SMET Bozda:. 1932 Bursa. Aratrmac, yazar.

Daha ok yakn tarihle ilgili

aratrmalar ile tannmtr. Eserleri: "Bavekilim Adnan Menderes" (1968 Cell
Bayar ile beraber), Bir an Perde Arkas" (1976), "Demokrat Parti ve tekiler"
(1978), Kemal Tahir'in Sohbetleri" (1080), "nc zm" (1983), "te Japon
Modeli" (1985).
Ayrca "Pekin'de Gmlen Marksizm" adl bir almasn bitirmek zere.
"Gnmze Aykr Dnceler" ismiyle yaynlanmas dnlen, konulan
itibariyle hayli ilgin olacan sandmz bir eserin de zerinde almaktadr.
ABDLHAMD'N HATIRA DEFTER
Hazrlayan: smet Bozda
PINAR YAYINLARI
Beyazsaray No.: 31
Beyazt / stanbul
Tel: 528 40 03
Altnc Basm: ubat 1985

SUNU
II. Abdlhamid Han, Osmanl sultanlar ierisinde kukusuz en ok tartlan.
Osmanl tarihinin en etin ve zorlu bir dneminde tahta kan Sultan II.
Abdlhamid, ahs zelliklerinden ok, devrinde meydana gelen olduka nemli
siyasi sosyal gelimeler karsndaki tutumuyla yerilmekte ya da vlmektedir.
Hakan'n ahsyla ilgili ithamlar ve bunlara kar yaplan savunmalar nemsiz
bulabilir ve kulak ard edebiliriz. Ama otuz yllk muazzam bir tarih dilimini
kapsayan ve siyas entrikalarla beraber Batl dnce akmlarnn da
alabildiine hz kazand, buna karlk Pantrkizm ve Panislamizm tezlerinin
boy gsterdii, Batl devletlerin siyas ve psikolojik basklarnn doruk
noktasna ulat bir dnemi, "II. Abdlhamid Dnemini dikkate almamak
mmkn mdr? Tanzimat'la balayp Merutiyetle alevlenen ve nihayet
Cumhuriyet'le devam eden "Batllama" srecinin, genelde aydnlar tarafndan
ok dikkatli bir biimde deerlendirilmesi gerektii itiraz kabul etmez bir
hakikat olsa gerektir. Gnmzdeki kltrel ve siyasal gelimelerin temelleri
hi phesiz yakn tarihimizde aranmaldr. Bu yzden Abdlhamid devri zel
bir nem tanmaktadr.
Kitap bir "Abdlhamid savunmas" olarak deerlendirilmemelidir. Hakan'n
anlattklar, yer yer, kendisine yaplan ithamlara cevap nitelii tayorsa da; bu
anlar bizce, daha ok yakn tarihimizin nemli olaylarna k tutmas
asndan kymet arz etmektedir. Anlar, yalnz tarih aratrmaclar iin deil,
gnmz anlamak ve geirmekte olduumuz sosyokltrel deimelerin
dinamiini kavramak isteyen aydnlarmz iinde paha biilmez bir malzeme
nitelii tamaktadr.
Bu arada ok nemli grdmz bir hususu okuyucularmza hatrlatmay
gerekli gryoruz: Sultan II. Abdlhamid, hatralarnn bir yerinde, dikkatli
okuyucularmzn gznden kamayacana emin olduumuz bu deerlendirme
yapmaktadr; Cemaleddin Afgan hakknda
Bilindii gibi Afgan iki kez
stanbul'a gelmi ve bir sre kalmtr. Zamann eyhlislam ve baz din
adamlar ile arasnda geen tartmalar gerekten tatsz ve naho olmutur.
Yazktr ki, 19. yzyln ikinci yarsndaki slami hareketlerin pek ou zerinde
byk tesirleri olan Afgan lkemizde yanl anlalmtr, istisna kabul
edilebilecek birka kiinin dnda, bu olumsuz imaj, Abdlhamid'den
eyhlislama kadar pek ok insan zerinde hkim olmutur. Ancak, Mehmet
Akif ve benzeri birka kii, O'nu hararetle mdafaa etmiler ve Afgan'yi lyk
olduu mevkie oturtmaya almlardr. Srt Mstakimin 91. saysnda, Akif
onun hakknda unlar sylen
"Bugn Msr lkesinde slam adna mcadele eden ne kadar insan varsa,
btn bu kymetli insanlar Cemaleddin Afgan'nin yetitirdii kiilerdir
"Merhumu ne Afganistan'da, ne Hindistan'da, ne Avrupa da ve ne de Osmanl
topranda rahat brakmadlar. Hi bir yerde onu rahat ettirmediler.
Cemaleddin, slam dininden biraz taviz verse idi, slm iin mcadele etmekten
biraz olsun vazgese idi, dnyann her tarafnda itibar ve makam bulurdu.

Debdebe ve atafat iinde yaard. Fakat o btn mansplara ulamak

kabiliyetinde olduu halde, slam konusunda tavizsiz olduu iin, bunlarn
hepsinden mahrum braklm bir byk insandr. Hi kimsenin
dayanamayaca hakaretlere ve taarruzlara kendi iman ile kar koydu. Kmil,
stn kelimesinin ihtiva ettii manaya gre o bir yaayan sehid idi "
Sultan Abdlhamid'in Afgan ile ilgili ifadeleri, bizce, ierisinde bulunduu
konum ve artlar asndan deerlendirilmelidir. Bilindii gibi Afgan "saltanat"
anlayna kardr ve saltanat "ittihad slama bir engel olarak grmektedir.
Sultan Abdlhamid ise "Panislamizmi savunmakla beraber saltanat
makamnn sahibidir. Hakan'n, ngilizlerin Hilafeti ykma abalaryla
Afgan'nin dnceleri arasnda bir paralellik grmesi, olaylar ok ynl
deerlendirmek ve her trl ihtimali hesaba katmak alkanlndan
kaynaklansa gerektir.
Ayrca unu belirtmekte yarar var. Abdlhamid dnemine ilikin saylan ok
olmasa da, hatrat trnde kitaplar yaynland. Bunlardan bilhassa, belli
aralklarla birka kez Abdlhamid'in sadrazamln yapm "Sait Paa'nn
Anlarnn bu kitap asndan bir ayr nemi var. Olaylarn birbirine tekabl
etmesi ve bu olaylara ilikin deerlendirme tarzlarnn ve davranlarnn aka
grlebilmesi asndan, Sait Paa'nn Anlarnn da bu eserle beraber
okunmasnda yarar olduu kanaatndayz.
Sonu olarak tekrar belirtelim ki, bu anlar, tarihiler, aratrmaclar ve
aydnlar iin bir malzemedir. Bu deerli belgeler, Osmanl tarihinin son
yzylnn daha objektif ve daha gereki bir ekilde incelenmesine yardmc
olacaktr kanaatindeyiz.
PINAR YAYINLARI

YEN DEVLET TAKVM

l.Mart.l333 (1917) Beylerbeyi Saray
Sonradan Bat takvimi benimsenmemi olsayd, bugn yeni bir ylmz balard.
(Osmanl Devletinde Tanzimattan beri kullanlmakta olan Rm takvimde ylba,
l Mart'dr. Julien takviminin, Mslmanlarn kulland Hicri takvime
uygulanmasyla yaplan Rm takvim, bugn kullanmakta olduumuz Gregorien
takvimden 13 gn geridir. 1917 ylnda Hkmet bu fark kaldrmak istemi ve
Rm tarihle 8 ubat 1332 de, 5 maddelik bir kanun karlmtr. Kanunun 1.
maddesi yledir: "1332 senesi ubatnn 16. c gn, 1333 senesi Martnn
birinci gn saylacaktr."
Ylba da l Knunsni (l Ocak) olarak benimsenmi, ancak bte ylnn
balang tarihi, eskisi gibi l Mart olarak braklmt.
Abdlhamidin szn ettii ve biraz da mizaha ald deiiklik ite bu
deiikliktir. nk bylece bir yl, "Birinci Kanunla bitiyor, ikinci yl "ikinci

Knun"la balyor. Sonradan Birinci Knun, ikinci Knun" deyimleri kaldrlarak

bu aylar, "Aralk ve Ocak" olarak adlandrldktan, yeni kuaklarn bu ince
mizahn zevkine varmalar glemitir.)
Bizim iki tarihimiz var: biri, DN'in ki, Muharrem'Ie, teki DEVLETN ki, Mart
ile girer.
Bundan sonra ylbamz "Knunsni" olacak. Bilmem, ilgili Daireler, Bakanlar
Kurulu, Milletvekilleri, Senato ve muhterem biraderim hazretleri" (Sultan Mehmet
Reat ) "Knunsni" deyimiyle yeni Bir yla girmenin, biraz mansz, biraz gln
olacan dndler mi?
Bir yl, Knunun (birinci) sinde bitiyor, ardndan geen yl da (ikincisi) adile
besmele ekip buyuruyor. Bat takviminin benimsenmesine kar olduum
sanlmasn; tersine, uygun bulduum iindir 'ki u birka satr yazdm. Bir
yenik eksik olursa, yarar da eksik olur. Umulur ki, zaman bunu da dzeltsin.
ehzadelik Gnleri
2.Mart.1333 (1917)
Dn yaptm bu yorum, bugn beni biraz dndrd, imdiye kadar sigara
dumanlan arasnda dnceyle geen gnlerimin baz hatralarn yazmaktaki
ihmalime nerdeyse piman oldum ve zldm. Uzun bir hayat ve uzun bir
hkmdarlk a geirdim. Hatralarm, yalnz benim deil, biraz tarihin ve
zellikle tarihindir.
Ben Saltanatta iken, dzgn bir tahsile ve okumaya vakit bulamyordum.
ehzadeliim de byk kardeim gibi, hibir eye aldr etmezlik iinde
gemiti.
Byk kardeim hazretlerinin evresini alan edebiyatlar ile sonra beni yeren
yazlar yazanlar, Sultan Murad' bilgin, air, yurtsever salam bir kii olarak
halka tantmak ve sevdirmek isterlerdi. Oysa Rahmetli'nin bilginlii, olgunluu
yle dursun, yazs ve imls bile zayft. Sadrazam Fuat Paa (Tanzimat dneminin
nl sadrazamlarndan Keecizde Mehmet Fuat Paa (1815 - 1869) ) tedavi iin Nis'e
giderken, gelini Nimet hanma yazd bir tezkereyi o zaman grm ve bir
suretini karmtm. Rahmetli kardeim Fuat Paadan pek ok korkard. Buna
o vakit "bey" olan Ziya Paa'nn, "Veraseti Seniyye" (Ziya Paann li Paay Msr'da
saltanat eklini deitirmesi yznden eletiren dzyaz eseri: Veraset-i Saltanat- Seniyye. (1868))
mevzuunda bror olarak yaynlad mektuplar sebep olmutu. Ziya Bey'in
Fuat Paa'ya hnc vard. Gya, rahmetli Amcama Fuat Paay Sadrazam
yapmasn o salk vermi de, Paa Sadrazam olunca onun isteklerini yerine
getirmemi!
Veliahd Murat Efend'nin Mektubu
Ben, Ziya Bey'i o zaman da sevmezdim, Ziya Paa olduktan sonra da nk
zeksn iyilikten ok hnc olan kimselere kar kullanr, hrsl ve intikam
peinden koan bir adamd, te bu (Paay ho tutma) hevesile Veliaht Murad

Efendi'nin Fuat Paa ailesine yazd mektup olduu gibi udur:

ffetl Hanmefendi, Peder-i vllar Paa Hazretlerinin nmiza olduklar ve
tebdil-i ab-u hava zmnnda gelecek hafta zarfnda Avrupa'ya azimet
buyuracaklar reside-i c-mia-i teessfmz oldu. Cenab- hak ve feyyaz-
mutlak, kariben kesb-i afiyet ihsan (Abdlhamid tarafndan metinde
yanllklar belirtilmek iin altlan izilen szck ve deyimler siyah dizilmitir )
buyursun. Dorusu u hle, ar derecede mamum ve mkedder olduk. Ve
afi-i (Eski harflerle imls yanl yazlmtr) hakik olan cenab- perverdigrdan
ifa-y acil ihsan buyurmas da'vatn an hulusulbl yd- tezkr eyledik. Her
halde hfz- hdda bulunmalar mtemenna-y hulusveriyedir. (Metinde bu
kelimenin altnda 2 izgi vardr ) Merhum, bu tezkereyi yazarken ben
yanndaydm, nce uzun, uzun msveddesini yapt. Sonra dikkatle ve ar, ar
temize ekti. (Mektup, bu hlile de anlalaca gibi, Fuat Paa'nn hastal
yznden Avrupa'ya gitmesi zerine, Sultan Murad tarafndan kaleme alnm
bir hatr mektubudur. Mektupta, Paa'nn hastal yznden Avrupa'ya
gideceini znt ile haber aldn yazyor, o gnn diliyle Paaya Allahtan
salklar diliyor. Bu birka satrlk mektupta Abdlhamid baz szcklerin yanl
yazlmasn, bazlarnn da yanl kullanlmasn ele almakta ve Sultan Murad'n
da pek yle bilgili, air, edebiyat olmadn anlatmaya almaktadr. nk
baka annelerden doan bu iki karde, oldum olas birbirleriyle geinememi,
birbirlerini kskanmlardr. )
Ben Selnik'e gittikten ve bu deiikliin getirdii bezginlik iki ay iinde
silindikten sonra, dzenli olarak okumaya baladm. Edebiyat ile Tarih en
sevdiim bilgi dallar idi. Ben saltanatdan uzak kaldm bu gnlerde yalnz
dinlenmeyi deil, an ve erefimin de byk bir blmn kazandm. te
bugn, Allah'a kr, fikrimi olduka dzgn bir slup iinde ifade
edebiliyorum. Franszca'dan, kulak dolgunluu ile birok kelime bilirdim.
Selnik'in uzun gnlerinde bu dili, dzenli olarak renmee altm. imdi
okuduum gazete ve kitaplar, lgat yardm ile fakat kolaylkla anlyorum.
Bu birka satrlk mektupta Abdlhamid baz szcklerin yanl yazlmasn,
bazlarnn da yanl kullanlmasn ele almakta ve Sultan Murad'n da pek yle
bilgili, air, edebiyat olmadn anlatmaya almaktadr. nk baka
annelerden doan bu iki karde, oldum olas birbirleriyle geinememi,
birbirlerini kskanmlardr.
Ben Edebiyatlarn Deil, Edepsizlerin Dmanym.
Ah Beni edebiyata dman sanr ve byle gsterirlerdi. Hayr!. Ben edebiyatn
deil, edebsizliin, edebiyatlarn deil, edebsizlerin dman idim.
Ziya Bey'i Vezirlik ve Valilikle stanbul'dan uzaklatrmaya beni iten kuvvet,
efkr umumiye deil, onun bilgisine ve olgunluuna olan saygmd. Mithat
Paa, bilgisi ve olgunluu ile halka daha messir olduu halde, onu Avrupa'ya
srdm zaman, ka adam sesini kard?
Ben edebiyata dman olsaydm. Kemal Bey'e (Namk Kemal) ld gne
kadar kesemden aylk vermez ve olunu saray hizmetine almazdm. (Ali Ekrem

Bolayr (1867 - 1937) babas srgne gnderildikten sonra Mabeyn Ktibi olarak
saraya alnmtr. (1888)) Ben edebiyata dman olsaydm, Ekrem ve Ebzziya
beylerin nazlarn ekmezdim. Ben edebiyata dman olsaydm, Abdlhak
Hamit Bey'i dolgun aylklarla rahat yaatmaktan baka, ara sra borlarn da
vermek gibi hayrhaklklarda bulunmazdm. Ben edebiyata ve tarih bilimine
dman olsaydm, bir ara tacmla, tahtmla uramak istemi olan Murad
Bey'in (Mizanc Murad) her mnasebetsizliine katlanarak, istifa ettii halde
etmemi kabul ederek devlet hizmetinde kalmasna raz olmazdm! Hayr, tekrar
ederim ki ben, edebiyatlarn gerek ve efkatli bir dostu idim. Eer onlara
dman olsaydm, benim de sokak ortalarnda edebiyat ve muharrir
ldrecek adamlarm yok deildi!
"Ben Yangn Brakmm!"
3.Mart.l333 (1917) Beylerbeyi Saray
Bu sabah, Musahibim syledi: Kadky vapurunun yan amatalarndan birinde
drtbe efendi, heyecanl bir sohbete koyulmular: lerinden biri, gnn btn
yoksulluunu ve hayat gln eletiriyor ve bundan da Hkmeti sorumlu
tutuyormu. Ama sar bykl birisi bu tenkitleri yapana kalarn atarak, kaba
bir tutum ve dil ile:
Bu yangn Abdlhamid brakt. Mithat Paa'y attktan ve ldrdkten
sonra, tuttuu yolun buraya kmas zorunluydu demi ve bu sz syleyen de
Selnikli Doktor Nazm Bey'mi
Bunu musahibim merak ettii iin
soruturarak renmi
Doktor Nazm Bey'in adm yirmi yldan beri sk sk iitirdim. ncleri, Ahmet
Rza Bey'le birlikte aleyhimde alt. "ttihat ve Terakkinin koyu
taraftarlarndan olduunu, kimseyi beenmez, kimseyle ho geinmez bir dem
diye tanndn sylerlerdi. Bana kar olanlarn hayatlarm ve hareketlerini
kemden arasra izlerdim. Doktor Nazm Bey'in, meslei olan doktorlukla
uraaca yerde politika ile, ama karmakark bir politika ile urap
didindiini bilirdim. Yalnz vlecek bir yanm sylyorlar; kendi adna hrs
olmamakla, hibir memuriyet kabul etmemekle, arkadalar arasnda
mtemayiz bir vatansevermi!
Soyumdan getirerek tadm unvandan (Sultan) bile adm tecrit etmee
kendisinde yetki gren Doktor Nazm Bey'in ahsma deil, Kadky vapurunun
yan kamarasndan hakkmda bir kere daha savurduu bu aalk hicviyeyi
burada mevzubahs edeceim.
Abdlhamid bir yangn m brakt acaba? Ve Abdlhamid'in devrine balanan
yz senelik kopumalar dneminden gelen kundaklar var myd, yok
muydu? Bunun mnakaa yeri buras deildir, tarihtir; Doktor Nazm Beyle,
fikir yoldalarnn da bir gn iine girecekleri Tarih!
Ben 1324 (1908) ylnn Temmuzunda Hkmeti bu mcahitlere, 1325 (1909)
Nisannda da saltanat evketl biraderim hazretlerine teslim ettim. Benim
zamanmda hududumuz, kodra'dan Basra Krfezi'ne, Karadeniz'den

Afrika'nn kum llerine uzanrd. "Almanac de Gotha"nn 1908 ylnda

yaynlanan ile bugn kan karlatrlrsa, benden sonra gelenlere yangn
deil, byk bir lke, otuz milyonu aan nfus ve bir ordu brakm olduum
anlalr.
Ben dedim, Onlar Borland.
yle byle on yl oldu. Yani, srdm padiahln de biri Eserlerimin
'de deil on'da birini vcuda getirdiler mi? Hkmdarlk makamna geldiim
zaman, yz milyon liraya yaklaan d borlarmz iki byk harbin ve
birok ayaklanmalarn gerektirdii masraflar karladktan sonra otuz
milyona indirmeyi baardm. (Bugnk paramzla borcumuz 7 tirilyon 800
milyar Trk liras veya takriben 26 milyar Amerikan dolan kadardr) Yani, onda
birine! Nazm Bey'le arkadalar ise, benim braktm otuz milyon borcu,
bugne kadar drt yz milyona kardlar Yni, on katna Demek benden
sonrakiler, Saltanat makamnn g ve kuvvetini yrten yalnz biraderim
olmad iin benden sonrakiler diyorum yalnz d borlarmz arttrmak
konusunda byk bir marifet ve muvaffakiyet gstermilerdir.
Ben, hangi artlar iinde ve nasl bir zamanda padiah oldum? Bunu
hatrlatmak isterim. BosnaHersek ayaklanm, Karada ordumuzu sarm ve
yenmi, Srbistan dzenli ve tehlikeli bir kuvvetle lkemize sava amt. Bu
bdirelerden o mthi Rus muharebesi dodu. (1877 Osmanl Rus Sava.
Bizde buna "93 Harbi. (1293) denir) Bu sava douran i ve d olaylar benim
saltanat gnlerimin ii deil. Ben ki padiahn ardarda hl'inden, 93 gnlk bir
hkmet buhranndan ve bir saltanat boluundan sonra padiah olmutum.
Millet, rtn, erginliini iddia ediyordu.
Kamuoyunun gvenini elinde tutan Mithat Paay hemen Sadrete getirdim.
Rusya'nn ileri srd istekleri veya Rusya ile sava gze alp almamay yine
millete brakmtm. Bunu konuup tartmak iin kurulan "Meclisi Umumi"ye
de milletin o kadar gvendii Mithat Paa bakanlk etti.
Ben Ne ahs Olarak, Ne Makam Olarak Sorumluyum."
yleyse, 93 Sava ile bunun getirdii btn sonulardan ben ne ahs olarak,
ne makam olarak sorumluyum.
Harbin idaresine gelince: O zaman tayin edip hizmet verdiim kumandanlar,
Osmanl tarihinin yalnz o dneminde deil, ondan nce ve ondan sonraki
dnemlerinde de esine seyrek rastlanan kumandanlard. Ulam aralarnn
eksiklii, Rumelindeki Mslman halkn dnda kalan aznlklarn taa Edirne
vilyetinin iine kadar bulaan ayaklanma ateleri, hep benim zamanmda ve
benim yzmden olumu uursuzluklar ve felketler srasnda gsterilmek
istenirse, tarihin insaf ve adaletine dokunulmu olur.
O savan srkledii felketler altnda ezilenlerin yardmna yetitim. O
gmen dindalar kondurmak ve yaatmak iin mmkn olan her eyi yaptm,
stanbul'dan Sivas'a, Halep'e kadar bir utan bir uca gmen kyleri kurdum.
Bunlarn bir oundaki camilerin masraflarn, ulu Allahn bana emanet

buyurduu kullarna acizane bir yadigr olmak zere, kendi kesemden verdim
"Mill Ticaret" ad altnda be kiiyi patlayncaya dek doyurmak iin halkn
midelerine girecek lokmalara kadar el uzatmak, byle dar ve bahtsz gnlerde
deil, en geni ve rahat zamanlarda bile hatrmdan gemedi. Aklmdan hi
kmayan eyler, bu Allah kullarnn yiyecei, iecei, yakaca, barnaca idi.
Bunlar, kendimi savunmak iin sylemiyorum; nk yerime geenler beni o
ka'dar savundular, temize kardlar ki, dinime ve devletime getirdikleri
felketin hatras olmasayd, kendilerine bunun iin teekkr bile ederdim.
Ben, sayp dktm bu kk hizmetlerimle iftihar etmeye de kendimde hak
bulmuyorum; nk hepsi vazifemdi. Bugn zgn ve piman olarak
gryorum ve yaarsam ilerde kendi kalemimle enine boyuna itiraf edeceim ki,
benim de birok kusurlarm vardr.
Haydi, o yurtsever Doktor Nazm Bey'e hak vererek kendisi ile birlikte iln
edeyim ki:
Bu yangn Abdlhamid brakt!
Ama o haksever doktor da eer mert bir insansa saklamasn ki, o yangn gya
sndrmek iin gelenler su yerine petrol kullandlar!
Yallk, daha fazla yazmama engel olacak; yoruldum. Mithat Paa iin de
syleyecek szlerim var. Vaktim olur ve Allah da isterse yarn bu konuyu ele
alacam.
Mithat Paa
4.Mart.l333 (1917) Beylerbeyi Saray
Hatrmda kaldna gre, cennetmekn pederimin (Sultan Abdlmecid) son
Veziri Mithat Paa'dr. Son Veziri olmasa bile, son vezirlerindendir. Amcam
merhumun maiyetinde Avrupa'dan dnerken Mithat Paa'nn Tuna
vilyetindeki bayndrl ve devlet dzeni hepimizin takdirini kazanm ve
Avrupa'da grd bayndrla hayran olan amcam, Tuna vilyetine girer
girmez hayrdualarla hatrlam, anmt.
Paann "uray Devlet" bakanlna getirilmesi, ona Sadrazamlk yolunu
amak iindi. Fakat Sultan Abdlziz, li Paa'y incitmek istemedii ve Avrupa
dnnde bu duygusu daha da glendii iin, Mithat Paa uray Devlet'de,
yni stanbul'da oka duramad.
Cennetmekn amcam, pek vakur bir hkmdard li Paa'y bylece
arkalamasnda, yle sanyorum ki nc Napolyon'un da etkisinin pay vard.
Fakat rahmetli, byle bir etki altnda olduunu kimseye belli etmezdi.
Bir gn li Paa Sultan Aziz'e gelerek Badat vilyetinin olaanst nem
kazandn ve iiliin giderek arttn, Acem ah'nn "Atebt" ("Atebat aliyye
Hz. Hasan ve Hseyin efendilerimizin mehedi mukaddesleri mnasna gelir)
ziyaret vesilesi ile oralara seyahat edeceinin sylenti halinde dolatn
anlatarak Vali Nakittin Paa'nn idaresine gvenmediini syledikten sonra,
kendisinin bu vilyete memur edilmesini arz etti.

li Paa, Padiah'n kendisini stanbul'dan uzaklatrmayacandan emindi.

Nitekim dnd gibi kt. Bunun zerine: "O halde Reis Paa kullarndan
uygun bir Vali bulamyorum." dedi. Mithat Paa da bylece Badad Valisi oldu.
"Mithat Paa'nn Politikas Hatal di."
Badad vilyetinin snr o zaman pek geniti. Mithat Paa, sanrm seneden
fazla Badad'da kald. Vilyeti iyi idare ettiini, ve baz bayndrlk ve
dzenlemelerde baar kazandn iitiyorduk. nceleri pek gitmek istemedii
bu vilyetten Mithat Paa'nn ayrlrken ok zgn olduunu da iittik. Mithat
Paa'y Badat'dan kaldrmak, li Paa'nn yerine Sadrzam olan Mahmut
Nedim Paa'nn hatas idi. nk rekabetinden Ali Paa'nn bile ekindii bir
adam, Mahmut Nedim Paa iin tehlikeli bir muhalif olabilirdi; nitekim yle
oldu. Mithat Paa, tayin edildii Edirne vilyetine gitmeden, bir yolunu bularak
kendisini huzura kabul ettirmi ve Mahmut Nedim Paay drerek yerine
gemitir.
Mithat Paa iyi bir Vali idi, fakat yrtt politika hatal idi. O zaman
padiahn ve vkel'nn gznde pheli olan adamlarla sk sk buluur ve bir
ark padiahn deil, en merutiyeti hkmdarlar bile kukuya drecek
davran ve konumalar, Sadrazamn azndan ve konandan duyulurdu.
Sultan Abdlziz'i tahttan indirmek fikri, ilk nce Hseyin Avni Paa'da dodu.
Sebebi de Padiah'n daha nce kendisini sparta'ya srmesiydi. Amcam
merhum, ar bal ve herkesi de kendisi gibi eli ve yrei ak zannedecek
kadar insanlara gvenliydi. Hseyin Avni Paa gibi kinci bir adam hem
balad, hem de Seraskerlie getirdi, te amcam, bu hatasna kurban
gitmitir.
"Hl' ine Girmi Kimseye Gvenilmez."
Mithat Paa, hl' iine karmakla, idare adam olmaktan karak ihtillciler
snfna geti. Hi bir Hkmdar, hl' iine karm bir adama gven duyamaz.
Meer ki hl' edilen hkmdar, yerine geenin can dman olsun. Ve dnyada
hibir ihtilalci grlmemitir ki, ykmakta gsterdii baary, yapmakta da
gsterebilmi olsun
Ben tahta ktm zaman, Sadrazam Mithat Paa deildi. Kamuoyu'nun
kendisine eilimi ve gveni olmas, durumun da olaanst tehlike ve nezaket
tamas nedeniyle, hemen kendisini Sadrazamla getirdim.
unu temin ederim ki, Mithat Paa idareli ve tedbirli bir Sadrzam olsayd, hi
olmazsa Rus Muharebesinin sonuna kadar sadaretde kalrd. (1877 Osmanl
Rus Sava) Halbuki ilk gnden balayarak bana bir mir, bir vas kesildi.
stelik tutumu da merutiyetten ok, despotlua yaknd. Mithat Paa'y iyi
tanyanlar, re'yinde ve tutumunda ne kadar mstebit olduunu saklamazlar.
Tuna vilyetindenberi en aziz ahbablarndan bulunan ve Mahkemei temyizin
birinci reisi iken Mithat Paa'ya olan sevgisi nedeni ile taralarda mrn
yitirmee raz olan Ramiz Molla'nn Beyrut merkez niyabeti srasnda Vilyet
idare Meclisinde bir mesele konuulurken: "Bu esasen Mithat Paa'nn Tuna

Valisi iken dnm olduu bir eydir. Paa hrriyeti yalnz kendi nefsi iin
isterdi; bunun dnda mstebidin mstebidi idi." der.
Mithat Paa'ya grmeden k olanlardan birinin bu sz pek gnlne dokunur
ve elinde olmadan bir krgnlk gsterir. Ramiz Molla, bu fkenin farkna
vararak Meclis daldktan sonra o zat yanna arr ve uzun, beyaz sakaln
eline alarak:
Bak olum, ben bu sakal yalnz yllarn zahmeti ile deil, bir para da Mithat
Paann yznden ektiim gurbet mihneti ile aarttm. imdi seni gcendiren
bu sz, ben Paann yzne kar da ka defa sylemiimdir. Ben, unun
bunun hatrna uyarak deil, geree uyarak konuan bir adamm. demi
olduunu Ramiz Molla'nn lmnden sonra, o evre insanlarndan biri, bir
gn bana hikye etmiti.
O ret Gecesinde
Mithat Paa'nn ikinci Sadretinde Kanun Esas (Anayasa) hakkndaki "Hatt
hmyn" benim tarafmdan karld. Bilindii gibi bu hattm okunduktan
sonra, akam olunca Mithat Paa'nn konanda toplanrlar; O zamann
hrriyetsever airleri, edebiyatlar hep beraber, o gece devlet ileri
konuulacak yerde, iaret ileri konuulur. Mithat Paa, taa genliindenberi
sarholuu ile nlyd.
"Kanuni Esas" ilnnn verdii zevke, ikinin verdii sarholuk da eklenince,
yemekten kalkt zaman, dmemesi iin iki koluna girerler. Elini ykarken dili
dolaa, dolaa enitesi Tosun Paaya:
E, Paa!. Bundan sonra beni kim yerimden atabilir? Syle bakaym Paa! Ben
bu sefer ka yl Sadarette kalacam?
demi. Tosun Paa da:
Bu gidile bir hafta bile kalamazsn!
diyerek ve deta srkleyerek harem dairesine gtrm. Ben bu olay o gece
haber almtm.
Mithat Paa'nn deerini inkr etmem. alkan, namuslu bir Vali idi. Fakat
meziyetleri kadar, noksanlar da vardr. Hele politikada, zamann
gerektirdiklerini, Safvet ve Ethem paalar lsnde anlamazd.
Tuna Valisi iken, Bulgarcann Bulgar okullarnda okunmasn hem tevik
etmi, hem arkalam. Bunun ar sonularn hatrlatanlara da: "Hangi dilde
olursa olsun, tek okusunlar" diye szm ona parlak bir gerekeyle direndiini
herkes bilir.
Sultan Abdlziz'in ehadeti meselesi, derece derece yarg kurullarndan gemi
bir iti. Ben, kan idam kararn hafifletmekten baka bir ey yapmadm. Eer
gayritabi bir ecelle lmse, benim bunda parmam yoktur.
lmnden aa yukar on yl sonra, Avrupa'da baslm Trke bir kitapta,
nasl ldrld zerinde ayrntl bilgi var ve baz isimler aklanyor. Bu

kitabn yazdklar doru ise, suu ileyenler arasnda bana nisbeti olan
kimselerin bulunmamas da gsterir ki, o meselede benim ilgim yoktur.
"Mithat Paa'nn lmnde Parmam Yok "
Bu bir gerektir ki, Mithat Paa'dan her zaman ekindim. Fakat o kadar nl
bir insan hatt mahkemeden idamna hkmolunduu bir zamanda bile
mahkeme kararn icra ettirmeyecek kadar kurumaya lyk grmken, sonra
niin ve ne menfaat umarak ldrteyim?. Dmanm ehitler srasna
karmak benim menfaatime elbette aykr olurdu.
Haydi, beni karalayan bu iftiray olmu sayarak olduu gibi ve tamamen kabul
edelim. Size ka Halife gstereyim ki, ekindii veya ekitii kimseleri bir anda
yok etmilerdir, slm halifelerinin en byklerinden biri olan Halife Abbas,
Mansur'a, Devaniki hanedannn velinimeti olan Ebu Mslimi Horasan'yi idam
ettirmedi mi?. (Abl Abbas'a Eb Mslimin yok edilmesini tedenberi salk veren
alMansur, bu emeline Rmiye kasabasnda muvaffak oldu. (13 ubat 755))
Harunl Reid'in, o kadar sevdii Caferi Bermek'yi idam etmekle kalmayp
akrabasna ettii zulm, benim Mithat Paa'ya davranmdan daha m hafiftir?
zellikle ben, Mithat Paa'nn umulabilecek saldrsna ki meydan bulsayd,
umduum bama gelirdi yalnz ihtiyat tedbiri almakla yetindim. Adamlarna
hi dokunmadm ve ailesine musta'fi maalar verdirdim. Yetitirdii vezirlerden
Abdurrahman ve Halil Rfat Paalar gibi ie ya rayanlar, taa Sadaret makamn
kadar kardm. Ve Mir akir Paa ve Raif Paa gibi devlet adamlarn da
nemli ilerde ve mevkilerde kullandm. Fatih Sultan Mehmet'in, Halil Paa
gibi, Varna zaferinin kazanlmasna sebeb olmu deerli bir Sadrzam idam
edivermesi, bir halde sadece Rumlar direnmeye tevik hainliini yaptn
gsteren mektup efsanesine dayal bir ilem deildir.
Sokullu Mehmet Paa'nn ehadetinde nc Murad'n ilgili olmad iddia
olunabilir mi?. Alemdar Mustafa Paa hadisesinde ceddim Sultan Mahmut
hazretleri, Paa'ya hayrihahlk gsterdi mi?.
O kadar uzaklara gidip de tarihten rnekler aramaya gerek yok. Drt yl nce
Takvimi Vekayi'de okumutum; Mahmut evket Paa'nn ldrlecei yer ve
saat, hkmete daha nceden haber alnmken, koca bir Sadrzam ve
Harbiye Nazr, gpe gndz ve Harbiye Nezareti'nin nnde bir yaveri ile
birlikte para para ediliyor ve on yedi kurun atlyor da, yine bir polis, bir
jandarma eri meydana kmyor. Otomobille kaamayan bir topal olmasayd,
belki olayn sulular da kolluk memurlar gibi ortaya kmazd!
Bo Bir Merutiyet Hayranl
Mithat Paa meselesinde bu kadar direniim, bu ismin hayatma bir leke gibi
srlmek istenilmesindeki genel inaddan ok zldm ve nefret ettiim
iindir.
Diyorlar ki, bizde Kanuni Esas'yi kuran Mithat Paadr. Gerekten teden beri
merutiyet yanlsyd. Ama adn, baz kitaplarda vgsn duymaktan domu
bir tarafdarlk Mithat Paa, Merutiyet idaresinin Avrupa'da salam olduu

faydalar yalnz grm, fakat bu bayndrln teki sebebleri ve tesirlerini

incelememiti. Solfato, her hastala, her bnyeye yaramad gibi, Merutiyet
ynetiminin de her millete, her ulusal bnyeye yaramayacan sanrm. O
vakit, faydal olamyacam sanrdm, simdi ise, zararl olduu kansndaym.
Mithat Paa, Kanuni Esas'nin mutlaka iln edilmesini teklif ettii zaman,
hibir devletin Kanuni Esas'sini incelememi ve bu konuda temelli bir bilgi
edinmemiti. Akl hocas, Odyan Efendi idi. Odyan Efendi ise, o zaman bile
bizde nemli bir hukuku deildi. Hele memleketi, hi tanmazd. Sanrm ki bu
anlay ktl yznden Mithat Paa ile "Taif" kalesine kadar beraber gitti.
93 de (1877) Ziya Paalar, Kemal Bey'ler, Abidin Paa'lar Kanunu Esas
layihasn hazrlamaya altklar gibi; sr ktibim Sait Paa ve o srada mir
olan Mektibi Harbiyye Nazr Sleyman Paa da bir lyiha dzenleyip
sundular. Ama bu kiilerin hibiri arasnda fikir birlii yoktu. Kemal Bey bu
konuda, hem Mithat Paa'ya, hem de kendi arkadalar ile Sait Paa'ya kar
idi. Bana yirmiye yakn arza verdiler. Yldz Saray'ndan Harbiye Nezareti'ne
aktarlan evrak arasnda sakldr. Bu ktlarn, tarih olmaktan te bir
deerleri olmad iin, yama edilmemi, ya da satimamtr umudundaym.
unu da syleyeyim, o zaman aydnlar arasnda Kanuni Esas'ye kar olanlar,
tarafdar olanlardan oktu. Ethem Paa (Abdlhamid'in babas Sultan Mecid'e
ders vermi, Fransa'da okumu bir Sadrzamdr. Oullan ressam Hamdi bey,
mze mdr Halil bey tannm deerli kimselerdir), Safvet Paa (Mehmet Esat
Safvet Paa (1814 1883) Hariciye Nzn ve Sadrzam oldu) ve teki vezir ve
tannm devlet adamlar, bir millete hazrlanmadan bir kalemde tam bir
hrriyet verilmesine kar idiler. Hatt, Tunuslu Hayrettin Paa gibi szn
esirgemez bir vezir bile Sadrzam'ken bana bir ara: "Eclf (Kongresinin
kararlarn ortaya koydum. Ben harbin millet iin bir fet olduunu, tahta ktm
gnden, indiim gne kadar, dikkatimden hibir zaman uzak tutmadm. "Filibe
Vakas"m savasz geirdiim iin uzaktan yakndan ne kadar sze geldim.
Yunan'la sava kabul ederken o kadar dnmtm ki, bu gerekli ve hakl
endieleri bile, aleyhimde bulunanlar, trl trl biim ve manya sokarak telli
pullu yalanlar ortaya kardlar) kanun ile silhlandrmadan nce, birok
dnmek gerekir," demiti. Bu deyim aynen Hayrettin Paa'nndr.
"Mithat", "Devai Devlet" Demekti.
Fakat ben o zamanki ceryann nne geemezdim. "Mademki millet, kendi
mukadderatn bir de kendisi idare etmek tecrbesinde bulunmak istiyor,
Milletin istedii olsun" dedim. Ve eldeki lyihalar arasnda Mithat Paannkini
kk bir dzeltme ile onaylayarak bilinen Hatt Humayn'u kardm.
Mithat Paa'nn lyihasn ncelikle kabul etmek zorundaydm. nk, "Mithat"
adnn ebced hesabile "Devai devlet" ("Devai devlet" ve "mithat" kelimelerindeki
harflerin, ebcet hesab ile, her iki kelimede 452 rakamn tespit etmesine iaret
edilmek isteniyor) olduunu kef ve iln etmi olan hasta bir halka, yine onun
hazrlad devay vermek zorunluydu Baka trl susturamazdm.
Rusya muharebesini Mithat Paa hazrlam ve Millet Meclisi harbin cereyanna

tank ve gzlemci olmuken, sonunda her felket ve uursuzluu, zellikle

benim srtma ykmak bile istemilerdi. Hl bu direnmeler ve saldrlar teden
beri srp gidiyor.
Ak alnla iddia ve belgelerle ispat ederim
Muahedenamesi"ni imzalad. Bense, "Berlin.

ki,

millet,

"Ayastafanos

Eclf: Baldr plak, edebsiz takm anlamna gelir.

Bu dnya savana (Mithat Paa'y niin yarglattm ve mahkm ettirmi
olduumu da ikide birde beni sulamak iin soruyorlar) girip girmemeyi ok
dnr, hele yeneceine yzdeyz inanmadan taraflara iltifat etmezdim.
Bence, bir millet iin fetlerin en by savatr. Zaferle sona erenleri bile
milleti bitirir, yorar.
"Beni vdler, Onu Yerdiler."
Mithat Paa Sadaretinde milletin kendisini sevdiine o kadar inanmt ki,
azlettiim anda byk bir ihtill karak benim hl' ve belki de Mam edileceimi
bile saklamaya gerek grmezdi. Halbuki, ben onu Avrupa'ya uzaklatrdm
zaman, hi kimse azn amad gibi, birok vezirler ve devlet adamlar beni
kutlamlar, airler, bana vgler, ona yergiler yazarak, gazetelerle, kitaplarla
bunlar yaynlamlard. Hatt o kimseler arasnda Gazi Ahmet Muhtar Paa,
bu olayla ilgili bir maceray, sonradan yaynlad "Htrat"da da otuz bu kadar
yl sonra itiraf ediyor (22)
Mithat Paa'nn saflna l olmasayd, u meseleyi burada aklamay gerekli
grmezdim. Kendisine hrriyet vermi olan bir velinimetin, henz eserinin
mrekkebi kurumadan sadretten ve memleketten uzaklatrlmasna
halknn sustuu, aydnnn teekkr ettii bir milletin Merutiyet daresine ne
kadar lyk olduunu ben sylemek istemem. Beni stibdat daresi'nin en
byk taraftar ve dnyann en byk mstebidi iln edenler, hakikati hi
olmazsa ben dnyadan el ektikten sonra itiraf etsinler ve onlar da benden el
eksinler.
Sultan Abdlaziz ldrlmtr.
Ortada, uydurulmam, herkesin bildii, belli bir olay vard ki o da rahmetli
amcamn kanl lm idi. Sultan Abdlziz intihar m etti, yoksa onu ehit mi
ettiler?
Ben hl o inantaym ki Aziz amcam intihar etmi deil, ldrlmtr. nce,
doktor raporu o kadar lastiklidir ki dnyann her yerinde en byk tp bilginleri
tarafndan tartlabilir, intihara kalkan bir kimse, iki kolunun damarlarn
birden nasl kesebilir?. Bunu daha o zaman, doktorlar ortaya koymu, yazarlar
kitaplarna geirmiti.
Ahmet Mithat Efendi merhumun "ssi inklp"ndaki pheli satrlar, Mithat
Paa'nn mahkemesinden de, mahkmiyetinden de nce baslm ve
yaynlanmt; hem de drt yl nce Ahmet Mithat Efendi ise, paann dman
deil, yetitirmesi, yakn idi.

Mahkeme, ak yapld. Muhakeme usulleri dna klmamtr. Tanklardan

baka, baz sulularn itiraflar da var. Cinayet ve temyiz mahkemelerinin bu
kadar nemli bir davada hak ve adaletten uzaklaacak kadar vicdansz ve
pervasz yeleri ve kurullar bulunduunu ileri srmek, ilerinde Mithat
Paa'nn da bulunduu btn milleti aalamaktr!
Adalet mercilerinden gemi olan bir hkm, bir de vezirler, devlet adamlar ve
din bilginlerinden kurulu bir fevkalde Heyet'e inceleterek fikirlerini istedim.
Hi kimseyi madde ve man olarak baskya almam olduum da ilerinden
bazlarnn, byk bir zgrlkle fikirlerini sylemi olmalarndan bellidir.
Dikkat olunursa, bunlarn arasnda ahsma bile sz dokunduranlar oldu.
Byle olduu halde, toplanan oylar, hkm giyenlerden yana bir ounluk
salayamamt. Ben bu konuda mahkemelerden de, vezirler, devlet adamlar,
din bilginlerinden kurulu fevkalde Heyet'den de insafl kalarak hkmllerin
hayatlarna merhamet ettim: idam hkm hibiri hakknda uygulanmad.
imdi, mahkeme kararndan da, doktor raporundan da daha kuvvetli bir akl
delilini de ben ne sreyim: Sultan Azizi hl' etmek fikri, en nce Serasker
Hseyin Avni Paa'ya gelmiti. Mithat Paa ile bu ie karm teki devlet
adamlar, olaya deta srklenerek karmlardr.
Hseyin Avni Paa
Serasker'i, padiaha dman eden sebeb, bir aralk rtbe ve nianlar alnarak
memleketi olan sparta'ya srlm olmasdr. Kinci Hseyin Avni Paa bunu
unutmad; ve eline geen ilk frsatta intikamn ald. sraflar, falanlar hep
behnedir. (Martini Hanri) tfeklerinin satn alnmas srasnda Hseyin Avni
Paa, hazine zarar karsnda kpren titiz bir kii olmadn leme
gstermiti!.
Ama Hseyin Avni Paa kinci olduu kadar ihtiyatlyd. Sultan Aziz, intihar
etmek deil, yaamak, ve kendisinin aranaca bir gn grmek isterdi.
Topkap'dan Sultan Murad'a gnderdii o ackl mektup da bunu ispatlar. Hl'
edilmi hibir hkmdar yoktur ki, halkn kendisini nedametle aramakta
olduunu grp iitmeden lmeyi istesin.
Sultan Murad'n hastal daha ilk gn, biat treni srasnda hissedilmi ve
grlmt. Sultan Aziz, belki gafil avlanmt ama, kendisinden yana olanlar
pek oktu. Ksa bir sre iinde, Abdlziz'in lehinde toplumdan byk tepki
doacan kurnaz Serasker hl' srasnda grd. Tehlikeyi ne suretle olursa
olsun kaldrmak, onun iin bir zorunluktu. te Sultan Aziz'in ehadet sebebi
budur!
Abdlhamit ve Murad birbirlerini hi sevmezlerdi. Abdlhamid'in hl'
edilmesinden sonra tahta kan kardei Sultan Reat, Mbeyn Baktibi Ali Fuat
Trkgeldi'ye u olay anlatarak bu dmanlklarn Sarayda nasl kullanldn
aklamtr.
"Bir gn ehzade Abdlhamid Efendi ile beraber, Sultan Aziz'in huzuruna ktk.
Hamit efendi, byk birader Murad efendinin Sultan Aziz'i ne suretle faslu

mezemmet (arkasndan konumak) etmekte olduunu nakletti. O da bana: "Sen

de iittin mi?" diye sordu. Ben cevaben "Biraderin azndan efendimizin
senasndan baka birey iitmedim, dedim. Dar knca Hamit efendi: "Tu
senin suratna, beni rezil ettin" dedi.
Bir gn de Murad'n dairesine gittiimde kendisini Sultan Aziz hakknda pek
hiddetli bir halde grdm; yannda duran haneri gstererek: "Bir gn gidip u
hanerle o koca karnn deleceim" dedi. Ben de "Pek iyi edersin birader, sen onu
ldrrsn, ksas olarak seni de ldrrler; Hamit efendi tahta kar. Bu suretle
sevmediin Hamit efendiye hizmet etmi olursun" dedim.
Amcam Abdlziz'in kendisini ldrmeyip "ldrld" bylece tahakkuk
ettikten sonra, mahkmlar arasnda masum bulunup bulunmad ikinci
derecede kalr.
(Bu satrlar yazdktan sonra hatrma geldi, unutmamak iin kaydediyorum.
Hseyin Avni ve Mithat paalarla, kendilerile ibirlii yapm arkadalar
Beikta'taki" "Muvakkithane"de, Harbiye Okulu rencilerinin geliini
heyecanla beklerken, belirli saatin gelip gemi olduunu sanarak, "Ah,
Sleyman Paa, bizi ele verdi, hiyanet etti." diye birbirlerile konumulard. Bu
olay, hi kimsenin inkr edemiyecei bir gerektir.)
Evet, mahkmlar arasnda masum bulunup bulunmad meselesi, suun
yaratlmad, hkmn zorlanmad belli olduktan sonra, ikinci derecede kalr.
Yanl varsa, hkimlerine aittir.
Mithat ve Mahmut Paalarn bir gece, adlan belli subaylar ve askerler
tarafndan Taif kalesindeki mahpeslerinde boulmu olduklarn iddia ediyorlar.
Doru olsa bile, bu ie ben ne katldm, ne de rzam vardr. Hatrma gelen bir
olay buraya olduu gibi aktarmak, tarihi ve tarihle birlikte ileri srdklerimi
aydnlatmak ve pekitirmek isterim.
erif Abdlmuttalibin ihbar
Hkmller Taife gnderildii zaman Mekke Emiri, erif Abdlmuttalip idi; ve
erifin, Amcamn hl' iine karm olanlara kar ak bir dmanl vard.
Ayaklarna zincir vurduunu iitmi ve kt tutumundan vaz gemesini
kendisine hemen emretmitim.
erif Abdlmuttalip bilindii gibi, Hicaz Valisi ve Komutam Osman Paa
tarafndan tutuklanarak Emir'likten azl edildi. erif o zaman bana yazd
dilekede "Mithat ve Mahmut paalar Msr'a karmak iin baz yabanclar
tarafndan giriimler olduunu, kendisinin bu giriimleri nlediini ve bana
gelenlerin de bundan ileri geldiini" sylyordu. erif Abdlmuttalib'in hibir
szne ve davranna inanmazdm. Bununla birlikte, iddias, dikkate
alnmayacak kadar nemsiz deildi. Bu Paalar kaarlarsa, muhafzlarn
ahsen sorumlu tutacam ve hibir mazeret ve behane kabul etmeyeceimi
Osman Paa'ya hatrlattm, rademi tebli eden, o zamanki Baktibim Rza
Paa idi. Rza Paa, z, sz doru bir adam olduundan, bu mnasebetle
hkmller zerinde fazla bask yaplmamas ve eziyete konulmamasnn da bu

arada hatrlatlmasn, insanlk adna benden rica etti. Takdir ile kabul ettim.
Sarayn evrak arasnda msveddesi hl mevcut olsa gerek
imdi dnyorum:
Olabilir ki muhafzlar kendi balarndan korkarak byle bir olupbitti'yi ortaya
koymay, kendi menfaat ve selametlerine uygun grmlerdir. Yalnz hemen
belirteyim: bana gelen raporlarda her ikisinin de normal olarak ldkleri
bildiriliyor ve doktor raporlar ile de bildirileri belgeleniyordu.
te Mithat Paa hakknda syleyeceim szler bunlardr. Tekrar ederim ki,
nefsimi deil, namm haksz yergilerden korumak iin bu satrlar yazdm.
Dnyada daha ne kadar kalacam belli deildir. lm bana o kadar yaklayor
ki, deta admlarnn sesini duyuyorum. Bu gereklerin herkese bilinmi
olaca bir gnn geleceine inansam, pek rahat bir vicdan ve huzur iinde
gzlerimi kapatacam.Daima iman etmi olduum Allah'n huzuruna adalet ve
ltfundan emin olarak kacam.
Balkan Hadiseleri
5.Mart.l333 (1917) Beylerbeyi Saray
Dou Rumeli konusunda benim zaaf gstermi olduumu pek ok iddia ettiler.
"Zaaf gstermek", var olan kuvvetten faydalanmamak demektir. Hangi kuvvet
vard da Dou Rumeli'deki egemenlik hakkmz savunmak iin kullanlmad?
Bunu dnen ve syleyen bir insaf sahibinin ktn bugne kadar
duymadm.
Bulgar Prensi Du Battenberg Filibeyi bir basknla igal ettikten sonra
Hkmetimiz olaydan haberdar olabildi. O da, Rus sefirine gelen bir telgrafdan,
Telgraf Nazr zzet Efendi'nin bana bilgi vermesi ile salanabildi. Sadrzam.
Sait Paayd. Tahttan ayrldktan sonra okuduum baz beyan ve yazlarnda
Sait Paa'nn olaylar kendi lehine bozduunu hayretle ve zlerek grdm.
Sait Paa, Bulgarlarn saldracaklarn daha nceden bilmedii gibi, olay
stanbul'a aksettikten sonra da bir sre tereddt ederek Devlet uras
Bakan Akif Paa'nn aklamalar zerine inanabildi. O sralar bu mesele
iin Filibeye Asker gndermek hem g, hem de tehlikeliydi. 93 seferinin
perian ettii Ordu daha toplanamamt. Hazine tamtakrd. Askerin
ihtiyalarnn karlanmas, memurlarn aylklarnn verilmesi iin bile glkle
para bulunuyordu. Vilyetler vard ki ordaki jandarmalar, yirmi aydan, otuz
aydanberi aylk almyordu. Byle bir zamanda, srf nmdan ibaren kalm olan
bir hkmranlk hakk namna, sonu karanlk ve mehul bir savaa girmeyi
ben tehlikeli grdm.
Siyasetde Taviz Zorunludur.
Gya, Saray' korumakla grevli ikinci tmenden bir ka tabur ayrmamak iin
bu meselede benim azimsizlik gsterdiimi sylediler. kinci Tmenin bir ka
taburu gidip gitmemi Bunun, sonu zerine nasl bir etkisi olabilirdi? Daha
toplu ve bize bakarak daha hazrlkl olan Srp ordusunu yenen o vakit ki

Bulgar ordusunu, ikinci tmenin bir ka taburu darma dan edecekti?

