KLTR BAKANLII

Zi ya Gkal p Yay nl ar ; 6
I. Seri: 6
Hazrlayan: HKMET DZDAROLU
KLTR BAKANLII
Ziya Gkalp Yaynlar : 6
1. Seri : 6
ZYA GKALP
TRK
T RE S
Hazrlayan;
Hikmet D ZDAROLU
B R NC BASILI
DE VL E T K T A PL A RI
1 9 7 6
Doumunun 100. ylnda Ziya Gkalp m btn eserlerini ha
zrlama kurulu ;
Prof. Dr. Nihat Nrun (Bakan)
Hacettepe niversitesi Sosyoloji Blm Bakan
Prof. Dr. Hikmet Tanyu (ye)
Ankara ni versitesi retim yesi
Rza Karda (ye)
Mi l l E itim Bakanl Talim ve Terbiye Dairesi Baican
evket Beysanolu (ye)
Avukat - Ziya Gkalp Dernei Bakan
Kltr Bakanlnn 27/1/1976 gn ve 110 sayl
kararyla birinci defa 30.000 adet bastrl mtr.
Gne Matbaaclk T, A. . 1976
N S Z
Bir imparatorluk corafyasnn bir dou (Diyarbakr)
ehrinde (1876 ylnm 23 l\4art'mda) doup, bir bat ucun
da (Selnikde) fiki r dnyasna (1911de) Gkalp adyla ka
tlarak, Trkiyeyi ve btn Trkleri mefkure ateiyle s
tan byk mridi, doumunun 100. ylnda btn eserleri
ni yaymlamann gururu ve titizlii iinde minnet ve rah
metle anyoruz.
Gkalp, (48) yl l k ksa sreli mr iinde ok renkli
ve cepheli ahsiyeti i le mefkreci bir air olarak Trk ve
Trkl di le getiren, drst ve st seviyede bir si ya
set ve devlet adam olarak mill iyetilik fikriyatn yapan,
bir itimai yet mderrisi (sosyoloji profesr) olarak ilgi
li ilk krsy kurmak suretiyle metodolojisini bat lleri
iinde tannan, bir mtefekkir olarak da Trkln E sas
lar n modern mns iinde yorumlayarak gelecee k
tutan, bir fi ki r ve gnl adammzdr.
Fazilet ve feragat abidesi olan hayat ve ahsiyeti de,
bizzat retiminde bulunduu mefkrensi gibi, gelecek
nesillere rnek olarak gsterilecek olan Gkalp, hazrlk ve
tahsil devresini henz bitirmi, bir byk terkipler devrine
gelmi bulunduu bir ada aramzdan ayrlmtr. (25 E kim
1924)
Bununla beraber, Ziya Gkalpn eserleri, Atatrkn
kurduu Cumhuriyette de baaryla uygulanan bir ok ink
lplarn prensip, ideal ve deerleriyle doludur. O, doruk
larda tutuup ufku batan baa aydnlatan ateler gibi,
Trkln barnda mefkre ateini yakp aydnlatan bir
rehberdir.
Gkalp, hasta hayvanlarn tedavi usllerinin retimi
nin yapld yerde renim grmesine ramen, hasta-
adammn tedavisinde faydal olacak metod ve dncelerle
ie koyulmu ve eserlerinde ada, Trkiyenin sosyal de
imesi ile ilgili deer ve istikametleri bakmndan ok
mull bir kltr sentezi tasla hazrlayarak, tarih tekml
izgisi iinde Trk cemiyetinin en tesirl i dnce mihrak
larndan biri olarak kalmay baarmtr.
Ziya Gkalp, gerekten yakn tarihimizin en tesirl i ve
gl insanlarndan biridir. Bu bakmdan Gkalp, modern
Trkiyenin siyas ve fikr gelimeler ierisinde bir nirengi
noktas olarak deerini korumaktadr. Zira, Gkalp in fikir
leri ve dncesinin yaps, aksettirdii eitl il ikler, Trki
yenin gelime istikametiyle ilgili hemen hemen her e
ye k tutacak mahiyettedir. Bu bakmdan, Gkalpn eser
lerinde ar basan mteferrik hviyeti, kendi anm fi kri
yatna katks ynnden bir k olmutur. Nitekim, <Trk-
lemek, slmlamak, Muasrlamak sentezi Gkalpn ese
ridir.
Onun dnceleri, Cumhuriyet devrinin yarm yzyl
boyunca yaar ve nesillerden nesillere intikal ederken, fi
kirlerinin ve fikriyatnn baz cepheleri, belki de tarih art-
lar msait bulunmad iin, fazla uzun mrl kalamam
veya vaktini tamamlam grnm iinde olabilir. Bunun
la beraber, Onun sosyolog hviyetiyle koymu olduu pren
sipler ve sosyal deerler hkmleri, gerekten bugnn
anlay iinde de kendine has kav mantnn tutarl sen
tezi olarak dikkati ekmekte ve tarihteki yerini heybetiyle
doldurmaktadr.
Geri Gkaipn, mill devletin temeli sayd halk kl
trne giderken, ayn cemiyetin eseri bulunan, o an art
larnn icab bir eit tehzip edilmi ekli demek olan
yksek Osmanl kltrnn reddi zmmnda tavr taknma
s, sistemin btnl iinde ok byk zaaf olarak de-
erlendirilmemelidir.
Ana fi ki rleri yl e reddedilmez bir mtefekkir olan Ziya
Gkalp aslmaa ak br fikir adammz olarak, doumu
nun 100. ylnda btn eserleriyle, kendi adalar arasn
da, onda Trk atalar ruhunun hususiyetlerini ortaya koyan,
kahramanca sknet ve ruh kuvvetini ve Trk mil l ruhu
nun hasletlerini gryor ve bylece eserlerindeki terkibin
salam ve tutarl yaps iin, zl bir muhtevann temsilci
liini de yapmakta olan bu byk insan, elli yldan beri h
l sahasnda neden hem ilk, hem de tek olduunu daha
iyi anlam oluyoruz.
Prof. Dr. Nihat N RUN
Doumunun 100. ylnda Ziya Gkalp'n
Btn Eserlerini Hazrlama Kurulu Bakan
NOT :
Drt seri halinde tertiplenen Ziya Gkalp Yaynlar n-
da, asl metne mna ve ifade bakmndan sadk kalnmas
prensip olarak benimsenmi olup, hususiyle izafet ve sfat
terkiplerine giren kelimeler ile aruz vezniyle yazlm iir
lerde geen kelimeledeki iml da, aslna uygun ekilde
korunmu, ancak allan kelimelerde buna uyulmamtr.
Ziya Gkalp Yaynlarnda, genellikle, her eserin so
nunda yaymdaki mnya uygun bir szce yer verilmek
suretiyle gerekli kavram aklamalar yaplmtr. Ancak
belli bir szle gerek bulunmayan yaynlarda bu husus,
dip notlarda gsterilmitir.
NDE K L E R
Sayfa No
Balang
1. Tre Ne Demektir? . ............................. 11- 14
2. Trk, Kendisini Bakalarndan Nasl . . . 14- 21
Ayryordu?...................................................
3. L i ika............................................................. 21- 22
4. tima Tasnifler............................................. 22- 24
B R NC K TAP
E S K T R K L E R D E D N
B i r i n c i l\/lebhas
1. Tsinlerin D in i............................................... 24- 30
2. Trk IVlantnn Makult- Erbaas - Zih- 30 - 35
nin Mdr Umdeleri . . . . . . . .
3. Tsin Dininin E s a s ........................................35- 37
4. Trk T akvimi.................................................37- 38
5. Drt U ns ur.....................................................38- 42
6. Drt Hayvan . .................................................42- 44
8
7. Drt Makulenin Msavilii........................44
8. S i h i r ..............................................................44- 45
9. amanizm Dininde lhlar...........................45- 46
10. amanizm Dininde R uhlar............................46- 51
k i n c i M e b h a s
l Dini
1. inlilerde kili T as nif..................................51- 53
2. Trklerde kili T as nif..................................53- 54
3. Ouz Dini yahut Sulh Sistemi . . . . 54- 64
4. Yakutlarda l D in i.........................................64- 65
5. Altay Trklerinde l D in i..............................65- 67
6. l Dininin Esaslar.........................................67- 71
7. Trk Mantnda Mdr Umdeler . . . . 71
n c M e b h a s
lhanlk Dini
1. ki Tabaka................................ . . . . 72- 77
2. lhanlk D i n i ............................................... 77- 83
D r d n c M e b h a s
E ski Trk Kozmogonisi ve Menkbeleri
1. Trk Kozmogonisi . . . . . . . . . 83- 86
2. Dokuz Ouz Menk besi............................. 86- 91
3. Ouz Han Menkbesi.................................91-100
4. ane Menkbesi...........................................lOl^-OOt
5. Huei - Hularda yani Dokuz-Ouzlarda Kurt 101 -102
Menkbesi............................................... ....
6. Ouzlarn Ergenekon Menkbesi................ 102-103
7. Tukyularn yani Gk - Trklerin Menkbeleri 103-104
8. Ergenekon Bayram..................................... 104-105
9. Sair Trk Menkbeleri................................ 105-108
A k s t r e i e r i
1. Gne Hanm...............................................108-109
2. olbu Han m................................................109
3. ksz K z .....................................................109-111
B e i n c i Vl eb h as
Trk Destanlarna Dair Mteferrik Malmat
1. ve D ....................................................... 111-112
2. Eski Trklerde Kinat Telkkisi . . . .112-113
3. D'n Istlahlar ............................................... 113
4. badetler..................................................... 113
TRK T RE S NE DA R TAHARR LE R
B a l a n g
1. TRE NE DEMEKTR?
Seluklerle ilk OsmanlIar devrelerinden kalma tea
mllere Ouz tresi derlerdi. Ltfi Paa Tarihi (*) Osman
Gazi'nin Ouz Beyleri tarafmdan hanla intihabm u su
retle anlatyor: Siz Kay neslindensinizi Bu, Ouz Han'dan
sonra Ouz Beylerinin aalar ve hanlar idi. Gn Han vasi
yeti, Ouz tresi mucibince Ouz neslinden kimse olma
ynca hanlk ve padiahlk Kay soyu var iken zge boy so
yuna dmez. (').
Her ne kadar kulaklarmz tre kelimesini, Ouz is
miyle beraber iitmeye almsa da, tre, yalnz Ouzlarn
teamllerinden ibaret deildir. Orhun Kitabesinde de bu
kelimeyi gryoruz (**): kin ara idi oksuz Kk-Trk anca
olurur ermi. Bilge Kaan ermi, alp kaan ermi. Buyruk
yime bilge ermi erin, alp ermi erin. Begleri yime bu
dum yime tz ermi. An n ilig ana tutm erin. Ilig
tutup trg itmi.
11
(*) Ltfi Paa (1488-1563]'nn eserinin asl ad Tevrh-i l-i Os
man'dr. (H.D.)
(2i ya Glkapnkilerden ayrmak iin, tarafmzdan eklenen dipnot
lar, yldz iaretiyle gsterilmitir.)
(1) Ahmet Rasim, Osmanl Tarihi, c. 1, s. 41.
[ **) Ziya Gkalp'n verdii metinde hem okunu, hem dizgi yan
llar bulunduundan, Prof. Muharrem E rgin'in yaymn esas aldk
(Muharrem E rgin, Orhun bi deleri , stanbul, 1970, s. 51)
(2) Thomsen, nscriptions de l Orkhan, p. 98.
u ibareyi bugnk Trkeye evirirsek, u ekli alr;
kisi arasnda Gk Trkler efendisiz (yani hr ve mstakil
olarak) oturuyordu. Bilici hakanlar idiler, kahraman hakan
lar idiler. Btn buyruklar bilici idiler, alp idiler. Btn
beyleri, btn halklar doru idiler. Bunun iindir ki, bu ka
dar byk bir devleti idare edebiliyorlard ve devleti idare
ederken kanunlar yapyorlard. (***).
Thomsen buradaki trg kelimesini kanun diye terc
me etmi. Halbuki baka bir yerde messeseler (les insti
tutions) manasna alm : Trk Ouz Beyleri, budun eidin.
ze Tengri basmasar, asra yir telinmeser, Trk budun, ilin-
gin trngin kim artat? (^).
imdiki Trkeye nakli : Trk Ouz Beyleri ve halk
lar iitiniz! Yukardan gk basmadysa, aadan yer delin-
mediyse, sizin devletinizi ve messeselerinizi kim ykt?
Tr ve ei kelimelerini bu misallerin birincisinde, trg
ve ilig ekillerinde kcf'l (g li), kincisinde trn ve ilin e
killerinde nunIu (nli) gryoruz. Bunlardaki g ve n harfleri,
lahikalardan ibarettir.
Tre kelimesinin ark Trkesinde tr eklinde oldu
unu bize Dvn Lgat-it-Trk de gsteriyor : Bu kitabn
12
(***) Ofhun Yaztl arnn dou ynndeki bu metni, Prof. Muhar
rem E rgin u biimde bugnk Trkeye evi rmi t i r:
kisi arasnda pek tekil tsz Gk Trk ylece oturuyormu. Bil
gili kaan imi, cesur kaan imi. Buyruku yine bilgili imi tabi, cesur
mi tabi. Beyleri de, mill eti de doru ims. Onun iin ili ylece tutmu
tabi. tutup treyi dzenlemi. (Orhun bi deleri, s. 4).
(3) A. g. e., s. 105.
13
nc cildinin 167. sayfasnda (*) tr maddesini u tarif
lerle gryoruz :
Tr - Resm (kaide). u darb- mesel bu manay [ifa
de] eder: El braklr, tr braklmaz. (**). Bu mesel ata
larn detine riayetin lzumu mevkiinde darb olunur. Mana
s, Devlet yahut lke terk edilebilir, hars terk edilemez.
Trklerin dman eline geen yerlerden mill tresinin ha
kim olduu yere gmesi, bu meselin hl ifado edilmeksi
zin ruhlarda yaadna dellet eder.
Yukarki misaller, bize tre kelimesiyle il kelimesinin
ekseriya beraber kullanldn da gsteriyor. l devlet
manasna, tre kanun manasma olunca bu ikili kelimenin
ekseriya beraber zikredilmesi tabi olur, Bunnla beraber,
tre kelimesinin medllu kanun kelimesi gibi mahdut de
ildir. Yazlm yasalardan baka yazlmam teamller de
trenin iindedir. Hatta, hukuk treden baka, din ve ahl
k treler de vardr. O halde Trk tresi, eski Trklere ata
(*] Ziya Gkalpn szn ettii bask, Divann eski harfli bask-
srdr.
Divan Lgat-t-Trk'n Arap harfleriyle basks, cil t halinde, hic-
r 1333-1335 (mil d 1915-1917) yl lar arasnda yaplmtr. Birinci ve
ikinci cil tl er 1333 (1915), nc cil t ise 1335 (1917) ylnda yaymlan
mtr.
Ziya Gkalp'n cil t ve sayfa numarasn verdii basklar bunlardr.
Biz, denetlemeyi ve bulmay kolaylatrmak in, yeni harflerle yaplan,
Besim Atalay evirisindeki cilt ve sayfa numaralarn da ekledik. Paran
tez indeki cil t ve sayfa numaralan, yeni bask ile ilgilidir.
(**) Tr maddesinin Besim Atal ay evirisi yl edr:
t r: Grenek, det. u savda dah gelmi ti r: l kalr, tr kal
maz. (Vil yet braklr, grenek braklmaz.) Bu sav, gemilerin gre
neklerine uymakla emr olunan kii iin sylenir. [Dvn Lgat-Miik
Tercmesi, Ankara, 1941, l i, s. 221).
larndan kalan btn kaidelerin mecmuu demektir. Tre ke-
imesinin, Trk kelimesiyle bir cevherden olmas da hatra
gelebilir. Baka yerlerde de yazdm vehile. Sodak keli
mesi Sodlu manasna olduu gibi, Trk kelimesi de t
reli manasna olabilir. Kaf (ka) harfi gibi kef (ke) harfi de,
nisbet ve vasfiyet edatdr. Bu faraziyeye gre, Trk keli
mesi tre kelimesinden kmtr. Mamafih, bu faraziye he
nz Trkiyatlar tarafndan kabul edilmedii iin ahs bir
fikirden ibarettir.
2. TRK, KENDSN BAKALARINDAN NASIL
AYIRIYORDU?
Islmiyetten evvel, Trk, kendisini iki nokta-i nazardan
sair halklardan ayryordu : 1) Lisan nokta-i nazarndan, 2)
Din nokta-i nazarndan.
Trk, lisan nokta-i nazarndan kendisine benzemeyen
lere yani Trkeden ayr bir dil konuanlara Sumlm adn
veriyordu. Divan Lgat-it-Trkte bu kelimenin manas, u
vehile gsteriliyor:
Sumlm Tat- Asla Trke bilmeyen ranl. Bundan ba
ka, Trke bilmeyen her ferde de Sumlm ad verilir C*).
O halde. Arabn nazarnda Acem ne ise, Trkn na
zarnda da Sumlm odur: Trke konumayan btn kavim
ler Sumlmdrlar.
Trk, din nokta-i nazarndan kendisine benzemeyenlere
de, Tat adn veriyordu. Divanda bu kelimeye yie mana
v er i l i y o r ;
14
(1) C. I, s. 403 (I, 486).
Tat- Btn Trklere gre Fars yani Iranl. yle br
darb- mesel vardtr: Tat'n gzne vur, dikeni kknden
kar. (*) Bu mesel Tatlarn vefaszln gsterir. Dike
nin hakk kknn karlmas olduu gibi, Tatn hakk da
gzne vurulmasdr. Baka bir meselde de yle deniyor:
Tatsz Trk olmaz, basz brk olmaz. (**). Yani Fars
Trksz olamaz.
Tat- Yama ve TuhsI kabilelerine nazaran, Uygur k
firleri demektir. Onlarn diyarnda bunu iittim. Bu hususta
birok szler vardr. Tat Tavvga tabirleri beraber kullanld
zaman manas, Uygur ve inli demektir. (').
Bu ifadelerden anlalyor ki, Farslere Tat denildii gi
bi, o zaman Buda dininde olan Uygurlara da Tat deniliyordu.
Demek ki Trk olanlar da baka dinde bulununca, Tat tabiri
ne lyk grlebiliyordu. O halde, Tat olanlar, Trkten lisan
ca farkl olanlar deil, belki dince ve trece ayr olanlard.
Arap nazarnda kfir ne manaya idiyse, Trk nazarnda da
Tat o manaya di.
Tat ve Tavvga terkibinden de inilere Tat nazariyle ba
klmad anlalyor. Demek ki eski Trklerle inliler ara
snda, din ve meden bir mareket vard. inli, harsa
Trk'ten ayr olduu iin, ona Trk denilemezdi. Medeniyet
15
(**) Bu savn Divan'daki metni 5yl edl r:
kzr e, tikeni tbre. (Tatn gzne vur, dlken kkle, kknden
kar.) Bu savii yorulmas] byl edi r: nk onlar vefaszdr. Dikenin hak
k kknden kazlrnik olduu gibi, Uygurun hakk da gzne vurulmak
tr (i l , s 280-281).
( * ' ) Bu savn Divandaki metn yledir:
Tatsz Trk bolmas, basz brk bolmas. (Tatsz Trk, basz
brk olmaz.) (I, s. 349 - 350; II, s. 281).
(1) C. II, s. 224 (II, 280).
e Trkle mterek olduu iin ona, Farsler gibi Tat da
denilemezdi. Bundan dolaydr ki inliler, Tawga adiyle iki
sinden de ayrt ediliyordu. Tawga kelimesi Divan Lgata
gre inli manasna geldii gibi, kadmden kalma azm mas-
nuat manasna da gelir. Bundan baka, mlk azm ve ka
dim olan hkmdara da Tawga Han denildiini sylyor.
O zaman Trkistanda telkki bundan ibaretmi. Fakat
slm diyarnda Tat ve Tawga tabirini, Fars ve Trk mana
sna telkki ederlermi. Divan Lgat, birinci telkkinin do
ru olduunu, fakat ikisinin de gzel olduunu sylyor n.
Tawga kelimesi tew cevheriyle -ga vasfiyet edatn
dan mrekkeptir. Tew kelimesi Divan Lgata gre mekr
hile manasnadr p).
Bu suretle (***) Tawga kelimesi fendli manasna ge
lir. Orhun Kitabesi'nde, inlilerin fendiyle Trklerin birbiri
ne getii anlatlrken fend manasna teb kelimesi kulla
nlmtr; Thomsen bu kelimeyi czibe ve fsun (amnit
et charme) suretinde tercme etmitir (').
Islmiyetten evvel, Trkler, inlileri yegne olarak
ayk ve bilgili tanyorlard. Orhun Kitabesi, inlilerin
Trklere kendi ayk ve biliglerini verdiini sylyor.
Thomsen, ayk kelimesini medeniyet, bilig kelimesini bil
gi suretinde tercme etmitir (^).
16
(2) C. I, s. 378 [I, 454).
(3) C. I. s. 278 (I, 332).
(***) Trk Tresinin eski harfli metninde, Bu savtta biimin
dedir (s. 6). Bunun bir dizgi yanl olduu meydandadr.
() Orhun Kitabeleri, s. 99.
P) A. g. e., s. 116.
Orhun Ktabesnde Gk - Trklerin inlilerle siyas m
nasebetlerden baka meden rabtalar da olduu anlal
yor. in imparatorunun kitabelerin yazlmas ve barklarn
yaplmas iin sanatkrlar ve yuiara mmessiller gnder
mesi de bunu gsterir. Uygurlar ise, in medeniyetine da
ha byk kymet verilerdi. Kitb flm-in-Nfi (*), bu ci
heti gzelce aydnlatyor :
Uygurlarn eski edebiyatndan pek az ey kalmtr.
Avrupa limlerince malm olan Uygur lehesinde yazlm
bu az miktarda elyazlarnm hepsi, islmiyetin kabulnden
sonra yazlmtr. Ve malik bulunduumuz en eski elyazs
birinci mild asra kadar kabilir. Ma-Tuan-Lin adl bir in
mellifinin, alkadar bir velyetin (autorit), mild 1200 ta
rihine doru yazd bir takriri evvelce grmtk. Bu tak
rir bize diyor ki Uygurlar da inlilerin i - Kingfer, Lokay-
lidler (Lokaylidler?), Hiyao - Kngler namndaki kitaplaryle
sllelerin, airleri ve mverrihleri mevcuttu. Uygur gen
lii ve reislerin oullar terbiyelerini mektepte alrlard.
Bunlar yalnz okumay retmekle kalmazlard. Beyitler ve
iirler ibdama da muktedir olurlard 0.
17
(*) Kitabn tam ad, Kitab im-in - Nfi ff Tahsil - Is - Sarf-i Nahv-
i t -Trk' di r.
Paris Asya Cemiyeti yelerinden, ngiliz bilgini Arthur Lumley Da-
vids tarafndan yazlarak II. Sultan Mahmud'a armaan edilmiti r. B
yk boy 208 sayfadr, 1832 ylnda Londra'da baslmtr. Franszca e
virisi 1836dadr.
ngilizce olan kitapta, Uygur, aatay, Kazan ve Osmanl Trke-
siyl e yazlm eserlerden alnan rnekler vardr ve bunlar, eserin drt
yan blmn meydana getirmektedir.
(3) Sahi fe XVIII.
Trklerin inlilerle mnasebeti milttan iki yz sene
evvel hkm sren Hiung-nu yani Hun namndaki Trk dev
leti zamannda da mevcuttu. Milttan 174 sene evvel, in
den Trk hkmdarna bir prenses getirmek zere Trk sa
rayna gelen Chung - hang Yeh ismindeki inli sefir, Trk
lerin in medeniyetine kar gsterdikleri taklit temayl
n Trk hayat iin muzr grd. Bu zat, Trkleri sevdii iin
Trk saraynda kald, bir daha ine dnmedi. Bu zamanda
Trkler muzafferiyet ve mill ittihat neticesi olarak zengin
lemilerdi. nlerinde in hars gibi lyie, debdebeye
dalm yeni bir dnya gryorlard. Bu harsn yiyecekleri,
giyecekleri, modalar yava yava Trklerin arasna girme
ye balamt. inli vezir, bu halin tehlikelerini gsteriyor,
onlar uyanmaya davet ediyordu. Trkn btn ii gc ya
sk aal ormanlarda ava gitmek yahut ovalarda saysz
srlerini otlatmakt. Byle bir hayat yaayanlara, inde
dokunulan ipekli kumalar deil, kendilerinin yaptklar de
riden ve krkten elbiseler elverili idi. Yourt, kmz, pey
nir, tereya, kaymak gibi stten yaplan yiyecekler, leziz av
etleriyle srlerinin besili hayvanlar in yemeklerinden da
ha faydal ve gzeldi. Eer Trkler, inlilerin detlerine
uyarlarsa, onlarn hububat ve zahirelerine, ipekli elbiseleri
ne alacaklarndan, bir gn in devletinin hakimiyeti alt
na girmeyi o kadar fena grmeyeceklerdi.
inli sefir, daima, hkmdara, Trk elinin, atalardan
kalma trelerden ayrlmamasn t veriyordu. nk bu
trelerdir ki o anl atalar yenilmez kah'*amanlar derece
sine karmt. Bu tlere baka nasihatlar da lve edi
yordu. Hkmdar, tebaasnn ne kadar nfustan ibaret oldu
unu, muhtelif boylarn, obalarm ne kadar srleri bulun
duunu bilmeli idi. nk, nfus ve emvalin miktar malm
18
bulunursa, bir gn in aleyhine sefer ald zaman, b
yk ve mhimmatl ordular toplanmas mmkn olacakt.
inli sefir. inlilerin gururunu krmak iin in elileri
ne fazla azamet gstermesini de Tan - J uya (Trk hkm
darna) tavsiye ediyordu. in imparatoru, Tan - J uya nek-
tup yazd zaman byle balard : mparator, Hiung - nu-
larn Tan - J u'sundan ihtiramla rica eder ki... Varakann
bykl muayyen bir ktada olurdu. inli sefir, Tan - J u
ya, mektup yazarken, bundan daha byk ktada varakalar
kullanmasn ve mektubun bana : Gk ile Yer'in dourdu
u, Gnele Ayn tahta geirdii Hiung - nularm byk
Tan - J usu, in mparatorundan rica eder ki... diye yazma
sn tavsiye etti. Chung - hang Yeh, her frsatta, Tan J u-
nun saraynda bulunan ve bilhassa in mparatoru tarafn
dan bir memuriyetle gnderilmi olan inlilere kar. Trk
lerin faziletini vyordu, Trklerin harsa inlilerden daha
yksek olduunu sylyordu. inliler ona itiraz olarak,
Trklerin ihtiyarlan hakir grdklerini beyan ediyorlard.
Sefir cevaben, inde birok hizmetlerden sonra geine
cekten mahrum braklm nice ihtiyarlar bulunduunu
sylyordu. Eer, Trkler yalnz muharebe ile megul ise
ler. bu, milletin selmet ve sadeti iindir. htiyarlar ve zayf
lktan dolay harbe gidemeyenler yaamak levazmna malik
bulunurlar ve dmana kar emin bir vaziyettedirler. Ba
ba ile evltlar karlkl olarak birbirini tutarlar. Binaenaleyh,
Trkleri ihtiyarlara hakaret etmekle itham etmek haksz
dr.
inliler. TOrklerde babalarla oullarn ayn otada utan-
makszm beraber yattklarn, babann vefatnda olunun
Ovey annesini alabilmesini, biraderin vefatnda kardeinin,
yengesini alabilmesini zikrederek Trkleri zemmediyorlard.
19
Chung - hang Yeh ise daima, Trklerin inlilerden stn
olduunu isbata alyordu. Diyordu k i: Trkler hayvan
etlerinden baka bir ey yemezler, stten baka bir ey i
mezler. Deriden baka bir ey giymezler. Saysz srlerini
otlaklarda, rmak kylarnda gezdirirler. Mevsimler dei
tike onlar da da yerlerini deitirirler. Yiyecekleri kalmad
m, derhal ata binerek ava giderler. Bolluk iinde iseler, ke
yiflerine bakarlar: hibir eyin kaygsn ekmezler. Kaide
lerini deitirmekten holanmazlar. Bir oulun, vey artne-
siyle, kardeinin, yengesiyle evlenebilmesi, ocaklarn zrri-
yetsiz kalarak snmemesi iindir. imdiye kadar Hiung - nu-
lar arasnda, bu kadar karklklar kt halde, hibir za
man, eski slle yerine, baka bir aileden bir bein tahta
geirildii iitilmemitir. inde ise bilkis, teden beri s
lleler birbirini boazlamakla uramlardr. Daima yeni
bir mtegaliip karak, eski slleyi kaldrm, kendisi ye
niden bir imparatorluk hanedan kurmutur.
Bundan dolaydr ki inde, daima btn eski kaidele
rin ykldn gryoruz. inliler halk dman tehlikesin
den emin bir hale koymak iin, surlarla tahkim edilmi e
hirler yapyorlar; fakat, halk hcuma urad zaman, yine
surlar yznden kendisini mdafaa edemeyerek teslim bay
ra ekmee mecbur oluyor. (*).
Bu ifadeler bize Trklerin, inden medeniyet almaya
tehalk gsterdiklerini; fakat, Trk harsnn yerine in har
sn ikame etmekten sakndklarn gsteriyor. Orhun Kita*
besinde Bllgeg Kaan, kendi milletine bu gayeyi ne gzel
anlatiyor :
20
(*) De Guignes, c. I, Ksm : 2, s. 37.
Ey Trk milleti, eer o lkeye gidersen leceksin. Fa
kat, iinde ne zenginlik, ne de keder bulunmayan tken
lkesinde kalarak, kervanlar ve kafileler gnderirsen, ebed
bir saltanat muhafazada devam edeceksin! P).
phesiz, Trklerin ine gitmeleri, in hars iinde
belolunmalar demekti. Halbuki tkende kalarak kervan
lar, kafileler gndermeleri, mill Trk harsn kaybetme
den, in medeniyetinden faydalanmay temin ederdi.
Trklerin mill hars hakkmdaki bu endieleri, menkbe
lerde, efsanelerde bile grlr. Bogu Han Menkbesinin ni
hayetinde Yulun Tigin adl bir Trk Hakannn Kut Dan,
oluna verilen in prensesine mukabil, in mparatoruna
hediye ettiini ve bundan dolay zerinde oturduklar topra
n, hkmdarla beraber milletini zerinde oturmaktan
men'ederek ge icbar ettiini ifade ediyor C). O zaman
Trk devletinin zafer tlsm tanlan bu Kut Dasn, mill
harsn bir timsali sayarsak hakszlk m etmi oluruz?
LHKA
Tatar kelimesi, Tat Eri tabirinden murahham olsa ge
rek. Dede Korkut Kitabnda Tat Eri tabiri var. Trkler Tatar
sfatn, cahil yani tresiz olan Moollarla Tunguzlara isnat
ederlerdi. Tat ile Tatar arasndaki fark, Arap lisannda kfir
ile cahili arasndaki gibidir. Tiatarlarda kan davas, gazve gi
bi aret detleri henz yayordu. Trk'n cahiline, Tatar
denilip denilmediini bilmiyorum.
21
R TFomsen. Orhun Ki tabeleri , s. 117.
V) Kitb lm-ln - Nfi . s. (**)
3. TMA TASNFLER
Geen fasldaki szlerden anlald ki slmiyetten ev
vel, Trkler, Farslere kfir nazariyle baktklarndan, ran
medeniyetine kymet vermiyorlard. inlilere kar ise, bir
nevi ihtirazkr hrmetleri vard. Trklerin inlilere gster
dikleri bu temayl, in hars ile Trk hars arasnda mte
rek baz messeselerin bulunduunu m eder. Milletler
arasnda mterek messeseler ve baka tabirle mterek
bir medeniyet var myd? Byle bir medeniyet varsa, baka
milletler de buna dahil olmamlar myd?
Durkheim ile Maussun LAnne Sociologique in altnc
cildinde nerettikleri Tasnifin Baz ptida ekilleri nvan
l makale, bize inliler, Moollar, Tibetliler, Kambolular,
Syamllar arasnda mterek olan birtakm iptida tasnifler
bulunduunu gstermektedir. Vaktiyle Mi l l Tetebbuiar Mec-
muasnm nc saysnda nerettiim bir tetkiknamede,
Trklerde de bu tasnifin bulunduunu ve hatta Sibiryann
Koryaklar ve ukalar gibi iptida kavimlerinde bunun izle
rine rasgelindiini gstermitim.
