A T A T R K K L T R D L VE T A R H Y K S E K K U R U M U

T R K T A R H K U R U M U Y A Y I N L A R I
X. Dizi Sa. 12
Julius WELLHAUSEN
SLAMYETN LK DEVRNDE
DN - SYAS MUHALEFET
PARTLER
ev : Prof. Dr. FKRET IILTAN
T R K T A R ' H K U R U M U B A S I M E V - A N K A R A
1989
ISBN 975-16-0167-3
slm Tarihi ve Julius VVelIhausen Hakknda
stanbul niversitesinde 1944 - 1984 yllan arasnda tam
krk yl slm tarihi dersleri verdim. Birka yldan beri emekli
liim dolaysyla noktalanan bu retim faaliyetime balar ve
bu derslerin program, konu ve zellikle de hazrlan metodu
nu saptarken ekmi olduum sknty unutamam. lkemiz
de, inanla ilintisi olan konularda, bugn daha byk lde
hissettiimiz gerginlik, o tarihlerde de belirginlemeye bala
mt.
Dnya yznde pek ok din var. Ancak bugnk uygarlk
dnyasna yeni yeni katlan uzakdou leminde egemen olan
Buda, Konfuys v.b. dinler bir kenara braklacak olursa,
nl bir deyile, kitb byk dinden, ki bunlar Hristiyan-
lk, slm ve Musevliktir, inananlan say bakmndan ikinci
sray elinde tutan slm dini, ondrt asrdan beri insanln
kaderi, tarihin ak ve gidii zerinde oynad hi phe
gtrmeyen etkili rol dolaysyla, ok ynl aratrma ve ince
lemelere konu olmutur. Bu aratrma ve incelemeleri yapan-
lann din ve tarih problemler zerinde varm olduklar so
nular ou kere birbirine aykn, birbirini yalanlayan nitelik
ler tarlar. Bunun sebebi kolay aklanabilir: Sonulara, yar
glara varmak iin olaylara hep birbirine aykn gr alann-
dan baklagelmitir.
Aslnda tarihin btn konusunu kapsayan sbjektiflik ni
telii, araya byk inan anlamazlklannn katlmas y
znden, zellikle din tarihlerinin tedvininde pek etkili olmu
tur ve olmaya devam etmektedir. Bunu, insanlann yaps, ge
lime ve yetime artlan gz nne alnacak olursa, doal say
mak da gereklidir.
Ondokuzuncu yzyln belirli zellii olan bilimsel faaliyet,
bulduu ve uygulad metodun btn salamlna, bu me-
todla deer yarglarna varmak iin kulland llerin
drstlne ramen, zellikle tarihilik alannda, din saha
snda, sbjektiflikten syrlmay bir trl baaramamtr.
nsanlar hangi cmiaya mensup olurlarsa olsunlar, batl
veya doulu, iinde doup bydkleri, eitildikleri, balan
dklar inancn kadrolarn amak, gerek bilimin gerektirdii
mutlak, kesin objektiflie ulamak baarsn imdiye kadar
gsteremediler; bundan sonra gsterebileceklerine de inanmak
g. Geen asnn ve iinde bulunduumuz yzyln yetitirdii
esiz bilginlerin, btn byk iddialanna, objektiflii korumak
iin harcadklar byk abaya ramen, kendi cmialan dn
daki toplumlar ele alrken, hi istisnasz, hep sbjektiflie
dtklerini mahade etmek, yorucu, kl krk yaran incele
melerinde bazen u, bazen bu bakmdan, bazen bilerek ve
bazen de farkna bile varamayarak evrelerinin gelenek ve
dncelerine uyduklarn grmek byle bir phecilii hakl
gsterse gerek. En ilkelinden en yksek dzeyde bulunanna
kadar btn insanl din, mezhep ve inan kadrolar krlmaz
bir enber halinde kavram olup, pozitif bilimler dndaki
sosyal konularda bilimin elini kolunu balamakta ve drt ba
mamur deer yarglanna imkn brakmamaktadr.
Bu anlamda dinsizlik de bir tr din haline gelmi oluyor.
Her trl inanc bir yana brakp tamamyla bamsz hareket
ettiklerine kendi kendilerini inandrmaya alan, kendilerine
hr dnceli adn veren dinsizlerin de yine snrlan belli
baka bir dnce dnyasnn erevesini aamadklar, bu se
fer de olaylara bir tr inanszlk, dinsizlik banazl iinde
gz atmak bakmndan, bambaka l ve gzlkler kullan-
dklan muhakkaktr.
V 1 SLM TARH VE JULIUS WELLHAUSEN HAKKINDA
Aslnda ounluunu yan aydnlarn oluturduu, verdik
leri rnlerin dier inan sahibi dnce ve bilgi adamlannn
eserlerine nazaran pek elimsiz kalmalarndan beliren bu
trden kimselere sorulacak olursa, ne Musa, ne sa, ne Mu-
hammed ve ne de dier herhangi bir peygamber iin,
kmseme, ilgisizlik ve hatta dmanlk duygularndan ba
ka bir cevap alnamaz. Halbuki btn bu saydklanmz ve
bunlarn ortaya atm olduklan doktrinler insanlk tarihi iin
birer vkadr, mevcuttur. Tarihin akm, bunlarn nitelikleri
ne ulamadan aklamaya almak bouna aba harcamaktan
te bir ey deildir; red ve inkr bunlarn nemini azaltamaz.
slm tarihi yazarlnn, tarihin dier alanlannda da oldu
u gibi, iki ilevi (fonksiyon) var; Olaylann belirli bir kronolo
ji iinde geree en uygun tasviri ve bunlarn nceleri ve so
nulan gz nne alnarak deerlendirilmesi. Olaylan geree
en yakn ekilde tasvir faaliyeti iin en g yandr. Bunu do
ru olarak baarabilmek iin ok salam bir metoda ve ok
kkl kaynak dili bilgisine sahip olmak gereklidir. Bu iki un
surun birbirine denk ve birbirini tamamlayc nitelikte olmas
baannn en nemli artdr. Bilindii gibi, slmm zellikle
ilk devreleri iin bavurulmas gereken kaynaklann hemen ta
mam arapadr. slmm ortaya kt ve byk ilerlemeler
kaydettii devrede yaayan, baka din ve dile sahip yazarlann
bu konuda verdikleri bilgi nemsenemeyecek kadar azdr. Ge
rek dinin nitelii ve gerekse tarihin aknda at yeni yol
zerinde yaplacak incelemelere kaynaklk edecek bilgiler sa
dece slm kaynaklarda bulunabilir. Bu sebeple dou bilgin
lerinin batllara gre daha avantajl olduklan dnlebilir,
ama durum hi de yle deildir. Anadili arapa olanlann pek
nemli bir blm, devir ve yazarna gre ok deiik olan
tarihi dilini ou zaman anlayamamakta, hatta anladn sa
narak byk hatalara dmektedir. Bunun en byk ahidi
SLM TARH VE JULIUS VVELLHAUSEN HAKKINDA VII
kaynak neirleridir ve denilebilir ki, slm tarihine ait kaynak-
lann hemen btn bilimsel neirleri bathlar tarafmdan ger
ekletirilmitir. Tarih yazma metodu da doulu slm tarihi
leri tarafmdan iyice kavranmamtr. Kaynak tenkidi bakmn
dan doulu bilginler henz emekleme ana bile girememi
lerdir.
Bizim literatrmzde mevcut olan slm tarihlerini dou
(ve yerli) ve bat meneli olarak iki blmde mtala etmek
mmkn. Yerli (veya doululardan evrilen) slm tarihleri,
son yllarda grkemli ciltler halinde yaynlananlan da dahil,
hemen btnyle kaynak tenkidinden yoksun, mukayese
dncesinden mahrum, bilimsel deerleri sadece yazldklan
gnn banaz havasn aksettirmekten ibaret kalan yaptlardr.
Batdan aktarlanlara gelince, bunlarn da pek sevindirici bir
dzeyde olduklar sylenemez. Bu ksa nsz erevesinde
bunlarn teferruatna girmem mmkn deil. Ksaca belirt
mek istediim husus u: Bat literatrnden evrilen islmm
en eski yllanna dair eserlerin kukusuz en nemlisi olan Cae-
taninin eseri, {slm Tarihi, st. 1924 vd.), bunu trkeye evi
ren en aydn ve dilbilir yazarlanmzdan rahmetli Hseyin Ca
hit Yalnn konuya in olmamas sebebiyle yanhhklarla
doludur. Benim VVelIhausen den evirmi olduum Arap Dev
leti ve Sukutu adl Emev devri tarihi de, yaynlanmas srasn
da yurtta bulunmadm iin, tashihlerin tarafmdan grle-
memesi yznden inanlmaz hatalarla dolu olarak yaymlan-
mtr. mrm vefa ederse tekrar bastrmay dnrm. e
viri, ikml ve telif yoluyla yaynlanan ve trk aydn ile trk
bilgi lemine sunulan byk eser, slm Ansiklopedisi, iin de
sylenecek bir iki szm var. Ansiklopedimn trk bilginleri ta
rafndan geniletilen veya yeniden telif olunan maddeleri ara
snda elbette deerlileri mevcuttur; ancak yaplan evirilerde
ne yazk ki, gerekli itina gsterilmemi ve yer yer ok nemli
VIII SLM TARH VE JULIUS V^fELLHAUSEN HAKKINDA
hatalara gz yumulmutur. Mesel peygamberimiz hakkmdaki
Muhammed maddesi iinde doru bir tek cmleye rastlamak
mmkn deildir. nnzde bulunan bu eserin ana konula
rndan biri olan Haricler maddesi de eksiklikler ve yanllarla
doludur.
Trke literatrde mevcut, slm tarihinin ilk devrelerine
ait eserlerin durumu bu olduuna gre, devrimiz tarihiliinin
ok nem verdii tefsr, olaylan yorumlama iinin hangi caf-
hada olduunu tasvire elbette hacet yoktur. Says azmsana-
mayacak neriyat iinde, yorumunu bilimsel yntem ve verile
re dayandrann teleskopla aramak gerekiyor. Bu arada yuka-
ndan beri aklamaya altm sbjektiflik, yani tarafllk un
surunun bat eserlerinde de hkm srdn bir kere daha
vurgulam olaym.
Julius VVelIhausenn 19. yzyln slm tarihileri arasn
daki sekin yeri phe gtrmez. Fakat bu ok cepheli limin,
islmn devir aan baz olaylan hakknda hkm verirken
mslman hissiyatna uygun davranmam olmas da inkr
edilemez; Her eye ramen hristiyan ve stelik isriliyatyd.
Bu zelliklerinin yazlanna aksetmemesi artc olurdu. An
cak onun, olaylann gerek yzn ortaya karmakta, krono
lojiyi ve olaylann ahenkli akn tasvirde gsterdii ustalk ve
aratnc zihniyet btn tarihilerce rnek alnmaya deer.
1917 ylnda vefat eden byk tarihi, dikkat edilecek
olursa, slm tarihine dair yazd btn eserlerinde belli bir
snrdan danya tamamtr. Onun ilgisi sadece Araplann s
lm tarihine egemen olduklar devreyi kapsar. Uygulad sa
lam metodla Julius VVelIhausen, yzotuz yllk slm tarihini
makul bir ereveye baan ile oturtmu ve klsik, devrini yi
tirmeyen bir tarih bide yaratmtr.
SLM TARH VE JULIUS VVELLHAUSEN HAKKINDA IX
Byk tarihinin evirisini yaynladm bu nc eseriy
le krk yl nce gerekletirmeyi tasarladm kk bir seri
tamamlanm oluyor'. Bunun zevkini duyuyorum. Eserin ba
slmasn salayan Trk Tarih Kurumu na, Kurumumuzun
deerli bakan sevgili Yaar Ycele ve basknn isteime uy
gun tertibini salayan sayn Serap apanolu na, aynca emei
geen dier yaynevi elemanlanna kranlanm belirtmekle
mutluyum.
Levent 1989 Fikret Iltan
X SLM TARH VE JULIUS VVELLHAUSEN HAKKINDA
' Bahis konusu seri u kitaplardan oluuyor; slmn En Eski Ta
rihine Giri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi yayn, st. 1960; 2
Arap Devleti ve Sukutu, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi yaynlarndan
N. XLII, Ankara 1963; 3 Elinizdeki bu kitap Julius VVelIhausen, Die
religid's-politiscken Oppositionsparteien im alten slam (Abhandlungen der knig-
lichen Geselbchaft der Wissenschaften zu Gttingen, Philologisch-Historische klasse.
Nene Folge, Band V, No. 2, Berlin 1901) adl eserden evrilmitir.
SLM Y ET N LK DEVR NDE D N - SYAS
MUHAL EFET PART LER
L
Haricler
I. Sffn sava, hiyle ile zaferlerinden olmu bulunan ga
liplerin ordughnda, ar sonular douran bir ek sahne ya
ratt. Osmann ldrlmesiyle alan yolda bir adm daha
atlm oldu.
Bozguna urama tehlikesi iinde Suriyeliler, Amrn tavsi
yesiyle mzraklarnn ucuna K urn taktlar. Bylece rakl
lar, zellikle dindar kaari (oulu: kunyiev zerinde istedikle
ri etkiyi yapm oldular. Ali, hiylenin farkna varmakla bera
ber bunun tesirini nliyecek durumda deildi ve hatta bunu
tecrbe ettiinde bizzat tehdit edildi. Ali sava durdurmak ve
muzafferne ilerlemekte olan Eteri geri armak zorunda
kald. Alinin ahsn tehlikeye drmemek iin Eter, kesin
zaferi elinden brakmas iin onu zorlayan alnlm^ecde izi ta-
yanlara. kar duyduu kzgnl aka belirterek, istemiye is-
'femiye,Tekrarlanan, mcadeleyi brakmak emrine itaat etti.
mdi, Ali bylece ister istemez olup-bittiye boyun eince ^as
b. _Kay, Kfe Kindelilerinin reisi, Muviyenin yanma git
mek ve ne yaplmas gerektiini mzakere etmek iin kendisi
ni nerdi. Muviye, iki taraftan her birinin birer temsilci se
mesini ve bu seilenlerin de, K urn hkmlerine gre hki
miyetin kimin hakk olduunu kararlatrmalarn teklif etti.
Eas bu teklifi benimsedi ve bunu I rakllara bildirdi. I rakl-
1ar hemen bu zm kabul ettiklerini belirttiler; Aliye fikri
sorulmad. Suriyeliler bundan sonra Amr b. As, I rakllar
se Eb Musay kendilerine temsilci setiler. Ali bouna Eb
Musa nn seilmesine itiraz etti; ancak, onun houna gitme
yen tarafszl, Eb Musay dierlerinin gznde bytyor
du; 'nk bizi neye kar uyarmsa, imdi onun iine dtk.
Bundan sonra Irakllann ordughnda, tanzimi esnasnda
Alinin, Peygamberin benzer bir durumda bana geleni and
ran kk drlmeleri sineye ekmek zorunda kald bir
anlama belgesi kaleme alnd. Partiler silhlan susturmay ve
hakem kararn kabul ykmleniyorlard; her iki ordunun en
sekin kimseleri bunu imzaladlar. Sadece Eter srarla imza
lamay reddederek Eas azarlamaya devam etti.
Eas, burnuna kzgn korlar bastrlyor duygusu iindey
di; ancak hzh arac rol oynamaktan vazgemedi. Anlama
nn tamamlanmasndan sonra Irak ordusu iinde, belgenin
muhtevasn herkese bildirmek zere atla dolat. Bu arada i
lerinde Urve b. Udeyye el-Hanzalfnin de bulunduu Basra l
Temm^ilerden bir gruba d^ urayarak anlamann metnini
onlara okudu. Urve, te^rasi devletinde hkimiyet sorunu
zerinde verilecek kesin karann iki insann eline braklacan
renince fkeyle haykrd: Hkm sadece Allahndr! ve klcy
la Easm atnn sansn drtt, yle ki hayvan deli gibi s
rayarak oradan uzaklat. Easm Yemenli kabiledalan bu
sebeple Temmliye kzdlarsa da, bunlarn eyhleri araya gire
rek Eas yattrdlar. Ancak yurdlanna dne getiklerin
de, savan bu ekilde sonulanmas zerine duyulan honut
suzluk herkesi sard. Hem de, mcadeleyi durdurmak husur
sunda Aliyi sktrm olanlann balcalan imdi onu, tebfcra*
sinin geleceini iki mzakerecinin saduyusuna teslim etmi
olmakla suluyorlard. Bunlarla Alinin sadk yandalan ara
snda iddetli kavgalar kt. tirazclar Ali taraftarlann, onu
yanl yolda bile olsa desteklemekle itham ediyorlar, onlan,
hakl olup olmadn sormadan ne olursa olsun Muviye ile
2 HARCLER
birlii yapan Suriyelilerden fark bulunmayan, insanlann
kleleri olmakla suluyorlard. Kfeye giri ac, ve hele deer
li kanlar bahasna kazanlm bir zafer bylesine aptalca elden
karld cihetle, hemen hemen bozguna uram bir ordu
nun dnnden daha ackl oldu. ldrlm olanlann geri
de kalanlarnn feryad Alinin yreine iliyor ve Osman yan
llarnn aka alaylan onu yaralyordu: Sahtekrlar seviniyor,
ona sadk kalanlar yeriniyorlard. Onikibin kii Ali den ayrlp
onunla beraber Kfeye girmedi. Bunlar tahkim, yani hkm
{Arbitrium) sadece Allaha aittir parolasyla Harr'ya ekildi
ler. Bunlara Muhakkimn denildi. Genellikle bunlar Harr ve
daha yaygn olarak da Hricles: olarak anlrlar^.
2. Elimizde bulunan kaynaklarn, dierleriyle mukayese
edilemiyecek kadar eskisi olan Eb Mihnefin rivayeti budur.
Weil rneine uyarak btn yeni tarihiler Eb Mihnefi an
lalmaz bulmakta ittifak ediyorlar. Bunlar Irak tarafnda,
Muviye ve Amrm daha nceden hazrladklan bir oyun, ya
ni hinler kokusu almaktadrlar. Hinlerin adlan kolayca ko
nulabilir; bunlar Eb Musa ve E as adn tayorlar.
Eb Musa el-Ear, Peygamberin en eski sahabelerinden,
Kurn temelden ve esasl bir ekilde bilen, pk itibar sahibi
bir kimseydi. Oniki veya on yl sreyle, hicr 17-29 yllar
arasnda, ok alkantl, olaylarla dolu bir zamanda Basra va
lisi idi. 29 ylnda Osman, makam gen bir akrabasna ver-
' Hamrilai. Thcoph., s.421, 18. 424, 9. 439, 13 (nr. de Boor).
^ Bu adn tredii fiil aslnda dirisine kar sefere kmak ve genellikle de ayak
lanmak anlamn ifade eder; bamsz {absolut) olarak da kullanlr (Taber, 2, s.
33, 6). Bizim iin bahis konusu olan anlam ise cemadan a y n l m a k \ \ T (Tab. 2, s.
543, 20. 889, 5). Theophanes s. 347,30 daki Kharurgitai ise Kharigitai ile Haruritai
kanmdr. Almanca olarak Havric kelimesini belki de en doru olarak Noncorfor-
mistler veya Separatistler olarak tarif etmek gerekir [Almancadaki bu kelimelerden
J^oncorformisl, bir eye uymayan kii, Separatist ise ayrlk, ayn dnceye sahip anlam
na gelir].
SIFFlN DN 3
mek zere onu bu grevden ald. Eb Musa bundan sonra
Kfeye yerlemi ve orada nfuz ve itibar kazanm
grnyor. nk Kfeliler, ehirlerine girmesine msaade
etmedikleri, meyye ailesinden Sad b. s yerine onun kendi
lerine vali olmasn talep edip bu isteklerini Osmana kabul
ettirdiler. Eb Musa tabatiyle, kendisini ortada hi bir sebep
yok iken Basra valiliinden azl ve mecbur kald iin Kfeye
tayin eden Osmann dostu deildi: nk byle olmasayd,
halifeye son derecede isyankr olan Kfeliler onun kendi e
hirlerine tayinini istemezlerdi. Bununla beraber Eb Musa,
Osmann ldrlmesini ho karlamad, bunun douraca
kt sonulan nceden idrak ederek Kfe lilerin tarafsz kal-
malann ve Alinin kucana dmemelerini salamaya alt.
Ancak bunu ba^ramad ve kenara itildi. Buna ramen kendi
si hi bir fena muameleyle karlamadan Kfe de kald. Bu
rada kendi siyas dncesiyle hi de yalnz bana deildi ve
bu dncesini saklamad da. Ali onun kendisine kar tutu
munu pek iyi bilmekteydi. Bunun iin onun hakem seilmesi
ne itiraz etti. mdi, onun Sflnde namuslu davranmayp, ak
sine Suriyelilerle anlama halinde bir rol oynam olduu
phe ve ithamnn temeli nedir? Grne gre bu sebep,
onun kendisine ihtiya duyulduu anda hemen ortaya km
olmasdr^. Bu arada, itibar sahibi bir kimsenin, adamlan se
fere ktklar zaman evinde kalmak istememesinde ve orada,
eer mcadele sebebi kendisine mekk grnyorsa, savaa
katlmamasnda, Arap zihniyetine gre gze arpclk yoktur.
Eb Musa, Muviye ile ayn oyunda rol alm deildi; ha
kemlik olaynda ona dost grnmemitir ve sonra da Suri-
yeliler nnden Mekkeye kam ve bunlar Busr kumanda-
O, Tedmr ile Rusfe arasnda bulunan Urd dayd, yani sava meydanna
ok yakn bir yerdeydi (Tab., 1, s. 3334). Dnever (s. .205 vd.) hikyeyi gzel veri
yor.
4 HARCLER
snda Mekkeye girdiklerinde ise hayatndan endie duymutu.
O, bu kardeler aras savata, bir ok dierleri gibi, taraflar
a r a s n d a kalmtr. Onun hilfet makam iin istedii a
hs ne Ali, ne de Muviye idi, onun aday Abdullah b.
mer di. Kfelilerin, bizzat kendileri sallanmaya baladklan
anda, gvendikleri kimse olarak eski valilerini dnm ol
malar undan dolay kolaylkla anlalabilir bir keyfiyettir:
nk bizi neye kar uyarm ise, imdi biz onun iine dtk"
u halde hin olarak geride sadece Eas kalyor. E as fl-
vak Nuceyr tecrbesinden sonra hainlie Eb Musadan ok
daha iyi uymaktadr. Nitekim VVeil, Dozy, Brnnow ve
Mller esas suu ona yklemektedirler. Gy muhtemel bir
kt sonucu hesaplyarak Suriyeliler ona nceden yle syle
miler: Eer malp olmak tehlikesine decek olursak Kurn
mzraklarn ucuna takacaz; o zaman savan durdurulmasn sen
sala! O da o ekilde hareket etmi ve Irakllar verilen iareti
anlam ve ona uymular. Mller, tamamiyle Seyf b. mer
havasnda, - Irak llann byle ne sana ne bana, hepsi birden
onun kavalyla onun telinde oynamam olacaklan gibi doru
bir dnceyle - onun maalannm ayak takm olduunu
ilve ediyor. Ama, Eas olayn bu safhasnda deil, ancak
Alinin mcadeleyi durdurmak emrini vermesinden sonra ie
karmtr; klcn knna sokmak zorunda kalnca Eter ona
deil baka^ kiilere svmtr. Bu, hi olmazsa Eb Mihnefe
gre byledir. ok daha muahhar ve daha az deerli tarihi
ler olan Dnever ve Yakub filvaki ii baka trl hikye edi
yorlar, ama onlar sadece kendi tahminlerini gerek gibi ile
milerdir ve Eas korumas iin hi bir sebebe malik bulun
mayan Eb Mihnef ile boy lemezler. Yakub, Easn
Muviye tarafndan kazanlm bulunduunu ve Eteri geri
armak hususunda Aliyi sktrdn iddia ediyor. Ona
gre E as Yemen lilerin desteine sahip imi ve bu olayda
HN EAS MI ? 5
Eter ile onun arasnda hemen hemen arpma kacakm.
Ancak, asl Kfe Yemenlileri Alinin balca taraftarlarydlar
{Kmil, s. 539) ve bunlann en kudretli kabileleri olan Hemdn
ve Mezhic in banda Eter SfRn zaferini elde etmekteydi. Bu
noktada Yakubnin aklna, Eb Mihnef tarafndan rivayet
edilen, Eas ile Temmli Urve b. Udeyyenin birbirine gir
meleri olay kanmtr. Temm e kar Yemenliler Easn
arkasnda yer almlard ve bunlarla Temm arasnda az kal
sn arpma kacakt. Mllerin herkese bilinen reeteye uy
gun olarak kuzey ve gney Araplan arasndaki kabile kskan
lnn Sffn rezaletinin temelde yatan sebebi olduunu tel
mih eden notu ( 7, s. 324, not ) ibret alnmaya deer: Eer
Yakub haklysa Eas orduda bulunan gneyli Arap kabile-
dalannn Alinin yannda saylan daha ok olan kuzey Arap-
lanna, zellikle Mlik el-Eter e kar duyduklar hassasiyeti
drtklemimi. Mller bu suretle, bilmeden Yakubyi nak
zetmi oluyor. Gerekten de eer o hakl olmu olsayd, o za
man Eterin kuzeyli olmas gerekirdi. Ama o, bilindii gibi,
Yemenliydi.
Sonraki sahneye, anlamann hazrlanmasna, Eas gerek
ten byk bir gayret ile katld. Savan durdurulmas kararn
dan sonra kendisini mzakereci olarak teklif ederek bu sfatla
Muviyenin yanma gitti ve onun bir hakem heyetinin tayini
nerisini kabul etti. Daha sonra da bu teklif erevesinde iki
taraf arasnda bir anlama hazrlanmasn salamak iin zeri
ne deni yapt ve ancak bu srada (daha nce deil) E-
terden ar szler iitti ve daha sonra da anlamann muhte
vasn Irak ordughnda yayd: Bu mnasebetle de Urve b.
Udeyye tarafndan ykseltilen ilk itiraz vuku buldu'*. u halde
ihanet Easn bu davran tarznn neresindedir? Akma yn
bn Udeyye savan durdurulmasna deil, ancak hakemlik anlamasna iti
raz etmiti; onun da, ve fakat dierlerinden nce, akl bana gelmiti.
6 HARCLER
veren o deildi; sadece dalgann kendisini ykseltmesine
msaade etmiti. ne gemi, kendisini nemli gstermi ve
bylece mem olaym gelimesine hizmet etmiti. Ama bu
ihanet deildir. Onun, dier bir ok Kfe lilerin yapt gibi,
Muviye tarafna gemesine ve ondan ihanetinin mkfatn
elde etmesine hi bir engel yoktu. Bunu yapaca yerde
Alinin yannda kald ve Kfede eskisi gibi yine ok itibarl
olan hayatn srdrd. Oullar ve torunlar onun bu nfuz
ve itibann devam ettirdiler ve hi de Suriye hkimiyetie
sempati beslemediler. Filvaki Yakub ona daha sonraki devre
de bir ok eytanlklar atfetmekteyse de, Eb Mihnefe gre
Eas sonralan da ancak Sffndeki davranlarna benzeyen
hareketlerde bulunmutur: Yani kendisini eyh ve reis gster
mek zere n plna gemeye almak. Kmile gre o hatta
bir iki defa Alinin dostu olduunu ispat etmi, Ali yi hricle-
rin iftiralar hakknda aydnlatm ve onu bn Mlceme kar
uyarmtr. Nihayet, onun bu kendisine isnad edilen ihanetten
bekleyip elde ettii kazancn ne olduu sorulmaldr. Kendisi
ne para "verilmedi ve para mukabili olmadan hi bir Arap
byle hizmetler grmezdi. Dozy, ok severek ve yersiz yere or
taya att bir motifi ona yaktryor^: Yrekten hl eski bir
putperest olarak o, Nuceyrde bir zamanlar kendisinin bama
iler am olan islmdan intikam almak istemimi. Gerek
teyse o slm sayesinde Kfede, Nuceyrde hi bir zaman sa
hip olmadl bir mevkie erimiti; slm umumiyetle, Araplar
birletiren ve dnya hkimiyetine evketmi olan siyas cephe
siyle ele alnmaktayd; parlak hli hzr muvacehesinde ge
mi pekl unutulabilirdi ve Eas da byle dnmek iin en
azndan Kfe ve Basrann esas nfusunu tekil eden ehlrrid-
deden her hangi biri kadar sebebe malikti. Bunlar bir tarafa,
* Mesel Mslim b. Ukbe olaynda da.
E'AS SUSUZ 7
Muviye hesabna Ali ye ihanet gibi ok zel bir harekete mo
tif olarak Nuceyrin intikamn almak iddias kifayetli deildir.
Olay iin hinler aramak beyhude ve de tmyle gereksiz
dir. En byk tehlike nnda Kurnn yukar kaldrlmas
nn, gelecei parlak grnen Amr b. s tarafndan dnlp
uyguland hususu hi de inanlmaz bir ey deildir.
Dnce pekiyi idi ve belki de nceden de buna benzer uy
gulamalarda bulunulmutu*^; mzrak her zaman bayrak
gnderi olarak kullanlrd ve Kurn da islmn bayrayd.
Irakllann bylece duygularna hitap olunmak isteniyordu:
Sizler, sancaklar sizinkilerden hi de daha az deerli olmayan Al
lahn Kelm bulunan kimselere kar savayorsunuz- Irakllann
bunu anlamalar iin beyinlerinin zel olarak ykanm bulun
masna hacet yoktu ve bu davrann onlann zerinde etkili
oluuna amak gerekmez. Teokrasi devletinde hak-hukuk iin
mcadele onlar, Osmana, daha sonra Ayeye ve Basrallara
ve imdi de Muviye ve Suriyelilere kar savaa srklemiti:
Cemaat, yani teokrasinin doru inanc, Ali a (parti) sna ve
Muviye taraftarlna paralanmt. Bu oluum aslnda endi
e vericiydi; nk slm, Araplarn paralanmasna ve birbir
lerini didiklemelerine bir son vermek istemi ve bunu gerek
ten de baarmt. slm, cemaatin birliinin ve ban iinde
beraberliinin deerli bir varlk olarak kutsal saylmasn em
rediyordu. Uzun sre Sfin yannda karlkl mevzi alm
olan ordular arasnda cereyan eden muhavereler, Suriye lilerin
de Irakllar gibi kendi hakllklanndan ayn lde emin ol
duklarn ortaya karmt. Irakllann bu sebeple kendi gr
noktalarnda bir lde sarslm olmalan ve mzrak ulanna
takl Kur n lann etkisine bir an iinde boyun emi olmalan
anlalabilir bir keyfiyettir. Bunlar, mesel kuzey Avrupallara
^Tab., T, s. 3186. 3188 vd. 2, s. 876, 19. Kr. Dnever (s. 182, g) deki beyit.
8 HARCLER
URVE B. UDEYYE 9
nisbetle, daha heyecanl ve deien hissiyata daha kolay ak
tlar. Din amazn etkisi altnda kalmlar, siyas ve asker
manta uygun hareket etmemilerdi.
3. Irakllar bakmndan seslerini ykseltip duruma hkim
olanlar Aflanlerdi; mslmanlann ihtilfnda gerek arabulucu
ve hakem olarak Kurna herkesten nce boyun eenler bun
lard; kitleyi beraberlerinde srklemiler ve bizzat Aliyi bu
nu kabule zorlamlard. Ama sonradan, anlama ve hak^m
heyetine kar itiraz sesini en tiz perdeden ykseltenler de
bunlar olmu ve haricler de bunlarn iinden kmt. Taberi
(A s. 333o)de kuru bir ifadeyle bunlar syleyen Eb Mih-
nef dir ve hkim rivayet de budur.
Brnnovv^, ayn evre iinde bylesine elikili bir dei
menin imknn reddediyor. O, birbiriyle tezat tekil eden faa
liyetleri muhtelif evreler arasnda datmaktadr: kurrS sava
durdurmu ve daha sonra haricler bunu protesto etmiler; bu
sonuncular bedev imiler. Eas ile Urve b. Udeyye arasnda
Eb Mihnef tarafndan bildirilen olay, ak olarak, anlamaya
kar doan kzgnln kun arasndan kmam olduunu
gsteriyormu. mdi, bu olay tamamiyle tl bir mahiyettedir
ve ancak sonradan ortaya kan umum hissiyat deiikliinin
bir perevidir. Buna kar duyulan ilgi, olduka formeldir, ya
ni tahkim ansn nce kimin ykselttiine mtedairdir. Bu,
sonradan zerinde ok tartlan ve ok muhtelif ekillerde ce
vaplandrlan bir sorudur. Ama, bu bir tarafa braklsn,
Brnnovv, Urve b. Udeyyeyi ve genellikle eski hricleri be
dev addetmek ve kendisinin ifadesiyle, son derecede mutaas-
Haricler hakkjndaki doktora tezinde (Brnnow, R.E., Die Charidschilen un-
ter den erstm Omayyaden, Leiden 1884).
Dnever, s. 210. Kmil, s. 538, 16 vdd. 539, vdd. Aynca kr. Kmil, s.
565, II. Burada tamamiyle ayn bir olayda bir ban elisinin atnm bir haric ta
rafndan yaralanmas hikye edilmektedir.
sp dindar ve Kurn incelemelerine dalm bu gerek bedevi
Araplar kurrS ile tam bir tezat halinde gstermek hakkm
nereden almaktadr? O, yanl nyarglardan hareket ediyor.
O anlamda Kfe ve Basra Araplannm hemen hepsi, l kabi
lelerinden gelmi olduklan cihede, bedevi idiler. u halde bu
nunla haricler hakknda hi de yeni ve baka bir ey sylen
mi olmuyor. Ancak Kfe ve Basra Araplan gerekten, hicret
leriyle, yani ordugh ehirlere yerlemeleri ve ordu listelerine
kabul edilmi olmalariyle, l kabileleriyle olan balantlann
zmtler. Hicret, bedeviliin bir inkryd; muhacire sfatiyle
bunlar arb ile taban tabana zt idiler'. Devletten maa alan
savalar, mukaatile, haline gelmi, a'Aa<flannn baanlar, Al
lah n onlann eliyle gerekletirdii byk ilerle ycelmi ve
imilerdi. imdi zamanlan msait olduu ve merkez yer
lerde oturduklan iin ilgilerini teokrasinin kamu ilerine evir
milerdi. Eski durumlarnda kalmakta srar eden gerek bede
viler, ky skinleri gibi, din - siyas entrikalara, partiler teki
line uzak kalmlard . slm bunlan akllan tam banda ki
iler saymyordu; slm iin bunlar deve hrszlanydlar. A rb
tesmiyesi, medeniyetsiz, dinsiz insanlar iin kullanlan bir
kfr kelimesiydi. Byle birisi Kijfe veya Basraya gelecek
olursa alay edilmek tehlikesiyle kar karya kalrd^. Divn'a
kayt ve ordugh ehirlere iskn edilmi mukaatile byle adlan-
dnlmay her halde iddetle reddederdi. Bunlar mesel eski
yurdlanndaki kabilelere geri gnderilmeyi ar bir muamele
sayarlard; byle bir ey bir ceza, bir srlmek idi'^. Kfe ve
10 HARCLER
Yahya b. dem, Kilh el-Harc, s. 59.
Tab., 2, s. 864, 9
" Ehl el-Ehv {Kmil, s. 546, 7).
Tab., 2, s. 94 vd. 565, 5. 568, n . 590, 6. 825, 11. Egn, 17, s. 111, 24.
Tayy kabilesinden Abdullah b. Halfe nin hikyesi bunu anlatr, Tab., 1, s.
3280 vd. 2, s. 148 vdd.
Basra dan kan en eski hriclerin dier Kfeli ve BasraIlar-
dan byle mene bakmndan farkl olduunu gsterecek hi
bir delil yoktur. Tam aksine, dierlerinin hi olmazsa kan ak
rabalna ve kan balannn jenealojik taazzuvuna daha uzun
bir sre sk skya sanimalanna mukabil haricler, buna ok
daha az nem vermilerdir ve prensip olarak bu detlere uy
mamlardr. Bunlar ailelerinden kopmular ve ekseriya vki
olduu gibi, aileleri tarafndan ele geirildikleri zaman haric
olmaktan kmlardr. Snma yeri olarak bunlar Arabistan
ln deil, Arap olmayan topraklar, Diclenin te tarafn
daki Ghy, Ehvz, Medya ve Frs se m i l e rd ir E e r h
riclerin Kurey veya Sakf ve Ensrdan deil, siyas bakmdan
daha az nemlilerden, ounluklanyla r i d d ^ d t n sonra fetih sa-
valariyle islma gerek olarak ilhak edilmi olan Kfe ve Bas
radaki kabilelerden km olduunu sylemekle yetinmi ol
sayd, ancak o takdirde Brnnov^ hakh olabilirdi
Hricler bizzat Arabistanda Yemme ve Yemende, gebe olmayan, yer
leik ahali arasnda tutunabildiler; ancak bu daha sonraki bir devrede vuku bul
mu olup burada bizim iin her hangi bir anlam tamamaktadr.
Biz tabiatiyle sadece reislerin meneleri hakknda bir az bilgiye sahip bulu
nuyoruz. Bunlann arasmda baz Temmliler vard. Mesel, Temm kabilesinin
ar bast Basra dan Misar b. Fedek, Hurkus b. Zheyr, Urve b. Udeyye ve
kardei Eb Bill; Kfe den ebes b. Rib (ki pek az sonra ayrlmtr), Mstevrid
ve Hill b. Ullefe (bu son ikisi Temme katlm olan Teym Ribbdan). Ancak
pek ok kii de dier kabilelerdendi. Dier Mudar llardan Ferve b. Nevfel el-E-
ca, ureyh b. (Eb) Avla el-Abs, Abdullah b. ecere es-Slem (Tab., 1, s.
3377. 3382. Dneveri, s. 216, 13. 221, 6), Hamza b. Sinn el-Esed (Tab., 1, s.
3364. Dneveri, s. 215, 17), ve bir ok Muhrib li (Tab., 1, s. 3309 vd. 3361 vd).
Tayy den Zeyd b. Husayn, Muz b. Cveyn, Tarafa b. Ad b. Htim. Dier Ye-
men lilerden Yezd b. Kays el-Erhab (ksa sre sonra ayrlmtr), bn Vehb er-
Rsib (ilk halife) ve bn Mlcem el-Murd (Ali nin katili). Reba llardan ncele
ri pek az tebarz eder, mesel bn Kevv el-Yekri (sonradan aynimtr). Daha
sonralar ise durum deiti. Basra Ezd lerinden balangta hemen hemen hi
hrici kmamtr; nk Ezd ler Basraya sonradan muhaceret etmilerdi. Har-
rlerin ilk reisi olarak Kfe deki byk Temm, Bekr ve Hemdn kabilelerinin
en nfuz ve itibar sahibi kiileri zikredilmektedir.
LK HARCLER 11
Brnnovv kurrS hakknda da daha uygun ahs dnceye
sahip grnnnyor''^. Bunlann kendi ilerinde kapah bir top
luluk olduu tasavvur edilmemelidir. Bu grubun smrlan pek
belirsiz idi. Kays b. Sa d, Him b. Utbe ve bn Bdeyl gibi
ahsiyetler de zaman zaman bunlardan saylmaktadrlar. Bun
lar belirli, salam bir program bulunan bir parti de deildi
ler. Hem Suriyelilerde hem de Irakllarda kurrS vard ve o
unluu Aliyi tutan ve onunla sefere kan Irakl kunSdan
yine drtyz, anlaldna gre Eb Musa gibi dnen
(Dnever, s. 175) mehur Abdullah b. Mes ud un tesiriyle, ge
ride, yurdunda kalmt. Kaariler fakth\ex (oulu fukaha) ile
balantlydlar ve bunlara nisbetle bir merkezin etrafndaki
daire gibiydiler. Fakat bunlar tercihen nazar ve edeb istika
mette deildiler (Tab. 2, s. 564, 16 vd.). Adlann itikak ettir
dikleri Kur n, onlann gznde, incelenmek iin deil, uygu
lama ve imn gc iin vard. yederi ibadet iin, mescitte
olsun, evde, odada olsun ezbere okunuyordu. KurrS, yani onu
ezbere okuyanlara, duc [duhn] da denilebilirdi. Kurn
bunlann azlanndan dmezdi; byk ksmlarn ezber bili
yorlar ve herkesin nnde veya yalnzken, yksek veya hafif
sesle, gndz ve gece byk bir heyecanla, inanla okuyorlar
d. Namaz esnasnda, secdede yzlerini iddetle yere vurmak
hususundaki evkleri sebebiyle bunlara yzleri secde iaretliler
{Kurn, Fetih suresi, yet 29) denilir. Bununla beraber bunlar
yurdun dilsizleri deildiler; dindarlklann kendi ahslanna
inhisar ettirmiyorlar, aksine, teokrasinin mhiyetine uygun
olarak, idare edici, yol gsterici sfatiyle kamu ilerine kan-
yorlard. Kitle zerinde nfuz sahibi olmaya gayret ediyorlar
d ve bunu elde ediyorlard da. Osmana kar isyan Kfede
hazrlanrken szn by bunlardayd. Peygamberin en es-
Yahut da, aslnda yazm olmasndan dolay hi de utanmas gerekmeyen
doktorasm kaleme ald srada.
12 HARCLER
k arkadalannm tekil ettii aristokrasi yannda kaari ler
me m halife katlinin balca sulular saylmaktadrlar. yi
mslmanlar olmak sfatiyle bunlar seferlere de katlyorlard.
Sava nceleri kitleleri atelemek iin nutuklar sylyorlard.
Her ne kadar n plnda aksiyon adamlan deillerse de, Al
laha kl ile yardm etmenin, teolojinin en iyi ekli olduunu
biliyorlard. (Tab., 2, s. 1086). Daha Yemme olaynda,
Kurn hfzetmi olup onu ezbere okuyabilenler, temayz
edenlerin banda geliyorlard; bu dindar Medineliler sonraki
kuTrdnm ncleri saylabilirler. Cemel savanda, sonra Sf-
Knde ve sonraki dier btn savalarda, zellikle Haccca
kar mcadelede, kurrS hep ndeydi. Bunlar byk hareket
lerin asl yaratclan ve idarecileri deillerdi; sadece kitleleri
harekete geiren evk ve heyecan yaratyorlard. Sularn ak
na ters yne nadiren girerlerdi; ounlukla umum efkrn ko
rosu, barometresi grevini gryorlard. Onlarn eletirilerin
den ve svp saymalanndan en ok yararlanan muhalefet sa-
hasyd. Onun iin Suriye de Irakdakinden daha az gelitiler.
En byk nem ve nfuza Kfe ve Basrada sahiptiler. zle
dikleri sancak, Allah, Kurn, Snne, Hukuk ve Anane idi.
Siyas parti olarak salam deildiler. Kendilerinin ilerinden
kardklar bir bakan iin de emin bir dayanak olmaktan
uzaktlar.
Yaplan byle olduuna gre kurrSmn hricler iin en
uygun beslenme sahas tekil ettikerini kabul etmek gerekir.
Mbalal dindarlk bunlarda da onlarda olduu gibi belirti
lir ve ayn terimlerle tasvir olunur: Kurn bunlarn sadece
dudaklarndan kmakla kalmaz, bunlar onunla gerekten iba
det ederler ve gece - gndz onu dnrler; gzleri, geceleri
uykusuz geirmekten, kpkrmz ve alnlan sonsuz secdelerden
yara iindedir. Bunlar dinin ilkeleri zerinde kafa patlatr ve
bu konuda byk bir ustalkla tartmalara giriirler.
KURR VE HARCLER 13
O devrin ateli zhidlerinin zel bir iareti de burnus [balkl
ve kol delikli yeldirme eklinde tek para giysi] tamakt.
Byle burnuslu bir grup, Abdullah b. ecere es-Slemnin
kumandasnda en eski haricler arasnda bulunmaktayd.
mdi, dme - kalkma rollerini muhtelif partiler arasnda
taksim edebilmek iin sadece hricler ile kurrS arasnda bir
uurum yaratmak m gerekir? Ayn insanlann nce vicdanen
yanldklar ve sonra akllarnn yeniden balarna gelebilecei
anlalmaz bir ey midir? Byle bir ey olmad takdirde
haricleri anlamak mmkn deildir. Ancak gnaha girdikten
sonradr ki bunlar, daha sonralan kendilerince dindarln
esas mhiyeti olarak kabul ettikleri kesinlii ve emniyeti ka
zanmlardr. Bunlar geici tereddt ve sallantlann ar bir
su kabul etmi ve bunu telfi etmek iin btn enej ilerini
ortaya atmlardr. Zuhurlarnn ve tutumlarnn motifi neda
me t t i r Ge r e kt e n de pimanlklann aka belirtmiler, Ali
ve dierlerinden de ayn ekilde davranmalann istemilerdir;
bu motif her frsatta yeniden belirir. Bu byle olmasayd; hi
bir zaman kesintiye uramayan tutarl faaliyetleri hriclerin
belirgin almetleri olmasayd, o zaman onlann korkun
dman Mlik el-Eter, sadece o aldanmad, Suriyelilerle
yaplacak anlamaya nce o itiraz ettii ve bunda srardan
vazgemedii iin bu ada, yani hriclik adna en byk sel-
hiyetle hak iddia ederdi. Nihayet, eski rivayet sadece umum
olarak hriclerin kurrS evresinden km olduunu syle
mekle kalmamakta, belirli baz adlar da zikretmektedir.
Misar b. Fedek et-Temm ve Zeyd b. Husayn et-T dier
kaari ler ile Aliyi Suriyelilerle anlamaya zorlam ve Al
lahn kitabn hakem olarak kabul etmek talebine uymad
takdirde onu da Osmann urad kbetle tehdit etmiler
dir. - te hem de bu iki ahs sonradan en azgn hariclerden
slm anlamda nedametn ne olduu Tab., 2, s. 332, 2 de grlmektedir.
H HARCLER
HRCtLER VE SEBEYE 15
olmulard. Byle belirgin bir rivayet, stelik kendi iinde tu
tarsz da olan tahminlerle rtlemez.
4. Burada ok ksa da olsa son zamanlarda yeniden taze
lenen, Seyf b. mer in izinde, hridlerin meneini Sebey^dt
arayan bir gre temas edelim. lk hariclerin reislerinden
hi olmazsa bir ksm Osmann valilerine ve bizzat Osmana
kar muhalefette yer almlar ve onun ldrlmesinin sorum
luluunu yklenerek bunu da bir eref saymlard ya: Bu se
beple bunlann, SeyPe gre, Sebe olmalan gereklidir. Seyf
bunlardan Harr ve Nehrevnda tebarz eden bazlarn ve
ayn zamanda bn Mlcem i srarla Sebe olarak gstermekte-
dir.-Ancak Eter onun hesaplann altst ediyor. Gerekteyse
bu tesmiye, yani Sebe adlandrmas, her zaman sadece ler,
aslnda yalnzca ok an bir kolu iin ve de ayn zamanda
btn ler iin bir kfr olarak kullanlr'. Hricler bu
nisbeyi, kfr mahiyetinde, Kfedeki dmanlan olan lere
takmlardr (Tab., 2, s. 43, 13). imdi eer Sebelerin Os
mann asl katilleri olduklar ve bu yzden hem anm hem
de hriclerin mterek kklerini tekil ettikleri kabul edilecek
olursa o zaman bu adm sonralar neden sadece an lere
alem olarak yapp kaldn sormak gerekir. Bu da her hal
de, hriclerin ancak eskiden ait bulunduklar Sebelerden ay
rldktan sonra haric olduklann ispat ederdi ki, bylece de
hricliin kklerinin Sffn de yatt ve Sffnde olup bitenler
le aklanmas gerektii dncesine dnmek gerekirdi. Bu
nun dnda ben Osmana kar giriilen hareketin Sebeye ta
rafndan balatlmadn ve Sebelerin bu ide Seyfin onlara
atfettii neme sahip bulunmadklann isbat etmitim. Bunun
la beraber, bunlann hriclerle olan ilikileri zerindeki tart
may nceden kesintiye uratmamak iin, bu husustaki isbat
delillerimi kullanmak istemedim.
'* Tab., 2, S.43. 136,16.623,14, 651,7. 703,17. 704,11.; Tab., 3, s. 29
Hridler, yahudi bn Sebe tarafndan gizlice ekilmi to
humlardan bitme bir yabanotu deil, aksine, gerek slm bir
bitkidirler. Bunlar teokrasi dncesini ciddiye almlar ve bu
na, yabanc ve iin tabiatine aykn hi bir ey katmamlard.
Bunlar karanhk iinde kk bir tarikat olarak deil, aksine,
btn bir aklkla, en geni bir temele, Sffin yannda Irak
ordusuna hkim olan umum hava temeline dayanarak ortaya
kmlardr. yle ki, tam zuhurlannm balangcnda saylar
en yksek seviyedeydi ve snrlan da en az keskin durumday
d. Debisi deiik bir gel-git halindeydi. Kimlerin kendileriyle
beraber olduu kesin olarak bilinmiyordu ve Eas n onlar
dan olmamas hayret uyandnyordu. Balanglar Abbas ve
Fatm partilerininkinden ok ok aynyd. Hricler suikastlar
ve dall budakl davet vastalan kullanmadklan gibi, gizli ve
karmak bir organizasyonla da bir arada tutulmuyorlard.
Bunlarn sadece z/fe^leri vard; ama bu ilkeler bitmez-
tkenmez bir reklm gcne sahiptiler ve onlara, aramalarna
hacet kalmadan, fiiliyata girienlerin sonralar sayca pek azal
masna ramen, yeni taraftarlar bulmaktaydlar. Bunlara dur
madan iltihaklar vuku buluyordu. Ate bir yerde
sndrlnce, baka bir yerde, arada grnrde hi bir ileti
im bulunmad halde , yeniden patlak veriyordu. Gerginlik
her yerde mevcut ve boanmaya hazrd. Bu, hricliin, isl-
mn ve teokrasinin tabatine ne kadar derin bir temel atm
olduunu gsterir.
5. Schisma [aynlk]nn islmda genel balangc Osmana
kar isyand: Allah iin halifeye, hak ve adalet iin idare
(hkmet)nin yanl tutumuna ve hakszlna kar. imdi
bu parola sadece Osmana kar ayakta tutulamazd; hak yo
lundan sapan dier her hkmdara kar da uygulanmalyd.
Fatart doktrini, inancn hsfu teorisi bundan domutur {Egn, 20, s.
6 HRtCLER
HTLL PARTS I7
Hricler bu ilkeyi Aliye kar kullandlar ve bylece onun
asndan [taraftarlarndan] aynlarak haric oldular. Aliyi
ykseklere kaldrm olan ihtill, hatal bir adm attnda,
onun karsnda da duraklayamazd. Bizzat kendileri bu yanl
a zorladklar halde, onu bu adm atm olmakla sulamalan
ve hemen geri almasn talep ederek, bir hkmdar olmak s-
fatiyle Alinin byle bir teklifi kabulnn hemen hemen im
knsz olmasna ramen, onun, bu isteklerine uyacan
dnmeleri utanmazca bir davran saylabilir. Fakat mantk
bakmndan bu davran tutarsz deildi. ster isteyerek, ister
istemeyerek olsun Ali, eytan, yani Muviye, ile anlamt ve
bu anlamay ihll etmek istemiyordu. Ali bylece Osman ile
Muviyeye kar mcadeleyi zorunlu klm olan lh huku
ku, bu hukuku bir kenara atm bulunan bir adamla yapm
olduu anlamaya sadk kalmak iin, feda ediyordu. Bu suret
le o, ayaklan altndaki temeli kaybetmi ve halifelii yitirmiti.
Buna ramen onu hl tutanlar, onun ahsn putlatrmlar-
d. Nasl Suriyeliler Muviyenin davasn gtmekteyseler,
bunlar da Tann nm deil Ali nin davasn gtmekteydiler. u
halde bunlar da Suriyelilerden daha baka ve daha salam
bir zemin zerinde deildiler; hakemler kurulunun karann
bekliyecek olurlarsa, teokrasi iinde her mslman iin farzo-
lan kendi kesin din-siyas kanaatlerinden feragat etmi ola
caklard. Bundan dolay, Tannnn honutluuna kesin olarak
inanamadklan iin, Osman ldrdklerine de pimanlk
duymaya baladlar; Suriyelileri, hi dnmeden, slm c-
miasndan tardetmee de bir trl karar veremiyorlard. Ali
ve taraftarlar hakknda hariclerin gzleri gittike almaktay
d. Hak onun iin sadece bir bahaneydi; o iktidan istiyordu.
Aslnda bu, iin bandan beri byleydi, hi de sonradan
olumamt.
u halde hricler, adlarnn da telmh ettii gibi, tam an-
lamiyle ve dindar bir ihtill partisiydiler. Bunlar Arap/^dan
deil islmdan ne et etmilerdir ve slm dindarlm en nde
gelen ustalar ve temsilcileri sfatiyle kuTrSya kar tutumlar
eklen, mesel yuhudi zelotlarm z/mflere kar tutumlariyle
mukayese edilebilir^. Bununla beraber madd bakmdan bu
iki istikametin fark, zelotlarm vatan iin mcadele etmelerine
mukabil hriclerin yalnz ve yalnz Allah iin savamalandr.
Teokrasi iinde dindarlk umumiyetle siyas istikamettedir
ve bu, en yksek derecesinde hariclerde de byledir. Allah,
eer emirlerine uyulmayacak olursa, kullarnn bunu sknet
le karlamalann istemez. Kullar sadece kendi ahslan bak
mndan iyi iler grmek ve fenalktan kamakla ykml de
ildirler; ayn zamanda bu tutumun her yerde hkim olmas
n salamaldrlar; iyi 'yi i s t e me l i ve kty y a s a k l a -
m a 11 drlar. Hakszla kar aka vaziyet almak her ferdin
vazifesidir. Mmin dncesini sz ve fiiliyle gstermelidir.
Bu temel dnce genel olarak islmdir; bunun hi kimsenin
gzyana Bakmadan zamanl-zamansz uygulanmas ise hri
clerin almeti frikasdr.
Tek-tek her kiinin, Tann hakarete uradnda ona yar
dm etmek grevi, idare mekanizmasiyle anlamazla gtrr.
Teokrasi, ama sadece o deil, kanunlara ayknlkla iten muz-
tariptir. insanlar zerinde hkimiyet sadece Tanrya mahsus
tur; bu hkimiyete bir sahiplik iddias, yani Mlk (hkmdar
lk) Tannnn iradesine aykrdr. Hi bir insann bir dieri
muvacehesinde bu hkimiyeti kendi ahsna balamak ve hele
bunun tevrs bakmndan ncelii yoktur. Bir hkmdarlk
ancak Tann nn adna olduu ve onun irade ve emirlerine uy
gun bir idare uyguland mddete merdur ve u halde
d i n in emrindedir ve d i n in tenkidine tbidir. Bu, teokrasi
nin negatif kutbudur, ama onun bir de pozitif kutbu vardr.
Theophanes, s. 439, 13, nr. de Boor.
8 HARCLER
Bu msbet kutup cemati, yani btn mslmanlarm iinde
bar ve birlik hkim olan, anari bulunmayan, tekiltlanm
bir birliini tesis eder ve bu tekiltn kurulmas iin tm
mslmanlann birliinin ifadesi olarak bana bir i ma m ge
irir; nce Allahn, btn selhiyetleri hiz temsilcisi olarak
Peygamberi, sonra da yine (dolayl olarak da olsa) ayn ekil
de kutsal bir otorite olan ve selhiyetlerini kendisinin tayin et
tii memurlara devreden halifeleri. Din ile cemat {cemd}, ya
ni Tann ve hakk her eyin stnde tutmakla cemat de kal
mak ve imama itaat etmek grevleri arasndaki tezat muvace
hesinde hricler kesin bir tutumla dirim, tarafn tutarlar.
