1

TARHN ZNDE BR BLM: ARKEOLOJ

a) Tarih Nedir?
Almancada tarih anlamna gelen geshcichte szc Almanca geschehen (= olmak,
olagelmek)den gelirken ngilizcedeki history ya da Franszcadaki histoire szckleri kavram
asndan daha aktr. Bu sonuncular Yunanca historia (=aratrma, bilgi, anlatma) ile
historein (sormak, bildirmek) szcklerinden tremi, Latince kanalyla bu dillere gemitir.
Trkede ilka insanlarn konu edinen ykler, efsanevi masallar anlamna gelen esatir
szc ise, Arapa erh (=tarih atmak)ten gelmektedir
1
.
Tarih insanln gemiini anlatan, gemi zamanlar inceleyen bir bilim daldr. Tarih
insan olaylarnn bilimidir. Genel anlamyla tarih, insanlarn zaman ve mekn iinde
geirdikleri gelimeleri ve bu insanlarn psiko-fizik hareketlerini, bu hareketleri sebep-netice
ilikilerine dayanan ortak deerlerini aratrr ve tantr
2
.

b) Arkeoloji ve Arkeolog
Arkeoloji eski Yunancada eski olann incelenmesi demektir ve bilimsel analizler
yaparak gemiten gelen kalntlar inceleme anlamna gelir
3
. Arkeolojinin daha farkl
tanmlarn da yapmamz mmkndr.
Arkeoloji, toprak ve su altnda kalan tarihi eser ve kalntlar tespit ederek meydana
karlmalarn ve deerlendirilmelerini salayan kaz bilimidir
4
.
Arkeoloji, gemi dnemlerde yaam insan topluluklarnn kltrel ve toplumsal
dzenlerini, gnmze kadar gelebilen maddi kalntlara dayanarak aratran, belgeleyen ve
geliim srecini inceleyerek yorumlamaya alan bilim daldr
5
.
Arkeoloji, ksmen gemiin hazinelerinin kefi, ksmen bilim adamnn titiz almas,
ksmen de yaratc hayal gcnn egzersizdir
6
. Arkeoloji ilk zamanlardan gnmze doru
antik insan davrannn ve insan gemiinin bilimsel almasdr
7
.
Arkeoloji, sonsuz bir araytr, asla bir sonu olamaz; gerek bir var noktas olmayan
ebedi bir yolculuktur. Her ey deneme aamasndadr. Ve hibir ey nihayete ulamamtr
8
.

1
plikiolu, 1994: 11.
2
andarlolu, Glin, 2005: 11.
3
Wheatley- Reid, 2010: 118.
4
zelik, 2006: 11.
5
zdoan, 2011: 19.
6
Renfrew- Bahn, 1999: 11.
7
Fogan, 2008: 4.
8
Bahn, 1999: 19.
2

Tarih boyunca insanlarn yapt ve oluturduu buluntular inceleyen bilim
insanlarna arkeolog ad verilirdi. Arkeologlar somut kalntlardan hareketle gemie dair elde
edilebilecek her eit bilgiyle ve eski insanlarn yaadklar doal ortamlarda dhil, yaamn
her boyutuyla ilgilenirler
9
. Arkeolog, eski insanlarn brakt kalntlar bulmak zorundadr ve
bunlarn ou olaslkla gnmze ulaamayacak kadar yumuak maddelerden yaplm ya da
dayanksz olduu iin yalnzca birka buluntu karabilir. Oysa arkeolog, bir yky
anlatabilmek iin btn bulduklarn kullanmak zorundadr. nk gnmze kalabilen
eyadan, barnaklardan ve gmtlerden bir tarih oluturacaktr
10
.
Eer nerede arayacanz bilirseniz her yannzda gemie ait ipular bulabilirsiniz.
Bunlar insan sa kadar kk ya da Msr Piramitleri kadar byk olabilir. Fakat boyutlar ne
olursa olsun, insanlarn uzun zaman nce nasl yaadklarnn resmini oluturmaya yardmc
olurlar. te arkeolojinin konusu budur
11
.

c) Arkeoloji ve Tarih
Tarih hakknda bize bilgi veren ve tarihi anlayabilmemiz iin tanklk eden her trl
malzemeye kaynak denir. Bu kaynaklar yazl ve yazsz kaynaklar olmak zere ikiye
ayrmak mmkndr. Bu erevede gnmze gelen maddi kltr kalntlar( yap kalntlar,
heykel, seramik eya, gnlk eya ve taklar vb.) yazsz kaynaklar oluturur ki, bunlar
zerinde arkeoloji urar. Tarihi arkeolojiyi gz ard edemez. nk arkeoloji yazl belgeyi
dorular veya yazl belgenin yetmedii yerde tarihe katk salar
12
.
Yazl tarihte, insanln son be bin ylda dnyann eitli ksmlarnda elde ettii
baarlarnn son derece blk prk ve eksik bir kayd vardr. Yazl tarihin inceledii ksm,
insanlarn gezegenimizde etkin olmaya baladktan buyana geen zamann ancak yzde biri
kadardr. Sunulan tablo akas iinden herhangi bir birletirici izgiyi ve yn gsterici
eilimi sezmenin kolay olmad bir kargaa grnmndedir. Arkeoloji bunun yz kat
uzunluundaki bir dnemi inceler. Bu geni inceleme alan iinde, genel eilimleri ile bir ana
gelime izgisine ve kavranabilir sonulara ynelen st ste birikmi deiikleri gsterir.
Arkeolojinin desteiyle tarih, yazl tarih ve yazsz tarih devirlerinin incelenmesini ve tarihsel
olaylarn bir btnlk ierisinde deerlendirilmesini salar
13
.


