, Zafer (1990). Tanzimattan Cumhuriyete ehremaneti. Trk Belediyeciliinde
60. Yl, Uluslararas Sempozyum, 23-24 Kasm 1990, Bildiriler, Tartmalar. Ankara:
Metropol mar A..Yaynlar.
TNK, Vecihi (1945). Trkiyede dare Tekilat. Ankara: ileri Bakanl Yaynlar.
TUNAYA, Tark Z.(1960). Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri.
Ankara: Siyaset lmi Serisi.
TURHAN, Mmtaz (1994). Kltr Deimeleri. stanbul: Marmara niversitesi lahiyat
Fakltesi Vakf Yaynlar.
UBCN, M. A.(1998). Osmanlda Modernleme Sancs (ev. Cemal Aydn). stanbul:
Tima Yaynlar.
URL, Temettat Defterleri (08/ 06/ 2002). http://www.os-ar.com/print.php?sid=81 Eriim
Tarihi: 07/ 06/ 2008.
UZUN, Ahmet (2002). Tanzimat ve Sosyal Direniler. stanbul: Eren Yaynlar.
UZUNARILI, smail Hakk (1947), Osmanl Tarihi, C.I, Ankara: TTK Yay.

UZUNARILI, smail Hakk (1965). Osmanl Devletinin lmiye Tekilt. Ankara.

UZUNARILI, smail Hakk (1988). Osmanl Devletinin Merkezi ve Bahriye Tekilat.
Ankara: TTK Yaynlar.
OK, Cokun (1943). Osmanl Devlet Tekilatndan Tmarlar. AHF Dergisi. C.I. (1-4).
525-551. http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/38/220/1851.pdf Eriim Tarihi: 09/ 01/
2010.
OK, Cokun (1944). Osmanl Devlet Tekilatndan Tmarlar, AHF Dergisi.
C.II.(1).73-95. http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/38/225/1909.pdf Eriim Tarihi: 19/
02/ 2010.
117
OK, Cokun ve MUMCU, Ahmet (1982). Trk Hukuk Tarihi. (3.Bask). Ankara:
AHF Yaynlar
NAL, Tahsin (1998). Trk Siyasi Tarihi. stanbul: Kamer Yaynlar.
NAL, Mehmet Ali (1998). Osmanl Messeseleri Tarihi. Isparta: Kardelen Kitabevi.
NAL, Mehmet Ali (1999). Osmanl Hukukunun Tarihi Geliimi ve Ulema Snf, Trk
Yurdu iinde (ss.188- 191). C.19-20. (148-149). Ankara: Evren Yaynclk
WEKER, W.F (1968). The Ottoman Bureaucracy: Modernization and Reform.
Administrative Science Quarterly. C.13. No.3. Special Issue on Organization and Social
Development.
YALINDA, Seluk (1970). Kamu Ynetimi Sistemimizin Tarihsel Evrimi zerine
Notlar. AD. C.3 (2).
YAMAN, Talat Mmtaz (1944). Osmanl mparatorluu Tekilatnda Mtesellimlik
Messesesine Dair. Trk Hukuk Tarihi Dergisi. C. I. Ankara. 75-105.
YAZICI, Nesimi (1994). Tanzimat Dnemi Basn Konusunda Bir Deerlendirme.
Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu.Ankara: TTK Yaynlar.