Diriin muhtevas zerinde bunlar dierleriyle esasta ayn
grtedirler ve ikyetleri de ayndr^ . Hricler dier
mslmanlardan sadece diril dier her eye kar nde tut
mak ve hi taviz vermemek hususundaki enejik tutumlar ile
ayrlrlar. Dirim zararna sadece alkanlk ve zahir disiplin ile
bir arada tutulabilen ve yabanotu ile buday beraberce ba-
nndran bir cema olamaz! Hricler, yalnzca tarih varl v-
kasyla merulaan cemati kabul etmezler. Sadece samim
mslmanlar, ister asl ister ayak takm, Arap veya mevl ol
sun, gerek cemat e dahildirler ve bu cemat de en yksek
mevki en dindar olann hakkdr. Bu sebeple cemati parala
makta hi tereddt etmezler, Osman n katliyle nrler ve
ihtillin bu temel olayn aync almet (Schibboletk) haline ge
tirirler. phelendikleri herkesi bu bakmdan zorlu ve zahmet
li bir i mt i h a n dan geirirler. Mslman munzlannm ka
nn hi ekinmeden dkerler; onlann c i h a d , yani
srdrdkleri sava, artk dinsizlere kar deildir. Aksine do
ru inanl mslmanlara kardr. nk hricler bunlan
hristiyan, yahudi ve mecslerden daha fena, en kt putpe
restler^^ olarak grrler ve bu i sapklara kar sava en
Tab., 2, s, 984,8 vd. Egn, 20, s. 104,17 vdd. 106,7. s. 107,7.
MTkun, ahzb, htin, veya tam olarak ehl n-Ridde.
HRCLN ESASLARI 19
nemli grev sayarlar. Gerek mslmanlar sadece kendileri
dir ve bu ad da sadece kendileri iin kabul eder ve kullanr
lar. Bakalarna gre onlar haric v.b. adlar tarlar, ama ken
di kendilerini daima mslim veya mmin olarak adlandnrlar
ve bakanlanna da emTlmminn derler. Putperest Mek
keden ayrlan Peygamberi rnek alarak onlar da massa perdi-
iionis [ebed lnetliler kitlesi]den aynlrlar. Dman lkesin
den, drlharb veya drlhtrCden drlhicre veya driisselrda
ekilirler: Ana ordughlannn deiip duran yerini bu ekilde
adlandrrlar.
Btn bunlara ramen bunlar hi de tam anlamiyle anar
ist deillerdir. M mirilenn cematinm birlii ordughlanyla
temsil olunur. Onlar da, teokrasinin banda namaz kldra
cak, savalarda kumanda edecek bir imamn bulunmas zaru
retine kuvvetle inanrlar. Osman, Ali ve Muviye gibi sahte
imamlar, sadece bunlarn yerine bu makama daha lyn
geirmek zere reddetmilerdir. mamn bu ie lyk olmas
her eyin badr. Ebed mutluluk buna baldr. Dnyadaki
siyas tutum cennet ile cehennemi tayin eder. Tanrnn huzu
runa, dnyada zafer kazanmas iin arplan sancan altn
da klr. mam, genel slm dne gre, dnya ve hi-
rette, hayatta ve lmden sonra da imamdr. Ama ona bu e
kilde gittike daha sk olarak balannca hricler iin onu
bulmak da o kadar zorlamaktadr, imam, bu ie lyk oldu
unu her zaman yaptklanyla, fiiliyatyla gstermek mecburi^
yetindedir. Ne kadar nemsiz grlrse grlsn en kk
bir hata yapacak olursa o kfir, yani dinsizdir. Bu sebeple h
ricler kendilerine bir imam bulmak meselesinde sadece dier
mslmanlarla deil, ksa zamanda bizzat kendi aralannda da
ihtilfa dmlerdir ve bylece pek ufak farkllklar yznden
muhtelif kollara blnmlerdir. u halde hriclere sulama
olarak atfedilen, bunlarn hi bir suretle imre (hkimiyet, K
20 HARCLER
mil, S. 555, 18) tanmadklar hususu isabetlidir. Bir fikir, bir
dn tarz, bu ekilde iddialar ileri srecek olursa, onu
gerekletirmek grevini zerinde tayan cemaatleri daima
tahrip etmitir^^.
Hazreti Muhammed, Cirnede, Huneyn savanda elde
edilen ganimeti paylatnr ve burada pay eitliine pek aldr
madan hareket ederken Temm li Zlhuveysra yanna gelerek
onu dil davranmak hususunda uyarmt. mer, bu utanma
zn kellesini uurmaya msaade rica ettiyse de Peygamber
onun bu isteini reddetti. Brak onu, ondan ylesine evkle iba
det edecek ve oru tutacak adamlar zuhur edecek ki, sizler kendi iba
det ve orucunuzu onlarnkine nisbetle ne kadar az greceksiniz; bunlar
dindarla ylesine dalyorlar ki, bir ava girip de kan ve pislik zeri
ne yapmadan darya kan keskin bir ok misli^'^ br tarafndan
Hariclerin siyas mevkii, sadece onlara kar deil, ayn zamanda aya
kar da (Egn, 7, s. 11,24. 16,12 vdd.) vaziyet alan ve bu daha eski partileri yp
ratan miircit tezad ile aydmlanmaktadr. Mrci ler, hriclerin yalnz kendilerini
mslman saymalann, eski mslmanlann inan durumlan hakknda daima ke
sin hkm vermelerini ve bu suretle Allahn hkmnden nce davranmalann
protesto ediyorlard. Mrci ler, yanl yolda bulunan bir imam izleyenlerin de
pekl iyi mslmanlar olarak kalacaklan dncesindeydiler. Ali mi, Osman
m? sorusunun hkmn Allah a havale ediyorlard. Emev rejimini bunlar da
reddediyorlard ve bu husustaki olumsuz tutumlanyla dierleriyle ayn zemindey
diler. Ama bunlar hemen olumlu anlamda yegne doru mukabil halifeyi ortaya
atmyorlar ve imdilik ahs olmayan hukuk taraftan olarak ortaya atlmakla yeti
niyorlard. Bunlann zihniyetinin aktif bir temsilcisi Horasan da Hris b. Sreye
idi ve bunlann temel ilkeleri van Vloten n ^DMG, 1981, s. 162 vd. de
tercme ettii Sabit Kutna nn bir manzumesinde tasvir olunmaktadr.
bn Him, s. 844. Tab., 1, s. 1682. Vkd, s. 377. Kmil, s. 545. Kitap 2,
s. 159. 161 vd. 187 vd. 226 vd. 3, s. 62. 114. 196. 4, s. 63. 161 vd. 183 vdd. ^lhu-
veysra lkab Z ^ssdeyye ve el-Muhdec lkablanyla deimektedir. Her nn de
mns ayn olup, bir eli kadn memesi gibi bir el parasndan ibaret sakat kollu bir
adam demektir (Vkd, s. 377. bn el-Esr, 3, s. 292 ve Mes d, 4, s. 416ya gre
tashih edilmelidir). Kmil, s. 595, 18 v.b.ye gre bu, Temmli Hurkus b. Zheyr
olmaldr ki, bu husus Tab., 7, s. 2541 vdd. 2955. 3360 vd. 3364 vdd. 3380. 3382
ile karlatnlmaldr. Ancak aslnda bu kimse byk mehul (amonymus) dr. Ali,
Nehrevn sava meydannda Zssdeyye nin cesedini aratmt (Tab., 7, s. 3383
NATI TAASSUP 21
kyorlar . Hriclerin bu zamanndan nceki ncs hak-
kndaki hikye elbette efsanedir. Ama daha hazreti Muham-
medin, ganimet ve devlet hzinesi zerinde, Osman ve halefi
gibi, kendi istedii ekilde tasarruf etmi olduu ve bu sonun
culara kar ykseltilen ithamlann ona kar da ileri srlebi
lecei hususu dorudur. Burada benim zerinde durmak iste
diim asl ey, bununla hariclere kar yaplan hakl tenkid-
dir. slmn ilkelerini katlatrmak suretiyle bunlar bizzat isl-
mn zerine kanimlardr.
Hriclerin dini filvki siyasdir; Tanrnn arzulad ce
maati gaye edinmitir. Fakat bunlarn siyaseti eriilebilecek
amalara dnk deildir ve tamamen kltr dmandr: Fiat
iustitia, pereat mundus! Bunu onlar da bilmez deillerdir.
Dnyada zafere ulaacaklanna inanmazlar. lm sava iin
de bulabilmekle mutludurlar; hayatlarn satmtrlar; cennete
ulaabilmek iin canlann pazarlamalardr^*. Bu dindrne
kendini brakmln (Aponoia) arka plnnda, sadece
dnyamn deersizliine deil, bunun, yani dnya hayatnn
ksalna da yrekten inanmak yatar: Saat almak zeredir.
u halde bunlar en byk savama enejisini ortaya atarak
gerekte, kendilerini cennete gtreceine inandklar, siyas
vd.). Ali, hriclerin almeti olarak bir muhde^den o kadar ok sz etmiti ki, muh-
dec (yani kolu sakat) olan Nf admda birisi, kendisinin bu ahs olduunu
dnm ve bunun gereine gre davranlarda bulunmutu (Tab., 1, s. 3388).
Seyyid el-Himyerinin iirlerinde {Egan, 7, s. 13) yle denilmetedir: Kyaket-
te insanlar be sancak altmda grnecekler; bunlann drd, altn buza. Firavun,
SamariaU ve Muhde'm sancaklar terstir; beinci ve doru sancak Ali nin sanca
dr. Bu adsz efsnev hric-ba u halde ok eski bir tasavvur olmaldr.
Bununla, havric ile ayn anlamda kullanlan Mrikn tesmiyesi akla ka
vuuyor; nk fiil yle de olabilir: transfodit et ab altera parte exivit (sagitta).
Bunlann el-urt, satc (eski arap mesel Urve b. Verd 3,2) tesmiyeleri bu
radan gelmekte olup Theophanes s. 366,28de de bulunmaktadr; nk parabulos
kelimesi burada parabohs yerine bulunmakta ve hayatn satmak anlamna parabal-
lesthai ten psMeriAcn gelmektedir.
22 HARCLER
olmayan bir siyaset gtmektedirler. Bunlar gerek kendilerine
ve gerekse bakalanna uyguladklar snrsz bir saygszlk ve
sorumsuzlukla Allahsz cemaati ortadan kaldrmak suretiyle
kendi ruhlarn kurtarmak, selmete karmak istemektedirler.
Bunlar geerli doru inancn elde kh dmanlan, gerek an
lamazlar (JVonconformist) ve ayrlklar [Separatistydr. Tek-tek
fertler gerekten kendi balarmadrlar. Ferdin, kendi din-siya-
s kanaatinin doruluuna sarslmaz bir inanla dolu olmas
lzmdr. Bu kanaati iin o btn gcn ortaya atmaldr;
her zaman ve zellikle yaptklarna inanarak ve daima hakika
ti sylemelidir (Egnt, 16, s. 157). Hakl olup olmadndan
pheye den kfirdir {Egn, 20, s. 98, 105); ama fiili ile
doru yoldan sapan da, hele bunun baz hallerde kanlmaz
olduunu iddia edecek olursa, kfirdir {Egn, 20, s. 104). Yal
nzca tek bir yanl adm atan da mslmanlktan kmtr;
sadece ak tvbe ile ve fiilen bu admdan geri dnd tak
dirde yeniden slm camiasna dahil olabilir. En ciddi bir im
tihan (mihne) ve inan durumunun snanmas nart kabul
edilir; bu imtihan tabatiyle sadece ferdin kendi ahsna deil,
daha ok dierlerine de uygulanr. Pek nemli olmayan det
ve ibadet ekilleri {Adiaphordj'n. nza gsterilmez. u halde h-
ricler, ok zel trden de olsa gerekte ok mbalal endi-
vidalistlerdir. Ve bunlar, inanlarn fiile dkmeleri ve kendi
leri gibi dnen bir ka kii bir araya geldiinde derhal kl
ca sanlmalan esas vasflan olmakla beraber, yine de teorik sa
pkl, yani teolojiyi tesis etmilerdir. nce, snneti, hadsi
aan sorunlan ortaya atmlar ve bunu dmanlaryla tart
mlardr. Hricler menelerinin kurr olduunu hi bir za
man inkr etmemilerdir. Islmn en eski teologlan hi phe
siz bunlardan mlhem olmulardr.
6. Hriclerin, zellikle Kfe hriclerinin mteakip tarihi
ni hikye edenlerin bamda, n plnda, yine Eb Mihnef bu
ERtLEMEZ AMALAR 23
lunur. iinden ktklar a zemininden bunlar, Suriyelilerle
anlama yapmak suretiyle inanc inkr ettii, Osman ve Mu-
viyenin Allahsz tutumlanna kar islmn taknd tavrn
hakllna kesin kanaatle bu anlamay derhal bozup yapt
hareketi tamir cihetine gitmedii iin Aliye kzarak, koptular.
Bununla beraber onlar balangta ona kar barmaz bir tu
tum iine girmediler ve Harr daki ordughlann terkederek
Alinin ordughna, Kfeye dnmek hususunda sz dinledi
ler. Fakat Ali onlar yeniden hayl sukutlarna uratt ve yak
lak bir yl sonra ikinci bir ayrlma vukua geldi. Bu ayrlma
ya birincisine olduu kadar ok katlma yoktu ama, bunlar da
ok daha kararlydlar. Bu sefer Aliye kar kendi ilerinden
bir halife kardlar. Oylan Ezd kabilesinden, dil Jacobus gi
bi, dizlerini ibadet etmekten nasr kaplam olduu iin Deve
nasrl adam lkabn tayan Abdullh b. Vehb er-Rsib ze
rinde topland Bunun idaresinde, Ali ve taraftarlarnn da
dahil bulunduu dinsiz {kfir) lere kar cihada girimek isti
yorlard. Bunlar Diclenin teki kysnda bulunan Nehre-
vn da toplanmak zere kk gruplar halinde gizlice
Kfeden uzaklatlar. Basral fikir arkadalan da Temm li
Misar b. Fedek kumandasnda beyz kiilik bir grup halin
de oraya yneldiler. Bunlar yolda, itibar sahabi bir kimse
olan Abdullh b. Habbba rastladlar. Onu Osman ve Aliye
kar dncelerinden imtihan edip verdii cevaplara kaan ol
madlar^**. Bu Basral hricler dier hususlarda pek ince)^ vic
danl dnlydler; birisi aatan dm bir hurmay
nce azna att halde, bunun kendisine ait olmad hatr
na geldii iin yemeden tkrrken, bir dieri, hakl bir se-
Euseb. H.E. 2, 23.
Baka bir rivayete gre bunlar ona, Peygamber in, i savalara faal olarak
karmamann ve mslman kan dkeceine, bir kimsenin kendisini ldrmesinin
daha doru olacan sylediini her tarafta yayd iin kzmlardr.
24 HARCLER
CNAYET MANS 2S
bebe dayanmadan ldrm olduu bir domuzun bedelini
hristiyan sahibine dyordu. Fakat bunlar doru inanca sahip
olmayan bir mslmana kar msamahaszdlar. bn Hab-
bb bir su kenanna srkleyip orada koyun gibi boazlad
lar; ona refakat eden karsm da ayn ekilde ldrdler. Bu
na benzer baka cinayeder de ilediler.
Bu yzden Kfe iiler ileden kt. Ali, gya sadece bask
altnda tutulduu iin, Kfelileri bu cnler zerine, Nehre-
vn a evketti. Says byk olan ordusunda kumandan olarak
Temmden Makil b. Kays ve ebes b. Rib (ki bizzat Har-
rler arasnda bulunmutu) ve Ensrdan Ebi Eyyb, Eb
Katde ve Kays b. Sad zikrediliyorlar. Cnleri teslim etmele
ri iin Alinin yapt talebi haricler reddettiler; cinayeti hepi
miz birden iledik dediler. Bunlar bar mzakeresine giri
mek istemiyorlar, sayca byk kuvvete kar yapacaklar sa
vata lm arzluyorlard: Sylenenlere aldrmayn, Allahn hu
zuruna kmaya hazrlann; bu akam cennette bulumak zere!.
Bununla beraber Aliye kar kl ekmeyi yreklerine sindi-
remiyen bir ka dalara kat; bir ksm onun tarafna geti
veya haric ordughndan gizlice kaarak Kfeye dnd. 9 sa-
fer 37 (17 temmuz 658) de i savaa dkld. nceleri saylan
4000 olan hariclerden er-Rsibnin yannda sadece 2800 kii
kalmt. Bunlar halifeleriyle birlikte maktul dtler; yarala
nanlar galipler tarafndan Kfeye grtrldler ve bunlar
orada aileleri tarafndan ihtimamla tedavi edildiler.
Bu ldrc bozgun hriclerin hi de sonu olmad. Bun
lar ehiderinin kanlarndan yeniden fkrdlar. Malbiyetleri
nin sonucu sadece, sonralan Merc Rhit sava yznden
Kelb ile Kays arasnda olduu gibi, bunlarn da cemaade ara-
lannda alan uurumun artk hi bir zaman kapanmamas
oldu. Nehrevn iin alnan intikamn en asl ve muteber kur
ban bizzat halife Ali oldu; nk onun kaatili bu ie, Nehre-
vn katlimnda babasn ve kardeini kaybetmi olan nianls
Katm tarafndan tahrik ve tevik edilmiti. Bir Muradl, bir
Temmli kadnn intikamn alyordu. Bu intikam kabilenin
deil, ftrkdmn, partinin, ii idi.
bnlesr (3, s. 313 vdd.) Nehrevn olayn hemen izleyen
bununla ilgili bir ka hadise zikreder. 200 kiiyle birlikte Des-
kereye gitmi olan Eres b. Avf e-eybn 38 yl reblh-
nnda maktul dt. Yanlarndaki 200 akn savann ba
nda Msebeznda bulunan Teym Ribbh Hill b. Ullefe
ve kardei Mclid 38 yl cemziyelevvelinde; yannda 180 ki
i bulunan Becle li Eheb b. Bir, Dicle kenanndaki Cercer-
yada maktul dtler. Bundan sonra Sad Temm den Eb
Meryem, Kfe kaplanna kadar yaklamaya cret etti; Alinin
bir kumandann malp ettikten sonra bizzat Alinin kuman
dasndaki bir kuvvet tarafndan 38 yl ramazannda imh
olundu. Bunun adamlarnn hemen hepsi mevffdendi. Mevl
daha o zamanlarda hriclerin en ec, en cessurlanndan idi-
ler^^
Eb Mihnef (Tab. 7, s. 3380) sadece, mcadeleye hi ka
tlmayan ve ehrizr blgesinde Deskere yannda Benden-
cne ekilmi olan, balarnda Ferve b. Nevfel el-Ecanin bu
lunduu 500 atl hricinin Nehrevn katlimndan kurtuldu
undan haberdardr. Bu guruba, Sffn savanda lm dere
cesinde yaralanm olan Hanser b. Ubeyde el-Muhrib de
katld (s. 3309 vd.). Bunlar Aliye ve Kfeli kardelerine kar
savamak istemiyorlard. Bekk nin Avneden ald rivayette
hikye ettii gibi (Tab. 2, s. 10) bunlar Alinin lmnden
sonra btn enejileriyle Muviyeye kar ktlar. Muviye,
Irak eline geirip Nuhayledeki kararghnda bulunurken
bunlar ona kar taarruza geerek ordusunun bir birliini boz-
2 Kr. Yakub, 2, s. 262.
26 HARCLER
guna urattlar. Bunun zerine Muviye Kfelileri, eer bu
kstahlarn kendisine saldrmalann nlemiyecek olurlarsa on
larla yapt ban bozmakla tehdit etti. Kfeliler Muviyenin
emrine uydular ve Nehrevnda makful den kardelerinin
dnlerinde ne kadar hakl olduklarn i iten getikten
sonra idrk etmi olan hricleri kltan geirdiler. Bununla
beraber Ferve b. Nevfel, daha sava balamadan, akrabalar
nn gayretiyle bu iten syrlm bulunuyordu^.
Er-Rsibnin maktul dmesinden sonra Kfe hricleri
ancak Mugre b. ube ehirlerine vali olduunda kendilerine
bir halife setiler. Bu, kardeleri Hill ve Mclid, bnlesrin
ifadesine gre, Nehrevn olayndan sonraki arpmalarda
ldrlen Teym Ribbh Mstevrid b. Ullefe idi. Eb Mihnef
bu zat hakknda esas itibariyle, kendisinden ancak rivayet zin
cirinin bir halkas ile aynlan iki gz hidinin verdii bilgiyi
hikye eder. Eb Mihnef bu iki versiyonu, birbirinden ayr ve
birbirine aykn topluluklardan neet etmelerine ramen, bir
biri iinde ve birbirini ikml eden tek bir rivayet halinde ile
mitir. hitlerden birisi olay esnasnda ok gen bir adam ol
masna ramen hi de kmsenemiyecek bir rol oynayan ve
Kmil, Nuhayle de hariclerin yapt iki anpmay birbirinden aynyor;
) Mstevrid kumandasnda Aliye kar (s. 576 vd.; buna mukabil kr. s. 548), 2)
Havsere el-Esed kumandasnda Muviyeye kar (s. 548). Mstevrid in zikri za
manndan ncedir; Havsere el-Esed ise Hanser el-Muhribdir. Birinci Nuhay
le de Aliye kar arpanlar, Nehrevnda Aliye kar savamak istemeyenler
imi. Ancak o zaman bunlann 1. Nuhayle arpmasnda da Aliye kar deil,
Muviyeye kar kmak istemi olmalan ok daha tabi olurdu. Gerekten de
Ykut (2, s. 153), Kmil, s. 577ye gre . Nuhayleye ait olan beyitleri daha ziya
de 2. Nuhayleye ait saymaktadr. Bunu da Ali nin hriclerin kesilmi balann
kme kme yanna getirtmesi kabul edilemiyeceine gre, ok hakh olarak
dnmtr. Bununla beraber, . ve 2. Nuhayle arasnda gerekte bir fark yok
tur. Eer Seyyid el-Himyer {Kmil, s. 577) buradaki mcadeleyi Aliye kar ya
plm addediyorsa, bu sava gerekten de lere, Kfe lilere kar yaplmt ve
Kfe liler de Muviye nin emriyle, hi de pek isteksiz olmayarak, hriclere kar
sevkedilmilerdi.
MSTEVRD 27
sonra da frka y terkeden Abdullh b. Ukbe el-Ganevdir. Bu
zatn ahsiyeti ekicidir ve rivayeti sadece tl nemde bir
ayaklanmaya dair olmasma mukabil bu en eski haricler hak
knda ak bir tasvir ortaya atar.
Nehrevnda yaralanp da Alinin Kfeye dnmelerine
msaade ettii hricler arasnda Hayyn b. Zabyn es-
Slem de bulunmaktayd. Bir ay sonra bu zat yannda onu
bir az akn arkadayla Kfeden Reye gitti. Ancak Alinin
Muradh kardeimiz tarafndan ldrld haberi zerine
bunlar byk bir sevin iinde gizlendikleri yerlerden karak,
Nehrevnn intikamn almak, Allahsz idarecilere kar terke
dilmi snne namna aka ortaya atlmak ve baarya ulama-
salar bile hi olmazsa Allah nezdinde vicdanlan ve ruhlar
iin zr dilemi olmak amaciyle Kfeye geri dndler. Bu
olay henz Haan b. Ali hilfetin bandayken vuku buldu.
Muviyenin hilfetinde Mugre b. ube Kfe valisi oldu.
Mugre, siyas bakmdan honutsuzlar, bunlar szden fiile in
tikal etmedikleri srece, kendi hallerine brakt; Allah sizlerin
ebediyyen i huzursuzluk duymanz karaTlatiTm; sizleri birbirinize
dren sorunlar hakknda zamannda bir hkme varmak bana deil
ona der. Bu ilkeye uygun olarak o hriclere kar da gz
yumdu. Bunlar Nehrevn maktullerinin hatrasn trenlerle
tebcil ettiler; hi bir ey yapmadan skin sakin oturduklar
iin kendi kendilerini yerdiler ve ehlilkble, yani doru inanl
mslmanlara kar sava kutsal grevleri olarak iln (eyledi
ler. Hricler Hayyn b. Zabynn evinde muntazam aralk
larla toplantlar yapyorlard. Hayyn yannda, iki affa ura
m Nehrevn yarals, Nehrevn da maktul den Zeyd b.
Husaynn kardei Tayyh Muz b. Cveyn ve Temmli
Mstevrid, hriclerin en itibarl, nfuzlu kiileriydiler. Bun
lardan hi birisi dierini kskanmyordu. Her biri bakanl
dierine lyk gryordu. Nihayet bunlardan en yahs olmak
28 HARCLER
hasebiyle Mstevride bat edildi. Bu, cemziyelhr aynda
vuku buldu ve isyana balamak iareti oldu. aban 43de
harekete geilmesine karar verildi^'.
Mugreye gelince o, her hangi bir ekilde bunu haber al
d ve gnn birinde Hayynn yannda toplanm olan yakla
k yirmi kiilik bir cemaati basarak tutuklatt. Hayynm ka-
ns ancak kllar iltelerin altna saklayacak zaman bulabil
miti. Mugre, yakalananlarn, Hayynn yannda sadece
Kurn okuduklar eklindeki tevilleri kendisini tatmin etmedi
i iin bunlar aa-yukan bir yl kadar hapiste tuttu^^. Bu
olayn uyarm olduu Mstevrid, Kfeyi terkederek civarda
ki, hristiyanlarm oturduu Hreye, Adesler saray yannda
bulunan bir iftlie gitti. Arkadalar da onu izlediler ve isya
na hazrlanarak silhlandlar. Burada hristiyan meneli asl bir
Bekrli olan Haccr b. Ebcer onlan bu vaziyette grd^^.
Haccr her ne kadar onlan ele vermiyeceine sz vermi ve
szn tutmu ise de, haricler yine de bu iftlii terkederek
Kfeye dndler. Mstevrid, alt veya yedi refakatisiyle, ken
disine hsm olmakla birlikte hrici olmayan Abdlkays l
Sleym b. Mahdc yannda bir snak buldu. Vali iin asln
renememekle beraber baz sylentiler duymutu. lk cuma
namaznda minbere karak, zor kullanmak istemediini, ma-
Tab., 2, s. 21. Eer harekete geme tarihi 43 yhna vazedilmi idiyse, bat
tarihi de, Taberye balalacak olursa grnd gibi, bundan bir yl nceye deil,
hi phesiz ayn yla dmekteydi. nk iki hareket, yani bat ve ayaklanma
arasna ondrt aylk bir aynln nceden dnlm olmas mmkn deildir.
Buna mukabil ortaya kan baz engeller sebebiyle harekete geme tarihinin son
radan ertelenmi olmas mmkndr. Buna gre, daha nceden 42 yl iin karar-
latnlm olmasna ramen belki de 43 yl harekete gemenin tarihi olmutur.
Kr. Tab., 2, s. 36. Burada, dier frka arkadalannn Allahszlann blge
sinden kmalann talep eden ve buna ahs bakmndan imkn bulamadndan
yaknan, tutuklu Muz n msralan mevcuttur.
Tab., 7, s. 3460. 2, s. 235. Dnever, s. 228.
MSTEVRD-tN SYANI 29
sum kiileri bir ka kiinin suuna kantrmay dnmediini
ve fakat uslu-akll kiilerin, adlann bilmedii aklszlann ha
reketini nlemelerini talep etmek zorunda olduunu bildirdi.
Bunun zerine kabile reislerinin her biri akrabalann ara
rak bunlardan, her hangi bir ey bildikleri takdirde ihbar et
melerini talep ettiler. Bu arada Sasaa b. Shn da
Abdlkaysllan yanma ard; onlara, kendilerinin daima
Muhammed in ve Alinin sadk adamlan olarak kaldklann
ve bu sebeple hariclerin dmanlan olduklann, bunlar
yznden devletle ihtilfa dmelerine hi bir sebep bulun
madn, u halde haricleri himaye etmemelerini syledi.
Orada bulunanlann hepsi de onu hararetle tasvb ettiler. Sa
dece Sleym b. Mahdc suskun kald. Kendisine snm
olan haricleri yanndan kovmak istemiyor, fakat onlarla bera
ber felkete srklenmeyi de arzulamyordu. Mstevrid, kendi
isteiyle yanndan aynimak karariyle onu bu mkil durum
dan kurtard. Adamlanna, bulunduklar yerleri kk birlikler
halinde terkederek Sr ehrinde toplanmalann emretti.
Bylece de yapld; hricler buradan da Sart a doru yollan-
na devam ettiler. Bunlar topu-topu yz kiiydiler.
Kfe valisi bunu haber alnca kabile reislerini yanna a
rarak, ilerinden hangisinin sler zerine yrmek istediini
sordu. Hepsi de i dnceli olan kabile reislerinin tm bu
ie canla bala taliptiler. zellikle Abdlkaysl Sa saa b.
Shn kendisini ileri srdyse de Mugre, bu adai sadece
iinden deil, herkesin iinde alenen Osmana svd ve
Aliyi vd cihetle, onun isteini kabul etmedi. slere kar
yrmek zere Temmli Makil b. Kays seerek onun maiy-
yetine en azgn ler arasndan aynlan 3 000 kii verdi.
Eb Mihnef, bir zamanlann hricsi Abdullah b. Ukbe el-
Ganevnin azndan yle rivayet ediyor: Hepimiz Sartda
30 HARCLER
BR HARC ELS 3'
birletikten sonra, Dicleyi gemek zere Behurasr^'^e yollan
dk. Ancak Medin valisi Simk b. Ubeyd el-Abs, sandallar
dan yaplm kpry yktrarak nehri gememizi engelledi.
Bunun zerine Mstevrid bana, ona hitaben bir mektup dikte
etti Bizler hkimlerin kararlannn adaletsizliinden, ceza kanunla
rnn uygulanmamasndan ve hazine paralarnn hukuka gre deil,
istenildii gibi paylatmlmasndan ikyetiyiz; senden, Allahn kita
bn, Peygamberdin snnetini, Ebbekr ve merin idaresini hareketle
rine rnek edinmeni, dine bidat sokan ve Kutsal Kitab inkr etrhi
olan Osman ve Al i yi reddetmeni takp ediyoruz- Bunu yapmyacak
olursan, biz elimizden geleni yaptk diye dnp sana sava aaca
z. Bu mektubu da bizzat gtrp Simke teslim etmemi
istedi. Bu grev houma gitmedi. Mstevridin emriyle kendi
mi hemen Dicleye atabilirdim ama, bu gibi ilerde tecrbe
sizdim ve ayn zamanda Simkin beni tutuklamasndan ve bu
yzden savaa katlamamaktan korkuyordum. Ancak Mstev
rid bana, eli sfatiyle dokunulmazlm olduunu syledi ve
ben de bylece s bir yerden nehri geerek mektupla beraber
yola koyuldum. Mektubu vereceim yere geldiimde zerime
dikilen baklar beni artt; hele on kii birden beni muaye
ne etmek iin zerime gelince hemen u szleri syliyerek k
lcm ektim; Ben Emrlmminin Mstevridin elisiyim!.
Adamlar beni teskin ederek Simkin huzuruna gtrdler;
gamlar etrafm sarm olup kolumu ve klcmn kabzasn
/tutmaktaydlar. Simk mektubu okudu ve yle dedi: u ha-
lm-seltm Mstevridin mslmanlara kar kl ekeceini ve benim
Ali ve Osman reddederek kendisini hkmdar olarak kabul etmemi
dnebileceini hi beklemezdim. Ey oul, efendine benim tarafm
dan, tutumunu ve dncesini deitirerek mslman cemaatine katl-
Medin (Ktesiphon) karsnda; greke: Seleukia. Theophanes, s. 323,18
(nr. de Boor) de Guedesir; Arder yerine Adesir olduu gibi. Kr. Nldeke nin
Taber si, s. lo, n. 3.
masn ve bar ve aftan holanan Mugreden onun iin emn alaca
m bildir. Ben o zamanlar btn ruhum ve kalbimle haric
olduum iin Biz sadece maher gnnde Allahdan emn iste
riz!. cevabm verdim. Simk adamlarma dnerek yle dedi:
Bunlar bu gencin beynini ykamlar; Kurn ayetleriyle ileden
karmlar; gzya dkp dindarane hassasiyetleriyle kandrmlar!
Ben onun szn keserek, buraya onunla kavga etmeye ve
gevezeliklerini dinlemeye gelmediimi, efendime bildirmek
zere bana sadece, mektubun iindekileri kabul edip etmeye
ceini bildirmesini syledim. Simk, benim gibi henz yan
ocuk bir kimsenin, ya bakmmdan babasmdan da byk
bir kimseye kar byle szler sylemesine hayret ederek beni
u szlerle serbest brakt; Olum, atllar sizi sarp da mzrakla
rn stnze evirdiklerinde, keki annemin yannda olsaydm diye
ceksin. Bundan sonra geri dnerek durumu Mstevride bil
dirdim
Fivki Mstevrid, Behurasrde Kfelilere kar koyarak
ehidlik mertebesine ulamak tavsiyesini, nazannda bu hayat
zerre kadar deer tamad cihetle, pek gzel bulmaktayd;
ama yine de izleyicilerini enine boyuna artmaca yryler
le yormay ve paralamay tercih etti. Dicle boyunca ilerleye
rek Cercery karsna geldi. Buradan nehri geerek Ch
blgesine girip, artk Basra hkimiyet sahasna ait bulunan
Medra ulat. Kfeliler gn sonra Sr ve Ks zerin
den Behurasr e geldiklerinde, hricleri burada bulamayp da
uzun bir takip hareketine girimek zorunda olduklarn
grnce hayl sukutuna uradlar. Reisleri Makil b. Kays,
bunlar bir yerde durmaya zorlamak zere Eburrevg e-ki-
ryi 300 atlyla hariclerin arkasna drd. Eburrevg bun-
Tab., 2, s. 40.
Buna gre, nemli bir merhale yeri olan Medr, Cercary gibi Diclenin
sol kysmda bulunuyordu.
32 HARCLER
lara Medr yannda yetiti ve her ne kadar bunlarn taarruzu
na kar duramadysa da, Ma kil esas ordu birliiyle yetiince-
ye kadar bunlarla yan yana k a l d B u n d a n sonra gne bat
t srada korkun bir msademe vuku buldu. Haricler, ken
dilerine stn kuvvetler tarafndan, Medrn evlerine kadar
geri atldlar ve ounluu Reba kabilesine mensup 3000
Basra isinin erk b. Aver el -Hris^ kumandasnda yola
km olduunu ve bunlarn ok yaknda bulunduunu ha
ber alnca, daha gece sona ermeden, gizlice, sapa yollardan
tekrar Kfe blgesine, Cerceryya gittiler. Bunlar, Basralla-
nn kendilerini buraya kadar takip etmiyeceklerinden emindiler.
Basrallar da onlar hayl sukutuna uratmadlar; reisleri
bunlar Kfelilere yardma ikna edemedi. Kendi yurtlarnda
daha nemli ileri bulunduuna gre, yabanc ocuklar iin
kendi z yavrularn ihmal eden bir anneye benzemek istemi
yorlard. Makil bunun zerine yeniden Eburrevg 600 atl
ile hriclerin peine taklmak zere yola kard. Bu zat daha
ayn gnn sabahnda Cercery yannda hriclere kavutu.
Hricler onu sratle geri atmay baaramadklar iin hemen
harekete geip Dicle zerinden geri, Sbta gittiler^^ ve orada
Nehrlmelikin Kfe tarafndaki kysnda karargh kurdular.
Eburrevg onlar izledi ve teki kyda onlara kar karargh
kurdu. Bunun zerine Mstevrid sratle bir karara vard.
E^urrevg aldatarak, asl Kfe ordusu ile arkadan gelmekte
/olup Behurasrin fersah aasnda, Deylemyede ordu
ghta bulunan Makilin zerine yrd. Makil beklemedii
bir baskna urad, ordusu darma dan oldu. Yannda sade
ce 300 adam kalm olup bunlar diz km durumda ileri
Ona, Allahn bile hakikatten utanmaya gerek grmedii gibi, yenilgiyi ka
bul ederek sava sahnesini terketmesi tavsiye olunmutu. Ama Trimalchio nun a
zyla konumak gerekirse noUbat sibi verum confileri.
Bu zat mteassp bir idi, Tab., 7, s. 3417. 2, s. g6. 241-49.
Behurasr gibi Ktesiphon karsnda bulunan ehirlerden biri.
MSTEVRD SYANI 33
uzattklar mzraklariyle saldranlara kar mezbhane bir gay
retle kendilerini savunmaktaydlar. Haricler zaferi kazanmak
zereyken birden Eburrevg grnd ve onlara arkadan saldr
d. in sonu, hayatlarn pahalya mletmekle beraber nihayet
hriclerin hemen hemen tamamnn ldrlmesi oldu.
Mstevrid, Makili arkasndan mzraklam, Ma kil ise khciy-
le onun kafasn yarmt. Artk tanm olduumuz Abdullah
b. Ukbe, u Simk e gnderilmi olan eli, yakalad bir at
stnde cann kurtararak Kfeye ulat ve savan sonucu
hakknda ilk haberci oldu. Bu habere mkfat olarak affolun
du. Esasen, eer kendisine bavurmu olsalard, Mugre dier
btn hariclere de seve seve emn verirdi.
Balarna yeniden bir halife seinceye kadar Kfe hricle-
ri uzun yllar boynca rahat durdular. Bir halife semeleri ise
daima cemaate kar hareketin yeniden ele alnmas anlamn
tayordu. Eb Mihnefin rivayeti iin istihad ettii kimse yi
ne Abdullah b. Ukbe el-Ganevdir. Ayaklanma hicr 58/9 y
lnda, bn mm Hakem es-Sakaf Kfe emri iken vuku bul
du ve Mstevrid in teebbsne o srada zindanda, kilit altn
da bulunduklar iin katlamam olanlar tarafndan gerekle
tirildi. Bunlar imdiye kadar hareketsiz durduklar iin byk
pimanlk duyuyorlard: Allah bize, hakszl protesto ve
kfirlerle mcadele etmek iin kalp ve dnce verdi. Allah
nazarnda zrmzn kabul ancak ehadette yatar. Hayyn
b. Zabyn es-Slem halife seilmiti. Eski arkadal Mu z b.
Cveyn ona bat eden ilk kimseydi. Muz, Hulvna giderek
orada. Kfe ile Rey'" arasndaki btn dnce arkadalann
etraflarna toplamalann nerdi. Fakat Hayyn buna itiraz et
ti; Bunun iin size vakit brakmazlar; biz burada vereceimiz cihd-
da ehid olmak istiyoruz; nk saymz yz bile bulmuyor ve her
Buras, Kfeye tbi blgenin snr ehri idi.
34 HRCtLER
hangi bir ey yapabilmeyi mit edemeyiz. Kendisine bunun ok
anlamsz olduu ve byle yapld takdirde dman sadece
etine saplanm olan bir oktan kurtarm olacaklan itiraz ma
kamnda ileri srlmesine ramen Hayyn fikrinde srar etti;
dierleri de ona ters dmek istemediler. Bununla beraber
hridler, damlardan kadn ve ocuklann ataca talarla par
alanmak tehlikesine maruz bulunduklar Kfe iinde hareke
te gemek istemediler; yaknda bulunan Bnikyeye giderek
srtlarn buradaki evlerin duvarlarna dayadlar. Bylece
dman sadece cephelerine isabet etmekteydi. Burada, arzula
dklar gibi, toptan kltan geirildiler, Reblevvel 59'^'.
7. Bu olay Kfeli hriclerin sonudur. Bunlar cidd ve
inanm kimselerdi; yahudi ^^/oi lanndan ok daha asl ve e-
hidlik mertebesine sehpalarda deil sava meydanlarnda eri
en faal adamlar olduklan cihetle hi de hristiyan sapk veya
azizlerinden daha kt olmayan kiiler. Onlar hakknda mo
dem kltrn dnyev bak noktasndan bir hkme varmak
dil olmaz. Kfe de bundan sonra lik rakipsiz hkim oldu;
haricler burada lm, tkenmilerdi. Bunlar bundan sonra
o nisbette Basrada harekete getiler. Taber, balangta Bas-
ra l hrcleri ksaca gemektedir; o (2, s. 390) hi hikye et
memi olduu baz eylerden daha evvel bahsetmi gibi ie
balyor. Taber, bnlesrden tamamlanabilir, Kmilm ise
bljrada bir kenarda braklmas daha doru olur.
Daha h. 41 yhnda Basra da Temmli Sehm b. Glib ve
Bhileli el-Hatm adl haricler 70 kii ile ayaklandlar; bunlar
ellerine geen bir mslman Dicle kprs yannda
Ibn mm Hakem, Kfe emirliine 58 ylnda getirilmi ve 59 ylnda ye
rinden alnmt. Bnikye facias onun memuriyetinin son ylna dyor. Bu, ola
yn ancak onun Kfe de bulunduu ikinci hicret ylnda olduu anlamna gelebi
lir; nk onun emirlii bir tam yl srmemiti. u halde reblevvel 59 ocak
679-
BASRA HARCLER 35
ldrdler. Basra valisi bn mir bunlar teslim olmaya zorla
d, fakat onlara emn verdi (Tab., 2, s. 15 vd. ; bnlesr, 3, s.
350 vd.). Ziyd bn Ebh Basraya vali olunca Sehm, onun
kendisine verilen emn\ tanyacana inanmad; Ehvza gide
rek orada isyan bayran at. Yeniden, kendilerinin yahudi
olduklarn syleyen bir oklarn serbest brakmasna muka
bil, dinini inkr etmeyen bir rnslman ldrd. Nihayet
Basraya gelmeye cesaret ettiyse de burada taraftarlan tarafn
dan terkedildi ve saklanmak zorunda kald. Yeniden affoluna
can mid ediyordu; fakat Ziyd onu ldrtt ve kapsnn
nne astrd, h. 46. Yine bir tarafa svm olan Hatmi Zi
yd Bahreyn e srd ve fakat ksa sre sonra geceleri evinden
dar kmamas artiyle onun Basraya dnmesine msaade
etti. Hatim ise bu arta riayet etmedi ve ald talimata uyan
kabilesinin reisi Mslim b. Amr el-Bhil, mehur Kutey-
benin babas, tarafndan ihbar edildi ve o da idam olundu
(Tab. 2, s. 83 ; bnlesr, 3, s. 351, 379). nc ve buna ay
nen benzeyen bir olay da h. 50 ylnda vuku buldu. Ezdli
Karb (ydh, Kmil, s. 677, 11) ve Tayyl Zehhf, iki kz
karde ocuu, 70 kiilik taraftarlar ile geceleyin dan ka
rak Dubeya l bir kiiyi ldrdkten sonra daldlar. Ancak
Karb bu olaydan cann kurtaramad. Bu hadiseden sonra Zi
yd (ve onun kumandan Semure b. Cndeb) hriclere kar
sertleti ve Basrallar bunlar temizlemekle ykmledi (Tab.,
2, s. 91). Ziyd bunlardan birlercesini ldrm ve zindana
atmm (Tab., 2, s. 459). Ama bylesine byk rakamlara
hi de inanlmamahdr. Ziydn hriclere kar uygulad
her hangi bir zulmden bahsedilemez; o ancak makamnn
ona ykledii grevi ve hatta Kurnn kendisine vazife olarak
emrettiini yerine getirmitir {Kmil, s. 594). O katillere katil
muamelesi uyguluyordu. Bu Basra haricleri hayduta ve kan
cka arkadan vuran bir havadaydlar. Kfedeki sknetin
36 HARCLER
UBEYDULLAH B. ZYD 37
tam aksi olarak o srada Basrada hkim olan anari'*^ bunlar
iin tam biilmi kaftand ve Basral haricler polis gc tra-
fndan dier bar bozanlarla ayn kefeye konuluyorlarsa bun
dan hi de aracak mevkide deildiler. Daha asl dnl
frka arkadalar bunlarn yaptklariyle mutabk deildiler;
Eb Bill bu ilere lnet ediyor ve bylece valiye hakvermi
oluyordu.
Ziyd deil, onun 55 ylnda Basra valisi olan olu Ubey-
dullah Basra hariclerinin esas takipisidir. Ubeydullah ncele
ri onlara yumuak davranm ve hapisten s a l ve r mi t i Ama
bu hareketinden beklediini elde edemeyince baka telden
almaya balad. Cidar adnda bir adamn kumandasndaki
bir grubu eline geirdi ve bunlar birbiriyle dtrd. Kar
sndakinin iini bitiren serbest kalacakt. nan kardelerin
den birisini ldrmek suretiyle hrriyetini kazananlar arasn
da Abdkaysl Tavvf da bulunuyordu. Bu adama ve ayn
durumda bulunanlara, hareket tarzlarndan tr ar serze
ni ve hakaretlerde bulunuldu ve bunlar da sularnn kefare
tini eyleme bal pimanlk gsterileri ile demeye altlar.
ldrdklerinin akrabalarna nce para, daha sonra da kendi
kanlarn teklif ettiler. Bu teebbsler neticesiz kald. Bunun
zerine Kurnm 16. suresinin . yetine uygun olarak su
larnn bahasn yeni ve mazeret kabul etmez gayretlerle de
meye ve Ubeydullaha kar mcadeleye karar verdiler. Bun-
Iir, hepsi de Abdlkaysdan, 70 kiiydiler. hbar edildikleri
iin zamanndan nce ayaklanmak zorunda kaldlar ve h. 58
yl evvalinin birinci. eker bayramnn ilk gn, yani 27
temmuz 678de valinin Buharal muhafzlar tarafndan kl
tan geirildiler (bnlesr, 3, s. 427).
Tab., 2, s. 73 vdd. 88.
Kmil, s. 594.. Ancak yanl olarak Ahkard Anonimi, s. 79,6. Kmil, s. 610,
Bundan sonra Ubeydullah nleyici tedbirlerle hariclere
kar sert bir tutum takip etti. Kendisine tehlikeli grnenleri,
sadece phe zerine, zindana attrd ki, babas bunu yapma
mt {Kmil, s. 594). Basra hricleri arasnda en byk nfuz
ve itibara sahip olan, daha nce ad geen Temmli Eb Bi
ll Mirds b. Udeyye idi. Bu zat kadnlann mcadeleye katl
masn ho grmyor'*'' ve istird\, yani her nlerine kan ve
hrici olmayan mslmann ldrlmesini, su addediyordu.
Ubeydullah imdi bu adam da dierleriyle birlikte zindana
attrd. Ancak Eb Bill, zndancbann izniyle geceleri aile
sini ziyaret ediyordu. Gecenin birinde dostlanndan birisi, tu
tuklu bulunan hriclerin ertesi gn idam edileceini haber
alm ve onun evine urayarak, Eb Bill in evde olduunun
farknda olmadan, bu-haberi evdekilere bildirmiti. Eb Bill
buna ramen, zindancya verdii sz tutarak sabah erkenden
hapisaneye geri dnd. Zndancba onun bu hareketinden
duyguland ve efendisi olan Ubeydullaha hadiseyi anlatarak,
dier hriclerin idam edilmesine ramen, Eb Bill in serbest
braklmasn salad. Bu mehur hikyeyi mer b. ebbe
(Tab. 2, s. 186 vd.) bylece anlatmaktadr. Hikye bu ekliyle
valiyi erefli bir zaviyeden gsterecei iin sonradan tadil edil
mitir.
Eb Billin kardei, u yirmi yl nce Sffn sava srasn
da tahkim parolasn ilk nce ykseltmi olduu iddia olunan
Urve b. Udeyye, bu ilerden bylece yakasn syramad. Bu
Kadnlann hriclik bakmndan taassuplan bir ok yerde belirtilir. zellik
le Katar kumandasnda mcadele eden mm Hakm nldr. Bu kadn savata
ehadeti aryordu; Babm artk ykamak ve boyamak istemiyorum; beni bu klfetten
kurtaracak kimse yok mu?" (Egn, 6, s. 6 vd.). bn Ziyd rivayete gre kadnlann
ehid dmek hususundaki taassuplann, bunlann cesetlerini nl plak soydur
mak suretiyle nlemeye almt (Kmil, s. 582). Bu are, Plutarkhosun bildirdi
i gibi, daha pek ok yzyllar nce, Miletos kzlannm intihar manyakln nle
mek zere kullanlmt.
38 HARCLER
zat, Ubeydullahn da halk arasna kart bir at yarn,
onun yanna sokularak, iledii be byk gnah onun
yzne vurmak iin bir frsat addetmiti. Vali onun bu davra
nn bir ayaklanmann balangc zannedip korku iinde
meydan terketmiti. Urveye gelince, o da szlerinin uyandr
d etkiden rkerek saklanmt. Ancak yakaland ve kzyla
birlikte zalimane bir ekilde idam olundu. O dudaklarnda u
szlerle lmt: Sen bana dnyay haram ettin, ben de sana hi-
TetU^. Buna benzer bir akbet haric bir kadnn, Besc nn
da bana g e l d i B u kadn Ubeydullah ve onun zlimlii
zerine tahrik edici szler sylemiti. Ubeydullahn, hakknda
kt niyetleri olduu kendisine haber verilmiti. Fakat o, ba-
kalann mkil duruma drmemek iin, saklanmad; yaka
land ve Basra pazar yerinde lnceye kadar ikenceye tbi
tutuldu
Bu kadnn bizzat ahit olduu idam Eb Bill zerinde,
kardeinin ldrlmesinden daha byk bir tesir yapt. Bar
dak tamt ve o artk byle bir olaya hit olamyacan,
buna tahamml edemiyeceini hissetmiti. 60 ylnda, artk bu
rejim altnda Basrada yaayamyaca inanc iinde, 40 taraf-
tanyla Ehvza gitti. Kimseye bir ktlk etmemi, vergi gelir
lerinden de ancak aylk olarak kendisinin ve adamlannn hak
k olan mikdan almt. Kendisini sadece saldranlara kar ve
gerekten alacak bir baaryla mdafaa ediyordu.
Ramhrmz ile Arcn arasndaki Asak yannda krk adamiyle
2000 kiiden mteekkil bir asker birlii bozguna uratt; bu
saylar daha o zamana ait msralarda verilmitir"*. Ancak 61
Tab., 2, s. 185 vd. Baz haricler hakknda bir kitap kaleme alm olan
Vehb b. Cerr e gre {Egnt, 1, s. 1 1,28.)
bn el-Esr de byle (, s. 428 vd.). Kmil, s. 584 de: Belc.
Buna benzer bir hikye: Kmil, s. 602,15-604,7.
Aak daki devlet kuvvetlerinin kumandan Vehb b. Cerr e gre (Tab., 2, s.
187) Temmli bn Hsn, Eb Mihnef (Tab., 2, s. 3go)e gre ise Kilb l Elem b.
EB BLL 39
ylnda Temmli Abbd b, Ahdar kumandasnda bulunan da
ha byk bir ordu birliine boyun emek zorunda kald;
adamlarndan hi birisi kurtulmaya almad. Galip kuman
dan Basraya dnp mstahkem vali konana girmek zerey
ken karsna drt kii kp ona yle dediler: Bir kardeimiz
ldrld; emre ikyette bulunduk, fakat o bizi kovdu. imdi ne ya
palm?. Abbd u cevab verdi: Siz de katili bizzat ldrn,
Allahn laneti onun zerine okun!. Bunun zerine bu adamlar
takkmi haykrarak onun zerine atldlar ve atnn terkisinde
oturmakta olan kk oluyla birlikte Abbd ldrdler.
Bunlar balarnda Abide b. Hillin bulunduu hricler idi
ler^ .
8. Sonralar adndan ok sz ettirecek olan bu Abde nin
sava na ras uydu; Ben Eb Billin dinindenim! {Kmil, s.
679, 12). Eb Bill, lmlln benimsememelerine ramen,
Basra hriclerinin gerek vel'si haline geldi. Onun
ldrlmesi Basra hriclerinin kzgnhn doruk noktasna
ykseltti. Bununla beraber bunlar, Ubeydullah b. Ziydn
makamn salamca muhafaza ettii srece Basrada hi bir
ey yapamadlar. ler ancak halife Yezd I.in lmyle bala
yan huzursuz devrede deiti. Eb Mihnef (Tab., 2, s. 513-
520) bu olaylar hakknda aadaki bilgiyi vermektedir: Ubey
dullah Basra da skneti salamasn iyi biliyordu^, onun ta
kibatndan kurtulmak iin hricler, Eb Bill olayndan son
ra, Basradan Mekkeye gtler ve bnzzbeyre, Suriyelile-
Zra idi; Kmil, s. 587. 604 ve Dneverye gre de byle. Kr. bn el-Esr, 3, s.
429. >9-
Tab., 2, s. 187, 390. bn el-Esr, 3, s. 428 vdd. Kmil, s. 585 vdd. bn Zi-
yd yle sylemi {Kmil, s. 604,2): "Onlardan birisini ldrdmde, benim bununla
grevlendirdiim kimseyi arkadan vuruyorlar. nemli Basra hriclerinin adlan K-
milde ve bn el-Esr, 3, s. 428 deki beyitlerde geer.
O, hricleri hapiste bulunduruyor ve bu suretle Basra llarm kendisine
minnettar kaldklarn dnyordu (Tab., 2, s. 433).
40 HARCLER
HRCt FIRKALAR 41
re kar yardm ettiler. Fakat Yezd I. in lmnden ve Suri-
yelilerin ekilip gitmesinden sonra bnzzbeyr ile hricler
arasndaki siyas gr farkll iyice belirdi^ ve hricler
Mekkeyi terkettiler. Bekrli olan Eb Tlt, Eb Fdeyk ve
jbn Esved, Yemmeye giderek bu blgenin hkimiyetini elle
rine geirdiler; Temmli Nf b. Ezrak^^, Abdullah b. Saffr,
Abdullah b. bd, Hanzala b. Beyhas ve Mhz ailesinden
Abdullah, Ubeydullah ve Zbeyr^^ Basraya gittiler. Ubeydul-
lah b. Ziyd n kamas ve Basradaki kabile kavgalar hric-
lere nefes aldrd ve hapiste bulunanlar zindanlarndan kat
lar. Nfi b. Ezrak 300 kiilik bir etenin bana geerek adam
laryla Ehvza gitti Basrallar emrleri olarak kabul ettikleri
Kureyli Babbann ^mrinde yeniden birletikten sonra hl
ehirlerinde bulunmakta olan hariclere kar mtereken ha
rekete getiler ve bunlann kaarak bn Ezraka katlmalanna
sebep oldular. bn Saffr ve bn bd ile birlikte sadece pek
az kii geride kald. Bunlar bn Ezrakdan, onun, gerek bir
mslmann putperestlerin yannda kalamyaca, bunlarn
cemaatinden kesin olarak ayrlmak mecburiyetinde bulundu
u ilkesini zellikle vurgulamas yznden ayrlmaktaydlar.
Ancak bn Saffr ile bn bd da birbirleriyle tam bir anla-
Kr. Kmil, s. 604,18-608,12.
bn Ezrak gerekte Temm li deildi (Hanzalal. Tab., 2, s. 517), Hanfe li
B^lcr lerdendi {Kmil, s. 541,16. 604,12. Ahbvard Anonimi, s. 78,1). Abde b. Hill
de Bekr Iiydi ama bu Yekr Bekr iydi.
Tab., 2, s. 573 de yanl olarak Zheyr eklinde adlandmhr. Abdullah ve
Ubeydullah, Ber b. Mhz un, Zbeyr ise Ali b. Mhz un oullarydlar. Bu
aile hakknda bk. Ahluard Anonimi, s. 80. Kmil, s. 609. Ailenin reisi Kmil (s.
6o9)e gre, Ahluard AnonimtnAe (s. 149,4) de geen Hassan b. Behdec imi. Fa
kat bu zat, Hanfe Bekr lilerinden ve nce Necde nin kumandasnda savap sonra
da Frs da serseriyne dolaan ve burada mer b. Ma mer in bana iler aan
Abdurrahman b. Behdec in kardeiydi {Anonim, s. 137,16. 148 vdd.).
