UYGARLIK TARH

Editr: smail Gven mer Adgzel

Editr Yardmcs: mt Akagndz mt Akagndz
Mehmet Akaln
Mehmet Suat Bal
Burak alkan

brahim Gner
Grcan Grgen
smail Gven
Mehmet Ali Kaya
Mustafa Metin

Ahmet Ocak
Eyp Sarta
Mustafa Uyar
Hasan nder
Turgut Yiit

4. Bask

Editr: smail Gven

Editr Yardmcs: mt Akagndz
UYGARLIK TARH
ISBN 978-9944-919-23-4
Kitapta yer alan blmlerin tm sorumluluu yazarlarna aittir.
2012, Pegem Akademi
Bu kitabn basm, yayn ve sat haklar
Pegem Akademi Yay. Et. Dan. Hizm. Tic. Ltd. tiye aittir.
Anlan kuruluun izni alnmadan kitabn tm ya da blmleri,
kapak tasarm, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayt
ya da baka yntemlerle oaltlamaz, baslamaz, datlamaz.
Bu kitap T.C. Kltr Bakanl bandrol ile satlmaktadr.
Okuyucularmzn bandrol olmayan kitaplar hakknda
yaynevimize bilgi vermesini ve bandrolsz yaynlar
satn almamasn diliyoruz.
1. Bask: Eyll 2005
4. Bask: Kasm 2012
Dizgi-Grafik Tasarm: Selcan Arslan
Kapak Tasarm: Grsel Avc
Bask: Tarcan Matbaas
(Ankara-0312-384 34 35)
Yaync Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No: 25744
letiim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kzlay / ANKARA
Yaynevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yaynevi Belge: 0312 435 44 60
Datm: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Datm Belge: 0312 431 37 38
Hazrlk Kurslar: 0312 419 05 60
E-ileti: pegem@pegem.net

NSZ
Bir insan iin hafza neyse bir toplum iin de tarih odur. Hafzasn kaybetmi insanlar nevrotik, tarihini hatrlamayan toplumlar da hafzasn kaybetmi
insanlar gibidir. Tarih aslnda bugnmze nasl geldiimizin cevaplarn verir.
Bugn, eski alara gre birbiryle daha fazla etkileime giren ve birbirine bal
uluslarn bulunduu bir dnyada yayoruz. Farkl kltrel mirasa ve gre sahip
bireyler eskisine oranla daha yakn ve daha fazla iliki kurmaktadrlar. Dnyann
herhangi bir yerindeki sosyo-ekonomik ya da askeri deiim baka blgelerdeki
toplumlar daha fazla etkilemektedir. rnein, evre kirlilii, nfus art ve dier
sorunlar artk bir blgenin deil dnyann sorunu olmaktadr. Petrol, elektronik
fast-food kltr gibi tketim alkanlklar toplumlarn ve lkelerin yaam standartlarn kkl biimde deitirmitir. Bunun da tesinde, tarihin hibir dneminde olmad kadar farkl din ve dnya grleri ayn blgede yaanmaktadr.
Hibir toplum dnyadaki yerinin farknda olmadan yaayamamaktadr.
Bugnk durum aslnda temel olarak tarihsel gelimelerin ve uygarlklarn gelimesinin doal bir sonucudur. zellikle dnyann farkl blgelerinde ve
16.yyda Avrupada meydana gelen deimeler ve bunlarn etkileri uygarlk tarihine yeni bir yn verdi. Uygarln beii olan Asya, Uzakdou, Mezopotamya ve
n Asya uygarln lokomotifi olma zelliini Avrupa ve Amerikaya kaptrd.
Yeni dnya dzeni ve uygarlklar atmas gibi kavramlar nda uygarlk tarihi
yeniden yazlmaya balad ve yeni bir yn kazand. Deien bu dnyada toplumlar
birbirine yaklatka ortaya kan sorunlarn zmnde insanlarn birbirini daha
iyi anlamas n koul haline geldi. Uygarlk tarihinin okunmas bu sorunlarn zmnde yararl bir ara olarak kabul edilmeye baland. Farkl uygarlklardan
gelen insanlarn farkllklarnn kavranmas ve kabul edilmesi uygarlk tarihinin
nemini birkez daha ortaya kard. Bu nedenle uygarlk tarihi kitab yazlrken
zellikle dinler tarihi ve farkl ktlarda ortaya km olan nemli uygarlklarn
baat gelerine de yer verildi. Antik a ile modern a arasndaki gei ve balantlara nem verildi. Bylece tarih okuryazarlarnn yeni bir anlayla tarihi yorumlamalar salanmaya alld. Bu eser oluturulurken beklenen ancak gemiimizi
iyi yorumlarsak bugn iyi anlayabileceimiz anlayndan yola kld. Bu anlamda eserin her kuaktan ve meslekten kitleye yararl olaca beklenmektedir.
Olduka byk ilgi gren kitabmzn drdnc basks gzden geirilmi ve
baz blmler yeniden oluturulmutur. Alan uzman olan ve birinci elden kaynaklara dayal almalar yapan bilim insanlarnn katklar kitabmzn niteliini
daha da ykseltmitir. Okuyuculara yararl olmas dileiyle
Editr: Prof. Dr. smail Gven

