1908 Anlamak Ve Tanimlamak-Sait Cetinoglu PDF

1908i Anlamak ve Tanmlamak
Kanunu Esasinin Mslman ve gavur (kafir, gayr-i Mslimler iin

kullanlan aalayc bir terim] eitliiyle ilgili hkmlerin kabul edildiinin
farkndasnz. Ancak bunun gereklemeyecek bir lk olduunu hepiniz
tek tek biliyor ve hissediyorsunuz. Seriat [islamn dini yasalar], bizim
btn tarihimiz ve yz binlerce Mslmann duygular ve hatta bizzat
gavurlarn duygular. gerek eitliin kurulmasnn nnde almaz bir
engel oluturur. Bu nedenle, imparatorluu Osmanllatrma
1
grevimizi
baarncaya kadar eitlik meselesi diye bir ey olmaz
2
Sait etinolu
1. Osmanlnn Dinamikleri: Tanzimat ve slahat dnemlerinden balayarak
Osmanldaki 'modernleme hareketlerine baklrken i dinamiklerin gzden
karlmamas olaylarn anlamlandrlmas asndan nem tar.
Mora isyanyla balayan Osmanlnn toprak kaybetmesi tm 19.yy boyunca srer. Bu
kayplar sadece d glerin Osmanldan toprak kopartma ve zayflatma retorii ile
aklayamayz. Bu kayplarda Fransz Devriminden itibaren ykselen milliyetiliin
rol olmakla birlikte bu milliyetiliin belirli blgelerde filizlenmesi ve filizlendii bu
topraklar Osmanl ynetiminden kopartmas sadece milliyetilie mal edilmesi sreci
aklamakta eksik kalr. Tanzimat ve sonrasnda devam eden Osmanl reformlarn,
bir yandan imparatorluun kapitalist retim tarzna doru kendi (merkez)
dnmn ifade eden reformlar, teki taraftan da, Osmanl merkezinden farkl
olarak bylesi bir srece girmi farkl unsurlarn kapitalistleme ve kapitalistletikleri
oranda da Osmanl'dan koparak kendi ulus-devletlerini kurma srelerini ve yine
Osmanl merkezinin buna ilikin tepkilerini ifade eden reformlar olarak grmek
gerekmektedir. Farkl ekilde belirtmek gerekirse, bir yandan imparatorluun merkez
kapitalist retim tarzna geiin sanclarn ekmekte, dier yandan da kendisiyle
benzer dnmn sanclarn eken unsurlarnn ulus-devletleme srelerinin
nne geerek, kendi (merkez) varln (ittihad- anasr) garanti altna alacak
dzenlemeler yapmaya almaktadr.
3
Osmanldaki nc milliyetilerin bir ayrc zelliliini belirtmemiz gerekir; Osmanl
corafyasndaki milliyetiliin babas olarak sayabileceimiz kiiler etnik temelde bir
devlet dlemezler. Balkan Milliyetiliinin kurucular olarak tanmlayabileceimiz ilk
dnem Balkan milliyetiliinin liderleri Korias, Velestinlis ve Levski gibi liderler, milli
egemenlik temelinde bir devlet kurmak isterlerken, bu devletleri hibir zaman
monari ile ynetilen, etnik olarak homojen toplumlar olarak tasavvur etmemilerdir.
Bu liderler yerli Mslmanlar da tam vatanda olarak btnletirecek ok etnili
cumhuriyeti dlemilerdir.
4
Balkanlamada, Osmanlnn bu i dinamiklerinin dikkate
alnmamasnn ve bask altndan tutulmasnn rol nemlidir. Bu baskc tavr ve i
dinamiklerin gz nne alnmamas neticesinde Balkanlar etnik boazlamalarn ve
1
Jn-Trkler, slamclk, Osmanlclk ve Trkl ayn kategoride almaktadrlar. Bu tnden
Osmanlckla Trklk arasnda fark yoktur
2
Vahakn N. Dadrian, Ermeni Soykr Tarihi, Balkanlardan Anadolu ve Kafkasyada Etnik
atma,Trkesi. Ali akrolu, Belge Yaynlar, 2008, s. 267
3
Mete K. Kaynar, Osmanlda Devrim Oldu mu? .Merutiyeti Okumak, Resmi Tarih Tartmalar-4,
Ed. Fikret Bakaya, zgr niversite Kitapl, 2008 s. 39
4
Adanr Fikret Bulgaristan, Yunanistan ve Trkiye geninde Ulus inas ve Nfus Deiimi.
Trkiyede Etnik atma . der.Zrcher letiim Y. 2005, s 25
1
olaanst nfus hareketlerine konu olmu, Blge kan glne dnm,
milyonlarca insann doduu topraklardan kovulmasyla sonulanmtr.
Sreci sadece d dinamiklere balayarak aklamak, Gayrimslimlerin ounlukta
olduu blgeleri darda braksak bile Celali syanlarndan balayarak var olan bir
isyan ve direni geleneinin olduu bir corafyada yaayan halklara hakszlk
yapm oluruz. Simdiye kadar resmi tarih yazclar sreci sadece; d tahrik,d
gler, vs. argmanlaryla aklayarak, i dinamii dikkate almamakta, bu
corafyadaki direni geleneini yok saymaktadrlar. Kemalist tarih yazm, tarihi 19
maysla balatp, sadece milli mcadele srasndaki Trk- Yunan savan
Anadolunun direnii sayarak ne kartmakta, dierlerini unutturmaya
almaktadr.
Osmanldaki reformlarn karakteri mparatorluun kapitalist srece eklemlenmesinin
formatna ikindir. Tanzimat ve slahat, kapitalist gelime srecinin ynn
anlamadan, ierideki dinamikleri dizginleyerek devleti glendirip, toprak kayplarn
nlemeye ynelik bir takm reformlardr. Tebaaya bir takm haklar verilerek
huzursuzluklarn ortadan kaldrmaya almak, eldeki topraklardaki merkez ka
gleri nleyerek devleti glendirmeye almaktan ibarettir. Bu reformlarn byk
glere irin grnmek, kendine 'modern imaj vermek gibi bir yz olsa da asl
ama devleti kurtarmaya yneliktir. Osmanl merkezi, Osmanlclk ve slamclk ile
bu ittihad salayamayacan anlad dnemde -Balkan Savalar'ndan
5
sonra-
kendi ulus-devletleme srecini ittihad- anasra balamadan gerekletirmenin
yollarn aramaya balam; cumhuriyete giden sreci balatan da bu olmutur.
6