*' Ahkuard Anonimi, s. 79,15 e gre bu 64 yl evval ay sonunda (694 haziran
ortas) oldu.
ma halinde deildiler. En ok taraftara sahip olan bn Ez-
rakt. bn Ezrak, Basra kprs yaknlanna kadar sokuldu;
vali Babba ona kar Kurey li Mslim b. Ubeyssi gnderdi.
Brnnow (s. 38)un izledii dier otoritelere gre hricier
bizzat Ubeydullah b. Ziyd tarafndan ve Basra llara yaran
mak maksadiyle zindandan salverilmi ve bunlar Basradaki
kabile mcadelelerinde Ezd kabilesine kar Temm lilerle i
birlii yapm imiler. Bu iddia ile Basrallann hriclere kar
tutumlar zerine ok yanl bir k serpilmi olurdu. Basral-
1ar hriclere yrekten dmandlar ve Temm kabilesi de,
Brnnovv un iddiasna ramen, bu hususta bir istisna tekil
etmemekteydi. Temmlilere Ezde kar haricler deil, aslnda
Esvire (Temm kabilesine bal olan ranllar) yardm etmi
tir ve eer hapistekilerin zindandan katklann beyan eden
Eb Mihnef rivayeti ok daha doruya yakn olmasayd,
Ubeydullah haric tutuklulan serbest brakmakla Basrallann
houna gidecek bir i deil, onlara tam bir ktlk yapm
olurdu^^
Eb Mihnefin amac, hariclerin blnmesini hikyedir.
Zikrettii adlar (Mhzun torununun adlan dnda) frka ve
ya mezhep kurucularnn isimleridir: bn Ezrakdan E z r a -
k 1er (Ezrika), bn Saffrdan S u f r ler {Sufrye), bn
bddan b d ler {bdye) ve bn Beyhas dan B e y h a -
s ler (Beyhasye) zuhur etmilerdir (Tab., 2, s. 1897, 210). Bu
nunla beraber bu blnmenin douunun Tkyesi, dier
rvler tarafndan da bildirilmedii gibi, onun tarafndan da
aklanmamaktadr (Mesel Kmil, s. 604, 7-12). Bu drt hri-
c mezhebi, gerektii anlarda, hemen ayn zamanda, tam
olumu ekilde ortaya kverir. Muahhar mezhep tarihile-
Tab., 2, s. 433,20. 441,1. 442,5. 517,20. Gerekte Ubeydullah kaarken de
il, Basra valiliine geldii srada tutuklulan serbest brakm grnmektedir {K-
mil, s. 594).
42 HRtCiLER
NF B. EZRAK 43
rince bunlara teolojik ekoller gz ile baklmaktadr. Gerek
Eb Mihnef ve gerekse Medinde {Kmil ve Ahlvardt Anoni-
mznde) dierlerinin bn Ezraka kar mtereken zd bir tu
tumda bulunduklan tebarz ediyor; yle ki, bn Ezrakn ar
davranlar ve belki de ona kar duyulan kskanlk bu fark
llk ve zdlklarm k noktasn tekil etmektedir. Nf b. Ez-
rak, 64 ylndan nce hareketin bana gemi bulunmamasna
ve daha 65 ylnda maktul dmesine ramen, bu zamanda
bunlar arasnda en byk nfuz ve etkiye sahip olmu
grnyor. Kmil (s. 604 vd.)e gre o, imdiye kadar muhafa
za ettii sknetten Eb Vzi er-Rsib vastasiyle harekete
geirilmi ve dili yerine klcn kullanmaya itilmitir. in nasl
bitirileceini ona gstermek iin Eb Vzi bir demirciden bir
kl satn alm, nce, hricler hakknda kt szler sarfettii
iin, silh ald demirciyi ldrm ve sonra drt tarafa ka
maya alan ahali arasndan kendisine klcyla kanl bir yol
aarak nihayet ulat Ben Yekr mahallesinde ldrlm
ve Yekrllerin hiddetine ramen orada gmlmt^*'.
Yekr ilerin onun mahallelerinde defnedilmesini istememele
rinin sebebi, onun mezarnn mezhepdalan tarafndan ziya-
retgh haline getirilmesinden korkmalaryd. Bu gzel rnek
bn Ezrak K "it/likten Hric'\i%c veya ri'M. itti. Bu
andan itibaren Nf b. Ezrzkn ba ilkesini, kfirlerin orta
snda, ne olursa olsun, oturup kalmamak, bunun yerine bir
d^TlhicT^ye muhaceret ederek bu kfirlere kar savata cann
Allaha feda eylemek tekil etti. Basrada kalm olanlar ite
bu yzden ondan aynimtlar. Filvki bunlar da gnn birin
de harekete gemek istiyorlard, ama bu gnn biri zamansz
deil, maslahata uygun olmalyd. Aradaki fark u halde sade
ce bir zemin ve zamana uymak meselesiydi. Bu da yeni bir
mesele deildi; nk hemen hemen her zaman faaliyet d
Cinayet manisine {istird) gzel bir mek.
kalan bir grup iinden, eyleme geen bir aznlk grubu zuhur
etmekteydi. Koru sinesinde scak tutan kln iinden zaman
zaman alevler fknyordu. Ancak imdi alev n plna km
t. Bununla dier benzer farkllklar da birbirine balyd; her
noktada bn Ezrak am bir tutum taknmaktayd. O, Basra
hariclerinin eski uygulamalan olan, fakat Eb Bill tarafn
dan hogrlmeyen isti'rd meru addediyordu. Cemaatle
ilikiyi kesmeyi aile ve miras hukuku sahasna da temil et
mekteydi; muhacir^yi, yani frkaya yeni girmek isteyenleri ga
yet sert bir imtihana tbi tutuyor ve takye, yani korku bel
sndan, samim inanla vuku bulmayan iltihaklar geerli say
myordu^^. Dier hricler bu noktalarda da daha lmlydlar.
Ezraklerle dierleri aasndaki esas fark ise daima, bu sonun-
culann kendilerini zaman zaman sknet iinde tutmalan ve
hi aralk vermeden kfir cemaatine kar ak sava iinde
bulunmamalan olmutur. Faaliyete getiklerinde ise bunlar
Ezraklerden hi de daha hogrl olmamlardr.
bn Ezrak ile ihtilf halinde zuhur eden mezhepler sonra
dan Basra dan karak btn isIm lkelerinde mevcut bulu
nan hricler arasnda yayldlar. Ancak, ksa sren hayat ve
mahall kalmas yznden hesaba katlmayan, bunlardan ayn
baka bir hric mezhebi daha mevcut olmutur: Basraya tbi
Arabistan blgelerinden Yemme de zuhur eden Necedt
hricleri. Bunlar Bekr lilerden, zelikle de Yemmede oturan
inat Hanfe kyllerinden mteekkildiler. Adlann Necde b.
mir el-Hanefden almlard. Hariclerin Mekkede
bnzzbeyre yardm etmelerini salayan, bakas deil, bu
zat idi (Tab., 2, s. 401 vd., 425, 14). Mekke kuatmasnn kal-
dnlmasndan sonra Necde, Yemmeye geri dnenlere katl-
bn Ezrakn bu ilkeleri AAlvard AnonimCnde anlatlan hikyede Necdenin-
kilerle karlatnlr. Takye (bakye deil) nin nemi Ahbvard Anonimi, s. 142,4 deki
kaytla tezahr ediyor.
44 HARCLER
mam, kabileda bn Ezrak ile birlikte 64 ylnda Basraya
gitmiti. Ancak onun fikirlerine katlmad ve muhtemelen de
onun glgesinde kaldn grd iin ksa srede ondan ay-
nld. Tekrar Yemmeye dnd. Onun buradaki faaliyeti hak
knda, umumiyetle Medinye ulaan, birbirine uygun iki ri
vayete malik bulunuyoruz^. Bunlardan daha tafsiltl olan
Ahlvardt Anoniminde (s. 122 vdd.), ksa olan ise bnlesr {4,
s. 165 vdd.)dedir.
Yemme hricleri, kendisinden daha iyisini buluncaya ka
dar olduunu aka belirterek, Eb Tltu kendilerine emir
semilerdi. Bu zat 65 yhnda {Anonim, s. 127), Muviye tara
fndan Yemme de igal edilmi ve iinde drtbin klenin a
lt byk Hadrim iftliine yerleti. Fakat Eb Tlt bir
yl sonra Necde karsnda emirlikten geri ekildi ve Necdeye
66 ylnda (bnlesr, 4, s. 166) halife sfatiyle bat olundu^ .
Necde, ganimet olarak taksim edilmi olan Hadrim kleleri
nin yeniden hep birlikte, frka hesabna, iftlii iletmelerini
salad. Cebele yannda, Mekkedeki bnzzbeyre gnderi
len bir Basra kervann ele geirdi {Anonim, s. 127). Zlmecz
yannda mir b. Sa saa kabilesine baskn yaparak, buradaki
pcizardan ganimet olarak alm olduklan buday ve hrma
stoklarn kanl bir savatan sonra ellerinden ald; baz msra
lar bu olay ile bu basknn umum efkrda uyandrd intiba
aks^tirmektedirler {Anonim, s. 128 - 31). Necde bu basknlarla
yava yava, bir zamanlar Medine de Peygamberin yapm ol
duu gibi, Arabistan topraklann, her eyden nce de kuzey
dou ve gney batdaki verimli sahil eritlerini ele geirmeye,
yani kendisine hara vermek hususunda zorlamaya balad.
Anonim, s. 139, 5, 6y bn el-Esr, 3, s. 168, 18 vd. ile kr.
Rivayete nazaran o bu srada henz 36 yandaym (bn el-Esr, 3, s.
166,6), ama olu Mutarrah o srada yetikin yatayd (ayn. yer). Kr. Ykut, 2, s.
450 vd.
NECDE VE NECEDT 45
bnzzebeyr idaresinin zaaf onun iine yaramaktayd.
Abdlmelik ona yz vermekte ve kendisinin tarafn tutuu
takdirde onu Yemme eyaletinde tasdik etmeyi vaadetmektey-
di {Anonim, s. 143). Ancak Necde bu vaadlere kanmad ve eli
nin eritiini gerekletirmeye alt. Yemmeyi bir miline
brakarak 67 ylnda {Anonim, s. 131) bizzat Bahreyn zerine
yrd*'; Ezdlileri kendi tarafna ekerek Katf yannda
Abdlkays kabilesini bozguna uratt ve bu ehre kuvvetle
yerleti. Onu bu ehirden karmak zere daha ayn yl iin
de^', o srada babas adna Basray idare eden Hamza b. Ab
dullah bnzzbeyr, 14.000 Basraly Abdullah b. Umeyr el-
Leys kumandasnda Katf e yollad. Ancak Necde bunlan
baskna uratarak darma dan ve ordughlann zapt ve ta
lan etti. Farazdak dokunakl msralarla kaaklan hicvetmekte
dir {Anonim, s. 134). Bundan sonra Necdenin emriyle Atiyye
b. Esved el-Hanef, Ummn itaat altna aldysa da orann
eski hnedan, Ben Culand, blgeyi onun elinden geri ald.
Necde ile aras bozulan Atiyye, Ummn krfezini geerek
Kirmn da yerleti, fakat Mhellebin nnden Sicistana, ora
dan da Sind blgesine kamak zorunda kald ve Kandeblde
ldrld'^. Bu arada ise Necde hkimiyet sahasn kuzey
Bahreyn blgesinde geniletmi ve Temm kabilesini kendisine
vergi vermeye zorlamt. Bundan sonra Yemmeden Arabis
tann bat yakasna atlad; 68 ylnda bizzat baehir Sana ile
birlikte Yemenin bir ksmn, kumandan Eb^ Fdeyk vasta-
O, daha nceleri buraya bir sefer yapmay tasarlamt {Anonim, s. 128).
67 ylnda. Doru olarak Taber de (2, s. 752,3) ve Anonim (s. i33,8) de
byle. Bunun ancak 69 ylnda Musabn Basra valiliii srasnda vuku bulduu
hususundaki rivayet {Anonim, s. 133,5. el-Esr, 3, s. 166,23) olaylar zincirinin
kronolojisine uymamaktadr. Bu kantrma kolay izah edilebilir; aynca arap yaz
snda yedi ve dokuz saylarnn birbirinden zor aynlabildiini de belirtelim.
Bunun ne zaman vuku bulduu aka belli deildir. Aynca kr. yukanda
not 53de Ibn Behdec.
46 HARCLER
Siyle de bunun komusu olan Hadramt u itaat altna ald.
Yln sonunda Necde 860 kiilik ordusuyla kurban bayramn
kutlamak zere Mekkeye geldi. Bu yl iinde drt ayr frka
ayr ayr bayraklar altnda ve bar iinde yan yana hac tre
nini icra etti'^. Abdullah b. merin kendisine kar savun
mak iin hazrlk yaptn duyunca Medineye taarruz etmek
fikrinden vazgedi; nk Necde, Abdullahn babas halife
mer i, btn dier hricler gibi, tebcl etmekteydi. Bu Me
dineye taarruz fikrinden vazgemesi mukabilinde Necde, riva
yete gre, mer in olundan din hukuk bakmndan birok
soru hakknda yaz ile aklama rica etmi imi; Abdullah b.
mere bu sorular pek aynntl geldii iin o cevab bn Ab-
bas a havale etmi ve bn Abbas da, mslmanlann kann
sel gibi aktmaktan ekinmeyen bir adamn, nemsiz mesele
lerde gnaha girmekten bylesine korku ve tereddt duymas
na hayret etmiti. Bundan sonra Necdeye yine, devlet idaresi
temsilcilerinin kendisine kendi istekleriyle itaat arzettikleri T-
ifde ve biraz daha gneyde Table de rastlamaktayz. Necde
bu blgede idari tedbirler alarak kendi memurlarn tayin et
ti^"'. Daha sonra Bahreyn e geri dnd. Kutsal Mekke ve Me
dine ehirlerine kar silh zoru kullanmak istemeyen Necde,
bn Abbas, Peygamber in rnek edinilmesi gereken tutumunu
ispat vesikas olarak kullanp bu iin doru olmadn bildi-
riiK2eye kadar, bu ehirlerin Bahreyn ve Yemmeden ithalt
yamasn yasaklamaktan ekinmedi. Necde artk hkimiyetini
btn Arabistana yaymak yolunda ve havasndayd.
bnzzbeyrin buralarda pek bir diyecei yoktu. te bu an-
68 yl. Tab., 2, s. 782,3. Anonim, s. 137,6. bn el-Esr, 3, s. 168,2. Rivayet
budur. Buna mukabil 6g veya 70 yl yanl dzeltmedir.
Bunun 69 ylnda vuku bulmu olmas gerekir. Bundan itibaren Necde nin
72 ylndaki lmne kadar yl says bulunmamaktadr. Onun Yemendeki me
murlar arasnda, Anonim, s. 140 daki beyitlerde Hurk de denilen Hrk temayz
etmiti.
NECDE DORUKTA 47
da Necdenin hkimiyeti i anlamazlklar yznden gevedi
ve kt. Haricler uzun sre kendilerine bir adamm hkmet
mesine tahamml edemezlerdi. Bunlar tabiatiyle, kendi iddia-
lanna gre din sebeplerle muhalefete gemilerdi. Necde baz
asker birliklere dierlerine nazaran daha fazla maa vermiti.
Bu sebepledir ki, daha nce yukanda bahis konusu olan Atiy-
ye b. Esved onunla ihtilfa dm ve Necdeyi gizlice
Abdlmelikle anlam olmakla itham etmiti. Necde, halife
Osmann torunlanndan birisinin kzn, esir ahnan kadnlan
tehdit eden kbetten korumutu ki, bu da nsan dnceler
le ve gya hatta bnzzbeyrin bir tehdidinden duyduu
korku sebebiyle lh hukuku rencide eden bir hareketti {Ano
nim, s. 138, 6; bnlesr, 4, s. 168- 13). O ie yarayan bir ada
m iki itii halde cemaatden kovmamakla baka byk bir
su daha ilemiti. Zaman ilerledike sulamalann says ve
homurtular artyordu. Necde tvbe ederek bundan sonra da
ha iyi davranmay vaadetti; ama munzlan durmadan yeni
sulamalar bulmaktaydlar. Nihayet onun karsna yeni bir
emr diktiler. nce Sabit adnda hurma taciri bir mevla seil
di; fakat ok gemeden, balarnda ne de olsa bir Arabn bu
lunmas gerektiini dnerek mevlSy\, kendilerine uygun bir
reis bulmakla grevlendirdiler'^^. Sabit, Eb Fdeyki ileri
srd ve bu zata bat olundu. Necde, Hacer kylerinden bi
rinde, ve burada ihbar olununca, ana tarafndan akrabalar
olan Temm liler yannda sakland. Maks^ Abdlmelik in
yanna (Kfeye ? ) gitmekti. Fakat dmanlar ondan nce
davrandlar. Necde yakalanarak ldrld; kamas iin ken
disine teklif olunan yan atn istihfaf etmiti. Bu olay Taber
(2, s. 82g)ye gre 72 ylnda vuku bulmutu. Ayn yhn sonla-
nnda Eb Fdeyk, Emev valisinin kardeinin kumandasnda
Bunlann da Grek-Roma veya modem anlamda yaplan halk seimi
dncesinden ne kadar uzak olduktan hayret uyadncdr.
48 HARCLER
bulunan Basrallan rezlne bir bozguna uratt (Tab., 2, s.
829, 861, 10); fakat 73 ylnda Basra ve Kfenin birleik bir
ordusuna malp olarak maktul dt. Ordusu Muakkarda
kuatlp teslime zorland; rivayete gre 6 000 kii kltan ge
irildi (Tab., 2, s. 852 vd). Bu olay Yemme ve Bahreynde
Necedt devletinin sonu oldu .
g. imdi 65 ylna ve adlann bir Hanfeliden almakla be
raber, arap asll mensuplar umumiyetle Temmlilerden ter
ekkl eden Ehvz Ezraklerine dnyoruz. Yukanda Eb
Mihnefin rivayetini, bn Ezrakn Basra zerine yrmesi ve
Basra valisi Babbann onun karsna Abdemsli Mslim b.
Ubeys b. Kreyzi gndermesine kadar nakletmitik. Eb
Mihnefe gre (Tab., 2, s. 581 vdd.) Mslim, bn Ezrak,
mehur snr ve arpmalar nehri olan Dceyl kenanndaki
Dlba kadar geri srd. Burada gerek Mslim ve gerekse
bn Ezrak maktul dtler. Acaba bn Ezrak ok abuk byle
bir kbete uram olmasndan dolay m yoksa bu abuk
lmne ramen mi bylesine kalc bir etkiye sahip olmu
tur? Mslim ve bn Ezrakn yerine geen yeni emrler de,
Basra dan Haccc b. Bb el-Himyer, hriclerden Abdullah
b. Mhz da maktul dtler. Bundan sonra Basrallann ku
mandasn Temmli Reba el-Eczem, hariclerin emirliini de
Ubeydullah b. Mhz stlendiler. Savan kritik annda Ezra-
k)ler takviye aldlar ve bu onlara zaferi salad. Reba
ldrld, birlikleri nehrin te yakasna katlar ve bu arada
bir ou da suda bouldu. Bununla beraber ordunun sanca
n alan Temmli Hrise b. Bedr ricat korudu ve yannda
kalp dayanan ec bir avu kuvvetle dier kyda kald. Eb
Mihnefin bu rivayetine kar Ahlvardt Anonimi, Kitab el-Egn
{6, s. 3 vdd.) ve Kmil (s. 6161 vdd.)de bulunan birbirine pa-
Aynca kr. bn el-Esr, 5, s. 88 vd.
NECEDAT IN s o n u 49
ralel rivayet mevcuttur. Bunlann ana kayna olan Medi-
n, en saf ekliyle Anonim d^ bulunuyor. Medin, emrlerin
adlan ve kumanday ellerine al sralarnda Eb Mihnefdan
bir az aynimaktaysa da, umumiyetle onun verdii bilgiye uy
makta ve fakat onu daha byk bir aklkla ikml etmekte
dir. Medinye gre sava, bn Ezrakn maktul dmesinden
yirmi gn sonraya kadar tam bir ay devam etmitir. Basral-
lann says balangta lo ooo olmakla beraber bunlardan ba
zlar ordudan kamlard. Ezrakler 600 kiiydiler; Yem-
me den ulaan takviye kuvveti 40 veya 200 kiiydi. Sava 65
yl cemaziyelhnnda (aralk-ocak 684/5), Sillabr savandan
onalt ay nce cereyan etmiti. Kmil ve Egnde Medin nin
rivayeti, Brnnow un tahminine gre bn Hida irc edilme
si gereken anekdotlar ilvesiyle hayli geniletilmitir.
Babba bu darbeden sonra makamndan ekilmek zorunda
kald. Yerini yine Kureyli ve fakat bu sefer becerekli bir kii
olan mer b. Ubeydullah b. Mamer ald. Eb Mihnef bu
zat tamamiyle yok farzetmekte ve yaklak bir yllk bir sreyi
atlayarak Babbay hemen el-Kub tarafndan istihlf ettir
mektedir (Tab., 2, s. 582, 19). Bu yzden de Eb Mihnef,
mer b. Ubeydullah zamannda Ezraklere kar yaplan bir
sava da zikretmiyor. Zaten o, Basra olaylan bakmndan,
Kfedekilere nisbetle hi de o kadar iyi bir otorite deildir.
Medinye gre {Anonim, s. 97 vdd.; Kmil, s. 623 vdd.)
mer b. Ubeydullah makamna yerletikten pek az sonra Ez
raklere kar Basradan yeni bir ordu gnderdi; ancak bu
kuvvetin bana, Nehr Tr yannda Temmli savalariyle
mukavemete devam edip hriclerin Dceyl i gemelerini nle
meye alan Hrise b. Bedr i geireceine, kumanday kendi
kardei Osmana verdi. Osman ar bir bozguna urayp
maktul dt ve yine Hrise ricat korumak ve eski mevkiinde
nbeti muhafaza etmek zere ortaya atlmak zorunda kald.
50 HARCLER
Medinnin hakl olduu, Temmli bir airin msralan ile
{Anonim, s. 99) kesin olarak teyid olunmaktadr. Aynca ana-
ehri korumak iin yeni bir Basra ordusunun derhal Ezra-
kler zerine gnderilmi olmas da anlalabilir bir keyfiyet
tir. Ancak her iki sava da ayn 65 ylnda ve her ikisi de
Dceyl nehri kenannda cereyan ettii'^ ve yine her ikisinde
de Harise ayn rol oynad cihetle bunlarn sadece tek bir
sava addedilmi olmasna hayret etmemek gerekir. Eb Mih-
nef gibi Vehb b. Cerr de {Anonim, s. 84; Tab., 2, s. 580 vd.
Kr. s. 465 vd.) Dceyl kenannda 65 ylnda Ezrak lere kar
yaplan sadece bir tek savatan haberdardr, ama o, Eb Mih-
nefin aksine, bunun Babba zamannda deil, mer b. Ubey-
dullah zamannda vuku bulduunu bildirmektedir. Vehb b.
Cerr, Basrallarn kumandan olarak isim, Osman,
Mslim b. Ubeys veya Harise b. Bedr arasnda muhayyer b
rakyor!
Yeni bozgunu Basraya yeni bir tayin izledi. Taberi (2 s.
6o)ye gre 65 yl ramazannda. Anonim (s. 99)e gre ise an
cak 66 yl (balannda) Kub vali oldu. Bu sadece bir Ku-
rey liydi, baka zellii yoktu. Bozguna uram ordunun bir
ksmiyle yeniden Nehr Tlrda tutunmu olan Harise b. Bedr
onun gznde sanki hi mevcut deildi. Savalan Hriseyi
terkedebilir ve hi bir ceza grmeden Basraya geri dnebilir
l e r i . Bylece bu kahraman ve asl Temmli nihayet Ezra-
kflere kurban edilmi oldu. Ezraklerin nnden kaarken
Dceylde bouldu; nk kendisini kurtarmak iin binmi
olduu kayk, sarp ve yksek kydan tam tehizatl bir asker
daha iine atlaynca, alabora olmutu. Onun lm dman
lara Basrann yolunu at.
Ancak Dlb ad sadece ilk savaa aittir. kinci savan yapld yer olarak
Kmil, s. 671,9da Daris verilmektedir.
Onun hakknda kr. Egnt, 21, s. 20 vdd.
EZRAK LER 51
Eb Mihnefin bu olaydan da haberi yoktur; o, Hriseyi
daha sonralan hl yaayanlar arasnda zikretmektedir*^^. Eb
Mihnef, Dlb felketinden sonra hemen, Mhelleb in baku
mandanla getirilmesi ile onun Sillabr zaferini hikye et
mektedir. ki olay arasnda mevcut olan onalt aylk bir devre
Eb Mihnef rivayetinde buruup gitmitir. Medinnin Ano
nim ve KmiM&V rivayeti temel olarak alnr ve bununla Ta-
ber (2, s. 590 vd.) deki haberler birbirine balanrsa
o zaman, Mhellebin tayinini gerektiren ve Sillabr savaiyle
sonuna ulaan olaylar hakknda aada verilen tasvire ulahr.
Ezraklerin emri Ubeydullah b. Mhz, kararghn, da
ha nce Harise b. Bedrin nbet tuttuu Nehr Trya naklet
ti. Hrisenin lmnden ay sonra Ubeydullah b.
Mhzun atllan Furtda, yani Diclenin Basra ehrinin kar
sna den kysnda, grndler. Bunlar nehrin byk kolu
nun zerinde bulunan, kayklardan yaplma kpry yeniden
onararak, ehirden sadece suyun kk kolu ile aynim bulu
nan nehir azndaki adaca kadar ilerlediler. Her ne kadar
buradan ksa bir sre iinde geri atldlarsa da, yukanda bah
sedilen kpr yeniden ykldktan sonra nehrin teki kysnda
tutundular. Bu kt durum iinde, Basrallarn srar zeri
ne Mhellebe sava glerinin kumandas verildi. Bunu ka
bul etmesi iin onun ileri srd artlar kabul olundu.
Mhelleb, Ezrakleri Dicle den srp ^t, fakat onlan takip
etmiyerek nce krk gn mddetle Dicle tesi blgenin vergi-
Tab., 2, s. 585. Ayn eser s. 580,17. 585,6. ve Anonim, s. 100, 12 deki msra
trl trl ve arzuya gre yerletirilmitir,
Furt, mehur Frat (Euphrates) deil (Brnnovv', s. 72), Dicle nin sol ky
snda Basranm karsna den ve Mesene'ye dahil olan arazidir. Nehrin ortasnda
bir ada bulunmakta olup kpr bunun zerinden gemekteydi. Byk kol byk
kpr ve kk kol kk kpr adn tamakta olup kpr zaman zaman ykl
dnda da ayn ad tamaktaydlar. Kr. Tab., 2, s. 690 vd. Kmil, s. 626 vdd.
52 HARCLER
lerini tahsil etti. nk, ileri srd artlarda dmanlardan
temizleyecei eyaletlerin bir ok yllar iin vergilerini kendisi
nin toplamasn belirtmi ve bunu kabul ettirmiti. Paraya ka
vuunca savalar da onun yanna sel gibi aktlar. Bundan
sonra Mhelleb douya doru ilerleyerek Ezrakleri adm
adm geri atmaya balad; bu arada baya etkili malbiyet
lere de urad. Kardei Mu rik hariclerin eline derek haa
gerildi. Dceylin bu tarafnda Slf yannda vuku bulan kanl
bir atma da sonusuz k a l d a ma dmanlar bu arpma
dan sonra nehrin te kaysna geri ekilmeyi daha uygun bul
dular.
Mhelleb onlar takip etti ve (Sill ve) Sillabr yannda
Dceylin dousunda, 66 yl evvalinde (mays 686) Ezrakler
zerinde kesin bir zafer kaznd. Olayn vukuu, burada riva
yetine yeniden balayan Eb Mihnef tarafndan, bir aynntda-
ki gze batc uygunlua ramen, dierlerinden baka bir e
kilde tasvir edilmitir. Ancak bu tasvir terazideki zafer kefesi
nin bir sre sallantda kaldn gstermektedir. Devlet birlik
lerinden bir ksm kaarak soluu ancak Basrada alabilmiti.
Bizzat Mhelleb ile kabiledalan olan Ummn Ezdlileri
gnn ve ordunun erefini kurtardlar; bunlar, bu zamana
kadar Ezrak lere kar yaplan mcadelede en byk paya sa
hip bulunan rakpleri Temm lilerle kahramanlk yarmas
y^jimlard. Erzakler iyice ezilmilerdi; o zamana kadar be
veya alt ate yn etrafna ancak san haricler, imdi bir
kme ate etrafna sabilecek kadar erimilerdi. Bizzat Ubey-
dullah b. Mhz maktuller arasnda bulunuyordu. Ezrak lere,
balangta belki de yalnzca kendilerini bask altnda tutan ve
boyunduruk altnda bulunduranlan defetmek amacyla kat-
Temm in imdiki reisi Har b. Hill idi. Kmil ve Anonim'm fihrisrieriyle
kr. Ona daha nce Horasan da rasdamaktayz (Medin, Tab., 2, s. 595 vdd.).
MHELLEB BAINDA 53
lan, ancak sonradan mutaassplar mutaassb kesilen pek ok
gayn Arap, yerli halk iltihak etmiti; bunlar dokuz bal ej
derha gibi durmadan byyor, sayca oalyorlard {Kmil, s.
680). Ancak Ezrald ler, dmanlannn kendilerini adlandrdk-
lan gibi sadece bir sefiller srs deildi; kabul ve itiraf edil
dii gibi dmanlanndan ok daha iyi silhlanmlard. zel
likle hepsi de mkemmel atlara sahipti. Bu sebeple tabatiyle
dmanlan iin de atl kuvvet en nemli husustu; bir keresin
de yem azl sebebiyle vuku bulmu olduu gibi (Tab., 2, s.
828), atlann kaybedecek olurlarsa yapacak hi bir eyleri kal
maz ve evlerine dnebilirlerdi. Mhellebin, tahtadan yaplm
zengiler ok abuk kmidklan ve o zaman da atllar gl
bir hamle yapabilmek iin dayanaktan yoksun kaldklar iin,
orduda demir zengiler kullanlmasn icad ettii rivayet olu
nur {Kmil, s. 675).
Bundan sonras iin, kolaylk bakmndan, Eb Mihnefin
Taberde bulunan rivayetini temel olarak alp buna sadece
bir ka uygun ilveler yapacam ve bu ilveleri de belirtece
im. Yedikleri ar darbeden sonra Ezrak ler Ehvz boalta
rak daha douya, dalara ekildiler. Bunlar imdi, selefleri
Abdullah ve Ubeydullah b. Mhz un halefi ve kuzeni olan
Zbeyr b. Mhzun kumandasnda bulunuyorlard. Mhel-
leb ile, zellikle Frs - Ehvz snrnda, bir ka defa daha a
ttlar^^. Ancak 66 yl sonunda veya 67 banda Mus ab b.
Zbeyr Basra valisi olup da Muhtara kar mcadeleyi ele
alnca, Mhellebin bu mcadeleye kymandan olarak katlma
sn salad. Muhtarn ii bitince (14 ramazan 67 = 3 Nisan
687), Musab, Mhellebi Frs a geri yollamad ve onu Irak
snnn Suriyelilere kar korumak greviyle Musula gnder-
Anonim, s. o . Kmil, s. 641. Buna benzer bir olayda gne tutulmutu
(Kmil, s. 641,8); bu her halde 686 yh yaznda vuku bulmu olmaldr.
Yanl olarak tbn el-Esr, 4, s. 232.
54 HRtCtLER
d. Ayn zamanda Mhellebe o zamana kadar Frsda veklet
eden {Anonim, s. m ; Kmil, s. 643) olu Mugre bu mevkiin
den ahnd ve yerine her halde 67 ylmda veya 68 senesi ba-
mda mer b. Ubeyduliah b. Ma mer tayin edildi. bn
Ma mer, Zbeyr b. Mhz kumandasmdaki Ezrak ieri Sbr
(ve Istahr) yanmda malb etti. Bunun zerine hricler Isfa
han ve Kirman blgelerine geri ekildilerse de bir mddet
sonra beklenilmedik bir anda yeniden harekete getiler ve
Frs ve Ehvz iinden Basraya doru ilerlediler. mer b.
Ubeyduliah bunlarm kendisine ramen Basra istikametine sz
malarndan dehete derek onlar izledi; Basra dan da bizzat
Musab hriclere kar harekete geti. Bunun zerine Ezra-
k ler Kfe blgesine, Medine getiler. Medin emri dehet
iinde kat. Bunun zerine Ezrak ler blgede mslmanlara
kar, kadn ocuk ayrd etmeden korkun saldrlarda bulun
dular. Bunlarla mcadelede, bu blgede bir memuriyete sa
hip bulunan Eb Bekr b. Mihnef maktul dt Musabm
Basraya geri dnmesinden beri Kfede Kub vali bulunuy
ordu. Kub Ezrak lere kar sratle harekete gemedi. Her
ne kadar bn Eter (brahim b. Mlik el-Eter) kendisinin
bunlar zerine gnderilmesini teklif etmise de, dier kabile
reislerinin kskanhklariyle karlamt. Kub nihayet bu
korkun adamlara kar harekete geince Ezrakler hi mca-
del^etmeden geriye, Basra blgesine ekildiler. Kub bunlar
orada rahat brakt. Bunun zerine hricler Medya dalan
arasndan geerek Rey ehrini baskna urattlar^** ve sfahan
Kirman, grne gre, btnyle onlann hkm altndayd; buradan or
taya kyor ve oraya geri dnyorlard.
Belki de Eb MihnePin bir akrabas. nk Ezd li Srka nn beyitlerine
gre (Tab., 2, s. 757 vd.) o Ezd in bir seyyitf i idi ve bizzat Eb Mihnef, Kfe
Ezdlerinin seyyidailesine mesuptu.
Bunlarn, Eb Mihnef rivayetinde zikredilmeyen, Rey ehrine kar yaptk-
lan seferin sfahann kuatlmasndan nce mi, yoksa bu kuatma esnasnda m
MAHOZOULLARI 55
kuattlar. Ancak Kfe Temm lilerinden Attb b. Verk ehri
inatla aylar boyu savundu. Cretkrane bir huru hareketiyle
bunlann kararghn ele geirerek haricleri ekilmeye zorlad.
Emrleri Zbeyr b. Mhz maktul dmt. Hricler onun
yerine yeniden bir Temmliyi, cessur ve kabiliyetli bir kii
olup ayn zamanda air olarak da tanma Katan b. Fc ay
geirdiler^^. Bu zat, bir az nefes alp yeniden glenmeleri
iin onlan Kirmana geri gtrd. Hricler dinlenip yeniden
glendikten sonra Katan harekete geti ve sfahan blgesin
den Ehvz a girerek Dceyl zerinden Slfa kadar ilerledi.
Basrahlar korkuya dtler; Musab her zamanki gibi yine
Suriye lilere kar savata bulunduu cihetle, ehirleri byk
tehlike iine dmt. Mus ab a yazarak, Mhellebin gelme
si gerektiini bildirdiler^. Mus ab da Mhelleb i, bn Eteri
onun yerine tayin ettikten sonra, gerekten Basra ya geri
gnderdi. Mhelleb Basra da yeni bir ordu kurdu; bununla
Ezraklerin zerine yryerek, Musab Meskn savanda
Abdlmelike yenilip maktul dnceye kadar sekiz ay
mddetle Slf yannda hariclerle arpmalar yapp durdu.
Musab n urad kesin felketin haberi dmanlanna
Mhelleb den nce ulamt. Hricler Basra llann siyas ba
kmdan ne kadar tutarsz olduklanna k drmek hususun
da, aldklan bu haberden yararlandlar. Onlara Musab hak-
yapld hususu Anonim, s. n 8 ve Kmil, s. 647 vdd.den aka anlalamamakta
dr. bn el-Esr {4, s. 236)e gre bunlann ehir ahalisi tarafndan anidklan ve
ya hi olmazsa devlete kar hareketlerinde halk tarafndan desteklendikleri anla
lyor.
Hriclerin ba iri, Tannya ok bal, Kurn ve hads sahasnda bilgili
bir kimse olan mrn b. Hittn idi (Egn, 76, s. 152 vdd.). u halde bunlar
btn dindarhklanna ramen iire hi de dman deillerdi ve eskiden kalma, as
lnda cehalet devrine ait slp iinde yazmaktaydlar.
Musab m Basra daki naibi olarak Tab., 2, s. 764,18 de, baka zaman ona
Kfe de veklet etmekte olan Kub verilmektedir. Bundan phe duymak gerekir,
ama acaba hakl m?
56 HRCiLER
kndaki dnceniz nedir? diye sordular. Cevap u oldu: O,
doru yolda nden giden imm, bizim dnya ve hirette bakanmz
dr ve biz hayatta ve lmde onun taraftaryz Haricler:
Abdlmelik hakknda ne dnyorsunuz?, Basrallar: Ona lanet
ediyoruz; onunla dnya ve hirette hi bir mterek taraftmz yok.
Onun hayatta ve lmde dmanlaryz ve onun kann sizlerinkinden
daha severek dkeriz. Hricler; Ama Musab Abdlmelik taraftn-
dan ldrld ve sizler, bugn lanetleyip reddettiiniz galibi yarn
imamnz olarak tanyacaksnz^'^. Ezrakler dmanlarn iyi ta
nmaktaydlar. Musab m mahvolduu haberi kesinleince
Mhelleb, birliklerinden Abdlmelik adna bat ald (Tab., 2,
s. 753 vdd.; 821 vd.).
Bu olaylar 66 yl sonundan (686 yaz) 72 yl bana kadar
uzun bir sreyi dolduruyorlar; nk Mus ab 72 Cumd sn-
da (691 sonbahan) maktul dmtr. Eb Mihnef ancak pek
az tarih veriyor. Muhtarm 14 ramazan 67 (3 nisan 687) de
sukutundan sonra Mus ab btn bir yl Kfe de kald; bu
mddet esnasnda Basra da idareyi bir sre bir bakas (yee
ni Hamza b. Abdullah b. Zbeyr) yrtt (Tab., 2, s. 752,
13, 14). u halde Mus ab 68 ramazannda, bundan bir az
nce veya bir az sonra, Basraya dnd. Ezrak lerin Kfe
blgesine basknlan u halde ancak 68 yl sonuna vazedilebi-
lir ve bunlar her halde 69 ylndan nce sfahana gelmi ol
mayacaklardr. Bu blgede hricler uzun mddet kaldlar;
blgenin baehri sfahan bir ka ay [Kmil, s. 649 a gre ye
di ay) kuattlar. Buna gre Katan 69 yl sonundan nce ha-
Bu hikye kendisine inanlmasn gletirecek kadar gzel olmakla bera
ber, pek de imknsz deildir. Egnt, 6, s. 6. 7. 39 dan aka belli olduu gibi, si-
lhlann dinlendii zamanlarda frkalar kavgalarn dilleriyle srdrmekteydiler.
Burada, Mhellebin ordughnda, Cerr in mi, yoksa Farazdakm m daha iyi iir
syledii zerinde patlak veren bir mnazaann, hkm vermesi iin bir haricye,
Abde b. Hill e, havale edildii ve onun da Cerr i tercih ettii anlatlmaktadr.
MHELLEB VE KATAR 57
life olmu deildir; belki de daha da sonra halifelie seilmi
tir. Onun bunu izleyen yl, birliini yeniden tekilriandr-
mak zere Kirman da istirahatle geirdii ve yaklak olarak
71 yl banda, yeniden glenmi durumda, Ehvz da ortaya
kt kabul olunabilir. Mhelleb in hazrlklan ve onun Slf
yannda sekiz ay bulan mcadelesi de bylece 71 yl ile bu
nu izleyen yln ban doldurmu olmahdr. ou zaman ol
duu gibi zerinde dnmeden Taber, btn bu olaylan 68
yl iinde toplam ve sonunda birden 72 ylma sramtr;
Dolabn 69 ve 70 ylna ait gzleri Taberde umumiyetle bo
kalyor. Edinilen tecrbe, sadece bu noktada deil, Abdlme-
lik ile Mus ab arasndaki mcadele devresinin kronolojisi ba
kmndan da ne kadar glk iinde kahndn gstermekte
dir.
Anonim ve Kmild. buna paralel olan rivayet, her zamanki
gibi, Eb Mihnef rivayetinden daha tafsiltldr. Bu hikye
noktada farkllk arzediyor: ) Zbeyr b. Mhz Basray teh
dit edip sonra da Medine doru hareket ettiinde ona nce,
o srada Basra valisi bulunan Hamza b. Abdullah b. Zbeyr
ve sonra bir defa daha, Kfe den eski makamna, yani Basra
valiliine dnm bulunan Musab kar kmtr. Bu rivayete
gre Zbeyr b. Mhz, arkasndan mer b. Ubeydullah b.
Ma mer tarafndan tehdit edildii halde, Basra valilii el de-
itirinceye kadar, alacak kadar uzun bir sre bulunduu
yerde kalm oluyor. 2) Mhelleb daha sonra Katar nin buna
benzer hareketi srasnda deil, 'aha Zbeyr b. Mhzun
Kirmandan Ehvza yry srasnda Musuldan Basraya
geri gnderilmitir. Fakat o faaliyete ancak 71 ylnda gemi
tir. Bundan baka onun Musuldaki halefi, bn Eter, 68 yl
sonlannda hl Kfede bulunmaktayd. 3) 71 ylndaki sava
sahnesi Slf yannda deil, Rmhrmz civarnda, Dceylin
te tarafnda deiik mahallerdeydi. Burada Eb Mihnef her
58 HARCLER
halde, hele o Mhellebin 66 ylnda Slf yanndaki mcade
lelerinden haberdar olmad cihetle, kolaylkla olaylan birbi
rine kartrm olmaldr.
Irakm Abdlmelikin hkimiyetine gemesi, durumu,
hriclerle ilgili olduu nisbette, dzeltmedi. O, Irak a, kendi
lerini gstermek gayretiyle Mhellebi bir kenara iten, mey-
yeli valiler tayin etti. Basraya Esdin torununun olu Halid
(Halid b. Abdullah b. Halid b. Esd) vali oldu. Halid, Ezra-
k lere kar mcadelenin bakumandasn bizzat eline aldysa
da, ordusunu Nehr Tr yannda ylesine tehlikeli bir duru
ma soktu ki, Mhellebin uyankl sayesinde kurtulabilmi
olmay byk bir sevin kayna olarak kabul etmek zorunda
kald. Bundan sonra hricler Kirmana geri ekildiler; Halid
de ordusunu ve savan bundan sonraki devamn, mer b.
Ubeydullah b. Mamer in yerine Fars milliine tayin etmi
olduu kendi kardei Abdlaziz e emanet etti ve Basraya
dnd. Abdlaziz, Drbcird yannda ar bir bozguna ura
d; kendi cann kurtarabildiyse de, ordusunun byk ksmn
kaybettii gibi, gzel kansn da dmanlann eline brakt.
Hricler tarafndan ldrlmek, bu hanm iin mutluluk sa
ylmalyd. Ayn srada Halidin bir dier kardei, meyye de
Bahreyn de, Necedt haricleri, her halde Kataryle anlam
durumda harektta bulunan Eb Fdeyk tarafndan malp
edildi. Muzaffer Ezrakler kamakta olan Basrallan izleyerek
Arbuk kprsn geip btn Ehvz blgesini zaptettiler ve
Basra nn karsnda bulunan Furt Meysna kadar ilerlediler
{Kmil, s. 663, 9). Durum (h. 73/74) imdi 65 ylndaki Dlb
savandan sonraki durumun ayn idi. Bir avu adamyla
dmanlan durduramam ve kaaklan Basraya kadar takip
etmi olan Mhelleb, bu ukal ve byklk taslayan mey-
yeli prenslerin davet ettii felkete sevinebilirdi; artk kendi
saatinin gelmi olduunu biliyordu.
HRtCl STNL 59
Kmil (s. 654 vdd.) deki rivayet budur. Eb Mihnef (Tab.,
2, s. 821 vdd.) olaylar ters sradan, nce Abdlazizin felkedi
seferini, ancak bundan sonra Halidin, her ne kadar kt bir
sonu yaratmsa da, Ezraklerin Ehvz katederek Basra kar
sndaki Dicle sahiline ulamalarna sebep olmayan, nisbeten
daha mutluca seferini anlatmaktadr. Ancak Ezrak hariclerin
bu yzden Ehvz yoluyla Basra karsna gelebilmi olduklan,
Ka b el-Akari nin Taber (2, s. lOio vd.)deki ayn zamana
den msralariyle teyid edilmektedir; Basrallar en byk bir
tehlike iindeydiler; Mhelleb nihayet bakumandan tayin
edilip Ezrak leri Rmhrmz e geri atmcaya kadar kpry
gemeye cesaret edemiyorlard. Bununla ayn zamanda K-
milm tasvir ve rivayetinin burada Eb Mihnefinkine tercih
edilmesi gerektii ispat edilmi oluyor.
Bundan sonras iin Eb Mihnef (Tab., 2, s. 855 vdd.,
873 vdd., 1003 vdd.) ve Kmil (s. 661 vdd.)in rivayetleri, bun-
lan hlsa eklinde vermeyi ve birbiriyle tamamlamay hakl
gsterecek kadar birbiriyle uygunluk iindedir. Abdlmelik,
Halid bn Esd i azlederek Basray da Kfe de vali bulunan
kardei Bir b. Mervana tevcih etti. Her eyden nce de
Mhellebi, Ezraklere kar mcadelede bakumandanla
getirdi; Mhelleb bu grevinde validen bamsz olarak hare
ket edebilecekti ve kendisine Basradan kuvvet toplamak hakk
verilmiti. Bir de onun emrine aynca Kfe den bir ordu vere
cekti. Bir, dorudan dor u^ halife tarafndan kumandanla
tayin edildii ve kendisinin emrinde bulunmad iin Mhel-
lebe kzgn olduundan, Kfeden gnderdii kuvvetin ban
da bulunan Ezd li Abdurrahman b. Mihnef*'* e, Mhelleb in
emirlerine aykn hareket ederek onu baanszla srklemesi
ni tenbih etti. Bereket versin bn Mihnef vazifesinin ne oldu
unu iyi bilmekteydi. Ezrak ler imdi Dceyl den dalk
Rv Eb MihnePin bir akrabas.
6o HARCLER
blgeye srldler; Basra llar ve Kfe liler Rmhrmz ya
nnda mstahkem bir karargha yerletiler. Bunlar on gnden
beri burada bulunuyorlard ki, Bir in Basrada lm bulun
duu haberi ulat. Bu haberden faydalanarak Kfe lilerden
ou ve ayn zamanda bir ok Basral ordugh terkedip
yurtlarna dndler; yanlarnda ancak pek az adam kalan re
islerinin szn dinlememilerdi. Siyas bir olayn bu tr bir
etkisi Irak savalannn disiplinsizlikleri zerine iyi bir k
serpmektedir. alacak bir ey olarak dmanlar, anlald
na gre, bu durumdan yararlanmadlar; u halde Mhelleb
hendek ve istihkm arkasnda da olsa, bunlara kar direnebi
lecek kadar kuvvete sahip bulunuyordu. Gerek kendisinin ka
bilesi ve gerekse ordunun ounluunu tekil etmekte olan
Ezd liler onun yanmda kalm olmaldrlar.
Daha sonra Bir in lm Mhelleb iin byk bir ka
zan olarak belirdi. nk bunun yerine 75 yl banda Hac-
cc geldi ve Mhelleb de muhta olduu gvenilir destei on
da buldu. Yeni valinin yapt ilk i, Kfe ve Basral ordu ka-
aklann tehdit yoluyla Rmhrmz e geri dndrmek oldu.
Haccc bizzat ordugha geldi ve bu frsatta Basra
Abdlkays hlannn bir isyann 75 yl aban banda kanl
bir kararllkla bastrd. 75 yl aban ay sonunda (aralk 694)
Mhelleb taarruza geebilecek durumdayd. Ezrak ler onun
nnden Frsa katlar; Mhelleb onlar Ercn ve Seredn
zerinden Sbr blgesindeki Kzerna kadar takip etti.
Orada Basra hlarla birlikte, mutad olduu zere, tahkim edil
mi bir ordugha yerleti. Kfe liler daha az ihtiyatl olmalar
nn cezasn ektiler. Ezrak lerin, Mhellebin baar ile
pskrtt bir gece basknnda Kfelilerin byk ounluu
imha edildi; en yal ve itibarl yetmi kurT\a.rv ile kendi ku
mandanlar Abdurrahman b. Mihnef maktul dtler (sal-
aramba 20 ramazan 75 = 12 ocak 695). Bunlarn yerini dol
MHELLEB VE HACCC 61
durmak zere Haccc, Attb b. Verk sfahann Kfe li gar
nizonunun banda Kzern a yollad (76 yl). Ancak sekiz ay
sonra, 77 yl banda onu, Irakda kendisine daha byk ge
rek duyulduu (ebbe kar) ve Attb, Mhelleb ile, orduda
Temm ile Ezd arasnda kabile kavgas dourmak istidad
gsteren tehlikeli bir anlamazla dm bulunduu cihetle,
geri ard. Mcadeleler Sbr ve Istahr civarnda bir yl a
kn bir sre devam etti. Nihayet Ezrakler Fars boalttlar ve
uzun zamandan beri ellerinde bulunan Kirman eyaletine e
kildiler. Haricler nce Sracn a gittiler ve buradan kovulunca
da Crft ehrine kuvvetle yerletiler. Mhelleb bunlan oraya
kadar da takip etti. Mhelleb, Ezrakler Frsdan ekip gittik
ten sonra onlan tamamiyle ortadan kaldnncaya kadar daha
onsekiz ay mcadele etmek zorunda kald. Haccc, onun, ku
manday elinde muhafaza etmek ve bunu istismar edebilmek
iin sava kasden uzattndan phelenmekteydi. Bana ka
vutuktan sonra, birliklerinin iae ve tehizatna kullanabilme
si iin ayrd kk bir ksm dnda, Frs eyaletinin idare ve
vergi toplama yetkilerini geri almak suretiyle Mhelleb ze
rinde bask yapt. Durmadan, onu daha sratli harekete davet
eden eliler gndermekteydi. Her eye ramen Mhelleb so
uk kanlln kaybetmedi. O, bu dmana kar saldrmak
deil, beklemek taraftanyd. lerinde hastalk, alk veya i-
kavgalar kmasn umuyordu'. anlamazlklar gerekten
de haricler arasnda patlak verdi. Ezrak ler Katariye kar,
Necedt m Necdeye yaptnn aynsn yaptlar. Her hareketi
ne dikkat ediyor, kaidelere aykr hareketlerine kar ihtarda
bulunuyor ve bunlarda srar ettii, memurlarn himayesine
Mhelleb gerekte, buradaki ifadenin gsterdii kadar tl kalmad; Kab
el-Akar nin beyitlerinde (Tab., 2, s. 1011-14) ne KmitAc ne de Eb Mihnefde
bulunmayan, says hi de az olmayan, az veya ok mehur olmu savatan bah-
solunmaktadr. Mhellebn btn dikkati, dmanlann hi bir noktada kuatma
y yarmamalan ve birdenbire Basra nnde grnmemelerine mteveccihti.
62 HRtCLER
ald, cinayet dogmas (istird) sorunlarn kendilerinin
dncesine uygun ekilde cevaplandrmad ve daha doru
su kendi arzulanna derhal uymad zaman hemen isyankr-
layorlard. in temelinde genel bir zddiyyet yatmaktayd.
Ordudaki Araplar genellikle Kataryi tutmaktayd. Mevl mu
halefete geti ve kendi ilerinden birisini, Abdrabbih (el-
Kebr) i ona kar mukabil halife iln etti. Bunlar 8000, hepsi
de Kurn iyi bilen kimse olup ounluu tekil ediyorlard;
Amr el-Kan emrindeki bir ka Arap da onlara katlmt. ki
frka arasnda, yaklak bir ay sren kanl atmalar vuku bul
du. Mhelleb ie kanmasmm dman kardeleri birletirmek
hususunda en etkili rol oynayacandan endie ettii iin,
olaylar sknetle izlemekteydi. Katan ve Abde b. Hill ku
mandasndaki Araplar malp olup ehirden atldlar ve bir
mddet sonra Taberistan yolunu tuttular. Mhellebin kar
snda imdi sadece Abdrabbih emrindeki mevl kalmt. Bun
lar nihayet Mhelleb e malp olup tamamiyle imha edildi
ler. Bylece Mhelleb kendisine verilen vazifeyi ikml etmi
oluyordu; lyk olduu itibarla karlanarak Basraya dnd
ve kendisine mkfat olarak Horasan valilii verildi (77 yl).
Mhelleb in Haccc emrinde Ezraklere kar 75 yl orta-
lanndan sonra balayan sava Kab el-Akarye gre (Tab.,
2, s. 1014, ) btnyle yl, yani yaklak 78 yl ortalarna
kadar srmt. Eb Mihnefin kronolojisi, Taber de (2, s.
1003) 77 yl banda Attb n geri alnmasndan sonra*^
Mhellebin yaklak bir yl daha Frsda ve birbuuk yl da
Kirmanda mcadele ettiini sylediine gre, kank bir hal
almaktadr: Bu verilere gre 79 yl sonuna ulamak gereke
cekti. A t t b n g e r i a r l m a s n d a n s o n r a
szleri yanltcdr; dorusu A t t b n K z e r n a v a -
Kmil, s. 677,15. Tab., 2, s. 944.
MHELLEBN ZAFER 63
n n d a n s o n r a olmalyd. Her halde bu szler Eb
Mihnefe deil, bylece uzunca bir fasladan sonra s. 878 de
brakt yuman ipini tekrar yakalamak isteyen Taberye ait
olmaldr; ilve, zaten Tab., 2, s. 88o de tamamiyle ayn
mnya gelen ksmda mevcut deildir. Kmil (s. 676, 18; 677,
15 vdd.) deki verilerden de Attb n ancak Frs seferinin sona
ermesini mteakip geri amld istihra olunmaktadr ve bu
da esasen maslahata yegne uygun olan ekildir. Byle olunca
her ey olduka yoluna giriyor; 75 yh ortasndan sonra Ehvz
sava balyor ve 77 yl balangcna kadar bir yldan fazla
sryor ve 78 yl ortalarna doru da yaklak olarak birbu-
uk yl devam eden Kirman savalar sona eriyor.
Katar ve Abde b. Hill kumandasnda Kirmandan Ta-
beristana giden arap asll Ezrakler hakknda sadece Eb
Mihnef (Tab., 2, s. 1018 vdd.) birbirini tutan haberler ver
mektedir. Bunlara kar 77 yl sonlannda ebb iini bitirmi
olan Sfyn b. Ebred el-Kelb, Suriyeli askerleriyle birlikte
gnderildi. Taberistan da bulunan Kfe li garnizon (shak b.
Eas kumandasnda) ve Rey deki Kfeliler (Cafer b. Abdur-
rahman b. Mihnef kumandasnda) ona yardm ettiler. Tabe-
ristan n yksek vdilerinden birinde Katar kstnid; adamlan
drt tarafa dald; bizzat Katar at stnden derin bir uu
ruma yuvarland. Orada onu yerlilerden birisi grd; tala
kala kemiini krd, daha sonra da bir ka Kfe liye durumu
bildirdi. Bu Kfeliler Kataryi ldrdler. Ondan babasnn
intikamn almak durumunda bulunan Eblcehm onun ka
fasn kesti ve bu kelle ile halifeye gnderildi. Abdlmelik
mkfat olarak bunun ocuklanna maa balad. Sfyn b.
el-Ebred bundan sonra Abde b. Hille dnd ve onu maiy-
yetiyle beraber yerlejmi olduu Kumis yaknndaki bir kale
de kuatt. Abde teslim olmak teklifini reddetti. Onun mte-
vekkilne, fakat kesin kararl kuu (lm) arks zamanmza
64 HRCiLER
SALH B. MSSERRH 65
ntikal etmitir. Kuatlanlar a kaldlar ve yaptklan son bir
huru hareketinde son neferlerine kadar ldrldler. Kader
leri onlan Crftdaki eski frka arkadalaryla hemen hemen
ayn zamanda, 78 ylnda yakalamt. Bylece Ezraklerin
dnyada kkleri kaznmt. Bunlar bir mezhep olarak hayat-
lann devam ettiremiyecek kadar aksiyon adamlanydlar. An
cak iir ve rivayetlerle, yllar boyunca dou mslman dnya
sn korku iinde tuttuklar, hatralarda srp gitti. Bunlann
baz yeni aratrmalarda bir takm lf gzf ile geitirilmeleri
yerinde deildir. Bunlar en azndan, onlar malp etmek su
retiyle nam kazanm olan Mhelleb in sava sanat kadar
kendi ilerinde blnmeleri yznden mahvolmulardr.
