Tunceli niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt 1, Say 1, Gz 2012

DESMLU ARETNDEN DERSM SANCAINA

Mehmet Yldrm
*

zet
Dersimin isim kkeni zerine gnmzde kabul gren ortak gr,
kelimenin Farsa der=kap ve sim=gm isimlerinden tremi olduu ve
Gmkap manasna geldiidir. Ayn ekilde Dersimin eski snrlarnn da
douda Vartodan kuzeyde mranl ve Zaraya, batda ise Malatyaya kadar
geni bir corafyay kapsad sk tekrarlanan bir iddiadr. Gerek yredeki
szl anlatmlar, gerekse Osmanl ariv kaytlar, sz konusu iki iddiann da
gerei yanstmadn bize gstermektedir. Tanzimat sonras Dersim
Sancann tekil edilerek birok kazann bu sancaa balanmas idari bir
ihtiyatan kaynaklanmtr. Sancak ismi ise yrede yerleik olan Desimlu
Airetinden alnmtr. Tanzimat ncesi Dersim diye bilinen geni bir
corafyann varln gsteren bulgulara sahip deiliz. te yandan Desim
adna r harfinin 1847de eklenip Dersime dnt de belgelerden
grlmektedir. Bunun bilinli bir tercihten mi yoksa yazm hatasndan m
kaynakland ynnde kesin bir bulguya sahip olmasak da, bu almada,
ktiplerin hatal okumalar sonucu r harfinin eklenmi olduu ihtimali
daha yksek grlerek, ariv belgeleri nda hatann nereden
kaynakland tartlmtr. almada ariv belgeleri yannda yerel halkn
szl anlatmlarna da ska bavurulmutur.
Anahtar Szckler: Desim, Desimlu (aireti), Dersim, Dersim Sanca
Abstract
The generally accepted current view on the etymology of Dersim is
such that the word was derived from the Persian roots of der (gate, door)
and sim (silver), thus meaning Silver Gate. It is also often claimed that
the former borders of Dersim included a vast area extending from Varto on
the east to Imranl and Zara on the north and to Malatya on the west.
However, oral narratives as well as Ottoman archival records show us that
both claims are not true. The formation of the sanjak of Dersim during the
period of the Tanzimat and the subordination of many districts (kaza) to this
sanjak were necessitated by administrative needs. The sanjak received its
name from the tribe of Desimlu that was resident in the region. We do not
have any findings that would show us the existence of a vast area called

*
Ara. Gr. stanbul niversitesi ktisat Tarihi ABD, e-posta: mt.yildirim@hotmail.com
24 | Mehmet Yldrm
Dersim before the Tanzimat. From the archival documents we see that the
letter r was added to the noun Desim in 1847 and it turned into Dersim.
Though we do not have decisive evidence on whether this was a conscious
preference or originated from a spelling error, this study argues that the
latter is a higher probability and discusses in the light of archival documents
where the error might come from. Besides documents, the study also makes
use of oral narratives of the local people.
Keywords: Desim, Desimlu (tribe), Dersim, sanjak of Dersim
Giri
Resmiyette Dersim adnn, bizzat Dersim'de ise Desim adnn
kullanlagelmesi, aklanmaya muhta bir konudur. Osmanl arivlerinde
yaptm ayrntl alma sonucunda bu ikili kullanmn nedenini byk
lde tespit etmi bulunuyorum. Bu ikili kullanmn kaynann daha nce
tespit edilemeyiinin sebebinin, arivde alma yapan aratrmaclarn
yredeki rsiz telaffuz biiminden habersiz olmalar olduu dnlebilir.
Konunun yeterince ele alnmam olunmas da dier bir neden olarak
dnlebilir.
Dersim sancann 1847 ylnda tekil edilmesiyle
1
beraber, 1847 ve
1848 yllarndaki tahrirlere bakldnda, birbirinin iliii olan iki belgeden
birisinde Desim yazlrken dierinde Dersim/Dirsim yazld
grlmektedir.
2
Bu erevede isme eklenen r harfinin bir yanl okuma
hatasndan kaynakland dnlebilir. nk daha evvelki yazmlarn
tamamna yaknnda Desim(li/lu) kullanlmtr. Aada bu yazm
eklindeki deiim, belgelerden alnan rneklerle gsterilmitir.
almada zerinde durduumuz dier bir konu ise Dersimin
snrlardr. Bu gn Dersim derken tanmladmz alan, 1848de idari
dzenleme sonucu oluan bir tanmlamadr. Daha ncesine ait, iddia
edildii gibi geni bir Dersim corafyasnn varln bize gsteren hibir
bulguya sahip deiliz. Hem tespit ettiimiz ok saydaki ariv belgesi hem
de yerel szl anlatmlar, Desimin 1848 ncesinde, belli bir corafyay ve
yer ismini tanmlamaktan ziyade, bir airet topluluunu tanmladn
gstermektedir. Buna bal olarak Desim corafyasnn, Desim(lu)
airetinin yaad daha dar bir alan kapsad grlmektedir. almada