Bu iptida tasnifler, ilk nazarda ehemmiyetsiz gr
nr. Bir medeniyetin temelini byle estre merbut tasnif
lerin tekil edemeyeceini itiraz olarak ileri srenler bu
lunabilir. Fakat Durkheim ile Mauss, bu tasniflerin yalnz
mevcudiyetini haber vermekle kalmadlar, bunlarn bir ta
raftan o zamanki tima manta esas olduklarn, dier ci
hetten de iinde teekkl ettikleri zamandaki tima teki
ltlarn doru bir makesleri bulunduklarn meydana koydu
lar. Bilhare, Durkheim. Din Hissiyatn ptida ekilleri adl
kitabnda, Mauss da Hubertle mtereken nerettikleri
Din Tarihine Dair Tetkikler namndaki eserde bu meseleyi
22
tamilc ettiler. Levy-Bruhl de ptida Cemiyetlerde Ruh f
leler adl kitabnda bu tasniflerin vcuda gsterdii iptida
mant tahlile ve bundan lm manta nasl geildiini
gstermeye alt.
Bu iptida tasnifler, inde halk Taoizminin esasn ve
Y - King adl mukaddes bir kitabn da mevzuunu tekil eder.
inliler eski zamandan beri tekni kl er yani fenniyeler tiba
riyle ok ilerlemi bir millet olduu halde, bilgi nokta-i na
zarndan bugn bile iptida bir seviyededir. nk, in bil
gisi, hl bu iptida tasniflerin erevelerinden kurtulama
mtr. leride grlecei vehile, bir bina yaplaca, bir
mezar yeri intihap edilecei, bir yolculua klaca zaman
hangi hareketin uurlu yahut uursuz olduunu ancak bu
tasnifler gsterir. inliler bu falnameye mracaat etmeden
hibir ie balamazlar.
Trklerin eski kitaplar kaybolduu iin, bunlarda da bir
falnamenin bulunup bulunmadn bilmiyoruz. Fakat, Trk
lerde tima tekilt tamamiyle bu tasniflere uygun oldu
u gibi, Trklerin din, hukuk, ahlk treleri de bu tasnif
lerden mteessirdir. Ben bu kitapta, slmiyetten evvelki
Trklerin: 1) Din tresini, 2) Hukuk tresini tetkik edece
im. Bu treleri tetkik ederken, Aks-y arka (Uzak arka)
mahsus olan bu mterek tasniflere tesadf ettike, mede-
niyetta olan kavimlerin tasnifleriyle mukayeseler yapaca
m. Trklerin vaktiyle dahil bulunduu bu mterek mede
niyete Uzak ark Medeniyeti denilebilir. T r k l er , Islmiyet-
ten sonra, bu medeniyeti brakarak, ark Medeniyetine gir
diler. Tanzimattan beri de Gar p Medeniyeti'ne girmee a
lyorlar. Demek ki Trk harsnn tarihini yapabilmek iin,
evvel onun bu medeniyetle ayr ayr tekil ettii m
tekabil intibaklar tetkik etmek lzm!.
23
24
B R NC K TAP
E ski Trklerde Din
Birinci Mebhas
1. TSNLERN DN
Tsinlerin dini, drtl tasnife istinat eder. Aada g
receimiz vehile inliler buna merkezi de ilve ederek,
Be Unsur sistemini vcude getirmilerdir. Bu itikadm men
eini arayan Edouvard Chavannes, bu tasnifi, merbut bu
lunduu dinle beraber Trklerin vcude getirdiini ve Tsin
Trklerinin bunu ine ithal ettiini, u suretle bildiriyor:
Be Unsur nazariyesi, in'de domamtr. Kablel-m-
ld 370-335te Wei lkesinin hkmdar Tchou zamannda ya
ayan Tseou-Yen'dir ki in memleketinde ilk defa bundan
bahsetti. Fakat bunun telkinleri aks-i sadasz kald, inli
ruhuna derin bir surette nfuz edemedi.
Unsurlar akidesi in tarihinde ancak Che-Houang-ti'-
den sonra ehemmiyetli bir mevki alabildi. Filhakika, bu h
kmdar io [Chiih-yo] unsurunun bereketiyle hkm sr
dn iln ve btn lleri ve kanunlar bu unsurun has-
salarna gre tayin ve takrir etti. Bununla beraber bu h
kmdar atalarnn misalini takipten baka bir ey yapma
d. nk, unsurlar nazariyesinin esas Toin hkmdarlar-
nm ok eski bir zamandan beri yukardaki drt hkmdara
kestikleri kurbanlarda mndemitir : Yeil Han, Sar Han,
Kzl Han, Ak Han. O halde, unsurlar nazariyesinin pek eski
bir zamandan beri Tsin memleketinde mevcut olduu gr
nr gibi oluyor. Fakat Tsin lkesi yabanc bir devlet oldu
undan Tseou-Yen tarafmdan kendilerine retilinceye ka
dar inliler, bunun cahili kaldlar ve ancak Tsin prensleri
btn ine hakim olduktan ve hariten getirdikleri bu fi
kirleri bunlara zorla kabul ettirdikten sonradr ki, kat su
rette kabul ettiler.
Vlaamafih, inliler bunu tebdil ettikten sonra kabul et
tiler. Filvaki Tseou-Yen, daha bidayette be unsurdan bah
setti ve ondan sonra, daima unsurlar be sayld. Fakat,
pek eski zamanlarn itikatlarn deitirmeden muhafaza
eden din, Tsin lkesinde yalnz yukardaki Drt Hana iba
det edildiini haber veriyor. O halde, o zaman yalnz drt
unsur bulunduu anlalyor.
Vakt ki Han sllesinin messisi olan inli Lieou-Pang
Tsin lkesini ele geirdi, Tsin beylerinin yukardaki Drt
Hana ibadet ettiklerini grd (kable'l-mld 205), taaccb
n bu suretle ifade etti : Ben, Gkte Be Sultann bulundu
unu renmitim. Halbuki burada drt taneye inanlyor.
Bunun hikmeti nedir? Kimse bu meseleyi izah edemedii
iin, kendi u yolda cevap verdi ; Anladm, bunlarn bee
bli olmas iin, ben bekleniyordum. E. Chavannes, bu
szleri syledikten sonra, semadaki Hanlar, unsurlar man
zumesinin husus bir hali olduunu, unsurlar Trklerde drt
iken inlilerin ona bir beinci unsur ilve ettiklerini, Tsin-
lerin Trk olduunu fi), Trkler drt cihete merkezi kar-
25
(1) E douard Chavannes, Le Cycle Turc de Douze Animaux Leide,
1906, page : 18-50.
trmazken, inlilerin bu ananeyi Trklerden alarak drt ci
hete merkezi de ilve ettiklerini anlatyor (').
Bu tasnifin tafsiltm inlilerin Taoizminde grrz.
Tao, ince tabiat yahut yol demektir. Taoizm bir nevi
tabiatilik (naturisme)tir. Bu din, birbirine tedhl etmi
birtakm manzumelerden mrekkeptir. stinat ettii en esas
l umdelerden birisi, fezann drt asl cihete gre taksimi
dir 0.
Bu cihetlerden her birine, onun idaresine mekkel oan
bir hayvann ismi verilir :
arkta : Gk Ejderha
Cenupta : Kzl Ku
Garpta : Ak Kaplan
imalde : Kara Kaplumbaa
Her cihet, kendi hayvannn adn alr ve muhtelif hal
lere gre uuriu yahut uursuz saylr. Fezay idareye me
mur olan timsali hayvanlar, sema gibi yeri de idare eder
ler. Bir tepe yahut coraf bir teekkl, bir ejderhaya ben-
26
C') Tsinler, Tuhsiler olabilir. Bu kelimelerin tzn-tosun keli
mesine irca da farz olunabilir. in ismi Tsin unvanmdan husule gel
mi tir. (Ziya Gkalpn tzn ? kelimesini nereden aldm bulama
dk. Divanda yumuak huylu anlamndadr (i , 221, 414, H. D.)
(^) LAnne Sociologique c. VI. s. 56.
ziyor mu? O halele ejderhadr ve arktadr. Bir yerden g
edildii zaman etraftaki eyaya baklr. Eer bunlar ken
di cihetlerine muvafk ekillere malik iseler, mesel garp
ta bulunanlar kaplana, arkta olanlar ejderhaya benziyorlar
sa bu g. uurlu demektir (').
Fezann drt ciheti, birer birer senenin drt mevsimi
ne tekabl eder 0 :
ark lkbahar
Cenup Yaz
Garp Sonbahar
imal K
Fezann merkezi de nazar- itibara alnnca drt cihet
le beraber mecmuu be olur. Bu suretle be unsurdan her
biri bu be semtten biriyle irtibat peyda eder. Bunun bir
misalini Tibet ananelerinde gryoruz :
Bu husus ilhlarn fevkinde, bulutlarn ve ihtimal ki
umum bir surette muzlim semann taahhusundan ibaret
olan Gk Ejderha vardr ki, frtna koparr, hayrkr yamur
lar yadrr, sular tuyan ettirir; tunlar, salgn hastalklar
gnderir. Bu, tamamiyle Moollarn ve inlilerin ejderhas
dr. Bunun yeryznde bir dman vardr ki Kz! Kapan
dr. Bu kaplan ekseriya be timsal ile irae olunur; Biri
serkerdedir (x) ki topra temsil eder. Dierleri drt cihette
olup aa gk, maden kzl, ate ak, su kara renklerindedir.
27
A. g. e., c. VI., s. 56.
(^) Lvy Bruhi, Les FonctioTis Mental es Dans Les Socits Inf
rieurs, p. 222.
(x) Kelimenin buradaki kullanlndan bir anlam kmyor. Bir diz
gi yanl olup olmadn bilmiyoruz.
Bunlar Trkler, Moollar, inliler, Annamllar nazarnda
mtereken muhterem tanlan be unsurdur.
Bu be unsur hl, resm shirlerin ynlerini icra
ederken tadklar be yaprakta, Sa-Kia-Pa lamalarnn ken
di zaviyelerini telvin ettikleri be renkte ve bilhassa Buda
nn tecellileri olan Be Efendinin mteakip zmrelerinin iz
lerini muhafaza eidyor. 0).
Seyyarelerden her biri de, bu be unsurdan birerine
merbuttur: Zhre madenin, Merih atein ilk yldzlardr 0.
Bu be unsur da be semt gibi uz ve yavuz, kuvvetli ve za
yf, vlid ve mevldduriar 0. Acaba drt cihetin bu un
surlarla, renklerle, mevsimlerle, drt hayvann isimleriyle
ne mnasebetleri vardr? Edouard Chavannesm kitabndaki
ksa bir fkra, bize bu muammann anahtarn veriyor: Li-K
nin Yne Ling sayfasndaki al emirleri diyor ki. Semnno-
lu, ilkbaharn aynda koyun, yazn aynda horoz, senenin
ortasnda kz, sonbaharn aynda t, kn aynda do
muz eti yer. D
Bundan anlalyor ki Tsinler daha aret hayat yaar
ken, aret, drt batndan mrekkepti. Her batn, ordughn
bir cihetini kendisine tahsis ettii iin, cihetler, batnlarn
timsal renkleriyle mlevvendir. Her batnm bir totemi var
ki bir hayvan ismidir; Her batn kendisine bir mevsimi mu
kaddes zaman ihtiyar ettiinden, kendi totetimini husus
mabuduna, ve yine kendine has olan mevsimde kurban
eder. Unsurlardan her biri de, batnlardan birinin timsali-
28
(>) Grenoird, Le Turkestan et Le Tibet, p. 902.
p] L'Anne Sociologique, t : C., p. 58.
0 A .g .e.
W A.g.e., s. 33.
dir. Umum airetin totemi ise kzdr; bundan dolaydr
ki, senenin ortasnda drt mabudun babasna kz kurban
edilir.
Bu izah, Durkheim'n yukarda zikrettiimiz iki eserinde
kabul ettii izah tarzndan alnandr. Durkheim, iptida ce
miyetlerdeki din tasniflerle itma tekilt karlatrarak,^
birincilerin kincilerden doduunu ispat etmitir.
Drt unsurun temsil ettii mabutlara, Orhun Kitabesi'n-
de Yer-Suiar ad veriliyor. Radioff'a gre, Altay Trklerinde
17 had vardr. Bunlarn en merkezde bulunan Ugan adn ta
yor. Ugann iki olu vardr ki birisi Demir Han, dieri Su-
Handr (*). ki unsurun mabutluunu bu isimlerde gryo
ruz. Bidayette Aa Han ile Od Hanm mevcut olduu, bu iki
isimden istidlal olunabilir. Zaten Yer-Sularn bidayette drt
iken, sonradan e, daha sonra sekize ve en sonra da on-
yediye nasl ktm sebepleriyle beraber greceiz. Cha-
vannes diyor ki, bu drtl tasnif, Trklerde baka, inli
lerde baka trldr. nk, evvel, inlilerde unsurlarn
says be olduu halde, Trklerde drttr. Saniyen inli
lerde garbn unsuru maden olduu halde Trklerde rzgr-
dr. Trklerin drt unsuru, Hintlilerin unsurlar tasnifine de
benzemez. nk Hintlilerde aa unsuru yerine toprak un
suru vardr. O halde bu unsurlar manzumesi halis Trk
manzumesidir.
Bu tasnifte Trklerin drt hayvan da, inlilerin hay
vanlarndan bakadr.
29
(' ) Ouzlarda Ugana Gk Han, Demir Hana Da Han, Su Hana
Deniz Han adlar veri li r.
30
Trklerce inlilerce Cihetler
Koyun Ejderha ark
Horoz Ku Cenup
Kpek Kaplan Garp
Domuz Kaplumbaa imal.
O halde, Trklerin drtl tasnifi, u vehile icmal edi
lebilir :
Cihetler Mevsimler Yer - Sular Unsurlar Hayvanlar
ark
Cenup
Garp
imal
lkbahar
Yaz
Sonbahar
K
Gk Han
Kzl Han
Ak Han
Kara Han
Aa
Ate
Demir
Su
Koyun
Horoz (tavuk)
t
Domuz
2. TRK MANTIININ MAKULTI ERBAASI
Zihnin Mdr Umdeleri
Yukarki tasnifler gsteriyor ki eski Trklerce, cihetle
rin, mevsimlerin ve ilhlarn renkleri vard. Bu telkkinin
izlerini imdiki lisanmzda grebiliyoruz. Cihetlerin renkle
rini deniz adlarnda grebiliriz:
imalde
Garpta
Cenupta
arkta
Karadeniz
Akdeniz
Kzldeniz (Bahr-i Ahmer)
Gkdeniz (Bahr-i Azrak)
Mevsimlerin rengini, karak tabirinde gryon'^. ivii-
lttan 199 sene evvel Hiung-nu Trk devletinin hkmdar
Mete, in imparatorunun kararghn drt yz bin svari as
kerle muhasara etti. Mete bu askeri, drt livaya taksim et
miti. Her biri drt cihetten birine ikame edilmi ohn bn
drt svari livas, Trk mantna tevfikan tekil edilmiti:
ark cihetindeki svarilerin atlar : Gk (BaklakrJ
Cenup chetindeki svarilerin atlar ; Kula (Ak arj
Garp cihetindeki svarilerin atlar : Kr (BeyazJ
imal cihetindeki svarilerin atlar : Yaz (Siyah)
renklerinde olmak zere intihap edilmilerdi (^).
Yakutlarda, kk amanlar oktur. Fakat, ba-aman-
lar, her biri drt cihetten birine hakim olmak zere yalnz
drt olabilir (^).
Kutadgu Bilig drt fasia mkasemdir ki, mevzular un
lardr : Adalet, Kudret, Akl, tidal.
31
tir
Bu drt meleke, drt ahs vastasiyle temsil edilmi-
1. Adalet: Kn Togd Ilig Han.
2. Kudret; Ay Told Okturu (Hann veziri).
3. Akl : gdlm (Vezirin olu).
4. tidal : Odgurmu (Vezirin kardei).
Kitap bu drt ahsn mbahase ve mnakaasn muh
tevidir (^).
Ordunun tabiyesi de bu tasnifi gsterir:
Karavul
Sa-Kol Sol - Kol
adavul
Tasavvuftaki drt f utup, drt Yer - Suyu andrr. Eski
Trklerde, byk hkmdarlarn oullar yahut kardeleri
drttr ve bunlardan Mesel Trk Hann drt olu vardr:
(' ) De Guignes, c. M, s. 29.
(2) L'Anne Sociologique, o. VII, s. 223.
(}) KitbO lm4n-Nfl, s. l i t .
32
1. igil
2. Barsacar
3. Tutuk
4. Amlak
Mool Hann da, drt erkek evld vardr :
1. Kara Han
2. Or Han
3. Kr Han
4. Kz Han
Bogu Tignin drt kardei vardr k hepsinden be-Balk
vcude gelmitir:
1. Or Tigin
2. Kotur Tigin
3. Yukak Tigin
4. Sungur Tigin
Bogu Tigin Menkbesinin bu dinin zuhuriyle alkadar
olduunu aada greceiz.
Bu eski mukaddes tasnifin izleri bilhassa buradaki drt
rengin tetkikinden anlalr. Evvel baka renklerin lisan
mzda mteradifleri olmad halde, bu drt rengin kadm
isimlerine sonradan mteradif ilve edilmitir:
Gk ; Mavi
Kzl ; Krmz
Ak : Beyaz
Kara : Siyah
Mesel sar, yeil, mor gibi dier renklerin, ikinci isim
leri yoktur.
Saniyen, bu mteradif !<elimelerin manalar arasmda
ikr bir fark vardr . Gk, kzl, ak, kafa kelimeleri, eski
klieler mstesna olmak zere, madd renkleri, manev key
fiyetleri ifade ederler. Bunlarn mteradifleri ise madd renk
leri ifade iindir. Zaten bu drt rengin kadm isimleri,
hakik manalarn kaybederek, mecaz manalara dellet et
tikleri iindir ki, bu mteradiflerin tekil ve ibdma ihtiya
hasl olmutur. ok kimseler bu ift kelimeleri tamamiyle
mteradif sanrlar: Bu zan doru deildir. Vlesel yz ak
tabiriyle beyaz ehreli tabiri ayn manaya deildir. Nasl ki
yz siyah tabiriyle yz kara tabiri baka manalardr. n
k siyah ehreli bir adamn yz ak olabilir. Beyaz ehreli
bir adamn yz kara olabilecei gibi.
Bu ifadelerden anlalyor ki aklk manev ve mecaz bir
beyazlktr, karalk ise manev ve mecaz bir siyahlktr. Fa
kat Karagz, Karahisar gibi klieler tabi mstesnadr. n
k bu klieler icat edildii zaman siyah ve beyaz kelimeleri
henz lisanmzda umumlememiti.
Bunun gibi Kzl Elma tabiriyle krmz elma tabiri de
ayn manaya deildir. Nasl ki mecaz olarak kzl sosyalist
denilebilir, krmz sosyalist denilemez. Bunlar gibi Gk Tan
r ve Gk Trk denilebilir. Mavi Tanr ve Mavi Trk denile
mez.
Bu drt renk tabirleri, vaktiyle birer ayr kutsiyetin
timsalleri idiler, lik zamanlarda airet, drt batna mnka-
simdi. Her batnn ayr mterek vicdan, ayr tesand, ay
r mefkresi vard. Bu ayrlklar, cihetlerden, mevsimlerden,
unsurlardan, hayvanlardan, renklerden ittihaz edilen drt
nevi timsallerde gryoruz. Bu drt batndan her birinin ay
33
34
r bir kutsiyeti vard. Kutsiyetin drt nevi, bu drt eit tim
sallerden tecelli ederdi.
Batn, yani ailenin en eski ve byk dairesidir. Nasl
ki aret de cemiyetin en eski ve en kk dairesidir. ti
ma tekml bu iki daireden balar, fakat, bu daireler ma
ks bir inkiaf takip ederler:
ALENNTEKML
CEMYETN TEKML
Bu ki ema gsteriyor ki tima tekml esnasnda
cemiyet, airetten balayarak gittike tevess ettii halde,
aile ok (phratrie)dan balayarak, gittike klmektedir.
Bundan anlalyor ki Tsinlerin dini bilhassa aile tesa-
ndn vcude getiren ve kuvvetlendiren bir dindir. Her
Yer-Su, kendi batnmn husus hmsi, Rabb-i hsdr.
Bu din bir taraftan, aileye ve totemizme merbut oldu
u halde, dier cihetten de mader nesebe mstenittir. Bu
na, kadn unsuruna bahettii imtiyazlardan dolay kadn di
ni nvan da verilebilir. Bu kadm dini sistemi, bilhare erkek
din sistemiyle birleerek il dinni vcuda getirmitir. le
ride greceiriiiz vehile, Avrupalarn amanizm dedikleri
din, Trklerin yalnz bu kadn dini sisteminden, yani drtl
tasnife istinat eden Tsin dininden ibarettir.
4. TS N D N N N E SASI
Tsin dini Bu dine, amanizm ad da verili r. Bu dinin
ruhanleri Kamlar yahut Kaman Iardr. aman kelimesi bun
dan kmtr. amana, Yakutlarda Oyun nam veri li r ki Ouz
lardaki Ozan kelimesiyle ayn asldandr. Bu suretle ozann
da, kadim zamanda aman olduu anlalyor. Yakutlarda
kadn amana Odakan derler.
E rkek amanlar da, yaptklar din yahut sihr yinler
de muvaffak olmak iin kadn gibi salarn uzatrlar, kadn
elbisesi giyerler, ince sesle konuurlar, hatta kendilerinin
gebe kaldklarna, birtakm balk, karga i l h... gibi eyler
dourduklarna kail olurlar. Bu haller gsteriyor ki bu di
nin kuwe-i kudsiyyesi kadnda mtecelldir. aman, kadna
ne derece ok benzerse manev kudreti o kadar ok olur.
Bu kadnlama mecbriyyet-l dniyyesi amanlar maks cin
siyete kadar sevkettii syleniyor. Zaten gebe kalmak, do
urmak vakalar da bunu gsterir.
ananizmin kadm unsuruna istinat ettiini gsteren
bir cihet de, amanlann totemleri yl e mz leridir. Yakutlarda
her amann ye Kila adl bir totemi vardr ye ana demek
tir. Kila hayvan demektir. Bu suretle ye Kila ana hayva
n manasnadr ki mader totem demektir (*).
35
(*) Abdlkad'lr inan, ZiZya Gkalpn ye Kila biiminde yazd
kelimenin dorusunun j e Kul (ana hayvan) olduunu bildi rmektedir
(.Gkalp ve Trk Folkloru-, Trk Kltr dergisi. Say; 36, E kim 1965,
s. 69).
Mamafih bu mader hmiyeler amanlara mahsus deil
dir. Yakutlarda laiklerin de birer ye Hezti vardr (*). Bu ta
birde iye ana demektir. Hezit bir edattr ki ci mana-
smadr, ciye, Yakutada ekser kelimelerde ilve olunan
t 'harfi ilhak edilince bu edat husule gelebilir. O halde bu
nun da imdiki Trkede mukabili anacdr. Bu da dii bir
ruhtur ki laik olan ferdin hmiyesidir. Grlyor ki ama
nizm tekiltmdaki gerek totemler, gerek hmi ruhlar hep
diidir. Bu dinin kadm dini olduu, bununla da sabit olur.
Altay Trklerinde iki trl kurban yni vardr. Biri hu
aacna mahsus bir ormanda icra olunur. Bu yinde yalnz
erkekler bulunabilir. Kurban edilecek hayvanm da ak renk
li olmas arttr. Halbuki evde yahut mezarlkta icra edilen
dier bir kurban yni daha vardr ki bunda kadnlar hazr
bulunabilir. Grlyor ki birinci nevi kurban yni erkek di
nine, ikince nevi ise kadm dinine aittir.
Krgzlarda ve Kgar Trklernde, evin ocanda iki pe
ri yaar ki biri dii, dieri erkektir. Birincisine Od Ana, kin
cisine Od Ata adlarn verirler.
IVoolistan Trklerinde her evde iki sanem vardr ki,
biri inek memeli, teki ksrak memelidir. Birincisi odann
sol tarafna, kincisi sa tarafna asldr. Soldakine ev sahi"
besinin kardei, sadakine ev sahibinin kardei namlar ve
rilir. Bu perilerden ve sanemlerden birincilerin kadn dini
ne, kincilerin erkek dinine ait olduu anlalyor. leride
(*) Abdlkadir nan, Ziya Gkalpn Ayzt ya da ye Hezit biimin
de yazd bu kelimenin dorusunun. Ayst olduunu sylyor (Ziya
Gkalp ve Trk Folkloru, Trk Kltr dergisi, Say : 36, E kim 1965, s.
68. Ayrca bkz. Abdlkadir nan. amanizm, Ankara. 1965. s. 34, 35, 37.
38. 41, 167, 168.)
36
beyan edeceimiz birok vkalar daha vardr ki bunlarm
hepsi, ayrca bir kadn dini bulunduunu, bu din sistemde
yalnz kadnlarm hkim ve messir olduunu teyit edecek
tir.
4. TRK TAKVM
Trk takvimi de Tsin dininde domutur. Tsin Trkleri
her on iki seneye a (cycle) namm verirlerdi. Bu on iki se
neyi on iki hayvanm isimleriyle ifade ederlerdi. Bu hayvan-
larm isimleri Tavuk, At, Tavan, kz, t, Domuz, Maymun,
Ylan, San, Pars, Koyun, Timsahtr.
Bir adam hangi hayvann ylmda domusa kendisine,
o senenin kutsiyeti isnat edilir: Mesel Koyun Ylnda do
mu denildii zaman deta totemi koyun imi gibi addo
lunur. Bu takvim ine, Tibet'e, Hindliniye, Manurilere ve
Mooliara da girmitir. Bunu ine ithal edenler, Edouard
Chavannesa gre, Tsin Trkleridir. Hindiini de bir hayva
nn ylnda doan erkekle kadn baka baka alara men
sup olsalar bile birbiriyle evlenemezler. Yani erkek birinci
on iki yln kz Ylnda, kadn ikinci on iki yln kz Yhn-
da domu olsalar bile kz tevelld olduklar iin totem-
da insanlar gibi birbiriyle izdiva edemezler. Bu hal del
let eder ki, bu hayvanlar br nevi totemlerin bakiyesidir.
Zaten tetkik edilirse grlr ki drt cihetin totemleri de bu
on iki hayvan arasndadr. Dier isimler de bu drt hayva
nn inlilere nazaran mteradifleridir. Mesel pars k
pein mteradifidir. San, domuzun mteradifidir. Bu min
val zere bu on iki hayvan drt cihetin totemlerine icr edi
lebilir. Trkler seneyi bu hayvan isimleriyle ifade ettikleri
gibi, aylan da yine drt cihetin hayvan isimleriyle ifade
ederlerdi. Mahmud-i Kgarye gre Trkler ilkbahar aylar
n, olaka, nisbet ederlerdi (Mal mdur ki koyun, kuzu, kei.
37
olak kelimeleri mukaddes mantka birbirinin mteradifle
ri idiler).
ilkbaharm birinci ayma Olak Ay, ikinci ayma Ulu Olak
Ay, nc ayna Ulu Ay denilirmi. Dier mevsimlere ait
aylar da, bu suretle adlanrm.
Trk takvimindeki hayvanlarn isimleri, u vehiledir:
Kitb lm-in-Nfide Divan Lgat'te (*)
Kesk (san) Sgan
Ut (kz) Ud
Pars (kaplan) Bars
Tavkan (tavan) Tavgan
Luy (ejdarha) Nk (**) (timsah)
Ylan Ylan
Yund (at) Yund
Koy (koyun) Koy
Piin (maymun) Biin
Dakuk, Davuk (tavuk) Takagu
t t
Donguz (domuz) Tonguz
[5. D RT UNSUR]
Tsin dininin esasn tekil eden drt unsur aa, su
demir, atetir. Yunanllarn ansr- erbandan bu sistemde
yalnz su ile ate vardr. Bu drt unsurun makult- erbaaya
nasl dahil olduunu grdk. Bunlarn drd de, ayn dere
cede mukaddestirler. Fakat her birinin kudsiyeti baka ne
38
(*) Prof. Osman Turann eserinde, Divan'a gre yl adlar yle
sralanmtr : Sgan, ud, abrs, tavgan, lu, yl an, yund, koy, biin,
taguk, it, tonguz (On lld Hayvanl Trk Takvimi, 1941, s. 25).
(**) Dorusu nekt i r (Divana LQgat-lt-Trk, III, s. 155).
vidir. B drt makulenin hem mtesavi, hem de mtehalif
olmas, amanizm! tesciye eden mhim bir keyfiyettir.
Aa Tarih- Chan-g (*) Uygurlardan bahsettii
srada, bunlarn evlerinde duvara tersim edilen bir ecere-i
mel nenin mevcudiyetini zikreder. Altay Trkleri erkek di
nine mahsus zkr ynleri yalnz hu aacnn ormannda
yaparlar. Yine Altay Trklerinde arzn merkezinde YerSu-
larm reisi olan Ugan'n makamnda on altnc ge kadar
ykselmi bir am aac vardr. Bu am aacnn yksek
lii Ugann on altnc kat gkte sakin bulunan Bay lgene
msaviliini gsterir. Yine Altay Trklerinin kozmogonisine
gre Tanr Kara Han, yeryznn ortasnda dokuz dall aa
yaratm, bunun her dalnn altnda bir adam halk etmitir.
Bu dokuz adamdan, insanlarn esas olan dokuz rk remi-
tir. Bu dokuz adama Dokuz Dedeler denilir.
Dokuz - Ouz Menkbesinde, bir gece gkten inen bir
nur'un bu hu aac ile bir de amfst (Mahmd-i Kga-
rye gre fndk) aacnn zerine dtn yukarda gr
dk. Bu iki aatan hu aacnn (eski Trklerce ismi sm)
erkek, am aacnn (eski Tklerce kasuk) (**} dii olduu
maznundur. Erkek yininin hu ormannda yaplmas, kasuk
kelimesinin Mahmud-i Kgarnin beyan vehile kadn isim
lerinden olmas buna delildir (***).
39
(*) l hanl Il ar devrinin nl devlet adam ve tarihesi Cveyni'nin
eseri. O cil tti r. Mool tarihinin birinci derecede ve nemli kaynak-
larndandr. kinci cildi, Harzi.mahlar tarihi ile ilgilidir. zell ikle son
Harzimah hkmdar l ar zamanndaki ol ayl ara geni y er ayrlmtr.
(**) Dvan'da kasuk'un iki anlam veri lmiti r. Biri, aa kabuu
br de at derisinden yaplan tulumdur (I, s. 382).
(***) Kgarii Mahmut, kasuk kelimesinin deil, kosk (fndk) ke
limesinin kadnlara ad olarak verildiini bil di ri r (Divan, I, s. 382).
Trklerin iki cinsi temsil eden bu iki mukaddes aacn
dan baka, bir de ail kutsiyetini bildirir bir aalar vardr
ki, ard aacdr. Ev kadn her sabah mutfak ocamda k
le gmlm atei bir ard dalyle canlandrr. Ucunu ate
ledii bu dalla btn odalar ttsler. Bu suretle muzr cin
leri karr. Aacn Trklerce mukaddes olduunu gsteren
baz isimler ve lakaplar da vardr. Aa-E ri isminde Ouz
mttehidesine dahil olmu bir Trk budunu vardr. Bunlar
Ouzlarla beraber Anadolu.ya da gelimilerdir (Tahtac -
lar?) (*) Urhanhaykisiler, orman adamlar demektir.
Mslman Karluklar, Budist Uygurlara Tat-ri demelerine
mukabil, Uygurlar da Mslman Trkleromak-E ri derlerdi.
Orhun Kitabesi'nde Buhara civarnda Alt-ub isminde bir
budun zikrediliyor.
Trklerde okun mhim bir mevkii vard. Muhabere ok
larla yaplrd. Hakan bir beyden on asker isterse bir okun
zerine bir entik, yz asker isterse iki entik, bin asker
isterse entik yaptrarak ona gnderirdi. Bey bunun ma
nasn anlayarak icabn icra ederdi. Seluk'un olu Ars-
lan, Mahmud-i Gaznevye ok vermiti. Birincisini gn
derirsen elli bin, kincisini gnderirsen yz bin, ncsn
gnderirsen iki yz bin asker gelir. demiti.
Su. Trklerce su da mukaddesti. Tsinlerin imparato
ru, in tahtna oturduktan sonra, Ben suyun bereketiyle
hkmranm. demiti. Dede Korkut Kitabnda Su, Hak di-
darm grmtr. deniyor. Altay Trklerinin kozmogonisin
de ptida, hibir ey yokken, yalnz Kara Hanla Su vard.
deniliyor. O kozmogoniye gre btn lem, sudan yaratl
mtr, su kinatn madde-i lsdr. Cengiz devrinde su
mukaddes olduu iin amarlar, kaplar su ile ykanmaz-
40
(*) Soru iareti Ziya Gkaip'ndr.
d. amarlar kirlenince atlrd. Kaplar, otlarla temizlenir-
di. Cengiz yasasna gre suya ieyen adam, idam edilirdi.