Araplar ile mevl anlaamyorlard; tabat prensipten daha
gl kmt.
10. Basra nn Ezrakler tarafndan tehdit edildii ayn sra
larda Kfe de, Musul civarnda zuhur eden baka haricler ta
rafndan tehlikeye drlm bulunuyordu. Bunlann rivayet-
isi olarak hemen hemen sadece, ok tafsiltl bilgi veren ve
Kfeyi ilgilendiren her husus hakknda en emin kaynak olan
Eb Mihnef (Tab., 2, s. 881-989) mevcuttur.
ok uzun zamandan beri tohumlarn Kfe den alan ve
bu ehirle balant halinde bulunan hriclerin reisi dindar
Salih b. Mserrih, Nusaybin ile Mardin arasnda bulunan
Dara da yaamaktayd (Tab., 2, s. 881, 977). Bu zat Temmli
olmikla beraber bu blgede, Diclenin her iki kysnda
Reba Araplan, zellikle de, ok uzak olmayan bir gemite
Fratn sa sahilinde. Kfe lnde bulunan eski yerleme
mahallerinden buraya hicret etmi olan Bekr kabile gurubun
dan Ben eybn kabilesi oturmaktayd^. Salih bunlar ara-
eybn l ebb in annesi Musul civannda Satidama (Kan iici) dann ya
macnda ikamet etmekteydi. Hi phesiz, ebb in lm bulunan babas da ora-
smda taraftarlara sahipti; onlara Kurn okuyor, erate uygun
davranmalann salyor ve onlara Allah hakk iin kzmay,
hkmdarlarn insanlara kar iledikleri cinayetlerin intikam
n almay ve sahte imamlarla bunlann Allahsz srlerini or
tadan kaldrmay vaazediyordu'^.
Ancak eyleme gemek iin acelesi yoktu. Rivayete gre
yirmi yl boyunca propaganda yapm, taraftar toplamt. An
cak skt iin nihayet bir avu adamn ortaya att^. safer
76 aramba (21 mays 695 cuma) gn 110 ile 120 arasnda
taraftar onun yanna geldi. lk ileri, kendilerine at tedarik et
mek iin Dara daki devlet harasn yamalamak oldu; nk
ata sahip olmadan kk saylariyle her hangi bir ey yapma-
lanna imkn yoktu. Dara, Nusaybin ve Sincar ahalisi bunla
nn nnden ikalelere katlar. Bundan sonra haricler, vali
Muhammed b. Mervan n zerlerine gnderdii 1000 Kaysl-
y Davgn pazarnda, namaz esnasnda baskna uratarak dar-
ma dan ettiler^. Ancak ikinci bir Kays l ordusu nnde
bunlar Dicle nin sol kysnda, mid yannda kk bir ar
pmay mteakip Muhammed b. Mervann eyaletini terkede-
rek Kfe blgesine girdiler.
Bunun zerine Haccc bunlarla megul olmak zorunda
kald; karlarna 3000 Kfeli sava gnderdi. ki eyaletin s-
da oturmutu. Ancak aile buraya Kfe lndeki Lasf suyu kenanndan (ve Kfe
zerinden: Tab., 2, s. 977) hicret etmiti {Hamse, s. 15); akrabalardan bir ksm
Lasf kenannda kalm olup sk sk ebbin ebeveyni tarafndan burada ziyaret
ediliyorlard (Tab., 2, s. 915. 978). eybn llann bu yer deitirmeleri muhteme
len kendi istekleriyle vuku bulmam, Muviyenin emriyle gereklemiti.
Bu vaazlarn yazlm olduu bir mecmua mevcut olup bunun paralan
zamanmza intikal etmitir (Tab., 2, s. 881 vd.).
eybn llardan Fadle b. Seyyar ondan daha nce ayaklanm, fakat mak
tul dmt (Tab., 2, s. 89^).
Kays lar gney Elcezire de oturuyorlard; blge vlisi bunlarn iinde, Ha^
randa hkm srmekteydi (Tab., 2, s. 887,9. 889,2. 1327, 3, 5.).
66 HARCLER
nnnda, Mdebbec ky yannda 17 cemaziyelevvel 76 (Per
embe, 3 eyll 695) tarihinde i savaa dkld. Sava haric
ler iin kt sonulu oldu; reisleri Salih b. Mserrih maktul
dt. Haricler ona ok hrmetkardlar ve samim olarak
matemini tuttular. Ancak Salih in lm onlar iin byk bir
kayp olmamt; nk imdi iin ehli bir adam balanna
geti: Zhl b. eybn kabilesinin asl Mrre b. Hemmrn ai
lesinden ebb b, Yezid b. Nuaym. Bu zat geri kalm olan
70 veya 90 kiinin kumandasn zerine alarak bunlarla savaa
savaa, Kfe lilere kar emniyette bulunduu, Musul vilyeti
ne bal snr blgesine gitti* . Burada faaliyetsiz kalmad; ha
riclere dman eybn ve Anezeli baz kabiledalanndan in
tikam ald. Bu civarda oturmakta olan annesini de yanna al
dktan sonra 160 adamiyle, yeniden Kfe ye tbi, Dicle ile
dalar arasndaki Medin blgesinde ve ilk haric maktulleri
nin kemikleriyle kutsallam klsik hric yurdu, Ch
yresindeki Nehrevn da grnd. Bu civarda, savaanlar iin
karargh ve s olarak ie yarayan, ok sayda hristiyan ma
nastn bulunmaktayd. Bu arada ebb in dayanaca salam
bir ss yoktu. Bulunduu yeri durmadan deitiriyordu. Biri
Hnikn, dieri Nehrevn yannda olmak zere birbiri arkas
na iki orduyu yenmek suretiyle Mdebbec yenilgisinin acsn
karmak imknn buldu. Bylece Medin garnizonunda bu
lunan Kfe lileri ylesine korkuttu ki, bunlar topluca ana e
hirlerine, Kfeye katlar.
Haccc bunun zerine Kinde li Cezl kumandasnda 4000
kiilik kuvvetli bir orduyu Kfeden Medine yollad. Gezi,
Mhellebin usuln taklid etti; dmann Ch blgesinde
Bu blgenin ad Cl idi (Tab., 2, s. 893, 7. 894, 16. 895, 5.) Satidama da
buradaym gibi grnyor. Kr. Hoffmannn Hlsalar, n. 1488. Eb MihneFin
ebb hakkndaki rivayeti bir ok coral nnalzeme ihtiva eder.
Anbr ve el-Ustn da Medin e dahil idiler (Tab., 2, s. 980, 11. 929, 12).
EBB 67
takibi srasnda ok ihtiyatl davrand; onu hi gznden ka
rmyor, saa sola saplarnda izini brakmyor ve geceleri
daima mstahkem yerlerde ordugh kuruyordu. Haccc sabr
n tketip nihayet, derhal hcuma gemesi emriyle, onun ye
rine Hemdnh Sad b. Mclidi tayin edinceye kadar Cezl
iki ay bu ekilde harekette devam etti. ebb, Berzrrz yo
lunda Kattye** de bulunur, kendisi ve adamlar iin yiyecek
iecek smarlarken mahall reis titreyerek onun yanna girip,
her taraftan sarlm olduu haberini verdi. ebb sknetle
yemeini tamamlad. Bundan sonra atma binip kendisini sa
ranlar yard. Sad atllarnn banda peine dnce de geri
dnp onu bir darbede atndan drd. Takipiler rkp
katlar ve Cezl in emrinde, geride kalm bulunan yayalar da
birlikte srklediler. Cezl bu olayda ar surette yaraland;
Haccc kendi hekimini onu tedavi etmek zere Medine yol
lad
ebb bundan sonra cret ve cesaretini arttrd. Badad
zerinden aprazlamasna Kfe zerine yryp, yolunu kes
mek isteyen bir orduyu atlattktan sonra Frat geti; l iin
deki Haffn ve Lasfa giderek, orada oturan ve kendisinin
yaptklarn, kabilelerini mahva srkleyen hareketler olarak
ktlemekte olan bedevi akrabalarna kar duyduu hiddeti
teskin etti ve bundan sonra l iinde kaybolup gitti. Haccc,
ilerin dzeldiini sandndan Basraya gitmiti ki, ebbin
yeniden Kfe zerine gelmekte olduu haberini ald; byk
bir sratle Kfeye geri dnd. Onun ehre vard ayn
gnn akamnda ebb 200 atl ile Kfe nnde grnd.
Geceleyin ebb kartvizitini takdim etti. Kfe pazarna gelerek
Nehrevndan uzakta deildi, Tab., 2, s. 908, 2. 909, 2. Nehrevn aslnda
ok dall budakl bir kanal ve bir de bunun kenarnda bulunan bir yerin addr.
Buna bir variyant: Tab., 2, s. 911, 18 - 915, . S. 915, de, s. 911, 8 de
gze arpan olaylan^kopukluu yeniden giderilip ipin ucu tekrar tutuluyor.
68 HRClLER
mstahkem valilik saraynm kapma grz ile, izi uzun sre
kaybolmayan, mthi bir darbe indirdi . Ertesi sabah yine
kaybolup gitmiti. Zaide b. Kudme olduka byk bir kuv
vetle arkasmdan gnderildi ise de onu bulamad: ebb istika
met deitirmiti. Birdenbire yeniden, Kfe nin baka bir tara-
fmda, Kadisiye de ortaya kt. Acele olarak zerine gnderi
len bir kuvvet ebbin saldrsna dayanamad; Irak m baeh
ri, Kfe, artk onun nnde ak bulunuyordu. Fakat ebb,
buradan 24 fersah uzakta, Rzbrda karargh kurmu bulu
nan Zide b. Kudmeyi baskna uratmay tercih etti. Baskm
baanh oldu; Zide ldrld gibi ordusu da ksmen dal
d. Ancak ebb, adamlannn iddetli srarlarna ramen im
di de Kfeye girmeyi reddetti. Niffer, Sart ve Badad ze
rinden Dicle nin teki kysnda bulunan Hncra gitti.
Haccc, tahamml etmek durumunda kald alay ve is
tihzalara ilveten zarara da uramt: Geni bir blge idare
sinden, yani kendisine vergi demekten ekilip alnmt; hzi
neleri yamalanmt. Yeniden gl bir Kfe ordusunu
Chya gnderdi ve bu orduyu mehur Abdurrahman b.
Muhammed b. E as el-Kind nin kumandasna tevdi etti. Bu
zat selefi ve ayn zamanda kabileda Cezlden gerekli bilgileri
edindikten sonra sava plnn Cezl in tavsiyelerine uygun ola
rak hazrlad. Ar ar ebbi Medin blgesinden kard ve
resmen yetki aldktan sonra da onu, snr rma Havlyy
geerek, Hacccn dar blgesine dahil bulunmayan Dkk
ebbin, Kfeye girmek suretiyle, kans Gazle nin, oradaki mescitte na
maz klmak iin itii andm yerine getirmesini mmkn kld hikyesi Eb
Mihnef rivayetinde yoktur. Eb MihneFe gre ebb, gece vakti hl camiden k
mam olan bir ka kiiyi ldrmek iin mescide girmitir. Gazle nin andnn ye
rine getirilmesi hikyesi Mes d (5, s. 321) ve Egn ( 76, s. i55) de bulunmakta
olup, Gazle nin And ien kadn olarak adlandnid bir beyit (Mes d, 5, s.
411) ile teyid edilmi grnmektedir. Bununla beraber aada not 95 ile kr.
Tab., 2, s. 767 gariptir.
EBIB VE HACCAC 69
ve ehrizr blgesine kadar takip etti. ebb zikzak
yrylerle onu yolsuz dalk mntkada yormaya al
maktayd ama, bir trl onu baskna uratmak imknn bu
lamyordu. Haccc yine sabrszland ve ihtiyatl bn E as n
yerine aceleci bir kimse olan Osman b. Katan el-Hrisyi ta
yin etti ^. Osman b. Katan boay boynuzlarndan yakalady-
sa da bu i ona pahalya mloldu. lo zilhicce 76 perembe
(20 mart 696 sal) gn Havly rma yaknnda Bette ehri
yannda bozguna uratlarak ldrld. Abdurrahman b.
Muhammed b. E as bozulan ordunun kalntsn Deyr Eb
Meryeme ve buradan da Kfeye geri gtrd.
ebb 76 ylnn k yansnda (695/6) olduka byk baa
rlar elde etmiti. Gerek kendisine ve gerekse adamlanna
gerkli dinlenmeyi salamak iin 77 yl banda (nisan 6g6)
Mh Behrzn^^ dalannda yaylaa kt. Orada geirdii
ay iinde taraftarlar byk lde artt. Para veya kan borcu
sebebiyle takip olunan bir ok kimse ona iltihak etmiti. S
caklar gemeye balaynca, - u halde daha temmuz veya
austos aylarnda deil - ebb Medin blgesine indi. Bura
da Hacccn emriyle, Mugre b. ube nin babasna pek ben
zemeyen bir olu, Mutarrif, idare banda bulunmaktayd.
Gl hric fikirlerine sahip bulunan bu zat, her ne kadar
ebbin emrine girmek istemiyorsa da ona dmanca kar
kmay da arzulamadndan Medin ehrini boaltarak Cibl
dalarna ekildi ve orada da mahvolup gitti. Medin ile e
bb ok nemli bir s kazanm oluyordu, ama o buna pek
ehemmiyet vermemi grnmektedir.
nl Husayn Zlgussa mn olu, Tab., 2, s. 982, 3. Kfe li kumandanlar
ounlukla en itibarl kimselerdi.
Tab., 2, s. 941. Bu yerin nerede bulunduunu bilmiyorum. Tab., 2, s.
982 de buna aykn olarak, ebb in Satidama damdan inerek Medin e geldii
kaytldr.
70 HRCLER
Dmann kendisini rahat brakt zamandan Haccc, da
ha ncekilerin on kat byklkte bir ordu kurmak hususun
da yararlanmt. Kfe divanma. kaytl btn savalar, arala-
nnda bundan altm yl nce Kadisiye de savam ihtiyarlar
da dahil olmak zere, gen, yal herkes bu orduya katlmak
zorundayd. Baka blgelere gnderilmi bulunan, zellikle
Ezraklere kar Basrallara yardm eden Kfeli birlikler de
geri arld. Ezraklere kar savam olan birliin bandaki
Attb b. Verka btn ordunun bakumandanlna getirildi.
Medin hriclerin eline dtkten, u halde 77 (696) ylnn
yaz aylarndan sonra bu byk kitle harekete geti. Bunlar,
Diclenin gney batsnda, Badada pek uzak olmayan
S a r a t y a n n d a k i Sk Hakemeye kadar ilerlediler. ebb bu
rada onlara 600 kiilik birliiyle taarruz etti. lerini bitirmek
onun iin ocuk oyunca kabilindendi; nk bunlar ordu
deil sadece bir sr idiler. Eski sava arklarn unutmu ol
mak ve kendilerini heyecana getirecek vaizlere sahip bulun
mamak her halde gnahlannn en by deildi. Mcadele
etmeyi yalnz kumandanlanna ve subaylarna braktlar; bun
lar, aralannda Attb b. Verka da bulunduu halde maktul
dnce de kap gittiler.
ebb artk Kfeyi sadece rktmekle yetinmeyip, buraya
cidd olarak saldrabilirdi. Daha kk dier bir orduyu da
temizledikten sonra hi bir engele arpmadan Frat geti ve
Kfe nndeki Sabaha da ordughn kurdu. Burada bir mes
cit yaptrd ki, bu davranndan onun buradaki ikamet sresi
nin yle pek ksa olmad anlalmaktadr ^. Eer Haccc sa-
Sart da, Nehrevn gibi, hem bir kanal, hem de bir yer addr.
Yoksa bu mescidi, sadece Gazale andn yerine getirebilsin diye mi ina et
miti? Mescit uzun zaman variin korudu ve onun adn tad. ebb, kansnm
ldrlmesinden sonra, onun Haccc a gtrlmek istenen ban zorla katillerin
elinden aldrp bu mescide gmmt.
EBB KFE NNDE 71
dece Kfe lilerle yetinmek zorunda kalm olsayd, hali her
halde kt olurdu. Daha ec ve daha gvenilir olmalarna
ramen, silhlandrd uaklar ve azatl kleleri {mevl) de
onu her halde kurtaramazlard. Ancak o, ne olur ne olmaz
dncesiyle halifeden Suriye li savalar gndermesini rica
etmiti ve bunlar imdi, tam zamannda, Kelbli Sfyn b.
Ebred kumandasnda 4000 kiilik bir kuvvet halinde yetimi
bulunuyorlard. Suriye liler Sabaha ya, haricler zerine
yryerek, ykseke bir yerde, bir sedir stnde oturup ken
dilerini seyreden Hacccn gzleri nnde savaa baladlar
ve haricleri adm adm geri srdler. Daha nceki savata
maktul dm olan Attb n, bir ka Kfe l i ^nin bana ge
en olu tarafndan gerekletirilen ve ebbin kans Gaz-
lenin lmyle sonulanan bir baskn nihayet kesin sonucu
getirdi. O ana kadar kl elde yaya olarak savaan haricler
atlarna athyarak Frat kprs zerinden katlar. Sava mey
dann en son terkeden ebb oldu; atn ar ar geriye
sryor ve derin dncelere dalm bir halde ban sallayp
duruyordu. Kendisini adm adm izleyen Suriyelilere dikkati
ekilince, hi bir eyi umursamaz bir tavrla geriye dnp
bakm ve yine dncelerine dalarak ban sallamaya devam
etmiti. Haccc ise onu takip edenleri geri ard: Cehenne
min atehinde yanmas iin onu Allaha brakn!. Bu savan 77 y
lnn ortasndan nce vuku bulmu olmas pek muhtemel de
ildir; daha tam bir tarihleme verilmemitir.
72 HRtCiLER
sonra
bir ou onu
O *- * ' - " * * ' 5 M. ^ ^ M.M. A.M.M.^ ^
ebb, Anbr yannda bir atmaya daha girdikten
athianndan geri kalanlarla - nk bunlardan bir o
Tab., 2, s. 961. 967. Bundan, Suriyeliler yannda yine de Kfe lilerin sava
a katldklan, Tab., 2, s. 955 de verilen bilgiye muhalif olarak, anlalmaktadr.
Tabernin, rivayetini Eb MihnePin rivayetine variyant olarak kaydettii mer b.
ebbe (Tab., 2, s. 962, 5 - 968, 17) sadece Kfe lilerden bahseder; o, belki de ka
stl olarak, Suriyelileri meskt gemitir.
terketmilerdi - Chya ekildi. Fakat burada da kalamad.
O sralarda Ezraklerin henz imha edilememi bulunduu
Kirmna gitmeyi kararlatrd. Ehvzda Dceylin te kys
na gemi bulunuyordu ki, Sfyn b. Ebred kumandasndaki
SuriyeIiler arkasndan yetitiler. ebb derhal nehri gerisin ge
riye geerek onlarn zerine yrd ^. Suriye liler onun kor
kun saldnsna dayandlar ve ebb de bunu izleyen gece
iinde nehrin te kysna gemeyi maslahata daha uygun bul
du. Ancak adamlarnn arkasndan kpry geerken at bir
denbire rkp ahland ve kprde tutunamyarak suya
dt. ebb ar zrhlar iinde aresiz kalmt; dudaklarnda
u szlerle boulup gitti: Hereyden aziz olan ve her eyi bilen
(Allah)n taktiri bu imiP'-{^like takdrlazzHalm). Olay muh
temelen daha 77 ylnda, senenin sonlannda vuku bulmutu.
Kahramann muazzam cssesi Suriye lileri hayrete drd.
Annesi hl hayattayd. Bu kadn savata esir dm bir Bi
zanslIyd. Olunun lm hakknda o zamana kadar kendisi
ne ulaan haberlere hi inanmamt. Onun boulmu olduu
nu duyunca inand. nk ebbin doumundan nce
grm olduu bir ryaya gre, ondan kan yangn ancak
su s n d r e b i l i r d i e b b in Dceyl dalgalannda boulup git
mesi bu ryay doruluyordu ve bu rya da sonraki insanla-
nn hafzasnda yerleip kald .
ebbin sadece dmanlarnn sayca okluuna deil, ay
n zamanda dostlannn kskanlna ve hince kavgalarna ye
nilmi olduuna iaret eden izler vardr. mer b. ebbe
Eb Mihnere gre o Kirman a varm ve orada ksa bir sre dinlenmiti.
Rya, ebb adnm yanmak anlamna gelen homonim bir kkten yanl
olarak itikak ettirilmesine dayanmaktadr. Yakub, 2, s. 328 e gre ebb in anne
sinin ad Cehze idi.
Theophanes de (Hilkat yl 6185) bu hususta bir eyler iitmiti: ebb,
Horasan da ortaya atlmt ve az kalsn Hacccn suda boulmasna sebep ola
cakt. Az kalsn!
EBtBN SONU 73
(Tab., 2, s. g67)ye gre, Sabaha savann tam kritik nnda
Dabbeli Maskale b. Mhelhil atnn dizginlerine yaparak
ona Salih b. Mserrih hakknda ne dersin, ne dnrsn ?
sualini yneltmiti. ebb byle bir anda kendisinden hesap
sorulmasn yadrgamakla birlikte dncesini saklamam ve
bu suretle Maskale ile ok saydaki taraftannn kendisinden
aynlmalanna ve savaa devam etmemelerine sebep olmutu.
Bu sebeple zafer Haccc iin kolaylatnim oluyordu.
Eb MihnePin kendi ana rivayetine bizzat ekledii bir pa
saja gre (Tab., 2, s. 975 vd.) Dceyl felketinde de bir ihanet
rol oynamt: ebb, bizzat kendi arkadalar kpry tutan
halatlan kestikleri iin kpry sa-salim g e e me mi t i B u
iddia, atnn, nnde bir ksrak bulunduu iin ahlandn
bildiren, masal andran rivayete nazaran gerekten de daha
inanlabilir gibidir. Onun kumanda ettii bir avu dolusu in
san arasnda da, kendisine hi de canla-bala bal bulunma
yan kimseler her halde mevcuttu. Byle canla-bala bir kimse
ye ballk, bayraklar olarak sadece Allah kabul eden kimse
lere yakmazd ki. Bunlar onu, kendilerine farzolan, dier
inanllara kar izlenen kanl ciddiyette, akrabalan lehine baz
intisnalar yapmakla itham ediyor ve frsat bulduka, zellikle
bu akrabalar ldryorlard. TakyeY kabul etmesini, hric-
lerin L hkme illlh parolasn dilleriyle ikrar eden sava
esirlerini serbest brakmasn ve hatta bunlar kurtarmak iin
bu ikrar, onlar tevik ederek syletmesini (Tab., 2, s. 967
vd.) affetmiyorlard. Ihmh tutumunun ayn zamanda bir akll
lk olmas ve Kfe lilerin mezbhane bir lm-kalm savana
itilmemelerini salamas da onlar ilgilendirmiyordu. Fakat
her eyden nce onun kiilik bakmndan stnl, canl,
' Yakub, 2, s. 328 e gre halatlan Suriye liler kesmilerdi; ama o zaman
bunlann galip gelmi olmalan gerekirdi. Yakub aslnda Eb Mihnef ile hi mu
kayese edilemez.
74 HRtCiLER
hayat dolu otoriteyi frkann lm kurucusu ile yere vurmaya
alan Dabbe li Maskale gibi kskanlann kinini harekete ge
iriyordu.
Csse, vcud kuvveti ve bunun yannda cesaret bakmn
dan da ebb arkadalannn ok stndeydi. Bununla beraber
sadece bir cretkr, bir deliba deildi. Simson un PhilisteAcvi
ve bunlann zindancsn kendileriyle alay ederek rktt gi
bi, onun hakknda da rivayet edilen cretkrane oyunlar e^
bb in sadece bir yann aydnlatmaktadr. O ayn zamanda
her eyi lp bien ve ihtiyath bir kiiydi. Emrinde sadece
kk bir ordu vard ve bunun ekirdeini eybnl kabile-
dalan tekil ediyordu. Mevlden sz edilmiyor. Bir avu atl
s ile yetinmek zorundayd. Bunlarn iyi silhlanmasna, iyi ia
esi ile iyi istirahat edebilmelerine gayret ederdi. Devlet kasa-
lannda istedii kadar, yeterince para bulmaktayd. Birliinin
sayca azln, ustaca seilmi bir zeminde inanlmaz bir ha
reketlilikle telfi ediyordu. Kendisini ele geirmek istediklerin
de dmanlannn nnden kayor ve sonra da en az ihtiml
verdikleri bir anda onlar baskna uratyordu. Dmanlannn
harektndan mutad olarak haberdard; nk lkenin yerli
hristiyan halkyla ok iyi ilikiler iindeydi. Bunlar onun ah
snda, kendilerini bask altnda tutanlara kar bir mttefik
grmekteydiler ve her ne kadar aka onun tarafna gemeye
cesaret edemiyorlardysa da ona her halde, ellerine bir imkn
getiinde, faydal hizmetlerde bulunmu o l ma l d r l a r u
halde o, gerilla savann salad yardmc faktrlerden ya-
ebb, Havly da Bette kilisesinde Kfe lilerin karsnda bulunduu sra
da hristiyan ahali onun yanna gelip yle demilerdi: Sen, biz ezilmilere acyor
sun, herkesi dinliyor ve ikyetlerini gz nne alyorsun; ama, bu Kfe liler hi
mazeret kabul etmeyen zlim kiilerdir. Eer senin, bizim kilisemizi karargh ola
rak kullandn haber alacak olurlarsa, sen gittikten sonra bizi ldrrler. u hal
de ltfen kararghn ehrimizin yannda baka bir yere naklet! ebb onlann bu
ricalann kabul etmiti.
HARCILER HARCLERE KARI 75
rarlanmay esasl olarak bilmekteydi. Btn bunlara ramen
kendisini tamamen iine vermi deildi. Her ne kadar kelime
lere dkp izhar etmemi ise de onda allmam, zekice ve
etrafn alaya alan bir eyler vard. Samarraca vergi haslatn
dan eline den o gzelim altnlar katnnn srtndan kanahn
sulanna dktnde, etrafnda kim bilir nasl aknlktan fal
ta gibi alm gzler vard! Tehlikenin en byk annda,
hi bir eyi umursamad intiban uyandrabiliyordu. Ura
d ilk bozgundan sonra, etrafnda olup bitenlerle hi ilgilen
meden kendi dnceleri iine gmlmt: Acaba bu arada,
iten-dtan hi ayrlmaz balarla bal bulunduu kansmm
kaybn m dnyordu? Belki de kaybettii savatan ok
onu bu dnce megul etmekteydi. Giritii ie btn ruhu
nu, btn benliini vermi deildi. Bunu yapamyacak kadar
insancld. Frkann mteassplan bunu hi phesiz hisset
mekteydiler. Bakalanna (ve bu arada Eb Mihnefe) onu
sempatik gsteren hususiyetleri bu frka mteassplarnn kini
ni tahrik ediyordu. Onun, gcn byle bir cemaat iin israf
etmeye mecbur kalm olmas zlnecek bir eydir. Btn
bu artlar iinde onun kbeti bir bakma teselli edicidir. Alev
alev yanan gkta semada patlamt.
11 . ebb in lmnden sonra etesinin artk hi bir ne
mi kalmamt. Fakat hricler Musul civanndaki eybn ka
bilesi ve dier Bekrliler iinde varhklann srdrdler ve za
man zaman da eylemler yaptlar. Ama bunlann vel tandkla-
n kimse ebb deil, onun selefi Salih b. Mserrihdi; bunun
bir araya toplanm vaazlaryla couyorlar, mezarn ziyaret
edip bu ziyaret (hac) srasnda salann tra ediyorlard^.
Salih, Ezrakler kadar kat ve gaddar olmayan Sufrlerden sa
ylmaktadr (Tab., 2, s. 880, 18). Bununla beraber bunlarda
bn Kuteybe, s. 209. Hricler zaten genellikle sehadet klt icra ederler
di (Tab., 2, s. 900).
76 HRtClLER^^
din nanlarna riayet bakmndan hkim grnen lmllk,
sadece bunlann snn mslmanlarn cemaatinde ikamet et
tikleri sreye mnhasr kalyor ve ayaklanp klca davrandk
larnda yerini hemen hogrszle terkediyordu. Buna gre
Sufrler ile Ezrak ler arasndaki fark pek bir ey ifade etmi
yordu. ebbin emrinde savaan Sufr lerin tasvir edililerine
baklacak olursa, bunlar nemli her noktada hariclerin umu
m hatlann tamaktaydlar. Daha sonralar Diclenin bu ci
varlarnda, zaman zaman birbirleriyle korkun atmalar ya
pan bir ok hric mezhepleri mevcut o l mu t u r Bu n l a r d a n
bazlan beyaz, bir ksm da siyah sancak veya sanklara sahip
tiler (Tab., 2, s. 1624. 1898).
Daha sonraki Emevler devri iin haklarnda bilgimiz bu
lunan hemen hemen btn hric ayaklanmalar Musulda ve
Bekrliler arasndan kmtr. Halife Yezid II. zamannda ey-
bn ve Yekr kabilelerine mensup atllaryla evzeb (Bistm,
1378, 17) isyan etti. Bunun esas harekt sahas Ch yresiy-
di. Bu zat Kfelileri ve Harran Kaysllann malp etmekle
beraber nihayet Suriyelilere boyun edi. Halife Hiam
devrinde Behll b. Bir''*, Musulda Irak valisi Halid el-Kas-
rye kar ayaklanarak, onun zerine gnderdii birlikleri iki
defa bozguna uratm ve fakat nihayet ayn ekilde, Musul
yannda, Kheyl savanda malp olmutur. Hemen ayn s
ralarda, mehur ebbin oullanndan birisi, Sahr, Cab-
bul'**^ Bekrlilerinden otuz kii ile Halidin bir iftliine baskn
Tab., 2, s. 1897 vd. Sufr ler yannda {ayn. esr., s. 1900,5. 1901,10) Beyha-
s ler vard (s. 1898,20).
Asker olarak Ksre ad ile nlyd (Tab., 2, s. 1625,15), Divn dan
gnlk 1/4 dirhem tahsisa vard. Sirke satn almak istemi, yerine kendisine arap
verilmiti; satc bu yanll dzeltmemi, ikyet ettii pazar kontrol memuru da
bu alverie mdahale etmemiti. Kzgnlnn sebebi buydu ve etesini kurar
kurmaz da nce bu memuru ldrmt.
Cabbul, Dicle yolundaki antik Cambul dur (Delitzsch, Paradies, s. 240
vd.). Bu yerin ad, mesel Zenc isyanlarnda ok geer.
ELCEZRE HARCLER 77
yapmsa da baanl olamam, Dceyl zerinden kamsa da
Menzirde ldrlmtr. Bu olayn rvisi Eb Ubey-
dedir (Tab., 2, s. 1348 vd., 1375 vdd., 1622 vdd., 1633 vd.).
Emev devleti kmeye baladnda hric hareketi tama-
miyle ayn bir slba brnd; genel ihtill seline katld. Es
ki devre ile mevcut olan fark saylarda gze arpar. Dier dev
relerde hric crdulannm karakteristiini tekil eden kk
birlikler kabararak muazzam kidelere dnrler. Halife Velid
Il .in ldrlmesinden sonra Elcezire de eybn l Sad b.
Behdel isyan edip nce, ayn ekilde Reba kabileler grubuna
mensup bir rakbini ortadan kaldrdktan sonra Kfe zerine
yrd. Ancak yolda vebadan ld ve yerine Dahhk b. Kays
e-eybn geti (Tab., 2, s. 1900, 4). Bunun bayra altmda
binlerce kii bulunmaktayd; ehrizr Sufrleri' de ona katl
makla beraber namazlarn kendi imamlarnn arkasnda kl
maktaydlar. Orduda erkek kyafetinde savalara kahramanca
katlan bir ok kadn da vard. Kfe ve Hrede drt aydan
beri, halife mer I l . in oullanndan birisi olan eski vali ile,
halife Mervan tarafndan tayin edilen yeni vali, bn Hare,
birbirleriyle didimekteydiler. Bunlar imdi her ne kadar hari
clere kar birletilerse de, bunlar tarafndan 127 yl recebin
de (nisan 745) bozguna uratldlar ve Kfeyi boaltmak zo
runda kaldlar. bn Hare Suriyeye geri dnd; bn mer
nstahkem Vst ehrine kat. 127 yl aban aynda (mays
745) Dahhk b. Kays onu izleyerek Vst ehrini kuatt.
Hariclere kar savata her ne kadar Kelbli Mansr b. Cum
hur temayz ettiyse de, bunlarn tarafna geerek hriclerin
din imtihamm, islm yeniden kabul ederek Allah n kelmna
itaat etmeyi vaadetmek suretiyle baaran ilk kii de o oldu.
Bunlar o sralarda Ermnye ve Azerbaycan zapteden ve Mervna kar
baaryla ellerinde tutmu olan hriclerdir. Belzur (s. 290) byle der; Tabe ve
bn el-Esr de bundan bahis yoktur. Kr. Weil, GeschichU der Chalifm, 7, s. 690.
,8 HRtCLER
DAHHK B. KAYS 79
Bir sre tereddtten sonra 127 evval aynda (745 austos ba
) bn mer de deliinden karak Dahhk b. Kays e bat et
ti. Hkm sren Kurey ailesinin bir mensubu, Bekr b.
Vil den bir hricinin arkasnda namaz klmaktayd! ve o bu
bakmdan tek kii kalmad; greceimiz gibi baka bir mey-
yeli de pek az sonra onun verdii rnee uydu. Taber {2, s.
I9i3) de kaytl bir msran, devrin bu deiiklii karsnda
ifade ettii aknlk anlalabilir bir keyfiyettir. stelik bn
mer, haricnin Vstda valisi olarak kalp onun devletinin
dou yarsn idare etmeyi de kklk saymamt. Bizzat
Dahhk, Kfeye dnd ve devletinin bat yansn buradan
idare etmek istedi. Ancak olaylar onu Musul a armaktayd
lar; daha 127 yl zilkadesinde Musula gitmek zere Kfeyi
terketti. Hi olmazsa, Dahhk in 127 ylndaki zuhuru haberi
ni genellikle medyun olduumuz Eb Ubeyde byle syle
mektedir (Tab., 2, s. 1900 vdd.; 1905 vdd.; 1913 vdd.) Ancak
Dahhkin Kfeden hareketi iin verilen 127 zilkadesi tarihle-
mesi (Tab., 2, s. 1914, 16) phe uyandrmaktadr. Bu tarihle-
me, Mervann 127 zilkadesinde Hms ve Suriye ilerini yolu
na koyup Dahhk e kar hareket iin elinin serbest kald
hakkndaki dier bir haberle sk skya baldr ve bu sonun
cu tarihleme yanl olup hemen hemen gerekten bir yl farkl
ve ncedir. Tab., 2, s. 1938, 19 a gre Dahhk, yurduna, ha
rekete getii ayn yl iinde deil, yirmi aylk bir aynlktan
sonra dnmtr.
Bundan sonraki olaylar iin Tab., 2, s. 1939 vdd. de veri
len Abdlvehhb (Eb Himden) en nemli rvidir. Musul
ahalisi Dahhk i Kfe den geri ard; Dahhk geldi ve devle
tin memurlarn kard. ok yksek cret dedii iin herkes
onun yanna kouyordu; ordusu rivayete gre 120.000 kiiye
ykselmiti Mteveffa halife Hiamn durup dinlenmek
Say tabatiyle popler tahmine dayanmaktadr; ancak Theophanes e gre
(Hilkat yl 6237) Dahhk meta pleistis dnameos idi.
bilmeyen eteba olu Sleyman da 4000 kiilik kuvvetiyle
ona katlmt. Mervan henz Suriye de bizzat Hms muha
sara etmekle megul bulunduu iin, Elcezirenin merkez eh
ri Harran da brakt olu Abdullah, Dahhk in (Mu
suldan) daha batya ilerlemesine engel olmakla grevlendir
miti. Abdullah, Nusaybin e kadar yrd; fakat baarsz bir
arpmay mteakip burada durmak ve ehrin surlar gerisine
ekilmek zorunda kald. Dahhk onu burada kuatt. Dah
hk in ayn bir birlikle Rakka yanndaki Frat geidini ele ge
irmek giriimi sonusuz kald. Bu arada Mervan nihayet
Hms teslime zorlam ve bizzat Rakka zerinden Dahhk in
zerine yrmt. Ordular Keferts yannda karlat.
ahsna hi nem vermeden kendini her tehlikeye arzetmeyi
itiyad edinmi olan Dahhk bir n arpmada maktul dt.
Onun halefi Hayber, ksa bir duraklamadan sonra saldry
tekrarlayp dmann kararghna kadar girmeyi baardysa
da burada yakaland ve kararghta bulunan kleler tarafndan
lobutlarla ldrld. Bu olay 128 ylnda, muhtemelen yln
sonlarna doru vuku bulmutu. Eb Mihnef (Tab., 2, s. 1913
vd., 1938, 1940) olaylar hlsa ederken, Theophanes (Hilkat
yl 6236 vd.) Abdlvehhb n tasvirine genellikle uygun be
yanda bulunuyor. Ona gre Dahhk 127 yhnda Irakda ayak
land; Mervan nce olunu ona kar gnderdi. Kendisi drt
aylk bir kuatmay mteakip Hms zaptettikten sonra bizzat
Elcezireye giderek siyi ldrd.
Hricler hl 40.000 kiilik bir kuvvet halindeydiler ve
imdi Yekrl eybn b. Abdlaziz (Eb Dulef) i kendileri
ne halife semilerdi. Sleyman n tavsiyesiyle bu adam onlar
geriye, Diclenin dou kysna, Musul ehri karsma evketti;
bunlar ehri hkimiyetleri altnda tutmakta olup buraya san
dallardan yaplma bir kpryle balant kurmulard. Mervan,
bunlarn karsnda Diclenin sa kysnda ordugh kurmutu.
8o HRCtLER
Kesin bir baar kazanamadan yln (129 ylnn) uzun aylarn
burada geirdi. Ancak kendisinin ordu kumandan olan bn
Hbeyre, Kfe yi haric hkimiyetinden kurtardktan sonra',
onun kendisine yardm iin bir ordu gndermesini salad.
Hricler bu orduyu pskrtemedikleri iin, iki ate arasnda
kalmamak zere, yine Sleyman n tavsiyesine uyarak Musul
yanndaki mevzilerini boalttlar ve Hulvn zerinden Ehvz
ve Farsa gidip burada Ca fer bn Muviyeye ihtihak ettiler
(Tab., 2, s. 1977). Dmanlan tarafndan buraya kadar takip
edilen hricler nihayet dalp gitttiler. Sleyman, taraftarla-
nyla birlikte deniz yolundan Sinde gitti. eybna gelince,
Arabistan n dou sahillerine gitti ve sonunda, eski slm
ncesi Ben Culand hanedan mensuplarndan birisi olan
Ummn emri ile giritii mcadelede, 134 ylnda maktul
dt
12. Bu byk ayaklanma hareketi, mevcut byle zellikle
uygun artlar iinde, hricleri dier her hangi bir ayaklanma-
lanna nisbetle iktidara daha ok yaklatrmt. Ancak bu sefer
onlar, kim bize kar deilse bizdendir ilkesine uymak suretiy
le kendilerine yabanc olan unsurlann ilerine girmesine veya
kendileriyle ittifakna msaade etmilerdi. Bu davran politika
olarak geerliydi ama, hriclie uymuyordu. Politika kaidele
rine uymak bakmndan nemsiz ve fakat ok daha hriclere
yakan bir hareket ise Arabistanda bir az daha sonra, Eme-
vlerin son zamannda vuku buldu. Taber de bu hareket ze-
Eb Mihnefe gre (Tab., 2, s. 1946) ancak 129 yl ramazannda. Bu ise
her halde ok ge olmaldr.
Tab., J, s. 78 de byle; kr. Tab., 2, s. 1945 (Abdiilvehhb), s. 1949 (Eb
Ubeyde), s. 1979 (Medin). Eb Mihnef (Tab., 2, s. 1948), eybn b. Abdla-
ziz in daha 130 ylnda ve Sicistan da maktul dtn sylemektedir. Eb Mih
nef belki de onu, ayn sralarda Horasanda bir rol oynayan ve filvaki, her ne ka
dar Sicistan da deilse de, Serahs da 130 ylnda maktul dm bulunan harr
eybn b. Seleme ile kantmtr.
GNEY ARABSTAN HRCiLER 8
rinde, tercihli olarak, aslnda daha nce bilinmeyen zel bir
rvi, Hrn b. Musa, sz sahibidir. Bu zat aynca Egn, 20, s.
96 vdd. de de yer almakta, ancak bunun yannda Medin
ok daha ayrntl bir rivayet getirmektedir".
Basra bd leri tohumlann gney Arabistan da serpmi
l e r d i" : Ben eytna mensup Kinde li Abdullah b. Yahya,
Basra bdleriyle temasta bulunmaktayd. Bu zat hkm
sren hakszla daha fazla tahamml edilmemesi dncesin-
deydi. Ayaklanmas iin Basradan tevik ve tahrik edildi ve
Basra daki partililerden bir ka nemli ahsiyet, aralannda
Bele b. Uyeyne el-Esed ^ ve Eb Hamza Muhtar b. Evs el-
Ezd, onun yanma geldiler. Eb Hamza, Abdullahn sa kolu
haline geldi; ashnda da Abdullaha gerekten stnd. 129
yl balannda Abdullaha halife sfatiyle bat edildi. 72-
Hrn un nisbesi Tab., 2, s. 1942,14. 1981,12. Egn, 98,29 da her seferin
de muhtelif ekilde yazlmtr. Egn, 98,29 - oo,23=Tab., 2, s. 1942 vd. 1981
vdd. 2006 vd. ve Egn 103,21 -105,2Tab., 2, s. 2008-2011 ona aittirler. Onun
olayn sonuna dair rivayetini sadece Taberi (2 s. 2012 vd.) vermektedir. Egn de
bu haberden sadece baz variyantlar, baka bir mnasebetle verilen habere sokul
mutur. Hrn un tercihen kaydettii haric vaazlarna ise Egn (s. I05-I08)de
Taberi dekinden ok daha geni yer verilmitir. u halde, Egn mellifi, s. 98,29.
103,2 den edinilen intiba gre, Hrn hakkndaki bilgisini Taberden alm ola
maz. Bu, zaten baka sebeplerden de mmkn deildir. Egn mellifi Taberi nin
sk sk kopanp sonradan yine dmledii olaylar yumam kesintisiz ve Tabe-
ri nin kulland yamalardan syrlarak salam ekilde vermektedir. Onun sesi ba
zen daha dolgun ve, zellikle Egn, s. 99,19 vd. ile Tab., 2, s. 1982,10 arasnda
yaplan bir mukayesenin gsterdii gibi, daha tizdir. Tabernin Leyden basksn
da mevcut bir ok hata Egnye baklarak dzeltilebilir, bir ok boluklar doldu
rulabilirdi.- Egn, 97,1-98,2; 100,24-103,20; 108,8-114,15 deki haberler Medin
menelidir. Son ksmn hikyesine, sylediimiz gibi, Hrn un baz variyantlan
eklenmitir (s. 106. 110). Vkid nin iki ksa rivayeti Tab., 2, s. 2008. 2012 dedir.
Bunlar denenmi bir usul olarak Mekkeye yaplan haccdan kendi ilkeleri
ni yaymak hususunda faydalanmaktaydlar (Tab., Z s. 1942). Daha 107 ylnda
Abbd el-Ruayn Yemen de bir hric isyan karmt (Tab., 2, s. 1487).
O, Taberi (2, s. 2020,i0)de byle adlanr; patronim i (baba adndan itikak
eden ad) Egn, 97,i4 de bakadr. Nisbede burada yanl verilmitir.
82 HARCLER
liblhakk nvanm tamaktayd. Muarzlan, belki de onu Dec-
cl olarak karakterize etmek amac ile, kendisini Tekg'z olarak
adlandnyorlard {Egn, 24, s. o8). Abdullah, Hadramtda
iktidar eline geirdi ve Yemene atlyarak ve buradaki valiyi ^
yenerek 129 ylnn ikinci yansnda blgenin baehri Sanaya
girdi {Egnt, 97, 21. 98, 24). Abdullah burada kendi idaresini
kurdu, fakat rejim deiiklii srasnda eski memurlan himaye
etti; genellikle lml davranarak, grndne gre, Yemenli-
lerin kalbini kazand. Haricilik ile mevcut genel slm arasn
da aslnda hi bir fark bulunmadn tebarz ettiriyordu.
O sadece Kurnn cezaya tbi tuttuu ve fakat imdi ok
yaygnlam bulunan gnahlara kar hogrszd. Dier
blgelerde bulunan hriclerden bir ou ona katld. 129 yl
sonunda, hac tarihi yaklanca, Eb Hamza nn yksek ku
mandasnda Mekkeye bir ordu gnderdi. Bunlar yaklak
.ooo kii olup siyah ve krmz sanklar tamaktaydlar"'*.
Kurban bayram treninin resm bakan olan Medine valisi
meyyeli Abdlvahd b. Sleyman b. Abdlmelik onlara
kar gelmedi, aksine bunlarla tren sresince devam edecek
bir atekes anlamas yaptktan sonra Medineye geri dnd.
Ancak buradan, meyye ailesine mensup Abdlaziz b. Ab
dullah b. Amr b. Osman kumandasnda bunlara kar bir
ordu gnderdi. Rivayete gre bunlar klk-kyafetleri sava-
TLBLHAKK 83
Haccc vastasiyle ykselen ve yanm yzyldan beri Yetnen de hkm
sren Eb Akl ailesinden.
Egn, 99,8. 112,31. Vkd (Tab., 2, s. 2008) sayy sadece drtyz olarak
veriyor.
Hrn (Egn, 100,6) ve Vkd (Tab., 2, s. 2009,2)ye gre ad budur.
Medin (Egn, 100,25) Abdlaziz b. mer b. Abdlaziz olarak adlandr
yor; ancak bundan hemen sonra (101,14) Medin bizzat, onun halife Osmann
neslinden geldiini sylemektedir. u halde, mstensih hatas deilse, kendisi ha
taya dm olmaktadr. Medin muhtemelen, Abdlvahd i Mekke ve Abdla-
ziz i Medine valisi yapmakla da hakszlk etmektedir.
dan baka her eye benzeyen sekizbin kiiden mteekkil bir
kitleydi. Bunlann arasnda muhteem elbiseler giyini bir ok
Kureyli vard; bunlar olay bir gezinti addetmekteydiler;
zellikle Medinede hl ok sayda mevcut bulunan Emev
ailesi mensuplan, bir sefiller srs olarak tasavvur ettikleri
hriclerin aleyhinde attklar nutuklarda mangalda kl brak
myorlard. Eb Hamza Medinelilere kar yryerek 9 safer
130 perembe gn"' Kudeyd yannda onlara kavutu. yilik
le onlara, aslnda emev hkimiyetine kar kendileriyle ibirli
i yapmalar gerektiini anlatmaya alt ve ancak bunlar sal
drya geip adamlanndan birisini bir ok isabetiyle yaraladk
tan sonra, bunlann kann dkmeye hak kazandn kabul et
ti. Onlan kamaya zorlamakla beraber takip edilmelerini ya
saklad. Sadece, Allah sz rejimin asl temsilcileri olan Ku-
rey lilere aman verilmedi. Bunlann, aralannda reisleri
Abdlaziz inki de bulunan cesetleri sava meydann rtt;
esir denlerden, menelerini inkr etmeye tenezzl etmeyen
ler idam olundu. Kudeyd etrafnda kopanlan yaygara bunun
iindir; ancak bir taraftan da kestaneleri bakas hesabna
ateten karan sersemlerin de kanlannn dklmesine msaa
de olunmutu. Artk Eb Hamzaya Medine yolu akt;
o da 13 safer ( 23 Ekim 747) de, vali Abdlvahd in boaltt
Medineye hi kl sallamadan girdi
19 ikim 747 perembe. Rivayetler 7 ve 9 safer {Egn, 101,16. Tab., 2, s.
2009,1) arasmda sallanyor. Perembe 9 safere kesinlik kazandrmaktadr ki, bu ra
kam genellikle 7 rakam) ile kantnlyor.
Tarih, Tab., 2 s. 2012,4 de. Medin daima Belc i nden sevkediyor. O,
{Egn,toct,i^) Eb Hamzanm Kudeyd savandan sonra Mekkeye dnd ha
vasn yaratmakta ve fakat hemen sonra (108,6 vdd.) onu bizzat Medine de gster
mektedir. Belc in yannda, mesel Kinde hnedanndan Ebrehe b. Sabbh ve H-
ris sllesinden bn Husayn gibi bir ok kimse de Eb Hamza nn subaylar ara
snda saylmaktadr. Bundan da Yemen deki haric isyanna, umumiyetle ifade
edildii gibi, sadece ayak takmnn deil, asl Yemenlilerin de katlm olduklan
grlmektedir.
84 HARCLER
Eb Hamza Medine de yaklak ay kald. Silhdan da
anlamasna ramen bu zat aileden bir lim ve vaizdi. Pey-
gamberin minberinde verdii vaazlardan her halde bir mec
mua tekil edilmi olmaldr". Hrn bu nutuklann bazsn
dan ve ksmen de olduka geni pasajlar rivayeti iine alm
tr. Eb Hamza, arpc misallerle, imdiki rejimin, Peygam
ber ve ilk iki halifenin rneklerine ne kadar aykn dtn
tavsir eder. Eb Hamza, Medine lilerin btn gemilerine
gre Emevlere kar dmanlkta hriclerle ayn fikirde ol
malar lzm geldii ve fakat bunlarn mazilerinin gerektirdii
tabi sonuca uymayarak haksz rejimi kertmeye yardm et
medikleri dncesindeydi. Onlar, btn dnyann kendisine
dman olmasna ramen sadece gen ve kimsenin tanmad
baz kimseler tarafndan tutulan Peygamber i sevinle ve istek
le benimseyen babalanna zd tutumda gsteriyordu: imdi
Medine liler tarafndan hariclere kar ileri srlen pheler,
o zamanlar Mekke liler tarafndan Muhammede kar izhar
edilmiti. Bu tr szler pek isteksiz dinleniyor deildi, ama
Eb Hamza, slm sadece devlete kar savaa davetle kalm
yor, dinin tek tek herkese ynelttii ahlk talepleri de vurgu
luyordu; ^Allahn uygulanamyacak emirler verdiini iddia edenler
Allahn ve bizim dmammzd/. O zellikle fuhu ve sarholu
a kar kmaktayd. Seksen ayn olayda, ahslann kimliine
ve nfuzuna hi nem vermeden iki ienlere er dayak ce
zasn uygulatm olmas dolaysiyle halife mer I.e hayrand.
Bu hususta ise Medine liler daha az anlaylydlar; ehirleri
btn slmiyet dnyasmn en sefh kesi saylmaktayd. Eb
Bu, nahivci bn Fadle taraAndan tertip olunmutu {Egn, 105,27). Gra
merciler Ziyd ve Hacccm hutbeleriyle de megul olmulardr. Slih b. Mser-
rih in bir vaazlar mecmuas daha nce zikredilmiti. Sadece haricler deil, ler
de bu cins yazmla urarlard. Bunlar reislerinin ayn kalba ekilmi hitabelerini
ezberler ve sonradan yazarlard (Tab., 2, s. 500,1. 508,13). Sonradan filologlar
bunlann zerine giderek tashih etmi, sslemilerdir.
EBO HAMZA 85
Hamza nm dil olduunu ve iyilikle idare ettiini kabul eyle
mekle beraber, ounlukiariyle ona kar souk ve menf dav
ranyorlard. Bununla beraber aralarndan bir ka yine de
onun tarafndan kazanld; bunlar arasnda sadece doutan
ranl, dindar ve kaari ve gramerci Abdlaziz Bikest gibi ul
suzlar deil, halife mer in torununun olu ve mer in yine
ok itibarl olu Abdullah n torunu Eb Bekr b. Muhammed
gibi kimseler de vard (Tab., 2, s. 2012, 9).
Bu ayaklanmann tenkili iin de Suriye lilere bavurmak
icap etti. Yaklak 130 yl cemziyelevveli balannda bunlar
dan ou Kaysl drtbin kadan Sad b. Hevzin kabilesi
mensuplarndan Abdlmelik b. Atiyye kumandasnda Medine
zerine y r d " . Bir zamanlar Yezd I. devrinde olduu gi
bi, bunlar da nlerinde bulunan kutsal mahallere tecavz ola
yndan doabilecek vicdan azabn mnasip bir tazminatla
dettiler. Rivayete gre her birine yzer altn dinar, bir arab
at ve eyalann tamak iin bir katr verilmiti. Eb Hamza
kumandasndaki hriciler bunlan Vdilkurda beklemekteydi
ler. Bunlar 130 yh cemziyelevvelinin 15 inde (21 Ocak 748)
malp edildiler ve byk ounluklan ldrld. Otuz ada-
miyle Eb Hamza kurtularak Mekkeye k a t b n Atiyye
Medineye geldiinde, burada her eyi halledilmi buldu; ora
da (el-Mufaddal kumandasnda) braklm olan haricleri Me-
dineliler, savan sonucu hakknda ulaan haberler zerine,
sava izleyen pazartesi gn kendiliklerinden bertaraf etmiler
ve bu arada zavall masum Bikest i de ldrmlerdi {Egn,
109, 10). Mekke de Eb Hamza bir kere daha mukavemete
Sonras iin aynca kr. Egnt, 11, s. 83 vdd. Burada (83,23) Abdlmelikin
tam ad verilmektedir. Atiyye onun ceddi idi.
Ben burada Hrn ve Medin nin birbirinden aynlan rivayetlerini uzla
trmaya gayret ettim. Medin, Vdi l-Kurda maktul dm olan Belc i burada
da nplna almaktadr.
86 HRClLER
yeltendi. Fakat ahali iindeki hinlerden korunmak iin gerek
li ciddi nlemler uygulamak istemedii iin direnii bouna
oldu. bn Atiyye yeniden galip geldi; esir edilen dmanlan
idam ettirdi ve bunlann maktul den reislerini, aralarnda
Eb Hamza dahil olmak zere, armha gerdirdi. Tifde
uzunca bir mddet ikametten sonra bn Atiyye bu sefer biz
zat haric halifesi Tliblhakk n zerine yryerek onu ma
lp ve kadetti ve ksa bir kuatmay mteakip onun merkez
ehri Sanay zaptederek Hadramt u da itaate zorlad'^'. bn
Atiyye 130 yl sonlannda, halife kendisini emri nasbettii ci
hetle, az bir refakatle Mekkeye geri dnmek istedi. Ancak bu
yolculuk esnasnda, kendisini haydut sanan Cumna nn olu
iki Murad l tarafndan baskna uratlarak ldrld.
