ORTAÖĞRETİM

9. SINIF KİMYA
2. ÜNİTE: BİLEŞİKLER
ÜNİTENİN KONU BAŞLIKLARI
• 1. BİLEŞİKLER NASIL OLUŞUR?
• 2. İYONİK BİLEŞİKLER
• 3. KOVALENT BİLEŞİKLER
1. BİLEŞİKLER NASIL
OLUŞUR?
 BİLEŞİKLERİN TANIMI
• Farklı cinsteki atomların belirli oranlarla
kimyasal özelliklerini kaybederek
birleşmeleriyle oluşan yeni saf maddeye
denir.
BİLEŞİKLERİN ÖZELLİKLERİ
• 1- Aynı cins molekül ve farklı cins
atomdan oluşmuşlardır.
• 2- Saftırlar (Arı).
• 3- Homojendirler.
• 4- Yoğunluk, erime ve kaynama noktaları
karakteristiktir.
• 5- Kimyasal yolla bileşenlerine ayrışırlar.
• 6- Formülle gösterilirler (CO, H2O, HNO3).
 BİLEŞİK FORMÜLLERİ
• 1- KABA FORMÜL (BASİT FORMÜL)
(AMPİRİK FORMÜL): Bir bileşiği
oluşturan elementleri ve bu elementler
arasındaki en basit oranı gösteren
formüldür.
• 2- MOLEKÜL FORMÜLÜ (KİMYASAL
FORMÜL): Bileşiği oluşturan temel birimi
ve bu birimdeki atomların sayılarını
gösteren formüldür.
 KABA FORMÜL (BASİT
FORMÜL) (AMPİRİK FORMÜL)
• Kaba formülden; bileşikte hangi
elementlerin bulunduğu, bileşikteki
elementlerin sayıca (molce) oranı, eğer
atom ağırlıkları verilirse bileşikteki
elementlerin kütlece oranı bulunabilir.
 MOLEKÜL FORMÜLÜ
• Molekül formülünden; kaba formülden
anlaşılan her şey anlaşılabilir, ayrıca
bileşiği oluşturan elementlerin sayıları ve
atom ağırlıkları verilirse bileşiğin mol
kütlesi bulunabilir.
• Her iki formülden de fiziksel veya kimyasal
özellik anlaşılamaz.
DEĞERLİK VE YÜKSELTGENME
BASAMAĞI FARKI
• Değerlik, bir atomun bağlayabileceği
hidrojen atomu sayısıdır. Değerlikte + ve –
söz konusu değildir, rakamsal değerlerdir.
• Yükseltgenme basamağı ise taneciğin
elektriksel yüküdür. Nötr atom, verdiği
elektron sayısı kadar + yükseltgenme
basamağı; aldığı elektron sayısı kadar da
– yükseltgenme basamağı kazanır.
• Örneğin; sodyum iyonunun değerliği 1’dir,
yükseltgenme basamağı ise +1’dir.
• Bu farka çok dikkat edilmemektedir.
Değerlik de yükseltgenme basamağı gibi
aynı anlam için kullanılmaktadır.
 FORMÜL YAZMA
• Formül yazarken çaprazlama yapılır.
• Öncelikle pozitif değerlikli element yazılır.
• Değerlikler bilinmelidir.
• Değerliği değişken olanlar bilinmelidir.
 BİLEŞİKLERİN
İSİMLENDİRİLMESİ
• 1- METAL + AMETAL
• NaCl: Sodyum klorür
• CaF2: Kalsiyum florür
• MgO: Magnezyum oksit
• AlN: Alüminyum nitrür
• K2S: Potasyum sülfür
• Ba2P3: Baryum fosfür
• 2- METAL + KÖK
• LiNO3: Lityum nitrat
• Mg3(PO4)2: Magnezyum fosfat
• 3- KÖK + AMETAL
• NH4Cl : Amonyum klorür
• (NH4)2S : Amonyum sülfür
• 4- KÖK + KÖK
• NH4OH: Amonyum hidroksit
(NH4)2CO3: Amonyum karbonat
• 5- DEĞERLİK DEĞİŞTİREN
METALLERİN BİLEŞİKLERİ
• FeO: Demir (II) oksit
• Fe2O3: Demir (III) oksit
• PbCl2: Kurşun (II) klorür
• PbCl4: Kurşun (IV) klorür
• Bileşiklerinde değerliği değişkenlik
gösteren metaller: Fe, Mn, Pb, Sn, Cr, Au,
Hg, Cu.