Ate.Yakutlara gre ate, bir peridir. Mutfak oca
nn atei asla sndrlmez. Ocamz snmesin, Trkle
rin eski duasdr. Bu ate kazen snerse, yakn akraba
lardan, komulardan alnr, yabancdan alnmaz. nk,
trl ate vardr. Bunlardan birincisi uurlu, kincisi ne iyi
ne fena, ncs ise gayet uursuzdur. Alnacak atein
bu nevilerden hangisine mensup olduu mehul bulundu
undan, yabancdan ate almak tehlikelidir. Her ailede, oca
n Od Ana (*) ve Od Ata isimlerinde iki perisi olduunu,
yukarda sylemitik.
Demir. Trklerde demir de mukaddestir. Ecnebi el
ileri huduttan geerken, kzgn demirin zerinden atlatlr
d (Zemark) (**). Kurun dkmek de, kadnlar arasmda
hl efsun iin kullanmaktadr. Bu da, demir yininden kal
madr. Bunlar sihri iptal iindir. Gk Trklerde ve Moollar-
da her sene muayyen gnde Hakana mahsus demir oca
yandrlrd. Bir demir paras atete kzgn hale getirildik
ten sonra rs zerine konulur. Hakan, altn ekile bunun
zerine vururdu. Bu, Trklerin en byk ibadeti idi. Bu yin
den sonra, meserretli bir bayram yaplrd. Trkler Ergene
kondan karken bir demirci ocakta demir eriterek kayay
delmi, kmak iin yol amt. Gk Trk Hakanlar bu de
41
(*] Metinde yalnz Od Ata yazlm. Od Ana unutulmutur. (Tark
Tresi, s. 26].
(**) Zemark ; Bizans mparatoru II. JustinIn, 568 - 569 yl larn
da Gk-Trklerin Bat Yabgusu stemi Hana gnderdii eli.
Zemark. elil ii srasnda, Trk il lerinde grd uygarlk eserl e
rinden, bayndrlktan, altn eyann bolluundan, saraylarn grkemli
deniinden hayranlkla szetmi tir.
mircinin yani Brte inonun torunlar olduklar iin, bu kur
tulu gnn bayram ittihaz etmilerdi.
6. D RT HAYVAN
Kadm naturizmindeki drt hayvan da, kudsiyete bir
birine msavi olmakla beraber, kudsiyetleri baka baka
nevilerdendir.
Koyuna Koyun, kei, teke, ba (*) gibi kelime
ler uruk, il, budun ve ogu yahut boy isimleri olarak ms
tameldirler. Geyik, Alan-Kova (Alageyik) menkbesinde kud
siyeti gsteriyor. Brte inonun izdiva ettii Kutu-Maral da
dii geyik manasna olan maral ismini tayor. Geyik de,
koyunun mteradiflerindendir.
Ku. Trklerde mukadeds ku toruldur. Bu esatir
kuu, hi kimse grmemi. Fakat, akbabaya benzedii de
malm imi. Bazan semada yzlerce kuun kanatlarnn, kol
yahut bacaklarnn yarlm olarak yere dt grlm.
Bundan istidli edilmi ki, bunlarn crihi olan torulun ga-
gasyle penesi eliktendir. Mahmut Kgar diyor ki: To
rul bin kaz ldrr, yalnz birini yer. Ouzun Alt Oguu-
nun ongunlar olan kular da, ileride grlecektir.
Kpek. Trklerce mukaddes tanlan kpek, barak de
nilen bir esatir kpektir. Gya akbaba, mrnn sonunda
iki yumurta yumurtlarm. Bunlardan birinden bir akbaba, di
erinden de bir barak karm. ok tyl olan bu kpek,
komakta ve avn muhafazasnda emsalsiz imi. It-Barak,
42
(*) Ba; Dlvanda ve br kaynaklarda bu kelimeye rastlan -
myor. Krgzcada ba, sn demektir ve yalnz kii adlaryle kabile
adlarnda kullanlmaktadr (K. K, Yudahin,/ ev. Abdullah Taymas, Kr
gz Szliia, c. I, 1946, s. 78).
bir hkmdar ismidir. Ouz Hanla muharebe etmitir. Fari
s hsanmda smurg kelimesi, seg-murg muhaffefidir. Seg k
pek, murg ku demektir. Turul ile barak n, bu tabirde bir
letiini gryoruz. Smurg, Sstanda bulunurmu. Sstan
da, Segistn muhaffefidir. Domuzun kudsiyeti hakkmda, s-
lmeyitteki vaziyeti dolaysyle, hibir iz kalmamtr.
kz. Drt ciheti temsil eden drt hayvana, merkezi
temsil eden yani, btn budunu irae eden kz de ilve
etmek lzmdr. Fakat, bu kz esasen Tibet kz nam ve
rilen yaktr. Eski Trkler buna kotas derlerdi ki, hotoz keli
mesi bundan kalmadr. Kotas kelimesi, kut ve uz kelimele
rine tahlil olunabilir. Kut, mukaddes; uz. ark Trkesinde,
kz demektir (*). Trkler Altayda iken, bu Tibet kzn
mukaddes kurban olarak avlarlard. Eski Trklerde srgn
avna, sr denmesi bundandr. Avdan sonra, mukaddes m-
ide balard. Buna da len nam verilirdi. Tu ile Davul,
velyet-i mmenin timsali, belik ve hakanlk almetleri idi
ler. Hakan, birisine belik tevcih ettii zaman, ona tu ile
davul gnderirdi. Trkler Altaydan uzaklanca, Tibet kz
n bulamadlar. Tibet kznn ba kze, kuyruu ata
benzerdi. En mhim rol, kuyruu grd iin, onun yeri
ne at ikame ettiler. Artk lenlerde, at kurban etmeye ba
ladlar. Bu suretle at da, mukaddes oldu. Bundan byle
tuu, atn kuyruundan yapmaya baladlar.
43
(*) Uz: Kelimesinin dorusu uddur. (Divan, I, 45, 346; II, 358; III.
364, 403; Ouz Kaan Destan, Basma Hazrlayan ; Muharrem E rgin,
stanbul, 1970, s. 38). Uz olarak yazlmasmn bir dizgi yanlndan ileri
geldiini sanyoruz. nk, Trkede, kz anlamna gelen bir uz
kelimesi yoktur.
44
7. D RT MAKULE N N MSAV L I
Drt makulenin, Trk budununun Drt Oguundan ne
suretle itikak ettiini grdk. Bu Drt Ogu, birbirine m
savi olduklar iin, bunlarn timsalleri olan unsurlar, hay
vanlar, cihetler, ve mevsimler de birbirine msavidirler. Me
sel bu tasnifteki kara sfat, meumiyete dellet etmez.
Kara Han da, dier cihetin mabutlar kadar mukaddestir.
Hatt Ouz Han bile Kara Han'n olu addolunmutur. Altay
Trklerinde kinatn yaradan, Tanr Kara Han'dr. Erkek na-
turizminde ak ve kara diye iki mks makule vcude geldik
ten sonra, kara sfat me'miyet ifade etmee, zemmi
m'ir olmaa balamtr. Fakat, bu sonraki msavatszl
, kadn naturizmindeki makulelerin msavatyle kartr-
mamaldr. O ayr bir sistem, bu ise baka sistemdir. Kadn
naturizminde yaz ksa, ark garba, ak karaya msavidir.
Bunlar arasndaki farklar, yalnz kudsiyetlerinin baka ne
vilerden olmasdr. Halbuki erkek naturizminde, bu makule
ler arasnda byle bir msavat yoktur. Bunun sebebini ve
tafsiltn ileride greceiz.
8. S H R
Kadim Trklerde sihir de, Tsin dinine merbuttu. Hatta
by kelimesinin de bu naturizmin messisl olan Bogudan
mtak olmas muhtemeldir (*). Moollar amana Bge
(*) Ziya Gkalpn Bogu biiminde yazd bu kelime, hkmdar
ad olarak, kaynaklarda dei ik biimde gemektedir. Abdlkadir inan-
da Bkii Han (amanizm, 1954, s. 6], Buu Han (Makal el er ve ncel,
meler, 1968, s. 273); Bahaeddin gelde Bg Kaan (Trk Mitoloji si,
1, 1971, s. 73. 80, 82, 84, 90). Bg Tekin a. e., s. II, 75. 86. 88); Prof.
Faruk Smerde Bg Han (Ouzlar, 1972, s. 15) yazllar grlmek
tedir.
derler. leride Mool'un da Bogu li tabirinden muharref ol
duunu greceiz.
Eski Trkede sihre, yalg (yalv) derlerdi. Yalva (el
i, peygamber) kelimesi buradan gelir. Uygurlar eliye, ya-
lafar derlerdi. Yalva kelimesini yalnz dinden haber ve
ren manasnda kullanrlard.
Kadim Trkede, sihrin bir ad da, yattr. Fakat, bu si
hir bilhassa, yat ta nam verilen yeim tann kutsiyetine
istinat ediyor. Yada/Cada ta gibi tabirler, hep bu yat keli
meinden gelir (Franszcas J ade). Yat tana, yamur ta
ve hacer-l-matar derler. G ya bunu Hazret-i Nuh, olu Ya
fes'e, o da olu Trk'e vermi. Bu tam birok hssalar var
Suya konulursa, yamur yaar; atn yelesine aslrsa, seya
hat esnasnda serin bir rzgr eser; bir beze sarlp da yan
gna atlrsa, yangn derhal sner ve hatt inde sarMd
beze ateten ufak bir zarar bile gelmez. Bu ta vastasiyle,
kar ve dolu yadrmak yahut kt havay iyi havaya evir
mek mmkndr. Yzk ka, kemer ka bundan yaplrd.
Zten ka, esasen bu tan ismidir. Kgar'da beyazna ak
ka, siyahna kara ka derler. amanlar bu ta vastasiyle
ok iler yaparlar, cinleri kovarlar, hastalar tedavi ederler.
Bu ta istimal eden samanlara, yadac nam verilir.
9. AMAN ZM D N NDE K LHLAR
Trk dininin umum izah bize gsterecektir ki, eski
Trklerde ilhlar, itimai zmrelerin timsalleri gibidir. Her
ilh, mutlaka bir zmrenin vicdann temsil eder: Airetin
timsali Ugan, batnlarn timsalleri Yer-Sulardr. Batnlar
airetten doduklar gibi, Yer-Sular da, Uganm oullardr.
Bogu Han, cemaatini drt orduya ayrm, her birini bir ci
45
hetin muhafz tanmt. Bu tima tekiltn lhuta inik-
smdan Gk, Kzl, Ak, Kara Hanlar diye, drt tl ilh v
cude geldi. Bunlar Uganm oullan addolundu. Sonralar
tima zmreler inksam ettike, ilhlarn adedi de bu ink
samla mtenazran artt. Bu ilhlara, Yer-Su nam verilmesi,
Trklerin itimaatmm vahalara ve byk rmaklara tabi
olmasndandr.
Trklerin lkelere merbut Yer-Sular olduu gibi, do
rudan doruya, her boyun hmisi olmak zere, husus bir
ilh da vard. Mahmud-i Kgar bunlara f w nam
n veriyor. ki boy, muharebe edecekleri zaman, muharebe
gnnden evvelki gece esnasnda, o kabilelerin vvlan
savarlarm. Bunlardan hangisi galebe alarsa, sabahleyin
onun boyu galip gelirmi. Bu suretle kan davalarnn, gaz
velerin, kabile muharebelrinin balca sebebi vvlar oldu
u anlalyor. Bir kabileden bir ferde taarruz, onun mabudu
na taarruzdu. O halde, ferdin intikamn almak, mabudun
intikamn almak demek oluyordu. Bu suretle kadn dininin
bir asabiyet dini olduu tezahr ediyor. Aile tesandn
vcude getiren ve daima kuvvetlendiren vvlarla Yer-Sular'
dr. Ogu ile boy, ilk ailelerdir. Bunlarm tesand, aile asa
biyetidir.
10. AMAN ZM D N NDE RUHLAR
Trklerde can mukabili tndir ki, nefes manasna da
gelir. Bu, fizyolojik, madd ruhtan ibarettir. Bundan baka,
bedenin haricinde, deta insann glgesi gibi daima ya
nndan ayrlmayan manev ruh da kabul ederlerdi. Bun
larm isimleri e, sur, kuttur. E ; cemat, nebat, hayvan ve
insanda yani btn mevcudatta bulunan bir ruhtur. Sur (or,
ar, ura), mteneffis bulunan btn mevcutlarda, yani ne
46
batlarda, hayvanlarda ve insanlarda bulunan bir ruhtur. Kut
ise, yal nz insanla ata mahsustur.
Bu manev ruh, kudsiyetin yani, mana'nn dere -
casi ni gsterir. Bunlar, temsil tari ki yl e, glgenin dere
cesi ne benzeti rl er. Glgenin en haricinde bulunan hafi f ks
m, eti r. Daha dahilde olan kesafeti! ksm sur'dur. E n
merkezde bulunan ok kesafeti! ksm, kut'tur. E kel ime
si, imdi! refik, arkada manasna mstamel di r. Yolda e-
yolda, gnlde e-gnlda gibi tabi rl erdeki da edat
na da dahil olmutur. E 'in Arapada mukabili, tbi 'a'dr.
Mahmud-i Kgar, e!, tabiat-n min-ei-cinn suretinde t ef
sir ediyor. Bugnk gnde, Falan adamn e! denilecek
yerde, perisi denili yor. Kadnlara gre, her adamn bir peri
si vardr. Bu peri izdiva, tevel l t, vefat zamanlarnda az
gnl ar. Bu azgnlk, krk gn srer. Bundan dol aydr ki iz
diva zamannda gelinle gvei, tevel l t zamannda ana, ba
ba ile nevzat; vefat zamannda mtevefnn yakn akrabala
r, krkl olurlar. Krkl ol anlar iin, birtakm ihti yat kai del eri
ne ri ayet etmek lzmdr, iki krkl kadn, mesel bir lohu-
sa ile bi r gelin bi r odada bi rl eemezl er. Bir binann bi risi
st, teki al t katnda oturamaz. ki krkl, rastgel e bi r yerde
birlemi olsalar, onlar ptrmek lzmdr. Bu kaidelere
ri yet edilmezse, peril er fenal k yaparlar. Anadoluda bu
i ti kadlar. Tandrname yahut Kee Kitab ahkm diye, kadn
lar arasnda muteberdir. Yine halk i ti kadtndandr ki, kaa-
til i kan tutar. Bunun mili , maktuln eidir, yani perisi
dir. Demek ki, hayatn masni yetini, e temin ediyor.
Trkede eik kel i mesi , eli manasnadr. E ie basla-
maz; yabanc adam, bir evin eiini atlayamaz. Kr gz-Ka
zaklarda gelin, bi r seccade zerinde oturur. Gveinin asa-
besinden drt delikanl, kaii enin bi rer ucundan tutarak.
47
gel ini kapdan ithal ederl er. Bu hal gsteriyor ki, her ada
mn bi r perisi olduu gibi, her evin de bi r perisi, bir ei
vardr. E v kadn, evi temi z tutmakl a mkel l efti r. Ve i ll, pe
riyi gcendirmi olur. Trk kadnn iyi ev mdi resi olmas,
bundandr. E v perisi isrfn da dman, ocuk terbiyesinin
de nigehbndr. Hlsa, ai l e ahl k, kuwe-<i meyyi desini,
ev perisinden alr. E vlerin taarruzdan masniyetini temin
eden de. ev perisir. Hrsz, eikten gi remez; nk eik, onu
arpar. E vin pencereleri de, eiklidir; bi nenaleyh, onlar da
tekin deildir.
E v [ i n] perisi olduu gibi tarl al arn, pnarlarn, derel e
rin, tepeleri n de peril eri vardr. Bunlar da, perili olduklar
iin, tekin dei ldi rl er, arparl ar. Bireyin tekin olmamasna,
arpar ol masna da, eskiden ei k denildii anlalyor. pti
da manas umum iken, sonradan imdiki manasnda tahas-
sus etmi [ol duu] grnyor.
E iin tekin olmayp, arpar olmas evi taarruzdan ma
sun bulundurduu gibi, mer'l arm, pnarlarn, rmakl arn
hakk- ml ki yetini temin eden de, bunlarn snur peri l eri dir.
imdi Anadoluda, tekin olmayan, arpar olan yerl ere, yatr
derler. Yatr olan ormancn aal an kesil mez, hibir mah
sulnden, maddeten i nti f edi lmez. Bu itikad vakti yl e, or
manlarn mahfuzi yetine hdim olmutur. E ski Trkl erde l
keleri n. vatanlarn muhfz, Yer-Sula-'d. Demek ki, her ht-
tann siys hki miyetini temin eden de. orann Yer-Susu
idi. Kumlancunun Yer-Su'su, Yulun Tigin'in cematini nasl
ge mecbur eti ti ni , Turfan'n Yer-Susu onlara nasl mi
safirperverl i k gstererek, orann hki miyetini tevci h etti i
ni grdk. Arpad, IVIacaristan, Yer-Su nmna fethetmi ti .
Bu cihetl eri , Hukuk Bahsinde tekrar greceiz.
48
or lisanmzda, hl cin manasnadr. Falana or do
kunmu., yahut Filana or dokunmaz. gibi tabi rl erde mey
dana kar. E ski Trkler, madd sebeplerle hasta olana say-
ru, cin arpmakla yani asab ve ruh sebepl erle hasta olana,
orlu derlerdi .
Sayruyu, atasagun yahut otac yani tabip tedavi eder
di. orl uyu, kam yani khin tedavi ederdi . Kam, ye Ki l as-
nm ve amagatnm kuvvetine gvenerek, hastaln bisi
olan cinle mcadeleye gi ri i rdi . E kseriya galip gel ir, bazan
da malp olurdu. Cine malp olan bir kam ya del iri r,
yahut hastalanrd; hatt bazs lrd. Binaenaleyh, kam-
lk tehl i kel i bi r meslekti. nk orlarla uramak, kolay bir
i dei ldi. Bugn orlulara ihtink-ur-rahimli ve zaif-r-rh
fpsychastheni que) namlar veri l i yor. Nevrozlar ve nevropa-
t i l eri , bugn bile, alelde tabi pl er deil, tedv bi-r-rh ile
uraan ruh tabipleri tedavi ediyor. Demek ki bunlar kamla
rn ve eyhleri n halefl eridir.
Kamlarn kendileri de ekseriya, ihtink-ur-rahimli i di ler.
Bidayette bu hastalklara mptel olmasalar da, amanlk
yapa yapa mktesep ihtink-ur-rahma duar olurlard. Nasl
ki hipnotizmin husule getirdi i mktesep ihtink-ur-rahma
hsterie de culture nam veri l mektedi r. Miss E ddy, uzun
senel er ihtink-ur-rahimden meflu yatm Ameri kal bir
kadndr. Bu kadn, bu hastal ktan tedavi bi-r-rh tari ki yl e
ifyb olunca, milyonlarca Ameri kal l ar tesiri altna ald.
Cahil olduu halde, yeni bi r tababet ve yeni bir dini tesis
ederek, sekiz yz kil ise vcude geti rdi. Demek ki, ihtink-ur-
rahml er, bu hastal tedavi ye de muvaffak ol abil i rl er.
Kut. Mukaddes ruh manasnadr. Kutlu sfat, m
barek ve mukaddes manalarnadr. nsanda kutun bulunma
49
s, sl mi yette insann kerm olmasnn ayndr. Zaten Arap
ada keramet kel imesi de, bereket ve kudsiyet keli meleri
gibi, kut manasnadr. Bu sfatlar, insann muhterem bir
ahsiyete malikiyeti ni gsterirl er. nsandan baka, at ta da
kut ol mas, atn Ti bet kzne hal ef ol masndadr. Ti bet k
z, Trk elinin totemi olduu iin kutlu idi. Al t aydan ayr
lan Trkler, kurban yinlerinde at onun yeri ne ikame etti k
leri iin, kutluluk ata da geti.
Kut keli mesinin, Anadoluda hl ruh manasmda kul
lanld vardr. Mesel kut kurdu deni li r. Kut kel imesi
hem isim, hem sfat gibi kullanl r. Kut Da, Kutlu Maral kel i
melerinde, sfat gibi istimal edi lmi ti r. Hokand, Kut Kent
demekti r. Kotasn kut uz demek olduunu evvelce grm
tk. Bazan, kutun hangi ilhn kudsiyeti olduu da gsteril i r.
Ouz dininde grecei miz vehil e, Hakana Tann Kutu yahut
di Kut deni li r. Demek ki Hakandaki kudsi yet ve vel yet-i m
me, ona lh bir hak olarak. Tanr tarafndan veri l mi ti r.
amanda tecel l i eden kendi ye Kllasnn yahut amagat nn
kuvvetidir. E ski Trklerde btn Hakan sl l eri, neseplerini
bir ilha yahut toteme kadar karrlard. Sebebi, bu ilha
yahut toteme ai t olan kut'a vris ol maktr.
50
Bu mesele iin Trk menkbeleri'ne mracaat.
51
k i n c i Me b h a s
L D N
1. NL LE RDE K L TASN F
i nl i lerdeki ikili tasnif, di er tasnifl eri n esasdr. Hat
t, drtl tasni f bi le. i nl i l ere gre ikili tasniften i tikak
etmi ti r. O halde iptida, i nl i leri n ikili tasnifini Granetnin
bi r makal esi nde (') tetki k edel im :
E n eski zamanlarda bugne kadar inli dn,
esasl bir telkki tarafndan taht- hkimiyyete al nmt r :
Yang ve Yen telkki si .
Yen il e Yang, her eyden evvel btn eyay arala-
rmda taksi m eden iki cins, iki makuledir. Mesel bu eyler
Yendir: Ay, souk, baal hayvanlar, krali e, gdalar, su,
yi nl er, mamul eya, kan ruhu, 2 says, yamur ilh. u ey
ler de, Yangdr: Gne, hararet, kular, kral , merubat,
aa, musiki , imal edi lmemi eya, nefha ruhu, 3 says,
yl drm ilh. Bunlar ayn zamanda cinsil emi iki umdedir
Cl
Yen diidir, Yang erkekti r. Yen zulmet ve atl etti r,
Yang ziya ve kudretti r. Bu ikisinin izdiv ekli nde bi: !e,-
mesinden, btn eya vcude gel ir ve umum henk doar.
(*) Revue Philosophkfue, 1920, 3-2, p. 185.
P) Trkede Yan, eytandr.
i nl i lerde, bunlarn i aretl eri de vardr. Yangn i areti
f------ ) di r, Yen in i areti (-------- ) dir.
Bu iki i aretin, i ki er i ki er bi rlemesi nden, yukardaki
mebhaste tetki k etti i mi z drtl tasni f vcude gel ir :
52
1 2 3 4
Bunlarn muhtevalar, unl ardr:
1) Gne, hararet, zek, gzler, ilh.
2) Ay, brudet, ihti rasl ar, kulaklar, ilh.
3) Yldzlar, feci r, eki l , burun, ilh.
4) Seyyarel er, gece, insan, tesel l i , az, ilh.
Bu iaretl eri n, er er bi rl emesi nden de, sekizli tas
ni f vcude g el i r :
Muht eval ar: 1) Gk, Halis erkek, 2) Buu (buhar), te-
sudt, gll er, [ Gne ] , ate hararet, ziya, 4) Yl drm, 5)
Rzgr, 6) Su, 7) Dalar, 8) Yer, halis dii ( ).
Bu iki i aretin, drder drder bi rlemesi nden, 64 ekil
vcude gelir. i nl i l er in be mukaddes kitabndan biri olan
Yi-King [Shi - Ghing = arkl ar Ki tab] ald kitap, bu 64 ek
lin tefsi rinden i baretti r (^).
(^) Grande E ncyolopedle, tome XI, p. 12.
(^) Ghantpie de La Saussaye, Manuel de l Histolre des Religions
p. 30.
i nl i lerde, Yang ile Yen, kymete bi rbirinin msavisi
deildir. Bu sebepl e, Yang olan eyl er uurlu, li, Yen olan
eyl er uursuz, sfil addolunur. Mesel erkek l e sa, Yang
ol duklar iin li, kadn i l e, sol, Yen olduklar iin i nl i l eri n
nazarnda sf i l di rl er. Kadnn i nde hukuka erkekten dn
olmas ve sol tarafn uursuz tanl mas, bu tasnifl e alka
dardr.
2. TRKLE RDE K L TASN F
Trkl erde ikili tasnif, iki trl dr. Bi ri si, i nl i leri n Yang
ve Yen mefhumlar gibi eyay gayr- msavi iki tabakaya
ayran Ak ve Kara tasni fi di r.
Bu tasnif, tamami yl e i nl i leri n Yang ve Yen tasnifi ne
tekabl eder. Zaten Yang kel imesi mnevver, Yen kel i me
si muzlim manalarna gel dikl eri iin, bunl ar lafzen de ak
ve kara keli meleri ni n muadi ll eridir. Bu tasnifi i l eri de gre
ceiz.
Di er i ki li tasnife gelince, bunda iki snfn kymetl eri
keyfi yete bi rbirinden baka olmakla beraber, kemiyete
yekdi erinin muadi lidir. Birinci tasni f eyay, Ak ve Kara
namlaryle iki gayr- msavi tabakaya ayryordu, kinci tas
nif i se, zmreleri ve f ertl eri sa ve sol namlaryle iki kola
ayrr. Bu tasnifi n, daha i si mlerinden anl alyor ki, Trkl er
ce sa i l e sol bi rbirine kymete msavi ve bi rbi rinin m
temmi midi r. Bundan baka, kadn ve erkek cinsl eri ak ve
kara tasnifi ne deil de, sa ve sol tasnifi ne ithal edildikler)
iin, iki cins hukuka bi rbirinin msavi ve mtemmi midi r
ler.
53
3. OUZ D N YAHUT SULH S STE M
Ouzlarn teki l t tahl i l edili nce grlr ki, Boz - Ok ve
-Ok namlarndaki iki airetin, bi ribirinin msavi ve m
temmi mi olmak zere i tti hat etmesi nden, Ouz li vcu
de gel mi ti r. l kel i mesi , Divan Lgate gre sulh manas
nadr Falan be falan bele i| oldu sulh oldu demek
ti r. E li tabi ri de sulhu manasnadr. Ouz ittihadnda
Boz Oklar Sa - Kol'u, - Oklar Sol - Kol u teki l etti l er.
ki yoldan bylece birl eerek l l i vcude geti ri rken, bunla-
rm ilhlar da i tti hat ederek Yedi Kuday vcude geti rdi
ler. Bu i tti hat u vehil e ol uyor ; Sol - Kol'u teki l eden
aret, eski din teki l tn muhafaza ederek l l e. Sol - Kol
oluyor. Biliyoruz ki, eski budunun drt Yer Su'yu vard.
Bunlardan yalnz Demir Han ile Su Han kalyor. Fakat,
bunlar da. Ouzlarda i simlerini dei tirerek. Da Han ve
Deniz Han ol uyorlar.
Yer - Sular, orta dnya semasnn yani krre - i havaiyye
nin oullardr. Yer - Sularn b<ibasna, Al tay Trkleri Uqan
derler. Ouzlar ise buna Gk Han namn veri yorl ar. te
bu ,'^uretle, Sol Kolun il hlarn Gk Han, Da Han, De
niz Han namndaki Yer - Sudan ibaret gryoruz.
Sa Kol ise, eski Yer - Sularn atarak bunlarn yeri ne
semav Tanrlar kabul etmi ti r. Bunlar da : Gk Han, Ay
Han, Yldz Han'dr. Demek ki asl i stihal e. Sa - Kol'u te
kil eden bu drtte vukua gel mi ti r. Sol - Kol kadn din sis
temini muhafaza etti i halde, Sa-Kol bir erkek din siste
mini ibd' etmi ve bu iki sistemin izdivcndan Ouz dini
vcude gelmi.
54
m Ziya Gkalp, metinde dipnotu dt halde, bu dipnotunu
yazmay ya unutmu, ya da dizilirken unutulmutur.
O halde, bu ilhlarn ittihadndan altl bir tasnif vcu
de geliyor. Halbuki in tasni fl erinde, altl bir tasni f yok
tur. Fakat, Seluknme (*) bize gsteriyor ki Ouz lenin
de snglerin (sl eri n) adedi, yedidir (**).
Biri Hakan, dierleri de Alt - Oklardr. Bu suretteki
Alt Ok'u bi rer ilh temsil etti i gibi. Hakan ve hatta Ha
tunu da, bi rer ilhm temsil etmesi lzm gelmez mi? (***).
Bunlar da Orhun Kitabesine gre Trk Tengrisi ile Yer
Sudan i barettir. Trk Tengrisi Sulh Tanrs demekti r. Al tay
Trkleri buna, Bay lgen derler. Ouz Trkleri , Bayat na
mn veri rl er. Ouzlar, Ouz Han ismini Ouz dininin m-
essi sine tlak etti kleri gibi l Tanrs mevkii nde de kullanr
lar. Gn, At, Yldz, Gk, Da, Deniz Han'l arn Ouz Hann
oullar ol mas, bu i ti barladr. Al tay' larda Bay lgenin ba
bas Kara Han olduu gibi, Ouzlarda da Ouz Han'n ba
bas Kara Handr.
imdi de, Ouz dinindeki ilh isimlerini, i nl i leri n se
kizli tasni fi yl e karl atralm :
(*) Seluknme: Vazcolu AU'nin, II. Murad n emriyle hazrlad
eser. As! ad, Tevrh-i l - i Seluk'tur. Ksaca Seluknme, Ouz-
nme, hatt Moolnme diye de anhr.
E ser, drt blmden olumaktadr. Her blm, ayr Fars tarih
isinin kitaplarndan evri lmiti r. Kimi blmlere kendisi de katkda
bulunmutur.
E serin nemi, Ouz Boylar hakknda tarih ve etnolojik bilgiler
ynnaendir.
(**) Ziya Gkalp, yedi sngn adn, daha ileri de, 40. sayfada
vermiti r. (Bu baskda 60. sayfadadr.)
(***) Bu paragraf, anlam bakmndan, daha nceki bir paragrafa
baldr. O paragrafn, bask srasnda dtn sanyoruz. nk pa
ragraf bu haliyle askda kalmaktadr.
55
Gryoruz ki (*) in tasni fi ndeki 1 rakamnn karsn
da, Gk keli mesi vardr. Ouz dininde ise, bi rincil ik mev
kiini Tanr ( l Tanrs) igal ediyor. Tanr esasen gk mana
sna olduu iin, bu iki mefhumun birbi rine tekabl ettii
i krdr. in tasnifinin 2 rakam karsnda Buu, 3 raka
m karsnda Gne, 4 rakam karsnda Yldpm, 5
rakam karsnda Rzgr kel imesi vardr, 6 rakam kar
snda Su, 7 rakam karsnda Da, 8 rakam karsnda
Yer kel i meleri vardr. (**) Bunlardan ki evvelki si Deniz Han
ile Da Hana tekabl ediyor. Sonunki ise Yer - Sudur. Di
er rakamlarn muhtevalar tamam olsayd, bunlarn da Ay,
Yldz, Gn Hanlara tekabl ettiini grrdk. Mamafih
2 rakamnn karsndaki Buu kel i mesi . Gk Hana t e
kabl eder. nk (bu) Handaki Gk keli mesi ni n, kre - i ha
viyye manasna olduunu yukarda grdk.
Bu sekizli Trk tasnifi nin, i nl i lerdeki sekizli tasnif
ten fark udur ki, Trklerde Ak, Kara mefhumlar gi rmedi
i iin, sekiz sekiz snf arasnda kat msavatszlk yok
tur. in tasni fi ni n snfl arnda ise, Yang ve Yen unsurlar da
hil bulunduu iin, esasl msavatszlklar vardr.
Ouz-Han dini, sulh dini olduu iin siyas bir dindir.
Tanrlarn babas olan l Tanrs, Sa - Koi un hmsidir.
Yer - Sularn anas olan Yer - Su, Sol - Kol'un hmiyesi di r. l
Tanrs ile Yer - Su izdiv etti kleri nden, alt kk ilh, iki
sinin de oull an olmutur.
Ugan (Ouzlarda Gk Han), evvelce Yer - Sularn rei
si olduu iin, Al tay Trklerinde hl mhim bir mevki i
(*) Bu tasnif, aada Sngler Bahs'nde nihayetinde gsterilmi
ti r. Oysa sekizli tasnif, eski baskda, daha nce, 35. sayfada veri l mi ti r
(Bu baskrda 52. sayfada).
(**) Trk Tresnin ilk basksnda, 2 rakam ile ilgili Buu szc
ile, 3, 4, 5, 6 rakamlaryle ilgili aklamalar yoktur. Bask srasnda
dt anlalyor. Tarafmzdan eklendi.
