Yeniden

NSAN NSANA

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Psikoloji
Blm'nden lisans diplomas alan Doan Ccelolu,
ABD'de Univesity of Illinois'de Dil Psikolojisi
(Psikolinguistik) alannda doktora yapmtr.
Daha sonra stanbul niversitesi, Hacettepe
niversitesi ve Boazii niversitesi'nde retim
yesi olarak grev yapan Ccelolu; bu
arada bir yl sreyle Fulbight bursuyla ziyareti
profesr olarak University of California, Berkeley'de
aratrma yapmtr.

Doan Ccelolu'nun uzmanlk alan alglama,
renme ve dil psikolojisidir. Bilimsel yaynlarnn
birounu iletiim konusunda yapmtr; bu
yaynlar, ayn toplumda yetimi insanlar arasndaki
iletiim ilikilerini olduu kadar, farkl toplum
ve kltrlerde yetimi kiilerin iletiim ilikilerini
de kapsar.

Halen California State University, Fullerton'da
Office of International Education and Exchange'de
(ABD) direktr yardmcs olarak grev
yapan Doan Ccelolu, renme Psikolojisi,
Eletirel Dnme, Alglama Psikolojisi, Bilisel
Psikoloji vc Kltrler Aras letiim alanlarnda
dersler vermektedir.

:::::::::::::::::

Doan Ccelolu

Yeniden

nsan nsana

8. Basm

:::::::::::::::::

SUNU

Gzden geirilerek geniletilmi bu bask iki ksmdan oluuyor.
Birinci ksmda insan ilikilerinin temelini oluturan iletiim
sreleri, bizim topluma zg gzlemlerle ayrntl olarak; sunuluyor.
kinci ksmda, iletiim ilikilerinin temelinde yatan kltrel
varsaymlar erevesinde, toplumumuzda yer alan baz iletiim
olaylar inceleniyor.

nsan nsana daha nceki basklarnda byk ilgi grm ve
toplumun deiik kesimlerinden olumlu eletiriler almtr. Kitabn
daha nceki basksnda ele alnan bireysel ilikilerin tesinde,
toplum ve kltr sorununa da deinildii iin, imdiki geniletilmi yeni
basksnn daha da ilgi ekeceini umuyorum.

Deerli karikatrist Erdoan Bozok'un izgileri; iletiim gcn
arttrmakta ve kitaba dilin tesinde ayr bir anlatm zenginlii
getirmektedir. Aziz Nesin, baz hikayelerini almama izin vererek,
benim anlatm gcmn tesindeki renkli insan manzaralarn ve
onlarn bize zg ilikilerini, kitapta yanstmama olanak salad.
Her iki sanatya da destekleri iin teekkr ediyorum. Deiik gazete
ve dergilerde kan yazlarnn bazlarn konu aldm etin
Altan, Refik Erduran, Hasan Pulur gibi yazarlarn katklarnn nemini
de, ayrca belirtmek isterim.

Kitabn yazm sresince, deiik aamalarda msveddeleri
okuyan Can Bruce, Aye Ccelolu, Nuri akr, Tanju ataltepe,
Tayfun ataltepe, Sinan ilesiz, Ahmet Derviolu, Yonca Derviolu,
ffet Dorken, stn Dkmen, Jlide Even, Mehmet Metin,
Ycel Perinek, Necla Sarkaya, Berkay avkay ve Abdurrahman
Tanren'e; konularn konumu ve kitabn slubuyla ilgili nemli
redaksiyonlar yapan Remzi Kitabevi sahibi ve yneticisi Erol
Erduran'a teekkr ederim. Her bir eletirmen, hem ierik, hem de yazm
ynnden nemli katklarda bulundu.

NDEKLER

I. Ksm:

YAAMI ZENGNLETREN YA DA

FAKRLETREN SHRL OLAY:

BREYLER ARASI LETM SREC

1. Bir iir ve Dndrdkleri

2. letiim Dzeyleri

3. Kelimelerin tesinde: Szsz letiim

4. letiim ve Alglama:

5. letiim Benimle Balar: Kendini Tanma

6. Aramzda Byk Engel: Savunucu letiim

7. itmek ve Dinlemek

8. Srtme ve atmalar

9. letiim ve Toplum

II. Ksm:

DEEN TRK TOPLUMU NDE LETM

10. letiim Manzaralar

11. Kltr ve letiim

12. imizde atan ki Farkl Dnya

:::::::::::::::::

BRNC KISIM

YAAMI

ZENGNLETREN

YA DA

FAKRLETREN

SHRL OLAY :

BREYLER ARASI

LETM SREC

:::::::::::::::::

Birinci Ksmda, bireyler arasndaki iletiim
sreci incelenecek. Bireyler arasndaki iletiim
sreci, insan olarak bizi sosyal varlk yapan,
yaam zenginletiren ya da fakirletiren
nemli bir olaydr.

Bireyler arasndaki iletiim, belirli bir toplumsal
ve kltrel ortamda yer alr. Bu nedenle,
sk sk toplumumuzdan rnekler vermeye
altk; ayrca, kitapta yer alan Erdoan Bozok'un
izgileri ve Aziz Nesin'in ykleri de,
insanmzn psikolojik ve kltrel renklerini
gz nne seriyor.

:::::::::::::::::

1

Bir iir ve Dndrdkleri

--Yola knca her sabah;

Bulutlara selam ver.

Talara, kulara,

Atlara, otlara,

nsanlara selam ver.

Ne grrsen selam ver.

Sonra karp cebinden aynan

Bir selam da kendine ver.

Hatrn kalmasn el gn yannda

Bu dnyada sen de varsn!

letir dostluunu varla,

Bir ksm seni de sarsn.--

stn Dkmen

Gle yzl, sakin bir renciydi stn Dkmen. Hacettepe niversitesi
Psikoloji Blm retim yeleri ve rencileri tarafndan sevilen
bu gen, bir gn retmekte olduum --Kiiler Aras letiim
Psikolojisi' dersinden sonra bana yaklam ve her zamanki sklgan
tavryla, --Hocam bir iir yazdm, ok zamannz almazsa sizin okumanz
istiyorum;' diyerek yukardaki iirini bana vermiti.

Her gen belirli devrelerde ak olmu, iir yazmak hevesine kaplm
ve kendini dinleyecek anlayl birini aramtr. Byle bir air
olma heveslisiyle kar karya olduumu dndm. imden, --stn,
iini dkecek baka adam bulamadn m?-- duygusunu geirirken,
onu incitmemeye zen gstererek, --Evde okuyaym, daha sonra
konuuruz,' dedim.

iir ilk okuyuta beni kucaklad; yaamla olan bamn glendiini,
kendimle olan ilikimin arttn hissettim; sevgi dnyamn kaplar
ald. Gle yznn ve sklganlnn arkasnda, stn Dkmen'in
gnl zenginliini grebildim. O aylarda, nsan nsana kafamda
son eklini alyordu. Kitabma, sevgi kaplarn aan bu iirle balamaya
karar verdim.

nsan nsana'nn ilk basmndan 10 yl sonra stn'le konutuumda
rendim ki, bu iir, kitabn basmndan sonra defalarca
Trk radyo ve televizyonunda okunmu. stn, benimki gibi, okuyucunun
da gnl kapsn am; Trkiye'nin sevgi okyanusuna
kendi katksn yapm.

Neden Bu iir?

Evet, ilgin bir sorudur bu: Bu iir neden bu kadar sevildi? Sorunun
cevabn iirin iki zelliinde buluyorum: (1) nsann kendine deer
vermesi ve sevecenlikle, hogryle kendini kabullenmesi. (2) Yaltlm,
kopuk, kaybolmu insan deil; kendiyle, toplumuyla, doayla
ve evrenle iliki kurmu bir insan dile getirmesi. liki iinde olan
insan yalnz deildir; gnl cokun, yaam anlaml, umutlu bir kiidir.

letiim gerei

erii ne olursa olsun, bir sorunu zmek iin insanlarn dnce
alveriinde bulunmalar, bir baka deyile, iletiim kurmalar gerekir.
Uygarca konuma ve tartma becerisinin gelitirilmemi olduu
toplumda, bir sorunu zmek amacyla balatlan etkileim, ksa srede
srtme ve atmaya dnr. Bylece, varolan zmek yle
dursun, soruna yenileri eklenir; dnyann birok lkesinde grlen
kanl atmalarn kkeninde,.bilinsiz koullar altnda yaratlan sosyal
ortamdaki iletiim dzensizlii yatar.

Toplumsal sorunlarn demokratik zm iin karlkl, iki ynl
iletiim gereklidir. Byle bir iletiim gerekletirilmedii srece,
sorunlarn zmnne ulalamaz. Gc o anda elinde bulunduran
otorite emir vererek, toplumsal soruna bir zm getireceine inanabilir.
Ancak iletiim kurmadan ortaya atlan ve zorla kabul ettirilen
bu tr --zm-- biimlerinin mr, emri veren iktidarn mr kadar
olur; iktidar deiince, yeni otorite eski emri ortadan kaldrr ve ou
kere, ncekine taban tabana zt, yeni emirler verir. Zamanla srtmeler
oalr, bu tr keyfi emirler daha derin toplumsal buhranlara
yol aar. Trk eitim, ekonomi ve ynetim tarihi, bu tr keyfi --emir--
rnekleriyle doludur.

Niin uygarca iletiim kuramyoruz? Demokratik yaam gerekletirmi
demokratik toplumlarn insanlarndan daha m az yetenekliyiz?
Elbetteki hayr! Kitabn tmnde, insan ilikilerinin toplumsal
ve bireysel ynlerini inceleyerek, bu soruya bir cevap arayacaz.

Din esinin ar bast geleneksel otoriter kltr, demokratik
bir toplumun temelinde yatan iletiim becerilerini iermez. Demokratik
yaam, yeni iletiim becerilerini renmeyi zorunlu klar. letiim
becerileri bolukta olumaz; yeni bir dnya ve yaam anlay
iinde doar ve geliir.

Cumhuriyet hkmetlerinin eitim seferberliine girmesi ve insan
potansiyelini deerlendirmek istemesinin temelinde, zgrlk
demokratik bir toplum yaratma amac yatar. Kiiler aras ilikilerde
daha az srtmesi olan, kavgaya dntrmeden sorunlarn zebilen,
ac yerine mutluluun, kin ve nefret yerine destek ve hogrnn
yelendii Trk toplumu, kendini deerli bulan, sevgi ve anlayla
evresindekilerle iletiim kuran insanlarla kurulabilir.

NSAN LKLER NN NEML?

Demokratik ada toplum olabilmek iin yeni iletiim becerileri
kazanlmas gerektii belirtildi. imdi, yle bir soru aklnza gelebilir:
letiim sadece toplumsal amalar gerekletirmek iin mi gereklidir?
Hayr! letiim, aslnda hem kiisel, hem de toplumsal bir sretir.
Bir baka deyile, iletiim, iki kiiyi iliki iine sokan psikososyal
bir sretir. Toplumsal sonularn altnda bireysel davranlar yatar;
sosyal gerek, bireyin kiisel yaamndan geerek biimlenir.

nsan, ilikileri iinde srekli yeniden tanmlanan bir varlktr; dier
insanlarla hi ilikisi olmayan bir insan dnlemez. Baka bir
deyile, demokratik toplum yaratabilmek iin, nce bireylerin kendi
gnlk yaamlarnda, dier kiilerin grlerine saygl ve hogrl
olmay renmeleri gerekir. Bu amala gelitirilmi yeni iletiim
becerileri, hem bireyin, hem de toplumun yaamma zenginlik ve saygnlk
getirir.

Bir insann ilikilerinin nitelii, o insann yaamnn kalitesini
belirler. liki sorunlar, gerekte iletiim yani dnce alverii
sorunlardr ve yaamn deiik ynlerinde kendini gsterir. Aile yaamnda
anne-babanzla aranzda bu tr sorunlar yer alabilir: Fikirlerinizi
dinlemiyor, dncelerinizi srekli olarak bir kenara itiyor olabilirler.
Ne zaman konumaya kalksanz, kendinizi bir tartma iinde
buluyor olabilirsiniz.

Anne ya da baba sizseniz, ocuklarnzla aranzda bu tr srtmeleri
siz de gzlemlemekte olabilirsiniz. Bu tr iletiim sorunlar,
einiz, nianlnz ya da arkadalarnz arasnda da sz konusu olabilir;
arkadalk, meslek seimi, para harcama gibi konularda farkl grlere
sahip olduunuz iin, evrenizdekilerle srekli srtme
iinde olabilirsiniz.

Kiilerle iliki kurma. ynteminizden honut olmayabilirsiniz. Daha
yakn arkadalk ilikileri kurmak istediiniz halde, evrenizdekilerin
size ilgisiz kaldn, konutuunuz zaman sizi pek dinlemediklerini,
hatta konumanz ou kez skc bulduklarn biliyor ve bu
durumu deitirmek istiyor olabilirsiniz.

Baz kimseler fazla konutuklar, karlarndakilere konuma frsat
vermedikleri iin bir iletiim sorunlar olduunu dnrlerken,
dierleri, srekli szleri kesildii halde hi seslerini karamadklarndan
ikayetidirler. Kimileri, en son sylenecek sz ilk bata sylediklerinden
balarnn sk sk derde girdiini dnrken, bakalar,
az ve z konumay beceremediklerinden, sz uzatarak kardakinin
ilgisini yitirdiklerinden yaknrlar.

Burada iletiim sorunlarnn bir listesini yapmann anlam yok;
ancak u noktay yeniden vurgulamakta yarar var: letiim sorunlarn
zmeden doyumlu bir yaam srdrmek olanakszdr. Yeni kiilerle tanmaktan
utanan, tant kimselerle anlaml ilikiler gelitirmesini
beceremeyen kimse, bu yzden yalnzlk iinde olduunu bilebilir;
ne var ki, daha anlaml derin ilikiler gelitirmek iin ne yapmas
gerektiini bilmeyebilir. Bu kiinin, salkl bir kiiliin yan sra
iletiim becerileri de gelitirmesi gerekir.

nsanlarn ou, doyumlu bir yaam gerekletirme abas iindedir:
Uzun yllar okula gitme, meslekte ykselmeye abalama, aileyi
en rahat dzeyde yaatmak ve ocuklar en iyi biimde yetitirmek
iin urama, anlaml ve doyumlu bir yaam gerekletirebilmek
iindir. Doyumlu yaam gerekletirme ynnde en nemli ara ise,
iletiimdir.

letiim sorunlarnn zm, iyi niyetli ve bu sorunlarn altnda
yatan psikososyal srelerin bilinmesine baldr. letiim konusunda
bilinlenme, kiiye nemli etkileim olanaklar salar. Bu olanaklardan
yararlanarak, doyumlu bir yaam gerekletirmek, kiinin
kendini deerli grmesiyle balar. stn Dkmen'in iirsel diliyle
sylersek, --Bir selam da kendimize vermemiz;' gerekir. Bir insan
olarak kendimizi anlaml grebilmemiz ise, --Bu dnyada bizim de
var olduumuzu, dostluumuzu tm evrene ynelttiimizde, bir
ksmnn bizi de saracan,' bilmemizden geer. Bir baka deyile, i
ve d dnyayla anlaml ilikiler iinde olan bir insan olmamz gerekiyor.

Matematiksel dille sylenirse, iletiim konusunda teknik bilgiler
ve beceriler gerekli, fakat kendi bana yeterli deildir. letiim bilgi
ve becerilerinin arkasnda gnl zenginlii, sevgi, anlay ve hogr
olmaldr. Bu temel olmadan her trl iletiim becerisi, yaln ve
anlamsz bir egzersizden ileri gidemez: Bilinsiz bir temel zerine
kurulmu zenginlik, dinamik gcnden yararlanlmayan bir alayana
benzer. nsan iletiimi, hem kafa hem de gnl zenginlii ister: Biri
olmadan dierinin etkinlii yoktur.

Bir lkenin trafik dzeni, o toplumun insan ilikilerini yanstan
nemli gstergelerden biridir. Trafik, ara kullanan kiilerin birbirleriyle
kurduklar ilikilerin tmn ifade eder. Bir lkedeki trafik dzenine
bakarak, insanlarn birbirlerine nasl bir tavr iinde olduklarn
gzlemleme olana vardr. Gnlk yaammzn nemli bir paras
olan trafikteki davranlara, bu amala, ksa bir gz atalm.

TRAFK KAZALARI -LETM KAZALARI

Her gn karlalan --trafik sorunlar-- aslnda kiiler arasnda ortaya
kan --iliki sorunlar--nn tipik bir rneidir. Trafik yasas, ara kullanan
kiilerin ilikilerini dzenleyen kurallar kapsar. Tat gibi somut
bir nesne ile, srclk gibi ak seik gzlemlenebilen bir davran
ierdii iin, trafikte aksayan ynleri grmek daha kolaydr.
nsan ilikilerinde aksayan ynleri gzlemleyebilmek trafikte olduu
kadar kolay deildir; daha st dzeyde bir alglama becerisi gerektirir.
Bu nedenle sze, gzlemlemesi kolay olan trafik sorunlarnn tartmasyla
balayalm.

Trkiye'nin trafik dzeninin bozukluundan sz edildiini iitmeyen
kalmamtr. Trafik kazalaryla ilgili haberler, ou kez, gazetelerin
ilk sayfalarnda yer alr. Yln belirli bir haftas --Trafik Haftas--
olarak adlandrlarak ister src, isterse yaya olsun, vatandan
trafik bilgisi artrlmaya allr. Yurt dnda, daha gelimi lkelerde
bir sre bulunmu kimseler, o lkelerdeki trafik dzeniyle yurdumuzdaki
trafik dzenini karlatrarak --Bizde niin onlar gibi dzenli
bir trafik yok?-- diye yaknr.

Ksacas, Trkiye'nin trafik dzeninin karmakark, babozuk
olduu sylenir. Avrupa ya da Amerika toplumunun anlay iinde
deerlendirilirse, trafiimizin gerekten byk bir babozukluk
iinde olduu grlr. Ne var ki, Trk toplumunun yaamn ynlendiren
geleneksel kltr anlay erevesinde baklrsa, Trk trafiinde
tutarl bir dzen gzlenir.

Trkiye'deki trafiin temelinde bulunan ve onu biimlendiren
kurallar, toplum yaamn yneten temel anlaytan kaynaklanr. Bu
nedenle, gnlk trafik yaammzda uygulanan kurallar, Batl lkelerin
trafik kurallarndan doal olarak farkldr. Kitapta yazl olan trafik
yasas Batl lkelerin kurallarna yakn der; ama, sokakta uygulanan
trafik yasas Trk toplumuna zgdr ve insan ilikilerini yneten
temel anlay yanstr. rnein, --byk aracn gei stnl
(vardr)-- kural bize zg, trafik yasasnda bulunmayan, oysa uygulamada
geerlii olan bir kuraldr. Yine, --erkek src kadn srcden
stndr; kadn src erkek srcye yol vermeli ve onun
nne gememelidir-- kural, toplumumuza zg, trafik yasasnda
olmayan bir kuraldr.

Trafik yasasnda bulunmayan, ama Trkiye'de uygulamada kullanlan
yukardaki rneklere benzer daha birok --gizli kural-- gsterilebilir:
--Duruma gre krmz kta durulmayabilir--, --Trafik polisi
tandksa ceza yazmaz--, --Taksi ofr, zel ara kullananlardan daha
ayrcalkldr--, --Resmi aralara ceza yazlmaz-- v.b.

Yukarda da belirtildii gibi, trafik, aral insanlarn ilikisi olarak
tanmlanabilir. Ne var ki bu iliki, snrlar ve kullan biimleri iyice
belirlenmi yerlerde, yani yollarda yer alr. Bu snrlandrmaya ramen,
yol zerinde trafik ilikileri iinde olan kimselerin davranlaryla,
yz yze konuan insanlarn iletiim ilikileri arasnda byk
benzerlikler bulunur.

Baz kimselerin, konutuklar kiilerin szlerini srekli olarak
kestiklerini gzlemisinizdir. Bu kiiler szlerini kestikleri kimselerden
sosyal mevki, prestij ya da ya ynnden, byk bir olaslkla,
daha --byk--trler. Sosyal itibar ynnden --byk-- olan bu kiiler,
karsndaki sanki konumuyormu gibi, istedikleri anda sze
balar. Bu davran biimiyle, trafikte byk aralarn kendilerinden
daha kk olan aralarn yollarn kesmeleri, sanki kk
aralar yokmu gibi davranmalar arasndaki benzerlik ne denli arpc,
deil mi?

Bir aracn srcs, yolda kendinden baka ara yokmu gibi
davranrsa, trafik kazas olur. Bir kii konuurken, karsndakini nasl
etkilediini dnmeden, kendi bildii ynde istediini sylerse,
ayn trafikte olduu gibi, --iletiim kazalar-- ortaya kar. nsan
ilikileriyle ilgili bu kazalarn sonucunda da --yaralananlar-- ve --lenler--
vardr: Ksenler, ayrlanlar ve gcenenler --yarallar--, kendi iine
kapanp yalnzla gmlenlerse --lenleri-- oluturur.

letiim kazalar, trafik kazalarnda olduu gibi, kazalara yol aan
nedenler bilindii derecede azaltlabilir. letiim konusunda bilgi
edinen birey hem kendini, hem de evresindekileri daha iyi deerlendirir
ve anlar. Kendi davranlarn deerlendirebilen kimse, kurmu
olduu ilikilerin temelinde yatan psikolojik sreleri anlar ve
farkna varmadan ortaya kan --iletiim kazalar--n nleyebilme olanana
kavuur.

SZN KISASI

Bir kiinin kendinden holanmas ve kendini dier insanlarla, doayla
iliki iinde grmesi, yaamnn anlaml olmasn salar. Gergin
bir toplum iinde yayoruz; kiileri kuatan bu gerginlie esir dmemek
iin, kiinin kendisiyle ve evresiyle, bilinli iliki kurmas
gerekir. Bilinli iletiim, anlaml yaama, anlaml yaam da sakin ruh
halinin gelimesine yol aar.

Trk insan zgrlk ada anlayn toplumumuzda kk salmas
ve filizlenmesi iin --iletiim gereini-- benimsemeli ve zaman
kaybetmeden uygulamaya koymaldr. zgr ortam iinde yaplan
iletiim, toplum sorunlarnn zmne olduu kadar, kiiler aras
sorunlarn zmne de katkda bulunur.

letiim alkanlklarnn bazlar, trafik ilikilerinde grlr. Trafik
kazalar nasl l ve yarallar ortaya karyorsa, iletiim kazalar
da --l-- ve --yarallar-- ortaya karr. Bu tr --l-- ve --yarallar'n
says azaldka toplumumuz daha salkl olur.

:::::::::::::::::

2

letiim Dzenleri

:::::::::::::::::

Birinci blmden sonra okuyucu umarm, iletiim gereini anlam,
insan ilikilerinin yaamn hem zn hem de erevesini oluturduunu
kabul etmitir. Bu blmde, iletiim dinamiini gzden geirerek,
iletiim varsaymlarn ve iletiimin iki dzeyini inceleyeceiz.

TEMEL LETM VARSAYIMLARI

Aada ele alnan temel iletiim varsaymlar Amerikal bilim adamlar
Paul Watzlawick, Janet H. Beavin ve Don D. Jackson'n (1967)
Pragmatics of Human Communication adl kitabnda ileri srlmtr.
O zamandan bu yana, insan etkileiminin dinamiini aklamada, bu
varsaymlar sk sk kullanlmhr.

Watzlawick, Beavin ve Jackson; be temel varsaym nermitir.
Bu be temel varsaym unlardr: l. letiim kuramamak olanakszdr;
2. letiimin iliki ve ierik dzeyleri vardr; 3. Mesaj alveriindeki
dizisel yapnn kendi bana bir anlam vardr; 4. Mesajlar szl
ve szsz olarak iki tiptir; 5. letiim kuran kiiler ya Eit ya da Eit
Olmayan ilikiler iindedir. Olduka kapsaml olan bu varsaymlar
iletiim olaylarn incelemek isteyen bilim adam iin temel bir ereve
oluturur.

letiimin ilk temel varsaym, iletiim kurmann zorunlu oluundan,
daha dorusu iletiim kuramamann olanakszlndan sz
eder. Bu nedenle, temel iletiim varsaymlarnn tartmasna onunla
balyorum.

letiim kuramamak olanakszdr

Watzlawick, Beavin ve Jackson --davran--n kartnn bulunmadn,
baka bir ifadeyle, --hibir ey yapmama--nn dahi, davran olduunu
ifade ederler. Bu nedenle, hareket etmek ya da bir ey sylemek
kadar, hareket etmemek ya da susmak da bir davrantr ve anlaml
bir mesaj oluturur. Bu tr gzlemlerden sonra, vardklar sonucu
bir varsaym olarak yle ifade ederler: Ayn sosyal ortamda birbirlerini
alglayan kiilerin iletiim kuramamalar olanakszdr.

Bir otobs yolculuu yaptnz dnn; kimseyle konumak
istemiyorsunuz. Yannza konukan yal bir bayan oturuyor, uygar
insan olmann gerei hafife tebessm ettikten sonra gzlerinizi
kapatyorsunuz ve uykunuz ya da baarnz varm gibi davranyorsunuz.
Bu durumda ne yaparsanz yapn, ya da yapmayn, yaptnz ya da
yapmadnz davrann her birinin bir anlam vardr ve
br kii iin bir mesaj oluturur. Gzlerinizi kapamanz, --uykum
var -ya da bam aryor-sizinle konuamam;-- mesajn verir. Elinizdeki
dergi ya da kitab okumaya devam etmeniz, --okuduum kitap (dergi)
daha ok ilgimi ekiyor, kitap okumay sizinle konumaya yeliyorum,--
mesajn verir.

Gnlk yaamda, belirli bir sosyal ereve iinde yer alan insanlar,
farknda olsunlar ya da olmasnlar, birbirleriyle iletiim iindedirler.
letiim kurmak iin belirli bir davran gsterme zorunluu
yoktur. Hibir davranta bulunmama da, anlaml bir mesaj oluturur.

Evli bir ifti ele alarak bireysel dzeyde rnek verelim. Elerden
biri, dieri yokmu gibi, srf kendi dnceleri erevesi iinde davranmaya
balar ve --Benim ne yaptm seni ilgilendirmez, kendi bildiim
ve inandm biimde yaamak istiyorum,-- derse, geree uymayan,
hatal bir anlay iinde davranm olur.

rnein, Nizam Bey her Cumartesi akam arkadalaryla buluup
kafa ekmeye alm biri olsun. Nilfer Hanm ise, her Cumartesi
akamn amca, day, hala ve teyzelerinin de katld geni aile
toplantsnda geirmeye alm biri. Bu kiilerin evliliklerinin salkl
bir izgide yol alabilmesi iin, elerin birbiriyle konuarak, Cumartesi
akam konusundaki beklentilerini akla kavuturmalar gerekir.
Belki de, bu konuda itenlikle kabullenebilecekleri bir uzlamaya
varacaklardr.

Nizam Bey, evlenmeden nceki davranlarn srdrrse, karsna,
--Sen benim yaammda yoksun!-- mesajn, bilmeden, istemeden
verir. te yandan, Nilfer Hanm kocasn Cumartesi akamlar
kendi aile toplantsna gtrmekte srar ederse, bilmeden kocasna,
--Benim daha nceki kurduum dzene ayak uydurduun, benim
aileme ilgi gsterdiin srece, seni sever ve sayarm!-- mesajn verir.

Elerin, belirli bir iliki iine girmi olduklarn, birbirlerinin dn
ve beklentilerini hesaba katarak davranmalar gerektiini grebilmeleri
gerekir. --Ben kendi bildiimi yaparm, o da kendi bildiini yapsn--
anlay, iletiimin temel varsaymna aykr der. Evlilik
ilikisi iinde her bir ein davran, dieri iin mutlaka bir mesaj
nitelii tar; bu nedenle, mesaj veren kii, mesajn sorumluluunun
bilincinde olmaldr. Aksi halde, daha nce sz edilen --iletiim kazalar--
ortaya kar.

Bu varsaym, toplumsal dzeyde de geerlidir. Trkiye'de yaayan
bir kimse, --Ben kendi bildiim biimde ve kendi inandm deerler
erevesinde yaayacam, halkn neye, niin inand beni ilgilendirmez!--
diyemez. Toplum deerleri, yaam felsefesi, etkileim
biimi trafikte, bakkalda, yolda, okulda o kiiyi kuatr; farknda olsun
ya da olmasn, kii toplumla srekli iliki iindedir. ,

Toplumumuz, --iletiim kazalar-- sonucu --yaralanan--; --sakatlanan--
ve --lenler--le dolu bir toplumdur. Yukarda szn ettiimiz
ift iletiim konusunda bilinlenmezse, --yaralananlar-- listesine eklenir,
zamanla ya iletiim konusunda bilinlenerek --yaralarn-- tedavi
ederler, ya da --umut yok, lme mahkum-- grubuna girerler.

imdiye kadar sylenenler bir cmleyle zetlenirse, ayn sosyal ortam
iinde yer alan kiiler, birbiriyle srekli iletiim iindedir; bu kiilerin
iletiim kuramamalar olanakszdr.

letiimin iliki ve ierik dzeyleri vardr

Watzlawick, Beavin ve Jackson'n nerdikleri ikinci temel varsaym,
iletiimin iki dzeyi olduunu vurgular. kinci temel varsaym udur:
Her iletiim faaliyetinin bir ierik bir de iliki olmak zere iki dzeyi
vardr; iliki dzeyi ierik dzeyine anlam veren ereveyi oluturur ve bu
nedenle daha st aamadadr.

(1) Sen okula gidecek misin?

(2) Siz okula gidecek misiniz?

(3) Okula gitmeyi dnyor musunuz?

cmleleri ayn ierii, fakat farkl ilikileri ifade eder. Birinci cmlede,
konuann kendini dier kimseyle ya eit, ya da ondan daha gl
grdn anlarsnz. kinci cmlede konuann dierine eit ama
resmi bir iliki iinde, ya da ondan daha gsz olduunu dnebilirsiniz.
nc cmlede ise, konuan, dierinin karar verme zgrlne
saygl olduunu belirtiyor; bu durumda, kardakinin, konuandan
daha gl olduunu tahmin edebilirsiniz.

Grld gibi, ayn ierik, iletiim kuran kiilerin ilikilerinin
trne gre, farkl biimlerde ifade edilebilir. liki iinde bulunan
kiiler, iletiim yoluyla, durumlarn srekli olarak karlkl tanmlarlar;
bu tanmlamada hemfikir olduklar srece, iletiimde aksaklk
olmaz. Kiilerin birbirlerini tanmlamalarnda farkllk bagsterdii
anda, iletiimde aksaklklar balar.

Bir renci hocasna, --Sen okula gidecek misin?-- diye sorarsa,
kendisini hocasna ya eit ya da ondan stn grd izlenimini verir:
Bu tr bir iliki, hem aydnn hem de halkn paylat Trk kltr
deerlerine ters der. Bu ilikiye hocann tepkide bulunmas
beklenir; rencinin --terbiyesiz-- --mnasebetsiz-- ya da --saygsz-- olduu
dnlr. Bu renci, --Hocann okula gidip gitmeyeceini
renmek istedim; soru sormak su mu?-- gibi bir savunmayla iin
iinden kamaz. nk, iledii su, ierik dzeyinde deildir, iliki
dzeyindedir.

Yukardaki rnekte de grld gibi, iletiim iindeki taraflar
birbirlerini, beklentileri dorultularnda tanmlad srece, iletiim
aksamadan devam eder. Bir baka deyile, renci retmene saygl
ve retmen renciye resmi davrand srece, iletiim doal srecinde
ilerler.

likiler, genellikle konuma konusu yaplmaz, nk iletiimde
bulunan kiiler ou kere kurduklar iliki trnn bilinli olarak
farknda deildirler ve bir aksaklk kmad srece de, bu byle devam
eder gider. Kiilerin iliki iinde birbirlerini tanmlamalar farkllat
zaman, yani ilikide aksaklk olduu zaman, iliki konuma konusu olur.

--Ben senin hocanm, benimle byle konumamalsn!-- --Ben senin
sevgilin olmay deil, sadece arkadan olarak kalmay istiyorum!--
--Ltfen bu kadar yaklamayn bana, biraz daha uzakta durursanz
daha memnun olacam!-- gibi szler, iliki dzeyinde farkl alglamalar
olduunu ve iletiim kuran kiilerin birbirlerini, farkl beklentiler
iinde algladklarn gsterir.

nsanlar, birbirlerine ilikilerinden ne kadar az sz etmek ihtiyacn
duyarlarsa, ilikileri o kadar salkl ve doaldr. likide sorunlar
balad zaman, ilikinin tr, konuma konusu olmaya balar.

liki dzeyi, gnderilen mesajlarn nasl yorumlanacan belirlediinden,
daha st dzeydedir ve teknik olarak --meta-iletiim dzeyi--
olarak bilinir. --Meta-- eski Yunanca --onunla birlikte, ona dair ve
onun stnde-- anlamlarna geldiinden, bilim adamlar st dzeydeki
iletiime --meta-iletiim-- adn verir. Hatrlayacanz gibi, --Sen
okula gidecek misin?-- sorusunun (iletiim ieriinin) yorumu, retmen
hoca ilikisi iinde (meta-iletiim dzeyinde) uygun dmemitir.
Yoksa sorunun kendisi Trke'dir ve eit iki arkada, ya da konuann
gl olduu durumlarda (uygun meta-iletiim dzeyinde) rahatlkla
kullanlabilir ve kimseyi rahatsz etmez.

ikiler dzeyinde, kiilerin birbirlerini nasl tanmladklarn ve
bu tanmlamalara nasl tepkide bulunduklarn ilerde tartacaz.
imdi ikinci temel varsaym zet olarak bir kere daha ifade edelim:
Her iletiim faaliyetinin, bir ierik ve bir de iliki olmak zere iki dzeyi
vardr; iliki dzeyi, ierik dzeyine anlam veren ereveyi otuturur ve bu
nedenle daha st aamadadr.

Mesaj alveriindeki dizisel yap, anlam oluturur

nc temel varsaym, iliki trnn, mesajlarn oluturduu sralamaya
gre deiebileceini ifade eder. letiim, srekli bir mesaj
alveriidir. Konuan mesaj gnderir; dinleyen bu mesaja tepkide
bulunur; bu tepkiye bir cevap verilir, bu cevabn karl alnr ve
etkileim bylece srer gider. Bu etkileim dizisi iinde, bir mesajn
nerede yer ald, yani hangi mesajdan nce ve hangi mesajdan sonra
geldii, o mesajn anlamn etkiler. Bu yap her iletiim faaliyetinde
vardr ve bireylerin birbirlerini tanmlamalar bu yapyla ilikilidir.

retmen okulda rettii iin mi maa alr, yoksa maa ald
iin mi retir? Gazetedeki ke yazar yazd iin mi para alr, yoksa
para ald iin mi yazar? Bu iki soruda sz konusu olan retme
ve yazma davran, yukardaki sorulara verilen cevaplara gre farkl
deerler alrlar: Maa ald iin reten retmen yerine, rettii
iin maa alan retmen stn tutulur. Ne var ki, gerekte bu iki insann
davranlar arasnda bir fark yoktur sadece biz davranlar
farkl sra iinde grdmzden, farkl anlamlar veririz.

Maa alma davran A; retme davran B olsun. Bu davranlar
birbirlerini takip ederler. Aralarndaki ilikiyi -iaretiyle
gsterelim:

A-B-A-F-: A-B-A-B-A-B
dizisi, iki biimde gruplatrlabilir.

1) (A-B)-(A-B)-(A-B)-(A-B)-(A-B)-A

2) (B-A)-(B-A)-(B-A)-(B-A)-(B-A)-B

Birinci dizide, maa alma davran, retme davranna gtrr,
ikincide ise retme davran; maa almaya yol aar. Ayn birimler
iki farkl biimde yaplatrlarak iki farkl anlama ulalabilir.

Aralarnda sorun olan bir kar-koca dnn. Kadna gre sorun
u: --Kocam ev ilerinde bana yardm etmiyor. Ben de alyorum, o
da alyor. ten sonra ikimiz de eve yorgun geliyoruz. Eve gelince
yemek yapma, masay hazrlama hep bana kalyor. Onun da yardm
etmesi, benim kadar katkda bulunmas gerekir. Gazeteyi alp, bir
keye ekilerek okumas gcme gidiyor; asabm bozuluyor.--

Erkee gre ise sorun u: --Eve gelince mutfakta karma yardm
etmek istedim; yaptm her eyde bir kusur buldu, srekli dr dr
ederek, yaptm her ii eletirdi. Benim kurduum masay bozdu,
kendisi yeniden kurdu; su bardaklarn deitirdi. Kendisine danarak
yaptm ilerde de yap tarzm beenmedi. Onun drdrndan
kurtulmak iin imdi hi mutfaa girmiyorum, kendimi gazeteye gmyorum,
sanki ben orada yokmuum gibi davranyorum.--

Kadn durumu farkl alglamakta, --Benim srarmla gnlsz olarak
mutfaa girdii iin, her eyi batansavma yapyor, ondan dolay
syleniyorum;-- demekte, kocas ise, --Ben isteyerek yardm ediyorum,
ama, drdrn duymamak iin imdi mutfaa girmiyorum;-- demektedir.

Grdnz gibi, eler davranlarn reddetmiyorlar; bu davranlar
dizisini, retmen ve maa rneinde olduu gibi, farkl biimlerde
yaplandryorlar. Kar-koca yaplandrma konusunda, bu
alglama farkn gideremedii srece, aralarnda bir uzlamaya varamazlar.

1986 ylnda, Amerika'nn Teksas eyaletinde, barda garsonluk yapan
kadn zorlayarak cinsel ilikide bulunduu nedeniyle bir erkek
mahkemeye verildi. Adamn avukat --Kadnn o gece kilotsuz olduunu
ve adam batan karmak iin, sk sk kalasn ve mahrem yerini
gsterdiini, bir baka deyile, adam tevik ettiini,-- savundu.
Kadn ise, --Kilotunun adam tarafndan zorla karldn, fakat meseleyi
bytp bir rezalet karmamak iin, o anda pek stne gitmediini;--
syledi. Jri kararn, kadnn kilotlu ya da kilotsuz olduuna
bakarak verdi. Besbelli ki, kadn kilotsuzsa erkein davran
--kkrtlm bir davran-- kadn kilotluysa --saldrgan bir davran--
olarak alglanacakt. Ayn davran, etkileim dizisindeki yerine gre,
farkl anlamlar almaktadr.

letiimle ilgili nc temel varsaym, bir cmleyle yle ifade
edilebilir: Mesaj dizisini yaplatrma biimleri, iletiim ilikilerini
belirleyen nemli faktrlerden biridir.

Mesajlar iki tiptir

Watzlawick, Beavin ve Jackson'n ileri srd drdnc temel varsaym,
dnsel ve duygusal mesajlar birbirinden ayrt eder. Sz, ister
yazl olsun ister konuulsun, karmak bir gramer yapsna gre
oluturulur ve mantksal analizlere izin verir. Yz ifadesi gibi szsz
mesajlar, gramer kurallarna gre oluturulmaz ve mantksal analizleri
yoktur. erik iletiiminde, szl mesajlar; ilikiyle ilgili tutum ve
tercihlerin anlatmnda ise, szsz mesajlar en etkili olurlar.

Bilim szl mesajlar zerine kurulur. Her bilimin kendine zg
terminolojisi vardr. Bu terminoloji bilinmeden; sz konusu bilgi iletiimi
ve bilgi retimi gerekleemez. Bu nedenle dil, insan uygarlnn
ilerlemesi ve yaylmasnda en nemli aratr. nsan kltr ve
uygarlnn altnda yatan bu gl ara, insan ilikileri sz konusu
olunca, olduka s ve etkisizdir. Bir bak, dokunma; vcudun pozisyonu,
duygular daha etkili ve dolaysz ifade eder. Omuza konan
bir el, dostluk ve arkadalk zerine yazlm bir sylevden daha etkilidir.

ki sevgili arasndaki iliki ne kadar szl mesajlarla ifade ediliyorsa,
ilikinin o derecede zayf olduu dnlr. Bir baka deyile,
--Seni ok seviyorum;-- --Tatlm bugn seni zledim;-- biiminde
konuan donuk yzl, monoton kii, duygularn getirdii iekle,
bakyla ve yz ifadesiyle ifade eden kii kadar ilikisinde baarl
olamaz. Ksaca sylenirse, zihnin mesaj szle, gnln mesaj szsz
ifade edilir.

Drdnc temel varsaym yle ifade edilebilir: Szl iletiim akl,
mantk ve dnceyi, szsz iletiim duygular ve ilikileri en etkili ifade
etme aracdr.

Eit ve eit olmayan ilikiler

Beinci temel varsaym, ilikinin tryle ilgilidir. Eit ve eit olmayan
iki tr iliki vardr. Kiiler birbirlerini denk grrlerse, eit iliki
iinde iletiimlerini srdrrler. Bu tr iletiim iinde olanlar --Ben
zekiyim, konutuum da zeki,-- --Ben alkanm, konutuum da alkan,--
--Ben istediimi sylemekte zgrm, konutuumun da istediini
syleme zgrl var;-- gibi dnrler.

Eit olmayan iliki iinde olanlar, --Ben zekiyim, konutuum ahmak,--
--Ben alkanm, konutuum tembel;-- --Ben istediimi sylemekte zgrm,
konutuum kiinin istediini syleme zgrl olmamal,-- gibi dnrler.

ABD toplumunda, aile iinde kadn ve erkein genel olarak eit
olduu kabul edilir; --evin reisi erkektir-- anlay pek rabette deildir.
Trkiye'de ise, --erkek evin reisidir-- gr yaygndr. Bu anlay,
bir kltr deeri olarak, farknda olmadan, varln srdrr.
Bu nedenle, --erkek evin reisidir-- anlayn paylaan eler, bu konuda
konuma gereksinimi duymadan, evliliklerini ahenk iinde yrtrler.

Bir Trk erkeinin Amerikal kadnla evlendii durumlarda ise,
iletiim iinde kadn --eit ilikiler-- varsayarak konuur, erkek ise
--evin reisi-- olarak konumaya devam eder. Ayn kltrden olmayan
bu ift ksa bir zaman sonra, --Ailenin reisi kim?-- sorusunu tartmaya
balarlar. Konutuklar ierik ne olursa olsun, ilikinin trnn
tanmnda aralarnda farkllk olduu iin, iletiim aksar.

Beinci varsaym, bir cmleyle yle zetlenebilir: Tm iletiim
etkileimleri, benzerlik ya da farklla dayanarak, ya eit ya da eit
olmayan ilikiler iinde yer alr.

letiimde bulunan kiiler, bu iliki iinde kendilerini srekli tanmlama
iindedirler. liki iinde benliin tanmlanmas, aada
grlecei gibi, iletiim srecinin temel dinamiini oluturur.

ETKLEM NDE BENLK TANIMI

Bireyler kurduklar iliki iinde kendilerini tanmlamaya balarlar.
Bir rnekle konuya girelim: Hakk Bey bir bankann ube mdrdr.
Sekreteri Nazan Hanm, Pazartesi sabah Hakk Bey'le, Pazar
akam gsterilen bir TV program hakknda konumak ister:

Nazan Hanm: --Dn akam TV'deki Dou Anadolu dizisini seyrettiniz mi?--

Bu noktada ilikiye bakalm; Nazan Hanm, iliki dzeyinde
--kendimi, sizinle TV'de neyi seyrettiinizi konuabilecek kadar
yakn bir iliki iinde gryorum,-- diyor. Hakk Bey, Nazan Hanm'n
iliki iinde kendini bu ekilde tanmlamasna biimde tepkide
bulunabilir:

(1) Nazan Hanm'n tanmn kabul edebilir,

(2) Nazan Hanm'n tanmn reddedebilir, ya da

(3) Nazan Hanm' umursamayabilir.

Bu seeneklerin her biri, Hakk Bey'le Nazan Hanm arasnda birbirinden
farkl iliki trlerine iaret eder. Her bir seenei ayr ayr
ele alalm.

Kabullenme (Tasdik/Conformity)

Nazan Hanm, --Dn akam TV'deki Dou Anadolu dizisini seyrettiniz mi?--
diye sorduunda; Hakk Bey, --Hayr seyredemedim; hanmla
birlikte daymlar ziyaret ediyorduk, seyretme olana bulamadk;--
diye cevap verirse, Nazan Hanm'n, --TV'de neyi seyrettiinizi
konuabilecek kadar kendimi sizinle yakn iliki iinde gryorum,--
tanmn kabul etmekte, --evet, bu tanmnz kabul ediyorum,
akam evde ne yaptmzla ilgili birbirimize sorular sorabiliriz;-- izlenimi
vermektedir. Bu izlenimde samimi ise, sekreterle mdr arasnda
bir iliki sorunu olmaz.

Hakk Bey, ekingen bir kii ise, ya da sekreterin gl --days--ndan
ekindii iin ilikiyi --itenlikle-- kabul etmedii halde, sanki
kabul ediyormu gibi grnyorsa, ortada nemli bir iliki sorunu
vardr. Bu sorun yzeyde kendini gstermeyebilir, ne var ki, ilikide
rtk bir gerginlik vardr ve ilk frsatta bu gerginlik kendini gsterir.

Kiiler, her gnk ilikileri iinde, kendilerini yzlerce defa tanmlarlar.
Bu ilikilerde her zaman kabullenme grmezler. ou kere,
iliki iinde kiinin kendini tanmlamas, kabul edilmez, reddedilir.

Reddetme (Rejection)

Nazan Hanm --Dn akam TV'deki Dou Anadolu dizisini seyrettiniz mi?--
diye sorduunda, Hakk Bey, --Nazan Hanm, ltfen bana
cari hesap defterlerini getirin ve Beyolu ubesi'ne telefon ederek
Adnan Bey'i arayn!-- diye cevap vermise, Nazan Hanm'n, --kendimi,
TV'de neyi seyrettiinizi konuabilecek kadar yakn iliki iinde
gryorum;-- tanmn kabul etmemekte, --sekreter olarak snrlarnz
bilin ve benimle samimi olmaya kalkmayn!-- mesajn vermektedir.

Nazan Hanm, iliki dzeyinde verilen bu mesaj alabilirse, mdrle
sekreter arasndaki iliki normalleir ve bir sorun kmaz. Ne
var ki, Nazan Hanm kendini --resmi-- deil, --samimi' hava iinde
tanmlamaya devam ederse, mdr ve sekreter arasnda bir iletiim
sorunu kar, gerginlik ve huzursuzluk balar. nsan ilikilerindeki
bu tr huzursuzluk ve gerginlikler, --iliki-- dzeyini konuma konusu
yapar. Daha nce sylendii gibi, iliki dzeyinde sorun olmad
srece, iliki konuma konusu yaplmaz.

Birbirlerinin --benlik tanmlar--n, iletiim iinde reddeden kiiler
aralarnda kafa ve gnl zenginletirecek bir iletiim kuramazlar.

letiim iinde tanmlanan benlii kabul etmeme, reddetme zararl,
ypratc bir ortam yaratr. Watzlawick ve arkadalar (1967) kitaplarnn
byk bir blmn, ocuklarda ve yetikinlerde gzlenen
ou ruhsal sorunlarn, sosyal ortamdaki etkileimde bulunan reddetme
ve umursamama davranndan geldiini kantlamaya ayrmlardr.
Onlara gre, iletiimdeki --reddetme-- davrannn yaratt
zarar, --umursamama--nn yaratt kadar fazla deildir. Umursamama,
psikolojik bakmndan en zehirli, en ldrc ortam yaratr.

Yukarda verilen rnee yeniden dnerek, imdi umursamama
davranna bakalm.

Umursamama (Disconfirmity)

Nazan Hanm --Dn akam TV'deki Dou Anadolu dizisini seyrettiniz mi?--
diye sorduunda, Hakk Bey, --hibir ey-- sylemese, yapmasa
ve sanki sekreter orada yokmu gibi davransa, Nazan Hanm'n,
--kendimi, TV'de neyi seyrettiinizi konuabilecek kadar yakn
iliki iinde gryorum;-- tanmn kabul etmemekle kalmayacak,
sekreterin insan olarak orada varlnn umurunda olmadn ifade
etmi olacaktr.

Kabullenme ve reddetme, kiinin o an iinde kurmaya alt
ilikinin benimsenip benimsenmediine iaret eder. Umursamama
kiinin kendinin nemsenmediini, deersiz olduunu, yok olduunu
belirtir. Watzlawick ve arkadalar, umursamamann iliki iinde en
salksz psikolojik durumu yarattn ne srerler. --Bir insana dnyann
en dayanlmaz ikencesini yapmak isterseniz, onu 'umursamama'nn baskn
olduu sosyal bir ortama koyun,-- nerisinde bulunurlar.
Onlara gre, --En ac ve zdrap verici bedensel ikence bile,
umursamamaya yelenir, nk bedensel ikenceyi yapan, ikence
yapt kiinin varln kabul etmi olmaktadr.--

Watzlawick, Beavin ve Jackson, toplum iinde insan ilikilerinin
ounlukla --kabullenme--, --reddetme--, ya da --umursamama-- trnden
olabileceini, salkl bir toplum yaamn srdrebilmek iin
arln --kabullenme-- ynnde olmas gerektiini ifade ederler.
Toplumdaki ilikiler genellikle --reddetme.-- ynndeyse, o toplumda
cinayetler, kavgalar, srtmeler oalr; genellikle --umursamama--nn
ar bast toplumlarda ise akl hastalklarnda bir artma olur.

liki iinde olan kiiler, ilikileri sresince, birbirlerini her
trden tanmlama iine sokarlar: Karsyla ounlukla kabullenme trnden
bir tanmlana iinde olan koca, bazen reddetme ve ara sra
da umursamama davran iinde olabilir. Bir ilikinin tmden kabullenici
ya da reddedici olmas geree uymaz. Kabullenme, reddetme
ve umursamamann frekans, ilikiye temel zelliini kazandrr.

etin Altan'n aadaki yazs, incelediimiz konuyu bizim topluma
uyguluyor.

Sen Adam Deilsin, Yoksun Dnyada

ocukluuyla genlii Yeilky kklerinde gemi, eski bir stanbul
efendisi olan krl bykl Tark bey:

-Her sabah evden karken o gn karlaacam tm davranlarla
szlerin bana kii olarak var olmadm, yryen, kprdayan
bir insan glgesi dahi saylamayacam tekrar tekrar ihtar edeceine
kendimi hazrlayarak admm atyorum sokaa, dedi.

Gngrm, hosohbet bir adamd Tark bey:

-Kede gazete de satan, gedikliden emekli suratsz bir ttnc
var. Gazete almak iin ona uruyorum. Param hazrlayarak, gnaydn
diye ttncden gazetemi istiyorum. Selamm almadan dkkannn
iinde ayran yahut st ielerini dzeltmeye devam ediyor. Bir
garip tad alyor, beni grmezlikten gelip adam yerine koymamaktan.
Yani tavrlaryla --Sen yoksun mevcut deilsin,-- demek istiyor. Bende
iimden tekrarlyorum, --Ben yokum, mevcut deilim..-- ama yine de
gazeteyi uzatmasn bekliyorum. Beni adam yerine koymadn kantlayacak
sre kendince geince, kafasnn dalmasn istemeyen bir
atom bilgininin zensizliiyle yzme bile bakmadan gazeteyi alp
uzatyor.

Tark bey, gzlklerinin arkasndan ksks glerek, ttncnn
gazeteyi nasl alp uzattn gsteriyordu.

-Elimde gazete dolmu durana gidiyorum. Durak her zaman
kalabalk oluyor. Kimsenin srasn almadm gsterecek bir yere
duruyorum. Derken bir dolmu geliyor, btn bekleenler kaplara
yor, binen biniyor, binemeyen kalyor. Ben sram gelmedii
kansyla acele etmiyorum. Bir dolmu daha geliyor, benden sonra gelenler
de kaplara enlerin arasna katlyor. Biliyorum ki kimse
bana --Buyurun sra sizde,-- demeyecek. Bazen artk sramn geldii
inancyla ben yeni gelen bir dolmuun kapsna doru seyirtiyorum.
Ya sert bir omuz darbesi iniyor gsme, ya arkadan gelip ieri girmek
iin eilen birinin kalas dayanyor karnma. Kiiler mekanik bir
itip kakmann ortaklnda bana --Sen yoksun, mevcut deilsin,-- diyorlar.
Ben de iimden tekrarlyorum, --Ben yokum, mevcut deilim.--
Sonunda ge de olsa biniyorum dolmua. Benden nce inecekler, ofre
--urada dur,-- diyorlar. Bu ayn zamanda bana --Sen de in rahat
kalm,-- demek. Ben de araba durunca hemen yere iniyonm, yanmda
oturann kmasn bekliyorum. Onlar yine yzme bile bakmadan
ekip gidiyorlar. Yani adam yerine koymuyorlar beni. Bir anlamda
--Sen yoksun, yeryznde var deilsin;-- demek istiyorlar. Bende
iimden --Ben yokum, yeryznde var deilim,-- diyorum.

Tark bey, kendiyle yahut stanbul'un hoyratlyla elenir gibi
sigarasn yakyor ve gzlklerinin arkasndan devam ediyordu ks
ks glmeye:

-neceim yere gelince --ofr efendi durur musunuz?-- diyorum.
Bazs duruyor, bazs duymazlktan gelerek, mteri grd
yere kadar gidip orada duruyor. Bazs --Haydi yahu acele et, iimiz
var,-- diyor. Ben hepsine inerken 'Teekkr ederim,-- diyorum.
ounlukla cevap vermeden gazlyorlar. Birini rahatsz ederek inersem,
ona da teekkr ediyorum. O da genellikle cevap vermiyor. Ben
daha evden karken yok saylacam bildiim iin asla yadrgamyorum
bunlar. Gayet normal karlyorum. Sade bana deil, herkes
birbirine, --Sen yoksun, insan olarak bir sfr kadar bile deerin yok--
demekten holanyor. Baylyorlar birbirlerini adam yerine koymamaya.
Bu arada ben de paym alyorum ama ben direnip, ille de ben
varm diye inatlamyorum. --Yokum, mevcut deilim,-- diye devam
ediyorum gnlk servenime.

Tark bey keyifli keyifli tttryordu sigarasn.

-Dolmutan inince kar kaldrma geerken iki- taksiyle zel
arabadan mutlaka sesler ykseliyor: --Sallanmasana moruk,-- --Yrsene
ulan ihtiyar,-- --Ge hadi ge teneir horozu.-- Ben hep yaya geidinden
getiim iin beklediklerine kzyorlar. Varm gibi yrmem
sinirlendiriyor onlar. Yok olduumu, var olmadm hatrlatmak istiyorlar
bana. Ben de --Merak etmeyin, yokum, var deilim,-- diye geiyorum
kar kaldrma. Bazen oralarda bir trafik polisi duruyor. ok
seviyorum o polisi. nk o da ofrlerin olmad kansnda. Onlara
--Bas ulan geri;-- --Kr msn ulan ay,-- diye baryor. Arada bir sinek
kovalar gibi hibirinin suratna bakmadan eliyle --Ge ge;-- yapyor.
Yani ofrler beni, polis de ofrleri adam yerine koymuyor.
Herhalde komiseri de polisi adam yerine koymuyordur.

Tark bey sigarasnn izmaritini tablada sndrd.

-Akam dnerken de yine ayn ey. Kalabaln bireyleri, bkp
usanmadan, --Sen yoksun, yeryznde var deilsin,-- demeyi
srdrp gidiyorlar. Ben de --Ben yokum, var deilim,-- diye mrldanmaya
devam ediyorum iimden. Adam yerine konmamak insann
gcne gider deil mi? Benim hi gitmiyor. Bir toplumun kendi kendini
adam yerine koymamakta inatlat dnemlerde kimleri adam
yerine koymaya kalktn biliyorum nk.

Tark bey bir sigara daha yakt:

-stanbul bin beyz yllk bir bakenttir, dedi. Gnl btn birikimin
Hali'in dibindekilerden ibaret olmamasn isterdi.--

Hepimiz yukardaki tr yaantlardan getiimiz iin, etin Altan'n
Tark Bey'iyle annda iliki iine girer, onu anlarz.

imdi, gnlk iletiim ilikilerinin nemli bir blmn oluturan
szsz ifadeleri incelemeye hazrz. Aada bu blmn ksa bir
zetini verdikten sonra, szsz iletiim konusunu ele alacaz.

SZN KISASI

Bu blmde be temel iletiim varsaym incelendi. Bunlar:

1. Ayn sosyal ortamda birbirlerini alglayan kiilerin iletiim
kuramamalar olanakszdr.

2. Her iletiim faaliyetinin bir ierik bir de iliki olmak zere iki
dzeyi vardr; iliki dzeyi ierik dzeyine anlam veren ereveyi
oluturur ve bu nedenle daha st aamadadr.

3. Mesaj dizisini yaplatrma biimleri, iletiim ilikilerini belirleyen
nemli faktrlerden biridir.

4. Szl iletiim akl ve mant, szsz iletiim ise duygu ve ilikileri
en etkili ifade etme aracdr.

5. Tm iletiim etkileimleri, benzerlik ya da farklla dayanarak,
ya eit ya da eit olmayan ilikiler iinde yer alr.

:::::::::::::::::

3

Kelimelerin tesinde:

Szsz letiim

yi bir dinleyici, iletiim kurduu kiinin yalnz sylediklerini deil,
yz, eli, kolu ve bedeniyle yaptklarn da --duyar--; nk yz ifadeleri,
el ve kol hareketleri, bedeninin duru tarz , sesin tonu gibi
szsz mesajlar kullanarak da iletiim kurulur. Kar karya gelerek
kurulan kiiler aras iletiimlerde, hem szl, hem de szsz mesajlar
ayn anda kullanlr. Bu konumalarda, mesaj alveriinin ancak
kk bir blmn szl mesajlar oluturur. Yz ifadeleri, el kol
hareketleri, bedenin konumlar ve sesin ykselip alalmasyla gnderilen
szsz mesajlar, iletiimde kullanlan mesajlarn daha byk
bir blmn kapsar.

Kimi zaman, insanlarn duygularn anlamak gerekten zordur.
Kendilerine soramazsnz, nk ne hissettiklerini ounlukla sylemek
istemezler; sylemek isteseler bile, ou kez duygularn kendileri de
pek bilmezler. Bu kiilerin kafalarnn iine girip ne hissettikleri
renilemeyeceine gre, yz ifadelerine, beden belirtilerine bakarak,
o anda nasl bir duygu iinde olduklarn anlamaya alrz.
Bedensel belirtileri anlayabilmek iin, bu belirtilere duyarlk kazanmak
gerekir. Bu blmn amac, szsz mesajlara kar duyarlk kazanarak,
kardakini --sylemedikleriyle-- anlamay renmektir.

Fark nedir?

Aadaki altrmay yaparak, szl ve szsz iletiimi
karlatrabilirsiniz.

1. Arkadanzla bakalarnn sizi rahatsz edemeyecei bir keye
ekilin.

2. Srtnz birbirinize dnk olarak oturun ve vcutlarnz birbirine
dokunmasn. Bu biimde oturunca birbirinizi gremeyecek,
fakat sylediklerinizi rahata iitebileceksiniz.

3. Aklnza gelen ve ilgi duyduunuz bir konuda be dakika kadar,
birbirinize hi bakmadan konuun.

4. imdi yzyze dnn ve konumanza be dakika daha devam
edin.

5. Elele tutuun. Hi konumadan, sylemek istediklerinizi el ve
yznzle ifade etmeye aln. El ve yznzle ifade etmeye
alrken duygularnza dikkat edin. Doru ya da yanl yapma
diye bir ey sz konusu deildir. Kendinizi gln hissetmeniz,
utanmanz, sklmanz da doaldr. Sizden istenen, bu
be dakikalk sre iinde hi konumamanz, sylemek istediklerinizi
dokunarak, ellerinizle ve yz ifadenizle anlatmaya
almanzdr.

6. imdi srtnz birbirine dnkken, karlkl konuurken ve
elele tutuarak meramnz konumadan anlatmaya alrken
neler hissettiinizi, birbirinize anlatn. kinizin duygular birbirine
benziyor mu? Ne zaman en rahat ya da en tedirgindiniz?
Bu uygulamay oyun haline getirmek geti mi iinizden?
Farkl iletiim durumlarnda duygularnzda bir deiiklik oldu mu?
Kardakinin ne demek istediini anlayabildiniz mi?
O sizinkini anlayabildi mi?

Szsz iletiimin zellikleri

Tuhaf gelmesine ramen, umarm yukardaki altrmay yapma olana
bulmusunuzdur. Bu altrma araclyla, szsz iletiimin baz
ynlerini, bilinli bir deneyimle kendiniz kefetmi olacaksnz.
Szsz iletiim etkilidir; duygular belirtir; ift anlaml iletiim olana
yaratr; ve belirsizdir (yani yoruma aktr). Bu zellikleri biraz
daha ayrntlaryla aada gzden geirelim.

Szsz iletiim etkilidir: Baz tr anlamlar, zellikle duygular,
szsz iletiimle daha etkili ve dolaysz biimde ifade etme olana
vardr. etin Altan'n yazsna konu olan Tark Bey'in izlenimlerini
hatrlayn (sayfa 30); Tark Bey'e yaplan davranlar ona --Sen yoksun,
mevcut deilsin,-- izlenimi vermitir ve bu mesajlar hep szsz
mesajlardr. Duygu ve ilikiyle ilgili en etkili mesajlar, szsz
mesajlardr.

Szsz iletiim duygular belirtir: Dnceler szl iletiimle,
duygular szsz iletiimle en rahat ifade edilirler. Yaptnz altrmada
bunu gzlemi olabilirsiniz: lk be dakika iinde szl iletiimle
ifade edilebilecek dnceleri paylatnz halde, ikinci be
dakika iinde daha ok duygular ifade etmeye altnz gzleyebilirsiniz.

Aadaki dnce ve duygular birer mesaj olarak olutururken
hangi trden mesajn (yani szl ya da szsz mesajn) daha uygun
deceini dnn:

-Yorgunum.

-Gvenlik mahkemelerine taraftarm.

-Komu kzn ekici buluyorum.

-Dou Anadolu'da sanayi yatrmlar yaplmaldr.

-Kzgnm.

Yorgunluk ve kzgnlnz, en etkili olarak szsz mesajlarla;
komu kzn ekici bulmanz, hem szl hem szsz mesajlarla; gvenlik
mahkemeleri ve sanayi yatrmlar konularn, en rahat olarak
szl mesajlarla ifade edebildiinizi greceksiniz.

Szsz iletiim ift anlamldr: ou kez, kiinin szl ve szsz
mesajlar, farkl anlamlar vurgular. Sinirli olan kiinin yz ifadesi,
sesinin tonu ve bedeni, kzgnlk dolu mesajlar gnderdii halde
szleri bu kzgnl saklamaya alabilir. Bu kiiye, --Kzdnz m?--
diye sorduunuzda, size bara bara, yznze tkrr gibi, --Hayr,
kzgn deilim! Niin kzacak mm?-- diye cevap verebilir. Ne
var ki, siz onun szl ya da szsz mesajlarndan hangisine inanacanz
bilirsiniz.

Szl ve szsz mesajlar arasndaki bu eliki, her zaman yukardaki
kadar belirgin deildir. Her insan ara sra olduundan farkl grnmeye
alr. Bu elikili davrann birok nedenleri vardr: Bir
konuma, grme ya da tartmada kii gerginliini saklamaya alabilir;
birinin kendi hakknda zlmesini istemedii anlar olur; ya
da kendini dndnden daha cazip gstermek isteyebilir.

Bu elikileri kendinde ve bakalarnda yakalamasn renen kii,
insan ilikilerinde daha gl bir duruma gemeye balar; bir i
yneticisi, bir baba veya anne, bir arkada, bir koca ya da sevgili olarak,
karsndakiyle daha derin ilikiler kurma olanana sahip olur.

Szsz iletiim belirsizdir: Szsz iletiimde belirsizlik derecesi
yksektir. rnein, beraberce glp elendiiniz bir geziden sonra
einizin sessizliini nasl yorumlarsnz? Bu sessizliin bir tek anlam
m vardr, yoksa bunu birka trl yorumlamak olana var mdr?

rnein,

-Einiz yorulmu olabilir.

-Farknda olmadan onu kzdrm olabilirsiniz.

-Gezi bittii iin zgn olabilir.

-Ba ars ya da benzeri bir rahatszl olabilir.

Bu seeneklerden hangisinin doru olduunu anlamak iin, szl
mesaja bavurmanz gerekebilir. Burada anlatlmak istenen udur:
szsz iletiim, bireyin gerek duygularn daha iyi yanstabilir; ne
var ki, deiik yorumlara ak olduundan hemen bir yoruma sarlp
her eyi anladnz sonucuna varamazsnz. Yz ifadelerini, ses tonunu,
bedenin gergin ya da gevek oluunu, duru ve oturu konumunu,
el ve kol hareketlerini, kiinin i aleminin belirtileri olarak
aln; ancak bunlardan kardnz anlam, bir zaman sresi iinde
baka gzlemlerinizle karlatrn, annda bir karar vermeyin.

KLER ARASI MESAFE BR ANLAM TAIR

nsanlar, iinde bulunduklar mekan geliigzel kullanmazlar. Birbirlerine
olan duygulara gre, konuurken, aralarndaki uzaklk artar
ya da azalr. Aadaki altrmay yaparak biriyle aranzdaki mesafenin
sizi nasl etkilediini renebilirsiniz.

1. Dier uygulamalarda olduu gibi, kendinize bir e edinin.
Yalnz ikinizin olduu bir odaya girin ve odann kart duvarlarna
giderek birbirinizi grebilecek biimde yz yze durun.

2. Herhangi bir konuda konuurken, rnein, o anda duygularnz
karnzdakine sylerken; birbirinize doru yava yava
yrmeye balayn. Birbirinize giderek yaklatka duygularnzda
bir deiiklik oluyor mu? Bunun farkna varmaya aln.
Aranzda santim kalncaya kadar birbirinize doru yrmeye
devam edin.

3. Yz yze bakarken, yava yava geriye doru ekilin ve en rahat
konuabildiiniz mesafede durun.

4. Siz ve arkadanz ayn uzaklklarda benzer duygular iine mi
girdiniz? Benzerlik ve farklarn nereden gelebileceini aranzda
tartn.

Altrmann ilk aamasnda, rahat bir konuma ortam iin aranzdaki
mesafenin fazla olduunu hissetmi olabilirsiniz. Birbirinize
doru yrrken, daha rahat bir mesafeye yaklatnz hissetmeniz
beklenir; belirli bir yaknlktan sonra, mesafe ksaldka yeniden rahatsz
olmaya balamanz beklenir. Bir metre ile 30 santimetre arasndaki
mesafede rahat bir duygu iinde olmanz beklenir. Otuz santimetreden
daha az mesafelerde artan derecelerde rahatszlk duyacanz
tahmin edilir. Baz kimseler, kendilerini zorladklar halde,
karsndakine otuz santimden daha fazla yaklaamazlar.

Pek samimi olmadnz birinin ok yaknna geldiinizde niin
rahatsz oluyorsunuz? Bu duygunun altnda yatan neden, kiisel mekan
kavramyla aklanr. Kiisel mekan, bir kimsenin evresinde tuttuu,
grnmeyen bir ember olarak tanmlanr. Kii; bu emberin
ortasnda bulunur. ap, kltrden kltre, kiiden kiiye deien
bu ember her toplumda vardr. Altrmada rahatszlk duymaya
baladnz noktada karnzdaki, byk bir olaslkla, sizin kiisel
mekannza girmeye balamtr; o mekann snrlarndan knca, yine
kendinizi rahat hissetmeye balarsnz.

Bu altrmay kendinize yakn bulduunuz biriyle yapacak olursanz,
kiisel mekannzn bu kimse iin deiik olduunu ve ok yakn
mesafelere sokulduu halde bile bundan rahatszlk duymadnz
gzlersiniz. Ne var ki, tanmadnz ya da tandnz halde,
olumsuz duygular beslediiniz bir kimseyle ayn altrmay yapacak
olursanz, kiisel mekannzn bydn grrsnz. Demek ki,
kiisel mekannz bir insan ne kadar tandnza ve ona ne gibi duygular
beslediinize gre deiir. Bir kimseyle konuurken araya koyduunuz
mesafe, kendi bana bir anlam ifade eder ve kiisel mekann
snrlar, bir mesaj niteliine brnr. --Sizi kendime yakn buluyorum--
mesajn, o kimseye uyguladnz mekanla, yaln ve dolaysz
olarak gl bir biimde ifade edebilirsiniz.

Antropolog Edward T. Hall, Amerikan kltrnde kullanlan
drt farkl kiisel mekandan sz eder (Hall, 1968). Hall'a gre, bir
Amerikal bu farkl mesafelerden birini, karsndakine besledii
duygulara dayanarak seer ve yine bu yolla, sz konusu kiinin kendisi
iin ne tr duygular beslediini renir. Bu drt farkl mesafenin
bilinmesinde yarar olduu iin aaya alyoruz.

Mahrem mesafe: Cilt temasyla, otuz, otuz be santimlik mesafeyi
kapsar. Adndan anlalaca zere, ili dl bulunan, duygusal bakmdan
ok yakn hissedilen insanlarn bu blgeye girmelerine izin
verilir. Bir kimsenin mahrem mesafeye girmesine izin verildii zaman,
o insana gvenildii, yakn olarak grld anlam kar. Varolan
koullarn zorunlu sonucu olarak, otobste, kuyrukta vb. yerlerde,
bir kimsenin mahrem mesafesine giriyorsak, gerginleir ve
onunla gz gze gelmemeye alrz. Bu durumlarda kiisel mekanmza
giren kii de byk rahatszlk duyar ve o da bizimle gz gze
gelmemeye alr. Bu haliyle sanki, --Kiisel mekannz ihlal ettiim
iin zr dilerim, fakat elimde olmadan, durum gerei burada bulunuyorum,--
demek ister.

Yeni tanan bir kadn ile erkek, duygusal bir iliki gelitiriyorlarsa,
mahrem mesafenin farkndadrlar. Arabada ya da yemek masasnda
oturu mesafeleri birbirlerine kar ne kadar yaknlk hissettiklerine
bal olarak gittike azalr ya da byr. Bizim toplumda, ilk
giriimi, genellikle erkein yapmas beklenir: Diz dize oturma giriimi
ilk ondan gelmelidir, kadnn elini avular iine alan odur. Kadn
duygularn bu yaknlama giriimlerine ses karmama ya da biraz
daha uzaa ekilmeyle belli eder.

Kiisel, samimi mesafe: Krk santimle, seksen santim arasnda
deien mesafe, Hall'n tanmlad ikinci blgeyi oluturur. Birbirlerini
tanyan ve rahat konuan iki insan, bu mesafede kendilerini en
rahat hisseder. Genel yerlerde birbiriyle samimi mesafe snrlar iinde
duran iki insann iyi bir arkada, kar koca, nianl ya da szl olduu
dnlr. Bir partide konuurken biriyle bu mesafe snrlar
iinde sk sk bulunuyorsanz ve bu kimse kar cinsten biriyse, partideki
dier kimselerin dikkatlerini zerinize ekeceinizden emin
olabilirsiniz.

Sosyal mesafe: Bu blge, seksen santimle iki metre arasnda deiir.
lerin rahata konuulduu, resmi ilikilerin srdrld blge
bu emberdir. Seksen santimle, yz on santim arasndaki mesafede
genellikle, satclarla mteriler ve iyerinde beraber alan kiiler
arasndaki konumalar srdrlr. Bir i yerinde patron bir iiyi
ardnda, ii patronu otorite olarak grmesinin ve ona duyduu
saygnn derecesine bal olarak, patronla arasndaki sosyal blgenin
en u snrlarnda durmaya alr.

Genel topluma ak mesafe: ki metreden balayarak uzayan kiisel
mekan genel, topluma ak, tanmadmz kiiler iindir. Ne
var ki, zorunlu koullar nedeniyle okullarmzda retmenler genellikle
byle bir mesafe kullanma zorunda kalrlar. Bu nedenle renci
retmen ilikileri bir derece yabanclamak zorundadr. Aradaki
mesafe on metreyi getii zaman, karlkl iliki ve iletiim daha da
zorlar.

Kiilerin evresindeki mekan kullanma biimleri de, onlarn sosyal
yeri ve mevkii hakknda bir fikir verir. Odasna girdiiniz birinin
byk bir masas varsa ve yanna yaklamanz pek kolay deilse, bu
kiinin sosyal mevkii ve gc hakknda baz tahminler yaparsnz.
Mdrn odasna girerken kapsna vururuz, oysa o bizimkine vurmadan
girer. nsanlarn mevkileri bydke, kendilerine zg kiisel
mekanlar da nem kazanr. Birok kuruluta mdrlerin yemek
yedii yer ayrdr. Baz niversitelerde retim yelerinin, memurlarn,
hademelerin ve rencilerin yemekhaneleri, hatta tuvaletleri bile
ayrdr.

-Sizin yaamnzda kiisel mekannz nemli bir yer tutuyor
mu? Birka gn sizinle bakalar arasndaki mesafeye dikkat
edin. Bir durumdan dierine bu mesafe deiiyor mu? Aranzdaki
mesafe bir kii hakknda ne hissettiinizin iyi bir gstergesi
oluyor mu? Bu kiiye daha yakn ya da daha uzak durduunuz
zaman duygularnzda bir deiiklik oluyor mu?

imdi bedenin duruu, el kol hareketleri, yz ifadeleri gibi dier
szsz iletiim mesajlarna bakalm.