Makalemizin sonunda, burada, bu sefer de btn din te
mizlik ve ciddiyetlerine mukabil snn mslmanlan ellerin
den geldii kadar boazlamak yerine onlan kazanmak isteyen
bir tr lml ve dejenere haricleri (bdleri) tanm oluyo
ruz. Bunlarn tenkilini Emev devletinin sukutu izledi.
tBADLERN SONU 87
Adlan verilmek suretiyle, ldrlen tbd haric reisleri hakknda sylen
mi uzun bir mersiye Egn, 20, s. m vd.de verilmitir. Aynca Eb Hamzanm
savata lmden kurtulan kans Meryem (109,27 vd.) ve bahtsz Bikest ile alay
eden beyider (o,Qo). Eb Sahr m zafer gnlan (108,20 vdd. 111,5 ' dd.) Hzeyl
divannda yoktur.
ler
I . Osmann ldrlmesiyle slm, Ali ve Muviye nin et
rafnda iki frka (parti)ya blnd. Arapada partiye a de
nir; u halde Ali /fa "snn karsnda bir Muviye a s\ bulu
nuyordu. Fakat Muviye devletin btnne hkim olduun
da, yani bylece yalnz bir partinin ba olmaktan ktnda
^a ad artk sadece Alinin taraftarlar iin kullanld ve bu
tesmiyeye hriclere kar olmak anlam da kart. Ali, Pey-
gamberin yeeni ve damad, torunlannn babas olduu iin
iktidara getirilmi deildi; dar bir aile evresinin, sanki zel
mlk imi gibi, hkimiyeti tevars hakk Araplarda ve hele
hele islmiyette geerli deildi. Ali, daha ziyade, imdiye ka
dar halifelerin her zaman iinden kt, Peygamber e olduu
gibi kendisine de bir tr devlet danma konseyi grevinde
bulunan ve bir anlamda, en yksek mevkideki deimeler s-
rasmda teokratik idarenin devamn salayan, Peygamber in
en eski sahabeleri iinde, bu ie en liyakatli kimse olarak
grnd iin iktidara getirilmiti. u halde Ali, Osmann
hilfeti esnasnda btn byk makamlar elde etmi bulu
nan, slm ncesinin putperest geleneklerine sahip asl bir
Kurey ailesi, Emevler in gerek olarak ellerinde tuttuklar
kudret tarafndan ar bir tehdit altnda tutulan, slm devre
nin bu liyakata dayanan asalet tabakasnn ve bu tabakann
allm olan teokrasiye hkimiyet hakknn temsilcisi idi. An
cak bu ruhn aristokrasisinin geri kalan ve onu o zamana ka
dar ileriye srm olan bir iki yesi, Ali devletin bana geer
gemez hemen onun aleyhine dnd. Bunlar Osmann
ldrlmesi suunu Aliye ykleyerek bu cinayetin meyveleri-
II.
90 ILER
ne kondular: Mcadele gerek anlamiyle iktidarn btn iddi
aclar tarafndan srdrld ve hak ve hukuk da u veya bu
taraf iin, kitleleri avlamak ve bunlara bir parola salamak
hususunda bir bahaneden ibaret kald. Fakat Ali, Osmana
kar yaplan ihtilldeki gurup bakanlannn en nemli daya
nan tekil eden Irak hlan yannda tutmaya muvaffak oldu.
Devlet merkezini Kfeye naklederek, dnek rakipleriyle kanl
bir ekimeden sonra da olsa, Basray da kendi tarafna ka
zand.
Muviyenin arkasnda, uzun zamandan beri idare etmek
te bulunduu Suriye duruyordu. Onunla Ali arasndaki
mcadele bir Suriye - Irak savana dnt. Bu sava Alinin
lmyle Irak llarn aleyhine sonuland; ama bunlar, Mu
viye nin kurduu devlet iindeki birlie ancak zorla ve
grnte katldlar. Ali bundan sonra onlarn Suriye boyun
duruuna kar muhalefetlerinin bayra oldu. Irakllar, Di-
mak deil de Kfenin islmn menkezi olduu ve devletin
merkez hzinesine sahip bulunduu ksa devreyi idealleri ola
rak hatralarnda muhafaza ettiler. Bylece a Irakta yerleti.
Orada nceleri a bir parti deildi; btn eyaletin siyas
dncesinin ifadesiydi. Hemen hemen btn Irak doumlu
lar, zellikle Kfeliler, ve fakat tek tek deil de balannda re
isleri bulunduu halde kabileler bu anlamda az veya ok
idiler'. Bunda sadece derece farklar gze arpmaktayd. Ali
bunlar iin yurtlarnn kaybedilmi ihtiam, yitirilmi
bykl anlamna gelmekteydi. Yaad devrede sahip ol
mad, ahsna ve ailesine kar duyulan byk hrmet ve iti
bar ite bu dnceden domutur. Ancak onun adna bal
gerek bir klt, karanlk bir tarikatn kucanda, ok daha
nce faaliyet gstermekteydi.
' Bu husus mesel yukanda s. 27 vdd.de verilmi olan Mstevrid hakknda-
ki hikyeden de anlalmaktadr.
(JTfl nn tarihi bakmndan, balca Kfede cereyan ettii
sre iin, Eb Mihnef en nemli otoritedir. Taber hemen he
men btnyle onun ok tafsiltl olan rivayetlerine dayanr;
Muviye Irak itaat altna aldktan sonra Sakf kabilesinden
Mugre b. u beyi Kfeye vali tayin etti. Hareketlerinde ta-
mamiyle serbest brakmakla beraber ondan, her cuma nama
znda minberden Aliye lanet etmesini ve adlarn bildirdii,
Aliye zellikle bal olan bir ka kiinin bu lanet okuma sra
snda mescitte bulunmalann salamasn talep etti. Mugreye
adlann verdii bu kimseler arasnda gerek Sffn de ve gerekse
dier olaylarda Alinin yannda temayz etmi, Kinde kabile
sinden (bunlann reisi olmamasna ramen) muteber ve nfuz
lu bir kii, Hcr b. Ad de bulunmaktayd. Bu zat her cuma
gn mescitte, Aliye edilen lanetin geri teperek bu laneti
okuyanlara arpmasn haykrmak suretiyle, bu davran pro
testo etmekteydi. Mugre her ne kadar onu devlete kar di
lenmemesi iin uyarmakta idiyse de, yine de kendisine zarar
verecek bir ey yapmyordu. Valiliinin sonlarna doru, yine
malm lnet metni okunduunda, creti artm bulunan
Hcr ona yle bard; Sen ihtiyarlktan hali bitik birisin, stne
oturduun maalarmz de, yeter!. Bu szler herkes tarafndan
alkland. Mugre minberden inerek evine gitti. Sakfli adam-
lan ona bu yumuak davran sebebiyle serzenite bulundu
lar, fakat Mugre yle dedi: Bu ihtiyarlk yadmda mslman
kan dkerek Muviyenin dnyasn kurtarmak iin kendi hiretimi
feda etmeye hi hevesim yok; ayrca, ben zaten Hcr ldrm ol
dum; nk o benim halefime de ayn ekilde davranacak ve bylece
kellesini ba uzatm olacak!
Gerekten de Hcr, Mugrenin halefinde yanl adrese
ba vurdu. Bu halef Basra valisi Ziyad b. Ebh idi ve memuri
yetine ilveten 51 ylnda Kfeye de vali tayin olundu. Zi-
yad n Kfedeki ilk davran hakknda bize Eb Mihnef den
HCRB.AD! 91
bir rivayet intikal etmemitir. Medinye gre o, maiyyetinde
pek az adamla gelerek minbere km ve Kfe de sknet ve
dzenlilikle karlap, Basrada olduu gibi nce bunu tesis
etmeye mecbur kalmam olmasndan dolay memnuniyetini
izhar etmiti. Mescitte bulunanlarsa onun bu vgsne, ken
disini talayarak teekkr etmilerdi. Bunun zerine Ziyad
mescidin kaplarn tutturmu ve kendisine ta atmadn ye
minle temin etmeyen hi bir kimseyi dar kartmamt.
Byle bir yemin etmiyecek kadar gururlu davranan birka ki
inin elleri kesildi. Hikye gzel olduu iin anlatlp durmu
tur ama, doru olmak faziletine sahip deil gibi grnyor.
Hi olmazsa Avne (Tab,, 2, s. 1 14) olay tamamiyle baka
ekilde hikye etmektedir. Ona gre, Ziyad n Kfe mescidin
de minbere ilk k esnasnda her hangi bir olay vuku bul
mamtr; o, hutbesinin sonunda Aliye lnet ve Osmana rah
met okuduunda itiraz sesi ykselmemitir. Ziyad sknet
iinde asl yerine, Basraya, geri dnm ve Kurey li Amr b.
Hureysi daim nibi olarak Kfede brakmtr. te ancak
bu adama kar, balarnda Hcr b. Ad olduu halde, Mug-
renin lml davranndan yz bulan ler kstahlaarak onu
namaz esnasnda taa tutmulardr. Ziyad bunun zerine
sratle Basradan gelerek, muhteem elbiseler iinde Kfe
mescidinin minberine km, orada bulunanlara durumun
nezaketini anlatarak Hcr tehdit etmitir. Hcr bu esnada
bizzat mescidde olup taraftarlan ile hemen oradan uzakla
mtr^.
Hikyenin bu noktasnda, Taber de sz yeniden Eb
Mihnef alr: Ziyad daha mescidden kmadan gereken nlem
leri ald. nce orada hazr bulunan Kfe erafna att: Sizler
^ Buna nazaran Hcrn darbesi Ziyadn Kfe valiliine balad yla, yani
hicri 51 ylna der. Buna mukabil Medin (Tab., 2, s. 62)ye ve Elias Nisibe-
nusa gre olay ancak Ziyadn lm ylnda, yani h. 53 ylnda olmutu.
92 LER
ZYAD B. EBH 93
benim yanmdasntz ama, karde, oul ve akrabalarnz Hcrn ya-
nndalar; eer masm olduunuzu fiillerinizle sbat etmezseniz Sun-
yelileri sizin zerinize getiririm. Bu szler etkisini gsterdi; E-
rafdan her biri akrabalarn evlerine gndermekte birbiriyle
yart. Cmiin yanndaki pazar meydannda, Hcr n yann
da toplanm olan kalabalk dald. Ziyad bu hareketi bizzat
gzlerken inzibat kuvvetleri de bu dala yardmc oldular.
Hcr bizzat, yannda klc bulunan ve bununla takipilerin
den birisini yaralayan, , fakat ldrmeyen tek kii, Kindeii
Eb Amarrata tarafndan kurtarld; selmetle bir aile toplulu
unun ikamet yerine ulat ve burada da etrafna bir grup in
san topland. Says az olan inzibat erleri bu ii baaramya-
cak gibi grnnce, Ziyad btn Kfe milisini harekete geir
di; fakat Mudarllar mescit nndeki meydanda, kendi ya
nnda tuttu. Yemenlilerle Mudar arasnda, bu nzik durum
da, bir anlamazlk kmasn nlemek ve ayn zamanda, ken
di kabile ve dnce arkadalarna kar -nk bunlarn hep
si de yrekten idiler- byle polislik grevi yapmak suretiyle
kk drmek zere Hcr e kar sadece, onun da mensup
olduu Yemen lileri gnderdi^. Bununla beraber Kinde kabi-
^ Gariptir ki, Reb a dan hi bahsedilmiyor. Mudar llar arasnda l ernn,
Hevzin, Bhile (A sur), Esed ve Gatafn zikrolunur. Yemenlilerden ) Mczhic ve
Hemdn; 2) Ezd, Becle, Has am, Ensr, Huza ve Kuda. Bunlara Kinde vc
Hadramt eklenmelidir. Yemen li saylan Ensr ile Ehl Medne (=Ehl el-!ye,
Tab., 2, s. 1382) kartrlmamaldr; Medne Ensr Medine dar blgesinden
olup Mudara mensuptur. Halife mer I. zamannda Kfeliler yedi ksma taksim
edilmilerdi ki, Taber (7, s. 2495) bunlardan sadece altsn kaydetmitir: ) Ki-
nne (Ehb ve Cedle ile birlikte); 2) Kud a (Gassn b. ibm), Becle, Hasarn,
Kinde, Hadramt, Ezd; 3) Mezhic, Himyer, Hemdn; 4) Temm (Ribb ile bir
likte) ve Hevzin; 5) Esed, Gatafn (Muhrib ile birlikte), Namir, Dubeya (Bekr)
ve Taglib; 6) lyd, Akk, Abdlkays, Ehl Hacer, el-Hamr (Iran l). Ziyad bunun
yerine ehri drt muhalleye (Erb) ayrd; ) Ehl Medne; 2) Temm ve Hemdn;
3) Reb a ve Kinde; 4) Mezhic ve Esed. Bu mahallelerde birbirinden ok ayn ka
bileler bir araya getirilmiti. Bunlar yaklak ayn gte (yerel zorulukla?) birlikler
olup balarmda kabile reisleri deil, hkmet tarafndan tayin edilmi reisler bu
lunuyordu. En kudretli kabile birlemi Hemdn ve Mezhic idiler.
lesi ve bunlarla ok sk balan bulunan Hadramtlular, bu
hareket bizzat kendilerine, yahut da en azndan bir mensupla-
nna kar yapld cihetle, gnderilen kuvvet iinde deildiler.
Ezdliler de sadece grnte harekete katlmlard; bunlar
Kinde mahallesine girdiklerinde, ev ev dolaarak zr dilediler
ve iin ncln Mezhic ve Hemdn llara braktlar. Bun
lar hi bir engellemeyle karlamdan Hcrn, soydalaryla
birlikte ikamet ettii yere kadar ilerlediler. Burada mukaveme
te arptlar. Hcr, kendi evinde taarruza uraynca, kendi soy
dalar olan Ben Cebele ie mdahale etti ve aslnda hi de
onunla fikir birliinde bulunmayanlar da onun tarafn tuttu.
Hcr, rivayete gre, bunlara silhlarn brakp dalmalarn
emretmi imi. Bu, her halde onun emri olmasa da zaten vu
ku bulacakt. Bizzat Hcr kamay baard. Ziyad onu inzibat
kuvvetlerine takip ettirdi. Hcr evden eve, sokaktan sokaa,
mahalleden mahalleye kamaktayd''. evreyi tanyan rehber
ler tarafndan kargaalk iinden karlmaktayd; nk genel
sempati onun tarafndayd. Gittii her yerde iyi kabul
gryor, fakat kendisini koruyanlar tehlikeye atmak istemedi
i iin, takipiler yaklar yaklamaz snd yeri terkediyor-
du. Bir Ezdlinin evinde nihayet sknete kavutu. Kendisini
arayanlar izini yitirmi ve bu sonu vermeyen kovalamacay
brakmlard. Bunun zerine Ziyad, kabilesini Hcr bakmn
dan sorumlu tutarak, Kindenin reisi Muhammed b. Eas,
asayii bozan bu ahs gn iinde teslim etmedii takdirde,
ar surette cezalandrmakla tehdit etti. Bu sebeple Hcr, Zi
yad tarafndan muhakeme edilmeyecei, halifenin yanna
gnderilecei vaadini elde ettikten sonra kendiliinden teslim
Kabileler mahallelerde, ayn soydan olanlar sokaklarda, ayn ayn soylar ise
yan yana evlerde otururdu. Mahalleye kabilenin ad verilirdi (Hcr, Kindenin
Naha yoluyla Ezdlere kamt), sokaklar soylann adyla anlrd. Bylece
Kfe nin yaps Araplann etnik jenealojisine bir kubak salamaktayd. Basra da
da hal baka trl deildi.
94 ILER
oldu. Fakat o, bir burnusa brnm olarak souk bir sabah
saatinde valinin yanma geldiinde tokatlanp zmdana atlaca-
m hi dnmemiti. iddetli itiraz hi bir ie yaramad.
Hcr onbe gn hapiste kald. Bu zaman zarfnda Ziyad, ha
reket ve dnlerini iyice belli etmi olan leri iddetle ara
tarak bunlardan bir dzine kadarn yakalatmt. Bunlar
muhtelif kabilelere mensuptular ve ksmen kendi aileleri tara
fndan ele verilmi veya teslim olmaya kandrlmlard. Bun
lardan hi birisi, cezadan kurtulmak iin Ziyad yannda Aliyi
inkr etmeye tenezzl etmedi.
Ziyad, Hcr ve bu dnce arkadalar aleyhine, silhl
ayaklanma suundan dolay bir iddianme kaleme ald. Kfe
asilleri ahit olarak bu iddianmeyi imzalamak iin birbirleriy-
le yar ettiler; yle ki, kendisine yetmi tank imzas kfi gel
dii iin Ziyad bunlardan bir ounu reddetmek zorunda kal
d. Erafdan bazs zr dileyerek bunu imzalamay reddeder
ken veya sonradan imzalarn inkr ederken ^ kad ureyh b.
Hn elHris, halifeye yazarak, ahitlik imzasn geri ald. d
dianme bundan sonra, tutuklulan Suriye ye, Muviyenin ya
nma gtrecek olan iki inzibat erine teslim olundu. Gecenin
birinde* bu hzn verici grup harekete geti. Absli Kab-
saya, kendilerini izleyen kzlarna veda etmek msaadesi veril
di. O kadar kolay gerekleebilecek olmasna ramen, bunlar
kurtarmak zere kimse parman kprdatmad. Kabilelerin
devlet kudreti karsnda, iki inzibat erine kar bile duyduu
bu korku, tutuklulan, kar karya bulunduklar lm tehlike
sinden daha ok zmt. Bu hali milletlerinin k olarak
belirttiler. Dimak a yakn, Bkireler ayr denilen bir yerde
^ simler veya hi olmazsa bunlann hepsi bizzat imza edenler tarafndan ya
zlmamt.
Tarihler deil ve fakat gnn saatleri (le, akamst veya sabah gibi) o
unlukla verilmitir.
HCR DMAK YOLUNDA 95
duruldu. Tutuldular burada kaldlar; hepsi de balydlar.
Muviye iddianameyi ald ve bunun muhtevasna, Hcr n
kendisine gnderdii habercilerle yapt itirazndan daha ok
gven duydu. Bununla beraber durumu Ziyad a bir defa da
ha sorduktan sonra mutemed adamlanyla istiarede bulundu.
Tutuklulardan altsn, bunlann ricas zerine, serbest brakt;
sadece Seknlu Mlik b. Hbeyre nin, Hcr n balanmas
iin ettii ricay kabul etmedi; ama yine de Hcr e ve dier
tutuklu kalanlara, Aliyi inkr etmeleri artyla af teklif etti.
Bunlardan ikisi onun bu nerisine uydular ve Aliden ber ol
duklar hakkndaki szlerini sonradan geri almalarna ramen,
canlarn kurtardlar. Geri kalan alt kii idam olundu. Hcr,
kendisi iin kazlm kabri, hazrlanm kefeni ve kaldnlan k
lc grdnde titremeye balamakla beraber, metanetini
muhafaza etti. Mlik b. Hbeyre geldiinde i iten gemiti.
Mlik, Muviyenin, kendi ricasna ramen Hcrn hayatn
balamamasna kzarak, tutuklulan zorla kurtarmak zere
Kinde ve Sekn kabileleriyle Bkireler ayrna gelmiti; an
cak bunlar lmt. Mlik in halifeye kar kzgnl, Muvi
ye kendisine loo ooo dirhem gnderip, Hcr ldrmekle
onu, Irakhlara kar, daha nce Ali ve onun lmnden son
raki devrede yaplm olandan sonra ikinci bir sefere kmak
meakkatinden kurtarmak istediini, nk Hcrn bunlar
hi phesiz isyana srkleyeceini syletince yatt. dam
olunanlar erefli mslmanlar gibi topraa verildiler^.
Taber nin verdii {2, s. 115 vd.), bn Kelbnin Muham-
med b. Srnden alnma ksa bir rivayetinde Hcr b. Ad, sal
haneye gtrlen masum bir kuzu olarak tasvir olunuyor:
^ Kr. Abdullah b. Halfe nin msralar (Tab., 2, s. 148-154); grne gre
o, idam edilenlerin saysm sekiz olarak vermektedir; bunda belki de, Aliyi inkr
edip Muviye tarafmdan nce affedilen, fakat sonra yine de ldrlen iki kii de
dahildir.
96 tLER
Adamlar kendisini savunmak istemiar; ancak o kendisini
sknetle zincire vurdurarak, Suriyeye gtrlmesine boyun
emitir. Onun dostne selmn Muviye Kesin kellesini!
emriyle cevaplamtr. Hcr n kendisiyle ibirlii yapan su
ortaklan da yoktu. Yakub (2, s. 273 vdd.)deki daha sonraki
gr daha da ocukadr. Eb MihnePin sempatisi filvaki
Hcr tarafndadr: Her ne kadar zor kullanlmasna sebep ol
mu idiyse de Hcr gya taraftarlarnn zorbala zorbalkla
mukabele etmelerini istememi imi. Ancak iin gerek mahi
yeti Eb Mihnef rivayetinde yine de aka ortaya kmakta
dr: nzibat erleri sadece sopa kullandklar halde, klc nce
eken ve ilk kan dken, Eb Amarrata idi; Abdullah b.
Halife et-T de Hcr iin kahramanca dmt (Tab., 2,
s. 121. 129). Hcr n bir s olduunda ve Kfelileri berabe
rinde srklemeyi arzu ettiinde phe yoktur. Bizim
dncemize gre Ziyad sadece grevini yapm ve Muviye
hatta lml davranmtr. Ama o zamanlarda baka trl
dnlyordu. Bir mslmann ldrlmesi ancak bu kii
baka bir mslman ldrm ise ciz ve gerekli saylmak
tayd, yani kan davas. Ve umumiyetle idam ancak intikam
hakk olan icra ederdi; idarenin grevi sadece intikamcnn bu
idam gerekletirmesine imkn hazrlamaktan ibaretti. Devle
te kar ilenen su, cinayetle mterafk olmad hallerde,
ihanet deil yalnzca islmdan aynimak idi. Ne kadar hakl
bir sebebe dayanrsa dayansn, devlete ihnet yznden infaz
olunan bir idam, hele bu olayda olduu gibi, ok itibarl kim
selere uygulannca, muazzam bir heyecan uyandrd. Kfe li-
1er kendilerini genellikle kltlm, rezil edilmi sayyorlar
d. Horasan valisi Reb b. Ziyad, rivayete gre, pek o kadar
da yufka yrekli olmamasna ramen, kederinden ne yapaca
n armt. Aye, bu olaydan duyduu kzgnl ifade etti
i gibi, m minlerin anas gibi bu hususta ahs bir motifi
HCRN DAMININ AKSLER 97
mevcut bulunmamasna ramen, sonralan, dindar Haan el-
Basr de olaydan duyduu infiali belirtmitir. Muviye, rivaye
te gre, lm deinde ac bir vicdan azab ile kvranm ve
ancak kendisini, Kurey liler kendisinden yz evirdikleri iin
Ziyad n tesiri altnda kalm olmakla teselli etmitir. Tabiatiy-
le btn bu heyecan havasnda, kendi akrabalarn devletin
elinden zorla alamam olmay kendileri iin byk bir ayp
telkki eden kabilelerin, zellikle ok kudretli Yemenlilerin
honutsuzluk ve inatlar da rol oynamaktayd. Ancak kabile
ihtilf din anlamazlkla birlemiti. Her eyden nce, ne de
olsa ler Hcrn idamiyle heyecanlanmlard. Hcrn bu
ehadeti, lerin esas ehidleri olan Hseyin b. Alinin eha-
detinin pereviydi.
2. Ali nin Fatmadan doan byk olu Haan 49 ylnda
vefat etmiti. O, hilfetten feragat tarznn yakkszl sebe
biyle babasnn taraftarlann hayl sukutuna uratm ve bun
larn hrmetini yitirmiti. Ali taraftarlan gzlerini onun kk
kardei Hseyin e evirdiler. Muviyenin 60 ylnda vuku bu
lan lm ile hilfetin boalmas partinin ihtiras ve midini
canlandrd. O srada ellisinin ortalarnda bir kimse olan
Hseyin, Yezde bat etmeyi reddetti ve kendisine bu hususta
yaplacak zorlamalardan kurtulmak iin, Ali ailesinin devaml
ikamet mahalli olan Medineyi terkederek Mekke ye kat (60
yl recebinin sonu). Kfe liler ondan, yanlanna gelmesini ve
kendilerinin banda Emev hkimiyetine kar ayaklanmasn
talep ettiler. Bu anlamda Hseyin e bir ok mektup yazdlar;
ilk ulaklar 10 ramazan 60 (14 haziran 68o)da Mekkeye ula
t. Bunlarn bahcalan Sleyman b. Surad el-Huz gibi
mteassp uler olup bunlan yine mteassp dierleri takip
etti. Hseyin e mektup yollayanlar arasnda her kabileden iti
bar ve nfuz sahibi kimseler, ncelikle de, zaten Kfe de say
Saylanlar iin kr. Tab., 2, s. 233-35.
g8 lLER
ve nfuzca nde gelen Yemenliler bulunmaktayd. Hseyin,
bu muhtelif evrelerden gelen seslere uymak eilimindeydi.
Ancak zemini yoklamak ve kendisine yolu amak zere yee
ni Mslim b. Akl i nden gnderdi. Mslim, Kfe de nce
Sakfli Muhtar b. Ubeydin evine indiyse d e daha sonra
Murad kabilesi asllerinden Hn b. Urve nin evine nakletti.
Bu evde bir ok toplantlar yaplmasna ve koca koca nutuklar
atlmasna ramen Mslim in buradaki ikameti gizli kald.
Hseyin adna davet de evk ve gayretle ve fakat byk bir
dikkatle yrtld ve bavuran herkes hemen cemaate kabul
edilmedi. Buna ramen ksa bir srede binlerce kii Hseyin
namna Mslime veya bunun adamlarna bat etti. Eb
Smme es-Sid para ve silh topluyordu. Her ey o kadar
yolunda cereyan etmekteydi ki, Mslim, Hseyine hemen
Kfeye gelebilecei haberini yollad.
Mslimin Kfeye geldii srada ehrin valisi Ensrdan
Numn b. Ber idi. Bu zat her halde baz eylerin farkna
varm idiyse de, sadece bir phe zerine nleyici tedbirler
almaktan ekindi; nk onun gznde ibadet, efendisine
hizmetten nce gelmekteydi. Halife Yezd onun bu davran
tarzndan haberdar olunca, Sergius un tavsiyesi zerine,
Numndan daha az kuruntulu bir kimse olan Basra valisi
Ubeydullah b. Ziyad onun yerine geirdi'. Ubeydullah der
hal en ksa yoldan, l iinden, yannda sadece kk bir
maiyyetle Kfeye gitti.''. Bandaki siyah sar ve rtl tut
tuu yz ile Kfeye girerken, nce kendisini, beklemekte ol
duklar Hseyin sandlar'^. Kendisini tantnca, hi glk -
Dnever (s. 245,4)ye gre byle. Duhn (Tab., 2, s. 228, o)deki bn Av-
sece her halde bir kartrmadr.
Avne (Tab., 2, s. 239,10-240,5).
" mer b. ebbe (Tab., 2, s. 243) tarafndan sslenmi.
Eb Mihnefe gre buna kzmt; mer b. ebbeye gre ise bunu kendi
si istemiti.
MSLM B. AKL KFEDE 99
karlmadan mstahkem hkmet kona boalthp Ubeydul-
laha teslim olundu. Ubeydullah bundan sonra derhal mesci
de giderek burada ksa bir konuma yapt. Bu konumasnda
her arfV^, irfesvnde mevcut bulunan btn yabanclan ken
disine bildirmek veya burada hi bir yabancnn bulunmad
na kefil olmakla ykmledi. Bunu yapmyacak olan kii evi
nin nnde armha gerilecek, irfes ise maa listesinden
karlarak Kfeden srlecekti.
Ubeydullah, daha Basrada iken eline geen bir mektup
tan Hseyinin hedefi hakknda inanlr bilgi elde etmiti; an
cak onun, Mslim in Kfe de bulunuu ", hi olmazsa onun
kald yer hakknda her hangi bir bilgisi yokmu gibi
grnyor. Hi bir eyin farknda olmadan, hastahndan do
lay ziyarette bulunmak zere arslann inine, Hn b. Ur-
venin evine gitti; hayat pamuk ipliine balyd ^. A n f l t r hi
bir ihbarda bulunmamlard. Onu izin stne gtren nce
bir casus, bir Kfeli deil, Makil adnda bir mevl (azatl) ol
du. Bu adam bn Avseceye sokulmaya muvaffak olmutu.
Ona, gya frka adna toplam olduu ve imdi yerine teslim
etmek istedii 3.000 dirhem verdi. bn Avsece tarafndan
Mslime tantlan Makile, Hseyine bat etmek izni verildi.
Bu andan itibaren Ma kil, Mslim in yanndan hi ayrlmad.
Hn b. Urvenin evinde cereyan eden eylerin hepsini grp
iitti ve bunlar Ubeydullah a bildirdi.
Ubeydullah bunun zerine, kendisini o kadar uzun
mddet ziyaret etmemi olduunu ileri srerek Hnyi, ken
disine dost iki nfuzlu ahsn aracl ile vali konana art
t. Hn buraya gelir gelmez Ubeydullah onu derhal sorguya
En kk asker ve mlk birliklerin banda bulananlara bu ad verilirdi.
Bu husustaki kaytlar phelidir.
Tab., 2, s. 246 vdd. 244 (kr. 2, s. 44. 53 vd.). Dneveri, s. 248 vd.
100 LER
ekti". Casus ile yzletirilince Hn inkrdan vazgeerek mi
safirini evinden karmay vaadetti. Ancak onu valiye teslim
etmek istemiyordu ve Ubeydullah kendisini lmle tehdit
edince de ona, byle bir ey yapacak olursa evinin drt tara
fnda Mezhic kllannn parladn greceini syledi. Buna
cevap olarak Ubeydullah elindeki denekle Hnnin suratna
vurdu, yleki kan fkrd. Hn derhal yannda bulunan mu
hafzlardan birisinin klcn kavradysa da yakalanarak hapso-
lundu. Bu arada Mezhic iiler gerekten hkmet kona
nnde toplanmlard. Bunlar: Asayii bozmak istemiyoruz; sa
dece kardeimizin hayatnn tehlikede olduunu duyduk diye bal
amaktaydlar. Bunlar tabansz bir kimse olan kad ureyh
tarafndan, kendilerine Hnnin hayatta olduu temin oluna
rak teskin edildiler; Allaha kredip, sanki artk her ey yo
lundaym gibi, ekip gittiler.
Ancak bylelikle Ubeydullah tehlikeden henz tamamiyle
kurtulmu deildi. Hnnin tutukland haberi zerine
Mslim, artk harekete gemek iin daha fazla beklememeye
karar vermiti. Bu skk durumda etrafna toplayabildii ta
raftarlar ile'^ daha ayn gn iinde pazar meydanna yrd.
Ubeydullah o srada namaz kld mescitten, bunun hemen
yannda bulunan mstahkem konaa geebilecek zaman an-
mer b. ebbe (Tab., 2, s. 245)ye gre Ubeydullah onu yle sulamt:
Babam Kfeye vali olduunda btn leri ldrd, sadece Hcr e ve senin ba
bana dokunmad; imdi sen buna byle teekkr ediyorsun. Hn bu szlere yle
cevap verdi: Bu iyilii unutmayacam. Sen, ailenle birlikte emnsin! Bunun ze
rine Ubeydullah n mevlSu Mihrn Ne! Bu rc ua (Yemen li) seni kendi
hkimiyet blgen iinde himayesine mi alyor? dedi ve Hnyi salanndan yaka
lad. Bu arada Ubeydullah durmadan, acmaszca, sopasyla Hn nin suratna
vurmaktayd. Ziyad n btn Kfe li lerin katili olduu szleri bile bu rivayet
hakknda gerekli hkm vermeye yeter. Kr. ayn. esr., 2, s. 284.,8 vdd.
Hrn b. Mslimin pek gvene deer olmayan rivayetine (Tab., 2, s. 272)
gre bunlar arasnda nl Kurey li Babba ve ondan daha da mehur Sakfli
Muhtar temayz etmekteydiler.
UBEYDULLAH B. ZYAD lo
cak buldu. Emrinde bu srada sadece bir ka azatl kle ile
otuz inzibat askeri bulunmaktayd; buna mukabil Kfe eraf
nn en itibarllarndan yirmisi yanndayd. Bunlar ksmen
mteassp lerden olup Hseyin in davetine katlm bulun-
malanna ramen Ubeydullahn hkm altndaydlar. Bun
lar Mslim in etrafnda toplananlara, hareketlerinin varaca
kt sonucu bildirmek ve bunlar isyandan vazgeirmek husu
sunda uyanlarda bulunmak zorunda kaldlar. Bu arada ka
dnlar da koca ve oullarm alp evlerine gtryorlard: Bu
rada hi bir iin yok; seni burada arayan da yok. Gerekten de
akama doru kalabalk dalm ve Mslim tamamiyle yalnz
kalm bulunuyordu. Kfenin kark sokaklarn tanmad
iin oraya buraya kotu ve nihayet, olunu evinin kapsnda
beklemekte olan Ben Cebele (Kinde)liler yannda oturan
dul bir kadn yannda snacak bir yer bulabildi.
Gecenin k ile pazar yeri derin bir sessizlie
gmlnce Ubeydullah erafa, etrafda bir tehlike olup olma
dn aratrmalarn emretti. Bunlar mescidi evreleyen
stunlar zerine karak yukardaki deliklerden meydan ay
dnlatmak zere fenerler sallandrdlar. Grnrde artk kimse
yoktu. Bunun zerine Ubeydullah da artk konaktan inerek
mescide gitmek cesaretini gsterdi ve herkesin yats namazn
da hazr bulunmas emrini verdi. Kfeliler fev fev gelerek
ordu halinde tanzim edildiler ve burada bekledidiler. inzibat
kuvveti btniyle, ertesi sabah mahalleleri teker teker aramak
zere btn sokak balarn tuttu. Ancak gn aanrken
Mslim in sakland yer, dul kadnn olu tarafndan Kinde
kabilesinin eyhi Muhammed b. Eas a ve onun tarafndan
da valiye ifa olundu. bn Eas onu derhal getirmek emrini
Bunlardan birisi, Kays l (Fezre li) Esma b. Hrice ise onun kaynpederi
olup devlet taraftanyd. Bu zat hakknda kr. Egn, ndeks.
102 LER
ald; yanna bir ka muhafz askerle altm-yetmi kadar
Kaysl ald. nk Yemenliler aranlan hi bir zaman bul
mazlard. iddetli bir mcadeleden sonra - nk onu canl
olarak yakalamak istiyorlard - Mslim nihayet bn E asa
teslim oldu ve klc elinden alndktan sonra bir katr srtnda
konaa gtrld. Konaa girdiide iecek bir ey istedi; fa
kat, nihayet bir Kureyli kendisine merhamet edinceye kadar,
kimse onun bu ricasn yerine getirmeye cesaret edemedi.
Ubeydulllah ile iddetli bir mnakaadan sonra idamna
hkmolundu. Peygamberin en eski sahabelerinden Sad b.
Eb Vakksn olu mer, ancak bizzat vali tarafndan msaa
de edilmesi zerine, onun vasiyetini dinlemeye raz oldu.
Mslim bundan sonra konan kulelerinden birisine karla
rak, mcadele esnasnda yaralam olduu ran I bir muhafz
asker tarafndan boynu vurularak idam edildi. Cesedi, sonra
dan Kasap Pazan olan meydana atld.
Bundan sonra sra Hnye geldi. Erafn onun hakkndaki
efaatinin hi bir yaran olmad. Hn, elleri arkasndan ba
lanm olduu halde pazar meydanna gtrld. Kabilesini
yardmna ardysa da kimse gelmedi. Bunun zerine bala-
nn kopararak eline bir silh geirmeye alt, fakat bna da
muvaffak olamad. dam iin boynunu uzatmak istemiyordu.:
Size bir de kendimi ldrtmek iin yardm m edeyim?. Nihayet
Trk aslh bir azatlnn darbeleri altnda can verdi. Daha bir
veya iki kii de, hem de bunlara inat olsun diye, kendi kabi
lelerinin mahallelerinde idam edildiler. ki ba sulunun,
Mslim ve Hnnin balarn Ubeydullah, bizzat kaleme al
m olduu ksa bir mektupla halife Yezde gnderdi. Mektu
bu kendisinin yazmasnn sebebi, yazmalara tumturakl faris
slbunu yerletirmeye alan ktibi Amr. b. Nfiin yazd
uzun ve edeb mektubun houna gitmemesi idi. Yazd onun
hareket tarzn beendi; ancak bizzat kendisine silh ekme
yen bir kimseyi ldrmemesini tenbih etti.
MSLMN DAMI 103
Mslim, lmnden yaklak bir ay nce, Hseyine
Kfeye gelmesini yazmt. Rivayete gre Hseyin, 8 zilhicce
6o ' da Mslim in Kfede ayakland gn, Mekkeden aynl-
mtr. mdi vukua gelecek olaylar heyecanla beklenmeye ve
eski dinsiz Amr b. sm olu bu hususta fal amaya bala
mt. bn Zbeyr, Peygamberin torununun bandan giderek
Mekkeden ayrlmasm sevinle karlarken^, onun iyiliini is
teyenler Hseyin e bu iten vazgemesini tavsiye ettiler. Fakat
Hseyin bunlar dinlemiyerek yola kt. En yakn akrabalan,
bu arada Abdullah b. Caferin oullan, kadnl, ocuklu onu
takip ettiler; ama Abbasoullanndan kimse yoktu. Tanm de
Hseyin, halifenin yanna giden bir kervan eline geirdi; bu
kervana ait olan develere ihtiyac vard. Bundan sonra Kfe
yolunu tutarak Zt Irk, Vd Zrrummede Hcir, Zerd ve
Sa lebye zerinden Zbleye gitti. Hacdan dnmekte olan
bir ka Kfe li de ona katld; bunlar bu katlmay ancak iste-
miyerek, Hseyin in talebi zerine yaptklan halde sonradan
sadakatle onun yannda kaldlar. Durak yapt, su bulunan
vhalardan da baz kimseler ona iltihak ettiler. Hseyin,
Kfede kendisine alacak kucaklarla kabul olunacan
dnyordu; Mslimin hcizin hikyesinden henz haberdar
deildi. Bu hususta ilk haber ona Salebye de ulat. Bu ha
ber zerine, eer ldrlen Mslimin, kendilerine intikam
hakk ve grevi den erkek kardeleri raz olsalard Hseyin
9 Eyll Eb Mihnef (Tab., 2, s. 271,17 - 271,18deki variyant. Mes-
d, 5, s. 142y i gre dzeltilmelidir - 272,2. 275,20. 28g4) de byle. Haftann
gn olarak sal veriliyor. 8 zilhicce aslnda sah gnne dmez. Buna mukabil
Dnever (s. 256,1 )nin kaydettii 3 zilhicce sah dr. Bununla beraber lerviye gn,
yani 8 zilhiccenin, hi olmazsa Hseyinin hareket gn olarak kesin olduu
grlyor. Daha sonraki ve yine kesin olarak belli olan 61 yh muharrem ayna
ait gn verileri de gn adlarna uymamaktadrlar. Mslim Kfe de 1,5 - 2 ay kal
mt.
Bu tutum Zbeyr ve Ali aileleri arasndaki, balangc ok daha gerilerde
yatan mnafereti kine evirmekte rol oynamtr.
104 ttLER
seve seve geri dnecekti. Zblede yeniden kt bir haberle
karlat. Geliini Kfeye haber vermek zere yola karm
olduu bir ula Kadisiye de kuvvet kumandan olarak bulu
nan Husayn b. Temm^' tarafndan yakalanm ve efendisini
inkr etmeye ve onu lnetlemeye yanamad iin valinin
emriyle kuleden aa atlarak ldrlmt. Bu haber zeri
ne Hseyin maiyyetinde bulunanlara yanndan ayrlmak izni
verdi. Bedeviler bu izinden faydalandlar. Kendisi bizzat, sa
dakat iinde yannda kalanlarla birlikte yoluna devam ederek
Batn Akabe ve erf zerinden Z Husem suyu kenarna
ulat ve burada arkas arazi tarafndan korunur durumda a-
drlann kurdurdu.
Bu mevkide iken, Temm li Hrr b. Yezd kumandasnda
Kadisiyeden nc olarak zerine gnderilen Kfeli svariler
tarafndan yolu kesildi. Bunlar ona hrmetle muamele ettiler
ve namaz da onun arkasnda kldlar. Hseyin bunlara,
Kfeden kendisine gnderilmi bulunan iki torba dolusu
mektubu gsterdi; ancak bunlar kendilerinin bu mektuplar
yazan kiilerden olmadklarn bildirdiler. Bunun zerine
Hseyin, Medine ye geri dnmek istedi. Hrr buna msaade
etmek yetkisine sahip deildi; o, aynca Hseyine saldrmak
emri de almamt. Bu sebeble Hseyin e, durumu bildirecei
validen yazl bir emir gelinceye kadar, onun ne Kfe, ne de
Medineye gtren baka bir yol semesini teklif etti. Hseyin
bu neriye uyarak Uzeyb ve Kadisiyein bat istikametini se
ti. Hrr, bu yolculuk esnasnda onun yanndan hi ayrlm
yor, fakat baz Kfeli sadk lerin Hseyinin tarafna ge
mesini de nlemiyordu. Hseyine bu ekilde yeni katlanlar
ona, erafn devlet tarafndan elde edildiini, geri kalan
Bu zat bazan sadece ada tarihiler deil, eski mstensihler tarafndan
da SuriyeU Husayn b. Nmeyr ile kantnimaktadr. Kr. mesel Tab. 2, s. 409,3
ve Dnever, s. 256,4. Kadisiye, Kfeye girii Arabistan tarafndan kapatmaktayd.
HSEYN KFE YOLUNDA 105
Kfelilerin, her ne kadar yrekleri onun tarafnda ise de, k
llar ile kendisine kar savaacaklann anlattlar.
Uzeyb el-Hicnt ve Kasr Ben Mukaatil zerinden yolcu
luk Frat kenarndaki Niniveye yneldi. Burada Hrr, Ubey-
dullah dan, Hseyine dinlenmek imkn vermemesi ve onun
bir kalede veya bir su kenarnda konaklamasna msaade et
memesi emrini ald ve buna gre davrand. Hseyin ne Nini-
vede, ne de Gdrye veya efye de konaklayamad. Hrr n
emrindeki bir ka atlya saldrmas iin yaplan teklife de uy
mad; sava balatan kii olmak istemiyordu. Sadece Frat ke
narndaki kye gitmen yeter; dierleri hemen ie balar!. Ama o
kyn ad Akr idi ve bu mem ad onu rktyordu. [Akr,
ksr anlamna gelir; burada stnde ot bitmeyen kumsal an
lamnda olsa gerek.] Hseyin, Frat dan pek uzakta bulunma
yan susuz bir yerde, Kerbel^^ dzlnde kald. Taber {2, s.
308, 7)yc gre tarih 2 muharrem 61 perembe (2 ekim 680
sal) idi.
Ertesi gn mer b. Sa d b. Eb Vakks 4.000 Kfeli ile
sahnede grnd. Bu zata, Desteb daki Deylem lileri tenkil
etmesi iin Ubeydullah tarafndan Rey eyaleti tevcih edilmi
ve o da bu maksatla bu kuvveti bir araya toplamt. imdi
ise, memuriyet mahalline gitmeden nce Hseyine boyun e
dirmesi emrini almt. mer, emrine verilen valilii kaybet
memek iin istemeye istemeye bu emre itaat etmiti. Ama ie
balamak hususunda hi de acele etmedi. nce Hseyin e
maksadnn ne olduunu Sordurdu; ordusundaki muteber a
hslarn ou daha nce Hseyine yazm olduklan ve bu se-
beble onun karsna kmaktan utandklar iin ancak zorluk
la ona gnderilecek bir adam bulabildi. Hseyin, Kfeliler
Ne gariptir ki, bu ad burada Eb Mihnef tarafndan kaydedilmemitir.
Kr. Tab., 2, s. 546,4. 1710,8.
o6 LER
tarafndan davet olunduunu, ancak bunlar imdi baka trl
dndklerine gre geri dnmesine msaade olunmas rica
snda bulunduunu syledi mer bunu Kfe valisine bil
dirdi. Ubeydullah, Hseyin in Yezd e bat emek ve teslim ol
mak zorunda olduu, aksi takdirde hi vakit geirilmeden ona
kar zor kullanlmas gerektii cevabn verdi; eer mer bu
emri yerine getirmekten ekiniyorsa kumanday bu emri ken
disine getiren Kaysl emir b. Z Geven ^'* e brakmalyd.
9 muharrem a k a m m e r saldn hazrlklann yapt.
Gece boyunca Hseyin rahat brakld; adamlanndan hi biri
si Hseyin in kendilerine, talep olunann yalnzca kendisi ol
duunu, onlann aynlp gitmelerini sylemesine ramen, ka
mak hususunda bu frsattan yararlanmad. Hseyin vasiyetini
yapt; yanndaki kadnlann duyduu dehete ramen klcn
biletti ve geriden saldrya uramasn nlemek iin nlemler
ald^*. Dmanlar adrlarnn nnde, yakndaydlar; iki taraf
arasnda karlkl konumalar yaplyordu.
10 muharrem 61 aramba gn^^ (lo ekim 680) sabah
namazndan sonra taraflar mevzi ald. Hseyin in tarafnda sa
dece, 18 kuzeni dahil, 70 in bir az stnde erkek ve 32 at var
d^. Onun yreini serinleten bir husus, saat onikiyi alm
ken de olsa, onun akna lme kavuarak bu suretle nceki
davrann affettirmek isteyen Hrr b. Yezd in kendi tarafna
Duhn (Tab., 2, s. 28a)ye gre Hseyin, Medineye geri dnmek, yahut s
nrda kfirlere kar savamak veya halifenin yanna gnderilmek istiyordu. Ancak
Eb Mihnef (Tab., 2, s. 3i4)e gre onun bu klardan birisinin seilmesini iste
mi olmas yanltr.
Bunun seceresi iin bk. Tab., 7, s. 3305. Dneveri, s. 267.
Rivayete gre perembe veya cuma, gerekte ise sal
Duhn (Tab., 2, s. a83)ye gre arkas sazlkla korunuyordu.
Rivayet; cuma veya cumartesi.
Duhn (Tab., 2, s. 281) ve Husayn (ayn. esr., s. 286) da daha byke say
lar.
KERBEL OLAYI 107
gemi olmasyd. Sava ncesi nutuklar atld. Hseyin deve
sinin zerinden dmanlarna hitap etti. Atlan, fakat ona isa
bet etmeyen bir ok bu konumaya son verdi. Ok atlann k
ll dellolar izledi. Sadk adamlan birbiri arkasna son
mcadelelerine karken Hseyine, onunla cennette bulu
mak zere, veda ettiler; bunlann, Hseyinin gzleri nnde
ehid olmaktan baka hi bir amalan yoktu. Hseyin bizzat,
feryad eden kadn ve ocuklarla dolu en byk adrn
nnde oturuyor ve buradan dellolar seyrediyordu. Kuzen
leri de, grne gre, dierleri kanlann dkp sra kendile
rine gelinceye kadar bu mcadeleye seyircilik etmekteydiler.
Bundan sonra onlann da hepsi ldrld. Ancak Peygam-
berin torununa yaklamaya, emir bu tereddde bir son ve
rinceye kadar, kimse cesaret edemiyordu. emir, eer her
hangi bir kumandadan sz etmek caizse, saldnnn komutan
idi. Hseyin i, iinde kadn ve ocuklann bulunduu, doku
nulmaz addolunan, adrdan ayrmaya muvaffak oldu. Bunun
zerine bir ok kii Hseyin in zerine saldrarak onu 33 han
er yaras ve 34 darbe ile yere ykt. Daha sonralar, duruma
gre, bunlann hepsi veya hi birisi Hseyin in katili olduunu
iddia etmitir. l rl plak soyuldu, birisi kilotunu, bir di
eri gmleini, ipek burnusunu, ayakkablarn ve klcn kap
t. Hseyin ssl bir libas tayordu, ama zrh yoktu. adr
daki kadnlann da giysileri rivayete gre zerlerinden sklp
alnmtr; yamalanacak ne varsa yamalanmt. Bu te
cavzler, ancak yanlanna mer b. Sad gelince sona erdi.
Cinler haberi Medineye gtrdler. Haberci oraya geldiinde
olup-bitenler bilinmekteydi.
Kerbel ehidlerinin naalan Gdryede defnolundu; ba
lar kesilerek Kfeye gtrld. Ubeydullah bunlar Di-
mak a, halifeye gnderdi. Bu grevi yerine getirmeye emir
yannda en itibarh Yemenliler, Kays b. Eas el-Kind, Amr
o8 lLER
b. Haccc ez-Zbeyd, Azre b. Kays el-Hemdn, katlanmak
zorunda kaldlar (Tab., 2, s. 370). Yezd, bir denekle Hse
yin in azn kantrabilmekten zevk duydu^ ; ama esir edil
mi olan kadn ve ocuklara drst ve merhametli davrand.
Red olmasna ramen kendisine dokunulmam olan Hse
yin in olu Aliye dosta davranarak onun minnetdarln ka
zand. Hseyinin ailesine yurdlanna dnmek iznini verdi;
bunlan gtren refakatilerin bakan, hanmlara yle nzik
ve duygulu davranmt ki, bunlar hatra olarak kendisine bi
leziklerini hediye ettiler. Ailenin Medineye ulamas ac fer
yatlarla karland.
Bu olay anlatrken Eb mihnefe uydum. Onun fevkalde
tafsiltl hikyesi Taber de bize bn Kelb redaksiyonu ile he
men tam olarak intikal etmitir. bn Kelbnin ilveleri (baba
sndan, Avneden ve bakalarndan) rivayetin insicam bak
mndan nemsizdirler; sadece bir yerde rivayet zincirine Av
neden, feraget olunamaz bir halka ekler (Tab., 2, s. 239,10).
Taberi nin Eb MihnePe ekledii paralel ve variyantlar pek
byk yer tutmaz. Ammr ed-Duhn onunla hep uygunluk
iindedir. Ammr tek tek rivayetleri ksa bir btn halinde
toplamtr. Dizinin ipi onun rivayetinde daha vazh olarak
belirir^. Buna mukabil mer b. ebbe daha keskin aynlklar
gstermekteyse de bunun farkl haberleri pek deer tama
maktadr^*. Husayn b. Abdurrahmann verdii bilgiler de ay-
KERBELANIN SONULARI rog
Eb Mihnef (Tab., 2, s. 370. 383) ve Duhn (s. 282 vd.)ye gre byle.
Bunlann ifadeleri karsnda bu hareketi Ubeydullah a ykleyen Husayn (s. 268)
zayf kalyor. Denek mutad olarak iktidar sahibinin elinde bulunur ve bunlar
onu sadece makamlannn almeti olarak kullanmazlard (Tab., 2, s. 282, 18.
286,21. 523,20).
Tab., 2, s. 227,16 vdd. 281,8 vdd. Kr. Tab., 7, s. 3434; Fihrist, s. 220,7.
Tab., 2, s. 242,10 vdd. 273,3 vdd. S. 272,3 vdd. de sonu eksik bir fragma
nn mer e ait olmas isnattn 242,10 vdd. ile bir mukayesesini gstermektedir.
n ekilde az deerlidirler^^. Taber dnda mesel Dnever
(s. 243 vdd.) ve Yakub (2, s. 273 vdd.) nazan itibara alnabi
lir, ama bu da mnferit notlar veya kaydettikleri msralar ba
kmndan olabilir. Tam anlamiyle olan Yakubden, frkas
iin o kadar nemli olan bir olay hakknda nemli bir eyler
renmenin mmkn olduuna inanlamaz. Bamsz ve ba
lang safhasna kadar ulaan bir rivayet zaten hi yoktur;
rivayet ancak ortalarda bir noktada balamakta ve yava
yava uzaklat, daha eski ve kendi dncesine nazaran ok
daha masm bir rivayete dayanmaktadr. Ammr ed-Duhn
de, Fihriste gre, u idi ; O henz nemli hususlarda Eb
Mihnef ile tamamiyle uygunluk iindedir. Ana otorite, esas
rv Eb Mihnefdir; bu sfatiyle o, sonradan onun ad ile
Hseyinin lm hakkridaki muahhar efsaneyi karan sah
tekr tarafndan da kabul edilmektedir^^.
te bu sonraki efsane, bu trden rivayetler iin zellikle
bir rnek tekil eder. Benim yaptm hlsa bunu ifade et
mekten uzaktr. Burada her ey diyalog ve sahnedir; ama dra
matik deildir. Hikye hi bir ey anonim kalmaz; her ulak,
her uak, her yardmc, her hangi bir sz syleyen veya mese
l bir klc parlatan herkes ad ve sanyla zikrolunur. Aynnt-
1ar ylesine bytlmtr ki, ilk bakka aalara bakmaktan
orman gzden kaar. Mesel Hseyinin d grn anlat
lrken onun pabulanndan birisinin bann kopuk olduu ve
bunun sol ayandaki pabucun ba olduu bildirilmektedir^'*.
Birbiriyle ilgisi olmayan saysz teferruat, birbirine ou za
man paralel anlatlarak olay gayet arlatran bir tempoya
Fihrist, s. 192. Hrn b. Mslim (Tab., 2, s. 272,3 vdd.) zikredilmeye de
er bile deildir.
Kr. Brockelmann, Geschichte der arabischen Literatr, 1, s. 65.
Gz ahidi; "Bunun sol ayamdakinin olduunu hi bir zaman unutmaya
cam".
I I O ILER
sokacak ekilde birletirilmektedir. Tabatiyle btn bunlan
ilk defa toplayan Eb Mihnef deildir; o bu ii daha nceden
yapm ve belli bir uyuma eklinde birlemi selef ve arka-
dalanndan bahseder (Tab., 2, s. 314,7). Buna mukabil o,
olay idrk etmi olanlardan sadece bir kuak ayndr. Tek tek
rivayetlerin isnad onda, eski ve gerek isnadn tabiatna uy
gun olarak, daima ok ksadr; sonraki uzun isnad zinciri sa
dece ayakta tutulmaya allan bir gsteri, bilimsel yazcl
n allm bir slbudur. Haberi ald rv de bunu doru
dan doruya olay grm olan bir gz ahidinden almtr
veya hi olmazsa byle bir kiiyi ahit gsterir. Gz ahitleri
iki gurupta mtala olunurlar. Bunlar ksmen Hseyin tara
fnda bulunanlar, kleler ve dier kurtulanlardr^^. Ancak ta
raflarn bu ksmndan ancak pek az kimse kurtulabildii iin
tanklarn ounluu Hseyin e aleyhdar tarafta bulunanlar
dr. Filvaki bunlar olay anlatrken artk dman tarafta deil
lerdir; umumiyetle, hi olmazsa eski tutumlarndan piman
olmulardr^^ Bylece sutaki paylann azaltmaya veya Hse
yin ile yaptklar savan tasvirinde onu an ve eref iinde
gstermek suretiyle kendilerini affettirmeye alrlar. Bu kanl
ve mam olay zerinde Kfe ehrinde ne kadar hyecanl
konumalar yapld ve kiilerin birbirlerini karlkl nasl it
ham ettikleri veya mazur grdkleri farkedilmektedir. (Tab.,
2, s. 341. 344-46).
Eb Mihnef birbiriyle paralel rivayetleri kontrol eder; yle
ki, rivayetlerde sadece bir defa getikleri iin teferruat, mte
madiyen tekrarland iin esas unsurlar yava yava tebellr
Mesel uak Ukbe b. Sim n ile Hseyin e katlan iki Esed liden birisi gi
bi. Ali ailesi mensuplanna ait rivayetler nadir ve nemsizdir.
Mesel zellikle Humeyd b. Mslim e)-Ezd. Dikkate deer husus, ahit
lerin ounluklan ile asalete mensup bulunmayan kimseler olduudur. Bunlann
arasnda ejra/dan hi kimse yoktur.