Byk devletlerin bu konudaki niyet ve tutumlar da apakt. lk tahminler,
darbenin Rus tarafndan gelmi olduu noktasnda iken, sonradan grld ki
Rusya bu meselede Bulgarlara kar ve dman durumundaym
Koca imparatorluu iddetli sarsntlardan korumak iin arasra kk
fedkrlklar lzmd. Dou ve Bat'nn aleyhimize yrd bir srada ben her
tarafa meydan okuyamazdm. Eer Bulgar'larn Filibe'ye girmeleri zerine
hesapsz kitapsz meydana atlsaydm, Bulgarlarla Srplar dman deil, dost
ve mttefik olurlar ve yalnz Dou Rumeli meselesini deil, Makedonya
meselesini de beraber hallederlerdi.
Bulgarlarn Dou Rumeli'ye saldrs zerine, Balkan dengesinin bozulduu
iddias ile Alasonya hududunda ynak yapan Yunanllar da Yanya havalisi ve
Adalar zerindeki isteklerini kabul ettirmek iin onlarla birleir ve kodra'ya
inmeyi ama edinmi Karada' bu frsattan yararlanmaktan alakoymak
kimsenin, kr olmazd.
"Gavriyel Paa" adl bir Bulgarin Dou Rumeli valiliinden uzaklatrlm
olmasndan tr gzm kzsa da ie giriseydim, 1328 (1912) ylndaki felketi
o zaman, yni ordusuz, parasz, pulsuz, hazrlksz bulunduumuz bir srada,
kendi elimle hazrlam ve felketi davet etmi olurdum.
Sonradan kopan Balkan Sava, benim kalbimi ok kanatt. Yalnz bir eyle
avunuyorum ki ben 1301 (1885) yl Eyllnde hazml ve ihtiyatl tutumumla
bu faciay 28 yl geciktirmiim
Sait ve Kmil Paalar.
Sait Paa'y yakndan tanyanlar, tereddt etmeden kabul ederler ki Paa, bu
gibi nemli meselelerde ak bir fikir sylemez, daima: "yle yaplrsa bu, byle
yaplrsa u mahzur vardr," demek alkanlndayd. Oysa ki, oyalanmak deil,
kesin bir karara varmak srasndaydk. Kmil Paa'y ilk defa Sadaret mevkiine
getirmekle, Dou Rumeli meselesini geitirdim.
Kmil Paa'nn bu Sadaret'ini benim Dou Rumeli konusundaki temaylm
hissederek savatan yana olmamasna balayanlar yanlrlar. Kmil Paa'y
daha nceleri gzme kestirmi ve sadarete getirmeyi kararlatrmtm.
Sait Paa'nn, Kmil Paa'y kendisine rakip grdn anlar ve Vekiller
meclisinde, arkasndan hafifsemeye altn iitirdim. Suriye Valisi Hamdi
Paa'nn lm haberini selmlk resmnde aldm. Suriyenin ehemmiyeti
sebebiyle valilik iin kimin uygun olacan rynzade Ahmet Esat Efendi'den
sormutum. Efendi. Evkaf Nazr Kmil Paa'nn o yrede memuriyeti ve iyi
hreti olduunu syleyerek Suriye Valiliine tyini reyinde bulundu.
Kmil Paann Vekiller arasndan uzaklatrlmas iin, yine Vekiller arasnda
bir ceryan olduunu anladm, te Kmil Paa'nn Sait Paa'nn yerine geme
sebebi budur.
Sait Paa, gerek Sadrazam'ken, gerek deilken, kendisile ne zaman istiare

etsem, kesin bir kanaat sylemezdi. Sorumluluktan, kamuoyundan, tarihten ve

bunlar kadar, benden korkard. Bu korku ve kukular onda, kafi bir sz
sylemek kabiliyetini yok etmiti.
Sait Paa'y tahta ktm gne kadar tanmazdm. O sralar, Ticaret Nazr
Damat Mahmut Paa tavsiye etti: Mektupusuymu Gerekten muktedir bir
ktiptir. O zamanlar pek mehur olan Ziya Paa'dan, Kemal Bey'den ve
benzerlerinden aa kalmayan bir ktip Babili'nin "Arz" larn bizzat inceler
ve gnlk ilerle de urard. Hkmet gcnn Saray'da toplanmas, onun
fikriyatn yapt bir dncedir. Babli Hkmetin, Saray da Saltanat'n
merkezi olduuna gre, saltanatn hkmete stnl gerekirmi. Bunu
syleyen bizzat rahmetli Sait Paadr.
Fakat ben Saltanattan ekildikten sonra yaynlad hatralarnda hi de byle
sylemiyor; ama benim szm, Bablnin kaytlar ile de pekitirilmitir.
"Hazinei evrak". dan arlm vesikalar varsa, Yldz Saray'ndan giden evrakla
tamamlanabilir.
Tunus, Msr meselelerinde de hep kemkm ile gnler ve aylar geirmiken,
hatralarnda kusuru bana yklyor. Halbuki, bana kusur suretinde isnat ettii
eylerle ben iftihar ederim. O meseleleri, birer sava vesilesi yapmak fikrinde
deildim. Ben, daima harbin aleyhinde bulundum.
Tunus'da direnseydim, belki Suriyeyi, Msr'da inadm tutsayd, muhakkak
Filistin ve belki Irak' kaybederdim. Yalnz Sait Paa'nn nimeti inkr deil,
hakikati da tahrif etmesine teessf ediyorum.
Szde hkimiyetleri koruyacam diye, gerek hakimiyetleri tehlikeye koymak
akl kn deildir.
"Sait Paa Bazen Cesurdu."
O kadar kararsz ve vehimli olan Sait Paa, bazan da cesur olurdu; Msr
meselesinde bir aralk ngiltereye sava amakta ve karadan asker gndermekte
direndi, ngilizlerin Msr ele geirmelerinde Franszlarn muarz olmasna bel
balamt Ben engelledim. Bununla beraber, Gazi Ahmet Muhtar Paa da
hazr olduu halde, durumun bir kere de "Meclisi Vkel" da konuulmasn
tavsiye ettim. Muhtar Paann kafi ve hakl mukavemeti zerine bu tehlike
savuturuldu; Fransa da bugne kadar, ne elini uzatt, ne sesini kard.
Bu Devlet, inallah korktuum neticelere uramaz; iradesi metin olmayan
biraderim hazretleri, devlet ilerile bizzat ve yakndan uraamad. Bundan
sonra gelecek birader ve oullarma nasihat ederim ki artk, uzun, ksa
savalarla uramasnlar. Bir kere daha demitim; zaferle biten savalar da,
malubiyetle biten savalar kadar milleti yorar. "an ve eref" gibi eyler, her
yan mmur, gn ve gelecei gvenli memleketlerde ho grnr. Harabelerde
a ve plak dolaanlarn "an ve eref" iddiasnda bulunmalar ve bu "an ve
eref" peinden komalar kadar hem gln, hem feci bir ey yoktur.
Saltanatmn son dnemlerinde bir Balkan Birlii ortaya koymay
tasarlamtm. Paris Sefiri Mnir Paa bu konuda gizli, ak alyordu. Balkan

devletleri iki tehlike karsnda idiler: Rusya, Avusturya.

"Daha Kuvvetli Bir Rusya Doabilir!"
Durumun ilerde ne ekil alaca bilinmez. Rusyann Birinci Dnya Savanda
paraland grlyorsa da kaderi daha iyice belirmemitir. Bir yl akn
zamandanberi iini saran ihtillden kurtulursa, daha byk olmasa bile daha
kuvvetli bir Rusya meydana gelir. imdi orada olan, fikir mcadelesidir. Fransa
ihtilalindekinden daha iddetli bir fikir mcadelesi Ben Balkanlar bu iki ortak
tehlike karsnda uyarmaya alyordum.
Bosna Hersek meselesinde kuru bir namdan ibaret olan hakimiyetten vaz
gemek gibi szde bir fedakrla karlk, yararl tavizler alacaktm. Romanya
Kral Karol, bata gvensizlik gsterdiyse de yava, yava yola geliyordu.
Balayan konumalar tam meyvesini verecei zaman, Temmuz inklb ortaya
kt. Hatt Mnir Paa stanbul'a gelmiken, ehre uramadan dnd. Benden
sonra, i ayrlklar yattrmaya altlar ve bu ittifak salamadan dnyaya
meydan okudular. (Hseyin Avni Paa)
te benim o kadar istediim ve altm ittifak, hi istemediim bir biimde
geliti, yni aleyhimize dnt. Ve gnn birinde drt Balkan Devleti birden
zerimize atldlar.(1912 Balkan Sava)
10 Temmuz 1908.
6.Mart.l333 (1917) Beylerbeyi Saray
Bugn Mithat Paa iin yazdklarm bir kere daha okuyunca, bunlar sylerken
susarak geitirdiim bir noktay yazp yazmamak hususunda cidd bir
tereddde dtm. Allah'tan ve tarihten saklanacak bir ey yoktur!. Ne kadar
saklansa, ne kadar rtlp gmlse bir gn btn teferruat ile ortaya kar.
Benim gibi, otuz bu kadar yl Osmanl Devleti'ni idare etmi bir padiah,
kendisi iin zehir gibi ac bir hakikat da olsa, bildiklerim ortaya dkmelidir.
Serasker Hseyin Avni Paa'nn ngilizlerden para aldn bilirdim. Bir devlet
adam, baka bir devletten para alyorsa, onun hizmetini de gryor demektir.
Demek ki rahmetli amcam Sultan Abdlziz'in drlmesi ve biraderim
Murad'n tahta karlmas yalnz Hseyin Avni Paa' nn kin'ini deil, bir baka
devletin de hrsn doyurdu!
Daha nce de yazdm gibi, Serasker Hseyin Avni Paa, Sultan Abdlziz
tarafndan nianlar ve rtbeleri alnarak memleketi olan sparta'ya srgn
edildii zaman, be paraszd, stelik hastayd. Amcamn iradesi evinde
kendisine tebli edildiinde, akna dnm ve elinde, avucunda bir ey
olmadn dnerek, o gne kadar kendisine bir varlk salamad iin ok
piman olmutu. O gnlerde "Ah elime bir daha frsat geerse, ben yapacam
bilirim," dediim iitenler oktur.
Hseyin Avni Paa'nn meziyyetleri olduu gibi, elbette kusurlar da vard.
Kendisine oka gvenir, bildiklerini kimsenin bilmediini sanrd, iyi bir asker

olduunu kabul ederim. Fakat ihtiyatszl, boboazl, gururu ile kt bir

devlet adam idi, ama itiraf ederim srgne gnderildii tarihe kadar
namusluydu. Srgnde ektii yoksulluk ve aclarn sebebini, namusunda
aramak gafletine dt; btn talihsizlii budur!
"Padiah Eski Seraskerini Balamt, Ama "
Ispartada dar gnler geirdiini, yoksulluk ektiini iitiyorduk. Bizim gibi
Amcam'da bunlar iitmiti. Sanrm bu yzden kendisine acd ve yaptklarn
balayarak stanbula dnmesine izin verdi. Az sonra Aydn Valiliine tayin
edildiyse de, srgnde geirdii on bir aylk zaman iinde hastalandn ileri
srerek Avrupa'ya, kaplcalara gitmek istedi, gitti.
Padiah', eski Seraskerini balamt ama, eski Seraskeri padiahn
balamamt! Hseyin Avni Paa, kininin homurtular iinde yayor ve bunu
kimseye belli etmemek iin elinden geleni yapyordu. Avrupa'ya gidince,
kaplcalardan ok, devlet kaplarn ald; Fransa ve Ingiltereye gittii zaman da
ngilizlerin kucana dt.
Bunun nasl olduunu bilmiyorum; Hseyin Avni burada iken mi ngiliz
Sefareti ile uyuup anlat, yoksa oraya gittikten sonra m ngiliz Hariciyesi,
Paa'nn kininin homurtularn duyup onu tuzaa drd, bilemem. Ancak
ok sonra Londra Sefirimiz Musurus Paann bana bildirdiine gre, Hseyin
Avni Paa, ngilterede bir elden, yklce bir para alm ve Sefirimiz bu olay pek
ge renebilmi!. Bu haber bana ulat zaman. Hseyin Avni Paa lmt.
Fakat bir Osmanl Seraskerinin yabanc bir devletten para almas
kmsenecek bir i deildi ve zerinde ehemmiyetle durdum.
Zaten Avrupa dn, gerek Saray'a, gerekse yakn dostlarna getirdii ar
hediyelerin, srgnden yeni dnen ve yoksulluk eken bir Paann varlnn
ok stnde olduu, o gnler gzmden kamamt. Rahmetli Amcamn buna
nasl dikkat etmemi olduuna hl aarm; hem de kendisine, deeri ok
yksek, tarih, murassa bir ift amdan getirmi olmasna ramen!. Bu bir ift
amdann Paristen bin altna satn alndn da sonradan tahkik edip
renmitim.
Mithat Paa ngilizlere Gveniyor.
Musurus Paa'nn bunu bana bildirdii gnler, Mithat Paa'y Sadrazam tayin
ettiim gnlerdi. Hseyin Avni Paa, Mithat Paa'nn yoldayd. Birlik olup
Amcam tahttan indirmilerdi. Mithat Paa da Hseyin Avni Paa gibi
ngilizlerden yana bir politika izliyor ve her halinden, ngilizlere gvendii
grlyordu. Byk bir gvensizlie kapldm. Mithat Paa'y sulayacak hi
bir delilim yoktu. Fakat Amcam Abdlziz Han'n ngiliz parma ile devrildii
apak ortadayd. Sadrazamm da, bu ii yapanlarn banda geliyordu. yi
niyetle de olsa, Devletimin dmanna srtn dayam ve onlarn sznden
kmayan bir insana mlk teslim etmek cinnet olurdu. Dikkatle hareketlerini
takibe baladm.
Hayatmda hibir ey beni bu derece sarsmamtr. Bir mlkn Sarasker ve

Sadrazamlk mevkiine ykselen bir kimsenin, yabanc bir devletden para alm
olmasn havsalam kabul etmiyordu. Eer Mithat Paa da ayni yolun yolcusu
ise, devlet tuzaa dm demekti. Halbuki Devlet'in banda byk gaileler
vard. Srbistan ve Karada ile sava halindeydik. Ruslar, sava amak
zereydiler. Tersanede toplanan yabanc devletler, Ruslarla birlik olmu,
Srbistan ve Karadaa toprak verilmesini Bulgaristana muhtariyet ad altnda
stikll tannmasn istiyorlard. Girit karkt. stanbul bile her gn yeni bir
karkla sahne oluyordu; Mithat Paa takmnn Fatih ve Beyazt
medreselerinden ayaklandrd mezler, Saray kapsna kadar geliyor ve
"Yaasn Kanunu Esas, Yaasn Mithat Paa" diye baryorlard. "Kanunu
Esasi" ktna, Mithat Paa Sadrazam olduuna gre, bunlara ne gerek vard?.
Her gn yeni bir fitne, ortal altst etmekteydi.
Umum Vaziyet Karanlk
Giderek Mithat Paann tutumu da bana gven vermemee balad. Bu
dnemde bir savatan o kadar ekindiim halde, adini adm savaa gittiimizi
gryordum. Tersanede toplanan byk devletler Hariciyye vekillerinin
konferan, s, Devletimize verilmi bir ltimatomla son buldu. Ya dediklerini
harfi harfine yapacak, ya da Rusya ile savata kar karya kalacaktk. Mithat
Paa, ngilizlerle Franszlarn bizimle birlik olacaklarn sylerken, ngiliz
Hariciye Vekili Salsbery, elcilikten gnderdii zel bir memurla bana, "Ruslarla
sava kabul ettiimiz takdirde, hi bir yardmda bulunamyacaklarn" aka
bildiriyordu.
yice bunalmtm, fakat sabrederek olaylarn nne gemee alyordum.
Mithat Paa, byk devletlerle uyumaya yanamyordu. Heyeti Vekile'de
byk devletlerin tekliflerini red etmeyi kararlatrdlar; Bu sava demekti.
Kendisini hemen Saray'a arttm ve byle, vebali ar bir karar byk
devletlere bildirmeden nce, Devlet ileri gelenlerinden bir umumi meclis
toplamasn kendisinden istedim, steksizce kabul etti ve byle yapt.
yle yapt ama, elaltndan da istedii karar almak iin hazrlklar yapmay
ihml etmedi. Nitekim kendisinden sonra ilk sz, emmim Abdlzizin Hl'inde
ibirlii yapt, eski Sadrzam Mehmet Rt Paa ald ve "Erbab namus iin
tek yol vardr, ben konferans tekliflerinin katiyen reddedilmesine taraftarm,"
deyip kt.
Bir toplulukta, eski sadrzam gibi bir devlet by ii kahramanlk
edebiyatna dkerse, gerisinin nasl skecei bellidir. Karar, Mithat Paann
istedii gibi kt. Osmanl
Devleti bylece, sava halinde olduu Srbistan ve karada' dan, baka, Rusya,
ngiltere, Avusturya Macaristan, Almanya, Fransa ve talya ile de sava haline
girmi oldu.
Sadrazam Ordu Mevcudunu Bilmiyor
Sadrazamdan (Mithat Paa) ve Serasker Paa'dan (Redif Paa) ordunun ne
durumda olduunu sordum. Bana iki yz bin askerin silh altnda olduunu ve

dmandan gelecek her saldry karlayacak gte olduklarn sylediler. Bu

srada Gazi Ahmet Muhtar Paa'dan bir telgraf aldm. Kumandasndaki askerin
otuz bin olduunu bildiriyor ve bu kadar kk bir kuvvetle dmann
yzbinlerce kiilik saldrsna dayanamyacan sylyordu. Hemen Sadrazam
ve Saraskeri saraya arttm ve kendilerine telgraf gsterdim. Sadrzam, ordu
mevcudunu bilemeyeceini syleyerek iin iinden kt. Serasker kemkm
ediyordu. Bu kadar sorumsuz ve kolayca suu bakasnn srtna
ykleyebilecek kiilerle bir savaa girmenin delilik olacana inandm. Fakat
halk Mithat Paaya balanmt ve kendisinden bir mucize beklemekteydi. Onu
uzaklatrmak bir devlet hatas olacakt.
Emrindeki askerin mikdarn bile bilmeyen bir Sadrazamla zafere deil, ancak
yenilgiye gidilebilirdi. Bununla beraber sabrettim ve onun eksiklerini kendim
tamamlamaa altm.
Mithat Paa, aklna geleni yapmak istiyordu. vglerle inhasn salad Maliye
Nazrn, bir sre sonra iten uzaklatrmak istedi. Kanunu Esasi'ye gre, sebep
sordum. Baarl bir devlet adam olduunu, ancak i icab uzaklatrlmas
gerektiini syledi. Ben, baarl bir kimsenin (26) iinden uzaklatrlmasnn
Kanunu Esas'ye uygun olmayacan bildirdim. Bu sefer de ald bir kararla
devlet hazinesine 35.000 lira zarar getirmi olduunu ileri srd. Yazd
tezkere, birbirini tutmuyordu; iin aydnla kavuturulmasn istedim.
fkelenip kplere binmi ve bana izahat verecek yerde, tezkereyi getiren
memura: "Bundan sonra 'Maliyeye gelenlerin hepsini "Mabeyni Humayun'a,
(Saray) gndereceim, oradan karlk verilsin," demi. Bir Sadrazamn bir
Padiaha byle cevap verdii, bilmem zendii ngiltere ve Fransada grlm
mdr?. Buna ramen sabrettim.
Bana Buyruk Sadrazam.
Mithat Paann konanda hemen her akam kemal Bey, (Namk Kemal) Ziya
Bey, (Ziya Paa) ve Rt Paa'larla dier arkadalarn toplanp itiklerini ve
ileri geri konumalar yaptklarn reniyordum. Bir seferinde Mithat Paann
"Hanedan Osmaniden artk hayr gelmez. Cumhuriyete gitmekten baka are
kalmad. Bunu nasl salamal dersiniz? Bu meseleyi sizin gibi bir ka kii
anlar. lemde bugne kadar 'Ali Osman' denilmi, bundan sonra da 'Ali Mithat'
denilse ne olur?. Siz ne dersiniz?" dediini de yine o mecliste hazr bulunan bir
kimseden rendim.
Nihayet Zaptiye Nezaretinden bir tezkere geldi. Mithat Paann konanda her
akam yiyip ienlerden birinin "Mithat Paa stiklliyeti ald. Bu sayede Murad'
bermurad ederiz" dedii bildiriliyordu. Daha nce de biraderim Sultan Murad'
kadn klna girip saraydan karmaya kalkmlar ve bu ie yeltenenlerin,
Mithat Paa gibi Mason olduklar ortaya kmt, ngiltere, her trl fitneyi,
masonluk kanalndan yrtmee devam ediyordu.
Mithat Paa, bir yandan Saray buhran yaratmak, bir yandan lkeyi savaa
srklemek felketi iinde bulunmas yetmiyormu gibi, bir yandan da
mslman halkn ounlukta bulunduu vilyetlere aznlktan Valiler tyin

etmek, ordunun temeli olan Harbiye Mektebi'ne Rum talebe almak gibi akl
almaz ilere koulmutu. Bunlar, o gibi ilerdi ki, mazaliah devleti temelinden
ykabilirdi. Ben bu kararnameleri imzalamadm. Bunun zerine bana bir
mektup gnderdi. Edeb'den ve edebiyat'dan uzak bu mektubunda hatrmda
kaldna gre "Kanunu Esas'yi ilndan maksadmz, Saray'n istibdadna
hteme (son) vermek zat ahanelerine vazifelerini retmektir," diyordu. Btn
ilerimi braksam da Mithat Paann yanllarn dzeltmee alsam, bunu
baaramyacam iyice anladm. Osmanl mlk temelinden sallanyordu.
Btn bunlarn stnde de Sadrzam'n, ister masonluundan gelsin, ister
daha hususi sebeblerden gelsin, krkrne ngilizlere bel baladm
gryordum. Artk duramazdm; Kanunu Esas'nin bana verdii hakka
dayanarak kendisini Sadrazamlktan uzaklatrdm ve snr d ettirdim.
Brendiziye gitti. Gitti ama Saray'dan ayrlrken: "Bu millete Allah Rahmet
eylesin" demek hodgmln (bencilliini) da gsterdikten sonra
Mithat Paa'nn Srgn Gnleri
7.Mart.l333 (1917) Beylerbeyi Saray
Demek mlkn beksn kendi vcuduna bal sanyormu; O gider gitmez
koskoca Osmanl lkesi batacak, biliyormu? Halbuki umduklarnn hi biri
olmad. Ne ide halk onun peinden ayaklanp kendisini arad, ne hatta en
yakn arkadalarndan bile bir ses kt. Ama darda ve tabiat ile ngilterede
kyamet koptu. Gazeteler, Mithat Paa uzaklatrldktan sonra Osmanl
slhatndan hibir ey beklenemeyeceini yazar oldular. Byle olacan zaten
biliyor ve bekliyordum. Mithat Paa nasl ngiltereye bel balamsa, ngiltere'de
Mithat Paa'ya bel balamt. Bize tavsiye ettikleleri slhatn Osmanl
Devletini daha abuk batracam benim kadar ngilizler de biliyorlard ama,
acaba Mithat Paa gerekten biliyor muydu?.
Eer slhat, Osmanl lkesini kurtaracak bir tedbir ise, Tersane mzakereleri
srasnda Kanunu Esas iln edilmi ve yaplmas dnlen slahat byk
devletlerin hepsine yaz ile bildirilmiti. Bu takdirde ngiltere'nin, Rus sefirinin
azna bakarak bizden Bulgaristan'a istiklal, Srp ve Karadallara da toprak
vermemizi istememeleri gerekirdi. nk btn tavsiyelerini yerine getirmeyi
kabul etmi ve yapmak yoluna girmitik. Halbuki Ruslardan fazla ngilizler bizi
bu yaplamaz fedakrlklara zorlamakta idiler. Biz, bu haysiyet krc tekliflerini
red ettiimiz iin stanbuldan Elilerini ekiyorlar, sava haline giriyorlar ve
ltfen zerimize kuvvet gndermemek dostluunu gsteriyorlard!
Btn
istediklerini yapmak karl gsterebildikleri dostluk, bundan ibaretti!
Ama kendi adamlar saydklar Mithat Paa uzaklatrlnca, "slhat" birdenbire
ehemmiyet kazanyor ve gya bu ii baarabilecek tek adamn iten
uzaklatrlmasn Osmanlln lm imi gibi gsteriyorlard. Ben, su ien
kuzuya kurdun ne sylediini iitmitim. ngilizlerin Msr'a nasl itahla
baktklarn biliyordum. Keke Sadrzam'm Mithat Paa da benim kadar bilmi
olsayd.
"Haddini Bilmek Ne Mkl."

Hi bilmi olsa, doru ngiltereye gider, oradan da mektuplar yazarak hal

devlet ilerine karr myd?. Bilmi
olsa, ve daha mhimi haddini bilmi olsa, ngiliz Hariciye Vekili'nin masasna
kolunu yaslayp Osmanl Sefiri Musurus Paay Vekil ile birlikte karlar
myd?, Ah, bilmek ne kadar zordur, hele haddini bilmek ne mkl!.
Fakat
hemen
syleyeyim,
"Padiah"
demek,
balamak
demektir,
cezalandrmak demek deil!. Dinimiz de bunu emreder; bir insan doru yola
getirmek, bin hayr ilemekten stndr.
Mithat Paa, geri batan sona "yanl iinde" 'deildi. Sadece zaman, zaman
yanllklar yapmtr. Meziyetleri olan bir devlet adam idi. Baz ilerin
stesinden gelmesini biliyordu. Vali olarak iyi imtihan vermi, gittii yerlerde
devletin yzn aartmt. Devletin en st kademesinde kullanlmasnda baz
mahzurlar kmsa da, baarl olduu seviyede kullanlmasnda kendisinden
istifade edilebilirdi ngilizlere satlm olabileceine inanmyordum! Bu sebeple
ardm ve kendisini Suriye Valisi yaptm. Sonra da zmire getirdim.
Eer amcamn lmne karm bir kii olduunu bilseydim, hi bir zaman
kendisini Avrupadan geri armaz ve kendisine yeni vazifeler vermezdim. Fakat
bu mevzuda atrdm bir tahkikat, Mithat Paann bu ie karm olduunu
gsteriyordu. Hl' edilmi bir Padiah, ahs sebeplerle ldrmek veya
ldrenlere yardm etmek, ya da bildiklerini gizlemek, hem devlete, hem
hanedana kar ilenmi ar bir sutu! Gz yumamazdm. Muhakeme
edilmesine izin verdim.
Konsoloslua Snan Vezir!
Keke izin vermeseydim ve keke Avrupadan hi.armasaydm. Kendisinin
pek nem verdii adalet'in karsna kacam anlar anlamaz, buna herkesten
nce kendisinin ta
raftar olaca yerde souk kanl bir cani gibi davranarak ve bir Osmanl Veziri
olduunu aklna bile getirmeden doruca ngiliz Konsolosluunun yolunu
tuttu. ngiliz Konsolosu, o gnlerde izinli olduu iin, onu bulamaynca, Fransz
Konsoloshanesine snd.
Baka hi bir delil olmasa, bir Osmanl Veziri ve Valisi olarak mahkeme
huzuruna kaca yerde, bir yabanc konsoloshaneye snmay dnm ve
bunu yapm olmas, bal bana sulu olduunun reddedilmez vesikasdr.
Devletimizin btn tarihinde byle bir emsal gsterilemez!
Dosta dmana, Osmanlnn ban yere een bu olay bana bildirildii zaman,
kahroldum! nk bu yapt, iledii iddia olunan cinayetten de ar ve
balanmaz bir davrant. Hemen Adliye Vekili Cevdet Paa'y iin takibine
memur ettim, in aslm elbette bilen ngilizler, pek arkalamadlar. Franszlar
da kk bir direniten sonra teslim etmeyi kabullendiler.
Mahkeme safahat ve neticesini anlatmtm. Mithat Paa'nn emmim sultan
Abdlziz'in lmnde su orta olmasn da balarm da, bir Osmanl Veziri

ve Sadrazam olarak yabanc bir devletin hizmetinde bulunmasn asla

balayamam!
nk
tutuklanaca
sradaki
tutumu
ve
ngiliz
Konsolosluuna snmak istemesi, kime gvendii ve kimin hizmetinde
olduunu aka ortaya koymutur! Byleyken, valilikleri srasnda devlete
ettii hizmetleri hatrlayarak idam cezasn hapse evirdim.
Onun lmnden, beni sorumlu tutmak istiyorlar. Tutsunlar. Yarn huzuru
Rabbl lemin'e vardmzda yzm ak, alnm aktr. Olsa olsa Allahm,
devletine ihanet den bir Sadrazam baladm iin bana hesap sorabilir. Ben,
Rabbim'in bu yoldaki cezasna razym!
Namk Kemal
9.Mart.l333 (1917) Beylerbeyi
Kemal Bey, (Namk Kemal) benim madurlarm arasnda saylr. Belki biraz da
yledir. Fakat aslnda o, kendi kendisinin maduru idi!.
Kendilerine "Yeni Osmanllar" dedirten birka kii arasnda en ok gzmn
tuttuu, Kemal Bey'dir. Fakat ok kark ve aprak bir insand. Aile hayat ile
hususi hayat nasl birbirini tutmazsa, kalem hayat ile dnce hayat da
ylece birbirini tutmazd. Herkesin aa yukar ne yapabilip ne
yapamayacam kestirebilirdiniz de, Kemal Bey'in ne yapabilip ne
yapamayacam bir trl kestiremezdiniz; nk bunu kendisi de bilmezdi!
Mizacnda birbirine zt iki ayr insan yaayan nadir kiilerden biri olduunu
syleyebilirim. Onu yakndan tanyanlar, Saray'la iyi geindii gnlerde
"Osmanl Tarihi" yazdm, aras bozuldumu "Kpektir zevk alan sayyad bi
insafa hizmetten" (Namk Kemal'in Hrriyet kasidesinden) diye ejderha
kesildiini ok iyi bilirler. abuk tesir altnda kalan belki de ok samimi
bir insand. Birka saat iinde onu kendiniz gibi dndrebilirdiniz de, ka
saat veya ka gn bu dnceyi tayacam bilemezdiniz.
"Namk Kemal Hanedana Balyd."
Kanunu Esas'nin kaleme alnd gnlerde o da bir taslak hazrlamt. Mithat
Paa'nn ok yakn dostu olduu halde, bu konuda bir trl anlaamyorlard.
nceleri buna ok atm; ama sonralar sr zld, her eyi anladm:
Mithat Paa temelde Ali Osman'a kar, Kemal Bey Ali Osman'dan yana idi.
Hanedana byk saygs vard. Btn slhat dncelerini bu hanedann
iradesi iinde gerekletirmek istiyordu. Buna karlk Mithat Paa, bir frsatn
bulup hanedn' devirmek ve yerine kendisi gemek fikrindeydi. Tuhaftr,
Mithat Paa'nn bir akam "li Osman'n yerine Ali Mithat" gelse ne lzm
gelir?" dediini ertesi gn gelip bana haber veren Kemal Bey'dir!
Kanunu Esas'nin komisyonda grld gnlerde idi; Saray'a gelmi ve
hemen "huzur"a kmak istemi. Bana Sait, Paa haber verdi, ilerim vard, bir
baka gn kabul etmek istedim, direnmi, "Hemen grmeliyim, maruzatm
ehhemdir" (ok mhim) demi. Kabul ettim.
Pek perian bir hli vard. Yz sararm, elleri titriyordu. Gerekli tazimden

(sayg) sonra:
Aman hazrlanan Kanunu Esasiye mdahale ediniz, yoksa maazallah Devleti
Osmaniye'nin sonu gelecek, dedi.
Kendisini biraz teskin ettikten sonra, olup biteni anlatt. Mithat Paa, yakn
arkada olduu iin kendisini bask altna alm, direnmeye yz
tutmuyormu Ayrca Sleyman Paa ile de fikir birlii kurmular, Padiah'n
btn haklarm Meclis'e devrediyorlarm!. Bu dediklerini baarrlarsa,
maazallah Devletin sonu gelirmi!. Ne yapp yapp bu teebbslerini ben
nlemeliymiim!.
Bu dediklerinden benim de haberim vard. Bu teebbsleri biraz da znt
duyarak takip ediyordum. O gnlerde, "Kanunu Esas"nin iln noktasnda
samimi idim. Muhterem pederim Sultan Abdlmecit'in fikirleri beni zaten bu
noktaya getirmiti. Bu konuda Mithat Paa ile hibir ihtilfmz yoktu. Fakat
ben Saray'n, Meclis'e yardmc olmasndan yanaydm. Mithat Paa Saray' bir
kenara koymak istiyordu. O gn grdm ki Kemal Bey de tpk benim gibi
dnyor. Bundan ok memnun olduumu saklayamam.
"Namk Kemal Vatanperverdi."
Bununla beraber, Kemal Bey'i biraz daha syletebilmek iin bu sz edilen
maddelerin hangi maddeler olduunu sordum. Bht hayretle (aarak)
gzlerini at:
Aman Efendimiz dedi bu Meclis trl ansr'dan (eitli milletlerden)
meydana gelecek. Her eyin iyisini dnmek kadar, kt gelirse tedbirini de
ihml etmemek gerekir. Osmanl mlk sizin ahsnzda birlemektedir. Hakiki
sahibi Allah ise siz Yeddi Emini'siniz. Bir ihtiya vukuunda Meclisi toplamak
nasl yeddi ahanenizde ise. mzakereler sona erdiinde tatil etmek de elbette
yeddi ahanelerinde olmak hikmeti devletdendir.
Neden korktuunu anlamtr. tiraf ederim ki vatanperver bir insand. Mlkn
baksn her eyin stnde gryordu. Nasl oldu da beni tahtmdan devirip
biraderim Murad' yeni batan tahta karmak hevesine kapldn
anlayamadm. Biraderim Sultan Murad'n kendisi gibi mason olduu iin mi,
yoksa biraderime her eyi daha kolay kabul ettirebileceini dndnden
midir, hl yerine koyamyorum.
Bir gn Tarih, kendilerine "Gen Trkler", "Jn Trkler" dedirten kimselerin
neden Mason olduklarn elbette aratracak ve ortaya koyacaktr. Benim tahkik
ederek renebildiklerimin hemen hepsi Mason'dular ve yine hemen hepsi,
"ngiliz Locas"na balyd! Bu localardan maddi yardm gryorlard. Bu
yardmlarn "insan" mi, "siyas" mi olduklarn tarih elbette renecektir!
Daha nce de sylediim gibi, Kemal Bey'in Magosa'ya gidii, Midilli'ye
gnderilii hep kalemine ve vatanseverliine kylamad iindir. Yoksa ok
daha ar cezalara arptrlmas icap eden ilere girip kmtr, stanbul'da
kalmas mahzurluydu. nk, evresine toplananlar onu kkrtyorlar,
diledikleri gibi kullanyorlard. Nitekim bu yzden hapsettim, srgn ettim

ama, muhabbetimi bir gn bile eksiltmedim. Nerede olmu olursa olsun,

kendisi ve ailesi refah iinde yaamtr. Bana olan minnet ve krann anlatan
mektuplar Yldz evrak arasnda sakldr. Aranrsa, elbette bulunur. nk bu
kusurunu, rahmetli, kendisi dahi bilirdi. Allah rahmet eylesin!
Yanl Sylentiler
10.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi Saray
Mithat Paa'nn cls'umden nce benimle pazarlk yapt syleniyor. Gya
Mithat Paa, daha biraderim Sultan Murad taht'da iken benimle konumu ve
padiah olabilmekliim iin bana baz artlar komu! Bu artlar, Kalunu
Esas'nin iln, Ziya Bey ve Kemal Bey'in Saraya alnmas, Biraderim Sultan
Murad iyiletii takdirde benim tahttan feragat etmem gibi maddelermi!.
Bununla da yetinilmemi de biraderim Murad'n iyilemesi halinde tahtdan
feragat edeceime dair benden bir de tezkere alnm!. Ben bu tezkereyi ele
geirmek iin Mithat Paa'y perian etmiim!.
Bunlarn asl yoktur. Gerek udur ki, Sadrazam Rt Paa ile Mithat Paa
benimle biraderimin hastal srasnda bir grme yapmlar, fakat bunlarn
hibirini ne art olarak ileri srmler, ne de hatt ;szkonusu etmilerdir. Bu
grmede, yalnz biraderimin rahatszl bana bildirilmi ve tahta geeceim
tebir edilmitir. Ancak Mithat Paa, biraderimin Kanunu Esas'ye mtemayil
bulunduunu, bu yolda baz hazrlklarn olduunu syleyerek benim bu
konudaki fikirlerimi renmee teebbs etmitir. Ben de Kanunu Esasi'nin
ilnndan yana olduumu kendilerine syledim. Gerekten o yllarda byle
dnmekteydim ve nitekim Mithat Paa'y uzaklatrdktan sonra da hem
Kanunu Esas'yi iln ettim, hem Meclisi sava iinde olduumuz halde
topladm ve btn sava boyunca Meclis almalarm srdrd.
Padiahndan Senet steyen Vezir, Mecnun Olmaldr
Gerisi yalandr. Ben, nasl bir padiah olmalym ki, Vezirime senet
imzalayaym?. Vezirim nasl bir mecnun olmalki, Padiahna art koabilsin!.
Bunlar, dncesi kt kimselerin sonradan yaktrdklar eylerdir. Mithat
Paa, hars ve atlgan bir Vezirdi ama, deli deildi. Ziya Bey'in, Kemal Bey'in
Saray'a yerletirilmesi, clus edecek bir padiaha art koulmaz. Bunlar o eit
maddeler deildir. Hem sonra Ziya Bey ile Kemal Bey Saray'a alnsalard,
bunlar benim ellerimi kollarm m balayacaklard? Bir szmle kendilerini
ilerinden karamaz mydm ki, byle akllara smaz bir art dermeyan
edilsin!.
Sras gelmiken syleyeyim, Ziya Bey, nimete ve mevkie doymaz bir adamd.
Kemal Bey ne kadar samimi ise, Ziya Bey de o kadar hars ve hesab idi.
Kendisini Vezirlik mertebesile Suriye Valiliine tayin ettiim halde, memnun
deildi; gz Sadrazamlktayd. Mithat Paa'nn her balamdan o kadar benzeri
idi ki, Mithat Paa, Avrupa'ya uzaklatrldktan sonra stanbul'daki
arkadalarna Ermeni cemaati yolu ile nasl paralar, hediyeler gndermise,
Ziya Bey de (Paga) Suriye'den (yaranna) hediyeler gnderiyor, yazd yazlarn
stanbul matbuatnda imzasz kmasn salamaa alyordu. Suriye

vilayetinin ilerini ne dereceye kadar grdn bilemem. Fakat stanbul'da

baz kimselere gnde ononbe mektup gnderdiini yakndan bilirim
"Allah Taksiratn Balasn."
Bir ara zmir'e geldi ve burada yabanc bir gazete muhabirine szm ona
bir beyanat verdi. Bu beyanatnda laubali bir eda ile Kanunu Esasi ile
idare edilen memleketlerde padiahlarn, milletin bir "hizmetisi" olduunu
syleyecek kadar edeb d davrand. Hangi idare olursa olsun, bir Hkmdar
milletinin hizmetindedir, ama hizmetisi deildir! Kanunu Esasi ile idare edilen
memleketlerde de hkmdar, millete ait ilerinin bir ksmn kurduu Meclise
grdrr ama, hizmetilik etmez! mark Ziya Bey byle syleyerek
yzyllar boyu Osmanl mlknn gzbebei gibi saknd Padiahl
aalatmaa alm ve ona hakarete cesaret etmitir! O zaman Sadrazam
Mithat Paa idi. Mesele karmamak iin bunlara bile gz yumdum,
iitmezlikten geldim.
Yalnz, stanbul gazetelerinde Ziya Bey'in (Paa) Milletvekili kmas iin
stanbul'da taraftarlar tarafndan birka bin imza toplandn grdm
zaman Sadrete bir tezkere ile, "Hkmdarna karg edeb d davranlar
grlm bir kimsenin Meclise alnmasn doru bulmadm" bildirdim. Bunu,
benim mstebidliime vesika diye gstermek istiyorlar. Acaba pek hayran
olduklar ngiltere Kral, Kraliyet'e hakaret etmeyi meslek edinmi birinin
Meclise alnmasn alklarla m karlar, yoksa vetosunu basar m?. Mithat
Paa, Maliye Veziri Galip Paa'nn az
lini benden niye o kadar srarla istemiti? Halbuki Galip Paa, sadece fikirlerini
dobra dobra sylemeye alm bir devlet adam idi ve edeb d sz sylemek
yaradlna aykr derdi.
te Ziya Bey iin syleyeceklerim: Allah taksiratn balasn!.
"Kzl Hayvan!"
l.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi Saray
Musahibim evvelki gn franszca 'kk bir kitap getirdi. Ad: "Piyer Kiyar'n
Hatrasna"dr. Methiye ve hicviyelerden yaplm bir kitapk. vlen, Piyer
Kiyar, yerilen de ben.
"Piyer Kiyar', ismen bilirim. Yirmi yl nce stanbul'a gelmiti. Ermeni
mekteplerinde fesad muallimi idi. drt sene kaldktan sonra da def olup
gitti.
Tuhaf!. Bana: (Kzl Hayvan Bete Rouge) lakabn takan Piyer Kiyar'm. Sz
bilirdimse de ortaya atann bilmezdim. Tadm yabanc lke nianlar kadar,
yine o yabanc lkeler tarafndan bana yaktrlm byle birok unvanlarm
vardr! Ben, bunlarla iftihar etmekte haksz deilim, te baknz, "Kzl Hayvan"
payesinin verilme sebebini bu kitaptan rendim. Ve reten de Aharonyan,
obanyan adndaki iki Ermeni hatibinin hararetli nutuklardr! Musahibimin
getirdii kitapta nl, nsz bir sr Fransz Edebiyatsnn da nutuk

tarznda hicviyeleri var ise de "Kzl Hayvan" isminin niin konmu olduunu,
insan d dmanlarndan deil, i dmanlarndan iitmek ve renmek ister.
Bylesi daha belgeli ve gven verici olur. Aharonyan efendi de, Msy
obanyan da az birlii edip ballandra ballandra anlatyorlar ki: Piyer Kiyar,
Ermeni okullarna retmen olarak 1893 ylnda stanbul'a gelmi, Ermeni
genlerine felsefe ve edebiyat tarihi ile birlikte "Trklerin boyunduruundan
kurtulmak iin almak" dersleri vermi!. Ermeni rencilerinin felsefe ile
edebiyat tarihi derslerinden ne kadar yararlandklar belli deildir ama,
ihtillcilii retmek ve inandrmakta o kadar baar kazanm ki; "Sason"
meselesinde, "Zeytun" meselesinde, yni. Ermeni kannn dklp, Ermeni
ocann snm olduu her meselede, bu Piyer Kiyar minnet ve kranla
anmak, Ermeni cemaatna kutsal bir vazife olmu!.
Pyer Kiyar Ele Geiyor.
Zabta bir aralk, Ermeni hesabna alan bu Franszdan pheleniyor ve
tutukluyorsa da, Fransz sefaretinin mdahalesi zerine ben serbest
brakyorum. Gerekten de bu mesele ve sefaretin bu yoldaki mdahalesi
hatrma geldi. Piyer Kiyar, hapisten km ama, kendisini emniyette
gremediinden, ki, yemin ederim ahs iin bizim taraftan hibir tehlike
mevzubahs deildi ve bunu kendisi pek iyi bilirdi stanbul'u terk ediyor. Ve o
kadar sevdii Ermenileri de demek ki, nce Allah'n korumas ve esirgemesine,
sonra da benim efkat ve merhametime brakp gidiyor. Bunu syleyenler,
birok Franszla beraber, msy Aharonyan ve obanyan efendilerdir.
Mazlum Ermeni milleti adna heyecanlanm ve ayaklanm bu fedakr
mcahit, yani Piyer Kiyar, stanbul'daki mikdar her halde ok olmayacak
ayln brakp Fransa'ya dnmek zorunda kalyor; ve Ermeni kymn haber
seriyor! O vakte kadar koca Avrupa'nn bu faciadan haberi yokmu ve
hkmetler de bizden yana kp ii susmakla geitiriyor mu. Bunu syleyen
ben deilim; birok Fransz ve Ermeni hatibi ile muharrirleri
Hatt,
stanbul'daki sayg toplantsnda Hseyin Cahit Bey bile bulunmu ve iitmi!.
Piyer Kiyar Avrupa'ya gittikten ve Ermenilerin yrek paralayan maceralarn
hibir eye aldr etmeyen menfaat insanlk dnyasna haber verdikten sonra
bile Ermenilere olan muhabbetini tatmin edememi ve bu sevdann hz ile
(Illustration) un muhabirliini kapp gittii Yunan Ordusunda gnll
bulunmu ve Trklerle savam da! Bu da o kitapta yazl!.
imdi, (Kzl Hayvan) diye aalanan bu insan, tm ademolundan sorar ki,
Mesel izmirli beydullah Efendi kalkp t Hindistan'a gitseydi ve orada aznl
deil, ounluu yapan Mslmanlarn, bizim Ermeniler kadar da temel
haklara sahip olmadn grp, zntsnden ve kederinden bu aresiz
kalm Mslmanlara: "Sizin de yoksul olmamak, zulm grmemek, hakarete
uramamak gibi bir hakknz vardr" deseydi ve demekte srar etseydi, en ok
insansever, haksever ulularndan geinen Hindistan Valisi bizim Trk
hocasnn sarna teekkr m ederdi?
Ermeni Meselesi

12.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi Saray

Dn yazdm satrlar bugn bir daha okudum. Gladiston'un "Kzl Sultan"!
tarih sahnesinden ekileli sekiz yl on bir ay oldu. Acaba Ermeni vatandalarm
hallerinden daha memnun ve geleceklerinden daha gvenli midirler?.
Fransz, ngiliz Elileri Sahnede
13.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi Saray
Ermeni meselesi, Ermeniler meselesi deildir. Rahat bir rekle syleyebilirim ki,
Ermeni kavmi (milleti), Osmanly en iyi benimsemi, onu en iyi temsil etmi bir
kavimdi. Medeniyetimize hizmet etmiler, devletimizin bekasna almlar,
hizmetleri ile ve sadakatleri ile mmtaz Osmanl karmlardr. Ermenilerin
bizden hibir ikyetleri yoktu.
Fakat Ruslar, Bulgaristan zerindeki emellerine ulanca , Osmanl
imparatorluundan yeni bir para daha koparmak iin, Ermenileri
parmaklarna doladlar. Gnderdikleri ajanlarla, nce papazlar, retmenleri
ele geirdiler, sonra bulduklar macera dkn Ermenileri bizim aleyhimize
evirdiler.
Hibir kavim, bal olduu lke zayflarsa rahat durmaz. Bu sebeple,
Ermenilerin de tek balarna uslu oturduklarn sylemek istemiyorum. Fakat
tek balarna hibir gleri olmad iin, dier kavimler gibi onlar da bir sre
ha bekleyebilirlerdi. Ancak tahrik ve fitne, bazlarn hemen ayaklandrmaya
yetti.
Aslna bakacak olursak Ruslar, Trkiye'de mstakil bir Ermenistan
kurulmasndan yana deildiler. nk kendi snrlar iinde de Ermeniler
vard, o zaman bunlar da bu Ermenilere katlmak isteyeceklerdi. Ruslarn
hesab, kendi Ermenilerinin azlarna bir parmak bal almak. Trkiye' nin
bana bir gaile karmaktan ibaretti.
Fitneyi Bastrmak in Elimden geleni yaptm."
ok gemeden buna Franszlar ve ngilizler de katldlar. Osmanl lkesinden
koparlacak yeni parada, onlar da sz sahibi olmak istiyorlard, ilk Ermeni
komitesinin Trkiye'de deil de Pariste kurulmu olmas, her eyi ortaya koyar.
Fitnenin ba darda idi.
Ben, fitneyi bastrmak, bu iyi Osmanllar, yanl yollara sapmaktan kurtarmak
iin elimden geleni yaptm. Bir yandan kendilerine efkatle muamele ettim, bir
yandan Katolik ve Ortodoks Ermeniler arasndaki anlamazl kullanarak,
uzun mddet, bir fikir etrafnda toplanmalarn engelledim.
Franszlar, Katolikleri himaye ediyorlar, Ruslar, Ortodokslara arka kyorlard.
Ben, bazen birini, bazen tekini tutarak, ama her ikisinin de Osmanl Reayas
olduunu hatrdan karmayarak, tahrikleri nlemee altm. nce
birbirlerini krdlar, sonra dnp Mslman ahaliye saldrdlar.
Bu oyunu, ben de dnya da biliyordu. nk Bulgaristan'da denenmi ve
sonunda Bulgaristan'a muhtariyet ad altnda bamszlk kazandrmt. Onun

iin zabta kuvvetleri ile, Ermeni Mslman atmasn nlemee alyordum.

