Türk Ve Türklük

TRK YURDU
308. Say, Nisan 2013

ZEL DOSYA
Trk ve Trklk
DJTAL KOPYA
(SAYFA: 4 43)
DOSYA Trk ve Trklk Kavramlar Ahmet B. Ercilasun .................................................................................................. 4
DOSYA Trk ile lgili Baz Gerekler Tuncer Baykara .......................................................................................................9
DOSYA Tarihte Trk Ad Salim Koca .............................................................................................................................. 12
DOSYA XV.-XVI. Yzyl Osmanl Kroniklerinde Trk Kavram Mehmet z .................................................................... 17
DOSYA Trk Tarihinin Derinlii Ahmet Taal ...............................................................................................................23
DOSYA Trkle ve Trklkle Neyin Kavgas? Fahri Unan .............................................................................................. 25
DOSYA Trk, Trkler ve Trk Milleti Yunus Ko .............................................................................................................29
DOSYA Trk Meselesi Saadettin Y. Gme ..................................................................................................................32
DOSYA Kitlelerin Trk Kimlii zerindeki Aymazl ve Batc Darbeler Feyzullah Erolu ............................................ 34
DOSYA Anadolu Trk Kimliinin Metafzik Anlam Sleyman Eryiit ............................................................................ 37
DOSYA Milliyetilik anda Trk Kimlii: Alg ve Kurgu Hseyin Sadolu ................................................................. 40
4 TRK YURDU NSAN 2013 SAYI: 308
B
ir bakalm, Trk ne zamandan beri varm?
e 1126da yazlm bulunan Mcmel-t-
Tevrhten balayalm. Trklerin neseb-
leri ve onlarn dou hududunda zikri hakknda
balkl blmde yle deniyor: Nuh peygamber
Tufandan sonra yeryzn ocuklar arasnda
paylatrnca Ceyhun tarafn, hepsini Yfese
verdi. (Yfesin) yedi olu vard ikincisinin ad
Trk idi. (een 1998: 30).
Demek ki bu Arapa kaynaa gre Trk, Nuh
peygamberin torunudur.
imdi de 1077de yazlan Dvnu Lugtit-
Trke bakalm: Trkler aslnda yirmi boydur.
Bunlarn hepsi Nuh peygamberin olu Yfes olu
Trke dayanr (Kgarl Mahmud, el yazmas
2008: 20).
Demek ki yine Arapa, fakat bir Trk tarafn-
dan yazlm bu kaynaa gre de Trk, ayn ekil-
de Hz. Nuhun torunudur.
Bakalm, Farslarn destan ehnme ne diyor?
ehnmeye gre Farslarn ilk atas Keymers
idi. Sonra srasyla Siymek, Heng, Tahmers,
Cemd ve Firdn gelir. Bu destandaki ilk ata
Keymers bir bakma demin karldr; Firdn
da Nhun karl. Firdnun olu olur: Selm,
Tr, rec. Farslar recden, Trkler Trdan ge-
lir. Firdn dnyay olu arasnda paylatrr
ve Trn lkesini Tra verir. Bunu, ehnmeyi
1510da Trkeye eviren erfden takip edelim:
kinci ogl kim Tr-d ad
Ona dah olur hsl murd.
Virr Trn koldur n Mn
karur gge tazm ile adn.
Semerkanddan anaru (tesi) Trk Ttr
Ana Trn dirler, bilgil iy yr!
Virr badan baa Trn Tra
Ki beglik ide, vara, hkm sre.
(Kltral-Beyreli 1999: 101).
Trun olu Bieng, onun da olu Efrsiybdr.
ran ordusuyla kar karya gelen Efrsiybn or-
dusu yine erf tercmesine gre yle anlatlr:
Gelr ol kadar Trkn erisi
Ki rn gelmedi Trkn yars.
(Kltral-Beyreli 1999: 269).
Efrsiybdan itibaren Trk ad ehnmede
yzlerce defa geer. Gerek Akhunlarla gerek Kk-
trklerle yaplan mcadelelerde Farslarn dma-
n daima Trk kelimesiyle ifade edilir. Hakanlar da
Hkn- Trk olarak anlr.
imdi de bir in kaynana bakalm. 629 tari-
hinde yazlm bulunan Chou-shuya:
Tu-kelerin (Trklerin ABE) atalar, Hiung-
nularn kuzeyinde bulunan So-Devletinden gel-
mektedir. Kabilenin ef on yedi erkek kardei olan
A-pang-puydu; bir dii kurt tarafndan dnyaya ge-
len erkek kardelerden birinin ad -i-ni-i-tudur.
Kardelerin hepsi, A-pang-pu ile erkek kardele-
ri, uzuvlar eksik dnyaya gelmilerdi, bu yzden
sonunda devletleri (bakalar tarafndan) saldrya
Dosya: Trk ve Trklk
AHMET B. ERCLASUN
TRK
VE TRKLK KAVRAMLARI
SAYI: 308 NSAN 2013 TRK YURDU 5
urayarak ykld, yok edildi. Fakat bir peri, -i-ni-
i-tuya dokunarak onu yle bir yetenekle donatt
ki yamurlar yadrabiliyor, rzgrlar estirebiliyor-
du. ki kadnla evlendi. Rivayete gre kadnlardan
biri yaz tanrsnn dieri ise k tanrsnn kzyd.
lerinden biri drt olan ocuk dnyaya getirdi.
Olanlardan biri beyaz bir kuuya dnt. Die-
ri, A-fu ile Kien nehri arasnda kalan topraklarda
bir devlet kurdu. Devlete Ki-ku denildi. nc
olu u- nehri kysnda hkm srmekteydi,
drdncsyse Tsien-Sse-u--i Dann ya-
macnda yayordu. Bu olan drt ocuktan en
byyd. Bu dan tepesinde A-pang-pu kabi-
lesinin baka kollar da yayordu. Oralarda hava
ok souk olduundan, olanlarn en by, ka-
bile insanlarnn snmalar ve hayatta kalabilme-
leri iin ate yakyordu. Bylece hayatta kalmay
baardlar ve en byk olan reis tayin ederek,
ona Tu-ke adn verdiler (Liu 2006: 14-16).
Tu-ke, Trk kelimesinin incedeki telaffuzu-
dur. Demek ki bu efsanede Trk, Asya Hunlar d-
nemine kadar geri gitmektedir. te yandan Arap
ve Fars kaynaklarndaki oul arasnda lkeyi
paylatrma burada da vardr. Yani Nuh peygam-
ber ile Firidunun karl bu efsanede -i-ni-i-
tudur.
imdi bir de Trke yazlm Trk kaynana
bakalm. 1660 ylnda Eblgazi Bahadr Han ta-
rafndan aatay Trkesiyle kaleme alnm
ecere-i Terkimede yle denir: Ondan sonra
Nuh Peygamber olunun her birini bir yere
gnderdi. Hm adl olunu Hindistan lkesine
gnderdi. Sm adl olunu ran memleketine gn-
derdi ve Yfes adl olunu Kuzey Kutbu tarafna
gnderdi (Yfesin) sekiz olu var idi. ocuk-
lar pek ok olmutu. ocuklarnn adlar unlar-
dr: Trk, Hazar, Saklap, Rus, Ming, in, Kimeri,
/ Trih. Yfes lecei srada byk olu Trk
yerine oturtup dier ocuklarna dedi ki: Trk
kendinize padiah bilip, onun sznden kmayn,
dedi. (Ergin, 1001 Temel Eser: 23).
slam kaynaklarnn ounda olduu gibi bura-
da da Trk, Nuhun torunu olarak grlmektedir.
Grld gibi din inanlarda, efsane ve des-
tanlarda Trk, ilk insanlara kadar gtrlmektedir.
Tarih kaynaklara gelince. M ikinci bine ait ivi
yazl Smer ve Akat metinlerinde geen Turki,
Turukku gibi kelimeler baz aratrclar tarafndan
Trk ile ilikilendirilir. Tevratta geen Togarma ke-
limesi de genellikle Trk olarak kabul edilir. M
birinci bine ait Hint kaynaklarndaki Turukha / Tu-
ruka kelimelerini de Trk ile ilgili bulanlar vardr.
Herodotta geen Targita sz de Trk ile ilikilen-
dirilmitir. Milattan sonraki ilk yzyllara ait eski Yu-
nan / Roma kaynaklarndaki baz kelimelerin Trk
ile ilikili olmas ok daha muhtemeldir. Eserini
MS 43 ylnda yazan Latin corafyacs Pompo-
nius Melada geen Turcae, yine birinci yzyla ait
Pliniusun eserinde geen Tyrcae, Denis Sinora
gre Trk ile ilgilidir (Baykara 2006: 116-120).
Trk kelimesinin hibir pheye yer brak-
makszn tarih kaynaklarna girii VI. asr, yani
Kktrkler dnemidir. in tarihlerinden 629 tarihli
Cou-u, 636 tarihli Sui-u ve VIII. asra ait Tang-
uda Trk balyla zel blmler vardr. Trk
kelimesinin incesi Sinologlar tarafndan Tu-kyu
/ Tu-cue / Tu-ke gibi ekillerde yazlmaktadr
(Liu, Taal, Gme, Togan vd.).
Bizans kaynaklar da VI. asrdan itibaren Trk
kelimesini kullanrlar. Daha stemi Kaan za-
mannda Kktrklerle elilik teatisinde bulunan
Dou Romann onlardan bahsetmesi son derece
tabiidir. Bu kaynaklarda Trk, Tourkoi olarak ge-
er. Cahiliye devri Arap airlerinden Nabigat el-
Zbyannin divannda da Turk sz vardr (Bay-
kara 2006: 127).
Kktrklerden itibaren in, Tibet, ran, Hint,
Arap, Bizans kaynaklarnn ve daha sonra Sr-
yani, Ermeni, Rus ve nihayet btn Avrupa kay-
naklarnn ilk karlatklar asrlardan itibaren
bizden Trk olarak bahsettikleri su gtrmez bir
gerektir. Hem de yzlerce eserde binlerce, belki
on binlerce defa. Burada sadece rnek verece-
im. 1655-1656da Trkiyeye seyahat eden Jean
Thvenotnun eserinden bir cmle: Bana sy-
lendiine gre birka yl nce 60 Trk, kumandan
Thomas Morosini idaresindeki Venedik ordusuna
iki ftilli tfekle burada bir ay kar koymulard.
(Thvenot 1978: 48). 1853te Trkiyeye seyahat
eden Howardn gnlnden bir ibare: Yolcu-
luumuz Tuna nehri boyunca iki gn devam etti.
Trk ordularnn mehur Moha zaferini kazan-
dklar Moha Ovasnn yanndan getik. Trk
ehirleri birbiri ard sra grnyordu. (Howard
1978: 15). imdi de Mrs. Max Mllerin 1890larda
stanbuldan yazd mektuplardan birka cmle:
Trklerin iftiharla baktklar bu yere (stanbula
ABE) komularnn bo bir mitle gz dikmi ol-
malarna hayret etmemek lzm. Hasta adam
hakknda ne sylenirse sylensin Trkn henz
lmek niyetinde olmadn gsteren birok ema-
reler var Metin ve kuvvetli olan hakiki Trk 400
seneden fazla bir zamandan beri benim dedii
bu lkeyi bakalarna vermemek iin lnceye ka-
dar savamaya kararl. (Mller 1978: 22). Sadece
birka cmle alntladm bu vb. eserlerde Trk,
Trkler szleri yzlerce defa gemektedir.
Sekizinci yzyldaki Kktrk beng talarndan
bugne kadar Trklerin kendileri tarafndan yaz-
lan binlerce eserde de Trk sz, milletimizin ad
olarak gemitir ve gemeye devam etmektedir.
te Kktrk antlarndan cmleler: Yukarda Trk
tanrs, Trk mukaddes yeri suyu yle tanzim et-
mi. Trk milleti yok olmasn diye, millet olsun diye
babam ltiri Kaan, annem lbilge Hatunu gn
tepesinde tutup yukar kaldrm olacak. (Ergin
21. bask: 13).
u satrlar da XI. asrn ikinci yarsndan,
Kgarl Mahmuddan: Biz daha nce Trkn
Allah tarafndan verilmi bir isim olduunu sy-
lemitik. Bize eyh, imam ve zhid Hseyin bin
Halef el-Kgar haber verdi ve kendisine de
bnlgarqnin haber verdiini syledi. Ona da hir
zaman hakknda yazd kitabnda bni Ebiddny
diye tannan eyh Eb Bekr el-Mugd el-Cercern,
Allahn elisine (s.a.) isnat ederek anlatm. (Pey-
gamber) dedi ki: Allah (c.a.) diyor ki benim bir or-
dum vardr; onlar Trk diye adlandrdm ve dou-
ya yerletirdim. Bir kavme kzdm zaman onlar
(Trkleri) onlara musallat ederim. Bu, dier btn
insanlara kar, onlar iin bir stnlktr. nk
onlarn adn bizzat O (c.a.) vermi; onlar en yce
ve yeryznde havas en gzel yere yerletirmi;
onlar kendi ordusu olarak adlandrmtr. Bunun
yannda onlar; gzellik, tatllk, aydn yzllk,
edep, yallara hrmet ve riayet, ahde vefa, alak-
gnlllk, yiitlik ve daha saylamayacak birok
meziyeti hak etmilerdir (Kgarl Mahmud, el
yazmas, 2008: 177).
Ali ir Nevynin 1499 ylnda yazd
Muhkemetl-Lugateynde de u satrlar var: Bi-
lindii zere Trk Sarttan (Farstan ABE) daha
pratik dnceli, daha yksek kavrayl ve yara-
dl bakmndan daha saf ve temiz yreklidir. Sart
ise Trkten bir konu zerinde kafa yorma ve ilim-
de daha hassas, marifet ve olgunluk tefekkrnde
daha derin grnr. Bu durum, Trklerin doruluk
ve iyi niyetinden, Sartlarn da ilim, fen ve hikmetin-
den bellidir. Ne var ki, dillerinde mkemmellik ve
noksanlk asndan yle ayrdrlar ki sz ve iba-
relerin ortaya konuluunda Trk Sart gemitir.
(Barutu znder 2011: 203).
Fatih devrinde, 1470lerde kpaaolu tara-
fndan yazlm Tevrh-i l-i Osmandan da baz
cmleler verelim: Ve hem bir karda var idi. Ad-
na Kalayon derler idi. Yukar srtda hisar anun
idi. imdiki zamanda Trk ana (ona - ABE) Ko-
yun Hisar derler. Bunlarun hisarnun zerine Trk
vard Ol zamanda cemi vilyeti Trk alm idi.
Trk kim Rum Eline gedi, ol kfr hi at arkasn-
dan inmedi (Atsz 1949: 116, 119, 125). Bu eseri
ilm olarak yaymlayan Atsz, eserin sonuna bir de
simler Cetveli koymutur. Oradan Trk kelime-
sinin eserde ka defa getiini grebiliyoruz: Tam
60 defa.
imdi de pek bilinmeyen bir esere, Cellzde
Slih elebinin Trh-i Msr- Ceddine bakalm.
XVI. asrda yaam bu Osmanl air ve tarihisi-
nin Msr tarihinde de Trk, Trk (Trke), etrk
(Trkn Arapadaki okluk biimi, Trkler) keli-
meleri tam 37 defa gemektedir. Oradan da birka
cmle verelim: Burada Ben Eyybun devletleri
halel-pezr olup (Eyybler yklp ABE) Devlet-i
Mlk-i Etrk (Trk hkmdarlarnn devleti. Mem-
lkller kastediliyor ABE) tula yz tutd (do-
maya balad ABE) Seltn-i Etrkden (Trk
sultanlarndan ABE) Sultan Hasan bin Muham-
med bin Kalavun ki mehr pdiahdur (Blbl
2011: 217, 233).
XVII. yzyla gelelim ve tekrar Dou Trkl-
ne dnelim. Hve Han blgazi Bahadr Hann
1660ta aatay Trkesiyle yazd ecere-i
Terkimedeki u satrlara bakalm: Hep bilin
ki bizden nce Trke tarih syleyenler Arapa
lgatleri katmlardr ve Farsay da katmlardr
ve Trkeyi de seci klmlardr. Kendilerinin h-
nerlerini ve stadlklarn halka malm klmak iin.
Biz bunlarn hibirisini yapmadk. Onun iin ki: Bu
kitabn okuyucusu ve dinleyicisi elbette Trk ola-
caktr. Tabii, Trklere Trkne (Trk gibi ABE)
sylemek gerek. T ki onlarn hepsi anlasnlar.
(Ergin 1001 Temel Eser: 19).
Birka szlkten de Trk maddesine bakalm.
nce Ahter Mustafa Efendinin 1545 ylnda yaz-
d Arapa-Trke Ahter-i Kebirinde Trk mad-
desi: Trk: Bir tifenin addr. Cemi (okluk bii-
mi ABE) etrk gelir. (Krkkl Sancak 2009:
1034).
Ahmed Vefk Paann 1888de yazd Lehe-i
Osmnde Trk maddesi: Trk: Aslolan kadm
sllenin biri olup, ark Trkleri Uygur, Hal,
Karlh gibi drt be ulustan, yani milletten ve garp
Trkleri Ouz, Kpak, Peenek, Aaeri, Kuman,
Kaysak, Krgz, Kangulu gibi on kadar ulustan iba-
rettir. (Byk Trk Klasikleri, 9. cilt 1989: 21).
emseddin Sminin 1900 ylnda yazd
Kms- Trkde de Trk maddesi yle: Trk:
sim. Cem-i Arabsi etrk. Essen Asya ktasnn
iml-i garb cihetinde mnteir bir byk mmet
(millet ABE) ki oradan tevrh-i muhtelifede (eit-
li tarihlerde ABE) cihangirlikle ve kiverklkla
(lkeler fethetmekle ABE) cenup ve garba doru
yaylarak Avrupann dahi ark cenbu cihetleri-
ne sokulmulardr. uubt- muhtelifeye mnka-
sim olup (eitli kollara blnm olup - ABE),
kablelislm (slm ncesi ABE) Uygur, elyevm
(gnmzde) aatay ve Osmanl beleri lisn-
edebye (edeb dile) nil olmulardr. (emseddin
Smi 1317: 399).
Buraya kadar belki de malumu ilm ettim; yani
bilinen bir eyi akladm ve bylece sank fuzuli
bir i yapm oldum. Ancak yle bir yaygn ce-
halet dneminden gemekteyiz ki buna mecbur
oldum. Koca koca insanlar, profesr, doent gibi
unvanlar tayanlar, yz binlerce tirajlk gazete-
lerin ke balarnda yaz yazanlar, ulusal tele-
vizyonlarda uzman olarak arzendam edip gr
aklayanlar sanki tarihte Trk diye bir millet ya-
amam gibi yazp iziyorlar, konuuyorlar. Sanki
Trk, Cumhuriyet dneminde ortaya km gibi,
sanki Trk bir millet olarak Atatrk ortaya kar-
m gibi sylenip duruyorlar. Yukarda pek azn
zikrettiim belge ve alntlarla her hlde iyice an-
lalm olmaldr ki Trk milleti ok uzun zaman-
dan beri mevcuttur ve yce Atatrk de bu milletin
iinden kmtr. Atatrk, modern zamanlarn bir
gerei olarak anayasaya da btn vatandalarn
Trk olarak adlandrldn belirten bir madde
koydurmu ve bu madde bugne kadarki btn
anayasalarda yer almtr.
Millet kavramnn sosyolojik ve siyasi / hukuki
olmak zere iki ayr kullanm vardr. Siyasi / huku-
ki anlamda bir lkenin btn vatandalar o lke-
deki hkim milletin adn alr. Fransa vatandalar
kkenleri ne olursa olsun Fransz, Almanya vatan-
dalar da Almandr. Ayn ekilde Trkiye Cum-
huriyeti Devletinin btn vatandalar da siyasi /
hukuki anlamda Trktr.
Sosyolojik anlamda Trke gelince. Sosyolojik
anlamda millet, mensubiyet duygusuna dayanr.
Bence milliyetilik hakkndaki en nemli eserler-
den birini yazm bulunan Sadri Maksudi Arsal
bu hususu yle ifade eder: Milliyet duygusunun
kayna ve nvesi ite gerek iptida, gerek meden
camialarda, hatt baz camiac hayvanlarda g-
rlen sosyolojik gerek ve olaydr, yani ferdlerin
mensup olduklar kitleye kar duyduklar ballk
hissidir. (Arsal 1972: 64).
Mensubiyet duygusunu yaratan birok ortak-
lk vardr. Tarih, soy, dil, kltr, din, vatan, ortak
lk, ortak menfaat gibi. Bir millette bunlarn hepsi
mevcut olabilecei gibi sadece birka da mevcut
olabilir. Hatta bazen sadece bir ortaklk bir toplu-
luu millet yapmaya yeter. nemli olan bir veya
birka ortakln bir insan bir millete mensup his-
settirebilmesidir. ABDde iki yz ksur yllk ortak
bir tarihle birlikte ortak ideal ve menfaatler, ok
eitli soylardan gelmi insanlar bir millet hline
getirebilmitir ve Amerikan milleti bugn en koyu
ekilde milliyetilik yapmaktadr. Hrvatlar, soy ve
dilleri ayn olduu hlde, sadece mezhepleri fark-
l olduu iin kendilerini Srplardan ayr bir millet
olarak kabul eder.
Trklerde byk bir ounlukla yukardaki or-
taklklarn hepsi mevcuttur. Sz gelii din ortakl
% 98 oranndadr. uva, Gagavuz gibi Mslman
olmayan Trklerin oran sadece % 2dir. Ortak dil
de eitli lehelere ayrlm olmakla birlikte, %
80in zerinde bir orana sahiptir. Soy birlii oran
da ok yksektir. Trkiye Trkleri, farkl etnik k-
kenden gelenlerin byk ounluu da dhil olmak
zere en az 500 yllk ortak bir tarihe sahiptir. Din,
kltr, vatan ortaktr; menfaatler ortaktr. Azerbay-
can, Trkistan ve dil-Ural blgesindeki Trklerle
daha eski tarihlerde yzyllar sren ortak bir tarih
yaanmtr. Bunun sonucu olarak ortak bir kltr
ve dil olumutur. Soy ve din zaten ortaktr.
Sonu: Din inan ve efsanelere gre Trklk,
aa yukar insanlkla yattr. Tarihe gre Trk-
lk, Asya Hunlar dnemine, M IV. yzyla ka-
dar gider ki, bu 2.400 yllk bir zaman ifade eder.
Baz bilim adamlarnn grne uyarak Sakalar