BLMLER VE YAZARLARI
1. Blm: Tarih ncesi ve Uygarlk
Tarih ncesi Devirler ve Tarih Devirleri
Prof. Dr. smail Gven, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi
Uygarlk ve Uygarlk Tarihi ncesi
Prof. Dr. Grcan Grgen, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi
Uygarlk, Kltr ve Gncel Sorunlar
Prof. Dr. Hasan nder, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi

2. Blm: n Asya Uygarlklar

Mezopotomya Tarihi ve Uygarl
r. Gr. Burak alkan, Afyon Kocatepe niversitesi Eitim Fakltesi
Eski Msr
Prof. Dr. smail Gven, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi

3. Blm: Anadolu Uygarlklar

Hititler
Prof. Dr. Turgut Yiit, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
Frigler
Uzman Mustafa Metin, Anadolu Medeniyetleri Mzesi
Urartular
Uzman Mehmet Akaln, Anadolu Medeniyetleri Mzesi
Lydiallar
Prof. Dr. Turgut Yiit, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
Ioniallar
Prof. Dr. Turgut Yiit, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi

4. Blm: Akdeniz Uygarlklar

Ege ve Eski Yunan Uygarl
Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi
Roma Uygarl
Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi

5. Blm: Yakn Dou Uygarlklar

Prof. Dr. smail Gven, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi

6. Blm: Uzak Dou Uygarlklar

in Kltr
Do.Dr. Eyp Sarta, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Hint Uygarl
Prof. Dr. smail Gven, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi

7. Blm: Trk Uygarl Tarihi

Yrd. Do. Dr. Mehmet Suat Bal, Kahramanmara St mam niversitesi FenEdebiyat Fakltesi

8. Blm Orta a
Orta a: Tarihsel Sre ve Kavramlar
Yrd. Do. Dr. Mustafa Uyar, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
slam Dnyasnda Kltr, Sanat ve Dnce
Do. Dr. Ahmet Ocak, Abant zzet Baysal niversitesi Eitim Fakltesi

9. Blm: Yeni ve Yakna

Corafi Keifler ve Sonular
Prof. Dr. smail Gven, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi
Rnesans
Do. Dr. mer Adgzel, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi
Reform
Prof. Dr. smail Gven, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi
Sanayi Devrimi ve Sanayileme
Ar. Gr. Dr. mt Akagndz, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi
Fransz Devrimi
Prof. Dr. smail Gven, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi

10. Blm: Amerika ve ABD

Ar. Gr. Dr. mt Akagndz, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi

11. Blm: Uygarln Temel Talar

Prof. Dr. brahim Gner, Mula niversitesi Eitim Fakltesi

NDEKLER
nsz ....................................................................................................................................................iii
Blmler ve Yazarlar ...........................................................................................................................iv
indekiler.............................................................................................................................................vii
1. BLM
TARH NCES VE UYGARLIK
(ss: 1-42)
Giri ........................................................................................................................................................ 1
Tarih ncesi Devirler ve Tarih Devirleri ..............................................................................2
Tarih ncesi Devirler ...................................................................................................................2
Tarih Devirleri ...............................................................................................................................3
Tarih ve Uygarlk Tarihi ...............................................................................................................4
Tarih Anlaylar ...........................................................................................................................4
Tarihin birlii Yapt Bilim Dallar.........................................................................................5
Uygarlk ve Uygarlk Tarihi ncesi .......................................................................................6
Evren ve Dnya...................................................................................................................................... 7
Dnyann Jeolojik Tarihi...................................................................................................................... 8
Dnyann lk Dnemleri .................................................................................................................... 10
Hadean ........................................................................................................................................ 10
Prekambriyen ............................................................................................................................. 10
Paleozoik (I. Jeolojik Zaman) ...................................................................................................14
Mezozoik (II. Jeolojik Zaman) .................................................................................................18
Senozoik (III. Jeolojik Zaman).................................................................................................20
Kuaterner (IV. Jeolojik Zaman)................................................................................................23
nsan Yeryznde ......................................................................................................................24
Kaynaka...............................................................................................................................................27
Uygarlk, Kltr ve Gncel Sorunlar ..................................................................................28
Kltr ve Uygarlk Nedir?.........................................................................................................28
Irmak Vadisi Uygarlklarndan Eksen aa.......................................................................... 32
Uygarlklar atmas ................................................................................................................ 34
Bat Uygarl ve Dier Halklar ................................................................................................ 36
Uygarlk ve Trkler .................................................................................................................... 38
Uygarlk yi Bir ey Midir? ....................................................................................................... 40
Kaynaka............................................................................................................................................... 42
2. BLM
N ASYA UYGARLIKLARI
(ss: 43-84)
Mezopotamya Tarihi ve Uygarl ..................................................................................... 43
Smerler ..................................................................................................................................... 45
Akadlar ....................................................................................................................................... 50
Babilliler ..................................................................................................................................... 52
Mezopotamya Uygarl .................................................................................................................... 55
Mezopotamyada Ynetim ekilleri......................................................................................... 55
Hukuk ......................................................................................................................................... 56

viii

Uygarlk Tarihi

Sosyal Hayat............................................................................................................................... 57
Ekonomik Hayat ....................................................................................................................... 59
Dil, Bilim, Edebiyat................................................................................................................... 61
Dini Hayat.................................................................................................................................. 62
Sanat ........................................................................................................................................... 63
Kaynaka.............................................................................................................................................. 64
Eski Msr .......................................................................................................................... 65
Eski Msr Nasl Ortaya kmtr? ........................................................................................ 65
Eski Msr Uygarl ve Corafya ............................................................................................ 65
Msr Medeniyetinin Balca zellikleri ................................................................................ 66
Arkaik a........................................................................................................................................... 67
Slaleler ncesi Dnem .......................................................................................................... 68
Eski mparatorluk ..................................................................................................................... 70
Yeni mparatorluk ..................................................................................................................... 74
Teb ve Karnak ............................................................................................................................ 75
Sanat ve Mimari ........................................................................................................................ 78
Sonu .......................................................................................................................................... 81
Kaynaka.............................................................................................................................................. 83
3. BLM
ANADOLU UYGARLIKLARI
(ss: 85-148)
Hititler ...............................................................................................................................85
Giri .............................................................................................................................................85
Siyasal Tarih ................................................................................................................................87
Erken Hitit a .........................................................................................................................87
Eski Hitit Dnemi ..................................................................................................................... 88
Yeni Krallk Dnemi................................................................................................................. 93
Uygarlk ...................................................................................................................................... 99
Ge Hitit Devletleri .................................................................................................................110
Kaynaka.............................................................................................................................................112
Frigler ............................................................................................................................. 113
Siyasal Tarihi............................................................................................................................ 115
Dil ve Yaz ................................................................................................................................ 119
Mimari...................................................................................................................................... 120
Kaya Antlar ve Midas ehri................................................................................................. 122
Bakent Gordion ..................................................................................................................... 124
l Gmme Gelenei ............................................................................................................ 126
Frig Sanat ................................................................................................................................ 128
nan ve Ana Tanra Kybele ................................................................................................. 130
Kaynaka............................................................................................................................................ 133
Urartular ........................................................................................................................ 134
Erken Urartu Tarihi: Beylikler Dnemi ............................................................................... 135
Klasik Urartu Tarihi ............................................................................................................... 136
Urartularda Din ...................................................................................................................... 137
Urartu Sanat ........................................................................................................................... 138
Kaynaka............................................................................................................................................ 139
Lydiallar ........................................................................................................................ 140
Siyasal Tarih ............................................................................................................................. 140
Uygarlk .................................................................................................................................... 143
Ioniallar......................................................................................................................... 145
Siyasal Tarih ............................................................................................................................. 145
Uygarlk .................................................................................................................................... 147