9
Mclntash, 2004: 6.
10
Braidwood, 2009: 2.
11
Wheatley- Reid, 2010: 8.
12
zelik, 2006: 20.
13
Childe, 2009: 20.
3

d) Arkeolojinin Amac
Arkeoloji biliminin amac, gemii anlamamz salayacak somut verileri ortaya
karmaktr. Gemi de gnmz gibi saysz ayrntlarla doludur. Bu ayrntlar, yaayan
insanlar, onlarn yapm olduu nesneler ya da iinde yaadklar mekanlar gibi hepimizin
gz nndedir. Ancak gzmzn nnde duran bu ayrntlarn anlalabilir duruma gelmesi
ve birbiri ile ilikilendirilebilmesi iin arkeolog; tarihi, sosyolog, antropolog, filolog,
psikolog, kimyac, biyolog, corafyac, astrolog gibi eitli alanlardaki uzmanlarla birlikte
alarak ortaya kan verileri bir mozaik resmi ya da yapboz bulmacay birletirir gibi
gemiin resmini oluturmaya alr
14
. Arkeolojinin amac, gemie k tutarak gemii
canlandrmak, ilk a insann dnceleriyle ve bunlarn sonucu gerekletirdii yaptlarla
gnmz insanna derinlemesine tantabilmek, onu anlamasna yardmc olabilmektir. Bu
amala, eski kltr kalntlarn bulup ortaya karp, tanmlayp, aslnda uygun bir biimde
tekrar kurarak gemi kltrleri yorumlayarak aydnlatmaya alr.

e) Arkeolojinin Faydas
Gnmz insanna gemiini ve kklerini reterek geleceini aydnlatmasnda yol
gstermesidir. nsan yaradl gerei merak duyduklarn, kendisinde iyi ya da kt bir ans
olan eyleri toplama, koruma ve saklama eilimine sahiptir. Toplanlan bu tr malzemeler
bazen bir koleksiyona dnebildii gibi; bazen de basit bir biriktirmeden teye gememitir.
ster zevk iin olsun isterse bilinli olarak yaplsn, bu derleyip toplama eilimi byk
arkeolojik koleksiyonlarn, ardndan da mzelerin domasndan en belirgin etkendir. Bilinen
ilk kapsaml koleksiyonlarn, Roma mparatorlar ile Roma'nn nde gelen zenginleri
tarafndan oluturulduu kabul edilmektedir. Roma mparatorlar lkenin drt bir yanndan
getirttikleri antik eyalar, zellikle de eitli boyutlardaki heykellerle saray, ato ve villalarn
ssleme yoluna gitmilerdir; sonuta, bugnk deerli arkeolojik koleksiyonlarn olumasnda
nclk etmilerdir. Arkeoloji'nin tarihesine baktmzda insanln gemiini aydnlatma
yolunda ok eskiden beri bir takm aratrmalar yapldn grrz. Balangta tarih ve
felsefeyi aklamada kullanlan arkeoloji, daha sonra bu bamllktan kurtulmu ve bir bilim
dal kimlii kazanmtr
15
.


14
zdoan, 2002: 11-12.
15
http://www.arkeo.org/arkeoloji/12-arkeoloji-nedir

4

f) Arkeolojinin Temel eleri
Arkeolojinin temel elerini oluturan kavramlar u ekilde aklayabiliriz:
Buluntu: nsann kulland, biimlendirdii ya da etkiledii her trl tanmlanabilir
nesne buluntu tanm iine girer.
Buluntu topluluu (Assemblage): Ayn dolguda bulunan birbirleriyle ilikili
nesnelerdir. rnein; mutfak olarak kullanlan bir noktann buluntular da burayla
ilgili olacaktr. Bu nedenle bu nesnelerin tamam ise buluntu topluluunu temsil
etmektedir.
Yapm gelenei: Tanml bir zaman ierisinde belirgin buluntu topluluklarnn birlikte
gmlmesidir. Bu sayede buluntularn tm, cinsi, rengi, gibi yaplan tanm ve
tanmlamalar daha somut hale getirir.
Tipoloji: Tipolojinin esas buluntular biimsel olarak snflandrmaktadr. Bu
snflandrma ise dnemin teknik becerisini ve ilerleme sresini gsterir.
Analoji: Belirgin tiplerin, baka corafyalardaki tiplerle karlatrlmasdr. Bu
sayede trlerin yayld alan ve etkileimleri saptanr ve trlerin zellikleri
belirlenmi olur.
Tarihlendirme: ki tr tarihlendirme vardr. Birincisi greceli dieri ise mutlak
tarihlendirmedir. Greceli tarihlendirme bulgularn karlatrlarak eskiden geriye
doru sralanmasdr. Mutlak tarihlendirme ise buluntularn tarihinin
hesaplanmasdr
16
.

g) Arkeolojinin Metodu
Arkeolojinin temel hammaddesini gemiten gnmze gelen maddi kalntlar
oluturur. ne kadar eski bir dneme inersek gnmze kadar gelebilen maddi kalntlarn eit
ve miktar o kadar azalr. Bu nedenle az saydaki veriden olabildiince fazla bilgi
alabileceimiz yntemlerin kullanlmas gerekir
17
. Bunun iin arkeoloji dier bilim dallaryla
ibirlii yapmak zorundadr. Bunlar jeolojiden corafyaya, zoolojiden botanie, kimyadan
nkleer fizie kadar konusu insan ve yerkre olan tm uzmanlk alanlarn kapsayabilir.
Arkeolojide bilginin remesi aamada gerekleir; kaynak aratrmas, veri elde edilmesi
ve deerlendirmedir. Bunun dnda yzey aratrmas ve hava fotoraf ve uzaydan alglama
da bavurulan yntemlerdendir.