1
BOA, BEOAYN.d 411, sayfa 75.
2
BOA, C..AS.. 990-43287, 24 R 1264. Ayn konudaki belgelerde, Paludan yazlan belgede
Disim yazlmken, Dersaadetde (stanbul'da) yazlan kararda Dersim yazld
grlmektedir.
Desimlu Airetinden Dersim Sancana |25

hem szl anlatmlardan hem de ariv belgelerinden hareketle Desim

corafyasnn gerekte neresi olduu anlatlmaya allmtr ve Dersim
Sanca dhilindeki airetlerin yapsna da ksaca deinilmitir.
almann sonu ksmnda ise, Der-sim isim kkeni ve snrlar hakknda
ileri srlm olan varsaymlara ve almalara ksaca deinilmitir.
Bu alma, Desimin isim kkenine dair kesin bir iddiada
bulunmamaktadr. nk bu ismin bir airet(ler) ismi olduu gereinden
hareketle, bir airet beyinin ismi olabilecei dnlse de bu konuda yeterli
bilgi ve belge elimizde mevcut deildir.
3
Dolaysyla alma sadece
Dersim eklindeki kullanm yanllnn kayna ve Desim olarak
tanmlanan corafyann gerekte neresi olduu zerinde durmaktadr.
Bununla beraber Dersim adnn, son yz elli ylda belli bir airetler
topluluunu tanmlamann tesinde, ayn kltr ve ortak gemii paylaan
ok saydaki kabilenin yaad daha geni bir corafyay tanmlamada
kullanlm ve allm bir telaffuz olmas yannda kulaa da ho gelmesi
hasebiyle, bundan sonra da Dersim eklinde kullanlmas hususunda bir
tartmann olmamas gerektii kansndayz.
Desim Nasl Dersim Oldu?
Tunceli ili dahilinde yallarla konuulduunda, rsiz olarak Desim
ismini telaffuz ettikleri grlecektir.
4
Bu telaffuz genelde Dsm
biiminde olup, e sesi ince biimde verilmektedir. Civar illerdeki halkn
da rnein Bingl ve Karakoan - Desim eklinde telaffuz ettikleri

3
Dersim adnn menei hakknda bir fikri alma yapm olan Jandarma Umum
Komutanl raporu iin bkz. Dou Anadoluda Toplumsal Mhendislik, Dersim Sason (1934-1946),
Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2010 stanbul, s. 5-7. Sz konusu rapor Dersim adnn daha dar bir
blgede yaayan airet isminden kaynakl olabileceini kabul etmekle beraber, resmiyette
kullanlan der-sim bileik ismi zerinden fikri tartma yaptndan tr, menei
hakknda salkl sonulara ulaamamaktadr. Bu konuda yaplm olan dier almalar da
ariv belgelerine ve kroniklere dayal olmayp, der ismi zerinden fikir yrttklerinden,
kayda deer bir sonu ortaya koyamamlardr.
4
Desimlu airetlerinden Alan airetine mensup olduum ve on dokuz yama kadar ky
hayat iinde bym olduum iin yredeki ok saydaki yalyla uzun sohbetlerim
olmutur. Biraz da kiisel bir merak ile ocuk yatan beri yaptm bu sohbetlerin nemli
ksm kaytldr.
26 | Mehmet Yldrm
grlmektedir
5
. Bunun, konuma dilindeki bir harfin dnden kaynakl
olabilecei akla gelebilir. zellikle zel isimlerin telaffuzunda, harf
dmeleri ska karlalan bir durumdur. rnein yredeki h Hasanl
aireti iin hsanu (exsenu), ah Hseyin Bey ailesi iin Sa Uen
(Soen) denilmektedir. Ama ariv kaytlarna bakldnda, Osmanlnn bu
isimleri hep gerek ekliyle kaydettii grlmektedir; h Hasananlar
6
ve
ah Hseyin gibi.
Ariv belgelerine bakldnda Dersim adnn da birka istisna
dnda, Tanzimat ncesi kaytlarda Desim(lu) eklinde kaydedildii
grlecektir. rnein 1518 ve 1523 yllarndaki ilk tahrir kaytlarnda,
Desimlu (dal, sin, ye, mim harfleriyle), 1541de ise (dal, sin, mim harfleriyle)
kaydedilmitir.
7
Halaolunun yapt geni kapsaml almada da 16.
yzyln banda Desiml olarak kaydedildii grlmektedir.
8

Aada, sre iinde Desim isminin ariv kaytlarnda nasl
kaydedildii, rastgele seilmi baz belge grntleriyle ve tarih srasna
gre verilmitir. Yannda parantez iinde ise kaytta hangi harflerin
kullanld srasyla gsterilmitir. Belgelerin ariv kodlar ise dipnotta,
srasyla verilmitir
9
.