indekiler

ix

4. BLM
AKDENZ UYGARLIKLARI
(ss: 149-224)
Ege ve Eski Yunan Uygarl ............................................................................................ 149
Girit: Egenin lk Uygarl ..................................................................................................... 149
Eski Yunan Uygarl .............................................................................................................. 154
Mikenler (Akalar) ................................................................................................................... 154
Mikenlerin Sosyo- Politik Yaps ve Dini ............................................................................. 155
Yunan Kolonizasyon a...................................................................................................... 158
Atina: Tiranlk, Reformcular ve Demokrasi........................................................................ 160
Sparta: Asker Devlet ............................................................................................................... 163
Yunan Alfabesi ve Dini ......................................................................................................... 164
Ticaret , Ekonomi ve Kle Gc ....................................................................................... 166
Mimari, Sanat, Edebiyat ve Felsefe ....................................................................................... 167
Perslerle Savalar ..................................................................................................................... 170
Byk skender ve Hellenistik a Uygarl ..................................................................... 171
Makedonyann Ykselii ve Byk skender ..................................................................... 171
Helenistik Kltr Merkezleri................................................................................................. 173
Edebiyat ve Felsefe .................................................................................................................. 175
Bilim ......................................................................................................................................... 176
Roma Uygarl ................................................................................................................................ 178
Kuruluundan Cumhuriyetin Sonuna Kadar Roma ........................................................ 178
talyann .. 2 ve 1. Binyllarda Etnik Yaps ve Romann
Cumhuriyet Dnemi .............................................................................................................. 179
Batda Genileme .................................................................................................................... 180
Douda Genileme ................................................................................................................. 181
Roma Cumhuriyetinin Ynetimi ........................................................................................ 183
Plebslerin Zaferi ...................................................................................................................... 187
Ekonomik, Sosyal ve Siyasal Deiim ................................................................................. 188
Edebiyat, Sanat ve Dinde Deiim........................................................................................ 193
Gl Liderler Dnemi: Savalar...................................................................................... 195
Erken mparatorluk (Principatus) Dnemi......................................................................... 198
Augustus Dnemi (..27-.S.14): Yeni Rejim Principatus ............................................... 198
Augustusun Halefleri: ulius-Claudius Hanedan .............................................................. 201
Flavius Hanedan .................................................................................................................... 202
Be yi mparator Dnemi ..................................................................................................... 202
Severus Hanedan .................................................................................................................. 203
nc Yzyl Bunalm ........................................................................................................ 205
Roma Uygarlnn En Parlak Dnemi ................................................................................ 206
Ge Roma mparatorluu: Gerileyi Ve k................................................................... 209
mparator Diocletianus ve Sonras ...................................................................................... 209
Roma Hukuku ......................................................................................................................... 210
Hristiyanlar............................................................................................................................. 212
Germenler ve Hunlarn stilalar ve Roma Uygarlnn Sonu ........................................ 213
Kaynaka............................................................................................................................................ 214

Uygarlk Tarihi
5. BLM
YAKIN DOU UYGARLIKLARI
(ss: 217-230)

Pers Uygarl.................................................................................................................. 217

Siyelk Uygarl ....................................................................................................................... 217
Elam Uygarl......................................................................................................................... 218
Ahemen (Akaman) mparatorluu .................................................................................. 219
Helenistik Ara Dnem ........................................................................................................... 221
Arsak Partlar ......................................................................................................................... 221
Sasan mparatorluu ............................................................................................................. 222
Pers Sanat ve Mimarisi .......................................................................................................... 224
Kaynaka............................................................................................................................................229