Bu reformlar, mparatorluun kapitalist sisteme eklemlenmesinin zorunlu grd
kapitalist retim ilikilerinin geliimini dzenleyen nlemlerdir. Ancak, reformlar
uygulayan kadronun bilincini eski retim ilikilerinin oluturmas, sorunu kavramaktaki
aczinin kaynadr. Kapitalist ncesi retim iliklilerinin ekillendirdii bilincin bak
asnn iktidar perspektifi olmas, mcadelenin iktidar evresinde ekillenmesini
dourarak, ynetici kadronun yada etkin siyasal kadronun iktidar perspektifi ile retim
ilikilerinin yneldii yap arasnda oluan melez bilin ilerin daha da sarpa
sarmasna neden olacaktr. Siyasal yneticinin iktidar perspektifi asndan
imparatorluu ekillendirmesi imparatorluun paralanmasna ve sonuta ulus
devletin oluturulmas pahasna toplumsal dinamiklerin yerle bir edilmesinin zeminini
hazrlamtr. Siyasal belirleyici batc (art-rnden pay alan ve toplumu dntrmeyi
aklnn ucuna getirmeden, geleceini sadece batnn st yap kurumlarn almakta
gren) ynetici elitin etnik kkeni ile, bat ile ilikilerden yani kapitalist retim
ilikilerinden doan batc (geleceini bat ile ticari ilikilerinin gelitirmesinde gren)
yeni retici snfn etnik kkenlerinin farll etnik temizlie giden srecin zeminini
oluturmutur.
2. Birinci Merui!ee "i#en s$rece bakarsak, i dinamikleri daha iyi grme ve
kavrama olanamz olur. 1839 ylnda ilan edilen Tanzimat Ferman . Mahmudun
giritii modernleme hamlesinin bir st dzeye sradn gstermektedir. Artk
mparatorluun byl szc kanundur. Tanzimat Fermannn z uyruklarn
kanun nnde eitliine dayanmaktadr. Kukusuz Tanzimat Fermannn getirdii
eitlik gl bir temsil ilkesine dayanmamaktadr, ama imparatorluun
glendirilmesi ve uyruklarn merkezi ynetime sadakatini tesis etmektir.[sadakat iin
baz 'haklar verilmesi zorunludur] Bunun ksa srede baarld grlmektedir. Tek
5
Balkan savalar aslnda Jn_Trklerin asl ajandalarn ortaya koymada bir frsat verdiini
syleyebiliriz. Bu savalar, Trkln aktan birletirici e olarak temel politika haline getirilmesini
alamtr. Zaten Osmanl ynetici elitinin zihninde slamclk, Osmanlclk ve Trklk ayn anlama
geldiini bir kez daha vurgulayalm.
6
Mete K. Kaynar, Osmanlda Devrim Oldu mu?.. s.39
2
hukuklu ve merkezka gleri baaryla snrlandran bir merkezi iktidar tesis
edilmitir. Merkezi otorite glenmiti, ama ferman uyruklarna sadece bunu vaat
etmemiti. Ayn zamanda iyi bir ynetim de vaat ediyordu ve bunun zorunlu
unsurlarndan biri olarak da yeni ve etkin bir idari yap ngryordu. Tanzimatla
birlikte gl ve otorite sahibi bir brokrat kadro ile karlayoruz. Tanzimat
fermannn z, uyruklarn can ve mal gvenliinin yan sra her dinden tebaaya
kanun nnde eit muamele edilmesinin de gvenceye alnmasdr. [Y]eni ynetim
modeli belli snrlar olsa da meclisleri ve laik uygulamalar ngrmektedir. 1839 ve
ardndan 1856 fermanlaryla atlan admlar laik bir devlet ve yurttalk kavramlarn da
Osmanl siyasal hayat ile tantrmlardr. 'Osmanllk anlaynn yerletirilmeye
ve glendirilmeye allmas reformlarn temel amalarndan biri olmutur. Aktr ki
byle bir yaklam, u ya da bu lde temsil meselesi iin de zmler bulmak
zorundadr. 1840 ylnn balarnda, tara memurlar iin karlan bir fermanla
imparatorluun her eyaletinde ve byk kazalarda bir idari meclisin kurulmas
ngrlmtr. Bu meclislerin tekilinde devlet memurlar ile yerel halk arasnda bir
dengenin gzetildii grlmektedir. Ancak bir btn olarak bu meclis deneyiminin pek
baarl olduu sylenemez. Aslna baklrsa seilen temsilcilerin yerel halkn
temsilcileri olduunu sylemek de gtr. Doal olarak, temsilcileri bu ekilde
seilen mahalli meclisler tarada kyllerin hayatn kolaylatracak admlar atacak
nitelikten uzakt. Bu ise Tanzimatn kendi yaam koullarnda iyiletirmeler
getireceini bekleyen reayann isyanna yol amtr. Anadolu ve Rumeli'de
1840-1841 ylnda meydana gelen kyl isyanlar bu baarszln ve hayal
krklnn rndr. Birer vergi direnii olarak balayan isyanlarn farkl sonular
olmutur: Anadoluda Burdur, Aya, Yalva, Denizli, Alaehir ve Tokatta nemli
saylabilecek direniler grlmtr. zellikle Akda ve Tokattaki vergi direnilerinin
fiili isyana dnmesi nlenememitir.. Anadolu'da kan bu tr isyanlar ksa srede
bastrlm ve etkileri de pek gl olmamtr. Rumeli'de Tanzimat'n ilanndan sonra
grlen isyanlar ise kolaylkla nitelik deitirmi, vergilere direni olarak balayan
gsterilerin derhal milliyeti bir isyan havasn almas gecikmemitir. Aslnda Anadolu'da
da, Szgelimi Konya'nn Meeli ky gibi, cizye vergisi demeyi reddeden Hri sti yan
kyleri eksik deildir, ama bunlar dinsel ya da mi l l i bi r nitelik
kazanamam l ar d r . 1841 ylndaki Ni Sancanda grlen kyl isyan toprak
aalarnn istismarna kar Tanzimatn balatt reformlara dayanyordu. 1851
ylndaki Vidin isyan da hemen hemen ayn sebeplerle kmt. Niteki gibi burada
da toprak sahipleri esas olarak Mslman aalardan olumaktayd ve Tanzimatn
angaryay kaldrmas trnden reformlar, kylnn dorudan Mslman toprak
aalar ile atmas anlamna gelmektedir.
7
Tanzimatn herkesi kanun nnde eit saymas, halk iinde olduu gibi Tanzimatla
birlikte gelen yerel meclislerde kabul grmesi kolay olmamtr. Eitlik prensibi
Mslmanlarn direnileriyle karlamtr: Vilayet meclisi toplantlarnda
gayrimslim yeler, Mslman yelerin hakaret ve kmsemeleri ile
karlamlardr. Tanzimatn eitlik prensibi halk arasnda olduu gibi vilayet
meclislerinde de tartmalara yol amtr. 14 Ocak 1841 tarihli arz tezkiresinden
anlalyor ki, memleket meclislerine seilmi olan metropolit ve kocabalar, her ne
arz ve ifade ederlerse etsinler, karlatklar dier meclis yelerin hakaret ve lakayt
davranlarn Babaliye ikayet etmilerdir.
8
7
Arsen Yarman, Sunu, Boos Natanyan, Sivas 1877, Yayna hazrlayan Arsen Yarman, Birzamanlar
Y. 2008,s 32-33.
8
Arsen Yarman, Sunu. s 39
3
slahat Ferman, mparatorlukta eitlik ve temsil ilkesinin yaygnlamas ve
glenmesi bakmndan en nemli admlardan biridir. slahat Ferman Tanzimat
fermannda clz bir ekilde ifade edilen temsil ilkesini daha gl bir ekilde dile
getirmektedir. Gayrimslimlerin Meclis-i Vala-y Ahkam- Adliyeye girmelerini
ngrerek onlarn kanunlarn hazrlk ve kabul srelerine katlmalarn salamtr.
Ferman ayn zamanda Gayrimslim cemaatlerin din-hukuk alanlarnda ok nemli
admlar atmalarna da yol am bu ayn zamanda mparatorluun hukuk alanndaki
gelimelere de rnek olacaktr. Anayasal srece kaynaklk edecektir.
9
zel l i kl e
Ermeni cemaati bu fermann ilanndan sonra anayasal bir metin oluturmak ynnde
ok hzl admlar atmtr. Fermann ilanndan ok ksa bir sre sonra Ermeni cemaatinin
hazrlad nizmnmenin (Nizamnme-i Millet-i Ermeniyan) Osmanl hkmeti
tarafndan 17 Mart 1863 tarihinde onaylanmasyla Ermeniler, Osmanl egemenlii
altnda adeta bir parlamentoyu andran ynetim mekanizmasna kavutular. Bu
nizmnme bir yandan Ermeni cemaati iinde modern temsil dncesinin
olgunlatn gstermektedir, bir yandan da bu dncenin gelimesini hzlandrarak
millet olma bilincini glendirmektedir. Bu nizamname bir yandan Ermeni cemaati
iinde modern temsil dncesinin olgunlatn gstermektedir.
10
Ermeni Milli Anayasas, anayasal ynetimin cemaat iinde glenmesi bakmndan
son derece nemli bir adm olmu ve dier cemaatlere de ilham vermitir. Ermeni
Milli Anayasasnn Osmanl devletinin vilayet dzenlemelerine ve en nihayetinde
1876 ylnda ilan edilen Kanun-i Esasiye ilham vermitir. Namk Kemalin,
Hritiyanlarn meclislerini bir millet meclisine rnek gsterdii bilinmektedir. Kanun-i
Esasideki Ermeni Anayasas etkisinin bir gstergesi de Kanun-i Esasiyi
hazrlayanlardan bazlarnn ayn zamanda Ermeni Milli Anayasasn hazrlayan
kiiler olmasdr; Osmanl anayasa komisyonlarnn Ermeni yeleri araclyla Kanun-
Esasi'de dorudan bir Ermeni etkisi olmutur. Krikor Odyan, Adalet Mstear Vahan
Efendi (Hovhannes Vahanyan) ve Sra-y Devlet yesi ami Efendi (Hovhannes ami)
ilk Osmanl komisyonunun yeleriydiler. Ermeni Anayasas'nn balca mimarlarndan,
Midhat Paa'nn uzun yllar boyunca yakn dostu ve danman olan Odyan komisyonun
en etkin yelerindendi.
11
ilk Osmanl anayasas olan Kanun-i Esasi, i dinamiklerin eseridir. Ynetim
ynetebilirliinin dn olarak Kanun-i esasiyi ilan etmek zorunda kalmtr. 1876
ylnda, aslnda kendi iinde yetersiz ve kii hak ve zgrlklerine yeterince yer
vermeyen bir anayasa Trkiye'nin o gnlerde yaad kriz ortamndan kurtulmas
amacyla kabul edilmiti. Ancak hak ve zgrlkler konusunda ok da alm
iermeyen ve iktidar seilmi siyasetilere teslim etmeyen bu anayasa ksa sre
ierisinde mutlakiyeti evrelerde rahatszlk yaratm ve Rusya ile yaplan sava
bahanesiyle rafa kaldrlmt.
12
Sresi ksa da olsa nemini yllarca korumu,
kaldrlma tarihinden yeniden yrrle konaca 1908 ylna kadar btn direni ve
ayaklanmalarda askya alnan Kanun-i Esasi bayraktarlk grevini yklenmitir.
Kanun-i Esasiyi hi grmemi olan muhaliflerin dilinde bir efsane olarak dolaacaktr.
%. 1908e "i#en !&lda da nmze rejim kart bir ok direni, itaatsizlik ve
isyanlarla karlamaktayz. Hamid ynetiminin bu huzursuzluk, direni ve isyanlara
kar tepkisi ok sert olmasna ramen direni havas lke genelini sarm
9
Daha fazla bilgi iin; Murat Bebirolu, Osmanl Devletinde Gayrimslim Nizamnameleri, Ed. Cahit
Kleki. 2008, Vartan Artinian, Ermeni Anayasasnn Douu, ev. Zlal Kl, Aras Y. 2004.
10
11
12
Aykut Kansu, 100.Yldnmnde 1908 Devrimini Anlamaya almak, Toplumsal Tarih,Sy 175 ,
Temmuz 2008
4
bulunmaktadr. 1896-1897 Girit ve 1894-1896 Ermeni katliamlar bu dneme denk
gelir. mparatorluun dousunda yaanan bu trajedinin izleri daha akllardan
silinmeden, 1903 ylnn austos ay banda bu defa da Rumeli'nde tarihe 'ilinden
Ayaklanmas olarak geen olaylar patlak verdi. Artk imparatorluktaki huzursuzluk
had safhasna varmt. Mutlakiyeti ynetimden duyulan bu ar rahatszlk doal
olarak Abdlhamid'in ahsna duyulan nefrete dnm ve 21 Temmuz 1905 gn
Yldz Saray'ndaki Cuma Selamlk'nda ahsna kar baarsz bir suikast teebbs
olmutu. Belikal bir anaristin yardmlaryla suikast planlayan Ermeni komitaclar
padiahn arabasnn geecei yere yerletirdikleri zaman ayarl bombay
patlatmlar, ancak Abdlhamid'in Seyhlislam Cemaleddin Efendi ile protokol d
yapt grme nedeniyle
13
planlanan zamandan ge kalmas kendisini mutlak
lmden kl pay kurtarmt.
14
26 kiinin ld olayda bomba selaml grmek
isteyen bir yabanc gezgin gibi oraya gelmi olan Jorrisin at arabasnda gizliydi.
Belika hkmetinin giriimleriyle Jorris, Hamid tarafndan balanarak 500 altn
ihsanla salverildi. Hatta Hamidin Avrupada onu hafiye olarak kullanm olduu da
sylenmektedir.
15
Bu yllarda 1905 Rus Devriminin dnyada etkisi de byktr. Leninin de syledii
gibi; Dnya kapitalizmi ve 1905 Rus Devrimi Asyay kesinlikle uykusundan
uyandrdlar. Ortaa durgunluu iindeki yzlerce milyon ezilen, horlanan insan,
demokrasi iin, en insanca haklar iin savaa ve yeni bir yaama doru
uyandlar
16
1905 Rus Devrimini takip eden yllarda Anadolu bir dizi rejim kart
eylemlere sahne olur. Anadoludaki hareketlerin 1905 Rus Devriminden etkilenmesini
nlemek iin bu hareketle ilgili kat bir sansr uyguland: Abdlhamit hkmeti,
Rusya'daki devrimci soluun lkelerine gemesine ve Rusya'daki olaylarla ilgili ak,
kesin haberlerin lkelerinde duyulmasna engel olmak iin tm gcyle alt.
Hudutlarda ve gmrklerde gvenlik tedbirleri sklatrld. Saylar arttrlm ispiyon-
cular, Rusya'dan gelen herkesi tek tek izliyorlard. Rusya'dan gelen Mslman
rencilerin yksek okullara alnmalar yasaklanyordu. Gazetelerin Rusya, ile ilgili
herhangi bir ey yazmalar son derece kat bir biimde yasaklanmt.
17
Ancak Hamid, Rusyada yetien Trk milliyetilerine kucak aarak Trkln
filizlenmesine nayak olmutur. Aslnda Jn-Trklerin uyguladklar Etnik arndrma
arac olarak Trklk, Hamidin mmet projesinin bir versiyonudur. Hamidin mmet
projesi gelitirilmitir. Sadece yeni versiyonda Araplar yer almamaktadr.
Milliyetiliin ieride filizlenmesinde nayak olan en etkin figrlerden Hseyinzade
Ali
18
nin Trk Milliyetiliinin ekillendirilmesinde ve Trk milliyetilerinin yetimesinde
nemli rol bulunmaktadr. Nemesisin beyni Sahan Natalie, Hseyinzadenin Trk
milliyetiliinin ve milliyetilerinin yorulmasndaki etkisini u szlerle ifade eder:
Siyasal Turancln kurucularndan biri olan Salian doumlu Hseyinzade Ali Bey
1889'da stanbul'a gitmiti ve 1905'e kadar alt yl boyunca pan-islamizm temelinde
Trkl ina etmek iin alt. Ald yksek eitim, geni entelektel kapasitesi
ve eitli Avrupa dillerini bilmesi sonucu, Askeri Tp Akademisi'nde nce bir krs,
sonra da sorumlu profesr unvann almay baard.
13
Ahmet Bedevi Kuran, grmenin Keskinli Rza adl bir askeri okul rencisi ile yapldn
kaydeder, Ahmet Bedevi Kuran, nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, Kaynak Y,2000, s 275-276
14
Aykut Kansu, 100.Yldnmnde 1908
15
Sina Akin Jn Trkler ve ttihat Ve Terakki, Gerek Y. 1980,s 49
16
Aktaran.Y. A. Petrosyan, Sovyet Gzyle Jntrkler, Trkesi, Mazlum Beyhan, Aye
Hachasanolu, Bilgi Y. 1974, s 229
17
Y. A. Petrosyan, Sovyet Gzyle Jntrkler,. s 230
18
Hseyinzade ayn zamanda Jn-Trk dneminde birok milliyeti dernein kurucusudur.
5
Bu dnemin siyasal fikirlerinin, insanlarn zihnindeki mcadelelerini ve iddetini, Trk
genliinin ruhunu etkilemeden gemesi mmkn olmayan ateli ve frtnal Ermeni
devrimci hareketlerini. Hamit'in dnce ve konuma zgrlne getirdii kstlamalar
ve yaatt mide kramplar ierisinde Hseyinzade Ali Bey'in niversite rencileri
arasnda varln dnecek olursak, onun abalarnn hepten boa kmamas
gerektii fikrini kesin olarak oluturmamz mmkn olur. zellikle onun stanbul'da
retmenlik ve profesrlk yapmas ncelikle havariliini gizleyen sonra da grlerini
hayata geirecek kuak olan entelektel kua yourma ve ekillendirme olana
salayacak bir maskeden ibaretti Hseyinzade; Azeri Tatarlarnn ulusal eilimlerine ne
kadar erken aina olursa olsun ilk ve temel rol olarak siyasi inanlarn asl hayata
geirecek olann, bir hkmet olarak, gc ve ordusu olan bir lkenin ocuklar olarak
Anadolu Trkleri olduunu ok iyi biliyordu..
19
Hseyinzadeye, baka Tatar
kkenliler de elik edeceklerdir, bunlar arasnda Aaolu Ahmet ve Akoraolu
Yusufu da nemli isimler olarak sayabiliriz.
Jn-Trkler iktidarlarn pekitirecek nlemleri alrken nceki Hamid ynetiminde iki
nemli ders karmlardr; O dnemde iki temel eyi rendiler, hem de ok iyi
rendiler. Birincisi, Trk olmayan unsurlar her zaman, toprak paras ele geirmek
amacyla 'yabanclarn mdahalesi iin bahane olmutur ve olacaktr. kincisi, szm
ona d mdahale korkulacak bir cani deildir. Bu, Hseyinzade'nin stanbul'dan
edindii yeni bir birikimdi ve bu birikimi o ve arkadalar gelecekte, byle kutsal bir
ideolojiyi Trklerin beyinlerine kazdklar ve yeni nesilde Trk milliyetilii ruhunu
uyandrdklar zaman korkun boyutlara ulatracaklard.
20
Sultan 1905 Devriminden olduka etkilenmi ve korkmutur. 1905 rzgarnn
kendisini etkilemesinden son derece rkmektedir. Geri sultann sansr,
Rusya'daki devrim kavgalarna degin haberlerin Trkiye'ye girmemesi iin elinden
geleni yapyordu ama, bu haberler yabanc basn aracahyle lkeye giriyor ve Jntrk
yaynlarnda da bu konuda yazlar kyordu. rnein, Sofya'da 'Abdlhamit'in Keyf
Ynetiminin Foyasn Ortaya karan Gazete ikinci 'serlevhasyla yaymlanan
'Feryad gazetesi, 2 Kasm 1905 gnl saysnda, Rusya'daki devrim olaylarna
deinerek, bunlarn sultan mthi bir ekilde rkttn, sultann 'kendi halknn da bu
rnei izleyeceinden ve askerlerinin, silhlarn kendisine evireceinden korktuunu
yazyordu.
21
Hamidin Rus Devriminden etkilenmemek iin neredeyse snrlar kapatacaktr. Alnan
nlemlerin Rusyaya almak iin gidenlere pasaport verilmemesine dein uzanmas
snr blgelerdeki karklklarn kayna olacaktr. Erzurumdaki Rus Bakonsolosu
Skrybin karklklar yle duyurmaktadr; Rus snrna yakn illerdeki Mslmanlar
arasnda hkmetin, ald vergileri iyice artrmasndan doan olaylar, hkmetin bu
son gnlerde, para kazanmak iin Rusya'ya gitmek isteyenlere pasaport verilmesini
yasaklamas zerine iyice byd. Alman bu nlem, bir ka bin Mslman, tm
geim olanaklarndan yoksun brakt. iler arasndaki bu dalgalanmalara, gene
hkmetin politikasndan honut olmayan tccarlar da karm bulunuyorlar. Bunlar,
hareketi de ellerine geirerek Erzurum'un yerlilerinden ok sayda kk burjuvann
da katld 'Can-verir adl bir de tccarlar rgt kurdular
22
Tm nlemlere ramen Osmanl topraklar, 1905 sonras oluan devrimci yaynlar ve
Jn-Trk gazete ve dergileriyle tanmasn engelleyemiyordu; ttihat ve Terakki
yaynlar doudan, Charpan adndaki bir Ermeni tarafndan lkeye sokuluyordu.
19
Sahan Natalie, Biz Ermeniler ve Trkler, ev. Nihal Aktan, Peri Yaynlar, 2008 s. 43
20
Sahan Natalie, Biz Ermeniler ve Trkler. s 45
21
22
6
Charpan, Kars Posta daresi'nin mdr olarak alyor ve Rusya zerinden kuryelik
yapyordu. Bu yolla datlan yaynlar sadece ttihat ve Terakki'nin gazetesi deildi.
1905 Rus Devrimi zengin bir devrimci basn yaratmt. Taze Hayat, Terakki,
Kafkasya'nn Sesi gibi Azeri ve Ermeni yaynlar Baku ve Tiflis'ten kaak
getiriliyordu.
23
Bu dnemde Ermenilerin yaynladklar gazeteler de rejimin korkulu ryasdr. Ermeni
Soykrmna kar bir savunma niteliinde olan 1916 da yaynlanan bir resmi yaynda
Ermeni yaynlarn (o dnemde ittifak iinde olduklarn hatrlamadan) Jn-Trkler u
szlerle tanmlyorlard; AVRUPA'daki 'Hnak ve 'Troak ve AMERKA'da intir
eden dier Ermenice gazeteler her gn ser--p hkmet-i Osmniyye ve mil-let-i
slmiyye aleyhinde gayr kaabili tasvir tezyft ile stunlar dolduruyorlar,
24
Ermeniler rejime kar nemli direniler sergilerler. stanbulda Kumkap yry,
Sason, Zeytun gibi blgelerde rejime kar sert direnileri bunlardan balcalar olarak
saylabilir. Ayrca Ermeniler, Bakentte rejime kar nemli ve sansasyonel bir eylem
yaparlar, Osmanl Bankas baslr13/26 Austos 1896'da Ermeni Devrimci
Federasyonu, Tanak frkasnn 'zgrlk savalarndan oluan seilmi bir
grubun, ngiliz ve Franszlarca kontrol edilen, fakat Osmanl devletinin hazinesini
etkileyen mali konularda bir tr tekel olarak ok sk korunan, imparatorluun en
nemli bankas Osmanl Bankas'nda gerekletirdii baarl baskndr. Silahl
eylemin amac soygun deil, Byk Gler'e Padiah reformlar hayata geirmesi
konusunda zorlamalar iin bask yapmakt. Sonu, stanbul sokaklarnda gn
sren yaklak 6,000 Ermeni'nin kurban edildii bir kym oldu. htilalcileri harekete
geiren faktrleri yorumlayan Bykeli Combon ksaca yle diyordu: 'aresizlie
den bu insanlar, bir eyler kazanmak iin her eyi gze almlar (Ces gens
reeduits au desespoir veulent jouer le tout pour le touf).
25

