Imalat Islemleri II PDF

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu
r. Gr. Serkan AKTA

1
MALAT LEMLER II DERS NOTLARI

4. KESC TAKIM BLGS VE KESC TAKIM SEM

Talal imalatta, i paralarnn istenilen boyutta ve ekilde retilebilmesi iin i paras zerinden
uygun bir ekilde tala kaldrmak gerekir. Tala kaldrma ilemi eitli takm tezgahlar (torna,
freze, matkap, vargel, v.b.) kullanarak kesici takmn veya i parasnn belli parametreler dahilinde
dnmesi ile olur. Uygun bir kesme ileminin yaplabilmesi iin kesme ilemine uygun bir takm ve
bu takma uygulanacak parametrelerin de belli kurallar erevesinde uygun olarak seilmesi
gerekmektedir.

Talal imalatta doru seilemeyen ileme parametreleri kesicilerin krlmasna, hzl anmasna,
yanmas gibi ekonomik kayplarn yan sra, tezgah bo zamannn artmas, i parasnn bozulmas
veya iin yzey kalitesinin yeni bir ilem gerektirecek dzeyde yetersizlii gibi yine bir dizi
ekonomik kayplara sebep olacaktr.

4.1. Tala oluumu

Kesici takmn i paras zerinden
tala kaldrmas iin gerekli olan
art u ekilde zetlenebilir:
Kesici olarak kullanlan bir
takmn i parasndan daha sert
ve anmaya kar daha direnli
olmas
Kesici takmn, i parasna
dalmasn kolaylatrmak iin
belirli bir geometriye sahip
olmas
paras malzemesinin
direncini yeterli kuvvetle
yenmesi iin i paras ve takm
arasnda bir kesme hz ve ilerleme hareketi olmas gerekmektedir.

4.2. Tala eitleri ve oluma nedenleri

4.2.1. Srekli (akma) tala

r. Gr. Serkan AKTA
2

4.2.2. Kesintili tala

4.2.3. Yma kenarl (BUE) srekli akma tala

4.2.4. Yar kesintili tala

r. Gr. Serkan AKTA
3

4.2.5. Talalarn imalata uygunluk durumu

4.3. Tala kaldrmaya etki eden faktrler

4.3.1. Kesici takm mr

Takm mr pratik olarak takmn iki bileme arasndaki geen zaman olarak tanmlanabilir. Takm
mr esas itibari ile anma olayna bal olduundan anmaya etki eden takm malzemesi ve i
malzemesi, takm ve tala geometrisi, kesme hz, soutma svs gibi faktrler takm mrn de
etkilemektedir. Ancak bunlardan en nemlisi kesme hzdr.

4.3.2. Kesme hz, tala derinlii ve ilerleme miktar

Kesme hz, kesme esnasnda kesici takmn dnen i paras zerinden dakikada metre cinsinden
ald yol olarak ifade edilir. Kesme hz kesici takmn kabiliyeti olarak ifade edilir. Kesme hz,
deien ileme koullarna bal olarak kesici takm reticilerinin kataloglarndan tespit edilir.
Deien ileme koullar aada belirtilmitir;

lenecek malzeme
Kesici takm malzemesi
Tala derinlii
lerleme miktar
Soutma svs
Tezgahn rijit olmas ve tezgah tipi

Kesme hzna bal olarak tala derinlii ve ilerleme miktar da kataloglarda verilir. Ancak verilen
deerler bir aralk olarak gsterilir. Bu aralktaki en uygun deeri tezgah operatr tecrbeleri
dorultusunda tespit etmesi gerekir. Tezgah operatr bu deerleri belirlerken uygun kesme
artlarn gzeterek en yksek kesme hz, en yksek ilerleme ve en fazla tala derinliini
belirlemesi gerekir. Bylelikle ekonomiklii en yksek seviyede tutmu olur.

Yukarda verilen ifadeleri zetlersek; i paras imalatnda ekonomikliin salanmas iin
ayarlanmas gereken ileme parametrelerinden,

Kesme hzn en byk deerde alnmas gerekir: gereinden fazla alnan kesme hz kesici
ucun yanmasna neden olur.

r. Gr. Serkan AKTA
4
lerleme deerinin en byk alnmas gerekir: gereinden fazla alnan ilerleme miktar kesici
ucun anmadan krlmasna neden olur.
Tala derinliin en byk alnmas gerekir: gereinden fazla verilen tala derinlii kesici ucun
anmadan krlmasna neden olur.

Bu sebeplerden dolay kesme parametrelerinin birbirleriyle uyum ierinde olmas gerekir.

4.3.3. Malzeme ifti

lenecek olan i parasnn malzemesi ve i parasn ileyecek olan kesici takm malzemesi birbiri
ile uyumlu olmaldr. Uygun bir kesme ilemi iin malzeme iftinin ok iyi seilmesi gerekir. Bu
durum iin ISO bir standart getirmitir.

Bilindii gibi i paras malzemeleri kullanm yerlerine gre deiik kimyasal kompozisyona sahip
malzemelerden retilmektedir. Bu malzeme gruplarn u ekilde sralayabiliriz: Genel amal
elikler, paslanmaz elikler, dkme demirler, alminyum alamlar, sper alamlar ve
sertletirilmi elikler. Her malzeme grubunun kullanm yeri farkldr. Bu malzemeleri ilemek
iinde farkl kimyasal kompozisyonlara sahip kesici takm malzemeleri retilmitir.

Malzeme iftinin uygun olarak seilebilmesi iin ISO malzeme gruplarn renklendirerek ve
harflendirerek standart haline getirmitir.

P Serisi: elikler

M Serisi: Paslanmaz elikler

K Serisi: Dkme demirler

N Serisi: Alminyum alamlar

S Serisi: Sper alamlar

H Serisi: Sertletirilmi elikler

Bir kesici ucun kalitesi belirtilirken P10, M30, K50 gibi ifadeler kullanlr. Burada ifadenin
bandaki harf kesici ucun hangi malzemelerde kullanlabildiini gsterir. Yannda ki sayda kesici
ucun sertlik veya tokluk deerini bildirir. Bu saylar 05, 10, 15, 20, 25, 30, 35, 40, 45, 50 olarak
sralanr. Say kldke kesici ucun sertliinin artt tokluunun azald anlamna gelir. Say
bydke kesici ucun tokluunun artt sertliinin azald durumu anlalr.

4.3.4. U radys

Kesme ileminde takm u radysnn etkisi byktr. Kesme ileminin uygun olmas iin takm
u radysn ok iyi semek gerekir. Gereinden fazla byk seilen radys, kesme kuvvetini
artracandan kalemde trlama meydana gelebilir. Trlayan kalemle de kt bir yzey kalitesi
kar. Ayrca kk bir radys seilirse, bu seferde fazla tala derinlii verilemez ucun krlmasna
ve ok abuk anmasna neden olur.

4.3.5. Soutma svs

r. Gr. Serkan AKTA
5
Kesme srasnda yaplan iin %95i sya dnr. Isnmann %75i plastik deformasyon ve %25i
srtnme dolays ile meydana gelir. Oluan bu s i paras, kesici takm ve talan zerinde
birikir. En fazla s ince kesitli olduundan talan zerinde birikir. Soutma svsnn kesmede ana
olarak trl grevi vardr.

Birincisi tala mmkn mertebe en ksa srede kesici takm ve i parasndan uzaklatrmak
kincisi kesici takm ve i parasnn soutulmasn salamak
ncs ise yalamay salayarak kesme ilemini kolaylatrmak.
Ancak btn kesme ilemlerinde soutma svs kullanlmaz. zellikle ok sert ve gevrek
malzemelerin ilenmesinde kullanlan kesici takm malzemeleri sl oklara dayanamadndan bu
kesicilerle kesme yaparken soutma svs kullanlmaz. Talan uzaklatrlmas iin basnl hava
kullanlr.

4.4. Kesici takm malzemeleri

4.4.1. Kesici takm malzemelerinde aranan zellikler

Kesici takm alma scaklklarnda i parasnn en sert bileeninden daha sert olmaldr.
Darbeli kesmelerde tokluunun iyi olmas gerekir.
Aral kesmelerde hzl snma ve souma meydana geldiinden termal ok direncinin yksek
olmas gerekir.
parasna kar dk yapkanlnn olmas gerekir. paras ile reaksiyona girmemesi
gerekir.

4.4.2. Takm elikleri

Piyasada en ok bilineni Yksek Hz elikleridir (HSS). Yksek hz elikleri, orta sertlikteki elik,
dkm ve metal olmayan malzemelerin ilenmesinde verimli bir ekilde kullanlmaktadr. Yksek
hz elikleri, 650 C ' ye kadar olan ilem scaklklarnda kullanlabilmekte ve takmlar tekrar tekrar
bilenebilmektedir. Talal ilemde eilimin yksek hzlara kaymas nedeniyle yksek hz
eliklerinin nemi giderek azalmaktadr. Bu takmlar metal kesme endstrisinde matkap,
klavuz, pafta, azdrma, t (bro) vb. gibi nemli kesme alanlarna sahiptirler.

4.4.3. Sert metaller

Piyasada en ok kullanlan kesici takm malzemesidir. Piyasada elmas u olarak bilinirler.
Takmlara sklp taklabilir bir ekilde imal edilmilerdir. Bu zellikleri sayesinde kesici takm
maliyetlerini ok aaya ekmilerdir. 4.3.3 nolu malzeme ifti konusunda da belirtildii gibi
farkl malzemelerin ilenmesi iin farkl kalitelerde imal edilmitir. Bu kaliteler de harf ve renklerle
standardize edilmitir. Sert metallerin yksek dayanm zelliklerinin yannda, kesileni andrma ve

r. Gr. Serkan AKTA
6
onlarla kimyasal reaksiyona girme zellikleri de hayli yksektir Bu malzemelerin ilenmesinde
karlalacak glklerin yenilebilmesi iin, kaplanm kesiciler gelitirilmitir.

Kaplama malzemesi olarak genellikle, titanyum nitrr, titanyum karbr ve seramikler kullanlr.
Kesicinin u noktasndaki dayanmn artrlmas ve krlmasnn nlenmesi iin uca parlatma ilemi
tatbik edilir. Kaplama ile kesici aletlerin kazanm olduklar zellikler yle sralanabilir:
Yksek scaklklarda sertliini koruma
Kimyasal kararllk
Dk s iletkenlii
Gzeneksiz veya ok az gzenekli yap

Kaplama eleman olarak kullanlan titanyum nitrr (TiN),dk
srtnme kat says, yksek sertlik, yksek scaklklara
dayanm ve alt tabakaya iyi nfuz etme zelliklerine sahiptir.
Bunun yannda, matkaplara, karbr kesicilere ve yksek hz
eliklerine kaplandnda mrlerinin artmasnda rol
oynamaktadr. Altn renkli olan titanyum nitrr kapl kesiciler
daha byk kesme hz ve ilerlemelerde kullanlabilirler. Bu
kesicilerdeki anma, kaplanmam olan kesicilere gre daha
azdr. Burada dikkat edilmesi gereken, TiN kaplanm
kesicilerin dk kesme hzlarnda kullanlmamasdr. Dk
hzlarda kesici utaki tala birikimi kaplamann yanmasna
neden olduundan mutlaka uygun kesme svsnn kullanlmas gerekir.

4.4.4. Seramikler

Seramik kesiciler yksek anma dayanmna ve yksek scaklklara dayanm zelliklerine sahiptir.
Seramik ular, yksek kesme hzlarnda, kesintisiz tala kaldrma ilemlerinde kullanlrken sl
oktan etkilenmemesi iin ya kuru olarak ya da kesme hznn ileme blgesine fazla verildii
artlarda kullanlmaldr. Scak presleme ile retilen bu kesici takmlar, stn zellikleri
nedeniyle sertletirilmi elik, nikel esasl alamlar ve dkme demirin kesikli tala kaldrma
ilemlerinde kullanlabilmektedir.

4.4.5. Kbik Boron Nitrr (CBN)

u anda, sertlik olarak elmasa en yakn yapay malzeme kbik boron nitrrdr. (CBN).1962 ylnda
gelitirilen CBN, karbr gvdeye 0,51 mm kalnlnda polikristal kbik boron nitrrn basn
altnda sinterlenerek yaplmasyla elde edilir. Kbik boron nitrr (CBN), elmastan sonra ikinci en

r. Gr. Serkan AKTA
7
yksek sertlik deerine sahiptir. Kk miktarlardaki seramik veya metal balayc ile bor nitrr
kartrlr.

zellikle, elmasn kullanmn engelleyen hzl anma olmakszn yksek hzlarda sert dkme
demir ve sertletirilmi eliin kesimi iin kullanlmaktadr. Ayrca, sper alamlar (nikel ve
kobalt esasl), kbik bor nitrr kompozit kesici takmlarla, sementit karbrlerden ok daha yksek
hzlarda ilenebilmektedir.

4.4.6. ok kristalli elmas (PCD)

Doada bulunan anmaya kar en dayankl malzemedir. PCD nin ok krlgan yapsndan dolay
PCD ile yaplan ilemler ok kararl koullar,rijit tezgah ve takmlarn yansra ok yksek kesme
hzlar gerektirir. Genellikle demir d metallerin kesiminde uygundur. Demir d metaller
yapma olasl yksek olduklarndan dolay PCD elmaslarn yzeyleri ekstra parlatma ilemine
tabi tutulur.

Yukarda verilen kesici takm malzemeleri piyasada en ok kullanlan ve bilinen kesici takm
malzemeleridir. Bunlarn dnda kesici takm malzemeleri de bulunmaktadr.

