DEVRE CLT : TMA S E N E S : I

Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi

Yi rmi nci ni kad
17 Knunusani 1324 Cumartesi
MNDERECAT
I. ZAPTI S ABIK HULAS AS I
II. S UALLE R VE S T ZAHLAR
stizahlar
1. Pritine Mebusu Hasan Beyin Rum,
Ul ah ve Bulgar komi teleri ni n faaliyetleri; Si-
S ayfa
366: 367
368
368
Sayf a
r az Mebusu H ri st o Dalef ile Selanik; Mebusu
Di mi t ri Velhof E fendilerin S elanik, Koso-
va, Manast r vilayat ve kazal ar ndaki asayi-
sizlik ile Kt ahya Mebusu Abdul l ah Azmi
E fendi ni n Rumel i itiaat mevzul ar nda
Dahi l i ye N ezaret i nden i sti zah takrirleri. 368: 398
TBMM KTPHANES
1 : 20 17 Knunusani 1324 C : 1
BRNC CELSE
Bed'i Mzakerat
Saat : 8.15
RES : Ahmet R za Beyefendi
KTPLER : Nesi m Mazliyah Ef. (zmir), Ali Mnif B. (Adana)
RES Ekseriyet hsl oldu, mzakereye bed ediyoruz.
Zapt sabk hulasas okunacaktr.
I. ZAPTI SABIK HULASASI
ONDOKUZUNCU N KAD
14 Knunusani 1324 aramba
Birinci Celse
Ahmet R za Beyefendinin taht riyasetlerinde bi-
linikad zapt sabk hulasas kraat ve kabul olun-
duktan sonra; Hdavendigr, Erturul ve Karesi
mebuslarnn koza mahsulnden alnan % 12 aar
resmine ilaveten su yollar masarifatna karlk ol-
mak zere alnmakta bulunan '% 1,5 verginin ilgas-
na dair Maliye Nazrndan; Kayseri Mebusu Hac
Kasm Efendinin Tarik bedelat nakdiyesi istifa
olunduu halde Kayseri civarndaki yollarn hl
yaplmamas esbabnn Nafa Nezaretinden istizah
hakkndaki takrirleri kabul ve mevzularn Cumartesi
ruznamesine ithali kabul edildi.
Fransz Meclisi Mebusn ve Ayanndan mte-
ekkil Beynelmilel Hakem Taraftaran Frkasnn
Meclisi Mebusn ve Ayann kad mnasebetiyle
tebrik ve azay kiramn kendi frkalarna katlma
talebini havi telgrafa; Tekat Nazrnn istizaha ce-
vap vermek zere 17 Knunusani 1324 Cumartesi
gn Mecliste bulunacana dair Sadaret tezkereleri
ttlaa arz olundu.
Devri istibdatta nefi ve tagrip edilenlere mna-
sip memuriyetleri verilmesi suretiyle ihtiyalarnn
tehvini ve bunlarn felaketlerine sebep olanlar hak-
knda icab madeletin ifasna dair Layiha Encmeni
mazbatas Adliye Encmenine havale edildi. Hak-
kri Mebusu Th Efendinin Kanunu Esasinin 27
nci maddesinin tadiline dair teklifi kanunisi Kanu-
nu Esasi ve Serfice Mebusu Yorgi Boo Efendinin
Hi caz Demi ryol u Nezaretinin ilgasna dair kanun
teklifi Lyiha Encmenine havale edildi.
Takrirlerin kraatna geilerek; Kuds Mebusu
Hafz Sait Efendinin mezari ile msakkafat ve ms-
tegillat vakfiye hslatnn urutu vakfiyeleri muci-
bince merutalarna sarf olunmak, buralarn, me'kel
ittihaz edenlerden kurtarlarak, ni zamnameye muva-
fk bir ekilde idarelerine dair takriri nazar mta-
laaya alnarak Lyiha Encmenine havale edildi.
Kastamonu Mebusu smail Mahir Efendinin bir
hayli zamandan beri verilmekte olan fazla madu-
riyet maaatnn bilzum olduuna dair takriri na-
zar mtalaaya alnmad. Diyarbekir Mebusu Arif
Efendinin gazetelerden posta paras ve mektep 'kitap-
larndan gmrk resmi muafiyetine dair takriri na-
zar mtalaaya alnmad. Halep Mebusu Ali Cena-
ni Beyin bilumum imtiyazatn artname, imtiyaz fer-
man ve sair mteferriatnm birer suretlerinin celbi
ile Mebusan Kiramn nazar mtalaalarna arzna dair
takriri nazara alnd. Beyrut Mebusu Sleyman Elbis-
tani Efendinin memaliki mtemeddi ne parlamentola-
rn mteekkil Heyeti Hakemiyei Dvel i ye gibi Meclisi
Mebusanda da bir encmen tekili hakkndaki tak-
riri ttlaa arz olundu. Denizli Mebusu Gani Beyin
yksek bulunan Ayd n - Kasaba demiryolu cret
tarifesinin yeniden tanzimi iin erbab vukuftan bir
komi syon tekiline dair takriri nazar mtalaaya al-
narak onbe kiilik bir komi syon tekili ile takririn
oraya havalesi kabul olundu.
Zat Hazreti Padiahnn en kk kerimeleri Sa-
mi ye Sultan'n cenaze merasimine Meclis namna i-
tirak etmek zere Birinci ube Reisi Mahir Efen-
dinin tavzif edildiine ve Zat ahanelerinin de ken-
dilerini, memnuniyet ve selamlarm Meclise iblaa
memur eyledii riyasete ttlaa arz olundu ve He-
yeti Umumi yece teekkrle karland. Beray tenef-
fs inikada ara verildi.
366
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324 C : 1
kinci Celse
Ahmet R za Beyefendinin t aht ri yasetleri nde
inikat eden bu celsede; Dr ama Mebusu R za Beyin
Reji daresi ni n Meclisi Hass Vkel aca ittihaz olu-
nan mukar r er at muht evi tali mat ahkm na tevfiki
hareket etmesi ni n t emi ni hakk nda Mal i ye N ezar e-
t i nden; Piritine Mebusu Hasan Beyin Rum, Ul ah ve
Bulgar komi teleri ni n faaliyetleri ve S iraz Mebusu
H ri st o Dalef ile Selanik Mebusu Di mi t r i Velahof
efendilerin S elanik, Kosova, Manast r vilayat ve ka-
zalarndaki asayisizlik mevzuunda Dahi l i ye N ezar e-
ti nden; Biga Mebusu Ari f Beyin ma, sar ve dilsiz-
lere mahsus mekt i p inas iin t araf Padi ahi den
yaplan hibe ve dier t ar afl ar dan t opl anan mebali i n
sureti sarf hakk nda Maari f Nezaret i nden; Amasya
Mebusu smail Hakk Beyin Askeri Tekat S and-
nn Mal i ye Hazi nesi nden olan mat l ubu ile Yunan
muharebesi ni mt eaki p tesis edilip hslat evlad -
heda rnecruhi ne mahsus sergi hslatnn tespit ve te-
diyesine dair Tekat N ezaret i nden; Ayd n Mebusu
S l eyman Beyin emlak ve aar r sumat ndan ayrlan
maari f hissesinin muht asnl ehi ne sarf ol unmamas
esbabna dair Maari f N ezaret i nden; Ankar a Mebus-
larnn Anadolu demi ryol unun tesrii harekt ve mu-
kavelesinin ilanna dair Nafi a Nezareti nden; Tekfur-
da Mebusu Adil Beyin Fedakr an Millet Cemi ye-
t i nden baz zevatn hilaf kanun tevkif ve tahliyeleri
hakk nda Adl i ye N ezaret i nden; Tekfurda Mebusu
Adi l Beyin mi kt ar mal umu iskn muhaci r i ni ne t ah-
sis ol unan Zi r aat Bankasnca mr et t ep pi yango h-
slatnn, t ari hi i hdas ndan beri ne mi kt ar n n i krami -
yelere, ne mi kt ar n n cemiyeti mahsus iin tefrik
edildiine ve nerelere sarf ol unduuna dair N af a
Nezareti nden; Yemen Mebusu Tahi r Recep E fendi -
nin Yemen' de, Kamr an' da bul unan ve maruki yet i -
ne sebebiyet verilen alt har p sefinesi, alat, edevat
ve tehizatn nerel erde kal d na ve gya or ada ya-
plan kzak ve edevatnn ve Kamr an' a sevk edilen
kmr l er l e Yemen' e muhavvel yz bin kur uun ki m-
lere ita ol unduuna dai r Bahri ye N ezaret i nden istizah
takrirleri nazar a al narak gelecek Cumart esi ruzna-
mesi ne ithalleri kabul ol undu.
Ankar a Mebusu Tal at Beyin ray Devlet deva-
irinin kati yen ademi l zumuna dair t akri ri komi s-
yona haval e olundu. pek Mebusu Bedri ve Sivas Me-
busu mer evki Beylerin Msr Fevkal ade Komi ser i
Gazi Muht ar Paann M s r' dan i nfi kki nden sonr a
Msr mahkemesi nce haczedi len ve bi r ksm esrar
devleti i hti va ettii anlalan evrakn celbi ile Mec-
lisi Mebusandan ve Bab l i ' den i nt i hap ol unacak ze-
vat t an mteekkil bir heyet huzur unda tetki ki ne;
Bolu Mebusu Must afa E fendi ni n r k ol duu Ma-
liye Nazrnn i fadat ndan anlalan Hi caz hat t n n
bir heyet t araf ndan tetki ki talebi ne; Tokad Mebusu
eyh Haf z Must afa E fendi ni n bedelt riyenin
ihale suretiyle istifas itisaf bdi ol duundan Aar n
t ahmi s suretiyle tahsiline; Ankar a Mebusu Hac
Must afa E fendi ni n t uyan mi yaha kar t edabi r it-
tihaz, baz nehirlerle Yei l r makt an Kazbd ovas-
na kanal hafri suretiyle skay arazi de bul unul ma-
sna; S uri ye Mebusu Rt Beyin Baal bek' t e Yemu-
mune gl ile Bi ka' daki Leyt ani nehri ni n skay ara-
ziye salih bi r hal e ifrana dai r t akri rl eri kabul olun-
mad .
Denizli Mebusu Ahmet Beyin t ahri ri emlaki n l-
zumu icrasna dair takri ri ni n. Mali ye N ezaret i nden
gelecek layihai kanuni yeye intizaren, hfzna kar ar
verildi. Asir Mebuslar Ahmet ve Ali Efendilerin
Asir kazasnn husul mamur i yet ve terakkisi iin la-
zm gelen tedabirin i tti hazna dai r t akri ri nazar m-
t al aaya alnarak Lyi ha E ncmeni ne haval e ol undu.
Evlad heda, mamul i n ve guzat askiri osmani ye-
ye tahsis edi lmek zere S elim Mel hame Paan n riya-
setinde kuat edilen sergi vari dat n n tespiti hususu
tetki ke alndndan bu mevzudaki istizahn tetki ka-
tn neticesine talikine dai r S adar et tezkeresi kabul
ol undu.
ni kada saat 11.40' da ni hayet verildi.
Rei s
Ahmet R za
Kt i p
Adana
Ali Mni f
Kt i p
zmi r
N esi m Mazl i yah
Kt i p
Kar esi
A. Mecdi
RE S Zapt sabk hakk nda mt al aa var m ?.
Kabul edenler... E tmeyenler. . . Zapt sabk aynen ka-
bul edildi.
367
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324 C : 1
IL SUALLER VE STZAHLAR
stizahlar
7. Pritine Mebusu Hasan Beyin Rum, Ulah ve
Bulgar komitelerinin faaliyetleri; Siraz Mebusu Hi-
risto Dalef ile Selanik Mebusu Dimitri Velhof Efen-
dilerin Selanik, {Kosova, Manastr vilyt ve kaza-
larndaki asayisizlik ile Ktahya Mebusu Abdullah
Azmi Efendinin Rumeli itiaat mevzularnda Da-
hiliye Nezaretinden istizah takrirleri.
RE S Bugnk r uznameye Heyet i Mubt er eme-
riin kar ar yl a dercedilen maddel er, Vkel y Devl et
t ar af ndan verilecek bir t ak m i zahat t an ibarettir. E n
evvel Kt ahya Mebusu Azmi Bey ile Piritine Mebu-
su Has an Bey, S elanik ve Preveze Mebusl ar Di mi t r i
ve Dalef E fendi l er t ar af ndan asayi ve kilise mad-
deleri hakk nda Dahi l i ye N ezar et i nden istizah t al ep
edi ldi i nden, sz Dahi l i ye N az r Paa Hazret l eri ni n-
dir.
HS E Y N H LM PAA (Dahi l i ye Nazr)
Kt ahya Mebusu Abdul l ah E fendi ile Piritine Me-
busu Hasan Beyin ve S elanik Mebusl ar ndan Vel hof
ve Dalef E fendi l er t ar af ndan Heyet i Celilenize tak-
di m ol unup Ri yaseti Celileden t araf ci zaname ha-
val e buyur ul an 3 kta t akri rden Abdul l ah E fendi ni n
t akr i r i nde komi teleri n yine faaliyete balayp, asayii
t ehdi t etti kleri nden bahs ile Kilise mnazaat l zumu
hal i nden bahsetmiler. Piritine Mebusu Hasan Beyin
t akr i r i nde de etelerin yi ne faaliyette, i sti hzararta
bul undukl ar n bilbeyan, Hkmet e ne yapld sual
ol unuyor .
Vel hof ve Dalef efendilerin mufassal t akr i r i nde
de son - dr t ay zarf nda da etelerin ika ettik-
leri ci nayat n adedi 24' e bali olduu, tayini madde
ile tasri h ol undukt an sonra, memal i ki Osmani yeni n
her t araf nda emni yet ve asayiin mefkud ol duu ve
eski memur l ar n hl tebdi l edilmediklerini ve bunla-
rn tasri hi ahl k etmeleri kabil ol mad n ve etele-
ri n memur i ni inzibatiye t ar af ndan t aki p edi l medi k-
lerini tafsil edi yorlar. E mni yet i n t akri ri ne mt eal l i k
t edabi r i n i tti hazn da istiyorlar. Bu bapt a bi raz taf-
silt arz na mecbur ol uyor um. Bi naenaleyh Rumel i
meseldi mhi mmesi ni n bi dayeti hudusundan bu ana
kadar cereyan etmi olan muamel at ve ol bapt aki
mal umat tafsil edeceim. Biraz Heyet i Muht er eme-
ce di nl enmeyecek derecede mufassal ise de msaade-
leriyle arz edeyi m : ( Umum t ar af ndan Hay, hay)
Mret t i pl eri esasen meml eket i mi zi n hari ci nde bu-
l unan pr opagandal ar a mensup ol unan eteler Rumel i
Vilyatnda 1313 senesinden i ti baren mevcudi yetleri ni
i zhar edip faaliyet i braz na ve asayiin ihlaline ba-
lamlardr.
Rumel i vilyaJtn bu eteler muhtelif dai relere tak-
si m ettiler. Her dai reni n bir, icabna gre iki veya
reis kumandas nda i dar e ol undukl ar muhteli f e-
teleri vard r. eteler tekil eden efradn adedi de o
mahal l er i n ehemmi yet l eri ne gre tehallf eder.
7de n 70' e ve bazen 80' e kadar kabilir. 5 - 6 ay
evvelki tetki katm neticesine gre 110 Bulgar etesi,
80 kadar Rum, 30 kadar S rp, 5 kadar Ul ah etesi
mevcut idi. Bunl ar ihlli asayi ettike Kuvvei Za-
b t a ve askeri ye kendi leri ni taki p ve tenkil ederler;
fakat bi r m nt kada bi r ete i mha ol unur sa, bir mn-
t kada bi r ete i mha ol undu mu, onun yeri ne ayn
suret t e bir ete i kame ol unurdu. Yi ne ayn suret t e
dier bir ete gelirdi. Yani bi r sene i i nde 20, 30 ve
bazen de 80 et e i mha edilmi ol duu hal de, etele-
rin adedi ni azal t amad k. N e kadar tenki l edersek yi-
ne o kadar ete onl ar n yeri ne gelirdi. Rumel i de ah-
rr millet t ar af ndan harekt ahr r nl ye teebbs
ol unduu tari he kadar bu muhteli f pr opagandal ar a
mensup olan eteler yekdieri aleyhi ne t ecavzat
huri ki zneden hibir gn el ekmemi lerdi r. Har ekt
ahr r neni n balad ve asar herkese r unma oldu-
u gr l d sralarda, bu eteler muvakkat en ta-
kibi tatil-i faaliyet ettiler.
Har ekt ahr r neni n hsl edecei netayi ce in-
t i zaren ilan Merut i yet zeri ne, bi rer bi rer Hk-
met merkezl eri ne gi derek haki kat en dehal et ettiler;
fakat ellerinde bul unan eslihay Hkmet e teslim
et medi kl eri gibi, etelerin kadrol ar n da muhaf aza
ettiler. Komi t el er de haliyle baki kald. Gazet el er de,
ln Merut i yet zeri ne eteler dald deni yor. Fil-
haki ka dald; fakat i cray faaliyet et memek arty-
la daldlar ve mevcudi yetleri ni muhaf aza ettiler. De-
hal et t en sonra Hkmet , bunl ar n artk bi r gne faa-
li yette bul unmayacakl ar na emni yet hsl ettii iin,
etelerin t ert i bat na gr e vaktiyle alnm ol an terti-
bat askeriye de det a bt n bt n ilga ol unar ak ku-
vay askeri ye mfrezel eri mensup ol dukl ar ktaat
askeriyeye i ade edildiler.
Asker, 5 - 6 sene haki kat en yorul mu idi. Byle
bi r i st i rahat e de i hti yalar ol duu gibi, i nti zam as-
keri yi istlkml iin Or du artk meydanda har ekt
ekavetkrneleri gr l meyen etelerden dolay kuva-
y askeriyeyi mt eferri k bir halde b r akmaya l zum
grmemi t i . Dehal et t en evvel etelere riyaset etmi
368
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324 C : 1
olan r esadan ekseri, vilyat ahali si nden ol mad kl a-
r halde, t amam Rumel i de kalmlard. Bunlar hi bi r
vesile! mai et e tevessl etmediler. Hl or ada mev-
cutturlar. Ar a sra kyl ere gidip dolayorlar. Bazen
ellerinde silh bul unduu hal de de dolayorlar. Si-
lhsz dol aanl ara Hkmet bir ey yapam yor, silh
ile dolaanlarn yedl eri nde haml-i silha mezun tez-
ker e olmad iin silhlar, Jandar ma N i zamnamesi -
ne tevfikan zapt edi yorl ar; fakat bunl ar n i cra edecek-
leri tekilat hariciyeyi men etlmek, Hkmet iin bi-
raz mkl oluyor. Bu ihtiras yalnz Rum, Bulgar,
S rp, Ul ah eteleri beyni nde deildir. Bazen ayn ce-
maat e mensup ol an eteler beyni nde dahi ihtilf var-
dr. nk onl ar da muhteli f komi t el ere mensupt ur .
H ds eden ci nytn bazlar, mesela Vi rhovi s ete-
leri t araf ndan Bulgar komi t el eri ikiye taks'im ol unur.
Birine Vilhe'lvist Komi t esi deniliyor, dierine de San-
trals. Bunlarn aral ar nda da byk ihtilaf vardr.
Bazen Rum ve Bulgar eteleri komi teleri aras ndaki
ihtilaftan ziyade, kesbi iddet eder. Velahof efendi ni n
t akr i r i nde 4 aylk vakayi ol mak zere, 24 madde t-
dad olunuyor. Bu maddel er i n mtecasirleri hakk nda
mahalleri memuri ni zabta ve adliyesinin icra etlikle-
ri t ahki kat ve taki battan Heyeti . Celi leni ze sureti kat'
iyede mal umat verebilecek bir halde deilim. nk
Dahi l i ye N ezaret i yalnz vakayi hakk nda mal umat
1
alr; fakat muahhar an devairi adli yede mt ecasi rl er
aleyhi ne cereyane eden t aki bat ve muamel at kanuni -
yeden kai deten haber dar deildir; fakat bu defteri ba-
z vilyetlere gnderecei m. Kuvve'i Zab t a tarafn-
dan ve gerek mehak' imi adli ye cani bi nden ne t r l ta-
1
ki bat ve t ahki kat icra edilmi ve hangileri derdest
ol unmu, hakl ar nda ne suretle muamel ei kanuni ye
cereyan etmi, al aca m cevab Riyaseti Celileye tak-
dim edeceim. N ezar et i n kayd na gr e yalnz K-
nurtievvel i pt i das ndan Knuni sani ni n 12' sine kadar
olan hadi sat iin bir hul sa yaptm. Bunu da Heyet e
t akdi m edi yor um :
Hul sa :
S elanik Vi l yet i nde - Kul e Karyesi ahali si nden
bi r t ak m Ruml ar 3 Knunuevvel 1324 t ari hi nde Pro-
testan Mabedi ni i hrk etmiler ve derdest ol unmu-
lardr.
Bir ahs mehul Mh rnezbrun 26 nc gn
Rum milletinden, Lavar Manast r n n Lonca Vekili
Hi ri stos Komos E fendi yi katletmitir.
Mh mezbr un 7 nci gn Karaferi yeni n Met re-
pl'it mahallesi ahali si nden baz Ruml ar kar ye ve
mahal l ei mezkr e ahali si nden ve Ul ah milletinden
Yorgi Val amze' yi katletmi lerdi r.
Yi ne Mh mezlbrun 28 nci gn Gevgi l i ' ni n Lot>-
nice karyesi ahali si nden bi r t ak m Ruml ar karyei mez-
kreli 5 Ul ah cerhetmi lerdi r.
Tar i hi mezkr da yi ne, Gevgi l i ' ni n Ldbni ce kar-
yesi ahali si nden bi rt ak m Ul ahl ar karyei mezkr e aha-
lisinden 8 Rumu cerhetmi lerdi r.
Sendi Mer kr e Knunusani si ni n 11 nci gn Rum
ol mas maznun bul unan bir ahs t ar af ndan Ar na-
vut Reit avu olu Vahi t nam nda bir i sl m Tos-
ka Ovasnda katledilmitir.
Mh mezbr un 5 nci gn bi r ahs mehul ta-
raf ndan Zagraf Met oci bekisi Debrdl i Celletti n ve
Nazi f nam nda iki kiinin esnayi r aht a biri kati , die-
ri cerhedilmitir.
Manast r Vi yet i nde :
Senei mer kme Knunuevvel i n 25 nci gn bi r
ahs mehul t ar af ndan Manastr' n Li sola karyesi
ahali si nden N i kol a veled-i Angel i nam nda bir Rum
katledilmitir.
Mh mecbur un 10 ncu gn ehas mehul e ta-
rafndan Ost roga nahiyesinin Lahcar karyesi ahali-
sinden ve Bulgar mi lleti nden Avr am Tr ayko ile zev-
cesi katledilmi ise de, bi l ahara mt ecasi rl er ksmen
derdest olmulardr.
Mh mezbr un l i n d e iki ahs mehul smi l ve
nahi yesi ni n Hat ul i karyesi nden ve Bul gar milletin-
den Danai l i Kta*y katletmi lerdi r.
Mh mezbr un 17 nci gn 5 ahs mehul ta-
raf ndan, Al asonya' n n Or manl karyesi nden Has an
olu smail ile, Rum mi l l et i nden oban Apost ol da-
a kaldrlm ise de, bilahara her ikisi de salveril-
mitir.
Yi ne Mh mezbr un 17 nci gn 4 ahs me-
hul Gere' bene kazasnn B ranya karyesi ahali si nden
4 kiiyi dar p ve 6 li ralarn gaspetai lerdi r.
Mh mezbr un 29' unda bi r t ak m Bul gar ve Ki p-
ti ler Manast r' n Yemimahallesinden arabac N aki na-
m nda bir Rumu cerhetmi lerdi r.
Mh mezlbrun 31 nci gn mehur bi r oban,
Selce karyesi ahali si nden li ya Hr i st o nam nda bi r
Bulgari cerhetmekle, t ahki kat neticesinin i zhar 14
Knunusani 1324 tari hli t ahr i r at l a Manast r Vil-
yeti ne yazlmtr,.
14 Knuni sani sene 1324 tarihli t ahr i r at l a Ma-
nastr vilEyetline' yazlmtr. 3 Knunusani 1324 t ari -
hi nde ahs mehul t ar af ndan Resne nahi yesi ni n
Car zo karyesi ahali si nden Tr ayko Tana nam nda
bir Bulgar E rzen karyesi kor usunda katledilmitir.
M ahi mezbr un 12 nci gn 4 ahs mehul Ba-
lal Goi o Biarbarinlin oullar Tana ve isterik)' yu
TBMM KTPHANES
369
: 20 17 Knunusani 1324 C : 1
daa kai' drml' ardr. Bi l ahara titerfio salverilmi ise
de dieri iin '1500 r a talep edilmektedir.
(Burada makt ul ve mecr uhl ar gsiteren bir t ab-
lo izilmitir imdi onu syl yorum)
Selanik Vilyeti, maktuller: 2 sl m, 1 Rum, sfr
Bulgar, 1 Ul ah.
Mecr uhl ar : 1 slm, 8 Rum, sfr Bugar, 5 Ul ah.
' Manast r Vi lyeti : Sfr slm, 1 Rum, 4 Bulgar,
sfr Ul ah. Sfr slm, 1 Rum, 1 Bulgar, sfr Ul ah.
Topl am ol ar ak makt ul l er : 2 slm, 2 Rum, 4
Bulgar, 1 Ul ah.
Mecr uhl ar : 1 slm, 9 Rum, 1 Bul gar, 5 Ul ah.
Kosova Vilyetinoe vukuat yoktur.
IBu bi rbuuk aylk mddet zarf nda ansr muh-
telife beyni nde zuhur eden mnazat ve hadi sat s-
ras nda 2 sl m makt ul 2 Rum makt ul , 4 Bulgar mak-
tul, 1 Ul ah makt ul dr .
Mecr uhl ar iin de : 1 slm, 9 Rum, 1 Bulgar,
5 Ul ah. Bu hadi satn nerel erde vuku bul duu, ki m-
ler t ar af ndan ne suretle ika edildii bu hul sada
dercedilmitir.
Tet ki k buyurul sun, Heyet i Celilenizin nazar dik-
kat i ni en zi yade celbetmi olmasn zannet t i i m bir
mesele hakk nda sureti mahsusada i zahat ver mek iste-
ri m.
Bu da Pi rlepe arsnda ni zami ye onbalarndan
birinin Teri nsani ni hayetleri ne doru icra ettii cina-
yettir. Bu ni zami ye onbas haki kat en kar akol dan
silahn al arak arya km rastgelene silh atm.
E ndaht ettii si lhlardan zann ma gre 8 kadar ms-
l i m, gayri msl i m mecr uh olmular. Hkmet bu
vaka baz tevi kata msteni t ol duunu zannederek
mevvi kleri n behemahal zahi re karlmas iin Da-
hiliye N ezar et i nden Vilyete, Har bi ye N ezaret i nden
Or du' ya mker r er en tebligat icra ol unmut ur .