KERBEL RAVLER i i i
etmeye balar. Birbirine paralel olmayan rivayetleri Eb Mih-
nef devaml bir insicam salyacak ekilde, uygun bir tekup
iinde, tanzim eder; bunu yaparken rivayetler iinden baz\
semelerde bulunmak ve uygunluu zorlamaya almaktan
kurtulamamtr. Bylece her ne kadar variyantlar ve te-
reddt gsteren noktalar grnmekte ise de nemli hususlar
da tenkuz yoktur. Ortaya kan tablo genellikle salam ve in
sicamldr ve bu husus sadece olayn gerekleri deil, kiilerin
karakterleri bakmndan da vriddir.
Eraf sadece mevkiini muhafazay, ehir ve kabilelerinin s
nrl karlann korumay dnr grnyor. Bunlar aslnda
Emev rejiminden holanmamalanna ramen kabileleri sakin
tutmak hususunda nfuzlann Emev emrine vermilerdi. Amr
b. Haccc ez-Zbeyd ve hele Muhammed b. Eas el-Kind,
Emevlere hemen hemen dalkavukluk etmekteydiler. Temmli
ebes b. Rib genlik yllarnda alm olduu dnekliini^^
yallnda talandrmt: Hseyini bizzat kendisi gelmeye
kandrm, sonra da o n a , kar yaplan sefere katlmt.
Kfelilerin ounluu filvki Emev rejiminin avucuna
dmeyi istemiyordu ama, bu rejim aleyhdarlannn saflanna
da katlmyordu. Hseyine mektup yazarak ona sadakat ye
mininde bulunanlar bile onun gndermi olduu ncy yal
nz brakmlar ve bizzat Hseyin iin de parmaklarn kpr
datmamlard. Bunlann en ok yapabildikleri, uzaktan onun
kbetini seyretmek ve alamakt. Sadece, mesel hzineyi ko
ruyan Eb Smme ve bn Avsece gibi pek az kii, akbetini
ebes kariyerine kadn peygamber Sechn rtkan olarak balam, son
ra zorunlu olarak islm kabul etmi ve Osmana kar iddetle Alinin tarafn
tutmutu. Slln savandan sonra hrici frkasn kuranlardan biri olmu, ama
Nehrevnda o n l a r a k a r savam, dier reisleriyle birlikte Muviye ta
rafndan gzaltna alnm ve btn bulam olduu olaylardan, bunlar tehlike
artetmeye balar balamaz, paasn syrmt.
112 tlLER
palamak iin onun yanna gitmek cesaretini gstermiti. Bu
nun dmda Hseyin iin lme gidenler, onun yolda te
sadfen bulduu veya kendisiyle hi bir ilikileri bulunmad,
hi de onun partisine mensup olmamakla beraber, yaplan
harekete nsan duygularla hiddetlenerek son anda onun yan
na geenlerdi. Rivayette kendisine bal olduu halde hi bir
ey yapmayanlarla, onlar hi bir mecburiyetleri olmad hal
de utandranlar arasndaki tezat kuvvetle belirtilmekte ve sra
snda dramatik bir slpla tasvir olunmaktadr^. Sadece K-
rey in deil, Ensrn da kendilerini Hseyin den uzakta tut
mu olmalan dikkate ayandr. Medineden hi kimse onunla
beraber yola kmad gibi. Kfe leri arasnda da bunlar
dan sadece pek az kii vardr. 63 ylndaki Medine isyan Ali
hanedan iin yaplmad gibi Ali b. Hseyin de buna katl
mamtr.
Korkak ve sadakatsizlerin karsnda iann gerek muha
lifleri, Emev rejiminin memur ve taraftarlan bulunmaktadr.
Aradaki zddiyet din doktrinlerle deil ok pratik olan bir
soru ile ilgilidir: dareye sadk m kalnmal, yoksa Hseyin
ile birlikte buna kar ayaklanmak m? taat eden kiiler in
kendi tutumlann doru bulduklan inkr edilmiyor; ama bu
tutum knanmakta ve bu knama iin sebep gsterilmemekte
dir. Bu arada taraf tutucu eilim daha ziyade edeb cmleler
yolu ile ve kolay fark edilen abartmalar gereklerin rtlmesi
ve tahrifi olarak belirmektedir. Bylece Eb Mihnefde bulu
nan eski rivayet, daha sonraki rivayetten, kendi hesabna ok
daha avantajl olarak ayrlyor. Filvki Eb Mihnef rivayetinde
Zheyr b. Kayn ve Azre b. Kays arasnda (Tab., 2, s. 318 vd.).
Btn dier arap aileleri arasnda Peygamber ailesinin bir tr stnl
genellikle kabul edilmektedir (Tab., 2, s. 331,8. 342,16. 350,14 vd.). A. Mller in
severek kulland eski inanl tesmiyesi bu devir iin hi bir anlam tamamakta
dr. lerin, dmanlarn dindalar olarak zikrettikleri s. 555,4 ile kr.
KUREY VE ENSR IN TUTUMU 113
de olduka fazla uydurmalar vardr, ama bu rivayet yine de
bizim, olaym gnahm yklenecekler hakkmda bamsz bir
hkme varmamz salayan malzemeyi ihtiva etmektedir. Me
sel mer b. Sad, Hseyine kar harekete geerken vicdan
azab duymutur; bu sebeple msamahal bir gzle
grlrken biz, sadece kendisine vaadedilen vilyeti elinden
karmak endiesiyle bu vicdan azabn bastrm olmas dola-
ysiyle onu sevimsiz bulmaktayz. emirin hi bir tereddd,
dncesi yoktur; mddeyi, yani Hseyini s sayar ve ka
rarl olarak onun zerine yrr; bu sebeplerle ona kar bir
nyarg hkimdir ki, buna biz katlmak zorunda deiliz. Bu
arada emir, Eb Mihnefe gre de, grlmemi bir cn ve
Peygamber ailesine kar ruhu kinle dolu bir putperest deil-
dir'* ; o mesel adrn dokunulmazlna hrmet etmi ve
Hseyin e, onu adrlardan uzaklatrmadan saldrmamtr.
Eb Mihnef iin en antipatik ahs aslnda Ubeydullah tr;
ama onu bize sempatik gsterecek ekilde tasvir eder; yle ki,
Ubeydullah a onun ifadesinden daha byk bir vg zor bu
lunur. Vali, istemeyenleri bile kendisine itaate zorlar; elinde
bulunan az imknla ve fakat kuvvetli bir grle ve gl bir
elle, almad, yakc zeminde kendisine yklenmi olan g
vazifeyi yerine getirmesini bilir. O grevini yapm ve snr
hi bir ekilde amamtr. Olsa olsa onu, kzgnlk hlinde
Hnnin suratna vurduu iin knamak mmkndr. Hse
yin in kesik bana kar kaba ve vahi muameleyi o deil Ye-
zd yapmtr. Yezd rivayette galiba hakettiinden daha iyi ele
alnmaktadr. Eer Hseyinin ldrlmesi bir cinayet idiyse,
asl su ondayd; nk iddetli tedbirler almas iin Ubey-
dullah Kfeye gnderen odur. Olay onun iine yaramt ve
nceleri iin bu ekli alna sevinmiti; eer sonralan adam-
A. Mller, 1, s. 363. Sfln de emir, Ali tarafndan Muviyeye kar eca
atle savamt (Tab., 1, s. 3305).
114 LER
na kzm idiyse (Tab., 2, s. 435 vd.), bunda da, hkmdarla-
nn kt ileri adamlannn omuzlarna yklemek hakkn kul
lanmt. Bununla beraber, kalbinden gelmemekle beraber,
akll bir davran olan, Hseyinin ailesinden hayatta kalan
lara kar izhar ettii dosta tutumundan dolay ona sitem
edilemez.
Btn ahslar hakknda vanlacak hkm iin l, bun-
lann Hseyine kar tutumlardr. Olayn merkez noktasnda
bulunan Hseyindir ve btn ilgiyi stne eken odur.
Onunla ilgili olan hi bir ey atlanmamtr; kk teferruat
onun tasvirine heybet bahetmitir. Atlan saysz nutuklann
konusu odur; vaaz edilen, kendi kendisini vaazeden odur;
bunlann sonunda mn, mn ! denilmesi (Tab., 2, s.
353,4) insan artmyor. Mucizeler, lnetlemeler, ryalar, keha-
neder ve dier din unsurlar onun hakknda hikye edileni
tuzlayp biberlemektedir. Bu hikye gelecee de el atarak,
Tannnn bu hakh insan ldrenleri nasl cezalandrdn da
anlatmaktadr. Btn bunlar yannda, kahramann tam bir
hi oluu izlenimi kalmaktadr. O, toprak bir desti gibi de
mirden Ubeydullaha arpmtr. O, dnya devletini ayaklar
nn altna serdirmek iin, hazrlanm olan yola Mesh gibi
kmtr. Bir ocuk gibi elini aya uzatmtr. En byk eyle
re hak iddia etmi, fakat bunu elde etmek iin en ufak bir
ey yapmamtr. Her eyi bakalan yapmalyd. Gerekten hi
kimse ondan bir ey beklemiyordu. Sadece aresizler, umut
suzlar onun iin canlann pezara srmlerdir. Bir direnmeye
arpar arpmaz onun iin her ey bitivermitir; i iten getik
ten sonra geri dnmek ister ve sonra da taraftarlarnn mce-
delede onun iin nasl ldklerini seyreder ve kendisini en so
na saklar, Osmann lm bir fcia, Hseyinin lm bir
melodramdr. Ama onun kiisel kusurlar, damarlannda Pey-
gamberin kan dolamas, ehllbeyt^ mensup olmas muvace
HSEYN VE KERBEL 115
hesinde kaybolup giderler. Onun kendisini yormas gereksiz
dir; her ey onun iinde zaten mevcuttur. Ahlk hususiyetle
rindeki eksiklik onun etinde ve kanmda mevcut, hemen he
men fzk, kudsiyetle bol bol telfi edilmitir. Bu, onun ahs
na haiz olduu nemi'" ve tarihine de slm Passiyon (Izdrap)
tarihinin karakterini bahetmitir. Onun ehadeti a iin yeni
bir devir amtr. Bu ehadet ler iin, onun gibi Peygam-
berin kznn olu olmayan babasnn lmnden ok daha
fazla nem tamaktayd. Byle, sadece kendileri ve sebep ol
duklar sonularla deil, hatralar yoluyla insanlann ruhunda
muazzam etkili olan olaylar vardr.
3. Hseyini batakla ektikten sonra burada yalnz bra
kan Kfelilerin, yaptklannn sonulann gzleriyle grnce
vicdanlan harekete geti. Bunlar Tannya bir tr tarziye ver
mek, gnahlann kendilerini feda etmek suretiyle telfi etmek
ihtiyacn hissettiler. Kendilerine Tvbe edenler {Tevvbri)
adn verdiler. Bylece tam bir organizasyonun ilk giriimini
yapm oldular. Hseyinin lmnden hemen sonra bunlar
bir birlik tekil ettiler. Bu birlie, aralarndan hi birisi altm
yandan kk olmayan yaklak yz kii dahil bulunmak
tayd. Yani bunlan ihtiras deil, din vicdan birletirmekteydi.
eyhleri Huza kabilesinden Sleyman b. Surad olup bu zat
Peygamberin sahabelerindendi''^ ve daha nceden mteassp
lerin banda bulunmu ve Hseyinin Kfeye davetine n
plnda katlmt. Onun yannda bu birliinin banda Fe-
zre, Ezd, Bekr ve Becle kabilelerine mensup drt bakan da
ha bulunmaktayd'*^. Bunlar her cuma gn Sleymann
evinde toplanyor ve hep ayn nutku dinliyorlard:
Hid ifadesi ondan daha nce gemektedir (s. 350,14); Nefs ekiye, s.
3ig,4.de genel anlamda kullanlmaktadr; buna mukabil kr. Egn, T, s. 26.
Bununla beraber Sleyman ad bunun aksini ifade ediyor.
u halde bakanlardan hi birisi asl Yemenlilerden (Hemdn, Mezhic,
Kinde) deildi.
1,6 LER
! . .
"Altundan buzay yapp ona taptktan soma eiki sraillilerin
yapt ^eyi yapn! Musa onlara byk gnaha girdiniz, imdi bu
gnah lmle silin! dediinde bunlar, ancak bu suretle sularndan
kurtulacaklarn anladklar iin, sabr ve sknetle boyunlarn ba
a uzatmlard. u halde siz de yle yapn. Kendinizi lme adayn,
kllarnz ve mzraklarnz bileyin ve kendinize sava aralar ve
at hazrlayn
Yezdin lmne kadar bu hareket gizli kald; ancak hali
fenin lmnden sonra etrafa yaylmaya balad. O srada
Kfeliler Basrada bulunan Ubeydullaha itaatten ayrlmlar
ve onun ehirlerindeki devaml nibi, Kureyli Amr b. Hu-
reys i kovmulard. Bu hareketin tahrikileri ler deil, bala-
nnda Yezd b, Ruaym e-eybn nin bulunduu ehir eraf
idi ve Yezd b. Ruaym bu suretle byk bir nfuz kazanm
t. Halife Yezdin lmn izleyen fetret devrinde, nce
mer b. Sad ve daha sonra baka bir Kureyli geici olarak
emrlie getirildi. Bu arada da Abdullah b. ez-Zbeyr Irak da
genellikle halife olarak tannd. Kfe eraf da, aslnda yrek
ten istememekle beraber ona bat etti (Tab., 2, s. 531). bn
Zbeyr tarafndan Kfeye vali olarak Ensrdan Abdullah b.
Yezd 22 ramazan 64 cuma gn (cuma, 13 mays 684 bk.
Tab., 2, s. 509) geldi.
Bu deiiklik, Hseyinin mirasna konduu iin bn
Zbeyrden nefret etmelerine ramen, lerin iine yarad.
Bunlar imdi daha cretkarlaarak yaygn evrelerde taraftar
kazanmaya altlar. Sorumlu mevkilerinde her zaman sa
dece Kfeyi her trl maceradan ve kendilerini her trl teh
likeden uzak tutmay gz nnde bulunduran erafn hi de
taraftar olmamalanna ramen (Tab., 2, s. 531) bunlar kitlenin
sempatisine sahiptiler. D\ev^ arasnda Ubeydullah b. Ab-
Bu propagandaclar [dj bundan sonra a iin ok karakteristik bir mes
sese hlini alr.
TEVVBN 117
dullah el-Mrr tebarz etmekteydi. Bu zat ayn eyleri tek
rardan ve bylece dinleyicilerinin beynini ykamaktan bkm
yordu: Allah yannda af aramann yegne aresi, sonunda mahvolsak
bile kendimizi mcadeleye atmaktr; llerin durumu, imlediimiz su
yznden ikence gren biz yalayanlardan daha iyidir. Taraftarlar
gittike oalyordu. Hepsi tam anlamiyle frka azas olmayan,
rivayete gre, 16.000 kii savamak zere yola kmak sz
vermilerdi. Yazma yoluyla Medin ve Basra ile de iliki ku
rulmutu. Bunun yannda para ve silh toplamak hususu ih
mal edilmiyordu.
Parola: Hseyinin intikam! idi. Pratik bir hedef tayin
edilmemiti. Ne ekilde can verilecei hususunda tereddt
ediliyordu. nce yaplacak i Kfe ehrini ele geirmek ve
zorbala itaat etmek suretiyle Hseyinin mahvinde ana sua
sahip ve byk korku iinde bulunan eraf buradan kovmak
t. lerin ou da bunu istiyorlard ama Sleyman buna kar
yd; ona gre bu nfuzlu kimseleri aleyhlerine evirmemek
gerekiyordu. Sleyman dier leri, asl dman ve slere,
Emev rejimine ve bilhassa Suriyeye gitmi olup bu sralarda
(65 ylnda),byk bir Suriye ordusu ile nce Elcezire blgesi
ni Mervan namna kazanmaya ahan Ubeydullah b. Ziyada
kar harekete gemeye ikna etti. Bu karara varlmasnda K
fe valisi Abdullah b. Yezdin akllca lmll olduka etkili
oldu. Eraf ondan, lere kar harekete gemesini talep etmi,
Abdullah ise yle demiti; Bunlar aka ortaya ksnlar; ben
onlar bizim de dmanmz olan dmanlarna kar destekleyeceim.
Bu dman Menbic yanndaki kprden sadece bir gnlk mesafede
bulunan Ubeydullah b. ^iyad'dr. Kfede bir i sava krkleyerek
onun eline dmeyi kolaylatrmak yerine Ubeydullah tepelemeyi ok
daha doru buluyorum. Bu szlerden sonra ler bn Ziyada
kar silhlanmay aka yrtmek imknna kavutular. Bun
lar I reblhir 65 (15 Kasm 684) tarihine kadar Nuhayle
,,8 llLER
(Kfe yannda)de toplanmay kararlatrdlar ve Medin ve
Basra daki frka arkadalann da bundan haberdar ettiler. An
cak bunlann vali ile yaptklar ibirlii, onun, kendisiyle ve
Kfe kabile reisleriyle beraberce Suriyelilere kar kmalar
teklifini kabul etmelerini salyacak kadar uzun boylu deildi.
Harekete katlmay kabul eden 16.000 kiiden, verilen
mhlette Nuhaylede sadece 4.000i boy gsterdi; kasaphk
olarak bu da yeterli bir say idi. Bunlarn arasnda her kabile
den Araplar, bir ka kun bulunmakta idi ama mevl (azatl-
lar)den kimse yoktu. Bir ksm zengin olmaktan uzak idiyse
de hepsi de ath ve iyi donatlm idi. 5 reblhir 65 cuma
(cumartesi'*^ g kasm 684) gn bunlar Kerbelya doru yola
ktlar. Orada yirmidrt saat Hseyin in mezan yannda ka
lp alayarak sululuklann itiraf ettiler ve intikam almaya an-
ditiler. Mezar etrafndaki kalabalk, Mekke deki Hacerlesved
yanndaki skklktan da daha fazlayd'"^). Bunlar daha sonra
Frat kysnda Hassasa, Anbr, Sandda (veya Sadd), Kay-
yra ve Ht zerinden Karksyeye doru ilerlediler. Karks-
yede Kays hlann banda Emev hkimiyetine kar mukave
met etmekte olan Zfer b. Haris bunlar iin ucuz ah-veri
yapabilecekleri bir pazar at gibi, bu srada Rakkada bu
lunmakta olan Ubeydullah b. Ziyadn harekt hakknda da
bilgi verdi ve Hbur zerinden Reslayne giderek orada em
niyetli bir mevzide Suriyelileri beklemeleri tavsiyesinde bu
lundu'*^. Tevvbn onun tavsiyesine uydu ve Reslaynin bat
snda, srtlan ehir tarafndan korunmak zere bir karargh
kurdu. Bunlar be Suriye ordu birliinden ikisi tarafndan
nceki gnn akamndan balar.
u halde bu ehitler klt ran deil arap menelidir.
Suriye den Irak a giden kara yolu Menbi veya Rakka yannda Frat ge
er ve Reslayn (Aynlverde) zerinden Dicleye ular (Tab., 2, s. 554,5. 783,16).
Su yolu Anbr dan Nehr Melka kanah ile Medin e vanr.
TEVVBiNN SONU 119
hcuma uraymcaya kadar kararghlannda be gn dinlen
mek imknm buldular. Sava 22 cemziyelevvel 65 aramba
(4 ocak 685 aramba) gn balayp cuma gnne kadar
srd'***. Kendilerini arslanlar gibi savunan ler nihayet atlan
oklarla ldrld. Says pek az olan kurtulanlar, hedeflerin
den sapanlann vicdan azabn hissetmekteydiler. Bunlar geri
ekilileri srasnda takip olunmadlar ve yolda, zamannda
birlie katlmam olup imdi i iten getikten sonra gelmekte
olan Basral ve Medin li kardelerine rastladlar. Bunlar kar
lkl alatktan sonra dalp uzaklatlar.
Bu leri mcadele ve lmn kollanna atlmaya sevke-
den, intikam almak grevinden daha ok hissettikleri sululuk
duygusuydu. l Hseyin iin gsterdikleri bu gayretin yan
sn Hseyin hayatta iken gstermi olsalard, belki olay baka
trl olurdu. Tevvbn hakkmdaki haberlerin hikayecisi Eb
Mihnef ve onun ba rvsi, Hseyin in katillerinden iken son
radan onun en mteassp taraftarlanndan olan Humeyd b.
Mslim el-Ezd ve bunun da air ahidi Hemdnl Adr
(Tab., 2, s. 572 vdd.). Sylenilen nutuklar hikyenin byk
bir ksmn alr. Bunlar uydurulmu deil, rivayetle intikal et
milerdir. Bir seferinde Sleyman n hitabesinin limne ba
langcnn bir ahit tarafndan unutulmu olduu zikrolunur;
iki yerde rvnin, dVnn hitabesini o kadar ok ve sk dinle
mi olduu iin ezberlemi olduu bildirilir. Bir rivayetin de,
halife Sleyman zamannda asln okuyup derhal hfzasna
naketmi bulunan bir tann ifadesi olduu belirtilir.
120 ILER
Taberye gre (2, s. 576,2) sava reblhir aynda vuku bulmutur. Bu,
Muhtar m, Sleymann imha olunmasmm on gnden fazla ve fakat bir aydan
daha az bir srede gerekleecei eklindeki ifadesine uygun dmektedir. Fakat
Eb Mihnefin verdii kesin ve isabetli tarihler tercihe ayandr; nk ler ma
tem gnlerini hatrlannda iyi tutmaktadrlar.
4. Sleyman b. Surad ile onun etrafnda bulunanlann
Reslaynda mahvedilmeleri lerin i tarihinde kesin bir
dnm noktas oldu ve bunu gerekletiren de, Mugre b.
be, Ziyad b. Ebh, Ubeydullah b. Ziyad ve Haccc gibi
kendisi de Sakf kabilesinden olup, bunlardan ok ayn bir ya
ratlta olmakla beraber bu adamlarn hi birisinden aa
kalmayan Muhtar b. Eb Ubeyd idi"* . Muhtar iyi bir aileye
mensuptu; babas Bveyb (Nuhayle) yannda ranllara kar
mslman ordusuna kumanda etmi ve bu bahtsz savata e-
hid olmutu. Enitesi, halife merin ok itibarl olu Abdul
lah, kaynpederi ise ayn ekilde nfuz ve itibar sahibi
Numn b. Ber el-Ensri idi. Muhtarn Kfede bir evi ve
ehrin yaknnda da bir iftlii vard. Gemii karanlklar iin
dedir^'. Ancak altm yana ulatnda ve de mteassp
olarak belirginlemektedir. Muhtar, Muviyenin lmnden
sonra iler Kfede karnca, kendisine ait olan Hutamiye
iftliindeki mevl\an ile birlikte Kfeye gelerek Mslim b.
Akli evinde misafir etmi ve onun zamanndan nce ayaklan
masna katlmt^'. Kelimenin tam anlamna uygun olarak, iyi
dostlann efaati sayesinde, morarm bir gzle Ubeydullah b.
Ziyadm elinden kurtulmu ve fakat Kfeyi terketmesi emro-
lunmutu^^.
Muhtar Hicaza gitti. Yolda Vkisada bn Irk^^a rastlaya
rak ona Ubeydullah n gzne vurduunu hikye etmi ve
Muhtar van Gelder tafsiltl ve ok takdire deer bir doktora tezi ile ele
almaktadr: Leyden 1888 (Brill).
^ Taberye gre {2, s. 2. 520,11) Muhtar, Medin de kumanda eden amcas
na, Hasan yakalayarak Muviyeye teslim etmesini tavsiye etmi imi. Buna mu
kabil o, Ziyadn Hcr sulayan yazsn imza etme teklifini reddetmitir (Tab.,
Z s. 134,4). Tabernin s. 746-48 deki hikyesi redde bile demez.
Tab., 2, s. 272. 520 vdd.
Tab., 2, s. 522; kr. s. 536 vd. 600.
Bu adam tannm biri gibi grnyor, ama hakknda hi bir bilgi bula
madm.
MUHTAR ES-SAKAFI 12 1
yle demiti: Eer onun btn uzuvlarn ayn ayn parala
mazsam Allah beni kahretsin! Yaknda yaptklarm duyacak
sn; Hseyin iin, Buhtunnasarm Vaftizci Yohannes iin
dkt kadar kan dkeceim. Kendisine bu kadar gvenme
sinin bn Irk ne kadar arttn grnce de ilve etmiti:
Szlerimi unutma! Muhtar, bn Irka, bn Zbeyr hakknda so
ru yneltmi ve onun henz aka ortaya atlmadn, fakat
kendisini yeteri kadar gl hisseder etmez bunu yapacan
renmiti. Bunun zerine bn Zbeyrin yanna giderek on
dan, aka bat almasn talep ve ona yardmn arzetmiti;
ancak bu nerisini ylesine yksek sesle yapmt ki, bn
Zbeyr, gizli plnlannn bu ekilde aklanmasndan duyduu
hiddetle onu yanndan uzaklatrmt. Muhtar bunun zerine
uzunca bir mddet Mekkeden aynld^'^; sonra birdenbire ye
niden ortaya karak mescitte varln belli etti. Bu sefer bn
Zbeyr tarafndan daha iyi bir muamele grd. 64 yl ban
da, Yemmeli hclerle birlikte bn Zbeyr saflannda Suri-
yelilere kar ecaatle arpt.
Bununla beraber Muhtar Mekke de umduunu bulama
mt. Ubeydullah b. Ziyad n Iraktan kovulmasndan sonra
gzlerini yeniden Kfeye dikti. Oradan Mekkeye gelen her
kesten Kfenin ne halde olduunu soruyordu. Kfelilerin
bn Zbeyr e bat ettiklerini, fakat pek ok kimsenin
dncede olduklan ve bunlann balarna doru drst bir
adam geecek olursa onu dnyay altst edecek bir kudrete
eritireceklerini haber alnca sesini ykseltti: "O adam benim,
oban olmayan koyuntarn oban benim! Muhtar, bir i savaa
meydan verilmemesi ve hiretteki mahkeme-i kbr\ aklndan
karmamas hususunda yaplan dindarne uyanlara hi aldr-
O bu arada ana ehri olan TiPde bir ziyafet vermiti (Tab., 2, s. 526,8).
van Gelder (s. 29) onun bu srada Medine deki bnlhanelye ile balant kurdu
unu tahmin ediyor.
122 tiLER
myordu; nih zafer iin inanlmas g bir emniyet duygusu
iinde grnmekteydi.
Yezd in lm zerinden be ay ve bir ka gn gemiti
ki, Kfeye doru yola kt. Hre varouna vardnda abdest
alp muhteem elbiseler giyindi. Kendisine katlm olan iki
Kindelinin refakatinde, at stnde Kfe sokaklanndan gee
rek Kfe mescidine gitti. Herkesi u szlerle selmlyordu:
Size zafer ve kurtulu mjdeliyorum! 15 ramazan 64 (6 mays
684) cuma gn ve cuma namaz saatiydi. Namaz kldktan
sonra da saatlerce bir stuna dayanarak dularna devam etti
ve bylece gzleri zerine ekti.
lerin reisliini elde etmek niyetindeydi. Ancak bir ka
baansna ramen bu bakmdan Sleyman b. Surad ile boy
lemedi. Sonunda Sleyman, Suriye lilere kar yapt
bahtsz seferiyle onu kendisinden kurtarm oldu. Muhtar hi
bir vicdan huzursuzluu duymadan onun mirasna konabilir
di; nk, baansz kalacan nceden aka grp khinle
re yakr bir hitabe ile belirtmi ve bu giriimden vazgeilme
sini tavsiye etmiti. imdi ipin ucunu salam yerinden tutabi
lirdi. O, nce Kfeyi eline geirmek istiyordu ve hareketi
ni bu hedefe tevcih etti. Kfe eraf tehlikeyi hissederek vali
Abdullah b. Yezd i bu tehlikeli ahsn hareketleri hakknda
uyardlar. Muhtar daha Reslayn savandan nce tutukland.
Bu bozgundan cann kurtarm olanlara zindandan bir mek
tup gnderdi. Mektubun ierii uydu: Bu i Sleymann ba
araca bir ey deildi. Bunu ancak ben baarrm, ben, ben, ben!
Bunlar onu zindandan kurtarmak istedilerse de Muhtar, zaten
pek yaknda buradan kurtulaca iin byle bir giriimin ge
reksiz olduunu syledi. Gerekten de, enitesi Abdullah b.
mer in mdahalesi zerine serbest brakld. Ar bir kefaret
ile, imdiki Kfe idaresine kar hi bir giriimde bulunmaya
cana dair andimeye mecbur tutulmas onu sadece
MUHTARIN HAZIRLIKLARI 123
gldrmt; Hkimiyetten feragat edeceine, btn servetine
mal olsa bile, kefareti demeyi tercih ederdi. Zaten ettii ye
mini bozmasma hacet de kalmad; nk 24 ramazan 65 (11
mays 685)de Kfeye, ahsna yemin etmemi olduu yeni
bir vali, Kureyli mteassp bir bn Zbeyr taraftan, Abdul
lah b. Mut, gelmiti {Egn, 13, s. 168 vd.).
Abdullah b. Mutin Kfede idare dizginlerini lml sele
finden daha ok kasmas gerekiyordu. lk frsatta programn
minberden aklad; Ben size ait olan vergi geliri (feyy)ni, bunu
demekle mkellef olanlardan toplamakla; bu gelirin bir ksmiyle ma
alarnz demek ve artann sizin rzanzla halifeye, Mekkeye
gndermekle grevliyim. Aklnz banza toplayp iinizden bazlar
nn delilik etmelerini bnkyin; yoksa urayacanz cezaya kendiniz se
bep olursunuz- Ama bu szleriyle kanayan bir yaraya dokun
mutu; nk Kfeliler, hi istisnasz, feyytn arta kalan
mebln baka bir yere gnderilmesine raz deillerdi; aksine
bunun ehirlerinde kalp aralannda paylatnimasm istiyorlar
d. Bylelikle halife mer ve daha kt olarak Osman zama
nndaki deil, hkimiyet devresinde ehirlerinin hilfet merke
zi ve devlet hzinesinin bulunduu yer olduu Ali zamann
daki uyguhma rnek alnm olacakt. Mescitte derhal
Kfenin Ali zamanndaki o ok sevilen stnln hatrlat
mak iin bu frsattan yararlanan bir nin yksek sesli itiraz
duyuldu. Mkil durumda kalp bocalayan vali minberden
inerek elinden geleni yapmay vaadet. Kfe deki durumu iyi
bilen emniyet kuvvetleri kumandan ys b. Mudrib el-lcl
valiyi bu olayn anlam bakmndan uyard: Sesini gerektiin
den fazla ykselten adam Muhtarn yaknlanndan biriydi ve
Muhtardan nce davranlmas gerekiyordu; nk o srama
ya hazrd. Bunun zerine Muhtar valinin yanna arld, fa
kat kendisini armak zere gnderilen SakPli hemehrisi ta
rafndan uyanlaraJf hastalk bahanesi uyduran Muhtar zr
124 llLER
diledi ve 66 yl banda ayaklanmak zere hi rahatsz edil-
meden hazrlklarn srdrd. Ancak her ey onun
dnd gibi abucak cereyan etmiyecekti.
Medinede, Alinin, Peygamberin kzndan deil de Han-
fe kabilesine mensup bir hanmdan doan ve bu sebeple
bnlhanefye tesmiye edilen Muhammed adnda bir olu ya-
amaktayd. Muhtar onun adna ortaya atlm ve teokrasinin
gerek hkimi olarak onun namna anda bulunmutu.
bnlhanefyeyi mehdi olarak adlandryordu ve kendisini de
onun emin ve vezir\, yani selhiyetli vekili ve ilerinin
yrtcs olarak tantmaktayd. Bu iddiasnda hakl olmad
hususunda pheye den bir ka , bu meselede akla
kavumak iin Medineye gittiler. bnlhanefye, Allah, Ali
oullann kiminle dmanlanndan kurtarrsa ondan raz ola
can sylemiti^'^. Bu kaamakl cevap saf lere yeterli
grnd; bir ay sonra bunlar Kfeye dnerek Muhtara du
rumu anlattlar. Muhtar bylelikle kendisini byk bir endie
den kurtulmu hissetti; derhal bir toplant tertip ederek azn
at, gzn yumdu ve kendisinden phe edenleri iyice utan
drd.
Ancak Muhtar ta reislerinin, yardm olmadan eraf ve
valiye kar baan elde edilebileceine inanmadklan bir baka
adam daha kendisine kazanmak mecburiyetindeydi. Bu,
Mezhice mensup Naha kabilesinin eyhi, cevvl, akll ve ba
msz bir kii, brahim b. el-Eter idi: Babas gibi Ali davas
na sadakatle bal, bnlhanefye ile de balants bulunan,
fakat son zamanlarda ald ekille kendine zg ilikten
henz holanmayan bir kimse. Ne Sleyman b. Surada katl-
Ad Havle idi {Egn, 7, s. 4). Fezre li bir baka Havle ile Haan b. Ali
evlenmitir 11, s. 36).
Buna gre van Gelder in yukarda n. 54 de zikredilen tahmininin geree
uymas az muhtemeldir.
MUHTAR VE BRAHM 125
mti, ne de Muhtar umurundayd. Onun dncesini dei
tirme giriimleri sonu vermiyordu. Nihayet brahim e, iinde
bizzat bnlhanefyenin, kendisinin Muhtar tanmasm talep
ettii bir mektup takdim olundu. brahim, bu mektupta
bnlhanefyenin, o zamana kadarki yazlarnda yapmad
halde bizzat kendisini mehdi tesmiye etmesini yadrgad. An
cak mektubu kendisine getirenler, bizzat Muhtar ve saylan
loun zerindeki dierleri, mektubun mevsk olduuna ahit
lik ettiler. Bunlardan sadece ikisinin, byk fkh ve hads bil
gini mir e-ab ve Babas rhlin tanklk hususundaki
ekingen tavrlan brahimin dikkatini ekti. mir i bir kenara
ekerek, mektubun gerekliine tank olanlardan phe edip
etmediini sordu. mir Allah beni korusun, bunlar en asl kur-
rdan kimseler, ehrin eyhleri ve Araplarn en gzde savalardr T
cevabn verdi. Bunun zerine brahim bu ahslann adlariyle
olayn tam bir zaptn kaleme aldrd; vicdann bu ekilde tat
min ettikten sonra da mektubun talebine uydu ve Muhtar m
hizmetine girdi^^.
brahim bundan sonra Muhtarn evinde yaplan danma
toplantlarna katld. Hareket iin 14 reblevvel 66 perembe
gn kararlatnld. Hkmet ise, tam tarihi deilse de, ayak
lanmann yaplacan haber aldndan, pazartesi gnnden
itibaren btn ak meydanlan igal etmiti: Ana mescit ya
nndaki pazar meydan ysn kumandasnda zaptiyeler,
byk kap nndeki Sabaha, Temmli ebes b. Rib, her
mahallenin mezarlklan ise burada oturan kabileler ve bunla-
nn eyhleri tarafndan tutulmutu^. brahim sal gn akam
mir e-ab (Hemdnn abn soyundan) bizzat Eb MihnePe byle
hikye temektedir.
^ S a b a h a , kumsal byk bir arazi, ehrin nnden Frat a doru uzan
maktayd. Ulucami yanndaki pazar yeri Knse (Hzn Meydan)ye doru
uzamt. Bunun yannda tek tek mahallelerde de meydanlar vard. Bunlara farsa
126 ILER
Muhtarn yanna giderken yanna yz silhl adamn almt.
Zaptiyelerden ekinmeyi korkaklk sayarak dorudan pazar
meydan zerinden yrd ve ys onun karsna knca da
onu mzra ile vurarak ldrd. Bylelikle isyan parolas ka-
rarlatmlan zamandan nce verilmi oluyordu. brahim, zap
tiyelerin kumandan ys b. Mudribin kesik kellesini, artk
hareketi geciktirmenin imknsz olduuna bir iaret olarak
Muhtara gsterdi. Gece iinde taraftarlar alarma geirip igal
altnda bulunan meydanlardan geirmek g bir iti; ama bu
i hemen hemen hi arpmadan gerekletirildi ve brahim
bu hususta byk rol oynad. 13 reblevvel aramba sabah
(18 Ekim 685) Muhtar adamlann Sabahada Hind manastri
yannda nizama sokmu bulunuyordu. Burada onlara sabah
namazn kldrd. Hi bir imm onun aynnda hitabet gste
remezdi. Sanca altnda ok sayda azatl {mevl) bulunmakta
olup, kendisine en byk bir taasspula bal olanlar da bun
lard.
Vali ise gece iinde btn kuvvetlerini harekete geirmiti.
Sabahada ebes ve onun yannda Yezd b. Ruaym kumanda
etmekteydiler. ebes kendisine kar sevkedilen kk bir bir
lii bozduktan sonra bizzat Muhtarn zerine yrd. Kuv^
vetleri nce duralayp gerilemeye balaynca ebes bunlara
Hey melunlar, uaklarnzn nnden kayorsunuz ha T diye hitap
edince bu szleri etkili oldu; onlann izzeti nefislerine dokun
mu ve Muhtar iin arpan m(?/rYe kar kzgnlk duygula-
nn uyandrmt. Esir alnan Araplar tekrar serbest brakldk-
lan halde, mevlden kim yakalanrsa derhal ldrlyordu^ .
ahrsc (ar^, drtgen, square [ meydan]), arapa Cebbne (?) denilir ve yaknlarn
da oturan soylara gre adlandnlrd. Bunlar her halde mahalle mescitleri (Ba-
t daki Katedrale mukabil kk kiliseler gibi) yannda bulunmakta olup mezar-
/lA^lara tekabl etmekteydiler. Bunlar lleri gmmek iin olduu kadar, dar ve
iri br yollarda grlemiyecek her trl i iin de kullanlrd.
Bunlardan birisine yle hitap edilmiti: Orospu ocuu! Knsedeki balk
tezgShtm braktn ve seni azat edene teekkr iin, onu ldrmek zere silha sanidin
haa!
MUHTAR HAREKETE GEYOR 127
Svari birliinin banda Yezd b. Enes el-Esed nin bulundu
u Muhtar kuvvetleri, kar tarafn sayca stnl yznden
skk durumda kald ve btn mezbhne savunmalanna
ramen, eer sonunda brahim b. el-Eter mdahale etmese
her halde bozguna urayacakt. brahim bu arada zerlerine
gnderildii, ehirdeki iki dman birliini bozduu iin
Muhtara sratle yardma koabildi. O sahnede grnr
grnmez, ebesin birlikleri meydan terkederek kamaya
baladlar. Bunlar her ne kadar ehirde, zellikle Knsede
bir defa daha dierleriyle birleebildilerse de, yeniden, btn
duruma hkim bulunan brahim tarafndan bozguna uratl
dlar. Eraf ve vali bn Mut bunun zerine mstahkem kale
ye kaarak burada kuatldlar. Zaferden sonra lerin says
kabardka kabarmt. gn sonra bn Mut gizlice konak
tan karak sakland; eraf ise teslim olarak Muhtarn hkimi
yetini kabul etti. Muhtar ertesi sabah konakta Allahn kelm,
Peygamberin snneti ve Kutsal Ailenin kannn intikam, dinsizlerle
mcadele, zaifleri himaye zerin^' bati kabul etti. Hzinede eline
geirdii dokuz milyonla savalann mkfatlandrd. Gnn
ykn tam, scana tahamml etmi olan ilk 3800 kii
den her biri 500 dirhem, zaferden sonra harekete katlan ve
konan kuatlmasnda yardmlan geen dier 6000 kii ise
adam bama 200 dirhem aldlar.
Muhtar ok kan dkmek zorunda kalmadan Kfe hkimi
yetini ele geirmiti. Bu hkimiyeti dil ve lml olarak
yrttmeye, heyecan yattrarak dman frkalan birbiriyle
bartrmaya gayret etti. Yarg ilerini nce byk bir gayret
ve beceri ile bizzat yrttyse de, bu i nihayet gcn an
ca kadlar tayin etmek zorunda kald'^. Vali bn Mutin ken
disine dokunulmadan ekilip gitmesine msaade ederek ona
Kadnn sadece hkmdann nibi olmas her bakmdan ilgi ekicidir, in
partem curae advocalus.
128 llLER
hatn saylr bir yolluk da verdi. Sava parolasnn Hseyinin
intikam olmasna ramen, taraftarlann cinayet ilemek ve
gaddarlk etmekten alkoydu'^'. Kendisine kt muamelede
bulunmu olan bir dmann bile affederek onun kendisine
msralar ile teekkr etmesini salad. Erafa sadece vaadettii
emn szn tutmakla da yetinmeyerek bunlann, seleflerinin
yannda olduu gibi imdi de kendisine danman ve musahip
mevkilerini muhafaza etmelerini arzu ettiini belirtti. Dou
tan Kfenin menfaatlerini temsil eden bu ahslar iin, Muh-
tarn ehirlerini yeniden teokrasi devletinin bakenti haline
getirmek istemesi elbette arzuladklar bir ey olmalyd. Muh
tar memur ve subaylann da hemen tamamiyle hkim arap
sava asalet snf arasndan seti. Bununla beraber zaifleri hi-
mye meselesi programnn esas unsurlanndan birisiydi.
Muhtar, din dilin bu tanmlamas g deyimi altnda gayn
arap mslmanlan, mevly anlamaktayd. Bunlar Kfe hal
knn yansndan fazlasn tekil etmekte olup zenaat ve ticaret
bunlann elindeydi. Arap savalan halkn iae iini de bunla
ra brakmt^^. Bunlann ounluu, mene ve dil bakmndan
ranlyd. Sava esiri olarak Kfeye getirilmi, burada islm
Tarih malzemenin ihtisar edilmesinin (Weildeki gibi) ne sonu verdiini
A. Mller ( 7, s. 380) aka gstermektedir; Muhtar m, Hseyin in katillerini ya
kalatp ldrtmekten daha cil bir ii yoktu. Bu, gerein tam zdddr.
Bunlann iinde Kfe yanmdaki iftliklerde alan iiler de vard; mesel
Muhtar m iftliinde alanlar. Muhtar bunlan oradan getirmiti. Bunlar oradaki
rm fellahlarla karm labilirler. Abdullah b. Zebr bunlan Egn { 13, s.
37,27) deki msralannda kylerin mecsleri, kylerin yahudileri tesmiye etmek
tedir. Ama bu alayc, kmseyici ifadeyi zorlamamak gerekir. Arap savalan e
hirlerde (Kfe, Basra) temerkz etmilerdir; gayn Araplar buralarda oturamaz.
Tahudi bir hakaret szdr. Uaklar ile mevl arasndaki snr dalgaldr; bizzat
meulfe uak denilmektedir. Ancak gerek kleler de bunlara katlm olabilir.
Muhtar iin nemli olan husus mevffnin milliyeti deil sosyal durumu idi.
ran llan, srf ranl olduklan iin tutmak onun aklnn kesinden bile, hi bir
zaman, gememitir. Buna ramen mevE nm ounluunun Iranl olmas yine de
byk nemi haiz idi.
MUHTAR IN ZAFER 129
kabul ettikten sonra efendileri tarafndan azat edilmiler ve
mevl olarak arap kabileleri iine kabul olunmulard; yle ki,
imdi bunlar iki tarafl garip bir mevkideydiler: Artk kle de
illerdi ama, efendilerine sk skya bal, onlarn himayesine
muhta ve bunlara hizmet etmekle ykmlydler. Ban ve
savata efendilerinin refakatini tekil ediyorlard. Islmm ken
dilerine, hkim arapln verdiinden daha byk haklar ta
nd bu mevlnm. yreinde imdi, azatl klelikten kurtu
lup mslman devletinin Araplara tand dier haklan do
rudan doruya elde etmek midi uyanmt. Muhtar onlarda
bu duyguyu uyandrm, onlan kendisine ekmi ve kendi
azatl saysn bunlarla oaltmt. En ok onlara gveniyor ve
onlarla mnasebette bulunuyordu^^. Kendisine bunlardan bir
muhafz kuvveti semi ve bu birliin bana da yine kendile
rinden olan birisini getirmiti. Bunun dnda, iin balang
cnda nemli mevkilerin hepsinin bana Araplan getirmiti ve
Araplar da hareketin balannda esasen ordusunun byk
ounluunu hizdiler ve bu ordunun svarisi sadece Arap-
lard. Mevl\)\n ounluu atl deildi; bunlann genellikle k
llar yoktu ve silh olarak lobut tamaktaydlar^'*. Mevl la-
nn says isyann balang safhas iin 500den fazla olarak
verilmemektedir; say ancak daha sonra sratle kabarmtr.
Fakat dman tarafta olan ve eraf tutan Araplar, kendileri
nin, iin bandan itibaren daha ok, sadece serbest brakl
makla, azat edilmekle yetinmeyip imdi ellerini devlet gelirle
rine ve bundan denen maalara da uzatan azatllan ile ar-
Bu, arap bykleri iin bir istisna deil, kaideydi.
A Hemdn, Muhtar malp ettikleri iin vnen Basrallara, silhsz
kimselerle uratktan iin kazandklar erefin pek de uzun boylu olmadn
sylemiti (Tab., 2, s. 684,11). Tadklar lobutlara nisbetle mffye Haebye de
nilmekteydi (Tab., 2, s. 684,16. 693,4. *794 1804,12; Egn, 3, s. 155. 8, s.
33. 11, s. 47. 13, s. 166 vdd.). Silhlanna mrted ekici denilirdi ki, bu tesmiye im
di genellikle Eb Mslim taraftarlannm silhlan iin kullanlmaktadr.
130 llLER
pimi olduklann belirtmekte kendi karlann grmektey
diler^^. Bunlar mevl^nm her zaman olduu gibi efendileri
iin deil de kendileri iin savamalann, iitilmemi, yakk
sz bir ey addediyorlard. Duyduklan kin ve nefret onlan,
imdi beliren hareketinin, nceleri pek belli olmayan kesin
ve asl unsurunu bu ekilde tehis etmeye sevkediyordu. Bu
Araplar, eytan bizzat davet etmek suretiyle, elbette iin niha
yet bu mhiyeti almasna ve Araplarla mevl arasndaki zddi
yetin keskinlemesine bizzat yardmc olmulardr. Muhtar bu
zddiyeti ortadan kaldrmaya muvaffak olamad. Milliyeti
Arap frkasn kazanamad gibi mevly de darltmak tehli
kesiyle kar karya kald. Mevlmn Hseyinin katillerinden,
yani erafdan, intikam almasna mni olmutu. Mevl onun
erafa yz vermesine, iki taraf arasnda topallamasna homur
danyordu. Muhafz kuvvetinin kumandan olan Eb Amre
Keysn bu homurtudan ona bahsetti. Muhtar mevly yat-
imnk^ zorunTuunu duydu ve bunu, her trl yorumlamaya
msait esrrengiz bir takm szlerle elde etti. Onun bu ekil
de hareket etmi olmasndan, takip ettii, Araplarla mevly
slm iinde bir potada eritmek gayesiyle, taraflan bantrma
politikasn ciddiye almad sonucu karlamaz. Muhtar bu
siyasetinden kendi isteiyle aynim deildir, aksine durum ta
rafndan buna zorlanmtr. Daha ok gvendii ve kazand
haandan sonra byk sayda kendisine katlanlara dayanan
bir frka rejimi kurmak hususunda ona bask yaplmtr.
D olaylar nce Muhtar n durumunu kuvvetlendirdi. K-
feye bal olan vilyetlerde onun gnderdii yeni memurlan
itirazsz kabul olundu. Sadece Medinde ve Ch da kuvvet
le yerlemi olan dindar s Ubeydullah b. Hrr ona da
itaati reddetti ve Basral lerin onun lehine giritikleri bir
Tab., 2, s . 631.
MUHTAR VE MEVL 131
ayaklanma da baansz kald*^. Muhtar, bn Zbeyrin, kendi
sinin Irakdaki hkimiyetine kar giritii btn dmanca
hareketlere ve hatta onun, kovulan bn Mutin yerini almak
zere gnderdii yeni valinin Kfeye girmesine silhla kar
koymu olmasna ramen, yine de bn Zbeyr ile aka bo
zumann nlenebileceini sanyordu. Bunun iin bn
Zbeyre, 66 ylnda Arabistan a girerek Vdi l-Kurya kadar
ilerlemi olan mterek dman Suriyelilere kar yardm tek
lifinde bulundu ve ondan 3000 kiilik bir mevl kuvvetini u-
rahbl b. Vers el-Hemdn kumandasnda Medineye gnder
mek msaadesini elde et. Bu birlik, bn Zbeyrin Ayy b.
Sehl el-Ensr kumandasnda Mekkeden hareket eden 2000
kiilik kuvveti ile birlikte Suriyelilere kar savaacakt'^^. An
cak Ayy, hepsi de azatllardan olan bu rahatsz edici mtte
fiklerinden, hi phesiz, vahet ve kallelikte emsali bulunma
yan efendisinin emriyle, alaka bir cinayet sonunda kurtuldu.
Bunun zerine Muhtar da maskesini karmak zorunda kald
ve bn Zbeyr e aka dmanln iln etti. Muhtar bu se
beple, bnlhanefye ile olduka tek tarafl kalm olan ba
lantsn tazeleyerek ona, aka kendisini tuttuunu iln ettii
takdirde, bn Zbeyre kar kullanmak zere Medineye bir
likler yollamay nerdi. Fakat ald cevap menf idi ve Muh
tar da bunu, anlalabilecei gibi, kimseye aklamad. Bu
nunla beraber pek az sonra bnlhanefye onun yardmn
kullanmak ve hatta bunu bizzat istemek mevkiinde kald. 66
ylnda hacc iin Mekkeye gittiinde^, yannda bulunanlarla
birlikte bn Zbeyr tarafndan Kbede kuatlm ve belli bir
mhlet sonunda bn Zbeyre bat etmedii takdirde
Muhtarm AhneFe mektubu: Tab., 2, s. 685.
Tab., 2, s. 689,12ye mukabil kr. ayn. esr., s. 579,1.
Asimda bu, rivayet tarafmdan bildirilmemesine ramen, yegne imkn da
hilindeki frsattr.
132 LER
ldrlmekle tehdit edilmiti. bnlhanefye bunun zerine
Muhtara mracaat etti; iinde bulunduu kt durumu tas
vir edip ondan yardm rica eden bir mektubunu Muhtara
ulatrmaya muvaffak oldu. Buna pek ziyade sevinen Muhtar
mektubu Kfe halkna okuyarak derhal birbiri arkasna Mek
keye gnll birlikleri evketti^ . Oraya ulaan ilk yzelli sa
va bnlhanefyeyi kurtarmaya yetti. bnlhanefye, Kfeli-
lerin bn Zbeyr den intikam almak iin izin verilmesi istekle
rini reddetti. Abdullah b. Zbeyr nce atp tuttu ise de lo-
butlu birliklerin birbiri arkasna Mekkeye ulatklann
grnce dilini yuttu. Hepsi hepsi 4000 kii gelmiti. bnlha-
nefiye bunlann Kfeden kendisine getirdikleri paray onlann
arasnda paylatrd; bunlar da daha sonra ekilip gittiler.
Muhtar, Suriyelilere kar Arabistan iinde gerekletirme
ye alt sava bu sefer Elcezirede buldu. 66 yl sonlanna
doru Suriye liler, uzun bir bekleme devresinden sonra niha
yet Ubeydullah b. Ziyad kumandasnda Dicleye'doru ilerle
diler. Muhtar bunlara kar Yezd b. Enes el-Esed kumanda
snda 3000 svari yollad. Bu kuvvet 9 zilhicce 66 (7 Tem
muz 686) sabahnda afak skerken Musul civannda iki misli
byklkte bir Suriye birliine rastlayarak bunlan iki gn
sren bir sava sonunda bozguna uratt. Yezd b. Enes ar
hasta bir halde sefere km olup sava da hemen hemen
lm halinde idare etmiti; binmi olduu eein stnde iki
tarafndan destekleniyordu. Zaferin kazanld akam ld.
Bunun zerine dier kumandanlar, yaklamakta bulunan ve
Bunlar mealdendiler, ancak reisleri olarak Araplarn ad veriliyor (Tab.,
2, s. 694; Egnt, S, s. 32 vd.); Eb Abdullah el-Cdel (Cdeyl Ezdden, s.
656,11), Egnt, 73, s. 167 vd. Eb Tufeyl mir b. Vsile el-Leys (Tab., 2, s.
1061, I I . 67. 15). Mekke seferi her halde ancak 67 yl banda, Hzir savandan
sonra yaplm olmaldr. Kr. Vkd (Tab., 2, s. 748).
Svari sz bunlann arap olduu fikrini uyandnyor. Ancak aralannda
mevlden kimseler de vard (Tab., 2, s. 647,6).
SURYELLER YAKLAIYOR 133
>34
ILER
80000 savadan mrekkep olduu bildirilen esas Suriye or
dusu ile kapmaya cesaret edemiyerek geri dnmeyi kararla
trdlar.
Kfe de, lerin Suriyeliler tarafndan bozguna uratldk-
lan sylentisi yaylmt. Muhtar mmkn olan en byk
sratle brahim b. el-Eter i 7000 savayla birlikte sava sah
nesine gnderdi. Bu bozgun sylentileri ve brahimin ehir
den ayrlmas milliyeti arap partisinin reisleri olan eraf
Muhtara kar cesaretlendirdi. Bunlar Muhtar u ekilde
sulandrmaktaydlar: bnlhanefye den yetki almadan hki
miyet iddiasnda bulundu; kendi frkasiyle (islmm yeni bir
eiti olarak) dindar atalarmzn yolundan aynid; uaklanmz
ve azatllanmz kendi tarafna ekip bunlan atlandrd; bunla
ra bizim devlet gelirimizden pay vermek veya pay vermeyi
vaadetmek suretiyle haklarmz gaspetmi oldu; nk biz
bunlara Allah nzas ve onlarn minnetdarln kazanmak
midiyle hrriyetlerini geri vermitik: Muhtar bu hareketiyle
bizim yetimlerimizi ve dullanmz fakirletirdi^'. Erafn
szcs Temmli ihtiyar ebes b. Rib idi. ebes bu ikyet
leri kendisine bildirmek zere Muhtarm yanma gitti. Muhtar,
bu ikyederi elinden geldii kadar gz nnde tutacan
vaadetmekle beraber unu sordu: Pekl ama imdi siz mevl
yerine benimle birlikte Abdlmelik ve bn ^beyre kar savaacak
msnz ve bana bunu garanti eder misiniz?" Eraf bunu kabul et
mek istemedi; aksine bunlar, bu suretle Irak davasna Suri
yeliler lehine ihanet etmelerine ramen, durumun arzettii
msait frsattan, Muhtar mevkiinden drmek iin yarar
lanmay kararlatrdlar. lerinden sadece birisi, ihtiyatl Ab-
durrahman b. Mihnef, yani hikyeyi anlatan Eb Mihnefin
bir akrabas, bu giriimin baanl olacandan phe ettiini
Erf uaklara en fazla ihtiya duyan ve ayn zamanda bunlan hizmette
tutmak iin en az kudrete sahip olanlard.
belirterek, Muhtarm etrafnda sadece uak ve azathiann deil,
en ec ve kahraman Araplnn da bulunduunu ve bunlann
hepsinin ayn anlay ve dnte olduklann syledi: Muh
tar bu Araplarn cesareti ve ran'llarn kini ile size kar savaacak
tr; bu adamlarla mcadeleyi SuriyeUlere ve Basra'llara brakn ve
ehrinizi kanl bir ikilie srklemeyin'' dedi. Fakat dierlerini ka-
rarlanndan dndremeyince, o da onlarla ibirlii yapt. Eraf
bunun zerine, brahim in yrye gemesinden sonra, en
nemli mevkileri igal ederek Muhtar konak ve byk mes
citte kuatp onun daryla balantsn kesti. Muhtar bunlar
oyalamak iin, bizzat bnlhanefyeden bir eli heyeti yolu ile
kendisinin yetkisi olup olmad hususunun tahkikini teklif et
tiyse de eraf bunu kabul etmedi.