Ermenilerin murad, Mslmanlar kkrtmak, stlerine saldrtmak, sonra da
dnyay ayaa kaldrtmakt. Bundan sonra Avrupa devletleri ie karacaklar,
bu iki unsurun bir arada yaayamayacaklarn ileri srerek muhtariyet
isteyeceklerdi.
Papazlar, retmenler, Ajanlarla srdrlen bu tahrikler, nceleri pek itibar
grmedi. Birok Osmanl Ermeni, bu kkrtmalar ho karlamad. Bunun
zerine kurulan eteler, nce bu namuslu Ermeni vatandalarm yola (!)
getirmek iin bunlar kesip ldrmee baladlar. Bu namuslu Ermeniler, bir
taraftan hkmetten, bir taraftan etelerden ekmiyorlard. Sonra, sonra
bunlar da eteleri desteklemeye, beslemeye, saklamaya baladlar.
Trk Klna Girmi Ermeni Ekyalar
Birinci safhas byle biten oyunun ikinci safhasna geildi. Trk klna giren
Ermeniler, kendilerine yardm etmek istemeyen kendi vatandalarn ldrp
sonra da "Grmyor musunuz, sizi Trkler kesiyor, siz hl bizimle birlik
olmuyorsunuz" demee baladlar. Bir yandan da Trk kylerine giriyorlar ve
Mslman halk trl ikencelerle ldryorlard. Bunlarn iinde, vcudu
bakla yarlp iine barut doldurulduktan sonra tututurulanlar da vard!
Bu Ermeni tahrikileri zellikle Sason blgesinde tahriklerini srdryorlard.
Bu Ermeni Mslman kavgasn sona erdirmek iin, mir Zeki Paa emrindeki
orduyu, bu sahaya sevk ettim ve ayaklanmay bastrdm. Byk devletler
elcileri, birbirleri peinden Saraya kotular; zavall Ermenilerin kltan
geirildiini ve bunun zulm olduunu sylyorlard. Hele ngiltere elisi,
hemen bir tahkikat heyetinin kurulmasn istiyor ve buna nclk etmek iin
de bir ngiliz Asker Ataesinin hemen olay yerine gnderileceini sylyordu.
Btn elilere ve bu arada daha sert bir dille ngiliz Elisine, bunun bir asayi
meselesi olduunu, Ordunun buralardaki ekiyalar temizlediini syledim ve
ilve ettim: "Atae gndermenize msade edemem. nk bu gnlerde
buralarda bir ngiliz Ataesinin grnmesi, yatm toplumlar yeniden
birbirine drebilir."
Eli yanmdan hayret iinde ayrld. nk ben o gnlerde ngiltere'nin uzak
douda Ruslarla balarnn iyice derde girmi olduunu biliyordum. Hem
Rusya, hem ngiltere, hem de Almanya'dan ekinen Fransa cidd bir
mdahalede bulunamazd. Nitekim bulunmad da. Fakat bunu izleyen yllar
ngiltere Ermeni meselesini ayakta tutmak iin, elinden geleni yapt. nk bu
suretle Msr'da giritii ileri rtm oluyor, dnyann dikkatini Trkiye
zerinde uyank olarak tutuyordu.
Jn Trk Ermeni birlii
Anadolu'da yaptklar hareketlerle muratlarna eremiyeceklerini anlayan
Ermeniler, etelerini, komitecilerini stanbul'a soktular ve stanbul'da eitli
kargaalklar karmaa altlar. Bunda muvaffak da oluyorlard. Fakat
Avrupa'nn byk devletleri de, hibir yerde ounlukta olmayan bu dank
Ermenilere benim muhtariyet vermeyeceimi, bunun iin her eyi gze

alabileceimi biliyorlard. Onlar da kendi aralarndaki rekabet yznden savaa

girecek takatta deildiler; bu yzden Ermeni meselesi, Trkiye iin bir
huzursuzluk, Avrupa iin Trkiye'ye mdahale imhan olarak son ylara kadar
srd gitti.
Fakat Avrupa gazeteleri meseleyi parmaklarna dolamlard. Durmadan
yazyorlar ahsma "Kzl Sultan" diye hcum ediyorlar, dnya efkr
umumiyesini (kamuoyu) aleyhimize kkrtyorlard. Bylece Ermeni meselesi
bir dnya efkr umumiyesi meselesi olmutur ama, devletler aras cidd bir
mesele olmamtr. Bu mevzuda Sait Paa'nn hizmetleri byktr.
Ben Ermenilerin stikll sevdasna kaplmalarna amyorum; hele byk
devletler tarafndan durmadan tahrik edildiklerini bildikten sonra
Fakat
Avrupa'ya kap orada benim aleyhime gazete karan baz Jn Trklerin
Ermeni komitecilerile ibirlii yapmalarna, hatt onlardan para almalarna
hl ayorum.
Hem Osmanl lkesini paralanmaktan kurtarmak istediklerini sylyorlar,
hem de paralayanlarla i birlii, ahit birlii yapyorlar!. Eer aralarna nifak
(arabozuculuk) 'drmeseydim, ii nerelere kadar gtreceklerdi acaba?.
Anadolu'nun gbeinde bir Ermeni devleti kurmak, vatanperverliklerinin bir
ispat m olacakt?
bret alnsn diye bunlar yazyorum; bana dman olanlarn, kimlerin dostu
olduklar iyice bilinsin diye!. Vatan'n bugnk haline alarken, bunlar
dnmek beni kahrediyor! Onlar Abdlhamid'i ykmadlar, hayr; onlar ite
Osmanl Devleti'ni bylece ykm oldular!
Jn Trkler
14.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi
Ne kadar garip bir tecellidir ki, Amcam Abdlaziz Han' drmek iin
Avrupa'ya kaan Gen Osmanllar, eninde sonunda muradlarna ermiler, hem
Abdlaziz Han dm, hem de hemen peinden alan 93 Rus Sava
Rumeli'nin yarsn alp gtrmt. Tpk onlar gibi, beni drmek iin
Avrupa'ya kaan Jn Trkler de muradlarna ermiler, beni drmler ve
girdikleri Cihan Sava'nda da Osmanl mparatorluu'nu elden karmlardr.
Her iki gurup da memleketin okumu yazmlarn iine alyordu. Her iki gurup
da Batcla hayrand. Her iki gurup da memleketin tek kurtuluunu
Merutiyette gryorlard. Her iki gurup da emellerine Ordunun bir parasn
vasta etti. Her iki gurubun dayand ordu da iinden paraland.
Evet, ne kadar daha garip bir tecellidir ki, ben bu olaylarn her ikisinin de
iinde yaadm. Amcamn fke ile yapamadn, ben sabrla yapmay denedim.
Amcamn ceza ile baaramadn, ben balayarak elde etmee altm. Ama
yine de muvaffak olamadm!
Ve daha garip bir tecelliye baknz ki, "Gen Osmanllar"! da "Jn Trkleride
Osmanl mparatorluunu paralamak isteyen byk devletlerin hepsi

arkalyorlard! Bu devletlerin gznde mit bu genlerdeydi!. Bunlarn dedii

yaplrsa Osmanl mparatorluu kurtulacak, dediklerine kulak aslmazsa,
batacakt! ki kere istemeyerek de olsa, dediklerini yaptk ve ite battk!. Bari
son kalan bir avu vatan topranda yaayanlarn gzleri ald m? nallah!.
Osmanly lemekte Anlaan Bat
Evladm saylan bu vatan ocuklar, benim, bir sarayn drt duvar arasnda
grdm hakikati koskoca yeryzn gezip tozduklar halde nasl grmediler;
nasl grmediler de ecdad kan ile sulanm koskoca bir lkeyi kendi elleri ile
batrdlar!.
Sulamaya dilim varmyor; fakat gryorlard ki ngilizler, Franszlar, Ruslar,
hatt Almanlar ve Avusturyallar yani btn byk Avrupa devletleri
menfaatlerini
Osmanl
mlknn
paralanmasnda
bulmulardr;
dmandlar. Gryorlard ki bu devletler birbirleri ile dalayorlar, ama
Osmanllar lemekte anlayorlard. Anlaamadklar, kimin daha byk
paray yutaca idi. yle olduu halde, bu dncede olan devletlerin,
kendilerini arkalamalarndan da m bir man karamyorlard?
Syledim, yine syleyeceim, anlattm, yine anlatacam, dnmyorlarmyd
ki Osmanl lkesi birok milletlerin biraraya gelmesinden meydana gelmitir.
Byle bir lkede Merutiyet, lkenin unsuru aslsi iin (Temel unsur) lmdr.
ngiliz Parlamentosunda bir Hindli, Afrikal, Msrl, Fransz Parlamentosunda
bir Cezayirli mebus varmyd ki, Osmanl Parlamentosunda Rum, Ermeni,
Bulgar, Srp, Arap mebusu bulunmasn istemee kalkyorlar!.
Hayr, bunca okumu, dnm, kendisini davasna vermi vatan evldnn
cibiliyetsiz kacan kabul edemem! Sadece aldandlar, derim. Aldandlar ama,
cezalarn kendilerinden ok, adanmayan milyonlarca masum vatan evld
ekti; hem ldler, hem vatandan oldular!.
"Fikirleri" de, "Tesirleri" de Mahdutdu.
Kendilerine "Jn Trkler" denilen kimseler aslnda be kiidir. Bunlar
yllarca Avrupa'da benim aleyhimde almlar benim aleyhimde almann
vatann da aleyhinde almak demek olduunu dnmeden yazmlar,
izmiler, sylemilerdir. kardklar gazeteleri gizlice memlekete sokmann
yolunu byk devletlere arkalarn dayayarak buluyorlar, yabanc
postahanelerden de yabanc uyruklu kimseler aracl ile ekip una buna
datyorlard. Yllar yl, cidd saylabilecek bir tesirleri olmamtr; cidd
saylacak bir fikirleri olmad gibi
Fakat ben buna ramen, ken'dileri ile ilgilendim. Yabanc memleketlerde
paraszlk yznden baz eylere katlanmamalar iin, gazetelerini satn almak
bahanesi ile bycek yardmlarda bulundum, baz kimselerin memlekete para
gndermelerine gz yumdum. Tek yabanclarn maas olmasnlar, muhalefeti
yanl da olsa namuslu kalsn diye!.
Ahmet Rza Nasl Geiniyor?

Beni bu yardmlara iten sebepler de vard. Ahmet Rza Bey, Bursa'da Maarif
Mdr iken, Paris'te ihtillin yznc yl sebebi ile alan sergide Bursa
peklilerini tehir etmek bahanesi ile Avrupa'ya gitti ve bir daha dnmedi.
Oradan bana bir "Islhat Layihas" (Reform Raporu) gnderdi.
Okudum, hibir ey yoktu. Ne memleketi tanyor, ne tekliflerinin ne getireceini
hesaplayabiliyordu. Bir kenara koydum.
Ardndan, "Meveret" ad ile bir gazete karmaya balad. Paris Sefaretimize "ne
ile gemiyor?" diye sordurdum. "Patiste trke dersleri vererek" diye cevap
verdiler. Pariste, hem de Trke dersleri vererek geinmek ayrca bir gazete
karmak ve bunun da klfetlerine katlanmak!. Buna, hayatnda bir kere
frndan ekmek almam basit bir cariye bile inanmaz. Dolayl yollardan para
gndermee baladm, nk baka are yoktu!.
Ya, Mizanc Murat?
Biraz da Mizanc diye tannan Murad Bey'den bahsedeyim; bu, bir baka
garabettir. Murad Bey, delikanl yanda Kafkasya'dan kalkm, okumak iin
Krm'a gideceine, stanbul'un yolunu tutmutur, stanbul'da ilk ald kap,.
Mithat Paa'nn konadr. Hemen Mithat Paa tarafndan kabul edilir, dinlenir
ve bir tezkere ile Rt Paa'ya gnderilir. Murad Bey bir sre Rt Paa'nn
katipliini yapm.
Paann lmnden sonra, Mlkiye Mektebine tarih hocas oldu. ngiliz
politikasna tarafdar olarak biliniyordu. Nitekim ben ngiliz Politikasna tarafdar
olan Sait Paay Sadrazamlktan uzaklatrnca, o da "Mizan" adl bir gazete
karmaya balad. Bu gazetesinde bana vgler yaynlyor, ama kabineye
memur ettiim devlet ileri gelenlerine ver yansn hcum ediyordu. Hkmet,
gazetesini yllar sonra kapatt. Ben kendisini korudum ve "Duyunu Umumiye"
komiserliine tayin ettirdim.
Bir gn, Rusya'ya kat. Oradan Avrupa'ya geti. Londra'da Lord Salisbery ile
grp Mizan'n Msrda karmak msaadesi alabildi. Tekrar Avrupa'ya geti
ve en sonra Ahmet Celalettin Paa aracl ile yeniden stanbul'a dnd.
Bu dnem iinde nasl geindiini, nasl bu uzun seyahatleri yapabildiini,
gazetesini hangi para ile kardn aratrmak istemiyorum.
Masonlarn Besledii Jn Trkler!.
Ahmet Celalettin Paa'nn Msr'da Ali Kemal Bey'den ( zmit'te lin edilen tilf
yazar Ali Kemal) ald bir mektubu grmtm. Bu mektup her halde Yldz
evrak arasnda sakldr. Kimin nereden para aldn isim isim yazyordu. Bu
mektupta Dr. Abdullah Cevdet, Dr. shak Skuti, Dr. Bahattin ahir, Dr.
Nazm, Dr. brahim Temo'nun Fransz ve talyan localarna bal olduklarn ve
bu localarn yardm ile yaadklarn, hatt memleketteki ailelerine dahi bu
localar elile para gnderildiini yazyor ve bunlarn vesikalarn gnderiyordu.
Avrupa'da, Msr'da eitli namlar altnda kan gazeteler ve buralarda gezinen
gizli cemiyetin adamlar, daha nce de sylediim gibi, memlekete ciddi bir

zarar vermediler. Fakat Mason Localar, btn takiplerimize ramen, "ttihat ve

Terakki"ye bal subaylar harekete geirince, bu vre insanlar birer bayrak
ahline geldiler. te Jn Trk'ler ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin hikyesi de
budur.
Evet, hikyesi budur ama, neticesi de bugn maalesef gzlerimizin nndedir.
Bana diyeceklerdir ki, "Btn bunlar biliyordun da niin engel olmadn, niin
devletin yklmasna gz yumdun?."
"Yalnzdm"
Haa!. Gz yummak yle dursun, her an tetikte yaadm. Fakat nleyemezdim,
nleyemedim de. nk yalnzdm. Onlarn arkasnda btn dman dnyas
vard. Mizacm ve artlarm baka trl olmama elverili deildi. Dostlarm
beni, yumuak bal olmakla, dmanlarm, zalim gaddar olmakla sularlar. ki
taraf da yanlr. Ben ne bir Yavuz Selim Han idim, ne de Yavuz Selim Han'n
lkesi benim buyruumdayd. Birka kelle koparvermek, laf sylerken
kolaydr. Her koparlan kelle, insann nnde bir uurum aar. Bu uurumu
doldurabiliyorsan, gzda verebilirsin ve gzda verdiklerin dediklerinden
kmazlar. Ama uurumlar kapanmyorsa, hibir ey yapmak mmkn deildir.
Ben, doutan merhametli bir insanm. Fakat devletin merhametle idare
edilemeyeceini de bilirim. Ne yaptysam, yapabildiimdir. Yavuz Selim Han da
benim zamanmda padiah olsayd, o da benim gibi yapard. Gerekeni yaptm,
faydalnn peinden kotum, ahliyi ezdirmemee altm, beyhude kan
dklmesinin her yerde karsna ktm. Memleketim, Jn Trklere
gsterdiim efkatin deil, Jn Trklerin balanmaz gafletlerinin kurban
oldu; ite o kadar!
17.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi
Musahibim iki gndr neden yazlara devam etmediimizi sordu durdu;
dnyorum. Vatanmn nereden nereye geldiini dnyorum. ktaya
yaylm koskoca bir cihangirlik, on ylda bir avu toprak haline geldi. Vebali
kimin?. Kimin olduunu bulsak ne ie yarar?. Vatan elden gittikten sonra.
Krk yldr byk devletlerin birbirleriyle kapmasn bekledim. Btn midim
oydu ve Osmanlnn bahtn buna bal grrdm. O beklediim gn geldi.
Heyhat ki ben tahttan uzaklatrlm, lkemi idare edenler de akldan ve
basiretten uzaklamlard. Krk yl beklediim byk frsat, bir daha ele
gememek zere Osmanlnn elinden kt gitti.
Otuz bu kadar yl tahttan uzaklamamak iin almsam, bunun iindi!.
Saltanatm gnlerinde baz byk devletlere tavizler vermisem, bunun iindi.
Donanmay Halice kapam, talime dahi karmamsam bunun iindi. Girid'i
ngilizlere kaptrmamak iin Yunan muharebesini gze almsam, bunun iindi.
Velhasl otuz bu kadar yl ne yapmsam, ne etmisem, dorusu da yanl da
yalnz bunun iindi!
Bu srr krk yl iimde sakladm. Ahfadma (gelecek kuaklar) beni tanmalar
iin anlatacam. En gvendiim Sadrazamlarma bile amadm. nk

snayarak rendim ki, iki kiinin bildii bir ey sr olmaktan kyor. Oysa,
bunun yabanc devletlerce bilinmemesi, duyulmamas gerekliydi. Osmanllar,
ancak byle bir frsat zamannda ve basiretle kullandklar takdirde'
kurtulacaklar, yeniden byk devlet olacaklard.
Bu kanaate nereden ve nasl ulatm anlatabilmekliim iin tahta ktm
gnlerde dnyay ve memleketi nasl bulduumu bilmek lazmdr. Ben bu
kanaate o gnlerde de ulam deilim; Rus muharebesini (1877 Osmanl Rus
Sava) kaybettikten ve bu muharebe iinde byk devletlerin bize baklarn
yakndan grdkten sonra edindim. Tek bana yaayacak ve direnecek
gcmz yoktu. Bizi paralamakta birlemi dmanlarmz kendi aralarnda
paralanrlarsa ve biz de bu paralardan birinin vaz geemiyecei kuvvet
olabilirsek, yeniden dnya iin sz sahibi olabilirdik.
Byk devletler arasndaki rekabetin eninde sonunda onlar atmaya
gtrecei gzler nndeydi. yleyse Osmanl Devleti de byle bir atmaya
kadar paralanma tehlikelerinden uzak yaamal ve atma gn arln
ortaya koymalyd, te benim 33 yl sren siyasetimin srr
18.Mart.1333 (1917)
Beylerbeyi
Amcamn ehadeti ve biraderim Murad'n aklna zarar getirmesinden sonra
tahta ktm zaman, dta ve ide byk meselelerle kar karya kaldm.
Payitaht (Bakent) karmakarkt. Birka ay gibi ksa bir zaman iinde iki
padiah drlm, biri ehit edilmi, biri mecnun olmutu. Ordunun ve
Devletin ileri gelenlerinden bazlar bu ilere karmlar, su ilemilerdi.
Korku iindeydiler. Hem devleti ellerinde tutuyorlar, hem de korkuyorlard.
Ykmak iin aralarnda birleebilmilerdi ama, ne yapacaklarn bilmiyorlard.
in elebas Hseyin Avni Paa, kendisini srgne gnderen padiah tahttan
drm, ehit ettirmi, muradna ermiti ama, i birlii ettii arkadalarnn
ayr havalar almasndan tedirgindi. Mithat Paa ve arkadalar, hesap verme
korkusu iinde Saray' btn haklarndan tecrit etmek sevdasna dmlerdi.
Sadrazam Rt Paa, her iki. tarafa da gvenemiyor, ama onlardan da bir
trl ayrlamyordu. Durmadan konaklarda toplanyorlar, konuuyorlar, fakat
bir karara varamyorlard.
Bunun haricinde olan devlet bykleri, olup biteni ibretle seyrediyorlar, bazlar
bana gelip bunun nne gememi benden istiyorlard. Kararszdm. Mithat
Paa, halka bir kurtarc gibi grnmekteydi. Avrupa devletleri de kendisini
destekliyorlard. Halkn vicdan ve o gnlerdeki Avrupa efkr umumiyesiyle
beraber olmak, akln ve siyasetin icabyd; ben de yle yaptm, Mithat Paay
sadrazam tayin ettim. Mal duruma gelince: Hazine bor iindeydi. Varidat her
yl biraz daha azalyordu. Tanzimatdanberi her eyimizi Avrupa'dan getirtir
olmutuk. Yerli tezghlar birer birer snyordu. Her taraf Avrupa bezleri
kaplamt. Kurulmu birka fabrika bile kapanacak hale gelmiti. Gmrk
varidat byk devletlerle yaptmz anlamalar yznden hi mesabesine
inmiti. Kendi yamzla bile kavrulamyorduk. Yol yoktu. Haberleme

glemiti. Geni imparatorluk topraklar kendi kaderine terk edilmi gibiydi.

Yeni yeni okullar alm, birok genler Avrupa'ya gnderilip okutulmutu
geri Fakat gerek bu okullardan kanlar ve gerekse Avrupa'da okuyup
gelenler, daha devlet kadrolarm dolduramamt. Kadrolarn byk ksm
ekalliyetin elindeydi. Hele Hariciye Nezaretinde tek tk genlerimiz ii yava,
yava
ele
geirmee
balamt;
fakat
Avrupa
devletlerindeki
temsilciliklerimizde, sefaretlerde Rum soyundan memurlarmz vard ki, bazlar
Yunanistan'a hizmet etmeyi, Osmanlya hizmetin stne karyorlard.
Amcam Abdlaziz Han'n zamannda Ordunun ve Donanmann byk bir
kuvvet haline gelmi olduu bir hakikattir. O kadar ki, Ordu'nun kuvvetinden
Ruslar, Donanma'nn gcnden Franszlar ve ngilizler baya rkmlerdi.
Ordunun, Srbistan ve Karada muharebelerinde Rus gnll subaylarn
perian etmesi herkesin gzn at. Bu yzdendir ki uydurma israf ve sefahat
ayialarile Amcam halkn gznde kk drmee var gleriyle altlar ve
sonunda emellerine ulatlar. Bylece, yalnz Abdlaziz Han'dan kurtulmakla
kalmadlar, onun kurduu Ordu ve Donanmay da paralamaya muvaffak
oldular. nk, Hanedana ba kaldrm subaylarla, Hanedana bal kalm
subaylar ortaya kt ve bunlar birbirlerine gvenemez oldular.
Tahta ktm gnlerde bu hakikatleri bilmiyordum. Bunlar Rus muharebesi
srasnda birer birer ve tecrbeyle rendim.
Bir ey daha ortaya kt ki: DNYADA YALNIZIZ. Dman vardr, fakat dost
yoktur! Salip, her zaman mttefik bulabilmekte, fakat Hill, her zaman yalnz
kalmaktadr .(Osmanldan menfaat bekleyenler ona dost grnmekte, fakat
umduunu bulamad zaman, hemen dman kesilmektedir. Ben de
siyasetimi bu esas stne kurdum. Dmana, dmann silh ile gitmek
artt!. Osmanl lkesinin o yllarda hangi buhranlarn iinde olduunu ksaca
anlattm. imdi o yllarda dnyann ne hallerde olduunu da ksaca
anlatmalym ki, otuz bu kadar yl gttm politikann mesnedleri (dayanak)
ortaya ksn.
Tahta getiim yllarda d politikada ilk gzme arpan ey, Prusya'nn
Fransa'y yendikten sonra (1870 1871 Fransz Prusya sava, 79 gnde Prusya
ordular Paris'e girdiler ve Fransa'ya diz ktrttler) Alman birliini kurmu
olmas oldu. Muktedir bir devlet adam olan Bismark, kck Prusya'dan
koskoca bir Almanya karmasn bilmiti. Birka yl iinde doup geliiveren
bu Devlet, Avrupa kuvvetler dengesini bozmu, btn Devletlerin d
politikalarnda byk deiiklikler gerektirmiti.
O zamana kadar ngiltere ile yaran Fransa bu yar brakmad ise de
hafifletti. Kendi gvenliini salamak iin Ruslarla anlama yollarn aramaya
balad. Bu yzden bizimle yrtt politikay yeni batan gzden geirdi.
Nitekim bu korku yznden hemen daima Osmanl lkesindeki ihtilflarda
srekli olarak Ruslar desteklemitir.
Ruslar da Bat'da kuvvetli komular Almanlarn hesabn yapmaya baladlar.
Avusturya, dostu dman kartrarak politikasn yeniden kurdu. Yalnz

ngiltere, adalarna ve stn donanmasna gvenerek Bismark Almanyasiyle

pek ilgilenmedi. Hatt bundan yararlanarak teki Avrupa devletlerinin kendi
gvenlikleriyle uramasn frsat bilip Akdeniz'de Osmanl topraklar zerinde
ve Asya'da, yeni haklar salamak yolunu tuttu. Gladiston "Yapabildiini yap,
kazalabildiini kazan" politikasiyle cihangir bir devlet kurma yolundayd.
Benim tahta ktm yl, ngilizler Hindistan ele geirmilerdi. Bir yandan Hind
yolunun gvenliini salamaya gayret ediyorlar, bir yandan in'e, Orta Asyaya
girmee a lyorlard. Ruslar da bu yllarda gzlerini Orta Asya'ya evirdiler.
Bu yllarda Fergana'y alarak Hotant Hanl'n ele geirdiler (Ruslarn
Fergana'ya girii: 1876. Bunu Krgzistan. Trkistan, Tacikistan' istilalar takip
etti. ngilizlerle Ruslar, Asya' da byk bir rekabet iindeydiler).
Amerika'da gen ve kuvvetli bir devlet domutu. spanya, mstemlekelerinden
(smrgelerinden)
srekli
olarak
karlyordu.
Dnya
yahudileri
tekiltlanmt. Mason Localar yolu ile "Arz mev'ud"un peine dtler.
Bunlar daha sonra bana da gelmi ve Filistin'de Yahudileri yerletirmek iin
byk paralar karl benden toprak istemilerdir. Tabii red ettim.
Apak gryordum ki, Avrupa'nn byk devletleri kendi aralarnda dnyay
blmeye kmlard. Bllecek lkeer arasnda Osmanl mlk de vard.
Ben bu kuvvetlerin nnde tek bana duramazdm. Gcmz yetmezdi.
Yapabileceim tek ey, aralarndaki rekabetten yararlanp, her birine daha
byk lokma midi datarak birini tekine drmekten ibaretti.
Yine apak gryordum ki, Almanya'nn kurulmasyla bozulan Avrupa dengesi,
eninde sonunda bu byk devletleri birbirine drecekti. Eer o gne kadar
memleketimi paralanmaktan kurtarabilirsem, o atma koptuu zaman,
kmelenmelerden birine katlp teki taraf krmakla varlmz koruyabilirdim.
Bunun ne zaman olaca belli deildi ama, bana uzak da grnmyordu.
Almanlarn her yl biraz daha glenmesi, Franszlar, Ruslar olduu kadar
ngilizleri de tedirgin etmee balayacam gryordum. Bunun sonu
birbirleriyle kapmak ve hesaplamak olacakt.
Nasl bir yol tutacam dikkatle aratrdm.
Byk Devletlerin stanbul'da yaptklar konferans srasnda grmtm ki
bunlarn niyetleri, iddia ettikleri gibi Hristiyan tebann hukukunu temin deil,
nce muhtariyetlerini, sonra stiklllerini temin suretiyle Osmanl lkesini
paralamaktr. Bunu, iki surette temin etmee almaktadrlar. Birincisi,
Hristiyan ahaliyi ayaklandrp ortal kartrmak ve bylece bunlara arka
kmak. kincisi, bizi kendi aramzda paralamak iin Meruti dareyi getirmek
Her iki gayeleri iin de aramzda kolayca taraftar bulabiliyorlard. Meruti
darelerin bir mill vahdet halinde bulunan lkelerde kolayca ilediini, byle
bir vahdet iinde olmayan lkelerin bu idareye itibar etmediini fark edemeyen
baz Trk mnevverleri, maalesef dmanlarn ekmeklerine ya srmekteydiler.
Ben bu ihanetlerin ve ayaklanmalarn iinden lkemi nasl karabilirdim?.
Yine

stanbul

Konferans

gstermiti

ki,

Abdlaziz

Han'n

Orduyu

ve

Donanmay glendirme yoluna girmesi, byk devletleri telalandrm ve bu

teebbs hayatna mal olmutu. Daha sonra kopan Rus muharebesi Ordunun
glendiini ortaya koymutur. Eer hanedana bakaldran subaylar ve
hanedana bal subaylar meselesi olmasayd. Rus ordularn durdurabilecek ve
zaferi kazanabilecektik. Demek Orduya verilen emekler boa gitmemiti.
Buna karlk bu muharebe, Donanmann say stnlne ramen bir i
gremediini de ayrca ortaya koymutur nk bizim gemilerimizin hemen
hepsinde ngiliz arkbalar vard. Bu, donanma ngilizlerin elindeydi
demektir. Bu arkbalarn bazlarn muharebenin banda deitirmek
istediimiz zaman, ngiltere Elisi saraya komu ve bu teebbsn ngiltere'ye
itimadmz
olmad
biiminde
yorumlanacan
aka
sylemekten
ekinmemiti. yleyse, bir donanmamz yok demekti. nk bu donanma, hem
Franszlarla, ngilizleri bize dman ediyor, hem savata bir ie yaramyordu.
Faydas olmayan, fakat mazarrat olan bireyi muhafaza etmek akln icab
dndadr. Donanmay Halic'e ektirdim ve bylece Fransz ve ngilizlere,
Akdeniz'de kendileri ile boy lmeye niyetimiz olmadn anlatm oldum.
Gerekten bu tedbir uzun sre ngilizleri ve Franszlar bizimle uramaktan
uzak tutmutur.
Buna karlk Ordunun yeni silhlarla donanmasna ve yeni harp sanatna
uygun hazrlanmasna hz verdim, byk bir asker olan Wander Goltz'u
stanbul'a getirdim. Yarn kopacan umduum ve beklediim savata denizlere
hakim devletle bir olursam, ordularm onun iine yarayacak, donanmas da
benim iimi kolaylatracakt ve stelik elimde, dvtm milletin harp
oyunlarn ok iyi bilen bir ordum olacakt.
Abdlaziz Han'n halinde donanma ie kart da onun iin Abdlhamit
donanmay battal etti derler, yalandr. Ben bir Padiahn iki para gemi ile
tahttan dmeyeceini herkesten fazla bilirim. Biraderim Murad' tahttan
indirdikleri zaman ortada gemi mi vard, top mu? Bu cehaleti bana
yaktranlar, sadece kendi cehaletlerini ortaya koymu olurlar. Evet, benim
Avrupa devletleri ile bir bama boumaya gcm yoktu ama, Rusya gibi,
ngiltere gibi Asya'da birok Mslman ahliyi idareleri altna alm byk
devletler de benim hilfet silhmdan rkyorlard. Bu yzden, Osmanlnn
iini bitirmek noktasnda anlaabilirlerdi.! Ben "Beklediim gne" kadar bu
silh hudutlarmn dnda kullanmamalydm. nk byle bir teebbs, ne
din kardelerimizin iine yarayacak, ne lkemin yararna olacakt. Hilafet
kuvvetimi, memleketimin huzuru ve birlii iin kullanmaya, dardaki din
kardelerimizi de her ihtimale kar salam tutmaya karar verdim.
Donanmay muattal brakmak ngilizleri ve Franszlar tatmin etti ama,
Hilfetin elimde olmas srekli olarak ngilizleri tedirgin etti.Blund adl bir
ngilizle, Cemaleddin'i Efgan adl bir maskarann el birlii ederek ngiliz
hariciyesinde hazrladklar bir pln elime geti, bunlar Hilfetin Trkler
tarafndan zorla alndn ileri sryorlar ve Mekke erifi Hseyin'in Halife iln
edilmesini ngilizlere teklif ediyorlard. Cemaleddin Efgan'yi yakndan tanrdm.
Msr'da bulunuyordu. Tehlikeli bir adamd. Bana bir ara "mehdi"lik iddias ile

btn Orta Asya mslmanlarn ayaklandrmay teklif etmiti. Buna muktedir

olamadn biliyordum. Ayrca ngilizlerin adam idi ve ok muhtemel olarak
ngilizler beni snamak iin bu adam hazrlamlard. Derhal red ettim. Bu
sefer Blund ile ibirlii yapt.
Btn Arap lkelerinin itibar ettii Halepli Ebl Hda Esseyd yolu ile kendisini
stanbul'a arttm. Aracln, Efgan'nin eski hmisi Mnif Paa ile Abdlhak
Hmit yaptlar. Geldi ve bir daha stanbul'dan kmasna izin vermedim.
Hilfet mevzuunda ngiliz teebbslerinin sonu gelmi deildir. nk Asya'da
yz elli milyon Mslman idareleri altnda tutuyorlard ve bu Mslmanlar
zerinde Hilfetin byk bir nfuzu vard. Bunu bildiim iin ngilizleri
kukulandrmadan, her ihtimale kar, Seyyit'ler, eyhler, Derviler gnderip
Asyadaki mslmanlar Hilfete manen balamaa husus bir itina
gsteriyordum. Buharal eyh Sleyman Efendinin Rusya'daki Mslmanlar
arasnda yapt hizmetleri bilhassa kranla yad ederim. Bunun, ngilizlerle
mnasebetlerimizde ok faydasn grdm. Hindistan Umum Valileri oradaki
Mslmanlarn Osmanl Devletiyle yakndan ilgilendiklerini grdke,
hkmetlerine Osmanllarla iyi geinilmesini yazyorlar ve bylece bizim
ilerimizi bir nebze kolaylam oluyorlard.
Almanya, byk donanma hazrlklarna giriince, ngiltere pirelendi. Ak
denizlerde glenecek bir Almanya, ngiltere iin byk tehlike idi. Bu yllarda
ngilizler, Ruslara Osmanl mparatorluunu blmek teklifini yaptlar. Bir
tala iki ku vurmak istiyorlard. Hem Ruslarn Asya'da ilerlemelerine engel
olmak, hem Almanya'ya kar bir mttefik elde etmek. Aslnda Ruslarn
Akdeniz'e inmesini ngilizler hibir zaman istememilerdir. Fakat Asya'daki
menfaatleri byk, Almanya zerindeki kukular canl olduu iin, bu
fedakrl gze alr grndler.
Ruslar, ngilizlerin bu gizli teklifini red etti. nk ben bir yandan ara
yaklayor, bir yandan Almanlara yanayordum. Benim Almanlara yanamam
demek, Almanlarn Hindistana kadar uzanan bir sahada hareket kabiliyeti
kazanmas demekti. Bunu ne ar ister, ne ngiliz hkmeti raz olurdu.
Nitekim bir yandan Ruslar, bir yandan ngilizler bana daha dostane
davranmaya baladlar. Niyetim Almanlarla birlik olmak deil, birlikmi gibi
grnerek ittifakm, dnya denizlerine hakim devlete pahal satmakt. ngiltere,
Hindistan ve Asya gvenliini, ya Osmanl mparatorluu topraklarna sahip
olarak, ya Osmanlnn mttefiki olarak salayabilirdi. Tek bana sahip
olamazd, nk dnya ayaa kalkacakt. Ruslar, paylama teklifini red etmi
olduklarna gre, bana yanamaktan baka areleri yoktu.
Bu sebeple hem siyaset olarak bize yaklat, hem de iimizden idareyi ele
geirmek iin Mason localarn kullanmaya balad. Jn Trklerin gafletini,
ngiltere nasl Mason localar kanaliyle kullanyorsa, Almanya da bunlarn teki
parasn yine Mason localar kanaliyle kullanmaya baladi. Bylece Jn
Trklerin Selanik tekilat Almanlarn. Manasta tekilat ngilizlerin eline
gemi oldu.

ngilizleri ittifaka zorlamak iin, Badad Demiryolu inaatn Almanlara verdim.

ngilizlerin fkesi byk oldu. Bu yzden bamza Makedonya gailesini
kardlar. Umursamadm. nk ipler elimdeydi. Nasl olursa olsun,
beklediim tekliflerle karsma kacaklard. ngilizler, Manastr ttihatlarn,
Almanlar Selanik ttihatlarn durmadan kkrtyorlar, Devleti iten ele
geirmek iin bir hkmet darbesine zorluyorlard. ngilizlerin Manastr
ttihatlaryla baarya ulamas benim iin bir felketti, nk hemen beni
bertaraf edecekler ve muradlarna ereceklerdi. Almanc ttihatlardan korkum
yoktu. Onlarn baars, ngiltere'yi daha da korkuturdu.
Alman Mason Localar kanaliyle tesir altnda tutulan Selanik ttihatlar,
Enverler, Niyazilerle harekete getiler. emsi Paa vuruldu, Manastr
ttihatlar teebbs elden karmt. ngilizler, benim de mutemedim olan
Ebl Hda Esseydi'yi kullanarak gizli grmelere balad. Ruslar, ancak o
zaman hazrlksz avlandklarn farkedebildiler. Balarndaki Asya gailesi ve
ilerindeki Anarist denilen kundaklar ar'a gz atrmyordu. Buna ramen
ar. bana husus bir mektup yazarak bilgi istedi.
ngilizler nedense gizli mzakereyi durdurdu. Beklediim byk savan
yaklamakta olduunu gryordum. Fakat benim iin hadiseleri kendi haline
terk etmekten ve karde kam dklmesine engel olmaktan baka yapacak bir
ey yoktu. Gerisi herkesin malumudur. Selanik ttihatlar beni tahttan
indirirken, ngilizlerle bir anlamaya varmak ve yaklaan byk muharebeye,
denizlere hakim bu devletle ortak olarak girmek artk bir hayal olmutu.
20.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi
ngilizleri istediim ittifaka srklemek iin Anadolu Badat Demiryolu hattn
Almanlara verdiimi sylemitim, Bunun, ayr ve ho bir hikyesi vardr. Bunu
da anlatmalym.
ngilizlerin, Ruslarla lkemizi paylamak iin yapt teklife Ruslarn "hayr"
demeleri zerine ngilizler bana, nceleri anlayamadm nice aylar sonra fark
edebildiim bir biimde yanamaya baladlar.
ngiliz Elisi bir gn huzurda bana uzun uzun Anadolu Suriye ve Hicaz
topraklarnn tarihin en byk medeniyetlerine beik olduunu sayp
dktkten sonra, buralarda yer alt kazlar yapmay dnp dnmediimi
sordu. Kesin bir cevap vermedim. Gya buralar kazlacak olsa, belki de fine
bile (!) bulunabilirmi!. Kald ki yer altndan kacak eski paralar, krk detiler,
heykelcikler define deerindeymi! Bunlara bakarak belki tarih deiecek, ok
kymetli bilgiler elde edilecekmi! Bana eski Msr yazsnn okunmasnn
dnya medeniyetine ne byk bir kazan olduunu syledikten sonra,
buralarda kaz yapmay eer Osmanl idaresi masrafl buluyorsa, ngiltere
Hkmetinin severek kendisine her trl yardma hazr olduunu da szlerine
ekledi. Adamlarn hemen gnderecekler, kazlara balayacaklar, masraflarn
kendileri deyecekler, stelik buralarda bulunacak tarihi eserleri de hibir
bedel istemeden ze brakacaklarm!
ngiltere ile yakn ilikiler kurmak muradmd. Bu teklifin altnda ne yattn

bilmiyordum ama, kabul ettim. Hemen Sadrazam Halil Rfat Paa'y ardm,
ngilizlerin tekliflerini anlattm ve bu gelecek heyetlerin almalarn dikkatle
takip etmesini kendisine tenbih ettim.
Rus Elisi Bariz Bir Tebessmle Dinliyordu
Gerekten ngilizler ok gemeden bir takm bilginleri stanbul'a gnderdiler.
Ben kendilerini topluca kabul ettim ve almalarnda baarlar diledim. O
akam verdiim ziyafete teki eliler de davetli idi. Bilhassa Rus elcisinin bu
msadeden memnun olmad aka grlyordu. Eliye, tarihe ve medeniyete
ngilizlerin yardm etmek istediklerini sylediim zaman, Sefir, bariz bir tarzda
tebessm ederek konumam dinliyordu.
Bilginlerin bir ksm Kayseri'de, bir ksm Musul'da, bir ksm da Badat'a yakn
bir noktada kazlara baladlar. Kazlan yerli amelelerle yapyorlar, biz de btn
almalarn izleyebiliyorduk. Bu kazlardan birka krk kp, desti, heykelcik
ve birka lhit'den (mezar) baka bir ey kmad, ngilizler, kfl bakr
paralara kadar kardklar bu eyalar bize teslim ediyorlard.
Bu kazlar hakknda bilgi vermek iin ngiliz Elisi sk sk Huzur'a alnmasn
istiyordu. Konuuyorduk. Ben btn bu frsatlar deerlendirerek yapmay
dndm ittifakn zeminini hazrlyordum, istiyordum ki, bu teklifi ben
yapmayaym, bana ngilizler yapsnlar. O zaman teklif sahibi onlar olacaklar ve
ben uygun bulursam kabul edecek, bulmazsam red edecektim, bylece daha
fazlasn koparmaya alacaktm.
ngiliz Aldatmacas
Bu arada, yine anlayamadm bir ey oldu. ngiliz Elisi bir gn heyecanla
huzura girdi ve bana Musul evresindeki kazlardan birinde km murassa bir
kl getirdi. Kl krkt, fakat sap ok kymetli talarla ilenmiti. Eli, bir
zelzele srasnda topran ktn, bir parasnn ok derinlere gittiini, geri
kalan parann da kazlarda bulunduunu syledi.
Eliye teekkr ettim ve ihsanda bulundum. Fakat bizim istihbaratmzca byle
bir klcn bulunduu bilinmiyordu. Ya haber alma tekilatmz ilemiyor, ya da
bana bilmediim bir oyun oynanyordu. ar esnafndan, iden anlar kiilere
klc gsterdim. Bunlar, bu klcn eski bir kl deil, eskitilmi bir kl
olduunu sylediler!
Merakm bsbtn artt, fakat kimseye bir ey sezdirmedim. Yalnz gelen
haberlerden, Musuldaki ve Badat'daki heyetlerin sath (yzey) almalarn
brakp kuyular amaya baladklarn rendim. O zaman maksatlar ortaya
kt. Beni, drstlklerine inandrmak istiyorlar, bylece daha rahat alma
imknn elde etmek istiyorlard. Kymetli talarla donanm ve eski diye bana
sunulmu kl da bu gveni bende arttrmak iindi. Aradklar krk kpler,
kk heykelcikler deil, Petrold!
Daha nce Eflkde (Romanya) petrol bulunduu iin bunun kuyular aarak
arandm biliyordum. Nitekim bir sre sonra ngiliz Elisi, ayr bir haber
vermek vesilesile huzura girdii zaman, Suriye ve Hicaz topraklarnn byk bir

ksmnn l olduunu, buralarda susuzluk ekildiini, bu yzden buralarda

barnlamadn syleyip, eer muvafk bulursam, "ngiltere Hkmetinin"
buralarda insaniyet namna kuyular atrmaya hazr olduunu anlatt. Yalnz
artlar vard: Eer buralarda su bulunur ve vahalar teekkl ederse, kacak
suyun kullanlmasn ahaliye brakacaklard, fakat suyun sahibi olacaklard.
Atklar Kuyular Kapattm.
ttifak ii zaten istediim ekilde yrmyordu. Teklifi red ettim. Bununla
yetinmedim, Musul ve Badat'da atklar kuyular da hkmete kapattm!
ngilizler darlp kazlar olduu gibi braktlar. Fakat hemen ardndan,
Cemaleddin Efgan yolu ile Hilfet meselesini kurcalamaya baladlar. Hicaz
Emrini ele geirerek maksatlarna ulamak istiyorlard. Ben de buna karlk,
bycek bir dervi kafilesini Hindistan Mslmanlar arasna gnderdim.
ngilizler, buna Girit gailesini karmakla mukabele ettiler. Daha da ileri
giderek, Rusya ve Fransa'y da yanlarna alarak beni tahttan drmeyi
denediler. Ruslar, bu ngiliz teklifini sert bir dille red etti. nk ngiltere, tpk
Osmanl lkesinde yapt gibi, Rusya'da da ar' merut idareye zorlamak iin
ayaklanmalar dzenliyordu.
te ngilizlerle bylesine atmaya dtmz gnlerde, Almanya bize
dostluk elini uzatmaya balad. Girit ihtilfnda dorudan doruya bizi
destekledi ve teki byk devletlerden ayrld. Yunan Savanda Ordumuzun
baars, Almanlarn gzn amt. Kayzer, Fransz, ngiliz, Rus. ttifakn
nlemek iin bana yaklat. Ben de hemen Alman Ordularna Hindistan yolunu
aabileceim gzdan ngilizlere vermek iin, Almanlara yaklatm. Aslnda
ikimizin de dnceleri baka, bakayd. Bu hengme iinde Kayzer Vilhelm
stanbul'a geldi. Tantanal bir karlama hazrladm.
Kayzer de tantanal nutuklar sylyor, misafirperverliimizi vyor, ve dnya
yznde dank yaayan yz milyon Mslmann dostu olduunu
sylemekten ekinmiyordu. am'dan, ar'a bir mektup gnderdi ve
"Trkiye'nin, lmekte olan deil, btn canll ile yaayan bir lke olduunu"
yazd ve "mslmanlarn ve halifelerinin erefine dokunmaktan uzak dur"
ihtarn yapmaktan da ekinmedi.
Akllar Fikirleri Petrolde
Asl anlatmak istediim bu deildir. Ancak Kayzer'in bu davranlar bende ok
iyi duygular yaratmt, kendisine son derece dostane davranyordum.
Alman imparatoru ile birlikte memleketimize baz bilginler de gelmiti. Bu
bilginlerin iinde tpk ngilizler gibi, kazlara merakl olanlar vard. Onlar da
Musul evresinde eski eserler aramak istiyorlard. Kendilerine msaade ettim.
Fakat ngiliz heyetlerinin petrol kokusu aldklarn bildiim iin, yaverlerimden
birini, bir baka nm ile Musul'a gnderdim ve kazlar yerinde izlemesini
tenbih ettim.
Aradan ok ksa bir zaman gemiti. mparator hl memleketimizin
misafiriydi. Salahattin Efendi'den bir rapor aldm. Alman heyeti de tpk

ngilizler gibi, kuyular ayorlar ve sondajlar yapyorlard.

Bu samimiyetsizlie zldm itiraf ederim. nk Alman mparatoru,
petrol aramak teklifi ile 'de gelseydi, ben ona baz artlarla bu arama ruhsatn
verecektim. nk byle bir aratrma, benim lkem iin de nemliydi. Ama,
casus gndermek, eski eser aramak bahanesiyle petrol aramak, Almanlarn
Osmanllara nasl baktn aka gsteriyordu. Tahsin Paa (Tahsin Paa
Mbeyn Baktibidir, ttihatlar "Kara Tahsin" derler.) bunu mparatora
duyurmak teklifinde bulundu. Red ettim. "Brakalm, arasnlar," dedim,
"bulurlarsa, petrol ceplerinde gtrmeyecekler ya. Bulduklar krk anaklar
kendilerine veririz, petrol msaadesi almam olduklar iin petrol de biz
kullanrz!"
Yaverim Selahattin Efendi, bu ilerden anlar bir adamd. Kendisini arp
Amerika'ya gnderdim. nk Amerika o yllarda bu ilerde ok ileri idi. Hem
bu devletle yakndan iliki kurmamza yardm edecek, hem de topraklarmzda
petrol olup olmadn anlayacakt. Maalesef bu teebbsm bir netice vermedi.
Salahattin Efendi'nin Amerika'da temas ettii irketler, ilgi gstermediler, bir yl
sonra da Yaverim eli bo geri dnd.
Salahattin Efendi'nin dnte bana, Amerikallarn dnya ihtiyacna yeter
lde petrol ktna inandklarm ve yeni kuyulara, petrol fiyatlarn
drecei dncesi ile, yanamadklarn syledi. "Fakat ngilizler ve
Almanlardan sonra biz de petrol kokusunu almtk. Japonya'dan bir
mtehasss gurubu istedim. Gndermeyi kabul ettiler. Gerisinin ne olduunu
bilmiyorum. nk az sonra tahttan uzaklatm.
Osmanl Devletinde stihbarat
22.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi
Osmanl'da tre budur: Padiah, tebasnn ne dndn, hangi ikyetleri
olduunu, bir yandan kendi Valilerinden, Kadlarndan Hkmet yolu ile
renir, bir taraftan lkenin drt bucana serpilmi tekkelerin eyhlerinden,
dervilerinden haberler toplar ve buna gre lkeyi idare eder. Ceddim Sultan
Mahmut (Mahmut II) buna gezginci dervileri de ekleyerek istihbarat
geniletmiti.
Ben tahta ktm zaman durum buydu ve bylece devam ediyordu.
Bir gn Londra Sefiri Musurus Paa'dan Eski Sadrazam ve Serasker Hseyin
Avni Paa'nn ngilizlerden para aldn rendim. Devleti Padiah adna idare
eden bir Sadrazam kendi devletine ihanet ediyorsa, istihbarat da elbette kendi
iine geldii gibi Saray'a duyururdu. Tedirgin olmutum, mteessirdim.
te bu gnlerde Mahmut Paa bana geldi ve Jn Trklerden bazlar hakknda
haberler getirdi. Getirdii haberler mhimdi. Kendisine bunlar nasl
rendiini sordum. Husus bir istihbarat tekilt kurmu, baz kimselerin
yaknlarn para ile elde etmiti. Bu kimseler kendisine grp duyduklarn
haber veriyorlar, o da bunlar deerlendiriyordu.

sterse kardeimin kocas olsun, Devletin bir paasnn Devletten gizli ve ayr
bir istihbarat kurmas doru olamazd. Kendisine tekilt hemen bana
devretmesini ve bundan byle bu ilerle uramamasn syledim. Tekilt
bana devretti ama, bundan ok alnd.
ahsma Bal Mstakil Bir stihbarat Tekilt Kurdum.
Yabanc devletler, kendi emellerine hizmet edecek kimseleri Vezir ve Sadrazam
mertebesine kadar karabilmilerse, Devlet gven iinde olamazd. Dorudan
doruya ahsma bal bir istihbarat tekilt kurmaya bu dnce ile karar
verdim, te, dmanlarmn Jurnalcilik dedii tekilt budur!.
Bu jurnallarn hakik olanlarnn yannda iftira mahiyetinde olanlarnn da
bulunduunu elbette biliyorum. Ama ben hibir jurnala, titiz bir tahkikten
geirmeden inanmadm ve onun icabna el srmedim.
Ceddi Azizim Selim Han (Selim III) "Yabanclarn elleri cierlerimin stnde
geziniyor, aman biz de yabanc devletlere eli gnderelim ve onlarn ne
yapmakta olduklarm bir an nce renmee alalm" diye feryat etmiti. Ben
bu yabanc elleri cierlerimin iinde duyuyordum. Sadrazamlarm, Vezirlerimi
satn alyorlar ve mlkme kar kullanyorlard! Ben, nasl olur da Devlet
Hazinesinden beslediim bu insanlarn ne yaptklarn, neye hazrlandklarn
renmeyebilirdim! .
Evet, jurnal sistemini ben kurdum, ben idare ettim. Fakat vatanda deil,
hazineden maa aldklar, Osmanl nimeti ile grtlaklarna kadar dolu olduklar
halde, Devletime ihanet edenleri tanmak, takip etmek iin! Kendi devletini
ykmak, kendi Padiahnn canna kasd etmek karl, yabanc devletden para
alan Sadrzamlar grdkten sonra!
23.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi
Tahtdan uzaklatmdan bu yana benim aleyhimde bir sr makale yazld,
birok kitap yaynland. Dmanlarmn kaleminden kan damlyor. Neler
yapmamm, neler ektirmemiim mnevverlerimize!.
Bunlar, benim zaman idaremde de yazyorlar, iziyorlard ama, bu yazdklarn,
ya Avrupa'da bastryorlar, ya Msr'da yaynlyorlard. imdi, Babli Caddesi
bunlarla dolmu!.
"Denin dostu olmaz," demiler. Ben zaten kimseden dostluk beklemiyorum.
Ama fiseblllah dmanl bir trl kavrayamyorum. Diyelim ben
Padiahken benden korkuyorlard, onun iin yazyorlard aleyhimde. Peki imdi
benim neyimden korkuyorlar da durmadan kalemlerini iletiyorlar?te bir
kedeyim. te kimse ile alveriim yok. Benden istedikleri nedir? Acaba
nankr tabiatlar grdkleri iyilikten vicdan azab m ekiyor?.
"Hep, Akll nsan Aradm."
Ben, akll insanlarn dmanymm!. Bunu utanmadan yazabiliyorlar. Eer
"akll" dedikleri, kendileri gibi ise, ben yle akla hayatmn hibir gnnde
itibar etmedim. Yok, eer gerekten akll insanlara dman olduumu

sylemek istiyorlarsa, bir tek rnek versinler, hepsini kabul edeyim. Ben btn
hayatmda akll insan aradm. Ne yazk ki bulamadm iin, bazan bu kitaplar
yazanlar gibilerini de kullandm.
Hi akla ve bilgiye dman olsaydm, Darlfnunlar aar, Mlkiyei ahane gibi
Devlete ve Millete bilgili insan yetitiren mektepler kurar mydm? Hi akla ve
bilgiye dman olsam, horozdan kaan gen kzlarmzn okumas iin Darl
Muallimat'lar kurar mydm?. Hi akla ve bilgiye dman olsam, Galatasaray
Sultanisi'ni Avrupa'nn niversiteleri ayarna karp, orada talebelere hukuk
dersleri okutur muydum?
Ben, Mlkiyei ahane'ye felsefe dersini koydurduum zaman, btn talebe
"Bizi gvur yapmak istiyorlar" diye ayaklanmt. Ama ben gvurluun bilgide
deil, cehaletde olduunu biliyordum. Israr ettim, okudular, adn sadece
"Hikmet"e tebdil ettik. Darlfnun'da da bu dersi "Fizik" diye okuttuum gibi
Ben yalnz mektepler aarak okumu insan yetimesine almakla kalmadm,
kendi kendilerini yetitirmek yolunda olanlar da tevik ettim.Cevdet Paa'y
Ahmet Mithat Efendi'yi, emsettin Sami Efendi'yi, hatt kendisini byk tarihi
sanan Murad Efendi'yi ve daha nicelerini maddeten ve manen destekledim ve
eser vermelerini saladm. Dier edebiyatlar nasl himaye ettiimi daha nce
sylemitim.
Darsefaka, benden nce kurulmutu. Ama bir trl yrmyordu.
Devletimin yetimlerine hizmet etmek iin kurulmu bir mektebi, bugnk hale
getiren benim.|Fakat ne kadar gariptir ki, bugn bana dmanlk edenlerin
hemen hepsi, benim atrdm mekteplerde okumu olduklar halde, bana
"Akla ve bilgiye dmand" demekten maalesef utanmyorlar.
Okumu Adamdan Korkmadm.
Hayr, ben hibir zaman okumu adamdan korkmadm. Fakat birka kitap
okumakla kendisini allme sayan ahmaklardan ekindim ve onlardan uzak
durdum. Avrupa milletlerinin laboratuvarlarna imreneceine, klk kyafetlerine
imrenen frenk delisi aknlar, benim yanmda itibar grmediler. Bundan
piman deilim. Hi, her kyde bir cami ve caminin yannda bir mektep grmek
iin otuz bu kadar yl abalam bir padiah, bilgi ve akl dman olabilir mi?
Benim zamanmda baslm kitaplara baksnlar, bir de sonrakilere. Avrupa'nn
ne kadar byk filozofu, limi, edebiyats varsa bunlarn en seilmi eserleri
benim zamanmda baslm, satlm ve okunmutur. Benim korunmak
istediim Avrupa'nn bilgisi deil, Avrupa'nn dmanl idi. Binlerce talebeyi
Avrupa'ya gndererek okumalarn ben saladm. Bunlarn iinden be rk
adam kt ama, pekoklar Devlet'e hayrl hizmetlerde bulundular. Ben
bunlarla iftihar ederim.
Benim Saltanatm gnlerinde insanlar belki fazla gevezelik edememilerdir
ama, fazlas ile okumular, renmiler ve imnevver insan olmulardr.Fndk
kadar marifet gsteren bir insan, benden ceviz kadar ihsan grmtr.Nasl
tevik etmezdim ki, bamza ne gelmise, dnyada lp bitenlerden haberimiz

olmad iin gelmitir. Tahta kar kmaz, o gnlerde baz Avrupa

memleketlerine bile girmemi telgraf btn lkeye yaydm. Otuz bin
kilometrelik telgraf hatt benim srekli takibimle denmi, kylere kadar
gtrlmtr. Tahtelbahirin (Denizalt) tecrbeleri benim kesemden verilmi
para ile stanbul'da yapld.J gnlerde dnyada, denizin altnda giden bir
gemiden ngiltere'nin bile haberi yoktu! Benden sonrakiler iin ucunu
brakmlarsa, elbette bu gnah bana yazlmayacaktr.
Hayr, tekrar ediyorum ve krk kalbimle temin ediyorum ki ben iyi, gzel,
faydal hibir eyin dman olmadm; bunlara dman olanlardan baka.
24.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi
Bu sabah Musahibim neden yazdmz bu hatratta kenlimi mdafaa eder gibi
grndm sordu. "Sizin zaman levletinizdeki icraatn Osmanl mlknn
bekas iin tutulnas gerekli tek yol olduundan kimin phesi var?." dedi.
Yaz yleyse dedim, cevap vereyim. Benim tarih huzurunda ve Allah huzurunda
hibir teredddm yok. Ne yaptysam, mlkn bekas, ahlinin refah ve
huzuru iin yaptm. Kendi duygularm bir kenara koydum.Bir insanda ate
bcei kadar aydnlk grdysem, onun kim olduuna, niyetinin ne olduuna
bile bakmadan, yldz muamelesi yaptm ve ibana geirdim. Kusurlar
baladm. Bencillikleri ho grdm. Vatan haini olduuna inandm insanlar
bile, ahsen sulamadm, adaletle muhakeme ettirdim. Hkimlerin verdikleri
cezalar hafiflettim. Bazlarn, "Kul kusursuz olmaz" diyerek baladm. Bunu
herkes bilmiyorsa, tarih ve Allah elbette bilecektir. Bu noktada hibir
huzursuzluum yok.
Ermeni Kundaklarn Alklayan Mnevverlerimiz
Fakat bugn, lkemin iine dt faciay gryorum. Ordumuz bozgun
halinde payitahta (bakent) ekiliyor. Btn mparatorluu, bir daha ele
gemez ekilde kaybediyoruz. Bu malubiyetin msebbibleri var, hainleri var,
sulular var, yardaklar var Bunlar kendilerini tarihin adaletinden, milletin
husumetinden kurtarmak iin beni suluyorlar. "Bu yangn Abdlhamid
brakt" diyorlar. Koskoca bir lke kaybetmenin acs iinde rpnan vatan
evlatlarna, her eyi doru grmeleri, doru deerlendirmeleri iin yazyorum.
Kimi sulayacaklarn bilsinler, kimin yakasna yapmak gerektiinde
armasnlar diye. Tarihin hkmn beklemeden, dosdoru dnebilsinler,
bir daha ne yapmalar gerektiini idrak etsinler diye. Bir Osmanl Padiah ve
Halifesine bomba ile kasd eden Ermeni kundaklarn alklamay
vatanperverlik sayan mnevverleri grnce, kim olduklarm tansnlar diye
Hibir namuslu Ermeni, padiahna kasd eden eli bombal rkdana "anl
avc" (Tevfik Fikret) diyecek kadar hayasz olmamtr!
zerime yamur yerine iftiralar yayor. Sait Paa bile, vicdannn kara
mrekkebine kalemini bandrp beni karalamaktan ekinmezse, ben elbette
hakikatleri yazacam. Kimseyi ne suluyorum, ne kendimi mdafaa ediyorum,
sadece hakikatleri yazyorum. Her ey anlalsn, her ey bilinsin diye.