Ermenilerin rejime kar direnileri ve 1896 Osmanl Bankas baskn resmi yaynda
yle ifade edilir: STANBUL'da Patrik ZMRLYAN her vesileden bil-istifde Sary-
Hmyna ltimatom gnderiyor, vilytda murahhasalar, Rus, ngiliz, Fransz
konsoloslarna tavassut ve mdhale istirham-nmeleri veriyorlard. Ayn zamanda
komitelerin ifsdat- mteviyesi neticesi olarak ZEY-TUN (Zeitoun) ve SASUN
(Sassoun)'lular kyam ve civrlarn-daki slm halk katl-i mm ediyorlard. Nihayet
1896 tarihinde hricde tertb ve ZMRLYAN'm tasdikine iktiran ederek tatbk olunan
Banka Vak'as kd.Komiteciler dvel-i ecnebiyyenin mdhalesini daha esasl bir
sretde te'mn iin Osmanl Bankas'n basmaa ve buray ber-hav edeceklerini ne
srerek maksadlarna nail olmaa karr vermilerdi. Rus pasaportuyla AVRUPA'dan
gelen birka komitecinin maiyyetinde yerli birtakm ser-kerdelerden, eclf ve sebk-
mazndan mrekkeb ehas bir gn anszn silh ve bombalarla bankaya girerek
plnlarn tatbike yeltendiler. Hkmet bittabi' bunlar datarak sknu iade etti. Asl
mret-tibler ise Fransz ve Ruslar himayesiyle der-dest olunmaktan kurtarlarak
FRANSA Sefareti Batercmm RUE (Rouet), RUSYA Sefareti Batercmm an-asl
Ermeni olan MAKSMOF (Maximof)'un refkatiyle ve Fransz Sefret'i mahiyetine
me'mr istimbot ile Mesajeri (Messageries Maritimes) Kum-panyas'mn JROND
(Gironde) vapuruna gtrlerek ve her trl ihtiyalar tatmin ve te'mn olunarak
STANBUL'dan salimen uzaklatrldlar.
26
23
Cem Uzun, Kemalizm Sol Deil, Antikapitalist, 2004, s 32
24
Ermeni Komitelerinin Amal ve Harekat- htilaliyesi, haz. Erdoan Cengiz,Babakanlk Basmevi,
1983, s 24
25
Vahakn N. Dadrian, Ermeni Soykr Tarihi. s 83
26
Ermeni Komitelerinin Amal ve Harekat- htilaliyesi, s 25
7
'. Osmanl mu(ale)einin "$*irli+i:1902 tarihinden itibaren muhalefet glerinin
ibirlii iinde bulunmas da muhalif harekete derin bir ivme kazandrmtr. Erzurum
ve Trabzon'daki iki hcre dnda tm Dou Anadolu'da kayda deer hcre yoktu.
Jntrkler Ermenilerin yaad vilayetlerde konumlarn ancak Ermeni devrimci
partileriyle salam bir iliki kurarlarsa glendirebilccek ve yerli Ermeni komiteleri
araclyla Dou Anadolu'da Jntrk yaynlarn databileceklerdi. Jntrklerin
Ermeni partilerinin desteine ne denli nem verdiklerini anlayabilmek iin,
Erzurum'da bir ttihat ve Terakki hcresinin kurulmasnn altndaki nedenlerden
birinin, bu hcre araclyla yerli Tanak ve Hnak komiteleriyle iliki kurmak
olduunu kaydetmek yeterli olacaktr. Paris'teki merkez bu amaca ulalmas iin
kaleme ald bir talimatta Erzurum'daki ubenin tm olanaklar kullanmasn talep
ediyordu.
27
Daha ok Rumelinde Askeri ve sivil brokrasi iinde rgtlenen ttihat ve Terakkinin
dier kentlerde rgtll yoktur. Ermeni Devrimci Federasyonu ile yaplan ibirlii
ttihat ve Terakkinin tarayla tanmasn ve rgtlenmesini hzlandracaktr. Bu
srete Tanaklar, ayn zamanda Trk rgtlenmeleri de kurup Trke propaganda
yaptlar.
28
Muhalif halk hareketi 1905-1907 yllar arasnda, Osmanl corafyasnn neredeyse
her kesinde ykselmektedir. Batda Midilliden zmire, Kuzeyde Trabzona,
douda Erzurum ve Diyarbakra kadar bir dizi ehirde halk ayakland ve padiahn
hkmeti tarafndan dayatlan yeni vergileri demeyi reddetti. Halk, bu ayaklanmalar
srasnda yalnzca bu yeni vergileri demeyi reddetmekle kalmad. Hkmet her
alanda kontroln kaybetti. nsanlar her trl baskya kar mcadele etmek zere
sokaklara dklmlerdi. syanlar bastrmak iin orduya dahi gvenilemiyordu.
Ayaklanma Erzurum syan'yla en yksek noktasna ulat. Subat 1906'dan Kasm
1907'ye kadar Erzurum'da alternatif bir halk ynetimi iktidardayd. 'Can Veren
Komitesi'nin liderliini yapt bu alternatif hkmet, isyanlarn tmnde grlen
nemli bir olguyu ortaya koyuyordu: Trk ve Ermenilerden oluan 'Can Veren
Komitesi farkl etnik ve dini kimliklere sahip insanlarn tam anlamyla birlik iinde
hareketini temsil ediyordu. O zamanlar nfusunun %20'den fazlasn oluturan
Hristiyan, Rum ve Ermeniler, Anadolu'nun her tarafnda padiah ynetimine kar
Trklerle birlikte mcadele ettiler.
29
Jn-Trklerle Ermenilerin ittifak, Jn-Trklerin baarsna endekslidir, Jn-Trkler
kendilerini gl hissettikleri anda ibirliini akllarna bile getirmemektedirler.
ttihatlarn Erzurumda rgtlenmesinde en byk etken olan Ermeniler Merutiyet
sonrasnda hatrlanmamaktadrlar: Merutiyet'in iln zerine Erzurum'da 1 ve 2
numaral ttihat ve Terakki kulpleri almt.Bunlardan ikincisinin kurucusu olmak
erefini tadm iin byk l)ir sevin duyuyordum. Enver Paa'nn amcas Halil Bey
(Paa),, tayyareci Slim, mehur Yakup Cemil, mchid ye konferans mer Naci
ve Filibeli Hilmi Bey'ler oraya gelmilerdi. Ermeni vatandalardan hibirisi kulbe
kaydedilmemiti.
30
Zaten bir Gayrimslimin ttihat ve Terakkiye girebilmesi
neredeyse imkanszdr. Gayrimslimler bu konuda Jn-Trklerin engin hogrsne
tabidirler. Genel Merkez Kzanlktaki (Bulgaristan) bir yesine u koullar bildirir:
Eer Ermeninin biri gelir de, 'Ben Osmanlym, Osmanizme balym, sizin
programnz erevesinde osmanizme Hizmet etmeye hazrm' derse, Mslmanlara
ve Trklere zg gnlycelik ve konukseverlik, bu Ermeninin vatanda olarak
27
Arsen Avagyan, Gaidz F. Minassian, Ermeniler ve ttihat ve Terakki, ev.Ludmilla Denisenko,
Mutlucan Sahan, Aras Y. 2005, s 22
28
Cem Uzun, Kemalizm Sol Deil. s 34
29
Cem Uzun, Yzleme zaman "Kemalizm sol deil", Resmi tarih tartmalar 1, Ed. Fikret Bakaya, zgr
niversite kitapl, 2005, s 11-12
30
Hsamettin Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, Sebil Y.1996, s 65
8
adlandrlmasn ve ona; 'Ho geldiniz...'denilmesini gerektirir rgtmze gayri
mslim Osmanllarn girebilmeleri, ancak bu koulun yerine getirilmesiyle olabilir
31
Ermeni Devrimci Partilerine birlik nerileri, ilk olarak Jn-Trklerden geldi; 1906
ylnda Ahmet Rza, Bahaeddi n Sakir ve Dr. Nazm Paris'te Hnak Partisi
yneticileriyle bulutular. Jntrklerin ilk kez bir Ermeni partisinin temsilcileriyle, var
olan sorunlar -Ermeni vilayetlerinin zerklii sorunu da dahil olmak zere- etrafl bir
biimde mzakere etmeyi kabul etmesi asndan bu grme ok nemli
saylmaktadr. Jn-trkler bu toplantda ok daha yumuak bir tutum izleyerek bir
dizi sorun temelinde uzlamaya hazr olduklarn gsterdilerse de ortaya yeni
elikiler kt.
32
birlii ncesinde birlik nerileri Ermeni Devrimci Federasyonunun kongresinde
tartld ve karara baland. Jntrkler Tanaktsutyun ile bir anlamaya varma
iinde ok daha baar oldular. 1907 ylnda Viyana'da yaplan Tanaktsutyun V.
Kongresinde Jntrklerle ilikiler sorunu zel bir oturumda tartlmt. Kongrede
alnan karar gereince parti komitelerine, 'Kanl Padiah'in rejimi ile mcadelelerinde
Trk muhalif glerinin her anlamda desteklenmesi grevini vermiti. Tanaktsutyun,
kongrede alnan bu karara paralel olarak tm muhalif gleri bir araya getirecek ikinci
bir kongre giriiminde bulundu. Bu neri Hnaklarn ve dier partilerin temsilcilerinin
yan sra iki Jntrk lideri Ahmet Rza ve Prens Sabahaddin'e de gtrlmt.
Jntrk liderlerinin yant olumluydu. 27 Kasm 1907'de Ermeni vilayetlerinde ortak
faaliyet gstermek zere bir anlamaya varm olan Veragazmyal Hnak ile
Devrimci Hnak partileri yneticileri Tanaktsutyun'un bu teklifini geri evirip btn
Ermeni siyasi partilerini bir araya getirecek bir kongre ars yaptlar. Tanaktsutyun,
'Ermeni partilerinin hepsi birlese de ellerinden bir ey gelmez, nk karlarnda,
umduklarndan ok daha gl bir dman var. Bu nedenle Jntrklerle bir
anlamaya varmay baarmak ve hedefe onlarn araclyla ulamak kanlmazdr,
yorumunu yaparak buna kar kt. Yapm olduklar anlamayla Devrimci Hnak
Partisi'ne bal olan Veragazmyal Hnak Partisi de bu kongrede yer almay
reddetmiti. Armenagan Partisi ise teden beri dier halklarla ibirlii fikrine kar bir
tavr gelitirmiti.
33

syanlar glenirken Trk ve Ermenilerden oluan ana muhalefet partilerinin ou
1907'nin sonunda Paris'te topland. Ortak kongrede, isyann politik liderlii bir ileri
adm daha atarak hedefi 'anayasal bir dzen olarak belirledi. Abdlhamit tahttan
indirilmeliydi. Bu yolda devrimci aralar kullanlabilirdi. Kongre Tanaktsutyun'un
giriimiyle 27-29 Aralk 1907'de Paris'te topland. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin (TC)
temsilcilerinin yan sra, Ta-naktsutyun, Teebbs- Sahsi ve Adem-i Merkeziyet
Cemiyeti, Armenya (Ermenistan) ve Hayrenik (Vatan) gazetelerinin yazileri, Msr
Cemiyet-i sra-iliyesi (resmi organ Lavora gazetesi), Hilafet gazetesi yazileri, Ahd-
Osmani Komitesi (Msr) temsilcileri katld. 'Solcu Makedonsko Odrinska Devrimci
rgt (VMORO ya da MD) de, kongrede alnan kararlar sonradan benimsedi.
Osmanl muhalif glerinin ilk kongresinde yaananlar gz nne alan
Tanaktsutyun rgtlenme brosu, katlmclara gnderdii davetiyelere 'Osmanl
devletinin bamszl ve blnmezlii ilkesi herkes tarafndan kabul edilmelidir
ibaresini koymu ve kongrede Abdlhamit kart bir cephe kurulmasna dair pratik
sorunlarn tartlacan belirtmiti. Davetiyede kongrenin tartma gndemi iin
sorun ne karlyordu:
1.Mevcut rejimin devrilmesi,
31
32
Arsen Avagyan, Gaidz F. Minassian, Ermeniler ve ttihat ve Terakki. s 23
33
Arsen Avagyan, Gaidz F. Minassian Ayn yerde
9
2.Meruti bir ynetimin kurulmas,
3.Nihai amaca ulalmasnda yardmc olacak barl ve devrimci
yntem aray.
Organizasyon komitesi, katlmclardan bu maddeleri onayladklarna dair bir kabul
metni talep ediyordu
34
Ancak, bu kongrede Osmanl corafyasndaki muhaliflerin tm temsil edilememitir.
Makedon, Rum, Arnavut, Arap rgtleri gibi lke iindeki muhalif glerin ounluu
temsil edilmemiti. Ermeni tarihi Meri Koar'n da tespit ettii gibi '1907 Paris
Kongresi'nin, ancak Trk-Ermeni muhalif glerinin bir dayanma kongresi olarak
deerlendirilebileceini sylemek bile biraz zorlama olur, nk kongreye ne
Devrimci Hnak ne Veragazmyal Hnak Partileri katldlar, Tanaktsutyun ise
Ermeni vilayetlerinde mutlak bir otorite ve iktidar sahibi olmad."
35
Kongrenin son oturumunda alnan kararlarda gelitirilecek ibirlii erevesinde
uygulanacak strateji ve yntemler karara balanr. . Abdlhamit'in yrtt ve
lkeyi felakete srkleyen i ve d siyasetin ar bir dille eletirildii ortak bir
'Bildiriye imza atld. Bildiride, Osmanl topraklarnda faaliyet gsteren muhalif
partilerin topland 27-29 Aralk kongresinin, 'istibdat rejiminin boyunduruu altnda
strap eken ve Sultan . Abdlhamit'in iledii sular yznden tm dnyann
gznde ok kt duruma den Osmanl lkesindeki halklarn birliine ulalaca
syleniyordu.