BEDENN DURUU

Karmzdaki kiiyle iletiim kurarken, ona doru eilmi durumda
myz, yoksa ondan uzaklar biimde bir eili mi gsteriyoruz? Ellerimiz,
kollarmz, ayaklarmz bir yaklama m, yoksa bir uzaklama m
ifade ediyor? Bu sorularn cevab, bedenimizin konumuyla
iinde bulunduumuz iletiime ne gibi ek mesajlar getirdiimizi gsterir.
Bedenin duruunun nasl bir mesaj oluturduunu anlamak
iin, aadaki ufak deneyi yapn:

1. ki arkada bulun. kiniz sadece sizi ilgilendiren bir konuyu
konuurken, nc kiinin geldiini ve size katlmak istediini
dnn. Bu kimseyi grm olmaktan pek memnun
deilsiniz, ama ona kar kaba davranmak da istemiyorsunuz.

2. Sz konusu kiiye sadece beden duruunuzu kullanarak duygularnz
belli etmeye aln. Bu nc kiiyle, isterseniz
konuabilirsiniz, ne var ki onun gitmesini istediinizi szle
deil, bedeninizle syleyeceksiniz.

Bu deneyi yapmsanz, ya da gerek hayatta banza gelmise,
istenmeyen kiiye biraz srtnz dnmenin, sizin onunla pek konumak
istemediinizi belirttiini grmsnzdr. Sizin sohbetinizi
kesen kii, omuzunuzun zerinden sizinle konumaya kalkar, fakat
biraz uratktan sonra kendisinin istenmeyen kii olduunu anlar
ve yannzdan uzaklamak zorunda kalr. Bedeniniz bu nc kiiye,
--imdi dier arkadamla konumak istiyorum, ltfen bizi yalnz
brak;-- mesajn gayet ak vermektedir. Birine tam yznz dnm
olmanz, o kiiyle iletiim kurmaya nem verdiinizi, o kiiden
yznz evirmenizse buna pek istekli olmadnz ifade eder. Yzmz
evirerek bir insana, onunla mahrem veya samimi mesafede
olmak istemediimizi de sylemi oluruz; bylece kalabalk bir asansrde
temas halinde olduumuz kimseye bakmadan, yzmz baka
tarafa evirerek bedenimizin temasn etkisiz hale getiririz.

-nsanlar bir arada oturarak konuurken birbirlerine nasl bir
durum gsteriyorlar, gzlemeye aln. Bir grupta kim kime
kendini daha yakn hissediyor? Onlarn oturu ve birbirlerine
baklarndan bunu karabilir misiniz? Kendinizi gzleyin.
Acaba herkese ayn ekilde mi bakyorsunuz, yoksa farknda
olmakszn bedeniniz baz ayrmlar yapyor mu?

Beden yalan sylemez

Bedenin duruu, sadece hangi yana eildii ve yzn hangi yne
baktyla snrlanmyor. Omuzlarn dik ya da kk oluu, kollarn
ak ya da kapal oluu, ayaklarn akl ya da kapall, bacaklarn
st ste atlm olmas, ayrk ya da bitiik durmas da birer mesaj
oluturur. Psikoterapide zerinde nemle durulan bu tr mesajlardr.
Psikolog, kendinden yardm istemeye gelen hastann szlerinden
ok, bedenin ilettii mesajlara arlk verir. Omuzlar km,
koltua kle halinde ylm, bacaklar birbirine yaprcasna kapal,
srekli nne bakan hastasna, --Bugn kendinizi nasl hissediyorsunuz?--
sorusunu ynelten terapist, --Bugn kendimi ok iyi hissediyorum;--
biimindeki bir cevaba pek itibar etmeyerek, kiinin
iinde bulunduu gerek durumu, bedenin belirttiini dnr.

Bedeninin duruuyla duygular arasnda nasl bir iliki bulunduunu,
aadaki uygulamay yaparak kendi kendinize kefedebilirsiniz.
Bu uygulamay yapmak iin rahat bir biimde bir sandalye ya da
koltua oturun ve aada verilen ynergeyi izleyin.

1. Gzlerinizi bir dakika iin kapatn ve sizi skan, zen, ezen,
utandran bir durumu dnn.... Bu zc durumu hayalinizde
iyice canlandrn. Bu durumu dnrken, omuzlarnz
aa doru kertin, oturduunuz yerde biraz ne doru eilin,
kollarnz ne doru kucanzda kavuturun, ayaklarnz,
dizinizi ve bacaklarnz birbirine iyice yaknlatrarak ieri
ekin, yani bir tesbih bcei gibi iyice kapann. Bu durumda
duygularnza dikkat edin. Gznz kapalyken, ayakta kendinizi
sanki ikinci bir kimse olarak seyrettiinizi dnn; bu
kapal halinizle kendinizi iyice gznzn nnde canlandrmaya
aln. Byle oturan bir kimse bir bakas olsa sizde nasl
bir etki uyandrrd acaba?

2. imdi kendinizi rahat ve gevek brakn ve mutlu, neeli bir
annz dnn.... Omuzlarnz dik ve arkaya atlm, kollarnz
ak, arkanza yaslanm bir durumdasnz, bacaklarnz ve
ayaklarnz bitiik deil. Gzlerinizi kapayn ve kendinizi bu
halinizle hayalinizde canlandrn: Bu oturu size neler anlatrd?

YZ FADELER

nsan vcudunun en dikkati eken yeri yz, yzde en ok dikkati eken
yer ise gzlerdir. Ancak yz ifadelerini anlamak o kadar kolay
deildir, nk yz karmak bir iletiim sistemi oluturur.

Yzle, birbirinden farkl ka tane ifade belirtebilecei konusu henz
akla kavumu deildir. Burada izim olarak drt ka,
gz ve be az ifadesi veriyoruz.

Bu ifadeleri, saydam bir kat zerine izin ve st ste getirerek
eitli yz kalplar oluturun. Elinizdeki on iki eyle, birbirinden
farkl altm yz ifadesi yapabileceinizi dndnz m? Yaplan
aratrmalar, birbirinden tam olarak ayrt edilebilen sekiz aln ve ka,
bir o kadar gz ve gzkapaklar ile on az ve dudak ifade durumu
olduunu saptamtr. fade durumu ad verilen bu yz yaplar ile
ifade tonlar (memnun, neeli, cokun gibi) ve deiik trden duygusal
ierikleri belirten mimikleri katarak, ne kadar farkl trde ve niteliklerde
yz ifadesi yaplabilecei dnlr. Yz ifadelerinin bu kadar
deikenlik gsterebilmesi, onun karmak ve zor bir iletiim sistemi
olmasnn ilk nedenidir.

Yz ifadelerini anlama zorluunun ikinci nedeni de, yz ifadelerinin
hzla deimesidir. Film teknikleri kullanlarak yaplan almalar
gstermitir ki, bir kimsenin yzndeki ifade, saniyenin bete
biri kadar bir zaman iinde deiebilmektedir. Bu tr film almalar,
yzn hangi ksmnn hangi heyecanlar en iyi belirttiiyle ilikili
ipular da vermitir.

Yz ifadeleriyle ilgili olarak yaptm iki almada, 43. sayfada
verdiim ematik izimleri kullandm. ematik izimlerle oluan bu
yz ifadeleri Trkiye, Japonya ve Amerika Birleik Devletleri'nde
niversite rencilerine gsterildii zaman, ilk aratrmada deneklerin
bu ifadeleri, Nee-Hzn, Kzgnlk-Durgunluk ve -kaynakl/Dkaynakl
boyutlar erevesinde algladklar grld. Yine ayn ematik
izimleri kullanarak yaplan ikinci aratrmada ise, neeli ve
mutlu ifadelerin en iyi az ve gzle kzgn ifadelerin ka ve dudak
biimiyle; hayret ve srpriz gibi darya ak ifadelerle, anlara dalma
gibi ie dnk ifadelerin ise, en iyi gzle belirtildii ortaya kt.
(Ccelolu, 1968, 1972).

Gzn kendisi bal bana bir mesaj kaynadr. Bir kimse gznze
bakyorsa, size ilgi duyuyor demektir. te yandan bir kimse,
gzn gznzden karmakla, sizden bir ey saklamak durumunda
olduunu ifade edebilir. Bundan dolay, iyi satclar, karsndakini
etkilemek isteyen doktorlar, politikaclar ya da yneticiler konuurlarken,
karlarndaki kimsenin gznn iine bakarlar. Gz ilikisi
kurulduktan sonra, dier ilikiler yava yava kurulabilir.

Derste bir sorunun cevabn bilmediim zaman, retmenin yzne
bakmazdm. Tabii byle davranmam da, retmenin o soruyu
bana sormas iin yeterli neden olmaktayd. Kendim retmen olunca,
sorduum soruyu bilmeyen rencileri, yine gzlerini benden karmalarndan
anlardm. Gzlerin dili, birbirlerine duyduu ilgiyi
aka syleyemeyen kadn ile erkek arasnda en sk kullanlan dildir.
Cinsler arasnda sosyal ilikinin kurulmasna olanak tanmayan
toplumlarda, --gzlerin dili-- daha nem kazanr; toplumun bireyleri
bu dile daha duyarldr ve ou kere arklara konu olur.

Gzbebeinin bykl, bakan kiinin bakt eye ilgi duyup
duymadn belirtir. Spermarketlere yerletirilen kameralar, mterilerin
hangi mallarn nnden geerken gzbebeklerinin aldn
filme alr. Bu teknik, reklamclarn ve satclarn zerinde nemle
durduklar bulgularn toplanmasna yol amtr. Psikologlar da, deiik
resimlere bakan kimselerin gzbebeinin bykln gizlice
lmlerdir. Sonular ilgintir: Bir kimsenin gzbebei, bakt nesneye
duyduu ilgi orannda bymektedir. rnein, plak kadn resimlerine
bakan erkeklerin gzbebekleri, yzde on sekiz, plak erkek
resimlerine bakan kadnlarn ise, yzde yirmi orannda bymtr.
A insan yiyecee, susuz insan iecee baktnda, gzbebekleri
al ve susuzluu orannda bymtr.

Gzn ifade potansiyeliyle ilgili bu bilgilerden sonra, baz insanlarn,
gz rahatsz etmeyecek normal kta bile niin siyah caml
gne gzl takt, imdi daha iyi anlalyor: Bu kiiler kendileriyle
ilgili bilgi vermek istemezler; --bilinmeyen-- insan esrarengizdir.
Hele o insanla uzun sre beraber olunduu halde, hakknda pek bir
ey bilinmiyorsa, esrarengizlii daha da byr. te siyah gzlk takmann
arkasnda yatan nedenlerden biri, kiinin kendisini saklama arzusudur.

JESTLER: EL VE KOL HAREKETLER

Jestler, yani el ve kol hareketleri, duygularn en gzel belirtileridir.
Karmzda konuan kiinin elindeki kad srekli bkp katladn,
parmaklaryla masaya srekli vurduunu ve gzlerini baklarmzdan
hep kardn grrsek, bu kiinin bizimle beraber olmaktan
rahatsz olduunu dnrz. Bu tr davranlar, karmzdaki
ne derse desin, onun gerek heyecanlarn aa vurmaktadr.

Bir kii, kendisini kontrol etmeye alsa da kzgnln, gerginlik
ve rahatszlk belirten hareketlerinden anlamamz mmkndr. Kzgn
kii, kendini ne kadar kontrol ederse etsin, yumruklar bir dereceye
kadar skldr, kollar nndedir ve kaslar gergindir. Ayn ekilde,
bize yaklamak isteyen fakat u veya bu nedenle bunu belirtmekten
ekinen kii, bize ulamak, dokunmak istercesine birtakm
belli belirsiz davranlar yapar. Her eyi ak seik, drste, bizden
hibir ey saklamadan sylediklerini iddia edenlerin ellerine bakn:
Eer sylediklerinde samimi deillerse, ellerini, sanki bir perde gibi
azlarna ve yzlerine kaparlar. Gzlerini inceleyin: Dorudan yznze
bakamaz, gzlerini karr, sk sk kollarn gslerinin zerinde
kavutururlar.

apkn erkekler, kadnlarn szlerine deil, davranlarna gre
hareket edeceklerini bilirler. --Sizi bir daha grebilecek miyim?-- diye
soran erkee kadn, --Bilmem, tesadfler denk getirirse!-- eklinde cevap
verirken, --akll-- erkek, kadnn szl mesajlarna uymaz, onun
gznn, ellerinin, bedeninin sylediklerini --iitmeye-- alr. Belki
bu, sylenene hemen inanan, saf ve drst erkeklerin niin iyi birer
apkn olamadklarn aklamaktadr. Kart cinsten biriyle daha kolay
iliki kurmak m istiyorsunuz? Azn deil, bedenin sylediklerini
anlamaya aln!...

DOKUNMA: GEREKL VE KUDRETL

Dokunma duyumu, gelime iin yeme ime kadar nemlidir.
XIX'uncu yzyln sonlarnda ve XX'inci yzyln balarnda yetimhanelerde
len ocuklarn oran olduka yksekti. O zamanki hekimlik,
bebein sadece biyolojik beslenmesine, temiz evrede bulunmasna
nem veriyor, fakat ocuklarn psikolojik ihtiyalarn dnmyordu.
Yllar sonra yaplmaya balanan aratrmalar, bebeklerin gda
yoksunluundan deil, kucaa alnp sevilmemekten kaynaklanan,
ruhsal kkenli hastalklardan ldklerini ortaya karmtr. Bat
lkelerinde bugn, yetimhanelerde bebein gnde birok kez kucaa
alnp sevilmesi, onunla konuulmas yntemi uygulanyor. ocuklarn
kucaa sk sk alnmasyla, lm orannda bir dme olduu gzlenmitir.

Dokunma; bir insana en ksa yoldan --Sen benim iin nemlisin
seni yalnz brakmayacam,-- mesajn verir. Hibir sz, bu mesaj,
dokunma kadar etkili olarak ifade edemez. Bir babann ocuunun
ban efkatle okamas, kzgn birka szden sonra sevgilinin sarlmas,
saatlerce aklama ve anlatmlardan daha etkilidir.

Bir hafta sreyle gnlk etkileimizi gzden geirin ve u
sorulara cevap vermeye aln: En sk kimlere dokunuyorsunuz?
Bu kimseleri tandnz dier kimselerle karlatrn, en
ok kimlere yaknlk duyuyor ve seviyorsunuz? Dokunmak istediiniz
halde dokunamadnz kimseler varm evrenizde?
Niin dokunamyorsunuz? ocukluunuzda bol bol kucaklandnz
anmsyor musunuz?

GYSLERMZ

Askerlikte rtbeler, onu tayan kiinin askeri hiyerari iindeki yerini
gsterir. Askerlikteki bu sistemi kat bulanlar olabilir, ne var ki sivil
yaamda da, bu tr bir hiyerarik dzen, rtl bir biimde de olsa
vardr. Giydiimiz elbiseler, hakkmzda bilgi verir.

Her gn karlatnz kiileri gznzn nne getirin: Giyinileri,
onlarn meslekleri, ya da gelir durumlar, sosyal mevkileri, politik
tutumlar, dindar olup olmadklar hakknda bir fikir vermiyor
mu? 1980'lerden nce ideolojik ayrmlar niversite rencileri arasnda
o denli nem kazanmt ki, --sac-- ya da --solcu-- renciyi giyiniinden
ayrt edilebiliyordu.

Giyini tarznn karsndakileri nasl etkilediini incelemek isteyen
bir Amerikal niversite rencisi, iki farkl biimde giyinerek
otostop yapmtr. Haftann Pazartesi, aramba ve Cuma gnleri hipi
klnda yola km ve eliyle iaret ederek otostop yapmak istediini
belirtmitir. Sal, Perembe ve Cumartesi gnleri ise, tl
pantolon, temiz gmlek, kravat ve boyal ayakkab giymi ve yine
ayn iaretleri yaparak, ayn yerde arabalara binmeye almtr.
Grmtr ki, hipi giysileri giydii gnlerde, kendisini ancak hipi
klkl olan ve genellikle eski araba kullananlar, zenli giyindii gnlerde
ise, daha ok lks otomobil kullananlar ve iyi giyimli kimseler
arabalarna almlardr.

aramaya gidildiinde ya da ie alnmak iin bir grme yaplmas
gerektiinde, kardaki kiinin olumlu bir biimde etkilenmesi
istenir ve giyime zen gsterilir. Ne var ki, bugnn toplumu, giyini
normlar bakmndan olduka eitlilik gstermektedir. yle ki,
bazen hipi klyla gezmek, toplumun belirli bir kesimindeki kiilerle
daha ok sosyal yaknlama olanaklar salayabilir. Herhalde renilmesi
gereken, giyimin kardakini etkilediini bilmek ve bu etkinin,
toplumun hangi kesiminde nasl olacan, nceden bilinli bir
biimde saptayabilmektir.

SYLEY TARZI: SESN TONU,

VURGULAMALAR VE SUSMALAR

Syleyi tarz, kelimeleri sylerken kullanlan sesler, konuan hakknda
bilgi verir. Parkta otururken bir konumaya kulak misafiri oluyorsunuz:

-Nerelisiniz Beyefendi?

-Gonyalym garda!

Konumann bu kadarn duymanz, bu kiilerin hangisinin kyden,
hangisinin kentten, hangisinin eitim grm, hangisinin okumam
olduunu size syler. Hatta bu konumada --Beyefendi,-- szn
olduka yadrgayabilirsiniz; bu nedenle:

-Nerelisin day?

-Gonyalym garda!

daha iyi bir konuma olurdu, diye dnebilirsiniz.

Syleyi tarznn kardaki kiiyi etkiledii ve buna baklarak kii
hakknda --kibar-- ya da --kaba-- niteliinde bir karar verildii bilindii
iin, birok kimse, baz sosyal durumlarda, olduundan --daha kibar--
konumaya alr. Silifke'nin Taucu ilesinde bir ailenin lakab
--Hamalis-- olarak bilinir. Hamalis'in kz, Hamalis'in olu, Hamalis'in
damad ve torunundan sz edilir.

Hibir anlam veremediim bu lakabn nereden geldiini sorduumda,
aadaki hikayeyi anlattlar:

-- Rahmetli Atatrk, Taucu'nu ziyaret ettii zaman, gemilere yk
dolduran ve boaltan hamallara ile idaresi gzel, temiz i elbiseleri
giydirmi, Ata'y karlamalar iin sraya dizmi. En bataki hamalba,
mevkiinin neminden haberdar olduu iin mmkn olduu
kadar modern ve kibar grnmeyi aklna koymu.

Atatrk, sraya dizilmi temiz giyimli bu kiileri grnce, --Sizler
ne i yapyorsunuz?-- diye sormu. Hammalba yerli ivesini kullanarak
cevap verse --Hamalz gomutanm;-- demesi gerekirken, yerli
ivesiyle konumann kaba olacan dnerek, --Hamalis, paam;--
diye --kibarlatrarak-- cevap vermi. Tauculular bu frsat karr
m? Adamn ve ailesinin lakab --Hamalis!-- oluvermi.--

Kibarlk zentisi iinde bulunan kiileri, zellikle kyden kente
yeni gelmi ve kyl gemiinden bir an nce kurtulmak isteyen baz
kimselerin konumalarnda, bu tr --kibarlk-- eilimlerini gzlemek
mmkndr.

Sesin heyecan tonu, sylenen szn anlamn etkiler, bylece kendi
bana bir mesaj oluturur.

Szgelii titrek bir sesle, --Hatice snfta kalm,-- diyen bir kii sadece
bilgi aktarmamakta, bu olaya zldn de belirtmektedir.
Ayn cmleyi, rahat bir biimde, gevek gevek syleyen bir dier kiiyse,
bu olaya memnun olduunu ima eder.

Sylerken yaplan vurgulamalar da, ifadeye yeni boyutlar ekler.
Ayn cmle, farkl anlamlar elde edecek biimde vurgulanabilir. Aadaki
cmleyi farkl vurgulamalarla syleyin:

--Ali ayvay yemi!--

--Ali-- kelimesi vurguland zaman, bakasnn deil, Ali'nin ayvay
yedii ifade edilir. Bu vurgulamada bir hayret ifadesi vardr:
--Herkesin ayvay yiyeceini beklerdim de, Ali'nin yiyeceini beklemezdim!--
gibi.

Eer vurgulama deiir ve:

--Ali ayvay yemi!-- biiminde sylenirse, --ayva-- zerinde durulmaktadr.
Bu vurgulama, duruma gre farkl ynlerde yorumlanr.
rnein, --Ne var sanki, sadece ayvay yemi, ucunda lm yok ya!--
anlam kabilecei gibi, baz durumlarda, --Hibir ie yaramaz olan,
baksana ayvay bile yemi!-- anlam da kar.

Eer:

--Ali ayvay yemi!-- eklinde vurgulanrsa, o zaman yaplan i, faaliyet
birinci plana kar. --Ayvay ne yaptn merak ediyorsanz
syleyeyim: yemi!-- anlamn belirginletirmi oluyoruz.

Sadece sesin tonu ve vurgulamalaryla deil, kelimeler arasna
konulan susmalarn sresi uzatlp ksaltlarak da, kardaki kiiye,
gnderilen mesajn, hangi blmlerinin nemli olduuna ilikin ipucu
verilir. Aadaki cmleyi deiik susma srelerinde syleyerek
(susma sreleri kesikli izgilerle / / gsterilirmitir), hangi
duraklamalarla, hangi anlamlarn daha belirgin hale geldiine dikkat edin.

Cmle: Trafik kazalarna bakarak bu toplumda nelerin ihmal edildiini
grmemiz mmkndr.

1. Trafik kazalarna / / bakarak / / bu toplumda nelerin ihmal
edildiini grmemiz mmkndr.

Byle bir susma dzeniyle, hem trafik kazalarnn, hem de bu kazalar
incelemenin nemli olduu belirtilmek isteniyor.

2. Trafik kazalarna bakarak / / bu toplumda / / nelerin ihmal
edildiini grmemiz mmkndr.

Bu susma dzeniyle, baka toplumlarda deil, bizim kendi toplumumuzda
yn vurgulanmaktadr.

3. Trafik kazalarna bakarak bu toplumda / / nelerin ihmal edildiini
/ / grmemiz mmkndr.

Byle bir susma dzeniyle, ihmal edilen eylerin nemli olduu
belirtilmektedir.

-Bir hafta sreyle kendi konuma tarznzdaki zellikleri gzlemeye
aln. Sesiniz baz durumlarda titriyor mu? Kiminle
konuurken, hangi konularda sesinizde bir deime oluyor?
Vurgulama ve susma tarznz kendinize zg m, yoksa bakalarnnkine
mi benziyor? Kendinize zg bir ses tonu ve
vurgulama tarz gelitirmek ister miydiniz? Niin?

LETM ORTAMI

letiimin iinde yer ald ortamn psikolojik ve fiziksel zellikleri,
gnderilen mesajn yorumlanmasn nemli lde etkiler. letiim
ortam, u blmlere ayrlarak daha ayrntl biimde incelenebilir:

1. letiimde bulunan kiilere bal zellikler; 2. letiimin iinde
olutuu ortamn sosyal zellikleri; 3. letiimin iinde olutuu ortamn
fiziksel zellikleri.

letiimde bulunan kiilere bal zellikler

letiimde bulunan kiilerin birbirlerine ya, cinsiyet ve sosyal mevki
bakmndan ne gibi ilikiler gsterdii, onlarn iletiimlerini nemli
derecede etkiler. Her eyden nce; dilimiz bu deikenlere duyarl
bir dildir. Bir kiinin ya, cinsiyet ve sosyal mevki bakmndan, bize
gre nerede olduunu bilmeden ona hitap etmek hemen hemen olanakszdr.

Bir an iin kendinizi dolmu kuyruunda dnn... Yannzdan
geip giden kimse antasn drd ve siz o kimseye seslenerek,
antasn drdn haber vermek istiyorsunuz. Bu kimseye nasl
hitap ederdiniz? Cevap bulmas zor, deil mi?

Bu kimse, sizden olduka yal, kyl klkl bir erkekse, nasl hitap
ederdiniz? imdi i biraz kolaylat, deil mi? --Day!--, --Amca!--,
en sk kullanlan hitap biimleri arasnda alr. Peki, bu kimse, kadnsa
nasl hitap ederdiniz?... --Teyze!--, aklnza ilk gelen kelime olabilir.
Eer sizden yal, iyi giyimli, kuaml, kravatl bir erkekse, herhalde
--Beyefendi!-- diye arrdnz. k giyimli bir kadn antasn drseydi,
byk bir olaslkla --Hanmefendi!-- diye seslenirdiniz. Hitap
edeceiniz kii sizden gen bir erkekse, kyl klkl olana --Delikanl!--,
iyi giyinmi olana --Beykarde!--, --Karde!-- gibi bir hitap tarzn
uygun bulabilirsiniz. Gen bir kza hitap etmeniz sz konusu ise,
kyl klkl olana --Bac!--, kentli olana --Kkhanm!-- demeniz uygun
derdi.

Her gn, yzlerce kez bakkala, ofre, manava ve yeni karlalan
kimselere hi duraksamadan nasl hitap edilecei bilinir. nk
dil cinsiyet, ya ve sosyal mevki deikenlerine bizi ylesine duyarl
klmtr ki, bu deikenlere gre karmzdakini otomatik olarak
deerlendirir ve hemen hitap ederiz. Dilimizi konumak isteyen yabanc
iinse durum hi de yle kolay kavranr gibi deildir.

Gazeteci, fkra yazar Burhan Felek, aaya alnan yazsnda, hitap
edi tarznn toplumun bireyleri arasndaki ilikileri dzenlediine
dikkati ekiyor ve daha --uygarca-- ilikiler iin nerilerde bulunuyor.

Dil

-- Birbirimizle daha nazikane, daha mazbut konualm. Atatrk
bey, efendi, ve paa szlerini resmi muamelattan kaldrrken, ondan
evvelki devirlerin hrmet ve nezaket icab kullanlan elkabn, yaltaklanma
ve yaclk derecelerini bile atn grerek, bunlar kaldrmt.
Ama kendisine, zamann ve zamanmzn btn paalarna paa
diyoruz. Birbirimize de bey, efendi demekte mahzur grmeyenlerimiz
ok. Ne var ki, halk, hatta memurlar bu kelimeleri kullanamad
iin ihtiyara,

-Beybaba, aababa, amca (daha genlere) aabey, hemerim
(daha genlere) kardeim, hanm teyze, abla gibi szler syleyerek
mnasebetlerde laubalilik ve onun sonu kabala kayorlar. Bundan
vazgeelim. Ne bir memur bana amca desin, ne de ben memura olum
diyeyim. Bylesi daha iyi olacak. Halk arasndaki muhaverelerin
enisi daima kavgaya yaklar bir enilik arzediyor. Tehlikelidir.--

Kltrmz, bir iliki kltr olduu iin Burhan Felek'in --beybaba,
aababa, amca, hanm teyze, abla kullanmayn-- nerisi tutmayacaktr.
--Ne bir memur bana amca desin, ne de ben memura olum
diyeyim,-- nerisinde bulunan gngrm rahmetli yazar, insan ilikilerinde,
zellikle resmi ilikilerde, ada demokratik Bat uygarlnn
uygulanmas dileini belirtir. kinci Blmde karlatrmal
olarak tartlan kltr deerleri, Trke'nin, insann yana, mevkisine
ve cinsiyetine neden bu kadar duyarl olduunu aklamaktadr.
Ne var ki, Bat uygarlnn zlemini ekenler, Bat lkelerindeki insan
ilikilerini model alanlar, Trk insan ilikilerinin onun gibi olmasn
isterler. Osmanl ve Cumhuriyet tarihini yaam bir kii olarak,
Burhan Felek'in yazsn bitirirken kulland kelime ilgintir:
--Tehlikelidir.--

Konuulan kiiyle olan iliki, kullanlan kelimeleri tanmlar ve
gerek anlamn verir. Bu nedenle, ilikinin trne gre, kelimeler
farkl anlamlar alr ve deiik nanslara brnr. --Askerlik arkada--,
--yatl okul arkada--, --ocukluk arkada-- hepimiz iin farkl ve
zel bir ilikiyi ifade eder.

Aaya alnan hikaye, Aziz Nesin'in toplum yaamyla ilgili gzlemlerinden
birini yanstr. Yazarn Bizim Hemeri adl aadaki hikayesi,
kelimelerin anlamlarnn iletiim ortam iinde, iletiim yapan
kiilere bal olarak nasl deitiini sergiler.

Bizim Hemeri

-- Kelimeler insanlarn dilinde yar yar anlam alyor. Ka tane
szlk olursa olsun, bizim hemeriler kelimelerin szlkteki anlamlarna
bo verirler. An szle bakn: --drz--, --kerhut--, --pezevenk--,
--deyyus--, ne demektir, ne anlama gelir? Herhalde --aferin--, --bravo--,
--akolsun-- anlamna gelmez.

Bizim henerilerin ou da temelli stanbul'a yerlemilerdir, ya
da yln ok aylarn stanbul'da bir ite geirir, birka ay da memlekete
giderler. Kyde geen birka ay memleketin nfusunun artmasna,
--vatana evlat-- yetitirmeye yeter. stanbul'da temelli yerleenler
de, tek balarna stanbul'da kalrlar. Karlar kydedir. Olan ocuklar
byyp i tutacak duruma geldiler mi, onlar da stanbul'a gelir
ler... Kzlar evlenir, stanbul'da i tutmaya gelecek baka ocuklar
yetitirirler.

stanbul'dakiler, i yapamayacak kadar ihtiyarladlar m, kye dnerler.
Bu, memurlarn emekliye ayrlmalarna benzer. Hayatlar boyunca
geinemedikleri topraklara gmlmek, en son arzulardr. Hibiri
gurbette lmek istemez.

Bizim hemerilerin stanbul'da yaptklar iler ok bellidir, arabalarla,
atlarla iyi su satarlar, apartman kapcl yaparlar, bahvanlk,
ama kklerde, konaklarda park bahvanl yaparlar. Hemerilerimin
konumalar ok houma gider. Kelimelere; ehirlilerin verdii
anlamdan baka bir anlam verirler. Daha dorusu kelimelerin belli,
belirli bir anlam yoktur. Bu, syleyi biimine, sesin sertliine,
yumuaklna, syleyen adamn iyi, kt niyetine gre deiir.

Erenky'de benim bir hemerim var. Asfalt yol zerindeki bir
byk kkte bahvanlk eder. Ara sra gider, onunla konuurum:
Konumas, bizim ky azyla konumas, houma gider. Geende
yine ona gittim. Bahenin imenleri zerinde namaz klyordu. iman
olduundan zor eilip doruluyordu. Namaz bitirene kadar
bekledim. Selam verdi. Dudaklarnda dua kprdayyla yanma geldi.

--Ho geldin,-- dedi.

--Ho bulduk. Naslsn amca?--

Benim bahvan hemerim bol bol altmnda vardr.

--Bundan sonra nasl olacaz,-- dedi, --htiyarlk ite...--

--Hele dur canm, maallah aslan gibisin.--

Biz urdan burdan konuurken baheye iki kii daha girdi. Bizim
hemerilerin, niforma gibi kendilerine vergi bir giyinileri vardr.
Elbiselerinden bile hemen onlar tanrm. Bu gelenlerde bizim hemerilerdendi.
Gencinin ayanda lacivert ketenden bir kovboy pantolonu
vard. Ama bu kovboy pantolonu, onun ayanda alvar olmutu.
brnn niformas bsbtn yerliydi; elbisenin, eer buna elbise
denirse, asl kumayla yamalar birbirinden ayrt edilemiyordu.

Biz bahenin gbek imenleri stnde duruyorduk. Onlar da yanmza
gelince, bahvan hemerim gelenlerden yalcasn tand.

--Oooo... Hele bak u Bibik Yusuf'a. Len, nirelerdesin? Soyha has...--

Yalcas, --Gusura galma emice;-- dedi. --Hep ahlmdasn ya, iten
guten vakit mi galyor.--

Bahvan hemerim, delikanly sordu.

--Kim bu babayiit?--

--Tanmadn m emice, bizim ganbur Mustua vard ya...--

--Eeee?--

--Ganbur Mustua'nn olu.--

--Demee... bu babayiit o gavatn olu mu?--

--Hee ya...--

Bizim hemeri delikanlya dnd:

--Len goca pezvenk, insan bi yol emicesine gelmez mi?--

Delikanl utangalkla gld, ban nne edi. Bizim hemeri iltifatna
devam etti:

--Vay ocag batas vay... Vay goca drz vay... Baban olacak
hergle ne ediyo?--

--Eyidir emice.--

--Yusuf emicen ne ediyo? O goca deyysten bir haber var m?--

--Eyidir emice. Selam etti.--

Bizim hemeri, kylden bir delikanl grdne sevinli, boyuna
glyor.

--Vay eek zpas vay... Len deve gadar olmusun be... kih kih
kih... Maallah maallah... Heh heh he... rait dayn ne ediyo? O eolu
eek de iyi ya... Heh heh he...--

--Eyidir emice. Mahsus selamleri var.--

--Eleykm selam. Kih kih kih... Vay goca herf vay. Len elimde
bydn, uncacktn be. Daha ne var ne yoh be? Koye varanda o
drz bubana syle, severim o deyusu, dooru bana gelsin. Hemi?--

--Bastne emice.--

--Pek memnun oldum. Hatrm sayp geldiniz dimek. Eferim len
goca gavat. Memi ne ediyo, Memi... Goca daldaban. O herhut da
eyi ya...--

--Eyidir Allah sayesinde.--

--Eyi ossun drz...--

Bizim hemeri kyden gelen delikanlnn srtn okuyor.

--Hele u alaa bah...--

Yalcas, --Bize gayri misade emice,-- dedi. --Biz bi de gayfeye gidek.
Hemeriler var, hal hatr sorak.--

--Oldu mu ya... rahat bi zamanda gelin.--

--Bu olana bi i araydydk. Bildiin bi i var m, emice?--

--Bu ay gadar herf imdiyecek boda m gezdi yatt?--

--Hapisten dneyin ht emice.--

--Heleee... Gemi olsun. Vah vah... Dama niye girdiydi?--

--Cinayet.--

--Nams ii mi?--

--Yoh...--

--Besbelli kot bi ey.--

Delikanlya sordu:

--Bi irezillik iten mi yoksa?--

--Deil emice.--

Bizim hemireler haysiyetlerine pek dkndrler, kendilerine
ar sz syletmezler. Namus bir, haysiyet ii iki. Bizim kylerde
hrszlktan, ekiyalktan sulanan hi grlmemitir. Delikanl cinayeti
anlatt:

--Gayfede kahat oynuyorduk. Herifin biri oyunda sd.--

--Sd m?--

--Hee, sd.--

--Ne diyerek sd?--

--oh ar sd emice.--

--Ne didi canm?--

--Huzurunda haya iderim emice.--

Yals sze kart:

--Buna 'Len' dimi.--

Bahvan hemerimin yz kzgnlktan pancar gibi kzard:

--Nee? Len, sana nasl len dir? Yaban, sen de ses itmedin mi?--

--Etmem olur mu?--

--Temizledin mi?--

--Ba vurdum ya, lmemi yaraland.--

--Temizleseydin. Eferm len. Eyi etmisin.--

--Emice bu olana bi i var m?--

--imcik mi? Bi soruturalm Yarntesi bi uran hele.--

--Olur emice.--

--Dimek sana Len didi ha?--

--Bize misade emice.--

--Gle gle... Pek memnun oldum. Eferim len goca eek, ayu gadar
olmusun be... Kih kih kih... Vay goca zpa vay. Ne abh geti zaman
heyy... t en gadard be... Buban olcak drzye selam et. Memi
emicen gavatna da, rat dayn olacak deyyusa da selam.--

--Bastne emice. Hadi Allaha emanet ol.--

--Gle gle...--

Onlar gittikten sonra bahvan hemerim bana, --Ne are temizleyememi...--
dedi.

Siz kelimelerin szlkteki anlamna bakmayn. Kelimelere verdiimiz
anlam, bizim niyetimize gre deiir. Sergilerde, resimden
ok iyi anlayanlarn:

--Vay eeolu eek, amma da yapm!...-- diye ressamlar
deerlendirdiklerini ok duymusunuzdur.-- (Nesin, 1968a).

Bu hikaye, birka ynden incelenmeye deer. Kltrn zellii
asndan hikaye deerlendirildiinde, gelenekseI kltrn bir --iliki--
kltr olduunu ve bireylerin ve onlarn davranlarnn anlamnn,
kiisel ilikilerden kaynakland grlr. letiim asndan
deerlendirildiinde, iliki ve ierik dzeylerini aka grmek
mmkndr; ilikinin tr ieriin, yani kullanlan kelimelerin, anlamn
tanmlar.

Grld gibi, --Kim, kiminle, nerede, nasl konumaldr?-- konusunda
uyulmas gereken kat kurallar bulunmaktadr. Bu kurallar
her toplumda vardr, ancak baz toplumlarda bireye biraz daha zgrlk
ve farkl olma olana verilir, baz toplumlarda ise kurallar
katdr, bireyler arasnda bir farkllamaya olanak vermez. Bu toplumsal
kurallardan dolay, bazlar --kstah--, bazlar --kendine gvenli--,
bazlar --psrk-- olarak adlandrlr.

Kendinden sosyal mevki ve ya bakmndan stn olan biriyle,
sanki ona eitmi ya da stnm gibi konuanlara --kstah--, --haddini
bilmez--, bunun tam tersini yapanlara da --ezik-- ya da --psrk--
denir. Kendini ezdirmeden, karsndaki kiiye gerek deerini vererek
iletiim kurabilen kimse ise, --kendine gveni olan kii-- diye nitelenir.
Bizim toplum iin --kstah-- olan bir kii, baka bir toplumda
--kendine gveni olan kii' olarak deerlendirilebilir. Baka bir toplumda
--psrk-- bir kiinin davran olarak deerlendirilen bir davransa,
toplumumuzda --saygl bir davran-- olarak nitelendirilebilir.
Bir kiinin iletiimine bakarak, bu tr kararlar verebilmesi, toplumda
herkes tarafndan deiik derecelerde paylalan ortak sosyal
ve kltrel deerler sayesinde olur.

letiimin iinde olutuu ortamn sosyal zellikleri

letiim nerede yer alyor? ki kiinin birbirine yakn bulunabilecei
samimi bir sosyal ortam m sz konusudur, yoksa belirlenmi kurallar
olan resmi bir ortam m? Her iletiim belirli bir sosyal ortam iinde
yer alr ve bu ortamla ilgili birok sosyal norm, deer ve beklentiler
vardr. Bu sosyal normlarn, deerlerin ve beklentilerin, ou kere
kii farknda deildir, ne var ki, gelen mesajlar bu norm ve beklentiler
erevesi iinde yorumlanr. Bir baka deyile; bir mesaj yorumlarken
mutlaka o mesajn iinde olutuu sosyal ortam hesaba katlr.
--Bayram deil, seyran deil, enitem beni niye pt?-- diyen baldz,
ortam uygun olsayd, bu pckten kukulanmayacan belirtmektedir.--

inde bulunulan sosyal ortamn uyard beklentiler, iletiimde
bir aksakla yol amazsa, farkedilemez. retmen snfta ark sylemeye
ya da sanat sahnede ders vermeye kalkarsa, snfta retme,
sahnede elendirme beklentilerinin farkna varlr. Bu beklentiler,
konuan ve dinleyen arasnda ortaksa, ortaya kan aksaklklar
kolayca giderilir. Konuanlarn sosyal ortamdan beklentileri farklysa
ve onlar bu deiik beklentilerinin farknda deillerse, ite o zaman,
temel iletiim aksaklklar ortaya kar. Bu tr iletiim aksaklklarnn
kaynan bulmak ve iletiimi verimli bir zemine oturtmak zordur.

Aada verilen Aziz Nesin'in yks gibi mizah hikayelerinin
ou, sosyal durumlardaki beklentilere dayanarak konuyu --gln--
yaparlar. Mizah yazmnn dnya apnda uzman topraklarnzda
yetimitir.

Yerli Mallardan Pazen Aldm

--Smerbank'n Yerli Mallar Sat Maazalarndan birine gittik.
nce vitrine baktk. Aman ne gzel eyler... Mavi mineli bir pazen bir
de krmz zerine beyaz noktal bir basmay beendik. eri girdik.
Gen, byk, tavan yksek bir maaza... Kapnn karsnda, kasada
bir kz var, manikrlerini trplyor. Ortada soba var, yi giyimli,
politika ileri gelenlerinin klnda, iri kym, gerdanl, gbekli, enseli
bir bey sobann bana oturmu, kahvesini iiyor. Kasann yanndaki
bir delikanl, manikrn dzelten kzla konuuyor. Tezgahn
arkasndakilerden orta yal bir adam gazete okuyor. Birisi de yuvarlak
cep aynasna bakarak alnndaki sivilcileri patlatyor. Yine tezgaha
dirseklerini dayam bir gen de kapa parlak renkli bir polis cep
roman okuyor.

Erken erken gelmiiz. Bizden baka da gelen yok. Yalnz, vitrini
seyreden , drt kii daha var.

eri girince, hi kimse kafasn evirip bize bakmad. Bu arballk
houma gitti.

--yi mallarmz var?..--

--Buyrun bayaan!..--

--Bir ey mi aradnz?--

Diye yoldan geenleri kolundan ekip ieri alan tezgahtarlar hi
sevmem.

Saa sola baktk, bize aldran yok. Kz, manikrn trplyor.
Bey gazete okuyor. Birinin ba romanda... nsan hangisine gidip bir
ey syleyeceini bilmiyor ki... Tezgaha yanatk. Raflardaki toplara
bakyoruz. Kendi aramzda konuuyoruz.

--unlardan ne gzel perde olur!--

--u dall kretonlar da gzel...--

--Eni ka santim acaba?--

--Kime sorsak?--

nmdeki delikanl Mayk Hammer romanna yle dalm ki, bizi
duymuyor bile...

--Ben u damal masa rtsnden alacam--

--Yava konu, adam kitap okuyor.--

Hi olmazsa biraz ge gelseydik. Bizden nce gelen mteriler ne
yapyorlarsa, biz de onlara bakar yle yapardk.

Derken baka mteriler geldi, maazay doldurdu. Ama onlar da
bizim gibi akn akn bir oraya bir buraya gidip geliyorlar. Resim
sergisindeymi gibiyiz. Mteriler bu ar, ciddi havay bozmamak
iin birbirlerinin kulaklarna fsldyorlar. Bu derin sessizlii ara sra,
kasadaki kzla olann akalar, sevimli kahkahalar bozuyor.

Mterilerden orta yal bir erkek, etrafndakilere duyurmak isteyerek,
--Acaba sat yaplyor mu?...-- diye soruyor.

Yalca bir kadn, --Galiba fi alnacak...-- diyor.

Bir gen hanm soruyor:

--Fi mi, nerden alnacak?--

--Herhalde Umum Mdrlkten...--

Artk herkes bir ey sylyor.

--Evvela muhtarlktan temiz kad getireceksiniz.--

--Temiz kad deil teyze... yi hal kad. Yani Demokrat Partiye
kaytl msnz? Yoksa bir sabkan filan var m diye...--

--Arkada, vatandalar arasna nifak sokma... Basma ile partinin
ne alverii var?--

--Amma da yaptn birader, sen hi gazete okumuyor musun? Boyuna
basna bask yaplyor diye...--

--O basma baka, bu basma baka.--

--Kmr tevzi messesinden beyannamesi olana, burada istediini
veriyorlar.--

--Kmr tevziinle bunun imdi mnasebeti var m?--

--Var tabii... Kmr de hkmatn, pazen de, Amerikan bezi de...--

--Ben ocua pabu alacaktm.--

--Pabu da hkmatn...--

--Canm, imdi hkmat ne kartryorsun?--

--Kartrrm elbet...--

--Kartrrsn, ama ben seni imdi gider, bu adam ajanstr diyerek
polise ihbar ederim. Adli tptan rapor alnca, akln bana gelir.--

--Nfus kadnz yannzda m?--

--Hayr...--

--Nfus kadnzla alt vesikalk resminiz yoksa vermiyorlar.--

--ofrlk ehliyeti olmaz m?--

Baktm olacak gibi deil... Kahvesini itikten sonra solumdaki tezgahtarla
tatl bir muhabbete dalan adama yanatm.

--Affedersiniz...--

--Ne var yahu? Gryorsunuz konuuyoruz... Turan' almlad,
ut... top alarda.--

Baka birine yanatm.

--Affedersiniz biraz pazen rica ediyoruz. Kimden alacaz?--

Sivilcilerini patlatmak iin, bakt yuvarlak cep aynasndan ban
kaldrmadan, parmayla sol taraf iaret etti... Onun iaret ettii
adam, gazetedeki apraz bulmacay zyordu.

--Pazen istiyoruz, siz mi vereceksiniz?--

--Zht bey'e gidin...--

Zht bey acaba hangisi?

--Zht bey, zataliniz misiniz?--

--Benim, n'olacak?--

--Hi... sorduk. Biraz pazen alacaktk da.--

Arkasna rafa uzand, bir top pazen ald.

--Ka metre?--

--Ama biz ondan istemiyoruz. Vitrinde grdk.. Pembe de mavi
mavi iekleri var.--

--Ondan kalmad.--

--Vitrinde var beyefendi.--

--O vitrinlik... Vitrinden indiremeyiz.--

--O halde u sarya bakabilir miyiz?--

--ndir, kaldr olmaz! Bak ite uzaktan... Hepsi de pazen...
Hangisini istiyorsan, onu syle!...--

--O sary istiyorum.--

--Ne kadar?--

--Be metre!..--

--Ondan be metre kesilmez... O btn top...--

--u yeil...--

--O drt metrelik bir paradr. sterseniz vereyim, ha drt metre ha
be metre...--

Bizimkiler drt metreden kar m, kmaz m, diye konuuyorlar.
Bay tezgahtar akl veriyor:

--Etei klo yapmazsanz kar:--

--ocuklara pijama yapacaz.--

--yi, paalarn biraz ksa yapn... Zaten bu sene ksa moda...--

Bizi beklemekten sinirleniyor:

--Baym, insan oyalamayn, bu kadar millet al veri edecek...
Hangisini istiyorsanz syleyin!--

aresiz bay tezgahtarn kendisinin beenip de ilk kard siyah
pazenden be metre kestiriyoruz. Baka yerde --gle gle kullann!--
diye kuma keserler ya, bizim Yerli Mallarn ba tezgahtar sanki iki
parman azmza sokmu gibi, kuma kzgnlkla --carrrt!...-- diye
yrtyor. Bize kat uzatyor.

--Karya!...--

Kars pembe kada bir mhr vuruyor. Yandakine!... Yandaki
damgalyor. Bir hanm pembe kad ikiye paralyor, bir paray bize
uzatyor. Veznedeki bayana o kat parasn gtryoruz.

--Saat l2 oldu, paydos,-- diyor. --leden sonra.--

--Aman bayan, taa Rami'den geldik.--

Cevap bile vermiyor. oluu ocuu otobse bindirip gnderiyorum.
Saat ikide kapda kuyruk oluyoruz.

Sram gelince, pembe kat parasn kesiyor, bayana uzatyoruz:

--On lira altm be kuru...--

On iki buuk lira veriyorum.

--Bozuk verin!...--

--Bozuk yok...--

--Bozdurun efendim, buras sarraf dkkan deil...--

Maazadan ktm. Ttnc bozmaz. Gazeteci bozmaz. 90 kuruluk
bir ukulata aldm, bozdular. Kasiyer hanma paray verdim. Bir
pusula uzatt. Tekrar damgaladlar. Damgal pusulay baka birine
verdim, paketi verdiler.

Kapdan karken, maaza memurlarndan soba bandaki:

--Buradan ucuza alp, gtrp karaborsada satyorlar,-- diyordu.

--Bu halka iyilik yaramaz zati... Ben hkmetin yerinde olsam...--

Kapdan ktm iin, lafnn gerisini duyamadm.

Eve geldim. oluk ocuk sevinle paketi atlar. alacak ey... Bizim
paket bakasnnkiyle karmam m? Be metre pazen yerine,
metre tlbent almz...-- (Nesin, 1968b).

Yukardaki hikayeyi, 2. Blmn banda verilen --Etkileim inde
Benlik ve Dierinin Tanm-- bal altnda tanmlanan --kabullenme--,
--reddetme-- ve --umursamama-- kavramlar asndan inceleyin.
Toplumun salksz bir ynn sergileyen yazar, okuyucu iin sadece
gldrc deil, dndrc tablolar iziyor.

Mesaj alveriini, iletiimin iinde yer ald ortamn yalnz sosyal
zellikleri deil, fiziksel zellikleri de etkiler.

letiimin iinde olutuu ortamn fiziksel zellikleri

Oda, salon, bro gibi kelimeler, bir mekann kullanlma ilevlerini
belirtir. Bulunulan yerin fiziksel konumu ve nitelikleri, bir baka deyile
bykl ve biimi, ayrca rengi, aydnlatma derecesi, ss;
sessiz ya da tenha olmas gibi zellikleri, o mekan iinde yer alan iletiimi
etkiler. Herkes bu etkiler altnda bulunur, ne var ki bazlar
bunlarn bilincindedir bazlar deildir.

Hayalinizde kendinizi sevgilinizle birlikte canlandrn. Buluup
babaa yemek yemek istiyorsunuz. Yemek yiyeceiniz yer nasl bir
yer olmal? Spor salonu kadar byk, her yeri betonla kapl bir yemekhane
mi, yoksa ancak birka masann bulunduu, bir kesinde
minenin yand kk bir da lokantas m?

Romallardan beri yasalarn yapld ve uyguland yerlerin,
byk, grkemli binalardan olumas, bir rastlant mdr acaba? Bir
binann grnm, genellikle o yapnn ilevine yarar bir mesaj
oluturur. Sayg ve korku uyandran binalar, --yasa-- kavramnn
uyandrd duygulara uymaktadr.

Gece kulplerine gittiinizde grmsnzdr, genellikle hepsi
lotur. Parlak bir ekilde klandrlm bir gece kulbne gitmek
isterseniz, byle bir gece kulb bulmakta zorluk ekersiniz.

Bir yerdeki insan says da nemlidir. Bir sinemada sadece siz olduunuz
zaman filmden zevk alabilir misiniz? Orada bulunan insanlarla
konumadnz halde, sinemann kalabalk olmas sizi niin bu
kadar etkiliyor acaba? Ayn ey, dn, futbol ma gibi deiik sosyal
olaylar iin de geerlidir. Stadyumda siz tek banza olsanz, futbol
man olduka skc bulabilirsiniz.

-Bir hafta sreyle, kimlerle nerelerde konutuunuza dikkat
edin. Bulunduunuz yerin deiik zelliklerinin farkna varabiliyor
musunuz? Bu zellikler sizin konumanz ya da size
syleneni anlamanz etkilemekte midir? Hangi ynde? Bu
sorulara bir hafta sreyle cevap bulmaya aln.

letiim ortamnn iinde yer ald, daha kapsaml bir ortam vardr:
letiimde bulunan bireylerin ortak deer ve inanlarnn kayna
olan kltr. kinci Blmde, kltr kavramn inceleyerek geleneksel
otoriter deerlerle, zgrlk ada anlayn deerlerini
karlatrdk. Burada, kltr bir iletiim ortam olarak yeniden ele
alacaz, nk kltr, insan davranlarn btnyle kapsar, kuatr
ve mesajlar, bu geni kapsaml ereve iinde anlamlandrlr.
imdi, kltrn kiiler aras iletiimle olan ilikisine bir kez daha
gz atalm.

LETM ORTAMI OLARAK KLTR

Hacettepe niversitesi retim yelerinden Perihan (Oray) Yunt,
Konya yresinde ky kadnlaryla yapt anket almasnda ortaya
kan bir iletiim sorununu aada dile getiriyor:

--1970 ylnda, Konya yresinin GEZC KADIN KURSU'nun etkinlik
gsterdii kylerinde ve byle bir kursun hi uramad yerlerde,
sosyal yaamda farkllklar olup olmad konusunda bir n
aratrma yapyorduk. Anketimizde --Ka gnde bir ykanrsn?-- diye
bir soru da yer almt. Anket sadece kadnlara uygulanmaktayd.
Kursun yapld ve yaplmad yedier ky alarak toplam on drt
kyde, rnekleme yoluyla setiimiz bir grup ky kadnna sorular
soruyorduk. En son kyde, kadnlardan birisi beni, olduka fakir bir
aileye ait olduu anlalan, tahta basamaklar krk dkk bir eve
gtrd. Evin kadnnn yz mutsuzluk izleri tayordu. Anketimizdeki
soruyu bu kadna da sordum: --Ka gnde bir ykanrsnz?-- Kadn
cevap vermedi, anlamszca yzme bakt. Bana klavuzluk eden
kadn hemen atld ve acmal bir sesle, --Gocas sakattr, ayda bir ykansa
ne nimet,-- dedi. O anda kafamda imek akt ve ancak o zaman,
bu soruyu sorduumda teki kadnlarn biraz mahup, yar
mtebessim verdikleri --Haftada bir gn, haftada iki, gn,-- gibi
cevaplarn anlamn farkettim. Ayrca, uradmz kyleri, bizden
nce, doum kontrolne ilikin aratrma yapan bir ekibin dolam
olduunu da sonradan rendim. Aradan bir sre geti. Olay, Konyal
bir arkadama anlattm. Arkadam, --O biimde deil, 'oluk
ocuk ka gnde bir ykanr, amar ykarsnz?' diye sormanz gerekirdi,--
dedi (Yunt, 1978).

Aratrmac, Konya yresinden olmad iin, bu yreden olan
kadnlarla biraz zor iletiim kurabilmitir, ama yine de, sonradan da
olsa, --kafasnda bir imek akabilmitir--, nk, cinsel ilikiden
sonra --gusul aptesi--nin alndn bilir. Perihan Yunt yerine, bu aratrmay
bir Avrupal ya da Amerikal yrtseydi, o imek hibir zaman akmayacakt.

inde bulunduumuz sorunlar ve uratmz konular yaammza
o denli iler ki, bir yabancya bunlar anlatmak zordur. Ayn
kltrden olan kimseler, bu inanlar paylatklar iin, kolaylkla
aralarnda iletiim kurabilirler. Baka baka kltrlerden gelen insanlar
arasnda iletiim zorluklar olur. rnein, yabanc lkelere giden
Trklerin bandan gemitir: Misafir gittikleri yerde ilk defa ikram
edilen eyi almazlarsa, ikinci kez srar edilmez. A olduu ve can
istedii halde, bu nedenle a kalan Trkler olmutur. Dier yandan,
Trkiye'ye gelen yabanclarn kendilerine ikram edilen eyleri
hemen almalar, oumuzun tuhafna gider; kendimizi, nezaket kurallarn
bilmeyen insanlarla karlam gibi hissederiz.

Erdoan Bozok'un Modern a (1972) adl karikatr kitabn, yurt
dndayken yabanc arkadalara gsterdim. Trkiye'de bulunmam,
sorunlarmz bilmeyenler; sadece hafif bir glmsemeyle kitab
gzden geirdiler. Trkler ve Trkiye'de bulunmu yabanclar, kahkahalarla
glerek, sanatnn grndeki keskinlie hayranlklarn
belirttiler. Bozok bir iletiim durumundayd: Sanat, kendi bildii
kltr ve yaam paylaanlara zengin mesajlar yollayabilirken, bu
kltr paylamayanlar asndan sadece baz ekiller izmi bulunuyordu.

--Bugn senin cann bireye skld galiba!-- diyen arkadamz,
konumadmz halde, canmzn skkn olduunu szsz iletiimle
anlamtr; yz ifademiz, sesimizin tonu, bedenimizin duruu ona
ipucu olmutur. Gnlk yaamda, sylenenlerin kardakini nasl etkiledii
de szsz ifadeden anlalr. Sylenenin hoa gidip gitmediini,
kardakini kzdrp kzdrmadn; onun szsz ifadesinden
srekli izleyebiliriz.

letiimde, iliki dzeyine ve szsz mesajlara duyarl olmayan
kimse, kendisinin ve konutuu konunun karsndakini nasl etkilediinin
farkna varamaz; sz konusu kiiye gerektiinden fazla sokulur ya da
uzakta durur; onun yz ifadesinde, bedeninde, el ve kol
hareketlerinde dile getirdii duygusal tonu --iitemez--. Ayrca, iletiim
ortamnn zelliklerine --krdr--; kiminle, nerede, nasl konuulacan
bilemez.

Szsz mesajlara duyarlk kazanmam, karsndakinin sadece
sylediklerine nem veren kimseler, kiiler aras ilikilerde byk
zorluklarla karlarlar. Ve ou kez, ilikilerinde meydana gelen
tkanklk ve aksaklklarn nedenlerini de bir trl anlayamazlar.

DENEYEBLRSNZ

Aadaki egzersizler, okuyucuyu ilerdeki konulara hazrlamak iin
verilmitir. Bu egzersizleri uygularsanz, kitapta incelenen kavramlar
daha yakndan tanr ve iletiim kavramlarn kendi yaamnzda
kullanma olaslnz artar.

Kiiler aras iletiimde neredesiniz?

Herkesin yaamnda nemli bir kii vardr. Sizin iin u an yaamnzda
en nemli kii kimdir? Bu kii anneniz, babanz, einiz, ocuunuz
ya da arkadanz olabilir. Bu nemli kiiyle nasl bir iletiim
iindesiniz, bilmek ister misiniz? O halde, ltfen aadaki sorular
cevaplayn. likiniz olanak veriyorsa, ayn sorular onun da cevaplamasn
isteyin. Daha sonra cevaplarnz karlatrarak, aralarndaki
benzerlik ve farkllklar zerinde konuabilirsiniz.

Sorular:

1. Onunla en son hangi konuda tarttnz? Bu tartma nasl sonuland?
Birbirinize daha kzgn olarak m ayrldnz? Yoksa, aranzdaki
iliki daha da glendi mi?

2. Size sylemeden, onun iinde bulunduu duygusal durumu
anlayabiliyor musunuz? Aadaki duygulardan hangisini, onda daha
kolaylkla tanyabiliyorsunuz?

-Neeli-Kendinden emin.

-Gururlu-Korkulu.

-Ne yapacan bilemez halde-Kendini sulu hissediyor.

-Tedirgin-akn.

Yukarda verilen duygusal durumlar sizin nasl ifade ettiinizin
farknda msnz? Sizin bu tr duygular iinde olduunuzu, sylemediiniz
halde, o anlayabiliyor mu?

3. Ona ifade etmekten ekindiiniz duygularnz var m? Onun size
ifade etmekten ekindii duygular olduunu dnyor musunuz?
Konumaktan ekinilen bu tr duygulardan sz etme olanan,
ilerde bulabileceinizi zannediyor musunuz?

4. Aada verilen duygular onda canlandrmak iin yapabileceiniz
en az iki ey dnn:

-Kzdracak.

-Neelendirecek.

-Gururlandracak.

-Sulu hissettirecek.

-zecek.

-Korkutacak.

5. Onun arkadalar konusunda neler dnyorsunuz? Ayn arkadalara
m sahipsiniz, yoksa onun ve sizin kendi arkadalarnz m
var? Ortak arkadalarn kskanr msnz? Sizin arkadalarnz konusunda
onun duygularnn ne olduunu biliyor musunuz?

6. Yorucu bir gn geirdiinizi ve eve gidip dinlenmeye can attnz
varsayn. Ama bir yere gitmek iin daha nceden sz verdiinizi,
o size hatrlatyor. Ya da, kendi banza kalmak, dinlenmek isterken,
srekli aka yapma ve sizi rahat brakmama gibi bir huyu olduunu
dnn. Bu tr atmalar nasl zerdiniz? Bir orta yol
bulmaya m alrdnz? Kavga m ederdiniz? Yoksa sizin grnz
kabul etmesi iin onu inandrmaya m alrdnz? Aranzda kan
atmalar ele al tarznzdan honut musunuz?

7. Onun yaamnn temel amacn ve nem verdii ilgilerini biliyor
musunuz? Bu amalar ve ilgiler konusunda duygularnz ne? Sizin
temel amacnz ve ilgilerinizle bunlar uyuuyor mu? Eer uyumuyorsa,
onun sizin ama ve ilgilerinizi kabul etmesini ister misiniz?

8. Hounuza giden ynlerini biliyor musunuz? En gl ynlerinin
farknda msnz? Bu konuda dndklerinizi onunla paylatnz m?

9. Bir gece sizi uyandrarak sizinle konumak istediini dnn.
Ne yapardnz? --Peki, konualm!-- m derdiniz, yoksa, --Sabaha kadar
bekleyemez misin? Sabah konusak olmaz m?-- diye ertelemek
mi isterdiniz? Siz onu uyandrsaydnz, acaba o size nasl davranrd?

10. Onunla olan ilikinizden tr, kendi kendinizden uzaklam
olduunuzu hissettiiniz anlar oldu mu? Sizinle olan ilikisinden
tr, onun kendi kendinden uzaklam olduunu hissettiini
dndnz oldu mu?

Yukardaki sorulara verdiiniz cevaplar bir gzden geirin. Sorulara
itenlikle cevap verdiinizden emin misiniz? Bu cevaplar sizin
iin nemli olan kimseyle paylamak ister misiniz? Yoksa, bu cevaplarn
onun tarafndan renilmesinden rahatsz m olursunuz?

sterseniz cevaplarnz saklayn ve kitabn deiik blmlerini
okuduktan sonra yeniden gzden geirin. letiimle ilgili yeni kavramlar
rendike, bu kavramlarn sizin ilikiniz iinde ne anlama
geldiklerini verdiiniz cevaplardan anlayabilirsiniz.

:::::::::::::::::

4

letiim ve Alglama

Ahlakn Tarifi

--Olu ortaokula gidiyordu. Akam eve gelince derslerine yardm
ederdi. Yemekten sonra sordu:

--Olum, derslerin nasl, altn m, yarn ne var?--

--Ahlak altm, baba.--

--Anlat bakaym.--

ocuk geti karsna, papaan gibi bir solukta okudu:

--Ahlak, hulk'un cem'idir. Hulk tabiyyat ve seciyye demektir.
Buna huy denir. Seciyye ve huy denilen ey, insanda yerlemi melektir.
O melek sebebiyle nefisten ef'al kolayca kar.--

ard: --Olum bu ne? Nereden ezberledin bunu?--

--Ahlakn tarifi, retmen yazdrd.--

--Bir ey anladn m?--

--Yoo! Anlamak art deil ki! Kimse anlamyor, ezberle yeter!..--

Hasan Pulur'un yukardaki yazsnda belirtilen eitim sisteminin
temelinde yatan, --anlamann gerekli olmad, ezberlemenin yeterli
olduu-- anlay, retmen ile renci arasnda gerek bir iletiim
kurulmasn nler. Kiinin temel eitiminden edindii bu alkanlk,
basmakalp ve biimsel ilikilerinde srp gider. Kalplam evlilik
ya da i ilikilerinde de, bu durumu gzlemleme olana vardr.

Kalplar tekrarlamaktan kurtulabilme, insan ilikilerine anlamsal
zenginlii ve derinlii getirebilme, iletiimin srelerini uygun ve etkili
bir biimde uygulamaya baldr. Bu blmn amac, iletiimin
temel yapsn ve srelerini bilimsel kavramlar iinde tanmlayarak
okuyucuya tantmaktr.

LETM NEDR?

Aslnda, buraya kadar, eitli ynleriyle iletiimden sz edildi. Bu
bilgiler, iletiimin yapsn, elerini ve srelerini daha teknik adan
inceleyebilmek iin bir birikim salad.

DRDNC BLM

Konuya, iletiimin tanmn yinelemekle balayalm:

letiim, iki birim arasnda birbiriyle ilikili mesaj alveriidir.

Bu tanmda aklanmas gereken drt kavram vardr: 1. Birim; 2.
Birbirine ilikin olma; 3. Mesaj; 4. Alveri.

Birim: Birim, soyut bir kavramdr. Birbirleriyle karlkl mesaj
alverii yapan insan, hayvan ya da makinenin her birine --iletiim
birimi-- ad verilir. letiim sadece insanlara zg bir olay deildir.
ki kedinin karlkl miyavlamalar, onlarn iletiim iinde olduunu
gsterir. Karlkl satran oynayan iki bilgisayarn her biri, bir
--iletiim birimi-- oluturur.

letiim birimleri ikiye ayrlr: Kaynak birim ve hedef birim. Kaynak
birim, mesaj gnderen birimdir. Bu, konuan kii, miyavlayan kedi
ya da satran oynayan bir bilgisayar olabilir. Adndan da anlalaca
gibi, kaynak birim mesajn kaynakland, olutuu birimdir. Hedef
birim ise, mesajn gnderildii birimdir. ki kii konuurken, konuan
kaynak, dinleyen ise hedef birim olur.

Ne var ki, kaynak ve hedef birimler duraan olmayp, dinamik
birimlerdir. Konuann dinleyici ve bir sre sonra dinleyenin konumac
olmas gibi, kaynak ve hedef birimler srekli fonksiyon deitirirler.
Bunu bir rnekle somutlatralm.

kisi de ayn fakltede okuyan ve bayram tatili nedeniyle birbirlerini
iki hafta gremeyen iki arkadan arasnda aadaki konuma
geer:

Ayhan : Ho geldin Nurten. Naslsn?

Nurten : Ho bulduk Ayhan, iyiyim. Sen naslsn?

Ayhan : Sa ol, ben de iyiyim. Bayramn nasl geti?

Nurten : lk gnler bayram ziyaretleriyle geti. Daha sonra kardelerim
ve arkadalarmla bol bol konuma olana buldum. Senin
kulan da bol bol nlattm.

Ayhan : Seni bu kadar zlemem beni korkutuyor. Sanki sana ok
bamlymm gibi bir duyguya kaplyorum.

Nurten : Su benimmi gibi konuuyorsun. Benim elimden ne gelir?

Ayhan : Neyse. Brakalm imdi bu konuyu. Dn yolculuun nasld?

Nurten : Olduka rahatt. Gerede yaknlarnda otobsn arka
tekerleklerinden biri patlad. Lastii deitirdiler, yarm saat ge kaldk.

Konumaya ilk balayan Ayhan; o anda kaynak, Nurten ise hedef
birim durumundadr. Nurten, Ayhan'a, --Sen naslsn?-- diye sorduu
anda kaynak, Ayhan ise hedef birim olmutur.

Birbiriyle ilikili olma: letiim olabilmesi iin sadece mesaj alverii,
bir baka deyile, sadece iki ynllk yeterli olamaz. Alnan
ve verilen mesajlarn birbiriyle ilikili olmas da gerekir.

Gnlk yaamda yorgunluk, yanl anlama, dikkati baka bir konuya
verme gibi nedenlerden tr iletiimde ilikinlik aksayabilir.
Bu tr aksaklklar sreklilik gstermeye balarsa, kiinin ruhsal dengesinde
bir bozukluk olduundan kuku duyulur. Gerekten de, akl
hastalarnn iletiiminde gzlenebilen bu zellik, hastaln derecesi
ve tr hakknda ipucu veren en nemli belirtilerden biridir.

Mesaj: nsanlarn karlkl konuurken birbirlerine syledikleri
szler, mesaja rnek olarak verilebilir. Ne var ki, mesajn mutlaka
szl olmas gerekmez. nc Blmde belirtildii gibi, szsz mesajlar
da vardr: Yz ifadeleri, el kol hareketleri, oturu ve duru, birer
mesajdr. nce mesajn genel bir tanmn yapalm, daha sonra
ayrntlarna inelim.

Mesaj, kaynak birimdeki ieriin, bir seim srecinden geirilmi
ifadesidir.

Kaynak birimdeki ierik, duygusal ya da dnsel olabilir. Ayhan'n
Nurten'e, --Seni ok zledim!-- sz, duygusal ierii olan mesaja
rnektir; --korkuyorum--, --ok sinirlendim-- gibi ifadeler de duygu
ve heyecan belirtirler. Szl mesajlarn ou, d dnya ve nesnelerle
ilgili dnceleri belirtir: Nurten'in, --Otobsn arka tekerleklerinden
biri patlad,-- cmlesi bu tr mesaja rnektir. Szsz mesajlar
duygusal ierii, szl mesajlar dnsel ierii, en dolaysz ve etkili
biimde ifade eder.

Mesajn tanmnda bir seim srecinden sz ettik; seme srecinin
sz konusu olmad otomatik tepkiler mesaj deildir. Bir makinenin
mekanik hareketlerinde ya da bir hayvann igdsel olarak
yapt tepkilerde, seme sz konusu deildir. Bu demektir ki, belirli
bir uyarc karsnda hayvan, igdsel olarak yalnz bir tip tepki
gsterir. Yapabilecei baka bir ey yoktur.

nsanlarda ise, igdsel davranlardan pek sz edilemez, ne var
ki, reflekslerden sz edildiini duymusunuzdur. Yzmze yakn
bir yerde el rpld zaman, istemeden gzmz krparz. Bu tr
refleks hareketler, mesaj olarak kabul edilmez. Mesaj olabilmesi iin,
kaynak birimdeki ierii ifade edebilecek olas seenekler arasndan
seilerek ifade edilmesi gerekir.

Yzde yz kestirilebilen ifadelerde bir seim sz konusu deildir
ve bundan dolay bu tr ifadeler, birer mesaj deil, tepkidir. rnein,
gz nnde el rpld zaman mutlaka gzn krplacan bilirsiniz.
Ama, --Merhaba, naslsnz?-- dendii zaman ne cevap alacanz
yzde yz kestiremezsiniz. --yiyim, teekkr ederim;-- cevabn
almanz byk bir olaslktr, ne var ki, yine de yzde yz deildir.
nk, --Biraz rahatszm;-- --Sa ol, sen naslsn?-- gibi ve buna
benzer birbirinden deiik cevaplar da alabilirsiniz.

Bir kimseyi iyi tanyor ve syleyecei szleri nceden yzde yz
kestirebiliyorsanz, o kimsenin sylediklerine artk pek dikkat etmemeye
balarsnz. nk syledikleri bir tr --tepki-- olmaktadr. Bu
tr ilikilerde, iletiim yava yava ortadan kalkar ve ilgin insan
ilikileri, yerini can skntsna brakr.

Alveri: letiim iki ynl bir sretir ne sadece al, ne de sadece
veri, iletiimi oluturamaz.

Bir arkadanzla kar karya oturduunuzu dnn. Yalnz biriniz
konuuyor ve dieriniz dinliyor... Acaba bu durumda, aranzda
bir iletiimden sz edilebilir mi? Evet, edilebilir. nk arkadanzn
yz ifadesinden, oturu biiminden, sizi anlayp anlamadn, sklp
sklmadn karabilirsiniz. Sadece biriniz konutuu zaman
bile, bir iki ynllk sz konusudur: Birinizin szl mesajna, dieriniz
szsz mesajla cevap verebilir.

imdi, arkadanzla aranza karton ya da tahtadan bir perde konsa
ve birbirinizi grmeniz engellense!... Yine yalnzca biriniz konuacak
ve dieriniz hi cevap vermeden dinleyecek olsa, acaba bu durumda
aranzda bir iletiim olur muydu? Bu kez cevap, --Hayr!--dr.
Birbirlerini grmesi engellenen iki kiiden sade biri konuma olanana
sahipse, bu durumda bir iletiim deil, bir ileti sz konusudur.
Baka bir ifadeyle, mesaj gnderilir, fakat bu mesajn karl alnmaz.
letiim olabilmesi iin bir mesaj alveriine, bir baka deyile,
iki ynlle gerek vardr.

Kaynak birimin gnderdii mesaja karlk, hedef birimin verdii
--cevap mesaj--a, geri-iletim ad verilir. Ayhan ve Nurten adl iki arkadan
aralarndaki konumada, Ayhan'n syledii ilk sz mesaj iletimi,
Nurten'in verdii cevap da geri-iletimi oluturur.

letiimin iki ynl bir olay olduunu unutan kiiler, sadece konumak,
konumak ve yine konumak isterler. Karlarndaki azlarn
anca hemen atlrlar ve --Lafn balla kestim,-- tavryla kendileri
konumaya balarlar. Sizin kafanz bir sre daha tledikten sonra,
--Ne kadar gzel sohbet ettik, yine gel, beklerim;-- diye sizi uurlarlar.
Bu ekilde srekli konuanlar, iletiimden deil, kendi iletimlerinden
zevk alrlar. Kardaki kiiyle iletiim kurulmak isteniyorsa,
ona geri-iletimde bulunma olana tannmaldr.

Bu noktada, iletiim, iki birim arasnda birbirine ilikin mesaj
alveriidir tanm, tm eleriyle gzden geirilmi bulunuyor. imdi,
iletiim modelini gzden geirmeye hazrz. Modeller, soyut kavramlar
somut simgeler ve iaretlerle belirtme olana verirler. Bu nedenle,
bir konunun aka tartlabilmesi iin, eitim alannda sk sk
kullanlrlar.

LETM MODEL

ekilde iki kiiden olumu bir iletim modeli gryorsunuz. Bu
modelde yer alan eler ve srelere deinerek, iletiim olayn, ayrntl
olarak ve daha yakndan tanmaya alalm.

Konuan iki kiiden biri kaynak, biri de hedef birimi oluturur.
Bu iki birim arasnda, mesajlarn gidip gelebilecei bir kanal vardr.
rnekte, kaynak ve hedef birimlerin her ikisi, de insan olduu iin,
yap ve ilev bakmndan birbirlerine benzerler. Her birimde bir merkez,
gnderici ve alc vardr. letiim modelindeki eler ve sreler:
kaynak ve hedef birimlerle kanal ve iletiim ortam olmak zere
ana balk altnda toplanabilir.

KAYNAK VE HEDEF BRMLER

Kaynak ve hedef birimleri aadaki e ve sreleri ierir:

Merkez: Gnderilecek mesajlarn ieriinin (duygu, dnce, niyet,
gd; eylem vb.) olutuu ve gnderilmek zere seildii blmdr.

Gnderici: Merkezdeki ierii, szl ya da szsz iaretler haline
dntrerek kanala brakan edir. Szl iletiimde cier, grtlak,
dil, di, dudak ve damaklardan oluan ve birbirleriyle dzenli iliki
ierisinde alan son derece karmak bir szl gnderici sistemi i
grr. Yz ifadeleriyle szsz bir iletiim sz konusu olduu zaman
ise, boyun ve yz kaslarndan oluan bir dzen, gnderici olarak alr.
Bedenin hareketleri ve duruu mesaj niteliini tadndan,
tm beden bir gnderici olarak alr.