Maat t eessf tevikin ne sebeple, ki ml er t ar af ndan
vuku bul duuna dair mal umat alamadk. Fakat gerek
askeriye, gerek Hkmet bu kati l hakk nda vazife-
sini bi t ammi ha i cra etmitir.
Kat i l ci nayeti ni mt eaki p t ut ul du. E vvel emi r de
Di van Har pe kendisi muhakeme edilerek hi zmet i
askeri yeden t ar d ile ve rti kap ettii cinayet i dam n
mst el zi m ol duunu beyan ile ciheti adli yeye teslimi-
ni l zum grm^
iMeclisi Vkel ca Ar efe gn ve bayr am gecesi
dahil, bu hl iin gerek vilyt ile, gerek or du ile
muhaber ede bul unul du. Cani mahkeme-i adliyeye
teslim ol undu. Adl i ye N ezar et i nde de kanunen muay-
yen olan cezay tecavz ettirilmeksizin cani ni n icray
| muhakemesi ne itina edilmesine dair stinaf Mdde
I Umumi l i i ne tebligat mker r er e icra klnmtr,
s H k m kanuni ni n icras ile izhar ma' del et tabi-
dir. Bunda hi t er eddde mahal yoktur. E er Hk-
met e meydana karlmas mmkn ol amayan tevike
veya mevvi klere dai r Velhof E fendi ile Refiki ta-
raf ndan i zahat verilebifirse, o da maat t eekkr naza-
r di kkate alnarak, mmkn olan t ami kat , t ahki kat
icra ederiz.
Bir daha vard r, Vel ehof E fendi ni n takri ri o da
ayani di kkatti r. Kar afer i yede Rum aleyhine slm-
'larla, Ul ahl ar t araf ndan t aaddi yat ikaedildiine
dair st anbul gazeteleri nden birisi hat t vaka hi kye
dderken Kan gvdeleri gt r yor yol unda fkra
yazm.
Kar af er i ye maddesi haki kat en bi r Ul ah' n bi r
Rum' u kat l et mesi nden sonra da Ruml ar n da 2 Ul ah
cerh etmeleri nden i baretti r. Gvdel er i kan gt recek
derecede vakai ne Karaferi yede, ne baka mahal l er de
vuku bul mut ur .
Hkmet , ci nayeti n vkunu mt eaki p, gerek ka-
tilin, gerek carihleri derdest ederek teslim etti. An-
sr muht el i fe le meskn ol an Kazal ar da yalnz Kuv-
ve-i Zab t an n kfi olamayacan da nazar i ti bara
alarak Karaferi ye hadisesini mt eaki p mi kt ar kfi
asker gndermi ti k. O t ari ht en bu na kadar hibir
mnazaa da zuhur etmemi ti r.
Rumel i ' de Rum, Bulgar, S rp, Ul ah cemas bey-
ni nde t ahadds edi p iln Meruti yeti mt eaki p zail
olacan kavi en t emenni ve mi t ettiimiz ve yi ne
t emenni ve mi t etmekli i mi z lzmgelen ihtilaf esa-
sen kiliselerden neet etmitir.
Bu, o kadar mhi m maddedi r ki , 4 unsur u da
memnun edecek bir sureti hasenede halledi lmez se,
Hkmet e zab t a nokt ai nazar ndan her t r l teda-
vi ittihaz edilmi olsa mnazaat mndefi ' ol amaz
zannederi m,
IBu meseleni n halli hakk nda resmen bendeni z m-
kellef deilim. nk esasen Adl i ye N ezar et i ne it
ol mak lzmgelir. Fakat ar zu buyurul ursa 6 senelik
mal umat m ve or ada Mfettilik memur i yet i ile bu-
l unduum s r al ar da i tti haz edilmi olan t edavi ri n
envai ile esbab mci besi ni i zah ederek, zanneder i m
ki bu mesele in ' Mebusana ki r amdan mr ekkep bir
komi syon tekili de tetki kat ci ddi yye Ve am k icra-
sna ihtiya vard r.
O t et ki kat srasnda bel ki bu da nfi ' olabilir. Ru-
mel i ' de en evvel pr opagandaya bal ayan Bul garl ar
I ol mut ur. Ve Bulgar komi t el eri , dedi i m gibi 313
i senesinden i ti baren 1318 senesi evahi ri ne gelinceye
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324 C : 1
kadar Rum Patrikahanes' ine mer but olan kyleri Bul-
gar eksarhhanesi ne i nt i kal etti rmek iin Bulgar ko-
mitelerinin i t t i haz ettii t edbr 'bir dereceye kadar
ml yi mne idi.
Yani ahali ye tebdi li mezhep iin cebir ve iddet
etmezlerdi . Muvaf akat etmeyenleri kat l et mezl erdi .
Kiliselerinin, mekt epl eri ni n masrafl ar m vererek onla-
r o suretle istille alyorlard.
O t ari he kadar pat r i khaneye mensup ol an Rum
ve S rp cemaat l eri ni n teebbsat, yalnz Hkmet l er e
bir mr acaat t an, bi r ikyetten i baret kalrd. Derler-
di ki, bunl ar pat r i khaneye mensup ol dukl ar hal de
etosarhlhaneye i nti kal etmi, buna msaade ol unma-
mal,
(Halbuki memal i ki Osmani yede tebdili di n ve mez-
hep serbesttir. Her kes hrri yet i vicdaniyesine mali k-
tir. steyen Rum kilisesine intisap eder. isteyen Bul-
gar eksarhhanesi ne intisap eder.
Hkmet hi ki mseyi bundan men' ddemez. 1319
senesi Temmuzunda bal ay p E yl l ni hayet i nde hi- j
(tam bul mu ol an ihtilalden sonra Bulgar komi teleri , ,
hari ci , arzu edebildikleri dereceye ifal etmek ve I
mddel ar n berh ni ihsiyye ile ispat edebi l mek
iin o tari he kadar pat ri khaneye muhafaza- mer bu-
ifiyet etmi olan birok kylerin dahi eksarhhaneye
intikali aresini ar amaya baladlar.
Vesili ml yi mne ile maksada vasl olamayn-
ca iddet tari ki ne slk ettiler. Hkmet i n ele geir-
dii mt eaddi t vesaik var d r ki , bunl ar n shhati ne
itiraz edebilecek ve itirazn i spat edecek bir fert ta-
savvur edemem
O vesaitte deniliyor ki , Biz Vi lyt Selse de
sakin olan ahlii Hri sti yni yeni n Bulgar olduklarn
ispat etmek iin, Avr upa' ya kar bu suretle gst ermek
iin onl ar behemahal eksarhhaneye intikal ettirmele-
ri aresini istikml etmeliyiz.
Bu vesaik zeri ne de yalnz t arassudat ve t abas-
surat t a bul unmakl a iktifa adi p iddetle bi r t edbi r
ittihaz etmedi . Fakat komi t el eri n baz kyl er de teb-
dili mezhebe muvaf akat et meyenl er aleyhine tfekle,
bomba ile harekt edide i cra etmeleri zeri ne dedik
'ki, Tebdi li mezhep yle iddia ol unduu gibi artk
1
rzyi dern ile ol muyor . Cebi r ve iddete msteni t-
tir. Bu cebir ve iddet karsnda da ahali zayf ka-
lyor. Mukavemet edemi yor. O hal de etelerin vcu-
du ile t ehdi dat zail ol uncaya kadar , 1318 senesi ga-
yesine kadar her ky, hangi kiliseye resmen mer but
ve mensup idiyse, Hkmet e mensubi yetleri o su-
retle tanlsn. O suretle t anzi me, fakat hi bi r fert,
yani pat r i khaneye mer but olan bi r H r st i yan n Bul
gar kilisesine veyahut Bulgar kilisesine mensup olan
bir Hrsti yann da Rum kilisesine gemesi ne mma-
nat ol unmayacakt r.
Yalnz bi r ky, hey' et i mecmuas ile eksarhhane-
den pat ri khaneye veyahut pat r i khaneden eksarhhane-
ye i nti kal ederlerse, bunl ar n i sti dalar muvakkat en
mevki-i muamel eye konul mas n.
et el eri n vcudu ve t ehdi dat zail ol uncaya kadar
tevkif edilsin. Asayii meml eket sureti kt i yyede av-
det etti kten sonra istedii mezhebe girsin denildi.
Bi dayet t en bu karar, Bulgar cemaat nca itiraz mu-
cip ol duu halde, muahhazen onl ar n da memnuni -
yetini celbetti. nk Bul gar eksarhhanesi ne men-
sup olan bi rka kyl er de yi ne dier unsur l ar a men-
sup olan eteler t ar af ndan tescili tebdili mezhebe
i cbar edilmilerdir. Hkmet Bul gar eksarhhane-
sinden irtibatlarn kesti. Kyl er i n de dier kilise-
ye intikaline msaade et medi i ni gr dkl er i gibi,
haki kat en mukt ezy hl ve mevki e muvaf k olan
bu t edbi rden onlar da memnun kalmlardr. ln
Merut i yet e kadar bu suret devam etti. lan Me-
ruti yetten sonra S elanik S anca na mensup Yeni ce
kazas nda yine Manast r vilayeti dahi li nde baz ky-
lere kezlik Bulgarlar gi derek Rum kilisesine mer-
but bul unan kylerin Bulgar eksarhhanesi ne onun
mabi d ve mekt i bi ne vaz' yed ve mdahal e etti-
ler. Hkmet bu mdhal t meneder ek karr mt -
tehazn meri yet i nde srar etti. Ve Meclisi Mebusa-
nn i ni kad ndan sonra bu meseleni n iddiasn i mdi
nazar i t i bara al m yoruz. Ru m kilisesine mer but
ol an messesat onl ara, Bul garl ara ve S rplara ait
olanlar da kendi yerleri nde brakt. eteleri n u
aral k tezyd-i faaliyet et mel eri demi nden ar z et-
tiim gibi, lni Mer ut i yet t en sonr a kuvyi askeri-
yeni n ansr muhteli fe ile meskn ol an mahaller-
den kal d r l mas ndan neet etmitir. Or al ar a yi ne
icab kadar asker i kamesi yle dai m get gzar edil-
mesi hakk nda gerek memur i ni adl i ye, gerek ordu-
ya lzmgelen t al i mat verilmitir. Har i t en bu aralk
hayat sigortas vekili mekt ep mual l i mi , komi syoncu,
velasipedei gibi bi r t ak m ehas ederek, kyleri do-
l amakt a olduklarn haber verdiler. Bunl ar da e-
teleri faaliyete sevkeden vesaiti i crai yeden zammo-
l unuyor. Bunlarn iinde hvi yetleri mekk, olan-
larn Zab t aca t arassud ettirilmesini ve tbiiyyet-i
Osmani yeyi haiz ol mayanl ar n mekt epl er de mual l i m-
lik edemeyecekleri ni , kendi l eri ni n tesviltna mey-
dan veri lmemesi ni de vilyetlere tebli ettik. Kilise
mnzat o kadar gari pti r ki, mesel Rum Patri k-
hanesi ne mensup bi r kar yede ahali ni n bir ksm ek-
TBMM KTPHANES
371
: 20 17 Knunusani 1324 C : 1
sar hhaneye i nti kal ettik derlerse, o mahal l i n Bul-
gar met repol i t i o kilisede Bulgarlarla Ruml ar n bil-
mnvebe icray yn etmeleri ni t al ep eder. S onr a
dier bir mahal de Bulgar ekserhhanesi ne mensup
olan cemaat n bir ksm Rum pat ri khanesi ne intikal
ettii gibi, or an n Bulgar metrepoli ti der ki: Bu
kilisede bize (aittir. Mnvebe ile der ununda icrl
yn edilemez. Bunlar da, kuyut ve muhaber at
resmi ye ile muayyen olan ahval dendi r. Adl i ye N e-
zaret i nce bu kiliseler hakk nda ne yapldn bit-
tab bi l emem. Fakat Rumel i de asayiin bi r derece-
ye kadar t akar r r etmesine hadi m olabilecei me-
mul ol an bu Ki li se meselesini bir an evvel Meclisi
li ce hal l et meye almak iyidir zannederi m. Ben-
deni zi n zann na gr e ansr muht e i feye verilecek
kar ar kemal i memnuni yet ve i hdas ile kabul etmez-
lerse, mkl t devam eder. Verilecek kar ar an-
sr muht e i feye hsn telakki et t i rmek iin de te-
kil buyur ul acak komi syonda her unsur a mensup
olan mebusan ki r amdan birer zat bul undur mal .
E vvel emi r de kendi leri Osmanl olduklarn ve Os-
manl ol arak tal etmeleri lzmgeleceini ve Os-
manllk muci bi necat olacan kendileri nasl t akdi r
edi yorl arsa mensup olduklar cemaat l eri n propagan-
da i cra edenleri ne de o suretle anl at maya muvaf-
fak olsunlar. Ve bu suretle anl at maya muvaffak
ol url arsa zanneder i m ki verilecek karar n faydas
grl r. Bendeni zi n mt al aamca suret vrid-i
hat r olur. Mnvebe usul n ilve, bu, hi bir va-
ki t mnazaay tecdi tten hli kal amaz. nk H-
kmet e her eyin, her kilisenin ci varnda kuvveyi
askeri ye ve zab t a bul undur up zuhur edecek mna-
zat menet mek kabi l ol amaz. Mnvebede mna-
zat n, mki l t n avdet etmesini zannederi n. Bir
kar yede mt eaddi t kilise olursa, onl ar kendi beyin-
l eri nde t aksi m edilmeli. Cemaat l ar n adedi nfusu-
na gre bu da ikinci suret. nc suret, pat ri kha-
neye mensup ol an karyedeki kilise, yi ne pat r i khane-
ye kalsn. O kar yede eksarhhaneye intikal ettik di-
yen cemaat varsa, onlar o kar yede kendi hesapla-
r na kilise yapmaya mezun olsunlar. E ksar hhaneye
mensup ol an kilise yine eksarhhaneni n yedi nde kal-
sn. O cemat t an bi r ksm pat r i khaneye i nti kal etti k
derse, onl ar da kendi hesapl ar na kilise yapmaya
mezun olsunlar. Tecr beme gre, muvaf k grd-
m, nc suretti r. Zanneder i m ki ahvali mahal -
liyeye beni m kadar ve belki de benden zi yade vu-
kufu ol an bi r hayli zevat ki r am vard r. Onlar da
bu nc suret i tasvip ederler. Fakat bu nc
suret i n t akar r r nden evvel, bu drt cemaat n ken-
dileri bu kar ar n hsn t at bi ki ne kfi olacak esbab
icra etmelidir. Baka bi rey de arzu buyur ul ur sa
izah ederi m efendi m.
RE S Dahi l i N z n Paa Hazret l eri ni n ifdt
hi t am buldu. i mdi sz, sahibi istizan olan Pri ti ne
Mebusu Hasan Beyin, S elanik Mebusu Di mi t r i Ve-
lahof ve Kt ahya Mebusu Abdul l ah E fendi ni n.
Evvela bunl ar syleyecekler.
HAS AN BE Y (Pritine) Bendeniz, i zahat
kfi gr yor um efendi m.
RE S Pri ti ne Mebusu Hasan Bey verilen
i zahat kfi gryor. i mdi sz Kt ahya Mebusu
Abdul l ah E fendi ni ndi r.
ABDULLAH AZM BE Y (Kt ahya) Bende-
niz bir iki sz sylemek i steri m.
RE S Abdul l ah Azmi E fendi zat en istizah
sahibi sizsiniz.
ABDULLAH AZM E FE N D (Kt ahya)
stizah sadedi nde bul unduum u mesele hayt
siyasiyemize taalluk eden, siyaseti dahiliyemizi te-
kil eden mesaili mhi mmeden birisi, belki de en bi-
rincisidir. Bu babdaki i zahat kfi ol up ol mad m
takdi r edebi lmek iin Dahi l i ye N az r Paa tarafn-
dan verilen i zahat mufassal an n noksan kal an baz
nikat da taraf ci znemden i kmal edilmesini ken-
di m iin bi r vazife addeder i m. Rumel i itit deni -
len u mesele 1318 senesinde bt n bt n alevrizi
itigal ol mut ur. Hkmet i n buna kar i cra ettii
tedabi ri e akavetin kati yyen n alnmad gibi, m-
dahai t da davet ederek, mdhal t n gittike dai re-
sini tevsi et mek i sti dadn gren erbab i z' m, eshab
vicdan hakiki vat anper ver an bunun bir arei cilini
bul mak ar zusunda bul undul ar . Ve bunun arei cili-
ni n de ilan Merut i yet t en baka bir ey ol mad n
derk ve t eyakkun ederek Hkmet i n bi n t r l m-
kilatna kar can vererek meydana getirdiler. te,
Hkmet i n kuvveyi klliye ile derdest edemedi i
bu ekiyalar ilan Merut i yet zeri ne koyun srs
giibi taraf taraf kasabal ara, ehirlere gelerek i sti mana
mecbur etmiidi. Demek ki , u mesele, hakk n, ada-
letin kuvvet e galebe ettiinin en byk bir r uhani -
dir. Bakn Adal et i n kuvvet e galebe ettiinin en b-
yk bir bur han d r . Merut i yet i n siklerinden ol mak
zere u meseleni n u ci hetten de ehemmi yet i der-
krd r. Bu mesele hakk nda ne yapmak, ne yapl-
mak lzm geleceini tabi i Meclisi Mebusan d-
nemez. nk bu babda vazifesini kemaliyle ifa ey-
lemitir. Yani Rumel i ni n tekilatna, gerek zabtasn-
da, gerek adliyesinde, gerek i daresi nde lzrngelen
372
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324 C : 1
tekilat bi t emami h icra edilmitir ki , imdiye kadar
memal i ki Osmani yeni n hi bir vilayetinde bu dere-
ce t ensi kat yaplmamtr.
Mesela, zmi r vilyetinin tahsisat Adliyesi 25
ise, bugn Manast r vilyetinin tahsi sat Adliyesi 75
derecesindedir. te bu kadar klfet ihtiyar ederek
bt n vesaiti i sti hzar etmi ol an bu millet, Hkmet -
ten artk i craat bekler.
N az r Paa Hazret l eri , kendi ifadelerinde beyan
ediyorlar ki, ilan Merut i yet t en sonra komi teleri n
dahili terti bat hakk nda, yani avdet ettikten sonra
haki kat en t ert i bat l ar bozul mam t r, dahili terti bat-
lar hakk nda bi r gna t edabi r ittihaz edilmemitir.
ln Meruti yetle beraber, dehal et ve istiunan
eden bu komi teci ler ahaliyi istedikleri gibi i sti smar
etmek iin evvelce aral ar na mnaferet i milliye na-
mi yle bir tefrika sokmular. te o kilise meselesini
dai ma serrite ittihaz ederek, bunlar istedikleri gibi
istimale bi r sebep or t ada brakmlardr. te evvel
be evvel bu sebebi zahi ri yi (sebebi hakiki deildir)
Hkmet or t adan kal d rd kt an sonra, Hkmet , ka-
nun dairesinde kanunun her bir maddesi nden artk
istifadeye almaldr. Kanunun t ari ki disi ol duu
gibi, t ari ki fevkaldesi de vardr. Tari ki fevkalde
kanunsuzl uk deil, yi ne kanun dairesinde tariki fev-
kal dedi r. Tari ki di ile istihsal edilmeyen bi r netice
mut l ak bir tariki fevkalde ile edilmelidir. nk,
bu Rum meselesi, vatanmz, istikbalimizi bir neti-
cei emeye doru srkl emekt e idi. Diyebilirim ki,
bugn Avr upa heyeti dveliyesinde ahz ah' d mev-
ki edebilmekliimiz, ancak Rumel i vilyat sayesin-
dedir. Onun iin, Rumel i vilyatna byle elimizin
ucuyl a deil, drt el ile sarlmaklmz lzmdr.
Buna dair kilise mesailinin hal ve fasl iin N az r
Paa, Meclisimizden teekkl edecek bi r komi syona
haval e buyur dul ar . Hal buki Meclisimiz bir kanun
meclisidir. Hkmet bu babt a yapt proje iin mil-
lete eer bir tahsi sat verilmesi iktiza ederse, mille-
ti n, yahut bu babt a bi r kanun yapmas lzm gelirse
onu ancak Meclisimize tevdi i eder. Meclisimiz de bu
suretle baklabilir, yoksa bur al ar da gerek kilise m-
nazaal ar n n bert araf edilmesi, gerek akavetin ber-
taraf edilmesi mut l ak Hkmet e ve Kuvvei craiye-
ye ait bir vazifedir.
Hkmet , ilan Merut i yet t en sonr a vazifesini ifa
etmedii N az r Paa Hazret l eri ni n kendi ifadesiyle
de anlalyor. Bundan maksad m, Hkmet bt n
bt n bu babt a vazifesini t er k etmi demek deildir,
yani byl e faydal bi r zamanda kendi leri ne adet a im-
hl demek ol an ve i mdi ye kadar verilen i sti zahata
kfidir szyle mukabel e edilen u gibi mesail, mah-
z kendilerinin mki l t a duar edi lmemesi iindir.
Yoksa, bu gibi muamel at t a Hkmet ciddi bi r t e-
ebbsatta bul unmad , her vaki t verdii i zahatlar-
la, her vakit grlen ef' al ile grl mt r.
u halde neticei maka! ol arak unu ar z eder i m
ki, artk millet vazifesini ifa etmi ol duu bi r vilayet-
t e ki, bugn vilyt sireye 25 sarf olunursa, Ru-
meli vilyatna 75 sarf ol unur, hat t buna ecni b bi-
le gayret ederek, (% 3 gmrkl eri ni or aya karlk
gstermitir. Biz or ada art k fenalk gr mek isteme-
yiz. Biz bur al ar da bu gibi fenaln devam n isteme-
yiz. Hkmet , bt n kuvveti yle, bt n satvetiyle,
bt n evketiyle kendisini gstermeli di r. Hkmet t en
bunu isteriz.
RE S Sz Dahi l i ye N az r Paa Hazret l eri ni n-
di r.
HS E Y N H LM PAA (Dahi l i ye Nazr)
Hkmet i n vazifesini t amami yl e ifa edip de i mdi na-
ks brakt ne gibi eyler varsa i zah ol unmas n ta-
lep ederi m. Buna dai r de i zahat isterim.
ABDULLAH AZM E F E N D (Devaml a) Na-
zr Paa dediler ki, en ehemmi yet l i mesail, kilise me-
sailidir. Bunu, Meclisin kad na kadar t ehi r edilmi-
tir dediler. Zat en Hkmet i crai yeye ait bi r vazi fe
idi.
lni Meruti yetten sonra, evvel be evvel halledil-
mesi lzmgelen bir meseledir. Daha baka bir ey
yokt ur. Dahiliye N z n, kilise meselesini halleden
bir kanunumuz mevcut deildir, yokt ur. Demi nden
arz ve tafsil ettiim vehile, bu mesele yle suhuletle
hallolunabi lecek derecelerde sade ve ehemmi yet t en ar
bir i de deildir. Tekli fi n Hkmet t ar af ndan vu-
kuundan maksat, tabi nezret i idesi bunu ifa ede-
cektir, fakat yaplacak t edbi ri Meclisi lni z t ama-
mi yle tasvip etse, mevki i t at bi ka konsa bile, bende-
niz cereyan etmi olan t ecr i bi me i sti naden ar z et-
mi t i m ki, ansr muht el i fe kendi beyi nleri nde de
hsnni yetle anl amaa sa' y etmezler ise, yap l acak
u son t edbi ri n dahi ar zu ol unduu derecel erde bi r
faydas grlemez. Mesele pek mhi m ol duu iin,
bendeni z evvelemi rde Meclisi Mebusanda ansr
muht el i feden dahi zas bul unmak artyle bi r ko-
mi syonun tekilini, meseleni n hallini daha elem ad-
dederi m.
RE S - - S z S iroz Mebusu Dalef E fendi ni ndi r.
HI R S TO DALE F E F E N D (Siroz) Dahi -
liye N az r Paa Hazret l eri ni n faaliyeti iktidar, va-
tanperverli i herkese mal mdur . Bu kabili i nkr
deildir, yalnz ansr Osmani ye beyni nde zuhur eden
373
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324 C : 1
mnaferet i milliye ve bunl ar birbirini ezmek, birbirini
l dr mek zere bul undukl ar herkese mal mdur .
Yal n z bu mnaferet i milliye, bunl ar n birbirini
l dr mek kaziyesi, kendilerinin fiili deil, en zi yade
Hkmet i mst ebi deni n bir eseridir. Bunu da herkes
ve bu meyanda mat buat Osmani ye de itiraf etmi.
E n evvel Makedonya' da Bulgar ihtill eteleri zuhur
etmitir,
HAL L BE Y (Mentee) Makedonya tabi ri
yokt ur. ( Devam edi n sadalar)
Yani bi zi m Meclisimizde Makedonya tabiri ol-
maz.
ME HME T N UR E FE N D (Mamr at l azi z)
Vi lyt Selse ile tashi h buyurul sun fendi m.
RE S Di nleyi ni z efendim.
(Dalef E fendi ye hi taben) Devam buyur un efen-
di m.
H R S TO DALE F E FE N D (Devaml a)
Bulgar ihtill etelerine kar bir de Rum etelerinin
meydana kmas Hkmet i mst ebi deni n bir eseri
ol duu bir ok delil ile msbetti r. Bu da Hatrl
karyesi nde 70 kiilik bir Rum etesinin derdest edil-
dii hal de, hilaf salahiyet ol arak sfat resmi ye hak-
k m t ak nd diye mahkm edilmi idi, cnha ile
mahkm edilmi idi.
YORG BOO E FE N D (Serfie) itilmiyor,
krs-i hi t abet e knz.
RE S Daha syleyeceiniz uzun ise bur aya
terif buyur unuz,
H R S TO DALE F E FE N D (Devaml a)
Hkmet i mst ebi de t araf ndan ilk zamanl ar da bu
etelerin...
YORG BOO E FE N D (Serfie) Hzl sy-
leyin, iitilmiyor, mesele pek mhi mdi r .
H R S TO DALE F E FE N D (Devaml a)
Bulgar ihtill eteleri... (Krsye, krsye sadalar)
RE S Gel i yor efendim, (iitmiyoruz sada-
lar)
Mumaileyh kr sye gelir)
S AT E FE N D (skp) Reis Beyefendi Ma-
kedonya t abi ri ni n t ekerrr etmemesi ni i ht ar buyuru-
nuz,
RE S N azar mt al aaya alnd,
ZE HRAB E FE N D (stanbul) Bundan byle
Ar navut l uk, Ar abi st an, Kr di st an t abi r at mn istimal
ol unmamas n talep ederi m, yoksa bilcmle tabirler
ber aber kullanlacaktr.
RE S (Zehrap E fendi ye hi taben) S z alma-
dnz efendi m, size ait bir ey deildir, o mesele ba-
kad r .
S MA L HAKK BE Y (Gml ci ne) Bu ona
! mak s deildir, tefrikai rki yye baka.
ZBHRAP E F E N D (i st anbul ) Hepsi bi rdi r.
RE S S z Dalef E fendi ni ndi r.