Bildiri, btn halklar ynetime kar ortak mcadeleye aryordu:
'nk ancak imdiki idareyi hemen deitirmekle devletin bana gelen felaket ve
paralanmann nne geilebilir. Bunun iin,
1.Abdlhamit'in devrilmesi,
2.Yrrlkteki ynetim biiminin kkten deitirilmesi,
3.Meruti rejimin kurulmas, gereklidir.
ngrlenlerin tmnn gerekletirilmesi iin tek koul, btn bu zorluklara yol
aan ba sulunun uzaklatrlmasdr.
Bildiride hedefe ulalmas iin aadaki eylemler neriliyordu:
1.ktidara kar silahl direni,
2.Silahsz direni -genel grev, devlet memurlar, jandarma gibi grevlilerin
katlmyla direniler, vb.
3.Vergi demenin reddedilmesi,
4.Ordu iinde propaganda; askerlere halka ve devrime kar kmamalar
konusunda arda bulunmak,
5.Genel ayaklanma
6.koullarla ortaya kabilecek deiik mcadele yntemlerinin
benimsenmesi.
36
Kongreden sonra genel ayaklanma iin almalar hzlandrld, genel ayaklanma
koullarna uyum iin kadrolar oluturulur. Merutiyet'in tesisi iin ortak mcadele
konusundaki Bildiri'nin kabulnn ardndan, 1908'in Ocak ayndan itibaren toplu bir
isyan hareketini balatmak iin hazrlklara giriildi. zellikle Makedonya'daki Jntrk
rgt ksa bir sre iinde ok byd ve yelerinin says 15 000 kiiye ulat.
Jntrkler Rumeli'de bulunan Osmanl ordusundaki subaylar yanlarna ekmekle ok
byk bir baar elde etmilerdi. Sevket Sreyya Aydemir'in tanklna gre, 1908
balarnda . Ordu'da en az 2000 subay TC yesiydi. Baka verilere gre de ayn
ordunun 7000 subayndan 5000'i ttihatyd. Tanaktsutyun da 1907 Paris Kongresi
34
35
. Meri Koar, Artnyano 'turetskiye obestveno-politieskiye otnoeniya i Armyanskiy vopros, (Ermeni Trk
Toplumsal Siyasi likileri ve Ermeni Sorunu), Erivan, 1988, s. 124 -125 Aktaran Arsen Avagyan, Gaidz
F. Minassian, Ermeniler ve ttihat ve Terakki. s 25
36
Arsen Avagyan, Gaidz F. Minassian, Ermeniler ve ttihat ve Terakki. s 25-26
10
kararlarnn yaama geirilmesinde Jntrklerden geri kalmyordu. 1908'in Subat ay
itibaryla, Bulgaristan'da askeri eitim grm Tanaklar devrimci birlikler oluturmak
zere Ermeni vilayetlerine gelmeye balamlard.Tanaktsutyun parti ubeleri
araclyla Jntrk yaynlarnn lkeye gnderilmesi ve datlmas salanmt. Bu
dnemde Devrimci Hnak Partisi ile Prens Sabahaddin'in Teebbs- Sahsi ve
Adem-i Merkeziyet Cemiyeti arasnda bir yaknlama gzlenir. Ancak d etmenler,
1909 yl iin ngrlm olan genel isyan srecini hzlandrmtr.
37
Jn-Trkler Makedonyadaki gcne gveniyorlard ve bu glerinden cesaret
alarak; 1908 Mays'nda ttihat ve Terakki Cemiyeti, almalarn gizli olarak
srdrmekten vazgeip, Makedonya'daki duruma hkim ol makarnacyla yaplan
toplantda, aa kmay dnmeye balamt. Selanik'te, Avrupa'nn Byk
Devletler'ine (Dvel-i Muazzama) Cemiyetin varln ve nfuzunu aklama karar
alnd. Byk Devletler'e, Makedonya'daki karkl ancak Cemiyet'in
dzeltebilecei ve Avrupa'nn sonu vermeyen slahat abalarndan vazgemesi ge-
rektii sylenecekti. ttihatlar, bir manifesto hazrlayarak Byk Devletlerin
konsoloslarna gnderdiler. Byk Devletler'den bir ses kmad: Ne derece gl
olduunu bilmedikleri yasad gizli bir kuruluun manifestosuna cevap vermeleri
beklenemezdi zaten.
38
Reval grmeleri Jn-Trklerin ayaklanmasn hzlandran d etmenlerden biridir,
Osmanl mrapatorluu'nda, bu grme, Makedonya konusunda ngiliz-Rus
ibirliinin ve mdahalesinin balangc olarak yorumland. Heyecanl ve tedirgin bir
hava esmeye balamt;
39
Jn-Trkler Rumelinde kayda deer bir rgtllk ve destee sahiptirler.
Makedonyann zel durumu da bu destei glendirmitir. Nitekim Jn Trk
darbesinden 10 gn nce, Rumeli Genel Mfettii Hilmi Paa Abdlhamide ektii
telgrafta; 'Zat ahanelerine unu arzederim ki, bu taraflarda benden baka herkes
ttihatdr.
40
,. Manasr a!aklanmas. ' Trk halkn, Abdlhamitin zulm idaresine kar umumi
bir isyana mecburiyet hasl etti. Btn millet arkasndan gidecek ciddi bir hareketi
bekliyordu diyerek mahiyetindeki 3 Temmuzda 200 asker ve bir o kadar sivil gnll
ile birlikte ayaklanarak Temmuz isyann balatan Resneli Niyazi Bey, Reval
grmelerinden sonra gece gzne uyku girmediini syler. stibdat idaresinin
zuhur ettii buhran, gnllerin hr yaamaya olan arzusunu gelitiriyor ve halkn
birbirine yaklap kenetlenmesi gittike tahakkuk ediyordu. Bundan byle bende de
bir bekleme takati kalmamt. Btn halkn gnllerinde yer eden bu arzu ve fikrin
tesiri altnda kalm, takadim elimden gitmiti. Yoktan bir ses, millet yolunda
almak isteyenlere ruhlar titreten, yksek manasyla Namk Kemal'in: 'Fedakrn
kalr eskr daim kalbi millete msran bu byk iirin ihtiva ettii manay
hatrlatyordu. Btn bu elemlerin ruhumu sard bir srada Reval mlakat
oluvermiti. Bu toplantda Rusya ve ngiltere tarafndan kararlatrlan neticeyi
dnerek gn gece heyecanlar ve helecanlar iinde rpndm. lmden
baka bir kurtulu yolu gremiyordum. Nihayet kanlarla dolu grdm ufuk,
kararm geleceinde milletin selmeti iin karmda bir k gibi beliriverdi. Evet
arzularma nail olma taraflarm kafamdan geirmitim. Kurtuluu fedakrlkta,
lmde buluyor, Reval mlakatnn btn Trkln gnlnde yaratt karanl,
ancak millete bir lm gze almak suretiyle nihayet bulacan dnerek,
37
38
Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki 1908-1914, ev. NuranYavuz, Kaynak Y. 2004, s 16
39
40
Fikret Bakaya, Yediyz, Osmanl Beyliinden 28 Subata: Bir Devlet Geleneinin Anatomisi,
tpya, 1999, s 247
11
tesirlerini her grdm mnevverin yznde okuyordum. Hepimiz ve Cemiyete
(ttihat ve Terakki Cemiyeti) aza mnevverler memleketimiz iin verilen kt karar
renmiti. Hi tenakuza dmedik. Bir ete meydana getirmek fikrini kafamdan
geirmeye baladm. Bir taraftan da hazrlanyordum. Aklszca bir bekleme, ok
kanl hadiseler hazrlayabilirdi.
41
Niyazi Beyi dierleri de takip eder; Daa kmakta, Niyazi'yi, Sadk Bey, Yzba
Habip, Ziya, Fahri ve brahim Sakir gibi bir sr kk rtbeli subay izledi. Bunlarn
arasnda en nemlisi, Hilmi Paa'nn kurmay heyetinden Binba Enver adndaki
genti.
26
Hareketin kahramanlarndan biri olarak isim yapan Eyp Sabri adl subayn
ise, Niyazi'ye Temmuz balarnda katld sylenir. Aslnda, Eyp Sabri, 20 Temmuz
gn, yani Merutiyet'in ilanndan yalnzca gn nce daa kmtr.
27
Bu kk
aptaki askeri bakaldrma olaylarnn nemli yn, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin bir
an nce harekete katlmasna yol amasdr. Bu bakaldrma olaylar olmasa,
dolaysyla Padiah kar harekete gemeye zorlanmasa, Cemiyet, daha bir sre
ayaklanmaya etkin olarak katlmayabilirdi.
42
Feroz Ahmad, Jn-Trklerin Revale bu kadar nem vermelerini Reval
grmelerini, hkmeti devirmeyi ve Byk Devletler'den nce davranp
Makedonya'da bir slahat hareketine girimeyi gerekli klan nedenlerden biri olarak
gsterebiliriz. Bu olay, Abdlhamit'in gittike artan basksna zaten kar olan
merutiyet taraftarlarn, bir an nce harekete gemeye zorluyordu.
43
Demektedir
Niyazi Beyi izleyenlerden Grenebeli Bekir Fikrinin szleri olacaklarn bir anlamda
hebercisidir. Yzba Bekir Fikri u szlerinin altn izer: . Askerlik ile siyasetin
(Byk Kumandanlar iin bu iki kuvvet ayrlamaz.) birbirinin ayrlmaz paras
olmasna gre bu iki kuvvet milletlerin hayatlarnda vcut ile ruh gibidir. Devletler ilk
devirlerde, orta alar ve son yzyllar mstesna olmak zere, son zamann birka
senelerinde siyaseti ruh ve askerlii tek vcut sayan bir kural ileyegelmilerdir. Son
zamanda ise bilim ve marifet ayrntsz denecek ekilde dnyaya yaylnca
aldatmacadan ibaret siyaset nemliliini kaybetmi, askerlik, ruh, siyaset ise tek
vcut haline konarak yine ayn kuralla bir inklp olmutur. Bundan byle en akll
diplomat arkasnda en kuvvetli ordu bulunduran adam olacaktr. Bu byle olunca,
Trk siyasetinin ne gibi olaylar iinde ynetildiini anlayarak askerlik ruhunu ona gre
dzenlemek asker dnrler iin bir grevdir. Trk Devletinin siyaseti, bayrann
dalgaland blgede deil, dnyann her tarafna yaylan slmn serpildii ufuklarda
dolar. Bu halde bu siyasetin arkasnda duracak ordu, ruhunu, karsndaki dman
kuvvetlerinin okluuna deil, kutsal gayesinin yksekliine uydurarak besleyecektir.
Yalnz Trk olanlar daha zg sahibi olabilirler!
44
mparatorluu kurtarmaya soyunan Jn-Trkler muhalefette iken dahi askeri
vaziyetin zaafa uramasndan son derece tedirgin olurlar. ttihad ve Terakki'nin 1908
ncesinde eitli rgtlerle muhalefetin ibirliine ynelik giritii mzakere ve
pazarlklarda bu karakteri olduka belirgin bir biimde ortaya konulmutu. Mesel,
Danaktsutyun ile giriilen mzakerelerde bu rgtn yaplacak ortak eylemlerden
birisi olarak teklif ettii "halk askere gitmemeye tevik" teklifine ttihad ve Terakki
murahhaslar, lkenin drt bir yandan dmanlarla evrili olduu bir dnemde
ordunun her zamankinden kuvvetli olmas gerektii cevabn veri[r].
45
41
Hrriyet Kahraman Resneli Niyazi Hatrat, Haz. Nurer Uurlu, rgnY. 2003, s 200-2001
42
43
Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki 1908-1914. s 17
44
Balkanlarda Kuvve-i Seyyare Kumandan Yzba Bekir Fikri, Yay. Hz. Tarihi Aratrmalar ve
Dkmantasyon Merkezi Kurma ve Gelitirme Vakf, Belge(Dn-Bugn_Yarn) 1985, s 7
45
M. Skr Haniolu, Osmanldan Cumhuriyete Zihniyet, Siyaset ve Tarih, Balam Y. 2006, s 258
12
Bekir Fikrinin dnceleri hayata geecek ttihat ve Terakki, milleti askeriletirecek
organizasyonlara girecei gibi, bugn hala ba etmeye altmz siyaseti askerin
vesayetine sokma gelenei kalclaacaktr.
Zaten Jn-Trklerin Asla zgrlk diye bir sorunlar yoktu. Aslnda, ou Padiahn
memuru bu adamlarn zgrlk diye bir sorunu olamazd. Onlar zihinsel
daarcklarnda bir 'yama' gibi duran kimi szck ve kavramlar dikkate alnmazsa,
konumlar i-itibariyle ve nesnel olarak, zgrlkleri engelleyen taraftaydlar. zgrlk,
eitlik, adalet gibi kavramlar ska kullandklarna bakarak, bu insanlar birer 'zgrlk
savas' saymak, olaylara egemen snfn, dolaysyla devletin tarafndan
bakanlarn bir kuruntusudur. Bunlar syleme ramen, ellerine ilk frsat getiinde
mthi birer zgrlk dman olduklarn gstereceklerdi. Trkiye'de, sylemle
gerek(retorikle realite) arasnda ayrm yapabilme basireti bir trl ortaya konamad
iin, Jn Trkler ve daha sonda onlarn dorudan devam olan Cumhuriyet
brokrasinin (egemen snfnn densin) adamlar, sanki birer zgrlk misyoneriymi
gibi bir izlenim yaratlmtr.
46
Talatn savunma mahiyetindeki hatralarnda aadaki
szleri sadece retorikten ibarettir. Jn-Trklerin bandan itibaren gizli
ajandalarndaki toplumun homojenliinin amalanmas, zgrl ve eitlii doal
olarak iermez. Jn Trk hareketi memlekete msavat, hrriyet ve adalet getirmek
emelile ortaya atlmt. Bu prensibi temin maksadile Jn Trkler, Araplar, Yunanllar,
Arnavutlar, Trkler vesaire gibi yurddaki btn milletleri birletirmeyi bu suretle de
sevgili vatann selmet ve terakkisi iin birlikte alabileceklerini zannediyorlard.
Fakat ihtilli takip eden hdiseler maalesef bambaka bir ehre gsterdi.
47

Makedonyadaki olaylarn nlenmesi ve ayaklananlarn tedibi iin Makedonyaya
birlikler gnderilir. Birliklerin banda da Hamidin en gvendii paalar vardr. Ancak
olaylar Hamidin istedii gibi gelimez Hamidin Makedonyaya gnderdii en
gvendii adam olan Semsi Paann ittihatlar tarafndan ldrlr. Semsi
Paa'nn ldrlmesi, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin belki de aresizlik iinde att,
tehlikeli bir admd. Bir Saray hafiyesinin ldrlmesiyle Osmanl ordusu paalarndan
birinin ldrlmesi baka baka eylerdi.
48
Makedonyaya yollanan Komutanlar
baar salayamaz askerlerde komutanlarna itaat etmezler. Niyazi'nin zerine
yollad Tatar Osman Paa'nn da bizzat Niyazi Bey tarafndan daa kaldrlld.
Abdlhamid'in iin 'ciddiyetini' anlamasna vesile oldu. Artk ayaklanmann '-be den-
sizin eseri olmad ortadayd.
49
Petrosyan, Makedonyann zel durumuna dikkat ekerek ayaklanmadaki baarnn
tarihsel koullara denk geldiine iaret eder:Ayaklanmac Jntrk subaylaryle,
Makedonya'nn Trk olmayan halklarnn gbirlii etmeleri, merutiyetin ilnyle
sonulanacak olan olaylarn, hzl ve hemen hemen hi kansz gelimesinin en nemli
nedenlerinden biri oldu. stanbul'daki Rus bykelisi hareketin eletirisini yaparken
yle diyordu: 'Gerek Mslman, gerekse Hristiyan halkn birlikte bir hareketi olmasna
ramen, olaylar bir dzenlilik iinde ve imdilik sakin olarak gelimektedir savalardan
ve sultan ynetiminin ezgisinden bitkin bir hale gelmi olan Makedonya halklar, yabanc
reticiler ve danmanlarn lkelerinde faaliyet gsterdikleri 3-4 yl sresinde; dardan
etkili, sonu verici bir yardm gelebilecei umudunu da yitirdikten sonra sultana kar
ayaklanm olan Jntrklerin ar ve eylemlerinde, sosyal ve ulusal basklardan,
boyunduruktan, ezgiden kurtuluun yolunu grdler. Bu noktada, Jntrkler'in, Trk
olmayan Makedonya halklarnn ulusal kurtulu hareketiyle birlemeleri, belirli tarihsel
46
Fikret Bakaya, Yediyz, Osmanl Beyliinden 28 Subata: Bir Devlet Geleneinin Anatomisi,
tpya, 1999, s 247
47
Talat Paann Hatralar, Nereden Ekrem Bolayr. Gven M. 1946, s 14
48
49
Fikret Bakaya, Yediyz, . 252
13
koullara denk dm ya da, baka bir deyile, bu birlemeyi, ortaya kan uygun
tarihsel ortam ve koullar olanakl yapmt
50
O gnlerin tan olan ve Jn-Trkleri ilk olarak sistemli eletiren gazeteci
Mevlanzade Rfat, olaylar yle resmeder: Bu hadiseler mbalaa ile stanbula aks
edince padiah ve saray ricali arm, hibir tedbir alamamlard. Bu aralk Firuz
Beyde baz Arnavutlara Kanun-u Esasinin hemen ilan ettirilmesini mutezammn
saraya telgraflar dahi gndertmeye balamt. Siroz Mutasarrf Reid Paa dahi:
Hemen merutiyet idare ilan edilmeyecek olursa, ordunun ve Rumeli halknn veliahd
Read Efendi namna beyat edeceklerini yazmt. Velhasl bu, ve buna benzer
nmayiler, propagandalar Sultan Abdulhamiti, ve dalkavukluktan baka bir
meziyetleri olmayan saray ricalini endieye drm ve nihayet akl ve feraseti,
kiyaset ve tedbiri ile tannm olan ve o aralk menkub bulunan Sapur Celebi
denmekle maruf olan Kk Said Paa, saraya davet edilerek rey ve mtalaasna
mracaat olunmutu. Said Paa: Meclis-i Mebusann kadndan ve aff- umumi
ilanndan baka bir are ve tedbir olmadn, Beyan etmekle, derhal sadrazam
bulunan Arnavut Ferid Paa azl edilerek yerine Kk Said Paa getirilip, Meclis-i
Mebusann itimaa davet edileceine dair olan beyanname 1324 sene-i maliyesi
Temmuzunun nc gnne msadif 1808 sene-i miladiyesi Temmuzunun yirmi
nc gn ilan edilmiti.
51

