1

Verjine Svazlian (Svaslyan)

Ermeni Soykrm ve Tarihsel Hafza




indekiler

ERMEN SOYKIRIMI VE TARHSEL HAFIZA................................................................ 2
(zet).................................................................................................................................. 2
ERMEN SOYKIRIMI VE TARHSEL HAFIZA................................................................ 4
Yaymcnn Notu................................................................................................................ 4
SOYKIRIMDAN KURTULAN GRG TANIKLARININ ANLATTII
HKYELERN TPOLOJ AISINDAN ZELLKLER................................................. 5
SOYKIRIMDAN KURTULAN GRG TANIKLARININ ANLATTIKLARINA GRE
ERMEN SOYKIRIMININ GDATI.............................................................................. 15
YAZAR HAKKINDA ......................................................................................................... 74
YAYIMLANMI ESERLER ......................................................................................... 75
DLLER....................................................................................................................... 76
KAYNAKA....................................................................................................................... 77

2

ERMEN SOYKIRIMI VE TARHSEL HAFIZA

(zet)

Son yllarda Ermeni Soykrm'na (1915-1922) duyulan ilgi daha da artt. Bu her eyden nce
o tarihsel olayn birok lke tarafndan tannmasndan ileri gelmektedir. Ancak, resmi Trk
tarihilii ve Trk tezlerini benimseyen tarihilik doruluu kesin tarihi olaylar arptmaya
ve reddetmeye devam etmektedir.
Oysaki, eitli dillerde yaymlanm resmi belgelerin yansra, halk tarafndan sz konusu
olaylarn dorudan etkisi altnda anlatlanlarn da nemli bir tarihi belge deeri vardr. O
kitlesel siyasi crmn nesnesinin Ermeni halknn ta kendisi olmas nedeniyle, ve nasl ki her
suun aydnlanmasnda tanklarn verdii ifadeler belirleyici rol oynuyorsa bu vakada da,
grg tanklarnn anlattklarn temel almak gerekmektedir. Bu anlatmlardan her biri Ermeni
Davas'nn adil bir biimde zmlenmesi ve Ermeni Soykrm'nn tannmas almasnda
hukuki adan kant deeri tamaktadr.
Tehcir ve soykrm neticesinde bat Ermenilerinin hissedilir bir ksm (1, 5 milyonu akn
insan) yok oldu; mucize eseri olarak kurtulanlar ise tarihsel bir gereklik olarak Ermeni
Diasporas'n oluturmak zere dnyann eitli lkelerine daldlar. O trajik olaylarn grg
tanklarndan birou 1920'li yllardan itibaren dzenli aralklarla Diaspora'dan Sovyet
Ermenistan'na dnm ve kendi evvelki memleketlerini simgeleyen yeni ina edilmi yerlere
yerlemilerdir.
1955 ylndan itibaren, yaklak 50 yl boyunca, (halkn kulland dile sadk kalarak) Ermeni
Soykrm'ndan mucize eseri olarak kurtulmu grg tanklarnn ve hayatta kalanlarn
anlattklarn (600 birim) yazya dktk; bunlarn ses ve grntlerini kaydettik. Bu
hikyelerin orijinalleri Ermenistan Cumhuriyeti Ulusal Bilimler Akademisi Ermeni Soykrm
Mze-Enstits'nn arivlerinde saklanmaktadr.
Bu incelemedeki etnografik konular Ermenice kitabmzdan alnmtr (Verjine Svazlian.
Ermeni Soykrm. Hayatta Kalan Grg Tanklarnn Anlattklar. Erivan, EC UBA
"Gitutyun" Basmevi, 2000, 500 sayfa).
Bu aratrmada Ermeni Soykrm'nn gidiat ve tarihsel olaylar sunulmu; bunlar, Bat
Ermenistan, Kilikya ve Anadolu'daki 70 yerleim yerinden zorla tehcir edilen, Ermenistan'a
ve Diaspora'ya yerleen (Yunanistan, Fransa, talya, Almanya, ABD, Suriye, Lbnan, Irak,
Msr, Balkan lkeleri, Trkiye) Ermeni Soykrm'ndan kurtulmu grg tanklarnn
anlattklaryla ve tarihsel nitelikli (Ermenice ve Trke) arklarla tamamlanm, gereklenmi
ve teyit edilmilerdir.
3
Olaylar kaydeden o tank hikyeleri Birinci Dnya Sava srasnda Jn Trk Hkmeti'nin
organize ettii, Ermenilere ynelik seferberlii, silah toplama faaliyetlerini, kitlesel tehcir ve
kymlar geree uygun bir ekilde yeniden yanstmaktadrlar.
Halktan elde edilen o konular, tarihin kavranmas asndan tadklar nem ve zgnlkleri
nedeniyle, Ermeni Soykrm'n halkn kulland sade dille aydnlatan, objektif, olaylara
dayanan, gvenilir ve inkr edilemez tank hikyeleri haline gelmektedirler.

VERJNE SVAZLIAN
4


ERMEN SOYKIRIMI VE TARHSEL HAFIZA

Yaymcnn Notu

Bu aratrma Ermeni Soykrmndan kurtulmu nesilden dorudan doruya elde edilerek
yazya dklm, halk tarafndan szl olarak anlatlm hikyeler ve arklar iermektedir.
Filoloji Bilimleri Doktoru Verjine Svazlian bunlar 50 yl boyunca byk bir sabr ve
adanmlkla yazya dkmtr.
Bu alma, zellikle ierdii, Ermeni Soykrmnn tyler rpertici manzaralarn tasvir eden
birok hatrat ve Deir-es-Zorda yaanm aclar ve insanlarn korkun dertlerini kaydeden
Ermenice ve Trke halk arklar nedeniyle byk bir tarihi ve hatta siyasi nem ve anlam
arz etmektedir.
Ermeni Ulusunun batdaki blmnn trajik ve kahramanlklarla dolu tarihine ait esiz
anlar ve arklar Ermeni Soykrmndan kurtulanlarn (ki bu insanlar zaten aramzdan
ayrlmlardr) zayflayan hafzalarndan ve sonsuza dek unutulma tehlikesinden kurtarmak
ynnde zor ve vlmeye deer bir alma yaplmtr.
Bu konular, Ermenilerin yaad en byk trajedinin zihinleri allak bullak eden grntlerini
halkn kulland canl dille yeniden hsl etmeleri asndan gerekten de en nemli tarihi
belgelerdir.
Yazar bu aratrmada, kendi yazya dkt zengin ve eitli konulara, ok ustaca, kesin
tarihi kantlar eklemi ve halka ait o konular tarihsel gerekleri dorulayan, kantlayan ve
ayrntl bir ekilde anlatan halka ait orijinal belgeler haline gelmilerdir. unu da belirtmek
gerekir ki bu kitabn yazar Ermeni Soykrmyla ilgili bahsi geen konular, zellikle de
halkn anlarn ve Trke arklar, bilimsel evrelerde yayan ilk kiidir.
Bu alma soykrmdan kurtulanlarn fotoraflaryla ve en nemlisi, Trke arklara
eklenmi, konularn anlalmasn byk lde kolaylatran yazarn kendi yapt
tercmelerle tamamlanmtr.
Grg tanklarnn o hatralar ve zellikle de Trke arklar Ermeni Ulusunun o trajik
dnemi kapsayan tarihini sadece doru bir biimde anlamak ve kavramak bakmndan deil,
ayn zamanda Ermeni Davasnn savunmasn daha salam temellere oturtmak ve halkn
anlaryla, hem de Trke arklarla ve o arklarda yanklanan sulamalarla Trk tarihilerine
ve [resmi] Trk tezlerini benimseyen tarihilere kar mcadele vermek bakmndan da tarihi
belge deeri tamaktadrlar.
Sarkis Harutyunyan
Ermenistan Cumhuriyeti Ulusal Bilimler Akademisi yesi
5

SOYKIRIMDAN KURTULAN GRG TANIKLARININ ANLATTII
HKYELERN TPOLOJ AISINDAN ZELLKLER

nsanla kar ilenen uluslararas siyasi bir su olarak Ermeni Soykrm tarihin
zorlamasyla, Ermeni Halknn ulusal bilincinin, dncelerinin ve i dnyasnn ayrlmaz bir
paras haline gelmitir.
Yllar getike Ermeni Soykrmna duyulan ilgi daha da artyor. Bunun nedeni, o tarihi
olayn son zamanlarda birok lke tarafndan tannmasdr. Ancak, Trk ve [resmi] Trk
tezlerini benimseyen tarihiler Ermeni Ulusunun kaderini tayin etmi, 1915-1922 yllar
arasnda cereyan etmi, doruluu kesin tarihi olaylar arptmak iin bugne kadar her trl
abay sarfetmi ve halen de sarfetmektedirler.
Ermeni Soykrm hakknda farkl dillerde ok sayda aratrma, belgeler ieren kitap,
siyasetilerin ve toplum adamlarnn bildirileri ve sanatsal eserler yaymlanmtr; ama
yaymlanm o muazzam literatrde, sz edilen o tarihi olaylarn dorudan tesiri altnda
kalm soykrmdan kurtulan grg tanklarnn anlatt anlar ve aktard halk arklar
bulunmamaktadr. Bu hatra ve arklar tarihin kavranmas asndan ve olaylar kantlayan
belgeler ve birincil bavuru kaynaklar olarak byk nem tamaktadrlar. Mademki o tarif
edilemez straplar Ermeni Ulusunun kendisi ekmitir, o halde o kitlesel crmn nesnesi
de kendisidir. Ve nasl ki her suun aydnlatlmasnda ahitlerin anlattklar belirleyici rol
oynuyorsa, ayn ekilde bu vakada da soykrmdan kurtulan grg tanklarnn ifadelerini
temel almak gerekmektedir. Bu hikyelerden her biri Ermeni Davasnn adil bir biimde
zmlenmesi ve Ermeni Soykrmnn tannmas almasnda hukuki adan kant deeri
tamaktadr.
Henz Sovyet Ermenistannda Ermeni Soykrmndan aka bahsetmenin imknsz olduu
1955 ylndan itibaren, ve soykrmdan kl pay kurtulmu, srgn edilmi ve vatanlarna
dn yapm grg tanklar haksz bir biimde iftiraya urama ve srgne gnderilme korku
ve deheti iinde yaarlarken, Erivan H. Abovyan
*
Pedagoji Enstitsnde renci olan ben
her trl zorluu hie sayp halkn szl geleneklerine ait o tr konularn tarihbilimsel adan
ve olaylar kantlayan belgeler olarak deerlerini iyi bilerek balangta bat Ermenisi olmann
drtsyle ve kendi ahsi inisyatifimle, 1960 ylndan itibaren ise Ermenistan Bilimler
Akademisi Arkeoloji ve Etnografya Enstitsnn emsiyesi altnda, baka bilimsel
almalara paralel olarak, yazn yakc scanda, kn dondurucu souunda, mahalle
mahalle, ky ky yayan gezerek Ermeni Soykrmndan mucize eseri olarak kurtulmu grg
tanklarn arayp bularak, onlara incelikle yaklaarak, ek sorular sorup onlarn dikkatini
datmadan, aksine dorudan doruya edindikleri izlenimleri serbest bir ekilde ifade
etmelerine izin vererek, onlarn anlattklar, o zamana kadar ne Ermenistanda ne de
Diasporada yaymlanm tyler rperten anlar, szl olarak aktarlm tarihsel ierikli
etkileyici hikyeleri ve muhtelif tarihi arklar yazya dktm [Svazlyan, 1984, 1994, 1995].
6
O tarihten sonra, 1995 ylnda Tsitsernakaberdde (Erivan) kurulmu olan Ermenistan
Cumhuriyeti Ulusal Bilimler Akademisi Ermeni Soykrm Mze-Enstitsnn mdrl
tarafndan sunulan imknlarla soykrmdan kurtulan grg tanklarnn anlattklar anlar
yazya dkerek, ses kayd yaparak, ayn zamanda (teknisyen, Galust Halacyanla) video
grntler kaydederek de o almalara devam ettik [1997a, 1997b, 1999]. Bunlar, o tarihten
nce ve sonra tarafmzdan yazya dklm ve video grntleri kaydedilmi baka anlarla
ve arklarla tamamlayarak, bantlar deifre ettik ve Ermeni Soykrm, soykrmdan
kurtulan grg tanklarnn hikyeleri adl kaln ciltli kitapta topladk [Svazlyan 2000]. Bu
aratrmadaki orijinal hikyelerden aktarlan blmler, soykrmdan kurtulan grg
tanklarnn anlattklar anlar ve onlarn aktardklar tarihi ark blmleri, ilgili hikyenin
sra numarasyla birlikte yukarda ad geen kitaptan alnmlardr (600 birim).
Bu ciltte toplanm halka ait btn konularn orijinal metinleri, ses ve grnt kaytlar EC
UBA Ermeni Soykrm Mze-Enstitsnn arivinde saklanmaktadr.
Halka ait o konular aktaran grg tanklar (soykrmdan kurtulmu 600 kii) kendi tarihi
vatanlarndan zorla kovulmu Ermenilerin en yal temsilcileridir. Onlar 1915-1922de
uygulanan Ermeni Soykrm srasnda Bat Ermenistandan, Kilikyadan(1921de) ve
Ermenilerin yaad Anadolu'nun eitli blgelerinden (1922deki zmir felaketi) srgne
gnderilmilerdir.
O tarihi olaylar srasnda bat Ermenilerinin hissedilir bir ksm acmaszca yok edildi. Srgn
yollarnda soyulan, varn younu kaybeden ve bitkin dp mucize eseri olarak kurtulanlar
ise tehcir yollarnn mahrumiyetlerini yaayp saysz kurban vererek Dou Ermenistana
ulam veya dnyann eitli lkelerine yaylmlardr. Daha sonra, arda kalan o insanlarn
belirli bir ksm Trkiyeden, Yunanistandan, Fransadan, Suriyeden, Lbnandan, Iraktan,
Msrdan, Balkan lkelerinden ve Amerikadan dzenli aralklarla Anavatan Ermenistana
getmi ve kendi evvelki memleketlerinin hatralarn simgeleyen, Erivan yaknlarnda yeni
ina edilmi mahallelere yerlemilerdir(Aygestan, Sari Ta, Nor Butanya, Nor Are, Nor
Kilikya, Nor Arabkir, Nor Zeytun [Sleymanl], Nor Kharberd [Harput], Nor Sebastiya
[Svas], Nor Malatya, Nor Kesarya [Kayseri], Nor Hacn, Nor Mara [Kahramanmara], Nor
Ayntap [Gaziantep], Nor Musa Ler [Musa Da], Nor Yetesya [Urfa]). Ayrca Emiadzin,
Armavir, Ararat, Talin, Hraztan, Gmr, Vanatsor ve baka yerlere de yerlemilerdir.
Ermeni Soykrmndan mucize eseri olarak kurtulmu, hayatta kalm grg tanklarna
rastladmzda onlar hep ilerine kapank ve sessiz, derin dncelere dalm olarak bulduk.
O esrarengiz sessizliin de bir sebebi vard; on yllar boyunca Sovyet Ermenistannda hkm
sren siyasi engeller kendi gemilerinden serbeste bahsetmelerine olanak tanmamtr.
Dolaysyla, bu tr konular byk zorluklarla ortaya karp yazya dktk.
Yaklak 50 yl boyunca yaptmz tutarl aratrmalar sayesinde hem Ermenistann farkl
blgelerinde, hem de Yunanistana, Fransaya, ABDye ve Trkiyeye yaptmz kiisel ve
bilimsel toplantlarla ilintili ksa sreli yolculuklar srasnda hep Ermeni Soykrmndan
kurtulan grg tanklar arasndan en yal, orta yal ve en gen nesillerin temsilcilerini
arayp bulduk, onlar yakndan tandk ve onlarn ruhlarnn derinliklerine nfuz ettik.
7
Israrl teviklerimiz karsnda konumay kabul ederek duygusal bir patlamayla ac
gemilerini tekrar yaayp gzyalarna karan hkrklarla, kllenmi, yrek szlatan
anlarn anlatmaya baladlar; Jn Trklere bal zaptiyelerin kendilerini gelimi ve zengin
memleketlerinden nasl zorla srgne gnderdiklerini ve kendi ebeveynlerini ve yaknlarn
kendi gzlerinin nnde insanlk d bir biimde nasl para para ettiklerini, annelerinin, kz
kardelerinin ve ablalarnn namusunu lekelediklerini, yeni domu bebekleri talarla
ezdiklerini anlattlar
Vatann gzellikleri, grg tanklarnn eski zamanlardan kalma gnlk yaam tarzlar ve
gelenekleri, onlarn iinde yaadklar zaman dilimi, toplumsal ve siyasi ortamn artlar,
nemli tarihi olaylar, Jn Trk hkmeti liderlerinin(Talat, Enver, Cemal, Nazm, Bahaittin
akir) sergiledikleri vahet(vergi toplama, seferberlik, silah toplama, zorla srgn, katliam ve
kym), o liderlerin ssz llere(Deir-es-Zor, Ras-l-Ayn, Rakka, Homs-Hama, Meskene,
Suruc) doru organize ettii zorunlu tehcir, Ermenilerin ektii anlatlmas imknsz
eziyetler(bitkin decek derecede uzun yryler, susuzluk, alk, salgn hastalklar, lm
deheti), ve bat Ermenilerinin farkl kesimlerinin kendi temel yaamsal haklarn mdafaa
etmek iin zulme kar hakl ve erefli mcadeleleri(1915 Van Muharebesi, atakh [atak],
ebinkarahisar ve Sasunda [Sason] lm kalm mcadeleleri, Musa Da, Urfa [anlurfa] ve
daha sonralar 1920-21de Ayntap [Gaziantep] ve Hacn muharebeleri) grg tanklarnn
anlattklar anlara yansmaktadr. O savunma muharebelerinin ulusal kahramanlar
(ebinkarahisarl Andranik Ozanyan, Vanl Armenak Yekaryan, Byk Murad (Hambardzum
Boyacyan), Musa Dal Yesayi Yakupyan, Urfal [anlurfa] Mkrti Yotnyepayryan,
Ayntapl(Gaziantep) Adur Levonyan, Zeytunlu [Sleymanl] Aram olakyan, ulusal
intikamc Soomon Tehleryan) ve toplumsal kitlelerle kaynaarak mcadele etmi, ehit
dm, veya direnerek hayatta kalm baka birok tannm veya mehul Ermeni evlad da
bu anlara yansmtr.
Grg tanklarndan her biri anlarn kendine has Ermenice konuma tarzyla, ou zaman
lehe veya yabanc kelimelerle kark Ermeniceyle, bazen de Trke, Krte, Franszca ve
Almanca anlatt.
Yazya dktmz, ses ve grnt kaytlarn yaptmz halka ait szl konular, bat
Ermenilerinin payna den kaderin canl sahnelerinin doru ve gvenilir bir ekilde yeniden
canlandrlmas, soykrmdan kurtulan grg tanklar tarafndan dorudan edinilen
izlenimlerin hatralar, onlarn dnceleri ve tank hikyeleridir. Grg tanklar uzmanlk
alanlarndan bamsz olarak, yaadklar acmasz hayat deneyimiyle zenginlemi ve
saduyu sahibi olmu bireylerdir. Artavazd Ktratsyann (1901, Adapazar doumlu)
anlatt ansnn [Svazlyan 2000
1
: grg tan ifadesi 220, sayfa 360] banda da belirttii
gibi onlar iin hereyden evvel, ister Ermeni olsun ister Trk, insan insan olmaldr.
nceleri Ermenilerle Trkler birbirleriyle ahenk iinde yaamlard. Tercanl Arakel
Tagoyan (1902 doumlu) Ermenilerin Trk ve Krt ahaliyle iyi komuluk ilikilerine tanklk
etmi, zellikle de Muun Aziz Karapet Kilisesinin ziyaret edildii gnlerde: haclar
haricinde Trk ve Krt nfus da toplanp bizimle kurban eti yer, bizimle sevinir, ark syler
ve dans ederdi [Sv. 2000. Gth. 96, sayfa 203].
8
unu da belirtmek gerekir ki, Ermeni Soykrm srasnda o kadar ikence grp eziyet
ektikten sonra bile soykrmdan kurtulan Ermeniler sradan Trk halkna kar nefret
duygular beslememektedir: unu da sylemeliyim ki btn Trkler kt deildir; onlarn
iinde de iyileri vardr. O Jn Trklerin tertipledii bir olayd; yoksa halk iyiydi ve biz
Trklerle hep iyi ilikiler ierisindeydik. u da bir gerek ki, onlarn arasnda da iyi insanlar
bulunmaktadr dedi Artvinli Nektar Gasparyan(1910 doumlu) [Sv. 2000. Gth. 74, sayfa
157. ]
Bu aratrmada Ermeni Soykrmnn genel tarihsel gidiat sunularak kesin tarihi kantlar
biraraya getirilmi, bunlarn ayrntlar belirtilmi ve soykrmdan kurtulan grg tanklarnn
aktard inanlr tank hikyeleriyle tamamlanmtr.
Soykrmdan kurtulan grg tanklar tarafndan anlatlan anlar o kategoriye ait konularn
tipoloji ve tr asndan zelliklerini bilimsel aratrmaya tabi tutma imknn sunmaktadr.
Ermeni Soykrmnn grg tanklar tarafndan anlatlan anlar halkn szl geleneklerinin
bir eidi olarak yaplar itibariyle ya ok ksa ve z, ya da kapsaml ve uzundur. Bu anlar
szl anlatmlar daha da inanlr ve etkileyici klarak anlatlanlarn gvenilirliini
kantlamaya yarayan eitli dialoglar, aktarmlar ve halk folklorunun farkl trlerini (ark,
trk, szl olarak aktarlm tarihsel ierikli hikye, atasz, vecize, kutsama, beddua, dua,
yemin) iermektedir. zellikle, kendileri, soykrmdan kurtulanlar anlattklarna kar
ahlaki sorumluluk ve grev bilinci hissetmilerdir. Onlardan birou hatralarn bize
aktarmadan nce ha karm veya yemin etmitir. Yemin ise kutsal bir szdr, sahtecilie
msaade etmez. Mesela Erzurumlu Loris Papikyan (1903 doumlu) ansn anlatmaya
balarken: nce belirteyim ki, eer bilinli olarak olaylar ve simalar ssleyerek anlatrsam,
lanetleneyim ve herkesin hakaretine maruz kalaym [Sv. 2000. Gth. 90, sayfa 191] demitir.
Sz konusu anlar nicelik ve nitelik asndan detayl bir analize tabi tutarak gsterdik ki,
nasl ki hafzasz insan yoksa hafzasz ulus da yoktur. Zira hafza insann ya da halkn
yaad yllardan ibaret olan hayatdr; onun gemii, onun tarihidir.
Yahudilerin, Rumlarn, ingenelerin ve zarar grm baka halklarn da tamamen buna
benzer tarihsel hafzalar vardr [Porter 1982] ve bir halk, bahsi geen olaylarda Trk Halk,
eer kendi tarihsel hafzasn muhafaza etmemi ise o halde btn o straplar ekmemi
demektir. Burada, Trk Superonline ve Ixir Internet Servis Salayclarnn kurucusu
Babr zdenle yaplan Sanal Dnyada Kar Atak balkl syleiden baz blmleri
aktarmakta yarar var. zden bu syleide Ermenilerin, Ermeni Soykrmndan kurtulan grg
tanklarnn anlatt anlar ve tarihsel nitelikli Trke arklar nternette yaymladndan
bahsetmekte (burada V. Svazliann Soykrmdan Kurtulanlarn Hatralarnda ve Trke
arklarnda Ermeni Soykrm, Yerevan, EC UBA Gitutiun Basmevi adl kitab ve http:
//www. geocities. com/vsvaz333/ nternet sitesi sz konusudur) ve unlar eklemektedir:
ben soykrm sitelerinin sanal dnyada Ermenilerin tekelinde olduunu fark ettim.
Bizim rgtlenmemiz lazm. Trkiye rgtlenmemitir. Bununla birlikte, o hikyeleri
[hayatta kalanlarn yaam hikyelerini] bulup ortaya karmak bizim kltrmzde ok
zordur. Kendi kendini motive etmek ve bireylemek iin uygun kltrel artlar bizde mevcut
9
deildir. Onlar (Ermeniler) kltrlerini ve gemilerini birbirine balamak iin bir efsaneye
ihtiya duyuyorlar. Biz Trklerin byle bir baa ihtiyac yok. Biz gemii unutup gelecee
bakmak istiyoruz. Bizim ailelerimiz birbirine karm. [Gemite] yazlan ne varsa, farkl bir
alfabeyle yazlmtr. Biz onlar [hayatta kalanlarn yaam hikyelerini] okuyamazdk. Ben
bykbabamn yazdklarn okuyamam. Eski Trke'yi [Osmanlca] bilen insanlar onlar okur.
nternette profesrlerin, tarihilerin almalarn yaymlamann faydas yok. Arivler
insanlar etkilemiyor. nsanlar, ebeveynleri yok edilen ya da oraya buraya datlan kendi
benzerlerinin hayat hikyelerinden etkilenmiyorlar. Onlar, onu [hikyeyi] kaynandan
duyduklarnda ondan etkilenmektedirler. Ermenilerin nternette yaymlanm Trke ve
ngilizce Soykrm arklar bile var. (Milliyet, 28. 01. 2001, Sayfa 19. )
unu da belirtmek gerekir ki, kendi inisyatifimizle yazya dktmz, ses ve grntlerini
kaydedip yaymladmz, yukarda bahsi geen, Ermeni Halknn toplumsal hafzasn temsil
eden anlar ve arklar kitabnn konular [Svazlian 2000] Ermenistanda yaymlandktan
sonra gnden gne oalmaya devam etmektedir ve bu sonu olmayan bir sretir; zira her bir
Ermeninin kendi slalesinde aclar ve kayplar olmutur. Bunun dnda, soykrm neticesinde
dnyaya yaylan binlerce Ermeninin snd eitli lkelerde saysz tank hikyeleri
bulunmaktadr (eitli lehelerde, eitli dillerde, el yazmas, ses veya video kayd eklinde).
Bu hikyeler bireylerin yannda veya arivlerde toplanm ve birikmitir. Bunlarn da, Ermeni
Soykrm hakknda Ermeni Halknn tarihsel toplumsal hafzasna ait belge nitelii tayan
hikyeler olarak yazya dklmesi, yaymlanmas ve bilimsel evrelerde yaylmas
gerekmektedir.
Yirminci yzyln banda uygulanan Ermeni Soykrm dorudan doruya grg tanklarnn
duyu organlar tarafndan alglanm ve btn bunlar silinemeyecek ekilde onlarn
hafzalarna kaydedilmitir. Ayn, soykrmdan kurtulan Artvinli Nektar Gasparyann
(1910 doumlu) itiraf ettii gibi: 80 yldan fazla zaman geti, ama gen yata len
babacm, anneciimi, daym, komularmz, ninemi ve vahice katledilip bizi sahipsiz
ortada brakan btn akrabalarmz bugne kadar unutamyorum. Kendi gzlerimle
grdm o dehet verici manzaralar btn hayatm boyunca hep hatrladm ve asla rahat
edemiyorum. O kadar gzya dktm ki [Sv. 2000. Gth. 74, sayfa 157].
Ayntapl [Gaziantep] Vergine Gasparyan (1912 doumlu) ayn ekilde anlatt: Trkler
babam Grigoru, annem Duduyu, erkek kardeim Hakobu ve kz kardeim Nuritsay
gzmn nnde boazladlar. Ben btn bunlar kendi gzlerimle grdm ve imdiye kadar
unutamadm (Soykrmdan kurtulan kii alamaya balad ve artk anlarna devam
edemedi- V. S. ) [Svazlian. Kiisel ariv, yaymlanmam konular. ]
Ahlaki ve psikolojik o travmay soykrmdan kurtulan grg tanklar ahsen, dorudan
doruya yaamlardr ve btn bunlar onlarn hafzasnn o kadar derinlerine nfuz edip
hafzalarna kaznmtr ki, iirsel bir ata dnmtr. Tpk soykrmdan kurtulan Sasunlu
oer Tonoyann (1901 doumlu) gzyalaryla bize ilettii at gibi [arknn orijinali
Ermenicedir]:
Gece gndz alamalar szlamalar duyuyorum,
10
Rahatm yok, huzurum yok, uykum yok,
Gzlerimi kapaynca, hep ller gryorum,
Milletimi, dostlarm, topram ve evimi kaybettim
[Sv. 2000. Gth. 343, sayfa 414]
O tarihi gelimelerin grg tanklar ac gemilerini tekrar yaayarak, bize, maalesef
oktandr yok olmu kendi tarihi vatanlar, baba ocaklar ve sevgili yaknlar hakknda ahsi
anlarn anlattlar. Onlar kendilerini bunaltan kbustan kurtulmay baaramayarak o ahsi
hatralar hayatlar boyunca tamlardr. Ve soykrmdan kurtulanlarn anlattklar anlar bat
Ermenilerinin payna den ok zel tarihsel gelimelerden edinilen dorudan izlenimleri
temsil ettii iin tarihsel gereklie doymutur.
Soykrmdan kurtulanlarn ilettikleri anlar dnemin hayatn, yaam tarzn, siyasal-
toplumsal ilikileri objektif olarak yanstmakta olup spontane, geree uygun ve gvenilirdir
ve inanlr tank hikyesi deeri tamaktadr. Tpk Harputlu Yesa Kayacanyann (1900
doumlu) acyla anlatt gibi: imdi 7 hanelik aileden bir tek ben sa kaldm [Sv.
2000. Gth. 108, sayfa 218].
Malatyal Vergine Nacaryan (1910 doumlu) da yle dedi: Bizim slalemiz ok bykt;
yaklak 150-200 kiiydik. Daylarm, halalarm, amcalarm vard. Hepsini Der Zor
yollarnda katlettiler. kii kaldk: ben, annem ve erkek kardeim. [Sv. 2000. Gth. 125,
sayfa 239-240].
O konuyu Palulu Hazarhan Torosyan (1902 doumlu) da anlatt: Bu kadar sene geti; ama
bugne kadar geceleri hala uyuyamyorum, olan bitenler gzlerimin nne geliyor; lleri,
sa kalanlar sayyorum [Sv. 2000. Gth. 120, sayfa 232]. yle ki, onlarn aktard saylar
bile dorudur.
Mulu Hrant Gasparyan (1908 doumlu) anlatt hatrann sonunda o niteliin altn
zellikle izdi: Btn grdklerimi, kendi gzlerimle grm olduklarm anlattm size.
Btn grdklerim gzlerimin nndedir. Khnustan [Hns] hibir ey getirmedik; sadece
canlarmz kurtardk. Slalemizde 143 kii vard. Bir kz kardeim, bir erkek kardeim,
annem ve ben kurtulduk [Sv. 2000. Gth. 12, sayfa 71].
Sonraki btn yaamlar boyunca, soykrmdan kurtulmu grg tanklar tarafndan tek tek
saylm ve her bir noktas tahlil edilmi, o gerek tank hikyeleri tarihi olaylarla
birletirildiklerinde zihinlerde en ufak bir phe dahi brakmamaktadr. Onlar anlarn
anlatrken daima kendi slalelerinin en yal yelerini anmaktadrlar: bykbabay,
bykanneyi, ebeveynleri, ayrca yakn akrabalar ve ailenin dier fertlerini; ou zaman
onlarn isimlerini ve doum tarihlerini de vermektedirler. Dolaysyla onlarn aktard veriler
o kadar doru ve inanlrdr ki soykrm kargaasnda birbirlerini kaybetmi akrabalar,
kitaplarmzdaki anlar okuyarak, bazen onlarca yl sonra, dnyann eitli ktalarndan
birbirlerini tekrar bulmakta ve bize teekkr etmektedirler.
11
Hatratta ne kan balca ahs ansn anlatan insan tipidir. O sadece tarihsel nemli
gelimeleri, olaylar ve simalar anlatmakla kalmayp ayn zamanda kendi dnya grnn
ve kiiliinin temel zelliklerini, kendine has yaklamn, kendi dilini ve tarzn da vurarak
anlattklarn yorumlamaktadr. Dolaysyla, grg tannn anlatt an, emsalsizlii
nedeniyle ak ve nettir. O, belli bir bireyin zgemii ve gemi hakknda kendi yapt
yorumdur; o her defa yeniden anlatldnda annn temel ierii hemen hemen
deimemektedir; zira onlar btn bunlar kutsal bir itirafta bulunur gibi yapmlardr. Ve
ben, bir folklorcu-etnorafa zg uzman sorumluluuyla, grg tanklarnn szl
anlatmlarna sadk kalarak onlarn anlattklarn kelimesi kelimesine yazya dktm. unun
da bilincindeydim ki, onlar ilerindeki en kutsal srlar gelecek nesillere aktarlmak zere
bize teslim etmekteydiler. Burada Zeytunlulara has gururlu bir tavr olan 90 yandaki
Karapet Tozluyann (1903 doumlu) szlerini hatrlatmak yerinde olur. Geri o okuma
yazma bilmiyordu, ama anlarn ve arklarn unutmamak iin her akam uyumadan nce
dua eder gibi mrldanm. Dolaysyla o, yazya dklsn, unutulmasn ve gelecek nesiller
de rensin" diye aklnda tuttuklarn kutsal bir efkatle bize aktard. [Sv. 2000. Gth. 342,
sayfa 413]. O bakmdan, soykrmdan kurtulmu ve nl bir edebiyat olmu Erzincanl
Garnik Stepanyann (1909 doumlu) anlatt annn son szleri de manaldr: 1915te
ulusumuza ve slalemize yaplanlar korkuntu. Slalemizdeki 100den fazla kiiden topu topu
15 kii kurtuldu. Annemin slalesinden gelen herkes ya katledildi, ya da diri diri topraa
gmld. Diyorlar ki, onlarn zerindeki toprak hareket ediyordu. Felakete Stepanyanlar,
drt halamn ailesi de kurban gitti. O tam bir katliamd. Hep dnyorum acaba olanlar
unutabilir miyiz diye, ama bizim unutmaya hakkmz yok, nk biz sayca azz. ntikam
ars yapmyorum, ama unutmamz da tavsiye edemem. Ermeni Ulusu kendi gzleriyle
grdklerini unutamaz ve Avetis Aharonyann
2
da dedii gibi: Bunca ktl unutursa
evlatlarmz, btn dnya ayplasn Ermenileri [Sv. 2000. Gth. 95, sayfa 202].
Ayn zamanda, soykrmdan kurtulanlarn anlattklar anlar birbirlerine tpatp
benzemektedir; zira farkl meknlarda, farkl cins ve ya gruplarnn (gen erkek, kadn, en
yal, orta yal ve gen nesiller) anlattklar anlar, birbirlerinden bamsz olarak, tarihi bir
dnemin gelimelerini, benzer tarihi olaylar ve simalar, grdkleri ve hissetikleri ayn dehet
verici manzaralar ve vaheti hemen hemen ayn ekilde tasvir etmektedir. Bu anlar biraraya
gelerek birbirlerini teyit etmekte, birbirlerinin devamn tekil etmekte, tamamlamaktadr;
anlarn nitelii de kiisel ve objektiften, genel ve ulusala doru ynelmektedirler.
Soykrmdan kurtulan Tigran Ohanyan (1902, Kemah doumlu) anlatt any bu durumu
gz nne alarak zetlemitir: Benim gemiim sadece benim deil, halkmn da
gemiidir [Sv. 2000. Gth. 97, sayfa 207]. Dolaysyla, grg tanklarnn anlar
ierikleriyle sadece sz konusu ahs veya onun bulunduu ortam deil, btn toplumu
anlatmakta, bylece bat Ermenilerinin ortak tarihsel hafzas haline gelmektedir.
Ama halkn tarihsel hafzas daimi olma zelliine de sahiptir. Geri o tarihi olaylarn
zerinden 90 yl kadar geti ve mucize eseri olarak kurtulmu grg tanklarndan birou
zaten aramzda bulunmuyor; fakat en yal neslin temsilcilerinin anlattklar, ailelerde o kadar
sk dinlenmi, o kadar sk tekrarlanm ki sonraki nesillere kalan bir miras haline gelmi ve
12
szl olarak aktarlarak sonraki nesillerin hafzalarnda da tarihsel ierikli hikyeler eklinde,
varlklarn srdrmeye devam etmektedir. Tarihsel ierikli o hikyeleri byk lde
soykrmdan sonraki nesillerden alarak, halkn tarihsel hafzasnn hi lmediinin, aksine
sonraki nesillerin hafzalarnda da varln srdrdnn bir kant olarak yazya dktk.
Ermeni Soykrmndan kurtulan grg tanklarnn aktard tarihsel nitelikli ark ve
trkleri yazya dkmeyi de baardk. Bunlarn szleri, bahsi geen dnemin toplumsal
yaamnn eitli ynlerini sanatsal bir ekilde yeniden canlandrmaktadrlar: Jn Trk
Hkmetinin ilan ettii seferberlik ve yrtt silah toplama faaliyetleri, tertipledii tehcir
ve katliamlar, ayrca evladn kaybetmi anneler, kszler ve ksz yurtlar, vatanseverlik ve
muharebelerle ilgili gerek, ackl ve etkileyici olaylar. Bu arklar kendi temalarnn
orijinallii ve fikirsel ierikleriyle Ermeni folklorunda sadece bir yenilik olmayp, ayn
zamanda o arklar sayesinde sz konusu tarihsel dnem kendine zg ynleriyle yeni bir
ekilde alglanmaktadr. Dolaysyla, Ermeni ulusunun batdaki ksmnn tarihsel olaylarn
dorudan etkisi altnda yaratldklarndan, bu tr arklar ve trkler de tarihsel gereklie
doymu olup, gerek belge deeri tamaktadr.
Yetenekli, kimlii belirsiz bireyler tarafndan bestelenen o tarihi arklar, zamannda yaygn
olarak sylenmi ve, halkn strab kitlesel bir nitelie sahip olduundan, halk arklar da
kitlelere yaylm ve azdan aza dolamtr; bu durum ok eitli yeni versiyonlarn
domasna yol amtr. yle ki, birbirlerine tpatp benzeyen arklar ezamanl olarak eitli
versiyonlar ve varyantlar eklinde bestelenmitir. Bu durum o tarihi arklarn halka ait
olduunu kantlamaktadr.
Yaptm syleiler ve ses kaytlar esnasnda bir arky ya da onun bir baka versiyonunu o
kadar ok kii bana iletmiti ki, onlarn hepsinin ad-soyadlarn anmak imknszd.
Dolaysyla yukarda ad geen kitabmn aklamalar tablosuna sadece varyantlar koydum ve
sz konusu arky (ya da any, ) onu ileten soykrmdan kurtulmu grg tannn adn,
soyadn, doum tarihini, konunun yazya dkld tarihi, yeri, anlatmn hangi dilde
olduunu, niteliini (el yazmas m, yoksa ses ya da grnt kayd m olduunu) ve ariv dizi
numarasn (Prof. Dr. Isidor Levinin halka ait szl konular kaydetme yntemine gre)
belirttim.
unu da sylemek gerekir ki, Ermeni Soykrmnn (kadn ya da erkek) grg tanklar,
gemii yeniden yaayarak ve gzyalarna karan hkrklarla, Trk Hkmetinin ilan
ettii seferberlik, dzenledii tehcir ve katliamlar, evladn kaybeden anneler, kszler, ksz
yurtlar ve kaybedilen lke hakknda bestelenmi halk arklarn duygusal bir patlamayla
hatrlamlardr; nk bu arklar onlarn tarihsel hafzasyla dorudan ilintilidir. Bu durum o
tr tarihi halk arklarnn duygusal psikolojik zelliklerini aklamaktadr.
O halk arklarnn eitli versiyonlar tarihi adan doru olmakla beraber, zayf bir mecazi
anlatm ve ortaan alatan Ermeni arklarna zg ince melodilerle belirginlemektedir. O
arklarn her satr ve deyimi btn bir resim, kitlesel trajedinin tyler rperten bir sahnesidir;
hkrklarla dolu nakaratlar ise iirsel, imgelerle ifade edilen bir dnceyi tamamlamaktadr.
13
Tarihsel nitelikli arklar sadece Ermenice deil, Trke olarak da bestelenmilerdir; zira
sz konusu tarihi ve siyasi artlarda Osmanl Trkiyesinin baz blgelerinde Ermenice
konumak yasaklanmt.
Uzun sre bir arada yaam iki halkn tinsel kltrlerinin etkilerini ve etkileimlerini de
imknsz addetmemekle birlikte, unu da belirtmek gerekir ki, Ermenice kelime telaffuz
edenlerin dillerini kestiklerine dair hikyeler bulunmaktadr; dolaysyla Kilikyann baz
ehirlerinde (Sis, Adana, Tarson [Tarsus], Ayntapta [Gaziantep]) ve onlarn evresinde
yaayan Ermeniler kendi ana dillerini unutmulard [Galustyan 1934, sayfa 698. ] Veya
Trklerin zulm o kadar byk oldu ki, Ermenice konuan Ayntap [Gaziantep], Kk
Asyann dier belli bal ehirleri gibi, Trke konuur oldu. Ermenice diline son kesin darbe
Ermenice konuanlarn dillerini kesen yenierilerden geldi [Sarafyan 1953, sayfa 5. ]
19uncu asrn sonunda ve 20inci asrn balarnda etnolog-folklorcu Sargis Haykuni kendi
dneminde yaayan bat Ermenilerinin siyasi, ekonomik ve dini durumunu tasvir ederken
yle yazm: Ermenice Trk mollalar tarafndan yasaklanmt ve Ermenice 7 kelime bir
kfr addedildiinden, bunun iin 5 koyunluk bir ceza ngrlmt [Hayguni 1895, sayfa
297. ]
Bizim yazya dktmz anlarda da Ktahya, Bursa, Adana, Kesarya [Kayseri, ] Eskiehir
ve baka yerlerde yaayan Ermenilerin genelde Trke konutuuna dair birok hikye vardr.
Soykrmdan kurtulan Adanal Mikayel Keiyann (1904 doumlu) anlattklarna gre:
zaten Ermenice konumak ve renmek yasaklanmt; buna kar gelenin sadece dilini
kesmekle kalmaz, bakalarna Ermenice rettiini itiraf etsin diye ayn zamanda
koltuklarnn altna halanm scak yumurta da koyarlard. tiraf etmesi durumunda da
gtrp asarlar veya ldrrlerdi [Sv. 2000. Gth. 182, sayfa 318].
O konuda bizim yazya dktmz kk bir Ermeni halk arks da bu hususu anlatyor
[arknn orijinali Ermenicedir]:
Okula girip, retmeni tuttular,
Vay, aman!
Azn ap, dilini kestiler,
Ah, aman!
[Sv. 2000. Gth. 352, sayfa 415]
zira, Ermeni bayan retmen Ermeni ocuklara Ermenice retme cretini gstermiti. Tehcir
yollarnda ise o sert nlemlerin iddeti daha da artmt. Dolaysyla, bat Ermenileri ektikleri
strab ve eziyeti mecburen Trke olarak da ifade etmilerdir.
Dil kullanmn yasaklama yoluyla gerekletirilen asimilasyonun ilkel seviyesini temsil eden
o zc olayn siyasi koullar gz nnde bulundurularak, eitli lehelerde yazya dklm
konularla birlikte, Trke ama bariz bir ekilde Ermeni kkenli olan tarihi halk arklar ve
trkleri de gzmzden kamad. Bunlar her ne kadar farkl blgelerden Ermeniler
tarafndan bestelenmiseler de, ki bunlar mkemmel bir Trke bilgisiyle de
14
bestelenmemilerdir (Ermenice szckler ve ifadeler, Ermenice ahs ve yer adlar gemekte,
dilbilgisi ve telaffuz hatalar gze arpmaktadr), fikirsel ierikleriyle tarihin kavranmas
asndan byk deer tamaktadrlar. Trke arklar gibi, bunlarn lehelerdeki orijinalleri
de bizim kendi yaptmz edebi Ermenice tercmelerle birlikte sunulmulardr.
Hikyeleri yazya dker ve bantlar deifre ederken soykrmdan kurtulanlarn szl
anlatmlarna ait zellikleri olduu gibi korumaya altk; btn bunlar diyalektolojide
kabul grm transkripsiyon ile sunduk. Leheyle sylenmi orijinalleri yazya dkerken,
tarihi Ermenistandakiler kadar, Kilikya ve Anadoludaki Ermenilerin dil nanslarn da
dikkate aldk.
Yazya dktmz, ses ve grnt kaytlarn yaptmz halka zg konular, btn bat
Ermenilerinin ektii straplar ile onlarn duygusal dnyas ve dnceleri hakknda daha
eksiksiz bir fikir edinilmesini salamak amacyla Bat Ermenistandan, Kilikya ve
Anadoluda Ermenilerin youn olarak yaad 70ten fazla yerleim yerinden tehcir
edilmi, soykrmdan kurtulanlar kapsamaktadr; bu yerleim yerleri unlardr: Sasun
[bugn Sason], Mu, Bitlis, atakh [atak], Van, Beyazt, Idr, Alakert [Elekirt], Kars,
Artvin, Ardahan, Baberd [Bayburt], ebinkarahisar, Sebastiya [Svas], Erzurum, Khnus
[Hns], Yerznka [Erzincan], Dercan [Tercan], Kamakh [Kemah], Arapkir, Kharberd
[Harput], Kghi [Kei], Palu, Malatya, Tigranakert [Diyarbakr], Merdin [Mardin], Adyaman,
Yetesya [anlurfa], Zeytun [Sleymanl], Fndcak, Hacn, Mara [Kahramanmara], Ayntap
[Gaziantep], Musaler [Musa Da], Kesab, Beylan, Drtyol, Adana, Hasan Bey, Tarson
[Tarsus], Mersin, Konya, Ordu, Nide, Kesarya [Kayseri], Tomarza, Everek, Afyonkarahisar,
Eskiehir, Zmyurniya [zmir], Yozgat, Sivrihisar, Stenoz, Amasya, Samsun, Adapazar,
Nikomidya [zmit], Partizak [Bahecik], Bursa, Bandrma, Bilecik, Kastemuni [Kastamonu],
anakkale, Rodosto, stanbul, vs.