Verilen bilgiler nda btn malzemeleri kesebilen btn talal imalat artlarnda ekonomik
olarak kullanlabilen kesici takm malzemesi yoktur. Kesici takm malzemelerinde anmaya kar
diren (sertlik) ile darbeye kar diren (tokluk) arasnda ters bir iliki vardr. zetle; kesici
takmlarda anmaya kar diren arttka tokluk azalr, tokluk arttka anmaya kar diren azalr.
Kesici takm malzemelerinde bu durumu gsterir grafik aadadr.

r. Gr. Serkan AKTA
8

4.5. Kesici takmlarn ISO ya gre kodlanmas

4.5.1. Torna kesici ularnn kodlanmas

r. Gr. Serkan AKTA
9

r. Gr. Serkan AKTA
10

r. Gr. Serkan AKTA
11
4.5.2. Torna d ap ileme katerlerinin kodlanmas

r. Gr. Serkan AKTA
12

r. Gr. Serkan AKTA
13
4.5.3. Torna i ap ileme katerlerinin kodlanmas

r. Gr. Serkan AKTA
14

r. Gr. Serkan AKTA
15
4.5.4. Freze kesici ularnn kodlanmas

r. Gr. Serkan AKTA
16

r. Gr. Serkan AKTA
17
4.6. Kesici takm seimi

Kesici takmlar seilirken malzeme tipi, balama tipi, ilenecek para tipi, tezgah tipi, ileme tipi
vb. bir ok ilem gz nne alnmaldr. Gnmzde artk HSS kesici takmlar yerlerini kaplamal
deitirilebilir ulara terk etmektedir. Yksek hz elii (HSS) kesiciler daha ok klasik, mekanik
tezgahlarda ve yumuak malzemelerin ilenmesinde kullanlmaktadr. zellikle fabrikasyon ve
byk parti i ilemede kaplamal sert maden ular yaygn ekilde kullanlmaktadr. Bu kesici ular
ve takm tutucular bir ok firma tarafndan farkl biim, zellik ve tipte retilmektedir. Kesici ular
ileme biimine, tezgaha, ilenecek malzeme, kesme hz, ilerleme, tala krc tipi,
balama tipine, kenar uzunluklarna, kater durumuna, kesme ynne, tala ve boluk alarna,
u ekline gre farkllk gstermektedir.

Her firma rettii kesici u ve takmlarna farkl kotlama sistemi verebilmektedir. Fakat ayn
zamanda ISO uluslar aras kodlama sistemine gre de snflandrma yapmaktadrlar. Deitirilebilir
kesici u reten firmalar rettikleri her kesici u ve takm tutucular iin kullanlma zellikleri yani
her tr malzeme ileme durumuna, kesme hz ve ilerleme soutma svs, tala derinlii, takm
tutucular vb. bilgilerin yer ald kataloglar ve brorler hazrlamaktadrlar. Hazrlanan bu
kataloglardan ilem durumlarna gre kesici u takmlar seilmelidir.

Kesici takm seimini u ekilde aamalandrabiliriz.

1.aama: paras malzemesi belirlenir ve bu malzemenin ISO malzeme kalitelerinden hangi
gruba girdii bulunur

2.aama: paras malzemesine uygun kesici takm kalitesi (grade) seimi yaplr.

3.aama: parasna uygun kesici takm geometrisi seilir.

4.aama: paras malzemesine ve ileme artlarna gre tala krc formu seilir.

5.aama: Kesme hz, ilerleme ve tala derinlii gz nnde bulundurularak uygun kesme
parametreleri seilir.

4.7. Kesme hz ve devir says hesab

V= Kesme hz (m/dak) (katalogdan alnr)
N= Devir says (dev/dak)
D= paras ap (mm) (frezelerde takm ap alnr)

r. Gr. Serkan AKTA
18
rnek1: ap 75 mm olan paslanmaz elik malzeme sert maden ula 100 m/dak kesme hznda
ilenecektir. Tezgaha verilecek olan devir saysn hesaplaynz?

4.8. lerleme hz hesab

F=Programa verilen ilerleme(mm/dak)
s= katalog ilerleme miktar (mm/dev)
N= Devir says (dev/dak)

rnek: ap 50 mm olan bir i paras kesme hz 200 m/dak. olan sert maden ula 0.15
mm/dev ilerleme ile ilenecektir. CNC tezgaha verilecek ilerleme hzn mm/dak. cinsinden
hesaplaynz.

nemli Not: Frezelerde di bana ilerleme miktarlar (Fz) verilir. Di saysnn (z) da bilinmesi
gerekir. Frezelerde ilerleme miktarlar;

F= Fz . z . N olarak bulunur.

rnek: ap 100mm olan tarama kafas ile kesme ilemi yaplacaktr. Kesme hz 100m/dak olarak
alnacaktr. Tarama kafasnda 5 tane kesici u vardr. U bana den ilerleme miktar 0,15mm/di
dir. Bu ilemde tezgaha verilecek devir saysn ve tablaya verilecek ilerleme miktarn bulunuz.

N=?
V= 100m/dak
D= 100mm
Z= 5
Fz= 0,15mm/di

N= (100.1000)/(3,14.100)= 320 dev/dak

F= 0,15 . 5 . 320 = 240mm/dak.

r. Gr. Serkan AKTA
19
5. TEMEL TORNACILIK LEMLER

5.1. Tanm

Kendi ekseni etrafnda dnmekte olan salam balanm i paras zerinden, gereine gre
biimlendirilmi bir kesici alet aracl ile tala kaldran tezgahlara Torna Tezgah denir. Kesici
aletin tala kaldrma ilemi elle veya otomatik surette olur. Torna tezgahlarnda genellikle,
silindirik tornalama, delme, konik tornalama, aln tornalama, vida ekme, rayba ekme, klavuz ve
pafta ekme gibi ilemler yaplr. zel aparatlardan faydalanlarak talama, frezeleme, profil
tornalama, konik tornalama, yay sarma gibi ilemlerinde torna tezgahlarnda yaplmalar
mmkndr.

5.2. Torna tezgah eitleri

5.2.1. niversal torna tezgah

Aada ekilde grlen bu tr torna tezgahlarnda pek ok tornalama ilemi (Aln tornalama, d
ap tornalama, delik delme, kesme, kanal ama, metrik ve withvorth di ama, talama, rayba ve
klavuz ekme, dili ama vb.) yaplr.

r. Gr. Serkan AKTA
20
5.2.2. Dik torna tezgah

Yandaki ekilde grnen bu
tr torna tezgahlar zellikle
byk apl ve ar i
paralarnn tornalanmasnda
kullanlr. Tezgah mili dey
konumdadr. Byle dnme
sonucu meydana gelecek
olumsuzluklarn tezgah milini
etkilemesi ortadan
kaldrlmtr.

5.2.3. Revolver torna tezgah

Aada ekilde grlen bu tr torna tezgahlarnda zellikle ubuk eklinde ve ok sayda seri
olarak retilmesi gereken paralar imal edilir. Genellikle i paralar ayna yerine penslerle
balanrlar. Bunun iin pens aynas ad verilen zel aynalar kullanlr. parasnn sklp
balanmas tezgah mili durdurulmadan yaplr. Kesici takmlar revolver ad verilen altgen dner
aparata balanrlar. Bu dner aparata kenar says kadar kesici takm balanr. Revolver aparat
yatay konumda olabildii gibi dikey konumda da olabilir. Bu aparatn dndrlmesi elle yapld
iin bu tr torna tezgahlarna yar otomatik (Semi Automatic) torna tezgahlar da denilir. Ayrca
tezgahn arabas zerine de gang tipi kesiciler de balanarak kanal ama, kesme, profil tornalama
ve pah krma ilemleri yaplabilir.

r. Gr. Serkan AKTA
21
5.2.4. Otomat torna tezgah

Aadaki ekilde grlen bu tr torna
tezgahlarna otomat yada kam torna
tezgahlar ad verilir. Gnmz CNC torna
tezgahlarnn kam versiyonlar da denilebilir.
Bu tr tezgahlar alma sistemi olarak
revolver torna tezgahlarna benzerler.
Aralarndaki en nemli farkllklar bu tr
tezgahlarda her trl hareketin (i paras
srme, i parasnn zlmesi/balanmas,
kesici takmlarn deitirilmesi ve tala
kaldrma ilemleri) zel olarak tasarlanm ve
imal edilmi olan kamlar yardmyla
yaplmasdr. Tezgahta kullanlacak kamlar
ilgili operasyona gre kam tasarmclar
tarafnda izilir ve izilen bu ekle gre
kamlar imal edilir. mal edilen bu kamlar tezgahn ana mili zerindeki yerlerine taklrlar.

5.2.5. Hava (ap) tornas

Byk apl ancak fazla ar olmayan i paralarnn tornalanmas iin kullanlrlar. Tornalama ap
ok byk olduu iin tezgah fener mili ksm ve gvde ksm olarak 2 ayr blmdedir. Byk
aplarn tornalanabilmesi iin ayna hizasnda atlye zemini kazlr ve byk apl i parasnn
evirme apn kurtarabilmesi salanr. Bylece i parasnn yar ksm atlye zeminine alm
olan ukurda dner. Bu tr tezgahlarn tornalama aplar byk olmasna ramen tornalama boylar
fazla uzun olmaz .

r. Gr. Serkan AKTA
22
5.2.6. Ar i torna tezgahlar

Yandaki ekilde grlen bu
tr torna tezgahlar boylar
uzun ve normale gre byk
apl i paralarnn
tornalanmasnda kullanlrlar.

5.2.7. Svama torna tezgah

Alminyum malzemelerden mutfak aletlerinin svama yntemiyle imal edilmesinde kullanlan
torna tezgahlardr. Gemite yaygn olarak kullanlmalarna karn gnmzde yava yava
poplerliklerini yitirmektedirler.

5.2.8. Masa tipi torna tezgah

Kk i paralarnn
tornalanmasnda kullanlan
tezghtr. Tezgh boyutlar kk
olduu iin masa zerine monte
edilerek kullanlr. Bu nedenle de
masa tipi torna tezgh olarak
isimlendirilir. Genellikle kk
apl, kk boyutlu ve vuruntusuz
i paralarnn imalatnda kullanlr.

r. Gr. Serkan AKTA
23
5.2.9. Kam tornas

Kam milleri, motorlarn giri ve k
sbaplarna kumanda ederler. te bu kam
millerini imal etmek iin kam torna
tezgahlar kullanlr. Kam torna
tezgahnda tala, torna kalemleri ile
kaldrlr. eitli kam profilleri ve deiik
ilemleri sonraya braklmadan bu tr
tezgahlarda ilemek mmkndr. zerine
ok sayda kesici takm balanabilir.
Siper ve kopya mastarnn erileri
tarafndan kumanda edilir. Her torna
kalemi otomatik olarak tornalama iine
gre paraya uzaklap yaklamak
suretiyle hareket eder. Birka ara yatak
kullanlrsa kam millerinin eilmesi nlenmi olur. Bu tornalarda sadece kam milleri ilendiinden
fener milinin yaps basit yaplm ve hzlar sabittir.

5.3. niversal torna tezgahnn ksmlar

niversal bir torna tezgahnn balca ksmlar aadaki ekilde grlmektedir. Bunlardan en
nemlileri ve grevleri unlardr;

r. Gr. Serkan AKTA
24
5.3.1. Gvde ve kaytlar

Genellikle dkme demirden yaplr ve
tezgahn dier ksmlarn zerinde
tar. Baz tr torna tezgahlarnda
uygun yerleri tezgaha ait takm dolab
olarak kullanlr (Baknz yandaki
ekil). Kaytlar takmlarn zerinde
tayan kalemlii zerinde tayan
araba ve gezer puntay zerinde tar.
Bu elemanlarn tezgah mili ekseni
dorultusunda salkl olarak hareket
etmelerini salar. Bu ksmlar sertletirilmi ve talanmlardr. Kaytlar zerinde hareket eden
ksmlara kzak ad verilir.

5.3.2. Fener mili ve hz kutusu

parasnn baland torna aynasn zerinde tayan ve ana motordan ald dnme hareketiyle
i parasn dndren ksmdr. Bu blmde tezgahn devir saysnn ayarlanmasna yarayan dili
arklar gurubunun oluturduu Hz Kutusu da bulunur.

5.3.3. Araba

Kesici takmlarn bal bulunduu sport ve kalemlii
zerinde tar. Bunlarn kaytlar zerinde tezgah mili
ekseni dorultusunda hareket etmesini salar. Hareketi
manuel olarak verilebildii gibi otomatik olarak da
yaptrlabilir.

Yandaki ekilde de grld gibi ayrca zerinde manuel
evirme kolu, otomatik ilerleme kollar, vida amak iin
kullanlan kavrama makas ile soutma sistemi musluu
bulunur.

r. Gr. Serkan AKTA
25
5.3.4. lerleme hz kutusu

ekilde de grld gibi torna tezgah ana miline ve tala
miline eitli dnme hzlar vermeye yarar. Hz kutusu iinde
hz ayarn salayan dililer bulunur. Kutu zerindeki kollar
abaklar zerinde gsterilen konumlara getirilerek kesici takma
uygun ilerleme hzlar verilir.

Baz tezgahlarda devir says ayarlar da bu blmde bulunan
kollar yardmyla ayarlanr. Devir ve ilerleme deitirme
ilemleri kesinlikle tezgah mili durdurulduktan sonra
yaplmaldr.

5.3.5. Tala mili ve ana mili

Tala Mili, zerinde kama kanallar olan ve otomatik
ilerlemeler iin kullanlan mildir. Ana Mili, zerinde
kare ya da trapez vida olan kalem vida ama
ilemlerinde arabaya otomatik hareketi veren mildir.

4.3.6. Tabla (enine hareket mekanizmas)

Kesici takmn i paras eksenine dik olarak hareket etmesini salayan sistemdir. Hareket manuel
olarak yaplabildii gibi otomatik olarak da yaplabilir.

5.3.7. Suport (siper)

Torna tezgahnda zerinde kalemlii tayan sistemdir. Tabla
zerine yerletirilmi olup istenilen alarda (saa ya da sola)
dndrlerek konik tornalama ilemleri iin (Suportu evirerek
konik tornalama) kullanlr.

5.3.8. Kalemlik

Torna kalemlerinin dorudan doruya ya da kater aracl ile balanlarak kullanlmasna yarayan
ksmdr. Genellikle kare eklinde olup ayn anda 4 kalem balanabilir. Baz tezgahlarda seri takm
deitirici (Quick Tool Changer) trnde olanlar da vardr (Sol yandaki ekil).

r. Gr. Serkan AKTA
26
Bu tr kalemliklerde bir kesici takm balanr. Birden fazla takm kullanlmas gerektiinde takm
says kadar kalemlie ihtiya olur. Ayrca bu tr kalemliklerde kesicilerin punta yksekliklerinin
ayarlanmas herhangi bir altlk malzemesine ihtiya olmadan seri ve hassas olarak yaplr.

