2>yk J ldamlar Serisi j fr .

2
NAMI K KEMAL
Mder r i s
AL EKREM
1 9 3 0
S T A N B U L
DEVLET MATBAASI
Maarif Vekleti Mill Talim ve Terbiye
Dairesinin 16/ 5 / 1929 tarih ve 1367 nu
maral emrile 3000 nsha tabedilmitir.
1
Namk Kemal Sakz adasnda iken alnan son fotoraf
FADE
Namk Kemalin hayatn lise talebesine mahsus ola
rak yazmak vazifesi muhterem Talim ve Terbiye Heye
t i n c e bana tevdi olunduuna dair emirnameyi aldm
gn byk bir endie iinde kalmtm. O srada, tevec
ch ve muhabbetine mazhar olduum bir zat ltfen zi
yaretime geldi ve strabm halimden anlyarak sebebi
ni sordu. Emirnameyi kendisine vermekle iktifa ettim.
Okuduktan sonra dedi ki:
Endienizin sebebini anladm. Kendi babanz ya
zarken bitaraf olamamaktan, muballaya dmekten
korkuyorsunuz; lkin telnz beyludedir; Kemal oka-
dar byktr ki siz onun hal ann ne derecede sy
leseniz byklne yetiemezsiniz. Pederiniz hakkn
da ne biliyorsanz, ne hissediyorsanz aynen yaznz!
Bu samim ihtar bana cr et verdi, u risaleyi yaz
dm.
9, mart, 1929
AL EKREM
Namk Kemal 1
NAMIK KEMA L
OCUKLUU, GENL
I
Mehmet Namk Kemal 1256 [1] senesi evvalinin
yirmi altnc pazartesi gn sabahleyin Tekirdamda
domutur.
Erdi eref bu dehre Muhammet Kemal ile ms
ran Tekirdann Arif Efendi isminde bir airi tevell
dne tarih drm.
Namk kendisinin iir mahlasdr. Bunu nasl ih
tiyar etmi olduunu aada syliyeceiz.
Namk Kemalin pederi Mustafa Asm Bey, onun pe
deri kurenadan emseddin Beydir. emseddin Bey Kap
tan Derya[2] ve air Ratip Ahmet Paann oludur, bu
nun pederi de Padiah Birinci Mahmut zamannda (sal
tanat: 11431168) trk vatanna tecavz ve birok
memalikimizi istil eden mehur Iran Padiah Nadir a
ha kar trk ordularnn galebelerini temine muvaf
fak olan Topal Osman Paadr. Bu zat hakknda Sley
man Nazif Namk Kemal unvanl risalesinde der ki:
Vezir Osman Paa, Nadir ah iki kere malp ettikten
sonra yine bizim ricali devletimiz tarafndan irtikp olu
nan hiyanetkrane hatalar yznden ihraz ehadet
etmi bir serdar dilir idi. Osman Paann babas Kon-
yal Bekir Aadr. Silsilenamenin daha ilerisi bilinmi
yor.
[ 1 ] Milad 21 knunuevvel 1840.
[2]Balriye nazr.
3
Namk Kemalin hanedan arasnda pek mlim ah
siyetler grlr: ceddi ls Topal Osman Paa kendi
zamannn pek gzide ve kahraman bir askeri idi. He
men btn erkn asker ve er olu er olan bir devletin
yzlerce kudretli, liyakatli kumandan arasnda Nadir
ah gibi zamannda harika addolunan bir mtecavizc
kar tercihan intihap olunmak Topal Osman Paann
hal ann izaha kfidir. Kendine tevdi edilen vazifeyi
de paga bihakkn tebcile ayan derecede ifa etmitir.
Sleyman Nazifin de syledii gibi Osman Paanm ga
lebeleri kendi himmet ve kudretinin asarndan, son ma
lbiyeti ise ahlksz ricalin seyyiatndan, bir de hasta
lanmasndan mmbaistir.
ehrizor ovasnda kahhar bir ekseriyete galebe al
mak iin hastalna ramen nefsini her muhataraya il-
ka ederek biaman dmanile pene peneye bouurken
vatan urunda ehit dmtr (1145).
Topal Osman Paann olu Ratip Ahmet Paa air
dir. Ratip Ahmet Paann emseddin Beyden byk
olan oullar Asaf Mehmet Paa ile brahim Nait Bey
de air idiler, ikisinin de haylice gzel iirleri ve m-
rettep divanlar vardr.
Hanedann Topal Osman Paadan sonra en mhim
ahsiyeti ise Ratip Ahmet Paann en byk olu plan
Mderris Osman Paadr.
Osman Paay pederi ulema mesleine sevketmiti.
Sonra uhdesine vezaret tevcih olunarak mlkiye hizme
tine alnmtr. Kendisi Morada zuhr etmi olan rum
isyanlarn bastrmakta byk muvaffakiyetler ihraz
ederek Silistre nnde muazzam bir muvaffakiyet te ka
zandktan sonra umum Rumeli Eyaletine tayin edilmi
tir. Lkin dmanlar paanm ilerde fesat tertip edebi
lecei fikrini Birinci Abdlhamide ilka ettiler: bu mves-
vis padiah ta devletine byle mstesna kymetler arzet-
4
mi bir kahraman serdar idam ettirmekte tereddt etme
di. Biare Osman Paay hile ile Ariboz kalesine celbe-
derek orada mazlmen ehit ettiler.
te Namk Kemal byle bir hanedann evldndan-
dr. Grlyor ki mensup olduu ailenin efrad ya ha
maset ve ecaat yahut iir ve san at erbabndan idi.
Kemal Vatan yahut Silistre unvanl temaa ese
rinde ecdadmdan krk ehit ad sayabilirim derken
kendi ecdadn kastetmitir .
Byle fedakr kahramanlar yalnz Namk Kemalin
hanedan arasnda yetimi deildir. Trk milletinin
gklere afaklarla vurup kalan tarihinde daha binlerce
yldz alnl er olu erin simas parlar.
Topal Osman bilhassa Mderris Osman Paalarn
elim akbetlerinden maada Namk Kemal byk pederi
emseddin Beyin duar olduu kahharane muameleyi
de renmi, hususile bunun elim neticesini kendi nef
sinde hissetmiti:
emseddin Bey yz dokuz yana kadar yaam ve
be padiaha hizmet etmitir. Bu hizmetlerinin mk
fat ne oldu?
Btn emval ve eyasnn msaderesi. kinci Mah
mut zamannda vukua gelen msaderede biare emsed-
din Bey tek bir seccadenin zerinde namaz klabilmek
iin kendisine braklmasn evine gnderilmi olan as
kerlerden rica etmi ise de bu istirham bile kabul olun
mamtr. Aada anlatacamz gibi biraderi Ali Beyin
emvali de evvelce msadere edilmi olduundan bu ikin
ci msadere ile ailenin asrlardanberi terakm etmi
btn serveti mahvoldu gitti.
Koca bir hanedann namn tayan emseddin Bey
de bir derecede fakru zarurete duar oldu ki akraba ve
eviddasmn gizli gizli yapabildikleri muavenetlerle biraz
zaman srnerek geindi, nihayet kederinden ld.
5
emseddin Beyin kk olu olan Mutala Asn
babasnn bu musibetini grm, babasile beraber zaru
ret ve sefalet iinde yaam, pederi vefat ediverince de
henz ocuk iken ellerin yardmile fakirane mr sr
mee mecbur olmutur. Yalnz iftliklerinin varidatile
kk bir kasaba halkn mreffehen geindirecek kadar
servet sahibi bir ailenin son evldna nasip olan u su
kut ve izmihlal onun vicdannda zulm istibdada kar
nasl bir gayz nefret uyandrr tasavvur olunsun.
Tarihin sinesinden nebaan edip gelen bu gayz nef
ret brknmn Kemalin kalbinde alevlenmesi iin Asm
Beyin pek byk tesiri vardr. Binaenaleyh bu zatn ha-
l ann anlatmalyz:
Mustafa Asm Bey hereyden evvel fevkalde zeki
bir insand. Namk Kemal pederinden bahsettike: ba
na zeki diyenler vardr, lkin babam benden ok zekidir,
hatta dnyada tandm insanlarn en zekisidir derdi.
Bu zek istihza, tezyif ve tenkit vadilerinde inikaf et
miti, ve hassaten siyasiyata taallk ettike hayrete a
yan derecelere ykselirdi. Bu zatn tahsili idad! derece
sine bile ykselemediinden ve malmat eski zamanla
rn mnevverleri iin kfi ve vafi addedilen biraz arab,
faris ile imdi liselerde tedris olunan hesap, corafya
gibi ilimlerin mebadisinden ibaret bulunduunu da sy
lemeliyiz. Onun iyi hem pek iyi bildii iki ey vard: ta
rih, ncum ilmi.
Tarihte bilhassa Osmanllar gayet amik surette tet
kik etmiti. Ncumda ise erbabna gre zamannn en
byk stad idi. Hatta Abdlhamit kendisini mneccim
bala tayin etmitir. Yalnz ncumun ona bir fenal
olmutur: olu Kemalin istihzalarna hedef olmak!
Her mes elede pek parlak zeksile olunu ilzama,
hi olmazsa muvakkaten iskta muvaffak olduu halde
niicuma gelince malp dmekten pek can sklrd.
6
Kemal ise ncumu vesile ittihaz ederek babasna hcum'
da adeta insafszlk ederdi. B baba oul iki samim ar
kada idiler. Mustafa Asm Beyi biraz daha anlatalm:
0 btn kudemamz gibi gayet mtedeyyin, lkin
taassuptan klliyen beri idi; nki zamannn ekser
okuryazar ricali gibi tasavvuf neesini tatmt.
Beyin bir de oymaclkta fevkalde mehareti vardr
gayet hrde naklarla nefs maktalar ilerdi ki bugn
emsalini bulmak kabil deildir ve erbabna gre pek ky
metlidir.
Namk Kemalin dehasn ibda eden ftrat ise o deha
ya istikametini veren, onu inkiaf ettiren babasdr.
Mustafa Asm Bey fevkalde zeksile, tarihe vuku-
file, tasavvufa incizabile, ncumdan baka hereyile,
hatta oymaclile olunun fikr zevkine mkemmel bir
rehber olmutur. Kemale inklp ruhunu veren de
odur. ukadar ki o olunun bilfiil inkdp olmasn ar
zu etmezdi. Zira memlekette bir inklp yapdabilecein-
den asla mitvar deildi. Fakat Kemalin milleti ikaz,
milletin hakimiyetini tesis iin sarfettii fedakrane me
saiye de mni olmad, olamad. Olunun yar mrn
yatan urunda, mahpeslerde, menfalarda; sefaletler,
zaruretler iinde geirdiini grd. Olunun nihayet is
tibdada kurban olarak kendinden evvel henz krk do
kuz yanda iken ldn grd, bu bellarn hepsine
tahamml etti. Mustafa Asm Bey byk bir insand.
Bu pederin oluna nasd rehber olduunu iki mi
sal ile gsterelim:
Kemal Topal Osman Paann da Mderris Osman
Paann da nasl ehit edildiklerini henz sekiz, dokuz
yanda iken babasndan renmi hem biletraf ren
mi idi. O suretle ki baz geceler ryasnda bir mthi
cellt baltasn indirir, bir kafa yuvarlanr, scak scak
7
kanlar ocuun yzne, gzne dolar, biare masum
dehetler iinde yatandan frlard .
Kemal, byk amcasnn, bykbabasnn duar ol
duklar msadereleri btn safahatile yine babasndan
renmiti. Ailenin zayi etmi olduu azm servetin he
sabn pek iyi bilirdi. Byk amcas Ali Beyin Birinci
Hamide karg drt bir muamelesinden dolay evvel
idam ferman olunmu iken sonra emvalinin msadere
si cihetine gidilmesi he sebepten ileriye geldiini oluna
iazh iin Asm Bey demitir ki:
Sakn aldanma Kemal! byk amcan idamdan kur
taran arkadalarnn niyaz yahut padiahn merhameti
deildir, onu teessrne malp olduu iin bignah
olarak idam ettirmektense padiahna kar geldii iin
cezaen emvalini msadere etmek hem klkallere mni
hem de pek krl bir i grlmtr.
Yoksa o ifrit padiah yz Ali Beyi bir saniyede idam
ettirirdi!
Kemalin sinni ilerledike babasile tarihten bahset
mek vicdan iin byk bir zevk olmutu. Birok tarih
tetebbatndan sonra pederine gelir, tarih hdiseleri
onunla beraber muhakeme ederdi. Bir gn babasna der
ki: Efendim! Birinci Sultan Bayazt ehzadeliinde pek
kahraman, pek mert bir genti. Onun byk kalbinden
byklkten baka birey beklenilmezdi. Bukadar yk
sek ftratl bir insan, sonra nasl oluyor da padiah olur
olmaz bignah biraderi Yakubu katlettiriyor?
Mustafa Asrn Bey cevap verir: Olum, padiahlar
cls ettikleri gn doarlar !
Bu derece beli bir cevabn millet akile hergn da
ha iddetle arpan bir gen kalpte hsl edecei tesir
dnlsn.
8
Namk Kemalin validesi Abdlltif Paann kz
Zehra Hanm, bykvalidesi de Mahdume Hanmdr.
Abdlltif Paa arnavut idi. te bundan dolay stanbul-
da merutiyetin iln zerine Namk Kemalin nam va-,
tan afaknda nlarken baz arnavutlar kendisinin arna
vut olduunu iddiaya kalktlar. Ozaman bunu kat iv-
yen cerlvetmitim, burada da tekrar ederim: pek mazbut
silsilenameye gre ilk ceddi Konyal Bekir Aa olan Ke
mal trk olu trktr. Irk ve asabede valide nazar iti
bara alnsayd en byk trklerin erkes olmalar lzn-
gelirdi. Muhassllk, mtesellimlik [ 1 ] memuriyetlerile
taralarda gezen Abdlltif Paa bir aralk Istanbulda
bulunduu srada gen Mustafa Asm Beyi grm ve
esalet liyakatini takdir ederek kerimesini ona tezvi et
mi idi.
Paa yegne kzndan ayrlmak istemedii iin ken
di Tekirda mtesellimliine tayin olununca damadn
da beraber alarak Tekir dana gtrd ve te Kemal
orada dodu. Kemalin validesi henz pek gen yanda
iken irtihal etti. Kemal iki yanda anasz kald ve bit
tabi kaynpederinin yannda klamyan babasndan da
mahrum oldu, bykvalidesi Mahdume Hanmn yann
da brakld. Bu hanmefendi hafidini arsz, terbiyesiz
edecek bir zf kalp ile deil, bilkis mstesna bir m-
rebbi, bir mrit sfatile sevmitir. Mahdume Hanm es
ki trk terbiyesile Tanzimat devrinin yeni rehakr efk
rn nefsinde cemetmi, zamanna gre mkemmel tah
sil grm gayet cidd ve gzide bir kadnd. Kemale ilk
terbiyesini veren, Kemali bilhare babasnn telkinatm-
dan mstefit olacak surette yetitiren, ocuk gen olun
ca onu tabiatin auuna sevkeden bu hanmefendidir.
[l]Muhassl: mutasarrf, mtesellim: vali vekili.
II
9
Namk Kemal bykvalidesinin evsafn syliye sv-
liye bitiremezdi. Byk insanlar byk kadnlarn ye
titirdii mehur bir hakikattir, ite Mahdume Hanm
byle byk bir kadn idi. Trk milletinde byle li fi
kirli, mnevver vicdanl valideler hi nadir deildir.
timai tarihimiz biraz tetkik olunursa hemen her salife-
sinde bir Mahdume Hanm simas grlr.
Eski devirlerde memurlar sk sk deitirildii iin
Abdlltif Paa da ikide birde infisal ederek Istanbula
gelir Filyokuundaki byk konanda ikamet ederdi.
Mahdume Hann bu frsatlardan istifade ederek Istan-
bulda memur olan damad Mustafa sim Beye olu Ke
mali tevdi etmei en byk vazife bilirdi. Abdlltif Pa
ann son mazuliyeti esnasnda Mustafa Asm Bey oluv
la teveggule imkn bularak onun zerinde azm tesiri
vukua gelmee balamtr. O srada Kemal dokuz ya
n bitirmiti. Istanbulda rtiye mektepleri almaa
balad. Pederile bykvalidesi ocuu evvel Bayazi
Rtiyesine kaydettirdiler. Kemal bu mektebe be ay ka
dar devam etmitir. Muahharen Valide Rtiyesine gn
derildi. Bu mektebin muallimi akir Efendi Kemal iin
gayet mkemmel bir stat olmutur. akir Efendi Ke
mali grr grmez fikr kabiliyetini takdir etti, vicdanii
irfanna hayran oldu ve hemen ilk gnnden yeni a
kirdine dier talebesinden bakaca dersler vermee ba
lad. Hocasnn bu muhabbet ve tevecch ise Kemalin
kalbinde nuran akisler peyda ediyordu: daha o yata
iken yirmi yanda bir gen gibi tahsil zevkim duydu,
btn kudretile almaa koyuldu, pek az zamanda pek
ok ey rendi. akir Efendi atinin bir dhisi olacan
dan emin bulunduu Kemalin vicdan mrebbisi olma
da kendine bir vazife tand. Baknz byk kalpli
muallim kk talebesine ne diyor: Mektepte mkfat
10
tevzii merasimi yaplacak, Padiah bdlmecit te bu me
rasime gelecek. akir Efendi padiahn huzurunda okun*
mak zere tam yetmi beyitlik bir kaside hazrlam,
Kemal bu kasideyi okuyor ve iri kendisinin inat ede
ceini sylyor .Ozaman Kemal akir Efendinin de mit
etmedii bir harika gstermitir:
Diyor ki kasideyi ezberledim ve hemen bir kere
dinlemi olduu yetmi beyti mkemmelen inat edi
yor. Lkin akir Efendi bu hafza fevkaldeliinin kar
snda arp kald srada Kemal ite gryorsunuz
ezberledim; lkin bu kasideyi padiahn, okadar insa
nn huzurunda okuyamam, utanrm diyor. Muallimi
derhal cevap veriyor: Ne? utanr msn? onlarn hepsi
mezarda[l] olum, hepsi mezarda! Namk Kemal
Hocamn bu sz bana oakdar tesir etti ki merasim g
n kasideyi karmda mezartalar grr gibi hi tel
etmeden, en gr sesimle mkemmel bir surette inat et
tim, sonra da btn mrmde grdm padiahlara,
vezirlere filn bir mezartandan fazla ehemmiyet ver
medim. diyor.
Biraz zaman sonra Abdlltif Paa Karsa tayin olu
nuyor. Kemal iin mthi bir hdise: Mektebinden, ho
casndan ayrlacak, pederinden de yine mahrum kala
cak. ocuk g hal ile Karsa gitmee katlanyor. Lkin
bir art var: kendisine nekadar kitap lzmsa akir
Efendi syliyecek, bu kitaplar alnacak. Abdlltif Pa
a bu art hemen kabul ediyor. akir Efendinin birka
yz cilt kitap tavsiye edeceini ve yalnz kitaplar nakil
iin dokuz hayvana ihtiya olacan nasl tasavvur ede
bilsin? te Kemal byle bir irfan kamusile bykbaba
snn yolculuuna itirak etmi ve Istanbuldan karsa ka
dar kitaplarnn bandan ayrlmamtr. On, on bir ya-
[ 1] akir Efendi Kerkkl olduundan ( l ) harfini ( d ) telffuz
edermi.
11
nda bir ocuun azmile teekkl ve onun nezaretinde
seyahat eden bu ilim kervan belki de tarihin kaydet
medii bir levha tekil eder.