16
zdoan, 2011: 122124.
17
zdoan, 2002: 34.
5

Kaynak aratrmas: Her bilim alannda olduu gibi arkeolojide de kltr ya da
nesneyle ilgili daha nce yaplm bilimsel almalar saptamak ve deerlendirmek iin yayn
taramas yaplmas gerekir. Herhangi bir arkeoloji almasna balandnda, o konuyla ilgili
daha nce yaplm btn yaynlarn incelenmesi gerektiinden, kitaplk almas ve yayn
taramas dier bilim dallarndan ok daha zahmetli, bilgi ve birikim isteyen uzun soluklu bir
aamay oluturur.
Yzey aratrmas: Arkeolojinin veri elde etmek iin kulland arazi almalarnn
temelini oluturur. Yntemin adndan da anlalaca gibi, kaz yapmadan, topraa mdahale
etmeden, yzeyde grlen bulgulara gre yaplan bir n deerlendirmedir.
Hava fotoraf ve uzaydan alglama: ;Yntemin esas arazide dolaarak
gerekletirilen yzey ratrmasnn havadan yapldr. Kukusuz bu yntem, havada lm
yapabilen aletlerin ve zellikle lm teknolojilerinin gelimesiyle balantldr. Gnmzde
uydu ekimleri bata olmak zere, uzaydan alglama yntemleri de ok hzl bir geliim
gstermi ve bu daha nceleri olmad kadar arkeolojik almalara katkda bulunmutur.
Kaz: En basit ekliyle gemi dnemlerden gnmze kadar korunabilmi olan
arkeolojik dolguya yaplan bir mdahaledir. Bu geri dn olmayan bir mdahaledir ve
yaplan yanl ya da eksik belgeleme bilginin bir daha yerine konmayacak ekilde yok
olmasna neden olur.
Deerlendirme: ster yzey aratrmasnda elde edilsin ister kazdan ksn her trl
buluntunun uzun bir deerlendirme sreci vardr. Kaz srasnda bulunan bir mlek kr,
deerlendirme srecine girmeden nce tanmsz bir bulgu konumundadr. Gerek
deerlendirme tipoloji almas ve sonrasnda eitli analizlerle elde edilen bu verilerin
bilimsel olarak yeniden bir kuram balamnda ele alnmas ve baka yerlerdeki sonularla
karlatrlmasdr
18
.









18
zdoan, 2011 : 91-118.
6

TARHLEME YNTEMLER
Arkeolojik yntemler
Tabakalanma (Stratigrafi): Jeoloji alanndan arkeolojiye
aktarlan tabakalanma yntemi ayr dnemlerde oluarak st ste
ylan katmanlarn sralanmasna dayanr. Altta bulunan katlann
stndekinden daha eski olmas gibi son derece basit grnen bu
yntem, uzun sre bilim dnyasnda tartldktan sonra ancak 19.
yzyln ortalarnda genel kabul grr.
Biimbilim (Tipoloji): Ayn katman iinde, birbiri ile ilikili
olduu saptanan buluntularn, biimsel zelliklerine gre
snflandrlmasna dayanr.
Greli tarihleme: Farkl yerlerde ortaya kan buluntularn.
tipolojik benzerliklerinden yola karak tabakalanma iindeki
konumlarna gre karlatrlmasna dayanr. Bu ekilde, mutlak
ya vermeden buluntularn zaman iindeki greli yeri, birbirine gre
eski, ada ya da yeni olarak belirlenir.
Yazl kaynaklar Yaznn bulunmasndan sonra, bu sistemi
kullanan kltrlerden gnmze kil, papirs, deri, ta, kaya, mhr,
tablet gibi deiik ekillerde farkl sembollerin kullanld belgeler
gelmitir. Ancak farkl takvim sistemleri kullanmalar, bu belgelerde
belirtilen yllar ile bizim takvimimiz arasnda eletirme yaplmasn
gletirir. Buna ramen sonuta bir takvim sistemine bal mutlak
ya elde edilebilir.
Varv yntemi: Gl, deniz dibi, buzul gibi yerlerde yal ve
kurak mevsimlerin etkisiyle biriken ince katmanlarn st ste
ylmasyla bazen kalnl kilometreleri bulan dolgular oluur. Bu
katmanlarn saylmas bizi evrede olan deiikliklerle birlikte yl
olarak eskiye gtrr. Bu doal birikim iindeki herhangi bir
katmanda kltr ile ilikilendirebilen bir buluntuya rastlanmas,
tarihlemeyi kolaylatrr.

Arkeometrik yntemler
Radyoaktif yntemler: Radyoaktif maddelerin radyoaktif
yapsnn zaman iinde azalarak yarya inmesi ilkesine dayanr. Yar
ya bilinen bir rakyoaktif madde, insan ya da bulunduu ortam ile
ilikilendirilebildiinde, bu maddenin radyoaktivitesinin llmesi
bize mutlak ya verecektir.
Karbon 14 (C 14) yntemi: Btn canllarn bnyesin-
de, Carbon 12 ve Carbon 14 izotoplar eit miktarda bulunur. Canl
ldnde bnyesindeki Carbon 12 sabit kalr, radyoaktif Carbon
14 ise belirli bir hzda azalmaya balar. Yanm tahl, kemik, di,
tahta gibi gnmze kadar gelebilen arkeolojik organik
maddelerdeki Carbon 12-14 oran saptanarak mutlak ya belirlenir.
Canl radyoaktif karbonu atmosferden alr. Ancak atmosferdeki
radyoaktivite sabit olmad ve karbon yl, bizim takvim ylmzla
ayn uzunlukta olmad ve deikenlik gsterdii iin, C 14 lm
sonularnn takvim ylna uyarlanmas (kalibre edilmesi) gerekir.
Potasyum argon, uranyum kurun, rubidyum strontium ile
Carbon 14 ynteminde olduu gibi radyoaktif minerallerin dnm
sreci llr. Birka milyar yla kadar lmlerin yaplmasn
salayan bu yntemler, C14e gre daha az hassastr. Bir volkanik
katman, traverten gibi jeolojik oluumlarn iinde ya da altnda
bulunan kltrel kalntlarn tarihlenmesinde kullanlr.
Manyetik yntem (Jeomanyetizma): Dnyann manyetik
alarum oluturan (+) ve (-) kutuplar, sabit deildir. Gnmzde
rastlantsal olarak Kuzey Kutbuna yakn bir yerde olan (+) kutup,
rnein 400 yl nce New Yorka yakn bir yerdeydi; yani o
tarihlerde pusula, kuzeyi deil, kuzeydouyu gsteriyordu. Bazen
de terslenme ad verilen dnemlerde (+) ve (-) kutuplar, yer
deitirmi ve bir sre bu ekilde kalmtr. Her cismin iinde
kark bir durumda bulunan iyonlar, bu cisim yand zaman o
tarihteki manyetik kutup ynnde yeniden dizilir. Bu ilkeden
hareketle yanm ve yandktan sonra yerinden oynamam bir
cismin iindeki iyonlar, yangnn olduu tarihteki kutbu gsterir.
Manyetik kutbun hareketleri bilindiinden bu yntem tarihlemede
kullanlr. Traverten gibi baz maara oluumlarnda da iyonlar
kutba gre dizildii iin zellikle Paleolitik aa ait maara
dolgularnn tarihlenme- sinde, zellikle terslenme dnemi sz
konusuysa bu yntemden yararlanlr.
Aa halkalan yntemi (Dendrokronoloji): Aalar, yaamlar
sresinde her yl iki byme halkas meydana getirirler. Bu
halkalarn genilii, iklim koullarna baldr. Uzun mrl
aalarda burguyla yaplan lmlerle elde edilen halka gstergesi,
tarihi yaplardaki ahaplardan alnan rneklerle birka bin yllk
seriler elde edilmitir. Eski dnemlerde kullanlm bir aa, yanp
kmrleerek gnmze kadar gelebilir. Kmrlemi aataki
halkalar da ayn yntemle llr. Bu verilerin birletirilmesiyle O
8 bin ylna kadarki dnem iin bu tr seriler elde edilmitir.
Termolminesans: Maddede biriken radyasyon enerjisi miktar
onun radyasyon etkisinde kald sreye, dolaysyla maddenin
yana baldr. Biriken toplam enerjinin bir ylda biriken enerjiye
blnmesiyle enerjinin ka yldr topland, dier anlamda
maddenin ya hesaplanr. Termolminesans yntemi, maddenin
stlmasyla ortaya kan mann llmesi esasna dayanr. Baz
mineraller ve zellikle obsidiyende optik ma hznn llmesiyle
500 bin ylna kadar lm yaplabilmektedir.


