Professional Documents
Culture Documents
ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ
VE
VERİMLİLİK
1/448
2/448
Genişletilmiş ikinci baskı için önsöz
İkinci kısım ise tasarım kriterlerine ayrılmıştır. Koruyucu bakım yanında, tasarım
kriterlerinin bilinmesi ve arızaların oluşum mekanizmalarının öğrenilmesi, güvenilir
fabrikalar kurulmasına ve dolayısıyla verimliliğe katkı sağlayacaktır. Verimlilik,
elektrikte koruyucu bakım, kaliteli sistem tasarımı, iyi projelendirme ve montajla
doğrudan ilgilidir. Bu kitap işte böyle bir amaç için, kağıt fabrikalarının daha verimli
çalışabilmesi için yazılmıştır.
Bu kitap okyanus olmaktan çok kendi çapında bir damla olmayı hedeflemektedir. Bu
damlanın, başka damlalarla buluşması, sonuca olumlu katkı sağlayacaktır. Özellikle
mühendisler arası doküman paylaşımı bilgi birikimini olumlu yönde etkileyecektir.
Aslında daha yukarıda ve geniş bir platformda, kurumsal bir oluşuma ihtiyaç
bulunmasına rağmen, bu tür bir girişimin öncelikle maddi kaynağa ihtiyacı olacaktır.
Belki de bir “Kağıt Sanayii Mühendisleri Birliği” oluşturulması gerekecektir.
Kitabın eklerle ilgili üçüncü bölümünde yararlı olacak bazı bilgiler bulunmaktadır.
Türkiyenin sokağa atılacak parası yoktur ve mühendislerin görevi ekonomi ile
mühendislik bilgilerini birleştirmek, optimize etmektir.
3/448
Bu kapsamıyla kitaba isim vermek oldukça zorlayıcı olmuştur. Bakım ve tasarım
kelimeleri geniş kapsamlı olduklarından mevcut kapsama eklemelerin yapılması
gerekmektedir. Kağıt fabrikaları için Elektrik Mühendisliği El Kitabı olma iddiası ise
daha büyük çalışmalarla mümkündür. Nihayetinde binlerce sayfadan oluşan bir
kitabın hazırlanması yıllarca sürecek bir gayret gerektirmektedir. Her bölümün ayrı
bir kitap haline getirilmesi ise şu an için mümkün görünmemektedir.
Münir Karıncaoğlu
Elektrik Mühendisi
4/448
İÇİNDEKİLER
Birinci Kısım
5/448
BÖLÜM 3 ELEKTRİK SİSTEMİNDE KAPASİTEYE BAĞLI TASARIM VE İŞLETME
SORUNLARI 183
BÖLÜM 4 SİSTEM MÜHENDİSLİK ETÜDLERİ 203
BÖLÜM 5 ENERJİ KALİTESİ 208
BÖLÜM 6 FABRİKA STANDARTLARI VE STANDARTLARIN OLUŞTURULMASI 230
BÖLÜM 7 ELEKTRİK İŞLERİNDE YATIRIM DÖNEMİ VE SONRASI SÜREÇLER 242
BÖLÜM 8 ELEKTROMANYETİK KİRLİLİK 262
BÖLÜM 9 TOPRAKLAMA 267
BÖLÜM 10 YÜKSEK FREKANS TOPRAKLAMASI, REFERANS TOPRAKLAMASI VE
TOPRAKLAMA TESİSAT HATALARI 289
BÖLÜM 11 STATİK ELEKTRİK VE KORUNMA 297
BÖLÜM 12 AYDINLATMA 302
BÖLÜM 13 MOTORLAR 311
BÖLÜM 14 ELEKTRİK BÖLÜMÜNDE VERİ DENETİMİ 362
BÖLÜM 15 ARIZALAR VE KORUNMA 365
BÖLÜM 16 TİTREŞİM ANALİZİ 385
BÖLÜM 17 KURUTMA KISMINDA TAHRİK GÜÇLERİ VE MOMENTLER 389
BÖLÜM 18 TRAFOLARDAN YAYILAN ISILAR 401
EKLER
6/448
BİRİNCİ KISIM
KORUYUCU ELEKTRİK
BAKIMI
7/448
8/448
BÖLÜM 1
GİRİŞ
Bu kitabın birinci amacı kağıt fabrikalarında bulunan, sanayi tipi elektrik tesislerindeki
sistem ve cihazların koruyucu bakımlarıyla ilgili bilgi vermek ve tehlikelere karşı can
ve mal güvenliğinin arttırılmasını sağlamaktır. Bu kapsamda kitabın ilk baskısı tüm
sanayiler için koruyucu bakım alanında bir kaynak oluşturmaktaydı. İnternet
üzerinden binlerce kez indirilen ve 5 üzerinden 4.8 ortalamayla reyting alan bu
kitabın kağıt fabrikaları tarafından iyi tanınmadığı anlaşılmıştır.
Bu baskı ise özel olarak kağıt fabrikaları için düzenlenmiştir. Bu düzenleme sırasında
kitaba geniş bir ekleme yapılmıştır. Bu ekleme kitabın ikinci amacını gerçekleştirmek
için düşünülmüştür. Koruyucu bakım konularının bitiminde, ikinci kısımda, kağıt
fabrikalarındaki elektrik tesislerinin daha iyi anlaşılması ve tasarlanabilmesi için,
Erken Ekipman Yönetimi denilen kapsam içine giren konularda önerilerde
bulunulmaktadır. Bu kısım daha çok mühendislik konularını kapsamaktadır. Bu haliyle
kitabın her iki parçası mühendislerin uzun yıllar yararlanabilecekleri bir kaynak kitap
olmaktadır.
Erken Ekipman Yönetimi (EEY) son yıllarda Toplam Verimli Bakım ve Güven Merkezli
Bakım yönetimi uygulamalarında kullanılmaya başlanmış olan bir kavramdır. Onu
kullanan firmalara oldukça katkılar sağlamaktadır. Amacı mevcut sistemlerdeki
hataları görerek daha iyi sistemler edinilmesini sağlamaktır. Bu sayede fabrikalarda
verimlilik ve etkinlik artmaktadır. “Kağıt Fabrikalarında Verimlilik” ve “Kağıt
Fabrikalarında Bakım Yönetimi” adlı kitaplarda ısrarla belirtildiği gibi, yeni ve etkin
yöntemlerin, kağıt fabrikalarında değişim amacıyla uygulanması gerekmektedir.
Birinci kısmın ilk bölümleri, Koruyucu Elektrik Bakımı’nın temel felsefesine (KEB)
ayrılmıştır. Buradaki amaç, Koruyucu Elektrik Bakımı’nın (KEB) mümkün olduğu
kadar iyi anlaşılması ve sonuçlarından yarar sağlanmasıdır. “Kağıt fabrikalarında
Bakım Yönetimi” konusu başka bir kitapta ele alınmıştır.
9/448
KORUYUCU ELEKTRİK BAKIMI NEDİR?
Kağıt fabrikaları gibi büyük miktarda elektrik kullanımının olduğu yerlerde, fabrika
alanı bir elektrik dağıtım merkezi durumuna gelmektedir. İşletmelerin 24 saat
kesintisiz çalışmaları, bakım planlamasını güçleştirmektedir (1. Kısım 19. Bölüm).
Duruşlarda acil işlerin ön plana alınması ise, adam saat olarak planlı bakıma ayıracak
yer bırakmamaktadır. Az bakım daha çok arızaya neden olacağından, bir sonraki
duruş, arıza nedeniyle zorunlu olarak yapılmaktadır. Sonuç olarak arıza nedeniyle
duruşların toplamı artacağından, planlı duruşların yerini arıza duruşları almaya
başlamaktadır.
Kağıt üretimiyle uğraşan bir şirkette ekonomik ve ticari bilgilerin yanında, bilimsel ve
teknik bilgilerin kullanılması gerekir. Bunun tersi de doğrudur. Şirket, bu bilgileri
verimli olarak kullanan bir iş merkezi durumundadır. Koruyucu elektrik bakımı,
ekonomik sonuçları olan ve verim üzerinde etkili olan bir yöntemdir. Bir yönetim
dehası olan Peter Drucker’in (The Prcatice of Management) belirttiği gibi, şirketi
yönetenler işleri doğru yapmanın yanında, doğru işleri bulmak ve yapmak zorundadır.
10/448
tüm motorlara yayılacak olursa milyonlarca liralık geri dönüş sağlayacaktır. Temizlikle
ilgili bilgi, ekonomik bir güce dönüştürülmedikçe fayda sağlamaz. Şirket içindeki
masraf merkezi gibi görülen bakım harcamalarını, orta vadede en aza indirmek, ve
sermayenin geri dönüşümünü hızlandırmak koruyucu bakım programı ile mümkün
olabilecektir.
Bu kitapta, Koruyucu Elektrik Bakımı (KEB) adı altında bir bakım disiplininin
geliştirilmesi öngörülmektedir. Bu çalışmaların sonuç vermesi, yapılacak planlamanın
ısrarla takibine bağlıdır. Aşağıda anlatılacaklar için yapılacak bazı harcamalar varsa,
bunların toplam tutarı, bakım giderlerinin içinde yüzde onu geçmeyecektir. Ancak
getirisi çok daha fazla olacaktır. Hiç bir bakım yöntemi burada anlatılacaklardan daha
fazla getiri sağlayamaz. Bu bir iddia değil uluslararası kabul görmüş ve uygulamalarla
kaıtlanmış bir gerçektir.
Elektrikli cihazlar deyimiyle, kağıt fabrikaları gibi, elektrik yoğun işletmelerde kurulu
bulunulan komple cihazların yanında, bunların bağlantı parçaları ve alt parçaları da
kastedilmektedir. Daha büyük oranda ise enerji üretim tesislerini, dağıtım
11/448
sistemlerini, şalt tesislerini, yardımcı tesisler ve bunlarla ilgili koruyucu cihazlarla,
kontrol ve izleme cihazlarını kapsamaktadır. Bu geniş kapsam kağıt fabrikalarında
kurulu olan yardımcı tesislerini de içine almaktadır.
12/448
BÖLÜM 2
KEB’in KAZANDIRACAKLARI
Elektrikli cihazların yaşlanmaları veya eskimeye başlamaları, zaman içinde olağan bir
sonuçtur. Cihazlar, çalışmaya başladıkları günden itibaren yaşlanmaya veya eskimeye
başlarlar. Bakımları yapılmadığı takdirde, bu seyir hızlanır ve arıza ile sonuçlanır.
Ancak, arızaların sayıca azaltılması ve hasarların küçültülmesi koruyucu bakımla
mümkündür. Yaşlanma, aşırı yüklenme, zor şartların sık sık tekrarlanması, kötü çevre
koşulları gibi nedenlerle daha da hızlanabilir. Kağıt fabrikalarındaki ortam koşulları
yaşlanma üzerinde etkili olmaktadır. Koruyucu Elektrik Bakımı (KEB) bu faktörleri
tespit ederek, her birini gerek zaman, gerekse önem bakımından ölçümlendirir.
Koruyucu Elektrik Bakımı (KEB) olmaksızın yönetim, büyük elektrik arızalarının riskini
üstlenmiş olmaktadır. Koruyucu Elektrik Bakımı (KEB) riskleri azaltır. Bu çalışma
olmaksızın yapılacak yangın ve hasar sigorta poliçeleri de pahalıya mal olacaktır.
Çünkü sigorta ettirilmesi gereken ekipman sayısı artacak ve sigorta bedelleri yüksek
olacaktır. Ayrıca koruyucu bakım aşağıdaki yararları sağlayacaktır:
13/448
İyi yönetilen Koruyucu Elektrik Bakımı kazaları azaltacak, can kayıplarını
önleyecek, arıza sonucu oluşacak plansız duruşları azaltacaktır. Olması muhtemel
sorunlar, daha önce çözüldüğü için, pahalı sonuçlarla karşılaşılmadan ekonomik
kazanım sağlar.
Uygulanacak Koruyucu Elektrik Bakım programının kazancı, doğrudan ölçülebilen
ve ölçülemeyenler olarak iki genel kategoriye ayrılır. Doğrudan ölçülebilenler,
daha çok tamir giderleri ve duruş sürelerindeki azalmalardır. Bu rakamlar
raporlarda kolayca görülebilecektir. Ölçülemeyenler ise daha çok emniyetle ilgili
olanlardır. Önlenmiş bir kazanın, yani olmamış bir olayın kazancını tespit etmek
mümkün değildir. Bu programın yürütülmesinin diğer sonuçları, çalışanların
moralinde düzelme, işçiliklerde iyileşme, verimlilikte artış, devamsızlıklarda
azalma ve üretim kesikliklerinde azalmalardır. Geliştirilmiş moral, katılımcılığı
teşvik ederek, yönetime dolaylı olarak yardımcı olacaktır. İş kazası ve kayıplardaki
azalmalar, sigortalama maliyetlerini azaltacaktır.
Koruyucu Elektrik Bakımı için yapılacak yatırım miktarı, tamirat giderlerine göre
son derece az olacaktır.
KEB cihazların ömürlerini uzatacaktır. Planlı olmanın sonucu masraflar
minimuma giderken üretim maksimuma doğru gidecek, yatırımın geri dönüşü
hızlanacaktır.
Koruyucu Elektrik Bakımı, üst yönetim tarafından, iş ekonomisine girmesi
nedeniyle desteklenmelidir. Çünkü Koruyucu Elektrik Bakımı bir miktar harcama
gerektirecektir. Bu harcamaya onay verecek olan üst yönetimdir. Bakım
harcamalarına yapılan ilave her yük yönetim tarafından genelde gereksiz görülür.
O nedenle programın, yönetime sağlayacağı parasal verilerle anlatılması gerekir.
(Ek. 8 Yönetime bütçeyi kabul ettirme sanatı) Bakım harcamaları, tamir giderleri
ve Koruyucu Elektrik Bakımı giderleri diye iki kaleme ayrılmalı ve takip edilmelidir.
Her iki harcamanın toplamı önemlidir. Koruyucu Elektrik Bakım masrafları
artarken, arıza için harcananlar azalacaktır. Koruyucu Elektrik Bakım (KEB) sıklığı
arttıkça masraflar artacağından optimum harcama noktasını bulmak önemlidir.
Enerji tasarrufu bu programın getireceği kazançlardan biridir. İyi bakılmış bir
fabrikanın ve ekipmanların harcayacağı enerji daima az olacaktır.
Zaman içinde işgücü kazancı eleman tasarrufu sağlayacak, bazı alanlarda
sözleşmeliı bakıma zemin hazırlayacaktır.
14/448
BÖLÜM 3
Kayıtlar ve veriler üzerinde yapılan analiz çalışmaları ve kök neden arayışları o oranda
önemlidir. Bu bölümde, Koruyucu Elektrik Bakımın kapsamı, ana hatlarıyla
incelenecektir. Detaylar ise daha sonraki bölümlerde özel olarak ele alınacaktır. Bu
program elektrik bölümünün temel süreçlerinin başında gelmektedir.
15/448
1. Kalifiye ve işten sorumlu bir personel tayin edilmelidir.
Koruyucu Elektrik Bakım programının işletilmesinden Teknik olarak Sorumlu
olacak ve işi yönetecek, mesleki yeterliliği olan bir kişi seçilerek
görevlendirilmelidir. Bu kişi büyük işletmelerde Elektrik bölümünden sorumlu
elektrik mühendisi veya şefi olmalıdır. Bölüm başında bir müdür varsa onun
altında çalışan birisinin sorumluluğu tercih edilmelidir. Bakım ekibinin içinden en
yeteneklisi Test ve Kontrol Elemanı olarak ayrılmalıdır. Gerekirse bu işi yapacak
eleman istihdam edilmelidir.
2. Programın kapsamı belirlenmelidir.
Bir öncelik planı içinde, ekipman veya sistem bazında, yukarıda sıralanan
kıstaslara göre araştırma, inceleme ve analiz yapılması gerekir. Ekipmanlar önem
sırasına göre sıralanmalıdır. Bu listenin ne kadar geniş olduğuna bakılmaksızın,
programın teknik sorumlusu, kapsamın genişliğini, başlama ve bitiş noktalarını
liste üzerinde belirlemelidir. Trafolar, motorlar, kesiciler, şalt elemanları ve
koruma sistemleri gözlenmeli ve geliştirme kapsamına alınmalıdır. Ekipmanın
durumu ve işletme şartları göz önüne alınarak programa dahil edilme zamanı
tespit edilmelidir. İncelemelerde, ekipmanın nominal değerleri içinde çalışıp
çalışmadığı ve koruma ünitelerinin ayarları kontrol edilmelidir. Koruma üniteleri,
sigortalar, devre kesiciler, termik koruyucular ve koruma röleleri gibi önemli
elemanlardır. Bu gibi üniteler iş emniyetini, cihazın korunmasını ve ekonomik
kayıpları önleyeceğinden düzgün çalışıp çalışmayacakları ön bir tespit yapılarak
bilinmelidir.
3. Programa alınan ekipmanlarda periyodik ön kontrollar ve testler uygulanmalıdır.
Ekipmanların daha önceki durumları kayıtlı olmadığından mevcut durumu gösteren
bir kayıt düzenlenmeli ve varsa yapılacak acil bakım işleri belirlenmelidir. Her
ekipmanın ayrı ayrı periyodik bakım süreleri tespit edilerek listeye işlenmelidir.
Yapılacak ön kontrollar ve testler çok dikkatli yapılmalı ve mevcut şartlara
uyulmalıdır. Test ve kontroller için gerekirse duruşlardan yararlanılabilir. Bazı
durumlarda, bazı test işlemleri, işletme ve bakım elemanları arasındaki
koordinasyonla gerçekleşir.
4. Kontrol ve test raporlarının analizleri sonucu düzeltici önlemler ve öneriler
yapılmalıdır.
Ön kontrol olarak yapılan, araştırma inceme ve analizler sonucu, düzeltici
faaliyetler yapılması gerekebilir. Yapılacak olanlar planlanmalı, programlanmalı ve
kayda alınmalıdır.
16/448
5. İşin icrası yapılmalıdır.
Bakım, yenileme ve ayarlar zaten programın ana hedefleridir. Bu nedenle somut
olarak tespit edilenler varsa gerçekleştirilmelidir.
6. Geniş kapsamlı kayıtlar tutulmalıdır.
Kayıtlar doğru olmalı ve tüm hayati bilgileri kapsamalıdır. Anlamsız bilgiler kayıt
tutma amacını engeller.
17/448
öğretilmelidir. Çalışanlar ilk yardım, acil yardım ve kabul edilmiş hayata döndürme
işlemleri hakkında sürekli bilgilendirilmelidirler.
b) Teknik eğitim sağlanmalıdır.
Çalışanların teknik eğitimlerinde aşağıdaki kapsam dikkate alınmalıdır:
Enerji altındaki parçalar üzerinde çalışırken kullanılan teknikler ve bu konuda
beceri kazandırılması
Enerji altındaki parçalar üzerindeki voltajın tespit edilmesi ve ölçülmesi ile ilgili
teknikler ve bu konularda beceri kazandırılması
Tehlikelerin büyüklüğünü ve boyutunu tespit edebilme yeteneği kazandırılması
Görevi başarıyla tamamlamak için gerekli olan iş planlamasının öğretilmesi
Bir cihazın yapısı ve çalışma prensibinin öğretilmesi
Bir işe özgü yapılacak işlerin öğretilmesi
Bir işi yaparken karşılaşılacak bütün risklerin öğretilmesi
Bir işin yapılabilmesi için uygulanacak yöntemler, kullanılacak iş güvenliği
malzemeleri, ölçü aletleri ve takımların öğretilmesi
Her bakım elemanı için aldığı teknik eğitimle ilgili kayıtlar tutulmalıdır.
Bazı işlerin yapılmasında teknik dış destek alınabilir. Bunun kararı ekibin yapısı,
büyüklüğü ve becerisi göz önüne alınarak verilir. Dar kadro ile götürülen iş yerlerinde
ve iş kapsamının çok geniş olduğu büyük işletmelerde, her işi profesyonelce yapacak
elemanların bulunması mümkün olmayabilir. Böyle durumlarda uzmanlaşmış
firmalardan destek alınmalıdır. Kağıt fabrikalarının giderek her konuda daha karmaşık
yapıya bürünmesi dış desteği zorunlu kılmaktadır.
18/448
BÖLÜM 4
PLANLANMA VE GELİŞTİRME
Giriş
Koruyucu Elektrik Bakımı, sanayi tipi elektrik tesis ve cihazlarının, arızaları sonucu
ortaya çıkacak, can ve mal kayıplarını asgariye indirmek için hazırlanmış, sistematik
bir programdır. Daha önceki konularda, bu hasarların ekonomik sonuçları ve
programın hazırlanması için gerekli alt yapı özetlenmişti. Bu kısımda konular daha
geniş ele alınacaktır.
19/448
Program sorumlusu gerekirse, elektrik sistemi tasarımcısı, proje müellifi ve teslimatçı
ile görüşerek tasarımdan kaynaklanan sorunların çözümü için yollar aramalıdır.
Çalışma gurup/gurupları kurularak, fabrika, bölge veya alt parçalara ayrılabilir. Her
grupta bulundurulması gereken doküman listesi aşağıdadır:
Bunların yanında yeterli alet, edevat, takım, test cihazı, çalışmaları sağlayacak
besleme kaynakları, bunları saklayacak ve koruyacak yerler bulunmalıdır.
Her elektrikli ekipman arızası, arızanın, mekanik veya elektrikle ilgili olduğuna
bakılmaksızın, çalışma sırasında tutulmuş olan rapora göre incelenmelidir. Bu arızayı
önceden tespit edebilecek başka bir kontrol yöntemi olup olmadığı araştırılmalıdır.
Yapılmış bir düzeltici faaliyet olduğunda makine operatörü bilgilendirilmeli ve sonuç
paylaşılmalıdır.
Arızaların azalması çok kısa sürede gerçekleşmez. Çünkü sahaya hakimiyet zaman
alacaktır. Bu nedenle kontrol ve kayıt tutulmasından asla vazgeçilmemelidir. İş
emirlerindeki azalma oranı dikkatle izlenmelidir. Programa başlamadan önce birikmiş
işler ve yeni programın getirdiği ön çalışma için harcanan mesai, önce iş yükünde
artış getirebilir.
20/448
ELEKTRİK TESİSİNİN ETÜDÜ
Elektrik tesisinin etüdünden kasıt, fabrika çapında elektrik sistemiyle ilgili tüm verileri
toplamak ve bunları Koruyucu Elektrik Bakım (KEB) programının yararlanacağı hale
getirmektir. Fabrikalarda bulunan ekipmanlar çok olacağından tesis, ya üretim
alanlarına göre, ya da elektrik sisteminin parçalarına göre kısımlara ayrılmalıdır. En
iyi yöntem her ikisini de kullanmaktır.
Organizasyon yapmak için işin büyüklüğüne bakmak gerekir. Mevcut kadro ile etüt
çalışması uzayacaksa, çalışma önemliden başlamak üzere, parçalar haline
getirilmelidir. Her parçaya gene bir öncelik sırası verilmelidir. Fabrika çapındaki tüm
dokümanlar bir araya getirilerek, tasnif edilmeli ve eksik görülen dokümanlar,
kaynağından temin edilme yoluna gidilmelidir. Bazı şemalar son duruma göre yeniden
çizdirilmelidir.
21/448
Kablo hat şemaları, kablo yolları, tava planları Her kablonun taşıdığı gerilim,
kesit alanı ve damar sayısı, kablonun tipi ve etiket numarası, hangi güzergahı
takip ettiği, bilinmelidir.
Yerleşim Şemaları Kotlarıyla birlikte, elektrikli ekipmanların yerini gösteren tüm
şemalar, buna dahildir. Yerleşim şemalarında tüm trafolar, şalt tesisi, MCC ve
kontrol panoları, ana hat ve fiderleri görülmelidir. Voltaj seviyesi ve nominal akım
değerleri de işlenmelidir.
Devre şemaları Bu şemalar açık olarak devrenin yapısını gösterir. Buradan
parçanın yerini belirlemek mümkün olmaz. Ancak bu şemalar arıza sırasında çok
kullanışlıdır. Tüm açık ve kapalı kontaklar enerji yokken ki durumlarında
görülürler.
Bağlantı ve montaj şemaları Bunlar da devre şemalarına benzer fakat parçaların
yerleri gerçek yerlerinde gösterilmiştir. Elektro mekanik ve mekanik parçalar da
gösterilmektedir. Klemens detayları, numaraları ve renk kodları işlenmiştir.
Üretici ürün Kılavuzları Bakım amaçlı hazırlanmış kılavuzlara her zaman ihtiyaç
duyulur. Koruyucu Elektrik Bakımı (KEB) için kullanılacak kılavuzlarda bulunması
istenen bilgiler şunlardır.
-Montaj bilgileri
-Söküp dağıtma ve yeniden toplama bilgileri
-Bağlantı şemaları
-Çalıştırma, devreye alma ve ayarlama bilgileri
-Parça listesi, tavsiye edilen yedekler ve bakım bilgileri
-Arıza arama rehberi
Sistem şemaları Bunlar diğer şemaları tamamlayan yardımcı şemalardır.
Aydınlatma şemaları bunlara tipik örnektir. Aydınlatma sisteminin detaylarını
gösterir. Bunlara ikinci örnek havalandırma ve fabrika ısıtma tesisatları ve
yardımcı tesislerin şemalarıdır.
Topraklama şemaları Fabrika alanındaki topraklama detaylarını gösteren
şemalardır. Topraklama barasının ve dallarının detaylarını, cihazların bağlantı
yerlerini, topraklama ölçümünün yapılacağı klemenslerin yerini gösterir. Arızaların
azaltılması ve iş güvenliği açısından önemlidir.
P & I Şemaları Proses akışını ve enstrümanların yerlerini gösteren şemalardır.
Fonksiyon ve lojik şemalar Üretimin yürütülmesi için gerekli işlem basamaklarını
ve bu işleri yapacak mantığı gösterir şemalardır. Klemens numaralarını
bulunduracakları için önemlidir.
22/448
Şemaların Listesi Şemalara kolay erişim amacıyla gereklidir.
Yardımcı Listeler Motor listeleri, Ekipman listeleri, Trafo listeleri, Enstrüman
listeleri, termik ayar listeleri gibi günlük kullanılan ve hızlı erişimi sağlayan
yardımcı listelerdir.
Prosedürler
Enerji keserken, enerji verirken, termik açtığında, sigorta attığında, yangın anında
veya diğer acil durumlarda yapılması gerekenleri sıralayan iş tanımlarıdır. Bu tanımlar
işin emniyeti ve ekonomisi açısından düzenlenmeli ve uygulanmalıdır.
Tüm mesleklerde olduğu gibi elektrik bakım elemanlarının da kendilerine has alet ve
cihazları bulunur. Bu cihazların kapsamı işletmenin büyüklüğüne, yapısına ve
yapılacak işlerin periyoduna bağlıdır. Bazı cihazlar kiralanabilir veya ödünç alınabilir.
Bunun kararını işletme verecektir. Aşağıda kullanılan bazı cihazlar verilmiştir.
AVO metreler
Pense ampermetreler. Çeşitli boy ve akımda ac, dc, true RMS tip
Portatif kayıt cihazları. (Akım,gerilim,frekans,harmonik,güç,güç faktörü)
İzolasyon megerleri (ac ve dc)
Topraklama megerleri
İnfrared termometreler
Devre takip cihazları
Osiloskoplar
Empedans ölçerler
23/448
Özel cihazlar
Yağlama avadanlıkları
Çeşitli ölçüde anahtarlar
Lastik ve metal çekiçler
Çektirmeler
Kumpaslar, sentiller, mikrometreler
Takometreler, vibrasyon ölçücüler, gergi ve tansiyon ölçücüler
Işık kaynakları ve aynalar
Vakumlu süpürgeler ve üfleme fanları
Zararsız temizlik sıvıları ve çözücüler
Temizlik bezleri
Merdivenler ve seyyar bakım platformları
Eğe takımları
Tornavida takımları
Kablo çekim arabaları
Kılavuz ve pafta takımları
Mengeneler
Testereler
Kablo penseleri (mekanik veya hidrolik)
Bıçaklar kablo soyucular ve falçatalar
Deri eldivenler
İzole eldivenler
İzoleli takımlar
Plastik kasklar ve gözlükler
İzole tabureler
İzole, ucu penseli ıstakalar (ışıklı olabilir) ve topraklama iletkenleri
24/448
İzole çizmeler
İzole halılar
Seyyar kablolu lambalar ve çeşitli el fenerleri, akülü seyyar arabalar.
Kritik ekipman: Çalışma anında bozulduğunda, cana veya mala zarar verecek olan
ekipmanlara kritik ekipman denir. Kritik olma durumu aşağıdaki kriterlere göre seçilir.
25/448
5. Alarm elemanları
Bunlar çok önemli sorunları ihbar edebilecekleri gibi, bilgi amaçlı olabilirler. En
önemlileri seçilerek listelenmelidir. Kritik olanlarına karar verme işi, gene ekip
tarafından yapılmalıdır. Bunların önemi çizimlere, kayıtlara, dokümanlara ve
makinenin üzerine işlenmelidir. Bu alarmlar çok kompleks olmayabilir. Mesela bir
kornanın çalışması çok önemli olabilir. Alarm listesine alınması gereken fakat sesli
alarm vermeyen lambalar gibi sistemler de olabilir. Koruyucu bakım kapsamında
bunların kontrolu hayati derecede önemlidir.
Kontrol ve testler en iyi, düzenli bakım sayesinde gerçekleşir. Pek çok küçük sorun bu
sayede kolayca düzeltilebilir. Test ve kontrollar sonucu, bir sistemin ayakta tutulması
için gerekenler tedricen geliştirilerek, ilerleme sağlanır.
26/448
açabilir. Kağıt fabrikalarındaki ortamda ölü elyaf, nişasta tozu, asit buharı gibi
kimyasal kökenli tozlar ve gazlar bulunur ve bunlar oldukça yanıcı hatta patlayıcıdır.
Sıcaklıktaki anormal düşmeler ve yoğun nem, çiğleşmeye neden olur. Yoğuşma
sonucu iletkenlik artacağından çalışma emniyeti azalır. Aşırı ısınma ile birlikte termik
koruma yapan elemanların çalışma değerleri aşağı düşer. Gereksiz açmalar yaşanır.
Korunacak eleman ile koruma elemanı ideal olarak aynı ortam sıcaklığında olmalıdır.
Motorlar ayni güç ve hızda bile olsalar, farklı yapıda olabilirler. Motorun kalkış sıklığı
hesaba katılmamış olabilir. Motorun düşük hızda uzun süre çalışması gerekebilir.
Motorun iyi soğutma yapabilmesi için 1000 metrenin altında çalışması gerekir.
Şalterlerin termik akım değerleri aynı olduğu halde, kısa devre kesme değerleri küçük
seçilmiş olabilir. Ağır çalışma koşulları yerine, hafif koşullar için üretilmiş ürünler satın
alınmış olabilir. Tüm bu faktörler ve benzerleri bakım açısından olumsuzluklar
yaratacaktır.
1. Sürekli çalışma: (Continuous Operation) Belirsiz uzun bir süre değişmeyen yükte
çalışma (Pompalar, fanlar)
2. Kesikli çalışma:(Intermittent Operation) Değişken zamanlarla
Yüklü ve yüksüz çalışma şeklinde kesiklilik (kompresörler, konveyörler,
pulperler )
Kakma ve durma anlamında kesiklilik ( kompresörler ve konveyörler)
Yüklü, yüksüz ve durma şeklinde kesiklilik şeklindedir.(konveyörler,
pulperler)
27/448
3. Periyodik çalışma: (Periodic) Bilinen aralıklarla durma ve kalkma (winder, bobin
sevk)
4. Kısa süreli çalışma: (Short-time) Bilinen zamanda kısa süreli, sabit yükte çalışma
(Iskarta bobin parçalama)
5. Değişken çalışma: Gerek yükte gerekse çalışma koşullarında belirli olmayan
aralıklarla çalışma (bazı kimyasal dozajlama ekipmanları)
Bu koşulların belirlenmesinde yardımcı olan elemanlar durdurma kaldırma
numaratörleri, makina üzerindeki çalışma saatleri ve yükü belirleyen kaydedicili
ampermetrelerdir.
28/448
Üretici bakım kılavuzları ekipmanların bakım sıklığı konusunda bilgi verirler.
Bu bilgiler daha çok normal çalışma şartlarına göre tespit edilmiştir. Çevre
şartlarına göre süreler ayarlanmalıdır. Çevre şartlarının etkisi kestirilemese bile
bu bilgilerle işe başlamak doğru yaklaşımdır. Daha sonra gerekli düzenleme
yapılmalıdır.
Çevre şartlarının mükemmel olduğu ortamlarda bakım süreleri % 30
geciktirilebilir. Çok kötü çevre şartlarında ise bu süre %50 ye kadar
azaltılabilir.
Sürekli düzgün yüklerde çalışan ekipmanlar için normal bakım periyodu %10
ila %20 uzatılabilir. Düzensiz çalışanlarda ise periyot %10-40 kısaltılmalıdır.
Kağıt makinesi ekipmanları (motor, şalt) bakımı ile kompresörler veya winder
ekipmanları bakımı bu konuda örnektir.
PROSEDÜRLER VE YÖNTEMLER
Bir ekipmanın sağlıklı çalışması isteniyorsa sadece ünitenin kendisine değil, bağlı
olduğu ekipmanlar gurubuna da ayni mantıkla yaklaşılması gerekir. Acil durdurma
sistemleri, kilitlemeler ve alarmlar sistemin bütününe hitap ettikleri için, kontrol ve
test prosedürleri bunlar için de geliştirilmelidir. Aşağıda uygulanacak yöntem ve
prosedürler verilmektedir.
a- Prosedür formları
Kontrol test ve tamirat için Bakım Onarım Prosedürü adında bir form
hazırlanmalıdır. Bu form, sade, anlaşılabilir, uygulanabilir ve bilgi yüklü olmalıdır.
Sahada alınmış notlar temize çekilmelidir. Bir kopya günlük dosyaya diğer kopya
arşive alınmalıdır. Doldurulan formun amacı, elektrik bakım elemanlarının bunları
kullanmasıdır. İş emri ekine bu form ilştirilmelidir. Dağıtımı gerekmez. Bu formda
aşağıdaki bilgiler bulunmalıdır:
29/448
O ekipmanın bakımı için gerekli tüm alet, edevat
İşin yapılması için gerekli tahmini adam-saat
Ne kadar süre bakımda kalabilir.
Bakım için yararlanılacak kaynaklar
Daha önce üzerinde yapılmış işler
Dikkat edilmesi gereken ilave konular. Sipariş edilmiş veya edilecek parça var mı,
ekipman için özel bir şikayet var mı vs.
İşi talep eden
Etkilediği diğer ekipmanlar ve nedenleri
b- Planlama
Duruş süresini uzatan yer darlığı veya erişim zorluğu gibi tasarım hataları varsa
zaman içinde ortaya çıkacağından giderilmeye çalışılmalıdır.
Yedek parçanın varlığı bakım süresini kısaltır. Bunun yanında, monte edilmiş yedek
donanım planlı bakım için yararlı sonuçlar verir.
Makinenin çok büyük ve tek olduğu fabrikalarda ve özellikle dünyada yeni kurulan
fabrikalarda genel temayül, maliyeti nedeniyle monte edilmiş yedek ekipman
bulundurmamaktır. Bunun yanında amaç ölçülmedik nokta bırakmaksızın, her parçayı
yakından izlemek ve mümkünse bakım periyodunu uzatmaktır. Planlı koruyucu
mekanik bakım işleri ve elek keçe değişimleri ile elektrik koruyucu bakım işleri
birleştirilerek gerekli programlama yapılır. Elektrikte, üretimde veya mekanikte bazı
işlerin öne alınarak, komple bir ekipman bakımına dönüştürülmesi sağlanabilir. Bunun
örneği, bir pres valsinin değiştirilmesi sırasında, pres keçesinin değişimi ve tahrik
grubu elemanlarının komple bakımı ve ayarları gibi çok yönlü bir elden geçirme
uygulamasıdır.
30/448
Planlamada basit takvim yanında bilgisayarlardan yararlanılabilir. Bu programlar
bakım tarihini ihbar etmekle kalmazlar, bakım için gerekli adam saat ve yedek
malzeme ihbarında bulunurlar. Gelecek için yedek siparişi yaparlar ve iş
yapılmadığında uyarırlar.
31/448
BÖLÜM 5
Hatırlatmalar
a- Genel
32/448
Tasarım ve montaj sırasında yapılan hatalar, gelecekteki bakım maliyetlerini
arttırır. Bu nedenle başlangıçta yapılacak çalışmalar çok önemlidir.
Ürünün imalatçıda kabulü sırasında ve devreye alma aşamasında yapılacak testler
ve kontrollar ileriye dönük yararlar sağlar.
Bakımın planlı ve düzenli yapılmaması, ekipmanların kısa sürede elden çıkmasına
neden olur.
Ekipmanlar yaşlandıkça bakım sıklığı artar ve işletmeye handikap hale gelir.
Düzenli bakım yenileme zamanını belirler.
Tasarım sırasında yapılan yük analizleri ve kısa devre hesaplarının doğruluğu ve
ileriye dönük toleransları bakım için olumlu katkılar yapar.
b- Yararlı destekler
33/448
c- Mal ve can güvenliği önlemleri
d- Temizlikler
34/448
varsa, kullanılacak hava kuru ve temiz olmalı, kalkan toz ve parçacıkların başka
yerlere kaçması önlenmelidir.
Dikkat: Basınçlı havanın personel güvenliği açısından tehlikeli olduğu
unutulmamalıdır. Kalkan tozların yutulmaması gerekir. Temizleme havasının
basıncı 2 barı geçmemelidir. Mümkünse temizlenecek ekipman açık havaya
götürülmelidir.
Bazen temizlenecek kısım yağlı olabilir. Bu durumda temizlik için solvent
kullanmak gerekir. Solventin türü alev almayan türde olmalı direk kullanılmamalı
ve sadece bezi nemlendirecek kadar sürülmelidir. Solventlerin çözücü özelliği
olması nedeniyle seçimleri iyi yapılmalı ve ekipmana zarar vermemelidir.
İzolasyonu bozucu türde solventler kullanılmamalıdır. Kimyasal madde olmaları
nedeniyle can güvenliğine de dikkat edilmelidir.
35/448
Kablo izolasyon maddeleri: PVC kılıfları nedeniyle yandıklarında karbon dioksit
ve monoksit gazları, is, su buharı ve halojen (Klor) gazlar yayarlar. Bunlar sadece
insan sağlığı için değil aynı zamanda ekipmanlar için de zararlıdırlar. Halojen
gazlar, sıcak ortamda su buharı ile hidroklorik (HCl) aside dönüşerek,
ekipmanlarda geri dönülmesi imkansız tahribat yaparlar.
Hangi kimyasal madde olursa olsun, gerek yeni iken, gerekse kullanıldıktan sonra
itina ile korunmalı ve birbirlerine karıştırılmamalıdır. Bunların taşınması ve korunması
için özel prosedürlerin geliştirilmesi gerekir. Artıkları geri alan kuruluşlar ve ilgili
kanunlar araştırılarak yok edilmeleri için çeşitli yöntemler geliştirilmelidir.