H R S TO DALE F E F E N D (Siroz) Bu ta-
bi ri i sti mal et mekt en maksad m, buna bi r siyasi rengi
vermek deil, S elanik, Manast r, skp ve E di r ne
vi lyeti mi zden bir ka kazadan bunl ar ihata edecek
bir tabi r ol arak kul l and m. Siyas bi r tabir istimar ede-
bi l mek iin baka bi r maksad m yoktur.
Devr i i st i bdat t a Bul gar ihtill etelerini mahvet-
mek iin E di r ne' de Rum eteleri meydana karldn
ve bunun Hkmet i Mst ebi de t araf ndan hi maye
edildii iitildiini ispat eder bi r ok vesait var. Bu
vesaitten bi ri de Yeni cei Var dar kazas na t abi Mdr -
lk karyesi nde 78 ' kyly bal ay p l dr mek zere
bul undukl ar rada askiri Osmani ye t araf ndan kar ye
i hat a edi lerek bu ekiya etesiyle msademe vaki' ol-
mu ve ni hayet ete de derdest edi lmi . Bu ete Se-
lanik'te ml ga Mahkemei Fevkaladesi t ar af ndan cn-
ha cezasiyie mahkm ol mut ur, yani kendisi memur
olmad hal de, memur sfatn t ak narak Bulgar ko-
mi teleri ni t aki p et mek zere sylemiler ve bu su-
retle de kabul ol unmut u. Zat en bi r ok i radel erde
Rum komi teleri ni Bulgar komi teleri ni taki p iin k-
tklarn i spat ediyor. Bu misali syl emekt en maksa-
dm, devri i st i pdat t a fob eteleri hi maye et mek iin
memur i ni i nzi bati ye ve memur i ni i dare mi rl eri nden
Der saadet ' t en bi r t ak m evmi r telkki edi yorl ar ve bu
emirlere i sti naden bunl ar hi maye ve muavenet edi-
yordu.
Bu fenaln bugn de bi r ok katlin vuku bul mas
ve baz yerlerde bi r t ak m etelerin t r emesi ve Me-
mur i n nzi bati ye ve dareki Hkmet mst ebi deni n
mdahal esi ile bir dereceye kadar ahlk bozul mu
byl e medeniyeti fclir hal de bul unduu bi r zamanda
bunl ar n her an mahal l memur i yet l er i nde i pka edil-
mesi nden ileri gelmitir.-,
E er bu memur i n yeri ne faal, gen yahut tecr-
bakr ve; fakat bu gibi yerl erde ' bulunmam ve devri
i sti pdatta Hkmet -i mst ebi deden kanun hilfna
bi r t ak m evami r t el akki hsdefli i etmemi memur kul-
lanm olsa idi, bugn gr dnz bu kabalklar ol-
mayacak idi, reyi nde idi.
l n Hr r i yet t en s oma yi ne 'birok siyas katiller
vuku bul mu ve Abdullah E fendi ile ber aber verdi-
imiz t akr i r de 31 kadar kati l fiili sayilim ve 'bur kat i l
fiilinde hemen 24, 25'i bir maksad- siyasi ile yapl-
m. Maksad- siyasiden de maksad m Bulgar ol duu
TBMM KTPHANES
374
: 20 17 Knunusani 1324 C : 1
iin, Rum ol duu iin, Tr k ol duu iin l dr l m, j
yani paras na, mal na t ama' yahut bir gar aza ms- j
ten i den deil. Bu katl fiillerinin bi r dereceye kadar j
n alnabilirdi. E er bu vilyatta faal, vat anperver !
ve ci ddi memur i ni inzibatiye ve Memur i ni dar e tayi n i
edilmi olsa idi ii halledilmi bul unurdu.
Kilise meselesine gelince; bendeni z, yalnz i st at ko
meselesini, kai desi ni ln Hr r i yet t en sonr a tesis edil-
mesi ne ve eln taki p edilmesine itiraz edi yorum. n-
k bizim Kanunu E sasi mi z var. Kanunu Esasi ahk-
m nca herkes istedii mezlhebe tabi olabilir, herkes !
kendi li sannda tekellm edebilir, herkes kendi lisa-
n nda evldn tedri s edebilir. Kendi kiliselerinde
i badet edebilir. Hal bu mer kezde ol duu hal de, bu
kaldrlm, muat t al kalm ve i st at konun or t adan
kal d r l mas Meclis-i Mebusan n i tti haz edecei kar ar a
vabeste deildir. nk bu hukuku tabi i ye Kanuni
Esas ile iln edilmi. Bendeniz bi r ok kar ye bilirim
iki, kendileri Bulgarca tekellm edi yor, Osmanl Bul-
gari ol duunu ilve ediyor.
ocuklarn, isticar ettii Bulgar mualli mleri yle
tedri s et mek istiyor.
Bundan S i t at ko kai desi ne tevfikan men' ediliyor.
Bu, hukuku tabiiye, Kanun Esasi ahkm na bsbt n
muhali fti r. Bi naenal eyh, Kvve-i crai ye memur l ar -
nn bu nokt adan mesul olmas lzmdr.
Yi ne bu mesel ede ikinci bir nokt a da; Meclis-i
Mebusun bir buuk aydan beri kad edilmi olduu
vo icryi vazifede mlblaeret ettii halde, Meclisi Me-
busun kudmdan beri si tatko kaidesinin Kuvvei ic-
rai ye t araf ndan t at bi k edilmesidir.
Bu, bsbt n muhal i f 'bir muamel edi r ve herkese
ma l m o l d u u vehile, fenalk, iki lise mnazaalarn-
dan mezhep mcadel el eri nden ileri gelmi yor. Fenalk,
adi ve hak dai resi nde icray Hkmet edi lmedi i nden
ileri geliyor. Bizim mat ma nazar m z kanun ahkm na
kat ' i yyen riayet etmek, eer memur i ni Hkmet ta-
r af ndan Kuvve-i crai ye t araf ndan Ahkm Kanu-
niyeye tevfiki hareket edilmeyecek olursa, eer Kuv-
veyi craiye t ar af ndan en mukaddes mevadd muha-
faza edilmeyecek ollursa, ahli nasl muhaf aza eder?
Bi naenaleyh, evvelemi rde kuvvei i crai ye ahali ye
numunei mi sal olmaldr ve bu babda di yor um ki,
riayet edilmedike, ahali ni n hukuku tabiiyesine hr-
met edi l medi ke ve adi ve hak muhaf aza ol unma-
dka asayii cemiyet hi bir vakit t akar r r edemez.
Bununl a ber aber Kuvvei crai yeni n verdii Dev-
ri nk l b mnasebet i yl e pek mki l bi r mevki de bu-
l unduunu ve syi ve emni yeti n bi rden bi re hsl
ol amayaca n da itiraf ederi m. Hl sa, bugnden
i ti baren bu mezhep mnazaas hususunda ve gerek-
se syi emri nde ahkm kanuni yeye tevfi kan cid-
d tedabi r ittihaz edilir ve arzeyledi i m vehile Dev-
ri sdi bdat t a byle mdahal el er hkmet t en gr m
memur i n yerine muht edl r memur i ni nzi bat i ye ve
dar e tayi n ve bunl ar n mari fet i ile syi ve emni -
yetin muhafazas na say edilecek olursa, syi mem-
lekette t akar r r edecektir.
S u artla Dahi l i ye N az r Paa Hazr et l er i ne iti-
mat reyi nde bul unuyor um.
RE S S z S elani k Mebusu Di mi t r i Vel ahof
E fendi ni ndi r.
HS E Y N H LM PAA (Dahi li ye Nazr)
zahat vereceim; nk sonr aya kalrsa hfz ede-
mem. (E traftan i zahat ve cevap versin sadal ar ze-
rine).
RE S Peki efendim, nasl ar zu buyurursan z.
u hal de sz Dahi l i ye N az r Paa Hazret l eri ni n.
HS E Y N H LM PAA (Dahi li ye Nazr)
Rumel i ' de darei Sabka zaman nda cereyan eden
usul n mesul yeganesi bendeni zi m. Bendeni z, de-
ml i de ettiim vazifenin mesuli yeti maddi yeye ve ma-
neviyesini t akdi r ettiim iin or ada her ne yaplm
ise, fenalklar dahi bendeni ze aittir.
Rum etelerinin memur i ni Hkmet t ar af ndan
mazhar himayet ol duuna mtealli k ol an fkray
reddederi m. Ve bunu da cml eye muci bi kanaat ola-
cak surette izah edeceim.
Rum eteleri 1320 senesi Aust osundan i ti baren
gr l meye balamtr. Bu eteler, o s ral arda adam
l dr mek, ky yakmak gibi efalde bul unmak, yalnz
Rum kylerini muhaf aza edecei ve Kum kylerin-
de vuku bulan t ecavzt defedeceiz iddias ile
meydana kmlardr. Kyl er i muhaf aza et mek H-
kmet e aittir, halk kendi kendi ne ete tekili ile va-
zifei muhafazay der uhde edemez ve bi r Kabi neni n
t al i mat iin de dedi k ve bunl ar n t aki bat iin de
memur i ni ml ki ye ve askeri yeye evami ri kat i yye ve
S arha verdik. Debrel i dedikleri kar yede haki kat en
kuvvei askeriye ve 72 ki i den mr ekkep bi r Ru m e-
tesinin mevcut ol duunu i sti hbar ederek t aki pl eri ne
msar aat etmitik. Askeri n vusul n mt eaki p bu
ete, silhlarn askere t esl i m etmi, kat i yyen muka-
vemet t e bul unmad gibi, or ada bi r ci nayet i ka et-
memi ti r.
Kendi l eri t amami yl e mahkemeye t esl i m ol undu.
Bunlar muhakeme eden, Mahkemei fevkal de deil,
Mahkemei stinaf idi. O aralk bendeni zl e Babli
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324 C : 1
aras nda uzun bi r muhaber e cereyan etti. Hat t m-
nakaay muci p oldu. Babli, bu Ru m etelerinin
Mahkemei Fevkal deye verilerek hki mi yet i Hk-
met al eyhi nde har eket eden eteler misill mczt -
edide ile cezalandrlmalarn tensip edi yordu.
Bendeniz, buna muhal i ft i m. Bunl ar o aralk H-
kmet i n hki mi yet i ve hukuku hkmr an si aleyhin-
de hi bi r teebbste bul unmad kl ar gibi, bir cinayet
de ika et medi kl eri nden, fiilleri ceri mi di yeden ma-
dd ol mak lazmgelir. Mehki mi di yeye teslimlerin-
de srar ettim. Bunl ar muhakeme ol unur du. Ki mi si
ikier seneye, i ki buk seneye, kimisi bi rbuuk sene-
den seneye kadar aleyhleri nde bi r hkm i sdr
ol undu. Fakat zuhur eden hkm, istinaf Mdde -i
Umumi l i i nce kabul edilmeyip, Mahkeme-i Temyi ze
mr acaat l a nakz bile talep ol unmut u.
Bir mddet sonra Rum eteleri de dier etelerin
har ekt ci nayat krnesi ni taklit ederek, kyl erde ka-
dn, i ht i yar, ocuk bi r t ak m b regn kat l e, ufarakla
t asadd ettikleri grlmesi zeri ne, artk bunl ar n da
ansr- sireye mensup etelerden hibir fark kal-
mad ndan bahisle, kendilerinin Mahaki mi Fevka-
l dede muhakemel er i l zumuna kar ar verildi.
N ezdi mde mevcut deilse de, bir haft aya kadar
celbi mmkn olan istatistiklerin suretini Heyet i Ce-
ldenizde k r aat edi l mek iin Ri yaset i cei i eye t akdi m
edeceim. Ger ek Memur i ni i nzi bat i ye ve Ml ki ye
ve gerek heyeti askeriye, frak- muht e i feye mensup
olan etelerin t akr i bt nda ayn iddetle, kuvvet l e ha-
reket etmektir. Hi bi ri hakk nda msamahakr ne
bir muamel ede bul unmuyor uz. Bu hari kat , t akdi m
ol unacak t aki bat istatistikleriyle Hki mi Fevkal de-
den zuhur eden ahkm n derecat ndan anlalacak-
t ^
Bi naenaleyh, etelerin, Ru m etelerinin Hkmet
memur l ar t ar af ndan mazhar msamaha veya tes-
hilt ol dukl ar na dai r olan i fadeni n dor u olmad-
na kani i m ve Dalef E fendi , bunu hibir vesikai
resmi ye ve gayri resmi ye ile i spat edemez. Bu, yal-
nz Debrel i muhakemesi nden mnbai s bir zandr.
Ve bu zann n esbabn da izah etim.
Memur i n hakk ndaki szlere gelince, bugn Vi-
l yat S else' de bul unan valilerin Kosova' da, Manas-
t r' da bul unan valilerin hemen hepsi yeni tayi n olun-
mut ur . E kseri l n Meruti yetten sonra t ayi n olun-
mutur.,
Mut asar r fl ar n zanneder i m ki, umumu tebli edil-
mitir, i dar eyi mer ut eden sonra kaymakaml ar n
da bi r ksm tebdi l edilmitir. Taki bat t an mesul
olan, esasen J andar ma zbi tndr. Onl ar n da hi-
biri eski adaml ar deildir. E n eskisi bir senedir. Bun-
larn i i nde Ruml ar a veya S rplara t aragi rne hare-
ket edecek bir memur un vcudunu grmedi ke tas-
dik deil, t asavvur bile et mek i stemem.
Kiliseler hakk nda Kuvveyi Icraiye vazifesini
ifa et medi di yorl ar Bir cemaat n yedi nde bul unan
kiliseyi o cemaat efr ad ndan bir ksmnn dier bi r
kiliseye naklini i ddi a et mesi nden dolay Kuvveyi Ic-
rai yeni n, nez, ile dier cemaat e vermesi ne dai r er' ,
kanuni bi r kai demi z var m d r? Byle bir ey bil-
mi yor um. Danef E fendi den yalnz bir ey istizah
et mek isterim. Bulgar cemaat Rum' lara ait ol an
kiliselerin efradnn bir k sm ekzar haneye i nti kal
ettiklerinden dolay talep etmilerdi. Buna muvafa-
kat etmedi k. Bugn Bal amka Kazas nda mi nelka-
di m ekzar haneye mer hup bir t ak m kyleri n ahalisi
sureti umumi yede Rum Pat ri khanesi ne mer but uz,
or aya r c ettik. Zat en as rl ardan beri o Pat ri kha-
neye t bi idik. Bulgar papaz istemeyiz, Rum papaz
isteriz diyorlar.
Bunlarn taleplerini is' af ile Burgar' l ara ait olan
kiliseleri Kuvvei crai yeni n Rum papazl ar na tes-
lim et meye selahiyeti, hakk var mdr? Biz, yle
rk bir st at ko tesis et medi k. Mi nel kad m her ce-
maat a mensup olan maabi d ve mekr i p ileride ve-
rilecek kar ar a gre cebren o cemaat n yedi nden
alnp dier cemaat a veri lemez. Ve bunu muhaf aza
etmeyi de kanuna ve er' a muvaf k gryor ve bu
bir tarafn lehinde, dier tarafn aleyhi ne deil, ce-
maat muht eemi n leh ve aleyhi nde tasdi k ol unan
bir ey. Hi zannet mem ki, ekzar hane, kendi si ne
mensup ol an kiliselerin bi r ksmn Rum Pat ri kha-
nesine intikal eden cemaat l ar a tevdi , etsin.
Kuvvei Zab t a, her meml eket t e ol duu gibi, biz-
de de vazifesini bi l hakk n i fa edebi lmesi iin ahali-
den muavenet grmeye muht at r . Bir kyde bir ci-
nayet zuhur edince, zab t an n istihsal edecei mal u-
mat i pt i dai ye evvelemi rde o kyn muht ar ndan,
bekisinden, ahali si nden alaca mal umat t an i baret-
tir. Dalef E fendi ve rfekas her hal de t ahat t ur
ederler ki , bundan 2 - 3 ay evvel Zi hne kazas na mer-
but skor cuh karyesi nde bi r cinayeti mhimime zuhur
etmi idi. Bu kar ye, kami l en Bulgar Tebaa ile mes-
kndu. Ahalisi t eden beri S antral ist frkasna men-
suptu.
E yyam ahi rede virhavistler o kye gidip mt ebe-
r andan 5 kiiyi kendi l eri ne celb ile, karye ahalisini
Virhavistler komi tesi ne i nt i saba almtr. S antralist
t araft ar kendi leri ni n, Vi rhavi st frkalarna intisabn
376
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324 C : 1
men iin Vi rhavi st Cemi yeti ni n fikrini tervi eden,
teshil eden mt eber an mahal l yeni n 3 - 4 kiiyi kar-
ye i i nde katlettirdiler. Kuvvei Zab t a, memur i ni ad-
liye, memur i ni ml ki ye mker r er en o kar yeye gitti-
ler. Bunlar kahveni n nnde al amel ei nnas ldrl-
d. Ki mdi r l dren? Ahal i umumu. (N aznay m)
Bilmeyiz di yorlar. Baka bir cevap yok. Ahal i ken-
di beyi nleri nde cereyan eden Cinyt bu derecelerde
i hfya srar eder, vazi federana kar i t aya mecbur
olduklar mal umat ver mekt en t evakki ederlerse, Za-
btann vazifesi pek zi yade mkl l t a duar olur.
'Byle zemri yat Cem' i yyat- hafi yeni n Hkme-
te i ras ettii mki l t , yalnz bi zi m meml eket i mi z-
de deildir. Kuvvei zabtas Avr upa devletleri i i nde
birinci derecelerde mkemmel ol an t al ya' da da ( Ma-
yakamor a) cemiyetlerinin ifa ettikleri cerai mi n fail-
lerini i zhar da t al ya zabtas da ciz kalyor. Fevka-
lde t edabi rden ol mak zere, hangi kyde bir cina-
yet vulkulbulursa, o cinayetin faili meydana karln-
caya kadar Hkmet , i daret en o kyn mut eber a-
nm nefyediyor. Biz byl e bir tedbiri i hdas et me-
dik, kavni ni rni z msai t ol mad iin zab t am z da
mkl t t an kur t ul am yor . ehlTifdr da, onu ifa
et mi yoruz zann nda bul unan zanneder i m ki, insaf
dai resi nden t ebaut etmi olur.
Baka bi r ey yokt ur efendi m.
RE S S z, S elanik Mebusu Velahof E fendi -
nindir.
D M TR VE LAHOF E FE N D (S elanik) Hak-
km Dolef Efendiye bahettim.
H R S TO DALE F E FE N D (Siroz) Evvel-
emi r de st at ko kai desi ni n tatbiki hali nde Paa Haz-
retleri ni n der meyan ettikleri...
RE S Fakat ksa ol mak artiyle deil mi efen-
di m. Dinleyiniz efendi m. Dalef E fendi gayet muh-
t asar an cevap verecektir.
H R S TO DALE F E FE N D (Devaml a) Sta-
t ko mhi mmesi ni n tatbi ki hakk nda N az r Paa
Hazret l eri ni n der meyan etmi olduu delile cevap
vereceim. Di yor l ar ki , bi r cemaat a t abi olan bi r
karye ahalisinin kilisesini alp da bu cemaat t an ay-
rlp egzar hhaneye tabi ol mu ol an dier cemaat a
nasl i verebilecek? Ar z etti i m mesele byle deil-
dir. S iroz kazas nda 2 - 3 kar ye var. Bu 2 - 3 kar ye-
ni n 'birisi karyei bldr. Bu 3 kar yeni n t ekmi l ahalisi
Bulgarca tekellm edi yor. Tekmi l ahalisi egzarhha-
neye i nti sap etmi , bunl ar n bi r kiliseleri, hat t ken-
di lisan mder -zdl ar nda tedris eden mualli mlerle,
papazl ar kar yeden t ar t ediliyor. Bu st at ko kai desi ne
tevfi kan, zannedersem, bi r kiliseyi bir cemaat t an
alp dier cemaat a ver mek deildir. Ancak, hrri yet i
tabi i yelerinden mahr umi yet t i r . Hat t bendeni z, Si-
r o z d a i ken S elanik Mfettiiyeti celilesinden gelen
yahut vilyetten gelen bir emi r zeri ne bu husust a
dahi bu kai deyi t at bi k ettiklerini itiraf ettiler. Hat -
t bendeni z, bu st at ko kai desi ni hayet t at bi k edi-
lecek olursa, yalnz kiliselere yle serbest-i teldcltii
tedrisat, icryi y n hususunda t at bi k edilemez, her-
kes kendi li sannda i cray tedri s edebilir, i cray y n
eder. Bi naenaleyh, bur ada hukuku tabi i ye, Kanunu
E sasi ahkm na riayetsizlik olduu meydandad r . Yi -
ne bir ok kar ye vardr ki , t ekmi l ahalisi
Bulgarca tekellm edi yor, tekmi l ahalisi, egzarhha-
neye t abi olmutur. Tekmi l ahalisinin nukudu ile ki -
liseler ina edilmi, yalnz kilise i na edildii zaman,
Pat r i khaneye tabi olmas dolaysiyle Fer manl ar Pat-
ri khane delaletiyle km. i mdi bunl ar n kiliseleri
de seddedilmi. Bu husust a st at ko kai desi t at bi k
ediliyor. Bur ada bir Mi s e bi r cemaat t an baka, bi r
cemaat a vermek cai z ol amaz. nk, kyl er kendi
ina etmiler kiliseleri, bt n kyl l er ki li seleri nde
Bulgarca dua et mek istiyor, niin ms aade edi lme-
mi? Kal d ki, bendeni z Umum Osmanl l ar n vekili
ol mak dolaysyla Bulgarlar mdaf aa edi yor zann
hsl olmasn. Bendeni z, kanunen mdaf aa ediyo-
r um.
Bir de Devri st i bdat t a arz eylediim vehile, ilk
zamanl ar da Rum eteleri, Bulgar etelerini t aki p et-
mek iin hi maye edildii ve devri hrri yet t e memu-
rini i nzi bati ye ve idare t araf ndan rehavet ve bet-
et gsterildiini i spat iin Heyeti Muht er eme t ar a-
fndan bir komi syonun tayini ile bu komi syonun,
mahal l i nde i cray t ahki kat edecek olursa, sabi t ola-
cak. Baka surette i spat edemem.,
RE S imdi efendi m, bu madde hakk nda
N az r Paa Elazretlerinin bir ifadeleri var. S z, Da-
hiliye N z n Paa Hazret l eri ni ndi r.
HS E Y N H LM PAA (Dhi l i ye N z n)
Yal n z S i roz' da deil, hat t demi n de tafsil et t i i m
gibi, bi rt ak m kyl eri n ahalisi haki kat en Bul garca
mt ekel l i m olduklar halde, egzar hhaneye iltihak et-
tik dediler. Kiliselerinde Bulgarca icray y n et mek
istediler. Hkmet e msaade ol unmad . Fakat b u
yalnz Bulgar - Rum Pat r i khanesi nden egzar hhaneye
i lti hak ettiklerini beyan eden ahali ni n kyl eri ne
mahsus 'bir muamel e deildir. Kpr l ' de Pi rl epe' de,
al el husus K r cova Kazasi yl e Pal anga' da, Komanova'
da 70 - 80 kadar Bul garca mt ekel l i m ahali ile mes-
kn bir kar ye var d r ki, bunl ar a bi z hr z, Ru m
Pat ri khanesi ne mensubuz di yerek, kyl eri nde bulu-
377
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324 C : 1
nan Bulgar papazl ar n tart ile yerlerine getirdikleri
Ru m papazlari yle i cray yn et mek istediler. Hk-
met bunl ara da ms aade etmedi . Yal n z birisini hi-
maye et mek deil, dier heyeti de nazar di kkat ve
i t i bar a al mak i cabeder.
RE S Bir ok rfekay ki r am bu madde hak-
k nda sz syl emek iin isimlerini kaydetti rdi ler.
Bunl ar da, Must afa As m E fendi , Tar yan Nal i Efen-
di, R za Paa, H d r Ltfi E fendi , Mehmet Vasf
E fendi , Kar asu E fendi , Rahmi Bey, Karol i di Efen-
di, N eci p Bey Dr aga, R za Tevfik Bey, mer Fevzi
E fendi , Pavi E fendi , Boo E fendi , Honeus E fendi ,
i lahi ri h 26 zat isimlerini yazdrdlar. Baka ki m
var efendim.
ARTAS E FE N D (S elanik) Bendeni z 2 nci
ol arak sz istemitim.
RE S te okudum, artk 2 ncinin ki m olduu-
nu bilemem. Yaz yor um efendim.
OS MAN FE VZ E FE N D (E rzi ncan) Bir ey
syleyeceim. Bundan sonra yaz knamas n r i ca ede-
ceim.
RE S 26 kii, efendi m, sz istiyor.
PAN E DORE F E FE N D (Manast r) imdi
bunl ar dan 3 kii i nt i hap edilir, bir ka t araf ndan
sz sylenilir. Muht asar ol arak 24 ki i ni n syledik-
leri yalnz t emenni den ibarettir.
R.ES Ben i nt i hap edemem. Ancak, bir ey ri-
ca ederi m. Mebsn ki r amdan birinin sylediini
dieri t ekr ar etmesin. (E lbette adalar) (Muhtelif
cihetten sadalar)
Zanneder i m bununl a iktifa buyur ur sunuz.
S z Must afa As m E fendi ni ndi r.
MUS TAFA AS IM E FE N D (stanbul) N az r
Paa Hazret l eri ni n beyanat l ar srasnda Rumel i ' deki
komi t el eri n muvakkat en tatili egali ameli yat eyle-
diini beyan buyurdul ar. Ve buna bi naen artk ko-
mi t e meselesi kal mad telakki olundu.
Mt eferri k surette onlar hakk nda t aki bat i cra
eden kuvvy askeri yeni n o yol da devam na l zum
kal mad mt al aas yl a, hemen i t erk edildi. Fakat
neti ceten anlald ki, u komi t el eri n ilgas, ilgay
lafzden i baretti r. Haki kat t e onlar kllenmi bi r
ate gibi yi ne hareketleri ni muhaf aza edi yorlar. Bu
bir yanllktr, bu bir tedbirsizliktir. N i i n anlalma-
m? Ona yle bir cevap vermek hat r ma geliyor.
Devr i nk l b n i pt i dal ar nda herkes ne yapaca n
det a hrri yetle sekran bir hale geldii cihetle, ar-
d. Ve bundan ricali Hkmet i , umur un mhi mme-
si aras nda u ahvali fevkalde bktrd, usand rd .
u uzun mt al at aras nda i hti mal ki , dncelerin-
de bir yanllk yaptlar. Bu hat a kasd deildir. Bun-
dan dolay evvelemirde Vi lyt S else Mfettilii-
ne ve Valiliine, saniyen Dahi l i ye N ezaret i ne bun-
dan dolay hi bir mesuli yet t eret t p et mez zanne-
deri m.
Or adaki sevkeneni n har i t en gelmi olan bi rt ak m
anasrn tesvlt- hafiyesine kap l d . Bunu da berta-
raf et mek Hkmet iin mki l idi. Bu pek kol ay
mesai den deildi.
Simidi, iu ahvali n neticesi olan vakay elimeye
kar Hkmet i n, her 'tirl memur unun kifayetsiz-
lii ve dikkatsizlii neticesinde bu hal vukaa gelir.