h) Arkeolojinin Tarihesi
Arkeoloji herhangi bir grn kantlarnn gemite aranmasyla balanmtr. Bu
soru dini, ulusal ya da kltrel kimlik aray ya da gemite olduu dnlen nemli
bir olayn kantlanmas eklinde olmutur. Bu sre, ortaya bulgular ktka yeni sorular

* Tablo: Arkeo Atlas, Say 1.
7

dourmu ve ilgiyi arttrmtr. Dolays ile merak arkeolojinin balangcnda etkili
olmutur
19
.
nsanlar yzyllardan beri uzak gemii ve insann kkn merak etmekteydiler. M..
8. yyda grek yazar Hesiod insanln tarihsel 5 byk adan getiini yazd. M.. 6.
y.y.da Babil kral Nabonidus Dicle ve Frat nehirlerinin yaknndaki antik ehir Moundu
kazd. Onun iileri Babil yaknndaki Agadede tanra tarn tapnann temellerini
kefetti. Daha sonraki yzyllarda Grek ve Romallar ilkel atalar hakknda, kuzey
blgelerinde yaayan skitler hakknda ve kendilerini maviye boyayan kuzey-batnn
tesindeki Britinyallar hakknda youn bir ekilde merak ediyorlard. Klasik yazarlar insan
yaamnn uzun zamandr devam ettiini yazdlar. Arkeolojinin tarihi gerek anlamda Avrupa
Rnesans ile balad. Bilim adamlar ve zenginler talya ve Yunanistana youn bir ekilde
seyahat eden ve Roma sanatnn rneklerini toplayan Rnesans bilginlerinin yolunu takip
etmeye baladlar. Bu kiiler Roma villalarndaki, tapnaklardaki heykelleri bulmak iin kazak
kazlar yapyorlard. ok gemeden zengin koleksiyoncularn kasalar iyi sanat objeleri ile
doldu ve eski olanlarn allmas byk bir bilimsel ilgi alan oldu. 1738de talya kral III.
Charles M:S: 79da Vezvn patlamas ile volkanik kllerin tabakalar altnda gmlen
Herculaneum ehrini kazmak iin spanyol mhendis Jouquin de Alcubierreye grev verdi ve
yaplan kaz sonucunda birok deerli malzeme ortaya karld
20
.
Arkeolojinin bir bilim haline gelmesini salayan Joachim Winchermann (1717
1768), arkeolojinin modern kurucusu olarak nitelendirilmektedir. 1768te yaynlad
Geschicteder Kuntdes Aterhums adl yapmda insanolunun gemiini renmek iin
yaplan filolojik almalarn ve yzey kltr eserlerinin yeterli olmad, eski insanlarn
yaay ve kltrlerini renmek iin mirasna da baklmas gerektiini vurgulamtr
21
.
Arkeolojinin bilimsel anlamda sistematik almasnn temellerini ise Alman bilimci
Mller ortaya koymutur. Mllere gre eserler yapldklar aa, kullanldklar amaca,
yapldklar yere gre gruplara ayrlmal; ayrca cinslerine gre yani heykel, kabartma, resim,
seramik, sikke ve mimarlk olarak alt gruplara blnmeliydi. Napolyonun Msr seferine
katlan Champolion 1822 ylnda Msr hiyeroglif yazsn zd. 1839da Rawlinson
Mezopotamya ivi yazsn zd. Bu keifler ile birlikte Arkeoloji bilimi hzla gelimeye
balad.
22
.


19
zdoan, 2011: 55.
20
Fogan, 2008: 5.
21
Sevin, 1999: 21.
22
http://mumya.mersin.edu.tr/arkeoloji.html
8