56
gal etmektedi r. Al tayl l ara gre Ugan, yerin ortasnda sa
kindir. Yeri n bu gbeinde bir am aac vardr ki, Ugann
ti msal i di r. Bu aa. Bay lgen'in ikametkh olan onaltn-
c kat ge kadar yksel mi ti r. Bunun manas Ugann da,
mertebe i ti bariyl e. Bay lgene msavilik iddia edecek de
recede yksek ol masdtr. Ouz menkbesinde Ouz Han
n, hem Yaz Tanns'nn, hem de K Tanns'nm kzlarn
alm olduunu grdk. Yakutl arda Yaz Tanrs, Bay l
gen, K Tanrs, Ugan'dr (*).
Yakutl arda l, inhille balam olduundan, ai retl er
arasnda kan davas detleri bagstermeye balamtr.
Bunun neticesi olarak, eskiden kan davasnn hamisi olan
Ugan (Yakutlarca, Ulu Toyon) kuvvetlenmi . Byk Tanr
orta dnya i leriyle uramay terk etmi ti r. Yakutl ar da,
mi t ve grg i tibariyle. Ulu Toyona merbutturl ar. Ulu To
yon ayan yere bast zaman, btn dalar, derel er t i trer.
Frtnalarl a kasrgalar, onun yaknlara getiine del l et
eder. Gk grlts, imek, yldrm, onun silh akrtl a
r, kvl cml ardr. Btn ate, ihtirasl ar, hrslar, arzular ona
tevecch eder. Ulhi yet sahasnda faal olan, odur. Byk
Tanr ise, yksekten mefkuresinin sahasn seknetl e tema
a halindedi r. Mracaatgh ol mak roln, Ulu Toyon'a terk
etmi ti r. Beer ilere o kadar l kayttr ki hatt, kendisine
kurban kesilmesini bile istemez. Yalnz, senede bir kere,
genl er tarafndan kendi erefi ne, dokuz bardak kmzn, do
kuz defa iilmesini i ster. Bu iki yininden sonra, meserret-
57
( * ) Cmlenin asl yl edi r: Yaz Tanrs Yal<ut!arda il dni. Bay
lgen, K Tanrs Ugandr (s. 38).
Cmle, bu durumu ile bozuktur. Biz, anlamn gereine gre d
zelttik.
li oyunlar yapl r. Genler kmz ierken Ayhal, uruy, ay-
hal! nidasn barrl ar (*).
Al t - Ok Sa - Kol-un mmessili l -Tanrs, Sol - Kol'-
un mmessili Yer - Su olduu gibi, iki kolun ksmlar olan
batnlarn (Ouzlarda oklarn) mmessil leri de, Kk-Tan
rl arl a Kk Yer - Sular'dr. Sa - Kordaki batmlann m
messi l leri Gn Han, Ay Han, Yldz Han namndaki K
k Tanrlardr. Sol - Kol'daki batnlarn mmessil leri Gk
Han, Da Han, Deniz Han adlarnda Yer - Sulardr. Bundan
alt ilh ismi kyor, i nl i lerde de alt adedinin dinde mev
kii vardr. Hua - nan - tse ismindeki in kitabnda yazl d
na gre, senenin on ikinci aynda payi taht yahut kumandan
lk merkezi olan her ehrin haricinde, topraktan alt adet
kz rekz edili r. Filhakika (kzn almeti olan) Tcheou b
yk souklar kovacak vastadr
Ouzlarda Al t - Okun ti msal l eri , yanz bu alt ilhdan
ibaret deildir. Onlarn ongun laryle sngleri de vardr.
Ongunlar Cmi-t - Tevrihe (**) gre ongun keli me-
58
(*) Ayhal, uruy, ayhai : Yakutlarda sevin nlemi. Meti nde Yar-
dfmn esirgeme, ihsan et, iit! anlammadr (E douard Pekarsky, Yakut
Dili Szl, c. I, stanbul, 1945, s. 46).
(I) Cycle Turc, p. 39.
(**] Cmi-t - Tevrh : lianilar devri vezirlerinden Reidddin
Tabb'in nl tarihi. ki cil tten oluan kitabn birinci cildi Trk ve
ol tarih ile, ikinci cildiyse slm, in, Hint, srail ve Frenk tarihl eri yle
ilgilidir. kinci cil tte, Ouz Destan da yer almtr.
E serin asl IVIooladr. eitli dillere evril miti r. Trk tarihi nin
nemli kaynaklarndan biridir.
si, oytun (*) kelimesinden mtaktr ve oytun keli mesi ni n
manas mbarektir. Trkler Mbarek olsun mevkii nde
Oytun bolsun derlermi. Br hayvan bir zmrenin ongu
nu olunca, o zmrenin fertl eri o hayvan ldremezler, etini
yiyemezl er ve ona hibir vehile taarruz etmeyi p, t ef elen
mbarek tanrl arm.
Ongunlar unl ardr:
Zmre Ongun
59
Gn Han oguu ahn
Ay Han oguu Kartai
Yldz Han oguu Tavancl
Gk Han oguu Sungur
Deniz Han oguu akr
Dai5 H^n oguu U Ku
Yukarki simlerden beinin, avc kular olduu gr
lyor. Yal nz U Kuun hangi kulardan olduu mehul
dr (**).
[ * ) Prof. Faruk Smer ise, Redddin'in, ongun kelimesinin Trk
ede mutluluk anlamndaki oynuktan geldiini ileri srdn yaz-
maktadr. (Ouzlar, 1972, s. 207).
Trke yazl kaynaklarda oynuka rastiayamadk. Oytun ya da uy-
tun se mbarek anlamnda iki kaynakta vardr; 1) Tarama Dergs,
1934, s. 1137, 1252. 2) Sz Derleme Dergisi, c. III, 1947, s. 1098.
[ **) U Ku : Ziya Gkaipm bu konudaki gr dorudur. U
Kuun nasl bir ku olduu bugne dein aydnla kavuturulamam
tr. Prof. Faruk Smer, U KuMa ilgili olarak yle demektedir :
cfUa gelince, bu hususta br bilgiye rasgelmedim. Yalnz Timur'
un kumandanlarndan U - Kara Bahadr'n adndaki uc kelimesi, her hal
de bizi.m kuu ifade etmektedir. Bu kumandann adna bakarak tahmin
etmek mmkn olabilir ki, uc yahut u-kara, al - kara, bay - kara t
rnden bir ku olacaktr. (Ouzlar, s. 207).
Sngler Cmi-t Tevrh, snglere, endnl - gt
(*) namn veriyor. Bunun Trke mukabilinin sng olduu
nu bn Bb nn Seluknmesinde (**) gryoruz. Ouzlarda
len adl mi l l bir zi yafet vardr ki, bunda Yi rmi drt Ouz
Bei hazr bulunurlar. Fakat kesilen kurbanm etl eri ni , lal et-
tayin yemek caiz deildir. Al t - Oktan her bi ri ne mensup
olan Beylerin ayr bir s (sng) (yani yiyebilecei et
ksm) vardr. Hakan snglerini de Seluknamede gryo
ruz. Sngler unlardr :
Hakan Ba ve ua
Gn Han Oku Sa kar yagrm
Ay Han Oku Sa aglu
Yl dz Han Oku Uyag (Uyama)
Gk Han Ok'u Sol kar yagrn
Deniz Han Oku Sol aglu (***)
Da Han Ok'u Ucayla
60
[ *) Bu konu iin bkz. Abdlkadir nan, l, Makalefer ve n
celemeler, stanbul, 1968, s. 251 -254.
(**) bn Bb : On nc yzylda yaam nl tarihi. Kitabnn
ad. E vmr-l - Aliyye f H - Umr - il - Aliyyedir. Anadolu Seluklu
larnn tarihidir.
Yazcolu Ali'nin Tevrl - l - i Seluk adl eserinin nc bl
m, bn Bbnin eserindir? evirisinden meydana gelmitir. (55. sayfadaki
Seluknme ile ilgili dipnotuna baknz).
' * * * ) E ski harfli metinde, yanllkla asa aglu yazlmtr
(s. 40). Bunun sl aglu olmas gerekiyor. Buna gre dzelttik (Ay-
rza bkz. Faruk Smer, Ouzlar, s. 531, Dizin)
(****) Gerekten ua, Dvan'da srt, arka anlamndadr (I. 87).
Prof. Bahaeddin gel, Reidddinln, bunu ucuyla/ucuyle biimlerinde
kullandn sylemektedir. Bahaeddin gel, bu yazln Uca-i l i k (Y
lk] biiminde dzeltilmesi gerektiini ne srmekte, ve Radloff a da
yanarak, uca 'ilik (uca kemii) anlamna geldiini bildi rmektedir (Trk
Mtolojs, I, 1971, s. 371 ve not ; 4, 6).
61
Uca, Divan Lgata gre, srt eti di r (*). Uyag, ka
burga tarafdr. Aglu, akl demekti r ki a olan ba
cak demekti r.
Bu tasnifi de, i nl ileri n sekizli Taoizm tasni fi yl e kar
latrrsak, aralarnda ayniyet grebi liriz. inli tasni fi nde
sema blmnde ba kelimesini, yer blmnde karn kel i
mesini gryoruz. Hakan semaya, Hatun yere tekabl etti k
leri iin. Hakann sng ba. Hatunun sng karn olma
s, in mantna muvafk dyor. Gne blmnde ise,
uyluklar kel imesi ni buluyoruz. Uyluk burada, but manas
nadr. O halde sa kar yagrn'm da sa but, sol kar yag-
rnm sol but olduu da anl alyor (*).
Arapada, dier baz lisanlarda mennest- semyye,
acaba byle bir Taoizm neticesi midir? Yani mesel ems
mennes, kamer mzekker, bi r mennes, seyf mzekker ol
mas, yle bi r i ti kat neticesi midir?
i nl i leri n Taoizm tasnifinden, blmne misal :
1. Sema (Kl en): Cenupta, ziya umdesi, erkek, hareket
sizli k, kuvvet, ba, gkkubbesi, baba, hakan, yuvarl aklk, ca-
da ta, maden, ayna, kzl, iyi at, ihtiyar at, byk at, bir
eri k, aalarn yemii, ilh. (^).
2. Yer (Kwun): imalde, zulmet umdesi, di i, yer um
desi, i taat, mevai, karn, ana yer, elbise, kazan, okluk,
kara, byk yk arabalar, ilh.
Prof. Faruk Smer ise, kelimeyi ucuyle biiminde yazm ve an l a
m n sol umaca diye gstermitir (Ouzlar, 1972, s. 208).
(*) Prof. Faruk Smere gre kar yagrn, krek kemii demek
t i r (Ouzlar, s. 208).
(1) LAnne Sociologique, XVI, p. 59.
62
3. Gne: Nfuz, rzgr, orman, uzunluk, ykseklik,
kmes hayvanlar, uyluklar, byk kz, ileri ve geri hareket
leri, yzde kazan, ilh.
Yirmidrt Boy. Ouzlarda Al t - Oktan her biri, drt
boya ayrl r. Bundan Yi rmi drt Boy hasl olur. Oklarn on
gunlar, sngleri olduu gibi, boylarn da damgalan var
Cmi-t Tevrhi her boyun kendi hayvanlarm ve hazine
sini, kendine mahsus damga ile i aretlediini beyan ediyor
Bu damgalar, Cmi-t - Tevrh'te ve Divan Lgatte gste
ri l mi ti r. htimal ki ongunlar gibi, bu damgalar da eski to
teml eri n pes - zindeleridir.
Yi rmi drt Boy, unl ardr:
Cmi-t - Tevrhe
gre
Gn Han
Kay
Bayat
Alka E vli
Kara E vli
Divan Lgate gre
(* )
Kay
Bayat
Al ka Blk
Kara Blk
Ay Han
Yazr
Dger
Dodurga
Yaparl
Yazgr
Tker
Totrka
(*) Divan'da, 22 boy ad vardr (I, 55-58).
63
Yl dz Han
Gk Han
Da Han
Deniz Han ^
Avar Afar
Krk aruklu
Beg-Dili Beg - Tili
Karkn
Bayndr Bayndr
Peene
Beenek
avuldur uvaldar
epni epni
Salur Salgur
E ymr E ymr
Alayuntlu
Ula Yuntlu
regi r
regir, Yregi r
Yi gdir dir
Bgdz Bgdz
Yva Iva, Yva
Knk Knk
Di n Reisler. Ouzlarda di n reisl er, siyas reislerden
ayr deildi. Yirmidrt Boy Bei hem siyas, hem de din
riyaseti haizdiler. Bunlar lende toplanarak, ell eri ni bera
berce ge kaldrdklar zaman, al klar alk ve karg
lar kargt. Yani dualar dua ve beddualar beddua idi.
Ouzlarn, bu Yi rmi drt Be'den baka. Ozan namiyl e
hem khin hem air, hem sihirbaz olmak zere, ruhanileri
de vard. Bunlar lende Ouznmeyi okuyarak, kopuz a
larlard.
24 Adedinin Yakutlarda Din Mevki i . Al t ve yirmi drt
adetleri ni n dier Trk cemi yetleri ndeki siyas kymeti ni , ile-
ri de hukuk ksmnda greceiz. Fakat Yakutlarda yirmi drt
adedi, din teiciltlarnda tezahr etti i iin, burada zikri
icap eder.
Seroevskiynin beyanma gre, Byk Petro, Mukaddes
Kaz' gstermek iin. Yakutlardan Petersburga drt aman
celp etmi ti . Reis-i ruhanlerin yirmi drt ol mas, Yakutlarda,
din tasnifte yirmi drt adedinin bi r mil olduuna del l et
eder.
4. YAKUTIJKRDA L D N
Yakut Trklerinde il, iki kol'dan mrekkepti r. Sa-Kol ,
Dokuz Aa Uza, Sol - Kol, Sekiz Aa Uza namn alr. Aa
Uza, Yakutada baba soyu manasnadr, ye Uza da, ana
soyu manasmadr. Yakutlara gre, yeryzndeki batnlar,
sada dokuz ve solda sekiz batna mnkasim olduu gibi,
semadaki ilhlar da tamamiyle bunlara mtenazr olmak ze
re semann dokuz tabakasn, yeryznn sekiz mntkasn
igal etmi l erdi r. O halde sema sa - kola, yer sol - kola t e
kabl ediyor. Semadaki ilhlara. Yakutl ar Tanger (*) yani
Tanrlar derler. Yerdeki ilhlarn ise, bil diimiz Yer - Sular
olduu aikrdr. O halde, Ouz dini gibi, Yakut dini de il
sistemine tabi di r. Bunda da, ilin sa koluna mukabil olmak
zere, semada Dokuz Tanrlar ve sol koluna mukabil olmak
zere, yeryznde Sekiz Yer - Sular vardr.
Ouzlarda iki aireti n birlemesi nden, sekizli bi r il v
cude geldiini grmtk. Yakutlarda ise, bu sekizli zmre,
l in sol kolunu teki l ediyor. Sa kol olmak zere, ona do-
64
(*) Bu kelime Abdii odr Inanda (amanizm, 1954), taara (s. 5),
tangara (s, 28, 37, 42). tengere [s. 28, 33, 124, 163) deili<ilini gste
rir.
kuzlu bir zmre daha dahil oluyor. O halde, Yakut teki l t
Ouz tekiltndan daha mrekkeptir. Fakat, i l in iki kol ol
mas iti bariyle bi rbi rinin ayndrlar.
ark Ouzlarn da. Yakutl ar gibi dokuzlu ve sekizli te
kil ta malik olmalar muhtemeldir. Bunlara Dokuz Ouz na
m veril mesi, u faraziyeyi meyyi tti r. Nayman, Mool ca
sekiz demektir. O halde, Naymanlarn byle bir teki l t
ta sol - kolu teki l etmeleri melhuzdur.
Yakutlarda, orta dnyadaki haki miyetin. Tanrlarn reisi
olan Ay Toyonda deil, belki Yer Sul ar n reisi olan Ulu
Toyonda olduunu beyan etmi ti k. lhlarn kudretleri , tem
sil ettikleri ogulara tabi di r. Buna binaen sa - kol kuvvetli
bulunduu zaman. Tanrlar daha kuvvetli di r. Sol - Kol kuv
vetlenince, hakimiyet Yer - Sul ara geer.
5. ALTAY TRKLE R NDE L D N
Al tay Trklerinde sema, on yedi kattr. Orta dnyadaki
Yer - Sular da, on yedi handan i baretti r.
Grlyor ki bu 17 adedi, Yakutlarda sa ve sol kolla
rn adetleri olan 9 ve 8 adetleri ni n ceminden hasl olmu
tur.
E ski bir zamanda Al tay Trklerinde de, semann dokuz
kat olduu u vkadan anlalyor :
Al tay Trklerinde aman, Bay lgene kurban takdim
etti i zaman, hu ormancnda bi r hu aacn merdiven i t
tihaz eder. Bunun zerinde dokuz kertik yapar ki, bunlar
aadan yukarya birinci kattan dokuzuncu kata kadar gk
leri gsterir. E er semann adedi on yedi olmu ol sayd, ker
ti kl er de on yedi olurdu. E vvelce semann katlar 9, Yer -Su-
65
tr 8 adetleri nde iken, sonradan her ikisi de, bunlarn mec
muu olan 17ye bli ol mutur. Zaten imdi ye kadar di n t e
kmlde, daima eski tasnifl eri n bi ri biri ne i l vesi yle yeni
tasnifl eri n peyderpey det olduunu grdk. Tsin dininde
markn drt Yer-Susu vard ki, drt batna tekabl ediyordu.
Ouzlarda iki Tsi nin bi rl emesi yle drd Tanr, drd Yer
Su ol mak zere, sekiz ilhn vcude geldiini grmtk
Yakut dininde seki ze bir ilvesiyle dokuz adedi zuhur etti k
ten sonra, bu sa - kol, ve eski 8 adedi de sol - kol olmak
zere, yeni bir tasni f kt. Altay Trkleri nde de bu iki say
nn birlemesi nden. 17 adedi ktn gryoruz. Fakat, kol
lara ai t ilhlarn adedi ne olursa olsun, daima il hl arn iki
kola mnkasim olmas ve bu ilhlarn batnlara tekabl et
mesi , il dininde umum bir kai dedir .
Al tay Trklerinde, Yer - Sular'm reisi Ugandr. Bunun
oullar Su Han ile Demi r Handr. Bunlarn eski Tsin di
ninden kalma olduunu biliyoruz. Fakat o zaman Yer Su-
l ar n adedi drt ken imdi 17ye bli olmutur. Yer - Sular
ve semann tabakalar gibi, yeryzndeki Trk uruklarnn
says da on yedidir, ftlaamafih, bunun da eski zamanda do
kuz olduuna del il vardr : Al tay Trkl eri ne gre, Kara
Han, yerin gbeinde dokuz dall bir aa yaratm ve her
daln altnda bir adam halk etmi. Btn insanlar bu dokuz
atadan vcude gelmiler. Trklerde Dokuz Atal tabi ri
mehurdur. phesiz, atalar dokuz olduu zaman, uruklar
da dokuzdu. Semann dokuz katndaki dokuz Tanr, sa - kol
daki dokuz batnn atalar yani lhut mmessi l leri idi. Son
radan Tanrlar da. Yer - Sular da 17'ye bli oldular. Bunlar
gibi, uruklarn says da 17 oldu.
66
l dini, Orkun Trklerinde baka bir tagayyr gsteri
yor Cmi-t-Tevrlhe gre , Karakurum civarnda, bi r ta
rafta on rmak vard. Bunlarn etrafnda oturanlara On-Orkun
yahut On-Uygur derlerdi: di er tarafta dokuz rmak vard;
bunun etrafnda oturanl ara da, Dokuz - Uygur deni li rdi . Bu
tasni f de, bi r il tasnifi ni gsteriyor. Buradaki Dokuz - Uy-
gurlar'n Dokuz - Ouzlar olduu ikrdr. On - Uygurlara
On - Orkun deni lmesine gre, bunlarn da Orkun Argu
Trkleri olmas muhtemeldir.
6. fL D N N N E SASI
Bir din, mensup olduu zmrenin ti ma vicdann gs
teri r. Aret devrinde her batn, mstakil bir vicdana malik
ti . Her batnn ayr bir rengi vard. Bu renkle, kendi hususi
ahsiyetini briz bir surette ifade ediyordu. Bundan baka,
drt cihetten, drt mevsimden, drt hayvandan, drt unsur
dan biri de, kendisine aitti r; kendisinin, husus ti msal l eri
idi. Drtl tasnife daha ok eya dahil olduu i n, bakaca
daha birok ti msal l ere de mali k demekti. Batnlara ai t bu
ti msal l eri n okluu gsteriyor ki, batnlarn ti ma vicdan,
areti n ti ma vicdanndan ok kuvevtli idi. Her batnn
kendi Yer-Suyu, nazarnda, areti n Ugan'ndan daha ok n
fuzlu idi. Bundan dol aydr ki, batnlar arasnda kan davas
ve gazve gibi bdireler eksik olmazd. Hatt, batnl ar, hu
sus ilhlar olan Yer - Sular, gazveye, akma, muharebeye
sevk ederdi. Ugan areti n ti msal i olmakla beraber bir sulh
i lh dei ldi. Binaenaleyh, kavgalara mni olmak, onun bir
rol dei ldi. Buna mukabil, her Yer - Su yalnz kendi batn-
67
(1) Radloff, Das Kudatku Bitig, p. XXVI.
nm husus tesandne kymet verdii iin, onun tefevvu
kunu temi ne al rd. Divan Lgatte Yer Suya w nam
veri l i yor (*). Bu kitapta deni liyor ki, iki Trk kavmi muhare
be edecekse kavga gnnden evvelki gece, bu kavimlerin
vviar (yani Yer Sul ar') birbiriyle cenk ederl er. Gecele
yin galip gelen vvmm kavmi, ertesi gn vuku bulan muha
rebede galebe alar, malp wmn kavmi, malp olur
mu.
Bu hal gsteriyor ki, aret henz kuvvetli bir tesan-
de mali k hakik bir cemi yet olamamt. Halbuki batnlardan
herbi rinin, gayet kuvvetli olmak zere, maer bir vicdan
vard. O halde aret dini, daha ziyade kan davas dini idi,
il dini ise, bir devl et dini olarak vcude gejdi.
l dini zuhur etti i zaman Trklerde mi l l et vicdan, kfi
derecede kuvvetl enmiti. Mi l l eti n vicdan, birinci dereceyi
ihraz etmi, batnlarn husus vicdanlar ikinci dereceye su
kut etmi ti.
Byle bi r zamanda, halkn arasndan bi r evl iya yahut
kahraman zuhur ederek, mensup olduu halkn maer vic
dann iddetli bir surette hi ssetmeye balad. Bu maer
vicdan, daha li bir ilh ti msal i altnda tecel l i ediyordu. Da
ha li, semadan baka ne ol abi li r? O halde, bu yeni ilh Tanr
yani Gk namn ald. E ski ilhlar, i simlerinin de del l et et
ti i vehi le, hk i diler. Her boy, bir rmak boyunda, her soy
bir su kenarnda yaad iin, maer vicdann, hayatna
68
(*) Abdliodir nan, wy. rullar ile bir tutmaktadr (ama
nizm, s. 81). V. V. Barthold ise, vv iin, cin askerleri demektedir
(Orta Asya Tarihi Hakknda Dersler, Yayna Hazrlayanlar : Dr. Kzm
Yaar Kopraman Dr. Afar smail Aka, Ankara. 1975, s. 159).
medar olan Yer ile Suyun ti msal l eri altnda seziyordu. Buna
binaen, batnlarn maer vicdanlarna Yer-Su nam veri l
mi ti. imdi batn mefkresinden daha yksek bi r mefkre,
sulh mefkresi (bi r halkm ai retl eri ve batmlar arasnda
kan dklmemesi mefkresi} douyordu. Bu mefkre do
unca il dini de kendi kendine teekkl etti . Bu mefkreyi
ilk duyana. Tanr - Kutu unvan veri l di . Bu zat, sulh dinini t e
sise ve bunu istilzam eden devl et teki l tn vcude geti r
mee kendini memur ve mebs biliyordu. Hkmdarlara
Tanr - Kutu ken - yz denildiini De Guignes yazyor. Tanr-
Kutunun manas malm. Zll ul lah ve ruhullah manalarna-
dr. Ken - yz ise. geni yzl demekti r. ingiz kelimesi
nin, Moali rca bu tabi rin muharref bi r ekli olmas muhte
meldi r Geni yz lakab da, sahibinin byk bir prestij e
malik, cel l etl i , ahametli olduunu anlatr.
Orhun Kitabesi'nde Tanrya, Trk Tanrs nam da veri
liyor. Bu tabi r de gsterir ki, Tann, Rabbllemn deildi.
Belki bir Trk uruunun kavm ilh di. Hakann da Tanr
tarafndan gnderildii , Orhun Ktabesi nden anl al yor:
Fakat, yukarda Trk Tanrs ve mbarek Trk Yer -
Sular' yle yapt l ar ; Trk budunu yok olmasn diye, yeni
den bir budun olsun diye babam l ' Besleyici Hakan le,
ana l Silici Hatunu yksel tti l er, gn tepesinde tutup,
yukar kartl ar (Vi l heem Thomsen. nscriptiohs de LOrk-
hon, Helsinki, 1896, s. 100-101).
il kel i mesi , eski Trkede hem sulh, hem de devl et
manasnadr. Filhakika, ti ma sulh ile devl et ,ayn zaman
da teekkl edebilen iki messesedi r. Bir cemi yette kan,da
vas ve gazve kai deleri cari ise, onda bir devl et mahiyeti
bulunamaz. Devlet, kan davasyl e gazvenin bi tti i yerde
bal ar. Vel yet-i mme teesss edince, artk husus ihkak - 1
69
hak yollarna lzum kalmaz. te bu sebepl erden dol aydr
ki, l Trklerde, hem bir din, hem bir devl et, hem de sulh-
lk ahlk suretinde vcut buldu.
l dini, evvel emirde, aret dinini kendi teki l t ara
sna almakla ie balad. nk, teesss etmi bi rtakm
ananelerin i nklbyl e bsbtn ortadan kalkmas mmkn
dei ldir. Bu husus, aret dini ilenin esaslarn tesis etmi
ve kadn cinsine byk bir mevki ve nfuz temin eylemi
ti . Aret dininin bsbtn zil olmas, ile tesandnn za
yfl amasn ve kadn hukukunun tenakusunu mucip ol abil i r
di. Bu suretle il dini teekkl ederken, aret dini onun sis
temi ne bir unsur halinde munzam kal mas, kadn hukuku
nokta-i nazarndan ok faydal olmutur.
Aret dininde eski batnlar temsil eden Yer -Sul ar , il
dininde Sol - Koluu teki l etti . Sulh taraftarl arnn mmes
si l l eri olarak yeni zuhur eden Tanrlar, Sa-Kol u vcuda
geti rdi ler. Ouzlarda Gn, Ay, Yldz Hanlar, Tanrlardr.
Gk, Da, Deni z Hanl ar, Yer - Sular'dr. Yakutl arda Dokuz
Aa Uza'l arn, Tanrlar, Seki z Aa Uzalarn Yer - Sular
olduunu ve Al tay Trklerinde Tanrlarn da, Yer - Sul arn
da adedi on yediye karlm bulunduunu, yukarda gr
mtk.
ki kavmin bu din mnasebetlerinden baka, siyas ve
ahlk hususiyetleri de vardr. Sa - Kol, sulh frkas; Sol -
Kol, harp frkas idi. Ayn zamanda Sa - Kol, erkek frkas.
Sol - Kol, kadn frkas idi. Hakan Sa - Kolu, Hatun, Sol -
Kolu temsil ederdi .
70
7. TRK MANTIINDA MDR UMDE LE R
kili, Al tl , Sekizli, Dokuzlu, On kil i, Yirmi Drtl Tasnifler
Birinci mebhaste, drtl tasni fi n mantk makuleler
mhiyetinde olduunu gstermiti k. imdiye kadar grd
mz ve i leride greceimiz vakalar : ikili, al tl , yedili, se
kizli, dokuzlu, on ikili, yirmi drtl tasnifl eri n de mantk ma
kul el er mahiyetini haiz olduunu, zihnin mdr umdeleri va
zifesini ifade etti i ni isbat ediyor. Trk dn, daima bu
mantk kadrolar, bu zihn erevel er dahilinde cereyan
ederdi . Trk teki l t, di n olsun, siyas olsun, hep bu tas
ni fl ere tbi olduu gibi, her saynn kudsiyet i ti bariyl e hu
sus bi r mevkii vard. Bunlar il eri de gstereceiz.
71
72
n c M e b h a s
( lhanlk Dini)
lhanlk dini, Ak ve Kara tasnifine isti nat eder. O hal
de, evvel bu tasni fi tetki k edeli m.
1. K TABAKA
Trklerde ikili tasnifin, iki trl olduunu grmtk.
Bunlardan birincisi Sa - Sol tasnifi dir ki, ki Kol namm da
alr. kincisi, Ak-Kara tasni fi di r ki, ki Tabaka ismiyle de
tesmiye ol unabilir. ki Kolda, Sa ile Sol, kudsiyete birbi
rinden farkl olmakla beraber, kymete bi rbirine msavidir
ler. Bunlar gibi. Sa ve Sol kadrolar iine giren btn mef
humlar bi rbirine msavidirler. Halbuki, iki tabakadaki Ak
ve Kara mefhumlar byle dei ldir. Keli mel eri n de dellet
etti i vehi le, bu iki mefhum tamami yl e bi rbi rinin zdddr-
lar. Maamafih bunlarn zddiyeti , madd bir zddiyet de de
i ldir; manev, kuds bi r zddi yettir. Kudsiyete birbirini n
zdd olan bu iki mefhum, bihakkin azam- nmtenh ve
asgar- nmtenh derecesi nde bir uzaklkla, birbirinden
uzaktrlar.
ki Tabaka'dan ak, rahman kudsiyeti, kara ise eytan
kudsiyeti ifade eder. Yani birinci si, msbet kudsiyetin, kin
cisi menfi kudsiyetin unvanlardr. Birincisi cemal sfatnn,
kincisi cell sfatnn tecel l i ghardr. Bundan dolaydr ki
mkfat ilhlar ak makulesine, mcazat ilhlar kara ma-
kulesine mensuptur.
Kadm Trklerde ervaha, ecinmeye ar derlerdi. ki Ta
bakaya nazaran ervah- tayyi bey Ak-ar, ervah- habseye
Kara ar namlar veri l i rdi . (Ak-ardan Afar keli mesi. Ka
ra - ar'dan Karar, Karhar, Kaar kel i meleri domutur).
imal Trklerinde bu tabi rl er. Ak ora, Kara ora eki l l e
rinde mstameldir.
E rvh gibi, soylar da iki tabakaya ayrl rd. imal Trk-
ieri , ilden olanlara yani asi l l ere Ak Syek, ilden olmayan
lara yani asaletsiz addolunan insanlara Kara Syek derler
ki, manalar Ak Kemik ve Kara Kemk'tir. lhanlk devrinde
hkim snf, yalnz kendi ilini asl addeder, onun haricinde
bulunanlar asaletsiz tanrd. Binaenaleyh hkim il kendi
boylarm, kendisine tbi bulunan yabanc oymaklardan t ef
rik iin, bi ri ncil erin ismine ak, ikincileri nkine kara sfatlar
ithal olunurdu. Mesel Koyunlular, Bayndr boyuna tbi
olan kendi Ouz Boyularna Ak- Koyunlular, tbi l eri ne ise
Kara - Koyunlular, namlarn vermilerdi. Bir l, hkimiyet
ten skt olunca, yine kara sfatn alrd. Mesel Bulak bu
dunu, Kpaklar tarafndan taht- esarete alnnca ismini.
Kara Bulak'a evi rmiti . (Mahmud-i Kgar). (De Guignes'e
gre bu Bulaklar, bi lhare Vulak - Ulah (E flak) devl eti ni tekil
etti l er.) Htay devletinin sukutu zerine, oradaki Trklerin
Kara - Htay namn alarak hi cret etmesi, iki suretle izah olu
nabilir. Bunlar ya esasen Htay E l inin kara - ul uslar idiler,
yahut isti kl ll eri ni kaybettikleri iin. Bulaklar gibi, bu sfat
aldlar.
Kara - Kirgzlar, Kara - Gneler, Kara - Kaarlar, Kara -
Keiler de, hep bu iki suretle izah edi lebi l i rl er.
Trkler vecit ile kutu da, Ak ve Kara kel i meleri yl e ifa
de ederl erdi . Bugn bi l e veci tl i , meserretli zamanlara ak gn,
kasvetli , fel ketl i zamanlara kara gn deriz (Ak-aka, kara-
73
gn ii ndi r). Veoi t veren haberlere ak haber, i<asvet veren
haberlere kara haber namlarn veri ri z. Namusu temi z olan
kimseye aln ak, haysiyeti berbat olan kimseye yz kara
tabi rl eri ni kullanrz.