1
Svazlian 2000
:
bundan byle Sv. 2000 eklinde not edilecektir, grg tan hikyesi ise gth.
eklinde.

2
Avetis Aharonyan, (1866, Idrmava-1948, Paris)- toplum adam, siyaseti ve yazar, Ermeni
Devrimci Federasyonu (Danak Partisi) yesi.
15


SOYKIRIMDAN KURTULAN GRG TANIKLARININ ANLATTIKLARINA
GRE ERMEN SOYKIRIMININ GDATI

Sultan Abdlhamit iktidarnn yklmasndan ve 1908 Anayasasnn kabul edilmesinden sonra
hkmetin bana geen Jn Trklerin ttihat ve Terakki partisi, Abdlhamitin katliamc
politikasn (1894-1896) benimseyip, Pantrkizm ve Panislamizm ideolojilerine inanarak
sadece Osmanl mparatorluunu korumay deil, ayn zamanda Ermenileri ve dier tebaa
Hristiyan halklar iddete bavurarak ya ortadan kaldrmay ya da Trkletirmeyi, Akdeniz
evresinden Altay blgesine kadar uzanan dnya apnda Panturanist ve Panislamist bir devlet
kurmay da amalyordu.
1915-1922 yllarnda uygulanan Ermeni Soykrmndan kurtulmu grg tanklar, ki
bunlardan hayatta olan neredeyse artk yoktur, hatralarn yazya dktmz srada 20inci
yzylda uygulanm ilk soykrmn tarihi ve siyasi btn artlarn btn ayrntlaryla
anmsamaktaydlar. O grg tanklarndan en yal neslin temsilcileri, slogan millet ve din
fark gzetmeksizin zgrlk, adalet, kardelik ve eitlik olan 1908 Anayasasnn Trkiye
tarafndan kabul edilmesini bile hatrlamaktaydlar. lke genelinde toplumsal bir coku
hkm sryordu; zira btn halklara yasalarla tamamen eit haklar salanacakt.
Daha nce benzeri grlmemi o siyasi olay bize soykrmdan kurtulan, Harputlu Sargis
Khaatryan (1903 doumlu) anlatt: hatrlyorum da, 1908 tarihinde Trkiyede ihtilal
olduunda, insanlar sokaklarda ark sylyorlard [Sv. 2000. Gth. 110, sayfa 222].
Kalkn, hey vatandalar!
Sevinelim yoldalar!
de size hrriyet:
Yaasn Osmanllar!
3
[Sv. 2000. Gth. 337, sayfa 412]
Soykrmdan kurtulan Bitlisli Hmayak Boyacyan (1902 doumlu) ise ansn anlatrken
yle dedi: 1908de Hrriyet ilan edildiinde, balangta herkes Ermeni ve Trkn
kardee beraber yaayaca konusunda hemfikirdi. Hatta kymzde len oldu ve tfekler
atelendi [Sv. 2000. Gth. 17, sayfa 77].
19uncu yzylda domu Sasunlu [Sason] grg tan Yeyazar Karapetyan (1886
doumlu) gemiin tarihi olaylarn hatrlayarak yle dedi: 1908de ilan edilen Hrriyet
btn siyasi mahkmlar zgrlklerine kavuturdu; artk Ermeni, Trk ve Krt hepsi de eit
haklara sahip olacaklard. Her yerde sevin lklar duyuluyordu. Hrriyet yasasyla
Ermenilerin kk drlmesine, dvlmesine, soyulmasna, kmsenmesine, kfrlere ve
soyguna maruz kalmasna son veriliyordu. Bu tr davranlar sergileyen kii en ar
16
cezalara arptrlyor, hatta idama mahkm ediliyordu. Her iki halka da tam gvence
veriliyordu: Ermenilere serbeste oy verme, kendi temsilcilerini seme ve nerme hakk
veriliyordu. Bu bat Ermenilerinin yaamnda bir yeniden dou idi [Sv. 2000. Gth. 1,
sayfa 42].
Ancak Trkiyede Merutiyetin ilannn zerinden henz bir yl bile gemeden, 1894-1896
yllarnda Abdlhamitin dzenledii katliamlardan kurtulmu olan Adana ve evresindeki,
Ermenilerin youn olarak yaad kyler, ttihat nefretinin hedefi haline geldi.
1909 ylnda, kutsal Paskalya haftasnn, 1-3 Nisan gnleri, Adana evresiyle birlikte alevler
iindeydi. Kana susam kalabalk Adanann Ermeni mahallelerine ve evre kylere
saldryor, btn dkknlar yamalyor, kadn ocuk demeden silahsz ve korumasz
Ermenileri katlediyordu.
Adana katliam nceden planlanmt. Trk ileri danman Adil Beyin Kilikya
blgesindeki btn Trk memurlara gnderdii telgraf bunu kantlyor. O telgrafta yle
denmekteydi: yabanc dini kurululara ve konsolosluklara zarar gelmemesi iin byk bir
zen gsterilsin [izmeciyan 1930. Sayfa 174].
Trk Hkmeti, Edirneden Ermeni Osmanl Mebusu Hakob Papikyann Adanaya hareket
etmesini, olay yerinde incelemesini ve Meclis-i Mebusan iin Trke resmi bir rapor
hazrlamasn tavsiye eder. H. Papikyan Adanaya gider, olan biteni detayl bir ekilde
aratrr ve kendi hazrlad teferruatl Raporda der ki: kurban says 30. 000e
ulamakla kalmyor, ayrca katliamlarn yerel makamlarn bilgisi dahilinde ve emriyle
dzenlendii apak ortadadr
4
[Adana felaketi 1919. Sayfa 28. ]
Tarihi roman yazar Smbat Brat o olaylardan edindii dorudan izlenimlerle aadaki
popler iiri yaratm. O iiri bize, olayn geree uygun bir yansmas olarak soykrmdan
kurtulan Zeytunlu Karapet Tozluyan aktard [arknn orijinali Ermenicedir]:
Ermeniler alasn, amansz katliam
le evirdi gzel Adanay,
Ate ve kl ve zulmle talan,
Rupinyan lkesini, ah! etti harap.

Silahsz Ermeni bir anda,
Klla vurulup, dt kalabaln nne,
Yok oldu, kilise ve okul alevlerde,
Acmaszca ldrld, saysz Ermeni.

Yoksun brakt, acmasz Trkler,
Evlad anadan, gelini kocadan,
17
Hurdaha ettiler, neye rastladlarsa,
tiler, kandlar Ermeni kanyla.

gn, gece, ieriden ate,
Dardan ise dmann kl ve mermisi,
Sildi Ermenileri yeryznden,
Kan akyordu Ermeni sokaklarndan.
[Sv. 2000. Gth. 342, sayfa 413-414].
fade derinlii ve anlatm zenginlii asndan doymu aadaki Trke halk arks da o
tarihi ve siyasi gelimelerin dorudan etkisi altnda bestelenmitir:
Hey, amlar, amlar, alak amlar!
Her gne vurunca sakz damlar,
Sakz damlarsa, yreim alar,
Adana rma sel gibi akar,
te geldim sana, kyma Adana!
Of, of, ite grdm sizi, kyma ocuklar!
Adana kprs tahtadr, tahta,
Ermeni muhaciri gelir bu hafta,
Adana rma le ilen kanlar!
Kaldrn leleri: Adana kokar,
te geldim sana, kyma Adana!
Of, of, ite grdm sizi, kyma ocuklar!
[Sv. 2000. Gth. 340, sayfa 413].
Adanal grg tan Mikayel Keiyan (1904 doumlu) zntyle anlatt: 1909 ylnda
yaplan Adana katliam srasnda ben 5 yandaydm. O dehetli geceye Trke Camuz
dellendi (manda delirdi) ad verildi; zira gerekten de Sultan ldrmt. Onun emriyle
insanlar boazladlar; 30. 000e yakn Ermeniyi katlettiler; evleri yakp yktlar, kle
evirdiler. Herkesi toplayp Adana rmana gtrdler; Sultan Hamite haber gnderdiler,
btn Ermenileri toplayp rmak kenarna getirdik, emir bekliyoruz diye. Bir tarafta su, br
tarafta ate. Babam beni kucaklamt. Olanlar omuzunun zerinden seyrettiimi
hatrlyorum. Annem de bizimleydi, bizi rman kenarna doldurmulard. Sultandan emir
geldi: af emri. Bize de Padiahm ok yaa! dedirttiler. Eve dndk; ama ldrlenler,
ldrlmt [Sv. 2000. Gth. 182, sayfa 318].
18
Adana katliam srasnda saysz Ermeni ehri ve ky yaklp yklyordu. Musa Da,
Drtyol, Hacn, Sis, Zeytun [Sleymanl, ] eyh Murat, Fndcak ve dier baz yerleim
yerleri ise, kendilerini kahramanca savunarak on binlerce Trkn saldrsn durduruyor ve
katliamlardan kurtuluyordu.
Aslnda o, Jn Trklerin uygun frsat kollayarak Ermeni Halknn kkn kazmak iin
hummal bir almayla hazrlandklar Byk Felaketin balangcyd. O frsat Birinci Dnya
Sava patlak verdiinde yaratld. Trkiye savaa yaylmac emellerle ve Ermenileri yok
etmeye ynelik canavarca bir plan gerekletirmek amacyla girdi.
stila amal o sava da halk arklarnda sanatsal yansmasn bulmutur:
Pencereden kar geliyor,
Bak dar kim geliyor?
lm bana zor geliyor,
Uyan, sultan, zalm sultan!
Kan alyor btn cihan!
Aman! Aman! Mayrik!
5
[Sv. 2000. Gth. 338, sayfa 412].
lkeyi ynetenin (zalim Sultan) btn dnya kan alarken bile, halkn kaderine ilgisiz
kald bir dnemde, karl k mevsiminin dondurucu souu lm (sava) dehetiyle
karlatrlmtr.
6 Austos 1914 gn Trk-Alman ttifak Antlamas stanbulda imzalanr. Alman Bykeli
Wangenheim Trk Hkmetine verdii notada yle diyordu: Eer Osmanl hkmeti
sorumluluklarna sadk kalarak l ttifaka kar harbe girerse, Almanya ona u avantajlar
salar. mzalanan antlamann 6 maddesinden biri de yleydi: Almanya Osmanl
mparatorluunun dou snrlarnn, Rusyada yaayan Mslman nfusla Trkiyenin direkt
temas salanacak ekilde dzeltilmesini art koacaktr [Lazyan 1942. Sayfa 78. ]
1915 ylnn ubat aynda, ttihat ve Terakki partisi Trkiye Ermenilerinin tehcir ve
katliamn organize etmek iin l cra Komitesi adnda zel bir komisyon (Bahaittin
akir, Dr. Nazm, Mithat kr) kurar. O komisyon tehcir tarihlerini ve yollarn, katliam
yerlerini, katliamclarn alma tarzn ayrntl bir biimde belirlemi, hapisanelerden
katilleri serbest brakm, Jn Trk eflerin emri altnda alan, Tekilat Mahsusa adyla,
Ermeni Soykrmn uygulamas gereken eteler kurmutu.
Ayn yln Nisan aynn 15inde, Trk Hkmetinin ileri Bakan Talat Paa, Sava Bakan
Enver Paa ve ttihatn Genel Sekreteri ve Eitim Bakan Dr. Nazm imzal, Ermenilerin
tehcir edilip yok edilmesine ilikin gizli bir emri yetkili makamlara iletilir ve Ermenileri yok
etmek lazm diye byk bir nefretle uyaran Talat Paa bu uurda hibir fedakrlktan
ekinmeyecei szn verir. [Andonyan 1921. Sayfa 232]
19
ttihatn cra Komitesinin oturumlarndan birinde, Bahaittin akir Ermeni Tehcirini hemen
balatp bitirmenin ve o esnada da halk katletmenin zaruri olduunu bildirmitir. Savatayz,
demitir, Avrupa ve Byk Devletlerin mdahale etmesi gibi bir korku yoktur, dnya
basn da protesto sesi ykseltemez. Protesto etse bile, hibir sonu vermez, ilerde sorun bir
oldubitti haline gelir [Mesrop 1955. Sayfa 258].
Jn Trk Hkmetinin ileri Bakan Talat Paa zel bir emir vermiti: Trk topraklarnda
Ermenilerin yaama ve alma hakk tamamen iptal edilmitir. Buna gre, Hkmet beikteki
bebeklere bile acnmamasn emrediyor [Nersisyan 1991. Sayfa 564- 565].
ttihatn cra Komitesi o tehcir ve katliam ordu veya polis gcnn eliyle gerekletirmek
yerine, bu ii hapisanelerden salverilen sululara, katillere, Krtlere, erkezlere ve eenlere
havale ederek gerekletirmeyi ngrmekteydi.
O tarihi ve siyasi koullarda Trkiyede yaayan Hristiyan halklar ve bunlarn arasnda
Ermeniler iin de seferberlik en byk ktlklerden biri haline gelmiti: yalar 18 ile 45
arasnda deien Ermeni genlerini silah altna alma ad altnda amele taburlarna alyor ve
Sava Bakan Enver Paann zel emri dorultusunda gzden uzak, gizli yerlerde
ldryorlard.
1914 ylnda Trkiye genel seferberlik ilan etti- diye anlatt Harputlu Sargis
Khaatryan (1903 doumlu), - Ermeni genlerini Trk ordusuna aldlar. Gtrp amele
taburlarnda altrdlar; sonra hepsini de ldrdler [Sv. 2000. Gth. 110, sayfa 223].
Harputlu Sargis Martirosyan (1903 doumlu) ise daha detayl bir ekilde anlatt: Birinci
Dnya Savanda Ermenileri askere aldlar; yaklak 300. 000 Ermeni genci orduya
gnderildi. Balangta, bunlarn eline silah verildi; ama sonra Enver Paa demi ki: Biz yol
yapacaz; alan ellere ihtiyacmz var. Fakat aslnda onlar kendi kazdklar ukurlara
atm, ldrmlerdir [Sv. 2000. Gth. 111, sayfa 224].
Soykrmdan kurtulan Tokatl Annik Marikyann (1892 doumlu) aktard, o tarihi
koullarda bestelenmi ark hayatta kalan grg tanklarnn sylediklerini kantlyor
[arknn orijinali Ermenicedir]:
Elime silah vermediler, amele taburuna yazdlar,
Tokatn Yatm ky drt gnlk mesafedeydi
Yatmn talarn krmak gerekiyordu
Gidiyorum, gidiyorum, ben askere gidiyorum
Ta krmaya ben gidiyorum
[Sv. 2000. Gth. 295, sayfa 404].
Amele taburunda alanlarn sonu ise nceden belliydi: lm.
[arknn orijinali Ermenicedir]:
Askerleri gtrdler Paluya,
20
Analar-baclar oturup aladlar,
Orada askerlere ok ukurlar kazdrdlar,
Sonra da askerleri oraya gmdler!
[Sv. 2000. Gth. 296, sayfa 405],
ite Palulu Hazakhan Torosyan (1902 doumlu) gzyalaryla bunlar hatrlad.
Erzurumda domu ama Harput tehcirine katlm Harutyun Grigoryan (1898 doumlu)
anlatt: Harput tehciri srasnda ben 17 yandaydm. yi hatrlyorum: davul alnyor,
ehirde tellal geziyor ve yle diyordu: Seferberliktir, sava kacak. Sonra dediler ki
Ermenileri tehcir edecekler. ehirde aramalar balad; szde silah aryorlard; ama aslnda
tam bir soygun yapyorlard; para bulduklarnda kendilerinin oluyordu. Soan ayklamak iin
kullanlan ba bile topladlar. Silahn teslim etmeyenin trnaklarn ekiyorlard; dvyor
ya da silah satn almak iin para istiyorlard ehirde ve kylerde zengin Ermenileri
hapisanelere doldurdular. Halk obann yitirmi koyun gibi oldu. Birka nde gelen kiinin
ayaklarna nal aktlar; birkann da dilerini ektiler; hapistekiler ikencelere
dayanamayarak kendilerini atee verdi. Trk ordusundaki Ermeni askerlerin de silahlar
ellerinden alnm ve bu askerler ldrlmlerdir. nce, cepheye gndermek zere onlar
topladlar; cepheye gnderecekleri yerde amele taburlar oluturdular ve buralarda da
Ermeni asker krek mahkmlarnn hayatn yaad. Acmasz komutanlar, bedel deyenler ve
demeyenler arasnda ayrm yapmadan, Ermenileri yol yapmnda altrdlar. Onlar
etraflar svari zaptiyelerle sarl olarak saatlerce a, susuz yrttler. Askerlere hakaret
etmeye ve onlar yaralamaya baladlar; bu daha sonra darbelere dnt. Paranc ve
Kesirik yolu zerinde bir su kaynana yaklatklarnda, iki bin kiiye su ime izni verilmedi;
itaatsizlik edenin kafasna tfek kabzas iniyordu. Onlarn hemen hemen hepsi yok edildi;
kurbanlarn cesetleri de toplu bir mezarn iine atld. Diyarbakra gnderilen iki bin iiye
de ayn ekilde muamele ediyorlard. Harputun Ermeni rencilerini ve silahlar ellerinden
alnm askerleri, onlara ikence yapmak maksadyla, Kzl Konakta toplamlard. kenceye
maruz kalm bu insanlarn cesetleri st ste ylm ve kokmutu. Her kede kan, kusmuk
ve dk vard. Yerde yatanlar harp meydanna serilmi cesetlere benziyorlard. Bu ekilde,
birbiri ardndan, bir taraftan kylerden ve kasabalardan getirilmi rtn ispat etmi
insanlar ve yallar Kzl Konaka attlar, dier taraftan da tutuklananlar Urfaya, gya
demiryollarnda amele olarak almaya gnderdiler. 14 Temmuz 1915 tarihinden sonra
btn Ermeni genleri mezbahaya gnderilmilerdi [Sv. 2000. Gth. 89, sayfa 187-188].
Soykrmdan kurtulanlardan Yozgatl Veronika Berberyan (1907 doumlu) da Trk
Seferberliinden bahsetti: Cumartesi gn, akama doru btn erkekleri Trk ordusuna
gndermek zere toplamlar; fakat orada Ermenileri Trklerden ayrmlar. Ermenilerin
haklarn savunma konusunda tam yetkili klnm olan dedem, Papaz Hakob Berberyan
Ermenilerin silah altna alnan Trklerden ayrldn grnce demi ki: Niin Ermenileri
ayryorsunuz? Trk binba yle cevap vermi: Papaz Efendi, Ermeniler yol yapmaya
gidecek, Trkler ise Rus cephesine.
21
Ertesi gn Pazard. Dedem Kutsal Ayini bitirmi ve daha yeni eve gelmiti. Nefes dahi
alamadan kt haber bize ulat. Artin Aann olu deirmenciydi; sabah kalkp almaya
gitmi, deirmenin yannda bir sr insan kafatas, ayaklar, eller grm. Dili korkudan
tutulmu bir halde, nefes nefese koarak eve dnm ve grdn anlatm. Artin Aa
oluyla birlikte gelip dedeme dedi ki: Dn akam askere gtrlenleri gece vakti
boazlamlar. Dedem yle cevap verdi: Gidin, Kaymakama ikyet edin. Artin Aa
Kaymakama ikyet etmeye gitmi; ama o gece artk eve gelmemi.
Ertesi gn, Pazartesi, iki Trk jandarmas coplarla geldi. Baka zaman, evimize jandarma
geldiinde kibarca, Papaz Efendinin giyinip kendileriyle gitmesini sylerlerdi. Bu defa,
geldiler ve kaba bir slupla dediler ki: Haydi! Kalkn! . Dedemi Kaymakamn yanna
gtrdler. Dedemle beraber orann nde gelenlerini, tccarlarn, aydnlarn da
gtrmlerdi. Bir Trk dedeme demi ki: Papaz Efendi sonun yaklayor, syleyecein bir
ey var m? Dedem diz kp dua etmi. Oradan bir Trk askeri baltayla bir darbe indirmi,
dedemin kafas yerlerde yuvarlanm. Akll dedemin kafasyla balamlar futbol
oynamaya [Sv. 2000. Gth. 214, sayfa 353-354].
Trk seferberliini silah toplama sreci takip ediyordu. Bununla ezamanl olarak her yerde
evler kuatlyordu. Bu esnada silah toplama bahanesiyle Trk zaptiyeler Ermeni evlerini
harabeye eviriyor, Ermenilerin mallarn alyor, onlar tutukluyor ve birounu da
ldryordu.
Katliamdan nce Trk zaptiyeler gelip silahlar topladlar. Zengin Karapet Efendinn olu
demi ki: silahmz yok. Zapiyeler arama yapm, silah bulmu ve onun trnaklarn ekmi,
kollarnn altna da halanm yumurta koyarak balamlard diye ekledi ayn Veronika
Berberyan [Sv. 2000. Gth. 214, sayfa 353-354].
Harputlu Hakob Holobikyan (1902 doumlu) Trk zaptiyelerin babasndan nasl silah talep
ettiklerini tekrar hatrlayarak unlar anlatt: Babamdan olumsuz cevap aldklarndan, ona
krbala vuruyorlard; sonunda babam srkleyerek hapishaneye gtrdler. O zulmleri
yaptklar srada annem caniler! diye bard. O kelime iin annemi bo bir eve kapattlar.
Biz mz, ben, kz kardeim ve erkek kardeim yalnz kaldk. Ben annemin arkasndan
kotum; kapnn atlandan baktm; annem bana: Olum, Grigor amcanzn evine gidin!
dedi O gnlerde Grigor amcam belediye bakan sfatyla henz iinin bandayd. Onun
cann balamlard. Araclk etti, ki bu rvetsiz olmazd, ve babam eve getirdik; kurtuldu.
Babam yryemediinden, demirci arkadalarndan Levon Khoikyan onu srtnda eve
getirdi. Annem de kapatld yerden eve dnd. Babam ikenceden sonra yz st yatyordu;
srt st yatamyordu. Babam Trk cellatlarn gece ne tr ktlkler yaptklarn anlatt. Ask
suratl birisi olan Ahmet Onba ikence etmek iin babam hapishane hcresinden ikence
odasna getiriyor; yzst yatryor; her iki yannda duran polisler palamut aacndan
yaplm coplarla emir bekliyorlar. Babamdan tekrar Mauser, Mossin tfekleri, revolver
vermesini istiyorlar. Ver! ya da yat! Balayn vurmaya! diye emir veriyor onba. Krk
darbeden sonra oturtuyorlar. Ahmet Onba diyor ki: Silahlarn getirmek istemiyor musun?
Babamn anlattna gre, Ahmet Onba yanna kilise ve okulun mzik retmenini,
Armenak Petrosyan oturtmutu; yani kendisinden sonra sra ona gelecekti. Malim Efendi
22
silahm yok. Yeniden krk darbe indirirler, ve ayn soruyu yneltirler. Cevap yine ayn olur.
nc defa yatrmadan evvel sorar: Syle kimin silah var? Babam ispiyon olamazd.
Bilse bile sylemezdi. Yz yirmi darbeden sonra yar l halde tutukevine srklerler. te
babamn anlattklar [Sv. 2000. Gth. 109, sayfa 220].
Bat Ermenileri arasnda yaygn olan aada verdiimiz Ermeniceyle kark Trke arkda
Trk askeri grevlisi Ermeni gencine sorar:
- Ulan gvur, doru syle:
Sende martin varm?
Ermeni genci bunun iftira olduunu addederek inkr eder,
- Hayr, efendim! ftiradr:
Bilmem, grmedim,
Bilmem, grmedim.
Ama sonra, gizlice Ermenice ekler [bu ksm Ermeniceden tercme edilmitir]:
Duvardan asldr, sylemem,
Ermeni Ulusuna ihanet etmem.
[Sv. 2000. Gth. 323, sayfa 408].
Vesika alm, zorla silah altna alnm Ermeni gencinin iine douyor ki, buna lm yolu
derler, Ermeniler orada oktur:
Ana! uyandr beni, gideyim talime,
Aynal-martini alaym elime,
Gitmeye doru vatan yoluna,
Buna lm yolu, derler,
Allah saklasn!
Ermeniler okdr, derler,
Allah kurtarsn!
[Sv. 2000. Gth. 301, sayfa 405].
Bu arkda bahsi geen Ermeni genci Trk Ordusuna hizmet etmeye, yaad Vatana olan
yurttalk borcunu demeye hazr olsa bile, ilerde o da farkna varr ki silah altna alma ad
altnda kendi gibi olanlar yaknlarndan uzaklatrlmaktadr:
Odalar yaptrdm bir ucdan uca,
inde yatmadm bir gn, bir gece,
Konma, blbl, konma mezar tana,
Neler geldi Ermeninin bana!
23
Tfeim adrda asl kald,
Ceyizim sandkta basl kald,
Konma, blbl, konma mezar tana,
Neler geldi Ermeninin bana!
[Sv. 2000. Gth. 459, sayfa 431].
Ve silah altna alnm Ermeni genci de acmasz erkezden canna kymamas iin rica
ediyor; zira onun yeni nianls dul kalacaktr:
Kyma, erkez, kyma tatl canma!
Yeni nianlm var karalar balar
[Sv. 2000. Gth. 311, sayfa 406].
Nianls ise stanbulun kavrulmu tuzlu fst gibi tuzlu gzya dkp onun yokluu
nedeniyle alamaktadr.
Tuzlu olur Stanbulun fst,
Tadan olur Ermeninin yast,
Kr olsun u meydann dostluu.
7