Alc: aret biimine dnm olarak kanaldan gelen mesajlar
alan ve merkeze aktaran edir.

Hedef birim, gelen mesajn trne gre farkl alclar kullanr.
Szl mesaj geldiinde iitme sistemi, grsel mesaj geldiinde ise,
grme sistemi alc olarak kullanlr. Mesaj, dokunma, koku gibi iaretler
araclyla gnderilirse, o zaman cilt ve burun gibi, ona uygun
bir alc sistem iletiimi salar.

Hedef birim pisikolojik ileyi bakmndan kaynak birimin aynsdr.
Farkl olan sadece srelerin yndr. Kaynak birim mesaj gndermek
iiyle urat halde, her birim kendisine gelen mesaj almak
ve yorumlamak iiyle urar. Yorumlad mesajla ilgili bir geri-iletimde
bulunduu anda, hedef birim, ilevleri bakmndan artk
bir kaynak birim olmutur.

KANAL

Kanal: Kaynak ve hedef birimler arasnda yer alan ve iaret haline
dnm mesajn gitmesine olanak salayan yola, geite, kanal
ad verilir.

Her duyu organna karlk bir kanaldan sz edilebilir. Mesaj konuulan
kelimelerle aktarlyorsa, iitme kanalndan sz edilir. itme
kanal, szl iaretleri, bir baka deyile, kelimeleri hava titreiminden
yararlanarak aktarr. Azda balayan titreim, bizi dinleyen
kiinin kulana gider ve orada iitsel alc organ tarafndan, sinirsel
titreimlere dntrlerek beyine iletilir. Yz ifadeleri, el ve kol
hareketleri szkonusu olduunda, grsel kanal iin iine girer. Gz;
yz ifadesini k dalgalar halinde alr ve bu dalgalar sinirsel dalgalara
dntrr. Beyin ise, bu sinirsel dalgalar, belirli anlamlar tayan
yz ifadeleri olarak deerlendirir. sterseniz, dokunma ya da
koklama kanal yoluyla iletilen mesaj rneklerini, kendiniz bulabilirsiniz.
Her duyuma uygun den bir kanal olduu belirtilerek, bu konu
ksaca zetlenebilir.

Kanal esiyle ilgili aklamay bitirmeden, deiik kanallarn
birbirinden bamsz olarak varolduunu da syleyelim. rnein,
gece karanlk bir ortamda karnzdaki kiiyle konumanzda bir aksama
olmaz; ne var ki, karnzdakinin yz ifadesini gremezsiniz,
kullanm olduunuz kanal, hava titreimleriyle alan iitsel kanaldr.
inin havas alnm bir cam blmeyle ayrlm bir odada da karnzdakiyle
szl iletiim kuramazsnz, fakat birbirinizin yz ifadelerini
rahatlkla grebilirsiniz.

Bildiiniz gibi telefon ancak iitsel kanalla iletiim kurma olana
salar. Karnzdakinin yz ifadesini gremezsiniz. Buna karlk
gnlk yaamdaki yz yze iletiimde, ayn anda birden fazla iletiim
kanal kullanlr; iletiimde kanal says arttka iletiimin etkililii
de o derece artar. ada teknolojinin hem iitsel, hem de grsel
kanal kullanan telefonlar yapmak istemesi bu nedenledir.

aret: aret, mesajn gndericiden getikten sonra temsil edildii
fiziksel biimdir. u anda okuduunuz kelimeler, benim size gndermek
istediim mesajn harflere dnmnden oluan fiziksel iaretlerden
meydana gelmitir. Konuma sresince duyduunuz kelimeler, iitsel
iaretlere, okurken grdnz yazl kelimelerse, grsel
iaretlere rnektir.

kt: Kaynak birimin gnderdii iaretlerin tmne kt ad verilir.

Girdi: Hedef birimin alcsnn yakalad iaretlerin tmne girdi
denir.

Grlt: Kaynak birimin gnderdii mesajla, hedef birimin ald
mesaj arasnda bir fark varsa, bu farka --grlt-- ad verilir. Grlt,
iletiimin en nemli kavramlarndan biridir. letiim modelinde,
grlt kayna sadece kanaldaym gibi gsteriliyor, aslnda grlt
kayna hem kanalda hem de hedef birimde yer alr.

Alayan ocuun sesinden dolay, kardakinin konumasn pek
iyi duyamayan kiinin iletiiminde fiziksel grltnn varlndan
sz edilir. Fiziksel grlt kanalda yer alr. Kula ar iittii iin
kardakinin konumasn pek iyi duyamayan kiinin iletiimindeki
grlt ise, hedef birimin alcsndan kaynaklanr. Bu tr iitme bozukluu,
iletiim terimleri ierisinde, nrofizyolojik grlt olarak
isimlendirilir.

Bir nc tr grlt de, hedef birimin merkezinde yer alr:
nanlar, tutumlar ya da o anda iinde bulunduu duygusal durum
nedeniyle, hedef birim kardakinin sylediini, syleyenin anlamndan
bambaka bir biimde yorumlar ve farkl bir anlam karrsa, psikolojik
grltnn varlndan sz edilir.

nsanlar arasndaki iletiim aksaklklarnda psikolojik grltnn
pay byktr. Bu nedenle bu konuyu ayrntlaryla incelemekte yarar
vardr.

Kii, belirli konularda nyargl olabilir ve bu nyargsndan tr,
belirli konularda gnderilen mesajlar yorumlarken, anlam ieriini
farkl ynlere saptrr. rnein, kyl dmanl olan bir kiiye,
dven iki kentliyi ayrmaya alan bir kylnn de bulunduu
bir fotoraf gstererek ne grdn anlatmasn isteseniz, size,
bir kylnn elinde bakla iki kentliye saldrdn syleyecektir:
Gerekte bak bir kentlinin elindedir.

nsanlarn o andaki gereksinmeleri de yorumlamalarn etkiler.
A olan kimse, yiyecek konusunda sylenenleri, yalnz olan kimse
ise, arkadalk konusunda sylenenleri daha iyi anmsar. Annelerin,
hi kimse duymad halde, br odada birok sesin arasndan ocuunun
aladn duyabilmesi, byle bir algsal hazr olula aklanr.

Mizah hikayelerinde ve gldr oyunlarnda, yukarda sz edilen
yanl anlama ve yorumlamalardan yararlanlr. rnein, baba
ata binme dersleri almaya balayan kzna, --Kzm, benden sana baba
nasihat, sakn plak ata binme,-- der. Kz, --Babacm, bana ata
binme dersi veren erkein yannda zaten plak dolaamam ki!-- diye
cevap verir.

Trafik kurallarn hie sayarcasna araba kullanan bir adam durduran
trafik polisi, srcnn sarho olduunu farkederek, --kili
araba kullanmann yasak olduunu bilmiyor musunuz, beyefendi?--
diye sorar. Adam byk bir saflkla, --Polis bey, arabada iki olduunu
inann bilmiyordum!-- diyerek masum masum polisin yzne bakar.

Psikolojik grlt, her zaman gldrc sonular vermez tabii.
nsan ilikilerindeki kopmann temelinde bu tr grlt yatar. Boanmalarn,
krlmalarn, ksmelerin ve evi terkederek kamalarn
ounun altnda yanl anlama ve yorumlamalar, baka bir ifadeyle,
psikolojik grlt yatar.

LETM ORTAMI

letiim srecini etkileyebilecek nitelikleri olan ve iletiim durumu
iinde bulunan kii, nesne ve olaylarn tmne --iletiim ortam-- ad
verilir. Her insan ilikisi bir ortam iinde yer alr. Herkesin yannda
ayn rahatlkla konuulamadn, herkes bilir. Bu yzden nemli
eyler sylemeden nce, kii evresine gz atar, kimlerin bulunduunu
grmek ister. Ayrca, iletiimde bulunulan ortamda alnan mzik,
odann scak ya da souk, byk ya da kk olmas, binann
veya evrenin zellii (konut, iyeri, okul, tren yeri gibi), konumalar
farknda olunsa da olunmasa da etkiler.

letiim ortamnn, bir de sosyo-kltrel yn vardr. Sosyo-kltrel
ynyle iletiim ortamna bakldnda, toplum yaamnda
nemli olan deerler asndan, kiilerin nasl bir ereve iinde iliki
kurduklaryla ilgilenilir. rnein, bir erkek, yakn olan bir kimsenin
karsyla konuurken, ona ou kez, --yenge-- der. Bu konuma biimi,
toplum deerlerinin etkisi altnda oluur. Ayrca, konuulan kimsenin
ya, meslei, renim dzeyi de, onunla nasl konuulacan
belirler. Kitabn ikinci ksmnda sosyo-kltrel ortamn iletiim davrann
lkemizde nasl etkilediini gsteren rnekler verilmitir.

TEMEL LETM SRELER

Kod: Mesajn iaret haline dnmesinde kullanlan simgeler ve bunlar
arasndaki ilikileri dzenleyen kurallarn tmne --kod-- ad verilir.
Bu anlamda, insan dilleri birer koddur.

u anda bu kitab Trke kodunu kullanarak yazyorum. Kitab
baka bir dille yazsaydm, farkl bir kod kullanm olacaktm. Karlkl
konuurken ayn anda deiik trden kodlar kullanlr: Kullanlan
dil bu kodlardan ancak biridir. Yz ifadeleri, syleyi tarz, el ve
kollarn hareketleri de, ayr ayr kodlarla aktarlan mesajlardr. Bugne
kadar zerinde en ok allan, incelenen kod dildir. Yz ifadeleri,
ses tonu, kelimeler arasndaki sessizlikler, el kol hareketleri
de, kiiler aras iletiimde kullanlan kodlar olarak, gnmzde inceleme
alanna girmeye balamtr.

Kodlama: Mesajn ieriinin kod simgelerine dntrlmesine --kodlama--
denir. Belirli bir niyet ya da duygunun, deiik kodlarla ifade
edilebileceini yukarda belirtmitik. rnein, kzgnlk duygusu,
kullanlan kelimelerle (--yle yapma, beni sinirlendiriyorsun!-- gibi
szlk anlam kzgnlk ifade eden kelimelerle), syleyi tarzyla (yani
kelimelerin szlk anlam kzgnlk belirtmedii halde: --Hemen
gitsem iyi olacak!-- gibi bir ifade biimiyle kzgnlmz belirterek),
ya da yz ifadesiyle (ka yukar kaldrp, dik dik bakarken, soluu
hrtl bir sesle dar brakarak) belirtilebilir.

Kod ama: Kodlanarak gelen mesajn ieriini yeniden elde etmek iin
yaplan zmleme srecine --kod ama-- denir. Kod ama ve yorumlama
birbirlerinden farkl iki ilemdir. Kod ama srecinden sonra yorumlama
balar.

Yorumlama: Yorumlama, yeniden bir deerlendirmeyi gerektirir.
Kod alarak elde edilen mesaj ieriine, o andaki btn ilikiler ve
dier koullar erevesi iinde, yeniden anlam verilmesine --yorumlama--
denir.

Baz durumlarda kod alarak elde edilen anlamla, yorumlama
sonucunda elde edilen anlam arasnda, bir fark yoktur. Baz durumlarda
ise, yorumlama sonucunda elde edilen anlam, kod ama dzeyindeki
anlamdan farkldr. Bu tr durumlar herkesin bana gelir:
Kardaki asl sylemek istediinden farkl bir ey syler, ama biz,
yine de, onun ne demek istediini anlarz.

rnein, faklteden yeni mezun olmu gen bir ziraat mhendisi,
yal bir ziraat teknisyeninin amiri olarak atanmtr. Uzun yllar
Devlet retme iftlikleri'nde grev yapm yal teknisyen, --Siz faklte
bitirmi bir mhendissiniz, tabii ki benden daha iyi bilirsiniz.
Bilmediklerimizi gelip sizden sormak bize der;-- dediinde, gen
mhendis bu sz, --Faklteyi bitirmi olmanz benden daha bilgili
olduunuzu gstermez, nemli olan i deneyimidir. 'Her eyi ben bilirim'
eklinde bir tutum iine girmeyin; benim deneyimime nem verin!--
biiminde yorumlamaldr.

Bu durumda, mhendis iki seenekle kar karyadr: Cevabn,
ya kod ama dzeyinde, ya da yorumlama dzeyindeki anlama gre
verecektir. Kod ama dzeyindeki anlama gre verirse, byk bir
olaslkla --Hay hay memnuniyetle, elimden geldiince yardmc olurum,--
biiminde cevap verecektir. Yorumlama dzeyindeki anlama
gre cevap verirse, --nemli olan deneyim, aslnda benim sizden reneceklerim
var, umarm bana yardmc olursunuz;-- biiminde cevap
vermesi daha doru olacaktr.

Geri-iletim: Kaynak birimin gnderdii mesaja karlk hedef birimin
gnderdii cevap mesaja --geri-iletim-- ad verilir.

Kendine geri-iletim: Kiinin kendi gnderdii mesaj, kendisinin
almas srecine kendine geri-iletim denir. Trke'de --azn sylediini
kulak duymal-- diye bir sz vardr. Deneysel koullarda, kendi
sylediini iitemez duruma getirilerek konuturulduunda, kii,
drt dakikadan daha fazla fazla konumasn srdremez.

Kendine geri-iletim yalnz szl iletiimde deil, szsz iletiimde de
nemli bir yer tutar.

letiimin ortaya kabilmesi iin, alnan ve verilen mesajlarn
alglanabilmesi gerekir. Zihinsel ve duygusal psikolojik ilemlerin
temelinde alglama yatar. Bu nedenle imdi, alglama konusunu, kiiler
aras iletiimle ilikili olarak, ana hatlaryla incelemek
istiyorum.

ALGILAMA: ANLAMANIN TEMEL

Yandaki sayfada gsterilen --kaynana gelin illzyonu-- olarak bilinen
ekilde ne gryorsunuz?

Olduka yksek yakal bir manto ya da krk giymi, ba rtl,
salarnn bir ksm grlen, byk burunlu, az hafif ak bir yal
hanm m?

Yoksa yz biraz br tarafa dnk, boynunda kolyesi olan, kirpikleri
ve burnunun ucu ile salarnn altnda sol kula gzken
gen bir bayan m?

u anda ben yal kadn gryorum. Sizin ve benim grdm
birbirine benziyorsa, ekli tanmlarken aramzda bir farkllk, baka
bir deyile, --fikir ayrl-- olmaz. Ayn ekle bakan biri, gen bir bayan
gryorsa, ayn resme bakt halde sizden farkl bir ey grmesini
herhalde nce acayip karlarsnz, daha sonra ya kendi grdnzden
ya da kiinin alglamasndan phe etmeye balarsnz.

Ayn ekle bakan iki kiinin farkl alglamalarda bulunmas, alg
olay ile ilgili u nemli bulguyu bize gsterir: Alglama, alglanan
uyarcnn ve alglayan kiinin zelliklerinin etkileimiyle oluur.

evredeki --uyarcya ait-- etkenlerle, bireydeki --alglayana ait--
etkenleri daha ak seik grebilmek iin, alglama srecini KARA KUTU
terimleri ierisinde ksaca tartalm.

KARA KUTU VE ALGILAMA

sterseniz, bir an iin insanlarn deil de, izilmesi ve tantlmas
daha basit olan bir kutu rnei zerinde durarak, alg olayn inceleyelim.
Aadaki ekilde grld gibi bu kutunun temel esinden
sz edilebilir: Girdi; Kutu; kt.

Girdi, kutunun duyarl olduu her trl enerjiyi kapsar. Kutu,
k, ses, dokunma gibi kinetik enerji vb. gibi trl uyarclara duyarl
olabilir.

Kutu'nun ii alp baklamyor; nk alrsa kutu bozuluyor ve
bir daha almyor.

kt, kutunun uyarclar zerinde ilemde bulunduktan sonra ortaya
kard rne verilen addr.

kt, kaynana-gelin illzyonunda olduu gibi, ou kez, girdiden
farkldr. Girdi ile kt arasndaki bu fark, kutu iinde yer alan
ilemlerden kaynaklanr.

Girdi ile kt arasndaki ilikiyi, bir rnekle aklayalm:

Kutuya aadaki saysal deerler Girdi olarak verildiinde, kt
olarak u deerler elde ediliyor:

Girdi kt
1 4
2 9
3 16

Yukarda verilen rnekte, Girdi ve kt arasnda bir fark olduu
grlyor. Bu fark, kutunun girdi zerinde baz ilemler yapmasndan
ileri geliyor. Acaba kutu, ald saysal deerler zerinde ne gibi
ilemler yapmtr? Saylarla oynamasn seven okuyucular bunun
zerinde dne dursunlar, biz matematikle uramaktan holanmayanlara
cevab aklayalm:

Kutunun yapt ilemi aadaki formlle zetleyebiliriz.

kt = (Girdi art 1)'in karesi

Szle forml ifade edelim: Kutu Girdi'ye 1 ekleyip, toplam deerin
karesini almakta ve sonucu kt olarak vermektedir.

Alglama olaynda, acaba, bireyin girdi uyarclara uygulam olduu
ilemi yukardaki gibi bir formlle belirlemek olana var mdr?
Psikoloji, her yl gelien bir bilim olarak, byk atlmlar yapyorsa da,
henz yukarda verilen formldekine benzer matematiksel
kesinlii olan kurallara ulaabilmi deildir. Buna ramen, insan
alglamasnda rol oynayan etkenleri, genel bir model iinde toplayarak
gsterme olana vardr. imdi, bu amala yaplatrlm bir --alglama
modelini-- inceleyelim.

ALGILAMA MODEL

Alglama modelinde, alglanan uyarclar bulunduran bir evre ve
bu evre iinde yer alan uyarclar alglayan bir birey vardr. Yan
sayfada verilen alglama modelinde, alglama srecini etkileyen belli
bal etkenlerin bir dkm verilmitir.

evrede bulunan ok sayda uyarc, bireyin duyu organna ular.
Bu uyarclar iddetleri, sklklar, hareketleri ya da hareketsiz olmalar,
byklkleri, renkleri ve dier uyarclarla bir rnt oluturup
oluturmadklar bakmndan birbirlerinden farkllklar gsterirler.
evrede bulunan bu uyarc karmaas, duyu organlarn srekli
etkiler.

Alglama ilemini gerekletiren organizmay, drt blm iinde
incelemek mmkndr: 1. Alclar; 2. lk ilem; 3. Gemi yaantlardan
getirimler; 4. Son ilem ve algsal rn. imdi bu blmleri ksaca
gzden geirelim.

Alclar

Alclar, duyu organlarndan oluur. Gz, kulak, burun, dil ve cilt,
yaplar ve ileyileri hakknda az ok bilgi sahibi olduumuz duyu
organlardr. Duyu organlar yaplar, ileyi biimleri, iinde bulunulan
evreye uyum (adaptasyon) dereceleri ve kapasiteleri erevesinde,
evredeki uyarclar alrlar ve sinir sitemiyle ilikiye sokarlar.
Duyu organlarmzn duyarllk dereceleri, duyum eii kavramyla
ifade edilir.

rnein, gz, bir mum n karanlk bir gecede elli kilometreden
grebilecek grme; kulak, bir kol saatinin tik taklarn alt metreden
duyabilecek iitme; ve dil, bir ay ka ekerin yedi litre saf suda
eritilmi tadn alabilecek tad alma duyarlna sahiptir. Burun,
bir damla parfmn odal bir eve dalm kokusunu alabilecek;
cilt, bir santimetre ykseklikten yanaa den bir arnn kanadn
hissedebilecek duyarlktadr. Duyarlk dereceleri, duyu organlarnn
ortama yapm olduklar uyuma gre deiir.

Ortama uyum yapm bir duyu organnn, alglamay nasl etkilediini
denemek iin, kap aln ve bunlardan birini elinizin dayanabilecei
scaklkta suyla doldurun. Dier iki kaptan birine souk, dierine
lk su koyun. Sa elinizi scak su, sol elinizi souk su dolu kaba
sokarak dakika tutun. Sonra her iki elinizi birden lk su dolu
kaba sokun. Sonucun ne olacan tahmin edebiliyor musunuz? Ayn
uyarcy (lk su) sa eliniz souk, sol eliniz ise scak bulur.

lk lem

Duyu organlarndan gelen sinirsel akmlar sinir sisteminin deiik
yerlerinde son bulur ve bu noktada, sinir sistemi girdiler zerinde ilem
yapmaya balar. Sinir sistemi, bu ilemleri kendi kapasitesi iinde yapar.

Kanal kapasitesi, sinir sistemine ulaan btn uyarmlarn ileme
giremediini, sinir sisteminin belirli bir kapasitesi olup, yalnzca bu
kapasite snrlar ierisinde girdiyi ileyebildiini ifade eder.
rnein, gz saniyede 5 milyon bitlik bilgi aktard halde, sinir sistemi
ancak 500 bin bitlik bir bilgi ileyebilir.

Yorgunluk, o anda iinde bulunulan heyecan durumu, organizmann
o andaki gereksinmeleri ve gdleri, sinir sisteminin ileyiini etkiler.
Ayrca, belirli fizyolojik dnemler de, sinir sisteminin ileyiini etkiler.
Kadnlarn adet gnlerinde ya da gebelikleri srasnda daha
gergin, daha duyarl olmalarn ve genellikle aldr etmedikleri olay
ve durumlara, bu dnemlerde daha iddetle tepkilerde bulunmalarn,
fizyolojik dnemlere rnek olarak gsterebiliriz.

zetle, ilk ilem olarak adlandrlan bu blmde, sinir sistemi,
girdi uyarclar bir trl kod ama srecine tabi tutar ve bu kod ama,
sinir sisteminin genel kapasitesi ve organizmann o anda iinde
bulunduu fizyolojik ve gdsel koullar iinde yaplr.

Yaant va renmenin Getirdikleri

Duyu organlar kanalyla sinir sistemine ulaan duyusal veriler ilk
ilemden sonra, organizmann yaam boyunca gelitirmi olduu
psikolojik srelerle etkileim haline geer. Yaant ve renme rn
bu etkenler drt temel kategoride toplanabilir.

Bunlar: (a) Algda deimezlik; (b) Algda organizasyon; (c) Faal
ve algy dorudan etkileyen faktrler ve () Pasif ve algy dolayl
etkileyen faktrlerdir.

(a) Algda Deimezlik

Nesnelere, simgelere, insanlara ve olaylara verilen anlamlar ve
nem dereceleri, gemi yaantlar iinde oluur. Bu anlamlar, uyarcnn
kendi deil, o uyarcnn kiinin yaant ve amalaryla olan
ilikisi salar.

D dnya, yani insanlar, olaylar, nesneler ve bunlarn ilikilerinden
oluan fiziksel ve sosyal dnya, duraan bir dnya deildir. Tmyle
belirlenmi koullar altnda, belirgin ve yaplam biimde
karmza kmaz. Bu nedenle, bireyler d dnyayla ilikilerinde, genellikle
--merak--, --kuku-- ya da --kayg-- denebilecek bir ruh hali iindedirler.

Srekli deien bu dnya iinde, insanolu --deimezler-- yaratarak,
belirsizlii bir dereceye kadar gidermeye alr. Duyu organlarndan
gelen duyusal veriler son derece karmak olarak gelseler de,
insan beyni bu karmakl rgtleyerek alglar. Bu rgtlenmenin
bir grnm, deimezlik adyla bilinir.

Gze gelen nlar, bir nesnenin evresinde yrrken bakldnda
olduu gibi, nesnenin yeri ve as deitike, srekli deiir. Oysa
nesnenin evresinde yrnse de, yine ayn nesne grlr. Bu deimezlikler,
alglanan nesne ve olaylara tutarl ve yinelenebilen
zellikler yklenerek, yaplatrlr. Alglamada deimezlik yalnz
biimde olmaz, renk, byklk (cesamet), aklk bakmndan da algsal
deimezler vardr.

Duyu organlarndan gelen birok duyuma, anlamlar ve nem dereceleri
verilir. Gelen duyusal verilere, her defasnda yeni batan anlamlar
vermek yerine, yaant boyunca gelitirilen deimezler kullanlarak,
algsal ilem kolaylatrlm olur.

Kiinin yaants boyunca gelitirmi olduu deerlerin, beklentilerin
ve algsal kalplarn tm, kiinin iinde yetimi olduu kltrden
kaynaklanr. Bu kltr deerleri, alglamay srekli etkiler.

Basit bir rnek vererek kltrel deerlerin ve beklentilerin alglamay
nasl etkilediini gsterelim. Gzn her birine d dnyann
farkl grntsnn dt biliniyor. Sa ve sol gze gelen grntleri
denetleme olana salayan stereoskop denen bir aletle, her iki
gze, iki ayr kiinin yzleri gsterildiinde, birey bu iki yzden
farkl bir nc yz grr. Byle bir deneyin ilgin yan, her bireyin
dierlerinden farkl bir yz grmesidir. Bireyler, sa ve sol gzlerine
gelen farkl yzlerin, --kendilerine gre-- nemli olan zelliklerini
bir araya getirerek, yeni bir yz oluturmaktadrlar. Grd
yz zelliklerini, her birey kendi yaants iinde anlamlandrdndan,
ortaya kan yeni yz, herkes iin farkl olmaktadr. Sa ve sol
gze verilen resimler, bu denemeye girmi olan kiilere, daha sonra
ayr ayr plak gzle gsterildiinde, ou denek, stereoskop araclyla
kendilerinin yaratm olduu --sentez yz-- daha --gzel--, daha --cana yakn--
ve --anlaml' bulmutur.

Baka bir rnekle aklamaya devam edelim: ki erkek denee
stereoskopla iki farkl resim gsterildiini varsayalm. Bu resimlerden
biri plak, dieriyse kapal giyinmi bir kadn gstersin. Erkeklerden
biri kapal, tutucu bir ailede bym ve halen kk bir kasabada
yayor olsun. Dieriyse, kadn erkek ilikileri asndan ocuklarn
serbest yetitiren kentli bir aileden gelmi olsun.

Bu iki kiinin stereoskopta grecei nc resim birbirinden
farkl olacak m acaba? Farkl olacan dnyorsanz, ne ynde
bir fark ortaya kacan beklersiniz?

Vermi olduunuz cevaplar, bu kiilerin yetime ortamlarnn,
onlarn resimlerdeki baz zelliklere ne gibi nem dereceleri verecei
konusunda, sizin tahminlerinizi yanstr. Bu deneyi evrenizdekilere
anlatp ayn soruyu onlara sorun, onlarn cevab sizinkinden farkl
m? Sizin ve dierlerinin cevaplar arasndaki bu farkllk nereden
geliyor acaba?

lk kez karlalan kiilere, deimezlik kavramnn etkisi altnda,
eitli sorular sorularak, onlar, belirli kalplara, deimezlere sokulmaya
allr: --Nerelisiniz, efendim?--, --Ne ile megulsunuz beyefendi?--,
--Evli misiniz, ka ocuunuz var?,-- --Ka yandasnz?--,
--Nerede oturursunuz?-- Uran syleyen kii --iportac-- ise bir kalba,
--doktor-- ise baka bir kalba sokulur ve farkl ilikiler kurulur.

Nereli olduu da, deer sistemini harekete geirir: Karsndaki
Kayserili ise baka, Nevehirli ya da orumlu ise daha baka biimde
deerlendirecek kiiler vardr. Yala, evli ya da bekar olula da ilgili
birok kalp ve --deimezlik-- bulunur. Bunlar araclyla insanlar
snflara ayrlr ve bylece --belirlenmi-- bir dnya yaratlr.

(b) Algda Organizasyon

Algsal rgtlenme, sadece deimezlik kavram iinde tutulamaz.
ekil ve zemin, algsal kmeleme ve yaplatrmada nemli kavramlardr.
Alglanan nesneler, kiiler, olgular ya da ilikiler, bir zemin
zerinde alglanr.

Yanda verdiimiz resimde, izgili ve izgisiz ksmlarn hangisini
zemin olarak gryorsunuz? Zemini arkada brakp, algsal alanda
birinci plana kan, dikkati daha eken, toplayan uyarcya --ekil--
ad verilir. Kaynana-gelin belirsizliinde olduu gibi, bazen ekil ve
zemin ayrm pek belirgin olmaz, biri dieriyle yer deitirir. ekil
ve zeminin birbiriyle yer deitirmesi sonucu alglamada baz deimeler
olur.

Cmle iinde kullanlan kelimelerin yeri, cmledeki hangi anlam
esinin ekil, hangisinin zemin olacan bir lde belirler.

ocuk hamurdan bebek yapt,

cmlesi drt kelimeden olumaktadr. Bu kelimelerin yeri deitirilerek
cmle farkl biimlerde sylenebilir:

Hamurdan bebek yapt ocuk.

Bebek yapt ocuk hamurdan.

Bu cmlelerde farkl anlam eleri ekil ve zemin rollerini alr.
rnein, ikinci cmlede bebein hamurdan yapld vurgulanmakta,
bir baka deyile, hamur zellii birinci plana karlmakta, ocuk
ve onun faaliyeti, zemini oluturmaktadr. nc cmlede vurgulanan
ise, ocuun bebek yaptdr, cmledeki dier eler, bu anlama
zemin olutururlar.

Alglamada gruplama ve rntleme (patterning) srecini aadaki
ekle bakarak kendiniz de gzlemleyebilirsiniz.

Bu ekilde ilk srada ift ve bir tek izgi algladnz halde, ayn
eklin almnda kare grmeye balyorsunuz.

Algsal gruplama ve rntleme, yalnz grsel uyarclarda deil,
iitsel ve dokunsal uyarclarda da kendini gsteren bir sretir.

(c) Faal ve Dorudan Etkileyen Faktrler

Bir olayla ya da kiiyle karlaldnda, beklentiler o olay ya da
kiinin alglann etkiler. Beklentiler, algsal srecin o denli doal
bir parasdr ki, balangtaki beklentilerin ou kez farknda olunmaz.
Alglamay etkileyen beklentilerin ou, kiilerin alm olduklar
sosyal roller ve bu rollere bal deerlerle ilikilidir. Sosyal roller
ve sosyal deerleri, gelecek blmlerde ayrntl olarak ele alacaz.
Sosyal roller ve deerlerin dnda da, kiinin kendine zg gemi
yaantlar, kiisel beklentileri vardr. Bu beklentilerin tm,,biraz
sonra inceleyeceimiz alglama erevesini oluturur.

() Pasif ve Dolayl Etkileyen Faktrler

Konuulan dilin zellikleri, alglamay etkiler mi? Byle bir etki
sz konusuysa, bu etki nasl ve nerede kendini gsterir? Bu tr sorular,
dnrlerin kafasn yzyllar boyunca megul etmi olmasna
ramen, cevaplar bugn bile kolaylkla verilemez. Kullanlan dil ve
alglama konusu, zel teknik terimleri ieren karmak bir konu olduu
iin, burada ayrntl tartmasna girmeyeceiz. u kadarn sylemekle
yetinelim: Kiinin iinde yetimi olduu dilin kelime haznesi
ve baz yapsal zellikleri, kiiyi baz konular alglamaya daha duyarl,
daha yatkn yapabilmektedir.

Son ilem: Algsal rn

Sinir sisteminin ileminden geen duyusal veriler, yaant ve renme
getirimleriyle etkileimde bulunarak bir seilmeye urarlar. Kii,
duyu organlarna ulaan btn uyarclara tepkide bulunamaz. Gelen
uyarclardan birka zerinde odaklar. Bu algsal odaklamaya
dikkat ad verilir.

Bu satrlar okurken bir dakika ara verin ve u anda duyu organlarnzn
kaydetmekte olduu uyarclarn farkna varmaya
aln. Kitab evde okuyorsanz, szgelii, br odada alan
mziin farkna varacaksnz. Darda baran eskici ya da
simitinin sesini imdi duymaya baladnz farkedebilirsiniz.
Oturmaktan srtnzn ardn, kaslarnzn dnk uzun
yryten hamladn imdi hissedebilirsiniz. Okuduunuzu
anlamak iin dikkatinizi tmyle kitaba verdiinizde, hem
dardaki, hem de sizin kendi bedeninizle ilgili uyarclarn
yine kaybolduunu greceksiniz.

Bir cmlenin syleni biimi ve vurgulamas, cmlenin anlam
elerini gruplamaya yardm etmek iindir. --Oku baban gibi eek
olma,-- cmlesinin kelimelerini deiik biimlerde
gruplayarak, iki farkl anlamda alglanabileceini
oumuz daha nce duymuuzdur.

Duyu organlarna ulaan uyarclarn, farknda olunsa da, olunmasa da,
belirli bir biimde kaydedildiine iaret eden kantlar vardr.
Hi kokteyle gittiniz mi? Birok kiinin ayn anda konumasndan
doan grltnn arasnda, sadece bir kiinin konumasn dinleyebilmekteyiz.
Bakalarnn konumalarn duymadnz sanrken,
odann br ucunda birinin sizin adnz sylediini annda duyabilirsiniz.
Bu gzlem, algsal sistemdeki mekanizmann, o anda kiiyle
--ilikin-- olmayan bilgileri filtrelediini, fakat --ilikinlik derecesi--
artnca, alg kanaln atn gsterir.

ALGILAMA EREVES

letiimde bulunurken, iletiimin konusunu ve iletiimin iinde yer
ald durumla ilgili ne gibi i ve d alg etkenlerinin bulunduunu
bilmekte yarar vardr. Mesaj olutururken, onun anlalmas iin
gereken algsal ereve, ou kez rtk bir biimde vardr. Eer bu
algsal erevenin, hedef birimin bellei tarafndan saland biliniyorsa,
bilineni yeniden sylememek iin, gnderilen mesajda, algsal
ereveyi oluturan elerden hi sz edilmez. Mevcut algsal
ereve iinde mesaj gelitirilir. Hedef birimin yorumda kullanaca
erevenin, onun bellei tarafndan salanmad sanlyorsa, o zaman,
algsal ereve mesajn kendisi iinde ak ve seik bir biimde
verilir.

Ortak bir algsal ereve yokken mesaj olduu gibi gnderilirse,
kii kendi yaam ve deneyimine uygun den bir algsal ereveye
gre mesaj alr ve yorumlar. Ortak bir alglama erevesinden yoksun
olduundan, ayn mesaj, farkl kimselerce, farkl biimlerde yorumlanr.

A. Averchenko'nun anlatm olduu hikaye, ayn olayn farkl
kimse tarafndan nasl alglandna, gzel bir rnek oluturur.

Gr As

--Glmseyerek, --Erkekler komik,-- dedi. Bunun kabahat m, yoksa
vme mi belirttiini anlamadm iin, --Gerekten doru,-- diye cevap
verdim.

--Kocam tam bir Othello. Bazen onunla evlendiime zlyorum.--

Anlamayarak baktm --Aklamandan...-- diye sze balayacak oldum.
--Ha, senin duymadn unutmutum,-- diye szne devam etti.
-- hafta kadar nce kocamla alandan geip eve yryordum. Bana
ok yakan siyah bir apkam vard ve yrmekten yanaklarm pembelemiti.
Bir n altndan geerken, esmer bir adam bana bakt ve
aniden kocam kolundan tuttu.--

--Ateinizi verebilir misiniz?-- dedi. Alexander kolunu ekti, eildi
ve imek gibi bir hzla yerden ald tula ile adamn kafasna vurdu.
Adam yere yld. Korkun bir ey!--

--Kocan anszn ne gibi bir ey yle kskan yapt?--

Omuzlarn silkti. --Syledim ya, erkekler komik.--

--Hoakal,-- deyip ktm, kede kocasyla karlatm.

--Merhaba,-- dedim. --nsanlarn kafalarn krmaya baladn
duydum.--

Glmeye balad. --Anlald, karmla konutun. ok anslydm.
O tula hemen elime geldi. Yoksa bir dn: Cebimde bin be yz
ruble vard ve karm elmas kpelerini takmt.--

--Seni soymak istediini mi zannettin?--

--Karanlk bir kede adamn biri sana yanayor. Daha ne beklersin?--
akn, ondan ayrldm ve yrumeye devam ettim.

--Sana bugn yetimek imkansz,-- diye bir ses duyup dndm
baktm ve haftadr grmediim bir arkadam grdm --Aman
Tanrm, senin bana ne geldi?--

Hafife glmsedi. --Birtakm delilerin babo dolatndan haberin
var m? hafta nce biri bana saldrd. Hastaneden bugn ktm.--

Ani bir ilgiyle sordum: -- hafta nce mi? Alanda m duruyordun?--

--Evet. ok sama bir ey. Alanda oturuyordum, canm ok sigara
imek istiyordu. Kibrit yok. On dakika filan sonra, bir bey yannda
yal bir kadnla sigara ierek geiyordu. Yanna gittim, koluna dokundum
ve en kibar tavrmla; --Ateinizi verebilir misiniz?-- diye sordum.
Sonra ne oldu dnebiliyor musun? Deli yere eildi, bir eyi
kapt, bir dakika sonra ben kafam kanar halde, kendimden gemi,
yerde yatyordum. Herhalde gazetede okudun?--`

Ona baktm ve itenlikle sordum: --Gerekten bir deliyle karlatna
inanyor musun?--

--Eminim.--

Bir saat sonra kent gazetesinin eski saylarn merakla kartryordum.
En sonunda aradm buldum, kaza stununda ksa bir not:

kinin etkisi altnda

Dn sabah, alann bekileri, bir bankn zerinde kimliinden iyi bir
aileden olduu anlalan bir gen adam bulmutur. Ar ikili olmann
sonucunda, yere dp kafasn yakndaki tulaya vurarak yaraladna
inanlmaktadr. Haar gencin ana-babasnn znts derin olmal.--
(Averchenko, 1966.)

SZN KISASI

Konuurken ve dinlerken her ey o denli hzl olur ki, konumann
ve dinlemenin temelinde yatan fizyolojik ve psikolojik srelerin farkna
varlamaz. Bir ey sylemek iin azn ald an dnn: Bu
noktaya gelmeden nce, algsal btn ilemlerin yaplarak iinde bulunulan
ortamn anlamlandrlmas ve neyin syleneceinin --bilinmesi--
gerekir. Bir baka deyile, alglama erevesi iinde, nemli
olan (teknik alglama terimi ile --ekli--) bulup karmak gerekiyor.
Sinir sisteminde olumu bu mesaj dil, dudak, damak, grtlak ve cierlerde
uygulanan Trke dil kurallaryla syleniyor (teknik terimiyle
kodlanyor--). Buna ek olarak, konuan, kardaki kiinin hal
ve tavrlarna bakarak, nasl anlaldn srekli denetleme durumundadr.

Dinleyenin ii de konuannki kadar karmaktr: Kulaa, hava
titreimleri halinde gelen fiziksel uyarclar, sinirsel titreimler
biiminde beyne ular. Beyin, dinleyenin alglama erevesi iinde
anlamlandrarak yorumlar. Yorumlanan mesajla, gnderilen ilk mesaj,
ou kez birbirinden farkldr; nk araya birok fiziksel, fizyolojik
ve psikolojik etken girer.

Bu kadar deikenin iin iine girdii iletiim srecinde, kiilerin
birbirleriyle anlaabilmeleri alacak bir baar olarak grnyor.
Bu karmak srecin rn olan iletiim, zd kadar getirdii sorunlarla
da gnlk yaamn byk bir blmn doldurarak srp
gider. Bu sorunlar, kiiler arasndaki anlay, yorumlay ve duyu
farknn doal ve kanlmaz olduunu kabullenmeden doan hogryle
byk lde giderilebilir.

:::::::::::::::::

5

letiim Benimle Balar:

Kendini Tanma

Benim iin ok nemli bir karar devresinde, hangi ynde karar vereceimi
bilemez durumdayken, William Schutz'un Here Comes Everybody
adl yazsn okudum. Schutz'un bu makalesinden aaya aldm
ksm, belirli bir ynde karar vermeme yardm etti! Mevcut iki
alternatif karardan her birini --sanki kesinlemi bir karar olarak--
dnerek, her bir alternatife bedenimin nasl tepkide bulunduunu
gzledim. Bu deneyimden sonra duygu ve dncelerimi bedenimin
nasl ifade ettiine daha ok dikkat etmeye baladm.

--... Her dnce, her jest, kas gerginlii, duygu, midenin gaz yapmas,
burunu kama, sa kartrma, hmlayarak melodi mrldanma,
dil srmesi, ba armas gibi her eyin u anda olup bitenlerle anlaml
bir ilikisi vardr.

Eer bedenimin bana sylediklerini anlarsam, en derin duygularm
bilirim ve ne yapacama o zaman karar verebilirim... Kendimi tam
anlamyla tanyorsam, yaamm kendim ynetebilirim. Bu bilin olmadan,
ou kez d etkenler tarafndan ynetiliyorum... Verimsiz,
zc, kark bir zihinle ve istemediim bir biimde...-- (Amerikal
klinik psikolog Schutz, 1975.)

nsan kendini tanmaz m? Bu blmn baln okuduunuzda,
aklnza gelen ilk soru bu olabilir. Evet, insan kendi bedeninin farkndadr,
fakat bu olduka btnsel bir farknda olutur. inde bulunulan
durumla ilgili olarak, bedenin eitli blmlerinin gergin ya
da gevek olduu, elin titreyip titremedii, kalbin hzl ya da yava
att ou kez pek farkedilmez. Bu, bedensel belirtilerin farknda
olunsa bile, iinde bulunulan durumla hissedilen duygular arasndaki
iliki zerinde pek durulmaz.

--Kendini tanma-- szyle, sadece bedenle ilgili bir farknda olu
kastedilmiyor. Kendini bilmenin, tanmann birok boyutlar vardr;
bu boyutlar gemi, imdi ve gelecekle ilgili olarak ortaya kar. rnein,
gemi yaantlarn kiiyi u anda nasl etkiledii pek bilinemez;
gelecekle ilgili beklentilerin u andaki davranlarla ilikisi zerindeyse
ou kez dnlmemitir. Bunun gibi, u an iinde bulunulan
evrenin, konumay, dnce ve duygular nasl etkiledii
zerinde pek durulmaz.

Bu blmde, --kendini tanma-- szyle bireyin kendisiyle, dnce
ve duygularyla iliki kurmas, kendinde olup biten duygusal ve
dnsel srelerle ilgili bir anlaya kavumas dile getiriliyor. Kendini
tanma devamedegelen bir sretir. Kii noksann bilmek gibi irfan
olamaz szyle, bu srecin zorluu ve nemini atalarmz vurgulamtr.

--Kendini tanma niin gerekli?-- sorusu aklnza gelmi olabilir.
Belki bu soru, --Kendini tanyan kimsenin, kendini tanmayan birine
gre ne gibi stnlkleri vardr?-- biiminde sorulsa daha anlaml
olur. Kendini tanyan kimse gerek duygu ve dncelerinin farkndadr.
Byle biri, baarsndan dolay elini skt kimsenin yzne
glmserken, gerek duygusu kskanlksa bunu farkeder. Bu farknda
olu sayesinde, karsndakini niin kskand zerinde dnebilir
ve kendisiyle ilgili baz zelliklerden haberdar olabilir. rnein
karsndakinin baarsn onun cesaretli giriiminde grebilir, ne var
ki, kendisi bask altnda bym olduu iin bylesine cesaretli giriimler
yapamaz. Dolaysyla da giriim yaparak baar kazananlar kskanr.

Kendini tanmayan bir kimseyse, gerek duygularnn farknda
olamaz. Elini skt kimsenin yzne glmserken, iinde bir sknt
olduunun belki farkna varabilir. Ancak iinde hissettii bu duygunun
gerek ieriini ve nereden kaynakland bilemez. Byle durumlarda,
bu kimselerin kafalar karmakarktr ve genel bir huzursuzluk
iindedirler. Herkese ve her eye kzmaya, kavga karmaya
hazrdrlar. Kavga kardklar kimselerse genellikle yakn aile
evresindekilerden oluur. Byle huzursuz gnlerinde elerine, ocuklarna,
ana-babalarna srekli atarlar.

Kendini tanyan kimse, d dnyadaki olaylarn ve i dnyasnda
oluan yaantlarn ou kez farkndadr. Bu tr biri, evresindeki kiilerin
kendisini nasl etkilediinin farknda olduu kadar, kendisinin
evresindekileri nasl etkilediini de bilir. Bylece kendi yaamn
ynetebilme olanana kavumu olur.

Kendini tanmayan biriyse, d dnyadaki olaylarn kendisini nasl
etkilediini bilemez. nk kendi i dnyasnda olup bitenleri
henz tam alglayabilmi deildir.

nsanlarn kendi duygularn tanmada zorluk ektii bir gerektir.
Acaba bu zorluk nereden ileri geliyor? Doutan bu zorlukla m
doulur? Hayr! Byle domayz. ocuklar gzleyin; onlarn duygu
ve davranlar arasnda bir fark yoktur. ocuk mutlu olduu zaman
gler; stelik yalnz yzyle deil, tm bedeniyle gler. Bir yeri acmsa
alar, kzd da hemen anlalr. Ksacas ocuklar, byklerde
grlen HSSET -DN -UYGUN OLANI SE -GSTER
formln uygulamazlar.

Glerken Gbei Oynamayan Adamdan Kork!

in atasz

Duygu ve dncelerini szgeten geirmeden ifade edebilen ocuk,
nasl oluyor da, byynce duygu ve dncelerini denetledikten
sonra deitirerek ifade eden bir kimse haline dnyor?

Bu sorunun cevab ocuun byrken ald terbiye ve yetitirili
biiminde yatar. ocuun iinde yetitii evre, srekli olarak hangi
duygu ve dncelerin kabul edilebilecek, hangilerinin kabul edilemeyecek
trden olduunu belirtir. stenmeyen duygular aa vurursa
ya dayak, ya azarlama ya da baka bir tr cezayla karlar.
rnein, eve gelen konuun yanna gidip de, --Sen pis kokuyorsun!
Hi banyo yapmaz msn?-- derse, orada bulunan yetikin, ocuu
hemen kap dar eder. Bu tr birka cezalanmadan sonra ocuk,
--Kimsenin yzne doruyu sylememem gerekiyor;-- genellemesine
ulaabilir.

ocuun cinsiyetle ilgili sorular, ou kez, hemen nlenir ve zamanla
ocuk, cinselliin, konuulmamas gereken --kt-- bir konu
olduunu renir. Hatta, ocuk sadece konumamaya deil, yasaklanan
konularda dnmemeye de koullanr. Yasaklanan konularda
dnmesi krlenir, ne var ki dnmemek, bu konularla ilgili duygularn
da yok olduu anlamna gelmez. Duygular vardr, fakat bu
duygularn ifadeleri bastrlr. Bastrlan duygular bilinaltna itilir.
Zamanla, bu duygular, bilinaltnda biim deitirmeye balarlar ve
artk onlar tanmak, bu duygularn farkna varmak, gleir. Ne var
ki, beden bu duygular kendinde barndrr. Bedenin vermi olduu
belirtiler dinlenirse, tannmas glemi, bir keye itilmi olan
duygularn farkna varlabilir. Sz konusu olan, bedenin dilidir.

teki gerek duygular, heyecanlar ve tutumlar belirten --beden
dili-- nasl renilir? Bedenin deiik kimseler ve olaylara gstermi
olduu tepkiler dinlenirse, bu dil renilebilir.

imdi kendi yaam ve deneyimlerimden bir rnek vererek konuyu
amak isriyorum:

Tandm bir tarm mhendisi, byk kentin olanaklarndan yararlanabilmek
iin Tarm Bakanl'na atanmasn istiyordu. Bylece
tiyatroya, operaya ve konserlere daha rahatlkla gidebileceini,
arkadalaryla daha sk buluabileceini ve ocuklarn daha kaliteli
okullarda okuyabileceini sylyordu. Bir sre sonra karlatmda bana
ilgin gelen u olay anlatt:

--Tayin ilerini takip iin sk sk Ankara'ya gelmem gerekti. Gelilerimde
ortaya kan baz bedensel deiiklikleri nceleri farketmedim,
ne var ki, sonralar dikkatimi ekmeye balad. Ne zaman Ankara'ya
gelsem, bam armaya balyor, sanki nefes darl ekiyormuum
gibi, sk sk derin soluk alma ihtiyac duyuyorum! imde
nedenini bilmediim bir kzgnlk oluyor, sanki dolmutakilerle kavga
etmek istiyorum, ne var ki, niin kavga etmek istediimi bilmiyorum.
Ayn ey geenlerde stanbul'a gittiimde de bama geldi. Oysa
imdi altm Devlet retme iftlii'ne gidince iimi bir huzur
kapsyor. Aalarla uramaktan, meyvalar toplamaktan, onlarn
bakmyla ilgilenmekten byk zevk alyorum. Ben byk kentlerden
holanrm diyerek kendimi aldatyormuum. Bedenim, --byk
kentten holanmyorum;-- diye baryormu. imdi nceden vermi
olduum karardan vazgetim ve tayinimin durdurulmas iin Bakanla
bavurdum.--

Bedeninin dilini anlamaya balayan kii, yaam biimiyle ilgili
daha yerinde kararlar verebilecek duruma gelir. rnein, arkadanzla
gerekten hoa vakit geiriyor musunuz, yoksa zorunlu olduunuz
iin mi onu ziyaret ediyorsunuz? Yaamnzda nemli olan
bir kiiden srekli sakladnz bir srrnz var m? Bazen kendinizin
bile inanmad eyleri, karnzdakini honut etmek iin syler misiniz?
Brakn bunlarn cevabn bedeniniz versin.

HOLANDIKLARIM VE HOLANMADIKLARIM

Bedeninizin dilini renmek iin kk bir deney yapmak ister misiniz?

Aadaki aklamalar bir arkadanz size okuyabilir ya da kendiniz
bir kasete okuyarak teypten dinleyebilirsiniz. Aklamada (...)
ile gsterilmi yerlerde 5 saniye susunuz. Bu sre kendinizi gzlemlemeniz
iin konmutur.

1. Gzlerinizi kapayn ve sakinlein.

2. imdi bulunduunuz bu durumdan ayrldnz ve gitmek istemediiniz
bir yere gitmek zorunda kaldnz dnn: Buras
yle bir yer olsun ki, orada yapmak istemediiniz ileri
yapmak zorunda kalacak, grmek istemediiniz insanlar greceksiniz.
Bu, bir snava girmek ya da grmekten hi holanmadnz
bir kimseyle beraber bulunmak gibi bir durum olabilir.
Ho olmayan bu durumu ancak siz bilebilirsiniz, onun
iin en rahatsz olacanz kiileri ve durumlar bulmak size
kalmtr. Ho olmayan durumu hayalinizde canlandrnca,
zerinde durun ve her ynyle tanmaya aln, orada olan
herkese, her olaya dikkatinizi verin. (Buna bir ya da iki dakika
ayrn.)

3. Ho olmayan durumu iyice grp inceledikten sonra imdi
dikkatinizi bedeninize evirin. Ne gibi mesajlar alyorsunuz
bedeninizden? Her bir duygunun yerlemesine olanak tanyn.(...)
Bedeninizde gerginlik var m? Varsa nerede? Baka neler
diyor bedeniniz? (...) Soluk al veriinize, ayaklarnzn, ellerinizin
duruuna, kalbinizin atna dikkat ederek bedeninizin
sylediklerini btn ayrntlaryla iitmeye, anlamaya aln. (...)

4. imdi biraz sakinlein ve ho olmayan durumu unutun. Bir
dakika aradan sonra, gitmek istediiniz bir yer ya da holanacanz
bir durum dnn.(...) Sz konusu ortamda yapmak
istediiniz iler, grmek istediiniz kimseler var. Bu kiileri
yine en iyi siz bilirsiniz. Ayrntlar dnn: Buras neresi?
(...) Ne yapyorsunuz?(...) Bakalar da var m?(...) Kimler?(...)
Yaptnz ie, birlikte bulunduunuz kiilere tm dikkatinizi
verin ve o durumdaki her eyi btn ayrntlaryla gznzn
nnde canlandrmaya aln.(...)

5. imdi dikkatinizi yeniden bedeninize verin.(...) Ne gibi mesajlar
gnderiyor, bu kez?(...) Hangi duygular nerenizde hissediyorsunuz?(...)
Bedeninizin sylediklerini iyice duymaya ve anlamaya aln.

6. Artk gznz aabilirsiniz. imdi aadaki sorular cevaplandrn:

(a) Holanmadnz ve holandnz durumlar dndnzde,
bedeninizin farkl mesajlar gnderdiini gzlediniz
mi? Bu farkl mesajlar bedeninizin en belirgin nerelerinde hissettiniz?

(b) Bu tr mesajlar daha nce de duydunuz mu? Daha nceleri
bedeninizden bu tr mesajlar geldiinde ne yapardnz?
Bu mesajlara gerekli anlamlar verip onlar gzlemlemeye alr
mydnz? Yoksa onlar bir kenara iterek zerinde pek durmaz mydnz?

(lgilenen okuyucu bu blmn --Altrmalar-- ksmndaki --Bedeniniz
Ne Diyor?-- balkl altrmay yaparak, bu konuda daha ok
deneyim kazanabilir.)

BENLK BLNCNZ NASIL BMLEND?

Yukarda yaptnz altrmalarn sonucunda, imdi bedeninizin
duygularnz nasl dile getirdiine daha duyarl bir duruma geldiinizi
umarm. Bedeninizin dilini dinleyerek, hangi ortamlardan holandnzn,
hangi durumlardan rahatsz olduunuzun farkna varabileceinizi
renmi bulunuyorsunuz.

Peki, imdiki kiiliiniz nasl biimlendi? Bir baka deyile dnmenizde,
duymanzda, hal ve davranlarnzda size ait zellikleri
kazanmak konusunda neler etkili oldu? Dier insanlarla konumaktan
holanan dadnk bir kiiyseniz, nasl oldu da bu duruma
geldiniz? Utanga, sklgan, kendinden emin olmayan bir kiiyseniz
neden byle bir kiilik edindiniz? Bu sorular cevaplarken hem kaltm
yoluyla; hem de iinde yetitiiniz toplumsal evre yoluyla neler
kazandnz deerlendirmek zorundasnz. Kiinin belirli zellikleri,
annesinden ve babasndan kaltm yoluyla ald bir gerektir. Ancak
kiilik, byk lde, iinde yetiilen sosyo-kltrel koullarn
zelliklerine baldr. inde yetiilen ortam, kendi hakknda nasl
dnmesi gerektiini kiiye retir. Byrken evresinde bulunan
kiiler, kiinin kendi hakknda nasl dneceini nemli lde belirler.

nl eletirmen George Herbert Mead, Sosyal Bir Nesne Olarak
Benlik baln tayan makalesinde bu konuda yle der:

--Benlik, iletiim sreci iinde oluan bir kavramdr. Ancak iletiim
iinde insan kendi iinden kp, sanki dierlerinin gzyle kendine
bakabilmektedir. Sadece kendine deil, bakalarna da bakalarnn
gzyle bakabilmeyi renir. Bylece bu etikileim a iinde
benlik ortaya kmaya balar. Benlii toplumsal yaantnn dnda
dnmek olana yoktur. Toplumsal yaantnn olmad; yani iletiim
olmayan yerde, benlik bilincinin oluacan dnemeyiz. Benlik
bir kez olutuktan sonra; bireyler uzun yalnzlk srelerine dayanabilirler.
nk birey bir arkada olarak kendini kullanabilir. Benlik
olutuktan sonra kii, dierleriyle olduu gibi, kendisiyle de iletiim
kurabilir. Kendisiyle kurulan iletiim sonsuza dek srmez, mutlaka
bir sre sonra bu iletiimin bakalaryla kurulan toplumsal iletiim
biimine dnmesi gerekir. Yoksa kiilerde akl hastal belirtileri
ortaya kar.-- (Mead, 1970.)

ocuk, doduunda, toplumsal adan bo bir tabloyu andrr.
Bebein dnme yetenei henz olgunlamamtr ve dayanabilecei
hibir yaants, deneyi yoktur. Zamannn byk bir blm mama
yemek ve uyumakla geer. ocua yaplan yaklamlar kk bir
bebekken bile dierlerinin gznde kendisinin ne kadar deerli olduu
konusunda ona bir fikir verir. Bebek kendi bakmyla ilgili davranlardan
etkilenir.

Birka rnek verelim:

-Kucaa alnmak, sarlmak ve plmek.

-Ackt zaman beslenmek.

-Alad zaman ilgilenilmek.

-Uykusu geldii zaman --nennen-- yaplmak.

Bu davranlaryla anne ve baba ocuklarna olan ilgilerini ve sevgilerini
iliki dzeyinde iletmi olurlar. Eer bebek konuabilseydi,
--Bana gerekten deer veriyorlar... Demek ki onlar iin ben olduka
nemliyim;-- derdi.

Ne yazk ki, kimi ocuklar bu kadar ansl deildir; nk onlarn
anne ve babalar ya ocuk yetitirme konusunda yeterince bilgili saylmazlar,
ya da ocuklarn pek nemsemezler. Bu ana-babalarn
kendileri de ocukken ihmal edilmilerdir ve farknda olmadan; kendilerine
ocuklukta gsterilen davrann aynsn yaparlar:

-ocuklar a olduunda aldrmazlar, uzun sre beslemezler.

-Alad zaman ihmal ederler, ilgilenmezler.

-ocuklarna fazla dokunmaz, onlar kucaklayp okamazlar.

Byle bir yaklamla karlaan bir bebek, konuabilseydi, yle
derdi: --Bana aldr etmiyorlar, ben onlarn umurlarnda bile deilim...
Demek ki, ben nemsiz, deersiz biriyim.--

lgisizlik, umursamazlk sadece ocuklarn deil, kinci Blmde
tartld gibi, yetikinleri de olumsuz ynde etkiler. Psikoloji bilimi
tarihinin nemli isimlerinden olan William James, 20. yzyln
balarnda kendilik konusuyla ilgili olarak yle der:

--Bir insana verilecek en korkun ceza, onun varln kabul etmemektir.
rnein, varsayalm ki, bir insan topluma braklyor ve o
toplumun hibir yesi tarafndan farkedilmiyor. Bu kii bir yere girdiinde
hi kimse kafasn kaldrp bakmyor, cevap vermiyor, yapt
hibir ie aldrmyor, ksacas, sanki o hi yokmu gibi davranyor...
Bu durumda olan kiinin iinde yle bir kzgnlk ve aresizlik
ortaya kacaktr ki, en vahice bedensel ikenceler bile byle bir duruma
oranla bir i rahatl gibi grlecektir. nk bedensel ikence
yapan, ne kadar ktlk yaparsa yapsn, yine de bizim varlmz
kabul ediyor demektir.-- (James, 1970.)

(Bu gzlem, hatrlanaca gibi, Watzlawick ve arkadalarnca kendi
iletiim kuramlarn kantlamak iin kullanlmtr.)

ocuk bydke, evreden daha ok sayda mesajlar almaya
balar. Davranlar bykleri tarafndan deerlendirilmeye balanr.
ocuk bu deerlendirmelere dayanarak kendisi hakknda baz yarglara
ular:

-Erkek ocuklar alamaz! (Ben aladma gre, demek ki benim erkekliimde
bir eksiklik var.)

-Kafa yok mu sende, eek kafal! (Demek teki insanlar hi hata
yapmyorlar! Hata yapan sadece benim. Gerekten kafasz biriyim
yleyse!)

-yi ocuklar ileri geldii zaman annelerine sylerler. Annene
sylemeden niin iini yaptn bakaym?! (Demek ben kt bir ocuum.)

-Bykten ok daha zeki maallah! (Benim kafam ablam ya da aabeyimkinden
daha iyi alyor. Onlar ahmak, ben akllym. Ben onlardan stnm.)

-Sen benim iin dnyann en deerli varlsn. (Annem beni seviyor.
Beni hibir zaman yalnz brakmayacak. Hatalarm olsa bile yine
beni sevmeye devam edecek.)

-Benim kzm dnyann en gzel kz. Hem kendine bakmasn da biliyor.
Her zaman salarn tarar, stn ban temiz tutar. (Beni seviyorlar
ama bu sevginin koullar var; stm bam temiz tutmal, salarm
taramalym.)

-Eer annene biraz acsaydn, bunu yapmazdn. (Bunu yaptma gre,
demek ben anneme acmyorum. Anneme acmadma gre ben kt bir ocuum.)

ocuklar kolay inanan varlklardr. Bu mesajlara annda inanrlar.
Kendileri konusunda bilgi sahibi olabilecekleri baka hibir kaynak
olmadndan, zellikle balangta, tmyle aile iinde duyduklar
szlere dayanrlar. Bylece ocuk evrede duyduklar szler
yoluyla kendisiyle ilikili bir resim, bir imaj oluturmaya balar. Bir
yana geldiinde benlik bilincinin temeli olumutur. Drt, be yana
geldiinde ise, kendisi hakknda o denli tutarl ve gl bir kan
-iyi ya da kt-gelitirmitir ki, bu, mr boyu srer. Bu kany
deitirmek artk zordur.

te kiinin kendisi hakkndaki bu yargya, benlik bilinci ad verilir.
Benlik bilinci, srekli farknda olunan bir yarg deildir; genellikle
bilinaltnda bulunur ve etkisini alglama, dnme ve davranlarda
gsterir.

OCUK NE YAIYORSA ONU RENR

Eer bir ocuk srekli eletirilmise,

Knama ve ayplamay renir.

Eer bir ocuk kin ortamnda bymse,

Kavga etmeyi renir.

Eer bir ocuk alay edilip aalanmsa,

Sklp, utanmay renir.

Eer bir ocuk srekli utan duygusuyla eitilmise,

Kendini sulamay renir.

Eer bir ocuk hogryle yetitirilmise,

Sabrl olmay renir.

Eer bir ocuk desteklenip, yreklendirilmise,

Kendine gven duymay renir.

Eer bir ocuk vlm ve beenilmise,

Takdir etmeyi renir.

Eer bir ocuk hakkna sayg gsterilerek bytlmse,

Adil olmay renir.

Eer bir ocuk gven ortam iinde yetimise,

nanl olmay renir.

Eer bir ocuk kabul ve onay grmse,

Kendini sevmeyi renir.

Eer bir ocuk aile iinde dostluk ve arkadalk grmse,

Bu dnyada mutlu olmay renir. (Nolte, 1975.)

Kendinizi Seviyor musunuz?

Benlik bilincinize yakndan bakabilmenin baz yntemleri vardr.
Aadaki ifadelere verdiiniz cevaplar deerlendirerek, kendi kendinizle
ne lde iyi ilikiler iinde olduunuzu saptayabilirsiniz.
Her bir ifadenin yanna sizin deerlendirmenizi belli eden bir rakam
koyunuz:

4: eer ifade tmyle doruysa,

3: eer ifade ounlukla doruysa,

2: eer ifade ksmen doruysa,

1: eer ifade ender durumlarda doruysa,

0: eer ifade hi doru deilse.

1 ( ) Sabahleyin neeli bir ekilde uyanrm.

2 ( ) ounlukla neem yerindedir.

3 ( ) ou kimse tarafndan sevilirim.

4 ( ) Aynaya baktm zaman, aynada grdklerim houma gider.

5 ( ) Kart cinsten biri gzyle bakldnda, ekici bir kimse olduumu
dnrm.

6 ( ) Zeki bir insanm.

7 ( ) imden holanrm.

8 ( ) Kendimle ilgili olarak utanlacak pek bir ey gremiyorum.

9 ( ) Yeterli sayda arkadam var.

10 ( ) Olduka enerjik bir insanm.

11 ( ) Esas olarak iyimser bir kiiyim.

12 ( ) Kendi hatalarma glebilirim.

13 ( ) Eer hayata yeniden balama imkanm olsayd, deitirmek
istediim pek bir ey olmazd.

14 ( ) Ben ilgin bir insanm.

15 ( ) Cinsel yaammdan memnunum.

16 ( ) Hala gelien ve deien bir insanm.

17 ( ) Bakalar bana nem verir.

18 ( ) Bana benzer baka insan pek bulunmaz.

19 ( ) Grnmle ilgili olarak deitirmek istediim ey yok.

20 ( ) Ben duyarl bir insanm.

21 ( ) imdiye dek yaptklarmdan piman deilim.

22 ( ) nem verdiim kiiler benim kanlarmla, dncelerimle
ilgilenirler.

23 ( ) Duygularm aklamaktan ekinmem.

24 ( ) Gerekten bir cennet varsa, ldkten sonra ben mutlaka
oraya giderim.

25 ( ) Bakalaryla konuurken rahatm.

26 ( ) Yaamm istediim yne evirebilirim.

27 ( ) Yerlerinde olmak istediim, gptayla baktm ok sayda
kimse yok.

28 ( ) Olduka ilgin bir yaamm oldu.

29 ( ) Ben her trl iyilik ve dle deer biriyim.

30 ( ) Yaammda, u anda bulunduum noktada olmaktan memnunum.

Toplam puannz ka?

96 ve Yukars: Kendiniz hakknda olduka olumlu dnen bir kimsesiniz.
Eer puannz 105'in stne kmsa, iki seenek var: Ya ii
biraz akaya vurdunuz, ya da kendi hakknda son derece olumlu dnen
bir kiisiniz. Bir insann her ynyle kendini tam anlamyla,
beenmesi biraz ender bir durumdur. Kendinizle ilgili eksikleri grebilecek
gerekilie sahip olmalsnz. 105 puandan daha stn puan
alanlarn dikkatli olmalar gerekir. Kendini bu denli beenmi kii,
ilikide bulunduu dier kimseleri genellikle iter, uzaa karr.

82 -95 Aras: Kendini seven ve kendiyle bar iinde yaayan, ansl
insanlardan birisiniz. Mkemmel olmadnz bildiiniz halde,
karlatnz kiisel sorunlar zebilecek inanc kendinizde
bulabiliyorsunuz ve gelimeye istekli bir insansnz.

48 -81 Aras: Kendinizle ilgili kark duygularnz var. Baz gl
ynlerinizin farkndasnz, ancak zayf ynlerinizi gznzde daha
abartyor olabilirsiniz. Byk bir olaslkla, bu hatal ynlerinizi pasif
bir biimde kabullenip kendinizi gelitirmek iin pek bir aba
harcamyorsunuz. nsann isterse kendini deitirip gelitirebileceini
unutmayn.

47 ve Aas: Kendinizi pek beenmiyorsunuz. Belki de geici olarak
bir --kendini aalama dnemi--nde bulunuyorsunuz. Herkes
byle bir dnemden ara sra geer. Kendinizle ilgili kannz ou kez
bylesine olumsuzsa, belki de kendini beenmi kiilerde grlen
hataya paralel ancak ters ynde, bir hata yapyorsunuz. Kendi hakknzdaki
dnce ve duygularnz bir arkadanzla, sizi iyi tanyan
biriyle konumanzda yarar olabilir. Onlar sizin iyi ve kt ynlerinizi,
dnzdan baktklar iin, daha iyi deerlendirebilme durumunda
olabilirler. Kendinizle ilgili kannz, onlarnkiyle karlatrmanz
ve zerinde tartmanz neririm.

--Kendinizi Seviyor Musunuz?-- konulu uygulama ilginizi ekmise
ve benlik bilincinizle ilgili daha ileri aamada bir uygulama yapmak
istiyorsanz, bu blmn sonunda verilen --Olmak m, Grnmek
mi?-- bal altnda yer alan altrmay yapabilirsiniz.

--Kendinizi Seviyor Musunuz?-- testini, Hacettepe niversitesi
Sosyoloji ve Psikoloji rencilerinin devam ettii --letiim Psikolojisine
Giri-- dersinde, 1976 ylnda uyguladm. Snfta 55 renci bulunuyordu.
Testten elde edilen snf ortalamas puan 85'di. Kz ve erkek
rencileri, bu testten aldklar puanlar ynnden karlatrnca,
kzlarn erkeklerden daha yksek puan aldklarn saptadk: Kzlarn
ortalama puan 89, erkeklerinkiyse 80'di.

Bu puanlara bakarak snftaki rencilerin genel olarak --kendilerini
seven ve kendileriyle bar iinde yaayan-- kiiler olduunu
syleyebiliriz. Ne var ki, sonulara gre, kzlar biraz daha kendileriyle
bar iindeler, biraz daha kendilerinden honutlar.

En dk puan 35'ti. Bu puan alan rencimle zel olarak konutuumda,
son iki haftadr, deiik nedenlerden tr, bir karamsarlk
iinde olduundan sz etti. O sralarda yaptm ara snavnda
da, en dk notu alan bu renci oldu.

Bu arada ilgin olabilir diye, kz ve erkek rencilerin snav notlarnn
ortalamalarn ayr ayr hesapladm: Kz rencilerin ortalama
snav notu yz zerinden 71 iken, erkek rencilerinki 65 kt. Bu
sonuca bakarak kzlar ve erkekler hakknda hemen baz genellemelere
gitmemek gerekir. Ancak yukardaki sonular, kiilerin kendilerinden
honut olma derecesiyle baar gstermeleri arasnda bir iliki
olabilecei asndan dndrcdr...

KEND KENDN DORULAYAN KEHANET

Benlik bilinci, dier insanlarla olan etkileimi biimlendirir. Bu
biimlendirme, yaam boyunca srer, ne var ki, ocukluk yllarndaki
yaantlarn etkisi daha ar basar.

Kendini deersiz bulan kiilere rastlamsnzdr. Bu kiilerin
nemli bir blm olduka zeki insanlardr. Fakat kkken srekli
olarak kendilerinden daha zeki olduu sylenen kardeleri ya da
arkadalaryla kyaslandklar iin, kendilerini --aklsz--, --dk zekal--,
--ahmak-- bilerek bymlerdir. Baz kiiler de, kkken arkadalar
tarafndan alay edilerek koullandrlmlardr. Kimine --iko--
denmi, kimine gzlk takt iin --drtgz-- ad verilmitir.

Kendini deersiz bulan insanlarn gemiinde, yukarda anlatlanlara
benzeyen baz olumsuz etkileimler yer almtr. Bu kiilerin
gelitirdii benlik bilinci, onlarn gerek potansiyelini yanstmad
halde, yllar yl kafalarnda bu benlik bilincini yaattklar iin;
deitirilmesi zor bir duruma gelmitir. Ancak, bilinli bir abayla, benlik
bilincini yeniden ina etmek olana vardr. Bu yeniden ina, yava
bir sretir ve salkl bir ortam ve her eyden nemlisi, kiinin
bilinli olmasn gerektirir.

Benlik bilinci, kiilerin kendileriyle ilgili, kafalarnda tadklar
bir resme benzetilebilir. Kendini deersiz bulan kiinin resmi, arptlm,
gerei temsil etmeyen, yamuklatrlm bir resimdir. Her insan,
kafasnda tad --benlik resmi--ni gerekletirmeye ynelir. Bu
resim ne kadar gerekten uzak olursa olsun, zamanla sanki gerekmi
gibi kiinin yaamn etkilemeye balar. --Kt bir renciyim--
dnce ve inancn kafasnda tayan bir renci; snfta niin baarsz
olduuna birok neden bulur. Fakat bu kiinin davrann yakndan
gzlerseniz, onun iyi renci olmaktan adeta ekindiini farkedebilirsiniz.
nk --kt renci-- olmak, onun benlik bilincine
uyar. yi not alan bir renci durumuna gelmesi, ancak benlik bilincinde
baz deiikliklerin yaplmasyla mmkn olabilir. Baarsz
bir renci olmas, onun kendi hakkndaki --kt renci-- inancn
dorular. Yine ayn biimde, kendini sklgan olarak tanyan bir insan,
kendisini topluluk iinde konuacak ya da soru soracak bir kimse
olarak gremez. Bylece de, kendisi hakknda olumsuz bir benlik
sahibi olan kii, benlik bilincine uygun beklentilerini gerekletirmeye
devam eder.

Kiinin bu ksr dngy krp, gerek potansiyelini kullanabilecek
bir duruma gelmesi iin, bilinli olarak, salkl bir ortamda, benliini
yeniden ina etmesi gerekir.

Aziz Nesin'in, aadaki hikayesini ocuun iinde yetitii ortamdaki
--sevgi-- ve --benlik bilinci--nin bir insann kaderinde oynayabilecei
rol, evrensel bir psikolojik olay sergiledii iin okuyucuya
sunuyorum.

Helal Olsun

--Petir canavar Zengo yakaland. Be vilayet snr iinde sindirip
sndrmad kimse kalmamt. nsanlar titreten haydut, en sonunda
kapana ksld.

Hkmet kona nndeki caddeden geerken btn yol boyu
onu grmek iin gelenlerle dolmutu. ki eli, iri baklal bir zincire
vurulmutu. Sarkan zincirin ucu yerde srnp akrdyordu. Sanda
iki candarma, solunda iki candarma, arkasnda be candarma vard.
Candarma komutan assubay da nde gidiyordu.

Herkes onu merak ediyor, grmek istiyordu da, yine de kimse yaknna
sokulamyordu. Arkadaki merakllar, Petir canavarn grmek
iin ndekileri ittike, ndekiler geri direniyor, canavara sokulmaktan
rkyorlard. Candarmalarn arasndaki Zengo ilerledike, kalabal
bak gibi yaryor, n alp boalyordu. Ama kaan halk,
uzaktan da olsa, Zengo'ya bir tkrk atmaktan geri durmuyordu.
Zengo'ya ta atanlar bile vard. Yal kadnlar yumruklarn skyorlard.

--Kahrol Zengo!..--

--Geber Zengo!..--

Her ekyann az ok, bir iki seveni bulunur. Hi deilse yakn hsmlar
sever. Zengo'yu bir tek kii, z kardei bile sevmiyordu. Onun
iin, bir an nce aslmasn en isteyenler, kendi kylleri, yakn
hsmlaryd.