Kadim Trkl erde, amanlar da iki tabakaya ayrl mt.
Kara aman, kasvetli yinleri icra ederdi . Ak aman ise,
meserretl i i badetlere rehberl ik yapard. Kurban edilecek
hayvanlarn renkleri de, bu ibadetlerin rengine tbidi. Al tay
Trkleri nde semann mkfat il hlarna, ak renkli hayvan
lar kurban edi lirdi , yer altndaki mcazat ilhlarna ise, koyu
renkli kurbanlar kesil irdi. Kgarda, yeim tann beyazna
ak ka, siyahna kara ka namlar veri l i r. (Bunlarn ve a-
manlarm iki nevi, sihrin de ak ve kara nevi leri olduuna de
l l et eder.) Kzlbalar, tari katn esrarna nmahrem olan
lara az kara yahut kara ba derler.
lhanlk dinindeki bu ak ve kara makul el eri ni , budun di
nindeki Garb ile i ml in ti msal l eri olan Ak ve Kara ile ka-
rtrmamaldr. Buradaki ak, cenubun ve yaz rrvsiminin,
kara ise imalin ve k mevsiminin timsal i di r. Ak aman'a,
Yaznki denmesi de, bundandr. Budun dininde ak ve kara,
kymete msavi i diler. Fakat burada birbi rinin tamamiyle
maksdurlar. Budun dininin, tek bana hakim olduu za
manda, cemiyeti teki l eden oular bi rbirine msavi bulu
nuyorlard. lhanln hakim olduu zamanda ise, i l i teki l
eden Ti gin'lerle Hatunlar asl, il' in haricinde bulunanlar ise
asletsiz addolunurdu. Binaenaleyh, biri nci l eri n hrri yet ve
asaleti ak sfatn, ki ncil erin esaret ve zi l l eti kara sfatn
dourmutu. Siyas hukuka, yalnz Tiginlerle Hatunl ar ma
l i kti l er. Kara Kentikler, siyas hukuktan mahrumdurlar. De
mek k kudsi yetlerdeki bu farklar, cemi yetteki farklar hu
sule geti rmiti . Ak ve Kara'nn mteradifleri vardr : uz, ya
vuz ve yahi, yaman gibi.
7A
Ak ve Kara sfatl ar, Garp Trkleri ne mahsustur. ark
Trkleri , ak yerinde gk keli mesini kul lanrlar. Bunun sebe
bi zahi rdir. Drtl tasnifte garbn rengi ak, arknki ise
Gk'tr. O halde her ikisi de, kendi ciheti ne ti msal olan ren
gi, rahman kudsiyetin timsal i addetmiti r. ark Trkleri il'-
den ol anlara Gk-Trk, reyya ise Kara-Budun, yahut Ka
ra >Kamk derlerdi. Cengiz Mool lar da, elden olanlara Gk-
l\^ool, reyya Kara-Ulus derlerdi. Kara-Raiyye tabi ri , bu
kel i meleri n tercmesinden ibarettir.
ark Trkleri, insanlar iin kara kel imesi ni kabul et
mekl e beraber, i lhlar iin yaz kelimesi ni kullanrlard. Bi
naenaleyh Orhun Kitabesi, cemal yahut mkfat ilnna
Gk Tanr, cell yahut mczt ilhna Yaz Yer tabi rl eri
ni kul lanmaktadr. Al tay Trkleri Gk Tannya, Bay lgen
namna veri rl er. Bu ilh, on altnc kat gkte, altn bi r taht
zerinde oturur. Yaz Yere de. E rlik - Han namn veri rl er.
Bu da, yeraltmdaki tahtn semada, siyah bi r tahtn zer i nde
oturur. E rlik Han tavsi f olduu zaman yz siyah, vcudu
siyah, etinin rengi siyah, elbisesi siyah, hsl her eyi
diyah ol arak t ari f edi li r. E rlik Han gnahkr ruhlar, mczt
iin bir katran kazanna atar ki onun rengi siyahtr. Sevapla
ruhlarn gidecei Cennetin ismi, bi lki s akt r. Cennetl i kl e
re yani Cennette oturan dedeleri mize, Aktu nam veri l i r.
imal Trkleri, ste ve stten yaplan her nevi gdaya da
ak namn veri r. Garp Trkleri nasl ekmei ni met ve m
barek sayarak, yere dmesine raz olmazlarsa. ark Trkle
ri de bi r damla stn bi le yere dklmesini byk gnah sa
yarlar. nk ak'tr. nc kat gkteki St Glnn bir
ismi de Ak Kldr. Ak Da n ehemmiyetini Bogu Menk
besinde grdk. Al tay Trklerinde, yeral tmdaki E rlik Hann
bir semas vardr ki burada siyah bir gne, daima etrafa
75
siyah nurlar nereder. Demek ki semalartyl e, il hl aryl e, in-
sanlaryle beraber, iki lem vardr ki biri ak, dieri karadr.
Kadim Trklerde grdmz iki tabaka tasnifi nin, i nl i l er
de de olduun grdk. i nl i lerde, btn mevcudat Yang
ve Yen namlaryle iki maks makuleye ayrl mtr.
i nl i lerdeki bu iki tabaka tasnifi , Trklerdeki tasni fl er
le mukayese edi lince, grlr ki Trklerde ki Kol tasnifi y
le ki Tabaka tasnifi , birbirinden tamami yl e ayr ve msta
kil kald halde, i nl i lerde ikisi bi rl eerek, bi r tek tasnife
mncer ol mulardr. Yang hem erkek yani sa - kol, hem
de ziya ayni aktr. Yen de, hem kadn yani sol - kol, hem de
zulmet yani karadr.
Trklerde Gne dii, Ay ise erkekti r (iJstreler Bahsi'-
ne mracaat). i nl i lerde ise, Ay dii, Gne erkekti r.
i nl i lerde bu iki tasni fi n birlemesi (' ), kadn hukuku
iin gayet zararl olmutur. nk, kadn zul met ve atalete,
erkek ise ziya ile kudrete msavi addolunarak aralarnda,
kabili yete byk bir uurum al mtr. Yang rahman. Yen
eytan olduu iin, erkek rahman kavmiyete, kadn eytan
kudsiyete mali k tel kki edi lmi ti r.
76
(1) Filiakilca, Trklerde de. Yen ve Yang gibi. Ak ve Kara tnakule-
lerl vardr k bunlara uz ve yavuz, yahi ve yaman da denilir. Birinciler
uurlu, kinciler uursuzdur. Fakat, Trklerde, inli lerde olduu gibi,
bunlarn birincisi erkek, kincisi kadn deildir. Kadn dinini tetkik eder
ken, bu sistem dahilinde hem ak rullar, hem kara rullar olduunu
grdk. Hatun, Ak - Kemikl erin sol - kolunu temsil eder. Sol - kol'u irae
eden Ver - Su kadndr. Fakat Yaz Yer, kadn deildir. Bu iki yerli ta
biri, birbirine kartrmamal. Yaz Yer, eytandir, Yer - Su se, rahma
nidir. Yaz Yer mukabili Anadoluda, Kara Yer tabiri hl mstamel
dir.
Trklerde erkek ak, kadn kara snfl arna ithal edi lmi
olsayd, ne gibi neti cel er husule gelmek lzm gel ir ise, hep
si inl i lerde vcude gel mi ti r. Bundan dolaydr ki i nl i ler,
kadna gayet az hukuk verdi kl eri halde, eski Trkler kadna
tamamiyle erkee msavi haklar kabul etmi l erdi r. E ski
Trk feminizminin esas, bu noktada aranmaldr.
ki Kol ve ki Tabaka tasnifl eri ayn zamanda, iki din
sistemin vcuda gel mesi ne de sebep olmutur. Bunlardan
birisi sulh sistemi, kinci si adlet sistemidir.
2. LHANLIK D N
Mkft ve mczt ilhlarnn iki tabakaya ayrl masn
dan, ilhanlk dini vcude gel ir. l dinine, siyas sistem d e
ni lebi lecei gibi, i lhanlk dinine de, ahlki sistem nam ve
ri l ebi l i r. nk ahlk vazi fel eri n meyyidesi, bu ilhlarn
faal i yetl eri di r.
Al tay Trklerine gre, bi r ocuk dnyaya gelecei za
man, Bay lgen, olu Yayk bu ie memur eder. iVlemur,
St Gl'nden bir damla alarak bununla ocuun ruhunu
yaratr. Mai yeti ndeki melekl erden bir Yayucy, sevaplarn
yazmak zere bu ocua tahsis eder. Bir ocuun dnyaya
geldiini haber alnca, derhal E rlik Han da, bir Krms gn
derir. Birincisi ocuun sanda, kincisi solunda durur. Bi
rincisi sevapl arn, kincisi gnahlarn yazar. Bu iki melek
bu adam lnceye kadar takip ederler. Vefat edince Kr
ms, derhal bu adamm ruhunu kaparak yeral tna gtrr.
E rlik Han yeraltndaki semada bir siyah taht zerinde otur
mutur. Onun daha altndaki katta Kadrkan adl Cehennem
vardr. Burada bir kazann iinde, erimi katran kayna
maktadr. Krms, ruhun gnahkr olduunu E rlik Han'n
huzurunda isbat ederse, onun emriyl e bu ruhu kazana atar.
77
Maamafi h Yayuc da, rhu yalnz brakmam, beraber gel
mi tir. E rlik Hann mahkemesinde, mteveffann sevapla
rn sayarak, hukukunu mdafaa eder. E er sevab gnahn
dan daha oksa, kazana atl masna mani olur.
Aksi halde, kazana atl maya mahkm olur. Kazan da
adl etli olduu iin, ruh bunun iinde, ancak gnah derece
sinde kazana batar. Gnah nisbeten az ise, gzleri, ehre
si darda kalr. ok ise, yalnz tepesi darda kal r. Baz
s bsbtn batar. Fakat, gnah kadar yandktan sonra, yi
ne yukar doru kmaa balar.
nc Gkte Cennette yaayan Aktular arasnda bun
larn cedl eri , ceddeleri vardr. Bunlar, kendi zrri yetl eri nin
ztrap ekmesi ne l kayt kal amazlar. Mensup olduu ogu -
un hmisi olan ilha mracaat ederl er. len ruhlar Cennet
te de, dnyadaki boylar, ogular, kollar ve ell erden mteek
kildir ti ma teki l t halinde yaarlar. Bunlar yerdeki zr-
ri yetl eri yl e hmileri olan il hlar arasnda ef lik de yapar
lar. lhlar, Yayk vastasiyle Yayucy sktrrl ar. Yayuc,
bu adamn gnah kadar yanmasn bekl emee mecburdur.
nk, cezasn tamami yl e ekmedike ba katrandan da
rya kmaz. Ba meydana knca, Yayuc, tepesindeki sa
tan tutarak ruhu, darya karr. (E ski Trkleri n tepeleri n
de bir tutam sa brakmal ar, bunun iindir. Bu sa olmaz
sa, ruhu kazandan kurtarmak zorlar.) E ski cemi yetleri n he
men hepsinde ruh, vcudun eklinde tasavvur edi lirdi , Bina
enaleyh, ruhun da sahibi gibi sal olmasna, taaccp etme
meli di r. Yayuc, ruhu ele geirince uarak, nc Kat Gk'-
teki Cennete yani Aka geti ri r. Oradaki Aktulardan akraba
lar, etrafna toplanrlar. Kendisine zi yafetl er ekerler. Cen
netin yannda St Gl isminde bi r gl vardr. Suyu, Kev
ser kadar tatl dr. Yine o civarda Srve Da vardr. l-
78
de, altn sandallarla seyahat ederl er. Kysndaki sedefli
kumsallarda gezinirler. Srve Danda da her nevi gzel
kular, geyikler, yemi aalar vardr. Burada da avlar,
lenler, at koular, oyunlar yaparak el eni rl er. Hsl bura
da herkes kendi soyunun, boyunun iinde gl erek, elene
rek yaarlar. Ruhumuz da. St Gl nden geldii iin, eski
vatanna kavumu demekti r. Trklerin daima mefkrel i ol
mas, ruhlarnn bu kadim vatan zlemesinden, daima se
maya doru mncezip bulunmasndandr. Trk, orada yaa
may kara toprakta srnmeye tercih etti i iin, mi l leti ii'n
kolayca fed -y hayt edebi l i rdi . Trkn kahraman olmasna
bi r sebep de, budur.
Orhun Kitabesinde mkfat ilhna. Uza Gk Tanr ya
ni Yukardaki Gk Tanr; mczt ilhna, Asra Yaz Yer
yani Aadaki Kara Yer namlar veril iyor. Yakutlarda m
kfat Tanrlar arasnda bir ilhe vardr ki, ismi Ayzt t r (*}.
Ayzt, Keldanilerin st art esi ve Yunanllarn Afrodi t (Ve-
nsj i gibi, veldiyet ve gzelli k ilahesi olduu halde, onlar
gibi, ismetin dman deildir. Bilkis, ismetin en byk
meyyidelerinden bi ri di r.
Bir kadn douraca zaman, Ayzt, derhal onun imda
dna yetii r. Btn tarl a, iek, yemi peril eri ni maiyetine
alarak, lohusann ba ucuna gel ir. Bu perilerin her birine, bir
hi zmet emreder. Ayzt peri l erl e beraber, gn gece
orada kalr. St Gl nden getirdi i damlay, ocuun ruhu
na damlatr. Bu, mefkre damlasdr.
Ayzt, lohusay dourttuktan sonra ve ocuu bu m
barek damla ile takdis etti kten sonra, peril eri ni alp gider.
Fakat, Ayzt ancak i smetini muhafaza etmi olan kadnlara,
79
(*) Dorusu Ayst'tr (bkz. 36. sayfadaki dipnotu).
bu ihtimamn ibzl eder. smetsiz bi r kadna, ne kadar yal-
vari sa ve ne kadar ok kurbanlar kesil se, asl gelmez. te
A y z t n bu hareketi, i smet iin, ehemmi yetli bi r meyyide
dir.
Bu ahlk meyyide, Ayzt iin yaplan yaz bayramnda
da gze arpar. Trklerde yi nl erin ak ve kara nevi leri oldu
unu grmtk. Akl ara yaz yn, karalara k yni nam
lar da veri l i r. Hatta yaz yinini icraya memur olan Ak a
mana Yakutada, Saymki yani Yaznki (') ad veri l i r. K
yinleri kasvetli olduu halde, yaz yinleri, bilkis cidd ve
meserretl idi r.
Yakutlarda, Ak aman, Ayzta mahsus olan yaz yni-
ni, yle icra eder : yn gn sabah erkenden her taraf
gzelce temi zl eni r. Odalara en gze! sergi l er seri l i r. E n iyi
ve en gzel elbiseler gi yil i r. E n leziz yemekler pi iri l i r. E n
ssl sofralar kurularak meserretl e, etaretl e yemekler ye
nil ir. Kmzlarn en ls i i l i r. O gn, herkesin ehresi mut
laka tebessml, en ve meserretl i olacaktr. Yemekten
sonra, beyazlara brnm olan Ak aman, elinde kopuzu
olduu halde gel ir. Ci nsi yeti ne dair hibir gnah il ememi,
ismetinde hi bi r kusuru olmayan dokuz gen kzla, dokuz de
likanl seer. Bunlar ikier iki er, del ikanll ar sada, kzlar
solda olmak zere el el e verdi rdi kten sonra, nl erine geer.
Kopuz alarak, l hi l er okuyarak bu bekret ve i smet kafil e
sini, Ayzt'm nc Kat Gk'te olan sarayna doru g
trr. Bu yry, semaya kn bir temsil i mesabesinde
dir. ka ka. Gn nc Katnn kapsna gel irl er. Bu
rada elleri nde gm krbaar bulunan Ayzt m Yasakl ar'
80
( ) E ski Trkede yaz, ilkbahar manasna olup, bizim y az dedi
imiz mevsime onlar yay derlerdi. Yakutlar, y liarfini, daima s harfine
kalbettllderl iin bu kellene onlarda, say eklini almtr. O halde Ya-
ynkl kelimesi gibi, Saynki kelimesi de, Yaznki manasnadr.
vardr. Bunlar, ismete dair bir gnah ilemi ol anlar varsa,
geri evirmee memurdurlar. nk, Ayzt, i smetsiz olanla
rn kendi sarayna yaklamasn istemez. Kafil e iinde byle
bi r gnahkr varsa, geri evri l i r. teki l er, Ayztm sarayna
kabul ol unurl ar ve gzel ilhenin huzuruna karlar. Bu yn
de, i smetin kuvvetli bi r meyyidesi deil midir?
Ayzt' m halini l hi l er, bu suretle tasvi r eder l er : Ba
nda krkten beyaz bir kalpak. plak omuzlarnda beyaz
krkten bir psteki . Ayakl arnda, baldrlarna kadar siyah
izmel er. Bu hal ile, bi r kayaya yaslanarak uyuduunu, ya
hut ormanda dol atn grenin, nasl akl bandan gi t
mez?
Ayztm yaz bayramrna benzeyen bi r bayram, i nl i
lerde de vardr. Granet, yukarda zi kretti i mi z makale
sinde, Yen ve Yang tasnifl eri ni n meneini de, bu bayramn
yi nl erinde buluyor. Mumai l eyhi dinleyelim :
Bu kark mefhumlarn (yani Yen ile Yang'm), eski
i nin zi ra cemaatl eri ne mensup fertl eri n topladklar mev
sim bayramlar esnasnda teekkl etmesi , byk bir i hti
maldir. Bu cemaatl erin teki l t, esasen i l erin mtenavip
bi r nizam il e cinsl er arasndaki fenn bi r taksi mi ne isti nat
ediyordu : Tarlalarn kaba ii, erkeklere aitti ve iftil eri n
btn memlekete yayl dkl ar yaz mevsimine tekabl edi
yordu, kadnlara ise, avlunun drt duvar iinde, evde yap
lan ince i l er kalyordu. Bu i l erde de, herkesin kendi mes
kenine eki l ip kapand kn ortasnda, l mevsimde ya
plyordu: Btn ti ma i stihsal, ilerin bu mtenavip niza-
mina tbi di . K hayatndan yaz hayatna, yahut yaz haya-
tmdan k hayatna geil di i anlarda hull eden bu mev s i m
bayramlarnda, bu teki l t, kzlarl a del ikanll arn bir tek-
siyle kendisini tecel l i etti riyordu; bunlar, karl kl henk
takml ar halinde, bi r mtenavip terennmler oyunu icra
81
edi yorl ard. Sonra, i f t i f t ayrl yorlar, mukaddes mevkide
msmaa ediyorlard. Her bi ri si , aral arnda ti ma i l er
taksim olunan cins zmrelerden bi rini temsil eden kar
l kl ve mtenavip henk takmlarn bi rbirine kavuturan
bu sevinli oyun, cemaatte i tti hat ve hengin husulne b-
is addolunan cins mcmaalaria hitam bulan bu sevinli
oyun, phesiz. Yen il e Yang tasavvurunun temeli nde ara
nlmas lzm gelen hayal di r : Cinslemi makuleler, henk
lemini n i ftl emi umdeleri, biri erkek umde, yaz umdesi,
i, itti s, ziya umdesi; dieri, dii umde, k umdesi, eki l
mi ve gizli faali yet, inziva, glge umdesi. Yen ile Yang m
cins mcma'as, bayramlar hengmnda, sevinli oyunlar
esnasnda vukua gel ir. Glge diye tercme olunan Yen,
bi dayette, dan imali nde, rman cenubunda bulunan br
vadi ksmn ifade ederdi . Yang, kar yakay, dan cenubu
nu, rman imal ini ifade ederdi. ki umdeye i smil erini ve
ren, mukaddes mevkiin manzarasdr. Bunlar, bayramdan
ve onun ti msal olduu eylerdendir ki, btn bnyev un
surlarn alrlar.
i nl i lerdeki bu sevinli oyun, il k nazarda, Trklerin
gen kzlarla del ikanll arn i kier i kier el el e vererek icra
etti kl eri yry andrrsa da, aralarndaki f ark.^ erhal z-
hi r olur. Trklerdeki yn, ismetin bir meyyidesi olduu
halde, i nl i lerdeki oyun, bilkis i smetsizliin bi r sikdr?
ocuklar arasndaki ; dm, dm, a benim canm
dm! oyunu da, bu karl kl henk takml arn andr
yor.
i nl i ler, ifti bir mi l l et olduklar halde; Trkler, o
ban bir kavim idiler. i nl i lerde cins bir taksm-i a'ml vu
kua geldii halde, Trklerde bilkis her i, ancak erkekle
kadnn iti raki yl e tamam ol abili rdi. Trklerde kadn, tabu
dei ldi. Dahilden izdiv, bunun del il i di r.
82
83
[Drdnc Mebhas]
(E ski Trk Kozmogonisi ve l\AenkbeIeri)
1. TRK KOZMOGON S
Kozmogonilerle sturelerin, iki rol var dr : Birisi ba
z hadi seleri n izah, di eri ti l veti ni n yin bi r mahiyeti ha
iz ol mas.
Trk kozmogonisini. Al tay Trklerinde gryoruz. Bun
lara gre, hi bi r ey yokken, yal nz iki mevcut vard : Kar
ra Han il e Su. Kara Han'dan baka gren, Sudan baka
grnen yoktu. Su, ezelden beri dalgalanan br kaos mesa
besinde idi; bir ummn, bir sevd idi. Kara Han, bir ilm-i
ezel , bi r kenz-l mahf hkmnde idi. Kara Han, ni hayet yal
nzlktan usand. Kendisi gibi grebilen, yapabilen bi r mevcu
dun var olmasn i stedi. Ki i yi yaratt. kisi, kara kaz gibi
suyun zerinde umaa baladlar. Kii, ruhen kanaatszd.
Kara Handan daha ok yksee frlamak, daha yce yer
lerde umak istiyordu. Kara Han, Kii'nin kalbinden geen
bu marurane fi-kirleri gryordu. Buna ceza vermek lzm-
geleceine hkmetti . Ki i nin bi lmek kudretini de, umak
i ktidarm da nezetti . Zavall Kii, bir ta paras gibi tbsz
tvnsz suyun derinikl eri ne batmaa balad. Ki i, iinin
fenalatn anlad. Tvde etmee, gnahnn affn niyaz
tmee balad. Kara Han, ona acd. Bilmek, toprak s
tnde yaamak kudretleri ni kendisine tekrar verdi . Fakat,
umak iktidarn ona tekrar vermedi . Kii nin yaamas iin.
imdi bi r toprak paras lzmd. Kara Han, denizin altn
dan bir yldz yksel tti . Ki i ye bu yldzdan bi r avu toprak
alarak suyun yzne kmasn emretti . Kii bu bir avu
topra alrken, kendisi iin gizli bir dnya yaratmay d
nerek, bi r para topra aznda gizledi. Yukar gelince
Kara Han, E lindeki topra suyun yzne at! dedi. Ki
eli ndeki topra att. Kara Han topraa By! diye em
retti . Toprak bymeye, byk bi r ada halini almaa ba
lad. Fakat, ayn zamanda Ki inin azndaki toprak da b
yyordu. E er, Kara Han, iin farknda olarak Tkr! di
ye emretmeseydi . Kii tkremeyecek, az para para
ol acakt. Ki inin tkrd toprak, yeri n zerine sal nca
bundan dalar, derel er vcude geldi.
Kara Han, bu byk aday bo brakmamak iin, ada
nn ortasnda bi r am aac yksel tti . Bunun, dokuz kolu
vard. Her yeni daln altnda, bi r yen! adam yaratt. Bu do
kuz adamdan, insanlarn dokuz rk redi. Kara Han, in
sanlara klauziuk etmek zere, Yayk adl bi r melek gn
derdi. Yayk, insanlar doru yola gtrmeye al rken. Ki
i onlar batan karmaa, trl trl el encelere al tr
maa urayordu. Kara Han, bu ahmak insanlara kzd. Ya-
yka, Yeryzn tarumar et! diye emretti . Yayk, yery
zn, mzra ile al t st etti . Yeryzndeki birok delik de
i kl er de, bu suretle vcude geldi. Kara Han, Kii'yi de,
yeraltndaki semaya kovdu ve adn, E rlik Hana tebdil et t i .
Kara Han, yeryzn kendi haline terk edince, yukarh
da on yedi kat g yaratt. Kendisi, on yedinci kat mesken
edindi. Olu Bay lgeni onaltmo kat gkte, altn bir taht
zerine oturttu. Bu byk ilh, hem sulhun, hem de adle-
ti n en byk i lhdr. Yayk, Bay lgenin oludur. Sema
nn her katna, bir ilh yerl etirdi . Yedinci katta Gn Ana^
84
altnc katta Ay Ata oturur. Trklerce Gne kadndr, Ay
erkekti r. ocuklarn hl, Ay Dede demesi Ay Ata ta
birinden kalmadr. nc katta da Cen-neti, Srve Dan,
St Gln yaratt. Yayuclar', bunlarn reisi olan Yayk,
Ayzt, hep burada yerl eti rdi .
Kara Han, yukarki semada bu tekvnt yaparken, E r
lik Han da aaki semada kara bir gne yaratt. Orasn
bu kara gnein nurlaryie tenvi r etti . Kendisi, kara bir
taht zerinde oturdu. Krmsleri, Kara ztieri, tkerleri
yaratt. Bunlar da kendisinin melekl eri , cinleri , eytanl ar
dr. Bu suretle Bay l genin mkft ilh olmasna muka
bi l, E rk Han da mczt ilh oldu. Dnyanm evvelinde,
Yukarki Sema il e Aaki Sema aPasnda bu mcadele
l er olduu gibi, dnyann sonunda da, E rlik Han la Yayk
arasnda korkun muharebel er olacak. Yeryz, bu muha
rebel erl e al t st olarak ykl acak. te, eski Trkl erce, kya
met byle kopacak.
Bu kozmogoni, ak ve kara unsurunun, Bay lgen le
E rlik Hann nasl zuhur etti i ni gsterir. l hanl k dini, bi r
l in di er i l l eri ve budunlar cebren kendisine tbi etme
si yl e balar. nk bu siyas tahavvlden cemi yetl er iin
de hkim ve mahkm, hr ve esi r olmak zere, iki unsur
tusule gel ir. Hkim olan il, aktr. E frd, Ak-Kemi kl er
zmresi teki l eder. Mahkm olan budunlar, karadr. Bun
lara Kara-Ul us, Gn, Oymak da deni l i r : li ni , ulusunu al
d gi tti , i l e gne kar, il, oymak gi bi.
Bir il' in baka i l l ere haki mi yeti, il hanl ktr, il hanl kta,
yal nz hkim olan ilin f ertl eri hrdr, vatanda hukukuna
mel i kti r. te ak ve kara mefhumlar, bu teki l ttan sonra
dr ki Trk teki l tnda bi r cy-i tatbi k bulabildi.
85
2. DOKUZ - OUZ ME NKIBE S
Bu menkbe bize hem in menbalar, hem de ran men-
balar tarafndan nakledi liyor. Bu hal gsterir ki, bu men
kbe, eski Trklerce gayet ehemmiyetli idi. nk, Trkler-
ce byk bir ehemmiyeti haiz olmayan bi r ey, in ve ran
gibi mi l l etl eri n nazar- dikkatini ceibedemezdi . Bundan ba
ka bu menkbeyi, gerek i nl i leri n ve gerek ranlIlarn do
rudan doruya Trklerden aldklar da, ai krdr. Bi rbi rin
den bu kadar uzak bulunan bu iki mi l let, bu menkbeyi birbi
rinden alamazlard. (Bu iki menban ri vayetleri , Kprlzde
Fuad Beyin Trk E debiyat Tarih ismindeki eseri ni n Birin
ci Ki tabnn 71 ve 72. sahifelerinde muharrerdir.)
Bu menkbeye gre, Dokuz - Ouzlar evvelce, Kumlan-
u ad veri l en bir lkede otururlarm. Burada Tula ve Se-
lenga adl iki rmak akarm. Bir gece oradaki iki aacn
stne, gkten bi r nus ntunu indi. Bu aalardan biri sm
yani hu yahut kayn aac (bouleau), dieri kasuk (yani Ci-
hangya gre amfst, Mahmud-i Kgarye gre fi n -
dik) aac i diler. (Bu' aalarn, i l eri de grlecek olan din
ve sihr kudretleri bu nurdan gel mi ti r.) Bu aalardan bi
rinin karn iti . Dokuz ay, on gn sonra aacn karnnda
bir kap ald. eride, azlarnda gm emzikl er bulunan
be erkek ocuk grnd.
Daha ocuklar domadan, bu aalarn etrafnda otuz
kadem nsf kutrunda gmten bir dire vcude gelmiti.
Aalardan musiki sesleri i i til i rdi . (Musi ki nin din ve sih
r bir kudrete mali k olmas da, bundan il eri geliyor.) Gk
ten inen nur stunu, orada yei mden bir kaya vcude ge
ti rmi ti . (Yei min di n ve sihr kudreti de, buradan gelir.) O
civardaki Trkler, bu ocuklar byttler. si ml erini Sun
86
gur Tigin, Kotur Tigin, Tkel Tigin, Or Tigin, Bogu Tigin koy
dular. Bunlar on be yana gelince, baba ve analarn sor
dular. Ti i rkl er onlar, iki aacn yanna gtrdler, te
bunlardan biri babanz, biri ananzdr. dedi ler. (Hu aa
cnn baba, amfstnn ana olmas lzmgeldiini il eri de
greceiz.) ocuklar, bu aalara byk bir hrmet gs
terdi l er. Sevgili anamz, babamz diye samim muhab
betlerini arz etti l er. O zaman aalar da, dile gelerek ev
ltlar hakknda hayr duada bulundular.
Ni hayet, bir gn halk toplanarak Bogu Tigin i, Han in
tihap etti l er. nk Bogu, her boyun dilini ve obalarnn sa
ysn bi liyordu. Bogunun kargas vard k , her yerde
olup biten eyleri kendisine haber veri rl erdi . (ocuklarn
hl, kargalardan haber sormas, bundan ileri gelir.)
Bogu Tigin bir gece ryasnda, beyazlar giyinmi ve
elinde beyaz bi r as tutan ak sakall bir adam grd. Bu
ihtiyar, fstk eklinde bir yeim ta gstererek (Semav
nurdan husule gelen kaya ol mal !) Trkler, bu Kut Dan
ell eri nde tuttuka, drt bucaa hkim ol acaklardr. dedi.
Bogu Han bir gece, otanda uyumak iin yatana gir
miti. Birdenbire pencerenin aldn, ieri ye semav bir
kzn girdiini grd. Bu kz, meleklerden daha gzel, peri
lerden daha cazibeli idi. Bogu Han, neye uradn anlaya
madndan, gzlerini kapayarak kendisini uyuyormu gibi
gsterdi. Kz saa dnd, sola dnd, Gen Hakan uyan
drmak iin ok al t. Fakat bir trl uyandramad. Ni
hayet, midini keserek, pencereden kt gitti . E rtesi ge
ce kz, yine geldi. Gen Hakan, yine kendisini derin bir uy
kuya dalm gibi gsterdi. Kz, yine bu uykucu hkmdar
uyandramayarak ekildi gi tti . Sabah olunca, Bogu Han, k
zn yine gelecei ni dnerek, buna bir are bulmak zere
87
ii vezi ri ne at. Vezi r dedi ki ; Hakanm, bunda korkacak
bi r ey yok. Belki hepimizin sevineceimiz bi r fl-i hayr
var. Bu kz, bir iihe olmah. Gel i i, size kutlu bi lgileri
retmek ii ndi r. Yarn gece yine gelirse, artk kendinizi uy
kuda gstermeyiniz. O zaman, ne iin geldiini anlarsnz.
nc gece, k|z yine geldi. Fakat bu kere Bogu Han onu,
i hti ramla karlad ve ona bir ilaheye arz edi lmesi lzmge-
len ihtiram gsterdi. Bu kz, (veziri n kefetti i gibi) ger
ekten bir ilhe idi. Bogu Han a, yeni br din retmek iin
gel mi ti .
Gk Kz, Bogu Hana, Arkamdan gel, dedi. Gen h
kmdar, il'heyi takip etti . Az uz gi tti l er, dere tepe dz gi t
ti l er. Ni hayet Ak Daa ulatl ar. Orada Bogu Hana, yeni
dinin gizli haki katleri ni anlatmaya balad. Bundan sonra,
her gece Gk Kz otaa gel ir, Bogu Han, Ak Daa g
trrd. Bu hal, yzl erce gecel er devam etti . Bogu Han, ye
ni dinin btn srl arn rendi ve btn di n vo sihr kud
retl ere mazhar oldu. Bir gece, artk bu esrarengiz ml akat
larn son gecesi idi. Gk Kz, veda ederken, dedi ki :
Yerde, gkte ne varsa hepsini rendiniz. Ben artk gel
meyeceim. Yarndan itibaren, dnyann drt bucan f et
he balaynz ve gsterdiim yolda adlet yapnz. Size
retti i m haki katleri, her tarafa yaynz!