Aldlar nazl yarm, duyan alasn,
Aman! Aman! Mayrik!
8
[Sv. 2000. Gth. 338, sayfa 413].
O zamanlar Trkiyede, zel bir emir vard: orduda grev yapan Hristiyanlar, kabahatleri
olmakszn, birliklerinden uzaklatrp gzlerden uzak, gizli yerlerde kuruna dizmek, hem de
hapishanelerde alktan lmelerini salamak.
Haniya da benim tuz-ekmeim yiyenler,
Ahbap lmeden, ben lrm diyenler
Baz gerek Ermeni arkadalar hakknda:
Tlik
9
Sarkis,
10

Taslak
9
Misak
10
vurulmu
Ermeni bir asker olan kendisi ise hapsedilmitir:
Mahpushane stmze damlyor
Onun baz akrabalar hakknda:
Anam da ba stmde alyor,
Beare nianlm karalar balyor
[Sv. 2000. Gth. 334, sayfa 411. ]
24
Hapishane ve zindann yan sra, Ermeni asker her an lm tehlikesiyle de kar karyayd:
Varn, syleyin anama: damda yatmasn;
Toros
10
olum gelir diye yola bakmasn,
Anama deyin: bohami amasn;
uha alvarma ukur takmasn,
ayr ben slama varamaz oldum,
skuhi
10
nianlm gremez oldum,
Darack sokakdan geemez oldum.
[Sv. 2000. Gth. 335, sayfa 412].
Ve Ermeni askerin anas da seferberlii lanetliyor; o seferberlik daha ok bir katliam
andryor; zira ilkbaharn glleri ve blblleriyle Ermeni genler de gittiler; ama bir daha
dnmemek zere.
Atm baladm delikli taa,
11