5.3.9. Gezer punta

Uzun i paralarnn alndan
desteklenmeleri iin kullanlan
dner puntay zerinde tar.
Kaytlar zerinde istenilen
konuma manuel olarak hareket
ettirilir ve daha sonra tespit
vidas ile sabitlenir. Ayrca
konik tornalama (Puntay
kaydrarak konik tornalama)
rayba ekme, klavuz ekme ve
pafta ekme ilemlerinde de
kullanlr.

5.3.10. Sabit yatak

Torna tezgahnn kaytlarna balanarak kullanlr ve hareketsizdir. Uzun paralarn ilenmesinde
kullanlr. Genel olarak uzun paralarn alnda yaplan iiliklerinde kullanlr.

r. Gr. Serkan AKTA
27
5.3.11. Gezer yatak

Torna tezgahnn arabasna balanr ve kalemle birlikte hareket eder.Uzun ve ince paralar
ilenirken sabit yatak veya puntaya alnsa bile ince olduundan dolay trlar. Trlama olduundan
dolay istenilen yzey kalitesi karlamaz. Bu olumsuzluklardan dolay gezer yatak kullanlr.

5.3.12. Tala tablas

Tornalama esnasnda kan talalarn ve kesme svsnn dkld ksmdr. Talalarn ve svnn
etraf kirletmemesi iin kullanlr. zerinde bulunan szge sayesinde dklen kesme svs alt
ksmnda bulunan kesme svs deposunda toplanr ve filtre edildikten sonra devir daim pompas
yardmyla tekrar kesme blgesine gnderilir.

5.3.13. Soutma deposu

Tornalama esnasnda kullanlan kesme svlarnn topland, depoland ve filtre edildikten
sisteme tekrar pompaland blmdr. ksm kademeli olarak blmelerden oluur. Bylece
depoya geri dnen sv dinlendirilerek pompa blmne gnderilir. Ama svnn pompaya
gnderilmeden nce tad maddelerin keltilerek temizlenmesini salamaktr.

r. Gr. Serkan AKTA
28
5.4. Kesici takmn kalemlie balanmas ve ayarlanmas

Kalemin kesme yaparken esnememesi iin, kalemlie ksa ve boluksuz olarak balanmasna
dikkat edilmelidir. Kesici takmn kalemlie balanmasnda ise sk ve emniyetli bir ekilde
olmasna dikkat edilmelidir. Ayrca kesici ucu gezer punta yksekliine ayarlanmas gerekir.

Kesici takm kalemlie balandnda punta yksekliinde olmas nemlidir. Bu ykseklikte iken
kalemin zerindeki alar normaldir. Ayna ve fener mili ekseninde uygun kesme ilemi yapar.
Punta ekseni (fener mili ekseni) altnda veya stnde olursa kalem alar deiir, kesme zorlar
srtnme ve kaleme gelen kuvvetler artar.

5.5. parasnn balanmas

Torna tezgahnda i paralarnn ilenebilmesi iin en ok kullanlan yntemlerden birisi aynalar
yardmyla balamaktr.

r. Gr. Serkan AKTA
29
5.5.1. Ayna ve balama aparat eitleri

5.5.1.1. ayakl niversal ayna

ayakl niversal aynalarda silindirik gen altgen ve benzeri
paralarn noktadan balanmas iin kullanlr.

5.5.1.2. Drt ayakl niversal ayna

Drt ayakl niversal aynalarda drt noktadan merkezlenmesi ve
ayakl aynalara balanan paralara ek olarak kare kesitli i paralar da
balanabilir. niversal aynalarda btn ayaklar ayn anda hareket eder.

5.5.1.3. Mengeneli (kepekli) ayna

Yuvarlak kare ve dzgn olmayan dklm yada dvlm paralar
balamaya yarar. Her bir ayak birbirinden bamsz olarak hareket
eder. Bu balama ilemi istenilen hassasiyette yaplabilir.

5.5.1.4. Delikli dz ayna

Biimleri bakmndan ayakl aynalara balanamayan i paralar delikli dz
aynalara eitli pabular ve cvatalar ile gvdeye balanr.

5.5.1.5. Frdnd ayna

ki punta arasnda tornalama yapabilmek iin i paras zerine
taklan frdndden esinlenerek bu isim verilmitir. Aynann

r. Gr. Serkan AKTA
30
zerine, frdnd kuyruunun taklmas ile i paras ilenir. Frdnd aynaya pim ile sabitlenir.

5.5.1.6. Mknatsl ayna

Bu aynalar mknatslanma zellii ile aln yzeyine i paralarnn
balanmasnda kullanlr. zellii, dier aynalara balanamayacak
kk veya ince paralarn balanmasn salar. rnein segman ve
bileziklerin balanmas.

5.5.1.7. Pensler

Tam yuvarlak ve dzgn ilenmi kk i paralarn tornaya
balamaya yarayan esneyebilen kovanlara pens denir. Silindirik
paralar evreden tutmalar, puntaya alnamayan ince paralar,
aynaya balanamayan ileri penslerle balayarak tornalama daha
kolaydr.

5.5.1.8. kalplar

Seri retimde iin zelliine gre oluturulan aparatlara ve balama dzeneklerine i kalplar
denir. zde paralarn ayr ayr balanmas ve ilenmesi zaman alaca gibi ekonomik de olmaz
bu nedenle i balama kalplar; zellikle seri retimde zaman kazandrarak maliyeti drmek
ynnden nem tar.
5.5.2. Balamada salg kontrol

Aynalar balama srasnda cvata ve vidalarn iyi sklmas, oturma yzeylerinin bozulmu
olmamas durumunda salg meydana gelmez. Eer salg var ise cvata ve vidalar kontrol
edilmelidir. Ayna ayaklarndan anma olup olmadna baklmal, ayna ayaklarnn dzgn

r. Gr. Serkan AKTA
31
takldndan emin olunmal; fener mili incelenmeli, varsa sorunlar giderildikten sonra ileme
balanmaldr.

5.5.3. Aynalar teknolojik kurallara uyarak fener mili zerindeki yerlerine takma

Torna tezgahnda yaplan ilem trne uygun olan aynalar kullanlmaldr. Bunun iin tek tip ayna
kullanlamaz. in zelliliine ve llerine gre aynalar fener miline flanl, vidal ve geme
olarak balanrlar. Farkl tip aynalar balayabilmek iin fener miline aynalar teknolojik
kurallara gre taklmaldr.

5.5.4. Aynalar fener mili zerindeki yerlerinden karma

Aynalar fener mili zerinden karmak veya deitirmek iin kayt ve kzaklarn zerine tahta tabla
konularak aynann kzaklar zerine dmesi engellenir. Flanl ise balant somunlar gevetilir.
Flan geni yuvasna somunlar gelene kadar evrilir ve ayna ekilerek somunlarn bulunduu

r. Gr. Serkan AKTA
32
saplamalar fener milindeki flanndan karlr. Vidal ise ters ynde ayna evrilerek, ayna fener
milinin vidal ksmndan dndrlerek karlr.

5.5.5. Aynalarn ters ve dz ayaklarnn sklp taklmas

ve drt ayakl aynalarda ayaklar birlikte hareket ettii iin ayaklarn di saylar birbirinden
farkldr. Ayaklar 1, 2, 3, 4 diye numaralandrlr. Ayaklar taklrken di says en ok olan ayak ilk
nce (1 numaral ayak), daha sonra di says biraz az olan ayak (2 numaral ayak), di says daha
az olan ayak (3 numaral ayak), di says en az olan ayak (4 numaral ayak) taklr. Ters ayaklar
taklrken ayn ilem sras tekrarlanr. Sklrken ise ayna anahtar ters ynde evrildiinde ilk
nce en son taklan ayak ( 4 numaral ayak) sonra srasyla 3,2,1 numaral ayaklar sklr.

Not: Drt ayakl mengeneli (kepekli) aynalarda ise ayaklar birbirinden bamsz hareket ettiinden
sralamaya gerek yoktur. stenilen ayak istenildii zaman sklp taklabilir.

r. Gr. Serkan AKTA
33

5.5.6. paralarn aynaya emniyetli ve salgsz balama

Aynalarn temizlii, ayaklarn temizlii, yaplan ilerin hassasiyeti ve alma gvenlii
bakmndan nemlidir. Salam ve gvenli bir aynaya balanan i paralar ilenirken ve i
paras zerinde her hangi bir ilem yaplrken emniyetli olacaktr.

Balama esnasnda ayna ayaklarna i ksa balanmamaldr. Hatal kullanm sonucu ayna
ayaklar bozulabilir.

Salg var ise i paras yavaa dndrlerek iin salgl tarafna yavaa vurulmal ve
merkezlenmesi salanmaldr. Salgnn ortadan kalktn grebilmek iin ayarl bir
komparatr saati i paras zerinde gezdirilmeli ve kontrol edilmelidir. Salgl balanan i
paralar yanl ilenebilir ve l farkll meydana gelir.

5.6. Temel tornaclk ilemleri

5.6.1. Aln tornalama

Kaba tornalama ilemi genellikle fazla tala verilerek dardan merkeze doru ilenerek
yaplr. Kaba tornalama ilemi iin kaba tala kalemleri kullanlr. Tornalamaya balamadan nce
kalem katere, kater tornann kalemliine punta yksekliinde skca balanr. Tezgah devri
yukarda hesaplanan devire gre bulunarak ayarlanr. parasnn d aln ksmndan balanarak
kalem merkeze doru hareket ettirilir. lerleme elle veya otomatik olarak verilerek ilem
tamamlanr.

nce tornalama ilemi kaba tornalama ileminden sonra olduu iin az tala verilerek yaplmaldr.
nce tornalama iin ince yan kalemi seilerek kalem katere, kater tornann kalemliine punta
yksekliinde balanmaldr. Kaleme ie balamadan nce, parann aln ksmna gre 7-8 a
verilmelidir. Kaleme az tala verilerek kalem dardan ieri doru ilerletilir, kalem merkeze gelince
kelemle i parasna az dalma yaplarak son ilem iin merkezden darya doru tala kaldrlarak
ince tornalama ilemi bitirilir. nce tornalama ilemi merkezden da doru yaplmaldr.

r. Gr. Serkan AKTA
34

5.6.2. Punta delii ama

Dipte ksa silindirik bir delik ile yanal yzeyler arasnda 60 120 lik hava bulunan konik bir
deliktir. Uzun i paralarnn ayna punta arasnda balanmas gerektii durumlarda punta
tarafndan merkezlenmesi, yataklanmas ve desteklenmesi iin punta delii alr. Bylece
tornalama esnasnda i paras merkezlenerek salgsz dnmesi salanr. Bu deliklerin almasnda
zel llerde imal edilmi punta matkaplar kullanlr. Punta delikleri genellikle torna
tezgahnda, matkap tezgahnda, otomat torna tezgahnda, freze tezgahnda vb. tezgahlarda
delinebilir.

Punta delii alacak i paralarna punta matkaplarn seerken i parasnn ap dikkate
alnmaldr. parasnn apna gre punta matkaplar tablolardan seilmelidir. Bu deerleri doru
semek ve doru delmek tornalama ilemlerinin doru yaplabilmesi ynnden nemlidir.

r. Gr. Serkan AKTA
35
Doru seilen punta matkaplar kullanm yerlerinde iyi sonular verecektir. rnein, millerin u
ksmlarndaki punta yuvalar zamanla darbelerden dolay anabilir, dolaysyla silinebilir.
Yuvalarn abuk kaybolmamalar iin lsnde ve koruyucu haval almaldr. Torna
edilecek parann ucuna alan punta delii tablo deerlerine gre almazsa gezer puntann konik
ucuna i paras tam oturmayacak, yataklanma ve desteklenme tam salanmayacaktr. Bu durumda
olumsuz sonular meydana gelecek, ilem esnasnda ller hatal olacak, ilem zorlaacak ve
gvenlik asndan tehlikeler meydana gelebilecektir.

5.6.2.1. Mandren ile balama
Punta matkaplarn merkezi olarak skan iki veya daha fazla eneli bir
balama aracdr. Silindirik sapl punta matkaplar ve dier baz kesici
aletleri balamak iin zel yaplmlardr. Mandrenler deiik
byklklerde yaplr. Farkl yaplmalarn nedeni farkl aplardaki
matkaplarn balanmasdr. Bu mandrenlerin skma ilemi el ile
veya skma anahtar (mandren anahtar) ile yaplr. Seri retim
ilerinde ise zamandan kazanmak iin otomatik skmal mandrenler
kullanlr.

5.6.2.2. Pens ile balama

Pensler punta matkaplarn ok sk ve tam
merkezleyerek, torna tezghnn gezer puntasnn
kovanna pens adaptr yardmyla konik olarak balanr.
Genellikle kk punta deliklerinin hassas olarak
almasnda ve tam merkezlenmesinde pensler kullanlr.
Pens, punta matkabn noktadan pens adaptr
yardmyla skar.

5.6.2.3. Torna Tezghn ve in Aln Yzeyini Punta Yuvas Amaya Hazrlama

Torna tezghna punta delii alacak para ksa
balanr.
Aln tornalama yaplr.
Uygun tezgh devri seilir.
Gezer puntaya pens veya mandrenle apa uygun punta
matkab balanr.
Gezer punta torna kzaklar zerinde paraya yakn bir
yerde sabitlenir.
Punta delii amak iin i paras hazrdr.

r. Gr. Serkan AKTA
36
5.6.2.4. Punta yuvasn amak

Punta delikleri i paralarnn kullanm yerlerine gre punta yuvalarnn bozulmamas
iin koruyucu haval veya koruyucu havasz olarak alr.

5.6.3. Silindirik tornalama

5.6.3.1. parasn ayna punta arasnda balama

parasnn bir taraf aynaya balanp, dier taraf gezer puntann konik ucuna dayatlarak yaplan
tornalama ilemlerine ayna punta arasnda tornalama denir.