Sabah olunca [Bogu Han,] kardelerini ard. Her bi
rini bir orduya nasbederek, bunlar drt bucan fethine
gnderdi. Kendisi de byk bir ordu ile, i n'i n zerine yfl-
rd. (Drt bucan din kudsiyetini de il eride greceiz.)
Hepsi seferl erinde muvaffak ol dul ar. Bogu Han kardeleri
ne demiti ki : Tabi insanlar ve gzel hayvanlar ve ne
batlar grdke, daima il eri gidiniz. Fakat ba insan, v
cudu hayvan, yahut ba hayvan, vcudu insan olan irkin
88
mahlklar grmee baladnz nda, artk i l erl emeyi ni z!
irkin mahlklu lkel er, bize yaramaz Bogu Han, irkin
olan mahlklar hkimiyeti altna almak istemiyordu. Trk-
lerde bedi zevkin eski l ii , bununla da anl alr.) Nihayet
mukarrer olan zamanda Batasagun sahrasnda btn ordu
l ar topland. Bogu Han esi r edilmi olan btn hkmdarla
r, bi rer bi rer huzuruna kabul etti . Bunlar hep gzel ehre-
11, fi ki rl i , di rayetl i insanlard. Hepsini, yine yerl i yerine,
kendisine tbi bi rer hidiv olmak zere, iade etti . Yalnz
Hi nt hkmdar irkin bi r adam oiduu iin, huzuruna ka
bul etmedi . Onu hidiv olarak memleketine de gndermedi.
(Bogu Han dini, bedi bi r din olduu iin, Bogu Han irki n
leri hkmdarlk mevkii ne lyk grmyordu.)
Bogu Han'dan otuz gbek sonra, torunlarndan Yulun
Tigin tahta kt. O zaman i nde Tang sllesi hakimdi.
i nl i l er Trklerden korktuklar iin Fafur, Ki e-Len adl k
zn, Hakann olu Gali Ti gi n'e gndermeye karar verdi. Bir
eli refakati yle, prensesi gnderdi. E li yolda, Trklerin
satvet ve evketini n Kut Da adl bir yeim kayadan ileri
geldiini rendi. Yulun Ti gi ne dedi ki : Hkmdarm size
en kymetli mcevherini gnderdi. Siz de karl k olarak
ona bi r hediye gndermek isterseniz, bizce makbule gee
cek Kut Da kaya parasdr. Bu kayanm, sizce hi bi r ky
meti yoktur. Bunu hkmdarma hediye ederseni z ok mak
bule geer. Yulun Tigin, in medeniyetine, kendi mi l l har
sndan ziyade kymet veren mil li yetsi z bir hkmdard.
Kut Dann otuz batndan beri, Trklerin mukaddes bir
metf olduunu bilmiyordu. Trklerin mi l l mefkresi ade
t bu yal n kayada temessl etmi ti. Yulun Tigin bu mi l l
ti msal i , bir kzn bedeli olarak, in hkmdarna vermekte
hi bi r beis grmedi. Yal nz bunu nasl gtrebil eceklerini
sordu. in eli si, kayann etrafna odunlar yd. zerine
89
fl arl a sirke dkt. Odunlara ate verince, kaya pare pa
re dald. E li, bu paralar dikkatl e topl atarak, arabalarl a
i ne evketti . Orada sihirbazlar, bunu yama etti l er. Her
paras, dnyann bi r kesine gi tti . Bunun bir paras ne
reye gi tti yse orada feyiz, bereket, saadet husule geldi.
Trk yurdu ise bi lkis, btn feyzini, ymnn birden kay
betti . Kut Da gidince, Kumlancuda btn yei l l i kl er sa
rard. Irmaklarn, derel eri n suyu ekil di. Semann rengi de
i ti . Bir kasvet balad. Btn kular, yaban hayvanlar,
ehli hayvanlar, hatt memedeki ocukl ar: G, g, g!
diye barmaa baladlar. Bir taraftan salgn hastalklar,
insanlar kryordu. Yedi gn sonra, Yulun Tigin ld.
G! sesleri devam ediyordu. Trkler anladl ar ki bu l-
keninYer - Sular artk kendi lerinden orada kalmasn i ste
miyor. adrlarn yktl ar. E yalarn, oluk ocuklarn hay
vanlara ykl edi ler. G etmee baladlar. Akam olunca,
G! sesleri duruyordu. Sabahla beraber tekrar bal
yordu. Turfan l kesi ne gel inceye kadar, G! nidalar
devam etti . Orada artk bu sesl er kesil di . Demek ki, bura
nn Yer -Sul ar kendi lerini kabul ediyordu. Turfan da yer
l eti l er. Be Ordunun torunlar, galiba beli teki l t muha
faza ediyorl ard. Bundan dolay olacak ki, oturduklar yere
Be-Bal k yani Be-ehi r namn verdi l er. (Kgarda
evvelce altl teki l ta malik bir ulus oturmu olacak ki, o
lkeye de Al t ehir nam veri l i rdi).
Bu menkbe, kutun zuhurunu bi ldirdii gibi, Trklerin
lk gnn de, kut'a kymet vermemel eri nden dolay vu
kua geldiini izah ediyor. Bizans mverrihleri nin ri vayeti
ne gre, Avrupa'ya gelen Hunlarn nnde kpee benzer
bir hayvan klavuzluk edermi ve G, g, g! diye
barrm. Trkler, n zaman mi l l harsa kymet vermeye
rek ecnebi irfana kymet vermi lerse ve kendi mi l l etl eri ni
90
beenmeyip baka mi l l etl eri n mukall it ve peresti kn ol
mularsa, byle bir g fel keti ne uramlardr. Kut Da,
mi l l vicdann bir timsali nden baka birey deildi. Onu
i nl i lere feda etmek, gayet byk bir gnaht. G, bu g
nahn kefareti idi.
3. OUZ HAN ME NKIBE S
Ouz dini, Ouz Han adl bi r kahramanla balar. Trk
ananesi, Ouz Hann eceresi ni , bu suretle zapt etmi ti r :
Trklerin ilk ceddi Trk Han yahut E bice Handr. a
dr yapmasn, iptida dnp i cat eden bu zattr. Bunun
Tuuk, Aml ak, Barsacar, i gi l namnda drt olu oldu (*).
Trk Handan sonra yerine Tutuk geti. Bu, bi r gn ge
yik avl amt. Geyii kebap ederken, bi r paras yere dt.
Meer oras tuzl a imi. Kebap, tuzun verdi i eni il e ga
yet lezzetl i oldu. Tutuk, bu lezzetin topraktan geldiini an
lad. Bu suretle tuz kefolundu.
Tutuktan sonra Kyk Han ve E li Han reis oldular.
Bunlardan sonra Di b - Bakuy Han tahta kt. Bunun Bogu
Han olduunu ve ilk Trk dininin bunun tarafndan tesis
edildiini grdk.
Di b - Bakuydan sonra, birtakm hkmdarlar gelip ge
iyor. Ni hayet Al nca Han tahta kyor. Bunun zamannda
i ti katl ar bozuluyor, ibadetler terk edili yor, mukaddesata
91
(*) Prof. A. Zeki V. Togan, E blgazinin ler il<i eserindeki bu
drt ad: Tng, Hak, Barsgan ve gil diye tesbit etmitir (Umumi Trk
Tarihine Giri, stanbul, 1970, II. Bask, i. 27, 421. Not : 161). Bahaeddin
gel, baka okunulara da iaret eder (Trk IMItolojisI, s. 377).
377).
ri ayet kalmyor. Al nca Hann iki olu v ar dr : Mool Han,
Tatar Han. Mool , Bogu E li, Tatar Tat E ri suretinde tahli l
ol unabi li r. Tat, chll demektir. Demek ki bu devirde Trk-
ler, mmin ve chi l i namlaryle iki ksma ayrl ml ar. Bu
iki ehzadenin i si ml eri, bu iki ksmn unvanlar olsa gerek.
MocI Han , imdiki Mooll arn ceddi addetmek hata
dr. nk grecei miz vehil e, Ouz Han ve umum Trk
ler, bunun torunlar addolunuyor. Tatarl arn ise, o zaman
Manuri de sakin bulunan Avar, Suvar, ve Ccen kavimle-
rinin ecdad olduunu greceiz.
Mool Han n ahfadiyl e Tatar Hann torunl ar arasn
da, uzun zamanlarca muharebeler olduunu da greceiz.
Mool Hann drt olu vardr ; Kr Han, Kz Han, Or
Han, Kara Han.
Ouz Han, ite bu Kara Han n oludur. Ouz dnyaya
gelince, gn gece anasnn ryasna geldi. Hak dini
kabul etmezsen, alktan lrm de, stn emmemi de
di. Anas, hak dini kabul etti . Ouz ondan sonra stn em
di.
Ouz bir yana gelince, babas det vehi l e bir zi yafet
yapt. Kavmin btn byklerini davet etti . Bunlara : O
lumuz bir yana geldi. Buna bir ad koyunuz! dedi . Bunlar
sz sylemeye meydan bulmadan, Ouz, derhal lakrdya
balad. Benim adm Ouzdur. dedi. Bunun zerine ona
bu ad verdi l er.
Ouz evlenecek yaa gelince, babas ona kardei Kr
Han'n kzn ald. Ouz, kz kendi kendine davet etti . Kz ba
basnn, anasnn dininden ayrlmayacan syledi. Ouz,
bu kzan ayrl d. Babas ona ikinci amcasnn, yani Kz
Han n kzn ald. Onunla da, ayn netice vukua geldi.
92
Ouz bir gn avdan dnerken, bir eme banda kzla
rn amar ykamakta olduklarn grd. Bunlarn arasnda
nc amcas Or Han n kzn, tand. Kz yanna ara
rak konutu. Dier amcalar kzlarndan, kendi dinine gi r
medi kleri iin ayrldtn, eer bu dini kabul ederse, ken
disiyle izdiva etmek istediini syledi. Kz dedi k i : Ben
hangi dinin Hak olduunu bil mem. Fakat, sana iti madm
vardr. Sen hangi dinde olursan, ben de onu tercih ede
rim. Bunun zerine, babasna mracaat ederek, bu n
c kzla evlendi .
Bir gn Ouz, uzak yerl ere ava gi tmi ti . Kara Han,
ail esine bi r zi yafet ekti . Sz arasnda, Ouz'un niin ev
vel ki zevceleri ni i stemedi i ni sordu. Geli nler. Ouz'un tek
li fi ni anl attlar. Mesel e tehl i kel iydi . Kara Han, kavmin ulu
larn ararak mavere Pt t i . Ouz u avda yakalayp l
drmee karar verdi l er. Kara Han, haber gndererek kav-
mini ava davet etti . Bu meseleden haber alan kk gelin,
Ouza hemen ii bil dirdi . Ouz da, kendi taraftarlarna ha
ber gnderdi. Fakat bunlar azlktl ar. Kara Hann karde
leri ni n bi rok oullar vard. Bu aral k onlar da hep, Ouz
un tarafna getil er. Ouz onlara, Uygur namn verdi. Ni
hayet muharebede Kara Han, kimin stt bi linmeyen bir
okla vuruldu. Ouz, babasnn tahtna kt.
Ouz hkmdar olduktan sonra, di n muharebel eri ne
balad. Birer bi rer btn Trk budunlarn kendi dinine
ithal etti . Bu muharebel eri n tahsil at, Cmi-t-Tevrht e ya
zl dr.
Ouz - Hann Gn Han, Ay Han, Yl dz Han, Gk
Han, Da Han, Deniz Han namlarnda alt olu oldu. Bun
lardan Ouz E l i nin alt oguu vcude geldi. lk ehza
deden doan ogulara Boz Ok, son ehzadeden doan
93
oulara - Ok deni ldi . Bi ri ncil er Ouz E l i nin Sa - Kolu
nu, ki nci l er Sol - Kolunu teki l etti . Menkbe, bu taksima
tn sebebini u suretle anlatyor ;
Bir gn Ouz Han byk oullar Gn, Ay, Yldz Han
lar gndousu tarafma, kk oullar Gk, Da, Deniz
Hanlar gnbats tarafma ava gnderdi. Bunlar, birok av
larla beraber, bulduklar eyleri de geti rdi l er. Byk kar
del er bi r Altn Yay, kk kardeler ise, Al t n-Ok
bul mulard. Ouz Han, Al tn Yay e taksim ederek
her birini byk ahzadelerden birine verdi . Size Boz-Ok,
denilecek. Ouz E linin Sa-Kol unu teki l edeceksiniz. Ok,
yaya tabi olduu iin, hkmdarlk sizin soyunuzda kala
cak, kk kardeleriniz soylar, vezi r ve emi r olarak,
onl ara tabi ol acaklardr. dedi. Al tn Oku da, kk
ehzadel ere vererek ve : Siz de Ouz E linin Sol - Kolunu
teki l edeceksini z! Ve byk kardeleriniz tbi olacaks
nz! dedi. Sonra her ehzadenin drder olu dnyaya gel
mekl e, her ouz drder boya ayrl m ve Ouz li, Yirmi-
drt Boy' muhtevi ol mutur. Bu teki l tn mahi yetini de,
i l eri de greceiz.
Ouz Han, Ouz E lini tanzi m etti kten sonra, bunlara
alt mttefi k budun da il tihak et t i . Bunlar : Uygur, Karluk,
Kankl, Kpak, Kala, At-E rl budunlar idi. Demek ki
Ouz E linin, alt oguu ile alt da ulusu vard.
Ouz menkbesi, Uygurca bir metinde, baka bir e
kilde anl atl yor. Rodl off'tan naklen Kprlzde Fuad Bey
in Trk E debiyat Tarihi'nd (Kitap 1, s. 5B-61), u suretle
icmal edi lmi ti r.
Ouz doduu zaman yz mavi, az ate gibi kr
mz gz, sa ve kalar siyah bir dnya gzeliydi. Anne-
94
sinin memesinden ilk st emdikten sonra, bir daha em
medi. Yiyecek istedi , lakrd etmee balad. Krk gnde
byd: dolap oynuyordu. Ouzun ayaklar kze, vcu
du kurda, gs ayya benzerdi. Brleri kll idi. At sr
s gder, beygire binerek izinsiz avlanrd. Gnler, geceler
geti, delikanl oldu. O srada bu memlekette, byk bi r or
man vard. inden derel er, rmaklar akard. Hayvanlar,
kular oktu. Bu ormanda, byk bir canavar da vard; bey
gi rl eri paralayp yer, insanlar yutard. Kahraman Ouz,
bunu l drmeye karar verdi. Bir gn mzrak, ok, yay, kl,
kalkan ile, beygi re atl ayarak ava gi tti . Bir geyik yakalad.
Bu geyii bir av krbac ile aaca balayarak ekil di gi tti .
Sabah oldu, gn doarken oraya geldi, lkin canavar onu
almt. Bunun zerine bi r ay yakalad, altn il emeli ke
meriyl e bi r aaca balayarak, ekil di gitti. Sabah oldu. Gn
doarken oraya geldi, lkin canavar onu da almt. Artk
Ouz, aacn altna yerl eti. Canavar tekrar gelince bay-
le Ouz'un kalkanna arpt. Ouz, mzra il e onun kafas
na vurarak ldrd. Kl cyla da kafasn kesti, ekil di gi tti .
Tekrar geldii zaman bir akbabann onun barsaklarm ye
mek iin geldiini grd : Onu da, ldrd.
Ouz, bir gn Tanrya ibadet ediyordu. Birdenbire or
tal k karard : Gkten mavi bi r k dt, gneten ve ay
dan parlakt. Ouz ona kar gi tti : Bu n ortasnda, tek
bana bi r kz oturuyordu. ok gzeldi, banda Kutupyld-
21gibi yanan parlak bir i aret vard. O kadar gzeldi ki, g
lnce mavi gk de glyor, alaynca mavi gk de alyor
du. Ouz onu grnce, akl bandan gitti, sevdi, ald. Gn
ler, gecel er geti. Ouzun bu kzdan olu oldu; Gn, Ay,
Ydz isi ml erini verdi l er. Ouz bir gn ava gi tmi ti . Uzak-
<ian bi r gln ortasnda, bi r aa ve aacn kovuunda yal
nz bir kz grd. O kadar gzeldi ki grenler bayl r, st
95
veya kmz olup akard. Ouz onu grnce, akl bandan
gi tti . Sevdi, ald. Gnl er, gecel er geti. Ouz'un bu kzdan
olu oldu. Gk, Da, Deniz adn verdi l er. Ouz Han bir
len (yani umum bir zi yafet) yapt. lenden sonra Tigin-
l ere ve Halka emretti ve dedi ki : Ben artk sizin Hakan-
nzm, siz bana hizmet edeceksi ni z! Sonr drt tarafa
emi rl er vererek. Hakanlardan i taat di l edi . Bana tbi olan
lara hediyeler verip dost bil ecei m. Olmayanlar dman
bi leceim. dedi.
O vaki tl er sa tarafta Altun Kaan vard. Ouza hedi ye
ler, altunl ar, gmler, akik ve zmrtl er gnderdi. Solda
Urum Kaan vard. Birok ordulara, ehi rl ere mali kti . Bu ka-
an Ouz un fermann di nl emedi. O vaki t Ouz, ordusunu
hazrlad. Sancan ekti , atna bindi. Krk gn sonra. Buz
Da etekl erine geldi. Bir sabah Ouzun yurduna [adrna],
gn na benzer bir k girdi : inde boz tyl, boz ye
l eli erkek bir kurt grnd ve Ouza yol gstermek istedi
ini syledi. Ondan sonra, kurdun arkas sra gi tti l er. Ni ha
yet kurt dil Mren kenarnda durdu. Ouzun askeri de, dur
du. Orada siyah bir adada cenge gi ri til er. Nehrin suyu kan
damar gibi kpkrmz oldu. Ni hayet Urum Kaan kat. Mem
l eketi , hzinesi, halk Ouza kald. Onun, Urus Beg adl bir
kardei vard. Urus Beg, oluna da tepesinde Tering iW-
ren arasnda mstahkem bir ehir smarlamt. Ouz o eh
re doru yrd. Urus Beg olu haber gnderdi ; Bizim
saadeti miz, senin de saadetindi r. Tanr bu topra sana ba
lam, ben sana bam veri r, saadetimi feda ederim.
dedi. Ouz: Sen bana ok altn verdin ve ehri i yi muha
faza etti n, sakla dedi. Bundan onun ad da, Saklab oldu.
Tekrar ordusu ile dil i geti. Orada byk bi r Hakan ya
yordu. Ouz onun da ardna dt; dil suyundan akaca
m dedi. Orduda Ulu Ordu E pteng isminde bir Tigin
96
vard. Buras ok aalk bir memleket olduundan, onlar
dan kesti, aalarn zerine bi nerek nehri geti. Ouz g
l erek dedi ki: Sen de benim gibi bir Hakan ol, sana
Kpak densin. Tekrar yoluna devam etti . Bu aral k boz
tyl, boz yel el i kurt tekrar grnd : Ordu il e yrye
rek Ti gi nl eri , Halk buraya geti r, ben nden size yol gste
receim dedi. Yrdl er. Ouz Han vadide bir [al aca]
aygra bindi, onu pek seviyordu. Fakat at lde gzden kay
boluverdi. Burada yksek bi r da vard. Tepesi dima kar
l oldnuundan Buz Da derlerdi . Ouz, atnm kamasma
ok kederlendi . Orduda byk kahraman bi r Tigin vard.
Yksek daa trmand. Dokuz gn sonra Ouza atn geti
rip verdi . Her taraf karla bembeyaz olduundan Ouz ona,
birok hedi yel erl e beraber, Karluk adn verdi. Ve birok
Tiginlerin zerine Han yapt. Tekrar yola dzldler. Yolda
bir byk ev grd. Dam altndan, pencereleri hlis g
mten ve demirdendi . Kapsnn anahtar yoktu. Orduda
Tomrdu Kaul adl akl l bi r adam vard. Ouz ona : Bu
rada kal, a, sonra orduya gel dedi ve Kala adn
verdi . Tekrar yola dzldler. Yi ne bir gn boz sal , boz
yel el i kurt, bi rdenbire durdu. Ordu da ona uydu. Buras eki
l ir bi r ova idi. ret derl er idi. Burada byk bi r kavim ya
ard. Birok beygi rl eri, srl ar, inekleri vard; bi rok al
tn ve gmlere, elmaslara mali kti l er. Bunlar Ouz'a kar
ktl ar. Ok ve kl la iddetli bi r cenk oldu. Ouz gaiip gel
di. ret Hannm ban kesti , ahalisini i taate ald. Bura
da birok mal l ar ele geti. Lkin yk hayvanlar, katr,
kz pek azd . Ouzun ordusunda Barmakluk osun Bilig
adl bi r adam vard. Hemen bi r kan yapt, mallar oraya
doldurdu. Hayvanlar da kotu. Herkes onun gibi arabalar
yapp eyasn ykl etmeye balad. Ouz Han bunu grp
gld. Ve ona Kankl (KanlO adn verdi. Tekrar yrd
97
ler. Boz sal, boz yel el i kurt nde idi. Tangut ve agam
memleketine gi tti l er. Birok cenklerden sonra Ouz orala
r da ele ald. Gayet gizli bir kede ok zengin, ok scak
bir memleket vard. Adna Bacak { *] derlerdi. Burada birok
vahi hayvanlar, av kulan yaard. Ahal inin yz siyaht.
Hakan, Masar (**) adl biri siydi . Ouz onu da yendi, kar
d, memleketini zaptetti . Oradan atma binerek memleketir
ne, yurduna dnd.
Ouz Han tarafnda beyaz sakall, koyu sal, pek akl
l bir i htiyar vard. Pek anlayl , pek iyi dnr bir adam
idi. Bir bakc olan bu adamn ismi Ulu Trk idi. Bir gn
98
(*) Ziya Gkalp'n Fuat Kprl'den aktard metinde, lke ad
olarak veri len Bacak kelimesi Ouz Kaan Destannda gemektedir.
Destanda, Barkan lkesinden sz edilmektedir. Barkan szcnn ge
tii 296. msra eyl edi r:
barkan deen br yi r bar darur, ula
(W. Bang G. R. Ralmetl, Ouz Kaan Destan, stanbul, 1936, s.
28, 29/296).
Bu msra, yeni baskda yl edi r:
barkan tegen bir yr bar turur. ulu
(Ouz Kaan Destan, Baskya Hazrl ayan; Muharrem E rgin, stan
bul, 1970, s. 27).
Barkan lkesi hakknda Prof. Bahaeddin gel, u bilgiyi vermekte
dir :
Uygur Ouz Destanfnda, Ouz-Hann Barkan adl bir blgeyi
de aldmdan sz ahyor. Burasnn ok zengin ve scak olduu da
syleniyor. Yer ad olarak B ar k an , eski Trkede iki yeri ifade
ederdi. Bunlardan birincisi, Kagar ehri yaknndaki br da zerinde
bulunan bir kaledir. Kagar blgesi, sylendii kadar scak ve zengin
deildi. Ayrca Trkler, inin Aa blgelerine de B a r k a n adn
verirlerdi. (Trk Mitolojisir i. s, 176 - 177, not : 18).
(**) [\/[asar m egemen olcKu lkenin Msr olup olmad, kesin
likle bilinmemektedir. (1 W. Bang G. R. Rahmeti, Ouz Kaan
Destan, s. 50. 2 Bahaeddin gel, Trk l\AtoIojisi, s. 203).
ryasnda, bi r Al tn Yay ve Gm Ok grd. Bu Al tn
' ay, doudan batya kadar uzanyor ve bu -Ok, gece
tarafna uuyordu. Uyannca bunlar Ouza bi ldirdi. Ve bir
nasi hat etti . Ouz onun nasihatim tutarak ertesi sabah, b
yk kardeleri, kkleri ard. Dedi k i : Artk i hti yarla
dm. Benim iin artk hkmdarlk kalmad. Gn, Ay, Yl dz,
siz gnein doduu tarafa: Gk, Da, Deni z, siz de gece
tarafna gidiniz! ocuklar bu emri yaptl ar. Gn, Ay, Yl
dz birok hayvanlar ve kular ldrdkten sonra Al tn bir
Yay buldul ar ve babalarna geti rdi ler. Ouz yay e ayr
d : E y byk kardeler, yay sizin olsun. Yay gibi oku g
e frl atnz! dedi. br birok hayvanlar ve kular
ldrkten sonra, lde Gm Ok buldular ve baba
l arna geti rdi ler. Ouz oku e ayrd : E y kk karde
ler, ok sizin olsun. Yay oku atar, siz de ok gibisiniz dedi.
Bunun zerine byk bi r kurul tay toplad. Herkesi ard.
Obasnn sama, krk kula uzunluunda bir srk dikti, t e
pesine bi r altn tavuk ve tavuun ayana beyaz bi r koyun
bal att. Sol tarafna, krk kula uzunluunda bi r srk dikti ,
tepesi ne bi r gm tavuk ve tavuun ayana bi r siyah ko
yun bal att. Sa tarafta Boz-Okl ar oturuyordu. Sol taraf
ta -Okl ar oturuyordu. Bylece krk gn krk gece gei
rerek, el endi l er. Bundan sonra Ouz yurdunu, oullar ara
snda taksi m e t t i : E y oull arm, ok yaadm, mzrakla
ok cenk etti m, ok ok attm, ok aygHara bindim. Dman
lar al attm, dostlar gldrdm. Gk Tannya her eyi fe
da etti m, size de, yurdumu veriyorum dedi.
Dede Korkut Kitab'nn Bi rinci Ouznmesinifi mevzuu
nu teki l eden Boa Han da, Ouz Han olmak melhuzdur.
Boa, boa keli mesi nden mtaktr. Boa on be ya
na gelinceye kadar adszd; bu yata, dv iin hazrlan
m bi r boay malp ederek ldrdkten sonra, Boa
99
ismini ald. Babasmm krk yiidi E oa kskandklar iin;,
izinsiz ava kyor diye aleyhinde iftirada bulundular. Ba
bas, onu ldrmek iin, bjr srgn av terti p etti . Avda o-
lunu okla yaral ad. Halk kitaplar arasnda. ah smail is
minde bir kitap vardr ki bunun kahraman da, Ouz Han'
dan baka birey deildir. ah smail de, on be yana ka-
dar adsz kalyor. Ona da babas dman oluyor, o da Ouz
Han gibi kzla evleniyor. Bu drt misal mukayesesin
den, Ouz Han Menkbesinin mterek bir ekli karla
bilir.
4. ANE ME NKIBE S
ane, Trkleri Ccen Tatarlarnn hkimiyetinden kur
taran kahramandr. ane Moolcada kudret manasnadr.
Brte ino/ane, Bozkurt demektir. Trkleri E rgenekondan
yani mi l l fel ketten kurtaran bu ane adl kahramandr,
Hakaniye Devleti ni n messisi olan Karluk Hakanlar, sl
mi yet devrinde bile anenin evld olmakla i fti har edi yor
lard (Mrc-z-Zeheb) (*)
Kendilerini aneye Tiisbet eden, yalnz Gk-Trkl er
deildi. Ouzlar ve Cengiz zamannda Mooll ar, kendi l eri
ni ane evld addediyorlard. Zaten Mool l ar halis Ouz
olduklarn iddia ediyorl ard. E rgenekon Menkbesi yanl
olarak Gk-Trkl ere ni sbet edi l mi ti r. Cm-it - Tevrh v e
di er menbalar, E rgenekonu Ouzlara isnat ediyor. Maa-
mafih E rgenekon Ouzlarda, Dokuz - Ouzl arda, Gk - Trk
lerde, Kariuklarda mterekti r. nk hepsinin anane ve
menkbesinde kurt halskrl vardr. Bundan baka C-
ceniere kar ilk isyan eden Huei - Hular yahut Tal al ar yani
100
(*) Mesd, MrQc-z - Zeheb ve Ma'din-l - Cevher, Charles Pel-
lat yayn, Beyrouth, 1966. 1 155.
Ouzl arl a Dokuz - Ouzlardr (De Guignes). Trk isti kl li bun
larn isyaniyle balar. Gk-Trkl er sonradan Ccen boyun
duruundan kurtulmulardr.
5. HUE HUE LARDA yani DOKUZ - OUZIJVADA
KURT ME NKIBE S
Hiung-nu hkmdarlarndan birinin gayet gzel iki kz
vard. Bir gn kendi kendine, bu kadar gzel kzlar dem-
oul larna vermek mnasip olmayacan dnd ve niha
yet onlar dorudan doruya Tanrya takdime karar verdi.
Bu maksatla kendi imparatorluunun hududu zerinde hl
bir mahal intihap ederek, ok yksek bir kule yaptrd. Ve
Tanr'dan, kzlarn kendi si ne zevce olarak almasn niyaz
ve isti rham ederek, onlar gtrp kuleye brakt. Nihayet
kulenin nnde, i htiyar bi r kurt gzkt. Kulenin dibine ya
parak gece ve gndz ulumaa balad, hatt orada ken
di sine bir in yaparak, ay hi kmldamadan orada kald.
Kzlardan biri, hemi resi ne dedi k i : Babamz bizi Tanr'ya
takdim iin burada brakt. Sakn bu kurt Tanr tarafndan
gel mi olmasn? Ve hemen kuleden inerek kurdun yanna
gi tti ; onun zevcesi oldu. ocuklar dourdu. Ve Huei -Hul ar
onun neslinden tredi (^).
Huei - Hularn bu menkbesi, bu kavmin kendisini kurt
nesli nden addettiini gsterir. Sancaklarnn banda kurt
ba bulunmas da bunu meyyeddir (^). Gerek bunlar ve
gerek Talalar, Kankllar, Ouzlar ve Gk-Trkl er, sesl eri
nin kurt sesini andrdn iddia ederl er. Kurt sesi karma
ya al rl ard.
101
(1) Kprlzde Melmet Fuat, Trk E debiyat Tarihi, c. I, s. 67.
P) A. g. e.
6 OUZLARIN E RGE NE KON ME NKIBE S
Mooll ara (yani Ouz soyuna), lhan padiah olmu
tu. Tatarlarm han da Sevi n Hand. Mool l ar o taraftaki
btn kavimlerden daha kalabahk olduklar iin, hepsini
ayr ayr ezerl erdi . VioolIardan ok darbe yiyen Sevin
Han, Krgz Han ve sai r i lleri kandrd, hep birden Mool
larn aleyhine ayaklandlar. Ni hayet hi l e i l e onlara galebe
etti l er. Mooll ar hep bir arada yaadklar iin, dmanlar^
onlar ortadan kaldrdl ar. Yal nz Il han n Kyan isminde bi r
olu vard ki, o sene evlenmi idi. Bir de Nukuz adl bir ye
eni vard. Bunlar, zevceleri yle beraber dmanlarm el l e
rinden kap, bir memlekete gel dil er. Orada at, davar, de
ve mebzuldu. Bunlar bu mallar srerek, bi r sarp da ii n
de kar yl bi r yola uradlar. Bu yol ok tehl i kel i ydi . Fa
kat oradan getil er. Yalnz bi r tek yolu olan bu da ierisiv
geni ve gzeldi. Akarsul ar ve emeler, trl sebzel er,
yemi l er, av hayvanlar vard. Hayvanlarnn kn eti ni , ya
zn stn yiyip i ti l er. Deri si ni giydiler. Dalarn kar eri
di. Oraya, E rgenekon dedi ler. Bu iki adamdan, ok nesi l'
redi . Drt yz yl burada kalp oaldlar. Ni hayet buraya
smayacaklarn anlayarak, kmaya karar verdi l er. Fakat,
yol bulunmuyordu. Bir demirci dedi k i : Burada demirden
bi r da var, onu eri tel i m. Hemen dan geni yeri ne bir
kat odun, bir kat kmr koydular. Yetmi deriden krk ya
pp, yetmi yere de koydular. Birikip krkledi ler. Derhal,
ykl deve kabi lecek kadar yol oldu. ktl ar ve Tatarlar
dan intikam aldlar. Bu esnada hkmdarlar Brte ina*
(Bozkurt) idi P).
102
(1) A.g... s. 67.
7 TUKYULARIN yani G K - TRKLE R N l\ E NKIBE S
Tukyularn menkbesi, iki ekil de in tari hl eri ne ge
mi tir :
1 Hi ung-nular la ayn cinsten olan Tukyular, Hiung-nu
memleketini n imali ndeki Su krallndan kmlardr. Re
isl eri Ka-Pan-Punun on alt kardei vard ki, bunlardan bi ri
sinin anas bi r kurttu. Kurttan domu olan Y-Uhs-Nii-Chou-
octions rzgrlara ve yamurlara hkmediyordu. Dmanla
r di er kardelerini mahvettikl eri zaman bu, tabi ati yl e o
fel ketten kurtuldu. Bunun iki zevcesi vard; biri Yaz Tan-
rs nm, dieri K Tanrsnn kzyd. Bunlardan i kier o
lu ol mutu. Kendi kavm bu ocuklarn en by olan
Na-Tu-Lu-iyi hkmdar yaptl ar; o, o zaman Tukyu adn
ald. Bunun on zevcesi olduu iin, ocuklarndan herbiri
anneleri nin adn almlard. Kurt (A-see^na) (*] bu isi ml er
den bi ri ydi ; ve bu ismi i l k tayan 'hkmdar A-Hien-Chi idi.