Ancak Muhtar brahime durumu haber vererek sratle
geri dnmesi emrini ulatrmak yolunu bulmutu. Gnderi
len haberciye, Dicle kenannda Sbt da brahime yetimek
iin sadece bir gn kifayet etti ve ertesi gnn akamnda b
rahim birlikleriyle Kfeye gelerek mescit yanma karargh
kurdu.
Ertesi sabah, 24 zilhicce 66 aramba gn^^, reblevvel
ayndaki mcadeleler tekrarland. Araplann her iki tarafta da
bulunmalar sebebiyle partiler arasndaki zddiyet garip bir
mhiyet arzetmekteydi. O zamana kadar Muhtar n etrafnda
yer alm olan Araplardan bir ou bu sefer ondan yz e
virerek eraf desteklemekteydi. Bunlardan birisi de Sleyman
b. Suradn eski dostu, nl kurradan Rifa b. eddd el-Fit-
yn idi. Ancak bu zat lerin Ya ksrt Hseyin" sava naras
yerine eraf tarafndan ya lasrt Osman naralan ykselince
byk bir hayl sukutuna urayarak kendisini lmn kuca
na att. Abdullah b. Kurd el-Hasam de kendi cinsinden
Tab., 2, s. 667,7. Verilen gn {22 temmuz 686) ise pazara dyor.
KFE NiN AYAKMARKASI 135
olanlann kann dkmekten ok znt duymasna ramen,
yine de Muhtar a sadakatini muhafaza etti. Buna mukabil e-
bes b. Rib nin olu, Muhtarn yannda inatla kendi babas
na kar vaziyet almt. Eraf kendi kabileleriyle meydanda
mevzi almt: Mudar, Knsede; Yemen, Sabahaya bitiik
olan Seb mezarlnda; Reb a ise danda, Sabahada.
Mcadelenin en iddetlisi Muhtarn bizzat Yemen grubuna -
daha ziyade Hemdn a, nk brahim b. el-Eterin kabilesi
Mezhic tarafsz kalmt - kar savat Cebbnet Seb de ce
reyan etti. Sonucu, Hemdnn kollanndan olan ibmllann
kendi ana kabilelerini arkalarndan vurmalan tayin etti.
Bylelikle taassup kanbahlna stn gelmi oluyordu; ne
mucize! Kabilesi olmayan Muhtar bana kar benim milletimle sava
yor/ . 780 sava kaybeden Hemdnm malbiyete urama-
siyle sonu kesinlemiti. Mudarllar (Yemenlilere kar sa
vamak istemeyen) brahim tarafndan pek gle urama
dan datldlar; Reballarsa kllann bile ekmeden dalp
gittiler. Yemenliler nasl Kfede ounlukta ve kudret bak
mndan stn durumda iseler, ylece her iki tarafta, gerek
mill Arap ve gerekse a partisinde asl faaliyete katlanlar on
lar olmutur.
Zaferden sonra Muhtar, evine giden ve kapsn kapayan
herkesin emniyette olduunu iln ettirdi; ancak Hseyinin
katillerini, stne basa basa, bu emn\n dnda tuttu ve
bylece lerin, o vakte kadar dizginlerini skca elinde tuttu
u intikam arzularn serbest brakm oldu. Esir den Hse
yin katillerinin idamiyle balayan hareket, kaanlann ele ge
mesiyle srp gitti. Kerbelnn ba sululan, gy Medi
nedeki korkuluk Ibnlhanefyenin emriyle, birer birer sak-
landklan yerlerden kanidlar. Uaklar ve azatllar iz sren
kpekler gibi eski efendilerini arayp buluyorlar, kadnlar ko-
calann ele veriyorlard. Sadece emir b. Z Geven deil,
IJ6 LER
mer b. Sad ve dier bir ok Kureyli de canlanndan oldu
lar. Erafdan kaabilenler Basraya, Mus ab n yanna gittf^.
Bunlarn Kfedeki evleri tahrip edildiyse de geride kalan aile
lerini Muhtar himayesine ald (Tab., 2, s. 719). Muhtar esa
sen bu kzgnlar srsnn azgnlarndan deildi. Bir ok
kimse onun haberi olmadan ve emrine ramen ldrlmt.
Bununla beraber Srka b. Mirds el-Brikyi, sadece,
dmanlannn, melekleri Muhtarn saflan arasnda grdkle
rini ve bu yzden katklann belirten msralar yazm olduu
iin lmden affetmi, onu, bu iirsel yalann mescitte tekra-
ralamaya zorlam ve sonra da Kfeden kovmutu.
Ayaklanmann bastnimasndan iki gn sonra Muhtar, b
rahimi, karlar karlamaz derhal zerlerine saldrmas em
riyle yeniden Suriyelilere kar yola kard. Kendisi de hare
ket eden birlikleri Frat kenanna kadar bizzat geirerek onlan
zaferle mjdeleyip bu g yolculua uurlad. Sava, Byk
Zap rma ile Dicleye ulaan Hzir suyu kenannda yapld.
Savan tarihi, ok dikkate deerdir ki, hi bir kaynakta veril
memitir; ancak her halde 67 ylnn ilk ayna, yani 686 Aus
tosuna isabet etmi olmaldr^'*. ler, kumandalannm ustal
ve bizzat gsterdikleri ecaat sayesmde saylar kendilerinin ori'
TclTolah dmnlri'hryendien Efsanedeki gibi,sava esnasn-
"Ha beyaz gvercinler urulmcim ve eer Suriye ordusun-
Ubeydullah b. Ziyadm kaynatas olan Esm b. Hrice el-Fezr Suri
yeye kat, bk. Egn, 13, s. 36 vdd. (36,21 oku: abduha).
Kfe deki isyan Taber {2, s. 667)ye gre 24 zilhicce 66 tarihinde bastnl-
mt; Taber (2, s. 701,1) brahim in bu tarihten iki gn sonra, yani 26 zilhiccce-
de, tekrar yola ktn sylemektedir. Buna gre o, yeni yldan nce Musul civa-
nna ulaamazd. Tab., 2, s. 701,3 e gre ise o daha 22 zilhicce 66 da yeniden yola
kmt. Ancak Musul yanndaki 9 zilhiccede vuku bulan savatan bir-iki gn
sonra balayan Kfe olaylannn ise buna gre, aslnda olduundan ok daha
uzun srm olmas gerekirdi.
Masal Kmil (s. 598 vdd.) de hikye edilir. Gvercinler belki de Srka nn
Muhtar iin uurttuu, bir az nce anlatlan, cinlerden neet etmilerdir.
MUHTAR DURUMA HKM 137
daki Kays llann ihaneti gerekten vuku bulmutuysa, bu da
ancak kesin sonucun alnmasndan sonra vki olmutu (Tab.,
2, s. 712 vd.). Ubeydullah b. Ziyad, Husayn b. Nmeyr, u-
rahbl b. Zilkl , bunlarn hepsi Kutsal ehirlerin, Hse
yinin ve Malik el-Eter in intikam iin maktul dmtler.
Kaan Suriyelilerin byk ksm suda boulmu, kararghlar
yama edilmiti. Muhtarn Suriyelilere kar gnderdii Ye-
zd b. Enes kumandasndaki ilk kuvvetin hemen tamamiyle
atl olmasna mukabil bu ikinci orduda hi bir atl yoktu
(Tab., 2, s. 709,5. 721,11 vdd.); yani bu kuvvet mevlden te
rekkp etmekteydi. Bunlar lobutlariyle dmanlannn mifer
ve zrhlarna ylesine vurmaktaydlar ki, eski bir rvnin dedi
ine gre, Veld b. Ukbe b. Eb Muayt m fabrikasnda uha
dlmesini andran bir grlt hasl olmutu. Bu kahraman
larn adlarn vermekten eski arap rivayeti utan duymaktadr.
brahim, Suriyelilere kar tetikte bulunmak zere Musul da
kald; vey kardei ise Nusaybin , Dara ve Sincar (Singara)
zaptetti.
Muhtar imdi zirvede ve uurumun nnde bulunuyordu.
Eski ve mezheplerinin kaidelerine bah arap ler ona gven
memekte olup, ounlukla ondan yz evirmekteydiler. Byle-
ce Muhtar daha ziyade yobaz mteassplara ve mevl\. da
yanmak zorunda kald ve mill arap partisine kar bunlann
safna itildi. Bunlar zerinde, onun kendi ahsna kar duy
duu gven ve bu gvenin ifadesi olan grkemli ve heybetli
davranlan etkili oluyordu ^. Biz, Muhtar n brahime Frat
Haebye, Nusaybin de (Eb Kaarib) emrinde daha uzun bir sre tutundu
lar, kr. Egm, 5, s. 155.
brahimin hareketinden hemen sonra Muhtar onu karlamak zere yola
kt. Sbtda u kehanette bulundu: Nusaybin yannda zaferi kazandk ve
dman Nusaybin de kuatld. Medin'de ilk zafer mjdecileri ona ulat ve
Muhtar minberden muzafferne bard; Ben size dememi miydim? ab den,
138 LER
kenanna kadar refakat ederken vukubulan hareketli bir sahne
den haberdar bulunuyoruz. Bu srada mfrit ler, gemek is
tedii kpr yannda onun etrafn ylesine sarmlard ki,
Muhtar baka bir yol semek zorunda kalmt. Bu lerin ya
nnda, bir kann tad ve zel bir ruhan tarafndan muha
faza altnda tutulan kutsal bir koltuk (krs) bulunmaktay
d. ler yurdlanndan aynimann ve stne yrdkleri
mthi tehlikenin verdii anlalabilir bir heyecan iinde bu
koltuun etrafnda, Tanndan zafer yalvararak, deli gibi dnp
duruyorlard. Akl banda bulunanlar iin bu manzara dehet
ve nefret vericiydi. Muhtarn muhtemelen bu yakksz hare
ketin yaplmasnda bir suu yoktu; ama adamlannn duygula-
nn zedelemek de istemiyordu. Onlann yardmndan yoksun
kalmay gze alamazd; nk bunlar onun iin kendilerini
atee atmaktaydlar.
Suriyeliler bozguna ve yllar boyunca felce uratlmlard.
Tehlike ise Muhtar imdi, 66 yl sonu veya 67 yh bandan
beri , Mekke halifesi olan aabeyisinin emriyle Musab b.
Zbeyrin idare ettii Basradan tehdit etmekteydi. Musab,
Kfeden kam olan eraf, zellikle Temmli ebes b. Rib
ve Kindeli Muhammed b. Eas tarafndan Muhtar a kar
kkrtlmaktayd. Basra birlikleri bu srada hriclere kar sa
vata olup bunlann kumandan bulunan Mhelleb, Kfe me-
vlsine kar savamak iin hriclerin yakasn brakmaya pek
o kadar hevesli deildi. Fakat nihayet bu ie girimeye raz ol
du ve 67 yl ortalanndan nce Basradan harekete geen
hl Muhtar n gayb bildiine inanmad m sorulduunda a b, bu smamayla
deil! nk, Hzir de kazanld halde o, zaferin Nusaybin yannda elde edildi
ini tefe l etmiti cevabn verdi. Halbuki ona soruyu soran iin bu zaferin tam
yeri her halde pek nemli olmasa gerekti.
Tab., 2, s. 7-17,1 deki bilgiyi ayn. esr., s. 688,17 s. 665,7. 716,15 7 deki
veri ile kr.
MUHTAR KTDARIN DORUUNDA 139
byk ordunun kumandasn zerine ald. Alinin oullann-
dan birisi, Ubeydullah, da sefere katld. Muhtar, adamlann
Dicle kenarnda bulunan Medr^^a gnderdi. Bunlar dma
n burada bekliyecekler ve eski bir kehanete gre de burada
onlara galip geleceklerdi. Fakat aksine ar bir yenilgiye ura
dlar. Galipler hi kimseyi affetmedi. ehirlilerine kar en ac
masz davrananlar ise Basraya kam olan Kfeliler oldu.
zellikle mevl korkun bir lde kltan geirildi. Azatllar
byk bir ecaatle savam, fakat arap mttefikleri olan Bec-
le ve Hasamllar tarafndan kancka ihanete uramlard.
Atlan olmad iin kaamamlard da. Bu kuvvetten ancak
atl bir ka kii kap kurtulabildi.
Bozgun Kfe de derin bir etki yapt. Muhtarm prestiji
sallantya urad. Mevl o bu sefer yalan syledi demekteydi.
Muhtar ise sadece ufaklar lmek zorunda kald demekle ye
tindi. Soukkanl ve kesin kararlyd. Fratn sulann, d
man yaya kuvvetini tayan gemileri karaya oturtmak iin,
Seylehn yannda, oradaki drt kanala aktt ise de dman
svari kuvveti sulan tekrar eski yatana evirerek gemileri ye
niden yzdrd. Mhelleb, Anbr zerinden Kfeye yrd
ve Harrda Muhtar ve adamlanyla karlat. iddetli bir sa
va balad; Basra ordusundaki Kfelilerin kumandan Mu-
hammed b. Eas btn maiyyetiyle maktul dt. Ubeydul
lah b. Ali de, ailesini ilhlatran lerin kl darbeleri altnda
hayatn kaybetti. Mhelleb, kendisini harekete geirmeye u
raan Musaba aldrmadan Ezdlileri ve Temm ile birlikte
ihtiyatta kalmt. Ancak zamann geldiini grnce mcadele-
Basra dan Kfeye giden ordu yolu Frat n Arabistan kysndaki lden
gemiyor, kanallar zerinden Medin yanndaki Dicleye ve oradan da yine kanal
lar zerinden Anbr yannda Frat a ulayordu. Yayalar gemilerle gidiyor, atllar
bunlann yannda ilerliyorlard. Kehnet hakknda kr. Vkd (Tab., 2, s. 748).
Mevki hakknda bk. Tab., 2, s. 921,8.
140 lLER
ye katld ve yapt taarruzla savan sonucunu tayin etti. K-
fenin en asl lerinin cesetleri sava meydann kaplamt.
Muhtar btn gece boyunca, hemen hemen yalnz bana ka
lncaya kadar savaa devam etti; sonra da yannda kalan pek
az kiinin isranna boyun eerek geriye, Kfe ikalesine ekil
di'.
brahim b. el-Eter, Suriyelilere kar nbetilik grevinin
pek o kadar da nemli olmamasna ramen Musulda kalm
t. Muhtar, onu yardmna armamak hususunda baz se
beplere sahip olmu olmaldr; brahim onun gznde kendi
sine pek gvenilecek bir taraftar deildi. Ama, eer brahim
yannda olsayd, ilerin kolaylkla baka bir istikamet gster
mesi muhtemel olurdu. savalar en azndan Basrallar
aratmyacak trdeydiler, sadece iyi bir kumandandan yoksun
dular. brahim, Mhelleb ile baa kabilirdi; fakat o Musab
ile bant ve lmne kadar da ona sadk kald.
Sava izleyen sabah Basrallar (Sabaha ana giri yerin
den) Kfe varolanna girdiler ve Muhtar etrafndaki enberi
gittike daraltarak onun dan ile balantsn kestiler^. Muh
tar ikale ile ehrin i blgesini elinde tuttu. Yannda sadece
bir ka bin mevl ile bir ka yz Arap vard. Araplarn pek
ou ailelerinin yanna svmt. Muhtara kadnlar su ta-
*' Savan tarihi verilmiyor. nk Egn ( 73, s. 38,) deki bilgi ile hi bir so
nuca vanlamaz, kr. s. 167,16 (yl 70). 26. Ancak Muhtar m sonunun drt ay son
ra (14 ramazan 67) vukua gelmi olmas dolaysiyle olayn 67 cemaziyelevvelinin
ortalarna (aralk 686 ba) vazedilmesi gerekiyor. Ayn gkte oluu da buna uy
gun dyor. Vkd (Tab., 2, s. 748 vd.)ye gre mcadele ay gkyznde
grndnde balam, Basrahlar karaghlanna kadar srlm ve fakat burada
kahramanca mukavemet etmilerdi; Muhtarn adamlan birbiri arkasna bunlann
tarafna gemiti, yle ki, Muhtar sabahleyin yalnz kalm bulunu
yordu.
ehir ak idi, sadece ikale tahkim edilmiti. Ancak dar i sokaklar kolay
ca savunulabilirdi.
MUHTARIN SONU 14,1
yorlard. Ama kendisine kar duyulan korku yava yava orta
dan kalkmaktayd. Sokaklardan geiinde zerine pis sular
atld oluyordu. Nihayet susuz ve erzaksz sadece ikalede
kuatl kaldn grd. Kuatma, daha dorusu sokak arp-
malan drt ay srdkten sonra adamlarna bir yarma hare
keti yapmak teklifinde bulundu. Bu beyhude oldu. Maiyyeti
kaytsz artsz teslim olmay yelemekteydi. Bunun zerine
Muhtar sadece ondokuz adamiyle bir k hareketi yapt ve
14 ramazan 67 (3 nisan 687) tarihinde maktul dt. Bu sra
da 67 yanda bulunmaktayd.
Silhlann brakp teslim olanlarn hepsi idam olundu.
Bunlann says 6-8 bin olarak verilmektedir. Mus ab, babalan-
nn ve akrabalannn dklen kanlannn intikamn mevldc.n
almak isteyen Kfe asillerinin hiddetini nlemek istememiti.
Bu davranyla Kasap lkabn haketmi oldu. Abdullah b.
mer ona u szlerini iletmiti: Eer sadece babann
srsnden yedibin koyun kesmi olsaydn, bu bile israf say
lrd. Musab, Nu mn b. Ber el-Ensr nin kzlarndan biri
olup, imdi bile kocasnn peygamberliini inkr etmemekte
direnen Muhtarn kansn idam ettirmek suretiyle byk bir
nefret uyandnnt. Arap vaftiz-yenileyicisi {anabaptistfnin ke
sik eli mescidin kapsna mhland"*.
Taber burada da hemen sadece Eb Mihnef rivayetini
vermektedir Eb Mihnef bu rivayetinde ounlukla isnd
zincirindeki bir ara halkaya, bazen de dorudan doruya gz
ahidlerine dayanmaktadr. Bunlann arasnda ilgi ekici olan
lar, daha nce ok sk rastladmz Humeyd b. Mslim el-
Vlud(Tab., 2,5.749).
Vrisleri sonralan da Kfede yaamaktaydlar. Tab., 3, s. 468, 5. Belzur,
s. 308. 366.
Bunun yannda Medin, s. 680,12. 7171,3. 749,17, Vkd, s. 748,3 ve di-
erieri s. 651,20.665,13. 684,4. 702,17. 714,2. 731,4. 746,17.
142 LER
Ezd (Tab., 2, s. 536 vd. 659), e-ab (Tab., 2, s. 609 vdd.
684. 715 vd.) ve Abdurrahman b. Ubeyd Eb l-Knd (Tab.,
2, s. 663,o)dur. Bunlann her de nce Muhtarn tarafn
da olmu ve sonra ondan aynlmlardr. Aslnda hemen he
men btn birinci derecedeki ahitler Muhtara ihanet eden
ve te tcirafa geenlerdir. Bir istisna ile (Tab., 2, s. 621,10)
bunlann iinde hi bir mevl yoktur. Rivayet arap grne
uygun olarak hikye edilir. Hikye iinde arap adlanndn ge
ilmezken, mevl karanlk ve bilinmeyen bir kitle olarak kal
mtr. Rivayette lere kar antipatiden ok sempati duygula-
n hkimdir; bunlann tahamml zorunda kaldklan aclar Ta-
ber (2, s. 624,13 vdd.)de, bunlann reislerinden birinin tahrik
edici bir nutkunda da olsa, korkun bir lde abartlmakta
dr. Bunun dnda Eb Mihnef rivayeti gerekleri aksettirmek
bakmndan genellikle, henz taraf tutma duygulanndan bir
zarar grmemi intiban veriyor. Kronolojide ksmen, topo-
grafik verilerdeyse hemen daima en itinal bir dakiklik hkim
dir. Bununla beraber bunlzu tam olarak kavrayabilmek iin
eski Kfe nin bir plnna sahip bulunmak gerekirdi. Mev
l nin szleri bazan tam otantik, farsa olarak tekrarlanmakta
dr. - sanm Markus ncilindeki rm dilinde baz szleri gi
bi. airlerden Abdullah b. Hemmm (Tab., 2, s. 636 vdd.
640 vdd.), Srka b. Mirds (Tab., 2, s. 664 vd. 716), Miskn
b. mir (Tab., 2, s. 685 vd). Mtevekkil el-Leys (Tab., 2, s.
686. 705), mer b. Reba (Tab., 2, s. 744), Sad b. Abdur
rahman b. Hassan b. Sbit (Tab., 2, s. 745 vd.), Ukbe el-Ese-
d (Tab., 2, s. 750) ve zellikle A Hemdn (Tab., 2, s. 670.
674. 704 vd. 723. 729 vdd.) zikredilmektedirler.
5. Muhtar, byc (Tab., 2s. 730,13), deccl (Tab., 2, s.
686,7 vd.) ve umumiyetle yalanc olarak adlandnlr. Bu
hkm onun bnlhanefye tarafndan grevlendirildiini id
dia etmesine deil, kendisini bizzat bir peygamber olarak or
MUHTARIN AHSYET 143
taya atm olmasna mteveccihtir. O filvaki kendisini pey
gamber tesmiye etmemi ise de, bu intib uyandrmak iin
elinden geleni yapmtr. Muhtar, sanki Tannnm huzurunda
ve gelecei bilirmi gibi davranmakta ve szlerinde eski khin
lerin slbunu, ok baanl olduu sec^ formunu kullanmay
yelemekteydi. ahs ve ahsiyeti ile tebciriiz etmek, kendini
kabul ettirmek istiyordu. Asiller ve akl banda olanlar yann
da deilse bile, avm tabakas zerinde bunu baanyordu da.
Baan kendisine sadk kald srece geni evreler kendisine
inand. Bundan sonra i deiti ve onu haksz duruma
drd. Rivayet onu arkadan vurup mahkm etmitir. Ama
balangtaki rivayet onu sadece mahkm etmekte ve fakat
grntsn, tasvirini bozmamaktayd. Bu tahrifi, duyulan ki
nin oluturduu izgilerle sonraki bir safhada yapmtr ve ite
bu bozucu izgiler sonraki devrin Muhtar hakkndaki tasvirine
hkim olmutur. Dozy, eseri olan Essai sur l'Histoire de l Isla-
mismide (s. 223 vdd.) Muhtar karakterize etmek zere sade
ce bu izgileri kullanmtr: Gvercinleri uuran odur; o, bir
biri arkasna haric, Zbeyrci ve dir ve bu durmadan srp
giden zihniyet deiikliklerini hakl gstermek iin de Tan-
nnn tenash doktrinini uydurmutur^. Ama onu anlaya
bilmek iin gln yapmaya hakkmz yoktur. Taber metni
nin neri, ok kr, bu tr davranlara bir son vermitir.
Eer, Muhtar gerek bir peygamber mi, yoksa yalanc m
idi sorusuna bir cevap verilmek gerekirdiyse, bu cevap yle
olmak zorundadr: O acaba samimi mi idi? Muhtar, peygam
berlii hkimiyete ulamak iin bir vasta olarak kullanm ol-
Tab., 2, s. 732ye gre bu doktrini (Sre 13.39) Muhtar deil bn Nevf
temsil etmekteydi. Onun haricler gibi Suriye lilere kar tbn Zbeyr safnda ar
pmas kendisini ne haric, ne de Zbeyrci yapar. Gvercinler iin bk. yukarda
not 75; Dozy bunlan, Muhtara savan sonucunu sratle bildirecek olan mektup
tayan gvercinler addetmekte ve bylece bu sunT mucizeyi rasyonalize etmekte
dir.
144 LER
makla itham edilebilir; ama bu itham Muhammed e de yap
labilir ve islmn politik bir din olduu ve bir slm peygam
berinin hkimiyete ulamaya almak z o r u n d a olduu da
gz nnde tutulmaldr. Aslnda belki de terazinin onun
aleyhine olan kefesine, onun kendisi hakknda hi bir bilgisi
olmayan ve onun hakknda her hangi bir ey renmeyi de
gereksiz bulan bir korkuluk, Muhammed bnlhanefye nin
arkasna gizlenmi olmas atlabilir. Bunu yaparken vicdan
pek de huzurlu deildi; ama hkm sren artlar muvacehe
sinde Muhtarm, bir mslman, bir olarak kendi adna or
taya atlmas imkn d idi: O kendisi iin, arka plnda kalan
bir mehdnin yetkili temsilcisi {emri) mevkiini yaratmak zorun
dayd ve bylece, gelecek iin de bir emsal tekil etti. Bu
trden eytn yarathlar her zaman iin karmak bir mhi
yet arzederler; tam bir effaflk onlar iin lecek bir zellik
tekil etmez. Onun samimilii sorusu ile de sadece onun biz
zat kendisine inanp inanmad hususu dnlebilir. Balan
gta bunun gerekten byle olduu, yani Muhtarn kendisi
ne inand intib uyanyor. Bu yal adamn iinde birdenbi
re bir byklk uru uyanmt. Egoistlik onun ahsnda sar
slmaz bir din gven ile birlemiti. Etraf, daha henz bir
hi olduu ve kendisini dnlebilir en byk bir tehlike ii
ne att zaman, dnyay, zaferi kazanacana olan inanc ve
hedeflerini ok ak, hi gizlemeden ortaya atmas ile art
mt. Bunun, o zaman sadece bir rol olarak oynanm bir ey
olduu, hemen hemen kabul edilemez bir husustur. Muhtar
kendisine inanm ve bylece bakalann da kendisine inan
drm ve kitleyi harekete geirmiti. Ama o daha sonralan,
alevi sndrmemek iin kl fledi. Artk kendi dncesini
kavramt ve imdi, bir taraftan taassuplanna ihtiya duydu
u, bir taraftan da, istese de kurtulamad gzleri dnm ta
raftarlarnca kendi irade ve isteini aan bir lde harekete
MUHTAR SAHTEKR MI ? 145
geirilmi olarak kendi oyununu oynuyordu. Ama onun hak-
kmda bir hkme varmak iin nemli olan balangtr; evk
ve heyecan hi bir zaman temiz ve saf kalmaz ve bir nebi ko
layca mtenebb olup kar. Ayrca onun, artk kurtulamayaca
n anlaynca, kendi yalancln bizzat ve kstaha itiraf
ederek kendisine inananlarla alay etmi olduu iddias ise
dorudan doruya bir iftiradr. Bu iddia, Medineli asl bir
hanm olan kansnn, Muhtar n lmnden sonra, onu inkr
etmiyerek ldrlmeye raz olmas ile yeteri derecede
rtlmektedir. Ona lmnden sonra dahi sadakatlerini
srdren bakalan da vard. Zide b. Kudme, Deyr Cslk
savanda Kasap Musab u szlerle ldrmt: Muhtarn
intikam iin!
Tarihin grevi de nihayet gnllerin arzusunu belirtmek
deil, insanlann yaptklarn deerlendirmektir. Muhtarn ya-
'Tdl^asl olursa olsh, o, bir arlamda, zerinde kolay bir
hkme vanlamayacak apta bir etkinlik gstermitir.
Bu sralarda Kfede lik ty deitirmekteydi. Onun as
lnda ve balangta ne anlama geldiini grmtk. fflik ge
nel politik duygulann, Suriye hkimiyetine kar Irak muhale-
teHmrTiradesiydif-Efra/bala bu hususta dierleriyle iti-
ralTHafin'd've n saftayd. Ama bunlar tehlikeyi grnce sin
diler ve hkmetin kendilerini ehliletirmesine ve isyanlan-
na kar kullanlmaya raz oldular. Bylece eraf a dan aynl-
m oldu. lik kendi iinde darald, aristokrasi ve kabile or
ganizasyonunun zddna, gittike artan bir lde bir gizli ta-
rikate dnt ve ayn zamanda da nclerinin ve azizlerinin
maktul dmeleri sebebiyle hayalperest bir karakter kazand.
Daha Sleyman b. Suradn taraftarlan, Kfe de bizzat kabile
lerin asalet tabakasna kar ayaklanmay dnmt. Ama
bu amac uygulama safhasna aktaran ilk kii Muhtar oldu ve
o, mevl?yi bu hareketin iine soktu. Bu makuld; nk bu
,46 ILER
hareket, imdiye kadar Araplar tarafndan hazrlanm olmak
la beraber, yine de tamaniiyle teokratik, gayn mill bir havaya
brnm ve arap hkimiyetini doutan temsil edenlerin
aleyhine dnmt.
Bask altndaki halk tabakalan ile balant kurunca a
mill arap zeminini terketti. Balantnn harc islmd. Ama
bu eski slm deil, yep yeni baka bir din idi (Tab., 2, s.
647,6. 651,2). Bu, Muhtarn da dahil bulunduu karanlk bir
sapk inan, maruf adiyle Sebeyidcn nejet etmekteydi. Bunlar
imdi, ffa nn snnlie kar umumiyetle daha reddedici bir
tavr taknmaya ve snnlik ile farklarn kesin olarak belirtme
ye zorlanmas sebebiyle, geni evrelerde stnlk kazanan
bir istikamet tutturdular. Seheyiy. Keysnye'^. denir. Keysn,
mevlnm ba idi^. Eer o ayn zamanda Sebey^nm de ba
idiyse, bundan Sebey^nn mevl ile ayn olduu anlam ka
bilir (Tab., 2, s. 623,14. 651,2). Bu iz zerinde yrnerek, -
liin din olarak iran meneden olduu iddia edilmitir;
nk Kfe mevlnm ounluu Iranl idi. Dozy {ayn. esr.,
s. 220 vd.) yle diyor: tamamiyle bir ran tarikati idi ve bura
da, bamszl seven arap rk ile kale itaatine alm ran rk
arasndaki fark daha iyi grlr, hanllar iin Peygamberin halefini
semek ilkesi garip ve anlalmaz bir eydi. Onlar ancak veraset ilke
sini bilmekteydiler; u halde onlar, Muhammed arkasnda bir oul b
rakmadna gre, damad Ali'nin ona halef olmas gerekeceini ve
hkimiyetin onun ailesinde tevars edilmesini dnyorlard. Binae
naleyh, Ali dndaki btn halifeler onlarn gznde, kendilerine ita
at edilmemesi gereken gstpIard. idare ve arap hkimiyetine kar
hissettikleri nefret onlarn bu dncelerini glendiriyordu. Ayn za
manda harsne nazarlarn efendilerinin servetine dikmilerdi. Dier
K^. van Gelder, ayn. esr., s. 82. Daha sonraki mezhep tarihileri Key-
snn, Ali nin mi, yoksa bnlhaneDyenin mi mevls olduu hususunda tereddt
iindedirler. in dorusunu bunlar bilmiyorlar.
l VE SEBElYE 147
taraftan krallannda ulhiyetin devamm grmeye alm olduklarn
dan bunlar bu taparcasna hrmetlerini Ali ve onun haleflerine tevcih
etmilerdi. Ali nesebinden gelen mmda mutlak itaat; ite onlarn
gznde en nemli grev idi. Bu yerine getirildii takdirde, hi bir e
ye aldrmadan, btn rmzu (Allagorie) ve kanunsuzluklar tefsir
etmek mmknd. mm onlar iin her ey idi. Bu, teahhus etmi
Tann idi; ahlkszlkla birlemi klece bir itaat onlarn sisteminin
temeliydi. A. Mller ( 7, s. 327) de buna benzer ekilde mtala
yrtyor; O, bunlara, ranllann daha islmdan ok zaman
nce Hind dncesinin etkisi altmda, ehinaKn babadan
oula geerek hkmdar hanedanm canlandran tanrsal ru
hun bir tecessd olduu fikrinde olduklan hususunu ekliyor.
fikirlerin ran hlann dncelerine uygun olduu her
trl epheden varestedir; ama bu dncelerin ran meneli
olduu bununla ispat edilemez. Rivayet buna aylandr. Ona
gre gerek lik arap evrelerinde mevcuttu ve nce Jdu ev
relerden mevlyt intikal etti ve bu evrelerle mevl?y\ birle
tirdi. Kutsal koltuk etrafnda srayp duranlann sebeye olduu
belirtilmektedir (Tab., 2, s. 703,17. 704,11); ancak sebeler me-
vldtn deil Araplardan, zellikle ibm, Nehd, Hrif, Sevr
ve kir kabilelerindendiler. Bu sebeler garip dinleri dolay-
siyle kabilelerinin ounluu ile, zellikle ibm llar Hemdn
byk grubu ile anlamazlk halindeydiler ve bunlar, hatn
iin kendilerini atee attklan ve akrabalarna ihanet ettikleri
Muhtara ok sk bir ekilde balydlar. Rivayette iki asl ha
nmn evlerinde toplanmay itiyad edinmi arap lerinden bir
hitne^'^ (klik)den sz edilmektedir. Bu kliin yeleri arasnda,
kehanet bakmndan efendisi ve ustasiyle yan eden bn Neuf
el-Hemdn nin ad geer. Bu adam kehanet iinde de kul-
Bu husus A Hemdn m ayn aa ait msralannm mnakaa kabul et
mez tankl ile teyit ve tasdik edilmektedir.
Kf. aynca Debbe, s. 669,2.
148 ILER
lanlan kutsal koltuk yannda khin idi. air A Hemdnn
bir amcas bu adamn etkisinde kalmt. KoltuHun bekisi
{custos, sdT) nce, nl Eb Musa el-Ear nin olu Musa,
daha sonra da Haveb el-Bursum idi. Ortam tam anlamyla
Yemenliydi. Koltuk, rivayete gre filvaki Muhtarn emriyle
Alinin kutsal emaneti olarak iml edilmi idiyse de^, dier ve
daha inanlr haberler bu hususa aykndr^'. Ama ne olursa
olsun bu koltuk Yemenlilerin malyd ve menei de her halde
Yemenlilerde aranmaldr. Bu kasd olarak yaplm bir icad
deil, aksine hacerlesved gibi putperestlikten bir para idi;
nce Tann nn, daha sonra da, ilhlatnid iin, Alinin kol
tuu olmutu ^. Byle bo Tann Koltuklan, genellikle her ne
kadar ahap malzemeden deilse de, bilindii zre, bir ok
yerde bulunmaktadr.
Sebeyenin balangc Ali ve Haan devrelerine kadar geri
gider ^. Sebeler Abdullah b. Sebeden neet ettirilirler. Daha
bu garip ad bile onun da Yemenli olduunu gstermekte
olup Abdullah, Yemen in baehri olan Sanalyd. Bunun
yannda onun yahudi olduu rivayet olunur. Bylece gizli ta-
rikatin yahudi meneine iaret olunur. Aslnda mslmanlar
tarafndan bir ok ey, olmad halde yahudi ve yahudilere
mahsus g s t e r il m i ti r A m a gerekte messisi Abdullah b.
^ Alinin kz kardei mm Hnnin bir olu olan Mahzm ailesinden
Cade nin ailesi tarafndan (Tab., 2, s. 705,15. Rr. s. 672,6. 703,2. 8. 726,7),
Bunlara gre bu hokkabazl bizzat dnp gerekletiren Muhtar deil
di; o, olsa olsa bunun icrasna gz yummutu; o, Ibn Nevfi ak drmt
(Tab., 2, . 706).
Bu, dolap, konsol gibi bir eye benzetiliyor. Genellikle rtlyd ve rts
ancak trenlerde stnden almyordu.
Kr. 1884, s. 391 ve bnlesr, 3, s. 330.
Dmanlarndan birisi tarafndan Muhtar bile yahudi tesmiye edilmiti
{Egn, 13, s. 37,30). Kr. aynca Farazdak, nr. Boucher, s. 210-211,3. 10. Egn,
8, s. 33,14. 13, s. 37,27. Tab., 2, s. 686,9.
SEBEYENN MENE 149
Sebe addolunan lik doktrininin ranllardan deil, daha ok
yahudi meneli olduu intib uyanyor. Bunun iaretlerini bu
tarikatin, ama btn soruna lyk olduundan daha fazla
nem atfetmiyerek aada vereceim t as vi r i ndeyer i gelince
gstereceim.
En eski taraftarlannca Ali, hilfetteki selefleriyle ayn hiza
da tutulur. O, Eb Bekr, mer ve dilne hkm srd
srece Osman ile bir seviyededir. O sadece meru hilfeti de
vam ettiren kimse olarak meyyeli gsplara kar karlr.
Onun hkimiyet hakk, eshab aristokrasisine dtihil olmas, on
lar tarafndan baa geirilmesi ve kendisine Medinede bat
edilmi olmasndan douyordu. Yani bu hak, hi olmazsa
dorudan doruya onun Peygamberin ailesine mensup olma
sndan mnbais deildi ^. Ancak buna mukabil bu aile bizzat
iin bandan beri hkimiyeti tevars hakkna sahip olmak id
diasndaym grnmektedir ve Ali nin lmnden sonra
oullan muhalefet tarafndan Emevlere kar hilfet mddesi
olarak ileri srlmlerdir. Ancak bu ileri srl nceleri sa
dece f f e t e hak iddias bakmndand. Peygarnberlik hakk
iddias ise bundan aynlmaldr. Peygamberliin Muhammed
ile son bulmad, Ali ve oullarnda devam ettii iddias ise
atlan son admdr.
Tannnn dnya zerinde meru vekili olarak monarik
bir peygamber dncesi Yahudilerden slama gemitir .
Snn islma gre Muhammed son peygamber idi;
Bu husus, Taberi ( 7, s. 2942) de bn Sebe doktrini hakknda sylenilenler
ile Kitb el-EgnAc eski airler Kseyyir ve Seyyid in msralanna dayanmakta
dr. Daha sonraki mezhep tarihlerinde verilen bilgi byk lde buna uymakta
dr. Bunda sadece Sebe, Keysn ve Muhtrler arasnda haksz olarak farkllklar
gsterilmektedir. Aslnda bunlam farkl olan sadece adlandr.
Ehl el-Kis, Egn, 7, s. 7,7.
Prolegomena z u t Geschichte Israels (88g), s. 226. 256 vd. 273. vd.
150 ILER
lmnden sonra, gerekte ona nazaran ok deersiz kalan
bir yedek, gayn ahs kanun, onun yerini ald. Bu, hissedilir
bir boluk, bir gedik tekil etti ve dogma bu noktada ie
mdahale etti. Hareket noktasmm temeli uydu: lh otorite
nin ahs ve canl temsili olan peygamberlik messesesi teok
rasinin lzimi gayn mfrikidir ve onun iinde yaamaya de
vam eder (Tab., 2, s. 1961). Muhammed den nce bir sra
birbirini istihlf eden peygamberler mevcut olmutur; nasl ki,
Yahudiler de bir aKQipf aoxf| tcv jtQO(|)TiTCvu kabul
ederler ve Deut. 8e gre Musa nn da ayn trden bir halefi
hi bir zaman eksik olmamtr. Bu sra, yani peygamberlerin
tekubu Muhammed den sonra nihayet bulmamtr. Her
peygamberin, daha yaad zamanlarda, yannda bir halefi
mevcut olmutur (bu ^tvyo da ayn ekilde yahudilikte mev
cuttur); Musann Josuas gibi Muhammed in de Alisi vardr
ve peygamBST'^re'i^ bunun yolu iTe devm' edef. Peygamber
tesmiyesi filvki Ali ve oullan iin kulicinlmamtr - bunlara
vas veya mehdi, genellikle de imm'^^ denir - ama, bunlar gayb
bilmek ve ilh hkmdarlk yetkisinin tecessdn olmal dolay-
siyle, aslnda peygamber^ i n aslnda, ksa bir sre iinde
kyametin kopmas ve dnya tarihinin sona ermesi beklendi
inden, Muhammedden sonra devam eden sra pek uzun
olarak tasavvur edilmemitir. Seyyid (Egn, 7, s. 9 vd.) veya
Kseyyir {Egn, 8, s. 32) mamlar drttr; Ali ve onun
olu Haan, Hseyin ve Muhammed demektedirler. Bunla-
nn sonuncusu olan Muhammed bnlhanefye, hak ve adaleti
zafere ulatnncaya kadar hayatta kalr; grnte lm ola
rak o gerekte Radv da (Medine yemnda) vadisinin, cey
lanlarla arslanlarn karde karde, yan yana varlklann
Mehd hakknda bk. Snouk, Revue CohniaU Internationale, 7. Bu hemen he
men 1000 yl srecek devletin hkimi yahudi Messiasm arapa mukabilidir. Mah-
er de ise tsa bu looo ylhk devletten sonra tezahr edecektir.
SAPIK NANLAR 151
>52
LER
srdrdkleri sk yeillikleri iinde saklanmtr; burada bal ve
su ile gda ihtiyacn iderir ; Muhammed bnlhanefyeden,
altm yl beklettikten sonra artk kendisine bal olanlan te
selli etmek zere ortaya kmas rica olunur {Egn, 7, s. lO.
8, s. 32). bnlhanefye, Haan ve Hseyin'in lmnden son
ra onlan tevars etmi ve bu husus bir sre ve genellikle ka
bul olunmutu, mesel brahim b. el-Eter tarafndan da.
bnlhanefye, onun adna propaganda yapan Muhtarm iine
ise bir kukla olarak yaramt. O bu propaganda ile pekl
bir eyhlcebel olarak daha da kolay kullanlabilirdi. O, sadece
bir hayl, bir glge olarak istenilen her eyi yapmakta ve son
ra da olup bitene kanamamaktayd. Ona gsterilen hrmet
ve itibar an lerin,^a^^ veya mufritrCun, belirtici iareti ol
mutur {Egn, 7, s. 4.5). Abbasiler bnlhanefiyenin olu ve
resm vrisi olan Eb Himin, hakkm kendilerine devrettii
iddiasiyle kendilerini merulatrdlar. Kfe ve Horasanda bu
Eb Hime nisbetle kendilerini Himt olarak adlandran
an leri bunlar kendileri iin bir let olarak kullandlar.
Himler sonradan Rvendltre katldlar; bunlar da bnlha-
nefiyeyi gerek imm olarak tanmaktaydlar (Mes d, 4, s.
56).
Kutsal ailenin ilhlatnimas, lmden sonra yeniden di
rilme, yani Palingenesie (reca) veya Metempsychose (tenshler-
vh) doktrini ile bir tr felsef temel kazand. Ruhlar lm s
rasnda sadece bir vcuttan dier bir vcuda geerler. Bu,
dnyann sonunda vuku bulacak olan tek bas badelmevt
dncesine taban tabana zd olan, zaman iinde tabu olarak
durmadan birbirini izleyen bir ba s badelmevttir. Bu dokt
rin ise, peygamberlere geen t a n r s a l r u h dncesiyle
asl pratik nemine kavumzktadr. Tanrsal ruh peygamberler-
sa 11 ve 7yi hatrlatan hususlar.
den birisinin lmnde bir dier peygambere geer. Ayn za
man iinde sadece b i r ve fakat birbirini izleyen b i n pey
gamber vardr. Bununla beraber bu bin peygamberin hepsi
de, her birinde doan ayn tannsal ruh sebebiyle birbirinin
ayndr ve aslnda ayn g e r e k p e y g a m b e r mtemadi
yen geri gelmektedir. Bu anlamda Muhammed in geri gelii
(Ali ve evldlan iinde) iddia olunmakta ve bu husus Sure 28,
yet 85 ve Sre 82, yet 8 ile temellendirilmektedir. Bununla,
ok byk bir ihtimalle (her ne kadar sapk da olsa) yine de
yahudi meneli ve Pseudoclementine [Papa Clemens V.in hazr
latt hukuk kitab; Corpus Juris Canonid\'\tT6.t belirtilen
dnce akla geliyor^*. Kutsal ruh, dem in iinde, gerek
peygamber olarak birbiri arkasna muhtelif ekillerde tezahr
eden ve ebed lh devlete hkim olarak tayin edilmi bulu
nan bir insan ile birlemektedir. Kr. Gieseler, KG, 4. bask
1,1, s. 283.
Daha sonrakiler, grndne gre, recdy\ baka trl
anladlar. Bunlar terimi, aksini iddia eder ekilde (antithetik)
ele aldlar. Bunlar gerek immn devri bir yok olma {gaybe,
Eklipsey%m\ kabul ediyor ve bu gayMmn zdd olarak tekrar
ortaya kmasn geri gelmek addediyorlard. Ancak recdmn
asl ve ilk anlam gayet ak bir ekilde bunun Metempsychose
ile eanlamda {sinonim) olmasndan anlalmaktadr. Seyyid,
bizzat k e n d i r e c a sna inanmakta ve bu sebepten onunla
alay edilmekteydi {Egn, 7s. 8). Bu ayn zamanda Ksey-
yirin recaya inand iin Haan ve Hseyinin evldlannn
ahsnda peygamber grmemesiyle {Egn, 8, s. 34) ve zel-
Ancak bu karlama {Syzygie) ClementinAcK gre, peygamber ve onun ha
lefi (Musa ve Harun) arasnda deil, gerek ve sahte peygamberler arasnda vuku
bulacaktr. Sonuncu ekil belki daha eski olandr, ama, bas badelmeut ile bir az
tearuz halindedir. Elisa, Elias n lmnden sonra ilk doan ocuk hakkn onun
ruhundan tevars eder.
TENSHLERVH 153
54
ILER
likle de Muhammed in, kan ve paygambserlik vrislerinin
ahsnda bizzat geri dneceinin dnlmesiyle akla ka
v u m a k t a d r M o d e m mellifler bu hususu farkedememi,
gzden karmlardr. Eski inan muhtemelen, gerek
immn dnyada, her ne kadar her zaman ve hkim olarak
deilse de, her zaman canl kalm olduu noktasna kadar
uzanmaktayd.
Hric Eb Hazmin 130 ylnda Medine mescidindeki
vaaznda ler hakknda varm olduu hkm (Egnt, 20, s.
107) dikkat ekici ve kayda deerdir: Bunlar Allah'n kitabna
gTe hareket ettiklerini iddia ediyorlar, ama ona, aka kendi uydur-
malariyle kar kyorlar ve Kurn hakknda ak bir gre ne sa
hip olabiliyor, ne hukuka derinliine nfuz etmeye, ne de saf gerei
aratrmaya imkn buluyorlar. Bunlar her eyi kendi frka karlariyle
rtmekteler. Bunlarn dini, kendilerine ne sylerse, ister doru, ister
yanl olsun, ister doru, ister yanl yola gtrsn, her trl szne
itaat ettikleri bir aileye yandalk etmekten ibaret. llerin geri gel
mesiyle alacak bir devre bekleyii iindeler ve kyametten nc e vu
ku bulacak bir bas badelmevte inanyorlar. Bunlar, gizli olann,
daha kendi evinde, giysileri arkasnda ve vcudunun iinde neler oldu
unu bilmeyen mahlk, bir insan tarafndan bilindiini iddia ediyor
lar. dare banda olanlar suiistimalle suluyorlar ama, iktidara gel
diklerinde ayn ktlkleri kendileri yapyorlar ve bundan kanmay
bilmiyorlar; bu, dini inkr eden chiller! Bir arap ailesinin dinine
kendilerini adyorlar ve bunlarla mevllk ilikilerinin kendilerini iyi i
yapmak mecburiyetinden ve kt ilerinden dolay grmeleri gereken
cezadan kurtardn iddia edi yorl af ' . Halife Hiam, Yusuf b.
Muhamtned ve sa nn rec Vlan arasndaki paralellik bir yanl anlamadr;
nk Muhammed mahere geri dnmiyecektir. Bu husus sadece sa hakknda
iddia olunmaktadr ve baka bir zemine oturtulmutur; hli hazra deil gelecek
a {Aeon)a aittir. Kr. ayrca bnlesr, 6, s. 26,2 vd. Egnt, 3, s. 24,9. 188,9
s. 42,28. 77, s. 46,6.
Yatvi Seyyid islh kabul etmez bir sarhotu, ama, bir Ali dostuna arap
imenin alTedilecei fikrindeydi.
mer e yazm olduu bir mektubunda (Tab., 2, s. 1682,5
vd.) buna benzer ifadeler kullanyor. lerin Tannya ibadeti
insanlara tapmak idi ve bunun sonucu da Caesareopapismus
(Tann-Krallk) olmutur. Bunlar mevcut idarenin imrd\\%m\
protesto ediyorlard ama, kendi mer ve peygamber kann
dan tmmlklan da ondan hi de daha iyi deildi. Onlann
'mml kanunu hakr grmeye sevk ediyordu. mm
Kmnhn stndeydi; gayb\ biliyordu ve kim kendisine itaat
eder ve bal kalrsa her trl sorumluluktan kurtulmu olur
du. Bu hususu zellikle, en byk bir kesinlikle herkes tara
fndan kabul edilen kanunu her eyin stnde tutan ve imm
da bu l ile tartan ve buna gre immla lyk olup olma
dna karar veren haricler belirtmekte idiler.
An iliin mevl\: aktanimas dnya tarihi apnda
nemli bir olay idi . Muhtar belki mevlyi hazr bulmu
tu ama, bunlan eere oturtan ve eyleme sokan o idi. Balan
gta o filvki bunlan Araplara kar kkrtmak istememiti.
nceleri bir bartrma politikas izlemi, btn /fay arkas
na alm ve hatta dman arap aristokrasisini bile kendi tara
fna ekmiti. Birinci ve ikinci snf mslmanlar arasndaki
fark ban yoluyla gidermek istiyordu; onu bu dncesi iin
kim ktlemek isterse, bunun tam tersini yaparak bu fark
btn enejisiyle ayakta tutmaya alt iin Haccc a sitem
etmek hakkna sahip deildir. Gerekte Muhtar, teokrasi dev
letinde tam anlamiyle vatandalk hakkn islmn deil, arap
rkna mensup olmann bahetmesi durumunun ayakta tutula-
myacan dierlerinden daha nce idak etmi olduu iin
takdir edilmeliydi. Eer balangta belirlemi olduu hedefe
ulasayd, belki de arap devletinin kurtancs olurdu. Ama
Mezhepler daima, iktidar ve hkim millet ile birleen resm dine nazaran
ok daha dindar ve ok daha az milliyetidir.
AIRI LK VE MEVL 155
Araplar hukuk stnlklerini kendi istekleriyle snrlandrmak
istemiyorlard. Bu yzden Muhtar onlarla mcadeleye itildi ve
kendisini tamamiyle mevl ve sebeyenm kollanna atmaya zor
lanm oldu. Mcadele onun yenilgisiyle bitti ve Irakda me
vl siyas bakmdan ldrld. Ancak 66/67 ylnn o ksa ve
rya kadar gzel hatras bunlann iinde snmedi ve partileri
nin kalnts karanlklar iinde varln srdrd. Bu kzlnt,
uzun bir sre sonra, iran mill kudretin yurdedinmi olduu
Horasan ile balant kurdu ve orada arap hkimiyetini silip
spren frtnay krkledi. Bylelikle Muhtar, Eb
Mslimin ncs, selefi olmu oldu. Davet etmi olduu ruh
lar kendi gcnn ok stndeydiler. Baanszlna ramen
etkisi fevkalde byk olmutu, ama, hedefi, istei bu deildi.
Onun kendi rkndan olanlara ranllar lehine ihanet ve bu
sebeple de grd cezay hak etmi olduu hkm bir ok
bakmdcn tutarszdr. Muhtar aslnda, adalannn ona kar
duyduu mtipatiyi bizim paylamamza gerek duymadmz,
trajik bir ahsiyettir.
6. Mevl hkmet tarafndan dizginlendi; Araplar Muhtar
yznden rkek, akn haldeydiler, Kfelilerin tm, ancak
Emev rejimine muhalefet ettikleri nisbette, bir tutum iin
deydi. Fakat bu muhalefet Ali ailesi iin kendini feda eden,
eyleme geen bir muhalefet deildi (Tab., 2, s. 1258 vd.). Ab-
durrahman b. Muhammed b. Easn isyan, Suriyelilerin
hkimiyetine kar Irakn zerkliini elde etmek iin yapld.
Yezd b. Mhellebin ayaklanmas iin de durum ayndr.
Gerek /fa uzun sre sessiz kald.
Gerek Peygamber evld, Alinin Fatma dan gelen nesli,
islmiyetin emekli aristckratlannn ehri olan Medinede ya
yorlard. Bunlar oradaki bozulmakta olein sosyetenin en gzde
ve en poplerleriydiler. Emevler bunlan, uslu uslu oturdukla
r takdirde martyorlard. Ali oullarndan sadece Zbeyr
,56 LER
oullan ve bu sonuncularla ibirlii halinde bulunan Mah-
zm ailesi mensuplan nefret etmekteydiler. Ali oullanna her
kes kzm seve seve veriyor ve onlar da kutsal kan retmek
frsatn gzelce kullanyorlard. Bunlar, bu dindar arap ve
muganniyeler ehrinde (Tab., 2, s. 1910,12) keyif srmekteydi
ler. Devlet zerindeki iddialanndan flvki vazgemi deillerdi
ama, bu iddialann srekli ve uurlu bir hazrlkla izlemiyor
lard. Cezr, gayr Arap hayalperest ve suikastlarla ileri yok
tu; bylelerini, onlan kullanmasn bilen Abbas oullanna ha
vale etmilerdi. Aralannda ehliyetli bir erkek yoktu; sadece
kadnlan, zellikle Skeyne bt. Hseyin, soylanna lykt
lar. Ailenin Haan ve Hseyin kolundan, daha gen olan
Hseyin kolu, daha yal olan Haan hak ve hukukunu eref
sizce satm, buna mukabil Hseyin, hukuku uruna kann
aktm olduu cihetle, ana kol saylmaktayd. Hseyinin ha
lefi, Kerbel da hayat balanm olup o zamandan beri
ateten rken Ali b. Hseyin idi. Bunun oullan arasnda
Zeyd ve Muhammed, sonra da Muhammed in olu Cafer te
mayz ettiler.
Halife Hiam hkimiyetinin sonlanna doru Hasen ve
Hseynler, Ali veya bizzat Muhammedin aile iin tesis ettii
baz vakflar zerinde birbirleriyle anlamzzla dtler.
Hseynlerin ba sfatiyle Zeyd b. Ali, bir ka zkrabasiyle
birlikte Rusfeye giderek halifeye mracaatte bulundu. Bu s
ralarda Kfe valisi Yusuf b. mer, valilikte kendisinin selefi
olmu bulunan Halid el-Kasrnin olu Yezdi, servetini beya
na zorlam ve ondan ikence yoluyla, kendisinin Zeyd b.
Aliden nemli mikdarda alacakl olduu ifadesini kopartmt.
Hiam imdi Zeyd ve refakatinde bulunanlardan, iin mahiye
tini sordu. Gerei her ne kadar inkr ettilerse de Hiam, on-
lann zindanda bulunan Yezd ile yzletirilmelerini gerekli
buldu. Bylece bunlar, hi de istemiyerek, Kfeye gitmek zo
AYAKLANMALARI 157
runda kaldlar ve bylece kvlcm barut fsna dm oldu.
Yezd bunlann huzurunda eski ifadesini geri ald ve onlar da
Kfeden Medineye dndler; zadece Zeyd geri dnmedi. O,
valinin mkerrer srarlan zerine her ne kadar yola km
idiyse de, ilk merhaleden, daha uzak grl akrabalannn
btn srarlanna ramen, tekrar Kfe ye dnd. ler ona
aslmlard. Ona, bekleyi zamannn dolduunu, Kfe deki
Emev hkimiyetinin, deil yzbin Kfeli savaya, hatta sa
dece Mezhic, Hemdn, Bekr veya Temme bile kar duram-
yacak kadar az sayda Suriyeliye dayandn sylemilerdi.