Boyu apna gre byk olan uzun i paralarnn silindirik tornalanmasnda kullanlr.
parasnn boyu uzun olduundan kalem kesme yaparken i paras esneme yapar. Bu durum iin
istenilen apta tornalanamamasna ve ideal bir kesmenin yaplamamasna neden olur. Bu durumu
ortadan kaldrmak iin parann dier aln yzeyine bir punta delii alarak gezer puntaya bal
hareketli puntaya dayatlr ve desteklenir. Bylece esneme durumu ortadan kalkar ve tornalama
esnasnda ideal bir kesme elde edilir.

r. Gr. Serkan AKTA
37
5.6.3.2. parasn iki punta arasnda balama

Fener mili yuvasna taklan
sabit konik puntayla gezer
puntann hareketli ucu
arasnda i parasnn
tornalanmasna iki punta
arasnda tornalama denir.

ki punta arasnda balama
hassas ve eksen kakl
olmadan silindirik tornalamay
salar. ki punta arasnda
silindirik tornalama yapabilmek
iin torna tezgah zerindeki
ayna sklr, yerine frdnd
aynas taklr ve fener mili kovanna da sabit punta yerletirilir. paras zerine taklan
frdnd ile iki punta arasnda tezgha balanr. Bylece iki punta arasnda i paras istenilen
lde tornalanr.

Frdndy i parasnn zerine balayabilmek iin; frdndnn i paras zerinde balanaca
yere ve apa gre frdnd seilmelidir. Frdnd cvatasnn skmas ile i parasnn yzeyinde
izilmeler ve bozulmalar meydana gelmemesi iin parann evresine (frdndnn baland
yere) koruyucu sa bilezik taklmaldr. Frdnd bu bileziin zerine balanarak balama cvatas
sklmaldr.

Frdnd aynas balandktan sonra fener milinin konik yuvasna i mili puntas oturtularak skca
sabitlenir. Frdnd bal olan i paras, frdnd taraf fener miline bal i mili puntas tarafndan
yataklandrlr. Dier ucu ise gezer puntann konik ksmna punta deliinden yataklandrlarak
balanr.

5.6.3.3. ki punta arasnda i parasnn salgsn kontrol etme

paras iki punta arasnda balanp tezgah altrldnda i paras merkezden dar ya da
dardan merkeze doru dnyorsa salg vardr. ki punta arasnda silindirik tornalamada genellikle
i paras zerinde salg olmaz. Salg varsa punta delikleri merkezinde delinmemi ya da i

r. Gr. Serkan AKTA
38
parasnn baland puntalarn ekseni ayn merkezde deildir (merkezden kaktr). Eer para
salgl dnerken tornalama ilemi yaplrsa l farkllklar meydana gelir. Tornalama ilemine
balamadan nce salgl para kontrol edilerek, aln tornalama yaplarak tekrar punta delii
almal veya gezer punta kaydrlarak i mili puntasyla gezer punta ekseni ayn merkezde
ayarlanmaldr.

5.6.3.4. Silindirik tornalamada ilem basamaklar

Kalem ucu torna tezgahnda ayarlanp kalemlie tespit edilir.
Kesme hz devir says ve ilerleme hesaplanarak tezgah ayarlanr.
Kalem i parasnn balang noktasna getirilir.
Kalem ucu i parasna temas ettirilir. Bu konumda mikrometrik bilezik sfrlanr.
Kaleme istenilen tala derinlii verilerek ilerletilir.
Parann ucundan belirli bir boy tornalanr. Tezgah durdurularak iin ap llr.
l tam deerindeyse tornalama ilemi punta eksenine paralel boyuna hareket ettirilerek
silindirik tornalama ilemi tamamlanr.

5.6.4. Kademeli tornalama

5.6.4.1. parasn ayna punta arasnda balama

paralarna kademeli tornalama yapabilmek iin silindirik tornalamada olduu gibi ksa paralar
dorudan aynaya balanr, uzun paralar ise ayna punta arasna balanr. Ayna punta arasnda
balama ileminden nce parann aln yzeyi tornalanp punta delii almas gerekir. Parann bir
ucu ayna ayaklarna, dier ucu alan punta delii yardmyla gezer puntaya balanr.

parasnn salgs her tornalama ilemine balamadan kontrol edilmeli, salgl i paralar
ilenmemeli tornalama ilemi salgs giderildikten sonra yaplmaldr. Salg kontrol ve nedenleri
ve zmleri silindirik tornalama konusunda anlatlmtr.

r. Gr. Serkan AKTA
39

5.6.4.2. Uygun sa ve sol kalemi semek ve hazrlamak

paralarnn kademelerinin
oluabilmesi iin merkezden
balayan sa aln yzeylerine sa
yan kalemi,sol taraftaki kademeler
arasn ileyebilmek iin ise sol
yan kalem kullanlr. Sa veya
sol yan kalem semenin amac dik
kelerin rahat oluturulmasn ve
tornalama ileminin kolay
yaplmasn salamaktr.Kademeli
tornalama ilemine balamadan
nce bu kalemler seilmeli, daha
nce anlatlan kesicileri balama
konusuna gre tezgha
balanmaldr.

5.6.4.3. Kademeli yzey tornalamada ilem sras

Tezgh devri ilem eidine gre ayarlanr.
Parann aln tornalanarak punta delii alr.
Para ileme metodu dikkate alnarak balanr.
Tornalanacak kademe eidine uygun kesici takm seilir ve katere balanr. Kater de kalemlie
balanr.
in aln referans alnarak, alndan kademe boyu kadar aklk llerek ilenir.
Araba kademe boyu kadar ilerletilerek kalemle, para dnerken ok az bir tala verilerek
parann zeri kademe boyu kadar izilir.
Tezgh durdurulur l kontrol yaplr.
Kaba olarak para kademe izgisine kadar tala verilerek ilenir.
Yan kalemle kademe kesi ilenerek 1. kademe oluturulur.
Sonraki kademe iin uygun kalem balanarak kademeler ilenir.
l kontrol yaplarak ilem tamamlanr.

r. Gr. Serkan AKTA
40
5.6.4.4. Kademelere pah krmak

Torna edilerek elde edilen silindirik yzeyle
aln yzeyin birletii yerde keskin kenarlar
veya keler oluur. Keskin kenar ve
keler herhangi bir yere arpma esnasnda
ezilir veya kii tutarken yaralanabilir.
Bu keskin keleri gidermek, ezilmeyi ve
yaralanmay nlemek iin 3045-60 gibi
pahlar krlr. Genellikle bu pahlar i
parasnn apna gre 1-2-3...mm
geniliinde ve 45 olarak krlr.

Pah krma ilemi kesiciyi i parasna
gre 30-45-60 evirip tala kaldrarak
veya ee zmpara ve benzeri takmlarla
yaplr.
5.6.5. Delik delme

Delik delme ileminden nce torna tezgah ve i parasnn aln yzeyinin hazrlanmas
gerekmektedir. Bununla ilgili ilem basamaklar aada verildii gibidir.

parasnn biim ve lsne uygun bir torna aynas seilir.
Ayna, nce fener miline taklr. paras balanr ve merkezlenir.
Para, aynadan dar lzumundan fazla kmamaldr. Parann dar kmas tornann titreim
yapmasna ve matkabn krlmasna sebep olur.
Para aln torna edilir.
Uygun lde bir punta matkab seilir.
Mandren, gezer puntaya taklr ve punta matkab mandrene balanr.
Punta matkabnn ucu i parasna mmkn olduu kadar yaklaacak ekilde gezer punta
kaydrlr ve tespit edilir.
Punta matkabnn apna uygun olan devir says seilir ve tezgh bu devre ayarlanr.
Torna altrlr. Gezer punta el tekeri dndrlerek punta matkab ie doru ilerletilir.
Punta matkab, dnmekte olan parann alnna yaklatrlr ve matkap ucunun merkezde olup
olmadna dikkat edilir. Punta matkab merkezde deilse matkab doru olarak merkezlemek
ve matkabn krlmasn nlemek iin gezer punta ayarlanr.
Punta matkabnn ucuna birka damla ya damlatlr ve matkap yava yava ilerletilerek
merkezleme delii alr. Bu delik, helisel matkapla delii delerken ok gereklidir.

5.6.5.1. Matkab puntaya balama yntemleri

Mandrenle balama

Gezer puntaya balanm mandren, matkab skca tutarak aynaya balanm parann delinmesini
salar. Mandren, kk ve orta apl matkaplarn balanmasnda kullanlan bir aratr. Mandrene
balanabilecek en kk ve en byk matkap aplar, yani mandrenin kapasitesi genellikle
zerinde yazldr.
Matkap mandrenin gezer punta kovanndaki konik delie uyan konik bir sap vardr. Mandren,
gezer puntann konik deliine doru itilince bu konik sap mandreni tutar ve dnmesini nler.
Ancak mandrenin konik sap, gezer puntannkinden kkse bu takdirde mors kovanlarndan
yararlanlr.

r. Gr. Serkan AKTA
41
Kovan1arla balama

Konik sapl matkaplar ya dorudan ya da kovanlar yardm ile gezer punta kovanndaki konik
ksma taklr.

Matkabn desteklenmesi
Delmeye balarken matkap ucunun punta delii veya
noktalanm merkezle ayn eksende olmasna dikkat
edilir. Eer matkap ucu delik ekseninden kaksa
ekilde gsterildii gibi bir katerin arkasyla
desteklenerek delmeye balatlr. Matkap ucuna
dayanan kater arkas veya uygun bir para gezinmeyi
nler. Matkabn kesici azlar ie dalncaya kadar
matkap yava yava ilerletilir ve sonra kater sklr.
Delme ilemine,matkabn salgsz olarak devam
salanr.

Tornada delme ilemi, aadaki ilem basamaklar dorultusunda gerekletirilir:

paras aynaya balanmaldr.
Mandren gezer puntaya taklmaldr.
Uygun bir punta matkab mandrene balanmaldr.
Devir says, punta matkab apna gre ayarlanmaldr.
Gezer punta, i parasna gre yeter uzaklkta sabitlenmelidir.
Torna altrlmal ve gezer punta el tekeri dndrlerek punta matkab i parasna
yaklatrlmaldr.
Punta matkab yava yava ilerletilerek bir klavuz delii almaldr. parasnn merkezi
punta matkab, merkezleme kalemi veya zel olarak bilenmi bir kalem ile iaretlenebilir.
Delie uygun matkap seilmeli ve punta matkab kartlarak matkap balanmaldr.
parasnn malzemesine gre matkap apna uygun devir saysna tezgh ayarlanmaldr.
Gezer punta el tekeri dndrlerek matkabn delmesi salanmaldr.
Delme srasnda matkap sk sk delikten kartlarak talalardan temizlenmelidir.
Matkap, istenilen derinlik elde edilinceye kadar ilerletilmelidir.

5.6.6. Delik tornalama

Kalem ncelikle katere punta seviyesinde balanmaldr. Deliin zelliine gre kalem ve kater
seilmelidir. Kr delikler iin krdelik kalemi, boydan boya delikler iin ise uygun bir kalem
seilmelidir.

Kalem ayarlanrken esnememesine zen gsterilmelidir. Esneme, l tamln bozar ve titreime
neden olur. Kalem ksa balanmal, delik katerlerinden faydalanlmaldr. Delik ilerken tala
miktar az verilmelidir.

Deliklerin, yani i yzeylerin tornalanmas her ynyle d yzeylerin tornalanmasndan daha ok
dikkat gerektiren bir itir. nk deliklerin tornalanmasnda kalemin kesmesi grlemez, kater
uzun olduu iin esneme yapar ve bu yzden fazla tala verilemez. leme srasnda, ilenen yzey
grnmedii iin yzey kalitesi hakknda bir fikir edinmek zor olur. Kesme esnasnda kalem
krlrsa bunu anlamak da zordur. Ancak usta tornaclar kan sesten, kalemin krlm olduunu
anlayabilir. te bu sebeplerden, i yzeylerin tornalanmas d yzeylerin tornalanmasndan daha
ok dikkat ister.

r. Gr. Serkan AKTA
42
Delik tornalama ilemlerinde dikkat edilmesi gereken kurallar aada sralanmtr:

Kalem uygun ekilde ve tam punta yksekliinde balanmaldr. Aksi hlde, aln yzeyde hi
arzu edilmeyen knt (meme) meydana gelir.
Kalem boyu, delik boyundan biraz uzun olmaldr.
paras aynaya dzgn ekilde balanmaldr.
parasnn aln tornalanmaldr.
Delik, istenilen lden 1-1,5 mm kk ap ve boyda delinmelidir.
Uygun bir delik kalemi seilerek kalemlie punta yksekliinde balanmaldr.
Kalem, delik boyunca ilerletilerek delik tornalanmaldr.
Eer delik kr ise kalem, kr delik boyu sonuna geldiinde merkeze doru ilerletilerek aln
tornalanmaldr.
Kalem geri ekilerek deliin ap ve boy lleri kontrol edilmelidir.
Her talatan nce delik ap ve boy llerine baklmal ve ona gre tala verilmelidir.
Kalem esniyorsa ayn tala tekrar verilmelidir.
Kalemin uzun balanmas titreimleri meydana getirir. Delik yzeyi bozulur. Bu duruma ok
dikkat edilmesi gerekir.
Delik ilendikten sonra keskin kenarlara uygun llerde pah krlmas unutulmamaldr.

5.7. Kanal ama

5.7.1. parasn ayna punta arasnda balama

Uzun paralara emniyetli bir kanal ama ilemi iin, nce i parasnn aln yzeyi torna edilerek
iin apna uygun punta matkabyla punta yuvas alr. ayna ile punta arasna alnarak emniyetli
bir balama ilemi gerekletirilir.

5.7.2. Kanal kalemini balama

Kanal kalemi punta ekseninde balanmaldr. Yksek balanrsa erken krlenir ve kesmez, alak
balanrsa da kalemi iin altna ekmeye alr ve kalem krlr. Kanaln konum ve asna gre
kalemlik zerinde iin eksenine dik veya al balanabilir. Kanal kalemleri genellikle kanal
genilii ile ayn kalnlkta veya daha kk lye sahiptir. Kanaln geniliinden daha dar olmas
l tamln elde etmede rahatlk salar. D apa ve i apa kanal amak iin kanal kalemleri
aada gsterilmitir.