Karsa gitmek Namk Kemal iin en hayrl hdise
olmutur. Onun adeta mlhem denilebilecek ruhunda
bir ac var, mecruh kalbinde bir ak domu; lkin bu
ac nereden geliyor, bu ak kime aittir? henz malm
deil. ocuun byk vicdanna byk bir in itaf lzm
ki btn mphem, mevve, muzlim hisleri uyansn,
ne istediini, neyi sevdiini kendi de anlasn. te bu
in itaf ona vatandan gelmitir. Istanbuldan ta Karsa ka
dar grd dalar, talar, ovalar, krlar, uurumla
r, nehirleri, tarlalar, ehirleri, kyleri, insanlar ile
bu muazzam ve mbarek vatandan! evet, ite bu ocuk
Karsa giderken maukasn sezmi, vatana k olmu
tur. Evet vatan muhabbeti Kemalin byk kalbinde bu-
kadar erken inkiaf etmitir.
Kemal, Karsa muvasalatlarn mteakip, baka bir
ocuk oldu: imdi hibir eyden zevk almyor, hibir e
lenceye, oyuna meyletmiyor, ya kitaplarn kartryor,
yahut bir keye ekilerek dnyor. Dnmek onun
iin mfrit, maraz bir hal olmu; gittike daha mel-
lim bir sima balyor. Baz geceler penceresinin kar
snda saatlerce dnd olurdu. Acaba ne dnyor?
vatann! evet, ta Istanbuldan Karsa kadar grd va
tan nekadar gzel, fakat neakdar perian ,bedbaht! Is-
tanbulda bulunduklar zaman babas kendisine mit ve
recek szler sylemiti: Memlekette medeniyetin temel
leri atlm, mektepler alm, iyi kanunlar yaplm,
herkes kendi canndan emin imi. Lkin bu icraat, bu
kanunlar hep halk aldatmak iin yaplm muvakkat
eyler olamaz myd?
Bu trl hisler kark, karanlk olmakla beraber
pek muannidane olarak Kemalin kalbini doldurup du
12
ruyordu. Hatta babasnn da stanbulda Mderris Os
man Paa gibi boynu vurulacan tevehhm etmee ba
lamt.
Bereket versin ki ocuun hibir halini nazar dik
katten ayrmyan bykvalidesi onun pek esasl bir ted
bir ile imdadna yetiti: Kemali tabiatin auuna ev
ketti. Ona gayet gzel bir kheyln buldular, bir av if
tesi aldlar; Karsn Krserdar[ 1 ] Kara Veli Aay da
kendisine cndlik muallimi tayin ettiler. Kemal avcu-
luk hayatna atlmak, dncelerinden ayrlmak iste
medi; fakat nasl olsa bir ocuktu. Kheylnn, iftenin
cazibesine dayanamad, lususile Kara Veli Aay ok
sevdi, bykvalidesinin arzusu gibi yaamaa balad.
Bu Kara Veli Aann da Kemalin mfekkiresinde
bir tesiri olmutur: (Cezmi) romannda grdmz
cndlik meharetleri bunun hal anndan mlhemdir.
Bu adam, Kemal kendi ocukluundan bahsettike
memnuniyetle yadeder.
Kara Veli Aa hibir eyden korkmaz, cndlik, s
varilikte yektadr. Zamannn btn silhlarn gayet iyi
kullanr, cirit oyunlarnda da mkemmel bir stattr.
Hulsa zamannn en yksek idmancs ve silhoru.
Bir gn beraber otururlarken Kemal duvarda bir akrep
grr, feryada balar: Veli Aa, akrep ,akrep! Krser-
dan hi istifini bozmadan Arkap nedr? ha; angall
bc! der, elini uzatarak nasrl parmaile akrebi ezi-
verir!
Yine bir gn avda Kemalin klesi kendisine kar
terbiyesizce bir mukabelede bulunduundan Kemal elin
deki at krbacile klenin stne yrd srada Kara
Veli yetiir, beyinin kolundan tutar ve Beyim! bunu
dvmek sana yakmaz. Sen kabahat edersem beni d
versin, kleyi bana brak diyerek hemen onu yakalar,
II]imdiki jandarma kumandan.
13
bir aaca balar. Av bitinciye kadar kle aata bal
kalr. Kemal Kara Velinin maksad beni adam dvme
e altrmamakt: kim bilir kendi nekadar dayak yiye
rek efendinin zalimi ne demek olduunu anlamt der
di. te kk Kemal byle bir stat silhorun ve Mah-
dume Hanmn vesayasn lzumu olunca hakkile tatbik
edebilecek kadar idraki bulunan bir mrebbinin talim
ve nezaretile cndlik, avculuk hayatlarna atlmt. Fa
kat az zaman sonra derslerine de rcu etti. Karsn en
lim insan ihtiyar bir eyh efendi idi, bu zat Kemale
muallim tayin ettiler. akir Efendi ile aralarnda da
lar kadar fark bulunmakla beraber Kemal yeni hocas
n da sevdi. nki bu zatta az, ok zevki iir vard. Vah
deti vcut felsefesine, tasavvuf mesleine de olduka
aina idi. Kemale tasavvuftan bahsetmee balad, Mu-
hiddini Arabnin menakbm syledi, Mesneviden baz
paralar okudu. imdi kk Kemal ruhunda bir ba
kalk, bir yenilik hissediyor. Cezmide mnderi man
zumedeki :
Etrafm seyreder sanrdm
nsan melek cihan cennet
beyti onun bu zamanki haline tamamen muvafktr. i
ir perisi bakt ufuklarda dolayor, ruhuna lh nur
lar serpiyor. O imdi vatan bile unutmu gibi: ire k
olmu. stikbalin en byk edibi irin kendisine bir va
sta olarak tecelli ettiini ve bu vasta ile hakik mau*
kas olan vatann ihtizardan kurtaracan ozaman na
sl takdir edebilsin?
eyh efendide Nabi, Smblzade gibi iki airi
mizin divan vard, bu kitaplar Kemale getirmekte te
reddt etmedi. Ekli nazm ve aruz vezinleri hakkn
da ocua malmat verdi. Nihayet Kemal ilk beytini yaz
d:
14
Gelip mektubu mergubun safa baheyledi cana
Srurumdan serim tac irigti ar Rahmana
Bu beyti yazd zaman Kemal on iki yan bitirmek
zere idi. Hkmsz, adi bir sz; fakat ite en byk
dhiler gire byle balarlar.
III
Karsta daha bir sene kadar kaldktan sonra Kemal
infisal eden bykpederi ile beraber Istanbula geldi,
pederine yine kavutu. Arapasn, acemcesini ilerlet
mek iin husus muallimlerle almaa balad: Baba-
sile beraber evvelce sylediimiz gibi tarih tetebbe ko
yuldu. Lkin bu mesai ok devam edemedi: Karstan av
detinden sekiz, dokuz ay sonra Abdlltif Paa Sofya
mutasarrflna tayin edilmi, damad Mustafa Asm Be
yi de Sofyaya beraber gitmee deilse bile Filibe malm-
drln kabul etmee ikna edebilmiti. Kemal Sofya
ya memnunen gitti. Onun Sofyadaki hayat btn atideki
ef alinin hakik mebdeidir. Bu hayal ksma ayrabi
liriz.: edeb, siyas, husus.
Sofyada Namk Kemal eVvel saz airleri!e grt.
Onu bir gn kahvelerine gtrdler. Kahvenin duvar
na ozamana kadar kimsenin halledemedii u muamma
beyti yazlmt:
Hikmetullah ehrinin bir danesi
Olunun karnnda yatar anesi
Gen Kemal bu beyti okur okumaz Ipekbcei di-
yiverdi.
Kahvedeki airler kendilerinin bir trl bulamadk
lar bu muammay byle bir okuyuta hallediveren o
cuun zeksna bihakkn hayran oldular. Bilmeceyi bi
15
liyor muydunuz ? sualine de hayr cevabn alnca y
znden asalet akan Kemale derhal inandlar ve kendisi
ni reisleri iln ettiler. Lkin o saz gairlerile musahabet-
ten zevk almyor, hususile gimdi eline geirmi olduu
divanlar kendisile beraber tetkik edecek malmatl ar
kadalar, hocalar aryordu; Sofyada iki divan airi bul
du, onlarla beraber Fuzuliyi, Bakiyi, Nefiyi, Nedimi
hasl byk airlerimizi okumaa balad. Artk Kemal
ir ahengin btn heyecanna kaplm hiss hayal um
ulanlarnda yzyor. Lkin henz ya on drt, lenz
kendi mhim iirler yazamyor.
Namk Kemalin her sahifesinin bana bir Destur
ya Yeli yazlm ilk divannda sekiz, on hkmsz ga
zel grlr. Bu defter henz bir tecrbe, adeta ocuk
a bir tecrbedir. Zaten kendisinin itigaltn iire has
retmesine de imkn yok. Eski airlerimizi okuduka di
n itikatlar, felsef fikirleri, hassaten vahdeti vcut fel
sefesini anlamak iin arapay gayet iyi renmek l-
zmgeleceii hissediyor, Sofyada iyi muallimler bulun
duundan Arab sarf, Nahiv, Maani, Adap, Mantk kitap
larna sarlyor: farisden Glstan, Bostan okuyor;
derken Filibeden babas kageliyor, onunla beraber ta
rih ve siyasiyat merak da zuhr ediyor. Hulsa gen
Kemal Sofyadayine kendi tabirincebir ateparei
gayret kesilmitir.
lm irfan yama nisbeten harikulade derecelere
ykseliyor.
Siyas hayatna gelelim; on drt yanda bir ocuun
nasl bir siyas hayat olabilir? Kemal de filen bir siyas
hayat yoktu ve olamazd; fakat fikren ok dikkate a
yan, mbrem bir siyas hayat vard.
Hi phe edilemez ki Namk Kemal esasen bir in
klp ruh ile yaratlmt. Bu ruhu tenviri irada
16
ailesinde tecelli eden mezalimin, pederinden, hocalarn
dan ald derslerin, bedbaht yatanda yayan biare trk
milletinde grd sefalet esaretin ne derecelerde hiz
met etmi olduunu yukarda syledik. Artk Kemalin
pek gen yanda iken vatann, milletini sevmek, dn
mek ve binaenaleyh btn zulmlere kar isyan etmek
itibarile bir siyas hayat yahut daim bir endiesi ola
canda tereddt edilemez. Sofyada Kemal hereyi g
ryor, dnyor!
Tanzimat iln olunmu, memleketin idaresinde me
den bir r alm iken ahali daha zulmden kurtul'
mam.
Zulme kar isyan hissi Kemali sinni ilerledike
daha ziyade hrnlatryor. imdi on alt yama gir
mi, evzau etvarnda ki ciddiyetle adeta yirmi be yan
da bir delikanl gibi. Fakat asabiyeti gittike daha m-
tezayit. Bu srada bir hdise gen Kemali en byk e
lencesi olan avdan da mahrum brakt. te imdi husu
s hayatn anlatmann sras geldi:
Sofyada Kemal tahsili cidden seven her ocuk gibi
gayet nezih, muntazam bir mr srmtr. Yirmi drt
saatlik gnnn lakal sekiz saatini almaa, iki sa
atini hocalarile ders yapmaa hasrederdi. Okumak, mut
tasl okumak ve okuduka en mudil, mrekkep mesele
leri dnmek, ite ocuun en byk zevki. Kemalin
elencesi vard: iir okumak, ata binmek, ava gitmek.
Paas ile Sofyaya gelmi olan Kara Veli Aa pek
mkellef bir srgn av tertip etmiti, ava itirak eden
ler iki yz kadar vard. Kemal bunlarla beraber Sofya-
yadan kt, av yerine geldiler. Biraz sonra davullar, zur
nalar alnarak ormann iindeki hayvanlar srlmee
balad. Hep geitler tutulmutu, Kemal de Kara Veli
ile beraber bir geidin banda bulunuyordu. ok bek
17
lemediler. Bir karaca geit bandan bunlara doru fr
lad, Kara Yeli bard: Haydi Beyim.
Kemal tfeini dorulttu, birka saniye nian aldk
tan sonra tetii ekti, karaca yere yld. imdi hayvan
kanlar iinde can ekiiyor. air avc bu manzarann
pek elim fecaati karsnda ban evirmi iken kula
na bir ses geldi, bakt ki karacann iki kk yavrusu
arkasndan yetimiler, kanlarnn iine girmiler, her-
eyden bihaber, analarnn memelerine sarlmak iin
urayorlar ve ince ince alayorlar. Biare anne bun
lar ayaklar ile itmee alyor, yzlerine tarif olun-
maz bir elem nighile bakyor. Nihayet zavall hayvan
caz celldna da bir nefret nazar frlatyormu gibi
Kemale doru bakarak ban yere koydu, son nefesini
verdi. Bu mthi lm lvhas, hayvanda bile analm
btn ulviyetile tecelli eden bu kanl efkat gurubu hu
zurunda Kemalin yrei yerinden koptu, ta can evin
den unulmaz bir yara aldn hissetti. Ftratnda mer-
kz hissiyat iddetine imdi btn mrne srecek bir
rikkat gelmiti. Tfei elinden atarak bir daha avclk
etmemee yemin etti ve tam manasile air oldu!
*
# *
Kemal ozamann garip detine gre on alt yan
bitirir bitirmez Sofyada teehhl etmi ve teehhlnden
birka ay sonra infisal eden bykpederile Istanbula
gelmitir. Istanbula muvasalatlarn mteakip Mahdume
Hanm vefat ettiinden Kemal mrnn ilk acsn duy
du, okadar sevdii, takdir ettii bykvalidesinin ziya
ma aylarca alad.
ok gemeden Abdlltif Paa da torununa bortan
baka birey brakmyarak irtihal etti. Filyokuundaki
konak ve btn eya mukrizler tarafndan sattrld. Bi-
Namk Kemal 2
18
are Kemal bu muamelelere nezaret gibi elim vazifeyi
de sonuna kadar ifa ettikten sonra, Filyokuundaki ko
naktan arkasndaki espapla kt ve olunun teehhln-
den sonra kendisi de teehhle muvafakat etmi olan pe
derinin ikinci baremi Drriye Hanmn Hubyardaki k
k konana haremile beraber yerleti.
NAMIK KEMALN EDEB HAYATI
VE
ESERLER
I
Namk Kemal stanbula avdet edince edeb ve ilm
iki muhit karsnda bulunmutu: eskiler, yeniler.
Evvel eskilerin arasna kart, hatta yenilerden
haberdar olmad. Kudemann edeb muhiti ok vsi idi
ve banda Encmeni uara bulunuyordu. Bu enc
men Hersekli Arif Hikmet, Avni, Galip, smail Hakk
Halet, Memduh, Faik Beylerle Kzm Paadan ve Yeni
Naili denilen zattan mteekkil idi. Kemal encmene
on yedi yanda iken girmitir. ocuun bykln
ilk mlkatta takdir eden encmen azas onu aralarna
almakla mftehir oldular.
Gen air onlara sahifelerinin banda Destur ya
Veli yazl olan ocukluk gazellerini deil,
Zuhru rengi kesret pertevi nuruhudadandr
Televvn heyeti eyada tesiri ziyadandr
matlaph gazeli gibi daha Sofyada ve on alt yala
rnda iken yazmaa balad gazellerden bir ikisini gs
termiti.
19
Bu gazel encmende byk takdirlere nazlar oldu
u gibi btn deba mehafilinde de hret bulmutu*
Kemale Namk mahlasn ilka eden Eref Paadr.
Bu zatn Kemal zerinde tesiri olduu muhakkaktr.
Fakat Kemale asd messir olan air encmeni rada
ki Leskofal Galip Beydir. Namk Kemal mrnn son
senelerinde bile bu Galip Beyi fevkalde hrmet ve mu
habbetle yadederdi. te on yedi yanda iken irfannn
kudretine, hiss hayalinin ulviyetine ovaktin en byk
airlerini hayran brakan bu dhi ocuk, btn dhile
rin anndan olduu zere dahil olduu muhitten her-
gn, her saat mstefit oluyordu. Bir derecede ki bir da
ha on sekiz yan bitirmeden bugn elde bulunan diva
nnn gazeliyat ksmn ikmal etti. Bu gazeller arasnda
encmeni ray tekil eden zevat ile mterek olanlar
vardr. Bunlar tetkik olunursa okadar gen olan Kema
lin szleri kendisinden yirmi otuz sene daha yal elbet
te daha malmatl encmeni ra airlerinin szlerin
den hi aa deildir, hatta bazan daha yksektir. M
terek olmyan kendi gazelleri ise tasavvuf vadisinde em
sali ender nefselerdir. O Fehmi ve Nef i yolunda iirle
yazard. Fakat muahharen:
Llehizi hasret olsa mehedi Nef nola
Ta kyamet kabrinin da nihandr szm
beytile bizzat kendi anlatt gibi ahengi selsette,
hiss hayal iddetinde Nef iye ekser tefevvuk eder.
Kemalin Istanbulda yalnz edeb muhitte kalmas
mmkn deildi. Onda vatan akndan sonra renmek
ak hkim idi. te bu ak iledir ki encmeni urann
yeni doan yddz stanbulun her kesinde bir marifet
gnei arad ve buldu:
Ozamann pek byk ulemasndan addolunan zevat
20
tan tefsir, hadis, kelm, fkh, tasavvuf, arap edebiyat,
acem edebiyat tederrs edip duruyordu.
Syi hertrl tasavvurun fevkmde idi; kuvvei haf
zasnn ne derecelerde biilend mstesna olduunu yu
karda anlattmz bir gencin bukadar almakla az za
manda neler renecei dnlsn. Filhakika o henz
on dokuz yana girmiti ki din ilimlere tam bir vukuf
hsl etti; arap, acem, trk edebiyatlarnda bir stat ol
du ve statln dostuna, dmanna itiraf ettirdi. Enc
meni granm da en parlak, airi yine kendisi idi. Lkin
kendi vsl olduu mertebeden acaba kendi memnun
mu? Hayr: Kemal nfuzu nazarile istikbale mteveccih
idi; btn bu rendii eylerin, yazd iirlerin maziye
ait olduunu da pekl takdir ediyordu. Fakat mesel
vatann tarihi bilinmeden vatana hizmet edilemiyecei
gibi eski renilmeden yeniye geilemiyecei de muhak
kaktr. Bununla beraber o atein ruh mazinin glgeleri
ne boulmaktan artk muztarip olmaa balam, kar
snda istikbalin mnevver simasn aryor. Hususile ken
disinin dahil olduu eski muhitin yan banda bir yeni
muhit mevcut. Kemal buna nekadar bigne kalmak iste
se serpintilerinden kurtulabilir mi?
O yeni muhitten kopup gelecek ilk kvlcm bu dima
bir brkn haline getirecekti, baka trl olmas ka
bil deildi. te inasi bu kvlcm olmutur.
n
inasi kimdir ve Kemale nasl rehberlik etmitir?