-. 2% Temmu. 1908: Olaylarn neticesinde Sultan . Abdlhamid 23 Temmuz
1908'de u bildiriyle Kanun-i Esasi'nin tekrar yrrle konduunu ilan ediyordu:
'Anayasann ilan benim zamanmda olmutur; kurucusu benim. Bir mddet grlen
lzum zerine yrrlkten durdurulmutu. Nazrlar Kuruluna gidiniz, bunlar syleyiniz
ve ilan iin tutanan yazlmasn istediimi bildiriniz.
52
Hamidin bu kadar kolay teslim olacan kimsenin beklemedii gibi JnTrkler de de
beklemiyordu. ttihat ynetici Hseyin Cahit (Yaln) 24 Temmuz stanbulunu yle
resmeder. Kanun-i Esasi ilan edilmi yllardr bu i iin almlardr. Son derece
akn ve sevinlidirler; Zht ile, 'yle bir evreye bakalm' diye biraz dolamak
istedik. Eminn'ne geldik, Kpr'y getik. stanbul' un her gnk yaam hi bir
yanda gnlk grnmn deitirmemiti. Herkes sessiz, iine gcne gidiyordu.
Abdullah Zht ile boyuna 'ne yapacaz? deyip duruyorduk. Bunun byle
olmamas gerekeceini duyuyorduk; ama baka trl olmas iin ne yaplabilirdi?
Cuma

olmasayd, okulu tatil edip be-alt yz ocuu dzenli bir srayla sokaa
dkerek Anayasa ve Merutiyet iin bir gsteri hazrlamak belki stanbul havasna
biraz can verebilirdi. Ama bugn buna bile olanak yoktu. Vakit leyi bulmutu.
Sonunda aklmza bir ey geldi. Asker selmlk treninden dnerken, halk Yenicami
merdivenlerine birikir ve askeri seyrederdi. Bu halkn arasna karp barmak ve
halk da birlikte bartmak bir gsteri grn kazanabilirdi. Ama halk, kalabal
nasl bartmak? 'Yaasn zgrlk! Yaasn Merutiyet! Yaasn Anayasa! diye
kacak bir sese evredekilerin de katlmas ok pheliydi. Su halde halk
bartmak ve bir noktada toplayabilmek iin yalnz bir olanak ve yol vard.
'Padiahm ok yaa! diye haykrtmak. Bir alkanln gdsyle kalabaln buna
katlmas olaslk iindeydi. Bu bar hi olmazsa halkn bir honutluunu anlatrd.
stanbul'un bir ey duymu olduunu gsterirdi. Bando iitildi, atllar yaklat.
Yenicami avlusuna saptlar. Merdivenlerin nnden geerken isiz gsz, ilgisiz ve
habersiz seyirci ynnn arasndan bir ses ykseldi:
50
51
Mevlanzade Rfat, Trkiye nklabnn yz,Mevlanzadenin bu eseri tam metin olarak yaknda
Belge Uluslararas Yaynclk tarafndan yaynlanacaktr.
52
Fikret Bakaya, Yediyz, . 252
14
Padiahm ok yaa!
Bunun bir yanksym gibi biraz teden ikinci bir ses:
-Padiahm ok yaa! Ve -oh, ok kr! arkadan, hep birden bir bar:
Padiahm ok yaa!
te stanbul'un Merutiyeti alklamas (karlamas!)
. Simdi baka yanlar da dnmeliydi. Her eyden nce bir enlik, bir bayram
havas yaratmak gerekiyordu. Bunun iin matbaaya bir bayrak asmay uygun grdk.
kdam gazetesine Trk bayra ekildi. Karabet de dkknna bayrak ast. Yalnz
Babli caddesinin donanmas yetmezdi. stanbul'un her yan uyanmal, zgrl
alklamayyd. Bunun iin Ahmet Cevdet Bey, kdam matbaasnda haber toplayc
olarak alan ve Acem Hseyin denilen bir genci Sehzadeba tarafna gnderdi.
Bu, oradaki ayc dkknlarna urayacak, zgrlk ve merutiyet geldiinden sz
ederek onlar bayrak ekmeye aracak, zendirecekti. Hseyin, Sehzadeba
taraflarn dolatktan sonra, akama do-M matbaaya dnd. Yenicami
merdivenlerindeki o uyuuk gsteri haberi Sehzadeba'na gidinceye kadar inanlr,
nemli bir varlk almt. Gene de herkes kararszlk, kayg ve korku iindeydi. H-
seyi n' i n, ok yerde, szlerini dinlemek bile istememilerdi. stelik bazlar:
- Bizi kkrtr da sonra gider jurnal eder misin? diye kendisini kovmulard.
Babli caddesine aslan bayraklar, polisin gznden kamad. Bir komiser gelerek
Cevdet Bey'den matbaann niin donandn sordu. Cevdet Bey cevap verdi:
Merutiyet ve Anayasa duyuruldu da onun iin!...
Zafer kazandktan sonra bayrak asmyorduk. Bayrak asmakla zafer kazanyorduk!
[bugnde bayrak ayn ilevi grmekte]
53
Takibeden gnlerde byk bir ynetim boluu doar. Padiah'n birdenbire
direnmekten vazgeip teslim olmaya karar vermesi, gerek lkeyi, gerekse brokrat
kadroyu byk bir kargaala drr Hkmetin morali bozulmu, brokratik
mekanizma hemen hemen tmyle alamaz hale gelmitir. stanbul; sahipsiz, bo
bir da ba durumunda gibiydi. Hkmeti temsil eden makamlar ortadan
kaybolmutu. Kolluk kuvvetleri yoktu, hkmet susuyordu. Hala bir hkmet,
padiah var myd? Belli deil.
54

Nfuz ve glerinin snrn kestiremeyen kabine yeleri, btn inisiyatiflerini kaybet-
milerdir; te o gnden itibaren stanbulda bulunan Selanik avdetiler kitlesi, Trk ve
slam ziyy ve kyafetiyle faaliyete balayp nmayiler tertib, sokaklarda nutuklar irad,
mheyyic beyannameler ner ederek ortal velveleye vermilerdi. Halk; ve bilhassa
saray halk byle eylere alk olmadklarndan btn btn arp sz ayaa
drm, cemiyet namna treyen bir ok ehas, hkmete mdahaleye, ve saray
ricalini svmeye balamlard. Velhasl merutiyet nikab altnda umur-u devlet rezil
ahslar heyetinin eline gemi, kanun yerine ttihad ve Terakki cemiyetinin tasallut
ve tahakkm kaim olmu, sarayn tahakkm ve tasallutuna rahmet okutmutur.
Sarayn casuslar, hafiyeleri cemiyete intisab ederek birer kahraman- hrriyet
kesilmi, hasl olan anariyi takviye eylemilerdi!..
55
Sadece Makedonya ve Bakentte
deil tarada da ynetim felce uramtr. Trabzonlular, valilerine iten
el.ektirilmesini, aksi halde onu zorla makamndan indireceklerini sylyorlard.
Halkn isteini reddettiinde kacak olaylardan ekinen Dahiliye Nazr Memduh
Paa, valinin iine son verdi. Konya ve Bursa'da, Abdlhamit'in hafiyeleri hap-
53
Hseyin Cahit Yaln, Siyasal Yazlar, T. Bankas Kltr Yaynlar, Y. Haz. Rauf Mutluay, 1976, s
7-8
54
Hseyin Cahit Yaln, Siyasal Yazlar. s 15
55
Mevlanzade Rfat, Trkiye nklabnn yz,
15
sedilmekte, kovulmakta; rveti, yetersiz memurlarn listeleri valilere sunulmakta,
iten atlmalar istenmekteydi.
56

23Temmuz 1908'de Merutiyetin yeniden ilan edilmesi, ttihat ve Terakki Cemiyeti
iin beklenmedik bir baardr. Sonradan rendiime gre Selanik'teki dernek,
Abdlhamid'in Anayasay uygulayaca zerine Selnik'e ektii telgrafn bir hile
olmasndan phelenmiti. nk Selanik'te 23 temmuzda (10 temmuz 1324)
Merutiyet bayram yapld halde o gn stanbul derin bir sessizlik iinde kalm,
ancak ertesi gn iki satrlk, bilinen bildiri gazetelerde yaymlanmt. Onun iin
Edirne'den stanbul ynne doru olan yerlerde Merutiyetin adnn bile
anlmadm haber alan dernek, sorunu aratrmak iin stanbul'a Rahmi Beyi yolla-
mt.Sessizce stanbul'a gelmi olan Rahmi Bey, ak Servetifnun kapsndan
ieri dalm, kalabala karm ve orada Merutiyet kuruculuu ss takman,
barp aran dzmece elebalar grnce aknla dmt. Oradaki
gzlemi sonucunda gazetelere dernek adna bildiride bulundu ve stanbul'da
kimsenin dernek adna sz sylemek ve hareket etmek yetkisini tamadn halka
duyurdu. Oysa stanbul'da da Terakki ve ttihat Cemiyeti adna sz syleyen bir
dernek ubesi vard.
57
Sube vardr fakat etkisizdir Jn-Trkler etkiyi azamiletirmek
iin nemli ahsiyetlerinden birini stanbula gndermilerdir.
Pariste de durum farkl deildir. Jn-Trklerin Paris kanad da olanlara
inanamaz. Merutiyetin ilan srasnda Avrupa'daki 'Jn Trk'ler her eyden gafil ve
kongre dzenlemekle megul ve Rumeli'de gerekleen ayaklanma harektndan
habersiz bulunuyorlard. Hatta Merutiyetin ilan edileceine ihtimal veremeyen
Paris'teki 'Jn Trkler askeri isyann kaplam derecesi hakknda birbirlerinden bilgi
edinmek hevesine dmler ve ilk zamanlar ilgi gstermeye bile cesaret
edememilerdir. Nitekim, Ahmed Rza Bey hibir iddia ne srmeden alelade bir yolcu
gibi, Prens Sabahaddin Bey'den ok sonra, stanbul'a gelmi ve Bakrky'de trenden
inmitir.
58
Oluan

boluu Jn-Trkler dolduracaktr. Ya da baka trl sylersek bu iktidar
boluunda, iktidar Jn-Trklerin avucuna dmtr. nk en gl rgte
-Cihet-i Askeriyeye- ttihat ve Terakki egemendir. Yeterli otorite ve saygnla sahip
biricik unsur, ttihat ve Terakkidir. Selanikten gelecek ekip bakentte herkese tek
tek biat yemini ettirecektir. Herkes Jn-Trk otoritesine boyun eecektir.
Ancak Jn-Trk kadrolar, iktidar almakla birlikte sorunlarn stesinden gelecek
biliten yoksundurlar. Zaten byle bir bilinleri de olmas imkanszdr. Yukarda da
belirttiimiz gibi, sorunlara iktidar asndan bakmalar sorunlarn stesinden
gelmede en nemli handikaplardr. ktidar muhafaza noktasndan bak Jn-
Trkleri sre ierisinde daha ok hrnlatracak, nihayet dnyann gz nnde,
iktidar devraldklar istibdat rejiminden kat be kat stn bask ve kymlara
girieceklerdir. Jn Trkler'in ounluunu, toplumsal bir deiiklik yapmak
istemeyen tutucu bir kitle meydana getirmekteydi. 1908 hkmet darbesi, devrimci
bir hareket olarak nitelenemez; nk deildi. Ama, otuz iki yl nce kabul ettirilmi
olan bir Anayasay geri getirmek ve bu yoldan devleti kurtarmakt. ttihat ve
Terakki, 19. yzyl slahat hareketlerinin ve zellikle Gen Osmanllar'n izgisinin bir
uzantsdr. ttihatlar da Gen Osmanllar gibi yalnzca mparatorluun nasl
kurtarlaca sorunuyla ilgilenmilerdir. Jn Trkler, mparatorluu meydana getiren
eitli unsurlarn ikyetlerinin kt idare, bask ve zgrlk olmamasndan ileri
geldiini dnyorlar, bu honutsuzluun nedenleri, Anayasa ve parlamenter
rejimle ortadan kaldrlnca Trk milletinin kurtulacan sanyorlard. Bu, toy, saf
olarak nitelenecek bir mantkt. Hayatlarnda bir kere olsun bir meclis nasl toplanr,
neler tartr grmemilerdi. Ama Anayasaya ve Meclis'e, bir muskaya inanr gibi,
56
57
Hseyin Cahit Yaln, Siyasal Yazlar. s 17
58
Ahmet Bedevi Kuran, nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, Kaynak Y. 200, s 315
16
gizliden gizliye inanyorlard.
59
Feroz Ahmad Jn-Trklerin iktidara el koymasn
darbe olarak nitelerken-ki darbedir-, Jn-Trklerin dncesinin naifliine vurgu
yaparak onlar masum gstermeye alr, halbuki Jn-Trkler masum deillerdir.
ktidara el koyarken gizli ajandalar vardr. Bu ajanday adm adm uygulayarak
imparatorluu Trklerden mteekkil homojen bir yapya kavuturmaya zorlarken
yzyln en byk kymlarn gerekletireceklerdir.
Bu homojenletirme srecini tamamlamak ardllar, ikinci snf ttihatlar olan
Kemalistlere, yani ikinci Jn-Trk iktidarna nasip olacaktr. Birinci Jn-Trk
iktidarnda Ermeniler soykrma uratlrken, kinci Jn-Trk iktidarnda 1 milyon
Helen kkenli vatanda mbadele ad altnda lkeden kovulacaktr. Kemalistler
ttihat ncllerinin gizli gndemini uygulamaya devam ettirmilerdir. Balangta 1
milyon Helen kkenli vatandalarndan bu kadar kolay kurtulacan ummayan
Kemalistler nce Helenleri blmek iin erken dnemde Tk-Ortodoks kilisesinin
kurulmas karar aldlar.
60
Herhalde 'milli bir grev iin Hristiyan 'kilisesini ilk kez
bakanlar kurulu karar ile kurmak Kemalistlere nasip olmutur. Bu 'milli kilisenin
kurucusu Papa! Eftim Erenerol da 12.2.1946 tarihinde Bakanlar kuruluna olu
Turgutun askerlikten muaf tutulmasn isteyen bavurusunda, 'kilisesini tarif
ederken, 'kilisenin milli vasfnn altn izer. Szne: Asla dinsel deil, yalnz
ulusal ideal ile kurulan kilisemiz
61
diye sze balamaktadr. Ancak 'Milli kilise milli
grevden kamaktadr. Bu 'kilisenin bu gn Ergenekon eteleriyle birlikte anlmas
anlamldr. Lozanda mbadele ad altnda Helen kkenli vatandalarn kovulma
frsat ktnda ise; 22.7.1923 tarih ve 2615 sayl kararla 'Bar yaplp normal
hale dnnceye kadar Mslman olmayanlarn din deitirmek iin yaptklar
mracaatlarn kabul edilmemesi
62
karar alnacaktr. Bu karar kurdurulan 'kilisenin
baarszl ve hibir kaak olmadan Gayrimslimlerin kovulmasnn
amalandna iaret eder.
Aslnda 1907 ylndaki birlik kongresinde Jn-Trklerin iktidarlarnda bir toplumsal
deiiklik yapmayacaklarna dair niyeti Ahmet Rza Bey tarafndan aa
vurulmutur ancak kongrenin Ermeni kanadnn tepkisi nedeniyle niyet soumaya
terkedilmitir. kongrede celse aldktan sonra hazrlayc komite tarafndan hazrlanan
gndem grlrken hi beklenmeyen ve lzumu anlalamayan bir anda Ahmet
Rza Bey sz alarak, hilafet ve saltanat haklarnn kongre tarafndan kabul edildiinin
hemen ilann istemitir. Kongrenin Ermeni kanad tepki gstererek: Biz burada
saltanat ve hilafetin hakkn korumak iin deil, mazlum Osmanllarn gasp edilmi
haklarn geri almak, amacyla toplandk. Padiahn kendisini koruyacak paras, askeri
ve hafiyeleri vardr. Dolaysyla bir ihtilal kongresinde hkmdar hukukundan
bahsetmek, 'ihtilal' kelimesinin ierdii anlam ve ruhu anlamamak demektir. Burada
bou bouna tartmakla veya ara sra gazete karmakla amaca ulalamaz. Bo
yere milleti ve kendimizi aldatmayalm. Bu szler Ahmed Rza Bey'in dncelerine
uygun gelmediinden hemen bakanlktan istifa ederek krsden ayrlmtr.
63
Ahmet
Rznn nergesi Jn-Trklerin niyetinin gstergesi olarak okumakta saknca yoktur.
Jn-Trklerin toplumu dntrmek gibi, devrim gibi bir niyetleri yoktur. Zaten
bilinleri gerei olamazd da.
Ancak Jn-Trklerin nlerindeki en byk engel iktidar almak iin yrttkleri
muhalefet srasndaki 'zgrlk, eitlik, kardelik,adalet sylemleridir: ktidar kontrol
altna almay amalayan, bylece devleti, dolaysyla kendi karlarn kurtarp
kollayacaklarna inanan 'dik kafal, inat ttihatlar, znde 'toplumsal deiiklik
yapmak hevesinde olmayan tutuculardr; iktidara yrrken gelitirdikleri sylemler
59
60
Trk-Ortodoks Kilisesi 1.5.1921 tarih ve 825m/94-26 sayl kararla milli grev iin-cra Vekilleri
Heyetince kuruldu BCA 030.18.1.1/3.18.14
61
BCA 030.10.0.0/109.732.29
62
BCA 030.18.1.1/7.25.17
63
Ahmet Bedevi Kuran, nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, Kaynak Y. 200, s 289
17
ise, gerekte amalarn merulatrmak zere kullandklar birer ara... Nitekim ilk
frsatta bu kavramlarn altn doldurmak yerine, kavramlarn kendilerine bile ne denli
dman olduklarn aa vurdular.
64
Verilen bu szler Jn-Trklerin ayak badr. Aslnda sz konusu rgtn teorik-
ideolojik dayanaklar kendinden ncekilerden farkl deildi. Onlar da dnyada olup bi-
tenleri ve olup bitenlerin gerek nedenlerini anlamaktan acizdiler. Bir kere, geleneksel
ideolojiden kopmu deillerdi; dolaysyla tadklar bilin, melez bir bilinti. Bat
stnln, baz kanunlar, parlamento, kimi haklardan vb. ibaret sayyorlard.
Dolaysyla orada olanlar kendi lkelerine ithal edilir, Kanun-i Esasi geri gelir,
mutlakyet rejimi yklr, yeni baz kanunlar yaplrsa vb. sorunlarn zleceini
sanyorlard. Kafalarndaki temel sorun da bu devlet nasl kurtulurdan ibaretti. Muhalif
olduklar Padiahla aralarndaki fark, devlet nasl kurtulur sorusuna verilecek cevapta
dmleniyordu. 'Gen Trkler, merutiyete mstenit Osmanll, . Abdlhamid ise
istibdada dayanan slamcl savunurken, ayn maksad, yani mparatorluun
btnln kollamakta idiler. Bu soruya verdikleri cevaplar btnnde ska
kullandklar kavramlar da 'Osmanl Milleti' (bununla Osmanl tebaas olan tm
unsurlar kastediliyordu), 'Osmanllarn kardelii', 'Osmanl Vatan' gibi
kavramlard. Jn Trkler, ne olduu pek ak olmayan, mphem bir Osmanllk
ideolojisinden hareketle, devlet nasl kurtulur sorusuna cevap aryorlard. Ama
sylemlerinde, asl zgrle, demokrasiye, eitlie vb. ihtiyac olan emeki halka
gnderme yapmyorlard. Onlara gre halk hibir ey yapamazd. yleyse halk kur-
tarma misyonu 'halkn yararn' bilen despotlarn eseri olabilirdi. Aslnda mutlaka
gzden kamamas gereken nemli bir husus, yeniliki-batc Jn Trklerin halktan
bahsettikleri zaman bile asl kastettikleri, bir feti haline getirdikleri kutsal
devletleriydi... Halkn demokratik ynetime hazr olmadn dnyorlard. y-
leyse bu ii, halk adna bir 'siyasal nderlik' stlenmeliydi. Bu i iin en uygun
durumda olann da kendileri olduuna inanmlard. Bu mantk kkl ve yaygn bir
anlay temsil ediyor: Halk henz demokrasiye hazr deil, eitilmesi gerekir.
Eitecek olanlar da kendileri olduuna gre, buradan halkn hibir zaman
demokrasiye hazr olmayaca sonucu kar... Oysa, daha Jn Trkler bu dnyada
yokken bir Alman dnr ve devrimcisi, asl 'eitenlerin eitilmeye ihtiyac vardr
demiti...
65