DNYA ARKEOLOJ TARH
1533 Arkeolojide ilk devlet grevlisi Leland, Kral
VIII. Henry'nin tarihi eser memuru olur.
1558 Perugia'da ilk Etriisk mezarlar bulunur.
1610 Cartwrighl, Babil ve Persepoliste.
1612 lk klasik devir kazs; Howard. Roma'da
heykelleri ortaya karr.
1663 lk belgeleme; Aubrey. Slonehengein plann
karr.
1690 lk Paleolitik a bulgusu; Conyers, Londra
yaknndaki Grays Inn Lanede el baltas bulur.
1718 lk eski eserlere ynelik sivil toplum rgt.
Londra'da Society of Antiquaries kurulur.
1723 lk tmls kazs; ngiltere'de. Stukeley
Stonehenge yaknnda kaz yapar.
1727 lk Ortaa kazs; Fransa'da Chtenay-Malabry
kazlr.
1738 Pompeii ve Herculaneumda kazlar balar.
1744 Kuzey Avrupa'da ilk kazlar; Danimarka
Zealandda tmls kazlan balar.
1759 lk mzenin kuruluu; Bloomsburyde Montagu
maliknesinde British Museum kurulur.
1764 lk slup almalar; Winckelmannin History of
Ancient Art adl kitab yaymlanr.
1776 Afrika'daki ilk kaz; Gney Sahrada Cookhouse
kazs balar.
1784 Kuzey Amerikadaki ilk kaz; Cumhurbakan
Jefferson, Monticelloda kaz yapar.
1788 Avustralyada ilk kaz; Port Jacsonun Hunter
kazs balar.
1797 Paleolitik aletlerin ilk kez soyu tkenmi hayvan
kemikleriyle ilikilendirilmesi: Frerein Hoxne kazs
balar.
1799 l dillere yneli: Rosetta Ta bulunur.
1804 Byk mzelerin eser toplay; Atina Parthenon
kabartmalar Lord Elgin tarafndan Londraya
gtrlr.
1817 lk sistemli mze tehiri; Thompsen Danimarka
Ulusal Mzesi'nde U a Sistemi'ne gre hazrlad
tehiri aar.
1819 Babington Gney Hindistan'da megalitiklerin
kazsna balar.
1822 Champollion Msr hiyeroglif yazsn zer.
1826 Bizede bulunan insan iskeleti protohistorik
dneme tarihlenir,
1833 Tabakalanma kurallarnn belirlenmesi, Lyellin
Principles of Geology adl kitab yaymlanr.
1839 Orta Amerikada ilk aratrmalar; Catherwood
Maya kentlerini kefeder.
1839 iviyazsnn okunuu; Rawlinson iviyazsn
zer.
1842 lk sistemli Paleolitik a kazs; Boucher de
Perthes Abbevillede kaz yapar.
1846 Orta Avrupada prehistorik kazlar; Ramsauer
Hallstattta kaz yapar.
1854 svire ky evleri bulunur.

1854 Mezopotamya'da ilk zigurat kazs; Taylor
UR'daki zigurata tnel aarak girer.
1856 Neanderthal insan tanmlanr.
1859 Evrim teorisinin ortaya k; Charles Darwinin
Trlerin Kkeni eseri baslr.1859 Tarihncesi
dnemde insann varl kabul edilir.
1863 Orta Paleolitik kltrlerin tanmlanmas; Le
Moustier ve La Madelenie kazlar yaplr.
1863 Avrupa dnda ilk el baltasnn bulunmas;
Hindistan'da el baltas Pallavaram'da bulunur.
1863 Kahire Mzesi alr.
1865 John Lubbock tarafndan, ilk kez prehistorya
(tarihncesi) kelimesi kullanlr.
1868 Cro-Magnon Adam bulunur.
1876 Schliemann, Miken mezarlarn bulur.
1879 lk Paleolitik a sanat bulgulan; Altamira'da
maara resimleri bulunur.
1884 Schliemann. Tiryns'te kazlar yapar.
1894 Avrupa dnda ilk prehistorik iskelet bulunur.
Dubois, Java insann kefeder.
1897 Kafkasyada ilk kurgan buluntular; Vesselovski
Maikop'u kazar. 1900 Minos uygarlnn kefi;
Evans, Knossosta kazya balar. 1908 Balkanlarda ilk
sistemli kaz; Vasi, Vinada kaz yapar. 1921 Homo
erectus iskeletinin bulunuu; in'de Zhoukoudiande
kaz yaplr.
1922 En zengin Msr mezarnn kefi; Carter.
Tutankamon mezarn aar.
1922 Smer uygarlnn grkemlilii kefedildi:
Leonard ve Katherine Wolley, Ur mezarlarnda kaz
yapar.
1924 Hindistanda ilk uygarlklarn kefi; Mohenjo-
daro ve Harappada kazlar yaplr.
1925 Tarihncesi arkeolojide ilk kapsaml sentez
almasnn yaymlan; G. Childem The Dawn of
European Civilisation eseri yaymlanr.
1926 Leakey, Dou Afrikada aratrmalara balar.
1930 Garstang, Erihada kazlara balar.
1931 Pers uygarlnn kefi; Herzfeld, Persepoliste
kaz yapar.
1940 En zengin Paleolitik sanat buluntularnn kefi,
Lascaux maaras bulunur.
1948 lk doa ve fen bilimcilerinin arkeologlarla
birlikte almas; Braidwood,
Jar-moda kazya balar.
1949 Radyoaktif yntemlerin arkeolojide kullan.
Libby ilk radyo karbon tarihlerini yaymlar.
1952 lk sualt kazlar; Cousteau, Le Grand Congloue
batnda kaz yapar.
1959 Olduvaide ilk buluntular; M. Leakey,
Zinjanthropus boisei iskeletini bulur.
1974 inin grkemli kefi; inde pimi topraktan
heykel ordusu bulunur.
1991 Alp Dalanda Buz Adam bulunur.
1994 En eski maara sanatna ilikin izlerin bulunuu,
Chauvet Maaras nda duvar resimleri bulunur.