1- Desimli (dal, sin, mim); 1722
2- ve Desimlu (dal, sin, ye, mim); 1751
3- Desimlu (dal, sin, mim); 1765

5
Bingll olup Binglde grev yapan retmen Osman Aydn ve Karakoanl doktora
rencisi Hac Sar, kendi yallarnn da Desim eklinde telaffuz ettiklerini
sylemektedirler.
6
h Hasanl airetinin baz belgelerde eyh Hasanl olarak da kaydedildii
grlmektedir.
7
Mehmet Ali nal, XVI. Yzylda emigezek Sanca, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1999, s. 281
8
Yusuf Halaolu, Anadoluda Airetler, Cemaatler, Oymaklar (1453-1650), Trk Tarih Kurumu,
Ankara, 2009
9
C.. TZ.. 155/7704, C. ZB. 41/2047, C..DH.. 21/1006, C..DRB. 41/2039, C..ML..
729/29794, HAT 300/17874C, C. DH. 76/3766, C..DRB. 59/2937, KK.d. 848, ..MSM. 50-
1278, A. MKT. MVL. 10/85, A. MKT. 119/72, BEO. VGG.d 686, . MSM. 14/311, A. MKT.
MHM. 34/24.
Desimlu Airetinden Dersim Sancana |27

4- Ekrad- Disimi (dal, sin, ye, mim); 1782

5- Desimi Ekrad (dal, sin, ye, mim); 1794
6- ve h Hasanlu ve Desim (dal, sin, ye,
mim); 1837
7- ve Desimli (dal, sin, mim); 1839,
8- Dersimlu ve h Hasanlu (dal, sin, ye,
mim); 1840
9- Dersim ve Kuzican (dal, re, sin, ye, mim); 1847
10- Ducik ve Disim dann (dal, ye, sin,
ye, mim); 1847
11- Dersim (dal, re, sin, mim); 1848
12- Dersim (dal, re, sin, ye, mim); 1848
13- Dersim (dal, re, sin, mim); 1848
14- Disim Ekrad (dal, ye, sin, ye, mim), 1848
15- Dersim (dal, re, sin, mim); 1851. Abdlhamid II dnemi
ve sonrasnda sadece bu yazm ekli kullanlmtr.
Bu erevede 1847 ncesi, Desim adnn getii ok sayda kayt ve
belge tespit ettik. Bunlardan sadece iki belgede r kullanldn grdk
(bir tanesi yukardaki 8 nolu belgedir). Dikkat edildiinde r yazlmasnn
iki nedeni olabilecei grlecektir. Birinci neden; ktibin, kendisine gelen
belgedeki ynin noktasn, r olarak okuma hatasna debileceidir.
28 | Mehmet Yldrm
kinci ve daha gl olaslk ise ve Desim deki vavn dal ile, daln ise
r ile kartrlma olasldr. nk 1847 ncesi tm belgelerde h
Hasanlu ve Desimlu veya Ducik ve Desim eklinde, vav ile daln
birlikte kullanld grlmektedir. Yukardaki 6 nolu yazma dikkat
edilirse ve Desim eklindeki yazmn Dersim olarak okunma ihtimali
gz ard edilemez. Gene 10 nolu rnekte, ve Disim yazmnn Dirsim
eklinde okunabileceine dikkat edilmelidir. Tanzimat sonras blge ile
ilgili youn bir yazmann varl dikkate alnrsa, her ktibin yaz stili
farkl olduundan, zellikle yer isimlerinde, bir sonraki ktibin yanl
okuma olasl vardr. Bu erevede bakldnda, 1847 ve sonrasndaki
belgelerde r nin kullanlmas ancak bu hatayla izah edilebilir. Nitekim
1847de aniden Desimin iine giren r, 1880lere kadar, ok sayda belgede,
i(y) ile beraber Dirsim eklinde kullanlmtr; (dal, re, sin, ye, mim)
harfleriyle. Bu srete gene baz belgelerde ise sadece (dal, re, sin, mim)
harfleri kullanlmtr. Ama zellikle Abdlhamid II sonrasnda sadece (dal,
re, sin, mim) ekli kullanlm ve Cumhuriyete kadar bu yazm ekli
deimemitir. Dolaysyla sreci yle zetleyebiliriz;
- 1847ye kadar, birka istisna dnda Desim,
- 1847-1880 dnemi hem Dirsim hem de Dersim; r ve i(y)
beraber,
- 1870 sonras sadece Dersim; i(y) yok sadece r.
Sonu olarak Dersim Sancann tekil edilmesinden sonra Desim
adnn, ktiplerin yanl yazmndan dolay Dirsim/Dersime dntn
ve resmiyette bu hatal yazmn devam ettiini, fakat buna ramen halk
arasnda Desim eklindeki telaffuzunun devam ettiini syleyebiliriz. Zira
u ana dein rnin bilinli bir tercih sonucu isme eklendiine dair bir
bulguya rastlam deiliz.
Dersim Corafyas Neresidir?
Desim Bese Gawo exse Lese Gawo (Desim kzn aln(ysa) h Hasan
bedenidir). Bu sz, Desimde kullanlan eski bir deyimdir. Desim airetleri bir
kznn aln nispetinde kabul edilirse, h Hasanl airetlerinin kzn
dier bedeni kadar byk olduunu ima eden bir deyimdir. Bu sz ayn
zamanda Desim ile h Hasanl airetleri arasndaki farka da vurgu
yapmaktadr.
Desimlu Airetinden Dersim Sancana |29