• 6- AMETAL + AMETAL
• 1- mono
• 2- di
• 3- tri
• 4- tetra
• 5- penta
• 6- hegza
• 7- hepta
• 8- okta
• 9- nona
• 10- deka
• NO: Azot monoksit
• NO2: Azot dioksit
• N2O5: Diazot pentaoksit
• PCl3: Fosfor triklorür
• CS2: Karbon disülfür
• CO: Karbon monoksit
 BİLEŞİKLERİN
SINIFLANDIRILMASI
• 1- ASİTLER
• 2- BAZLAR
• 3- OKSİTLER
• 4- TUZLAR
 OKSİTLER
• Oksijenin yanında tek cins elementin
bulunduğu (OF2 hariç) bileşiklerdir.
• 1- ASİT OKSİTLER (AMETAL
OKSİTLER)
• Ametallerin oksijence zengin oksitlerine
denir. Örneğin: CO2, NO2, N2O5, SO3, SO2.
• Asit oksitlerin suyla tepkimelerinden
asitler, bazlarla tepkimelerinden tuz ve su
oluşur.
• 2- BAZİK OKSİTLER (METAL
OKSİTLER)
• Metallerin oksitlerine denir. Örneğin:
Na2O, CaO, Li2O.
• Bazik oksitlerin suyla tepkimelerinden
bazlar, asitlerle tepkimelerinden tuz ve su
oluşur.
• 3- NÖTR OKSİTLER
• Ametallerin oksijence fakir oksitlerine
denir. Örneğin: CO, NO, N2O.
• Nötr oksitler; suyla, bazlarla ve asitlerle
tepkime vermezler.
• Oksijenle yanarak asidik oksitlerine
dönüşürler.
• 4- AMFOTER OKSİTLER
• Amfoter metallerin oksitlerine denir.
Örneğin: Al2O3, Cr2O3, ZnO, PbO, SnO.
• Amfoter oksitlerin bazlar ve asitlerle
tepkimelerinden tuz ve su oluşur. Suyla
tepkime vermezler.
• 5- PEROKSİTLER
• Oksijenin -1 değerlikli olduğu oksitlerdir.1A
ve 2A grubu metallerinin peroksitleri
vardır. Örneğin: Na2O2 , Li2O2 , H2O2, K2O2,
CaO2, MgO2 , BaO2.
• Peroksitler ısıtıldıklarında normal
oksitlerine dönüşür.
• H2O2 + ısı → H2O + 1/2O2
• 6- BİLEŞİK OKSİTLER
• Birden çok değerlik alan metallerin birden
çok değerliğinin bir arada bulunduğu
oksitlerdir. Örneğin:
• FeO . FeO2 → Fe3O4
• PbO . PbO2 → Pb2O3
• PbO . Pb2O3 → Pb3O4
 TUZLAR
• Anyon ve katyon içeren, suda genelde
çözünebilen, suda çözündüğünde veya
sıvı hâlde elektriği iletip katı hâlde
iletmeyen, oda şartlarında katı hâlde
bulunan maddelerdir.
 TUZ ÇEŞİTLERİ
• 1- ASİDİK TUZ
Kuvvetli asitle zayıf bazların
tepkimesinden oluşan veya yapısında H+
iyonu (NaHSO4) bulunduran tuzlardır.