Kr olasn sen, Enver Paa!
Ermeni cahil kalmad,
Gitti gl, gitti blbl, ne diyelim!
ster ala, ister gl, ne diyelim!
[Sv. 2000. Gth. 448, sayfa 428].
Ermenilerin nefreti kademeli olarak artarak alay seviyesine ykselmi; ksa ve z kelimelerle
Talat Paann d grnm kabaca tarif edilmi ve bu onu ruhen de tarif etmitir:
Talat Paa eek gibi,
Byklar yular gibi
[Sv. 2000. Gth. 453, sayfa 428].
Seferberlii ve silah toplama faaliyetlerini Ermeni aydnlarn tutuklanmas takip etti; bylece
Ermeni Halk sadece mcadele edebilecek glerinden mahrum olmakla kalmayp, ayn
zamanda ynetici beyinlerden de yoksun kalacakt. 24 Nisan 1915, cumartesi gecesi,
stanbulda yaayan 273 nde gelen sima zorla karakola gtrlp, bunu mteakiben
Mezopotamya llerine srgne gnderilerek yok edildi. Osmanl Meclisi yesi, hukuku-
yazar Grigor Zohrap, airler Daniel Varujan, Siamanto, yazar ve doktorlar Ruben Zardaryan,
Ruben Sevak, Hovhannes Tlkatintsi, Melkon Grcyan, Yeruhan, Smbat Brat, Tigran
kryan, Nazaret Taavaryan ve daha birok nl sima stanbuldan, Svastan,
Diyarbakrdan, Merzifondan, Erzurumdan, Kayseriden, zmirden ve Ermenilerin yaad
dier yerlerden ankr ve Aya llerine srlm ve katledilmitir.
25
Soykrmdan kurtulan Adapazarl Mari Yerkat (1910 doumlu) onlar hakknda unlar
anlatt: Bizi Eskiehire gtrp bir hana doldurdular. Bizimki gibi kirli ve karanlk olan
yanmzdaki hana da, stanbuldan srgn edilmi btn aydnlar getirip doldurdular.
Onlarn kolal yakalar , kravatlar vard; ama stleri balar zaten yrtk prtkt, lime lime
olmutu. Biz her gece onlarn alama szlama seslerini ve feryatlarn duyuyorduk; zira Trk
zabitler ve zaptiyeler onlar iddetle dvyordu. Birka gn sonra onlarn hepsini de
gtrdler. Onlar ikencelerle ldrdklerini duyduk [Sv. 2000. Gth. 226, sayfa 366].
Her yerde Ermeni okullar kapatlyor, Ermeni eitim ocaklaryla birlikte Ermeni kiliseleri de
harabeye evriliyor, stanbul Ermeni Patrikhanesi Sis Katolikosluuyla birletiriliyor ve
Trkiye Ermenilerinin ruhani lideri olarak 2. Sahak Habayan Katolikos tannyordu.
Rus stihbarat 15 Mart ve 3 Nisan 1915 tarihli Trkiye raporlarnda, btn lkede Ermenilere
ynelik tutuklamalar yapldn, Erzurum, Drtyol, Zeytun ve evre blgelerde sistematik
katliamlar gerekletirildiini, Van, Bitlis ve Muta kanl arpmalarn cereyan ettiini,
Eginde ve btn Kk Ermenistanda iddet ve yamalama olaylaryla cinayetler olduunu,
iktisadi knt yaandn ve genel bir kym gerekletirildiini belirtmitir
Bat Ermenilerinin korkun halini Vann Hayots Dzor blgesindeki Kem kynde domu
Sirak Manasyan (1905 doumlu) anlatt: 4 Mart 1915 gn, toplum ve siyaset adam khan
Beyi, bize komu, Hir kynde ldrdkleri haberi ulat. O, Trklerin Cevdet Paa
araclyla byklerimizi ardklar ve balarn yedikleri dnemdi. O korkun gnlerde,
khan Beyi aniden ldrp kuyuya atarlar. Bununla da yetinmeyerek onun iki ocuunu da
diri diri kuyuya atarlar. Biz, bunu duyunca, vatandalarla birlikte ok korktuk; Trklerin
saldrsna hazrlanmaya baladk.
5 Mart 1915 gn gl bir topu atei duyduk. Halk meydanda topland ve gitti kiliseye
doldu. Trkler zaten nceden seferberlik ilan edip, btn genleri gtrmlerdi. Gen
kalmad iin, bizimkiler mevkilerini terkedip komu kylere gitmek zorundaydlar. Biz
Kkyants Ermeni kyne gittik. Orada birka bin kii vard; bizi samanlklara yerletirdiler.
Her gn, Trkler Ermenileri tutup gzlerimizin nnde asyor ya da boazlyorlard.
Onlardan biri de amcam Petrostu. O renperdi. Petrosu o halde grnce onu tanyamadk
Bizi zel bir samanlkta tecrit ettiler. Kapy kapattlar ve bir de beki koydular. Biz o korkun
olaylardan dehete kaplm bir halde, o kyden kamak istiyorduk. Samanlkta hayvan yemi
bile yoktu. Ben dar kap kye gitmeyi baardm. Ertesi gn, sk ormanlarla kapl
dalara ktk. Krkr Dann yamacndaydk. Kymzn bulunduu yer yle bir yerdi ki,
biz dan yamacnda yayorduk. Yaknlardan korkun abat rma ve amiram kanal
geiyordu. Biz dan tepesine trmandk; ormann iinde, Trklerin ve Krtlerin
hayvanlarmz, yataklarmz, i amarlarmz nasl yamaladklarn, her sabah Trk
ocuklarn gelip bir hedefe ate etmeye baladklarn grdk. Trkler uzaklatnda
ocuklarmz inip yaklatlar ve o hedefin dedemin kafas olduunu grdler. Vicdansz
Trkler dedemi canl canl topraa gmp kafasn darda brakm durmadan ate
ediyorlard. Kye dndmzde, dedemin kokumu cesedini zar zor gmdk.
26
1915 yln unutamam; o zaman biz dalardan, kylerden getik; Mart ayyd, yamurlu, tipili
korkun bir souk hkm sryordu. Varaka gtren son ky, Pertakt. Biz orada,
sokaklarda imi ve rm, plak, ldrlm insanlar grdk. Pis kokuyorlard. Biz
Varaka giderken btn bunlarn arasndan getik. Gn aarrken, Varak dalarnda
mevzilenmi olan Trkler bizi grerek zerimize ate etmeye baladlar. Halk dehete
kaplm alyordu. Biz kaarak Vana yaklayorduk. Geceleri yol alyorduk, nk gndz
vakti bizi takip ediyorlard. Vana yaklap ehir iine gireceimiz srada, Trkler bizi
durdurup erkek aramaya baladlar. Drbnle seyreden Van kahramanlar balad ate
etmeye. Trklerden bazlar yere yld, bazlar da kat ve biz kurtulduk. Vana girdik.
Vanda bizi okul binasna yerletirdiler. Her sabah Vann nefesli alglar bandosu mzik
alarak dolayordu, ocuklar da arkasndan. Zaten Van savunmas balamt. Bir Ermeni
biz ocuklara dedi ki, gidin mermi toplayp getirin, ki yenilerini yapsnlar. Biz gidip mermi
topladk ve getirip atlyeye teslim ettik. Vanda ve Aygestanda atmalarn iddetlendii
gn geldi. Oraya toplanan Vaspurakanllar byk bir irade gcyle hem Aygestan, hem de
Vann merkezini, Kaakameci savundular. Bizimkiler hem Aygestanda, hem de
Kaakamecte zorlu arpmalara girdiler. Trkler Rus Ordusunun Salmasttan Vana doru
geldiini duyarak panik iinde uzaklamaya baladlar. Bizimkiler saldrarak, sadece
Trkleri imha etmekle kalmayp, top, mermi, vs. gibi byk bir ganimet de ele geirdiler. 6
Mays gn Van Kalesi zerinde Ermenistan bayra dalgaland. Vaspurakanllar Rus
birliklerini ve Antranik Paa komutasndaki Ermeni gnlllerini byk sevgi gsterileriyle
karladlar [Sv. 2000. Gth. 30, sayfa 101-102].
Trkler Van evresindeki kylerde yaayan binlerce Ermeniyi katletmek iin yeterince vakit
bulmulard. Rus birlikleri Vana yaklatklarnda, onlarn gerisinden giden Ermeni yazarlar,
Hovhannes Tumanyan ve Aleksandr irvanzade dehet veren manzaralara ahit olurlar.
Hovhannes Tumanyan anlarnda yle yazyor: Frsat bulduklar her yerde Ermenileri
katletmiler; zellikle de erkekleri; gzel kadnlar da yanlarnda gtrmler. Ve vakit
bulduklarnda, Rus Ordusunun ve Ermeni gnlllerin deheti ok yaknlarda olmad
zaman, barbarca elenceler icat etmiler; armha germiler, canl insanlarn vcutlarnn
eitli ksmlarn keserek eitli ekillerde oyunlar oynamlar: kiinin yarsn bakr kaba
koyup belden aasn piirmiler ki, canl olan dier yars grsn ve ac hissetsin Kzgn
demirlerle vcudun eitli ksmlarn kesmi ve atete kavurmular; canl canl kavurmular.
Ebeveynlerinin nnde ocuklarn boazlamlar; ocuklarn nnde de ebeveynlerini
[Tumanyan 1959. Sayfa 212-213].
Doal olarak, eer Ermeniler Vanda meru mdafaaya bavurmasalard, onlar da ayn ekilde
ehit olacaklard. Burada soykrmdan kurtulan Vanl Ardsrun Harutyunyann (1907
doumlu) szlerini hatrlatmakta fayda var: Meru mdafaa, halka kar iddete
bavurulduunda domaktadr [Sv. 2000. Gth. 35, sayfa 109].
Dolaysyla, Vanda, atakhta [atak] ve dier yerlerde kahramanca yaplan savunma
muharebeleri, ttihat Hkmetinin uygulad iddete ba kaldran bat Ermenilerinin hakl
bir isyanyd, onlarn dnyadaki byk devletlere ynelttikleri ikayet sesiydi. Aadaki
kk halk arks paras da bunu doruluyor [arknn orijinali Ermenicedir]:
27
Van kk bir ehir ileleriyle,
Yz bin cesetle doldu,
Ova krmz kanla boyand,
Bulutlar, gk ve yldzlar grleyerek
yle bir barp emrettiler ki,
Duysun Avrupa ve Amerika.
[Sv. 2000. Gth. 532, sayfa 444].
Ancak ne Avrupa, ne de Amerika mdahale etmedi; savunmasz kalm halkn imdadna
yetienler sadece ulusal kahramanlar oldu.
Birinci Dnya Harbinin bandan itibaren, btn bat Ermenileri gibi, Sasunlular da yeni,
vahice bir zulme, soygunlara ve cinayetlere maruz kalrlar.
1915 ylnn Mart aynda Trk eteleri Sasuna da hcum ederler. Nisan-Mays aylarnda
Sasunlularn katld ilk arpmalar cereyan eder. Ermeni savalar Trk birlikleri
karsnda kahramanca bir direni gstererek, ama byk kayplar vererek, Andok Dann
yamalarna ekilirler ve kendilerini oradan savunmaya devam ederler. Haziran aynda Asank
blgesinde iddetli arpmalar cereyan eder. Gomuts Manastrndaki ve Talvorikteki
savalar Krt eteleri arasnda panik yaratarak Satan kprsn ele geirirler; Ksakllar
onlarn yardmna yetiir. Sasunlular 30 Temmuz gn eniki kurtarrlar, ancak dman yeni
bir taaruzla Andokun eteklerinde bulunan ahrlar ele geirir. Andok, Tsovasar ve Gerin
Dalarndaki Sasunlular, zerlerine taaruz eden Trk ve Krtlere kar kahramanca
kendilerini savunurlar. Mu ve ovalarnda katliamlardan kurtulup, Kana ve Havatorik
Dalarnda barnan otuz bine yakn Ermeni kahramanca direnmektedir. Ancak o savunma
direnii acmasz bir ekilde krlr.
Trkler saldrp baladlar katletmeye, dedi soykrmdan kurtulan Sasunlu Arakel
Davtyan (1904 doumlu), gzel kzlar, gzel kadnlar gtrdler, kardlar. Kymzde
Misak adnda bir fedayi vard. Onun silah vard; manastra girdi ve arpmaya balad.
Bizim silahmz yoktu. Sasun iki ay direndi. Trk askerler gelip bizi kuattlar; baladlar
bizlerden bazlarn katletmeye. Yardmmza koan olmad; katlettiler [Sv. 2000. Gth. 4,
sayfa 55].
Sasunun enik kynden grg tan Khaik Khaatryan (1900 doumlu) ayn ekilde
anlatt: Trk Ordusu geldi; yaklak 60. 000 kiiydiler. Gelip ky kuattlar. Bizimkiler
direndiler. Trk Ordusu iki defa kye girdi. Her iki defasnda da bizim fedayiler ve silah
olanlar onlar geri pskrttler. Fedayilerimiz kyn merkezinde toplanmlard. Ondan
gn nce halkmz kyden ekilmi, ocuklar ve kadnlarla birlikte Andoka gitmiti. Ben de
onlarla gittim. Temmuzun banda Andoka gittik. Ne ekmek, ne su vard; sadece tuzsuz et
bulunuyordu; tuz da yoktu. 45 gn kadar orada kaldk. Savaanlar savat. Trk Ordusu
Andoka geldi. Orada da arptlar. 45 gn sonra ekmeimiz, erzamz bitti. Ekmek yoktu.
Sadece kavrulmu un kalmt. Trk Ordusu gelip Andoku istila etti; vadiler ocuk
28
cesetleriyle doldu. Anneler ocuklarn kurtaramadlar. Trkler ve Krtler ate ediyorlard;
bir mermiyle on kii yere dyordu. Kaan, kurtuldu. Gelinleri gtrdler. Irman suyu o
kadar ok insan gtrd ki. . . Sonunda, mermi harcamamak iin halk dan tepesinden
rmaa atyorlard [Sv. 2000. Gth. 2, sayfa 53].
Sasunlu baka bir grg tan, Yeyazar Karapetyan (1886 doumlu) o tarihsel olaylar
daha ayrntl bir biimde yorumlad: Krtler tarafndan Ermenilere kar dzenlenen
saldrlar szde gayri resmi nitelik tayordu; ancak genel kan, btn bunlarn hkmetin
verdii tavsiyeler zerine yapld ynndeydi. Bunun en gl kant ise Ermenilerin
ikyetlerine kulak aslmamas, bavurulara cevap verilmemesi idi. Servet Paa Jn
Trklerdendi; blgenin komutanyd ve slama sadkt. Dolaysyla onun da dier
blgelerdeki Paalar gibi grevini yerine getirmesi gerekmekteydi. 10 Haziran gnnden
itibaren Krt airet reisleri birok atlyla beraber sadan ve soldan Mua giri yapyor,
emirler alp evlerine geri dnyorlard. Krtleri silahlandrmak iin her gece yk
arabalaryla ehir dna silah ve mermi tanyordu. Ermeni katliamn baaryla
tamamlamak iin hkmet tarafndan zel bir plan yaplm, kyler taksim edilmi, saldr
gn ve saati yle bir incelikle belirlenmiti ki, Mu ovasndaki 105 kyn tamamnn imhas,
tek bir ocuun bile can balanmadan, bir gn iinde tamamyla sonulandrlacakt.
Kylerin taksimi aadaki ekilde yaplmt: Muun sa tarafndaki kylerden balayarak
Meraget nehrinin doduu yere kadar olan blgedeki 35 kyde yaplacak katliamlar Hac
Musabeke braklmt; onun emrinde 3500 kadar Krt piyade ve atl vard. ehrin kuzeybat
ksmndaki 15 kyde dzenlenecek katliamlar ise Fatkanl Sleman Aaya braklmt; onun
emrinde ise silahl 1000 Krt vard. Aziz Karapet civarndaki 20 kyde dzenlenecek
katliamlar, ete lideri yardmcs Jn Trk Raid Efendiye braklmt; onun 500 kiilik bir
svari ete gc bulunuyor, onlara Aziz Karapet Manastrnda bulunan birlikler ve Ziyaret
Kynde oturan Mdr de kendi jandarmalaryla katlyordu. Ovann kuzeydou blmnde
bulunan 15 kyde dzenlenecek katliamlar Cbranl Drboyi Cntiye, Kolotoyi Zubere ve
Aan Mdrne braklmt; onlarn emrinde binin zerinde Krt jandarma vard. Ovann
dou ksmnda, hura bal yirmi kyde dzenlenecek katliamlar eyh Hazrete
braklmt; onun emrinde ise Zilan ve Kosur Krtlerinden oluan 1200 atl vard. Bu dzenli
gler dnda her Mslmana, rastladklar Ermeniyi acmadan ldrp yok etme grevi
verilmiti. Mevcut durum aniden deiti. Ermeniler artk kyden ehre gidip geri dnemez
oldu. Trkler rastladklar Ermenileri ar derecede dvp ikenceye maruz brakyorlard.
lm vakalar da oluyordu. Bazen yetikin kadnlar ok gerekli bir eyi getirmek iin ehre
gidiyorlard; onlar da yolda eziyetlere ve onur krc kfrlere maruz kalyorlard. Halk
endieye kaplmt; insanlarn gzne uyku girmiyordu; halk rahat edemiyordu.
22 Haziran gn Bakranl Krtlerden 100 atl geceyi Krnkan Gl Danda geirdi. 23
Haziran gn onlardan 10 atl kymze geldi ve kyn nde gelenlerinden 10 tane koyun, 60
okka un ve 10 tane de keeden yaplm cppe vermemizi istedi. Onlar btn bunlar herhangi
bir itirazla karlamadan bedava aldlar ve Havatoriklileri eskiden beri tandndan mdr,
vicdan azabndan mdr bilinmez, Tamoyi Ali yle konutu: Ermeniler, ben sizin tuzunuzu
ekmeinizi ok yedim. imdi size bir gerei sylemem gerekiyor: Sultandan, Osmanl
29
topranda yaayan btn Ermenileri kesmemiz gerektiini bildiren bir emir geldi. imdi siz
ayaa kalkp uzaktan Slivan Ovasna bakarsanz, buday tarlalarndaki baaklarn bym,
birbirlerine yaslanm olduunu grrsnz; ama orada bir sere dahi gremezsiniz. Orada
benzeri grlmemi bir sszlk hkm sryor. Biz o blgenin Ermenilerini tamamyla
katlettik. imdi de hkmet Mu Ovasnda ve Sasunda yaayan Ermenileri de katledelim
diye bizi buraya ard. Buralarda da katliamn balamasna birka gn kald ve sa
Mesihin adn azna alan kiinin bu topraklarda canl kalmamas gerekiyor. Krtler
istediklerini alp gittiler; biz ise dncelere daldk Bylece, yzyllar boyu bu topraklara
ve bu sabana bal kalm, Ermenilerin youn olduu bu blge bir gn bir gece ierisinde
insanlarn yaamad ssz bir yere dnt. Onun asl sahipleri, 105 kyn 70. 000-80. 000
kiiden oluan her iki cinse mensup Ermeni nfusu ise acmasz Trklerin ve Krtlerin eliyle,
canavarca bir operasyon sonucunda kltan geirildi, atete yand ve suda bouldu. Onlarn
milyonlara varan serveti talan edildi. 28 Nisan gn Vardavar dini yortusunun Pazar
gnyd; Ermeni Ulusunun mutlu bayram; fakat ne yazk ki o gn Mu Ovasndaki
Ermeniler iin mardavar (insan yakma) gnne dnt. [Sv. 2000. Gth. 1, sayfa 44-45].
Yukarda bahsi geen Vardavar gnn Mulu oer Tonoyan (1901 doumlu) da anlatt:
1915 ylnn Vardavar gn katliam yapld. Trk askerleri Dastanl eenler getirip bizi
katlettiler. Bizim ky yamalamaya geldiler; koyunlar, mandalar ve mallar alp
gtrdler. Gzel olanlar gtrdler. Halamn bir olu vard; o gece gndz benim
yanmdayd; onu da gtrdler. Erkek kalmad. Kk byk herkesi toplayp, Avzut kynn
ahrlarna doldurdular, atee verip yaktlar. nsanlar Malkhas Mardo ahrlarna
doldurdular; ahrlarn etrafn ot ynlaryla evirdiler; zerlerine de petrol dkp atee
verdiler. Ailemizden 60 kii o ahrlarda yand. O grdm gn, lao
13
, dmanm grmesin.
Sadece ben ve erkek kardeim kurtulduk. nce, gzel gelinleri ve kzlar gtrp
Trkletirdiler; ne kadar gen erkek-bebek var idi ise annelerinin kucandan kapp zaptiye
yapmaya gtrdler. Duman ve ate ahr sardnda, millet balad ksrmeye ve bouldu.
Anneler ocuklarn unuttu, lao, gerek bir Sodom-Gomor durumuydu. Yanan insanlar
kouturup, duvarlara arpyorlard; yere den kendi ocuklarn ayaklar altnda
iniyorlard. O gn kendi gzlerimle grdm, lao, dalardaki kurtlar grmesin.
Diyorlar ki, o gn gren Trk molla, dayanamad, kendini ast. O karklkta insanlarn
byk bir ksm boularak ld. Ahrn ats kt; kt, llerin zerine dt. Keke
ben ve kk kardeim de yanan 60 kii gibi yansaydk da o imansz insanlarn acmasz ve
Allahsz kanununu grmeseydik. Kymz, Vardenis, Makhen, Abenis, Avzut, Khvner
ve evredeki dier kylerin btn sakinlerini ahrlarn iinde yaktlar. O grdm gn
benim dmanm grmesin Ahrn kirileri yannca, dam kt; ahrn stnde bir gedik
olutu; alev ve duman o delikten dar kt; bize de hava geldi. Artk hava alabildiimizden,
ben ve amcamn kz Areg bilincini kaybetmi olan erkek kardeimi elinden kolundan tutarak
kaldrp dama kardk. Ben ve Areg de yanm kirilerin, cesetlerin zerine basarak o
gedikten dar ktk. Dar ktmzda, Trk askerlerin ember oluturmu dans edip
elenmekte olduklarn grdk. Onlarn syledii ark bugne kadar kulaklarmda nlar:
Yori yavrum yori! [yr yavrum yr] deyip kllarn birbirlerine arptrarak dans
ediyorlard [Sv. 2000. Gth. 8, sayfa 61].
30
Mulu grg tan Sedrak Harutyunyan (1904 doumlu) da biroklar gibi anlatt: Ben
sadece bizim kydeki katliam grmedim, bizim btn kylerimizin panik halinde kan
grdm. Her tarafta hasr gibi yere serilmi cesetler vard [Sv. 2000. Gth. 9, sayfa 63].
Ermeni Soykrmnn karanlkta kalm ksmlarna k tutan tarihi, Profesr Vahakn
Dadrian Mulularn ektii tarif edilmesi imknsz eziyetleri anlatrken unlarn altn iziyor:
Gerekten de, Mu ehrinin ve Mu Ovasnda bulunan 100e yakn kyn 90. 000e
yakn btn Ermeni nfusunun katledilmesi Ermeni Soykrmnn en dehet veren ve ayn
zamanda da en tyler rperten blmlerinden biri oldu. olay Mu katliamna bu adan
kendine zg bir nitelik kazandrmtr: ilk olarak, Trk Ordusu, Krt eteleri ve Osmanl
Hkmetinin ynetici kadrosu el ele vererek ttihatn korkun plannn gerekletirilmesine
katkda bulundular; ikinci olarak, o ordunun verdii hizmet olaan dyd; yle ki, 10-20
tabur Harputtan zel olarak oraya getirilmi ve o taburlar bir top ayla Muun Ermeni
mahallelerini kuattktan sonra, korkun bir grlemeye neden olan top atlaryla o mahalleleri
yerle bir etmiler ve Ermeni nfusu kendi evlerinin ykntlar altnda yok etmilerdir; halbuki
sadece birka ev tahkim edilmi ve silahl direni gstermekteydi; nc olarak, Mu
Ovasnn 70. 000-80. 000e varan Ermeni nfusunun ezici ounluunu, yani kadnlar,
ocuklar ve yallar samanlklara ve ahrlara tkarak hepsini atee verip diri diri yaktlar
[Dadrian 1995. Sayfa 14].
Khnuslu [Hns] Hrant Gasparyan (1908 doumlu) ise yle anlatt: Ben ne grdysem,
onu anlattm size. Grdklerim tmyle gzmn nndedir. Khnustan hibir ey
getirmedik. Sadece canmz kurtardk. Slalemizde 143 kii vard; bir kz karde, bir erkek
karde, annem ve ben kurtulduk [Sv. 2000. Gth. 12, sayfa 71].
Eer 143 candan oluan byk slaleden sadece 4 kii kurtulmu ise, o halde faistlerin gaz
odalarnn prototipleri olan atee verilmi ahrlarda ve samanlklarda ka bin Ermeninin,
Yahudi Soykrmndan ok nce, kurban edildiini tahayyl etmek mmkndr.
Bu tarihi olaylarla ilgili olarak u halk arks da bestelenmitir [arknn orijinali
Ermenicedir]:
Sasun blgesi ormanlaryla,
evrili sur gibi yksek dalaryla,
Hep kar koydu Trk Ordusuna,
Scak kan kokar Sasun.
[Sv. 2000. Gth. 531, sayfa 443].
Kahraman ebinkarahisar, atakh [atak], Karin [Erzurum], Pontos, Mu, Svas, Kharberd
[Harput], Malatya ve Diyarbakr ehirlerinden, Bat ve Orta Anadoluda Ermenilerin yaad
blgelerden, zmitten, Bursadan, Ankaradan, Konyadan ve baka yerlerden scak kan
kokusu geliyordu. Tarif edilemez bir zulmle ocuklara bile acmadan herkesi imha
ediyorlard.
31
Ve Rus ordular geri ekildiklerinde, onlarn arkasndan Van, Sasun [Sason], atakh [atak],
ebinkarahisar, Mu, Bitlis, Elekirt, Beyazt, Baberd [Bayburt], Erzurum ve dier yerleim
yerlerindeki Ermeniler de mecburen Dou Ermenistana g ederler. Onlar gzyalaryla, ama
aresiz, kendi memleketlerini, kendi bin yllk tarihi vatanlarn terkediyorlar ve szlanarak,
g yolunu tutuyorlard. O tarif edilemez byk ulusal acy soykrmdan kurtulmu yetenekli
oer Tonoyan (1901 doumlu) kendi besteledii atta zetlemitir [orijinali Ermenicedir]:
Sahipsiz braktk Muun gzel ovalarn ve ayrlarn
Kutsal konutlarmz, evlerimizi, damlarmz ve vatan
Kiliseler ve manastrlar, kitaplar, kanunlar ve nciller
Sahipsiz kaldlar, kaldlar, dtler itin azna
[Sv. 2000. Gth. 557, sayfa 453].
G gerekten de bir trajediydi.
Vanl Varduhi Potikyan (1912 doumlu) o dehet veren kargaal acyla yeniden hatrlad:
Ah dmanm bile o gn grmesin. Vay! Keke o gn kara olsayd. Biz gelip Berkri
kprsnn yaknna ulatk. Birden millet kan! diye bard. Karanlkta, Bekri vadisinin
dar bir vadi olduunu grdk; rmaa ulamadan Krtler saldrd. Ermeniler kaarken
ayaklar kayyor ve rmaa dp bouluyorlard. Kimisi hayvan srtnda rma gemek
istiyordu, kimisi suya girince, aknt onu srklyordu. Baryor, inliyor, alyorlard.
Krtler zerimize ate ediyorlard. Anne ocuunu unuttu [Sv. 2000. Gth. 49, sayfa 128].
Aadaki renkli halk arks gn o korkun izlenimlerinin dorudan etkisi altnda
bestelenmitir [arknn orijinali Ermenicedir]:
Berkrinin kara dandan Trk aa indi,
Binlerce ceset yerlere serildi,
Mahvolasn sen, vicdansz Berkri nehri,
Binlerin kann itin sen.
[Sv. 2000. Gth. 344, sayfa 414].
ok sayda kayp vererek, toz bulutlar iinden kederli, bitkin ve ac ekmi insanlar sel gibi
ilerliyordu. Soykrmdan kurtulan oer Tonoyan (1901 doumlu) aadaki at bestelemi
[arknn orijinali Ermenicedir]:
Kanlar geldi sallanarak,
Analar geldi mrldanarak
[Sv. 2000. Gth. 344, sayfa 414].
Daha sonra mehur bir kimyac olan Vanl Aasi Kankanyandan (1904 doumlu), nasl
gettiklerini anlatmasn rica ettiimizde, o gemiini znt ve gzyalaryla tekrar
yaayarak, yle dedi: Idra varana kadar yamurun ve gnein altnda, amurlar
32
iinde, yar a ve susuz on gnlk yol katettik. Yolda, Krtler sk sk saldryor, insanlar
katledip soyuyordu. Bu olaylar zellikle ylmalarn olduu Bandimahi Kprs (Berkri)
yaknnda cereyan etti. Trklerin eline gememek iin nice anneler ocuklarn kucaklam
vaziyette o kprden suya atlad. Yolda ldrlenleri ve lenleri yol kenarnda
brakyorlard; ou zaman stlerini toprakla rtmyorlard. Ben gmlmemi ceset
grmekten o kadar etkilendim ki, yreime bir hzn kt ve bu durum bugne kadar da
sryor [Sv. 2000. Gth. 28, sayfa 98].
Varn younu yitirmi, bitkin dm bat Ermenileri yaknlarn yollarda gmlmemi
vaziyette brakarak, byk zorluklarla, ayn kaderi paylaacak olan Idra (Surmalu-Srmeli)
ularlar. Srmeli hakknda bestelenmi halk arksnn szlerini bize, halk tarafndan sevilen
tannm arkc, soykrmdan kurtulan atakhl [atak] Hayrik Muradyan (1905 doumlu)
aktarmtr [arknn orijinali Ermenicedir]:
Ay Surmalu! Can Surmalu!
Yok artk an sesi, yok Ermeni dili,
Dndn yuva ykan kurtlarla dolu ormana,
Okullaryla zengin, kalabalk ile.
[Sv. 2000. Gth. 559, sayfa 453].
Kilikya Ermenileri de korkun bir kbus yaad.
stisnai bir nem arzeden Berlin-Badat demiryolu Ermenilerin youn olduu Kilikyadan
geiyordu. Bu durum Trk Hkmetini endielendiriyordu; zira Kilikyann alkan ve faal
Ermenileri parlak iktisadi durumlar sayesinde Trk ekonomisine hakim olabilirlerdi. Dalk
Kilikyadaki Ermeni kyleri ve kasabalar Hacn ve Zeytundan Drtyola kadar
yaylyorlard. Bu kylerin sakinleri ipek dokumacl, halclk, dokumaclk ve dier ulusal
zanaatlarla itigal etmekle birlikte, yeni nesil orada faaliyet gsteren Ermeni ve yabanc
okullar ve kolejler sayesinde olduka iyi eitim grmt. Bu okullar onlarn ruh ve
bililerinin ekillenmesinde nemli bir rol oynamlard. Bundan baka, 1877-1878 Rus-Trk
savandan sonra vaat edilen ama hayata geirilmeyen reformlarla balantl olarak
Trkiyenin birok blgesinde ba gsteren iddet olaylar ve katliamlar, doutan hrriyet
a Kilikyallar henz nihai olarak yok etmemiti. Kilikyann kartal yuvas Zeytun zaten
oktandr Trk despotizminin fkesinin oda haline gelmiti. Dolaysyla, artk cesur
Zeytunlularla da hesaplama zamanyd.
Bu tarihi olaylarn ayrntlar soykrmdan kurtulan Zeytunlu grg tanklarnn anlattklar
anlarda izah edilmitir: bu ahitler Grc Keiyan (1900 doumlu), Karapet Tozluyan
(1903 doumlu), Hovsep Btikyan (1903 doumlu), Eva ulyan (1903 doumlu), Sedrak
Gaybakian (1903 doumlu), Samvel Arcikyan (1907 doumlu) ve Gayane Aturyandr
(1909 doumlu) [Sv. 2000. Gth. 137-143, sayfa 254-269].
Son Ermeni Krallnn (11. -14. Yzyl) liyakatli miraslar ve gemite verilen ulusal
kurtulu mcadelelerinden kalma anl geleneklere sahip olan Kilikyallar bu defa da
33
fedakrca bir mcadeleye girebilirlerdi; ama Kilikya Katolikosu Sahak Habayan ve nde
gelen Ermeniler buna engel oldular; onlar Trk Hkmetinin yalan vaatlerine kanarak, Ufak
bir hareketin Trkiyede yaayan btn Ermenileri tehlikeye atacan savunarak, itaat
etme telkininde bulundular.
Zaten Trk Hkmeti baka yerlerde olduu gibi, Kilikyada da Ermenilerin silahlarn
toplam, genleri silah altna almt; ancak o genlerden birou askerden kamay ve
Zeytunda saklanmay baarmt. Hurit Paa 3. 000 kiilik kuvvetle gelip, Berznka Da
zerinde ina edilmi eski Aziz Astvadzadzin Manastrna snan asker kaaklarnn teslim
olmasn talep eder. 25 Mart 1915 gn dman Manastr top ateine tutmaya balar.
Zeytunlu mdaafiler, Panos akryan komutasnda, az saydaki mermilerini tutumlu bir
biimde kullanarak dmana karlk verirler.
Manastr Zeytunun tam karsndayd, -diye anlatt Karapet Tozluyan (1903
doumlu)- biz Zeytunlular durmu seyrediyorduk. Bir de baktk ki birka asker Manastr
yakmak iin tenekeyle gazya gtryor. Ama, ekyalar Manastrn iinden onlar vurup
ldrdler [Sv. 2000. Gth. 139, sayfa 262].
9 Nisan gn Zeytunun nde gelenlerinden 300 kii klaya gtrlr, daha sonra da onlarn
aileleri. Btn o insanlar bilinmeyen yerlere srgn ederler. Bunlar srgne gnderilen ilk
insanlard. Zeytun Tehciri balar. nce Manastr mahallesi boaltlr; daha sonra Zeytun
evresindeki kyler. Ondan sonra da kartal yuvas Zeytun harabeye evrilir.
1915 ilkbaharndan itibaren Kilikyada Ermeni tehciri ve kym balar. Ard ardna Mara
[Kahramanmara], Ayntap [Gaziantep], Hacn, Antiok [Antakya], skenderun, Kesab ve
Ermenilerin yaad dier blgeler boalmaya balar.
Srgnlk kt, ky boald,
Benim kymetli malm Trklere kald,
oluk-ocuk yolcu olduk,
Alan-talan balad.
[Sv. 2000. Gth. 366, sayfa 418].
Yakn Dou misyonerlerinin bakan Johannes Lepsius Ermenistan Katliamlar balkl gizli
raporunda Zeytun tehcirinden bahsederken yle diyor: Btn Zeytunlu Ermeni nfusun tabi
tutulduu srgn ksa bir sre ierisinde, halkn birbirini takip eden kervanlara blnmesiyle
gerekletirildi. Onlar yaklak 20. 000 kiiydiler. ehrin 4 mahallesi vard. ehrin sakinlerini
birbirleri ardndan, ou zaman kadn ve ocuklar erkeklerden ayrarak gtrdler. Her
meslekten birer kii olmak zere sadece 6 Ermeni ehirde kalabildi. Srgn haftalar srd.
Maysn ikinci yarsnda Zeytun tamamyla tahliye edilmiti. Zeytun sakinlerinden 6-8 bin
kii Konya ve Ereli arasndaki Karapnar ve Sleymaniye isimli bataklk blgelere, 15-16
bin kii de Mezopotamya ovasnda bulunan, Frat nehri zerindeki Deir-es-Zora gnderildi.
Sonu gelmek bilmeyen kervanlar Maratan, Adanadan ve Halepten geti. Yiyecek
34
yetersizdi, onlar bir yere yerletirmek hatta srgn tamamlamak iin bile hibir ey
yaplmad [Galustyan 1934, sayfa 178].
Ermenilerin yok edilmesi, Alman yntemi, Trk ii adl almasnda Fransz siyaset yazar
Ren Pinon, Ermeni Tehciri sadece sinsice gizli tutulmu bir lm fermanyd, diye
yazmtr. [Pinon 1916. Sayfa 27]
Srgn yollarnda, insafsz zaptiyeler ve asker niformas giymi hapishanelerden salverilen
katiller herkesi soyuyor, insanlar karyor, kadnlar ve kzlar kirletiyorlard.
Silahsz ve yneticilerinden yoksun, aresiz kalm Ermeni Halk kam ve sng darbelerine
maruz kalarak, yal gzlerle, doup byd zengin yurdundan srgne gnderiliyordu.
Trk Hkmetinin gtt soykrm politikas Osmanl mparatorluunda Ermenilerin
yaad hemen hemen btn blgeleri kapsyordu.
Basenli [Pasinler] khan Haykazyan (1909 doumlu) dncelerini bizimle paylaarak
yle dedi: Bazen gemite yaadklarm dnyorum; Trklerin silahsz Ermeni Halkn
nasl acmaszca katlettiklerini. Dorudur, savata (kinci Dnya Harbinde - V. S. ) biz de
dvtk, insan da ldrdk; ama o bir savat, her iki tarafn da silah vard. Ermeni Halk
ise o zaman tamamen korumasz ve silahszd. . . [Sv. 2000. Gth. 93, sayfa 199].
Ermeniler hem memleketlerinde, hem de srgn edildikleri yerlerde katlediliyorlard:
Mezopotamyann usuz bucaksz llerinde, zellikle de Rakkada, Havranda, Ras-l-
Aynde, Meskenede, Surucda, Deir-es-Zorda ve baka yerlerde.
Srgnn sebebiyet verdii mahrumiyetlere katlandktan sonra ldeki Araplarn yannda
varln srdren Beylanl Martiros Gzelyan (1898 doumlu) kendi gemiini byk bir
fkeyle hatrlad: Trklerin yataan Ermeni ocaklarn darmadan etti. Varmz youmuzu
aldlar; evimizi barkmz alt st ettiler; bizi de Arabistan llerine srdler; a, susuz,
dilenerek gidiyorduk; nereye gittiimizi biz de bilmiyorduk [Sv. 2000. Gth. 175, sayfa
314].
Nikomedyal [zmit] Mue Hakobyan (1890 doumlu) srgn yollarnda ektii eziyeti
benzer bir derin zntyle hatrlad: Evimizi yktlar, iindekileri de aldlar, hayvanlarmz
srp gtrdler. Srgn yolunda emir geldi: kii bana birer altn toplansn diye O kadar
acmaszdlar ki, bizi yormak iin getiimiz yoldan bizi geri dndrp yeniden dalardan
vadilerden geiriyorlard ki, yorulup krlalm. Zaten ne ekmek vard ne de su [Sv. 2000.
Gth. 228, sayfa 368-369].
Bursal grg tan Davit Davtyan (1908 doumlu) anlatt: slalemiz 62 kiiden ibaretti.
Sadece 4 kii geri dndk. Bazlarn askere aldlar ve orada katlettiler; bazlar srgn
yollarnda ld, katledildi. Byk zorluklarla ordudan firar eden daym takip edip
ldrdler. Babam da ordudan firar etmi ve Mtarekeye kadar Konyadaki bir iftlikte
saklanmt. Annem, kz kardeim, bykbabam srgn yollarnda bitlerden dolay tifoya
yakalandlar. Konyann kurak ovalarnda a susuz yryorduk [Sv. 2000. Gth. 235, sayfa
372].
35
Bursa ehrinden grg tan Avetis Norikyan da unlar anlatt: Drt yl orada kaldk.
Krlarda ot topluyorduk; buday hasatndan geri kalan son taneleri toplayp yiyorduk. Ama
bykannem yolda ld. Benim 3 amcam aileleriyle birlikte Der-es- Zora srmlerdi ve
hepsi de katledilmiti [Sv. 2000. Gth. 236, sayfa 374].
Afyonkarahisarl Smbl Berberyan (1909 doumlu) alkan ve dinamik 80 yanda bir
kadnd. Biz kendisinden gemiini anlatmasn rica ettiimizde, nce reddetti;
heyecanlanmaya, sonra da alayp kendi kendine mrldanmaya balad. Kendi kendine
besteledii at sylediini anladk. Kendi mutsuz geen yaamnn hikyesi olan o hznl
ark, anlatt anlar arada bir kesiyor ve anlatm arkyla devam ediyordu. O bal bana bir
trajediydi. te onun anlattklarndan bir blm: Ben babam hatrlamyorum. Trkler onu
ldrmlerdi. Daym da ikencelerle ldrmlerdi. Aabeyimi askere aldlar. . . Sonra
erkek kardeimi de gtrdler. Sonradan duyduk ki, onlar 17 Ermeni genle birlikte gece
vakti ldrp kyn kprsnn altna atmlar. yle ki, srgne gittiimizde yanmzda hi
erkek kalmamt. Der Zorda 5 teyzemi de karp gtrdler; sonra da grelim diye onlarn
kafalarn kesip snglerin zerine diktiler. Onlarn cesetlerini de Frat Nehrine attlar.
Annemin halasnn sadece yarsn bulduk; onu annem gmd Herkesi katlettiler; kimseyi
sa brakmadlar. Alamaktan annemin gzleri kr oldu [Sv. 2000. Gth. 200, sayfa 335-
336].
Yozgatl Arakuhi Petrosyan (1903 doumlu) olanlar hatrlamaya yreinin
dayanmayacan ne srerek balangta anlarn anlatmay reddediyordu; ancak sonra, g
toplayarak, sonu gelmez anlarn anlatmaya balad. Bunlardan bir blm aktaryoruz:
Yozgat dalarnda 6 gn yrdk. Su yoktu, ekmek yoktu. Susuzluktan halkn az
kuruyordu Bizi srekli, koyunlar gibi gtryorlard. Bir de baktk ki arkamzdan, stleri
balar kanlar iinde, dvlm, eziyet edilmi, soyulmu Ermeniler bize yaklatlar ve dediler
ki: Vay, keke biz de de sizinle gelseydik; ve baladlar alamaya bu arada Jandarmalar
gelip baladlar barp armaya, bizleri birbirlerimizden uzaklatrmaya. Birbirlerinizden
uzak durun diye baryorlard. O Ermeniler de bizden beter 6 gn a yrmler hem de
dayak yiyerek ve yaral bir halde. . . O karklkta birden kara bir bulut gelip bizi kaplad.
Jandarmalar bizi kaybetti. Biz baladk o Ermenilere elimizden geldiince yardm etmeye:
onlara biraz ekmek krnts, veya ot veriyorduk; veya elbiselerimizi yrtp onlarn yaralarn
saryorduk. O insafsz allahszlarn yarn bizi de ayn duruma dreceini dnmyorduk. .
. Siyah bulutlar bizden uzaklanca jandarmalar yeniden ie koyuldular; biri krbacyla,
dieri zincirle ilerlememiz iin bize vuruyordu. Szde rahat edelim diye bizi gtrp evlere
soktular. Gece stmze hcum ettiler; kaplar sktler ve ellerinde silahlarla stmze
saldrdlar. Annemin elbiselerinin iine dikili altnlar vard; onlar alp gtrdler. Kalan ne
varsa onu da aldlar; bizi anadan doma bir halde braktlar Bir de baktk ki bir tellal
geldi; balad barmaya: Haydi! gvur kesmeye gidelim! Balta krek alalm! Gvur
kesmeye gidelim! Bunlar aklma gelince kalbim duracak gibi oluyor. . . Orada bir Trk ky
vard. Trk kadnlar gelip bizim iin gzya dktler; yle bir aladlar ki sanki nlerine
cenaze konmutu. O yaral Ermenileri boazlamadan evvel onlarn elbiselerini zerlerinden
kardlar ki ilerine dikili altnlar kendilerine kalsn. Tenekeler altnla dolmutu. O yaral
36
Ermenileri gtrp bizden az tede vadinin aznda boazladlar. Ermeniler boazlanrken,
Trkler gelip boazlananlarn zerinde altn aryorlard Biz durmadan alyor, bir taraftan
da titriyorduk. Hepimiz de kadn, kz ve ocuktuk; iimizde erkek yoktu. ki tane 17 yanda
olan vard; onlar da denklerin altna saklamlard ki bulamasnlar. Alamalar, szlamalar
duyuluyordu Allah yardm etsin! , Ey Trk! Allahtan bul, Alak Trk! Bir de baktk ki
yksek rtbeli zabitler gelip, bizimle tatllkla konumaya baladlar: Baclar, anneler, sizden
rica ediyoruz; Trk olup olmayacanza iyi karar verin. Siz boazlananlar grdnz. Onlar
gibi olmak ister misiniz? Trk olmanz daha iyi deil mi? Yoksa sizi de onlar gibi
boazlayacaz. . . Aman yavrum! hangi birini syleyeyim, hangi birini itiraf edeyim? Benim
bama gelen, pimi tavuun bana gelmemitir. . . [Sv. 2000. Gth. 212, sayfa 345-346].
Ve zavall yal kadn gzyalarna bouldu.
Eskiehirden Samvel Patryan (1900 doumlu) getikleri yerleri ve ektikleri eziyetleri
hatrlyordu: 1915 ylnda bizi srgne gnderdiklerinde, bizi Eskiehirden, nce
Sivrihisara, sonra Haymanaya, daha sonra ise Krehire nasl yayan gtrdklerini
hatrlyorum. Sonra da bizi Kayseriye tekrar yayan gtrdler. Yolda neler grmedik, neler
ekmedik ki! [Sv. 2000. Gth. 204, sayfa 339].
Kymzden sadece ben hayatta kaldm, diyen Zeytunlu Yeva ulyan (1903 doumlu)
gzyalaryla anlatt: Trkler gelip herkesi kyden kardlar. Yrmemiz iin bize kamyla
vuruyorlard. Ellerimizi arkadan balayarak, hepimizi gtrp kla gibi yksek bir yere
doldurdular. Orada bak ve baltalarla birinin elini, dierinin ayan, bir dierinin de
kolunu kestiler. Bizi rlplak soydularrlplaktk, ne don, ne gmlek kalmt. Oras
Der Zordu Sabahleyin gelip bizi toplayarak yeniden baladlar katledip suya atmaya.
Maarann altndan Habur nehri akyordu. Birinin kafasn, dierinin ayan, bir dierinin
elini keserek, kopardlar ve hepsini de yere birbiri stne ydlar. lmemi insanlar vard,
ama kemikleri krlmt; biri alyor, dieri szlyordu; bir yandan kan kokusu, dier yandan
alk Canl olanlar balad llerin etini yemeye [Sv. 2000. Gth. 140, sayfa 266].
Kharberdli [Harput] Aram Kseyan (1908 doumlu) da yle anlatt: 1915te bizi
Harputtan srme emri verildiinde ben 7 yandaydm. Giyinip kuanp, sslenip pslenerek
yola ktk; sanki dne gidiyorduk. Yolda soygun balad; hem de bir kere deil; ard
ardna kim ne bulduysa karyordu. Sonunda zaten i amarlarmzla kalmtk; onlar da
lime lime olmutu Annem yerde yatan lleri grmemem iin gzlerimi kapatyordu. Sonra
annem ve kardeim yolda kaldlar; yryemediler. ldler mi, ne oldular bilmiyorum.
Arkamzdan Trkler geliyor, benim gibi ocuklar topluyorlard. Bizi ldrecekler miydi
yoksa evlat m edineceklerdi bilmiyordum. O kadar yrmtk ki takatimiz kesilmiti.
Sonunda durma emri verildi. Bir vadide durduk. Baladlar byklere sormaya: Ermeni
misin, yoksa Trk m? ; Ermeniyim diyenleri bir tarafa diziyorlard, Trkm diyenleri, de
teki tarafa. Ermeniyim diyenlerin hepsini uzaklara gtrp boazladlar. Trkm
diyenler kurtuldu Biz kkleri geceleyin tepecik gibi bir yerde topladlar. Yorgunduk.
Meer o tepecik insan kafataslarndan oluuyormu! Sabah, gn aardnda, st ste dizili
kesik balar grdk; bunlar bir tepecik oluturmutu. Biz btn gece o kesik balarn stnde
uyumuuz da haberimiz yokmu [Sv. 2000. Gth. 115, sayfa 228-229].
37
Bu dehet veren izlenimlerin etkisi altnda, strap eken halkn yrek paralayan at
bestelenmitir [orijinali Ermenicedir]:
Blbl de ter, Bahar geldi! Bahar! diye,
Deme yaram, derindir derin,
Aman! Merhametli Tanrm nedir bu Der Zor?
Alamaktan gzlerimiz grmez oldu.
[Sv. 2000. Gth. 364, sayfa 418].
Ve Ermenice konumak da yasak olduu iin onlar kendi aclarn ve straplarn byk
lde Trke ifade etmeye mecbur kalmlardr.
Tarihsel deeri olan ve gerek olaylara dayanan o arklar farkl blgelerde soykrmdan
kurtulanlardan elde ederek, farkl zamanlarda, eitli versiyonlaryla yazya dktk. Bu nitelik
de kantlamaktadr ki o arklar tarihsel olaylarn sanatsal bir yansmas olarak btn halka
aittir. Destan nitelii tayan Der Zor llerinde balkl o 70i akn drtlk, temalar ve
nakaratlarnn benzerliiyle birbirine balanmakta ve Ermenilerin ektii tarif olunamaz
straplar anlatmaktadr.
Bana ilk Trke ark syleyen, soykrmdan kurtulan kii olan Yeisabet Kalayan (1888,
Musa Da doumlu), mutsuz geen hayatn yle anlatt: Arabistan lnde olduumuz
zaman hayvanlara benziyorduk: ne giysimiz vard, ne de yaam iin gerekli imknlar;
ykanmak da mmkn deildi Doal ihtiyalarn yaparken bile jandarma banda beklerdi;
ne kadn tanyorlard, ne kz, ne de namus Yemek mi? ne yemei? ; ot topluyor, hayvanlar
gibi ot yiyorduk. Tuz bulduumuzda otu tuza buluyorduk; yle daha lezzetli oluyordu. Bazen
uzaktan Araplar grnrlerdi; Bedevi Araplarn ok koyunu vard; ama evleri barklar yoktu;
adrlarda yayorlard. O Hristiyan Araplar bize acyorlard; biraz pilav verdiklerinde
ellerimizle-parmaklarmzla abucak yutuyorduk; nk can tatldr Benim 3 yavrucam
da srgn yollarnda ld. O yzden bu yamda yapayalnz kaldm [Sv. 2000. Gth. 367,
sayfa 418-419].
70 yandaki o kadn, Ermeniler tarafndan bestelenmi Deir-es-Zor arklar dizisinden
Trke drtlkleri bize ilk defa 1956 ylnda Erivann Vardaen mahallesinde aktard. O
kendi ac gemiini, kaybettii evlatlarn anmsayarak o arklar sylyordu; gzlerinden hi
durmadan yalar akyordu; sesi kslyor ve artk ark syleyemez oluyordu; biraz nefes alp,
tekrar ark sylemeye ve alamaya balyordu.
Anlarn bize aktaranlarn verdikleri bilgilere gre katliam Nisan aynda Paskalya yortusu
dnemine rastlayan Pazar gn, sann armha gerildii gn balam ki, bylece Ermeniler
de sann ektii eziyetleri eksin; Ermeniler Paskalya yurmurtalarn kendi kanlaryla
boyayacak diyordu Trkler. Ermenilerin ektii strap ise yrek szlatan bir ark olmutu:
Zatik-kiraki
14
adr sktler,
Btn Ermenileri la dktler,
38
Kei gibi Ermenileri kesdiler,
Dininin uruna len Ermeni!
[Sv. 2000. Gth. 386, sayfa 421].
Ve Ermeniler tarif edilemez eziyetler ekmeye balyor:
Aalardan ku utu,
Yand yrek tututu,
Yanma yreim, yanma!
Bu ayrlk bize dd,
Bu muhacrlk bize dd,
Bu Derzorlk
15
bize dd.
[Sv. 2000. Gth. 367, sayfa 419].
Deir-es-Zor l, sa kurtulma ansnn olmad, Ermeni Soykrmnn mezarlna
dnmt:
Der Zora gidersem, gelemem belki,
Ne ekmek, ne su lrm belki.
[Sv. 2000. Gth. 368, sayfa 419].
Kitle iletiim aralar suskundu. Tek suu Ermeni olmak olan alkan, yaratc, ok eski bir
ulus, uygar insanln gzleri nnde ehit ediliyor, yok ediliyordu.
Der Zora varmadan
Ermeni muhaciri oturmu
Hongur-hongur alyor
[Sv. 2000. Gth. 368, sayfa 419].
Ve Ermenilerin durumu korkuntu:
Der Zor lnde aa incir,
Elimde kelepe, boynumda zincir,
Zincir kmldadkca, yreim incir;
Dininin uruna len Ermeni!
[Sv. 2000. Gth. 391, sayfa 421].
Srgn edilmi Ermeniler o lm yolundan yakc gnein altnda yalnayak, kanlar iinde ve
susam bir halde geiyorlard:
Der Zor lnde bitmedi yeil,
Kuruna dzdler elli bin kii:
39
Merakdan dkld milletin dii,
Dininin uruna len Ermeni!
[Sv. 2000. Gth. 388, sayfa 421].
Ve herey kuruna dizilenlerin kanyla boyanmt:
Der Zor llerini brnd duman,
Oy anam, oy anam, halmez yaman!
nsan ve yeil boyand kana,
Dininin uruna len Ermeni!
[Sv. 2000. Gth. 370, sayfa 419].
Ermeni Halk acmaszca yok ediliyordu:
Der Zor lnde rdm kaldm,
Karalara tahin oldum, kaldm,
Oy anam, oy anam, halmz yaman!
Der Zor lunde kaldm zaman.
[Sv. 2000. Gth. 409, sayfa 423].
Hayatta kalanlarn durumu ise daha da ktyd:
Der Zor lnde yaral okdr,
Gelme, doktor, gelme, aresi yokdr,
Allahdan baka kimsemiz yokdr,
Dininin uruna len Ermeni!
[Sv. 2000. Gth. 410, sayfa 424].
Ermeni Halk ise aclarnn iinde yalnz ve kimsesizdi. Onlarn hznl arks ise bir duaya
dnmt.
ka-ka ktm yoku bana,
Neler geldi Ermeninin bana!
Hzor
16
Allah, hzor
16
, yeti!
Ermeni milletini kurtar, geir!
[Sv. 2000. Gth. 432, sayfa 426].
Halkn trajik durumu doann prl prl gzelliiyle bir tezat oluturuyor. Doann bu
gzelliine kaytsz kalan Osmanl askeri Ermenileri ldrmek iin silahn yalyor:
Sabahtan kalkdim, gne parlyor,
40
Osmanl askeri silah yalyor,
Ermeniye baktm - yaman alyor,
Dininin uruna len Ermeni!
[Sv. 2000. Gth. 394, sayfa 422].
ln havas ise ryen cesetlerin kt kokularyla dolmutu:
Der Zorun iinde naneler biter,
lmlerin kokusu dnyaya yeter,
Bu srgnlk bize lmden beter,
Dininin uruna len Ermeni!