da Trk kabul edersek Trkln tarih ya 2.800
olur. Kelime olarak Trklk, Kktrklerin tarih
sahnesine kt 540 yllarna kadar uzanr; bu
da 1470 yl nceye tekabl eder. Siyasi / hukuki
anlamda Trk, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin b-
tn vatandalardr. Kltrel ve seciyyevi manada
Trklk kavram iine ise Trklerin birok zellii
girer. Yukarda yaptm alntda Kgarl Mah-
mud u zellikleri sayyor: gzellik, tatllk, aydn
yzllk, edep, yallara hrmet ve riayet, ahde
vefa, alakgnlllk, yiitlik. Ali ir Nevynin
sayd zellikleri de bunlara ekleyelim: pratik
dnce, yksek kavray, yaradl bakmndan
saf ve temiz yreklilik, doruluk, iyi niyet. Trklk
kavram zerinde dnrken Trk milletinin tarih-
te oynad role de temas etmezsek konu eksik
kalr. Trkler, M 200lerden MS 840 ylna kadar,
yani bin ksur yl boyunca Orhun vadisi merkez
olmak zere byk bozkr imparatorluklarna sa-
hip olmulardr. Asya Hunlar ve Kktrklerin kud-
retli alarnda Eski Dnyann en gl devletleri
hline gelmilerdir. Sz gelii stemi Kaan za-
mannda, 570 yllarnda devletin dou ucu Byk
Okyanusta, bat ucu Krmda idi. 370lerde bala-
yp Karadenizin kuzeyinden Avrupann ortalarna
doru asrlarca sren kavimler g de Avrupann
beer corafyasn belirleyen nemli amillerden
biridir. X-XII. yzylda Trkler, Karahanl, Gazneli
ve Seluklu devletleriyle Trkistan, Hint ktas ve
n Asyann en byk gc olmulardr. XII-XVIII.
asrlar arasnda Trkistan ve dil-Uralda engizli-
ler, Altn Ordu, aatayllar, lhanllar, Temrller;
ran, Azerbaycan, Anadolu ve Balkanlarda Kara-
koyunlular, Akkoyunlular, Osmanllar, Safeviler;
Afganistan ve Hindistanda Babrller; Msr ve
Suriyede Memlkller Eski Dnyann en byk
gleri olarak hkm srmlerdir. yle ki XVI.
asrda dnyann ilk byk gc de Trklere ait
devletlerdi: Osmanllar, Safeviler, Babrller. te
Trklk deyince sadece bizim deil, insanln ha-
fzasnda da yer etmi bulunan bu ihtiaml tarih
de akla gelir. Trklk, efsanesiyle, tarihiyle, seciy-
yevi zellikleriyle, dnyaya yn veren macerasyla
byle bir hakikattir. u veya bu saiklerle bu haki-
kati silmeye, yok etmeye kim cret edebilir? Bu
yle bir hakikattir ki gz dikeni kr eder, dokunan
yakar.
KAYNAKLAR
Ahmed Vefk Paa (1306 / 1888), Trk Lehe-i Osmn,
Byk Trk Klsikleri, 9. cilt, tken-St, 1989, s-
tanbul, s. 21den.
Arsal, Sadri Maksudi (1972), Milliyet Duygusunun Sosyo-
lojik Esaslar, tken Yaynevi, stanbul.
Atsz, iftiolu N. (1949 - dzenleyen), kpaaolu Ah-
med k Tevrh-i l-i Osman, Osmanl Tarihleri I,
Trkiye Yaynevi, stanbul.
Barutu znder, F. Sema (2011), Al r Nevy
Muhkemetl-Lugateyn ki Dilin Muhakemesi,
Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara.
Baykara, Tuncer (2006), Trk, Trklk ve Trkler, IQ Kl-
tr Sanat Yaynclk, stanbul.
Blbl, Tuncay (2011), Mensur Bir Hikye Tarih-i Msr-
Cedd nceleme-Metin, Grafker Yaynlar, Ankara.
Ergin, Muharrem (tarihsiz), Trklerin Soy Kt Ebl-
gazi Bahadr Han, Tercman 1001 Temel Eser, stan-
bul.
Ergin, Muharrem (tarihsiz), Orhun Abideleri, 21. bask, Bo-
azii Yaynlar, stanbul.
Gme, Saadettin (2009), Kk Trk Tarihi, Berikan Yay-
nevi, Ankara.
Howard, George William Frederick (1978), Trk Sularn-
da Seyahat (eviren: evket Serdar Tret), Tercman
1001 Temel Eser, stanbul.
Kgarl Mahmd (2008 el yazmasnn tpkbasm),
Kitbu Dvni Lugtit-Trk, Kltr Bakanl, Anka-
ra.
Krkkl, H. Ahmet Sancak, Yusuf (2009 hazrlayanlar),
Ahter-i Kebir Ahter Mustafa Efendi, Trk Dil Kuru-
mu Yaynlar, Ankara.
Kltral, Zuhal Beyreli, Latif (1999 hazrlayanlar), erf
ehnme evirisi, Cilt-I, Trk Dil Kurumu Yaynlar,
Ankara.
Liu Mau-tsai (2006), in Kaynaklarna Gre Dou Trk-
leri (eviri: Ersel Kayaolu Deniz Banolu), Selenge
Yaynlar, stanbul.
Mller, Mrs. Max (1978), stanbuldan Mektuplar (eviren:
Affe Bura), Tercman 1001 Temel Eser, stanbul.
emseddin Sm (1317 / 1900), Kms- Trk, kdam
Matbaas, Dersadet (stanbul).
een, Ramazan (1998), slm Corafyaclarna Gre
Trkler ve Trk lkeleri, Trk Kltrn Aratrma
Enstits Yaynlar, Ankara.
Taal, Ahmet (1995, 1999, 2004), Gk-Trkler I-III, Trk
Tarih Kurumu, Ankara.
Thvenot, Jean (1978), 1655-1656da Trkiye (eviren:
Nuray Yldz), Tercman 1001 Temel Eser, stanbul.
Togan, senbike Kara, Glnar Baysal, Cahide (2006),
in Kaynaklarnda Trkler Eski Tang Tarihi (Chiu
Tang-shu), Trk Tarih Kurumu, Ankara.
T
rk, tarihten nce de vard, bugn de vardr.
Tarihten nce deyii yadrganmamaldr.
Trk, muhtemelen daha eski olmakla birlikte
titiz aratrclarn dediklerine gre VI. yzyl ortala-
rnda grlr. Ancak o devirde (VII. yzylda) bilinen-
ler, mesela Hsiung-nu=Hunlarn Trklerin atas oldu-
unu in tarihileri byle yazarlar. Yine onlar, daha
eskilere, tarihten nceye giderek Trklerin atalarn
belirtmeye alrlar.
***
Sonradan Trke diye anlacak olan dil,
Trkden daha eski zamanlara ular. Dnya flo-
loglar, yani dil ile ilgili gemi aratrmas yapanlar,
Trkenin birka bin yllk gemii olduunu aka
belirtirler. At, et, it, ot, gibi kelimeler en azndan
5.000 yl geriye gidebilir. Bylece aka diyebiliriz ki
sonradan adna Trke diyeceimiz dil ortaya km,
bunu belirli bir topluluk, on binlerce kii konumu ve
bunlar sonraki bin ve yz yllarda dillerini konuma-
ya devam etmilerdir. simleri farkl olmakla birlikte,
Asyann ok byk bir kesiminde yaayan insanlara,
bugn dahi, Trkten gayri kimselerin Trk demeyip,
Trk dilli halklar demesinin, yine bir gerei ifade
ettiini belirtelim.
***
Ortak bir dil konuan bu topluluk, zaman iinde
farkl alt isimler almaya balad. te Trk, bu farkl
isimli topluluklardan birisinin addr; bir baka ifade ile
ayn dili konuan ok byk insan topluluunun, bir
alt kmesinin ismidir. Zaman iinde ayn dili konuan
ve hemen ayn kltre sahip bu byk topluluunun
komular, bunlarn geneline, Trk alt biriminin adn
verdiler, bir baka ifade ile uygun grdler. Bylece
Trk ad, Trke konuan ve ortak zellikler tayan,
ancak kendilerine baka isimler de veren (Ouz,
Karluk, Basml, Hala vb) birimleri de ieren byk
topluluun ad olarak, muhtemelen Milat yllarndan
itibaren yaygnlat.
***
Ancak, Trklere, Trk denmedii veya adlarnn
yaygnlamad birka yzyllk ve belki bin yllk bin
dnem de vardr. Romal tarihiler, VI. yzyldaki bu
byk ve gl devletin birden ortaya kmayaca-
n, onlarn ayn gte ve kuvvette atalar olmak ge-
rektiini biliyor, gemi yzyllarda farkl isimle anlan
devletlerden onlarla ayn veya yakn olan aratryor-
lard. Mteveffa dostum Keith Hopwoodun Bizansl
Theodore Metochites (1270-1334)dan naklettiine
gre, Sakalar, Hunlar ve Trkler ayndrlar.
***
Trk boyunun etkin olduu, adna Gktrk de
denilen bir byk devlet, bilgi imknlarnn oald
devirlerde VI.-VIII. yzyllar arasnda Asyada bir b-
yk siyasi g olarak var oldu. Onlar grenler, inli-
ler bata olmak zere ranllar, Araplar ve Romallar
(sonra adlar Bizans olacak) onlar bu isimle Trk
olarak tandlar.
***
Ge devirdeki bilgilerin de etkisiyle, bir ksm
bilginler, kaynaklarda Trklerin durmakszn g et-
tikleri yolundaki kaytlarna arlk vererek Trkleri
gebe(nomad) bir kavim olarak deerlendirmek-
tedirler. Oysa yaygn ifadesiyle Trkn yeri yurdu
bellidir. Buradaki yurt, byk siyasi hadiselerden
sonra mecburen gelinen yeni yerlerde dahi, bir sre
sonra devaml hale gelmitir. Trk burada gelenek-
sel mevsimlik hayatn srdrd. nk ekonomik
hayat daha ok hayvancla dayanr. Baz kaynak-
lardaki abartl ifadeler onlarn hayvanlarnn peinde
durmakszn dolatklarn sylerse de bu dolama,
Dosya: Trk ve Trklk
TUNCER BAYKARA
TRK LE LGL
BAZI GEREKLER
yaylak, gzlek, klak ve yazlak arasnda cereyan
ediyordu. Trk, iklimin elverdii yerlerde ve drt mev-
simdeki artlara uygun olarak yaar.
***
ada hayatta da mevsimlik hayat yaamak
isteyenler, en azndan yaz ve k mevsimleri iin iki
ayr meknda konut=ev edinirler. Oysa Trk, burada
daha kolay ve pratik bir yol izlemitir. O evini g-
rlebilir hale getirerek, evini mevsimlere gre belirli
olan yurduna grmektedir. Trkn grlebilir
eve sahip olmas, yanl olarak adeta adrlarda
yaad intiban vermektedir. Trk, geici barnak
olarak bildii adrda deil, evinde yaar. Evinin
hkim unsuru aa ve keedir. Ev kelimesi bu se-
beple Trkenin en eski kelimelerinden birisidir.
***
Trkn yeri yurdu bellidir dedik; nk Trk mev-
simlik hayatnda yaz mevsiminde gittii yerde evini
yurdunda kurar. Onun yurdu, kendisinin bildii ve
belirledii bir arazi parasdr ve zerine evini kurar.
Evini, baka mevsimdeki yurduna grmek zere
sktnde oras yine onun yurdudur. Bir bakas
oraya gelip evini kuramazd.
***
Trk reticidir; asalak yaamaz. Onun retimi
hayvancla dayanr: retim yani at, koyun, kei, s-
r ve deve besler. Sadece onlar deil, madenlerin
zellikle demirin, bakrn retimi de esastr. Elbette
bu maden ocaklarnda Trkten gayri unsurlar da ii
olarak alabilirler. Onun reticilii, ev iin lazm ge-
len eyann yapmnda da grlr.
***
Trk rettii bu hayvanlarn, mallarnn, kendi-
sine yetecek kadar olann ayrp kalann ticarete
arz eder. Gktrklerin tarih sahnesine kmasnda,
Bumnn daha devlet haline gelmeden in hudut
yetkilisine gidip lkesinin mahsullerini (canl hayvan),
ininkilerle dei-toku yapma istei kaydediliyor. O
srada inin d ticareti devletten devlete olduun-
dan bu ilk istek Gktrkler devlet saylmadndan
kabul grmemi idi. Trk, ihtiyalarn komularn-
dan dei-toku yoluyla veya olaan ticaret ile temin
eder. Trk ekonomisinin temeli, retimdir, kesinlikle
yama deildir.
***
Trk bar insandr. Gerekmedike savamaz.
Silahl kuvvetleri belirgin ve sekindir. Eli silah tutan
herkes deil, savamay bilenler askerdir ve silahl
kuvvetlerin esasn onlar tekil eder. Demir silahlar
erken bir devirde kullandklarndan komularna gre
stndrler. Ayn ekilde at bir askeri ara olarak da
kullanmakta ustadrlar. Olaan hayatlarnda dokuz
nemli ise de askerlikte onlu dzeni esas almlar,
10, 50, 100, 500 ve 1.000likler esas olmutur. En
byk birlik onbinlikdir. Onba, elliba, yzba,
beyzba ve binba terimleri binlerce senedir Trk
ordusunda ve insannda yaamaktadr.
***
Trk ordusu devletinin, devleti de halknn hizme-
tindedir. Halknn temel zenginlii retim ve ticarettir.
Eer retim ve hele ticarette Trkn menfaati halel-
dar olunca Trk ordusu derhal ie kardr ve olay,
Trkn menfaati asndan zmlemeye abalar
(. Ecsedy). Yama sadece sava durumlarnda sz
konusudur; sava sonrasndaki gnlk dnem bi-
tince, artk yama durur ve lkedeki olaan artlar
yrrle girer.
***
Trk insan toplu yaamnn kurallarn kendi
arasnda en ahenkli ekilde benimser ve uygular.
Aileden balayan ekirdek, halkalar halinde boy ve
millete kadar devam eder gider.
***
Trk insan, bilginin ve bilmenin zelliklerini ve
nemini bilmitir. Kendisine mahsus alfabesine sahip
olduktan sonra bunun toplumda yaylmasn sala-
mtr. Gzleme ve deneyime bal olarak salad
insan ve hayvan hayat iin yararl bilgileri nceleri
szl, fakat sonradan yazl olarak tespit edip sonraki
nesillere aktarmtr. Komu lkelerdeki yararl bilgi-
leri her zaman kolaylkla alm ve benimsemitir.
***
Trk insan, kendisini ynetecek kimsede baz
nitelikler olmasn ister ve bekler. Alp, Bilge, Kutlu
ve Uurlu onlarn en banda gelir. Kut sahibi olmal,
cesur ve kahraman olmal ve nihayet, her eyi bile-
mese de bilenlere danp onlar gl sezgisiyle en
iyi ekilde zebilecek bir nitelie sahip olmaldr.
Byle kimselerin olumlu nitelikleri babadan ola ge-
ebildiinden sonralar bir slale oluunca da slale-
nin btn fertlerinin ynetici olmaya haklar olduunu
kabul eder.
***
Trk insan, ynetime katlr; yneticisini seme
hakk vardr. dare srasndaki glk ve zahmetleri
paylar; fakat sonrasndaki olumlu gelimelere da
ortak olur (l). Bylece ynetime her ekilde kat-
lm salanr ve bu katlm sayesinde toplumda birbir-
lerine saygl olurlar,
***
Trk insan, sra ve sayg esasl rfne de sa-
hiptir (orun). Bykler, Alplerin, kahramanlarn ve
bilginlerin kendilerine mahsus ayrcalklar olmasn
olaan karlar.
***
Trkler, devleti sonsuzdan akp gelen bir olgu ola-
rak grr. Onda zaman zaman arz olan olumsuzluk-
lar nemsemez ve her zaman iyimserdir. Bulunur
kurtaracak baht- kara maderini ifadesinde kendisini
bulmaktadr
***
Trk elenmesini de bilir. nk Trk kendisi,
insan denilen byk ve nemli makineyi zmtr.
Onun zaman zaman elenmeye de ihtiyac vardr.
Toy, yani elenceler hemen her vesile ile yaplr.
Burada sz ve musiki ustalar hnerlerini gsterirler
ve bunlar toplumda olumlu yanklar bulur. Gzel sz-
ler her zaman yank bulur ve atalardan kalanlar da
dikkatle gelecek nesillere aktarlr.
***
Trk gzeli ve gzellikleri bilir ve sever. Tabiatta
var olan veya insan eseri yaratlan gzellikler, insa-
nn dinlenmesini salar. Gzellikler seyri, kar cinsin
gzellikleri kadar, tabiatn gzelliklerini de kapsar.
Bak yeri veya Bakacaklar, baklnca tabiatn gzel-
liinin insan dinlendiren, insana huzur veren yerle-
ridir. Bunlar Trkn yaad her yerde vardr ve bu
ad konmutur.
***
Dinlenmenin bir baka eidi, idmandr, spordur.
Yan gelip yatmak, bir adale faaliyetinden sonraki fzi-
ki dinlenmeyi iaret edebilir. Fakat zihnin yorulmas
durumunda bir baka i, megale bu dinlenmeyi en
mkemmel ekilde salar.
***
Trk tabiatn iinden geldiinden korku nedir bil-
mez. Kutsal saydklar iin, cann feda etmekten e-
kinmez. Atn, karsn feda edebilir ama bir kar dahi
olsa yurdunu kimseye vermez,
***
Trk fzik olarak da gzel insandr; gzelliin
nesnel olduu bilindiinden bu gzellik, sadece ran
airlerinde kalm gibidir. Trke kar saldrya ge-
ip sillesini yiyenler iin ise Trk, korkun bir yaratk-
tr. Trk savata bir canavar, fakat barta uysal bir
kediden farkszdr. Trk tanmlayanlar, kendilerine
gre farkl olan ynlerini abartarak bunlar belirtirler.
Oysa Trk tipi, bugne kalan yzlerce ta-nine yani
yzlerce heykel ve bir o kadar da seramik ve kda
yaplm minyatrler, resimler sayesinde ok iyi bi-
linmektedir.
***
Trkn temel zelliklerini, daha IX. yzylda Arap
yazar Cahiz yle belirlemi idi.
a) Trk edepli, terbiyeli, akll ve temiz kalplidir.
Azimlidir, hogrldr, tedbir sahibidir.
b) Trk yerini yurdunu ok sever, oradan ayr d-
nce orasn ok zler.
c) Trk salam yapldr, cesurdur, kahramandr.
yi savar.
d) Trk temiz kalplidir, ak szl ve ak yrek-
lidir.
e) Trk namusludur, gvenilir insandr.
f) Trk tekilatdr, emir-komutann ne olduunu
ve gerektiinde itaati iyi bilir.
g) Trk zayf ve acizleri korur, gzetir. Yolda ka-
lanlara yardm eder.
h) Trk hayat kavgasn iyi bilir ve meseleleri z-
meye alktr.
i) Hem Trk hem de Trkn at ok tahamml-
ldr.
j) Sonuncu olarak Cahiz, bir Trkn bal bana
bir millet olduunu ilave eder.
Sonu olarak, TRK binlerce yllk bir gerektir.
Bu gerein zaman zaman ikinci plana itilir gibi olma-
s, geici bir durumdur. nk Kagarl Mahmudun
da dedii gibi, Trk, Tanrnn sevdii ve koruduu bir
millettir. Koruyucusu da Odur. Onun gemiinde ge-
nellikle faziler, insanlk ve gzellikler vardr. O kendi
hayatn devam ettirmek ister, buna kastedenlere kar-
acmaszdr; Trk, devletine itaat edenlere (il olan-
lara) kar merhametlidir, ho grldr. Trk, btn
bu gereklerin ortasnda, gelecei ak ve parlak ol-
duundan durmakszn zerine saldrlr. Ama bu sal-
drlar bounadr ve Trkn gelecei aydnlktr.
____________
Trk konusunda kitaplar oktur; fakat sadece
sendi yazdklarmdan rnekler vermek isterim.
1. Trk Adnn Anlam, 3.Bask Ankara 2007.
Atatrk Kltr Merkezi Yayn
2. Trk, Trklk ve Trkler, stanbul 2006, IQ ya-
ynlar
3. Trk Kltr Tarihine Baklar,2.bask Ankara
2009, Atatrk Kltr Merkezi yayn
4. Trk Kltr, 4.bask, stanbul 2011,IQ yayn-
lar,
Trk Adnn Ortaya k
T
rkler, tarihin tand en eski ve en kkl mil-
letlerin banda yer alr. Onlar muhtelif zaman-
larda, muhtelif corafyalarda ve muhtelif adlar
altnda yaamlarsa da aralarnda daima dil ve kltr
birlii mevcut olmutur. Fakat birka istisna durum d-
nda, Trk topluluklarnn hepsi hibir zaman ayn ad
altnda anlmamtr. Onlar, tarihin belirli dnemlerin-
de Hun, Avar (Apar), Trk, Trgi, Uygur, Krgz,
Sabar (Sabir/Sibir), Bulgar, Hazar, Ouz (Trkmen),
Karluk, Kpak (Kuman), Peenek, Yakut (Saha/
Saka), uva ve Kazak gibi ok eitli adlar tam-
lardr. Bunlardan sadece Hun ve Trk adlar, Hun
ve Gktrk Devletlerini meydana getiren topluluklarn
siyas ad olarak, yaygn bir ekilde kullanlmtr. te
yandan, Krgz, Uygur, Yakut (Saha) ve uva Trk-
leri de kendi kavim adlarn hibir zaman terk etmeye-
rek, gnmze kadar koruyup gelmilerdir.
Hemen hemen tarihin her devrinde byk Trk
hkmdarlarnn balca gayesi, Trke konuan ve
Trk kltrne mensup topluluklar bir devlet at-
s altnda toplamak olmutur. Tarih kaytlara gre,
bu byk gaye, ilk defa byk Hun hkmdar Mete
(Bogatr=Bagatr/Batur) tarafndan gerekletirilmi-
tir. M 209 ylnda Hun tahtna kan Mete, tarihte ilk
defa Trk kltrne mensup ve Trklerle akraba olan
topluluklar Hun (Hun=Kun/Kn=halk) ad ile bir
devlet ats altnda toplamtr. O, M 176 tarihli bir
belgede bu durumu Yay gerebilen ve ok atabilen
btn topluluklar bir aile gibi birletirdim; imdi
onlar Hun oldu
1
eklinde bir ifade ile aklamtr.
Grld gibi, Mete, Trk siyas birliini kurmakla
kalmam, bir devlet ats altnda birletirdii topluluk-
lara Hun olma bilinci, yani millet olma bilinci de
kazandrmtr. Hun olma bilinci, Meteden sonra
gelen hkmdarlarn Hun siyas birliini koruyamama-
lar yznden gittike zayfam, yerini yava yava