"Abdlhamid genleri denize atp bodurdu" demek kolaydr.nsan, ku deildir

ki sahibi kmasn. Benden sonra bunca yazdlar, izdiler. Bir tek gencin denize
atldn ispatlayabildiler mi?. Ama hl sylemee devam ediyorlar. Vatan
evltlarm, benim iin her zaman gzbebeim olmutur. Nicelerinin sularn
balamm, birok kabahatlerine bilerek gz yummuum. Nasl olur da ben,
o evltlarm denize artrabilirim. Bunu yapmak deil, dnmek bile bir
cinayettir. Benden sonra olup bitenlere bakyorum da bu szleri uyduranlarn
bunlar yapabilecek tynette olduklarm zlerek anlyorum. Demek beni de
kendileri kadar gaddar sanyorlarm!,
Padiahna Gaddar Olan Meslekdana Acr m?
imdi hatrma geldi. Rus muharebesinin srd gnlerde idi. Sleyman
Paa, Tuna ve Balkan ordularnn Bakumandanln yapyordu. Bir gn
kendisinden bir telgraf aldm. Bu telgrafta, kendisi gibi paa olan baz ordu
kumandanlarn tutuklayp mahfuzen stanbul'a gnderdiini yazyor ve
bunlarn vatan haini olduunu ileri sryordu. Her biri iin de bir su
bulunmutu. Kimi ordunun erzakm rtmek, kimi ald emri kendi bildiine
gre deitirmek vesaire Paalar, stanbul'a gelince bizzat soruturmalarm
yaptm. Grdm ki bunlar, vaktiyle Sleyman Paay, Abdlaziz Hann hl'i
iine karmasndan tr tenkit etmiler. Sleyman Paa da eline kuvvet
geince, bunlar tutuklayp sulayarak kuruna dizilmeleri iin stanbul'a
mahfuzen gndermi! iin tahkikine memur ettiim Rasim Paa verdii raporda,
Sleyman Paa'y suluyor ve bu paalarn hibir kusurlar olmadn aka
sylyordu. Harp gnleriydi. Sleyman Paa'ya azm ap bir tek ey
sylemedim. Gnderdii paalar da muhakemeden geirdikten sonra,
gnllerini alp baka vazifelere yerletirdim.
Sleyman Paa, hl Sadrazam Ethem Paa'ya telgrafla soruyordu: "Ne oldu?.
Paalar cezalandrdnz m?."
Devletin paalk mertebesine kard bir namuslu asker, dmanla ibirlii
yapmak, ordusunu kamaya tevik etmek gibi bir vatan hainlii yapmadka,
nasl bir kusuru olursa olsun, tutuklanmaz, elleri balanmaz. Hele bunlar,
vaktiyle yaptnz bir iden tr sizi hakl olarak tenkit etmi insanlarsa Ama
insan, Devletinin Padiahna kar gaddar olabilirse, meslekdana m efkatli
olabilir?.
Sleyman Paa'nn iyi asker olduunu sylerler. Yenilmi ve dman stanbul
kaplarna getirmi bir ba kumandann nasl iyi bir asker olabileceini
mnakaa etmek istemiyorum. Ama hibir kusuru balamasn bilmeyen
kindar bir adam olduunu bilirim. Ruhlarnda efkat tamayanlarn
mkemmel olabileceklerine inanmyorum.
Yazdm eyler beni yordu, daha ok ruhum yoruldu bugn. Sleyman Paa
meselesine Allah izin verirse yarn devam edeceim
25.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi
Sleyman Paa'y da benim madurlarm arasnda sayarlar. Gya ben

Sleyman Paa'y, Mithat Paa'nn arkada olduu ve Amcam Abdlaziz Han'n

hl'inde rol oynad iin srgn etmiim!.
Harbiye Mektebi Kumandan iken, Abdlaziz Han'n tahttan indirilmesinde
byk rol oynad bir hakikattir. Fakat Katlinde bir itiraki olmad meydana
kt. Bir paa, bir Padiahn drlmesinde rol sahibi ise, yerine gelen
Padiahn kendisine gvenmeyecei ortadadr; bakasna oynad oyunu
kendisine de oynayabilir. Fakat ben buna ramen, ou zaman insanlarn
kabiliyetlerine ve hizmet imknlarna bakarak karara vardm. Memleketin
kabiliyetli insana ok ihtiyac vard. Yapacak i ok, yapabilecek ehliyetli insan
azd. Bu sebeble Sleyman Paa'y ve onun gibileri iten uzaklatrmak yle
dursun ie sevk ettim.
Srbistan ve Karada cephesinde harp yeniden patlamak zere idi. Sleyman
Paa'y "Byk Asker" diye gklere karmlard. Osmanl mlknn bu nazik
devresinde kendisini buraya, Balkan Ordular Ba Kumandan olarak
gnderdim. Bu srada Ruslarla savaa tututuk. Sava aleyhimize geliiyordu.
Sleyman Paa'nn bir ksm kuvveti ile Tuna Ordusunu desteklemesi faydal
olacakt, emir verildi.
Zara ve Pilevne Zaferler!
Sleyman Paa, kumandas altndaki askeri mecbur yryle Dedeky
zerinden Zaraya indirdi. Burasn tahkim
ettikten sonra Eski Zara stne yrd. General Gurko'nun kuvvetlerini iki
gnde perian ederek ekilmee mecbur etti. Tam bu gnlerde de Gazi Osman
Paa, dman elinde olan Pilevne zerine yrd ve bir gnde ele geirdi.
Ruslarn yedi bin, bizim Allah'a kr yalnz bin askerimiz krlmt.
stste gelen iki zafer haberi, Orduyu da Milleti de ahlandrd.
Muharebenin o gne kadar iyi idare edilmedii hakkndaki kanaat umum idi.
Saraydaki byk Kumandanlardan kurulu Harp Divan'nn karar ile Sarasker
Abdlkerim Nadir Paa ile Redif Paa'y Bakumandanlktan azlettim ve yerine
mir Mehmet Ali Paa tayin edildi.
Bu srada Sleyman Paa'dan bir telgraf aldk. Hfz Paa kumandasnda elde
tutulan bir mikdar kuvvetin cep heye gnderilmesini istiyordu. Halbuki bu
kuvvetler, cephenin yarlmas halinde dman tutacak kuvvetlerdi. Har Divan
Sleyman Paa'ya durumun bildirilmesini uygun grd ve bildirdi.
Sleyman Paa'dan Kstah Bir Cevap.
Sleyman Paa'dan edeb d bir karlk aldk: "Burada ben muvaffak
olmazsam memleket elden gider, o zaman Payitahta da ihtiya yoktur" diyordu.
Bu mark ve kstah cevab Harp Divan, ne meslek terbiyesine, ne devlet
memuru vekrna sdramad iin, ittifakla Sleyman Paa'nn azline karar
verdiler. Sleyman Paa'nn Balkan Ordular Ba Kumandanl, Gazi Osman
Paa'ya tevcih edilecekti.
Ben, mdahale ettim ve nce durumun Gazi Osman Paa'ya bildirilmesini,

Osman Paa'nn mtaleas alndktan sonra karara varlmasn istedim. Tahmin

ettiim gibi Gazi Osman Paa bulunduu yerden ayrlmasnn ok mahzurlu
olacan anlatarak, bu vazifenin Sleyman Paa'ya verilme
inin doru olacan mtalea olarak bildirdi. Cephede dmanla dvp
zaferler kazanan Osman Paa gibi bir askerin mtaleas ehemmiyetli idi.
Sleyman Paa'nn son telgrafndan da anlalaca gibi, kendi dncelerinin
daima dnyann nizam olduuna inandn bildiim halde, Bakumandanla
getirilmesini Harp Divanna teklif ettim. Harp Divan benim isteimi ho
karlamad, fakat bununla beraber Sleyman Paa, yalnz Balkan Ordular
deil, Tuna Ordularnn da Bakumandan tayin olundu.
imdi insaf ile dnlsn; Ben Mithat Paa'nn arkadalarna, Abdlaziz Han
Emmim'in tahttan drlmesine karm insanlara dman olsaydm,
Sleyman Paa'y Harp Divanna m verir, yoksa Balkan ve Tuna Ordularnn
Bakumandan m yapardm?. Acaba benim yerimde hangi Padiah olsayd,
kendisine byle kstaha ve hatt hakaret dolu telgraf eken paasn
balard? Ben mi kin gdyorum, yoksa, kendisini tenkit eden paalar,
cephede dven askerin gz nnde tutuklayp "kuruna dizilsin" diye
stanbul'a gnderen Sleyman Paa m?.
Ruzi Maherde Bunu Bana Sormayacaklar.
Ben, trnann ucu kadar memlekete faydas dokunacak kimselerin boyunca
gnahlarn gzm krpmadan balammdr. nk benim bulunduum
yer, ahs kaygularn ok stne klmas gerekli olan bir makamdr.
Yeryznde bunu bana soran olmasa bile, ruzi maherde, her yaptmn
hesabnn sorulacan bilir ve iman ederim. Padiah olarak elbette benim de
kusurum olmutur; fakat hangi kusurum olmu olursa olsun, kin gtmek,
devlet ileri ile duygularm kartrmak gibi bir kusurum elhamdlillah
olmamtr. Ruzi maherde byle bir suale muhatap olmayacam.
Ruslarn Balkanlarda ilerlemesi ve baz kalelerimizi ele geirmesi, Bulgarlar
azdrd ve buralardaki Trklere, tarifsiz zulmler, ikenceler ve hakaretlerde
bulunmaya baladlar. O derece ki, hemen btn Avrupa gazeteleri bu insanlk
d davranlar yazyorlar ve Bulgarlara lanet ediyorlard. Ben, bu haberlerin
stanbul ve tara gazetelerine aksetmemesine byk bir dikkat gsteriyordum.
nk buralarda da Mslman ahalinin galeyana gelmesi ve buradaki gayri
mslim ahaliye misliyle mukabele etmesi pek mmknd. Bu takdirde, btn
Avrupa bir kere daha bizim aleyhimize dnecek, gayri mslimleri himaye
iddiasile ngiliz ve Fransz Donanmas stanbul nlerinde grnecekti.
Sleyman Paa'nn Akl Fikri hret Yapmakta.
Fakat cepheden Sleyman Paa durmadan telgraf ekiyor ve mezalimi
anlatarak bunlarn stanbul ve tara gazetelerinde yaynlanmas iin
gazetecilerden kurulu bir heyetin kendi yanna gnderilmesini istiyordu. nk
akl fikri hret yapmaktayd. Bunlar, gazetelerde yazldktan sonra, ne olup
bitebileceini aklndan dahi geirmiyordu. Btn srarlarna ramen
gazetecileri gndermedim ve haberlerin yaynlanmasn nledim. Kendisine bu

husustaki dncelerimizi yazdktan sonra da cevaben hepimizi korkaklkla,

vehimle sulayacak kadar ileri gitti.
imdi dnyorum: Bu ide bir hata varsa, acaba mezalimi gazetelere
yazdrmayp zaten zdrap iindeki lkeyi yeni kargaalklara ve tehlikelere
drmemek mi, yoksa yazdrp, tamiri imknsz felaketlere yol amak m?.
Bu kadarck eyi dnemeyecek bir Paa'y Ordularn Bakumandan yapmak
hatasn ben kabul ederim. Ama Sleyman Paa'y, iiren yardaklar da
paalarnn "Benim istediim olsun da memleket ne olursa olsun" diyecek
kadar hadgm ve basiretsiz olduunu kabul etsinler!
Rus Savan Sleyman Paa'nn Bakumandanlnda kaybettik. Harp Divan,
Bakumandan'n hatalar yznden sava kaybettiimiz kanaatindeydi.
Kumandanlar kullanamad, askeri kullanamad, bu yzden hem bozguna
sebep olduu, hem sava kaybettii ileri srlyordu. Muhakeme edilmesini
istediler. Asker bir iti, karmadm. Muhakemesi askerler tarafndan yapld ve
kabahatli bulundu. Cezay baladm, kendisini stanbul'dan uzaklatrdm.
te Sleyman Paa hikyesinin i yz Bu onun iin ar bir ceza olmusa,
benim takdirimle deil, Allah'n takdiriyleolmutur. Bakaca taksirat varsa
Allah balasn
"93 Muharebesini Tarih armadan Yazacaktr."
26.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi
93 Muharebesi, iimde krk yl durmadan kanam bir yaradr. nlemek iin
ok uratm, muvaffak olamadm. Sonra kazanmak iin didindim, gece
uykularmdan, gndz huzurumdan oldum, kazanamadm. Tarihin armadan
karar verebilecei bir hadisedir bu On binlerce okka evrak arivlerdedir.
Yazlm saysz kitap ortadadr. Bu savan iine zorla itilmi bir Padiahn
nasl rpndn, tarih armadan yazacaktr. Bu sebeple msterihim.
Dmanlarm, pek ok eyleri olduu gibi, 93 Rus Savan da benim srtma
ykmaa alyorlar. Onlara gre, bu sava ben istemiim. Byk devletlerin
araclklarn ben nlemiim! Prestij kazanmak iin sava amm. Sonra,
hibir sava bilgim olmad halde, Saray'dan sava idare etmiim. Birok
kymetli kumandanlar,ktalar bandan uzaklatrp, yerlerine cahil kimseleri
getirmiim. Orduyu silhsz, erzaksz brakmm, bylece de zorla kendi
Ordumu yendirmiim!
Evet, bunlar yzleri bile kzarmadan yazabiliyorlar ve herkesi inandrmaya
alyorlar, nsan bunlar grdke, okuduka, "Arivleri de mi yok ettiler
acaba?" diye dnmekten kendini alamyor.
Mithat Paa ve taraftarlar ok yanl olarak ngilizlere gvenip o kadar
ileri gitmiler, yle bir sava tohumu serpmilerdi ki, buna kar durmak,
neredeyse vatan hainlii haline gelmiti. Sava nleyemeyeceimi anladktan
sonra, savaa hazrlanmaya baladm.
Serhatden Saraya Denen Telgraf

Memleket iindeki yollar yeterli deildi. Haberleme at srtnda yaplyordu.

Ordu bir kere serhadde gnderildikten sonra, ondan haber almak gnler, bazan
haftalar meselesiydi. Baz Avrupa memleketlerinde "Telgraf" adile bir
haberleme vastas kullanlmaya baladn duymutum. Hemen harekete
getim ve Belika'dan bir uzman getirttim. Ad Jan Dikru idi. iinin erbab bir
adamd. Zamann en kuvvetli bataryalar ile donanm bir telgrafhane merkezini
Saray'da kurdurdum. Her vilyet kendi sahasndaki telgraf direklerini dikti,
teller baland ve hatlar iledi. Telgrafhaneyi bu Jan Dikru idare ediyordu.
Kendisini ardm ve bizim adamlarmza 6 ay iinde btn ileri bir balarna
yrtecek lde retecek olursa, kendisine bir Osmanl nian ile 2000 altn
vereceimi syledim.
Hemen Saray'da bir okul at ve guruba bld ta lebelerine gece gndz
ders vermee balad, ki buuk ay sonra gerek Anadolu ve gerekse Rumeli'nin
belli bal vilayetlerini merkeze balayan ebekeyi kendi balarna idare edecek
kabiliyette telgraflar yetitirdi. Hi deilse bylece haberleme salanmt.
Ordu mevcudunun Douda seksen bin, Rumelinde iki yz bine ulatn
bildirdiler. Sadrazam Ethem Paa, Serasker Redif Paa, Serdar Ekrem
Abdlkerim Nadir Paa, Bahriye Nazr Rauf Paa ve Tophane miri Mahmut
Paalar Saraya davet ettim ve bir Harp Divan kurdum. Kendilerine ne
dndklerini sordum. Gnlerce sren konumalardan sonra bu Harp Divan
u kararlar ald:
"Tuna Ordusu" adn alan ve Ruslar snrda karlayacak kuvvetlerin basma
Abdlkerim Nadir Paa getirilecek.
Telgraf yolu ile ordularla muhabere imkn salanm olduuna gre,
Saray'da Tecrbeli paalardan bir Harp Divan kurulacak. Bu divan, kendi
aralarnda i blm yaparak Ordunun iae, ikmal, tehizat ilerini dakikas
dakikasna takip edecek, savan gelien yeni artlarna gre, Bakumandanlar
dakikas dakikasna uyaracak ve ilerini kolaylatracak.
Osmanl mlknn btn gcn ve varln, Harbin icaplarna gre ve
benim adma 'kullanacak, Osmanl mlknn en yetkili paalaryd. Kararlarn
kabul ettim.
Ordu indeki kilik
Bu mzakereler srasnda Sadrazam Ethem ve Serasker Redif Paalar,
Ordunun eitli kademelerinde subaylar arasnda bir huzursuzluk olduunu
bana bildirdiler. Hseyin Avni Paa'nn yetitirmesi baz paalar ve subaylar,
Abdlaziz Hann drlmesini tasvip ederken, baz paalar ve subaylarn
tasvip etmemesi ve ayplamas Orduyu iinden blmt. Bunlarn birbirine
gveni yoktu. Aktan hibir huzursuzluk belli olmad halde, her iki tarafta da
"bizden", "sizden" szleri kullanlyordu.
Mteessir olmutum. Bu yzden maazallah her eyi kaybedebilirdik.
aresini sordum. Abdlkerim Nadir Paa, srtme ihtimali olan subaylar ayr
ayr cephelerde toplamay teklif etti. Serasker Redif Paa, bunun Orduyu

karmakark edeceini, askerin tand subayn kumandasnda savaa

katlmasnn iyi neticeler vereceini anlatt. Uzun mzakerelerden sonra bu
eit srtmeler karsa, bunlarn kurulacak Harp Divan'nn alaca
tedbirlerle nlenmesi, iin icabna uygun olaca kararlatrld.
Ben asker deildim. Askerin haleti ruhiyesini de bilmezdim. Fakat bana
Abdlkerim Nadir Paa'nn teklifi daha uygun geliyordu. Birbirlerini anlayacak
insanlarn yanyana olmas, elbette maslahata daha uygun derdi. Fakat
nmzdeki zamann ksal, askerin haleti ruhiyesi zerinde ileri srlen
fikirler dolays ile, karara ben de katldm, te bizi Ruslara yendiren en byk
hatalardan biri!
Krk Yln Ardndan Grnen ki Hata
Bugn bu kararn stnden krk yl gemitir. Hl dnyorum da
Abdlkerim Paa'nn fikrini kabul etseydik, Ruslara yenilmemi olacamz
sanyorum. Fakat yenilmemizde tek messir, bu karar deildi. Kullandmz
tabiye de yanlt. Sava kendi topraklarmzda deil, o zaman da baz
paalarn syledii gibi, dman topraklarnda kabul edecektik. Redif Paa ve
Abdlkerim Nadir paalarn, Ordumuzun taarruz gc olmad hakkndaki
kanaatleri, sava iinde yanl kmtr. Rus Ordusunun yz yirmi bin kii
olmas, bizim iki yz bin kii ile karsnda olmamz, Redif Paann da
Abdlkerim Paann da gzn yldrmt.
Redif Paa, asker bilgisi yksek bir kumandand. Fakat mteredditdi. Kesin
kararlar alamyor, mesuliyeti tek bana omuzlamaya kendisinde cesaret
bulamyordu. Bugn iyice gryorum ki, bir hata ile mevkiini kaybetmek
korkusu, ona kabiliyetlerini kullandramamtr.
Serdar Ekrem Abdlkerim Paa'ya gelince, heybetli, zeki, bilgili idi ama, 70
yandayd. Srbistan ve Karada muharebesinde muvaffak olmutu. Viyana.
Harp Okulunda okumu, dil bilir, Avrupa ordularnn tabiyelerinden anlar,
ehliyetli bir askerdi. Fakat ata binemiyor, hastal dolaysile ordughlar
arabasile dolayordu. Btn yal insanlar gibi, fazla ihtiyatlyd. Bunca ylda
kazanabildii hretini, bir tek muharebede kaybetmekten ekiniyordu. Bu
yzden taarruzu gze alamad. Bu yzden Kalei Erbaa (drt kale) Silistre,
Rusuk, Varna, umnu stnde srar etti, Ruslarn Balkanlar aabileceini
dnmek istemedi.
Bu iki paaya byk sorumluluk vermek, yaptmz hatalarn ikincisi oldu.
Sleyman Paa'nn Eski Zara baars, Gazi Osman Paa'nn Pilevne taarruzu
baarsndan sonra durumu anlayp bu iki miri geriye ektim ama, o zamana
kadar savan yarsn kaybetmitik.
Ruslar stanbul Kapsnda
Bundan sonraki savan yarsn da Sleyman Paa'nn, kendisini tutan
Paalar ve Subaylar ileriye almas, kendisine kar olduklarn sandklarn da
trl yollarla muattal hale koymas ald gtrd. Ruslar stanbul kaplarna
kadar indirdi.

Dou cephesinde de kendisine ok bel baladmz iyi bir kumandan olan Gazi
Ahmet Muhtar Paa'nn da muvaf
fak olamamas ayn sebeplerdendir, te Rus Sava'nn i yz.
93 Muharebesi, ibretle bakanlara ok ey sylemitir. Onda bir ey grmek
isteyenler, ok eyler grmlerdir. Fakat hibir ey grmemek iin gzlerini
yumanlar, papaan gibi ezberledikleri szleri durmadan tekrar etmiler,
"Abdlhamid, Abdlhamid" diye sayklayp durmulardr.
Ben Abdlkerim Nadir Paa gibi muzaffer Serdar Ekrem'e orduyu teslim
etmeseydim, acaba bana kim hak verirdi? Bu, gerekten tok gzl Askerin
ihtiyarlk zaafile yanl kararlar alabileceini nerden bilebilirdim? Muharebe
planna Sleyman Paa'dan baka kimse itiraz etmedi. Almanlarn en byk
kumandanlarndan Moltke bile, drt kalenin ehemmiyetini kabul etmi bir
askerdi.
Sava kapya geldii gn Seraskeri deitirmek, akl kr m idi?. Sonra bunlar,
Osmanlnn yetitirdii en tecrbeli, en okumu kimselerinden deil iniydi?.
Kimi yerine koysam, Ruslar yenebilirdi acaba?. Sleyman Paa'nn
Bakumandanlnda ne hale dtmz grlmedi mi?. Gazi Osman Paa
gibi mbarek bir asker bile o kertede mesuliyet almaya yanat m?.
Sava neden kaybettiimizi bilmemiz lzmdr. Fakat unu bunu sulamak iin
deil, bir daha memleketimizde ayn yanllar yapmamak iin
Yunan Muharebesinde Bu Hatalar Yapmadm.
Ben Yunan Muharebesinde bir daha bu hatalara dmedim. Ordunun iinden
blnmesinin ne olduunu biliyordum. Bir Kumandann nefsine gveni olmas
gerektiini biliyordum, yi hazrlanm bir orduyu mdafaaya sokmann, onun
kuvvei maneviyesini trplemek olduunu biliyordum.
Ordular arasndaki say stnl, btn bunlardan sonra gelir. Fakat bunu
renebilmekliim iin, Rus yenilgisinin acsn, yirmi bu kadar yl iimde
tamam gerekliydi.
Dnyadan ok ahirete yakn olduum u gnlerde bir vicdan muhasebesi
yaparak dnyorum ki, BYK HATA taa Dedemin gnlerinden bu yana
yuvarlana yuvarlana gelmitir. Yenierilii ortadan kaldrmz ama, Yenierilii
bozan sebepleri ortadan kaldrmamz. Bu oca sndrmek bize, dn
kulumuz olan Mehmet Ali Paa'nn at oynatarak Ktahya nlerine gelmesine,
Ruslarla Aynalkavak Muahedesinin yaplmasna, Tanzimat Ferman'nn
karlmasna patlamtr.
"Tarih Deil Hatalar Tekerrr Ediyor."
Hem bari orduyu politikadan ekebilseydik
Yenierilerin bire kadar
krlmasnn stnden krk yl bile gemeden Hseyin Avni Paa'nn ordusu
Amcam Abdlaziz Han tahtndan indirdi. Hanedana kar olanlar, Hanedandan
yana olanlar diye blnd yeni batan ordu, 93 Muharebesini kaybettik.
Biraderim Murad da beni de tahttan indiren ayn ordudur. 93 Muharebesini

niin kaybettiysek, Balkan Harbini de onun iin kaybettik. Tarih deil, hatalar
durmadan tekerrr ediyor. Bugn bir vatan kaybediyorsak, sebebi yine odur.
Osmanl Tarihini anlayanlar bilirler ki, bu lke kuvvete dayanarak deil,
adalete dayanarak kurulmutur. Eer Osmanl Ordular gittikleri yere adalet
yerine zulm gtrselerdi, bu imparatorluk kurulmadan ekirdek halinde
paralanrd. Adalet meruiyetin temelidir. Meruiyyet, hkmetmenin
mesnedidir. Kuvvet, meruiyyetin meyyidesidir. Bu halde kuvvet meruiyyete,
hkmetme adalete dayanmak zorundadr. Her kim ki adaletsiz hkmetmeye,
meruiyetsiz
kuvvet kullanmaya kalkarsa, yklr. Ordu, gayesi iinde elindeki kuvveti
kullanrsa meru, gayesi dna kayarsa gayri merudur. Belki baz eyleri
yakar, ykar ama, sonunda kendisi de yklr. Ve maalesef bu enkazn altnda
bazan bir devlet de ker.
Gaflet indeki Mnevver
28.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi
Hatrma gelmiken unu da kaydedeyim: Dmanlarm benim sansr
memurlarmdan ok ikyet etmilerdir. Ben evham ve korku iinde
yaarmm da bu yzden pireyi deve grrmm. Benim memurlarm da
bylece gazetelerin haberlerini, yazlarn anlalmaz hle koyarlarm!.
Hayr, ben "evhaml" olmamaya dikkat ettiim kadar, "gafil" olmamaya da
dikkat ettim. nk gaflet, evhamdan da byk zarar getirir. Mekteplerimde
okuttuum, Avrupa'ya gnderip dnyay renmelerini saladm insanlarn
bazlar, kabiliyetsiz kyorlar, Avrupa'da neye bakp neyi grmeleri gerektiini
kestiremedikleri iin memlekete zararl fikirlerle dnyorlard. Kendilerini,
yanl yetitirdiklerinden dolay cezalandramazdm. Ama bakalarn da yanl
yetitirmelerine izin vermek hakkm deildi.
Bir kck kasabamzda yzde ellinin stnde gayri mslim varsa orada
kaymakamn ve memurlarn gayri mslimlerden seilmesini adaletin icab
gryorlard da, koskoca 250 milyonluk Hindistan'n ngiltere Parlamentosunda
bir tek temsilcisi olmadn dnmeyi akllarndan bile geirmiyorlard.
ngiltere'de Merutiyeti grmler ve hayran olmulard. Ama ngiltere'de
Merutiyeti kimin kullandna bakmamlard bile
Bu cahilane fikirlerini gazetelerde yazmak, memleketi bylece altst etmek
istiyorlard; brakmyordum. O zaman "Zalim" diye bana hcum ediyorlard.
Avrupa'ya giden baz genler, orada lboratuvarda ne olup bittiine balarn
bile evirmeden kadnlarn erkeklerle dans ettiklerini gryorlar, iki itiklerine
hayran kaliyorlar ve memlekete gelince, Avrupa Medeniyetinin stnl diye
bunu tlemee alyorlard; yanltr diyordum. O zaman beni rmcek
kafal olmak suluyorlard.
Vatan Hainlerine Kar Sansr
Yine Avrupa'ya gnderdiim genlerin bazlar, Fransz htilali'ni okuyup

reniyorlar, bu ihtilalin neden koptuunu aratrmadan buna zeniyorlar ve

memlekete geldikleri zaman, halk ayaklanmaya armay vatanseverlik
sayyorlard; izin vermiyordum. O zaman, tpk lkemin dmanlar gibi bana
"Kzl Sultan" diye hcum ediyorlard. Ben bu fikirlerin memleketimde
yaynlanmasna engel oluyordum.
"Sansr" ite budur! eitli alkantlar iinde ayakta durmaa alan lkeme,
ifa yerine zehir sunmak isteyenlerin nne gemenin ad "Sansr"dr.
Yazdm, yine yazacam. Syledim, yine syleyeceim; benim lkemde hangi
fikir adam, hangi edebiyat, hangi bilgin faydal bir yaz yazm, konferans
vermi yahut kitap karm da ben bunu nlemiim? Braknz nlemeyi, ben
buna destek olmamm? Bu kendini bilmez, yaad lkeyi bilmez, grp
okuduunu bilmez baz kalemler, baz kelimelerle beni talamak hevesine
dmler ve memurlarm lkenin vahdetini ve huzurunu korumak iin
bunlar engellemilerse, kendilerine memleketim namna teekkr ederim. yi
etmiler, berhudar olsunlar!.
"Zulmle Deil efkatle"
Bahvan ieklerini nasl muzr bceklerden korursa, ben de memleketimi
szde fikirlerden korudum; onlarn, devletimi kemirmesine msaade etmedim.
Fakat bu genlere, yanl fikir sahibidirler diye zulmle deil, efkatle muamele
ettim. Pek oklar ile teker teker uratm, onlara doru yolu gstermee
uratm; onlarn genlik ateini memleketin hayrna evirmee altm,
lerinde muvaffak olduklarm da oldu, olmadklarm da Harcadm emekler
hell olsun. Bu gayretlerimi, vicdanlar satn almak iin deil, vicdanlar
aydnlatmak, iin kullandm.
Dnyaya nefesle, hirete nefisle bal olduum su gnlerde apak sylyorum
ki, benden sonra devlete el koyanlardan hibiri, benim kadar fikre saygl
olmasn bilmediler. Hrriyet, hrriyet diye devlete oturdular, fakat gelir gelmez
Hrriyeti yalnz kendileri iin istediklerini de ortaya koydular. Onlarn
anladklar hrriyetin, bana svp sayma, kendilerini alklama hrriyeti
olduu eserlerle ortadadr. Kpr stnde muhalif muharrir ldrmek hrriyeti
de buna dahil!.
Allah memleketimi bu eit hrriyetlerden korusun!.
31 Mart Hadisesi
31.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi
Tarihi koyarken elimde olmadan titredim. Geri, yeni tarih hesabile o gne
daha on gn var. Bu isim, rakam olmaktan km, bir tarih dnemine nian
olmutur. Otuzbir Mart Hadiselerinin ortaya kacan, nceden pek az
kimseler hissettiler. Fakat hakikati, sebebi ve sebep olanlar hibir kimse
temamile bilmemitir. Bu meselenin kapal kalmasn asla istemem. Hibir
ynn saklamadan, deitirmeden yazacam.
Otuzbir Mart Hadiseleriyle benim kesinlikle iliiim yoktur. Hatt kendiliinden

gelmi ibu frsattan yararlanmaya bile tenezzl etmedim. Eer hadiselere

girmek isteseydim ve istifadeyi dnseydim, bugn Beylerbeyi'nde deil, Yldz
Saray'nda bulunurdum.
10 Temmuzda pek zayf olduklar halde, benim hogrm zaafma veya
kuvvetimden yararlanmak yolunu bilmediime balayarak (ttihat ve Tarakki
Cemiyeti) yukardan atp tutmaya balad. Bakston'a verilecek ziyafet
meselesinde Kamil Paa'nn hakl itiraz Babli ile (ttihat ve Tarakki) Genel
Merkezinin arasn at. "Nigenban Merutiyet" (Merutiyet bekileri) olmak
zere nc Ordudan getirilen Avc taburlar ve bu taburlardan kinci
Frkann bir taburunu birdenbire tepelemee kalkmas, stanbul'daki
askerlerin kalbini krmt. ttihat ve Tarakki, her gn biraz daha dyordu.
ki taraf gazeteleri ise, hususiyetle slmlar birbirine drmekteydi.
Kmil Paa, kat'i tedbirlere ba vurmann yeri ve zaman geldiini syledi.
Edirne'de bulunan 2.ci Ordu Kumandan Ferik Nazm Paa da, ttihat ve
Terakki Cemiyeti'nin her ie karmasndan ve Cemiyete bal subaylarn tavr
ve tutumlarndan iyice usanmt. Kat'i tedbirler alnmasn bana yaz ile
bildiriyordu. Avc taburlarn geri evirmeyi ve buradaki askerleri yattrp
azaltmay kararlatrmtk.
Tertip Baka Takdir Baka
Harbiye Nazr Ali Rza Paa, kabiliyetli bir asker ise de yumuak bir adamd.
Ayrca da Cemiyete kendisini iyice kaptrmt. Nazm Paa'nn o gnlerde efkr
umumiyede
bir yeri vard. Vaktile Erzincan'a srlm olmas, siyas bir sebebe bal
olmamakla beraber, Paa'y halka sevdirmiti, istediim, huzuru,, durumu eski
haline getirmek ve Mill Murakabenin rahata ilemesini salamakt. ,.
Nazm Paa ile olan bu maceray unuttum ve Harbiye Nezareti'ne getirilmesini
kabul ettim. Bahriye Nazr da Cemiyet'e gnln kaptrmlardand. Bu
nezarete de, vekleten Hsn Paa'nn getirilmesini uygun buldum. Baz
gazetelerle Milletvekilleri ve Ayan azalar bunu, Merutiyete bir darbe gibi
grdler. Kmil Paa Kabinesinde bulunan ttihat Nazrlar hemen ekildiler.
Adliye Nazr Manyas zade Refik Bey, az sonra lmle neticelenecek bir
hastalkla evinde yatyordu. Cemiyetin baz ileri gelenleri ve zellikle Selnikli
Rahmi Bey'le aralarnn ak bulunduunu iitiyordum. Manyaszade fikir
bakmndan Kmil Paa'ya yatknd. Bu yatknlndan yararlanmak
istemediim halde, Cemiyet ileri gelenlerinden Kmil Paa zade Sezai Bey'le,
binba Enver Bey, evine kadar gidip lm deinde istifasn imzalattlar.
Bir Zrhlnn Tehdit Ettii Millet Meclisi
Nazm Paa, ilkin "Nigenbn Merutiyet" taburlarn yanyana gndermeye
teebbs etti. Fakat o gn toplanan "Meclisi Mebusan" (Millet Meclisi) Kmil
Paa Kabinesini drmee karar verince, her teebbs ylece kald. Bu
celsenin nasl yapld malmdur. Bata Enver Bey olduu halde bir sr
subay ve er, resm ve sivil elbise ile Millet Meclisi'nin iini tutmular, ve bir

Zrhl'y Millet Meclisi'nin hizasna getirmilerdi.

Millet Meclisi'nin ald karar bana Reis Ahmet Rza Bey getirdi. Ve Milletin bu
arzusunu bana tebli ederken, byle hrriyet ak iinde yaplm
mzakerelerin ve kararlarn "Zaman hmayunumuza eref bah" olacak tarih
baarlarndan biri olduunu da ocuka bir safvetle sylemeyi unutmad.
Milletin bu mevzuda ne kadar istekli olduunu bilmem. Fakat Kmil Paa'nn
bylece drlmesi hayrl deildi ve hayrl olmad.
Millet Meclisi'nin ounluuna dayanan Cemiyet, Hseyin Hilmi Paa'nn
Sadaretini istiyordu. Glkleri oaltp srdrmemek iin kabul ettim.
Benden emin deildiler. Bu sebeple Dahiliye Nezareti'ni de (ileri Bakanl)
pek gvendikleri Hseyin Hilmi Paa'ya verdiler.
Kmil Paa'y tutanlara, teki muhalifler de katld. ki taraf aktan ekimeye
baladlar. Gazeteler, Merutiyeti deil, ttihat ve Tarakki ileri gelenlerile, Kmil
Paa ve Kmil Paa'dan yana olanlarn ahs gaye ve ihtiraslarn
dnyorlard.
Hrriyet, bizim kabiliyetlerimizi tamamile gsterdi. Nerelere gcmz yettiini,
nelerin karsnda durakaldmz Merutiyet sayesinde ve drt ay iinde
tamamile rendik. Tehlike aktan aa grnyordu.
Fitne Patlyor.
Bu srada "ttihad Muhammedi" heyeti ortaya kt. Bir bu eksikti. Bu cemiyeti
kurmu olan Dervi Vahdeti, Kbrsl bir serseri imi Kmil Paa'nn olu Sait
Paa bu srada en ok alyordu. smail Kemal Bey'le teki muhalifler de Sait
Paa ile beraberdiler.
Asker arasna byk bir fitne salndn haber aldm. Bir ihtillin kopmasn,
hususiyle askerin bu ilere karmasn, hem ahsm iin, hem Devletim
hesabna ok tehlikeli gryordum. Hseyin Hilmi Paa'ya keyfiyeti bildirdim.
Hatt bir gece, Harbiye Nazr ile Hassa Ordusu Kumandam Gazi Muhtar Paa
zade Mahmut Paa'y Saray'a ardm; Sadrazamla birlikte vaziyeti uzun uzun
mzakere ettik.
'Ahvalin vahametini takdir ettiklerini ve gerekli tedbirleri hemen alacaklarn
sylediler. Fakat tedbirler alndka durum bsbtn karyordu. Ortada aciz
vard. Gazeteler, Cemiyetler, kulpler, krkleye, krkleye "31 Mart" yangnn
iln ettiler.
Vak'ann mesuliyetini paylamamak iin ben karmadm. Hseyin Hilmi Paa
hkmeti yrekten isteseydi, ayaklanmay iki saat iinde bastrrd. nk
adamlarmn tahkik ve teminlerine gre, ilk hareket be askerden km
Bunlar kandran, "Hamdi avu" adl bir Arnavud'u bulan ve para veren de
Kmil Paa zade Sait Paa idi!.
"Hem Padiahtm, Hem ftiralarla Tahkir Ediliyordum."
Sait Paa'y Merutiyet'ten sonra yalnz bir kere huzuruma kabul etmitim.
Sebebi de o srada Sadrazam bulunan babasna, aleyhimde yaynlanp kpr

stnde satlan "Mahkemei Kbra" adl bir hicviye ile benzeri yaynlarn
hkmete resmen yasaklanmasn hatrlatmakt. Sait Paa'y bir yaverim
sfatile arp Sadrazama "rde" tebli ettirmitim.
"Mahkemei Kbra" bir zamanlar Avrupa'da baslmt. Muharriri de, Harp
Okulu retmenlerinden ismini imdi hatrlamyorum bir binba olduunu
soruturarak renmi ve kendisini srmtm, stanbul'da da baslp
datldn olum Ahmet Efendi byk znt iinde ve alayarak haber
verdi. Kmil Paa'nn olunu ite bu znt iinde ardm. Kim olsa byle
davranrd. Byle davranmas hakk ve vazifesi idi. Hem padiahtm, hem de en
ar iftiralarla aka tahkir ediliyordum. Milletimi candan balarm. be
adamn yaygaras, sevgili Milletimin hayat deildi.
Alt yz seneden beri "Baba" demee altklar bir Padiaha, benim sadk
memleketimin ruhu svp sayamaz!.
Sadede gelelim: Hseyin Hilmi Paa ile arkadalarnda beceriksizlik olmasayd,
"31 Mart" vak'as bir saatten fazla srmez, belki de hi olmazd. Yangn bacay
sardktan sonra, Hseyin Avni Paa Kabinesi istifa etti. Ayasofya Meydanna
toplanm olanlar, Kmil Paa'nn Sadrazamln, Nazm Paa'nn Harbiye
Nazrlm istediler. Hrslar krklememek iin, tarafsz Tevfik Paa'y
Sadrazamla, Gazi Ethem Paa'y da Harbiye Nezaretine getirdim.
Ahmet Riza Bey'i Adamlarm Korudu.
ttihat ve Terakki ileri gelenlerinin nerede sakl olduklarn biliyordum.
Babliden gece ve gizlice Makrkydeki evine araba ile gtrlen Ahmet Riza
Bey'i muhafaza iin, gvendiim adamlar grevlendirmitim.
Ali Kabul (Ali Kabul bey (lm 1909) 31 Mart olaynda ldrlmesi ile ad
duyulmu bir deniz subaydr. "Asr Tevfik" zrhls kumandanyd, isyanclar,
eriata ve padiaha dman olduunu askerlere fitleyerek gemiden aldrdlar.
Yldz Sarayna, Abdlhamid'in penceresi nne getirdiler. Yldz'daki saat
kulesinin yannda isyanc askerler tarafndan Abdlhamid'in gzleri nnde
ldrld) Bey'in katlinde parmam grndn, sonradan gazetelerde
okudum. Bu iftiray da nefretle red ederim. Eer intikam almak gerekseydi ve
ben de buna tenezzl etmi olsaydm, Ali Kabul Bey gibi, nklp'da drdnc,
beinci dereceyi bile tutamam ve daha dorusu hibir ey yapamam bir
susuz adam m ldr/trdm.
Gazi Muhtar Paa'nn olu Mahmut Paa'y, Cemiyet ne olur ne olmaz diye
bana kar ald tedbirler arasnda Hassa Kumandan tayin ettirmilerdi.
Bununla beraber, 31 Mart grlts srasnda Mahmut Paa'y lmden
kurtarm olan benim. Bu gerei, Yldz ve Kadky telgrafhanesindeki
vesikalar ispatlar.
31 Mart'n gerekesini, "ttihat ve Tarakki Cemiyeti" ile, bu Cemiyete dayanan
Hkmetin tecrbesizlii ve tedbirsizlii hazrlad. Bata Kmil Paa zade Sait
Paa ile smail Kemal Bey olduklar halde, bir takm ttihat Tarakki muhalifleri
bu durumdan yararlandlar.

Mizanc Murat Aslsayd, Acrdm.

Matbuat, bilmeyerek ve tehlikeyi hissetmeyerek atei krklyordu. Nisan'n
birinci gn yaynlanan gazeteler, genellikle ayaklananlarn akaks olmu
ve Murad Bey'in "Mizan"! en ileri giderek, subaylarn ldren erlere "Gazilik"
datmt. O gnk "Mizan" okuyan inanr ki, bu ayaklanmann dzenleyicisi
ve elebas Murad Bey'dir. Halbuki, tertipilik yle dursun, ayaklanmann
olacandan bile Mizan yazarnn haberi yoktu. O kendi kendine yle bir ss
vermi ve her eyde olduu gibi, bu ite de np durmutu. Eer bu mesele
iin Murad Bey, aslanlarn arasna kartrlm olsayd, pek gnah olacakt.
Ben Murad Bey'i hibir zaman sevemedim. imdi sa mdr, deil midir bilmem.
(lm 1912) Bakalarnn ispat ettikleri gerekten ok, kendi hayaline inanr
ve tapar bir idamd. "Mizan" gazetesini ilk defa stanbul'da karrken,
Muhacirin Komisyonu Reisi Yusuf Riza Paa aracl ile bana yaklamt.
Yusuf Riza Paa, o zamanki Sadrazam Kmil Paa'nn can dman idi. Murad
Bey, Kmil Paa'ya kar yapt iddetli hcumlarla Riza Paa'nn maksadn ye
dmanln iyice okuyordu.
Ermeni Meselesinin en buhranl bir dneminde bana, Ba Mabeyincim Hac Ali
Bey aracl ile bir "Muhtra" verdi. Huzuruma kabul ederek uzun uzadya
konutum. Daha nce de birka kere grmtm. O akamki tutumundan,
bana akldnelik etmek istedii aktan aa anlalyordu. Sonradan
yaynlad muhtradan baka mruzt da vard. Keke bunlar da ner etmi
olsayd! Murad Bey'in hayl ile muhali gerekletirmek iin pek ok eyler ileri
srd grlr ve elbette bana hak verilirdi.
Murad Bey, iyi niyet sahibi bir adamdr. Yalnz kendisine oka gveni ve
hsne de ifrat lsnde dknl vard. Bu kusurlar yznden hibir ide
muvaffak olamad.
31 Mart patrtsna Murad Bey'i hadiseler deil, kendi kendisi kartrd.
nc Ordu'dan gelen subaylarla, sonradan Cemiyete katlanlar, asker sivil
herkesi tahkir eden tutumu ile dnyay kendi bana ykt.
Vukuatn ve acemi bir idarenin her gn bir baka bir imde hazrlad yanc
maddeler, bir gn elbette patlayacakt. Hatta 31 Mart'a kadar gecikmesi bile
alacak eydir. Hi kimseye hesap vermek zorunda olmadm bu zamanda
yemin ile temin ederim ki ben, bir fenalk olmamasna elimden geldii kadar
altm. Tehlikenin gecikmesinde, bu hayrl almalarn tesiri olduunu
sanrm.
Halk Sinirleniyor, ttihatlar Gzda Veriyorlar.
Halk sinirlendike, ttihat ve Tarakki'nin ileri gelenleri kaslmay ve gzda
vermeyi arttryorlard. 31 Mart'dan bu iki ay nce, "Perapalas" otelinde verilen
pek parlak ziyafette Meclis'i Mebusan Reisi Ahmet Riza Bey, ttihat ve
Tarakki'ye kar gelenleri kahr edip yok edeceklerini atafatl bir nutukla
aktan aa iln etmiti. Basn'n bu ntuk etrafnda kopard grlt, 31
Mart'n ackl aksi deil midir?

Cemyet'in gazeteleri, etraf lmle, yangnla korkutuyorlard. Kuvvetlerine

gveni olanlar, hibir zaman korkutmak tenezzlnde bulunmazlar. Birdenbire
iktidar mevkiine hakim olan efendiler, bu rktme edebiyat ile bir kere daha
zaaflarn iln ediyorlard. Kk ve ehemmiyetsiz olaylar bir kenara braklrsa,
31 Mart Vakasnn balca sebepleri ve messirleri yazdm hadiselerdir.
Ayaklananlar arasnda, Saray'a uzaktan yakndan iliii olanlardan hi
kimsenin bulunmamas da gsterir ki, ben o meselenin iinde deildim. 10
Temmuzdan sonra verilmi bir iki jurnalin ktlarm arasnda bulunmas,
gya benim Merutiyetten sonra byle eylerle uratm ispata yetermi!.
Ttn kycs Mustafa Efendi, bir iki defa, unun bunun ktlarn getirmiti.
Sadece, durumu anlamak ve renmek iin kabul ettim. Baktip Cevat Bey'in,
Mustafa Efendi'yi, byle eylerle beni megul etmemesini ihtar ile aypladn
ve ekitiini iitmi ve Cevat Bey'e hak vermitim.
Hareket Ordusu'nun Selanik'ten hareket ettiini ilkin Osmanl Bankas haber
verdi. Gelecek kuvvetin derme atma eyler olduunu ve "Gnll" namile
pelerine taklan kafilenin mahiyetini anlamakta gecikmedim.
Gl Bir Hassa Ordusu Vard.
Hassa Ordusu'nun stanbul'daki er'leri, gerekten iyi hazrlanm, hem Hilfet
Makamna, hem ahsma sadk, sekin askerlerdi. Hareket Ordusu'nun yolda
durdurulmasn, bata Nazm Paa olduu halde, sadk devlet ileri gelenleri
bana tavsiye ettiler. Kabul etmedim. Edirne'deki ordunun, ksmen Hareket
Ordusuna katlm olduunu da haber verdiler, hi tel etmedim. nk
yaptklarmda, beni korkutacak bir ey yoktu. Ayastafonos'dan stanbul stne
yrdkleri zaman, stanbul'daki askerlerin klalardan karlmamasn ve
mukabelede bulunulmamasn iddetle istedim ve tenbih ettim. Bala iinden
kp da mesel Kthane sutlarna yaylsalard, bu askeri, Selnik'in derme
atma askeri mi yenerdi?
(Ben, askerlerimin arasnda kan dklmesini istemedim. Gryordum ki, artk
bana Milletin gveni yoktur. Ortalk yatnca, kendiliimden istifa edecektim.
Bu istei daha nce de aklamtm, engel oldular. Ahmet Riza beyle ilk
grtm zaman, eski muarzm bana demiti ki:
Efendim, artk Milletinizle aranzda hibir uyumazlnz yoktur. Zat
hmayununuz bundan sonra bamzda olarak, Mikado'nun Japonya'ya ettii
hizmetleri kendi mlknze yapacaksnz. .(Japon imparatoru Mikado,
lkesinde "meici dnemi" diye tanmlanan, Bat teknolojisini benimseme ve Japon
kltr ile kaynatrma hareketine nclk etmiti)
Japonya'y Osmanl lkesine benzetmek ve bunun Padiahndan onun
imparatoru gibi baar beklemek ne kadar uygun olur bilmem! Japonya Atlas
Okyanusu'nun bir tarafna ekilmi, adalara yerlemi, tek din, tek millet
olarak mill birliini salam byk bir cemiyet, Dnyada hi benzemedii bir
kta varsa, o da bizim biare memleketimiz. Krtle Enmeni'yi, Rumla Trk',
Arapla Bulgar' nasl birletirirdim?.