[Sv. 2000. Gth. 381, sayfa 420].
Kirlenen sadece ln havas deildi; suya da zehir katlmt:
Der Zorun iinde zincirli kuyu,
Ermeniler itiler zehirli suyu
[Sv. 2000. Gth. 421, sayfa 425].
Toplumsal felakete bir de doal afet, tifo salgn eklenmiti:
Der Zor lnde bir sra mimi,
Ermeni muhaciri tifoya dm,
Oy anam, oy anam, halmz yaman!
Der Zor lnde kaldm zaman.
[Sv. 2000. Gth. 379, sayfa 420].
Bu arknn baka bir versiyonunda ise:
Der Zor lnde bir sra mimi,
Ermeni muhaciri alkdan lm,
Oy anam, oy anam, halmz yaman!
Der Zor lnde kaldm zaman.
[Sv. 2000. Gth. 380, sayfa 420].
Her yeri etkisi altna alan o felaketten kurtulu yoktu; nk hayatta kalanlarn durumu daha
da ktyd. O andan itibaren, tyler rperten manzaralar birbirini takip eder:
Der Zor lnde uzanm, yatm,
Kelles yokdr, ki yzne bakaym,
41
Ermeniler bu gne olam,
Dininin uruna len Ermeni!
[Sv. 2000. Gth. 431, sayfa 426].
Ve onlarn can ekiirken kardklar bouk iniltiler duyuluyordu:
Svazdan kdm bam selamet,
Der Zora varnca koptu kyamet,
Bu kadar muhacir kime emanet?
Dininin uruna len Ermeni!
[Sv. 2000. Gth. 377, sayfa 420].
Dininin uruna len Ermenilerin saysz cesetleri her yere dalmt; nk Osmanl askeri
kasaba dnmt:
Der Zor dediklari byk kasaba,
Kesilen Ermeni gelmez hesapa,
Osmanl efrat dnm kasapa,
Dininin uruna len Ermeni!
[Sv. 2000. Gth. 373, sayfa 419].
Ermeni Halk tarif edilmesi imknsz eziyetlerle lm yolundan gemekteydi:
Gide-gide, gitmez oldu dizlerim,
Ala-ala, grmez oldu gzlerim,
Oy anam, oy anam, halmz yaman!
Der Zor lnde kaldm zaman.
[Sv. 2000. Gth. 382, sayfa 420].
Daha da korkun olaylar cereyan etmi, srgne gnderilenler yryemeyecek durumdaki
yal ebeveynlerini yolda brakmaya mecbur kalarak, Trk askerlerin krba darbeleri altnda
kendi lm yollarna gzleri yal devam etmek zorunda kalmlardr. Zeytunlu [Sleymanl]
Gayane Aturyan (1909 doumlu) ve Adapazarl Sirena Alacacyan (1910 doumlu) ve
dier birok kii o konuda bize anlarn anlatt ve eitli ark versiyonlar aktard:
Der Zor lnde yoruldum, kaldm,
Anam, babam yolda brakdm,
Oy anam, oy anam, halmz yaman!
Der Zor lnde kaldm zaman.
[Sv. 2000. Gth. 405, sayfa 423].
42
Burada soykrmdan kurtulan Yerznkal [Erzincan] Garnik Stepanyann (1909 doumlu)
anlatt anlardan bir blm aktarmakta fayda var: Erzincandan ktk; dondurucu bir
souk vard. Vardanu ninem yrmekte glk ekiyordu. Birden durdu ve dedi ki: Beni
vurun, ben artk yryemeyeceim. Yere oturdu. Jandarmalar onu yerlerde srklediler. O
yolun ortasnda kald. Bizi srdler. Biz bir taraftan yryor, bir taraftan da geriye
bakyorduk. Kar yayor, onun stnde birikiyordu. Sonunda benim zavall ninem kardan
adama dnd. Malatyaya vardk. Bahar gelmiti. Btn Ermenileri katletmilerdi. Her
yerde, 50-100 kiinin gml bulunduu tepeler vard; hatta yar l halde gmlenler vard;
zira zerlerindeki toprak hareket ediyordu [Sv. 2000. Gth. 95, sayfa 200].
Svasl grg tan Andranik Kavukuyan (1905 doumlu) da benzer srgn eziyetlerini
anlatt: Bylelikle sefalet ba gsterdi. Jandarmalar kamyla vurarak bizi sryorlard;
zira bizim belli bir mesafeyi katetmemiz gerekiyordu. Artk yryemeyecek durumda olan,
yolun kenarna dp kalyordu. Krba darbeleri ie yaramadnda ise geri kaamasnlar
diye insanlar kuruna diziyor, ya da sngden geiriyorlard. O ekilde 1. 5 milyona yakn
Ermeniyi ldrdler. Ancak savatan sonra, ok az sayda hayatta kalan insan Suriye
llerinden topladlar [Sv. 2000. Gth. 82, sayfa 178].
Kharberdli [Harput] Turfanda Muradyan (1905 doumlu) srgn yollarnda Trk
zaptiyelerin yapt anlatlmas g ktlklerden bahsetti: Bizi kymzden kardlar.
Btn genleri toplayp kou gibi bir yere doldurdular. atda bir delik ap ieri petrol
dktler ve onlar yaktlar. Sonra btn kadnlar toplayp canl canl balarn talarla
ezdiler. Annemi ve bykannemi de talarla ldrdler. ocuklar ise, kuzular annelerinden
ayrr gibi tecrit ettiler. Benim yanda bir kz kardeim vard; dier ocuklarla birlikte
onu da Palunun Murat(Frat) nehri zerindeki kprnn yaknna gtrerek kafasn kestiler,
katlettiler ve nehre attlar ki jandarma 500 kiiyi srgne gtrd [Sv. 2000. Gth. 112,
sayfa 226].
Bursann Medz Nor Kynden Aot Ohanyan (1905 doumlu) ac gemiini zntyle
anlatt: 1914te Trk Hkmeti genlerimizi toplayp, silah altna ald; ondan sonra da
ailelere araba kiralayn, yakn bir yere gideceiz denildi. Paras olan yk arabas kiralad,
paras olmayan da yayan gitti. Biz de ocuktuk; annemizin eteinden tutup yryerek gittik.
Uzun sre yolculuk ettik. lk duramz Konya idi. Orada, bizi ehre sokacaklarna, dalarda
jandarmalarn gzetimi altnda a susuz braktlar. Ertesi sabah bizi Bozkura doru yola
kardlar. Oradan da getik. Gnlerce, haftalarca yryorduk. Ayaklarmz kanlar iinde
yryorduk. Zaptiyeler kamyla vuruyorlard. Biroklar buna dayanamayp, yolda ld.
Cesetler yerde kalyordu ve geceleri kurtlar onlar yiyordu. Yayan gidiyorduk. Zaten ok az
kii kalmtk, nk birok insan lmt. Bir de de diye bir kyn yaknlarna ulatk.
Orada Paranz yok mu? Paralar karn! diyerek stmze saldrdlar ve soygun balad. .
. [Sv. 2000. Gth. 221, sayfa 361].
96 yandaki Geetsik Yesayan (1901, zmit doumlu) srgn yollarnda ektikleri inanlmaz
eziyetleri ve getikleri blgeleri hatrlad: 1915 ylnda, Byk Felaket srasnda ben 14
yandaydm. Srgn balad. Ailemizdeki 12 kiiyle srgne gittik; sadece 2 kii hayatta
kaldk. Yolda bizi kamlarla dvyor, bize eziyet ediyor ve su vermiyorlard. Biz yryerek
43
Devlet, Eskiehir, Konya, Ereli, Bozant, Kanl Geit, Bab, Meskene, Abu Arar, ve
Tigranakertten [Diyarbakr] geip sonunda Der Zora vardk [Sv. 2000. Gth. 231, sayfa
370].
Soykrmdan kurtulan Svasl grg tan Suren Sargsyan (1902 doumlu) da gemiini
ayrntl bir biimde hatrlad: ki gn sonra Frnclar kyne ulatk. O kk, nemsiz
bir yerdi. Ama Ermeni Halknn tarihinde ne kavutu. Devletin yapt plana gre, halk
3900 metre ykseklikteki Toros Dalarna yryerek trmanacakt. Yzlerce, binlerce kervan
buraya geliyor, ile ekiyor ve lme doru gidiyordu. Kadnlar, ocuklar, yeni domu
bebekler yzst braklyor, sahipsiz kalyorlard. Ablam Knarik st ocuuyla birlikte
burada kald. O hastayd ve yryemiyordu. Frnclar! Frnclar! Yzst braklm
ocuklar! yal sahipsiz kalm kadnlar! oraya buraya yatm can ekien hastalar! st
halyla kapl veya dere ilerinde rm cesetler!
Ondan sonra ayn grg tan Suren Sargsyan kk erkek ve kz ocuklarnn ve
dierlerinin korkun durumunu tarif etti: Ertesi gn Krtler geldi, beraberlerinde mehur
Zeynel Bey ve serseri cellat kardeleri vard. Onlar kervann iinde ne kadar kk olan
buldularsa toplayp, kollarn balayarak, uzak bir dan tepesine, odun ynlarnn yand
bir yere gtrdler. Orada, onlarn kafalarn baltalarla keserek, vadiye frlattlar. Bizden
nceki kervanlarda bulunan ocuklara da aynsn yapmlard. O yzden de o vadiye Kanl
Dere ad verildi. Mevcudu yar yarya azalan kervanmz Samosatn[Samsat] gneyinde,
Frat Nehri kysnda konaklad. Her taraf cesetlerle kaplyd: l kadnlar, her tarafa
yaylm yerde yatan ocuklar, tarlalarda, kumlarn stnde, her yerde yar l hastalarn
iniltileri, yardm dileyen baklar ve onlarn yannda kokumu, rm, imi, byk bir
ksm kadnlara ait cesetler. Dantenin Cehennemi Fratn kysndayd. Sonra beyaz giysili
kzlar getirip hepsini gecenin karanlnda kaza oturttular. Analarn ve yaknlarnn
feryatlarndan, alama, szlama ve grltsnden kulaklarmz sarlayordu. Bizi Urfaya
gtrdler; oradan da le, ssz, sadece birka aacn bulunduu bir yere srdler. O gece
yamur yad ve souk bir rzgr esti. Gece yzlerce insan lmt. Krtleri getirip, onlara
byk bir ukur kazdrdlar. Krtler ellerinde iplerle halkn arasna daldlar; hastalar
ezerek, l ya da diri kim yere yatm ise boynuna ip geirip eke eke gtrerek ukura
atyor sonra da geri dnyorlard. Hatta canl olanlarn bile boynuna ip geiriyor, gtrp
ukura atyorlard. O insanlarn yaknlarnn feryatlarna ve lklarna kulak asmyorlard.
Oradan bizi tekrar gneye, baka ssz bir yere srdler. Tifoya yakalanm kadnlar, su
verin diye yalvaryorlard [Sv. 2000. Gth. 80, sayfa 167-170].
Deir-es-Zor arklarnda, soyguna maruz kalm, evlatlarn yitirmi analarn, ve bakire
kzlarn trajik grntleri bal bana bir dizi oluturur.
-u dan ardnda Ermeni kz var,
Gidn, bakn antasnda nesi var?
-Gzel gzleri var,
Srma salar var.
44
[Sv. 2000. Gth. 489, sayfa 437].
Trk zaptiyeler ve komutanlar ise Ermeni kzlarna ve kadnlarna anlatlmas g bir
acmaszlkla davranyorlard:
Sabahtan kalkdm kap kapal,
Binbai geliyor eli sopal,
Uruna brakm kr ve topal,
Dininin uruna len Ermeni!
[Sv. 2000. Gth. 392, sayfa 422].
Tigranakertli [Diyarbakr] Karapet Mkrtyan (1910 doumlu) heyecanla ve titrek bir sesle
ocukken hafzasna kaznm grntleri aktarrken aadaki dizeleri mrldand:
Der Zora geld bir ekir Paa,
Atn balad delikli taa,
Ermeni smad da ile taa:
Dininin uruna len Ermeni!
[Sv. 2000. Gth. 428, sayfa 426].
Sonra, soykrmdan kurtulmu ayn Karapet Mkrtyan yle devam etti: Sonunda Der
Zor lnn yukar ksmna, Merdin [Mardin] ehrine vardk; oradan tren geiyor ve Halepe
gidiyordu. Bizi orada indirdiler. Oras yemyeil bir ayrd. Aada ise bir vadi vard. Biz,
kkleri ayrdlar; bykleri ise vadi tarafna gtrp, sraya dizdiler. 300-400 kadar
yetikin vard; bir o kadar da ocuk. Sonra biz, ocuklar yeil ayrlarn stne oturttular;
biz ne olacan bilmiyorduk Annem sradan kp geliyor bizi pp, pp gidiyordu Biz,
yani ben, aabeyim ve bir yandaki erkek kardeim ise uzaktan, sraya girmi kadnlarn
hareket ettiini gryorduk; annemiz onlarn arasndayd. Evden ktmzda, annemiz
ulusal giysilerini giymiti: kadife, srmal elbiseleri vard; ba altnlarla sslenmiti,
boynunda altn bir gerdanlk bulunuyordu; elbiselerinin i ksmnn her iki tarafna gizlice
25er altn dikmiti. Annemiz son defa gelip bizi deli gibi ptnde, hatrlyorum, artk
stnde sadece beyaz i amarlar kalmt. Ne ss vard, ne altn, ne de kadife elbiseleri.
Bizim hibir eyden haberimiz yoktu. Orada bir eyler olup bitiyordu, ama neler olduunu
bilmiyorduk. Meerse, hepsinin elbiselerini srayla karp, hepsini soyup, baltayla kafalarn
kestikten sonra vadiye atyorlarm [Sv. 2000. Gth. 128, sayfa 242-243].
Bu tarihsel olaylar hakknda aadaki halk arks bestelenmitir:
Sabahtan kalkdm, antama baktm,
Alaya-szlaya boynuma taktm,
Malm-mlkim devlete sattm,
Pahasn sorsan: yarm ekmee.
45
[Sv. 2000. Gth. 398, sayfa 422].
te bu nedenledir ki asgari yaam koullarndan mahrum Ermeni anneler, mallarn Trk
Hkmetine ve silahl ekyalara kaptrdktan sonra, sonlarnn yaklatn hissederek,
kendileri ehit edilseler bile hi olmazsa ocuklar hayatta kalsn diye sevgili yavrularn iyi
kalpli Araplarn yanna yerletirmilerdir.
Nikomedyal (zmit) Baruhi orekyan (1900 doumlu) da o olguyu teyit etmitir: Bizi
srgne gnderdiklerinde 12 ay lde kaldk. Biz, drt kz karde ormanlara katk. Yzerek
Habur
17
nehrini getik; Arap bedevilerin yanna ulatk. Onlar, Ermeni olduumuz
anlalmasn diye bizim bitlenmi salarmz kestiler, yzmze dvme yaptlar. Otlatmamz
iin bize koyunlarn verdiler [Sv. 2000. Gth. 229, sayfa 369].
90 yandaki Grigor Gzelyan (1903 doumlu), Homs-Hama yolu zerinde bulunan Muhardi
kynden yal Hristiyan Arap bir kadn sonsuz bir minnetle hatrlad; o kadn her akam,
piirdii pilav ve kemerinin iine tkt ekmek paralarn duvar diplerinde bitkin dm
kk Ermeni kszlerine gizlice dattktan sonra karanlkta ortadan kayboluyordu [Sv.
2000. Gth. 163, sayfa 294].
Ayn olay aadaki arkda iirsel slupla ifade edilmitir. Bu arkda evladn kaybeden anne
Habur Nehrini gemek iin acele ediyor, nk bylece gidip Arap kyne snm
evladn bulacaktr.
Yol ver, Habur
17
, yol ver, geelim l,
Evladm splak Arabn kynde,
Oy anam, oy anam, halmz yaman!
Der Zor lnde kaldm zaman.
[Sv. 2000. Gth. 414, sayfa 424].
Palulu Karapet Farayan (1906 doumlu) da grdklerini yle anlatt: Az sonra Mehmet
Hoca adnda bir Trk geldi; bana onunla birlikte gitmemi sylediler. Mehmet Hocann
elimden tutup beni Hkmet binasna gtrdn hatrlyorum. Orada beni Hseyin slam
adyla evlatlk olarak kaydettirdi ve yaad kye gtrd. Aradzan Nehri zerinde Byk
Tigran zamannda ina edilen kprnn stnden geerken nehrin kana bulanm olduunu
grdm. Ermenileri oraya gtrp boyunlarn vurduktan sonra onlar kprden aa, nehre
atyorlard; o yzden de o yerin ad Kanl Geit olmutu. Mehmet Hoca beni ehir dna,
Gohanam adl bir yerdeki evine gtrd; beni karsyla tantrd ve dedi ki: Sana bir erkek
evlat getirdim, ad Hseyindir [Sv. 2000. Gth. 121, sayfa 234].
Maryam Badiyan (1909 doumlu) da srgn yollarnda kendisi henz 5-6 yalarndayken
kz kardeiyle birlikte l kumlar stnde yatan annelerinin bukleleriyle nasl oynadklarn
anlatt; onlar annelerinin o srada lm olduunun farknda deilmi. Sonra bir Arap kadn
onu evine gtrm. Kk Maryam orada 4 yl boyunca kuyudan testiyle su tam. Bir
defasnda onun alnna mavi mrekkeple dvme yapmak istediklerinde, gizlice kaarak, bir
papaz sayesinde Ermeni kszler yurduna snm [Sv. 2000. Gth. 168, sayfa 305].
46
Trkler balad evlat karmaya,
Analar kymad yz pmeya,
Baktm ki gizlice alyor yaman,
Dininin uruna len Ermeni!
[Sv. 2000. Gth. 402, sayfa 423].
Bu trajik olaylara tank olmu grg tan Yozgatl Arakuhi Petrosyan (1903 doumlu)
bize yrek paralayan bir sahneyi anlatt: Sonra baladlar kzlar karmaya, kadnlar
gtrp boazlamaya, ocuklarn kafalarn kesmeye ve balarn top gibi oraya buraya
atmaya. Filorun annesini de gtrp boazladlar. Bir tanesinin de ocuu kucandayken
kafasn kesmilerdi, ocuk len annesinin memesini emerek hayatta kalmt; ama o ocuun
kafasn da futbol topu yaptlar [Sv. 2000. Gth. 212, sayfa 347].
Idrl Evelina Kanayan (1909 doumlu) da buna benzer zulmlerden bahsetti: Trkler
gelip Ermeni kadnlarn karnn bakla deerek karnndaki bebei dar karyor ve kafasn
kazk stnde havaya kaldryorlard [Sv. 2000. Gth. 54, sayfa 136-137].
Ayn tr bir olayn cereyan etmi olduunu Erzurumlu Loris Papikyan (1903 doumlu) da
dorulad: Yolda Trklerin Ermeni kzlar ve kadnlarla nasl alay ettiklerini grdm. Ben
yle korkun bir sahneye tank oldum ki, dnya tarihinde eskialardan bugne kadar hibir
barbar kavim kadnlara kar buna benzer bir vahet sergilememitir. Drt rtbeli ahs,
insani grnmlerini yitirmi, vahi srtlanlar gibi azm aalk yaratklar, bir masann
etrafna oturmutu ve bir grup Ermeni kadn da yanlarnda ayakta duruyordu; o kadnlar
muhtemelen birka gn sonra doum yapacaklard. O rtbeliler hamile kadnlarn
rahimlerindeki ocuklarn cinsiyeti zerine bahse giriyor ve emirlerindeki askerlere hamile
kadnn karnn bakla deerek bebei dar karmalarn emrediyorlard. nsan grnml
vahi hayvanlar neler yapmyorlard ki. Eer ben bahsi geen sahneyi ahsen grm
olmasaydm ve bugn onu bana anlatsalard ya da bir kitapta okusaydm, benzer bir vahetin
gerekten de sergilenmi olduuna asla inanmazdm. [Sv. 2000. Gth. 90, sayfa 193-194].
Ayn ekilde Svasl Hambardzum Sahakyan (1898 doumlu) kendi gzleriyle grdklerini
anlatt. Hatrlyorum, vey annem hamileydi; onu ldrdler; klc karnna sokup bebeini
dar kardlar; ocuk erkek olduu iin baladlar glmeye ve onu yere attlar. Ben o
sahneyi asla unutamam [Sv. 2000. Gth. 79, sayfa 162].
Buna benzer olaylarn cereyan ettiini Eskiehirli grg tan Samvel Patryan (1900
doumlu) da teyit etti: Kzlarn kadnlarn armha gerildiklerini hatrlyorum; kadnlar
jandarmalarn eline gememek iin kendilerini nehre atyorlard. O dnemde namus denilen
bir ey vard.
Bir gn, iki zabitin bir Ermeni kadn zerine bahse girdiini hatrlyorum:
- u karnn karnnda nesi var?
- Gvurdr; kz olur.
47
- Yok, olan olur.
Bahse girdiler. Gzmn nnde canl canl kadnn karnn bakla yardlar. Ben bunu kendi
gzlerimle grdm. Kayseriye vardmzda, bizi gtrp bir salona doldurdular. Kayseri
Valisi gelip sordu: Ermeni baclar, yolda sizi rahatsz eden oldu mu? Bizim Ermeni kadnlar
cesaret alp, nbeti Trk jandarmalarn gece bizi nasl dvdklerini, Ermeni kzlar ve
gelinleri gtrdklerini ertesi sabah ise onlar bitkin dm bir halde geri getirdiklerini
anlatmaya baladlar Vali sinirlendi ve dedi ki: Ayp, bir de bunlar bizim milletin ocuklar
olacak! [Sv. 2000. Gth. 204, sayfa 339].
Ve gerekten de Trk zaptiyeler kasaba dnmt:
Aman! Mahmud Paa, sen gel imana:
Jandarmalar dnm kasapa,
Oy anam, oy anam, halmz yaman!
Der Zor lnde kaldm zaman.
[Sv. 2000. Gth. 427, sayfa 425].
ocuklar annelerinin yanndan kardklar, gelinlere ve kzlara tecavz ettikleri sonra da
onlar balayarak vadiye ya da kr kuyulara attklar ve hepsini atee vererek yaktklar da
oluyordu:
Ermenileri maaraya doldurdular,
Kire dkp, ate verip yaktlar,
Oy anam, oy anam, halmz yaman,
Der Zor lnde kaldm zaman.
[Sv. 2000. Gth. 390, sayfa 421].
Hayatta kalanlar ise kaybettiklerinin ardndan alyorlard:
Hayatn emesi buz gibi akar,
Trk baclar adrdan bakar,
Ermeni geliyor elleri bal:
Analar alyor -ocuum diye,
Gelinler alyor -kocam diye,
Kzlar alyor -namusum diye.
[Sv. 2000. Gth. 484, sayfa 436].
O cehennemi kargaada anneler ocuklarn, ocuklar da ebeveynlerini kaybediyorlard:
Der Zor lnde ardm, kaldm,
Yitirdim anam, yitirdim babam,
48
Oy anam, oy anam, halmz yaman!
Der Zor lnde kaldm zaman.
[Sv. 2000. Gth. 406, sayfa 423].
O tarif edilmesi imknsz kargaalkta ebeveynlerini kaybetmi ksz ve kimsesiz Ermeni
ocuklarn bu tr arklar besteledii dnlebilir:
Der Zor kprs dardr, geilmez,
Kan olmu sular, bir tas iilmez,
Anadan, babadan vazgeilmez,
Dininin uruna len Ermeni!
[Sv. 2000. Gth. 422, sayfa 425].
Yabanc ortamda Ermeni kimliini ksmen kaybetmi kk ksz yreindeki szy
mecburen Trke ifade etmitir; ancak, kendisi iin kutsal olan Ermenice mayrik [anne]
kelimesini henz unutmamtr:
Yel kurban olaym geen gnlere, mayrik!
18