6. BLM
UZAK DOU UYGARLIKLARI
(ss: 231-272)
in Kltr ..................................................................................................................... 231
lkel Toplum ............................................................................................................................ 232
Xa Shang ve Zhou Hanedanlar Dnemi............................................................................ 234
lbahar-Sonbahar Savaan Beylikler ve Han Dnemi ........................................................ 237
Devlet Jin,Gney-Kuzey Sui, Tang Hanedan Dnemi ................................................ 244
Be Dnem-On lke Liao, Jin, Yuan Dnemi .................................................................... 251
Ming, Qing Dneminde Toplumsal Yap............................................................................. 257
Kaynaka............................................................................................................................................263
Hint Uygarl ................................................................................................................. 265
ndus Uygarl ........................................................................................................................ 266
Ari Hindistan .......................................................................................................................... 268
Hindistan mparatorluklar ................................................................................................... 268
slamn Damgas ..................................................................................................................... 270
Kaynaka............................................................................................................................................ 272

7. BLM
TRK UYGARLII TARH
(ss: 273-308)
Trk Uygarl Tarihi ...................................................................................................... 273
Giri .......................................................................................................................................... 273
Trk Ad ve Anlam ................................................................................................................ 274
Trk Uygarlnn Douu ve lk Uygarlklar ......................................................................274
slamiyetten nceki Dnem Trk Uygarlklar ..................................................................278
lk Trk Devletlerinde Kltr ve Uygarlk ...........................................................................288
slamiyetin Kabulnden Sonraki Dnem Trk Uygarlklar.............................................288
lk Trk-slam Devletlerinde Kltr ve Uygarlk ................................................................289
Kaynaka.............................................................................................................................................307

indekiler

xi

8. BLM
ORTAA
(ss: 309-378)
Orta a: Tarihsel Sre ve Kavramlar ........................................................................... 309
Kavimler G ve Cermen stils........................................................................................ 313
Avrupann Babas Charlemagne ........................................................................................ 314
Avrupaya Ynelen stillar .................................................................................................... 316
Bizans mparatorluu ............................................................................................................. 318
X. ve XI. Yzyllarda Bat Avrupa ......................................................................................... 320
Krallar ve Krallklar ................................................................................................................ 322
Din ve Kilise ............................................................................................................................ 323
Manastr Kltr ................................................................................................................... 328
Hal Seferleri ................................................................................................................. 329
Toplumsal Huzursuzluk ve Din Ayrmalar ....................................................................... 332
Kilise Reformu ........................................................................................................................ 333
ehirler ..................................................................................................................................... 334
Feodalizm ................................................................................................................................ 336
Eitim, Bilim ve Teknolojik Bulular ............................................................................... 341
Kaynaka............................................................................................................................................350
slam Dnyasnda Kltr, Sanat Ve Dnce .................................................................. 351
slamn Douu ve Yayl ..............................................................................................................351
slam Dnyasndaki lmi Gelimeler .............................................................................................355
Trklerin slam Dnyasna Dahil Olmas ....................................................................................361
Seluklular ve lmi Gelimelere Katklar ......................................................................................364
Hal Seferlerinin Balamas ...........................................................................................................368
Trkiye Seluklular Dnemindeki lmi Gelimeler ....................................................................368
Osmanl ve slam Dnyas ..............................................................................................................371
slam Medeniyetinin Avrupaya Etkileri ........................................................................................375
Kaynaka............................................................................................................................................378
9. BLM
YEN VE YAKINA
(ss: 379-434)
Corafi Keifler ve Sonular ........................................................................................... 379
Corafi Keiflerin Nedenleri .................................................................................................379
Corafi Keiflerin Sonular ..................................................................................................381
Dou (Rnesans) Dneminde Bilim ..................................................................................384
On Yedinci Yzylda Bilimsel Devrim .................................................................................388
Kaynaka............................................................................................................................................393
Rnesans ......................................................................................................................... 394
Ortaadan Kalknmaya ........................................................................................................396
Toplumsal Dzen: Snflar ve Gerilimler .............................................................................398
Devletlerin lerlemesi .............................................................................................................399
Rnesans Yaratan Hareket: Sanat ........................................................................................402
Kaynaka............................................................................................................................................411
Reform ............................................................................................................................ 412
Reform Nasl Geldi .................................................................................................................412
Reformun Ykselii.................................................................................................................414