Hidrolik
Pnömatik
Yağlama bilgileri
Rulmanlar
Cıvata tip ve ölçüleri
Alet ve takım kullanma
İlk yardım
Yangın söndürme
Formların düzenlenmesi
Davranış geliştirme
Kimyasal maddelerle çalışma
Temizlik
Takım çalışması, yardımlaşma ve senkronizasyon
Sevk araçlarının kullanılması (Vinç, ceraskal, transportör vs.)
Prosedürler
Diğer departmanlarla ilişkiler
36/448
BÖLÜM 6
Şalt tesisleri deyince akla trafolar, gerilim regülatörleri, devre kesiciler, ayırıcılar,
ölçme ve koruma cihazları, kompanzasyon ve filtre gurupları, iletkenler, baralar ve
izolatörler gelir. Bunlar kullanıcının elektriği temin ettiği dış dünya ile kullanıcıya has
tasarlanan MCC ler arasındaki elemanlardır. Genel tesisler oldukları için bakımları her
yere has ortak özellikler gösterirler. Ürün bazında bakım için ise kendi kılavuzları
kullanılmalıdır.
Bakım sıklıkları, tesisin tüm şartlarına bağlı olarak değişir. Açıkta olan harici trafo gibi
kısımları bulunduğundan, temizlik sıklığı çevre şartlarına göre değişir. Deniz kenarı
gibi tuzlu veya karbon gibi iletken tozlarla, yoğun işletme ortamlarında bakım sıklığı 6
haftaya kadar inebilir. Durumu belirleyecek olan, şartların yarattığı sonuçlar ve
insanların kirlilikle ilgili kanaatleridir.
1- İzolatörler ve buşingler
37/448
olması nedeniyle ozon meydana gelir. Ozonun kokusu ayrıca koronanın başka bir
göstergesidir. Korona, yüzeylerde yavaş işleyen bir aşınma yaratır.
2- İletkenler ve baralar
Genellikle bağlantı noktalarının kontrolu önem taşır. Enerji kesildikten sonra bu tür
noktalar kontrol edilmeli ve sıkılmalıdır. İzolatör üzerindeki somunların sıkılmasında,
özellikle trafo üzerindeki buşinglerin kontrolunda, buşingin kırılmamasına dikkat
edilmelidir. Menevişlenme denilen mor renge dönme veya renk değişiklikleri tespit
edilmeli ve önlem alınmalıdır. Enerji altında iken, ısınma tespiti, enfrared
termometrelerle yapılabilir.
3- Ayırıcılar
Enerji ile açma kapama yaptırılan ayırıcılar için, çalıştırma mekanizmaları önemlidir.
Kontrol devresinde olacak sorunlar yüzünden açma işlemi yapılamaz ise, çalışma
mekanizması ayrılarak kontrol devresinin çalışması sağlanmalı ve bakım yapılmalıdır.
38/448
Çalışmayı etkileyen başka noktalar var ise kontrol edilmelidir.
Ayırıcının enerjisi kesilip bakılamıyorsa, birkaç kez manuel açma kapama işlemi
yapılmalı ve kapatmanın tam olup olmadığı gözlenmelidir. Daha sonra açma ve
kapama işlemi, enerji bobini ile tekrarlanmalıdır.
Sistem bir kısa devre olayı yaşamışsa, en kısa zamanda ayırıcı üzerinde tahribat olup
olmadığı kontrol edilmelidir. Böyle durumlarda, aşırı akım kısmen oturmuş kontaklar
üzerinde hasar bırakır. Bu hasarın olup olmadığından emin olunmalıdır. Kontaklarda
hasar veya kaynama varsa kontak değişikliği kaçınılmaz olacaktır.
Bu gibi tesislerde bazen koruma amaçlı kafes bölmeler bulunur. Bu bölmelerin insan
veya hayvan geçişine imkan vermemesi için kontrol edilmeleri gerekir. Kapı veya
bölme kilitleri gözle kontrol edilip, anahtarlarının kilidi açıp açmadıkları fiziksel olarak
kontrol edilmelidir. İnsan emniyeti açısından kaçma kapısı gibi geçişlerin kolay açılır
olması gerekir. Bölmeler içinde gereksiz olan eşyalar bulundurulmamalıdır.
39/448
olmaları kontrol edilmelidir. Aydınlatma emerjens ışıkları, soğutucu fanlar, ikaz ışıkları
ve yardımcı göstergelerin düzgün çalıştıklarından emin olunmalıdır.
Şalt grupları
Şalt grupları en başta enerjiyi kesme, ayırma, kontrol etme, ölçme, koruma ve
ayarlama donanımlarına sahip olan, bunları içinde barındıracak yapıda iskelet ve
gövdeye ve iletken baralara sahip dahili ve harici sistemlerdir. Daha başka
aksesuarlarla donatılmış olabilirler.
Şalt grubu genellikle metal bir gövde içine monte edilmiştir. Bu tiplere Metal-Enclosed
adı verilir. Tüm çevresi ve üst kısmı metal sac ile çevrilmiştir. İç kısma erişim
kapılardan veya kapaklardan yapılır. Metal-Clad tipleri hariç, baralar genellikle çıplak
döşenmiştir. Metal-Clad hücrelerde ise bara kaplaması bulunur ve dokunmaya karşı
koruma amacını gütmez. Çünkü sistem enerji altında iken, baraya dokunmak için,
zaten müsaade verilmemiştir.
Alçak gerilim şalt grupları 400V-690V gerilimle beslenirler. Genellikle 1000 V ve altı
olarak düşünülür. Yüksek gerilim grupları ise 1000V tan sonrası olarak alınır.
Şalt grupları modüler yapıda veya sabit tipte yapılırlar. Alçak gerilim dışında, her bir
hücre içinde, bir devre kesici bulunur. Metal gövdeli (Metal-Enclosed) şalt grupları,
enerjilerini trafodan bara veya kablo aracılığıyla alırlar. Duruma göre harici veya
dahili tipte yapılırlar.
Bakım sıklığı
Tüm sistemler için geliştirilmiş, tek tip bir bakım süresi uygulanamaz. Bunun yerine,
her kullanım ortamı ve kullanım şartları için uygulanacak bir program uygun
olacaktır. Hiçbir şartın olmadığı durumlarda, ilk üç yıl için, en az yılda bir kez bakım
uygulaması yapılmalıdır. Bu durum tecrübe ile azaltılıp arttırılabilir. Yeterli bakım
sıklığı verisi oluşana kadar, imalatçı firmalardan gelen verilere ve önerilere göre
bakım sıklığı uygulanmalıdır. Başlangıçta sık bir bakım programı uygulayarak süreyi
zaman içinde ayarlamak daha uygun olacaktır.
40/448
Aşağıdaki faktörler bakım periyodunun tespitinde etkili olan hususlardır.
Güvenlik
Dış tesislerde bulunan şalt gruplarında, tavan ve bina duvarlarının sızdırma yapıp
yapmadıkları kontrol edilmeli, sızdırma yapan yerler, o an için bilinemese bile, geride
41/448
bırakacakları, pas ve küf gibi izler takip edilerek tespit edilmelidir. Zeminden
gelebilecek su sızıntıları önlenmelidir. Şaplama derz dolgusu ve diğer tekniklerle
sızdırmalar önlenmelidir.
Nem ve rutubet
Yoğuşmaya neden olan şartlar geçici olabilir ve gözleme anında mevcut olmayabilir.
Bu durumda aşağıda anlatılan şekilde tüm yüzeylerde yoğuşma izi aranmalıdır.
42/448
İzolasyon ömrü
İyi bir bakım koşulu yaratıldığında, metal hücreli şalt gruplarındaki yalıtım
malzemelerinin ömrü 20-30 yıl olmaktadır. Bu süre içinde izolasyon
malzemesinde bozucu etkilerin katkısıyla, voltaj yalıtım değerlerinde düşmeler
olacaktır.
Kir ile birleşen rutubet izolasyon için bozucu etkilerin başında gelir. Tamamen kuru
olan kir, zararsız olabilir. Fakat bir miktar rutubetle birleştiğinde, elektrik kaçak
akımına ve akım atlamalarına yol açar. Bakım yönünden izolasyonun durumunu
bilmek önem taşımaktadır. Özellikle çevre ve iklim şartları kötü bölgelerde bulunan
eski tesislerde, bozulmaların miktarı oldukça büyük olabilir.
Elektriksel gerilmeler
43/448
Korona
Eğer korona başlarsa, baranın izolatöre veya izolatörün izolatöre temas ettiği ince
aralık içersinde başlar. Cıvata başları ve keskin köşeler korona için zemin oluşturur.
Korona düşük gerilimlerde görülmez.
Korona başlamış organik yalıtım malzemeleri yüzeyinde, beyaz bir toz tabakası
oluşur. Bu tabaka solventlerle temizlenebilir. Koronanın uzun süre devam etmesi
yüzeyde erozyona neden olur. Yüzeyde erozyon yoksa, solventle temizlik işlemi
bakım için yeterlidir. Bazı yüzeylerde korona öyle etkili olur ki yüzey adeta yanmış
izlenimi verir. Aşırı olmayan korona izleri yüzey tamiratı ile giderilir. Tamir için üretici
firma talimatlarına uyulmalıdır.
Atlama
Isıl tahribat
Isınmanın lokal olduğu durumlarda, sıcak noktalar meydana gelse de, sonuçta ortam
sıcaklığı ortalama değerin altında kaldığından tahribat belirgin olmayabilir. Bu durum
genellikle gevşek bağlantı noktalarında yani cıvataların bulunduğu bölgelerde
meydana gelir.
44/448
(c) Kablo ve izolasyon sargılarında kırılgan yapı oluşması,
(d) Tabaka atmaları,
(e) Karbonlaşma sonucu siyahlık,
(f) Erime veya şekilde bozulmalar.
4- Devre kesiciler
Kuru tip yük ayırıcıları daha çok orta ve alçak gerilim şalt tesislerinde bulunur.
Herhangi bir bakım işi yapılmadan önce üretici firma kılavuzları okunmalıdır.
Çekmeceli bir yapıda ise yerinden çıkarılarak bakım için daha önceden hazırlanan
tezgahın üzerine alınmalıdır. Yay kurmalı bir çalıştırma mekanizması varsa bakımdan
önce, kurgunun yerinde boşaltılmış olması gerekir.
Sabit tip yük ayırıcılarında bakım, kendi hücresi içinde yapılmalıdır. Bu nedenle
gereken emniyet önlemleri alınmalı ve sistem enerjisi kesilmelidir. Kontrol
devrelerinin enerjisi de kesilmelidir. Yay kurguları boşaltılmış olmalıdır.
45/448
kontaklar sonra ara kontaklar ve daha sonra ark kontakları şeklindedir. Bu kontak
kapandığında tüm akım ana kontaklar üzerinden geçer. Yüksek değerli akımlar ve
kısa devre akımları açılma kapanma sırasında bunların da üzerinden geçer. Eğer bu
kontakların temas dirençleri yüksek olursa aşırı ısınma meydana gelir. Kontak
yüzeyinde çukurlar oluşur ve yay mekanizması sertliğini kaybeder. Bunun sonucu ark
kontaklarına daha çok akım hücum ederek aşırı ısınma ve yanma yaratır.
Ark kontakları en son açılırlar. Devrenin yüklü olarak açılıp kapanması anında geçici
olarak akım taşımalarına rağmen bu akım kesicinin kesme kapasitesine eşittir. Kısa
devre halinde kapanma sırasında ise kısa devre akım taşıma kapasitelerinin üzerinde
bir akıma maruz kalırlar Kapalı olduklarında temasın çok iyi olması gerekir. Aksi
takdirde ana kontaklarda büyük tahribat meydana gelir. Kesme-kesememe sorunu
yaşanır.
Manyetik üflemeli kesicilerde arkın uzaklaştırılması çok kısa sürede olur. Ark,
manyetik yönlendirme ile ark boynuzlarına gönderilir. Ark kontaklarında zamanla
meydana gelen yanma nedeniyle yenileme yapılmalıdır.
Yük ayırıcısı daha sonra manuel olarak açılıp kapatılmalıdır. Bu kontrolda kontakların
süpürme temasları, baskı güçleri izlenmeli, senkron açma kapama yaptıkları
gözlenmelidir. Tam açık pozisyonda iken kontakların sabit ve hareketli parçaları
arasındaki mesafeler ölçülmeli, eşit oldukları gözlenmelidir.
46/448
Lamine bakır tabakalarından oluşan eski tip kontak takımlarındaki bozulmalarda,
yerine yeni tip kontak takımları takılmalıdır. Çünkü eski tip kontak takımlarının
tamiratı, birbirlerine kaynadıkları zaman mümkün değildir. Ancak basit hasarlarda
eğeleme ile tamirat mümkün olabilir. Eski ayırıcılarda bulunan karbon kontaklarda
bakım çok az gerekir. Bunlarda baskı miktarı gözlenmeli ve çok kullanım sonucu aşırı
aşınmalara müsaade edilmemelidir.
Ark kesiciler
Orta gerilim yük ayırıcılarındaki ark kesicilerin, arka maruz kalan kısımları, inorganik
maddelerden, seramikten yapılırlar. Bu tür malzemeler arkın yüzeyde dağılıp
soğumasına yardımcı olurlar. Ayırma anında izolasyon parçaları tüm gerilimle karşı
karşıyadır. Bu gerilime dayanabilmesi izolasyona yapılan bakıma bağlıdır.
Kontaklar incelenirken ark kesiciler de kontrol edilmelidir. Artık kalmış ark kalıntıları,
kirler veya başka artıklar temiz bir bez veya ince temiz kumla temizlenmelidir. Tel
fırça veya benzeri malzemeler seramik üzerinde iletken izler bırakırlar.
(a) Kırık veya çatlak seramik parçalar. Küçük atık veya çatlaklar önemli
değildir. Büyük kırık ve çatlaklar ark kesicisinin performansını etkiler. Birden
fazla küçük atık nokta veya küçük çatlak varsa veya çatlak-kırık büyükse
seramik blok değiştirilmelidir.
(b) Seramikteki erozyon. Seramik güçlü bir arka maruz kalmışsa seramik
yüzeyde erime izi oluşur. Bu iz parlak, porselenimsi, beyaz bir yapıdadır.
Arkın büyüklüğüne ve tekrarına bağlı olarak seramik yüzeyinde aşınma
meydana gelir. Bu durumda seramik blok değiştirilmelidir.
47/448
(c) Ark kesicisinde kirlilik. Ark yönlendiricinin toz veya başka kirliliklerle
kirlenmesi durumunda, kirlilik, yağlı olmayan toz bezi veya vakumla
temizlenmelidir. Çalışma sonucu ark nedeniyle seramik üzerinde ark
kalıntıları bulunabilir. Sert kalıntılar olduklarından iletken olmayan
aşındırıcılarla temizlikleri yapılmalıdır. Alüminyum oksit kökenli zımpara türü
aşındırıcılar uygun türlerdir. Seramik ark kalkanları kirli görünmelerine
rağmen yeterli koruma görevlerini yapabilirler. Aşağıdaki test yöntemi ark
kalkanının temiz olup olmadığını gösterir. Ark yönlendiriciler ön ve arka ark
boynuzları arasında bir dakika süreyle 50 hz. gerilime dayanmalıdır. Bazı
üreticiler yüzey dielektrik testi önermektedir.
Ark kesicinin arkı, kesici içine üfleyen kısmı kontrol edilmelidir. Bunun için
uygulanacak test bir tuvalet kağıdı parçasını kesicinin hava tahliye kısmına yakın
koymaktır. Kağıtta gözle görülebilen bir hareket işlevin yerine getirildiğini gösterir.
Çalıştırma mekanizması
48/448
kapama sürelerindeki farklar gereksiz triplere neden olur. Aşınma büyükse parçalar
yenilenmelidir. Kapama süresi ve trip hareketi çok hızlı olmalıdır. Geç açma, veya
tribe geç tepki verme ayarları düzeltilmelidir. Mekanizma iyi korunmalı ve iyi hareket
etmelidir.
Yardımcı donanımlar
Kapama motoru veya solenoidi, şönt trip, alarm sistemi çalışmaları kontrol
edilmelidir. Yalıtım ve bağlantılar gözden geçirilmelidir.
Koruma devreleri test pozisyonunda iken test edilmeli, elle koruma kontakları
basılarak koruma devresinin çalışması kontrol edilmelidir.
Alçak gerilimde bulunan trip cihazları elektro mekanik türde olup havalı veya sıvılı
tür zaman gecikmelidir. Çok düşük gerilimli aşırı akım üreten test cihazları ile testleri
yapılmalıdır. Bu testlerde üreticinin akım-zaman açma eğrileri baz alınmalıdır. Bu
eğriler düz çizgiler halindedir. Ancak test cihazı ile noktasal olarak eğri kontrol edilir.
(Short time) akımı trip testi yapılırken test cihazının asimetrik veya senkron olmayan
akım üretme ihtimaline karşı, testlerin simetrik akımla yapılmaları konusuna dikkat
edilmelidir. Bu nedenle üretici tavsiyelerine uyulmalıdır.
Kesici statik bir trip elemanına sahipse zaman eğrilerinin doğruluğu konusunda üretici
firma tavsiyelerine dikkat edilmelidir. (Elektromanyetik tip trip elemanlarının
değiştirilerek daha hassas olmaları nedeniyle statik elemanlar konulması tavsiye
edilmektedir.)
Vakumlu ve SF6 kesiciler orta gerilim şalt tesislerinde bulunurlar ve kuru tip
kesicilerle aralarındaki temel fark ana kontaklarda ve ayırma sistemindedir. Bu
sistemlerde her iki eleman hücre içinde bulunduğundan, bunlar üzerinde bakım
49/448
işlemlerinin yapılması mümkün değildir. Sadece kontak aşınma göstergesi ile aşınma
miktarı izlenir. İmalatçı tarafından verilen aşınma değerleri doğrultusunda kontrolları
ve değişimi yapılır.
Testlerde, vakum ve gaz kontrolu, kontaklar açık iken hücreye gerilim uygulamakla
yapılır. Bu test üretici firma talimatları doğrultusunda yapılmalıdır.
Dikkat: Açık bir kontak üzerine uygulanacak gerilim sonucu x-ray yayılımı söz
konusudur. Yayılım miktarı müsaade edilen maksimum yayılma sınırlarının altında,
çok küçük değerde olmaktadır. Kontaklarda ayarsızlık veya test geriliminin verilen
değerden yüksek çıkması ihtimali göz önüne alınarak, yüksek gerilim testi için
personel çelik bir bariyerin arkasında olmalı ve emniyet açısından yaklaşmamalıdır.
Diğer bakım ve testler, kuru tip kesicilerde anlatıldığı şekilde yapılmalıdır.
Bu tür kesiciler eski sistemlerde bulunmaktadır. Yeni sistemlerde daha çok vakum ve
SF6 kesiciler bulunmaktadır. Kuru tip kesicilerle aynı görevi yapmakla birlikte,
görünüş ve mekanik yapı olarak farklı kesicilerdir. Yalıtım malzemesi olarak hava
yerine yağ bulunmaktadır.
Yalıtım
Buşingleri ayrıca bir yalıtım içine alınmıştır. Harici tip kesicilerde porselen buşing
bulunur. Dahili tip buşinglerde ise hem porselen hem de reçine esaslı ürünler görülür.
Buşinglerin bakımında tahribat ve temizlik kontrolu ön plandadır. Tahribat olduğunda
buşingler değiştirilmelidir. Kirli buşingler ise yüzeyleri temizlenerek bakım yapılırlar.
Yağın amacı arkın söndürülmesidir. Ark söndürme esnasında bir kısım yağ bozuşmaya
uğrar ve kirlilik yağ tarafından emilir. Bu nedenle yağ bakımı, en önemli kalemi
oluşturur. Yağ kalitesindeki düşüş en önemli parametredir. Yağın içinde rutubet,
karbon artıkları ve kıvamlı birikinti oluşur. Aşırı nem yoğunlaşarak yağ tabanına iner,
yağ renginin beyazlaşmasına ve kıvam kazanması neden olur. Karbon siyah renkli
olduğundan, yağ renginin esmerleşmesine yol açar.
50/448
Yağ miktarı yağın bakımı açısından belirleyicidir. Çünkü tam yağlı kesicilerde yağın
dielektrik özelliği test edilir. Test için yağ örneği alma, trafolarda olduğu gibi yapılır.
Test sonucuna göre yağın içindeki nem vakumlu makinelerle alınır.
Az yağlı kesicilerde bu işlemlere gerek yoktur. Belli periyotlarda yağ değişimi yapılır.
Yağ değişiminde üretici firma önerisi dikkate alınmalıdır. Kullanılacak yağın test
değerlerinin uygun olmasına dikkat edilmelidir. Yağ değişimi sırasında yağın nem
almaması önemlidir. Yağ pompa ile konulacaksa temizlik ve neme dikkat edilmelidir.
Kontaklar
Ana kontaklara bakım sırasında erişmek mümkün değildir. Kontaklar kapalı iken
kontak direnci ölçülmelidir. Kontak teması kesilene kadar, kontak mekanizmasının
hareket miktarı ölçülmelidir. Yağın boşaltılarak test işleminin yapılması, olağan bakım
sıklığına göre daha az olmakla birlikte, olağan bir uygulamadır. Bakım ve test sıklığı
kesicinin görevi sırasındaki şartlarla yakından ilgilidir. İşlem sıklığı ve akım yükü
bakım aralığını belirler. Her ne zaman yük altıda açma gerçekleşmişse bakım
yapma gerekir. Kontak basıncı, ve kontak ayarları gözden geçirilmelidir. Tüm
cıvatalar, bağlantı noktaları ve yaylar kontrol edilmelidir.
Ark kalıntılarına karşı temizlik kontrolu yapılmalıdır. Temizlik için üretici tavsiyelerine
uyulmalıdır.
Çalıştırma mekanizması
Kuru kesicilerde anlatılan işlemler uygulanır. Diğer yardımcı elemanlar yağ seviye
göstergesi, vanalar, contalar, nefeslik, filtreler kontrol edilmelidir. Yağ seviyesi
düşükse, kesici derhal enerjisi kesilerek bakıma alınır.
51/448
Ayırıcı tür kesiciler
Kesicilerde bulunan kuru tipte ayırıcılar, akımı veren veya kesen elemanlardır. Sabit
montajlı tipleri veya çekmeceli yapıları olabilir. Elle veya elektrikle tahrikli cinsleri
bulunur. Sabit tiplerde erişim kapısıyla kilitlemeli çalışarak, kapalı ayırıcıya erişmeyi
engellerler.
Bakım özellikleri bakımından, ayırıcı kontaklar, hariç kuru tip yük ayırıcılarına
benzerler. Yapılarındaki basitlik nedeniyle bakımları sırasında gözle izlenip yerinde
temizlikleri yapılabilir. Kapalı tipte olmaları halinde, yerlerinden çıkarılarak, üretici
firma talimatları doğrultusunda bakımları yapılmalıdır. Dielektrik testlerine gerek
görülmez ve hava üfleme elemanları yoktur.
Parafudurlar
Basit ve pratik bir performans test yöntemleri yoktur. Bunun yanında bazı testler
uygulanır. 50 hz gerilimle dayanım, deşarj, enerji tüketimi, izolasyon dirençleri,
sızdırma akımı testleri yapılabilir. Bu testlerde üretici talimatlarına uyulmalıdır.
Kondansatörler
52/448
Dikkat : Kondansatör üzerinde deşarj dirençleri bulunsa bile, kalan artık şarjın,
kondansatör uçlarına temas eden bir insanı yaralayabileceği unutulmamalıdır!
Kondansatörler çalışırken ortaya çıkan sıcak havayı uzaklaştırmak için yeterli hava
sirkülasyonu sağlanmalıdır. Hava sirkülasyonunu önleyecek her türlü engel ortadan
kaldırılmalı ve kondansatörler korunmalıdır.
Kurşun ve asitli aküler iki tiptir. Açık ve tam kapalı tipleri bulunur. Bazı akülerse
nikel-kadmiyum (Ni-Cad) tiptir. Tam kapalı tiplerin bakımı yapılamadığından burada
anlatılmayacaktır.
Akü şarj cihazları akü gerilimini belli bir düzende tuttuğundan akü bakım programını
ciddi biçimde etkiler. Aküler üretici firma bilgileri doğrultusunda şarj edilmelidirler.
53/448
tespit edilebilir. Testler akü performansını ve sağlam akü ile zamanla ortaya çıkacak
farkları gösterir. Akü imalatçıları bu konuda yeterli bakım önerilerini yaparlar.
Stasiyoner tipte bir akünün zararları konusunda personele uyarıcı bilgi verilmelidir.
Bir akü asit buharı değil fakat hidrojen ve oksijen karışımı bir gaz üreterek çevreye
yayar. Bu gaz karışımı son derece patlayıcı bir ortam yaratır. Patlaması halinde
gözlerde ciddi hasarlar yaratarak körlüğe neden olabilir. Üretilen gerilim elektrik
çarpılmalarına yol açar. Aşağıdaki emniyet kuralları asgari olarak verilmiştir. Daha
ötede tedbirler kullanım ortamına göre gözden geçirilmelidir.
Bakım personeli işi başarıyla bitirebilecek eğitimi almış olmalıdır. Bu eğitim, bakım
personelinin koruyucu malzeme kullanmasını, asitli akü sıvısının nasıl kullanılacağını,
uygun takım kullanılmasını ve imalatçı talimat ve önerilerinin anlaşılmasını
sağlamalıdır.
Akülerin bulunduğu odanın ayrı ve çok iyi havalandırılmış olması gerekir. Uygun
emniyet malzemelerinin, (eldiven, gözlük, iş elbisesi gibi) giyilmesi gerekir. Akü odası
yakınında göz yıkama duşu ve silme bezi gibi malzemenin bulundurulması gerekir.
Kısa devreye neden olacak izolesiz takımlar kullanılmamalı ve akülerin üzerine kısa
devre yapacak takım bırakılmamalıdır.
Asitli su imali için tam yüzü örtecek koruma maskeleri kullanılmalıdır. Asit ve su
karıştırılırken daima suyun içine asit konmalıdır. Asidin içine su koymak
tehlikelidir.
Akü bulunan bölgelere izinsiz giriş serbestliği olmamalıdır. Bu bölge koruma altına
alınmış olmalıdır.
Akü kabının çatlak olmamasına dikkat edilmelidir. Akü göz kapakları temiz ve eksiksiz
olarak takılı olmalıdır. Kirli kapaklar temiz suyla yıkanıp kurutulmalıdır.
54/448
Akü üzerinde çarpma sonucu veya başka etkilerle meydana gelmiş çarpıklıklar,
eziklikler, bükülmeler olmamalıdır. Renk bozulmaları olmamalı ve hasarlı aküler
değiştirilmelidir.
Şarj ünitesi çalışması düzgün olmalıdır. Bağlantı kabloları ve ara köprü bağlantıları
uygun olmalıdır. Kirlilik, gevşeme, yeşillenme, renk değişimi, aşınma gibi izler dikkate
alınarak temizlenmelidir. Akü rafları passız, sağlam, temiz ve kuru olmalıdır.
Akü sıvı seviyesi kontrol edilmelidir. Sıvı rengi bulanık olmamalıdır. Hücrelerin içinde,
tabanda birikinti olmamalı ve gaz kabarcıkları minimum düzeyde olmalıdır. İlave
edilen saf su miktarı kaydedilmelidir. Aşırı su kaybı aşırı şarj anlamına gelir. Kurşun-
antimuan plakalı akülerde aşırı su kaybı ayni zamanda yaşlanmanın bir göstergesidir.
Başka yöntem önerilmediği sürece, her zaman su ilavesi, saf su ile yapılmalıdır.
Dikkat: Akü içine hiçbir zaman takviye amacıyla asit ilave edilmemelidir.
Ortam sıcaklığı termometre ile ölçülmelidir. Ortam sıcaklığı için en uygun değer 25 Cº
dir. Ni-Cad aküler 25-45 Cº arasında sorunsuz çalışırlar. Yüksek ortam sıcaklığı akü
ömrünü kısaltır. Kurşun plakalı akülerde her 9Cº sıcaklık artışı akü ömrünü % 50
azaltır. Ni-Cad akülerde ise % 20 azaltır. Düşük ortam sıcaklığı akü içindeki kimyasal
reaksiyonu yavaşlatacağından, akü kapasitesini olumsuz etkiler. 9Cº düşük sıcaklıkta
yani 16 Cº de akü kapasitesi % 10 düşer.
Akü için önemli olan ortam sıcaklığı, havalandırma, deprem tedbirleri, dc akım
korumaları, yedek saf su miktarı, topraklama bağlantısı, kablo bağlantıları, ve diğer
koruyucu devre bağlantıları kontrol edilmelidir.
55/448
Klemens bağlantıları, akü kutup başları, köprü bağlantıları, asitli ortam ve pil etkisiyle
korozyona uğrayan noktalar temizlenerek kontrolları yapılmalıdır. Akü kutup başları
ve köprülerde, akü imalatçısı önerisine uygun olarak bakım yapılmalıdır.
Aküler arası köprü bağlantıları yıllık olarak kontrol edilmeli ve tork anahtarıyla
sıkılmalıdır. Alarm röleleri, kornalar, ışıklı ikaz lambaları çalışmaları kontrol
edilmelidir. Akü odası emerjens aydınlatması çalışır durumda olmalıdır. Havalandırma
düzeni çalışır olmalıdır.
Aşırı gaz çıkışı aşırı şarj anlamına gelir. Vibrasyon akü ömrünü azaltır. Akü sıvısı
gerçek oranlarda yapılmışsa -29Cº de donar. Donma kristalleşmesi görüldüğünde akü
tamir edilemez boyutta hasara uğrar.
Sıfıra kadar boşalan ve hemen doldurulmayan akülerde, sıvı içindeki asit serbest
kalacağından (+) ve (-) akü plakalarının kısa devre olmasına neden olur. Akü tahrip
olur. Bu durumda akü sıvısının üzerinde beyaz bir halka görülür.
Aşırı şarj olayı sonucu negatif plakalar süngerleşir ve tabanda çökelme görülür. Taban
çökelmesi arttığında birikim sonucu (+) ve (–) plakalar arasında kısa devre meydana
gelir.
Ortalama aküler % 50 boşalmaya toleranslıdır. Yılda yaşanacak iki kez tam boşalma
olayı akü ömrünü azaltır. Bu nedenle periyodik şarj kontrolu yapılmalıdır.
Testler yapıldıktan sonra alınan kayıtlar akü ömrü hakkında fikir verir. Belli bir
sıcaklıkta her akünün bir gözünden alınacak sıvı yoğunluğu ve hücre gerilim ölçümü
kaydedilmelidir. Kurşun-kalsiyum plakalı akülerde hücre gerilimi 2,2-2,3 V, kurşun-
antimuan akülerde 2,17-2,21 V , Ni-Cad akülerde 1,42 V olarak okunmalıdır.
56/448
Kurşun ve asitli akülerde sıvı yoğunluklar ölçülerek kaydedilmelidir. Bu işlem her üç
ayda bir her akünün her gözü için yapılır. Ölçüm sırasında ortam sıcaklığı geçmiş
ölçüme göre farklı ise sıcaklık düzeltme faktörü kullanılmalıdır. Sıvı yoğunluğu bome-
metre ile kontrol edilmeli ve imalatçı tarafında verilen aralıkta olmalıdır. Su veya asitli
sıvı ilavesi yapıldıktan sonra yeni değer almak için 72 saat beklenmelidir. Ni-Cad
akülerde sıvı yoğunluğuna bakılmaz.
İlk iki yıl içinde mutlaka şönt test aleti ile akım üretme kapasitesi testi yapılmalıdır.
Daha sonra her 2 yılda bir test tekrarlanmalıdır. Akü, imalatçı tarafından verilen
ömrünü % 85 tamamladıktan sonra testler yıllık bazda yapılmalıdır. Kapasitesinin %
20 altına düşen akü değiştirilmelidir.
Her üç ayda bir akülerin % 25 inin bağlantıları kontrol edilmelidir. Akü hücreleri ve
bağlantı noktaları infra-red termometre ile uzaktan ölçülmelidir. Bu ölçüm aşırı ısınan
bir hücrenin veya bağlantı noktasının habercisidir.
Ölçü trafoları
Ölçü trafoları genellikle kuru tip ve döküm reçine ile kapatılmışlardır. Bağlantı uçları
dışarıdadır. Bakımları için baz alınacak öneriler şalt izolatörleri için verilen önerilerle
aynıdır. Temel felsefe kuru ve temiz tutulmaları üzerinedir.
Yağlı tip ölçü trafolarında bakım için, yağlı trafolar konusuna bakılmalıdır.
Alarmlar ve göstergeler
Alarmlar, kesicinin açtığını, trafo yağ sıcaklığını, Bucholz rölesinden gelen gaz
basıncını ve sistemle ilgili diğer çalışma şartlarını bildiren sinyallerdir. Düzgün
çalıştıkları periyodik olarak kontrol edilmelidir.
57/448
Göstergeler ise kesicinin konumu gibi durum bildiren cihazlardır. Bakım sırasında
çalışmaları kontrol edilmelidir. Topraksız sistemlerin toprak göstergeleri düzgün
çalışmaları bakımından günlük veya haftalık izlenmelidir. Alarm sisteminde olduğu
gibi tüm göstergeli noktalarda gösterge değerleri gerçek değerle uyumlu olup
olmadıkları görülmelidir.
İkaz: Koruma rölelerine ait akım trafolarının sekonder sargıları açık devre olarak
bırakılmamalıdır. Devreden akım çekilmesi halinde açık kalan bir trafo sekonderinde
ölümcül yüksek gerilimler meydana gelir. Bunu önlemek için çalışan sistemlerde trafo
sekonderinin uçları önce kısa devre yapılarak cihaz bağlantı uçları açılır. Bazı cihazlar
bu durumu önlemek amacıyla kısa devre anahtarına sahiptir. Testler bittikten sonra,
trafo uçları cihaza bağlanarak kısa devre köprüsü alınır.
Koruma röleleri ve buna bağlı cihazlar can ve mal güvenliği açısından birinci sırada
öneme haiz olduklarından bakım amacıyla kritik ekipmanlar listesinin başında yer
alırlar. Anormal bir durum karşısında çalışmaları beklendiğinden bakımları geniş
kapsamlı ve detaylı olmalıdır.
58/448
Çekmeceli sistemlerde, çekmece kilitleri sistem devrede iken çekmecenin
sökülüp takılmasını önlemek amacıyla bulunur.
Emniyet kapakları otomatik olarak kapanarak enerjili noktaları emniyete
alır.
Motorla çalışan mekanizmalarda, limit-sviçler hareketin emniyet sınırları
içinde kalmasına yarar.
b) Ana kilitleme mantığı doğru sıralama ile çalışmalı ve doğru eylemi yapmalıdır.
Bunun için gerekli ayarlar ve yağlamalar yapılmalıdır. Yılda bir kez veya
emerjens durumlarında kullanılan işlemlerle, karmaşık işlemler bir not haline
getirilerek operasyon noktasına asılmalıdır.
59/448
Toprak kaçağı dedektörleri
İşletme topraklamasının olmadığı veya nötr direnci bulunan alçak gerilim sistemlerde
toprak kaçak dedektörleri bulunur. Dedektör faz-toprak arasına bağlı lambalardan
ibaret olabilir. Toprak kaçağı olan fazda lamba diğer fazlara göre sönük yanacaktır.
Daha gelişmiş dedektörlerde hem ses hem de gösterge ile toprak kaçağı izlenir.
Toprak kaçağı tespit edildiğinde yeri bulunarak gerekli düzeltici önlem yapılmalıdır.
Aksi takdirde başka bir toprak kaçağı fazlar arası kısa devreye neden olur. Toprak
kaçağı giderilene kadar ilgili kısım devre dışı edilmelidir. Bu nedenle toprak kaçağının
olduğu yeri tespit eden cihazlar kullanılarak en kısa zamanda sorun giderilmelidir.
Toprak kaçak dedektörlerinin bakım ve kontrolu ilgili devre elemanları olan lamba,
korna gibi elemanların fonksiyon testleri ile yapılır. Kablolama gevşek veya kötü
iletim için kontrol edilmelidir.
Özetle şalt elemanları kuru, temiz, sürtünme ve pasa karşı yağlanmış olarak
tutulmalıdır.
60/448
BÖLÜM 7
Güç trafoları 500 kva üzerindeki ve güçleri çok yüksek değerlere kadar çıkabilen,
gerilim kademeleri oldukça değişen ve enerjinin bir yerden bir yere iletilmesini
sağlayan trafolara verilen genel addır. Genellikle üretim santrallarında ve indirim
merkezlerinde kurulur.
3200 kva ve altındaki güçlerde, çıkış gerilimleri direk olarak kullanılan ve genellikle
400 volt olan trafolara ise dağıtım trafoları adı verilir. Bu isimlendirme trafoların
teknik prensipleriyle değil, kullanımına yönelik bir ayırımdır.
Bir kağıt fabrikasında dağıtım trafoları bulunur. Her iki trafo gurubu düzenli ve
ihtimamlı bir bakımla uzun süre hizmet verirler. Bakım süreleri ve bakım sıklıkları,
trafoların büyüklüklerine göre değişir. Kritik yükleri besleyen trafoların önemleri,
diğer trafolardan fazladır. Komple enerji kesintisine neden olabilecek küçük trafolar
olabilir. Bakım konusunda, bakımın seviyesi ve süresi yapılacak işin niteliği ile
belirlenir.
Trafolar, yapı olarak yağlı trafolar ve kuru trafolar olarak iki grup altında incelenir.
Her birinin detaylarda farklı çeşitli bakım prosedürleri bulunur. Genellikle bakım
61/448
amaçlı yapılan testler, izolasyon direnç testi, güç faktörü testi, sargı dönüşüm
oranları testli ve uyartım akımı testleridir. Yağlı trafolarda ise, yağ izolasyon testi ek
olarak yapılır.
YAĞLI TRAFOLAR
Yağlı trafolarda, hem nüve, hem de bobinler yağ içinde bulunurlar. Yağın iki amacı
bulunur. Birinci amacı gerilime karşı izole bir ortam yaratmaktır. İkinci amacı trafodan
yayılan sıcaklık için radyatör içinde soğutma görevi yapan bir ortam yaratmaktır.
Yağ olarak madeni yağlar kullanılır. Bunun yanında silikon esaslı farklı yağlar da
kullanılmaktadır. Kullanılan yağ cinsi her ne ise, diğer cins yağlarla karıştırılmamalı ve
yağ konusunda trafo imalatçı firma önerilerine uyulmalıdır.
Dikkat: Askarel veya Poly Chlorine Biphenil (PCB) kimyasal, zehirli bir
maddedir. Bu madde bazı trafolarda bulunabileceğinden dikkatli olunmalı ve imalatçı
firma önerileri uygulanmalıdır.
Yağlı trafoların yağ bölmeleri, yapı itibariyle farklılıklar gösterebilir. Aşağıda bazı yapı
tipleri verilmektedir.