kable (boy) bilinci almaya balamtr. Ayn ekil-
de Hun ad da Hun Devletinin yklmasndan sonra
btn Trk topluluklarnn siyas ad olmaktan km,
yerini kable adlarna brakmtr.
Trk kltrne mensup ve Trke konuan toplu-
luklar ikinci defa Trk siyas ad ile Gktrk Devleti
ats altnda toplanmtr. Fakat Trk ad, Hun adnda
olduu gibi Gktrk Devletinin yklmasndan sonra si-
linip gitmemitir. Aksine Trk ad, Gktrklerin Trk
dnyas zerindeki derin ve kalc siyas, asker ve
kltrel etkileri sayesinde gittike yaygnlk kaza-
narak, Trk kltrne mensup ve Trke konuan
topluluklarn genel ad olarak kullanlmaya ve yer-
lemeye balamtr. Bu gelimenin sonunda Trk
topluluklarnn byk bir ksm, kendi boy ve soy
(slle) adlarnn yan sra Gktrkler yoluyla Trk
adn almlardr.
Trk kelimesi, ilk defa Gktrk Devletini kuran
topluluun ad olarak Gktrk Yaztlarnda grlmek-
tedir. Bu yaztlarda Trk ad bazen Trk eklinde
ift heceli, bazen de Trk eklinde tek heceli olarak
yazlm ve sylenmitir
2
. Bu kelime, ayn yaztlarn
sadece bir yerinde zel bir ifade olarak, Kk Trk
(Gktrk=soylu, semav, kutsal Trk) eklinde ge-
mektedir
3
.
Trk kelimesine eitli yabanc kaynaklarda da
rast gelinmektedir. Yabanc kaynaklarda grlen Trk
kelimesi, genellikle bu kaynaklarda kullanlan dillerin
fonetiine (ses yaps) uydurulmu bir ekilde yazl-
mtr. Durum byle olunca, kelimenin asl bazen ta-
nnamayacak kadar deimitir. Mesel Trklerin en
eski komular olan inliler, Trk kelimesini kendi fo-
netiklerine gre, ancak Tu-kue veya Tu-cheh
eklinde yazabilmilerdir. Grld gibi, bu kelimede
fazla ve eksik harfer bulunmaktadr. stelik bu kelime
tek deil, ift heceli olarak gzkmektedir. Bundan da
anlalyor ki, inliler, Tu-kue kelimesini, Trk
deil, Trk veya Trkt kelimesinin karl
olarak yazm olmaldrlar
4
. Trkt kelimesi ise, Trk
kelimesinin ouludur.
Dosya: Trk ve Trklk
SALM KOCA
*
TARHTE TRK ADI
Trk kelimesi, in kaynaklarna gre, Bizans ve
Rus kaynaklarnda doruya daha yakn bir ekilde
tespit edilmitir. Mesel, Bizans kaynaklarnda Trk
kelimesi Turkoi, bunun oulu olan Trkler kelimesi
de Turkos eklinde kaydedilmitir
5
. Rus kaynakla-
rnda ise, ayn kelime Torky veya Torci eklinde
yazlmtr
6
. Burada hemen belirtelim ki, Ruslarn
yerine o harfni yazmalar, dillerinde sesinin bu-
lunmamasndan kaynaklanmtr.
Trk kelimesinin, Trklerin syledikleri gibi yazl-
m ekline sadece slm kaynaklarnda rast gelinmi-
tir. Trk topluluklarn VII. yzyln ortalarndan itibaren
daha yakndan tanmaya balayan Mslmanlar, ayr
ayr adlar tamalarna ramen onlarn ayn kltre
mensup olduklarn ve ayn dili konutuklarn grp
hepsini yaygn bir isim olan Trk adyla anmlar-
dr
7
. Fakat Araplar, Trk kelimesinin oulunu Etrak
(Trkler) eklinde syleyerek, kelimenin asln bir hayli
deitirmilerdir. Bunun sebebi, Araplarn bu kelimeyi,
kendi dillerindeki bir kelime gibi kabul ederek, Arapa-
nn gramer kurallarna gre oul yapmalardr. Bu du-
rum hi phesiz, Arapann kendi zelliinden kay-
naklanmtr. Hlbuki birok dilde oul eki ayr olup,
kelimenin sonuna eklenmektedir. Bu da, kelimenin asl
yapsn deitirmemektedir. Mesel Farslar, kendi
dillerinin oul eki -n ile Trk kelimesini Trkn
eklinde oul yapmlardr. Grld gibi, bu oul
eklinde kelimenin asl tamamen korunmutur.
Trk Adnn Asl ve Anlam
Trk kelimesinin aslna ve anlamna dair in ve
Arap kaynaklarnda baz aklamalar yaplmtr. He-
men belirtelim ki, bu aklamalarn hepsi uydurma
halk etimolojilerine dayanmaktadr. Bundan dolay,
hibir ilm deeri bulunmayan bu aklamalar, burada
tekrar zikretmeyi gerekli bulmuyoruz
8
.
Trk kelimesinin ilk defa ilm izahn yapan Macar
bilim adam H. Vambrydir. Vambryye gre, Trk
kelimesi Trke tr-mek (tremek) filinden km
bir isimdir. Nasl yr-mek filinden yrk=yrk,
br-mek filinden brk=brk kelimelerinin kt-
gibi tr-mek filinden de trk kelimesi k-
mtr
9
. Trk kelimesindeki sesi zamanla ye
dnerek, kelime trk eklini almtr
10
. Trk
kelimesindeki ikinci sesli harf, yani sesi de zaman-
la derek, geriye Trk kelimesi kalmtr. Zira, Trk
dilinin gelimesine paralel olarak kelimelerin yapsnda
da zaman zaman ses deimesi ve dmesi meydana
gelmektedir. Mesel erk (g, kuvvet), ark (su ka-
nal) ve brk (balk) kelimeleri balangta iki heceli,
yani erik, ark ve brk eklindeydi. Ancak, i,
ve sesli harferinin dmesinden sonra bu kelime-
ler erk, ark ve brk ekline dnmlerdir
11
.
Bu aklamadan sonra burada u hkme varyoruz:
Trk kelimesi, tr-mek (tr-mek=trk=trk=trk)
filinden tretilmi bir isimdir. yleyse bu kelime, t-
remi, yaratlm, domu, yaratk, adam gibi an-
lamlara gelmektedir
12
.
Trk kelimesinin, tr-mek filinden km bir
isim olduuna ve bu fille ilgili bir anlam tadna
gre, bu isim ile Gktrklerin tarih sahnesine klar
ilgili tarih olay ve bu olayn destan olan Gktrk T-
reyi (veya Ergenekon) Destannda sz edilen olay
arasnda bir ba bulunup bulunmadn da gster-
mek gerekmektedir. Gerekten de Trk adnn ortaya
k ile Gktrk Devletinin kuruluu ve bununla ilgili
destan arasnda kuvvetli bir ba bulunmaktadr. in
Yllklarnda paralar ve zetler halinde tespit edilmi
olan tarih ve destan olaylar burada bir kere daha
gzden geirirsek, bu ba aka grmek mmkn
olmaktadr.
Tarih kaytlara gre, Gktrk Devletini kurup Trk
adn alacak olan topluluk, Byk Hun Devletinin y-
klmasndan sonra Hun beylerinin Kansu blgesinde
kurduklar Kuzey Liang Devleti iinde yayordu. Tab-
ga Trk Devleti, 439 ylnda, yine bir Trk devleti olan
Kuzey Liang Devletine ar bir darbe vurmutur. Bu
darbeden kurtulabilen 500 aile (Aina aileleri) kaarak
Avarlara snmtr
13
. Avarlar da bu ailelere oturmala-
r iin Altay Dalarnn gney eteklerinde yer gster-
milerdir. Bu aileler burada Avarlara bal olarak,
demircilik yapmak, Avarlara silh imal etmek ve
in ile ticaret yapmak suretiyle bir asr iinde o-
alp gl bir kavim hline gelmiler ve harekete
geip kendi bamsz devletlerini kurmulardr
14
.
te onlar, bu gl durumlarn gsteren bir ifade
olan Trk adn almlardr.
Gktrklerin tarih sahnesine klaryla ilgili bu
tarih olay Gktrk Treyi (veya Ergenekon) Desta-
nnda da semboller ve meteforlarla yle anlatlmtr:
Destanna gre, Aina aileleri dmanlar tara-
fndan ar katliama uratlmtr. Bu katliamdan
geriye sadece bir ocuk kalmtr. Bu ocuun da
ayaklar, elleri kesilmi ve kendisi bir batakla
atlmtr. Buradan dii bir kurt tarafndan kurtar-
lan ocuk, nce bir maaraya, sonra gizli bir ge-
itten Ergenekon vadisine gtrlmtr. Burada
ocuun kurtla iftlemesi sonucunda on erkek
ocuk dnyaya gelmitir. Bu ocuklar byyp
yetitikleri zaman dardan kendilerine birer kz
almak suretiyle yeni birer aile oluturmulardr.
Bu on aile de aradan geen drt yz sene iinde
oalp, byk bir kavim hline gelmitir. Bylece,
yeniden treyip, oalan Aina aileleri, kendileri-
ne dar gelmeye balayan Ergenekon vadisinden
kp, Orta Asyaya yaylmlardr.
Grld gibi, Vambrynin yapt ve birok bi-
lim adamnn kabul ettii aklamay, hem Gktrkle-
rin tarih sahnesine klarn anlatan tarih olay hem
de Treyi (veya Ergenekon) Destanna konu olan
olay desteklemektedir. Trk kelimesinin anlamnda
olduu gibi, Destanda da imha edilmi olan Aina ai-
lesinin yeniden domas, tremesi ve oalmas sz
konusudur. Aina ailesi, bana gelen felketten sonra
tekrar treyip, gl bir kavim hline geldiine gre,
bu durum ile ilgili bir isim almas ve kullanmas gayet
normaldir.
Buraya kadar verdiimiz bilgiden kan sonu u-
dur: Trk kelimesi Trke tr-mek filinden
km bir isimdir. Kelimenin ilk ekli Trk ol-
maldr. Fakat Trk kelimesinin bu ekilde yazlm
hline Trke kaynaklarn hibirinde rast gelinme-
mitir
15
. Bilindii gibi, bu kelime nce Trk ek-
line dnm ve sonra da Trk hlini almtr.
Bu duruma gre Trk kelimesinin ilk anlam tre-
mi, yaratlm, yaratk, insan demektir. Trk dil-
bilgisi kurallarna uygun olarak yaplan bu akla-
may ve anlamlandrmay, tarih ve destan olaylar
da desteklemektedir. Fakat kelimenin anlam bu
ekilde kalmamtr. Kelimenin ses yapsnda oldu-
u gibi zamanla anlamnda da bir deime ve ge-
lime meydana gelmitir. Bu deime ve gelime
sonucunda Trk sz g, kuvvet, kudret, gl,
kuvvetli, kudretli gibi yeni anlamlar kazanmtr.
Kanaatimizce, kelimenin ses yaps ve anlamnda-
ki bu tekml, Gktrk devrinde tamamlanmtr.
Artk bundan byle Trk ad, btn kaynaklarda
tek heceli ve g, kuvvet, kudret anlamnda bir
kelime olarak zikredilmitir.
Fransz bilim adam L. Bazin, bu durumu yle
aklamtr: Ona gre, Trk kelimesi Trk veya
Trk eklinde iken var olmu, ekil kazanm
gibi bir anlama gelmekteydi. Sonra, bu kelime Kagar-
l Mahmdun da belirttii gelimi, olgunlam
(dvelopp) eklinde bir anlam tamaya balamtr.
Trk eklini alnca da tamamyla gelimi, ol-
gunlam (pleinement dvelopp) ve g, kuv-
vet (fort) gibi yeni bir anlam kazanmtr
16
.
L. Bazinin yapt bu aklamay, tarih ve edeb
metinlerde geen eitli dil rnekleri de desteklemek-
tedir: Mesel Bat kaynaklarnn birinde, Trk topluluk-
larndan birinin ad Trk-Hun eklinde zikredilmitir.
Buradaki Trk kelimesi, Hun adnn nnde g-
l, kuvvetli, kudretli anlamnda kullanlm bir sfat-
tr. Bundan da anlalyor ki, bu Trk topluluunun ad
kudretli, gl Hun eklinde belirtilmitir
17
.
Ayn ekilde, Trk kelimesi Uygur metinlerinde de
yigit kelimesinin nnde de sfat olarak kullanlm-
tr. Bu metinlerinde trk yigit eklinde geen bu
sz, gl, kuvvetli yiit anlamna gelmektedir
18
.
Ayn deyim Kagarl Mahmdun Divannda genlik
ann ortas eklinde bir ifade ile aklanmtr
19
.
Genlik ann ortas da hi phesiz, insann her ba-
kmdan en gl olduu zamandr.
Yine Trk kelimesi, Uygur metinlerinde Trke
g, kuvvet, kudret anlamna gelen erk kelime-
siyle birlikte erk trk eklinde e anlaml (sinonim)
kavram olarak kullanlmtr
20
. Bu duruma gre, Trk
sz tpk erk gibi g, kuvvet, kudret, gl, kuv-
vetli, kudretli anlamlarn ifade eden bir kelimedir.
Alman bilgini Le Coq, ilk defa Uygur metinlerindeki
Trk kelimesinin, Gktrk Devletini kuran topluluun
ad olan Trk sz ile yap ve anlam bakmndan
ayn olduunu ileri srmtr. Gktrk Yaztlarn -
zen Danimarkal byk Trkolog W. Thomsen de, Le
Coqun bu isabetli grn hi tereddt etmeden ka-
bul etmitir
21
. Macar bilgini G. Nmeth ise, bir ara-
trmasnda Trk adnn g, kuvvet anlamna
geldiini, baz Trk topluluklarnn da benzer anlamda
adlar aldklarn gstermek suretiyle ispat etmeye a-
lmtr
22
.
Trk Sznn Topluluk Ad Olarak
Kullanlmas
Trk sz, ilk defa, Gktrk Devletini kuran ve bu
devletin temelini oluturan topluluun ad olarak Gk-
trk Yaztlarnda kullanlmtr. Yaztlarda bu toplulu-
un ad, bazen Trk bodun bazen de Trk bo-
dun eklinde zikredilmitir. Bodun kelimesi; boy
(Bod) kelimesinin oulu olup boylar birlii, halk,
kavim, millet gibi anlamlara gelmektedir. Bu duruma
gre, Trk bodunu, akraba boylarn bir bakan
etrafnda toplanmasyla meydana gelmi siyas bir
topluluktur
23
. Daha ak bir ifade ile sylememiz ge-
rekirse, Trk bodun, ayn dili konuan ve ayn kltre
mensup olan topluluklarn siyas addr
24
.
Trk bodununun ekirdeini, Aina (soylu dii
kurt) aileleri oluturmaktayd. Aina aileleri de kk
Hunlara dayanan bir topluluk idi
25
. Aina oullarnn
banda bulunan Bumin, 552 ylnda Avar hkimiyetine
son verip kendi devletini kurmutur. Bumin Kaandan
sonra gelen Trk Kaanlar, kendileri ile ayn dili konu-
an ve ayn kltre mensup Ouz/Dokuz Ouz, Kar-
luk, Krgz, On-Ok, Trgi, Basml, Tardu, Tles/
Tli, Bayrku, zgil, ik gibi akraba topluluklar (bo-
dun) bir devlet ats altnda toplayarak, byk Trk
siyas birliini kurmulardr.
Trk sz, Gktrk Yaztlarnda sadece Gktrk
Devletini kuran topluluun (Aina oullar) ad olarak
kullanlmamtr. Yaztlarn ifadesine gre, Trk bey-
leri, Gktrk Devleti ats altnda topladklar Ouz,
Trgi ve Basml gibi topluluklar da, kendileri gibi
Trk olarak kabul etmilerdir
26
. Bunlardan zellikle
Ouzlarn, kendi adlarnn yan sra Trk adn da be-
nimsemi ve kullanm olduklar anlalmaktadr. Ni-
tekim Trk ismi, Gktrklerin tarih sahnesinden ekil-
melerinden asr sonra bile Ouzlar arasnda yaygn
bir ekilde kullanlm olmal ki, Ruslar, Karadenizin
kuzeyinden Balkanlara inen Ouz kitlesi ile karla-
tklarnda, bu kavmi Ouz adyla deil, Trk (Tork)
adyla anmlardr
27
.
Btn tarihleri boyunca Trklerle komu ve temas
halinde olan Grekler, Sabarlardan Osmanllara kadar
btn Trk topluluklarn Trk (Turkoi/Turkos) adyla
anmlardr
28
. Ayn ekilde Araplar ve Farslar da tema-
sa gelip yakndan tandklar btn Trk topluluklar
iin Trk adn kullanmlardr. te yandan Seluklu
ve Osmanl Trkleri kendilerini hanedan adyla tan-
trlarken Avrupallar onlara Trk demilerdir
29
. Hatta
Osmanl devrinde Trklk ve slmiyet kavramlar
birbiriyle yle btnlemitir ki, Batda, Mslman
kelimesi Trk kelimesiyle e anlaml bir kelime olarak
kullanlmaya balanmtr. Mesel, dnyann neresin-
de olursa olsun, slm dinine giren kii iin genellikle
Trk olmu ifadesi kullanlyordu
30
.
X. yzyldan itibaren slm dinine ve medeniyetine
giren byk Trk topluluu Ouzlar iin Trk adnn
yan sra bu adn bir versiyonu olarak Trkmen ad
da kullanlmtr. Daha dorusu Mslman yazarlar,
slm dinine ve medeniyetine giren Ouzlar, Msl-
man olmayan dier soydalarndan ayrt etmek iin
onlara Mslman Trk anlamnda Trkmen demi-
ledir
31
. Trkmen ad gittike yaygnlk kazanarak
asr sonra tamamen Ouz adnn yerini almtr
32
.
Trkmen kelimesi Trk kelimesine -men ekinin
ilvesiyle olumu bir isim gibi gzkmektedir. Zira
Trkede, isim ve fil kklerine gelerek yeni isimler ya-
pan -men, -man eki bulunmaktadr. Mesel deir-
men, sk-men, kz-men (gzleme), gk-men
(gk gzl insan), ket-men (kazma), dik-men (koni
biiminde tepe), kur-man (yay konan kap), sk-man
(zm skma zaman), sok-man (izme), koca-man,
kara-man gibi kelimeler hep bu eklerle yaplm isim-
lerdir. Ancak, Trkmen kelimesindeki -men eki bu
isimlerdeki eke benzememektedir. O hlde Trkmen
kelimesindeki -men eki nereden gelmitir? Bu du-
rumu bize, en iyi, byk Trkolog Kagarl Mahmd
aklamaktadr. Kagarl Mahmda gre, daha nce
birbirini tanmayan iki Trk karlatklarnda biri di-
erine sen kimsin anlamnda kim sen diye
sormaktayd. Bu soruya, karsndaki de Trkm
anlamnda Trk men (ben Trkm) demekteydi
33
.
Kanaatimizce, Trk ve men (ben) kelimeleri za-
manla birleerek, tek bir kelime hline gelmitir
34
. Bu
kelimeyi Trklerden renen slm tarihileri de, Ms-
lman olan Trkleri Mslman olmayan soydalarn-
dan ayrt etmek iin onlara Trkmen adyla hitap
etmilerdir. Bylece, slm dnyasnda Trk adnn
yan sra Trkmen ad da yaylmaya ve yerlemeye
balamtr.
Trkiye Seluklular devrinde Trk ve Trk toplu-
luklar iin hem Trk hem de Trkmen adlar kulla-
nlmtr. Daha dorusu bu dnemde, devlet tekilt
iinde yer alanlar ile yerleik hayata gemi olanlar
Trk adyla, konar-ger hayat yaayan kitleler
ise Trkmen adyla anlmtr. Bu anlay Osman-
l devrinde de aynen devam etmitir. Mesel Ftih
Kanunnmesinde, Trk ve ehirli kelimeleri e
anlaml iki kavram olarak birlikte zikredilmitir
35
. Bu
duruma gre, Osmanl Devrinde Trk, yerleik hayat,
daha dorusu Osmanl medeniyetini temsil etmektey-
di. Trkmen ise, bunun tam zdd olan gebe haya-
tn temsilcisi durumundayd. Osmanl belgelerinde
bu anlayn bir ifadesi olarak, Trkmenlerden konar-
ger hayat terk edip de yerleik hayata geenler iin
Trkmenlikten kt denmekteydi
36
.
Trk Sznn Devlet ve lke Ad Olarak
Kullanlmas
Gktrk Devletinden sonra (552-744) Trkiye
Cumhuriyetine kadar bir daha Trk ad altnda dev-
let kurulmamtr
37
. Fakat Trk ad hi unutulmam,
hem Trke konuan ve Trk kltrne mensup toplu-
luklarn siyas ad hem de bu topluluklarn oturduklar
lkelerin ad olarak kullanlmaya devam etmitir.
lke ad olarak Trkiye
38
(Turkhia) kelimesine
ilk defa bir Bizans kaynanda rast gelinmitir. VI. yz-
yla ait olan bu kaynakta, Trk ana yurdu olan Orta
Asyaya Trkiye (Turkhia) denmitir. IX.-X. yzyllar
arasnda, til (Volga) nehrinden Orta Avrupaya kadar
olan sahaya da ayn ad verilmitir. Hatta bu sahann
dou ksm, yani Hazar lkesi Dou Trkiye, bat
ksm, yani Macar lkesi de Bat Trkiye adyla
anlmtr
39
. Bat dnyas I. Hal Seferiyle yakndan
tand ve Trklerle dolu olarak grd Anadoluya,
II. Hal Seferinden sonra (1147) Trkiye (Turkhia/
Turquia) demeye balamtr
40
. Ayn ekilde nl sey-
yah Marco Polo da ve Dou Anadoluyu Turco-
manie veya Turquemenie /Turkomans (Trkmen
lkesi) adyla
41
, Orta Asyay da Byk Turkhia
adyla tantmtr
42
. XVIII. yzyln balarndan itibaren
zellikle Batda yaymlanan corafya eserleri ve an-
siklopedilerde, Erzurum merkez olmak zere Kuzey-
Dou Anadolu hep Turcomanie (Trkmen lkesi)
adyla zikredilmitir
43
. Ayn ekilde, XVIII. ve XIX. yz-
yllarda stanbulda yaymlanm Trk corafya eser-
lerinin bazlarnda da, ayn blge Bild- Trkmen
veya Diyr- Trkmen (Trkmen lkesi) adyla be-
lirtilmitir
44
. slm tarihileri ise Memluklu devrinde M-
sr ve Suriye iin Trkiyye adn kullanmlardr.
te yandan, slm corafyaclar IX. yzyldan
itibaren Trklerin Orta Asyada yaadklar sahalar
Bildt-Trk (Trk lkeleri) veya Arzt-Trk
(Trk lkesi) adyla zikretmilerdir. Ayn ekilde Ka-
garl Mahmd da Trklerin Orta Asyada oturdukla-
r (Hazar Denizinden ine kadar uzanan) sahalar
Trk lkesi olarak kabul etmitir
45
. Yine slm co-
rafyaclar da XIII. yzyldan itibaren Hazar Denizinden
ine kadar uzanan Trk lkeleri iin Trkistan
46