Krld kanatlarm, kaldm llerde
Anasz, babasz, mayrik!
Ddm diyar gurbete, mayrik!
Ya ben alamaym, mayrik!
Kimler alasn, mayrik?
[Sv. 2000. Gth. 486, sayfa 436].
Anasz babasz kalm Ermeni ksz ocuk yabanclarn yannda hayatn srdrerek kendi
ana dilini unutmusa da Hristiyan gibi stavroz karmasn unutmamt. l Araplar
tarafndan gzel yzne mavi mrekkeple dvme yaplan 90 yandaki Sirena Alacacyan
(1910 doumlu) Mtarekeden sonra Ermeni kszlerini toplayan kiilerin, kendisinin Ermeni
olduunu istavroz karmasndan anladklarn ve kendisini gtrp Ermeni kszler
Yurduna teslim ettiklerini anlatt [Sv. 2000. Gth. 227, sayfa 367].
Soykrmdan kurtulan ve yz ayn ekilde dvmeli olan Nikomedyal (zmit) Baruhi Silyan
(1900 doumlu) da yle anlatt: 12 ay lde kaldk. Ne ekmek, ne su, ne barnak, ne de
baka bir ey vard. Dokuz kiilik ailemizden sadece ben hayatta kaldm; annemi gzmn
nnde ldrdler; ablam kardlar; dier kz kardeim kkt, hastalanp ld; ortanca
ise kayboldu ve bir daha birbirimizi bulamadk. Gelinimin karnn yrttlar. Gvurun
karnndaki kz m yoksa olan m? dedi askerin biri; bir dieri ise gvur erkek dourmaz,
bak da gr dedi ve gzmzn nnde klla gelinimin karnn yrtt. Ben drt baka kzla
beraber zar zor ormanlara kaabildim; orada bir nehir vard; yzerek o nehri getik. Bir
Arap beni evine gtrd ve dedi ki: Kzm, dorudur, sizin kurallarnzda byle birey yok,
49
ama gel yzne dvme yapaym ki seni Ermeni zannetmesinler. Ben de aladm. Ne yatam
var ne de elbisem. Yzme dvme yaptlar; kaln rglerimi kestiler. Orada ev ilerini
yapyordum [Sv. 2000. Gth. 230, sayfa 369].
Soykrmdan kurtulanlardan elde edip yazya dktmz ok sayda an arasnda, Ermeni
ocuklarn ldrlmesi ve din deitirmeye zorlanmasna ilikin de birok tank hikyesi
bulunmaktadr; hkmetin nceden hazrlad ideolojik plan da zaten buydu. Talat Paann
da dedii gibi Ermenileri yok etmek lazmd [Andonyan 1921. Sayfa 232]. ttihatn askeri
kadrosu ve polisleri, askerler ve eteler o resmi ideolojiyi uyguluyorlard. Svasl Satenik
Doramacyann (1903 doumlu) anlatt an da bunu dorular nitelikte: Kyde ne
kadar Ermeni varsa hepsini Mslman yapn; yoksa atee verip yakn diye oraya emir
gelmiti [Sv. 2000. Gth. 81, sayfa 117].
Mslman eyhlerin vaazlar de Hkmetin talimatlaryla uyumluydu. Harputlu Garegin
Turucikyan (1903 doumlu) hatrasnda unu belirtti: eyh Arif Kim 7 gvur ldrrse
cennete gider demiti [Sv. 2000. Gth. 119, sayfa 232].
Malatyal Mari Vardanyan (1905 doumlu) da ayn gerek hakknda konutu: Mslman
Trkler diyorlard ki: Kim bir gvur ldrrse, onun ruhu cennete gider [Sv. 2000. Gth.
124, sayfa 238].
Bunun dnda, erkek ocuklar kardklar, snnet ettikleri ve Trke konumaya
zorladklar, kzlara ise tecavz ettikleri veya onlar armha gererek ldrdkleri oluyordu.
Bu durumu da aadaki halk arks kantlyor [arknn orijinali Ermenicedir]:
hoca topra kazd,
Vay aman!
Ermeni gencini canl canl gmd,
Ah aman!
Ablasn da gtrp armha gerdi,
Vay aman!
armhtan indirip denize att,
Ah aman!
[Sv. 2000. Gth. 350-351, sayfa 415].
Anlarn anlatt srada sk sk sinirleri gerilen ve ac ac alayan Harputlu Yesa
Khalacanyan (1900 doumlu) da ayn ekilde unlar syledi: Trkler demiler ki, imdi
Trkleecek misiniz, yoksa Ermeni olarak m kalacaksnz? . Papaz da Tanrm beni affet!
demi. Btn papazlar gen yata katletmiler. Ermenice dersleri verdii iin Ermeni
Protestan Hoca Bay Gevorgun da dilini kesmiler; sonra kellesini uurmular [Sv. 2000.
Gth. 108, sayfa 218].
50
Harputlu Rober Kalnyan (1912 doumlu) da anlatt anda Jn Trklerin gtt
Trkletirme ve zorla slamlatrma politikasndan bahsetti: Trkler kk ocuklar din
deitirmeye zorluyorlard; Muhammed Resulullah dedirterek snnet ediyor, isimlerini
deitiriyor ve Trke konumaya zorluyorlard [Sv. 2000. Gth. 118, sayfa 231].
ebinkarahisarl Hakob Terziyan (1910 doumlu) anlatt anda bahsi geen Trkletirme
politikasnn uygulanmas srasnda Trk askerlerin ve dini liderlerin, yani mollalarn, ibirlii
yaptn anlatt: Ben zaten 79 yandaym. ebinkarahisardanm ben. Ermeniler Trklere
direndiinde Trkler onlardan bazlarn katlettiler; benim gibi ocuk olanlarn ise Trklerin
kszler yurduna gtrdler. Bizi rlplak soydular; klc boyunlarmza dayadlar. Zabit
klc ekince, molla yle diyordu: Hristiyanl brakp, slam kabul ediyorum. Bu szleri
bize tekrarlatyorlard [Sv. 2000. Gth. 78, sayfa 161].
Amerikada ikmet eden Palulu Sargis Saroyana (1911 doumlu) 1999 ylnda Paristeki
Louvres Mzesi'nin salonlarndan birinde tesadfen rastladm ve onun ac anlarn hemen
orada yazya dktm. Sargis Saroyan da anlarnda kendisini ve dier genleri zorla
slamlatrdklar gereini teyit ediyor ve bu konuda ayrntlar veriyordu. Bir molla geldi;
adm Sefer koydu. Beni, amcam ve ad Haso olarak deitirilen Hovhannesi snnet ettiler.
Ne kadar korkun bir ar hissettiimi hala hatrlyorum. Vcudumun o blmn ate gibi
yaktlar ve kesilmi o et parasn kant olarak saklamak zere gnee koyup kuruttular
[Sv. 2000. Gth. 122, sayfa 237].
81 yandaki Fndcakl Harutyun Alboyacyan (1904 doumlu) da ayn ekilde, mutsuz
geen ocukluunu fkeyle hatrlad: ebeveynimi ldrdkten sonra, beni ve benim gibi
ergin olmayan ocuklar toplayp Cemal Paa
19
nn Trk kszler yurduna gtrdler ve
Trkletirdiler. Benim soyadm 535ti; adm ise kryd. Ermeni arkadam da Enver
adn ald. Bizi snnet ettiler. Trke bilmeyen bir sr ocuk vard; onlar Ermeni olduklar
anlalmasn diye haftalarca konumadlar. Eer avular bunu duysalard onlar falakaya
yatrr, tabanlarna 20-30-50 darbe vurur, veya saatlerce gnee bakmaya zorlarlard. Bize
dua ettiriyorlard; Padiahm ok yaa! cmlesini kere tekrarlamamz gerekiyordu. Bize
Trk giysileri giydiriyorlard: beyaz entari, onun stne de siyah cppe. Bir mdrmz,
birka bayan hocamz vard. Cemal Paa bize iyi baklmasn emretmiti; zira o Ermenilerin
akln ve yeteneklerini ok takdir ediyor ve sava kazand takdirde, binlerce Trklemi
Ermeni ocuun gelecekte kendi halkn ycelteceine, bizim gelecekte kendisine destek
olacamza inanyordu [Sv. 2000. Gth. 144, sayfa 269].
te bu nedenledir ki din deitirmemek, Trke kar olmamak, Trk ocuklar dourmamak
iin:
Ermeni kzlar elele tututular,
Kendilerini Frat nehrine attlar
[Sv. 2000. Gth. 362, sayfa 417] [bu arknn orijinali Ermenicedir].
51
Soykrmdan kurtulmu, hatrlanmaya deer bir kii olan Maryam Badiyan (1909
doumlu) gzyalarn silerek ve mutsuz geen ocukluunu hatrlayarak yrek paralayc
bir sesle aadaki arky sylyordu:
Giden, giden Ermeni kzlar!
Bir gn lm bize der,
Dmana avrat olmamaya,
Yepratn
19a
iinde lm bulaym.
[Sv. 2000. Gth. 496, sayfa 438].
Nikomedyal (zmitli) Mue Hakobyan (1890 doumlu) srgn yollarnda kendi gzleriyle
grdklerini ayn tr kt izlenimlerle anmsyordu: 40-50 kadar Ermeni kzn Trklerin
eline gememek iin elele tutuup Frat Nehrine atladn kendi gzlerimle grdm.
Bebekleri kllarnn ucunda havaya kaldrp ldryorlard. [Sv. 2000. Gth. 228, sayfa
369].
ebinkarahisarl Mkrti Khaatryann (1907 doumlu) anlar da o olay teyit ediyor:
ok uzaklarda bulunan, Fratn Dicle ile birletii Zvane yaknlarndaki Divriiye
vardk. Orada Ermeni kzlar kendilerine tecavz edilmesin diye, dans eder gibi birbirlerinin
ellerinden tuttular; Divrii Vadisinden Frat Nehrine atladlar. Biz lmden
korkmuyorduk, biz Trklerden korkuyorduk [Sv. 2000. Gth. 77, sayfa 161].
Erzincanl grg tan Garnik Stepanyan (1909 doumlu) zntyle, baka trajik olaylar da
hatrlad: Nisan gnleriydi; Der Zor yaknlarndaki Hekimhane denilen yerde korkun bir
olay cereyan etti: Zvaneli 30 gzel gelin kervanmza katlmt. Bir gece onlar toplayp
gtrdler; onlar rlplak soyup, dans etmeye ve kendilerini elendirmeye zorlamlard.
Salar darmadan ve acayip bir halde geri getirildiklerinde, o gelinler hep birlikte elele
tutuup Frat Nehrine atladlar [Sv. 2000. Gth. 95, sayfa 200].
Erzurumlu Loris Papikyan (1903 doumlu) grdklerini ok etkileyici bir biimde
anlatrken, bahsi geen olay daha detayl bir biimde hatrlad: Trk jandarmalar kpr
yaknlarnda kendi adrlarnn etrafnda bir len dzenlemilerdi; zorla kz ve gelin
karmalar ve sapk tutkularn tatmin edecek eitli oyunlar dzenleyerek Ermeni kzlar ve
gelinlerle mutlu oluyorlard. Ben Trk grevlilerin Ermeni kzlarn en gzellerini, yaklak 30
kiiyi, nasl ayrdklarna, onlar birbirlerine balayp nbetiler eliinde, iren niyetlerini
gerekletirmek iin kendi daimi meknlarna gtrmeye altklarna ahit oldum. Ancak o
kzlar grubu Frat Nehri zerindeki kprnn yaknlarna ulatnda, bir imek hzyla tek
bir vcut gibi hareket ederek korkun bir ykseklikten Frat Nehrine atlad ve gelecekte
ekecei eziyetlerden ve maruz kalaca ikencelerden ebediyen kurtuldu. Kzlarn bu
davran Trk jandarma komutanlarn lgna evirdi; o komutanlar canl olan btn yal,
kadn ve ocuklarn balanarak gruplar halinde suya atlmasn emrettiler. 200 metreden
daha geni olan bu derin nehrin yzeyi cesetlerle dolmutu ve sanki nehirden su yerine kan
akyordu [Sv. 2000. Gth. 90, sayfa 192].
52
Mersinli Soomon Yetenikyan (1900 doumlu) grdn ayn ekilde zntyle hatrlad:
Der Zor yolunda gzlerimizin grdn dmanm grmesin. Btn olanlar
hatrladmda kalbim duracak gibi oluyor. Kadn ve kzlardan oluan 300-400 kii
kemerlerini karp kendilerini birbirlerine balam, Trklerin eline gememek iin birbirleri
ardndan Frat Nehrine atlyorlard. Suyun akntsn gremezdin; cesetler suyun yzeyine
km, kale gibi st ste ylmlard. Kpekler insan eti yemekten kudurmutu [Sv. 2000.
Gth. 188, sayfa 322].
Hacnl Aharon Mangryan (1903 doumlu) da grdklerini hatrlayarak ayn olayn
doruluunu teyit etti: Fratn da suyu kanlyd; o suyu imek imknszd; cesetler su
stnde yzerek gidiyordu [Sv. 2000. Gth. 145, sayfa 271].
O korkun tarihi gerek de sanatsal bir dille manzumeye dnmtr:
Der Zor ller taldr, geilmez,
Yeprat getn
20
sular acdr,
Bir tas iilmez!
Ermeni kan ile su da iilmez.
[Sv. 2000. Gth. 420, sayfa 425].
Ermeni Halk en acmasz yntemlerle ehit ediliyordu. Srgn yollarndan, ok az mucize
eseri olarak geri dnebiliyordu:
Meyvasz aalar meyvaya dnd,
Muhacir gidenin yars dnmedi.
[Sv. 2000. Gth. 434, sayfa 426].
O tarihi olaylara tank olmu Musa Dal Poos Supkukyan - Ak Develli (1887 doumlu)
Kilikya tehcirine ilikin zihinleri allak bullak eden izlenimlerini bize daha 1956 ylnda,
kendiliinden besteledii trkyle aktarmt [arknn orijinali Ermenicedir ve Musa Da
lehesiyle sylenmitir]:
Enver ve Talat Trk paalar
Muhacirlie sebep oldular,
Ermeni Halkn kknden kazdlar,
Dilleri kurusayd, niye yle emir verdiler?
Bin dokuz yz on be ylnda
Kilikya Ermenileri katledildi,
Krpe ocuklarn ne gnah vard?
Kl tutan eller krlayd,
Nasl unutalm Ermeni ocuklar,
53
Onlar ablalaryla beraber suya atladlar,
Sahip kan olmad Ermeni Halkna.
Gerekten de Sahip kan olmad Ermeni Halkna; o halk yneticilerinden yoksun, silahsz,
tehcir yollarnda srkleniyordu. Jn Trk despotizminin balatt tehcir ve katliam birka ay
ierisinde Bat Ermenistan, Kilikya ve Anadoluyu da iine alarak korkun boyutlara varmt.
Svas, ebinkarahisar, Kharberd [Harput], Malatya, Diyarbakr, zmit, Bursa, Ankara, Konya
ile Orta ve Bat Anadoludaki Ermenilerin yaad dier yerler art arda boalyordu.
Vanl Vardges Aleksanyan (1911 doumlu) aadaki sonucu kararak ansn noktalad:
Sk sk dnyorum da ngiltere, Fransa, Almanya niye o kadar Ermeninin ldrlmesine, o
kadar kszn sahipsiz ortada kalmasna izin verdi diye. Ben Bat Ermenistandan geldim.
Trkler Ermenistana sahip olmak istediler ve Almanya, Fransa, ve ngilterenin izniyle Bat
Ermenistan Trklere kald. Ermeniler istilac olmamtr. Hep onlar [Trkler] saldrm,
ldrm, bomu, ehit etmitir [Sv. 2000. Gth. 46, sayfa 126].
Ancak o trajik gnlerde, asrlar ncesinden miras kalan, lm esarete tercih etme ve iddete
hep birlikte kar koyma duygusu Ermeni Halknn ruhunda yeniden uyand.
Jn Trklerin yaygn bir ekilde organize ettii katliam koullarnda bat Ermenileri lkenin
baz blgelerinde dmann stn kuvvetlerine kar eit olmayan artlarda bir mcadele
yrtt. Ancak o savunma muharebeleri plansz, spontane bir ekilde, birbirlerinden bamsz
olarak yrtlyordu. Bununla birlikte Vanda, atakta, Muta, Sasonda, ebinkarahisarda
ve baka yerlerde onbinlerce yaam Jn Trklerin zulmnden kahramanca verilen
mcadeleler sayesinde kurtuldu.
Temmuzun 18inde Kesab Ermenilerini srgne gnderme emri ular. O gnlerde kdemli
Protestan rahip Tigran Andreasyan Zeytundan zorla srgn edilmi kervanlardan kaarak
kendi memleketi olan Musa Daa varr ve tehcir edilen zavall Ermenilerin ektii
anlatlmas g eziyetleri anlatr. Srann kendilerine geleceini anlayan Musa Dan 7
kynn hemen hemen tm temsilcileri 19 Temmuzda birleerek o feci tehcir emrine
uymama karar alrlar.
Musa Dada verilen kahramanca mcadeleye katlm olan 106 yandaki Movses Panosyan
(1885 doumlu) o olaylar bize kendine has genlik cokusuyla, Musa Dallarn yeminini
hatrlayarak anlatt: Ben burada dodum, burada da leceim; ben kle gibi dmann
emrinde eziyet ekerek lmeye gitmem; ben burada tfek elimde lrm ama muhacir olmam
[Sv. 2000. Gth. 156, sayfa 282].
Musa Dada cereyan eden kahramanca savunma-direni muharebelerine katlan Musa Dal
Movses Balabanyan (1891 doumlu), Hovhannes preyan (1896 doumlu), Tonik
Tonikyan (1898 doumlu) ve baka biroklar o olayn ayrntlarn bize anlatmlardr [Sv.
2000. Gth. 156-171, sayfa 279-306].
Musa Da muharebesine katlm Poos Supkukyan-Ak Develli (1887 doumlu) Musa
Dallara has haysiyet duygusuyla bize kendi besteledii trky syledi; o arkdan bir
blm aktaryoruz [arknn orijinali Ermenicedir ve Musa Da lehesiyle sylenmitir]:
54
Yesayi Yakupyann szleri yankland:
Daa kn dedi herkese,
Biz boyun emeyiz dmana,
Vuralm, vurulalm, topramzda lelim
[Sv. 2000. Gth. 360, sayfa 416].
Herkesin yrei intikam ateiyle ve fkeyle dolmutur. Kadn, erkek, yal ve gen evlerini,
balarn terkederek namuslarn korumak ve dmann binlerce askerden oluan birliklerine
silahl olarak direnmek iin Musa Dan eriilmez zirvesine ykselirler. stisnasz hepsi de
vakit kaybetmeden dzenli bir ekilde balarlar adrlar kurmaya, siperler kazmaya, iinde
kk mazgallar oluturarak, duvarlar salam barikatlar rmeye. Baz yerlerde dman
grebilmek iin sk ormanlarda aa keserler. Hatta kk ocuklar, telefon ocuklar bile
irtibat grevi stlenirler. Kadnlar yiyecek hazrlama iini organize eder; kzlar ve gelinler ise
dvenlere uzaktan su tarlar. Dman adm adm Musa Dallarn mevzilerine yaklar;
fakat farkl noktalardan alan ate tam bir kuatma izlenimi vererek, Trklerin geride
yzlerce l brakarak dehet iinde kamasna neden olur.
Yesayi Yakupyan, Petros Tmlakyan ve kdemli Protestan rahip Tigran Andreasyan
nderliinde 53 gn boyunca inatla mcadele verilir. Bu arada Kzlca, Kuzcukaz, Damlack
ve Kaplan-Tuza tepelerinde drt ciddi muharebe olur. Bunun sonucunda aadaki halk
arks bestelenmitir [arknn orijinali Ermenicedir]:
Biz Musa Dal yiitleriz,
Hepimiz silah tamaya alz,
Trkler bizi srgne gndermek ister,
llerde bizi yok etmek ister.
Biz kpek lei olmak istemeyiz,
yi bir hatra brakmak isteriz,
anl lm bize eref verir,
ehit olmak ulusumuz iin kvan kaynadr.
Dalyz biz, yiitiz hepimiz,
Biz dmana boyun emeyiz,
Arslanlar gibi cesurca dvr,
Trk Ordusunu darmadan ederiz.
[Sv. 2000. Gth. 539, sayfa 446].
Ancak hasm, asi Ermenileri cezalandrmak iin yeni yeni gler ymaktadr. Musa
Dallarn ise erza ve cephanesi bitmek zeredir. Bolca yaan yamur toplam saylar 300
olan av tfeklerini kullanlamaz hale getirmitir. Musa Dallar dan denize bakan tarafndan
55
yardm almak umuduyla beyaz araflar birletirip birinin stne Hristiyanlar tehlikede,
kurtarn, dierinin stne de kzl ha iareti izer ve dan yamacna yayarlar.
5 Eyll gn Akdenizin o blgesinden geen Fransz Guichen sava gemisi iaretleri fark
edip yavalar. Movses Krkyan boynunda bir metal kutu, kutunun iinde de yabanc dilde
yazlm bir rica mektubuyla denize atlayp, yzerek gemiye ular; istavroz kararak
mektubu kaptana sunar. 14 Eyll gn Fransz Jeanne dArc gemisi, ngiliz sava
gemilerinin eliinde Musa Daa yanap 4. 200den fazla Musa Daly alarak Port Saide
nakleder. Onlar orada branda bezinden adrlarda barnrlar.
Port Saidde geen 4 sene boyunca Musa Dallar geimlerini tarak ve kak imalat, hal
dokumacl, ilemecilik ve dier geleneksel mesleklerle itigal ederek salarlar.
Soykrmdan kurtulanlar ocukluk anlarn anlatrken ln yakc kumlarnn stne
parmaklaryla yazarak nasl Ermenice harfleri rendiklerinden sz etmektedirler. Bu durum,
Ermeni Hayrseverler Genel Birliinin birka adrda kurduu Sisvan Okulu, bitiiindeki
hastane ve kszler yurduyla birlikte faaliyete geene dek srmtr.
zgrlk iin savam kahraman Musa Dallar yiitliklerini aadaki arkyla sanatsal bir
ekilde ifade etmilerdir:
Osmanlnn askerleri,
Musa Dan yiitleri,
Bin-binlerce martinleri,
Uyan, Musa Dal, uyan!
Nam kaldrdn cmle cihan!
Osmanlnn bombalar,
Musa Dan metarslar,
Bin-binlerce toplar,
Uyan, Musa Dal, uyan!
Nam kaldrdn cmle cihan!
Franszn vapurlar,
Musa Dan dualar,
Gelin, kzlar, ocuklar,
Uyan, Musa Dal, uyan!
Nam kaldrdn cmle cihan!
[Sv. 2000. Gth. 538, sayfa 446].
56
Musa Dada verilen kahramanca mcadele btn dnyay sarst. O mcadele, kahramanca
gelenekleri ve ortak irade gc olduunda bir avu halkn neler yapmaya muktedir olduunu
insanla gsterdi.
Avusturyal mehur yazar Franz Werfel Musa Dan 40 gn adl eserinde Musa
Dallarn kahramanlklarn benzersiz renklerle sanatsal bir ekilde anlatt. Ancak dnya,
Byk Avusturyalnn uyarlarna zamannda kulak asmad ve Faizm denilen daha da byk
bir felaket dodu. Bunun sonucunda ise 6 milyon masum Yahudi ve baka milletlerden
milyonlarca insan ehit edildi.
Daha 1915 ylnn Mays aynda yeni Urfa (anlurfa-Yetesya) Mutasarrf ttihat Ali
Haydar o ehrin nde gelen 40 ahsiyetini tutuklatt ve btn Ermenilerden silahlarn 48 saat
ierisinde teslim etmelerini talep etti. Temmuzun sonunda Urfa Ermenilerinin aydn Dini
nderi Rahip Artavazd Kalenderyan da tutuklanmt. Austosta ise silah altna alnm 1.
500 Urfal Ermeni genci Guteme ve Karakpr mevkilerinde imha edilmiti. Trkler bundan
sonra, 100 tccar tutuklam ve szde onlar brakmay vaat ederek onlarn yaknlarndan
rvet toplam, ancak tccarlarn hepsini de ldrmlerdi. Daha sonra ayn kaderi
paylaacak olan 100 kiiyi daha tutuklamlard. O gnlerde kendi cesur genlerinden yoksun
kalm, srgne gnderilmi Zeytunlular Urfaya ular. Daha sonra ise Trkiyenin farkl
vilayetlerinden srgn edilmi perian Ermenilerin kervanlar da gelir. ocuklarn kaybetmi
annelerin alama szlamalar, ergenlik andaki kzlar ve masum ocuklar hakknda anlatlan
tyler rperten hikyeler de duyulur. Ve Urfada yaayan 35. 000 Ermeni dzenlenen zel bir
toplantdan sonra Musa Dallar gibi silahl mcadele karar alr.
Ekim aynda Mkrti Yotnyepayryan ve Harutyun Rastgelenyan nderliinde Urfa
savunmas iin hazrlk yaplr. Urfann btn Ermenileri ayaa kalkmtr. Gen yal, erkek
kz demeden hepsi tek bir vcut gibi 25 gn boyunca zveriyle gece gndz durmadan
dvr. Ermeni mahalleleri 6 muharebe blgesine ayrlr ve oralara 800 sava yerletirilir.
Urfallar yemin ederler: Biz elimizde silahla lmeye hazrz [Sahakyan 1955. Sayfa 818].
Ama Trk zaptiyeler ve ayak takm yeniden saldrya geip Ermeni Katolik kilisesini igal
ederler. Urfallar dmann Ermeni mahallesine girmesine izin verir ve onu pusuya drerek
yok ederler. Onlarn yiitlii mehur olmutur:
Urfa byk, ayrlmaz,
Dibi aym, dalmaz,
Urfann yiitleri
Hibir yerde bulunmaz.
[Sv. 2000. Gth. 542, sayfa 447].
nat bir direnile karlaldndan, Fahri Paa komutasndaki 6. 000 kiilik dzenli ordu
birlikleri ve onlarla birleen 12. 000 eteci Urfaya gnderilir. Urfa mdafileri Trk
katliamclarna byk kayplar verdirir. fkeden kuduran Fahri Paa yle der: Bu kritik
57
gnlerde karmza bunun gibi birka Urfa daha ksa halimiz ne olur? [Arzumanyan 1969.
Sayfa 453].
Dizinden ar yaralanan M. Yotnyepayryan sedyeyle mevziden mevziye geerek savaanlar
cesaretlendirir. Fahri Paa Alman fabrikatr M. Eckart M. Yotnyepayryann yanna
arabulucu olarak gnderir. Eckart ona mcadeleyi durdurup teslim olmalarn tler. Ama
kahraman Urfann evlad ona yle cevap verir: Eer uygar bir insan ve Hristiyan iseniz
llerde katledilen masum Ermeni Milletini kurtarn [Byk Felaketin Yldnm Kitab
1965. Sayfa 804].
Ertesi gn dman, kuatma emberini daha da daraltr ve gl bir topu ateiyle Ermeni
Mahallesini yok eder. Ermenilerin durumu gnden gne daha da ciddileir. 23 Ekim gn
Trkler Ermeni Mahallesine girip Urfann fedakr kahramanlarn acmaszca yok ederler.
Yaknlardaki Kamurc Ermeni kynde hayatta kalan 800 aileyi de Deir-es-Zora srp,
onlarn byk bir blmn acmaszca katlederler.
O tarihi olaylar bize soykrmdan kurtulan Urfal Khoren, Khaer (1893 doumlu) ve
Nvard (1903 doumlu) Ablabutyanlar anlatmlardr.
[Sv. 2000. Gth. 132-134, sayfa 246-254].
Bylece, srgn ve katliam btn Osmanl Trkiyesini etkisi altna alm oluyordu. Jn Trk
Hkmetinin gtt insanlk d, Ermenileri yok etmeye ynelik politika sonucunda 1. 5
milyondan fazla Ermeni soykrma kurban gitti.
Evlerini barklarn, mallarn, sevdiklerini kaybetmi, tehcirin ve soykrmn btn aclarn
yaam, lm yolundan geen Ermeni muhacirler aresiz, fkelerini bedduayla ifade
etmilerdir.
u muhacirlii icat eden
Cennet yz grmesin!
[Sv. 2000. Gth. 433, sayfa 426]
veya,
u srgnl icat eden
Cehennem yoluna kurban olsun!
[Sv. 2000. Gth. 434, sayfa 426].
Ermeni Milleti Jn Trk Hkmetinin liderlerine, zellikle de Ermenilerin canavarca
katledilmesini planl bir ekilde organize eden Talat ve Envere beddualar okumutur:
Atm baladm delikli taa,
Kr olasn sen, Enver Paa!
Sen olmayaydn, sen gebereyidin,
un
21
Talat Paa!
58
Ermenileri dattn dalarda taa.
[Sv. 2000. Gth. 449, sayfa 428].
Soykrmdan kurtulan grg tanklar yalnz arklarda deil, anlarnda da o katliam
dzenleyen ttihat Hkmetinin liderlerinden bahsetmilerdir. Hacnl Yervand
Karamyana (1903 doumlu) gre: 1915 ylnda Talat, Cemal ve Enver Paalar anlaarak
bir plan gelitirmilerdi. yle ki, bizi srgne gnderdiklerinde, stmze gelen bizi
soymaya, varmz youmuzu elimizden almaya balad. Ellerinde hanerlerle stmze
saldrp, acmaszca herkesi ldryorlard [Sv. 2000. Gth. 146, sayfa 271].
Soykrmdan kurtulan Zeytunlu Samvel Arcikyan (1907 doumlu) Jn Trk Hkmetinin
organize ettii srgn eletirerek, yle dedi: Talat, Cemal ve Enver Paalar btn
Ermenilerin hanerlerle ldrlmesini saladlar. Zeytundan ktmzda ben 7
yandaydm. Osmanl mparatorluu Ermenileri yalnayak, a, susuz evlerinden kard O,
cinayet ileyen, soyan, alan bir hkmetti [Sv. 2000. Gth. 142, sayfa 267].
ttihat Hkmetinin alma yntemlerinden bahseden soykrmdan kurtulmu Svasl
Khoren Glbenkyan (1900 doumlu) unlar ekledi: Hkmet, Ermenilerin szde imansz
olduklarn ve Trk topraklarna gz diktiklerinidolaysyla da onlar ldrmenin gnah
olmadn syleyerek halk Ermenilere kar kkrtmt [Sv. 2000. Gth. 87, sayfa 182].
Henry Morgenthau ABDnin Trkiye Bykelisi olarak grev yapt sre boyunca (1913-
1916) Ermenilere kar bavurulan iddete bir son verilmesi iin uyararak ttihat
Hkmetinin ileri Bakan Talat knam ve yle demitir: Ermenilere kar iddete
bavurmanzdan dolay Amerikallar kendilerini hakarete uram hissetmektedirler. Siz
prensiplerinizi insanseverlik zerine ina etmelisiniz, rk ayrmcl zerine deil; aksi
takdirde Birleik Devletler sizi dost ve eit bir lke olarak grmeyecektir. Siz her yerde
kamuoyunu karnzda bulacaksnz, zellikle de Birleik Devletlerde. Halkmz bu
katliamlar hibir zaman unutmayacaktr. Amerikallar Trkiyedeki Hristiyanlarn kitlesel
olarak katledilmesi nedeniyle her zaman kin besleyecektir. Onlar bu eylemi bilinli bir ekilde
ilenmi bir cinayet olarak grp bu crmn sorumlularn iddetle knayacaklardr. Siz
kanunlarnzn arkasna snarak, ileri Bakan olarak grev yaptnz, sradan bir
vatanda olmadnz syleyip kendinizi savunamayacaksnz. Siz her trl Adalet fikrini, bu
kelimenin kendi lkemizdeki manasyla, hie sayyorsunuz [Amerikan Elisi 1990. Sayfa
278-279].
Talat Paa ise homurdanarak yle sylemitir: Ben Ermeni Sorununu zmek iin
Abdlhamitin 30 yl iinde yapamadndan daha fazlasn ayda yaptm [Amerikan Elisi
1990. Sayfa 284].
Bu hususu Malatyal grg tan Vergine Nacaryan (1910 doumlu) da teyit ediyor:
Trkler ne ocuk, ne yal ayrm yapyorlard. Trkler diyorlard ki Biz Ermeni Ulusunu
yle bir yok edeceiz ki, sadece mzelerde Ermeni bulunacak [Sv. 2000. Gth. 125, sayfa
240].
59
Grdmz gibi Jn Trk Hkmetinin benimsedii Ermeni kart politika toplumun baz
kesimlerinin fikirlerine de yansmtr. O dnemde azdan aza dolaan, Trkiyedeki
Hristiyanlar ve zellikle de Ermenileri hedef alan olumsuz ifadeler de bunun kantdr: Ters
gvur, Nankr gvur, Gvura iyilik yaramaz, Gvuru ne kadar kesersen o kadar sk
biter ya da: t derisinden krk olmaz, Trk Ermeniye dost olmaz" vs. gibi halk dilinde
kullanlan ataszleri-deyimler [Svazlyan kiisel arivi, yaymlanmam konular. Akhen
Poikyann (1908, Erzurum doumlu) syledikleri].
Ancak kendi hayatlarn tehlikeye atarak gen ya da yal Ermenilerin hayatn kurtaran Trk
bireylerin says da az deildi. Biz bununla ilgili olarak 1996 ve 1997 ylnda Trklere
minnetarlk duyan Trkiye Ermeni Cemaatinin yelerinden tarihsel ierikli hikyeler
dinleyip yazya dktk.
Tarihi olaylardan sz ederken, daha Birinci Dnya Harbi gnlerinde, 1916 ylnda mttefik
lkelerden ngiltere ve Fransa arasnda imzalanan ikili bir anlama (Sykes-Picot) gereince
Trkiyenin yenilmesi durumunda 2. 600. 000 hektar tarma elverili, verimli topraklar olan
Kilikyann Fransz kontrolne gireceini de belirtmek gerekir. Ermeni gnlller Trkiyeye
kar dvtkleri takdirde zaferden sonra Ermenilere geni imknlar tannaca ve Ermeni
gnlllerin yeni kurulacak zerk Ermeni Kilikyasnn ehir gvenliinden sorumlu
askerleri olacaklar konusunda ngiliz ve Fransz makamlar Ermeni Ulusal Delegasyonuyla
anlamlard.
Dolaysyla Trk Ordusundan, srgn yollarndan ve farkl yerlerden, hatta Amerikadan
gelen Ermeni genler (Musa Dal, Ayntapl [Gaziantep], Maral [Kahramanmara], Kesabl,
Hacnl, Husenikli, ngulu, Svasl, Kharberdli [Harput], Arapkirli, vs. ) Fransz Ordusuna
katlarak Dou (Ermeni) Lejyonunu meydana getirirler. Ermeni gnlller kendi milyonlarca
masum akrabalarnn ehit edilmesinden duyduklar kinle dolu olarak, lm hie sayp
Filistinin Nablus kenti yaknlarndaki Ararada byk bir zafer kazanr ve Trk-Alman
kuvvetlerini bozguna uratrlar. O tarihi olaylar da halkn Trke arklarna sanatsal bir
biimde yansmtr:
Birer-birer saydm drt sene oldu,
Ermeni askeri Nablusu ald,
Ermeni askeri bin be yz kii,
ngiliz, Fransz ad bu ie.
[Sv. 2000. Gth. 451, sayfa 428].
Gerekten de yiit Ermeni lejyonerler Fransz ve ngiliz komutanlarn vglerine mazhar
olurlar. General Allenby 12 Ekim 1918 gn Ermeni Ulusal Delegasyonu Bakan Nubar
Paaya gnderdii telgrafta yle yazm: Emrimde bir Ermeni alay olduu iin gurur
duyuyorum. Onlar parlak bir ekilde savatlar ve zaferde byk paylar oldu [Keleyan
1949. Sayfa 592].
60
Jn Trk iktidar ykldnda, genel olarak Jn Trklerin faaliyetleri, zellikle de Ermenilere
kar iledikleri crmler hem Trkiyede hem de btn Dnyada knand. tilaf
Devletlerinin kontrolne giren Trkiyenin yeni yneticileri Jn Trk liderlerini sulu
karmaya baladlar.
Kdemli tarihi, Ermeni siyaset adam, bir dnemin Ermenistan Dileri Bakan John
Giragosyan Jn Trkler Tarihin Mahkemesi nnde adl kitabnda Trke ve yabanc
gazetelerden alntlar, Trk ve yabanc siyasetilerin szlerini ve Trk ariv belgelerini
anmsatyor. Bunlar soykrmdan kurtulan grg tanklarmzn anlattklarnn kati surette
doru olduunu teyit etmektedir. Bunlardan birka alnt yapalm:
1918in Kasm-Aralk aylarnda Istanbul basnn sayfalar gerein ortaya karlmasna
katkda bulunan bol miktarda kantla doluydu. Gazete sayfalarnda Talatn, Bahaittin
akirin, Nazmn Ermeni kart emir ve genelgelerinin metinleri yaymland. Onlardan
birinde yle deniyordu: Ermenilerin ldrlmesi konusunda size verilen emirleri harfiyen
uygulayn (Jamanak, stanbul, 11. 12. 1918) O gazetenin ayn saysnda Bahaittin akirin
manzume eklinde, valilere iaret olarak gnderilmi ifreli bir genelgesi yaymlanmt:
Silah patlamasn,
Asker yapmasn,
Ermeni kalmasn:
Bykleri kesmeli,
Gzelleri semeli,
O birleri srmeli.
1918 ylnda Alemdar gazetesi Talat ve arkadalar hakknda bakn neler sylyor: Astlar,
ldrdler, srdler, boazladlar ve ayn zamanda Ermenileri boazlattlar, srdrdler ve
ldrttler. Onlar ifte katillerdir; zira ldrme emri verdiler ve kendileri de ldrdler
(Rnesans, stanbul, say 127, 30. 04. 1919).
Trke stiklal gazetesi ise yle bir itirafta bulunuyordu: Birinci Dnya Harbi iimizde
ahlaka aykr ve hayvani duygular uyandrd. Bu ac gerei inkr etmek Gnein n inkr
etmektir (Rnesans, stanbul, say 173, 22. 06. 1919).
Meclis-i Ayana bakanlk eden, eski ttihat Ahmed Rza 2 Aralk 1918 gn yle demitir:
Harbe giriimizden (30 Ekim 1914) Talat Paa Hkmetinin dne (7 Ekim 1918) kadar
geen sre zarfnda Hkmetin iledii sular, yapt hatalar, katliamlar, iledii aleni
cinayetler, mlk ve binalara el konulmas, zulmler konusunda savclktan dava
amasn ve katilleri bir an nce ortaya karp adalete teslim etmesini talep ettim. Meclis-i
Ayan bu talebe uygun olarak zel bir takrir kabul edip, yrtme erkine teslim etmitir
(Jamanak, stanbul, 05. 11. 1918). Ahmed Rzann talebine cevaben Adliye Nazr yle
demitir: Tehcir dneminde grev yapm valiler ve askerler her halkrda sradan ahslar
gibi sivil mahkemelerde yarglanacaklardr. (Jamanak, stanbul, 25. 07. 1918) Valileri ve
dier grevlileri tutuklamaya baladklarnda Tasfir-i Efkr gazetesi Saraydan Hapishane
61
Zindanlarna balkl bir makale yaymlad. O makalede yle deniyordu: Bu ahslardan bir
ounun daha iki ay ncesine kadar vilayetlerimizde itibar ve sayg grdn, imdi ise
sradan sulular gibi hapse atldn grmek gerekten de ok zc. Bu ahslarn, savatan
bizim galip kacamz varsaylm olsa bile bir gn Talat Paa Hkmetinin iledii btn
sular iin hesap vereceklerini neden dnmediklerini anlamak ok zor (Rnesans,
stanbul, say 7, 15. 12. 1918). stendii takdirde Trk devlet adamlar iin stanbul ya da
Ankara ktphanelerinden Rnesans, Tasfir-i Efkr ve dier gazete koleksiyonlarnn
salanabileceinden phemiz yok. Okusunlar, kendi lkelerinin tarihini incelesinler ve
artk yalan konumasnlar diyen John Giragosyan yle devam ediyor: 1918in sonunda
Trkiyede ttihat Hkmeti yasa d ilan edildi ve Jn Trkler kanuni haklarndan yoksun
brakld. Avrupa kamuoyu Jn Trklere kesinlikle karyd. nl oryantalistler Alman Josef
Markwart ve Fransz Jacques de Morgan Ermeni kym politikasnn balca sorumlularnn
uluslararas mahkeme nnde yarglanmasn aka talep ettiler. Alman bilim adam Josef
Markwart Ocak 1919da yapt bir konumada kendi hkmetinden, Enver, Talat ve dier
sulularn bulunmas ve uluslararas mahkeme tarafndan cezalandrlmak zere tilafa teslim
edilmesi iin aba sarfetmesini istedi.
Dnya kamuoyu savan sona ermesinden sonra Trkiyedeki yaamn eitli ynlerini
yakndan takip ediyor ve o konuda geni yorumlara yer veriyordu. Gazete sayfalarnda Jn
Trk katillerin Ermeni kart politikas hakknda grg tanklarnn anlattklar
yaymlanyordu.
Batda, 1918-1919 yllarndan itibaren, yalnz sulular knamakla kalmayp ABD ve tilaf
Devletlerinin temsilcilerinin de katlmyla Jn Trklerin yarglanmasn talep eden birok
kitap yaymland.
13 Temmuz 1919 gn New York Times Trkiyenin sava dnemindeki liderlerini
knadn, askeri mahkemenin Enver, Talat ve Cemal Paalar lm cezasna arptrdn,
nn de firarda olduklarn bildirdi. Gazete Cavit Beyin ve dier birka ahsn (ki
bunlarn arasnda eski eyhlislam da bulunuyordu) 15 yl ar hapse mahkm edildiini
duyuruyordu.
Mahkemenin oturumlar aylar srd. Jn Trk liderler iki sulamayla kar karyayd:
Trkiyeyi savaa sokmak ve Ermeni Ulusunu yok etmek. Bu zaten Jn Trk devlet
kurumlar tarafndan ilenen canavarca cinayetin resmen tannmasyd diye szlerini
sonulandryor John Giragosyan [Giragosyan 1983. Sayfa 163, 170-171, 176, 208].
Savatan sonra imzalanan Sevr Antlamasyla Kilikya, tilaf Devletlerinin denetiminde
olacak ve szde, Trk Ordular Kilikyadan karlacakt. Deir-es-Zor, Ras-l-Ayn ve dier
mezarlklardan mucize eseri olarak kurtulmu, bitkin, erimi ve varn younu kaybetmi
Ermeni muhacirler aamal olarak gelip Kilikyaya yerleiyorlard. Onlar gelecekle ilgili
besledikleri inan ve umutlarla yklan yeniden ina ediyor, yzst braklm tarlalar
yeniden sryorlard. Ama Trkler Mttefik Devletlerle anlamann bir yolunu bularak
Franszlar bar gc birliklerini Kilikyadan ekmeye zorlamlard.
62
Fransz Askeri daresi Ermenilerin gvenliini salamak iin ciddi tedbirler almamakla
kalmayp baz yerlerde ynetimi Trk askeri grevlilerine devrediyordu; onlar ise
silahszlanmyorlard.
Sevr Antlamasn tanmayan ve Fransz Askeri daresinin kararszlndan ve
gevekliinden faydalanan Trk Ordular ve yerel eteler kendi silahlarn Kilikya
Ermenilerine dorulturlar.
Ocak 1920den itibaren Trk Ordular Kilikya Ermenilerinin yerleim yerlerine saldrlar
dzenlerler. 22 gn sren amansz muharebelerde Mara ehrindeki 11. 000 Ermeni katledilir
ve yaklp kle dner.
Mara katliamndan kl pay kurtulan grg tan Vergine Mayikyan (1898 doumlu)
gemiini acyla hatrlayarak tank olduu korkun olaylar detayl bir ekilde anlatt:
Karapet Aa ok zengindi; o usta bir kunduracyd. Maran yneticisi Cutki Efendinin
ayakkablarn imal etmiti ve kendini emniyette hissediyordu. Ama silah olmad iin,
kendini savunamazd. Bir gece ayak takmndan Trkler bahe kapsn krarak ieri daldlar
ve evine girdiler; gen, yal demeden ailesinin btn fertlerini ldrdler ve bahedeki
kuyunun iine attlar. Evini talan ettiler ve ganimeti aralarnda paylatlar. Bu olaydan sonra
Ermeniler kendilerini nasl savunacaklarn dnmeye baladlar. Gvenlik kayglaryla
kadnlar ve ocuklar Karasun Mankants Kilisesine gnderdiler. Kiliselerden en by ve
duvarlarla evrili olduu iin en gvenli olan Karasun Mankants Kilisesiydi. Blgemizdeki
btn kadnlar, gelin aday kzlar ve ocuklar, toplam 2. 000den fazla insan oraya
naklettiler. ne atsan yere dmezdi. Sahn, giri, st kat dopdoluydu. Bizim fedayiler her
taraftan gzetliyorlard. Ama Trk apulcu kalabal kudurmu, Ermeni kanna susamt;
her taraftan Trklerin sesleri duyuluyordu: Hazreti Muhammed adna yemin ederiz ki btn
Ermenileri katledeceiz. Silahl Trk kalabal Karasun Mankants Kilisesinin evresinde
bir insan zinciri oluturdu ve kiliseyi ember iine ald; Trkler kaplarn almasna bile izin
vermediler; kaplarn gece alacan sylediler, emir yleymi. Karasun Mankants Kilisesi
bir tepe zerine ina edilmiti. Kiliseye giden, talarla denmi yol birka yz metre
uzunluunda, hemen hemen 4 metre geniliindeydi ve her iki yannda aalar vard. Kiliseye
doldurulmu Ermeniler gece kapnn almasn bekliyorlar; ama gece saat on, on bir, on iki
oluyor, kapy aan olmuyor. erisi tka basa Ermenilerle dolu; ne su var, ne de k; her yer
pisleniyor; biri alyor, dieri szlyor, bir dieri de dua ediyor. Ksacas grlmemi bir
kargaa ortaya kyor. Biz onlarn seslerini evimizin altndaki mahzenden duyuyorduk. Bir de
kk bir delikten, sabah saat bir buukta birka Trkn, kilisenin kemer eklindeki atsna
km, petrole bulanm yanan elbise paralarn kilisenin kubbesinden ieriye atmakta
olduklarn grdk. Yank kokusu her yere yaylmt. Kiliseden ykselen sesler insann
yreini szlatyordu. Binlerce insan alyor, baryor, lk atyor ve kapnn almas iin
yalvaryordu. Sesleri yerin dibinden geliyor gibiydi. O kadar yksek sesle ahlayp inliyorlard
ki, yanklar bize kadar ulayordu; bu yanklar saatler getike azald. Ama insanlarn
yanm kemiklerinin kokusu her tarafa yaylmt. Canavarlar yapacaklarn yapmlard.
Artk kilisede ve evlerimizin evresinde canl kimse kalmamt. Kilisenin byk talarla
denmi birka yz metrelik zemini sanki kaln bir sabun tabakasyla rtlyd; insanlarn
63
vcutlarndaki yalar eriyip akm ve iki parmak kalnlnda bir tabaka halinde
younlamt Oraya ilk gidenlerin ayaklar karda braklan ayak izleri gibi ya
tabakasnda iz brakyordu Bir de baktk ki Trk kadnlar ellerine birer elek alm kiliseye
doru kouyorlar. Biz uzaktan seyrediyorduk; ama ben dayanamayarak gidip orada olan
biteni grmek istedim. stme ferace gibi bir ey giydim, bama da bir araf geirdim;
azm burnumu rttm, zaten ok iyi Trke konuuyordum ve kendimi ele vermeyeceimden
emindim. Ben de Karasun Mankants Kilisesine gitmek zere yola dtm. Kilisenin isler
iindeki duvarlar yar yarya yklmt. nsanlarn kapnn altndan szlen erimi yalar ise
tepeden aaya akmt. . . ayam basnca yapyordu; dier ayam da yere basnca o da
yapyordu Sonunda elinde elekle yanmda yryen bir Trk kadn farkettim. O beni
grerek dedi ki: Bac sen niye yanna elek almadn? Ben de armadan dedim ki Geri
dnp alrm. Glerek cevap verdi: Geri dndnde ne kalr ki? Zaten katliamdan
sonraki nc gnd; ama mleki frn gibi kzarm olan kilisenin duvarlar hala scakt.
eri girdim ki ne greyim! Trk kadnlarn her biri kilisede bir yer kapm kimsenin kendi
snrndan ieri girmesine izin vermiyor ve kadnlar birbirlerine baryorlar: kim snrm
aarsa ldrrm! Benimle gelen kadn bana dnerek dedi ki: Gvur pis olsa da altn
temizdir Elekten geirilmi kln iinde erimi bir altn paras bulduklarnda o canavar
grnml kadnlarn sevinci grlmeye deerdi [Sv. 2000. Gth. 148, sayfa 274].
O dehet verici tarihsel olaylarn dorudan izlenimleri altnda u ksa ama etkileyici ark
bestelenmi:
Maraa Mara derler, yaman, yaman!
Mara, bu nasl Mara derler?
Maran iinde kilise yanar,
Kilise iinde Ermeni yanar!
[Sv. 2000. Gth. 456, sayfa 429].
Mara katliamna yaklak 13. 000 Ermeni kurban gider. Ondan sonra hayatta kalan 8. 000
Maral Ermeni, Urfann 6. 000 Ermeni sakiniyle beraber, Halepe, ama, Beyruta,
Kudse, Badata ve Anadoludaki Yunan blgelerine gitmek zere mecburen g yolunu
tutar.
1 Nisan 1920 gn Trkler Ayntap [Gaziantep] kuatr. Sava sona erdikten ve
Mtarekeden sonra oraya yeniden yerlemi 10. 000 Ayntapl ve 8. 000 Svasl Ermeni
muhacirin daha yeni huzura kavumu hayatnda yeniden frtnalar kopar. Ayntap Ermenileri
savunmaya geerler. Hemen Ulusal Dernein yannda Adur Levonyan bakanlnda merkezi
askeri bir komite oluturulur. Bu komite 750 savann silahnn ve mhimmatnn saymn
yapar ve bomba imal iini organize eder.
Ayntapl Gevorg Hekimyan (1937 doumlu) o tarihi olaylar hakknda annesinden
duyduklarn bize anlatt: 1920 ylnda Ali Klnc korkun bir orduyla Ayntapa saldrm.
Ayntap savunmasn Adur Levonyan ynetiyormu. O bomba imal ettirmek iin Ayntapllarn
bakr kazanlarn bile erittirmi; gnllleriyle dmana saldrm ve kuatmay yarm. Ali
64
Klnn saylar 24. 000e varan birlikleri Gvurun gzn kan brd diye bir gecede
dehet iinde geri kam. Annem, Bizim Ayntapta Adur Levonyan hakknda bu arky
bestelemilerdi deyip, sylyordu:
Adur Paa! Kalk seni,
am ray, yak seni!
Trkler hcm ediyor,
Kamavorlar,
22
ar edin!
[Sv. 2000. Gth. 545, sayfa 448].
Bu arada, Kilikya igalinin genel komutan Kozanolu Doan Bey binlerce askerden oluan
ordusuyla Hacn ehrini kuatr; bu ehrin 35. 000 Ermeni nfusundan sadece 6. 000 kadar
Byk Felaketten kurtulmutu:
Doan Bey de geldi girdi Hacna
Yazk oldu sana, koca Hacn
Orada kapt epeyi bizim malmz
Ayak altna gitti sahabsiz Ermeni!
[Sv. 2000. Gth. 549, sayfa 450].
Kar tarafn dncesine gre Kilikya Ermenilerinin kalesi Hacn yerle bir edip yok etmek
bir saatlik iti ve o, kk apl bir saldryla 6. 000 Ermeniyi topraa gmebilecekti
[Terziyan 1956. Sayfa 241]. Ancak Hacnllar kararlyd. Onlar kendi yneticileri Avukat
Karapet alyann liderliinde Hacn Savunma Yksek Konseyini kurarlar; savunmann
bana da General Andranike silah arkadal yapm subay Sargis Cebeciyan getirirler. 4
blk ve 60 svariden oluan bir svari bl olutururlar. Hacn ve evresini 4 savunma
blgesine ayrrlar. Siperler kazarlar. Hepsi de savama isteiyle doludur. Durumlar silah
tamaya uygun 16-50 yalarnda 1. 200 erkee topu topu 132 tfek datlr. Daha sonra 300
tfek daha elde edilir; ancak bunlar bile bitmez tkenmez Bolevik mhimmatyla donatlm
Trk Ordusuna kar savamak iin tamamen yetersizdir. O gerei Zeytunlu grg tan
Hovsep Btikyan (1903 doumlu) da anlatt anda teyit etmitir [Sv. 2000. Gth. 138, sayfa
260].
te bu nedenledir ki silaha ar derecede ihtiya duyan Hacnllar Adana Ulusal Birlii
yoluyla dardan gelecek yardm sabrszlkla bekliyorlard. Bu yardmla silah ve
mhimmatn yannda savaan yeni gler de ulaacakt. Ancak onlara hibir yardm
ulatrlmaz ve Hacnllar umutsuz bir duruma derler; zira Fransz yksek askeri temsilcileri
kaypak bir politika yrtmektedirler. Geri onlar Hacn savunmas iin yiyecek, silah ve
mhimmat salayacaklar szn verirler; ama szlerinde durmamakla kalmayp ayrca
Ermenilerin savunma organizasyonu hakknda Trklere bilgi de aktarrlar. Hacnl zgrlk
savalar byk zorluklarla dmann byk topunu ele geirirler; ancak ate edip savunma
yapacak mermileri yoktur. Alk Hacnllara zor anlar yaatmaya balar: Halk mecbur oldu
65
kedi, fare, kpek, deri, aa kabuu ve ark yemeye [Aspet 1961. Sayfa 242]. Bu gerei
Hacnl grg tan Aharon Mangryan (1903 doumlu) da anlatt anlarda teyit etmitir
[Sv. 2000. Gth. 145, sayfa 271].
Dman, yeni toplar ve saysz dzenli birliklerle kuvvetlerini takviye etmektedir. Sekiz ay
sren uzun ve inat bir direniten sonra, Trkler apraz topu ateiyle Hacnn ta binalarn
da yakp ykmay baarrlar. Yzlerce cesur sava mevzilerinde ehit olur; binlerce Hacnl
acmaszca katledilir. Sadece 380 kii dverek dman kuatmasn yarmay ve korkun
ate emberinden kurtulmay baarr.
Hacndaki savunma muharebeleri hakknda da gnmze kadar halk tarafndan sylenen
arklar bestelenmitir [arknn orijinali Ermenicedir]:
yz yiit Ermeni,
Hepsi de mosinlerle donanm,
Ezdi Doan Beyin ordusunu,
Hacn dt ntikam! diye grleyerek
[Sv. 2000. Gth. 553, sayfa 451].
Aralklarla 314 gn kahramanca direnen Ayntap [Gaziantep], Kilikyann eski bakenti Sis,
cesur kartal yuvas Zeytun [Sleymanl], tarihi gemie sahip Tarson [Tarsus], ticaret merkezi
Adana ve Kilikyada Ermenilerin yaad eitli yerleim yerleri de ntikam! diye
grleyerek derler.
Maral Vergine Mayikyan (1898 doumlu) anlatt anlarda Ermenileri hayal krklna
uratan o dnemin siyasi olaylarndan da bahsediyor: Fransz ve Ermeni gazeteleri
devaml Franszlarn sonsuza dek Kilikyada kalacan, zira Fransann itibarnn Birinci
Dnya Harbinden sonra arttn, Trkiyenin itibarnn ise tam tersine azaldn
yazyorlard. Ancak ne yazk ki, o bar uzun srmedi. Yava yava Trklerin bizden nefret
etmeye baladn hissettik. Bir gn de uyandk ki, Franszlar atlarnn nallarna kee
balayp sessiz sedasz Maratan uzaklamlar. Sabah kalktmzda kimsenin bundan
haberdar olmamasna ardk. General Dumont ehirden ayrlacaklarn Fransz
Ordusunun erzan bedava salayan tannm Ermeni Aa Hakob Khrlakhyana bile
bildirmemiti. yle ki, 1920 ylnn Eyll aynda Fransz Ordusu artk Marata deildi.
Trklerin bu olay nceden haber aldklar grlyordu; onlar gece bizi korkutmak iin yer
yer ate ediyorlard. . . [Sv. 2000. Gth. 148, sayfa 273-274].
Fransz Hkmeti mttefik olmann sorumluluklarn yerine getirmeyip, 20 Ekim1921 gn
Ankarada imzalanan anlamayla, Kilikya Ermenilerini katliam tehlikesiyle kar karya
brakarak Kilikyay Trklere teslim etti.
Geri Trk Hkmeti farkl yerlerde ba gsteren savunma ve direni hareketlerini acmaszca
bastryordu, ama kendi temel insan haklar ve ulusun fiziksel anlamda varln srdrmesi
iin dven fedakr Ermeni kahramanlar Ermeni Ulusunun ulusal-kurtulu mcadelesinin
tarihine isimlerini altn harflerle yazdrdlar.
66
te o dnemdedir ki ulusal kahraman Soomon Tehleryan byk katil Talat Paay Berlinde
ldrerek Ermeni Soykrmnn milyonlarca kurbannn cn ald.
2-3 Haziran 1921 gn, Berlin blgesel mahkemesi Talat ldren Soomon Tehleryann
gerekletirdii eylemi inceleyerek Ermeni intikamcy susuz buldu; nk o bylece Trk
mahkemesinin Talata verdii cezay infaz etmiti.
Ermeni Halk o sansasyonel olay da iirsel bir slupla anlatmtr [arknn orijinali
Ermenicedir]:
Talat Paa Berline kat,
Tehleryan ardndan yetiti,
Alnndan vurdu, yere serdi,
Doldur arab kardeim!
Doldur arab! erefe!
Talat Paay gmdler,
Anasna haber yolladlar,
Yaasn Alman hakim!
Doldur arab kardeim!
Doldur arab! erefe!
[Sv. 2000. Gth. 554, sayfa 452].
Geri Alman Hakimler anlay gsterip Ermeni ntikamcy beraat ettirdiler ama bat
Ermenilerinin durumu bununla dzelmedi.
1921de Kilikya Ermenilerinin tasfiyesinden sonra, sra Anadoludaki Ermenilere gelmiti;
zaten onlarn byk bir ksm Felaket dneminde acmaszca katledilmiti. Mucize eseri
olarak hayatta kalanlar ise varlklarn Anadoluda Yunanllarn hakimiyetindeki Ermenilerin
yaad baz yerlerde ve zellikle de liman kenti zmirde srdryordu.
1922 ylnda, zmirin Ermeni ve Rum mahalleleri de alevler iinde kalr; Hristiyanlar sahile
doru srlr. O dehet verici olay halkn hafzasnda zmir Facias olarak yer etmitir.
Soykrmdan kurtulan Erzincanl Garnik Stepanyana (1909 doumlu) gre: 1922 ylnda
Mustafa Kemalin ordular zmiri atee verdiklerinde, benzin ve petrol dkerek kiliselere
snm Ermeni ve Rumlar diri diri yaktlar [Sv. 2000. Gth. 95, sayfa 201].
O korkun manzaralar zntyle hatrlayan soykrmdan kurtulmu Afyonkarahisarl Arpine
Bartikyan (1903 doumlu) da grdklerini anlatt: Bir de milli hareket ba gsterdi.
zmiri atee verdiler. lknce Ermeni mahallesini yaktlar. Aziz Stepanos Kilisesini atee
verdiler; nk btn Ermeniler korunmak iin o kiliseye snmlard. Sonra biz Ermeniler
katk; deniz kenarna gittik. Denizde bir sr kayk vard; ama Trkler, kayklar su alsn ve
Ermeniler kurtulamasn diye diplerini nceden delmilerdi. Zavall Ermeniler kaya
67
biniyorlard; kayk biraz yol aldktan sonra iine su doluyor ve btn Ermeniler denize
dklyordu; denizin yzeyinde bir sr imi ceset vard. Bizi Balovaya gtrdler ve
kyya yakn ahap kulbelere doldurdular. Baladlar bizi gzden geirmeye. Gzel kzlar
tutup, srkleye srkleye gtryorlard. Ben ufak tefek bir kzdm; kadnlarn eteklerinin
altna gizlendim. Bizim Marinin yzne kurum srmler, salarn da krkmlard; acayip
bir grnm vard. Ona bakp beenmediler: yaramaz dediler ve braktlar. Biraz ilerde
bizi kesmek iin baklarn bileyen Trklerin sesleri duyuluyordu. Bir Ermeni kz srann
kendisine geleceini grnce, pencereden atlad; ama lmedi: aada Trk askerler
varm birka gn sonra onu geri getirdiler; o zaten tannmaz bir haldeydi [Sv. 2000.
Gth. 197, sayfa 334].
Deir-es-Zor srgn anlarndan tandmz Afyonkarahisarl Smbl Berberyan (1909
doumlu) ayn znt ve gzyalaryla zmir Facias srasnda kendi gzleriyle grdklerini
de hatrlad: Ermenileri, Rumlar denize atyorlard. Gen, yal, anne, ocuk fark
gzetmiyorlard. Trk askerleri herkesi snglerle delik deik ediyordu; ocuklar, bykleri
tutup denize atyorlard. Denizde bir sr ceset vard; yle ki suyu gremezdin. Sonra
baka Trk askerleri gelip bizi buldu. Hepimizi yan yana dizdiler; aramzdaki iki erkei
bizden ayrdlar; onlar yere yatrp derilerini yzmeye baladlar ve glerek inek kesiyoruz
dediler. Adamlarn derilerini zorlukla yzdler. O zavalllar bangr bangr baryorlard.
Sonunda derileri yzld. Bir yerde Trkler byk bir ate yakm, Ermenileri o atein
iine atyorlard. Annemi tutup atee attlar. Biz, ben ve ablam baladk barmaya; annemi
atein iinden kurtaramadk [Sv. 2000. Gth. 200, sayfa 336-337].
Ondan sonra, soykrmdan kurtulan bu kii ayn znt ve gzyalaryla, hkra hkra kendi
besteledii uzun at sylemeye balad; biz bu attan bir blm aktaryoruz [orijinali
Ermenicedir]:
Afyondan ktk,
zmir ehrine geldik,
Sevgili anam bulamadm,
Hngr hngr aladm.
Ah sevgili anacm! Bizi aldattlar,
Beni senden ayrdlar,
Seni de atee attlar,
Cayr cayr yaktlar!
[Sv. 2000. Gth. 467, sayfa 433].
inden klmaz ve lmcl bir durum hkm sryordu; arkada ate vard, nde ise su.
Kargaann hkm srd o cehennemden sadece, ellerinde kalm son altnlar ve taklar
hayatlarn kurtarmak iin Trklere verenler kurtuluyorlard. Ellerinde hibir imkn
bulunmayanlar ise, yzerek akta demirlemi Avrupa bandral gemilere ulamak iin lm
68
hie sayarak denizin dev dalgalar arasna atlyorlard. O gemiler evsiz barksz Ermenileri
bilinmeyen istikametlere gtreceklerdi [arknn orijinali Ermenicedir]:
Oradan katk Yunanistana,
Birou da Fransaya gitti,
Dierleri ise Msra;
Bylece daldk her tarafa.