xii

Uygarlk Tarihi

Hareketin Yaylmas................................................................................................................416
Reformun Birlii ve eitlilii ..............................................................................................417
Reformla Kurulan Belli Bal Kiliseler .................................................................................420
Kaynaka............................................................................................................................................421
Sanayi Devrimi ve Sanayileme ...................................................................................... 422
Kaynaka............................................................................................................................................431
Fransz Devrimi .............................................................................................................. 432
Kaynaka............................................................................................................................................434
10. BLM
AMERKA VE ABD
(ss: 435-468)
Amerika ve ABD ............................................................................................................. 435
Amerika Uygarlklar ve Amerika Ktasnn Kefi ...................................................................... 435
Mayalar..................................................................................................................................... 437
Aztekler .................................................................................................................................... 438
nkalar ...................................................................................................................................... 439
Amerika Birleik Devletleri............................................................................................................. 443
Avrupal Gmenlerin Kuzey Amerikaya Yerlemesi ve Kolonilerin Ortaya kmas .......443
Amerikan Bamszlk Sava ................................................................................................ 447
Amerika Birleik Devletlerinin Kurulmas ve Monroe Doktrini .................................... 450
Amerikan Sava ve Klelik ............................................................................................... 454
sava Sonrasnda Amerika Birleik Devletlerinin Yeniden Yaplanmas .................... 459
Kaynaka.............................................................................................................................................468
11. BLM
UYGARLIIN TEMEL TALARI
(ss: 469-510)
Uygarln Temel Talar ................................................................................................. 469
Ate ...........................................................................................................................................469
Metalik Madenler ...................................................................................................................472
Yaz............................................................................................................................................474
Takvim......................................................................................................................................477
Pusula .......................................................................................................................................480
Basmclk ................................................................................................................................481
Buhar Makinesi .......................................................................................................................483
Demiryolu................................................................................................................................486
Petrol ........................................................................................................................................488
Yapay Maddeler .......................................................................................................................489
Grnt ve Ses Kayd .............................................................................................................490
Elektrik Enerjisi ......................................................................................................................493
Radyo........................................................................................................................................498
Yariletken Aygtlar .................................................................................................................500
nternet .....................................................................................................................................503
Genetik .....................................................................................................................................503
Kaynaka............................................................................................................................................505
Sonu Olmayan Serven: Uygarlk.................................................................................... 507

1. BLM
TARH NCES VE UYGARLIK

GR
Tarihiler gemii temel blme ayrmaktadrlar. Modern tarihiler tarihi 1450de matbaann balangcna gtrmektedirler. Bu tarih ayn zamanda
stanbulun Trkler tarafndan fethedilmesidir. Bu dnem kaiflerin engin denizlere alp yeni yerleri kefetmesinin balad keifler ana da denk der. Modern
tarihin bu blm halen daha devam etmektedir. Uygarlk tarihini yazanlar ise
daha eskilere giderek ilkadan balayp gnmze kadar devam eden uygarlklar
her ynyle ele alp incelerler. Bu almada da uygarlk adna dnya zerindeki
farkl kltr ve topluluklarn rettikleri ele alnacaktr.
Uygarlk en genel anlamda, insanlarn bir nesilden dierine ilettii maddi ve manevi rnlerin tmn oluturur. Uygarlk Tarihi, balangtan bugne
uygarlk srecini oluturan temel olay ve olgular ele alarak gnmze k tutmay amalamaktadr. Dnyann en eski uygarlklar rmak kenarlarnda ortaya
kmtr: Nil vadisinde Msr, Frat ve Dicle Nehri kenarnda Mezopotamya ve
Indus nehri yaknnda Hint ve Sar nehir evresinde in Uygarl ortaya kmtr.
Irmaklar uygarlklarn hem tarm hem de tamaclk yapmalarna olanak salamtr. Bylece Irmak kenarlar ayn zamanda uygarlklarn da ortaya kt yerler
olarak belirlenmitir. Irmak sular iftilere tarm yapma olanan vermi ve topra ilemelerini salamtr. Topra ilemeyenler ise madencilik ya da ehirlerin
oluturulmas gibi alanlarda almaldr. Uygarlk bu anlamda ehirli olmak ya
da ehirlerde yaamak olarak adlandrlmtr. ehirde yaamak uygarlk tarihinin
balangc saylsa da insan yer yzne gelii ve ilk ta aletleri kullanmas aslnda
uygarln balangcn oluturur. Bu nedenle uygarlk tarihinde tarih ncesi devirlerden modern insana kadar uygarln geirdii evreler ele alnp incelenecektir.
Eski n Asya ve Msr Uygarlklar, Uzak Dou ve Gney Amerika Uygarlklar,
Eski Yunan ve Helen Uygarlklar ve kltr, Roma Uygarl, Ortaa, Rnesans
ve Reform, Aydnlanma a, Amerikan ve Fransz Devrimleri, Sanayi Devrimi,
gibi balklar incelenmitir.