adn kullanmlardr. Trk topluluklar tarafndan da
zamanla benimsenip yaygn bir ekilde kullanlan
Trkistan ad, 1924 ylna kadar varln korumutur.
Bu tarihten sonra Trkistan ad, buradaki Trk toplu-
luklarnn birlemesine yol aar endiesiyle Sovyetler
Birliinin siyas literatrnden tamamen karlmtr.
te yandan Trkistan, Sovyet ve in idareleri altn-
da blnp her blge ayr ayr adlar altnda anlmaya
balarken, bunlardan sadece biri Trkmenistan
adn alabilmitir.
______________________________________________
* Prof. Dr., Gazi niversitesi Edebiyat Fakltesi, e-posta:
skoca@gazi.edu.tr
1 De Groot, 1921: 76.
2 Trk kelimesi, Kl-tigin ve Bilge Kaan Yaztlarnda ift
(Trk), Ton Yukuk, Ongin ve Kl--or Yaztlarnda
ise tek heceli (Trk) olarak yazlmtr. Bu durum da,
kelimenin ayn devirde iki eklinin de birden kullanlm
olduunu gsterir.
3 Orkun bideleri, 1973: 67, 77.
4 . Kafesolu, 1966: 313; P. Pelliot, 1915: 687-689.
5 G. Moravcsik, 1958: II, 320-327.
6 A. N. Kurat, 1937: 10, 17; A. N. Kurat, 1972: 65; P. B.
Golden, 1972: 78, 83; B. Kossanyi, 1944: 120, 122.
7 V. V. Barthold, 1975: 41.
8 Bu hususta bilgi almak iin bkz. . Kafesolu, 1966: 315
vd. ; H. N. Orkun, 1934: 197; A.N. Kurat, 1952: 3 vd.; G.
Nmeth, 1927: II/4; B. Munkacsi, 1967: I, 59 vdd.
9 V. V. Barthold, 1975: 40. Trkede tr-mek filinden
km baka bir kelime daha vardr. Bu da, yazl olma-
yan kanun anlamna gelen tr (tr-mek=tr=tre
=tre) kelimesidir. Bizde Ziya Gkalp, yabanc bilim
adamlarndan da W. Barthold, Trk kelimesini yap ve
anlam bakmndan tr kelimesiyle ilgili grmlerdir.
Gkalpe gre, Trk, treli, yani tre sahibi de-
mektir. Ayn ekilde Barthold da Trk sznn kanun,
det ve kanunla birlik kazanan halk kitlesi anlam-
na geldiini ileri srmtr. Burada hemen belirtelim ki,
birbirine benzer olan bu grlerin her ikisi de ilim dn-
yasnda kabul grmemitir.
10 G. Nmeth, tr-mek filindeki sesinin Osmanl
devrinde sesine dntn ileri srerek, hakl
olarak bu izah tarzna itirazda bulunmutur. (Nmeth,
1927: II/4, 278). Fakat unu da unutmamak gerekir ki,
gnlk hayatta ok sk kullanlan kelimelerdeki ses de-
iimi az kullanlan kelimelere gre daha ksa zamanda
gereklemektedir. Trk kelimesinde ile dei-
mesinde byle bir durumun olduu kuvvetle muhtemel-
dir. te yandan trtmek (yaratmak) fili XI. yzylda
trtmek eklinde syleniyordu. (Kagarl Mahmd,
1940: II, 303).
11 L. Bazin, 1994: 176.
12 H. Vambry, 1879: 52.
13 Liu Mau-tsai, 1958: II, 40; S. Julien, 1864: 348 vd.
14 O. Franke, 1930: II, 233.
15 Sadece Macarlar, Trk kelimesini hep ile, yani T-
rk eklinde yazmlardr.
16 L. Bazin, 1994: 176, 179. Kagarl da Trk kelimesi-
ni olgunluk a eklinde aklamaktadr. (Kagarl
Mahmd, 1939: I, 353).
17 F. Altheim, 1959: I, 39 vd.
18 A. Gabain, 1988: 125; B. gel, 1982: 278.
19 Kagarl Mahmd, 1939: I, 353.
20 F. W. K. Mller, 1911: II, 10, 15, 97, 108; A. Caferolu,
1968: 259; B. gel, 1982: 278 vd.
21 . Kafesolu, 1966: 317; W. Thomsen, 1935: III, 82.
22 G. Nmeth, 1927: 2/4: 279-281.
23 R. Giraud, 1960: 25, 68.
24 Kr. A. Caferolu, 1970: I, 106.
25 Liu Mau-tsai, 1958: I, 5; S. Julien 1864: 326.
26 Orkun bideleri, 1973: 70/80, 74, 82, 83.
27 A. N. Kurat, 1937: 10, 17; A. N. Kurat, 1972: 65; P. Gol-
den, 1972: 78, 83; B. Kossanyi, 1944: 120, 122 vdd.
28 Bkz. G. Moravcsik, ayn yer.
29 V. V. Barthold, 1975: 41.
30 B. Lewis, 1970: 13.
31 S: Koca, 1997: 20. tarih kaytlara gre, X. yzyl bala-
rnda Seyhun tesinde bulunan Mirki kasabas ve ev-
resinde Trkmen adyla anlan kk bir Trk toplulu-
u yaamaktayd. Karluklardan kopmu bir kitle olduu
sanlan bu Trkmenler, slm dinine giren ilk Trk top-
luluu idi. slm dnyasnda Mslman olan Ouzlara
Trkmen denmesinde, ite bu ilk Mslman olan Trk
topluluunun adnn balca rol oynam olduu d-
nlebilir
32 F. Smer, 1972: 51.
33 Kagarl Mahmd, 1939: I, 353.
34 Bu hususta daha baka aklamalar da vardr. Bu ak-
lamalarn hepsi yaktrma olup hibirinin ilm deeri
bulunmamaktadr. (Bkz. F. Smer, 1972: 52; T. Gndz,
1997: 19) te yandan A. Vambry, Trkmen tabirinin
z Trk anlamna geldiini belirtmitir ki, onun bu g-
r esas itibaryla Kagarlnn aklamasn destekle-
mektedir. (A. Vambry, 1993: 47).
35 A. Akgndz, 1990: I, 349, 350.
36 T. Gndz, 1997: 40.
37 Bunun sadece bir istisnas vardr. ada Arap tarihile-
rinden bazlar Msr Memlklu Devletine ed-Devlett-
Trkiyye adn vermilerdir. Fakat Memlklu idarecile-
ri, ne bu ismi benimsemiler ve ne de kullanmlardr.
38 Bugnk Trkiye adndaki -iye eki Trke bir ek ol-
mayp, Trkeye Grek, talyan ve Arap dillerinin hangi-
sinden getii tespit olunamamtr.
39 . Kafesolu, 1966: 319.
40 O. Turan, 1980: 295, 355 vd.; O. Turan, 1971: 196.
41 T. Baykara, 1976: 61 vdd.; T. Baykara, 1988: 26, 78,
145-150, 154; A. C. Moule ve P. Pelliot, 1938: 20; M. G.
Pauthier, 1865: 35, 36 not: 1.
42 O. F. Sertkaya, 1987: 4.
43 T. Baykara, 1988: 145-150, 154, 157.
44 T. Baykara, 1988: 156 vd.
45 Kagarl Mahmd, 1941: III, 149 vd.
46 Trkistan adndaki -stan eki Farsa bir ek olup, ek-
lendii kelimeye lke veya belirli bir mekn anlam
vermektedir.
O
smanllarn, modernleme ncesine kadar
Trk kavramna genelde olumsuz bakt-
na, Osmanl literatrnde byle bir yakla-
mn var olduuna dair yaygn bir alg vardr. Etrk-i
b-idrk (idraksiz, alglamas kt Trkler) kavramn-
da somutlaan ve edeb rnlerde, baz tarih vb.
eserlerde Trklere dair sylenen olumsuz ifadeler
bu dnceyi pekitirir. Tarih yazclmzda bunun
aksini savunan veya daha doru bir ifadeyle bu me-
selenin zamana, zemine ve eser sahiplerinin ait ol-
duu evreye gre farkllk arz ettiini belirten al-
malar da vardr. Bununla birlikte yaygn kanaatleri
tashih etmek her zaman kolay olmamaktadr.
1

kpaazdenin (Apz.) Tevrih-i l-i
Osmannda Trk ve Trkmen
Anadoludaki Trk tarihinin ilk byk din-sosyal
isyannn manev nderi Baba lyasn torunlarn-
dan Dervi Ahmed k (kpaazde, Apz. ola-
rak ksaltlacak), Trk kavramn Osmanllar iin
eitli balamlarda kullanr. Apz., Osmanoullarn
Ouz Han olu Gk Alpe balar. Acem padiahla-
rnn Yafes neslinden ger Trki kendlere sened
edindiklerini, bir mddet sonra da elli bin kadar
ger Trkmen ve Tatar evini Sleymanah Gazi
nderliinde Ruma gazaya ynelttiklerini yazar.
Osmanl kaynaklarnda Trk kelimesinin
gayrimslimlerin azndan kullanlmas olgusu,
kpaazadede de karmza kar. Mamafh ge-
rek Apz. Gerek Ner ve gerekse dier kaynaklar
bu ifadeleri gayrimslim kiilere atfetse de aada
rneklerle gstereceimiz zere, aslnda bu ifade-
leri kendileri onlara yaktrarak kullanmaktadrlar.
Osman Gazinin Ede Balya dn yorumlatma-
sndan sonra Kulaca Hisar yamalayp fethetmesi
zerine o vilayetin kfrleri Karaca Hisar tekfuruna
yle haber gnderirler: Bu vilayeti elmzden
alurlar.() Kendler hod yer, su dutar Trk deller
kim biz dahi anun ile muamele edeyidk derler.
2

Benzer rnekleri oaltmak mmkndr. Daha ilgi
ekici olarak, baz rneklerde Trkn adaleti vur-
gulanr ve hatta Trk kavmi ibaresi kullanlr. Me-
sela Sleyman Paann adaletini gren Mudurnu,
Gynk havalisi halknn Mslman oluu anlatlr-
ken Ve ok kyler bu Trk kavmn grdiler. Ms-
lman oldlar
3
denilir.
Trk kelimesi yneticiler tarafndan kyl Trk-
ler iin de kullanlrd. Mesela, penik usulnn ve
yenieriliin ihdas anlatlrken andarl Halilin Sul-
tan I. Murada toplanan olanlar iin Bunlar Trke
verelim. Trke rensnler dedii ve bunlarn bu
ekilde Mslman olduu nakledilir ve Trk bunla-
r nie yllar kullandlar. diye eklenir.
4

kpaazdede Trkmen tabirinin kullanld
balamlara baktmzda unlar tespit ediyoruz:
Osman Gazinin dedesi ve babas ile birlikte hareket
edenler iinde bulunan ger Trkman ve Tatarlar,
5