Jn-Trk iktidar dneminin uygulamalar sadece kapitalizme eklemlenmek iin
yaplan revizyondan ibaretir. Bu revizyon ikinci Jn-Trk dnemi olan Kemalist
rejimin uygulamalarn da kapsar. Nitelik olarak ayndrlar. Ayn politikann
eseridirler. Genellikle, Abdlmecid'in Glhane Hatt Hmayunu'nu ilan ettii 1839
ile Abdlhamid'in Kanun-i Esas'yi rafa kaldrd 1878 yllan aras, Tanzimat
dnemi olarak adlandrlr. Oysa bir kapitalistleme sreci perspektifinden
bakldnda Tanzimat dneminin Abdlhamid, ttihat ve Terakki ve hatta Cum-
huriyet dnemlerine kadar uzatlmas gerekmektedir. Baka bir deyile, Tanzimat
reformlan ile Mustafa Kemal'in inklpl arasnda bir fay hattnn olduunu
grmek gerekmektedir. Bu ana omurga erevesinden bakldnda, Merutiyet'in
ilan, olsa olsa bir siyasal geliine veya yllar ncesinden kabul edilmi ama
uygulamas durdurulmu olan anayasann, dnemin siyasal talepleri erevesinde
yeniden uygulamaya konmasna karar verilmesi olarak deerlendirilebilir. Ya da
farkl bir ifadeyle, Merutiyet'in tekrar ilan (. Merutiyet), en fazla, Yeni
Osmanllar'm taleplerinin 1908 artlarndaki yeni bir tezahr olarak
deerlendirilebilir.
66
Trklk de bu dnemsellikten azade de deildir. Bu gelimelere bal olup bu
deiikliklerle atba gitmektedir. Bir kltrel akm olarak Trklk deil, ttihat ve
Terakki, daha Jn Trkler ortada yokken 1860'larda belirmeye balamt. Ahmet
Vefik, Sleyman, Mustafa Celalettin Paalar Trklerin dili ve kkeni konusunda z-
64
Pervin Erbil, ttihat Dnce ve Eylemin Anatomisi, Resmi Tarih Tartmalar-4. iinde s 190
65
Fikret Bakaya, Yediyz, . 246-248
66
Mete K. Kaynar, Osmanlda Devrim Oldu mu? Resmi Tarih Tartmalar-4. iinde s 49
18
gnlk savlan, ileri srdler. Mehmet Emin Yurdakul bu dnem Trklnn ilgin
niteliini, ulus, milliyet, din ve rk elerini zde tuttuu 'Ben bir Trkm, dinim
cinsim uludur trnden dizgelerde ortaya koydu. Tmden kltrel nitelikte olan bu
Trklk akm, o zamana kadar Osmanl devletinde moda olan her ey nereden
geliyorsa, oradan geldi. Yani batdan.
67

Trk milliyetiliin kavramnn Kemalist dnemde yerleik bir kelime haline
gelmeden nce, ideolojik zemini Osmanl devlet adamlar ve tarihilerince
hazrlanm bulunuyordu; Tanzimat ve onu izleyen Abdlhamid dnemlerinde ba-
taki devlet adamlar Osmanllk sylemini srdrmelerine karn Trklk
balamnda dnmeye baladlar. 'Aydn brokrat trne iyi bir rnek Ahmed
Vefik Paa'dr (1823-1891); yksek rtbeli bir subay olan Ahmed Vefik Paa, Bursa
valilii srasnda Trk tarihini derinlemesine incelemi, Moliere'i Trke'ye tercme
etmi ve halk tiyatroya gidip eserini 'izlemeye mecbur klmtr. Ayn zamanda
tarih yazmyla ilgili almasyla, bilhassa da Trk tarihini Osmanl tarihinden ayr
ele alma hususunda yapt vurguyla tannr; bu, Cumhuriyet'in ilk yllarnda hayli
uralan bir tema olacaktr.
68
Jn-Trkler iin, Devletin toplumsal yapdaki ayrcalkl yerini korumak iin devleti ele
geirmek ve savunmak ncelikli bir nem tayordu. Devlet yapsal hakimiyetini
kaybettii takdirde, brokras imparatorluu kurtaracak bir konumda bulunmayacakt,
ayrca kendi snf karn da koruyamayacakt. Bylece 'devleti kurtarmak,
geleneksel dzeni brokrasinin ayrcalkl konumunu deitirmeden korumann
sembolik forml oldu.
69
Yoksa itiraf ettikleri gibi devletle birlikte kendileri de
batacakt.
1908de Jn-Trkler eylemi syle zetlenebilir: Meruiyetini Batda arayan
Mslman-Trk brokratik burjuvazisi ile Bat ile ticaret yaparak gelien ve bu
ilikiden beslenen Gayrimslim ticaret burjuvazisinin kar karya geldii Osmanl
sosyal formasyonunun melez ekonomik-sosyal yapsnda yaplan tuhaf 'devrimde,
btn abalar, devleti kurtarma adna yzyllardr sregelen ayrcalklarn kaybetme
tehlikesi iine giren Mslman-Trk brokratik burjuvazisinin kendisini kurtarma
abasdr. Zaten ttihat ve Terakki anti-emperyalist karakter tayan bir hareket de
deildir, Jn Trkler kendilerini Avrupann rahatszln ortaya koyan milliyetiler
olarak deil, Avrupa sahnesinin oyuncular olarak grmektedirler, Bu nedenle,
baarlar Avrupa bakentlerinde herhangi bir kaygya da neden olmamtr, tam
tersine Merutiyetin ilan Avrupada son otoriter rejimin yklmas saylarak olumlu
karlanmtr.
70
Jn-Trkleri de ksaca tarif etmek gerekirse, Jn-Trkler ok etnili imparatorluu ulus-
devlete evrilten siyas bir kadrodur; ttihat ve Terakki Partisi (TP), Trk
milliyetiliinin kurucu partisidir ve 1. Dnya Sava yenilgisi nedeniyle tarihe kar-
m grnse bile, baz nderleri Kemalistler tarafndan aslm olsa bile, btn nemli
toplumsal projelerini ve niter bir ulusal devlet yaratma hayalini Trkiye Cumhuriyeti
devralm ve hayata geirmitir. Maliyeti ar ve ok kere insanlk d uygulamalar
ierse de, genel olarak bunda baarl olunduu bile sylenebilir. Ksmen baarl
olunan, Krtleri asimile ederek eritme hedefi, dnda...
71
67
Baskn Oran, Atatrk Milliyetilii, Resmi deoloji D Bir nceleme, Bilgi Y. 1993, s 53
68
Selim Deringil, Simgeden Millete, . Abdlhamidden Mustafa Kemale Devlet ve Millet, iletiim,
2007, s 266-267
69
alar Keyder, Trkiyede Devlet ve snflar, letiim Y. 1995, s 78
70
Sait etinolu, Sermayenin Trkletirilmesi, Resmi Tarih Tartmalar-s Ed. Fikret Bakaya, zgr
niversite Kitapl,2006, s 91
71
Ragp Zarakolu , nsz, Resmi Tarih Tartmalar-3, ttihatlktan Kemalizme. s 7
19
/.01n2T$rk iki#arnn 3ekimesi ve i(a 4elene+in 5alcl+:
Hamid rejiminin devrilmesini balangta, tm muhalifler bir bayram gibi karladlar.
Tm rejime muhalif Osmanl unsurlar 1908e ve Kanun-i Esasinin yrrle
konmasna nemli anlamlar yklediler, Ancak ok zaman gemeden yanlacaklarn
anlayacaklard fakat ellerinden bir ey gelmeyecekti; 1908'de Ermeni partileri Selanik
Komitesi'nin tasarlarndan haberdar deildi ve siyasal durumdaki ani altst olu onlar ha-
zrlksz yakalad. Bakentteki tm Ermeniler zgrlk sarholuuna kapldlar. Bugnden
yarna dmanlklar ve rklar arasndaki ayrmclk ortadan kalkm gibi grnd. Herkes
kendini tmyle Osmanl vatanda sand. Osmanl mparatorluu topraklarnda
haftalar boyunca byk bir kardelik bayram yaand. Bu ani dnm karsnda
aknla den Avrupal gazeteciler birbiriyle yarrcasna deiik enlikleri
betimliyorlard: 'Bu gsterilerden en dikkat ekici ve en nemli olan, n sralarnda daha
henz serbest braklm mahkumlarn yrd uzun bir kortejin zmir sokaklarnda
akp gittii, 3 Austos akam yaplan yrytr. iek tarlas gibi sslenmi bir araba
zerinde ok gzel bir Ermeni kz birbirinin elini tutmu bir Trk askeri ile bir Ermeninin
balarna elenk takyor; dier bir araba zerindeyse, bir Mslman, bir Ermeni, bir Rum
ve bir Yahudi baka bir sempatik grup oluturuyorlard. Bunlar ok yeni, tpk zgrlk,
eitlik, kardelik szcklerinin yazlp izilmesi gibi, askeri bando tarafndan alnan
Marseillaise mar gibi, haftadan beri Merutiyet Trkiye'sinde grlp iitilen her ey
gibi yeni olaylard.
72
Bu arada garip olaylarda olmuyor deildi; 1908'de Merutiyet ilan edildikten sonra her
milliyetten Osmanllar cokuyla 'Hrriyet'i kutluyordu. Bir nmayi srasnda krsdeki
konumacya kalabalk, "Bize Merutiyeti anlat, nedir merutiyet?" diye haykrd. Soruya
hazrlksz yakalanan konumac yle cevap verecekti: "Merutiyet yle bir eydir ki,
bunu bimeyen eektir!"
73
Ancak sre sonunda merutiyeti ciddiye alanlar hsrana
uratlarak eek yerine konacaktr.
1908 Osmanl halklarnda byk bir sevin yaratmtr. Jn-Trkler taban toplumda
yaratabilmek iin btn Osmanl halklarn kucaklyor ve eski rejimin aclarn paylayor
grnmekteydi. En heyecan verici olan 9 Austos Pazar gn stanbul'da gerekleen
gsteriydi: Harb Okulu rencilerinin ars zerine kalabalk bir halk topluluu Feriky
Ermeni mezarln doldurdu ve 1896 katliamlar kurbanlarnn cesetlerinin gml olduu
mezarlarn nnde sayg duruunda bulundu. Bu soylu harekete Ermeniler 13 Austos
Perembe gn, Sultan Abdlaziz'in otuz yldr yasakl olan zgrlk Mar ile Osmanl
ulusal marn kendi aksanlanyla syleyerek Ermeni halkn Taksim meydannda
toplanmaya armakla yant verdiler; burada ardarda yaplan konumalarda Trk ve
Ermeni ehitleri yanyana anlarak dayanma ve kardelii ycelten konumalar yapld.
Srgnde bulunduu Paris'ten dnen Ermeni avukat Zohrab ve bir nceki gn Sam
srgnnden dnm olan Mareal Fuat Paa uzun uzun alklandlar. Haykrlyor,
sevin gz yalar dklyor, kucaklalyordu.
74
Ancak bu balay 9 ay sonra tarihe
karacak. 31 mart 1909 da, Jn Trkler gizli gndemlerini ok rahat uygulama
ansn yakalayacaklardr. 31 mart ile birlikte uygulayacaklar skynetim btn
muhalifleri susturaca gibi muhaliflerin faili mehul cinayetlerle ortadan kaldrma
gelenei gelitirecekler. E zamanl Adana Katliam da unsurlara bir gzda olarak
alglanmaldr. Zaten ttihat ve Terakkinin gznde 'eitlik talepleri, imparatorluu
'datan ve paralayan bir nitelie sahipti
75
Feroz Ahmad, Gayrimslimlerin bu cokusunun herhangi bir rejimin Hamid
istibdadndan daha kt olamayaca varsaymna dayandn syler, ancak
gayrimslimler bunda yanlmaktadrlar. Rum ve Ermeniler bunu ksa zamanda yakc
72
Yves Ternon, Ermeni Tabusu. s 203-204
73
Sefi ngider, Kurulu ve Kurucu, Aykru, 2003, s 31
74
Yves Ternon, Ermeni Tabusu. s 204
75
Taner Akam, nsan Haklar ve Ermeni Sorunu,mge K. 2002, s 112
20
olarak duyarken, Museviler kendilerini Jn-Trklerle zdeletirirler. Museviler arasnda
Tekin Alp (Moiz Kohen) gibi Trk milliyetiliinin ideologlar karcaktr. Abdlhamit
istibdadnn yklmas karsnda gayrimslim cemaatlerin balangta kapldklar
sevin, herhangi bir rejimin eskisinden daha iyi olacana inanmalaryla aklanabilir.
Eer yeni rejim, Prens Sabahattin'in vaat ettii gibi liberal olur ve ynetim de adem-i
merkeziyet ile zel teebbse dayanrsa, tabii ki daha iyi olurdu.