Hal buki , rical- Hkmet , bu itesvilt hafiyemin
meml eket e elktii t ohumu fesad kknden kaz mak
her hal de shul ede kabi l ol amayaca n dnm,
anlam. S uhul et nasl tefsir olunabi li r? S uhuleti n bi r
manas da, zanneder sem, (sratle) demekt i r. Madem-
ki mkl at var m , ise bi r t ak m tadb' ir-i ai beye
' mtevakkf ol duu gibi, sarf ol unacak bi r zamana d a
ihtiya gsteriliyorm.
(Binaenaleyh, o zaman, o t edavi r, hakkyfe mane-
viye'timiz dai resi ne gelmek iin i mzar m lzm geli-
yormu? Ona da o cevab veri yorl ar. Demek. r ae
olunan, k ral de (takibatn neticesi, A'dlliye N ezaret i nee
malum oimals lzmiger. Bunun, Dahi l i ye Nezare-
tine ait ol mamas cihetiyle met yi ei nden Itamamaen
mal umat l ar ocmadn isy'ledler. Hal buki , u ahval
bir t araft an cinylt di ye elk'l'imide ise de, di er ta-
raftan cerrimii siyasiye hal i nde bul unmak ve meml e-
ket i n inzibaaitna t aal l uk et mek Ihaysiy elliyi e, Adiliye
N azaret i , sureti kat i yede Dahi l i ye Nazareitini haber -
dar etmeli ydi ve Dahi l i ye Nazarelti de onu sormaly-
d. Ve i hti mal ki keseti meayil bu su'al tehi rn eder.
Hadsitsj itia'iye tell selllkji azirni muci p ol acak
derecede ehemmi yet i haiz ol mad n beyan edi yor-
lar. Bu szl, edvar edbat iotiisafiiye de bul unduu
hi zmet l e dahi bi r Mer t i yet Dahi l i ye N az r ol ma-
ya kifayetini ispat eden bi r N az r dan iittiimiz ci-
het l e ' tamamiyle halk ve haki kat oflmaik zer e kabul
edi yoruz. IBu itian o kadar eihemmiyelti yokt ur .
Devlettin, r'icl-i devlettin bugrikl hal i bunu rnetayi-
ci hasemeye icra edecekmi . Bir Dahi l i ye N az r na
ve bahusus emni yet beyan ektiimiz bi r N az r a kar
bu sz syledii valkit t ekzi p edemeyi z. Bunu da ay-
nen kabul ederiz.
Ruyunuyor!ar iki, kiiiseye ai t hususat dor udan
doruya Mezahip Nezareitine ait/tir. Dahi l i ye N ezar e-
ti burnun teferruat hasebiyle ie el uzatabilir. Yoksa
kilise, Mi s e ol mak haysi yeti yle Adl'i'ye N ezaret i ni n
378
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324 C : 1
daire i vazifesi dahi li ndedi r di yorlar. Bu, kanuni do-
ru bk cevaptr. Bi naenaleyh, (kiliselere dair bi ze ver-
dikleri i zahat ltuf ve ker em kabi l i ndendi r. Vazifele-
ri yalnz bildikleri mailnmaito is(yli!yrlar. Kanun
Mukltezais, Aidlliye ve Mezahi p N ezar et i ne aittir,
Makedonya keli mesi ne i t i raz ol unuyor . Bu itiraza
da i t i raz etkiler. Bi r kai dei akilliye ve usliye vard r
ki , mnimle mulkltaz t ar uz et t i kt e mani , tercih olu-
nur . Makadomya o k t an n hsn kabul dr , i!sim-i
kadi mdi r , bi r mkt ez, bir Sebeptir. Fakat Maka-
donya (kelim esin den siyasaten bi zi m bi r r knt mz
vardr. Bu da, onun stimaline mani di r. Mademki ,
mni terci h ol unuyor , pekala, Viylt S else deme-
miz ki fayet eder. Buna bi naen, bi r mahzur u siyasi
' tasavvur edi l emeyen Ar abi st an, Tr ki st an, Kridis-
tan keli meleri ni n de bi zi m sriirnzdan i fdt ifahi -
yemizin aral ar ndan kar maya l zum da gr mem.
zahat talep eden rfakay 'kurammz 'birisi Rumei
vilayeti Osman i yesin in fevkalade mhi m ol duunu
ve Avr upa cmllei dveli yesi nde bize bi r mevki i mah-
sus 'vere!bilecdk kadar deerli ol duunu ifade buyur -
dukl ar srada, bu ideere bi naen bi z bu k t ' aya drt
elle sar l mam z l zumunu der meyan ediyor. Dor u-
dur . Ama , suret i hasr ile sylemeleri dforu deildir.
Biz, vaitan- mukaddesi mi zi n en keh, en di bi r
zer r e toprama dahi dr t el ile sanlrz ve Ibumu mu-
haf aza etmek iin sn derece har ekat Ihikimaneyi
ikll'izam ve mukavamet edemeyecei mi z bi r kuvvei
cebri yeye mr uz olmadka, 'ki Allah mr uz etme-
mesin, bt n vatanmzn her noktasn bt n haya-
miz'la muhafaza ederiz. (Alk)
RE S S z, S amsun Mebusu Mehmet Ali Be-
yindir.
a v i ' j o j r v i J L i i YN ^ i n , ( . S A N U N ; JCREII'UIAJ, <LJxi-
hi li ye N a z n Faa Hazr et l er i nden istizah edi len key-
fiyet, Rumel i Vi l yat Sel'sesinde asayiin mulhJtel
ol mas ndan ibarettir. 'Paa Hazret l eri ni n vermi ol-
dukl ar izahat, vlk miulfasisaJl olmakla beraber, ben-
deni ze o kadar mukimi, deildir. niki, madem ki,
Rumel i Vilyalt selssinde kilisesinde bugn asa-
yiin mulhlted bul unduu ve eskiden teekkl eden
komi t el er i n hl i faalliyetie bul undukl ar n kendi leri
ide tiraf ' buyuruyorlar, u hal de, bu faaliyetin ve
ihlli asayiin def i , indifa lzm gelir. Yalnz bu
husus iin Meclisi Mebusana fcanaalt gelmez zannede-
ri m. Paa ' Hazretleri, bu ihtilli asayiin hel e u
usl devri Mer ut i yet t en mefcaddem tahadldis etti-
ini ve ancak Ka nunu ' Esasinin t ekr ar mevki i i crye
vazeylediini i fade eyl emekl e beraber, bu vafcayii
beyan buyur uyor l ar .
Bu szlerden amlauhyor (kji, u komi t el eri n hal i
faaliyette Merut i yet i n ilhiyle Zab t an n faali yetten
ekilmeleri usul merut i yet zeri ne Hkmet i me-
r uan n kuvvet ve adal et i ne emi n bul undul kl anndan
dolay byle bi rt ak m vakayii hunr i zneye er et yb
ol amayacakl ar n anl ayarak, bendeni zi n zamnumca
byledi r, nk, Abdul l ah efendi refi ki mi zi n (syledii
gibi, kuvvet t en zi yade adal et ve craat daha zi yade
m'aifi, ve messi rdi r. Falkat ahali Hkmet i ' Meruta
zaman nda dahi Hkmet i n iehaait- haseme ve
messesesini gnmedikl er inden dol ay t ekr ar mli
hususi yelerinin (tervicine ' baladklar anlalyor.
Hepi mi zce mal umdur ki , Rume l i de asayii i hll
eden vukat , srf cerimi. adliyeden rna' dlt dei ldi r.
Bilhassa cerakn'i 'siyasiyeden dir. nk, her bi r
uzvu millet 'birtakm ml i hususi ye per ver de edebi -
lir. Falkat bi r unsur un mli hususi ye per ver de et me-
si, ancak ml i huisusiyesini hay!yiz-ry-i husl ol up
olamayacan derk ve t eyakkun etmesi suret i yl e onu
iln veya ishra saik, bugn gzmzn nmde n-
gi ltere ve Avust uryal l ar var d r . ngi ltere d e , phe-
siz ki , rlandallar ngiliz Hkmet i nden mnemmun de-
ildirler. Fakat kal k p da (byle bi r t ak m ml e hu-
susiye perverde ettiklerini zhar eltmliyorlar. nk,
pekl gr yor l ar ki , Hkmet pek icraaitl, pek me-
ti n ve dil ve azim bi r hkmet t i r . Byle bir hk-
met ' karsnda birtakm mll'i hususi ye bedemek bi r
unsur iin mahv muci p olacan pekl bi ldi kleri
iin btn fellh'lar, bt n feyMeri , ancak tabi bul-
dukfer hlkllmdbi imurlarna t amami yl e imfc'yad
etmekle olabilir olduklarn anl arl ar ve o suretle
asayii ihlale t asaddi etmezler.
Rumel i de ansr muht el i femi zi n bi r t ak m ama-
li hususi ye perverde etitiMer'iij pekla bi l i yoruz. Fa-
kat o amalleri ni n hayyi z ry husul' lolamayacakla-
rn derik ve teyalkikun edecek bi r i nsan in, bi r fer-
di beer ii'n mat l up Ve mltezem ol an i sti rahat mad-
diye ve manevi' yenin t emi ni taht, emni yet e al nacak
ol ursa; zannedersem hibir zaman yle kal k p da
asayii i hll edemezler. Falkat >o anaisrkii husul me-
rutiyetin ilanyla hkmet i mer ut eye bt n mak-
sa>d ve ml i hususiyelerini i zhara cesaret et mezl er.
Ma-dem ki bulgun Rumel i ' nde asayi mulhlteldir.
Madem ki Rumel i ' nde vekayi i hunr i zne t ekr ar mey-
dan bul uyor, u hal de hkmet i n i oratta bul unmas
bize kfi di r. Hkmet bulgun pbesiz ki or ada bu-
tonan unsur l ar phesi z hi kalkp da asayii ihlal
edemezler. Fakat o ans r ki husul Mer ut i yet i n
ilamyla ve Hkmet i meruleni n bt n makas d ve
ml i hususi yeleri ni n mahvu heba oldukliann bildik-
379
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324 C : 1
leri iin, zanmdtifeikteli iin dehal et etmi lerdi . R ilaha-
r a o ' kadar itibar ttiimlz Hkimfci hzinimizin h-
l eskisi gibi betaalt iinde yuvar l anmakt a olduumu
anladklar gibi, phesi z kalktlar, yine asayii ihll
ettiler ve yi ne eskisi gibi alacaklardr. nlk Pa-
a Hazr et l er i -orada yalnz cereyan vukuat bi ze an-
l at yor. Fakat o vukuat n men' i iin ne glbi itedabir
Jtltlihiaz ttklerini bayan buyuimuyodar. Vk , vuku
bul an bi r crmn failini buUmalk, derdest etmek ve
ci heti adliyeye teslim etmek, Hkmet i n akdemi ve-
zaifindenidir. Laki n bundan daha byk bi r vazifesi,
hdls ol an rtmn men' i vulkuuna alaimakltrr. n-
k bir cr m vulku bul makl a, zar ar maddi bjlsl ol-
mu demekt i r. Hkmet i n en byk vazifesi, cr-
mn vukuuna mni ol makt r . Cr m ol dukt an son-
ra ka par a dtitli?
Di yor l ar ki, tesviillj- hari ci ye ile ahali, daha 'bir-
t ak m vaikayi i hdasna alyor. Tevil t an hariciyeyi
ner ve aa eden o komi t eci l er (kimlerden i baretti r?
Zab t a, i mdi ye kadar neden bunl ar n izlerini bul a-
ma m tr? N eden bunl ar meydana karamam t r?
N eden ahali yi bu gibi ahvalle sevlk eltmeye i cbar eden
bu hari ci veya dahi l i (komitecilerim ahiislaran neden
(kefedememitir? N eden bunl ar ciheti adliyeye ts-
m edi l memi t i r?
'Bir ' kyde bi r vukuat ol uyor , (kyller syl emi -
yor . nk kyl sylemamiekte mazur dur . nk
kyl hi bi r zaman onun i smi ni veremez. Hkme-
t i n vazifesi asl ahali yi icbar eden, tehdi t eden komi -
tecileri (bulup onl ar Hkmet i n penei adal et i ne ts-
m et mekt i r.
Madem ki bulgun Hkmet i crai ye bu (gibi icra-
at t a bulunamyor; detmdk ki bi zi m nazar m zda H-
kmet hi bi r zaman tdbri e edemez. Diyelim; ki te-
ki lt hari ci yeyle (Rumeli asayi i muhite! bulnumuyor.
Asayi i , Rumel i kadar (deilse bi l e, lona yakn (bir su-
r et t e bululmam Anadol u vll'ye!ilerine ne (diyelim? Ora-
da 'tekilat har i ci ye mi var efendi m? Asayi ol mad -
...
RE S S adet hari ci ne kmayal m efendim.
ME HME T AL BE Y (Devaml a) km yor um
efendi m, bendeni zce Dahi l i ye N az r Paann ver-
mi ol dukl ar tafsilt mufassal ol makl a ber aber muk-
ni deildir. u hal, hasl olan, vuku bul an ceraimi
bi ze hi kye et mekt en zi yade o cerai mi n, vakayi i n
nne al mak iin ne gibi t edabi r de, i craat t a bulun-
mul ar d r ? N e gibi evami r i t a buyur mul ar d r ? Ve
asl bize bunl ar deliiiyle beyan etmelidir ki , eer it-
t i haz etmi olduklar tedabi r kfi ise bi ze kanaat ve-
rebilsin. Yok kfi deilse bize hi bi r zaman kanaat
veremez.
RE S S z N az r Paa Hazret l eri ni ndi r.
DAH L YE N AZI RI ln Merut i yet t en son-
ra eteler hi bir ey yapmayacakl ar demedi m. Yap-
mayacakl ar mi d ol unduu ve mi d ol unmak temen-
nisinde bul unul duu iin sevk ol unan ve yorul mu
bul unan kuvayi askeriye hem i st i rahat etmek ve hem
de zapt u rapt l ar i sti kmal ol unmak iin mensup ol-
dukl ar k t aat a celb ol unmut ur . Anadol u' da asayiin
muht el ol duuna dair Babli'ce mal umat yokt ur. E er
syi muht el di r demekt en maksat her yerde zuhur
eden bi r, iki, , be vakayii di ye ile meml eket i n
AS AYI I muht el di r demek istenilirse, bu doru deil-
dir Meml eket i mi z vakayii di ye istatistiklerini yapar
ve Avr upa istatistiklerine t at bi k edersek, vakayii' d-
yden dolay da en r ahat bir meml eket , meml eket i mi z
olduu t aayyn edecektir.
Anadol u' nun neresi nde syi muht el ol duunu
izah ederlerse bendeni z de lzm gelen i zahat veri-
rim. Kat i yen byl e bi r ey yokt ur. Rumel i ' de de s-
yi kati yen muht el deildir. 1,5 ay zarf nda vuku
bulan 3 - 5 hadisenin, ki istatistik bur ada mevcut t ur ,
ehemmi yet i yokt ur. Siyas, d hibir vaka zuhur et-
mesin ar zusunda bul unuyor sak sekenei meml eket i
mel ekl erden tekil etmek lzm gelir. (Alklar)
Polislerin kuvvei zabtas bi zden her hal de m-
kemmel olan meml eket l erde hudus eden vakayii
di yeni n, cinaiyenin istatistiklerini celp ve tetkik
ederseniz or al ar da dahi % 80 ni speti nde vakayiin
mtecasi rleri meydana kanl amayar ak mehul kal-
d hal de, bi zde % 8Q'i deil, hat t % 8'i bile me-
hul kalmyor. Her hdi seni n mt ecasi ri mut l aka
meydana kmak mmkndr farzol unuyorsa bu da
muhali, t emenni kabi li ndendi r.
Yal n z Kuvvei Zab t an n, Kuvvei Adl i yeni n faa-
liyetini derecei kmi l ede grmezsek onu da tefrik
ederiz. Haki kat an vcut l ar ol up olmadn anlarz,
Itskorova vakasn mi sal ol ar ak irat edeyim.
Hal k zab t aya mal umat vermezse, mal umat vermek-
ten i t i map ederse, Kuvvei Zab t a, mal mat lzime-
yi nereden istihsal edecektir? Mahal l i vakaya mker -
reren memur i ni mlki ye, adliye, zab t a t ahki ka gitti,
bir netice istihsal edemedi . Birkan kuvvei adliye
ve zab t aya atfetmek onlarn kifayetsizliinden neet
edi yor zannet mekt ense, ahali ni n kendi beyi nleri nde
' ikaan t asmi m ettikleri cinayetten hibirisini haber-
dar etmek istemedikleri iin Hkmet i n haber dar
olmadna niin kani ol mayal m? Vakayi i n nn
380
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324 C : 1
al mak iin veri len evami r ve t al i mat kuvvei zabtay
kemali faaliyetle altrmakla beraber, asayii mu-
hil ahvali n hudus ettii mahal l erl e o mislll vaka-
yiin huds etmesi mel huuz olan mahal l er e kuvvei
kfiyei askeri ye ikamesiyle kuvvei zab t a ile birlikte
t arassudat ve taki bat tedit edilmesinden ibarettir.
Bundan baka verilecek bi r t al i mat da t asavvur
et mi yor um.
RE S S z N al i E fendi ' ni ndi r.
N ALI E FE N D (Gel i bol u) E fendi ler, u me-
selenin yani Rumel i meselesinin menafi i siyasiyemi-
ze, hayat i t i mai yemi ze o kadar t aal l k ve merbut i -
yeti vard r ki , bunu yalnz birey, yani az tafsilatla
kapat acak ol ursak, maksad m z yani hi zmet i mi zi ifa
et memi oluruz.
Mesel e, yani Rumel i meselesi sinini vefreden be-
ri Avr upa parl ament ol ar n igal ediyor. Az tafsilat
ile birinci defa ol arak Mecli si mi zde bu mesele hak-
k nda t amaml yl e i zahat almalyz. Bu husus, Avr upa
parl ament ol ar n igal etmitir. Bendenize gerek N az r
Pa a Hazretleri ni n, gerekse rfakay saireden baz-
larnn izahatn dinledim. Fakat hepi mi z bunun hak-
k nda icap edenleri sylemeliyiz. Bunun hakk nda
esasl cevap veren ol mad . Bir hastalk varsa, mey-
danda o hastaln neden neet ettiini dokt or iin
anl amak lzmgelir. Bu meselenin dahi neden dolay
tevellt etmi ol duunu anl amam z lzmgelir.
' Bunun iin, bir hast al k varsa, meydandad r . Bu
Rumel i meselesi, Vi lyat S else meselesi. Memal i ki
Osmani yede bu t abi r de bul unmamal d r. Memal i ki
smani yede Makedonya yokt ur, hepsi memali ki
Osmani yedendi r. Onun iin bu Rumel i meselesini an-
l amak iin son Rus muharebesi ni derht r etmek ik-
tiza eder.
S on Rus muhar ebesi nde akdedilen Ayastefanos
Muahedesi ni n 6 nci maddesi ni tetkik ettiimizde
(6 nci madde : Bulgaristan muht ar i yet ile., i lhi ri k
k raat etti),
Bulgaristan' n, muht ar i yyet i i dare ile vergi veri r
bi r emaret olaca ve hududu dahi Rusya askeri Ru-
meli yi tahli ye et mezden evvel Devleti Aliye tarafn-
dan tayin ol unan bir komi syonu mahsus mari feti yle
kat i yen tayin ol unaca ve i bu komi syon icra olu-
nacak tadilat mahal l i nde, har i t ada iaret edecek ve
ekseriyeti ahalinin milliyetlerini ve Taht i t i Ar az fen-
ni i cab zeri ne ahali ni n menafi i mahalliyesini t ayi n
edeceini Bulgari stan' n vsat i mlkiyesi bir hari ta-
da tayin ol unup t ahdi di kat i ye esas i t t i haz olunaca-
n, S rbi stan' n yeni hududundan hududu kat ' ve
(Anje)nin garp ci heti nden Kar ada silsilesine vasl
ol acak ve Gar be dor u dner ek Komanova ve Ko-
an ve Kal kander en kazal ar n n hududu garbiyele-
ri nden geerek Pol at Da na vasl olacak ve or adan
(Volice) N ehr i nden Dr i na' ya ve cenuba dor u geip
Dr i na' dan Uhr i kazasnn gar p hududuna (Li mas)
Da na mnt ehi olacaktr.
KARAS U E FE N D (S elanik) Cevap ver meye
hazrlanmamz. Bu, bi r meselei hari ci yedi r. ( Gr l -
tTj
RE S Di kkat buyur man z rica ederi m.
Nal i E fendi ye hi t aben: Lki n ri ca ederi m, uzat -
may n z. 28 mebus isimlerini kay t ettirdiler, 10'ar
daki kadan 5 saatten zi yade srer.
AR S T D PAA (zmi r) Bu meselenin bi r
gnde bi tmesi art deildir.
i NAL E FE N D (Devaml a) Bu mesele mhi m
ol duu iin okuyaca m. (E lindeki kd k r aat a de-
vam etti.)
Badehu hudut Gr i ce ve Istarve kazal ar n n gar p
t arafl ar ndan geerek Gr a mos Da na mnt ehi olacak
ve Kast rya gl nden gei p Mol eni e N ehr i ne va-
sl olacak ve nehri mest ur mecras yl a Yeni ce' ye ve
Var dar Yenice' sine mr ur ve Var dar N ehr i ni n man-
sab ndan Gal l ko' ya Ubr ile, Par za ve S arky kar-
yelerine ve or ada Beikgl Gl nn vasat ndan ge-
erek Istorve ve Kar as u N ehr i ni n mansapl anna ve
sahilden Gr ge Yrgel ve or adan i mali garbi ye
doru uzan p, Rodop silsilesinden al t epe Da na
ve Uve Da na (Vatikula) ve (Cibliyon) ve ( Kar a-
kulas) ve (klar) Dal ar ndan Ar da N ehr i ne kadar
gidip, cenuba doru S tl ve Kar ahamza ve Ar-
navut ky ve Akarc ve nce karyel eri nden E di r neye
A^K^y- T V H ^ r t n o f o f m n i l . ^ rtM/>cW!r
u o g u J . X > C 1 C 3 1 C JVAUCT g l U C ^ O K U l .
Hudut Teke Deresi nden ve or l u Der esi nden ge-
ip Ll ebur gaz' a ve or adan S ucukder e nehr i nden
S r gen karyesi ne ve tepelerden geip ve Haki m ta-
biyesine gidip Kar adeni z' e mnt ehi olacak ve Man-
kali ye' den Bed' ile sehavili b r ak p Tol cu S ancann
hududu imal iyesinden geecek, Var t uvat ' n st t ara-
fnda Tuna' ya vasl olacaktr. )
t e Ayast efanos Muahedesi ni n maddei mezkre-
siyle Manast r, S elanik, Kos ova' da ve hart a E di r ne
vilyetimizin aksam mhi mmes. i mdi ki Bulgari stan
ve Rumel i ark ile m tem i an byk bir Bulgari stan
Hkmet i tekil etmek iin Rusya mur ahhas ve
Pani slavi zmi n en byk mr evvi ei Kon t Ignatyef bi -
zi i cbar etmiti.-
Makedonya meselesinin i hdas na asl bu Ayast e-
fanos Muahedesi ol duunu sylersek yan l mam olu-
381
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324
ruz. Zi r a bu muahedeyl e Bul garl ara ve Bulgarlarn
mrevvi ei efkra ol an Pani slavi zmleri n zihinlerine
' byk Bul gari st an fikri yerlemiti. nk kendi le-
rince bu k t aat mademki ksmen Bulgar unsur uyl a
meskndur , 'bir byk Bulgari stan hkmet i tekil
edilmek l az md r kai desi t akar r r etmitir. Vakt aki
Avr upa dveli muazzamas ndan dierleri, bat a i n-
giltere, Al manya olduklar hal de bir t araft an, dier
t araft an dahi devletimiz ve Bulgari stan' a t erk edil-
mesi t akar r r eden Makedonya k t as nda sakin Ru m
ahalisi t ar af ndan vuku' bul an pr ot est onamel er ve
i ti razat zeri ne cml emi zce mal um ol an Berlin Mua-
hedesi ni n ikinci maddesi byk Bulgari stann hudu-
du t ahdi t etmi ti r,
(Berlin muahedesi ni n 2 nci maddesi ni okuyor um:
Maddei mezkr eyi aynen, okumal y m. Maddei mez-
kreyi k raat eyler.)
S on Rus muhar ebesi nden evvel Bulgaristan, H-
kmet i mi zi n bi r vilyetini tekil et mekt e i ken Ayas-
t efanos Muahedesi nden sonra ' kendisinin byk bi r
hkmet ol mak fikrini koymu ve hudut l ar dahi bi r
t araft an Tuna ' Nehri , cenben Bahrisefit, sarkan
Bahri sevah, garben Manast r vi lyeti mi zde ki n Uh-
Gl nde farzedegelmitir. Fakat Berlin Muahe-
desi bu zan ve faraziyesini i mha ile kendisini Devleti
Osmani yeve tbi bi r ' E maret hal i ne getirmitir. Hat -
t muahedei mezkr e Rumelili arkiyi dahi Hkme-
timize tbi mmt az bir vilayet hal i nde brakmtr.
Ve Ayast efanos Muahedesi yl e byk Bulgari stan' a
terkedi lmi olan Makedonya ktas dahi t amamen
bi ze kald. Zi r a Makedonya ktas bi ze i ade ol undu-
u gibi, N i , Dobr i ca k t al ar dahi kendi si nden al-
nar ak S rbistan ve Romanya' ya, Rusya' ya kar gs-
terdi kleri fedakrlklarna mukabi l verildi. Bu gibi
t ahdi dat ise Bulgari stan' n houna gitmedi. S ofya' ya
yerleir yerl emez Bulgari stan, gzlerini' Makedonya
k t as na di kt i ve her ne kadar faaliyet lzm ise icras-
na bal ad .
Bul gari st an i nt i bah millsini kuvveden fiile getir-
mek iin Hkmet i sabka i mst ebi ddeni n zaaf ndan
i sti fade et meye bal am ve bu maksada vasl ol mak
zere Der saadet ' e yerlemi ve Tr ki ye siyasetinin
fahi hat s ndan bi r i olan Bulgar ekzar hhar e fiiliya-
t m mi t et meve balad.-
t e son Rus muhar ebesi nden ve Ayast efanos
Muahedesi nden sonr a Pani slavi zmleri n yegne maksa-
d Trki ye' yi zaafa duar ve Byk Bulgaristan' tekil
et mek ol up, buna vasl ol mak iin evvelemi rde Bul-
gar egzarhhanesi ni n Makedonya' da nfuzu ruhan -
sini ar t r mak ve bu suretle mi nel kadi m Ru m Pat ri k-
hanesi ni n zri i darei ruhani yesi nde bul unup Devleti
Osmani yeye ezher cihet mut bul unan ahalii Hri s-
tiyaniyeyi egzarhhl a t bi , k l mak ve bu suretle do-
r udan dor uya pat r i khaneni n ve dolaysyla dahi
Hkmet i Osmani yeni n ahalii mer kume zeri ndeki
nfuzu r uhani ve siyasisini izale et mek mesleki ol-
mut ur.