2 Tukyular iptida Garp Denizi (Si -Hai )nin - veya
Hazar denizinin - garp kenarlarnda oturuyorl ard. Komu
bir kavim, bunlar kmilen mahvetti. Yalnz bir delikanl
kald ki, onu l drmeye cesaret edemeyerek ell eri ni , ayak-
larm kesip byk bir batakla braktl ar. Burada bir dii
kurt ona bakt, yiyecek geti rdi , hayatn kurtard. Bu esnada
kurt, bundan gebe kald. Komu kavmin hkmdar, bunu
gidip l drmek iin, bi r asker tayin etti . Asker gi tti i za
man, kurdu delikanl nn yannda grd. Kurt bu aral k, bir
mabudun yardmna mazhar olmu gibi, delikanl y oradan
alarak denizin ark [ Garp] tarafna geirdi ve bi r dan s
tne indi. Bu da, Kao-ang memleketinin imal-i garbi
sinde idi. Dan eteinde bi r maara vard. Kurt oraya gir
(*) A-see-na, kurt deil, dil kurt demektir (Hseyin Namk
Orkun, TQf( Tarihi, i, stanbul, 1946, s. 92).
103
di. Orada yei l l i kl erl e mimal ve iki yz li (*) vs'atinde
bi r saha buldu. Orada on olan dourdu ki bunlardan biri,
ai l e ismi ol arak, A-see-na (ane) namn ald. Dier karde-
lerin en zekisi olduu cihetl e, biraz sonra hkmdar oldu.
Ve neslini unutmadn gstermek, iin, adrnn kaps
nne, zerinde bir kurt kafas bulunan bir bayrak di kti.
Ni hayet birok nesi ll erden sonra, A-Hien-Chi bunlara h
kmdar oldu ve kavmini oradan kararak, CcenMerin ta
bi iyeti ne girdi.
8 E RGE NE KON BAYRAMI
ecerel i Trkyyeye (**) gre (s. 48) Ouzlar ve Mool-
104
(*) U ; Bir !<ilometreden aa olmayan, fakat alara ve slle
lere gre uzunluu deien bir in uzunluk ls.
(**) ecere-i Trk; Hve hkmdarlanndan E bulgazi Bahadr Han
(1603-1663)m nl eseri.
E bulgazi Bahadr Han, hem hkmdar, hem bir tarihidir. ki ni
eserinden biri ecere-i Terkime, br de ecere- Trktr. ecere-I
Terkime, Trk destanlarna kaynak olmas bakmndan ok nemlidir.
Reidddinin Cm-t - Tevrh indeki Ouznmeyi. kendi elinde bu
lunan yirmiye yakm Trkmen ri vayetleri yl e karlatrarak, tasnif et
mitir.
Bu esenin aataycasnn tpk basm, 1937'de Trk Dil Kurumu ta-
rafmdan yaymlanmtr. Kononofun Rusa evirisinin Trkesi de, ba
sl mtr (ecere-i Terkime Trklerin Soy Kt, Baskya Hazrla
yan : Muharrem E rgin, tarihsiz).
ecere-i Trk ise, Mool ve Trk tarihinin ana kaynaklarndan biri
dir. Sade ve ak bir dille yazlmtr,
ecere-i Trk, Ahmet Vefi k Paa tarafndan Trkiye Trkeslno
evrilerek Tasvir-i E fkr gazetesinde tefrika edilmi ve eksik olarak ay
rca baslmtr. Ksaltlm ve aatayca aslndan ok, Franszcas
esas tutulmu bir baka evirisi de, 1925te Rza Nur tarafndan yaym
lanmtr.
E bulgazi Bahadr Han, ecere- Trk' tamamlayamadan lm, ese
ri, olu E nue Han tamamlamtr.
lar, E rgenekondan klan gn ve onun saatini bell edi l er.
Her sene o gnde ve o saatte bayram yaparlar. Bir para
demiri atee sokup kzdrrl ar. ptida Han, bi r l etl e demiri
tutup rse koyup ekile vurur. 01 gn gayet aziz t ut ar
lar. Bu yn, ilhanlk dininin en byk ibadetidir.
9. SA R TRK ME NKIBE LE R
streler, i lhl ara taall uk eden maceralardr. Menk
beler de kahramanlara yani nim ilhlara isnat olunan ser
gzetlerdi r. Gerek strelerin, gerek menkbelerin iki
ti ma rol vardr :
Birincisi yin roldr. Yani bu streler ve menkbeler
bir i tima esnasnda manzum yahut mensur olarak, musiki
ve raksla mterafk ve gayr-i mterafk ol arak okunursa,
hatt bazan din bir traj edi halinde oynanrsa sihriyyen din
bi r tesi r icra eder, yahut byk bir sevap kazanlm olur.
kinci rol, i ti kaddir. Bu rolde kymet, menkbenin mevzuun
da ve manasmdadr. Menkbeni n nakl etti i vaka, herhangi
bir teki l tn yahut messesenin ne suretle tekevvn etti
ini izah etmek i ster. Menkbelerin birinci roln. Dede
Korkut Ki tabnn Oniki Ouznmesinde gryoruz. Ozan,
bunlar, Yi rmi drt Boybei lende hazr iken, hanlar hanna
hitaben inad eder, ayn zamanda kopuzunu da alar. Ms-
lmanlarda Meviid-i eri f ti l veti nasl yn mahiyeti hiz
se, bu Ouznmeler de, eski Ouz Trkleri iin yle idi.
Menkbel erin izahkr rolne gelince, bunu bilhassa il
hanlk dininde hakim olan il, Ak-Kemiic tannyor, di erle
ri Kara-Kemik i ti bar olunarak, bu ilin tbi i yeti altna giri
yorlar. Hkim olan i l in Ak-Kemi kl i i ni izah eden, ite bu
menkbelerdir. Yukarda Dokuz - Ouzlarn, Ouzl arn ve
Gk - Trklerin ne suretle ilh ve kuds bir mhiyeti hiz
105
bi r kudretten rediklerine i ti kat olunduunu grdk. Hkim
olan il, vel yet-i mmeyi hiz olmak iin, mukaddes olmak
lzm gel ir. Mukaddes olmak iin de, ya bir totemi n, ya bir
ilhm sllesinden gel mesi arttr. lh, kadnlara ya bir
nur stunu, yahut bir hayvan ve bazan da bir insan suretin
de tecel l i eder. Bunlardan birisinden gebe kalan bir kadn,
ilhzdeler dourur. Bunlardan treyen bi r ilin hkimiyeti,
ve!yet-i mmeyi hiz addolunur.
Bogu Han ve Ouz Han menkbelerinde nur stunu
nun, toteml erin, semav kzlarn mevcudi yeti gsteriyor ki
btn Trk menkbeleri, ilhanlk dininin crsmeleri ni h
izdi r. Her budunun, her i l in kendini mukaddes tanmas ve
dier zmrelere mreccah grmesi, tabi dir. Zaten, budun
ve il devrelerinde de, izdiva, cemiyetin dahi lindedi r. Bir
f er t kendisine yal nz kendi budununun yahut ilinin kzlar
n kfv grebi lir. Btn bu vkalar, cemiyetin lh bir
meneden gel mesi iti kad ile izah olunabil ir.
Al Kova. Alan Kova adl bi r melikenin adrna,
gkten yeil gzl bi r ilh iner. Alan Kova bundan gebe
kal r. Kay sllesi bunun ki olundan rer (ecere-i Trkiy-
ye).
Krk Kz. Sam Han adl bi r Kazak hkmdarnn k
z. bir sabah erken krk cariyesiyle beraber gezmee kar
lar. Henz gne domamt. Bir rman kenarna gelirler.
rman zerine semann nur stunu indii iin, sular g
m gibi parlakt. Kzlar suyun gzelliine meftun olarak,
parmaklarn rmaa dal drrl ar. Bu temas neti cesi, hepsi
gebe kalr. Hkmdar, bunlarn hepsini bi r daa nefyeder.
Orada bunlarn zrri yeti oalarak Krgz kavmlni vcuda
geti ri rl er.
106
Hia Prensesi. Bu iti kat, i nl i l erde de vardr. Hi a s
l l esi nin ilk vl idesi olan prenses, bi r gece dolarken bir
yl dzn uamdan hmi l e kal mtr (De Guignes, c. I, ksm
1, s. 8).
Ananeye gre Japon sl l esi , gne kzyl e bi r kutan
Ti betl i l er, bi r prensesle bi r maymundan; Krgzl ar'dan bir
kabil e, bi r prensesle bir kzl kpekten vcude gel mi l erdi r
E ski Trklerde bu menkbeleri izah iin, senede bir ke
re, tabi ehvetin galeyan ile vcude gelen bir ak gece
sine inanrl ard. Bu ak gecesinde, kadn, her neye dokun
sa gebe kal rd. nk, bu gece nur stunu - ki buna Al tn
Ik da di yebi l i ri -, her eyde mtecel l bulunurdu. Al tn
Ik, bazan gzel bi r erkek suretinde bir kadnn harimine
gel irdi CAIan Kova), bazen bi r yldzn ua yahut bi r rma
n suyu vastasi yl e temas etti i bi r aac yahut bi r kz ge
be brakrd.
Bu ak gecesi, her f l in, kendisine lhi bi r kudsiyet,
semav bi r isabet vermesine hdim oluyordu. Al tn Ik*
tan doan insanlar. Ak' Kemi k olurlard, dier budunlar ise,
Kara-Kemi k kal rlard.
Ak gecesinde ilhlar, il hel er ve insanlar arasnda
muaakalar cereyan etmesi nden, birtakm streler do
mutur ki birkan aada zikredecei z.
107
108
A k s t r e l e r i
1. GNE HANIM
Yakutlara gre, Ulu Toyon, Ay Toyon'un kz Gne
Hanma k olmu. Ulu Toyon, Al tayll arda Ugan, Ouz
larda Gk Handr, Ay Toyon, Ai tayl l arda Bay lgen,
Gk - Trklerde Gk Tanr'dr. Toyon, babas Seene
der k i : Ay Toyonun semasna k; bana, onun kz G
ne Hanm i ste! Ne kadar ok arl k i sterse hi esi rge
me, kabul et.
Seen, hemen amaya kt, Ay Toyonun otana gi t
ti . Olum, kznz sevmi. Onu oluma veri r misiniz? de
di. Ay Toyon, Peki veri ri m, fakat iki nian i steri m. Biri
dalga : gl - incisi, biri serb : l - incisi.
Seen, bu haberi oluna geti rdi. Ulu Toyon istenil en
iki niann tedarikini kolay grd. Yerstnde ve yeraltnda
ne kadar cinler, peril er, ruhlar varsa hepsini davet etti .
Cmlesi geldiler. Ulu Toyon d edi : E y kahramanlar! i
nizde benim istedi i m iki armaan bana geti rmeyi , kim
zerine alacak? Bu iki armaan bulmak, geti rmek gayet
kolaydr. Biri dalga : gl - incisi, biri serb : l - incisi. Ce
maatten bu tekl i fi kabul edecek hi bi r kahraman kmad.
Ulu Toyon tekl i fi ni tekrar etti . Yine cevap veren olmad.
nc tekli fi nde, bi r kurt ile bir karga meydana geldiler.
Bu iki armaan geti rmei zerleri ne alyorlard. Fakat,
kurt, dalgay tutabi l mek iin uzun bacaklar istiyordu. Kar
ga ise, serb grebi lmek iin keskin gzler tal ep ediyor
du. Ulu Toyon istedi kl eri eyl eri onlara verdi. Haydi kah
ramanlarm! Gidin, bana dalga il e serb geti ri n dedi.
Bu iki kahraman yola dtl er. Aradlar, taradl ar, a
ltl ar, uratlar. Ne kurt, dalgay tutabil di , ne de karga
serb' ele geirebildi. Asrl ar geti. Bir trl iki armaan
gelmedi . Ulu Toyon, istenil en nianlar veremedi ve G
ne Hanm alamad.
2. OLBU HANIM
Yakutlarca Zhrenin ad, olbu Hanmdr. Bu gen kz,
lker yldzn sevi yor, lker de olbu Hanm iin yanp
tutuuyor. Ne zaman ki olbu ile lker bir hizada bi rl ei r
ler, kal pl eri atmaa, gsleri kabarmaa, nefesleri grle
mee balar. Bu nefesl er, bi rer dalga olur. Derhal kasrga
kar, ortal bi rbirine katar. Bundan dolaydr ki Yakut
Trkleri, Zhre ile lker bir hizaya geldii zaman, rkerler.
3. KSZ K Z
Bir k gn, ksz bi r kz, su almaa gidiyordu. Vcu
du yar plakt. ryan ayaklar kardan imi ti . Karn at,
kulaklar souktan donmutu. Gzleri yal idi. E linde, de
mi r bi r bakra vard. emeye gidiyordu. Bi rdenbire bir
kasrga koptu. Ay, yukardaki kknden, bu zaval l kza ba
kyordu. Dedi ki: Mutl aka vey anas bu kza zulm ediyor.
Kza acd Kz o srada, bi r alnn iinde yryordu. Ay a
lya emr et t i ; Kz al, gel! dedi. Derhal al, bir at oldu.
Bir yandan gk alald, bi r yandan al ykseldi. Kz, bak-
109
racyl e beraber, ge geldi.
imdi, Ay'n ialden hale gemesi, hep ksz Kz'm ge
irdii serencamlara tbidir. l k gece Ay, gm bi r yay
gi bi di r. Kz bydke, Ay da byr. Fakat bazan kz otaa
gi rer, hal dokumaya bal ar. O zaman Ay, sevgil isini gre
mediinden hasretl e yz hil l e dner. Bazan kzn keyfi
boarak, bakracyle beraber gle koar. O zaman ayn yz,
bedi rleni r.
Bundan baka gkte bir Beyaz Ay vardr ki ksz
Kz sevdii iin, Ay tutup bomak i ster. Fakat ona gc
yetmez. Yi rmi be gn, Ay gal iptir. Yalnz gn Ay gale
be alar. te bu zamandadr ki, Ay grnmez.
110
111
B e i n c i Me b h a s
Trk Di ni ne Dir Mteferri k Mal mat
1. ve DI
E ski Trklerde, btn mevcutlarm ruhlar olduunu gr
dk. Bu hal gsterir ki Trk'n nazarmda her ey. kuds idi.
Kuds olan eyler, mukaddes ve gayr-i mukaddes diye ikiye
ayrl r. Trkler mukaddese Ak, gayr-i mukaddese Kara namla
rn veri rl er. Kudsnin zdd ise, l-kuds (profane)di r. Trke
gre hi bi r ey l-kuds deildir, bundan dolaydr k Trk
ede l-kuds kelimesinin mukabili yoktur. Kuds, mukad
des ve gayr-i mukaddes diye iki cinse ayrl dktan sonra,
mukaddes cinsinin de, birok nevil eri vardr. Mesel ,
Tsin dinindeki drt renk, drt nevi mukaddeslii gsterir.
Kzlm mukaddeslii baka, Gknk bakadr, il dininde
ki ongunlar da, ayr mukaddes nevileri gsterir. Bu nevi
lerden her birisi ayr bi r lem olduu iin di erleri kapal
gibi idi. Binaenaleyh her birisi kendisini i addederek, di-
en neve d namn veri r. Mesel , Dede Korkut Kitabnda
-Okl ar kendil erine -Ouz, budunlara D-Ouz diyor
lar. Bu isimler. - Oklara gredir. Budunlara sorulsa, on
l ar da kendilerini i l , Oklar D l addederlerdi.
E ski Trk zmreleri , imdiki tari katl ar gibidir. imdi her
tari kat, di erine kapahdr. Halbuki hepsi de, ehl-i tari kat
nazarnda mukaddestir. te bu tahlil gsteriyor ki, eski
Trklerde l-kuds mefhumu olmamakla beraber, onun rol-
n ifa eden bir !<elime vardr ki o da D keli mesidir. Filha
kika D$ l , suret-i mutlakada l-kuds deildir, fakat bir
nevi mukaddeslie nazaran, l-mukaddestir.
2. E SK TRKLE RDE K NAT TE LKK S
E ski Trklerde kinat, lemi muhtevidir : 1] Orta-
Dnya, 2) Yukarki Sema, 3) Aaki Sema.
Orta Dnya. Bi dayette, budun devri nde, yalnz Or
ta Dnya telkkisi vard. Yer -Sul ar , yeryznde idi ler.
Bunlarn babas olan Ugan, arzn gbeinde otururdu; bu
nun Ouzlarda mradifi olan Gk Handan murat, kre-i
haviyye idi, asl sema deildi. Ortaya mensup ruhlar bida
yette, drt tasnifteki mukaddes nevi l ere ayrl mt. Bilha
re bunlar da, ak ve kara cinsl erine ayrl dlar. O zamanlar
ak ol anlar Yukar Gkn, kara olanl ar da Aaki Gk>
n hkrhne tbi oldular. nsanlar hl-i hayatlarnda Orta
Dnyada yaarlar. Orta Dnya nm eski ismi Jun (Acun)-
dur. Orta Dnyann mmtakal ar ibtida drt iekn, sonra se
kiz, daha sonra on yedi oldu.
Yukarki Sema. l dini, yukarki semay iptida,
kat olarak tasavvur etti . Ouz'un Sa - Kolu -Ok' tan m
rekkep olduu iin, Yukarki Sema'nm da, kat olmas
tabi idi. O halde Ouzlarn Yedi Tannsdr ki Yedi Kuday
namiyle Al tay Trkleri ni n nc Kat Gnde kal mtr.
Sonradan, Yukarki Sema, dokuz, daha sonra on yedi kat
olarak tasavvur edi ldi .
Aaki Sema. Aaki Sema, lhanlk dini teek
kl etti kten sonra tasavvur edildi. Al tay Trkleri nde bu
nun katlar yedi yahut dokuzdur. Aadaki Sema' nm da ken
dine mahsus gnei vardr. Fakat, bunun rengi kara olup.
112
siyah nurlar nereder.
Atein nevij Yakutlarda, atein nevi olmas,
bu leme ni sbetledi r.
3. D N ISTILAHLARI
E ski Trkler, il devri nde, dine nom namn veri rl erdi .
(Divan Lgat.) Din kitabna da nom derlerdi (Ci hn-g-
y). l dininin ruhan reisl eri ne Toyon, khinlerine Kam
namlarn veri rl erdi .
4. BADE TLE R
amanizm devri nde, drt mevsime mahsus kurban
yi nl eriyl e, senenin ortasndaki byk kurban yni vard.
l devri nde, Ouzlarda len adl zi yafet vard. Ouzun
Yi rmi drt Boyu, bu zi yafette hazr bulunurdu. Her l, ken
di sngnden yiyebi l i rdi . lende, Oran kopuz alarak
Ouznmeyi okurdu, il hanl k devrinde, demir yni vard.
Bunlar byk ibadetler olup, ayrca da her ilh iin kurban
lar kesil iyordu.
113
115
S ZL K
arlk
ahfd
ahkm
ail e asabiyeti
aks-i sadasz
alyi
li
mil
anane
ansr- erbaa
arz etmek
s
asabe
asabiyyet din
asgar-i nmtenhi
atalet
yn
ayniyyet
azamet
zm- nnutenahi
azm
bdlre
bahetmek
bahusus
bis
: balk, kalk; kz almak iin veri len para, m'
cevher ,giyim kuam eyas. E vlenecek erke*
in kz tarafna verdii
torunlar.
: hkmler, kurallar, esaslar.
: aileyi meydana getiren kiilerin, birbirlerini,
bakalarna kar korumalar, birlik olmalar;
aile iinde, da kar sk ballk.
: yanksz, karlksz.
: gsteri.
: yksek, yce.
: foktr, etken, sebep.
: gelenek.
: drt madde: ate, hava, su, toprak.
: sunmak, bildirmek.
; denek, sopa.
: akraba, yakn, hsm.
; Kendi topluluklarn (aile, airet, kabile, boy}
bakalarndan stn grme ve savunma inan
c; aileyi, aireti , kabileyi, boyu meydana geti
ren bireyler arasndaki duygu birlii ve birbir
lerini koruma konusundaki sk ballk,
sonsuz kk,
tembelli k, engenlik,
din tren,
tpk olu, ayni olu,
byklk, ululuk, ycelik,
sonsuz byk,
byk, kocaman.
B
zor geit, felket,
balamak, vermek
zellikle, bilhassa,
sebep.
116
bakiye
artk, kaimt.
bali olmak
ulamak, l<avumak, varmak, bulmak.
bark
ev, mlk, mezar ant, antkabir.
batn
Klanr meydana getiren alt birlik, soy; kuak; '
bedi :
gbek.
: gzel, gzellik, gzellik llerine uyan; g-
bedi zevk
z, gnl okayan, beenilen,
gzel eylerden holanma zevki.
bedirlenmek
dolunay haline gelmek.
bes
engef, sakmca.
bekret
el dememilik.
ber olunmak
yutulmak, yok olmak.
bidayet
balang.
bhakkn yerinde olarak, gerekten, hakkyle.
biifar sonra, daha sonra.
faiikia tersine, aksine.
budun halk, kamu, ulus.
buna binaen bundan tr, bundan dolay.
biV kuyu.
chii
C
: (burada) Tanrya ve Hak dinine nanmayarv.
crih :
mansiz, inansz.
: yaralayan.
criye halayk; satn alman v efendisinin istekleri
cy- tatbk
ne bal bulunan kz ya da kadn,
uygulama yeri , yapma alan.
cebren zorla, g kullanarak.
ced erkek ata, dede.
cedde kadn ata, nine.
cell byklk, ululuk, heybet, hiddet, (Meti nde;-
celp eylemek
Ktlk Tanrs anlamnda).
getirmek.
cemal : gzellik, yz gzellii. (Meti nde, fyilik Tani-^
cem
rsi anJamnda.)
toplama, br araya getirme.
cemSd cansz varlk.
celietl ulu, byk, yce.
cemaat topluluk.
117
cevaben
cevher
.cml esi
crsme
, dahil
darbe yemek
, darb- mesel
darbolunmak
dirayetl i
dn
^ecinne
efrd
.ef sun
ehM tarikat
ekseriya
emin
emval
endm-gt
erkek din
erkek naturizm
ervah
ervah- habise
ervah- tayyibe
esati r
estr
esrar
esrarengiz
evvel emirde
fafur
fl- hayr
cevap oiarak.
(Burada) kk, esas,
hepsi.
kk, iz, kk canh.
D - -
i, ieri.
yenilgiye uramak, aci ekmek,
atasz,
(burada) sylenmek,
yetenekl i, baarlr, becerikli,
aai, alak,
-E
: Asimda, ana karnrndaki ocuklar demektir.
Meti nde cinler, cin tayfas* anlammda kul
lanlmtr,
f ertler, bireyl er,
by, sihir, afsun.
tarikat adam, tarikata girmi olan kimse,
ok defa,
gvenilir,
mallar.
gvde eti , gvde etinin bir ksm,
otoritenin, ail e birliinin, evli li in erkek (ba
ba) soy zincirine gre biimlendii inan sis
temi, (patriarcat).
bkz. erkek dni,
ruhlar,
kt ruhlar.
yi ruhlar.
Istrenin oulu, bkz. stre.
gerekte olmayan, masalms, mitolojik.
sHar, gizli eyler,
gizli, bilinmeyen.
ilkin, her eyden nce, en bata, ilk i oiarak.
F - -
in imparatorlarnn unvan,
uuriu durum, iyi almet.
118
faraziye
fazi let
fed-y hayat etmek
fend
fendli
fevk
feyz
feza
frka
filhakika
filvaki
galeyan
gayr-i .msavi
gayr-i mterafk
gazve
had
haiz
hk
hdim olmak
halskrhk
halef
hl
hl-i hayatta
hami
hamile kalmak
hamiye
harm
hars
hs
hsl
hssa
hayrkr
hengm
hdiv
htta
hicret etmek
varsaym,
erdem.
cann vermek, lm gze almak,
hile. dek. oyun,
hilekr, oyunbaz.
st , yukan.
veri ml il ik, bolluk, grlk, manev ilerleme,
uzay,
parti.
gerekten, gerekte,
gerekten, gerekte.
G
kaynama, coma,
eit olmayan,
ayr, br arada olmayan,
din dmanlaryle yaplan sava; yama akn.
H
derece.
tayan, kendinde bulan.
toprakla ilgili, kkeni topraa bal.
hizmet etmek, yardmc olmak.
kurtarclk.
sonradan gelen.
bo, ssz.
sa iken, yaarken.
koruyucu (erkek), kayrc (erkek).
gebe kalmak.
koruyucu (kadn), kayrc (kadn).
(burada) yan, ev. yatak, br evin mahzsen yeri,
kltr.
zge, mahsus.
szn ksas, ksacas, zet olarak.
zel l i k.
yararl , hayrl,
sra, zaman, vakit,
geni yetkili vali,
lke, memleket,
gmek, baka yere gitmek.
hikmet
hiza
hotoz
husul
husule gelmek
hkmran
tlak etmek
stlah
ibd'
ibzal etmek
cap
icbar etmek
;cmal edilmek
cra etmek
tim*
itimt
tima
}khkak- hak
ihtimam
ihtinak-ur-rahm
ihtirazkr
ihtiyar etmek
ihtiram
ikame etmek
iihe
ilhak etmek
llhzade
ilm-i ezel (prescience):
gizli sebep.
sra, ayn izgi zerinde bulunma,
eskiden, kadnlarn, ss iin balarna taktk
lar kk balk,
meydana gelme, ortaya kma .
meydana gelmek, ortaya kmak,
egemen.
(burada) adlandrmak,
terim.
yaratma, tretme.
esirgemeden vermek, bol bol vermek.
gerek, lzm gelme.
zorlamak.
zetlenmek, ksaltlmak.
yapmak, yeri ne getirmek, gerekletirmek,
toplanma, bir araya gelme.
toplanmalar, bir araya gelmeler.
toplumsal, toplumla ilgili.
kendi gcyle hakk yerine getirme, hakkn
alma.
bakm, zen gsterme.
duyu bozukiuu. isteri , rahim boulmas.
ekingen.
semek, yelemek, beenmek, gslemek,
sayg.
yerine koymak, saymak.
Tanra.
eklemek, katmak, ulamak.
Tanr olu, babas Tanr olan, yar Tanr.
Szlk anlam, doutan bilgi, gelecei bil
me demektir. Terim olarak, yaratklarn bi
lemeyecei, yalnz Tann'nn bilebilecei bi
lim, anlamna gelir. Bu, evrenin yaratlma
sndan nce de var olan ve yalnz Tanrrya
zg bilimdir. Dinsel inana gre, Tanr, her
eyi nceden bilir; O'nun bilemeyecei ey
yoktur; ezePe, yan evrenin yaratlmasnda
nceye zg bilgi, yalnz Tannya mahsustur.
119
120
il tihak etmek : katlmak, aralarna girmek.
im etmek : sezdirmek.
Inhl : zlme, dalma.
in'/ks aksetme, yansma.
inklp deime, deiiklik, devrim.
inksam blnme, paralanma.
ind etmek Bir iiri, bir paray ahenkli biimde okumak.
irttibak uyma, kendini altrma.
inti f edilmek yararlanlmak.
inziva
yalnzla, br keye ekilme.
iptida
nce, ilknce
ire etmek gstermek, temsil etmek, belirlemek.
ire olunmak gstermek, temsil edilmek, belirlenmek.
rca edil mek evrilmek, dntrlmek.
irtibat
baianti, iliki.
ismet temizl ik, arlk, namusluluk.
isnat edilmek stne su atlmak, yklenmek.
istdll edilmek sonu karlmak, sonuca varlmak.
stihale deiim, deiiklik, bir halden bir hale geme.
istihsal
retirh.
istilzam etmek
gerektirmek.
istinat etmek dayanmak.
istirham etmek yalvarmak, yakarmak, dilemek.
itikak treme, kma.
ithal etmek ieri almak, ieri sokmak; kalmak, eklemek.
itibar olunmak saylmak, yerine koyulmak, kabul edilmek.
ithal olunmak katlmak, eklenmek.
itikat
inan.
ittihat birlik, beraberlik.
ittihat etmek birlemek, bir araya gelmek.
ittihaz edilmek
kabul edilmek, saylmak, seilmek, tutul*
mak.
ittihaz etmek : kabul etmek, saymak, semek, tutmak.
itts.
bolluk, genilik, genilemek.
i zahkr aklayjci.
izdiva etmek : evlenmek.
121
kabi-el-mld
kadn din
kadn naturzmi
khin
kail olmak
kale
kalbetmek
Kamer
kmilen
kaos
kasvet
kavmiyet
kazen
kefaret
kemi yet
kenz-i mahf
ker m
Kevser
keyfi yet
kt a
kozmogoni
sa'dan nce.
otoritenin, aile birliinin, evliliin kadn (ana]
soy zi nci r i ne gre bi i ml endi i i nan dzeni,
(matri arcat),
bkz. kadn cUni.
gaypten haber veren kii, falc.
nanmak.
seccade, kk hal,
evirmek, dndrmek.
Ay
btnyle, hepsi.
evrenin, acun durumuna gelmeden nce
geirdii dnlen uyumsuz ve kark du^
rum.
sknt, i sknts.
(burada) topluluk,
yanllkla, bilmeyerek, kaz le.
arnma, temizlenme, sululuktan kurtulma ce
zas,
nicelik.
Bir tasavvuf terimidir. Szlk anlam gizli
hazne demektir. Terimin kayna, bir ha^
dse dayanr. Tasavvuf nana gre, Davut
peygamber Tanrya, yaratlmadan nce ne
rede olduunu sorduu zaman. Tanr : Ben
bir kenz-i mahf (gizli hazne) idim, bilin*
mek istedim ve evreni yarattm. buyurmu.
Bu hadse dayanan ken^l mahf, tasavvufta
gayp lem, ancak Tanr'nn bildii lem, ev*
ren ncesi varlk anlamlarna gelen bir t e
rimdir,
cmert.
cennette olduuna
gl ya da rmak,
nitelik, zellik,
boy, l,
evrenin yaratln
inandan, suyu ok tatl
inceleyen blm dal; ya-
kitabe
Kuday
kudsiyet
kutup
122
kuvve-i kudsiyye
kuvve-i meyyde
kfv (kfv)
lafzen
lhika
lhut
lhut
l-kuds
lalettyn
lama
l-mukaddes
levazm
leziz
/azt.
ratl destan.
gk ruhu, semav ruh. bkz: Yayk,
kutluluk.
Bir tasavvuf terimidir. Szlk anlam, de
irmen tann ortasndaki mildr.
Tasavvuf inana gre. Tanrsal akta yk
selmi, Tanr nm takdiriyle madd ve manev
alanlarda grevlendirilmi yce kiiye kutup
denir. Kutupluk manev bir makamdr. Tanr,
kutuplar evliyalar arasndan seer. Deirmen
ta nasl, bir mii'in evresinde dnerse, ev
ren de kutup ad verilen ermi kiinin ev
resinde dnmektedir. E vreni yneten grn
mez kii lere rical-l-gayb ad veri li r. Bunlar
belli sayda kiiel (kutup) ve topluluklardr
(ler, Beler, Yediler, Krklar, yuzler.) n
sanlar, bunlarn yardm ve efaati sayesinde
yaarlar. Rical-l-gaybdan birisi lnce, yeri
ni, bir baka ermi kii alr.
Drt kutup vardr. Bunlardan biri, brlerinin
badr. Buna kutb-ul-aktb (kutuplar kutbu)
derler,
kutsal g.
yaptrm gcii, bir iin temel dayana,
denk, e.
L
szle.
kelime treten ek; bir blme eklenen para.
Tanrsal lem.
Tanrsal, lh,
kutsallk d,
geliigzel, rasgele.
Buda rahibi.
kutsallk d, mukaddes olmayan,
gere, gereler,
lezzetl i, tad gzel.
123
M
mabut
madde-i la
mader
mader nesep
mahal
mahdut
mahfuziyet
malde
mkes
maktul
makult- erbaa
makule
maks
mlaml
masnuat
masuniyet
mark
maer
maznun
manzume
mazhar olmak
mebus
mebzul
Tanr.
lk madde, temel madde,
anaya ait, ana ile ilgili,
bk. kadn din,
yer.
snrl, sayl, kapsam geni olmayan.