Yldrm Bayezidn Malatyay kendilerinden ald
Trkman
6
, Timur vartas srasndan Memluk sul-
tanna ihanet eden Trkman,
7
II. Murad devrinde
Amasya-Tokat yresinde ekyalk eden ve Yrg
Paann katliama uratt Kzl Koca olanlarnn
Trkmanlar,
8
II. Muradn kzn olu Sultan Meh-
med iin istedii Dulkadr olu Sleyman Be,
9

Otlukbeliden kaan Uzun Hasann adamlar ve
ona yetimekte glk eken Karamanllar.
10
G-
Dosya: Trk ve Trklk
MEHMET Z
*
XV.-XVI. YZYIL
OSMANLI KRONKLERNDE
TRK KAVRAMI
rld zere yazarmz Trkmen kelimesini ba-
langta Osmanllarn atalar ile birlikte gelenler iin
kullanrken daha sonra Anadoludaki eitli Trk
beyliklerinin hkmdarlar ve adamlar iin kullan-
mtr.
Nernin Kitb- Cihan-nmsnda
Trk ve Trkmen
Erken dnem Osmanl kronikleri iinde nemli
bir mevki igal eden Nerde, Trklk algsnn ni-
teliklerini gsteren ilgi ekici bir anlatm mevcuttur.
Bilindii gibi Ner II. Bayezid devri ulemasndan
bir zattr; bu bakmdan kpaazde gibi gazi-
derviler zmresine mensup bir baka tarihide
veya bir gazavt-nme yazarnda olaan karlaya-
bileceimiz Trklkle ilgili vurgunun onun eserinde
de bulunmasnn daha nemli olduunu dnyo-
ruz. Esasen onun Trk ve Trkmen kelimelerini kul-
land vakalarn byk ksm, ana kaynaklarndan
birini tekil eden Akpaazde ile ortaktr; mama-
fh onun Trk kavram, tarihinin daha eski devirleri
kapsamasnn da etkisiyle daha kapsayc bir mahi-
yet arz etmektedir. Ouz Hann evladnn ve nese-
binin zikredildii girite unlar ifade eder:
11

Sekin tarihlerde (yle) denir. Mevcut olan
Trkler, birok snfara ayrlr. Bazlar ehirler ve
kaleler sahibidirler; bazlar adr ehlidirler; yani
derlenen-toplanan-evleri ile da balarnda ve
sahralarda otururlar. Bunlarn kimisi gnee, kimisi
puta, kimisi sra, kimisi aaca, kimisi taa tapar;
bazlar da vardr ki, hi din nedir bilmezler; baz-
lar Yahudilii taklit ederler Burada aka grl-
mektedir ki, Ner, ehirli, kyl, konar-ger veya
putperest, Yahudi, Mslman ayrm yapmadan
eit eit Trklerden bahsetmektedir. Daha sonra
Nuhtan itibaren (Yasef, Bulcas, onun iki olu Trk
ve Mool) Ouz Han, oullar ve 24 Ouz boyunun
eceresi verilir.
Osmanllarn kkenleri konusunu anlatrken
Gazneli Mahmudun Selukoullarn yz bin ka-
dar etrkle[Trklerle] Horasana geirdiini belir-
ten Ner, Osmanllarn atalarndan l-i Seluka
mntesib olan etrkden [Trklerden] Gk Alp Han
evldndan tavarl rzklu bir taife
12
olarak bahse-
der. Osman Gazinin etrafndaki topluluu evre-
deki gayrimslimlerin Trkler olarak adlandrd
Ner ve dier tarihlerde aka belirtilir. Mesela,
Edeblinin ryasn tabir etmesinden sonra Os-
man Gazi Kulaca Hisar yakp kfrini krd. Sa-
bah olcak, ol iln kfrleri cem olub Karaca-Hisar
tekvurna adem gnderb eytdiler: bu Trkler ki
gelb bunda tavattun itdiler.
13

evredeki tekfurlarn Osman Gazi ve etrafn-
daki toplulua Trk dediine dair kaytlar bolcadr.
Mesela Bursa tekfurunun evredeki tekfurlarla yap-
t toplantda sarf ettii szlere bakalm: ol Trk
urada gelb yurd tutub etrf ykub yakub yirine
Trk rnd old.
14
. Orhan Gazinin babasndan
ayr ilk seferinin anlatld hikye iinde Trk ke-
limesinin hem Nernin kendi ifadesi olarak hem
gayrimslimlerin azndan ve hem de onlara tutsak
den bir gazinin azndan verildii grlmektedir.
te yandan gayrimslim hkmdarlarn Osmanlla-
ra Trk dedii eserde deiik vesilelerle tekrarlanr.
Mesela, I. Murad katleden Miloun ondan Trk
Bei
15
olarak bahsettii yazldr.
Nernin Trk kimlii tanmnn din, siyas ve
coraf aidiyet snrlarn at ve baka bir d-
nemde ortaya kan nyargl kullanmlarn aksine
otomatik olarak kyly kastetmedii Nernin,
I. Muradn Srp Kralnn kendisini savaa davetini
hiddetlendiinde sylediini ifade ettii, nallah
ana Trk erliin gsterem szyle de aka
ortaya konur. Bu szlerin II. Bayezid devrinde ya-
zld ve Trk erliini olumlay gz nne aln-
dnda
16
o devirde Trk algsnn nitelii hakknda
bir kanaat edinilebilir. Ner sadece Trkn yiitlii-
ni deil dier pek ok vasfn da deiik vesilelerle
vurgular.
Eserinin banda Trkmen kelimesini kapsayc
anlamyla kullanan Ner-ki ona gre, Trkler Ms-
lman olunca onlara Trki-i iman denildi. Trkman
kelimesi bundan gelir.
17
-Osmanl tarihiyle ilgili olay-
lar anlatrken belirli Trkmen beyleri ve toplulukla-
rndan bahsederken bu kelimeyi kullanr. Mesela,
Karaman oullarnn Tatar ve Trkman ve Varsak
ve Turgud ve Bayburdu topladklar anlatlr.
18
Yl-
drm Bayezidn Anadoludaki faaliyeti anlatlrken
19

Bayezd Han Malatyay Trkmen elinden Divriki
Krdden ald, bunlar kadim padiahlar dellerdi.
diye yazar. elebi Mehmedin Tokat yresinde nal
olu adl bir derebeye kar mcadelesinde nal
olu ve adamlar Trkmen olarak geer.
20

zetle Ner Trk ve Trkmen kelimelerini dei-
ik balamlarda kullanmtr. Bu meyanda Trk ok
daha kapsayc bir tanm olarak Trkmen ise konar-
ger hayat tarznn yaygn olduu Ouzlar anlat-
mak zere kullanlmtr. Nerde etnik bir bilincin
daha tesinde, modern milliyet anlay ile tam ola-
rak rtp rtmemesi bir yana, putperestinden
Mslman olanlarna, konar-gerinden yerleii-
ne kadar, kapsayc ve ierici bir Trklk kavram-
nn ve uurunun bulunduu anlalmaktadr.
Gazavt- Sultn Murd b. Mehemmed
Hnda Trk
Trk kavramnn kullanl ile ilgili en ilgin
kaynaklardan biri, zladi ve Varna savalar (1443-
1444) hakkndaki bu anonim gazavatnmedir.
21
Bu
eserde kelime daha ziyade Osman-olu, yani Sul-
tan II. Murad, Osmanl ordusu ve mensuplar hak-
knda gayrimslimlerin azndan kullanlr. Bununla
birlikte, yukarda da iaret ettiimiz gibi, kurulan
cmleler ve kullanlan ifadeler yazar tarafndan ilgili
kiilere en azndan ksmen yaktrlmtr. Mesela,
stanbul tekfuru yani Bizans mparatoru, Osman-
olunun tedarikini grmek iin Ben bu Trk Un-
gurus ile ve Leh ve eh ile tututuraym diye
planlar yapp
Papay ziyaret eder ve ona unu syler: Eer
bu Trkleri kendi hallerine korsak ne ben stanbulda
kalrm ve ne Ungurus kral kalur ve ne Leh kalur
22
Bir baka rnekte, Ungurus kral [Ladislas] ile
Despot [Srp despotu Georg Brankovi, Vlkolu]
arasndaki konuma. ehrky kasabasn yanm
gren Kral Bu ne idir deyince Despot () Bu Trk
bizi l [hile] ile kendi eline ekeyor. Bizim sa yan-
mz cemian Trk elindedr () tarznda konuun-
ca Yanko [Hunyadi Janos, Severin ban] kar kar
ve Trk senin gzn korkutmu da her grdn
meeyi Trk kys edb bizi korkutmak dilersin. Ya
sen yle mi anlarsn ki, Trk bundan sonra kendini
devirb bizim zerimize gele. Ben Trkn burnu-
nu krdm der.
23
Yazar, Osmanllarn kendi aralarndaki faali-
yetlerini anlatrken genellikle askir-i slm (slm
askerleri), guzzt- slm (slm gzileri) kullanm-
larn tercih etse de bir iki yerde Trk ve Trk askeri
tabirlerini kullanr. Mesela, aknc beyleri ve dier
Osmanl kuvvetlerinin arkasna dt Hristiyan
gler kald yerlerdeki kuyular lelerle dolduru-
yor kuyu olmayan yerlerde leleri yakp ykyordu
ki, Trk grb bunlar niye oradn bilmeye.
24
Daha ilgin bir rnekte, Trnovi kalesine doru
yryen kffr Grdler kim, bir tarafda bir mikdr
Trk askeri durur. Bunun pusu olduunu anlamaz-
lar ve kan atmada Guzzt- slm ol kadar
gaz eylediler kim takriri mmkn deil. yle kim,
ol melainlerin her birisi onar Trke yazlm iken
bin dnesi bir Trke cevb veremeyb karr frra
tebdl eylediler.
25
Burada Trk askerinin sava-
l karsnda, daha nce Trklere kar ileri geri
konuan kfrlerin dayanamayp nasl katklar
vurgulanr. Burada Trk kelimesi ile slam gazileri-
nin eanlaml kullanld da dikkati eker.
Saltknmede Trk
Balkanlarda slmn tipik bir ncs olan Sar
Saltkn, Cem Sultann isteiyle Ebulhayr- Rum
tarafndan derlenen menakb pek ok alardan
olduu gibi Trk kavramnn 15. yzyldaki anlam/
anlamlar bakmndan da ilgin anekdotlarla dolu
bir eserdir. Burada eserin genel yaps ve dili ze-
rinde durmayacak sadece Trk kelimesinin hangi
balamlarda ve hangi mnda kullanldn ksaca
gstermeye alacaz.
Metinde kfrlerin Sar Saltktan sklkla Trk
diye sz ettikleri grlmektedir. ( 105, 107, 938,
939, 940, 941, 942). Yani menakbname yazar
Saltkn Trk olduunu, ondan bahseden kfrlerin
azndan sk sk belirtmi oluyor (Seyyid, erif, Sal-
th vb. dier adlarnn yannda).
Eserde, devrin kroniklerinde ve anonim gaza-
vatnamede olduu gibi kfrlerin kendi aralarndaki
konumalarda Mslmanlardan srekli Trk ola-
rak bahsettii tespit edilmektedir. Tabi burada da
unutulmamas gereken, aslnda bu konumalarn
eserin yazar tarafndan kurguland gereidir.
Eserde Mslman ve Trk kelimeleri e anlaml
olarak kullanlmaktadr. Mesela bir anekdotta (s.
13) u husus dikkati eker:
Ulu papaz ruhbanlara sorar: Bilr misz kim bu
Muhammediler bize nin glibdr . Bir baka ra-
hib ona unu sorar: Bu Trkler kim lrler, cennete
girrler mi? Rahip eyitti:-Girmezler, amma gelrler,
kapudan bakarlar, tururlar, gir giderler. Nagh ruh-
banlar iinden on yaar bir olan yukaru tut gelp
papasa dnam virp geldi, eyitti: -y murdar! Yalan
syleme. imdi dnyada Trkler sizi evnzde ve
mlk ve diyarunuzda komayup karurlar. Anda ge-
lp cennet kapusndan bakan Trk girp sizi cen-
net iinden srmezler mi?
Grld zere dnyada Hristiyanlarn lkele-
rini fetheden Mslmanlarn te dnyada cenneti
de onlara brakmayaca sylenmi olmaktadr. Bir
baka anekdotta ise (s.29) erif Salthn beglerini
ldrmesi zerine basz kalan kfrlerin Pup ka-
tna gitmeleri anlatlr. Pup olan Felyon eyitti:
Bire tonuzlar dman karunuzda ola, siz sci
iersiz, aklunuz gider. Trkler gelr sizi hep k-
rarlar. Eserde, Bizans mparatorunun azndan
Trklerin(=Mslmanlarn) stnl aklanr.
ikyetler zerine Tekr eyitdi: Hey Hristiyanlar!
Bilmi olun ki bu Trkler dnyaya kadem uraldan
ber bu Nasranileri krarlar () Bu kafrler Msl-
manlardan aciz oldular, gir gulvv idp tekura gel-
diler, eyitdiler: Meer sen Trk oldun, ugurlayn din
tutarsn, bu Trklere dnmezsin, tnmazsn... Ak-
a grlecei gibi burada da Tekfur Trk olmakla
yani slama dnmekle itham edilmekte, yani Trk
ve Mslman eanlaml kullanlmaktadr..
Bir baka yerde Saltk, Hristiyan klnda, Man-
sur adl birini sktrr (s. 52): erif eyitdi: Kimsin,
bana toru haber vir kim sen Trksn. Mansur inkr
itdi. erif eyitdi: Korkma seni ldrmeyem. Yalan
syleme. Mansur aciz kald, eyitdi: Mslmanlarda-
nanam. Yine baka bir yerde tekfur ile rahiplerin
Mslmanlar hakknda konumalar nakledilirken
(s. 316-317) bir rahip unu der:
Bu Trklern hkmi u zaman dekdr ki Mesih
gelp gkden ine. Evvel bunlar krsardur. Artuk
Trklerden dnyada eser kalmaya. Hristiyanla-
rn ok korktuu erif yllarca Trkistan, Habe,
Hindistanda iken dahi tekrn korkusu devam etti.
Yazarn ifadesiyle Mslmanlardan kat korkd,
her bir Trki bir ejderha sanurd.
Eserde Sar Saltkn Trkl ile vndne
dair bir anekdot dikkati ekmektedir. (634-635) Bu-
rada, Sar Saltka Tekrn eli gnderip anlama
teklif etmesi sz konusudur. Elinin mektubunu
okuduktan sonra Sar Saltk unlar der:
y kfrler! Biz Allah taala emrine muti kullaruz.
Bize yle emr olmudur kim gn batusunda dah
sizi komayavuz ve her Trk kim anasndan togar
siznle dmandur, kurd koyunla nice dost olursa
yledr. Biz sizn azucuunuzdan korkmazuz.
Elnzden ne gelrse edn.(...)
Bu metinde Sar Saltkn kfrlerle kendi kimli-
iyle konuurken de Trklyle vnd aka
ortaya konmaktadr. Ksacas Saltknmede Trk,
olumlu armlarla ve genellikle de Hristiyanlarn
azndan Mslman ve Osmanl ile eanlaml ola-
rak kullanlan bir kavramdr.
Dier Baz Eserlerde Trk Kavram
Ahmednin skendernmesindeki Dstn ve
Tevrih-i mlk- l-i Osmanndan sonra yine
byk bir eser iinde ve manzum olarak yazlan
Envernin (. 1465ten sonra) Dstrnme adl
eserinin Osmanl tarihi ksm, bu vadide gnmze
ulaan ikinci kaynaktr.
26
lk ksm genel slam tarihi-
ne, ikinci ksm Aydnoullar tarihine, nc ksm
ise Osmanl tarihine aittir. Osmanllar Ouz Hana
balayan ve Ouzlarn ve Seluklularn tarihini
de zetle nazma eken air, Erturulun babasn
Gndz Alp olarak zikrettii gibi Erturul, Osman
ve Orhan Be olarak anar. (s.22) I. Murad ise
sultandr. (s. 23) Macar Kralnn Lza yani Srp
kralna asker gnderip Trklerle savamasn iste-
yii u ekilde anlatlr (s. 29):
Lza [Srplar] yetmi bin er irsl eyledi
Varup ura Trk ile dir syledi
Osmanllar genelde mminler, Mslmanlar
olarak adlandrlr ama birka yerde Trk olarak da
zikredilirler. Yldrm Bayezidn tahta geii sonra-
snda Efkdeki gelimeler anlatlrken bir arp-
ma sonrasndaki manzara yle nakledilir: (34-35)
Eyne Be hkm kld lekere
T ki mminler lsini dire
Arka Trk llerin atdlar
Gice ad grdi fkre batdlar
Grdiler kfr lsi haddi yok
Trkn lsi deildi anda ok
Anonim Tevrih-i l-i Osman metinlerinde ise
Trk genellikle gayrimslimlerin azndan
27
kulla-
nlmakla birlikte bir iki yerde yazarn bizzat kendi
kullanmyla verilir. Bu balamdaki rnekler aslnda
acemi olanlarn Trke renmek zere Trkle-
re verilmesi, I. Murada kar Karamanllarn tertip
ettii kuvvetlerin tanmlanmas (Varsak u Turgut
u Trk am veya Tatar ve Trkn telef olmas
gibi)
28
Apz., Ner vb. btn erken dnem eserlerin-
de yer alan ortak rneklerdir.
Tursun Beyin Trih-i Ebl-Feth adl eserinde
Trk kelimesi genellikle Hristiyanlarn azndan
Osmanllar ifade etmek zere kullanlmaktadr.
Mesela Belgrad seferi srasnda Kfr hod mest
harb idi () Trk snd didiler () asker-i slma
hcum ittiler
29
, Krala didler ki, Trk terk-i nms
idp snd.
30
Trklerin azndan Trk kelimesinin
kullanld mklemeler de vardr. Aknclar arasn-
da bir maverede Bazlar: Biz akna geldk, d-
men aramak hcet deldr; uurumuz grelm,
dmen gelrse Trk kazanc zerinde, av zerin-
de ceng ider gibi alavuz, haklaavuz, didiler.
31

Bazen de, tpk dier eserlerdeki gibi, Trk kelimesi
dorudan gayrimslimlerin azndan deil ama on-
larla ilgili balamlarda kullanlr.
Kemalpaazdenin Tevrih-i l-i
Osmannda Trk ve Trkmen
Osmanl devlet adamlarndan eyhlislam bn
Kemalin (Kemalpaazde) eserinde Trk ve Trk-
men kelimeleri aa yukar nceki eserlerdeki an-
lam ve armlaryla ve genellikle ntr bir anlatm-
la ama bazen ak veya zmn takdirkr ifadelerle
de kullanlmaya devam etmitir. erafettin Turan
bn Kemalin zellikle Mslman Trk devletlerinin
devamllnn bilincinde olan ve Anadoluda vatan
tutan Trkl esas alan bir Trklk uurunun var-
l kanaatindedir.
32
bn Kemalin balang dnemlerinde, tpk kay-
naklarn tekil eden yazarlar gibi, Osmanllar Trk
ve Trkmen olarak tavsif ettii
33
, bilahare Akkoyun-
lular ve Dlkadirliler iin Trkmn tabirini kulland
anlalmaktadr. Orhan Gazinin hizmetinde kzl
brk giyip akn ve gaza faaliyetinde bulunanlarn
Trk ve Trkmen kabilelerinden olarak geldii be-
lirtilir
34
:
n kabail-i Trk ve Trkmndan hayl- sultan-
leme hayli dem karub dergh- saltanat-
penhda cn dilden hidmete mil olub stn-
saadet-iyanda kulluk kemerin kuand durdu kzl
brkle ki ol zamanda dahi akn yolunda yelenlerin
ahrah- gazada varub gelenlerin iar- hssyd.
Seluklu Devletinin kurucusu Seluk Beyin kim
olduu anlatlrken Knk boyundan Trklerin komu-
tan olduu, Afrasyab soyundan geldii zikredilir ve
temiz olmayan [Etrk] Trklerin kalplerinin ona
meylettii de ifade edilir:
35