En azgn, en azl ekiyann bile, uydurma da olsa birka iyilii
anlatlr, ekiyann en canavar bile masallatrlr. --Zengini soyar,
yoksula verir,-- derler. --ksz kzlara dn dernek yapar,-- derler.
Ne de olsa bir iyiliini sylerler. Zengo iin hi kimse iyi bir ey
sylemiyordu. Bu Zengo, ocukluundan beri canavard. Adam ldrmekten,
ama hi yoktan cana kymaktan zevk alyordu. ldrecei
adamn zengin ya da yoksul, kadn ya da erkek, yal ya da gen olmas
onun iin hi nemli deildi. Yllarca dalarda bir bana gezmiti.
Yanna kimse sokulamazd ki onunla arkada olsun.

Yakaland zaman stnde be liraya yakn bozuk para kmt.
Oysa ldrd her adamdan onar lira alm olsayd, ceplerinin altnla
dolu olmas gerekirdi. Paras yoktu. nk para iin adam
ldrmyordu. O, ldrmek iin ldryordu. Belki de btn insanlar
ldrp, bu koca yeryznde bir bana rahata yaamak istiyordu.
Daha dorusu niin adam ldrd belli deildi, bunu, belki
kendisi de bilmiyordu.

ocukluunda yakalad tavuklarn ban dileriyle koparrm.
Sonra kedilerin gzlerini oymaya, kpeklerin karnn demeye balam.

Daa ilk k, evliliinin ilk gecesi olmu. Zengo, kynn en
zengini. Yalnz kendi kynn deil, btn bura kylerinin en zengini.
Byle olduu iin de ok gzel bir kzla evlendi. Kzn babasna
yz koyunluk bir sryle yz de altn verdi. Kz ald. Kz, gerdee
girecekleri geceye kadar Zengo'nun yzn grmemiti. lk o
gece grd. Grmesiyle de bir lk atp, iki elini yzne kapayarak
kamas bir oldu. Ama kaacak yer yoktu. Zengo, kapy tutmutu.
Kz iki avucu yzne kapal, lk la duvara srtn verip keye
bzld. Parmaklarnn arasndan Zengo'ya bakp l basyordu.

Zengo'yu grp de korkmamak olanakszd. Boyu iki metreyi aknd.
Elleri krek kadar iriydi. Ya hele yz... Doduu zaman, katr
bal bir ocuk dodu diye btn kyl armt. Bu ba, yalnz katr
bana da benzemiyordu. Biraz katr, biraz domuz, biraz manda... alas
bir ba. Btn hayvanlara benziyor, yalnz insana benzemiyordu.

Anasnn bu ocua bir aydan gebe kaldn syleyenler bile vard.
Zengo bydke daha korkunlat. Tepegzl, fincan iriliindeki
iki gznn biri alnnda, biri de yan aadayd. ri burnu, suratna
saplanm bir ban sap gibi duruyordu. Yanpiri, kocaman az
vard. i pirzola gibi alt duda sarkk, iri dileri de grnrd.
Btn yz kllarla kaplyd.

Gzel gelin, Zengo'yu byle grnce korkudan titreyerek keye
bzld. ki eliyle yzn kapad. Parmaklarnn arasndan Zengo'ya
baktka l basyordu. Zengo glmsemeye alt. Ama beceremedi.
nk, nasl glndn hi bilmiyordu. Geline doru,
ellerini aarak yrd. Maksad geline glmsemek, --Korkma, korkma
benden,-- diye ona yalvarmakt.

Ona yalvaracak, insan olduunu syleyecek, --Barma, istersen
vazgeelim. Yarn sabah babann evine git!...-- diyecekti.

Ama gelin, bunu anlayamad. Zengo'nun ellerini ap zerine
yrdn grnce, bayld, bo bir uval gibi oraca ylp kald.

Zengo, hi soukkanlln yitirmeden gelini okaya okaya bodu.
Sonra onu koynuna alp sabaha kadar beraber yatt. Gn madan da
ban alp daa kt.

Aradan bir hafta gemeden Zengo, kzn babasn ldrd. Ama
bu, baka cinayetlere benzemiyordu. Adam lokma lokma doram,
her lokmasn ky yoluna serpmiti. Ertesi sabah yollarda parmaklar,
kulaklar, burun grdler.

Zengo, daha sonra, kendi iki kardeini ldrd. Kardeleri, kendisi
gibi irkin, korkun deillerdi. Kz kardeini, bandan aa gaz
dkerek geceleyin tututurmutu. Kz, gecenin karanlnda alevler
iinde tutua tutua dalara doru koarak yand, kl oldu.

Aabeysini de bir gece baltayla paralayp ban, kollarn, gvdesini,
ayaklarn ayr ayr aalara ast.

Bundan sonra Zengo'nun cinayetlerinin ard arkas gelmedi. nce
kendi hsmlarn ldrd. ocuk demiyor, kadn demiyor, yal demiyor,
ldryordu. ldrmekle de hrsn alamazsa, cesedi yakyordu.

Dada yayordu. Pek skr da yakalanacan anlarsa, snrdan kayordu.

Bir kez yakalanm, hapishane duvarn delerek kamt; Candarmalarn
arasnda caddeden geen Petir canavarn halk talyor, suratna
tkryordu. Ama ona yaklamaya da korkuyorlard.

Gsnde aprazlama fieklik vard. Bir dev gibi yryor, koskocaman
ayaklar, deve taban gibi yere lp lp basyordu.

Silah, fiekleri alnan Zengo, hapishanenin bodrumundaki
hcreye atld. Mahkemesi balad. Zengo avukat tutacakt. Ama paras
yoktu. Kyndeki geni topraklarn, btn mallarn, davarlarn,
evini satt. Eline ok byk para geti. Bu kez de kendisini savunacak
avukat bulamad. Zengo'dan herkes nefret ettii iin, hibir avukat
onun davasn almak istemiyordu. Alsalar neye yarard! Hibir
avukat, Zengo'yu idamdan kurtaramayacan biliyordu. Onun iin
de davasn almyorlard. Ama en sonunda Zengo bir avukat buldu.
Avukata pek ok para verdi.

Herkes, --damdan kurtaramazsa, Zengo avukat ldrr,-- diyordu.
dama gitmeden hapisten kaar, belki de mahkeme salonunda
avukat ldrrd. O, bir kiiyi ldrmeyi kurmusa ldrr. On, on
be kii, bu dev azmanyla baedemezdi.

Zengo, avukatnn kendisini yalnz idamdan deil, hapisten bile
kurtaracana inanyordu. O kadar ok para vermiti ki avukata, Zengo'yu
kurtarmalyd o.

Mahkeme uzun srd. Sonunda sra avukatn Zengo'yu savunmasna
geldi. Ne olacaksa ite bu oturumda olacakt.

On sngl candarmann arasnda mahkemeye gelen elleri kelepeli
Zengo'ya kalabalktan ok kii baryordu.

--Geber Zengo!..--

--pe, ipe Zengo!..--

Mahkeme salonuna girerken, Zengo'nun bileklerindeki kelepeyi
zdler. Zengo, iki candarmann arasnda mahkeme salonuna girdi.

Sz savunmann. Avukat ayaa kalkt, ksrd. Titrek, korkulu
bir ksrkt bu. Zengo'nun savunulacak bir yan yoktu. Btn sular,
tanklaryla, kantlaryla ortadayd. Yalnz bilineni yirmi cana kymt.
Daha bilinmeyeni kimbilir ne kadard? Avukat, bir kurtulu
umudu olarak Zengo'nun deli olduunu ileri srm, ama tbbi gzlem
altna alnan Zengo'nun deli olmad doktor raporuyla anlalmt.
Avukatn, Zengo'yu savunacak gerekten bir sz yoktu.
Cppe kolunun bol yeni iinde kaybolan elini nce yargca, sonra
Zengo'ya evirdi. Sze balad.

--Pek muhterem reisim ve pek muhterem yksek mahkeme heyeti...
Mvekkilim masumdur. O'nun masumiyetini anlamak iin temiz
nasiyesine, efkatle bakan gzlerine bir nazar atfetmek kafidir sanrm.
Yksek mahkemenizden rica ederim. Sank mevkiinde bulunan
mvekkilime dikkatle baknz. Kendisine isnad edilen bunca su, bu
masum, bu temiz, bu ak ehreden memun edilebilir mi? Hayr. Edilemez!--

Avukat heyecanla konuuyordu. Bu konumas bir saat srd.
Konuurken sesini bir alaltp bir ykselterek harp telleri gibi titretiyor,
bir hzlanp bir yavalyordu. Ama btn abas boa gitmiti.
Szlerinin hibiri, ne yarglarda, ne dinleyicilerde olumlu bir etki
yapt. Nasl olsa Zengo'yu kurtaramayacan bilen avukat, hi olmazsa
sanktan ald paray hak etmek iin konumutu. Yalnz bir kii,
avukatn szlerinden byk bir znt duymutu. Alyordu. Bu
adam, Zengo'ydu. Alnndaki fincan iriliindeki gz yaarmt. Avukatna
bakarken glmsemeye alyordu. Mahkeme karar iin bir ay ileriye
atld.

Zengo, salondan knca avukatnn elini pt. Btn hayatnda,
kendisine --iyi-- diyen bir kii bu avukatt.

Hapishaneden avukatna be bin lira daha gnderdi. Daha nce
de ok para vermiti.

--Helal olsun, byle avukata helal olsun...-- diyordu.

Yarg kararn bildirdi. dam! Zengo, avukatna glmsyordu.
Hapishaneden avukatna ikinci kez be bin lira daha gnderdi.

Karar Yargtaydan geldi: dam onaylanmt.

--Helal olsun, byle avukata, helal olsun...-- diyordu Zengo.

dam karar Meclis'te onayland. Zengo, glyordu, sevinliydi.
Zengo, btn parasn avukatna brakt.

dam sehpasna gtrlmek iin hcresinden alnrken Zengo:

--Helal olsun, byle avukata, helal olsun...-- diye syleniyor, glmsyordu.

Sevgi eksiklii her zaman bir Zengo yaratmaz, ama dnyaya kskn,
kendini deersiz bulan, kendini ve insanlar sevmeyen kiiler
ortaya karr. Benlik bilinci, gemite kiiye nasl davranld, neler
sylenildiiyle oluur. Benlik bilincini deitirip, kendini tanma yoluyla
yeniden biimlendirme durumuna geilmezse, geree uymayan
benlik bilinci, mr boyu srer.

Kald ki, kklkten beri sylenenler, ounlukla kendi aralarnda
tutarlktan yoksundur. Birbiriyle elien o denli ok ey sylenir ki,
hangisinin doru olduuna karar vermek zorlar ve bir an gelir,
ipin ucu karlr.

Kiinin bu i karmaasn dile getiren bir rnek sunalm size.

Gerek Benliim Ltfen Kendini Tant

--ocukluumda ne kadar rahattm. imde iki, kii birden konumazd.
Bir tek kiiydim ve sadece kendi yaantmdan haberdardm.

Sonra herkes bana neyin iyi neyin kt olduunu sylemeye balad.
Konuk geldii zaman, --Niin konumuyorsun, bak sana adn
soruyorlar!-- derken; yarm saat sonra, --Kkler ok konumaz!--
diye azarladlar. Bylece ben, iki ben oldum.

--Benler-- den birisi bir ey yaparken teki ben srekli onu ayplad.
Neleri sevmem, nelerden holanmam gerektiini, biri dierine sylemeye
balad. Ama ou kez birbiriyle anlaamyorlard. Bu tartma
hala iimde srp gidiyor.

ocukken ben bendim ve iyi bir bendim.

Bydke, dardaki otoriteleri temsil eden ben de sesini duyurmaya
balad. O zaman kafam iyice kart, nk bir tane deil, o
kadar ok otorite vard ki darda...

--Doru drst otur kzm,-- --Burnunu, odadan kp yle temizle,--
--unu ya da bunu yapma, ayptr,-- --Vah zavall, daha atal ve
ba nasl kullanacan renememi,-- --Geceleri tuvalete knca
su dk, yoksa kokar,-- --Gece tuvalete arl arl su dkme, uyuyanlar
uyandryorsun,-- ,--nsanlara terbiyeli davran, onlar sevmesen bile,
kalplerini krmamaya bak,-- --Drst ve ak kalpli ol, yalan syleme,--
--nsanlarn yzne, onlar hakknda ne dndn sylemezsen;
bu korkaklktr.--

--Bir meslek sahibi olmak hayatta en nemli eydir,-- --Hayatta en
nemli ey evlenmektir,-- --Bakalarna o kadar nem verme,-- --Herkesin
seni sevmesi en nemli amacn olmal,-- --Aklndan geen eyleri
kimse yznden ve sznden anlayamamal;' --En nemli ey, giriken
olmaktr.--

Bir ben naslsa yle kalmak ister, halinden memnundur. Fakat o
beri memnun olduu zaman, teki ben --Hadi al, ie yarayacak bir
ey yap,-- der.

Ben bulaklar ykamaktan holanr. teki bene greyse bu,
--Aman, ne tuhaf!--tr. Ben, insanlarla birlikte olmaktan ama onlarla
konumadan vakit geirmekten holanr. teki ben, --Konu,-- der.
--Konu, konu, konu!-- Benin kafas iyice karr.

Nesnelere sahip olmaktan ok, onlarla oynamas houma gider.
Ama, --Byle gidersen adam olmazsn, yiyecek ekmee muhta kalrsn,--
diye kar kar dier ben.

Ben vermekten holanr; eer birisinin bir eye ihtiyac olduunu
hissederse, verir. --Ne yapyorsun sen, niin veriyorsun? Kendine sakla,
sana bir ey kalmayacak!-- der teki ben.-- (Stevens, 1975.)

Benler arasndaki mcadele, iddetli derecelerde olursa, davran
ve kiilik bozukluklarna yol aabilir. Deiik benler arasndaki atmann
farknda olmak ve bu atmalarn nereden kaynaklandn
aratrmak, en salkl yaklam biimlerinden biridir. Byle bir yaklam,
sizi zgr bir insan olarak yaamaya gtrr.

E. E. Cummings'in (1975) aadaki sz, bu ifadeyi destekliyor:

:::::::::::::::::::::::::::::

Seni Dierlerinden Farksz Yapmaya Btn

Gcyle Gece Gndz alan Bir Dnyada;

Kendin Olarak Kalabilmek,

Dnyann En Zor Savan Vermek Demektir.

Bu Sava Bir Balad M, Artk Hi Bitmez!...

E. E. Cummings

:::::::::::::::::::::::::::::

KENDN TANIMA PENCERES

Dier insanlarla iyi bir iletiim kurup kuramadnz anlayabilmek
iin, nce kendinizi ne lde o insanlara gsterdiinizi bilmeniz gerekir.
--Kendinizi ne lde darya gsteriyorsunuz?-- sorusuna cevap
verebilmeniz iin, sizlere yardmc olacak bir tr oyun getiriyoruz.
Bu oyuna kendini tanma penceresi adn verebiliriz.

Bir ereve dnn... Bu yle bir ereve ki, sizinle ilgili her eyi
iine alyor. Amalarnz, zevkleriniz, korkularnz, gereksinmeleriniz,
ksacas her eyiniz bu ereve iinde olsun.

Kendiniz hakknda tm gerekleri bildiinizi savunamazsnz.
Doal olarak, hi kimse kendisiyle ilgili tm nitelikleri bildiini iddia
edemez. nsan mr boyunca kendini tanmaya, kendisiyle ilgili
yeni keifler yapmaya devam eder. yleyse sizi temsil eden bu ereveyi
ikiye blebiliriz: Bir blm sizin kendi bildiklerinizi, dier
blmyse bilmediklerinizi iersin.

Ayrca, bakalarnn bildii ve bilmedii yanlarnz vardr. Bu nedenle,
sizinle ilgili her eyi ieren ereveyi bu adan da ikiye blebiliriz.
Bu blmeleri, --bakalarnn bildii-- ve --bakalarnn bilmedii--
yanlarnz olarak adlandrabiliriz.

imdi --Kendizce Bilinenler ve Bilinmeyenler-- erevesiyle, --Bakalarnca
Bilinenler ve Bilinmeyenler-- erevesini st ste koyalm. Ortaya
kan drt blmeli yeni ereveye de, kendini tanma penceresi adn
verelim.

Bu pencerenin birinci blm hem sizin hem de bakalarnn bildii
niteliklerinizi ierir. Bu blmeye AIK blm ad verilir. kinci
blme sizin bilmediiniz, fakat bakalarnn farknda olduu zelliklerden
oluur. Bir baka deyile, bu blme sizin KK olduunuz blm
oluturur ve bu adla anlmas uygundur. nc blmedeyse
sizin bildiiniz, fakat dier kiilerin bilmedii bir ierik vardr. Bu
blmeye de GZL blm adn verelim. Drdnc blme de ne sizce,
ne de bakalarnca bilinen yanlarnz ierir; bu blmeye BLNMEYEN
blm adn verebiliriz.

imdi i, bu eklin, yani kendini tanma penceresi'nin sizin zel
kiiliinize uygulanmasna kalyor. Kiisel zelliklerinize gre bu
--pencere--yi yeniden biimlendirebiliriz. rnein, kendinizi ak bir insan
olarak gryorsanz, o zaman pencerenizin AIK blm, dier blmlerden
daha byk olur.

Kiiler aras anlaml bir iletiim, ancak kiilerin AIK olan blmlerinin
byklyle mmkn olabilir. Bir insann AIK blm ne
lde bykse o lde, daha zengin iletiim olanaklarna
sahiptir. te yandan AIK blm kk olan kii, dierleriyle o lde
az iletiim kurabilir.

ekilde, tanma penceresindeki blmlerinin bykl ynnden
farkl olan iki kiinin iletiimi gsterilmitir. letiimi belirten
oklarn iziminde kolaylk olmas iin pencerenin AIK blmeleri
birbiriyle yz yze gelecek biimde konmutur. Dikkat edilirse, ekilde
karlkl oklarla gsterilen baarl iletiim, ancak B Bireyinin
daha kk olan AIK blm orannda gerekleebilir. A Bireyinin
daha byk olan AIK blmnden gelen mesajlar, B Bireyinin gizli
blmne rastlyorsa, herhangi bir karlk alamaz. Bu durum okun
krlarak geriye dnmesi biiminde gsterilmitir.

Kendinize sorun: Son ekildeki A Bireyine mi, yoksa B Bireyine
mi benziyorsunuz? Tanmak istediiniz halde, bir trl --nasl biri olduunu
karamadnz-- bir kimseyi anmsyor musunuz? Acaba
bu kimse iine kapank, konumayan, paylamayan biri miydi? Yoksa
ok konutuu halde, kendinden bir ey vermeyen bir kimse mi?
Peki, sizi tanmak kolay m? Konutuunuz kimseler, sizin nasl bir
kimse olduunuzu anlamakta zorluk ekiyorlar m? Kendinizi, ister
bu ekildeki A, ister B bireyine daha benzer grn, nemli olan u
gerei akldan karmamaktr: Baarl bir kiiler aras iliki ve verimli
bir iletiim iin, kendini tanma penceresindeki AIK blmn
karlkl olarak varolmas gerekir.

NE KADAR AIK BRSNZ?

liki kurduunuz kiilere kar ne kadar ak olduunuzu, ancak belirli
bir lde bilebilirsiniz. nk kiinin farknda olmad davranlar
oktur. Aadaki uygulama, bu konudaki baz sorularnz
aydnla kavuturabilir:

1. Her gn deiik koullar iinde birok kimseyle, birbirinden
farkl ilikilere giriyorsunuz. Gnlk yaamnzda kurduunuz
ilikileri, yle bir anmsamaya aln ve bu tr ilikilerde
nasl bir kimse olduunuzu gznnde tutarak, bir kendini
tanma penceresi izin. likilerinizde genellikle --iindekini olduu
gibi gsteren bir kimse-- iseniz AIK blmnz byk,
--insanlar iyice tanmadan gerek duygu ve dncelerinizi
pek belirtmeyen bir kimse-- iseniz, AIK blmnz kk
olacaktr. Bylece, --genel olarak insanlarla-- ilikilerinizde
nasl davrandnz gznnde tutarak, pencere iindeki her
bir blmn bykln kararlatrn.

2. imdi, --kendinize zellikle yakn bulduunuz biriyle-- olan ilikinizi
dnerek, bir kendini tanma penceresi izin. Bu kii einiz,
anne ya da babanz, okul arkadanz gibi biri olabilir: Yukarda,
birinci maddede izdiiniz dikey izgi herhalde pek deimeyecektir.
nk siz kendinizi ayn kii olarak tanyorsunuz.
Fakat yatay izgi, bir baka deyile, size yakn olan kimsenin
sizi ne kadar tandn belirten izgi, byk bir olaslkla,
deiecektir.

3. imdi, --az ilikiniz olan bir kimseyle-- (byk anfilerde ders veren
bir hoca ya da i nedeniyle iliki kurduunuz bir kamu grevlisi
gibi? olan ilikinizi gznne alarak, bir baka penere
izin. Bakalarnca bilinen ynlerinizi belirten yatay izginin
yerinde bir deime oldu, deil mi?

4. imdi kendinize u soruyu sorun: --Bir kimseye kendimi tantma,
kendimi ama lsyle, o kiiyle aramdaki yaknln,
gven ve samimiyetin derecesi arasnda bir iliki var m?-- Bu
sorunun cevabn vermeden nce, isterseniz, iten, yakn dostluk
ilikileri kurduunuz kii ve pek yakn olmadnz,
yzeysel iliki kurduunuz kiinin her birisiyle ilikilerinizi
temsil eden birer kendini tanma penceresi izin; sonra yukardaki
sorunun cevabn dnn.

Bu altrmadan sonra, kendinizle ilgili olarak ne dnyorsunuz?
Ak bir insan m, yoksa kendini amakta glk eken biri mi
olduunuza karar verdiniz? Acaba bu zelliiniz nereden geliyor?
inde yetitiiniz evredeki baz kimseler sizi bu ynde etkilemi
olabilir mi? Bu kiiler kimler olabilir? Yetitiiniz evrede bulunan,
sizi etkilediini dndnz her kii zerinde ayr ayr dnn...
Kendinizle ilgili nemli nitelikler kefedebilirsiniz!..

KENDMZ AALIM! AMA NE ZAMAN?

Bu blmn bandan beri, kiinin kendisini amasnn, onunla karsndaki
kii arasnda, daha iyi bir iletiim ortam yaratacandan
sz edildi. Kii kendini nasl amal? --Kendini amak-- deyiminden
ne anlyorsunuz? Kendisiyle ilgili sakl ynlerini, srlarn m
--sergileyecek--, gemite olup biten, bandan geen olaylar m aklayacak?
Kendini amak, eski nemli olaylar anlatmak olarak deil, iinde
bulunulan zaman sresi iinde, duygu ve dnceleri paylamak olarak
anlalmaldr. Kiisel ilikiler, gemiteki yaantlarn karlkl
aktarlmas yoluyla, salam bir temel zerinde kurulamaz. Kiiler birbiriyle
etkileimde bulunduklar srada, o anda, bu etkileimden doan
dnce ve duygular paylaabilirlerse, kendilerini am olurlar.

Ayrca unu da belirtmekte yarar var: Burada, kukusuz, tantnz
herkesle ak bir paylam iine girmeniz salk verilmemektedir.
Kendinizi amak, ancak --gven duyulan-- kiiye yaplabilir. Bir
insann karsndakine gven duyabilmesi ise, zaman iinde gerekleir.
Fakat zaman iinde, hibir ama denemesine girilmezse, o zaman da
iliki gelime ve byme temelinden yoksun kalr. Kendini
aan kii karsndakine gven vermekte, kinci Blmde sz edilen
iliki dzeyinde, --sana gveniyorum!-- mesajn vermektedir. Gven
duyulan kii, kendini daha aar; bylece derin ve yakn bir ilikinin
domas ortam yaratlr.

nsan kendini kapadka, karsndakini de kapanmaya zorlayan
bir ksr dng yaratr. Byle bir ksr dngden karak, verimli ilikiler
ortamna girmek istemez misiniz? yleyse bir deneyin!..

SZN KISASI

Biz farknda olsak da olmasak da, bedenimiz duygularmz belirtir.
Baz duygular, her bireyde deiik trden davranlarla kendini gsterir.
rnein, biri skldnda sk sk gzlerini krptrmaya balar,
bir bakas srekli sayla oynarken, bir dieriyse sessizleerek donuk
donuk karsndakine bakmaya balayabilir. Kendi davranlarnda
olduu kadar, bakalarnn hareketlerinde de bu belirtileri tanyan
ve anlamlandran kii, kurmu olduu iletiimde o denli bilinli
olur. Kendisini bylesine gzlemleyebilen birey, olaylarn neden
olduu duygu ve dncelerini tanr, i dnyasndaki yaantsn
gereki bir biimde deerlendirir.

Kk ocuklarn, duygularn doal bir biimde kolaylkla ifade
ettiini ou kez gzlemlemisinizdir; btn bedenleriyle glerler,
zlrler ya da kzarlar. Bydke, duygularn bu doal ifadesi,
evresinde onu eitmekle ykml byklerce engellenir. Baz kimselerde
bu engellenme ylesine byk olmutur ki, bir yetikin olarak
duygu ve dnceleriyle, i dnyalaryla dorudan iliki kurmalar
zorlamtr. Duygularn bilemeyen, kafas genellikle karmakark,
donuk bir yz ifadesiyle dolaan evremizdeki kimseler, byk
bir olaslkla, ar engellenmi ve bastrlm bir ocukluk dnemi
geirmilerdir.

ocuun iinde yetitii toplum, onun duygularnn ifade biimini
olduu kadar, benlik bilincini de biimlendirir. --Ne ekersen onu
biersin!-- ocuk eitiminde geerli olan bir deyitir. ocuklarnn
duygu ve dncelerini doal ifadesi iinde kabul eden anne babalar
kendine gveni olan, giriimci, insan ilikilerinde baarl bireyler
yetitirirken, ocuklarn olumsuz ynde srekli eletiren, kstlayan,
onlarn duygu ve dncelerini doal bir biimde ifade etmesini engelleyen
anne babalar psrk, ekingen, iine kapal, alngan bireyler
yetitirirler.

ocukluk sresince oluturduu benlik bilinci, bireyin davranlarna
snrlamalar getirir; --kendi kendini dorulayan kehanet-- budur.
Kendini --baarsz bir renci-- olarak alglayan birey, --baarl
bir renci-- olmamak iin farknda olmadan elinden geleni yapar.
--Baarl bir i adam--, --iyi bir anne--, --mutlu bir e-- olamamann
kstlamalarn da benlik bilincimiz getirir. Kiinin kendini tanmas ve
benlik bilincinin oluturduu snrlamalarn farkna varmas, ocukluundan
beri sregelen koullandrmalardan kurtulabilmesi olanan
salar. Kendini tanma penceresinde tandmz AIK, KR, GZL
ve BLNMEYEN blmelerinin farknda olan birey, kendini tanma
ynnde byk admlar atabilmi bir kimsedir. Byle bir kimse kar
veya koca, anne ya da baba, arkada, nianl, ynetici veya dost olarak
zengin, derin ve doyurucu insan ilikileri kurabilme olanana
sahiptir.

ALITIRMALAR

I. Bedeniniz Ne Diyor?

Aadaki uygulamann aklamasn size okuyacak birini bulun
ya da bir ses bandna aldktan sonra teypten dinleyerek uygulayn.

Rahat bir ekilde oturun. Nereye oturduunuz o kadar nemli
deil; bir sandalyeye, bir koltua, bir divana ya da bir yer
minderine oturabilirsiniz.

Hazrlk

1. Oturduunuz odann perdelerini kapatn, geceyse, klarn
birkan sndrn. erde kuvvetli k bulunmasn.

2. Gzlerinizi kapayn. (Gz, baskn bir duyu organmz olduu
iin, ak olduu srece, dier duyu organlarndan gelen uyarlarn
farkna varmamz gleir.)

3. Gzleriniz kapalyken, bedeninizde bir yolculua kacaksnz.
Bu yolculukta vcudunuzun eitli blmlerini gezeceksiniz.
Bu yolculuk srasnda, iinde bulunduunuz durumu deerlendirmeye
kalkmayn, dikkatinizi topladnz yerde ne
olup bittiini gzlemeye aln... Nasl bir durumdasnz, neler
hissediyorsunuz, bunlarn farkna varmaya aln. (
noktayla (...) belirtilmi yerlerde 5 saniye kadar durun, sonra
uygulamann aklanmasn dinlemeye devam edin.)

Uygulama

4. imdi balayabilirsiniz. Gzlerinizi kapayn.(...) imdi dikkatinizi
ayaklarnza toplayn.(...) Ayaklarnz nasl hissediyor?
(...) Rahat m, yoksa acyan bir yer var m?(...) Ayak parmaklarnz
birbirine yapm ekilde mi duruyor?(...) Ayakkabnz
rahat bir ekilde ayanza uymu mu, yoksa biraz skyor
mu?(...) Ayaklarnz souk mu?(...)

imdi dikkatinizi bacaklarnza verin, Bacaklarnz gergin
mi, yoksa gevek bir ekilde mi duruyor?(...) Bacanzdaki
her bir kasn farkna varmaya aln. Her bir kasn gergin ya
da gevek olduuna dikkat edin.(...) Ayak ayak stne atm
durumda msnz? Biri dierinin, zerine atlmsa, stteki bacanzn
arln dierinin stnde hissedebiliyor musunuz?(...)
Bu oturu durumunuz rahat m, yoksa biraz rahatsz
m hissediyorsunuz?(...)

imdi bacan st ksmlarna, kalaya doru kalm.(...)
Biraz daha yukar karak bacaklarnzla kuyruk sokumunuzun
birletii blgeye dikkatinizi verin. Bu blgede dikkatinizi
topladnz zaman biraz kendinizi gergin hissediyor musunuz?(...)

imdi zerinde oturduunuz ksmn bedeninizin arln
nasl tadna dikkat edin.(...)

imdi yava yava gvdeye doru kalm. Karn blgeniz
nasl hissediyor?(...) Bu blgede ne gibi duyumlar hissediyorsunuz ?(...)
Hareket eden bir ey var m?(...) Soluk alnza
dikkat edin. Cierinizin st blmyle mi soluk alyorsunuz,
yoksa btn cierinizi doldurarak derin ve rahat m nefes alyorsunuz?
Hava burun deliklerinizden mi girip kyor, yoksa
aznzla m soluk alp veriyorsunuz?(...) Gsnz rahat ve
gevek mi, yoksa gergin ve skk bir durumu var m?(...)

imdi dikkatinizi el ve kollarnza verin. Parmaklarnzn
farkna varn.(...) Avucunuz,kapal m, ak m? Parmaklarnz
birbirine bitiik mi?(...)

Bileklerinizle omuzunuz arasnda kalan kaslarnz gzleyin.
Gergin mi, yoksa gevek mi?(...) Kolunuzun duru biimi
nasl? Sarkyor mu? Bkk m? Bir el dierinin zerine konmu mu?(...)

Omuzunuza verin dikkatinizi. Dik mi, yoksa kk m?
ne ya da arkaya dm m?(...)

Soluk alnz kontrol ederken byk bir olaslkla grtlak
ve boyun ksmnzn farkna vardnz. Grtlanz rahat m,
yoksa srekli yutkunma duygusu veren bir yumak m var orada?(...)
Boynunuz nasl?(...) Boynunuzun banzn arln
tadn hissedebiliyor musunuz?(...) Belki de banz yava
yava bir yandan br yana hafife kprdatarak boynunuzdaki
kaslarn farkna daha abuk varabilirsiniz.(...) Boynunuz ve
omuzlarnzda bir gerginlik hissedebiliyor musunuz?(...)

imdi yznze geelim. Yznzde ne gibi bir ifade tayorsunuz?(...)
Yznzn kaslar gergin mi, yoksa rahat ve
gevemi bir durumda m? Hangi kaslar? Aznz, kanz, eneniz,
akaklarnz?(...) Dikkatinizi yznzn bu ksmlar
zerinde toplayn ve farkna varmaya an.(...)

imdi yolculuunuz ieriye doru yneliyor. Zihninizde
ne olup bittiini gzleyin.(...) Sakin ve karanlk m, yoksa baz
olaylar oluyor mu?(...) Ne gibi olaylar?(...) Zihninizden geenler
ho mu?(...) Yoksa sizi rahatsz eden eyler var m?(...)

Aadan yukarya btn vcudunuzu gezmi ve gzlemi
durumdasnz.

imdi vcudunuzu bir btn olarak hissetmeye aln.(...)
Yeni baz eylerin farkna vardnz hissediyor musunuz?(...)
Dikkatinizi imdi eken baz blmler var m?(...)

Buralardan ne gibi duyumlar aldnzn farkna varmaya
aln.(...)

imdi vcudunuzun bir baka nemli yerine dikkatinizi evirelim.
zntl veya mutlu olduunuz ya da korktuunuz
zamanlarda, vcudunuzun belli bir blgesinde, duygularn
bedensel belirtilerini hissedersiniz. (Baz kimselerde bu karn,
baz kimselerde grtlak, daha bakalarnda ise gs olabilir.
Herkese gre deien bu blge, belirgin ya da belirsiz her insanda
vardr.) Bir sre bu noktay bulmaya an.(...) imdi
oras nasl hissediyor?(...) --imdi naslm, imdi ne hissediyorum?--
sorusunu sorduunuzda ne oluyor, onu gzlemeye aln.(...)

imdi de, son zamanlarda sizin cannz skan bir kiisel sorununuzu
dnn ve bunu dnrken o duyarl yerde ne
olup bittiini gzlemeye aln. Dndnz sorunun, bugn
yaamnzda nemli bir yeri omas gerekir.(...) Bu sorunu
btn arlyla, duygularyla bir noktada hissedebiliyor musunuz?(...)
Bu duyguyu tmyle yaamaya aln, deitirmeye
kalkmayn.(...) Eer siz dikkatinizi verince duygunuz deiiyorsa,
brakn deisin, siz sadece olup bitenleri gzleyin.(...)
Olup bitenlerle birlikte seyahat edin, onlar ynlendirmeden
beraber olun.(...) Duygularnzda imdi yeni bir ey kefettiniz mi?
Bir fark var m?(...) Bu farkn ne olduunu hissedebiliyor musunuz?(...)

imdi kendinizi serbest brakn ve zihniniz sizi nereye gtrrse
oraya gidin.(...) ki dakika kadar, gzleriniz kapalyken
zihninizi serbest brakn, aklnza ne gelirse onu gzleyin.
Bu iki dakikann sonunda yava yava gzlerinizi an.

Sonu

5. imdi aadaki sorular zerinde dnebilirsiniz:

(a) Bu altrmay yaptktan sonra, vcudunuzla ilgili yeni eylerin
farkna vardnz m? Srekli olarak tadnz baz gerginlikler
kefettiniz mi? Ne kadar sredir bu durumdaydnz?
Bunlarn farkna varmak bir deiiklik oluturuyor mu?

(b) Duygularnzn en youn olarak yaand bedensel blgeyi
bulabildiniz mi? Nerede idi? Farkl duygular iin deiik
yerler mi var? Aklnza gelen kiisel sorununuza dikkat etmek,
hissedi tarznzda herhangi bir fark meydana getirdi mi?

Bir leri Aama

Yukarda yaptnz altrma size nemli geldiyse, bu yolla kendiniz
hakknda yeni eyler reneceinizi dnyorsanz, o zaman
kendiniz hakknda daha ok ey renebilmek iin aadaki yolu
izleyebilirsiniz.

1. gn sreyle kendinizi gzleyin. Dier kiilere kar hissettiiniz
duygular, bedeniniz nasl bir tepki gstererek belirtiyor,
onu kefetmeye aln. Aadaki duygular yaayp yaamadnz
gzleyin:

(a) sevin

(b) znt

(c) korku

() kzgnlk

(d) alnma, gcenme

(e) sevgi, yaknlk duyma

(f) bir kimseyi ekici bulma

(g) dier duygular

Son gnlerde bu duygulardan yaamadnz biri var m?
Olmad iin mi, yoksa bu duygular yeterince tanmasn bilmediiniz
iin mi yaamadnz sanyorsunuz?

2. Bu duygular ne zaman duyduunuzla ilgili bir gnlk gelitirin.
Bu duygular, bedeninizde nasl bir belirti veriyor? Yukardakine
benzer bir altrma yaparak farkna vardklarnz bu
gnle yazmaya aln.

3. Her bir duygu yaants iin gnlnze aadakileri yazmaya
aln:

(a) Duygusal yaant nerede ortaya kt? Baka bir deyile,
duygunun ortaya kt ortam nasl bir ortamd? (Evde ailemle
birlikteyken, okulda arkadalarla beraberken, bir pastanede
ya da arkadan doum gn partisinde gibi.)

(b) O ortamda nasl bir duygu yaadnz? (Sklma, tedirginlik,
mutluluk, cinsel arzu, korku, kzgnlk, kskanlk, vb.)

(c) Bedeninizin neresinde bu duygu kendini belirtiyor?

() Bu duyguya nasl bir tepkide bulundunuz? (Unutmaya m
altnz, bakasyla konuarak bu duygunuzu paylatnz m,
yoksa baka bir zaman o insanla ilikinizde, bu duygunun etkisini
kendisine sylemeyi mi tasarladnz?)

4. lk gnlk devreden sonra, bir ikinci gnlk dnemi denemede
yarar var. Bu ikinci devrenin sonunda duygularnzn
farkna varnzda bir deiiklik olup olmadn gzlemeye
aln. Acaba duygularnzn daha ok farknda olma, konumanzda
ve insanlarla ilikiler kurmanzda herhangi bir deime oldu mu?

II. Olmak m, Grnmek mi?

Olmak istediiniz kii olabildiniz mi? Bu soruya'--Evet-- diyecek
pek az insan kar. Aadaki altrma, ideal, yani olmak istediiniz
benliinizle, davranlarnzda kendini belirten grnen benliiniz
arasndaki fark saptamanz iin hazrlanmtr. Bu yolla, kendinizle
ilgili ne gibi deiiklikler istediiniz konusunda bir bilgi sahibi
olabileceksiniz. Altrmay nasl yapacanz aada anlatlmtr.

1. Altrmann sonunda numaralanm olarak verilen ifadeleri,
numaralaryla birlikte ayr kartlara yazn. Bylece 100 kartnz
olsun.

2. Kartlar nnze serebileceiniz, geni yzeyli bir masa ya da
benzeri bir dzlk bulun.

3. Yapmanz gereken basit: Bugnk halinizle sizi en iyi anlatan
ifadeleri bir ynde, sizinle ilikisi bulunmayan ifadeleri dier
ynde yerletireceksiniz. Tabii, bu arada sizi anlatmalar ynnden
ifadelerin derecelenebileceini de farkedeceksiniz. Size
--en az benzeyen, ya da hi benzemeyen-- ifadeleri sol uca,
size --en ok benzeyen-- ifadeleri sa uca koyacaksnz. Bu iki
u arasnda, size --olduka-- ya da --biraz-- --benzeyen-- ve --benzemeyen--
ifadeler konacak. Bylece 11 grup halinde kartlarnz
toplayacaksnz. --Hi benzemeyen-- ifadeler bulunduran
kartlarn geldii gruba 1, --en ok benzeyen-- ifadelerin geldii
gruba 11 numaralarn verirsek, bir dizi oluur.

En az benzeyen, Olduka benzemeyen, Biraz benzemeyen,
Biraz benzeyen, Olduka benzeyen, En ok benzeyen

:1:2:3:4:5:6:7:8:9:10:11:

(2), (4), (8), (12), (14), (20), (14), (12), (8), (4), (2)

fadelerinizi size --benzeme-- ve --benzememe-- ynnden
gruplandrrken, her bir gruba girecek kart saysna da dikkat
etmeniz gerekiyor. Her gruba girecek kart says, izginin altnda
parantez iinde gsterilmitir. Bylece size --en ok benzeyen--
iki, --en ok benzemeyen-- yine iki ifade bulmanz gerekiyor.
6 numaral ortadaki gruba, --size ne benzeyen, ne de benzemeyen--,
yani --sizinle ilikisi olmayan-- ifadeler gelecek
ve bunlann says yirmi olacak. Bu iki u grubun ve ortadaki
grubun anlamn kavradktan sonra, aradaki gruplara kartlar
kolayca yerletirebilmeniz gerekir.

Kartlar gruplara yerletirirken, kartlardan birini yanl yere
koyduunuzu dnrseniz, bu kartn yerini deitirebilirsiniz.
sterseniz btn diziyi, tekrar tekrar yapabilirsiniz.
nemli olan, bugnk halinizi en iyi anlatan bir sray oluturduunuzu
dnmenizdir. Bu noktaya gelinceye dek, istediiniz
kadar deneme yapabilirsiniz.

5. Kartlar sralamay bitirdikten sonra, her bir grupta doru sayda
kart bulunup bulunmadn kontro edin. imdi kartlardaki
ifadelerin numaralarn, her bir grup iin alt alta bo bir
kada, aada gsterildii gibi yazn. Bu kadn bana GRNEN
BENLN DEERLENDRLMES diye yazn.

6. imdi kartlarnz kartrn ve ayn yukarda sylenen yntemle
yeniden gruplayn; ancak bu kez ifadeleri olmak istediiniz,
arzuladnz ideal benliinize gre gruplayn. Bu durumda,
1 numaral gruba --hi olmak istemediiniz--, lI numaral
gruba ise --en ok olmak istediiniz-- ifadeler girer. Kartlarn
zerindeki ifadeleri inceleyerek, kendi anlaynz erevesinde,
size en doru gelen diziyi oluturun. Bitirdikten sonra, her
grupta doru sayda kart bulunup bulunmadn gzden geirin.

7. Diziyi oluturunca, yukardaki ekle benzer biimde, bu kez
ideal benliiniz iin, her gruptaki ifadelerin numaralarn yazn.
Bu eklin bana DEAL BENLN DEERLENDRLMES baln koyun.

8. Bu iki dizi u anda gznzn nnde: Nasl bir kii olarak
grnyorsunuz ve nasl bir kii olarak grnmek istiyorsunuz
konusunda, imdi elinizde nemli veriler bulunuyor. Bu
sonular karlatrn: Eer grnmek istediiniz ideal benlikle
grndnz benlik arasndaki gruplamada bir ifade (sizin
listenizde ifadenin sadece numaras var) birbirinden 2 grupluk
bir fark gsteriyorsa, bu ifadenin numarasn bir baka kada
yazn. rnein, 14 numaral ifade GRNEN BENLN
DEERLENDRLMES'nde 10 numaral gruba girdii halde
DEAL BENLN DEERLENDRLMES'nde 4 numaral basamaa
girmi olabilir. Arada 6 basamaklk bir fark vardr
(Grnen: 10, deal: 4, aradaki fark, 6). Grnen ve ideal benlik
deerlendirmesinde byle farkl basamaklara gelmi ifadeleri
inceleyin. Bu ifadeler ne gibi bir ynde deime istei dile
getiriyor? Gerekten bu ynde deimek istiyor musunuz?
Kendi kendinize iyice dnn.

Bu deime ynleri zerinde dnrken, deime isteinin
iddeti zerinde de durun. Bir ifade, grnen ve ideal benlik
arasnda sadece 2 basamaklk bir fark gsteriyorsa, o zaman
deime isteinin anlaml olduu dnlr. Grnen ve ideal
benlik arasnda 3 basamaklk bir fark, 2 basamaklk bir farktan
daha iddetlidir. Hangi tr ifadeler az, hangi tr ifadeler
ok deime istei gsteriyor, bunlar zerinde dnn.

9. imdi aadaki sorular cevaplayn ltfen:

(a) fadeleri kolaylkla m, yoksa zorlukla m grupladnz?

(b) Bu altrma, sizin kendinize bak anzda bir deiiklik
meydana getirdi mi?

(c) lk gruplamanzda, kendinize gre dnecek yerde, --Bunlarn
konulacak doru bir yeri vardr, oraya koyaym,-- diye
dndnz m?

() u andaki benliinizle, ideal benliiniz arasndaki fark sizi
memnun etti mi, yoksa rahatsz m oldunuz?

(d) Size verilen aklamada, aralarnda sadece 2 basamak fark
bulunan ifadeleri kaydetmeniz istendi. Acaba niin aralarnda
bir basamak fark olan ifadeler zerinde dnmeniz istenmedi?

(e) Zamannz ve isteiniz varsa, sizin yaptnz ilemleri bir
baka arkadanza kendisi iin yaptrabilir ve aranzda ne gibi
benzerlik ve farkllklar bulunduunu tartabilirsiniz.

10. Bu altrmann ilgin bir uygulamas da, sizi iyi tanyan bir
yaknnza bu kartlar, sizi grd biimde gruplatmaktr. Bu
yolla sizin grnen benliinizi alglaynzla, arkadanzn
alglay arasnda bir karlatrma yapma olana doar. Arkadanzn
sizi hangi ynlerden farkl grdn birlikte tartabilmeniz
size kendinizi tanmada yeni pencereler aabilir...

Kartlara Yazlacak fadeler

1: Birisiyle konuurken kendimi rahatsz hissederim.

2. Dnce ve duygularm kendime saklar, karmdakine sylemem.

3. Rekabetten holanan bir insanm.

4. Kendimden baarlmas kolay olmayan zor eyler isterim.

5. Yapm olduum eylerden ou kez pimanlk duyarm.

6. ncindiim, krldm duygusuna sk sk kaplrm.

7. Cinsel gcm hakknda kukularm var.

8. Kar cinsle ok benzer ynlerim var.

9. Bakalaryla olduka scak ilikileri olan bir insanm.

10. Pek konumayan, ie kapank bir insanm.

11. Kendi yaammdan kendim sorumluyum.

12. Sorumluluk duygusu gl olan bir insanm.

13. Gelecekle ilgili hibir umudum yok.

14. Dier insanlarn deer llerine ve normlarna uyarak yaarm.

15. Hemen hemen btn sosyal deer ve normlar kabul edebilirim.

16. Kendime ait yalnz birka deer ve normum var.

17. Cinsel arzularm kontrol etmekte glk ekerim.

18. Saldrganlk duygularm kontrol etmek benim iin zordur.

19. Kendimi kontrol etmek benim iin bir sorun deildir.

20. Sk sk, berbat bir durumda olducm duygusuna kaplrm.

21. Kendini merkez edinmi, ilk planda kendini dnen bir insanm.

22. nsanlar genellikle severim.

23. Duygularm rahatlkla ifade edebilirim.

24. nsanlarn toplandklar, bir araya geldikleri yerlerde kendimi
biraz yalnz hissederim.

25. Dnyayla baa kmaya almaktan vazgemek istiyorum.

26. evremdekilerle rahat iliki kurabilen bir insanm.

27. En etin mcadelelerim, kendi kendimle yaptklarm olmutur.

28. Bana kar beklediimden daha arkadaa davranan insanlarla
beraber olduum zaman; --Acaba bu adam benden bir ey mi isteyecek?--
dncesi devaml aklma gelir.

29. yi bir insanm.

30. Biraz inat biriyim.

31. stemediim halde, belirli ynlere, insanlar sanki beni itiyorlarm
gibi geliyor.

32. nsanlarn eletirilecek ynlerini hemen grebilen biriyim.

33. Beni tanyanlarn ou beni sever.

34. Hayata bir katkda bulunmadm yolunda, iimde temel bir
duygu var.

35. Cinsel ynden ekici bir kiiyim.

36. Kendimi aciz hissediyorum.

37. Kendi kendime karar verebilir ve bu kararlarma sadk kalrm.

38. Kendi bama karar veremem.

39. Sk sk kendimi sulu hissederim.

40. ou kez insanlara husumet ve hmla davranan bir kimseyim.

41. Hayatta doyum salam bir kii olduum kansndaym.

42. Olduka dank bir kiiyim.

43. Duygu ve heyecanlar donuklam bir insanm.

44. Dengeli bir kiilie sahibim.

45. yapabilmem iin kendimi drtmem gerek.

46. ou kez iimde bir hn duygusu var.

47. Hemen alevlenen, iindekini pek tutamayan bir insanm.

48. Bakalarnn beni nasl grdne nem veririm.

49. Duygu ve heyecanlarma gvenim yoktur.

50. Olduka g yaam koullar altnda yaayan biriyim.

51. Mant n planda tutarm.

52. Olaylar gslemek yerine, onlardan kama yolunu seiyormuum
gibi bir duygu var iimde.

53. Hogrl biriyim.

54. Sorunlar hakknda dnmemeye alrm.

55. ekici bir kiiliim var.

56. Utangacm.

57. Baladm ileri bitirebilmek iin birisinin beni drtklemesi
gerekir.

58. Bende aalk duygusu var.

59. Kendimi bir hi olarak gryorum. Hibir ey benden bir para
deil.

60. Dier insanlarn benim hakkmda ne dnebileceklerinden
korkarm.

61. Tutkulu ve hrsl biriyim.

62. Kendimi aa grrm.

63. Giriken bir insanm.

64. Bunalm ya da zorlukla karlamaktan ok korkarm.

65. Kendime hi saygm yok.

66. Baskn bir kiiliim var.

67. Kendime kar olumlu bir tutumum vardr.

68. Dndn syleyen bir kiiyim.Utanga ve sklgan deilim.

69. Bir kimseyle tam bir fikir uyumazlna girmekten korkarm.

70. Karar vermekte ok zorluk ekerim, u ya da bu ynde bir karar
veremem.

71. Kafas ok kark birisiyim.

72. Kendi halinden honut biriyim.

73. Baarsz bir insanm.

74. Sevimli bir kiiliim var.

75. Kar cinse ho gelen bir kiiliim var.

76. Cinsel konular beni korkutur.

77. Gerekletirmek istediim eylerde baarl olamayacama dair
iimde bir korku var.

78. Rahat bir insanm, kolay kolay hibir ey sinirlerimi bozamaz.

79. alkan bir insanm.

80. Kendimi, duygu ve heyecan ynnden olgun bir insan olarak
gryorum.

81. Baardm, ortaya kardm bir i var.

82. Yapm gerei, sinirli ve gergin bir insanm.

83. Ruhsal ynden olduka altst olmu durumdaym.

84. Birisi yeterince srar ederse, mutlaka onun dediini yaparm.

85. Kendime pek gvenim yok.

86. Bahaneler bularak ve teselli arayarak kendimi korumam gerektiine
inanrm.

87. Boynu bkk bir insanm.

88. Zeki bir insanm.

89. Kendimi stn grrm.

90. Hi umudum kalmadn hissediyorum.

91. Kendimden baka dayanak, destek aramayan biriyim.

92. Sk sk saldrganlk duygularm kabaryor.

93. Sklgan ve ekingen bir insanm.

94. Dierlerinden farkl bir insanm.

95. Gvenilir bir insan deilim. Bana pek gven olmaz.

96. Kendimi anlayan bir kiiyim.

97. Bir toplulukta kiileri birbirine sndrmasn bilen biriyim.

98. Kendimi birok ilerin altndan rahatlkla kalkacak bir kii olarak
gryorum.

99. Ben deersiz bir kiiyim.

100. Kendi cinsiyetimi hi sevmem.

Yapmam, Yapamam!

Acaba sizin benlik bilincinizin gzden geirilme gerei var m?
--Kimin yok ki?-- diyeceksiniz. Haklsnz! Aadaki uygulamalar
yaparak benlik bilincinize bir gz atn, isterseniz.

1. Rahat konuabileceiniz birini bulun ve kimsenin sizi rahatsz
edemeyecei bir yere oturun.

2. Karnzdaki be dakika bir sreyle --... yapamam--
biiminde cmleler kuracak. rnein, --evremde tanmadm
kimseler varsa rahat konuamam;-- --yakn arkadalk kuramam,--
--on parmakla daktilo yazmasn renemem-- gibi.
Arkadanzn syledii her cmleyi bir kada yazn. Daha
sonra be dakika sreyle bu kez siz yine ayn trden
--... yapamam-- eklinde cmleler kurun. Sizin sylediiniz
cmleleri, arkadanz bir kada yazsn.

3. Her bir ifadeyle gelen duyguyu yaamaya aln. Bunlar kendine
acma, pimanlk, zlme, sinirlenme ya da buna benzer
duygular olabilir. Bu duygularn getirdii yaanty deitirmeden
sadece gzlemeye aln.

4. Daha nce sylemi olduunuz ifadeleri imdi tekrarlayn. Fakat
bu kez, --... yapamam-- eklinde deil, --... yapmam-- biiminde syleyin.
rnein, --evremde tanmadm kimseler varsa rahat konumam,-- --yakn
arkadalk kurmam-- gibi. Her ifadeden sonra aklnza gelen
fikirler varsa onlar da syleyin; gelen dnceleri iinizde
tutmayn.

5. imdi neler hissediyorsunuz? Her bir ifadeyle gelen duyguyu
arkadanzla paylan.

6. Bitirdikten sonra, --yapamam-- dediklerinizin gerekte yapmanzn
mmkn olup olmadn bir kez daha beraberce gzden geirin;
acaba --yapamamlar gelitirdiiniz kat bir benlik
resminin sonucu mudur? Bu --yapamam--larn nedenlerini arkadanzla
aranzda tartn.

:::::::::::::::::

6

Aramzda Byk Engel:

Savunucu letiim

--nsan yaamnn devam iin yakn ilikinin zorunlu olduuna
inanyorum. Hatta kiinin bir deil, birok yakn ilikiye ihtiyac vardr.
Geni aile ve yakn komuluk gibi, sanayi ncesi toplumlarda bulunan
ve imdi ortadan kalkmaya yz tutmu olan birincil gruplar,
geleneki toplumlarda yakn ilikilerin gelitirildii ve srdrld
ortamlar oluturmaktayd. Bu birincil gruplarn yerine geecek ve
onlarn ilevlerini grecek trden yeni ortamlara gereksinme vardr.
Bu inancm, birey ve toplum ilikisi ynnden bir varsaym olarak
dile getirmek isterim:

Bir insan, yaamnda ya da drt yakn ilikiye sahipse, mutlu ve
salkl olabilir. Bir toplum, bireylerinin her biri yaamlarnn her
dneminde ya da drt yakn iliki gelitirmise, salkl bir toplum
olabilir.

Tarihte bilinen btn toplumlar, iinde yaadmz karmak
modern toplum dnda, bireylerin ya da drt yakn iliki gelitirmesine
imkan verecek koullar yaplarnda bulundurmulardr. Sanayilemi
Bat toplumu, insanlk tarihinde bu yakn ilikiden insanlar
yoksun brakmaya zorlam ilk toplumdur. Eer yukarda ne
srdmz varsaym doruysa, toplumumuzun ana temelleri tehlikede
demektir.-- (Alexander, 1967.)

Trke'deki --dost-- szc, Kaliforniya niversitesi profesrlerinden
Charles Alexander'n szn ettii --yakn iliki--nin anlamn
karlar. Trk kltrnde nemli bir yeri olan, yaammzda zlemle
aranan --dostluk--, hikayelerde, trkler ve arklarda sk sk dile getirilen
bir konudur. te bu blmde, teknik deyimiyle --yakn iliki--,
gnlk dilde --dost-- ya da --dostluk-- szcyle belirtilen olayn
gereklemesine engel olan savunucu iletiim zerinde duracaz. Savunuculuk
konusunu deiik ynleriyle tartmaya balamadan nce,
bir hikayeden esinlenerek Amerikal ocuk psikolou Charles C. Finn
tarafndan yazlm bir iiri sizlerle paylamak istiyorum.

SYLEMEDKLERM TN LTFEN

Bana aldanmayn!

Yzm bir maskedir,

Sizi aldatmasn.

...

Binlerce maskem var,

karmaya korktuum,

Ve,

Hibiri ben deilim...

Olmadm gstermek

kinci doam oldu.

...

--Kendinden emin biri-- dersiniz

Sanki gllk glistanlk

Benim iin her ey...

Adm gven belirtir,

Ve,

Oyunumun ad

--Arballktr--.

imde ve dmda denizler sakin,

Her eyin kumandan ben...

Kimseye gereksinme duymayan

Ben...

Fakat, inanmayn bana,

Ltfen!..

...

Her ey dta dzgn ve cilal,

Hi ypranmayan, her zaman saklayan

O maske!..

Altta ne gven, ne de rahatlk...

Altta,

Karklk, korku ve yalnzlk iinde bocalayan

Gerek ben!..

Ama saklarm bu gerei savunuculukla...

Kimsenin bilmesini istemem...

Zayf taraflarm dndke,

Titrer ve sararrm...

Ya bakalar grrse i dnyam...

Gerek ben ve yalnzlm!

te,

Maskelerimi onun iin takarm...

...

Onun iin, arkalarna saklanacak

Maskeler yaratrm...

Onlar,

Gsterite kullanabileceim

Parlatlm yzlerim.

Beni korur, bakan gzlerden...

Beni olduum gibi kabul edecek,

Sevecek

Baklar bulamazsam,

Solacak kuruyacak gerek ben...

Ve,

Ben bunu biliyorum.

Beni kendi maskelerimden kurtaracak,

Kurduum hapishaneden karacak

Diktiim engellerden aracak,

Beni seven,

Beni anlayan.

Baklar olacak.

Bana,

--Sen deerlisin-- diyecek,

--Maskesizken, daha bir insansn--

--Daha yakn, daha bir dostsun--

Diyecek bir baka

Beni gren bir baka

Muhtacm...

...

Benim yanma sokulman kolay olmayacaktr!..

Uyarrm seni dost!..

Uzun yllar kendini yetersiz hissetmi ben,

Sana kendini kolayca aamayacaktr...

Btn gcmle tutunacam maskelerime,

Ne kadar sokulursan yaknma,

O denli iddetli geri iteceim seni...

Kim olduumu merak ediyor musun?

Hi merak etme...

Ben evrendeki

Her erkek ve kadnm....

Maske takan her insanm.

(eviren D. C.)

Siz hangi tr maskeler takyorsunuz? --Sylemediklerimi itin
Ltfen-- iirinde dile getirilen duyguyu iinizde hissettiiniz oldu
mu? inizde hissettiklerinizi bakalarnn anlamamas iin aba
gsterdiiniz olmuyor mu? Hatta, kendi kendinizi bile aldatmaya altnz
olmaz m hi? Hani iinizde duyduunuz eyleri bomaya
urar, ya da onlar duymamak iin kendinizi baka faaliyetlere verir,
o da olmad glp gemeye alrsnz ya... te yle bir duygu.

Dier insanlarla ilikilerinde hi maske takmadn drstlkle
syleyebilecek insan azdr. Bakalaryla iliki kurarken dikkatli olmaya
ve kendini korumaya herkes gerek duyar. Fakat kimi insan srekli
maske takarken, kimi buna daha az gereksinme duyar. Kendine
gveni olan kiiler, genellikle, daha az maske takarlar.

Bu blmde, kullanlan --maskeler-- sorununa ayrntlaryla deinmek
istiyorum. Bu maskeler nerede ve ne zaman kullanlmaya
balanyor? Bunlar takarak ne ya da neler korunuyor? Kiinin kendine
aklamak, kar karya gelmek istemedii yanlarn saklamak
iin kullanlan savunma mekanizmalar nelerdir? Bu sorularla ilikili
olarak, ne gibi tutumlarn kiiyi daha savunucu yaptn ve bu savunuculuun
derecesini azaltmak iin neler yaplabileceini tartacaz.

BR GRNM OLUTURMAK

Temelden balayalm: nsanlar acaba niin maske takyorlar? Bu sorunun
karl, kiinin yetitirili biimiyle, byd toplumsal
evrede yatar. Byk bir ounluun paylat normal bir sosyoekonomik
ortamda bym bir kimseyseniz, siz de, bakalarnn
karsna en iyi grnmnzle kmay renmisinizdir. nk
yetitiiniz srece evrenizde, aadaki trden szleri sk sk iitmi
olacaksnz:

--Elini yzn yka, yoksa seni dilenci ocuu sanacaklar!...--

--San tara, diini frala. retmenin, --Bu ocuun annesi
babas yok mu?-- diye dnmesini istemezsin, deil mi?--

--tibar giyimdedir. Giyimine dikkat et!--

--in kan alasa da, dtan yzn gle olsun. Ele gne zayf
yanlarn gsterme.--

Bu szlerin etkisi yava yava bizlerde u anlay gelitirir: --Olduum
gibi grnrsem herkes benimle alay eder, beni horgrr...
Onun iin nasl dndm, nasl hissettiimi gstermemeliyim...
Gerek olan duygu ve dncelerimi saklamalym... Karmdakilerin
grmek istediklerini gstermeliyim yalnzca. Yoksa beni adam
yerine koymazlar, sosyal itibarm sfra iner!--

Bakalar tarafndan kabul edilmek iin darya sosyal benlik
gsterilir. Sosyal benlik, dier insanlar dnerek oluturulan grn,
dnce, davran ve duygularn bir bileimi, bir sentezidir.
Sosyal benlik bilinci olduu gibi, bir de i benlik bilinci vardr. Bu da,
grn, dnce, davran ve duygularn kiiye grnm, onu etkileyi
biimidir. Bu etki, son derece ona zg ve onun i dnyasna
ait bir bileim oluturur. te buna i benlik bilinci ad verilir.

Bu da ve ie dnk benlikler birbirleriyle srekli etkileim
iindedirler; aralarnda hi bitmeden sregiden bir --diyalog-- vardr. Bu
diyalog, kiilii oluturan temel elerden biridir. Dadnk sosyal
benlii bireyin yaantsnn tmn egemenlii altna almsa, bu
kimse kendisine en yakn olanlarla beraberken bile, davranlarn
hep --bakalarn dnerek-- yapar; d merkezlidir. Byle bir kii,
uzun yllar birlikte alt kimseler, hatta ayn yasta ba koyduu
ei iin bile, --i dnya--sn aamaz; bir anlamda yabanc biridir. Sosyal
benlii ve i benlii arasnda denge kurabilmi bir kimse duygu
ve dncelerini, ortam ve konutuu kii uygunsa paylaabilir; kendi
merkezlidir. Onunla birlikte alanlar ve yakn iliki iinde olanlar,
onun nelerden holandn, ne gibi zlemleri olduunu, zntsn
ve neesini bilebilirler.

Da dnk sosyal benlik toplumsal yaamn bir gereksinimidir.
Bu gereksinimi karlamak iin sosyal maskeler kullanlr. Sosyal
maskeleri kullanmaya ynelten byle bir gereksinim acaba nereden
kaynaklanr? imdi bu konuyu ele alalm.

NEDEN SOSYAL MASKELER TAKARIZ

Sosyal maskeler takarak iletiim kurulmasnn temel nedenlerinden
biri, --kabul edilmek--, bakalarnca uzaa itilmemek isteidir. Her
maskeli iletiimin altnda, --sana nasl bir kii olduumu, ne dndm,
neler hissettiimi olduu gibi sylersem, beni kabul etmez,
benimle alay eder, ya da bana kzarsn;-- anlay vardr. Bylece ne
olduumuzu deil, bakalarnn bizi nasl greceini dnerek, iletiimde
bulunuruz.

Normal artlar altnda; kimse yalanc ve sahtekar olmak istemez.
Fakat dierleriyle iletiiminde, iinden geenleri olduu gibi aka
sylerse, kii i dnyasnn reddedilme tehlikesini gze alm demektir.
Herkes, her yerde ve her zaman bu riski gze alamaz ve almamaldr da.
Geliigzel herkese kiinin kendi i dnyasn amas
salkl bir davran deildir.

Bu nedenle sosyal maskeler, insan ilikilerini kolaylatrc, gereksiz
srtmeleri ortadan kaldrc nemli bir ilev grrler. Ne var
ki, yakn iliki iinde olduumuz, yaammz paylatmz kimselerle
ilikilerde bu sosyal maskeleri kullanmak, bizi onlardan uzaklatrr,
sahte ve gvensiz bir ortam yaratr. Maskeleri o kadar sk
kullanabiliriz ki, bu --gstermelik-- davran, ikinci bir doa haline
gelebilir.

Bazen bakalar tarafndan kabul edilme istei ya da onlardan
korku, gerek duygu ve dnceleri gstermeyi engeller. Bylece, ite,
e semede, ana-babay memnun etmede, kii, kendisiyle hi ilgisi
olmayan davranlar gsterebilir.

Her bireyin deiik konularda kendine zg bir dncesi, bir
anlay vardr ve bu dncenin bir baka kimseninkinden farkl olmas
doaldr. Bir toplumda --herkes benim gibi dnmelidir, benim
dnce tarzm en dorusudur-- tutumu ar basarsa, aklc tartmalar
yerine duygusal atmalar ortaya kar. Aklc tartmann
gerekleemeyeceini bilenler, duygusal atmaya girmek istemediklerinde;
karsndakilerle, gerekte olmadklar halde, hemfikirmi
grnrler. Bu tr durumlar, aadaki ykde de gsterildii
gibi, toplumumuzda sk sk ortaya kar.

ok kr

--Kadky'de, Bostanc'ya giden tramvayn ikincisine zor atladm.
Hemen tramvay kalkt. Arka sahanlkta sekiz kiiydik. nce sekizimiz de
sahanla yerlemeye altk. Aba terlik zerine lastik giymi,
apkas keelemi, ihtiyar, elindeki kn, tramvayn arka penceresinin
nne koydu. Kasketli, orta yal biri de st samanla rtl sepeti
tramvayn demir sandnn stne yerletirdi. Bezgin yzl yolcuya:

--Sakn dayanma birader, iinde yumurta var,-- dedi.

Yol boyunca sekiz kii arasnda, sren konuma hep bu yumurtadan
kt. Ama yumurta olmasayd, yine bir konuma konusu bulunurdu.
ster yumurta olsun, ister ivi, ister hava... Dileimiz, iimizi
boaltmak deil mi?

Kendisine yumurta sepetine dayanmamas sylenilen:

--Kaa aldnz?-- diye sordu.

Soran adamn yz izgileri, sanki yerekimi etkisiyle aa doru
sarkmt. br:

--Sorma,-- dedi. --Ate pahas...--

apkas keelemi ihtiyar:

--imdi ate pahas olmayan ne kald?-- dedi. --Her ey yle...--

Bir ben ses karmadm, bir de mein ceketli, kara bykl adam
br alt kii, --amin-- der gibi hep bir azdan:

--Doruu...-- dediler.

--imdi ne ucuz ki?--

--Ucuzluk rya oldu beyim, rya...--

--Bakalm, bu gidiin sonu nereye varr?--

--Allah sonumuzu hayreylesin.--

--Ben bu gidite hayr grmyorum.--

--Bir gn nce iki liraya aldm mal, ertesi gn iki buuk lira
oluyor? Bu nasl itir? Sen evinde uyurken, onlar uyumuyor, gece sabaha
kadar fiyatlar ykseltiyorlar.--

--Pahalla da eyvallah... lle velakin piyasada mal da yok birader.--

Alt yolcu ayr ayr dert yanyor, her birinin yargsn brleri:

--Eveeet...--

--Doru, ok doru...--

--Haklsn...--

Diye onaylyarlard. Tramvay Altyolda durdu. nen olmad. Bir
yolcu daha bindi, aramza skt. Yumurtalarn sahibi:

--Geim ok zorlat,-- dedi. --Eskiden ekmek aslann azndayd.
imdi, affedersiniz, aslann ta gerisinde, sok elini de kar
bakalm.--

Yeni gelen yolcu hemen sze kart:

--Her ey pahal, ama ev kiralar tuz biber...--

Hep birden, yine --amin!-- der gibi:

--Doruuu...-- dediler.

Kimi pahallktan, kimi kiralarn yksekliinden, kimi aranan eyin
bulunmamasndan, kimi de istimlaklerle yklan yaplardan dert
yanyordu. Ben orada konuulanlar yazmaktan ekinirim dorusu.

yle comulard ki, sanki bu adamlar gecenin bir vakti ilerinden
yorgun argn dnp evlerine gitmiyorlar da u geim skntsn
protesto iin mitinge gidiyorlard. Konumalar perde perde ykseldi,
nutuk oldu.

imden, --Etmeyin, eylemeyin arkadalar, yanp yaklmakta az
buuk hakknz var, ama bsbtn de sizin dediiniz gibi deil. Hem
byle ileri geri konuursanz eninde sonunda banz bir gn belaya
girer,-- demek geliyor, ama korkumdan sesimi karamyordum. Kzgn
adamn nnde durmaya, stne varmaya gelmez. Dverler de,
serler de... Onlarn dncesine katlmadm, en iyisi hi sesimi karmamak.

Tramvay Yourtu durandan kalknca, sahanlktakilerin homurtusu,
barts da son perdeyi bulmutu. O zamana kadar benim gibi
hi konumayan mein ceketli, kara bykl adam artk dayanamad:

--Kim demi aranan ey bulunmuyor diye?.. Her ey var ok
kr...-- diye bard.

Bu k yapan adamn yerine ben korktum. Bir kavga kabilir,
sahanlktaki yedi kii mein ceketlinin stne ullanabilirlerdi. Ayr
ayr yedi kiiyi inceledim. Onlar da mein ceketliye bakyorlard. Bir
sessizlik geti. Mein ceketlinin ne dediini, ne demek istediini anlamam
gibiydiler. Adam aka m ediyor, yoksa dosdoru mu sylyor?

Mein ceketli:

--Bir yok, yok diye tutturmu gidiyoruz,-- dedi. --Ne yokmu?
Araynca her bir ey bulunuyor ok kr...--

br yedi kii sersemlemilerdi. lk kendine gelen, suratnn izgileri
akm gibi aa sarkk adam oldu:

--ok kr... Her bir ey bulunuyor.--

tekiler, yine --amin!-- dercesine hep bir azdan:

--Pahallk da yok ok kr...-- dediler.

Az nce pahallk zerine en keskin nutku eken:

--Pahall yaratan biz kendimiziz,-- dedi. --Pahallk var, pahallk
var diyerekten zorla pahallk yaratyoruz.--

--Evet... Yok, yok diye her bir eyi kuruttuk. stmze uursuzluk
kt. Her ey var ok kr.--

--ok kr...--

--ok kr...--

Mein ceketli:

--Ben size hesap edeyim de grn,-- dedi. Ben ofrm. On alt yl
nce ayda yz yirmi be liraya alrdm. O zaman ekerin kilosu
otuz kurutu. imdi eker iki lira. Ama benim aylm da alt yz lira
oldu. Ne olmu? eker pahalanm, ama kazanlar da artm!--

brleri:

--Artt ok kr...-- dediler.

Pahallktan sz edenlerden biri:

--Doru,-- dedi. --imdi para bol ok kr, para bol.--

--ok kr.--

--Bir hamal bile gnde on be liraya para demiyor.--

--Demiyor ok kr.--

apkas keelemi ihtiyar:

--Yokluu yaratan, pahall yaratan biz kendimiziz,-- dedi. --Biri
kyor, --ay yok--, diye ortaya bir laf atyor. Ondan sonra herkes
beer, onar paket ay alyor. Sonra neymi, ay yokmu. Yok olur tabii.
ok kr her bir ey var.--

--ok kr, bol bol var.--

--ok kr.--

Feneryolu duranda yolculardan biri:

--ok kr, ok kr...-- diyerek tramvaydan indi.

Mein ceketli:

--Tabii, imdi kalknma var,-- dedi. --Kalknma olduu iin de darya
mal satyoruz, dardan mal almyoruz. te o yzden de birka
ey bulunmuyor.--

--ok kr-- demeye alanlardan biri:

--Bulunmuyor ok kr,-- dedi.

Hemen krd potu dzeltti:

--Kalknma,-- dedi. --Yalnz birka ey bulunmuyor. Zamanla onlar
da bulunur ok kr.--

--ok kr.--

Mein ceketli:

--ok kr,-- dedi. --u stanbul, stanbul oldu olal byle bir kalknma,
byle bir imar grm m?--

--Grmemi ok kr. Yani, imdi gryor. Hazreti Sultan Fatih'ten
beri kazma yz grmemi sokaklar alyor.--

--Alyor ok kr.--

--Ne var, ne yok ykyorlar.--

--Ykyorlar ok... Yani yollar alyor.--

Caddebostan'na kadar --ok kr-- dualaryla geldik. Sahanlktaki
yolcular teker teker inmiler, Caddebostan'dan sonra mein ceketliyle
sahanlkta kar karya kalmtm. Birden:

--Siz ne dncedesiniz? Deminden beri hi konunadnz,-- demesin mi?

Al bana belay, hem de pskll bela. Omuzlarm kaldrp bam
iime ekip, iki elimi yana atm. Yani, --Bilmem ki, ne diyeyim!--
demek istiyordum. Ben, ne ilk konutuklar kadar ktmser, ne sonradan
--ok kr-- dedikleri gibi iyimserdim.

Mein ceketli bir daha sordu:

--Siz ne dersiniz?--

Tramvay ok hzl gitmese hemen atlayvereceim. Mein ceketli
zorba. Bir daha bam omuzlarmn arasna ekip ellerimi yana atm,
dudaklarm bzdm.

Mein ceketli:

--Bu alaklar var ya,-- dedi.

--Hangileri?-- diye sordum.

--Deminden beri --ok kr-- deyip duranlar.--

--Evet...--

--imdi onlarn hepsi bana kfr ediyor. Burada ok kr derken
bile ilerinden geenleri biliyordum. Bunlar nereye ekersen oraya
gider. Yeter ki eken kuvvetli olsun. Byleleri ne sa'ya yar olur,
ne de Musa'ya dost olur.--

Tramvay Erenky'e geliyordu.

--Ne dersiniz, pahallk var m?--

Mein ceketlinin nasl bir karlk istediini anlayamadm iin
zor bir duruma dmtm.

--Aranan ey bulunmuyor mu? Pahallk var m?--

--ok kr,-- dedim.

Tramvay durdu da hemen yere atladm. Elbette --ok kr;-- mein
ceketliden kurtulmutum.-- (Nesin, 1967.)