Kmil Paa'nn
Sadrazamla getirilmesi (Austos 1908), ttihatlarn deil, Liberallerin iktidara
gelmekte olduu izlenimini yaratm olmaldr. Oysa durum byle deildi. TC temel
siyasal rgt olarak ortaya kt ve Merutiyet'in bekisi roln oynad. ktidar
dorudan ele almasa bile, Cemiyetin yeleri tahtn arkasndaki gerek iktidar sahipleri
kendileriymi gibi hareket ettiler ve hkmeti ok defa ttihat politikalar izlemeye
zorladlar. Rum ve Ermeni liderler, ksa zamanda, ttihatlarn emellerinin kendi
geleneksel ayrcalklar ve uzun vadeli karlaryla uyum iinde olmadnn bilincine
vardlar. Merutiyet hareketiyle ye zellikle de ttihat ve Terakki Cemiyeti'yle kendini
zdeletirenler, yalnzca Yahudiler oldu.
76
Rum ve Ermeniler Birinci Jn-Trk
dneminde Jn-Trk zihniyetini ac bir ekilde hissederken, Museviler de Jn-Trk
zihniyetini, Kemalist dnemde yakc bir ekilde az sayda kalan Hristiyanlarla birlikte
anlayacaklard.
Ternon, bu ksa sreli bayram u szlerle tanmlar: rklar arasndaki barn lirik
yanlsamas ok ksa mrl oldu ve Ermeniler deienin sadece balarndaki efendi
olduunu ok gemeden anladlar.
77
Jn-Trklerin ne olduunu anlayamadklar bu ksa zgrlk dneminde
[G]ayrimslim burjuvazi arasnda gerekten de kltrel bir rnesans balatmt.
Sansr ve istibdat dneminden kan Hristiyanlar toplumdaki yeni yerlerine uygun
kltrel ifade biimleri bulacak durumdaydlar. Bu kltrel canlanmada en aktif grup-
lar Rumlar ve Ermenilerdi. Tiyatro, edebiyat ve gazetecilikte, yeni oluan devlet-d
alann snrlarn zorlayan patlamalar grld. 1908 ve 1914 arasnda sadece
Ermeni topluluklar iinde 200'den fazla gazete yaymlanmaya balamt. Rumlarn
kltr ve eitim hayatnda da benzer bir canllk grld. Bu gecikmi aydnlanmay
siyas ifade zgrl takip etti. Hkmet, ksa bir sre iinde kendisini Osmanl
sosyalistlerinden din ayrlklara kadar uzanan geni bir yelpaze iinde yer alan
rgt ve yaynlarla kar karya buldu. Sekin brokratlar snfnn kavramsal
dnyas, ellerinde Yunan ve Osmanl bayraklaryla Fransz iverenlere kar greve
giden Rum Ortodoks iileri nereye oturtacan bilemiyordu. Aslnda, devlet-
merkezli bir imparatorluun ynetici snfnn perspektifi, burjuva zgrlkleri
nosyonunu szlerle savunsa bile, bir btn olarak zmseyememiti.
78
Ancak Jn-
Trkler durumun farkna varp, mdahale edebilecek konuma geldiklerinde en sert
tedbirleri alacaklardr.
Skr Haniolu Jn-Trk hareketinin genel kabul edilenin aksine bir halk
hareketinden uzak olduunu ve halkn Hamidin devrilmesi karsndaki sevincini ifade
etmesinden honut olmadn vurgulayarak, Hamidin ardllarnn da ayn bask ve
yasaklama yntemini yrrle koyduklarn kaydeder: Son zamanlarda rabet
gren bir yaklamn tersine 10/23 Temmuz bir halk hareketi olmaktan olduka
uzakt. htillin son gnlerinde ve sonrasnda ahali tarafndan gerekletirilen
gsteriler, bu eylemin asker ve sivil brokrasinin alt tabakalarn davasna kazanm
bir entelekteller grubu tarafndan planlanp gerekletirildii gereini deitirmez.
Nitekim bu gsterilerden fazla honut olmayan ttihad ve Terakki Cemiyeti ksa bir
sre sonra yaynlad 'Herkes inin Gcnn Bana Dnsn beyannameleriyle
bunlara set ekmek konusundaki kararlln ortaya koymutu.
79
'Anadolu htilli de
benzer bir yol izlemi ve baarya ulatktan sonra brokratlar dnda harekete
76
Feroz Ahmad, ttihatlktan emalizme, e!. Fatma"#l $erkta% &$altal' a%nak (. 1999, ).87
77
Yves Ternon, ayn yerde
78
alar Keyder, Trkiyede Devlet ve snflar, letiim Y. 1995, s 86-87
21
destek verenlerin siyasete katlmlarnn asgar seviyede tutulmas yolunda admlar
atmt. ttihad ve Terakki'nin bu alanda gsterdii kararllk aslnda 1908 htilali'nin
ilgin ve fazla zerinde durulmayan bir
niteliini de ortaya koymaktadr. Bu eylem aslnda status quo'nun temel ilkelerinin
devamn arzulayan, . Abdlhamid rejiminin bu dzenin srmesini salamakta
yetersiz kald iin deitirilmesini arzu eden ve 'muhafazakr eylemcilik olarak
tavsif edilmesi uygun bir fikr arka plana sahipti[r].
80
Haniolu bu arka plana rnek olarak Samipaazade Sezai Beyden rnek vererek,
status quonun baskya gebe olduunun altn izer: Sami Paazade Seza Bey,
Danak temsilcilere 'Biz asla Kzllar (1871 Paris Komn'ne atfen) haline gelemeyiz
uyarsn yapyordu. Benzeri ekilde VMORO ile yaplan mzakerelerde Jane
Sandanski liderliindeki sol kanat ile anlaldnda, istenilenin sosyalist bir idare
tesisi deil devletin kurtarlmas olduu ehemmiyetle vurgulanyordu. Bir anlamda 10
Temmuz, btn ihtillleri sona erdirecek bir ihtill yaparak mevcut status quo'nun
deimesini nlemeyi amalayan bir eylem nitelii tayordu. Siyas rejimin
deimesi liberal fikirler erevesinde deil bu rejimin bir ayrnt olduu status
quo'nun, yani 'temmiyet-i mlkiyyetin korunmas iin isteniyordu. Bu nedenle de
status quo'nun devamnn tehlikeye girdii dnldnde eski rejimin baskcln
aratmayacak siyasetler uygulanmasnda, kavnin-i muvakkate ile meclisin devre d
braklmasnda bir saknca grlmyordu. Erken Cumhuriyet'in, meclisi bir siyas
katlm arac olmaktan ziyade meruiyet salayc bir brokratik kurum olarak
gren yaklam ile bu alanda tam bir ideolojik devamllk bulunduunu belirtmek
gerekir.
81

Hamidin ok kolay teslim olmas yukarda da belirttiimiz gibi Jn-Trkleri de artr.
Fakat kendilerini kolay toparlayarak, iktidar ele geirip sorumluluu bakalarna
ykacak politikalar uygulamaya koyarlar. Tek bana iktidarlarn oluturacak koullar
olgunlatrma politikalarn yrrle koyarlar. ktidara gelirken verdikleri szler,
iktidar paylamn gerektirmekte ancak doas gerei Jn-Trklerin zihniyeti iktidar
paylamaya uygun olmadndan iktidara gelirken verdikleri szlerin kendilerini
balamayacak artlarn olgunlamasn beklerler. Bu bekleyi ok srmez . ktidar
ummadklar kadar hzl ve kolay ele geiren ttihad ve Terakki yeleri, ayakta
kalmalarn gvenceye alan bir tutumu tercih ettiler: Perde arkasndan ynetmek,
siyasal sahnede grnmeden yeni rejimi denetlemek ve rgtlerinin gizliliini
korumak. Yalnzca Niyazi ve Enverin figr olarak ortada grnd ve Talat,
Nazm, Bahattin Sakir ve Karasudan henz sz edilmeya baland 1908 ylnda,
Merkez Komitesi sadece (Partinin gizlice toplanm ilk kongresinde seilen) sekiz
yeden oluuyordu.
82
ktidarda olan hareket hala gizliliini korumakta ve sorumluluk
almamaktadr. Bu gizlilik iktidarlar boyunca devam edecektir. Biz bugn hala ttihat
ve Terakkinin Merkezi Umumisinin kimlerden olutuunu bilmiyor sadece kimler
olabilecei konusunda akl yrtyoruz. ttihat ve Terakki iktidar dorudan
belirleyebilme-atama gcne sahip olmasna ramen rgtlenme mantalitesinin
doal bir sonucu olarak iktidara ak/legal bir ekilde gelmeyi kendisini tmyle
gl hissetmedii zamanlar dnda tercih etmemitir. 'Gizli bir merkez-i umumi
tarafndan ynetilen partinin rgtlenme yaps kendi devlet kurgusuna da birebir
uyarlanm ve bu nedenle de merkez-i umumi ak ynetimden ziyade gizlide
kalmay yelemitir. Bu balamda bir 'gizlilik onun gcn niteleyen bir unsura
79
Jn-Trkler zaferlerine ortak istemezler ttihat ve Terakki 'kalkn ey ehlivatan dediine adeta piman
olmutur. Halkn gsterilerinden rahatsz olan Jn-Trkler 7 Austos tarihli beyannamelerinde; 'Artk
bu nmayilere son verelim, Herkes i ve gc ile megul olsun. Artk herkesin ii gc ile megul
olaca zamann hull ettiini umuma hamiyetle ihtar ederler. Hasan Amca, Domayan Hrriyet, Bir
Devrin Yz 1908-1918, Arma, 1989, 18-28
80
81
M. Skr Haniolu, Osmanldan Cumhuriyete. s 258-259
82
Yves Ternon, Ermeni Tabusu, ev.Emirhan Ouz, Belge Y. 1993, s 184.
22
dnmtr ve merkez-i umumi bu "durumun" fazlasyla farknda olup bu 'durumu
sonuna kadar kullanmtr.
83
ktidarlarn sre iinde olaylar kendi lehlerine yneterek pekitirdike, kendilerine
gvenleri artarak pervaszlaacaklar gibi, iktidar alma srecindeki sylemlerinden
hzla uzaklaarak, ktidarlarn pekitirecek siyasetlere ncelik vereceklerdir. Artk
btn politika iktidarlarn koruma ve srdrmeye yneliktir. Bu bilinleri gerei,
ktidar fetiizmi asndan bak, siyasetlerinin baskc karakterlerinin zeminini
oluturacaktr. Bu siyasi perspektif, iktidar devraldklar Hamidin politika ve
uygulamalarna rahmet okutaca gibi, Siyasette kalc gelenekleri oluturacaktr.
Kendini vatan felaketten kurtaran bir 'cemiyet-i mukaddese olarak gren ttihad ve
Terakki, bu nedenle tm partilerin zerinde olduunu dnyordu. Bunun
sonucunda ise ona muhalefet vatan hainlii ile eanlaml oluyordu. ttihad ve Terakki
kendine muhalefet gibi bir rol asla uygun grmedii gibi, iktidar tekelinde tutmak
iin her areye bavurmaktan ekinmiyordu.. Bu baskc iktidar-komplocu
muhalefet ilikisinin kendisi tpk ttihad ve Terakki gibi vatan kurtaran bir rgt
olarak gren CHF/P ile muhalefeti arasndaki ilikiye misal tekil ettii phesizdir.
84
Jn-Trk rejiminin doas gerei ikin olan iktidar fetiizminden kaynakl, iktidarn
siyasi dil kurucu bir organ olarak ortaya kmas, sembolik iddet yoluyla kurulan
dmanl siyasetin temeli haline getirmesidir. Buradan yola karak, Trklk adna
Cemiyet Selanik Merkezi'ni Kible-i Hrriyet olarak alglayacak, kendisini ruh-i devlet
olarak tanmlayacak