Yanltan Yanla
Benden sonra idareye el koyanlar, aleyhimizdeki milletlerin arasndaki
uyumazlklar ortadan kaldrdlar, bizi tutan rklar arasna da uyumazlklar
yerletirdiler. Bir "Kilise kanunu" ile Rumlar, Bulgarlarn kucana atld.
Trklerde de milliyet gayreti, din gayretinin stne kartlarak, Araplar
kstrld. Bunlar yanl hareketlerdi.
imizi, Milliyet kavgalarile altst edenler, gariptir ki, dmz da "ttihad slm"
(Panislmizm) davalarile telaa dryorlard.
Mikado Hatso Hito, hibir vakit byle engeller ve Japonya da byle glkler
karsnda bulunmad. Ben, mesel Dou Anadolu'da kk bir yol
yaptrsaydm, Rusya kyamet koparrd. Bununla beraber yava yava altm.
Oralarda okul gibi, yol gibi imar ilerinin byk bir blm, benim zamanmda
ortaya konmutur. Bu konuda, benden nce gelen padiahlarn hepsinden
daha mutluyum.
Mikado'nun evresinde toplanan devlet byklerini ben bulamadm. Gerek
olanlarda ve gerekse benim yetitirdiklerimde daima bir ey vard ki, her
ilerleme hevesini nefessiz brakyordu. Benim, kiiliimdeki tereddd de sebeb
olarak ileri srenler var. Bunun tesiri yoktur, demem. Ayptan ve kusurdan
arnm bir Allah vardr. Yalnz, ilerlemeye dman olduum iddiasn red
ederim.
Padiah, Tarih ve Allah Huzurunda Hesap Verir.
Ben bu hli o zaman Ahmet Riza Bey'e syleseydim, belki de tela ve korkuya
kaplp kendimi savunduumu sanacakt. Hkmdarlar, fertler karsnda
deil, dnyada tarih, ahirette Allah huzurunda saltanat gnlerinin hesabn
verirler.
"Mebusan Meclisi" ni ikinci defa aarken, ilk kapann sebebini, milletin gerekli
olgunlua erimemi olmasna balamtm. Bu szlerimi o kadar ayplayarak
tenkit edenler, otuz seneyi akn bir zaman sonra gelen ve ilerinde, ncekilerle
mukayese edilemeyecek kadar okumu, aydn adamlar bulunan mebuslar,
daha m olgun ve doru kt?
Birinci dnem toplant, yle byle geebilmiti; ikincisi karmakark. Bu
tereddt o dereceye vard ki, Trablusgarp elden giderken muhalifler,
sevinlerinden meclis salon ve koridorlarnda hora teptiler. Sonra da
hkmetten yana olanlar, alklarla sava kabul etti.
Gazeteler bir ey yazmyorlarsa da yaknlarmdan iittiklerime gre, mebus
efendilere, "vagon ileri" gibi byk kazanl iler veriliyormu. Milletin hayatile
ilgili ilerin en nemlisini, mill murakabe ile vazifeli olanlarn bir ticaret, hem
de d, kanunsuz bir ticaret ekline, hline getirmeleri de gsterdi ki, ben,
Merutiyetle idare edilmek iin gerekli olgunluk ve doruluu, milletimin daha
kazanamadn tahmin etmekte hi de hata etmemiim!.
tiraf ederim ki ben, Mebusan Meclisini amak konusunda, kendi ta ve

tahtmn ve ahsmn menfaatlerini de Devletin menfaatleri kadar dndm;

ancak, istibdadm srdrmekten baka bir ey dnmediimi iddia veya
zannedenler, garezkr deilseler, hakszdrlar!
Merutiyet iln edildi de ne oldu?. Devletin borcu mu azald?. Memleketin
yollar, limanlar, okullarm oald. Kanunlar imdi daha akllca, daha
mantkl m dzenleniyor. ahsiyet haklan, evvelkinden daha ok mu saland?.
Ahli, daha m drt ba mamur? lmler azald da doumlar m oald?.
Dnya efkr umumiyesi, daha m bizden yana?.
te bir sr soru ki, ne kadar oaltlsa, hi birine msbet karlk verilemez!
Merutiyetle ynetilmeye kar olduum ve hele byle bir fikir ve kanaatim
olduu sanlmasn!. Doktor olmayan veya kullanmasn bilmeyen adamlarn
elinde "ifal il" bile "ldren zehir" olur. zlerek sylyorum ki, hdist,
pek az zaman iinde beni doruladlar.
Mahlu Bir Padiah
l.Nisan.1333 (1917) Beylerbeyi
Martn 31'nden Nisann 13 nc gnne kadar ok zldm, stanbul'da
dzen batanaa bozuldu. Neferler, rastgeldikleri baz subay ve sivilleri
ldryorlar. Hkmetin kolluk gc zayf Dokuz aylk lgnlklar, Saltanat ve
Hilfet nfuzunu olaanst sarsm Byle olmasayd, zaten devletsizlik ve
karklk srmez, belki de,hatta kmazd.
Askerin karlk vermesini istemediim gibi, Tfekilerimden Halil Bey'in kar
koymak iin yapt teklifini red ettim. Bu sadk bendemin (kul) ayaklarma
kapanarak ve alayarak syledii u szlerini hatrlyor ve her dndke,
efendisine ballk yolunu daraacna kadar gtrm olan Halil Bey'i, bu iyi
kalpli, merd Arnavudu, rahmetle ve fatiha ile anyorum.
Msaade buyurunuz Padiahm!. Uzun yllar ekmeinizi yedim. Etim
kemiim, ocuklarmn etleri, kemikleri, sizin ekmeinizle olutu! buuk
serserinin ta ve tahtnza saldrmasna kar susarsak, yalnz vicdanmz
nnde utanmakla kalmaz, kavmimiz (milletimiz) nnde de rezil ve haysiyetsiz
oluruz!.
Zavall Halil Bey!. Bunlar bana o kadar samimiyetle sylemiti ki, kendime
hakim olmasaydm, belki de szlerinin tesirine kaplrdm. Aslrken, acaba
bana krgn deil miydi?.
Padiah ondan razdr. Allah da raz olsun!
Hareket Ordusu, korkak grnen kahramanlara, ya da kahraman grnen
korkaklara ne kadar benziyordu. Mill Meclisin Ayastafanosta toplandn
iitmistim. Saltanat gnlerimde hl edilmek tasas beni sk sk huzursuz
ederken, gariptir ki, 31 Mart'dan Mill Meclisin karar ald gne kadar gven
ve rahat iindeydim. nk, davranlarmdan kukum yoktu. Hkmetin
halka gzda veren gcn ttihat ve Terakki Cemiyeti, Cemiyetin kuvvetini de
31 Mart Olay krmt. Eer Saltanat ve Hilafet makamlarnn etki gcn iyi

kullanmam olsaydm, gerek stanbul'da, gerek Vilyetlerde kan gvdeyi

gtrrd.
Gya ben, BosnaHersek'ten baka ayrca fedakrlklarda bulunarak,
Avusturya'dan ahsm ve saltanatmn devam iin korunmam istemimiim!
Bu iftiray nefretle red ederim. Ben, hibir zaman devletlerden ve yabanclardan
korunma dilenmek tenezzlnde bulunmadm. 31 Mart'da ve bunu izleyen
gnlerde ne isteseydim; yapabilirdim. Birbirini kskanan devletler, gzmn
iine bakyorlard!
Kamaya Tenezzl Etmedim.
10 Temmuzdan 31 Mart'a kadar oluan olaylar, milletin kabiliyet ve istidadn,
ne derece olgunlap, ne derece adaletten yana olduunu gstermiti. Ben
isteseydim, hl karar verilmeden, o kararn kmasn imknsz klacak bir
durum yaratabilirdim. Buna tenezzl etmedim. Canm korumak kaygs ile
kararsz ve perian olduum sanlrken, ben, salam bir yrekle tanrma
snm, olup bitenlerin bana ne getireceini bekliyordum. Son saate kadar
kaabilirdim de Ben bir sre Avrupa'ya ekilseydim, aradan ok gemez, yine
dnerdim. Bunu bildiim halde bile kamaya tenezzl etmedim.
Halbuki, 31 Mart gnlerinde dmanlarm, saklanacak, kaacak ehirler ve
evler aradlar. Demek ki, o bbrlendikleri yiitlik de yalanm!
Esat Paa'nn Kstahl
Beni hl'den ok, hl'in bana ulatrlma biimi zd. Ayandan, mebuslardan
bir heyet semiler. Paldr kldr odama kadar geldiler. Bunlarn iinde
bulunan Tiran'l Esat Paa, gayet kaba, kstah bir tavrla yzme kar:
Seni Millet azletti:
dedi.
"Hl" kelimesini bile bana kar "Azl" (Padiahlarn tahtlarndan indirilmelerine
"hl" denir Bir grevlinin iine son verilmesine, kovulmasna "Azl") ekline
koyarak aaladlar. Zavall Millet!. Kendisini bekleyen ac sonu bilseydi!. ,
Bu Esat Paa'nnkim olduunu herkes bilir. Fakat bildiim baz eyler vardr ki,
az kimselerce bilinir.
Erzurum Hafz Mehmet Paa'y severdim ve ahsna gvenim vard. Bana,
Mir Dervi Paa tantmt. Hafz Mehmet Paa, Dra Mutasarrf iken, bu
Esat Paa'nn kk kardei Gani Bey (38), bir takm uygunsuzluklarda
bulunmu. Dra Sancann Tiran kazas ileri gelenlerinden olan Gani Bey,
(Haydar Gani Toptan, Abdlhamit devrinin sayl kabadaylarndan.
Tfekilerden olup adam dvdrr, halk yldrrd. Beyolu'nda ldrl,
dedikodu uyandrmt)Toptan ailesine balyd. Orda kalmasn uygun
grmedim. Tutuklayp stanbul'a gnderdiler.
Muhacirin komisyonu reisi Yusuf Riza Paa aracl ile bana bir telgraf
gndermiti. Tutukluluunu kaldrdm ve Saray'da alakoydum. Bu olay,
hatrmda kaldna gre, Filibe ve Yunan hadiselerinden bir iki yl sonra 303

(1886) tarihlerindeydi.
Ekiya Ruhlu iki Karde
Saray'da rahat durmad. Harput'a srdm. Arnavutluk durumunun bir aralk
gsterdii ekil sebebile bir ktlkte bulunmayacana kefil olarak stanbul'a
getirdim. Yaverlik vermitim ve kaymakamla (Yarbay) kadar karmtm.
Gani Bey, ekiya ruhlu bir adamd. Kardei Esat Paa da, daha temiz bir
yaradlda olmad gibi
tiraf ederim ki, ben Gani Bey'e fazla meydan vermi olmakla uygun ve doru
bir harekette bulunmamm Yaasayd, elbette yine Harput, belki de daha
uzaklara def ederdim.
Gani Beyin lm, ne siyas bir olaydr, ne de bir intikam eseri. "Bursal Hafz"
adnda ve kendi ayarnda bir yaratkla anlamlar, teye beriye gzda verip
hara alrlarm. Bir vurgun paras yznden aralarnda kavga km. Gani,
Hafz' ldrecei srada, Hafz daha tetik davranp Gani'yi ldrm. Olay
bundan ibaret
Kan davas gelenei yznden kardeinin kann gtmek zorunda olan aabeysi
Esat Paa, Hafz' kovalayacak yerde, birka gn nce Bykada'da Gani Bey'in
saldrya uradndan tr ldrldn duyunca sevincini gstermekten
baka bir kusuru ve hele cinayetle hibir iliii olmayan, Rfat Paa'nn olu
Cavit Bey'i gpegndz, kpr stnde ldrtt. Gnderdii katil de Hac
Mustafa adl bir Arnavuttu.
Azl Eden Utansn
Rfat Paa'nn ahsile, ailesi fertlerini ikinci bir intikama hedef olmaktan
korumak maksadile ve yine Rfat Paa'nn ricas zerine, Cavit Bey'in katiline
verilmi olan idam cezasn, sresiz kree evirdim.
Ben, Esat Paa'y ktlkten uzaklatrmak iin, bir sre jandarma
kumandanlklarnda kullanmtm. Onu Mill Murakabe'ye kabul edenler, Gani
Bey'in her surette kardei olan bu adama o kadar itibar ettiler ki, bir Halife'ye,
ilhi kaderin vermi olduu bir hkm ulatrmaya grevli ve ilerinde Rum,
Ermeni, Yahudi cemaatlarmdan adamlar da bulunan heyet arasna girebildi ve
bunlarn arasndan, kendisine fenalk etmemi ve birok fenalklarna
tahamml gstermi bir Halife'ye, bir Padiah'a edebsizce:
Seni Millet azl etti!
demee imkn ve kudret buldu. Azl olunandan ok, azl eden utansn!
Selanik G
3.Nisan.l333 (1917) Beylerbeyi
Allah'nn rza'sndan sonra, Halk'n riza's gelir. Halkn rzas yoksa, orada
meruiyyet yok demektir. Yeniden kurulan Mebusan Meclisi beni istemediine
gre, elbette saltanattan uzaklaacaktm. Beni mahzun eden, saltanattan
uzaklamak deil, reva grlen muameledir.

Esat Paa'nn edeb d hitabndan sonra, Arif Hikmet Paa'ya dndm: "eriata
ve Mebusan Meclisi kararna boyun eiyorum," dedim. "Vicdanan msterihim.
Ancak 31 Martta patlak veren olaylarla uzaktan yakndan hibir iliiim
olmad. Bunun iyice bilinmesini isterim. Milletim, sebeb olanlar arayp bulmal,
cezalandrmaldr. Osmanl lkesine yaplm byk ktlktr. Bunu
mlkme reva grenlerden huzuru rabblleminde de (Allah nnde)
ikyetiyim! Yalnz bir ricam var: Biraderim Sultan Murad'n da ikmet ettii
raan Saraynda son gnlerimi oluk ocuumla geirmek isterim. Bunu
temin ediniz. Yarn sabah, baheden geer, daireme yerleirim."
Arif Hikmet Paa, eski yaverlerimdendi. Heyetin iinde en edebli grnen oydu.
Benim hitabm zerine, fark edilecek
kadar kzard ve sonra: "Bu husus heyetimizin salahiyeti dndadr. Arzuyu
ahanenizi Meclise arz ederiz efendim" diyerek cevaplandrd. Orada bulunan
Baktip Ali Cevad Bey'e: "Takip ediniz ve neticeyi bana bildiriniz" diyerek
konumay bitirdim. ktlar.
Olum Abdrrahim Efendi, yanbamda alyordu. Harem cihetinden feryatlar
ykselmekteydi. Saray avlusundan askerlerin, saray dndan da "Culs"u iln
eden toplarn sesleri geliyordu. Garip bir ey, son derece rahattm. stmden
bir da kalkm gibiydi; hem de hayatm emniyette olmad halde Amcam'n
basma gelenler aklmdayd. Abdestli olduumu dnmek, bana ayr bir kuvvet
verdi. Sknetle bekledim.
Zor Yerdeydim ieriye oullarm, kzlarm, musahiplerim ve yaknlarm girip
kyordu. Her biri bir baka ey sylyor, alyor, zlyorlard. Ben de
beyhude olduunu bildiim halde, yine onlar teselli etmeye alyordum.
Nihayet beklenen haber geldi: Baktip Ali Cevad Bey, Selnk'de bir konaa
yerleeceimi ve gitmek iin hemen hazrlklara girimemi tebli ediyordu.
Zor bir yerdeydim. Bir bama gitmee kalksam, ocuklarm buna faz
olmayacaklard. Onlar yanma alsam, her hangi bir hadisenin gzleri nnde
olmasn istemiyordum. Etrafmda ran evltlarma bakp Ali Cevad Bey'e:
"Her trl ahs teminat veriyorum! Hibir eyde gzm yok. Milletimden son
istediim, u birka zamanlk mrm oluk ocuumla raan Sarayndaki
dairede geirmektir. Beni bu kadarck isteimden mahrum etmesinler dedim.
Baktibin stne bir lubalilik kmt. Bana cevap
verecek gibi oldu, yzne baktm, sustu ve ekildi. Bu hareketinden, kararn
kesin olduunu anlamtm. Baktibim de mevkiini kaybetmemek iin, yeni
iktidar sahiplerine irin grnmee alyordu. Nitekim az sonra tekrar geldi ve
Selnik'e gitmek zorunda olduumu, Ferik Hsn Paa bakanlnda bir
heyetin beni Saray'dan karmak iin beklediini bu sefer yksek sesle
bildirdi. Bu davranndan belli ki heyet, kapnn nndeydi. "Heyeti ieriye
alnz" dedim.
Ehliyetleri Olsa Billahi Bayram Ederdim.
Hakikaten bata Hsn Paa olmak zere kalabalka bir heyet odaya doldular.

Arzumu tekrarladm. Hsn Paa, son derece edebli bir dille kararn
deimesine imkn bulunmadn, Meclis'in benim stanbul'da kalmam
mahzurlu grdn, ailemden dilediim kimseleri yanma alabileceimi, gerek
benim, gerek beraberimde gtrdklerimin hayatlarnn, Ordunun namus
kefaletinde olduunu syledikten sonra:
Sultanm, dedi eer szlerime inanmyorsanz, buyurun, tabancam size
vereyim, arabada ve btn yol boyunca tam karnzda oturacam. En kk
bir emniyetsizlik hissederseniz beni ldrn!
Karar verenlerin, fikirlerini deitirmeyeceklerini anlamtm. nk
kendilerini
stanbul'da
emniyette
grmyorlard.
Selanik
stnde
direnmelerinin sebebi de buydu; orada evreye hakimdiler. Kalmakta direnecek
olsam, bsbtn kukulanacaklard. Kendisini gvende hissetmeyen insan
kadar tehlikeli bir ey olmadn bilirim. Baka birey sylemedim. "Peki"
dedim ve zerimiz'dekilerle ktk, eya almak iin bekleyecek zamanlar bile
yoktu.
Haricen, Selanik ttihatlar ile Manastr ttihatlar birlemilerdi ama,
ngilizler, Almanlarla birlememilerdi Her an yeni bir patlama olabilir, ve
patlamaya nayak olanlar, beni yeniden tahta karmak hevesine debilirlerdi.
Bu yzden benim, stanbul'dan uzak olmam gerekiyordu. Evet, btn bunlarn
hesabn yapabiliyorlard ama, benim ne Almanlarn, ne ngilizlerin tahta
karacaklar bir padiah olmayacam bilmiyorlard! Allah hibir hkmdara,
ta ve tahtn yabanc bir devlete borlu olmak zilletini gstermesin!
Trende yolboyu, iin iin aladm ama, kendime deilr vatanmn iine dt
karanla!. Halbuki yerime gelenlerin, devleti gtrmek iin kk bir
ehliyetleri olduuna inansam, vallahi ve billahi bayram ederdim!
Selanik'te lk Gnler
4.Nisan.l333 (1917) Beylerbeyi
Selnik'de Altini kk, deniz grr, hoa bir yerde kurulmutur. inde
geirdiim mihnet ve mahpusluk gnlerini bir kenara koyabilsem, pek sevimli
bir kk diyeceim. Fakat bu sevimli kke bir gece karanlnda girdiim
zaman, yalnz bundan sonra geecek hayatmn ne olacan anlamakla
kalmadm, beni buraya gnderenlerin pek perian kimseler olduunu hemen
fark ettim. Korkuyorlard. Her eyden ve her eyden korktuklar iin de benden
korkuyorlard. Yoksa bir padiah, tahtndan indirilmi de olsa, rtsz ot
yataklarda yatmak iin memleketin bir ucundan br ucuna gnderilmezdi.
Ancak byk bir korku, insan bu kadar saygsz yapabilirdi!
Bize ilk gece yemek olarak Allah eksikliini gstermesin bir kuru pilavla biraz
yourt kardlar. Selanik Valisi ahsm iin bir tabla yemek gndermiti, geri
evirdim. atal kak, bardak olmad iin ocuklar ve bykler ellerile
yiyebildiklerini yediler ve yattlar. Ben, eski psk iki koltuu birbirine
yaklatrarak uykuya ekildim. Kaplar stmzden kilitlendi. Yalnz benim
odamda kk bir mum yanyordu. Mithat ve Mahmut Paalar (Taif'te

boularak ldrlen Sadrzam Mithat Paa ve Damad Mahmut Paa) Taife

gnderdiim zaman, oradaki ihtiyalarnn neler olabileceini dnp icabn
yapmak iin tehalk (heyecan) gsterdiimi hazin, hazin hatrladm. Beni
tahttan indiren Askerler de benim kanm tayorlard. Hi vakitleri olsa, akllar
balarnda olsa, padiahlarna acmasalar bile, masum oluk ocua byle
davranrlar myd?.
Muhafzmz Fethi Bey Sz Anlar Bir Zabitti.
Perde yoktu ama pencereler, pancurlar smsk kapalyd. ocuklarn hava ve
gne grebilmeleri iin pancurlarn aralanmasna ancak aylar sonra izin
alabildik
Bizi muhafazaya memur mfrezenin kumandan Fethi Bey (Fethi Okyar) sz
anlar, akl banda bir subayd. Benimle ve ocuklarmla mnasebeti daima
gereken nezaket iinde olmutur. Zaman, zaman hepimizin ihtiyalarn
soruyor, elinden gelenleri hemen yapyor, gelmeyenleri de stanbul'a yazyordu.
Fakat emrine verilmi baz subay ve erler vard ki, bunlarn sebebsiz
dmanlklarn anlamak mmkn deildi. Tehdidkr (rktc) tavrlarla
bahede gezinirler ve kapal pancurlara gazap dolu baklarla bakarlard.
Olum Abdrrahim Efendi, Kumandan Fethi Bey'in msaadesile ara sra
baheye, kar, bu subaylarla ahbablk ederdi. lerinde ok iyileri olduu gibi,
bize dman olanlar da bulunduu iin, olumun ara sra alayarak kke
dndn grrdm. Tahkik ederek renirdim ki, ekmeimle bym,
atm mekteplerde okumu, memleketi batrmak isteyenlerin tesirinde
kalarak bana dman olmu bu subaylar, bana svp sayabiliyorlard Ellerine
frsat gese, va, zifeleri bizi korumak olan bu subaylarn hepimizi
ldrebileceklerini anladm.
Birden Bir Silh Patlad.
Selnik'e geliimizin stnden bir yl kadar gemiti. Bir gn, balkonda ayakta
duruyordum. Birden bir silh patlad ve kurun bamn stndeki duvara
arpp balkonun altndaki akllarn iine dt. Baktm, bahedeki taflanlarn
arkasnda bir subay vard, saklanmt. Bardm:
Kimisin, k dar!.
nce taflanlar kmldad, sonra bir subay yava yava ayaa kalkt. Topu
Yzbas Salim adnda biri imi. Elin de hl tabancas vard." Bana tekrar
ate edebilirdi. nce, balkondan ekilmeyi dndm, sonra iler bu raddeye
gelmise, kaderi ilhiden kalamayacan dndm. Subay da o srada
tabancasn mahfazasna koymutu. Tekrar kendisine:
Ne istiyorsun?
diye sordum. Cevap vermedi. Ar ar bahenin sonlarna doru uzaklat.
Uzaklarken bile yzme gazapla bakmaya devam ediyordu. Bu srada silh
sesine teki muhafzlar ve ailem yetiti. Kk feryatlar doldurdu. Musahibim
Selim Aa ile olum Abid ve Kahvecibam Ali Efendi o sra bahede

geziniyorlarm. Onlar da silh sesi zerine balkonun altna geldiler. Ali

Efendi'ye:
Kurun ite surda duruyor. Alp bana getir!.
Dedim. Zavall Ali Efendi o kadar korkmu, rkmt ki, hayatnda ilk ve son
defa emrimi yerine getiremedi. Her taraf titriyordu. Sapsar kesilmiti.
Glkle duyulabilen bir sesle:
Af ediniz bu naiz (deersiz) kulunuzu sultanm, yapamyacam.
Demek kurunu gsterdiim yerden alrsa, kendisini ldreceklerini sanyordu.
Can korkusunun ne demek olduunu bilirim, kendisine krlmadm!
Hemen Kumandan Arattm.
O sra, Muhafz Kumandan Fethi Bey, gitmi, onun yerine Kolaas Rasim Bey
adnda bir zabit gelmiti. Hemen Kumandan arattm. Kkte deildi. Haber
verdiler, kotu geldi. Kendisine:
Yzba Salim bizi vurmak istedi. Silhile ate etti. te kurunun duvarda
at delik, ite kurun dt yerde duruyor. Bu ne itir?. Bana o kurunu
dt yerden alp getiriniz, hatra olarak saklamak istiyorum,
dedim. Rasim Bey, sert bir askerdi ama, terbiyeli idi. Benden zrler diledi.
Salimi hemen uzaklatracan ve Divan Harbe vereceini syledi. Beni
yattrc baz szlerden sonra, baheye indi, akllarn arasndaki kurunu alp
cebine koydu ve bana getirmedi. Kendisinden bunu tekrar istediim zaman,
kurunun bir delil olduunu, bu sebeble teslim edemeyeceini, balanmasn
istedi. Sustum, olay bylece kapanm oldu.
Belki ahs kusurumdur. Belki yiit yaratlmamm; fakat yalnz "ldrmek"
kadar, "ldrlmekten" de korkarm! Ne bir cana dokunabilirim, ne canma
dokunulmasna raz olabilirim. Hayatta tek istediim ey rahat deimde
lmektir. yle olduu halde, birok defalar lmle yzyze geldim. Ermeni
Komitaclar stme bomba ile saldrdklar zaman, Caminin n mahere
dnmt. Havada kol, bacak uuyordu. Tuhaftr, korkmadm. Arabaya atlayp
atlar srerek Saray'a tek bama gittim. O andaki btn gailem, lenler ve
yaralananlard. Yzba Salim'in kurunu da bir arn tepemde duvar deldii
zaman, katiyyen korkmamtm, telaa kaplmamtm. Ama, yine sylyorum,
ldrlmekten her zaman nefret ettim ve korktum. Ama o saat atp gelince,
hibir ey duymuyorum.
"lm Vuslattr."
Bunlar yazmaktan maksadm, hayatm ve ailemin hayat, Merutiyet
Devleti'nn ve Ordu'nun kefaleti altnda olduu halde, ldrlmek
tehditlerinden ve teebbslerinden uzak yaamadm anlatmak iindir. ahs
servetimi Ordu'ya balamam srarla istedikleri gnlerde de aylarca, "oluk
ocuumla birlikte ldrleceim" tehdidi altnda yaadm. Sinni kemale
(olgunluk yana) ermi bir insan iin lm vuslat'dr (Allaha kavumak) fakat,
nedense ldrlmek benim iin hayat boyunca bir nefret ve korku kayna

olmutur. Beni bask altnda tutanlar, her halde bu hissimi kef etmilerdi.
Altini Kknde geen hayatmn gzel taraflar da vard. oluk ocuumla
babaa yaamak, onlarn kk dertlerine derman olmak veya olamadm
iin zlmek, gzel eylerdi. Kzlarm mandolin alarlar, ark sylerlerdi. Onlar
ark sylerken denizi seyr etmek ve koyu bir ay imek benim iin saadetin ta
kendisiydi. Yeterli letim olmad iin ince marangozluk yapamyorum diye
zldm gnler bile hafzamda gzelce kalmtr. Olaylarn ehemmiyeti,
buudlarm (boyutlarn) deitirmiti. Hkmdar iken, Yemen syann
ehemmiyetli grrdm; lkemin sorumluluundan uzaklatktan sonra mesela,
Muhafz Kumandanmz Fethi Bey'in yerine baka bir kumandann gelmesi
benim iin ve hepimiz iin "ehemmiyetli" oluverirdi.
Bize okumak iin kitap, gazete verilmezdi. Bu yzden dnyada olup bitenlerden
habersiz yayordum. Benim gibi, btn hkmranlk yllarnda istihbarata
byk ehemmiyet vermi bir insann, mahallesinde olup bitenlerden bile
haberdar olamamas cidden ok skntl bir eydir. Zamanla buna da alr gibi
oldum. Fakat olum veya musahibim bahede gezerken subaylardan bir ey
renmi ise, bu szlerin hikmetini (gereini) anlamak iin tefsir stne tefsir
(yorum) yapardm. nsan kolay kolay alt eylerden uzaklaamyor
kindi ezan okunuyor. Bugn de bu kadarla kalsn. Hatrma gelen baz
eylere, inallah yarn devam ederim.
Padiahn ahsi Serveti Alnyor
5.Nisan.l333 (1917) Beylerbeyi Saray
Benden sonra Yldz'n (Saray) hazinesinden baka, eyalarnn da yama
edildiklerini iitmitim. Buna Biraderim Padiahn nasl gz yumabilmi
olduunu hl anlamyorum. nk bunlar Milletin mal idi, onlar saklayp
gzetmek de hkmet kadar Padiahn da vazifesiydi. Her neyse. Selnik'e
geldiim zaman, beraberimdeki birka para mcevherle, svire ve Berlin
Bankalarndaki nukt (para), esham ve tahvilattan baka hibir servetim
yoktu. ttihatlar, bu sefer de bu paraya gz diktiler.
Bir sabah Muhafz Kumandam Fethi Bey'in beni grmek istediini sylediler,
"buyursun" dedim. Geldi. Evzau etvar (davran) hrmetkar, konumas
nazikti. lk evvel hl ve hatrm sordu. Bir eye ihtiyacm olup olmadm
renmek istedi. Bu meyanda izhar ettiim (akladm) bir iki arzumu hemen
yerine getireceini vaad ettikten sonra, ban nne eerek bir mddet sustu.
Bir ey sylemek istediini, fakat nereden gireceini dndn hemen
anladm.
Sz bu kerre memleketin durumuna, Ordu'nun ihtiyalarna, hazinenin
memur aylklarn bile veremeyecek hle geldiine getirdi. Hele Ordunun
ihtiyalarn sayp dkerken, bir Erkn Harp (Kurmay) vukufu iinde dile
getiriyordu. Szn yle balad:
Ordu, yardmlarnza muhtatr.

Benim gibi mahlul (drlm) bir padiah Orduya nasl yardm edebilirdi!
oluk ocuumla birlikte srlm, bir kke haps edilmitik. Gazete okumaya
bile hakkmz yoktu. Devletin verdii 1000 lira ile yayorduk. Bu, yaamamz
iin bile yetmiyordu. Teaccple (hayretle) sordum:
Nasl yardm?.
Bankalardaki nukt ve tahvilatnz Ordu'ya balamak suretile.
"oluk ocuum Ne Olacakt!"
Beni tahttan indirdikleri, Selnik'e gnderdikleri, kkn pancurlarn
amamza bile izin vermedikleri zaman armamtm da, bankalardaki
mevduat ve tahvilatm benden istedikleri zaman hakikaten armtta.
nk bunlar, benim ehzadeliimde bile sahip olduum servetin yars
deildi. htiya olduka, ahs servetimi severek devlet ve millet ilerinde
kullanm, bunu geri almay hibir zaman dnmemitim. imdi, elimdeki son
istinadghm da (dayanam) almak istiyorlar ve beni amansz brakmaya
hazrlanyorlard. Kendimi dnmekten oktan el ekmitim. Fakat oluk
ocuum ne olacakt?. Geni bir aile babas idim. Onlarn hayatlarn
dnmek vazifemdi. Elimdeki krpnt kabilinden servet, onlarn geleceklerini
emniyet altna almak yle dursun, gnlk gailelerini bile bertaraf edemezdi.
Bunlar hiddete kaplmadan yava yava, Fethi Bey'e anlattm. Sonra
dedim ki:
Biraderim Sultan Reat Hazretleri benim hlimi bilir.
Devletimden esirgenecek bir kuruum bile yoktur. Bunlarn hepsini Orduya
versem, bir bln bile ihtiyalarn ancak karlam olurum. Devleti
Osmaniye benim be kuruumla ayakta kalamaz!
Fethi Bey, ban nne emi, beni dinliyordu. Hibir .ey sylemedi. Sonra
kendisine sordum: Bu, Biraderimin emri midir?
Ordu ye Hkmetin sizden ricasdr efendim, dedi.
Peki, oluk ocuum ne olacak?.
Zat Devletinizin ve evld ayalinizin hayat ve maietleri, Devlet ve Ordunun
kefaletleri altndadr.
Cevap verirken, "Devlet"i, "Ordu"dan ayrdna dikkat ettim. Ordu, devlet
iinde devletmi gibi konuuyordu! Bundan kan man: Bugn ttihat ve
Terakki Cemiyeti'nin Devlet olduu, Hkmet, Meclisi Mebusann sivil
kuvvetini, ORDU'nun da asker kuvvetini temsil ettiiydi. Demek "Hanedan"
ssten ibaret kalmt. Dehete gark oldum. Bu, Osmanl tarihinde ilk defa,
"Gayri mesul" (sorumsuz) bir heyetin, Devlet'i toptan ele geirdiini
gsteriyordu.
"Gayri Mes'ul Bir Heyet Devleti Toptan Ele Geirmiti."
Sknetimi muhafaza ederek sordum: Devlet adna kim, Ordu adna kim
bana bu teminat verecek?.

Fethi Bey, szn nereye vardn hemen fark etti. Telala toparlanarak:
Malumu devletiniz, stanbul'dan ayrlrken hayatnz Ordu tekeffl etmiti.
Bu sebeble byle konutum. Elbet, Devletin teminat altnda bulunacaksnz.
Ben vahameti grmtm. Ortada Devlet yoktu. Bylece, benden sonra olup
bitenleri de bu konumadan renmi oluyordum. Btn dikkatimi toplayarak
sordum:
Ordu adna kim, Devlet adna kim sizi bu hususu teblie memur etti?.
Fethi Bey'in iyice can sklmt. Konutuka baz eyleri azndan karmakta
olduunu fark etti. Kendisinden beklemediim bir sertlik iinde ksaca cevap
verdi:
Bunlar aklamaya mezun deilim. Vazifem size bir teblide bulunmak ve
fikrinizi renmektir. Cevabnz ne ise, bunlar bal bulunduum makama
yazacam!.
reneceklerimi zaten renmitim. Devlet kalmadktan sonra, Devlet adna
konuanlarn isimlerini renmenin hibir faidesi yoktu. Son derece mlayim
davranarak konutum:
Ha Kendi Evlatlarm, Ha Millet, Fark Yoktur.
Evldm! Biz geldik, ite gidiyoruz. Dnya malnda gzmz kalmamtr.
Allah'a kr, hibir zaman da olmu deildir. Benim buuk kuruum, ha
sulbmden (benden) hasl olmu evlatlarma, ha ecdadmdan tevars ettiim
evlatlarma kalm, bunun hibir fark yoktur. Benim evlatlarm da Devletin
evlatlardr. Gryorsunuz, evlenme ana gelmi yetimi kzlarm var.
Okumak ana erimi oullarm var. Bunlar devletin kzlar, oullardr, iyi
yetimelerinden ben deil, devlet istifade edecektir. Padiahlm srasnda
bunlarn durumunu dnm, kzlarma birer damat aramtm. Szldrler.
Benim, Biraderim hazretlerinden ve Hkmet ye Ordudan talebim udur ki, bu
kzlarmn evvela buradan kmalarna, sonra da evlenmelerine izin versinler.
Oullarmn da tahsil ve terbiyeleri temin olunsun Bundan tesi kolaydr.
Sylediklerimi ltfen bal bulunduun makama yaz. Benim bu dileimle
alkadar olsunlar ve tez vakitte bana sevindirici bir haber getir. Fethi Bey
tereddt iinde sordu:
Banka mevduat ve tahviltnz Orduya teberru ettiinizi yazabilir miyim?.
O kolay eydir. nce bu ricalarm ltfen yaznz.
karken memnun deildi. Benden istedii cevab alamamt. Ben ise hi
memnun deildim. Hem Devletimin iine dt ukuru gryor, hem oluk
ocuumun nafakasna gz dikildiini reniyordum.
ocuklarmn stikbalini Dnyorum.
Bir hakikattir ki, Selnik'e geldiim ilk gndenberi, ocuklarmn ve bilhassa
kzlarmn istikbali, beni baba olarak ok megul etmitir. Kzlarm szl idiler.
Abdrrahim Efendi, tahsil ana gelmiti. Kzlarm bir an nce evlendirmek,

bu suretle benimle mahpus hayat yaamalarndan kurtarmak istiyordum.

Geri onlar, benimle beraber olmaktan memnun grnyorlar, ektikleri aclar
bana duyurmamaya alyorlard ama, ben nasl bir sknt iinde olduklarn
yakinen biliyordum. Bu sebeble Fethi Bey'e sylediklerim bir hakikatin
ifadesiydi.
Hkmetle veya Saray'la muhabere etmem mmkn deildi. Ancak muhafzm
Fethi Bey vastasile 3. c Ordu ile irtibat kurabiliyordum. Bylece bir mektup
yazdm. Bu mektubumda, tahsil am geirmekte olan Abdrrahim efendinin
stanbul'da bir mektebe yerletirilmesini, kzlarmn, szls olan Ahmet Eyyup
Paazade Fuat, Sait Paazade Fuat ve Ahmet Nami bey'lerin birer hafta ara ile
Selanik'e gelmelerine izin verilmesini ve Muhafz Kumandan Fethi Beyin
dairesinde bir imam tarafndan evlendirilerek kkten ayrlmalarna msaade
edilmesini istedim.
Bu mektubumun karln bekledim gnlerden birinde Fethi Bey geldi:
Ferik Hadi Paa Hazretlerinden bir telgraf aldm, dedi. Hkmet, Yabanc
bankalardaki nkt ve Eshaminizin (Hisse senetleri) Selnik'e celbine karar
vermi ve bu vazifeyi Maliye Vekili Cevit Beye tevdi etmitir. Bu hususta tanzim
edilmi bir Vekletname var, imza buyurmanz rica iin tasdi, ettim!
Benden Korkacak Kadar Zayftlar!"
Etvar evza ile (Durumu, tutumu) yine nazik, fakat bu kere "asker" di. Rasta
(salam) olmaktan ok, mtehakkim grnyordu. Vaziyetin nezaketini hemen
kavradm. Elimdeki servet byk deildi. yleyse, bunu ordu iin
kullanmaktan ok, beni istinatghsz (dayanaksz) brakmak istiyorlard. yle
ise, bu servetle bir ie teebbs edeceimden korkuyorlard. Yine yle ise,
iktidar ellerinde tutanlar, benden korkacak kadar zayftlar!
Benim, Ordu'dan baz ricalarm olmutu Fethi Bey?
Hkmet ve Ordu, arzularnz yerine getirmee hazrdr! Zat Devletleriniz
Vekaletnameyi imza buyurunuz, gerisini bendeniz temin ederim!.
i olup bittiye getirmek niyetindeydiler. Sknetle cevap verdim:
Sinni hire (Son yllara) vasl olmuum. Bu para benim iin deildir.
Sylediim gibi oluk ocuumun sefalete duar olmamas iindir. Buna ahsen
karar vermek hakkn kendimde bulmuyorum. Greyim, size haber veririm.
ekilmesi gerekirken, tereddt etti ve tekrar konutu:
Ne zaman cevap verebilirsiniz acaba?. nk Ordu
benden acele neticeyi bekliyor. Msaade buyurursanz, tan
zim edilmi vekaletnamenin suretini de takdim edeyim.
Cebinden bir zarf kard ve yemek masasnn stne brakt. Ayakta
syleyeceklerimi bekliyordu:
Herhalde uzun srmez!.

dedim. Askerce bir selam verip odadan kt.

"Getirdikleri Hrriyet Msavat Adalet te Buydu!."
Hemen Vekaletnameyi tetkik ettim. Bu Vekletname Maliye Vekili Cavit Bey'e,
gerek Doye Bank, gerek Kredi Liyone ve varsa, dier ecnebi bankalardaki
btn tkt ve tevdiatma, benim malik bulunduum hukuku aynen devr
ediyordu. Ehas bilda (vatandalara) MERUTYET'in tand haklar ac ac
glmseyerek hatrladm. Bir de bana "Mstebit" diyorlard. Ben btn
mddeti saltanatmda hi bir kimsenin bir pne bile dokunmay aklmdan
geirmemitim. Onlar, bir sabk Padiahn elindeki be kuruu almak iin
Hkmet karar alyorlar ve bunun adna Merut idare diyorlard! Getirdikleri
HRRYET, MSAVAT, ADALET buydu!
Vaziyet hem ciddi, hem vahmdi. Tasarruf, DEVLET adna yaplyor,
Vazlyedlik hakk (El koyma) Ordu'ya braklyordu. Byle bir hareket, yalnz
Tarihi Osman iinde deil belki tarihi lem (Dnya tarihi) iinde dahi
grlmemiti!
Bana ba vurmadan bu varln elde edilmesi iin bankalar ve bankalarn bal
bulunduklar devletler nezdinde baz teebbslerde bulunmu olacaklar
hatrma geldi. Demek bu yoldan bir netice alnamaynca, veklet yolunu ihtiyar
etmek gerekmiti.
Bu gnler, hayatmn en elm (acl) gnleriydi. Yalnz ben deil, evladu ayalim
de (oluk ocuum) tazyik ediliyordu. Muhafz zabitler (subaylar, eer istedikleri
paray Ordu emrine vermezsem, kkn Osmanl donanmasile topa
tutulacan, hepimizin yok olacan sylemekten perva etmiyorlard.
Geri Vekletname, bu servetin bana teslim edilmesi zre Cavit beye selhiyet
veriyordu. Fakat, benim gibi eli kolu balanm, bir kke hapsedilmi
kimsenin bu paray muhafaza edebilecei, kimseyi inandrmazd.
oluk ocuk Alayorlard.
Bir aile divan kurarak vaziyeti kendilerine izah ettim. Bu parann bana deil,
kendilerine ait olduunu ve kararn da benim tarafmdan deil, kendileri
tarafndan verilmesi iktiza ettiini anlattm. oluk ocuk alayorlard.
Hepimizi ldrlmek korkusu sarmt. ldrlmektense, istedikleri parann
verilmesinin daha mnasip olacan beyn ettiler. Hi bir ey sylemeden
odama ekildim.
stme ullanlarak benden istenen servet, herkesin marufudur (bildii) geri,
fakat ahidi dil olan Tarih huzurunda tadat (saymak) edeyim; bunlar,
ehzadeliim srasnda sahip olduum servetin yarsnn ok dnundayd
(altnda). Clus bahiini kesemden verdiim gibi, devletin her mzayakasnda
(skntsnda) kesemden sarf ettim ve bunlar geri almak aklmdan bile gemedi.
Bugn "Servet" diye skboaz ettikleri eyler de, yine Devleti Osmani'nin tealisi
(ilerlemesi) iin sarf edilmi paralarn, birtakm hisse senetlerinden ibaretti.
Selanik Liman'nn yaplmas iin hisse senetleri karlmt, yardm maksadile
bunlardan bir ksmn, ahsi servetimle satn almtm. Anadolu imendfer

yolunun ilerlemesi iin sermayeye ihtiya vard; bu maksatla da tahvilt

karlmt, bunlardan da mubayaa ederek memleketime hizmet ettim. oluk
ocuumun, Avrupa'da ikmali tahsil etmeleri maksadile Kredi Liyone bankasna
elli bin lira yatrmtm. Avrupa'ya gittiklerinde bu paradan istifade
edeceklerdi.te bugn servet diye benden istenen buydu!.
Memleketimden esirgeyeceim hi bir eyim yoktur. Severek bu son be
kuruumu da verebilirdim. Fakat Hayatmz bile emniyet altnda deildi. Bizi
korumakla vazifeli olanlar, bizi lmle, topa tutmakla tehdid ediyorlard! Kendi
hayatmdan getim, fakat olukocuumun hayat ne olacakt?.
Teminat, Millet Meclisi Vermeliydi
Saraydan ayrlrken, Ordu, benim ve benimle birlikte olanlarn hayatlarn eref
sz ile garanti etmilerdi. Fakat ok gemeden bu garantiyi verenler, bizi topa
tutacaklarn syleyebildiklerine gre, temintn kifayetsiz olduu anlalmt.
Mademki Merut bir idare vard; bu temintn Meclis tarafndan verilmesinden
daha doru ne olabilirdi?'
Bu sebeble baz artlar tesbit ettim.
Evvela, kzlarmn evlenmeleri ve oullarmn tahsili temin olunacakt, Saniyen,
ikamet etmekte olduum Altini kk namma satn alnacak ve tamirat
lzimesi yaplacakt. Salisen, Evld yalimin refah ve maietleri temin
olunacakt. Rabian, bendegnmn (yaknlar) hrriyeti ahsiyeleri iade
olunacakt. (Abdlhamid ile birlikte Selnik'e gitmi olanlar da ahs
hrriyetlerini kullanamamakta, kkten dar kamamakta, aile ve yaknlar ile
grememekteydiler. Bu yoldaki bavurmalarna da itibar edilmemekteydi)
Hmisen, Eyyam mahdudemi (sayl gnlerimi) kimseye muhta olmadan
geireceim bir mebl (para) tahsis olunacak ve hayat emniyetim kefalet altna
alnacakt.
Bunlar Fethi beye bildirdim. stnden br azm (byk arlk) kalkmcasna
ferahlad, bunlarn temin olunacan syledi. Kendisine, bu teminatn Meclisi
mebusan tarafndan verilmesini istediimi de ilve ettim ve kendisine bir
arzuhal (dileke) uzattm. Bu: (Devlet ve Millet ve Mebusan ve Askere hitaben
arz halimdir) ibaresile balayan bir dileke idi. Bu dilekemin, Mebusan
meclisinde okunmasn ve istediklerimin sarih olarak tekeffl edildiinin bana
yaz ile bildirilmesini istiyor, sonra da servetimi sn kuruuna kadar Ordu'ya
hediye etmeye hazr olduumu anlatyordu.
Fethi bey, dilekeyi ald gitti. Ben merakla neticeyi bekliyordum. Bir gn Fethi
bey hemen beni grmek istediini bildirdi. "Buyursun" dedim. Odaya girdii
zaman, yznn ask ve sararm olduu gzmden kamad. Demek iyi
haberler getirmiyor.
Bir Haclet Belgesi
Mahmut evket Paa Hazretlerinden bir ifre aldm. Takdim ediyorum.
dedi ve zlm bir ifreyi bana uzatt. Hayretlere gark olarak okuduum ifre

aynen udur; bundan, Rabbime ekvam (ikayetlerim) baki, tarihi dile tevdi
ediyorum.
ifre:
Harbiye Dairesi 6011
nc Ordu Kumandanlna
C. 24 Haziran sene 325.
(Sadeletirilmitir.)
"Geenlerde Hakan Sabk'n verdii cevapta mevcut varlm kinci ve nc
ordularn noksanlarnn ikmali iin verdii ve Altini kknn namna Batn
alnmasile lmnde yine hkmete braklmasna raz olunmak iin askerin
eref ve namusuna snd bildiriliyordu. imdi, baka artlar denerek
kaytarlyor; Hakan marnileyhin hayatlarna Osmanl Ordusu teminattr.
Bu teminat varken, Byk terii kuvvetlerden (Yaama gc) ibaret olan Ayan
Meclisi ve Mebusan meclisinden teminat isteniyor ve kendi" lerinin bugn de
Osmanl ordusunun muhafazas altnda bulunduklar hatrlanmyor.
Osmanl Ordusu hayatlarna temint iken baka garantiler istemesinin,
Ordunun eref ve namusuna dokunaca _ve her yl deimekte olan Ayan ve
Mebusan Bakanlar tarafndan bu yolda verilecek bir teahht yazsnn, hakiki
bir kymet ve ehemmiyeti olmayaca unutuluyor. Bu hlin, ordu subaylarnca
duyulmas
takdirinde
yarataca
kt
tesirlerin
dereceleri
iyice
dnlmelidir."
Buras da bylece bilinmelidir ki kendilerinin vefat halinde, Bankalar
mevduatnn hkmete elde edilmesi kendiliinden doacaktr. Bu telgrafn
kendilerine ulatrlmasile birlikte, Marnileyhe tekrar mracaat buyurunuz;
Almanya'dan
getirtilen
banka
memurlar
daha
uzun
bir
zaman
bekleyemeyeceklerinden, evvelce bildirildii gibi, memurlar huzuruna kabul ile
kendilerine verilecek hesapnameyi (bilano) imza edip etmeyeceklerini kesin
olarak reniniz; namuslu insanlarn tlerine kulak asmayarak u felaketli
hale dmelerine sebep olan tereddtl mizalarm brakp, erkeke
davranmalarm halisane arz eyleyiniz, Cevabnz bekliyorum, efendim. 25.
Haziran. Sene 325.
Hareket Ordusu Kumandan
Birinci Ferik
Mahmut evket*
Demek Devlet Yoktu
Bana: "Ya paran, ya cann" deniyordu ve bu ifre telgrafn altnda da Osmanl
Devletinin
birinci
Ferik
mertebesine
ykselttii
"Hareket
Ordusu"
kumandannn im/as vard: Mahmut evket Paa!
Yklmtm. Beni, ldrmekle tehdid ettikleri iin deil, bir ordu kumandannn
kendisini Meclisi mebusan ve Ayandan da stn grd ve bunu byle

grmeyenlere aacak kadar ileri 'gidebildii iin yklmtm. Demek Devlet

yoktu! Saray da, Hkmet de, Mebusan ve Ayan meclisleri de yoktu Hatta ve
hatta Ordu da yoktu!. Sadece ikinci ve nc ordular var ve bunlarn bal
olduu Hareket Ordusu vard. Onun kumandan bana: "ldn zaman bu
para naslsa elimize geecek, bizi buna zorlama, gnl rzanla ver de elimizi
kana bulamayalm" diyor, diyebiliyordu!
Fethi beye baktm. Yz sapsar, ban yere devirdi.
Getir Vekletnameyi, imzalayacam!., dedim.
Hi bir boz sarf etmeden kd nme koydu, imzaladm. Bkp cebine
koyarken birden ayaklarma kapandn grdm.
Bu trl hizmetleri yapacak tynette insan olmadma inannz Hakanm.
Alyordu. Tutup ayaa kaldrdm. Srtn svazladm. Gzlerinde yalarla ekilip
gitti.
Allah bana bu gnleri gstereceine, keke canm alsayd! Seccadeyi serdim,
namaza durdum. Gzlerimden sel gibi ya gidiyordu. Ta be sabah bam
secdeden kaldrmadm: "Yarabbi, sen devletimi ekyann errinden koru!.
Yarabbi, senden baka mesnedimiz kalmamtr!. Yarabbi, bana baka felket
gsterme!. Dini mbini islm kffar elinde kahrolmaktan yalnz sen
kurtarabilirsin!."
Yazk ki Yce Rabb'im duam kabul etmedi, bana nice, nice felaketleri daha
seyrettirdi. "Ne gnahm vard acaba, ne gnahmz vard," diye dnyorum!.
Servet, Orduya Teslim Ediliyor.
7.Nisan.l333 (1917) Beylerbeyi Saray
Olup bitenlerin gerisini yazmaya hi hevesim yok Fakat madem baladm,
anlataym. Ertesi gn Fethi Bey beni ziyarete geldi, meer ziyaretinin sebebi
veda imi Anlalan imzam almakla vazifesini yerine getirmiti ki, yerine
Kolaas Rasim Celaleddin adnda biri tayin edilmiti. Daha nce de
sylemitim, tpk ocuklarm gibi, benim gzmde de ehemmiyetli hadiseler
mahiyetlerini deitirmilerdi. Muhafz Kumandanlarnn birinin gitmesi,
tekinin gelmesi hepimizi birden ilgilendirdi. Acaba daha sert bir rejime mi tbi
tutulacaktk?. nk gelen kumandan, sert ehreli bir askerdi.
Fakat ben, bir ey istemee hakkmz olmadm, verilenle yetinmee mecbur
olduumuzu anlamtm. Onun iin Fethi beyin gitmesi, Rasim beyin gelmesi
mhim deildi. Taksiratmz ne ise, onu ekecektik. te bu yeni kumandan
Rasim bey, bir gn odama geldi ve yarn, banka memurlarnn, nkt esham ve
tahviltlar bana teslim edeceklerini haber verdi. Demek bankalar, imzaladm
Vekletnameyi muteber (geerli) saymamlar ve tevdiatm bana teslim etmeyi
art komulard. Bunun, benim iin farkl bir taraf yoktu. Bu ie beni
sokmasalar, daha memnun olurdum. nk bu gaileden ailem perian
olmutu. Abdrrahim Efendi olum, sinir nbetleri geiriyordu. stelik sarlk
olmutu. Kzlarmn durmadan burnu kanyordu. Refikam yataa dmutu.