Seluk ki Afrasybn soyundandr, () Knk
boyundan olan Trklerin slrdr etb ve eya ok-
luunda Ouz arasnda mkerrem ve muhterem ol-
mudu, kulb- Etrk-i b-pk ann kabulne maildi,
rzgrnda olan kmkrlarn namdaryd.
Trk gazilerinin yaz k at stnde gaza ettik-
lerinden
36
dem vuran bn Kemalin aknclardan
bahsederken ska kulland bir ibare Trkn k-
zl brkdr. Trk aknclarnn brklerinin sava
alanlarn kh lale bahesine, kh gelincik tarlasna
evirmesi bn Kemalde sk tekrarlanan bir motiftir.
Mesel, Mihalolu Ali Beyin Macar topraklarna
akn yle tasvir edilir: Trkn kzl brknden bu
diyarun det u khsr [ovalar ve dalar] llezra
dndi diy fl-hl krla haber gnderdi.
37
Yine
ayn Ali Beyin 1494deki Macaristana bir baka
aknnn anlatld ksmda Trkn kzl brk ki,
tze alm akyka benzerdi, Semendire nn-
deki sahry him-y numna [gelincik tarlasna]
dndirdi.
38
Trkn kzl brknn sava alanlarn gelin-
cik tarlasna dndrdn, Trk atllarnn yaz
k demeden at srtnda gaza ile megul olduunu
belirtmek suretiyle bn Kemal Osmanl askerini ve
gazileri Trk olarak tanmlam olmaktayd.
Sonu
zellikle XVI. yzyln ikinci yarsndan bala-
yarak, her ne kadar Avrupada yazlan eserlerde
Osmanllardan srekli olarak Trk, Trk Devleti,
Trk mparatorluu olarak bahsedilse de Osmanl
literatrnde ve kroniklerinde, Osmanllar anlamn-
da Trk kelimesine daha az rastlandn ve Hoca
Sadeddin, Gelibolulu Mustafa l gibi tarihilerin
kelimeyi daha ziyade kyl Trkler anlamnda kul-
landklarn biliyoruz.
Hi phesiz ele aldmz dnemde ve hemen
sonrasndaki edeb metinlerde Trk hakknda olum-
suz ifadeler de kullanlmtr. Bunu salt kendileri Trk
kkenli olmayan kiilere atfetmek hataldr; etnik k-
keni Trk olanlarn eserlerinde de bu tr ifadelere
rastlanr. Kanaatimce bu yksek kltr evresine
mensubiyet saikiyle bu gibi kiilerin kendilerini kyl
(Trk) ve konar-gerlerden (Trkmn) ayrmak ih-
tiyacndan kaynaklanmtr. Mamafh bu mesele de
daha derinliine aratrlmaya muhtatr.
Bununla birlikte bu aratrmada, Trk kelimesi-
nin sadece olumsuz kullanm ve armlarnn de-
il, ntr ve olumlu kullanmlarnn da metinlerde yer
ald hususu, ok sayda rnekle teyit edilmitir.
II. Bayezid devrindeki tarihyazclnn Ouznme
geleneine verdii nem, Cem Sultann Bayatl
Mahmut olu Hasana Ouznmeyi ihtisar ettir-
mesi (Cm- Cem-yin), Bayezidn bir olunun
adnn Korkut, Cem Sultann bir olunun adnn
Ouz olmas gibi verilerle birlikte alndnda Ner
ve kpaazde metinlerini, Nernin kapsayc
Trklk anlaynn mahiyetini daha iyi anlarz. Os-
manl dneminde kimlik algs zerinde yaplacak
daha derinlikli aratrmalar bize dnemlere, evre-
lere, eser trlerine, yazar/ari aidiyetlerine gre ok
farkl ve renkli bir yelpaze sunabilir.
______________________________________________
* Prof. Dr., Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi
Bu yaz, esasen daha nce yaymladmz bir ma-
kalenin (Baz XV-XVI. Yzyl Osmanl Kaynaklarn-
da Trk ve Trkmen Kavramlar, Trk Kimlii-Ayvaz
Gkdemire Armaan 2, Haz.: M. aatay zdemir,
stanbul 2009, ss.316-340) zetlenmi ve ksaltlm
halidir. Sz konusu yaznn geniletilmi versiyonunun
yer ald Fuad Kprl Armaannda (Mehmet Fuat
Kprl, ed. Y. Kemal Tatan, Kltr Bakanl 2012)
eklediimiz eserlerden Saltukname ile ilgili ksmn zeti
de eklenmitir.
1 Bu konuda nemli bir katk iin bkz. Hakan Erdem, Os-
manl Kaynaklarndan Yansyan Trk maj(lar)1, Dn-
yada Trk mgesi, Ed: zlem Kumrular, stanbul 2005,
ss.13-26. Tufan Gndzn u makalesi de ksmen
bizim ele aldmz kaynaklardan hareketle Trk ve
Trkmen imajlarn tartr: Osmanl Tarih Yazcln-
da Trk ve Trkmen maj,Osmanl, ed. K.iek-Cem
Ouz, Ankara 1999, c. 7, ss. 92-97. Osmanllarda kimlik
almalaryla ve zellikle Rum kimlii ile ilgili olarak,
baz tartmal grler ileri srse de kapsaml ve derin-
likli bir aratrma iin bkz. Salih zbaran, Bir Osmanl
Kimlii-14-17. Yzyllarda Rm/Rm Aidiyet ve mge-
leri, Kitap Yaynevi, stanbul 2004.
2 Apz., s. 96.
3 Apz., s.120.
4 Apz., s. 128.
5 Apz., s. 92-93.
6 Apz., s. 142. Buras aslnda Memlklara tbi idi, ama
Bayezd buralarn Kad Burhaneddine ait yerler oldu-
unu ileri sryordu.
7 Apz., s. 143.
8 Apz., s. 168-169.
9 Apz., s. 188 (Ve hem ol Trkmen bizim ile gayet dost-
luk ve dorlk eder dedi.).
10 Apz., s. 224.
11 Mehmed Ner, c. I, s. 8-9. Metni daha iyi anlalmas
bakmndan sadeletirilmi versiyondan aktaryorum
(Kymen 1983: 12): Sekin tarihlerde (yle) denir.
Mevcut olan Trkler, birok snfara ayrlr. Bazlar e-
hirler ve kaleler sahibidirler; bazlar adr ehlidirler; yani
derlenen-toplanan-evleri ile da balarnda ve sahralar-
da otururlar. Bunlarn kimisi gnee, kimisi puta, kimisi
sra, kimisi aaca, kimisi taa tapar; bazlar da vardr
ki, hi din nedir bilmezler; bazlar Yahudilii taklit eder-
ler.
12 Ner I, s. 57.
13 Ner I, s. 85.
14 Ner I, s. 115.
15 Ner I, s. 305.
16 Ner, I, s. 269.
17 Ner I, s. 17.
18 Ner I, s. 219.
19 Ner I, s. 341.
20 Ner I, s. 389, 391, 393, 395.
21 Halil nalck-Mevld Ouz, Gazavt- Sultn Murd b.
Mehemmed Hn-zladi ve Varna Savalar (1443-1444)
zerinde Anonim Gazavtnme, Ankara 1989, 2. bs.
22 A.g.e., s. 2-3.
23 A.g.e., s. 16. (Benzer kullanmlar iin ayrca bk. 17,
18,19, 22, 23,26, 29,30, 34, 35, 38, 39,40, 46, 47, 53,
54, 59, 60)
24 A.g.e, s. 25.
25 A.g.e, s. 46.
26 Necdet ztrk (Haz.), Fatih Devri Kaynaklarndan
Dstrnme-i Enver-Osmanl Tarihi Ksm (1299-
1466), stanbul,2003
27 Necdet ztrk (Haz.), Anonim Osmanl Kronii (1299-
1512), stanbul 2000, s. 13, 29, 30, 83, 84, 118, 119,
126.
28 A.g.e., s. 28, 30, 69.
29 Tursun Bey, Trih-i Ebl-Feth, haz. Mertol Tulum, s-
tanbul 1977, s.82.
30 A.g.e., s. 83. Dier rnekler iin bkz. s. 94 (Mahmud
Paaya Srplardan gelen haberciler Padiah kaleyi
bizzat teslim almaya gelmeyince Trkten vef yoktur.
derler), s. 137 (kfr arasna bu velvele dti ki: Trk
savlet zengisine berk basup() krala haber virdi-
ler ve eyittiler ki: Nefs-i emrde bu haber vk ise, Trke
mukvemet itmek mmtenidr[imknszdr].)
31 A.g.e., s. 99.
32 bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, VII. Defter, Yay. e-
rafettin Turan, Ankara 1957, LV.
33 bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, I. Defter, Yay. era-
fettin Turan, Ankara 1970, s. 38-39.
34 bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, II. Defter, Yay. e-
rafettin Turan, Ankara 1983, s. 54. [Eser bundan sonra
Kpz. Olarak ksaltlacak, her bir defterin ilk kez zikredili-
inde tam knye verilecektir.]
35 Kpz. II, s. 71. Yazar Mezkur Knk Han Ouz Han Gazi
oludur ki sahibi megazi ve ftuhdur diye ekler.
36 Mesela bkz. X. Defter, s. 239: Yahya Paa olu Bali Bey
cey-i guzat ile k- bugatda yaz u k terk taz iiydi,
tzi-svar Trk gzileriyle raa v yakna turmaz akna
eserdi. [gazi askerler ile yanl dinlilere kar koutur-
makla meguld, Arap atlarna binmi Trk gazileriyle
uzaa ve yakna durmadan akn ederdi.]
37 Kpz., VIII, v. 58b, s. 131. VII, Defterden rnekler, s.
152, 170; X. Defterden baz rnekler iin bkz. Haz. e-
faettin Severcan, Ankara 1996, s. 49, 139.
38 Kpz. VIII, v. 63a, s.141. Trk kelimesiyle ilgili dier r-
nekler iin bkz. 74b/s. 165 (Kzl brkl Trk), 77a-b
(Trkn kzl brk yerin yzn tutub bahr- hunn gibi
mevc ururd= Trkn kzl brk yeryzn kaplayp
kanl deniz gibi dalgalarn vururdu. s. 172), 78b, 92a
(Modonun fethi srasnda kafrlerin terekelerini gzg-
re Trke kalmasun diy elleriyle yakmas), v. 95a/s.210
(Macaristan gelen kfrlerin bulduklar Trki krub, te-
rekelerin alup tavarlarn srmesi), 105b/s. 233 (Teke ili
halk iin), 114a/s. 253 (Trk ve Trkman, Rum vilayeti
halk iin), 118a.
T
artmasz bir ekilde Trk milletinin en az
M 3. binlere giden 5 bin yllk tarihi vardr.
Gerek arkeolojik, gerekse yazl kaynaklar
bunu aka desteklemektedir. Tarihin balang-
cnda aka beliren Trk milleti ok fazla mec-
rada ama ana bir rmak zerinde akp gnmze
gelmitir. Gelecekte de yok edilemeyecektir. Ya
da her hangi bir blgede yok edilse dhi dier
blgelerdekiler bayra tayacak, gelecek nesil-
lere aktaracaktr.
Peki, Trk yurdu neresi diye sorulsa ne cevap
verilebilir? Bunun da cevab ok aktr. Avrasya
corafyas. Gnmz Trk Dnyas haritas da
bu gerei aka desteklemektedir.
ok geni corafyaya yaylan Trklerin bl-
gelere gre farkllklar gstermesi gayet doaldr.
Ancak, tarihin balangcndan gnmze uza-
nan bir ana gvde sz konusudur. Bu ana gvde
zellikle komularnn kaynaklarnda Trk olarak
adlandrlm; kurduklar her devletin kkeninin
Trk olduu bariz bir ekilde vurgulanmtr.
Byle bir gerei red edemeyen Bat ilim dn-
yas 1750lilerden itibaren Trk milleti kavramn
tarih aratrmalarnda bahsettiimiz derinlik iin-
de yazmaktadrlar. Nitekim Trk kkenli halklarn
tarihi hakknda binlerce kitap makale ve benzeri
eserler meydana getirmilerdir. Yani ilmi adan
Trklerin tarihi inkr edilemez bir gerektir.
Trkler nerede yayorlard sorusu soruldu-
unda, Karadenizin kuzeyinden Koreye kadar
uzanan saha, Kafkaslarn kuzeyinde Kuzey Buz
denizine, Tibetin kuzeyi, in Seddinin kuzeyi,
Agfanistann kuzey blmnden, rann kuzey
dousu, ama zellikle Sr Deryann kuzey do-
usu sahalar gsterebilir. Bazen Macaristan
ovalarna kadar Orta Avrupa sahasn kaplad
grlmektedir. Yine gneyde Hindistana gidip
devlet kuran ok sayda Trk boyu olmutur.
Anadoluya gelileri son aratrmalarla milat-
tan nceki devirlerde tespit edilebilmektedir.
Anadoluya Trakya, Kafkaslar ve ran zerinden
gelmeleri sz konusudur. Avrasya corafyasnda
Kaya resimlerinin dalmna bakarak Trk ta-
rihinin yeni balang teorilerini ortaya koymak,
yeni tarih paradigmalar oluturmak mmkn-
dr.
Gerek Trk tarihini anlamak iin g hare-
ketlerini incelemek, boy sistemini analiz ederek
tarih iindeki ana ak yollarn takip etmek ge-
reklidir. Model de lazmdr. rnek ve btn Trk-
leri kendine balama imkn sunan bir model
devlet. Bu devlet bellidir aslnda. ok ak bir
ekilde bizim Gk-Trkler diye tarihiliimizde
tandmz. Ama btn dnya tarihiliinde ya-
zld ve gereinde de kaydedildii gibi bu dev-
letin ad Trk tr. Trk Kaanl olarak yazlp
gnmze ulaan ismin kkeni gl-kuvvetli/
gelimi manalarna gelmektedir. Ama 420li ta-
rihlerden itibaren Sr Derya rmann kuzey ve
dousunda yaayan insanlarn addr. Ancak,
milattan nceki alardan itibaren balayan tari-
hin MS V. yzyla geli sreci aka bilinmekte-
dir. Dolaysyla Trk tarihini anlamakta problem
yoktur. Problem anlamak istemeyenlerdedir.
Nihayet, 542 tarihinden itibaren resmen Trk
adn tayan devlet ykselir. Devletin merkezi
Dosya: Trk ve Trklk
AHMET TAAIL
*
TRK TARHNN DERNL
Moolistann orta-kuzey kesimleri olsa da in
kaynaklarnn ifadesiyle Koreden Karadenizin
kuzeyindeki Krma kadar btn Trk kkenli
halklar bnyesine katmay baard. Ve bu ta-
rihten itibaren Trkiye Cumhuriyetine kadar yok
olmadan devam etti. Gk-Trklerden (Trk Ka-
anl) gnmze ne kald sorusunun cevab
net bir ekilde Trkiye Cumhuriyetidir. Trk mil-
letidir. Dier taraftan bilinmelidir ki; yeryzndeki
btn Trk kkenli topluluklar yani btn Trk
Dnyas Gk-Trklerin gnmzdeki devam-
dr. Ortak kimlik Trk Kaanl ve dnemin Trk
boylardr. in kaynaklar bu durumu VI. ve VIII.
asrlar arasnda aka vurgulamaktadr.
Trk milleti niye yok olmadan varln koru-
du sorusunu; Karahanl, Gazneli ve Seluklu gibi
byk devletleri, hatta Osmanl Devletini saya-
rak cevaplayabiliriz. Bu doru yaklamdr. Ama
Trkln aralksz devam ediini Trk (Gk-
Trk), Bat Trk, Trg(k)i, Ouz, Trkmen sil-
silesini ve dier boylarn durumunu takip ederek
anlamak daha dorudur. Her ne kadar farkl ad-
lar altnda devlet, beylik ve benzeri siyasi kuru-
lularda mr srseler de yabanclar tarafndan
hep Trk olarak anldlar. Kaynaklarda kaydedil-
diler. Osmanl Devleti en kuvvetli anda kta-
ya hkmederken dahi Trk devleti adyla yazlp
bahsediliyordu. Ksacas Trk tarihini balang-
cndan gnmze kadar kesintisiz takip etmekte
problem bulunmamaktadr. Problem insanlarn
anlama sknts tamasnda ya da kastl ekil-
de tarihe bakma eiliminde olmalarndadr.
Sonuta tarihin en erken devirlerinden itiba-
ren Trk tarihini takip etmek mmkndr. Trkler
arlk olarak Orta Asya (Trkistan) dediimiz
sahada ounlukla Avrasya bozkrlarnda ya-
amlardr. Bilinen tarih paradigmalar deise
bile insanlk tarihindeki yerleri ve tannmalar
asla deimez. nk tarihi kaynaklar gerei
ifade etmektedir.
Gerek Trk tarihini anlamak iin Trk g-
lerini boy sistemlerini ele alarak Gk-Trk (Trk
542-745) modelini esas alarak deerlendirmek
en doru yntemdir. Hangi adan bakarlarsa
baksnlar kaynaklardaki bilgileri yok edemezler.
______________________________________________
* Prof. Dr.
T
rkiye gibi bin yl akn bir sredir btn
dnynn Trk yurdu olarak bildii bir l-
kede Trklk mefhmunu tartmaya a-
mak kadar abes bir ey dnlemez. zerinde
yaadmz bu topraklar dn de Trk yurdu idi,
gelecekte de Trk yurdu olarak kalacaktr. Bu du-
rumda, ayn topraklar zerinde Trk de, Trklk
de yaacaktr. Bu trih hakkati kimse deitire-
mez. Trklk, Trk milletinin kimliinin farknda
olmas demektir. Bu farkndalk, berberinde milli-
yetilii getirir. Dnyada bir Trk milleti ve milliyeti
bulunuyorsa, onun bir de milliyetilii olacaktr.
Milliyetilik, her hususta kiinin mensup olduu
milleti nde tutmas mnsna gelir. Milliyetilik,
ferdin mensbiyet duygusunun ifdesidir. nsann
mensbiyet duygusunu yok etmek, onu kksz
ve ruhsuz bir mahlk hline getirmekle edeer-
dir. Trk milletini kksz ve ruhsuz insan srs
olarak dnmek, kimsenin hakk da haddi de de-
ildir. Milletler mukaddes deerleriyle varlklarn
srdrrler. Trklk bir Trk iin, baka mukad-
desler gibi, mukaddes bir deerdir. Dolaysyla in-
sanlarn mukaddes deerlerine saygszlk etmek,
hi phesiz misliyle karlk bulur. ncelikle bu
keyfyetin bilinmesinde fayda vardr.
kinci olarak, Trk milleti nev-zuhr bir millet
deildir. Muhtelif emperyalist odaklarn kanatlar
altna snarak bugn szde millet olmaya alan
haysiyet fukars bir topluluk da deildir. ahsiyeti,
farkl mahfllerin himyesi altnda ekillenmemitir.
Baka bir milletin ltuf ve insfnn eseri olarak s-
nacak bir yer bulup, onun ihsnyla beslenme-
mi; fertleri o milletin msmaha kanatlar altnda
oalp serpilmemitir. Bilkis, bugn Trkiye s-
nrlar iinde yaayp da farkl etnik mensbiyetler
peinde koanlarn tamm, varlklarn Trkn
l-cenblna borludur. Aksini iddi etmek nan-
krlk olur. Trk milleti, millet olmak iin Amerika,
Avrupa, Rusya gibi muhtelif merkezlerin onayn,
desteini, iczetini de aramamtr. Aksine, trih
boyunca saysz milleti himyesine alm, koru-
mu, idre etmi, mazlm topluluklara kol kanat
germi, dnyya nizm vermitir. O, millet olarak
varln ihtiyr dnyya kabl ettirdii devirlerde,
bugn leme nizm verme iddisnda bulunan
nev-zuhr milletlerin kendileri deil, atalar bile
trih sahnesinde bulunmuyorlard. Unutmamal ki,
trih trih olmadan nce, Trk milleti millet olmu-
tu. nanmayan varsa Orhun bidelerine baksn.
Dolaysyla onun yan tesbit etme kudreti trihte
bile yoktur. Hakkat bu olduuna gre, Trk milleti
karsnda fazlet iddisnda bulunanlarn, nce-
likle dnp arkalarna bakmalar, nasl bir gemi
yaadklarn anlamalar, insanlk lemine hangi
hizmetleri sunduklarn, hangi deerleri hediye et-
tiklerini grmeleri gerekir.
u da bilinmelidir ki, bu satrlar, ne insanlar
etkilemeye ynelik hamset cmleleri, ne kana ve
kafatasna dayal bir rklk tezhr, ne de te-
melsiz bir mz tefhrdr. Trkn trih ncesi-
Dosya: Trk ve Trklk
FAHR UNAN
TRKLE VE TRKLKLE
NEYN KAVGASI?
ne uzanan hayat hikyesi, onun kim olduunu or-
taya koymaya yeterlidir. Zr, ynesi itir kiinin
lfa baklmaz.
Bugn Trk, Trklk ve Trk milliyetilii hak-
knda haksz ve hadsiz cmleler kuranlarn anla-
yacaklarn zannettiimiz slm bak as da,
burada anlatmaya altmz trih hakkati tas-
dik eder. Allh katnda en stn olanlar, nasl ki
en fazla takv shibi olanlar ise, insanlar arasnda
en stn olanlar da Hakka ve halka en fazla hiz-
met edenlerdir. nsanlarn, insan olmak asndan
birbirlerine stnlkleri bulunmadn ahmaklar
bile bilir. Her insan et ve kemik oluturur; her in-
sann damarlarnda benzer kan gruplar dolar.
Her insann iki eli, iki gz, iki kula, iki aya, bir
burnu, bir az vardr. nancmz, btn insanlarn
Hz. demin ocuklar olduklarn syler. Bu ba-
kmdan, insanlar arasnda fark gzetmek cehlet
eseridir.
Ancak unutmamak gerekir ki, ayn babann
ocuklar bile, ayn ahlka, ayn kbiliyete, ayn
seciyyeye, ayn vicdna, ayn beceriye ship de-
ildirler. Trk milleti de byledir; dier milletlerin
mensuplar gibi Hz. demin ocuklar olmalarna
ramen, mesel bugn Trkiyede Trkle ve Trk-
lkle fazlet yarna girenlerin, Dou Romann
kahr penesi altnda, onun erevesini izdii bir
alanda dalarda koyun gtmekten te bir kymet-i
harbiyyeleri bulunmad devirlerde, Trkler, ini
korunabilmek iin devs bir set in etmek zo-
runda brakmlard. Bakalar maaralarda, izbe-
lerde, kaya kovuklarnda varlklarn srdrrler-
ken, Trkler varln yzyllarca srdren, insan
derys ini titreten muazzam devletler kurmu-
lard. Trklerin in snrndan Roma nlerine kadar
ulaan nleri, bugnn Avrupallarnn dedelerini
tir tir titretmekteydi. Hunlarn, Gktrklerin, Uygur-
larn, Avrupa Hunlarnn ve tkipilerinin trihlerini
stn kr okumak bile Trklerin destans hayat
hikyelerinin ve trihlerinin parlakln anlamaya
yeterlidir. Ayn durum ve ayn misyon Karahanl-
lar, Gazneliler, Seluklular, Memlkler, Altnorda,
Timurlular ve Osmanllar tarafndan da asrlarca
devm ettirilmitir.
stelik Trkler, gnmzn ngilizleri, Fran-
szlar, Portekizlileri, spanyollar, Hollandallar,
Ruslar gibi gittikleri ve ele geirdikleri yerleri so-
yup soana evirmediler; o blgelerin insanlar-
n kltan geirip kklerini kurutmadlar; buralar
smrlecek bir alan deil birer vatan paras
olarak grdler; buralarn btn zenginliklerini
kendi lkelerine tamadlar; insanlarn kanlar ve
gzyalar zerine, bugn iftihar ettikleri trden
kanl bir medeniyet kurmadlar. Aksine, Trkler
vardklar yerde dzeni ve adleti tesis ettiler;
bar yerletirdiler; insanlarn birbirlerini boazla-
malarna mni oldular. Bunun en canl delli, Trk-
lerin yakn bir trihte ekildikleri Balkanlardaki ve
Orta-doudaki mevcut manzaradr. Trkler geri
ekileli ne Balkanlarda, ne de Orta-Douda huzr
ve skn salanabilmitir. Trkler hkim olduklar
corafyalarda szde meden Avrupallarn atalar
gibi bir politika tkip etselerdi, bugn Balkanlarda
yaayan milletlerin ve devletlerin hi birisi mevcut
olmayacakt. Bugn Trkiye snrlar iinde ya-
ayan ve farkl etnik kimlikler oluturma derdine
denlerin de esmesi okunmayacakt. Be yz-
yl akn bir sre idre ettikleri bu corafyada,
insanlar asimile etmeye, din ve kltr deitir-
meye, kendileri gibi olmaya mecbur braksalard,
dnyda buna hangi g engel olabilirdi? Birle-
mi Milletler mi? ABD? Avrupa Birlii vey Rusya
m? Yhut bir takm szde insan haklar teklatlar
m? stelik bu mahfllerin hi birisi henz ana rah-
minde deil, baba slbnde bile yoktu. Trkleri,
emperyalist Batl devletlerin politikalarna benzer
politikalar uygulamaktan alkoyan tek ey, onlarn
l-cenblklar ve mnlar idi. u noktada, byle
bir anl gemileri ve hizmetleri bulunan Trkle-
ri, dnn ve bugnn sr ve koyun obanlary-
la ayn terzide tartmak, hangi adlet terzisiyle
mmkn olabilir?
Trklerin millet ve milliyetlerini stn grme-
lerine slmn da engel tekil etmedii aktr.
Kurn- Kermde Ey insnlar! Biz, sizi bir erkekle
bir diiden yarattk! Hem de sizi cemaat cemaat,
kable kable yaptk ki, tanasnz. Haberiniz ol-
sun ki, Allh katnda en keremliniz en fazla takv
shibi olannzdr. (Hucrt, 13) buyurulur. Demek
ki hepimizin yaratcs olan Yce Allh, bir anne ve
babadan vcut bulmamza ramen, iyilikte, do-
rulukta, fazlette ve kendisine itaat hussunda
birbirimizle yarmamz iin farkl milletler hlinde
hayat srmemizi murd etmi; birbirimize stnl-
de takv artna balamtr. Bu artlara riyet
hussunda, Trklerin n sralarda bulunmadk-
larn kimse iddi edemez. Bir fetret devri olarak
nitelendirilebilecek olan u son asr bir tarafa
brakrsak, Trklerin Mslman trihleri boyun-
ca hkim olduklar topraklar birer slm beldesi
hline getirmek iin nasl abaladklarna; ehirleri
cmilerle, medreselerle, ilim ve irfan yuvalaryla,
hayr ve hasent eserleriyle nasl sslediklerine,
slm beldelerini korumak, Allhn adn yaymak
iin yzyllarca Hal srleri nnde kanlarn
nasl sebil ettiklerine ihtiyar trih hittir. slmn
en doru ekliyle yaanmasn salamak zere
saysz eser telif edenlerin ekseriyeti de Trkler
arasnda yetimitir. Alt mteber hadis kitbnn
drd, Trk asll limlerin kaleminden kmtr.
ki tikd mezhep immndan birisi Trk aslldr.
slm dnysnn medreselerinde slm reten
ders kitaplarnn ou Mslman-Trk ilim adam-
larnn kalemlerinin rndr. En nl tefsirlerin
shipleri de Trk aslldrlar. slm felsefesinin en
byk isimleri olduklarn Dounun da Batnn da
teslim etmek mecbriyetinde kald Frb ve bn
Sn da Trktr... Bu isimlere yzlercesini ekle-
mek hi de zor deildir.
Trklerin, Allhn evi olarak kabl ettikleri
cmi ve mescidlerdeki davran ekilleri bile ba-
ka milletlerinkinden farkldr. slmn doduu
topraklardaki insanlar, cmilerde yan gelip yatar-
ken, Trkler ayn meknlarda braknz sere serpe
hareketi, yksek sesle konumay, Allh kelm
dnda sz etmeyi bile saygszlk saymlardr.
Kurn gsleri hzsndan aada tama-
y vey evlerinin rastgele bir kesine koymay,
ona kar edepsizlik olarak grmlerdir. Kurn
harferiyle yazlmlardr diye, sradan eserleri bile
tin ile muhfaza etme edeb belki de sdece
Trklere mahsustur. Bugnk duruma bakarak,
bu sylenenler dnde kald demek doru deildir.
Gelecekte slma hizmet hussunda bir potansi-
yel yoklamas yaplacak olursa, her trl olumsuz-
lua ramen, bu potansiyelin en fazlasnn yine de
Trklerde bulunduu grlecektir.
Hz. Peygamberin yakt ilk kvlcm ve Onun
rahle-i tedrsinden geen sahbenin gayretlerini
bir tarafa brakrsak, dnyda hangi millet Trkler
kadar slma hizmet etmitir? Balarndaki idreci
halfe sfatn tad hlde, bizzat Araplar arasn-
da bile ayrm yapan; Mslman olmalarna ra-
men baka etnik meneden gelen insanlar gayr-i
mslim mumelesine tbi tutan; idreleri altndaki
gayr-i mslimlerin demek durumunda bulunduk-
lar cizye vergisini, Mslman olan ama Arap ol-
mayan insanlardan almaya devm eden Emevler
mi? Emevlere nisbetle ok daha uzun yaama-
larna ramen, slma hizmet, gaz ve cihd faa-
liyetleri asndan durgun bir ynetim sergileyen;
saraylarnn iine hapsedilmi duruma dkkleri
bir devirde, kendilerini ehl-i iann tasallutundan
Trklerin kurtardklar Abbsler mi? Ortaalar
boyunca derin bir sessizlie gmlen, Halla-
ra kar slm neredeyse tek bana savunan
Trkleri uzaktan seyreden dier Araplar m? Yine
mezhep taassubuyla, Snn slm dnysnn ve
slmn mukaddes beldelerinin Hal saldrlarna
uramasna ses karmayan Ftmler mi? Sapkn
mezhepler olarak grlen ehl-i snnet d btn
mezheplerin boy verdii topraklarda oturan Acem-
ler mi? XVI. asrdan tibren mezhep taassubuyla,
Osmanllar srekli arkadan hanerleyen, onlara
kar Avrupal Hristiyan devletlerle ittifaklara giri-
mekten kanmayan Safev rn m?...
Trkler, slm sdece benimseyip savun-
makla kalmadlar; onu Hindistan ilerine kadar
tayarak bugnk Pkistann temellerini attlar.
Viyna nlerine kadar tayarak, bugnk Bo-
naklar ve Arnavudlar slm dnysna kattlar.
Kafkaslar mhim nisbette Trklerin bayraklar al-
tnda slmla tant. slm dnysnn byk bir
blm, Trklerin bayraklar altnda be yz, alt
yz yl sren bir huzur ve istikrr dnemi yaad
Peki ya, bugn Trklerin karsnda benlik dvs
gdenler, slma ve slm dnysna hangi hiz-
metleri sundular? Trklere kar cinyet ebeke-
leri kurarak Krtlk yapanlarn bu soruya tek bir
rnekle verebilecekleri hangi hizmetleri oldu?
Bu noktada, bir hususa dikkat ekmekte fay-
da vardr: Trkle ve Trklkle kavgalar olan
vey Trkn karsnda aalk psikolojisine
kapldklar anlalan bir ksm art niyetli akl ho-
calarnn bilgilendirmeleri netcesi olmal, Trkiye
Cumhriyetinin Babakan, ihnet ve cinyet
ebekesinin mensuplarn kastederek, sk sk
Salhaddn-i Eyybnin torunlar byle mi olmal
trnden cmleler sarfetmekte ve Mehmed kifin,
Hallarla mcdelesini dile getirerek arkn en
sevgili sultn diye vd Salhaddn-i Eyybyi
Krtlerin nfs kaydna geirmeye almaktadr.
Babakann bu tr cmleleri, trih temelden
mahrm, yanl bilgiye ve maksatl bilgilendirmeye
dayanan beyhde gayretlerin ifdeleridir. Baba-
kan, Salhaddn-i Eyybyi gerekten ilgi ekici,
rnek alnacak bir ahsiyet olarak deerlendiriyor-
sa, onun kimliini evresindeki szm ona dan-
manlarnn vey maksatl yaynlarn verdikleri bil-
gilerden deil, trih nosyonu msitse, dneminin
kaynaklarndan; yetitii ortam, kimlerin yannda
yetitiini, ilesinin, oluk-ocuunun isimlerini;
ordusundaki askerlerin daha ziyde kimlerden
olutuunu yine dnemin eserlerinden aratrarak
renmelidir. Aksi takdirde, baklava gibi, sucuk
gibi, dner gibi Trkn her eyine ship kmann
moda olduu gnmzde, Trkn trih ahsiyet-
lerini baka etnik topluluklarn nfs kaytlarna
geirmeye almak, hem trih, hem de Trk mil-
letine kar sorumsuzluk ve saygszlk olur.
Salhaddn-i Eyyb ile ilgili olarak ksaca u
bilgileri verelim de byle bir ahsiyetin ne ka-
dar Krt olabilecei bir kere daha dnlsn:
Salhaddn, 1137-38lerde Tikrtte dodu; babas
Eyyb ve amcas rkh ayn yllarda Musul Atabe-
yi mmeddn Zengnin hizmetinde bulundular ve
onunla Hallara kar mcdele ettiler. mmeddin
Zengnin lmnden sonra onun hkim olduu
yerler Britekinlilerin eline geince, baba Eyyb
de bunlarn hizmetlerine girdi. Bir sre sonra ye-
niden Zenglerin hizmetine giren Eyyb, eitli e-
hirlerde st seviye hizmetlerde bulundu. Nreddn
Mahmd Zeng tarafndan bir ara Ftmlerin yar-
dm talebi zerine Msra gnderilen orduda am-
cas rkhun yannda Salhaddn de yer ald.
Amca burada vezrlik makmna kadar ykseldi;
onun lm zerine ayn makma Salhaddn ge-
tirildi. Daha sonra hmsi Haleb Atabeyi Nreddn
Mahmd Zengnin emri zerine Ftm devletine
son verdi. 1171den tibren Msrda hutbe Badd
halfesi adna okutuldu. Burada gittike glenen
Salhaddn, Zeng Atabeyliinden bamsz ha-
reket etmeye balad. Mahmd Zengnin 1174te
lm zerine daha rahat hareket etme imkn
bulan Salhaddn, bir sre sonra btn Sriyeye
hkim oldu ve hkimiyet alann Frat boylarna ka-
dar uzatt. Onun Hallarla mcdelesi mlumdur.
Ancak, kendisinin ilesine ve yakn evresine
baktmzda, annesinin zbez Trk olduunu,
aabeyinin adnn Turanh, dier iki kardeinin
Tutekin ve Gkbri olduunu grrz. Days
Tk olu ihbeddn Mahmddu. Elerinden
birisi Unar Beyin kzyd. ki enitesi, Unarolu
Saadeddin Mesd ve Erbil Atabeyi Muzafferddn
Gkbri idiler. Kurduu devletin teklt yaps
Karahanl, Gazneli ve Seluklu devlet teklatnn
devmndan ibretti. Ordusunu, yzde doksanla-
rn zerinde Kafkaslardan toplanan Kpaklar, Pe-
enekler ve benzeri Trk unsurlar oluturuyordu.
Byle bir ile ve devlet yaps iinde hkm sren
Salhaddn-i Eyybyi Krtlerin nfs hnesine
nasl kaydediyorsanz ediniz artk. Onu, Krtle
nisbet edenler bu tabloyu gz nnde bulundur-
mak zorundadr.
Son olarak unu syleyebiliriz: Trkler, dier
milletlere nisbetle elbette bir adm ndedirler. Bu
gerei, trihleri, trih boyunca tadklar mis-
yon ve f ettikleri hizmetler aka ortaya koyar.
Ancak, yine Trkler trihin hibir dneminde pr
kavmiyet dvs gtmediler. dreleri altndaki
etnik unsurlar kendilerinden ayr tutmadlar; on-
larn ocuklarn en yksek makamlara getirmek-
ten gocunmadlar; onlarla aralarna kaln duvarlar
rmediler. Bir Acemi, bir Srp, bir Hrvat, bir Ar-
navudu, bir Rumu sultanlarnn hemen altndaki
makamlara getirmekten ekinmediler; Trklkleri-
ne, Krtlklerine, ezkezliklerine, Grclklerine,
Bonaklklarna, Rumluklarna, Ermeniliklerine
vey baka kimlikliklerine bakmay akllarna ge-
tirmeden, onlar paa, vezir, bakan, babakan,
cumhurbakan olarak grmeyi anormal bulmad-
lar; kucaklarn ve evlerini her etnik kkten insana
amaktan kanmadlar. Trkler ve Trk milliyeti-
leri kavmiyetilik, rklk, kafataslk dvs gt-
selerdi, bunlarn hi birisini yapmazlard. Trkler,
Trkl bir kan dvs olarak deil, kltrel bir
zemn olarak grdler. Durum bu olduuna gre,
bu derece cihan-ml ve insn bakan, bu l-
de msmakr davranan bir milletin adyla, diliy-
le, milliyetiyle, kltryle oynamak, tek kelimeyle
nankrlk olur.