[Sv. 2000. Gth. 468, sayfa 433].
Bylece tarihsel bir gereklik olarak Ermeni Diasporas ortaya kt.
Geleneksel Ermeni sanatkrlarn ustal ve hnerli Ermeni kadnlarn yapt gzel elileri ve
dokuduu hallar yabanclarn hayranln kazansa dahi, vatan toprandan koparlm
Ermeni muhacirler yabanc lkelerin dillerini ve kanunlarn bilmediklerinden, ucuz igc
olmaktan teye gidemiyorlard. Asimilasyon, yozlama ve zellikle de isizlik korkusu
gebe Ermenilere rahat vermiyordu [arknn orijinali Ermenicedir]:
Gurbet ellere dmz,
Alarm hasretle, hasretle!
Ermeni sorunu abuk zlseydi keke,
Sabreyle gnlm sabreyle!
Sevin, alama zntyle,
Ayan salam bas yere,
Yaknda duyarsn g haberini,
Sabreyle gnlm, sabreyle!
[Sv. 2000. Gth. 567, sayfa 456].
Birbirini takip eden g kervanlaryla evsiz ve vatansz kalm bat Ermenilerinin Dou
Ermenistana dn balar; nce 1920-1930 yllarnda stanbul, Fransa ve Yunanistandan,
daha sonra ise 1946-1948 yllar arasnda kitlesel olarak Suriye, Lbnan, Msr, Irak, Fransa,
Yunanistan, Balkan lkeleri ve Amerikadan Vatana dnerler.
Bat Ermenileri kaybettikleri tarihi Ermenistandan 10 defa daha kk yzlml topraklara
yerleirlerken kendi tarihi memleketlerinin anlarn simgeleyen ileler ve mahalleler
yaratmakla birlikte, yknt haline gelmi evlerinin ve snm ocaklarnn verdii ac
hafzalarnda canlln korumakta ve kaybettikleri lkenin hayali yrekten gelen bir ar
eklini alm nesilden nesile aktarlmaktadr [arknn orijinali Ermenicedir]:
Umudun kaplar aldnda
Ve biz lkeye geri dndmzde,
69
Bizden zorla aldklar,
Benzersiz lkemiz Vatanmza.
Kilikyam grmek isterim,
Havas temiz, suyu berrak,
Kilikyam grmek isterim,
Manastrlar, kaleler orada oktur.
Ermeni Sorunu zldnde,
Ecdadmzn topra bize verildiinde,
Tarlalarmz sreriz,
Kylerimizi eneltiriz.
Sasunu ve Van grmek isterim,
Zeytun, Hacn ve Musa Da,
Tarson, Mara, Sis ve Ayntap,
Gzelletiririz biz mutlaka.
[Sv. 2000. Gth. 562, sayfa 454].
(. . . . . )
Ermeni Soykrmnn kesin tarihi kantlarnn, soykrmdan kurtulan grg tanklarndan elde
edip yazya dktmz 600 akn hikyenin ve dier binlerce tann anlattklarnn da
gsterdii gibi Osmanl Trkiyesinin gemii hi de erefli olmamtr.
Kharberdli [Harput] grg tan Hakob Holobikyann (1902 doumlu) kendisinin ve
hemerilerinin ektii straplar detayl bir ekilde anlattktan sonra szlerini sonulandrd
gibi: ttihat Trkler tarafndan gerekletirilen o crm hibir zaman unutulmaz ve
affedilmemelidir [Sv. 2000. Gth. 109, sayfa 222].
Kars kkenli ressam Yelena Abrahamyan (1912 doumlu) ise ac anlarn gzya dkerek
anlattktan sonra szlerini yle sonulandrd: Trkler Ermenileri katlettiklerini kabul
etmiyorlar. Trk Trktr; hangi gmlei giyerse giysin ayn Trktr. Ermeni Soykrmn
kabul etmiyorlar; peki bizim kendi gzlerimizle grdklerimiz, kulaklarmzla duyduklarmz
neydi? Daha benim grdklerim Trklerin yaptklarnn binde biri bile deildir. Trkler daha
1920 ylnda Bolevik klna brnmt. Ama Trk Trktr. Eer Trkler sularn
kabullenmezlerse onlarla bar yapmak hibir ekilde mmkn olmaz [Svazlian. Kiisel
ariv, yaymlanmam konular].
Anlatt hatralarn sonunda Idrl Evelina Kanayan (1909 doumlu) zntl, ama
kendinden emin bir tavrla yle dedi: BM temsilcileri bile gelse onlara kendi
grdklerimi anlatrm [Sv. 2000. Gth. 54, sayfa 136-137].
70
Mokktan ukas Karapetyan (1901 doumlu) ise anlarn zetleyerek yle dedi:
1915te yaplanlar hibir zaman unutulmayacak. Trkler btn bunlarn unutulmasn istiyor
ve olanlar kabul etmiyor. Ama Tanr biz Ermenilere yardmc ve adil bir hakim olsun [Sv.
2000. Gth. 52, sayfa 130].
(1900 doumlu) Kharberdli Tsiatsan Matevosyan ise sade halk diliyle unlar nerdi: (. . .
. . ) ; btn bu felaketi bamza onlar getirdi; hem memleketimizi, hem servetimizi, hem de
akrabalarmz kaybettik. Utanmazlar imdi de Ermenilerin Trkleri katlettiini iddia
ediyorlar. Altnlarmz, evlerimiz, arazilerimiz Trklere kald. (. . . . . ). Btn bu anlatlanlar
bir kitapta toplansn ki, dnyadaki insanlar okuyup kimin haksz, kimin hakl, kimin zarar
grm olduunu anlayabilsinler [Svazlian. Kiisel ariv, yaymlanmam konular].
Gelin grn ki, gnmzn Trk propagandas ve tarihilii Trk Devletinin uygulad
Ermeni Soykrmn insanlardan zenle saklayarak kesin tarihi kantlar tahrif etmek iin
hibir abay esirgemiyor. Onlar daha 1919 ylnda Trk devlet kurumlarnn Jn Trk
katillerine davalar almas iine giritikleri tarihi gereini dikkate almamay
denemektedirler. Daha sonra, Trkiye Cumhuriyetinin ilk Cumhurbakan olan Mustafa
Kemale kar dzenlenmi Jn Trk komplosu ortaya karldnda ise, Los Angeles
Examiner gazetesine (1 Austos 1926da) verdii demete, bizzat Mustafa Kemalin kendisi
de Jn Trkleri knayarak yle demitir: ahsm hedef alan o suikast Jn Trk, ttihat
Partisi tarafndan dzenlenmiti; o partinin, yaadklar yerlerden acmaszca kitlesel olarak
srgne gnderilen ve yok edilen bizim milyonlarca Hristiyan vatandamzn canlarnn
hesabn vermesi gerekirdi [Papazyan 2000. Sayfa 87]
yle ki, o ac tarihi olay inkr edilemez bir gerektir ve zihinlerde hi phe
uyandrmamaktadr.
stanbul niversitesi Tp Fakltesi mezunu, Trk Ordusunda doktor-subay olarak grev
yapm Sivrihisarl Hakob Papazyan (1891 doumlu) btn o insanlk d zulmleri kendi
gzleriyle grp ayrntl bir ekilde analiz ettikten sonra yle bir sonu karmtr:
Maalesef uygar devletlerden hibiri de hmanizma ynnde bir adm atmad. Dolaysyla
o devletler ister istemez Trkleri cesaretlendirmi oldu; Trkler ise Bat Ermenistanda
yaayan milyonlarca silahsz ve korumasz Ermeniyi, gen yal demeden, dnyada ei
benzeri grlmemi (. . . . . ) bir vahetle, ikencelerle ldrdler, esir aldlar, kardlar,
Trkletirdiler, boazladlar, snglediler, daraacna kardlar; o Ermenilerden bazlarn
baaa astlar ve lene dek o halde braktlar. Yzlerce insan kilise ve ahrlara hapsedip
gnlerce a, susuz brakarak onlara eziyet ettikten sonra zerlerine petrol dkp diri diri
yaktlar. Saysz insan Frat Nehrinde bodular. Srgn yollarnda, kk ocuklar yolun
her iki yanna canl canl boazlarna kadar gmerek ldrdler; srgn edilenleri ise onlar
grp dehete kaplsnlar ve ar derecede ac eksinler diye bilinli olarak ayn yoldan
geiriyorlard. Yolda hamile kadnlarn karnlarn sngyle deiyor, ergen bakire kzlarn
rzna geip kadnlar haremlerinde cariye olarak kullanmak zere karyor, ocuklar ve
yallar slam kabul etmeye ve sadece Trke konumaya zorluyorlard Ermeni Milleti
tecrit edilmi ve trajik bir durumdayd. Ermeniler tarihi vatanlarn kaybettiler. Milyonlarca
Ermeni acmaszca ehit edildi. Btn bunlar uygar insanln gzleri nnde, onlarn bilgisi
71
dahilinde ve izniyle cereyan etti. Byk devletler gelecekteki maddi karlar uruna Pilates
roln oynad. ster istemez, Trk denilen o Boz Kurda, silahsz ve korumasz Ermeni halknn
milyonlarca evladna istedii gibi eziyet edip onlar parampara etmesi iin izin verdi.
Bylece Ermeni Milletine kar uygulanan soykrma su orta olarak Trkleri
cesaretlendirdi [Svazlian. Kiisel Ariv, yaymlanmam konular]
Ayntapl Pargev Makaryan (1915 doumlu) ise unlar ekledi: Byk devletler Ermenileri
kandrp Kilikyay Trklere verdi. Zeytun, Adana, Sis, Mara, Kilis, Ayntap, Urfa, Kamurc ve
baka ehirler Ermenilerden tamamen arndrld. Bizi de Kilikyadan ayrlmaya zorladlar.
Biz Vatanmz terk etmeye mecbur kaldk. 1922de de zmir Faciasn dzenlediler;
Ermeniler ve Rumlar ateten kaarak denize atld. Kim kendini kurtarabildiyse baka
lkelere gitti. Bylece Trkiyeyi Hristiyanlardan arndrdlar. Trkiye, Bat Ermenistan ve
Kilikyayla birlikte Trklere kald [Svazlian. Kiisel ariv, yaymlanmam konular].
Maalesef uluslararas toplum da 20nci yzylda uygulanm ilk soykrm olan Ermeni
Soykrmn zamannda knamad ve bunun mantksal bir devam olarak nce Faizm dodu;
gnmzde ise ne ekilde ortaya kaca ngrlemeyen ve btn dnya iin feci bir tehlike
oluturan uluslararas terr; zira, cezasz kalm sular insanla zarar vererek
tekrarlanmaktadrlar.
Bylece, hayatta kalan grg tanklarnn anlatt, hibir iz brakmadan yok olmaktan
kurtulan anlar ve tarihi nitelie sahip arklar, tarihin kavranmas asndan tadklar nem
nedeniyle Ermeni Soykrmna ve o soykrm mteakiben cereyan etmi tarihsel olaylara
halkn kulland basit dille k tutan tank hikyeleri haline gelip, inanlr, objektif ve
olaylar kaydeden belgeler olmaktadrlar. Onlar sadece gemi hakknda hikyeler olmayp,
ayn zamanda gelecee dnk uyarlardr.
Ermeni Soykrmnn btn tarihsel akn ve masum ehitler ile kaybedilmi lke hakknda
soykrmdan kurtulmu grg tanklarnn anlatt gerek olaylara dayanan, belge nitelii
tayan hikyeleri bu aratrmayla ortaya koymak ve bilimsel evrelerde yaymak ite bu
yzden ayr bir nem kazanmaktadr; zira SOYKIRIM, nce tanklarn verdii ifadelerle
aydnlanmas gereken BR SUTUR. En byk tank ise Halkn kendisidir. Ve aclarla
hayatta kalan Halk trajik gemiini anlatm ve hala da anlatmaya devam etmektedir. O
gemi, Ermeni Ulusunun gemii, onun tarihidir; dnyann ve insanln adil yargsna
teslim edilmesi gereken, onun toplumsal tarihsel hafzasdr.
Daha nce de belirtildii zere, 1919da Jn Trk Hkmetinin liderlerini ilk knayan Trk
Hkmetinin kendisi olmutur. Daha sonra, baz lkeler ve rgtler 20inci yzyln ilk
soykrmn, Ermeni Soykrmn resmen tanmlardr: Arjantin (1985te), Uruguay
(1985te), Birlemi Milletler nsan Haklar Komitesi (1985'te), Avrupa Birlii (1987de),
Kbrs (1990da), Rusya Federasyonu (1995te), Kanada (2004te), Yunanistan (1996da),
Lbnan (1997de), Belika (1998de), sve (2000 ylnda), Fransa (2001de), svire
(2003te) ve ABDnin 36 eyaleti. Bu sre halen devam etmektedir ve devam da edecektir;
zira her eyi kendi adyla anmak gerekmekte olup 21inci yzyla girmi, mkemmele ve
72
demokrasiye ulamay hedeflemi insanln vicdan ve zellikle de tarihsel gerekler bunu
zorunlu klmaktadrlar.
Dolaysyla, ilerleme yolunda gayret sarf eden Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti iin, hem
yazl hem de szl kantlara dayanan, ispatlanmasna gerek olmayan ve Ermeni Soykrm ad
verilen doruluu apak ortada o tarihi gerei kabul etme cesaretini gstermenin zaman
gelmitir.