* Tablo: Arkeo Atlas, Say 1.
9

i) Trk Arkeolojisi
Arkeolojik buluntulardan hareket edersek M.. 3000lerden balamak zere,
Trklerin buralarda kurmu ve gelitirmi olduu erken kltr dnemleri belirlenebilmektedir.
M..3000lerde Afenesyovo, M.. 1700lerde Andronovo, M..1200lerde Karasuk, M..
700lerde Tagar kltrnn varlk gsterdii bu kltrlere ait kan buluntularla
kantlanmtr
23
. Bozkrda tarih ncesi devirlerdeki gelimeler kullanlan ara-gereler ve
onlarn yapldklar malzeme dikkate alnarak takip edilebilmektedir. Afanesyova kltrnde
ta, kemik ve bakrdan aletler yaplyor, at besleniyor. Andronova kltrnde bir nceki
kltrden farkl olarak bakrla kalay alatrlarak tuntan eyalar yaplyor. Karasuk
Kltrnde demir yaygn olarak kullanlyor. zerinde adrlaryla tekerlekli arabalar, yani
ger evler ortaya kyor. Tagar ve Tatk kltrlerinde de eyalar zerinde hayvan ba
tasvirleri grlyor
24
. Trk arkeolojisinde skit kurganlar nemli bir konumdadr. skitler
hakknda yaplan aratrmalar bir tesadfle balar. 17. Yzyln son eyreinde, Sibiryadaki
kurganlarda gizli kazlar yapan baz defineciler ok kymetli altn eserler ele geirir. Durum I.
Petroya ihbar edilerek eserlere el konulur ve sz konusu eserler St. Petersburga gtrlr.
Bunun hemen ardndan Sibirya ve Gney Rusyada bulunan benzer trden buluntular, Bozkr
Kurgan Medeniyetlerinin tipik kltrnn balca rnlerindendir
25
.
Trk uygarlnda arkeolojik almalar ise Osmanl Devleti dneminde balamtr.
Osmanl devleti geni corafyas sebebiyle ok eitli medeniyet ve kltrlerin izlerini
tamaktadr. Eski Msr, Ege, Anadolu ve Mezopotamya uygarlklarnn gemite yaam
olduu corafi sahaya hkim durumdadr. Arkeolojik anlamda bu kadar zengin corafi
artlara hkim olan Osmanl Devletinin bu tr eserlerin bulunduu corafyalara pek fazla
nem gstermemesi hi phesiz onun geleneksel yapsndan kaynaklanmaktadr. Arkeoloji
modern dnya sisteminde ortaya kt iin bu tr almalar geleneksel toplum yapsndan
dolay Osmanl Devletine Tanzimat ile birlikte girmitir
26
.
Osmanl Devleti topraklarnda zellikle Yunan, Roma ve Bizans devirlerine ait kalnt
ve eserlerin bulunmas batllarn daima ilgimsini ekmitir. 1870lerde youn olarak balayan
ve batllarca yaplan kazlarda bulunan eselerin byk bir ksm, 1883 ylnda yeni eski
eserler kanunu kncaya kadar, Avrupa mze ve zel koleksiyonlarna gtrlmtr
27
.


23
Durmu, 2009: 130-131.
24
Durmu, 2006: 209.
25
Durmu, 2007: 21-22.
26
zdoan, 2011: 189.
27
zkan, 2004: 65- 86.
10

Osmanl topraklarnda batl bilim adamlarn kaz almalarna balamalar Osmanl
Devletinin hasta adam olarak nitelendirilerek sanayilemi sper glerin bu topraklar ele
geirme emellerinin balad tarihe denk gelir. Bu yzylda batl bilim adamlar sar- Atika
ad verilen Osmanl topraklarndaki eski eserlere kar ok byk ilgi ve alaka duymular ve
eski alardan kalma bu kalntlar zerinde kaz almalarna girimilerdir. Aslnda bu
kazlar XVIII. yzyln sonunda Napolyonun Msr igaliyle balamtr ve bir anlamda
Osmanl topraklarndaki kazlara Franszlar nclk etmitir. Aslnda bu kazlar XVIII.
yzyln sonunda Napolyonun Msr igaliyle balamtr ve bir anlamda Osmanl
topraklarndaki kazlara Franszlar nclk etmitir. Franszlarn Msrdan ekilmesinden
sonra bu kazlar artarak devam etmi, Franszlarn yerini ngiliz arkeologlar almtr.
28
. Daha
sonraki Alman-Osmanl dostluundan dolay Osmanl topraklarndaki kazlar genellikle
Alman arkeologlar tarafndan yrtlmtr.
Osmanl mparatorluunda resmi olarak verilen ilk kaz izni 1864 tarihindedir. zin T.
Woodun Seluk Ayasluk Tepesinde yapmak istedii kaz iin verilmitir. 1865te anakkale
Amerikan Fahri konsolosu olan F. Calvert Troya olduunu dnd Hisarlk Tepesinde
sondaj niteliindeki ilk kaz almasn yapmstr. 1869da Selukta Efes Artemmisonu
bulmutur. 1871de H. Schliemann, F. Calvertin ynlendirmesiyle Troyada kapsaml kaz
almasna balam, 1873te Priamos hazinelerini bularak yurtdna karmtr
29
.
Osmal Devletinde ilk mze 1720de Darl Esliha(askeri mze) ismiyle kurulur.
1846da Mze-i Hmayun Aya rinide alr. 1867de Mze-i Hmayun, Aya riniden inili
Kke tanmtr. 1891de inili Kkn karsna Mze-i Hmayun in yeni bir bina
yaptrlr ve mze buraya tanr
30
. Bugn stanbul Arkeoloji Mzesi olarak bildiimiz bina
te burasdr.
Trkiyede Arkeoloji biliminin balangc ise Osman Hamdi Bey ile birlikte olmutur.
Osman Hamdi Bey ilk Trk arkeolou olarak kabul edilir. Lbnan Saydada ki Kral Mezarl
kazlar srasnda dnyaca nl skender Lahitini Arkeoloji bilim dnyasna kazandrmtr.
Osman Hamdi Bey ayn zamanda ada Trk mzeciliinin kurucusudur. stanbul Arkeoloji
Mzesi'ni kurmu, 29 yl mdrln yapm ve mzeyi dnyann sayl mzeleri arasna
sokmutur.
Modern Trkiye arkeolojisinin Temelleri ise, Cumhuriyet dneminde atlr. Atatrk
1931de Konyadan Babakan smet nnye ektii telgrafta: Memleketimizin hemen her