1. Kendi kendine gövde petekleri veya kanalları aracılığıyla soğuyan tipler (ON/AN)
62/448
2. Cebri olarak gövdeye fan aracılığıyla hava üflemesiyle soğuyan tipler(ON/AF)
3. Hem gövdesi, hem de yağı cebri soğutmalı tipler (OF/AF)
4. Su soğutma sistemli tipler
Olağan kontrollar
Trafolar düzenli aralıklarla kontrol edilirler. Kontrol sıklığı için trafonun önemi,
çalışma ortamı koşulları ve yüklenme miktarı baz alınır.
Yüklü iken okunan akım değerleri, trafo kontrolunda önemli bir yer tutar. Etiket
değerinin üzerine çıkan akım değerleri görüldüğünde, trafo sıcaklığı sınırı aşmışsa yük
düşülmesi gerekir. Aşırı gerilim yükselmeleri ve düşük gerilimler trafo ve ona bağlı
olan yük açısından zararlı olabilir. Bu durumu yaratan sebepler bulunarak gerilim
normale getirilmeli ve sorun çözülmelidir.
63/448
Sıcaklık okumaları
Sıvı seviyesi düzenli kontrolların bir parçasıdır ve özellikle trafonun en soğuk olduğu
düşük yük değerlerinde izlenmelidir. Çünkü soğuyan yağ seviyesi düşer. Yağ seviye
göstergesinde yağ seviyesi minimumun altına inmişse yağ ilavesi yapılmalıdır.
Trafo çalışma kalitesini gösteren bir başka ünite Bucholz rölesidir. Bu rölenin
çalışması, trafo içinde nem veya izolasyon bozulmasından dolayı gaz çıkışının
başlaması anlamına gelir. Röle içindeki gaz boşaltılarak ilk fırsatta yağ izolasyon
kontrolu yapılmalıdır.
Nefesliğin içi, silikajel denilen rutubet emici bir madde ile doludur ve camdan yapılmış
bir kaptır. Trafo ısındığında yağ genleşerek seviye kazanır. Trafo içindeki serbest
hava, nefeslikten dışarı çıkarak tahliye olur. Trafo soğuduğunda, yağ hacmi azalır ve
dışarıdan rutubetli hava trafoya doğru dolar. Bu esnada nefeslikten geçerken
silikajele rutubetini bırakır. Kuru ve kullanışlı silikajel mavi renklidir. Rutubet alma
kabiliyetini rengi bozulunca kaybeder. Renk bozulması olduğunda silikajel 100
derecelik bir sıcaklıkta, mesela bir fırın içinde kurutularak rejenere edilir.
64/448
Kurutulduğunda, yani rejenere işlemi sonrasında rengi mavileşmiyorsa, nem alma
özelliğini kaybettiğinden dolayı değiştirilmelidir.
Nefeslik hava girişi serbest olmalıdır. Silikajel rengi mavi olmalıdır. Silikajeli serbest
havanın rutubetinden korumak için nefesliğin altında bulunan camlı küçük yağ
bölmesi, seviye çizgisine kadar yağla dolu olmalıdır. Silikajele yağ bulaşmamalıdır.
Enerji kesimi sonrası beklenmedik enerjilendirme olabileceği varsayımı ile, trafo, mal
ve can güvenliği açısından, kilitler ve uyarıcı ikaz levhaları ile emniyete alınmalıdır.
Enerjinin kesik olduğu mutlaka test edilmelidir. Trafo test sonrasında mutlaka
topraklanmalıdır. (Bakınız bölüm 20)
Tüm tank yüzeyi, soğutma radyatörleri, kademe değiştirici, yağ kaçakları, kir,
oksidasyon açısından kontrol edilmelidir. Gerekli görüldüğünde trafo boya ve
tamiratlar için bakıma alınmalıdır.
Trafo taban sacı çürüme açısından kontrol edilmelidir. Topraklama elektrodu direnç
testi yapılmalıdır. (Bakınız: Bölüm 18)
65/448
Yağın bozulmaması için gerekli özen gösterilmelidir. Trafonun yağı ile ilgili bakım
anında, hava rutubeti yüksekse ve bakım zorunlu ise yağın rutubet almaması için her
tür tedbir alınmalıdır.
İlave yağ konması halinde, ilave yağın izolasyon testi yapılmış olmalıdır. İlave
edilecek yağın sıcaklığı ile tanktaki yağ sıcaklığı ayni olmalıdır. İlave edilecek yağın
çok olması halinde yağ ilavesinin mümkün olduğu kadar hava kabarcığı
çıkarmamasına dikkat edilmeli ve enerji vermeden önce, 12 saat havanın atılması için
beklenmelidir.
Delinme testi
Asit tespiti
Renk ölçümü
İzolasyon yağı güç faktörü testi
Göz kontroludur
Yağ örneği, zorunlu olmadıkça, trafo enerjisi kesildikten sonra alınmalıdır. Yağ örneği,
ancak trafo altındaki vanadan alınabilir. Altta yağ alma vanası yerine kör tapa olabilir.
Bu tapa sökülerek yerine uydun bir vana takılmalıdır. Trafo satın alınırken
imalatçıdan vana takılı olması istenmelidir. Alınacak örnek, testleri tamamlayacak
miktarda olmalıdır. Bu konuda testi yapacak kuruluş ile görüşülmelidir.
Testler sonucu yağ örneğinde, olumsuz bir test değeri görülürse, yağın, tesviyesi,
düzeltilmesi ya da yenilenmesi söz konusu olur. Yağ tesviyesinde yağ içindeki
nem ve katı parçacıklar alınır. Bu işlemler filtreleme ve vakum altında su
buharlaştırılması ile olur. Yağın düzeltilmesi ise asidik ve çökeltili maddelerin
ortamdan alınması işlemidir. Bu işlemde zararlı maddeyi emici kimyasallar veya
66/448
alüminyum-silikat türü toprağımsı maddeler kullanılır. Tüm bu işlemler sonunda yağ
değerleri düzelmişse yağ kullanılmaya devam edilir. Aksi takdirde yağın tamamı
boşaltılarak, trafoya yeni yağ doldurulur.
Diğer testler
Yağ testleri dışında, izolasyon dayanım değerleriyle ilgili, diğer trafo elemanları da
test edilmelidir. Bu testler izolasyon direnci testi ve dielektrik emme testidir. Güç
faktörü testi, izolasyon şarlarındaki gidişatı belirler ve gelecek için kayda alınmalıdır.
Bunlar tahribatsız test yöntemleridir ve izolasyona zarar vermezler. (Bakınız 18.
Bölüm)
Primer ve sekonder sargı turlarının testinde, bir primer sargıdaki tur sayısının, ayni
faza karşı gelen sekonder sargıdaki tur sayısıyla mukayesesi yapılır. Bu test sadece
bakım için gerekli bir test değil, ayni zamanda trafo kabul testleri arasındadır. Kutup
testi ise trafo kutuplarının vektörel dizilişini belirler. Sadece kabul testi olarak yapılır.
Tur sayıları oranı için test aleti bulunamadığında kaliteli bir voltmetre (Tam skalada
0,25 doğruluk) ile primer ve sekonder gerilimler ölçülerek oran bulunabilir.
Tur sayıları oran testinde, trafonun yüksüz kademelerinin her biri ölçülmelidir. Yükte
kademe değiştirici varsa, değiştiricinin her kademe değeri için test yapılmalıdır. Eğer
hem yükte değiştirici, hem de yüksüz değiştirici varsa yüksüz değiştiricinin her
kademesi için, yüklü değiştiricinin tüm kademeleri teker teker ölçülmelidir.
Bu testler, bir trafonun sargılarında olabilecek spir kısa devrelerini veya bağlantı
sorunlarını haber verirler.
KURU TRAFOLAR
Kuru trafolar ya atmosfer altında ya da gaz içinde çalışırlar. Kuru trafolar genellikle
vernik emdirilmiş ve dökme reçine ile örtülmüş trafolardır. Gazlı türler, genellikle azot
gazı içinde hapsolunmuştur. İzolasyon sınıfları 80 Cº, 115 Cº, 150 Cº olarak imal
67/448
edilirler. Yağlı trafolara yapılan olağan kontrollar, yağla ilgili kısımlar hariç, bunlarda
da geçerlidir.
Ayni şekilde akım ve gerilim okumaları, sıcaklık kayıtları benzerdir. Tüm değerler
imalatçı firma değerleriyle mukayese edilmelidir.
Aşırı sıcaklık termostatı ve alarm devresi kontrol edilmelidir. Dış şasede kir ve
korozyona izin verilmemelidir. Oda su sızıntılarından korunmalıdır. Trafo sesindeki
değişme, gevşek sargı turu, bağlantı veya kötü tesisat gibi bir problemin habercisidir.
Tamir ve bakımlar
Enerji kesimi sonrası beklenmedik enerjilendirme olabileceği varsayımı ile, trafo, mal
ve can güvenliği açısından, kilitler ve uyarıcı ikaz levhaları ile emniyete alınmalıdır.
Enerjinin kesik olduğu mutlaka test edilmelidir. Trafo test sonrasında mutlaka
topraklanmalıdır. (Bakınız konu 20)
68/448
(e) Gevşek izolatörler, kelepçeler veya bobin seperatörleri
(f) Çürümüş veya gevşek elektriksel bağlantılar,
Kirlenme ve toz elektrik süpürgesi ile temizlenmelidir. Temiz ve kuru bir hava ile
düşük basınçta temizlik yapılmalıdır. Varsa havalandırma delikleri temizlenmelidir.
Temizlik için izolasyona zararı olmayan temizlik sıvıları kullanılabilir.
Tam sızdırmaz, kuru trafoların açılıp kapatılmaları için özel prosedür uygulanır. Bu
işlerin profesyonel ekiplerce yapılması uygun olur.
69/448
BÖLÜM 8
KUVVET KABLOLARI
Göz kontrolu
Göz kontrolu, adından da anlaşılacağı üzere gözle yapılan kontroldur. Kabloya temas
gerekiyorsa ve kablo hareket ettirilecekse mutlaka enerji kesilmelidir. Kablo kanal ve
galerilerinde, kabloların keskin köşelere dayanıp, baskı görmesi, gerilmesi, ekranının
kopması, bağlarının kopması, taşıyıcılarının çürümesi, kılıfının deforme olması, yangın
durudurucu geçiş dolgularının yıkılması gibi durumlar araştırılmalı ve fiziksel hasar
görmemeleri sağlanmalıdır. Topraklama iletkenlerinin açık devre olmamaları gerekir.
Paslanma ve gevşemeler kontrol edilmelidir.
Kablo galerilerinde dökülen sıva ve tavan betonları olmamalıdır. Zaman zaman galeri
içinin yıkanabilmesi için su gideri yapılmalıdır. Galeriye girmeden önce yıkama
yapılabilir. Zehirli veya boğucu gaz birikimi olabileceği düşünülerek, galeri içine
girmeden önce şartlardan emin olunmalıdır. Galeriye girecek ekip, en az iki kişi olmalı
ve bir kişi nöbetçi olarak dışarıda kalmalıdır.
70/448
Kablo etiketleri okunabilir şekilde kalmalı ve hasarlı etiketler yenilenmelidir. Tüm
kablo kontrol işlemlerinin bakım aralığı bir yıl veya daha üzerinde olmakla birlikte,
bakım kayıtları tutularak geleceğe ışık tutulmalı ve mukayese imkanı yaratılmalıdır.
Kablo testleri kılıf izolasyon direnci ve dc yüksek gerilim testi olarak uygulanır.
Çalışma sırasında termal ısı ölçümleri kablo yüklenmesi hakkında bilgi verir.
Havai hatlar, iletken askı parçalarının kontrolu, vibrasyon sonucu oluşan mekanik
hasarların kontrolu, Supportların sağlamlık kontrolu yönünden bakıma alınırlar.
Nihayet direkleri üzerindeki iletkenlerin, kırılma ihtimali bulunur. Bağlantı klemensleri
kontrol edilmelidir.
71/448
BÖLÜM 9
MCC’LER
Motor kontrol merkezleri (MCC), motor yol vericilerinin bulunduğu panolardır. Bu tip
panoların, sadece kendileri değil, motorlara yol verme tipleri ve şalt sistemleri de
farklılıklar gösterir. Fakat bakım için yapılacak önerilerin genel yapısı değişmez.
Gövde bakımları
Sınırlı kirlenmenin olduğu yerlerde periyodik bakım ihtiyacı doğar. Atmosferin kirlilik
miktarı bakım sıklığını belirler. Toz birikintileri periyodik bakım sırasında elektrik
süpürgesi ile temizlenir.
MCC kabin kapıları açılırken dikkatli olunmalıdır. Kabin üzerinde bulunan toz, aletler,
pislikler ve başka tür malzemeler pano içine düşmemeleri açısından alınmalıdır.
Kabinin açıldıktan sonra iç kısım toz, kirlilik, rutubet veya başka tür kirlilikler
açısından kontrol edilmelidir. Görülen bu kirlilikler temizlenmelidir. İçeride görülecek
kirlilikler pano gövdesinin durumunu veya çevre şartlarının kötüleştiğini gösterir.
Havalandırma kanalı delikleri engelleme olmaması için kontrol edilir. Sıcaklık kontrolu
varsa çalışması kontrol edilmelidir.
Klima türü cihazların çalışmaları, ilk devreye alındıklarındaki durum ile karşılaştırılır.
Bu sistemle ilgili sıcaklık değeri, hava basınç ve kalite değeri, eşanjörler, fanlar,
pompalar, filtreler ve besleme üniteleri kontrol edilmelidir. Kompresörlü bir soğutma
72/448
sistemi pozitif basınç yaratmak üzere tasarlanır. Kontrol sırasında yapılacak basit bir
filtre, damper, hava sirkülasyonu kontrolu çalışma koşullarını normal halde tutar.
Baralar ve izolatörler
Isınan bir bara, bara sisteminin ve buna bağlı olan kablo, akım trafoları, koruma
röleleri gibi donanımın tahrip olması sonucunu yaratır. Alüminyum bara ve parçaların
zımpara ile temizlenmeleri doğru değildir.
73/448
Güç ve kumanda kabloları
Mekanizmalar
74/448
Sigortalar
Kontaktörler
Kontaklar ve ark hücreleri aşırı ısı nedeniyle yanabilir, eriyebilir veya kontaklarda
deformasyon olabilir. Kontak yüzeylerinde meydana gelecek tabii aşınmalar ve
yukarıda anlatılan türde gelişen olaylarda mümkünse kontak yenileme işlemi
yapılmalıdır. Bu işlem için imalatçı bakım kılavuzlarında belirtilen hususlara dikkat
edilmelidir. Kontak yay parçaları ısınma ile basma özelliğini kaybedebilir. Kontakların
yenilenmesinde düzensiz baskı oluşmaması için tüm kontaklar ve parçaları birlikte
değiştirilmelidir. Kontak zımparalama işlemi imalatçı tarafından önerilmedikçe
yapılmamalıdır. Ark söndürme hücrelerinde derin yanıklar oluşmuşsa veya
parçalanma söz konusu ise yenilenmelidir. İzole parçalarda zımparalama işlemi
yapılmamalıdır.
Bobinler
Gürültülü çalışan bir kontaktör veya rölede nüve oturma problemi veya kırık bir nüve
kısa devre halkası bulunabilir. Bobin yanmadan önce gerekli düzeltme işi yapılmalıdır.
Aşırı ısınma sonucu yanan bobinler yenilenmelidir. Bobinden akan izolasyon reçinesi
ve kalıntılar temizlenmelidir.
Termik röleler
Aşırı akım röleleri motor koruma devrelerinde hayati öneme sahip elemanlardır. En
çok kullanılan aşırı akım röle türü, motorun çektiği akım miktarını ısıya çeviren termik
rölelerdir. Isı miktarı istenilen değeri aştığında termik röle kontağı kontrol devresini
açar. Bunun sonucu kuvvet devresi açılarak motor enerjisiz kalır. En çok kullanılan
termik röle tipi bimetal olanlardır. (ikinci kısım 13. bölüm)
75/448
Termik röleler reset edilerek tekrar devreyi tamamlarlar. Reset işlemi öncesi aşırı
akıma neden olan etki bulunarak bertaraf edilmelidir. Termik tür rölelerde ortam
sıcaklığı ayar üzerinde etkili olduğundan termik röle ayar değerleri sağlıklı yapılmalı
ve termik ayarları değiştirilecekse, tüm veriler değerlendirildikten sonra
değiştirilmelidir.
Aşırı akım termik röle ayarında motorun etiket değerlerinden yararlanılmalıdır. Tüm
motorlar için düzenlenecek ortak tabloda motor etiket akımları ve termik ayar
aralıkları gösterilmeli ve bakım dosyasında bulundurulmalıdır. Böyle bir bilginin motor
yol verme panosu içinde saklı olması daha uygun olur. Ancak bunun yangına sebep
olmayacak düzende pano kapağına yapışık olması gerekir.
Yardımcı kontaklar
76/448
(a) Bağlantılardaki gevşemeler kontrol edilmelidir.
(b) Mekanik düzenlerinin ve kontak mekanizmalarının kontrol edilmesi
(c) Kontakların kontrol edilmesi
Mekanik kilitlemeler
(a) Kapı üzerinden ana devreye hükmeden kilitleme: Kapı kapatılmadıkça ana
devre “ON” pozisyonuna getirilemez.
(b) Asma kilitle tahrik edilen tür kilitleme: Asma kilit takılarak sistemin devre
dışı olması sağlanır.
(c) Kapı açılması istendiğinde, ayırma pozisyonerinin “ON” durumunda olması
koşulunu arayan kilitleme
(d) Çekmeceli yol vericilerde çekmecenin yerine oturmasını sağlayan kilitleme.
Bu kilitleme açılarak çekmece dışarı alınır. Genellikle bakım istemez.
77/448
BÖLÜM 10
ELEKTRONİK CİHAZLAR
Elektronik cihazların özel bakımları cihazın cinsine göre değişiklikler gösterebilir. Özel
bakım prosedürleri direk olarak imalatçı firmadan istenebilir veya cihazla birlikte
sunulan kılavuzlarından sağlanabilir. Bazı durumlarda, imalatçının bakım servisi
aracılığıyla özel eğitimli personel bakımı üstlenir.
Bu cihazlarda bakım işini aşırıya götürmemek gerekir. Cihazdan beklenen görev, işini
aksatmadan, kullanıldığı amaca hizmet etmesidir. Bakımı yapılmamış cihazlardan
güvenli çalışma beklenemez.
Özel önlemler
78/448
kesildikten sonra sıcak kısımlar olabileceğinden yanıklara yol açmamak için
soğutulmaları gerekir.
Nadiren de olsa, bazı cihazlar, enerjili iken arıza aramaya müsaittir. Bu durumda test
için kullanılan ölçü aletlerinin, izolasyon değeri cihaza uygun, sağlam proplarla
yapılması gerekir. Cihazın topraklaması izole ise, şase teması sonucu oluşacak
tehlikeye karşı korunmalıdır.
79/448
Sıkılıklardaki azalmalar çekerek yapılacak gevşeme kontrolları
(b) Temizlik
(c) Ayarlar
(d) Testler
(e) Bakım
80/448
BÖLÜM 11
KOMPAK ŞALTERLER
Kompak şalterler üretici firma tarafından son derece yoğun test ve kalibrasyon
işlemlerine tabi tutulurlar. Bu testler belli standartlara göre düzenlenir. Dolayısıyla
mühürü açılmamış bir şalterin, bu standartları sağlaması beklenir. Açılmış bir mühür,
bu güvencenin kalktığı anlamına gelir. Dolayısıyla bakım amacıyla yapılacak işler, son
derecede sınırlı kalmaktadır.
Kompak şalterler, üzerlerinden, ayarlı akım değerini aşan akım geçtiğinde devreyi
keserler. Kötü bağlantı gibi durumlarda ortaya çıkan ısı, şalterin içinde açma
mekanizmasına kadar yansır. Bu durumda şalterin orijinal özellikleri değişir. Pano
içinde kullanılacak Kompak kesicilerin akım taşıma kapasiteleri % 100 olmasına
rağmen % 80 akım çekilirken, bu durumun saatler sürmemesi gerekir. Yani şalter
tam yükün %80i üzerine çıkılmamalıdır.
Bir Kompak şalter, hem kısa devre akımlarını, hem de, aşırı yük akımlarını kesecek
özelliktedir. Kısa devre akım zamana göre ters işler yani ne kadar akım fazla ise
açma süresi o kadar kısa sürer. Aşırı yük akımlarında ise şalter, aşırı akıma mümkün
olduğunca tolerans göstererek motor koruma termikleri gibi çalışır. Ciddi akımlar
meydana geldiğinde şalter sadece altındaki elemanı değil, tüm donanımı koruyacak
kadar hızlı açma yapar. Yüksek hata akımlarında şalter manyetik açma yapar, yük
akımlarında ise termik açma özelliği devrededir.
Normal Kompak şalterlerde toprak kaçak akım tespit özelliği yoktur. Bu nedenle
küçük toprak kaçak akımları oluştuğunda termik özellik nedeniyle devredeki hatayı
tespit edemez. Bu tür hatalar büyük hasarlar yaratır. Gerekli görülmesi halinde özel
toprak kaçak rölesi kullanılması gerekir. (Birinci kısım, 12. Bölüm)
81/448
2. Trip ünitesi değiştirilebilen şalterler
3. Elektronik trip üniteli şalterler.
Bakımın şekli
Bakımın niteliği mekanik ve elektrik diye iki kısma ayrılır. Mekanik bakım,
Şalter iki temel kısımdan oluşur. Birinci kısımda kontaklar bulunur. Bu kısım devrenin
fiziksel olarak ayrıldığı yerdir. Ayırma mekanizması da bu kısımdadır. İkinci kısım trip
ünitesidir. Bu kısımda da algılama ve trip mekanizması yer alır.
82/448
Hareketli kısımların, periyodik olarak açma, kapama yaptıkları kontrol edilmelidir.
Uzun süre çalışmayan diğer elemanlar gibi, şalter mekanizmaları da sorun çıkarabilir.
Şalterin elle çalışma kontrolu, kontakları temizler. Fakat trip mekanizmasına yardımcı
olmaz. Bazı şalterlerde elle trip özelliği bulunur. Bu tip şalterlerde trip kontrolu bu
yolla yapılabilir.
83/448
BÖLÜM 12
Toprak kaçak koruma cihazları, insan hayatını ve sistemi koruduklarından, var olan
iki ayrı tipin iyice öğrenilmesi ve aradaki farkların bilinmesi gerekir.
Bu cihazlar bir insanın temas sonucu, canlı uç ile toprak iletkeni arsında kalarak
ölmesinin önüne geçmek için yapılmışlardır. Toprağa daha önce bilinen bir akım
değerine eşit veya daha fazla akım geçmesi halinde, devreyi keserler. Bu akım, mili
amper seviyelerindedir. Vücut tarafından hissedilen taban değer 0,5 miliamperdir.
Bunun eksik tarafı faz-faz arası kısa devre halindeki teması algılamamasıdır. Tipik
olarak evlerde kullanımı yaygındır.
Bu röle canlı uçla toprak arasında meydana gelen bir kısa devrede sistemdeki
tahribatı önlemek veya azaltmak için kullanılır. Bu koruma tipinde de daha önceden
tespit edilen akım değeri veya daha üstündeki akımlar için devre kesme işlemi olur.
Fakat burada sözü edilen akımlar oldukça yüksek değerdeki akımlardır. İnsan
yaşamını elektrik çarpılmasından kurtarma özelliği yoktur. Dengeli akım çekilen
yerlerde örneğin motorlarda kullanılır.
Ayrıca özel test cihazları bulunmaktadır. Bunun için önerilen kabul görmüş test
cihazları kullanılmalıdır. Farklı test cihazları hayati öneme haiz işler için
84/448
kullanılmamalıdır. Test işlemi sırasında koruma cihazının açması test cihazının
açmadığını göstermesi uç karışıklıklarının ve açık toprak bağlantısının belirtisidir.
1. Anahtarlı tipler hem kısa devre akım korumasına ve termik korumasına sahip
hem de toprak kaçak akım korumasına sahip ve çok yaygın kullanılan tiplerdir.
Kompak şalterlerde belirtilen bakım kuralları bunlar için de geçerlidir.
2. Priz tipte olanları kısa devre ve yük akımlarına karşı koruma yapmazlar.
Yapıları itibariyle sabit montajlıdırlar. 16 konudaki prizler kısmında bakımla ilgili
bilgiler bulunmaktadır.
3. Seyyar tipler gene prizlerden enerji alınırken kullanılan bir tür seyyar fiş priz
kombinasyonudurlar. 16 ve 17. konularda bakımla ilgili bilgiler bulunmaktadır.
4. Sabit tipler pano içinde veya direk üzerinde kullanılmak üzere tasarlanmış
özel tiplerdir. Bakımlarındaki en önemli husus bağlantı sıkılığı ve temizliktir.
Tamiratları için imalatçı önerilerine uyulmalıdır.
Torak kaçak akım röleleri topraklı sistemlerde kullanılırlar. Sensör, röle ve açma
ünitesi denilen üç kısımdan oluşurlar. Montajlarından önce kabul testi yaptırılması
önerilir.
Toprak kaçak akımının algılanması, ya toprak iletkeni üzerine monte edilen akım
algılayıcısı ile, ya da fazlar üzerindeki akım algılayıcıları aracılığı ile olur. Akım
algılayıcıları genellikle akım trafolarıdır. Röle uzakta monte edilerek trafolardan çıkan
bağlantılar röleye getirilir.
85/448
Diğer bağlantılarda meydana gelecek kusurlar, 5. bölümde anlatılan tedbirler alınarak
giderilmelidir. Eğer sistem panosunda test özelliği varsa, düzenli bakım programı ile
testler yapılmalıdır. Eğer test imkanı yoksa imalatçı firmadan test için gerekli bilgi
alınmalıdır.
86/448
BÖLÜM 13
SİGORTALAR
Pek çok çeşit kuvvet sigortası tipi mevcuttur. Özellikle açma eğrisi, açma hızı akım
değeri ve gövde büyüklüğü bakımından farklar bulunur. Değiştirilirken, sigortanın
eskisiyle aynı özellikte olması gerekir. Sorun yaşamamak için, özellikle nadir bulunan
sigortaların, mutlaka yeterli miktarda yedeklenmeleri gerekir. En yaygın sigorta türü
bıçaklı NH 00, NH 0, NH1, NH2, NH3… boy ve üzeri sigortalardır. Sigorta altlıkları da
ayni boyu kabul eder. Bu nedenle akım taşıma kapasiteleri aynı olsa bile, farklı
büyüklüklerdeki sigortalar birbirlerinin yerine kullanılmamalıdır.
87/448
3. Akım değeri
4. Açma zamanı
5. Akım sınırlama özelliği
Sigorta, oluşacak kısa devre akımından daha yüksek bir akıma dayanabilmelidir. Bu
değer iyi seçilmemişse, kısa devre anında oluşan akım, sigortanın dayanma akımının
üstünde olacağından, sigorta gövdesi ve kaidesi parçalanır. Sigortadan 100 000 A ve
üzerinde bir dayanım beklenir. Ana şalt panosu kısa devre dayanım değeri 70-80 ka
olacağından bu tür yerlerde 3 ka veya 6 ka lık otomatik sigorta kullanımı sakıncalıdır.
Onun yerine porselen sigortalar kullanılmalıdır.
Gerilim
Akım
Sigorta akımı ondan beklenen korumayı sağlayacak değerde olmalıdır. Çünkü bu akım
seviyesi, altında bulunan tüm kontaktör, termik, kablo, yük ve tesisatı koruyacak
düzeyde olmalıdır. Devre tasarımı yapılırken akım tespiti yapıldığından, yeni bir
durum ortaya çıkmadıkça, akım değişikliğine gidilmemelidir.
Zaman gecikmesi
88/448
Akım sınırlamalı sigortalar
Özel sigortalar
89/448
Bazı sigorta tüplerinde, atma sırasında ortaya çıkan gazları deşarj edecek eksoz
bulunur. Eksozun dışarıdan içeriye hava geçirmemesi için sızdırmazlığının kontrol
edilmesi gerekir. Kaçak tespit edildiğinde, sigorta değiştirilmelidir.
90/448
BÖLÜM 14
MOTORLAR
Emniyet tedbirleri
91/448
Stator ve rotor sargıları
Sargının ömrü, onu uzun süre orijinal halinde tutarak uzatılır. İzolasyon arızaları
ömrü sonlandırır. Aşağıdaki hususlara dikkat edilerek ve kontrollar sırasında düzeltici
önlemler alınarak arızaların meydana gelmesi önlenir.
Sargıların üzerinde her zaman için, birikmiş kirlilik ve toz görülmesi mümkündür.
Bazı toz cinslerinin iletken olduğu, sargılarda kısa devreye yol açacağı, bunlar olmasa
bile, ısı iletimini bozacağı unutulmamalıdır.
Sincap kafes motorlarda, rotor çubuklarının ve rotor kısa devre yerlerinde, üzerinde
ısı etkisiyle oluşmuş renk bozulmaları aranmalı, rotor çubuğundaki düzensizlik ve
rotor kafesi eklerindeki çatlağın rotor direncini arttıracağı unutulmamalıdır. Direnç
artışları motorun kalkış süresinde uzama ve momentte azalma şeklinde ortaya çıkar.
Rotor üzerinde yapılacak taşlama, kaynak, çubuk tamiratı ve yenileme işlerinin
kalifiye personel tarafından yapılması doğrudur. (Kaynak ve tamirat bilgisi yanında
motor bilgisi de gereklidir.)
92/448
Fırçalar, bilezikler ve komütatörler (kolektörler)
Fırça yay basınçları aşınma ve ısıl etki sonucu değişeceğinden kontrol edilmelidir. Yay
güçleri ölçülmeli, yay baskıları imalatçı firma talimatlarına uygun olarak
ayarlanmalıdır.
Fırça köprü bağlantıları kontrol edilerek fırça ve fırça tutucusuna sıkıca bağlı olduğu
gözlenmelidir.
Bilezikler. Bilezik çevresinin dairesel ve motor mili ile aynı merkezli olması, düzgün
çalışma için gerekli şartlardandır. Rotor mili ile bilezik arasındaki izolasyon direnci
ölçülmeli ve kırık buşing aranmalıdır.
93/448
Bilezik, fırça ve solventle temizlenmelidir. Bilezik üzerinde derin izler araştırılmalıdır.
İzler derin veya dairesellik kaybolmuşsa Bilezik tornalanmalıdır.
Komütatörler (kolektörler)
Üzerinde işlem yapılmış bir komütatör çok iyi temizlenmelidir. Bakır karbon veya toz
kalıntıları alınmalıdır.
Rulmanlar ve yağlama
Eski tip açık yataklı rulmanlarda her yıl eski rulman yağı tahliye edilmek suretiyle
temizlenerek yenisi konulmaktaydı. Yeni tip kapalı (Z veya ZZ rulmanlar) rulmanlarda
ise yılda bir kez veya imalatçı önerileri doğrultusunda verilen periyotlarla ve
miktarda yağ basılır.
94/448
çevrede, 4 nokta için ölçüm alınır. Alınan değerler bakım kayıtlarına işlenerek genel
gidişat izlenir.
Rulman kontrolu için, ses ve ısı kontrolu yapılır. Atölye kontrolunda ise yataklar
açılarak, rulmanın ve yağın kontrolu yapılır. Eski yağ temizlenerek yeni yağ konulur.
Makine imalatçısı tarafından önerilen yağ tipi belirtilmişse, aynı yağdan belirlenen
miktarda yenileme yapılır. Yağlama kuralları ve yağ tipi sıkı kurallarla belirlenmiştir.
Temizleme ve kurutma
Bölüm 5 de ekipman temizliği ile ilgili temel bilgiler verilmişti. Temizlik için
kullanılacak yöntemde aşağıdaki kurallara uyulmalıdır.
Toz ve yağ tarafından çamurlaşarak tıkanmaya yol açan kirliliklerde, 1,5-2 barı
geçmeyen su ile temizlik yapılmalıdır. Temizlik sonrası kalan su ve rutubet,
izolasyonu bozmaması için ortamdan uzaklaştırılmalıdır.
En iyi yöntem emniyetli olduğu için, harici kurutma yöntemidir. Kurutma, düşük
basınçlı, buhar serpantinleriyle veya sıcak hava üflemesiyle yapılabilir. Sıcak hava
üflemesi daha zor ve pahalı bir yöntemdir. İzolasyonu bozmadan uygulanacak çubuk
ısıtıcı veya infrared lambalar kullanılabilir.
Dahili kurutma yönteminde sargıdan akım geçirilir. Kurutma için eğitimli ve dikkatli
personel gerekir.
95/448
Senkron motorlarda armatür sargılarını kısa devre yaparak ve alan tahrik akımını,
nominal değerin altında rotoru döndürecek kadar vererek kurutma yöntemi
uygulanabilir.
Testler
Kayıtlar
Kayıtlar tüm koruyucu bakım çalışmalarında olduğu gibi sağlıklı ve güncel olmalıdır.
96/448
BÖLÜM 15
AYDINLATMA
Yıkama yöntemi silmeye göre daha etkilidir. Temizlik için armatür imalatçısı
talimatlarına uyulmalıdır. Güçlü temizleyicilerden kaçınılmalıdır.
Ampul ömrü uzadıkça verimi düşer. Ampullerin tipine göre ömürleri değişir. Bu
nedenle değişim süresi de değişmektedir.
Ampul değişiminde, ya tek ampul değişimi, yada grup değişimi yöntem olarak
kullanılır. Tek değişim ampulün ömrüyle ilgilidir. Grup değişimi, ampul verimi % 70-
80 değerine düştüğünde veya aydınlatma seviyesi istenen değerin altına indiğinde
yapılır. Armatür temizliği ile grup değişimi birlikte ekonomik olmaktadır. Bu esnada
bağlantılar, armatür kapakları, askı takımları kontrol edilmelidir. Ampul ve balast
değişiminde marka ve tip ihtiyaçları veya imalatçı önerileri dikkate alınmalıdır.
97/448
Lamba, ışık rengi, gücü, ve gerilimi yeni takılacak ampul ile aynı olmalıdır. Enerji
tasarrufu amacıyla yapılan değişimlerde aydınlatma şiddeti, ışık kalitesi gibi tasarım
bilgileri unutulmamalıdır.
Gerilim
Cıva buharlı bazı balastlarda, çıkış gerilimi için kademeli uçlar bırakılmıştır. Balast ve
ampul ömrü gerilim arttıkça düşer. Düşük gerilimde ise lamba sönmeleri yaşanır.
Lambalar ve balastlar
Flüoresan lambaların sık yakılması lamba ömrünü azaltır ve balast arızalarına yol
açar. Lamba yanıp sönmeye başlayınca değiştirilmelidir. Bu sorunu çözmez ise balast
yenilenmelidir.
Bu lambalarda iki cam tüp iç içedir. İç tüp kuartz camdan mamuldür. Bu tüpte
sıcaklığı 1100º C yi bulan ark meydana gelir. Bakım sırasında el izi bırakılmamalıdır.
İç basınçları oldukça yüksektir. Sıcaklık ve basınç nedeniyle el izi bırakılması ve yanlış
98/448
kullanım sonucu çatlamalar meydana gelebilir. Devamlı yanan bölgelerde haftada bir
kez ampul söndürülmez ise çatlama olayları artar.
Armatür tipi kullanım bölgesine göre değişir. Sökülen ampullerin atılmasında özel
çevre kurallarının olup olmadığı araştırılmalıdır.
99/448
BÖLÜM 16
Alçak gerilim işlerinde kullanılan fiş, priz, ara kabloları ve muhtelif bağlantı elemanları
bu gruba girmektedir. 200 A ve 400 voltun altındaki elemanlardır.
Kaynak kablosu pensleri gibi maşalı bağlantı elemanlarının yaylarının sıkılığı ve kablo
dış kılıfının sağlam olduğu görülmelidir.
Kablo pens ve soketlerindeki kablo bağlantılarının izole halde, koruma altında olmaları
gerekir. Uçlardaki aşırı ısınma, bağlantı noktasındaki gevşemeyi, cihaz arızasını veya
aşırı akım çekildiğini gösterir. Klemens bağlantılarının periyodik kontrolu gerekir.
Bağlantılar sıkı olmalıdır. Lehim ile bağlantılar ısınmaya yol açar.
Fişlerin ve prizlerin üzerinde görülecek çatlak, kırık, eksik parça bulunması halinde
yenileme yapılmalıdır. Çalışma şartları göz önüne alınarak kullanılacak malzemenin
tipi belirlenmelidir. Tozlu, asidik, rutubetli ortamlar için ayrı özelliklerde bağlantı
elemanları kullanılmalıdır.
Fişlerin prize tam oturması gerekmektedir. Sürekli hizmet beklenen noktalarda kilitli
tiplerin kullanılması gerekir. Bağlantı için uçların karıştırılmaması nötr ve toprak
bağlantılarının iyi belirlenmesi gerekir. Prizlerin metal aksamı topraklanmalıdır.
100/448
Trifaze Güç Prizleri
Prizlerde kullanım sonucu aşınmalar varsa, kırık, çatlak veya kutuplar temasa açık
hale gelmişse, priz değiştirilmelidir. Priz kontakları fişi iyi kavramalı ve onu tutmalıdır.
Sık sık, fişin prizden çıkması gibi bir problem yaşanıyorsa, priz değiştirilmelidir. Fişin
çıkmaması için, kilitli tip bir fiş-priz yapısı seçilmelidir.
Fiş ve prizlerde bağlantı için uygun olan yöntem ve doğru kutuplandırmanın yapılması
gerekir. Ekipmanın toprağı ile bağlantı uygun olmalıdır. Topraksız prizler topraklı
prizlerle değiştirilirken, toprak iletkeni ilave edilerek toprağa bağlanmalıdır.
Fiş ve priz arasında kullanılacak her tür adaptör parçanın özellikleri fiş ve prize,
sadece ölçü olarak değil, hem kutup sayısı olarak, hem de akım taşıma kapasitesi
olarak uymalıdır.
Prizlerde olduğu gibi gövdedeki aşırı ısınma fişin içindeki bağlantı gevşemesini, aşırı
yüklenmeyi veya zorlu çevre faktörünü gösterir. İzolasyon ve kontaklardaki renk
değişiklikleri gözlenmelidir. Renk değişikliği durumunda tüm parçalar kontrol
edilmelidir. Kablo iletken damarları teker teker incelenmelidir. Kablo uçlarının bağlantı
noktasına lehimle bağlanması ısınmaya yol açar. Bunun yerine sıkıca vida bağlantısı
yapılmalıdır.
Fiş üzerinde meydana gelmiş kırık, çatlak, ayak bükülmesi, renk bozukluğu ve eksik
parça bulunması halinde yenilenmelidir. Yedek parça temini mümkünse yenileme
parçaların değişimi ile yapılmalıdır.
Fiş ayakları prize iyi oturmalıdır. Paslanmış ve deforme olmuş fiş ayakları
kullanılmamalıdır. Bağlantıların kutuplandırma açısından kontrolu yapılmalıdır. Toprak
ve nötr karışıklıklarının elektronik cihazlara zarar vereceği unutulmamalıdır.