Zeyd bunlara inand. Sadece kald yeri mtemadiyen dei
tirmek ihtiyatlln gsterdi. Yanlanna snd ailelerden
ikisinin kz ile evlendi. Kfe de ikameti btnyle hemen he
men on ay srd. Bu zaman iinde isyen hazrhklan yap;
Basra ve Musul da da propaganda yaptrd. Kfe de onun or
du listesine 15.000 kii kaydolundu. Bat formunda Kurnm
ve Peygamberin snnetinin esas olaca, dil olmayan iktidar
sahiplerine kar savalaca, zayflann korunaca, aylklann,
ellerinden maalan zorla ahnm olanlara geri verilecei, dev
let gelirlerinin, hakk olanlar arasnda eit lde datlaca,
gadre urayanlara zararlannn telfi edilecei, uzak seferlere
gnderilenlerin ehirlerine geri amlaca ve Peygamberin
ailesinin, kendisine hakszlk eden ve kar kan herkese kar
korunaca beyan olunuyordu. Ancak, bazlanna gre Zeyd
yeteri kadar cezri deildi. Mesel o -gerek kendisi ve gerekse
kendisini tutan Kfelilerin ounluu iin ok belirtici bir
husus olarak- Eb Bekr ve meri mer halife addediyor,
hi olmazsa onlan gsp iln etmeyi kabul etmiyordu. An -
ler ise, i byle ise Zeyd Emevleri de lnetlemiyecek diyerek
ondan aynldlar. Bunlara bu sebeple Rfiza^^^ [ayn yola gi-
Bunlar bizzat, bu adn kendilerine nce Ziyad tarafndan deil, daha evvel
Mugre b. ube tarafndan takldn sylemektedirler (Tab., 2, s. 1700). Kr.
158 LER
denler, sapk] denildi. Rfzler, Zeydin kardei Muhammed
b, Aliyi ve daha sonra da bunun olu Caferi gerek imm
iln ettiler. Ancak bu kimseler, rfzlerle hi ilgilenmediler'^
Vali Yusuf b. mer Kfede deil Hre de ikamet ediyor
du ve Suriyeli birliklerin byk ksm da orada bulunuyordu.
Yusuf, nihayet tutuklatt iki taraftanndan, Zeydin faaliyeti
hakknda tam ve doru bilgi elde etmeye muvaffak oldu. Da
ha sonra da Zeydin bu tutuklamalar sebebiyle ayaklanma ta
rihini ne ve safer 122 aramba g n n e (6 ocak 740) al
may kararlatrdn haber ald. Bunun zerine Yusuf un
emriyle Kfeliler isyan tarihinden bir gn nce, sal gn,
ana mescide anlp burada kapatldlar ve bir ka Suriyeli
askerle muhafaza altna alndlar. Anlaldna gre bunlar,
giriecekleri aklszca hareketten bylece korunmu olmaktan
pek memnun kalm idiler. Zeyd, saly arambaya balayan
gece karanlnda, iddetli soua ramen etrafna toplayabil
dii 218 kii ile mescitte muhafaza altnda bulunan Kfelileri
kurtarmak giriiminde bulununca bunlar yerlerinden kprda
madlar ve Zeyd de Hreden zerine 2000 Suriye li gnderil-
ZEYD N SYANI i 59
Tab. 3, s. 561,3. Kmil, s. 548,10. Egn, 3, s. 24,19. 72, s. 23,20. 18, s. 59,4 vd.
Sebeye ayn eyin daha eski, Rfiza ise daha yeni addr.
Egn {15, s. 121. 19, s. 58)ye gre bir veya iki yl nce Halid el-Kasr nin
valilii srasnda ayaklanan baz deli, sapk ler Ubbeyke Cafer narasn atmlard
ki, bu, o zamanlar daha otuz yan bulmam olan Cafer in ilhlatmimas anla
mn iermektedir. Ama Tab., s. 1620 de byle bir haberden eser yoktur; orada
bunlara Caferiye deil Vusaf {u^aklaf) denilmektedir. Bunlar sadece sekiz kii idiler
ve balannda gya sihirbaz olan ihtiyar Mugre b. Sad bulunuyordu. Bunlann
ayakland haberi o srada minberde bulunan Halid i ylesine dehete
drmt ki, hemen kendisine bir bardak su yetitirilmesini istemiti. Bu da
onunla alay etme vesilesi olmutu. Ayaklananlar yakalanp yanna getirilince Ha
lid bunlan en fec ve zalimane bir ekilde idam ettirmiti.
Vkd (Tab., 2, s. 1667) olay 121 yh ile tarihler. Fakat Eb MihnePin
verdii 122 yh, haftann verilen gn ile teyid edilmektedir. nk ancak 122 yl
nn I saferi arambaya dmektedir.
diini grnce, mescidin yanndan aynlmak zorunda kald.
Zeyd bu kuvveti aramba gn bozdu ve perembe gn de,
bunlar akam zeri 300 Kikan l ^ve Buharal oku ile takvi
ye edilinceye kadar devlet kuvvetlerine baan ile kar koyabil
di. Okular Kfeli savalann tekil ettii kk birlie his
sedilir kayplar verdirdi ve Kfe liler, karanlk knce ehirle
rine dndler ve evlerine daldlar. Zeyd bizzat bir ok isabeti
almt ve bunun kanimas srasnda Posta sokandaki bir
evde ld. Zeyd, bir kanaln suyu boaltlarak kanaln yata
na gmlm ve sonra da su tekrar kanala evrilerek mezan
gizlenmi idiyse de gmld yer ihbar olundu ve cesedi
buradan kanid. Vcudu Kfede armha g e r i l d i v e Hi-
amn lmne kadar burada asl kald. Kafas ise Dimaka
ve oradan da Medineye gnderildi (Eb Mihnef, Tab., 2,
1676-78, 1698-1711).
Yahya, Zeydin henz ok gen yata bulunan olu, nce
leri Frat nehri kenarnda, Kerbel yanndaki Ninive de Emev
Bir b. Abdlmelik b. Bir b. Mervann bir azads yannda
sakland. Buradan Horasana kat. Hiamn lmne kadar
Belh de asl bir Arabn yannda sakl kald. Daha sonra gam
mazlanarak idareye teslim olundu. Halife Veld II. her ne ka
dar onun serbest braklmasn emrettiyse de Yahya, blgenin
valisi Nasr b. Seyyr n emriyle bir yerden dierine ve nihayet
bat snr ehri Bey hak a srld. Buradan daha ileriye gitse
Yusuf b. merin hkimiyet blgesine girmi olacakt, ama
onun eline dmek istemiyordu. Bu sebeple douya geri
dnd ve yannda bulunan 70 adamiyle, Nasr n memurlan-
nn onun gemesine engel olmak emrini alm olmalanna ra
men, sa ve salim Herata ulat. Buradan Czcna doru
Marquatt, Eransahr, s. 50.
Sizin Zeyd inizi bir hurma aacna mhladk; biz bir aa gvdesine ivi
lenen hi bir mehd (Messias) grmedik (Kmil, s. 710).
6o llLER
yola dt. Ancak bu sefer Nasrn, arkasndan gndermi ol
duu birlik tarafndan yakaland ve Anbr yannda vuku bu
lan bir arpmada btn maiyyetiyle birlikte maktul dt
(Yakut, 7, s. 370). Halifenin emri zerine bu Irakn danas
yaklarak klleri suya atld' . Bundan pek az sonra da Eb
Mslim, Yahya nn intikamcs olarak ortaya atld ve onun
katillerini ldrd (Eb Mihnef, Tab., 2, s. 1770-74).
Zeyd, byk babas Hseyin gibi ve aynen onun bana
geldii ekilde ldrlmt. Ancak onun lm de, kendisi
ne sadakat and imi, fakat yeminini tutmam olanlardan
hi olmazsa bazlannn pimanlna, zihniyet deitirmesine
sebep oldu. Bunlar, onun ahsna bal taraftarlan oldular ve
kendilerine ^eydye adn verdiler. Zeydye, rfiza dan, Pey
gamber evld iinde Hseyin kolunu tutmakla aynlmaktayd-
1ar.
Emevler zamanndaki son ayaklanmas, halife Ali nin
kardei Caferin torununun oullanndan olup, u halde asln
da Kutsal aileye mensup bulunmayan Abdullah b. Muviye
b. Abdullah b. Cafer tarafndan gerekletirildi. Abdullah 126
ylnda, Yezd Ill .in valisi bn mer den para dilenmek iin
kardeleriyle birlikte Kfeye gelerek bir mddet bu ehirde
kalnu ve Temmli ebes b. Rib nin torununun kzlanndan
birisi e evlenmiti. Ancak Yezd I l l . in lm ve Suriye de
bunu izleyen hanedan kavgalan yznden btn eylet me-
murlan gibi bn mer in otoritesi de tamamiyle sarslmt.
Bu artlar iinde Kfe leri Abdullah b. Muviyeyi balan-
na geirdiler ve onu Kfe devlet sarayna gtrdler. Dier
Kfeliler de bn Muviyeye bat etti. Bu i tamamlandktan
sonra Kfeliler Hre de, bn merin yannda bulunan Suri-
yelilere kar yrdler (muharrem 127/ekim-kasm 744), fa-
Exodus<y2.
SON II SYANLARI 6
kat i savaa dklnce geri dnp kamaya baladlar. Sade
ce Reba kabilesi ile Zeydye frkas mensuplan kcihramanca
savaarak mcadeleyi daha bir ka gn, kendilerine emn ve
bn Muviyeye de serbeste kp gitme izni verilinceye ka
dar, devam ettirdiler (Tab., 2, s. 1879 vdd.).
bn Muviye bundan sonra Medin zerinden rana gitti;
taraftarlan oald. Kfe den ve baka yerlerden ok sayda
meol ve kle onun yanna koutular. Abdullah b. Muviye
nce sfahan da yerleti, fakat 128 ylnda buradan Fars ehir
lerinden Istahra gitti ve burada, olduka geni bir blge ze
rinde hkimiyet kurdu. Dou bu sralarda sahipsizdi ve kim
harekete geerse iktidan o elde ediyordu. bn Muviyenin et-
rifnda ok renkli ve karma kank bir cemaat topland. Bun
lar arasnda Abbasler (Abdullah b. Ali) ve ondan her hangi
bir hediye veya memuriyet koparmay mit eden Emevler de
vard. En garip olan husus ise, halife Mervan II. tarafndan
Musul dan kovulan, eybn b. Abdlaziz kumandasndaki ha
ricler ile Sleyman b. Hiam n onun yanna kam olmala-
nyd (129 sonu veya 130 ba). Btn bunlarla birlikte
o Mervhicn yannda Mervan n birlikleri tarafndan boz
guna uratld ve bylece devleti de yklm oldu (130 sonu.
Tab., 2, s. 1978, 3,4). bn Muviye Kirman ve Sicistan ze
rinden, Eb Mslim tarafndan iyi karlanmak midiyle, He-
rata kat ve fakat onun emriyle yakalanarak ldrld. He-
ratdaki mezan uzun sre hretini srdrd ve hrmet
grd (Medin, Tab., 2, s. 1976 vdd.. bnlesir, 5, s. 284
vd.).
Emev hkimiyetinin bu son devrinde snrlar birbiri iin
de erimiti; birbirinden ok farkl gler sallanen devlete kar
yaplan mcadelede birbirlerine yardmc oluyoricirdr, ler ve
hricler ayn bayrak altnda savayorlard. Bununla beraber
,62 LER
bn Muviye nin lii daha balangcndan beri phe uyan-
dnc bir yapda imi gibi grnyor. En ( 11, s. 75 vd.)ye
gre bn Muviye ak elli, zeki ve iire kabiliyetli ve fakat ay
n zamanda hayasz ve hr fikirli bir kimseydi. Etrafna, birisi
sonradan basii badelmevt\ inkr edip insanlann otlar gibi ol
duunu iddia ettii iin idam edilen, sapklar toplamt. ler
ile hr fikirli dinsizler arasnda ilikiler eskiye dayanr.
Baarsz kalan ayaklanmalannm meyvesini Abbasler
toplad. ler onlara ncelik edip kanlann dktkten ve
halsiz kaldktan sonra nihayet bunlann o ok bekledikleri za
man gelmiti.
VE... ABBASOCULLARI 163
D Z N
- A -
Abbd b. Ahdar et-Temm, Basra l
kumandan 40
Abbd er-Ruayn, Yemen haricle
rinden 82 n. III
Abbasler, Abbasoullan 16, 104,
152, 157, 162, 163
Abdkays kabilesi 37
Abdrabbih el-Kebr, haric halifesi
63
Abdems, Kurey ailesi 49
Abdullah b. Abbas bk. bn Abbas
Abdullan b. Ali b. Abdullah b. Ab
bas 162
Abdullah b. mir bk. bn Amir
Abdullah b. Ber b. Mhz, haric
reisi 41, 41 n. 53
Abdullah b. Ca fer 104
Abdullah b. Habbb 24, 25
Abdullah b. Halfe, air 96 n. 7
Abdullah b. Halfe et-T el-Bevln,
ilk lerden 10 n. 13, 97
Abdullah b. Hemmm, air 143
Abdullah b. bd (bn bd), 41, 42
Abdullah b. Kurd el-Has am 135
Abdullah b. Mhz, hric emri 49,
54
Abdullah b. Mervan 80
Abdullah b. Mesud 12
Abdullah b. Muviye b. Abdullah b.
Cafer 161, 162, 163
Abdullah b. Mut , Kfe valisi 124,
128, 132
Abdullah b. mer., halife merin
olu5,47, 86, 121, 123, 142
Abdullah b. mer b. Abdlaziz (bn
mer), Kfe valisi 78, 79, 161
Abdullah b. SafFr (bn Saflar), Suf-
rye kurucusu 41, 42
Abdullah b. Sebe, Sebeye kurucusu
149, 150, 150 n. 95
Abdullah b. ecere es-Slem, ilk
hriclerden 11 n. 15, 14
Abdullah b. Ukbe el-Ganev, rv 28,
30, 34
Abdullah b. Umeyr el-Leys, Basra
kumandanlanndan 46
Abdullah b. Vehb bk. bn Vehb er-
Rsib
Abdullah b. Yahya el-Kind
(Tliblhakk) 82, 83, 87
Abdullah b. Yezd el-Ensri, Kfe
valisi 117, 118, 123
Abdullah b. Zebr el-Esed, air 129
n. 62
Abdullah b. ez-Zbeyr (bn Zbeyr,
bnzzbeyr) 40, 40 n. 49, 41,
44. 45. 46, 47. 48. 104, 117, 122,
124, 132, 133, 134, 144 n. 86
Abdurrahman b. Behdec, Necedt
Jriclerinden 41 n. 53
Abdurrahman b. Mihnef el-Ezd,
Kfe kumandanlanndan 60, 61,
134
66 DZN
Abdurrahman b. Muhammed b.
E as el-Kind 69, 70, 156
Abdurrahman b. Ubeyd Ebl-
Knd, rv 143
Abdlaziz b. Abdullah b. Halid b.
Esd, Frs mili 59, 60
Abdlaziz b. Abdullah b. Amr b.
Osman, meyye den 83, 83 n.
115. 84
Abdlaziz Bikest bk. Bikest
Abdlkays kabilesi, hlar 29, 30,
46, 61, 93 n. 3
Abdlmelik b. Mervan, halife 36, 48,
56, 57. 58. 59,60,64, 134
Abdlmelik b. Atiyye, Suriye ku
mandanlarndan 86, 86 n. 1 19,
87
Abdlvahd b. Sleyman b.
Abdlmelik, Medine valisi 83,
83 n. 115, 84
Abdlvehhb b. brahim b. Yezid,
rv 79, 80
Abde b. Hill, hrici emri 40, 41 n.
52, 57 n. 79, 63,64
Abs kabilesi, liler 95
dem, ilk insan ve peygamber 153
Adesler saray 29
Ahnef b. Kays es-Sa d 132 n. 66
Akk kabilesi, liler 93 n. 3
Akr, ky 106
Ali b. EbTlib, halife , 2, 3, 4, 5, 6,
7, 8, 9, 12, 14, 17, 20, 21 n. 23,
24, 25, 26, 27 n. 30, 28, 30, 31,
89, 90, 91 >92, 95>96, 96 n. 7, 98,
104 n. 20, 112 n. 37, 113, i 4 n .
40, 124, 125, 140, 147, 147 n. 87,
148, 149, 149 n. 90, 150, 153,
154 n. 102, 156, 157, 6
Ali b. Hseyin b. Ali b. Eb Tlib
109, 113, 157
Ali b. Mhz 41 n. 53
mid 66
mir b. Sa sa a kabilesi, llar 45
mir b. urhl e-ab, rv 126,
126 n. 57, 138 n. 77, 143
Ammr ed-Duhn bk. Duhn
Amr b. el-s , 3, 8, 104
Amr b. Haccc ez-Zbeyd o8, 109,
I 12
Amr b. Hureys el-Kure 92, 117
Amr el-Kan, hric 63
Amr b. Nf , Ubeydullah n ktibi
103
Aobr 67 n. 88, 72, 119, g n. 47,
140, 140 n. 79, 161
Aneze kabilesi 67
Arabistan 11 n. 14, 44, 45, 46, 47, 81,
82, 105 n. 21, 132, 133, 140
Arbuk kprs, Basra yannda 59
Arcn 39
Arif 100
Asak 39, 39 n. 48
A sur kabilesi 93
A Hemdn, air 120, 130 n. 64,
143, 148, 149
Atiyye b. Esved el-Hanefi, hric
emri 46, 48
Attb b. Verk et-Temm 56, 62,
63,64,71,72
Avne b. Bekk, rv 26, 92, 99 n.
10, 109
Aynlverde (Reslayn) 119, 119 n.
47
Aye, Hz. Peygamber in hanm
Azerbaycan 78 n. 106
Azre b. kays el-Ahmes el-Hemdn
109, 113 n.38
DZN 167
- B -
Babba, Abdullah b. el-Hris b. Nev-
fel, Basra valisi 41, 42, 49, 50,
51, l o n. 17
Badad 69, 71
Bhile kabilesi, liler 35, 93 n. 3
Bahreyn 36, 46, 47, 49, 59
Bkireler ayn (Merc Azr), Di-
mak yannda 95, 96
Bnikye 35, 35 n. 41
Basra 3, 4, 7, 10, 11, 11 n. 15, 13, 32,
33. 35, 36, 37>38, 39.40, 41,42,
42 n. 55, 43, 44, 45, 46, n. 61,
49. 50. 5>. 52, 52 n. 70, 53, 54,
55. 56, 56 n. 78, 57, 58, 59, 60,
61, 62 n. 81, 63, 65, 68, 71, 82,
90, 91, 92, 94 n. 4. 99. 100, 117,
118, 120, 129 n. 62, 130 n. 64,
131. 135 137. 139, 140, 140 n.
79, 141, 141 n. 81, 158
Batn Akabe 105
Becle kabilesi, hler 26, 93 n. 9,
116, 140
Behll b. Bir (Ksre), hric 77
Behurasr 31, 32, 33, 33 n. 39
Bekk, Ziyd b. Abdullah, rv 26
Bekr kabilesi, liler 11 n. 15, 29, 41,
41 n. 52, 44, 65, 76, 77, 93 n. 3,
116, 158
Bekr b. Vil kabilesi 79
Bele b. Uyeyne el-Esed, Basra hari
clerinden 82, 84, 86 n. 120
Belc, kadn hric 39 n. 46
Belh 160
Bendencn 26
Ben Cebele, Hcr b. Ad nin ailesi
94, 102
Ben Culand bk. Culand haneda
n
Ben eybn bk. eybn
Ben eytn, Kinde den 82
Ben Yekr bak Yekr
Berzrrz 68
Besc, kadn hric 39
Ber b. Mhz 41 n. 53
Bette, Kasaba ve manastr 70, 75
Beyhak 160
Beyhas\tT (Beyhasye) 42, 77 o. 103
Beyhasye bk. Beyhas\cT
Bikest, Abdlaziz, gramerci 86, 87
n. 121
Bir b. Abdlmelik b. Bir b. Mer-
van 160
Bir b. Mervan, Irak valisi 60, 61
Buhara, l 37, 160
Busr b. Eb Ertt 4
Brnnow, R. E., msterik 5, 9 , 1 1 ,
12, 42, 50
Bveyb bk. Nuhayle
- C -
Cabbul (Cambul) 77, 77 n. 105
Cafer b. Abdurrahman b. Mihnef 64
Cafer b. EbTlib 161
Cafer b. Muhammed b. Ali b. Hse
yin 157, 159, 159 n. 105
Cl blgesi 67 n. 87
Cambul bk. Cabbul
Cebele 45
Cedle kabilesi 93 n. 3
Cehze, ebbin annesi 73
Cejnel sava 13
Cercery 26, 32, 32 n. 36, 33
Cerr, air 57 n. 79
Cezl bk. Osman b. Sad
68 DZN
Cibal silsilesi 70
Cidr, haric 37
Ci rne 21
Crft 62, 65
Clemens V., papa 153
Ch blgesi , 32, 67, 69, 73, 77,
131
Culand hanedan (Ben Culand)
46, 81
Cumana el-Murdye 87
Cdely kabilesi, Ezdden 133 n. 69
Czcn 160
- D -
Dabbe kabilesi, liler 74, 75
Dahhk b. Kays e-eybn, haric
halifesi 78, 79, 79 n. 107, 80
D, ler 117, 117 n. 44, 120
Dkk 69
Dara 66, 138
Drbcird 59
Dans sava 51 n. 67
Drlharb, hric karargh 20
Drlhtn, hrici toplanma yeri 20
Drthicre, hric toplanma yeri 20,
43
Davgn 66
Deskere 26
Desteb 106
Deylem 106
Deylemye 33
Deyr Clk sava 146
Deyr Eb Meryem 70
Dicle nehri 11, 24, 31, 32, 32 n. 36,
33. 35. 52. 52 n. 70, 60, 65, 66,
69, 71, 77, n. 105, 80, 119 n.
47. 133. 135. 137. 140. 140 n. 79
Dimak 90, 95, 108, 160
Dnever, tarihi 5
Dozy, R., tarihi 5, 7, 144, 144 n. 86,
47
Dubeya kabilesi, llar 36, 93 n. 3
Duhn (Ammr), rv 99 n. 9, 107 n.
23, 109, 109 n. 29, 110
Dlb sava 49, 51 n. 67, 52, 59
Dceyl rma 4.9, 50, 51, 53, 56, 58,
60, 73, 74, 78
- E -
Ebrehe b. Sabbh, Kinde haneda
nndan 84 n. 117
Eb Abdullah el-Cdel, Muhtarn
kumandanlarndan 133 n. 69
Eb Akl ailesi, Yemende 83 n. 113
Eb Amarrata (Umeyr b. Yezid) el-
Kind 93, 97
Eb Emre Keysn, Muhtar n ku-
mandanlanndn 131
Eb Bekr b. Mihnef 55
Eb Bekr b. Muhammed b. Abdul
lah b. mer 86
Eb Bill, Mirds b. Udeyye, hric
II n. 15,37,38,39.40.44
Eb Dulef bk. eybn b. Abdlaziz
Eb Eyyb, Halid el-Ensr 25
Eb Fdeyk, hric emri 41, 46, 47,
59
Eb Hamza Muhtar b. Evs el-Ezd,
bdtyeden 82, 83, 84, 84 n. 1 17,
85, 86, 87, 87 n. 121
Eb Him, Muhalled b. Muham
med, rv 79
Eb Him b. Muhammed bnl-
hanefye 152
Eb Hazm, hric 154
Eb Kaarib, Hajebye kumandan
138 n. 76
DZN 169
Eb Katde, el-Hris el-Ensr 25
Eb Meryem es-Sa dI 26
Eb Mihnef, rv 3, 5, 6, 7, 9, 23, 26,
30, 34, n. 48, 40, 42, 43, 49, 50,
51 . 52. 53, 54. 55 n. 75 ve 76, 57.
58, 60, 62 n. 81, 63, 64, 65, 67 n.
91,72 n. 96, 73 n. 97,74, 74, n
100, 76, 80, 81 n. 108 ve 109, 91,
92. 97. 99 n. 12, 104 n. 19, 106
n. 22, 107 n. 23, 109, 109 n. 29,
110, III, 112, 113, 114, 120, 120
n. 48, 126, 134, 142, 143, 159 n.
106, 160, 161
Eb Musa el-E ar , 3, 4, 5, 12, 149
Eb Mslim el-Horasn 130 n. 64,
156, 161
Eb Sahr, air 87 n. 121
Eb Smme es-Sid 99, 122
Eb Tlt, haric 41, 45
Ebu Tufeyl mir b. Vsile el-Leys,
Muhtar m kumandanlanndan
133 n-g
Eb Ubeyde, Ma mer b. Msenn
rv 78, 79, 81 n. 109
Eb Vzi er-Rsib 43
Ebbekr, halife 31, 150, 158
Eburrevg e-kir 32, 33, 34
Eblcehm, Katar nin katili 64
Ehb kabilesi 93 n. 3
Ehvz II, 36, 39, 41, 49, 54, 55, 56,
58, 59,60,64, 73,81
Elcezire 66, 78, 80, 118, 133
Elias Nisibenus, tarihi 92 n. 2
Emevler 89, 98, 112, 113, 118, 119,
150, 156, 158, 161, 162 ayrca
bk. meyye
Ensr 11, 25, 93 n. 3,99, 113, 117
Ercn 61
Ermnye 78 n. 106
Esvire, Temm kabilesine bal
ranhlar 42
Esed kabilesi 93 m. 3, n m. 35
Elem b. Zra el-Kilb 39 n. 48
Esma b. Hrice el-Fezr 102 n. 18,
137 n- 73
Eas b. Kays, Kfe Kindelilerinin
eyhi 1,2, 3, 5, 6, 7, 9, 16
Eheb b. Bir el-Becel 26
Eres b. Avf e-eybn 26
Eter bk. Malik b, el-eter
Ezrika bk. Ezjaktler
Ezd kabile gurubu, liler n n. 15,
24, 36 42, 46, 53, 55 n. 75, 60,
61, 62, 93 n. 3, 94, 94 n, 4, 116,
140
Ezrakler (Ezrika) 42, 44, 49, 50, 51,
52. 53. 54. 55. 56. 57. 59. 60, 62,
63,64,65,71,73, 76,77
- F -
Fadle b. Seyyr e-eybn, haric
66 n. 85
Farazdak, air 46, 57 n. 79, 149 n. 94
Fars II, 41 n. 53, 54, 55, 59, 61, 62,
63, 64, 81
Patma bt. Muhammed 98, 156
Ftmler 16
Ferve b. Nevfel el-Eca1, haric
dnmesi 11 n. 15, 26, 27
Feyy 124
Fezre kabilesi (Kays dan) 102 n. 18,
116, 125 n. 55
Frat nehri 52 n. 70, 65, 68, 71, 72,
80, 106, 119, 119 n. 47, 126 n.
58, 137, 140, 140 n. 79, 160
Furt Meysn, Basra yannda 52, 52
n. 70. 59
lyo DZN
- G -
Gdirye o6, o8
Gassn b. ibm kabilesi (Kuda-
dan) 93 n. 3
Gatafn kabilesi 93 n. 3
Gazale, ebb in kars 6g n. 91, 71
n. 95 72
van Gelder, tarihi 121 n. 49, 122 n.
54- 125 n. 55, 147 n. 87
- H -
Hbursuyu 119
Haccc b. Bb el-Himyer, Basra ku
mandanlarndan 49
Haccc b. Yusuf es-Sakaf 13, 61, 62,
63, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 71 n.
95: 72, 73 n. 99. 74: 83 n. 1 13,
85 n. 118, 121, 155
Haccr b. Ebcer, hristiyan Arap 29
Hacer blgesi 48
Hacer kabilesi, liler 93 n. 3
Hacerlesved 1 1 9
Hcir 104
Hadrim iftlii, Yemmede 45
Hadramt, lular 47, 87, 93 n. 3,
94
Hafln 68
Halid b. Abdullah b. Halid b. Esd,
Basra valisi 59, 60
Halid b. Abdullah el-Kasr, Irak vali
si 77. 157: 159
Hamza b. Abdullah b. ez-Zbeyr,
Basra valisi 46, 57, 58
Hamza b. Sinn el-Esed, ilk haric
lerden 11 n. 15
Hn b. Urve el-Mrd 99, 100,
lo , lo n. 16, 103, 1 14
Hncr 6g
Hanfe kabilesi, liler 41 n. 52, 49,
125
Hnikn 67
Hanser b. Ubeyde el-Muhrib,
haric 26, 27 n. 30
Hanzala b. Beyhas (bn Beyhas),
Beyhasye kurucusu 41, 42
Hrif kabilesi 148
Haris b. Abdullah b. Eb Reb a el-
Kure (Kub), Basra valisi 50,
51, 55, 56 n. 78
Haris b. Sreye, Horasan haricilerin
den 21 n. 23
Harise b. Bedr et-Temm, basra ku-
mandanlanndan 49, 50, 51, 52
Hris sllesi, Yemen de 84 n. 117
Har b. Hill, Temm eyhlerinden
53 n. 71
Harran 66 n. 86, 77, 80
Hrk, Necdenin adamlanndan 47
n. 64
Hrn b. Mslim, rv lo n. 17,
110 n. 32
Hrn b. Musa el-Ferev, rv 82, 82
n. o, 83 n. 115, 85, 86 n. 120
Harr 3, 15, 24, 140
Hasam kabilesi 93 n. 3, 140
Haan b. Ali 28, 98, 125 n. 55, 149,
151. 152, 153, 157
Haan el-Basr 98
Hassn b. Behdec (bn Behdec) 41
n. 53, 46 n. 62
Hasssa 119
Ha^ebye 130 n. 64, 138 n. 76
Him b. Utbe 12
Himler 152
Htim el-Bhil, hric emri 35, 36
Havly 69, 70, 75 n. lo
DZN
171
Havle bt. Cafer b. Kays el-Hanefye
125 n. 55 ^
Havle bt. Manzr el-Fezr 125 n. 55
Havsere el-Esed, haric emri 27 n.
30
Haveb el-Bursum 149
Hayber, haric halifesi 80
Hayyn b. Zabyn es-Slem, haric
ileri gelenlerinden 28, 29, 34 35
Hzir suyu, sava 133 n. 69, 137,
138 n. 77
Hemdn kabilesi, llar 6, 11 n 15,
68, 93 n. 3, 94, 116 n. 43, 120,
126 n. 57, 136, 148, 158
Herat 160, 162
Hevzin kabilesi 93 n. 3
Hicaz 121
Hill b. Ullefe et-Teym, hric reis
lerinden II n. 15, 26, 37
Hims 79, 80
Himyer kabile gurubu 93 n. 3
Hind Manastr (Deyr Hind), Kfe
yannda 127
Hre 29, 78, 123, 159, 161
Hiam b. Abdltnelik, halife 77, 79,
154, 157, 160
Ht 1 19
Horasan 21 n. 23, 53 n. 71, 63, 73 n.
99, 81 n. 109,97, 152, 156, 160
Hulvn 34, 81
Humeyd b. Mslim el-Ezd, ileri ge
len lerden m n. 36, 120, 142,
143
Huneyn sava 21
Hurks b. Zheyr 11 n. 15, 21 n. 24
Husayn b. Abdurrahman (Eb l-
Hzeyl es-Slem), rv 107 n.
28, 109, 109 n. 29
Husayn b. Nmeyr es-Sekn, Eme-
v kumandanlarndan 105 n. 21,
138
Husayn b. Temm, Kadisiye komu
tan 105
Husayn Zlgussa 70 n. 92
Hutamiye ifdii. Muhtarn 121
Huza kabilesi 93 n. 3, 116
Hcr b. Ad el-Kind 91, 92, 92 n. 2,
93>94>94 n. 4>95>96, 97>98>
lo n. 16, 121 n. 50
Hrr b. Yezd et-Temm 105, 106,
107
Hseyin b. Ali 98, 99, 102, 104, 104
n. 19, 105, 106, 107, 107 n. 23,
108, 109, o, I I I , I I I n. 35,
112, 113, 114, 115, 116, 117,
118, 119, 120, 122, 129, 129 n.
61, I3i> 135. 138, I5i> 152. ' 53>
i57> 6
Hzeyl divan 87 n. 121
- I -
Irak, - hlar 2, 3, 13, 26, 54, 59, 61,
62, 77. 90. 9i> 967, i 7>119 n.
47, 122, 132, 134, 146, 156, 161
Isfahan 55, 55 n. 76, 56, 57, 62, 162
Istahr55, 62, 162
- -
bdtler (bdye) 42, 82, 87 n. 121
bdyehk. bdler
bn Abbas, Abdullah 47
bn mir, Abdullah, Basra valisi 36
bn Atiyye bk. Abdmelik b. Atiyye
bn Avsece, Kfeli 99 n. 100, 112
bn Beyhas bk. Hanzala b. Beyhas
bn Bdeyl, Abdullah e-Huz 12
172 DZN
bn Esved, haric 41
bn Eter bk. brahim b. Malik el-
Eter
bn Ezrak bk. Nfi, b. Ezrak
bn Fadle, nahivci 85 n. 118
bn Hare bk. Nadr b. Sad
ibn Hsn et-Temm 39 n. 48
bn Hid, rv 50
bn Husayn, Hrislerden 84 n. 117
bn Hbeyre bk. Yezd b. mer
bn Irk 121, 122
bn Kelb, rv 96, 109
bn Kevv el-Yekr 11 n 15
bn Muviye 81
bn Mut bk. Abdullah b. Mut
bn Mlcem el-Murd, halife Alinin
katili 7, n n. 15, 15
bn Nevf (Abdullah) el-Hemdn
144 n. 86, 148, 149 n. 91
bn mer bk. Abdullah b. mer b.
Abdlaziz
bn Saffr bk. Abdullah b. Saffr
bn Sebe, Abdullah, Sebeyenm ku
rucusu 16
bn mm Hakem es-Sakal, Kfe
valisi 34, 35 n. 41
bn Vehb er-Rsib, Abdullah b.
Vehb, ilk hric halfesi 11 n. 15,
24, 25, 27
bn Ziyd bk. Ubeydullah
bn Zbeyr bk. Abdullah
bnlesr, tarihi 26, 27, 35
bnlhanefye, Muhammed b. Ali
122 n. 54, 125, 126, 132, 133,
134. 135. 136, 143. 145. 147. n.
87, 152
brahim b. Malik el-Eter (bn eter)
55, 56, 58, 125, 126, 127, 128,
134. i 35> 136, 137. 37 n. 74,
138, 138 n. 77, 141, 152
frsler (Musev) 18
Imre 20
mrn b. Hittn, haric air 56 n. 77
mtihan (Mihne) 19, 23, 24, 44
rafe 100
ran, llar 103, 121, 129, 129 n..
62,135,147,148,150,156,162
sa, peygamber 143, 151 n. 98, 154
n. lo
jshak b. Muhammed b. E as 64
stird38, 43 n. 56, 44, 63
yd kabile gurubu 36, 93 n. 3
ys b. Mudrib el-cl 124, 126, 127
- J -
Jacobus, dil 24
- K -
Kab el-Akar, air 60, 62 n. 81, 63
K b e 132
Kabsa b. Dubeya el-Abs, ilk ler-
den95
Kadisiye 69, 71, 105
Kandebl 46
Karb, hric 36
Karksye 1 19
Kasr Ben Mukaatli 106
Katm, bn Mlcemin nianls 26,
38 n.44
Katan b. Fca et-Temm, Haric
halifesi 56, 57, 58, 59, 62, 63, 64
Katf 46
Kattye 68
Kays kabile gurubu, llar 66, 66 n.
86, 77, 86, 102 n. 18, 193, 107,
119. 138
DZN
>73
Kays b. Eas el-Kind o8
Kays b. Sa d b. Ubde el-Ensr 12,
25
Kayyra 119
Kzern 61, 62, 63
Keferts 80
Kelb kabilesi, liler 25, 72, 78
Kerbel 106, 108, 119, 136, 157, 160
Keysn, Kfe mevlisinden 147, 147
n. 87
Keysnye 147, 150 n. 95
Kikan llar, oku bir kavim 160
Kilb kabilesi, llar 39 n. 48
Kinne kabilesi 93 n. 3
Kinde kabile gurubu 67, 82, 84 n.
i 7>91. 93. 93 n. 3>94. 94 n. 4.
102, 6 n . 43, 123, 139
Kirman 46, 55, 55 n. 74, 56, 58, 62,
63,64, 73,^97. 112
Ktesiphon bk. Medin
Kub bk. Haris b. Abdullah
Kuda kabilesi 93 n. 3
Kudeyd, Medine yaknmda 84, 84 n.
117
Kfe, liler , 3, 4, 6, 7, 10, u , n
n. 15, 12, 13, 15, 23, 24, 25, 26,
27, 28, 29, 30, 32, 33, 34, 34 n.
40. 35. 35 n. 41, 36, 48. 49. 5.
55. 56, n. 78, 57, 58, 60, 61, 62,
64, 65, 65 n. 83, 66, 67, 68, 69,
69 n. 91, 70, 70 n. 92, 71, 72, 72
n- 96, 74. 75 n. lo , 77, 78, 79,
81, 90. 91. 92, 92 n. 2, 93, 93 n.
3. 94 n. 4. 95. 97. 9^. 99. 100,
lo n. 6, 102, 104 n. 19, 105,
105 n. 21, 106, 107, 108, 111,
112, 113, 114, 116, 117, 118,
119, 121, 122, 123, 124, 125,
128, 129, 129 n. 62, 132, 133,
134. 135. *36, 137. 137 n. 74,
139, 140, 140 n. 79, 141, 142,
142, n. 84, 143, 146, 147, 152,
156, 157, 159, 160, 161, 162
Kumis 64
Kurey, - liler 11, 41, 42, 50, 79, 84,
89, 92, 98, lo n. 17, 103, 113,
17, 124, 137
Kuteybe b. Mslim el-Bhil 36
Kheyl sava 77
Knse, Kfe de 127 n. 59, 128, 136
Ksre bk. Behll b. Bir
Kseyyir, air 150 n. 95, 151, 153
- L -
Lasf suyu 65 n. 83, 68
- M -
Mhz ailesi 41, 42
Mahzm ailesi, Kurey den 149 n.
90. 157
Makil, Ubeydullahn casusu 100
Makil b. Kays et-Temm 25, 30, 32,
33. 34
Malik el-Eter , 2, 5, 6, 14, 15, 138
Malik b. Hbeyre es-Sekn, Muvi-
yenin komutanlanndan 96
Mansr b. Cumhr el-Kelb, hric
78
Mardin 65
Msebezn 26
Maskale b. Mhelhil, hric 74, 75
Medin (Seleukeia, Ktesiphon) 31 n.
34. 55. 58. 67, 68, 69, 70, 70 n.
93, 71. 118, 119, 119 n. 47, 120,
121 n. 50, 131, 138 n. 77, 140 n.
79, 162
Medin, rv 43, 45, 50, 51, 52, 81
n. 109, 82, 82 n. n o, 83 n. 115,
>74
DZN
84 n. 117, 86 n. 120, 92, 92 n. 2,
142 n. 85, 162
Medr 32, 32 n. 36, 33, 140
Medine 45, 47, 83, 83 n. 115, 84, 84
n. 117, 85, 86, 93 n. 3, 98, 105,
107 n. 23, o8, 109, 113, 122 n.
54. 132, 136, 146, 150. 154.
156, 158, 160
Medya n , 545
Mekke 4, 5, 20, 40, 41, 44, 45, 47, 82
n. III, 83, 83 n. 115, 85, 86, 87,
98, 104, 119, 122, 124, 132, 133,
133 n- 69- 139
Menzir 78
Menbic 118, g n . 47
Merc Azr bk. Bakireler ayn
Merc Rhit sava 25
Mervan I. b. el-Hakem, halife 1 18
Mervan II., halife 78, 78 n. 106, 79,
80, 162
Mervhicn 162
Meryem, haric Eb Hamza nn ka-
ns 87 n. 121
Meene, Basra yannda 52 n. 70
Meskn sava 56
Mezhic kabilesi, liler 6, 93 n. 3,
94, lo , 6 n . 43, 125, 136, 158
Mihne bk. imtihan
Mihrn, Ubeydullah n azadhs lo
n. 16
Misar b. Fedek et-Temm, Basra
hariclerinden 11 n 15, 14, 24
Miskn b. mir, air 143
Murik b. Eb Sufra, Mhelleb in
kardei 53
Muviye b. Eb Sfyn, halife , 2, 3,
4>5>6, 7,8, 17, 20, 24, 26, 27,27
n. 30, 28, 45, 65 n. 83, 89, 90,
91. 95= 96, 96 n. 7, 97,98, n .
37, i 4 n . , 40, 121, 121 n. 50
Muz b. Cveyn b. Husayn et-T,
haric reislerinden 11 n. 15, 28,
29 n. 32, 34
Mudar kabile gurubu, llar n.
15, 93. 93 n 3. 136
Mufaddal, haric 86
Mugre b. Mhelleb 55
Mugre b. Sad, sihirbaz 159
Mugre b. be, Kfe valisi 27, 28,
29. 30 32. 34. 70, 91. 92, 121,
158 n. 104
Muhacire, hariclere katlmak anlam
na 44
Muhakkimn 3
Muhammed, peygamber 2, 12, 20,
21, 22, 24, 30, 31, 45, 47, 85, 89,
103, 104, 108, 114, 115, 116,
125, 128, 145, 147, 150, 151,
153. 154. 154 n- lo. 157. 158
Muhammed b. Ali b. Hseyin 157,
159
Muhammed b. Eas el-Kind 94,
102, 103, 112, 139, 140
Muhammed b.. el-Hanefye bk.
bnlhanefye
Muhammed b. Mervan, Elcezire va
lisi 66
Muhammed b. Srin, rv 96
Muhrib kabilesi 11 n. 15, 93 n. 3
Muhdec bk. Zlhuveysra
Muhtar b. Eb Ubeyd es-Sakaf 54,
57. 99. lo n. 17, 120 n. 48, 121,
121 n. 49 ve 50, 122, 123, 124,
125, 126, 127, 128, 129, 129 n.
6 ve 62, 130, 130 n. 64, 131,
132, 132 n. 66, 133, 134, 135,
136. 137. 137 n. 75, 138, 138 n.
DtZN '75
77. >39. 140, 141. 141 n. 81,142,
143, 144, 14411. 8, 145,146, 47,
148, 149, n. 91 ve 94, 152, 155,
156
Murad kabilesi, llar 26, 28, 87, 99
Musa, peygamber 117, 151, 153
Musa b. Eb Musa el-Ear 149
Mus ab b. Zbeyr 46 n. 61, 54, 55,
56, 56 n. 78, 57, 58, 139, 140,
141, 142, 146
Musul 54, 58, 65, 65 n. 83, 67, 76,
77. 79. 81. 133. 137. 138, 141.
158, 162
Muakkar 49
Mutarrah, Necdenin olu 45 n. 59
Mutarrif b. Mugre b. be 70
Mdcbbec ky 67
Mclid, Hill b. Ullefe nin kardei
26, 27
Mhelleb b. Eb Sufra 46, 52, 53, 54,
55. 56, 57 n. 79. 58, 59. 60, 61,
62, 62 n. 81, 63, 65, 67, 139, 140,
141
Mller, A., tarihi 5, 6, 113, 148
M>ler 21 n. 23
Mrre b. Hemmm, ebbin ailesi
67
Mslim b. Akl 99, 100, lo , 102,
104. 104 n. 19, 121
Mslim b. Amr el-Bhil 36
Mslim b. Ubeys b. Kreyz el-Kure-
42 49. 51
Mslim b. Ukbe el-Mrr 7 n. 5
Mstevrid, b. Ullefe et-Teym, h
rici halifesi n. 15, 27, 27 n.
30, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34. 90
n. I
- N -
Nadr b. Sad el-Hare (bn Hare),
Kfe valisi 78
Nf b, Ezrak (bn Ezrak), haric ha
lifesi 41, 41 n. 52, 43, 44, 44 n.
57. 45. 49. 50
Naha kabilesi, Mezhicden 94 n. 4,
125
Namir kabilesi 93 n. 3
Nasr b. Seyyar, Horasan valisi 160,
161
Necde b. mir el-Hanef, hric hali
fesi 41 n. 53, 44, 44 n. 57, 45, 46,
47, 47 n. 64, 48, 62
Necedt hdicleri 44, 49, 59, 62
Nehd kabilesi, 148
NehrUr 50, 51,52, 59
Nehrevn, - vakas 15, 24, 25, 26, 27,
28, 67, 68 n. 89, 71 n. 94, 1 12 n.
37
Nehrlmelik 33
NifTer69
Ninive 106, 160
Nuceyr olay, 5, 7, 8
Nuhayle (Bveyb) 26, 27 n. 30, 118,
119, 121
Nu mn b. Ber el-Ensr 99, 121,
142
Nusaybin (Nisibis) 65, 66, 80, 138,
138 n. 76 ve 77
- O -
Osman b. Afin halife, , 3, 4, 8, 12,
14. 15, 16, 17, 19, 20, 21 n. 23,
22, 24, 30, 31, 48, 83 n. 115, 89,
90, 92, 112 n, 37, 124, 135, 150
Osman b. Katan el-Hris, Hac-
ccm komutanlarndan 70
176
DZN
Osman b. Sad el-Kind (Cezl), Hac-
cc n komutanlanndan 67, 68,
69
Osman, b. Ubeydullah b. Mamer,
Basra komutanlanndan 50, 51
- -
mer b. el-Hattb, halife 21, 31, 47,
85- 86, 93 n. 3, 121, 12, 150, 158
mer II., b. Abdlaziz, halife 78
mer b. Ma mer 41 n. 53
mer b. Reba, air 143
mer b. Sa d b. Eb Vakks 103,
106, 107, 108, 114, 117, 137
mer b. ebbe, rv 38, 72 n. 96, 73,
99 n. I I ve 12 lo n. 16, 109,
109 n. 31
mer b. Ubeydullah b. Ma mer,
Basra valisi 50, 51, 55, 58, 59
- R -
Radv da 151
Rafzler (Rfiza) 158 158 n. 104, 159,
161
RakkaSo, 119, g n . 47
Rmhrmz 39, 58, 60, 61
Rvendler 152
Reb b. Ziyd, Horasan valisi 97
Reba kabilesi, llar 11 n. 15, 33,
65. 78, 93^3. 136. '62
Reba el-Eczem, Basra komutanla
nndan 49
Reslayn (Aynlverde) 119, 119 n.
47, 121, 123
Rey 28, 34, 55, 55 n. 76, 64, 106
Ribb kabilesi, Temm den 93 n. 3
Rifa b. eddd el-Fityn, Kut -
rdan 135
Rusfe 4 n. 3, 157
Rzbr 69
- S -
Sabaha, Kfe varou 71, 72, 74, 126,
126 n. 58, 127, 136, 141
Sbt33,135, 138 n. 77
Sabit, hric reisi 48
Sabit Kutna, air 21 n. 23
Sbr 55, 61, 62
Sa d b. Eb Vakks 103
Sad Temm kabilesi 26
Sa d Hevzin kabilesi 86
Sahr, ebb in olu 77
Sad b. Abdurrahman b. Hassan b.
Sbit air 143
Sad b. s b. Sad el-mev, Kfe
valisi 4
Sad b. Behdel e-eybn 78
Sad b. Mclid el-Hemdn, Hac-
cc m komutanlanndan 68
Sakf kabilesi, liler 11, 92, 99, lo
n. 17, 124
Sa lebye 104
Salih b. Mserrih, hric halifesi 65,
65 n. 83, 67 n. 87, 70 n. 93, 74,
76, 85 n. 118
Samarraca 76
San a 46, 83, 87, 149
Sandda (Sadd) 1 19
Sarat 30,69, 7 1 , 7 n . 94
Sa saa b. Shn 30
Satidama da 75 n. 83
Sebeye 15, 147, 148, 149, 156, 158 n.
104
Seb mezarl. Kfe de 136
Sech, kadn peygamberlik iddiacs
112 n. 37
DZN '77
Sehm b. Glib et-Temm, haric rei
si 35. 36
Sekn kabilesi 96
Seleukeia bk. Medin
Semure b. Cndeb 36
Serahs 81 n. 109
Seredn 61
Sergius, Yezid I. in danmam 99
Sevr kabilesi 148
Seyf b. mer, rv 5, 15
Seylehn 140
Seyyid ailesi, Ezdli 55 n. 75
Seyyid el-Himyer, air 22 n. 24, 27
n. 30, 15011. 95, 151, 153, 154 n.
102
Sffn sava , 4, 6, 7, 8, 13, 15, 16,
26, 38,91, i 2 n . 37, i 4 n . 40
Sicistan 46, 81, 162
SIla bk. Sillabr
Sillabr (Silla) sava 50, 52, 53
Simk b. Ubeyd el-Abs, Medin va
lisi 31, 32, 34
Simson 73
Sincar66, 138
Sind 46, 81
Sracan 62
SufrUr (Sufnye) 42, 76, 77, 77 n. 103,
78
Sufnye hk. Sufnler
Sk Hakeme 71
Slf sava 53, 56, 58, 59
Sr 30, 32
Suriye, - liler 13, 64, 72, 72 n. 96,
73, 74 n. 100, 77, 78, 79, 80, 86,
90, 95>97. 105. " 8 . n g . >9 n.
47, 122, 123, 132, 133, 134, 135,
137, >38, 139. 141. 144 n- 86,
146, 156, 158, 159, 161
Sfyn b. Ebred el-Kelb, Suriye li
komutan 64, 72, 73
Skeyne bt. Hseyin 157
Sleym b. Mahdc 29, 30
Sleyman b. Abdlmelik, halife 120
Sleyman b. Hiam 80, 81, 162
Sleyman b. Surad el-Huz 98, 1 16,
6 n. 42, 118, 120, 120 n. 48,
121, 123, 125, 135, 146
Srka b. Mirds el-Brik, air 55 n.
75. 137. 137 n- 75. 143
- -
e-ab bk. mir b. urhl
kir kabilesi 148
ebes b. Rib et-Temm el-Riyh
I I n. 15, 25, 112, 112 n. 37, 126,
127, 128, 134, 136, 139, 161
ebb b. Yezd b. Nuaym e-eyb-
n, hrici halifesi 62, 64, 65 n.
83, 67, 68, 69 n. 91, 70, 70 n. 93,
7 ' . 71 n. 95, 72, 73, 73 n. 98 ve
99- 74. 75. 75n., 101,76, 77
efiye 106
ehrizr 26, 70, 78
emir b. Z Geven el-mir 107,
108, 114, i 4 n . 40, 136
erf105
erik b. Aver el-Hris 33
evzeb Bistm, hrici 77
eybn b. Abdlaziz. haric halifesi
80, 81, 81 n. 109, 162
eybn b. Seleme, hric 81 n. 109
eybn kabilesi (Ben eybn), l-
1ar 65, 65 n. 83, 66 n.85, 67, 75,
76, 77. 78
ibm kabilesi, Hemdn dan, llar
136, 148
178 DZN
urahbl b. Vers el-Hemdn, Muh-
tar n komutanlarndan 132
urahbl b. Zlkl , Suriyeli ko
mutan 138
urhl b. Abd b. Abde 126
ureyh b. (Eb) Avla el-Abs 11 n. 15
ureyh b. Hn el-Hrisv, Kfe kad
s 95, lOI
- T -
Table 47
Taberi, tarihi 35, 48, 51, 52, 54, 58,
64, 72 n. 96, 81, 82 n. n o, 91,
92, 106, 109, 110, i2on. 48, 144
Taberistan 63,64
Taglib kabilesi 93 n. 3
Tif47, 87, 122 n. 54
Tliblhakk bk. Abdullah b. Yahya
Tanm 104
Tarafa b. Ad b. Htim et-T 11 n.
15
Tavvf, haric 37
Tayy kabilesi, llar 10 n 13, 11 n.
15. 28, 36
Tedmr 4 n. 3
Temm kabilesi, liler 2, 6, u n.
15, 25, 26, 28, 30, 35, 38, 39 n.
48, o, 41, 41 n. 52, 42, 46, 48, 49,
50> 5 . 52, 52 n. 71, 56, 62, 65,
93 n. 3. 105. 112, 126, 134, 139,
140, 158, 161
Tevvbn 116, 119, 120
Teym Ribb kabilesi, llar 11 n.
15, 26, 27
- U -
Ubeydullah b. Abdullah el-Mrr,
dt 117, 1 18
Ubeydullah b. Ali b. Eb Tlib 140
Ubeydullah b. Ber b. Mhz 41,
41 53
Ubeydullah b. Hrr el-Cu K 131
Ubeydullah b. Mhz, haric emri
49. 52, 53>54
Ubeydullah b. Ziyd (bn Ziyd),
Irak valisi 37, 38, 38 n. 44, 39,
40, 40 n. 49. 41. 42. 42 n. 55, 99,
I CO, l o , i di n. 16. 102. 103,
106, 107, 108, 109 n. 29, 114,
115, 117, 118, 119, 121, 122,
133,137 n. 73. 138
Ukbe el-Esed, air 143
Ukbe b. Simn, rv 111 n, 35
Umman 46, 81
Urd 4 n. 3
Urve b. Udeyye el-Hanzal 2, 6, 6 n.
4, 9, I I n. 15, 38, 39
Ustan 67
Uzeyb 105, 106
- -
meyye ailesi (Emevler, idaresi,
hakimiyeti) 4, 77. 78, 81, 83,
84, 85, 87, 98. Aynca bk. Emev
ler
meyye b. Abdullah b. Halid b.
Esd 59
mm Hkim, kadn haric, aire 38
n.44
mm Hn, Ali nin kz kardei 149
n. 90
- V -
Vdil-Kur 86,86 n. 120,132
VdZrrumme 104
Vkd, tarihi 82, 141 n. 81, 142 n.
83 ve 85, 159 n. 105
Vbsa 121
DiZN '79
Vst 78, 79
Vehb b. Cerr, rv 39, 51
Velid i l , halife 78, 160
Velid b. Ukbe b. Eb Muayt 138
- W -
Weil, G., tarihi 3, 5, 129 n. 61
- Y -
Yahya b. Zeyd 160, 161
Yakub, tarihi 5, 6, 7, 75 n. 100, 1 10
Yemme 1 1 n. 14, 13, 41, 44, 45; 46,
47. 49, 50, 122
Yemen, liler 11 n. 14, 46, 47 n. 64,
82 n. I I I , 83, 83 n. 113, 84 n.
117. 93 n. 3, 98. 99> 103, 108,
6 n . 43, 136, 149
Yekr kabilesi, Bekrden, ller
41,43, 77,80
Yezd I., halife 40, 41, 86, 98, 99,
103, 107, 109 114, 117
ezd i l , halife 77
Yezd b. Enes el-Esed, Muhtar n
komutanlanndan 128, 133, 138
Yezd b. Halid b. Abdullah el-Kasr
157. 158
Yezd b. Kay s el-Hemdn el-Erhab
I I n. 15
Yezd b. Mhelleb b. Eb Sufra 156
Yezd b. mer b. Hbeyre (bn
Hbeyre) 81
Yezd b. Ruaym e-eybn 1 17, 127
Yusuf b. mer eb-Sakat, Irak valisi
i 54>155. i57>i59>160
- Z -
Zide b. Kudme, Haccc m komu-
tanlarmdan 69, 146
Zap (Byk) rma 137
Zt Irk 104
Zehhf et-T, haric 36
^eioi \ar 18, 35
Zenc isyanlar 77 n. 105
Zerd 104
Zeyd b. Ali b. Hseyin 157, 158,
159, 160, 160 n. 108, 161
Zeyd b. Husayn et-T 11 n. 15, 14,
28
Zeydye 161, 162
Ziyd b. Abdullah bk. Bekk
Ziyd b. Ebh, Irak valisi 36, 37, 85
n. 8, 91, 92, 92 n. 2, 93, 93 n.
3, 94, 95. 96, 97. 98. n *6,
121, 121 n.50, 158 n. 104
Z Husem 105
Zble 104 105
Zbeyr ailesi 104 n. 20
Zbeyr b. Ali b. Mhz 41, 41 n. 53
Zbeyr b. Mhz, hric emri 54,
55, 56. 58
Zfer b. el-Hris el-mir el-Kilb
119
Zheyrb. Kayn el-Becel 113 n. 38
Zhl b. eybn kabilesi 67
Zlhuveysra (Zssdeyye, Muhdec)
21
Zlmecz 45
Zssdeyye bk. Zlhuveysra