Bunu syliyebilmek iin Istanbuldaki yeni muhitin na
sl teekkl ettiini anlatmak mecburiyetindeyiz. Dev
ri cedit namn alan edebiyatn tarihinde biletraf izah
olunan bu muhiti burada pek mcmel olarak tekrar ve
ihtar edelim:
Namk Kemal "Tasviri Efkr muharriri
21
Osmanl mparatorluunun asrlarca devam eden is
til ve tevakkuf devirlerinden sonra balyan inhitat dev
ri 1774 senesinde aktolunan mbe um Kaynarca Muahe-
desile kat bir izmihll eklini alm idi ve devletin iz
mihlali milletin de izmihlali demekti. Bunu anlyan ha
miyetli baz Trkler devlet ve milleti kurtarmak iin s
lahat yapmak yani artk ypranm ark medeniyeti ye
rine garp medeniyetini telkki etmek lzmgeleceine
iman ettiler. Garbin ilm irfann memleketimize celbet-
miye altlar. Bu mesainin byk merhalesi vardr:
nc Selim (17891807) in slahat, kinci Mahmut
(18081839) tarafndan yenieriliin ilgas, Abdlme-
cit (18391861)in tanzimat hatt. Bu hat herkesin
mal ve can ve rz mahfuz olduu esaslarn cami pek
mhim bir terakki hatvesidi. Lkin bu da zamann ihti
yalarna kfi deildi. Drdnc bir hatve olarak me-
rutiyeti iln etmee yani btn nfuzu kuvveti padia
hn ve vkelsnn ellerinden alarak millete vermee-
kat ihtiya vard. te stanbulda da nc Selim za
mannda balyarak Abdlmecit devrinde takarrr eden
mnevver muhit bu fikrin mmessili, inasi de bu mu
hitin en mbeccel ve ulv simasdr!
inasi Kemali ilk grd gn gen airin mstesna
kabiliyetini anlamt ve kendisine hemen o gn fransz-
ca almasn tavsiye etti. stat ile tilmiz arasnda bir
saat devam eden musahabet Namk Kemalin btn ms
takbel hayatna hkim olmutur.
*
* *
imdi Namk Kemal hayat nurlarna, saadet ruhla
rna mstarak; vicdannn arad, bekledii hakikat
gnei domu, vatann zm ihll den nasl kurtulacan
kat iyyen biliyor ve yine stad inasiye namtenahi bir
22
minnet hissile kalbini raptetmi franzscasna alyor
du.
Artk onun en byk megalesi: franszca. Fransz-
caya alt ilk bir sene kadar dnyada hibir zaman
almam olduunu bizzat kendi sylerdi. Bu seneden
itibaren Namk Kemalin kadm ve cedit iki edeb tarz
biribirinden vazhan ayrlr. Divannn son sahifesine
Kemal u drt beyti yazmtr:
Refah millet iin terki rahat eyliyelim
Vatan yolunda yr azmi gurbet eyliyelim
Myesser olmaz ise bari mlkn ihyas
O yolda lmee srar kudret eyliyelim
Medar izz refah ihtiyar mihnettir
Hkmet ise garaz halka hizmet eyliyelim
Bakp nigh basiretle kendi halimize
Szn de pek bynden feragat eyliyelim
Birinci beyitte grlen azmi gurbet kendisinin Av-
rupaya firardr ki inasi ile muarefesinden ok zaman
sonra vukua gelir. Lkin bu mddet zarfnda Kemal,
atide syliyeceimiz gibi siyasiyata atlm, hemen hir ji-
ir yazmamtr; sonra yazd ilk iir de ite u drt be
yittir ki kadm yolda ibda etmi olduu btn o lari-
kulde tasavvuf iirleri iptal eder. Kemal kudemape-
restane edebiyat ile alkasn kat ettikten baka o ede
biyatn biaman bir dman da kesilmitir. lerde bu hu
sumetin pek bariz asarn greceiz. Trk edebiyatnn
tecedddnde Namk Kemal ne yapt? Bu suale bilte-
redd't hereyi yapt cevabn veririz. imdi bu hereyin
ne olduunu izah etmeliyiz.
Vatanmzda mnevver snfn asrlardanberi kabul
ettii yaz lisanheyeti umumiyesileyzde yetmi,
seksen kadar arab, faris lgatleri cami son derece gay-
ritabi, anlalmas pek mkl, hatta bazan muhal bir
23
halita, hele edebiyat lisan, ancak havassa ait, trl tr-
l san atler, muammalar ile malmal bir garibe idi.
Eski edebiyatmz isemilletin terbiyesinde amil
olamyan halk edebiyat mstesnaacem edebiyatnn
bir kopyas, yzde doksan derecesinde artk ypranm,
lm birtakm efkrn bir deryas idi.
Bu iki yoklua kar mcadele, edebiyat tarihinde
grlecei gibi, Akif Paa, Pertev Paa, Mtercim Asm
Efendi gibi birka zatn himmetlerile az ok balam
ve inasinin zuhuru edeb teceddt iin hakik mebde
olmutur.
inasi milletin fikr ve vicdan terbiyesini temin iin
bizde ilk gazete olan Tercman Ahvali 1277 de nere
balad ve bunu alt ay kadar kardktan sonra eriki
Agh Efendiden ayrlarak 1862 senesinde Tasviri Ef
kr gazetesini tesis etti. te vatanmzda btn terak
kilerin hakik mebdei bu gazetedir ve Namk Kemal i-
nasiyi tandktan biraz sonra Tasviri Efkra makale
ler yazmaa balamtr.
stat ile tilmiz arasnda fark pek byktr: inasi,
mdekkik, hkim, vatanperver bir stat; Namk Kemal
ateli, cazibeli, cokun bir edip, zulme yldrmlar indi
ren, kalpleri yerinden oynatan, kalemi elinde kl gibi
kullanan ve maamafih gne kadar bariz hakikatler ya
zan bir vatanperverdi. Kendisinin Tasviri Efkrda zu-
hrile itihar bir oldu. Birka makalesi namn btn
millete duyurmaa kfi gelmitir. Artk Namk mahls
unutuldu, Kemal Bey nam dillerde destan oldu. Hatta
halk kendisine biribirini mteakip iki, unvan verdik
ten sonra nihayet Feda Kemal Bey demitir.
Hkmet te umumun takdirinden ayrlmad ve
Yangn unvanl makalesi zerine Sadrazam Ali Paa
Kemalin uhdesine resen saniye rtbesi tevcih etti. Oza-
24
mana gre bu tevcih, takdir taltife harikulde bir mi
yar idi.
Tasviri Efkrda Kemal yalnz siyas makaleler deil,
edeb mtalealar da yazmtr. Bilhassa lisanmzn s
lah hakknda uzun bir makalesi vardr ki birka nsha
da nerolunmutur. Bu makaleden kendisinin ne yap
mak istedii tamamen anlalr. O, lisanmzn istiklli
ne taraftardr; arabnin, farisnin tahakkmnden lisa
n kurtarmak ister ve bunun arelerini gsterir. Lkin
burada onm fikirlerini tekrardan ise o fikirleri lisann
tecedddnde kendisinin nasl tatbik ettiini sylemei
tercih ederiz:
Evvel trke kelimelerimize fevkalde reva ver
mitir. Kemal eserlerinde bilhassa husus mektuplarn
da, tiyatrolarnda, sade makalelerinde trke olan lfz
lar arab, faris elfaza nisbeten yzde yetmi, seksen de
recesindedir. Dnmeli ki Kemalin zuhrundan evvel
bir insan babasna yazd mektuba lakal pederi li-
kadrim efendim szlerile, bir baba da olunun mektu
buna nuru aynm olum efendim szlerile balar :1i.
Bugn yazdmz gibi babacm, sevgili olum
hitaplarile mektuba ilk balyan Kemaldir. Bylece mek
tup lisann unvanndan itibaren btn gazetelerden,
beyhude san atlerden, garip ve acip lgatlerden kurta
ran, sade, ak, temiz bir lisan haline getiren odur. Na
mk Kemalin mektup lisan okadar tabi ve samimdir
ki bugn bile onun baz mektuplarndan daha gzel
trke ile yaz yazamyoruz. Yalnz ak, sade yazmak
iin deil, tesirli, canl, pek ziyade kuvvetli yazmak iin
de trke lfzlarn kymetini herkesten ziyade yine Ke
mal takdir etmitir.
25
Btn asarnda bunun delillerini bulmak kabildir
ki, kk misalini vermekle iktifa edeceiz:
Allahn iine karmyacaz, yoluna gideceiz
*
* :!;
Doymad gzlerimiz kan ile olsun dolsun,
Babalar alyadursun, analar sa yolsun,
Yzmz yerde srnsn, bamz ta olsun,
Vatann barna dman dayad hanerini,
Yok imi kurtaracak baht kara maderini!

* *
Tende yatan ziyadedir al kan,
Syliyen sylesin, sen aldanma!
Yksel ki yerin bu yer deildir,
Dnyaya geli hner deildir.
Saniyen lisanmzda kullanlan arab, faris kelime
leri pek ziyade tahdit etmitir. Ona gre arab, faris
elfaz yoktur, lisandaki kelimelerin cmlesi trkelemi-
tir. Yalnz bu (trkelemek) bugnn telkkisi kadar
vsi ve kat deildir: Kemal arab, faris kaidesile ya
plm terkipleri, mrekkep sfatlar kabul hatta teksir
eylemitir, fakat daima bir lzuma mstenit olarak.
Salisen tekellm lisanndan alarak yas lisanna ge
tirdii binlerce trke kelimeden maada arabden, fari-
sden alarak, franszcadan tercme ederek lisana birok
lgat vermi, lisan fevkalde zenginleti-mitir. Bugn
kullanp durduumuz vatan, hrriyet, millet, vicdan,
hamiyet, celdet, inklp, ihtill, bedia, baria, siyasiyat,,
matbuat, hkmet, ahenk, gzide, nainide, his, halecan,
hayal, heyecan.. gibi binlerce lgati hep Namk Kemal
26
ya ilk defa yazarak yahut yazlarnda tekrar teyit ede
rek zamannda umma kabul ettirmitir.
Rabian lisana yeni lgatlerden maada yeni terkip
ler ve mrekkep sfatlar getirmitir. Bugn metruk gibi
olan bu terkiplerle vasf terkibiler Kemalin yazlarn
da pek kesirdir ve zamanna gre pek gzel eylerdir.
Bir taraftan lisan trkeletirmee almak, dier ci
hetten arab, faris kelime, terkip kullanmak mtena-
kz bir hararet gibi grnrse de onun lisandan att
lzumsuz, lisana ald da lzumlu eyler olduunu
unutmamaldrlar. Bir de Kemal lisan ve edebiyat ile
efkrda inklp yapacakt, bu inklb lisanda da yapma
a kalkayd muvaffak olamyaca phesizdi. Binaen
aleyh lisan tasfiye hususunda tekml kaidesine riayet
etti, yalnz bu tekmlde pek ziyade srat gsterdi. n-
ki her merhaleye vardka muvaffakiyet ihraz ediyordu.
Kemalin kudemadan o biribirine bal cmleler ile
uzayp giden tabilikten, sadelikten tamamen ari, m-
secca, musanna slplarn tamamen ykmtr. Ksa k
sa cmlelerle, menus ve manalar malm lgatlerle, n
celeri az ok secili, fakat sonra bu seci oyuncandan da
tamamen kurtularak yazar. Kendisi hemen bilaistisna
hertrl eser kaleme aldndan slbu pek mtenevvi,
fakat hepsi biribirinden mkemmel, hususile cazip, fev
kalde meessirdir. Bu slpta yle canl bir ahsiyet
vardr ki her eklii suretinde btn baka slplardan
temayz eder ve Kemale ait olduu kendisinin imzas
da olmasa anlalr. Sade, tabi grnr; fakat onu tet
kik etmek istiyenlerin hibiri muvaffak olamamtr. Ke
malin slbu da kalbi kadar trktr ve kimse onun ka
dar trke yazamamtr. slbunun tek bir nakisas
gsterilebilir: ivei resmye kamak. Bu da itina etti
i yazlarda, hususile o enfes mektuplarnda yoktur.
RLER
imdi asarna gelelim:
Namk Kemalin pek gen, henz ocuk iken iir yaz
maa baladn yukarda sylemi ve eski yolda olan bu
iirlerin fevkaldeliini de mevzuubahs etmitik. Muta-
savvfane e arndan mteekkil kadm divann tetkike
girimiyeceiz. nki maksadmz kendisinin tarihe ka
ran asarn deil, hl bugn yayan ve byk mille
timiz arasnda en byklerin hafzasn tezyin eden i
irlerini anlatmaktr.
Bu iirleri inasi ile grerek vatan urunda mca-
hedeye baladktan sonra yazmt. Yeni iirleri ancak
drt, be formalk kk bir mecmua tekil eder. Ken
disi istemi olsayd meguliyetini ire hasreder ve frtra-
tinde olan o edit hassasiyet, o mmtaz ulviyetle pek b
yk bir air olurdu. Lkin o iri de bir gaye deil, bir
vasta telkki etmi ve biitn vicdan irfanile siyasi
yat sahasnda vatan hizmetine atlmtr. Binaenaleyh
byk bir air deildir.
Bir kere tasavvuftan ayrlnca ak onun iirlerin
de pek az tesirini gsterdii gibi tabiatte mevzularn
tekil etmemitir. Beerin kalb ahvaline, hayatn acla
rna, srurlarna, u lemdeki byk, kk eylerin
tecellilerine dair mkemmel, ulv velhasl hilkat ve ta-
biatten mlhem iirleri yoktur. kane, veya musavvi-
rane yazd iirlerde o khne gne, ay, gl tepihleri
ok grlr. Fakat vatanperverane iirde Namk Kema
lin en yksek, en heyecanl airimiz olduu bilittifak
kabul olunmutur. Onun:
Grp ahkm asr mnharif stku selmetten
ekildik izzet ikbal ile bab hkmetten
27
III
28
matlab Hrriyet Kasidesi ye vatan iin yazd
-Vaveyla Abdlhak Hmit te dahil olduu halde hi
bir airimizin yazamad derecelerde yksek vatan i
irleridir. Abdlhamit zamannda Rusya muharebesi ma
lbiyetinden sonra air Hikmetle mterek yazd va
tan manzumesi enfes bir iir, Gezmi romannda mn
deri Terkibi Bentte sonu kane olmakla beraber
yukardan aa vatanperverlik fikrinden mlhem ve yi
ne misli mefkut bir manzumedir. Pek mehur ve btn
Mntehabat mecmualarnda mevcut olan bu manzu
meleri buraya nakletmekten sarf nazarla dier iirlerin
den baz paralan misal olarak gsteriyoruz:
Kudret ettikte taallk ftratin ahkmna,
Kahr hak bir dev halketmi esaret namna;
lemin km o siklet sinei aramna,
Dehetinden inliyor her zerre hl dinleyin!
Bizdedir teyidi hak, ak hamiyet bizdedir,
Feyzi istikbal iin mmidi millet bizdedir;
Nefsine syeylemektir sanma an demi,
Biz fedakrz delili ademiyet bizdedir!
Tuttu bir kt ay akan kann,
ake ak oldu tigi brrann,
Bayran parelendi, dt yere,
Oldu her paresi cihana bere.
Bu mudur ruzu maherin an;
Ey mehi asuman Osman,
Ne mehabetli inikakn var!
Kurban edp vcudm ben ruhu millete,
Terkeyledim hayatm fikri hamiyyette;
Cismim ademde olsa da hunum boar seni,
Vermem mecal ben sana halka kyammete!
Mustafa Asm Bey
29
timat ettike dem anna, namusuna,
Hi ehemmiyet verir mi lemin casusuna?
te meydan hamiyet, kama ey celld zulm
Ya seni mahveylein mevl cihandan ya beni!
MAKALELER
Kemalin ilk mensur eserleri makaleleridir. Muhar
rirlie gazetecilikle balad iin hereyden evvel ede
b ve siyas makaleler yazmtr. Udebamzdan baz ze
vat onun makalelerini ve mektuplarn btn eserleri
nin fevkinde addederler.
Srf edebiyat noktai nazarndan tetkik olununca g
rlr ki bu makalelerin slbu bir harikadr. Zaman
na gre mtebeddil, mtekmil fakat herzaman gayet
messir, bazan en byk edipleri hayran edecek kadar
mzeyyen ve li; bazan btn millete hitap edecek de
recelerde sade, lkin yine ruha nafiz bir harika!
inasinin Tasviri Efkrda ihtiyar etmi olduu
secili, san atli slbu Kemal de evvel kabul etti, u
fark ile ki o slp ile de inasinin yazamad eyleri
yazd. Elfaz ve tabirata mstenit bir lisana yle derin,
canl, nkteli, ineli, ezici, ykc manlar, okadar yeni,
parlak, gzel hayaller; o derecelerde samim, ulv, edit,
rakik hisler yerletirmee muvaffak oldu ki her maka
lesi hazan yapraklar arasnda am bir bahar ieine
benziyordu. Bilhare bu musanna ve mzeyyen sl
bu tedricen terkederek en sade, en temiz, her manasile
mill bir lisan ile trke yazd. yle bir trke ki bu
gn lisanmz fevkalde tekml etmi olmakla beraber
hl Kemalin makale ve mektup lisan kadar gzel trk
e yazlamyor. nki Namk Kemal lisandan ecnebi un
surlar atarken bunlarn yerine trkeyi getirmee mu
30
vaffak oluyordu; bugnk muharrirlerin ekserisi ise ec
nebi unsurlar atyorlarsa da yerlerine yeni ecnebi un
surlar getiriyorlar, bilhassa franszcadan istiane ediyor
lar.
Makaleler arasnda bir haylisi mnhasran edeb
dir. Bunlarda Kemal eski edebiyatn btn noksanlar
n, kusurlarn izah ve yeni edebiyat byk bir vukuf,
mstesna bir iman ile mdafaa eder. Edebiyat kad
me taraftarlar ondan yldlar, huzurunda gittike k-
ldler ve nihayet sustular. nki onlarn edebiyatn
da kendilerinden iyi biliyordu ve hepsini birka ham-
lei sadka ile yerlere serdi!
imdi siyas makalelerini anlatalm. Bunlar balca
Tasviri Efkr, Hadika, Hrriyet, bret gazetelerile da
ha birok gazete ve mecmualarda intiar etmitir. Ke
mal bu makalelerile milletinin irfann,vicdann oka-
dar iyi, yle mkemmel terbiye etti ki zamannda da,
daha ok sonra da millet kendisine peresti eder oldu.
Sleyman Nazif der ki:
Zamannda Namk Kemlin nasl bir sultan edep
olduunu ozaman idrak etmemi olanlar asla takdir
edemezler. Bir sultan ki rikab meme tasalluttan ms
tani ve mteneffir, yalnz vicdan mmete hkmeder.
Bir sultan ki nnde bir millet havf ile deil, heyecan
ak ile titrer.
te milletin bu heyecan o makalelerin tesirile ba
lad ve vatanperverlik hissiyat trkn ocuklarna ka
dar taammm etti. Makaleler tahlil olununca ikna kuv
vetin fevkaldelii tebeyyn eder.
Hangisi mtalea olunsa cami bulunduu efkrn
doruluuna, salamlna itimat etmemek kabil ola
maz. Kemal bu mthi ikna kuvveti birinci derecede
kendi vicdann dolduran hakikate peresti ve vatana
muhabbet hislerinden, sonra da o metn, o ok geni il-
31
m irfanndan alyordu. Taassuba, cehalete, ahlkszl
a, tembellie, lkayitlie, btn melanetlere ve btn
zllara kendine milletini Feda Kemal Bey dedirte
cek bir fedakrlkla, bir kahramanlkla hcum etti. Pa
diahlar onun huzurunda titrediler, kalemini birdenbire
elinden alamadlar. Ulemay din namn alan mte
basbs gruh ona kar taassubu silh olarak kullanama
dlar, nki onlarn ulmu akliye ve nakliyesine gen
muharrir kendilerinden ok iyi vkft ve icabnda az
larna ot tkayverirdi. Vkely devlet hatrna ria
yet mecburiyetini hissettiler. nki ta Esat Paalarn,
Mahmut Nedim Paalarn zuhruna kadar vkellk
mevkiinde bulunanlar da kendisine hayran idiler. Mn
hasran siyasiyata ait makalelerinde Kemal edit bi
muhacim olduu kadar da bitaraf bir miinakkittir. Bu
na delil olarak ibret gazetesinin 28 numaral nsha
snda yazd ark Mes elesi unvanl makale gsteri
lebilir. Bu makalede Al Paann baz icraat muaheze,
birtakm muameleleri de takdir edilmitir. Namk Ke
mal gittike daha messir, daha atein olan, gittike mil
letin vicdanna hkim kesilen makalelerde btn yara
larna dokunmu, btn ahlkszlklar, zflar gster
mi, btn suiistimalleri anlatmtr. imdi Vatan ma
kalesini yazar, yrekleri yerinden oynatr; derken
Aile makalesini yazar, mill hayatmzdaki noksanla
r gsterir; Londra makalesini yazar, trklere bir me
deniyet cihan tasvir eder, Sy makalesini yazar, halk
almaa k eder!