Korunma, saklanma, elden karlmama, koru-
nurluk.
len, yemek leni, sofra.
yank, tepki.
ldrlen.
Drt kategori. Aristo, ana kavramlar sistem
letirmi ve ona ayrmtr. Aristonun bil
dirdii on kategori unlardr : Cevher, nice
lik, grelik, zaman, yer durum, iyelik, etku
edilgi.
Aristo'dan sonra gelen filosoflardan bir ks
m ona uyduu gibi, bir ksm da ondan ay
rlmtr. Niteki.m, slm felsefesinde drt
kategori vardr ve buna makult- erbaa denir.
Bir fel sefe ve mantk terimidir. Franszcas
catgorie'dir. znitelik, bir ne*^neye ykl e,
nen nitelik, varik kalb, bilgi edinmemizi
salayan kalplar demektir, bkz ; makult-
erbaa.
kart, ters, tersine.
azna kadar dolu, pek ok.
sanatlca yaplm eyler, sanat deeri olan
nesneler.
korunuriuk. dokunulmazlk,
dou.
ortaklaa, topluluun olan.
(burada) sanlmak, zannedilmek.
(burada) sistem, takm, dizi.
(bir yi lie) erimek, ulamak,
seilmi, gnderilmi,
bol, ok.
124
mecaz : szn, gerek anlam dnda kullanyla ilgll.
necm toplam, btn, hepsi.
medar olmak : yardmc olmak, yararl dokunmak, daya
nak olmak,
medll : anlam,
mefkr : lk,
mefhum : kavram.
mefl : inmeli, vcudunun bir yeri tutmayan.
meftun olmak vurulmak, hayran olmak, gnl vermek.
iTiekr : hile, dek.
meleke : yatkmik, alkanlk, el uzluu.
melhuz ; beklenir, umulur.
melke : kadm hkmdar, hkmdar ei.
memur etmek grevlendirmek.
mankbe : tarihsel bir temele dayal olaanst nite
likte serven.
mene, : kaynak, k yeri,
mebhas : blm,
mer otlak
merbut : bah, ilgili,
mesabe : l,
mesel : atasz,
meserretl i : sevinli,
meumiyet uursuzluk, ymszlk.
mev : davar, s r ve yk hayvanlar,
metf etrafmda dnlen, dolalan, tavaf edilen (kut
sal yer).
mevcudat : varlklar, yeryznde var olan canlj ve can*
szlar.
^vl d : domu, ocuk,
minval gidi, yol, tarz, usul,
mi safirperverlik : konukseverlik.
: karlk, eit, denk, edeerli,
muamma : anlalmaz i, bilmece,
mucip olmak : grekmek, yol amak.
muci bi nce : ger ei nce.
muhafz : koruyucu, savunucu,
muharref : bozulmu, deitirilmi .
125
muharrer yazl.
muhasara etme kuatma.
muhtev
Bir eyin iinde olanlar, sz konusu edilen ey.
muhtevi olmalc
iine almak, iermek, kapsamak.
mukaddesat kutsal olan eyler.
mukall it
takl iti, yansiayc.
mukarrer
kararlatrlm, belirlenmi.
muktedir olmak gc yetmek, elinden gelmek.
mumaileyh ad geen, ad anlan.
munzam
eklenen, stne konan, katlan.
munzam kalmak
katlmak, eklenmek.
murahham ksaltlm (szck).
muteber
geerl i, saygn.
muzlim
karanlk.
muzr
zararl, tehlikeli .
mbahase konuma.
mucamaa etmek
: iftlemek.
mcazat
: ceza, cezalandrma.
mdr umde
: yn verici, idare eden, ilke, asl ilke, uyulma-
s gerekli kural.
mdre
: ynetici (kadn).
muekkel
: biri tarafndan vekil yaplm, grevlendiril
mi.
mell if
: yazar.
muennest-i semiyye : dii saylan kelimeler. Kimi dil lerde kelime
ler erkek ve dii saylrlar, imllar da buna
gre deiir, Arapa, Franszca vb.)
messese kurulu, kurum.
messi r t esi r U.
messis kurucu.
meyyet pekitirilmi, kuvvetlendirilmi, dorulanm,
glendirilmi.
meyyide yaptrm, br eyin yaplmasn salayan g.
mhimmat sava gereleri bulunan.
mkfat dl.
mktesep kazanlm, edinilmi.
mlkat buluma, grme, konuma.
m! e wen
renkli, boyanm.
126
mmessil ; temsil ci .
mmin : Tanrya ve Hak di ni ne i nanm, man et mi ;
kutsal eylere bal.
mnakaa tartma.
mndemi toplanm, iinde bulunan.
mnkasim blnm, ayrlm, paralanm.
mncer olmak sonulanmak, sona ermek.
mncezip bulunmak kaplmak, tutulmak, gnl akmak.
mracaatgh ba vurulan yer, yardm istenen makam.
mradif anlamda, eanlaml.
mreccah ye, stn.
mstahkem berkitilmi.
mstakil bal olmayan.
mstamel kullanlm.
mareket ortaklk.
mavere etmek danmak, grmek.
mir gsterici, bildirici.
ntak tremi, bir kkten km.
mtecell grnen, aa kan.
mteessir tesi r altnda kalm.
mtegaliip zorba.
mtehalif uyumaz, birbirine uymaz, aykn.
mtekabil karlkl.
mtemmim tamamlayci, btnleyici.
mtenavip deiken, nbetlee.
mtenazran simetrik, karlkl olarak.
mteneffis nefes alan, canl.
mteradif anlamda, eanlaml.
mterafk bir arada, birlikte, e ve arkada olarak.
mtesavi eit, denk.
mteveffa l, lm.
mttehide birlik, topluluk, birleik halde.
mverrih
tarih yazan.
mz (Fr Muse) sanat Tanras, ilham perisi,
- N
namahrem : (burada) yabanc.
nasbetmek : atamak, tayin etmek.
naturizm : doaclk, doa glerine tpma dini.
127
nebat bitki.
nefyetmek
srmek, srgne gndermek.
nesep soy.
neretmek
yaymak.
nevropat sini rleri bozuk olan.
nevroz sini r hastas.
nevzad yeni domu ocuk.
n ez'etmek
elinden almak.
nsf kutur
yarap.
nida
nlem, seslenme, barma.
nigehban
gzetici, koruyucu.
nisbet edat bir kkten, o kkle ilgili sz treten ek;
l, c, cl ekleri bu niteliktedi r.
niyaz etmek yalvarmak, yakarmak, dil ekte bulunmak.
nfuz
sz geiricil ik, erk, etki.
nizam
dzen
nokta-i nazarmdan bakmndan, ynnden, asndan.

O - *
ogu
oymak, boy.
ok klanlarn meydana getirdii birlik, phratrie.
p _
pare pare para para.
payitaht
bakent.
peresti kr vurgun, tutkun, tapan, ldrasya seven.
pes-zinde artk, kalnt.
peyda etmek (burada) kurmak, ilgi kurmak.
peyderpey azar azar, yava yava.
prestij byleme, tesi r altnda brakma gc.
R
Rabb-i has zel Tanr, br topiuliiJn inand Tanr.
Rabb-l-lemin lemlerin Tanrs, btn varlkl arn Tanrs.
rbt balant, iliki, ilinti.
rahman Tanrya mensup; hayrl ve uurlu olan.
raiyye bir hkmdar ynetimindeki hahk.
rey (burada) soylu olmayan; halk.
refakat elik, arkadalk.
res-i rhn slm dini dndaki dinlerde din adam, pa-
pas, piskopos, haham.
rekz etmek
: dikmek.
128
ruhan : din adam.
Ruhullah : Tanrsal ruhun belirdii yer. Hazreti sa.
sfil
S
aa; alk.
shir sihirbaz, byc.
sahra
ova, kr.
saik sevk edici, itici sebep.
sair
baka, br.
skt olmak dmek, deerini yitirmek.
sakin oturan, bir yerde kalan.
sanem put.
sniyen ikinci olarak.
satvet
ezici g, zorluluk.
sefi r eli.
seknet sakinlik, durgunluk, oturakllk.
semav gkle ilgili. Tanrsal.
serap lgm, yalgn.
serencam serven, batan geen olaylar.
sevd karart.
seyyare gezegen.
seyf kiir.
sihr byclkle ilgili.
sihriyyen by ile ilgili olarak, byl nitel ikte.
Sstan (Sicistan) Iran ile E fganistan arasndaki smr blgesi.
sur kale duvar.
sureM mutiakada
kesinlikle, kesin biimde.
stun direk, dike.
ecere f
- -
: soy kt.
ecere-l meKuna : uursuz aa.
eflik ; bir suun ba^lanmas iin araclk etmek.
ehametif gzpek, yiit, kahraman.
ehvet : cinsel istek, arzu.
ems Gne.
etaret nee, enlik.
evket : byklk, ululuk, kudretli olu.
eytan : eytanla ilgili, doru yoldan sapm.
ifyb olnak ; iyilemek, saalmak.
129
imal - i garb
u,
taaccp
taaccp etmek
taalluk etmek
tbi
tabir
tabiati yle
t'biye
tbii yet
tabsz tvansz
tabu
kuzeybat.
n.
T
ama,
amak, hayret etmek.
liii olmak, ilgili bulunmak,
bal, baml, uyruk,
deyim.
beklendii, gibi, tabi olarak.
yerletirme, dzenleme.
uyruk altna girmek, bamllk.
gsz kuvvetsiz, bitik.
bir varl, bir nesneyi kutsal sayan, o varik
ya da nesneye dokunulmay yasaklayan ina-
taharr
tahavvl
tahasss etmek
tahlil
tahsis etmek
tahtn
taht- esarete alnmak
taht- hakimiyyete
alnmak
takrir
takrir etme
taksimat
taksm-i aml
tl
tamik etmek
tark
tarmar etmek
tasavvur olunmak
tasnif
taun
arama, aratrma,
deiiklik, deime.
zellemek, zel bir anlama gelmek, ihtisas
sahibi olma.
zmleme, inceleme.
ayirmak, grevlendirmek.
altta olan, alttaki.
bamazhn kaybetmek, bakasnn ege
menlii altna girmek.
bamszln kaybetmek, bakasnn ege
menlii altna girmek.
rapor; hkmdara bir konu hakknda yazlan
geni yaz.
yerl etirme, kararlatrma.
blmlemeler, ayrmalr.
iblm.
ikinci derecede.
derinletirmek.
yol.
darmadan etmek, alt st etmek,
dnlmek, tasarlanmak,
blmleme, dzene koyma, dallara ayrma,
veba.
130
teks
: kar/tJk, ayknl k, uyu^maz Jk, antagonimse;
ayr cinsten olanlarm bir araya gelmesi.
teaml
: allm, yaplagelmi, gelenek haline gelmi,
tebdil etmek
deitirmek, baka biime sokmak, evir
mek.
tecell i etmek
: meydana kmak, belirmek, grnmek.
tecellgh : grnme yeri, belirme yeri; aa kma,
meydana gelme yeri.
teesss etmek yerlemek, kklemek, kurulmak.
tedahl etmek birbirine karmak, birbirinin iine girmek.
tedarik bulma, salama, elde etme.
tadavi bl-r-ruh
ruh tedavisi.
t ef elen uur sayarak, hayra yorarak.
tefrik ayrma, blme.
tefsir yorum, aklama.
tefevvuk stnlk
tehalk gstermek can atmak, komak.
tekabl etmek karlamak, karlk olmak.
tekml gelime, ilerleme, ykselme.
tekevvn et mek ol mak, domak, var olmak.
tekvinat yaratmalar, var etmeler.
telkki anlay, gr, tasarlay.
temayl boyamak, renk vermek.
t av s i f ol unmak ei l i m, bi r yana ynelme.
temessl etmek benzemek, bir baka hale gelmek.
tenakus azalma.
tenvir etmek aydnlatmak.
tercih etmek stn tutmak.
tersim etmek izmek, resmini yapmak.
tesant birlik, beraberlik, dayanma.
tesudt yukar kmalar, amalar.
tesmiye olunmak adlandrlmak, ad veri lmek.
teahhus ahslanma, canlanma, birinin ahsn hatra
getirme.
tetkikname ;t incel eme, inceleme yazs.
tevcih etmek : dlendirmek, rtbe vermek.
tevecch etmek : ynelmek, il ti fat etmek.
tevel ld ; doum.
131
tevess, etmek
tevfi kan
timsal
ti msal
ti lvet
totem
totemi
tuyan
ulhiyyet
umde
umman
unsur
uruk
ryan
uz
uyruk
f ul e
stre
vka
vakt ki
valide
vald
vasfi yet edat
varaka
vehile
vecd
ve ill
velyeM mme
veldyyet
vsat
yayrimakp geni l emek.
uyarnca, uyarak, uygun olarak,
sembol, rnek,
sembolik.
okuma (Aslnda, Kurn'n, belirli kurallara
.gre okunmas demekti r),
br topluluun ya da tek kiinin gizli ve b-
ysel duygularla bal olduu hayvan, bitki
ya da cansz bir nesne; ongun,
totemle ilgili, toteme bal,
tama, azma.
- . -
Tanrlk sfat,
ilke, prensip.
engin deniz, byk denz, okyanus.
madde, kk, esas.
oymak,
plak.
beceri kl i, ie yatknr.
tebaa, bir devletin uyruunda bulunan.
fonksiyon.
Ziya Gkalpm tanm Iin bkz. s. 105.
V
gerek, olmu .
Ne zaman k, ne vakit ki.
anne.
douran.
bkz. nispet edat,
tek yaprak kt,
yolda, biimde, trl; gibi, zere,
kendinden geme, esrime,
yoksa, aksi halde, aksi takdirde,
hkmdarm, halkn btnn kapsayan otori
tesi ; devl et otoritesi,
dourganlk,
genilik.
132
yahi
y
: gzel, iyi.
yavuz : ok ser t gl, eti n, yaman; (metinde) k
t.
Yayk : bkz. Kuday.
yu (yo) : yas, yas treni, l yemei.
ymn : uur, bereket.
Z
zhir ak, belli.
zahire tahl , yiyecek, alk.
zaf-r-ruh zayf ruhlu, ruha yorgun, gsz.
zail olmak sona ermek, ortadan kalkmak.
zapt etmek yazya geirmek, tesbit etmek.
zaviye tekke, kk tekke.
zem yerme, yergi, ktleme.
zemmetmek yermek, kltmek, alaltmak.
zevce e, kar.
zllullah Tanrnn glgesi.
zikr anma,szn etme.
zi l l et aalk, alaklk, soyiu olmay.
zulmet karanlk.
zkr erkekl ikl e ilgili.
zrri yet dl, ocuklu olma.
zrriyetsz dolsz, ocuksuz.
133
F HR ST
A
Acem, 14.
Acun, 112.
ak san, 31. bkz. kula,
adalet sistemi^ 77.
dem, 39.
Afrodit, 79.
Avar. 63-73
aa, 30, 38.
Aa - E ri, 40, 94.
Aa Han, 29.
Aa Han, 29.
Aa Uza, 64.
az kara, 74.
A-Hi en -Ch i , 103.
ahlk sistemi, 77.
Ahmet Rasim, 11.
Ahmet Vefi k Paa, 104.
aile, 34.
Ak (Cennet), 78.
ak, 74. 33. 53. 77. 111. 112. 55,
74, 75. 76. 56, 73, 75.
Ak-ar , 73, bkz. Afar, Avar.
Ak ora, 73.
Ak Da. 75. 88.
Akdeniz, 30.
Ak Gl, 47, 75.
ak gn, 74.
ak haber, 74.
Ak Han. 25, 30.
Ak Kaplan, 76.
ak ka, 74.
Ak Kemik, 73, 85. 107.
Ak - Koyunlular, 73.
Ak yek, 73. bkz. Ak Kemik.
Ak aman ^ 74, 074.
Aktu, 78.
Alageyik, 42. bkz. Alan Kova.
Alan Kova, 106, 107 bkz. A!a
geyik.
Alayuntlu, 63. bkz. Ula Yuntlu, 63.
Al ka-E vl i , 63, bkz. Alka Blk.
Alka-Blk, 63. bkz. Aile Avl.
Alnca Han, 91.
Altay, 43.
Altay Trkleri. 54. 66, 70.
Alt ub, 40.
Al t -Ok. 55.
Al t -ehi r. 90.
Altn k, 107.
Altn Ok 58.
Altn Yay, 94, 99.
Altun Kaan, 96.
Amlak, 91.
afn ak, 74.
anac, 36.
Anadolu, 76.
Annamllar, 28.
Arpad, 48.
A-see-na, 103. bkz. Kurt, ane.
Aadaki Sema, 42.
aglu, 60.
airet, 34. 45. 67.
airet dini, 70.
atasagun, 49.
ate. 30, 41.
Avar, 92.
Ay, 95, 109, 108, 110.
Ay Ata, 85.
134
Ay Han, 54.
Ayzt, 36, 79, 81.
Ay Toyon. 65, 108, bkz. Bey l
Ayzt 36, 79, 80, Aysit,
ye Hezt. 36.
^ B
Baak, 98.
bg, 42.
Balasagun, 89.
Barkan. 98.
Barmakluk osun Bilig. 97.
Barsacar, 91.
batm, 34. 67.
Bayndr. 73.
Bay lgen, 39. 55. 57, 65. 77, 84.
88. bkz. Ay Toyon.
Be - Balk. 90.
Beyaz Ay, 110.
biim, 38. bkz. maymun.
Bizans mverrihleri. 90.
Bogu Han, 91.
boy, 42.
Bozkurt, 100. bkz. Brte no.
Boz-Ok, Boz-Oklar. 54. 93, 99,
100.
Bogu Han, 44, 87, 88. 106,
Bogu Kaan, 44.
Bk Han. 44. 91. 106.
Bg Tekn. 44.
Brte no, 100, 102. bkz. Boz
budun, 42, 112.
Bogu Tigin, 87.
Bulak. 73. bkz. Kara Bulak,
Buz Da. 96. 97.
Bdz, 63. bkz. Bgdz.
Bgdz, 63. bkz. Bgduz.
Buu. 56.
C
Cm-t-Tevrh, 58, 62, 67. 03.
100, 104.
can, 46.
Cengiz, 40 bkz. ingiz.
Cihan-gy, 113, bkz. Tarh-t
Ccen, Ccenler, 92, 104.
- -
a, 37.
adavul, 31.
akr, 59.
al - kara, 59.
ar, 73.
aruklu, 63.
avuldur, 63. bkz. uvaldar.
Cepni, 63.
f, 46. bkz. vv.
w, 46, 68. bkz. f.
igii, 91.
Sah 46. bkz. g, w.
in, 76, 81, 86. 89.
Ingz, 69. 70. Cengiz.
inli, inlil er. 28, 107.
omak - E ri. 40.
olbu Hanm. 109, bkz. Zhre.
ung-Yang-Yue. 18. 19.
rcet 97.
_ D
Da Han, 54. 93, 95.
davul. 43.
Dede Korkut Kitab. 99. 105, l i f
demir, 38. 41.
Deniz Han, 54, 93.
d. 111.
d 11, 111.
Di -Ouz. 112,
Dib-Bakuy Han, 91.
Divan, 12. 43.
135
Divan Lgat-t-Trk, 12, 14, 62.
22
Din Tarihne Dar Teticikler, 22.
dii umde^ 82. bkz. k umdesi.
Dokuz Aa Uza. 64, 70.
Dokuz Atal, 66.
Dokuz Dedeler, 39.
65, 67, 85. bkz. Dokuz-Uy
gur.
Dokuz-Ouz Menkbesi, 39. 55.
Dokuz Tanrlar, 64.
Dokuz-Uygur, 67. bkz. Dokuz-
domuz, 37. bkz. domguz, tonguz.
Durkheim, 22.
E
E blgazi Bahadr Han, 104.
ejderha, 30.
E li Han, 91.
Alyye, 60. bkz. Seluknme
Enue Han, 104.
E rgenekon (yer), 100, 102, 104
E rgenekon Menkbesi, 100, 102.
erkek naturizmi. 44.
erkek umde, 82. bkz. yaz umdesi,
E rlik Han, 75, 77, 85.
e, 46. bkz. tabla.
eik, 47.
eli, 47.
ev perisi, 47.
G
Gali Tigin, 89.
Garp Denizi, 103. bkz. Si -Hal .
Garp Medeniyeti , 103, 23.
gk (renk), 75. bkz.
Gk Han, 30, 54, 93, 108.
Gk Kz, 88.
Gk-Mool , 75.
Gk Tanr, 75.
Gk-Trk, 75. bkz. Kk-Trk.
Gk-Trkler, 12, 17, 100.
gn, 85, 95.
Gne, 62.
Gne Hanm, 108.
H
Hia prensesi, 107.
l-lia sllesi, 107.
Hiung-nu, 18, 20, 103. bkz.
Hun, 18, bkz. Hung-nu.
Hiyao - Kingler, 17.
horoz, 28.
hotoz, 43.
Huei -Hunlar, 100.
- i -
bn Bib, 60.
il, 111.
-Ouzl ar, i t i . bkz. -Okl ar,
Idil mren, 96.
ki Kol. 72, 77.
ki Tabaka, 77.
l, 13, 64, 65, 77, 112. 142.
l Besleyici 69.
l Bilici, 69.
lhan, 100.
l Tanrs, 55.
t, 37, 38.
t Barak, 37, 42.
ye Hezit, 36. bkz. Ayst, Ayzt,
ye Kila, 35, 50. bkz. e, Kul.
ye Uza, 64.
J
Japon sllesi, 107.
Jun, 112. bkz. Acun.
136
K
Kadrkan, 77.
Kanl, 97. bkz. Kankl.
Kala, 94.
Kam, 49, 112, bkz, Bge, Ka
Kaman, 35. bkz. Bge, Kam, Oyun,
Kambolular, 22.
Kankl, 94, 97, 100. bkz. Kanl.
Kao-ang. 103.
Ka-Pan-Pu, 103.
kaplan, 30.
kaplumbaa^ 30.
kara, 44, 53.
kara ba, 73,
Kara-Budun, 75. bkz. Kara-Ka-
Kara-Bulak, 75. bkz. Bulak,
Kara ora, 73.
Karagz, 33.
Kara gn, 73.
Kara - Gneler, 73.
kara haber, 73,
Kara Han. 40, 44, 46, 55. 66, 92.
Kara-Htay, 73. bkz. Htay.
Karahisar, 33.
Kara - Kaarlar, 73.
kara ka^ 73.
Kars-Keil er, 73.
Kara Kemik, 73. 105, 107,
Kara - Krgzlar, 73,
Karak, 30.
Karakurum, 67.
Kara - Riyye, 75.
Kara Syek, 73. bkz. Kara ora.
Kara aman, 73.
Kara-Ulus, 75.85
'^ara Clztler, 85.
Karavul, 31.
Karhar, 73. bkz. Kara ar.
Karn, 61.
Karluk, Karluklar, 94, 97.
Kasuk, 39, 55.
Kgar, 18, 73, 59, 64.
Kay, 106, 38. bkz. Kay.
Kay i, 106, bkz. Kay.
Kzm Yaar Kopraman, 68.
Kee Kitap, 47. bkz. Tandrname.
Kpak, Kpaklar, 73. 94.
Kirgiz. Krgzlar. 107.
Krgz. Han, 106.
Krk Kz, 106.
Krkl, 47.
k umdesi, 82. bkz. d umde.
K Tanrs, 103, bkz. Ugan,
kzl. 46, 111,
Kzlbalar, 73.
Kzl -E lma, 33.
Kzl Han, 25. 30.
K i z j I Kaplan, 27.
Kien-Len. 89.
Kii, 83.
Kitb.i-im-in-Nf, 17. 14. 19.
kotas, 43,50, kutuz, Tibet kz,
Kotur Tign^ 87.
koy, 38. bkz. (koyun,
koyun, 30, 42. bkz. koy.
Koyunlular, 73.
Koyun Yl , 37.
kozmogoni, 83.
kpek, 30.
Kprlzade Fuat, 101.
krms, 77, 85, 54.
Kyk Han, 91.
kula, 31. bkz. ak sar.
Kumlancu, 90.
Kurt (kii ad), 103. bkz. A-sse^a
137
ku, 70, 42.
Kutadgu Blg, 31, 67.
kut, 43, 46, 49,
Kut Da, 21, 50, 89, 51,
kut kurdu, 50.
Kutlu, 50.
Kr Han, 92.
Kz Han, 92.
il, 104.
L
Li -Ki , 28.
Ltf Paa Tarihi, 11.
M
mader nesep, 34.
Mahmud-i Kgar, 73, 86.
Makaleler ve ncelemeler^ 44.
mana, 47.
Macar, 98.
Ma-Tuan-Li n, 17
Mavi Tanri, 33.
Mavi Trk, 33.
maymun, 37 bkz. piin
Meri h, 28.
Mesud, 1000.
Mevld-I erif, 104.
Mill Tetebbuiar Mecmuas, 22.
Mool Han, 32, 92.
Moolnme, 55. bkz. Tevrlh-i
mukaddes kaz, 64, 111.
Mrc-z-Zebab, 100.
N
Na-Tu -L u -i , 103.
Nayman, 65.
pek, 38, bkz. timsah,
pom, 113.
Nukuz, 100,
- O
Odakan, 35.
Od Ana, 36, 41.
Od Ata, 36, 41.
Od Han, 23.
olak, 38.
Olak Ay, 38.
ogu, 44.
Ouz, Ouz-Han, 44, 55, 91, 92,
94, 95, 100, 106.
Ouz, Ouzlar, 44, 54.
Ouz dini, 54.
Ouz Han Menkbesi, 100.
Ouz li, 94.
Ouz Kaan Destan, 98.
daki paralar), 55, 63.
ongun, 58.
On-Uygur, 67. bkz. On-Orkun.
Or Han, 92, 93.
Or TIgn, 87.
Orhun bideleri, 11.
Orhun Kitabeleri, 20, 29, 55, 69, 79.
29, 47, 50.
Orhun Yaztlar, 12.
Orkun Trkleri, 67, bkz. Asya
Dersler, 68,
Orta Dnya, 112.
otac, 49.
oymak, 85,
oynuk, 59.
oytun, 59.
Oyun, 35. bkz. Bge, Kam, Kaman,
Ozan, 63, 112.
-
ksz Kz, 110,
kz, 43. bkz. ud, ut,
len ruhlar, 78.
138
tkerler, 85.
kz Yl , 37.
tken, 21.
P
Pars. 37
peri, 47.
R
Rza Nur, 104.
S
Sa, 53.
so oglu, 60.
sa kar yagrn, 60.
Sa-Kol , 58.
Sa - Ka - Pa, 28.
Saklab, 96.
Sar Han, 25
Seen, 108.
rf). 55. bkz. el - E vmir - l -
Sekiz Aa Uza, 64. 70.
Sekiz Yer-Sul ar, 64.
sema, 61.
eroevsky, 64.
snr perileri, 49.
simurg, 43.
Siyamllar, 22.
Sodak, 14. bkz. Sodlu.
Sodlu, 14. bkz. Sodak.
Sol, 53.
sol aglu, 60.
Sol -Kol , 54, 61.
ss, 60. bkz. sung.
Sz Derfeme Dergisi 59.
Su, 30.
Su, 38, 40, 83.
sulh sistemi, 54.
sungur, 59.
sur, 46.
Suvar, 60.
sm, 86.
sng, 60. bkz. s
Srve Da. 78, 79.
St Gl, 78, 79, 85.
- -
agem, 98.
ah smail (ki i), 100.
ahin, 59.
aman, 34. bkz. Bge, Kem, Ka
man, Oyun. Toyon.
amanizm (din), 34.
amanizm (kitap), 34, 36.
amanik, 34.
ane, 100. bkz. A-ese-na, Kurt,
escare-i mel une, 39.
Secere-i Terakime, 104. bkz. Trk*
ecere-i Trk, 104 bkz. ecerel
eceVe-l Trk, 104. bkz. ecerel
ecere-i Trk
i -Ki ngi er, 17.
T
tbia, 47. bkz. e.
tabu, 82.
takagu, 38. bkz. dakuk, taguk,
Talalar, 101.
Tandrname, 47. bkz. Tenara, Tan-
gana, Tangere.
Tangut, 98.
Tan-Ju, 19.
Tanr,. 68, 100, bkz. Gk.
Tanr Kara Han, 39, 44. bkz. Ka
Tanr Kutu. 50. 69.
Tao, 26.
Taozim, 26, 61.
Tr!l.l Cihan - gy, 39.
Tasvr-I E fkr. 104.
139
Tat, 15, bkz. Sumlm Tat.
Tatar Tatarlar, 21.
Tatar Han, 92.
Tat -E ri , 92.
Tavvga, 15.
Tavvga Han, 16.
Tavan, 37, bkz. tavgan, tav-
tavgan, 38. bkz. tavkan, tav-
tavuk, 37. bkz. dakuk, taguk,
Tohou, 58.
Tevri h-I-i Osman, 11.
Tevrh-I I-i Seluk. 60. bkz.
Tibet, Tibetl il er, 22, 27.
Tibet' kz, 43, 48. bkz. ko
timsah, 59, bkz. nek.
Timur, 59.
tin, 46.
Tomurdu Kul, 97,
tonguz, 38. bkz. domuz, donguz.
totem, 50.
Toyon, 108, 112. bkz. Bge, Kam,
Kaman, Oyun, aman,
tre, 11.
tr, 13,
trg, 12.
trn, 12.
Tseou-Yen, 25.
Tsin, Tsinier, 25. 28. 85.
Tsin dini, Tsinlerin din, 35.
tu, 43.
turul, 43.
Tuhsiller, 26.
Tukyular, 100, 103.
Turfan, 48, 90.
Tutuk, 91.
Tkel Tigin, 87.
Trk, Trkler, 58, 59, 65, 66, 67, 68..
73, 76, 77, 78, 79, 80, 82, 83,
111.
Trke, 60.
Trk Han, 91, 94. bkz. E blce
Trk Mtololfsl, 60, 91, 94, 98.
Trklerin Soy Kt, 104 bkz.
Trk Tanrs, 69. bkz. Bay <
Trk Tresi, 41.
tzn, 26.
U
uc, 59.
uca ilik, 60. bkz. sol umaca (?)
ua kemii, 60. sol umaca (?}
uayla, 59. bkz, sol umaca (?)
ucuyla, 60. bkz. sol umaca (?)p
ucuyla, 60, bkz. sol umaca (?),
ua, 59, 60. bkz, sol umaca (?},
u - kara, 59.
U ^ Ku, 59.
U-Kara Bahadr, 59.
ud, 39, 57, 66, 67, kz, ut, Ugan.
Ulsh, 73. bkz. Bulak.
Ulu Ay, 38.
Ulu Toyon, 57, 65, 108. bkz. Gk
Ulu Trk, 98.
Ulu Ordu E ptenk, 96.
uruk 66, bkz. drt uruk.
Urum Kaan, 96.
Urus Beg. 96.
Uygurlar, 17.
uz, 43.
Uza Gk Tanr, 79. bkz. Yukanda-
ki Gk Tanr.
Uzak ark IVIedeniyeti, 23.
- -
.Ok, O-Okl ar, 54, 99, 111.
112.
lker, 109.
Oregir, 63. bkz. Yregir.
140
sture, 108.
ze Tengri, 12.
V
Vecit, 73.
Vens, 50.
Vulak, 73. bkz. Bulak, Ulah.
Y
yada ha^ 45. bkz. cada ta, yat
Yaz Yer! 75, 76.
yamur ta, 45 bkz. hacer-l
yahi, 74 , 48.
Yakutlar, 57, 65.
Yalva, 45.
yaman, 75, 76.
Yang, 50, 51, 52, 53, 76, 81.
yasaklar, 80.
yat, 45.
yavuz, 75, 76.
Yayk, 77, 78, 84.
yayuc, 77, 80, 85.
Yazcolu Ali, 55.
Yazmki, 75. bkz. Saynki, Yaynk.
Yaz Tanrs, 103, bkz. Bay lgen.
yaz umdesi, 82. bkz. erkek umde.
Yedi Kuday, 54, 112, bkz. Yedi Tanr
Yedi Tanr, 112. bkz. Yedi Kuday.
Yen, 50, 51, 52. 53. 76, 81, 82.
Yer-Su, Yer-Sul ar, 31, 45. 48,
56, 65, 66. 67, 68, 69. 70.
Yei l -Han. 25.
yeim, yeim ta, 45. 73, 85, 86.
ylan, 37, 38.
Yldz Han, 54, 70, 95.
Yi - King, 23. bkz. Shi-Ching.
Yirmi Drt Boy, 62, 94.
yu, 17.
Yukardaki Gk Tanr, 79, bkz.
Yukanki Sema, 112.
yund, 38. bkz. at.
yz kara, 73.
Z
Ziya Gkalp, 26, 40, 54, 98, 109.
Zhre, 28. bkz. olbu Hanm.