Banka memurlarnn gelmesi demek onlarn bir kere daha heyecanlanmas

demekti.
Banka Memurlar:
"Ekselanslar le Babaa Kalmalyz," Dediler.
O sabah; muhafz subaylar sivil elbiseler giydiler. Btn gece yatak odalarnn
nndeki bahede dolap durmular, ar szler sylemiler, hepimizi tehdid
etmilerdi. Gzmz krpmadan sabah bulmutuk. Sabah namazndan sonra
olum Abdrrahim Efendi'yi ardm. Yattrc bir sesle, kendisine aile
servetimizi Ordu'ya hibe edeceimizi, benden sonra ailenin en by olduu
iin yanmda bulunmasn syledim. Gzyalar iinde balanmasn istedi.
Subaylar grmekten korkar olmutu. Bunun zerine 5 yandaki Abid Efendi'yi
yanma aldm ve yemek salonunda banka memurlarn karladm.
Banka memurlar ile birlikte Alman Konsolosu da gelmiti. nc Ordu
Kumandan Hadi Paa ile Ali Riza Paa ve muhafz kumandan Kolaas Rasim
bey, arkasnda yryorlard. Kendilerini birinci kat yemek salonunda
karladm, ieriye Doye Bank mhr ile mhrl on drt anta getirildi.
Banka memurlar birden dnp paalara:
Ekselanslar ile yalnz grmek mecburiyetindeyiz. Bu sebeble bizi babaa
brakmanz rica ederiz, dediler.
Konsolos da ayn szleri tekrarlad. Hadi ve Ali Riza paalar birbirlerine
baktlar, sonra ikisi birden Rasim beye dnd. Vazifelerinin o esnada hazr
bulunmak olduunu anlamtm. Mdahele edecek oldum; Konsolos byk bir
sayg iinde, bunun bir usul meselesi olduunu kafi bir dille anlatt. Paalar
ekildiler. Ben de bizi, merdiven bandan seyr eden ocuklara elimle iaret
ederek odalarna girmelerini saladm.
Kendisini, Doye Bankn 2. ci direktr olarak tantan bir
memur, vekletname icab getirdikleri antalar aacaklarn ve iindekileri
birer birer sayp teslim edeceklerini syledi. Ancak, buna balamadan nce,
iinde bulunduum artlar sebebile, bu mevduatm isteyip istemediimi bana
aka sordu ve unu ilve etti: "Rzanz yoksa, bize ifahen vereceiniz emirleri
harfiyen yerine getireceiz."
Hemen antalar Ald.
Serbest irademle mevduatm bankalarndan ektiimi, kendisine cevaben
bildirdim. Sonra yanmda oturan kk oluma dnp sordum:
yle deil mi, bid efendi?
Zavall masum gzlerimin iine bakyordu. Bam salladm, o da sallad. Sonra
memurlara dnp imdi "vazifenizi yapnz" dedim. Hemen antalar ald, birer
birer sayld, zabtlar tutuldu. Bunlar imzaladm. Byk bir hrmet, ama tuhaf
bir znt iinde, kp gittiler.
Sonradan, ocuklardan rendiime gre, paalar odadan knca, bahedeki

subaylar paalarn etrafm sarmlar, bizi nasl yalnz braktklarn yksek

sesle ve ayplar dille sormular, paalar arp kalm, banka memurlar
knca, bata Hadi pasa, koarak ieri girdi. Ben kendisine:
ste bunlardr, ltfen kaldrsnlar!
dedim. Subaylar, bir yama heyecan iinde antalar bir anda ortadan
kaldrdlar. Biz de bylece biraz ferahlyabildik. Kzlarm evlendiler, benimle
Selnik'e gelenlerden bazlar stanbul'a dnebildi, ben de huzur iinde kran
secdesine kapandm.
Doye Banktaki varlmn kendi rzam ve muvafakatim ile mnhasran ikinci
ve nc orduya baladm bildirir el yazmla bir mektup istendi, yazdm.
Onlar da bana, isteklerimin yerine getirileceini bildiren mazbatalar imza
ladlar. Ayrca nc ordu kumandanlndan da bir teekkr mektubu aldm.
Btn bunlarn hi bir deer tamadm biliyordum, biliyorum. Fakat tarihtir,
saklyorum. Benim hesabm ruz maherde grlecektir!
Hatra Yazmak Yznden.
7.Nisan.l333 (1917) Beylerbeyi Saray
Ben Saray'da yaamaya ve pek dar kmamaya alk olduum iin, kkte
fazla sklmyordum. Fakat bizimle birlikte gelen musahipler, ktipler,
ehzadelerim sklyorlar, kkn bahesine olsun kmay nimet biliyorlard.
Kumandandan kendileri iin msaade istedim. Nezaret altnda hava
alabiliyorlar, gne gryorlard. Yalnz bunlarn iinde Ali Muhsin bey adl
ktibim, baheye kacana, herkesin kkten ayrld saatte yanma geliyor,
eski gnleri benimle konumaktan zevk alyordu. Bir gn bana:
Bu hatralarnz niin yazmyorsunuz, Sultanm? dedi.
33 yllk saltanatmda yle hadiseler gemiti ki, bunlarn i yzn yalnz ben
biliyordum; veya benim evremde bir ka kii. Ben yazmaz, onlar sylemezlerse,
tarih bu hakikatleri nereden renecekti? Bir gn Ali Muhsin beye:
Ben syleyeyim, sen yaz
dedim. ok sevindi ve hemen kalemi kd alp yan bama diz kt.
Hatrma gelenleri anlatyor, o da kda geiriyordu. Artk, herkesin baheye
kt zaatleri hemen birlikte geiriyorduk. Zaman zaman kendisine,
muhafzlarn bu yazlardan kukulanacaklarn ve iyi saklamasn ten
bih ediyordum. O da merak etmememi sylyor ve yaslan bilmediim bir yerde
saklyordu.
Ali Muhsin Bey, Hapis Ediliyor
Derken Ramazan geldi. Yazlara ara verdik. Bir mddet Ali Muhsin beyi
gremedim. Yanma gelmiyordu. Merak edip soruturdum, ocuklar ramazan
itikfna (Kendilerini Allah'a adayan Mslmanlar. Ramazandan ay nce
balayarak aylk veya Ramazan boyu srdrerek bir aylk itikfa girerken,

yni o sre iinde kimse ile konumaz, su ve kuru ekmekle yaarlar, yalnz
Allah'a dua ederler) girdiini sylediler. Alt odalarn birinde su ve ekmekle oru
tutuyor, dua ediyor, kimse ile grmyormu. Msterih oldum ve Ali Muhsin
bey'i biraz daha takdir ettim.
Bir gn olum Abdrrahim efendi, Ali Muhsin beye acdndan m, yoksa bo
bir srasna gelip azndan katndan m bilmiyorum, kkn mahzeninde
haps edildiini syleyiverdi. ardm. Kendi halinde bir ktibin haps edilmek
gibi nasl bir suu olabilirdi?. Subaylardan birini arp sordum, "Hastadr
Hakan'm dedi, doktor kendisini tedavi ediyor, mahzende deil, bizim
aramzdadr, merak buyurmayn."
Meer retmiler de bana bu yolda malmat vermi!. Ramazan ilerliyordu. Ali
Muhsin bey hatrmdan kmyordu. Sorduka, salnn dzeldiini, yaknda
iyileeceini sylyorlard. Nihayet, dayanamadm. Rasim beyi arp sordum.
nce,
sylemek
istemedi.
steledim.
"Kendisine
hatralarnz
yazdryormusunuz
Bunu yapmak yasaktr. Maiyyetinize bu yasa
hatrlatm olmamza ramen Ali Muhsin bey bunu dinlememi ve hatralarnz
yazp karyolasnn altnda saklam. Ele geti. Durumu 3. nc Orduya yazdm,
cevap bekliyorum," dedi.
"Demek Hatralar Ben Yazsam, Mahzene Beni Kapatacaklard."
Bu kerre armak sras bana geldi. Hatralarm yazmak su ise, bunun,
maiyyetime deil, bana sylenmesi gerekirdi. Bu hatralar Ali Muhsin bey deil
de ben kaleme alm olsaydm ve ele geseydi, demek beni mahzene atacak ve
haps edeceklerdi! Rasim Beye bunu syledim. zr diledi. Vazifesini yapt iin
balanmasn istedi.
Ben Ali Muhsin beyin serbest braklmasn, aramza dnmesini, st
makamlardan gelecek emirlere gre hareket edilmesini )Rica ettim. Sz verdi.
"Serbest brakacam, fakat aranza dnemez," dedi. Raz oldum.
ocuklarn bana haber verdiklerine gre, ertesi gn Ali Muhsin beyi serbest
brakmlar, fakat kke dnmesine izin vermemiler. Nereye gtrldn,
nerede yaadn bilmiyorum. Yalnz Doye Bankdaki varlm nc ve
ikinci ordulara teberru ettikten sonra kzlarmn ve maiyyetimdeki baz
kimselerin stanbul'a dnmelerine izin verdikleri zaman, tirene binenler
.arasnda, zavall Ali Muhsin bey de varm!. Tirende bile bizimkilerle
grmesine msaade etmemiler.
Anlyorum ki, Ali Muhsin beye baz teklifler yaplm ve bu namuslu adam
tekliflerini kabul etmedii iin bizden uzaklatrlmtr. Yoksa byle bir ey
olmasa, niin stanbula dnen musahiplerimle bile grtrmesinler?.
imdi Beylerbeyi saraynda bu hatralarm musahibime yazdrrken ac ac
dnyorum; acaba bu son yllarmn sadk bendesi de bir gn benim
hatralarm kaleme ald iin yakalanacak ve haps edilecek mi?. Kim bilir!.
Acaba beni bu kadar enbere alanlar, hatratmdan rkenler, her eyi
diledikleri gibi deitirebileceklerine inanyorlar m?. Sultan Hamit, otuz yl,

dnyann gz nnde yaad. Ne yaptysa, ne ettiyse, herkes grd, herkes

kendisine gre deerlendirdi. Ben, yanl anlalacam iin bunlar
yazmyorum; tarihe kolaylk olsun diye yazyorum. Ne ben, ne onlar tarihi
deitiremeyiz. Tarih hkmn verecektir. Fakat onlarn bu korkulan,
kendilerini daha bugnden ele vermi oluyor.
Rabbim insanlar, kendi vicdanlarile cezalandrmasn!. Bu, cezalarn en
bydr!
ilve:AIi Muhsin beyi benim htralarm yazd diye hapsettiren kumandan, hl
benim muhafzmdr. Selanik'ten isteyerek yanmda getirdim. Bana hrmetkar,
fakat hizmet ettiklerine sadktr! Zaman saltanatmda tanm olsaydm, ben de
kendisini zindanc yapmakta tereddt etmezdim. Bu iini zevk duyarak yapyor!
Bir gn bu hatrat ele geirirse, bu satrlarmdan acaba memnun mu yoksa
mahzun mu olacaktr?
Sultan Reat Selanik'e Geliyor.
8.Nisan.l333 (1917) Beylerbeyi Saray
Bir gn odama Rasim bey girdi ve mtadn hilfna bana bir ka gazete getirdi.
Ne kadar atm sylemee lzum grmyorum. nk buraya geldiim
gndenberi defaatla (bir ok defa) gazete verilmesini her iki muhafz
kumandanndan da rica etmitim. Her ikisi de birer bahane bulup vermemekte
srar ettiler. Hatta Rasim bey benim srarm zerine: "l'i penahm, beni mazur
grnz! Bu gnlerde kan gazeteler o mertebe aleyhinizde yazyorlar ki,
bunlara ben dahi tahamml edemiyorum. Kerem ediniz, sizi mteessir grmee
gnlm raz olamaz!" gibi szlerle, gya beni vikaye (korumak) ediyormu gibi
davranarak maazeret dermeyn (ileri srmek) etti, ben kendisine glerek:
Aman Rasim bey, ben zaman saltanatmda bile nice yazlar okudum ki, en
kfrler dolu idi, yine de aldrmadm. Eer mahz (sadece) maazeteriniz buysa,
hi mhim deil, beni, memleketimin ahvalinden mahrum etmeyin!" dedim.
Fakat btn bu konumalar hi bir eyi deitirmemiti. imdi Rasim Bey'in
yanma gazetelerle geldiini grnce, mhim Vak'alar olduunu anladm. Bana
gazeteleri verdikten sonra, Zat ahane'nin (Padiah) bir seyahate kacaklarn,
Rumeliye mteveccih olan bu seyahat srasnda Selnik'e de urayacaklarn
syledikten sonra, ahsi merak imi gibi gstererek, bunu nasl karladm
sordu. ok mnasip karladm. Bu seyahatin memleket iin hayrl olacan
umduumu da syledim. Gitti.
Seyahat Gn Geldi att
Aradan bir ka gn getikten sonra, Tahsin Paa gel'd. Bu Tahsin Paa,
alaydan yetimedir. Arnavuttur. Kaypak bir yaradl vard. Bu yzden
kendisini Halep'e srmtm. Bana krgndr. Benim de kendisine muhabbetim
olmadn saklayamam. Biraderim Hazretlerini kskanacam sand iin
midir nedir, seyahati pek atafatl bir dille anlatt. Ben de kendisine, Biraderim
Hazretlerinin muvaffakiyetlerini kendi muvaffakiyetim kadar arzuladm
syleyerek, hayrl olmasn diledim. O da geldii gibi atafatl tavrlarla kt,

gitti.
Beni neye hazrlamak istediklerini pek kavrayamadm. Biraderim, lkenin
hkmdar idi, kendi lkesinde bir seyahate kyordu. Selnik'e de
urayacakt. Memleketimde olup bitenlerin hi birinden bir haber
szdrmadklar halde, bu haberi trl vesilelerle ve trl yollarla bana
duyurmak
istemelerini neye balayabilirdim? lkede maazallah bir muharebe olmu olsa,
Padiah elbette geziye kmazd. Olsa olsa, bir huzursuzluu bastrmak iin
olabilirdi. Rumeli zerinde bir seyahat olduuna gre, acaba yeni
honutsuzluklar m belirmiti?. Bu mevzuda hi bir hkme var amadan
seyahat gn geldi att.
ehir ve liman donand, bizim kk de donand. Bir sabah, Biraderim Zat
ahane'yi getiren donanmann limana girmek zere olduunu haber verdiler.
Drbnle seyretmee baladm. Muhafz subaylar da donanmay grebilmek
iin, balkona kmalarna izin vermemi rica ettiler. Memnuniyetle kabul ettim.
Hep birlikte gzlemee baladk. Hakikaten gzel bir enlikti. Donanma top
atlarile ehri selamlyor, ehir top atlarile donanmaya cevap veriyordu.
Nihayet ehrin biraz anda demirlediler.
Halit Ziya Bey Geliyor.
Subaylar, grevleri bana dnd, ben olum bit efendi ile hl balkondaydm.
Ne kadar zaman geti bilemiyorum, Nuri aa, Padiah lempenah'n ehre
kmadan nce, Baktibi Halit Ziya Bey'le (42) selm ahanelerini bana ibla"
etmek istediini ve 'kabul etmek isteyip istemediimi sordu. Hadi Paa
hazretlerile birlikte muhafzlar blmnde emirlerimi bekliyormu!
Hi, bir Padiahn elisi kabul olunmaz m?. "O nasl sz" diye Nuri Aa'ya
ktm. Zavall boynunu bkp "emirlerin bu yolda olduunu" sylemekle
iktifa etti. Biraderim hazretlerinin bu nezaketine, Allahlzim (Allahn
bykl) minnettar kaldm. "eref bahederler, buyursunlar" dedim
Nuri Aa kt, ben de arkasndan d kapnn nndeki mermer merdivenlerin
bana kadar yrdm. nk gelen, her ne kadar Saray Baktibi ise de
gnderen Devleti aliyyenin padiah idi; Bizzat terif ediyor demekti.
Muhafz Kumandanl dairesinden; nde Halit Ziya bey, arkasnda Hadi Paa
ve Kumandan Rasim bey ktlar. Merdiven banda beni bekler grnce,
nn da ardklar belli oldu: Baktip, hemen saray usul resmi tazimini
yapt. Paa ve Kumandan askerce selamladlar, ieri aldm. Baktibi sa
bama oturttum, dierlerine de oturmalarn iaret ettim. Baktip Halit Ziya
bey, Biraderimin selm ahanesini ibla ederek sze balad. Zat ahane'nin
hatrm sorduunu, bu seyahatin Arnavut kullar arasndaki nifak bastrmak
ve Rumeli ahlisini yakndan grmek iin ihtiyar ettiini syledikten sonra,
benim fikrimi almak istediini de szlerine ekledi.
Ben de "taraf ahanemden getirilen selamlara iltifatlara hususi suretde
teekkr ettim. Zat Hazreti Padiahi'ye ihtiramat fikamn (stn

sayglarmn) ve samimi kranlarmn arz edilmesini kendisinden rica ettim.

Sonra ksaca Rumeli'nin siyasi halini anlattktan sonra, bugnlerde yaplan
seyahatin
son
derece
faydal
olacana
kani
bulunduumu
ve
muvaffakiyetlerine duac olduumla szlerimi baladm.
"Taraf ahaneye Arz Edersiniz," Dedim.
Baktip, Zat Hazreti Padiah'nin her hangi bir arzum olup olmadn
renmek istediini syledi. Elbette sylenecek pek ok ey vard. Ancak byle
bir frsattan yararlanarak bunlar saymay doru bulmadm iin, kranlarm
teyit (pekitirmek) ettim ve olum bit efendinin tahsiline balayabilmesi iin
stanbul'da kendisine mnasip bir mahal gsterilmesini, mesela bu i iin
Maslak kknn hatrmdan getiini syledim.
zerimde son derece iyi tesirler brakan Baktip Halit Ziya bey, Maslak
kknn bo olduunu, tahsisi mmkn olabileceini sylemez mi?. Bana
acaba kendi re'yinin Biraderim Hazretlerinin tensibinden stn olduunu mu
anlatmak istiyordu?. Mahlu (drlm) bir padiah da olsam, Biraderim
hazretleri bu derece sz sahibi olmaktan km da olsa, bunu li Osman
mensubu olarak kabul edemem! Ben baktipten bir talepte bulunmadm.
Kendisinden bir ihsan da kabul edecek deilim! Bu yzden ksaca: "Taraf
ahaneye arz edersiniz" dedim. Halit Ziya beyin yz kzard. Ne demek
istediimi anlamt. Fakat Hadi Paa ve Rasim bey son derece rahattlar
Abit efendiye ait iinde bir ka para mcevher ve asham bulunan antann (O
gnlerin ehremini Hazm Bey'in bakanlnda kurulan bir komisyon, Mhienvr
kalfann Selnik'e beraberinde gtrmek istedii ve iinde Abid efendiye ait
mcevher ve esham bulunan bir antann da olduu iki sanda el koymutu.)
bulunmas yolundaki maruzatm da bitirdikten sonra, yine geldikleri gibi,
kapya kadar teyi (uurlamak) ederek birbirimizden ayrldk.
Gerek bana verilen be gazeteden ve gerekse Rasim Bey'in, Tahsin Paa'nn,
Baktip Bey'in krk dkk bilgilerinden, lkemi fena akibetlerin beklediini
anlamakta glk ekmedim. Bana, dua etmekten gayri yapacak i
kalmyordu. Ben de onu yapmakla iktifa ettim.
Balkan Sava Gnleri
10.Nisan.1333 (1917) Beylerbeyi Saray
Dn iyi deildim. Srtmda bir ar vard. Nefes almama mani oluyordu. 76
yandaydm. Bir ara "acaba vde (sre)doldu mu?" diye aklmdan geti. Eh
dolmadysa, dolmasna da pek bir ey kalm deildir. Fakat bugn kendimi iyi
hissettim. Bir ka syleyecek szm daha var, onlar da yazm olalm.
Balkan harbi faciasn, biteceine yakn gnlerde renebildim. Biraderim
Sultan Reat Hazretlerinin Selanik'e gelileri gnlerinde bir ka gazete okumu,
bir ka paa ile konuup durumun iyi olmadm grmtm ama, ne olup ne
bittiini bilmiyordum. Yalnz bir ara Selanik'te askerin oklatn fark ettim.
Hatta bizim kkn civarnda adrlar bile kuruldu. Muhafz subaylardan ve
Asm Beyden bir ka kere sordum, "manevradr" dediler. Fakat grdklerim hi

manevraya benzemiyordu. Benden bir eyler sakladlarm anlamtm ama,

muharebenin kiminle kimin arasnda olduunu kef edememitim. Hele drt
Balkan Devletinin birleip bize saldracaklarn iitsem inanmazdm. nk
onlarn birbirlerine dmanlklar, hepsinin bize dmanlklarndan ziyade idi.
Bir gn kkn karsndaki meydan, kla haline geldi. Muhafzlarn says
artta ve ocuklara pancurlan amamalar, bana da balkona kmamaklm
tenbih edildi. Elimden hi bir ey gelmedii iin, gece gndz secdei rahmana
kapanp dua ediyordum.
"Gece Hzl, Hzl Kapm Vuruldu."
Gecelerden biri uyuyordum. Hzl hzl kapm vuruldu. Uyandm. Kapnn
arkasndan ikinci haznedar kalfann sesi geliyordu. Muhafz Kumandan Rasim
bey hemen beni grmek istiyormu!.
Fesuphanallah
Gecenin bu saatinde Rasim beyin bana syleyecek nesi
olabilirdi? Hemen kalkp giyindim, bitis.ik odaya geip Rasim beyi kabul ettim.
Mahzun ve perian bir hali vard.
Hayrdr inallah Rasim bey, ne var?.,
dedim. znt iinde konutu:
Zat Hmayununuzu rahatsz ettim, beni mazur grnz, drt dvelle harp
halinde olduumuzu sylemem gerekiyor!.
Drt dvelle mi?. Kim bunlar Rasim bey, hemen Allah orduyu Hmayuna
nusret, kuvvet versin, inallah zafer bizimdir!.
Rasim bey bam yere emi, alayacak gibi konuuyordu:
Yunanistan, (Bulgaristan, Karada ve Srbistanla Hakanm.ve maalesef
yenilmek zereyiz!.
Kahrolmaktan daha yaman bir sz bulmam gerekli, mahvoldum!
Drt dvel birleir de haberimiz olmaz m Rasim bey, dedim, bu nasl bir
gaflettir! Bu devletler birleemezler ki!. Aralarnda kilise kavgalar var Yllar yl
sren Makedonya boumasn hatrlamyor musun?.
Kiliseler kanununu kararak Meclisi mebusn ve Ayan bu ihtilf hl etti.
Bamza bu ilerin alacan kim bilebilirdi ki?.
"Szm, Ac Bir Lokma Gibi Yuttum."
"BEN" diye barmak geti iimden. Ac bir lokma 'gibi szm yuttum. Zihnim
durmu, iime baygnlk kmt. Sabaha kadar Rasim bey syledi, ben
dinledim; Ben syledim Rasim bey dinledi. Sonunda:
Selanik bugn yarn dmek zere Sizi stanbul'a gtrecekler. Bunu hemen
size haber vermek iin emir aldm, dedi.
Bu sz zerine hayatmn hi bir devresinde tanmadm . bir fke iinde ayaa
frlamm, barmaya balamm:

Rasim bey, Rasih bey! Selanik demek, stanbul'un anahtar demektir!

Ordumuz nerde, askerimiz nerde?. Nasl braklp ta gidilir?. Brakp gidersek,
tarih ve ecdad bizim yzmze tkrmez mi?. Biraderim Hazretleri burann
tahliyesine raz m oldu?. Hayr, ben raz deilim! Yetmi yanda olduuma
bakmaynz. Bana bir tfek verin, asker evlatlarmla beraber Selnik'i ben son
nefesime kadar koruyacam!
Fena olmuum. Rasim bey orada, masa stnde duran glbdanlktan yzme
gl sular serpeledi, ellerimi odu, kendime geldim. Rasim beye:
"Buradan Benim Cenazem Gider."
Gidin Kumandannza syleyin, buradan ben deil, benim cenazem gider!. .
Rasim bey kt gitti. Meer oluk ocuk konumalarmz kapdan
dinliyorlarm. Hepsi birden alaarak odama doldular. Onlar beni, ben onlar
teskin etmee alyordum. Benim iin artk uyku haramd. Bir daha
yatmadm ve o sabah gnein douunu, gzyalarm iime aktarak seyrettim!
Gn rken, Ali Rza Paa ile Hadi Paa geldiler. Kendimi toparladm ve
paalar kabul ettim. Onlar da Selanik'ten ayrlmay zaruri gryorlar ve bir an
nce hazrlklara balamamz istiyorlard. Paalardan muharebenin seyrini
sordum. Benden bir ok ey gizleyerek baz eyler anlattlar Fakat ne kadar
rtlm olursa olsun, bizi Balkan Devletlerinin deil, orduya giren politikann
yenmi olduu her cihetten belli oluyordu.
Selnik'i boaltacak msnz?.,
diye sordum.
Her ihtimale kar diye cevap verdiler
Daha hangi ihtimal kalm ki diye yzlerine bardm. Allah devletimi bu
hale getirenleri kahretsin!. Zat ahaneye dmanla savaarak son nefesimi
vermek, bir Osmanl hanedan mensubu olarak hakkmdr. Bunu hi kimse
benim elimden alamaz!.
Paalar, yeis ve keder iinde ktlar. oluk otuu bir araya topladm. Hepsi
alayorlard.
ocuklarm: "Biz de Kalrz," Diye Anlayorlard.
Beni dinleyin, dedim, Devletimiz batyor, Selanik gitti demek, stanbul gitti
demektir, imparatorluk gitti demektir.
Hepinizin kaderine raz olmasn istiyorum. kmak isteyenler
sylesinler, onlar gndereyim. Fakat ben burada kalacam!.

varsa,

Biz de sizinle kalrz babamz!.

diye alamyorlard. Nuri aaya:
Gitmek isteyenlerin isimlerini yaz, bana getir. Onlarn uzaklamalarn temin
edeyim, deyip ktm. Artk odama kimseyi kabul etmemee kararlydm.
Gidenlerin gidecek, kalanlar kalacak, takdiri ilh'yi bekleyecektim

O geceyi dahi uyumadan, ibdetle geirdim. Sabah namazndan sonra drbnle

liman seyrediyordum, bir gemi gzme iliti. Biraz daha dikkatlice baknca, bu
geminin Alman Sefaret gemisi olduunu anlamakta gecikmedim. Bu srada
yanma Nuri Aa gelmiti. O da bir geminin geldiini bana haber verecekmi.
Meer o, geminin bizi gtrmek iin geldiini de biliyormu! Benden sonra
oluk ocuk, bendegn alamaya balamlar. Kkteki subaylar da bendegn
iyice korkutup kkrtm, herkes benim gitmeye raz olmam istiyormu! Fakat
geldiinde bana bir ey sylemedi. Ben:
Bu gemi sakn bizi gtrmek iin gelmi olmasn?., deyince, "Hayrls ne ise
o olsun efendimiz, oluk ocuk kkte rrlar, size bir trl kyamazlar
Yreim paraland. Fakat madem sordunuz, ben de syleyeyim, evet, bu gemi
Zat ahane'nizi ve bendegnnz, evld iyalinizle birlikte stanbul'a gtrmek
iin gelmitir. Elbette hayrl olan karar sizin aznzdan kar," dedi.
radei ahane
Gemi, rhtma yanat. Az sonra da bir Landon bizim yokuu trmanmaya
balad. D kapya geldikleri zaman, iinden Damat Hikmet erif Paa ile,
Kzm Naile Sultan'n zevci Arif Hikmet Paa'nn indiklerini grdm. Bu kadar
meyus (kederli) gnmde, bu kadar da mesrur (sevinli) olacam dnyada
dnemezdim. Resm tazimden Sonra Arif Hikmet Paa ile ve erif Paa ile
kucaklatk. oluk ocuumu, olp bitenleri kendilerinden sordum. Onlar da
benim kadar kahrlydlar. Fakat Biraderim Hazretleri tarafndan gnderilmiler
ve Zat ahane'nin ricalarn getirmiler. Kararm ne kadar kat'i olursa olsun,
bir H Osman evld, Padiahn iradesine kar kamazd. Boynumu bktm.
Damadmdan rendim ki stanbul'a giden btn yollar elden km, ancak bu
gemi ile stanbul'a gidebilir misiz!.
Kktekilere hazrlanmalarn syledim. Kadn efendi ve kalfalar ellerinden
gelen abuklukla hazrlklarn yaparken, ben de Paalarla dertletim. Bu
srada kumandan Rasim Bey geldi. Mahzundu. Kendisine:
Sen de bizimle gelir misin Rasim Bey?., dedim. Minnetle kabul etti. Vasfi bey
diye bir arkada varm, onunda bizimle gelmesini rica ettii srada, tosun gibi
bir yzba, Rasim beye koup geldi:
Aman Rasim bey, Hakanmza syleyiniz, ne olur beni de gemiye alsn!.
Rasim beye: "iBu yzbay da (Salih Bozok) alnz, fakat maalesef teki
arkadalarnz alamyacaz, nk gemide yer yok. Ben hepinizi gtrmek
isterdim "
"Gemi Emrinizdedir, Majesteleri."
Kkten karken btn subaylar ve erler karlkl iki sra halinde dizilmi bizi
uurluyorlard. Resmi selm ifa ettiler!. Ben de kendilerine: "nallah hepinizi
sa, salim stanbul'da grrm, Allaha Ismarladk," dedim. Vah' ve Kumandan
Paalar'da uurlamaya gelmilerdi. Onlara da mnasip bir ka sz syledim ve
landonlarla gemiye geldik.

Benim iin Sefirin kamaras hazrlanmt. Bir ara gemi svarisi yalnz bana
yanma girdi ve imparatorunun mahsus selamlarn syledikten sonra:
Gemi emrinizdedir, Majesteleri Nereye gitmek istiyorsanz, oraya hareket
etmek iin imparatorumdan ahsi emir aldm!.
Bir Ali Osman mensubu, bayrandan baka nereye gidebilir? Svariye
teekkr ettim ve stanbul'a hareket etmesini syledim. Marmara'da byk
alkant geirdik. Hemen benden baka btn aileyi deniz tuttu. Gemi
doktorunun verdii illar, birer birer elimle iirdim. Deniz biraz duruldu ve bi
iznillhi teal (Allahn istei ile) Beylerbeyi Saray'nn nnde demirledik. erif
Paa, Zat ahane'ye maruzatta bulunmak iin burada bizden ayrld. Damadm
Arif Hikmet Paa, bizimle birlikte Beylerbeyi Saray'na kadar geldi.
Ben, Beylerbeyi Saray'nda bulunmay uygun bulmuyordum. Rutubetliydi.
Romatizmalarm balayabilirdi. Bunu Arif Hikmet Paaya syledim. Fakat
zamanla buraya da pekl altm,te yayorum. Srtm zaman zaman arlar
kaplasa da hi bir ikyetim yok Btn zntm, memleketimin iine dt
felket!.
Burann Altini kknden fark, zavall iyi yrekli annemin iinde yaad ve
ld odada yatyorum, gazete veriyorlar, ufak tefek isteklerim yaplyor,
ocuklarmdan Kumandan Rasim bey vastas ile haber alabiliyorum. Bunlarn
nasl birer nimet olduu, ancak mahrum olanlar tarafndan bilinir Allah hi
kimseyi oluk ocuundan haber almaktan mahrum etmesin Amin!.
Talat Paa'nn Ziyareti.
ll.Nisan.1333 (1917) Beylerbeyi
Hareket Ordusu kahramannn hretinden hals olmak ve Enver beye (Paa)
Harbiye Nazrl yolunu amak iin, Mahmut evket Paa'y gpegndz
kurunlayp ldrdler. Bir tala iki ku vurmak istiyorlard; hem ikide bir
nlerine kan mehur bir kumandann glgesinden kurtulmak, hem de ondan
yanaym gibi davranp gnn muhaliflerini bir rpda temizleyivermek!. Nasl,
Avc Taburlar'n kkrtp Hareket Ordusu'nu, stanbul kaplarna getirmiler
ve beni drmlerse, bu sefer de Mahmut evket Paa' nn kan davas ve
asayi bahanesi ile btn muhaliflerini astlar, srdler, birer keye
sindirdiler!
Fakat bu defa, Talt ve Enver mihverinin yanbanda bir nc adam
peydahland: Cemal Paa. Bahriye Nazrl Cemal Paa'ya yetmezdi. Umumi
Harb'e girince, (1914 1918) Kanal harekt maceras ile ikinci Yavuz Sultan
Selim olmak hevesi, onun da ban yedi. Talt ile Enver bugn de hem
yanyana cancier yayorlar, hem birbirlerinin kuyusunu kazp birbirlerinden
kurtulmaya alyorlar. Allah encamlarn (sonlarn) hayr etsin!.
ki Alman Harp gemisinin (Goben Breslav) Boaz'dan szlp Karadeniz'e
kt gece, sabaha kadar uyuyamadm. Bu macerann devletime ne getirecei
belli idi! Son Asr zarfnda kendisile yaptmz muharebelerin cmlesini
kaybettiimiz Rusya ile, denizlere hkim ngiltere ve Fransa'y karmza

almtk. stelik Devlet, ayara (dmana) el aacak haldeydi; Dynu

Umumiye'den ve Reji idaresinden tavizler karl alnm borlarla memurlarn
aylklar deniyordu. Byle akamn sabahndan hayr umulur mu?.
Dman anakkale'ye Dayand.
Olan oldu, muharebeye girdik. ngiliz ve Fransz donanmas da anakkale
Boaz'na dayand. Gerek stanbul Boaz'nn, gerek anakkale Boaz'nn
tahkimi iin elimden geleni yapmtm. Zamanmda bir ok defalar byk
kumandanlarla bu mesele grld. Donanma ile dmana kar
kamayacamza gre, Boaz tahkimat ve Kara Ordusu ile neye muktedir
olabileceimiz uzun uzun mnakaa edilmiti. O zaman bana sylenen, uzun
menzilli toplarla donanmay boazlara yanatrmamaya ve mmkn olamad
takdirde, karaya bir karma yapmasna engel olmaya alacaktk. Fakat gl
bir donanmann desteinde bir karma yapld ve sahilde tutunulabildii
takdirde, vaziyet ok tehlikeli olabilirdi!
Harp balad. Dnyann en byk iki deniz devletinin donanmas anakkale
nne geldi ve kartmay kolayca baardlar. Artk benim iin her ey bitmiti.
Kahr ve mitsizlik iindeydim.
te bu gnlerde Zat ahne'nin iradesini tebli etmek zere, Talt Paa'nn
beni ziyaret edeceini bildirdiler. Geldi. lk defa gryordum. Hrmette kusur
etmedi. Tombul
cayd. Yznde, kendisine gveni olan insanlarn rahat glmsemesi vard. Bu
yumuak grnn altndan etin bir ruhun yattn hemen fark ettim. Hep,
o hrmetkar glmsemesi ve yava sesile konutu. nce Biraderim
Hazretlerinin Selm ahanelerini tebli etti, muharebe iinde olduumuzu
anlatt, anakkale'de kanl harplerin devam ettiini syledikten sonra, ma'ks
bir netice (ters sonu) kt takdirde, payitahtn belki Konya'ya
tanabileceini, bu sebeble de benini Bursa'da Hnkr kknde ikmet
etmek zorunda kalabileceimi syleyerek, buna gre hazrlklarmn
yaplmasn, Zat ahane'nin irade buyurduklarn tebli etti.
"Sanki Bu Can, Bize Bir Daha Gerekecekmi Gibi "
Hayatmn en byk fkesi iine dtm. Demek Payitaht decek, Biraderim
hazretleri Konya'ya ve ben Bursa'ya gideceiz!. Srf canmz kurtarmak iin!.
Sanki bu can bir daha bize gerekecekmi gibi!. Kostantin'in elde kl, bir nefer
gibi burlarda dve dve can verdii stanbul'dan, biz vapurlarla, trenlerle
ayrlacaz!. te karmda hep glmseyerek oturan Talt Paa bana bunlar
teklif ediyordu.
Hayr, dedim, ben Bizans mparatoru Kostantin'den daha az haysiyetli
deilim! Biraderim Hazretlerine ubudiyetlerimi (ballk) arz ediniz, radei
ahanesi ile Selanik' ten ktm ama, stanbul'dan kmam!. Kendisinin de
kmamasn, ecdadmzn erefi namna istirham ederim!.
Talt Paa'nn yznde endie almetleri vard. Her" halde duyduum kahhar
heyecan yzm deitirmiti ki, birden telaland:

 Nezdi Hmyun'unuza bir ihtimli arz ettim! dedi ve sonra masada duran
levanta suyunu gstererek:
Biraz serpeleyebilir miyim, sarardnz!.
Kendimi toparladm. Lavantadan bir ka damla alarak ellerimi ovuturduktan
sonra:
te ben de o ihtimali ahsm namna red ediyorum! dedim. Ecdadmn
huzuruna mahcup gidemem!.
Talt Paa, beni teskin etmek iin byle bir ihtiyatn, muhalin (imknszn)
hesab olduunu, cepheden iyi haberler alndn, biiznillhi teal (Allahnn
yardm ile) dmann denize dkleceini uzun uzun anlatt. Mttefikimiz
Almanya ve Avusturya'nn btn cephelerde ilerlediini, ordumuzun da Ruslara
kar muvaffakiyetle mukavemet ettiini syleyerek nezdimden ayrld.
Zafer Haberi Ulayor.
Hayatmn en karanlk gnlerini bu devrede yaadm. Hakikaten gazeteler,
anakkale'de dmann durdurulduunu, byk zayiata uratldn
yazyorlard. Ben bir trl bu haberlere inanamyordum. Fakat ngiliz ve
Fransz donanmasnn anakkale Boaz'n zorlad ve giremedii bir hakikatti.
kartma yapmaya muvaffak olmu, ama ordumuzun karsnda mhlanp
kalmt. Her vasta ile cepheden haber almaya alyordum. Muhafz
Kumandan Asm beyi sk sk Saray'a gndererek sahih malmat almak iin
rpmyordum.
te bu srada, rabbime krler olsun ki, ummaya bile cesaret edemediim
zafer haberi ulat. Dman, tasn taran toplam, askerlerinin yarsn
denize, yarsn gemilerine dkerek anakkale nnden ekilip gitmiti. Bu
byk zaferi, Mustafa Kemal bey adnda bir miralay (albay) kazanm!. Allah,
devletime hizmeti geenlerden raz olsun!
Uzun bir mddet sonra olum bit Efendi, benimle konuurken, bu Mustafa
Kemal beyle tantn syledi. Sonradan paa olmu
Hem de burada
Beylerbeyi saraynda
tanmlar! teaccp ettim. (atm;. "Burada ne aryormu?" dedim, "Yzba
Salih bey (Bozok) arkada " cevabn verdi. Ara sra arkadan grmeye
geliyormu, bit efendi ile de bu mnasebetle dost olmular!. Hatta Mustafa
Kemal Paa, kendisine iki ceyln yavrusu hediye etmi
Bundan memnun oldum. Devletimin yzn aartm bir Paa'nn bit
efendiye yaknlk gstermesi, bir ahsiyeti olduunu anlatyordu. Oluma,
mnasip bir mukabelede bulunmasn hatrlattm. Biraz vakti hlim olsa, "Bir
Altn saat" diyecektim ama, dedikodusundan ekindiim hem olduka
mzayeka (geim sknts) iinde olduum iin bir ey sylemedim.
Bir daha arkadana gelecek olursa, haber ver, ben de greyim, demekle
iktifa ettim.
"M. Kemal Paa'nn Tehlikeli Bir Skneti Vard "

Gerekten bir defa daha gelmi, bana haber verdiler. Srtnda bir pelerin vard
ve arkadana veda ediyordu. Uzaktan yzn iyice seemedim ama, sradan
askerlere benzemiyordu; tehlikeli bir skneti vard. Enver Paa'nn
kendisinden niin ekindiini o zaman anladm. Bunu, Talt Paa tutuyormu!.
Bunlar kk eyler!. anakkale'de ngiltere, Fransa gibi iki byk devletin
ordusunu ve donanmasn durdurdu, yzgeri ettirdi ya, bana lzm olan odur !
Muvaffakiyeti iin dua ettim.
Sras gelmiken, Enver Paa ile nasl karlatm da anlataym. Alman
mparatoru Wilhelm nc defa stanbul'a gelmiti. Kendisile ahsen
dostluum olduunu daha nce sylemitim. erefi terifine Saray'da bir ziyafet
tertip edilmi Bu ziyafet srasnda Biraderim Hazretlerile, grrken, beni
sormu. Enver Paa da bu konuma srasnda yanlarnda bulunuyormu.,
imparator, Zat aha
ne'ye mahsus selamlarm" bana ulatrmasn rica edince, Biraderim Hazretleri
Enver Paa'ya, hem imparator Hazretlerinin hem de kendilerinin selm
mahsuslarm bana ulatrmak ve bir arzum olup olmadm da soruturmak
iin Enver Paay vazifelendirmi
te bu vesile ile Enver Paa Beylerbeyi sarayna geldi. Haber verdiler, kendisini
ayakta karladm. Zat ahane'yi ve mparator hazretlerini temsil ediyordu.
Enver Paa, Klcn karmt.
Edebli, saygl bir askerdi, eri girerken klcm karm ve bir hkmdarn
huzuruna kar gibi davranmt. Konuurken, nne bakyor ve hafife
kzaryordu. Yer gsterdim, edeble oturdu ve konuma boyu, bir defa bile bam
kaldrmad.
nce mparator hazretlerinin selmlarn bildirdikten sonra, taraf ahaneden
olan selm ve istifsar (hatr sorma) tebli etti. Ben de imparator hazretlerine
eski uhuvvetimizi (dostluumuzu) hatrladklar iin teekkr ettim. Sonra,
benden vaktile deri buyurmadklar (esirgemedikleri) yardmlarn, imdi de
biraderim hazretlerine tevcih etmelerinden duyduum inirah (ferahl)
anlattm. Biraderim hazretlerinin selm ahaneleri'ne ve istifsar hatrlarna
minnet ve kranlarm arz ettim.
Bu konuma srasnda, beni byk bir sayg iinde dinleyen Enver Paa'y
tetkik ediyordum. Bu gen Paa, imdi benim akrabamd. Yeenim Naciye
Sultan'la evliydi. Genlii, melhat ve'hiyyesi (yznn gzellii) vakarna
(ar ballk) glge drmyordu. Btn mahcubiyeti ve sknetine ramen,
hadidlmizc (fkeli) ve muhteris bir insan olduunu hemen fark ettim.
Tuhaftr, bana Hseyin Avni Paa'y hatrlatt. Hem de hi bir harici mabeheti
(benzerlik) olmad halde. Belki bir miza mabehetidir. Yal
nz. Hseyin Avni Paa'nn kabal, Enver Paada nezakete, zekas kurnazla
tahavvl (dnmek) etmiti. Bu eit insanlar bir yere balandlar m, hele
menfaatleri de besleniyorsa, sadakatlerine hudud yoktur. Alman'larn .niin
kendisini setiklerini ve tuttuklarm kavradm.

Cereyan etmekte olan muharebelerden konutuk. Askerlik ilerini anlatrken,

sylediklerinden hi bir pheye dmyor, byk bir gven iinde
konuuyordu. Byleleri belki iyi asker olurlar, fakat pek seyrek orta halli bir
kumandan olabilirler. nk dmann asl cephede deil, cephe gerisinde
yenileceim bile bilmiyordu. Hesaplarm yaparken, sanki her taburun banda
kendisi gibi dnen bir kumandan olduunu sanmaktayd. Hem de kendisi,
vaktile kumandanlarndan ayr dnd ve davrand iin bugnk yerine
geldii halde!.
Koskoca Osmanl lkesinin Harbiye Nazrl, bu vehi melhat (gzel yz)
sahibi olmaktan ileri bir meziyyeti olmayan Asker'in eline kalm olmas hazn
bir hakikatti! Bence, iyi bir Liva kumandam olabilirdi Enver Paa!., yi bir
Harbiye Nazrnn elinde de cidden faideli iler grebilirdi!
Enver Paa Tekrar Ziyarete Geliyor.
Aradan bir zaman geti; bu sefer ahsen benimle konumak istediini
bildirdiler. Cepheler sklm, kt haberler gelmee balamt, stanbul'daki
eski ve kkl aileler yklm, ortal harp zenginleri kaplamt.
Musahiplerimin, her gn yeni bir malubiyet veya yeni bir rezalet haberi tar
olduklar gnlerdi. Uzaktan uzaa Kabine'de ihtilf ktn ve Sadrazam Talat
Paa ile Harbiye Nazr Enver Paa arasnda gr farklarnn belirdiini iitir
olmutum. Benimle grme isteini kabul ettim, geldi.
Yine son derece edebli ve hrmetkard. Fakat bu defa ayrca samimi
grnyordu. Muharebenin geirdii safahat kendi grne gre hlsa ve
izah etti. Ben bunlar dinlerken, Sadrazamla ayrld noktalarda benden fikr
mesnet (dayanak) 'beklediini fark etmekte gecikmedim. Bylece Talt Paa'ya
kar beni kullanacakt.
Mttefikler arasnda muharebenin kaybedilmekte olduu noktasnda beliren
fikir ayrlklarn, hemen hi bir ey saklamadan sylediini zannederim; nk
anlattndan daha kts olamazd! Ayrca, karmzdaki muharip devletlerin
maddi ve manev gleri hakknda hkmetin elinde bulunan bilgileri de sayp
dkt.
"Paa Anlattka Ben Kan Alyordum."
O anlattka, ben devlet hesabna kan alyordum. Hesaplar batan sona
yanlt. Devletin gcn de dmanlarn glerini de yanl deerlendirmiler,
bylece bugnk feci neticeye yaklamlard. Ve daha fenas, asl fenas,
Devlet, bir ka kiinin sz haline gelmi; bunlarn kendi aralarnda ihtilfa
dmesi yetmiyormu gibi, bir de topu birden Alman mttefiklerimizin avucuna
dmlerdi!
imdi yeenim Naciye Sultan'n kocas Enver Paa, akrabas sabk Padiah
bana, akl soruyordu: Ne yapalm?.
Her zaman ve her hlde yaplacak bir ey vardr; fakat yaplacak eyi
yapabilecek biri de bulunmak gerektir. O gn de elbet yaplacak bir eyler
vard. Fakat damadmz Enver Paa ve onun arkadalar, bunlar yapabilecek

ehliyet ve kiyasette insanlar deildiler. Bu yzden kendisine hemen hi bir ey

syleyemedim.
Syleyemememin
bir
baka
sebebi,
yaptklar
deerlendirmelere
gvenemiyordum. Sonra, eldeki istihbaratn doruluu da pheliydi. Bunlar
salam olmad mddete, doru bir karar almak da ayrca mmkn olamazd.
Kendisini krmamaya alarak, uzun zamandanberi fiil politikadan uzak
yaadm, politikann srekli bir takip istediini, syledim. Frtnaya tutulmu
bir geminin svarisine, telsizle uzaktan akl retmenin mmkn olmadn
anlatmak zorunda kaldm. Elbet, "evketmeap Biraderim Hazretleri bu ileri
benden daha iyi bilirler" dedim. Bununla beraber u anlattklarna gre,
mnferit sulh aramann Devletin hayrna olacan azmdan kardm.
Yarasna baslm gibi irkildi. Talt Paa ile bu hususta ihtilf olduunu o
zaman fark ettim. Demek, o babayani Talt Paa, bu akal damadmzdan
daha akllym!. Hi ummazdm dorusu!.
Birey konumu olmak iin yeenim Naciye Sultan'n shhatini sordum,
ocuu ile ilgilendim, bir resmini istedim. Geldii gibi hrmetkar, fakat yaral
yanmdan ayrld zaman, ecdadmn elinde bugne gelmi Devletimin tpk
benim gibi son gnlerini yaadn anlamann mitsizlii iinde yapabileceim
tek eyi yaptm: Secdei Rahman'a kapandm ve gzlerimden kanl yalar
aktarak sabaha kadar "Senden baka emnmz yok Rabbim!" diye yakardm.
Ordularmz btn serhatlarda periand, ricat ve bozgun halindeydiler. Bizi
ancak Allah kurtarabilirdi artk Eer kurtulamayacaksak, Rabbim bana, bu
lmden bin beter gnleri gstermesin!. Son niyazm budur!.
SON
Abdlhamid'in Hatra Defteri Peinde 30 Yl
1944 ylnn sonbaharyd. Bursa'daki "BOZDA KTABEV"ne orta yal bir
kadn girdi. Elinde kilo ile satmak istedii kitaplar varm Kimden kaldn
sordum: "Osman Sena Bey'den" dedi.
Osman Sena Bey, Mustafa Keml'in hocas, Trk Yunan Sava'nn plnlarn
yapan yaman bir kurmay, Trk diline bir gramer kazandrm aydnd. Son
yllarda bir Kamus zerinde altn biliyordum. Kadnla anlatk. kfe
dolusu kitap geldi.
ou, askerlikle ilgili kitaplard bunlar, e yararlarn edost paylamlar,
gerisi bana gelmiti. Bunlar arkadaki depoya doldurdum ve kitap merakllarna
gsterip byk
bir blmn elden kardm. Geriye kk bir yn kalmt. ou, ciltsiz,
paralanm kitaplar, beon sahifelik brorler ve baz kitaplarn iinden
dm formalard. Bu formalardan birinin de emsettin Sami'nin "Kmusu
Trk" sinden kopmu olduunu hatrlyorum.
Demek Osman Sena Bey'in dostlar, kitaplarn stne mler, ortal
karmanorman etmiler, aldklar kitaplarn tamam olup olmadklarna bile

bakmadan yamalamlard.
Ehibba, ivei yamada mebhut eyler dy Hda, gstermesin asar izmihlal bir
yerde.
Ben de geri kalan dkntleri pe atmaya karar verdim. Son bir kez yn
kartryorum; bir defter st kab kopmu ama, formalar dalmam. inde
eski harflerle bir takm yazlar "Osman Sena Hoca'nn notlar olacak" diye
orackta ypranm sahifeleri kartrmaya baladm. Hayr, not deildi bunlar.
Baz anlar ve baz aklamalar vard. Sait, Kmil Paalardan sz ediyor, Mithat
Paa, Namk Kemal, Ziya Paa gibi nl kiilerle yapt konumalar
anlatyordu!.
Bir Tarih Hazinesi
Hemen defterin ilk sahifesine dndm. Okunamayacak kadar silik bir takm
yazlar vard. Kurun kalemle yazlm bu satrlar okuyabilmek iin aydnla
ktm. unlar yazlyd:
"bu defter, Cennetmekn Sultan Abdlhamid Han sn hazretlerinin
Beylerbeyi Saray'nda mahlu bulunduu 1333 senesinde desti mbareki ile
tahrir etmi olduu hatrat olup, vefatndan be sene sonra tab ve
nerolunmak zere Leipzig'e gnderilmesini vasiyet etmiken, hemen vefatn
mteakip ahvli hzra gz nnde bulundurularak mahalli maksuduna isal
edilen nshai asliyesinden ehhem baz mebahisin istinsah suretiyle vcuda
getirilmitir."
Defteri bir solukta okuyup bitirdim. Okuduum her satr, her sayfa.o gne
kadar bildiklerimi altst ediyordu. ok nemli aklamalar karsndaydm.
Her eyi yzst brakp, tarih ve fikir kitaplar zerinde bilgisine gvendiim
dostum Hulusi Kymen'e kotum. Defteri beraberce batan okuduk. O da
benim gibi her sahifede heyecanlanyor, sigara stne sigara yakyordu.
Bir tarih hazinesiydi bu!. Ancak, bu deftere ne kadar gvenilebilirdi?.
Abdlhamid gibi, gzaltnda yaam bir padiahn hatralar nasl gizli
kalabilirdi?. lmnde, nerede saklanmt? Be yl sonra yaynlanmas kime
vasiyet edilmiti? Sonra, kim bu hatralar Lyebzie gndermi olabilirdi?
ttihat ve Terakki ileri gelenleri, kendi aleyhlerinde olan bu vesikay ele
geirmek istememiler miydi?.
Bu sorularn karlklarn veremiyorduk. Ancak defterin sahibi olan Osman
Sena Bey, Askeri Atee olarak Almanya'da bulunmutu. Ciddi bir insand.
Tarihe ve gereklere saygs vard. yleyse bu defter uydurma olamazd. Bir kez
de Bursa'daki tarihilerle oturup konumay kararlatrdk.
"Utarit" Dergisi'nde Yaynlanm.
Tarih retmeni Nazm Ycelt, eref ve Memduh beylerle bir araya geldik.
Defter yeni batan okundu. eref Bey, bu hatralar daha nce grdn ve
Mtareke srasnda "UTART" adl bir dergide bunlarn yaynlandn syledi.
Kendisinde bu derginin bir koleksiyonu da varm, gitti, getirdi. Gerekten