:::::::::::::::::

aman Tanrm

ilk defa imdi anladm

bu otobsteki herkesin

elbiselerinin altnda

rlplak olduunu

:::::::::::::::::

SZN MASKELERNZ

Toplum yaamnda insann srekli kendisi olmas mmkn deildir
kukusuz. Ancak bu, kiinin srekli olarak maskeli gezmesi gerektii
anlamna gelmez.

imdi yine kendimize dnelim. Siz ne tr maskeler takyor, nasl
bir grnm vererek kendinizi bakalarna sunmak istiyorsunuz? Bu
konuyu irdelemenize yardmc olacak, yol gsterici birka soru ve
yntem sunalm size:

nnzdeki iki gn sresince, gerekten kendinizi deil de, bakalarn
memnun etmek iin yaptnz davranlarn farkna varmaya aln...
Gnlk iletiiminizde ne denli sk maske takyorsunuz?
Bu kadar maske takmaktan honut musunuz? Bunlar hangi koullarda
kullanyorsunuz? Bu davranlarnzdan memnun musunuz?
Maske takmak size (doyum, sknt vb. gibi) ne tr duygular veriyor?

Yukardaki incelemeden sonra bulduunuz sonutan honut musunuz?
Deilseniz acaba ne yapabilirsiniz? Vardnz sonular ve
gzlemlerinizi yakn bir dostunuzla tartrsanz daha fazla bilgi
edinebilirsiniz.

BENLK BLNC TEHDT EDLDNDE

ORTAYA IKABLECEK DAVRANI TRLER

nsan yaamnda yle anlar vardr ki, kendisini mutlaka korumas
gerektiinden, savunucu bir iletiim iine girmesi zorunludur. nk
karda, benliine sayg gstermeyen, kendisini korumazsa onu
ezip geecek olan kiiler vardr. Saldrganln bulunduu byle durumlarda
kii, btn gcyle kendini savunur. Bu durumda kalan
sadece kiinin kendi olmayabilir; yaknlarnn, sevdii kimselerin
zor durumda kaldklarn grd zaman da onlar savunma gereini
duyar.

Saldrgan davran, ister ak bir biimde isterse rtk bir biimde
olsun, iletiimde savunmay dourur. Konuan kii saldrgan
davrannn farknda olmayabilir; ancak onun farknda olmay sonucu
pek deitirmez. nk dinleyen, davranlarn onun farknda
olu ya da olmayna gre deil, kendi i dnyas erevesinde deerlendirir.

rnein, bir kimseye, --Keke bir saat nce gelebilseydin, o zaman
ilerimiz ok kolaylam olurdu!-- dendiinde, bu kii kendini
ge geldiinden dolay zaten sulu hissediyorsa, birdenbire savunuculuu
artacak ve:

(A) --Kabahat sende. Ben nereden bileyim bu iin bu kadar nemli
olduunu. Bana daha nce syleyemez miydin?-- gibi bir cevap verecektir.

Ama sz konusu kii, kendini sulu hissetmiyorsa, o zaman daha
rahat konuabilir ve kendini savunma ihtiyacn o denli hissetmez
ve:

(B) --Yaa, keke gelebilseydim. Neyse, imdi biraz daha hzl alr,
ge gelmemi telafi ederim,-- eklinde cevap verebilecektir.

Bir insan ge geldiinden tr niin kendini sulu hisseder ya
da hissetmez? Bu sorunun cevab, o kiinin benlik anlaynda yatar.
Daha nce de grld gibi, iki dzeyde benlik anlayndan sz
edilebilir: 1. Grnen benlik; 2. deal (yani olmas istenen) benlik.
Grnen benlik dzeyinde kii ge kalma davrann gstermitir. Fakat
ideal benlik dzeyinde --ge kalmak-- istenmeyen bir davrantr. stenmeyen
bu davran, kii benlik kavramnn bir paras olarak rahatlkla
kabul edemez... --Ben szm tutmayan, tembel ve gvenilmez bir adamm--
tanmn benlik kavramnn bir paras olarak grmek,
kiiye zor geleceinden, bu davrana baka nedenler arar. Bir
baka deyile, benlik kavramn savunacak, hatay kendinde grecek
yerde, kendisinin dnda arar.

Yukardaki rnekte, --Kabahat sende...-- biiminde konuan kiinin,
zamannda iinin bana gelme konusunda grnen benliiyle,
ideal benlii arasnda bir boluk, bir eliki vardr. Ruhsal gerginliklerin
birou gerek ve ideal benlik arasndaki bu elikiden kaynaklanr.
Belirli bir konuda bireyin yaptyla, yapmak istedii ayn deilse,
bu konuyla ilikili olarak savunucu davran daha sk ortaya
kar. Grnen benlikle, ideal benlik arasndaki elikilerden doan
bu boluklara, duyarllk noktalar ad verilir. Yukarda verilen rnekte,
(A) bireyi iin ge kalma davran bir duyarllk noktas oluturduu
halde, (B) bireyi iin byle bir ey sz konusu deildir.

Duyarllk noktalar sz konusu olunca, kiiler psikolojik savunmaya
geerler. Psikolojik savunma, kendilik anlayn olduu gibi srdrebilmek
iin, d dnyay biraz deitirerek davran akla yakn gsterebilme
abasdr. Davrann akla yatkn gsterebilme abas iinde olan
kii, gerekleri saptrr; bylece, --arptlm-- dnyada grnen eyler
ile, kiinin ideal benlii tutarl gzkr.

Psikolojik savunma mekanizmalarna gemeden u noktay ksaca
belirtmekte yarar var: Savunucu olmak her zaman zararl ve kt
deildir. Savunma, ruhsal salk asndan bazen gerekli ve yararl
bir davrantr. Fakat savunma, kendini sk gsteren bir davran haline
gelir ve ar derecelere ularsa, sosyal ilikileri gereki bir zeminde
srdrmeyi engeller ve uyumsuz bir davran kayna haline gelir.

PSKOLOJK SAVUNMA MEKANZMALARI

Manta brme: Kii, manta uygun, ama, gerekte var olmayan
nedenler bularak kendilik kavramn korur, gerekler karsnda
incinmesini nler.

rnein, kopya eken bir renci, kopya ekme davranyla ilgili
bir sr neden bulur: Snavdaki sorular o kadar zordur ki, eer kopya
ekilmese kimse iyi not alamaz... retmenler de renciyken
kopya ekmilerdir, vb.

Telafi (Giderim): nsann kendi eksikliini gidermek amacyla
kulland bir savunma mekanizmasdr. Kii yetersiz olduu bir
alanda bu eksikliini gidermek iin alacak yerde, bu eksikliini
saklamak amacyla gl olduu bir baka alana nem vermeye balar.

Sz gelii, aile yaamnda mutsuz olan kii, aile iindeki uyumsuzluu
nasil gidereceini bilemez, bu konuda kendini yetersiz ve
eksik hisseder ama buna karlk kendini i yaamnda yetenekli bulursa,
aile mutluluunu salamak iin aba gsterme yerine, kendini
i hayatna verir.

Yine ayn biimde, doyumlu bir sosyal ilikiye girememi bir niversiteli
gen, kendinden ve yetitirili biiminden ileri gelen eksiklikleri
gidermek iin aba harcayacak yerde, btn enerjisini baarl
olduu derslere verir, kendini sosyal yaamdan tmyle soyutlar.
Eer bu gen, derslerinde de pek baarl deilse, enerjisini baka
yollara ynlendirebilir. rnein, politik tutumuna uygun bir ar
akma girerek btn enerjisini o ynde kullanabilir.

Tepki oluturma: Birey, gerek duygularnn tam kartn gsterme
yoluyla da benlik bilincini savunur. rnein, toplantlarda herkesten
daha neeli grnen, her eye glmeye hazr olan kii, belki
de gerekte mutsuzdur; fakat bunun tam tersini yaparak gerek duygusunu
saklar.

Yeniden evlenmesine, kk ocuunun bir engel oluturduunu
dnen dul anne, iten ie ocuuna duyduu kin ve fkesini, ocuuna
ar bir ilgi ve sevgi gstererek saklama abasna girebilir.

Yanstma: Yanstma kendini iki biimde gsterir. Kendi eksiklikleri
ve beceriksizliinden doan aksaklklar bakalarna yklemek,
birinci yanstma trdr. rnein, gol atamayan futbolcu, baarszlnn
nedeni olarak, takm arkadalarnn iyi pas vermemelerini
gsterir.

kinci yanstma tr, istenmeyen, kabul edilmeyecek trden arzu
ve tutumlar, bakalarna yaktrma eiliminden kaynaklanr. Bekarlnda
ok apknlk yapm erkekler, evlenince elerine gvenmezler.
Elerinin normal arkadalk ilikilerini bile kskanan bu kimseler,
kendi tutumlarn elerine yanstyor olabilirler.

zdeim: Kendisinden emin omad ya da kendisini pek beenmedii
zamanlar, kii, bir baka kimseyi taklit eder; kendi duygu,
dnce ve davranlarna onu model alr. Bir konuda konuurken
ya da bir i yaparken, bunu baaracana gveni yoksa, kendisi iin
nemli, gznde bytt birini taklit etmeye alr. Bu taklit sk
sk tekrarlanrsa, kii kendi dnce ve duygularyla ilikisini kaybedebilir.

Szgelii, yeni evlenen bir ift, televizyondan grdkleri bir filmdeki
kar koca iliiklerine hayrandrlar ve yle bir ilikiyi kendi yaamlaryla
zdeletirmilerdir. Televizyondaki ift gayet romantiktir ve
birbirleriyie hi kavga etmez. Yeni ift de onlar gibi olmak ister:
Kadn da, koca da birbirlerine sinirlendii halde, --ideal evlilikte
bu olmaz-- diyerek kendi duygularn bastrr. Duygularn bastran
kiinin gerek benliiyle ilikisi koptuundan, bir savunma sz konusudur.
Burada zdeim trnden bir savunma ortaya kar.

Hayal kurma: Kii, istekleri ve amalar gereklemedii zaman,
ou kez hayal kurmaya balar. Bu hayal dnyas sayesinde gerek
dnyasnda onu skan dncelerden uzaklar, daha doyumlu grnen
bir hayal dnyasna girer.

Dk gelirli Kapc Ahmet Efendi, sk sk kendisini zengin bir
iadam olarak hayal eder. Trkiye'nin en zengin kiilerinden biri
olacak, byk kentlerde iyerleri aacaktr. Bu kadar nl olan Ahmet
Bey, ara sra anszn ii ailelerini ziyaret edecek ve onlarla birlikte
oturup onlarn mtevazi sofrasnda yemek yiyecektir. Bir gn
bu ii ailelerinden birinde gzel bir gen kzla tanr...

Hayal kurmak bazen gerekli ve yararldr. Yaratc kimselerin
d gcnn zengin olduu sylenir: Hayal kurmann yaratc zekay
kamlad da ileri srlmtr. Ancak kii gerekle hayal arasndaki
snr bildii ve kurduu hayaller gerek dnyasyla ilikisini
kesmedii srece, hayal kurmann bir sakncas yok, tersine yarar
vardr.

Bastrma: Ho olmayan bir durumu gsleyip onunla mcadele
etme yerine, bazen byle bir durumu grmezlikten gelme ya da yadsma
daha kolay gelir insana. Bu yok sayma, ounlukla kiiye ho
gelmeyen durum --unutularak-- yaplr.

Savata en yakn arkadan kazayla vuran ve onun lmne neden
olan kii, kendi dikkatsizlii sonucu ortaya kan bu olay, bir
sre sonra unutmutur. Ayn ekilde, olunun ar politik akmlara
kaplarak bir genci ldrdn renen baba, olu hapisten ktktan
sonra byle bir olay hi anmsayamaz.

Aslnda beyindeki unutma mekanizmas her insanda bir lde
otomatik olarak iler. Kiinin srekli ac duymasn nlemesi asndan
bastrmann yararlar vardr. Ancak bu yola bireyin gerekle ilgisini
kesecek derecede ve sklkta bavuruluyorsa, o zaman uyum zorluu
grlr ve sonuta daha fazla sorunlar olan bir kiilik ortaya
kar.

rnein, birbirini seven bir ift, ellerine geen paray nasl
harcayacaklar konusunda anlaamyorlar. Kadn, --para harcamak, daha
rahat yaamak iindir;-- diye dnrken koca, --tasarruf etmek, gelecek
iin para biriktirmek gerekir;-- biiminde dnr. Birbirlerini
sevdiklerinden, bu ift para harcamayla ilgili dnce ayrlklarn
grmezlie gelip, bu sorunu bastrabilir. Ama zamanla, gz yummu
olduklar bu uyumazlk, aralarndaki ilikiyi sarsp zedeler. Bu iftin
aralarndaki anlamazlk noktasn bir an nce saptayp, bu konuda
ikisinin de uzlaabilecekleri bir anlamaya varmalar, daha uyumlu
ve daha salkl bir davran olurdu.

Duygusal yaltm ve soukluk (Apati): Bir zamanlar nem verdii
ve kendini ortaya koyduu bir ilikide incinmi, krlm bir kimse,
bu tr ilikilere kar duygusal bir soukluk gelitirebilir.

Szgelii, sevdii ve duygusal olarak baland bir kimseden
ok ac ekerek incinen bir gen kz, kendini tmyle derslerine adayp
baka hibir erkee yz vermemeye balayabilir. Sevme, sevilme,
ona gre gerekte varolmayan duygulardr artk. Hele erkekler bu
tr duygulardan hi anlamazlar. Onun iin bir erkee duygusal olarak
bir daha yaklamamak gerekir. nemli olan okulu bitirmek, bir
meslek sahibi olmak, anne ve babann uygun grd biriyle evlenmek,
yaamdan duygusal doyum beklememektir.

Byle bir genelleme kukusuz herkesi kapsamaz. zel olarak krld
ya da kzd kiiye dnk bir duygusal soukluk gelitirebilir.
--Zaten benim iin o kadar nemli bir insan deil ki! Benim ona
ihtiyacm yok,-- gibi bir tutum taknarak kendini uzak tutar.

ster genel, isterse zel olsun, duygusal soukluk ve yaltm bireyi
gerek sorunla ilgilenmekten ve soruna bir zm getirmekten alkoyar.
--Zaten benim iin nemli deil,-- diyerek ilikiyi kesmek, sz
konusu kiiyle arada varolan sorunlar zmeyi, bu yolda herhangi
bir giriimi ve ilerlemeyi olanaksz hale getirmek demektir. Byle bir
tavrla, ilikinin niteliinin deierek srmesi de sz konusu olamaz;
boanan elerin evlilik ilikilerini dostlua dntrememeleri gibi.

Yer deitirme: Kzgnlk ve dmanca duygular, bunlara yol
aan kimselere deil de, daha az ekinilen kimselere yneltilirse, yer
deitirme trnden bir savunucu davran ortaya kar.

rnein, darya oyuna kmadan nce odasn iyice derleyip
toplamas sylenen ocuk, kzgnln kk kardeine bararak
gsterir. nk annesine baracak olursa dayakla ya da baka bir
ekilde cezalandrlacaktr.

Kii, bazen neye kzgn olduunu pek bilmeden, sinirli ve kzgn
bir hava iinde bulunabilir; byle zamanlarda, karsna kim karsa,
ona kzmaya, onun her yaptnda kusur bulmaya hazrdr. Bu tr
durumlarda, duygularnn farkna varabilen kimse, olgun bir kimsedir;
byle bir ruh hali iinde olduunu anlaynca, karlat kimselere,
zellikle o gn, biraz daha hogrl davranmaya zen gsterir.

Kar saldr: Eletirildii zaman, insanlarn ou, eletiri konusu
olan eylere cevap verecek yerde, ou kez eletirene hcum ederek
kendini korumaya ynelir. Beinci Blmde tartlan kavramlar
iinde sylenirse, iletiimi ierik odandan, iliki odana kaydrr.
Kiinin davran ya da kiiliiyle ilgili bir eletiri karsnda, bunu
yapana, --Sen kendini ne sanyorsun?!-- diye kzgn bir tonla saldrld
olur. Eletirilen noktalarla ilgili olmayan konulara saparak, kardakinin
eletirilecek ynleri ortaya karlmaya allr. Oysa bu
davran, kardakini daha da savunucu yapar; bylece o kiiyle
gerekletirilmeye allan iletiimi, savunucu bir iletiim haline
dntrr.

letiimde savunuculuk arttka ne konuulduu nemini yitirir,
kimin konutuu nem kazanmaya balar. Bylece bir sorunu zmek,
bir konuyu aydnla kavuturmak ama olmaktan kar, kardaki
kiiyi rahatsz etmek, kalbini krabilmek temel ama olur. Sonu
olarak da, konumaya baladklar andakine oranla birbirine daha
kzgn, daha dmanca duygularla dolu iki insan ortaya kar; herhangi
bir sorun zlm ya da aydnla kavuturulmu olmaz.

Aada savunucu iletiime ve bunun kart olan ak iletiime
iki rnek vermek istiyorum. ki iletiim slubu arasndaki fark daha
iyi belirsin diye ayn kiiler, ayn konuda konuturulmutur.

rnek 1

Kadn : --Eve geldiin zaman hemen gazeteyi eline alp misafir
odasna ekileceine, --Merhaba karcm--, deyip biraz gleryz gsterebilir
ve benimle konuabilirdin!... Ben senin hizmetin deilim.
Bunun farkndasndr, umarm!...--

Koca : --Yorgun geldiimi farketmedin mi? Birazck ilgi duysaydn
ne denli yorgun geldiimi grrdn!.. Akama kadar bankada
mteriyi memnun etmeye alyorum. Eve gelince de hanmefendiyi
mi memnun edeceim?.. Bktm senin bu tr konumalarndan!.. mark
bir kk kz gibisin... Hep ilgi bekliyorsun!.. Birazck da sorumlu
bir ev kadn gibi dnp davransana!..--

Kadn : --Sensin mark ocuk aslnda!.. Neymi efendim? Beyefendi
bankada yoruluyormu!.. Ben sanki yorulmuyorum. Btn gn
renci denen o zibidilere laf anlatmaya kalk, sonra eve gel ocuklarla
ura, ev ilerini yap, beyefendinin yemeini hazrla... Ben senden
kat tazla i yapyorum, biliyor musun sen?!..--

Koca : --Kes sesini be! Dr dr dr!.. eker gider lokantada yerim.
Hi olmazsa senin drdrn dinlemem. Bktm be!..--

Kadn : --Haydi git yleyse. Defol git! Seni tutan yok. Kendini
adam m sanyorsun sen?..--

rnek 2

Kadn : --Eve geldiin zaman hemen gazeteyi eline alp misafir
odasna ekileceine, --Merhaba karcm--, deyip biraz gleryz gsterebilir
ve benimle konuabilirdin!... Ben senin hizmetin deilim,
Bunun farkndasndr, umarm!...--

Koca : --Merhaba karcm. zr dilerim. Emin ol seninle her zaman
konumaktan zevk alrm. Ayrca seni zledim de... Fakat bugn
gerekten yorgunum. Ama sen yine de haklsn. Biraz oturup gazeteyi
okuyacaktm. Neyse nemi yok bunun. nce be, on dakika mutfakta
seninle sohbet edeyim. Anlat bakalm gnn nasl geti?..--

Kadn : --Ben de senden zr dilerim. Okulda renciler o kadar
saygsz ve sz dinlemez hale geldiler ki, ok canm sklyor. Hncm
bilmeden senden karyorum, belki de... Kusura bakma... Byle zamanlarda
sana iyi davranamyorum. Daha yumuak konuabilirdim.--

Koca : --Anlyorum, hayatm. Gerekten yorgun ve sinirlisin. Sana
biraz yardm edeyim. Hem konualm, hem yemei hazrlayalm. Sen
bana kzsan da ben aldrmam, nk beni sevdiini ve deer verdiini
biliyorum!--

SAVUNMA MEKANZMALARI GNL

Kiilerin davranlarnda gzlenebilen temel psikolojik savunma
mekanizmalarn, ana hatlaryla inceledikten sonra, imdi, kendi
davranlarmza dnelim ve aadaki uygulama yoluyla, gnlk yaammzda
yer alan insan ilikilerinde, ne tr savunma davranlar gsterdiimizi
gzlemleyelim.

1. ki, gn, gnlk yaamnzdaki iletiimleri gzleyerek ne
zaman savunucu olduunuzu bulmaya aln. Kiinin kendinin
savunucu olduu zamanlarn farkna varmas zordur, ama
daha nceki okuduklarnz gznnde tutarak bu zor ii baarabilirsiniz.
Bedeninizin belirtilerine duyarlk gsterirseniz,
iiniz daha da kolaylar. Kendinizi aldattnz ve savunucu
mekanizmalardan birini kullandnz zaman, vcudunuz byk
bir olaslkla buna bir tepkide bulunur. Vcudunuzun bu
tepkilerini saptayabilirseniz, nasl ve nerede savunma yaptnzn
daha abuk farkna varabilirsiniz.

2. Deiik kiilerle etkileimde bulunduunuz zaman savunuculuunuzda
farkllk oluyor mu?

3. Savunucu olduunuzu dndnz her ilikiyi tanmlamaya
aln. Kiinin sizinle olan ilikisini (arkada, e, mdr,
vb.) mmkn olduu kadar ayrntl bir biimde anlatn. Bu
durumda hangi savunucu mekanizmay kullandnz tanmaya
ve adlandrmaya aln.

4. Savunucu bir iletiim olduu anda, bunu hemen ksaca yazmaya
aln. Birka gn bekledikten sonra yazarsanz, geen
zaman sresinde olay alglaynz deimi olabilir.

5. Tuttuunuz bu gnl bir arkadanzla paylaabilir ve sizin
gzlemlerinizle ilgili olarak onun ne dndn sorabilirsiniz.
Acaba arkadanz kendisinin savunma mekanizmalaryla
ilgili byle bir gnlk tutmak ister mi? Byle bir gnlk tutarsa
bulduu sonular birlikte tartmay gerekletirebilir misiniz?

SAVUNUCU LETM NE ZAMAN ARTAR?

Bu konuda yaplan bir aratrmadan ksaca sz etmek yerinde olur.
Landfield (1954), bireyin gvenlii ve kendi hakkndaki beenisi tehdit
edildii zaman, savunucu davrann arttn gzlemlemitir. Bu
tr tehdit durumlar, daha ok bireyin kendisi iin nemli olan ve
onun davranlarn deerlendirebilecek mevkide bulunan kiiler
(patronu, amiri, retmeni vb.) evresinde olduu zaman, ortaya kar.
Landfield, insanlarn iki tr tan olduunu syler: Tehdit
edici olan ve olmayan tanklklar. Tehdit edici olmayan tank, bireyin
davrann deitirmek istemez, onun duygularn, dncelerini,
tutumlarn olduu gibi renmek amacndadr; bunun tesine
geip, --unu yle yapmalsn!-- demez ve bu nedenle savunuculua
yol amaz. Tehdit edici tanklarla kurulan iletiimdeyse savunucu
zellik kendisini daha sk gsterir.

Davitz (1959) ise, evresindeki insanlar tehdit edici olarak grmenin
ya da grmemenin, byk lde iletiim kuran kiinin alglay
biimine bal olduunu gzlemlemitir. Korku dolu ve endieli
kimselerin evresindekileri ounlukla tehdit edici olarak grdkleri
saptanmtr. Bu tr insanlar, iinde bulunduklar kiiler aras
ilikiler evresini, cezalandrc bir evre olarak alglarlar. Bu kiiler,
byk bir olaslkla, cezalandrc bir ortamda yetimilerdir; cezalandrc
geliim ortamnda, bakalarndan korkmaya ve kendilerini
srekli koruma gereine koullanmlardr. nk, ocukken aldklar
mesajlar, genellikle olumsuz eletiri, gln duruma sokulma,
reddedilme, aldatlma, hakaret, kk drlme ya da nemsenmeme
gibi olumsuz ierie sahiptir. Byle bir evreden gelen ocuun
sk sk savunucu olmas doal deil midir?

Hangi tr evreler ne gibi tipleri yetitiriyor, sorusuna ilikili olarak
yapt almada, Hacettepe niversitesi retim yelerinden
Yldz Kuzgun, ana-babalarn otoriter, demokratik ya da ilgisiz tutumlardan
birine sahip olmasyla, ocuklarn kendini gerekletirme
dereceleri arasndaki ilikiyi aratrmtr (Kuzgun, 1973).

Varoluu-insancl ad altnda bilinen psikoloji okuluna gre,
kendini gerekletirme gds, insanlarn temel faaliyet kaynan
oluturur. Kuzgun, kendini gerekletirmenin belirtileri olarak u
davranlar zerinde durmutur:

-Zaman iyi kullanma,

-Destei dtan deil, iten alma,

-Duygusal bakmdan ak olma,

-ten geldii gibi davranma

-Kendine sayg duyma,

-Kendini kabul etme,

-nsann temelde iyi bir yaratk olduuna inanma,

-Uzlatrc bir yaklam iinde olma,

-Saldrganlk eilimlerini gereki bir tutumla kabullenme,

-Yakn iliki kurabilme yeteneine sahip olma.

Aratrmadan elde edilen bulgulara gre, demokratik tutuma sahip
olan ailede yetimi bireyler, kendilerini daha ok gerekletirebiliyorlar.
Souk ve sert disiplinli otoriter ortamda yetien genlerinse,
kendilerini gerekletirme ynnden daha baarsz olduklar grlmtr.
lgisiz tutum iinde yetienler de, kendini gerekletirme
ynnden geri kalmlk gsterir, ancak otoriter ortamda yetienler
kadar baarsz olamaz.

Kuzgun'un aratrmasnda kendini gerekletirme belirtileri olarak
saylan davranlarla, ak iletiim belirtileri olarak saylan davranlar
arasnda byk bir paralellik gze arpar. Bu paralellie dayanarak,
demokratik ortamda yetienlerin, otoriter ortamda yetienlere oranla,
iletiim davranlarnda daha az savunucu olduu sylenebilir.

Lichtenber (1955), --Bir kiinin duygusal olgunluk derecesiyle
kurmu olduu iletiim tr arasnda bir iliki var m?-- sorusu zerinde
durmu ve duygusal ynden henz olgunlamam kimselerin
reddetme, kar kma ve karsndakinin sylediinin tersini syleme
davranlarn daha fazla gsterdiklerini saptamtr. Olgun kimselerse,
--daha nceden sylenenleri gznnde tutma--, --ne syleyeceklerini
planl bir biimde nceden zet olarak kardakilere belirtme--
gibi davranlar daha sk gsterirler. Duygusal ynden olgun
olan kimselerde gzlenen bu tr davranlarn, iletiimde bulunan
kiilerin aralarndaki fikir ayrlklarn daha ak bir biimde grmelerine
yardm ettii saptanmtr.

SAVUNUCULUK LETM MAHVEDER

liki iinde bulunan iki kiiden biri savunucu olmaya balaynca,
iletiim hzl bir biimde bozulmaya balar. yle anlar olur ki, btn
bir yaam boyu nemle koruduumuz baz ilikiler, savunucu bir
iletiimin sonunda, bir anda mahvolup gidebilir. --Hangi tr iletiim
savunucudur, savunucu iletiim nasl ortaya kar?-- konularnda bilinlenmi
kii, insan ilikilerinde bu tr kayplara uramama ynnden
daha ansldr. Bu nedenle savunucu iletiimle onun kart
olan ak iletiim zerinde biraz daha durmakta yarar vardr.

SAVUNUCU YA DA AIK LETM NASIL TANIRIZ?

letiim srecinde savunucu tutumun nasl belireceini Gibb (1961)
sk sk kaynak olarak kullanlan bir makalesinde ele almtr.

Gibb, u temel varsaymdan hareket eder: letiim bir dil ilemi
deil, bir insan srecidir. letiimde ilerleme salayabilmek iin, insanlar
arasndaki ilikilerde bir geliim, bir ilerleme gerekletirmek
gerekir. Kiiler arasndaki ilikiler bozuk bir temele oturmusa, iletiimde
kullanlan dil ne kadar kaliteli olursa olsun, iletiimde bir ilerleme
grlmez.

letiimde en bata gelen bozuk temellerden biri, savunuculuktur.
Savunuculuk, bireyin benlik bilincini koruma gereksinmesinden kaynaklanr.
Savunucu durumda olan kii, zihin gcn sz konusu
edilen konudan ok, kendisini savunmaya harcar. Konudan sz etmek
yerine, karsndakine nasl grndn dnr. Kardakini
nasl alt edeceine, tartmay nasl kazanacana, nasl baskn kacana,
karsndaki szl saldrda bulunursa nasl kar koyacana
zihnini yorar.

Bir kimse savunucu bir biimde konuursa, dinleyicide de kendiliinden
savunucu bir tutum uyanr. letiimdeki savunuculuk kendini
sadece szl iletiimde deil, beden hareketlerinde, yz ifadelerinde
ve sesin tonunda da gsterir. Bu ipular, sylenen szlerle beraber,
dinleyiciyi daha da savunucu hale getirir ve savunuculuu gittike
artan kii karsndakinin niyeti, deerleri ve duygularn alglayamaz
hale gelir.

Yaplan aratrmalar, savunma zellii arttka, iletiimdeki verimin
dtn, savunma azaldka, mesajn anlamna ve yapsna
daha da dikkat edilebildiini gstermitir. Savunuculuk azaldka
Kaynak (konuan) ve Hedef (dinleyen) Birimlerin iletiimi bozacak
trden yanl alglamalardan uzaklatklar grlmtr. Savunuculuun
az olduu ak iletiim ortamnda, iletiimde bulunanlar mesajn
yaps ve ieriine daha ok dikkat ederler.

SAVUNUCU VE AIK LETMN

TEMELNDE YATAN TUTUMLAR

Savunucu ve ak iletiimin temelinde aadaki tutumlar yatar:

Savunucu iletiim:

Yarglayc tutum

Denetlemeye ynelik tutum

Belli bir strateji izleyen planl tutum

Aldrmaz, umursamaz tutum

stnlk belirten tutum

Kesin tutum

Ak iletiim:

Tantc tutum

Soruna ynelik tutum

Plansz, kendiliinden oluan tutum

Anlay, duygusal yaknlk gsteren tutum

Eitlik belirten tutum

Denemeci tutum

letiim srecinin tm iinde bu tutumlar eitli derecelerde
kendini gsterir. Bir kimsenin iletiimi, tek bir tutumu yanstmaz;
farkl tutumlar birbiri iine kaynam olarak ortaya karlar.

rnein, bir yerde yarglayc bir tutum gsteren biri, bunun ardndan
anlay ve yaknlk tutumlarn da belirtebilir. Byle durumlarda
dinleyici ne yapacan bilemez; karsndakine kzsn m, yoksa
onu sevsin mi bir trl karar vermez. Gnlk yaamda gzlemlenen
iletiimlerde, savunucu ve ak iletiim tutumlar birbirleriyle
deiik trlerde ve eitli derecelerde birleim gsterebilirler. Anlatm
kolaylatrmak amacyla, birbirine kart olan iki tutumu dierlerinden
ayr olarak ele alp inceleyeceiz.

Yarglayc tutum: Yarglayc tutum savunuculuu arttrr. Eer
dinleyici, konuann ses tonundan, davranndan yargland,
deerlendirildii izlenimi alyorsa, savunucu bir tutum iine girer. Konuan
kiinin mevkii, ya, dinleyenle gemi ilikilerinin tr, savunucu
tutumun ne zaman ve ne lde ortaya kacan etkiler.

ocuklar yetitirirken anne ve babalar srekli olarak, ocuun
davranlarn --iyi--, --kt--, --ayp-- biiminde deerlendirdiinden
kk yata yarglama tutumu bireyin iine yerleir ve ou kere birey,
gelen mesajlar bu eilim iinde deerlendirir.

ki rnekle aklamamz daha somutlatralm:

Deprem blgesinde bulunan bir evde, orta iddette bir zelzele sonucu
ev sallanmaya balaynca, ocuunu merak eden anne, --Can
neredesin!-- diye seslenince, ocuk ierden korkak bir sesle, --Ben
yapmadm anneciim!-- diye cevap verir.

ocuk eski beklentileri erevesinde bu sorunun altnda bir sulama,
bir yarglama alglamtr.

Beni ziyarete gelmi bir rencim, sigara imekteydi; konumaya
baladk. Bir sre sonra yaknmda duran sigara tablasn onun yanna
koydum. rencim biraz mahup bir sesle, --Kl yere atmyordum,
p sepetine atyordum, hocam!-- dedi.

Yukardaki rneklerden de anlalaca gibi, srekli yarglanarak
bytlm olan birey, otorite karsnda annda savunma davranna
bavurur.

Tantc tutum: Tantc tutum iinde olan kimse, karsndakinin
kuku ve korkularn uyandrmadan iletiimde bulunur. Bu tutumun
teki kii ya da kiileri tehdit edici, yarglayc bir zellii yoktur;
olduu gibi kabul edilir; rtk veya dolayl da olsa --iyi ya da kt--
biiminde bir deerlendirme getirmez.

Tantc tutumla dile getirilen masajlar ne kadar belirgin olursa, o
denli az yanl alglama olur. rnein, ben sigara tablasn rencinin


yaknna koyarken, --Sana daha yakn olur;-- deseydim, onun savunucu
tutumu belki de harekete gemeyecekti. Kiiler birbirinden
ekiniyor ve kendileri hakknda herhangi bir deerlendirmenin sz
konusu olabilecei kukusu iinde bulunuyorlarsa (ki bu kuku bilinst
ya da bilinalt olabilir), tantmc mesajn daha ak seik
olarak verilmesi gerekir. Karlkl gven bir kez kurulduktan sonra,
bireyler mesajlarn olutururken pek zen gstermeseler de, yanl
anlalma ve yorumlanma ender olarak ortaya kar.

Denetlemeye ynelik tutum: Denetlemeye ynelik tutum, konuann
dinleyiciyi denetleme, belirli bir yne ekme ya da fikrini deitirme
gibi amalar tamasn ierdiinden, bunu sezen dinleyicinin
savunuculuu artar. Bu tutumun temelinde yatan varsaym, dinleyenin
konuandan daha yetersiz, daha aciz olduudur. Konuan
kimse, denetleme tutumuyla rtk ya da ak bir biimde, dinleyeni
--bilgisiz--, --kendi bana karar vermekten aciz--, --henz olgunlamam--,
--aklsz--, --yanl yolda olan biri-- olarak grdn ifade eder.
letiimde rtk bir biimde yer alan bu mesaj, dinleyicide savunucu
tutumun domasna yol aar.

Denetleme tutumu, kendini eitli biimlerde gsterebilir: Dinleyicinin
belirli bir konudaki tutumunu deitirmeyi isteyebilir ya da
davrann belirli bir biimde ynlendirmeyi dnebilirsiniz. Bireyin
belirli bir faaliyetini snrlandrmak iin de iletiimde bulunabilirsiniz.
Dinleyicinin savunuculuk davrannn derecesi, sizin denetlemeye
altnz konuyla kendini ne kadar zdeletirdiine, baka
bir ifadeyle, bu konunun dinleyicinin benlik kavramyla ne lde
ilikili olduuna baldr. Bireyin bal bulunduu, duygusal ve
dnsel adan kendinin bir paras olarak grd konularda, savunuculuu
yksek olur; benliiyle pek ilgisi olmayan konularda
ise, denetlemeye ayn lde tepkide bulunmaz.

Soruna ynelik tutum: Soruna ynelik tutum iinde olan kiiler,
kendilerini belirli bir ii yapmakla sorumlu grerek konumay srdrrler.
Bu tutum iinde kardaki kiiden katk beklenir, nk sorunun
tartlarak zlecei, her iki tarafa kabul edilmitir. --nceden
doruluuna karar verilmi-- belirli bir zm yolunu zorunlu
kabullenme deil, sorunu beraberce tanma ve zm yollarn arama
bu tutumun gereidir.

Aadaki rnekte, bir baba, lise son snftaki oluyla denetleyici
bir biimde konumaktadr.

Baba : --Olum, biliyorsun ben bir memurum: Sizleri okutmak
iin annen ve ben birok fedakarlkta bulunduk. Allaha kr, sizler
de altnz ve hi takntsz bu aamaya ulatnz. imdi bir meslek
seme sras geldi. Ben senin doktor olman istiyorum. Bugn doktorlukta
ok para var. Uzman bir doktor, hergn iyi para kazanr. Ben
ok sknt ektim, doktor olursan sen sknt ekmezsin. Maallah zekisin,
hangi faklteyi istesen girebilirsin.--

Olu : --Baba ben doktorluu sevmiyorum, nk btn gn
hasta insanlarla uramak istemiyorum. Ne kadar kazanl meslek
olursa olsun, srekli hastalkla uratm zaman hayatmdan memnun
kalamam. Benim ilgi alanm daha ok i hayatnda... Onun iin
ben iletme fakltesine gitmek istiyorum. Orada okurken bir yandan
da yabanc dilimi glendireceim. Bu faklteyi bitirdikten sonra, iki
yl iinde yurt dna gidip; iletmede uzmanlk derecesini alacam.--

Baba : --Senin yurt dnda falan iin yok. Oraya gidip belki de
dnmezsin. Haluk Bey'in olu Vural gitmiti, ne oldu?.. Orada bir yabanc
kzla evlendi... imdi hem annesi hem de babas, --Keke okutmasaydk da,
burada bizimle kalayd olumuz-- diyorlar!--

Olu : --Ama baba, Vural' rnek gstererek bana engel olmanz
aklma yatmyor. Ayrca, Trkiye'de i hayatnn gelimesini istiyorum.
Trkiye iyi i adam karamad iin, yabanclar i alanlarn
kapyor. Ayrca i hayatndan zevk alyorum. Geen yaz Abidin Amca'nn
yannda alrken bunu ne kadar sevdiimi anladm.--

Baba : --Abidin Bey'in babas zenginmi, sermaye vermi oluna.
Benim sana verecek bir eyim yok. Ben sana ancak t verebilirim,
yol gsterebilirim. Sen gel benim szm dinle. Sonraki pimanlk
fayda etmez. Sen tp fakltesine gir ve doktor ol, yavrum. Babann szn
dinle. Biliyorsun, ben her zaman senin iyiliini isterim.--

Olu : --Babacm, ben senden para istemiyorum ki!.. Ben iyi bir
i yneticisi olduktan sonra zamanla kendi iimi kurarm. Kusura
bakmayn ama, ben tp fakltesine gitmeyeceim. Bu meslekte yaayacak
olan benim, siz deilsiniz... Bana yle geliyor ki, --Olum doktor--
demek iin, beni istemediim bir meslee itmeye alyorsunuz.--

Baba : --Sana tatl sz yaramyor galiba!.. Kaln kafal!.. Eek herif!..
Yazklar olsun sana verdiim emeklere. Ben senin iyiliini dnyorum.
Sen kalkm burada bir de bana kar geliyorsun. Git, defol
karmdan. Ne halt edersen et. Bir daha bana gelip hibir konuda akl
danma... Anlald m? Git, gzm grmesin seni!--

Delikanl darya karken, kapy sert bir ekilde kapatr.

Ayn kiiler soruna ynelik bir tutum iinde konutuklarnda ortaya
farkl bir iletiim kar:

Baba : --Olum, biliyorsun ben bir memurum. Sizleri okutmak
iin annen ve ben birok fedakarlklarda bulunduk. Allaha kr, sizler de
altnz ve hibir takntsz bu aamaya geldiniz. Seecein
meslekle ilgili olarak bugn seninle konumak istiyorum. Ne dnyorsun
olum, hangi meslekleri aklndan geiriyorsun? Benimle bu
konuda konumak ister ve hangi faklteye gideceine dair dndklerini
paylarsan memnun olurum--

Olu : --Babacm ben de ayn eyi dnyordum. Benim sizin
dncelerinize ne kadar nem verdiimi bilirsiniz. letme fakltesine
gitmek istiyorum. Geen yl Abidin Amca'nn yannda alrken i
hayatn sevdiimi farkettim. letme fakltesini bitirdikten sonra da
iki yl kadar darya gidip ayn konuda uzmanlk derecesi almak istiyorum--

Baba : --Olum, Abidin Bey'in babas zengindi. adam olmak
herhalde houna gitti. Ama sen kendi iinde mi alacaksn? Yoksa
zengin bir iadamnn yannda ynetici olarak m alacaksn?.. Bu
ikisi arasnda bir fark gryor musun?..--

Olu : --Grmez olur muyum baba!... Haklsn! Ben iadam olmak
istiyorum. Baka birinin yannda maal olarak almak istemiyorum--

Baba : --Bu noktada bir ey sylemek istiyorum, olum. Biliyorsun,
ben varlkl bir kimse deilim. Hem annen, hem ben varlkl ailelerden
gelmedik. En byk zenginliimiz sizlersiniz, sizlerle iftihar
ediyoruz. Servetim olsa sana byk gvenim olduu iin hi tereddtsz
veririm. Fakat yok. adam olmak istiyorsan, iini kurman
iin gereken sermayeyi nereden bulacan konusunu da rastlantya
brakmaman gerekir. Yoksa ilerde bunalm geirirsin. imdi sana sorum u:
ini balatabilmen iin gereken sermayeyi nereden bulmay
dnyorsun?--

Olu : --Bu konuyu tm ayrntlaryla dnmedim. imde bir
gven var, sanki bir insan bir eyi yapmay gerekten isterse mutlaka
varmak istedii herefe ular...--

Baba : --Evet olum, azmin elinden kurtulan pek bir ey yoktur.
Fakat sermaye edinmek uzun sre alabilir. Para herkesin nem verdii
bir konudur. Bu konuda hayallerle gerekleri kartrmak ac sonular
dourabilir. Onun iin sermaye bulup i balatma konusunda
senin mmkn olduu kadar gereki davranman istiyorum--

Olu : --Evet, anlyorum baba... Bu konuda dnmem gerekiyor.
Belki de karar vermeden nce gidip bir de Abidin Amca'nn fikrini
alaym. Belki senin, benim aklma gelmeyen bir yn gsterebillr.--

Baba : --Gzel! Fikir almaya ak olman houma gitti. Srf kendi
kafan iine kapal kalma. Dinle, dn, dene, sonunda yine sen karar
ver. Fakat nce fikir al, ondan sonra kendin karar ver. imdi benim
sana bir nerim var, madem ki fikir almaya bu kadar aksn, bunu
sana rahatlkla syleyebilirim. Doktor olmay hi dndn m? Yararl
ve iyi kazanc olan bir meslek!..--

Olu : --Hasta kimselerle srekli iliki iinde olmak, sanki beni ldrrm
gibi bir duygu var iimde. Ama yine de bir meslek olarak
zerinde dnmem gerekir.--

Baba : --Bu konuda dnmek istemene memnun oldum. Fakat
unu bilmeni isterim; sen hangi meslei seersen se, senin verdiin
karara sayg duyacam ve imdiye kadar olduu gibi sana hep yardmc
olmaya alacam--

Olu : --Sa ol baba. Bakalarnn babas ocuklarnn her dediklerini
yapmalarn beklerken, sen bana hep karar verme zgrl tandn.--

Belli bir stratejiyi izleyen planl tutum: Belli bir stratejiyi izleyen
plan tutum, konuann amalar konusunda dinleyiciyi kukuya
drebileceinden, savunucu tutum yaratr. --Bakalm bunun altndan
ne kacak?-- gibi bir dnce, dinleyicinin kendini savunmaya
hazrlamasna yol aabilir. Szgelii, sizi telefonla arayan bir
tandnzn yle dediini dnn: --Sizi ne kadar sevdiimi bilirsiniz.
Hep aklmdasnz, bir trl ziyaretinize gelmek mmkn olamad...
Naslsnz abi? Afiyettesiniz inallah... Yengem de iyi mi? ocuklar
nasl? Gzel, gzel... Allah iyilik versin. Bir hatrnz soraym dedim.
Ha, abi, bir soraym unutmadan, bana bir milyon lira bor verebilir misiniz?--

Plansz, kendiliinden oluan tutum: Plansz, kendiliinden oluan
tutum, insana daha --doal-- geldiinden --sinsilik-- kukusu
uyandrmadndan, savunuculua yol amaz. Telefondaki ayn kiinin
size, --Naslsn abi? Sizi uzun sredir arayamadm, kusura bakmayn.
Bir milyon liraya ihtiyacm oldu da, siz aklma geldiniz...
Acaba verebilir misiniz?-- dediini dnn.

Bu kiilerden hangisine kar daha savunucu olursunuz?

Aldrmaz, umursamaz tutum: ki kii konuurken, biri umursamaz
bir tavr iinde, sylenen sze aldrmama davran gsteriyorsa,
karsndaki kiide de doal olarak savunucu bir tepki oluabilir.
nc Blm, iletiimin ilikiler dzeyini tartrken, iliki iinde
bulunan kiilerin, srekli birbirlerini tanmladklarn, bu tanmlanan
kiinin o iliki iindeki benliini kabul, red veya umursamama
seeneklerinden birini ortaya kardn sylemitik. Hatrlarsnz, en
olumsuz etki, umursamama tavrndan kaynaklanr. Burada, ayn konuya,
tutumlar asndan deiniyoruz; grld gibi umursamaz
tutum, kardakini savunucu bir tavr iine iter.

Anlay, yaknlk belirten tutum: Umursamaz tutumun kart
--duygudalk--tr. letiimde, kiinin karsndakinin duygu ve dncelerine
ilgi ve anlay gstermesi, bunlar nemsemesi, baka bir
deyile, karsndakinin duygularn, dncelerini ve iinde bulunduu
durumu sanki kendi sorunlar gibi grmesi --duygudalk-- olarak
adlandrlr. letiimde bu tr bir tutum ar bastka, savunuculuk
azalr, ak iletiim kendini gsterir.

Ancak, duygudalktan bakalarnn iine burnunu sokma anlalmamaldr.
zel yaamnza burnunu sokmaktan te sizinle ilgilenmeyen
bir kimse, sorununuzu rendikten sonra, ya srekli t vererek
sizi belirli biimde davranmaya zorlar ya da dedikodu yaparak
sorununuzu bakalarna duyurur. Bunun dnda sizle paylamak istedii
baka bir ey yoktur. Bu tr kimseler ou kez karlarndaki
kiiyi denetlemeye kalkarlar; anlaytan ve gerekten yakn olma
duygusundan yoksundurlar. Duygudalkta kiinin durumunu anlama
ve bu anlaya ulatktan sonra onu kabul etme, yalnz brakmama
eilimi vardr.

stnlk belirten tutum: Konutuu kimseden daha stn olduunu
ima eden kimse, sorunun zmne ortaklaa eilmeyi salayamaz.
Gnderdii mesajlarn stnlk ifade eden yanlar yle bir
duygusal arlk kazanr ki, mesajn ierii alglanmamaya balar.
Baka bir deyile dinleyici, konuann sylediklerini dinleme yerine,
btn enerjisini kendini savunmaya yneltir:

Konuan, iletiim sreci iinde mevki, kudret, zenginlik, zihni yetenekler
ve grn gibi trl alardan kendisini dinleyenden daha
stn olduunu hissettirirse, dinleyende savunuculuk davrann
uyandrr. Savunuculuu artan dinleyici, zihinsel enerjisini konuann ne
sylediinden ok, --una o kadar stn bir kii olmadn
nasl gstereyim?--, --Ondan aa olmadm nasl gstereyim?--
--Ne yapaym da una gzel bir ders vereyim?-- konusuna yneltir.

Kendisini stn gstermeye alan kii, --sorunu birlikte zmeye
girimeyen, herhangi bir cevap beklemeyen, yardma gerek duymayan,
karsndakini kk drmek amacyla konuan bir kii--
olarak alglanr.

Eitlik belirten tutum: Dinleyici, konuann kendini stn grmediini
anlarsa, ibirliine ak bir tutum iine daha kolaylkla girebilir.
Eit kiiler olarak iletiimde bulunan kimseler arasnda karlkl
gven ve sayg sz konusudur. Gerek yaamda mevki, zihinsel
yetenek farklar olsa bile, --eit iletiim tutumu-- insan insana dzeyde
bu farklar nemsiz yapar.

Kesin tutum: Hangi konuda konuulursa konuulsun, kimi insanlar
kesin bir ifade kullanmay yelerler. Sanki kendileri o konuda
bilinebilecek her eyi renmi ve bildikleri arasnda bir karlatrma
yaparak kendileriyle karlarndakiler iin neyin iyi olduunu
bulmulardr. Bu kimseler genellikle bir sorunu zmek deil, her ne
pahasna olursa olsun tartmay kazanmak amacndadrlar. Mutlaka
hakl olmak gereksinimini duyarlar. Onlarca her eyin kesin sonulara
bal olma ihtiyac vardr.

Kesin tutumlu kimse, dinleyende --kendi dndnn dnda
bir gerek kabul etmeyen, bakalarnn dncelerini kendisininkine
benzetmek iin bask yapan kii-- izlenimi uyandrabilir. Bu izlenim
de dinleyicide savunuculuu krkler. Kesin tutumlu kimselerde
hogr dzeyi dk olduundan, bu kiilerin iletiiminde savunuculuk
birdenbire iddet kazanabilir.

Denemeci tutum: Kesin tutumun kart tavr --denemecilik--tir. Denemeci
kiiler kendi inan, bilgi ve tutumlarna eletirici bir gzle bakp,
bunlarla deneyler yapabilirler. Bu kiiler, karsndakinin sylediklerini,
kendi dnce ve tutumlar kadar deerli bulma eilimi
iindedirler ve srekli olarak renmek ve --gerei bulmak-- iin aba
gsterirler.

Kiinin bilinalt ya da bilinst dzeyinde yer alan baz temel
varsaymlar, kesin ya da denemeci tutumu ortaya karrlar. Kii ou
kere bu inanlarnn, varsaymlarnn bilincinde deildir. Ne var
ki, davranlarn gzlediinizde onun bu varsaymlar temel aldn
grrsnz. Aada, bu temel varsaymlar ana hatlaryla tanttk.

letiimde belirginlik, kesinlik gsteren kiinin
temel varsaymlar:

1. Bir konuyla ilgili olarak her eyi bilmek ve bunlar normal bir
iletiim srecinde ak seik ifade edebilmek mmkndr.

2. Bir konuya ilikili deiik gr alar vardr. Ancak bunlardan
bir tanesi dorudur. Yani bir tek doru bak as vardr.

3. Benim bak am en doru bak tarzdr; benim bilgim en
doru bilgidir.

letiimde denemeci bir yaklam gsteren kiinin
temel varsaymlar:

1. Bir konuyla ilgili olarak her eyi bilebilmek zordur. Her eyi
bilsek bile bunlar normal gnlk iletiim iinde ak seik ifade etmek
olana pek yoktur.

2. Bir konuyla ilgili birok doru bilgi; doru bak as olabilir.
Yani herkesin kendine gre --gerek--leri vardr.

3. Benim bak tarzm doru olmayabilir. Benim bilgimden daha
doru olan bulunabilir.

Basit konularda bile, bu iki tutum arasndaki fark grmek mmkndr.
Okullarda kullanlan tebeirin ne olduu ve neye yarad
konuulurken bile, bu iki tutum arasndaki fark kendini gsterir.

rnein, kesin tutum iinde bulunan kii tebeirin yaz yazmaya
yaradn, kireten yapldn syleyip bunun tesinde baka bir
eyle ilgilenmeyebilir. Denemeci tutum iindeki kimseyse, tebeire
yaklam biimlerinin her birine kendini ak tutar.

--Tebeir beyaz bir nesnedir. Kk, hafif, silindir biimindedir.
Yenmez, ucuzdur, yaz yazmaya yarar... Tad yoktur. Serttir. Dzgn
bir yzeyi vardr. Suya koyunca erir. Uzunluu 10 santim kadardr.
lkemizde, ufak da olsa, belirli bir sanayi oluturur.--

Tebeirle ilgili sylenecekler burada da bitmez: --Kalsiyum karbonattan
olumu bir mineraldir. Kara tahtada arasra gcrtl ses karr.
Kolayca ufalanabilir. Okullarn temel gereksinimlerinden birini
oluturur. ocuklarn oyunlarnda da kullanlr. Yerli maldr. Paraland
zaman toz haline dnr. Tamacl tala iinde ya da koruyucu
kutular iinde yaplr. norganik bir maddedir, vb...--

Bu rnekte gsterilmeye allan, basit bir maddeye bile kimyasal,
fiziksel, ekonomik gibi birbirinden farkl birok bak asnn
bulunabileceidir. Bu grlerin, bu bak alarnn her biri, kendi
iinde dorudur ve geerlidir.

Tebeirle ilgili aklanabilecek her eyi sylemi olduk mu acaba?
Eminim, hayr!.. Tebeirle ilgili, yukardaki listeye benzeyen, belki
de ondan kez daha uzun, zellikler bulmak olanana sahibiz.

stelik, konuulan konular her zaman bu tr basit konular olmaz,
ou kez karmak, psikolojik ya da toplumsal olgularn tartlmasn
da kapsar. Tartlan konunun --Trkiye'nin kalknmas-- gibi
ok boyutlu bir sorun olduu dnlrse, kesin tutumlarn yaratabilecei
savunuculuk tahmin edilebilir.

ENGEL AMAYI BLELM

Kiiler aras doyurucu ilikilerin ortaya kmasn engelleyen en
nemli etken savunuculuktur. Karnzda nasl konuulduu ve nasl
davranld zaman savunucu olduunuz konusunda bilinlenme
kazanabilirseniz, bu tr davranlarn karnzdakini de savunucu
yapacan kolayca anlam olursunuz.

Kukusuz her zaman ak iletiim yaplamaz. Doal olarak bir
kimse srekli riske giremez, yoksa yaralanp ac duyabilir ya da zaman
yitirebilir. Ama bir insan srekli olarak bir kafes iinde de yaayamaz;
yaarsa bile geliemez, byk bir yalnzla der ve --varolmayan--
bir birey olarak, --otuzunda lr, altmnda gmlr--.

Ak iletiim, her zaman, nce kardakinden beklenirse, bakalarna
baml davran vardr. Ak iletiimde bulunma, kardaki insanlarn
ak iletiimde bulunmasna bal olmamaldr. nce, bilinli
olarak riske girme renilmelidir. nk yaamdaki tm kazanlar,
az ok riskli davranlara dayanr. Bilinlenme, gelime, kendini
gerekletirme ynnde atlan admlar, ak iletiim kurma riskini
kabullenmeye baldr. Ak olur ve karnzdakine gvenip, deer
verirseniz, karnzdaki de size ak olur, gven duyar ve deer verir.

SZN KISASI

Gnlk yaam dolduran birok iliki vardr; kimiyle ticari ilikiler
kurulur, kimiyle yzeysel konularda --laflanr--, baz kimselerle de
dertler, sevin, kayg ve, zlemler paylalr. dnyamz aabileceimiz
--dost-- kimseler azdr. Grlen, konuulan birok insana olduu
gibi deil, onlarn bizi grmek istedii biimde grnmek isteriz.
Baka bir deyile sosyal maskeler takarz, nk onlar tarafndan
kabul edilmek, beenilmek isteriz. Kendi benliini deerli gren,
kendine gveni yksek olan kimselerin, bakalar tarafndan beenilmeye
gereksinimi daha az, kendi benliini deersiz gren, kendine
gveni olmayan kiilerin ise, daha oktur. Bizi deerlendirme durumunda
olan retmen; patron, mfetti gibi kimselerle konuurken,
onlarn beenisini kazanmaya daha bir zen gsterir, meskelerimizi
daha sk kullanrz.

Kii, yalnz bakalarnca m beenilmek ister? Hayr, kii kendi
tarafndan da beenilmek, onaylanmak ister. Bu nedenle de ho olmayan,
can skc, aklszca baz davranlarn, kendine ve bakalarna
--akla yatkn-- gsterebilmek iin giderim, tepki oluturma, yanstma
ve zdeim gibi birok psikolojik savunma mekanizmalar kullanr.
Bu tr psikolojik savunma mekanizmalar sayesinde yle bir alglama
erevesi oluturur ki, bu ereve iinde davranlar aptalca olmaktan
kar, akla yatkn, anlaml davranlar grnmne brnr.

letiim kurulan kiinin konuma biimi de savunuculuk davrann
etkiler. Yarglayc, denetleyici, stnlk belirten bir tutum iinde,
kesin bir tavrla konuan kiilere kar daha savunucu olunur. Bu
kiilere i dnya kapatlr, onlardan uzak durulur. te yandan kardaki,
eit gren bir tutum iinde, soruna ynelik, denemeci yaklamla,
anlay gstererek konuursa; bu kiiye daha rahat alr, daha
az savunucu oluruz. Bu tr iliki kurabilen kiileri kendimize --dost--
ediniriz.

ALITIRMA

ki Benliimi Tanmliyorum

1. Bir kat ve kalem aln.

2. Kada ikiye ayracak ekilde yukardan aa dikey bir izgi
izin. Bu blmlerden solda kalann stne BENLM, dierine
SOSYAL BENLM balklarn yazn.

3. Sizi i benliinizle en iyi tanyan yine kendinizsiniz. benliinizi
en iyi temsil edecek sekiz sfat yaznz. Bu sfatlarn sizce
nemli olmas gerekir; dorusu yanl yoktur. rnein utanga,
korkak, pasif, delidolu, verdii sz mutlaka tutan ve buna
benzer nitelendirmeler seebilirsiniz. benliinizi yanstacak
sfatlar verdikten sonra bu kez sosyal benliinizi yanstacak
sizce nemli sekiz sfat yazn.

4. Sizi yakndan tanyan bir dostunuzdan sizin iin aynsn yapmasn
isteyin: Bir baka deyile, dostunuz sizin i benliinizi,
sosyal benliinizi nasl gryor, her biri iin sekiz sfat yazarak
belirtsin.

5. Sizin yazdklarnzla, yakn arkadanzn yazdklar arasnda
bir benzerlik var m? Farklar ve benzerlikleri aranzda tartn.
Bu tartmann sonunda, --Kendim hakkmda yeni bir eyler
rendim mi?-- sorusuna cevap vermeye aln.

:::::::::::::::::

7

itmek ve Dinlemek

Trl nedenlerle iletiimde meydana gelen kopukluklar, insan ilikilerini
olumsuz ynde etkiler. letiimde kopukluklara yol aan nedenlerin
bazs, farknda olarak, bazs da farknda olmadan yaplan
davranlarn sonucudur.

Sk sk gzlemlemiimdir: Benim iin nemli bir konuyu anlatrken
karmdaki, yznde bo bir ifadeyle bana bakar; beni iitir ama
dinlemez. Bu bo ifadeyi grnce, iimden, karmdakini sarsmak,
onun ilgisini ekmek gelir. Ne var ki, ayn eyi ben yapmyorum!
diyebilir miyim acaba?

Bir sre nce ilerimin st ste ters gittii bir zamanda kafam
borlarm nasl deyeceimle megulken, kedisini kaybetmi olan
komumla karlatm. Onu bir daha bulamayacan sanyordu. Ayrlrken
benden bir ey istemiti, ama neydi o, bir trl anmsayamadm.
Ertesi gn yanna gittiimde sevinliydi. Kediyi bizim ocuklar
bulmular ve eve getirmiler... ocuklara benim sylediimi, kedisini
arattm sanyordu... Bense benden byle bir ey istediini unutup
gitmitim. Besbelli ben ve komum o gn karlatmzda, sorunlar
iyice younlam olan kendi i alemimizden baz sesler yanstm,
ne var ki, kendi dnyalarmzn iinden kp birbirimizle iletiim
kuramamtk.

Konuma konusunda beceri gelitirnek iin baz okullar ve programlar
kurslar verirler; ancak bunun bir paras olan dinleme konusunda
daha becerili olabilme alannda hibir yerde kurs verilmez.
Baarl bir iletiim asndan gerekli olan --anlayabilmek iin dinleme--,
kiinin rastlantlara bal olarak kendi kendisini eitmesine braklr.
Baz kiiler doutan iyi dinleyici doabilir; ne var ki, bu kiilerin
says azdr. yi bir dinleyici olabilmek iin, ou insann bilinli
bir aba harcamas ve yeni beceriler gelitirmesi gerekir.

Kitabn bu blmnde, kardaki kiinin sylediini sadece iitmek
deil, gerekten duyabilmek iin neler yaplabilecei zerinde
duracaz. e, --dinleme-- konusunu yakndan inceleyerek balayalm.

NASIL DNLYORUZ?

Dinlemenin deiik trleri vardr. Bunlardan en yaygn olan grnte
dinlemedir. Bazen karnzdaki kii d grnyle dinliyormu
gibidir; fakat i dnyas bambaka yerlerdedir ya da kafasnda
sizin sylediklerinizden daha nemli bir konu vardr.

Baz kiiler de kendi syledikleri ve syleyeceklerinin dnda
baka bir eyle ilgilenmezler. Bu kimseleri karlarndakiyle konuuyor
sanrsnz. Oysa bunlar aslnda konumuyor, konuuyor gibidirler.
Sz konusu olan bir diyalog deil, o kiinin kendi kendine konumas,
bir tr sylev vermesidir. Buna halk --nutuk atma-- der.

Kimileri de konuann sylediklerinden sadece kendi ilgilendikleri
blm duyar, dier sylenenleri dinlemez. Bu tr dinleyiciler seerek
dinleyen kategorisine konabilir. Bunlar, dikkatlerini ekecek bir
szck ya da ifade ortaya kncaya kadar, --grnrde dinleyici--
olarak kalrlar, daha sonra ilgilendikleri blm dinlemeye balarlar.
lgilerini eken para, bir meslek, belirli bir kimse ya da cinsiyet gibi
farkl konular olabilir. Eer onlarn ilgilendii bir konuda konumuyorsanz,
bir duvarn karsna geip konumanzdan pek farkl olmaz.

Duygusal ynden saplanm dinleyiciler vardr. Srekli olarak belirli
bir duygusal tonu tamak isterler; ne sylerseniz syleyin ondan
bir hzn karmak isteyenler olabilecei gibi, her sylenenden
bir espri, glnecek bir ey karmaya alanlar da vardr. Byle belirli
bir duyguya saplanm dinleyiciler, kendi ilgilendikleri duygunun
dnda iittiklerini, hemen o anda unuturlar, bir daha da hatrlamazlar.

Bir baka dinleyici tr savunucu dinleyicidir. Ne duyarsa duysun
her syleneni kendine ynelmi bir saldr sayar ve hemen kar savunmaya
geer. Siz tm iyi niyetinizle, bir gn nce gittiiniz yerde
yediiniz nefis pastadan sz ederken, karnzdakinin size tuhaf tuhaf
baktn grrsnz. Bir sre sonra arkadanzn, --kendi yapt
pastay beenmediinizi dolambal yollardan deil de, dorudan
doruya yzne sylemediiniz iin-- krldn renebilirsiniz.

Bir baka tr dinleyici de, tuzak kurucu olarak tanmlanabilir. Bu
tr dinleyiciler hi seslerini karmadan dinlerler, nk bunlar
dinledikleri bilgilerden yararlanarak karsndakini zor duruma sokacak
frsatlar yakalamaya alrlar. Siz bir konuda banzdan geeni anlatrken,
bir anda karnzdakinin, --Geen gn bana tatly sevmediini
sylemitin, imdi de arkadalarnla grup halinde baklavacya
gittiini sylyorsun!-- gibi szleriyle karlaabilirsiniz. Oysa konu
askere giden bir retmenin uurlan srasnda yaplan bir sohbetle
ilgilidir; sizin tatl yeme alkanlnzla deil.

Baz dinleyiciler de, yzeysel dinleyen olarak adlandrlabilir. Bu
tr dinleme zelliine sahip kiiler, konuann kulland kelimelerin
yzeyinde kalr ve asl altta yatan anlama ulaamazlar. rnein,
bir niversite rencisi, yeni geldii byk kentte uzaktan akrabalar
olan kimseleri ziyarete gider. Ayrlrken ev sahipleri, --Sk sk bekleriz;--
der. te yandan, sk sk gitmeye baladnda, renci bir tuhaflk
sezer. Ne zaman gitse ev sahibi kimseler balarnn ardndan;
rahatsz olduklarndan ya da bir yere gitmek iin sz verdiklerinden
dem vururlar. Daha nce kendisine, --sk sk bekleriz,-- dedikleri halde,
sonraki geliinde hi de memnun olmua benzemezler.

Toplumun geleneksel kesimlerinde, ak seik dorudan iletiim
kurmak genellikle --ayp-- sayldndan, kelimelerin altnda yatan
anlamlarn anlalmas beklenir; sylenenleri yzeysel dzeyde anlayan
kii, --saf-- biri olarak alglanr.

Nasl bir dinleyiciyim?

Kimse mkemmel deildir. Fakat insann hatalarn bilmesi onun en
gl yanlarndan birini oluturur. Aadaki altrmay yaparsanz
ne kadar gerekten dinliyorsunuz, ne kadar dinlermi gibi yapyorsunuz
konusunda kendi davrannz hakknda daha doru bir fikir
elde edebilirsiniz.

1. Be gn sreyle dinleme davranna dikkat edin. Davrannz
deitirmeye kalkmayn, sadece kendizi gzleyin: Dinlediiniz
zaman ka kez gerekten dinliyorsunuz ya da daha nce
sz konusu ettiimiz dinlememe davranlarndan hangisini
gsteriyorsunuz? Bunlarn farkna varmaya aln. --Gerekten
dinliyor muyum?--; diye kendi kendinize sorun. Bu soruyu,
deiik durumlarda ve deiik kimselerle birlikteyken,
kendinize sorun. Bu ekilde, ne zaman ve kiminle konuurken
gerekten dinlediinizi, anlayabilirsiniz.

2. zet halinde bir gnlk tutarak gzlemlerinizi kaydedebilirsiniz.
Aada bir rnek verilmitir:

Gn ve zaman : 12 Ocak, akam zeri.

Kii(ler) : Kardeim.

Konuma konusu : Liseyi bitirince hangi faklteye girecek.

Nasl dinledim : Daha nce birka kez ayn konuyu dinledim.
nce gerekten dinlemek istedim. Baktm ki ayn eski
hikaye, aklma kendi derslerim geldi, yarnki yapacam ileri
dnmeye baladm.

Gn ve zaman : 13 Ocak, sabah ilk derse girmeden nce.

Kii(ler) : Snf arkadam.

Konuma konusu : nmzdeki hafta gireceimiz biyoloji
ara snav.

Nasl dinledim : Ayn hocann dersini daha nce alm bir
snf arkada varm, snavda ne gibi sorular sorabileceini
konumular. Snavda ne gibi sorular gelebileceini ilgiyle
dinledim. Arkadamn bana bunu sylemesinden anladm
bir ey de, onun beni kendine yakn bulduu. O
konuurken hi sklmadm.

3. Be gnlk gzlem devresinden sonra aadaki sorulara cevap
vermeye aln:

-Dinlediiniz zamann ne kadarn tam dinlemeyle geiriyorsunuz?

-Hangi durumlarda dinlememe sk sk kendini gsteriyor?

-Dinleme davranndan memnun musunuz?

Yukardaki altrmay yaptktan sonra, ne kadar az dinlediinizi
gzleyerek, hayrete debilirsiniz. nsann zamannn ounu dinlermi
gibi grnp de dinlemeden geirmesi, ilk bakta zc gelir.
Demek ki, dinler gibi grnen kiilerin ou, bizi dinlememektedir...
Ne kadar zc olursa olsun, gerek bu; kulaa ulaan her sz dinlenmiyor.

NN DNLEMYORUZ?

Her eyden nce, gnn byk bir zaman dinlemekle geer; snfta,
evde, toplantda, iyerinde, yolda, televizyonda, radyoda o kadar konuma
var ki, btn bunlara dikkat verilecek olsa, sinir sistemi yorulur.
Sinir sistemi kendini korumak iin dikkati her zaman youn bir
odak noktasnda tutmaz, ancak --ilgin-- bulduu, baka bir deyile, o
anda iinde bulunduu fizyolojik ve psikolojik gereksinmeler erevesinde
anlaml olan noktalara dikkati toplar. Karnmz asa, yiyecek
konusu, snavlarla ilgiliysek, snav konusu dikkatimizi eker. Belirli
bir kimseye kar zel bir ilgimiz varsa, onun ad getii zaman --kulak
kesiliriz!--

Bir baka neden de, dakikada 600 kelimelik bir konuma hzn
rahatlkla anlayabilecek bir sinir sistemine sahip olduumuz halde,
normal konuma hznn dakikada ancak 100 ile 140 kelime arasnda
olmasdr. --Bunun dinlemeyle ilgisi ne?-- diye sorabilirsiniz. Bu demektir
ki, her dakika en azndan 460 kelimelik bir zaman sresinde
zihin bo kalyor. Konuma 15 dakika srerse, ka kelimelik zaman
bo kalr, varn siz hesaplayn.

Bu zaman, insan kafas kendinde varolan malzemeyle doldurur;
bir baka deyile, kendisi iin nemli sorunlara dner ve onlarla ilgilenir.
te, kendini iyi dinleyici olarak eiten kimseler, bu bo zaman
konuann neyi ve niin demek istediini dnerek kullanrlar, kendi
sorunlarna dnmezler. Kukusuz bunu yapabilmek o kadar kolay deildir,
bir eitimden gemeyi gerektirir.

DNLEME VE ANLAMA

Dinleme davrannn mkemmel olmadn grdk. Ayrca kulaa
gelen her sz tam dikkatle, kendimizi vererek dinlememizin olanaksz
olduunu da aklam bulunuyoruz. imdi siz bu noktada
yle bir soru sorabilirsiniz: --Eer bir kimsenin sylediini anlamay
gerekten istersem, dikkatimi tam anlamyla onun-- sylediklerine
toplarsam, konuann ne demek istediini btnyle anlayamaz mym?--

Dinlemek insan mutlaka anlamaya gtrmyor. Syleneni syleyenin
tarznda, onun anlamnda anlayabilmek sanld kadar kolay
deildir. Anlamak isteyip, btn dikkatinizi vererek dinlediiniz
halde, yakn bir arkadanzn ya da nianlnzn sylediini anlamam
olduunuzu, bir sre sonra farkedebilirsiniz. Dinlediini anlayabilmek
iin, iki kii arasnda geen konuma srecinin en nemli
ynlerinden biri de geri-iletim'dir. Aadaki altrmay yaparak,
geri-iletim konusunda biraz aydnlanalm.

TEK VE FT YNL LETM

Bu uygulamay yapmak iin bir arkadanza gereksinmeniz olacak.

1. Arkadanzn grmedii ve aina olmad basit ya da
drt ekil izin.

2. Arkadanz arkasn dnsn ve sizin elinizdeki ekilleri gremeyecek
biimde otursun.

3. Arkadanza bir kalem ve kat verin.

4. Aadaki aklamay arkadanza okuyun: --imdi sana
ayr ekil anlatacam ve sen benim anlattklarma dayanarak
bu ekillerin her birini nndeki bir kat zerine izeceksin.
Bana hi soru sormamalsn. Sylediklerimden ne anladysan
onu olduu gibi izmeye aacaksn.--

5. Elinizdeki her bir ekli tekrar etmeden, hzl fakat doru biimde
yksek sesle teker teker tarif edin.

6. Sizin elinizdeki ekillerle, arkadanzn izdii ekilleri
karlatrn; nerelerde, ne gibi hatalar yaplm grn ve bunlarn
bir listesini yapn. rnein, ekil kadn neresinden balyor,
byklk, yn ve biim bakmndan sizinkine ne lde benziyor?

7. Arkadanz yine eski yerine arkas dnk olarak oturtun,
bu kez izdiiniz ekilleri arkadanza tarif ederken, arkadanz
size soru sorabilme olanana sahip olacak. Arkadanza
aadaki aklamay okuyun: --imdi sana yine ayr ekil
anlatacam. Benim anlatmama dayanarak bu ekillerin
her birini nndeki bir kadn zerine izeceksin. Yalnz bu
kez soru sormak serbest. Anlayamadn, belirsiz kalan noktalarda,
istediiniz kadar soru sorabilirsin.--

8. Elinizdeki her bir ekli daha nce yaptnz gibi tarif edin,
fakat soru sorulduu zaman soruyu tam cevaplayn.

9. Arkadanz izimi bitirdii zaman, 6. admdaki ilemi tekrar
edin.

10. Adm 6 ve 9'da elde ettiiniz sonular karlatrn.

11. Arkadanz kendini soru sorma olana yokken mi, yoksa
soru sormak zgrlne sahipken mi daha gergin ve rahatsz
hissetti?

12. Siz kendinizi hangi durumda rahat hissettiniz?

13. Bu altrmadan ne gibi eyler rendiinizi, sizin ve arkadanzn
fikirlerini karlatrarak tartn.

NEDEN YANLI ANLAILIRIM?

Tek ve ift ynl iletiim altrmasyla, dinlediini anlayabilme arasnda
ne gibi bir iliki var? Bu ilikiyi daha iyi kavrayabilmek iin,
son gnlerde bamdan geen yle bir olay rnek vermek istiyorum:
Youn bir alma iinde bulunan yeenime, kendisiyle bir i
konusunda konumak istediimi syledim. kimize de Cumartesi
gn uygun grnd. Yeenim Cumartesi saat 9'da bana urayacan
syledi. Daha nce onunla konuurken sabahlar saat 6'da kalktndan
sz etmiti. Ben onun bana sabah 9'da geleceini dnmtm;
nk sabah 6'da kalkan biri iin, 9'da bir araya gelmeyi
planlamak uygun bir zaman olarak grnmt. Bu benim varsaymmd.
Cumartesi sabah bana gelmeyen yeenime saat 10'da merak
iinde telefon ettiimde, onun akam 9'da gelmeyi planladn rendim.

Ortada bir yanl anlama sz konusuydu. Nasl oldu da, yeenimin
bana sabah 9'da geleceini sanmtm? Bu yanl anlamann altnda
baz varsaymlar yatmaktayd. Bunlar:

-Yeenim, Cumartesi gnleri de erken kalkar.

-Youn bir alma temposu iinde olduundan, gnn kalan
blmnde kendi ileriyle ilgilenecek; Cumartesi gecesi hafta
sonu olduu iin, o saatleri kendi zel elencesine ayracaktr.

YANLI ANLAMA NASIL NLENR?

Yanl anlama ve anlalmay nlemek iin, herhangi bir sonuca varrken
ne gibi varsaymlara dayanldnn farknda olmak gerekir.
Ancak bu varsaymlarn konuma annda farkna varlmas hemen
hemen olanakszdr. Buna karlk, kardakinin sylediklerinin doru
anlalp anlalmad denetlenebilir.