ki bin yldan beri Moolistandan Almanyaya ka-
dar uzanan Avrasya sahasnda var olan milleti-
miz, tarih boyunca zaman zaman varolu mca-
delesi vermek zorunda kalsa da ou zaman etkili
ve egemen olduu corafyalarda barn, adaletin,
huzurun, zenginliin ve istikrarn timsali devletler
kurmutur. Bu devletler Orta Asya bozkrlarndan
Macaristan ovalarna kadar yzyllarca egemen
olmulardr. zel adlar, sfatlar ne olursa olsun
bu devletleri kuranlar ve yaatanlar hep Trk ola-
rak adlandrlmtr. Trke konuan ve ok sayda
boydan oluan birlikteliin ad da en az 1.500 yldan
beri TRKtr. Altnc asrdaki in kaynaklarndan
balayarak temasta bulunulan btn milletler tara-
fndan bu boylar btn Trk olarak adlandrlmtr.
ktaya yaylan nizam kuran Osmanl Devleti de
Trk, dardan hep Trk devleti olarak bilinmi ve
hep yle anlmtr. in, Bizans, Fars, Arap, Erme-
ni, Sryani, Rus ve btn Avrupa kaynaklarnda bu
milletin ve kurduu devletlerin ad Trktr. Yzlerce
kaynakta on binlerce defa, Trke konuan veya bu
milletin kurduu siyasal yaplar ierisinde yer alan-
lardan hep Trk diye bahsedilir. Trk tarihinin yazl
abidesi olan Orhon Yaztlarnda da durum ayndr:
Douda Kingan dalarnn tesine kadar halkla-
r yerletirdik. Batda Keng Tabrana kadar Trk
halklar ylece yerletirdik, ylece rgtledik.. Bilge
Kagan D 18). Trk halknn ad san yok olmasn
diye babam Hakan, annem Hatunu ycelten Tan-
r, onlara devlet veren Tanr, Trk halknn ad san
yok olmasn diye, beni o Tanr, hakan olarak tahta
oturttu (Bilge Kagan D. 21). Karahanllar, Harzem-
ahllar, Byk Seluklular hep ayn milletin, ayn
devletin birer parasydlar. Divanu Lugatit-Trkte
(XI. yzyl): durum yle tarif edilir: Trkler asln-
da yirmi boydur. Bunlarn hepsi-Tanr kutsal kla-
s- Yalava Nuh olu Yafes, Yafes olu Trke dek
ulanr. Bizans Rum lkesine en yakn olan boy
Beenektir; sonra Kfak, Oguz, Yemek, Bagrt,
Basml ... (Besim Atalay neri, Cilt I, s. 28).
Bu devletlerden en uzun sre yaayan ve kalc
izler brakan, ktada hkimiyet kuran ve Libya
llerinden Kafkas zirvelerine, Akkirman ovalarn-
dan Yemen kylarna adalet ve bar dzeninin
uzun yzyllar timsali olan Osmanl Devletidir. slam
inanc ve Trklk seciye ve vakaryla btnlemi
olarak tesis edilen bu sistem, bir taraftan tm slam
dnyasnn nemli corafyalarna nizam verirken di-
er taraftan da Avrupa ilerinde yaanan kargaada
umut olmutur. Ancak zamanla deien artlar altn-
da Avrupa, Roma mparatorluunu ykan Germen
istilas ve Hristiyanlk inancyla birlikte iine dt
skolastik yap, paralanmlk ve smr dzenin
egemen olduu atmosferden kurtulmaya balaya-
rak modern bilim ve felsefenin douuna sahne ol-
mutur; ardndan da insan ve madde odakl dnya
gr etrafndan akl ve bilimin nderliinde yeni
bir evreye girmitir. Bu geliimin sonucu olarak, i
dinamikleriyle rettii anlay, maddi kltr ve ya-
am biimiyle tm dnyay etkilemeye balamtr.
Yeni Avrupa, sanayileme sreciyle de tm dnyay
etki altna almaya balam; dnya Avrupa devlet-
lerinin hariciye politikalarnn uygulama alan hline
gelmitir. Buna direnen blge ve kltrler ise zorla
igal edilmi ya da kukla ynetimlerce dolayl yol-
dan idare edilmitir. Kapsnda beliren bu gelimele-
re nceleri direnen Osmanl Devleti, daha sonralar
sistem dnda kalmaya ve savunmac bir anlaya
brnmtr. Kk Kaynarca Anlamasndan
sonra Avrupann i hesaplamasnn paylam ala-
n Osmanl topraklar olmutur. Rekabeti, retim
gc egemenliine dayal ve atmac bir modeli
ngren Avrupa sistemine kar, dayanma anlay-
Dosya: Trk ve Trklk
YUNUS KO
*
TRK, TRKLER VE TRK MLLET
ve denge esasna dayal Osmanl toplum modeli
alan kaybetmeye balam; Avrupann bilinaltnda
yatan ve 1071de balayarak gnmze kadar de-
vam eden Anadoludaki egemenlik kavgasnda Bat
bir adm ne gemeye balamtr. Srecin znde,
Trklerin n Asyadaki varlk sorunu yatmaktayken
bu sre Trk milleti asndan da varlk yokluk m-
cadelesine dnmtr. Zorla imzalatlmaya a-
llan Sevr Anlamasnn anlam budur. Trk mil-
letinin 1071den beri Anadoludaki varlna bir son
vermek Bat iin uzun yzyllar boyunca ama hline
gelmitir. Ama yce Trk milleti maks talihini yen-
mek iin ortaya cann koymu ve hedefedii ba-
mszlk ve var olma iradesiyle Kurtulu Savan
baaryla sonlandrmtr. Bylece, var olma mca-
delesini kazanm ve tm mazlum milletlere rnek
olacak bir yknn kahraman olmutur. Ancak,
mcadele bitmemi ve Avrupann Ortaadan beri
zaman zaman uygulamaya koyduu Anadolu pro-
jesi deiik grnm ve biimlerde sahnelenmeye
devam etmitir. Bazen tehditlerle bazen i kark-
lklarla, bazen siyasal darbelerle, bazen de i mih-
raklar aracl ile Trk milletinin varlk ve egemenlik
alanlarna ekil verilmeye allmtr. Kltrel kal-
knma ve sanayileme konusunda yeterince atlm
yapamayan milletimiz iin Anadoluda var olma sa-
va, hlen devam etmektedir. Kk Kaynarcadan
(1774) beri uygulanma sreci hzlandrlan bu m-
cadelenin bugnk tezahr devletimizin niter ve
birletirici yapsnn sorgulanmas ve toplumsal mu-
tabakat metinlerindeki tanmlarla onanmak eklinde
belirmektedir. Bunu da amac en az 1.500 yldan
beri milletimizin ortak ve en temel unsuru olan ba-
ta ad olmak zere tarihi ve mefkrevi deerleri ile
oynamak; gemite uzun yllar nce terk ettii klan-
c ve boy esasl paral yapya dnmeyi amalayan
bir anlayla etnik ftne ve blclk yapmaktr.
Yzyllardan beri sre gelen kardelik ve bar orta-
m, Avrupa hariciye nazrlklarnn kapal ve aibeli
salonlarnda ekillendirilmek istenmi ve bunun iin
de her trl i ve d aralar, ustaca kandrma ve
tahriklerle uygulanmaya allmtr. Bu politikalara
yerli taeronlar bulmak da zor olmamtr.
Trkler tarihlerinin hibir evresinde etnik bir hu-
sumet ve kandalk ideolojisine kaplmamken,
Trkiye Cumhuriyeti Devletini de bu iar ile tm
milleti oluturan st bir tanmlama ve adlandrma
olan Trklk mefhumu etrafnda ekillendirmiken,
bu kavram klan, boy, airet mesabesinde algla-
mak ve alglatmak istenmektedir. Batl planlamac-
lar, devlete ve topluma dar anlamda etnik bir kimlik,
bir airet kisvesi giydirmek suretiyle dierleri ya
da tekileri yaratma sevdasna dmler ve bu
senaryoya nemli taraftar kitlesi de yaratmlardr.
Tarihin hibir dneminde Trk, Trkler ve Trk-
lk belirli bir klan ya da airetin, boyun ad olma-
m, tam aksine bir btnn, bir milletin, btn bir
budunun ve dolays ile ondan oluan bir devletin
ad olmutur. Bu ad; On-Oklar, Karluklar, Krgzlar,
Basmllar, Sirler, On-Uygurlar, Ouzlar, Dokuz-
Ouzlar vb gibi farkl boylarn bir araya gelmesiyle
oluan budun yani millet ve ilin yani devletin or-
tak ad olmutur. Bu adlandrma MS 500lerde var
olan Gktrkler iin de byledir. 1300lerden itiba-
ren alt yz yl boyunca var olmu Osmanl iin de...
Trk kavramn Avrupann kendi i dinamiklerinden
rettii ve Germen istilalar ile ekillenen kabileci
anlay ve bu anlayn sosyal yap tezahr olan
feodal sistemin rettii etniki, dlayc, kabileci
yaklamla anlamak, alglamak ve zmek mmkn
deildir. Trk kavram ve Trkler, Avrupann ken-
di iinde yaratt kabile anlaynn doal tezahr
olarak oluan teki zerinden hareketle sistem
oluturma paradigmas ile anlalamaz ve izah edi-
lemez. Tm Rnesans, reform ve sanayileme krl-
malarna ramen, Avrupann en nemli i dinamii
olan kabileci anlay Trk ve Trkleri, bu kavram
etrafnda oluan kltrel btnl, anlamaya yet-
mez, anlatamaz. Bu sebeple 1920lerde Avrupaya
ramen kurulmu Trkiye Cumhuriyetinin kabileci
ve dolaysyla ieride tekiletirici bir ereveye
sokulmas, bu ereve zerinden tanmlanmas ve
ekillenmi olarak alglanmas tamamen yanltr.
Trkiye Cumhuriyeti, kendisini oluturan ve Osman-
l mparatorluunun esasn ve zn oluturan
Trk kltrne mensup toplumun kurduu bir dev-
lettir. Trkiye Cumhuriyeti, adn 1180lerde Hal
yazarlar tarafndan verilen Trkiyenin bnyesinde
yaayan ve Trk kltrne ait insanlarn kurduu
devlettir. Bu sebepledir ki kurucu nderi Mustafa
Kemal Atatrk, Trkiye Cumhuriyetinin temeli yk-
sek Trk kltrdr. demitir. Bu kltr dlayc,
tekiletirici, farkllklar yok sayc deil, bar ve
dayanmac bir toplum modelini en az iki bin yldan
beri iselletirmi ve uygulam bir kltrdr. Trk
milleti, ana gvdesinin tayc stunlarn kendi
kabile ve boy geleneklerinden beslenmi olmakla
birlikte Karahanllardan ve Byk Seluklulardan
itibaren kabile-boy ekseninde syrlarak siyasal,
ekonomik ve toplumsal manada kltr n planda
tutmu ve buna gre devletini, ekonomisini, evre-
sini ve komularn anlamlandrm bir millettir. Bu
yzden Bat paradigmalar ve sylemleriyle anla-
lmas, anlatlmas, anlamlandrlmas mmkn
deildir. znde hrriyet, eitlik, adalet, hakkaniyet
gibi insani hasletleri hedefemi olmakla beraber, bu
sloganlarn Avrupa devletleri tarafndan uygulanma
ve darya aktarlma biimleri, temelinde dayatma-
c ve tekiletirici bir sisteme dnmtr. Yirmin-
ci yzylda, Trk ve Trklkle temsil edilen tarihsel
deer ve devlet-toplum btnl ise znde insani
hasletler ve kltrel arka planlarla, (uygulamadaki
dnemsel ve ksmi aksaklklar dnda) baaryla
srdrlmtr. Hrriyet, eitlik, adalet, kardelik ve
hakkaniyet mefhumlarnn, toplum tarafndan zaten
znde tanmakta olduu iin zikredilmesi ve hu-
kuki metinlere dercedilmesi bile abes olarak alglan-
mtr. Trkiye Cumhuriyetinin kltr temelli olma
zelliini anlayamayan ve etnik politikalar peinde
srklenme hevesinde olanlarn, bu birlikte yaa-
ma, kltrel btnlemeyi grmezden gelerek kimlik
tartmas yaratma araylar beyhude ve anlamsz-
dr. Avrupann kendi i dinamikleri ile atarak ve
zoraki srelerle rettii deerler, aslnda Trk ve
Trklk kavramlar etrafnda bin yldan beri yaatl-
makta olan deerlerdir. Haddi amama, komu sev-
gisi, kardelik duygusu, paylama gelenei, iyi ve
kt gnde yardmlama hasletleri, eitliki adalet
duygusu, hakkaniyeti yaklamlar Trk kltrnn
bizatihi unsurlardr. Bunlarn siyasal ve toplumsal
szleme artlarna konmasna bile ihtiya duyul-
madan yzyllarca yaatlm olmas, kkl kltrel
gelenein en nemli hazinesidir. Bu hasletlerin kav-
ramsallatrlmas ve toplumsal-siyasal szleme
metinlerinde ahenkle tarif edilerek ifadeye dnt-
rlmesi Trk siyasal sekinlerinin asli grevidir. An-
cak, Batc sylem ve etniki paradigmalarla bunun
yaplmas mmkn deildir. Esas olan kendi kltrel
ve siyasal daarcndaki kodlara inanmak ve bura-
lardan yeni mefkreler retmektir. Ayrtrmak deil
en az bin yldan beri tecrbeyle sabit olan btnle-
tirici ve kaynatrc gelenei fark etmek, hatrlamak
ve yeniden kavramsallatrmaktr. Trkiyenin XXI.
yzylda ufkunu aacak yeni toplumsal szleme-
ler bu birikimlerle hazrlanmal ve yapnn zndeki
kltr birikimine ters dlmemelidir. Bu da Trk
kltrne dair kodlarn iyi anlalmas ile mmkn-
dr. Aksi takdirde etnik ierikli ve blnmeye matuf
kabileci anlaylara dn olur ki, bu anlay Trk
kltrnn yaklak bin yl nce geride brakm ol-
duu arkaik ve ilkel bir anlaytr.
______________________________________________
Do. Dr., Hacettepe niversitesi
N
eredeyse son 30 yldr Trkiyenin iine
dt terr bata ve ekonomik buhran-
la beraber, d kaynakl olarak gndeme
getirilen Ermeni ve siyasal Krtlk hareketleri
srekli olarak Trkiye Cumhuriyeti Devletinin ba-
n artyor. Bundan otuz sene ncesine kadar
grnrde ve ciddi dzeyde byle bir problem
yokken, birdenbire eski Sevrin hortlatlarak n-
mze konmas ilgintir.
Bilindii zere Trkiyenin paralanarak, da-
tlmasn amalayan ve Trkleri Anadolu yar-
madasndan srp, karmay hedefeyen Sevr
Antlamas stanbul hkmetince imzalanmasna
ramen, Trkiye Trkleri hibir zaman buna raz
gelmemiler, Mustafa Kemalin nderliindeki bir
ykselile, Sevr msveddelerini tarihin plne
atmlar idi.
Trkiyenin son yllarda i ve d birtakm prob-
lemlerle boumas, hem de kabuunu yrtarak,
Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan Orta
Dou, Kafkasya ve Asya corafyasnda etkili bir
konuma gelmesinin nnn alnmas amacyla,
Sevrin eski hamileri yeniden bu antlamay Trk
milletine zorla da olsa kabul ettirmeye alyor-
lar. Bunu gerekletirmek iin Trk milletinin ve
devletinin ok daha kt durumlara drlmesi
kararlatrlm ve bu yzden de birtakm arac
etkenlerin kullanlmas yoluna gidilmitir ki; bun-
lardan birisi Krtl kamak (tpk Musulun
elimizden koparl srasnda karlan eyh Sait
ayaklanmas gibi), biri Ermeni soy krm yaptklar
yolundaki iddialara Trklerin sahiplenmesini sa-
lamak ve byk Ermenistan iin Trklerden top-
rak istemek (ki, byk Ermenistann yaratlma-
snda Azerbaycan ve Trkiye tarafarnda ancak
yaylma gerekleebileceini herkes bilmektedir),
birisi de bugn Anadoluda ok az sayda olan
Ortodoks Hristiyan cemaatinin diriltilerek, Trkiye
ierisinde otonomik haklar vermektir.
Yllardr bu hususta her nne gelen kp bir
eyler sylyor veya yazyor. in aslna bakla-
cak olursa bu konularla ilgilenen kiilerin hibiri-
si tarihi olmayp, genellikle siyaset bilimciler ve
politikaclardr. Bunlarn da byk bir ounluu
gafet derecesinde ii ileri gtrm, paralarn
nerelerden ald bilinmeyen ahslardr. Onlarn
nne dikilmek, Trkiyenin gelecekte karla-
abilecei sorunlar gstermek isteyen bir avu
Trk milliyetisi ise byk dnememek, bar
ve huzur ortamn bozmak, kardelik projelerini
bombalamakla sulanyor. Yine malum olduu
zere Trkiyedeki basn denilen kurumun byk
bir ounluunun kime ve neye hizmet ettii tes-
cillenmi olduundan, ikinci gruptaki bu insanlarn
seslerine de pek yer verilmiyor. Yukarda da de-
indiimiz gibi bu meselelerle alkal btn dev-
letlerin arivlerinde (Trkiye, Rusya, Ermenistan,
Yunanistan, Bulgaristan, ran, ngiltere, Fransa,
ABD vs.) Trklerin ne Ermenilere, ne Rumlara,
ne de baka bir halka soy krm yaptna dair
hibir belge mevcut deildir. Zaten olsayd im-
diye kadar milyonlarca defa gndeme getirilirdi.
Bugn bu hususta koparlan frtnalarn hepsi ha-
masi, i ve d siyasete ynelik propagandalardr.
in gerei Trkiyenin zayfatlarak, Anadolu
topraklarnn blnmesi planlanmaktadr. Bata
Amerika ve Avrupa Birlii Orta Dou, Kafkasya
ve Asyay yzlerce yl hibir sorun kmadan y-
netebilmeyi dnyorlar. Bunun admlar yava
yava atlmaktadr. Afganistana nfuz edilmesi,
Irakn igali, Suriye ve rann da dize getirilme-
Dosya: Trk ve Trklk
SAADETTN Y. GME
TRK MESELES
sinden sonraki hedef Trkiyedir. Ama Amerika
Birleik Devletleri ne Dnya Savalarnda ne de
deiik bir yerde Trkiye ile birebir scak atma
ierisine girmediinden dolay hal Trkiyeden
rkyor. Zaman zaman uval hadisesinde olduu
zere Trkiyenin nabzna dokunuyor, sinir ula-
r bilinli bir ekilde zayfatlarak, Trklerin milli
meselelerde hissiyatsz hale getirilmesine al-
yor. Fakat her eye ramen Trkiyedeki aznlk
bir grup, milli btnlk ve bamszlktan lm-
ne vazgemeyeceklerini aka dile getiriyor. Bu
yzden de birtakm lkeler tarafndan Trkiyenin
kendi kendine tasfyesi hususunda btn gizli
planlar ve imknlarn seferber edilmesi durumu
sz konusudur.
Amerikann gemi yllardan hatrland ze-
re nce Taliban desteklemesi, imdi Krtlere si-
yasi bamszlk szleri vermesi ve onlar ynlen-
dirmesi, Ermenistann genilemesine ve ekono-
mik olarak rahatlamasna almas, Karadeniz,
Adalar Denizi ve Akdenizde Rum nfuzunu artr-
ma gayretiyle, Trkiyenin elinin kolunun balana-
rak, ABDye muhta duruma getirilmesinin altnda
baka ne olabilir? Btn bunlar Trkiyenin kalbi-
nin orta yerine yaplan manevralar deil midir?
Dolaysyla btn bu sahnelenen oyunlar gz
nnde iken Trkiye Cumhuriyeti Devletinin ne
Ermeni ne Krt ne de baka bir aznlk mesele-
si vardr. Biz bu topraklarda bin yldan fazla bir
zamandr beraber yayoruz. Ne gemite ne
bugn Trk Devletinin vatandalaryla bir kimlik
problemi olmad. imdi de tarihte de herkes dinini
ve dilini gayet rahat yaad. Milliyetini de aka
syledi. Ama dnyadaki her lke ve devletin bir
st kimlii mevcuttur ve bu lkenin ad Trk, dili
de Trkedir. Esasnda bu gn Trklerin kar
karya kald bir soy krm meselesi sz konu-
sudur. Anadoluya geldiimiz tarihten itibaren e-
itli vesilelerle (Hal Seferleri, I. Dnya Sava,
imdi Krtlk vastasyla) Trkler katliamlara
maruz kalmtr. Avrupada Viyana yenilgisinden,
Asyada Kazan Hanlnn dmesinden beridir
bu milletin kk kurutulmaya allyor. I. Dnya
Harbi esnasnda Ermenilerin ve Rumlarn ekmei-
ni yedikleri lkeye kar kimlerle ibirlii yaptn
btn dnya bilmektedir. zellikle Dou, Gney-
dou ve Karadenizin i blgelerinde Ermenilerin
giritii katliamlar gz nndedir. Bat Anadoluda
ise Yunanllarn yapt vahet tescillenmitir. G-
nmzde bile hal bu durum srmektedir. Azer-
baycan topraklarnn byk bir ksm Ermenistan
igali altnda olduu gibi, bata Hocal katliam ol-
mak zere Trkler, Ermeniler tarafndan jenosite
tabi tutulmulardr.
Irakn kuzeyindeki Trk topraklarnda Ameri-
kan ve Krt askerlerinin gzleri nnde Trklere
yaplmadk vahilik kalmad. Hl byle olunca, bi-
rilerinin clz da olsa ses karmasna veya eleti-
rilerine, kimse milliyetilik veya faistlik demesin.
Esas faistlii kimlerin yapt biliniyor, ama her-
kes kafasn kuma sokmu, u tehlikeli gnlerde
ne kendi bamza ne de millete bir zarar gelme-
sin diye susuyor.
Bugn Amerikann Kzlderili problemi var m?
Yok tabi ki. Onlarn soyunu kuruttular. Afrikadan
getirdikleri milyonlarca zencinin kanna girdiler.
Fransa, Kuzey Afrika ve Korsikada rklk yap-
mad m? ngiltere, Avustralya yerlilerinin kkn
kazd. Hindistana sahip olabilmek iin milyon-
larca insan ldrd. Rusya ve in bata Trkler
olmak zere milyonlarca insan ortadan kaldrd-
lar ve hal da bunu devam ettiriyorlar. Sonra da
zr diliyoruz deyip, iin iinden syrlyorlar ve
kimse de bu yaplanlarn peine dme cesaretini
gstermiyor. Niye imdiye kadar BMden bu ad
geenlerin knanmasna ynelik bir karar kmad
veya kmyor? Elbette ki byle bir ey olamaz,
nk dnyay onlar ynetiyorlar. Para, silah ve
g onlarn elinde. Trkiye Cumhuriyeti Byk
Millet Meclisinde bize kar kararlar alan devletle-
re misilleme olarak, tarihte katliamlar ispatlanm
lkeleri knayan ve ldrlen insanlarn ansna
oturumlar dzenleyip, anma gnleri yapmalyz.
Bunlardan te, bu devletlerin sesini ksabilmemiz
iin her alanda Trk milleti olarak birlik iinde ha-
reket edip, daha gl hale gelmemiz gerekiyor.
Amerika ve Avrupann eitli lkeleri ikide-bir
Ermeni soy krm anma gnleri dzenliyor, bize
de bunu tanyn diye bask yapyorlar. Ama hi-
birisi nce kendi plklerini temizleme zahme-
tinde bulunmuyorlar. Bir kere daha tekrarlyoruz
ki, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin Ermeni, Krt,
Rum veya baka bir etnik problemi sz konusu
deildir. Bunlar maksatl olarak karlan ve k-
rklenen eylerdir. Kimse karmad mddete
bu topraklarda hangi rktan olursa-olsun insanlar
kardee yaamay bildiler. Bakalarnn oyunla-
rna gelmez isek yine de birlik ve beraberlik iin-
de yaayabiliriz.
B
at medeniyetinin gelmi gemi en byk
baars olan bilimsel faaliyetlerin ve tek-
nolojik yeniliklerin, hzl bir ekilde retim
srelerine sokulmasyla balayan sanayileme
devrimi, benzer imkn ve aralara kavumak is-
teyen btn toplumlar tarafndan kendi imkn ve
kapasiteleri lsnde aktarlmaya veya taklit
edilmeye allmtr. Yirminci yzyln bandan
itibaren, sanayileme abalarna girien Bat d
toplumlarn tamamnda, paradoksal olarak retim
faaliyetleri asndan belirli bir avantaj salanr-
ken, sosyal kurumlar ve davranlar asndan da
byk bir sarsnt ve zlme yaanmaya bala-
mtr. Aile kurumunun geleneksel balar zayf-
layarak ocuk ve genlerin davranlarnn ekil-
lenmesinde, aile d etkenlerin ve ilikilerin pay
daha fazla hissedilir olmutur. Bu toplumlardaki
sanayileme ve modernleme abalarnda, doru-
dan retim glerini harekete geirecek teknolojik
alt yapy kurmak yerine, bir taraftan kentlemeyi
hzlandracak otomobil alkanl edindirmek y-
nne gidilirken, dier taraftan da krsal alanlarn
ihmal edilmesine karlk, kentlere nfus ekici
yatrmlar yaplmtr. Ayrca, lke ekonomisinin
gelir ve istihdam yaratc ekonomik alt yapsn
ncelemek yerine, toplum zerinde kolay yoldan
kamuoyu oluturacak kitle iletiim aralar tekno-
lojilerine zellikle arlk verilmitir. Btn bu ve
benzer etkenlere bal olarak, hemen hemen tm
Bat d toplumlardaki en belirgin zellik, sanayi-
leme ve modernleme tecrbeleri hangi dzeyde
olursa olsun, lke nfusunun byk bir ksmnn
gereinden ok daha fazla miktarda kentlerde y-
nlar halinde yayor olmasdr.
Bat medeniyetinin rasyonel dnce ve bilim-
sel zihniyetine dayanan modernleme srelerinin
(mesel, sanayileme, kentleme vb. gibi) taklit
abalar, sosyal ve kltrel ilikilerin geleneksel
dokusunu tahrip etmekle beraber, bunlarn yerine
aktarlmaya allan Bat medeniyetinin kendine
zg sekler ilke ve kurallarnn toplumsal ha-
yata davransal bir boyut olarak kazandrlmas
mmkn klnamamtr. Bu balamda, Bat d
toplumlarn geirmekte olduklar hzl ve kapsaml
kltr deimeleri ile ynlama eklindeki ar
kentleme olgusu, geleneksel mekn-kltr ili-
kilerini byk lde bozmutur. Bu toplumlarn
tamamnda, toplumsal varl belirli bir dzen ie-
risinde devam ettirmeyi salayacak olan sosyal
normlar ve deerler sistemi, tam bir gsteri ve iki-
yzllk alan haline gelmitir. Bu kapsamda, Bat
d toplumlarda, hukuk sistemi hem yetersizdir
hem de siyasi ve ekonomik iktidarlar temsil eden-
Dosya: Trk ve Trklk
FEYZULLAH EROLU
KTLELERN TRK KML
ZERNDEK AYMAZLII VE
BATICI DARBELER
Onlar, kendilerine bir itibar ve kuvvet (vesilesi) olsun diye,
Allahtan baka ilhlar edindiler.
Meryem Sresi, 81
lerin bir egemenlik aracdr. Bu iktidar sahipleri,
rakipleriyle ve muarzlaryla meru yollardan ba
edemediklerinde, ounlukla hukuk sistemini bir
tr He Man klc gibi kullanmak suretiyle onlara
ba edirme yoluna gitmilerdir. Ayrca, ar kent-
leme ve hzl sosyal deimelerin yol at sos-
yal zlme ve kopukluktan dolay byk lde
etkisini kaybetmi olan geleneksel ahlaki deerler
de ok yaygn bir ikiyzllk ve takiye konusu
olmutur. Sonuta, toplumsal varln devamn ve
dzenini belirli bir denge ierisinde srdrmeye
yarayacak olan modern ve rasyonel hukuk sistemi
de eskiden toplumsal hayatta geleneksel olarak
nemli ilevler grm olan deerler sistemi de
sosyal bir fel geirmektedir. Btn bunlardan do-
lay eski zamanlara gre ok byk kalabalklarn
ve ynlarn istifendii kent ortamlarndan reye-
rek lkenin btn sathna yaylan bir kitleleme ve
ynlama olgusu yaanmaktadr. Bylece, XX.
yzyln bandan itibaren merkezi Bat toplum-
larndan balayarak dalga dalga evre lkelerine
doru yaylan kksz modernleme abalar, bu
lkelerin halklarn ounlukla daha nceki kendi
kklerinden kopararak, herhangi bir deer sistemi-
nin veya referansn bulunmad kuru kalabalklar
haline dntrmtr. Sosyal sistem ierisinde,
dayand veya yasland mevcut kltr gelenek-
lerini ve deerlerini koruyamayan, bir trl bilimsel
zihniyete dayal tutarl ve mantkl bir sosyal dzen
kuramayan bu zellikteki ynlara, genel olarak
kitle toplumu ad verilmektedir.
Kitle toplumunun egemen davran biimini,
byk lde kitle kltr oluumu tetikler ve yn-
lendirir. Kitle kltrne dayanan kitle toplumunun
temel davran kalplar ise bireylerin teker teker
akli ve mantkl dncelerinin ya da geleneksel
deerlerinin tayin ettii bir hareket tarz deil, o-
unlukla egemen ynlarn srkledii sradan
davranlardr. Bu balamda, kitle toplumunu
oluturan kalabalklarn yaygn davranlar, akla
dayanmaktan ok duygusalla dayanr. Yine, kit-
le toplumunda yaayan kiilerin sorumluluk bilinci
ok zayf olmas nedeniyle yalar ne olursa olsun
birer ocukmu gibi bireysel karar verme kapasi-
teleri dktr ve kiisel inisiyatiften yoksundurlar.
Son yllarda ortaya kan en belirgin kitle toplumu
davran ise mahiyeti veya meruiyeti ne olursa
olsun gl ve egemen olanlara kar ok ar
bir bamllk duyulmasdr. Kitle kltr taycs
ynlarn (mesel, kentlerin evrelerini ve cadde-
lerini dolduran ynlar ile televizyonlarn karsn-
da olur olmadk her eyi izleyen ahali vb.), gl
ve egemen olanlara kar bamllklar o kadar
kuvvetlidir ki, bu yeni efendilerinin kararlarnda
ve icraatlarnda, hakl-haksz, hukuki-hukuksuz,
ahlakl-ahlaksz, meru-gayri meru olmasnn
pek nemi yoktur. Kitle toplumu iin nemli olan,
gl ve egemen olanlarn her istediklerini ya-
pyor olmasdr. Onlar, sylyorsa dorudur; ya-
pyorlarsa hakldr. Bu balamda, kitle toplumu-
nun balca idolleri, arkasnda kresel glerin
desteini en fazla alm olan siyasetiler, ok iyi
para kazanan i adamlar, siyasi ve iktisadi iktida-
ra yanda olan medya mensuplar, medya tara-
fndan parlatlan yazar-izer takm, poplerleti-
rilmi ses ve sinema yldzlar, gayri meru hayat
tarzna mensup mafyalar, eylemleri nlenemeyen
(ya da kastl olarak nlenmemi) silahl terr r-
gtleri nder ve militanlardr. Kitle kltr tay-
cs ynlarn bamllk duygularnda, ne bireysel
bir tutarllk ve mantk dokusu ne de geleneksel
deer tasavvuru vardr. Varsa yoksa gl ve
egemen olanlara yanda olmak, onlara kol kanat
gererek onlarla hayali bir zdelik kurmaktr. Bu
yzdendir ki, sosyolojik olarak millet olma btn-
l zlerek bir yn haline gelen kitle insan-
lar, gl ve egemen olanlarn syledikleri her
eyi doru saymaktan, onlar ne yapyorlarsa on-
lar hastalk derecesinde alklamaktan kendilerini
alkoyamazlar. Bu anlamda, kitle kltr taycs
kiilerin, iinde yer aldklar ynlarn kolektif bi-
linalt oluumlar istikametinde, kendi bireysel ve
milli kimliklerini erittikleri grlmektedir.
Trkiyede, uzun bir sredir sistematik olarak
devam etmekte olan Trk milletinin milli kimliini,
kitle kltr zerinden zehirleme abalar olduka
etkili olmutur. Bu dntrme srecinde, balan-
gta jakoben-Batc brokratik snfn, daha son-
rada kozmopolit sol ve sa siyasetilerin youn
abalar sz konusudur. Bu erevede, modern-
leme ve Batllama abalarna bavuran btn
toplumlarda kanlmaz olarak grlen ksmi ve
yerel popler kltr, Trkiyedeki bilimsel zih-
niyetten ve entelektel tavrdan yoksun olan ja-
koben ve poplist yneticiler ile demagoji ustas
sac liderler sayesinde, byk lde btn yay-
gnlk kazanarak bir kitle kltrne ve toplumuna
dnmtr. Kitle toplumu olmak, sosyolojik ola-
rak millet olma bilincini ve sorumluluunu ortadan
kaldrmaktadr. Trk kimlii zerinde, bata Batc
resmi yneticiler ve ideolojiler olmak zere ok
saydaki Batc medya mensuplarnn yrtt
polemik ve demagoji, ne yazk ki toplumdaki kit-
leleme yznden kendine uygun bir kltr zemi-
ni bulmutur. Bu erevede, Trk kimlii ile ilgili
yrtlen psikolojik sava ve kimliksizletirme,
zellikle Trkiyeyi Trkszletirme aamasna
ulam bulunmaktadr. Kitle kltr taycs kit-
lenin, kendi milli kimliine ynelik kimliksizletirme
ve dntrme abalar karsnda, son derece
aldrmaz ve kaytsz kalmas durumu yznden,
Hakka, hakikate, imana, akla, ahlaka ve vicda-
na uymayan hakaretler, lkenin zerinde kara
bulutlar gibi dolamaktadr. Kitle insanlar, byk
lde gl ve egemen olanlarn gdmnde-
ki medyann bysne kaplm olmalar, sadece
iinde yaad ann basit karlarna baml ol-
malar ve eitli rant beklentilerine olan mahkumi-
yetleri nedeniyle milli kimlik gibi manevi deerler
konusunda ilgisiz ve kaytsz kalmaktadrlar. Kitle
insanlarndaki bu tr bir aymazlk ve kaytszlk
Trk kimlii zerinde yrtlen hayszca aknla-
r daha fazla cesaretlendirmektedir.
nl Modernist dnr Emil Durkheim, bir
dizi aratrma ve incelemelerinin sonucunda, sa-
nayileme sonrasndaki hzl deiimlere ve yeni
hayat biimine uyum salayamayan kiilerden bir
ksmnn, byk bir yalnzlk ve yabanclama ya-
amalar nedeniyle intihar ederek, kendi hayatla-
rna son verdiklerini gzlemlemitir. Bu balamda,
Durkheim, kitle iindeki yalnzlk duygularn telaf
edemeyerek ierisinde bulunduklar kalabalklara
yabanclaan kiilerin bir sre sonra fziki varlk-
larn ortadan kaldrdklarn tespit etmitir. Tpk
buna benzer ve hatta ok daha vahim bir ekilde,
Trkiyede kitle kltr taycs belirli bir kitle insa-
n da ar kentleme ile poplist neo-muhafazakr
siyaset ve medya zerinden yrtlen psikolojik
sava sonucunda, kendi z milli kimliine kar
son derece travmatik bir aymazlk ierisinde bu-
lunmaktadr. Bir anlamda, Trkiyede, zellikle
modernlik ile geleneksellik arasnda skp kalan
kent evrelerindeki ynlarn, kent varolarnda
bir sredir oluturduklar kitleler, Trk milli kimlii
konusunda ok ciddi bir aymazlk ve kaytszlk ya-
amaktadrlar. Bu kesimin milli kimlik konusundaki
ilgisizlikleri, muhtemeldir ki, gemite aristokrat
kent kkenli laiki ynetici snf yznden yaam
olduklar eziklie bal olarak bastrlm bulunan
kolektif bilinaltlarndaki kzgnlk ve fkeyi, ade-
ta Trk milli kimliinden karmak istemelerinden
kaynaklanmaktadr. Bir anlamda Durkheimin XX.
yzylda Batdaki bireysel intiharlar incelerken
tespit ettii patolojik durum, XXI. yzyln banda,
Trkiyedeki kitle toplumunda Trk milli kimliine
yaplan haysz saldrlar karsndaki aymaz-
lk eklinde yaanmaktadr. Baka bir deyile,
Trkiyedeki ynlam insanlar adeta topluca
milli kimlik intihar yapmaktadrlar.
Sonu olarak, bugn Trk toplumsal varl, ta-
rihi sre ierisinde ounlukla Batdan kaynakla-
nan saysz fziki saldrlara gre ok daha ar bir
psikolojik sava ile kar karya bulunmaktadr.
Bu saldrlarn, hi phesiz merkez ss Hristiyan
Yahudi inan sistemlerinin gdmndeki liberal-
kapitalist sistemdir. Ancak, bu emperyalist saldr-
larda, hem Orta Dou hem de Trk corafyasn-
da, oryantalist zihniyetli ve yerli neo-mahafazakr
(neyi muhafaza ediyorlarsa?) ok gl bir ibirlik-
i siyasetin ve gruplarn, byk bir taeronluk rol
oynadklar da ak seik ortadadr. Kitlelerin, krl-
madan ve incinmeden uyandrlmas grevi, yine
zor zamanlarn insanlar olma mecburiyetinde
kalan Trk milliyetilerine dmektedir. Trk milli-
yetileri, Batc-kapitalist bilgi teorileriyle ve Batc-
siyasi mmetilerin enformasyonlaryla kirletilmi
olan kitlelerin zihinlerini, bata vahiy bilgisi olmak
zere, hakiki bilimsel bilgi ve geleneksel Trk bilgi
sistemi araclyla yeniden arndrmaldr. Bugn,
Trkiyedeki Trk kimlii zerinde yaplan Batc
operasyonlar karsnda byk bir aldrmazlk ve
aymazlk ierisinde bulunan kitlenin uyandrlmas
ve bilinlendirilmesi ancak yeni bir Trk bilgi siste-
minin ina edilmesiyle mmkndr. Bu balamda,
biimsel bir din gsterisi, yaygn bir alglama y-
netimi teknikleri ve dnyevi baz kar beklentile-
ri zerinden aldatlan kitlelerin, ancak Allaha kul
olma imanlarnn tazelenmesi zerinden, hakiki
slmiyetin Tevhit lkesi ile sosyolojinin bilimsel
verilerini merkeze alan yeni bir Trk Milleti ina-
snda bulumas zorunluluu vardr.
Her eye ramen, ezeli ve ebedi olan Hak-Btl
kavgasnda, btn zamanlarda daima Hakkn
savas ve savunucusu olmu Trk Milleti,
Batnn ve Btln tezghlad fakat sal-sollu
Batc ve yerli ibirlikilerin rol ald bu lanetli be-
lay da kendini yeniden ama daha gl ve imanl
bir ekilde ina ederek atlatacaktr.
A
llah(cc), tarihe mdahale eder mi? Hatta daha
fazla olarak tarihin faili Allah(cc) mdr?
Tarih dediimiz ey, insan ve insan toplu-
luklarnn salt yapp etmeleriyle oluan, kendinde ikin
veya kendi dnda etkin bir iradenin mdahalesinden
mstani bir olu mudur? nsan veya insan topluluk-
larn harekete geirerek tarihi yaratan dinamik nedir?
nsan veya topluluklar niin yle deil de byle davran-
mlardr? Acaba yle deil de yle davransalard so-
nular itibariyle nasl bir tarih ortaya km olacakt?
Hegel, tarihin bir ruhu olduunu, bu ruhun tarihi
yarattn, sevk ettiini ve kendi nihai amacn ger-
ekletirmeye doru akttn savunur. Bir baka ifade
ile Hegele gre tarihi sevk ve idare eden, tarihin her
aamasnda sosyal hayat, politik dzeni, bilgi, din ve
sanat ekillendiren mutlak bir ruh vardr. Tarih bu mut-
lak ruhun yapp etmelerinden baka bir ey deildir.
Tarih, Hegelin inand mutlak ve insandan ayr
(tarihe ikin) bir ruh tarafndan m yaplmaktadr; bu-
nun mnakaasn felsefeciler yapadursunlar. Bizim
bildiimiz ve/veya inandmz iki ey var: Bunlardan
birincisi grnr alanda tarihi yapan zne, insan ve
onun topluluklar, organizasyonlardr. kincisi ise tm
varlk leminin yaratcs; O olmadan ve ol demeden
hibir eyin vukua gelemeyecei, Vcibl Vcd olan
Allahtr.
Bize gre, tm olular iin olduu gibi, tarihin ol-
mas iin de Allahn ol emrinin mevcudiyeti icap
eder. Bu ol emri ister insan ve onun organizasyonla-
rnn veya topluluklarnn fil ya da lisan duas ile bir
eyleme/talebe istinat ediyor olsun, ister insann ya da
topluluunun kendisinin dahi farknda olmad ve fa-
kat Allahn Plannda onun iin takdir edilen bir grev
olarak ortaya kyor olsun; tm olular Allahn yarat-
mas ve ol demesi ile mmkndr.
Allah hi phesiz tarihe, yani olua dilerse m-
dahale eder ve dilemezse etmez. Ancak bilmek gere-
kir ki dier tm eyler de olduu gibi tarihi de yaratan
Allahtr. Ve Allah tarihe mdahale eder. Mteabih bir
ifade ile bazen Allah tarihe el kor. Bu durumda tarihin
znesi bizzat Allahtr.
1
Nitekim peygamberlerin vukuu
ve din ve olgusu, Allahn tarihe bizzat mdahalesidir.
2