D ap kanal kalemleri

r. Gr. Serkan AKTA
43

ap (delik) kanal kalemleri

5.7.3. Balca kanal alan yerler;

Tornada vida aarken vidann bitim yerine kanal alr.
Kademeli millerin kademe diplerine talama kanal alr.
Trapez ve yuvarlak kaylar iin kasnaklara kanal alr.
Rulmanlarn konumlarn sabitletirmek iin deliklerin iine ve silindirik paralarn d
yzeylerine segman kanal alr.
Birbiri zerinde dnerek alan makine paralarna yuvarlak u profilli kanal kalemi ile helisel
oluk halinde ya kanallar da almaktadr. Kanal derinlii mmkn olduu kadar az
verilmelidir; nk kanaln gereksiz yere derin almas para dayanmn azaltr.

5.7.4. Kanal ama ilem basmaklar

r. Gr. Serkan AKTA
44

r. Gr. Serkan AKTA
45

apak alma; lenen kanallarn ke ksmlarnda meydana gelen apak ylmalar kalemle
kelere pah krarak, torna eesiyle eeleyerek, zmpara kullanarak, temizlenir.

5.8. Konik tornalama

Ayn eksen zerinde oluan eksene dik yzeylerin ap l farklarnn meydana getirdii asal d
yzeye konik diyoruz. Baka bir deyile koninin eksene dik bir dzlemle kesilmesiyle meydana
gelen ekil veya paralar konik olarak tanmlanr. Bu parann ekseni ile d yzeyi arasnda bir a
vardr. Buna konik as ad verilir. paramz tezgaha vereceimiz bu a deeriyle tornalayarak
elde ederiz. Yaptmz bu ileme de konik tornalama ilemi denir. Aadaki ekilde bir koninin
eksene dik konumda dzlemlerle kesilmesi halinde oluan konik paralarn ayn konik asna sahip
fakat farkl ap llerini ierdiini grmekteyiz.

5.8.1. Konik makine parasnn balca elemanlar

r. Gr. Serkan AKTA
46
Yukarda ekil de bir konik parann tornalamada ve eleman hesaplamas ilemlerinde kullanlan
deerlerini gstermektedir.
Bunlar:
l .konik esas boyu
Lpara boyu
/2 konik ayar as
Dkonik byk ap
dkonik kk ap
1/Xkoniklik oran

Bu deerlerin harf ve sembolleri de hesaplamalarda kullanlmak amacyla bilinmelidir.
Koniklik oran: Bir konikte iki ap farknn iki konik boyuna oranna blmyle elde edilen
deerdir. Koniklik oran ile eim ls ayn tanmlamay gerektirir. Birbirine girmi kavramlardr.
1:5 1:10 1:20 1:50 1:400 eklinde ifade edilir.

Aklama: Koniklik oran verilen bir parada rnek:1:50 koniklik oran bilinen bir konik parann
50mm boyda koniinin ap 1 mm byyecek veya klecek anlamn tar.

rnek: Kk ap 8mm olan konik parann koniklik oran1:10 boyu ise 60 mm dir. Byk ap
ne olmaldr. l:60mm Koniklik oran=1/10 D=?

D=Koniklik oran x boy +konik kk ap
D=(1/10)x60+8=(60/10)+8=6+8=14mm byk ap ls elde edilir. Bu forml ile kk ap
lsn de hesaplayabilirsiniz.

Makinecilikte ok kullanlan koniklerin kullanlma yerleri ve koniklik oranlar aada verilmitir.

1:5-Amerikan konii {JARNO-BROWN} freze malafa koniklerinde,fener mili koniklerinde.
1:8-Amerikan konii; {SHARP} torna fener mili konikleri
1:10 Musluk konii ; tek konumlu musluklarn iinde ve stndeki balkta.
1:15 Muylu konii ; aft-kasnak-krank uskur v.b konik muylularda
1:20 Mors konii; mors kovanlarnda, matkap ve makine raybalarnda, makine klavuzlarnda,
mandren saplarnda kullanlr.
1:50-Pim konii ;konik pimlerin koniklik orandr.
1:400 Malafa konii ; alet bilemede kullanlan aklar balama malafalar bu oranda konik yaplr.

Tornada tezgahnda konik tornalama birka yntemle yaplabilir.

5.8.2. Sipere (Sporta) A Vererek Konik Tornalama

Siperi uygun aya ayarlama: niversal torna tezgahlarnda kalemlik ve alt tablas ile siper adn
verdiimiz asal blnts, l tamburu olan ksm kullanrz. Sport, a verilmedii zaman,
para eksenine paralel hareket edebilecek zellikte vida ve somun sistemi ile alr. Tornalamay
bu sistemle yaparz. Konik asn da tabla vidalarn zerek istenen a ls kadar siperi
evirerek ayarlarz. Bylece sport zerindeki kalem ile i ekseni arasnda bir a olutururuz. Bizim
ayarladmz konik tornalama asn, sport vidalarn skarak tamamlam oluruz.
Para ve sport konumlarnn konik tornalamadaki konumu: Parann ilenme ve balama
durumu gz nne alnarak siperin hangi ynde evrileceine nceden karar verilir. Bylece siper
konik as ayar yaplr. Siper saat ibresi ynnde evrilirse l klr, zt ynde evrilirse l
byr. Konik tornalama as hesaplama yoluyla bulunur. Bu hesaplama usulleri koniin bilinen
elemanlarna gre farkl formller kullanlarak yaplr. nce bu hesaplama usullerini bilmelisiniz.

r. Gr. Serkan AKTA
47

Sporta a vererek konik tornalama ilemindeki a deerlerini, uygun formlleri kullanarak rnek
zmlerle hesaplayalm.

rnek: D=50mm d=35mm l=40mm olan konik parann konik ayar asnn hesaplanmas iin,

Tg = (D-d)/2xl forml kullanlr.

Deerleri formlde yerine koyarak ann tanjant deerini elde ederiz.

Tg = (50-35)/2x40 = 15/80 = 0,1875 ann tanjant deeridir.

Bu deer trigonometrik cetvelinden bakarak veya hesap makinesi ile belirlenir tg =10,61 = 10
36 a verilmelidir.

Sporta bu a verilir, el ile tala kaldrma ilemi sport mili mesafesi miktarnca yaplr. Tala
derinlii, aln sportundan verilerek l tamlna eriilene kadar bu ekilde konik tornalama
ilemine devam edilir.

Koniklik oran bilinen bir konii sporta a vererek konik tornalama ileminde aadaki forml
uygulanr.

Forml : Konik ayar as =Tg =Koniklik Oran/2 , bu forml ile aadaki ilemi
gerekletirelim.

rnek : Koniklik oran 1/20mm olan bir milin konik ayar asn hesaplaynz.

zm :Tg = 1/20:2 = 1/40 = 0,025 tanjant cetveline bakarak bu deerin karl
olan ay buluruz. 1 26 olduunu ve sporta verilecek bu ay ayarlayarak ii torna ederiz.

r. Gr. Serkan AKTA
48
Pratik Olarak A Deerinin Bulunmas: Genellikle bozuk bir parann konik tornalanacak ksm
varsa ve bu ksm bozulmamsa yzey ve l salaml mevcut ise bu para tornaya balanr.
Sportun vidalar sklr. Parann konik yzeyine kalem, sport boyunca temas ettirilerek tam
lye ok yakn deerde koniklik as elde edilir. Sport vidalar sklarak a ayarlanm olur.
Esas tornalanacak para bu ayara gre tornalanarak ilenir. Bu usul genellikle hesaplama
yntemlerini bilmeyenler kullanr. Ayn zamanda koniin ok hassasiyet tamad, zamann
nemli olduu durumlarda veya ie ait resim, l ve projenin bulunmad durumlarda kullanlan
bir yntemdir.

Farkl kalemlerle elde edilmi i paras rnekleri

r. Gr. Serkan AKTA
49
5.8.3. El le Tala Verilerek Konik Tornalama

Bu ilem iin tornann aln ve boyuna sport ksmlarna ayn anda belirli oranlarda ilerleme vererek
yzeyin konik tornalamasn salayabiliriz. Bunun iin gelimi bir el becerisine ve tecrbeye gerek
duyulur. Baz durumlarda araba otomatik ilerlerken enine sport geri veya ileri ekilerek yzeyin
konikletirilmesi de salanabilir. Bu metotlar ok elverili ve elde edilen yzeyler ok temiz
olmayabilir. Tala derinlii aln sportundan ll olarak verilir ve ap lleri tamamlanr.

5.8.4. Punta kaydrarak konik tornalama

Genellikle uzun paralarn otomatik olarak seri bir ekilde tornalanmasnda bu metot ok
kullanlldr. Punta kaydrma ilemi normal punta ularnda 4-5 mmye kadar emniyetli bir
ekilde yaplabilir. Daha fazla llerde yaplacak kaydrmalarda kresel ulu puntalar tercih edilir.
Punta kaydrma ilemi aadaki gibi yaplr: Gezer puntann alt tablas ile gvde ksm ilk
yapldnda fener mili eksenine ayarlanm ve hassas l aletleriyle sfrlanmtr. Puntann arka
ksmnda kk bir blntl cetvel ile bu sfrlama ilemi sabitlenmitir. Bizler punta
kaydracamz zaman punta gvdesi ile kzaklarn birbirine balayan cvatalar bir taraftan
gevetip dier taraftan skarak punta kaydrma ynn ve lsn parann tornalama durumunu
gz nne alarak, saat ibresi ynnde veya ters ynde ayarlarz. Sonra cvatalar sklarak punta
karma lsn sabitleriz.

Koniklik oranna uygun olarak gezer puntay kaydrma: Bu sistemde koniklik oran bilinen bir
i parasnn punta kaydrma miktar aadaki forml ile hesaplanr.

a= punta kaydrma miktar = Koniklik oran x para boyu /2 elemanlarnn bilinmesi
gerekir. Forml : a= 1/X.l:2

kan sonu puntann kaydrlaca l miktardr. Bu lnn kaydrlmasn aadaki usullerle
yaparz.

1-Punta kaydrma ileminde vidalar gevetip skarken puntann arkasnda bulunan ayar cetvelinden
yararlanrz.
2- Punta gvdesi ile kzaklar arasndaki kaydrma miktarn kumpasla lerek ayarlarz.
3-Punta gvdesinin kzaklar zerinde kaydrlmasn derinlik mikrometresi ile lerek hassas bir
ekilde ayarlarz.
4-Fener mili puntas ve gezer punta arasna silindirik olarak talanm hassas bir malafa koyarz.
Araba zerine balanm bir komparatr saatini malafann punta ucuna dayarz.Puntay kaydrp
komparatr saati ile kaydrma miktarn herhangi bir ynde hassas olarak ayarlarz.

r. Gr. Serkan AKTA
50

rnek: Byk ap 60 mm, kk ap ise 52 mm olan bir konik parann punta kaydrma
miktarn hesaplaynz.

zm: a = (D-d)/2 ( 60-52)/2 =8/2= 4mm punta kaydrma miktar olarak bulunur.

Koniklik oran belli olan bir parann konik ksmn ilemek iin punta kaydrma mesafesi
hesab

Bilinen elemanlar
a=punta kaydrma miktar
1/ x=Koniklik oran
l=Para boyu

Yukarda elemanlar verilen konik paray punta kaydrarak konik tornalamak iin punta kaydrma
lsn hesaplaynz.

a= Para boyu x koniklik oran a=80x1/50=80/50=1,6mm ls elde edilir.

Bu hesaplama yntemi ile koniklik oranna gre btn konik tornalama ilemlerinin punta
kaydrma miktar ls bulunur.

Punta kakln kontrol etmek: Hesaplanan punta karma miktarnn doruluunu kontrol
etmek iin aadaki ilemleri uygularz.

1-Punta kaydrma ileminde vidalar gevetip skarken puntann arkasnda bulunan ayar cetvelinden
yararlanrz.
2-Punta gvdesi ile kzaklar arasndaki kaydrma miktarn kumpasla lerek ayarlarz.
3-Punta gvdesinin kzaklar zerinde kaydrlmasn derinlik mikrometresi ile lerek hassas bir
ekilde ayarlarz.
4-Fener mili puntas ve gezer punta arasna silindirik olarak talanm hassas bir malafa koyarz.

r. Gr. Serkan AKTA
51
5- Araba zerine balanm bir kompratr saatini malafann punta ucuna dayarz.stenilen punta
kaydrma miktar kadar ayarlanarak ayar ilemini yaparz.

Yukarda punta kaydrma ayar usullerine gre yaplan ayar ilemlerinden sonra yaplan ilk ince
tala verme ilemi sonunda i zerinde lm yaplarak da kaydrma ileminin doruluu
onaylanr.

Tezgh ayarlayp konik tornalama: Yaplan punta kaydrma ileminin doruluu onaylandktan
sonra iin tornalanmas iin iin ve puntann emniyetli balanmas salanr. in tornalanmas
ilemine uygun pasolarla tala derinlii verilerek tornalamaya devam edilir. in puntadan
kmamasna dikkat edilir.

Koniklii kumpas ve mikrometre ile kontrol etmek: Punta kaydrma yntemi ile yaplan konik
tornalamann kontrol edilmesini aadaki usullerle yaparz. paramzn yaplan konik
tornalamas standart konik llerinde ise uygun konik mastarlardan yararlanarak kontroln
yaparz. parasnn koniklii standartlarn dnda olmas halinde ise paramza uygun lme
aralna sahip kumpas veya mikrometre ile lme ve kontrol ilemleri yaplr. Kk ve byk
aplar ayr ayr llr.