Yine yukardaki rnee dnelim: --Yeenim bana Cumartesi sabah
gelecek-- sonucuna ularken, bu sonucun dayand varsaymlarmn
o anda farknda deildim, ancak daha sonra neden --o ekilde
anladm?-- diye dndmde farkna varabildim. Bunlar o anda
farketmediim iin de yeenime, --Benim u varsaymlarm var, bunlar
doru mu?-- diye soramazdm. Ancak nasl bir sonuca ulaacamn
farknda olsaydm, --Bana Cumartesi sabah saat 9'da geliyorsun,
deil mi?-- diye sorabilirdim. Bylece benim zihnimde oluan
anlamla, onun zihninde tasarlad anlam karlatrabilirdik. Tabii
ayn eyi yeenim de yapabilirdi. Baka bir deyile, ikimizden biri,
anladnn doru olup olmadn karsndakine sorarak, iletiimi
tek ynl olmaktan karp ift ynl yapabilseydi, bu yanl anlamay
dzeltme olana bulabilecektik.

Bir kimseyle konuurken, onun demek istediiyle bizim anladmzn
ayn olup olmadn denetlemeye geri-iletim ad verilir. Aslnda
geri-iletim, Yedinci Blmde iletiim modelini tartrken grld
gibi, geni kapsaml bir kavramdr. Yz ifadeleri, bedenin duruu
ve sesin tonu gibi, kardakine verilen tepkilerin tmn kapsar.
Yz yze yaplan grmelerde, geri-iletim her zaman vardr;
aksi halde konuan, gerekten anlalp anlalmadndan, hibir zaman
emin olamaz. Anladn geri-iletim yoluyla belirten kii, iyi bir
dinleyicidir.

Daha nce yaplan tek ve ift ynl iletiim altrmasnda, hangi
altrmada daha ok hata yapldn grdk. Basit bir izim ileminde
tek ynl ve ift ynl iletiim bu kadar farkl sonular ortaya
karrsa, karmak duygu ve dnceleri kapsayan, bir iletiim sz
konusu olduunda, ne denli hata yaplabileceini siz dnn. Buna
karlk ift ynl iletiimi kullanarak, bir baka ifadeyle, geri-iletime
sk sk bavurarak, yapacanz hatalar en dk dzeye indirmeniz
mmkndr. letiimde meydana gelen farkl anlaylar eninde sonunda
mutlaka kendini gsterir. rnein, yeenimle aramdaki farkl
anlay, sonunda ortaya kt, ne var ki, bana gerek zaman, gerekse
enerji ynnden daha pahalya mal oldu. nemli olan, eer varsa bu
farklar annda ortaya kartabilme alkanln, baka bir deyile,
geri-iletimi sk sk kullanma davrann gelitirmektir.

Askerlik yapanlar bilirler, erler komutann emrini tekrar etmek
zorundadrlar. Hele ilk acemilik devresinde, emir tekrarna ok
nem verilir, bylece salkl bir alkanln yerlemesine allr.
Emir tekrar sayesinde, geri-iletim mekanizmas iletilir ve yanl
anlamalar varsa annda dzeltilir.

Burada askerlikle ilgili bir any anlatmadan geemeyeceim. Anlatacam
olay bir temenin bandan gemitir.

Krklareli'nde grevliyken, bir arkada Edirne'den temeni ziyarete
gelmi. Temen postay (grevli er) ararak, --iki Fruko-- getirmesini
sylemi.

Asker, --Bastne komutanm,-- diyerek oradan ayrlm.

Be dakikada gelmesi beklenen posta, aradan 10 dakika gemi
gelmemi, 75 dakika gemi gelmemi. Temen merak etmeye balam.
Ne olduunu renmek iin kantine telefon etmi ve postann
kantine gelmediini sylemiler. Ansnn geri kalann temenin azndan
dinleyelim:

--Hem arm hem de biraz kzmtm. Beni ziyarete gelen snf
arkadamd ve iyi bir askerdi. Benim postann en basit bir grevi bile
yerine getiremeyii beni mahup duruma drmt. Aklma trl
olaslklar geliyordu: Asker ya firar etti, ya da yolda bana bir kaza
geldi. Biraz daha bekledikten sonra baka bir eri, postay aramakla
grevlendirdim. Merakm gittike artmt, nk posta son derece
gvenilecek, temiz ve drst bir ky delikanlsyd. Bir sre sonra
yorgun, bitkin, ter iinde posta geldi. Kucanda ar bir yk tayordu.
Glkle soluk alp veriyordu; esas durumda tekmil verip, durumu anlatt:

--Komutanm, ikisini birden getiremedim. Garajdan vermiyorlard,
garaj avuuna ktm, glkle nihayet raz oldular. Onun iin geciktim--

Kendisine sordum: Sen ne istedin, garajdan?

--ki kriko komutanm. Kkleri yokmu, onun iin cemse (GMC)
krikosu verdiler!--

Geri-iletim kullanarak dinlemenin, anlamaya o denli byk katks
vardr ki, bu tr davrana, iletiim uzmanlar bir terim bulmulardr:
aktif dinleme. Aktif dinlemenin en belirgin zellii, bilinli bir biimde
ve srekli olarak geri-iletim kullanlmasdr.

Aktif dinlemede, dinleyen, konuann sylediklerini aarak geri
verir ve bylece konuan, dinleyenin ne anladn renir. Ve bireyler
i dnyalarna kapanp kendi anlamlar iine gmlerek bir monolog
gelitirme yerine, karlarndaki kiiyle bir diyalog kurarak,
anlaml bir ilikiye girme olana bulmu olurlar.

Aktif dinlemeyi kullanarak, iyi bir dinleyici olabilmenizi salayacak,
bundan byle de iyi bir dinleyici olmann olumlu ynlerinden
yararlanmaya balayacaksnz. Bu yararlardan en by, kiinin
yzeysel ilikiler yerine, daha derin ve doyurucu ilikiler kurabilme
olaslnn artm olmasdr. Byle bir dinleme yeteneiyle, hem
kendinize, hem de bakalarna birok ynden yararl olabilirsiniz.

YARDIMCI OLMAK N DNLEMEK

Bir kii dierine deer verdii, holand ya da sevdii zaman, onun
sorunlarn zmede yardmc olmak ister. Onun iin ou kiinin bir
--dert orta--, --yakn dostu-- vardr. Annemiz, babamz, kardelerimiz,
akrabalarmz da bize yardmc olmaya arlar. Ksacas insanlar
birbirlerine yardm etmede pek o kadar pinti deildirler.

Acaba yardm etmek isteyen bu denli ok kii olmasna ramen,
sz konusu kimselerin sorunu zmeye katklar ne lde olur? Ya
da bu katk sorunu gerekten zmeye yeterli mi? Kiisel olarak imdiye
kadar yaptm gzlemlerde bir kimsenin ne kadar iyi niyetli
olursa olsun, sz konusu kiinin sorununu onun adna gerekten zebildiine
tank olmadm. Bir kimseye yararl olabilmenin tek yolu
vardr; o da karnzdakini dikkatle dinlemek ve onunla kalben ve
kafaca beraber olmaktr. Bir baka deyile, karnzdakini duyarak
dinlemektir.

Dinlemenin bir kimsenin sorununu zmede nasl yararl olacan
anlayabilmek iin, nce bir kimsenin sorununu onun kendisinden
baka hi kimsenin zemeyeceinin kabul edilmesi gerekir. Biz o kiiye,
ancak kendi sorununu kendisinin zebilmesi iin yardmc olabiliriz.
nk, bir kiinin sorununu onun yerine zdmz varsaysak
bile, bu ksa vadeli bir zm olur ve o kii uzun dnemde
benzer sorunlarla yine karlar. O kiiye, kkl zmleri kendinin
bulmas ynnde yardm edilirse, gerek bir katk yaplm olur.

Ne var ki, nerilmesi kolay, uygulanmas zor bir davrantr bu.
nk nem verdiimiz, sevdiimiz bir kimsenin g bir durumda
olduunu bildiimiz zaman, iimizden ilk geen, hemen koup ona
yardm etmektir; onun sorularna bir cevap bulmaya kalkarz, --yle
yap, buraya git, ununla konu,-- gibi, tmyle iyi niyetimizin etkisi
altnda bir sr yollar neririz.

Bu neriler gerekten doru da olsa, deneyler gstermitir ki; bu
zm yollarn kiinin kendisi bulup karmadka, nerilerin uzun
zaman iinde pek yarar dokunmamakta, hatta tersine, kiiyi kendi
sorunlarn zemez, aciz bir birey durumuna sokarak zararl bile olmaktadr.
Onun iin yapacanz nerilerin gerekten en dorusu olduuna
inansanz bile, sonuta zm yolunu kiinin kendisine brakmak gerekiyor.

--Peki, nasl yardm edelim yleyse?-- diye bir soru belirebilir kafanzda.
Burada, deer verdiiniz, yakn hissettiiniz bir kimse bir
sorunun zm iinde kvranrken, --kendisi bulsun zm,-- diye
ondan uzak durmanz salk vermiyorum. Arkadanzn sorununu
zmn kendisinin bulmasna, onun iin iyi bir dinleyici olarak
yardm edebileceinizi gstermek amacndaym.

--Nasl bir dinleme davranyla yardmc olunabilir?-- konusunun
ayrntlarna gemeden nce, ilk aamada, u andaki yardm davranlarnzn
farkna varmanza yardmc olacak bir altrmayla balayalm ie.

Acaba Ne Sylerdiniz?

1. Aada baz sorunlar verilmi ve bir dostunuzun bu sorunlara
zm aramak iin size bavurduu varsaylmtr. Sorunuyla size
gelen bu kimseye nasl tepkide bulunurdunuz? Her bir sorun iin
nerdiiniz cevaplar mmkn olduu kadar ayrntl yazmaya aln.

2. Sorunlar:

Annem ve babamla ilikimi nasl dzenleyeceimi bilemiyorum.
Beni hi anlamyorlar. Benim holandm hibir eyi onaylamyorlar.
Onlarn deerine, yaam biimine uymuyor bunlar. Benim
duygularm ve dncelerimin benim iin doru olacan kabul
edemiyorlar. Beni sevmediklerini sylemek istemiyorum. Beni seviyorlar,
fakat benim onlardan farkl bir insan olduumu gremiyorlar.

Son zamanlarda cesaretim iyice krld. Hibir kz arkadam
olmayacak galiba benim... Yani itenlikle sevdiim bir kz demek istiyorum.
Konutuum birok kz var, ama hibiriyle duygusal bir
ilikim yok. Gelirler bana dertlerini aarlar, beni arkada olarak grp
yakn davranrlar, ama hepsi bu kadar. Beni bir erkek olarak grp
bir duygusal iliki iine girmiyorlar. Sadece bir arkada olmann
tesinde ilikiler istiyorum.

Ne yapacam bilmez bir haldeyim. Okula gitmek istemiyor
canm, fakat evrede yapacak pek i yok, ayrca henz askere gitmek
de istemiyorum. Belki bir yl falan okula gitmesem iyi olur, ama ondan
sonra ne yapacam bilemiyorum.

Son gnlerde evliliimden memnun deilim. Kavga ettiimiz
falan yok. Fakat l bir iliki iindeyiz, bir canllk yok. Sanki can skc
bir hapishaneye beraberce kapandk ve her gn hapishanenin
pencerelerinden biri daha duvarla kapanyor.

Mdr bey galiba bana kzgn! Eskiden akalar yapard, imdi
son derece ciddi. Son haftadr yaptm i hakknda bana hibir
ey sylemedi.

3. Verdiiniz cevaplar saklayn. ki yakn arkadanzdan, yukardaki
sorunlara verdikleri cevaplar yazmalarn isteyin ve onlar da
sizin cevaplarnzla birlikte saklayn.

4. Bu aamada, her biriniz her sorun iin verdiiniz cevab okuyup
hangisinin daha yararl olacan aranzda tartabilirsiniz. Bu
tartmay yaparken, biriniz sorun sahibi olsun ve dierlerinin verdikleri
cevaplarn, sorunun zmnde kendisine ne denli yararl olduunu
sylesin.

5. Hangi cevabn daha yararl olacana karar verdikten sonra cevaplarnz
bir kenara koyup saklayn, nk biraz sonra onlara yeniden bavuracaz.

6. Bu blmn geri kalan ksmn okuyun. Sonra cevaplarnz bu
yeni bilgilerin nda snflandrmaya aln. Bunlar yarglama;
zmleme; rahatlatma; soru sorma ya da dier snflardan hangisine
girmektedir? Yine her zaman yaptnz gibi konuya deiik boyutlar
kazandrma iin aranzda tartabilirsiniz.

SORUNLARA VERDNZ

YAYGIN CEVAP TRLER

Sorunlar zmek iin verdiiniz cevaplar, sizin nasl bir dinleme
davran gsterdiinizi ve soruna ne tr bir yaklam gsterdiinizi
belirtir. Bu cevaplarn ou da byk bir olaslkla aadaki drt
kategoriden birine girer. Tek balarna ele alndklarnda, bu dinleme
davranlarnzn hibiri, kendi iinde --iyi-- ya da --kt-- deildir;
ancak bunlar genellikle uygun olmayan durumlarda kullanlr. Daha
dorusu, bir kii belirli bir cevap tarzn ya da yaklam biimini btn
durumlarda kullanma eilimi gsterir. Her dinleme davrannn
gerektii belirli, uygun bir zaman ve yer vardr. nemli olan da, bu
zaman ve durumu kavrayp bu bilin iinde cevap verebilmektir.

Aadaki cevap kategorilerini okurken, bu yaklam biimlerinden
en ok hangisini kullandnz, soruna bu tr bir yaklamla karnzdaki
kiide nasl bir etki uyandrdnz bulmaya aln.

Yarglama

Yarglayc yaklam, konuann davrann ya da dncesini belirli
bir ynde deerlendirir. Yarg olumlu olabilir: --iyi bir fikir;-- --imdi
doru iz zerindesin-- gibi; veya olumsuz olabilir: --byle bir tutumla
sen hibir sonuca ulaamazsn-- gibi. Deerlendirme ister olumlu, isterse
olumsuz olsun, yle bir kan oluur: --Yarglayan kii, yarglanandan
belirli ynlerden daha stn olduu iin, konuann davrann
olumlu ya da olumsuz ynde deerlendirebilmektedir.--

Yarglayc davrann dinleyeni nasl savunucu bir tutum iine
soktuuna savunma konusunu tartrken deinmitik. Yarglayc
birinin karsnda olduuna anlayan konumac, birka dakika iinde
savunucu duruma geer ve kendini kapar. Gerek sorununu gizleyerek,
olumlu bir deerlendirme alabilmek iin dinleyicinin onaylayabilecei
biimde konumaya balar. Bu tr konuma, kiinin gerek
sorununa bir zm bulmasn nler.

zmleme (Analiz etme)

Karsnda konuan kimseyi zmleyen kimse, konuan konuandan
daha iyi bir biimde kendisinin anladn ima eder. --Bence seni
rahatsz eden ey...-- ya da --Sylediin bu ama, gerekte dndn...--
gibi cmlelerle balayan zmlemelerde, dinleyici sanki konuann
kafasn okur ve ona bir tr psikoloji dersi vermeye kalkar.

Karnzdaki kiiyi zmlediinizde iki sorun ortaya karm
olursunuz: Her eyden nce, yaplan zmlemenin doru olduuna
ilikin elinizde geerli kant yoktur; yaptnz yorum, karnzdakinin
kafasn daha da kartrr. kinci olarak, yaplan zmleme doru
bile olsa, bunu sz konusu kiiye sylemenin bir yarar olmaz.
nk sizin yorumunuzu dinleyen kii, byk bir olaslkla savunucu
bir duruma geer. Bu tutum, --ben senden daha iyi bilirim-- anlam
ima edeceinden, karnzdaki farknda olmadan savunucu bir tutum
iine girer. Byle bir tutum iine girince de, birok baka etken,
kiinin kendi sorununa yaklamn bulandrr. Dolaysyla, o kiinin
kendi sorununa kendisinin eilmesini nlemi ve onu kendi sorunlarn
grebilme olanandan daha da uzaklatrm olursunuz.

Soru Sorma

stanbul'da ynetmi olduum iletiim gruplarndan birinde, iki
hanm ye arasnda geen konuma soru sormaya iyi bir rnek oluturur:

M : --Senin hakknda ne dndm ve ne hissettiimi zannediyorsun?--

Z : (Soruyu kendi kendine yineler.) --Benim hakkmda ne dnyorsun?
Ne hissediyorsun? Fakat, benim hakkmdaki hislerini sen bana
zaten syledin!--

M : --Olsun, sen yine de syle.--

Z : --Peki. Bir gn bana, bana yakn hissettiini, benimle konumak
istediini beni beendiini syledin. Sylediin buydu. Ben de
senin sylediklerine inandm--

M : --Peki, sen ne dnyorsun? Senin hakkndaki hislerim ve
dncelerim nedir acaba?--

Z : --Ayn eyleri.--

M : --Benim sylediklerimi unut.--

Z : --Ayn eyleri.--

M : --Peki, ben bunlar sana niin syledim, zannediyorsun?--

Z : (Soruyu yineler.)... --Niin... bana syledin... Beni beendiini
niin syledin?..-- (arm ve skntl bir grn vardr.)

M : --Evet.--

Z : --Hmm... Bilmiyorum... Belki de yakn hissettin...-- (Sessizlik)

M : --Niin yakn hissettiimi biliyor musun?--

Z : --Hayr, bilmiyorum...-- (Sessizlik.)

M : --Peki, benim hakkmdaki hislerin ne?--

Z : --Daha nce sylediim gibi, kendimi sana yakn hissediyorum..--
(Sessizlik.)

M : --Sana sylediklerimin tam tersini sylemi olsaydm, benim
hakkmda ne hissederdin?--

(Konuma uzadka Z'nin sknts artar ve bu tr konumaya son vermek
ister.)

Soru sormak kardakinin ne dndn anlamak iin sk sk
kullanlan bir yoldur. Fakat soru sormann, ou kez, kardakinin
dncelerini ynlendirmek iin kullanld da bir gerektir. Hepimiz
bu tr bir yaantdan gemiizdir, ya retmenimiz, ya annemiz
veya babamz ya da bir baka otorite bizi belirli bir yne gtrmek,
sonra da kskvrak yakalamak iin sorular sormutur. Bu durumda
soru sormak bir stratejidir ve soru sorann kafasnda bizi gtrmek
istedii, bir tuzak olarak kullanaca bir yer vardr. Byle bir tutumun
savunuculua yol aaca daha nce belirtilmiti.

Rahatlatma

Baz durumlarda kiinin biraz cesaretlendirilmeye, biraz desteklenmeye
ve rahatlatlmaya gereksinmesi vardr ve byle zamanlarda o
kiiye destek olmak, onu rahatlatmak yararl olabilir. Ancak bu, rahatlatc
davrann her zaman ve her yerde yararl olaca anlamna
gelmemelidir. Baz durumlarda rahatlatc davran gstermek kardakine
yararl olmayabilir. Belirli bir konuda bunalm bir kimseye,
--bo ver, yorma kafan byle eylere,-- demek ya da, neesi yerine
gelsin diye ii akaya bomak, sizin onun sorunlarn ciddiye almadnz
ya da iinde bulunduu durum karsndaki duygu ve dnceleri
doal bulmadnz izlenimini verebilir.

Yukarda ksaca aklanan soruna yaklam biimlerinin her biri
baz durumlarda yararl olabilir, ama ounlukla yardm isteyen kiinin
kafasn kartrd da bir gerektir. Bir rnek vererek sylemek
istediklerimizi somutlatralm:

Yaln : --Bende bir bozukluk olmal. Hangi kzla konusam, benimle
ancak bir kez bir yere gidiyor, ikinci sefer kmyor. Dn de ayn
ey oldu. Hlya ile beraber pastanede ay itik. nmzdeki hafta
birlikte sinemaya gitmeyi teklif ettim, reddetti!..--

Sacit : --zme tatl cann, iki, gne kalmaz unutursun.-- (Rahatlatc.)

Yaln : --Yok o kadar kolay unutamam. Bu kz arkada sorunu
beni gerekten dndryor. Neyim eksik, nedir kusurum, niin beni
yanlarnda grmekten sklyorlar?--

Sacit : --Kardeim, bence bu konuyu kafana takmsn. Belki de
konuya bylesine taklm olman ayan, elini birbirine dolatryor
ve ne yapacan bilemez hale getiriyor.-- (Yarglama, zmleme.)

Yaln : --Fakat bir trl bu konuyu aklmdan karamyorum.
Senden holanan hibir kz olmasa sen nasl hissederdin?--

Sacit : --Peki, sence sorun nedir? Onlara kar kaba m davranyorsun?
Kzlarn senden holanmamasnn bir nedeni olmal.-- (Soru sorma.)

Yaln : --Vallahi bilmiyorum, birader. Aklma gelen her yolu denedim.
Hibiri iime yaramad.--

Sacit : --Kardeim, ben senin sorununu biliyorum. Sen rahat davranmyorsun,
srekli diken zerindesin. Kendin olman gerekir! te o
zaman kzlar senden holanrlar. Bunu yapmak da hi zor deil, brak
kendini, sadece kendin ol, doal davran, greceksin her ey yoluna
girecek.-- (Yarglama, zmleme, rahatlatma.)

Yukarda verilen rnekte Sacit, iyi niyetli bir arkadatr, fakat Yaln'a
bir yarar dokunmamakta, belki de onun sorununu daha zor bir
duruma sokmaktadr. Belki de Sacit'in syledii eyler sorunun can
alc noktasna deinmektedir. Fakat Yaln zm kendisi bulmam,
kendisi grememitir ve bundan dolay da bu zm ona yararl
olmayacaktr. Kii kendi sorununu kendisi kefetmezse, o sorunun
zmyle etkili bir biimde uraamaz.

Daha nce verdiimiz --Acaba Ne Sylerdiniz?-- balkl altrmay
yapmsanz, imdi bu altrmann 6. maddesindeki soruyu cevaplayabilirsiniz.

Soruna yaklam biimlerinin hangi trn daha ok kullandnz
anlamak istiyorsanz, aadaki altrmay da yapn.

Sorunlara Nasl Yaklayorsunuz

1. Aadaki rnekleri okuyun ve uygun dinleme davrann gsterecek
cevaplar yazn.

Ne yapabilirim? Bizim ihtiyar beni evden kovdu. Onun dediini
yapmazsam, artk srtndan geinemeyeceimi syledi.
Dnyadan haberi yok adamn, bugnn genlii nerede ve
hayattan ne istiyor, hibir fikri yok. imdi gidecek bir yerim
yok ve Pazartesi'ye kadar bankadan para ekemem.

Yarglama ...

zmleme ...

Rahatlatma ...

Soru sorma ...

Szlm benimle ilikisini keseceini sylyor. renim iin
yl yurt dna kacam ve kendisini ancak ylda bir kez
grebileceimi sylediim zaman, ok bozuldu ve benimle
ilikisini keseceini syledi. Srekli evde oturup benim mektubumu
beklemek istemediini, onun da gezmeye ve hayatn
yaamaya hakk olduunu belirtti. Ben geri dndmde hala
evlenmemise, yeniden dnebileceimizi sylyor. Kendisini
sevdiimi, renimimi bitirir bitirmez, kensiyle evleneceimi
sylediim halde, benim sylediklerime aldr etmiyor.
Bana yle geliyor ki, benimle ilikisini tmyle koparmak iin
bunu bir bahane olarak kullanyor.

Yarglama ...

zmleme ...

Rahatlatma ...

Soru sorma ...

Oda arkadamla aramda bir sorun var. Onun erkek arkada
sk sk akamlar geliyor ve oturup ay iiyorlar, srekli konuuyorlar,
fakat olan bir trl gitmek bilmiyor. Ev kk olduu
iin ayn anda odada almak zorundaym ve onlar konuurken
alamyorum. Bilmiyorum, belki de ben de yanl
dnyorum. Onunla ayn evde oturmak hem benim, hem
de onun kar gerei. Bu nedenle kolayca, --Buradan kacam;--
diyemiyorum. O da, ben de tek bamza yaayacak ekonomik
kaynaklara sahip deiliz. Fakat bu duruma da daha
fazla dayanamayacam.

Yarglama ...

zmleme ...

Rahatlatma ...

Soru sorma ...

2. Bir baka arkadanzdan ayn sorunlar sizin yaptnz gibi
cevaplandrmasn isteyin. Cevaplarnz karlatrn.

3. Her rnek iin sizin yapmaya yatkn olduunuz bir dinleme
davran sein ve bunu karnzdakine bir rol oynar gibi anlatn.
Sonra karnzdakinin ne hissettiini renmeye aln.

4. Sizce bu tr dinleme davranlar yararl oluyor mu? Karnzdaki
kii sorununuza bu tr davranlarla yaklasa, size bir yarar
olabilir mi?

BR BAKA TR DNLEME

Daha yararl olabilecek bir baka tr dinleme davran vardr. Bu
tr dinlemeye aktif dinleme adn vermitik, nk bu tr dinlemede,
dinleyen geri-iletim srecini devaml olarak kullanr. Aktif dinleme,
tutumu iindeki dinleyici bu davranyla konuana, anlattyla kendisinin
ilgilendiini, onun sorununu gerekten duyduu izlenimini
verir. Bu tekniin, ou kez, konuana dier dinleme davranlarndan
daha yararl olduu, onun kendi sorunlarn daha iyi anlamasna
yol at gzlemlenmitir. Bu tr aktif dinleyen insanlarla siz de
karlamsnzdr. Eer karlamsanz, ansl saylrsnz. nk,
pek az bir kii bu tr dinleme davran gsterir.

Daha nce Yaln ile Sacit arasnda geen konumay imdi aktif
dinleme davran iinde verelim:

Yaln : --Bende bir bozukluk olmal. Hangi kzla konusam, benimle
ancak bir kez bir yere gidiyor, ikinci sefer kmyor. Dn de ayn
ey oldu. Hlya ile beraber pastanede ay itik. nmzdeki hafta
birlikte sinemaya gitmeyi teklif ettim, reddetti!..--

Sacit : --Arkadalk kurmak iin bulutuun kzlarla, daha srekli
iliki kuramadn iin kafan bozuluyor!--

Yaln : --Evet ve neyim eksik onu da bir trl karamyorum!
Ahmak olmadm biliyorum. Onlar iyi yerlere gtryorum, kendimi
bilmez hareketler yapmamaya, onlar rahatsz etmemeye dikkat
ediyorum. Fakat, benimle ikinci kez bulumak isteyen bir kza henz
rastlamadm.--

Sacit : --Demek ki, gerekten bir centilmen olmaya ve her eyin
dorusunu yapmaya alyorsun; fakat btn bunlar bir ie yaramyor.--

Yaln : --Evet. Bir kz arkadam olmasn o kadar istiyorum ki,
belki bundan dolay ar dikkatli ve kibar olmaya zen gsteriyorum.
Doal davranamyorum. Bu davranm bir ie yaramad m, gelecek
sefere daha dikkatli olaym diyorum, o zaman daha da skc oluyorum,
herhalde. Byle bir ksr dng iindeyim. Galiba kzlar bunu skc
buluyorlar.--

Sacit : --Demek skntl, tedirgin halinin seni baarszla gtrdn
dnyorsun? yi bir erkek arkada olamayacandan korktuun,
kzlarn seni skc bulacandan ekindiin iin kibar olmaya
alyorsun ve bu halin de kzlara itici geliyor.--

Yaln : --Evet. Belki de benim yapmam gereken kibarlk oyunu
falan oynamadan sadece kendim olmam.. u veya bu ekilde kendimi
gstermeye abalamamal... Filmlerdeki gibi centilmen olma hevesini
brakmalym. Gelecek kez doal olmaya alacam..--

Aktif dinleme sadece bykleri dinlerken deil, ocuklarla konuurken
de kullanabileceimiz bir davrantr. Bir anneyle olu arasnda
geen ve banda alnm gerek bir konumay sizlere aktarmak
istiyorum.

Anne : --Artk ge oldu, sndr ve uyu.--

ocuk : --Uyumayacam--

Anne : --Uyuman gerek, ge oldu. Yarn kendini yorgun hissedersin.--

ocuk : --Uyumayacam--

Anne : (Hain bir sesle,) --u hemen sndreceksin.--

ocuk : (nat bir sesle,) --Uyamayacam, ite.--

Anne : (inden, --u ocuu boasm geliyor. O kadar yorgunum ki,
bu gece dayanamayacam buna... Mutfaa gideyim, bir sigara yakaym,
sonra tekrar odasna gideyim, onunla konumaya alaym ve geen gn
rendiim aktif dinlemeyi uygulamay deneyeyim. Biliyorum, o gayreti
kendimde bulamayacam, ama bir kez denemem gerek. Kendimi l gibi yorgun
hissediyorum...-- Daha sonra yine Timur'un odasna girer.) --Haydi, vakit
ge oldu, ama bula ykamadan nce yatanda biraz oturup ayaklarm
dinlendireceim-- (Kitab Timur'un elinden alr ve sndrr,
kapy kapar, yatan stne, olunun yanna oturur ve arkasn duvara
dayar.)

ocuk : --O kitab ver bana, I sndrme. k buradan. Seni burada
istemiyorum. Uyumayacam. Seni sevmiyorum..--

Anne : --Baya fkeli grnyorsun!..--

ocuk : --Evet, okuldan nefret ediyorum, bir daha hi okula gitmeyeceim,
hi gitmeyeceim!..--

Anne : (inden, --Oysa olum okulu sever!--) Demek artk okuldan
bktn..--

ocuk : --Allahn belas bir yer. yi bir renci deilim. Hibir ey
bilmiyorum. kinci snfta olmam gerekir. (imdi nc snftadr.)
Matematikten hibir ey anlamyorum (Matematii ok iyidir.) retmen
sanki bizi lise grencisi sanyor.--

Anne : --Matematik senin iin ok zor...--

ocuk : --Hayr! Kolay. Fakat yapasm gelmiyor.--

Anne : --yle mi?--

ocuk : --Top oynamay seviyorum. Okula gideceime hep top
oynasam!?--

Anne : --Top oyununu gerekten ok seviyorsun, demek?--

ocuk : --niversiteye gitmek zorunda mym?-- (En byk aabeyi
liseyi bitirmek ve niversiteye gitmek durumundadr ve aile iinde
bundan ok sz edilmektedir.)

Anne : --Hayr.--

ocuk : --Daha ne kadar okula gitmem gerekiyor?--

Anne : --Liseyi bitirinceye kadar!--

ocuk : --Yani niversiteye gitmek zonnda deilim, yle mi?--

Anne : --Evet, deilsin.--

ocuk : --yi, hep top oynayacam yleyse.--

Anne : --Top oynamaktan ok zevk alyorsun, herhalde...--

ocuk : --Tab.-- (Tmyle sakinlemi durumda, rahat bir ekilde konuur.)

Anne : --yi geceler.--

ocuk : --Biraz daha benim yanmda oturur musun?--

Anne : --Hh h.--

ocuk : (Daha nce ayayla ittii yorgan eker, annesinin dizlerini
rter ve okar.) --Rahat msn?--

Anne : --Evet, teekkr ederim.--

ocuk : --Bir ey deil.-- (Bir sessizlik sresi geer, daha sonra Timur
burnundan horultular kararak, hrltl soluklar almaya balar, abartlm
bir ekilde burnunu ve boazn temizleme sesleri karr. Timur'un burnu
kapal olduu zaman soluk almakta zorluk eker, ama annesi onun hi bu
ekilde horultulu ve hrltl soluunu duymamtr.)

Anne : --Burnun seni rahatsz m ediyor?--

ocuk : --Evet, burnum tkal. Acaba burnuma damla damlatmam
gerekir mi?--

Anne : --Faydas olur mu dersin?--

ocuk : --Hayr.-- (Horultulu hrltl soluklar devam etmektedir.)

Anne : --Burnundan gerekten rahatszsn...--

ocuk : --Evet.-- (Hrltl, rahatszlk betirten sesler.) --Keke uyurken
burnumuzdan soluk olma zorunluu olmasayd.--

Anne : (Bu sze ok am bir durumda; bu fikrin nereden geldiini
sormak arzusu duyar.) --Uyurken burnundan soluk almak zorunda olduunu
mu sanyorsun?--

ocuk : --Burnumdan soluk almak zorunda olduumu biliyorum!--

Anne : --Pek de emin grnyorsun!--

ocuk : --nk biliyorum. Uzun zaman nce Kemal syledi bana.
(Hayran olduu, kendisinden iki ya byk arkadadr, Kemal.) --Burnundan
solumak zorundasn, uyurken azndan nefes alamazsn--, dedi.--

Anne : --Yani azndan soluk almasan daha iyi olur mu demek istiyorsun?--

ocuk : --Azdan soluk almak mmkn deil!-- (Horultu, hrlt.)
--Anne bu doru mu? Yani uyurken mutlaka burnundan soluk alp
vermek gerekir, deil mi?-- (Uzun aklamalar, birok soru, hayran olduu
arkada hakknda, --Bana yalan sylemez o deil mi?-- trnden
sorular.)

Anne : (Arkadann kendisine yardmc olmaya altn, fakat ocuklarn
bazen yanl bilgiler edindiini syler. Anne uyurken birok kimsenin
azndan soluk ald zerinde srarla durur.)

ocuk : (ok rahatlam grnmektedir.) --Peki, iyi geceler.--

Anne : --yi geceler.-- (Timur kolaylkta azndan soluk alabilmektedir.)

ocuk : (Birdenbire yine burnundan hrlt karr.)

Anne : --Azndan soluk almaya hala ekiniyor musun?--

ocuk : --Hh h. Anne, azmdan soluk alrken uyursam... burnum da
dolu... ve eer geceyars uyurken... azm kapanrsa ne olur?--

Anne : (Olunun yllardr uykuya dalmaktan korktuunun imdi farkna
varr; Timur gece yars nefessiz kalarak boulmaktan korkmaktadr ve
annenin ii szlar. --Benim zavall ocuum,-- der iinden.) --Nefessiz kalarak
belki boulurum diye mi korkuyorsun?--

ocuk : --Hh h. Soluk almak zorundaym-- (--lebilirim-- demeye
cesaret edemez.)

Anne : (Daha ayrntl olarak aklar.) --Bunun olmas imkansz. Azn
kendiliinden alr... ayn kalbin kendiliinden atmas ve gzlerin
kendiliinden krplmas gibi.--

ocuk : --Emin misin?--

Anne : --Evet, ok eminim!--

ocuk : --Peki, iyi geceler.--

Anne : --yi geceler, tatlm-- (per, ocuk iki dakika iinde derin bir
uykuya dalmtr.) (Gordon, 1970.)

AKTF DNLEMENN STNL NEREDE?

Dier dinleme davranlarna oranla aktif dinlemenin daha yararl
oluunun nedenleri noktada toplanabilir. Her eyden nce, bir yakn
olarak, doru yolu gstermek zorunluu duymakszn, onu gerekten
anlamak amacyla, karnzdaki kiiyi btn dikkatinizle dinlemeniz,
ona byk bir huzur ve gven salar. Bu huzur ve gven
ortam iinde, kafasndakini olduu gibi ortaya koymaktan ekinmez.
Konuan kendini rahatsz eden her eyi rahatlkla ortaya koyabilecek
duruma gelince, kendi sorunlarna daha bir i rahatlyla bakabilir
ve o ana dek farkna varmad deiik ynler grebilir. Aktif
dinlemeyi srdren dinleyici ise, konuann sorunlarna hemen bir
zm bulmakla ykml olmad iin, konuan daha rahatlkla
anlamaya alr; kendini hemen bir cevap bulmakla, bir zm getirmekle
sorumlu hissetmez.

Aktif dinlemenin ikinci stn yan, rtk anlamlar ortaya karmak
iin iyi bir olanak salamasdr. nsanlar sorunlarn, dncelerini
ve duygularn ounlukla simgesel bir biimde ortaya koyarlar.
Bir baka deyile, aka ortaya koymazlar. Aktif dinleme, bu simgelere
dalmadan, ayrntlar iinde kaybolmadan asl anlama yani mesajn
zne inmeye olanak salar. Yukarda okuduunuz ocuk ile annesinin
konumasn hatrlayn. ocuk temeldeki korkusunu ne kadar
sonra ortaya karabildi. Annesi ocua en yakn kimse olduu
halde, daha nceleri aktif dinlemeyi kullanmad iin olunun temel
sorununu anlayamamt.

Aktif dinlemenin nc stn yan, bir kimseyi daha iyi tanmanza
olanak vermesidir. Aktif dinleme; sz konusu kiinin daha itenlikle
alarak, kendini sizinle paylamasna yol aabilir. Bylece
daha salam temeller zerinde kurulmu ilikiler doar.

MD NE SYLERDNZ?

Bu blmde yaptnz Acaba Ne Sylerdiniz? altrmasna dnelim
ve bunu bir kez daha deiik bir adan uygulayalm.

Karnza bir arkadanz alarak altrmadaki sorunlar onunmu
varsayn ve aktif dinlemeyi uygulayn.

Baka bir arkadanz size katlabilirse daha iyi olur, kii olarak
aln; nk grup iinde bu tr bir altrmay yapmak size daha
fazla bilgi verir.

Yineleyelim: Dinlerken yarglamayacak, belirli bir yne gtrecek
trden soru sormayacak ya da cesaret vermeye almayacaksnz.
Konuann sylediklerini anlamaya alan iyi bir dinleyici olmaya
alacaksnz.

HER ZAMAN AKTF DNLEME M?

Hayr! Her zaman aktif dinlemeyi kullanamayz. Birisi ne zaman yemein
hazr olacan sorduunda, --Yemein ne zaman hazr olacan m
bilmek istiyorsun?-- gibi bir soru yneltmek herhalde gereksiz
olur ve mutlaka garip karlanr.

Bir arkadanz veya nem verdiiniz bir kii, sizinle konumaya
niyetlendiinde, ya da yz ifadesi, oturuu ve duruuyla onun skntl
olduunu hissettiinizde, aktif dinlemeyi kullanmanz uygun
olur. Belki de en doru yol udur: Kendinizi bir kimseye yardm etmeye
ve o kimsenin sorunlarn zmeye ynelmi hissettiinizde,
aktif dinleme zaman gelmi demektir.

Son olarak da unu belirtelim: Bir kimsenin sorunuyla gerekten
ilgilenmiyorsanz, srf yardm eder grnmek iin aktif dinlemeyi
kullanmayn. nk sizin sesinizin tonundan, ifadenizin tm yapsndan,
ilgilenmediiniz ortaya kar ve karnzdakine bir yararnz
olmad gibi, onu derinden krabilirsiniz de.

SZN KISASI

Her azmz atmzda, bizim iin o an nemli olan bir ynmz,
duygu ve dncemizi dile getirmekteyiz. yi bir dinleyici, sylediklerimiz
iinden hangisinin nemli olduunu anlayabilen ve bizimle
ilikisini bu anlay temel alarak kurabilen kiidir. Fakat, dinleyici
durumunda olan kii, genellikle, kendi i dnyasyla o denli doludur
ki, sorunlarmz, zlemlerimizi, kayg ya da beklentilerimizi, bizim
i dnyamzn oluturduu ereve iinde alglayamaz. Dinlermi gibi
grnr, ama gerekte dinlemez; sylediklerimizin hepsini deil,
ancak bazlarn (ve ou kez iine geleni) duyar; bir baka syleyile
dinlerken, bizim duygu, dnce ve arzularmz deil, kendi i dnyasn
merkez alr. Duyduklarn anlama yerine yarglar, zmlemeye
kalkar, karsndakini belirli bir konuya yneltmek iin sorular
sorar ya da temel sorunu kavramadan rahatlatmaya alr.

yi bir dinleyici olabilmek iin, kiinin geri-iletim srecini sk sk
ve yerinde kullanmasn renmesi gerekir; bylece iletiim tek ynl
olmaktan kar, ift ynl olur. Aktif dinleme adn verdiimiz bu
ift ynl iletiim, alnan mesajlar biraz daha belirginletirerek konuana
geri verir. yle ki, konuan kimse gerekten --duyulduunu--
hisseder; benliinin --geerlik kazandn-- sezer; bunun sonucu olarakta
i dnyasn daha serbeste ifade etme eilimini gsterir.
dnyasn serbeste ifade edebilen kimse sorunlarn, gl ve zayf
ynlerini daha kolaylkla grmeye ve doal olarak, bu sorunlara daha
gereki zmler getirmeye balar. Bu nedenle; deer verdiimiz,
kendimize yakn bulduumuz kimselerin sorunlarna yardmc
olmak iin aktif dinlemeyi kullanmak, t vermek, yol gstermek,
yarglama ya da rahatlatmak tr bir yaklamdan daha yararl olur.

Grnte Dinleme ya da ittiini Duymama

Bakalarn iyi dinleyebilme alkanlklarnz gelitirdike, kendinizi
iyi dinletebilme gcnzn de gelitiini greceksiniz. Aadaki
altrmay yaparak bu ynde daha ayrntl uygulama ve dnme
olana bulabilirsiniz.

1. ya da drt arkadanzla bir araya gelin.

2. Arkadalarnzn her biri iki dakika sreyle kendisi iin nemli
olan bir konudaki fikrini sylesin. Bu konular eitli olabilir.
(Trkiye'nin NATO'dan kmas ya da kalmas; alan kadnlarn
trnaklarn uzatmas; trafik sorununun nasl zlecei
gibi.) Konuan belirli bir konuda fikirlerini sylerken, gruptaki
dier kimseler, kendileriyle ilgili bir sorunu dneceklerdir.
rnein, o gn ne yemek piirileceini, yapmad devini
nasl bitireceini, doum gn iin kardeine ne hediye alacan
vb. Konuan fikirlerini aklarken, dinleyenler kafalarndaki
sorunla ilgili ne yapacaklarna karar vermeye alrlar.
Ancak byle yaparken de, gruptaki konumaclara kar
kaba davranmamal, sanki dinliyormu gibi ara sra kafa sallamal
ve konuann gznn iine bakmaldrlar. Bunlar olurken
dinleyicilerin kafalar kendi sorunlaryla megul olmal,
konuann sylediklerine pek aldr etmemelidirler. Ksacas,
dinleyiciler d grnleri asndan karlarndakiyle, i
dnyalarnda da kendi sorunlaryla ilgilenmelidirler.

3. Gruptaki herkes konuma olana bulduktan sonra, iki aamada
izlenimlerinizi gruptakilerle paylan: 1) --grnte-- dinleyenler
olarak karsnzdaki konuurken neler hissettiniz. 2) Daha sonra
siz konuurken, kardaki gerekten dinleme yerine, kendi sorununu
dnd zaman neler hissettiniz.

4. imdi farkl bir ey yapacaksnz: Her biriniz kafanz megul
eden bir kiisel sorununuzu ortaya atn ve bu sorunu nasl
zmeyi dndnz be dakika kadar anlatn. Bu sorunla
ilgili duygu ve dncelerinizde baarabildiinizce drst
ve ak olmaya aln. Siz konuurken birisi bir fikir ya da
duygu ortaya koyduunda, bunu mutlaka kendi sorunuzla
ilikili hale sokun ve kendi sorununuzdan ayrlmayn. Bakalarnn
syledikleri sizi kendi sorunuzdan uzaklatrmasn.
unu aklnzdan karmayn: Sizin greviniz dierlerine kendi sorunuzu
anlatmak. Dier tm konumalar bu grevi yerine getirmek
iin bir ara olarak kullann.

5. Bir nceki maddede belirtilen konuma altrmasn yaptktan
sonra, birka dakika iin neler duyduunuzu paylan. Ayrca
bakalar konuurken onlar dinlemediiniz zaman neler hissettiniz?
Bunlar zerinde tartn.

Aktif Dinleme

1. Arkadalarnzdan birini bu altma iin ikna edin. Kimsenin
sizi rahatsz edemeyecei bir yere oturun. Biriniz --A--, brnz --B-- olun.

2. --A-- kendisi ya da br kii hakknda kiisel bir ifadede bulunur.
(Kiisel ifadeden kast, sz konusu kimsenin kiilii, grn,
nasl hissettii ya da kiisel bir sorunu gibi, o kiiye
ait zg bir ifadedir. rnein, --Sen arkadalarna yardm etmekten
holanan bir kiisin,-- kiisel bir ifadedir; dier yandan,
--Bugn hava scak ve nemli;-- kiisel bir ifade deildir.)
Bu kiisel ifadenin dinleyenin ilgisini ekecek bir zellii olmasna
zen gsterin. fade nemli bir konuyu ieriyorsa, birden
ok cmleden oluabilir.

3. --A-- cmlesini bitirince, --B'' ifadesinin anlamn kendi kelimeleriyle
tekrar etmeye alr. Bunu yaparken, --Anladm kadaryla sen ... diyorsun;--
gibi, ya da buna denk bir ifade kalb kullanlabilir. Bu aamada --B-- sadece
--A--nn sylediini ifade etmeye almal, kendisi buna herhangi bir
yorum ya da yarg katmamaldr. --B--nin grevi --A--nn sylediini
sadece anlamaktr, zmlemek ya da deerlendirmek
deildir. --B-- papaan gibi --A--nn sylediini ayn kelimelerle
deil, fakat kendi kelimeleriyle ama ayn anlam ifade edecek
biimde yapmaldr. rnein:

--A--: --Sen giyimine ok titizlik gsteren bir insansn;-- demise,

--B--: --Anladm kadaryla, sen benim nasl giyindiime ok
dikkat ettiimi sylyorsun;-- eklinde --A--nn ifadesinin anlamn
kendi kelimeleriyle geri verir.

4. --A-- imdi --B--nin syledii kendi ifadesinin anlamn tam verip
vermediini belirtir. Eer bir yanl anlama olmusa, yanl
anlamann nerede olduunu --A-- belirtmeli ve --B-- de bu
yanl anlamay ortadan kaldracak biimde ifadeyi bir kez daha
tekrarlamaldr. Her ikiniz de tam tatmin oluncaya kadar
bu dzeltme ilemine devam edin.

5. imdi --B--nin srasdr. 'B-- kiisel bir ifadede bulunur ve bu
kez --A-- kendi kelimeleriyle bu anlam tekrar eder ve her iki
taraf da tam tatmin oluncaya kadar 3. ve 4. basamaklarda belirtilen
ilemler srdrlr.

6. Yukarda anlatlan sreci her biriniz ya da drt ifade zerinde
denerseniz, geri-iletim konusunda duyarlnz gerekten
arttrm olursunuz.

7. imdi aadaki sorular cevaplandrmaya alnz:

-Bir dinleyici olarak karnzdakinin ilk ifadesini anlamanz
ne kadar doruydu?

-Burada yapm olduunuz dinleme davranyla, her gn
alkanlk sonucu yaptnz dinleme davran arasnda bir
fark var m? Hangisi daha fazla zaman ve enerji alyor? Hangisi
sonunda daha yararl oluyor?

-Karnzdaki sizi gerekten anlamak iin dinlerken, neler
hissettiniz? Bu duygu dier zamanlarda konuurken sizi dinleyenlerin
karsnda hissettiklerinizden farkl myd?

:::::::::::::::::

8

Srtme ve atmalar

--Kiiler iyi niyetli olur ve birbirleriyle nasl konuacaklarn bilirlerse;
aralarnda tartma, atma kmaz;-- kans yaygndr. Ayn dnceye
bir baka ynden baklrsa, --Aralarnda srtme kan kimseler,
iyi niyetli olmayan ya da birbirleriyle nasl konuacan bilmeyen
kimselerdir,-- sonucuyla karlalr. Bu ifadeler, baz iyi niyetli
zlemleri dile getiriyor olabilir, ama gerekleri ifade etmez. nk
insanlar bir arada yaadklar srece, ne kadar iyi niyetli ve anlayl
olurlarsa olsunlar, aralarnda srtmelerin, atmalarn kmas
kanlmazdr.

Srtmenin kmasn nlemek, ancak kzgnlk ve krgnlk
duygularna aldrmayarak ya da bunlar yadsyarak mmkndr.
benliin doal bir paras olan bu duygulara srt evirerek, aralarnda
atma kmasn nlemeye alan bir ift dnn: Birbirlerine
syleyemedikleri eyleri ilerinde biriktirince, birbirlerine yabanclama
ve uzaklama nce kendi ilerinde ba gsterir; kendi i benliklerinin
bir paras olan kzgnlk duygularn bastrarak, bunlar
yadsyarak kendilerine yabanclamaya balarlar.

Kendine gittike yabanclaan bir kadn ya da erkek bir sre sonra
eine de yabanclar. Bir kimse kiiliinin nemli yanlarn bastrarak
onlar yok varsayarsa, kendi gerekliini yitirir ve onunla yakn
bir iliki kurma olana kalmaz. Yakn ilikilerin, dostluklarn
doabilmesi iin kiilerin i benlikleriyle kendilerini ortaya koyabilmeleri
gerekir.

Birlikte i gren, beraber yaayan kiilerin aralarnda atma ve
srtme kmas doaldr. te yandan gnlk gzlemlerden biliriz
ki, tartmalar sonucu kiiler birbirlerine krlrlar, hatta ilikilerini
keserler. nsanlarn tartarak birbirlerini krdklar, arkadalklarn
sona erdirdikleri bilindii iin, kzgnlk duygularn aa vurmaktan
ve bir atmaya girmekten kanlr; nk arkada ve yaknlar
gcendirilerek kaybedilmek istenmez.

Yakn iliki kuran iki birey arasnda atma kmas doaldr. Ne
var ki bu atma yznden ilikinin bozulmas doal deildir. nsanlar
aralarnda kan duygusal srtmeleri birbirlerini daha iyi
anlayabilmek iin bir ara olarak kullanp dostluklarn pekitirebilirler.

Burada evlilik ilikilerine ksaca dokunmak isteriz; nk --ayn
yasta ba koyan-- iki insann yakn ilikiler iinde olmasndan doal
ne olabilir? Evlilik ilikileri zerine incelemeleriyle n yapan
Amerikal psikolog George Bach ve Peter Wyden (1968), kar kocann
aralarnda tartabimelerinin nemli olduu zerinde dururlar. Evli
iftler zerinde yaptklar bir aratrmadan elde ettikleri bulgular
aada yle zetliyorlar:

--Birbirlerine yaklaamamaktan yaknarak bize bavuran iftlerin
dndaki evliliklerde de birbirinden uzak kalma, birbirine yaklaamama
sorununun var olduunu dnrdk. Bu dncemizin doru
olup olmadn anlamak iin bir aratrna yaptk. imiz, sosyal
ilikilerimiz ya da retim grevlerimiz dolaysyla tandmz kimselere,
--mutlu aile-- zerinde bir aratrma yapmak istediimizi ve kendilerinin
tand mutlu aileleri, olduka ayrntl bir biimde bize anlatarak
tantmalarn istedik. Bylece, birok aile arasndan, mutluluk
ynnden st tabakay oluturan bir sekin zmre elde ettik.

Bu yolla elde edilen 50 ifte sorular sorarak aralarnda kan duygusal
srtmeleri nasl zdklerini aratrdk. Sorulardan biri uydu:
--Az da olsa, ara sra herhalde einiz size kzar. Byle durumlarda
einiz ne yapar?-- Daha sonra, --Byle durumlarda einizin iinden ne
yapmay geirdiini dnrsnz?-- diye bir soruyla devam ettik.

Bu mutlu kar ve kocalara bu tr sorular ayr ayr sorulduunda,
alnan cevaplar olduka dndrcyd: Hemen hemen hibiri karsndakinin
iinden ne getii hakknda bir fikre sahip deildi. Tipik
cevaplardan biri yleydi: --Eimin can bir eye skldnda bana hibir
ey sylemez. Bu can skc eyi hemen unutur.-- Dier ele konutuumuzda,
kzgnln belirtmemek iin kendisiyle ok etin mcadelelere
giritiini belirtiyordu. Kzgnln kontrol etmesi gerektiini
dnmekteydi, nk kzgnln belirtirse, einin ok krlp kendisinden
souyacandan korkuyordu.

Bu aratrmamzda tip evlilik ortaya kt: Kartondan yaplm
evlere benzeyen evlilikler, oyun oynayan evlilikler ve gerekten birbirine
yakn olan iftler. Karton evlere benzettiimiz evlilii kuranlar en
byk grubu oluturuyordu. Bunlar evliliin daha ok kurumsal ve
biimsel d grnyle ilgilenip yetiniyorlard. Bu iftlerin arasnda
gerek anlamda insan insana bir yaknlk domamt; bir arada bulunular,
--Bakas ne der?-- kaygsna ve elde ettikleri sosyal prestiji
kaybetmeme isteine dayanyordu.

kinci gruptakilerin says daha azd ve birbirlerine daha yakn
iftlerden olumaktayd. Bu iftler de temelde tm toplumsai tre ve
gelenekleriyle evlilik oyununa kendilerini kaptrmlard. Bu evliliklerin
ou, ekonomik avantajlar yitirme ve bir deiimin ortaya karaca
belirsizliklerden korkma nedenleriyle sregelmekteydi. Bu kiiler
birbirlerini korumalar gerektiini dnyorlard; onlara gre evliliin
insan yaamna getirecei hibir mutluluk yoktu; ama beraberlikten
ikayet etmek hem kt bir davran, hem de karsndakine bir
saygszlk olacakt. Ayrca bekar kalmann yalnzl daha da berbat
bir eydi.

Son grupta sadece iki ift vard. Bunlar gerekten birbirlerine yakn
iliki kurmulard. Bu gerek ve yakn ilikinin srrn kendilerinden
sorduumuzda, cevabn bilmediklerini, bu konuda akllarna
syleyecek hibir eyin gelmediini ifade ettiler. Dier gruptaki iftlerden
farkl olarak, bu gruptaki iftlerin aralarnda srekli olarak
tarttklarn gzledik. Ancak birbirleriyle atmalarnn, tartmalarnn
ok doal bir ey olduunu kabul etmi grnyorlard.

Sorduumuz zaman, --Hemen hemen her konuda tartrz biz,
bundan daha doal ne var!-- eklinde cevapladlar. Kzgnlklarn depolamadan
tartarak birbirlerine belirtmelerini evliliin doal bir
paras olarak kabul etmeleri, onlar dierlerinden ayrt eden en belirgin
zellikti.

almalarmz derinletirdike ortaya kan sonu u oldu: Birbirlerine
kzgnlklarn, krgnlklarn sylemeyen iftler kibar deil,
fakat --sahte--ydiler. Zamanla biz, ykc ve yapc tartmalar birbirinden
ayrt etmeye baladk ve kzgnln yle denetlenemeyen, bir
sel gibi her eyi silip spren bir ey olmadn rendik.-- (George
Bach ve Peter Wyden, 1968).

Bu blmde, kiilerin aralarndaki atma ve srtmeleri, ilikilerinin
gelime ve derinlemesinde bir ara olarak nasl kullanabilecekleri,
bu yolda bir frsat olarak nasl deerlendirebilecekleri konusu
zerinde durulacaktr. Asl konuya gemeden nce, atma ve
srtmeden dolay dostluun, arkadaln nasl bozulduuna, insanlarn
birbirlerini nasl itip uzaklatrdna dikkati ekmek istiyorum.

ki kii aralarnda ortaya kan bir sorunu yapc bir tutumla ele
alr ve tartrlarsa, aralarndaki iliki bir gelime frsat kazanm
olur. ocukluktan beri renilen ve ortaya kan bir sorunu tartmak
iin kullanlan ykc tutumsa, iki kiinin birbirinden uzaklamasna,
ilikilerinin zayflayp kopmasna yol aar.

YIKICI TARTIMA

Burada, genellikle yetiirken retilen, ocukluktan beri evrede grlen,
krgnlk ve kzgnlk belirten davran biimleri ele alnacak.

1. Kanmak: Baz kiiler herhangi bir kimseyle atmaya girmemek
iin bilinli ya da bilinsiz, eitli kama davranlarnda bulunurlar.
Kendilerine sorulduu zaman canlarnn bir eye skldn
sylemezler. Kanlmaz bir biimde atma kmsa, ya oray terkederler,
ya uyumak isterler, ya da sanki ok nemli bir uralar
varm gibi, baka hibir eyle ilgilenmeyip sadece yaptklar ie bakarlar.
Baka bir deyile, ellerinden geleni yaparak atma durumuyla
karlamaktan kaarlar. Bu davran iinde olan bir insana
hitap etmek gtr. nk karmzda sylenecek sze muhatap olarak
bizi dinleyecek, etkileimde bulunacak bir kii yoktur. Bylesine
--kac-- biriyle tartmaya girmek, eldivenlerini bile takmak istemeyen
bir boksrle ma yapmaya benzer.

2. Hasralt etmek: Hasralt eden kimse, sadece tartmaya girmekten
kanmakla kalmaz, sanki tartacak bir konu yokmu, kendisiyle
dier kii arasnda bir srtme sz konusu deilmi gibi
davranr. Grnte, ona gre her ey gllk glstanlktr: Bu tutum
karsndakinde hem sululuk; hem de krgnlk duygusu uyandrr.
Aralarnda bir sorun olduunu, bu konuda konumak ve bir
eyler yapmak istediini hisseden kii, sorunlarn kardaki tarafndan
hasralt edildiini grnce, --Ben niin bu kadar geimsizim?
Btn sorunlar ben mi yaratyorum ki, o hibir eyin farknda deil!--
gibi bir duyguya kaplarak kendini sulu hisseder. te yandan,
bu sululuk duygusuyla birlikte, kii --Gerekte, benim onun yannda
deerim yok. Deerim olsayd, benim ne demek istediimi hemen
grr ve beraberce bu soruna eilmek isterdi!-- biiminde bir dnce de
gelitirebilir. Bu dnce krgnlk duygusunu da beraberinde
getirir.

3. Sulu hissetirmek: Bir insan karsndakine aktan aa ve
dorudan kzgnlk ya da krgnln syleyemiyor, fakat imal yollarla
kardaki kiinin kendini mutsuz ettiini ifade ediyorsa, kulland
teknik --sulu hissettirme-- yntemidir. Bu tutum, --kardakini
sulu hissettirerek istediini yaptr-- biiminde zetlenebilir.

rnein kadn, kocasnn ayakkabsyla eve girmesine sinirleniyor;
bu kzgnln aka syleyecei yerde, --Benim iim gcm ne
ki, aldrma, sen gir ayakkabnla ieri, nasl olsa yarn senin hizmetin
temizleyecek evi yeniden;-- der. Ondan sonra da ekler, --Off, keke
domaz olaydm; bktm btn gn evde almaktan.--

Bu tip insanlarda, dier insanlar kullanma eilimi bulunur. Bir
sorunu zmek iin, fikir ve duygularn ak seik dorudan ifade
edecek yerde, yaptrmak istedikleri eyleri bakalarn sulu hissettirerek
gerekletirmeyi yelerler.

4. Konuyu deitirmek: atma olasl belirdii anda konuyu
deitirmek, sk kullanlan yntemlerden biridir. Bu tr eilimi olan
iki kiinin gerek anlamda bir iliki gelitirebilmeleri zordur. atma
ve srtmeden katklar iin srekli --kibar insan-- maskelerini
takarlar ve bu maskelerin altnda yatan gerek kiilikleriyle hibir
zaman iliki kuramazlar. Byle bir iliki iinde olan kiilerin ilikisine,
--beraber olma oyunu-- olarak bakmak daha dorudur.

5. Eletirmek: Bizi sinirlendiren bir sorunu konuacamz yerde,
kzgnlmz, karmzdaki kiinin baka davranlarn eletirerek
dile getiririz. Bu gibi durumlarda karmzdaki bizim gerekten neye
kzdmz pek anlayamaz. Yalnz kendisini krmak, hrpalamak istediimizin
farkndadr. Ortada bir dmanlk duygusu vardr, ne
var ki, bu dmanln nereden kaynakland ise pek belirgin deildir.

rnein, bir yl nce yapm olduu yz kzartc hareketlerini
karmzdakine bir anda anmsatveririz. Karmzdaki byle bir olay
hatrlatmamz iin herhalde kendisine kzm olmamz gerektiini
farkeder, ama neye kzdmz bilemez. Dorudan kzgnlmz belirtecek
yerde, karmzdakini dolayl eletirmeye yneldiimiz zaman,
bu tr bir davran, salam temeller zerine kurulmu olsa bile,
ilikimizi ierden kemiren bir kurt gibi zayflatr ve kertir.

6. Akl okuyuculuk: Karndakini dinleyecek ve sylediklerini
onun ifade ettii biimde anlayacak yerde, o kimsenin kiiliini zmleyerek,
onun gerekte ne demek istediini kendisine retir bir
biimde anlatarak ya da dier kiiye temelden neyin bozuk olduunu
gstererek bilgiliini ve stnln belirtmeye alr.

Kardaki onu, --Ne olur sigaran baka odada i, dumandan rahatsz
oluyorum;-- dediinde, --akl okuyucu-- hemen cevab yaptrr.
--Aslnda sen benden rahatsz oluyorsun, nk baarm kskanyorsun!
Haydi itiraf et beni kskandn.-- Byle davranan --akl okuyucu--,
kendi duygu ve dncelerini dinlemek frsatn da bulamaz;
kendisinin ne hissettii onun iin eriilmez bir noktada kalmtr.
Kardakinin akln okumaya kendini kaptran kii, sadece kendisinin
deil, karsndakinin de duygularn da alglayamaz. Byle bir
kimseyle konuan kii duyulmadn, dinlenmediini hisseder. Krgnlk
ve kzgnl daha da artar; bu duygulara bir de, --temas-- edememekten,
kardakine ulaamamaktan doan --bozulma-- duygusu eklenmitir.

7. Tuzak kurmak: Baz kiiler karlarndakinden bir davran
yapmasn isterler. Kardaki bu davran yapnca, sanki nceden isteyen
kendileri deilmi gibi, bu davran yapana yklenirler. rnein,
--Haydi gel seninle tam drst olalm, iimizden getii gibi konualm,
aklmzdan geenleri birbirimizden saklamayalm;-- derler.
Fakat kardaki bu istee uygun olarak kendi iinden geenleri drste
paylamaya balaynca, hemen surat asmaya, kinayeli laf
arptrmaya balarlar.

8. ma etmek: Baz kimseler kzdklarn hibir zaman aa vurarak
belirtmez, ancak ima yoluyla baz ipular verirler. rnein, karsnn
fazla para harcamasndan yaknan adam, bir gn karsn karsna
alp ikayetini ak seik dile getirecek yerde, kars her alveriten
gelite, --O aldn ey o kadar paraya m mal oldu!.. Allah Allah!...--
der ve kafasn hemen elinde tuttuu gazeteye gmer.

Kars bu durumda kocasnn kzgnln hisseder, ne var ki bu
kzgnln kendine kar m, ald eylere kar m, yoksa satn alma
davranna kar m olduunu pek kestiremez. Kocasyla ak konuma
olanan bulamaz. nk kocas kzgnln imal bir yolla
belirtmeyi, ak olmaya yelemektedir. Bylece, iinde duygusal bir
gerilim biriken ve bu gerilimin srekli rahatszln hisseden kadn,
elinde olmadan kocasna kar hn duymaya balar. Kadnda gittike
gelien bu hn duygusunun kocasyla aralarndaki ilikiyi ne ynde
etkileyeceini tahmin etmek herhalde pek zor olmasa gerek!

9. Barda tarmak: --Barda taran son damla-- ifadesi, baz kiilerin
davran trleri iin kullanlabilir. Karsndakine krlan, darlan
ya da kzan kii, bu kzgnln karsndakine o anda belli etmez;
fakat bu tr olumsuz duygular depo etmeye balar. Karsndaki
ne zaman onu kzdracak ya da zecek bir ey yapsa, kzgnlk
ve krgnlklar depolanmaya devam eder. Bir gn, nemsiz bir olay,
nceden birikmi olan tm kzgnlk ve krgnlklar harekete geiren,
baka bir deyimle, --barda taran son damla-- ilevini grr.
te o anda kii, iine att btn sorunlar ortaya koyar. Fakat o anda
kardaki sadece barda taran o ufack olayn farkndadr. Bu
kadar byk bir patlamay anlayamaz, kendisine byk hakszlk
yapldn dnr. Byle bir dncenin etkisiyle her iki taraf birbirine
saldrya geer ve sorunu zmek yerine, birbirlerini hrpalamak,
birbirlerini krmak asl ama olur.

10. Tedirgin etmek: yle kimseler vardr ki, kzgnlklarn,
krgnlklarn aka ifade etmek yerine, karsndakinin tedirgin olaca
davranlar yaparak onu rahatsz etmeye, ancak bu yolda kendi
duygularn dile getirmeye kalkarlar. rnein, kocasna kzan kadn
onun mutfakta pis bulak grmeyi sevmediini bildiinden, birka
gn srekli bulaklar pis olarak ortada brakmaya balar. Bir bakas,
einin yksek sesle geirmeyi sevmediini bildii iin geirmeye
balar. Bir dieri de yatakta trnak keserek karsndakine kzgnln
ifade etmeye alr.

Bu tr davranlar, duygularn aka dile getirilii deil, dmanlk
dolu, dolayl ifadelerdir. Kendisine byle davranlan e, 'tedirgin olur'
ve karsndakini krmak iin elinden geleni ardna koymaz.
Bylece birbirlerine kar 'ellerinden geleni ardna koymayan',
birbirlerini krmak iin yaran iki kii ortaya kar. Ama, insanlarn
birbirlerini krmak iin etkili yollar aramasysa, 'tedirgin'etme' yntemi
en uygun yollardan biridir.

11. akaya bomak: Baz kiiler kendilerine ciddi bir duygu yneltildiinde,
ii hemen akaya dkmek ve bu yolla ciddi duygulardan
kurtulmak isterler. zellikle bunlar kzgnlk, krgnlk ve darlma
gibi ciddi duygular olursa, bu akaya boma davran daha da
belirgin olarak kendini gstermeye balar. Okuyuculardan bazlar,
--Oh ne gzel, akac bir adam, insana hi kavga etme frsat bile vermez,
srekli neeli tutar karsndakini-- diye dnebilir.

Bir an iin, uzun sre --akac biriyle-- birlikte yaadnz dnn.
Mutlaka iitilmek, mutlaka anlalmak ve sizi rahatsz eden sorununuzla
uramak istediiniz durumlarda, karnzdaki kii akalar
yapmakta ve bu davranyla sizin sorununuzu, dolaysyla sizi,
ciddiye almadn ortaya koymaktadr. --akaya boucu tip--ler, yakn
ve samimi ilikiler gelitirmekte zorluk ekerler.

12. --Yaraya-- dokunmak: Herkesin, psikolojik anlamda, son derece
duyarl olduu, --yaral-- yerleri vardr. Buralara dokunduunuz
zaman karnzdakiyle aranzdaki ilikinin bozulma olasl ykselir.
nsanlarn duyarl olduklar bu --yaral-- yerleri grnleriyle, zihinsel
g ve yetenekleriyle, gemite yapm olduklar davranlaryla
ya da kiiliklerinin belirli bir yanyla ilgili olabilir. Kiinin bu
noktalarn ancak ona yakn olan kimseler bilir. Bu yakn kimseler,
kzgnlklarn, kiiyi bu duyarl noktalarndan yakalayarak belirtiyor
ve alyorlarsa, bu hastalkl bir ilikidir ve srekli hrpalanr.

13. Deimeye izin vermemek: Deimeye izin vermeyenler, bir
kiiyle daha nce kurduklar ilikinin hep yle kalmasn isterler.
Oysa, yaam akp gitmekte, bu ak iinde kiiler yeni yaantlara sahip
olmakta ve deimektedirler. Deimek kiilerin olaylara ve kendilerine
yeni alardan bakabilmeleri demektir. nsann deien, gelien
ynn kabul etmemek, onun en nemli bir niteliini grmezlikten
gelmek demektir.

Deimeye izin vermeyenler, yllar nce kendi aralarnda konutuklar,
anlatklar bir konuda en ufak bir dnce ve duygu deiiklii
bile istemeyenlerdir. Biliyorsunuz, Nasreddin Hoca'ya ya
sorulduunda, --Otuz sekiz;-- demi. evredeki biri, --Nasl olur Hoca,
on sene nce de sen otuz sekiz yanda olduunu sylemitin!--
diye hatrlatnca, Hoca, --Ben erkek adamm, sylediim szden geri
dnmem!-- diye cevap verir. Kii istese de istemese de deimek zorundadr.
Yaamn deiim getirdiini grememek, Hoca'nn hikayesindeki
gibi kiiyi sadece gln duruma sokmakla kalmaz, onun
ilikileri ynnden de byk zorluklar yaratr.

Kadn kocasna, --Ne olur ev iinde bana biraz yardm et. ki ocuun
bakm, ev idaresi, ite almak! Artk yetitiremiyorum, ok yoruluyorum!--
dediinde, koca, --Evlenmeden nce ben seninle konumutum,
ben ev ilerinden holanmam ve sana bu konuda yardm
edemem. Sen de bunu kabul etmitin!-- diye cevap verirse, deimeye
izin vermeme sz konusudur. Yaam koullar deitii halde, koca
dnceseni deitirmez, karsna yardm elini uzatmaz. Byle bir
tutum sonucu, bu iftin evlilik ilikilerinin nasl olacan tahmin
etmek herhalde zor olmasa gerek.

14. Yoksun brakmak: Karsndakine kzd ya da krld zaman
baz kimseler bu duygularn olduu gibi belli edecek yerde,
karsndakinin ihtiyac olan bir eyi vermeyerek ondan almaya
kalkarlar. Bu verilmeyen ey ilgi, sevgi, iyi yemek, nee, cinsiyet, para
olabilir. Bu davran biimi iki kii arasndaki sorunu zmek yerine,
daha derin yaralar aar ve daha baka sorunlar ortaya karr.

15. Yardm esirgemek: Karsndakine kznca, bu kzgnl
--Ben sana gsteririm!-- tutumu iinde halletmeye kalkabiliriz. Bir
gn kiinin gerekten yardmmza gereksinimi olduunda, bu yardm
ondan esirgeriz. Yaplacak yardm baz saldrgan kimselerden
onu korumak olabilecei gibi, yalnzlk duyduu bir zaman onun yanna
gidip arkasn svazlamak gibi bir davran da olabilir. --Ben sana
gsteririm;-- --Bir gn elime dersin-- tutumu iinde olan iki kiinin,
birbirlerine kar kuku ve gvensizlik duygular gelitireceini
sylemek, herhalde byk bir kehanet olmaz. Birbirinden phe
eden ve birbirine gvenmeyen iki kiinin ilikisi, --yakn iliki-- olmaktan
uzaktr.

KIZGINLIINIZI NASIL BELRTYORSUNUZ?

Kzgn olduunuz zaman yapabileceiniz deiik davranlar tartm
bulunuyorsunuz. imdi her bir davran biimini sizin kendinizin
nasl gsterdiini dnerek gzden geirin.

Gzden geirmeniz iin yle bir yo neriyorum: YIKICI TARTIMA
bal altnda yer alan ve aada liste halinde verilen davran
trlerinin her birini okuduktan sonra, bu davran ne kadar sklkta
yaptnz anmsamaya aln. Baz davran trlerini hi yapmadnz
halde, bazlarn sk sk yapyor olabilirsiniz. Bu konuda
size yardmc olmak amacyla aaya harflerle belirtilmi ifadeler
konmutur.

A : Hibir zaman byle davranmam.

B : ok ender olarak byle davrandm olur.

C : Bazen byle davranrm.

: Olduka sk byle davranrm.

D : Pek sk byle davranrm.

E : Her zaman byle davranrm.

Her bir davran trnn yanna harflerle belirtilmi ifadelerden
birini koyarak, bu davran hangi sklkta yaptnz belirtebilirsiniz.

( ) 1. Kanmak

( ) 2. Hasralt etmek

( ) 3. Sulu hissettirmek

( ) 4. Konuyu deitirmek

( ) 5. Eletirmek

( ) 6. Akl okuyuculuk

( ) 7. Tuzak kurmak

( ) 8. ma etmek

( ) 9. Barda tarmak

( ) 10. Tedirgin etmek

( ) 11. akaya bomak

( ) 12. --Yaraya-- dokunmak

( ) 13. Deimeye izin vermemek

( ) 14. Yoksun brakmak

( ) 15. Yardm esirgemek

1. Sizin yakndan tandnz bir kimseye bu blm okutun ve
sizin davrannz yukardaki akland biimde deerlendirmesini
isteyin. Sizin ve yakn dostunuzun deerlendirmeleri birbirini
tutuyor mu?

2. Bir hafta sreyle, kzgn olduunuz zaman nasl davrandnz
gzleyin. Kendinizi deitirmeye zorlamadan, ne yaptnz sadece
gzlemeye aln.

3. Kzdnz zaman yaptnz davran, karnzdaki kimseyle
aranzdaki ilikiyi nasl etkiliyor? Gelitirip glendiriyor mu? Yoksa
zayflatyor mu?

YAPICI TARTIMA

Yapc tartma, ou kimsenin eski alkanlklarna ters den bir
anlay ve davran biimini ierir. Bu farkl anlay ve davran baarl
bir biimde uygulayabilmek iin, yapc tartmann temel aamalarn
titizlikle uygulamak gerekir. Tartmann yapclk amacna
ulaabilmesi iin, yapc tartmann her aamas gereklidir. Bu aamalardan
biri atlanrsa, asl ama olan yapclk yerine, ykclk ortaya kar.

Yapc tartma yntemi, birok kez denendikten sonra, alkanlk
haline getirilebilir. Byle bir tartma alkanln elde eden kimse,
gerekli grd zaman baz aamalar atlayabilir.

Yapc tartma, sizin iin nemli bir kiiye kar duyduunuz
kzma, krlma, rahatsz olma gibi duygularnz, onunla paylaarak
birbirinizi daha iyi anlama, birbirinizi daha gereki biimde tanma
amacyla kullanlr. Birbirlerine kar duyduklar kzgnl, krgnl
ve rahatszl belirtmeyen kimseler, genellikle iki nedenden tr
bunu yapamazlar.