Pani slavi zmleri n bu maksad n Hkmet ricali
gr myor deil. Pek gzel gryor, ancak menafi i
zatiyelerine hi zmet eden (tefrika ile icray hkmet -
mek) politikasn onl ar dahi t aki p ettikleri iin buna
r yu mmt gst eri yorl ard .
te bu hkmet i mi z ricalinin bu hareketi sayesin-
de Rusya' n n Moskova payi t aht nda merkezi umu-
misi bul unan Pani slavi zmleri n E di r ne ve Rumel i ' de
Makedonya ktasna memur i ni hafiye irsaliyle bala-
yarak, Bulgari stan ve Pani slavi zm a ma l i n e hi zmet
etmek zere ahalii Osmani yeyi sevk et meye bala-
dlar.
unu da unut mayal m ki, Bulgari stan ahalisi dahi
Slav unsur undan ol up u suretle Pani slavi zmi tak-
viye iin Bulgaristan' evvelemirde takvi ye elzem ol-
duunu ve E di r ne ve Makedonya' da ahalii Hristi-
yani ye zeri ne Bulgarlar ve bi naenal eyh Pani sl avi zm
efkr ve hissiyatn ner ve t ami m iin Der saadet
Rum Pat ri khanesi ni zaafa duar et mekl e hasl ola-
ca cihetle Pani sl avi zm efkrnn balca mrevvi ei
bul unan Rusya Hkmet i ni n memur i ni siyasiyesi
Hkmet i Osmani ye nezdi nde t aki p edegelmekte
ol duu mesleki siyasi ve diplomasi dai ma Bulgar eg-
zarhhanesi ni n hi maye etmi ve E di r ne ve Makedon-
ya' da mmkn ol duu kadar yeni den Bulgar Met r o-
politleri iin Bab l i ' den berat istihsali cihetine mat uf
bul unmut ur.
Babli dahi bu taleplere ademi muvaf akat beyan
edecei yerde, ricali Hkmet i n vatanmz t ahr i p
yol unda menfaat i zatiyelerini her eyden zi yade d-
ndkl eri cihetle, E di r ne ve S elanik, Manast r ve
Kosova vilayetlerinde tevarihi muhteli fede cereyan
eden ve yeni den Bul gar egzarhhanesi iin mt eaddi t
met ropol i t beratlar vermilerdir.
Bu suretle onl ar dahi Pani slavi zmi n ner ve ta-
mi mi ne yar d m etmilerdir. E di r ne ve Makedonya
k t am zda Pani sl avi zmi n mlevvici efkr ol an Rus
ve Bulgari stan' n ne suretle neri t ohmu nifak ettik-
lerini ah ren bugnl erde mcahi di hrri yet ve inki-
l ab ahi ri mi zi n en birinci msebbi pl eri nden ol an
Resneli Kol aas N i yazi Bey' in (Hat rat Ni yazi )
nam nda nerettikleri eseri mhi mmi ni n 26 nci say-
382
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324 C : 1
fasnda (Bulgar ihtill ve isyan) faslnda gster-
mitir,
yle ki , t rpan ve emsali alt cedidei ziriye
fabri kal ar n n seyyar memur l ar sfatyla t aa 311den
beri Makedonya' da neri t ohmu nifak eden ve Rus
erkn har p zabtasnn ve mi syonerleri ni n ve Bul-
gar zabi t ve papazl ar n n tesiriyle bal ayan Bulgar
inklab ancak 1319 senelerinden tekilatn i kml
etmi , Bulgarlar kyam umumi ye bu kadar ge ha-
zrlatmtr, diye N i yazi Bey haki kat i hali syle-
mitir.
Pani slavi zm mrevvi leri , yalnz bununl a iktifa
et medi , Moskova ve S ofya' dan gel mekt e ol an me-
balii klliye sayesinde her t araft a mekt i p kad
edilerek, bur adan kan talebeyi Rusya ve Bulgaris-
t an mekt i bi ne meccanen sevk ve hususiyle asker
mekt epl eri ne i thal etmilerdir ki, Makedonyo ve
E di r ne' de 1319 senesinde vuku bul an itia i dare
eden zabi t t an n ekserisi hemen oral Rus ve Sofya
mekt i bi askeriyesinden neet etmi ol an kesndan
i baretti r. E sasen Ayast afanos Muahadesi ni mevkii
i craya koymak iin meydan fiiliyata kan panis-
lavizm irketi, Hkmet i salifeyi mst ebi deden zi-
yade kendi ne rakibi tabi olarak Der saadet Rum
pat ri khanesi ni buldu. Rum pat ri khanesi Fat i h Sul-
t an Mehmet Ha n t araf ndan kendi si ne Bizans hk-
met i t araf ndan zat en mevcut olan hukuku mezhebi -
yesi ipka edilmi ve bu suretle Hkmet i Osmani ye-
ni n baka ve t amami yet i mevcudi yeti yle zat en mev-
cudi yeti ruhani yesi dahi t emi n olunacan bildii
iin panislavizimlerin pr opagandas n her i bdd
prot est o etmi. N e are ki, muhi k olan szn H-
kmet i sbyaka istim, etti rememi ti r. Pat ri khane-
nin davas hakl iken, zi ra pat r i khaneni n vcudu an-
cak Hkmet i Osmani yeni n vcuduyl a kai mdi r, eer
dman ve raki bi mi z olan pani slavi zm E di r ne ve
Makedonya' da ner ve t ami m edilirse - ni teki m et-
mi ti r - Hkmet i mi zi zaafa dr ettii gibi patrik-
haneyi dahi zaafa duar edecei tabiidir. Teessf
ol unur ki, bu menafi i haki kam z Hkmet i sabka
ricalimiz anl amad veyahut anl amak istemedii gibi
N uzzr nzar ve ricali siyasiyei hafi yemi zden baz-
lar ve hat t mat buat Osmani yeden bazs anl ama-
m veyahut anl amak istemiyor. Belki onl ar n itika-
dnca pat r i khane elenizm fikrinin mrevvi ci di r. Hal-
buki bu zehap ne kadar btl ol duu, tari hi siyasiyi
tetkik edenlerce mal mdur . nk Avr upan n bun-
dan evvel ahval i hz rai siyasiye ile itimaiyesi, ih-
tirasat siyasiyeleri yeni den bi r Bizans Hkmet i ni n
hibir vakit ve hibir suretle tekiline mni di r . Ta-
ri h meydanda, Deli Pet r o' nun vasi yetnamesi mey-
danda. Binaenaleyh, dost ve dman m z ki m oldu-
u dur up dur ur ken onu tefrik edememek kadar fa-
hi haty siyas far zol unamaz. Bahsi mi ze avdet
edelim. Bulgari stan' n Rumel i i ark vilayetimizin
1885 t ari hi nde igal etti kten sonr a E di r ne ve Make-
donya, bu szm geri al yorum. Vi lyat S else
ktasnda neri t ohumu fesada germ vererek Yunan
Muhar ebesi esnasnda Bulgar eksarhhanesi , Ma-
kedonya' da bi rka met r opol i t iin Babli den Bert
istihsaline muvaffak ol duu gibi, E di r ne ve Make-
donya vi lytnda sureti zahi r e ve aleni yede ti caret
veklethaneleri ve fakat haki kat t a siyas memur i yet -
lerinin i hdas ve tesisine muvaffaki yet i zeri ne fiili-
yatn artk son dereceye vardrmtr. Bu fiiliyat
artk bur ada brakalm. Gel el i m Makedonya' da di-
er pr opagandal ar a.
Cml eye mal umdur ki , Avust ur ya ve Macar i st an'
da 1 - 2 mi l yona kari p Romen unsur u mevcut t ur . Bun-
l ar hissen Romanya' ya mer but t ur . Avust ur ya ve Ma-
caristan Romanya' n n bunl ar dan nazarn teb' d iin
Romanya' n n nazar n baka nokt aya i r ca' etmek lzm-
gelir di. Avust ur ya ve Macar i st an ve pancer mani zm
siyaseti yine Makedonya' y i nt i hap eyledi ve b u su-
retle 20-30 seneden ber i Makedonya ve Yanya ve ez-
cml e Manast r kasabas nda bi r de Ul ah pr opagandas
teesss etmitir. Bu pr opaganday tesis eden
Mar gar i t nam nda bir daskal ol mut ur. E sasen
Romen pr opagandan n i hdas ndan evvel Makedonya
ve Yanya' da Ul ah unsur u mevcut deil i ken, mer kum
daskal Mar gar i t hari t en gelen mebal i i klli ye ile ve
bi r cret mukabi l i nde ve ancak par mak ile saylan
bazlarn elde etmitir. Romen pr opagand 20 - 30 se-
ne zarf nda her sene Romanya btesi nde gsterilen
600 bin frang teye beri ye, maksad na sarfettii hal-
de, ora pr opagand m teksir edememi ti r. Zi r a tafoia-
tiyle par a mukabi l i nde vi cdann, hissiyatn - bi r ka
i sti snadan sarfnazar ki mse sat amaz. N f su r esm
istatistiklerine baklacak ol ursa, bunl ar t ekmi l Make-
donya ve Yanya' da ancak bi r ka bi nden i bareti r. Bu
pr opaganda dahi Hkmet i sabka ricalimiz ezcml e
son seneler zarfnda Rumel i Mfet t i l i i nde bul unan
Hi l mi Paa (tefrika ile icray hkmet mek) kaidei hut -
laniyesine mst eni den son der ece hi maye etmitir.
Avust ur ya ve Rusya ajan sivilleri dahi kezalik tak-
viyesine almlardr. Ul ah pr opagandas n n Avus-
t ur ya veyahut Rusya konsol osl ar na bir Osmanl Rumu
veyahut bir Rumu met r opol i t veyahut papaz al eyhi nde
en d bir i hbar mfet t i Hi l mi Paaya o adam n
meml eket t en t ar du t eb' di ne veyahut muhakemeye
TBMM KTPHANES
383
: 20 17 Knunusani 1324 C : 1
sevtke ve cezaya arpt rmas na kifayet eder. Hat t a m-
tak Ul ah ol du mu, maznunun iddetle cezaya ar p-
trlmas ve maznun Ul ah ol du mu ber zzi mme ol-
duu hakk nda gerek S adr sab k Fer i d Paadan ve
gerekse Mfetti i Umum den memur i ni zab t a ve ad-
liye ve mahki me iddetli emi r ve iradeler, telgraflar
gelirdi. Bu suretle gelen evami r resy mehaki m ve
i dare memur l ar n n gzlerini kor kut mut ur . Ar t k o
mahfcimi t abi at yl a haki kat a bakamaz. Zi r a neticesi
azildir. Mahaki mi fevkalde vesai r mahaki me gelen
b u misill t el grafnamel erden bi rka tanesini gr-
m m. Bu mesel eni n devam ve i t mam sonra Olacak-
tr.
Gel el i m Bul gar kolmitelerinin fiiliyatna; Ol 9 ta-
rihine kadar i craat bir dereceye kadar o kadar alen
deildi. O t ar i he kadar tekmi l Makedonya ve E di r ne
abahsi ni teslih ve Makedonya ve E di r ne htilal Komi -
tesini bi r sureti mut azammada her yer de tekil ettiler.
Bu ihtill komi t esi ni n tekilt o kadar mkemmel i yet
i kti sap etmi i di ki , adet Hkmet i gayri mut azamma
i i nde bi r i darei ihtilaliyeyi munt azama idi. Bunun te-
ekkl ve teesssne (hususiyle Manast r merkezi nde)
Manast r Rus konsol osu makt ul Rus Tot eski ' ni n ya-
rarl sepkattii t evat r en (iddia edi lmekteydi . Ahalli,
Hkmet t en zi yade Komi t eden kor kuyor du. Bulgaris-
t an 1dan S elanik, Kosova, E di r ne aha-
1
,islinden cebren, ker-
hen klliyetli i anat Selnie t opl and . Art k 1319 se-
nesi nde t ekmi l meml eket ri i i nde yuvarl an yordu.
Bu meseleni n tafsilat hakk nda Avrupal l ar t ara-
fndan o kadar ciltler yazld ki , byk bir ktpba-<
ne tekil eder. Dveli Muazzama vesair Balkan H-
kmt ve Hkmet i mi z kabi ne ve ricalini o kadar
megul etmitir iki, bu tafsilat t dt etmek mkn
hari ci ndedi r. Bulgar ihtilalcileri' meyan nda Gener al
Zonef Ml hayl ovski ve S ararof Gr yef bul undukl a-
r hal de meml eket i her t ar aft an t ahr i p ' etmeye bala-
dlar.
S elanik Osmanl Bankasn, l i manda bir Frans z
vapur unu vesair mebn yi di nami t hamhal at l a i-
mendi fer .kprlerini, asker karakol l ar n , postalar
t ahr i p ettiler. Manast r ' da Kr aova nahi yesi ni zap-
tettiler. Bulgar bayra n Hkmet kona na diktiler,
ahaliyi i syan ettirdiler. Hasl E di r ne, S elanik, Ma -
nastr, Kosova' y bat an baa atee soktular. Hk-
met i mdi ki Dahi l i ye N az r Paa Hazret l eri ni za-
ten Mfettii Umum t ayi n etmiti. craat nda h-
kmet ademi muvaffaki yet gsterdii gibi, zaten
panislavist poli ti kasn t aki p eden ve bi rbi ri ne bu
mesel ede r aki p bul unan Rusya -ile Avust ur ya hk-
met l eri mdahal e ettiler ve 1318, 1319, 1320, 1321,
1322 seneleri zarfnda t ekmi l bu k t aat Bulgar ihti-
lal komiteleri t araf ndan kat l ol unan Bulgar, Rum^
slm bi nlerce nfusa bali ol duu gibi, t ahr i bi b-
yt ve iftlikt dahi son dereceye varmt. ngiltere,
Fr ansa, Avust urya, t al ya hkmet l eri t ar af ndan
nerol unan muhaber ei siyasi yeyi muht evi resm ki-
t apl ar tetkik ol undukt a bu hal aynen zahir.
Ger ek Hilmi Paa Hazretler' inin Rumel i vilaye-
ti nde Mfettii Umumi l i e t ayi n ol unmas ndan ve
gerek Avust ur ya ve Rusya hkmet l eri ni n slahat
projesinin dahi iln, ki 1903 senesine msadi fti r,
riin zuhur una mni olamamtr. url zuhur et-
mekl e her ey ne olduysa oldu. htilal komi t esi ni n
maksad hsl ol arak Avust ur ya ve Rusya hkmet -
leri mdahal e emekl e Mur t eg pr ogr am n t aki p et-
t i r meye baladlar. Bu ihtilal komi t esi ve panisla-
vizmle Avr upa efkr umumi yesi ne kar kendi leri ni
o derece hakl gst ermeye muvaf f ak olmular (idi
ki, ngiltere efkr umumi yesi ve Bal kan komi t esi yl e
lehleri nde idareli kelam eden Avr upa' n n Mur t eg
pr ogr am ile umur u zab t a ve j andarma
1
vesair bi rt a-
k m vezaifi deruht e ettiler.
Yukar da arz et mi t i m ki, Bulgar i hti lal komitesi-
nin ktaat meskur ede uri kar makt an maksad ,
bu memleketleri n ekseri ahalisi Bulgar unsurundan'
olduu ve Bulgarlarn Tr kl er ve Ruml ar dan zulm-
didle olduklarn gstererek, Rusya ve Avust ur ya' n n
mdahal ei i vakasn bi ddvet or ada vilyt sairei
Osm an i yeden mmt az bi r i dar e tekil etti kten sonr a
vakti merhumunda Rumel i i ark vilayetinde yaptk-
lar, gibi bunu Bulgari stan' a ilhak ve bu suretle Ber-
lin Muahedesi yl e ak m kal m olan Ayast efanos Mu-
ahedesini mevki i t akt i ka vaz ve byk iBulgaristan
tekil etmek idi. Bu maksada vusul liin evvelemi rde
slamlarn karyeleri nde bul unan iftlikt ve kuleleri-
ni i hrak ve pat r i khaneye ciheti ruhaniyece mer but
kylleri Bulgar eksarhlna r apt et mek olduu ci-
hetle, bu pr ogr am mevkii t at t i ke kemali germi yl e
vaz ettiler.
Mcerret , mi nel kadi m olduu vehile kilisece
pat r i khaneye merbut i yet t en nai gerek kasabal ar da,
gerek kylerde ahaliyi sureti munzat amada ve bi r
pr ogr am t aht nda kati ve itlaf et meye baladlar. Bul-
gar eksarhlna mer but ol mayan E di r ne, S elani k,
Manast r, Kosova' da bul unan Bulgar met ropol i t ha-
nesi nden mersul mual l i m ve papazl ar kabul etrne-
yan kasaba ve ky ahali si derhal itlaf olunur ve bu
sebeple ahalii mer kumeye dehetli t er r i zm l i ka
ol undu. Pat r i khane met r opol i t ve papazl ar ve 'ky-
384
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324 C : 1
lleni Hkmet e mr acaat ederek, Hkmet onun
can ve mal n muhaf azaya mukt edi r ol amaz, hat t a
Hkmet e mcer r et i hbar vukuat tetii iin ka ki -
inin kat i ve itlaf ve nbd olduklar cml eye ma-
l mdur. nk Hkmet , tedabi r i tti hazna mukt e-
dir deildi. Bilkis, Voyvodal ar, eteleriyle beraber
komi t eni n i dam kararn her vaki t i cra etmekteydi -
ler.
Hkmet t en mazhar muavenet ol amayan Rum
kasaba ve ky ahalisi Avust ur ya ve Rusya konso-
loslar, aj an sivillerine mr acaat etti i nde alacaklar
cevap u i di : Bunl ar istikllleri i i n alyor. Siz
ise Tr kl er ile mttefi ksi ni z. Bir ey yapamay z.
Bulgar ekserhhanesi ne tabi olunuz. Ruml ar n bu
t azal l mm hlleri senelerce devam etti. Ruml ar
senelerce Hkmet t en muavenet beklediler. Rusya
ve Avust urya ve hat t ngiltere' nin, Bal kan komitesi
efkr, o vakit Trkl eri n aleyhi nde olduu gibi, Rum-
lar dahi Tr kl er e mttefi k addederek hi nazar
ehemmi yet ve i t i bara al m yor idi. S enelerce devam
eden u mukat el eden dolay t azal l m hl etmek
zere Ruml ar , Makedonya' da ezcml e S elanik, Ma-
nastr kasabal ar nda byk mi ti ngler akdederek M-
fetti Hi l mi Paaya ve Hkmet i Osmani yeye mt e-
vl i st i rhamat t a bul undukl ar halde, Hkmet , k u m
vai tten baka bir ey yapmad . Veyahut yapamad .
Dveli Muazzama konsoloslarna dahi ayn istir-
hamat t a bul undukl ar ndan, bunl ardan bazsna (eeri
mevcudi yeti ni z varsa, kendinizi mdafa ederek gs-
terini/.) gibi cevap verilmitir. Kosova vilyetinde
sakin S rpllara dahi ayn hl vaki ol makt ayd . H-
kmet lykyla Komi t eni n, etelerin mezal i mi nden
senelerce muhaf aza edemediler. tti haz eyledii teda-
u vc u u a a z . a u s c n t j c v c m c u . / . i d UUG-
r udan dor uya ademi iktidar, adalet iddet gst erme-
dii gibi, gstermi olsa bile, htill Komi t esi ni n
menei Bulgaristan' n merkezi S ofya olduu gibi,
tekilat iptidaiye halbuki S ofya olduu cihetle Bul-
gari st ana hcum etmek lzmdr. Hal buki bu t edabi r
ile hkmet e mr acaat etmedi . Zul m gren yalnz
Ruml ar n Hkmet e mr acaat etmesi lzmd. s-
l ml ar da zul m grdler. Fakat htill Komi t esi ni n
pr ogr am , Makedonya' da Selanik, Kosova, E di rne,
Rum ahalisini ezmek, kiliselerini mahvet mek ve bu
suretle vilyat mezkr ede Bulgar unsur unun rha-
niyetini Avr upa' ya kar gstermekle, Tr ki ye H-
kmet i nden Bulgar ahalisinin zul m gr mekt e oldu-
unu ve Avr upa' n n er ge baz makas d na yani
Ayast ofanos muahedesi ni i ade etti rmek ve bu halde
gerek Ruml ar ve gerek Bulgar ve gerekse S rplar ar-
tk t ahamml edemeyerek bu hal de gerek hkmdar
ve gerek ahali, herkes bann aresine bakmaya ba-
ladlar ve onl ar dahi komi t e tesviltna baladlar ve
bu suretle mdaf at a baladlar. Bu mdaf aat neti-
cesinde, senelerce Avr upa hkmt nazar nda bu
meselenin msebbi bi Bulgar ol duu hakk nda zehap
zail ol maya balad. Zi r a gerek Ruml ar ve gerek
Kosova vilayetinde S rplar; yalnz sl ml ar her ne
kadar onlar da Bul garl ardan zul m gr p iftlikleri
yama edildii ve kendi l eri nden i anat nakdi ye ceb-
ren topland halde, S rplar ve Ruml ar gibi mda-
faa mer ada bul unmad l ar. Ruml ar n bu gi bi
tedabi re mr acaat eylemeleri i cab hl ve masl ahat t an
idi. Zi ra Bulgar hti ll Komi t esi ni n i craat o derece
dehetli ve kat ' i idi ki, bi rka sene zarf nda binlerce
ahali mahv ve itlaf, kyl erde, hat t kasabal ar da bile
Komi t e' ye ianei nakdi yede bul unmayan i dama mah-
km olup, derhal i cra edilirdi. Yal n z Manast r eh-
rinde Rum ahali si nden 6 ay zarf nda 500 liray m-
tecaviz mebl a Bulgar Komi t esi t ar af ndan cebr en
alnd. Tccar veya maaza sahi bi dkknda ot u-
rurken, birisi ieri girip derhal rvelveri ni kar p
Komi t eni n i l mhaberi ni maaza sahi bi ne i br az ve
vermedii halde katledi yorlard. Biare t ccar kasa-
sn aar ak ar naar verir. Kyl er de iftlii, tar-
las, hayvanat olan Rum ahalisi cmlesi Komi t eye
mahi ye hara tasna ma hkm idi.
Efendiler, bu hal aylarca senelerce devam etti.
Bu vilytn bu hali nden Avrupal l ar gnden gne
her ii kont rol etmeye baladlar. Fakat unu zik-
rederi m ki, gerek Rusya ve gerek Avust ur ya ajan
sivillerinin ve gerek onl ar n fevki nde ol an Mfetti -
liin zaten dai ma Bulgar ahalisini hi maye ettikleri
halde, dier paraftan gerek Rum ve gerek S rp ve ge-
rek slm ahalisini ekseri ya sahipsiz grrl erdi .
ht i mal ki, siyaset bunu iktiza etmi idi. Zi r a or ada
bu uriin mevvi kleri Bulgarlar ol duu iin, bun-
lara dair, yani gerek Mfettii Umum ni n ve gerek
ajan sivillerin mevcudiyetleri unu mus r r an der me-
yan ederi m ki, vuku bul an cerai mi siyasiyeyi reviyyet
iin birka defa tekil ve lav ve yeni den teekkl
etmi olan mehaki mi fevkal de ekseri ya Mfettii
Umumi ni n nfuz ve tesiri hki manesi t aht nda ol up,
Bulgar muhakemt nda maznunl ar n l ehi ne gidildii
halde, iddetlice muamel e edi lmek zere mt eaddi t
telgraflar Mfettii Umum Hseyi n Hi l mi Paa
Hazretleri t araf ndan evami r veriliyordu.
Bu meselede bir ok telgraflar dava vekili sfa-
tyla bendeni z gr mt m. Bir t araft an (grltler,
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324 C : 2
anlald sadal ar ), bir t ar aft an da (devam devam
sadal ar ) te bu haller Avr upa mdahal esi ni n gn-
den gne t ezaydne bd olmu ve vilyat mezk-
r ede Adl i ye kont r ol ol mak zere dnmekt e idi.
Bu hal-i tevi, cml emi zi n mal mu olduu zere
hayat i t i mai yemi ze gayet muz rd r. N i hayet yi ne
cml emi zi n mal mu ol duu zere i darei mer ut e te-
sis ol undu. Vi lyat mezkr ede de bt n etelere
Bulgar, S rp, Rum, Ar navut her kes iltica etti. Cm-
lesi birbirleriyle ptler. S rp, Rum eteleri da-
tlp buna mukabi l Bulgar eteleri de fiilen i cr aat t an
birinci gnlerde vazgetikleri halde Kanuni E sasinin
i l n ndan bi r haft a geince pat r i khane ihtilali i anei
nakdi yei sab kay kyl erde t aksi m et meye balad.
Manast r Bulgar Komi t esi ve Voyvodas t ar af ndan
memhur var akal ar dan 10 adedi kyller t ar af ndan
gerek Hkmet e ve gerek t t i hat ve Ter akki Cemi ye-
ti ni n Manast r Mer kezi ne t akdi m edilmiti. Bulgar
Komi t esi buna mukabi l , Kanuni E sasi ni n i l n ndan
bi r haft a s oma vafcaii sab kadan ol duunu cevap
verdiler. Ar t k yine i st mam eden voyvodal ar Manas-
tra kari p or t odoks karyeleri ne azi met ve kiliselerini
- o vaki t henz Hseyi n Hi l mi Paa Mfettii Umu-
mi idi - onun gz nnde msel l ah eteler balad-
lar. Kanuni E sasi ni n i l an ndan sonra i st man et mi
ol an S elanik, E di r ne ve Makedonya Bulgar htilal
Komi t esi ni n mrevvi ei efkr ol mak zere karlan
gazeteye neden dolay msaade edildi? te muht e-
r em Mecli si mi ze Kanuni E sasi ni n i l n ndan s oma
baz kur ada bal ayan t ecavz haki kenmeyi zikre-
deyi m. Bakal m bunl ar hakk nda Hseyi n Hi l mi Pa-
a ne gibi t edabi r ittihaz etmi ve mtecasilleri ne
iin penei kanuna teslim etmemitir? 6 Aust ost a
Manas t r da sakin Bulgar papaz cebren Rum Or t o-
doks kilisesinde i cray yi n etmitir. 15 Aust ost a ise
Bulgar komi teci leri ni n t ehdi dat lika ile cebren Bul-
gar egzarhhanesi ne i nti sap ettirdikleri hakk nda ko-
mi t e t ar af ndan evvelce yaplm bi r i st i dada vaz
ederek Muht ar t ar af ndan Hkmet e vukubul an ih-
bar zeri ne bu istida nazar di kkat e al nmam . Bu
tasnt yapanl ar, mt ecasi rl er penei kanuna veril-
memi t i r.
kincisi; Vodi na kazas na t abi Ko r e d e Rum met -
repoli di t ar af ndan vukubul an i st i rham zeri ne H-
kmet i mahal l i ye t ar af ndan kapat l m olan kilise
cebren Bulgarlar t ar af ndan kad olundu. Kar ye
ahalisi t ar af ndan davet ol unan Rum papazl ar , Ko-
mi t e t araf ndan t ar d edildi. Yi ne Hkmet i mezkr
kiliseyi t ekr ar kapat t ise de, 16 Aust os t ar i hi nde
mtecasi rler hakk nda t aki bat kanuni ye vukubul-
mad .