5.8.5. Sevk kza ile konik tornalama

Baz niversal torna tezghlarnn seri ve otomatik tornalama ilemlerini gerekletirmek iin sevk
kza denilen asal blntl ek aparat vardr. Asal tornalamalar hassas ve emniyetli
tornalamaya yarayan zel aparatlara sevk kza adn veriyoruz. Sevk kzaklarnn asal tornalama
yapmada ayarlanabilecei a ls tezgah yapan firma tarafndan ayarlanr. Genellikle 0-30
derece alar arasnda alara uygun yaplacak konikleri tornalayabiliriz. Sevk kza tezgahn aln
sportunu, kalemlii ve ona bal kalemi kendi asna uygun olarak para zerinde hareket ettirir.
Konik tornalama ilemini gerekletiren bir zellie sahiptir. Bu zellikten yaralanarak konik
tornalamay otomatik olarak gerekletiririz. Bu eit tornalamada sadece konik asnn deerini
bilmek yeterlidir, herhangi bir hesaplamaya gerek yoktur. Paranzn iki punta arasnda ve
emniyetli bir ekilde balanmas gerekir.

r. Gr. Serkan AKTA
52
5.8.5.1. Sevk kzan koniklik lsne gre ayarlama

Bunun iin sevk kzann ayar vidalar sklerek alr. T kanal iersinde istenilen a deerine
ayar yaplr. Daha sonra aln sportunun kzaa balants yaplarak boa alnr. Kalemlik serbest
olarak otomatik tornalama ilemini yapacak konuma gelmitir. Asal tornalamann bu eit
tornalarda boy mesafesi 500-600mm llere kadar olan paralar iin elverilidir.

5.8.5.2. Sevk kza ile tornalama

Yukarda aklanan ayar ilemi yapldktan sonra tezgaha uygun otomatik ilerleme ve ie devir
says verilerek tala kaldrma ilemine geilir. Bu ilemde tala derinliinin ayar ve ls
kalemlik zerinden yaplr.

5.8.5.3. Konikliin mastar ile kontrol edilmesi

Yaplan konik tornalamann uygunluu ie uygun mastar ile kontrol edilerek dorulanr. Konik
mastarlar, sins konileri, hassas mors kovanlar, hassas alerler, optik alerler ve su
terazilerinden yararlanlr.

5.9. Trtl ekme

Makine paralarnn genellikle el ile sklmas ve zlmesi istenen yerlerinde veya elimizin tutma
annda kaymamas iin paralara grnm gzellii oluturmak amacyle d yzeylerini ezerek
yaplan izlere trtl adn veriyoruz.Trtllar, trtl makaras diye isimlendirilen (HSS) alaml
yksek hz eliinden yaplmtr. zerlerinde aaca izlere gre dileri bulunan
avadanlklardr.Trtl admna uygun olan bu diler i paralarna da ayn adm lsnde iz
yapmaya elverilidir.

5.9.1. Trtl eitleri

Makine paralar zerine ezmek suretiyle alan trtllarn meydana getirdikleri izlerin ekline gre
isim alrlar. Buna gre trtl eitlerini yle sralayabiliriz.

1-Dz trtl
2-apraz baklava dilimli trtl
3-Kare dilimli trtl
4-Tek ynl apraz trtl (sa-sol).
Aada trtl makara eitleri ve yapt izleri grebilirsiniz.

r. Gr. Serkan AKTA
53

Trtl kurallara uygun ekmek iin belli ilem basamaklarnn doru uygulanmas gerekmektedir.

5.9.2. Trtl makaralarnn dzenlenmesi

Trtl makaralar, trtl ekmeden nce temizlenir. Sonra makaralarn trtl kateri zerindeki
balantlarnn salaml kontrol edilir. Bundan sonra ise, makaralarn baland katerler tezgahn
kalemliine punta ekseni yksekliinde balanarak trtl ekme ilemine hazrlanr. Makaralar
ekilecek trtl eitler gz nne alnarak katerler zerine tek veya iftli olarak balanrlar.

5.9.3. Trtl ekmek iin devrin ayarlanmas

Trtl makaralarnn i paras yzeyinde ezerek iz yapmas iin dk devirle i dnmesine ve
ezme ileminin gereklemesine allmaldr. Bundan dolay trtl ekme annda tezgaha normal
tornalama devrinin 1/3 veya 1/4 orannda verilecek devir saysnn olumlu sonu almada etkili
olduu grlmtr. Tezgah devri iin

V= .D.N/1000 N=1000.V /D.3. formln kullanabiliriz.

r. Gr. Serkan AKTA
54
5.9.4. Trtl ekmek iin uygun ilerlemenin ayarlanmas

Trtl ekme ileminde ilerleme lleri miktarlar torna tezgah otomatik ilerleme lsnn de az
olmasna sebep olur. Bu nedenle uzun boylu trtl ekilmesi istenen paralarda otomatik ilerleme
verilerek yaplacak bir trtl ekme ileminin temiz ve kaliteli olmas iin devir/ilerleme miktar
seilirken 0,02mm-0,1 mm arasndaki ilerleme oranlarnn kullanlmas olumlu netice vermektedir.
Trtl ektiimiz paralarn malzeme eidi bu ilerleme miktarnn deerlerini ykseltmeye ve
drmeye sebep olur. Genellikle yumuak veya hafif metallerde ezme ilemi kolay olaca iin
otomatik ilerleme ayarlanrken verilen deerlerin st snrlarna yakn ilerleme seilir.

5.9.5. Trtl ekme ilemi

Herhangi bir makine parasna trtl ekerken parann tezgaha uygun balama eklinin nasl
olaca, kolay trtl ekme, yzeye yanama ve trtl makaralarnn durumu gz nnde
bulundurulur. Btn bunlar kararllkla dzenlenir. paras ayna ile punta arasna alnarak
emniyetli bir biimde balanr. Tezgahn devri hesaplanan devre ayarlanr. Trtl makaras ve bal
olduu katerler, kalemlik zerinde, i eksenine dik para yzeyine paralel konumda balanarak
salam bir ekilde sklr. Aln sportundan tala derinlii verilerek makarann dnmesi ve para
yzeyini ezmesi salanr. Alan trtla para boyunca ayn derinlik ve temizlik elde edilene kadar
otomatik ilerleme verilir. Sonra elle araba ilerletilerek trtln tamamlanmas salanr. Trtl ekme
annda makaralar ilerleme ynnn tersine doru dnmeye alr, bu durum makarann paraya
temas yzeyini azaltr, fakat enine sporttan tala derinlii vermemizi kolaylatrr.

5.9.6. Trtl ekilen yzeyin kontrol

Trtl ekilen makine elemanlarnn trtl kalite kontrol yle yaplr:
1-Trtl ekilecek yzeyin iki yanna trtl derinlii lsnde pah krlr, trtln derinlii bu pahn
derinliine eitse derinlii tamamlanm saylr.
2-Trtl ekilen paray el ile kontrol ederek trtl yzeyinin el ile skp takmaya uygunluuna
baklr ve karar verilir,
3-Trtl dilerinin gzle grlen bir dzgnle sahip olup olmadna baklarak karar verilir.
Trtln yzeyde meydana getirecei iz, makarann zerinde bulunan dilerin temizlii ve
dzgnlne eit olmaldr.

5.9.7. Trtl ekerken ya kullanmann nemi

Ya kullanmann nemini aadaki gibi sralayabiliriz;

1-Trtl ekilen paralarda trtln paray ezerek olumas annda meydana gelen kk tala
paracklarnn makara dileri arasn doldurmadan, temizlenmesini salar,
2- Srtnmeden dolay snan makaralarn ve parann soumas salanr,
3-Makaralarn paslanmas nlenir
4- Daha iyi yzey kalitesi elde edilir.

5.10. Tornada klavuzla vida ama

5.10.1. El klavuzu ile vida ama ilem basamaklar

Delik ierisine aacak olduumuz vidann zelliine gre (M,W) klavuz takm seilerek ilem
sras u ekil de sralanr:

1- Bir numaral klavuz seilerek buji koluna yerletirilmelidir.

r. Gr. Serkan AKTA
55
2- Klavuzun ucu delie yerletirilmelidir.
3- Gezer puntann ucu klavuzun kare kesitli bandaki punta deliine yerletirilmelidir,
4- Tezgah uygun devire ayarlanmaldr,
5- Buji kolunun ne gelen taraf araba yzeyine dzgn dayatlmaldr,
6- Torna tezgah altrlarak klavuz azlatlmaldr.
7- Tezgahn almasyla birlikte gezer puntadan adma uygun ilerleme srekli verilmelidir.
8-Uygun soutma svs kullanlarak vida ama ilemi tamamlanmaldr.

5.10.2. Otomatik klavuzlar ile vida ama ilem basamaklar

Makine ile klavuz ekmenin, elle ekilen vidalara gre daha hzl kolay temizdir. Bu nedenle
otomatik aparatlar kullanlmaktadr. lem basamaklarn aadaki gibi sralayabiliriz;

1- Otomatik klavuz aparat zerindeki kol ile kurulur,
2-Normal klavuz gibi delie azlatlr,
3-Tezgah altrarak vida alr,
4-Vida ileminin sonunda bir dayama etkisiyle klavuzun lokmalar ieriye evrilir,
5-Di st ap klen klavuzu tezgah sola doru dndrlmeden delikten karlabilir,
6-Mutlaka uygun soutma svs kullanlmaldr.

r. Gr. Serkan AKTA
56
5.11. Tornada pafta ile vida ama

5.11.1. El paftas ile vida ama ilem basamaklar

1- parasn salgsz bir ekilde aynaya
balaynz.
2-Tezgah uygun devirde ayarlaynz.
3- parasnn ucuna krkbe derece pah krnz.
4-Alacak profile uygun pafta seerek pafta
koluna taknz.
5-Gezer puntay pafta koluna dayanacak ekilde
sabitleyiniz.
6-Pafta kolunu arabaya sabitleyiniz.
7-Aynay boa alp eviriniz.Pafta kolunu da ayrca
iterek paraya azlatnz.
8-Tezgah altrarak vida ama ilemini
tamamlaynz.
9-Bu ilemde mutlaka uygun soutma svs kullannz.

5.11.2. Otomatik pafta aparat ile vida ama ilem basamaklar

1- Vida aacak olduunuz paray salgsz ve salam
bir ekilde aynaya balaynz.
2- Parann ucuna krk be derece pah krnz.
3- Aacak olduumuz vidann profiline gre
hazrlanan di lokmalarn aparata taknz.
4-Otomatik paftann mandaln kurunuz.
5- Pafta aparatn gezer puntaya balayarak i
parasna azlatnz.
6- Tezgahnz uygun devir saysna ayarlaynz.
7- Tezgah altrp, dzenli ilerlemeyi veriniz.
8- Kurulmu olan otomatik pafta baln, vida
sonunda otomatik atacak ekilde ayarlaynz.
9- Paftann ii brakmas ap bymesiyle olacandan geriye alma ilemini tezgah durdurmadan
da yaplabilirsiniz.
10- Pafta ama ileminde mutlaka uygun soutma svs kullanmalsnz.

5.12. Tornada kalemle gen vida ama

5.12.1. Vida kaleminin hazrlanmas

Tornada kalemle gen vida amak iin her
eyden nce vida kaleminin kusursuz
bilenmesi gerekir. Bunun iin vida
kalemlerinin kesmesini salayan az alar
dikkatle bilenmelidir. ekil'de bir gen
(metrik) vida kaleminin kesmesini salayan
alar gsterilmitir. Vida kalemleri bir eit
profil kalemi olduundan, bunlara genel
olarak tala as verilmez yani gen vida
kalemlerinin tala as genel olarak sfrdr
(= 0 ).

r. Gr. Serkan AKTA
57
Genelde vida alrken, sport para eksenine dik olarak ayarlanr. Her pasoda tala sporttan
verilince vida kaleminin sa ve sol iki kenar ayn anda tala ald iin byk adml vidalar
alrken fazla tala derinliklerinde kaleme gelen yk artar ve vida yzeyi bozuk kar. Bu problemi
ortadan kaldrmak iin sporta 30 a verildikten sonra kalemin diklii ayarlanr. Her pasoda tala
yine sporttan verilir. Bu ekilde tala verilince vida kaleminin sadece sol kenar tala alaca iin
vida yzeyi daha dzgn kar.

gen vida kalemleri mastara gre bilenir. Vida
kalemlerinin mastara gre dik olarak nasl
ayarlanaca ve nasl bilenecei ekilde
grlmektedir. Kalem bilenirken u asnn doru
verilmesine ve kalem ucu ekseninin kalem
prizmasnn kenarna mmkn olduu kadar paralel
olmasna dikkat edilmelidir. Buna dikkat edilmezse
kalemin i eksenine gre tam dik olarak ayarlanmas
zorlar.

5.12.2. Metrik gen Vida iin Kalemin 60 U Al Bilenmesi

Metrik vida kaleminin ucu 60lik bir a ile bilenir.
Kalemin ucuna gre sol tarafndaki kenar, 30 ve
sa kenar da 30 olacak ekilde eit olarak bilenir.

5.12.3. Whitworth gen Vida iin Kalemin 55 U Al Bilenmesi

Whitworth vida kaleminin ucu 55lik bir a ile bilenir.
Metrik vida kaleminden tek fark budur. Bileme ilemi
metrik vida kaleminde olduu gibidir.

r. Gr. Serkan AKTA
58
5.12.4. Kalemin balanmas ve ayar

Vida kaleminin st ksm yandaki ekilde grld
gibi para eksenine dik olarak balanmaldr. Vida
kalemi, yalnz ucu darda kalacak ekilde katere tespit
edilmelidir.

Kater, kalemlie balanr ve kalemi, i parasna dik
olarak ayarlamak iin bir vida mastar kullanlr. Bu
mastar, kalemin ucuna tutularak i parasna
yaklatrlr. Mastar ve para arasnda balangta hafif
bir aklk kalmaldr. Mastar i parasna paralel
oluncaya kadar katere hafife vurulmaldr. Daha sonra
mastar, i parasna dayanarak kalemin tam diklik ayar
yaplr.

5.12.5. Tornann ayarlanmas

5.12.5.1. Metrik Vida iin Vida Admna Gre Hz Kutusu Ayar

Torna tezghlar ana mili
adm milimetre olarak
verilir.
Tezghn hz kutular
zerindeki vida tablosundan
alacak vidann ilerleme
ayar aranarak bulunur.
Metrik vidann admna gre
ilerleme hz kutusu
ayarlanr.