Uygarlk Tarihi

TARH NCES DEVRLER VE TARH DEVRLER

Tarih ncesi Devirler

nsan topluluklarnn o dnemde kulland ve gnmze kadar gelebilen kalntlardan yola klarak iki blme ayrlr.
Ta Devri
Kaba Ta Devri

nsanln en ilkel ve en uzun dnemidir. Bu dnemde henz ara ve gere

yapm balamamtr. nsanlar kendilerini korumak iin doadaki sivri talar olduu gibi kullanmtr.
Paleolitik (Yontma Ta) a

Yontma veya Eski Ta a olarak da adlandrlan Paleolitik a gnmzden yaklak 2 milyon yl nce balam ve 10.000 yl nce son bulmutur. Paleolitik a, karakteristik izgileri ve kltrleriyle Alt, Orta ve st olmak zere 3
evreye ayrlr. Ancak verilen bu tarihlerin dnya geneli iinde geerli olduunu
ve yerel olarak deimeye ak bulunduunu da belirtmek gerekir. nsanlk tarihinin % 99u gibi ok byk bir blmn kapsayan bu a, ayn zamanda ilk
insan atalarnn ortaya k ve ilk aletlerin retimi yoluyla insanlama srecine
girii temsil etmesiyle de sz konusu tarihin geliimi iinde ok nemli bir yer
tutmaktadr. Doann snrlayc ve belirleyici basks altnda yaayan Paleolitik
a insanlar ekonomik adan, avc ve toplayc topluluklar temsil ederler. Besin retmeyi bilmeyen bu insanlar, yalnzca yaadklar ortamda bulunan yabani
sebze, meyve ve kkler ile avlandklar hayvanlar yiyerek beslenmilerdir. klim
ve evre koullarnn deikenlii nedeniyle, yeni besin kaynaklar aramak ve av
hayvanlarn izleyerek, kk gruplar halinde konar - ger bir tarzda yaamlardr. Kaya snaklarnn bulunduu yerlerde maara ve kayaalt snaklarnda
barnmlar, kaya snaklarnn bulunmad yerlerde ise ak havada kurduklar snaklarda yaamlardr. Bu dnemde insanlar talar yontarak ilk defa ara
ve gere yapmlardr. Bu aletler savunma ve avlanma amacyla yaplmtr. nsan
doaya katkda bulunmamaktadr ve tketici konumundadr, avc ve toplaycdr.
Ekonomik etkinliklerden tr gebe bir yaam srmlerdir Maara duvarlarna hayvan resimleri yapmlardr. Dnemin sonlarna doru ate denetim altna
alnmtr. (Ate nce insanlar souktan ve yrtc hayvanlardan korumu, daha
sonraki dnemlerde ise insanln geliimine nemli katklarda bulunmutur.
Toprak kaplarn yapmnda madenlerin ilenmesinde olduu gibi) Yontma Ta
Devrinin sonlarna doru buzullar zlm, iklim yumuamtr.

Bu blm Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi retim yesi Prof. Dr. smail
Gven tarafndan hazrlanmtr.