defterdeki btn bahisler bu dergide, defter srasyla yaynlanmt; hatta

defterin ba tarafndaki nota kadar, aynen
ki ihtimal vard: Ya Utarit dergisi, bu defterden yararlanarak yaynn yapmt;
ya da bu defter, Utarit dergisinden kopya edilmiti. Kopya edilmi olmasn zayf
grdmz iin, bu defterden yararlanlarak yaynlanm olaca kansna
vardk.
Nazm Ycelt, Abdlhamid'in padiah olduu gnlerde de bir musahibine baz
hatralar yazdrdn ve bnlemin Mahmut Kemalnal'n Yldz evrak arasnda
bu notlar ele geirip yaynladn syleyince, kuku bulutlar biraz daha da
dald; ben defteri kitap halinde yaynlamaya karar verdim.
Kitap dizildi, basld, kapaklar hazrlanp cilde verildi. Fakat tam o gnlerde
ben kitapevini kapamak zorunda kaldm. Bylece "Abdlhamid'in Hatra
Defteri" de Osman Sena Bey'in kitaplar gbi okka ile kesektlara gitti.
Bu baskdan, eedosta datlm onbeyirmi kitaptan te bir ey kalmamtr,
sanrm.
stnden 14 Yl Geti
Gel zaman, git zaman, aradan 14 yl geti, dostum Sabahattin Selek bir
yaynevi kurmutu. Kendisine, bu sata kamadan yok olmu kitaptan sz
ettim, ilgilendi. Bendeki son kitab da Selek'e verdiimi hatrlyorum. Selek
yaynevi, ie gerekten zen gsterdi. Kitabn bana Abdlhamid'in bir
biyografisini ve defterde geen olaylarla ilgili bir aratrma yazsn koydu.
Abdlhamid'in musahiplerinden Besim Bey'e not ettirdii ve bnlemin
Mahmut Kemal Bey in Yldz evrak arasnda bulup yaynlad hatralarn da
kitabn sonuna ekledi. ki yz sahifelik bu kitap 1960 ylnda (Abdlhamid'in
Hatra Defteri) adile batan yaynland.
Fakat talihsizlie bakn ki, Selek yaynevi de ksa bir sre sonra kapand, bu
baskdan ne kadarnn satlabildiini
kesinlikle bilemem. Ama hatralarn basn hayatmzdaki talihsiz hikyesi
budur
Rahmetli Osman Sena Bey, Hatralar'n kendisince nemli grnen baz
paralarn kopya ettiini yazyordu defterin banda. nemli grmedikleri
nelerdi acaba?. Belki de onun nemsemedii paralarda bugn iin nemli
gerekler yatmaktayd.
1918 ylnda "Hatralar"n Leipzig'e gnderildiini biliyorduk. Ama Leipzig'de
nereye?. Bir basmevine mi, bir yaynevine mi, Mill Kitapla m, bir dosta m,
nereye?. Bu konuda hi bir bilgi yoktu. Bu yzden, aslnn peinden komann
yollar da kapalyd. stelik baz tarihiler, "Byle bir defterin aslfasl yoktur.
Mtareke'de (biri uydurup yazm olacak" gibi dayanaksz szlerle beni
aramaktan souttular; 1961 yln bulduk.
Hikaye Tazeleniyor.
1961'de, Ahmet Emin Bey'le (Yalman) gryorduk. Vatan Gazetesi'nden

ayrlmt, baz gazetelerde "konuk yazar" olarak kalemini kullanabiliyordu. Bu

yzden zntlyd de. Bana bir gazete karmak istediini syledi. "Byk
Olay" niteliinde bir yaz dizisi gerekliydi kendisine "Abdlhamid'in Hatra
Defteri" hikyesini anlattm. ok ilgilendi Heyecanland da
unun asln bulalm, dedi.
Nasl?
Aratrarak Sen hi Abdlhamid'in kzlarile bu konuyu konutun mu?.
Hayr
Belki bir bilgileri vardr
Belki
Ben sorup renirim
Bir ka gn sonra Ahmet Emin Bey broma geldi:
Sordum, dedi.
Peki, ne haber?
Kzlar byle bir hatrann babalan tarafndan yazl
dn bilmiyorlar.
Fakat byle bir hatra yazlm ve Leipzig'e gnderilmise, her halde KOLZE
yaynevine gnderilmitir, diyorlar.
" E, peki?. .
Neden Kolze?.
Bu Kolze yaynevi bir AlmancaTrke lgat yaynlam ve lks bir basksn
da zel olarak Abdlhamid'e sunmu. Bundan ok duygulanan Abdlhamid,
Kolze'ye bir Osmanl nian gndermi. Kz, sonradan bu Her Kolze'nin
stanbul'a geldiini ve babas tarafndan huzura kabul edildiini hatrlyor.
Hatt Almanya'da getirilecek baz ufaktefek iin Berlin'deki eliliimize deil,
Saray'dan bu Kolze'ye mektup yazlrm!.
Elimize nemli bir ipucu gemiti. Ahmet Emin Bey'le dndk, tandk!
kimizin de o sra Almanya'ya gitmee durumu elverili deildi. Gitsek de iki
dnya sava geirmi, hele son savata yerle bir edilmi Leipzig'de defteri ele
geirebileceimiz ok pheliydi. Sonunda Ahmet Emin Bey, Almanya'daki bir
dostuna mektup yazmay ve bu yaynevi hakknda bilgi almay dnd ve yle
yapt. Fakat gelen karlk btn mitleri uuracak nitelikteydi. Bu KOLZE
yaynevi, 1923 ylnda kapanmt ve sahiplerinin de nereye gitmi olduu
bilinmiyordu.
Bunun zerine ikimiz de iin ucunu braktk
stnden 12 Yl Daha Geti.
Yine bylece yllar akt geti, tam 12 yl Artk Abdlhamid'i de, hatra defterini

de unutmutum. Geen yln nisannda (1973) sayn Kemal Ilcak' ziyarete

gitmitim. Ordanburdan konuurken, sz dnd dolat, eski padiahlara,
derken Abdlhamid'e dayand. Kemal Bey'e de bu "hatra defteri" hikyesini
anlattm, ilgilendi. "ok nemli bir vesika," dedi. "Niin ilgilenmiyorsun?."
in glklerini saypdktm ve bunun denizde belli bir bal aramak gibi bir
i olacam anlattm. Hi beklemediim bir karlk verdi:
Sen aratrmac deil misin?. Aratrmac ne demek?. Bir ipucu elde edip
geree ulancaya kadar gitmek deil mi?. Elinde bir ipucu olduunu
sylyorsun
Fakat bunun madd klfetleri var Kemal Bey ihtimal zayf, klfet ykl. Byle
bir riski gze alamam!.
Yni, madd durum demek istiyorsun Yardm ederim. Madem ki tarihimize k
tutacak bir vesikadr, Abdlhamid gibi zerinde ok konuulan bir padiahn
hatralardr, bu noktada parann hesab yaplmaz
Dndm; iki byk sava geirmi bir lkede, 55 yl nce gnderilmi bir
defteri, kapanm ve iztozu bilinmeyen bir yaynevinden aramak akl kr
deildi. Ama hem aratrmac olmak, hem buna "hayr" demek de mmkn
olamazd.
Peki Kemal Beyefendi, dedim. yleyse nce ihtimalleri biraz artralm, ben
ondan sonra gideyim.
Nasl?.
Sizin Almanya'da tekiltnz var, Tercman' kartyorsunuz. Bronuza
talimat verin, KOLZE yaynevinin sahiplerinden birini ele geirsinler. Ben sonra
gidip aratr malara balayaym.
Oldu, tamam dedi ve Abdlhamid 'in hatra defteri kovalamacas bylece
yeniden balam oldu
Kolze Bulunuyor.
Zaman zaman Kemal Bey'le gryorduk. Fakat Kolzeler bir trl ele
gemiyordu. Aile dalm, her biri bir yere gitmi, Leipzig'le olan ilikileri
kopmutu. Ara sra Kemal Bey'in de umudu krlr gibi oluyor, "Galiba sen hakl
kacaksn. Daha yaynevi sahiplerinden birini bile ele geiremedik," diyordu.
Glyorduk. Fakat
Evet, fakat 1974 ylnn Eyll ortasnda telefon nlad, atm, kargmda Kemal
Ilcak
Senin Kolze bulundu
Efendim?.
Senin Kolze bulundu, diyorum. ocuklar bu yaynevinin sahiplerinden birini
bulmular, adresini de tesbit etmiler
Bravo dorusu Mucize yava yava gereklemee balyor galiba

 Ne zaman gidiyorsun?.
Ne zaman m?. Hemen, ben gne kadar
" Gel de grelim
Telefon kapand. Ben, "mucize yava yava gerekleiyor" demitim ama iimde
hi de mit yoktu. Kolze yaynevinden birini bulmak ne ie yarard? Bulunan
bu kimsenin, bakalm defterden haberi var myd?. Tutalm vard. Haberi vard
da defter kendisinde mi idi? Hadi bir varsaym daha yapalm, defter de
kendisndeydi. Defter kendisinde olduuna gre, deerini de biliyor demektir,
yleyse saklamtr. Ama kinci Dnya Sava'nn ehri yerle bir ettii anababa
gnnde bir bomba da evine raslamsa defterin hesab m aranrd?.
Fakat, yine de bir kez gidip adamla konumalydm.
Belki verecei bilgiler bile bana yararl olabilirdi. Hazrlm yaptm, yola
ktm. Frankfurt hava alannda beni Tercman Ailesinden etin Ser
bekliyordu. Ertesi gn Leipzig'de idik.
Her Kolze ile Kar Karya.
Herr Kolze ile karlamamz, gerekten ok heyecanl oldu. nceleri beni kabul
etmek istememiti. Kimdim, kendisini nerden tanyordum ve ne iin
grecektim?. Bunlar soruyor, ben de bunlara dorudrst karlk
veremiyordum. nk, gerei sylediim anda, "Byle bir eyden haberim
yok," diye kestirip atmas mmknd. Onun iin Kolze yaynevinin yaynlar
arasndaki TrkeAlmanca lgati aradm syledim. Bunun iin stanbul'dan
gelmitim. Kendisini be dakika iin olsun grmem gerekti. nce, "Bu lgat
bende yok," dedi, sonra; Alman Mill Kitaplnda bulabileceimi syledi. Fakat
buna ramen direnince, istemeye istemeye evinin kapsn at.
Eski bir Alman evi idi bu. Sra sra dikilmi byk apartmanlarn arasnda
skp kalmt. Eski eyalarn, o kendilerine has kokusu doldurmutu ortal
Mzelerin sessizlii vard. Beni, kendi alma odasna ald, Herr Kolze Ak
salyd. Ortadan uzun boyluydu. Yetmi yalarnda grnyordu. Fakat
konuurken, "Yaynevi kapand zaman 23 yandaydm," dediine gre, 78
inin iindeydi. Oturduk.
Piposunu ekitirerek konumaya balad:
Size faydal olabileceimi sanmyorum. Byle bir lgat vard. Ama tahmin
edersiniz, bunca zaman sonra benim bile ortada kalmam mucize! Savatan
nce, kitaplarmn arasnda rastlyordum. Fakat ok yllar oldu ki grmyorum.
Her halde, ya ev deitirirken, ya kitaplar yeniden yerletirirken bir yerlere
girdi. imdi bulamam nk nerede olabileceini bilmiyorum
"Benden Ne istiyorsunuz?"
Ben, bu lgati aramyorum
Dedim. Piposunu azndan ekerek hayretle yzme bakt, iyice ikillendii her
hlinden belli di. Biraz da kaslarn atarak konutu:

Bana yle syleminitiniz!

Evet.
Peki benden ne istiyorsunuz?.
Bunu sylerken alt duda titredi. Belli ki korkmutu. Bir ajanla kar karya
olduunu sanyordu belki de Dou Almanya'da yaayanlar iin bu tehlikeli bir
lbirentti.
Abdlhamid'in hatra defterini
Dedim. Hi bir ey anlamam gibi yzme bakyordu:
Abdlhamid'in hatra defteri mi?. Olanca sevimliliimi yzme toplayarak
konutum:
Evet, Abdlhamid'in hatra defterini Yani, babanza byk Osmanl nian
veren, onunla dost olan Padiahmz Abdlhamid'in hatra defterini
Milletimizin tarihine yardm edeceksiniz, k tutacaksnz!.
Karmakark olmu yznn izgilerini toparlamaa ve dnmee
alyordu. Gzn, yerdeki eski halya dikerek bir sre sustuktan sonra:
Siz kimsiniz, dedi; Benimle ak konuun?.
Ben, aratrmac, yakn tarih yazarym. Abdlhamid'in Beylerbeyi Saray'nda
iken bir hatra defteri dzenlediini ve lmnden sonra yaymlanmak zere
dostu olan babanza gnderttiini biliyorum. Abdlhamid iin memleketimizde
ok eyler syleniyor. Bunlarn gerekle ne lde iliii olduunu
anlayabilmek iin, kendi fikirlerini renmee ok ihtiyacmz var. Srf bu
maksatla Trkiye'densizi grmee geldim.Babam ok Severdi Abdlhamid
Sultan Kukusu biraz dald, yznn izgileri biraz rahatlad. Piposunu
daha geni nefeslerle ekerek konutu:
Peki siz padiahnz kovmadnz m?. imdi onlarla niye ilgileniyorsunuz?.
Evet, Cumhuriyetle ynetiliyoruz imdi; padiahlarmz da uzaklatrdk. Ama
tarihi deil, tabi
Glmsedi Piposunu masann stne brakarak ellerini bacaklar arasnda
kenetledikten sonra konumaya balad:
Babam ok severdi Abdlhamid Sultan Onun verdii nian hayatnn en
kymetli varl olarak lmne kadar saklamtr. Yazk ki, lmnden sonra
ablamda kald.
Kaybetmiler. Ben de ok zldm
Buzlar zlmt artk. Ben de ferahlamtm.
Glyorduk. Ayaa kalkp yaz masasnn tahta kepengini indirdi ve bir ie
'konyak kard:
er misiniz?.
Teekkr ettim. O zamana kadar ilgilenmedii etin Ser'e bakt:

Siz kimsiniz?.
Tercman Gazetesi'nde
yapyorum.

alyorum.

imdi

'de

arkadama

tercmanlk

stanbul'da m?.
Hayr Frankfurt'ta Gazetemiz Frankfurt'da da ba
slyor.
Yaa. Byk gazete demek!
Herr Kolze, Dou Almanya'da yaad iin, Bat'da olup bitenlerden haberli
deildi. Konyaklarmz yudumlarken sordu:
Peki, beni nasl buldunuz?.
etin Ser, aylar sren aratrmalar ve bir kitabevinde alan yal kadnn
kendisine nasl yol gsterdiim anlatnca, Herr Kolze iyice keyiflendi.
Ahh Helga dedi nasl, hl gzel mi bari?.
"Hatralar Niin Yaynlamadnz?"
Belli ki Helga, Herr Kolze'nin eski bir gzars idi. Kzt sohbet iyice. Ben,
Herr Kolze'den pek ok eyler reneceime artk iyiden iyiye inanmtm. Fakat
sz bir trl Abdlhamid'e gelmiyordu. Apansz bir soru dorulttum:
Abdlhamid'in hatra defterini niin yaynlamadnz?
Duraksad. Kendisini sulamm gibi yzme alngan bakt:
Ben o zaman 23 yanda gen bir mhendistim. Babama yardm etmek iin
yaynevine bo zamanlarmda gider gelirdim, benim iim deildi bu?.
Bir kap daha alm, bir k daha belirmiti. Demek eldeki bilgiler doru idi ve
Abdlhamid'in hatralar Kolze yaynevine gelmiti!.
yleyse, babanz neden yaynlamad acaba?.
Syledim ya, babam ok severdi sizin Sultannz
Hatt bizim Kayzerimiz Vilhelm'den bile fazla Hem biliyor musunuz, bizim
Kayzer, sizin Sultannz Abdlhamid iin ne sylemitir?. Babam bunu sk sk
ban sallayarak tekrarlad. Delmi, ki; "Ben politikay Abdlhamid'den
rendim." Byk adam Nasl, bu sz biliyor muydunuz?.
Bam salladm.
Biliyordum Herr Kolze. te zaten bunun iin hatra lar bulmak midi ile
buralara kadar geldim ve sizi rahatsz ediyorum.
Birdenbire sordu:
Siz Cumhuriyeti misiniz?.
Evet.

yleyse Abdlhamid'e dmansnz.

Memleketimiz ellibir yldanberi Cumhuriyetle idare ediliyor ve ben
Cumhuriyetiyim. Fakat ne Abdlhamid'e, ne de teki padiahlara dmanm
Onlarn brakt imparatorluk olmasayd, biz Cumhuriyeti nerede kuracaktk?.
Bravo dedi, sonra ekledi. imdi size inandm
"Size Elimden Gelen Yardm Yapacam."
Kk kadehler yeniden doldu. minede odunlar trdar, alevler duvarlarda
klarla oynarken, Herr Kolze hatralarnn iinden konumaya balad:
Size elimden geleni yapacam. Fakat biliyor musunuz ki, bu hatralarn
peine dm ilk insan siz deilsiniz?
Bu kez armak sras bana gelmiti. Demek benden nce de bu hatralarn
peine denler olmutu! Kimlerdi bunlar acaba?. Neden hatralar
bulamamlard?. Yznn, en kk kmltsn bile karmadan igzlerine
bakarak susuyordum:
Size, babama yardm etmek iin yaynevine gidip geldiimi sylemitim. 1918
- 1919 yllaryd. Yaynevine bir takm fesli adamlar gelipgidiyor, babamla
konuuyorlard.
Niin gelip gittiklerini, ne konutuklarn bilmiyordum o zaman. Sadece
gryordum. Bir gn babam hastaland. Son gnleriydi bu Beni artt.
ocuklar iinde en ok gvendiinin ben olduumu, ancak o zaman
renebildim. Banadikkatle balanm bir paket uzatt; "Bunu, sana
emanetediyorum," dedi. "iinde ok deerli bir ey var, bunu iyisakla!"
ardm, fakat paketi aldm. Sonra bana unlar syledi:
"Bak olum, bu sana verdiim paketin iinde, benim byk dostum
Abdlhamid Sultan'n hatralar var. lmeden nce vasiyet etmi ve yaynlansn
diye bana gndertmi. Dnyaya tesiri olmu akll bir hkmdardr. Ben
hatralar okuttum, ok eyler yazm. Yaynlanmas byk akisler
yapar. Fakat hatralarn elime ulat gnleri biliyorsun. Yenilmitik. Ne
Almanya kalmt ne de Trkiye ngilizler, Franszlar her iimize karyorlard.
stelik Abdlhamid dostumun da dmanydlar. Trkiye'nin de durumu
bizden kt idi. Hl da yle stelik orada da Abdlhamid'in dmanlar var "
Babam bunlar bana glkle sylyordu. zldn gryordum.
Susturmak istedim. "Bunlar sonra konuuruz babacm," demee kalktm,
direndi ve anlatmasn zorluk ekerek de olsa srdrd:
"Bak olum, bu hatralarn peinde ok adam var Kendisini deviren Jn
Trkler bunun peinde. Hatralarn bana gnderildiini haber almlar. Geldiler
gittiler, benden bu hatralar istediler. Vermedim. "Ben de byle bir ey yok,"
dedim, inanmadlar, bir ngilizi kullanarak elde etmee altlar. ok kr
dostuma ihanet etmedim ve hatralarn bugne kadar saklamaya muvaffak
oldum. O, yaynevine gidip gelen fesli adamlar, hep bu sana verdiim pakedi ele
geirmek istiyorlard."

"Artk Sana Emanet"

Burada babamn gzleri yaard.
"Bak olum," dedi. "Ne kadar yaayacam belli deil Sen gensin, benden daha
iyi gnler greceksin inallah. Ben Dostum'un vasiyetini tutamadm. Ama sana
vasiyet ediyorum. Ortalk dzelince bu hatralar yaynla. Fakat sakn
dmanlarna kaptraym deme!
Mezarmda kemiklerim szlar! te Bana
syleyeceklerim budur. Hadi, imdi paketi al ve git. Nereye saklayacaksan
sakla!. Bundan sonras sana emanet!." Evet, babam byle syledi ve bir ka
gn sonra ld. Yaynevini kapattk. Ben kendi mesleime dndm. Babamn
tek vasiyeti olduu iin, paketi gzm gibi korudum.
Kardelerime bile babamn vasiyetinden sz etmedim bu gne kadar
Bir ara, Mill Kitapla vermeyi dndm. Orada hatralar kaybolmazd. Fakat
babam, bana bu hatralarn Mill Kitapla yermem iin deil, yaynlamam iin
brakmt. Dnyann hlini biliyorsunuz, bugn yarn derken yllar geti. Bir
ara, o yllar Avrupa'da olan Osmanl prenslerinden birine vermeyi de aklmdan
geirdim. Ama yapamadm. Sonunda kinci Dnya Sava geldi att.
Biliyorsunuz, bar olduu zaman, Almanya'da ta stnde ta kalmamt. Bu
ehir en ok bombalanan ehirlerden biri Bizim mahalle batan aaya ykld.
Bir bomba da bu eve dt. Ama gryorsunuz, yans ayakta kald iin hl
oturuyoruz. Hatralarn bulunduu kitaplk odasna bir ey olmam, paket de
olduu gibi duruyor.
Gzlerim yaarmt. Derin ve byk bir nefes aldm. Demek hayatta mucizeler
de varm! Ben, byle bir n yayordum !
lrsem, Hatralar Ne Olacak?
Herr Kolze, ayaa kalkt. Btn duvar batanbaa kaplayan kitaplna
giderken durdu:
Daha bir ka gn nce dnyordum. Ben lp gidersem, bu paket ne
olacak, iki muhterem lnn vasiyetini benden sonra kim tutacak diye Siz
bunu benden yle bir zamanda aradnz ki, vermemem mmkn deil! Belki
daha nceleri olsayd, sylemezdim, saklardm. Ama artk ben de babamn
ld yalardaym Size teslim edeceim.
Sonra birden yznn btn izgileri katlaarak bana bakt ve ehadet
parman yzme doru sallayarak:
Eer Padiahnzn vasiyetini yerine getirmeyecek kadar stsz karsanz
kendimi de onlarn iine katarak sylyorum lnn ahm srtnzda
tayacaksnz!
Hepimiz heyecan iindeydik. Yaadmz, tarihin byk ve dramatik
paralarndan biriydi. Herr Kolze, kitapln alt srglerinden birini itdi,
stste ylm kitaplarla dolu idi buras. Eildi ve kitaplar teker teker
karmaya balad. Kendisine yardm edecek oldum, beni eliyle durdurdu.
"Hayr, bu hizmeti ben yapmak istiyorum. Zaten babama verdiim sz

tutamadm. Bari bu kk zahmetin zevkine varaym."

Koca koca ciltleri kaldrrken, yzn kan kaplyordu. Fakat dediini yaptm ve
ayakta iini bitirmesini bekledim. On dakika ka'dar sonra en dipten bir paket
kard. Drt yanndan hl rengi solmam bir mavi kurdel ile bal idi. Bana
uzatt:
Buyrun, aradnz emanetlerdir.
Bir hazine uzatyordu bana. Ne yapacam kestiremiyordum. Yar aknlk
iinde sordum:
Borcumuz?.
Dnyann en babacan yzn bana kaldrd:
Borcunuz mu?. Evet, borcunuz NAMUSLU OLMAK
Eline sarlp ptm. Bu insanlk tablosu karsnda ocuk gibi alamaktan
kendimi alamadm sylemeye mecburum.
Kesine giderken o babacan sesiyle konutu:
Ehh, imdi birer konyak daha ieriz ya!.
nc kadehlerimizi yudumlarken konuuyordu:
Sizden ahsm adna tek bir ey rica ediyorum. Adm aklamaynz. Geri
benm yam, hi bir eyden korkulmayacak bir yatr ama, yine de sorgu
karsnda kalmak istemem. Biliyorsunuz, burada bir devrim oldu. Herkesden
olduu gibi benden de kymetli eyalarm ve kymetli evrakm iin bir bildirge
aldlar. Size samimiyetle sylyorum, neyim varsa yazdm. Ama bu "Hatralar"
aklmdan kmt. Belki, 'malm saymadm, belki kymetli olduunu
hatrlayamadm iin olacak, bildirgeye koymay unutmuum. Bunda bir su
olacan sanmyorum ama, yine de soruturabilirler, bu yata karakola
gitmenin ho olmayacan takdir edersiniz.
Adm ve adresini aklamayacamz Herr Kolze'ye sz verdim. Bu sz
tutuyorum, nk Kolze, dnyann bu en iyi insanlardan birinin gerek ad
deildir, takmadr. Gerek ad, hatralarn asl ile birlikte saklanmaktadr.
te, kinci Abdlhamid Han'n 58 yl nce yazdrd ve benim tam otuz yl
peinden kotuum Hatralarn hikyesi.
"Kalmasn lemde Allahm hi bir hakikat nihn"
smet Bozda
ABDLHAMD'N DLEKES
Abdlhamid'in, ldrlme ve be parasz kalma tehlikeleri iinde Devlete,
Millete, Meclise ve Askere hitaben Selanik'ten gnderdii dilekenin tam metni.
(Sadeletirilmitir)

Devlet, Millet, Mebusan ve Askere Dilekemdir.

325 senesi (1908) Nisann drdnc sal gn akam Ayan ve Mebusan
tarafndan seilmi Tebli Heyeti, hayatmn teminat altnda olduumu ve her
trl taarruzdan uzak bulunduunu, olum Abdrrahim Efendi ve
yaknlarmdan bir ksmnn nnde, ailemin iitebilecei bir ekilde sylediler
ve tebli ettiler.
Gecesi de Ferik Hsn Paa, beraberindeki ordu ileri gelenleri ve subaylarla
gelerek Tebli Heyetinin szlerini doruladlar; hayatmn hi bir surette
tecavzlere ve taarruzlara hedef olmayacan, ikinci ve nc Ordu ile asker,
hayatmn korunmasnn kefili bulunduklarm ve btn milletin o yolda
teminatta bulunduunu ve Selanik'te hazrlanan yerde tam bir sayg iinde
oturabileceimi syleyerek, ayet bu noktada tereddt edilirse, birlikte arabaya
binerek ve elime rovelver vererek Tanr esirgesin bir tecavz vukuunda nce
kendisini ldrmekliimi, vallah, billah, tallah kelimelerile yemin ve Kuran
erifi de getirip ona da el basacam sylemi ise de, "Haa, Allah esirgesin, ben
katil olamam" diyerek teminat ve yeminlerine inanlp husus trenle Selnik'e
gelindi.
Burada grdm nazik muamele ve zabitlerin korunmam hususunda
gsterdikleri gayretler gerekten takdire deer. yi ve kt, fakat hlis niyetle
otuzdrt sene, vallahi ve billahi, geceligndzl devlet ve millete hizmet
eyledim, eyhlislm Efendi vastasiyle ettiim yemine aykr bir hl ve
harekette bulunmadm. Merutiyet aleyhine nfuzumu kullanmadm,
stanbul'daki asker hdisesinde vallahi malmatm yoktur, te buralarn
yeminle temin ederim.
Biraderim rahmetli Sultan Murad hazretleri, yirmialt yl mr srp
maiyyetlerinde bir ok harem aalar ve rahmetli Hayreddin Paa'ya. hizmet
etmi olan Server Aa ve gerei kadar bendegn ve saire bulundurdu: Saray
hazinesinden ve mutfandan her trl yiyecek, iecek ve dier gerekenler
kendileri iin tertip ve rahat mr srmeleri iin her ekilde hazrland. Rusya
askeri(nin) daha Ayastafons'ta bulunduu bir kargaalkta Ali Suavi olay
kmas zerine Marnileyh hazretlerini hemen yanma alp, ortalk yatnca
yine eski yerine gnderildi ve vefatlarna kadar, korunmas ve arkalanmas
noktasnda ne lde dikkat ve gayret harcand ve aileleri, benim ailem
lsnde aylk ald ve hasta ve illetli bir vcuda sahip olduklar halde, bunca
mddet her trl arzusuna ulamak suretiyle yaadklar apak ve sonra
lmleri ne yolda vuku bulduu dahi hususi doktoru Rza Paa'nn raporu ile
bellidir. Vefatlarndan sonra, aileleri fertlerine kendi evldm gibi bakarak
refahlar ve huzurlar iin hi bir ey esirgenmedi. Hatt, marnileyh
hazretlerinin muhterem haremi ba kadnefendi, akll ve dindar olup, sz
geen Server Aa aracl ile ailemle birlikte maa aldka, memnuniyetlerini
bildirmek iin yazd teekkr mektuplar, hl Saray'daki evrakm
arasndadr.
Oullan Selahaddin Efendi'nin aleyhimde bulunacana inanmam; dpedz
uydurmadr.

teinde bulunduum felketli hlin anlalabilmesi, ylece hlsa edilebilir: Bir

ok iylim ve bir ok evldm olduundan, stanbul'da bulunan olum
Nureddin Efendi, kendi annesi ile dier yal kadnlardan mteekkil aile
fertleri, bugn de bir ekmek parasna muhta haldedirler. Maam, imdilik
burada (Selanik'te) idareye yetmekte ise de, stanbul'dakilerin nafakalarna
yardm edecek derecede deildir. Bununla beraber, bu mahrumiyetin
kaldrlmas hususunu Devlet ve Milletin dikkate alacana eminim. nk
btn servetim ve varlm msadere edildi. Perian ve merhamet edilecek bir
halde kaldm.
Bu tafsilattan maksadm unlardr:
nce kendimin, sonra evlt ve ayalimin hayat her trl tecavz ve
taarruzlardan uzak olduu hakknda yaplan vaitler ve teahhtler, Ayan vs
Mebusn ve Devlet ve Asker tarafndan teminat ve karar altna alnsn; bu
karar da ak bir dille, resm ve yazl olarak tarafmza tebli edilsin.
Daha sonra, oturmakta olduum Altini kk, namma satn alnsn ve
hayatmn sonuna kadar oturmaklm iin bana tahsis edilsin.
Ve en sonra, hizmetimde bulunanlarn ahs hrriyetleri kendilerine tannsn
te dileim u eyden ibarettir; zira, can korkusu insan iin her an
lmdr. Hayat ise kutsaldr, ondan gvensizlie dmek gibi felket olmaz. Bu
sebeple, belirtilen art karara baland ve yapld takdirde, nasl istenir
ve kimin huzurunda gerekirse, bankadaki varlmn teslimine dair kd
yazmaya ve imzalamaya hazrm. Servetimin Asker iin muhafaza edildiini, bir
gerek olarak syleyebilirim. Varlm, keke daha ok bulunsayd da, hepsim
birden Ordu'ya brakmak erefine eriebilseydim.
Cenab Hakka kasem ederim ki, bu geici dnyada tek maksadm yalnz Devlet
ve Millete dua etmek ve sayl gnlerimi bulunduum yerde tamamlamaktr.
Kesinlikle baka bir fikrim toktur.Arzu olunacak surette teminat vermee
hazrm. Bu sebeple, ibu arzuhalimin Mebusan Meclisi'nde okunmas ile,
byk milletimin ve merutiyet devletinin grnmekte olan hamet ve atfetine
nisbetle, ehemmiyetten uzak olan sz geen dileklerimin kabuln rica
ederim.
17. Cemaziyelhr, 327 ve 22 Haziran, 325
(29 Haziran 1909)
Abdlhamid
Mahmut evket Paa'nn Cevab
Sultan Abdlhamid'in dilekesi zerine gazaba gelen Hareket Ordusu Komutan
Mahmut evket Paa'nn Abdlhamid'e gsterilmek zere 3. nc ordu
kumandanlna gnderdii ve kitabmzn 142. nci sahibesinde sadeletirerek
yaynladmz telgrafn tam metni.
ifre

Harbiye Dairesi
6011
nc Ordu Kumandanlna
C. 24 Haziran, sene 325.
Geenlerde Hakan Sabk'n verdii cevapta, nukudu mevcudesini ikinci ve
nc ordularn ikmali nevaks iin ita eyledii ve Altini kknn namna
mubayaas ile emri hak vukuunda yine hkmete terkine muvafakat olunmak
iin eref ve namusu askeriyyeye iltica eyledii beyan olunuyordu; imdi baka
artlar temhid olunarak taalll gsteriliyor.
Hakan marnileyhin hayatlarna Osmanl Ordusu zmindir, Ordunun bu
zaman mevut iin, byk kuvvei teriyyeden ibaret olan Meclisi ayan ve
Mebu'sn'n zamm talep olunuyor ve kendilerinin elyevm Osmanl Ordusunun
yeddi muhafazasnda bulunduklar derhtr edilmiyor. Osmanl Ordu'su
hayatlarna zmin iken baka teahhdt talebinde bulunmasnn ordunun
namus ve erefi askerisini muhil olaca ve her sene tebeddl etmekte olan
Meclisi Ayan ve Mebusan reisleri tarafndan bu babda verilecek varakai
teahhdiyyenin bir kymet ve ehemmiyeti hakikiyyesi olmayaca feramu
olunuyor.
Bu hlin ordu zabitannca duyulduu takdirde husule getirecei sui tesirtn
derecat takdir olunmaldr. Buras da ol veh ile bilinmelidir ki, kendilerinin
vefat halinde bankalar mevduatnn hkmete elde edilmesi asan olacaktr.
bu telgrafnamenin kendilerine iraesile beraber hakan marnileyhe
betekrar mracaat buyurunuz; Almanya'dan celp olunan banka memurlar bir
hayli vakit hli intizarda bulunamyacaklarndan iar sabk vehile memurlar
huzuruna kabul ile kendilerine verilecek hesapnameyi imza edip
etmeyeceklerini sureti katiyyede reniniz; er bab namusun nasayihini ism
etmeyerek
u
hali
felkete
duar
olmalarna
sebeb
olan
tab'
mtereddidnelerini terk ile hareketi merdanede bulunmalarn kendilerine
halisane arz eyleyiniz, cevabnza muntazrm efendim.
25. Haziran. Sene 325 Hareket Ordusu Kumandan
Birinci Ferik Mahmud evket
nc Ordu Komutanl, ertesi gn yukardaki telgrafa cevap vermi olacak
ki, daha ertesi gn Mahmut evket Paa, aadaki telgrafla 3. nc Ordu
Komutanl'na yeni talimat vermektedir.
nc Orduyu Hmyn Erkn Harbiyye Dairesi
nc Ordu Kumandanlna
C. 26. Haziran. 325(Sadeletirilmitir.)
Sabk Hakan tarafndan Mebusan Meclisi ile Orduya hitaben yazlp posta ile
gnderilmi bulunan dilekenin dikkat nazarna alnaca ve lene kadar hayat
hmynlarnn Ordunun garanti ve kefaletinde emniyet altna alnaca ve

mrnn sonun kadar Selnik'de braklp stanbul'a nakle'dilmeyecei beyn

ve oturmalar iin Altini kknn nam hmynlarna satn alnmas
kararlatrldndan, bu kerre Doye Bank'dan alnacak paradan bedeli
denmek zere sat muamelesinin hemen yaptrlmas rica olunur.
27. Haziran, 325
Bu Telgraf emri zerine hazrlanan ve Sultan Abdlhamid'e verilen "derkenar"
da aynen yledir:
Derkenar:
Sabk Hakan Abdlhamid Han hazretlerinin hayat hmynlarnn Ordunun
garanti ve kefaletinde olarak teminat altna alnm olduuna ve
marnileyhin mrnn sonuna dek Selnik'de braklp stanbul'a
nakledilmeyeceine dair Birinci ve kinci Ordu Mfettii ve stanbul Hareket
Ordusu Kumandan Mahmut evket Paa hazretlerinden gelen, sureti yukarda
yazl telgrafta belirtilen teminat pekitirerek sunarz.
22. Cemaziylhr, sene 1327 ve 28 Haziran, 1325
Erkn Harbiyye Reisi
Mirliva
Hakan marnleyhinnc Orduyu Hmyn
Muhafaza memuruKumandan
KolaasFerik
Rasim Celleddin bin FazlMehmet Hadi
Erkn Harbiye Birinci ube Mdr
Kaymakam smail Halil Recai Manastr.
Padiaha Bir Suikast hbar ve Abdlhamid'in Tutumu
Ondrt yl Mabeyin ktiplii yapm, daha sonra Dahiliye Nazn olmu Reit
Bey, zamn zaman Abdlhamid'in gadrine de uramtr. Bu bakmdan
yaynlad hatralarn ciddiyetine gvenilebilir Reit Bey, kitabnda unu
anlatyor:
"ahit olduum vekayiden biri de udur: Bir perembe sabah Bkre
sefaretinden bir ifre geldi, atk. Diyordu ki: Romanyal filn adam sefarete
mracaatla nmzdeki Cuma gn azl Derghmdaki camiye selmlk resmi
ifas iin terifi ahane vuku bulursa, suikasta maruz kalacan ve camiin
civarndaki mecralara dinamit konulmu olduunu mahremne haber veriyor.
Mesuliyeti, muhbire aitolmak zere arz malumat ediyorum."
Bu telgraf yazan,, eski Mabeyn ktiplerinden Kzm Beydi. Bu zat, ahsnn,
memuriyetinin namus ve haysiyetini tamamile takdir ile icabna ihtimam eder,
doru szl, doru zl bir insand. Bu Jurnalin isaline (ulatrlmasna)
tavassuta (aracl) da mazur idi. nk evvela tavassuttan intinkf (vaz

gemesi) muin (Koruyucu) sfatile crme itirak demek olurdu. Saniyen,

dnyann hi bir tarafnda hi bir memur, ayn halde baka trl hareket
edemezdi. Nitekim, jurnalin ne maksatla ve ne taraftan haber verildii aka
anlalmakla beraber, Baktip Sreyya Paa da derhal arza mecbur oldu.
Padiah, Cuma gecesi camiin civarndaki su ve hela yollarnda bir tahariyat
(aratrma) icra ettirdikten sonra, ertesi cuma gn selmlk resmini orada icra
ve cuma namazn o camide eda etti.
Fakat bir daha sazl camiine gitmedi.
Sazl eyhi Zafir efendi, kimseye zarar vermez, devlet ilerine karmaktan
ekinir ve gerekten mutekit bir demdi. Sultan Hamid'in bu zat nasl
tandn bilmiyorum. Efendilii zamanndaki zht ve salhna ve duasna
mstecap olacana itimat etmi olmas ihtimalidir. Senede bir iki defa o camiye
Selmlk eder, eyh'in bu suretle de duasn alrd. Serencebey yokuunda,
fakat aradaki bo bir arsadan dolay, Sazl derghnn karsna yerlemi olan
Ebl Hda, eyh Zafiri'nin bu iltifat seniyyesine alen haset ederdi. Kendisinin
mazhar olmad ereften onun da mahrum kalmas iin tertip ettii bu yalanc
jurnali, Hariciyye Nezaretinde bilmem ne ile muvazzaf ve her halde kendisine
mntesip Vais efendi isminde serseri bir levanten vastasile Bkre'e
gndererek oradan takdimine Sefareti mecbur ettiini ve bu dolambal yolu
ihtiyar etmesindeki klfetin uydurduu jurnalin sahibini korkutarak Padiah
nazarnda drmek emeline mstenit bulunduunu, hle vakf olanlarn hepsi
derhal anladlar; Padiahn da bu meyanda bulunduuna inanmak isterim.
Lkin telkkinin mahiyeti ne olursa olsun, her eye ramen Ebl Hda'nn
maksa'd hasl oldu."
Cemal Kutay: Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, sayfa: 5558
Yayna hazrlayann notu:
Bu belge, bir ok bakmdan Abdlhamid'in hatra defteri ile ilikilidir. zellikle
Abdlhamid'in en ok stnde birleilen noktalarndan birisi, onun vehimli ve
korkak olduudur. Oysa, gvenilir bir kaynak olan Reit Bey'in anlattna
gre, bu olaydaki tutumu ile ne korkaktr, ne de vehimlidir. stelik aklldr da.
nk ihbar deerlendirmi, camiye giden yollarn stndeki su yollarnda bir
arama yaptrdktan sonra, ertesi gn pervaszca bu camiye giderek Cuma
Namazm klmtr. Eer vehimli ve korkak olsayd,Cuma Selmln baka bir
camide yaptrmas pek kolay ve tabii idi.
Bir daha bu camiye gitmemesi ve eyh Zfir Efendiye ve azl camiine bir daha
uramamas sebebine gelince: Hatrlanaca gibi Abdlhamid hatralarnda
Ebl Hda'dan ok yararlandn, onun yolu ile Hindistan ve Trkistan'a
derviler gndererek Rus ve ngilizleri tedirgin ettiini, kendisini bir istihbarat
ajan olarak kullandn, hatta ngilizlerle gizli mzakerelerde aracln kabul
ettiini yazmaktadr. Kendisi iin bylesine gerekli bir kimseyi kskanla
srklediini fark edince, bir daha Sazl Camiine gitmemesi ve eyh Zfir
Efendi ile ilikilerini gevetmesi dikkatli bir devlet adam politikas gtd
fikrini kuvvetlendirir.

Reit Beyin Hatralar

Eski Dahiliye Nazn Reit Bey (Rey) hatralarnda Sultan Hamid iin unlar
anlatyor.
(Sadeletirilmitir.)
"Osmanl Padiahlar iinde, Sultan Abdlhamid kadar ahsen namuslu, afif ve
devlet hazinesine deer vereni azdr. kinci Abdlhamid tahta gemeden nce
kendi siyasetine kar olacaklarn tahmin ettii adamlar bile okam, tahtna
merdiven yapm, padiah olduktan sonra da onlar bir mddet iyi tutmu,
fakat sonra birer bahane ile birer tarafa uzaklatrmt. Merutiyet
inklbndan sonra Abdlhamid'i ktleyenler, onun kibirli, azametli, kimden
gelirse gelsin hi bir itiraz dinlemeyen bir adam olduunu da sylyorlard.
Fakat gizli kalan birok hakikatler, acele verilen bu hkmlerin biroklarn
deitirecee
benziyor.
Abdlhamid,
kendisine
ballklarndan,
sadakatlerinden emin olduklarnn mtalalarna ve itirazlarna deer verir,
onlar dikkat ve alka ile dinlerdi. Makl bulduklarn yerine getirmekten adeta
haz duyar, onlar takdir ve taltif ederdi.
Abdlhamid'e itirazlarn pervaszca yapanlardan biri de hazine khyas Hasan
evki Beydi.
1318 (1902) Ramazannn 15. nci gn Topkap Saray'nda Hrkai Saadeti
ziyaret treninden sonra Sultan Abdlhamid Hazinei Hmayun'da mahfuz
bulunan nc Sultan Mehmet'in muhteem ve murassa sorgucunu istemiti.
Yavuz Sultan Selim'in kurduu gelenee uyarak Hasan evki Bey, mutd
kimselerle beraber sorgucu hazineden karm, gm bir tepsi iine koyarak
Badat Kk'nde Abdlhamid'e sunmutur. Hazine khya's huzurdan
ktktan sonra, ba mabeyinci Hac Ali Paa'ya demi ki:
Efendimizin ulu ecdad Hazinei Hmynlarna bir ok eyler koymular,
vermiler, fakat buradan bir habbe bile karmamlar ve almamlardr. Eer
evketmap efendimiz bu sorgucu gtreceklerse, dorusu ben kullarn ok
mahzun edecekler!.
Ba mabeyinci bunu Sultan Hamid'e arzedince O: Ben bunu muvakkaten
alyorum, kzm Aye'ye yaptracam taca rnek tutacam. Bayramn birinci
gn iade ederim, demi ve yazd bir senedi de uzatarak ilve etmi:
unu da kendisine ver.
Abdlhamid zamannda muayede merasimi (Bayram treni) bazen Dolmabahe
Saray'nda, ok kere de Yldz Saray'nda yaplrd. Bu yl da Yldz Saray'nda
yaplacakt. Hazinei Hmynda kadife torba iiride muhafaza edilen altn taht,
her yl olduu gibi arife gn, yerinden husus merasimle karlm, Saraydan
gelen kapal bir arabaya konarak hazine khyas tarafndan yannda be, alt
kii olduu halde, Yldz Saray'na gtrlmtr. Muayede treni bit
tikten sonra Hasan evki Bey Abdlhamid'in senedini Hac Ali Paaya vererek:
Ltfen sorgucun iadesini temin 'buyurunuz! Demi. Bamabeyinci huzura

girmi, mnasip bir dille sorgucu hatrlatmak isteyince Abdlhamid:

Senedimi getirmi mi? demi ve:
Evet evketmeap efendimiz buyurunuz!
Diye takdim etmitir. Abdlhamid sorgucu iade ederken:
Hasan evki Bey'e selm ahanemi syle ve kendisinin vazifeinaslndan
memnun olduumu da tebli et. u yz altn da ver, bayram harl yapsn!
demitir. Hazine khyas sorgucu ve ihsan ahaneyi alp kranlarn
Padiahn ayana yz srerek belirttikten sonra, Topkap Saray'na gelmi, yz
altn beraberinde bulunan arkadalarna datmtr.
Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi yazan Cemal Kutay, tarihinin
6176 sayl sayfasnda Namk Kemal'i beraat ettiren mahkeme kararndan
bahsederken yle diyor:
" Cinayet mahkemesi reisi Abdlltif Suphi Paa, Kemal (Namk Kemal)
hakknda beraat (yahut vazife d) karar verdi. O gn cinayet mahkemesi bir
da kadar bykt ve mahkeme reisi bir da tepesi kadar yksekti.
Bu srada bir byk adam ve bir yksek adam daha vard: Sultan Hamid!
Kemal hakknda beraat (yahut vazife d) karar veren mahkemenin reisine,
Abdlhamid, kin beslemiyecek kadar byk ve yksek oldu ve bu karardan
CEMAL KUTAY: Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi Sahife 6324 30
31
sonra Abdlltif Suphi Paa'y, defa Evkaf ,iki kere Maliye ve bir kere de
Ticaret Nazr yapt.
Bu beraat kararn veren mahkemenin azasndan Lebib Efendi de, yine
Abdlhamid, zamannda resm yerlerin en yksei olan Temyiz mahkemesi ba
Mddeiumumiliine geti ve Bl rtbesi ald ve kendisine birinci rtbeden
Osman ve Mecd nianlar altn ve gm, imtiyaz madalyalar verildi.
Abdlhamid Devrinin nl Bankerlerinden Zarifi Anlatyor:
"Osmanl ehzadeleri iinde Hamid efendi kadar tutumlu, hesabn bilen,
sermaye ve sermayeyi deerlendirme hesaplarnda bilgili bir zat tanmadm. Bu
zellii daha fazla hasb idi. Fevkalde zeki, hzl bir anlaya sahip, her eyin
pf noktasndan bilgili olmak iin gayret eden, karsndakini sknetle
dinleyen bir ahsiyettir. Yznden ne dndn anlamak imknszdr.
Fakat, ehzadelii zamanndan beri sapland fikirler vardr. ok ge gvenir,
fakat gvencini basit hadiseler karsnda bile duraksamadan geri alrd.
Kendisi ile'srekli ve kopmayan mnasebetler salanmasnn ok zor olduuna
inanmmdr. Bir noktada tereddt ettii ve phelendii zaman, konuyu
ustalkla o noktaya getirir, phe ve endielerini pekitirmeye alrd. Bu
duygusunun, pein verilmi kararlarda bir eit mantk ve vicdan huzurunu
salamak iin kendisini etkilemek anlamnda olduunu syleyebilirim.
Mithat Paa'nn memleketten uzaklatrlmas olayn duyduum zaman ok

endielenmitim. Memlekette bir ka

Not: Cemal Kutay genellikle Abdlhamid'e muhabbeti olmayan tarihiler
arasnda bilinir.
rklk kabilirdi. Bu his ve dncelerimi mabeyin miri Sait Paa'ya aka
Syledim:
Paann (Mithat Paa) ayda yaptn saatte yktnz. Neticelerden
ekinmiyor musunuz? Dedim. Bu szlerimi Sait Paa Hnkr'a arz etmi olacak
ki, aradan uzun zaman getikten sonra bir gn bana, u sitemli szleri syledi:
ayda yaplanlar saatte yksak bile, neticelerini idrak ederek bu
kararlar aldmz anlalmaldr. Bu bizim saltanat hukukumuzdur.
Ve, benim bir ey sylememe frsat brakmadan konuyu ustalkla deitirdi.
KAYNAK:
CEMAL KUTAY
"Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri" tarihi
Sayfa: 626667
Abdlhamid ve Kolera
Dr. Osman evki Uluda (VakitYeni Gazete) nin l Kasm 1974 tarihli saysnda
1892 kolera salgnndan bahsederken Sultan Abdlhamid hakknda (intak
hak) kabilinden yle yazyor:
Hastalk yine Msr'dan atlayarak zmir'de yaylmt. Oradan memleketin baka
taraflarna ve stanbul'a bulamt, stanbul doktorlar arasnda koleray
tanyanlar oktu. Ancak, sarayda bulunan doktorlar kolera bahsinde ikiye
ayrlmt. Bunlardan bir ksm hastaln kolera olmadn sylyordu. Saray
mensubu doktorlar arasnda (mikrop) a inanmayanlar bile vard. Bunlar
padiaha yakn bulunmalarndan istifade ederek fikirlerini tek bir surette
yayyorlard ve bu yzden mcadele tedbirleri alnamyordu.
Bizzat padiah Abdlhamid sarayn eme ve musluklarndan ald sularla
muhtelif ieleri doldurarak ayr ayr kimyagerlere (bakteriologlara deil)
gnderiyordu. Ald raporlar karlatrnca muhtelif ayrlklar gryordu.
Btn bunlar onun vehmim arttrdka arttryordu. Bir taraftan hekimlerin
birbirini tutmayan szleri, bir taraftan lmlerin art Sultan Hamid'i pek
sinirlendirmiti. Padiaha en yakn bulunan hekimler, sadece onun vehmini
gidermek iin szler sylyorlard.
Bu esnada ortaya gen bir hekim kt. Byklar bymemi olan bu hekim
Avrupa'dan henz gelmiti. Kendisi cild ve firengi mtehasss idi ama, ok
cevval ve girgin olduu nispette pervaszd. Babas, eskiden Asker Tbbiye
Mektebinde baktip Muhtar Efendinin tesiri henz unutulmad iin saraya
girebiliyordu. Bu adam, geenlerde kaybettiimiz Doktor Cell Muhtardr. Cell
Muhtar o vakit hastaln kolera olduunu celdetle syleyen ve bu hususta en
ileri giden bir zattr. Bu zat davas tahakkuk etmedii takdirde her trl

fedakrla raz olduunu sylerken, sarayda ona dudak bkenler vard.