Yi ne Pl rne kazas na tabi Goni e karyesi nde
1904 senesi nden beri kapal dur an Rum kilisesi, Ka-
nuni E sasinin i l an ndan sonr a Bulgarlar t ar af ndan
gaspedilerek, papazl ar kovul du. Bundan sonr a H-
kmet kiliseyi t ekrar kapayar ak met r epol i t haneye
teslim etmitir. 6 E yl l de Bulgarlar kiliseyi t ekr ar i-
kest ederek zaptettiler. Yi ne Hkmet bunda bir ey
yapmad ,
30 E yllde K esriye karyel msel l ah 14 Voyvoda
ihlli syi ve Bulgar egzar hhanesi ne i nti sap ettir-
mek iin t ehdi dat t a bul unmut ur. Hkmet bunun
zeri ne ( Mumayl ehm bur aya kadar olan ifadei ifa-
hiyesinin varakas n i t a ettii cihetle ifadesinin niha-
yetiyle t amam olan i bu celse zapt noksan kalm-
tr)
K N C CE LS E
Red' i Mzaker at
S aat : 11.30
RE S : Ahmet R za Beyefendi
KT PLE R : N esi ni Mazl i yah Ef. (zmi r)
RE S E kseri yet hsl oldu, mzaker at a bal-
yoruz. Dahi l i ye N ezar et i nden olan i sti zaha devam
edi yoruz.
S z R za Paanndr,!
RI ZA PAA (Karahi sar S ahi p) Rfekay ki-
r am hazerat evvelemirde mal umul i ni z, (itmiyo-
r uz sesleri)
386
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324 C ; 2
Kul akl ar n za pamuk t kayacak derecede gr a-
da kar amayaca mdan dolay affnz i st i r ham ede-
rim.
E vvel emi rde Dahi l i ye N az r Paa Hazret l eri ni n
beyan nda i ki nokt ada yekdierine t enakuz edecek
ey gr yor um. N az r Paa Hazret l eri beyanat nda
buyuruyorl ar ki , bir t araft an eteler arz i st i man et-
tii halde, bi l ahare bu eteler filnlar da l mad l ar.
Pekl , o halde, mademki arz i st i man etti. Silh-
l ar m vermedi i , kadr ol ar n da t mad halde, on-
l ara nasl i t i mat hsl edilir? E mni yet olur da, naza-
r di kkat t en dn tutulur. O vaki t mat buat stunlar-
na geen bir fkray okuyay m. Hkmet evvelemir-
de Rumel i Vi layat Osmani yesi nde ak kap politika-
sn mevki i i craya koydu. Yani herkesi n sellemehs-
selm serbest gezip kmas na meydan okudu. Aca-
ba gireni, kan bilir miyiz?
Mal um olduu zere, komi t e firak muhteli f eleri
t amamen ttihat ve Ter akki cemiyetiyle birleemedi,
uyuamad . Bu ayr kal an firak muhal i fi n ve muha-
si m n bu frsat gani met bilerek silah, cephane, di-
nami t vesaire cez-y nri ye ithaliyle Hkmet i Osma-
ni ye dahilini bir cephane deposuna dndr medi kl er i ne
mal um? Heyhat , erkn Hkmet i n akllar ba na
gelecek, gelecek amma, t avan bayr atktan sonra.
Bu mat buan n bu eyi Hkmet i n hi nazar di kka-
t i ne ar pmad . Sellemefsselm ak 'kap poli ti kasna
i l ani hayc devam olundu, taki p edildi. Gr l d 'ki, i-
maz- ayn edildi.
Bunun iin arz i stmn ettikleri halde, artk onla-
rn i sti man et mel eri ne ehemmiyet verip de ii noksan
b r akmak hat ender hat olur. N az r Paa Hazretle-
ri o vakit Rumel i i hne vilyt Osmani yesi nde
Mfetti idi. unu nazar di kkat e almal i di .
Ondan sonr a, keza, Dahi l i ye N azar et i nazar itiba-
r a almal idi. O ciheti ber t ar af edelim. Geleli m Kilise
meselesine.
Bu, hem gayet mki l, hem gayet kol ay meseledir.
Fikri ci znemce bunun hallini kat t i yyen ne Adl i ye
Mezahi p Md ret i ne ve ne de Dahi li ye N azaret i ne,
ne de S adaret e b rakmamal y z. nk, her iki su-
ret t e de ya Bulgarlar dllgr, Ruml ar memnun ve-
yahut Ruml ar dilvr, Bulgarlar memnun edecei-
mi z der kr ol makl a beraber, en hakl bir eye veri-
lecek kar ar da Hkmet her iki t ar aft an t enki dat
ahsi yeden kur t ul amaz.
Bunun elem t ari ki Bul gar l ar dan 3 kii, keza Rum-
l ar dan 3 kii, Ulah' lardan 1 kii, S rp' lardan keza 1
kii, bundan maada bi t araf ol arak E r meni vat anda-
l ar m zdan 2 kii, sl aml ar dan da 1 kii komi syona
dahi l edilmesi esabab n n t ehi ye edilmesidir. E sbab
muci besi , mal umu i shanan zd r ki , bi zi m mabi dl er .
cami ler, kiliseler gibi bi r k s m hal ka mnhas r de-
ildir. Mesela Ayasofya Cami i et raf nda bul unan ma-
hal 1 t t a meskn olan Msl manl ar Ayasof yay ziya-
ret ede ede giderler. Bt n Ramazan, Fat i h Cami i ne
yahut Beyazt' a. Falkat Bulgarlar yle deildir, her
Bulgari n kilisesinin r eyonu vardr., O kilise r eyonu-
nun dahi l i nde bul unanl ar mut l aka o kiliseye gi tmeye
mecburdu' rlar. Bylece Bulgarlarla Ruml ar meyamn-
da bi r kilise mnazaas t ahadds etti. Tar i he mr a-
caat etmeli. E vvela 'bir kilisenin r eyonu nedi r? udur :
Bu r eyon dahi l i nde (meskn bul unan ahali ki ml er di r ?
u or bac , Keof ailesi, omakof falan filan. Bak-
tlar, ekseriyet Ruamlarda m , Bul garl arda m ? Mesel
ekseriyeti Rum' larda bul dul ar. Fakat akailliyette bul u-
nan Bulgarlarn kilisesinin i nas nda daha zi yade yar-
d m var. Kilisenin i naas na yar d m eden ve akali-
yette bul unan Bulgarlarn sermayesi daha zi yade. S on-
r a uyut ul ar, bi ri bi ri ni n i r ad ndan t eki ne verdiler.
Ruml ar n daha baka kiliseleri vard filan. (Grl t )
i mdi gelelim srf kyl er e ait olan kiliselere;
MUS TAFA AR F BE Y (Krklkilise) N z n me-
sul Paa Hazret l eri Kiliseler bana deil, kabul et-
mem di yorlar. Bunu nasl mevzubahs edi yoruz?
RI ZA PAA (Devamla), Bendeni z onun iin
syl yorum. N e N az r Paaya, ne S adar et e haval e
etmeyelim, bu yk onl ar a vermeyeli m. nk bu
ykn altndan onlar nasl kal kar ?
RE S Bunu t akr i r suret i nde verseniz ol maz m?
RI ZA PAA (Devaml a) Peki, ben kilise mese-
lesini, mademki can n z sklyor, bi r t ar af a b rak yo-
r um. Fakat kiDise meselesi zannet meyi ni z ki , di n bi r
meseledir, bunun altnda. mstetir olan mesele, rncselc
siyasiyedir. Bu Makedonya Komi t e meselesi hi bi r
vakit de hal l ol unamaz. Ki li se meselesi hallolunmadk-
a kat i yyen Makedonya meselesi de hal l ol unamaz.
Bendeni zden evvel sz syleyen Nal i E fendi ve N az r
Paa buyur dul ar k, 1313 senesi nden daha evvel Bul-
gar ekiiya eteleri yokt u. Kal d ki ok yanl, ok
yalan.
RE S Yal an t abi ri ni geri alnz efendimi.
RI ZA PAA ( Devaml a) ok yanl, ok uzak.
Rumel i ark ' ni n Bulgaristanla i t t i had nda Bul garl ar
Rodop Bal kan ndan ete getirdiler, Fi l i be' de onlar
Rum evleri nde i skn ettirdiler, Ki mi si 'hrsz kyafeti n-
de idi. Tekmi l herkes heyecana geldiler. Bu komi t e-
ler, bu hrszlar geceleyin alkp da yamagerl i kt e bu-
l unur sa ne yapaca z di yerek, onun iin ahali Rum,
Yahudi , sl m bilmemi ne hepsi uykusuz kal d l ar.
387
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324 C : 2
Demek, ikli o vaki t yani 27 sene evveli komi t e var-
di., ondan daha evvel Bulgari stan Har bi ye N azar e-
tinde bul unan ve ahi ren Ministir Pr ezi dan olan Rao
Petrof 311 Beyannamesiyle Bulgari stan' a ve ondan
sonr a Bulgar t ccar vekilleri ve kendi avaneleri ve
RusyaMar n Kos bah, T rpanc bi l mem ne tccar sfat
ile Rumeliye mdahal e etti. E r kn har p Dai resi nde
ol an har i t adan daha vasi bi r mi kyast a Rumel i vilaye-
tinin hari tasn meydana koydu, i nanmazsan z bu-
gn K nkki fee' ni n bir paftas da bendedi r, bunu da
i rae edebilirim.
Demek ki daha o vakitler bu komi t el er mevcut
idi.
RAHM BE Y ((Selanik) Tar i ht en bahsedi l mesi n
efendilin.
RI ZA PAA (Devaml a) Tar i ht en bahsedi l i yor
deil, esast an bahseo%o(rum.
RE S Di nleyi ni z, bi ti ri yor, bi t i r mek zeredi r.
RI ZA PAA (Devaml a) Di er cihet santrali st
ve vlirhovist di yerek komi t e heyetini N az r Paa Haz-
retieri i ki fkra di ye tesmiye etti. Hal buki deil. Bu
frkalar 4 f r kadan zi yadedi r. pt i da, ceneral ol an
Sncef ve Mi hai l ovski reis oldu. Bi l hare Prens bun-
lar elde etti. S arafof Komi t e Reisi o bul unuyor du.
teki , Prensi n amal i ne let oldu. (Grl t )
RE S zahat meselesd hakk nda mt al aan z ne
ise onu syleyiniz.
RI ZA PAA (Devaml a) te bu i zahat a mt e-
allik N az r Paa Hazret l eri ni n Rumel i Vilyat aha-
nesi nde bu kadar mfettilik ettii ve ei yevm de Dahi -
liye Nazaretiini igal eyledii halde, hl iki komi t e
ubesi nden i bar et t i r di yor.
Hal buki bugn dahi l de 3 t ane, hari t e de bir tak-
m n n mrevvi ei efkr baka, dier ci heti baka, bu
ci het baka, bi rt ak m Makedonyal l ar n, her ne ka-
dar itilaf husul e gelse, (kilise meselesi de bert araf ol-
sa, onl ar n dedi i gibi ollmaynca mesele yine hallolun-
maz. Dahi l i ye N az r Paa Hazret l eri ni n dedii odur
ki, santralist...
TALT BE Y {Edirne) Dahi l i ye N az r Paa
Harzet l eri ni n i zahat nda 'bu vardr.
E MAN E L KARAS U E FE N D (Selanik) De-
diimliz de budur , bi r santrali st dedi Paa Hazretleri .
RE S Bi t i rmek zeredir, dinleyin.
RI ZA PAA ( Devaml a) Bunun iin maksat ki-
lise meselesi ne ni hayet veri lmeyi nce hibir eye kat ' -
i yyen ni hayet verilmez.
HI ZI R LTF BE Y (Zor) Bendeni ze taalluk
eden mesel e var.
RES S z N az r Paa Hazretleri ni ndi r.
HS E Y N H LM PAA (Dahiliye Nazr)
S yledi i m szlerde t enakuza tesadf ol unamaz zan-
nederi m. Komi t el er i n dahaletleri kabul ol unduu hak-
k nda vilayetlere tebli gat i cr a ol unduu s r ada silah-
l ar m da teslim etmeleri i cap eder kayd mevcut t ur .
Bir mi kt ar silah da i st i rdat ol undu, teslim ettiler, fa-
kat ekserisi silahsz geldikleri gibi, silahl gelenlerden
de bazlarnn silahlar al nmamak lzmgeldi. Bir me-
mur un muamel at ve i cr aat 4 ay veyahut 5 ay sonra
t enki t edilirse pek dor u olmaz. Mebusan Ki r am iin-
den bu etelerin dahal et ettikleri srada Rumel i ' de
bul unup da ahvali mahal l i yeye bendeni zden zi yade
vkf olan 50 kadar zevat mevcut t ur . Hkmet i n o
aral k gerek elde mevcut olan, gerek gizli silhlar
meydana karp zapt et mesi nde i mkn yoktu. Bu bap-
ta ileri gi tmeye de maddet en are bul unam yor du. Bu-
nun, zannet memki , hilafn i ddi a edecek bir ki mse
bul unsun. ( Dor udur , dor udur sesleri)
Zannederiim ki , t enakuz yak szmde; 13 senedi r
demi t i m, bahsi mi z Rumel i ' ye aittir. R za Paa Haz-
retleri Bul gari st an' dan bahsedi yor. Rumeli i ark ' de
Bul gari st anda komi t el eri n ne vakit teekkl ettiini
bi lmem, vazifemi Rumel i ' de cereyan eden ahvali anla-
makt r . Rumel i ' de 1313 senesinde ve bi dayet en Koa-
na kazas na mer but Doniie karyesi nde komi t el eri n
tekil edildiini R za Paadan zi yade tekilat fesadi-
yeye valkf olan organi zasyon ent er yr n itiam
mt eaki p nerettii 'bir eserde de mevcut t ur . Or aya
mr acaat ederseniz, bendeni z de R za Paa Hazr et -
leri de hemefkr olur. Komi t el er i n ne naml ar l a yad
edildiim de, zanneder i m ki iyice renmi t i m. He-
yeti celiJenize l zumu ol masa da, vukubul an i fadat a
Jcar bunu da msaade edi n. Ceneral' Ropef Vi rhovi st
Komi t esi nam yl a bi r komi t e tekil etmiti. Fakat m-
t eaki ben S arafofTa t araft arl ar S antralist nami yl e ay-
r ca bi r komi t e tekil ettiler. Bunl ar n her birisi ayr
ayr bi rer yol dan gidip, fakat ayn hedefe vasl ol-
ma k stiyorlard. S onr a S antrali st F rkas da ikiye
ayrld. Bu baka suretle, yani komi t el eri n teki latna
mt eal l i k mal umat m n nak s ol duuna dair syledi-
i szler de bel ki dor udur , Fakat zannedersem
bendeni zi n malumatm, kendi syledi kleri nden daha
esasldr. nk hepsi vesaike msteni tti r, yahut
mkemmel ol mas nda bendeni z in zt masl ahat
iin hi bi r tesiri yokt ur, d bir eyden ilbarettir.
HI ZI R LTF BE Y (Zor) Rumeli vekayi i ni
mukaddema N ah E fendi ar kada m z bu bapt a bi ze
t amamen gsterdiinden, bizim
1
iin sz syl emek zait
dyor . Ancak, unu t ahki k et mek isterim ki , N az r
388
TBMM KTPHANES
: 2 0 1 7 Knunusani 1 3 2 4 C : 2
Paa Hazret l eri Rumel i ci het i nde bul unan etelerin
ellerinde bul unan pr opagandal ar dan elde edilen esii-
han n Hkmet e zapt ve msader e buyur ul duunu
beyan buyur dul ar . Bu suret yalnz Rumel i cihetlinde
deil, vilyt Osmani yeni n her t ar af nda cari bi r kai -
de bi r usul dr ki ekiya kutta-1 tark sari k nden elde
edilen esli hann dor uca Tophane N azar et i ne ve su-
reti a hz . hakk nda mal umat ol mak zere Har bi ye
N azaret i ne, Dahi l i ye Nazaretline mal umat i t a edil-
mekt e olduu mal um bir kazi yedi r. Hat t geen se-
neye kadar bu mhi m, klliyetli eslihann u suretle
Tophaneye i rsali nden N z n sibak selefi lleri Mem-
duh Paa kayd mahsus t ut mut ur. Villya t valilik-
leri elviyei mstaki lle ile bi l muhaber e munt azam
mkemmel mekad r , enva, kemmiiyt esliha hakk n-
da munt azam defter cem' etmiti. Ondan sonra, bu
esliha ne oldu imdiye kadar ?
RE S S adede gelelim efendi m. (Gr l t ) Ba-
ka bi r t akri r veriniz, i st i zah ediniz, bu baka bi r ey-
dir, dier bir gn N az r Paa Hazret l eri gelir maal -
memnuni ye i zahat verir, evvela onlar hazrlansnlar,
sonr a cevap versinler. (Gr l t her taraftan).
TE VF K E FE N D (Van) S oral m N az r Paa
Hazret l eri ne, bu bapt a cevap verecekler mi ?
HI ZI R LTF BE Y (Zor) Bendenizin syleye-
cei m kuyuda msteni tti r. Dahi li ye N azar et i nden bu
husust a munt azam kuyd ve defa tir t ut ul mut ur. Ah-
ren, mhi m bu kadar klliyetli esliha ne olmutur?
Mcmduh Paa ile Zeki Paa aras nda mektum ve
mest ur kal m bir eydir. Bunlara dair ihazat muk-
taziyye itta etmelerini N az r Paadan rica ederi m.
RE S S z Mehmet Vasf E fendinindir, yoksa
Kar asu E fendi ni ndi r.
ME HME T VAS IL E FE N D Buraday m efen
dimi
RE S Buyur un sz ztlnizindir.
ME HME T VAS I F E FE N D Buraday m efen-
di m, mnzaunfi h olan kilise meseleleri iin vil-
ytta baz kar ar l ar ittihaz ol unmut ur . Bu meselele-
rin halli, yani bunl ar a bu mnazahat t a ber devam ol-
maa sebep ol mut ur. Fakat , bendeni zi n i ti kadmca,
bu kiliseler, esasen mnaazat haki ki yeni n mvel-
litleri deildir. E sasen mnazaat baka makast
baka zemi nde idi, baka hesap zeri ne deve-
raneli yor, bunl ar esasen zddiyeti ml ki yeden
mnbai s eyler. Fakat bu kiliseler, bu mekt epl er
mnazaaya sebep ol duka, hibir vaki t bu eylere
faysal verilemez. Yar n bu kilise meselelerine, mek-
tep maddel er i ne her ne suretle bir netice verilmeli
idi. Zi r a bunl ar vaktiyle kar ar l ar a i kti ran etmiti. Bu
kar ar l ar Bab Devlete arz ol unmut u. Bur ada N uz-
zr, eer ki bunl ara kati surette emi rler vereydi ,
bunl ar i mdi ye kadar fasl ol unmu idi. Bu maddei
fesadn imdiye kadar kal mas bur ada N uzzr n va-
zifelerini ifa etmeyi p, leyte, laalldde b rakmas n-
dan mnbai s olmutur. Zi ra i darei masl ahat edi n
gibi gayet bir t ak m ak vasi tabi rlerle vi lyta emir-
ler verirlerdi. Bu meseleler hal l ol unmazd . Onun iin
o mesuliyeti azmeyi der uht e edi p de bunlar kat ' -
edemezdi . Byle kalyor; bunun iin bu meseleye
esasen kaf i bir ey vermeli di r ki, vat andal ar m z
aras nda bu ihtilfa sebebiyet meselesi kalmasn.
Zi r a bu mesele, bunu da ri ca ederi m, esasen zddi-
yeti ml ki yeden mnt e bir ey ol duu iin, mem-
leketin menafi i ne ci dden muvaf k ol arak bu ihtil-
fta ni hayet vermeleri iin bunun ansr muhteli fe
erbab na ci dden mesyi hi messi re ifa edilmeli. Bu
esasen zddiyeti tarafeyn mndefi ol mad ka zahi ri
olan sebepler daimi ol arak kalr.
RAHM BE Y (Selanik) E fendi m Mekedon-
yada teekkl eden eteler yahut Vi lyt S elsede
yalnz o eyi iyice dnmel i yi z ki, S ofya S ofya de-
dik ve elan S ofya di yoruz ve o da, S ofya Bulgaris-
t an' da bul unuyor. Hi ndi st an Hi ndi st an derler. Hi n-
distan ol makl a beraber ngi ltere' ni n t aht i daresi nde
bul unuyor. Biz onu muhaf aza ettike onun sahi-
biyiz, ona cihan ne nm verirse versin. Vi lyt Se-
lsede teekkl eden eteler tabii bunl ar bi r t ak m
makas d siyasiye neticesi ol ar ak or t aya atldlar.
Bunlarn menei evvelemi rde Bulgari standr. Yani
Bulgar eteleridir. Bulgar eteleri ress, mevvik-
leri bur adan geldi. S ermayeleri uzakt an geldi. Esliha-
s, cephanesi filan her ey or adan geldi ve bunl ar n
t al i mat da or adan geldi. Bi l hare ml ken bunl ar
arasnda ihtilf zuhur etti. ki k sma ayrldlar. Bi zi m
o zamanki i daremi z bir idarei mst ebi de, bi r i darei
zli me idi. Hkmet i n o tarz idaresini alklayan,
tasvip eden hibir hkmet i mt emmedi ne t asavvur
edilemezdi ve yokt u. Bulgarlarn i yznden baka
ve fakat sureti zahi r ede mezal i mden ikyet tarzn-
da vuku bulan bu harekt , bi r okl ar n n bu suret-
le bu avazeyi telakki et mek holarna gi tti i nden
mahz byl e telakki edildiler. Bul garl ara zah r ola-
cak pek ok kiiler kt ve Berlin Ahi t namesi nde
bu husus hakk nda mevcut bir maddeden istifade
ederek bu mesaile mdahal e hakl ol duunu iddia
ettiler ve mdahal eye baladlar.
Hkmet i mi z, bunl ar a kar t al ya' da N az r Pa-
a Hazret l eri ni n beyan buyur dukl ar vehile t at bi k
3 8 9
TBMM KTPHANES
t : 20 17 Knunusani 1324 C : 2
ol unan usuller ve kanunl ar gibi eyler tatbi k ede-
mezdi k. nk, Hkmet i n o gibi i craat a yz ve
cesareti yok idi. Her kes yle bir har eket ve
i craat pek zi yade takbi k edecek, Bulgarlarn fer-
yat l ar na haki kat en hak verecek, mevcut kanunl a
aff umumi yl e bunl ara mesayi h icraasiyle bunlar
yol a get i rmek, hal buki masraf baka baka, telkinat
baka idi. Tabi i Hkmet muvafaki yet gsteremi-
yor du. Bulgarlarn bu hareketi iln Merut i yet t en
sonra kendi leri ni n beyan ettikleri vehile hrri yet i
elde et mek iin olmad muhakkak idi. nk hr-
riyeti elde et mek isteyen bi r millet nne gelen va-
t anda n l drmez, t st i pdada vasta ol an kimler ise
onl ar n zeri ne hcum ederdi . Kal d ki, Bulgarlar,
yapt kl ar i craat t a hibir Hkmet memur unu l-
dr medi . Onl ar n dai ma hcum ettikleri cihet, ken-
di vat andal ar idi. Di er ansr zeri ne kuvvetli ol-
dukl ar n gst ermek istiyorlard. Ayn zamanda bu
i craat yl a or ada skn ve asayiin muht el ol duunu
da Avr upa biliyordu. Bild S elsede bul unan an-
s rdan Tr kl er , buna pek fazla t ahamml gsterdi-
ler. Bu gibi t ahamml l er , Tr kl er i n t ahamml ile
lfet etti kleri nden deil, ancak t ahamml etmedik-
leri t akdi r de haki kat en kendilerine tahsis edilen bar-
barl k sfatn kendi l eri ne atfetmek iin bi r sebep ver-
mi ol mamak iindir. Fakat Bul garl ar n har ekt na
mabi h ve Hkmet i n t arz idaresiyle izmihlali mu-
hakkak ol an meml eket i n t aksi mi nden hi ssemend ol-
mak iin Ruml ar da Bul garl ar gibi sr har eket gs-
t er mek l zumunu hissettiler. Bunlar bu teebbsleriyle
Bul garl ara kar muar z kyorlard. Fi l haki ka Bul-
garl ar n o zamana kadar gitgide ilerlemi olmas, Vi-
lyat S elsede Ruml ar dndr yor du ve Ruml ar n
en evvel yapacakl ar ey Ruml ar dndr yor du ve
Ruml ar t abi at yl a Bulgarlar al eyhi nde olacakt. Rum-
l ar har eket e balaynca, Bulgarlarn husumet i srf
Ruml ar n zer i nde kald. Bilkis Ruml ar ar ayar ak
Ruml ar bul ar ak onl ara tasallut tmeye baladlar.
Fakat yollar zer i ne kan bakal ar na t ecavzden
de eki nmezlerdi . Ruml ar n, Bulgarlarn bu hareket-
leri isiti'pdattan kur t ul mak iin bir fedakrlk t arz nda
i ln ettikleri hal de, Ruml ar n bu har eket i baz dev-
letler t araf ndan - Bulgarlarla muar z ol dukl ar iin -
t ar af dn i sti pdat bir unsur u har ekt t ar z nda telkki
edildi. Bu t el kki , Avr upa efkr umumi yesi yl e Rum-
larn aleyhi ne celb etti. Hal buki ne tekiler hrri yet
iin, ne beri ki ler i sti bdat iin alyordu. Her ikisi
ayn maksad siyasiyle ura yordu. Ayn maksad si-
yasiyi t aki p edi yordu.
Ul ahl ar a gelince, Vilyat S elsede Ul ahl ar n k sm
kllisi Ruml ar l a bi rli kte Rum kiliselerine t abi bulu-
nuyorl ar ve Ruml ar l a iyi gei ni yorlar idi. E l hl et
hzi h Rum' larla ber aber di r . Bi rok karyeler Ul ah ol-
duklar hal de Ruml ar dan zi yade Ruml uk gsterirler.
Fakat hissiyatnda herkes hr dr . Bahusus mezhep me-
selesi, srf vi cdan bi r meseledir, keyfidir. Ul ah kili-
sesini Ru m kilisesinden ay r mak emel i nde bul unanl ar
da vard r. ' Bunlar tayi b edi lemezdi . Ruml ar n mena-
fiine muvaf k gelmedii iin, Ruml ar Ul ahl ar n bu
fikrini bu emeli ni sndr meye baladlar. Ruml ar l a
Ul ahl ar ar as nda bundan sonr a bi r br det hasl ol du.
Ulah' larn, Bulgarlarn ol duu gibi - Bulgar mfsitle-
rinin - yoksa, bu Bulgar t abi ri ni bt n vatandalar-
ma t ahmi l edi yor um zannedi lmesi n. Bu fesatta Bul-
gar vat andal ar ma mevvi k olan mevvi kleri n, mf-
sitlerin Bulgaristan' , keza Ru m vat andal ar m n m-
evviki olan mfsi tleri n Yunani st an' vard . Fakat
Ul ahl ar n Romanyas bu mesel ede yoktu. N as l ki.