Khalmeme Sr ve h Hasan hikyesi Desim yallarnca anlatlan

yaygn bir efsanedir. Efsane dememizin sebebi, bu hikyede birok
olaanst olayn yaanldna inanlmasdr. h Hasann, h Ahmet
Dedenin soyundan olup Malatyadan g ettii ve ilkin Nazmiye
yaknlarndaki Dzgn Baba Da eteindeki Khalmem Kyne gelip
yerletii, tm Desimli yallarca anlatlmaktadr
10
. O gn iin kyn ad
henz Khalmem deildir. Bu isim, Khalmemin sr olmasndan sonra, onun
ansna kye verilmitir. Khalmem
11
, Desimli bir airet reisidir ve sr
olduuna inanld iindir ki kendisine Khalmeme Sr denilmektedir.
Rivayete gre Khalmem henz ocukken h Hasann yanna oban
olur. Byynce h Hasann kz Sure
12
ile evlenir. Ardndan eitli
kerametler ile ky arazisinin byk ksmn h Hasann elinden alr ve
ayn zamanda eitli hilelerle h Hasann hayvanlarnn telef olmasna ve
rzknn kesilmesine sebep olur. Bunun zerine h Hasan, ailesiyle beraber
gp Ovack blgesine yerleir.
13
Bundan sonra iki taraf arasnda hudut
konusunda mzakere yaplr. Taraflarn aralarnda yapt anlamaya gre
h Hasann adamlar Khalmemin evine, Khalmemin adamlar ise h
Hasann evine gidip gzlemci olarak bekleyeceklerdir. Sabaha kar ilk

10
Bu gn tam olarak hangi tarihte olduuna dair bir bilgiye sahip olmasak da, h Hasanl
airetlerinden baz yallarla yaptmz sohbetler, gn 15. yzyln ikinci yarsnda veya 16.
yzyln banda olduunu gstermektedir. Ovackta grtm ve ya doksan gekin
olan Munzur Erdoan, be yz krk be yl nce Malatyadan ktklarn sylemektedir. Bu
iddiasn da, airetin eceresine dayandrmaktadr. Bu ecerenin hala h Hasanl
airetlerinden olan Sey Kemalu cemaatinde sakl tutulduunu syleyen Erdoann
iddiasn, gerek h Hasanllarn Bozkan (Bozku) koluna mensup olan Baki Aydn, gerekse
Abasanl Seyit Rzann torunu Ali Ekber Polat, verdii bilgilerle dorulamaktadr. Keza
Dersim Mebusu Hasan Hayrinin, 1921 ylnda Mecliste verdii bilgiye gre de h
Hasanllar, II. Bayezid dneminde Malatyaya, Yavuz Sultan Selimin ah smail ile olan
sava srasnda da Malatyadan kp Ovacka gelmilerdir (TBMM Gizli Celse Zabtlar, Cilt 2,
Devre 1, tima 2). Ayrca bkz. Bkz Mehmet Zlf YOLGA, Dersim (Tunceli) Tarihi, Trk Halk
Kltrn Aratrma ve Tantma Vakf Yaynlar, Ankara, 1994, s. 82.
11
Kalmem ismi Zazacadaki yal (khal) ve Mehmed (Mem) adlarndan treyen bileik bir
isimdir.
12
Kzn elbisesi krmz olduundan kendisine lakap olarak Sure=All denilmitir.
13
Baki Aydn, h Hasann daha nce Erzincan Molla Kye, ardndan Nazmiyeye gelip
yerletiini sylemektedir. Aydna gre Khalmem ile srtmesi neticesinde h Hasan
Malatyaya geri dnmtr. Yllar sonra ise Seyit ve Hasan adndaki iki ocuu Ovacka g
etmitir.
30 | Mehmet Yldrm
horoz sesiyle Khalmem Nazmiyeden, h Hasan ise Ovacktan yola
kacaktr. Belirlenen gzergahta nerede karlarlarsa, oras Desim ile h
Hasann snr olacaktr. Khalmem, keramet gsterdiinden tr, kendi
horozu ok erken tm ve erkenden yola kmtr. h Hasann horozu
ise gn aarnca tmtr. h Hasan ile Khalmem, Haydaran Dalarnn
batsnda, Merga eqere denilen yerde karlar. Buras snr addedilir.
14
Bu
nokta Buger
15
Glne yakn olduundan, Buger Gl, Desim ile h Hasanl
snr kabul edilir. Desimin byk airi Sey Qaji (1860-1936) bu durumu,
1920lerde syledii uzun deyiinde u dizelerle anlatmtr;

Gole Ala Bugere persena
indore exsen u Desimano
Ala/Ulu Buger Gln sorarsan
Desim ve h Hasanllarn snrdr
16


Bugn dahi Desim yallaryla konuulduunda, anlatmlar arasnda
Desimin snrlarna vurgu yaparlar. rnein Yusufan Airetine mensup
olan Baki Mente
17
Tujik Dana yakn olup u an Demenan airetinin
elinde bulunan Bor Kynn nce h Hasanllarn elinde olduunu,
Demenan ecdadndan Mamed olu Alinin bu ky h Hasanllardan zor
kullanarak aldn ve bylece h Hasan ile Desim snrnn batya
kaydn ve Bor civarndaki Heniye Dzdu / Hrsz Pnar denilen
mevkiinin iki airet arasnda snr kabul edildiini sylemektedir.
Dolaysyla, Buger Gl ile Tujik Dann dousundaki Azizabdal Da
hattnn Desim ile h Hasanl hududu olarak kabul grdn
syleyebiliriz.