Mesel bu anlamyla Allahn tarihe son mdahale-
si Hz. Muhammedin risaletle grevlendirilmesi ve
slamn da insanlar iin son din olarak tayin ve takdir
edilmi olmasdr. Bu mdahale yle bir mdahaledir
ki, insanln tarihini bir halden alp bir baka hale koy-
mutur. Bu mdahale ile dnya tamamen yepyeni bir
hal alm; tm eski kurum ve yaplar -slam Kltrne
katlsn katlmasn- bir baka veheye brnmtr.
Bu mdahaleden sonra artk ne Asya eski Asyadr ne
Avrupa eski Avrupadr ne de Afrika eski Afrikadr. Kal-
d ki slamn neet ettii corafya parasnn o gne
kadar dnya siyasasnda ve kltrnde hibir nemi
de yoktur. Allahn tarihe bu anlamyla bir nceki m-
dahalesi ise doumu bir mucize olan Hz. sa zerinden
olmutur. Hz. sann risaletiyle dnyann ehresi yine
deimi; mthi Roma mparatorluu, eip bkerek
de olsa Hristiyan olmak zorunda kalm; bu deiiklik
dnya tarihini bir baka mecrada aktm; bu ak bu
gnk Bat uygarlnn kklerini tekil etmitir.
Allah tarihe her zaman kutsal kiilerle/peygam-
berlerle deil, bu nitelikle olmayan insan ya da top-
luluklarla da mdahale eder; etmitir. rnein Bat
Hun Devletinin kudretli kaan Atilla ile Avrupann
ortalarna ve Romaya kadar sarkmas ve Avrupay
sallamas da byle bir eydir. Avrupa tarihi bize, Roma
Dosya: Trk ve Trklk
SLEYMAN ERYT
ANADOLU TRK KMLNN
METAFZK ANLAMI
Ey mminler! Sizden kim dininden dnerse bilsin ki
Allah yaknda yle bir topluluk getirir ki Allah onlar sever,
onlar da Allah severler. Mminlere kar alakgnll,
kfrlere kar onurlu ve zorludurlar. Allah yolunda savarlar.
Ve bir knayann knamasndan da korkmazlar
Kuran; Maide/54).
mparatorluunu ykan Cermen asll barbar kavimle-
rin glerinin Avrupa Hunlarnn bu basksyla gerek-
letiini sylemektedir. Keza Avrupada Bat Hunlar-
nn bu etkisiyle yaanan sre, Ortaa Avrupasnn
siyasal yapsn geriye dnlemeyecek ekilde dei-
tirmi, mteakiben modern Avrupay yaratan sreleri
tetiklemitir.
Allah tarihe
3
IX yzyln sonlar ile X yzyln ba-
larnda yine mdahale etti: Sr Derya (Seyhun) nehri
ile Aral gl havzalarnda gebe bir hayat yaamakta
olan Ouzlara slam ulatrd. Geri daha nce Kara-
hanllar ve til (Volga) Bulgarlar Mslman olmulard
ve 750 ylnda Talas Savann ardndan Trkistan
corafyas slamla tanm ve Abbasi sultanlarnn
hassa ordular Trklerden tekil edilmeye balanm-
t, ama bu gelimelerin hi biri Ouzlarn Mslman
olmasyla ortaya kan/kacak olan etkileri yaratama-
mlard.
Ouzlarn Mslman olmalar ve mteakip geli-
meler, Anadoluyu Ouzlarn eliyle Trk ve Mslman-
latracaktr. Bu gelimeler yle hlasa edilebilir:
Ouzlarn slamla karlamalarna e zaman-
l bir olay daha vukua gelir. Seluklu Devletinin ku-
rucusu kabul edilen Seluk Beyin babas Dukak,
Mslman olur. Dukak o sralarda Ouz Yabgululuu
(devletinin)nun ordu komutandr. Dukak bir devlet
kuramaz ama devlet kurma iini olu Seluk gerek-
letirir. 1025e gelindiinde devletin banda Seluk
Beyin torunlar Turul ve ar Beyler vardr. Devlet
Mslman bir Trk devletidir ve ahalisinin ekseriye-
tini Mslman olan ve olmaya devam eden Ouzlar
(Trkmenler) tekil etmektedir. Mamafh yeni bir g
olarak ortaya kan bu devlet kendisini iki basky-
la kar karya bulur. Bunlardan ilki daha doudaki
Trk olan ya da olmayan dier kavimlerin basklar ve
bunun sonucu batya doru akan bir ouz Trkmen
muhacereti, bir dieri de hem bu glerden hem de
Seluklunun yeni bir g olarak ortaya kmasndan
endielenen Gaznelilerin ve biraz da Karahanllarn
basksdr. Gaznelilerin bu basks 1040da cereyan
eden Dandanakan Savanda Gaznelilerin malup ol-
masyla ortadan kalkar. Seluklu Devletinin var oluu
da esasen bu savatan sonradr. ki Trk devleti sa-
vamtr; Seluklu bu savatan galip kmtr. Kuru
tarih okumas bize sadece bu resmi sunar; iin hikmet
boyutuna hi irtibat edemez.
Dandanakana ramen Ouz Trkmen g ve
Trkistan corafyasndaki herc- mer o kadar fazladr
ki Seluklu Devleti ve Ouzlar gneye ve batya doru
hareketlerine devam ederler.
4
Horasan ve havalisi bir
Trkmen yurdu haline gelir. Tam bu sralarda otantik s-
lam corafyas da karklklar iindedir. Badatta Ha-
lifenin siyasi otoritesi tamamen sona ermi; batn ce-
reyanlar Msrdan Bahreyne, Yemenden Derbende
kadar her yeri kaplamtr. Belirtmek gerekir ki o gn-
k slam dnyasndaki bu karklk, yeni doumlara
sebebiyet verecek bir entelektel, felsef, kltrel bir
dalgalanma deildir. Yaanmakta olan dinin aslnn
tahrip ve tahrifdir.
Seluklu Devleti tam bu karklklar esnasnda zu-
hur eder/ettirilir. 1040 ylnda Dandanakanda ben de
varm diyen Seluklu, 1055te Badatta yumruunu
masaya vurur ve tm slam corafyasna seslenir: Biz
Cundullah olarak greve geldik/ getirildik. Hakikaten
byledir. Halife bu gc isteyerek mi kerhen mi ka-
bullenmitir, bilemeyiz.
5
Ama bugnden baktmzda
hem Ouz Trkmenin byk kitleler halinde muhace-
reti, hem Seluklu Devletinin vukuu, hem de birka
yzyl boyunca Asyada ve Trkistan corafyasnda
nce Ktaylar, sonra Karahtaylar ve daha sonra (XIII.
yzyln balarnda) ortaya kan Mool gilesi, dz ve
kuru tarih okumasyla birer felakettirler. Bu gilelere
maruz kalan o gnk insanlar asndan bu olaylar hi
phesiz yledir. Ancak bu gnden geriye baktmz-
da unu gryoruz: Bu corafyalarda bu herc- mer-
ler yaanmasayd ne bir g basks vukua gelecek,
ne de buna bal olarak Ouz Trkmen Anadoluya
birka yzyl boyunca akacakt. Ve bu ak olmasayd
ne Malazgirt olacakt ne de St; ne Seluklu olacak-
t, ne Osmanl ve ne de Trkiye Cumhuriyeti. Bu ak-
tr ki Anadoluyu bir Ouz Trkmen yurdu, Balkanlar
ve Kafkasyay Trk ve Mslman beldeler yapmtr.
imdi bu yaznn asl sylemek istedii eye gel-
mek istiyoruz: Anadolunun Ouz Trkmen marifetiy-
le Trklemesi ve bunun dourduu sonular hikmet
balamnda ele alnmadan anlalamaz, diyoruz.
En bata; Anadolunun Trk ve Mslmanlamas
slamn Hicaz Blgesi, Irak ve bir lde de Suriyede
skm bir din olarak kalmasn nlemitir. Geri hi
kukusuz Allahn dinini koruyacak olan; bunu taahht
eden bizzat Allahn kendisidir, ama adetullah muci-
bince Allah bunu Ouz Trkmen marifetiyle yapmtr.
Bu tespiti, tarih bize ispat etmektedir. nk bir yanda
Btn cereyanlar, br yandan Hal Seferleri durdu-
rulmam olsayd bu gn belki de bu byklkte bir
slam dnyas olmayacakt.
6
zellikle Hal Seferleri 1099 ylnda balat-
lan ve dokuz kere tekrarlanan Hal Seferlerinin Av-
rupa Katolik dnyadaki merulatrc nedeni bata
Kuds olmak zere Filistinin, Urfann Antakyann,
Tarsusun, Suriyenin, iinde yer ald Kutsal
Topraklarn kfrlerden kurtarlmas idi. Bu seferlerin
ilk drd Anadolu topraklar zerinden yaplmtr.
7
Bu
seferlerin tamamnda Anadoluyu Trk ve Mslman-
latran Ouz Trkmen kanyla ve canyla kar dur-
mu, Allahn dinini savunmu; Hallar Anadoluda
durdurmu, durduramad zamanlarda ise onlar eri-
terek zayfatmtr. Geri Birinci Hal Seferi Hristiyan
Bat asndan ok byk insan kayplarna ramen
baarl olmutur, ama mteakip seferler hep hsranla
sonulanmtr.
8
XIII. yzyln balarna gelindiinde
bu seferler sonucunda Anadoluda Ouz Trkmen
nfusu ciddi miktarda azalm; ancak tam bu srada
Allahn hikmet eli tekrar sahneye dhil olmu; bu defa
grnrde bir felaket olan Asya steplerinden kopup
gelen Mool dalgas yeni bir Trkmen gne sebebi-
yet vermi, bu defa yine bir tarafyla bir afet grnts
veren bu olay, dier ynyle Anadoluyu tekrar Ouz
Trkmen nfusla takviye etmitir.
Bilhare Anadolunun bu insan malzemesi ve
g olgusu, Kay Airetinin omuzlarnda Osman-
l Devletine vcut vermitir; Hal Seferleri bu defa
Osmanl Devletine kar yrtlmek istenmi; ancak
asla baarl olamamtr. Avusturyadan Hint Okyanu-
suna, Kafkasyadan Fas snrlarna kadar milyonlarca
kilometrekarelik bir corafya bugn eer Mslmanlar
iin bir anlam ifade ediyorsa, bu corafyalarn insanla-
r bunu beeri planda Ouz Trkmene borludurlar.
Ve yine 750li yllarda ortaya kan ve dneminin
en parlak medeniyeti ve bilgi merkezi olan Endls
slam Uygarlnn yerinde bu gn yeller esiyorsa, bu-
nun nedeni spanyaya, Anadoluya olduu gibi bin yl
boyunca kan ve can verecek bir Ouz Trkmen g-
nn olmaydr. Kald ki szn ettiimiz bu uygarlk,
750lerden 1250lere kadar ok parlak bir dnem yaa-
m; tm dnyaya bilgi ve felsefenin klarn sam,
ama bu tarihten sonra sratle gerilemi ve nihayet son
temsilcisi olan Ben-i Ahmer Devletinin 1492de span-
yollarca yklmasndan sonra ber yarmadasndan s-
klp atlmtr. Sonu olarak bu corafyadan slam
sklp atlmtr. Oysa Anadolu yarmadasnda; yani
Trkiyede, yani Balkanlarda, yani Kafkaslarda slam
hala pyidardr. Bunun eref Alevisi ve Snnisi ile bin
yldr bu corafyann slam kalmas iin can ve kan
veren Ouz Trkmendir.
hsan Fazlolu Tarihsizletirme, anlamszlatr-
madr. Tarihsizleen insan, atomik ve hatta monadik
bir yapya dnr. Byle bir insan ve bu insanlardan
kurulu toplum ve siyaset zerinde mekanik-deneysel-
matematiksel mdahaleler yapmak mmkndr: top-
lum mhendislii. Bu mdahalelerin insanlarn cann
actaca varsaylmaz; nk makinenin can, nefsi
yoktur. Bir milletin can, nefsi ve ruhu, tarihi olduu-
na gre bir milleti anlamszlatrmak da o milletin ta-
rihteki eylemini, eylemlerini anlam deerden arndr-
mak demektir. 1876da Rus Generali Michail Grigor
Cernyaevin Demek ki yalnzca Trkleri deil, onlarn
tarihini de yenmek lzm derken kastettii buydu. Tek-
rar pahasna, bilginin, iradenin ve kudretin; dolaysyla
akln cisimletii eylem, yani tarih bir milleti var klar.
lgnlarn yapt tarihe gelince, yalnzca Avrupa
Birliine girmeye yarar demektedir (Anlay Dergisi;
Ocak 2007, Say 43).
Trk kavram bu corafyann ve tarihinin tm
metafzik anlamlarn tahamml etmitir. Bu kavram
1923te retilen bir kavram deil, tarihin yaratt bir
kavramdr. nk bu corafyann ad Batllarn ta XII.
yzyln balarnda koyduklar ekliyle Trkiyedir ve
buradaki milletin ad da Trktr. Bu topran tarihsel
metafzii Trk ve Mslman Ouz neslinin bin yldan
bu yana ortaya koyduu metafziktir. Bu alardan bu
kavram tahrif ve tahrip etmek, bu kavramn tahamml
ve tazammun ettii metafzii tahrif ve tahrip etmek-
tir. Ve bilinmelidir ki yerine konabilecek hibir ey de
yoktur.
Ve ayrca inanyoruz ki bu metafziin parametre-
leri ile oynamak ve bunlar deitirmek Allahn rzas-
na da aykr olacaktr.
______________________________________________
1 Buradaki ifadelerden Allahn tarihe mdahale etmedii
durumlarn Onun iradesinin ve bilgisinin dnda vuku
bulan olaylar olduu anlam kartlmamaldr. nk
Allahn bilgisinin ve yaratma iradesinin dnda hibir
olu sz konusu deildir, olamaz.
2 Zid olacak ama belirtmek gerekir ki buradaki bizzat ifa-
desi hi phesiz Allahn zatyla olguya katlyor olmas
anlamna gelmez. Allah kuvvet, kudret ve sfatlaryla
lemi idare eder. Yani yaratr; O, ol! der, o da olur.
Bu anlamda hibir peygamberin ilah/tanrsal bir ma-
hiyeti yoktur. Varlklar ne kadar mucizev olursa olsun
onlar insandrlar. Ve Allahn tarihe mdahalesi irde-i
czyeyi ortadan kaldran bir mdahale deildir. Sah-
nede peygamber de olsa yine insan vardr. Bu yorum-
lardan cebriyeci bir kader anlay kartlmamaldr. Ni-
tekim Peygamber Uhudda yenilir, Taifte talanr. Att
zaman o atmamaktadr, ama o atmadan da olmaz.
Dolaysyla odaklanlmas gereken husus hikmettir.
3 Bu bizim saymamza; zaman anlaymza gredir. Al-
lah iin hi phesiz bir zamandan bahsedilemez; n-
k zaman da mahlktur-
4 Ouzlarn Mslman olmayanlar (amaniler) ise ku-
zeye; Kpak illerine ve buradan da Hazarn kuzeyine
gmlerdir.
5 Selefyeci veya reformist tm Arap slamclar bu olay
hi kabullenememilerdir. Bu halet-i rhiyenin etkileri-
ni bu kesimde grmek hl mmkndr. Ancak Halife
Turul Beyi Sultanl Marb vel Mark; Rkn-ed
Din olarak tavsif etmitir.
6 Ayn ekilde burada Memlklleri (Klemenleri de)de
zikretmek gerekmektedir. Msrda Trk Kpak (Ms-
lman) klelerin kurduu bu devlet de Mool gailesini
durdurmu; onlar yenmi ve geriye pskrtmtr.
7 Hallar Drdnc Seferde kutsal davalarn unutmu-
lar; Kostinapol (Bizans stanbulunu)u yamalamlar;
az bir ksm sefere devam etmiler, onlar da Anadoluda
Ouz Trkmen tarafndan imha edilmilerdir. Bu sefer-
den sonra hallar Anadolu zerinden ve karadan sefer
yapamamlardr.
8 Birinci Hal Seferi sonucunda Anadoluda ok byk
insan kaybna ramen hallar Kudse ulam ve al-
mlardr. Kuds bu tarihten sonra yaklak doksan yl
hallarn elinde ve ancak kk bir krallk olarak yaa-
yabilmi; Anadoludaki Ouz Trkmen varlnn mte-
akip seferleri durdurmas sonucu Hristiyan Avrupadan
destek grememitir. Doksan yl sonra Kuds Seluklu
Atabeyi Nureddin Mahmud Zenginin yannda yetien
bir dier Trk; Seluklu komutan ve devlet adam olan
Selahattin Eyyubi tarafndan hallardan tekrar alnm-
tr. Bundan sonra hallarn eline hi gemeyen Kuds,
Yavuzun Msr seferiyle Osmanllarn hkimiyetine ge-
ecek ve bu durum Birinci Dnya Savann sonuna
kadar byle devam edecektir.
F
ransz Devrimi zerinden yaklak iki yzyl
gemesine ramen, devrimin ekillendirdii
mill devletler ve mill kimlikler hl kendi iin-
de bir istikrar kazanabilmi deil. Gelimiinden az-
gelimiine kadar pek ok lke, artan ve younlaan
etnik sorunlarla boumaya devam ediyor. Kresel
lekte zellikle 1990l yllarda bir tr yeniden uya-
n srecine giren etnik gruplar dil ve din gibi farkllk-
lar temelinde mikro milliyetiliklere meruiyet sala-
maya alyor. Modern milliyetilik, yzyllarca farkl
dil ve din topluluklarn tek bir siyasal at altnda bir
arada yaatabilmi Osmanl mparatorluunun hem
paralanmasnn msebbibi hem de o enkazdan yeni
bir bamsz devlet karmann itici gc olarak ilev
grd. Bu milliyeti rzgrlarn etkisiyle gayrimslim
tebaasn byk lde XIX. yzyln ikinci yarsnda
kaybeden mparatorluk aydnlar, btnyle Osman-
l vatandalna dayal siyasal bir entegrasyonun
(Osmanlclk) baarszla uramasndan sonra,
elde avuta kalan Mslman halklar etnik bir ekir-
dek etrafnda btnletirme abas iine girdi. Trk-
lk kavram bu erevede kimi zaman Anadolunun
Mslman unsurlarn, kimi zaman mparatorluk
halklarnn tarih ve kltr birliini, kimi zaman da si-
yasal snrlarn dna uzanarak ayn soydan gelen
ve benzer bir dili konuan topluluklar (etnik) birle-
tirme ideali olarak farkl siyasal kayglarn konusunu
tekil eden temel bir kavram olarak gndeme geldi.
Trk etnonimi XX. yzyln banda kitleselleme-
ye balayan eitli milliyeti tasavvurlarn din ce-
maatten vatandala, gebe yaam biiminden
(Trkmen) Pan-milliyetilie uzanan ideolojik ina
faaliyetleri sonucunda farkl anlamlar kazand.
Trk kavram zerinde bugn halen nemli l-
de varln muhafaza eden gr ayrlklarnn
temelinde zaman ierisinde kendiliinden oluan
alglar ile milliyetilik anda oluturulmaya al-
lan farkl kurgular yatmaktadr. Kurgu, kendini daha
ok yakn dnemdeki milliyeti tasavvurlarda bulur
ve o erevede anlam kazanr. Milliyetilik anda
kurguya diren gsteren kltrel, dinsel ve siyasal
snrlarn varl sz konusudur. Ortak bir kimlii en-
telektel bir ina faaliyeti olarak grenlerin bir ksm
benimsedikleri siyasal perspektife gre kimi zaman
bu snrlar iinde kalmaya zen gsterirken, kimi za-
man da bu bariyerlerin ok tesine gemeye al-
r. Alg ise ok daha eskiye, yzyllar ncesinden
balar ve toplumlar arasnda ekonomik, sosyal, din,
kltrel, asker, siyas ve diplomatik ilikilerin ekil-
lendirdii uzun bir tarihsel srecin rn olarak farkl
corafyalarda ve farkl zamanlarda farkl anlamlar
kazanabilir.
Kolektif kimliklere dair alglar, esas itibariyle biz
Dosya: Trk ve Trklk
HSEYN SADOLU
*
MLLYETLK AINDA
TRK KML:
ALGI VE KURGU
Trke konuan, Mslman olan ve Trklk
sevgisi tayan Trktr
HAMDULLAH SUPH (1923)
ve tekiler diyalektiinde tarihsel bir oluumun
sonucu olarak ortaya karlar. Gerek bir etnonim
olarak, gerek bir siyas ad olarak kolektif aidiyet ie-
ren ifadeler, bir toplulua genellikle dardan (te-
ki) izafe edilir. Yabancnn bir tehdit unsuru haline
geldii durumlarda bu tekiletirme daha bir anlaml
hale gelmekte ve pek ok rnekte grld gibi et-
nik snrlarn dna karak benzer halklar da iine
almaktadr (Aydn; 1995: 55-60 ). Bu anlamda ko-
lektif kimliklerin kristalize olmas, topluluklarn kendi
varlklarnn bilincine varmas ve dardan yaplan
yaktrmalar benimsemeleri sayesinde mmkn
olabilmektedir.
lk ve orta alarn kadim halklar arasnda ger-
ekleen ticar ilikiler, vuku bulan savalar bu trden
kolektif etiketlenmeleri sklkla gndeme getirmitir.
Balkan Slavlarnn kendi dillerini bilmeyen Germen
soylu halklar Niemci (dilsiz) etnonimiyle tekileti-
rilmesinde olduu gibi, nce inliler, sonra da Arap-
lar Orta Asyann gebe topluluklarnn tamamn
Trk olarak adlandrdlar. Ardndan Hal Seferleri
srasnda Seluklu sultanlarnn gl direnciyle kar-
laan Latinler, kavrama yeni ve olumsuz birtakm
anlamlar da ykleyerek snrlarn dounun btn
Mslmanlar balamnda genilettiler. slam bir an-
lamda Trk dini (Religio Turcica) olarak algland ve
bu erevede Trkler ou zaman Araplar da ie-
recek ekilde tekiletirildi (Hentch, 1996: 77-88).
Buna mukabil nce Araplar, ardndan Seluklu ve
Osmanl Mslmanlar kendi varlklarn ayrt etmek
iin Anadolunun Ortodoks halklarn Slav, Helen ve
Arap ayrm yapmakszn- Rum olarak tesmiye etti.
Takriben ayn dnemlerde Trkiya tabiri de Trk-
lerin vatan anlamnda tedavle girdiyse de ne Sel-
uklu ne de Osmanl ynetimleri bu kavramlarla en
azndan resm olarak bir zdelik duygusu (identif-
cation) kuramad.
Gebe yaam tarzyla zdeletirildii uzun
Osmanl asrlarndan sonra Trk szcn hane-
dann Mslman tebaas anlamnda ilk defa isel-
letirenler Yeni Osmanllar oldu. Yeni Osmanllar, bir
kimlik ifadesi olarak Trk kavramn zaman zaman
Millet-i Osmaniye ve Millet-i slamiye terimleri-
nin yerine bilinli olarak kullanmlard. Avrupadaki
Trkoloji almalarnn etkisiyle tarih ve dil bilincine
dnmeye balayan ilgi nedeniyle Ali Suavi, inasi,
Ziya Paa, Ahmet Vefk Paa, Mustafa Celaleddin
Paa gibi aydnlar kltrel Trkln de ilk isimleri
olarak zikredilir (Mardin, 2000: 114-115). Osmanlc
olmalaryla mall bu aydnlarn, Trk algsn belirle-
yen en nemli etken hi phesiz iinde doup b-
ydkleri Osmanl Millet Sistemi idi.
Osmanl mparatorluunda Millet Sistemi,
zannedildiinin aksine etnik-dilsel bir ayrm deil,
tebaann din ve mezhep temelinde farkllaan ya-
sal bir statye tabi tutulmasn ifade etmekteydi. Bu
itibarla cemaatleri zerinde yetkilendirilmi millet
temsilcileri, Osmanl ynetimine kar sorumlu hale
getiriliyordu. Bylece gayrimslim halklar dorudan
ynetmek yerine, ayn dine mensup araclar zerin-
den ynetmenin idar kolaylklar salayabilecei d-
nlmt (Erylmaz, 1990: 17).
Tm Osmanl ynetimi boyunca Millet Sistemi
ierisinde yerel cemaatlerin din, dil, gelenek, gre-
nek ve yaam biimi zerinden yaratt alg, roman-
tik milliyetiliin vazettii kurguya son derece uygun
dyordu. zellikle Balkanlarda din, bu organik
terkibin en temel bileeni olarak, halklar arasnda
varsaylan doal ve Tanrsal ayrmn temelini olu-
turuyordu. Dinin greli neminin dt dnem-
lerde bile Ortodoks milliyetiliklerin, Bulgaristanda
Pomaklara, Bosnada Bonaklara, Makedonyada
Torbelere kar geleneksel Millet Sisteminin bak
asyla yaklamas artc deildir (Todorova, 353;
Karcic: 101-103). Kukusuz slam, Balkanlarn Orto-
doks halklar asndan herhangi bir din deildi. Yz-
yllarca tebaas olduklar mparatorluun bir bakma
resm ideolojisiydi. Ortodoks Balkan milliyetilikleri
asndan teki algsnn Mslman halklar teme-
linde ekillenmesi anlalr bir eydi. Bu Balkanlarda
olduka yaygn bir alg olarak, birisi Mslman oldu-
unda bunun ayn zamanda Trk olmak anlamna
geldiini veya birisi ancak Hristiyan olarak kald
srece kendisini Srp, Hrvat, Bulgar, Yunan olarak
tanmlamasnn mmkn olduunu ifade ediyordu
(Arnakis, 1963: 120).
Balkan savalarndan sonra yaanan gler ve
ardndan Cumhuriyet dneminde gerekletirilen
Lozan Mbadelesi, Trkl Mslmanla endeks-
leyen algy daha da glendirmekteydi. Zira Lozan,
yeni Trk devletinin sadece bamszlnn tescilini
deil, ayn zamanda onu meydana getiren mill bt-
nn hangi unsurlardan teekkl edeceini gsterme-
si bakmndan da nemliydi. Bu bakmdan Lozanda
kararlatrlan mbadele etnik bir deiimden ok,
Anadoludaki Ortodokslarla Yunanistandaki Ms-
lmanlar arasnda yer deitirmeyi ngrmekteydi.
Bunun en ilgin sonucu anadili Trke olan Kara-
man Ortodokslarnn gnderilerek, yerine Trke bil-
meyen Mslman Balkan halklarnn getirilmesiydi.
Bylece Misak- Mill snrlar ierisinde oluan yeni
Trk kimlii, Osmanldaki hkim millet kodunun te-
melleri zerine ykseliyordu (n, 1998: 34-35).
Mill mcadele dneminde siyasallama srecine
giren fil Trklkn snrlarn izen ve dayan-
mann zn oluturan ey, bu slam cemaati algs
olmutu.
Trk kavramnn snrlarna ilikin teorik kurgular
ise btnyle milliyetilik ana aittir. Bu anlamda
II. Merutiyet dnemi Trkleri, yaptklar Trk
tanmnda ortak bir dile (Trke) zel bir nem at-
fetseler de slamn kltrel ve toplumsal arln
gz ard etmemekle fil Trkle yaklamlard.
Ziya Gkalp, mer Seyfettin, Hamdullah Suphi gibi
slam geleneklerin ekillendirdii bir kltrel or-
takl referans alan Trkler asndan Trk, her
eyden nce Mslman olan ve Trke konuan
halklarn ortak addr. Bu itibarla kltr, eitli etnik
gruplar da bir araya getirebilen, onun snrlarnn
ok tesinde geni bir kategori olarak alglanmak-
tadr. yle ki Gkalp, daha sonra Batllamann
anahtar olarak sunulan alfabe devrimine din top-
luluundan ayrlmaya yol aabilecei iin kar k-
maktayd. Ona gre, Bakmclarn bir Arnavut ulu-
sal kimlii yaratmak iin kabul ettikleri Latin alfabesi,
ak bir ekilde slam kltr evresinin dna kmak
demekti (Gkalp, 1999: 78). II. Merutiyet dnemi-
nin bu kltr temelli Trk tanmna pek scak bak-
mayanlar Rusya kkenli Trklerdi. Yusuf Akura
ve Ahmet Aaolu gibi aydnlarn gznde Trklk,
Trkiye dna karak etnik snrlarna ekilir ve bu
haliyle Pan-Trkist bir idealin znesi haline gelir.
Cumhuriyet dneminde devletin resm ideolojisi
haline gelen Trk milliyetilii, Atatrk milliyetilii
adyla Trk kavramn vatandala dayal bir si-
yasal kategoriye indirgeme eilimindeydi. Bu ba-
lamda Atatrkn Medeni Bilgilerde Trk milletinin
oluumunda etkili olduunu ileri srd dil birlii,
yurt birlii, rk ve mene birlii, tarihi karabet gibi
eler ikinci dereceden unsurlard. Yani bu balar
mill kimliin olmazsa olmaz artlar deildi, irad
ballkla teekkl etmi mill birlii glendirmeye
yarayan unsurlard. Kemalist kurguya gre vatan-
da olma iradesiyle Trkiye Cumhuriyeti devletine
balln tescil etmi herkesi Trk saymak ge-
rekiyordu (Afetinan, 1988: 23-24). Ancak Kemalist
ulusuluk, salt siyasal aidiyet temelinde tanmlanan
Trkl, kltrel ve etnik unsurlarla da destekle-
mek ve tahkim etmekten de geri durmad. Osmanl-
slam kltrnn Batllama perspektif nedeniyle
elverisizlii ortadayken, dinden bamsz bir Trk
tanm yapmay mmkn klacak tarih tezleri devreyi
sokuldu. Bir yandan slamlk ncesi Orta Asya tari-
hine mracaat edilirken, dier yandan Anadolunun
kadim uygarlklaryla etnik-dilsel ballklar gnde-
me getirildi (Tachau, 1962: 166). Bir baka ifade ile
Kemalist Trk kurgusu, Batllama-laikleme adna
gelenein biimlendirdii fil Trklkten kimi zaman
uzaklaan ve laikletii lde etnik dozu artan bir
mahiyet kazand.
Sonu
Trk kavramnn tarihsel sre ierisinde kazan-
d farkl anlamlar irdelemeyi hedefeyen bu al-
ma, temelde alg ve kurgu ayrmna dayanmaktadr.
Gerek alg, gerek kurgu boyutuyla Trk kavram
statik ve mutlak bir kategori olarak grnmemektedir.
Kavram kimi zaman belirli bir yaam tarz anlamnda
kltrel bir koda dnerek genilemekte, kimi za-
man da soyktk etnik snrlarna ekilmektedir.
Tarihsel ve toplumsal deimenin yeni momentum-
larnda Trklkle ilgili alglar yeniden ekillenmekte,
bu da yeni kurgular gndeme getirmektedir.
______________________________________________
* Do. Dr., Bilecik eyh Edebali niversitesi ktisadi ve
dari Bilimler Fakltesi, E-mail: sadoglu@yahoo.com.
Aydn, Suavi. Trk Kavramnn Snrlar Birikim, Say 71-
72, Mart-Nisan 1995.
Hentch, Thierry. Hayali Dou Batnn Akdenizli Douya
Politik Bak, ev. Aysel Bora, Metis Yaynlar, stan-
bul, 1996.
Mardin, erif. Jn Trklerin Siyas Fikirleri 1885-1908, leti-
im Yaynlar, 7. Bask, stanbul, 2000.
n, S. Seyf. Trk Milliyetiliinde Hkim Millet Kodu-
nun Dnm, Trkiye Gnl, Say 50, Mart-Nisan
1998.
Gkalp, Ziya. Trkln Esaslar, Haz. Mehmet Kaplan,
M.E.B. Yaynlar, 4. Basm, stanbul, 1999.
Afetinan, A. Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yaz-
lar, TTK Yaynlar, 2. Bask, Ankara, 1988.
Tachau, Frank. The Search for National Identity Among the
Turks, Die Welt des Islams, Cilt 8, 1962.
Jelavich, Barbara. Balkan tarihi: 18. ve 19. Yzyllar, Cilt 2,
ev. hsan Durdu, Kre Yaynlar, stanbul, 2006.
Erylmaz, Bilal. Osmanl Devletinde Gayr Mslim Tebaann
Ynetimi, Risale Yaynlar, stanbul, 1990.
Arnakis, George G. The Role of Religion in the Develop-
ment of Balkan Nationalism, The Balkan in Transition
Essays on the Development of Balkan Life and Politics
Since Eighteenth Century, Ed. Charles and Barbara Je-
lavich, University of California Pres, California, 1963.
Karcic, Fikret. The Bosniaks and Challenges of Modernity
Late Ottoman and Habsburg Times, El-Kalem Publis-
hing, Sarajevo, 1999.

Türk Ve Türklük

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Türk Ve Türklük

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRK YURDU

308. Say, Nisan 2013

You might also like