Tr k' n vat an n milletini seven Osmanl Hkmeti
muhafaza ederdiyse ayn suretle Ul ahl ar da muha-
faza ediyor idi. Zannet mem ki bi r mahkeme Ul ahl ar
hakk nda baka, Ruml ar hakk nda baka, Bulgarlar
hakk nda da baka bi r muamel e yapm olsun ve gr-
medi m ve zannederi m Rumel i l i ar kadal ar mdan bu-
nu kimse grmemi ti r. Ar z ol unduu vehile, bi lhassa
' Bulgarlarn bu feryatlar gya i sti pdat al t nda ezildik-
l eri nden ileri geli yormu t arz nda gr nd iin,
Avr upa gazeteleri nden bi rou bunl ara mzahar et gs-
terdi ler. E vvelce Manast r Mebusu refikimizin beyan
ettikleri gibi byle Rus fikri, Hkmet i , Rus Kon-
solosu, Pansi lavi zm meslei filan deil, Rus memur -
lar da, Frans z memur l ar da, ngiliz memur l ar da
velhsl bt n Avr upa' da bul unan Avr upa hkmet -
lerinin memur l ar , hepsi Bul garl ara muavenet eder-
lerdi . nk o suretle bi r adalet i cra edi yorl ar zan-
nedi yorlard. Rusl ar n Avust ur ya' dan, Frans zl ar n n-
gilizlerden fazla yaptklar bir muamel e yokt u. Pansi-
l avi zm meselesini bur ada bahset mek iin hibir se-
bep gr emem ve bahusus u son zamanda Rusya H-
kmet i ni n Osmanl Hkmet i ne gsterdii dostluk,
gsterdii mzahar et nazar di kkate alnnca vakayi i
sab kadan bahset mek bendeni zce pek mnasi p bi r key-
fiyet deildir. Bizim dost l uumuzu kazanmak isteyen
bi r hkmet i n biz daha zi yade bi r arzu ile daha byk
bi r emel ile dost l uunu kazanmaya almalyz. Ara-
ya br udet get i rmek, gazeteler arasnda vesilei bahs
ve mekal ol acak szleri bur ada kat ' i yyen zi kret meye
hacet yokt ur. nk bfai dedi r ve doru deildir.
390
TBMM KTPHANES
t : 20 17 Knunusani 1324 C : 2
Rum etelerinin Bul garl ara 'kar km ve ahalii
slamiyenin Bul gar l ar ' dan son derece h zar bul unduk-
lar bi r srada Rum etelerinin km ol mas ndan do-
lay ahalii msl i me hkmet i n her t r l tehdi di nden,
mehki mi n kendi leri zeri ne gsterdii her t r l m-
cazat ndan kor kmayar ak gizli gizli, Hkmet i n haberi
olmakszn Rum ekiyasna muavenet etmitir.
Bunl ar Ruml ar Bul garl ara tercih ettiklerinden
deil, Bulgarlar evvelce mefsedet e bal amal ar ndan-
dr. Or ada gerek Bulgarlar, gerek ahalii islmiyeyi,
gerek bunl ar ezmi bul undukl ar iin ahalii islmi-
yeyi bi zar etmilerdi. Rum eteleri bunl ar a kar bir
hareket t e bul unmad kl ar ndan, Ruml ar a, ahali i isl-
mi ye muavenet etmitir. Yoksa, Hkmet bunlar
yakal am olsayd Rum etelerini cezalandrd gibi,
onlar, yani ahaliyi islmiyeyi de cezalandrrd. Belki
bunl ar dan zi yade cezalandrrd, k, bunl ar gzeten
bir ngiliz t er cman bul unmuyor du. Bir islmin,
Tr k' n muhakemesi nde, hi bi r ki mse bul unmuyor-
du. Bir T r k n hanesi ne gelip de onu hi maye eden
hi ki mse gr nmyor du.
t e Vi rhovi st etesi diye demi n mebus kardei mi n
bahsettii etenin, bendeni z S elnkli bul unduum iin
ve ete de S elanik' te teekkl ettii iin, sureti te-
ekkl ki mleri n muavenet i yl e teekkl ettiini, dier
mebus arkadal ar m zdan, hat t Dahi l i ye N az r Paa
Hazr et l er i de memuri yet l eri de Mfettilik memur i -
yet i nde bul undukl ar ndan, kendi leri nden daha iyi,
daha hususi a r z edebilirim. nk meselenin iin-
deyi m. Bu mesele o suretle - demi n arz ettiim ci-
hetle - husule gelmitir. Fakat Hkmet bunlar
yakalad zaman, hi bir vaki t ekiya muamel esi
yapmam , ekiyalara kar t at bi k edilen cezay bun-
l ar a tatbi k e yu a d . nk bunl ar aki deildi.
nk bunl ar ki mseyi l dr mek iin t opl anmam -
l ard . nk bunl ar hi ki mseyi l dr memi idiler.
Ki mseni n hayat na, mal na, rzna tasallut etmediler.
Yal n z bunl ar, ekiya etesi t aki p edi yorlard. O ete
de, Apost ol etesi nam yl a mar uf idi. Apost ol ete-
sinin dier Bulgar etesinin bul undukl ar bi r mevki e
gittikleri zaman tesadfen yak nda bul unan asker
mfrezesi ni n or aya gelmesi ve onl ar yakal amas yl a
haki kat meydana kmtr. Kendi l eri ni n ekiya e-
tesi olmadklarn, ve bu husust a maksat l ar , ekiyay
mahvet mek, Hkmet e muavenet et mek ol duunu
beyan etmeleri zeri ne, Kanunu Cezada bu husust a
tayi n edilen madde hakl ar nda t at bi k edilir.
Ar z et mek isterim ki , bu nokt a, kendileri iin
Hkmet t araf ndan hakl ar nda hi maye edildii te-
lakki edilmesin. N az r Paa Hazret l eri ni n demi n
buyur dukl ar gibi, t t i hat ve Ter akki Cemi yet i ni n
son zamanda i craat a balad hengmda bu eteler
durmul ard . Yani , faaliyet gst ermi yorl ard . S ebebi
ise, bunl ar n neticeyi anl ad kl ar ndan ve Merut i yet e
k ol dukl ar ndan deildir. Bunl ar meseleni n ne
ol duunu bi lemedi kleri ndendi r. nk bi r t ar aft an
Bulgar eteleri, bir t ar aft an Rum eteleri, Vi l yat
S elsede, her yerde itita tevessl etmi lerdi r. Hal -
k bi zar etmilerdir. Her kest en zi yade kendi l eri de
Tr kl er i n t ahamml ne hayret l e bakmaya balam-
l ard r. eteler ktn iittikleri gibi, bu etelerjin
Rum etelerine mi , yoksa Bulgar eteleri ne mli zahi r
olacaklar, kendi leri nce mal um ol mad ndan ve
hangi cihete bu ete i lti hak ederse mahv, muhak-
kak bul unduundan, her i ki cihet, t asal l ut u bir t ar a-
fa b r akm ve bunl ara yar anmak cihetini t ut mul ar -
d.
t e bunun iindir ki, etelerin faaliyeti kesilmi,
ve t t i hat ve Ter akki Cemi yet i ni n fedailerine kol an
rn amlardr. Avr upa' ya t eden ber i i ddi a ettik-
leri dihetle, bilfiil bunun semeresini gst er mek zer e
yani kendi leri ni Merti yeti dar eyi istihsal et mi ve
i st i bdat t an usanm , bunu i spat et mek zer e Hk-
met e dehalet ettiler. Fakat bunl ar n fikirleri yalnz
ehirlere gi rmek ve evvelce dal ar da yapt kl ar , 'bi-
l har e bir sulh ve skut i eri si nde ve mer ut i yet l e
i dare ol unan bir hkmet i n 'ifrad ol ar ak yaamaya
baladlar. Fakat silhlarn teslim etmedi ler. S akla-
mak istediklerini bildirdiler. Hkmet i n cebr en
bunlarn silhlarn t opl amaya kalkmas, pek b-
yk bir hat olur bence. nk ilm Merut i yet , yanli
i nk l ap gn Selanik e Bulgar, Rum vesaire beyni n-
de evvelki nden yz kat fazla bi r suret t e vukuat k-
m olurdu. Bu.uld.uu sakl amak sledakleii yadi grl ar
Hkmet muhaf aza etti. Msaade etti ve daha do-
rusu bu hususta mz layn etti. Teessf ol unacak
bir clihet var ki , o gnden i t i baren askeri n (istirahat
'iin mevaki den ekilmesiyle j andar mal ar n, zab t an n
evvelki kadar faalne har eket et memesi nden (isttifa^
de eden Bulgarlar, Vi lyat S elasede ol duu gi bi va-
tanmzn baka kel eri nde de u hr r i yet t en bilisti-
fade evvelki nden kat kt fazla silah koymu, her ta-
raf bombal ar l a dol mut ur. Bunu zanneder i m ki mse
i nkr etmez. nk Hkmet i mi zi n bundian haber -
dar olmas zaruri di r. Bunu neye at fet mek l z m gele-
cejini pek iyi t akdi r edebilirsiniz. Her kes ne derse
desin, yalnz u ci heti muhakkakt r ki , Mer ut i yet e
drt elle sarlm bir unsur, Mer ut i yet i dar eni n,
Kanunu E sasi ni n bahetti i hr r i yet t en i sti fade ile
Devleti n selametini dnmek lzmdr. Ar t k si lah
391
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324 C : 2
ceMyi e t ede, -beride silah debboyl ar tekilini artk
dnmemel i yi z. Biz de imdiki hal de bir i darei me-
rut emi z var, bi r dar e! adi l emi z var. Avr upa' n n na-
zar nda evvelce baka i di k, imdi baka trlyz.
E vvelce haki kat en Hkmet t en en zi yade bi zar olan,
en zi yade zar ar di de olan i slamlar, Tr kl er di. Fa-
kat , ikimden kimi ikayet edeceklerdi ? Bugn di l
'bir Hkmet i mi z var, Avr upa bizi alklyor. Vakt i y-
le (icra edemedi i mi z, husule geti remedi i mi z, t at bi k
edemedi i mi z kavai ni biz bugn yapar z. t al ya' n n
i t t i haz ettii usulleri i cap ederse biz de t at bi k ederiz.
Gazet el er serbesttir, her ner ede bir adaletsizlik g-
rrse, derhal iln eder. i mi zde her unsur dan me-
bus bul unuyor, nerede bi r adaletsizlik icra edildiini
haber alrsak, ( )
Fakat , N az r Paa Hazretleri ni n beyan buyurdu-
u gibi, K r cova meselesi nde ol duu vehile, dai ma
kasabada yzlerce kesn nnde bir adam vurul uyor,
keza Kesendi r e' de de ayn hal vaki olmutur. Or ada
Bulgarik ol duu gibi, birisi de Ruml ukt ur , Or ada
yzlerce halik ar as nda adam vurul mut ur. Or ada
vur ul ur ken bi r kii bul unmu, failini pekl a gr m-
t r. Bunl ar hakk nda mevcut kavairiimiz messi r
bi r adalet t emi n edemi yor. Biz, ne yapacamz d-
nmemi z lzm gelecektir. O da messi r bir adalet
yapmalyz. Bu adaleti temin edecek kanunl ar yap-
malyz, bu kanunl ar teklif etmeli yi z, yahut Adl i ye
N ezar et i nden talep etmeliyiz. Yahut teriini t al ep et-
meliyiz.
Dahi li ye N z n Paa Hazret l eri ne edecei mi z
i st i rham, bu husust a mukt edi r ellere, i darei mernali-
ki tevdi etmesi keyfiyetidir. N e kadar i mkn mut a-
savver ise onu i cra ederler. Tabi , kendi iktidarlar
hari ci nde olan eyleri istemeyiz.
Fakat her hal de Vi lyat S elsede bul unan me-
mur l ar m z n bahusus re' s-i kr da bul unanl ar n n en
mukt edi r zevat t an tayi ni kat ' i yyen elzemdir. Adl i ye
N ezar et i nden steyeceimiz bir ci het varsa, o da N a-
zr Paa Hazret l eri ni n i mdi beyan buyur dukl ar
Pi r epe' de hadi s ol an bir vakan n faili t ut ul mu, fail-
leri yakal and hal de kemafi ssab k aylarla, senelerle
kal mas n, adalet bunl ar hakk nda sratti bir surette
t at bi k edilsin. Ve dierlerine bu i craat messi r bir
mi sal olsun.,
Kilise meselelerine gelince; N az r Paa Hazret l e-
rinin beyanat l ar na t amami yl e itirak ederi m. Fakat
onu da bilmeliyiz ki , biz Kilise meselelerini yar n
haet sek, bu ansr muhteli fe aras ndaki brdet i
yar n kal d rm olmayz. nk br det ve zddiyeti
tekil eden, vcuda getiren sebep, Kilise meseleleri
deildir. Ancak, bu da bir sebep tekil eder. Bu da
her hal de zail olmaldr. Bu husust a Paa Hazretleri -
nin beyanat, t amami yl e haki kat e mut ab kt r, musi p-
tip. Bendeni z de itirak ederi m.
PAVL KAROL D E FE N D (zmir) Nazr
Paa Hazret l eri ni n verdii i zahat sari hti r. Fakat taf-
silattan i baret ; meseleni n esasna girmedi. Makedon-
ya' da bu mesele nedir? vilyat, yahut Makedon-
ya' y nasl tesmiye et mek l az msa, nedir bu? E er
bunu esasen tafsil edersek bi r ey bul muyor uz. Ta-
rihi Osmn de, tari hi mesaili arki yede o ksm,
mi t ederi z ki , i mdi den sonra t ari ht en silinecektir.
Makedonya' da byl e bi r ihtill yokt ur. Makedonya'
da ihtill var m , yok mu, nedi r bu mesele? Cemaat
honut deil mi ? S ual edin.
Bir cemaat bundan honut olmayabi li r, Badat' -
ta bir k sm honut deil, st anbul ' un cemaat da
bsbt n honut deil. S ual edin. Ruml ar a, bi z de
demlyecei z ki , bu srada bu kai deden honut dei-
liz. Fakat demi yecekti r ki, Devleti Osmani yeden
honut t ur. Bu sabittir. Bu Makedonya' da olan ma-
r az ki , ifasn istiyoruz. Bu bi r sr mar azd r , dahi -
l mar az deildir. Bunun esasn d arda aramal d r.
Bu ecnebi bir eydir. Bunu nasl ki N al i E fendi sy-
ledi, bu S artsitefano' dan balar, daha evvelden de bu
mar az n Sebepleri var. Bundan baka bi r ey yokt ur,
yalnz byk bir Bulgarya tekil et mek. S ansi t efano'
da imdilik Makedonya denilen bu vilyetten iba-
ret olan yer de onda sekiz, yahut 9 bir Bul gar ya' da idi.
S onr a geldi, Berlin Muahedesi bunu bozdu. Bu vilayet-
leri yine Devleti Osmani yeni n hkmne verdi. Komi -
teler meselesi o vaki tten balad. Bu komi t el eri n i-
leri, bu Makedonya meselesi, bi r t ar af t an Devleti
Ali yeni n hkmnde olan o vaki tki Bulgar Beylii ve
br t ar aft an baz Avr upal ar daha 28 sene evvel-
sini biliriz. Belika gazeteleri ne yazarl ard ? Hat t
mehur bi r muhabi r , Makedonya' ya gelip or ada ne
gryor, ondan sonr a neler ol du, ne kadar Bulgar-
lar varsa, onl ar ki , Devlet kendi t ekzi p ederdi. s-
tatistik ile o vakitler usul baka idi. sterler idi ki ,
beratlarla, kiliselerle, mekt epl erl e yava yava yol u
haz r etsinler ve her bir meseleyi Avr upa halletsin.
Ger ekse Avr upa meselesi nden bi r frsat bul url arsa o
vaki t i cra olunsun, di ye; fakat bir ka sene evvelsi,
t ahamml et memeye baladlar. imdiki Roma' da
Bulgar elisi bul unan, o vaki t kendi Bulgar Beyi ne
bir l yi ha verdi ki , bu, i mdi ye kadar t aki p ettiiniz
usul meyve geti rmi yor. O vaki t bu ihtill balad.
Hi bir ihtill ol mayacak, yle bir ihtill yoktur, her
392
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324 C : 2
iki mahal de hi birisi silah kal d r mad . Bunu Rus
ve N emse konsoloslara da bir i lnlarnda o Make-
donya cemaat l ar na dedi ler ki, bu cemiyetler silah
Devlete kal d r maya balad, sonr a ' kendilerine geldi.
yle deil, bu laftr; yle deil mi? Hi bir defa Ma-
kedonya ahalisi ihtill etmedi. N e Ruml ar , ne Ms-
l manl ar: Komi t el eri n - o dardan gelen komi tele-
ri n - mer am ne idi? Gr l t yapmak. Bir grlt
nasl yaparl ar? sterler ki, ihtill etsinler. Nasl ki
Rus ve Tr ki ye muhar ebesi nden az evvel oldu, Ms-
l man cemaat i ni Hri sti yanlar zeri ne hcum ettir-
sinler, bir kat l i am meydana getirsinler. Avr upa' n n
efkr umumi yesi ni Devleti Osmani yeye celbetsinler.
Devleti Osm an iyeyi bu hal e getirdiler. Mer am bu idi,
fakat yapamad l ar. nk, Msl man kardeleri mi z
bu s rada pek ferasetli bul undul ar. Bunu yapmad k-
l ar ndan, Ruml ar egzarhhaneye mecbur et meye ba-
ladlar ve onlarn her bi r kusur l a bu s rada mer am-
larn i cra et t i rmek istediler. O vaki t artk Make-
donya' n n cemaat i Devleti Aliyenin aleyhi nde Rum-
l ara kar, bunda i braz ol unur ki , Ruml ar , bu ihti-
llin hi meydana gelmemesine ok hizmet ettiler.
Ve bu sebepten baz Avrupal l ardan da, istibdad
Ruml ar vikaye ediyor, diye ikyet ettiler. Bunlarn
hepsi mal umdur . Fakat byle bir esassz, byle hi
temelsiz, ihtillsiz nasl byle bir mesele meydana
gelir?
Bur ada baka bir unsur vard r ki, bu da Avru-
pa' d r. Yok umum Avr upa' ya, Avr upa' da zehirlen-
mi bir umum efkr, bir de Rusya ve N emse idi.
Rusya mecbur idi, her vakit her bir meseleye N emse
b rakmazd onu, yalnz, muamel t etsin, beraber ol-
malyd.
Byle, bu sra Mort eg Pr ogr am meydana geldi.
Odur ki , bu esas, bu hayat , bu Makedonya meselesi
odur . Bu eyleri meydana getiren yok, ihtill, yok, ce-
maat i n honut olmad...,
RE S Nali Efendinin szlerini t ekr ar etmeyin.
PAVL KAROL D E FE N D (Devaml a) E sas,
asl ngiltere' nin Ruml ar a yle bi r poli ti kay teslim
ettii, eer ngi ltere mani olsayd hi bi r ey olmaya-
cakt. ngiltere' ye mttefi k ol an ki mdi r ? sti bdattr.
O E r meni kardeleri mi ze ol an hakaret , bunl ar a bu
ilin byle gelmesine dk sebep olmutur. imdi ne ol-
mak 'lazm bu iler? Bu imdiki hl , imdiki Devleti-
mi z bu meseleden kur t ul maya ne ol mak lazmdr?
Hkmnden gelmeli. E er Avr upa mdahal esi daha
devam edecekse, ne yapsak hibir ey meydana gelme-
sine, on komi syon teekkl etse, Azmi E fendi ni n sy-
ledii gibi, 25 bi n yerine 125 000 masari f olsa, yine
eski hl devam eder. Bunun yalnz ifas, Avr upa' n n
mdahal e etmemesi ve or adaki olan cemaat l ar a yahut
Hkmet l er e anlatmas ki , hibir vaki t bu vilyetler
kaybol mayacakl ar ve bunu yalnz bur ada slah et me-
ye hkm olan yalnz Devleti Osmari i yedi r.
E er, istibdat vakti nde, onun bir bahane varsa,
o bahane bsbt n tezyid oldu. imdi bur ada bi r ce-
maat var ki , kendi kader i ni bi li r ve ken' dilerinin birin-
ci vazifesi bt n Devleti Osm an iyede sl ahat i cras bu
gibi ol duunda, ne l zum vi l yet e slahat girsin de
br vilyetlere girmesin. Ya bu slahatlar ol acak, o
halde mus'ip, hepsi bir olalm. Yahut mst esna yal-
nz bu vilyet o vaki t demek ki bi zi m Merut i yet i -
mi z ve bizim Millet Meclisi, Mebusn Meclisi, demek
ki bunlarn hayat i hibir maksat yokt ur . E er bu
vilyetin idaresi Millet Meclisinin, Mebusn Meclisi-
ni n kont r ol ne mut i ol mazsa, or ada baka hkm
cereyan ederse, o vakit bi zi m Millet Meclisinin de,
Mebusn Meclisinin de hayat i bir maksat , bi r mer am
yokt ur.
Onun in yine syl eri m ki , yalnz bunun ruhu,
bu vilyetlerin slahat, yahut i mdi ki ihtillin, ihtill
denliden hli yalnz Avr upa mdahal esi ni n bur adan bs-
bt n kurt ul mas d r ki , Rusya imdi mdahal e et me-
yecek. E er, bi r vakit zarf nda slah ol mazsa, o va-
kit mdahal e edecek. Bunlar bitmeli. ngi ltere hsn
mnasebet t e bulunur. Devleti Ali'ye o sebepten bizim
Devletimizin bi ri nci farz, Avr upa' dan bunu celbet-
makt i r ki, si mden sonra Devleti Osmani yeni n hk-
mne mdahal e etmeyecekler. Bu byl e oHduundan
bt n mi t l er kaybol duundan, o vaki t bu vilyetle-
rin hali kendi kendi li i nden slah ol acakt r. N as l ki ,
bt n Devleti Osmani yeni n memal i ki gibi. Onun iin,
bi ri nci bizim bur ada vazifemiz, bu vilyetleri, br
memal ki mi zi n vilyetlerine onlar br memal i ki mi z-
le yeknesak etmeliyiz. Ve bunu da byl e yapacamz
bt n dnyaya ilan etmeliyiz,
Bu olursa, hem haysiyetimizi kurt ar r z, hem de s-
l ahat m z i t mam ederiz, hem de memal i ki mi zi n ta-
mam d r ,
KOZM D E FE N D (stanbul) Bu mesel e hak-
k nda tatvili makal edenler oldu. bi r ok nokt al ar-
dan t et ki k edilir, usul MeVeretim' ize muvaf k suret t e
bu iin iinden kmak iin bir tahlil lazmdr. Bu ii
tahlil etmezsek, i i nden kmak mml kn ol amaz, s-
t i zah takri rleri ni kar t ral m da, mndereoaityla bun-
l ara cevap olmak, hat t a aynen cevap ol mak zere Na-
zr Paa Hazretleri t ar af ndan sylenilen szl erden me-
sele nokt a! nazar dan t et ki k edilebilir,
TBMM KTPHANES
393
: 20 17 Knunusani 1324 C : 2
u nokt ai nazarl ar hepi mi z nazar di kkat e almaz-
sak, baka baka ele al maz isek, her ln bi r den tet-
ki k et mek ister isek, tari hten, siyasiyat umumi yeden
bi r t ak m i mt i yazdan bahi s szler cereyan eder. Fakat ,
ni hayeti itibariyle yine hitir <
imdi, t akri rl eri n ihtiva ettii mesai l, birinci yahut
i zah n buna mt eal l i k meydana koyduu mesailin bi -
ri nci nokt as , kiliseler meselesidir. Kiliseler meselesi
hakk nda bir ok sz sylenilebilir. Fakat N az r Pa-
a Hazret l eri ni n bugn gelip de bu mesele, esas iti-
bari yl e bana ait deildir. Bu babdaki istizah aidiyeti
cihetiyle Adl i ye ve Mezahi p N az r na kar olmal-
dr demesiyle, zannedersem bu mesele haddi zatn-
da aidiyeti cihetiyle Adli ye ve Mezahi p N az r ndan
dahi i sti zah ol unup, ondan da bu babda i zahat aln-
d kt an sonra mevki i mzaker eye konul mak iin tali-
ki icap eder. Bu zaruridir. Bunu byle yapmazsak,
N z n ai di ni n bu babdaki fikir ve mt al aas ve belki
de gerek N ezaret i n ttihaz ettii t edabi r, gerek o N e-
zaret i n t at bi k edegelmekte olduu bu i, neden iba-
ret olduu mevzuubahi s edilmeksizin alel' amy bir
hkme i kt i ran etti rmi oluruz ki, bu da muvaf k ol-
maz.
Alatarik il hi kye sylenmi bir sz ol mak zere
yalnz urasn syleyeceim ki, bu mesele fikirler
zeri ne bir helecan, bir tesir husule getirdi. Bu me-
selenin halli pek mkl dr demek isteyenlere ben-
deni z itirak edemem. Bu mesele pek basittir. nk
bi r i t mi nan m vard r ki, bizim, efrad meyan nda bu-
l unmakl a mft ehi r ol duumuz Devleti Osmani ye,
t eden beri her trl hakka, adle, kanuna tevfik et-
mek sadedi nde kabul ettii esas devam ettike bu
deil, bunun gibi nice, mesai l kol ayca hallonula-
caktr.
Bu meselenin istinatgah kanunu adalet olacaksa,
mesele pek basittir. Bu sur ede halloldu. N e kalyor?
Bir ciheti. Di er cihette deniliyor ki, kanunu adle
muvaf k surette mesele halledilmi olabilir. Fakat
u suret halledilirken, mnt i olaca netice, bazen
Bulgarlar, bazen Ruml ar dilgir eder.
Kazaya muht a olan mesai li n kffesi halledilir-
ken bu netice zahi r olur. Bir taraf memnun olur, bir
t ar af dilgir olur.
Fakat adalet, hakszln anlad t araf n nn-
den ka p gitmez. Adal et sebat gsterir. Bul unduu
nokt ada durur, dilgir olan, istedii kadar dilgir ol-
sun. O hakk tevZie memur olan adalete, adalet esas-
na istinat edilerek tevzi ettiine kanaat i vi cdani ye ha-
sl eder. Amma belki nazari yat t a dor u olan u ha-
ki kat i hi kmet i idare, hi kmet i siyasiye nokt as ndan
muvaf k gelmeyecek bir nokt as varsa, yani denil-
mek isteniyorsa ki bu dor udur ; ama biz adaletimi-
ze i st i naden gstereceiniz sebat a kar u itian, u
karkln nne geemeylz derse, ona kar da
der i m ki , bizi itiaa't ile kor kut acak, biz de b-
tn satvetimizle, bt n kuvveti mi zle Devleti n her
hal de mevcut olmas lzmgelen met anet i yl e muka-
bel e ederiz. (Alklar)
Kilise meselesini fazla mevzubahi s et meye l zum
gr mem. E vvelce arzetti i m vehile, evvel emi r de
ait olduu Adli ye ve Mezahi p N ezar et i nden i sti zah
edi ldi kten sonra i mevzu bahi s edilir. O vaki t her ey
yoluna girer. imdi meseleni n iki nokt ai nazar daha
var. Bunlarn her ikisi de bi r ol mak zere telakki
edilebilir.