• 2- BAZİK TUZ
Kuvvetli bazların zayıf asitlerle
tepkimesinden oluşan veya yapısında
(OH)- iyonu bulunduran tuzlardır
(MgOHCl).
• 3- NÖTR TUZ
Denk kuvvetlerde asit ve bazın
tepkimesinden oluşan tuzlardır.
• 4- ÇİFT TUZ
KAl(SO4)2 → K+ + Al+3 + 2SO4-2
• 5- KOMPLEKS TUZ
Fe3[Fe(CN)6]2 → 3Fe+2 + 2[Fe(CN)6]-3
 ELEMENTLERDEN BİLEŞİK
OLUŞMASI
• EVREN VAR OLDUĞUNDA OLUŞAN
BİLEŞİKLERE ÖRNEK
H + H → H2 + enerji

• HER AN OLUŞANAN BİLEŞİKLERE

ÖRNEK
C + O2 → CO2 + enerji
 DALTON’UN TANECİKLİ YAPIYI
AÇIKLAMADA TAKİP ETTİĞİ YOL
• Dalton, maddeleri tarttı.
• Birleştirdi.
• Bazısının 1/2, bazısının 7/4, bazısının 1/8
oranında birleştiğini gördü.
• Buradan şu sonuca gitti: Madde tanecikli
yapıdadır.
BİLİM ADAMI ELEMENT BULMAK
İÇİN Mİ İŞE BAŞLAMIŞTIR?
• EVET! Günümüzde nükleer
laboratuvarlarda yapay elementler elde
edilmektedir.
• HAYIR!
Fe2O3 + 3C + yüksek sıcaklık → 2Fe + 3CO
• Fe2O3, doğada hematit adındaki demir
bileşiğidir; kömürle ısıtıldığında demir
elementi elde edilir. İlk elde edilişi
gayriiradi olabilir.
 İNSANLAR SÖNMÜŞ KİREÇ
BİLEŞİĞİNİ NASIL KEŞFETTİ?
(SENORYA ÜRETMEK..!)
• Kireç taşını ısıttılar.
CaCO3 + yüksek sıcaklık → CaO + CO2
• Yağmur yağınca bulamaç oldu.
CaO + H2O → Ca(OH)2
• Elleri kirlenince duvara sürdüler.
• Duvarın kirliliği gitti.
• Böylece badana maddesi keşfedilmiş
oldu.
MOLEKÜLLER BİRLEŞMEDEN
ÖNCE ATOMLARINA AYRILIR
N2 + 3H2 2NH3

H
N H
H
2NH3

H
N H
H
 ELEMENT TANIMIYLA İLGİLİ
SÖYLEM HATALARI
• Her elementin yapı taşı atom değildir. Yapı
taşı molekül olan elementler de vardır.
Bunlara element molekülleri denir.
• Element tanımında; “aynı cins atomdan
oluşan saf madde” derken izotoptan söz
etmelidir. Çünkü; her bir aynı cins atomun
farklı izotopu vardır; bu yönden farklı atom
olmaktadır.
 BİLEŞİK TANIMIYLA İLGİLİ
SÖYLEM HATALARI
• Her bileşiğin yapı taşı molekül değildir.
Yapı taşı formül-birim olan bileşikler de
vardır.
• Bileşik diyebilmemiz için farklı cins
atomların kimyasal yolla birleşmesi
gerekir. Aynı cins atomların kimyasal yolla
birleşmesinden oluşan element
molekülleri, elementtir; bileşik değildir.
2. İYONİK BİLEŞİKLER
 İYONİK BİLEŞİKLER
• İyonik bileşikler anyonlarla katyonlar
arasında meydana gelir. Genelde metal
atomu son yörünge elektronlarını vererek
katyon, bunu alan ametal atomu da anyon
oluşturur. Bu iyonlar bir kristal yapı
oluşturmak üzere elektriksel çekim kuvveti
ile birbirlerini çekerler. Bu etkileşimden
iyonik bileşikler oluşur.