101/448
Fiş ve priz birlikte ısınma yapıyorsa aradaki temasın gevşek olduğu, cihaz arızası veya
yükün fazla olduğu düşünülmelidir. Ark izleri bulunan kırık ve çatlak f,işler
kullanılmamalıdır.
Bu üniteler alternatif akım için aydınlatma veya motor gibi farklı endüktif yüklerde
çalışabileceğinden seçilirken kapasitesine dikkat edilmelidir. Hem alternatif akım hem
de doğru akımda çalışacak şalterler ve anahtarlar seçilmemelidir. Flüoresans
lambalarda ve motorlarda kalkış akımları yüzünden şalter anma akım değeri düşük
kalabilir. Alternatif akımda kullanılan şalterler seçilerek en fazla aydınlatma için %
100, motorlar için % 80 yükleme yapılmalıdır.
Eğer anahtar veya şalter kırıksa veya mekanizması iyi çalışmıyorsa değiştirilmelidir.
Bu sorunun tekrarlaması durumunda şalterin ya yeri ya da tipi değiştirilmelidir.
Anahtar zemine çok sıkı sabitlenmelidir. Gövdedeki aşırı ısınma uç gevşemesine işaret
ettiğinden gerekli bakım veya yenileme yapılmalıdır.
Tüm anahtar ve prizler ortam şartları göz önüne alınarak duvara kasa veya kutu ile
sıva üstü ve sıva altı olarak monte edilirler. Sıva altı tesisatta anahtar kapağı kontrol
edilerek gerekli yenileme ve bakım işleri yapılmalıdır.
Sıva üstü tesisat için duvarda sağlam bir montaj gerekir. Kasanın duvarda
sabitlenmesi yanında kapak vidalarının ve konduit bağlantılarının sıkılığı
önemlidir.İletkenlerin kasa içinde ve konduitle olan temasları düzgün olmalıdır.
Kasalar korunaklı yerlere monte edilmeli, gerekli yerlerde koruma amacıyla muhafaza
kutusu yapılmalıdır.
400 amper ve 400 volta kadar yapılabilen bu türler ağır ortam koşulları için özel
olarak imal edilirler. Farklı akım, gerilim ve frekanstaki bağlantıları tek bir gövde
102/448
içinde ve emniyetli şekilde birbirine atlama yapmaksızın bağlamak amacıyla yapılırlar.
Bu bağlantıların birbirlerine karıştırılmamaları önemlidir.
Bağlantıların karışmamasının iki yolu vardır. Birinci yol kontakların büyüklüğü ve akım
taşıma kapasitelerine göre yerleştirilmeleri, ikinci yol da fiş ve priz gövdelerinde
bırakılacak ve birbirlerine uyum sağlayacak özel girinti ve çıkıntılardır.
Pek çoğu yük altında veya motor yol alırken makineyi ayırtabilme özelliğine sahiptir.
Kullanımın amacına göre böyle durumlar gerekliyse, tip kontrolu yapılmalı ve fiş-priz
değişikliğine gidilmelidir.
Seyyar bağlantı elemanları olarak en çok kullanılan tür genellikle monofaze fiş ve
prizlerdir. Daha önce anlatılan tüm bilgiler bu elemanlar için de gereklidir. Bağlantının
açılmaması için kilitli tür bağlantı elemanları kullanılmalıdır.
103/448
BÖLÜM 17
Bir fabrikada elektrikli seyyar cihazların kullanımı arttıkça, bunların güvenilir ve uzun
ömürlü olmaları önemli hale gelmektedir. Fabrika demirbaşları arasında bulunan
elektrikli portatif cihazların üretim kalitesine ve verime yönelik katkıları, onların planlı
ve periyodik olarak kontrol Ve bakımlarını gerektirir.
Pratik elektrik testlerinin pek çok sorunu önceden tespit ettiği unutulmamalıdır. Tespit
sonucu ortaya çıkan sorunların daha fazla büyümeden giderilmesi, ileride çıkacak
pahalı tamir masraflarını önleyecektir. Test ve bakımlar sistematik bir şekilde
yapılmalıdır. Her kullanımdan önce ve sonra, özel muhafaza kabından çıkarılırken ve
yerine yerleştirilirken göz kontrolu yapılmalıdır.
Elemanların eğitimi
Çalışanlar kırık, çatlak, zayıf bir cihaz fişinin nelere yol açacağını öğrenmeli ve bu tür
sorunları kolayca tespit edebilmelidirler. Bu tür problemli cihaz ve aletlerin rapor
edilmesi öğretilmelidir.
104/448
Çalışanlar kaçak yapan bir cihazın kaçağın küçüklüğüne bakmaksızın rapor edilmesi
ve kullanılmaması gerektiğini bilmelidirler.
Bakım
105/448
Uzatma kabloları
Uzatma kablolarını yaparken veya hizmete ilk kez alırken kablo bağlantısına dikkat
edilmelidir. Kutuplar düzgün ve topraklama iletkeni uygun bağlanmış olmalıdır.
Uzatma kablolarının boyları uzadıkça gerilim düşümü artacağından, bu konu kablo
kesitini seçerken veya yük değişimde dikkate alınmalıdır. Uzunlukla ilgili olarak
gerilim düşümü tabloları kullanılmalıdır.
Tamiratlar
106/448
BÖLÜM 18
TANIMLAR
1. Kabul testleri
Kabul testleri, yeni bir ekipmanda, alım esnasında veya genellikle montaj sonrasında
enerjilendirilmeden önceki testlerdir. Bu testler, ekipmanın satın alma şartnamesinde
belirtilen ve projelendirme amacındaki kıstaslara uyup uymadığını belirlemek için
yapılır. Bu testlerde elde edilecek değerler, ekipmanın gelecekteki performansı için
başvuru niteliği taşır. Bunlara ilaveten, yapılan testler, nakliye ve montaj sırasında
meydana gelmiş olası hasarların ortaya çıkarılmasına da yarar.
107/448
2. Rutin bakım testleri
Bir test işlemine başlamadan önce, test edilecek devre üzerinde, test sonuçlarından
alınacak neticelere ait değerlendirmede bulunulması gerekir. Yapılacak testlerde
nelerin ölçüleceği planlanmalıdır.
Bakım testleri
Ekipmanlar bakıma alındıklarında, bakım öncesi ve bakım sonrası testlerin her ikisi de
gerekebilir. Ön testlerde, ekipmanda, en son bakım tarihinden bu güne meydana
gelmiş olan olası arızalar araştırılır. Koruyucu bakımın etkinliği ve gerekli düzeltici
bakım işlemlerine ihtiyaç olup olmayacağı tespit edilir. Son testlerde ise yapılan
108/448
bakım işlerinin etkinliği araştırılır. Bu göstergeler gelecek bakım dönemi için kıstas
olarak kullanılır.
Testlerin sıklığı
Testlerin en iyi yapılacağı dönem koruyucu bakımın yapıldığı dönemdir. Bir duruş tüm
işlemlerin yapılmasını sağlar. Bu nedenle testlerin sıklığı koruyucu bakımın sıklığına
ayarlanmalıdır. En uygun test aralığı ekipmanın kullanımı, işletme ve çevre şartlarının
durumuna bağlıdır. Genellikle bu aralık yukarıda belirtilen şartlara göre 6 ay ile 3 yıl
arasındadır.
109/448
Alçak gerilimdeki izolasyon testi planlı bakımın başında yapılmalıdır. Şayet
izolasyonda bir delinme söz konusu olursa, planlana sürede bakımın bitirilebilmesi ve
bu arada izolasyon sorununun giderilmesi düşünülmelidir. Kirli veya ıslak bir
ekipmanda yüksek gerilimle izolasyon testi yapılmadan önce ekipman temizlenerek
kurutulmalıdır.
Çok yüksek açma kapasitesine sahip alçak gerilim şalterlerinde, akım sınırlamalı
sigortalar bulunabilir. Aşırı akım veya aşırı yük testi yapılmadan önce sigortalar
çıkarılmalı veya kısa devre edilmelidir.
Bir test planlamasında, testin anlamlı bir şekilde sonuçlanabilmesi için, testi yapan
kişinin, testi etkileyecek tüm şartlara uyması ve testin uygunluğu sağlanmalıdır. Test
elemanı test cihazlarını iyi tanımalı ve test değerlerindeki cihaz anormalliklerini veya
şüpheli değerleri tecrübesiyle anlayabilmelidir.
Test cihazı
Testlerin başarısında uygun cihaz seçimi önemlidir. Test cihazı, test altındaki cihazdan
en az iki kat daha hassas olmalıdır. Test cihazı uygun ortamda saklanmalı ve kalifiye
elemanlar tarafından kullanılmalıdır. Her test cihazı belirli aralıklarla kalibre edilmeli
ve doğruluğuna emin olunmalıdır. Geçerli test sonuçlarına ulaşmak için cihazın
besleme gerilimi ve frekansı kaliteli olmalıdır
Formlar
Genellikle hem test değerlerini hem de bakım işlemlerini aynı form üzerine işlemek
daha doğrudur. Bir dosyalama sistemi ile kolayca bakım ve test işlemleri başından
110/448
beri izlenebilir hale gelir. İyi planlanmış bir form ayni zamanda yapılacak işler için bir
liste durumundadır. Bu konuda hazırlanmış bir örnek eklerde sunulmaktadır.
Buraya kadar anlatılanlar testlerle ilgili genel konulardı. Aşağıda elektrik tesislerinin
bakımında baş vurulan genel ve özel testler anlatılmaktadır.
TESTLER
A. İZOLASYON TESTİ
İzolasyon iki farklı gerilimdeki bölgenin arasına konulan ve elektrik akımının akmasına
engel olan yalıtkan bir maddedir. Gaz, sıvı veya katı olabilirler. Vakum da izolasyon
amacıyla kullanılabilir. İzolasyon sisteminde meydana gelecek bir sorun elektrikli
ekipmanlarda sıkça karşılaşılan problemlerdendir. Alçak veya yüksek gerilim
sistemlerinde karşılaşılabilir. Elektrikli ekipmanın testleri, izolasyonun durumunu veya
izolasyonun kalitesini ölçmeye yöneliktir. Testlerde alternatif akım veya doğru akım
kullanılır.
Sıvı veya katı izolasyon malzemeleri organik olduklarından yaşlanma kaçınılmaz olur.
Bu doğal bozulma, aşırı sıcaklık ve nemle hızlanır. Isı, nem ve kirlenme izolasyon
bozulmalarının başında gelir. Diğer izolasyon bozulma nedenleri kimyasal ataklar,
mekanik hasarlar, güneş ışığı ve aşırı gerilimlerdir.
Bir izolasyon malzemesi üzerine d.a. gerilimi uygulandığında izolasyon içinden geçen
elektrik akımının bir çok bileşenleri olduğu görülür.
111/448
e) Hacimsel kaçak akım
Kapasitif şarj akımı ve dielektrik emilme akımı, uygulanan gerilimin süresine bağlı
olarak giderek azalan türde akımlardır. Test sırasında direnç ve akım okuması için bu
akımların azalıp, etkisini kaybetmesi beklenmelidir. Test geriliminin uygulanması ile
okumanın yapıldığı zaman uzunluğu testin bir parçası olarak not edilmelidir.
Yüzey kaçak akımları yüzeyden toprak iletkenine doğru akan akımlardır. Test
sırasında akmaları arzu edilmez. Bu nedenle, ilk test dışında izolatör yüzeyi iyice
temizlenerek, kuru olması sağlanmalıdır. Korona akımları çok yüksek gerilimlere
çıkıldığında havanın iyonize olmasıyla iletkenlerin keskin köşelerinde meydana
gelirler. Bunlar da test sırasında istenmeyen akımlar olduklarından, keskin köşelerin
özel yöntemlerle koruma altına alınması gerekir.
Sabit bir gerilimden 100 ile 5000 volt arasında bir test gerilimi üretebilen bir kaynak
gereklidir. Bu gerilim izolatör uçları arasına uygulanır. Genellikle megaohmmetre
denilen portatif bir el aleti kullanılır. İzolasyon direnci doğrudan sıkaladan megaohm
mertebesinde okunabilir. İzolasyon kalitesi, izolasyon direncine bağlı bir değerdir.
İzolasyon direnci sıcaklığa bağlı olar değişebileceğinden testlerin her zaman aynı
sıcaklıkta yapılması uygun olur. Bu mümkün olmadığında düzeltme faktörü tabloları
ile ölçüm hatası düzeltilir.
112/448
İzolasyon testi oldukça kolay uygulanabilen ve son derece yararlı bir testtir. Periyodik
kontrolların yapıldığı değerler kayda alınmalı ve malzemenin durumu zaman içinde
izlenmelidir.
İzolasyon direnç testinin çok üzerinde bir gerilimle, 5-15 dakika arasında yapılan bu
test, izolasyonun iyi olduğu bilindiğinde yapılmalıdır. Sıcaklığa ve hacme bağımlı
değildir. Test süresince izolasyon direnci büyür.
Polarizasyon endeksi
Dielektrik emilme testinin özel bir şeklidir. Genellikle trafolara, döner makinelere ve
kablolara uygulanır. İki kez test yapılır. Birinci test 10 dakika ve ikinci test 1 dakika
sürer. İki ölçümün direnç değerlerinin, birbirine bölünmesiyle ortaya bir endeks
rakamı çıkar. Bu rakam 1 den küçükse ekipmanın bakıma alınması gerekir. Çeşitli
ekipmanlar için, polarizasyon endekslerini gösteren referans tablolar bulunmaktadır.
Bu test, gerilim 60-90 saniye arasında yavaş yavaş arttırılmak suretiyle yapılır.
Maksimum gerilime gelindiğinde 5 dakika bu gerilimde tutulur. Her dakika başı kaçak
akım değerleri ölçülerek kayda alınır. Kaçak akım değerlerinin değişmemesi gerekir.
Kademeli şekilde gerilim uygulanarak yapılan testte, eşit değerlerde ve eşit zaman
aralıklarıyla basamak gerilimi arttırılır. Basamak sayısı 8 in altında değildir. Her
113/448
basamak uygulaması bir veya iki dakikanın altında tutulmaz. Kaçak akımın
sabitlenmesi beklenir ve okunarak kayda alınır. Sonra başka kademeye geçilir. Her
kademe sonunda kaçak akım sabitlenirken düzenli olarak bir önceki basamağa göre
artar.Uygulanan test gerilime karşı kaçak akım değerleri grafiğe dökülür. Grafiğin
lineer olması beklenir. Lineer olmayan ve gerilimle daha büyük değişen kaçak akım
eğrisi, bir arızanın habercisidir. Bu durumda test durdurulur ve devam edilmez. Grafik
lineer gittiği süre içinde teste devam edilir. Maksimum gerilime gelindiğinde, burada 5
dakika beklenir.
Gerilimin boşaltılması
Teste başlamadan önce ekipman temizlenmeli, göz kontrolu yapılmalı varsa tamirat
yapılarak kaçak akımlar minimize edilmelidir. Kablo bağlantılarında aynı uygulama
yapılmalıdır. Parafudurların bağlantıları alınmalıdır.
114/448
Kablo bakım testlerindeki gerilimler
Alternatif akımla yapılan testlerde, gerilim, şebeke geriliminin üstünde bir değerde
tutularak, bir dakika süre ile uygulanır. Uygulanacak test geriliminin büyüklüğü,
cihazın alçak gerilim veya yüksek gerilimde kullanılmasına, kontrol devresi veya ana
devre üzerinde olup olmamasına, testin sahada veya laboratuarda yapılmasına
bağlıdır. Gerçek değerler için üretici talimatları ve standartlar kullanılmalıdır.
Bir yalıtım malzemesindeki güç faktörü, İzolasyon malzemesi üzerine uygulanan a.a.
test gerilimi ile, izolasyon içinde akacak şarj akımı arasındaki açının kosinüs cinsinden
ifadesidir. Bir anlamda izolasyon malzemesinin şarj akımı ile depolayacağı enerjinin
ifadesidir. İzolasyon güç faktörü testi ile bu değer bulunmaya çalışılır. Bu test,
trafolarda, kesicilerde, kablolarda, döner makinelerde izolasyonun durumunu ve
kalitesini anlatan bir değerdir. Düşük değerlerdeki güç faktörü varsa, yayılma faktörü
ile güç faktörü aynı değerlerdedir. Cihaz sistemden tamamen ayrılarak, izolatör ve
buşingleri temizlenerek kurutulur. Test için %70 rutubetin altı ve sıfır derece
sıcaklığın üstü bir ortam seçilir. Bu değerlerin dışı test için uygun değildir.
115/448
Test aletleri
Test aletleri, şarj gerilim ve akımları ile dielektrik kayıpların ayrı ayrı okunabilmesini
sağlamalıdır. Buradan bir oran hesaplanabilir. Test cihazı elektromanyetik bağışıklığı
olan ve enerji dağıtım sistemi içinde çalışabilecek türde bir cihaz olmalıdır. 50- 60
Hz.de yapılacak testlerde düzgün bir sinüs gerilimi ile test yapma imkanı vermelidir.
(Harmonik bozulmada güç faktörü değişir.). Gerilim ve akım kapasitesi test için
yeterli olmalıdır.
Trafo testi
Trafo testlerinde her sargının toprağa göre ve her sargının diğer sargıya göre güç
faktörü ölçülmelidir. Her buşing için ayrı test yapılmalıdır.
Kesici testi
Kesici açıkken, giriş ve çıkış tarafındaki aksamın sabit kontaklar dahil testi
yapılmalıdır. Kesici kapalı iken, her kutbun testti yapılmalıdır. Buşingler için de testler
yapılmalıdır. Havalı kesicilerde ark şutlu ve ark şutsuz test yapılmalıdır.
Stator üzerindeki nötr bağlantısı açılarak, her sargının toprağa ve diğer sargılara göre
testi yapılmalıdır.
Kablo testi
Her damarın toprağa göre testi ve her kablo başlığının testi yapılmalıdır.
116/448
c) Test sonuçlarının ayni cihaz için önceki test sonuçlarıyla mukayese edilmesi
yoluyla olur.
Sigortalar
Sigortalar atık olup olmadıklarına göre iletim testine tabi tutulurlar. Dirençleri 4 telli
Kelvin köprüsü veya mikro-ohm metre ile ölçülür. Sigorta iç iletken direnci üretici
firma değeri ile karşılaştırılır. Bu değerler bilinmiyorsa, yeni sigorta direnç
değerlerinden % 50 yi geçmeyen değerde olanlar sağlam kabul edilir.
Saha testleri
Özel testlere ihtiyaç duyulması halinde, özel test düzenekleri bulunması gerekir.
Elektronik tip trip ünitelerinin testi, akım trafosunun sekonder akımı kullanıldığından
daha kolaydır. Bu testler daha hassas olarak yapılabilirler. Özel test kitleri ve test
prosedürleri imalatçıdan temin edilebilir. Bazı şalterlerin bu tür testler için kendi
üzerinde sabit test düzenekleri bulunur.
117/448
Kompak şalterler
Aşırı akım testleri: Bu testler % 300 akımda yapılır. Bu değere gösterilen tepki
süresi bütün aşırı akım skalası boyunca bir gösterge teşkil eder. Bu değer baz
olarak alınacak olursa sahada da kolayca uygulanabilir. Uygulama sırasında bu
kutupta üretilen ısı diğer aktif olmayan kutuplardaki ısıya göre yeterince büyük
olduğundan, test sonuçları diğer kutuplarda etkilenmeyeceğinden, doğru olarak
tespit edilir.
Alçak gerilim güç şalterlerini kompak şalterlerde ayıran önemli özellik, çeşitli aşırı
akım olaylarına farklı tepki vermesidir.Bu şalterler elektronik veya elektro-mekanik
olabilirler. Fakat açma için iki veya üç mekanizmayı ayni anda bulundururlar.
Görevleri son derece önemli olan bu elemanlar aşağıda verilmiştir.
a. Uzun sürede açan elemanlar: Bu elemanlar aşırı yüke karşı görev yaparlar.
Aşırı akım ayarı, genellikle yükün durumuna göre % 80 ile % 160 arasında
ayarlanabilir. Açma süreleri saniyeler hatta dakikalarla ifade edilir.
118/448
b. Kısa sürede açan elemanlar: Küçük çaplı kısa devre ve hata akımlarına karşı
açmaları için kullanılırlar. Açma süreleri bir saniye ve altında periyotlarla ifade
edilir. Anma akımının % 250 ile % 1000 üzerindeki aralıkta çalışırlar.
c. Ani açan elemanlar: Bu elemanlarda zaman söz konusu değildir. Çünkü
açmalarındaki hedef Çok yüksek kısa devre akımı yaratacak durumunun
derhal ortadan kaldırılmasıdır. Çalışma aralıkları, anma akımının %500 ile %
1500 arasındadır.
d. Toprak kaçak akım elemanları: Bu elemanlar elektronik ünitelerdir. Toprağa
doğru, ayar değerlerinin üzerinde kaçak akım olduğunda çalışırlar. Daha çok
topraklamaya güvenilmediği durumlarda veya izole güç sistemlerinde
yaralanılır.
Testler
Özel test düzenekleri isteyen bu şalterlerin testinde, gerekli akımı istenilen büyüklük
ve periyotta verebilecek, zamanı ve akım değerini hassas olarak kaydedebilecek
cihazlar gerekir. Bu nedenle kendi üzerinde test yapmaya yarayan düzeneği olan güç
şalterleri bulunmaktadır. Bu yoksa uzun gecikme için anma akımının % 300 üzerinde
test düzeneği hazırlanmalıdır. Kısa açma süresi için anma akımının % 150-200 arası
bir akım seçilmeli. Ani açma testinde de %90-110 arası akım değeri seçilmelidir. Kısa
devrelerde meydana gelen akımın yapısı asimetrik olduğundan, test sırasında
asimetrik akım üretmek mümkün değildir. Bu nedenle ani açma testinde simetrik
akım yapısı kullanılmalıdır. Ayar değişikliklerinde ön ve son testler yapılmalıdır.
Koruma röleleri
Orta gerilim kesicileri ile birlikte kullanılan koruma röleleri, anormal koşullar
oluştuğunda, elektrik sisteminin en az etkilenmesi ve tahribatın önlenmesi amacıyla
kullanılırlar. Bu anormallikler gerilim, akım, frekans, faz açısı, akım veya güç yönünün
değişmesi gibi durumlardır. Her anormallik için kullanım yerinin şartlarına has seçim
yapılır.
Çok yaygın olan tip elektro-mekanik olarak çalışan tiplerdir. Elektrik sistemindeki
anormallik, bir disk veya pimi harekete geçirerek koruma devresini çalıştırır. İlk
119/448
kuruluşta fabrika testleri ile devreye alınır. Daha sonra kullanım durumuna göre
testleri yapılır. Bir sanayi tesisinde periyodik test süresi 2 yıldır.
Göz testleri
Her röle, göz kontrolu ve temizlik için yerinden çıkarılmalıdır. Sistem devrede ise
kontrollar teker teker yapılmalı tüm sistem komple korumasız bırakılmamalıdır.
Kontrol edilecek noktalar imalatçı kılavuzlarında verilmiştir. İşlemler genellikle gevşek
vidalar, aşınan sürtünmeli parçalar, demir tozları, diğer gevşemelerdir. Gümüş
kontaklar parlatılarak temizlenmelidir.
Ayarlar
Bir aşırı akım rölesinin kontakları,uygulanan aşırı akım değeriyle orantılı olarak
kavrama yapar. Ayni zamanda kavrama miktarı ayar yayı ile ayarlanır. Gerilim
rölesinde de benzer bir yapı bulunur.
120/448
Zaman testi
Aşırı akım zaman testi 2 ile 10 kez arası tekrarlanmak suretiyle yapılır. Röle test
ayarına ayarlanır. Test sırasında röle yerinden çıkarılmaz.Bu konuda çeşitli akıllı
üniteler bulunmakta ve test sinyallerini kendileri üretebilmektedirler. Aksi takdirde
imalatçı prosedürleri uygulanmalıdır.
Bazı koruma cihazlarında ilave olarak bu ayar değeri olabilir. Zaman testinde olduğu
gibi imalatçı test prosedürüne uyulmalıdır.
Bu testler kontağı olan tüm şalter ve kesicilerde uygulanır. Bu amaçla mikro ohm
mertebesinde direnç ölçen cihazlar kullanılır. İkinci bir yöntemde kontaklardan doğru
akım geçirerek kontaklar arasında meydana gelen doğru gerilimi ölçmektir. Ölçülen
akım ve gerilim değerlerinden direnç hesabı yapılır. 10 mikro ohmun altında ölçülen
direnç değerleri uygun değerlerdir.
Kontaklar üzerinde düşecek gerilim değeri bulunmak istendiğinde anma akımı baz
alınarak gerilim düşümü bu değere çevrilir. Kontak direnci veya geriliminin
ölçülmesindeki amaç şalt merkezlerinde yayılan ısı miktarının düşürülmesidir. Bu
sayede hem şalterin kendisi hem de komşu ekipmanların ömrü uzatılmış olur.
Bu testin amacı, ölçümü yapılacak uç nokta ile trafo şaltı arasındaki toprak iletkeninin
bütünlüğünü görmektir. Kısa devre anında topraklama iletkeni üzerinden kaynağa
doğru kısa devre akımı akar. Düşük empedanslı bir geri dönüş hattı, topraklamaya
121/448
bağlı olan diğer sistemlerin topraklama noktalarında sıfır gerilim olmasını sağlar. Bu
esnada koruma cihazı hata akımının büyüklüğü ile orantılı bir zamanda kısa devre
olan bölümü ayıracaktır.
Ölçüm sırasında iletkene paralel bağlı başka iletkenlerin olmadığına emin olunmalıdır.
Bazen kablo konduitleri ve ekipmanları birbirine bağlıyan diğer metal kısımlar
bulunabilir. Bu durum doğru ölçüm yapmayı engeller. Düşük akımlarla yapılan
testlerde daha yüksek empedans değerleri ölçülür. Fakat bu durum test sonuçlarının
doğruluğuna ters bir durum değildir. Sonuçlar kabul edilebilir sonuçlardır.
Bu test işletme yani trafo nötr noktası topraklama sisteminin bütünlüğünü ve verimini
görmek için yapılır.
Bu sistemin amacı
122/448
KESİCİ AÇMA SÜRESİ TESTİ
Bu test orta gerilim kesicilerini açma komutu geldikten sonra açmaları için gerekli
zaman aralığının tespiti için yapılır. Bu düzenek ancak imalatçının önereceği bir cihaz
ve yöntemle yapılır. Test sırasında gerekli emniyet tedbirleri alınmalıdır. Açma ve
kapama işlemi kesiciye bağlı bir kaydedici aracılığıyla yapılır.
Doğru teşhis ve acil önlem alınması, kaza ve kayıpların az olmasını sağlar. İnfrared
ölçüm cihazlarının ölçüm noktasının önceki durumunu gösterir yapıda tarayıcı
özellikte olması faydalıdır. Bu cihazlar ölçülen alanda bulunan yüksek sıcaklıktaki
noktaların, resmini gösterir.
İnfrared ölçümü için serbest çalışan firmalarla anlaşma yapılabilir. Zaten dünyadaki
uygulamalarında, ölçümler, sözleşmeli bakım firmaları tarafından kalifiye elemanlar
aracılığıyla, yapılmaktadır. Yükün hafif olduğu veya yüksüz durumlarda göz kontrolu
geçerli bir yöntem olarak kullanılır.
123/448
Ölçüm sonuçları doğru olduğundan, hataya sebebiyet vermez.
İşlevine göre ekonomik bir seçenektir.
Yeni kurulan tesislerde, sistemin montaj kusurlarının görülmesine yardımcı
olurlar ve sistemin gelişmesini sağlarlar.
Periyodik bakım programının revize edilerek bakım sürelerinin yeniden tespitini
sağlarlar.
Ölçüm sıklığı
Yılda bir kez duruştan önce yapılmalıdır.Daha sık ölçüm, yük değişimleri ve sistem
değişiklikleri sonucu ve ayrıca gerekli görüldüğü takdirde yapılmalıdır. Ölçüm
noktalarının listesi hazırlanmalıdır. Ölçümlerde azami yüklenmeye dikkat edilmelidir.
İç sıcaklıkların yüzey sıcaklıklarından yüksek olduğu bilinmelidir.
124/448
Ölçüm değerleri mutlaka saklanmalıdır. Eski ile yeni ölçüm karşılaştırılmalıdır. 1-3 Cº
lik ısı farkı dikkate alınmaz. 4-15Cº ısı farkı izlenmelidir. 16 º nin üzerindeki ısı
farkları, derhal çözüm gerektirir.
Döner makinaların izolasyon testleri belirli aralıklarla ve sürekli 60 saniye için yapılır.
Bunun amacı sürekli ayni şartların sağlanması ve zaman içinde makinanın izolasyon
direncindeki değeri izlemektir. Bu durum mukayese yapmaya imkan tanır. Bu amaçla
izolasyon değerlerinde tavsiye edilen ve izolasyonun tatminkar olduğunu belirt4en
değerler bulunmaktadır.
Test gerilimi uygulama süresinin 10 dakikaya kadar çıkarılması kirlenme ve nem gibi
faktörlerin tespitine yarar. Zamana karşı yalıtım direnci eğrisi çizilmesiyle izolasyon
durumu hakkında bilgi edinilir. İzolasyon zaman ile artıyorsa izolasyonun durumu çok
iyi demektir. İzolasyon direnci kısa sürede bir değere çıkıp düz bir çizgi çizerek sabit
gidiyorsa kaçak akımlar nedeniyle izolasyon direnci yükselemiyor demektir. 10.
dakikadaki izolasyon direncine, birinci dakikadaki izolasyon direnci bölünürse çıkan
sonuç izolasyonu yorumlamak için kullanılabilir. İyi bir izolasyon direnci zaman içinde
yükselme göstereceğinden çıkan sonuç birden büyük olmalıdır.
125/448
10./1. dakika testlerinden çıkan sonuç İzolasyonun durumu için yorum
1 den küçük İzolasyon tehlikeli durumda
1-1,5 arası İzolasyon kötü
1,5-2 arası İzolasyon incelenmeli
2-3 arası İzolasyon iyi
3-4 arası İzolasyon çok iyi
4 den büyük İzolasyon mükemmel
Normal bakım işlemleri sonucunda aşırı gerilim testi yapılır. İzolasyonun gerçekten iyi
olup olmadığını test etmek amacıyla makinaya ve sisteme yüksek gerilim uygulanır.
Alternatif akım veya doğru akım uygulanarak yapılır. Her iki uygulama da birbirine
üstünlük sağlamaz. Fakat makinanın alternatif veya doğru akımda çalışmasına göre
tercih bunlardan birine yapılabilir. Doğru akım test cihazlarının el tipi olanları ucuz,
kulanımı kolay ve yaygın olduğundan tercih bu yönde yapılabilir.
Bu test sonucunda test için yorum yapmak zordur. Neyin kabul edilebilir olduğunu
bilmek gerekir. Bu test yerine izolasyon direnci testi daha uygundur.
Nötr akımının zaman zaman yükseldiği olur. Bunun nedeni fazların dengesiz
yükselmesi veya harmoniklerdir. Bazen her ikisi birlikte ortaya çıkar. Ayrıca
şebekeden dengeli akım çektiği halde asimetrik akım yapısı nedeniyle nötrü
üzerinden akım geçen hız kontrol üniteleri, UPS ler gibi elektronik üniteler vardır.
126/448
neden olurlar. Isınmanın etkisi ile nötr iletkeni izolasyonunda bozulma meydana gelir.
Isınma etkisi ile yangın ve cihaz bozulmaları yaşanır.
RMS ölçüm özellikli bir pens ampermetre ile nötr akımı kaba olarak ölçülmelidir. Bu
ölçümde okunacak akımın tüm harmonik frekansları taşıdığı unutulmamalıdır. Bu
nedenle ölçüm için spektrum analizörü kullanılması sonucun doğru olmasını
garantiler.
127/448
BÖLÜM 19
Bir elektrik sisteminin mühendisliği, tasarımı ve montajı iyi yapılmadığı sürece, bakım
ne kadar özenli yapılırsa yapılsın, çalışma güvenliği bulunmaz. Bu nedenle aşağıda
sıralanacak olan tedbir ve önerilerin, sistem tasarımı açısından çok önemli oldukları
ve uzun aralıklarla duran işletmelerde dikkate alınmaları gerekir.
128/448
Yüksek kaliteli ekipmanlar seçilerek işletme sırasında gerekli gözlem yapılabilmeli
ve kapasiteleri yüksek olmalıdır. Gözetleme delikleri ve pencereleri ile koruma
altına alınmış olan özel bölmeler görülebilmelidir. Enerjisi kesilmiş bir hücre içinde,
enerjili yan hücrelerden bağımsız olarak çalışma yapılabilmelidir.
Mutlaka fabrika kabul testleri yapılmalıdır. Alınan ekipmanların şartname ve
standartlarda belirtilen kıstaslara uyup uymadığı FAT (Fabrika kabul testleri)
sırasında incelenmelidir.
Montaj talimat ve prosedürlerine sıkı sıkıya uyulmalıdır.
Montajın her aşaması denetim altında tutulmalıdır. Bu aşamada kablo ve diğer
montaj malzemelerinin ezilme ve deforme olma gibi muamelelere maruz
kalmamaları gerekir.
Mutlaka montaj kabul testleri yapılmalıdır. Bu testlerde ekipman üzerinde
fonksiyon kontrolu yapılmalıdır. Bu durum montajın, nakliyenin ve diğer olası dış
etkilerin ekipman üzerinde bırakacağı kötü muamelelerin tümünü ortaya
çıkaracaktır. Bu kontrolun bir başka yararı, daha sonraki kontrol ve testler için baz
teşkil edecek değer ve bilgilerin ortaya çıkarılmasıdır.
Yukarıda anlatılan noktalardan başarıyla çıkılması planlı bakım için iyi bir başlangıç
noktası olacaktır. Sistem planlı bakım yapılarak, uzun süre güvenilir bir şekilde
hizmet verecektir.
Tüm elektrik bakım ve işletme elemanlarının sistemle ilgili bilgiye sahip olmaları
gerekir. Duvara asılı şema ve prosedürlerle, alınan önlemler personelin bilgisini
taze olarak tutmasına yardım eder.
Büyük tüketici yüklerin tüketici olarak sisteme etkileri, bakımlarındaki kalitenin
sistemin devamına yapacağı katkının bilinmesi çalışanlar açısından önemlidir.
129/448
Planlı duruşların arasında geçen sürenin uzunluğu, prosesin sisteme ola etkileri ve
ortam şartları bakım ihtiyacını etkiler.
Kısmi test ve bakım yapılan bölgelerde, bakım yapılan kısımlar listelenmelidir. Bu
durum bakım için birden fazla duruşa neden olur.
Duruş süresinde bakım için ayrılan sürenin miktarı bakım kalitesini etkiler.
Elektrik sistemine ait parçaların tanınması bakım ve işletme bilgileri, ilgili personel
tarafından ne kadar iyi anlaşılmışsa bakım sonuçları o derecede iyi olur.
Ekipmana etkisi olan nem, toz, vibrasyon gibi çevre koşullarının bilinmesi gerekir.
Anormal durumları ve bunların işaretlerini (koku, renk, ses gibi) tanıyabilme
becerisi önemlidir.
Bakım prosedürlerine uyulması önemli bir etkendir.
Kontratlı bakım sözleşmeleri ile alınacak hizmetler bakıma olumlu katkıda bulunur.
Bu kapsama röle ayar testleri, kesici koruma cihaz ayarları ve testleri, yüksek
gerilim testleri, yağ izolasyon testleri ve yağ temizlenmesi, şalt sisteminin bakımı
ve testleri, Elektronik cihazların bakım ve testleri ile infrared ölçümler girerler.
Bir arıza olduğunda parçanın sadece değiştirilmesi yeterli değildir. Komple bir analiz
ile olayın nedeni incelemeli ve tekrarlamaması için düzeltici önlem alınmalıdır.
Aşağıdaki listede, bakım kontrol ve test işlemleri için hazırlanmış rehber tabloların
asılı olması gereken mahaller verilmektedir. Bu tablodaki bilgiler genel ve bakımı
yapılacak ekipmanla uyumlu, sağlıklı bilgiler olmalıdır. Bakım periyodu bu tabloda
görülmelidir.
130/448
o Kuru trafolar
o Metal-Clad şalt ekipmanları
o Devre kesiciler
o Metal muhafazalı şalt ekipmanları
o Bara kanalları
o Koruma röleleri ve sigortalar
o Otomatik transfer panoları
o Kompanzasyon panoları
o Parafudurlar
o Havai hatlar
Alçak gerilim ekipmanları
o Kablo be bağlantılar
o Kuru tip trafolar
o Şalt ekipmanları
o Çekmeceli güç şalterleri
o Baralar ve busbarlar
o Her tür panolar
o Koruma röleleri, sigortalar
o Otomatik transfer panoları
o Devre kesiciler
o Parafudurlar
Enerji kullanımı
131/448
Kayıtlar ve gözlem amaçlı turlar
Duruş anında enerji kesildiğinde tüm cıvatalı bağlantı noktalarında sıkılık kontrolları
ve renk değiştirme araması yapılmalıdır. Renk değiştiren noktalardaki parçalar
yenilenmelidir.
Aydınlatma panoları
Kablolar
132/448
Elektrik makinaları
Kullanılacak gres yağı miktarı rulmanlar için hayati önem taşır. Hem aşırı yağlama
hem de az yağlama problem yaratır. Aşırı yağ motorun sargıları arasına giderek
soğumayı engeller ve sargı izolasyonunu bozar. Yağ tipi ve miktarı doğru seçildiğinde,
90 kw’a kadar olan motorlarda yıllık yağ yenilenmesi yeterli olur. Daha büyük
motorlarda 6 ayda bir yapılmalıdır. Yağlamalar mevsimlik veya yıllık bir duruşta
yapılabilir.
Gres basma memesi ve tahliyesi bulunan bir motorda, aşağıdaki yöntem uygulanarak
basınçsız gres tabancası ile yağ değişimi yapılır.
Bu yöntem tam kapalı motorlarda motorun ön rulmanında uygulanır. Arka rulman için
motor fanı yağ dolumuna engel olduğundan, yağ tahliyesi için bir boru monte
edilmiştir. Yağ değişiminde bu boru sökülerek temizlenmeli ve yerine öyle
takılmalıdır. Yağın bu boruya geldiği anda yağ basımı kesilmeli ve borunun temiz ve
boş olduğu görülüp yerine takılmalıdır. Boş olan bu boru fazla olan yağı alacaktır.
133/448
Bazı dik motorlarda ve özel motorlarda rulman yatağına erişen yağlama boruları
monte edilmiştir. Yukarıdaki yöntem bu tür motorlar için de geçerlidir. Kapalı
rulmanları olan motorlarda yağlama yapılmaz.
Yağ değişimde eski yağın kabaca uzaklaştırılması gerekir. Bazı bakım işlemleri
sırasında yatak tamamen sökülmüşse, rulman üzerindeki yağ, yağ çözücü solventle
temizlenir. Rulman sökümü rulmanda hasar bırakacağından, bu tür yıkamalar nadiren
yapılmalıdır. Sökülen rulman temizlikten sonra çok iyi kurutulmalı ve dörtte bir boşluk
kalacak şekilde yağla doldurulmalıdır. Temizlenen rulman, kurutulmak için hava ile
döndürülmemeli ve söküm sırasında dış bileziğe kuvvet uygulamamalıdır. Bunlar
yapılmışsa rulman kullanılmamalıdır.