28
piolu, 2009: 270.
29
zdoan, 2011: 77-78.
30
zdoan, 2002: 30.
11

tarafnda emsalsiz defineler halinde yatmakta olan kadim(eski) medeniyet eserlerinin ileride
tarafmzdan meydana karlarak ilmi bir suretle muhafaza ve tasnifleri ve geen devirlerin
srekli ihmali yznden pek harap bir hale gelmi olan abidelerin muhafazalar iin mze
mdrlklerine ve hafriyat(kaz) ilerinde kullanlmak zere arkeoloji mtehassslarna kati
lzum vardr. Belirtmi ve bu telgraf bu dorultuda atlm en nemli admdr. Ayn yl Trk
Tarih Kurumu, bundan 4 yl sonrada gen arkeologlar yetitirmek iin Ankara niversitesi
Dil, Tarih ve corafya Fakltesi kurulur. Bunu stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Arkeoloji Krss ve Enstits izler. Ahlatlbel ve Alacahykte ilk kazlar balatlr ve
arkeoloji eitimi iin yurt dlna ok sayda renci gnderilir
31
.
Cumhuriyet dneminde bunun dnda Ankarada pek ok dikkat eken kaz
almalar yaplmtr. Bunlardan en dikkat ekenleri ise: (1920-1926) Ankara stasyon
Tmls kazlar (1924) Frig Tmls kazlar (1925) Ankara Demirli Kpr kazs (1931)
Roma Hamamlar kazlar (1933) Etimesgut Hy kazs (1938) Tayyare Meydan kazs
(1940) Orman iftlii Kazlardr. Bu kazlar iinde en dikkat ekenleri Roma Hamamlar
kazlaryla Frig Tmls kazlardr
32
.


















31
Sevin, 2003: 3-4.
32
zdoan, 2011: 205.
12

TRK ARKEOLOJ TARH
1720 (?) lk mze Darl-Esliha kurulur.
1764 Kurum destekli ilk Batl aratrmaclar Anadoluya
gelir.
1930 Charles Texier, Bogazky/Hattuay bulur.
1931 W. Hamilton, Alacahykii bulur.
1846 (?) Mehterhanede Elbise Mzesi alr.
1846 Mze-i Hmayun Aya rinide alr.
1857 Newton, Bodrum Mousoleum kazsna balar.
1948 lk resmi ruhsatla Ayasulukta Wooda kaz izni
verilir.
1949 Calvert, Troiada sondaj kazs yapar.
1869 lk eski eser nizamnamesi (1. Asr- Atika Ni-
zmnmesi) hazrlanr.
1871 Schliemann, Troia kazsna balar.
1871 lk Mze-i Hmayun katalogu Goold tarafndan
yaymlanr.
1872 Rayet Miletos, Magnesia ve Prienede aratrmalar
yapar.
1874 kinci eski eser nizamnamesi (2. Asr- Atika
Nizamnamesi) yrrle girer.
1878 Kari Humann, Pergamonda kazlara balar.
1879 Rassam-Van Toprakkale kazlar yaplr.
1881 Osman Hamdi Bey, Mze-i Humayuna mdr olur.
1883 Osman Hamdi Bey Nemrutta kazya balar.
1884 Osman Hamdi Beyin eski eser yasas yrle girer (3.
Asr- Atika Nizamnamesi).
1887 Osman Hamdi Bey, Sayda kazsna balar.
1891 stanbul Arkeoloji Mzesinin yeni binas alr.
1893 ve 1897 stanbul Arkeoloji Mze- sinin ek binalar
alr.
1893 Chantre, Boazkyde kazya balar. 1893 Drpfeld,
Troia kazlarna katlr.
1895 Kari Humann, Priete kazsna balar. 1895 Ephesosta
AvusturyalIlarn kazs balar.
1895 lk yabanc arkeoloji enstits, Rus
Arkeoloji Enstits kurulur.
1899 Miletosta Wiegand kazya balar.
1901 Gstave ve Alfred Kerte, Gordion Tmlsnde
kazya balar.
1908 Garstang, Sakagznde kazya balar.
1910 Halil Edhem Bey stanbul Arkeoloji Mzesi
mdr olur.
1911 Sardeis kazs balar.
1915 Hrozny, Hitit dilinin ilkelerini yaymlar.
1917 Eski ark Eserleri Mzesi alr.

1917 kinci yabanc arkeoloji enstits, Macar Arkeoloji
Enstits kurulur.
1922 Evkaf- slamiyye ad altnda bugnk Trk slam
Eserleri Mzesi kurulur.
1924 Topkap Saray mze haline getirilir.
1925 Hrozny, Kltepe/Kani kazsna balar.
1930 Atatrk, tarih tezini aklar.
1930 Alman Arkeoloji Enstits kurulur.
1930 Fransz Arkeoloji Enstits kurulur,
1931 Trk Tarih Kurumu kurulur.
1931 lk Trk arkeoloji enstits, stanbul Arkeoloji
Enstits kurulur.
1931 1. Trk Tarih Kongresi yaplr.
1932 19342. Trk Tarih Kongresi yaplr ve Dolmabahe
Saray sergisi alr.
1934 lk byk Trk kazs, Koay ve Ark, Ahlatlbel ve
Alacahyk kazya balar. 1936 Mansel, Trakyada kazlar
yapar.
1948 ngiliz Arkeoloji Enstits kurulur.
1952 Bittel, ambel ve Mansel, Fikirtepe kazlarna balar.
1954 Karatepe'de ift dilli yazt bulunur.
1950 1954 lk Trk arkeoloji enstits, stanbul Arkeoloji
Enstits kurulur.
1951 Mellart, Haclarda kazya balar.
1952 Hollanda Arkeoloji Enstits kurulur.
1961 Mellart, atal Hykte, Kansu, Pendikte kazya balar.
1873 lk kapsaml yzey aratrmas; Gneydou
Anadolu Tarihncesi Projesi balar.
1874 ambel ve Braidwood, aynnde kazya balar.
1964 Kansu, Yarmburgazda kazya balar.
1968 Trkiyedeki ilk organize kurtarma kaz projesi, Keban
Projesi balar.
1980 TBTAK Arkeometri nitesi kurulur.
1989 Antlar ve Mzeler Genel Mdrl kurulur.
* Tablo: Arkeo Atlas, Say 1.