Padiah birbirine aykr olan hekim fikirleri arasnda arm olmakla beraber,
Cell Muhtar'n iddiasna kymet verdi ve ii ecnebi mtehassslara brakmay
kararlatrd. (Pastr) ile muhabereye geti. Ondan yardm istedi. Daha evvel
(Pastr) messesesinin kurulmas iin onbin altn gnderen Trkiye (Pastr)
tarafndan seviliyordu. Padiah da ona ayrca birinci rtbeden murassa Osmani
nian gndermiti. (Pastr), padiahn mracaat zerine, kendi adamlarndan
en deerlisi olan (antimes)i stanbul'a gnderdi ve onun sayesinde hastaln
kolera olduunu renince tavsiyelerini tatbik etti. Az zamanda kolera malup
edildi.
Ba dmanlar arasnda tbbiyeliler bulunmakla beraber, O, tbbiyeye hizmet
etmekten geri durmamtr. Abdhamid, eline geirdii (antimes)i iltifatlara
bomutur. Ona hediyeler, ihsanlar vermitir. Hatt ona Bl rtbesi bile
tevcih etmitir. Zamane airleri bu vak'ay yle hicvederler:
Tertemiz apkayla gelmiken bu ehre (antimes)
Rtbei bl ile giydirdiler bir yal fes!
Padiah Abdlhamid, ortalkta kolera hafifleyince artk ilerin yoluna girdiini
gren (antimes) e daha ok vaadlerde bulunarak Trkiye'de kalmasn ondan
rica etmi olmakla beraber, o Paris'te yapaca eyler olduundan bahsederek
dnmekte srar etmitir. Bunun zerine padiah yine bizzat (Pastr)e mracaat
ederek (antimes) i Trkiye'ye vermesini rica etmi (Pastr)den de onu
kendisinden istememesini sa kolundan mahrum edilmemesini rica ederek,
Trkiye iin onun kadar faydal olabilecek bir hekim seip gnderecei vaadini
alnca artk srardan vazgemitir. Mehur (Nikol)n Trkiye'ye gelip yerlemesi
ve uzun mddet de almas bu hadisenin eseridir ki, Trkiye, bakteriyoloji
ilmini ona borludur.
Saray Nasl alrd?
"Hi aldanmam olmakszn iddia ederim ki, o zaman Bakitabet Dairesi,
intizam, inzibat, muameltta sadelik ve sr'at itibariyle Babali'ye ve dier
Nezaretlere faik idi. Burada hi bir kt parasnn kaybolmasna hi bir
muamelenin kontroldan kamasna imkn olmad gibi, ilerin srncemede
kald da vaki deildir. nk Bakitabet Dairesine girip kan mesaili bizzat
Abdlhamid kontrol ederdi. Dairei kitabete gnderilen herhangi birka tezkere
ve arizay vrudu akabinde Hnkr'a baka taraflardan ha
ber verirlerdi. Dairei kitabet vastasiyle tebli olunan iradeler hakknda gn
gnne Abdlhamid'e hesap vermek mecburiyeti de vard. Bu itibarla, bir
taraftan Padiahn sk murakabesi, dier taraftan ktip beylerin samim
vazifeinaslklar, daire muameltn makine gibi iletmekte idi.
Bakitabet dairesinin vazifesi hkmdar ile, devair resmiye arasnda tebli ve
tebella vasta olmaktan ibaretti. kinci ktip, Ba mabeynci, mabeynciler,
husus ifre kalemi vastalaryla Hnkra arzolunan baz muamelt ile
bendean ismini tayan kimselerin vasta olduklar jurnaller mstesna olmak

zere, btn maruzat resmiye, Bakitabet kanalndan geer, burada kayd

olunarak Hnkr'a takdim olunur, gerek bunlarn cevaplar, gerek re'sen sdr
olan iradei seniyeler bu daireden lzm gelenlere tebli edilirdi.
Maruzat u suretle Saraya gelir idi: Mlki ileri Sadrazam, ilmiyyeye mteallik
umuru eyhlislm, Bahriyyeye bu ktlar. Bahriye Nzn, umuru
askeriyyeye taalluk eden maruzat Serasker, Tophaneye ve Mektibi askeriyyeye
ait olan evrak Tophane Miri, Hazinei Hassaya ait umuru Hazinei Hassa
Nazr takdim ederdi. Padiaha resm tezkere gndermek, yni, byk kda
yazl resm maruzatta bulunmak hakk bu Nezaretlere mahsus idi. Bunlardan
maada dier Nezaretlerin kffesi maruzatta bulunabilirse de, bu maruzatn
adna "husus" derlerdi.
Sultan Hamid Babli ve dier Nezaretlerden gelip torba iinde kendisine
takdim olunan tezkerelerden kabul ettiklerini, her birinin arkasna tarih
koyarak,gene Dairei Kitabet'e iade ettii zaman bunlar bir zarf iinde
gnderirdi. Sultan Hamid, zarf iinde ka tezkere varsa, zarfn stne bunu ve
saat kata teslim olduunu iaret eder, zarfn arkasna da imza yerine (malm)
kelimesini yazard. Bu zarf getiren adamn vazifesi bir makbuz senedi almaktr.
Bu makbuz senedine zarftan kan tezkerelerin adedi ve her
birinin numaras ve kimin getirdii yazlr, altna Baktib imza ederdi. Sultan
Hamit bu makbuz senedine o kadar ehemmiyet verirdi ki, behemehal eline
teslim olunmasn isterdi."
Sultan Hamid'in Ruhaniyetinden stimdat
Mabeyn Baktibi TAHSN PAA'nn Hatratndan.
Nerdesin, evketli Sultan Hamid Han,
Feryadm varr m brigna?
lm uykusundan bir lhza uyan,
u nankrbak gnahna!
Tarihler ismini and zaman, Sana hak verecek, hey koca Sultan; Bizdik
utanmadan iftira atan Asrn en siyasi Padiahna!
Divne sen deil, meer bizmiiz! Bir rk iplie hlya dizmiiz! Sade deli
deil, edepsizmiiz! Tkrdk atalar kbleghna.
Sonra, cinsi bozuk, ahlk fena, Bir sr tredi, girdi meydana. Nerden kt
bunca veledi zina? Yuh olsun bunlarn ham ervahna!
Rza Tevfik
Mithat Paa'ya ngiliz Sefirinden Gelen Mektup
Mithat Paa, henz Trkiye'ye dnmeden, Girit adasnda bulunduu gnlerde
ngiliz Sefiri Sor Austin Layard'n bir mutemedinden 3 Ekim 1878 tarihli
aadaki mektubu almt.
Altes;

Sefir Sor Austin Layard bana dedi ki: Sadarette bulunduunuz sralarda her
gn sofranza oturan adamlardan birinin, Rus Generali gnatiyef'e para
mukabilimde casusluk ettiine dair eline gayet kesin deliller gemi. Sadk bir
adamnz olduunu zannettiiniz bu casus, safranzda konuulan eyler
hakknda her gn Rusya Sefirine muntazaman raporlar vermekteymi.
Sefir cenaplar bundan baka Padiahn etrafnda para almakta olan adamlarn
bulunduunu da haber alm. Altesiniz hakknda Abdlhamid'in vehmini tahrik
edenler ve bunun sonucu olarak uzaklatrlmanza sebep olanlar da bunlarm
Bu sebeple Sefir hazretleri, Abdlhamid'e sizden bahsederken, ok ihtiyatl bir
dil kullanmak zorunluunda kalyormu ve sylediine gre, Viyana'da
bulunduunuz bir srada, Padiahn ihsann reddetmi olmanz da fena tesir
yaratm.
Sefir cenaplarndan aldn talimat zerine, Altesinize unu da bildirmek
isterim ki, Abdlhamid, her ne kadar sizi bir aralk Girit'e Vali tayin etmeyi
dnm ise de, Sefir, elinden geldii kadar buna engel olmaya alm. Zira,
Girit'deki honutsuzluk azalmayaca iin, ne yaplsa beyhude olacak ve
bymekte devam edecekmi. Zaten, memleketinize faideli olabilmeniz iin,
mutlaka bundan daha yksek bir makama gemeniz icap ediyormu Sefir,
Altesinizle bir yerde buluup grmeyi ok arzu ediyorsa da, buna, imdilik
imkn grememektedir. Kendisi ile gizli olarak yazmak istediiniz takdirde,
Sefiri ok memnun edersiniz.
Sefir, sizin ahs itirakiniz olmadan, Trkiye'de devam edilecek slhatn
byk glklerle karlaacana kanidir, ngiltere'nin Dou'da takip etmesi
en uygun olacak politika ile, Trkiye'de yaplmas lzm gelecek slhat
hakknda vereceiniz fikirler, Sefir tarafndan byk bir ehemmiyet ve alka ile
telkki edileceinden phe etmeyiniz. Sefire, dorudan doruya yazmay daha
muvafk grdnz takdirde, benim vastamdan byk bir gven iinde
faydalanabilirsiniz. Sizi erefimle temin ederim ki, Sor Austin Layard ile
yapacanz yazmadan kimsenin asla haberi olmayacaktr.
Hrmetlerimle
ngilizlerin nl Bavekili Disraeli, Lord Salisbury'e Abdlhamid iin unlar
yazyor:
"Avam Kamarasnn 'Mavi Kitap'n evirtmi.
Foster'in Bulgar sorunu zerindeki sylevlerini de okumu! Hem de bir tek
kars var. Bir Roxalana! Acaba bir muhteem Sleyman olabilir mi?.
Mithat Paa'nn olu Ali Haydar Mithat, hatralarnda aynen unlar yazyor:
"Mithat Paa zmir'de tevkif olunduu zaman, mahrem bir vasta ile kladan
haremine bir mektup gndermiti. Bunda yle diyordu:
Siyah kapl anta iinde bir mektup var. Bu mektubu, Londra'da 6 avenue
ndia'da Mr. Meyer'e gnderiniz; olmad surette ise, mahvediniz.
Gnderilmee vakit ve imkn bulunmad iin, mektup validem tarafndan

imha edilmiti.
ehadet haberi geldikten sonra, Validem beni yanna ararak mahvedilen
mektuptan maada dier evrak, mezkr siyah antadan kard ve Franszca
yazlm olduklar iin birer birer hepsini bana okuttu. Bunlarn iinde mehur
Gambeta'nn Mithat Paa'ya hitaben yazd mektuplara da tesadf ettim.
Cumhuriyet idaresinden birok bahisler vard. Fakat o zaman yam, bu
mektuplar tam manasiyle anlamama msait olmadndan, Valideme sadece
tercme etmekle iktifa ettim. Validem mektuplar hemen elimden alarak,
kimseye buna dair bir ey sylemememi tenbih ettikten sonra yakt."
Namk Kemal'in tutuklu bulunduu srada babasna gnderdii istintak
pusulasnn 3 numaralsnda aynen yle denmektedir:
Mustantikler: Sen bana birka adam toplayacak da Sultan Murad'
arayacakmsn. Sen "Padiaha, verilen maa oktur, yzbin kuru maala
erife biat e'delim," demisin.
Kemal: Lkrdlarn beyninde tenkkuz var. Sultan Murad tarafdar isem, erife
biati tervi etmem. erife biat fikrindeysem, Sultan Murad' aramaya ne hacet?
Ben padiahn inayet didelerindenim. Hukukunu hem bilir, hem de muhafaza
ederim.
Hatt Kanunu Esas'den hkuku saltanata mteallik olan bendleri kaldrp
daettikleri zaman, huzuru hmayuna en evvel ben feryatnameleri
yetitirmitim. Bu hezeyanlar kim ihtiyar ediyor?.
Sleyman Paa hatralarnda; Mithat Paa ve yaknlarnn "Hediyei askeriyye"
cemiyeti ile, "Asakiri milliyye" cemiyetlerinin kurulduunu, bu cemiyetlerden
Mithat Paa'nn Saray'a malmat vermediini renmesi zerine, Cemiyetin
bakam Ziya Paa (air) ya:
" Bu millet askeri tekili hususunda, Zat ahane'ye malmat verilmi midir?
diye sual ettim. Ziya Paa cevaben:
Bilmiyorum, fakat zannederim ki o yolda bir muamele cereyan etmemitir,
dedi. Onun zerine:
Benim evde misafirlerim var, gidemem. Fakat siz doruca Mithat Paa
hazretlerine gidiniz; ve Askiri Milliye tekili meselesini Zat ahane'ye arz ve
istizan etmesini ve Avrupa'da bile Askiri Milliyye, mparator ve Krallarn
emriyle tekil ve kuat olunageldiini benim lisanmdan olarak arz ediniz.
Dedim. Dorusu Ziya Paa dahi:
Re'yiniz makul ve mlahazanz becdr. imdi gider sylerim, dedi. Ziya Paa
o akam (Mithat Paa'nn) devlethanelerine giderek takrir etmesi zerine,
intibah ve kabul etmeleri iktiza ederken, katiyen ehemmiyet vermemi ve Zat
ahane'ye de arz etmemi olduklar muahharan anlald. Hatt Hediyei
Askeriye Cemiyetinin ve Askiri Milliye Patrdlarnn katiyen ref'u ilgas
hakknda sadr olan iradei seniyyei takdirmz zerine marnileyh
hazretlerine (Mithat Paa'ya).

 Bendeniz Ziya Paa ile, kibetin bu hale mncer olacam ve Askiri Milliyye
meselesinin, haki pyi ahaneye lzum arzn ihtar etmitim. Size 'sylemedi
mi?. Diye vaki olan istizahma kar:
Hayr, bana byle bir ey sylemedi.
Buyurmulard. O srada Kse Raif Efendi dhi hazr idi.
Paa'nn yanndan ktktan sonra Raif Efendi yanma gelerek:
Paa yalan syledi! Ziya Paa, ihtarat aibenizi tebli etmiti. Hatt ben de
hazr idim. Lkin paa mhimsemedi," dedi.
Namk Kemal'in srgn gittii Midilli'den gnderdii mektuplardan paralar.
Midilli'ye varr varmaz, kz Feride Hanm'a gnderdii mektuptan:
"Selmetle Midilli'ye vasl olduk. Amma grsen, ne kadar gzel yer. Seni
dnmesem, hi buradan ayrlmasn istemiyeceim."
Trk Tarih Kurumu Kitapl 499 numaral dosya
Namk Kemal'in arkada Manastrl Rfat'a gnderdii mektuptan:
"Rakip lsn de Allah cenneti lda yer versin, srrna mazhar olduk. Yani
stanbul'dan def ol da, maan da al, harcrahn da veririz, mlkn iinde
nereye cann isterse oraya git, dediler. Biz de Midilli'yi intihap ettik. Buras,
cennetten ayrlm da dem olanlar istikbl iin yeryzne inmi
zannolunacak kadar gzel bir yer Yalnz bir fenalk var: Ahlkm bozacak
Meer devlete hi bir hizmet etmeden maa almak ne tatl bir eymi "
Sleyman Nazif: "ki Dost"
Olu Ali Ekrem Bolayr el yazsyla yazlm hatratnda Babas Namk Kemal'in
Midilli'ye gidiini yle anlatyor:
"Sultan Hamid hapishaneye bir adam gndererek (1) her ne kadar mahkeme
beraatine karar vermise de stanbul'da kalmas, aleyhinde yine birok
klkller karr. Benim hatrm iin, ya Girit, ya Midilli adasna gitsin demi.
Babam Midilli'ye gitmeyi tercih etmi. Padiah Kemal'e Hazinei hassa'dan be
bin kuru maa tahsis ettii gibi, iki yz kayme harcerah da vermi "
Namk Kemal'in Olu Ali Ekrem Bolayr, babasnn Midilli srgnnde
oturduu evi anlatyor:
"Ev mi?. Hayr. Koca bir konak!. Uzun, ucu buca grnmez gibi uzun bir sofa
ki, stanbul evleri gibi geni, dar tahtalarla deli Bu tahtalar da simsiyah
zerlerine basldka oynuyorlar. Sofann iki ucunda, dar, uzun iki sed yahut
kerevet. Ortasnda ve sa tarafta hayli geni bir sed daha. ki tarafnda odalar,
odalar Geni sed deliydi, oraya karak oturduk "
(1) Hapishaneye padiahn ricasn gtren, Mir Ahmet Haindi PaadrNamk
Kemal, Abdlhamid tarafndan Midilli mutasarrf tayin edildikten sonraki
durumu, olu Ali Ekrem Bolayr'n kaleminden:

"Namk Kemal kknde gecelik entarisi ile oturuyor, bir gn bile giyinip te
hkmet konana gittii yok. Sancan btn umuru, ite bu gecelik entarili
Mutasarrf Bey tarafndan idare olunup duruyor!. Memurlar, birer ikier
hkmet konann merdivenlerinden inerek kk'e geliyorlar, msveddeleri
tashih ettiriyorlar, emirleri alyorlar.
Ehemmiyetli ileri Kemal, nce tahrirat ktiplerinden Hseyin Efendi'ye
(Sadrazam Hseyin Hilmi Paa) sonralar yine ktiplerinden Baha Bey'e dikte
ettirerek yazdryor, Konsoloslar da Mutasarrf Bey'i bu kknde ziyaret
ediyorlar ve Kemal'in alaturka gecelik entarisi ile, donunun paalar sarkarak,
ayaklarnda terlikler, gs bar ak olarak kabul etmesini ho gryorlar "
Ali Ekrem Bolayr'n Trk Tarih Kurumu'nun baslmam eserinden.
Kiliseler Kanunu
"Mebusn Meclisi"nde "Kiliseler Kanunu" mzakere edilirken, zmir Mebus'u
Seyyit Bey'in (Seyyit elebi) Meclis krssnden syledikleri
Sultan Abdlhamid, Balkan Devletleri'nin Osmanl Devleti aleyhine
anlaabilmelerinin sebebini bu kanuna balar ve karlmasn byk hata
sayar.
Seyyit Bey (zmir) Arkadalar Huzurunuza mnhasran Yce Meclisi gafil
damgasndan kurtarm olmak iin kyorum. (O O Ne demek sesleri) Evet,
Honeos Efendi Tekrar ediyorum: Yce Meclis'i gafil damgasndan kurtarmak
iin!. Bu bir perdedir ki, bunun arkasnda, yni din perdesi altnda dil perdesi
altnda, kavmiyyet ve milliyet oyunu oynanyor. Etniki Eterya'nn yapt ve
yapmakta olduu uursuz oyunun, bu sefer Bulgarlara da bulamas isteniyor.
Oyuncular da ayn, yalnz sahneler baka. (Bravo sesleri, alklar, soldan
grltler, kapak sesleri) Msaade ediniz. Bu kadar yzyl, kiliseye, manastra,
sinagoga hahamhaneye kesinlikle dokunmam "La ikrah fiddin" dinde zorlama
yoktur demi, bir vicdan hrriyetinin muhteem eseri olan islmiyet, ne iin
imdi kalksn da Srplarn, Ulahlarn, Bulgarlarn, Rumlarn kilise ve okullarna
karmak iin o dinin devletine kanun karsn?. Hayr efendim, hayr Btn
mesele, kilise ve okullar ne srerek, politika olarak imdilik konuulmasn
istemedikleri gizli maksadlarnn olumasna imkn hazrlamak, sonra yzler
indeki maskeyi drmektir!
Biz, devlet olarak, huzur ve sknu yaratmak iin bu kanunu karacaz,
fakat bu kanunu kabul etmekle hi bir eyin bitmediini ve belki de yeni
gelimeler gstereceini unutmayacaz. Bu esas kabul etmezsek, yni bu
gerei imdiden grmezsek, yakn gelecekte kilisenin arkasna saklanm olan
eteciler, komitaclar, devletin birliini allak bullak etmee ahd etmi
ihtillciler, Rumeli'yi kana boyayacaklardr. Bunu, u krsde konuanlarn
byk ounluu da biliyorlar, fakat ne bileyim efendim, bu krsden gerek
niyetlerini saklamak iin bu iki yzllk, affedersiniz, bir siyaset gerei
diyeyim, det hkmne gelmi oluyor.
Onun iin rica ederim, imdi "Kilise uyumazl" adn tamak suretiyle, daha

ismiyle geree uymayan bu kanunu, iin gerei olarak kabul edelim, amma
aldmz bu tedbirin gerek iyzn de bilelim. (O srada, salona girmi olan
Kozmidi Efendiye bakarak) Hah, ite Kozmidi efendi hazretleri de gelmiler Bir
daha tekrar edeyim: Bu kanunu kabul etmekle, hkmetin kiliseler ve okullar
sebebleri ile
ri srlerek dkmekte olduklar kanlarn ve ustalkla saklanm olan
maksatlarn hkmete de bilindiini iln etmi olacaz. Bundan sonraki
gelimelerin ise, nasl belirleneceine dikkat etmeyi bir mukaddes vazife
sayacaz; nk, hi kimsenin kiliseler uyumazlm hkmetin kendi haline
brakarak bundan faydalanlm olduunu zannetmesine izin vermeyeceiz "
(Alklar.)
"kinci Merutiyet Meclisi Zabtlarndan
Mithat Paa'nn Avrupa'dan Trkiye'deki Arkadalarna Gnderdii Paralar
Mithat Paa'nn Sadaret Mhrdar olan Hamdi Bey anlatyor:
"Paa srgn edilirken zzettin vapuruna Bb l'ce memurmuum gibi
giderek, kendine veda edip mbarek elini ptm iin, Bursa'ya
srlmtm. Biraderim, daha sonra Suriye Valisi olan brahim kr Paa'ya
meclp (bal) ve hrmetkar olan mefruat fabrikatr Narlyan Efendi'den,
benim iin her ay be yz kuru alr, Bursa'ya elden gnderir, onunla
yaardm.
Biraderim daha sonra anlatt ki, kendisi, Narlyan Efendiye her ay ba gittii
zaman, orada baz kimseleri grrm. Bunlardan teha (rkmek) edermi.
Narlyan Efendi bir gn demi ki:
ekinmeyiniz!. Sizden nce kan zat, Kayazade Reat beydir. Mithat Paa
hazretlerinin yetitirmesidir. Kendisi, mahpus, olan air Namk Kemal Bey'in
ayln gtrr. Dieri ise, Teodor Kasap'n yeenidir. O da Mithat Paa'nn
Avrupa'dan gnderdii paray mahpus olan amcasna gtrr."
Cemal Kutay, Trkiye Hrriyet ve stikll Mcadeleleri Tarihi
Cilt: XII.
Namk Kemal'in yazd (Osmanl Tarihi) adl eserinin bana konmak iin yine
Namk Kemal tarafndan yazlm olan bu iir, baz yorumculara gre gya,
kitabnn baslabilmesi iin Abdlhamid'e irin grnmek sebebile yazlmtr.
Bunlar, (Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi)nin 15. cilt ve 8804
sahifesinden alyorum:
"Senv hamd o sultan cihanrya ayandr.
Ki, her vak'a nizaml adline bir baka burhandr.
Tevarihi cihann mektebi ibretde her bahsi,
Fnni hikmetinden bir mkemmel dersi irfandr.
Resuli ekreme syestedir enva teslimat

Ki, ehrb selamet er'i pkinden nmayndr;

Mukaddes hulk rabbanisine ins melek meftun
Mbarek zat nur ansine mevl senhandr.
Hda razdir elbet tnahremn bezmi feyzinden
Kimi li mutahhardr, kimi esahb rdvandr;
Cihann nsfn gark ettiler envar mana,
O ferrtb hal hirebahi ehli hsrandr.
Duas hazreti sultan Hamidin farzdr, zira,
Hilfet mesnedinde mukted'y ehli imandr.
Hda bir rtbe mamur eylemesin, devrindekim
mlk Desinler: imdi dnya cenneti adn ile yeksandr.
Namk Kemal'in 2. nci Abdlhamid iin yazlm bir baka iiri
Namk Kemal'in damad
Menemenlizade Rfat Bey'in
Yazma Mecmuasndan alnmtr.
Say: 63
ad hamd o hday lyezle Kim, kudreti hakimi cihandr. Tarihi tahavvlt
kevnin Her bahsi kemaline niandr. ad tesliye f ahri kinata Kim, zbdei
hkmi kn fekndr. er'indeki rahmet adalet Hakdan bize hcceti emandr.
Ashabna, Al'ine demdem ad tarziye vird arifndr. Kim, her biri evci
ihtidada Bir sabitei ziya feandr. Her lhza duai padiah hls ile ziveri
zebandr, kbal kemal ile denilsin Eyyamna: zneti cihandr.
Metinde geen baz kelimelerin Trke karlklar:
ad: say olarak yz (100)
Hamd: Ycelterek meth etmek (Allah iin kullanlr)
Lyezel: lmsz.
Kevn: Vcut bulmak, olmak
Tesliye: Teselli vermek, teselli verici
Zbde: z, hlsa
Kn: Olu, yaradl
Hccet: Kuvvetli vesika
Al: Soy
Vird: Sk sk tekrarlamak
Eve: En yksek, zirve

htida: Hakk bulmak

Fean: Sac
Ihls: Temiz kalp, doruluk
Zeban: Dil
Sena: Meth etmek
Burhan: Kuvvetli delil
Fnun: Bilgiler
Hikmet: Felsefe
rfan: Tanr vergisi olgunluk
ayeste: Lyk.
Teslimat: Burada "itaat" anlamnadr
ehrab selamet: Allaha kan yol
er'i pkinden: Aydnlk ilah kanunundan
Hulki rabbani: Tanr gzellii
Senahan: vc, yceltici
Al'i mutahhar: akpak soy
Rdvan: Cennetin bekisi olan melek
Envar iman: man nuru
Ferr tab: Gsz mahlklar
Hire bah: Bulank, akn
Mukteda: rnek tutulan
Rehl: Tutan, birletiren,
Yeksan: Her zaman, ebed.
Rusya'da Osmanllara Kar Sava Nasl ln Edildi?
(Sadeletirilmitir)
Rus ar ikinci Aleksandr, Londra protokolnn reddini haber ald zaman
Norovoski'de bulunuyordu. Hemen Petersburg'a dnd ve saraynda hususi,
fevkalde bir meclis toplad. Hariciye Nazr'nn mtalsndan sonra, mparator
ayaa kalkt ve gsndeki salibi (Ha) kararak kutsad:
Harp edeceiz ve Trkleri Avrupa topraklarndan ebediyen kovacaz, dedi.
Gen grandkler, heyecan iinde "sava sava " diye barmaya baladlar,
leri gelenler arasnda sava istemeyen sadece Maliye Nazr idi. Fakat Bavekil
Prens Gorakof, u szlerle ar destekledi:
ki yldr ortal velveleye veren bu mcadele, Rusya'ya, Balkan Slavln

tehlikeden korumazsa, Devletimizin geref ve itibar mahvolur. Kald ki, Osmanl

Devletinin en zayf zamandr. Bu devlet, kurtulu iin ve Avrupa medeni
devletleri arasnda yerini alabilmesi iin, eline geen son frsat da kaybetmitir.
Bu hareketiyle Dnyada itibar ve sevgisini bsbtn yitirmitir. Onun bu
zayfl ve k halinden yararlanmak, bizim iin yz yllardr beklediimiz
kutsal bir andr.
Bavekilin bu szleri, meclisin bilhassa san ve hret peinde olan gen
generalleri tarafndan uzun uzun alkland. ar, u szlerle toplantya son
verdi:
Balkan meselesi, bizim iin eref ve namus meselesi halini almtr. Ruhl
Kuds, elbette bizi himayesine alacak ve Ayasofya'nn nazenin burcu, hill'in
tasallutundan kurtarlacaktr. Allah, bu mutlu gn bize vadetmitir. Vazife
bana!.
Meclis daldktan sonra sava d kalmakta direnen Maliye Nazr Gospodin
Golovin istifa etti ve ar, yerine savatan yana olan Nersekski'yi tayin etti.
Cemal Kutay
Trkiye Hrriyet ve stikll Mcadeleleri Tarihi
93 Sava Mnasebetiyle Birinci Merutiyet Meclisi Mabusannda Yaplan
Mkazerelerde Sz Alan Halep Mebusu Ermeni Manok Karaca Efendi unlar
Sylyor:
Dnk okunan, Petersburg'dan maslahat gzarmz tarafndan ekilen
telgraftan anlaldna gre, Rusya dev
letinin verdii notasnda, ulu Osmanl Devletine kar muharebeye hazrlanm
ve hatt kendisini sava olarak ortaya koymutur. Bu devlet, devletimize
hcum etmek iin uzun yllardan beri hazrlanmakta ve vesileler aramaktadr.
zellikle, Rumeli kt'asnda Hristiyan vatandalarmza son defa olarak
bulduu vesile, slv himayesi maddesi idi. imdi, telgraftan anlalyor ki,
umum hristiyanlar dahi himayeye kalkm. Ben, hristiyan ve Osmanl
mlknde bulunan hristiyanlarn byk ksm olan Ermeni milletinden
bulunduum iin, umum hristiyanlara da dahilim. Ve bu sebeple, bu konuda
fikrimi sylemeye hakkm vardr. Ermeni milleti, beyz seneden beri ulu
Osmanl Devleti'nin yan banda olup, her vakit aramakta olduu hukuka
devlet sayesinde nail olmutur. Geri baz eyletlerce uygunsuz durumlar
karlm ise de, bu konuda oluan eilimlerin devletimiz tarafndan zamann
artlarna gre gereine baklmtr.
Biz, Ermeni ve hristiyan bulunduumuz mnasebetiyle iln ederim ki, Rusya
devletinin himayesine muhta deiliz. Bu szm milletim ve zellikle Halep
vilyeti dahilinde bulunan btn milletler namna duyurulmasn ve
yaynlanmasn isterim. Rusya'nn iddia eyledii himayeyi, hibir zaman ve
hibir suretle kabul etmeyiz vene de muhtacz ve onun hukuk d mdahalesi
aleyhine mal ve canmzla, hash her trl fedakrlkla dnyann sonuna kadar
alp reddederiz. Ve en evvel yzne patlayacak silh, zel maksatl fitneleri

iin sahte olarak himayesini talep ettii hristiyan dindalarmzn silhdr. Biz,
hibir zaman mslman arkadalarmzdan ayrlmadk ve ayrlmayz,
(olaanst alklar)
"Birinci Merutiyet Meclisi Zabtlar" ndan
93 Sava Mnasebetiyle Birinci Merutiyet Meclisi Mebusannda Yaplan
Mzakerelerde Sz Alan Suriye Mebusu Hac Hseyin Efendi Konuuyor.
(Sadeletirilmitir)
Bendeniz lykiyle Trke sylemiyorsam da zrm makbuldr. Efendilerim,
bendeniz Suriye mebusuyum. Her yerden ziyade Suriye'de eitli milletler
vardr; Bahusus hristiyanlarn her eidi vardr. Fakat eriat sayesinde ve
saltanat sayesinde karde gibi yaamaktayz. teki Osmanl vilyetlerinde dahi
byle olduunu anladm. slv himayesi, Hristiyan himayesi gibi bahaneler
birbuuk yldan beri grlyor. Bunun ne maksat zerine uydurulmu
olduunu Suriye Hristiyanlar bilirler. Diyorlar ki, biz himaye istemeyiz; Bizim
Padiahmz vardr, eriatmz vardr, kanunlarmz vardr. Rahatsz olursak
bunlardan himaye isteriz ve bu himayeye ularz.
Buraya geldim, grdm ki Allaha kr Osmanl mlknn hepsi bu fikirdedir,
te bugn muhterem mebuslar bu yksek hey'ette ilerini dktler. Teekkr
ederim. Padiahmz, Devlet byklerimiz, askerimiz sayesinde stikllimizi
muhafaza edebiliriz.
Canm efendim, hristiyanlar tarafndan Rusya'ya bir dileke mi gitti, bir mebus
mu gnderildi, himaye mi istenildi ki, u Ruslar bu davaya kalkyor?
Sylendiine gre birka fesat gitmilermi; Fakat Fransa, ngiltere, Almanya
gibi byk devletlerin hepsi hamiyetsiz de yalnz bir Rusya m hamiyetlidir?
Evvel, o kendi evini temizlesin de sonra darya baksn.
"Birinci Merutiyet Meclisi Zabtlar" ndan
Abdulhamid le Bir Grme
Birinci Dnya Sava iinde Memleketimize gelen Gazete de Lausanne muhabiri
Jean Felixe'in Sultan Abdlhamid'le Beylerbeyi Saray'nda yapt mlakat:
"stanbul karlar altndayd. Sava felketi, Osmanl mparatorluu'nun tarih
bakentinde iddetle duyuluyordu. O gn ok erken kalktm, iimde, meslee
yeni balayan ve o ana kadar tarihe yn vermee alm hi bir insan
grmemi tecrbesizlerin heyecan vard. Geri benim birka saat sonra
karlaacam insan, phesiz ki, grebildiklerimden bambaka bir insand.
Jn Trkler'in uzun ve etin mcadelelerden sonra tahttan indirmee muvaffak
olabildikleri ikinci Abdlhamid'i ziyarete gidiyordum.
Buna on yla yakn bir sre iinde ulaabilmi tek yabanc tarihi idim. Tahttan
indirilen Sultan evvel Selanik'te l tini kkne gnderilmi, sonra Balkan
Harbi dolaysiyle Selanik tehlikeye girince, stanbul'a getirilmiti. Yannda,
sadece haremleri (Eleri) ve hkmet tarafndan yannda bulunmaya memur
bir ka adam vard. Onun, ne iki selefinden birincisi Abdlaziz gibi hayatna

kymasndan korkulurdu, ne de ksa bir zaman tahtta kalm olan Beinci

Murat gibi ikiye ve vehme dkn olarak ruh ve beden zaafndan endie
edilirdi.
kinci Abdlhamid 1844 ylnda dnyaya gelmiti. Su anda 74 yandayd.
Geirdii hareketli mcadeleli, heyecan verici maceraya ramen akl ve beden
kudretinin yerinde olduu syleniyordu. Hatt misafir edildiim Tokatlyan
otelinde tantm Arap Milliyetilerine bal ve Veliaht Vahidettin Efendi'nin
yakn olduu iin hayatn gbel kurtarabilmi, Franszcay salacak bir
aklk ve rahatlkla konuan mnevver bir Osmanl, bana gizlice, o gnk
hkmet ileri gelenlerinin baz nemli meselelerde, Abdlhamid'in fikrini arac
kullanarak renmek istediklerini aklamt.
ttihat ve Terakki ileri gelenleri, svire'nin, memleketleri hakkndaki fikir ve
kanaatlerine byk bir ehemmiyet veriyorlard. svire Maliyecilerinden M.
Possard'n aracl ile tandm Cavit Bey, ada Maliye konularn hakkyle
bilen, zeki ve cerbezeli bir zatt. Osmanl mparatorluu'nun Maliyesini
dzeltmek ve gelitirmek gayretindeydi. Fakat her inklp memleketinde olduu
gibi, askerler karsna byk engellerle kmlar, zellikle savaa girme
kararna kar olmas, Enver Paa ile arasn am, vaziyeti gletirmiti.
Cavit Bey'in, Fransz kltrnn tesiri altnda ve Memleketinin kurtuluu iin
tarafsz kalmay istediine, hatt bu uurda pek ok altna inanmaktayd.
Abdlhamid'le grmek hususunda direniimin sebebini bile renmek
istemedi:
Bu mlkkat arzunuz sadece meraktan gelmese gerektir. Bununla beraber,
aleyhimizde de olsa, tarihe hizmet edebilecek tesbitlere elimden gelen yardm
yapmakla kendimi grevli sayarm. Fakat size hatrlatmak isterim ki,
muhatabnz, emsaline devrimizde az rastlanan zek ve tecrbeli bir Devlet
badr. Benliine hkim, vehimden istibdat ve korkunun yaratt zulm hevesi
olmasa, kendisi, zek ve bilgi bakmndan Avrupa hkmdarlar arasnda
parlayacak bir insan olabilirdi. Sanyorum ki sizi de tesiri altnda brakacaktr.
Daha sonra rendim ki, Cavit Bey bana bu konuma msaadesini byk
glklerle elde edebilmiti. Hatt Sadrazam Talt Paa'ya, benim, bu tahttan
indirilmi Sultann ahsna ait ve svireli bir messese ile ilgili konuyu
greceimi sylemiti. nk Padiah Sultan Beinci
Mehmet Reat, ehzadelii zamannda urad basklarn hl tesiri altndayd
ve btn Osmanl Hanedan mensuplarnda, Abdlhamid'e kar hrmetle
kark korku ve nefret mahede ediliyordu.
Beraberimde Hariciye Nezaretinden bir zat olduu halde, evvel skdar'a
getik ve oradan bir araba ile Beylerbeyi Saray'na doru yola ktk. 1917
senesi bitmek zereydi. Harbin mukadderat da, Osmanl Devletinin bal
olduu Merkez Devletler aleyhine gelimekteydi. Fransa, tamamen igal
edilememiti, ngiltere, gn getike kuvvetleniyor, Amerikan mdahalesi tesirli
bir hale geliyor du. Memlekette kayg ve mitsizlik balamt. Savasn sefaleti
yolardan geen insanlarn zayf ve solgun yzlerinde bile grlebiliyordu.

Baklaryla Dnceleri Okuyan Adam

Saray muhafaza altndayd. Bizi karlayan muhafz subay, bir yabancnn
Abdlhamid'i ziyarete gelmi olduunu grnce hayretini gizlemedi. Sabk
padiahn rahatsz olduunu, bu yzden odasndan pek kmadm, hatt
tahttan indirilmesinden sonra da brakmad marangozluk almalarm
odasnda srdrdn syledi. Sahiden heyecanlanmtm. Onbe dakikalk
beklemeden sonra, olduka stlm byk ve geni bir odada, beni ayakta
karlayan, sakallar aklam, beli bkk, fakat gzleri zek ve merakla
ldayan yal adama baknca ilk hkmm u oldu: "Bu adam, baklariyle
dnceleri okuyabilen bir adamdr." Nitekim saate yakn sren
konumadan dnerken, ilk mahedemin hakl olduunu anladm ve bundan
gurur duydum.
Sabk Sultan, bana nezaketle yer gsterdi, ne zaman geldiimi, ne i ile
uratm sordu. Gerei renince hayretini gizlemedi, phe ile yzme
bakt. Hakk vard. Kendisinin tarafsz bir memlekete bal bir (Sivil Hariciyeci)
ile grmesine nasl msaade edebildiklerini anlayamamt. Bunda, ahs iin
tertiplenmi gizli maksatlar olup olmadn gzlerimden ve halimden anlamaya
altn hissettim. Yine ayan hayret bir hogryle ki bunun Cavit bey'in
aracl ile ve ahsnn tesiri ile olduuna inanrm gelen Hariciye memuru, bizi
yalnz brakmt. Muhatabmla samimi hasbhalde bulunduktan sonra
kendisine teminat vermek ihtiyacn duydum. Cavit Bey'in dostu olduumu,
Hkmet ileri gelenlerinin, bu ziyareti gemie ait ve bir svire messesesini
ilgilendiren ticar bir konuya bal olduunu zannettiklerini syledim. Sabk
Sultann elinde siyah, iri tal kehribar bir tebih vard. Sesi tok, konumas
dzgnd. Kelimeleri dnerek sylyor, fakat dncelerini anlatmakta hi
glk ekmiyordu. Arzumu rendii zaman, dudaklarnda ac bir glmseme
dolat:
Benden ne renebilirsiniz? Seneler var ki, kendi k emde, terkedilmi
yaamaktaym. Hakkmda neler sylendiini duymu, okumusunuzdur.
Skc bir sessizlik balamt. Sabk Sultan, konuyu deitirmek isterken,
benim kendisine sormak istediimi bana sordu:
Siz Avrupa'dan yeni geldiniz. Savan sonulanmas zerinde kanaatiniz
nedir? Tarafsz bir memlekete mensup olduunuz iin fikrinizi syleyebilirsiniz.
Kanaatimi, savan tilf devletleri lehine bitecei eklinde arzettim, Sessizce
dinledi. Dorular gibi bir hali vard Szlerim tamamlannca kendisinin ne
dndn sordum. Dudaklarnda yine o ac glmseme, cevap verdi:
Bu sualin muhatab ben deilim. Onu bu gn sorumluluk yerinde olanlara
sormanz gerekir.
Asabi hareketlerle tebihi ile oynuyordu. Dedi ki:
Osmanl Mlknn bekas, byk devletler arasndaki uyumalar ve
atmalarla ok yakndan ilgilidir. Bu mlkn emniyeti, bir harp halinde,
denizlerde hkim olan cephe ile mterek olmakla kabildir. Savatan kanmak

imknsz hale geldii zaman, hi olmazsa, donanmas kesin surette hkim olan
devletlerin safnda mcadeleyi kabule allmaldr. nk Osmanl mlk,
taraf denizle evrili bir yarmadadr. Denizler gven altnda olduu zaman,
Rusya ve ran ile olan snrlar zerinde daha emniyetle savamak mmkn
olur.
Sabk Hakan bu szleriyle, harbin kaderi zerindeki fikrini dolaysiyle sylemi
oluyordu. Gerekten o, otuz yllk saltanat srasnda, daima byk devletler
arasndaki atmalara dayanarak varlm korumann srrn aratrmt.
Bunda da muvaffak olduu sylenebilir.
Hrriyet ve Merutiyet
Fakat benim Sabk Hkmdardan renmek istediim mevzu, onun hrriyet ve
Merutiyet hakkndaki fikirleri idi. Murassa fincanlar iinde kahveler gelmiti.
tiraf etmeliyim ki, karmdaki ihtiyarda, muhatab kim olursa olsun ona tesir
ve nfuz edebilmek hassas fazlasyla vard. Araya giren fasladan yararlanarak
sualimi sordum:
Majestelerinin ahsiyeti zerinde iddialar malmu ahaneleridir. Hrriyet ve
Merutiyet yerine, ferdi saltanat stn tutmanzn gerekesini bu gn de ayn
kuvvet ve dorulukta buluyor musunuz?
Sabk Hakan bu sualim zerine ve tahminime ayrk olarak, asla irkilmedi,
tereddt etmedi, sadece bir an gzlerini kapad, dedi ki:
Merutiyet idaresi kurmak, halkn bilgi ve idrakinin bir muhassalasdr. Bu
tevcih veya ltfedilmez. hkak edilir.
Btn sun' hdiseler gibi, sun' hrriyetler de felket getirir, ilk Mebusan
Meclisi'nin almalarn, ben, byk dikkat ve hassasiyetle takip ettim.
Devletin karlat tehlikeli olaylarn gerei ne ise onu yaptm.
Abdlhamid ve daresi
Sabk Padiahn, saltanat sresinde tenkit konusu olan, hafiyelik, casusluk,
kanunsuz bask gibi hususlar zerinde fikrini sylemek istemedii ve ancak
siyasetinin ana izgilerini savunmaya kararl olduu anlalyordu. O, halkn
seviye ve irfan bakmndan temsil ettii idareye ulaacana iaret etmek
suretiyle, her eyi halletmek istiyordu. Fakat halka Hrriyet iin liyakat
kesbedecei seviyeyi vermek de, memleketin kaderini tek bana idare etmi
olan kendisine ait temel grev deil miydi?
Bu sualimi mmkn olduu kadar yumuatarak kendisine sorunca, sabk
Hkmdar, yine tereddtsz cevap verdi:
"Ben vazifemi yaptm, dedi. Osman lkesinde hibir ceddimin devrinde,
benim padiahlm mddetinde olduu kadar mektep almamtr. Benim
saltanatm zamannda ve benden sonra yaplm olanlar meydandadr. Siz,
Hrriyeti kimlerin iln ettiine dikkat ettiniz mi? Bunlarn hepsi, benim
saltanat gnlerimde kurulmu yksek mekteplerde bilgi sahibi olmu
genlerdir. Ben, Devletin kmesi ihtimaliyle yzyze olduum anlarda,

hrriyeti kullanacak seviyeye gelmemi bir karmakark yn idareye ortak

etseydim, netice maazzallah ne olurdu? Benim iin en byk sulama,
memlekete hizmet edebilecek kiileri i bandan uzaklatrm olmamdr.
Fakat ne kadar gariptir ki, yeni idare de benim zamanmda Sadrazamla layk
grdm ayn kiilerin eline memleketin mukadderatn verdiler. Eer
bugnk hkmette benim yetitirdiim devlet adamlar yoksa, ya
mevcutlarnn kalmadndan, yahut da, artk onlarn byle bir sorumlulua
yanamayacak kadar ileriyi emniyet iinde grmediklerindendir.
Kmil Paalar, Sait Paalar, Hseyin Hilmi Paalar, fevfik Paalar, Ferit
Paalar, bunlarn hepsi, benim saltlat zamanm iinde vazife yapm devlet
ileri gelenleridir. Ben ilk zamanlarda, devletin idaresini ayn kiilere verdiklerine
ahit olunca, dorusu ok hayret iinde kaldm. Demek ki onlarla benim
aramda hibir fark yoktu. Eer bu ayn zevat, benim zamanmda baka trl
hizmet yapmlarsa, bu hal, benden fazla onlar ilgilendirir. Bu gnlerde sk sk
sz edilen vatan ak ise, bir insana, memleketine en fazla nasl faydal
olacaksa, her hal ve art iinde o ekilde hizmet grmeyi ister ve emreder. Sizde
byle deil midir? Her meden millette byle deil midir? Ben, eyrek asr aan
saltanatm gnlerinde, halef ve seleflerime bakarak, en az kan dklmesine yol
ammdr. Baz olaylar da, benim elimde olmadan hatt istemediim halde
olumutur. Bu cmlemi ciddiye almazsanz hakszlk edersiniz. Bnyesi,
tamamen merkeziyet zerine kurulmu bir devleti, bu tarzn Dnya iinde
yaamasn kaybettii gnlerde muhafaza edebilmek, dardan grld kadar
basit deildir."
Sabk Hnkrn istikbal zerine konumak istemediini anlamtm. Szleri
aklkla gsteriyordu ki yapm olduklarndan hibir pimanlk ve nedamet
duymuyordu. Ve farzmual Memleketin mukadderat zerinde yeniden sz
sahibi olabilmek frsatn ele geirmi olsa, otuz yl sre ile uygulad
politikaya devam edecekti. Abdlhamid'de, yaplmamas kendisi iin kader
kayna olabilmi nedametin izlerine asla rastlamadm.
Sabk Hakan olduka geni bir hrriyet iindeydi, istediini okuyabiliyor, hatt
hususi msaadelerle istedikleriyle grebiliyordu.Oturduumuz mkellef
denmi oda
da kitap, gazete mecmua koleksiyonlar vard. Benim onlara baktm grnce,
dedi ki:
"Bunlar zel hayatm dnp kendi kendime daldm sralarda en vefal
dostlardr. Onlarla vakit geirmek elbette ki saadettir."
Milletler ve Gelecekleri
ayan hayret bir hafzas vard. Olaylar birbirine byk bir aklkla balyor
ve itimada ayan hkmler karyordu. Bana iinde bulunduumuz Dnya
savann en az yirmibe yl nce hazrlandn syledi:
"Dnya dengesini bozan olaylar, bu dengeyi kuran olaylar gibi, bir anda
domazlar. Muvaffakiyet, gelecekteki olaylarn gelimelerini isabetle tahmin

edebilmektir. Politikaya hkim olan insanlar, gerek doutan getirdikleri gleri

ve gerekse yaayarak elde ettikleri zelliklerini ister istemez gnlk olaylara da
aksettirirler. Bu, kanlmaz bir. haldir. Bu sebeple, bir lkede politikann
deitiini iddia edebilmek iin, zellikle bata bulunann veya bulunanlarn
deimesi yetmez idarede sz ve fiil sahibi olanlarnda maziden kopmu
olmalar gerekir. Bu gnk Dnya Savandan sonra Milletlerin mukadderatn
ayn zihniyete sahip kimseler tayin edecekse, savalarn aralklarla
birbirinitakip etmesini beklemek icabeder."
Sabk Hakana, baz meselelerde kendisinden fikir alnp alnmadn sormak
istediim halde, buna cesaret edemedim. Byle bir sualin karl msbet bile
olsa syleyemeyeceini, daha dorusu soruma cevap vermeyeceini anlamtm.
Btn Trklerde olduu gibi Abdlhamid'de de, insan tesir altnda brakan
derin ve kkl haysiyet duygusu vard. Savan seb'ebini yle izah etti:
"Baz memleketlerin dierlerine gre, tabii kaynaklan
n kullanarak vardklar medeniyet seviyesi bu seviyeye varmam olan lkelere
kar tamah hissi dourur. Ortada, nzm bir kuvvette olmadndan yle bir
bahane bularak zayf telkki ettiinin zerine atlyor."
Abdlhamid, u son cmlesiyle, ne bahasna olursa olsun, saltanatl
gnlerinde, Rus ve Yunan sava hari savatan neden kandn anlatmak
istiyordu. Vakit epey ilerlemiti. Kendisinden msaade istediim zaman, artk
sabk Hakann baklarnda phe yoktu. Milletinin hakkndaki kararyle, bu
hali arasnda muazzam fark vard. Karmdaki Hkmdar, ya hislerine ve
fikirlerine ok hkim bir insand, yahut da iktidardan ddkten sonra doru
yolu aramt.
Elini uzatmad iin mukabil hibir harekette bulunmadm, nnde eildim.
Bayla mukabelede bulundu, Ayaa kalkt zaman, sol omuzunun daha eik
ve hafif kambur olduu grlyordu. Fakat ilk grnte, hkmetmeye alm
ve bu halini mezara kadar muhafazaya ahdetmi bir insann, kimseyle
mukayese edilmez tesirini brakyordu.
Koridorda, bana merakla bakan bir haremaas grdm. Alt katta benimle
beraber gelmi olan Hariciye memuru muhafz kumandannn yannda
oturuyordu. Yine beraberce ktk. Yol arkadam dzgn ve ak bir
Franszcayla mlakatn ok uzun srdn syledii zaman hayret ettim.
nki yolda gelirken hibir ey konumam, hep nne bakmt.
O akam otelde notlarm
okuyamayacan biliyordum.

gzden

geirirken

bunlar

Trkiye

halknn

Hnkr bana eyrek ar gemi olan hkmranlk devrinin mdafaas

mahiyetinde hibir ey sylememiti. Ertesi akam yemeini beraberce
yediimiz Cavit Bey, merak ve tecesssle intibam sorduu zaman, bu
kanaatimi Trk Nazrna aka syledim. Biraz dnd:
Vicdan azab ekiyor

Dedi ve fikrini izah etti:

Grtnz kimse, memlekete merut idareyi ge
tirmek vaadiyle Padiah olmutur. Elde, bugnknn ayn olan Kanuni Esas
vard. Size otuzdokuz sene nce toplanm olan birinci Mebusan Meclisi'mizin
almalarn izah etmek imknszl iinde, fikirlerimi belki hiss bulursunuz.
Fakat ben diyebilirim ki bizdeki bu Meclis, mesel Fransa'daki Konvansionla
mukayese edilemeyecek kadar tatminkrd. Fakat Abdlhamid, bu meclisten
saltanatnn daha ilk gnlerinde kurtulmak istiyordu. Bu gaye ile, nndeki
btn engelleri kaldrmakla ie balad. Bu sebeple memleket vazife ve
hizmetlerini unuttu.
Rusya ile olan sava, mnhasran vehmi ve her ie mdahalesi sebebiyle bu
kadar fec ekilde kaybettik. Kendisinden nce Krm muharebesinde
mttefikimiz olan ngiltere, Fransa ve italya, bu muharebede de bize pekl
yardm edebilirlerdi. Fakat onun takip ettii siyasetin neticesi olarak, bu
savan gayr kabili itinap olmas halinde ister istemez merkez devletler
manzumesiyle birlikte harbe girmek zorunda kaldk. Nitekim bu gnk
vaziyetimiz de, onun otuz yl takibettii siyasetinin neticesidir.
Tahtndan indirilmi padiahn bana anlattklarnn, kendi yaknlar
tarafndan nasl telkki edileceini cidden merak ediyordum. Bu yaknlar,
Hnkrn tahttan indirilmesini takipeden gnler iinde ksmen tasfiye
edilmilerdi. Trkiye'de tamamen Abdlhamid'e balanan reaksiyoner bir
hareket olmu ve asker kuvvetle bastrlan gericilik hareketini mteakip, eski
devre mensup olanlar ar ekilde cezalandrlmt. Fakat ben, daha ok
ehirden uzak, byk ahap konaklara yerlemi olan bu eski devlet
adamlarndan bazlarn bulabildim, ilerinde bilhassa Fransz kltryle
yourulmu bulunan bu yallar gemi gnlerlendiren belli bal hdise, Jn
Trklerin savaa katlmalaryd ve savan tilf devletleri lehine gsterdii
gelimeydi.
rendim ki, kulama fsldanan hdise dorudur: Ab dlhamid'in baz mhim
hadiselerde fikri alnmtr. Hatt, kendisinin ok yaknlarndan "bir sabk
sadrazam" bu ile vazifeli olarak eski mevki ve itibarna da kavumutur.
Birka gn sonra, souk fakat gneli bir havada, Beylerbeyi Saray'nn
nnden sandalla getim. Gzlerim gayri ihtiyari, Sultan Abdlhamid'in nafiz
baklarn arad. O, adamakll yalanmt. Hakknda hl ar sulamalar
vard. Nimetini grenler meydanda yoktu. Kimbilir nice gnleri, iinde otuz
yllk hkmdarln geirdii Yldz Sa ray'n saklayan sisli yamalara
bakarak geiriyor ve belki mrnn muhasebesini de yapyordu. Dncemin
bu devresinde bir sual zihnimi trmalad: Hatratn yazp yazmadn neden
sormamtm?.