Sıvı yağlar
Konik rulmanlarda sıvı yağla yağlama sistemleri bulunur. Yağ viskozitesi çalışma
sıcaklığı ve motorun hızı ile ilgilidir.Bu konularda kullanıcı imalatçı önerilerine
uymalıdır.
Motorlarda kontrollar
Göz kontrolları periyodik olarak, mekanik veya yağlama ile ilgili sorunları gözlemek
için yapılır. Bunun yanında ısı yükselmesi, rulman sesi, aşırı vibrasyon, yağlama
kaçaklarını görmek hedeflenir.
Vibrasyon testleri ve vibrasyon analizi
Bir rulman ömrü, rulmanın arıza sinyali verene kadar, belli bir sabit hızda kaç saat
çalışacağı ve kaç tur döneceği ile belirlenir. Bakım ile ilgili şartlar ve çalışma koşulları
iyi olduğu takdirde rulman kendi malzemesinin dayanımı kadar süre çalışır. Rulman
arızasının temel nedeni kendi malzemesinden kopan parçacıkların yüzündendir. Yağ
filmi ortadan kalktığında aşınma başlar. Arıza ani gelişir ve önceden tahmin edilemez.
134/448
Vibrasyon analizi, rulmandaki arızaların tespiti başta olmak üzere, titreşimli
çalışmanın başladığını belirlemek amacıyla yapılır.Vibrasyonun kaynağını belirler ve
düzgün montaj yapılmasını sağlar.
Kirlilik
Motor yol vericileri veya makinaları kontrol eden panolar bu kapsamdadır. 9. Bölümde
bu konuda bilgi bulunmaktadır.
135/448
Monte edilmiş yedek
Isıtma üniteleri
Elektrostatik boşalmalar
Statik yükler boşaltılmadıkları zaman birkaç bin volt gibi değerlere yükselebilir.
Makinalar direk olarak topraklanmalıdırlar. Bazı parçalar birbirine bağlı olduğundan,
dolaylı olarak toprağa bağlıdırlar. Boyası çıkarak paslanmış kısımlarda iletkenlik
kaybolur. Bu kısımlar temizlenmeli ve paslanmaları önlenmelidir. Kablo parçaları ile
birbirine bağlanma sağlanmalıdır. Kablolar kablo pabuçları ile bağlanmalı ve bağlantı
yerlerinde boya kullanılmamalıdır. Bağlantılar daima temiz tutulmalıdır. Paslanmayı
önleyen sıvılarla muhafaza düşünüldüğünde, topraklama bağlantısının gerekli düşük
dirençte olduğundan emin olunmalıdır. Düşük devirli makinalarda rulmanlar bağlantıyı
136/448
sağlayacak teması verirler. Fakat hızlı makinalarda topraklama bağlantısı fırça gibi
parçalarla yapılabilir. Bu konuda çeşitli iletken şeritler geliştirilmiştir.
Statik akımların bir mikro amperi aştığı nadiren görülür. Bu nedenle bir mikro
amper kaçak akımı olan bir sistemde tehlikeli statik elektrik birikmesi
olmayacaktır.
Bir iletkenle topraklama arasında 10 000 mega ohm kaçak direnç varsa yeterli
statik topraklama var demektir. Hızlı gelişen bir statik elektrik birikimi için 1
mega ohm kaçak direnç yeterlidir.
Yeterli statik birikim için gerekli olan kaçak direnç değeri, çeşitli işler için
değişir ve uzman bir kişi tarafından tanımlanabilir. Veri yokluğunda alınacak
baz rakam 1 mega ohm direnç değerini aşmamalıdır.
Statik elektrik için iletken kesiti sınırlaması yoktur. Fakat iletken aynı zamanda
koruma topraklaması olarak kullanılacaksa, bu durumda topraklama
yönetmeliği rakamları baz alınmalıdır.
Statik topraklama iletkeni izoleli olmak zorunda değildir.
Koruma topraklama iletken kesitleri statik topraklama için fazlasıyla yeterlidir.
Kontrol ve bakım
137/448
Topraklama direnci ve toprak megerleri
Açık devre olarak 500 volt verebilen ve kısa devre olduğunda 5 mili amperi
sağlayabilen kalibrasyonu tam megerler topraklama için kullanılırlar.
Topraklama bağlantıları
Seyyar ekipmanların geçici olarak bağlanmış topraklama bağlantıları
Metal hortum kaplinleri ve kelepçeleri
İletken ve yalıtkan yerleri bağlayan cıvata ve somunlar
Metal boru ve kanal bağlantıları
Döner parçalar ve şaftlar
Döner (basınçlı ve basınçsız) elekler
Vanaların kolları ve simitleri
Hareket halindeki tüm dönen parçalar
Otomasyon ve enstrümanlar
138/448
Alınacak cihazlar ağır çalışma koşulları göz önüne alınarak yapılmalıdır.
Kontrol kartları ve I/O modülleri soketli tip olmalıdır.
Alınacak enstrümanlar on-line test imkanı vermelidir.
Kuvvetli akım kısımlarında bakıma elverişli birbirinden bağımsız bölümleri olan
kabinler olmalıdır. Bir parçanın değişiminde tüm sistem etkilenmemelidir.
Güç kaynakları
Güç kaynakları asıl ve yedek kaynaklar olarak ayrılırlar Asıl kaynaklar sürekli olarak
enerjinin sağlandığı kaynaklardır. Yedek kaynaklar ise stand-by veya emerjens
sistemler olarak kullanılırlar. Sürekli hizmette olan kısımların düzenli bakım periyotları
olmalıdır. Bu bakımlarda dikkate alınacak hususlar aşağıdadır.
Bakım sıklığı günlük, haftalık veya aylık olabilir. Bu şartlara bağlıdır. Günlük
kontrollarda alarmlar ve ölçüm değerlerine bakılmalıdır.
Yedek veya stand-by sistemlerde bakım ekipmanın kontrol için çalıştırılmasına kadar
sürdürülmelidir. Emerjens jeneratörlerde deneme çalıştırmaları yapılmalıdır. Ayda bir
deneme yeteceği gibi gerekli görülen önemli noktalarda günlük denemeler yapılabilir.
139/448
Kilitlemeli sistemler
Kablo bağlantılı kilitlemeli sistemlerde kontrollar gözle yapılır. Bazı işletmelerde veya
aralıklı çalışan bazı ünitelerde kilitlemeli yapılar bizzat fiziksel olarak deneme
çalıştırması ile yapılır. Yangın riski gibi sorunlar yaratacak olan kısımlarda haftalık
deneme testleri yapılabilir.
Sensörler
İşletme personeli de bazı kusurları üretim anında tespit edecektir. Bu gibi cihazlarda
gözle kontrol, gevşeme, vibrasyon gibi nedenlerin aranması için yapılır. Cihazın
ölçeceği ortamla bir teması vardır. Göz kontrolu gerek bağlantıların gerekse diğer
kirlilik gibi anormalliklerin aranması ile yapılır. Ortamdan kaynaklanan sorunlarda
sensörün tipi üzerinde durulmalıdır.
Bu grupta cihazlara seviye, basınç, sıcaklık ölçümü gibi cihazlar girer. Emniyet amaçlı
cihazlarda bakım ve kontrol dikkatle yapılmalıdır. Duruşa neden olanlar varsa bakım
periyotları şartlara göre düzenlenmelidir.
Bazı testler işletme personeli tarafından yapılabilir. Örnek basınçlı bir tankta blöf
yapılarak basınç düşmesi ve alarm bilgisi kontrol edilebilir.
Alarm sistemleri
Alarm devrelerinde lamba testi ile lambaların sağlamlığı kontrol edilir. Bunlar
önemi,ne göre her vardiyada veya her gün kontrol edilmelidirler. İletme personeli
tarafından kolaylıkla yapılabilirler. Gerektiğinde bakım personeli ile birlikte
çalışılmalıdır.
140/448
Alarm ve alarm sonucunda kişi hayatına veya mala zarar söz konusu olduğu
durumlarda, kontrolların düzenli yapılması gerekir. Alarmların kontrolu yapılırken,
fiziksel olarak alarmın aktif edilmesi veya proses aracılığıyla alarmın yaratılması daha
emniyetli sonuçlar verecektir. Buna fonksiyon testi demek daha doğru olur. Bazı
alarmlarla (yangın alarmı gibi) birlikte personelin alarma karşı davranışları da
gözlenebilir.
141/448
BÖLÜM 20
Enerjisi kesilmiş tesisatta çalışan bakım personeli için en önemli tehlike enerjinin bir
nedenle yeniden verilmesidir. Bu tehlikenin elektrik şoklarından ölüme kadar giden
sonuçları vardır. Mevcut koruma sistemleri yanında özel bazı tedbirlerin daha alınması
akıllıca olacaktır. Özel tedbirler ilave talimatlarla desteklenmelidir. Azami koruma
sağlanmalıdır. Özellikle orta gerilim tesisatında tedbirler çok yüksek seviyede
olmalıdır. Düşük gerilimli uç bölgelerde koruma tedbirleri asgari düzeyde de olsa
uygulanmalıdır. Ara bölgelerde tedbirler her iki uç noktaya göre düzenlenmelidir.
142/448
ayrılan ve kontrol edilen kısımların, devreyi ayırdıkları personel güvenliği
açısından kabul edilmemelidir.
Kazaen enerji beslemesine karşı önlem alınmalıdır. Açılan ayırıcı kolları asma
kilitle kapatılmamaları için kilitlenmelidir. Üzerine çalışıldığını gösteren tabela
asılmalıdır. Ekipmanı enerjisiz bırakmak amacıyla sökülmüş olan sigortaların,
yerlerine hata ile takılmalarını önleyecek tedbirler alınmalıdır. Kilit ve tabela
asılması temel önlemlerden biridir.
Devre tüm iletkenleri enerjisiz kalacak şekilde kontrol edilmelidir. Bu test
özellikle kontakların gözle görülemediği ve ayırma işleminden emin
olunamayan kısımlarda yapılmalıdır. Gerilimin varlığını gösteren gerilim
detektörleri ile gerilimin sıfır olduğu görülmelidir. Bu detektörün çalıştığından
fiziksel olarak yapılacak bir gözlemle emin olunmalıdır.
Topraklanana kadar iletkenlerin enerjili oldukları düşünülerek
dokunulmamalıdır. Test yapıldıktan sonra uygun bir prosedürle iletkenler
topraklanmalıdır. İletkenlerin topraklanmasındaki amaç personelin güvenliği
olduğu için topraklama enerjinin verilmesini engellemelidir. Kondansatörlerle
çalışılacaksa, Kondansatörler topraklanarak ve kısa devre edilerek yükleri
boşaltılmalıdır.
İşle görevli her personelin alınan önlemlerden ve güvenlikle ilgili yapılan
işlerden tam olarak tatmin olması gerekir.
Tüm alınan güvenlik önlemlerine rağmen sisteme enerji gelebilir. Bu durumda tek
güvence yapılmış olan topraklamadır. Bu nedenle topraklama bağlantısının yeterli
sağlamlıkta ve güvenli olduğuna emin olunmalıdır. Geçmişte sistemler küçük olduğu
için kullanılan topraklama iletkeni kesiti önem taşımıyordu. Sistemlerin büyümesi ile
kullanılacak topraklama iletkeni üzerinden binlerce amper akacağından iletkenin
buharlaşması mümkündür. Bu durumda devrenin kesilmesine kadar tehlikeli
gerilimler, metal buharı solunması, arka bağlı yanıklar meydana gelir. Yeterli
topraklama yapılması bu tür hayati tehlikelere karşı alınmış bir tedbirdir.
143/448
Topraklama ekipmanı, özel ağır ortam koşulları için yapılmış maşalardan ve bunlara
bağlı yeterli kesitteki kablolardan meydana gelir. Meydana gelen kısa devre 100000
amperi bulabileceğinden koruma cihazının devreyi kesmesi için gereken zaman
aralığında dayanabilmelidir. Anlamsız kalın ve taşınamaz hale gelen iletkenlere de
gerek yoktur.
Ayakları yere ve elleri faz barasına temas eden bir kişinin (gövde direnci = 500 ohm)
korunması için çekilen topraklama kablosu iç direnci 0,001 ohm dur. Bu durumda
topraklama kablosu üzerinden akacak 1 000 amperlik kısa devre akımı 1 volt gerilim
düşümü yaratır. Yani kişi 1 voltluk bir gerilime yakalanır. Kısa devre akımının 10 000
amper olması durumunda kişi üzerinde 10 volt gerilim düşer. Kişi üzerinde düşecek
gerilim için emniyet sınırının azami 50 volt olduğu düşünülürse tehlike sınırında
gerilime yakalanmak için 50 000 amperlik kısa devre akımı meydana gelmelidir.
Burada gösterilmeye çalışılan temel nokta, topraklama kablo direncinin küçük olması
gerektiği ve bağlama yönteminin, kişi can güvenliği üzerindeki etkisidir. Kişi daima
faz ve toprak arasında kendisine paralel ve çok kısa olarak uzanan bir iletkenle
144/448
birlikte kalmalıdır. Bağlantı noktasındaki direnci küçültmek için çok iyi sıkılmış bir
bağlantı yapısı tercih edilmelidir. 50 000 amperlik bir kısa devrede, bağlantı noktası
ile birlikte 0,002 ohm direnci olan bir topraklama kablosu üzerinde 100 volt
düşeceğinden tehlike meydana gelir.
145/448
BÖLÜM 21
Kablo tava sistemi pek çok parçanın, bağlantı parçalarıyla birleştirilmesiyle meydana
gelmiş, esnek olmayan bir yapıdır. Kablo sistemleri, şaftlara ve kanallara giren kablo
merdivenleri veya tam kapalı kablo tavaları gibi benzer yapılardan oluşur. (Ek. 7)
Sistemin bakımında, monte edildiği bölgenin çevre koşulları önemlidir. Ağır çalışma
şartlarının olduğu durumlarda, sahil kesimlerinde ve rutubetli bölgelerde bakım sıklığı
arttırılmalıdır.
Kablo tavalarında, bir tavanın içindeki kabloların sayısı, kesitleri ve gerilim seviyeleri
tesisat yönetmeliklerinde müsaade edilen sınırları geçmemelidir. Komünikasyon
kabloları tava içinde kuvvet kabloları ile yan yana gitmemelidir.
Kablo tavaları, boru sistemleri veya diğer donanımlar ile yan yana iseler, kabloya
zarar vermemeleri için önlem alınmalıdır. Toz birikintilerinin veya muhtelif imalat
döküntülerinin tavanın üzerini kaplamasına izin verilmemeli ve yangın gibi olaylara
yol açılmamalıdır.
146/448
Kablo tavalarının topraklama bağlantılarının eksiksiz ve sağlam olmalarına dikkat
edilmelidir. Geçiş yerlerindeki bağlantılar kontrol edilmelidir. Kablo tavası kapakları
kontrol edilerek açık ve eksik olanlar kapatılmalıdır. Bozuk ve bükülmüş olanlar
yenilenmelidir.
Harici tip bara sistemlerinde drenaj tapalarının alınmış olmaları gerekir. Kullanımda
ise, bu deliklerin açık olduklarından emin olmak için, kontrolları yapılmalıdır.
147/448
Testler: İzolasyon testleri 18. konuda verilmiştir. İzolasyon testi sonunda, izolasyon
zayıflığı tespit edilmiş ise, Yüksek gerilim testi uygulanmalıdır. Montaj sonrası ve
periyodik aralıklarla infrared sıcaklık ölçümleri yapılmalı ve sorunlu noktalar tespit
edilmelidir.
Testler: 18. konuda testlerle ilgili bilgi verilmiştir. Testlerde izolasyon dayanım
geriliminin altında bir gerilim seçilmeli, dayanım geriliminin %75 i hedef alınmalıdır.
Bu değerde 1 dakika süre ile test yapılmalıdır.
148/448
BÖLÜM 22
Bu bölümde yapılacak bakım tavsiyeleri genel olacağından tüm UPS ler için geçerlidir.
UPS sistemleri besledikleri ekipmana göre tasarlandıklarından, çok özel tasarlanmış
olabilirler. Bu nedenle imalatçı önerileri mutlaka dikkatle okunmalı ve uygulanmalıdır.
Bakım planlaması, garanti süresini göz önüne alarak yapılmalıdır. Çünkü bu dönemde
bakımı servis tarafından sağlanacağından, bakım programına alınması önlenmiş olur.
Diğer taraftan garanti süresinin doluşu, UPS nin bakım programa dahil edilmesini
gerektirir.
Bakım zamanı için, en az kritik olan zaman seçilmelidir. Bakıma başlanması öncesinde
kullanıcılar uyarılmalıdır. UPS bakımı için gerekli test düzenekleri olan kalifiye
elemanlar kullanılmalıdır.
UPS tipleri
Statik ve döner mekanizmalı olmak üzere iki farklı UPS tipi bulunur. Döner
sistemlerde motor-jeneratör düzeneği kullanılır. Böylece şebekeden kesin bir
soyutlama söz konusudur. Enerji kesildiğinde döner bir teker ataletiyle dönmeye
devam ederek enerji üretilmesini sağlar. Bunlar daha çok kısa süreli kesintilerde ve
gerilim çöküntülerinde kullanmaya elverişlidir.
Statik tiplerde ise şebeke gerilimi önce doğrultulur, sonra da tekrar alternatif akım
üretilerek yük beslenir. Bir akü sistemi ile, enerji kesildiğinde besleme devam ettirilir.
149/448
Bir UPS modülü dendiğinde izolasyon trafosu, doğrultucu, çevirici ve koruma
üniteleri akla gelir. Bir UPS sisteminde ise bir veya daha fazla modül bulunabilir.
By-pass sviçleri
Transfer sviçleri
Koruyucu cihazlar
Güç şalterleri
Kompak şalterler
Hızlı sigortalar
UPS in tipine göre izolasyon trafoları, aküler akü şarj üniteleri, doğrultucu-çevirici
üniteleri, motor jeneratör setleri de bulunur. Sistem bir stand-by jeneratörle
desteklenebilir. Bu durumda sürekli çalışma şansı yakalanır.
Bu kitabın çeşitli bölümlerinde her bir UPS parçası için bakım prosedürü
bulunmaktadır. Buna ilave olarak bakımı yapılacak UPS lerde son derce dikkatli
olunmalı, her an programsız enerji kesintisi olabileceği düşünülerek davranılmalıdır.
Stand-by jeneratörler için ayda en az iki saat tam yükte test yapılmalıdır. Jeneratörün
devreye girmesi, yükün transferi, yüklenmenin kalitesi, yükün düşülmesi ve devreden
çıkma yılda en az iki kez izlenmelidir.
150/448
UPS havalandırma ve soğutması
Havalandırma amaçlı filtreler düzenli bakım gerektirir. Bakım sıklığı ve filtre değişim
süresi ortam koşullarına bağlıdır. Bu sıklık bir hafta ile 6 ay arasında değişebilir.
Bu kayıt sisteminde UPS ile ilgili zaman içindeki gözlemler ve varsa değişimler
görülebilmelidir. Zaman içinde yaşlanma özlenmeli ve varsa ayar değerlerinde
değişiklikler yapılmalıdır.
Her altı ayda bir, elektrik süpürgesi ile kabin içi temizliği yapılmalıdır. Bağlantı
yerlerindeki cıvatalar sıkılmalıdır. Yılda bir kez bağlantı cıvataları ve ek yerlerinde
infrared algılayıcı ile tarama yapılmalıdır. Bu mümkün değilse düşük omaj ölçen bir
ohm-metre ile omaj kontrolu yapılmalıdır. ( Bakınız 18. kısım). Tespiti yapılan
gevşeklikler giderilmeli ve paslanmış cıvatalar yenilenmelidir.
151/448
Sistemle ilgili alarmlar ve sinyal lambalarının çalışmaları kontrol edilmelidir. 3 ayda
bir ısınma izi ve paslanma durumu gözle kontrol dilmelidir. UPS in yüklenme durumu
gözlenerek koruma ve koordinasyon ayarları, gerekiyorsa yapılmalıdır.
10. kısımdaki elektronik cihazların bakımları ile ilgili kısımlarda anlatılanlar burada da
geçerlidir.
6 ayda bir elektronik ünite içinde bulunan kondansatörlerde yağ kaçağı, renk
değişimi, kontrolü yapılmalıdır. Transistor soğutma bloklarında ve trafo yüzeylerinde
renk değişimi kontrolü yapılmalıdır.
UPS testleri
Periyodik olarak sistemin amacına uygun işlevi yerine getirip getirmediği testler
yoluyla tespit edilebilir. İmalatçıdan ilk teslim sonrası gerekli test ve kalite
152/448
dokümanları alınmalıdır. Aküler zaman içinde şarj tutmamaya başlarlar. Transfer
sistemi amanla transientler üretmeye başlar veya anlık kesintilere neden olur.
Problemlerin teşhis ve giderilmesi için aşağıdaki önerilere uyulmalıdır. Bu testlerde
imalatçı kriterleri ve uyarıları dikkate alınmalıdır.
Ön kontrollar
Tüm UPS testlerinde test öncesi akülerin tam şarj olmaları gerekir.
Sistemin testi
Bazı sistem testleri UPS sisteminin çalışma performansını ölçmek için yapılır. Bu tür
testler performans garantisi amaçlı veya bakım süresi geçen durumlarda yapılır. Bu
test türü her iki yılda bir mutlaka yapılmalıdır. Bu test pek çok cihaz ve düzeneği
gerektirdiğinden ve komplike olduğundan kontratlı firmalarla işlem yürütülmelidir.
Testler sırasında, sistemin tam yükle devreye alınması gerekeceğinden ilave yük
devreleri gerekebilir.
Yük testinde kritik yükler sistemden by-pasla alınarak başka bir kaynağa
bağlanmalıdır. Tüm alarm ve emerjens duruş görevleri doğru şekilde yerine
gelmelidir. Elle veya otomatik olarak yüklerin transferi yapılabilmelidir. Çoklu UPS
sistemlerinde, her bir UPS in tam kapasitede çalışması kontrol edilmelidir.
153/448
Özel testler
Ayni anda hem giriş hem de çıkış gerilimleri, akımları ve frekansları kaydedilmelidir.
UPS in transient gerilime ve yüke olan davranışı bir osiloskopla izlenmelidir.
154/448
İKİNCİ KISIM
ERKEN EKİPMAN YÖNETİMİ
PROJE-TASARIM KRİTERLERİ
VE TANIMLAR
155/448
156/448
BÖLÜM 1
GİRİŞ
157/448
dışındaki şebekeyi olumsuz etkilememesi için, orta gerilim trafolarından
başlayarak, kompanzasyon tesisine kadar projeyi değerlendirirler. Bu mühendisler
motor nedir ve şebekeyi nasıl etkiler konusunu bilmezler. İlgilendikleri alan
aysbergin su üstünde kalan küçük parçasıdır. Proje bu kavramların ötesindedir.
Kısaca proje kontrolu sahipsizdir.
İnşaat alanında elektrik tesislerine yeterli ve özenli elektrik alanları
bırakılmamaktadır. Çoğunlukla seçimler ve tercihler inşaat ve mimari projeleri
hazırlayanlara bırakılmaktadır. Yatırımın başında veri olmaması nedeniyle tahmini
bilgiler kullanılmaktadır. Örneğin kağıt fabrikası kapalı alanına sahip bir tekstil
firmasında 1200 kw lık kurulu güç, fazla bile gelirken en küçük kağıt fabrikasında
bu rakam 10000 kw civarındadır. İnşaat ve mimari proje hazırlayıcıları, ortada veri
yoksa elektrik için parmak hesabıyla alanlar bırakırlar.
Makina alımlarının, parçalara bölünerek son saniyeye bırakılması, proje
yapacaklara sağlıklı veri konusunda belirsizlik yaratır. Bunun sonucu % 50 hatalı
projeler ortaya çıkar. Büyük bir fabrikada gücün 20000 kw veya 40000 kw olması
gibi ciddi hatalar yapılır.
Yurtdışı proje hizmet bedellerinin yüksek maliyeti nedeniyle, makina alımlarında
kontrat kapsamından çıkarılırlar. Çıkarılan şeyin içeriğinin ne olduğu işletme
kökenli kişler tarafından bilinmemektedir. Buna karşılık yatırım liderinin, bir ofisin
binlerce saatını alacak proje hizmetlerini, ekonomik olacağı için, kendi
kadrosundaki bir mühendise veya bilindik bir şahsa havale etmesi yaygın yapılan
hatalardandır. Daha sonra bu açık kapatılamayacaktır.
Kontratlarda belirtilen makina imalatçısının vermeyi taahhüt ettiği “Basic Projects
veya Bacic Engineering” kelimelerinin projeye başlamak için ön bilgiler olduğu
bilinmemektedir. Kontrattaki teknik dili anlayamamak ciddi handikaplardandır.
Basic Engineerin kapsamındaki bilgilerin kontratta verileceğinin söylenmesi, proje
satın alındığı gibi yanlış anlamayla sonuçlanmaktadır. Bu dosyalarla yatırımın ve
montajın tamamlanması imkansızdır.
Proje koordinasyonu yatırımlarda yapılmamaktadır. Yatırımlar iç içe pek çok
projenin uyum içinde olmasını gerektirir. Sadece elektrik projelerinin kendi
aralarındaki koordinasyonu değil, elektrik projeleri ile borulama projelerinin ve
havalandırma/klima projelerinin elektrik projeleri ile koordinasyonu da önemlidir.
Bu ise büyük bir proje bürosu ile ve pek çok vilayet ve ülkeyi kapsayacak geniş
katılımlı toplantılarla sağlanabilir.
158/448
Proje liderlerinin, amir tavrıyla her konuya teknik çözüm üretmeleri yatırım
projelerini yanlış şekillendirmektedir. Onların temel görevi, gerekli kaynakların
zamanında temini ve aralarındaki koordinasyonun sağlanması olmalıdır.
Yanlış bilgilerle projecinin yanıltılması sıkça yapılan hatalardandır.
Kontrolluk yapacak mühendislerin proje kriterlerini bilmemeleri.
Yatırımcılar sıkça “benim elektrikçim var, benim projecim var” gibi cümleler
kullanırlar. Bu sözlerin içeriği tamamen boştur. Bir tekstil fabrikasına 800 kva trafo
fazla gelmektedir. Motor güçleri 5,5-7,5 kw gibi komik güçlerdir. Tekstil yatırımı
yapmış CEO ların şalt alanlarını şekillendirmesi, kablo cinsini belirlemesi, tahrik
sistemi şatnamesi hazırlaması ve satınalması alması sıkça görülen örneklerdir. Kağıt
fabrikasında tahrik sistemindeki motorlara ekonomik olacağı düşüncesiyle aluminyum
kablo satın aldıran CEO lar bulunmaktadır. Bu CEO’lar kendi ayaklarına kurşun
sıkmaktadırlar.
Kağıt fabrikasında tek başına 2000 kw motor olabilmekte ve bununla ilgili tecrübeler
piyasada bulunmamaktadır. Makina teslimatçısı “basic engineering” adıyla sadece
2000 kw bir motor olduğunu bir satırla söyler, motorun satınalma kriterlerini, motora
nasıl yol verileceğini, motora yol verecek trafodan beklenen özellikleri, kablodan
yayılacak gürültülerin otomasyon sistemi üzerinene etkilerini, gerilim çökmeleri dahil
olmak üzere şebekede nelerin olacağını, montaj kaidesinin nasıl yapılması gerektiğini,
kaplin seçimini, çevreye atılan ısı etkisinin nasıl yok edileceğini, motordan çıkan sesin
nasıl absorbe edileceğini, bakım ve kullanım kolaylıklarının nasıl sağlanacağını
belirtmez. Bunlar bir kişinin bile aylarca zamanını alacak, yüzlerce temas gerektirecek
konulardır.
159/448
Milyon dolarlar harcanarak yapılan elektrik tesisleri, değersiz hatta zararlı yatırımlar
olarak yatırımcıya ömür boyu yük olacaklardır. Üstelik yarattıkları olumsuzluklar ve
verimsizlikler nedeniyle işletme her yıl, ilave milyon dolarlar kaybedecektir. Çıkan
ürünler ise kalitesiz olacak ve daima rakiplerinden daha düşük fiyata satılacaktır.
Böylesine vahim bir konunun, tüm yönleriyle atlanması kader olmamalı ve gerekenler
yapılmalıdır.
“Kağıt Fabrikalarında Verimlilik” adlı kitapta sözü geçen konulardan olan bakım,
proje, montaj ve tasarım konuları bu kitapta geniş olarak verilmeye çalışılmaktadır.
Konuya yardımcı olacak açıklamalar ve tanımlar da bazı bölümlerde bulunmaktadır.
160/448
BÖLÜM 2
(Çevirenin notu: TAPPI tarafından hazırlandığı için ABD standartları ve ölçüleri sıkça
geçmektedir. Ölçülerin ve standartların kalitesi kuşkusuzdur. Burada asıl amaç,
standardın ölçü birimleri değil, sözü edilen konunun önemini vurgulamaktır. Parantez
içinde, Türkiye için baz alınabilecek değerler verilmeye çalışılmıştır.)
Amaçlar ve sınırlar
Genel düşünceler
161/448
6) Fabrikanın ihtiyaçları: Enerji sisteminin tasarımında, yardımcı tesisler ve
teçhizatlarla ilgili bilgiler gerekir. Başka fabrikalardan alınacak benzer bilgiler
yararlı olacaktır.
7) İşletme tecrübesi: Başka işletmelerde edinilmiş mevcut bilgiler, sistem
tasarımında rehber olarak kullanılmalıdır.
8) Sistem fiyatları mukayese tablosu: Nihai sistem seçiminde karar verilirken
farklı sistemler tablo haline getirilip karşılaştırılmalıdır.
9) Kritik yükler: Üretimde kesintilerin önüne geçmek için, enerji kaynaklarının
yedeklenmesi sağlanabilir. Bilgisayar ve emniyet sistemleri gibi kritik yükler,
kesintisiz güç kaynakları ile beslenebilir.
10) Dağıtım trafolarının güçlerinin ekonomik olarak seçilmesi:
Dağıtım trafoları, özel yer ve yükler için ekonomik boyutta seçilmelidir. Küçük
veya büyük seçimi pahalı olabilir.
11) Yedeklemenin düşünülmesi: Yedek kurulu ekipman, yedek parça
ihtiyacını azaltır.
12) Aşındırıcı ve paslandırıcı gazlar: Bu gazlar trafo istasyonu yer
seçiminde önemlidir. Bu durum özellikle harici tip trafo istasyonları için
geçerlidir. Bazı durumlarda yüksek veya özel kaplamalı izolasyon ve periyodik
temizlik gerekir.
13) Atmosferik şartlar: Tüm buşingler, üzerlerinde birikmeyi önleyecek
şekilde muhafaza edilmeliler veya üzerleri birikinti yaratmayacak ve kolay
temizlenecek şekilde kaplanmalıdırlar. Bu günkü eğilim şalt odalarının, kontrol
odalarının, MCC odalarının ve frekans değiştiricilerin bulunduğu odaların ayrı ve
iyi havalandırılmış veya klimalı olması yönündedir.
14) Talep ve diversite faktörleri: Enerji sistemi tasarımı yapılmadan önce
tespit edilmelidirler.
15) Çalışma esnasında yapılacak araştırmalar: Enerji(güç), gerilim, güç
faktörü ve koruma değerleri sürekli ölçümlerle kayıt altına alınmalıdır.
16) Montaj sırasındaki kontrollar: Devreye almadan önce, imalatçı firma
tarafından verilen spesifikasyona göre gerekli kontrollar yapılmalıdır.
17) Büyütme ve modernizasyon çalışmaları: Fabrikanın yatırım
sonrasında, minimum sürede yeniden çalıştırılması için, çok iyi planlama
yapılmalıdır.
162/448
18) Yedek devreye giriş enerjisi: Kendi enerjisini üreten fabrikalarda, dış
hattan bağlantı yoksa, duruş sonrasında, kazanın devreye alınıp buhar
üretebilmesi için, yedek bir ilk kalkış enerjisine ihtiyaç vardır.
19) Enerji tasarrufu: Sistemde enerji tasarrufu sağlayacak ekipmanlar
kullanılmalıdır. Motorlar, tam yükte verimleri maksimum olan ve yüksek güç
faktörü olanlar arasından seçilmelidir.
20) Yeterli gerilim seviyesi: Tüm yük değerlerinde, gerilim seviyesinin
istenilen değerde kalması, dağıtım trafolarının aracılığıyla sağlanır. Trafolar
ayni zamanda kısa devre akımlarının büyüklüğünü de istenilen seviyelerde
tutar.
Mühendislik çalışmaları
163/448
9. Gerilim ayarı hesapları: Kademe değiştirici veya kondansatör gruplarının
yerlerinin doğru seçilmesini sağlar. Trafo ve hat empedanslarının seçiminde
faydalı olur.
10. Güç faktörü hesapları: Reaktif güç yüzünden bedel ödenmesini önler
ve kondansatörlerin konacağı yerin ve büyüklüğünün belirlenmesine yarar
11. Topraklama hesapları: İşletme ve koruma topraklama hesapları iş
emniyeti açısından can ve mal güvenliğinin sağlanmasına yarar.
12. Motor yol verme hesapları: Hangi güçteki motorun, hangi tip yol verici
ile kaldırılacağının belirlenmesini sağlar.
13. Enerji firması ile koordinasyon: Yukarıdaki çalışmalarla ilgili, enerji
dağıtım firması ile tam bir fikir birliği gerekmektedir.
164/448
gerilimi belirtir. Kuru trafolar, yağlı trafoların % 50 altında dayanıma gerilimine
sahiptir. Bu nedenle bu trafolarda test sırasında hata olmaması için özel uyarı
bulunmalıdır.
9. Trafolar: Yıldırıma maruz kalma söz konusu ise, izolasyon açısından uygun
koruma sağlanmalıdır.
10. Yeterli esneklik: Trafonun değiştirilmesi söz konusu olduğunda, diğer
ekipmanların etkilenmemesi için gerekli (gerilim aralığı için) hareket alanı
bırakılmalıdır.
11. Standart gerilim değerleri: ANSI ve IEEE standartları en ekonomik
gerilim seviyelerini vermektedir. (IEC)
12. 480 ve 600 volt sistemler: Genellikle pek çok fabrikada 480 volt ve
600 Volt seviyeleri kullanım için uygundur. (Türkiye için 400 ve 690 Volt , 690
volt=1,73x400)
13. 2400-15000 volt sistemler: Enerjinin dağıtımı için uygun olan gerilim
seviyeleridir. Bir çok fabrikada 3 gerilim seviyesi bulunur. 480 Volt, 2400 veya
4150 volt ve 13800 volt. (Türkiye’de üç gerilim seviyesi için şöyle bir sıralama
yapılabilir. Fabrikaya gelen gerilim seviyesi 31,5-34,5 kV , trafoların ve orta
gerilim motorlarının beslenmesi için fabrika içi enerji dağıtım seviyesi 3 veya
6,3 kV, ve motorların beslenmeleri için 400/230 volt olarak ekonomik çözüm
sağlanır. 6,3 kV ayni zamanda, hem bazı motorların beslenmeleri açısından
kullanım için, hem de trafo istasyonlarının beslenmesinde, dağıtım için ortak
bir ara değerdir. )
Gerilimin düzeltilmesi
165/448
4. Gerilim düzeltme aralığı: Maksimum ve minimum gerilim arasındaki farka
düzeltme aralığı denir ve bağlı bulunan cihaz ve ekipmanın tolerans sınırlarını
aşmamalıdır. Gerilim değişim grafiği gerçek gerilim değişimlerinin durumunu
belirler.
5. Gerilim oynamaları: Gerilimdeki ani iniş çıkışları gösteren grafikler gerilimin
düzeltilmesi için kullanılabilecek yararlı bilgilerdir.
6. Trafolardaki gerilim düşümü: Gerilim düşümlerindeki en önemli kaynak
trafoların sargıları nedeniyle kendileridir. Güç faktörünün düzeltilmesi, yani
çekilen akımın düşürülmesiyle önemli ölçüde azaltılabilir.
7. Kablo ve baralardaki gerilim düşümü: Kablo ve baralardaki gerilim
düşümü, trafolara göre daha az olmakla birlikte, uzun hatlarda gerilim düşümü
önemli ölçüde artmaktadır. Üç fazlı devrelerde ve kesit değeri iyi seçilmiş kablo
ve baralarda gerilim düşümü minimuma düşürülür.
8. Büyük motorların devreye girerken yarattıkları gerilim düşümü: Trafo
reaktansı ve hat empedansının seçiminde temel parametre olarak alınan ve
ciddiyetle incelenmesi gereken bir konudur. Enerji dağıtım şirketinden,
çekilebilecek en yüksek akım konusunda müsaade alınmalıdır. Kalkış
akımlarının lokal jeneratörler üzerindeki etkisi dikkate alınmalıdır.
9. Kondansatörler: Bobin devreleri akımın gerilime göre geriden gelmesine ve
akımın büyümesine neden olurlar. Akım boyutunun büyümesi, gerilim
düşümünü olumsuz etkiler. Kondansatörler akımı geriye doğru çekerek
büyüklüğünü de azaltırlar.
10. Akım sınırlayıcı reaktörler üzerinde gerilim düşümü: Bobin
devresinin reaktansı yüzünden, üzerinden geçen akımla gerilim düşümü
meydana gelir. Her hal ve şartta, seçimi ve kullanımı dikkatli yapılmalıdır.
11. Kritik elektronik ekipmanlar: Bilgisayar gibi, işletmede kritik görevi
olan ekipmanların istedikleri gerilim, frekans ve dalga şekli düzgün ve düzenli
olmalıdır.
12. Gerilim yükselmesi: Duruş ve bakım zamanlarında olduğu gibi, düşük
yükler çekilirken, trafo çıkışında gerilim yükselmesi olur ve sonuçları açısından
kabul edilmez bir gerilim seviyesi ortaya çıkar. Böyle şartlarda, kademe
değiştirici ile gerilim eski değerine çekilir.
13. Motor momentleri: Senkron motorlar ve sincap kafesli motorlar
devreye girerken, kalkış momenti ve devirme momenti, besleme geriliminin
karesi ile doğru orantılı olarak değişir. Senkron motorlarda, alan besleme
166/448
gerilimi ayni kaynaktan besleniyorsa, gerilimin değişmesiyle, motorun
verebileceği moment de değişecektir.
14. Gerilimdeki balans bozukluğu: Uzun hatlarda ve tek fazla beslenen
yüklerin bulunduğu şebekelerde, gerilimin vektörel özelliği, fazlara göre
değişir. Elektrik motorlarında gerilim dengesizliği, özellikle rotor üzerinde,
sıcak noktaların oluşmasına yol açar.
15. Akım Sınırlayıcı reaktörler kısa devre akımının düşürülmesine
yararlar. Fakat hat üzerinde seri olarak bağlandıklarından gerilim kaybına yol
açarlar.