 İYONİK BİLEŞİKLERİN ÖZELLİKLERİ
• İyonik bileşikler kristal yapıda bulunurlar.
• İyonik bileşikler katı hâlde elektrik akımını
iletmezler. Sulu çözeltileri ve sıvı hâlleri,
elektrik akımını iletir.
• Kristalleri saydamdır.
• Aktif bir metal ile aktif bir ametal arasında
oluşan bileşik kuvvetli iyonik karakter
gösterir.
• En kararlı iyonik bileşikler iyonlaşma
enerjisi düşük element ile, elektron ilgisi
yüksek elementler arasında oluşur.
 İYONİK BAĞLI BİLEŞİKLERDE
NİÇİN MOLEKÜL FORMÜLÜNDEN
SÖZ EDİLEMEZ?
• İyonik bağlı bileşiklerin erimiş hâllerinde ve
çözeltilerinde, molekül formülünden söz
edilemez; çünkü, iyonlar serbest hâle
geçmişlerdir. Katı hâlde zaten molekül
yoktur; formül-birim vardır.
• Molekül, kovalent bağlı bileşiklerin yapı
taşıdır. İyonik bağlı bileşiklerin yapı taşına
molekül denmez; formül-birim denir.
 YEMEK TUZU KRİSTALLERİ
VE FORMÜL-BİRİM
• NaCl(k)’da 1 tane Na+1(k) iyonu 6 tane Cl-1(k)
iyonu ile, 1 tane Cl-1(k) iyonu da 6 tane
Na+1(k) iyonu ile çevrilidir.
• Böylece kristal yapı oluşmuştur.
• Kristal yapının formülü, Na6Cl6 şeklinde
gösterilir.
• Formül-birim ise NaCl şeklinde gösterilir.
3. KOVALENT BİLEŞİKLER
• KOVALENT BİLEŞİKLER: Kovalent
bileşikler, elektron çiftinin atomlar arasında
ortaklaşa kullanılmasıyla oluşur. Burada
ortaklaşa kullanılan elektronlarla, pozitif
atom çekirdekleri arasındaki çekme
kuvveti etkisiyle kimyasal bağ oluşur.
 APOLAR KOVALENT BİLEŞİKLER
• Aynı cins ametal atomları arasında olan
kovalent bağlı bileşiklerdir. Örnek olarak
iki hidrojen atomu arasında oluşan
hidrojen molekülünü inceleyelim: Her bir
hidrojen atomu 1 elektrona sahiptir. Bu
birer elektronun ortaklaşa kullanılmasıyla
hidrojen atomları arasında bir bağ
meydana gelir. Oluşan molekül H2
molekülüdür.
• Hidrojen molekülü; H..H veya H–H
şeklinde gösterilir. Birincisi elektron nokta
yapısı (Lewis yapısı), ikincisi ise açık
formüldür.
• O2, F2, Cl2, Br2, I2 ve N2 moleküllerinde de
apolar kovalent bağ vardır.
 POLAR KOVALENT BİLEŞİKLER
• Örnek olarak HF molekülünün oluşumunu
inceleyelim: Florun son enerji düzeyinde 7
elektronu, hidrojenin ise 1 elektronu vardır.
Hidrojen ve flor arasında bir kovalent bağ
oluşur. Florun elektron severliği
hidrojenden fazla olduğundan ortaklaşa
kullanılan elektronları kendisine daha fazla
çekeceğinden kısmi negatif yükle, hidrojen
de kısmi pozitif yükle yüklenir.
• Bağda kutuplanma meydana gelir.
• Oluşan HF bileşiğidir.
• H..F elektron nokta yapısıdır.
• Açık formül H–F şeklinde gösterilir.
• Molekül doğrusaldır.
• Farklı cinste ametal atomları arasında
oluşan kovalent bağlı bileşiklerdir.
• HF, HCI, CO, NO molekülleri polar
kovalent bileşiklerdir.