14
Kaynak; Haydaran Airetine mensup ve 1938de on be yanda olduunu syleyen
Mehmet okun.
15
Buyer eklinde de yazlp telaffuz edilmektedir fakat dorusu, Zazaca telaffuzuyla
Bugeredir.
16
Desimin yaayan nl airi Slo Qzn ses kaytlarnda bu msralara rastlamak
mmkndr.
17
Bir dnem muhtarlk da yapan Baki Mente, 1938de otuz iki yanda olduunu
sylemektedir. Ruslarn Plmr igalini iyi hatrlayan Mente ile 2009 ylnda bir hafta
boyunca her akam grtm ve kendisinden airetlerin yakn tarihi ile ilgili ok nemli
bilgiler edindim.
Desimlu Airetinden Dersim Sancana |31

Bu gerei, Osmanl ariv kaytlarnda da grmekteyiz. Madin-i

Hmayun Emini Salih Paa 4 Temmuz 1826 tarihli bir kaimesinde, Ovack
ekrad- ekiyas zerine yrdn ve bunlarn Desim snrndaki Dcik
(Tjik) Dan snak edindiklerinden bahsetmektedir.
18
Gene 1835
tarihinde gnderilen bir arzdaki u ifade, Desim ile h Hasanl airetleri
snrna vurgu yapmaktadr: Ducik ekrd tabr olunan (taife, M.Y.) iki ksm
olup bir ksm eyhhasanlu ve dier ksm Disim Krd
19
. Tujik (Ducik) Dann
dou ksmnda Demenan ve Haydaran airetleri (Desimli aireti), batsnda
ise h Hasanlar yerleiktir.
Desimin gney ve dou snrlarnn neresi olduunu da gene
yereldeki szl anlatmlardan ve ariv belgelerinden tespit etmek
mmkndr. Mazgirtin kuzeyindeki srada takiben Dzgn Baba
Dana giden hattn gneyinde kalan ve esas olarak Mazgird diye bilinen
blge, her ne kadar Tanzimattan sonra idari olarak Dersim Sancana
balansa da, Desim airetlerinin mukim olduu blgenin dndadr. Bu
blgede yaayan ve ounluunu Hran airetinin oluturduu halk,
kuzeyindeki airetlerden Desimu diye bahsetmektedir. Ayn hattn
batsnda kalan Pertek ilesi halk da geneli itibariyle Desimlu airetlerine
mensup olmad gibi
20
, sosyal ve kltrel adan da Desim airetlerinden
farkllk arz etmektedir.
21
Sz konusu hattn gney ve batsnda kalan
yallarla konuulduunda, Khalmem Oca (Nazmiye), Pah, Kutuderesi -
Haydaran Dalar mntkasnda mukim airetler iin Sare Desim = Desim
halk tabirini kullandklar grlmektedir.
22


18
BOA, HAT 444/22257.
19
BOA, HAT 447/22311B.
20
Desim airetlerinden olup bu blgeye g etmi aileler mevcuttur. Paavenkte (Pnarlar),
ihzo (Burmageit) ve Mazgirt iinde, ok sayda Alan ve Demenan ve Haydaran kkenli
aileye rastlamak mmkndr.
21
Bu fark, Pertekin ileri gelen ailelerinden birisine mensup olan Mehmet Zlf Yolga da
(1880-1959) kaleme ald eserinde aka belirtmektedir. Bkz Mehmet Zlf YOLGA,
Dersim(Tunceli) Tarihi, Trk Halk Kltrn Aratrma ve Tantma Vakf Yaynlar, Ankara,
1994
22
Mazgirtin Hran Kylerinden olup kymzde (Gmemi) evlenmi ve doksan
yandayken 2012 ylnda kaybettiimiz erife Gkmenin, ocukluumda bana sk sk
taklp Siz Desimliler diye balayan espriler yaptn aktarmak isterim. Gene Nazmiyenin
dousunda, Bingl snrna yakn Civarik (Saryayla) Kynde yerleik Hormek Airetine
mensup olan Abdullah Glmez ve ayn kye yakn Gemik mezrasnda oturan ve Sey Sabunan
32 | Mehmet Yldrm
1846 tarihli bir belgede geen u ifade, Pertek blgesinin de Desim
dhilinde olmadn aka belirterek szl anlatmlar desteklemektedir;
Pertek karyesinden drt saat gelen Zeyve karyesinden Sorpiyan
karyesine varncaya saat boy ve Dersim karyesinden Aveker
karyesine kadar saat en olmak zere...
23