167/448
Trafo seçimi
168/448
Motor gerilimi seçimi
169/448
amacıyla ana baraya bağlanırken kısa devreye karşı koruma amacı dışında
kullanılmamalıdır.)
1. Motor ve yol verici birlikte fiyatları: Motor ve yol verici fiyatları genellikle
birlikte dikkate alınmalıdır. Çünkü büyük ve yüksek gerimle beslemeli motor
yol vericilerinin fiyatları, motor fiyatını geçer.
2. MCC: 600 volt ve altındaki ve 200 hp.nin altındaki motorların yol verilmesinde
kullanılan merkezileşmiş üniteler ve bunların donanımlarından meydana gelir.
Büyük veya uzaktaki motorlar için bireysel paneller kullanılır. (Direk kalkış için
sistemin tolere edebileceği güç veya azami 132kw ve yumuşak kalkış için 315
kw’a kadar ayrı bölmede olmak kaydıyla)
3. Metal-Clad şalt sistemi: 2300 volt ve üzerindeki motorlar için kullanılacak
panolardır. Uygulamanın yapısına göre sigortalı yol vericiler de kullanılabilir.
4. Direk kaldırma yöntemi: Kalkınma akımının veya gerilim düşümü
değerlerinin elverdiği ölçüde kullanılırlar. Bu değerler için enerji satan firmanın
veya besleme jeneratörünün müsaade edeceği değerler dikkate alınmalıdır.
Kablo seçimi
170/448
durumunda izolasyon sınıfının % 173 alınması uygundur. 15000 voltun
altındaki gerilimlerde izolasyon sınıfının % 133 olarak alınması, küçük fiyat
farkına rağmen yaygınlaşmaktadır. İlave bedel güvenlik açısından ilave
emniyet sağlamaktadır.
5. Kablo tip seçimi: Akım taşıma kapasitesi kadar fabrika yerleşim planı ve
yapısı tarafından belirlenir. Kabloların montaj sırasında, kolayca montajlarının
yapılmasına olanak vermesi gerekir. Son araştırmalar montaj zorluğu olan,
zırhlı ve komple konduit içinden kablo montajının gerekmediğini
göstermektedir.
6. Ekranlı kablolar: 400 volt ve üzerindeki kabloların zırhlı olmaları gerekir.
(Türkiye için zorunluluğu kullanım yeri ve durumu belirler.)
7. Paslandırıcı ortam koşulları: Ortam koşullarına uygun kablo tipi seçilmelidir.
8. Metal-Clad kablolar: Kullanım kolaylığı nedeniyle yaygın kullanım alanları
vardır. (Bu tanıma ayni metal kılıf içinden giden birden fazla yalıtılmış iletken
ve topraklama iletkeni girmektedir. Bir tür döşeme altı veya sıva altı sortiye
karşılık gelmektedir.)
9. Kablo pabuçları ve uçları: Çalışma sırasındaki emniyet şartlarını, tekniğine
göre monte edilmiş pabuç ve uçlar sağlar.
10. Havai hatlar: Fabrikalara elektriğin taşınması amacıyla tesis edilirler.
11. Yıldırımdan koruma: Yıldırım tehlikesine karşı tüm iletkenlerin
korunmaları gerekir.
12. Mekanik koruma: Açık şartlara maruz iletkenlerde, iletkenin konduit,
zırh, veya koruma altına alınması gerekir.
13. Kesit seçimi: Kesit seçiminde en büyük kesit, kablonun montajı
bakımından, en küçük kesit ise kısa devre akım kapasitesi yönünden tayin
edilir.
14. Kablo uçlarının işlenmesi: Kabloların korunması için kablo uçlarının
işlenmesi uygun şekilde yapılmalıdır.
15. Metal korumalı kablolarda metal kılıfta elektrolizin önlenmesi:
Katodik koruma yöntemleriyle kablo kılıfındaki aşınma minimize edilir.
16. Kablo hata yeri tespiti: Hata tespitinde cihazlardan yararlanılır. Kablo
yer altı kablosu ise uygun ölçüm cihazı seçilmelidir.
171/448
Kontrol devreleri
172/448
Kondansatörler ve güç faktörünün düzeltilmesi
1. Lokal jeneratörler: Enerji ana barasına bağlı iken oluşacak şebeke kaybı
veya yük çekimine karşı koruma amacıyla uygun koruma röleleri ile korunma
yapılmalıdır.
2. Reaktif enerjinin uygun şekilde paylaşılması: Bu durum kademeli gerilim
ayarı ihtiyacı getirebilir.
3. Yük atma operasyonları: Şebeke barasında şebekenin kaybolması sonucu
mevcut jeneratörlerin aşırı yüklenmesini önlemek için fabrikanın çeşitli
173/448
bölgelerinin enerjisi kesilebilir. Bu işlem otomatik olarak daha az önemli
yüklerin şebeke enerjisi gelene kadar devreden çıkarılmasıyla olur.
4. Otomatik kontrol: Aktif ve reaktif güç akışının otomatik olarak kontrol
edilmesi gereklidir.
1. Hızlı yük aktarımı: Enerji kaynağının otomatik kapatma işlemi 15-30 periyot
içinde hızlı bir şekilde gerçekleştiğinde çevre motor ve jeneratör milleri
üzerinde aşırı transient momentler meydana gelir. Bu nedenle hızlı kapama
tavsiye edilmemektedir.
2. Yavaş yük aktarımı: Enerji kaynağının kapama hızının otomasyonla
yavaşlatılmasının avantajları vardır. Eğer kapama hızı 1 veya iki saniyeden
yavaşsa, senkron motorların, jeneratörlerin ve diğer motorların korunmaları
kolaylaşır. Koruyucu cihazların seçiminde enerji dağıtım firması ile
koordinasyon sağlanması gerekir.
Özel durumlar
174/448
2. Koordinasyon ve selektivite hesapları: Bu hesaplar yapılırken, aşırı akım
koruma elemanlarının zaman-akım eğrileri, azami ve asgari kısa devre
akımları, kesicilerin açma süreleri ve sigortaların erime ve arızayı silme süreleri
göz önüne alınır. (Bakınız 1. Bölüm A.19 Selektivite sorunu)
3. Grafik yoluyla koordinasyon ve selektivite çalışması: Bir enerji dağıtım
sistemindeki koruma koordinasyonu için en iyi yöntem grafiklerin kullanılarak
işe başlanmasıdır. Bu çalışma hızlı bir selektivite uygunluğu veya olumsuzluğu
göstergesidir.
4. İmalatçılardan alınacak karakteristik eğrilerle çalışma: Her aşırı akım
koruma cihazına ait koruma eğrisi temin edilmelidir. Grafiklerin basitleştirilmesi
için logaritmik kağıtlar kullanılır. Röle set değerlerinin doğruluğu açısından test
cihazları temin edilmesi uygun olur.
5. Koordinasyon veya selektivite çalışmalarının önemi: Tüm cihazların
aralarındaki koordinasyonun kalitesi, tasarım mühendisin kafasındaki en üst
aşamadır.
6. Trafo aşırı akım koruması için: Trafo aşırı akım koruma cihazlarının seçimi
NEC kriterlerine göre yapılmalıdır.
7. Aşırı akım ve diferansiyel röle koruması için: IEEE standartlarına
uyulmalıdır. Standart no. 141 (RED BOOK)
8. Elektronik tip koruma röleleri: Pek çok uygulama için uygun röle bulmak
mümkündür.
175/448
Topraklama
1. Referans yayınlar: Aşağıdaki konularda, IEEE Std. 141 (RED BOOK) ve IEEE
Std. 142 (GREEN BOOK) adlı yayınlarda esaslı bilgiye ulaşmak mümkündür.
Topraklama direnci
Ekipman topraklaması
Nötr topraklaması
Parafudur topraklaması
Sistem topraklaması tipleri
a) Doğrudan topraklama
b) Düşük dirençli topraklama
c) Yüksek dirençli topraklama
176/448
2. Uygun parafudur uygulaması: Seçim için aşağıdaki parametrelere dikkat
edilir.
a) Anma değerlerinin tespiti
b) Tip seçimi (Sabit tip, geçit tipi, dağıtım tipi)
c) Parafudur yerinin tespiti
Ölçü cihazları
177/448
3. Akım Trafosu kapasite değerleri: Akım trafosundan uzak bir yerde akım
değerinin sağlıklı okunması için, akım trafosu kapasite değerlerinin doğru
seçilmesi gerekir.
Harmonikler
DC güç üniteleri
1. Çok küçük güçler: Bunlar küçük akü redresör besleme kaynaklarıyla sağlanır.
Eski yöntemle, motor jeneratör ile üretilen güç kaynakları hala (ABD için
geçerli) bulunmaktadır.
178/448
Emniyet
Test cihazları
179/448
5. Pens ampermetreler: Çok çeşitli alternatifleri bulunabilmektedir. Her fabrika
kendi ihtiyacına uygun kombinasyonda ölçü aleti ve kaydediciyi
bulundurmalıdır.
6. Doble testi ve dc testleri: Döner makine ve kabloların arızalanmadan önce
durumlarının tespit edilmesi önemli yararlar sağlar.
Kontrol ve bakım
Elektrik bölümü
1. Yeterli çalışma alanı: Yeterli ve özel çalışma alanı sağlanması iyi bir bakım
bölümü için gereklidir. Bir masa, bir dosyalama sistemi, çizimlerin saklandığı
yer sağlanmalı ve diğer işlerden alan olarak ayrılmalıdır.
2. Dosyalama ve saklama: Teknik dokümanları ve yayınları saklayacak bir alan
gereklidir. Bilgi birikimi açısından data ve dokümantasyon toplanması
cesaretlendirilmelidir.
3. Çizimler ve markalama: Çizimlerin dikkatli saklanmaları gerekir. Enerji
sistemi tek hat şeması güncellenmiş olarak saklanmalıdır.
180/448
4. Tamir ve bakım atölyesi: Parça stok alanı ve alet ve edevat için minimum
gereksinmelerdir. Motor sarımları, dışarıda yaptırılması halinde, ekonomik
olmaktadır.
Mühendislik Desteği
181/448
4. Sigorta şirketleri: Sigorta şirketleri cihazların ve personelin emniyeti için
uzmanlaşmışlardır. Fakat emniyet öyle farklı parametrelerden meydana gelir ki
emniyetli montaj, ekonomi ve verimle ilgilidir. Sigorta mühendislerinin önerileri
dinlenmelidir. Onların amacı sadece müşterilerine yardımcı olmak değil ama bu
işten para kazanmayı hedeflemektir.
5. Teknik yayınlar: Pratik cevapların çoğu bir yerde yayınlanmıştır. Her fabrika
mühendisinin mesleği ile ilgili manuel ve “Handbook” ları olmalıdır.
6. Yazılı doküman kullanımında dikkat: Yazılı makalelerin elektrik konusunda
uzman kişilerce hazırlanması nedeniyle, akademik dilin anlaşılamaması
mümkündür. Böyle durumlarda mühendislerin konuyu danışman mühendislere
danışma ihtiyacı doğar.
182/448
BÖLÜM 3
Geneldeki toplam değişim, konusunda ihtisas yapmış bir uzmanın bile, ilgi ve
algılama alanının ötesine geçmektedir. Çünkü tahrik tasarımı, otomasyon tasarımı,
elektrik kuvvet sistemi tasarımı ve topraklama tasarımı birbirleriyle mesleki açıdan
ilişkili, ama birbirlerinden farklı detaylara sahiptir. Bunların birbirleriyle çelişmeleri söz
konusudur.
Sadece topraklama konusu bile, hepsi için ortak bir konu gibi görünmekle birlikte,
aynı mesleğin branşları tarafından farklı değerlendirilmektedir. Yönetmelikleri takip
etmek gerekli olmakla birlikte yetersiz kalmaktadır.
Kağıt üretimi için çalışanlar, konularının yoğunluğu nedeniyle, kendilerini direk olarak
ilgilendiren gelişmeleri izlerken, diğer gelişmelerden hızla uzaklaşmaktadırlar. Esasen
bu gelişmeler ihtisaslaşma açısından doğru yönde ilerlemektedir. Fakat iyi kağıt
üretme bilgi ve becerisi, artık bir bütün olarak sistemin detaylarını kavramaya
yetmemektedir. İşin, elektrik, mekanik, kimya ve endüstri mühendisliği bacakları
bulunmakta ve tamamı sistemin doğru çalışmasında kullanılmaktadır.
183/448
Elektrik sistemleri hakkında bilgi edinmeden kağıt üretmek mümkün değildir.
Karşılığında elektrik sisteminin amaca uygun olarak projelendirilmesine çalışanlar,
kağıt üretimi ile ilgili kritik ve can alıcı noktaları kavramak zorundadırlar. Aksi
takdirde yaptıkları tasarımlar ilelebet işletmeye ayak bağı olacaktır. Yönetim, tüm bu
konularda doğru işleri doğru zamanda yapmak, yani kaynakları iyi yönetmek
durumundadır.
Kağıt üretebilmek için aynı hedefe yönelik, farklı ihtisas alanına sahip kişilerin, kendi
branşı dışındaki, önemli konuları, yeterince algılayamamaları veya farklı algılamaları,
kompleks bir sistem olan kağıt tesisinin bütünlüğünü ve geleceğe dönük hedeflerini
negatif yönde etkilemektedir. Her aşamasında ekip çalışması gerektiren kağıt
fabrikalarında, ortak algılamanın sağlanamaması, direk olarak maliyetlere, kapasiteye
ve kaliteye yansıyacaktır. Bu durumdan müşteri ve yatırımcıda paylarını alacaktır.
Kapasitesi çok büyük işletmelerde, etkilerin ve zararların büyük olacağı ortadadır.
Ortaya çıkacak problemler karşısında, çözüm arayan, kalitesi tartışılmayacak
uzmanların, bireysel anlamda aciz kalması söz konusu olacaktır. Sorunlar para ile
çözülemez duruma gelecektir.
Bu durumda, çözüme katkıda bulunabilecek kişi, sistemin her detayını bilen değil,
sistemi bir bütün olarak gören proje lideri/liderleridir. Proje lideri her detaya çözüm
üretme yeteneğinde olmak durumunda değildir. Fakat bir konu kendisine
aktarıldığında, o konunun önemini kavrayacak ve zamanında gereğini yapacak ve
yaptıracak düzeyde ve niyette olmalıdır. Konunun tüm açılım ve uzantılarını gerekli
bilgiyi aldıktan sonra kavrayabilmelidir. Bu da proje liderinin, öncelikle proje ekiplerini
ve onlardan gelecek verileri dinleme niyetiyle ilgilidir. Bu bilgileri tarafsız bir gözle
184/448
değerlendirebilmelidir. Kazanılacak başarı, bilgi akışı kanallarının açık tutulmasına ve
verilerin zamanında değerlendirilmesine bağlıdır.
Sağlıklı bir işletme yapısı için gerekli olan bilginin temini büyük yatırımlarda
profesyonel bazda olmalıdır. Çünkü bilgi birikimi daha kısa yoldan sağlıklı olan
tercihlere yönelmeyi getirir. Büyük sistemlerde deneme ve yanılma yöntemleri son
derecede tehlikeli olmaktadır.
Büyük oranda, eski ve küçük tesisler için geçerli olan uygulamalar ile yeni
uygulamalar, mukayese edilerek önemli farklılıklar ve sorunlar ortaya konulmaya
çalışılmıştır. Bu farklılıklar ve sorunlar, kaba hatlarıyla verilmektedir. Konuların ince
detayları, küçük bir yazıya sığmayacağından ve asıl amacın, soruna dikkat çekmek
olmasından dolayı, aşağıdaki özetleme yolu tercih edilmiştir. Bazı mesleki terimler,
konuları anlaşılmaz hale getirmiş olabilir. Fakat sorunların neler olduğu ve nasıl
ortaya çıktıklarının bilinmesinin, çözüm için bir başlangıç olacağı açıktır. Proje
yapacak kişlere fikir vermesi bile bazı önlemlerin zamanında alınmasını sağlayacaktır.
Aşağıda işaret edilen konuların proje yapımı aşamasında dikkate alınması, projenin
tamamlanmasından sonra düzeltilmesinden daha kolay olacaktır. Ne kadar önce
hatalardan dönülürse sonuçlar o oranda kolay ve ekonomik çözülecektir. Aslolan
problemli duruma düşmemektir. Erken Ekipman Yönetiminin amacı budur. Aksi
takdirde düzeltici faaliyetlerle düzeltilemeyecek temel sorunlar haline geleceklerdir.
Kağıt makinelerinde birim üretim başına düşen elektrik tüketimi, kapasite artışı ile
birlikte düşmektedir. Fakat genel olarak toplam elektrik sarfiyatı, üretim miktarı
toplamına bağlı olarak artmaktadır. Son kurulan makinelerde, üretim kapasiteleri
yüksek olduğundan, kağıt fabrikalarındaki elektrik ve enerji dağıtım sistemi, radikal
185/448
biçimde büyümektedir. 50-100 megavat gibi kurulu güçler bir anadolu şehrinin
tükettiği elektrikten fazla büyüklüktedir. Kaldıki şehrin yerleşim alanı yanında
fabrikanın yerleşim alanı çok küçük kalmaktadır. Böylesine dar bir alanda elektrik
tesisatının kurulması, yeni fabrikalarda aşağıdaki sorunlara yol açmaktadır:
186/448
soğutma üniteleri ve hava kanalları, sistemin yer ihtiyacını olumsuz yönde
etkilemektedir. Bara kanalları, kablo kanalları ve havalandırma kanalları aynı
mekanda çözümler, hatta çözümsüzlükler yaratacaktır. Bu nedenle tasarımın
başında soğutma politikası yapılmalı ve proje ilerledikçe hesaplar gözden
geçirilmelidir. İklimsel ısının zorlu olmadığı yerlerde taze hava ile soğutma tercih
edilmelidir.
3. Yangın riskinin artması: Küçük sistemlerde, basit yangın tüpleri ile korunabilen
MCC odaları gibi mekanlar, yangın esnasında ortaya çıkan enerjinin büyüklüğü
nedeniyle, yeterli kapasitede otomatik yangın söndürme sistemi ile donatılmalıdır.
Yangın söndürme sisteminin kurulabilmesi için gerekli olan alan, işletme içinde
yaratılmalıdır. Yangın ihbar sistemi ve yangın söndürme sisteminin tasarımı,
profesyonel firmalara bırakılmalıdır. Bu nedenle tasarım, yatırımın çok başlarında,
doğru verilerle yapılmalıdır. Buradaki sorun işin başında doğru verilerin
eksikliğidir. Genellikle yatırımın başlarındaki veri yetersizliği bu tür sistemlerin
seçimini ertelemekte ve daha sonra çözüm arandığında yer sorunları ortaya
çıkmaktadır. Yangının yayılmaması için, belirli bölgeler (zonlar) oluşturulmalı ve
yangının söndürülmesi için gerekli otomasyon ve donanım sağlanmalıdır. Yangın
anında personelin davranışı için eğitim verilmelidir. Yangınla ilgili çeşitli senaryolar
düşünülmeli ve senaryolara uygun çözümler üretilmelidir. Burada inşaat ekibi,
yangın danışmanı, elektrik bölümü, şalt ekipmanlarını temin edecek firma
yetkilileri, soğutma sistemini kuracak ekipler, birlikte çalışmalıdır. Yangın anında
hava fanlarının ne yapması gerektiği belirlenmeli ve buna uygun otomasyon
yazılımları edinilmelidir.
187/448
5. Kağıt fabrikalarının enerjiyi kirletmesi sorunu: Büyük sistemlerde akacak
elektrik akımlarının büyüklüğü, gerilimlerinin büyüklüğü ve şekilsel farklılığı
(sinüsten farklı), yaydıkları elektromanyetik alanlar, gerek şebeke geriliminin
kalitesini, gerekse elektromanyetik yayılma sonucu tüm donanımları olumsuz
yönde etkilerler. Bu konu birinci kısım 24 nolu bölümde işlenmiştir. Sistemdeki
tüm ekipman ve elemanların sistemi etkileme ve sistemden etkilenme durumları
tespit edilmelidir. Çünkü bu etkiler, ciddi boyutlara ulaşmakta ve cihazlarda ve
ekipmanlarda arızalara yol açmaktadır. Bu kirlilik kaynakları tasarım ve montaj
aşamasında minimum düzeyde tutulmadıkları takdirde, başlangıçta basit
çözümlerle düzeltilebilecekken, artık düzeltilmesi özel çaba, bilgi ve yatırım
gerektiren konular durumuna gelirler.
7. Enerji tasarrufu sorunu: Enerji tasarrufu konusu, küçük sistemlere kolay hakim
olunabilmesi nedeniyle başarılabilmekteydi. Bu durumda bile tasarruf için özen
gerekmekteydi. Büyük sistemlerde enerjinin verimli kullanılmasındaki kıstaslar
değişmektedir. Ekipmanların verimli türlerden seçiminden, makine parkı seçimine
ve DCS işletme mantığından, prosesin seçimine kadar pek çok konu tasarrufun
içinde yer almaktadır. Bu konularda tasarım aşamasında hata yapıldığı takdirde,
işletme döneminde klasik enerji tasarrufu çalışmaları ile verimli çalışma
sağlanamaz. Tasarruflu çalışma alışkanlığı olsa bile verimsizliğin boyutları yapılan
çalışmaların etkisini yok edecek boyuta ulaşabilir. Özellikle düşük katma değerli
kağıtların imalatında, makine parkının ve ürün çeşitlemesinin minimumda
tutulması zorunluluktur. Tedbirli olmak adına yedek olarak alınan fakat
vardiyalarda gerekli görülerek sürekli kullanımda tutulan ekipmanların sayısal
çokluğu işletme maliyetlerini ve ürün fiyatını yükseltecektir. Bu tür ekipmanların
gereksiz kullanımları otomasyon üzerinden engellenmeli, kişlerin insiyatifine
bırakılmamalıdır.
188/448
8. Montaj malzemelerinin özenli seçimi ve stok yönetimi: Kablo ve bus-bar için
taşıyıcı konsollar ve kablo tavaları, kanallar, yükseltilmiş döşemeler, montaj sarf
malzemeleri ve kullanılacak aksesuarlar özenle seçilmeli, seçimler ayaküstü
bilgilere değil, araştırmalara dayanmalıdır. Eski sistemlerin kurulması sırasında
kullanılan basit çözümler ve pazarda kolayca bulunabilen malzemeler, büyük
sistemlerde kısa sürede iflas etmekte ve sorun yaratmaktadır. Kullanılacak
aksesuarlar yıllarca hizmet edecek ağır çalışma şartlarına uygun tiplerden
olmalıdır. Yatırım için sahaya gelen tüm malzemelerin iyi muhafaza edilmesi
montaj sırasında ve sonrasında güvenli çalışma sağlayacaktır. Bakınız (Ek. 2)
189/448
yatırımlarda proje hazırlıkları iflas ettiğinden sonunda as built projeler
hazırlanmaktadır.
11. Proje ve tasarım sorunu: Yatırım aşamasında büyük sistemlerin ciddi şekilde
projelendirilmeleri gerekir. Projelendirmede en önemli parametre can ve mal
güvenliğinin sağlanması olmalıdır. Mahalli destekle çözülebilen küçük kağıt
yatırımları eski projelendirme geleneğiyle tasarlanmışlardır ve işlev üzerine kurulu
basit tasarım kriterlerine sahiptir. Burada kastedilen karmaşık sistemler kurarak
çözüme gitmek değildir. Sistemler büyük oldukları için zaten yeterince karmaşık
olmaktadırlar. Önemli olan nokta, yeni tasarım kriterlerinin eski sistemlerdeki
kriterlere göre farklı temele dayanıyor olmalarıdır. Kısa devre kapasiteleri, kısa
devreye dayanım süreleri, işletmede kullanılacak gerilim kademelerinin sayısı ve
seçimi, kabloların uzunlukları ve tipleri, topraklama gibi pek çok konu bu kapsama
girer. Elektrik tesisatına ait yapının, ağır çalışma koşullarına uygun tasarlanması
ve tam güçte, günde 24 saat, haftada 7 gün, ayda 30 gün ve en az 6 ay
durmadan çalışabilecek sistemler kurulması hedeflenmelidir. Sistemin
büyümesiyle akımların büyüyeceği ve kısa devre anında hata akımlarının çok daha
büyük tahrip gücüne sahip olacağı bilinmelidir. Büyük akımlar karşısında görevini
yerine getiremeyecek kadar zayıf seçildiği için tahrip olan bir koruma elemanı
yüzünden ortaya çıkacak sonuçların, vahim olacağı açıktır. Bu konuda birinci
bölümdeki mühendislik etüdleri bölümüne bakılmalıdır.
190/448
belirlenmeli ve dış hizmet desteği sağlanmalıdır. Bu çalışma biçimi, fabrika bakım
personelinin çalışma tanımını değiştirmekte ve onlara farklı görevler
yüklemektedir. Artık fabrika bakım elemanları çevresini tarayan dedektifler
olmaktadır. Personelin iş tanımı, yeniden yapılmalıdır. Koruyucu bakım
programının içinde kestirimci bakım teknikleri bulunmaktadır. Kestirimci bakım bir
kağıt fabrikası için lüks değil bir zorunluluktur. Bu konuda elektrikle ilgili koruyucu
bakım için birinci kısımdan yararlanılmalıdır. Mekanik konularda ise Kağıt
Fabrikalarında Bakım Yönetimi kitabı yararlı olacaktır.
15. Gerekli test ve ölçü aletiyle uygun bakım aletlerine sahip olmak: Büyük
sistemlerde, pense ve tornavida dışında, özel test ve bakım alet ve edevatı
kullanımı gerekmektedir. Personel eğitiminde bu konulara yer verilmelidir. Büyük
sistemler sürekli gözetim altında tutulmalıdır. Bu amaçla izlemeye yönelik kayıt
191/448
cihazlarının ve DCS gibi sistemlerin etkili olarak kullanılması gerekir. Diagnostik
bilgilerin mümkün olduğunca çok üretilerek personelin kullanımına sunulması
yararlıdır. Özel test düzenekleri ve cihazları olan kontratlı çalışacak bakım firmaları
bulunabilir. Test konusu birinci kısım 18. Bölüm’de incelenmiştir.
16. Prosesin gereği olarak ortaya çıkan sorunlar: Büyük sistemlerde, gerek
motor güçleri, gerekse ekipman sayıları artmaktadır. Bunun sonucu şebekeden
çekilen kısa süreli büyük akımlar, gerilim düşümü başta olmak üzere enerjinin
temin edildiği kaynağa ağır ciddi etkilerde bulunur. Enerji kirliliği ortaya çıkar.
Orta gerilim motorları kalkış anında tek başlarına şebekede büyük gerilim
düşmelerine yol açarlar. Bunun yanında diğer ekipmanlar devreye alınırken grup
halinde DCS üzerinden yönlendirilirler. (grup start-stop) (Ek.3) Kalkış
sırasında, motorların start alması için, her motora has bir bekleme süresi olsa da,
prosesin gereği olarak bu süre bazen bir iki saniyeye kadar düşebilir. Bu şekilde
yol alan 30 adetlik bir grup motor 2 veya 3 dakika için, şebekeyi ciddi biçimde
etkiler. Bu nedenle elektrik sisteminin mekanik ve elektriksel sağlamlığı yanında,
topraklama sisteminin ve montajın yapısı önemli hale gelir. Çok güçlü ve güvenilir
bir elektrik alt yapısına sahip olmadıkça, sebebi bilinen veya sebebi tespit
edilemeyen bazı sorunlar aralıklarla ortaya çıkacaktır. Alt yapı bu tür etkilere karşı
dayanıklı olmak durumundadır. Aksi takdirde üretim ve tamirat giderleri çok
yüksek olacaktır.
192/448
olarak alternatif kaynaklardan beslemek de mümkün olmayabilir. Bu şartlar
altında, elektrik sisteminin enerjisinin kesilmesi ve bakımı imkansız hale gelir. Bazı
ünitelerin, üretim hattı trafosundan ayrılarak, yardımcı tesisler trafolarından
beslenmeleri gerekebilir. Böyle bir trafo bile bazen sorunu çözemez. Çünkü
mutlaka kendi bakımının da yapılması gerekecektir. Bu şartlarda duruş, ancak
merkezi fakat katılımcı bir yöntemle, yani tüm bölüm amirlerinin katılacağı genel
koordinasyonla sağlanabilir.
193/448
belki de tüm üretimi durduracak sonuçlar doğar. Röle koordinasyonu adı da
verilen bu çalışmalar, bu anlamda yararlı olacak mühendislik konularıdır.
22. Yatırım bütçesinde ve süresinde artışa eğilim vardır: Bütçe için ayrılacak
yatırım rakamları eski tasarım kriterleri üzerinden yapılacak olursa yatırımcı için,
ileriki aşamalarda sürpriz bütçe ve süre artışları ortaya çıkacaktır. Çünkü yerel
eski standartlar kullanılamayacağından tahminler sapacaktır. Bu durum çok iyi
düzenlenmiş, genel fabrika standartları, teknik şartnamelerle ve proje
çalışmalarıyla işin başında netleştirilmelidir.
194/448
tanım, motorlar dahil pek çok ekipmanın da birer cihaz gibi görünmesine yol
açmaktadır. DCS sistemi diye adlandırılan otomasyon sistemi, zayıf akım ve kuvvetli
akım sistemlerini kontrol ettiğinden, işletmecilik anlamında zayıf akım ve kuvvetli
akım kavramları birbirine karışır. Küçük sistemlerde mahallinden kontrol edilen ve
mantığı teknisyen tarafından düzenlenen ve sadece proses odaklı iş akışı, sistem
büyüdükçe karmaşık hale gelmektedir. Üretim sırasında yapılacak işlem
basamaklarındaki sıralama hataları üretimde verimsizliğe yol açar. Aşırı miktardaki
kumanda elemanları ve kabloları ise sistemin bakım ve işletimini olumsuz etkiler. Bu
karmaşıklığı durdurması düşünülen DCS’in devreye girmesiyle, sorun bir açıdan
düzelmiş, fakat sistemlerin uyum içinde çalışamaması gibi başka problemlerin
çıkmasına engel olunamamıştır. (System Tuning)
195/448
3. Sistemin gürültü sinyallerinden etkilenmesi: Çok güçlü elektrik motorlarının
ve tahrik sistemlerinin olduğu yerlerde, havada ve iletkenlerde elektromanyetik
kirlenme olmaktadır. Bu kirlenme türü, çok özenli sistem montajı ve montaj
tasarımı ile azaltılabilir. Ekranlı ve bükülmüş damarlı kablo kullanımı analog ve
dijital sinyal kabloları için çözüm olmaktadır. Haberleşme kablolarında durum farklı
değildir. Elektriksel (kapasitif) özellikli indükleme, uzun kablo ekranı tarafından
yakalanmaktadır. Yok edilmesi ise özel bazı montaj yöntemlerin uygulanmasına
bağlıdır. Yok edilememesi durumunda yüksek gerilimler nedeniyle veri kesintileri
ve yavaşlama gibi yazılımı etkileyen sorunlar yaşanır.
5. Yazılım sorunu: Büyük sistemlerde her gün sisteme ilave yeni ekipmanlar katılır
ve sistemden bazı ekipmanlar iptal edilir. Sistem sürekli kendini yenileyen bir
yapıdadır. Bu durum gerek yazılım gerekse donanım üzerinde her gün bazı
mühendislik hizmetlerinin yapılmasını, yani mühendislik hizmetlerine
196/448
bağımlılık getirir. Sistem ilaveleri, sistemi durdurmadan yapılabilmeli ve yazılım
kolay olarak yapılabilmelidir. Fabrika bu şartlara adapte olmalıdır.
197/448
profesyonel eğitim almaları sağlanmalıdır. Bu çalışmalar, kalibrasyon konusunda
da son derece olumlu sonuçlar yaratır. Her cihaz için ayrı test düzeneği
hazırlanması işin başka bir olumsuz yönüdür.
198/448
Otomasyon ekranına oturan kişi bunu yazılım üzerinden çözemeyecektir. Buna
benzer örnekleri arttırmak mümkündür. Debi kontrolu ile bütr kontrolları bir
birlerini etkişlerler. Tüm bunların sahada çözülmesi gerekecektir. Havbede
otomasyon sistemiyle havalandırma yapılması başka bir verimsizlik örneği olabilir.
Kağıdın iyi kuruması ve kontrol devrelerinin otomatikte olması ekonomik
çalışıldığını göstermez. Buna benzer konuların kimin tarafından düzeltileceği
boşlukta kalmaktadır. Bir bütün olarak sistemdeki tüm kontrol devrelerinin tuning
işleminden geçirilmesi söz konusudur.
199/448
fabrikasında çekilmiştir ve cinayet olarak adlandırılmaktadır. Basit gibi göründe de
bir proje hatası olarak ilgili her mühendise aktarılmalıdır. (Ek.5 e bakınız)
200/448
aralıklarla koruyucu bakım kapsamında bazı kontrollar yapılmalı ve sistem gözetim
altında tutulmalıdır.
201/448
7. Ekipmanların limitlerine doğru gelmeleri nedeniyle ortaya çıkacak
sorunlar: Kapasite artışları makine eninin ve hızının artmasıyla sağlanır. Winder
gibi makinelerde, hız 3000 metre/dakikanın üzerine çıkartılabilmesine rağmen, set
değişimi, ivmelenme süresi ve frenleme süresi toplamı ciddi boyutlara ulaşarak
makine kapasitesi karşısında handikap haline gelir. Bu durum winder gibi
ünitelerin sayısının artmasına, istemeden de olsa birden fazla motorlu olmasına
neden olabilir. Yardımcı tüm donanım kapasiteye bağlı olarak artar. Hızlı
makinelerde bakım ihtiyacı ve kapsamı artarken, bakıma ayrılan süreler en aza
düşer. Bunun sonucunda koruma cihazları sayısı emniyet tedbirleri son derece
önemli hale gelir. Gözlenen noktaların sayısı artar. Diyagnostik bilgi ihtiyacı artar.
Yazılım ve donanım önemli hale gelir. Bu da maliyetleri arttıracağından
ekipmanları daha pahalı hale getirir.
202/448
BÖLÜM 4
Tesise enerji veren dağıtım firmasının elinde, tek hat şemaları ve mühendislik etütleri
bulunmalıdır. İşletmenin verimli ve emniyetli çalışabilmesi için bakım ekibinin elinde
sistemin doğru bir tek hat şemasının bulunması ve değişiklikler yapılacaksa, bunu
dağıtım firmasına veya kendi danışman mühendisleriyle tartışmaları gereklidir.
Bunun yanında sistem etütleri, dış desteğe ihtiyaç gerektiren ve ihtisaslaşma konusu
işlerdir.
Kısa devre veya hata akımları, anormal koşullar altında meydan gelen ve yıkıcı, tahrip
edici sonuçları olan, büyük enerjilerin açığa çıktığı olaylardır. Normal çalışma
koşullarında, elektrik enerjisi son derece yararlı ve kolay kontrol edilebilen bir özellik
gösterir. Bunun yanında, hata anında büyük kısa devre akımları geçeceğinden,
elektrikli ekipmanlarda tahribat ve insanlar için can güvenliği sorunu yaratır. Hata
akımları birkaç yüz kilo-ampere kadar çıkabilir.
Kısa devre anında, ısı enerjisi ve manyetik kuvvetler açığa çıkar. Isı enerjisi izolasyon
ve iletken erimelerine yol açar ve beraberinde patlama meydana gelecek olursa
çevredeki ekipmanlarda tahribat yaratır. Manyetik kuvvetler baraları bükerek
iletkenlerin yerinden sökülmesine yol açar. Bu şartlar, elektrik sistemi ve personel
203/448
için istenmeyen sonuçlar yaratır. Elektrik sistemlerinin kısa devreye karşı korunmaları
için gerekli şartlar tesisat yönetmeliklerinde yer alır.
Kısa devre etütleri sistem tasarımı sırasında yapılır. Her beş yılda bir veya önemli
değişikliklerden sonra mutlaka yeniden yapılmalıdır. Aşağıda kısa devre etüdünün
tekrar yapılmasını gerektirecek proje tadilatları sıralanmıştır.
Ik (kısa devre akımı) = trafo etiket akımı / (trafo empedansı (%) X 100)= kiloamper
1600 KVA Trafo için gerilim düşümü yüzdesi veya empedans yüzdesi = % 6
Bu trafo için 40 kilo amperlik kısa devre dayanımına sahip, bir alçak gerilim şalt
sistemi yeterlidir.
204/448
Kısa devre akımı 2000 kva lık bir trafo için
Sistemde trafo değişmesi gibi bir durum olduğunda, yukarıdaki örneklerde olduğu gibi
kısa devreye dayanım akımı yetersiz kalabilir. Bu durumda şalt sisteminde, nelerin
yeterli olacağı veya olmayacağı tesisatın incelenmesi ile ortaya çıkar. Bu konuların
çözümü ve sorumluluğu danışman mühendisten veya alternatifi kişi veya kuruluştan
beklenmelidir.
b) Koordinasyon etütleri
205/448
Enerji temini sistemi sürekli ve periyodik olarak gözlenmelidir. Her tür değişiklik
anında işlenerek yenilenmelidir. Koruma cihazlarının performansına yönelik
tereddütler varsa danışman mühendise bildirilerek gözden geçirilmelidir.
Akım zaman eğrilerini gösteren grafiklerin yeni ve cihazı temsil eden olmaları
sağlanmalıdır. Bu bilgi ve belgeler, bakım ve danışmanlık elemanlarınca
paylaşılmalıdır.
Yük akış etüdü bir kaynaktan çıkan enerjinin tüm sistemde nasıl paylaşıldığını
gösteren etüttür. Bu çalışma ile bir noktadaki akım, gerilim, aktif güç, reaktif güç,
güç faktörü gibi parametreler görülebilir.
Yük akış etüdü sırasında tek hat şemaları ve seçenekli besleme kaynakları göz
önünde bulundurulmalıdır.
1) Dengesiz gerilimler
2) Ekipman geriliminden farklı gerilimler
3) Motor kalkış sürelerinde aşmalar
4) Motorun nedensiz durması
206/448
5) Kötü kompanzasyon
6) Emerjens durumundayken aşırı yüklenme
d) Güvenilirlilik etütleri
1. Sistemin tasarımı
2. Enerji kaynağının güvenilirliliği
3. Ekipman seçimi
4. Bakım kalitesi
5. Ekipmanın yaşı
6. Çevre şartları
7. Yedek parça temini
Sistem güvenilirliliği açısından bir dizi geçmiş olay örneklemesi yapılır. Bu olayların
sıklığı ve sonuçları listelenir. Bu olaylarla ilgili farklı senaryolar yaratılır. Bir olayın
farklı boyutlarda gelişimi listelenir. Duruş süresi hesapları ile her senaryonun duruş
için getireceği maliyet bulunur. Bu senaryolar farklı sistem konfigürasyonları için
tekrarlanır. Sistem konfigürasyonu seçimi en az duruş süresini sağlamalı veya en az
maliyetli duruş olmalıdır.
207/448
BÖLÜM 5
ENERJİ KALİTESİ
Enerji kalitesi kısaca, ideal güç kaynağının sağladığı enerjinin, kesinti ve sapmalar
sonucu orijinalliğinden uzaklaşması anlamına gelir. Alternatif akım, kullanım sırasında
sinüs dalgası özelliğini kaybederek, büyüklüğünü ve şeklini değiştirir.