Hrriyeti Efkr, stikbal, bret.Terakki, Haysiyet.
Msavat, Terbiyei Nisvan, Meslek Fikri, Maarif, Tabaat,
Medeniyet il sernamelerile mnteir birok makalesi
hep byle lleri diriltecek, batllar gebertecek mahi
yette, tesirli, sihirli, ateli eserlerdir.
Girit Mes elesi, Hasta Adam, Prusya Politikas, Av-
32
rupa ark Bilmez il., unvanlar ile pek gzide ve srf
siyas makaleleri de oktur. ki bin kadar makalesinin
hangilerini syliyeyim.
MEKTUPLAR
Bir edibin hakik kemaline mektuplarn en byk
delil addedenler vardr, ite mesel mehur Volterin
mektuplar dehasna brhan olarak gsterilir.
Bu fikrin ne dereceye kadar doru olduunu burada
tetkik ve mnakaa edecek deiliz. Herhalde Namk Ke
malin mektuplar edeb eserlerimiz arasnda ebed kala
cak mahiyettedir. 0 her nevi mektup yazmtr. Resm,
ilm, siyas, tenkidi, edeb, husus, samim, kane, ari
fane, dostane, vatanperverane, ltife, mizah, hezl tezyif,
tehil, tariz, istihza vadilerinde yazlm binlerce mektu
bu elde duruyor. Bunlarn hepsi biribirinden gzel, bi-
ribirinden nefistir. Makalelerde olan ikna kuvveti mek
tuplarda da tecelli eder. O ilm irfan ykseklii, o vic-
dan iman metaneti, hususile o kendinden baka kimse
de grlemiyen mmtaz vatan muhabbeti bu mektupla
rn en ehemmiyetsizinde bile yaar. slbu ise okadar
sade, tabi, samim olmakla beraber muhataplarn ahs
larna gre yle kat , edit, mantk, sevimli, aaal, ky
metli, hasl okadar kendine mahsus ve zihayattr ki iir
lerinde, makalelerinde olduu gibi mektuplarnda da
muharririn ahs, imzas olmasa da anlalr.
Kemalin bir mektubuna nailiyet ozamann irfan er
babna gre bir eref telkki olunurdu. Milletin, hususi
le genliin irat ve tenvirinde mektuplar da makalele
ri kadar, belki daha ziyade amil olmutur. Namk Kemal
kendine yazlan hibir mektubu cevapsz brakmazd.
Vatann her kesinden de onun menfalarna yzlerce
33
mektuplar yaard. ocuk denilecek gen mektep talebe
sinden ald mektuplarn Kemalde ne byk bir vicdan
zevki hsl ettiini tariften cizim. O yle bir mektup
aldka hemen iini, gcn brakr, ocua cevap yazar,
mektuplarnda grd yanllar pederane, mfikane
bir lisan ile ihtar, heveskrn gnderdii eseri tashih
eder ve mektubuna mutlaka birka tevik, taltif kelime
si yerletirirdi. Edebiyat ve siyasiyatta olan muarzlarna,
o khne efkr hissiyat taraftar, vatan muhabbetinden
mahrum, mutabasbs, menfaatperest, hasl trk milleti
nin feyz ikbaline dman gruha lzum grdke yaz
d mektuplar ise bu herifleri balarna yadrd yl
drmlarla yerin dibine geirecek mahiyette olurdu. O
kadar ki Kemalin byle bir mektubunu alan adam onu
kimseye gsteremezdi. Fakat Kemal mektubun bir sure
tini vatanperver dostlarna gndermekte kusur etmedi
inden tehir ettii ahsn hal an mutlaka uyu bulur
du.
Namk Kemalin otuz sene kadar hemen faslasz bir
devam ile yazd mektuplar bir araya toplyarak ne
retmek kabil olsa edebiyatmza pek li bir abide rekze-
dilmi olur ve ozamann istibdat ile hrriyet, cehaletle
irfan, taassupla hakikat mcadelelerinden doan tarihi
mnevver bir hale iinde bu abidenin simasndan tul
eder! Mektuplarn bir hayli nmunesi miintalabat mec
mualarnda mnderitir.
RSALELER
Devri stil. Osmanl Devletinin devri istilsn
tasvir eder, gayet muciz, fevkalde beli bir eserdir ki
1865 tarihinde nerolunmutur. Kemalin kitap olarak
ilk nerettii eser budur ve kendisine pek byk edeb
Namk Kemal 3
34
muvaffakiyet temin etmitir. nki mellif risalesini
kudemann da pek takdir edecei mzeyyen bir slp
ile ve bedi san atlerle yazm olduu halde hibir nok
tasnda manay lfza feda etmemi, bilkis yle gayrita-
bi bir slp ile de gayet yeni, gzel fikirler, hayaller ib-
dana muvaffak olmu ve devri istil vakayiinin btn
ruhunu okadar kk bir risaleye sktrmak harikasn
gstermi idi.
Barikai Zafer.stanbul fethini musavvirdir ve ga
yet mkellef ve musanna bir kadm slp ile yazlmtr.
Okadar ki iyice anlalmas iin pek mstesna bir edeb
vukuf icap eder. Kemal bu risaleyi kendisinin sadelii
iltizam etmesi kadm edeb slba ve onun muhta ol
duu ilm irfana bigne bulunmasndan ne et etmekte
olduunu iddia edenleri ilzam iskt iin yazm ve bu
nunla en iddetli aleyhtarlarna bile kaleminin kudreti
ni teslim ettirmitir. Hatta Barikai Zaferile kudemayt
ciz derekesine drm olduunu kendisi bir mektu
bunda: Edebiyat atika veya faside taraftarlar u Ba
rikai Zafere bir nazire yazsalar szlerile anlatr.
Rya.Hrriyet perisinin gne gibi tulundan b-
his musavvirane ve airane bir eserdir. Zamannda ok
sevilip beenildii gibi istibdadn en iddetli devrin
de de gizli gizli istinsah edilerek btn genlerin ellerin
de dolam ve merutiyetin iln zerine tab u neredi
lince de binlerce kari bulmutur.
Bahar Dani.Hintli eyh nayetullahn faris ese
rinden tercmedir ve mukaddemesi edebiyatmzn acem
edebiyatile mnasebetinden bhis olmak noktai nazarn
dan ehemmiyeti haiz bir eserdir.
Palmir Harabeleri.Bu da franszcadan mtercem-
dir lkin tab olunmu deildir.
Bunlardan maada hukuka, felsefeye ait ve yine fran-
35
szcadan mtercem olarak neredilmemi ve bazlar ya
rm kalm eserleri de vardr.
Renan Mdafaanamesi.Mehur fransz edibi ve fi
lozofu Ernst Renann mslmanlk aleyhinde neret
tii esere kar kaleme alnmtr.
Bu risaleyi Namk Kemal Midillide mutasarrf bu
lunduu srada ve 1880 tarihinde yazd ve mndere-
at islmiyeti mdafaadan ibaret olduu halde tab an
cak merutiyetten sonra myesser oldu.
Eser Kemalin yaman muvaffakiyetlerinden birini
tekil eder.
Mukaddimei Cell.Ebzziya Tevfik tarafndan
sansr belsnn tazyiki altnda birok yerleri naks ola
rak neredilmi idi. Temaa san ati hakknda tarih ve
edeb mtaleat cami pek mhim bir eserdir.
TENKT ESERLER
Namk Kemal nasl bir mnakkittir? Kendisinin ede
b ve siyas iki mesleki olduuna gre iki nevi tenkit yaz
mas tabidir. Siyas tenkitlerini siyas hayatnda anlata
caz. Edeb tenkitlerine gelince, bunlar iki ksma ayr
mak lzmgelir:
1-Muarzlarnn, hasmlarnn eserlerine yazd.
2Kendi meslekinde olanlarn asar zerine kaleme
ald tenkitnameler.
Birinci ksmda Kemali amanvermez bir muhacim
grrz, bitaraf olmaktan ok uzaktr. nki o edebiya
ti kadmeyi kknden skmee, yerin dibine geirmee
karar vermiti; vatann selmetini bunda gryordu. B
gayeye irimek iin ne lzmsa yapt; tedrice riayet, ken
di liyakatini ispat, nazariyelerini teyit, nihayet kudema--
ya tapnanlara hcum!
36
Byle bir meslek ihtiyar etmesinden dolay Namk
Kemali muaheze deil, kendisine teekkr etmeliyiz. O
tezyif istihzada, kendi tabirince tergimi nufta yekta
bir kahraman olarak milletinin necip ruhundan ald
ciyadet ve kuvvetle trkl mutlak bir atalet halinde
brakp duran edebiyat kadmenin erknn yerlere ser
miken vefatndan birka sene evvel bir Hac brahim
Efendinin Abdlhak Hamide, bir Muallim Nacinin s
tat Ekreme biedebane hcum ettiklerini grmtr. Ya
kendisi bu hac hoca gruhunu okadar iddet ve kat iy-
yetle kahr tedmir etmemi olsayd vatann her kesin
de o mtefessih edebiyat kadmenin yzlerce cahil ta
raftan zuhr edip durmaz myd?
Bu birinci ksmda rfan Paaya olan mehur mek
tubu, daha bir hayli mektuplar, makaleleri gsterilebi
lir. kinci ksm tenkidi eserlerinde Kemal tamamen bi
taraftr, hatta ltufkrdr. nki kendi meslekinde olan
larn tevikiyle vatanda yeni edebiyatn feyz nurunu
arttrmak gayesini takip eder. te Recaizade Ekrem Be
yin Me prizon (Mes prisons) tercmesine, Hmidin Nes-
tren, Tarik tiyatrolarna ve baz iirlerine yazd tenkit
ler hep bu yolda eserlerdir. Bu ksmda yalnz Ziya Pa
ann Harabat namile cemetmi olduu mntehabat
mecmuas zerine yazlna Tahrip ve Takibi Harabat
unvanl risaleler istisna edilmek lzmgeliyor.
Kemal bu iki risalede haylice garazkrlk gstermi*
tir; maamafih pek doru mtalealar da vardr.
TYATROLAR
Kemalin tiyatrolar temaa san ati noktai nazarn
dan ehemmiyeti haiz deildir, bugn bunlara birer li
te diyebiliriz; fakat yazldklar zaman nazar itibara
37
alnnca hususile bu eserlerin muayyen bir maksatla ya
kld dnlnce hepsini takdir etmek zarur olur.
zah edelim: Ozaman garp edebiyatnda temsil eserler
hep romantik idi; yani oyunlarda vak alarn biribirine
irtibatndan, tabiiyetinden, sahnede elzem olan hareket
ten velhasl bugn bildiimiz temsil san at nazariya
tnn kffesinden ziyade eserin lisan edeb olmasna
itina ediliyor. Bir de temaa asarnn yzde doksan bir
fikre hizmet iin muayyen bir maksatla yaplyordu.
te Kemal de bu yolu tutmutur. Nasl tutmasn ki bu yol
onun iin muazzez milletine hizmet iin bir ahrah idi.
Bizde ilk mill tiyatroyu yazan Namk Kemaldir.
Ondan evvel tercme yahut tatbik suretile drt eser
kaleme alnm ise de hibiri trklkle alkadar deildir
ve sahneye yaz olunmam tr. Kemal bir taraftan Yatan
yahut Silistre unvanl ilk eserini yazd, dier cihetten
Gedikpaada bir tiyatro am olan Gll Agop Efendi
ile bir mukavele aktederek oyunlarnn temsilini temin
etti.
Vatan yahut Silistre.slm Bey namnda gnll
bir kahramann ozaman devletimizin elinde bulunan
Silistre kalesini muhasara eden dmana kar nasl fe-
dakrane vatanperverlik ettiini tasvir eder, tabi olmak
la beraber gayet mheyyi bir slp ile yazlm bir te
liftir.
Zavall ocuk.Aile hayatmzda terbiye noksann
dan mtevellit bir faciay musavvi- ve gayet hazin bir
oyundur.
Glnihal.Kaptan Paa namnda bir sancak beyinin
zabitliini, katilliini tasvir eder. Bu Kaptan Paa padi
ahtan bakas deildir ve oyunda zalim paa bir kyam
neticesinde idam olunduu gibi zalim padiaha da byle
muamele edilmek lzmgelecei zmn olarak anlatlm-
38
tr. Glnihal tiyatro san ati noktai nazarndan dierle
rine tercih olunabilir.
Akif Bey.Kahraman bir bahriye zabitimizin nasl
alfte bir kadnn penesine derek lp gittiini gs
terir ok ibret verici bir eserdir.
Cell.Byk bir slm padiah olan Cellettini
Harezmahn slmiyet urunda gsterdii harikalar,
ihtiyar ettii fedakrlklar tasvir eder gayet ulv, fevka
lde mheyyi bir eserdir. Namk Kemal bu eserinde en
mkemmel edeb nesrini yazm ve irinin en yksek
ahikasna kmtr. Cell istibdat zamannda gizli gizli
sureti alnan ve genler arasnda intiar eden eserlerin
belki birincisidir. Acemler, sonra da Msrda baz adam
lar tarafndan pek ziyade eksik, hatal olarak tab edilmi
ise de tiyatroda oynanmamtr. Esasen mellif bu ese
rini oynanmak deil, okunmak iin yazm idi. Bnu
mklemeli roman demek te kabil olabilir.
Kara Bel.Saraylardaki ahlk fesadn gstermek
iin yazlmtr. Tab olundu ise de sahneye vazettirilme
di. Kemalin en zayf oyunu budur.
Grlyor ki tiyatrolarn hepsi bir maksada hizmet
emelile yazlmtr. Acaba mill mellif bunda nekadar
muvaffak olabildi?
Vatan yahut Silistre oyununun aada anlataca
mz gibi halk zerinde pek byk tesiri olmutur. Dier
eserler de fevkalde takdirlerle temaa ediliyordu.
Kemalin vefatndan yirmi otuz sene sonra bile tiyat
rolar oynanlp durdu.
ROMANLAR
Kemal tiyatroda ne ise romanda da odur, yani roma
n da milletinin fikr, ruh terbiyesine alet ittihaz etmi-
39
tir. Fakat ozamana kadar Tklerin hikyeleri masal ka
bilinden yahut tasavvuf neviden eyler olduu d
nlrse onun tima, tarih mevzular zerine edeb s
lp ile yazd iki romana zamanna gre pek byk ky
met verilmek lzmgelecei teslim olunur. Bu iki roman
unlardr:
ntibah.Aile hayatmza ait bir hikyedir. Tecr
besiz bir gencin bir alfteye tutularak ne bellara duar
olduunu, sonra kendini pek ziyade seven gen haremi
nin kendi hayatn feda ederek beyi lmden nasl kur
tardn tasvir eder. amlcann tasviri gibi gzel sahi-
feleri cami bir eserdir ve sonu pek ackldr.
Cezmi.Tarihe mstenit bir romandr. Mahir bir
asker, gayet vatanperver ve air olan Cezmi namnda
bir gen nc Murat zamannda Iran ile vukua gelen
muharebeye gider, birok yararlklar gsterir ve orada
esir olan Krm hannn biraderi Adil Giray kurtarmaa
ve sevgilisi ve acem ahnn hemiresi Perihan ile bera
ber karmaa teebbs ederse de muvaffak olamaz, is
yan eden saray korucular bunlar ahn haremi ehri-
yar ile beraber ldrrler, Cezmi de bu badireden bin
bel ile kurtulur. Romann yalnz ilk cildi yazl abilmi-
tir.
Cezmi pek mhim bir eserdir; zira bundan evvel by
le hakik tarih vak alarndan mlhem bir hikye kaleme
alnmad gibi bundan sonra da byle bir tarih roman
yazlamamtr. Bundan maada hikyenin yine o asr
iinde idi ki sz tekrar edilerek kaleme alnm tarih
mukaddemesi, romanda ' mnderi olduunu yukarda
sylediimiz Yksel manzumesi, cirit oyununun tas
viri, ehriyar ile Vezir Sleymanm muhakemesi gibi bir
ok paralar lisanmzn ebed kalacak yksek edebiyat
nmunelerindendir.
Cezmi yine batan aa kahramanlk, vatanperver
40
lik, fedakrlk gibi ulv hasletleri gayet tesirli ve canl
sahifelerde yaatarak milletin fikr vicdann ykselt
mek iin yazlmtr.
TARHLER
Evrak Perigan.^ Yukarda sylediimiz Devri sti
l risalesini mteakiben Fatihin Sultan Selimin
Emir Nevruzun, Salhaddini Eyyubinin teracimi
ahvalini cami olarak yazlmtr. Evrak Perian biz
de ak lisan ile yazlm ilk tarih eseri addolunabilir
Herhalde hakik manasile edeb lisan ile kaleme alnm
ilk tarih eser budur.Eski tarih kitaplarnn o souk san -
atlerinden, o zelilne tabasbuslarndan tamamen ari ol
makla beraber byk kahramanlklar, mill fedakr
lklar pek samim bir slp ile tasvir eden bu kitap za
mannda fevkalde hret kespetmitir.
Kanije Muhasaras.Milletimizin byk kahraman
larndan Tiryaki Haan Paamn Kanije kalesinde
mahsur ve hertrl muavenetten meyus olduu srada
gsterdii ulv fedakrlklar musavvir bir eserdir.
Osmanl Tarihi.Osmanl Devletinin zlrundan
itibaren byk milletimizin gaza meydanlarnda nasl
btn dnyay hayretlere duar edecek muazzam ftu
hata nail olduunu ve ozamanlara gre ne mkemmel
ve li tekilt vcude getirdiini velhasl gerek askerlik
te, gerek sair icraatta nasl insaniyet tarihi sahifeleririe
ziynet verecek muvaffakiyetler elde ettiini musavvir
ve hem slbu, hem tarihe ait tetkikat itibarile devri
istilmza dair evvelce yazlm btn tarihlerden m
kemmel bir eserdir. Hayfa ki Kemalin husus hayatn
anlatrken aada syliyeceimiz gibi, ikmali myesser
olamamtr. Merutiyet devrinde tab na balanm ise
de elde mevcut ksm bile itmam edilememitir.
41
Islm Tarihi.Trk medeniyetinde amil olan slm
medeniyetinden blis ve Osmanl Tarihine methal ola
rak Roma tarihinden itibaren yazlmaa balanlm olan
bu tarih te ancak Kerbel Vak asna kadar kaleme aln-
mtr.