Keza Kuzian (Plmr) kylerinde sohbet ettiimiz yallarn da
kendilerini Desim airetleri dnda grdne tank olduk
24
. Osmanl
idaresi de Tanzimat ncesinde Kuzian, Erzurum mlhakatndan
grmtr. 1847 ncesinde, Kuzian iin Desim/Desimlu ifadesinin
kullanld hibir belgeye tesadf edemedik.
Dersim Adnn Sancaa Verilme Nedeni
Osmanl, arsancak, emigezek ve Kuzian dndaki Dersimi
tanmlarken hep u ifadeyi kullanmtr; Ducik Ekrad / Ducik Yurdu,
ey/h Hasanlu, Desimlu. Ducik (Tjik) Dann bir tarafnda h
Hasanl aireti dier tarafnda ise Desimli aireti, bu corafyann iki temel
airet boyudur. Desim adnn belirli bir blgeyi tanmlayan bir isim
olmaktan teye bir airet ismi olduu, 1518 ylndan balayarak yaplan
tahrirlerde, isim sonuna eklenen lu ekinden de anlalmaktadr. nk
airet, cemaat ve oymaklar kaydedilirken sonuna aitlik ekini belirten lu/li
eki ile kaydedilmilerdir. Bununla beraber Osmanl, bu gn i Dersim diye
bilinen ve Munzur nehri ile Plmr nehri arasnda kalan genvari blgeyi
tanmlarken, genelde Ducik Yurdu / Ducik Ekrad tabirini kullanmtr.
Ermeni kaynaklar da bu blgeye Dersim deil Dujik denildiini
gstermektedir.
25
Corafi manada Dersim isminin kullanlmas sancak

Ocana mensup olan Sey Qajinin torunu Seydali zmenle yaptm sohbetlerde Haydaran
ve Demenan Airetlerinden Desimu diye bahsettiklerine tank oldum. Mazgirt ilesi
Muhundu Kynden olan Seyfi Muhundu da, kendi yallarnn Desiman derken, Mazgirt
dalarnn kuzeyini kastettiklerini aktarmaktadr. Bu rnekler oaltlabilir.
23
BOA, MVL, 44/22
24
Eski ismi irig olan Plmrn Salamta kyndeki Lolan airetine mensup yallarn,
airet aras atmalardan bahsederken, Haydaran aireti iin Desimu=Desimliler
dediklerine ahit oldum. kr Erkl buna rnek verebilirim.
25
V. BARDZAKTS, B. NATANYAN, K. SIRVANTSDYANTS, Palu-Harput 1878, Derlem
Yay., 2010, Cilt II, s. 58.
Desimlu Airetinden Dersim Sancana |33

tekilinden sonradr. Dolaysyla Ducik bir mekan tanmlarken,

Desim(lu) ve h Hasan(lu), airetleri tanmlamaktadr. Dujik / Ducik /
Tujik ismi ise, Farsa kkenli tiz=sivri kelimesinden gelip, Zazacada da
gene sivri manasna gelen thuz kelimesinden tremi olup, yksek da ve
tepeleri tanmlamada da kullanlmtr.
26

Bahsi geen h Hasanlu ve Desimli kabilelerine mensup airetlerden
de ksaca bahsetmekte yarar vardr.
Nazmiyede bir sre kalan ve sonra Ovack blgesine yerleen h
Hasann iki olundan birisinin ad Seyit Ali, dierinin ise Hasandr. Seyit
Ali soyundan gelenler Seydan, Hasann soyundan gelenler ise h Hasan
boyunu oluturur. h Hasanllarn srekli n planda olmalar nedeniyle bu
iki boya yrede h Hasanl/exsenu denilmitir. Her iki karde boyun alt
kollarn u ekilde zetle gsterebiliriz
27
;

1. Seyit/Seydanl
1.1. Khalu (Kalan)
1.1.1. Keelan
1.1.2. Baliyan
1.1.3. Birmu (Birman)
1.1.4. Abasan (Aa)
1.2. Kewu (Kev)
1.2.1. Aslan Ua
1.2.2. Beyt Ua
1.2.3. Maksut Ua
1.3. Qozu (Koan)

26
Dicle kasabasnn dousunda yer alan ve zerinde eski bir kale bulunan yksek tepeye de
halk Dzk demitir. Bkz. Nusret AYDIN, Diyarbakr Eil Hkmdarlar Tarihi, Avesta yaynlar,
stanbul, 2003, s. 38. Ayrca Thujik adnn etimolojisi hakknda, tm ihtimal ve iddialar
ayrntl olarak tartan bir alma iin bkz. Grdal Aksoy, Dersim. Alevilik, Ermenilik, Krtlk,
Dipnot Yaynlar, 2012, Ankara, s. 98-115.
27
Bu bilgileri Keelanlarn Bozkan koluna mensup Baki Aydn, Aslan Uakl Munzur
Erdoan ve Kranl Sleyman Karatatan edindim. Desim ve h Hasan airetlerinin
yapsna, Mehmet Zlf Yolga, Nuri Dersimi, Prof. brahim Ylmazelik ve Ali Kemali
almalarnda yer vermilerdir. Gene Jandarma Umum Komutanl da bu konuda detayl
bilgiler vermektedir. Fakat bence bu almalarn genelinde eksiklikler ve yanl
snflandrmalar mevcuttur. lerinden en salkl bilgiyi gene Ali Kemali vermektedir. Bkz.
Ali Kemali, Erzincan, Kaynak Yaynlar, stanbul, sayfa: 157-165.
34 | Mehmet Yldrm
1.3.1. Ko Ua
1.3.2. am Ua
2. h Hasanl
2.1. Abasan (Yukar)
2.2. Ferhatan
2.3. Karaball
2.4. Kran