1. Kaybetne korkusu: Kii, krgnlk ve kzgnlk gibi olumsuz
duygularn karsndakine belirttii zaman, kendisi iin nemli olan
bu kimseyi kaybedeceinden korkar. Bu korkunun altnda u anlay
yatar: Birbirleri iin nemli olan ve yakn ilikiler iinde bulunan
kimselerin, birbirlerine krlma ve kzgnlk gibi olumsuz duygular
duymamalar gerekir. Byle duygularn varl, ilikinin sonu demek
olduundan, u, veya bu nedenle gelise bile kardakine gsterilmemelidir.

2. Kt insan olma korkusu: Bu korkunun temelinde yle bir
inan yatar: yi ve olgun bir insan kzmaz ve krlmaz. Kzan ve krlan
insan kt ve zayf bir insandr.

Bu korkular temel alan bir anlay tarz kzma, darlma gibi
olumsuz duygular, sanki bunlar gerek yaamn bir paras deilmi
gibi insan ilikilerinden karr; bu duygularn bir yana itilmesine,
bastrlmasna ve yadsnmasna, inkar edilmesine yol aar. Oysa
olumsuz duygular da, olumlu duygular gibi, yaamn ayrlmaz bir
parasdr. Yaamlarnn gerek bir parasn birbirinden saklayan;
birbirleriyle bu yanlarn paylamayan iki insan yakn bir iliki kuramaz.
Bu nedenle, olumsuz duygular yapc bir tartma iinde paylaabilmek,
yakn ilikinin domas iin gereklidir.

NEDEN YAPMACIK GELYOR?

Toplum yaamnda --yapc tartma--ya pek rastlanmadndan, bu
eit bir tartma yadrganr, hatta biraz yapmack ve dzmece saylabilir.

Her eyden nce --yapc tartma--, bir szck grubu olarak insana
elikili bir ifade olarak grlyor. --Tartmann da yapcs olur
mu?-- diyesi geliyor insann. imdiye kadar evremizde, yetitiimiz
bydmz ortamda, kiilerin tartarak uzlatklarn, anlatklarn
ve beraberce bir ey rettiklerini grmeye pek almadk. Tartmalarn
amac ounlukla kardakini ypratmaya, krmaya ya da
hn almaya yneliktir. Tartmay olumlu ynde kullanmaya alk
olmayanlarn, yapc tartma kavramndan --tuhaflk--, --yapmaclk--
duygusu edinmeleri doaldr.

Silifke'de ortaokulu bitirdikten sonra, liseye gidebilmek iin Ankara'ya
ilk geliimde, insanlarn evde masa etrafnda atal bak kullanarak
yemek yemeleri bana --tuhaf-- ve --yapmack-- gelmiti. Doal
olan, yere alan sofra bezinin evresine bada kurarak oturmak ve
bazlamayla dkmlayarak yemei elle yemekti. New York'ta 180 katl
Empire Building'e ktmda, bu binann --doal-- olmadn hissettim.
lk operaya gidiimde yine ayn --tuhaf-- ve --yapmack-- duygusundan
kurtulamadm. Yabanc dil renirken, yabanclarn konuma
biimlerini --tuhaf-- bulurdum. Askere gittiim zaman ilk devreler
askeri giysiler, yry biimleri, selam veriler, bana hep --tuhaf--
ve --yapmack-- gelmiti. Bir sre sonra bana tuhaf gelen ynlerin
--askerlik dzeni--nin doal bir paras olduunu ve bunlar bana
--tuhaf-- gelmemeye balaynca askerlii renmi saylacam anladm.

Yeni bir yzme stili, yeni bir konuma biimi, yeni bir fikir dzeni
ilk balarda bana hep --tuhaf-- ve --yapmack-- gelmitir. Bu --tuhaflk--
duygusuna kendimi kaptrdm zaman --yeni--yi deneyemedim.
Yeniyi deneyemediim zaman da, yaamma yeni bir boyut, bir canllk
getiremedim; ancak --eski--yi srdrebildim.

Bu yenilik ve tuhaflk duygusundan kurtulmak yeterli deildir;
birbiri iin nemli olan iki insan arasnda yapc tartmay
gerekletirebilmek her eyden nce karlkl iyi niyete ve gvene
ihtiya vardr. Birbirinin iyi niyetinden kukulanan iki birey, yapc
tartmann gerektirdii karlkl gven ortamn oluturamadklarnda,
yapc niyetle balayan bir tartma bile ksa sre iinde ykc bir
tartmaya dnr.

Yapc tartmann gerektirdii karlkl iyi niyet ve gven kadar
nemli bir dier koul da, kiilerin birbirlerini eit ilikiler iinde
grmeleridir. Beinci Blm'de tarttmz gibi, eit ilikiler iinde
olan kiiler, eit sz haklar olduunu kabul ederler. Kiilerin eit sz
hakk olduu gr temel alnmazsa, yapc tartma mmkn olamaz;
bu durumda, --stn-- olduunu dnen kii, dierine gr
ve dncelerini dikte eder. Kocann --kk tanr--, kadnn --sa
uzun akl ksa-- kabul edildii bir aile iinde, kar koca arasnda yapc
tartmay dnmek bile okura gln gelebilir.

Yapc tartmann aamalarna gemeden, unu da belirtmekte
yarar vardr: Karlkl iyi niyet ve gven ortam iinde, eit sz hakk
olan insanlar arasnda gerekletirilebilen bu tartma tr, gnlk
yaamda her zaman ve her yerde uygulanamaz; nk zerinde
dnmek ve hazrlanmak iin zaman gerekir. Yapc tartma, kiinin,
yaamndaki --nemli kiiler--le olan ilikileri aksad zaman
uygulanacak bir yntemdir. rnek olarak, eleri boanmaya kadar
gtrebilecek kar koca atmalar ve iten atlmaya yol aabilecek
ynetici ynetilen ztlamalar gsterilebilir.

Btn --tuhaf-- ve --yapmack-- grnmne ramen yapc tartmay
deneyeceinizi umuyorum. Sz konusu olan, iki insann duyurucu
ve mutlu bir biimde beraber olmasysa, herhalde bu --yeni-- tartma
biimini denemeye deer. Bu beraberliin salkl olmas, sizin
i hayatnzdaki baarnz, ocuklarnzn iyi yetimesini etkiliyorsa,
--yapc tartma--y denemekten niin ekinesiniz?

YAPICI TARTIMANIN AAMALARI

Birinci aama: Sorun hakknda dnmek

Karnzdaki kiiyle iletiime gemeden nce, kendi kendinizle iletiime
gemeniz gerekiyor. u anda sizi rahatsz eden iinizdeki duygunun
zmlemesini yapmaya aln. Karnzdakine gerekten kzgn msnz,
yoksa kskanlnz karnzdakine kzgnlk halinde
mi yanstyorsunuz? Savunucu iletiim konusunda incelenen savunma
mekanizmalarndan birini kullanyor olabilir misiniz?

Duyduunuz olumsuz duygunun niteliini kesin olarak saptamaya
aln. Bunu yapmak iin acele etmeden, bir ya da iki dakika bekleyin,
iinizde ne olup bittiini anlamak amacyla kendi kendinizi
dinleyin, uygun ortam varsa, bir yere oturup gzlerinizi kapamak size
yardmc olabilir. Ben kendi zerimde gzledim; gzlerimi kapatarak
gzlemlediim zaman duygularmla daha kolay temasa geebiliyorum.
Bu sizin iin de geerli olabilir.

Duygunuzun nitelii hakknda bir fikir sahibi olduktan sonra, sizi
kzdran, kran ya da zen eyin ne olduu konusunda mmkn
olduu kadar ak seik tehis koymaya aln; genel ifadeler dzeyinde
kalmayn. rnein, --evin ii ok dank;-- genel bir ifadedir. Oysa,
--Sabah kahvaltsndan kalan kirli tabaklar mutfakta kalm,-- demek,
nceki ifadeye oranla daha ak seik, zeldir.

kinci aama: Tartma zamannn saptanmas

Ykc tartmalar ou kez iki kiinin tartmak iin uygun bir zaman
seememesinden kaynaklanr. iftlerden birisi kark bir ruhsal
durum iinde bulunabilir. Ya da rahat rahat konuyu tartacak zaman
bulunmayabilir; o anda yapmas gereken daha ivedi bir ii olabilir.
Bazen yorgunluk ya da baka tr kiisel bir sorunla kafas megul
olan birey, karsndakini tam anlamyla dinleyecek durumda olmayabilir.
Bu tr nedenler dolaysyla, yapc tartma iin her iki kiiye
uygun bir zaman ayarlamak gerei vardr. Yoksa iyi niyetlerle yapc
bir amala balanm olunan tartma, kolaylkla ykc bir tartma
haline dnebilir.

Birinci aamada belirtilen ilemi yaparak, sizi gerekten neyin rahatsz
ettiini ak seik anladktan sonra, ilgili kiiyle uygun olan
bir zaman semeyi denemelisiniz. Bu zaman ayarlamasn yaparken,
--Beni rahatsz eden bir konu var, bu konuda seninle konumak istiyorum.
Bana ayrabilecein uygun bir zamann var m?-- eklinde sorarak
durumu karnzdakine aabilirsiniz.

nc aama: Sorununuzun ifadesi

Bu aama nemlidir: Sizi rahatsz eden duyguyu ak seik ve yaln
olarak ifade edemiyorsanz, karnzdaki byk bir olaslkla sizi anlayamaz
ve Dokuzuncu Blmde tartlan savunucu mekanizmalardan
birine bavurur. Sizi rahatsz eden birok nokta varsa, tartmay
yapc bir biimde devam ettirebilmek iin, sizin anzdan en nemli
olan sadece bir sorunu ele aln. fadeniz iki yn iermelidir:

-Sizi rahatsz eden davrann bir tanm,

-Bu davrann sizde uyandrd en belirgin duygu.

Aadaki kalp ifadeyi rnek olarak verebiliriz:

--Beni rahatsz eden ey benimle alay etmendir ve sen bunu yapnca
sana krldm hissediyorum.--

Byle yapmakla karnzdakine alm ve duygularnz olduu
gibi paylam oluyorsunuz. Kzgnlk iinde davranan insanlar, genellikle,
ne hissettiklerini sylemeden, kardakini sulamaya ynelirler.
Kardaki sulandn hissedince savunucu bir tutum iine girer
ve sizi dinlememeye balar. Akl, size nasl kar koyacayla
megul olmaya balar.

Bu aamada karlalan nemli bir engel, dil araclyla alabilir.
Kardakinde --sulanma!-- izlenimi yaratmamak iin, ben dili kullanlr.
Ben dili, kiinin kendini rahatsz eden davrann tanmn yapan
ve bu davrann kendisinde nasl bir duygu uyandrdn ifade
eden syleyi biimine verilen addr. Yukarda verilen rnek ifade
kalb, ben diline uygun der.

Sen dili, --Sen ne kadar kaba bir insansn;-- --Ne kadar aklszca i
yapyorsun;-- --Sende hi terbiye yok mu?-- gibi ifadelerle kardakini
yarglamaya ve sulamaya ynelen bir dildir. --Sen usun!,-- --sen busun!--
gibi ifadeler hep --sen-- kelimesiyle balad iin, byle bir tutum
iinde kullanlan dile sen dili ad verilir.

Ben dili ile sen dili arasndaki en nemli fark udur: Ben dili, konuan
kiinin kendi i dnyasndaki duygular ifade eder ve bu duygularn
tesinde herhangi bir sulama ve yarglamaya gitmez. Sen
dilindeyse sulama ve yarglama arlk tar.

Yapc tartmaya girmek sizin iin nemliyse, yargsna gvendiiniz
bir, yaknnza, syleyeceklerinizi nceden dinletip, sylediklerinizin
ben ya da sen dili olarak alglanp alglanmadn denetleyebilirsiniz.
Daha nceden denetlemeyi salk veriimizin nedeni, kzgnlk
annda hep sen dilini kullanmaya alk olmamzdr. Bu alkanlk
o denli bir paramz haline gelmitir ki, kzdmz zaman farknda
olmadan bu dili kullanveririz.

Drdnc aama: Anlalp anlalmadnz denetleme

Sizi rahatsz eden davran tanmlayp, bu durumda kendinizi nasl
hissettiinizi ifade ettikten sonra, karnzdaki duyduunu tekrar etmelidir.
Burada iki evre sz konusudur:

(1) Sizi iiten kii (einiz, arkadanz, nianlnz vb.) sizin
sylediinizi yle tekrar edebilir:

A : --Ben konuurken srekli szm kesiyorsun. Szm kesmen
beni kzdryor!--

B : --Sen konuurken srekli szn kesiyorum. Szn kesmem
seni sinirlendiriyor.--

Bu evrede karnzdakinin konumanz tekrar ederken syledii
szler sizi tatmin etmemise, sizi rahatsz eden konuyu yeniden dile
getirin ve karnzdaki sizi aynen tekrar edinceye kadar bu ilemi
srdrn.

(2) Tekrar ilemi bittikten sonra, karnzdaki sizin sorununuzu
kendi anlad biimde yeniden syleyecektir. Burada bir yorum sz
konusu deildir; sadece sizin sorununuzu kendi kelimeleriyle ifade
edecektir.

Yukardaki rnee devam edelim:

B, A'nn szn aynen tekrar ettikten sonra yle der:

--Yani senin konuman bitirmene hi frsat vermiyorum; hep ben
sze balyorum. Ve bu davranmdan rahatsz oluyorsun, fkeleniyorsun.--

nsanlar birbirlerine kzgn olduu zaman, yanl alglamalar kolaylkla
iin iine girer; bu yanl alglamalar ortadan kaldrdktan
sonra, yapc bir tartma temeli kurulabilir. Bu temeli salamak iin
anlalp anlalmadnz yukarda anlatlan biimde, iki evrede
denetlemekte yarar vardr. Denetleme zamannz alacaktr; bu nedenle
sabrszlanabilirsiniz. Fakat deneyler gstermitir ki, denetlemeye
verilen zaman israf deildir ve sonunda mutlaka daha kazanl klmaktadr.
Bu zaman verilmedii takdirde, yapc tartma ou kere
amacna ulaamaz.

Bu aamada unutulmamas gereken bir baka konu da, karnzdaki
sizin sylediinizi nce aynen, daha sonra kendi ifadesiyle tekrar
ederken, onun iyi niyetli bir aba gsterdiini unutmamanz ve
bu abasndan dolay karnzdaki kiiye teekkr etmenizdir. Bir
baka deyile, karnzdaki sizin sylediinizi aynen sylemeyi baardnda,
hemen arkasndan, --Evet, teekkr ederim;-- gibi bir ifade
kullanabilirsiniz. Tabii bu teekkr ifadesi bir glmseme, dokunma
gibi szsz olarak da ifade edilebilir

Beinci aama: steinizin ne olduunu dnme
ve altrma yapma

u ana kadar, karnzdakine sizi neyin rahatsz ettiini ve bu sz konusu
davran yapt zaman nasl hissettiinizi sylediniz. imdi
sra, karnzdakinden nasl bir isteiniz olduunu sylemeye geldi.
Bu aamada, basit gibi grnmesine ramen, dikkate alnacak baz
nemli ynler vardr. Her eyden nce karnzdakinden nasl bir deiiklik
istiyorsunuz? Bunun iyice bilincine varm durumda msnz?

stemi olduunuz son derece basit bir davran deiikliinden,
kiinin gerek benliini ilgilendiren duygusal ynden ok ykl, zbenlii
tehdit edici bir davrana kadar uzanabilir. Kiiden ne istediinizin
gerekten farknda msnz? Bu isteiniz karnzdakinin yaamnda
nasl bir deiiklik yapacak?

Demek ki, bu aamada iki evre var: Bir tanesi kendi ynnzden
ne istediinizin farknda olmak ve bu isteinizi ak, seik bir biimde
syleyebilecek duruma gelmek: kincisiyse bu isteinizin karnzdakinin
yaam ve kiilii iinde ne anlama gelebilecei hakknda
biraz duyarllk kazanmak; bir baka deyile, sizin istediiniz deiikliin
karnzdakine ne ifade ettiinin iyice farkna varmak!

Ne istediinizin bilincine varp, ayn zamanda bunun karnzdaki
iin ne anlama geldii hakknda bir duyarllk kazandktan sonra,
imdi sra, bu istein karnzdakine yaln ve ak seik bir biimde,
sadece zerinde tartlmak istenen soruna dnk olarak ve yine yalnzca
o sorunu belirterek ifade edilmesine gelmitir. neminden dolay,
isterseniz ifadeyi, bir nc kiinin nnde nceden deneyip,
geri-iletim alnz.

Daha nce verilen rnee devam edersek:

A : --Ben konuurken szm kesmeni istemiyorum. Konumana
balamadan nce bana, --szn bitti mi?-- diye sorman istiyorum,--

ifadesi kesin bir dilei ortaya koyar ve br insan byk skntya
sokmadan uygulanabilecek bir ierii vardr.

Altnc aama: steinizin anlaldn denetleme

steinizin ne olduunu ifade ettikten sonra, bu isteinizin anlalp
anlalmadn denetlemeniz gerekir. Onun iin drdnc aamay,
baka bir deyile, sorununuzun anlalp anlalmadn, denetlemelisiniz.
Karnzdakinin istediinizi anlamas, onun bu istei kabul
etmi olmas anlamna gelmez. Karnzdaki isteinizi anlamay baarmsa,
bu abay u veya bu biimde tanmal ve teekkr etmelisiniz.

Yedinci aama: Sorunuzu sorma

Artk bu noktada karnzdaki sizi neyin kzdrdn ve bunu deitirmesi
iin ne istediinizi biliyor. Artk size sorunuzu sorma kalmtr.
Sorunuz ksaca, --stediimi yapacak msn?-- olabilir. Ya da bu
anlama gelen bir baka soru da sorabilirsiniz.

Sekizinci aama: Cevaba karar verme

imdiye kadar, karnzdaki size bir cevap verme olanana sahip
olamad. Sizin sorunuz zerine, artk o cevap vermek durumundadr.
Nasl bir cevap vereceine karar vermeden nce, karnzdakinin
bir zaman sresine gereksinmesi olabilir. Sizin isteinizi olduu gibi
kabul edebilir, tmden reddedebilir ya da ksmen kabul edebilir. Bakarsnz,
bsbtn yeni bir neri getirebilir ya da kzabilir, arabilir
de... Ancak nemli olan onun kendini rahat hissedecei bir karara
varmasdr. Rahat hissetmeyecei bir karar verirse, zamanla alm olduu
karardan farkl davranmaya balar; o zaman da birbirinize karlkl
gvenin sarslmas gibi daha nemli baka trden sorunlar ortaya
kabilir. Bu nedenle, karnzdakinin cevap vermeden nce zaman
istemesine itiraz etmeyiniz, tersine onu tevik ediniz.

Dokuzuncu aama: Soruya cevap verme

Bu aamada her ikinizin de kabul edebilecei bir cevaba ulamak
nemlidir. Bu, pazarla girip, birinizin isteini dierine zorla kabul
ettirmesi demek deildir. Her ikinizin de kabul edebilecei ve rahatsz
olmayaca bir zm bulmak asl amatr.

Sizin sorununuza verilen cevab tartrken, her aamada, karnzdakinin
sylediini doru anlayp anlamadnz kontrol etmeyi
unutmamanz gerekir. Bir anlama noktas bulamyorsanz, etkileime
bir sre ara vermek yararl olur. Daha sonra konumay kaldnz
yerden srdrmek zere bir buluma zaman saptamalsnz.

Onuncu aama: Gzden geirmek iin bir araya gelmek

Belirli bir anlamaya vararak dokuz aamay da baarabilmiseniz,
bu kararnz birka gn uyguladktan sonra, ne hissettiinizi paylamak
zere bir araya gelmelisiniz. Belki de, bu karar iyi niyetle uygulamak
istediiniz halde, kararn sizi rahatsz eden yanlarnn farkna
varm olabilirsiniz. Ya da, daha doyurucu baka bir zm bulmu
olabilirsiniz. Geen zaman iinde ne hissettiinizi gzden geirmek
iin bir araya gelmeniz, her ikinizi de bir zorlama olmadan memnun
edecek bir zne varmanz daha da garanti altna alr.

Sizin iin nemli bir insanla yapc tartmay gerekletirebilmi
olmanz, bu kiiyle ilikinize yeni anlamlar getirebilir. Her eyden
nce, sizi rahatsz eden sorunu her ikinizi de memnun edecek biimde
zebilmi olmanz, nceki gergin duruma oranla, ilikinizde bir
rahatlk ve zgrlk salar. Ayrca aranzdaki nemli bir sorunu yapc
bir tutum iinde ele alabilmi olmanz, birbirinize kar duyduunuz
iyi niyet ve gveni perinler. Btn bunlarn tesinde de, birbirinize
eit sz hakk tandnz, klasik deyimiyle, birbirinize --karlkl
sayg-- duyduunuzu kantlar.

BOALMAK

Baz anlar, kzgnlk o dereceye gelmi olabilir ki, insan o anda sadece
kzgnln dile getirmekle ilgilenebilir, nk baka hibir eyi
dnebilecek halde deildir. Bu durumda olan bir insann yukarda
anlatlan trden yapc tartma aamalarn adm adm, soukkanllkla
izlemesini beklemek gereki deildir. Kzgn olan kimse, kzgnln
bastrmaya alarak yapc bir tartmaya girmek istese bile,
bu davrann salkl bir tutum olduu sylenemez. nk, kiinin
iindeki kzgnlk duygusu bastrlamayacak bir iddete ulam
olabilir. Bu iddette bir duyguyu bastrmak zordur, ancak bir --nazik
kii-- maskesi takmakla, kii kzgnln bastrm gibi grnr. Ne
var ki, maske takm bir kiinin yapc bir tartmaya girmesi olanakszdr.
Yapc tartma iin kiilerin gerek olmas, maskelerinden
kurtulmu olarak kendi i benlikleriyle etkileimde bulunmalar zorunludur.
Maskeli olarak yapc tartmaya girimek bir tek sonu
dourur: Etkileimde bulunan kiilerin birbirlerine kar duyduklar
gven zayflar.

Gvensizlik duygusunu gelitirecek bir etkileimde bulunmak
yerine, iindeki kzgnl karsndakine gstermek daha salkl bir
davrantr. Kzgnln, fkenin --boalmas--, gerginlii azaltarak,
daha yapc bir tartmaya girme olana hazrlar.

Boalma olay, etkileimde bulunan her iki kii tarafndan da bilinirse,
krc ve ykc etkileri nlenebilir. Onun iin boalma durumunda
olan birey, karsndakine bunun bir boalma olduunu, u
ya da bu biimde batan ifade etmeye zen gstermelidir. Bunu bir
jestle ya da bir iki kelimelik bir szle yapabilir. Uzun zaman birbirlerini
tanyan kiiler, karsndakinin hangi duygusal durumda olduunu
hemen anlayabilir; ne var ki, yakndan tanmayan kiiler iin
bu zor olabilir. Ve bu nedenle de, mantkl dnemeyecek kadar fkeli
ya da gergin olan kimsenin, byle bir duygusal durum iinde olduunu
karsndakine, --u anda ok fkeliyim,-- gibi bir ifadeyle
belirtmesi, zor olmasna ramen, byk yararlar salar. Bu bir anlamda,
eitim ve benlik disiplini sorunudur; kendini eitebilmi kii
boalma sresince bile elden geldiince --ben dili--ni kullanmaya abalar.
Boalma sresince sulayc --sen dili--ni kullanmak, sonradan
yapc tartma ortamna girmeyi gletirir.

KAYBEDEN YOK YAKLAIMI N AAMALAR

Kzgnlk ve engellenme duygusu, farknda olunan ya da olunmayan
atmalardan kaynaklanr. Sadece ksa sreli duygusal gerginlikleri
deil, uzun sreli atmalar zmek de, yaamn nemli bir parasdr.
Yukarda, kzgnlk ve krgnlk duygularnn ifadesinde ve bir
zme ulamasnda gereken basamaklar inceledik. Aada, uzun
sreli atmalarn zmn inceleyeceiz.

atma deiik nedenlerden kaynaklanabilir ve zmne iki temel
tutum iinde yaklalabilir:

(1) --Ben kazanacam, o kaybedecek;--

(2) --Her ikimizin de sonutan memnun olmas gerekir.--

Birinci yaklama kazanma ve kaybetme, ikinci yaklama kaybeden
yok yaklam adn verelim.

Eer yaklam, --ya kazan ya da kaybet-- tutumu iine yaplyorsa,
iki kiiden biri mutlaka varlan sonutan honut olmayacaktr. Byle
bir tutum iinde en gl olan, en ok srar eden, en hileli davranan
ste kar. Bu durumda --kazanan--, byk bir olaslkla, karsndakinin
saygsn, gvenini ve iyi niyetini --kaybeder--.

--Ya kazan ya da kaybet-- tutumu bu adan incelendiinde, --kardakini
kaybetme pahasna-- tartmann kazanld grlr. --Kardakini
kaybetmek istemiyorsak, nasl bir yol izleyeceiz?-- zlenecek
bir yol vardr ve buna --kaybeden yok-- yaklam ad verilir.

Kaybeden yok yaklam u ekilde iler: Bir atma konusu ortaya
kt zaman, taraflardan her biri sadece kendi isteinin yaplmasna
olanak verecek bir zmde srar edecek yerde, her ikisi de yaratc
bir biimde, iki taraf birden tatmin edecek bir zm yolu bulmaya
alrlar. atmay zebilecek deiik yollar dzenli bir biimde
gzden geirilerek bu gerekletirilebilir. Aada Thomas
Gordon'dan (1970) esinlenerek alt aamal bir --kaybeden yok-- yolu
neriyorum.

Birinci aama: atmay tanyn

Sizce sorun nedir? Bu konuda kendinizi nasl hissediyorsunuz? Burada
--ben dili-- kullanmay ve her ikinizi de memnun edecek bir zme
ulama tutumu iinde olduunuzu belirtmeyi ihmal etmeyin.

kinci aama: Birok zm yolu ortaya koyun

Be ya da on dakika gibi belirli bir zaman sresi iinde aklnza gelen
areleri, iyi ya da kt, mmkn ya da deil gibi szgelerden geirmeden,
olduu gibi ortaya koyun. Bu aamadaki asl ama, sorunla
ilgili olabildii kadar ok sayda zm yolunu bir liste halinde ifade
edebilecek duruma gelmenizdir. Kiiler kafalarndakini hibir szgece
tabi tutmadan, olduu gibi dkmelidirler.

nc aama: zm yollarn deerlendirin

Bu aamada her zm yolunu deerlendirerek, bu zm yollarnn
her birinin ne kadar tatmin ettiini tartacaksnz. Bu evrede kiilerin
drste dncelerini ifade etmeleri nemlidir. Bir zm tarzn
istemedii halde karsndaki memnun olsun diye kabul etmek,
iki kiinin arasndaki ilikinin sal bakmndan sakncaldr.

Drdnc aama: En iyi zmde anlan

u ana dek btn seenekleri gzden geirmi bulunuyorsunuz.
imdi her ikinizi de en ok tatmin eden zmde karar klmann zamandr.
Bu karara ulatktan sonra, zmn ne anlama geldii bir
kez daha her iki kii tarafndan ifade edilir. Bu zm denemeye
koyma arzusu her iki tarafa belirtildikten sonra, sra bundan sonraki
aamaya gelir.

Beinci aama: zm uygulamaya koyun

Bu evrede zmn ayrntlarn konumaya balarsnz. Burada ayrntlardan
kastedilen, zm uygulanmaya konduunda, her iki tarafa
ne gibi uyarlamalar ve ayarlamalar yaplmas gerektiinin konuulmasdr.
zm bir planlamay gerektiriyorsa, bu plan yapmann
zaman imdidir. nemli olan, plan yapld zaman her iki
tarafn da bu plan ayn biimde anlamasdr. Eer zm bir para
miktarn ieriyorsa, parann miktarn ak seik ekilde belirtmenin
sras yine bu aamadr. Burada zerinde durulmas gereken nokta,
zmn uygulanmaya geebilmesi iin gerekli ilemlerin her iki kii
tarafndan anlalm olmasdr.

Altnc aama: zm gzden geirin

Bir zmn gerekten uygulanabilir ya da uygulanamaz olduunu
denemeden anlamak zordur. zm bir sre uyguladktan sonra,
gzden geirmek zere bir araya gelmekte byk yarar vardr. Byle
bir gzden geirmeden sonra, zm tarznda baz deiiklikler nerilebilir.
Hatta yle bir durum olabilir ki, zm her ikiniz de tatmin
edici bulmayp, sorunu yeniden gzden geirmek gereini duyabilirsiniz.
nemli olan, sorunun altnda ezilmek yerine, her ikinizi
de honut edecek bir zme ulancaya kadar yaratc bir biimde
sorunla uramaktr.

SZN KISASI

ster aile ilikileri, ister i ilikileri erevesinde olsun, uzun sre
birlikte olan iki kiinin aralarnda srtme ve atmalarn kmas
doaldr. Doal olmayan, bu atmalarn ilikiyi bozmas ve ypratmasdr.
Ykc tartma kkten beri evrede grerek renegeldiimiz
ve ou kimselerde kkl bir alkanlk halinde yerlemi bir
davran biimidir. Aralarnda kan sorunlar, bireyler bu tr yaklamla
ele aldklarnda, elde edilen sonu genellikle olumsuzdur. Yapc
tartma ve iyi niyet, karlkl gven ve eit sz hakk ortamnda
gerekleebilir. Byle bir ortam uzlamaya varabilmek iin zorunlu,
ne var ki, yeterli deildir; yapc tartma tutumunu uygulayabilmesi
iin, bireyin kendini bilinli olarak eitmesi gerekir.

:::::::::::::::::

9

letiim ve Toplum

nsan ancak ilikileri iinde varolabilen bir yaratk olduundan,
insanlarn dnebilme, dndn karsndakine anlatabilme yetenei,
toplumsal yaamn temelini oluturur. nsanolunun dnce
ve duygu alveriini kstlamak ya da geniletmek onun yaam
biimini deitirir. amz bu tr bir deiime, bu alveriin
genilemesine tank oluyor. Bu deiim, simgelerin ve mesajlarn youn
bir biimde retilmesinden ve geni bir alana yaylabilmesinden
kaynaklanmaktadr. letiim teknolojisindeki gelimeler kadar hibir
teknolojik bulu yaam biimini, bireylerin bilinlenmesini ve toplumsal
davranlarn etkilememitir. Amerikal Kitle letiim uzman Thayer,
konuyu yle zetler:

--Azdan aza hikayeciler araclyla, bir kuaktan dierine aktarlan
bilgi, yaznn icat edilmesiyle kitaplar araclyla aktarlmaya
balad. Matbaann icad ve okur yazarln yaygnlamas, bugnk
karmak sanayi toplumunun tabann oluturan bilgi alveriinin ortaya
kmasn salamtr. Bugn, uzaydaki uydular araclyla,
dnyann her yerinin birbirine baland bir ada yayoruz; herhangi
bir lkedeki olay, dakikalarla saylabilecek zaman sresi
iinde, btn dnya renebilmektedir.

Toplumun modernlemesi, karmaklamas orannda, insan ilikilerinin
saysnda bir artma olmutur; bir gn iinde yzlerce ilikiden
oluan bir ilikiler a iinde yayoruz. Byk bir kentte, bir kiinin
gnde ortalama bin be yz kadar mesaj ald, bir baka ifadeyle,
gnde ortalama bin be yz kez bir kimse ya da kimseler tarafndan
dikkati ekildii, bir eyler yapmas istendii, olumlu ya da olumsuz
eletirildii, gldrld, dndrld hesaplanmtr.--

Sanayi ncesi toplumlarda, ancak fiziksel gle ulalabilen kimselerle
iletiim kurabilirdi. Yrme mesafesinde oturan mahalledeki
kiiler, ayn kasabada oturan yaknlar, akrabalar, dostlar, komular
en youn iliki kurulan kimselerdi. letiim aralarnn gelimesi,
iliki evresini ok geniletmi bulunuyor. Artk kasaba, kent ya da
lke snrlarn aan arkadalklar ve dostluklar kurulabiliyor.

Ayn binada oturan komunun annesinin ld bilinmeyebilir,
ne var ki, Amerikal bir mzisyenin geirdii trafik kazasndan haberdar
olunur. lkel yerleim toplumlarnda --mahalleli olma-- byk
nem tard. Mahallesinin namusunu, erefini korumak iin dvldn
duymusunuzdur. Bugn kentin, hatta yurdun birok
yerlerine dalm kimselerin oluturduu derneklerin, kurulularn
yesi olmak, iki insan yaklatrabilmekte ya da uzaklatrabilmektedir.
Ayn mahallede oturmann, artk pek anlam kalmam gibidir.

Acaba iletiim olanaklarndaki bu art, geici bir zellie mi,
yoksa srekli bir deiime mi iaret ediyor? Gelecein oku adl kitabyla
n yapan Amerikal sosyolog Alvin Toffler, zaman boyutu iinde
bilimsel ve teknolojik geliimin hzn incelemitir (Toffler, 1970).
Toffler, insanlarn dnya yznde varoluunu kantlayan belgelerin
elli bin yl ncesine kadar gittiini syler. Her biri altm iki yl olan
bir yaam birimi kabul edilirse, bu elli bin yllk sre sekiz yz yaam
birimiyle ifade edilebilr. Bu sekiz yz yaam biriminin en sonuncusu
iinde meydana gelen bilimsel ve teknik deiiklikler, icatlar,
keifler, kendinden nceki btn yaam birimlerinde meydana
gelen deiikliklere denktir. nsanlk alt yz elli yaam birimi boyunca
maaralarda yaam, yalnz son yetmi birim boyunca yazy
kullanr hale gelmitir. Basm makineleri, ancak son alt birim iinde
kullanlmtr. Elektrik motoru, son iki yaam birimi boyunca
kullanlmaktadr.

nsanlk, ancak sekiz yznc yaam biriminde ilk kez tarmdan
daha ok sanayiye arlk veren bir toplum kurmutur. nceleri, nfusunun
yzde yetmi ya da sekseni tarmla urat zaman ancak
doyabilen uluslar, imdi, nfusunun ancak yzde on beini tarm
sektrne ayryor; nfusun geri kalan yzde seksen bei endstri,
ticaret, eitim ve ynetimle urat halde, beslenme konusunda
herhangi bir sorun kmyor. Bylece insanlar, doal gereksinimlerini
karlamak iin, btn gnlerini bedensel almaya ayrma zorunluundan
artk kurtulmu ve ticaret, endstri, eitim, sanat ve bilimle
urama olana bulabilmilerdir. Bu ura alanlarndaki ilerlemeler,
iletiim olanaklarn gelitirmi, iletiim ara ve gerelerindeki
gelimeler de bilim, eitim, sanat ve ticaret alanlarndaki etkililiin
snrlarn bytmtr. letiim olanaklarndaki bu geliim, en
belirgin olarak kitle iletiiminde kendini gstermi ve toplumsal yaama
yepyeni boyutlar eklemitir. imdi kiiler aras iletiimle, kitle
iletiimi arasndaki farklara ksaca bir gz atalm.

KLER ARASI LETM VE KTLE LETM

Kiiler aras iletiim, kiilerin (kaynak ve hedef birimlerin) yz yze
karlkl konutuklar durumlarda olur. Kitle iletiiminde kaynak ve
hedef birimler kar karya gelmezler; gazeteler, dergiler, film, radyo
ve televizyon kitle iletiiminin kanallarn olutururlar ve bu kanallar
araclyla bir tek kaynak ok sayda hedefe geni bir alan ve
zaman iinde ulaabilir. Yukarda belirtilenlerin dnda, kitle iletiimi,
geri-iletim, iletiim ortam, ulam snrlamas ve etki ynlerinden,
kiiler aras iletiimden farkllklar gsterir.

Geri-iletim

Kiilerin yz yze yaptklar konumalarda geri-iletim dorudan ve
annda vardr: Kardakinin sylediklerinden, yz ifadesinden, sesinin
tonundan, bedeninin duruundan, sylediklerimize nasl bir tepkide
bulunduu anlalr. Ne var ki, kitle iletiiminde geri-iletim dolayl
ve gecikmeli olarak vardr; baz durumlardaysa hi yoktur. Gazete
ya da dergide yazs yaynlanan yazar, televizyondan konumas
sunulan konumac, ancak kendisine gelen mektuplar, telefonlar ya
da benzeri mesajlarla tepki alabilir. Filim yapcs, filim eletirmenlerinin
yorumlar kadar, filmine gelen seyirci saysn da bir geri-iletim
olarak deerlendirebilir. Bir baka deyile, kiiler aras iletiimde ift
ynl olma zorunluu vardr, kitle iletiiminde bu zorunluk yoktur;
sadece iletim olarak, tek ynl kalabilir.

letiim ortam

Kiiler aras iletiimde iletiim ortam, yakn ilikilerin ortaya
kabilecei zel, mahrem durumlardan, olduka yaplam resmi durumlara
kadar geni bir yelpaze iinde deiiklik gsterebilir. rnek olarak,
iki sevgilinin baa baa kalabilecei samimi bir ortamla, iki resmi
kurulu arasndaki i grmelerinin yapld biimsel ortam verilebilir.
Kitle iletiiminde, iletiim ortam ynnden bu denli eitlilik
yoktur; iletiim ancak yaplam ve kurallar belirgin olan biimsel
ortamlarda oluabilir. Bu nedenle, yazar ya da televizyon sunucusu,
evde eiyle konuurken kelimeleri nasl kulland konusunda
pek titizlik gstermezken, yazd yazda ya da televizyondaki sunu
konumasnda, dikkatli olmak zorunluunu duyar.

Ulam snrlamas

Kiiler aras iletiimle ulalabilecek insanlarn says snrl olduu
halde, kitle iletiimiyle ulalabilenlerin says hemen hemen snrszdr.
Gazete, dergi, film, radyo ve televizyon araclyla ulalabilecek
okur ya da dinleyici saysnn st snrn teknik olanaklar saptar;
bu olanaklar da, amz iletiim teknolojisi erevesinde geni kapasitelere
ulamtr. Sylediimiz sz bir odaya ya da bir alana toplam
snrl sayda kimseler duyabildii halde, radyo ve televizyon
araclyla, rnein, btn dnyadaki insanlara duyurabilme olanamz
vardr.

Etki

letiim alannda yaplan aratrmalar, kiiler aras iletiimin tutumlarn
deitirilmesinde, kitle iletiiminin ise bilgi aktarlmasnda daha
etkili olduunu ortaya karmtr (Rogers, 1973). Bir baka deyile,
yeni tutumlarn olumasnda ya da eski tutumlarn deimesinde
yz yze yaplan konumalar; bilgi aktarmnn ar bast eitim
kurumlarndaysa kitle iletiimi, daha etkili olur.

Toplumumuz byk bir hzla deiiyor. Trkiye'nin toplumsal
deimesinde kitle iletiimi kukusuz nemli bir yer tutar. Gazetelerin,
dergilerin, radyo ve televizyonun Trk toplumunu ne ynde ve
ne lde etkilediini aratrmak ve tartmak, temelde kiiler aras
iletiimi kendine konu edinmi bu kitabn kapsamn aar. Bu nedenle
kitle iletiiminin sosyo-kltrel deime ve toplumsal kalknmayla
ilikilerine genel hatlaryla ve ksaca deinmekle yetineceiz.

KTLE LETM VE SOSYAL KLTREL DEME

--Kitle iletiiminin toplumun deimesine katks var mdr?-- --Kitle
iletiimi toplumu ve kltr hangi ynde etkiliyor?-- gibi sorulara
ak seik cevap vermek sanldndan daha zordur. Toplumun deimesinden,
--bireylerin dnce ve duygularn belirli bir ynde
deitirme-- anlalyorsa, birinci sorunun cevab hem --Evet-- hem de
--Hayr-- olabilir. Sz konusu toplumdan iletiim kaynaklarn denetleyen
kiiler ve kurumlar, o belirli yndeki deiime taraftarlarsa ve
bu amala yaynlarn srdrrlerse, zaman iinde toplumda istenilen
ynde bir deime ortaya kabilir. Ortaya kabilir diyorum,
nk, toplumun belirli ynde deimesini, sadece kitle iletiimi belirlemez;
siyasal, askeri, ekonomik birok enin oluturduu karmak
etkenler, bir ulusun siyasal ideolojisini, ekonomik yaklamn,
eitim anlayn biimler.

Eer toplum deimesi, belirli bir yn dnlmeden, --sadece
deiim-- olarak anlalyorsa, o zaman, yukardaki sorulan ilk soruya
daha rahat bir biimde --Evet;-- denebilir. nk, kitle iletiiminin
getirdii yaygn etkileim, u ya da bu ynde, mutlaka bir --deiim--
getirir.

Kitle iletiimi, iinde yer ald toplumun; sosyal, ekonomik ve siyasal
yapsndan soyutlanarak incelenemez. rnein, gelimi bir sanayi
toplumunda yer alan kitle iletiimi ile, gelimemi ya da gelimekte
olan bir toplumdaki kitle iletiimi arasnda, birok ynden byk
farklar vardr. Toplumun ekonomik geliiminin yan sra, o toplumun
ynetim biimi de (demokratik, totaliter, sosyalist ya da faist
askeri cunta gibi) kitle iletiiminin ileyi biimini belirler. Gz nne
alnmas gereken bir dier etken de, kitle iletiim kaynaklarn
kimlerin ynettiidir; devlet ynetiyorsa baka, ticari amalarla zel
giriim ynetiyorsa baka trl etkililik gsterir. rnein, ikisi de sanayi
ynnden gelimi olan ABD ve Sovyetler Birlii'nde kitle iletiimi
farkl biimlerde ynetilir: lkinde posta dnda telefon ve telgraf
da dahil olmak zere gazete, dergi, radyo ve televizyon gibi
tm kitle iletiim kaynaklar ve aralar zel irketlerin, ikincisindeyse
devletin ynetimindedir. Trkiye bu konuda Avrupa devletlerinin
izledii yolu semitir; gazete ve dergiler zel kurululara, posta,
telgraf, telefon, radyo ve televizyon devlet ynetimine braklmtr.

Kitle iletiimi Cumhuriyet dneminde toplumsal ve siyasal yaamda
nemli bir yer tutmutur. Osmanl mparatorluu'nun son
yllarnda aydnlar arasnda dnsel dzeyde kalan sosyal reformlar,
Cumhuriyet'in kurulmasyla uygulanmaya konmu ve kitle iletiimi,
gerekletirilen sosyal reformlarn yaygnlatrlmas amacyla
bilinli bir biimde kullanlmtr. Cumhuriyet kurulduktan ksa bir
sre sonra hkmet dil konusuna eilme gereini duymu, Trkiye
Byk Millet Meclisi Kasm 1928'de yeni Trk Alfabesi'ni kabul etmitir.
Daha sonra, Trk dilini Arapa ve Farsa'nn etkisinden kurtarmak
iin dilde arlatrma akm balatlm, bu konudaki aratrma
ve uygulamalar yrtmek zere Temmuz 1932'de Trk Dil Kurumu
kurulmutur. Uzun bir sre devletin ynetimindeki yayn faaliyetlerinin,
rnein ders kitaplarnda, radyo ve televizyon konumalarnda
kullanlan szcklerin --Ar Trke-- olmasna zen gsterilmitir.
Bylece hem daha sade bir Trke yaratlmaya allm,
hem de --Bat--ya almak isteyen bir lke olarak --Dou--nun etkisini
tayan kelimelerden kurtulmak amalanmtr.

Kitle iletiiminin etkisi toplumumuzda okur yazar saysndaki oala
paralel olarak artm, bugn artk gazete ve dergi geni bir
halk kitlesinin gnlk yaamna girmitir. Zamanla Cumhuriyet hkmetleri
belirli bir plan erevesinde nce radyoyu daha sonra da
televizyonu lke apnda yaygnlatrmlardr. ok partili demokratik
ynetim biimini kabul eden Trk toplumu, basn zgrl konusunda
youn bir mcadeleden baaryla kmtr. Trk devletinin
adalama, zgrlk demokrasi iinde kalknma ve modernleme
temel ilkeleri bugn geerliini ve gncelliini koruyan ilkelerdir
ve Trk kamuoyu bu ilkelerin uygulanmasna dnk konulara duyarldr.

Yukarda ana hatlaryla sz edilen sosyal reformlardan biri de
Trk kadnnn toplumdaki yeriyle ilgilidir. Medeni kanunun kmasyla
kadnlar yasa nnde erkeklerle eit haklara sahip olmu; eitim
kurumlarna girerek, deiik mesleklerde --hayatn kazanma--
olanana kavumutur. Ne var ki, yasal deimeler hzl bir biimde
gerekletirilebildii halde, toplumsal normlar ve deerler o denli
abuk deimez. nk sosyal idoller, sosyal deerler ve beklentilere
bal olarak toplumsal yaamn nemli elerinden birini olutururlar.
Bir baka deyile, bir sosyal deer ve buna bal olarak yeni bir
sosyal rol oluturmadan, birey eski deer ve rolleri brakamaz; yoksa
benlik bilincinde belirsizlik ortaya kar, --Ben kimim?-- sorusuna yant
veremez duruma der. Trkiye gibi toplumsal deime ve kalknma
sreci iinde bulunan toplumlarda, kitle iletiimi bireye yeni
sosyal deerlerlerle rolleri retmede ve pekitirmede etkili bir ara
olarak kullanlabilir.

Her toplum, kadn ve erkein sosyal rollerini farkllatrmtr.
Bir kadn nasl davranmaldr? Bir erkek ne zaman --erkeke-- davranm
olur? Bunlar her toplumda geerlii olan sorunlardr. Farknda
olmadan her Trk, yaam boyunca --Kadn nasl davranmaldr?--
--Erkek nasl davranmaldr?-- sorularnn yantlarn renmitir. Bunun
yaratt beklentiler ou kez bilinli deildir. Refik Erduran'n
toplumumuzda cinsiyete dayal rollerle ilikili aadaki yazs, cinsiyete
bal sosyal rollerin ou kez farknda olmadmz baz ynlerini
sergiliyor.

--yle bir haber bal grseniz ne dersiniz?

--Polis 26 Babo Erkek Toplad.--

Bunu yazann erkeklerle kpekleri kartrdn dnrsnz
deil mi? nk insann tasmalanmas gerekmez ki, baboluundan
sz edilebilsin. Ancak sahipsiz kpekler --babo-- olur ve kuduz
yaylmasn diye --toplanr--.

Gelelim geenlerde en byk gazetelerimizin birinin birinci sayfasnda
kocaman renkli fotoraflar ve iri harflerle u balk yaymlanabildi:

--POLS BR GECEDE 26 BAIBO KIZ TOPLADl--

Buradaki kz szc ya kk dii vatanda anlamnda kullanlmyor.
Resimlerde grld gibi, --toplanan-- vatandalarn ou
yetikin kiiler. Yani gzaltna alnmalarnn nedeni yalarnn
kkl deil, diilikleri.

Haberde belirtildiine gre, son zamanlarda evlerinden kaan kadnlar
ve ev kzlar oalm. Bunlar caddelerde babo dolarken stanbul
polisi tarafndan --yakalanmakta--ymlar...

Ben byle eyleri okurken gzlerime inanamyorum, bir kabusta
binlerce yl ncesinin bir kle toplumuna dm gibi oluyorum.

--Ev kzlar-- ne demektir? Uygar bir toplumsak kz ve erkek btn
genlerimizin evi olmas gerekmez mi? Yaplan ayrma gre ev kzlarnn
kart nedir? Yurdumuzda maara kzlar, da kzlar, bayr
kzlar falan m var?

Sonra, kadnlarn kzlarn evden kamas ve yakalanmas nedir?
Hayvanlar ve sulu insanlar yakalanr. Mahpus ya da bal olmayan
kii de kamaz zaten, bir yerden bir yere gider.

Dii vatandalarmza insann biraz altnda yaratklar gzyle
baktmz gnlk konumalarmzdan da bellidir. Siz hibir erkein
bakasnn karsna katn duydunuz mu? Ama erkeklerimizin karlar
baka erkeklere kaarlar.

Sahipli hayvana benzeti, kimi zaman bsbtn aa kar deyimlerimizde.
Kocaya --verilen-- kza --ban baladk-- deriz. Yasak
uygulamalarn sorumluluunu bylece bir erkee aktaran ana baba
rahat bir nefes alrlar.

Gazete resimlerindeki kzlarn yzlerinde tyler rpertici bir isyan
vard. Acaba onlar m babo, yoksa insan duygularn hie sayan
kafalar m tn tn?..--

Cinsiyete bal rollerin getirmi olduu bir deer sisteminden sz
edilebilir. rnein, toplumumuzda --erkek gibi kadn-- sz bir vg
olduu halde, --kadn gibi erkek-- bir svg ifade eder.

Cumhuriyet dneminde gerekletirilen sosyal reformlar sayesinde
ekononk zgrln elde eden kadn, sadece erkee hizmet
iin, onu memnun etmek nedeniyle yaratlm bir varlk olduu anlayn
artk kabul etmez. Yasal ve ekonomik zgrln kazanan
kadnlar, toplumun kendisine empoze etmi olduu geleneksel sosyal
rollerin ve beklentilerin dna kma abas gsteriyor. Geleneksel
kltr iinde Trk kadnndan beklenenlerin ne olduunu Aysel'in
hikayesinden reniyoruz. Aysel, Adalet Aaolu'nun lmeye
Yatmak adl romannn kahramandr.

--Kardeim Semiha, sana nasl anlatsam bilmem. Ulu Atamzn
bize at yolda medeni bir alem. Btn herkes kz demeden, erkek
demeden orta yere kp ikier ikier birbirlerine sarldlar, dndler.
Bizim orda msamerede oynadmz oyunlardan ok daha samimi.
Sen ne dnrsn bilmem, ama bence, ben ok uygar buldum.
Dndar retmenin o kadar abalayp da bize zorla yaptrd bir iin
byle artk tabii bir ey oluu ok houma gitti. Fakat enitem, yanmza
gelip de beni birlikte dans etmeye aran krmz sal bir olan
azarlaynca ok utandm. Ne olsa enitem de benim yanlarnda
emanet olduumu dnyor. Eve dnnce teyzeme, --babasnn
bana pezevenk demesini istemem tabii-- dediini duydum, ki o da
hakldr bir bakma. Ancak sen de bilirsin ki, biz kendimizi bildikten
sonra ne olacak deil mi?

...

--Bu yl Trke retmenimiz Sabiha hanm ok seviyorum. Galiba
o da beni seviyor. Fakat tarih retmenimiz Nihal hanmdan ok
korkuyorum. ok sert ve benim ok irkin giyindiimi sylyor: Salarm
garpl bir kz gibi kestirmemi, alagarson yaptrmam istiyor.
Fakat babam, bunu duymak bile istemez...--

--...Ulu nderimiz demi ki, --Bu dnyada ne varsa, kadnn eseridir.--
Acaba Ulus Alan'ndaki ve Gven Park'ndaki heykelleri kadnlar m
yapm? Bunu daha renemedim.--

--... Annem san ondle yaptrd. Fakat babam daha bartsn
kartmyor...--

--Emin Efendi'nin byk olu, Aysel'i grmeye gelmedi. Onun yerine
kk olu Ertrk gelip Salim Efendiye bir pusula verdi: --Kerimenizin
kyllerimizden Ali olanla gizli mnasebet kurmu olduu
renilmi bulunduundan... Salim efendinin Hsng-zel'de tuttuu
drt kiilik odadan o akam ykselen iniltiler neredeyse Hiroima'daki
iniltileri, alamalar geti. Kocasnn zoruyla Fitnat hanm,
kzn ok sktrd. Hibir ey renemedi. Hamamda gvdesini inceden
inceye gzden geirdi. El deip demediini kefe alt. Bu
kz bana gelen felaketin hi mi hi farknda deildi? Babasndan u
yanda onca dayak yedi de bir alamad. Sanki stne geici bir ey
ullanmt: Syrlp gidecei zaman bekliyordu. Kznn yerine Fitnat
hanm bol bol alad. Kendine retildii ve kendine ve yapld biimde
kzna duyduu sevgiyi iine gmd. --Krk ylda bir gezme, o
da burnumdan geldi. Kaplcaya rezil olduk. --Kzmn ad kt...--
deyip deyip alyordu. Artk kim bilir baka daha nelere alyordu.
Adlandramad ince derin szlar...--

...

--Alain'in yle byk bir doallkla kendini kucaklayvermesi Aysel'i
hi irkiltmedi. Tek dnce: Alain'le arkada olmam ne gzel.
Gzleri kollarn, bacaklarn yemiyordu. Gzleri, --Sen bir ey anlamazsn--
da demiyordu. Alain oysa, henz yirmi yanda. Neden sanki
tekiler, kendi lkesinin genleri de byle deillerdl? Acaba neden
Aydn, Alain gibi olamyordu? rnein, bir Tan Olay'n karlkl
oturup sakin sakin, btn dorular ve yanllar tarta bie
deerlendirmeleri, birbirini bylece oaltmalar iin ne eksikti? Eksik
olanlar ortaya karmak ve deerlendirmek iin neden ille yabanc bir
lkede bulunmak gerekiyordu. Mantk kitaplarnda onlar da dnme
yntemlerini, doruyu saptama yntemlerini renmilerdi...--

KTLE LETM VE TOPLUMSAL KALKINMA

Dnya lkelerinde Toplumsal Kalknma

Toplumsal kalknma, gnmz uluslarnn en belirgin ortak amacn
oluturur. Birok corafi blgede, deiik ynetim iinde, farkl rklardan
ve dinlerden olumu uluslar, ekonomik ve sosyal gelimeyi
en hzl biimde gerekletirmek uras iindedirler. Dnya uluslarndan
--gelimiler-- ve --gelimekte olanlar-- biiminde sz etmek,
ekonomi ve sosyoloji alanlarnda alkanlk haline gelmitir. Gelimi
lkeler, u ya da bu biimde sanayi devrimini geirmiler, gelimemi
lkelerse byle bir olguyu yaamamlardr.

Bat Avrupa'da sanayi devriminin yolu Rnesans'la balayan ortamdan
geer; bu ortam iinde siyasal inanlarn ifade zgrl
olumu, okur yazar oran ve eitimin nitelii ykselmi, ticaret ve
sermaye art gereklemitir. Bilim ve teknoloji byle bir ortam
iinde nem kazanm, icatlar ve keifler birbirini izlemitir. Avrupa'dan
Kuzey Amerika'ya g eden Avrupallar sanayi devrimini bu
lkeye getirmilerdir. Daha sonra Japonya ve Sovyet Rusya kendi sanayi
devrimlerini gerekletirmilerdir.

Dnyann te ikisini oluturan uluslar imdi sanayi devriminin
dnda kalm olmann kaybn gidermek zere youn bir kalknma
hamlesi iine girmilerdir. Bu uluslarn ou neden daha nce bir
kalknma abasna girmemilerdir? Neden imdi toplumsal kalknma
uluslarn en nemli sorunlarndan biri olmutur?

letiim ve ulam olanaklarndaki gelime, nedenlerden biridir.
Uluslarn ynetici ve aydnlar, iletiim ve ulam olanaklarnn gelimesi
sonucu, kalknm lkelerle youn bir ilikiye girebildiler. Radyo,
telefon, televizyon teknolojisindeki gelimelerin yan sra, ulam
alannda kendini gsteren kolaylklar, gelimi lkelerin yaam biimlerini
gzler nne sermitir. Ynetici ve aydn kolayca gidip grebildii
modern toplum yaamndan etkilenirken, kendi lkesindeki
yurtta da, benzeri bir sre iinde yaplan yollar sayesinde kyden
kente kolayca gelmeye ve kent yaamn grp renmeye balamtr.

Dier bir neden de, bloklaan dnya siyasal ortamnda her bir
blokun kendine yanda bulma abasdr; bulduu yandalarn ekonomik
ynden glendirecek blok ii ticari ve kltrel balarn artmas,
karlkl bamlln olumas lider durumunda olan devletin
glenmesi demektir. Gelimi lkelerin oluturduklar bloklar gelimemilere
kalknmalarnda yardm edecek bilimsel ve teknolojik kapasiteye
erimilerdir. Sanayilemeyi yaratabilecek byle bir bilimsel
ve teknolojik gcn kendilerinde olmas, lider devletlerin yarmasn
kamlamtr. Uluslarn iinde ve dnda oluan koullar kalknmay,
bylece amzn en yaygn toplumsal olgusu durumuna sokmutur.

Kalknmann Temel elerinden Biri Olarak letiim

Geleneksel kltr yaps iinde yaayan bir kye giren ufak bir
transistrl radyo, dnyaya alm bir penceredir ve ky dnyayla etkileim
haline getirir. Kye giren ilk radyo, sahibine sosyal itibar kazandrr,
d dnyadan gelen haberleri onun araclyla duyabileceini
anlayan kyl, radyo sahibinin evine kolaylkla gidebilmek, haberleri
ve deiik programlar dinleyebilmek iin o kiiyle iyi geinmeye
dikkat eder. Belki oumuz kye gelen ilk radyoya kyllerin
tepkisini grememiizdir, ne var ki, lkemizde televizyon henz enderken
kahvelere halkn yln, televizyonu olan evlere zel program
geceleri misafirlerin geliini hatrlayabiliriz.

Kye giren her radyo, alnan her televizyon, okunan her gazete
ve dergi, toplumu daha geni bir dnyayla iliki iine sokar ve toplumun
geleneksel yaam ve dnya anlayn etkilemeye balar. Ekonomik
kalknmann gerekleebilmesi iin geleneksel kltr iinde yetimi
bireylerin dn ve davran biimlerinde temel deimelerin
yer almas gerekir. Toplumsal kalknma konusunda inceleme yapan
iletiim uzman John Condliff aratrmalar sonucunda vard
kany yle dile getirir:

--Beklentilerde meydana gelen, ykselme dorudan doruya ekonomik
kalknmaya gtrmez, bu beklentilerin ekonomik gdlenmeye
dntrlmesi gerekir. Gdlenme, deerlerde bir deiiklik
anlamna gelir. Kz ve erkek ocuun eitimi iin gerekli zveriyi
gstermeye hazr deilse, o lkede ekonomik kalknma kolay kolay
gerekleemez. Kalknmann olabilmesi iin, toplumdaki bireylerin,
eitimi ve refah, gsterili ve masrafl dn greneklerinden ve hibir
ey yapmadan bo oturmaktan daha stn tutmalar gerekir.--
(Schramm, 1964).

Daha nce ifade edildii gibi, sosyal deerler ve sosyal roller deimeye
diren gsterirler; bu nedenle, toplumsal kalknma ar gerekleen
bir sosyo-ekonomik sretir.

letiim sosyolojisi alannda almalaryla tannan Frederick Harbison,
yetmi be lkenin kalknma abalarn inceledikten sonra,
aadaki yargy dile getirir:

--Bir ulusun ilerlemesi her eyden nce o ulusun bireylerinin gelimesine
baldr. Bireylerinin potansiyelini gelitirmeyen ve onlarn
evkini kamlamayan bir ulus ekonomik, siyasal ya da kltrel hibir
ynde kalknmay gerekletiremez. Gelimemi lkelerin ounun
temel sorunu doal kaynaklarnn ktl deil, insan kaynaklarnn
ktldr. Bu yzden gelimek isteyen uluslar nce insan kaynaklarn
gelitirmeye ve deerlendirmeye ynelmelidirler. Bir baka deyile
nce eitim dzenlerini gelitirmeli ve bireylerine kalknmada
yararl beceriler verebilmelidirler. Bir ulusun yelerinin umutlu oluu,
ruhsal ve bedensel ynden salkl oluu, toplumsal kalknmann
nde gelen koullarndandr.-- (Schramm, 1964).

Harbison'un nem verdii insan potansiyelini gelitirme urasyla,
eitim ve iletiim arasndaki ban daha fazla aklama gerektirmeyecek
kadar belirgin olduu kansndaym. Bylece iletiim,
toplumsal kalknmann temelinde nemli bir yere oturtulmu olur.
Toplumsal kalknma srecinin balam olduu toplumlardaki bireyler,
farknda olmadan, yaamlarnda baz varsaymlar uygulamaya
balamlardr. Bu varsaymlardan bazlar, geleneksel kltrn
sosyal inanlarna ters debilir; ne varki, zaman modernlemenin
ve gelimenin lehinde almaya balamtr artk. Aadakileri, bu
varsaymlara rnek olarak gsterebiliriz:

Bilgili olmak cahil olmaktan daha iyidir. sterse herkes bilgili
olabilir.

Salkl olmak ve salkl bir yaam srdrebilmek mmkndr;
hastalk insan kaderinin bir paras deildir.

A kalmamak insann elindedir; iyi ve deiik gda alarak
dengeli bir beden gelitirmek olana herkese aktr.

Rahat koullar iinde yaamak, yoksul olmaktan daha iyidir;
yoksulluun vlecek bir yan yoktur.

Ulusun ynetimine etkili bir biimde katlmak, ynetimi pasif
bir seyirci olarak izlemekten daha iyidir.

Bu ve benzeri varsaymlar, kiinin gnlk yaam iinde biimlenir,
anlamlanr ve zihninde kk salar. Zamanla bu varsaymlar gelien
yeni toplumun sosyal inanlarn olutururlar.

KTLE LETMNN TEMEL LEV

ster sanayilemi toplumda, isterse henz gelimeye yeni balam
lkelerde incelensin, kitle iletiiminin temel ilevi vardr. Ne var
ki, sanayilemi toplumlarda kitle iletiimi bu ilevlerini daha karmak
bir dzen iinde yerine getirirken, gelimesine yeni balayan
toplumlarda daha basit ve kk apta gerekletirir; deien iletiimin
karmaklk derecesi ve daha baka boyutlarn ie karmasdr.
Bu temel ilevler unlardr:

1. Haberci ilevi: Kitle iletiimi, dnda olan olaylar kadar, iinde
olan olaylardan da toplumu --haberdar-- eder, bilgi verir. Bu ilev
araclyla gelien toplumlarda kentli kylye, kyl de kentliye ilgi
duymaya balar; kentli toplumsal kalknmann gerekletirilebilmesi
iin kylnn alma koullarnn modernletirilmesinin zorunlu olduunu,
kyl de --insan gibi yaayabilmek-- iin kentlinin sahip olduu
yol, su ve elektrik gibi olanaklara kavumas gerektiini kavramaya
balar. Daha nce devletin varln sadece vergi memuru ve
jandarmann uramasyla anlayan kyl, siyasal yaamla imdi etkili
olarak ilgilenmeye balar. Artk vergi memuru ve jandarmann yan
sra retmenler, ziraat teknisyenleri, yol yapmclar ve su ileri
grevlileriyle de devlet varln kyde gstermeye balar.

Uluslararas alanda da, gelien lkeler kendi karlarn gl
devletler karsnda daha iyi koruyabilmek iin, nc Dnya Devletleri
gibi topluluklar oluturmaya balarlar. Bylece, daha nce birer
seyirci durumunda olan devletlerin yerini, dnya siyasal yaamna
etkili bir biimde giren devletler alr. Bir baka deyile, gelimekte
olan lkenin i ve d ufuklar genilemitir ve kitle iletiimi, byyen
--ufuklardan-- haber getirme ve oralara haber gtrme ilevini,
daha youn biimde stlenmitir.

2. Ynetime katlma ilevi: Halkn desteine dayanmayan kalknma
abalar baarl olamaz. Bu nedenle, nemli kararlarda halkn
destei salanmaldr; bu destei salamann en uygun yolu da alnan
kararlara halkn katlmasdr. Daha nce de deinildii gibi, modernleme,
bireylerin sosyal yaamnda, sosyal deerleri ve inanlarnda
deiiklik yapmay ngrr. Kalknmay gerekletirebilmek
iin halkn yeni amalar benimsemesi, yeni sorumluluklar almas,
yeni yaklam biimlerini uygulamas gerekir. Btn bunlar, bireylere
bilgi verilmesini ve onlar ikna etmeyi zorunlu klar. Ynetenden
ynetilene, ynetilenden ynetene bilgi gtren --dikey-- kanallarn
ak olmas gerektii kadar, ynetilenlerin kendi aralarnda iletiim
kurabilmeleri iin --yatay-- iletiim kanallarnn bulunmas da gereklidir.
Bylece sorunlar toplumun sorunlar, zmler de toplumun
zm olarak bireylerin tmn ilgilendirmeye balar.

3. retici ilevi: Toplumsal kalknma abasna giren toplumun
her bireyi srekli yeni bilgiler, yeni beceriler renme durumundadr:
Btn lke bir anlamda okuldur ve toplumun her yesi de renci.
Kyl gbreyi, tarm aralarn kullanmasn, maln en iyi biimde
kente gtrmesini renirken, kentli ayn zaman birimi iinde
daha fazla retim yapmay, tat aralarnn artmas sonucunda ortaya
kan yeni trafik dzeninde yaam aksatmadan ve bunalmadan
verimli bir yaam srmeyi renmek durumundadr. Kadn hem
--alan kadn--, hem de e ve analk rollerini doyurucu bir biimde
badatrmay renecektir. Erkek, artk aile btesine parasal katkda
bulunan kadn kendisine denk bir yere oturtmay renecektir.
Btn bu deiiklikler, her bir bireyin yaamnda ok ynl olarak
olumaya balar. Kitle iletiimi toplumun bireylerinin tmn ieren
bu byk ve geni --renim yaants--nn balatcs, srdrcs
ve yol gstericisi olma durumundadr.

letiim olanaklarndaki geliim, bir yandan, birok toplumsal soruna
zm getirmi ve toplumsal kalknmann temel elerinden
biri olmu, te yandan, toplumsal yaama baz yeni sorunlar da eklemitir.
Bu sorunlardan bazlarna aada ksaca deinmekte yarar
vardr.

KTLE LETMNN ORTAYA IKARDII BAZI SORUNLAR

Kitle iletiiminin byyerek rgtlenmesi sonucu birey, farkna varmadan
kitle iletiim kaynaklarnn etkisi altna girer ve iletiim merkezlerinin
hazrlad kalplar iinde kendini alglamaya balar. Televizyon
reklamlar, moda dergileri, ideolojik akmlarn sloganlar, bireyin
yaamnda annesinin, babasnn, aile ve okul evresinin etkisinden
daha byk bir gce kavuma yolundadr bugn. Kii, iletiim
kaynaklarnn etkisi altnda, kendi sorunlarnn ne olduunu
kendisi tanmlama durumundan kar; sorunlarnn ne olduuna, ya
da ne olmas gerektiini rgtlenmi, gl iletiim merkezleri kendisine
empoze eder.

letiim olanaklarnn artmasyla ortaya kan sorunlardan biri
de, ufak bir grubun iletiim ara ve gerelerini elinde bulundurarak,
toplumun tmne egemen olabilme abasdr. lkemizde, siyasal
partilerin televizyon yaynlar konusunda ne lde duyarllk gsterdikleri
biliniyor. Her siyasal parti, televizyonu salt kendi grn,
yaam felsefesini yanstan bir ara olarak benimsemekte, bu gereklemedii
srece de yaknma ve eletirilerini srdrmektedir. Politikaclarn
bu abalarnn altnda, kitle iletiim aralarnn kitleleri
belirli ynlere ekmede ok etkili olduu bilinci yatar.

Bir dier sorun da insanlarn yalnzlyla ilgilidir. Burada sanki
bir eliki varm gibi grnyor: Hem kiiler aras iletiimi kolaylatran
teknolojik gelimelerden, hem de bu geliimin sonucu insanlarn
birbirine ve topluma daha yabanclaarak yalnzlklarnn arttndan
sz ediyoruz. nsan ilikileri gittike daha younlatna gre,
insanlar eskiye oranla daha az yalnz olmalyd. Etkileimi bu kadar
younlam insann yalnzlndan sz etmek garip gzkebilir.

Gerekte birey, artan ve younlaan iletiim ilikilerinin iinde,
kendinden ve toplumdan gittike koparak uzaklar. Karmaklaan,
younlaan ilikiler, kiinin yaamnda yer alan scak ve yakn dostluk
ilikilerini kaldrr, onun yerine geici, biimsel ve yzeysel ilikiler
getirir. Eski kk evreleri iinde gvenebilecekleri, kendilerine
yakn hissedip dertlerini paylaabilecekleri dostlar bulan insanlar,
karmak bir toplum iinde, sorunlar darya aklamaktan kanr
hale gelmilerdir. Herkes kendi yalnzl iinde, bir baka yabancyla
sk grebilir. Gnlk iletiimde grlen saysal art, kiiler aras
ilikilerdeki derinlii yzeyselletirmi, scakl soutmu ve sreklilii
geici yapmtr. ounlukla sanayilemi toplumlarda gzlenen
alkolizm ve intihar yzdelerinin artmas, sanyorum rastlant
deildir.

Ne var ki bu sorunlardan, sanayilemi toplumlarda herkesin yalnz
olduu, hi kimsenin yakn dostu bulunmad sonucu karlamaz.
izilen tablo soyut, ortalama bir bireyi temsil eder. --letiim
bilinlenmesi--ni kazanabilmi bireyler, gelimi iletiim olanaklarndan
yararlanarak daha geni, ok boyutlu ve derin anlam olan ilikiler
kurma olanana sahiptirler. Ayrca bireyler, eskiden geleneksel
kltrn kalplar iinde, ancak akraba ve komular arasnda
oluturabildikleri yakn ve derin ilikileri imdi, kendi seimleri olan
kiilerle gerekletirebilme olanana da kavumu bulunuyorlar.

SZN KISASI

Kitle iletiimi modern toplumun vazgeilmez bir parasdr. Her toplumda
hayati ilevleri olan kitle iletiimi, Trkiye gibi kalknan toplumlarda
daha da nem kazanrlar.

Kitle iletiiminin geri-iletim, iletiim ortam, ulam snrlamas,
etki ynlerinden, yz-yze iletiimden farklar vardr. Kitle iletiimi
toplumun deime ynn ve deime hzn etkiler. Ekonomik kalknmann
bir arac olarak yardmc ilevi vardr.

Kitle iletiiminin temel ilevi haber verme, ynetime katlma
olanan salama, yeni bilgi ve becerileri retmedir. Kitle iletiimi
sadece yararlar deil, kendine zg baz sorunlar da ortaya karr;
belirli bir kitlenin kitle iletiim kaynaklarn ele geirmesi, insanlarn
bireysel ilikilerinin yerine geerek kendine zg bir psikoojik
yalnzlk dourur.

:::::::::::::::::

KNC KISIM

DEEN

TRK TOPLUMU

NDE

LETM

:::::::::::::::::

Modernleme sreci iinde bulunan Trk
toplumunda eski ve yeni, geleneksel ve ada
yan yana, iie bulunur. Bu gzlem, giysilerimizden
mimarimize kadar her ey iin ne
kadar geerliyse, i dnyamzn temelini oluturan,
dnce ve davranmza yn veren
kltr deerlerimiz iin de ayn lde geerlidir.

kinci Ksmda deien kltr deerlerini
yanstan baz insan ilikilerini inceleyeceiz.

:::::::::::::::::

10

letiim Manzaralar

2 Haziran 1986 gnnn akam zeri, yedi yllk bir ayrlktan sonra,
stanbul'a geliyorum. Los Angeles'tan kalkan KLM hava yollarnn
ua, Kuzey Kanada ve kutup zerinden uarak nce Amsterdam'a
indi. Orada, ayn irketin Atina zerinden stanbul'a gelen baka bir
uana bindim. Los Angeles'tan kalkan uaktaki yolcularn arasnda,
ancak birka Trk'n farkna varabilmitim. Amsterdam'dan kalkan
uaktaki Trklerin saysnda bir artma olduu daha belirgindi;
sigara ien erkekler ve bartl kadnlar ounluktayd.

Uak Yeilky Atatrk Hava Liman'na gne batna yakn bir
saatte indi. Yeni hava liman, uaklarn binalara yaklamasna ve yryen
koridorlar araclyla yolcularn dorudan salona girmelerine
olanak veriyordu; benim iin bu bir yenilik, bir gelimeydi. Yryen
koridorlarn ii gri renge boyanmt ve koridorun sonundaki salonda
hibir tablo ya da canl renk yoktu.

Uak kapsndan karken ellerini arkaya atm tane niformal
polis, kan yolcular bir suluyu ararcasna gzden geiriyordu.
Koridorun sonunda da ellerinde otomatik silahlaryla iki polis ve iki
inzibat eri, sert yzlerle yolcular gzden geirmeye devam ediyorlard.
Yolculuun bandan beri, silahl ve niformal kimse grmemi
olduum iin, dorusu ilk anda armaktan kendimi alamadm.
ime bir korku girdi; acaba Trkiye'ye gelmekle su ilemi olabilir
miydim?

Biliyordum ki, bu ask suratl devlet grevlilerinden her biri, Trkiye
Cumhuriyeti Devleti'ni temsil ediyorlard ve --devleti temsil etmenin
bilinli sorumluluu--nu yz ifadeleri ve durular belirtiyordu.
Trkiye Cumhuriyeti Devleti --korkulmas gereken bir kurulu--tu;
gerekten de bu korkuyu insann iinde uyandryorlard.
--Trkiye'ye Ho Geldiniz;-- anlamnda gleryz bekleyen birka
Amerikal ve Avrupal, biraz akn, biraz gergin bir durumda polis
ve inzibatlara glmsemeye alt ama, --devlet koruyucular--nn
azimli ve hain yz ifadeleri karsnda tebessmleri dudaklarnda
dondu kald.