13

j) Trkiye Arkeolojisinin Sorunlar
Trkiye'deki arkeolojik almalar Cumhuriyet Dnemi ncesine kadar
dayanmaktadr. Bu almalarn uluslararas standartlarda bir bilim erevesinde devam
etmeye balamasndan gnmze kadar gelen sre, eitli sorunlar da beraberinde
getirmitir. Bu konudaki aratrmalaryla tannan Prof. Dr. Mehmet zdoan, konuyla ilgili
kaleme ald "Trk Arkeolojisinin Sorunlar ve Baz neriler" balkl makalesinde, bu
sorunlara eilmi ve zm nerileri sunmutur. zdoan, Trk Arkeolojisinin Bakanlnca
sorunlarna eilirken, tek bir yere ynelmemi, kurumlara akademisyenleri, ilgili bakanl ve
tahribattan sorumlu halk konu edinen eletiri ve neriler sunmutur. "Bat lkelerini bir yana
brakrsak, Trkiye dnyada arkeoloji almalarna 19. yzyl iinde balayan ender
lkelerden biridir; baka bir deyile Trk arkeolojisinin arkasnda uzun bir gemii ve kkl
bir gelenei vardr." Diyen zdoan, Trk bilim adamlarnn, dier bilim dallarna gre,
gelimi lkeler ile rekabet edebildiini, adlarn duyurduunu, en nemli bilim
kurulularnda ders verebildii tek bilim dalnn arkeoloji olduunu ifade eder. Trk
arkeolojisinin, Dnya kltr tarihine yapt katkya ve lkemizin d tantm asndan
byk olanaklara sahip olduuna dikkat eken zdoan, acele olarak nlem alnmazsa,
Trkiye'nin giderek bu niteliini kaybetmek zere olduunun da altn iziyor. zdoan'n
aratrmalar, Trk arkeolojisini tehdit eden baz tehlikeleri, yanl ve uygulamalar ierir.

1. Tahribat:
a) Doal Etmenler:
Kimyasal Deime ve bozulma
Fiziksel olarak bulunduu yerden srklenme, darbe, basn
Biyolojik; bakteri, hayvan tahribat.
b) nsan etkisi:
Kaak kazlarla eserlere verilen tanhribat
Yeniden kullanm vb.
33
( eski eserlerin talarn vb eylerin insalar tarafndan
ev yapm vb. eylerde kullanlmas)

2. Kltr Bakanl Uygulamalarnn Yol At Tahribat: Devletin eser bulanlar tevik
etmesi kaak kazlarn saysn artrmaktadr.

33
zdoan, 2011 : 28.
14

3. Bilimsel Kazlarn Snrlanmas ve Brokrasiye Boulmas: kaz izni iin ok uzun
brokratik srelerin varl.
4. Yurt Dnda Anadolu Arkeolojisine lginin Azaltlmas
5. Anadolu'da Kltr Varlklar Dkmnn Olmamas ve Kurullar
6. Speklatif Yanl zmler: lkemizden karlan eserleri lkeye geri getirmede
karlan eseri para ile geri almak eklindeki yanl uygulamalara gidilmesi
34




























34
zdoan, 1993: 353-366.
15

KAYNAKA

1. BAHN, P., Arkeolojinin ABCsi, (ev.: Banu renk), Kabalc Yaynlar, stanbul,
1999.
2. BRADWOOD, Robert J., Tarih ncesi nsanlar, (ev.: Bilgi Altnok), Arkeoloji
Ve Sanat Yaynlar, stanbul, 2009.
3. CHLDE, G, Tarihte Neler Oldu, (ev.: Alaeddin enel- Mete Tunay), Krmz
Yaynlar, stanbul, 2009.
4. ANDARLIOLU, G., Tarih Metodu(Aratrma-Yazma), Trk Dnyas Aratrma
Vakf Yaynlar, stanbul, 2005.
5. DURMU, ., Bozkr Kltr evresinde Trk Tarihi Aratrmalar Ve Kronoloji, Gazi
niversitesi Trkiyat Dergisi, 5, Ankara 2009.
6. DURMU, ., skitler, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2007.
7. DURMU, ., Kltr Birlii Ve Arkeoloji, X. Trk Devletleri Ve Topluluklar
Kurultay, Antalya, 2006.
8. FOGAN, B. M., Archaeology: A Brief ntroduction, London, 2008.
9. PLKOLU, B., Eskia Tarihinin Ana Hatlar, Bilim Teknik Yayn Evi,
stanbul, 1994.
10. POLU, M., Osmanl Topraklarnda ki Alman Arkeolog: Robert Koldewey Ve
Walter Andrae, Uluslar Aras Tarih Ve Kltrel Ynleriyle Trk-Alman
likileri Sempozyumu, Konya, 2009.
11. MCLNTASH, J., Arkeoloji, Tubitak, Ankara, 2004.
12. ZELK, N., lka Tarihi Ve Uygarl, Nobel Yayn Datm, Ankara, 2006.
13. ZDOAN, M., Tarih ncesi Arkeolojisine Giri, Arkeoatlas, Say 1, Doan
Burada Rizzoli Yaynclk, 2002, S. 11-12
14. ZDOAN, M., Elli Soruda Arkeoloji , Yedi Renk Basm Yayn Ve Filmcilik Ltd. ti.,
2011.
15. ZDOAN, M., Arkeolojinin Yntemleri, Arkeoatlas, 1, Doan Burada Rizzoli
Yaynclk, 2002.
16. ZDOAN, M. 1993 Trk Arkeolojisinin Sorunlar Ve Baz neriler, DTCF
Faklte Dergisi, 369: 1-2, S.353-366.
17. ZKAN, S., Osmanl Devletinde Eski Eser Koleksiyonculuu, Tarih ncelemeleri
Dergisi, C. Xx, 2, 2004
16

18. RENFREW, C. - BAHN, P., Archaeology: Theories, Methods And Practice, New
York, 1999.
19. SEVN, V., Arkeolojik Kas Sistemi , Arkeoloji Ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999.
20. SEVN, V., Anadolu Arkeolojisi, Der Yaynlar, stanbul, 2003.
21. WHEATLEY, A. RED, S., Arkeoloji: Gemiin zinde, (ev.: nci Trkolu),
letiim Yaynlar, stanbul, 2010.

NTERNET KAYNAKLARI
1. http://www.arkeo.org/arkeoloji/12-arkeoloji-nedir
2. http://mumya.mersin.edu.tr/arkeoloji.html