Osmanl bunlarn hepsine h Hasanl ekrad demitir. Desim
airetlerinin yapsn ise u ekilde zetleyebiliriz;
1. Khalmemin neslinden gelen Alan, Demenan ve Haydaran
Airetleri,
2. Khalmemin kardei (dier bir rivayete gre amcas) olan Khalferat
soyundan gelen Areyan/Arili aireti,
3. Karsan Aireti. Bu airetin Khalmem ile yaknl tam olarak
bilinmemektedir.
4. Bu airetlerle yzyllardr i ie kaynam olan ve seyit soyundan
geldiklerine inanlan Kurean aireti. Kurean airetinin blgeye Seluklular
dneminde geldii rivayet edilir. Bu airet, Dzgn Baba Da eteindeki
Dewa Kurei / Kure Kynden doup gelimi ve bu gn Dersimin drt
bir yanna dalmtr. Dolaysyla Desim airetlerinin merkezinde yer alan
bir airettir.
5. Surolundan nce Pah ve civarna hakim olan h Mamedan
aireti,
6. Sonradan blgeye yerleen Surolu ua ve bunlarla karde olan
Yusufan aireti,
Bunlar haricinde yrede yerleik olan eski toplumlara ait bir ok
unsur da mevcut olup, bu unsurlar zamanla, hangi airetin hakimiyet
alann dahilinde bulunmularsa o airete entegre olmulardr. Bu anlamda
airet kimliinin oluumu, tpk ulusal kimliklerin oluumu gibidir. Hangi
cemaat etkin ve gl konumda ise airet ismi o cemaat ile zikredilmi ve
dier cemaat ve slaleler, baskn konumdaki cemaatin adyla anlmaya
balanmlardr.
Desimli airetinin ilk yerleim yeri Kzlkilise (Nazmiye) civardr.
Cevdet Trkay almasnda bu airetin Okcu zzeddinli airetine mensup
Desimlu Airetinden Dersim Sancana |35

olduunu ve iftilik
28
ile uratn yazmaktadr fakat bu konuda daha
detayl almalara ihtiya olduu aikrdr. Halaolunun yapt
almada
29
1521-23 dnemi tahrir kaytlarnda, Kzlkilise (Nazmiye)
civarndaki Desiml airetinin mukim olduu kyler ve hane saylar
yledir; rmek - Sdl (35), Keskivaran - Cemleterik (12), Kimsor (0),
Hendek (7), Hasrin (14), Ersek (5), Klik - Eksirek (15), Kzlkilise (23),
Ramazan Deresi (6), Mikaric Emr Akur (42).
Tanzimat sonras airetlerin idaresi iin kaymakamlk tekil edilmesi
sk karlalan bir durumdur. rnein 1848 ylnda, Kogiri aireti idaresi
iin Kogiri kazas tekil edilmitir.
30
Ayn biimde Desim(li) airetinden de
bir kaymakamlk tekil edilmesi olaandr. 1847 ylnda sz konusu Ducik
ve Desim ekradnn itaate alnmas iin Anadolu Ordusu miri Osman Paa
tarafndan, Mirliva Veli Paann kaymakam olarak tayin edildii bir Dersim
kaymakaml tekil edilmi ve blgedeki airetler bu kaymakamlkla idare
edilmeye balamtr.
31
Bir yl sonra ise emigezek, Kogiri, Gercanis,
Kuruay ve Kemah kazalar da Dersime balanarak Dersim Sanca tekil
edilmitir
32
.
Bu durum, 1906 tarihli bir iradede olduka ak ekilde belirtilmitir;
Dersim Sancann Dersim adyla muayyen bir mevkii olmayp
aair-i mevcudenin (Dersimanl, Seyyidanl ve eyh Hasanl)
namyla mnkasem olduu ube-i esasiyeden en mhimi olan
Dersimanl airetinin Kzlkilise (Nazmiye), Mazgird, Ovack ve
Hozat kazalar satran-vari birer murabba itibariyle bu drt