5.12.5.2. Whitworth Vida iin Parmaktaki Di Saysna Gre Hz Kutusu Ayar

Tezghn zerindeki vida tablosundan alacak vidann parmaktaki di says aranarak bulunur.
Vidann parmaktaki di saysna gre ilerleme hz kutusu ayarlanr.

r. Gr. Serkan AKTA
59
5.12.5.3. Ana mili dn yn ayar

Milin dn ynn ayarlayan tezgh zerinde
bir kol bulunmaktadr. Dn yn ayar kolu iki
konumludur:
Sa helis yn, puntadan aynaya doru,
Sol helis yn, aynadan puntaya dorudur.

5.12.5.4. Tornann devir says ayar

Vida aarken seilecek devir saylar, tornada kullanlan devir saylarnn 1/3 veya kadar
olmaldr. En doru olan ise kalemin hareketini her an kontrol edebilmeye uygun olan devir says
olmaldr. Genellikle kk devir saylar seilmelidir. Ayrca kk adml vidalarn byk adml
olanlara oranla daha yksek devirlerde almas gerektii unutulmamaldr. Yksek devir saylar,
pirin gibi yumuak gerelerden yaplan vidalar iin uygulanr. Sert malzemeler iin daha dk
devir saylar kullanlmaldr. ekilecek vidann zelliklerine gre devir saylar dikkate alnarak
fener mili kutusu zerindeki kollarla gerekli ayarlamalar yaplr.

5.12.6. Vidann almas

5.12.6.1. Kalemin para yzeyine ayar ve sfrlanmas

Mastarla diklii kontrol edilen kalem, tezgh devir says dk olarak dnen para yzeyine temas
ettirilir. Kalemin temasndan sonra sportun mikrometrik bileziinden sfrlama yaplr.

5.12.6.2. Makasn kavratlmas

r. Gr. Serkan AKTA
60
Daha nce yaplan tm ayarlar kontrol edildikten sonra vida mili kavrama makas kavratlr.

5.12.6.3. Kalemin Tamburla Sfrlanarak Deneme Talann Verilmesi

Kalem i parasnn d apna gre sfrlanr ve
balang konumuna getirilerek 0,05 mm deneme tala
verilir. Arabann makas kavratlarak i zerinde vida
admn gsteren ince bir iz alr.

5.12.6.4. Vida Tara ile Kontrol Edilmesi

Di tarayla bir vida admnn doruluunun kontrol
edilmesi en ok uygulanan bir yoldur.
Tornada gen vida aarken adm ayarnn
doruluu,ekilde grlen di tara ile kontrol edilir. Di
tara, metrik vidalarda adma ve in vidalarda parmaktaki
di sayna gre bulunur. Alan ize diler tam olarak
oturuyor ise tezgh ayarlar dorudur. Aksi hlde ayarlar
tekrar kontrol edilmelidir.

5.12.6.5. Kesme ya kullanarak vidann almas

Tornada vida aarken bor ya kullanlmas vidann temiz kmasn salar. Bunun iin vida
ekerken bor ya kullanlmas veya yadanlkla kesme ya damlatlmas gerekir. Ama
srtnmeden dolay oluan snmay ve anmay azaltmak ayn zamanda kesmeyi de
kolaylatrmaktr.

5.12.6.6. Alan vidann kontrol

Bir vidann dilerini oluturan
btn ller, o vida iin yaplm
bir mastarla kontrol edilebilir.
ekilde grld gibi vida
mastar aynen tampon
mastarlarnda olduu gibi bir
taraf geer taraf, dier taraf da
gemez taraf olarak yaplr. Delik
iine alan vidalar, vida tampon mastar ile d yzeylere alan vidalar da somun vida mastar ile
kontrol edilir. Seri olarak retilmesi gereken hassas vidalar bu tr mastarlarla kontrol edilerek
yaplr.

Mikrometre ve aksesuarlar yardm ile (vida dii l pimleri) vida di dibi ap en doru ekilde
llr. Aadaki ekilde mikrometre ile lm gsterilmektedir.

r. Gr. Serkan AKTA
61

5.12.7. Kalemle vida aarken dikkat edilmesi gereken kurallar

5.12.7.1. Dz ve kademeli millerde

Tornada vida amak; bilgi, dikkat ve sabr gerektiren hassas bir itir. Bu yzden vida aarken
aada belirtilen kurallara uyulmas gerekir.

Vida kaleminin kusursuz bilenmesine dikkat edilmeli ve her bilenme sonunda kalemin klas
alnmaldr.
Vida aarken verilecek kesme hz (Vmaks = 10 m/dk.) dk verilmelidir.
Vidann lm ve kontrol doru yaplmal, l ve kontrol aletleri kusursuz olmaldr.
Tornann ana mili sadece vida aarken kullanlmal, normal tornalama iin kullanlmamaldr.
Adm kk olan (2 mm 'ye kadar) vidalar alrken tala as sfr olmal, byk adml
vidalar alrken kaleme 2-3 tala as verilmelidir. Aada soldaki ekilde gsterilmitir.
Aada sadaki ekilde grld gibi kaleme uygun boluk as verilmelidir. Aksi hlde
vidann yzeyi kaleme srtnr.

Adm byk vidann kaba ilemi Boluk as hatal bilenmi kalem

Kalemin ykseklii, iin ekseninde olacak ekilde ayarlanmaldr.
Kalem ucu ekseninin i eksenine dik olarak ayarlanmas vida kalem mastaryla yaplmaldr.
Vidann d ap tornalanrken u ksmna 45lik bir pah krlmaldr. Pah, vida kaleminin
kesmesini kolaylatrr ve abuk krlenmesini nler.
Vidann adm ayarnn doru yaplp yaplmad bir di tarayla kontrol edilmelidir.
Kalem, balang konumuna giderken (iin ters dnmesiyle) vidaya zarar vermemesi iin yeteri
kadar geri ekilmelidir.
Temiz bir vida amak iin bor ya veya kesme ya kullanlmaldr.

r. Gr. Serkan AKTA
62
Vidann temiz kmas iin son paso (pasolar) ok az verilmeli hatta
son pasoda kalem di yanaklarn kazr gibi yaparak kesmelidir.
Bunun iin kalemi yeniden bilemek ve klasn almak gerekir.
Uzun i paralarna vida aarken i paras bir gezer yatakla
yataklanmaldr. Bu ilemde, yatan ii destekleyen ayaklarnn
kalemin solunda olmasna dikkat edilir.
Fatural paralarda vidalarn di dibine bir di dibi kanal almal,
bylece hem vidann almas kolaylatrlmal hem de vidann ba
ksmnn skma esnasnda paraya oturmas salanmaldr Yandaki
ekilde bu gsterilmitir.

5.12.7.2. Delik ve kr deliklerde

Deliklere vida ekmede de kalem tam eksene balanmaldr. Kalem ucunun i parasna dik olarak
balanmas iin vida mastarndan yararlanlr.

Kalem ile di dibi ap arasnda yeter derecede boluk as olmas gerekir. Bylece kalemin alt
ksmnn srtnmesi nlenmi olur. Kalem delik iinde rahat hareket edecek ekilde olmaldr.
Titreimi ve esnemeleri nlemek iin kater ve delik kalemi mmkn olduu kadar kaln olmal ve
kalemlie ksa balanmaldr.

5.13. Tornada kalemle kare vida ama

Di dolusu ve di boluu kare profilli olan vidadr. Metrik ve parmak l sistemine gre yaplr.
Kare vidalarn standard yoktur. stenen ap zerine, ihtiyaca cevap verecek ekilde, her admda
kare vida alabilir. Kare vida alacak i parasnn vida bitim noktasna, di dibi apndan kk
kanal almaldr. Ama vida sonunda kalemin boa kmasn salamaktr. Aksi hlde kalemi
krabiliriz. Gerektiinde bu kanal, sol helis vidalarn balang noktas olarak kullanlr.

Elemanlar ve hesaplanmas

Di kalnl ve di ykseklii yaklak olarak admn yars kadardr. Vidann kolay alabilmesi
iin di boluu di kalnlndan 0,05 mm daha fazla yaplr.

r. Gr. Serkan AKTA
63

D : Di st ap
D1 : Di dibi ap Di dibi ap D1 = D 2H
D2 : Br ap (Blm dairesi ap) Br ap D2 = D H = D 0,5 x P
H : Di ykseklii Di ykseklii H = P/2
B : Di kalnl Di kalnl B = P/2 0,05
A : Di boluu Di boluu A = P/2 + 0,05
P : Adm

rnek: ap 40 mm olan bir mil zerine adm 8 mm olan bir kare vida alacaktr. Elemanlarn
hesaplaynz?

5.13.1. Kare vida kaleminin hazrlanmas

5.13.1.1. Admna gre kalemin bilenmesi

Vidann helis asndan dolay kalemin alt taraf vidaya srtebilir. Bunu nlemek iin kalemin ucu
helis ac () kadar eik bilenir. Kalemin vida iinde skmamas iin geriye doru boluk as
() verilmelidir.

Kare vida kaleminin u genilii di boluuna eittir (u genilii = A). Helis as ise vidann
adm ve di st apna bal olarak deiir.

r. Gr. Serkan AKTA
64

5.13.1.2. Kalemin tornaya balanmas ve ayar

Vida ve somunun birbirine uymasn salamak amacyla vida profilinin eksene dik olarak almas
gerekir. Bu diklii elde edebilmek iin vida kalemi, i parasnn eksenine dik olarak balanmaldr.
Bu ilemi yapabilmek iin genellikle vida mastarlarndan yararlanlr.

r. Gr. Serkan AKTA
65
Not1: Tornann ayarlanmas ve vidann ekilmesi ile ilgili kurallar gen vida aarken uyulmas
gereken kurallarla ayndr.

Not2: Kk adml vidalar dorudan doruya kare vida kalemi ile alr. Byk adml vidalar ise
nce dar azl bir kalemle vida kanallar boaltlr. Daha sonra uygun ekilde bilenmi kare vida
kelemi ile vidaya tam profili verilir.

5.14. Tornada kalemle trapez vida ama

Tepe as 30 olan profili kesik gen eklinde vidadr. Hareket ve kuvvet iletmek amac ile tezgh
tablalarnda, vidal millerde vb. yerlerde kullanlr.

Elemanlar ve hesaplanmas

Trapez vidann elemanlar ve formlleri kare vidaya benzer.

r. Gr. Serkan AKTA
66

5.14.1. Trapez vida kaleminin hazrlanmas

5.14.1.1. Kalemi vida lsne gre mastarla bileme

Kalemin serbeste kesebilmesi iin az ksm kare vida kaleminde olduu gibi eik bilenmelidir.
Bu eiklik adm asna gre deiir. Kalemin enine kesiti konik olmaldr. Yani her adm iin zel
bir biim seilmelidir.

Kalemin u genilii; B = 0,37 P 0,13 ile hesaplanan deer kadar olmaldr.

r. Gr. Serkan AKTA
67

5.14.1.2. Kalemin tornaya balanmas ve ayar

Not1: Tornann ayarlanmas ve vidann ekilmesi ile ilgili kurallar gen vida aarken uyulmas
gereken kurallarla ayndr.

Not2: Kk adml trapez vidalar dorudan doruya trapez vida kelemi ile alr. Byk adml
vidalar ise uygun bir keski kalemi ile vidann kaba tala alnr. Daha sonra uygun ekilde bilenmi
trapez vida kelemi ile vida tamamlanr.

5.15. ok azl vida ama

imdiye kadar anlatlanlar tek azl vida amak iin uygulanan kurallard. ok azl vida amak
btn vida trlerinde (gen, kare, trapez v.b.) ayndr. Bu sebepten hangi profilde vida alacaksa

r. Gr. Serkan AKTA
68
ona gre kalem hazrl yaplr. Vidalarn ok azl olarak kullanlmas genelde hareket ileten
vidalarn hareketi daha hzl iletebilmesi iin kullanlr.

5.15.1. ok azl vida ama yntemleri

5.15.1.1. Yan yana kalemler kullanlarak

ok azl bir viday daha kolay bir ekilde
ekebilmek iin yan yana yryen ve vida dilerini
ayn anda aan kalemler kullanlr. Kalem
eksenlerinin aras, admn yars kadar olmal ve iki
kalemin de i parasna gre doru balanmasna ok
dikkat edilmelidir.

5.15.1.2. Ana mil ile fener mili balantsn keserek (di atlatarak)

ki azl viday bir kalemle amak istersek nce birinci vida oluu alr. kinci vida oluunu
amadan, parann ana mil ile ilgisi kesilerek yarm devir dndrlmesi gerekir. Bunun iin de
nce dilere iaret konur ve makas gevetilir. Makas aa alnarak balants kesilir. Bundan sonra
fener mili yarm devir dndrlr ve dili arklar yeniden birbirine kavratlr. Bu yntem fener
miline taklan dili arkn di says, alacak vida az saysna blnebildii zaman kullanlr.

r. Gr. Serkan AKTA
69

Di atlatma metodunda kullanlan dililer

5.15.1.3. Fener miline balanabilen zel blme aygtn kullanarak

Yeni tip torna tezghlarnda bulunan ve her torna
iin deiik olan zel blme aygtlarndan biridir.
Resimde grlmektedir. Az says ona kadar
olan vidalarn almasnda kullanlr.

Drt azl kare vidann almas iin izlenecek yol
ve zel blme aygtnn kullanlmas aada
anlatlmaktadr:

Vidann birinci az normal olarak alr. Bu
ilem esnasnda zel blme aygtnn kavrama
dilisi ile evredeki dilinin zerinde olan
plakadaki (0) izgileri ayn noktaya getirilmi
olmaldr.
kinci az amak iin kavrama dilisinin di
says, vidann az saysna blnr. Kavrama
dilisinin 60 adet sivri dii bulunduuna gre
60 / 4 = 15 elde edilir. Bu rakam az says
iin atlatlacak di saysn gsterir.
Kamal mil zerindeki vida uygun bir anahtar
ile gevetilir. Kavrama dilisi ne doru bir
miktar ekilerek evresindeki diliden
kurtarlr. parasnn bal bulunduu ayna
ok ynnde dndrlerek 15 rakam, (0)
iaretinin hizasna getirilir. Kavrama dilisi
evre dilisine taklarak vida sklr. Bu ayarlamadan sonra vidann ikinci az alr.
nc az iin ayn ilem tekrarlanr. (0) rakam bu defa 15ten alnarak 30 rakam karsna
getirilir.
Drdnc az iin 45 rakamna getirilmelidir.

r. Gr. Serkan AKTA
70
Aadaki ekilde drt azl bir vidann tornada al sras grlmektedir.