Kemalin bir mverrih olmad ve tarihi de mill
maksada hadim etmek istedii phesizdir. Maamafih
onun milliyet ve hrriyet gayelerine perestikr olan ru
hu tarih eserlerinde byk irfanna tamamen istil ede
memitir. Bu eserlerin hibir tarih kitabnda grle-
miyecek kadar vkfane, bitarafane tetkikat da cami
bulunduunu sylemeliyiz.
u tadat ettiimiz asarndan maada Namk Kemalin
telif ve tercme suretile yazlmaa baland halde ik
mal edilememi bir hayli eseri hele ya muhataplarnn
vefat etmesinden yahut istibdat korkusu ile imha edil
mesinden dolay zayi olmu pek ok edeb ve siyas mek
tubu da vardr. Herhalde Kemal asarnn keyfiyeti kadar
kemmiyeti itibarile de tiirk muharrirlerinin biricilerin-
dendir.
EDEB MAHYET
Namk Kemal tam'manasile romantiktir .Fransa-
da eski klasik edebiyatn esaret zincirlerini krarak
fransz milletine gayet yksek, ruhlu, yeni fikirler, fev
kalde ulv, mstesna, parlak hayaller ve edit, samim,
rakik hislerle malmal yeni bir edebiyat cihan bahet
mi olan Viktor Hgo ne ise Trkiyede de Kemal odur
ve kendisi hi phesiz Trklein en byk edibidir. Ba
42
z fikirlere gre Namk Kemal byk bir edip, bir san -
atkr deil, byk bir inklp imi. Byle diyen ze
vata sorarz: inklb ne ile yapm? Mtevasst bir ir
edebiyat ile mi? ayet byle denilirse yine sorarz:
Mtevasst hatta li airlerimizin, ediplerimizin Ke
malden baka hibiri inklpta messir addolunmuyor,
bunun sebebi nedir?
Lkin bu bahiste daha fazla tevakkuf etmiyeciz ve
Namk Kemal hakknda byk mtefekkirlerimizin,
ediplerimizin, bir de edebiyat muallimlerinden baz ze
vatn efkr mtaleatn buraya nakletmekle iktifa ede
ceiz :
lk nn muzafferiyeti zerine muharrir tarafn
dan yazlan telgrafa cevaben byk Gazi Hazretlerin
den alnan telgrafname:
Dersaadette Namk Kemalzade Ali Ekrem Beye
Anadolunun ruhu btn feyzi mukavemetini ba
tarihten almtr. Bize bu mukaddes feyzi nefheden er
vah ecdat arasnda mkerrem babanzn byk mevkii
vardr. Mecruh vatann hals istiklli iin lmek yolun
da bugnk nesle talimi fedakr eden byk Kemal
hakknda tekriri tazimata vesile olan telgrafnamenize
arz kran mahsus eylerim efendim.
Trkiye B. M. M. Reisi
Mustafa Kemal
Kemal, nazar hakikatte tarizden masun olduu gi
bi mdafaa olunmak ihtiyacndan da mnezzehtir. O
mecmua i kemalta nazir ne gelmi ne de gelmek muhte
meldir.
Abdlhak Hmit
Namk Kemal olunca muhalif ne dersiniz?
Biek onun kemalini takdir edersiniz.
43-
Dya seferlerinde bu dhiye daima
Millet, vatan muhabbeti olmutu rehnma.
Osmanl leminde o sahiphuru idi.
Millet, vatan muhabbetinin belki mucidi.
Hrriyetin mdafii yektas herzaman,
Hem bir dehay irii edep, hem de kahraman.
Cengveranedir edebiyatta hizmeti,
Gsterdi mstebidde o er hakk mmeti.
Abdlhak Hmit
Tayflar Geidinden
Zavall Kemal, zamanmzda kadri bir trl biline
medi. O Kemalin ki hakikaten sevabkta naziri gelme
mi olduu gibi bundan byle gelecei de phelidir.
Belki ilerde bir Kemali edebiyat daha gelebilir, fakat b
mecmuai mekrim liyat gelir mi? bilmem.
Recaizade Ekrem
Bence Kemalin dehas da trktr, nakiseleri d&
trktr. Onda bir cihangirlik vard.
Sami Paazade Sezai
Nesri edeb Namk Kemalle, inklb nazn Hmit-
le balar. kisi de romantiktir.
Cenap ehabettin
Vatannda an anenin, hurafatm hasis ve pis menafii
ve ihtirasatn dourduu ve yaatt bir istibdad idare
ye ilk isyan eden, mmetin idraki nne ekilmi per
deyi ilk koparp paralyan, milletinin dest payna des
ti sar ile balanm zinciri krmaa ilk teebbste bulu
nan, hasrh koyun srsnn fevkinde birer mevkii e-
refiyetleri olduunu efrad kavmine ilk haber veren Trk
Namk Kemaldir.
Sleyman Nazif
44
ark tarznda yazd zaman o vadinin en byk a
iridir. Hmidi taklit edince ise dt. Tiyatro tenkitle
rine baklsa mtevasst dereceyi bile tutamaz. Fakat
onun haricindeki eserlerinde Kemal zat asarndan, asa
r zatndan byk bir harikadr.
Sleyman Nazif
inasi, Kemal hatta Ziya Paa memleketin hayatna
taallk eden mes elelerle uratdar.
Kprlzade
Mehmet Fuat
Edebiyat bir iman, bir ak, kuts bir kudrettir. Tan
zimat devrinde bu muhtelif kuvvetleri en iyi temsil eden
Kemal oldu. Kuvvete, zulme kar kafa tutmann zevkini
reten Kemaldir.
Hamdullah Suphi
Kemal Beyin hayat edebiyedeki mevkii dier hi
bir edibimizden gerikalmyacak kadar yksektir; fevka
lde mstesna bir ftrat, deha denilebilecek bir ihatai
ulvye, parlak, atein, vsi bir muhayyile, kuvvetli, edit,
ulv bir hassasiyet, kat , metn, li bir mfekkire sade
lii nisbetinde yksek, parlakl kadar vazh, manidar-
l derecesinde ahenktar bir slp, lisana amik bir n
fuz, iriyetle ve manav edebiyata hakik bir vukuf Ke
mal Beyi mceddidini edebiyemizin en parlak ve ulv
timsali haline koymutur.
brahim Necmi
Kemal Beyin slbu beyan pek parlak ve adeta
emsalsizdir. Bu slpta teceddtperverana mahsus
olan vuzuh, sarahat, kat iyet ark edebiyatna has aaa,
aleng letafet ile imtiza etmitir. Bir surette ki yazla
r en mulk ve etin mesaili lmiyeden en basit ve sade
havadisi yevmiyeye kadar her mevzuda sehli mmteni
45
saylm ve herkes bu slubu nevin bedi taklit ve he
ves ettii halde kimse tanzirine muvaffakiyet davasna
bile kamamtr.
brahim Necmi
Kemal okadar byktr ki kendisi kadar byk d
hilere baka milletlerin tarihlerinde de az tesadf edi
lir. Bugn siyasiyattan, yarn idareden, ertesi gn ikti
sattan, itimaiyattan bahis mecburiyetinde bulunmu,
milletin kanunu esasisine kadar karm olan bir ink
lpdan san ati tahkiyenin btn kavaid nazariyatn
istemek kadar ksa nazarllk olamyaca iin Kemal
Beye byk bir dhiden baka bir sfat vermek kabil
olamaz.
Muhittin
SYAS HAYATI
Kemalin ta dokuz, on yalarndan itibaren kk,
byk kalbinde vatanperverlik hissiyatn tevlit eden es-
bab avamil, yukarda anlattmz gibi, nekadar mte
addit, meessir ise genliinde onu siyas hayata sevke-
den sebepler de o derecelerde etrafl, tesirli olmutur:
Zaman inklp zamanyd; ya inkraz ya teceddt
fikri memleketin btn idrak sahibi vatanperverlerinde
hkim olmutu, teceddt harekt da bati, fakat mte
madi surette devam ediyordu. Lkin vatann ihtiyaca tn a
artk kfi gelmiyen Tanzimat slahatnn hakkile tev
si ve temili iin merutiyeti iln ettirmek byle bati
ve muslihane bir teceddt hareketile asl ka,bil olabilir
di? : ''
Bunu takdir eden bir vatanperver ^iifnre Abdlme-
cidin hal ine ait olarak akim kalan bir teebbsten son-
4b
.va 1861 de clus eden Abdlzizin de bir mstebitten
baka birey olmadn grm ve kanunu esas iln
olunmadka vatan kurtarmak kabil olamyacan an
lamtr. Bu vatanperverler 1865 te Yeni smanllar
Cemiyetini Ayetullah, Nuri, Reat, Sar Ahmet Bey
zade Mehmet gibi baz zevattan mrekkep olarak tekil
ettiler. Namk Kemal Sofyadan avdet ettikten sonra
Tasviri Efkr gazetesinde makaleler nerettii gibi
ozaman memleketin en gzide genlerine itimagh olan
Babali tercme odasna da memur olmutur. Burada
pek deerli insanlarla muarefe peyda etti; Sadrazam Ali,
Hariciye Nazr Fuat ve Arifi Paalar gibi hkmetin en
yksek mevkilerinde bulunan zevatn da tevecchlerini
kazand. Bir taraftan da Yeni smanllar Cemiyetine
dahil oldu. Pek az zaman sonra cemiyetin faal ruhu ken
disi idi. Okadar ki Veliaht Murat Efendiyi merutiyeti
bir padiah olarak yetitirmek, ona vatann sevdirmek,
kendi hakik menfaatini retmek iin cemiyet azasn
dan birinin Murat Efendi nezdine tayini takarrr edin
ce cemiyette cereyan eden mzakere neticesinde bu hiz
mete Namk Kemal bilittifak intihap edildi ve Murat
Efendinin olu Salhaddin Efendiye muallim namile
Teliahtn mrebbiliine o memur oldu. Grlyor ki
gen Kemali memlekette balyan siyas cereyann ba
n a geirmek iin btn esbap mheyya idi.
Milletin Feda Kemal Bey dedii gen az zamanda
btn mitlere, btn emellere mahhas bir misal ol
mutur. Artk herey o idi ve herey ondan bekleniliyor
du. Kemal de umumun bu emniyet ve muhabbetine ul
v liyakatini her iile, her szile gen yandan mrnn
sonuna kadar ispat etmitir. O:
Milletin mmkn mdr inkr hakk nimetin?
Kelpten alak mym insanlk unvanmla ben?
47
derken milletin kendi hakkndaki bu emniyet ve mu
habbetini kastediyordu. Kemalin milletine vakfettii iki
kuvveti vard: natkas, kalemi. Bu natkann en byk
tesiri Veliaht Murat Efendi zerinde grlmtr. Veli
aht az zamanda Kemale meftun olmutu. Bu meftunive-
tin nekadar cidd ve samim olduuna ben en kat del-
il ile vkfm.
Kemal de Sultan Murad, daha dorusu Sultan Mu
radn ahsnda milletin murad mahhasn severdi.
O veliaht hrriyet ve milliyet fikirlerile terbiye etmi,
onun kalbinde vatan muhabbetini yksek bir derecede
uyandrm olduuna kani idi.
Husus hayatn anlatrken birka misalini gstere
ceim gibi Kemalin natkas da kalemi kadar canl, kuv
vetli, sevimli, nkteli hasl her meziyeti cami idi.
O harikulade zeksndan alelhuss o byk vicdann
dan ald feyizler ile tekellme balaynca kendisine
yazdm mersiyede dediim gibi:
Kim dinledise nutkunu hayran olup dedi
Mutlak bugn u mmet iin zatdr imam
beytinin maali tahakkuk ederdi.
Kemalin vatan endiesile, millete hizmet emelile sz
syledike btn nsan zflarna galebe etmei ve l
zumuna gre ihtiyatkr, mukni, nkteperver, lim, air,
mtedeyyin, cr etkr olma da bilirdi. O mstesna ft
ratnn bu tecelliyat sayesindedir ki zamannda hangi
meclise dahil olsa herkes bir mlhem, bir peygamber hu
zurunda bulunuyormu gibi kendini hrmet muhabbet
le dinler, vatann dertlerini, milletin sefaletlerini tasvir
ederken btn ruhunun heyecanlar, irfannn tecelli
leri arasnda bir elle gibi dkp sat hakikatleri her
kes adeta canna yerletirir idi.
Kemalin natkasile milletine ettii hizmet, bittabi
48
mahdut, fakat mmtaz insanlara mnhasr olarak kale-
mile olan hizmetinden aa deildir demek doru olur
Kalemine gelince o, siyas sahada imdi bir ejder, imdi
bir necip kheyln gibi ceveln eder; derken tannaz bir
kebute* iveli bir blbl olur. Zulmn kalelerini bir
hamlede ykan bir kahramandr, milletin fikrini yldz
lara kadar uuran bir ankadr. Mahzun vatann yaral
yreini ipek kanatlarile saran bir melektir.
1867 senesine doru hkmet Yeni Osmanllar Ce
miyeti erknndan baz zevat tevkif ettirdi ve Ziya Pa
ay Kbrs mutasarrflna, Kemali de Erzurum vali
muavinliine tayin ile Istanbuldan teb ide kalkt.
Bunlar memuriyetlerine gitmediler ve ozaman Av-
rupada bulunan Msrl Mustafa Fazl Paann davetine
icabetle Avrupaya firara muvaffak oldular.
Namk Kemalin Avrupa hayat hem kendi ahs, hem
trk milleti iin fevkalde ehemmiyeti haizdir. O Avru-
pada hertrl zevku safadan uzak kald.
Kendisile beraber bulunan arkadalarndan Nuri
Beyin, Reat Paann bana anlattklar gibi Kemalin
Avrupa hayat hayretlere ayan derecede nezih, munta
zam, sy ilme mnhasr idi. Onda vatan ak her arzu
ya, her hevese galebe ettii iin Avrpada hayatn bu
mukaddes aka vakfetmitir. 1868 senesinde Ziya Paa
ile mtereken Hrriyet gazetesini nere balad. Bu
gazete hkmetin btn takayydatna ramen Istanbula
girer, elden ele dolatktan, hatta vkel tarafndan da
mtalea olunduktan sonra vatanmzn en uzak kele
rine yetiir idi.
Kemal Avrupada gazete karmakla iktifa etmedi,
kendi malmatnn tevsiine de alt. Fransz ve ecnebi
edebiyatlarn mkemmelen tetkik, hukuk, iktisat fen-
lerini zamann byk ulemasndan tahsil etti. Tarihi,
tarihin bilhassa inklplara ait ksmn biletraf tetebbu
49
eyledi. Bir derecede ki garka mteallik ilimlerde nasl
bir stat ise garbe mteallik tima ilimlerde de yle bir
lim oldu. Kendisi ilmen btn arkadalarndan hatta
stat inasiden yksektir.
Hrriyet evvel Londrada nerolunuyordu. Bil
hare Cinevrede intiar etmitir. Hrriyetin iki senelik
hayat oldu. Lkin sonralar Yeni Osmanllar Cemiye
t i n i n azas arasnda ihtilf at ba gsterdi, Mustafa Fazl
Paa Istanbula dnd, Kemal de Hrriyetten ekildi.
Kemal 1870 FranszAlman muharebesinin zuhrun-
dan dolay Brksele gelmi, oradan da Viyanaya azimet
ederek alt ay kaldktan sonra Viyana Sefiri Halit erif
Paann tavassutu ve iln edilen affi umum zerine Is-
tanbula avdet etmitir.
Gelir gelmez vatanperverane neriyatna tekrar ba
lad. Evvel Ebzziya Tevfikm gazetesi olan Hadika
ya makaleler yazd ve bir mddet sonra Nuri, Reat,
Ebzziya Tevfik Beylerle mtereken bret gazetesini
neretti.
Hkmet Kemale ve arkadalarna kar msamaha
kr olmakla beraber Ibretin neriyatndan nihayet en
dieye dt. Kemali Gelibolu mutasarrfhile, arkada
larn da birer memuriyetle stanbuldan uzaklatrd.
Lkin bret tatil olunmamt. Hatta Kemal Gelibo-
ludan B. M. (bamuharrir) harflerile imzalyarak b
rece muntazaman makaleler gnderiyordu. Gelibolu
mutasarrflnda ancak iki ay kald, sonra istifa ederek
Istanbula dnd, yine b*etteki neriyatna devam et
ti. Fakat gazete neriyatile milletine hizmet etmekten
menolunacan anlaynca tiyatroyu halkn fikrini tenvi
re vasta ittihaz etmiti'. Evvel sylediimiz Yatan ya
hut Silistre oyunu Gedikpaa tiyatrosunda oynatld.
Halk bu oyundan okadar heyecana geldi ki tiyatroyu
Yaasn Kemali millet avazelerile nlatt. Mellifi
Namk Kemal 4
50
ka defa sahneye kardlar, uzun uzadya alkladlar.
Tiyatrodan bir araba ile evine avdet etmi, adeta kam
olan Kemali yzlerce insan, ellerinde fenerler, sokaklar
da arayp duruyorlard. Byle bir tezahre saray lkayt
kalamazd. bret lvolundu. Kemali ve dier bret
muharrirlerini de tevkif ettiler, gn sonra Namk Ke
mal Abdlzizin 1290 (10 nisan 1873) tarihli fermani-
le Magosa kalesinde kalebent edilmek zere Kbrs ada
sna nefyolundu.
Magosa Kemali ldrebilmek iin bililtizam ona
menfa tayin olunmutu. Havas gayet vahim idi. Kemal
orada kk bir odann iinde trl trl hastalklar
ekerek, hele stmadan aman bulmyarak tam sene
hereyden mahrum bir halde yar a yar tok yaad. B
tn bu zaruretlere, mahrumiyetlere, hastalklara ramen
yine zerre kadar meyus olmad.
Zavall ocuk, Glnihal, Akif Bey oyunlarn Mago
sa zindannda yazmtr.
Abdlziz nihayet hal olunmu; Beinci Murat cii-
ls ederek Kemal bittabi derhal tlak edilmi; stanbula
gelmi ise de kendi yetitirdii, iclsmda da belki en b
yk amil olduu padiah mecnun bulmutur.
Kemal bir saika gibi hi beklemedii halde baraa
den bu mthi bel zerine stanbulda gnlerce hasta
land, adeta kanl yalar dkt; maamafih vatann ati
sinden meyus olmad.
ocukluktan niin dureylesin insan istidat
Eer her matlabn tahsiline feryat lzmsa
beytini kanl gzyalarn pek abuk kurutarak ve bu
hkmet banda hrriyet taraftar zevatn bulunmasn
dan, Veliaht Abdlhamit Efendinin de kanunu esasinin
ilnn kabul etmesinden mide derek yine hamij'e!
meydanma atlyor; tekil olunan kanunu esas encme
Kiya Paa v e Namk Kemal Kanunu Esasi Encmeninde
51
ninin faal ruhu oluyor. Mithat Paa kendisini ray
Devlet azalna tayin ettiriyor. Yeni padiah ise Kemali
haftada iki defa huzuruna kabul ederek millete tam
bir hrriyet vermek iin nasl bir kanunu esas yapmak
lzmgeleceine dair onunla maverelerde bulunuyor,
hatta ite Mtercim Rt Paay kfi derecede hrriyet
taraftan bulmadndan onu sadaretten azil ile Mithat
Paay sadarete getiriyor!
Acaba Namk Kemal Abdlhamidin bu Makyavelce
hilelerine kanm myd? Hayr: vatana taallk eden hi
bir ite onu aldatmak kabil deildi.
Bundan maada dessas Abdlhamidin hal ann ev-
veldenberi pek iyi bilirdi.
Birka kere Mithat Paann nazar dikkatini celbet-
mi ise de Ne yapabilecek? elinde hibir kuvvet yok
cevabn almtr.