Pek çok cihaz belirli ölçüde bozulmuş olan gerilimle çalışabilir. Fakat elektronik
özellikteki pek çok cihaz da, enerji kalitesindeki bozulmalardan etkilenir. Bunun
yanında kaliteyi bozan anahtarlamalı besleme kaynakları, ark ile çalışan flüoresans
lambalar, hız kontrol üniteleri gibi yükler bulunmaktadır. Bunlara lineer olmayan
yükler denir. Bu yükler için, gerilimdeki her bir birime karşılık gelen değişiklik,
akımda bir birimden farklı değişim yaratır.
Elektrik arızalarına,
Çeşitli vahim sonuçlara,
Kişi can güvenliği sorununa,
Hasarlara,
Cihazların ömürlerinin kısalmasına,
Yangın tehlikesine,
Verim ve performans kaybına,
Haberleşmede kesiklik ve bilgi kaybına yol açar.
208/448
ekipmanlara ve çeşitli tedbirlere dayanmaktadır. Çözüm sadece tamirat, yenileme ve
değiştirmeye dayanmaz bunu yanında mühendislik çalışmaları gerektirir.
1. Harmonikler
2. Darbe gerilimleri (Transients, surges, spikes)
3. Gerilim çökme ve gerilim şişmeleri
4. Uzun süreli gerilim düşmeleri ve yükselmeleri
5. Dengesiz faz gerilimleri ve tek faz kesilmeleri
6. Yetersiz veya hatalı topraklamalar
7. Elektrik gürültü sinyalleri
8. Ara harmonikler ve alt harmonikler
1. HARMONİKLER
Ana frekans, 50 hz’in katları olan frekanslardaki akım ve gerilimlerdir. 50 Hz, şebeke
frekansı kullanıcı için, bir şebekede, değişmemesi gereken sabit bir değer olmalıdır.
Harmonik frekansın adı, şebeke frekansının katı olarak ifade edilir. 5. harmonik 250
hz deki bir sinüs akım veya gerilimini anlatır. 7. gerilim harmoniği, 350 hz deki bir
gerilimdir. Şebekede harmonikler varsa, 50 hz deki şebeke geriliminin şekli ve
büyüklüğü bozuktur.
209/448
Harmonik bozulmalarda, THD nin yüzdesel büyüklüğü, belirli bir değere kadar, kabul
görür. Gerilimdeki % 3 harmonik bozulma ( % 3 THD) üst limit olarak alınmalıdır. Bu
rakam için % 5 rakamı telaffuz edilse de, bu değer kullanımda sorunlar yaşanmasına
yol açar.
Harmonik bozulmanın bir başka türü, sinüs dalgası üzerinde, osiloskopta bakıldığında
görülecek çizgi şeklindeki çentiklerdir. Bu çentikler anahtarlama ile çalışan
ünitelerdeki, açma kapama olayından kaynaklanır. Gerilim o anda sürekliliğini
kaybettiğinden sinüs dalgası üzerinde anlık çöküntüler görülür. Osiloskopta
görülebilen ve bunun karşıtı olan sinüs dalgası üzerindeki kılçıksı darbe çıkıntılarıyla
karıştırılmamalıdır. O tür çıkıntılar transient adı verilen geçici kökenli darbe
gerilimleridir. Harmonikler ise süreklilik arz ederler.
Harmonikler lineer olmayan yükler tarafından üretilirler ve çekilen akım ile besleme
gerilimi, lineer devrelerde olduğu gibi birbirleriyle oransal ilişkide değildir. Bazı
durumlarda harmoniklerin teşhis edilmesi zorlaşır. Bir motorun ısınması bunun tipik
örneğidir. Isınma pek çok nedenle olabileceğinden, karar kolayca verilemez.
210/448
3 faz ve 1 nötr den ibaret olan sistemlerde, harmoniğe bağlı problemler yaygındır.
Her üç faz belli açı (120º) ile dizilmişlerdir. Eğer yük dengeli ise simetrik durum
dengededir ve harmonikler meydana gelmez. Bu durumda vektörel bileşke toplamı
sıfır olacağından nötrden akım geçmez.
3 ve 3 ün katlarından olan ve tamamı tek sayılar olan 3. 9. 15. 21. 27 şeklinde seri
olarak dizilen harmonik akımlar, tek triplen akımlardır. Dengesiz yüklenmelerde
ortaya çıkan asimetri triplen akımları yaratır. 100 amper çekilen bir devrede 30
amper triplen akım bulunması demek, sonuçta nötrden 90 amper geçmesi anlamına
gelir. Çünkü triplen akımların her harmoniği, nötr üzerine ilave olarak, yani
toplanarak akar. Gerilimdeki balans bozukluğu nötr akımlarının artmasına neden olur.
Kağıt fabrikalarında yüklerin dengeli olması triplen akımları azaltır. Fakat
aydınlatmanın sağlandığı yardımcı trafolarda bu soruna dikkat edilmesi gerekir.
Kondansatörler
211/448
Trafo gibi sargılı üniteler
212/448
Aşırı nötr akımları bara ve nötr iletkenlerinde aşırı ısınmalara yol açar. Böyle
durumlarda renk değişikliği kendisini gösterir. İletkenlerde izolasyon bozulmaları ve
korona kaçakları oluşur.
Ark fırınları gibi deşarj özellikli kullanımda harmonik üretimi önemli yer tutar. Deşarj
özellikli lambalarda da benzer olaylar görülür.
213/448
Harmoniklerin araştırılması
Not: Osiloskobun şasesi ile problardan biri ayni noktaya bağlı olduğundan, probun
ölçüm amacıyla şebekeye doğrudan bağlanması yerine, şebeke ile osiloskop arasında
izolasyon trafosu kullanılmalıdır.
214/448
Alçak gerilim üzerinde ölçüm yapmak oldukça kolaydır. Orta gerilim tarafında ise,
ölçü gerilim trafoları tipinde, fakat bu iş için özel konulacak ölçü trafolarından
yararlanılmalıdır. Bu konuda takılacak ölçü trafoları ile ilgili imalatçı önerilerine
uyulmalıdır.
215/448
2. DARBE GERİLİMLERİ, Transientler (=Surge, Spike, impulse),
Bunlar sinüs dalgası üzerine bindirilmiş çok kısa süreli darbe gerilimleri ve akımlarıdır.
Süreleri bir mikro saniyeden birkaç mili saniyeye kadardır. Pozitif veya negatif yönde
olabilirler. Büyüklükleri birkaç bin volta kadar çıkabilir.
Transient gerilim, sistemin veya devrenin empedansına bağlı olarak, transient akım
olarak akar. Sistem empedansının, kaynağın empedansı ve transient empedans
olarak toplam bir değeri vardır. Transientlere karşı koruma amacıyla kullanılan
cihazlar seçilirken, akacak transient enerji miktarı önemlidir. Bu değer Jul olarak
veya eşdeğeri vat-saniye olarak belirtilir.
216/448
Darbe gerilimlerini yaratan nedenler
Darbe gerilimleri tesisteki, kısa devre gibi anormal çalışma koşulları yüzünden de
meydana gelebilir.
217/448
Geçici darbe gerilimlerine karşı önerilen çözümler.
Parafudurlar
Darbe kondansatörleri
Darbe koruyucular
Darbe bastırıcılar
218/448
3. GERİLİM ÇÖKME VE ŞİŞMELERİ
Gerilim şişmesinde ise, gerilim, anma değerinin % 5 in üzeri ile % 180 üzerine yarım
periyot ile 1 dakika arası çıkar.
Bu tanımlarda gerilimdeki değişim süresi yarım periyot ile 1 dakika arası alınmıştır.
Aslında bu aralık çok geniş olduğundan olayları sınıflandırmakta kullanılamaz. Bu
nedenle aralık 3 farklı dilime ayrılmalıdır.
Gerilim çökmeleri gerilim şişmelerine göre daha kolay fark edilirler. Gerilim
çökmesinde süre 3 periyottan uzun ise aydınlatmada hissedilir. Kısa olan kesintiler
gözle hissedilemezler. Ancak bilgisayar sistemlerinde veri kaybı veya kilitlenme olur.
219/448
Bazı motor kontaktörlerinde anlık gerilim kaybı sonucu açma meydana gelir. Tüm
kontaktörlerde aynı anda, aynı etki görülmez. Bu durum bir motorda bile olsa
kiltleme nedeniyle tüm hattı durdurabilir.
Gerilim çökmeleri
Ağaçların dallarının tellere değmesi ve sürücü kazaları sonucu direklere çarpma ile
oluşan gerilim çökmeleri görülür. Bu olaylar 3 fazda, faz-faz kısa devresi veya faz-
toprak kısa devresi yaratırlar. Sanayi tesislerinde ise daha çok faz-toprak kısa devresi
görülür. Bu olay, gerilimde tek fazda çökme yaratırken diğer fazlarda da çökmeye
neden olur.
220/448
Dağıtım sisteminde meydana gelen çökmeler de birinci gruba girerler. Yani azami 20
periyoda kadar devam ederler. Arıza üzerine kapatma yapıldığında çökme olayı bir
kez daha yaşanır ve tesisatta önemli gerilmeler yaşanır.
Motorlar gibi büyük yüklerin devreye girmesiyle, akımda ani talep yükselmesi yaşanır.
Bu durum motorun normal akımına düşmesine kadar sürer. Bir fabrikada yaşanan
gerilim çökmelerinin çok büyük bölümü bu tür kalkış akımları ile ilgilidir. Büyük
motorlarda gerilim çökmesi 30 periyoda kadardır. Görüleceği gibi bu olayda 1. grup
çöküntü sınıfındandır.
Yukarıda sıralanan çöküntü olayları içinde kısa devreler en ciddi çöküntü türleridir.
Hem değer olarak hem de süre olarak sistemi tehdit ederler.
Gerilim şişmeleri
Buna ilave olarak ani yük atmalarında gerilim şişmeleri yaşanır. Büyük kondansatör
gruplarının özellikle O.G kısmındaki kompanzasyonlarda otomatik devreye girme ve
çıkmaları gerilim şişmelerine yol açar. Ani akım değişiklikleri (di/dt) devre
empedansına bağlı olarak gerilim şişmesi yaratır.
221/448
Mevcut sistem içinde sonuç alınamamışsa, enerji kaynağının işletmeye girdiği
noktada ölçüm yapılmalıdır. Mevcut sistem içinde kaynak araması yapılacaksa bu
bölgesel olmalıdır.
Kullanım noktalarında şebekeden bağımsız çıkış gerilimi olan UPS türü kaynaklar
kullanılabilir. Statik transfer sviçleri ile yarım periyotta başka bir kaynağa geçilebilir.
222/448
olarak beslenen ekipmanlarda hasara yol açar. Motorlarda ısınma ve bilgisayarlı
sistemlerde hatalı çalışmalar gözlenir. Gerilim düşümünün % 5 in altına inmesi
durumunda, gerilim kesilmesinden söz edilmelidir. Bu durumda gerilim olsa bile devre
mutlaka kesilmelidir.
İzlenmesi
Düşük gerilim gerekli görülen yerlerde yapılacak gerilim ölçümleri ile tespit edilebilir.
Önemli noktalarda sürekli ölçüm ve kayıt sistemi düşünülmelidir.
Çözümler
223/448
Motorlar için faz gerilimlerindeki dengesizlik için baz alınacak rakam ortalama % 1 ve
altı olmalıdır. Bu durum bir örnekle açıklanmalıdır.
Örnek: 400 volt beslenecek bir motorda faz gerilimleri 395, 403, 396 volttur.
Faz gerilimlerindeki farklılık her fazın yüklenmesi veya empedansı ile ilgilidir. Çünkü
sistemde her fazdan çekilen akımlar farklı gerilim düşümleri yaratır.
Akım taşıyan iletkenlerin empedanslarında farklılık varsa, eşit akımlar çekilse bile
değişik gerilim düşümüne neden olur.
Aydınlatma gibi tek fazdan anormal yüklerin çekildiği durumlarda faz gerilimleri
farklı olabilir.
Tek fazda çalışan büyük kaynak makinaları etkili olur.
Şebekeden farklı geliyor olabilir.
Trafo gerilim kademelerinde farklı faz kademeleri olabilir.
3fazlı bir sistemde faz kesikliği olabilir.
Kondansatör gruplarında sigortası atık bir kondansatör olabilir.
Teşhis edilmesi
224/448
Motor dengesiz faz gerilimi ile çalışabilir. Fakat verimi düşecektir. Verimdeki
düşmenin nedeni sargıların ve rotor çubuklarının ısınması demektir. Gerek akımdaki
yükselme gerek direnç değerlerindeki artış. I² R kayıplarını daha da arttırır. Isınma
daha da ısınmayla sonuçlanır. Bu olay motorun ısı nedeniyle yanmasıyla sonuçlanır.
Termik koruma çalışmaz.
En kötü durum olan tek fazın kaybı motorlarda aşırı ısınmayı getirir. Motor yükü
etiket değerine yakınsa motor mili kilitlenerek dönemez duruma gelir. Çünkü motor
artık yükü kaldıracak momente sahip değildir. Tek faz kesikliği sigorta ile korumalı
motorlarda yaygındır. Tek faz kesikliği termikten geçecek aşırı akım nedeniyle
hissedilir. Fakat en önemli cihaz faz koruma röleleridir.
6. TOPRAKLAMA
225/448
Tanımlamalar
Topraklama ile ilgili bağlantılar gözle kontrol edilerek görevlerini yerine getirecek
sağlamlıkta olduklarına emin olunmalıdır.
Topraklama iletkeninin empedansı ölçülmelidir.
Nötr iletkeni ile topraklama iletkeni arasındaki gerilim okunmalıdır.
Ekipmanın toprak iletkeninden geçen bir akım olup olmadığı kontrol edilmelidir.
Gürültü
Topraklama iletkeni ile, diğer iletkenler arasında meydana gelen gürültü sinyalleridir.
3 fazlı bir sistemde, gerek büyüklük ve gerekse açısal olarak, toprak iletkeni ile faz ve
nötr iletkenleri arasında görülür. Toprak iletkeni ve nötr iletkenleri arasında gerilim
farkı yaratır ve gürültü akımı meydana gelir.
226/448
Normal mode ve differential mode Noise
Bunlar bir ekipmanda, besleme iletkenlerinin kendi aralarında görülür. 3 fazlı bir
sistemde fazlar ve nötr iletkenleri arasında aynı büyüklük ve açılarda görülürler.
Teşhisi
Gürültü neredeyse kaçınılmaz olarak tüm iletkenlerde görülür. Bazen sorun yaratmaz.
Enerji kalitesine etki eden diğer nedenlere göre, sonuçları biraz farklıdır. Şalterlerde
açma yaratmazlar. Gerilim çökme ve şişmelerindeki gibi tahribat yapmazlar. Gürültü
kendisini hatalı çalışan cihazlar, açıklanamayan işlem hataları gibi sorunlar yaratarak
gösterir. Telefon sisteminde gürültü işitilir. Ekranlarda görüntü bozukluğu ve
bilgisayarlı sistemlerde hafıza kaybı, kilitlenme görülür.
Nedenleri
227/448
İzleme ve testler
Çözümler
Özel bir topraklama çeşididir. Kullanıldığı yerler bilgi işlem merkezleri ve bu cihazların
yoğun olduğu alanlardır. Çok geniş bantta, çeşitli frekansların topraklanması,
topraklama direncinin küçüklüğünden ziyade, bu frekanslardaki empedansın
küçüklüğüne bağlıdır. Topraklama ağı tüm bilgi işlem cihazlarındaki topraklama
empedansını mümkün olduğunca küçülterek, sıfıra yakın ortak bir topraklama
gerilimde tutar.
b. İzolasyon trafoları
c. Filtreler
228/448
Frekansı ve büyüklüğü tespit edilen gürültü sinyallerine karşı özel tasarlanmış ve ilgili
sinyali filtre eden filtreler kullanılabilir. Bu filtreler ilgili sinyallere ayarlanmıştır ve
onları süzerler.
d. Sinyal kabloları
e. Ekranla koruma
Duvarların, döşemelerin düz sac plakalarla kaplanması ve topraklanması ile kaliteli bir
gürültü azalması sağlanabilir,
7. ARA HARMONİKLER
Elektrik sisteminde görülen tüm harmonikler 50 hz’ in katları değildir. Bazı yükler ana
frekans olan 50 hz dışında frekansla çalışırlar. Bu frekanslara ara harmonikler denilir.
Bu harmoniklerin özel bir çeşidi 50 hz den düşük olan alt harmoniklerdir.
Teşhis edilmeleri
Nedenleri
Hız kontrolu yapılan motorlarda, 50 hz in altında motor beslemesi olur. Ark fırınları
bunun başka örneğidir. Bu gibi durumlarda alt harmonikler görülür.
229/448
BÖLÜM 6
Özellikle elektrikle ilgili, orta gerilim ekipmanları, alçak gerilim şalt sistemi,
otomasyon sistemi, enstrümanlar ve tahrik sistemleri ekipmanlarında çok farklı ürün
yelpazesi bulunur. Projelendirmede ve ekipman alımlarında temel prensipler, yani
kullanıcı standartları yoksa, alınacak ekipmanların birbirleriyle uyumu güçleşir. Başka
ara elemanlara ihtiyaç duyulabilir. Her eleman, ilave maliyet anlamına geleceğinden
satın alma kararları sağlıklı verilmemiş olur. Projelendirme, satın alma ve montaj
sürecinin sağlıklı yapılması, bazı standartların oluşturulması ile sağlanır. Bunlara
fabrika standartları veya genel standartlar demek daha doğrudur. Bu yazının asıl
amacı standartlaşma fikrini açıklamanın yanında, çok gerekli olan genel standartların
oluşturulmasına yardımcı olmaktır.
230/448
oluşturulabileceği gibi, tüm standartların kabul ettiği bir ürün fabrika standardı
tarafından kalite dışı bırakılabilir.
Örnek: fabrikadaki tüm motorlar IP 55 koruma sınıfında olacaktır diye bir standart
oluşturulmuşsa, bu kural IP 54 koruma sınıfının kötü olduğu anlamını değil, sadece o
fabrika için kullanılmasının doğru olmayacağı anlamını taşır. Satıcılar bu kurallara
yani standartlara saygı göstermek zorundadır. Büyük satıcı firmaların büyüklüğü
standartlara uymalarını engellememelidir. Mühendislerin bir görevi de oluşturulan
standartları deldirmemektir.
231/448
Standartlar nasıl oluşturulmalı?
232/448
3. Standartlar, limitleri ve bazı değerleri belirlemelidir. Örnek standart: Dağıtım
trafoları 2000 KVA’ gücünde (veya her ne kabul edilmişse) olacaktır.
Projelendirme aşamasında dikkate alınan bu kural, sistemin kısa devre akım
değerini belirlemektedir. Sistemin kısa devre akım değeri, tüm şalt ekipmanlarının
her birinin özelliğini belirlemektedir. Sistem bu kurala göre kurulmuş ise, daha
sonra 2500 KVA’ ya değiştirilecek bir trafo ile sistemin kısa devre akım değeri
büyüyeceğinden, başka özellikte şalt ekipmanları ve yedekler gerekecektir. En
iyimser sonuçla, standart ürün kullanımı kalkacağından, sadece o trafo ve şalt
ekipmanlarını ilgilendiren ürünler de yedeklenmeye başlayacaktır. Bu nedenle kısa
devre hesabında dış dünya sonsuz büyüklükte ve kağıt fabrikasının bitişiğinde
olarak düşünülmelidir. Bu durum hat empedansının sıfır olarak hesaba katılması
demektir. Kısa devre hesabı genellikle şişirilerek çok küçük hesaplanır ve alınacak
şalt sistemi sözde ucuzlatılır. Bu tuzağa düşülmemelidir.
4. Standart, çeşit sayısını azaltmalıdır. Örnek standart: 110 Kw gücüne kadar olan
motorlara direk olarak yol verilecektir. Bu standart, yıldız-üçgen yol verme
yöntemini ortadan kaldıracağından çeşitlilik azalacaktır. Bu durum pano tasarımını
etkileyerek çekmece tiplerinde standardizasyon sağlayacak ve malzeme
çeşitlemesini azaltacaktır. Ayrıca teknik olarak doğru bir yol verme yöntemi
kullanılmış olacaktır.
5. Standart bir başka standartla uyumlu olmalıdır. Örnek standart: Alçak gerilim
motorlarının besleme gerilimleri 400 volt olacaktır. 380 volt besleme gerimi
isteyen bir motor bu kuralı bozacaktır. Bu değişim yedek motorların gözden
geçirilmesini gerektireceği gibi uygun olmayan bir gerilimle motorların beslenmesi
gündeme gelecektir. Çünkü trafo çıkış gerilimleri değiştirilemeyeceğinden motor
standardı, trafo standardı ile çelişecektir. Ayrıca 380 volt ve 400 voltta, aynı güçte
iki motor için iki farklı akım değeri olacağından, elde edilecek motor moment
değerleri ve motor termik akım değerleri değişecektir, bu ise MCC standardına da
ters bir durum yaratır. Hatalı ayarlar nedeniyle arızalar oluşabilir.
233/448
Geçmişte işletme topraklama değeri 5 Ω olarak hesaplanmaktaydı. Asgari değerler
ve bazı temel kıstaslar değişebilir. Bu değişiklikler, fabrika standartlarında da
değiştirilmelidir. Değişikliğin sisteme etkisi mutlaka irdelenmeli ve olası sonuçları
rapor edilmelidir.
7. İş ve işçi güvenliği ile ilgili katı kurallar olmalıdır. Ekipmanların can güvenliği
açısından yeterli koruma elemanlarıyla donatılmış olmaları gerekir. Örnek
standart: MCC panolarında kuvvet devresinde koruma amacıyla asla sigorta
kullanılmayacaktır. Bu kural emniyeti ortadan kaldırdığından yerine neyin
kullanılması gerektiği net olarak belirtilmelidir. Yani standart şöyle devam
etmelidir. “ Sigorta yerine motor koruma şalteri kullanılacaktır ve şalterle ilgili
özellikler aşağıda belirtilmiştir.” gibi bir ifade olmalıdır.
Yukarıdaki kural ve örneklerde görüldüğü gibi standartlar, işe disiplinli bir yaklaşım
getirmekte ve firmanın kuralları olarak sürekli kullanılmaktadır. Bunun dışındaki
yöntem veya yöntemsizlik ise, standart üretmeden, farklılıkları küçümseyerek
satıcının sunduklarını kabullenmektir. Kuralsızlık bir kural olmamalıdır.
Fabrika standartlarında, gerek Türkiye için gerekse diğer ülkeler için konulmuş
standartlardan istenilenler gösterilmelidir.
Elektrik tasarımı, cihaz ve kablo işçiliği aşağıdaki listede gösterilen standartlara uygun
olmalıdır. Bu standartlarda adı geçmeyen diğer standartlar için, standardın en az
mevcut standartlara eşit veya ondan daha yüksek olması istenir.
234/448
IEC International Electrotecnical Comission
BS British Standards
VDE Verband Deutch Electrotechniker E.V.
NFPA National Fire Protection Association
ANSI American National Standards Assosiation
NEMA National Electrical Manufacturers Assosiation
IEEE Institute of Electrical and Electronics Engineering
UL Underwriters Laboratories
TSE Türk Standarlar Enstitüsü
235/448
TEDAŞ’ a onaylatılacak projeler. (O.G ve A.G. tek hat şemaları, enerji temini
projeleri)
Uygulama için çizilecek yerleşim projeleri
Montaj firması tarafından çizilecek montaj detay projeleri (shop drawingler)
Topraklama ve yıldırımlık projeleri
Koordinasyon projeleri (Tüm projeleri bütünleyen ve koordinasyonunu sağlayan
projeler)
Kablo yerleşim projeleri
Bir malzemenin alımında malzeme küçük bile olsa, kendine özel bir teknik şartnamesi
olmalıdır. Bu şartname her seferinde matbu olarak kullanılmalıdır. Şartname içinde
standardı bozmayan bazı maddelerin değişmesi sakıncalı değildir. Fakat daha önce
hazırlanmış bulunan bir şartnamenin zorunlu herhangi bir nedenle değiştirilmesi
gerekiyorsa, bu konuda ileride karşılaşılacak tüm olasılıklar baştan bilinmelidir.
Malın özellikleri yanında nakli, ambalajı, kabulü ve testleri gibi konular standardın
konularıdır. Standart dışı malzeme reddedilmelidir. Örnek olarak, motor standardı
motor besleme gerilimini 400 volt olarak belirtmişse ve yeni alınan ekipman üzerinde
380 volt motor gelmişse ürün reddedilmelidir. Ürün ithal olduğu için değişimi zor ve
kullanılması acilen gerekebilir. Standart daha önce imalatçıya verilmiş olacağından,
fabrikanın red talebi haklıdır. Motorun değiştirilmesi için talepte bulunulmalı ve ortaya
çıkan tüm zararlar toplamı imalatçı tarafından karşılanmalıdır. Standart dışı ürünle
kullanım geçici olarak sağlanabilir.
Ürününle ilgili kalite ve test belgeleri, ürün bilgileri, arıza kitapçıkları, teknik resimler
bir ürünün alımından önce istenmelidir.
236/448
Fabrika elektrik bakım elemanları tarafından kullanılacak standartlar
Bir hamur bütesinin içinde yapılacak kaynak işi için gereken kaynak müsaadesi’ nde
alınacak önlemler sıralanmalıdır. Hangi önlemin kimin tarafından alınacağı
bilinmelidir. Örnek standart: “Elektrikçi havalandırma amacıyla tank üstündeki
vantilatöre elektrik bağlantısını yapacaktır”, “Kaynakçı/elektrikçi toprak bağlantısı
için, toprak pensinin bağlantı noktasını belirlemelidir.” “Elektrikçi tank üzerindeki
enstrüman bağlantı uçlarını sökmelidir.” “İşletmeci tank içi temizliğini kaynak öncesi
yapmalıdır.” “Kaynakçı kaynak ekipmanlarını ve iskelesini duruş öncesi hazırlamalıdır”
gibi.
237/448
İçinde kimyasal gaz buharı veya boğucu gazlar bulunan bir tankın içine, temizlik
amacıyla girmeden önce, ortamın emniyetli olup olmadığı bilinmelidir (Emin giriş
müsaadesi). Temizlik sonrası kaynak yapılacaksa, ayrıca kaynak müsaadesi
düzenlenmelidir. Fabrika yakınında yapılacak bir yer altı çalışmasının, yer altı
tesisatına zarar vermemesi ve kazıyı yapanın can güvenliği açısından, kazı alanının
önceden keşfinin yapılması gerekmektedir. Keşif ,bir elektrik mühendisi, bir makine
mühendisi ve ilgili alandan sorumlu bir işletme mühendisi tarafından yapılmalı ve
kazı müsaadesi verilmelidir.
İş emniyeti ile ilgili, işletmenin özelliğine göre değişen, diğer iş müsaade standartları
oluşturulmalıdır.
Aşağıda kısa da olsa genel bir standart örneği bulunmaktadır. Tüm standartlarda
kullanılacak ortak bazı kuralları kapsamaktadır. Bu örnek fabrikalar tarafından
geliştirilmeye müsait bir başlangıç noktasıdır. Hayati bazı önermelerde
bulunmaktadır. Geliştirildikçe zenginlik kazanacaktır. Standartlar uluslar arası
alımlarda kullanıldığında, yaygın bir dil olan İngilizce’ ye tercüme edilebilir. Bu durum
zaman içinde ve farklı firmalar tarafından yanlış tercümelerin önüne geçecektir.
Başlangıç aşamasında, bütün şartnamelerin ortaya konması için henüz zaman erken
olabilir. Bu dönemde işin genel prensipleri ortaya konmalıdır. Bundan sonraki
aşamalarda çok daha detaylı özel şartnameler gerekecektir. Bir mühendislik firması
ile çalışılması halinde, şartname ve standartların tamamının bu aşamada sağlanması
mümkün olabilir. Bu mühendislik firmasının kağıt konusunda tecrübesi şarttır. Kendi
kaynaklarını kullanarak şartname hazırlayacak kağıt fabrikalarının, işin tamamı ile
ilgili dokümanları kısa sürede, eksiksiz olarak hazırlamaları oldukça güçtür.
238/448
Genel standartlara örnekler
Trafolar
OG şalt panoları
AG şalt panoları
MCC panoları
239/448
Daha büyük motorlar 6000 volt, vakum kontaktörlü ve direk olarak yol
alacaktır.
Hız kontrol üniteleri ayrı trafoda toplanacaktır.
Tüm motorlarda akımları okuyabilmek için 4-20 ma çevirici bulunacaktır.
Toprak ve nötr baraları ayrı ve % 100 kesitte olacaktır.
Kompanzasyon panoları
Motorlar
Kablolar
240/448
DCS Analog sinyallerİ 4-20 mA olacaktır.
Enstrüman besleme gerilimleri +24 volt DC olacaktır.
Dijital çıkışlı sviçler 2-wire yani (loop powered=enerji ve sinyal kablosu ortak)
olacaktır.
Bazı cihazlarda istisnai olarak 230 volt ac besleme kabul edilebilir.
230 volt besleme gerilimi için izole trafo verilecektir.
241/448
BÖLÜM 7
VE SONRASI SÜREÇLER
GİRİŞ
Kapalı ekonomi döneminin kendine has felsefesi içinde kurulan pek çok kağıt
işletmesi, çalıştıkları dönemde Türkiye ekonomisine hizmet vermişler ve kağıt
ihtiyacını karşılamışlardır. Kapasiteleri ve kağıt kaliteleri yerel ihtiyaca uygun olan bu
makinelerin, bu gün gelinen noktada, benzerlerinin kurulması rasyonel olmamaktadır.
Kağıt imalatı, dünyanın her yerinde kendine has belli işletme kuralları olan ve bilinen
bir imalat alanıdır. Farklı ideolojik fikirler veya farklı dünya görüşüne sahip ülkeler için
bile, kağıt işletmesi, bakım onarımı, pazarlaması ve montajı için gerekli bilgiler,
personel ihtiyaçları, ve sorunları, benzer yapılardadır. Bilimsel gelişmeler ve pazar,
davranış biçimlerini şekillendirmektedir.
Gelinen noktada, dünya örneklerinde olduğu gibi, bilgi birikimi ve uygun yapılanma,
işin temel çıkış noktasıdır. Ülkemizdeki eski fabrikalar tarafından uygulanan
yapılanma modeli, o günün ihtiyaçlarına uygun olmasına rağmen, üretim kapasitesi
yüksek gelişmiş işletmeler için geçerli değildir. Eski davranış biçimlerinin terk
edilerek, yeni oluşumlara yer verilmesi imkansız değil, ama mevcut yapılar ve
alışkanlıklar içinde oldukça güçtür. Edinilmiş lokal tecrübelerin yanında, daha rasyonel
242/448
doğruların olabileceği kabul edilerek, kalıplaşmış bilgilerin tekrar sorgulanması
gerekmektedir. Yeni davranış biçimleri sergilemek, yatırımcıdan çok profesyonel
yöneticilerin temel amacı olmalıdır. Sürekli değişen bir dünyada değişim, temel bir
kural olmaktadır.
Makine için yatırım yapacak firmaların ürün ve ham madde seçiminde gösterecekleri
hassasiyet, bununla sınırlı kalmayacaktır. Kağıt tipine bağlı olarak, vasıflı kağıt
ürünleri ile düşük katma değerli kağıt ürünlerinde bile, yapılanma açısından farklılıklar
olmalıdır. Bir makinede tür değişiminin getirisi kadar götürüsü de hesaplanmalıdır.
Özellikle yüksek kapasitelerde üretimde istikrar ekonomiyi getirmektedir.
Daha önceki yıllarda, toplamda birkaç mühendisle dışa kapalı bir yapıda çalıştırılan
fabrikalar, gelişmiş makineler için geçerliliğini kaybetmiştir. Özellikle bilgisayar
alanındaki ve teknolojideki gelişmeler, daha önceki üretim yöntem ve tekniklerini,
bakım onarımı ve en önemlisi, fabrika tasarımına bakış açısını farklı bir yere
getirmiştir.
243/448
Elektrik sistem tasarımı, yeniden şekillendirilmesi gereken açık noktalardan biridir.
Asli işi, proje üretmek olan, mühendislik büroları bile, bürokratik ruhsat aşamalarını
aşmak için proje üretmektedir. Aydınlatma gibi en basit tesisat projeleri, ruhsat
alımının ötesinde, kullanılamamakta, hatta bütçe çalışmalarında bile kullanılmaları
hatalı olmakta, bütçe sapmalarına neden olmaktadırlar.
Durum böyle olunca yeni dünya standartlarında makine alan yatırımcı firmalar için,
elektrik sistemi tasarımı ve kendi arasındaki teknik koordinasyonu tamamen açık
kalmaktadır. Anahtar teslimi alınacak bir fabrika ile yatırımcının kendisinin tasarımını
üstlendiği bir fabrikanın maliyeti arasında ciddi fiyat farkları bulunmaktadır. Lokal
çözüm istenildiğinde sistemin, çağdaş tasarımdan çok, birbirini bütünlemeyen,
mevcut alışkanlıklara göre şekillenmiş ve seçilmiş, pahalı fakat işlevi amaca uymayan
malzemelerden oluşma riski doğmaktadır. Proje bürolarının yaptığı projeler ve ekleri
olan şartnameler, konusuna hakim kişilerce detaylandırılmalı ve detaylar
denetlenmelidir.
Bu konuda deprem gibi çok farklı bir nedenle, boşluğu doldurması için ortaya atılan
yapı denetim firmalarının kuruluşu yenidir. Bu firmalar, elektrik mühendisleri odası,
hatta tüm mühendis odalarının işlevini kanunen yüklenmiştir. Fakat bu firmalar,
henüz bu hizmeti vermekten uzaktır. Çünkü bu firmalardaki kontrollük hizmetleri için
istihdam edilen mühendisler, tecrübeli olsalar bile, daha çok inşaat elektrik işleri ile
yıllanmış kişilerdir. Kağıt elektrifikasyonu gibi proses ağırlıklı kompleks bir konuda
ülke çapında denetim yapabilecek ne bir firma, ne de kuruluş bulunmaktadır. Bu
durum yüksek maliyetli yatırımları, baştan denetim dışı bırakmaktadır.
Sanayi ve proses elektriği konusu ve işletmecilik sorunları kağıt, çelik, çimento gibi
sektörlerde bile, ayrı tecrübe ve birikime dayanır. Bu konuda sadece kağıt fabrikası
yatırımlarında kullanılmak üzere hazırlanmış TAPPI tarafında önerilen, elektrikle ilgili
liste 2. Kısım 2. Bölümde verilmektedir. Bu liste konunun kapsamını ve önemini
244/448
anlatmak için iyi bir örnektir. İşin boyutunu gösterecek ikinci örnek, IEEE tarafından
yayınlanmış “IEEE Standard 141-1993, Recommended Practice for Electric
Power Distribution for Industrial Plants” kitabıdır.
YATIRIMIN AŞAMALARI
245/448
Sistem geliştirme
Bu listeye daha başka ilaveler yapılabilir veya sıralama önceliği değiştirilebilir. Amaç,
yatırım olayının çok sayıda aşaması olduğunun görülmesi ve bu aşamaların
profesyonel pek çok kişi ve kuruluşa ihtiyaç göstermesidir. Bu süreçte, dış
kaynaklarla ilişki ve bu kaynaklara olan ihtiyaç büyük ağırlıktadır.
YATIRIMIN BÜTÇESİ
Yatırımın bütçesi yapıldıktan sonra, yatırımda görev alan tüm teknik personel,
kendisini ilgilendiren bütçe kalemlerini ve toplam yatırım bedelini bilmelidir. Her
aşamada bütçe kontrol ve revizyonları yapılmalıdır. Bütçe sapmaları mutlaka
gerekçeli olarak açıklanmalıdır. Bütçe rakamı, tıpkı yatırımın bitiriliş tarihi gibi, hedef
olmalıdır. Bütçe rakamları basit nedenlerle, kolayca değiştirilmemelidir. Fakat bütçe
rakamının tespitinde hayati hatalar yapılmışsa, yapılan hatadan hızla dönülmeli, bütçe
revizyonu yapılarak, yatırımın düşük kalitede tamamlanmasına müsaade
edilmemelidir.
246/448
2 Birinci el makinelerde ise bütçe sapmalarının temelinde alımların parçalara
ayrılması nedeniyle teknik detayların net olmaması yatmaktadır. Alınacak
ürünlerin aksesuarlarının kapsamı, yapacakları hizmet ve teknik spesifikasyonları
bilinmemektedir. Sıkı pazarlık yapılması bu aşamada bilinmeyen kapsam
daralmaları yaratır. Kontratta sıralanan veya var olduğuna inanılan pek çok
hizmetin boyutu yeterince anlaşılmamakta, bazı hizmetler, alınması
düşünülmediği için alınamamaktadır. Eksiklikler en iyimser tahminle, yatırımın
ileri bir aşamasında fark edilmekte ve bu kez maliyeti daha yüksek olarak, yani
acil olarak temin edilmektedir. Üstelik zaman kaybı da bunların üstüne
eklenmektedir. Alınmayan veya alınamayan ürünler sonraya kalmaktadır. Büyük
çaplı makinelerde bütçe sapma oranı yüzde olarak az olmakla birlikte, toplam
bedeli çok daha büyük olmaktadır.
3 Bütçe sapmalarına yol açan noktalardan biri, yabancı dille veya teknik terimlerle
hazırlanmış kontrat ve eklerine yeterince hakim olunamamasıdır. Kontratta geçen
genel ifadelerin kapsamı özel olarak listelenmeli ve anlaşılır hale getirilmelidir.
(Engineering=Mühendislik hizmeti, Comissioning=Devreye alma hazırlıkları, gibi
içeriği değişken kavramlar). Yatırımcı firma mutlaka kendi hedefini iyi belirlemeli
ve işin detaylarını çok iyi bilmelidir. Teknolojik gelişmelerin sonucu kullanılan
teknik dil de sürekli değişim geçirmektedir. Özellikle elektrik ve otomasyonla ilgili
terimlere sürekli yenileri eklenmektedir. 5 veya 10 yıl arayla yapılan işlerde 10
yıl önceki teknik dilin aynen geçerliliği söz konusu değildir. Bu gelişmeler
yakından sürekli takip edilmediği sürece detaylarda atlamalar olacaktır.
247/448
profesyonel desteğin doğru yönde kullanıldığını yatırımcının değerlendirmesi
mümkün değildir. Kağıt imalatını hedef alan bir firmanın elektrik, otomasyon,
tahrik, topraklama gibi kendi branşı dışında bilgi yoğun ve farklı bir teknolojik
alanda yönetim ve denetim yapması adeta imkansızdır. Proje tasarımcılarının
bağımsız çalışmaya yatkınlıkları ve denetime olan mukavemetleri bu denetimleri
daha da zorlaştırır.