ve siyasi sistemde hegemonik bir konuma sahib olmay doal ve
meru bir hak olarak grecektir.
85
Dolaysyla yasal ve yasad iddeti de mukaddes
davasnn bir arac olarak kabul edecektir.
Jn-Trk iktidarnn, iktidara gelirken arasal olarak kulland zgrlk sylemlerinin
ayaklarna dolanmasn nleyecek frsat 31 Martla yakalayacak, tm zgrlkleri
askya alacak, toplumu tek tipletirme projelerini hayata geirmede nlerinde engel
kalmayacaktr.
31 Martta yakaladklar frsat sayesinde kendilerine muhalif olan hareketleri yok
edecekler. Ayn gnlerdeki Adanadaki Ermeni katliam da toplumun homojenlii
ynndeki gizli ajandalarnn aa kmasnda etken olacaktr. 1909 Adana Katliam
bir gzda olduu gibi ayn zamanda ileride olacaklarn da bir anlamda provasdr. Bu
bakmdan 31 Mart bir dnm noktasdr.
31 Mart sonrasnda Jn-Trklerin temel hak ve zgrlkleri geniletmek gibi bir
amac olmad ok ksa srede anlalacaktr. 31 Mart (13 Nisan) Vak'as bahane
edilerek 25 Nisan 1909'da skynetim ilan edildi ve bu 15 Temmuz'a kadar srd. Bu
arada bir dizi yasaklayc kanun karld. Bunlardan 14 Nisan 1909 tarihli 'Serseriler
ve Zanl Kiilerle lgili Kanun ile kiisel zgrlkler byk lde kstlanmt. 17
Haziran 1909 tarihli 'Kamu Toplantlar Kanunu ile protesto toplantlar ve gsterileri
yapmak imknsz hale geldi. 31 Temmuz 1909 tarihli 'Basn ve Yayn Kurulular
Kanunu ile basn zgrl ciddi lde kstlanmt. 15 Austos 1909 tarihli
'Grevler Kanunu, 23 Austos 1909 tarihli 'Cemiyetler Kanunu
86
Toplumu zapturapt
altna almaya ynelik uygulamalardr.
Jn-Trklerin Makedonyann zel durumu dolaysyla Makedonya blgesinde ve
orduya egemen olmann dnda toplumda taban yoktur. 1908 ncesinde yukarda da
deinildii gibi Anadoludaki toplumla ilikileri Tanaklar ve Tanak kulpleri
83
Tolga Ersoy, ttihat Gelenek, ttihat ve Terakki Dersleri, Resmi Tarih Tartmalar-3 ttihatlktan
Kemalizme, Ed. F. Bakaya, Sait etinolu, zgr niversite Kitapl, 2007, s 19
84
M. Skr Haniolu, Osmanldan Cumhuriyete.s 260
85
Hamit Bozarslan, Bir Mistizm, aksiyoloji ve Pre-totalitarizm olarak Komitaclk , Resmi Tarih
Tartmalar-4 iinde s 134
86
Aye Hr, 1908-1938 dneminde Hukuk D Uygulamalar, Resmi Tarih Tartmalar-3. iinde s
239
23
zerinden yrmektedir. Tanaklarla da bunun iin ittifaka girmilerdir. htiyalar
kalmadnda ise ittifak sonlandrlarak Tanak kulpleri ile birlikte Ermenilerin yok
edilmesine geilecektir. Tanaklarla seim ittifaklar ile birlikte ittifak 1914e de
srecektir. Kabinelerde bir Ermeni bakann bulunmasna dikkat da edeceklerdir. Fakat
Tanak etkinlii, sre iinde nemsiz ve sembolik bir figre indirilmesine ynelik
politikalar n plandadr.
Jn-Trklerin taradaki taban zafiyeti 1908 seimlerinde aka ortaya kar.
Muhalefetin youn olduu Anadolu illerinde (Kastamonu hari) ittihat adaylar
seimlerde mebusluklar rakiplerine kaptrmlardr. Sadece Erzurumda ttihat ve
Terakki 1 vekil karmtr, Trabzonda ise hi vekil karamamtr. Douda,
Gneyde ve Egede aznlktadrlar.
87
Bu aznlk ynetimi Jn-Trk iktidarnn iktidar
korumada hrnlamasn getirecektir. Her aznlk ynetiminin doas gerei iktidarn
korumak iin siyasi aralarnn en nemlisi ve siyasetinin ayrlmaz bir paras olan
bask politikasn uygulamas kanlmazdr. Bir an nce balaklarn sindirmek ve
vermi olduu szlerden azade olarak aznlk iktidarn pekitirme frsatlarn
yakalamaya ynelir. Bu bakmdan 31 Mart Jn-Trklere esiz bir frsat sunar. 31
Martla Skynetim ilan edilerek zgrlklerin askya alnma frsat doacaktr.
zgrlk, eitlik, kardelik, ve adalet sylemi yrrlkten kalkm ve jn-Trklerin
elleri artk serbest kalmtr.
Zaten ttihatlarn Kanun-i esasi ve Meclis sylemleri retorikten ibarettir. Meclisin
rol olmayacaktr ancak yine de Her diktatrlkte olduu gibi toplumda taban
olduunu kantlamak adna gstermelik de olsa 'seimleri kazanmak ve 'mecliste
ounluu salayabilmek iin her yolu deneler. Muhalefeti yldrp, herkesi
sindirerek dzenledikleri 'seimlere
88
'sopal seimler denmesi bundandr. Bu
kadar zorlukla kazand 'seimlerden sonra oluturduu 'meclisin Jn-Trkler
asndan bir nemi yoktur. stediinde ise 'meclisi askya alacak lkeyi
kararnamelerle ynetecektir. Ayn yntem tek parti ynetimi altnda da srerek
gnmze kadar devam edecektir. Kararlar parti ynetimince alnacak 'meclis bu
kararlar tasdik mercii grevini yklenecektir. ttihatlar parlamentoyu, Meclis
hayatn ve almalarn sevmemilerdir. Kiiselleen iktidar yerine, gizli kurallar ve
komiteleme hiyerarisini tercih etmilerdir. Bu nedenledir ki kendilerine yzde yz
itaatli meclislerden bile holanmamlardr. Avrupai bir demokrasiden yanaym gibi
grnp meclis istemilerdir ama adeta bir rfi dare Rejimi ortam iinde
almlardr. Muhaliflerini susturma tertipleri, mebuslar bile tutuklama
ilemlerinden, muhalif gazetecileri ldrmeye kadar eitlenmitir. Ksacas
Tunaya'nn deyiiyle: 'Bir vakitlerin kurtarc partisi bizzat ykt Abdlhamid istib-
dadndan daha beterini getirmi, memleketi birka kiinin menfi idaresi altnda
inletmitir. 8 Nisan 1909 gnl Serbesti Gazetesi: 'stibdat bir merkezden kalkt,
merkez-i mteaddiye [dman merkeze] geti derken hakldr.
89
Hamit Bozarslan Jn-Trk zmlemesinde, Jn-Trkleri, pre-totaliter bir aksiyoloji
iinde dnr. . XX. Yzyl totalitarizminin eceresinde Avrupa d bir dizi ihtilalci
tekiltn yan sra ttihad ve Terakki de yer almaktadr. ttihadln etnik, dinsel ya
da siyas ayrl/farkll hayatsal, biyolojik bir tehdit olarak alglanmas, ya da, 'hak
yok, vazife var iarn benimsemi olmas bile pre-totaliterizm hipotezini
dorulamaktadr. Bundan da nemlisi, hem ak hem de gizli bir aksiyolojiye sahib
olmas ve bir dava uruna bavurulan yasad iddeti mukaddes kabul etmesi de,
ttihad ve Terakki ve totaliter partiler arasnda bir paralellik kurulmasn mmkn
87
Aykut Kansu, 1908 Devrimi, ev. Ayda Erbal, letiim Y. 1995, s.357-440
88
burada jn-Trklerin hazrladklar seim kanununun 1950lerin ortalarna kadar yrrlkte kaldn
belirtelim
89
Pervin Erbil, ttihat Dnce ve Eylemin Anatomisi, Resmi Tarih Tartmalar-4. iinde s 190-191
24
klmaktadr.
90
Totaliter ideoloji toplumun tmn etkisi altna alarak ideolojisi altnda
dntrecektir. ok ksa zamanda Dnyaya dehet veren Osmanllarz/Osmanl
demek asker demek/yaasn ordu yaasn harp/Ar Osmanllar Tuna hattna,
Filibeye Hcum, Sofyaya hcum
91
sloganlaryla Balkanlardaki savaa milleti
seferber etmilerdir.

Grenebeli Bekir Fikrinin nemle vurgulad gibi siyasetin askeriletirilmesinin
gerekletirilmesi Jn-Trklerin birincil hedefleridir. Tark Zafer Tunaya, ttihat ve
Terakki yaps itibariyle askeri (militaire) bir kurulutur. Sivillemesi gerektii zaman,
iindeki ikiye blnemezlik hemen belirmitir Diyerek, ttihat ve Terakki zmir
mebusu (Kemalist dnemde Adalet Bakan) Seyit Beyin u szlerine yer verir: ttihat
ve Terakki Frkas dorudan doruya ordudan domu ve ordudan tevellt etmitir
(olumutur). Ordu Serapa (batan baa) ttihat ve Terakki Frkasdr.
92
Jn-Trkler siyasette askeri vesayet gelenei yannda 31 Martla bitmeyen,
gnmze kadar sren (neredeyse 'cumhuriyet dnemini kaplayan) skynetim ve
askeri darbeler geleneini miras brakacaklardr.
Daha sonra sra toplumun askeriletirilmesine de gelecek bir dizi milis gleri
oluturulacak bunlar toplumun homojenletirilmesinde bask gc olarak
kullanlacaktr. Paramiliter cemiyetler
93
olarak, Mdafaa-i Milliye Cemiyeti, Trk Gc
Cemiyeti, Osmanl G Dernekleri ve Gen Dernekleri toplumun askeriletirilmesinin
aralar olarak kurdurulmulardr.
Jn-Trkler retmenleri Colmar von der Goltzun kuram erevesinde bir Osmanl
millet-i msellah yaratlmtr.
94
Ayrca Kyl Bilgi Cemiyeti, Milli Talim ve Terbiye Cemiyeti, Kadn rgtleri, Matbuat
Cemiyeti ve Esnaf Cemiyetleri de kltrel cemiyetler
95
olarak toplumun denetimi ve
tek tipletirilmesi aralar olarak kurdurulacak ve Jn-Trklerce kontrol edilecektir.
Cumhuriyet dneminde Halkevleri, bu ilevi grecek merkezi rgttr. Halkevleri ve
Halkodalar araclyla toplumun kontrol ve gdm gerekletirilmeye
allacaktr.
Bunlarn yannda ttihadn rgtsel yaps bakmndan son derece doal olacak olan,
Jn-Trklerin, ete geleneinden gelen bir yap olarak Tekilat- Mahsusa
rgtlenmesine gitmemesi eyann tabiatna aykr olsa gerektir. Jn-Trk gelenei
devlet iinde organize 'milli karakterde (Ergenekon vs.) eteleri gnmze tayan
en nemli faktrlerden biridir.
Trk Milliyetiliinin yayma arac olarak kurdurulan Trk Dernei, Trk Yurdu ve
buralardan yetienlerin kurduu ve Trk Milliyetiliinin ideolojik arac olan Trk
Oca da kendisini Birinci Jn-Trk dneminden kinci Jn-Trk dnemine
tayabilen yegane rgtlerden biri olarak toplumun ekillendirilmesinde bir ara
olarak nemli bir ilev gerekletirmektedir.
Jn-Trk rejiminin kendisini merutiyet olarak adlandrmas, asl amacn
gizlemekten teye gitmez. Retorikten baka bir ey deildir. . Merutiyet'in
'Hrriyet nklb olarak adlandrlmasnn, sadece . Merutiyet'in ilan edilmesine
90
Hamit Bozarslan, Bir Mistizm, aksiyoloji ve Pre-totalitarizm olarak Komitaclk , Resmi Tarih
Tartmalar-4 iinde s 135
91
241
92
Tark Zafer Tunaya,Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt 1 letiim Y. 1998, s 311
93
Bu cemiyetlere ilikin daha fazla bilgi iin, Tark Zafer Tunaya,Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt 1
letiim Y. 1998, s 475-500
94
95
Daha fazla bilgi iin, Tark Zafer Tunaya,Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt 1.. s 501-518
25
vesile olan paramiliter grubun kendi sylemi olmas ve bunun, Trk siyas hayatnda,
sistemi maniple eden (ya da etmeye alan) her paramiliter grubun kendi faaliyetini
bir devrim olarak adlandrmasnn ve sistemdeki her keskin deiikliin kendisini
devrim/inklp olarak tanmlamasnn yolunu amasdr. retim tarzndaki deiimi
iermeyen bir devrim, sadece 'devrim kavramnn cazibesini, ekiciliini kullanan bir
siyasal deiimden, bir siyas vakadan baka bir ey deildir. . Merutiyet'in ilan
edilmesinde nemli rol oynayan ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin, Merutiyet'in
ilanndan sonraki uygulamalarna bakldnda da, 'Hrriyet nklb olarak
adlandrlan . Merutiyet'in bir 'inklp olmad gibi, aslnda 'hrriyet ile de alakas
olmad grlmektedir. Farkl bir ifadeyle, kendini "hrriyet inklb" olarak koyan .
Merutiyet, ne hrriyetin ilanna, ne de bir inklba tekabl etmektedir. ttihat ve
Terakki Cemiyeti iin 'hrriyet kavramnn, Fransz Devrimi'nden ve Yeni
Osmanllar'dan dn aldklar siyas bir jargon olmann tesinde pek de bir anlam
ifade etme[z]
96

ttihat ve Terakki'nin zgrlklere ynelik operasyonlar sadece hukuk alanyla da
snrl deildir. 6 Nisan 1909'da Serbesti Gazetesi Bayazar Hasan Fehmi Bey ve
smail Mahir Paa ldrld. kdam Bayazar Ali Kemal, bir subayn kendisine,
Cemiyet'in Mevlanzade Rfat, smail Kemal Bey ve kendisinin ldrlmesine karar
verdiini ihbar ettiini 'Adalet Bakan'na Ak Mektup balyla ilan etti. Suikasttan
da, bir dostunun evine snarak kurtuldu. 30 Ocak 1910'da Ahrar Frkas kapatlm;
9 Haziran 1910'da Sada-y Millet Gazetesi Bayazar Ahmet Samim ve 10
Temmuz'da Sehran Gazetesi Bayazar Zeki Bey ldrlm; tm bunlar, hrriyete
kavuulduu sylenen bir dnemde fikir hrriyetini kullanmann olas sonulan
hakknda topluma fikir vermitir.
97
Jn-Trk rejimi eylemleri ve uygulamalar nceki rejime rahmet okutacak dzeyde
iddetin egemen olduu bir rejimdir: ktidarlarn devam iin basknn giderek
sregenlie dntrld, giderek saldrgan bir hal almakta olduu bir korku
tnelidir. Basknn kurumsallamas saldrganl daha artrarak iddeti savaa doru
trmandracaktr. Jn-Trk siyasetinin temel direi olan milliyeti, rk ve saldrgan
politikalar, mparatorluun kolayca dalmasna etken olduu gibi imparatorluk
corafyasndaki btn halklara ykm getirecektir.
Merutiyetin ilan edilmesinin zgrlkle bir ilintisi yoktur. Jntrk ynetiminde
ynetilenler asndan zgrln esamesi dahi okunmaz. Uzun ve kalc bir trl
iinden klamayan bir karanlk dneme girilmi, neredeyse nceki rejimi mumla
aratacak uygulamalarla imparatorluk halklara mezar olmasnn yannda Jn-Trk
siyaseti kalclam etkileri gnmze kadar uzanmtr. Bu gn hala en temel
zgrlkler iin insanlarmz bedel demektedirler.
Merutiyet'in ilan ile bir zgrlk ortamnn geleceine inanan, fakat ttihat ve Terakki
Cemiyeti'nin politikalarn grdkten sonra yaad dnemi 'uursuz dnem olarak
adlandran Tevfk Fikret 'Doksanbee Doru iirinde . Merutiyet'in ilan ile birlikte
Jn-Trklerin hrriyet yerine yeni bir karanlk a balattn ifade ederek sert
eletirilerde bulunur:
'Bir devr-i eamet, yine inendi yeminler;
inendi, yazk, milletin mmid-i blendi!
Kanun diye topraklara krtnd cebinler
Kanun diye, kanun diye kanun tepelendi...
(Antlar gene bozuldu, balad bir karanlk a,
gene inendi halkn tek yce umudu.
Kanun, dedik, srttk alnlar topraklara,
96
Mete K. Kaynar, Osmanlda Devrim Oldu mu? Resmi Tarih Tartmalar-4. iinde s 49-50
97
239-240,
26
kanun, dedik, kanun, dedik, tepeledik kanunu.
Alamalar, szlamalar gene boa gitti, boa!)
.
Kanun diyoruz; nerde o mescd-i muhayyel?
Dman diyoruz; nerde bu? Hrite mi, biz mi?
Hrriyetimiz var, eliyoruz, anl, mbeccel;
dman bize kanun mu, ya hrriyetimiz mi?
Bir hamlede biz bunlar kahrettik en evvel.
(Kanun, diyoruz, o uyduruk tanr nerde hani?
Dman, diyoruz, nerde bu, darda m, biz miyiz?
zgrlmz var, diyoruz, nl, ycelerden yce,
bize dman olan kanun mu, yoksa zgrlmz m?.
Biz bir rpda bunlar sildik sprdk en nce.)
.
Ey millete bir sille olan darbe-i mnker;
ey hrmet-i kanunu tepen sadme-i b-dt!
Milliyeeti, kanunu mukaddes tanyan her
Vicdan seni lanetle, mezelletle eder yad...
Dsn sana meyyal-i tahakkm eilen ser
Kopsun seni -bir hak diye- alklayan eller.
(Ey halkma bir amar gibi inen pasl yasak!
Ey kanuna saygy tepen kara zulm!
Halk ve kanunu kutsal tanyan her yrek
yarn seni yerin dibine soka soka anacak.
Dsn, zorbalk iin, sana eilen balar birer birer!
Kopsun, seni bir hak diye, alklayan eller!
98
1908 ve Jn-Trk rejimi ile ilgili szlerimizi Sair Erefin 100 yl nce jn-Trkler
zerine yazd ve Jn-Trk zihniyetinin gnmzde de srdn zl bir ekilde
anlatan nl hicvi ile bitirelim.:
Vakt-i istibddda sz sylemek memnu' idi,
Alatrd azn asan hkmet manan;
Devr-i hrriyyetteyiz imdi, deiti kaaide:
Syletirler evvel, sonra s..erler anan.
99
98
A. Kadir, Bugnn Diliyle Tevfik Fikret, Gzlem Y. 1980, s 144-149
99
Eref, Hicviyeler, haz. Cevdet Kudret, Bilgi y.1970, s 164
27

1908 Anlamak Ve Tanimlamak-Sait Cetinoglu PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1908 Anlamak Ve Tanimlamak-Sait Cetinoglu PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1908i Anlamak ve Tanmlamak

Kanunu Esasinin Mslman ve gavur (kafir, gayr-i Mslimler iin

You might also like