S ureti tetkiki itibariyle ayrlr. nk asayie
ait Rumel i vilytmzn vilayetinin asayiine ait
bi r meseledir. Yalnz bu meseleni n ikiye it olma
sn i cabetti ren sebep dahi , bir olan u meseleyi si-
yasiyat mumi yemi z nokt ai nazar ndan tetki k et mek
vcubu var. Di eri de bizim umur u idarei dahiliye-
mi ze taalluk eden memur i ni mi zi n ahvali , memur i ni -
mi zi n vazifelerinin sureti icras nokt a-i nazar ndan
lzmgeldii cihet. Onun iin i ki ye t aksi m edi yorum.
E vvela siyasiyat umumi ye nokta-i nazar ndan tetkik
edelim. Bu babt a tafi salata l zum gr mem.
Benden evvel sz syleyen rfekayi ki r am anlat-
tlar ki, asayiin ihlalini bd olan baz harekt , ic-
r aat , bazlarnn meseleyi pek sathi tetkik ettiklerin-
den dolay sylemek istedikleri gibi, kiliselerin taar-
ruzu meselesi nden ileri gelmi bir ey deil. Daha
esasl baz esbab siyasiyeyi gsteriyor.
Zat en N az r Paa Hazret l eri bu meseleye aidiye-
tini sylediler. Bendeni z byle zapt et t i m. Zanneder-
sem Hkmet i n elinde mahi yet i asliyesi, kuvveti i n -
kr edemi yecek bir suver sbut i ye vard r ki , onda
Bulgarlar t araf ndan vuku bul an baz i lctn Avr u-
pallara kar or ada Bulgarlarn t akaddm ettiini
gst ermek ni yeti ne mst eni den yapld anlalr.
te u kadar c k bir ey, meseleye asl rengi ni
verebilir. Mehmet Ali Bey kardei mi n syledii gi-
!
bi , biz meseleyi onlarn nokt a-i nazar ndan tetkik
edeceimize, kendi menfaat i mi lli mi z nokt a-i naza-
r ndan tetkik ederek dnebiliriz ki , ne yapmam z
lzm gelir, sualine kar verilecek cevap pek sade ol-
maldr.
Abdul l ah Azmi Bey pek haki mane bi r ey syle-
diler. ki ey yapmal . E vvel bi z, efrad ahli mi zi n
394
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324 C : 2
bi r olan Hkmet t bi kal mal ar lzm geldiini i cap
et mek iin adaleti mut l aka ile i gr dmz cid-
di bi r t ar zda her kese inandrmalyz.
Ci ddi yet i mi z 'olduumu gstermeli yi z. Bu da ne
ile olur? Aksamt idare-i Hkmet i mi zi n, gerek da-
reye, gerek ciheti Adl i yeye ait 'olan devai ri slah et-
mek, memur i ni bi hakk n tevzii adalet edecek bi r ha-
le getirtmektir.
Bu, elbette vazifemizdir. Ht t nasl bi r vazife-
mi zdi r? yle itiaat olsa da, vazi femi z ol masa da
Vazifemizdir. Bu vazife-'i asliyeyi kabul et t i kt en son-
ra, ayet bi zi m tammiyet' i ml ki yemi zi !bir suretle,
ther ne suret l e ol ur sa ol sun t ehl i keye mar uz, her km-
den gelirse gelsin bi r gn i cr aat husul e gelirse,
Devleti n bt n evkeitiyle bunu refe almalyz.
' Bunda bi r mesele yok; a ma l l ni haye k r l mam z
lzm gelecek sise bunu meydandan kal d r mak iin k-
rlmalyz. (Alklar)
D evi etimizin tamlmiyeti mlki yesi ni muhaf aza
etmekitlir. Bi z bugn l eme anlattk ki, Osmanlln
tamamfiyefinl t erki p den ansr muhit elif enlin kffesi
bi r vahidi siyasi ol mak zere bu ml kn sahibidir.
Hibir 'kimse, hi bi r sfatla bu ml ke sahi p kamaz,
sahi p karsa gzm kar ar z. te bi ze t er et t p
eden vazi fe budur .
i mdi iki nokt a-i nazar dan memuri ni mi zi n, yani
bu nokt al ar da bendeni z N az r Paa Hazret l eri ni n za-
hat ne gi bi esbalb Ve mt al aal ar ile kfi ol amaz, bu
meselenin ikinci neticesine geleceiz.
Bu meseleni n ikinci nokt a-i nazar , ki memur i nl -
mlzlm ademi kifyesiidir. Rahmi Bey kardei m, bi r az
evvel i'rad ettii mkemmel nut ukt a N az r Paa
Hazr et l er i nden rica eder i z ki , umur u devleti ehl i ne
tevdi etsin dedi l er.
Buna itirak eden ' Nazr Paa Hazr et l er i kabul
etsinler ki sununl a da Ml kn baz yerleri nde syi
ihll ediliyor. st i rahat ahali ihll ediliyor. Baz ve-
k ay ile cerfi m! ad iyeden baz vukuat ol uyor. Fakat
ne suret l e efrad ahl i t ar af ndan i kaed' i lmi deil,
ahali ni n emn asayi ve itlratini t emi ne memur edi-
len baz zevatn, baz memur i ni mahsusan n i ka etti -
i dinayetiler mesela Kpr l de smini hat r l ayama-
d m, ismi hat r ma gelmeyen bi r kasabada, Must a-
fa E fendi nam nda bi ri ne or an n J andar ma Ml z -
m , Sen Cemi yet e menlsup imisin, sizin fedaileriniz
varm diye odaya geti rmi , dvm, sonr a cerh et-
mi , kat l et mi .
Kezal i k zmi r vi lyeti ne t bi S ke de or ada aha-
li zeri ne j andar mal ar , polisler kur un skm, bun-
lar ' dorudur.
Kezal i k Ar navut kyhde bi r adam kar akol e-
vi ri rken 'itaalt et medi i nden dol ay dvml er. S onr a
eseri dar pt an vefat ettii t ahakkuk etti. Bunl ar vk
adi vekayidir. Bunl ar n ok ehemmi yet i yok; fakat
bendeni zce bunlar hai zi ehemmiyet dedi r t en nokt a,
bunl ar n asayiin muhaf azas na memur ol anl ar t ar a-
f ndan 'ika edilmi bi r eydi r.
te N az r Paa Hazr et l er i nden ri ca edecei m bir
ey var sa, o da memur i ni Hkmet i , gerek kendi l e-
ri ne, ve gerek lahalinin efkr um um iyesine kar em
ni yet bahol acak t ar zda bi r t ak m faziletleri cami
olanlar meyanmdan t er ki p ederdk u suretle dahi t e-
dabiri lzme-i i nzi bati ye ve t akayydat l z meyi i fa
etmesi sadedi nde Sarf hi mmet et mel eri ni ricadan
i baret t i r.
i mdi bu, yap l mas l z m gelen yer de yaplmad-'
, kabi neni n mal mu lileridir ki Merut i yet i i dar e
ile dar e ol unan bi r H)km!et, ne kadar mhimi! ol ur -
sa ol sun, bir meseleni n nmde bul unduundan mese-
l a kanuna kar teca' vz de asayii beldeyi , yahut hu--
kulku mmeyi , hukuku Hkmet i ihlal et mek teeb-
bsmde bul unan zevat nnde bul unduunda, on-
lar hakk nda kanunun tarfat har i ci nde bir gn
muamel eye t eebbs edemez. IBu, cml eni n mal mu
Olan bi r ey. Meer ki bunl ar bi r ok suretle t emadi
eder, al ar da, Hkmet , gayri usl-'i Muhkemat -
Cez' iyyenin tri ft dai resi nde kafi grmezse, o vaki t
kamunu askeri i ln eder. Bunl ar yap l mad ka bi
ki mseni n hrri yet i hsiyesi i hl l edi lemez. Bugn
N az r Paa Hazret l eri nden Siararm:
Rumel i vil y timizin baz l ar nda met repbl i t l er
kyl ere kp gezmekt en me n ediliyor. N e iin? Bu
bendemiz iin, bahusus Hkme t i i n bir (tenezzldr.
Onl ar n kyl ere kmasn rnenetimdkitem ne bekleni-
yor? ksa ne ol ur ? Ben bunu anl amak i st i yorum.
ayet omum lkma'sndan bi r zar ar grlieoekise,
onun asayii meml eket i ihll edem bi r har eket i gr -
lrse, mahkemel er e t evdi edilsin. N i i n bunl ar dan
kor kuyor uz?
te bu gibi i cr aat n yap l mamas n , aceze ks-
m ndan addederi m. i mdi bunl ar n kffesi i kt i dar -
na, hat t bi r parlamerato huzur una gel mek iin her
'trl vazifeye mal i k ol duuna hi phe et medi i m
bu meseleler hakk nda vukufu t an m ol duuna hi
phe edemeyecei m Hseyi n Hi l mi Paa Hazr et l e-
ri ne bunl ar da nazar di kkat e almasn, ama Mecl i -
si Mebusan t araf ndan beyan edi l mi bi r ar zu, bir ri-
ca makam nda t el akki ederek, bunl ar n mukt ezas n
az bi r mddet zar f nda i cr a edi p, gerek ol mas l-
zm gelmedi i hal de, ol makt a ol an i craat , gerekse
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324 C : 2
yaplmas l z m igdirken yap l mayan i craat her hal-
da az <bir mddet zarf nda yapaca mni yesl le,
bulgun u i zahat a kar beyan et mi ol duu i zahat
kfi gr meyi teklif deri m.
N AZI R IPAIA l(Karahiasr S ahi p) noktay
i zah edeyi m. Mal umul i l eri di r ki , vi lyetlerde bul u-
nan memur l ar , fcffesi Dahi l i ye N ezar et i ne mer but de-
ildir. Dahi l i ye N ezar et i ne mer but ol mayan memur -
l ar n efli nden dol ay Dahi l i ye N ezar et i ne hibir hi-
t ap tevecch edemez zannederi ni . Fakat asayiin bi -
ri nci derecede Dahi l i ye N ezar et i ne irtibat ol duun-
dan dol ay , Dahi l i ye N ezar et i ne mer but ol mayan me-
mur l ar n eflinden dol ay da vilyeltllerl i nt i baha da-
vet edi yor ve mal umat ta 'iitiyorum.,
Bu Must af a tBfenldi hakk ndaki madde, Kpr l
kazas na t abi Birdke nah'iyesinde cereyan etmitir.
Jandar ma Ml z m Rahmi E fendi ni n Telgraf Me-
mur u Must afa E fendi ye dedikleri yol da bi r t aar r uz-
da bul unduunu gazeteler yazyor. Gazet el erde gr-
dm fkray harfi yyen KoSolva Valisine tebli et-
t i m. nk or adan hi bi r mal umat al mam t m. Ce-
vba mmtaznm. E er byl e bi r vaka vuku bul mu
ise, Jandar ma Muhaf z hakk nda l z m gelen taki-
bat i cra dlunaoakbr. Dr t kii maddesi ide, Ayd n
Vi lyeti nde zmi r divannda bul unan. . Kari yesi nde
huds etmi bi r vakad r. Vali Paadan aldm: mal u-
mat a gre, or ada bi r canbazhanede t opl anm l ar,
ahali , ekseriyetle, zannederim., hepsi Rum 'imi. Top-
l anm l ar, sar ho olmular, kaVga etmiler, KuVve-i
Zab t a onl ar ay r mak istedii s rada ahal i ile jan-
dar ma aras nda bir msademe vuku bul mu, dr t ki-
i lm.
Der hal memur i ni Adli yeni n i zm yl e kanunen l-
zm gelen t ahki kat ve t er t i bat n icras ve tarafmz-
dan, yani gerek ahali den, gerek j andar mal ar dan her
ki mi n kanunen mcazat l z m gelirse onl ar n da
Dai reyi Adl i yeye tevdi edilmesini yazdm. Neticei
t ahki kat da bildirin dedi m. i mdi ki hal de kyl erde
dol amakt an bir dereceye kadar men edi len Dr ama
Met ropol i t i efendi meselesine gelince, fakat Bulgar
egzarnesiine t bi ol an bir kye Rum papazl ar n n
ve Rum Pat r i khanesi ne mer but bir kye de Bulgar
papazl ar n n gidip or ada umur a mezhebi yeye mda-
hal e etmeleri ne Hkmet , kemkn msaade etmi-
yor. Fakat kyl er de gezmelerini men ettikleri yok-
tur. Kyl er de dol amakt an 3 haft adan beri men edi-
len yalnz Dr ama Met ropol i t i efendidir. Bu zat, ge-
r ek vali den, gerek mfetti li kten ve gerek Or dudan
vr d eden mal mat a gre get gzarn vazifei
ruhani yesi ni n hsn ifsna hasret meyerek baz ama-
li gayri mer u aya ve hat t ml i fesadi yeye di yorlar,
i t t i bdan i ht i raz eden yine Rum ahaliyi yolsuzlua
sevk edecek teebbslerde bul unuyor ve memur i ni
mahal l i yye bunu i hbar i i n Dr ama mdaf aas ndan
Pravi te kazas nda N i kan nam yl a yadol unan Ru m
kar yesi nde Rum papaz n n ahal i ye kar vuku bu-
lan tecavzlerini gsteri yorlar ki Rum Daskahn n
Ikendi hakl ar nda vuku bul an t eczat na kar ik-
yet edi yorlar. Zanneder i m ki Hkmet i mahal l i yeni n
bu t edbi ri , yle muaheze olunabi lecek derecel erde
deildir. Ri yaseti Celileye bu bapt aki bi r muhaber eyi
aynen t akdi m edeyim. Heyet i Cellleniz de t et ki k
ederler. (Hay, hay t eekkr eder i z sadalar)
RE S S z N eci p Bey Dr aga' n nd r .
N E C P DRAGA BE Y (skp) Beni m syle-
yeceklerimi Rahmi Bey syledi efendim.
RE S S z R za Tevfi k Beyindir.
RI ZA TE VF K BE Y (E di rne) (Kr s hi t a-
bette) - Muht er em ar kadal ar mdan bi roklar, bu
meselenin her ciheti hakk nda sz sylediler. Buda
dair sz kfi , yalnz aziz ar kada m Rahmi Bey,
Ruml ar bi r mazbat a versinler, yani bi zi m eski H-
kmetlimizin za' f sebebiyle mcavi r olan kk dev-
letlerde hsl olan bir hrs neticesi bi r meseledir. Ya-
ni meseleni n haki kat i , ok ki i ni n i ddi a ettii gjibi
i l m bir mesele deildir. Zi r a Bulgar cemaat muht e-
remesiyle Rum. cemaat muht er emesi ar as nda zer-
rece fark yokt ur. Var ise sylesinler. O da Or t odoks,
teki de. Ter y yn i ti bari yle de kat ' i yyen bir far k
yoktur. Bu meseleye ne ekil ve suret zer i nde tesa-
df edeceimizi i mdi den tebiir ederi m. Bu mesele,
lisan meselesidir. Ondan sonr a hukuku siyasiye ve
' itimaiye meselesi vardr. Ve har i ci n tesi rat da kaf i -
dir. N i t eki m Kar ohi di E fendi ar kada m burasn pek
doru syledi. imdi ' evvelemirde bi zi m zaafmz-
dan, hkmetsizliimlizden h r sa den kck h-
kmetler, tabiidir ki bi zden bi rey al mak istediler.
Kuvvet alp da bymek arzu eylediler. Bunun in
fcesvetin ehemmi yeti vard.
Avr upa' da adedi ne bakmak zarureti bissolundu.
Ka kii Bulgardr? Bulgar m daha ok, Rum mu
daha k? Fi l an m daha ok, falan m daha ok?
Bundan ndir ki vakti yle Bulgari stan daha Beylik
suretiyle mt eekki l deil i ken, Or t odoks ol mak ar-
tiyle tekmi l Bulgarlarn bi r ksm kllistin Rum ki -
lisesi hi maye edegelm itir. Ve hat t o mnasebet l e
er kn Bulgar olan, nk rk meselesi de vardr,
er kan Bulgar olan bir ok Osmanl l ar Pat r i yar ko na-
TBMM KTPHANES
: 20 17 Knunusani 1324 C : 2
myla Rum kilisesine tbi klnmlardr. Ve ittib
etmilerdir.
imdi bur ada rk meselesini di n meselesine ka-
rtrmak gibi bir mnasebetsi zi ilk var. Bu t e' skat -
haridiyenln nfuzu altna gi rdi kten soma Bulgar-
lar, istediler ki, kendi kendi ne Bulgar olsun, kendi
lisanlarm sylesinler. Ve bittabi okl uun l zumu
hi ssol undukt an sonra Bulgaristan frkalar bu mes-
lei det a bi r meseli siyaset edindiler. stediler ki,
mesele budur. stediler ki Bulgarlarn adedi ok g-
rlsn. Bittabi Pat ri yarksa hart eri yat tbi olan Bul-
garlarn bir ksmn gerek t ehdi t ile o beni m vazifem
deil, nasl olursa olsun aslna irca et mek gayret i h-
sl oldu.
Bulgarlarda, ben, bu gayreti n meru ol up olma-
dn bur ada dnemem. N e ol ursa meseleye u
noktai nazar dan basittir. Ama menafi ! umumliyeye
fevkalde mhi m hayallere, ideallere t ahakkuku ha-
sebiyle dnr m. O panislavizm meselesine dai r Ta-
rayan. Nal i Efendi arkada m n uzun u/ ad ya okuduu
mazbat adaki fikir bitaraf olmak zere itiraz ederim
ki t amami yl e Rum kardel eri mi ze de gelmiti. Ve bi-
zi m zfmzdan gelmiti. mit ederi m ki Osmanl nam
al t nda yaayan Kumlarn hibirisi, bu fikirde bulun-
mayacakl ar d r . Fakat pan, onl arda da vardr. Ne
kadar pan vard r. Panislavizm, Paneleni zm, pan bil-
me m ne, dolu. Binaenaleyh bunl ar n hepsini bendeniz
reddederi m, ehemmi yetsi zdi r. Tahki kat , asl azlk, ok-
luk meselesidir. Hat t bu azlk, okluk meselesine
ehemmi yet verilmesini mut l aka nazar dile katinize ar z
ederi m, rica ederi m, nk mesaili hari ci ye ile alaka-
s ndan kat ' ol unur sa bile, i nti habat mesel el eri nde yi ne
bunun ehemmi yet i vardr. Bulgar m, Rum mu? Bu
mesele bitmeyecektir. Fakat imdi bi r nokt a, bi r na-
zar var. Biz merut bi r Hkmet altnda yayoruz.
E l hamdl i l l ah! Vakti yle Pat r i khane hi mayet i ne dahil
ol mu olan Bulgarlar, yine Or t odoks ol dukl ar ndan,
Bugn Or t odoksuz bi z amma, kendi ar zumuz vehile
kendi keyfi mi ze gre Or t odoks ol mak isteriz. Ve ma-
dem ki bi r de egzarhlk vardr, ona ittib' et mek is-
teri z. Ve kendi lisantmzla, bi ldi i mi z gibi Allahmza
i badet ederiz deseler, biz buna merut bi r Hkmet
ol mak haysiyetiyle muvafakat ederiz. Meseleni n bi r
mki l ciheti de burasdr. Bence kol ay hail olu yor. Bu
Kilise meselesi vesiledir. Gezdi i m yerl erde keml i
di kkatle t et ebbu' ettim. Komi t el eri n nut ukl ar nda bu-
l undum. Bendeniz de gr dm ve syledim. Anl ad m
ki kilise evsafn verdikleri eyler erden pt en, ker-
pi ten yaplm, 25 lira et mez bi r eydir. Demek ki
Kilise meselesi pul gibi fc|r eydir. Mesele bsbt n
bakad r. Onun iin. bur ada dor udan dor uya N az r
Paay, vakti yle yapm olduklar eylerden dolay
tahti e et mek hi dor u deil. Ben meseleni n bir dere-
ceye ' kadar i yzn de bi l di i mden dolay, kendi his-
simce o vilyeti u hal de muhafaza edebildii iin
kendilerine teekkr etmekti r. nk gerilmi ol an
yay gevettiler ki bu bir poli ti kadr. Kaf i . Bizim eli-
mi ze bunlar ol duu gibi teslim ettiler. Ondan maada,
bunca menafi ! muhteli fe ar as nda bi ri bi ri ne girift ol-
mu bi rok meseleler ar as nda bunl ar muhaf aza et mek
ve iki t araf kar t rmamak ve st at koyu bi r eses ol arak
t ut mak, hi olmazsa Hkmet i sabkann bile en iyi
yapt eylerdendir. Zann ma kal rsa or ada hi t aht i e
etmeyeli m. nk mesele gayet mhi m: 9 devl et ze-
rimize gelmi , t rl t r l adaml ar sevk edi yorlar.
Ve esasen, meml eket hal k , ister Hri sti yan olsun bi r
gzel vesileyle; byle bi r zui md de ol mak vesilesiyle
tabii kendi t arafl ar na celb edi yorlar. imdiki vatan-
dalarmz, bunl ar a i pt i da iltifat etmediler. S onr a zu-
l m grdl er. Yani etelerden zul m grdler. Bir
hayal e de kapldlar.
imdi bunun kolay, zanneder i m, hak ve adalet
icra etmek ve Honens vesair muht er em efendilerin
syledii gibi hak ve adalet icra etmekti r. plesiz
bizce de maksut ve gaye budur. Ben kuru lfa inan-
mad m. Hak ve adalet hakkani yetle olur, kuru lfla
olmaz Hak ve adaleti muhaf aza edecek, kuvvettir.
Kuvvet i n en iyi biimlisi askerdir. Or adan askeri
ekmi olmaklmz, tabii yine bu ufak tefek ihti-
lftn vcuduna sebep ol mut ur. imdi zanneder i m
ki slahat umumi ye srasnda, oras iin artk Jan-
dar ma m olacak, ne olacak, bu tensik edilip, ora-
u:. i, ,:, 1- ~;<,..n;,- u,. ~,<; u.v, ,,
nz Kilise meselesi dai resi nde, yalnz kilise vakf
ol mak dai resi nde kendi kendi mi ze hallederiz. El-
bet, o kiliseyi yapan, yapt ran, parasn veren, vakfe-
den bir adam mal umdur . O kyde o adam ne ise, o
adam n hediyesidir. Onu nazar itibare almal, on-
dan sonr a herkese kilise amak iin bi r hak veril-
mitir. Beni r za ederse, gelsin, s rt mda asn. Bu
bir ey deil. Ondan maada, lisan itibariyla husus
olarak kendi l emi nde bizim gibi ibadet etsin. yl e
teki ne, berikine tecavzle mut l aka sen bu lisanla
ibadet edeceksin demek dor u deildir. Onun iin,
isterlerse yle kalsnlar. E gzarhlk, isterlerse egzar-
hist eflakiyet olsunlar. Hat t hi bir ey deil, iken,
aslen Rum iken, ben Bulgar ol mak isterim di yen
bir adam varsa, biz de onun emri-i vicdansini tes-
hil et meye karmayz, Hkmet nam na karma-
TBMM KTPHANES
397
: 20 17 Knunusani 1324 C : 2
yz. Biz hususiyeti vi cdan na karmayz. Fakat ki-
lise meselesi, ite byle bi r meseledir. Kilisenin ken-
di paras itibariyle hepsi toplansa, birka szden
ibarettir. Mesele bu deil. Mesele, mademki Hk-
met i mi z Osmanl Hkmet i di r , Avr upa da bize ka-
rmyor, buras dor udur . Ve Avr upan n kart
hakl deildir Pansl avi zm, filan ey... hi hacet gr-
mem. i mdi ye kadar hakl ol ar ak ne yaptk ta Av-
r upa beenmedi . Buras bizim kendi vilyetlerim iz-
dir. Bur ada da temi ni syi et mek ilkak hak et-
mek elimizdedir. Onu yaptka, Avr upa hibir ve-
hile kar amaz. Ve karmad. Zat en, binaenaleyh o
da lftr. Biz yalnz bur ada kuvvete muhtacz. Yok-
sa, kuvvet ol mad ka, o, or adan, bur adan gelir, bir
met repol i t efendi, bir Daskal os efendi filan, istedii
gibi fikir beyan edebilir. nk hrri yet i n bu cihe-
ti de vardr. Tabi deil mi ? Hem unu da arzede-
yim ki darda konsoloslarn be paral k hkm
kal amam t r. Tekmi l resy ruhani ye siyasetle u-
rayor. Konsol osl uk ediyorlar, tte onun iin arz-
et mi t i m ki lisan ve siyaset meselelerini biraz din
meseleleri nden ayrmal. (Alklar)
ME R FE VZ E FE N D (Bursa) N az r Paa
Hazr et l er i nden vaki olan i zahat talebi zerine ce-
vapt a bul undul ar. Onun zerine birok tahsilat ve-
rildi.
Onun zerine birok tafsilat verildi; mesele, vi-
lyat S elsede asayiin pek keml derecede olma-
dndan, memur i n ihtilaf at ylede asayiin t akar r r
et medi i nden ve Kilise meselesi nden dolay Rum-
larla, Bulgarlar beyni nde olan ihtilftn bert araf
edilmesi, asayiin t akar r ur una vesile vehile oldu-
undan, filndan bahsol undu.
i mdi , kendileri t emi n buyur uyor l ar ki, zat en
biz kendi l eri nden eminiz. S ai r vilyat ahanede ol-
duu gibi, vilyat selsede de gerek dor udan do-
r uya Dahi l i ye N ezaret i ne mer but , gerek N azr et i
saireye mer but olan memur i ni mmkn mer t ebe
seran slah ederek mukt edi r zevat yedine tevdi bu-
yuracakl ar. O tevdi ' buyur acakl ar zevat, bizim ka-
vani ni adaleti mi zi n ahkm n i craya gece gndz
alacaklar. Bu tabi tedri cen olacak, bir gnde, 3
gnde ihtilft az me hal l ol unup bundan dolay
kendi leri ni n asl bu vazifeyi taki p ederekt en ilerine
devam etmeleri ni de rica ederiz
Bir de, pek uzad , artk ie bir ni hayet verilme-
sini rica edi yoruz.
RE S Mzaker at n devamn arzu edenler
elini kaldrsn... Yok. Dahi l i ye N az r n n ii bitti.
YORG HON E US E FE N D (Selanik) Her
ka kii yazld ise bunl ar n sz sylemeye hakk
var. Rum cemaat i ne mensup N ah E fendi , Kozmi di ,
Kor ol i di efendiler sylediler, bendeni zi nde hakk
vard. ( Daha var, daha var sadalar) Hay r , bu
mesele mhi mdi r , bunu halletmeliyiz, nk istik-
bali mi z buna mtevakkftr. (Baka gne talik sa-
dalar)
RE S O hal de mzaker e pazartesi gn de
devam edecek. nk yarn Meclisi Vkel vardr.
Nazr Paa bur aya gelemezler. Pazart esi gn saat
7.30 da arzu buyur ul ur sa mzaker eye devam oluna-
caktr.
Akam 7'de. S abahleyin encmenl er var. O en-
cmenl er de Kanunu Esasi E ncmeni yarn gene de-
vam edecek. i mdi i ni kada ni hayet veri yorum.
Hitana i ni kad
S aat : 12.5%
- 398
TBMM KTPHANES