Tarih ncesi ve Uygarlk

Neolitik (Yeni/Cilal Ta) a

Bu dnemde alet yapm gelimi sert ve dzgn aletler yaplmtr. Tan

yansra ilk defa topraktan da ara gereler yaplmtr. (Toprak kaplar yaplm,
seramik sanat ilerlemitir.) nsanlk iin gzel bir dnemin balangcdr. nsan
doann asala olmaktan kurtulmu ilk defa retim faaliyetlerini balatmtr. lk
defa tarm balam, hayat tarz deierek yerleik yaama geilmitir. Bunun sonucunda ilk kyler kurulmu, hayvanlar evcilletirilmitir. Menhir ve Dolmen ad
verilen antlar dikilmitir. Bitki liflerinden elbiseler dikilmitir.
Kalkolitik (Bakr-Ta) a

Ta aletler yannda bakrn da kullanlmaya balamasndan dolay Kalkolitik

a olarak adlandrlan bu dnemde de Neolitikte olduu gibi, blgesel zellikler hakimdir. Kalkolitik a Erken, Orta ve Ge olmak zere evrede incelenir.
Bu dnemin temel zellii ta temelli kerpi yaplarn oluturulmasdr. Evlerdeki
geni mekanlarda kk bir kutsal alan, ilik, kuyu ve anak mlek atlyeleri bulunmaktadr.
Maden Devri
Bakr Devri

lemesi kolay olduu iin ilk kullanlan madenler bakr, altn ve gmtr.
Ancak doada fazla bulunduu iin bakrdan daha fazla ara ve gere yaplm ve
dneme damgasn vurmutur.
Tun Devri

Bakr ve kalayn karmndan tun elde edilmi ve bylece daha sert dayankl ara gereler yaplmtr. Bu dnemde karasaban bulunmu ve tarmda geliim
salanmtr. Tketim fazlas retim elde edilmi bu da ticaretin gelimesini salamtr. lk ehir ve devlet yaplar kurulmutur.
Demir Devri

Demirin yksek sda ilenebilmeye balanmas ile sanayide nemli gelimeler salanmtr. Ticaret hzlanm ve dnemin sonlarna doru yaz icat edilmitir.

Tarih Devirleri
Tarih, yaznn icad ile balayan zaman dilimi ierisinde devirlere ayrlrken,
insanlk tarihini etkileyen byk ve nemli olay ve bululara gre drt blme
ayrlr.

Uygarlk Tarihi

lk a
Yaznn bulunmasyla balayp (.. 4000-3500) Bat Roma mparatorluunun yklna kadar srer. En uzun sren a olarak bilinir.
Orta a
Bat Roma mparatorluunun yklndan (476), stanbulun Trkler tarafndan fethine kadar (1453) srer.
Yeni a
stanbulun fethinden, 1453 tarihinde balayp, 1789 tarihli Fransz htilaline
kadar srer.
Yakn a
1789 Fransz htilali ile balayp, gnmze kadar srer

Tarih ve Uygarlk Tarihi

Tarih, gemi insan topluluklarnn, savalarn ve barlarn, kltr ve uygarlklarn, sosyo-ekonomik yaplarn, neden-sonu ilikisi iinde zaman ve yer
gstererek, belgelere dayal, inceleyen bilim daldr. Tarih btn bu zmlemeleri yaparken snflamaya girer. Snflarken hem baka bilimlerle ibirliine girer.
Ay zamanda tarihin alt uzmanlk alanlar da oluur. Bu alt alanlar aadaki gibi
zetlenebilir.
Genel Tarih: nsanolunun yeryzndeki btn gemiini siyasi, sosyal,
ekonomik ve kltrel tarihini balangtan gnmze inceler. rnein: nsanlk
Tarihi
zel Tarih: Sadece bir devlet ya da milletin siyasi ekonomik ve kltrel tarihini inceler. rnein: Trkiye Cumhuriyeti Tarihi
Siyasi Tarih: Uluslararas siyasi olaylar savalar barlar ve ittifaklar inceler. rnein: Osmanl Siyasi Tarihi
Uygarlk Tarihi: Btn uluslarn meydana getirdikleri uygarlk eserlerini
kltr ve medeniyet rnlerini inceler. rnein: in Uygarl

Tarih Anlaylar
Anlatmac Tarih: Tarihi olaylar neden-sonu ilikisi belirtmeden, belgelere
dayandrmadan, efsanelere gre inceler. lk temsilcisi Heredottur.
retici Tarih: Tarihi olaylardan ders almak ve liderleri rnek alarak ynlendirici rol oynamak amalanr.