Hayfaki Abdlhamit bu kuvveti kendi padiahln
da bulmu ve son dakika kanunu esasiye hkmetin
emniyetini ihll edenleri hudut haricine karmak sal
hiyetini padiaha veren yz on nc maddeyi ilve
ettirmitir.
te mstebit padiah bu madde mucibince Sadrazam
Mithat Paay azil ve Avrupaya teb it etti. Hrriyetper-
verlerin reisi bylece Istanbuldan karlnca hrriyetin
en byk mdafii olan Kemalin de payitahttan uzakla
trlaca bedih idi. ukadar ki Abdlhamit ok kurnaz
bir insand, ahvale pek iyi vkf olduundan Namk Ke
malin millet arasnda hretini, halkn kendisine muhab
betini nazar itibara alarak onu biraz daha oyalama
mnasip grd. Rusya muharebesi balamt, Istanbul-
da bir Hediyei Askeriye Cemiyeti teekkl etti. Padi
ah Kemali bu cemiyete de aza tayin ederek hakknda
gya tevecchn gsterdi. Tam mnasip vaktini buld-
52
una kannat hsl edince de Kemalin tevkif edilmesini
ve muhakeme altna alnmasna irade buyurdu!
Onu kanunen mahkm etmeden hakknda bir karar
ittihaz etmekten hl ekinmiyordu.
Namk Kemal Damat Mahmut Paa vastasile takdim
olunan bir jurnal zerine tevkif edilmitir. Jurnalin m-
rettibi altnc Kostaki isminde bir rumdur. Gya Ke
mal bir mecliste Eey lyenna, ill fekad yelle
[1] msran okumu, bundan maksad da iki padiah
halolunduu gibi ncs de halolunur demekmi ve
vatanda cmhuriyet ilnna alyormu. Jurnal iyi ter
tip olunmu, yalanc ahitler de tedarik edilmi idi. Ar
tk btn nfuzu kuvveti ele alm olan padiahn tevec
chn kazanmak iin de Namk Kemali mahkm edi-
vermek kfi olacakt. Lkin ite bu esbabn hibiri b
yk bir vicdana zerre kadar tesir etmedi. Kemali muha
keme edecek mahkemenin reisi olan Sami Paazade Sup
hi Paa onun beraetine karar verdi. Suphi Paaya Namk
Kemal, kendi beraetine karar vermesinden ziyade, vata
nmzda bir adalet mevcut olduunu Abdlhamit kadar
kindar bir hkmdara kar gelerek ispat etmi olmasn
dan dolay minnettar idi. Bu vicdan minnet ve kran
Kemalin ailesi efradna da mefharet miras kalmtr.
Abdlhamit Suphi Paa merhumun bu celdetinden rk
t. ok mkl mevkide kalmt; henz kanunu esasiye
riayet eder gibi grnd iin Kemali, mahkemenin be-
raet kararma ramen, Abdlziz gibi bir ferman ile nef-
yedemezdi. Dnd, onu mahkeme kararmdan sonra
aylarca hapishanei umumde tutarak dnd, nihayet
yeni, maskara bir tabir bulmakla gya iin iinden k
t. Kemal menfi deil, ikamete memur olarak Midil
li adasna gnderildi. Abdlhamit ona hazinei hassa-
smdan be bin kuru maa ta tahsis etti.
[ 1 ] Birgey ildleez, ancak lemek sartile iki olur.
Namk Kemal Midilli adasna nefyolunduu zaman
54
ki buuk sene kadar zabta nezareti altnda ikamete
memur olduktan sonra Kemal Midilli mutasarrflna
tayin olundu. Bu memuriyeti dahiliye nezaretine gelen
Mahmut Nedim Paann Sultan Hamide Kemal Beyi
Midilliden firar ettirmemek iin en messir are kendi
sini Midilliye mutasarrf tayin etmektir. Bir kere devlet
hizmetine girerse memuriyetine hayatn vakfeder m-
taleasn arz ve padiahn da bu mtaleay kabul etmi
olmasndan dolay vukua gelmitir. Filhakika Kemal Mi
dilli mutasarrf olunca vatann velev kiik bir cz n-
de vatana hizmet etmei vicdannca bir fariza bildi ve
yksek bir idare adam olduunu da trkle pek nafi
icraatile ispat etti. Lkin Midillide be buuk sene muta
sarrf kaldktan sonra artk rum ahali ona tahamml ede
mez oldu. Aleyhinde mahzarlar tertip edildi.
Cezairi Bahrisefit valiliine tayin olunan Arap Hak
k Paa da onun Rodos mutasarrfile becayiini arzetti-
inden Kemal Rodos mutasarrflile Midilliden kald
rld.
Rodos adeta ahaliden hali, (Midilli kadar bir cezire
olduu halde nfusu yirmi alt bin kiiden ibaret idi)
idaresi san bir memleket olduu iin Namk Kemal bu
rada pek mhim addettii (Osmanl Tarihi)ni yazmaa
balam ve (devri istil) ksmm ikmal edince buna met
hal olarak yukarda bahsettiimiz (Islm Tai'ili)nin de
bir ksmn yazmt. Lkin husus hayatn anlatrken
syliyeceimiz gibi Abdlhamidin vehmini uyandran
adi bir hdiseden dolay Sakz mutasarrflna naklolun
du. Orada ise Islm Tarihini biraz daha ilerletmekten
baka hibir ey yapamadan irtihal etti.
55
SYAS MAHYET
Namk Kemalin siyas mahiyeti edeb hviyeti kadar
muazzamdr. Daha dorusu edeb mahiyeti siyas hviye
tinin neticesidir. O kalemile hrriyet fikrini btn m
nevver halkn idrakine yerletirmitir. Ali mekteplerin
talebesi Kemale peresti ederlerdi. Harbiye, Bahriye,
Tbbiye, Mlkiye mekteplerinde onun eserleri hegn
|iddeti artan memnuiyete ramen gizli gizli okunur, hat
ta Kemalin bir sahifesini okumak iin mektepten tart,
Trablusgarp llerine nefyolunmak gze alnrd. Asker
lik leminde de Kemal vatanperverliin, kahramanln,
fedakrln en byk timsali addolunurdu ve btn za
bitlerimiz ona adeta peresti ederlerdi.
Abdlhamit Namk Kemali adalarda mutasarrf na-
mile menfi tutarak nezareti altnda bulundurmakla be
raber kalemini kfirane bir tedri ile felce uratmtr.
Kendisinin vefatndan sonra ise namnn zikri bile mem
nu olmutu. Eski maarif nezareti civarnda bir hamamn
klhannda ihrak edilen evrak muzrenin cetveli haf
tada bir kere hakipay ahaneye takdim olunur ve Kema
lin eserleri, matbu ve maruf eserleri bu cetveli doldurur
du. Lkin:
Ne mmkn zulm ile bidat ile imhay hrriyet
al idraki kaldr muktedirsen demiyetten
Kendisi ldrld, ismi matbuattan tayyolundu,
eserleri yakld, fikri yine kald!
Trk milletinin teceddt ve inklbn yapan onun
fikri, onun ruhudur ve ite Namk Kemalin asl siyas
mahiyeti budr. Maamafih inklpta fil olarak ta amil
olmutur. Sultan Murad yetitiren odur, Mithat Paaya
56
messir olan odur; Yeni Osmanllar Cemiyetini yaa
tan odur, ordunun en mhim erknm kazanan odur.
Kemal Istanbulda iken grt inklp erknna
en rehakr fikirleri ilkaya alt gibi Magosa zindann
dan ve hatta Midilliden gizli vastalarla bunlar tenvir
ve irat etmitir. Hayfaki efkrnn ekserisini kabul etti-
rememiti. urasn kat surette temin edebilirim ki me
rutiyet inklb mnhasran Namk Kemalin reyile ya
plm olsayd Abdlziz daha evvel halolunur, Abdl-
hamit elleri, kollar bal olarak padiahla getirilir,
Trkiye en mkemmel kanunu esasiye sonra da cmhu-
riyete nail olarak dnyann pek muazzam bir devleti ha
linde payidar olurdu. nki Namk Kemalde vatan ak
lemin tarihinde misli ender bir derecede li ve cidddir.
Kendisinin vatan kurtarmaktan, vatann evldm hrri
yete, refah saadete nail etmekten baka hibir ahs eme
li garezi de olmadndan vatana ait her fikri elik gibi,
kendi kalbi gibi metn, her hissi elmas gibi, kendi vicda
n gibi berrak idi. lim ve irfan ise bilfiil inklb vcu-
de getiren Rt Paalarn, Mithat Paalarn, Hseyin
Avni Paalarn ilim ve irfan seviyelerinden ok yksek
ti.
Etmedim ikbali zilletcuyi dehre iltifat
Taliimden grdm bin iltifatn ramna
beytini yazan Namk Kemal ne bir sadrazam, ne de
bir nazrd, sadece Namk Kemal idi. Byle iken koca
bir inklpta, hemen yar mr mahpeslerde, menfa
larda gemesine ramen, en byk amil olmas trk ta
rihinde namn ilelebet payidar edecek kahraman bir
muvaffakiyettir.
*
* *
Namk Kemalin edeb ve siyas hayatnda pek ok
arkada vardr. Onun zaman cidden byk bir teceddt
devri idi ve Kemale vatan urundaki cihadnda muin
olacak gayet gzide insanlar yetimiti. Bunlarn cmle
sini tadat edemeyiz, en mhim ahsiyetleri syliyelim:
Edeb sahada stad inasiden sonra arkadalar Zi
ya Paa, Recaizade Ekrem, Abdlhak Hmit, Sami Pa
azade Sezai Beylerdir. Bu zatlerden Ziya Paa ile ara
larnda ihtilf zuhr etmi ise de bu, uhuvvetlerini ih
ll edememi ve Kemal ara initaf eden Ziyasna ha
zin hazin alamtr. Ekrem Beyin ahlk fezailine ve
edeb iktidarna Kemalin byk bir incizap ve itimad
vard. Hmide gelince, Namk Kemal onun dehasn her
kesten evvel takdir etmi, ona hitap iin namndan baka
bir kelime bulamadm sylemi, onu mtearrzlara kar
kahharane mdafaa eylemitir. Edebiyatta herey i i-
nasi ile Hmit yaptn ve kendisinin arada bir noktai
ittisal olduunu mtevazane beyan eden Kemal, Hmi-
din dehay blendine hakikaten hayran idi.
Sezai Beyi de ok severdi. Sergzeti ald zaman
gnlerce elinden drmemi, takdirlerini syliye syli-
ve bitirememiti. Fakat Namk Kemalin en ziyade sev
dii insan kendisine damat olan Menemenlizade Rifat
Beydir. Rifat Bey edip deil ise de pek iyi edebiyatinas-
tr. Bundan maada zamannn en vatanperver genci idi.
Hamiyet kanile arpan kalbi onu Namk Kemale herkes
ten ziyade meftun ediyordu. Byk edip hapishaei
umumde tevkif olunduu gn kendisile hi grmemi
iken btn memnuiyetleri krarak adeta cebren hapis
haneye giren ve Kemali ilk ziyaret eden Rifat Bey olmu
tur.
Dhi vatanperverin siyas hayatnda byk noktai is
tinad Mithat Paa, ikinci derecede itimat ettii zat S
leyman Paa, en kymetli arkadalar da Mehmet Bey,
Reat Paa, Nuri Bey, Ebzziya Tevfik Beydir.
57
58
HUSUS HAYATI
Namk Kemal gayet byk, yuvarlak bal, pek yk
sek alnl, pembe ehreli, hiddetlendike atlr az iri
kal, koyu el gzl, irice burunlu, fevkalde gzel az
l; krk yandan sonra siyah denilecek kadar koyula
m, uzunca kumral sakall; ksaya mail orta boylu; i
manca, omuzlar geni, elleri, ayaklar kk bir insal
idi.
Burnunun sa tarafnda attan dt zaman hsl
olan yaradan kalma bir izgi vard. Mizacnn asab, de-
mev olduunu doktorlar sylerdi. Pek nadir hiddetle
nir, fakat hiddeti uzun devam eder ve burnundan kan
boanarak nihayet bulurdu. Simasndaki ilh cazibeyi
tasvirden cizim. O ulv simada namtenahi manalar do
lard, hele gzleri mkemmel bir insan ftratnn en
gzel maskesidi: imdi imekler frlatr, imdi tebessm
lerle dolar, derken hazin hazin ruha iler, bir dakika son
ra hayatn mahiyeti kadar derinleir, her dakika, ler sa
niye ulv, muztarip, mitperver, emin, mahzun, m tefek'
kir, hkim, lh bin maal arzeden cevval birer mr!
Kim grse vehi pakini hayran olup sana
Ta can evinden eyler idi arz ihtiram
beytini ben bir mbala deil, bir hakikat olarak
syledim: ona her gren meftun, btn vicdanile hr-
metkr olurdu. Kendisini tanyanlardan bir insan bilmi
yorum ki bu hakikati itiraf etmi olmasn.
Yalnz simasndaki cazibe ile deil, evza ve harek-
tile, insanlara kadirlerine gre muamelelerile, fevkalde
natkasile ve bunlarn hepsinden ziyade samimiyetile, o
hi kimsede mislini gremediim bir dakika eksilmez, fa
kat bir dakika aldanmaz samimiyetile de btn grt-
59
insanlar hemen teshir ederdi. Kendisi Rodos muta
sarrf iken Almanyadan Rodosta tarih ve fenn tetkikat
icrasna gelmi olan Profesr Hegel, ki hem riyaziyattan,
hem hukuktan, hem ulmu tabiiyeden doktor olmu
mthi bir lim idi, bana dedi ki Avrupay, Afrikann,
Asyann birok memleketlerini, hemen btn Amerika-'
yi dolatm, binlerce mhim ihsan ile mlkat ettim, fa
kat sizin pederiniz kadar sevimli, cazibeli, fevkalde bir
isssan grmedim.
Bu fevkaldeliile beraber gayet sade idi: ss, lks
denilebilecek hibir halini bilmiyorum. Pek sade giyinir,
saatine altn kordon lakmyacak kadar ziynet eyasndan
istikrah eder, boyunbana cellt kordonu, kolal yakaya
jyzgn sacayak, mutasarrf olduu iin bayramlarda giy
mee mecbur olduu resm, srmal niformaya at ka
as namlarn verir; kolonyadan baka hibir koku
srnmez, ilemeli gmlekler, mendiller kullanmaz, al
tn bal Mr bastonu eline almaz, hele paradan istikrah
eder. Kat surette mecbur olmadka paraya elini sr
mez. Genliinde kalemile kazand, maandan ald
para, ne miktar elinde kalabilirse, bunu hemen babas
na getirirdi.
Sonralar ise mutasarrflktan ve hazinei hassadan
ald on bir bin kuru kadar maaa asla elini srmezdi.
Evi idare olunmak, ailesi geinmek artile onun maala
r yannda bulunanlarn mal olurdu. Paraya zerre kadar
ehemmiyet vermediine bir hdiseyi de misal gsterelim:
bir gn yeleinin cebinde bulunan beibiryerde altnlar
la mecidiyeler arasndan bir mecidiyeyi alarak karanlk
ta pek iyi gremeden, bir arabacya arabasndan inince
uzatr. Arabac namuslu adamm Beyim, mecidiye ve
rine beibiryerde altn vermisiniz diye paray iade
edince Kemal: Yanlyorsun, o altn deil, sar mecidi
yedir! diyerek gle gle arabadan uzaklamtr. Para
60
kadar mala da ehemmiyet vermezdi. Hanesindeki eya
adi hasma kumalarla rtlm birka otminderle be on
sandalyeden, pek sade bir yemek takmndan, birka
ufaktefekten ibaretti. Zat eyasna gelince kitaplarile
yaz takmlar onun pek kymetli mallaryd. Bunlara,
hele bir kalemtrana, bir kalemine el srmek kimin
haddine dm! Kemal hiddetinden kprr, mteca
vizi gayet ar tekdirlere uratrd. Kalemlerini kendi
uzun uzadya itinalarla yontard ve kaleme, kalemtraa
fevkalde muhabbeti vard. Babasna yazd mektupla
rn birounda kalemden, kalemtratan bahseder durur.
Bykpederim, babama bir muziplik yapmak iin,
bana bir Ak damgal kalemtra ihda etmiti. Kemal
bun adeta ocuk gibi kskanmtr. Kalemtra kendi ya
z takmna koymak iin benden msaade istedi. Fakat
u insanda tecelli eden harikulde hak akna baknz:
Ak kalemtra yaz takmna koydu ama ona bir ke
re elini sremedi. Senin malndr, bykbaban msa
ade etmedike ben onu kullanamam, ya krlverirse, ne
reden bir baka Ak bulup ta tazmin edeceim derdi.
Hele g hal ile bykbabamn msaadesini istihsal et
tim. Kemalin Ak kalemtrala ilk kalem at gn na
sl mes ut olduunu tarif edemem. Bu n e ,byk ocuk
luktur yarabbi! Yazs, bu risaleye dercettiim nmune-
lerden de anlalaca gibi, pek gzeldir, fevkalde se
vimlidir. Gayet ahs olmakla beraber pek te kaideli bir
yazdr. Yazsnn bir de menkbesi vardr: Arifi Paa
ok yaz merakls bir zat imi. Hariciye nezaretine tayin
olununca ozaman tercme kaleminde bulunan Kemale
Beyefendi, yaznz smklbcek izlerine benziyor. Siz
bukadar fatanet ve irfan erbabndan olduunuz halde
kendi yaznzdan nasl istikrah etmiyorsunuz? der. Bu
sz Kemalin izzeti nefsine dokunur, o gnden itibaren
J)tn bo vakitlerini sarf ve uyku saatlerinin de yars-
61
m feda ederek mthi bir ikdam ile yazya alr, ay
sonra Arifi Paa kaidesi denilen usuldeki enfes yaz
y elde eder. Ekser ll ile yaz yazard. Mektuplar, husu
s yazlar, btn mhim eserleri krmz mrekkeple ya
zlmtr. Kamkalemin siyahn ak renklisine tercih
eder ve kalemine genlikte hizmetinde bulunmu olan
zenci kleye telmihen bizim arap kle namm verirdi.
Sonra krmz mrekkeple yaz yazdka arap kleye
krmz merkoplann giydirdik demek mutadyd. Ka
lemini bir de yine genliinde pek sevdii kleyln
kastederek, bizim kheyln tabirile yadederdi. Filha
kika o bir kheyln idi. Okadar kaideli, okunakl, o de
recede gzel bir yazy yle sratle yazard ki!
Kemal az yemek yer, az uyurdu. Yastn bkerek
mmkn olabildii kadar yuvarlak bir ekle getirdikten
sonra stne ban koymak, uykusu gelinciye kadar bir
ayan ufak hareketlerle sallamak, ykanmay sevme
mek, tra olmaktan kamak, kabil olduu kadar giyin-
miyerek gecelik espabile oturmak, gsnde mzmin bir
bronit bulunduu iin uyurken uzaktan duyulacak ka
dar gr ve nafheli bir sada ile nefes almak, hibir ey
den korkmad halde rmcekten korkmak onun mal-
susatdandr. Bazan hayret edilecek ryalar grrd:
ryamda grdm, bugn bize filn gelecek yahut u i
yle olacak dedii zaman haber verdii eylerin vcude
geldiini ok tahattur ederim.
Ryasnda bir, iki beyit iir syledii de olurdu. Hat
ta bunlar unutmamak iin uyanr uyanmaz yaz takm
na koar, rya beyitlerini kaydederdi.
Onun hayat en ziyade okumakla geerdi. Hegiin en
az alt ve vakit bulursa sekiz hatta on saat kitap okurdu.