HÂL DEĞİŞTİRME ANINDA KIRILAN KİMYASAL
BAĞIN CİNSİ; İYONİK BİLEŞİKLERDE
KOVALENT BİLEŞİKLER ARASINDA
FARKLILIK GÖSTERİR
• Hâl değişikliğinde tanecikler arası
mesafenin değişmesi, kovalent bileşikler
için geçerlidir; burada kırılan tanecikler
arası bağdır.
• Kovalent bileşiklerin hâl değiştirmesinde
tanecik içi kimyasal bağ aynen kalır.
• İyon yapılı bileşikler hâl değiştirirken ise
tanecik içi kimyasal bağ olan iyonik bağ
kırılır.
KSENONUN OKSİJENLE YAPTIĞI
BİLEŞİKLER
• XeO3
• XeO4
• Na4XeO6 x nH2O
• 2Ba2XeO6 x 3H2O
 KSENONUN OKSİJENLE VE
FLORLA YAPTIĞI BİLEŞİKLER
• XeO2F2
• XeOF2
• XeOF4
• KXeO3F
• (NO)2XeF8
 KSENONUN FLORLA YAPTIĞI
BİLEŞİKLER
• XeF2
• XeF4
• XeF6
• XeF6 x SbF5
• XeF6 x AsF5
• XeF2 x 2SbF5
• XeF2 x 2TaF5
• XeF6 x BF3
• RbXeF7
• NaXeF8
• K2XeF8
• Cs2XeF8
• Rb2XeF8
KRİPTON VE RADONUN FLORLA
YAPTIĞI BİLEŞİKLER
• KrF2
• KrF2 x SbF5
• KrF4
• RnFn
 SOY GAZLAR YAPAY BİLEŞİK
OLUŞTURUR
• Soy gazlardan He (helyum), Ne (neon), Ar
(argon) elementlerinin hiçbir bileşiği
yoktur. Kr (kripton), Xe (ksenon) ve Rn
(radon) elementleri ise özel şartlarda O2
(oksijen) gazı ve F2 (flor) gazıyla bileşik
oluştururlar.
• Neden soy gazlardan ilk üçü bileşik
yapmıyor da son üçü bileşik yapıyor?
• Neden yalnız O2 ve F2 elementleriyle
bileşik oluşturuyorlar?
• Elektronegatiflik; bağ elektronlarını çekme
kabiliyetidir.
• Elektronegatiflik, periyodik tabloda soldan
sağa doğru artar. Soy gazların
elektronegatifliği diğer gruplara göre
yüksektir. Bununla beraber O ve F
elementlerinin elektronegatifliği; Kr, Xe ve
Rn’dan daha fazladır. He, Ne ve Ar
elementleri için elektronegatiflik söz
konusu değildir. Oksijenin elektronegatifliği
3,5, florun 4, kriptonun 3, ksenonun 2,6,
radonun ise 2,4’tür.
• Oksijen ve florun elektronegatifliği ile son
üç soy gazın elektronegatiflikleri arasında
fark azdır. Bu nedenle oluşan bileşik,
kovalent özelliktedir. Elektronegatifliği az
olan Kr, Xe ve Rn kısmi pozitif
konumunda; elektronegatifliği fazla olan O
ve F ise kısmi negatif konumundadır.
• Soy gaz bileşikleri, yapaydır. Araştırma
amaçlı üretilmiştir.
• Kullanım yerleri yoktur.
• Oluşturulma reaksiyonları, endotermik
olduğundan masraflıdır.
• Tabloda görüldüğü gibi çok farklı bileşik
oluştururlar. İki element arasında çok
sayıda bileşiğin meydana gelmesi;
kararsızlığın ve zorla oluşturulmanın
göstergesidir.
• Kararsız bileşik, hemen bozunan bileşik
anlamına gelir.
• Soy gaz bileşikleri, ametal- ametal
bileşikleri gibi adlandırılır.