5.15.1.4. Sportu kaydrarak

lk olarak tek azl vida aar gibi birinci az alr.
Vidann adm az saysna blnr ve sport gevetilerek kan sonu kadar ilerletilir.

5.16. Uzun paralarn tornalanmas

Uzun paralarn esnemeden tornalanmasnn, ar paralarn punta ularna yapt basknn
azaltlmasnn istenildii yerlerde yataklamann nemi ok byktr. Ayrca, destekleme ile uzun
boydan dolay oluabilecek sesler engellenmi olur.

Boylar fazla ve aplar kk olan i paralar ile aplar byk olan paralar tornalarken,
paralarn yaylanmasn ve eilmesini nlemek yada punta ularna gelen yk hafifletmek iin
kullanlan makine elamanna yatak denir. Yataklar, sabit yatak ve gezer yatak olmak zere iki
eittir.

r. Gr. Serkan AKTA
71

Uzun paralarn balanmasnda hangi yatan kullanlacann tespitinin yaplmas gerekir.

Tornalanacak olan i parasna gre yatak seilir.
parasnn boyu ok uzun olmakla beraber, ap kk ise gezer yatak kullanlr.
parasnn boyu uzun ve ap byk ise sabit yatak kullanlr.
parasnn boyu uzun ve ap kk ise duruma gre hem sabit, hem gezer yatak kullanlr.

5.16.1. Sabit yatak ve tornaya balanmas

Taban tornann kaytlarna uygun olarak hazrlanm olup, kaytlar boyunca istenilen yere bir
mengene gibi balanabilirler.Sabit yataklar balca iki ama iin kullanlr:

Uzun ve kk apl i paralarn iki punta arasnda tornalarken desteklemek iin,
Aln tornalama, delme, di ekme ve delik bytme ilemlerinde uzun i paralarn bir
ucundan desteklemek iin kullanlrlar.

Yatan Tornaya Balanmas
Sabit yatak torna kaytlar zerine ve
istenilen yere balanabilir. Bu balamada
yatak, kaytlar zerine konur ve balama
pabucu kaytlarn altnda uygun konuma
getirilerek somunu sklr. Yatan
sklmesi iin de balama somunu
gevetilir. Balama pabucu dndrlerek
yatak kaytlar arasndan alnr.

r. Gr. Serkan AKTA
72
5.16.2. Gezer yatak ve tornaya balanmas

Kk apl silindirik paralarn
tornalanmasnda kalem basks ile
esnemesini nlemek iin gezer
yatak kullanlr. Gezer yatan
tornalama esnasnda kalemi izleyen
iki aya vardr. Gezer yatak araba
ile birlikte hareket eder. Bylece iki
ayan destei, i parasnn
yaylanarak kalem zerine
sramasna engel olur.

Yatan Tornaya Balanmas
Bilindii gibi gezer yataklar torna
arabas zerine balanr. Yatak
torna arabas zerinde, st tarafta
veya yanda bulunan uygun yere konur ve cvatalar ile balanr.

5.16.3. Yatak enelerini ie gre ayarlama

Torna tezgahnn zerine uygun ekilde balanan yatan ayar iin, i parasnn belli bir ksm
uygun apta tornalanmaldr. Ayar vidalar evrilerek i parasna hafife dedirilmesi gereken
ayaklar, ayn miktarda ilerletilmi olmaldr. Aksi halde i paras salgl dner. Salgy kontrol
etmek iin bir komparatrden yararlanlr. Komparatrn gsterdii deere gre ayaklar ileri ve
geri hareket ettirilerek i parasnn dzgn dnmesi salanmaldr.
Bu ayarlama ilemi, i paras dk devirde dndrlerek yaplmaldr. Dnme esnasnda
meydana gelecek ses ve titreimlerden yatan normal ekilde ayarlanp ayarlanmadn anlamak
mmkndr.
Gezer yatan da iki ayan ayarlayabilmek iin i parasnn ba tarafndan ksa bir yeri, uygun
apa gre tornalanr.

5.16.4. Yataa alnan paray tornalama

Yatak ayaklarnn i parasna deen ksmlarna gres ya koymak gerekir. Bylece srtnen
ksmlarn sarmas nlenmi olur. Tornalama ilemi dikkatlice yaplmal zellikle uzun paralarn
tornalanmasndan doabilecek sakncalar gz nnde bulundurularak, tala miktar ve devir says
dier tornalama ilemlerindeki deerlerden dk tutulmaldr.

r. Gr. Serkan AKTA
73
lem devam ettii srece, ayaklardaki ya azaldka takviye edilmelidir.

5.17. Eksantrik paralarn tornalanmas

Silindirik olarak tornalanm bir para, ekseni, esas eksene gre kaydrarak tornalanacak olursa, bu
ksm ile eksantrik meydana getirmi olur. Eksantrikler, makinalarda dairesel hareketi dorusal
harekete evirirler veya tersine dorusal hareketleri dairesel harekete dntrmeye yararlar.

5.17.1. ki eksenli eksantrik paralarn markalanmas

Parann tornalanm aln yzeyinin merkezine eksantrik yarapnda bir daire izilir. Eksantriin
merkezi bu daire zerindedir.

5.17.2. eksenli eksantrik paralarn markalanmas

Birbirine gre merkezleri 180 kak olan eksenlerin markalama ilemi yledir:
parasnn tornalanm aln yzeylerine eksantrik yarapnda daireler izilir.
Para V yatana alnarak, esas merkezine gre ayarlanan mihengirle yatay eksen izgisi izilir.
Daire izgisi ile akan noktalar iaretlenir.
Parann ve mihengirin ayarlar bozulmadan bulunan merkezler kar aln yzeye tanarak
kardaki merkezler bulunur.
Bu merkezlerden geen eksenler parann kak merkezli eksenleridir.

r. Gr. Serkan AKTA
74
Not : Birbirine gre merkezleri 180 den farkl alarda istenirse, merkezlerin yerlerini eksantrik
daire zerinde alara gre markalamak gerekir.

5.17.3. Punta deliklerini ama

Belirlenen merkezler nokta ve eki yardmyla dikkatlice noktalandktan sonra, matkap tezgahna
balanm punta matkab kullanlarak noktalanan eksenlerin punta delikleri delinir.

5.17.4. parasn tornaya balama

ncelikle torna hazrlanmal, sabit punta ve frdnd aynas taklmaldr. Uygun kalem seilerek
kalemlie taklmal, uygun devir says ayarlanmaldr. Daha sonra tornalama ilemine geebilmek
iin i paras, ana ekseninden iki punta arasna balanmaldr.

5.17.5. Eksantrii tornalama

Tornalamaya balarken kalem, i parasndan eksantrik ls dikkate alnarak uzak tutulmaldr.
Aksi halde, eksantrik nedeniyle i paras kaleme arpar ve biner. Kalem i parasna yava yava
yaklatrlmaldr. Kalem ie dokundurulduunda, tala kontroll olarak verilmelidir.

Kakl byk eksantriklerde, iki punta arasndaki esnemeyi nlemek iin aralarna bask paras
konulmaldr.

r. Gr. Serkan AKTA
75

5.17.6. Tornalanan eksantrii kontrol etme

Tornada eksantriin kontrol iki ekilde yaplr.
Johanson mastarlar ile kyaslayarak eksantriin ls belirlenir.
Eksantrik iki punta arasnda evrilerek, nceden sfrlanm bir komparatrle kolayca kontrol
edilir. brenin sapma miktar okunarak eksantrik ls belirlenir.

r. Gr. Serkan AKTA
76
5.18. Tornada yay sarma

zerine etki eden ekme ve basma kuvvetini depo eden, kuvvet kalktnda depo ettii enerjiyi
aynen ileten makine elemanna yay denir.

5.18.1. Yay eitleri

Basma yaylar
ekme yaylar
Burulma yaylar
Disk yaylar
Spiral yaylar
Yaprak yaylar

5.18.2. Tel apnn tespiti

Tornada sarlacak yay telinin ap tespit edilmeden nce, yayn alaca ortamn belirlenmesi
gerekir. Yay, alaca ortama, esneme miktarna, istenilen sertlie, alaca apa, kaldraca
yke, uzama miktarna vb. gre belirlenerek sarlr. Yay sarlmadan nce apnn tespitinde baz
formller kullanlr.

r. Gr. Serkan AKTA
77
rnek; ap 3 mm olan, 5 mm adml ve 40 halka bulunan bir yayn i ap 20 mm, genleme
katsays 0,03 olduuna gre;

a)-Halka boyunu, b)-Tam tel boyunu,
c)-Geveme miktarn, d)-Sarlan yay boyunu, bulunuz?

5.18.3. Malafann hazrlanmas

zerine eitli i paralarnn balanp kolay ve daha hzl ilenebilmesini salayan, yataklama
grevi gren, silindirik eklinde, zerinde kademeleri olan makine elemanna malafa denir.
Torna tezgahnda yaylarn sarlabilmesi iin sarlacak yaya gre malafalarn hesaplanarak
bulunmas gerekir. Bulunan malafa ap ilenerek veya hazr halde varsa torna tezgahna
balayarak zerine yayn sarlmas gerekir.
Malafa ap, yay apnn hesaplanmasnda kullanlan formllerle beraber hesaplanr.

r. Gr. Serkan AKTA
78
5.18.4. Yay apna Gre Malafa Seilmesi veya Tornalanmas

Sarlacak yay apna gre malafa ap
hesaplanarak bulunur. Hesaplama
sonucunda istenilen apta malafa
hazr olarak varsa torna tezgahna
balanarak yay sarlr.
Eer hesaplanan apa uygun malafa
yoksa malafa malzemesi torna
tezgahnda silindirik ilenerek hazr
hale getirilir. Hazrlanan malafann
bir ucuna yay telinin ap
geniliinde merkezden delik delinir.
Delinen delik, malafa aynaya
balandnda darda kalacak
mesafede olmaldr.
5.18.5. Malafann tornaya balanmas

Malafa silindirik eklinde bir mil
olduu iin, ayna punta arasna
balanarak yay sarlr. Malafann
zerinde delik delinen ksm ayna
tarafna gelecek ekilde, dier ucu
gezer puntann konik ucuna gelecek
ekilde balanmaldr.
Balama esnasnda emniyet
kurallarna uyulmas, gezer punta
tarafna yataklandrlacak malafann
punta deliinin merkezde delinmi
olmas gerekir. Punta delii
merkezden kak ise malafa
dnerken salg yapabilir.

5.18.6. Kalemlie zel Sert Aatan ki Takoz Balanmas

Torna tezgahnn kalemliine
zel sert aa (grgen, kayn
v.b) takozlar, kalemlik
llerine uygun ekilde iki
adet hazrlanr. Aa
takozlarn orta ksmna tel
apndan daha kk kanal
alr. Alt takoz kalemlie
oturtulur, kanal alan yere
telin rahat ilerleyebilmesi iin
yalama yaplr. Yalanan
yere tel oturtularak st takoz
ile kapatlr. Takozlar
kalemliin skma civatalar ile hafife sklr.

r. Gr. Serkan AKTA
79
5.18.7. Takoz Arasndan Geen Yay Telinin Malafa Deliine Taklmas

Malafann ayna tarafna yakn, telin apna gre delinmi deliine, yay teli, ekilerek taklr.
Deliin dier tarafndan kan telin u ksm, yay sarm esnasnda telin delikten kmamas iin
biraz kvrlr. Ayna bota iken bir tur evrilir. Malafa zerine bir sarm sarlm olur.

5.18.8. Devir ve ilerlemenin ayarlanmas

Tezgah devri dk devire ayarlanr. Arabann ilerlemesi, vida ekme ileminde olduu gibi yayn
admna gre, tezgah zerindeki tablodan ayarlanr (ekme yaylarnda yayn adm telin apna
eittir). Yay ekme ilemine balamadan nce tezgahn makas kolunun kavratlmas gerekir.

5.18.9. Yayn sarlmas

Yukardaki ilemler tamamlandktan sonra tezgah altrlr. Makas kavratlarak sol vida eker gibi
yay, soldan saa doru veya ayna tarafndan gezer punta tarafna doru,yay admna gre sarlr.
Sarm ilemi bittikten sonra makas yukar alnr, tezgah durdurulur. Ayna bir tur ters ynde
dndrlerek yayn gerginlii giderilir. Yayn yerinden hzl bir ekilde kmas nlenir.

r. Gr. Serkan AKTA
80

5.18.10. Sarlan Yayn Kesilerek Malafadan karlmas

Sarlan yayn gerginlii
alndktan sonra istenilen
yay boyu lsnde uygun
yerinden tala, ee, keski
veya pense yardmyla tel
kesilir.

Kesilen yay malafadan
karmak iin gezer punta
boa alnarak punta geriye
doru ekilir. Malafa
deliine taklan telin ucu
dzeltilerek tel delikten
karlr. Yay malafann
zerinden ekilerek
kartlr. U ksmlar basit
ayakl zmpara tanda dzeltilerek yay kullanma hazr hale getirilir.

r. Gr. Serkan AKTA
81
5.18.11. Gvenlik tedbirleri

Malafa aynaya ve gezer puntaya sk ve emniyetli bir ekilde balanmaldr.
Aa takozlar kalemlie doru balanmal; yay sarma esnasnda tel takozlar arasndan karak
tehlikeye yol aabilir.
Yay telinin malafadan karak bir kazaya sebebiyet vermemesi iin malafa zerine delinecek
delik byk delinmemeli ve tel getikten sonra u ksm biraz kvrlmaldr.
Yay gergin durumda iken yay teli kesilmemeli, aksi halde nemli yaralanmalara sebep olur.
Yayn gerginlii alndktan sonra kesilmelidir.
Yay malafadan karrken dikkatli olunmal, yava ve dikkatlice karlmaldr.
Yayn aln ksmlar basit ayakl zmpara tanda dzeltilirken, dikkat edilmeli, kurallara uygun
talanmaldr.

r. Gr. Serkan AKTA
82
6. ZEL TORNACILIK LEMLER

Imalat Islemleri II PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Imalat Islemleri II PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA

You might also like