Yaz yazmak dnyada en sevdiim eydir, lkin oku
maa mni oluyor; ah ikisini beraber yapmak mmkn
olsayd! szlerini tekrar edip durmas kendisindeki
62
okumak akn gsterir. Avrupadan beraber getirmi ol
duu ktpaneden dala dala elinde kalabilmi olan
bin yz kadar franszca ve drt yz arapa, acem
ce, trke kitap ile kanaat edemiyerek her ay yeni yeni
kitaplar celbederdi. Rodosta smanl Tarihini yazarken
maann hemen slsn kitaba tahsis etmitir. Sakz
Ktpanesinde bulunan bir rumca yazmr; tarih kitabn
celbedebilmek iin yz altn istikraz ve ktpaneye kar
lk olarak tevdi etti. Yatamda saatlerce kitap okuma
dan uyuduunu hi grmedim. Vefatndan alt saat evel
bile kitap okumutur. Yazy eski usul ile kd elinde
tutarak yazar ve eli pek yorulduka onu bir mddet di
zine dayard. Mektup gibi; ehemmiyetsiz, kk tenkit
gibi yazlarn yazarken etrafnda bulunanlarn konu
malarna, grltlerine itiraz etmez, fakat mhim eser
lerini kaleme alrken grlt istemezdi.
ml ederek yaz yazdrma da pek severdi. te im
di hayali gzmn nne geldi: Yerinden kalkyor, al
kalemi bakalm emrini veriyor. Hemen kd kalemi
hazrlamal, bir dakika teahhura tahamml edemez; son
ra da gayet abuk yazmal, ona ktip olmak ok g bir
itir. te muttasl dolayor, insan deil canl bir fikir,
gkten dm bir ilham! O ulv ehresinde parlyan,
glen, alyan, dnen, gittike ykselen manalarla do-
yulamyacak, peresti edilecek bir lvla! sylyor, sy
lyor, bir elle gibi cuuhuru ederek sylyor. Byle
iml tariki ile yazd ekser edeb mektuplardr. O mek
tuplar ki hepsini bir kere bile okumadan imzalam ve
tabiiyet ve samimiyetile edebiyatmza muhabbet eserleri
olarak yadigr brakmtr.
Bir gn etrafndaki genlere: ocuklar, size bir ma
rifet gstereyim diyerek drt kiiye birden drt ayr
mevzuu iml tariki ile asla tevakkuf ve tereddt etme
63
den yazdrm, sonra da yazlar alarak her satrn ara
sna kendi elile bir satr ilve etmitir.
Sz syledii zaman Kemal, kelmn mevzuuna gre,
ulv, mehip, edit, hazin, mtefekkir, mtehassis, nk-
teperver, zarif, hkim... daha ne diyeyim, nutkun btn
meziyetlerini, kymetlerini, btn gzelliklerini cami bir
insan olurdu. Siyas hayatn anlatrken natkasile mil
letine arzettii hizmetleri sylemitim. Husus hayatn
da da o fevkalde natka ile herkesi kendine hayran eder
dururdu.
Sesi biraz ksk davud bir sesti. Bu sadann vicdan
lar zerindeki tesirini tasvir edemem. Hele iir okurken,
bilhassa vatana, millete ait iirleri inat ederken sadas
kuts, adeta lh bir tesiri haiz idi. Muhatab byk, kii
k, lim, cahil, kim olursa ona kabiliyetine gre hitap
etmekten zevk alr ve sz syledii her insana daima bir-
ey retir, hele mutlak vatan muhabbetini ilka ederdi.
Fakat ahmaklara bir kelime bile sylemezdi. Zekya mef
tun olan, zeknn bir eraresini bile heyecanlarla kar-
lyan Kemalin tamamen aklsz bir insan ile beraber bu
lunmak mecburiyetinde kaldka hali udur: Yanma
* S
gelen adama elile bir selm verdikten sonra kitabn
aar, okumaa balar. Ahmak herif te oturur, saatlerce
bir sze, bir iltifata intizar eder, hi! tek bir kelime bi
le yok. Ko^ budala nihayet kalkp gidince Kemal ye
rinden frlar of, Allah belsn versin ahmak herif!
diye feryat eder. En muztarip, en bedbaht olduu za
manlar byle mecburiyetlerde kald dakikalardr.
Zihninde mthi bir fkrag olan pederinden duydu
u, ark ve garp edebiyatlarndan iltikat ettii binlerce
gzel fkra vard ve bunlar daima bir mnasebet d
tke tatl tatl naklederdi. Bu ftrat ve merepte, buka-
dar ilim ve irfan yksek, vicdan vatan muhabbetile do
lu bir edibin kimseye kar szn esirgemiyecei tabi
64
dir .Namk Kemal kklere kar nekadar nazik, hima-
yekr bir arkada, mfik bir mrebbi ise byklere da
ha dorusu mevkileri byk olan padiah, ehzade, sad
razam, nazr gibi insanlara, inat mutaassplara, eski
kafal heriflere karg da okadar iddetli, hain, ezici bir
natuk olurdu Bunun misallerini syliyeyim: Sultan Mu
rat henz veliaht iken szlerine franszca baz kelimeler
kartrrm. Bir gn Namk Kemal ile; konuurken bir
ka franszca kelime sarfetmi. Kemal o kelimelerin ma
nalarn sormu, veliaht kekelemee balaynca1da demi
ki: Efendimiz, vatanperverlerin btn mitleri sizde-
dir, btn millet istikbalinin selmetini sizde gryor;
siz de bilmediiniz eyleri en karibiniz olan bir bende
nize, kar bilir grnmee kalkrsanz, daha veliaht
iken urunuza her dakika cann fedaya hazr olan Ke
mali aldatmak emeline derseniz ya padiah olunca hal
ka neler yapmazsnz? Bu merep ve mivar ile size sal
tanat tevdi etmek millete hyanet olmaz m?
Bir gn Kemal Abdlhamidin huzurunda bulunuyor
mu; Damat Mahmut Paa da varm. Padiah o srada
saray kapsnn nnde almakta olan Muzkai Hma-
yunhakknda Kemalin fikrini renmek istiyerek: Ke
mal Bey Muzkai Hmayunu slah ettim, sifc nasl bulu
yorsunuz? der; Kemal de Fena deildir Efendimiz-
cevabn verir. teden Mahmut Paa atlarak Fena de
ildir ne demek? Muzkai Hmayun gibi bir musiki ta
km Avrupada bile yoktur deyince Namk Kemal Mu-
zkai Hmayun gibi muzkalar Avrupann en adi kafe-
antanlarnda bile vardr. Padiah huzurundayz, padi
ahlara yalan sylemek ahlkszlktr cevabn vermi
tir. Abdlhamit bilmecburiye Kemal Beyin hakk var
dediinden Mahmut Paa skta mecbur olmu ise de
sonra Kemale gsterdii husumet bugnden balamtr.
Abdlhamit Kemal ile teden beriden konuurlarken
v ^ >
( * ' * & s?i / } j^ r ^ w
W 4t J ; j e ) , k J > > ' ? ' . ^ (/ ^
* < & ' ^ { \ i ' *
, (Pedere br >ektnp>
NanHU K e l l i n el *
v

.
^ / V ^ U / J j j ' J j ^ j sc j fi ^s?
J ' K ^ ^ > ^ / t ^ ? ? f n ' , t
1p'* n,J! j^yi>>t J</ ' 'rs-j>'
' & f r . , ^ , j &
<J j &J V ; *,1 . **, * /
Namk Kemalin el y * (pederine
ine bir mektup)
Namk Kemal Avrupadan avdet ettiif zaman
65
ona birdenbire u suali irat etti: Beni mi daha ziyade-
seversiniz, biraderi mi? Kemal derhal cevap verir: Sul
tan Selimi Efendim! Padiah skt ederek bam nne
eer. Bu cevap iddetli olduu kadar da meharetlidir.
nki ikiniz de adam deilsiniz manasn ifade ettii gi
bi padiahn yzne kar kardeini senden ok severim
nezaketsizliine dmekten de Kemali kurtarmtr. Ma-
gosadan avdet ettii zaman Sadrazam Rt Paaya Sr
bistan ile Karadan fena idareden dolay isyan etmi ol
duklarn ve imdi onlara kar harp iin dklecek trk
kannn mes uliyeti o memleketlere kendi uaklarn va
li tayin etmek emelini takip edegelmi olan vkel ha-
zaratna ait bulunduunu yle iddetli bir lisan ile sy
lemitir ki bu ar szleri duyan sadrazam arp kal
mtr.
Kendisi derdi ki vkel namn alan heriflere sras
geldike hadlerini bildirelim, onlara kar hi eilme
dim; Ali Paa mstesna. Bu kurnaz herif bana kendi ete
ini ptrmek iin sadaret makamnda bulunurken be
ni ta odasnn kapsndan istikbal ederdi!
Hi phe edilmez ki ozamanm vkels ekseriyetle
kadirinas insanlard ve Namk Kemalin ne sylerse, ne
yazarsa mcerret vatanna, milletine hizmetten baka bir
emeli bulunmadna kani idiler. Hariciye Nazn Fuat
Paann Kemal hakknda bir sz ozamanm haleti rahi-
yesini tamamen gsterir:
Fuat Paa bir gn Kemali nezdine artarak ona bir
kt uzatr ve unu okuyunuz, imdi ne yapacaz se
nin Rifat Beyin[1] yaptn grdn m? hem kendini
hem devletini rezil etmi! Sefarete ne cevap vereceiz,
syleyiniz! Kemal yuan sefaretinin bir tahkirinden iba-
[ l ] B u Rifat Bey ozamanm kl ve kalem erbabndan Kemalin
sevgili arkndalarndandr. Abdlzizi hal e giden Harbiye talebesinin
kumandan!! idi. Kendisine Zorlu Rifat derlerdi.
Muharrir
Namk Kenal 5
ret olan kd okur. Bunda Binba Rifat Beyin bir ge
ce Galatada bir meyhaneye girerek orada Yunan mill
marn terennm eden Yunanllar susturmak istedii ve
bunlar ihtarna ehemmiyet vermeyince yerden kapt
bir iskemle ile evvel meyhanenin lmbasn sndrerek
sonra kahvede bulunan otuz yedi kiiyi cerh ile cmle
sini yerlere serdii hikye ve kendisinin derhal en ar
cezaya duar edilmesi iddetli bir lisan ile talep olunu-
yordu.Kemal hariciye nazrna Aman Efendim, buna
cevap yazmaktan kolay ne var? Rifat Beyin yapt ey
lere teessf ettik, kendisini divandarbe vermee hazrz.
Fakat alen bir crm alen muhakeme olunur. Sefare
tiniz otuz yedi yunanlnn bir trk zabiti tarafndan d
vlerek yerlere serildiini alen bir muhakemede syle
mee taraftar ise cevap veriniz, kanunen muamele yapa
lm deriz reyini beyan edince Fuat Paa bu cevabn le
men yazlmasn Kemale emretmi ve kendisi oradan
knca da u Kemali amal da sonra lsnn altnda
alamal demitir.
* *
Seciye itibarile Namk Kemal edeb ve siys dehae-
tinden daha yksek bir mertebede idi. Trkln btn
tarihi tetkik olunursa Kemal derecesinde ahlk fazileti
ni haiz bir insan ya bulunur ya bulunmaz. Ona seciye
noktai nazarndan namndaki manann mahhas bir n-
munesi demek doru olur. Ya kusuru yok muydu? O da
bir insan olduu iin elbet vard, fakat mnhasran ken
di ahsna ait olan bu nakiseleri sylemek bana dmez.
tima hayatnda ise her lekeden mnezzeh, cevher ka
dar saf olduunu umum milletin vicdan benimle bera
ber olduundan emin olarak sylerim.
66
67
Ne andr hak yolunda halka bezli can edip durmak
Ne devlettir ehidi zihayat olmak bu dnyada
beytinin anl kaili kendi kendini kalemile herkesten
iyi tarif etmitir.
Vatanperverliinin derecesi tarif tasvir edilemez.
Onun kalbi daima vatan akile arpard. Ben babamn
bir gn vatan yadetmediini, bir gn vatan iin alama
dn bilmiyorum. En umulmadk zamanda bir elence
meclisinde, bir mesirede sz mutlaka vatana intikal et
tirir, gittike coar, herkesi de coturur, nihayet alar,
herkesi de alatrd. Bir gece hemiremle beraber yann
da oturuyorduk. O geceleri yatana uzanarak kitap
okurken bizim yannda oluumuzdan pek memnun olur
du. Biz de birer kitap alr, okurduk. Arasra bize birka
gzel lkrd sylerdi. O gece iirden biraz bahsetti. Ab
lam dedi ki: Siz herkese verdiiniz resimlere iirler ya
zyorsunuz, bize daha ne resim verdiniz, ne iir yazd
nz, olur mu ya? Bu szleri duyar duymaz o hem aslan
hem ceyln gz kadar messir ve munis gzlerinde bir
lem a parlad, Size iir mi? dedi, yazaym, al kalemi eli
ne Feride!
Ablam derhal kalemi, kd ald, ve Kemal yazdr
d:
Nine koynundan uyurken ktm,
Geldim amma bu cihana bktm.
Bir kzm var sana kurban olsun,
Olumun merkadi al kan olsun,
Bu da Osmanllara an olsun!
Sen gidersen yine gitmez erefin,
A vatan kbe midir hertarafm?
Vatan, herzaman vatan, heryerde vatan.
Namus, eref, hamiyet, insaniyet, irfan, vicdan, ha
sl btn mukaddes, btn ulv meziyetler vatan keli-
68
meinde toplanm. Vatan yolunda hayatn, ailenin, na
mn, hretin, hibir mevcudiyetin zerre kadar hkm
ve ehemmiyeti yoktu. Kemal vatann en kk hayr iir,
hereyini birden fedaya daima hazr idi.
Vatan akndan sonra onun en byk ak kendi vic
dandr. O vicdana en hafif bir aibe aksetmesine ihtimal
yoktu ve hibir glge o lh nuru velev bir saniye rte-
memitir.
Kimi vicdana dokundu, kimi cism cana
Zevk namile ne yaptmsa peiman oldum
derken ahsndan bahseder, yoksa
Filime ukbadr mevldan mkfat istemem
Kaniim emniyeti vicdan irfanmla ben
beyti mill ve vatan vicdannn tercmeihali olduu
na kani idi. Bu mnezzeh vicdandaki berrakln dere
cesine bir de misal gstereyim:
Bir gn enitem Rifat Bey Kemali alarken grr,
ne olduunu sorar. Kemal der ki: imdi muhasebeci
burada idi. Bana, sizin paranz yok, pek ok bor ettiniz.
Bari Istanbuldan bir havalename getirtinizde undan is
tifade ediniz, dedi. Demek ben hrszlk edebilir bir ada
mm. Byle olmasaydm muhasebeci n^sl bu teklifte bu
lunmaa cesaret ederdi?. O herkese byle bir teklifte
bulunabileceini ve bundan dolay kendisinin sarik ty
netinde bir insan olmas lzmgelmiyeceini Kemale is
pat ve kabul ettirmek iin Rifat Bey akla karay semi
tir;
Cesaret, ecaat, insaf, mrvvet, tahamml gibi b
yk seciye meziyetleri Kemalde hakkile mtecelli idi.
ocukluuna, genliine, edeb hayatna dair verdi
im malmattan bu meziyetleri anlalmtr. lm onun
nazarnda hiti. Ben Allahmn huzuruna terliklerimi
giyerim de pr pr koarm derdi.
69
Akl melekelerden kendisinde hafza, tahasss, mu
hakeme, azim kuvvetleri fevkalde, muhayyile mtevas-
st idi. edit ve rakik hissiyatnn ulviyetine vatanperve-
rane iirleri, muhakeme ve azminin kuvvet ve iddeti
ne btn hayat dellet eder. nsan hayretlere duar
eden hafzasna delil olarak syliyeyim ki be, alt saat
trke, arapa, acemce, franszca mtemadiyen iir oku
duunu ka defa grdm. Tarihten, hukuktan, edebiyat
tan, siyasiyattan hangi bahis alsa hibir kitaba el sr
meden o bahsin btn esaslarn anlatrd. Sakzda iken
bir mm tiyatro kumpanyas gelir, kendisini ilk oyuna
davet ederler. Bu davete icabet etmek istemediinden
beni gnderdi. Avdet ettiim zaman oyunu sord, ismi
ni syledim ve birey anlyamadm ilve ettim. Ufak
bir teemmlden sonra Ktpanedeki ecnebi tiyatrolar
kolleksiyonunun altnc cildinde bu eser vardr, al da
franszcasm oku dedi. Otuz be ciltlik kolleksiyonun
altnc cildini atm, eseri buldum!
imdi benim iin gayet elim bir vazife kald: Kema
lin niin, nasl ldn anlatmak.
Midilli mutasarrflndan, runlarn ikyeti zerine
Rodos mutasarrflna naklolunmak ona ar gelmiti.
Hususile yedi sekiz ay evvel Midillide ilk zatrrieye tu
tulmu ve bnyesinin kuvveti sayesinde bundan kurtul
mu ise de gsndeki mzmin bronit hd bir ekil al
m olduundan vcud ok zayf kalmt. O elik gibi
azmi bile tezelzle uradndan ufaktefek hdiselerden
mteessir oluyordu. Rodosa ite byle madd, manev bir
zf iinde gitti. Fakat oraya muvasalatndan iki, ay
sonra iyilemee balad. Bir derecede ki bir sene sonra
bronitten hemen hemen eser kalmad. Btn o nefes-
darlklar, iddetli ksrkler geti. tah artt. nki
70
Rodos adeta bir cennettir, havas fevkalde mutedildir.
Orada yazn scak, kn souk olmaz. Ada olmasna ra
men toprann cinsinden dolay rutubetten tamamen
aridir. Hasl gs hastalna mptel olanlar iin bun
dan l ikametgh olamyacan Rodos bilen btn
doktorlar sylerler. Rodosta Kemal shhati bulunca b
tn manev kuvvetleri de teceddt etti. Osmanl, slm
Tarihlerini neeler iinde yazd, yazd. Milletine bu mu
azzam eserlerini de ihda edebileceinden dolay srr ve
mbahatnn hadd payan yoktu. imdi en mukdim, en
sebatkr bir genten daha ziyade azim ve sebat ile al
yor, gnlerce, haftalarca okuyor, notlar alyor, sonra
ll mrekkebile birok sahifeler, fasllar dolduruyor. O
artk biraz ailesini de dnmee balam. Tarihinin
pek ok satlacandan ve kendisine adeta kk bir ser
vet temin edeceinden emin. Evldna, kk hafitlerine
biraz para verebilecek.
Zavall Kemal, btn bu mitleri, neeleri birdenbi
re mahvoluverdi. Gya ki kader onun kahraman bir hr
riyet ehidi olarak gen yanda fuln trk milletine
en ulv hamiyet lvhasn gstermek iin tasmim etmi
ti. Pek ehemmiyetsiz bir hdise Rodostan Sakz mutasar
rflna naklini istilzam etti: Rodos kalesi ahitlerinden
bir mlzimin bir gn sarho olarak ngiliz konsolosu
nun evine girmesi ve oradaki hizmeti kza sarkntlk
etmesi zerine konsolosla hkmet arasnda bir kalem
mnakaasna giriilmi olmasndan tevahhu eden Ab-
dlhamit Cezairi Bahrisefit Vilyeti merkezini Sakzdan
Rodosa, Kemalin de yine mutasarrf olarak Sakza hak
lini irade eder.