3
Yazya dktmz eitli Trke leheleriyle anlatlm anlarda Trke dilbilgisi ve
telaffuz kurallarndan sapmalara veya Ermenice kelimelere ve morfemlere rastlamak
mmkndr. Soykrmdan kurtulanlarn aktard bilgileri bozmadan saklamak amacyla
onlarn szl anlatmna sadk kaldk (V. S. ) Buna rnek olarak, "Allah'dan", "okdr", vb.
szcklerin grg tanklar tarafndan sylendikleri ekilde, deitirilmeden aktarlmasn
gsterebiliriz (Tercme eden).

4
Hakob Papikyan o tarihi Raporunu bitirir bitirmez Jn Trkler onu zehirleyerek ldrmeyi
baardlar ve rapor yaymlanmad. Yazarnn lmnden sonra raporun msveddesi
Ermeniceye tercme edilerek 1919 ylnda stanbulda yaymland.

5
Trke arkda Ermenice Mayrik [Anne] kelimesi kullanlmtr. .

7
1908 ylnda kabul edilen Osmanl Anayasasn kastediyor. O Anayasa Trkiyede yaayan
btn halklara, din ve millet ayrm yapmakszn, formalite icab, zgrlk, Adalet,
Kardelik, Eitlik sz veriyordu.

8
Trke arkda Ermenice Mayrik kelimesi kullanlmtr.

9
Ermeni soyad.

10
Ermeni ismi.

11
Delikli ta: Ermeni ky evinin giriine yakn bir yerde, atn yularn balamak iin duvara
mhlanm ta halka. .

12
han: Nikoayos Poosi Mikayelyan (1881-1915), Ermeni kurtulu hareketinde yer alr.
Trk makamlaryla mcadeleye girierek Van Ermenilerinin karlarn savunmu, eitim
iine hz vermitir. Nisan aynda yaplan Van savunmas ncesinde vali Cevdet Paann
emriyle ldrlmtr.

13
Lao: Sasun lehesinde ve dier lehelerde kz ya da erkek evlatla konuurken kullanlan,
sevgi ifade eden bir szck.

14
Trke arkda Ermenice Zatik-Kiraki [Paskalya-Pazar] szckleri kullanlmtr.

15
Srgn yeri Deir-es-Zor.

73
16
Trke arkda Ermenice hzor [kudretli] kelimesi kullanlmtr. .

17
Deir-es-Zorun yaknndan geen bir rmak.

18
Trke arkda Ermenice mayrik [anne] kelimesi kullanlm ve tekrarlanmtr.

19
Cemal Paa (1872-1922): Trk devlet adam; ttihat ve Terakki Cemiyetinin
liderlerinden; Jn Trklerin liderlik Troykas mensubu ve Ermeni Soykrmnn balca
sorumlularndan.

19a
Ermenice Frat.

20
Trke arkda Ermenice get [nehir] szc kullanlmtr.

21
Trke arkda Ermenice kpek kelimesi kullanlmtr.

22
Trke arkda Ermenice kamavor(lar/ner) [gnlller] szc kullanlmtr.
74
YAZAR HAKKINDA

Etnolog, folklorcu VERJINE SVAZLIAN, 1934 ylnda Kahirede (Msr), kendisi de
Ermeni Soykrmndan kl pay kurtulmu, yazar ve toplum adam Karnik Svazliann
ailesinde dnyaya geldi.
1947de, ebeveyniyle birlikte vatan olan Ermenistana dnd.
1956da, Kh. Abovian Devlet Pedagoji Enstitsnn Ermenice Dili ve Edebiyat
blmnden stn baaryla mezun oldu.
1955ten itibaren, kendi inisyatifiyle, Bat Ermenistandan, Kilikyadan ve Anadoludan zorla
srgne gnderilip sonra Emenistana dnenler tarafndan aktarlm eitli lehelerdeki
folklor kalntlarn yazya dkmeye balayp tamamen kaybolmaktan kurtard. Ayn zamanda
da Ermeni Soykrmnn hayatta kalan grg tanklar tarafndan anlatlan anlar ve sylenen
tarihsel nitelikli arklar kaleme ald.
1958den itibaren, Ermenistan Bilimler Akademisine bal M. Abeyan Edebiyat
Enstitsnde almaya balad. Lisans sonras eitimi srasnda, M. Abeyann burslu
rencisi oldu (akademisyen K. Melik-Ohancanyann bilimsel liderliinde).
1961den beri, Ermenistan Ulusal Bilimler Akademisine bal Arkeoloji ve Etnografya
Enstitsnde ve 1996dan beri de Ermenistan Cumhuriyeti Ulusal Bilimler Akademisine
bal Ermeni Soykrm Mze-Enstitsnde almaktadr.
Adaylk tezini 1965te, doktora tezini de 1995te verdi.
lke iinde ve uluslararas alanda dzenlenen baz konferanslara katld ve folklor, etnografya
ve Ermeni Davas konulu konumalar yapt.
Anavatanda ve Diasporada yaymlanm baz bilimsel makaleler de kaleme almtr.
75

YAYIMLANMI ESERLER
Sarkis Haykuni. Kyankn u gords [Sarkis Haykuni. Life and Work]. Hay asgagrutyun yev
banahyusutyun [Ermeni Etnografyas ve Folkloru]. Cilt. 4. Yerevan, ESSC BA Yaynevi,
1973 (Ermenice).
Artsakh-Utik. Hay joovrdakan hekyatner [Ermeni Halk Hikyeleri]. Cilt. 6. Yerevan,
ESSC BA Yaynevi, 1973 (Ermenice).
Taron-Turuberan. Hay joovrdakan hekyatner [Ermeni Halk Hikyeleri]. Cilt. 12.
Yerevan, ESSC BA Yaynevi, 1984 (Ermenice).
Musa Ler [Musa Da]. Hay asgagrutyun yev banahyusutyun [Ermeni Etnografyas ve
Folkloru]. Cilt. 16. Yerevan, ESSC BA Yaynevi, 1984 (Ermenice).
Kilikia. Arevmtahayots banavor avandutyun [Kilikya. Bat Ermenilerinin Szl
Gelenekleri]. Yerevan, EC UBAnn "Gitutiun" Yaynevi (Ermenice).
Meds Yeern. Arevmtahayots banavor vkayutyunner [Byk Soykrm. Bat
Ermenilerinin Sunduu Szl Kantlar]. Yerevan, EC UBA "Gitutiun" Yaynevi, 1995
(Ermenice).
Meds Yeern arevmtahayots huapatumnerum yev turkalezu yergerum [Bat
Ermenilerinin Hatralarnda ve Trke arklarnda Byk Soykrm]. Yerevan, EC UBA
"Gitutiun" Yaynevi, 1997 (Ermenice).
Genotsid v vospominaniiakh i turkoiazychnikh pesniakh zapadnykh armian [Bat
Ermenilerinin Hatralarnda ve Trke arklarnda Byk Soykrm]. Yerevan, EC UBA
"Gitutiun" Yaynevi, 1997, (Rusa).
Van-Vaspurakan. Hay joovrdakan hekyatner [Ermeni Halk Hikyeleri]. Cilt. 15.
Yerevan, EC UBA "Gitutiun" Yaynevi, 1998 (Ermenice).
The Armenian Genocide in the Memoirs and Turkish-Language Songs of the Eyewitness
Survivors. Yerevan, "Gitutiun" Publishing House of the NAS RA, 1999.
Bolsahayots banahyusutyun [stanbul Ermenilerinin Szl Gelenekleri]. Yerevan, EC
UBA "Gitutiun" Yaynevi, 2000 (Ermenice).
Hayots tseaspanutyun. Akanates veraproneri vkayutyunner [Ermeni Soykrm. Hayatta
Kalan Grg Tanklarnn Anlattklar]. Yerevan, EC UBA "Gitutiun" Yaynevi, 2000
(Ermenice).
Hayots tseaspanutyun yev patmakan hioutyun [Ermeni Soykrm ve Tarihsel Hafza].
Yerevan, EC UBA "Gitutiun" Yaynevi, 2003 (Ermenice).
The Armenian Genocide and the Historical Memory. Yerevan, "Gitutiun" Publishing House
of the NAS RA, 2004.
76

DLLER
1985te, ESSC BA Prezidyumunun Takdirnamesine layk grlmtr.
Ayn yl ierisinde, Musa Dal Yurttalar Genel Dernei ona "erefli Musa Dal" Altn
Madalyasn vermitir.
1992de, "Zeytun" tarih-kltr dernei ona "erefli Zeytunlu" nvann vermitir.
1999da, "Van-Vaspurakan" Yurttalar Dernei ona "erefli Vaspurakanl" nvann verdi.
24 Nisan 2000 tarihinde, Ermeni Soykrmnn 85. Yldnm vesilesiyle Ermeni
Sorununun tarihesi, Ermeni Soykrm ve Diaspora Ermenileri konulu bilimsel aratrmalar
iin Ermenistan Cumhuriyeti Ulusal Bilimler Akademisi Prezidyumunun "eref
Diplomas"yla dllendirildi
2002 ylnda, Tekeyan Kltr Dernei tarafndan kendisine "Haykaen Uzunyan" edebiyat-
filoloji dl verildi.
2003te, Ermenistan Cumhuriyeti Ulusal Bilimler Akademisi Prezidyumu ve "Ermenilere
Kar Samimi Olanlar" Uluslararas Komitesi kendisini "Ermeni Soykrmnn knanmas ve
insanseverlik ilkelerinin yerletirilmesine ynelik faaliyetler iin verilen Fridtjof Nansen
Hatra Madalyas"yla taltif etti.
77

KAYNAKA

Adalian, Rouben. (1995). Remembering and Understanding the Armenian Genocide.
Yerevan.
Akam, Taner. (1997). The Genocide of the Armenians and the Silence of the Turks. Toronto.
Amerikyan despan Henry Morgenthaui huer yev Haykakan Eerni gatnikner [Amerikan
Bykelisi Henry Morgenthaun Hatralar ve Ermeni Soykrmnn Srlar]. (1990).
Yerevan (Ermenice).
Andreassian, Tigran. (1935). Zeytuni taragrutyun yev Suedio apstambutyun [Zeytundan
Srgn ve Suedia syan]. Halep (Ermenice).
Antonian, Aram. (1921). Meds vocir [Byk Crm]. Boston (Ermenice).
Aram, Aspet. (1961). Drvagner Hacno herosamarten [Kahraman Hacn Muharebesinden
Blmler]. Beyrut (Ermenice).
Armenian Genocide. Resource Guide. (1988). Washington.
Arzumanian, Makich. (1969). Hayastan. 1914-1917 [Ermenistan. 1914-1917]. Yerevan
(Ermenice).
Bardakjian, Gevorg B. (1985). Hitler and the Armenian Genocide. Cambridge.
Barseghian, Lavrenti. (2001). Hayots tseaspanutyan hraparakaynoren datapartman yev
canaman jamanakagrutyun (1915-2000) [Ermeni Soykrmnn Kamuoyu nnde
Knanmasnn ve Tannmasnn Kronolojisi (1915-2000)]. Yerevan (Ermenice).
Boghossian, K. P. (1942). Hacni nthanur padmutyun [Hacnn genel tarihi]. Los Angeles
(Ermenice).
A Crime of Silence. The Armenian Genocide. Cambridge, 1985.
Dadrian, Vahakn. (1991). Documentation of the Armenian Genocide in Turkish Sources.
London.
Dadrian, Vahakn. (1995). Haykakan tseaspanutyun hetpaterazmyan osmanyan
khorhrdaranin mec [Ermeni Soykrm sava sonras Osmanl Meclisinde] Paykar
[Mcadele]. No. 4, Yerevan (Ermenice).
Dadrian, Vahakn. (1995). The History of the Armenian Genocide. Ethnic Conflict from the
Balkans to Anatolia to the Caucasus. Providence, Oxford.
Fein, Hellen. (2000). Denying Genocide. From Armenia to Bosnia. London.
Galoustian, Grigor. (1934). Mara kam Germanik yev heros Zeytun [Mara veya Germanik ve
Kahraman Zeytun]. New York (Ermenice).
78
Gushakjian, Martiros. (1970). Huamatyan Musa Leran [Musa Da Hatralar Kitab].
Beyrut (Ermenice).
Guttmann, Joseph. (1948). The Beginning of Genocide. New York.
Hambarian, Azat. (1990). Arevmtahayeri 1915 t. kotoradsner yev inknapatpanakan marter
[1915 ylnda yaplan meru mdafaa muharebeleri ve bat Ermenilerine ynelik katliamlar].
Yerevan (Ermenice).
Haykaz, Aram. (1957). apin-Garahissarn u ir herosamart [ebinkarahisar ve
ebinkarahisar muharebesi]. New York (Ermenice).
Haykuni Sarkis. (1895). Korads u moratsvads hayer. Trapizoni hay-mahmedakan gyuern u
nrants avandutyunner [Kaybolmu ve unutulmu Ermeniler. Trabzonun Ermeni-Mslman
kyleri ve onlarn gelenekleri]. "Ararat. " Vaarapat (Ermenice).
Hiatakaran nvirvads Vaspurakani 1890-i ev 1915-i herosamarterun [Vaspurakanda
1890da ve 1915te yaplan kahramanca muharebelere adanm edebi ant]. (1945). Kuzey
Amerika (Ermenice).
Huamatyan Meds Yeerni [Byk Felaketin Yldnm Kitab]. (1965). Beyrut (Ermenice).
Hovannisian, Richard G. , ed. (1988). The Armenian Genocide in Perspective. New
Brunswick, Oxford.
Hovannisian, Richard G. (1997). Denial of the Armenian Genocide with Some Comparisons
to Holocaust Denial. Australia.
Hovhannisyan, Nikolay. (2002). The Armenian Genocide: Armenocide. Causes, Commission,
Consequences. Yerevan.
Jizmejian, Manuk. (1930). Patmutyun amerikahay kaakakan kusaktsutyants. 1890-1925
[Amerikan Ermeni Siyasi Partilerinin Tarihi. 1890-1925]. Fresno (Ermenice).
Karapetian, Mher. (1998). Hayots 1915-1916 tvakanneri tseaspanutyan hartser hay
patmagrutyan mec [Ermeni tarihiliinde, 1915-1916 yllarnda uygulanm Ermeni
Soykrmna bal sorunlar]. Yerevan (Ermenice).
Keleshian, Missak. (1949). Sis-Matyan [Sis Hakknda Kitap]. Beyrut (Ermenice).
Kirakossian, John. (1965). Aracin hamakharhayin paterazm ev arevmtahayutyun [Birinci
Dnya Harbi ve Bat Ermenileri]. Yerevan (Ermenice).
Kirakossian, John. (1983). Yeritturker patmutyan datastani arac [Jn Trkler Tarihin
Mahkemesi nnde]. Yerevan (Ermenice).
Kloian, Richard D. (1985). The Armenian Genocide. News Accounts from the American Press
(1915-1922). Berkeley.
Kuper, Leo. (1981). Genocide: Its Political Use in the Twentieth Century. New Haven,
London.
79
Lazian, Gabriel. (1946). Hayastan yev Hay Dat (Vaveragrer) [Ermenistan ve Ermeni Davas
(Belgeler)]. Kahire (Ermenice).
Mesrob, Levon. (1952, 1955). Der-Zor [Deir-es-Zor]. Vol. A, B. Paris (Ermenice).
Nersissian, Mkrtich. (1991). Hayeri tseaspanutyun osmanyan kaysrutyunum (Pastatteri ev
nyuteri joovadsu) [Osmanl mparatorluunda Ermeni Soykrm (Belge ve materyal
koleksiyonu)]. Yerevan (Ermenice).
Papazian, Avetis. (1988). Hayeri tseaspanutyun st yeritturkeri datavarutyan pastatteri
[Jn Trk Davalarnn Belgelerine Gre Ermeni Soykrm]. Yerevan (Ermenice).
Papazian, Avetis. (2000). Tseaspanutyun yev goyatevman paykar [Soykrm ve hayatta
kalma sava]. Yerevan (Ermenice).
Papikian, Hakob. (1919). Adanayi Yeern. "Teekagir" [Adana katliam. "Rapor"]. stanbul
(Ermenice).
Pinon, Ren. (1916). La suppression des Armeniens. Mthode allemande travail turc. Paris.
Poghosian, Haykaz M. (1969). Zeytuni Patmutyun [Zeytunun Tarihi]. Yerevan (Ermenice).
Porter, Jack Nusan, ed. (1982). Genocide and Human Rights. A Global Anthology. Lanham,
New York, London.
Sahakian, A. (1955). Dyutsaznakan Urfan yev ir hayordiner [Kahraman Urfa ve Ermeni
Evlatlar]. Beyrut (Ermenice).
Sahakian, Rouben G. (1970). Turk-fransiyakan haraberutyunner yev Kilikian 1919-1921 tt.
[1919-1921 yllar arasnda Trk-Fransz ilikileri ve Kilikya]. Yerevan (Ermenice).
Sarafian, Gevorg. (1953). Patmutyun Antepi Hayots [Ayntap Ermenilerinin Tarihi]. Vol. A,
B. Los Angeles (Ermenice).
Svazlian, Verjin. (1984). Musa Ler. "Hay azgagrutyun yev banahyusutyun" [Musa Da.
"Ermeni Etnografyas ve Folkloru"]. Cilt. 16, Yerevan, ESSC BA Yaynevi (Ermenice).
Svazlian, Verjin. (1994). Kilikia. Arevmtahayots banavor avandutyun [Kilikya. Bat
Ermenilerinin Szl Gelenekleri]. Yerevan, EC UBAnn "Gitutiun" Yaynevi (Ermenice).
Svazlian, Verjin. (1995). Meds Yeern. Arevmtahayots banavor vkayutyunner [Byk
Soykrm. Bat Ermenilerinin Sunduu Szl Kantlar]. Yerevan, EC UBA "Gitutiun"
Yaynevi (Ermenice).
Svazlian, Verjin. (1997). Meds Yeern arevmtahayots huapatumnerum yev turkalezu
yergerum [Bat Ermenilerinin Hatralarnda ve Trke arklarnda Byk Soykrm].
Yerevan, EC UBA "Gitutiun" Yaynevi (Ermenice).
Svazlian, Verjin. (1997). Genotsid v vospominaniiakh i turkoiazychnikh pesniakh zapadnykh
armian [Bat Ermenilerinin Hatralarnda ve Trke arklarnda Byk Soykrm]. Yerevan,
EC UBA "Gitutiun" Yaynevi (Rusa).
80
Svazlian, Verjin. (1999). The Armenian Genocide in the Memoirs and Turkish-Language
Songs of the Eyewitness Survivors. Yerevan, "Gitutiun" Publishing House of the NAS RA.
Svazlian, Verjin. (2000). Hayots tseaspanutyun. Akanates veraproneri vkayutyunner
[Ermeni Soykrm. Hayatta Kalan Grg Tanklarnn Anlattklar]. Yerevan, EC UBA
"Gitutiun" Yaynevi (Ermenice).
Svazlian, Verjin. (2003). Hayots tseaspanutyun yev patmakan hioutyun [Ermeni
Soykrm ve Tarihsel Hafza]. Yerevan, EC UBA "Gitutiun" Yaynevi (Ermenice).
Svazlian, Verjin. Personal archive. Unpublished materials.
Temirian, A. (1956). Kessab (1909-1946) [Kessab (1909-1946)]. Beyrut (Ermenice).
Terzian, S. H. (1956). Hacni utamsya dyutsaznamart [Sekiz Ay Sren Hacn Muharebesi].
Buenos-Aires (Ermenice).
Torossian, Shmavon T. (1987). Kilikyayi hayeri azgayin azatagrakan arjumner 1919-1920
tt. [1919-1920 tarihlerinde Kilikya Ermenilerinin Ulusal Kurtulu Hareketleri]. Yerevan
(Ermenice).
Tumanian, Hovhannes. (1959). Yerkeri joovadsu [Eserler Dizisi]. Cilt 6. Yerevan
(Ermenice).
Vou, P. du (1954). La passion de la Cilicie. 1919-1922. Paris.
www. geocities. com/vsvaz333/ (Verjin Svazliann nternet sayfas).
Copyright 2004 V. Svazlian. Her hakk mahfuzdur.
Bu kitap Internet'te sadece ermeni. org ve ermeni. hayem. org sitelerinde yaymlanmak zere
tercme edilmitir.
Translated by Tigran Basmajian with the written permission of the copyright holder. Turkish
translation Tigran Basmajian.
This text cannot be republished, reprinted or reproduced in any other manner without a
PRIOR written permission by Tigran Basmajian