28
Cevdet Trkay, Osmanl mparatorluunda Oymak Airet ve Cemaatler, aret Yaynlar, 2005,
stanbul, s. 74. Mahmut Rvanolu ise Trkay'n kitabnda geen zer' (ekin) kelimesini zer
(altn) diye anlad iin madencilikle uratklarn sanmtr. Bkz. Mahmut Rvanolu,
Saklanan Gerek, cilt II, Ankara, 1994, s. 891-892. Rvanolu'nun hatas baka eserlere de
gemitir.
29
Yusuf Halaolu, Anadoluda Airetler, Cemaatler, Oymaklar (1453-1650), Trk Tarih Kurumu,
2009, Ankara.
30
brahim Ylmazelik, Osmanl Devleti Dneminde Dersim Sanca, Kripto Yaynlar, 2011,
Ankara, s. 90.
31
Ducik ekradnn daire-i itaate idhalleri zmnnda ordu-yu hmayun- mezkur [Anadolu
Ordusu miri - M.Y.] tarafndan Dersim Sancana kaimmakam tayin klnm olan Mirliva
izzetlu Veli Paa.. BOA, . MSM. 69/2017.
32
BOA, . MSM. 70/2034.
36 | Mehmet Yldrm
kazann ittisak etrafnda bir kta-i sagireye el-yevm Dersim ii
denilmekde bulunmu olub
33

Sonu olarak yerel anlatmlar yannda Osmanl ariv kaytlar da ok
net gstermektedir ki asl Desim corafyas Desimlu airetlerinin mukim
olduu Nazmiye, Mazgirt Da, Tujik Da ve kuzeyde Buger Gl
arasnda kalan blgeyi ihtiva etmekte olup, ismini ise Desimlu/Desiman
airetinden almaktadr. 1930larda blge zerinde detayl almalar yapan
Jandarma Umum Komutanl da bu gr destekleyen u ifadeleri rapora
gemitir;
Dersim bugnn telakkilerine gre vasi bir sahay ifade eden bir
isimdir. Halbuki bir asr evvel Dersim ismi mnhasran Dersimanl
isimli bir airetin muhtelif kabilelerine yurt olan ve Kalan, Kutu
derelerile boaz ve dar boazdan geen ve Plmrden gelen
suyun tekil ettikleri vadilerden mrekkep..
34
Bu ifadeler,
Darboaz (Kutuderesi) ve evresini Desim (Dersiman) merkezi
olarak almaktadr. Bu blge ayn zamanda eski halk deyilerinde
Gola Desim / Desim Havzas diye de gemektedir.
35

Sonu
Der-sim (gm-kap) iddias ki ilk defa Nuri Dersimi tarafndan bir
tahmine dayal olarak ortaya atlm ve on yllardr aratrlmadan kabul
grm yanl bir iddiadr.
36
Desimin yerli halkndan kimsenin Osmanl
arivlerinde konu zerinde bugne dein almam olmas yanlln
tespitine imkn vermemitir. Osmanl arivlerinde alan uzmanlar ise
yreyi iyi bilmediklerinden, ayn ekilde, mevcut resmi yanl
tekrarlamlardr.
37
Sonu olarak Dersim adnn Desimden ve Desimin de

33
Ylmazelik, agy, s. 98.
34
Dou Anadoluda Toplumsal Mhendislik, Dersim-Sason (1934-1946), Tarih Vakf Yurt
Yaynlar, 2010 stanbul, s. 5-7.
35
Daimi Cengiz, Dizeleriyle Tarihe Tank Dersim airi Sey Qaji, Horasan Yaynlar, 2010 stanbul,
s.259
36
Dersimi, M. Nuri. Krdistan Tarihinde Dersim, Doz Yaynlar, 1997, stanbul , s.11
37
Dersim Sanca zerine ariv kaynaklarna dayal en kapsaml monografinin yazar olan
Prof. brahim Ylmazelik dahi almasnda Desiml=Dersiml airetinin varlna iaret
ettii halde, gm-kap tezini kabul etmitir. Ylmazelik, almasnn banda Desiml
Desimlu Airetinden Dersim Sancana |37

dar bir blgede yerleik olan airet boyunun adndan kaynaklandn tespit
etmek, tarihsel bir gerei tespit asndan nemlidir. Tanzimat ncesi
Dersim diye tanmlanan geni bir corafyaya hibir kaynakta tesadf
edilememitir. Dersimin, bahsedildii gibi birok kazay iine alan geni bir
corafyay tanmlamas, ancak 1848 ylnda Dersim Sancann tekilinden
sonradr ve bu tamamen idari bir ihtiyatan kaynaklanmtr. Bu durum
Dersimin snrlarnn tarihte geni bir corafyay kapsad iddialarn
dayanaksz brakmaktadr. Bu tespitlerimizde, yereldeki szl anlatmlar
kilit rol oynamtr. Bu da gstermektedir ki lokal almalarda; corafi
bilgi, toplumsal hafza ve o yrenin yerleik halknn szl anlatmlar,
almann ihmal edilemez bir parasdr.


adna bir kez yer verdikten sonra alnt yapt Tanzimat ncesine ait ok sayda belgede
geen Desim isimlerini Dersim eklinde vermeyi tercih etmitir (bkz. Ylmazelik, agy, s.
118-123). Benzer ekilde Ahmet Hazerfann arivden temin edip Cemal enere verdii ok
saydaki Tanzimat ncesi belgede geen Desim kelimelerini ener yaynlad kitabnda
Dersim eklinde transkribe etmitir. Oysa belgelerde Desim yazldr.