*
* *
Sakzn havas Rodosun aksidir: yazn pek scak, k
n gayet tesirli, rutubetli souk olur. Kemal orada sh-
71
hatini kaybetmee balad. Bronit nksetti, vcudne
zf geldi. Sakzda pek.iyi bir tabip vard: Doktor Orn-
tayn. Yerli rum ahaliden olan bu zat Almanyada tahsil
etmi hatta bir alman ismi alm idi. Kemalin bykl
n bihakkn takdir ettii iin onu btn kabiliyetile
tedavi etti. Kemal iyileir gibi oldu. te yine tarihini ya
zyor. slm Tarihi ilerliyor. Artk methalin tabna ba-
lanlabilecek. Ebzziya ile muhabere ediyor. Lkin ite
sonbahar geldi; souk rutubetli, zehirli bir sonbahar. Ke
malin shhati yine bozuldu, birka gn odasndan ka
mad. Kendisini toplyabildikten sonra da vcudnde zf-
ve inhitat asar devam etti. Hele stanbulda tarihin bi
rinci cz basld. te Ebzziya bunun nshalarn gn
dermi, birka gn iinde iki bin nsha satldn ve se
kiz on gn sonra tab edilen be bin nshadan bir adeL
bile kalmyacan da tebir ediyor.
imdi Kemal neeler iinde: hakikaten pek nefs bir
surette tab edilmi olan ilk cz elinden drmyor.
Tarihin byle ka cz tekil edecei hakknda tahminler
haslat hakknda hesaplar yapyor. slm Tarihini, b
tn Osmanl Tarihini nihayet iki senede ikmal edecek,
milletin irfan ktpanesine byk, kymetli bir eser ih-
da edebilecek, birok madd menfaati de olacak. Artk
bu evk ve nee ile gece gndz alyor. Hayfaki ihti
yatszlklar etmee de balad: bir gn souk havada ak
araba ile bir tenezzl yaptndan akam rahatsz oldu.
Doktor Orntaynr ardk. Doktor ehemmiyetli birey
bulmad; fakat hastay odadan kmamaa mahkm etti.
Babamn byle ikide birde hastalanmasndan endieye
dtm, Orntayn bir gece hanesinde ziyaret ederek en
dielerimi syledim. Doktor: imdilik mhim birey
yok; fakat olabilir; ok dikkat etmeli. Bnye gayet kavi
dir, pederinizin maneviyat bozulmazsa bu bnye byle
souk almak faln gibi ehemmiyetsiz eylerden deil.
byk hastalklarla da mcadele edebilir. Onu hibir se
beple skmaynz, hiddetlendirmeyiniz, kendisine daima
mit verecek, onu elendirecek geyler syleyiniz. Sak
zn havas ona yaramaz; Rodosta kalsayd hibir rahat
szl olmazd; fakat ne yapabilir? Kemalin memur de-
;l, menfi olduunu hepimiz biliyoruz. Kendisi herkes
ten iyi biliyor. kide birde en ehemmiyetsiz sebeplerle
menfadan menfaya gnderilmesinden ok mteessirdir.
Hl Rodosu unutamad; Sakz da hi sevemedi; bere
ket versin tarihini yazmakla meguldr. O byk ese
kendisini oyalyor. Siz de daima onu elendirecek, mem
nun edecek eyler yaparsanz hi endie edilecek bir hal
yoktur.
Eyvah! doktor bana bu szleri sylerken mel un istib
dat. Kemali ldrecek manev katili Sakza gndermiti.,
Eve avdet edince babam bitkin bir halde bir koltua
ylm buldum; yz bembeyaz kesilmiti, bin bel ilf*
nefes alyordu.
Ne oldunuz, ne var, hasta msnz?
suallerime cevap vermedi, yalnz masasnn zerin
den bir kt alarak bana uzatt. Bu, mabeyinden gelen
ifre telgrafnamenin hallolunmu suretidi. Dkudum:
Sakz Mutasarrf Kemal Beyefendi Hazretlerine
Osmanl Tarihine methal olarak Roma Tarihi narni-
le sahaarayi intiar olan eseri lileri manzuru li ve mu
cibi takdirat cenab hilfetpenah olup ancak telifi utu-
flerinin baz tabirat ve elfaz birtakmlar tarafndan su-
itefsirat ve talilta uratlarak hakk samileride berke-
mal olan tevecchat seniyyei ahanenin zevaline sebebi
yet verilebilecei mtalea klnmakta olmasna mefani
mezkr tarihin men i neri ile beraber mevcut nshala
rnn ortadan kaldrlmas iin lzmgelenlere taraf li
7:2
73
lerinden hemen ifay tebligat olunmas lzumu i ar v,
cevaba intizar olunur olbapta.
Kurenay Hazreti elriyarden
Besim
Vehmin idrake, eytanatm vicdana, istibdadn hr
riyete, denaetin haysiyete alakasna tecavzn gste
ren bu menhus telgraf Abdlhamidin hayatna yapm
mteaffin ve mstekreh lekelerden biridir. Bu mel un
telgraf trk tarihinin byk evldn vurup ldren hain
silhlar arasnda suyu en katil zehirden verilmi, az
en sfl ta zerinde bilenmi, sap en rezil elin iinde
tutulmu bir hanerdir ki vatann en byk olunu, Na
mk Kemali ldrmtr. Ben bu telgraf okuyunca ba
bamn mahvolduuna kanaat getirdim. O mrnde ilk
defa olarak meyus olmutu ve ftratnn ulviyetine naza
ran yeis Kemal iin lm demekti. Maamafih ilk teessr
ve dehet zamann geirince kendisine kendi byk sz
lerde teselli vermee altm. Hususile mabeyne pek
iddetli bir mektup yazmasn syledim. Teessr zail
olmad; fakat beni memnun etmek iin kendini biraz
toplad. Saraya iddetli bir mektup yazmak fikrini de
kabul etti. Gnler, haftalar, aylar geiyor, saraydan hi
bir ey yok. O alaklk yuvasndan bir hak deil bir yalan
sadas bile duyulmuyor; imdi Yldz Kemale kar yal
n kayadan ibaret simsiyah bir skt kalesi olmu! Ar
tk Kemal yaamaz gibi yayor. Kendisinde zevkten.,
needen, mitten, hibir emelden, hibir merbutiyetten
eser yok. O fikir ve zek brkmnda bir ule kalmam,
o milliyet ve hrriyet cihan gya incimat etmi! Hali
nekadar hazin, ne ulv hazin Ya Rabbi!
Onu bu halinden kurtarmak, yaral yreine biraz
mit vermek iin en samim, en mukaddes hissine dokun
maa baladm, kendisine vatandan bahsettim: Baba.
74
sen lrsn, Abdlhamit lr, fakat vatan yaar. Tarihi
ni mutlaka yaz, bitir o byk eserini. Yatan senden bu
nu bekliyor gibi szler syledim.
Koca byk insan, byk vatanperver! bu szleri
iittike sab elektrik cereyanna tutulmu gibi tir tir
titriyor, heyecanlar iinde yerinden frlyor, yzne
pembe bir nur doluyor, gzlerinden kvlcmlar salyor
ve Evet Ekrem, hakkn var, tarihi bitirmeliyim, vata
nma bu benim borcumdur. Yazacam artk, yazacam,
tarihi... diyor; fakat bir dakika sonra simasna bir me
zar glgesi kveriyor, mevcudiyetinden bihaber bi
halde bir keye ylyor!
Pek abuk anladm ki ona vatandan bahsetmek ken
disini cehennem azaplarna atmaktan baka netice ver-
miyecek. Artk Kemal lm, yalnz vcud kalm; mer
hamete ayan, lme muntazr bir zavall vcut....
Bu mthi hakikatin feci lvhasn hergn gzmn
nnde gre gre fecaatlerle dolu hayatmn belki en
mthi anlarn yaadm.
*
: c *
Aradan ok zaman gemedi. Bir gn bibam bana dedi
ki: Seni bykbaban isteyip duruyor, bir yere yerleme
nin zaman geldi. Annen de Sakzda hastalktan kurtu
lamad. Onu al, Istanbula gtr. Be gn sonra vapur
var, hazrlannz, bu vapura yetimelisiniz. Babam Sa
kzda yalnz brakmak, ben bunu nasl yapabilirdim?
tiraz etmek istedim, sizi yalnz brakmayz diyecek ol
dum, hiddetlendi. Ne demek, ben ocuk muyum? yoksa
sizler bana yapk msnz ? Hezeyan istemem, hemen ha
zrlann dedi. Onun kat kararlarna muhalefet kabil
deildi. aresiz hazrlanmaa baladk.
Bu suretle bir hsn tesadf olarak zmirden muk
tedir bir fotoraf Sakza geldi. Resim karmak Kema
75
lin menfuru idi: Fotorafn nnde hareket etmeden
durmak, iki, kere resmini aldrmak, fotorafnn b
tn bitmez, tkenmez tertibatna maruz kalmak, onun
mizacna gre bell eylerdir. Fakat ben yalvardm, s
rar ettim, nihayet muvafakat etti, fotoraf yapld. Mu
azzam mevcudiyetinin son timsali ite bylece milletine
yadigr kalmtr.
Fotoraflar hazrlannca birine hemen bir ereve
yaptrdm, babama getirdim.- ereveyi beendi. Dedim
ki: imdi bu resminize bir iir yazacaksnz, bana ihda
edeceksiniz. Cevap verdi:
Ooo, byle kundura smarlar gibi iir smarlanr
m imi? Tekrar rica ettim Hele uraya brak bakalm
dedi. ki saat sonra yanna avdet edince fotorafn alt
na u kt ay yazlm buldum:
Namus ile irfan yetimez mi mkfat?
kbal yolu geri Kemalin kapanktr;
ok ak gremezsen de sanda, sakalnda,
Elminnetlillh yz ak, aln aktr!
Namk Kemalin son iri bu kt adr ki anl hamiyet
mesleinin en sadk tercman olarak byk vicdann
dan snuh etmitir ve onun ebed namile beraber trk
milletinin kalbinde yayacaktr.
*
H .r *
Sakzdan stanbula [7terinievel 304] tarihinde
hareket etmi idik. Babamdan iki, mektup aldm; fa
kat bir hafta mektup gelmeyiverdi. Mektup yerine eni
temden bir telgraf gelmi ve Kemalin zatrrieden pek
ar surette hastalandn haber vermi. Kendisi hasta
landndan stanbula malmat verilmesini kat iyyen me
nettii iin bu telgraf son dakika ekmiler. Enitem
hemiremi stanbulda yalnz brakmak istemediinden
76
Sakza o gn hareket eden rus vapurile ben geldim. Ba
bam ben stanbuldan hareket ettiim gn iftihal etmi,
Sakzda bir cami kapsnn nne defnolunmu.
Vefatnn tarihi: 20 terinisani 1304
Mild: 2 knunuevvel 1888
Pazar gn alaturka saat: 8, dakika 20
*
* *
Namk Kemal Midillide iken ilk defa olarak tutul
mu olduu zatrrieye Sakzda ikinci defa mptel ol
mu ve okadar sevdii vatann auuna krk dokuz ya
nda gen bir insan iken can atmtr Hanedannda
uzun mr irs idi; byk pederi yz dokuz yanda,
pederi seksen drt yanda vefat etti. Kemalin bnyesi
ise okadar salamd ki yz sene yaamak o vcut iin
en tabi hal idi. Lkin hapisler, nefiler, mahrumiyetler
hususile vatan derdile hergn yreine alan yaralar
o elik vcud ypratt, ezdi. stibdadn son darbesi ise
yukarda sylediimiz gibi onun maneviyetini ldrm
t. Artk trk milletinin btn tarih musibetlerini kal
binde yaatm, vatan iin ocukluundanberi inlemi,
inlemi ve vatann kurtardna irnan jgetirmi olan o
kahraman mevcudiyet kendi vcudn lmn pene
sinden kurtaramad. O muazzez ve mbarek vatan u
runda ehit olup gitti. Evet Kemalin fulne ehadet de
melidir. Bir ehadet ki itibdadm cehennem sahasnda
binlerce mel un dmann hcumlarna gs gere gere
tek bana mel anet ordularn yerinden sarstktan ve
milletin atisini kurtardktan sonra canm feda eden en
anl vatan kahramannn fulile vatan topranda teres-
sm ediyor.
Kemalin vatan toprana l den vcud trk ta
rihinin anl asmanndan en ulv ve mukaddes bur ol
77
mutur ve trk milletinin btn istikbali o burta ebed
yayan byk lden nur almtr.
Derkeyliyen hakikatini Rabblleminin
Yehmeyliyemez ki etti seni topraa defin
Dnyada Hakka lzm idi cismi akdesin
Tuyan seyli zulme idin eddi ahenin
yle hurua geldi fakat bahri zulm kin
Emvac kanl bir ulu derya olup zemin
Her dalgadan elinde bir ateli seyf ile
nsan kyafetinde zulr etti bin lin
Hep mahvna tehalk il eettiler hcum
Bin yara at sinene her seyfi atein
Kaldn yegne hami i ulviyeti vatan
Amma gene metn idin en kahraman din
Dtn, nihayet eyledi da seni trap
Hayfaki cismin olmad kalbin kadar metn
kinci zatrrie Namk Kemale pek iddetli gelmitir.
Doktor Orntayn Sakzda bulunan btn doktorlar
da toplyarak Kemalin tedavisine fevkalbeer denilebile
cek himmetler sarelni ise de bir faydas grlememi
tir.
Bu muhterem doktorun Kemali lmden kurtarmak
iin nasl btn ilm irfannn kudretile alm oldu
una bana syledii u szler dellet eder:
Yaplan eylerin hibir tesirini gremeyince hasta
nn gsn aarak sa cierini dalama dndm!
bunu yapabilseydim byk Kemal lmden kurtulurdu.
Hayfaki fen daha bkadar terakki etmemitir.
Kemalin dimandaki fevkaldelie de yine Doktor
Orntaynin u sz fenn bir delildir: Kendisi lm
demekti, kalbin darabann duymak kabil olamyordu,
teneffs asgar dereceye dmt; maamafih dimada
78
ki sap merkezlerinin emsalsiz kvveti hayat daha alt
saat temdit etti.
Vefatndan tam alt saat evvel Namk Kemal kitap
okumutur! Gzlerinin feri kam, gndz birey gre
miyor, odasnda be lmba, on drt mum yakyorlar, oza-
man grmee balyor ve Viktor Hgonun Biareler
Les miserables romanndan bir bahsi okuyarak btn
gzelliklerini etrafndakilere izah ettikten sonra kitab,
tekrar okuyabilmek iin ak olarak yastnn zerine
brakyor ve Biraz dinleneyim diyerek ban bir daha
kaldrmyaca yasta koyduktan alt saat sonra vefat
ediyor.
*
%*
Sakza muvasalatmdan bir gn sonra mabeyin baki-
tabetinden Sakz kadsna bir telgraf geldi, Kemalin na-
mm vasiyeti mucibince Bolayra gmlmek zere oraya
nakline iradei seniyye sadr olduu ve naklin anakkale
boaz muhafzlnca temin edilecei tebli olundu.
Sonra anladm ki merhum Ebzziya Tevfik, Namk
Kemalin Sakzda bir cami avlusunda metfun kalmasn
anile mtenasip grmemi ve Kemal Gelibolu mutasar
rf iken bir gn beraberce Bolayra gittikleri srada onun
Bolayr mevkiini pek beenerek ldm zaman bei
buraya gmseler ne iyi olur dediini tahattur ettiin
den Abdlhamide bu vasiyeti arz ve nan Bolayra nak
line irade istihsal etmi. Ebzziyanm stad ve velinime
ti Kemale kar gsterdii bu vicdan merbutiyet ailemi
zi minnettar etmitir.
Ertesi gn Kemalin mbarek na Sakzda defnedil
dii kabirden karld. Tefesshe mni olmak iin dok
torlarn tavsiyesile zerine kurun sarld; denize muka
vemeti ok olmasndan dolay hayatnda pek sevdii
Eseri Nzhet vapuruna nakledildi. Maiyet vapuru
79
olan Eseri Nzhet imdi Kemale son vazifesini ifa edi
yordu. Ben de o gn bulduum bir rmorkrle Sakz
dan zmire, oradan da bir rus vapurile anakkaleye git
tim. Boaz Muhafz Asaf Paa merhum ki erbab hami
yetten idi, beni gzyalarile kabul etti, hakkmda pek pe-
derane muamelelerde bulundu. Kendi maiyetinde bulu
nan byk ve sratli istimbotu hazrland, bununla iki
saat iinde Geliboluya geldim.
Enitem Rifat Bey de Istanbuldan gelmiti. Eseri Nz
het ise saatte be mil sratle hareket edebildiinden Sa
kzdan ertesi gn muvasalat edecekti. Enitemle o gece
Geliboludan Bolayra gittik.
Ertesi sabah gne domazdan evvelce sahile indik,
Eseri Nzhet grnd. Muhafzln emri mucibince Ke
malin lsn sahilden mezara askerler nakledecekti.
Bir blk asker hazr bulunuyordu. Kyn mektep o
cuklar da gne doar domaz ellerinde defne dallarile,
ieklerle yetitiler.
Kyden ocuklar etmi idi rahna itap
Masum ok mu eylese mazlma incizap
Asker, ocuk, iekle muhat oldu ol edip
Alay sanki etmi idi kendi intihap
te Namk Kemal ebed meskenine, ebed nam ve
anile mtenasip, kendi kadar sade, vicdan kadar ulv
bir cenaze alay ile bylece nakledilmitir.
Vakta ki kurbu metfene geldi bu an ile
Bir savt mir eyledi bir zmreye hitap
Asker selma durdu mkfat kalbini
Buldu bu son selm ile ol makderetmeap
Asker deil selma duran, ol selm ile
Trk milletiydi eyliyen iln strap
Mutlak bu rtbe hzn mehabetle eylemez
Bir lhzada kamerle gurup etse afitap
ltefem fakat nasl ediyor nuru Hak gurup
Bilmem nasl Kemal oluyor bir avu trap
Hayfaki bilmemek yaatr ademiyeti
Makberdir ademin var ise bir hakikati
. Birka sene sonra Kemalin kabrini hazinei hassaca
ina ettirmek iin Abdlhamidin iradesini istihsale mu
vaffak oldum. Padiah Kemalin kabrini yaptrarak halka
bir cemile gstermei muvafk buldu, kabir ina edildi.
Plnn Tevfik Fikret yapmtr; alt mermer stun ze
rine yerletirilmi kk bir kubbe. Stunlarn arasn
da parmaklklar. Kabrin yeri bir mseddes saha. Bu sa
hada mermerden yaplm ye zerine yine mermerden
bir puide hakolunmu gayet san atkrane kk bir
sanduka. Sandukann bo tarafna bir lvha konulmu
ki zerinde Namk Kemalin kabridir diye yazl.
iddetli bir zelzele bu kabrin kubbesini yere dr
m, stunlarn krm ise de kk sanduka el an ye
rinde duruyor. Baka bir afet bunu da bir gn mahvede
bilir fakat milletin kalbinden zelzelelerin, tufanlarn
skemiyecei Namk Kemal nam ebeddir ve kendisi
lrsem grmeden millette mmit ettiim feyzi
Yazlsn sengi kabrimde vatan mahzu/f, ben mahzun
beytini natk olduu gibi mahzun mahzun vefat et
mi ise de
Gelir bir gn ki derler sayei feyzi hamiyette
Kemalin sengi kabri kalmadise nam kalmtr
beytile syledii gibi byk trk vatan urunda fe
da ettii byk cann ebediyette braktna vicdanen
kani olduu halde Allahna kavumutur.
k

K
e
m
a
l
i
n

B
u
l
a
y

r
d
a
b
u
l
u
n
a
n

s
t

k

J
s
a
b
r
i