• Soy gazlar, havada bulunan elementlerdir.
• Soy gaz bileşikleri, 1964 yılında
üretilmiştir.
 ELEMENTEL HÂLDE OLAN SOY
GAZLARIN HAVADA HACİMCE BULUNMA
YÜZDELERİ
GAZIN ADI HACİMCE
YÜZDESİ
Helyum 0,0005
Neon 0,0012
Argon 0,94
Kripton 0,0001
Ksenon 0,000009
 METALLERİN SERBEST YA DA
BİLEŞİK OLARAK DOĞADA
BULUNMASIDAKİ KURAL
• İndirgenme yarı pil gerilimi listesinde;
indirgenme potansiyeli hidrojenden yüksek
olan elementler, soy (altın, platin, gümüş)
metaller ve yarı soy (bakır, cıva)
metallerdir.
• Soy metaller doğada yalnız elementel
hâlde bulunur, bileşikleri hâlinde
bulunmaz.
• Yarı soy metaller ise hem elementel hâlde
hem de bileşiği hâlinde bulunur.
• Amalgam diş dolgular; cıva ve gümüş
içerir. Altın diş dolgusu da vardır. Platin
metali ise, protezlerde kullanılır. Bütün bu
kullanımlarda altın, platin, gümüş ve cıva;
aynen doğadaki gibi metalik hâldedir. Sıfır
değerliklidir. Bu nedenle de sağlığa
zararları yoktur.
• Bakır ve cıva da soy metaller gibi genelde
doğada serbest hâlde bulunur.
• Bakır ve cıva metallerine, yarı soy metal
denmesinin sebebi; doğada doğal
bileşiklerinin de olmasıdır.
• Bu 5 element dışındaki bütün metaller,
yaklaşık 70 metal doğada yalnız bileşikleri
hâlinde bulunur, hiçbiri serbest hâlde
bulunmaz.
• Örneğin doğada Na, Ca, Al yoktur. NaCl
(yemek tuzu), CaCO3 (mermer), Al2O3
(alüminyum metalinin elektroliz yöntemiyle
elde edildiği boksit cevheri) vardır.
• Tabiatta bulunan ve suda çözünmeyen
doğal inorganik metal bileşiklerine cevher
(filiz) denir. Formülü basit olan cevherler
olduğu gibi, kompleks olanları da vardır.
• Genellikle kaya tuzu gibi suda çözünenler
yerin derinliklerinde, suda çözünmeyenler
ise yerin üstündedir.
• Demir ve nikelin indirgenme potansiyeli
hidrojenden az olmasına rağmen,
yerkürenin merkezinde erimiş elementel
hâlde de bulunurlar.
AMETALLERİN SERBEST YA DA
BİLEŞİK OLARAK DOĞADA
BULUNMASIDAKİ KURAL
• F2 gazı ve Cl2 gazı, tabiatta bulunmaz.
Doğada florür bileşikleri ve klorür
bileşikleri vardır.
• Bu ikisinden başka bütün ametaller, hem
elementel hâlde hem de bileşiği hâlinde
bulunur.
• Tabloda bunlar örneklerle gösterilmiştir:
AMETALİN DOĞAL AMETAL
SEMBOLÜ ELEMENTEL İÇEREN
AMETALİN DOĞAL
FORMÜLÜ BİLEŞİĞİNİN
FORMÜLÜ
C C (KÖMÜR) CO2
H H2 (HİDROJEN) H2O
O O2 (OKSİJEN) CaCO3 (ALÇI)
N N2 (AZOT) PROTEİN
S S (KÜKÜRT TOZU) CaSO4
(MERMER)
Si Si (AKİK TAŞI) SiO2 (KUM)
BİLEŞİKLER KONUSUYLA İLGİLİ
SOSYAL ALANDA KULLANILAN
KİMYA KELİME VE DEYİMLERİ
• Aile, toplumun molekülüdür.