Yol gsterici bir yaz olmad iin nce aknlkla etrafa baknan
yolcular, daha sonra --devlet koruyucusu-- ask suratl birer polisin
iinde oturduu iki ufak hcreyi grd ve her birinin nnde dizilmeye
balad. Bu arada KLM uak irketinde alan gen bir Trk
hanm, iki yolcuyu arkadan getirerek en ne geirdi ve polise onlarn
pasaportlarn verirken --Bunlar benim tandklarm;-- dedi.

nmdeki ve arkamdaki Amerikallarn birbirlerine baktklarn
grdm. Hava limannda alan tandklar olmad iin ikinci
snf deerleri olduunu anlayamyorlard, besbelli. Devleti temsil
eden hain yzl polis, itirazsz --tandklar olan kiiler--in ilemlerini
yapt ve KLM'de alan hanma glmsedi. Daha sonra yine devlet
yzn taknarak, Trkiye'ye gelme cesaretini gsteren sradaki
yabancya dnd.

Pasaport ilemlerinden sonra gmrk denetimine girdik. Gmrkler
daha yumuak yzlyd ve --Beyefendi;' ya da --Hanmefendi,--
diye yolculara kibar bir dille hitap ediyorlard. Hamallar zel
giysiler iindeydiler ve Trk olduunu tahmin ettii kimselere --Yardm
edelim mi Beyefendi?-- diye soruyorlard. --Evet,-- diyen kimselerin
bavullarn kapyor, kendi tandklar gmrk memurunun nne
gtryor, o da tandk hamal grnce --Kimin bu?-- diye soruyordu.
Hamal, --Bu beyin!-- diye gstermesinden sonra, gmrk
ou kere bavulu amyor, elindeki tebeirle bavula bir iaret koyuyor
ve --Alabilirsin!-- diyordu hamala. Hamal --Sa ol Hikmet Abi!--
gibi bir szle gmrkye teekkr ediyor ve bavullar iki adm tedeki
kapdan dar karyordu.

Kapnn dnda, birok taksi ofr bara ara kendi aralarnda
konuuyorlard. Yabanclarn onlar, kavga etmenin eiinde olan
kimseler olarak alglayacaklarndan emindim. Byle bir yerde, hi
konumayan ask suratl devlet temsilcilerinden sonra, bu kadar
yksek sesle, el kol hareketleriyle avaznn kt kadar bara ara
birbirlerine sz yetitiren kimseleri, baka trl alglamalar olanakszd.

Bana yardm eden hamal bavullar taksinin yanna getirdi, --Ne
vereceiz?-- sorusuna --Ne mnasip grrseniz!-- dedi. Verdiim be
dolar umursamadan cebine indirdi: --Besbelli ki, daha nce bakalar
tarafndan on ya da yirmi dolara altrlm,-- diye dndm. Taksi
ofr bavullar arabaya koymama katiyyen yardm etmedi, yegane
yapt ey arabann bagaj kapsn amak ve kapamak oldu.

Taksi hareket ettikten bir dakika sonra durmak zorunda kaldk.
zel bir araba yolumuzu kesmi trafik polisiyle konuuyordu. Konuma
u biimde devam ediyordu (Trafik polisini, --T--, zel araba
srcsn ---- ile belirtelim):

T: Beyefendi burada duramazsanz! Burada beklemek yasak!

: Polis Bey ok durmayacam, Amerika'dan kzm geliyor,
onu alp hemen gideceim.

T: Olmaz Beyefendi, zel arabalar iin park yeri var, ltfen oraya
park edin.

: Uak geldi. Kzm uzun zaman grmedim. Beni gremezse
telaa kaplr. Ben gideyim, onu hemen alr gelirim.

T: Beyefendi, niin erken gelmediniz, buras park yeri deil,
park yerine park edin, ltfen.

: Uzun zaman gelmedi, imdi telaa kaplr. Rica edeyim, msaade
edin, imdi gelirim.

T: Bu gelen uakta myd? On dakika sonra gelmezseniz ceza
yazarm.

: Gelirim efendim, gelirim. Ben hemen kz alr gelirim.

T: Haydi yle park et.

: Teekkrler memur Bey!

Bizim taksi ofr sinirleniyor --Bunu bir taksi ofr yapsa imdiye
oktan kfr yemiti!-- diyor ve --Biz burada bou bouna benzin
yakyoruz. Herif yolu kapatt, kimsenin umurunda bile deil!--
diye bana yaknyordu.

Nihayet yola koyuluyoruz. Boaz Kprs'ne yaklatka trafik
younlayor ve younlaan trafikten tr, kendi eridi yavalayan
her src srekli dierlerine geerek erit deitiriyor. Her src
dier arabalarn erit deitirmesine bozuluyor ve korna alyor.
Taksi ofr bazen nndeki, bazen da yan eritteki arabann srcsne
kfr ediyor ve kornaya basyor. Kfrlerinin arasna --Mbarek
ramazan gn, iftar vakti orulu orulu adam gnaha sokuyor
bu eolu eekler;-- diye de bana dert yanyordu.

Evet stanbul'a gelmitim. evremde olan biten her eyi gzleyip
yazmaya karar verdim. Zengin psikososyal bir laboratuvara girdiimin
bilincindeydim. Kaliforniya'da yedi sene kalmamn sonucu olacak,
stanbul'a zg baz davran manzaralarna daha duyarl hale
gelmitim. Hemen alglayabildiim davran zellikleri oralarda pek
sk grmediim, imdi dikkatimi eken davranlard.

Uakta hosteslerden su ya da ay isteyecek ba rtl kadn, yanndaki
erkee bu istei sylyor, o dilinin yettiince kadnn isteini
hostese ulatryordu. Sigara ienlerin byk ounluu erkekti
ve --Acaba yanmdakini rahatsz eder miyim?-- diye herhangi bir dncenin
akllarnn ucundan gemedii belliydi. Uaktan karken,
yz ask polisleri gren Trk yolcular, su ilemi bir ocuk gibi
ezik bir havaya brnmlerdi; bedenlerinin durular ve yz ifadeleri
bu eziklii gayet belirgin olarak ifade ediyordu. Uak irketinde
alan kadnn, tandklarn srann nne geirerek pasaport ilemlerini
ncelikle yaptrmasndan duyulan rahatszl, ancak yabanclarn
yzleri belirtmekteydi. Gmrk denetiminde bir hamaln
nemli rol oynamas Trkler iin olaan bir hadiseydi, Batl bunu
anlayamazd. Darda taksi ofrlerinin ky meydannda imicesine
bara ara aralarnda konumalar, bu davranlarn Trkiye'ye
yeni gelen yabanclarn nasl alglayaca gibi herhangi bir dncenin
akllarndan gemeyii, bize mahsus bir olguydu. zel ara sahibi
ve trafik polisi arasndaki etkileim, bizim kltre zg bir etkileim
biimiydi.

Benim bindiim taksinin ofrnn, kendisinin yapt davran
dier ofr yapt zaman, ne olursa olsun ben orada yokmuum gibi
tereddtsz kfr etmesi bizim insanmzn davranyd. Ramazanda
orulu olmakla, bakalarna srekli kfr etmek arasnda ona gre
bir eliki yoktu. Dindar olmak, --dier insanlarla iliki iindeyken
sorumlu biimde davranmay gerektirir-- anlayndan uzakt. Benim
bindiim taksinin ofrnn, --kendi dnce, duygu, niyet ve davranlarndan
sorumlu olmak-- gibi bir kavramn farknda olmad da belliydi.

:::::::::::::::::

11

Kltr ve letiim

Kzlderili ve bat uygarl

ABD tarihinde yazarl, bulular ve siyasal grleriyle nl Benjamin
Franklin, Virginia Eyaleti Hkmeti temsilcileriyle, alt Kzlderili
kabilenin temsilcilerinin Lancaster Antlamas olarak bilinen szlemeyi
yapmak iin 1744'te biraraya geldiklerinde, iki taraf arasnda
u tr bir etkileimin yer aldn yazar:

--Virginia delegeleri, her bir kabile reisinin olunu Williamsburg
niversitesi'nde burslu olarak okutmay, btn masraflar Virginia
Eyaleti'nce karlamay Kzlderili reislere teklif ederler. Kabile
reislerinin oullarnn her trl masraflarnn karlanacan, onlarn
eitimi iin elden gelenin arkaya konmayacan sylerler. Bylece,
Kzlderili genlerin beyaz insann bilgisini elde edebileceini, daha
sonra bu genlerin kendi kabilelerinin yelerini eitebileceini ifade
ederler.

Bu teklif zerine en yal Kzlderili temsilci u cevab verir. --Sizler
kendi toplumunuzun akll kiilerisiniz. Hikmet sahibi kiiler olarak
bilirsiniz ki; ayn eyler hakknda insanlarn deiik fikirleri vardr.
Bu nedenle, sizin teklif ettiiniz trden bir eitimle ilgili bizim
farkl dncelerimiz olmas umarm tuhafnza gitmez. Bahsettiiniz
trden eitimi olduka yakndan tanm bulunuyoruz. Birok Kzlderili
genler, Kuzey Eyaletlerde sizin niversitelerinize gittiler. Orada
sizin bilimlerinizi rendiler. Dndklerinde, komay unutmulard,
ormanda yaamay beceremez hale gelmilerdi: soua ve ala
dayanamyor, bir kulbe yapmay beceremiyorlard. Bir ceylan
avlama ve bir dman ldrme becerilerini kaybetmilerdi. Kendi
dillerini unutmulard, ne iyi bir avc olabilirlerdi ne de iyi
bir sava. Szn ksas, hibir ie yaramaz hale gelmilerdi.

Sizin iyi niyetli teklifiniz iin teekkr ederlz, ama kabul edemeyeceiz.
Size olan minnettarlmz kantlamak iin bizim de size bir
teklifimiz var: Virginia'nn asil delegelerinin gnderecekleri bir
dzine delikanly eiterek onlara btn bilgilerimizi reteceiz ve
onlar gerek anlamnda birer yiit olarak yetitirecegiz.--

Franklin yukardaki satrlar 1784 dolaylarnda --Remarks Concerning
the Savage of North America-- adl brornde yaynlamtr.

Virginia delegeleri ile Kzlderili kabile reisleri arasndaki yukardaki
etkileim, farkl kltrlere sahip toplumlarn birbirleriyle kurduklar
iletiimin tipik bir rneidir. Bu tipik etkileimin baz temel
zelliklerini hemen belirtelim:

1. Beyaz toplum, bilim ve teknolojiye dayal bir uygarl temsil
ettii iin kendisini Kzlderililerden daha gl ve stn grr.
Kzlderililerin beyaz insann uygarln renmesinin, beyaz insan gibi
eitim grmesinin, iyi bir ey olacana inanr; niversiteye renci
almak teklifiyle bu dncelerini belirtir.

2. Bilim ve teknolojinin ne olduunu anlayacak bir algsal hazrl
olmayan Kzlderili reisler, her normal insan gibi, kendi uygarlklar
ve yaam felsefeleriyle gurur duyar, kardakileri kendi dnya
grleri iinde deerlendirirler. --Bizim sizden reneceimiz bir
ey yok! Sizin genler snepe olarak yetiiyorlar, bizimkiler ise cengaver
olarak! sterseniz, nasl gl ve becerekli 'yiit erkek' yetitirilir,
size retelim!-- derler.

Bilim ve teknolojiye dayanan toplum, zamanla dierini egemenlii
altna almtr. Kzlderili kabile reislerinin, beyaz insann yeni tr
gcn alglayamamalar, iinde bulunduklar koullar altnda doald;
kendi deerlerini stn grerek, asrlardr koruyageldikleri
yaam dzenini srdrmek istemeleri de, doald. Bu nedenle Kzlderili
reisleri kusurlu bulup sulamak byk insafszlk olur.

Cumhuriyet reformlar ve ada uygarlk

nsanlk tarihinde, kendi kltr dzeninin snrlamalarn, kstlamalarn
ve kmazln grerek, bir toplumun bir uygarlktan dierine
gemeye teebbs etmesi enderdir.

Geleneksel otoriter kltr oluturan temel deerler arasnda,
--aklc olma--, --bilimsel olma--, --eletirici olma-- gibi ada eler
yoktu. Cumhuriyet reformlar, bu eleri, Trk toplumunun temellerine
koyma giriimidir. Eitim reformu, hukuk reformu, kyafet reformu;
dil reformu, ok partili politik yaama geii hazrlayan siyasal
reform yeni bir uygarln temellerini atmak iin yaplmtr.

Cumhuriyeti kuranlar, bu sosyal reformlar sayesinde, Avrupa'nn
--hasta adam-- olan Osmanl mparatorluu'nun kntsnn altndan,
zinde ve gereki bir toplum kacan umuyorlard. Ne Var ki,
Trkiye iindeki --yobazlar-- ve --hasta adam--n mirasn paylamak
isteyen d gler, bu giriimin baarl olmasn istemiyorlard.

Trkiye hala bir reformlar lkesidir. Aydnlarn byk bir ounluu,
bilimin ve rasyonel dncenin (akln), toplumun temeline inemedii
kansndadr. Onlarca, bilimsel dnce ve aklc yaklam toplumun
temelini oluturmadka, Trk toplumu ada uygarln bir yesi olamaz.

Aydnn bu tavr al, eer iletiim becerileri iyi kullanlmadan
ve geliigzel ortaya konursa, kar tutumda olanlar br uca daha
fazla iter; sonuta, toplumsal ortam, birbirlerini sevmeyen, hrn
insanlarn ortam olur. Bir sentez arayan Trk insan yerine, kendi
inancn tek ynl olarak dierlerine kabul ettirmek isteyen iki yobaz
tipi geliir. Bunlardan birine --yobaz aydn--, dierine --geleneksel yobaz--
adlar verilebilir. Srtme, geleneksel kltr savunan --geleneksel
yobaz-- ile Bat deerlerini sorgusuz sualsiz kabul ettirmeye
alan --yobaz aydn-- arasnda olur.

Aydnn kiisel yaamnda yapaca sentez, zgrlk ada
Trk toplumunun olumasnda hayati nem tar. Hem geleneksel
otoriter kltr, hem de ada dnya anlayn yakndan tanyan
aydn, kendi bireysel btnl, kafa ve gnl dengesi, toplum ve
doayla ilikisiyle ilgili deiik sentezlere ular. Aydnn bu tr
sentezlere ulaabilmesi, her iki dnyay iyi bilmesine baldr.

Geleneksel otoriter kltr ve zgrlk ada anlay birbirinden
farkl klan temel dnce sistemlerini incelemek, bu nedenle
nemlidir. Bu iki dnce sistemini anlamadan, Cumhuriyet reformlarnn
altnda yatan temel amacn anlalmas gleir.

GELENEKSEL OTORTER KLTR VE

ZGRLK ADA ANLAYIIN DEERLER

Temel boyutlarn karlatrlmas

Osmanl Devleti, deiik toplumlarla ve kltrlerle iliki iinde bulunmu,
Arap uygarlnn yan sra ran, Yunan, Bulgar, Yugoslav,
Rus, Macar, Romanya toplumlarn etkilemi ve doal olarak, onlarn
da etkisi altnda kalmtr. Fakat en nemli toplumsal etki, slamiyet
araclyla Arap dil ve kltrnden gelmitir. Osmanl ynetimi, bu
etkileri siyasetinde, toplum yaamnda, sanatnda kendine gre sentezlemi
ve Osmanl kltr olarak bilinen bir btn ortaya koymutur.
Bu kltr bugn sregitmekte olan geleneksel otoriter kltrn
temelini oluturur.

zgrlk ada anlay soyut bir kavramdr. Fransa, talya,
Almanya, ngiltere, sve, Norve, Danimarka, svire ve Belika gibi
Avrupa toplumlarn kapsad kadar, Bat uygarlnn bir uzants
olan Amerika Birleik Devletleri'ni ve Kanada'y da kapsar. Bu lkelerin
birbirinden farkl dilleri, grenekleri ve yaam biimleri vardr.
Ne var ki, bu toplumlarda ortak olan baz temel deer ve dnce biimleri,
onlar dier dnya toplumlarndan ayrt eder.

Aada, geleneksel otoriter kltr ile, zgrlk ada anlayn
temel deerleri karlatrlmtr. Byle bir karlatrma, Cumhuriyet
reformlarnn amacn ve Trk insannn bugn iinde bulunduu
deerler elikisini daha iyi anlamaya yardm edecektir.

TEMEL KLTR BOYUTLARI

Kltr nedir?

Sosyal bilimciler, son otuz yldr, kltr kavramn tanmlamaya abalarlar.
Herskovits (1955) kltr, --insann yapt her eyin toplam--
olarak tanmlarken, Geertz (1973) --bir toplumun yelerince paylalan
anlamlarn tmdr-- der. Hall (1959) --kltr iletiimdir ve
iletiim kltrdr-- diyerek iki kavram birbirine denk grr. Birdwhistell
(1970) kltrn, toplum iindeki ilikilerin yapsn, iletiimin
ise sreci ifade ettiini syler. Grld gibi bilim adamlar
belirli bir kltr tanm zerinde pek anlaamazlar.

Keesing (1974), btn tanmlar ve tartmalar gzden geirdikten
sonra, dilbiliminde yaplan bir ayrm kltr tanmna uygular.
Dilbilimciler, yetenei (competence), gramer bilgisi, uygulamay
(performance), kiinin konuma davran olarak tanmlarlar. ki dzey,
birbiriyle ilgili, fakat farkldr.

Keesing kltrn ayn, dildeki gramer gibi, soyut yn olduunu,
bu ynyle insanlarn duyum, alglama, dnme ve davranma
srelerini etkilediini ifade eder. Birey, kltrden edindii bilgiyi,
anlay ve gr, iinde bulunduu sosyal durumun koullarna
uygun olarak belirtir. rnein, --yal kiilere sayg gstermelidir--
bilgisi, deiik durumlarda el pme, otobste kalkp yerini verme,
--sen-- kelimesi yerine; --siz-- kelimesini kullanma biiminde kendini
gsterebilir. Bu nedenle, ayn kltrden olduklarndan dolay temel
dnya grleri benzer olan kiiler, deiik koullarda, birbirlerinden
farkl davran gsterirler. Keesing'e gre kltr, bir dilin grameri
gibi, birbiriyle ilikili bir bilgi dzeni, kendi iinde tutarl bir
dnya anlaydr. Kltr denen bu bilgi dzeni, kiinin --i dnyasn
yaplatrr, onun gereini oluturur.--

Kltrel bilgi dzeninin altnda baz temel varsaymlar yatar. Bir
binann atsn oluturan stunlar gibi, temel varsaymlar kltrn
atsn oluturur. Birey, bu varsaymlarn farknda deildir. Ne var
ki, kltrel varsaymlar, birey ister farknda olsun ya da olmasn, kiinin
davrann biimler ve ynlendirir.

Aada, geleneksel otoriter kltr ile, zgrlk ada anlayn
temelinde yatan ana varsaymlarn bir dizisini karlatrmal olarak
gzden geirdik. Bu varsaymlar okurken ltfen u noktay
gz nnde tutun:

1. Her toplumda, birbirlerinden farkl varsaymlar vardr. Baz
varsaymlar, dierlerine nazaran daha baskndr; bir baka deyile,
belirli bir toplumun yelerinin ounluu bir kltr varsaymna gre
davranmay daha sk yeler. rnein, --(A) kltrnde yallara
deer verilir, (B) kltrnde yallarn deeri yoktur,-- dendiini dnelim.
Eer (B) kltrnde birka kiinin yallara deer verdii
grlrse, yukardaki gzlemin yanl olduu sylenmemelidir. Verilen
rnek yle ifade edilse daha doru olurdu: --(A) kltrndeki
kimselerin ounluu, (B) kltrndeki kimselerle kyaslandnda,
yallara daha deer verir.-- --Yallara deer verme, (A) kltrnde
daha baskn bir eilimdir.--. Bu ifade (B) kltrnde hi kimsenin
yallara deer vermediini gstermez, greli olarak (A) kltrnde
daha ok sayda insann deer verdiini gsterir. Bu nedenle kltr
varsaymlar, salt deil, ortaya k frekans ve bir yne doru baskn
eilimler olarak, greli anlamda anlalmaldr.

2. Kltr varsaymlar bilinli olarak renilmez; ocuk ana dilini
rendii gibi, farkna varmadan, kendi kltrnn varsaymlarn
aile iinde renir. Kltrel varsaymlar bilinli olarak renilmedii
iin, bilin altnda kalrlar; normal koullar altnda onlar bilin
dzeyine karmak, farkna varmak zordur.

3. Bireyin farknda olmad kltrel varsaymlar, onun zbenlik
(core identity) tanmnn temelini oluturur. Bir baka deyile, kii,
--Ben (A) kltrnden olduumdan dolay, byklere sayg duyarm,--
diye dnmez; 'Ben, byklere sayg duyan, iyi bir insanm,'
diye dnr. Kii, kendi zbenliine benzer kiilii olan dier kimselere
yaknlk duyar; benzemeyenlere uzak durur. Bylece, kltr
varsaymlar, bir grup, bir cemaat, bir toplum yaratma ynnde etki
gsterirler.

Temel kltr varsaymlar

zgrlk ada anlay ile geleneksel otoriter kltr u temel
boyutlarda karlatracaz: 1. Dnya gr; 2. nsann doas; 3.
nsann doayla ilikisi; 4. Bireysellik/Bamszlk; 5. Deiim; 6. Zaman;
7. Eitlik/Hakkaniyet; 8. Yarkanlk; 9. Ak, dorudan iletiim;
10. Uygulanabilirlik ve verimlilik; 11. Materyalizm; 12.Eitim,
13. Birey ve devlet ilikisi; 14. Kadn erkek ilikisi; 15. Din ve devlet
ilikisi. Her bir boyutun altndaki temel varsaymlar aada dile getirdik.

Dnya gr -Dnya gr boyutu, dnya ve evrenin alglanma
biimiyle, nasl bir evren varsayld ile ilgilidir.

zgrlk ada anlay: Bir yzyl akn bilimsel abalarn sonucunda
yava yava olumu bu varsayma gre, evren karmak,
her yn birbiriyle ilikili mkemmel bir dzendir. Biz bu dzenin
iinde ve onun bir parasyz. nsanolu, hem kendini hem de evreni
incelemeli ve anlamaldr.

Geleneksel otoriter kltr: Evrenin ne olduunu anlamaya insanolunun
gc yetmez; bilmemiz gerekenler, Kuran'da vardr.

nsann doas -Bu boyut, --insan nedir?-- sorusuna cevap verir.

zgrlk ada anlay: nsan fiziksel, kimyasal, biyolojik ve
pisikolojik ynleri olan son derece karmak bir yaratktr. Her insan
yaamnn anlamna, gereksinimlerinin ne olduuna ve bunlarn en
iyi nasl karlayabileceine kendisi karar verebilecek gtedir.

Geleneksel otoriter kltr: nsanolu kulluk yapmak iin yaratlmtr.
nsann ne yapmas gerektiini Kuran belirtir. Kiinin neyin iyi,
neyin kt olduuna karar verecek gc yoktur. Allah huzurunda
grevlerini yerine getiriyorsa yaam iyi ve anlamldr.

nsann doayla ilikisi -Bu boyut, insann doayla nasl bir etkileim
iinde olmas gerektiini belirtir.

zgrlk ada anlay: nsan doay anlamal, denetim altna
almal ve kendi amalar dorultusunda doann glerini kullanmaldr.
nsan doay anlayabilecek ve denetimi altna alabilecek gtedir.
Akll ve baarl insan doay ve kendini en iyi anlayan, kendinde
ve doada sakl olan gleri kendi amalar ynnde en verimli
kullanan insandr.

Geleneksel otoriter kltr: nsan aciz bir yaratktr ve kaderine boyun
emek zorundadr. Baarl ve akll insan bu gerei grp kabul
eden kiidir.

Bireysellik/Bamszlk -Bu boyut, bireyin kendini dierlerinden
ayrt eden, kendine zg zelliklerine verilen deeri ifade eder.

zgrlk ada anlay: Bireyin kendine zg zellikleri gelitirmesi
ve dierlerinden farkl bir kimse olarak yaamn srdrmesi,
o bireyin doal hakkdr ve istenilen bir eydir. Bireyin kendine zg
zellikleri korunmal, beslenmeli ve gelitirilmelidir.

Bireyin hi kimsenin yardmna gereksinim duymadan yaamn
srdrecek bilgi ve becerilere sahip olmas, bamsz olmas istenilen
bir zelliktir. Kendi yaamnn sorumluluunun bilincine varm, bamsz,
kendine zg zellikleri gelitirmi birey, deerlidir.

Geleneksel otoriter kltr: Birey, dier kimselerle ilikileri iinde
deer kazanr. Kendi bana bireyin bir deeri yoktur. Kiinin deerini
onun ilikileri belirler: Hangi aileden, hangi mevkide, kimleri tanyor
olmas nemlidir. Tand olanla, tand olmayan birbirine
eit deildir.

Bakalaryla iliki ve ibirlii iinde yaamn srdren kii daha
deerlidir. Herkesten farkl olmak utanlacak bir durumdur. Bireye
zg farkllklar her frsatta trplenmeli ve gelimeleri nlenmelidir.
En makbul insan, herkes gibi olan insandr.

Deiim -Bu boyut, zamanla kanlmaz olarak ortaya kan deiimin
nasl alglandn ifade eder.

zgrlk ada anlay: Deiim yaamn kanlmaz bir parasdr,
iyidir, gelimenin ve ilerlemenin temelinde yatar. Deimeden
kanlamaz, ne var ki, deiimi istediimiz yne yneltebilme gcmz
vardr.

Geleneksel otoriter kltr: Deiim, kurulu dzeni tehdit eder; srekli
denetim altnda tutulmas gerekir. Gelenek ve grenekleri olduu
gibi korumak, istikrar srdrmek, deiimden daha nemlidir.

Zaman -Bu boyut, kiilerin vakitlerini harcamalaryla ilgili temel
deerleri ifade eder.

zgrlk ada anlay: Zaman nemlidir. Zamann farknda olmak,
zaman planlamas yaparak hangi iin ne vakit yaplacan bilmek,
renilmesi gereken temel bir beceridir. u an ve gelecek, gemiten
daha nemlidir. u an verimli olarak kullanmak, gelecei iyi
planlamak gerekir.

Geleneksel otoriter kltr: Gemi, imdi ve gelecekten daha nemlidir.
Gelecekte ne olacan biz bilemeyiz, kaderimizde ne yazlysa
o olacaktr. Gelecei planlama, zamann verimli biimde kullanma
insanolunun elinde deildir; gelecei planladn dnenler, aslnda
kendilerini avuturlar.

Eitlik/Hakkaniyet-Bu boyut, kiiler arasndaki ilikilerde g
dengesini ifade eder.

zgrlk ada anlay: Saygnlk ynnden insanlar eittir. Kiiler
ekonomi, stat ve meslek ynnden eit olmayabilirler; ne var
ki, saygnlk ynnden eit kabul edilmedirler.

Geleneksel otoriter kltr: nsanlar eit deildir. nsann saygnl
kiinin dinine, mevkiine, ailesine, mesleine, tandklar kimselerin
trne gre deiir. Saygya deer insanlar vardr, saygya demeyen
insanlar vardr.

Yarkanlk -Bu boyut, kiilerin baar iin birbirleriyle yarmasn
belirtir.

zgrlk ada anlay: Kendini dierlerinden stn klacak beceri
ve bilgileri renmek iyidir. Birey kendi kendiyle ve bakalaryla
srekli yarma iinde olmal, gelebilecei en yksek dzeye ulamaldr.

Geleneksel otoriter kltr: nemli olan, kiiler aras ahengi koruma
ve dostlar memnun etmektir. Dierleriyle ak seik yarkanlk iinde
olduunu gstermek ayptr. En byk meziyet, kiinin mtevazi
olmay renmesidir.

Ak, dorudan iletiim -Bu boyut, kiiler aras ilikilerde mesajlarn
kullanlma biimini ifade eder.

zgrlk ada anlay: Kiiler aras ilikilerde ak-seik dorudan
mesajlar, dolayl yollardan kapal anlatma yelenir. Kiinin
hatasn yzne sylemek, kiinin arkasndan konumaktan iyidir.
Birey kendine sylenen hatalar dinlemeli ve gereki biimde deerlendirip
cevaplamaldr; iyi iletiim, ak-seik, dolaysz iletiimdir.

Geleneksel otoriter kltr: Kiinin yzne dnlen aynen ve dorudan
sylenmez. Dolayl ve kapal yollardan ima yoluyla anlatm,
dorudan, ak-seik anlatma yelenir. Dolayl yollardan, zeri kapal
olarak mesaj anlatabilmek, kiiler aras ahengi koruduundan,
istenilen ve beenilen bir beceridir.

Uygulanabilirlik ve verimlilik -Bu boyut, dnce ve davranlarn
pratik bir sonuca dnk olmasn belirtir.

zgrlk ada anlay: Gereki, pratik ve verimli olma deerlidir.
Bir program, dnce ya da kuramn uygulanabilirlii ve verimlilii,
o program, dnce ya da kuramn deerini belirtir.

Geleneksel otoriter kltr: Bir dncenin geerli ya da pratik oluundan
ziyade, o dnceyi ortaya atan kiinin mevkii, otoritesi, siyasal
kudreti nemlidir.

Materyalizm -Bu boyut, nesnel terimler iinde ifade edilebilen
kazanlarn deerli olduunu ifade eder.

zgrlk ada anlay: Para kazanmak, mal mlk sahibi olmak,
yarnn garanti altna alacak biimde planlama yapmak nemlidir.
Mali ynden glenme, bireyin anlaml ve baarl bir yaam
srd anlamna gelir. Kazan hrs her normal insanda vardr ve
saygyla karlanmaldr.

Geleneksel otoriter kltr: Dnya mal bu dnyada kalr. Kazan
hrs ktdr, insann ve toplumun bana gelen btn ktlkler bu
hrstan kaynaklanr. Bu dnya iin deil, br dnya iin kazanmak
gerekir. --Bir hrka, bir lokma-- tutumu iinde olan kiilere sayg
duyulmaldr.

Eitim -Bu boyut, kiinin geliimi boyunca topluma ve yaama
hazrlanmas iin gerekli sreci ifade eder.

zgrlk ada anlay: Eitim, bireyin glendirecek dnme,
bilme ve uygulama becerilerini gelitirmelidir. Sadece bilgi
nemli deildir. O bilgiyi elde edebilecek aratrc ve eletirici bir
kafay gelitirmek daha nemlidir.

Geleneksel otoriter kltr: Bilinmesi gereken zaten bilinmektedir.
Eitimin grevi bu bilgileri ezberletmektir. yi eitilmi kii, belleinde
ok bilgi bulunduran kiidir. Aratrc ve eletirici kii, iman
zayf olan, phe eden kiidir. Bu kiilerden toplum kendini korumaldr.

Birey ve devlet ilikisi -Bu boyut, bireyle devletin birbirlerine
karlkl grevlerini ifade eder.

zgrlk ada anlay: Bireyin zgr yaam, kendini sz ve
sanat yoluyla ifade edebilmesi, bireysel mutluluu aramas, onun
doutan getirdii haklardr. Her birey, dier bireyin hakkna sayg
gstermek zorundadr. Devlet, bu bireysel zgrlk ve haklar korumak
iin elbirliiyle kurulmutur. Devletin temelini oluturan kurallar,
o devleti oluturan bireyler belirler. Devlet bir hizmet rgtdr,
yurttalara hizmetin tesinde baka bir anlam yoktur. yi devlet
adam, gle yzl, yurttan sevdii ve kendisine yakn bulduu
yneticidir.

Geleneksel otoriter kltr: Devlet yneticisi, devletin nasl
ynetileceine karar verir. Yurtta, devletin amalarn gerekletirmek iin
vardr. Birey, devletin amalarna hizmet ettii srece deerlidir;
kendi bana bir deeri yoktur. Yurtta ancak korku ve bask yoluyla
devletin amalarna hizmet eder, isteyerek deil. O nedenle, devlet
ask suratl olmal ve gcn-yurttaa her zaman duyurmaldr. yi
devlet adam, ciddi ve kendisinden korkulan yneticidir.

Kadn erkek ilikisi -Bu boyut, kadn ve erkein toplum iindeki
greli yerlerini ve deerlerini ifade eder.

zgrlk ada anlay: Kadn ve erkek sosyal saygnlk ve yasal
ynden eittir. Kadnn sosyal dzen iindeki yerini tanmlamada
demokratik sre yer almal, kadn kendi ilevlerini tanmlamada en
nemli g olmaldr. Kadn haklar ve kadn zgrl nemlidir
ve gncelliini kaybetmeden srekli sz konusu edilmelidir.

Geleneksel otoriter kltr: Kadn ve erkek eit deildir, nk eit
yaratlmamlardr. Erkein sosyal, yasal, psikolojik stnln kabul
etmeyen kadn aile mutsuzluunun ve toplumsal kntnn kaynadr.

Din ve devlet ilikisi -Bu boyut, din ve devlet arasnda ilikinin
trn ifade eder.

zgrlk ada anlay: Dini inan zel bir yaantdr ve her bireyin
en kutsal zgrln oluturur. Dini inancnda zgr olmayan
insan, yaamnn tmnde zgr deildir. Devletin en nemli ilevlerinden
biri, birbirinden farkl dini inantaki yurttalarn, dierlerini
kstlamadan, inan ve rflerini zgrce uygulamasna olanak
verecek yasal ortam korumak, devletin siyasal, ekonomik ve yasal
grevleriyle deiik dini grleri birbirinden tamamiyle bamsz
tutmaktr.

Geleneksel otoriter kltr: Din ve devlet birbirinden ayrlamaz. Her
toplumun bir dini vardr; bizim dinimiz slamdr. Devletin siyasal,
ekonomik ve yasal grevleri dinimizin emrettii ynde ilemelidir.
eriat toplumun temel yasas olmaldr.

Yukarda anlatlanlar bir tablo iinde zetlenebilir: Bu tablo,
temel boyutlar iinde zgrlk ada anlay ile geleneksel
otoriter kltr karlatrmaktadr.

Bu kltr boyutlar birbiriyle etkileerek gnlk yaam iinde
davranlar etkilerler. Onikinci Blmde deiik davranlar, bu
davranlarn altnda yatan kltr deerleri asndan incelenecektir.

SZN KISASI

Geleneksel otoriter kltr ve zgrlk ada anlayn birbirinden
farkl varsaymlar vardr. Trkiye Cumhuriyeti'nin zgrlk
ada anlay temelleri zerine kurulmas iin Cumhuriyet reformlarna
giriilmitir. Kltr varsaymlarn temel boyutlar halinde ifade
etme ve karlatrma olana vardr.

Geleneksel otoriter kltr ile zgrlk ada anlay arasndaki
farklar, kltrn aadaki temel boyutlar karlatrlarak belirtilebilir:
1. Dnya gr; 2. nsann doas; 3. nsann doayla ilikisi;
4. Bireysellik/Bamszlk; 5. Deiim; 6. Zaman; 7. Eitlik/Hakkaniyet;
8. Yarkanlk; 9. Ak, dorudan iletiim; 10. Uygulanabilirlik ve
verimlilik; 11. Materyalizm; 12. Eitim; 13. Birey ve devlet
ilikisi; 14. Kadn erkek ilikisi; 15. Din ve devlet ilikisi. Bu
iki farkl dnya gr, Trk insannn iinde atma halindedir.


zgrlk ada anlay ve geleneksel otoriter kltr
deerlerinin karlatrlmas

Geleneksel otoriter kltr
:::::::::::::::::::::::::::::::

Evreni anlamaya insanolunun gc
yetmez.

Neyin iyi neyin kt olduuna insann
kendisi karar verecek gte deildir.

nsan aciz bir yaratktr; kaderine boyun
emelidir.

Bireyin kendine zg bir deeri yoktur.
Bireyi deerli yapan, onun ilikileridir.

Deiiklik ktdr, gelenek ve grenekleri
olduu gibi devam ettirmek iyidir.

Zaman ve zaman planlamas nemli
deildir; gelecekte ne olaca kaderimize
baldr, biz denetleyemeyiz.

Kiinin ya, mevkii ve iliki iinde olduu
insanlarnn tr onun saygnlk
derecesini tanmlar.

Yarkanlk ayptr. Mtevazilik iyidir.

Dolayl ve kapal yollardan ima yoluyla
anlatm, dorudan, ak-seik anlatma
yelenir.

Program uygulayan kiinin mevkii ve
kudreti nemlidir.

Kadercidir.

Eitim, mevcut bilgi ve deerleri ezber
ve taklide dayanr.

Birey devlet iindir.

Kadn ve erkek eit deildir.

Din ve devlet ayrm yoktur.

...

zgrlk ada anlay
::::::::::::::::::::::::::

nsan hem kendini hem de evreni inceleyerek
anlayabilir.

nsan kendisi iin neyin yararl ya da
zararl olduuna kendisi karar verecek
yetenektedir.

nsan doay anlamal ve denetimi altna
almaldr.

Bireyin kendine zg zellikleri korunmal,
beslenmeli ve gelitirilmelidir.
Bamsz birey deerlidir.

Deiiklik yaamn kanlmaz bir parasdr
ve iyidir.

Zaman ve zaman planlamas nemlidir.
Gemi, imdi, gelecek iinde en
nemlisi gelecektir.

Saygnlk ynnden herkes eittir.

Yarkanlk iyidir.

Ak-seik dorudan mesajlar dolayl
yollardan kapal anlatma yelenir.

Gereki, pratik ve verimli olma deerlidir.

Materyalisttir.

Eitim bamsz dnme, soruturma
yeteneklerini gelitirmeyi amalar.

Devlet birey iindir.

Kadn ve erkek sosyal ve yasal ynden
eittir.

Din ve devlet ayrdr. Yurttan din
zgrln ve din -devlet ayrmn
korumak devletin grevidir.

:::::::::::::::::

12

imizde atan Farkl ki Dnya

Cumhuriyet reformlar, Trkiye'de ilgin bir sosyal gerek yaratmtr:
Yasalarnn ierii ve siyasal yaps ynnden kat zerinde Bat
lkelerine benzeyen yeni Trk toplumu, dnce ve davranlar byk
lde geleneksel otoriter kltr deerleri iinde biimlenmi
insanlar tarafndan ynetilmektedir. Halkn sosyal yaamna anlam
veren kaynak, otoriter kltrdr. Ne var ki, ocuklar aile ortamnda
geleneksel deerlerle yetitirilirken, okullarda ada uygarln deerleri
programlara konur; ada deerleri retmesi beklenen retmen,
ou kere, bu deerleri otoriter kltr yntemleriyle retme
abas iindedir.

Bir anlamda iki dzeyli bir yaam dzeni yaratlmtr: Resmi dzeyde,
demokratik klfa brnm gstermelik deerler gze arpar;
ne var ki programlarn uygulanmas ve lkenin ynetimi otoriter
anlay iinde olur. Bu nedenle, gstermelik demokratik deerlerle,
gnlk yaamda uygulanan geleneksel deerler arasnda bocalayan,
hangi dzenin daha geerli olduunu bilemeyen kuaklar yetiir.
Aadaki gzlemler, toplum dzeninde kendini gsteren bu deerler
karmaasn yanstr.

NSAN DAVRANII TOPLUMSAL

DEERLER YANSITIR

Deiik gazete ve dergilerden derlenen aadaki gzlemler, iki farkl
dnya anlaynn karlatklar ve srttkleri noktalar belirler.
Her bir gzlemden sonra, arpan kltr deerlerine bakacaz.
Okuyucu, burada verilen rnekleri, kendi yaamnda ve evresinde
sk sk grebilir. Bu tr davranlarn altnda yatan kltr deerleri
belirlendike, kiiler arasnda yer alan iletiim sorunlar daha iyi
anlalmaya balar.

Gzlem 1

Gazeteci, yazar Hasan Pulur'un bir yazsnda, Trkiye Cumhuriyeti
Devleti'nin vatandana nasl davrandn gsteren bir olay ele alarak
gzlemlere balayalm.

Nasreddin Hoca'lk

--Bilal Alkan'n birinden alaca vard...

Borlu bir trl paray demiyordu; ihtar, protesto hibiri kar etmedi,
sonunda icraya verdi.

cra adamn malna haciz koydu, yine deyemedi, sata karld
ve 6 milyon 205 bin liraya icra marifetiyle satld...

Kanuni ilemler tamamland, Bilal Alkan parasn almak iin cra
Memurluu'na gitti...

Bunca yldan beri peinden kotuu parasn kavuacakt.

-deyemeyiz! dediler.

-Niye?

-Senin para zimmete geti!...

Anlamad, o da ne demekti!

Anlattlar:

-cra memuru paray alp kam, kasa tamtakr, kurubakr!

-Bundan bana ne?

-Sana ne olur mu yahu? Laf anlamyor musun, kasada para yok,
para!

Bilal Alkan bu iten yine bir ey anlamad...

Parasn icra memuruna teslim etmemiti ki!

-Ben icra memurunu tanmam devleti tanrm! dedi.

O zaman yol gsterdiler:

-Git derdini devlete anlat!

O da anlatt, Elbistan savclna dileke verdi...

Savclk da icra memurluuna yaz yazp durumu sordu, sanki
bilmezmi gibi...

Ama devlet ii bu, yazlacak, izilecek, her ey kayda kuyda balanacak...

Elbistan cra Memurluu da Savcla cevap yazd...

Evet, eski icra memurunun zimmetine para geirdii doruydu,
adam can ekince kasadan para ekmiti, ektii paralarn icra marifetiyle
tahsil edilen paralar olduu da belliydi, ama para zaman zaman
kasadan alnm olduuna gre, kimin paras olduu belli deildi,
bu tespit edilemezdi, hatta paray alp afiyetle yiyen icra memuru
bile, kimin parasn alp yediini bilemezdi...

yi, peki, hepsi gzel de Bilal Alkan'n paras ne olacakt? Adam
alacaklsn icraya vermi, maln sattrm, parasn icra alp kasasna
koymutu.

Bu para ne olacakt?

cra Memurluu'nun gr uydu:

--Zimmete konu parann, ad geene deme yapabilmemiz iin kasaya
giri yaplmas arttr. Zira zimmet nedeni ile alacaklya belirttiimiz
miktar deme gc yoktur. Ayn zamanda zimmet konusu
parann, ekli listede alacak!nn 982/681 sayl borlulardan (.....)
n tanmaznn satndan mtevellit 6,205,000 lirann kasaya girdii
tarihlere tekabl ettii sanlmaktadr.--

EEEEEEEE, sonra?

Gelelim sadede...

Bilal Alkan'n paras ne olacak?

cra memuru kasada para yok diyor, ancak kasaya para gelirse
denebilir, diyor.

Kasaya nereden para gelecek?

cra memurluu bunu ne bilsin?

Cevabn da ne gzel bitiriyor:

--Gereini bilgilerinize arzederim!--

Top imdi savclkta?

in gerei bilgilerinize arzedildi ya!

Artk savc ne yaparsa yapsn?

Savc ne yapacak?

Cebinden karp icra kasasna para koyacak deil ya! O da Adalet
Bakanl'na yaz yazacak...

Bilal Alkan'n paras ne olacak diye soracak...

Adalet Bakanl Hukuk leri Genel Mdrl de cevap verecek:

--lgide gn ve says belirtilen yazlarnzla, Elbistan cra Memuru
(............)'n zimmetine para geirdii, bunun ak kasa zimmeti olup,
hangi ahslara ait ne miktar paray zimmetine geirdiinin anlalmad
bildirilmektedir.

Bu durumda alacakllarnn Elbistan Ar Ceza Mahkemesi'nde
mstakil dava amalar gerekli bulunmaktadr.

Zimmetten doan byle bir zararn Bakanlmzca denebilmesi
iin, yarg mercileri tarafndan verilmi mahkeme ilam gereinin
alacakllara duyurulmas...--

imdi biraz kafamz toplayalm, u ii batan ele alalm. Borcunu
demeyen adamn borcunu alp, alacaklya demek devletin grevi midir?

Grevidir!

cra memuru kimin temsilcisidir?

Devletin!

Alacakl, parasn alabilmek iin icraya bavururken kime gvenmi,
haklarn kime teslim etmitir?

Devlete!

cra memurunu tanr m?

Tanmaz!

Ha Ahmet olmu, ha Mehmet, ne fark eder...

Devletin icra memuru kasay boaltp gitmise, bunun sorumlusu
vatanda mdr?

Devlet paray alm m, alm, kasaya girmi mi, girmi...

Ama para kasadan uup gitmi...

Ondan vatandaa ne?

Devlet vatandan parasn der, sonra memuruyla hesaplar...

Hayr, git mahkemeye, hayr git zimmet davasna mdahil olarak
katl ya da ayr davalar a mahkemelerde srn...

Bu adalet anlay acaba Adalet Bakanl'na yakr m?

Diyelim banka soyulmu, sizin de bankada paranz var, ertesi
gn paranz ekeceksiniz, hayr diyorlar, bekleyin, soyguncular yakalansn,
mahkemeye verilsin, mahkum olsunlar, biz onlardan paray alalm,
size verelim:

Yapmayn muhteremler, insaf dinin yarsdr!

Nasreddin Hocalk olmayn...

Hani Hoca'nn birine borcu varm, adam kapy alnca yolun kenarn
gstermi:

-Bak oraya all diktim... Koyunlar geerken alya srnecek,
ynleri kalacak, onlar toplayacam, hanm tarayp eirecek,
iplik olacak, sonra rp orap yapacaz, pazara gtrp satacaz,
senin paran deyeceiz!

Adam ksks glmeye balaynca Nasreddin Hoca parlam:

-Pein paray grdn, nasl glersin deil mi?--

Bu gzlem, devlet, grev ve devlet grevlisi anlayyla ilgili tutumlar
dile getiriyor. Bilal Alkan, Cumhuriyet hkmetinin grn
dzeyindeki soyut demokratik deerlerini ciddiye alm, benimsemi
ve beklentilerini ona gre ayarlam. Grnte Bilal Alkan'n
dn ve davran hakldr; nk Trkiye Cumhuriyeti Devleti'nin
kat stnde yazl yasalarna ve Cumhuriyet reformlarnn
amalarna uygundur.

Ne var ki, icra memuru, savc ve adalet bakanl grevlisi, geleneksel
otoriter kltrn, tarihsel kkenli,--devlet vermez, alr!-- anlay
iinde yetitikleri iin, grnteki soyut demokratik deerlerle,
gerekte iimizde yaayan otoriter deerler arasnda bir atma sz
konusudur.

Bilal Alkan, psikososyal adan, Trk toplumuna --uyumsuz-- bir
kiidir; nk, Trkiye'de doup, byyp, yaad halde bir Fransz,
ngiliz, Alman, ya da sveli gibi davranyor. Yasal ilerini yrtrken,
yasa kitaplarnda yazlan yntemleri uygulamaya alyor.

Trkiye'nin geleneksel otoriter kltr dinamiine --uyum yapm--
bir Bilal Alkan, grnte var olan yasalar erevesinde deil,
geleneksel kltrn getirdii insan ilikileri erevesinde davranrd.
Bu vatanda, iini yasalara dayanarak, kurulu mekanizmalarla zmeye
altndan dolay, geleneksel kltrn aadaki baz temel
deerleriyle atma iindedir.

1. Bireysellik/Bamszlk: Geleneksel kltr iinde birey, tandk
ilikilerini kullanarak sorunlarn zer, --ben kendi iimi kendim zerim;--
anlay ho karlanmaz. Bilal Alkan bu ite kendine yararl
olacak --tandk-- arama yerine, kendi bana i yapmaya kalkmas bir
--hata--dr.

2. Zaman: Vatanda Alkan, zamana nem vermekte, geleneksel
anlay iinde alan --grevli--, byk bir olaslkla, Alkan'n bu
tutumundan rahatsz olmaktadr.

3. Eitlik/Hakkaniyet: Hatrlyorsunuz, geleneksel kltr iinde
--nsanlar eit deildir. nsann saygnl kiinin mevkiine, hangi aileden
olduuna, mesleine, tandklar kimselerin trne gre deiir. Saygya
deer insanlar vardr, saygya demeyen insanlar vardr.-- Bilal Alkan,
--Muhterem Beyefendi!-- denecek trnden biri olsayd, herhalde
bylesine bir --muamele--ye maruz kalmazd! yle anlalyor ki, sz
konusu kii, gerekten --vatanda Alkan!--

4. Birey ve devlet ilikisi: Geleneksel kltr iinde vatanda devletten
almaz, ancak devlete verir! zel durumlarda, bir baka deyile,
kiinin devlet yneticileriyle gelitirmi olduu --ilikilerin trne--
gre, devlet, verebilir. Hem de baka hibir devlette grlmemi biimde!
Ne var ki, bu veri, --vatandaa-- deildir, --zel ilikisi olan kiiye--dir.

Devlet memuru, --vatanda Bilal Alkan--a ktlk yapmak iin
deil, geleneksel kltr iinde anlaml ve --doru-- geldii iin yukarda
anlatlan biimde davranr. Baka bir ifadeyle sylenirse, Bilal
Alkan kiilere kar deil, belirli bir dnya anlayna, bir kltr dzenine
kar savayor. Bilal Alkan'n mcadele iinde olduu devlet
grevlisi bu kimseler, byk bir olaslkla kendilerini, Atatrk ve
ada olarak grrler.

Bu gzlem, bir toplumun kltr ve uygarlk dzenini deitirmenin
ne kadar zor olduunu belirtiyor. zgrlk ada uygarln
bir yesi olduunu savunan Trk Devleti'nde, ada anlamda bireyin
deeri yoktur, birey devlete kul olma durumundadr. --Devletin
yksek menfaatleri-- yle gerektirdii iin, bireyin hakk, hukuku,
yasal kelime gargarasnn altnda boulur, canlanamaz.

Geleneksel otoriter kltr birok ynleriyle diriliini ve canlln
devam ettiriyor. nsanmz kaderin kendilerine verdii rollerde,
bazan polis, bazan politikac, bazan gazeteci, bazen de savc ya da
yarg olarak geleneksel otoriter kltrn dn biimini, kendi
yaamlarna ve grevlerine yanstrlar. Trkiye Cumhuriyeti Devleti,
bolukta var olan bir soyut yap deildir; devlet grevlilerinin
davranlarnda canlanr ve onlarn alg ve dn biimleri iinde
ifadesini bulur. zellikle aadaki gzlem, devlet niformas iinde
geleneksel otoriter kltrn nasl yaadn somutlatrmaktadr.

Gzlem 2

Bu gzlem, imdiye kadar sylenenleri szle deil, resimle kantlyor.
Geleneksel kltr iinde insanlar eit deildir. Mevkii olann
--erefi-- ve --onuru-- vardr, brlerinin yoktur. Yandaki fotorafa bakan
kii, --Olur mu byle ey! Er dvmek yasal deildir. Trk askerine
dayak atlamaz, ancak yasa ve disiplin ynetmelii iinde cezalandrlr!--
diyebilir.

Kat zerinde durum gerekten de byledir. Ne var ki, kat
zerindeki yasal gerek ile; Gzlem 2'deki fotorafta ifade edilen
gerek farkldr. Aile iinde baba ocuunu dvmeye devam ettii
srece, ordu iinde de subay ve astsubay eri dvmeye devam edecektir.
nk asker subay baba, subay de eri olu olarak grr. Ordu
bir ailedir. Resimde grdnz astsubay, dvd o erin cann
kurtarmak iin bir tehlike annda kendi yaamn tehlikeye atar ve
bu davrannda da olaanst bir durum grmez. Kendi olu tehlikede
olsa ayn eyi yapmayacak myd?

Yine ayn eyi gryoruz: D grn ada demokratik dzenin
deerleriyle, i ileyi geleneksel deerlerle srdrlyor.

Grnte kalan ada deerlerle, gnlk yaamda uygulanan
geleneksel otoriter kltr deerleri arasndaki bu atma, Trk toplumunun
en ilgin psikososyal olgusunu ortaya koyar. Trk insan
ayn anda her iki dnyaya --ait olma-- abas iindedir; ne var ki, bu
iki dnya, temel yaplar bakmndan farkl dnya grleri zerine
oturur.

Trk insanna zg bu olgu gz nne alnmadan, Trkiye'deki
iletiim olaylar tam anlamyla aklanamaz. Aadaki gzlem, bu
kany destekler niteliktedir.

Gzlem 3

1976 ylnn Kasm aynn bir Cuma akam niversite retim
yelerinin ounlukta bulunduu bir sosyal toplantya ben de davet
edilmitim. Ankara'nn ankaya semtinde bir apartman dairesinde
yenildi iildi, arklar sylendi ve dans edildi. Gece 12'den sonra elence
devam etmekteydi. Kap alnd ve resmi giyimli iki polis ve bir
komiser ev sahibini grmek istediklerini sylediler. Ev sahibine
azarlarcasna, grlty hemen imdi kesmesini, aksi halde topumuzu
karakola gtreceklerini syledi, komiser. Ev sahibi ne olduunu
anlayamadn, kanunsuz bir ey mi yaptklarn komisere sorarken,
toplantdaki davetliler arasnda bulunan belirli bir grevinden dolay
sk sk ad basnda ve TV'de duyulun bir profesr sert bir kla --Sen
kiminle konutuunun farknda msn? Adabn takn! Sonra ben senin
terbiyeni veririm! Sen benim kim olduumu biliyor musun?-- diye
ie kart.

Komiser devleti ve kanunu temsil ettiini, devletten ve kanundan
daha byk hibir otorite bulunmadn, eer adam gibi konumazsa,
o da dahil, btn toplantdakileri karakola gtreceini hakaret
edercesine belirtti.

nl profesr, kendisini karakola gtrecek polisin henz daha
anasndan domadn syledi.

Ve az kavgas gittike byyerek hakaretlerin iddeti ve says
artmaya balad.

nl profesr gnn ileri Bakanna telefon ederek onu uyandrd.
ileri Bakan Ankara Valisine, Ankara Valisi Vilayet Emniyet
Amirliine ulaarak komiserin szlerini geri almas ve zr dilemesi
istendi.

Komiserin --Ben bu niformadan utanyorum, imdi. Adama gre
muamele olduka bu millet adam olmaz. Yazklar olsun u niformann
erefine!-- diyerek kendisini eviren polislere ve birka davetliye
dert yand, kendisinin hukuk fakltesine devam etmekte olduunu
ve mezun olunca bu meslei brakp Avukat olacan syleyerek ayrld.
Merdivenleri inerken, --Artk bu grevin erefi kalmad!-- diyerek
kendi kendine sylendii duyuluyordu.

nl profesr, niforma giyince kendilerini azrail zanneden ve
vatandaa kpek muamelesi yapmakta hi tereddt etmeyen polislerden
yaknyordu. --Ben bunun peini brakmayacam, bu ee...i Dou'ya
srdneceim,-- diye szne devam etti. Etraftaki
herkes byk bir hayranlkla onu destekliyorlard. nl profesr,
gerekten gl olduunu herkesin gzleri nnde kantlamt. Ve
onun yakn arkada olmakla, biz de onun gcnn korunumu iine
giriyorduk.

Yukardaki etkileime ayrntlaryla yeniden bakalm: Kapy alan
polis, hakaret eder gibi, azarlarcasna konutu. Niin, --Sayn ev
sahibi, gece yarsn gemi bulunuyor, sizin grltnzden uyuyamayan
birileri durumu karakola bildirdi; u sayl kanunun, (belirtilen)
maddesi gereince size gelip durumu bildirme ve grlty
kesmenizi syleme durumundayz!-- biiminde konumad?

Bu sorunun cevabn benim kadar imdi siz de biliyorsunuz: nk,
geleneksel otoriter kltr iinde polis (devlet), vatanda (sulu)
ile kibar ve saygl konumaz. Komiser yukarda verilen rnekteki gibi
vatandala konuursa, kendini gzleyen evresindeki polislerin,
byk bir olaslkla gvenini yitirir.

Polis, yukarda verilen rnekteki gibi davransa idi, acaba ortaya
bir olay kmayacak myd? Bu sorunun cevabn bilmek zor. Ev sahibinin,
demokratik deerler erevesi iinde davranarak, mevcut
durumu, yasal kurallar asndan alglayp, --Peki, ikaznza teekkr
ederiz; istemeden bir komumuzu rahatsz ettiimiz iin zgnz!--
diyeceini kimse garanti edemez. Byk bir olaslkla, --Kim
imi grlt yaptmz syleyen? Bizim grlt falan yaptmz
yok. Size telefon edenle beni yzletirin; yalanlar hemen ortaya kar!--
gibi geleneksel davran trlerinin ortaya kma olasl yksektir.

Grlyor ki, --mevki sahibi-- iki kii atma iine girince yasa,
kural, kimin hakl olduu konularndan nce, --kimin daha fazla forsu var!--
yarmas ortaya kyor. Mevki ve forsu olan, geleneksel
kltr erevesinde, yasa ve kurallarn stndedir.

Bir baka ifadeyle, --yasa karsnda herkes eittir-- deeri, ada
olduumuza kendimizi ve daha da nemlisi, bakalarn inandrmak
iin yazlm, gnlk yaammzda canllk bulamam, gstermelik
bir deerdir. Uzun yllar d lkelerde eitim grm nl profesrde
dahi kk salamamtr.

Okuyucuya yeniden hatrlatmak isterim: Bu olay yazmamzdaki
ama ne profesr ne de polisi yermek iindir. Hem polis, hem profesr
bizim insanlarmz olarak, toplumda sregiden psikososyal bir
olguyu sergiliyorlar. Benim de, dier aydnlar gibi, bu tr davranlar
iine girip, --fors yarmasna-- katldm olmutur. Yakndan
gzlerseniz, yukarda sylenilen zellikleri, baz durumlarda kendi
davranlarnzda da bulabilirsiniz.

Gzlem 4

Drdnc gzlem iin etin Altan'n bir yazsndan yararlanacaz.

Almanya'daki Grevli Baimamlar

--Bat Almanya yneticileri, Almanya'daki Trk iilerinin dinsel
donatmlarn gelitirmek iin, iki yz on be --Dernek-Cami-- almasna
izin vermiler.

Bu --Dernek Cami--lerde zel olarak gnderilmi resmi grevli
baimamlar vaazlar veriyorlarm.

Bu vaazlarda ne gibi konularn ilendiini yine Almanya'da da kan
Anadolu adl dinsel gazetedeki baimamlara ait yazlardan reniyoruz.

rnein bir Sayn Baimam yle yazyor:

--Her mmin bilmelidir ki, dier milletlerin dinleri batldr, mensuplar
kafirdir.--

Gerekten Trklerle Almanlarn birbirleriyle kaynap dostluk
kurmalarn salayacak, gzel bir balang.

Yaz u tr aklamalarla sryor:

--Beerden hibirinin slam dininden baka din edinmesini Allah
kabul etmez. slam eriatndan bakasna raz olmaz. Bu sebeple herhangi
bir kimse slam ile beraber bir din edinirse, baka bir din benimserse,
'o dinin mensuplarn severse' o kafirdir, slamdan km
olur: Tecdidi iman, tecdidi nikah lazm gelir.--

Sayn baimama gre bir Trk iisi bir Almanla ahbaplk eder de
onu severse, kafir olacak ve yeniden Mslman saylabilmesi iin,
imanyla nikahn tazelemesi gerekecektir.

Almanya'da almaya gidenlerin, Alman toplumunda sevilip benimsenmelerini
kolaylatracak, kl uyarlardr bunlar.

Sayn baimam, yazsnda daha baka ince noktalara da dokunuyor
ve --Kafirlerin bana giydii kfr alameti olan gayyar giyme--
nin, --Ha takma'nn kfr olduunu belirttikten sonra yle diyor:

Kfre rza kfrdr. Bu bir akaid kaidesidir ki, herhangi bir kfr
icap eden eyi bir kimse iler, dier bir Mslman da onu hogrr,
rza gsterirse kafir olur. Neuzibillah. Bu noktann inceliini bilmeyip
kfre giden, imandan kan nice Mslmanlar vardr.--

Bu uyarya gre Almanya'ya i bulmaya giden iiler, Almanlarn
apka giyip boyunlarna ha takmalarna rza gsterirlerse kafir olacaklardr.

Kafir olmamak iin de herhalde konuk gidilen lkedeki Almanlarn
apkalarn kafalarndan, halarn da boyunlarndan karttrmalar
gerekecektir.

Birka bin kiiyi gemeyen Trkiye'deki Alman kolonisi de kendi
arasnda bir Protestan dergi yaynlayarak, bizim hocalarn balarndaki
sarklar, srtlarndaki cbbeleri karttrp ellerinden tesbihlerini
almay nermeye kalkarsa, bilmem tepkimiz ne olur?

D dnyada bizden yana kmayanlara, bizlere scaklk gstermeyenlere,
bizleri yeterince benimsemeyenlere fkelenip duruyoruz.

Bunun nedenlerine ise sanrm yeterince eilmiyoruz.

Hem elalemin lkesine almaya gidecek, hem de onlarn yaam
biimleriyle inanlarma kar dmanl krkleyecek ve onlarla
dostluk kurmay, dinden imandan kma sayacaksn.

Kusura bakmayn ama insaf diye de bir ey vardr.

Laik bir cumhuriyetin resmi grevlileri, gittikleri yabanc lkelerde
kendi vatandalarnn dinsel donatmn gelitirirken, toplumlararas
yaknlamalar glendirecek bir ynetimi benimsemeli ve
Trkleri kendi dinlerinden olmayanlara --dman olmazlarsa
Mslmanlklarndan olacakm-- inancndaki kiiler gibi gstermemelidirler.

Bunun gizli ak yanklar byk dalgalar halinde gelmektedir
stmze.

Ayetlerin yorumlarn ok geni ve insancl alardan yapmakta
ve Bakara Suresindeki --slam'da zorlama yoktur-- ayetini de sk sk
anmsamakta yararlar vardr.

Yine --Anadolu-- gazetesine, baz vatandalarmz, iinden kamadklar
sorunlarn zmek iin, ilgin eyler soruyorlar. te baz
rnekler:

1. Bir kadnn, yannda sahibi olmad halde yalnz bana ka
kilometreye kadar yolculuk yapmas caizdir?

2. Avrupa'da yaplan ekmeklerde phe olduu syleniyor. Maya
alp kendi elimle hamur ve ekmek yapmak zorunda kalyorum. Mayada
phe olduu, nk mayaya margarin ya kartrld sylendi.
Ne yapmalym?

3. Gerek Avrupa'da, gerekse Trkiye'de zaman zaman ailece dost
ziyaretleri yaplrken, ev sahipleri gelen misafirin kadnl erkekli
ellerini skarak, --Ho geldiniz-- demektedirler. Bu husus yani bir baka
kadnn kendisine yabanc olan bir baka erkein elini tutmas caiz
midir?

4. Babamn mezar tana bir kitabe yazdrmak istiyorum, ne gibi
bir yaz yazdrabilirim?

5. Babamn faydalanmas iin ne gibi bir hayr yapabilirim?

6. Babamn vefatndan daha bir sene gemedi. Onun mezarnn
etrafn duvarla evirmek istiyorum. Caiz midir?

7. Babamn kendi sesinden banda okuduu Kur'an- Kerim'den
arerif vardr. Bu band dinleyebilir miyim?

Resmi grevli sayn baimamlardan birinin bu sorulara verdii
yantlar da ok yksek dzeylerde.

Bir kadn, babas, kardei, olu, amcas, days, yeeni ve kocasndan
baka kimseyle yola kmamal ve tek bana da doksan km'den
ok gitmemeliymi.

--Broin-- denilen kk ekmein dnda, yasz pimi ekmeklerin
hepsi yenilebilirmi.

Yabanc bir erkek, kendisine nikah decek kadar yabanc olan
kadnlarn ellerini tutamazm. Haramm. Byle bir haram ilemek
cehennemde atei tutmaktan farkszm.

Yukarda verilen yaz, geleneksel otoriter kltrn baz nemli
boyutlarn vurguluyor.

1. Dnya gr: --Gerek-- bilimsel dnceye deil, gelenek ve
greneklere dayanarak tanmlanr.

2. nsann doas: nsann doas (kul) ve yaamnn amac (kulluk
etmek) belirlidir. Bunu soruturmak tehlikelidir.

3. nsann doayla ilikisi: nsann doayla ilikisinin ne olmas
gerektii tanmlanm, Kuran'da belirtilmitir.

4. Deiim: inde yaanlan toplumsal ortam deise dahi, kii
deimemeli, eski bildii gelenek ve grenekleri devam ettirmelidir.

5. Eitlik/Hakkaniyet: nsanlar birbirlerine eit deildir; zellikle slam
dininden olmayanlara, eit gzyle baklamaz.

6. Eitim: Aratrc ve eletirici kii, iman zayf olan, phe eden
kiidir. Bilinmesi gerekenler ak seik sylenmitir; nemli olan kiinin
bu bilgileri renmesi ve hayatn bu bilgiler erevesinde yaamasdr.

7. Kadn erkek ilikisi: Kadnn ve erkein nasl davranmas gerektii
bellidir; kadn kadnln, erkek de erkekliini bilerek verilen snrlar
iinde iliki kurmaldr. Bu snrlarn dna kmann byk
sakncalar vardr.

8. Din ve devlet ilikisi: Din; kiinin sadece i dnyasna ait bir olgu
deildir; din bireyin yaamnn tmn belirlemeli ve ona yn
vermelidir.

etin Altan'n yazsna sz konusu olan Trkler ne ahmaktr, ne
de kt; onlar, kendi bildikleri dzen iinde anlaml, iyi ve tutarl bir
yaam dzeni oluturma abas iindedirler.

Burada u noktay da belirtelim: Geleneksel otoriter kltr zellikleri,
sadece slam dininden kaynaklanan bir dnya gr deildir.
Hemen hemen btn dnya dinleri, bu dini temsil eden kiiler
byk kudretler ele geirdii zaman yozlam ve ilk kaynandaki
amacndan saptrlmtr.

--Yobaz-- kelimesi, dinin kaynandaki temel anlam sistemini bilmeden,
dini yorumlar darlatran ve dini kudret kazanma mekanizmas
haline getiren kimselere verilen addr. Her dinde yobaz vardr.
Her din, kendi tarihi iinde belirli devrelerde yozlatrlm ve yobazlarn
hakimiyeti altnda kalmtr. Dinler tarihini inceleyenler,
yozlatrmann ve kudret elde etmek iin dini kullanmann her dinin
tarihinde yer aldn bilirler.

Bu anlamda, yukarda yazlanlar slamiyet'e kar alnm bir tavr
olarak yorumlamak yanltr; burada, belirli bir dnya grnn,
bir dizi kltr deerlerinin tartlmas yaplyor.

Daha nce sz edilen Kzlderili Reislerin kendi eitimlerinin,
kendi yaam nizamlarnn daha stn olduuna inandklar gibi, halkmz da,
doal olarak, kendilerininkinin Almanlarn yaam nizamndan
daha stn olduuna inanr. Kzlderili --Niin ben beyaz
adamn karsnda srekli yenik dyorum?-- sorusunu sormaz.
Byle bir soruyu sorabilmek, dnyay ve kendini sistematik biimde
gzlemeyi gerektirir. Kzlderili kltrnde, bu tr bir eletirisel dnce
yetenei gelitirme olana yoktu; bu nedenle, bu tr sorunlar
nemsenmemi ve zerinde durulmamtr.

Ayn nedenle, geleneksel kltr anlay iinde yetimi kiiler,
--Neden Trkiye ekonomisi bana i verecek, rahat bir yaam salayacak
gte deil, niin Almanya'ya gelmek zorunda kaldm?-- sorusuna
pek ilgi duymazlar. Bu tr soru sorabilme, eletirici dnceyi benimsemi
bir kafa gerektirir.

i, byle bir eitimden nasibini alamamtr. Onun ada deerler
iinde dnmesini beklemek, insafszlk olur. Geleneksel kltr
deerlerini en iyi temsil eden imam, bilimsel dncenin rn
olan otomobili, radyoyu; TV'yi tereddtsz kullanr, hasta olunca
doktora gider, ameliyat masasna yatar, ne var ki sz edilen Kzlderililer
gibi, soruturma aamasna gelemez.

Yeniden Bak

Onuncu Blmde --letiim Manzaralar-- bal altnda sz edilen
olaylara, imdi yeniden bir gz atalm. Hava alanndaki koridorlarn
asker klas gibi gri renkte olmas, polislerin sulu ararcasna, --ask
suratl-- olarak yolcular gzden geirmesi, hava yollarnda grevli
bayann --tandn-- pasaport ilemleri iin kuyruun bana almas,
hamaln gmrk ilemine getirdii kolaylk, bara ara aralarnda
konuan taksi ofrnn, park edilmeyecek yere park etme izni veren
trafik polisinin davranlar, yukarda sz edilen geleneksel otoriter
kltrn boyutlar iinde rahatlkla aklanabilir.

zgrlk ada uygarlk deerlerinin resmen yrrlkte olduu,
te yandan geleneksel otoriter deerlerin uyguland lkemizde,
iki deer dzeni vardr. Aile iinde ve samimi sosyal durumlarda
geleneksel otoriter kltrn deerleri kullanlr, resmi durumlarda da,
gstermelik davran dzenine geilir. ki deer dzenine
sahip olma, Trk insannn temel karakteristiklerinden biri olmutur.

KAYNAKLAR

Aaolu, Adalet, lmeye Yatmak. stanbul: Remzi Kitabevi, 1973.

Alexander, C., The City as a Mechanism for Sustaining Human Contact.
Ewalt, William (ed.) Environment for Man: The Next Fifty Years Bloomington,
Indiana: Indiana University Press, 1967, s. 67.

Averchenko, A. View Point. Kruzer, J. R. ve L. Cogan (ed.) Studies in Prose
Writing. New York: Holt, Rinehart & Winston, Inc., 1966.

Bach, G., Wpyden, P. The Intimate Enemy. New York, N. Y.: Avon Books,
1968, s. 47-48.

Birdwhistell, R. Kinesics and Context. New York: Ballantine, 1970.

Bozok, Erdoan. Modern a. stanbul: Nil Yaynevi, 1972.

Brunner, J. The Long Result. Penguin Books, Harmondsworth, Middlesex, 1968.

Cummings, E. E. Adler, R. ve N. Towne (ed.) Interpersonal Communication.
Corte Madera, California: Rinehart Press, 1975, s. 58.

Ccelolu, D. --Facil Code in Affective Communication--. Comparative Group
Studies, Vol. 3, No. 2, 1972.

Ccelolu, D. -- Farkl Kltrde Yz fadeleriyle Bildiriim--. Tecrbi
Psikoloji almalar, Cilt 6, 1968.

Davitz, J., Fear, Anxiety, and the Perception of Others. Journal of General
Psychology, 61, s. 169-173, 1959.

Geertz, C. The Interpretation of Culture. New York: Basic Books, 1973

Gibb, J. R., Defensive Communication. journal of Communication, 9,
s.141-148, 1961.

Gordon, T., Parent Effectiveness Training. New York, N. Y.:
Peter H. Wyden, Inc., 1970, s. 67-69.

Hall, E. T. The Silent Language. New York: Doubleday, 1959.

Hall. E. T. The Hidden Dimension. Gordon City, New York: Anchor Books,
Doubledey, 1968.

Herskovits, M. Cultural Anthropology. New York: Knopf, 1955.

James, William. The Stone, G. P. ve H. A. Farberman (ed.) Social Psychology
Through Symbolic Interaction. Waltham, Mass.: Ginn -Blaisdall, 1970, s. 373.

Keesing, R. 'Theories of Culture.-- Annual Review of Anthropology, 3, 1974,
73-97

Kuzgun, Yldz, --Ana-Baba Tutumlarnn Bireyin Kendini Gerekletirme
Dzeyine Etkisi.-- Hacettepe Sosyal ve Beeri Bilimler Dergisi, Cilt 5, 1973,
s. 57-70.

Lanfield, A., A Movement Interpretation of Threat. Journal of Abnormal and
Social Psychology, 49, s. 1954, 529-532.

Lichtenberg, P., --Emotional Maturity as Manifested in Ideational
Interaction--. Journal of Abnormal and Social Psychology, 50, 1955,
s. 298-301.

Masten, Ric, A Thin Body of Work. New York, N. Y.: Academic Authors, Inc.
1972, s. 87.

Mead, George Herbert. Self as a Social Object, Stone, G. P. ve H. A.
Farberman (ed.) Social Psychology Through Symbolic Interaction.
Waltham, Mass.: Ginn -Blaisdall, 1970, s. 383.

Nesin, Aziz, --ok kr--, Deliler Boand. stanbul: Dn Yaynevi, 1967,
s. 97-100.

Nesin, Aziz. --Bizim Hemeri--, Toros Canavar. stanbul: Dn Yaynevi
1968a.

Nesin, Aziz. --Yerli Mallardan Pazen Aldm--, Deliler Boand.
stanbul: Dn Yaynevi, 1968b.

Nesin, Aziz. --Helal Olsun--, Aferin, hikayeler. stanbul: Tekin
Yaynevi, 1978, s. 90-96.

Nolte, Dorothy Law. Children Learn What They Live. Adler, R. ve
N. Towne (ed.) Interpersonal Communication. Corte Madera, California:
Rinehart Press, 1975, s. 43.

Rogers, Everett M., Mass Media and Interpersonal Communication. Ithiel de
Sola Pool ve Frederick W. Frey (ed.) Handbook of Communication Chicago,
Illinois: Rand McNally College Publishing Co., 1973, s. 290-312.

Schrumm, Wilbur, Mass Media and National Development. Stanford, California:
Stanford University Press, 1964, s. 27-32.

Schutz, Willim. Here Comes Everbody, Adler, R. ve N. Towne (ed.)
Interpersonal Communication . Corte Madera, California: Rinehart Press,
1975, s. 34

Stevens, Barry. Curtain Raiser. Rogers, Cari R. ve Barry Stevens (ed.)
Person to person. New York: Pocket Books Edition, 1975, s. 1-2.

Thayer, W., General Semantics. New York: Harper and Row, 1963, s. 326.

Toffler, Alvin, Future Shock. London: Pan Books, Ltd., 1970.

Watzlawick, P., Beavin, J. H., Jackson, D. D Pragmatics of Human
Communication: A Study of Interactional Patterns; Pathologies, and
Paradoxes. New York: W. W. Norton & Co. (1967).

Yunt, Perihan (Onat). Kiisel Konuma, Ankara, 1978.

:::::::::::::::::