Sonsuz ölçekte bir bütçe ile yatırıma girilmediği gibi, eksik bütçe rakamlarıyla
yatırıma girilmesi de son derece sakıncalıdır. Bu konu özellikle keşiflerin yapılmadığı,
ya da eksik yapıldığı yatırımlarda kendini gösterir. Bütçe hazırlanırken belli bir
tolerans düşünülebilir. Fakat şişirilmiş bütçe, büyük hatalar yapılabileceğini baştan
kabul etmektir.
Bütçe mali bir konu olmakla birlikte, yatırımcının teknik hedeflerini tam belirlediği
yerlerde başarıya ulaşır. Sonuç olarak hedefin belirlenmesinde, işin başında, tasarım
ve teknik tercihlerin doğru olarak ortaya konması yatar. Çok yoğun olan bilgi ve
teknik detayların atlandığı yerlerde, başarı kazanılamaz.
248/448
takibinde, sadece bilgisayarın bulunması yetmez buna paralel olarak yazılımların
bulunması ve etkili kullanımı gerekir. Ekibin yazılı ve sözlü haberleşmeye,
kontratta belirtilen dilde ve sürede, hızlı tepki vermesi beklenir. Gelen proje ve
dokümanlar incelenerek farklar ve talepler ortaya konmalı, gerekli uyarılar ve
sorular zamanında üretilmelidir. Kontrat ile projeler arasında, bazı farklılıklar
bulunabilir. Modern bir makinenin istediği yardımcı donanım ve aksesuarları çok
iyi bilinmelidir. Kontrata uymayan proje ve detayları tespit edilmelidir. Paket
alımlarda özellikle pazarlıklarda fiyatı, detaylar belirler. Sıkı pazarlık yapıldığına
inanılan alımlarda detaylarda belirsizlik olmamalıdır. Mühendislik çalışmaları
kapsamında olan yazılım ve donanım özellikleri ve mühendislik desteği, eksik
alınmamalıdır. Makine alınırken kontratta ince detaylar bulunmalı, yoksa da ilave
edilmelidir. Aksi takdirde, daha sonraki aşamalarda yeterli miktarda hizmeti ve
ürünü, bedelsiz olarak talep etmek mümkün değildir. En iyimser gelişme daha
sonraki aşamalarda eksiklerin ortaya çıkarılmasıdır. Bu aşamada eksik görülen
hizmet ve malzeme ilave edilmek istendiğinde büyük maliyetlerle karşılaşılır.
Genellikle eksikler, işletmeye girildikten çok sonra, başka fabrikaların ziyaretleri
sırasında veya kendisini ihtiyaç hissettirdiğinde ortaya çıkmaktadır.
3. Üçüncü temel farklılık zamanın kullanılma biçiminde yatar. İşletmede yıllarca
çalışmış personelin zaman kavramı ile yüklenici firmaların zaman kavramı farklıdır.
Aynı farklılık kavramı bütçenin tutturulması, alımların zamanlaması ve nakit
akışında yatar. Bir takım nedenlerle, ekipman alımlarının kapsamı veya detayları
belli olmadığı için, sonraya bırakılmasının, yatırıma maliyeti ise bambaşka bir
konudur. Tasarım başta yapılması gereken bir iştir. Sistemin yapısını temelden
değiştirebilen bu tür gecikmeler, tasarım aşamasından sonraya kaldığı için, bizzat
tasarımın kendisinde ciddi bozulmalara yol açar. Tasarımdaki hatalar, stratejik
hataların en büyüklerindendir. Daha sonra ortadan kaldırılmaları nerede ise
mümkün değildir. Gecikmenin elektrifikasyona olan etkisi aşağıda sıralanmıştır.
249/448
Bütçe zorlamaları yaratır. Bazı alınmış esaslı kararları etkiler.
Yatırımın aşamalarını bozarak, ayni anda eski ve yeni farklı pek çok konuyu
gündemde tutar. İlgi dağılmasına ve başka hatalara yol açar.
İlave otomasyon ihtiyacı yaratır. Yazılım ve donanımın hazırlanması için zaman
ihtiyacı doğurur.
İnşaatta yer, klima ve havalandırma limitleri aşılır.
Montaj sırasında, malzemenin mekana olan uyumunu ve görüntüyü bozar.
İşletme sırasında kullanım zorlukları yaratır.
Yeni güç ihtiyacı yaratarak eski hesaplanan güç dağılımını etkiler. Sistemi
zorlamaya sokar.
MCC ve tava koordinasyonunu bozarak, zararlı gürültü sinyallerinin olumsuz
etkisini kuvvetlendirir. Kablo ısınmalarına ve verim kayıplarına yol açar.
Sürpriz arızalara zemin hazırlar.
Start-up dönemi ile montaj dönemi iç içe gireceğinden can ve mal güvenliği
azalır.
4. Dördüncü farklılık, yatırım döneminin farklı aşamaları olduğu, üretim dönemininse
birbirini tekrarlayan işlemler dizisindenyani süreçten ibaret olmasıdır. Yatırım
döneminin her aşaması farklı davranış biçimleri sergilenmesini gerektirir.
Aşamaların geçilebilmesi için tüm ekiplerin bir bütünlük içinde davranması gerekir.
Üretim işlemleri ise, sürekli tekrarlardan ibarettir. Tekrarlarla performans
yükseltilmeye çalışılır. Yatırım döneminde ise hataya ve düzeltilmesi için tekrara
yer yoktur.
5. Beşinci farklılık yatırımın toleransı olmayan bir hedef tarihinin olmasıdır.
İşletmelerde takvimler siparişlerle sınırlıdır. Zaman sonsuza doğru akmaktadır.
Var olan kısa vadeli hedeflere kişisel ve küçük adımlarla erişilir (Kaizen). Yatırımda
ise adımlar büyük olmalıdır. Yatırımda zaman orta vadeli olmakla birlikte bitiş
noktası önemlidir ve hedefin tutturulabilmesi için pek çok kişi ve kuruluş aynı
hedefe birlikte odaklanmalıdır.
6. Altıncı farklılık yatırım faaliyetlerinin özgün ve karmaşık olmasıdır. Bu karmaşık
yapıda toplam aktivite, her firmanın aktivitesi ve farklı yönetim parametrelerin
toplamından oluşan özel bir bileşkedir ve kontratlarla belirlenmiştir. İşletme ise
tek merkezli ve daha sade bir yönetim biçimine ihtiyaç duyar.
7. Yedinci farklılık paranın değerindedir. Yatırımda zaman paradır. Yatırım
harcamaları miktar olarak işletme sırasındaki harcamalardan çok büyüktür.
İşletme kökenli kişler karar vermede zorlanır. İşletme döneminde siparişi
250/448
yapılacak bir ihtiyaç için aylarca beklenebilir. Nakit akışı müsaade etmedikçe alım
yapılamaz. Fakat yatırım döneminde alım kararı anlık verilir. İhtiyaç varsa
beklenmesi yanlıştır.
251/448
Enstrüman-Proses Kontrol konuları, cihaz seçimleri, bakımları, montajları
DCS-PLC-QCS, bilgisayar gibi zayıf akım branşlarıyla ilgili her konu
Yazılımları kullanabilme yanında düzeltmeleri yapabilme
Drive sistemlerini seçebilme, şartname hazırlama, yazılımlarını anlama,
MCC ve yol verme teknikleri, kullanımı, şartname hazırlanması,
Bobinaj
Topraklama
Paratonerler
Harmonik filtre gurupları ve kompanzasyon
Haberleşme
Kablo mühendisliği
Elektro-mekanik tasarım
Sistem mühendisliği
HVAC
Enerji kalitesi
Sadece kuvvetli akım olarak bilinen “Power Engineering” kavramı bile onlarca alt
başlığı içine almaktadır. Böylesine ihtisaslaşmanın olduğu bir alanda her şeyi bilen
mühendis arayışı, aşırı zorlama bir istektir. Geçmişte her şeyin fabrika bünyesinde
yapıldığı dönem geride kalmıştır.
Buna rağmen bir mühendisin tek başına her şeyi bilecek ve yapabilecek kadar
uzmanlaşması imkansızlaşmaktadır. Bunun farklı şirketlerde çalışma, tecrübe, eğitim
ve kişisel arzu gibi zaman ve zemin gerektiren unsurları bulunduğundan, bu bilgi ve
tecrübe toplamını edinecek insanların bulunması ve düşük ve sürekli sabit ücretlerle
çalıştırılmaları oldukça güçtür.
252/448
İşverenin alacağı mühendisten yapmasını beklediği konuların listesi:
253/448
Yabancı dil bilgisi ve yabancı süpervizörlere tercümanlık
Doküman hazırlama
Dış kuruluşlarla sözlü ve yazılı temas yeteneği
Yatay, dikey iletişim.
Yukarıdaki tabloda da, her iş ayrı bir yetenek ve uzmanlık alanı olarak ortaya
çıkmaktadır. Çoğu kez her iş, ayrı elemanlar tarafından yapılmaktadır. Bu listedeki
işler de birer meslek haline gelmiştir.
Vinçler
Kompresörler
Klimalar-Havalandırma üniteleri, HVAC
Kazanlar
Laboratuar cihazları
Kantarlar
Pompalar
Vanalar
Bobin makineleri
Ambalaj makineleri
Telefon santralleri
Telsizler
Yangın söndürme ve ihbar sistemleri
Görüntülü kamera sistemleri
UPS ve akü sistemleri
Jeneratörler ve elektrik santralleri
Kaynak makineleri
Ofis donanımları
Elektrikli iş makineleri, taşıma araçları
Proses ekipmanları
Pnömatik ekipmanlar
254/448
Hidrolik ekipmanlar
Şalt ekipmanları
Her tür cihaz
Üretim ve faaliyet alanı kağıt olan bir iş yerinin kendisine yukarıdaki sayılan işleri
yapacak, ilgili branş ve niteliklere uygun eleman araması mümkünse de, bu işlerin
tamamını bir iki mühendis ve teknisyen gurubundan beklemesi pratik olarak
imkansızdır. Bu beklenti ayrıca mühendise yapılan ciddi bir haksızlıktır. Bu sorunun
mutlaka bir çözümü bulunmaktadır. Bu karmaşık manzara yeni dünya düzeni
tarafından yaratılmış ve çözülmüştür. Modern dünya bu makineleri yaratırken
çözümleri de birlikte yaratmıştır.
Avrupa’da kurulu makinelerde çalışan işçi sayıları son derecede sınırlı tutulmakta ve
az personelle üretim yapmak firmalar için kıvanç konusu olmaktadır. Ne var ki her
işin, hem mali hem de adam saat bazında minimum bir karşılığı bulunmaktadır. Bu
değerin altında yapılan çalışmalar mutlaka sorunla geriye dönmektedir. Bu ülkelerde
hizmetlerin aksamadan yürüyor olması, bütçeden ve adam saat çalışmadan fedakarlık
yapılmadığını göstermektedir. O zaman, az elemanla işletmenin yürütülüyor
olmasının izahını, organizasyon yapılarında aramak gerekir. Özellikle sözleşmeli
hizmet alımları önem arz etmektedir.
İŞLETMELERİN GÖREVLERİ
Kağıt fabrikası, kağıt üretimine odaklanmış bir yerdir. Türkiye uygulaması ise
abartılarla doludur. Çoğu kez motor sarımından, pano imaline kadar, pek çok
müteahhitlik hizmeti fabrika personeli tarafından yapılmakta ve her işten anlayan
eleman ihtiyacı ortaya çıkmaktadır. Kendi imkan ve kaynaklarını, her işe koşan
firmalar bir süre sonra ilgilerini, kağıt üretiminden kaydırmaya başlamaktadır. Başka
fabrikaların valslerini taşlamak için tornasına müşteri arayan işletme müdürleri
bulunmaktadır.
255/448
Yemek imalatı, personel taşımacılığı, güvenlik işleri, itfaiye gibi daha pek çok iş,
fabrika yönetiminin günlük konusu haline gelmemelidir. Bunun yanında vana,
paslanmaz boru ve dirsek imal etmek, elektronik kart tamiratı veya imalatı yapmak,
yazılım üzerine çalışmak gibi daha özel konulara kadar çeşitli profesyonel faaliyetlere
zaman harcamak, kağıt imalat firmalarının görevi dışında olmalıdır.
Kullanılan alet, edevat, takım, ölçü aleti gibi yardımcı aletlerin nitelikleri ve nicelikleri
işlerin yapılma sürelerini belirlemektedir. Bu tür donanımlar giderek gelişmekte,
yaygınlaşmakta ve evrenselleşmektedir. Amaç araçları şekillendirmektedir. İçine
kapanık fabrikalar için evrensel bilgi birikimi sağlanamamakta, yerini geleneksel
alışkanlıklar almaktadır. Amaçlar saptığı için kullanılan araçlarda da sapma
olmaktadır. Bunun sonucu evrensel genel bilgi ve kültür akışı kesilmekte ve çağın
gerisine düşülmektedir.
Kişisel gelişimin bir yolu, mesleki eğitim ve seminerlere katılmaktır. Kağıt sektöründe
satıcı firmalar tarafından düzenlenen eğitim ve seminerler kişisel gelişimi
sağlamaktan uzaktır. Bu seminerlere ya hep aynı isimler gönderilmekte ya da bazı
firmalar bunu gereksiz görerek eleman göndermemektedirler. Seminerlere katılanlar
da seminerden çok dinlenme amacını gütmektedir. Ayrıca bu seminerler elektrik ve
otomasyon konusundaki teknik gelişmelerin detaylarını değil, firmaların kendi
tanıtımlarını hedeflemektedir.
Örneğin trafo, motor, DCS, tahrik, topraklama, enerji kalitesi, bakım yöntemleri,
sözleşmeli bakım uygulamaları, elektrikte gürültü gibi son yıllardaki gelişmeler ve
detayları kağıt sektörü tarafından bilinmemektedir. Pulper motoru ve yol vericisi nasıl
seçilir veya O.G. Kesicisi için dünyaca kabul görmüş bir bakım prosedürü nasıl
hazırlanmalıdır gibi bir yüzlerce konu için, genel yüzeysel bilgi dışında tatminkar
cevap almak mümkün değildir.
256/448
İşe ve üretime yaklaşım biçimi, dünyaya göre farklılaşmakta, doğru yol ve yöntemler
yerini lokal çözümlere bırakarak, hatta bu çözümler evrenselmiş gibi başka firmalara
taşınarak, sonuçta tüm sektörde verimsiz çalışma koşulları yaratılmaktadır. Öğrenme
için gerekli alt yapı olan, diplomaya esas eğitim unutulmakta, yeni üretilen bilginin
fabrikaya ulaşması ve algılanması zorlaşmaktadır.
Taşeron firma, ayakları üzerinde duran rekabetçi piyasanın bir parçası olmalıdır.
Gerekli bakım donanımına sahip olmalıdır. Aksi takdirde taşeron firma, ana firma
tarafından işten çıkarılmış kişilerden kurulu, demirbaşları ana firma tarafından verilen
ve zarar etmesine rağmen destekle ayakta tutulan, zararını kalitesiz işçi takviyesi ile
kapatmaya çalışan bir kuruluş durumundan kurtulamaz.
Türkiye henüz alt yapısını tamamlamamış bir ülke durumundadır. Her branş için
diplomalı eleman bulunmakla birlikte, bunların organize hale geldiği ihtisaslaşmış
mühendislik firmaları maalesef bulunmamaktadır. Türkiye’de bakım ofisi bulunan
yabancı firma sayısı hem azdır, hem de bu firmalar hizmette yeterince hızlı ve çözücü
davranamamaktadır. Bunun sebebi gene istihdamı besleyecek iş kapasitesi
yokluğudur. Kapasite darlığı hizmeti sınırlamakta, hizmet sınırlı olduğu sürece
kapasite gelişememektedir. Kalite düşmekte, maliyetler yukarıda kalmaktadır.
257/448
Teknoloji girişi ve yatırımlar son derece az olduğundan temsilciliklerde, bir branşta
özel eğitim almış mühendis, bu eğitimini yeterli sıklıkta kullanamadığı için bir süre
sonra bildiklerini unutmakta ve ihtiyaca cevap vermekten uzaklaşmaktadır. Sonuçta
arızalar için yurtdışından destek ve eleman istenmektedir. Çoğu zaman da lokal ofisin
hedefi günlük masrafları çıkartacak malzeme pazarlamasına doğru kaymaktadır.
Ofisin ve personelin harcamaları, yedek parça fiyatlarının üzerine yansıtılarak
çözülmektedir.
Diğer sanayi kuruluşları gibi, kağıt fabrikaları üretim toplam kapasitesi olarak
gelişmiş ülkelerin çok altındadır. Bir şehir veya kasabada birden fazla kağıt
fabrikasının bulunması hizmetlerin özel kuruluşlara verilmesinde yardımcı olacaktır.
Fakat bu güne kadar ki Türkiye uygulaması, teknolojisini yenileyemeyen küçük
kapasiteli, içine kapanık fabrikalar yaratmıştır. Bu model, ne fabrikaların kendilerinin
uzman yetiştirmesine imkan tanımış, ne de mühendislik firmalarının oluşumuna
katkıda bulunmuştur.
a- Yatırım programı
Yatırımın süresi tutturulması gereken temel hedeflerden birisidir. Yatırım pek çok dış
faktöre bağlı olduğu için yatırım programı ve takvimi hazırlanmalıdır. Her işte adam
saat hesaplandığı gibi yatırım süresinde de adam saat hesabı dikkate alınarak
program yapılmalıdır. Bir firmanın gecikmesinin tüm yatırım süresini değiştirebileceği
unutulmamalıdır. İş programı senkronizasyonu sağlayacak yegane araçtır. Yatırım
programı ile iş programı uyum içinde olmalıdır. Yatırımın koordinasyonu koordinasyon
toplantıları ile sağlanır. Toplantı yapma alışkanlığı olmayan veya toplanmaktan iş
yapamayan firmalar bulunmaktadır. Toplantı sonrası toplantı notları taraflara
dağıtılarak bilgi aktarılmalıdır.
258/448
Departman bazında ise yapılan toplantılar yararlı olacaktır. Bu toplantılar
süpervizörlerle, montaj firmalarıyla, firma içi departmanlar arasında, tedarikçi
firmalarla ve danışman firmalarla olabilir. Bu toplantılardan diğer bölümlerin ve ilgili
dış firmaların yararlanması sağlanmalıdır.
b- Süpervizörler
259/448
İşletme dönemi
Eğitimli personel
Düzenli gözlem
Aksatılmayan testler
Kaliteli hizmet
Düzgün kayıttır
Eğitim sınıfta olacağı gibi, iş başında da olabilir veya her iki yöntem birlikte
uygulanabilir. Eğitimde aşırı bilgiye kaçmadan temel bilgiler verilmelidir. Elektrik
kazalarına uğramış kişilere yapılacak müdahale ve ilk yardımların uygun şekilde
yapılabilmesi öğretilmelidir. Çalışanlar ilk yardım, acil yardım ve kabul edilmiş hayata
döndürme işlemleri hakkında sürekli bilgilendirilmelidirler.
Bir öncelik planı içinde, ekipman veya sistem bazında, önem sırasına göre araştırma,
inceleme ve analiz yapılması gerekir. Tasarlanan programın ne kadar geniş olduğuna
bakmaksızın, program teknik sorumlusu kapsamın genişliğini, başlama ve bitiş
noktalarını belirlemelidir.
260/448
Ekipmanın durumunu gösteren bir kayıt düzenlenmeli ve varsa yapılacak bakım
belirlenmelidir. Her ekipmanın ayrı ayrı periyodik bakım süreleri tespit edilmelidir.
Yapılacak kontrol ve testler çok dikkatli yapılmalı ve mevcut şartlara uyulmalıdır. Test
ve kontroller için gerekirse planlı duruşlardan yararlanılabilir. Bazı durumlarda, bazı
test işlemleri, işletme ve bakım elemanları arasındaki koordinasyonla gerçekleşir.
261/448
BÖLÜM 8
ELEKTROMANYETİK KİRLİLİK
Serbest hava içinde, elektrik kuvvet çizgileri (E), indükleme yoluyla gürültü
gerilimlerini yaratır. Benzer şekilde manyetik alan çizgileri (H) ise, indükleme
yoluyla gürültü akımlarını yaratır.
Bunlara ilave olarak bir de elektromanyetik (E,H) yayılım söz konusudur. Bu dalgalar,
yatay ve düşey polarize düzlem üzerinde ve birbirlerine 90º açı ile bulunurlar.
Elektrik, manyetik ve elektromanyetik etkilerin tamamına Elektromanyetik kirlilik
(EMI=Elektromagnetic Interference) adı verilir. Aşağıda her üç kuplajın oluşum
mekanizması verilmektedir:
Manyetik kuplaj
Yıldırım düşmesinde olduğu gibi, kaynağa yakın, fakat onunla temas halinde
bulunmayan elektronik devrelerde, direk olarak, yıldırım akımı devrenin üzerinden
262/448
geçmemesine rağmen, cihazda arızalanma olabilir. Saldırgan yıldırım iletkeni, içinden
geçen akımın büyüklüğü oranında, yakınındaki kurban devreyi, manyetik alanın etkisi
altında bırakarak etkiler. Klasik arızacılık bilgisi besleme kaynağı enerjili olmayan bir
kartın arızalanmayacağını söyler. Fakat durum böyle değildir.
Yıldırımlık iletkeni örneğinde elektrik akımı, bir bobinden veya gerilim kaynağından
değil, kurbana paralel uzanan saldırgan iletkenden akmaktadır. Yani ortamda bir
akım kaynağı bulunmaktadır. Bu akım kaynağı, son derecede büyük ve büyüklüğü
hızla değişen bir akım üretmektedir.
Yıldırım geçici bir olaydır. Geçici olaylar arasında, anahtarlama tabir edilen kesici ve
şalterlerin operasyonları, kondansatörlerin devreye girmeleriyle oluşan gerilim
yükselmeleri, ani yüklenme ve yük düşmeleri gibi şebekeden çekilen akımdaki ani
değişiklikler gibi örnekler bulunur. Röle bobinlerinde olduğu gibi, bobinlere enerji
verilmesi sırasında, anlık manyetik alan üretimi olur. Bu tür geçici sinyallere darbe
gerilimi, transient veya surge denir. Bunların bastırılması veya yok edilmeleri
gerekir. (Surge suppression, surge protection)
Sonuç olarak saldırgan akım, karşı devre üzerinde gerilim indüklenmesine sebep
olur. Anlık geçici olaylarda, saldırgan iletkenden geçen akımın değişim hızı di / dt, ne
kadar büyükse kurban devre ve iletken üzerinde indüklenecek gerilim de o kadar
büyük olur. İşte bu nedenle besleme gerilimi olmayan bir kartta endüklenen gerilim
kart içinde akarak arızaya neden olur.
263/448
Çok damarlı bir kabloda, iletkenlerden birinde, elektromanyetik (EMI,
Elektromanyetik gürültü) kökenli bir saldırgan sinyalin bulunması halinde, bu
iletkendeki saldırgan sinyal, diğer damar iletkenleri üzerinde de görülecektir. Toprak
ve nötr iletkenleri de bu bulaşmadan etkilenir.
Yakın kurban iletkenler üzerinde meydana gelecek etki, uzaklığın küpü ile ters orantılı
olacağından, EMI taşıyan bir kablo iletkeninin, en çok kendi iletkenlerini ve daha
sonra, ayni tava içindeki komşu iletkenleri etkilemesi kaçınılmazdır. Uzaklık yeterince
arttığında EMI etkisi uzaklığın karesi ile ters orantılı olmaktadır. Bu nedenle farklı tava
içindeki iletkenlerin birbirleri üzerindeki etkileri uzaklığın karesi ile ters orantılıdır.
Otomasyon kablo tavaları diğerlerinden mümkün olduğu kadar uzakta olmalıdır.
(Ek. 7 de bir kablo tavası düzeni şartname örneği olarak verilmiştir.)
Yukarıda, komşu kurban devre ile ortak alanın büyümesi, EMI için olumsuz olarak
verilmişti. Tava içinde giden bir kurban kablonun veya topraklama iletkeninin,
saldırgan kablo ile uzun bir mesafe birlikte gitmeleri halinde kuplaj yoluyla ciddi bir
etkileşim olacağı açıktır. EMI nin minimum olması için kabloların ayrı tavalarda
olmaları ve yakın geçişlerde iletkenlerin birbirlerini 90 º kesmeleri gerekir.
264/448
Kapasitif kuplaj
E= Z . I Z=X c =1/ 2 f C
265/448
daha fazla EMI akımı meydana gelecektir. Fakat bu akım statik bir elektrik
boşalmasında olduğu gibi ark boşalması şeklinde görülmeyecektir. Bir tür kaçak
sızıntı şeklinde olacaktır.
Genellikle orta gerilim kablolarında bulunan gerilimin etrafa olan etkisi kapasitif
kuplajla açıklanabilir. Bu tür kablolar tava içinde bir sistem olarak döşenmelidir.
Tavaları tavana yakın ve en üstte olmalı ve kablo merdiveni kullanılmamalıdır. (Ek.7)
Kısa mesafelerde üstleri kapanabilir. Fakat uzun hatlarda, sızıntı nedeniyle tam kapalı
olmaları tavaların ısınmalarına neden olur. Buralarda gözenekli yapıda tavalar
kullanılmalıdır.
Elektromanyetik kuplaj
Bir EMI kaynağı, radyo frekansı gibi elektromanyetik sinyal olmakla birlikte, anten
aracılığıyla yayılmıyorsa, etkin değildir. Kurban devre üzerinde EMI akım ve
gerilimleri, elektromanyetik alanın şiddetiyle artar.
EMI’ ye bağışık olmayan bir devre, antene sahip olmasa bile şebekede EMI gerilim ve
akımları varsa bundan etkilenecektir. Çünkü şebeke iletkenleri ve topraklama
iletkenleri, armatür gövdeleri EMI akım ve gerilimlerini bir anten gibi alarak sistemde
taşırlar. EMI sinyalleri çok yüksek frekanslı olduklarından, boyu çok kısa olan kablo
parçaları bile anten olarak görev yapabilirler. (12,5 cm-100cm)
266/448
BÖLÜM 9
TOPRAKLAMA
267/448
uygun, uygulama kitapları da piyasada bulunmaktadır. Topraklama yönetmeliği,
topraklama ile ilgili tanımlamaları ve limitleri vermektedir. Rehber olarak alınacak bu
limitler, tasarımın yapılmasında başlangıç noktasını oluşturur. İyi bir projenin
uygulanması için, topraklamalarla ilgili yönetmelik bilgileri yeterli olmamaktadır.
Bir hız kontrol ünitesi şebekeyi ve topraklamayı nasıl kirletir? Hangi frekansta
sinyaller ve neden topraklamaya atılır. Havadan yayılan ve tüm iletkenler üzerinde
etkili olan sinyaller nelerdir ve ne gibi etkileri olur? Bu sinyaller elektronik kartlara
nasıl hasar verirler? Bu sorulara, yönetmeliklerde çözüm aramak mümkün değildir.
Topraklama konusu ne zaman gündeme gelse, mühendisler arasında ortak noktaların
son derece az olduğu görülür. Konunun zorluğu her zaman bilinmeyen bir noktanın
ortaya çıkmasıdır.
268/448
Konuyu bir bütün olarak her yönüyle ele alabilmek zorlaşmaktadır. Birbiriyle ilişkili
olan bu sistemlerin biri için geçerli olan kural diğer için hatalı olmaktadır. Bu açıdan
tüm tesisin, sağlıklı montaj bilgileriyle kurulması son derecede zorlaşmaktadır.
Burada verilmeye çalışılan bilgiler bir toptaklama projesi yaparken dikkate alınması
gereken bazı kritik bilgiler olacaktır. Amaç bir topraklama projesi detaylandırmak
değildir. Bu ayrı bir kitabın konusudur. Bu nedenle aşağıda, ana başlıklar halinde
konunun bazı yönleri irdelemektedir. Bir kağıt fabrikası topraklama projesinin
yüzlerce paftadan oluşan detaylı bir çalışma olması gerektiği muhakkaktır. Bu bölüm
proje yapacakların bazı noktaları dikkate almaları için rehber olacak, fakat proje
müellifi hesaplamaları doğru yapmak ve yönetmelikleri uygulamak durumundadır.
269/448
7. Doğrudan kısa devre akımlarının koruma olmadığı için kesilmemesi nedeniyle
ısınma başlar, bir süre sonra ısınan noktada tutuşma olacağından yangın çıkma
tehlikesi vardır.
T= Terra, Toprak anlamındadır. Burada trafonun nötr noktasının doğrudan veya bir
direnç üzerinden topraklandığı belirtilir.
N= Nötr iletkeni anlamındadır, nötr iletkeninin enerjinin kullanım noktasına kadar
taşındığını ve geriye dönecek akım için bu yolun kullanılacağını belirtir. Nötr iletkeni
bu anlamda canlı bir işletme ucudur.
Nötr iletkeni yani barası ve topraklama barası genellikle trafonun hemen çıkışında,
alçak gerilim şalt panosu içinde birbirine bağlanır. Bu iki iletken tüm kullanım
noktalarına kadar ayrı olarak götürülür ve asla bir daha birbiriyle temas ettirilmez. Bu
nedenle toprak kaçak akımını gören elemanlar yardımcı olarak kullanılırlar.
Üzerinden akım akan nötr iletkeni ile üzerinden akım akmayan koruma iletkeni
arasında bir voltu geçmeyecek bir gerilim oluşabilir. Gerilim ne kadar düşükse sistem
emniyeti o kadar iyidir. Gerilimin yüksek olması nötr akımlarının çokluğuna veya nötr
topraklamasının kötülüğüne işarettir.
270/448
2. TN-C TOPRAKLAMA SİSTEMİ
Bu sistem bir genel kültür bilgisi olarak bilinmelidir. Kağıt fabrikalarında uygulaması
bulunmaz. TN-C sisteminde, nötr iletkeni ile toprak iletkeni aynı iletkendir. Sistem 3
faz ve bir nötr-toprak iletkeni olarak döşenir. Ayrıca topraklama iletkeni
döşenmez.Topraklama ve nötr iletkeni ortak olduğundan, tesisatın muhtelif yelerinde
birbirlerinin yerine kullanılır. (Connected) sözcüğü her ikisinin birbirinin yerine,
istenildiğinde bağlanabileceğini ifade eder. Bu durum yukarıda anlatılan TN-S
sistemine göre topraklama iletkeninden ve topraklama elektrotları gibi elemanlardan
tasarruf sağlasa da, işletme açısından avantajlı değildir, potansiyel farklılıkları yok
edemez. Çünkü nötr iletkeninden sürekli olarak akacak akımlar, daima bu iletken
üzerinde değişken bir gerilim düşümüne neden olur. Bu durumda toprak bağlantısının
yapıldığı şase üzerinde de, toprağa göre gerilim görülmesine yol açar. Nötr veya
toprak iletkenlerinin üzerinde, bağlantı haritasına göre farklı bölgelerde farklı
gerilimler meydana gelir.
Bu sistem de bir genel kültür bilgisinden öteye geçmez. TN-C-S tipi topraklamada
kimi yüklere 5 iletken, kimi yüklere 4 iletken çekilir. Genellikle küçük cihazlara ve
aydınlatmalara topraklama iletkenleri çekilmez, bu bağlantı nötr üzerinden
yapılmaktadır. Sistem kimi yerde TN-S, kim yerde TN-C özelliği gösterir. Montaj
dikkatsizliklerinde TN-S sistemi kolayca TN-C-S sistemine dönüşebilir. Bu durumda
da topraklama sisteminin çeşitli bölgelerinde sürekli akımlar dolaşacağından gerilim
dağılımı bozulacaktır. Nötr iletkeni ile toprak iletkenlerinin birbirine temas etmeleri
nedeniyle aralarında kontrol amaçlı gerilim okunduğunda yanıltıcı olarak sıfır değeri
okunabilir.
4. TT TOPRAKLAMA SİSTEMİ
Daha çok hava hatlarında kullanılan bu sistem fabrikalara uygun değildir. Çünkü
toprağa doğru meydana gelecek bir hata akımında, akım, nötr noktasına toprak
271/448
üzerinden akarak dönmek isteyecektir. Bu nedenle toprak, bir iletken olarak kullanılır
ve toprak direnci hata akımını sınırlayan elemandır.
IT TOPRAKLAMA SİSTEMİ
Nötr noktasının tam olarak izole edildiği sistemdir. Bu noktanın toprakla temasının
olmaması, gerilimlerin uzayda yüzmesi anlamına gelir. Hangi faz toprağa temas
ederse, o noktadaki gerilim toprak seviyesine doğru iner. Bu nedenle toprağa bir
akım akmaz. 12 kutuplu tahrik sistemlerindeki yıldız bağlantılar, ameliyathaneler ve
özel imalathaneler gibi yerlerde kullanılır. Toprakla sistemin ilşikisi olmadığı için
toprağa kaçak olduğunu anlamak faz gerilimlerindeki kaymayı ölçerek bulunabilir. O
nedenle koruma amaçlı açma işlemi toprağa karşı omajı ölçen röleler aracılığıyla
yapılır. Kaçak bulunarak besleme tekrar verilir.
Sonuç: Özetle yukarıda anlatılan topraklama sistemleri içinde TN-S sistemi kağıt
fabrikalarının felsefe olarak kullanması gereken sistem olup, 12 kutuplu tahrik
sistemleri olan tahrik sistemlerinde lokal olarak IT sistem kullanılır. Diğer sistemler
ise bir genel kültür olarak bilinmelidir.
Gerçekte bir topraklama sistemi aşağıdaki altı unsurun birleşiminden meydana gelir:
272/448
A. İşletme topraklaması (AG-OG). Nötrden toprağa bağlantı.
B. Koruma topraklaması (AG-OG). Ekipmandan toprağa bağlantı.
C. Toprak altı ağı, Toprağın oluştrulması
D. Yıldırımlık tesisatı. Gökyüzünden toprağa bağlantı.
E. Yüksek frekans topraklaması. Elektromanyetik dalgaların topraklanması.
F. Statik elektriğe karşı topraklama
Bu altı topraklama unsuru bir bütün olarak kağıt fabrikasının alt yapısını
oluşturmaktadır. Bu sistemler topraklama ana barasında birleştirilmelidir.
Özetle, topraklama tesiatı bir bütün olarak çalışır ve fabrikadaki tüm topraklama
sistemlerini, ekipmanları, mekanik aksamı içine alır. Topraklama sistemlerinin adı ne
olursa olsun birbirlerine bağlanmasına birleştirme (bonding) denilmektedir.
Birleşme yeri topraklama ana barasıdır.
273/448
Topraklama sistemi ekipmanla toprak arasındaki gerilim farkını düşürmeye
çalışırken, birleştirme ekipmanlar arasında oluşacak gerilim farkını
düşürmeye yarar.
A. SİSTEM TOPRAKLAMASI
Sekonderi yıldız bağlı trafolar, alçak gerilim uygulamasında 400/231 V gibi farklı iki
voltaj kademesi yartırlar. Nötr noktasının yalıtılması, bu imkanı ortadan kaldırır.
Aydınlatma sistemleri ve tek fazlı kullanıcılar 220 voltta çalışmaktadır.
274/448
2 Asimetrik akımların sürekli olarak geriye dönüşü için bir yol yaratmak
Yük nedeniyle meydana gelecek her türlü faz akımlarındaki dengesizlik, nötr
iletkeninden toprağa doğru bir akım akmasına neden olur. İşletme topraklaması
üzerinden, sürekli akım akabileceği ve bu noktadaki topraklama bağlantısı üzerinde,
bir gerilim olabileceği düşünülerek, ciddi bir işletme topraklama projesi
oluşturulmalıdır. İşletme topraklaması toprağa karşı 2 Ω olmak durumundadır. Özetle
işletme topraklaması canlı ve üzerinden akım geçen bir iletkendir. İşletme
topraklamasını koruma topraklamasından ayıran temel fark budur. Nötr üzerinden
geçen akım dengeli yüklenme ile sıfıra doğru azaltılabilir, fakat yok edilemez. Bu
nedenle topraklama direnci ne kadar düşük olursa nötr noktasındaki gerilim o kadar
düşük olacaktır. Kağıt fabrikalarında dengeli yüklerin fazlalığı şebeke açısından olumlu
bir durumdur.
Son olarak sistem topraklamasının olmaması veya zayıf olması, faz gerilimlerindeki
kararlı büyüklükleri vektörel olarak bozar ve gerilim büyüklüğünde ve açısında
sapmalar ortaya çıkar. Çünkü nötr bağlantısı yokluğunda sistemdeki gerilimler,
uzayda topraktan soyutlanmış olarak durmaktadırlar. Bu durum fazlardan birinde kısa
devre olması hatta tam yükle yüklenmesi halinde, diğer fazlarda kaymalara,
yüzmelere yol açar ve daima gerilim yükselmesi görülür. En kötü durumda, 230
voltun 400 volta çıktığı görülür.
Bu nedenle nötr noktası topraklaması orta gerilimde daha çok, sistemin dengesinin
sağlanması amacını güder. Nötr noktasının topraklanması hayati derecede önemlidir.
Faz gerilimlerinde % 1 lik bir gerilim farkı bile motor çalışmasına olumsuz yansır. Ters
yöne dönen momentler oluşur ve (negative sequence voltages) motor yükü
kaldıramaz hale gelir. (İkinci kısım, Bölüm 13)
Orta gerilim sistemlerindeki iletim hatlarına ait trafo merkezlerinde, trafolara ait nötr
noktası, genellikle bir direnç üzerinden topraklanır. Bunun nedeni büyük sistemlerin,
büyük kısa devre akımı sağlayabilmeleridir. Konulacak direnç trafodan sonraki şalt
tesislerinin kısa devre seçim değerini düşürür. (Kısa devre hesabı için ikinci kısım 4.
bölümde mühendislik etüdleri konusuna bakınız.)
275/448
B. KORUMA TOPRAKLAMASI
Koruma topraklamasında temel amaç insan ve malın korunması için, sigorta, termik
manyetik şalter gibi bir kısa devre koruma elemanlarının çalışmasına yardımcı olacak
topraklama tesisatı yapılmasıdır. Burada kağıt fabrikalarında kaçınılmaz olarak
kullanılan TN-S sistemi verilecektir. Daima pano veya motor klemensi gibi kapalı bir
ortamda hatta cihazların içinde bu tür topraklama için, özel bir bağlantı klemensi
bulunur. Panolarda izole bir nötr barası ve şaseyle temas eden bir toprak barası
bulunur. Bu bara koruma topraklaması için düşünülmüştür. Panoyu veya motoru
besleyen kablonun 5. İletkeni olarak kendisini besleyen bir üst panoya bağlanır.
Buradaki toprak barası da en baştaki şalt panosunun toprak barasına bağlanmaktadır.
Trafodan başlayarak bir silsile halinde en son kullanıcıya kadar 5. İletken olarak ve
nötr iletkeni kesitinde taşınır. Bu konuda uygulama daha deyatlı verilecektir.
Bilinmesi gereken temel kural, trafodan başlayarak bir ağaç yapısı oluşturmaktır.
Aşağıda bu silsile prensip olarak gösterilmektedir.
Koruma topraklamasında temel felsefe her kullanıcıdan trafoya kadar uzanan bir
zincirle koruma iletkenini devam ettirmektir. Yağlı tarafolarda trafo çıkışındaki şalt
panosunda bulunan topraklama barası, nötr barasıyla önce birleştirilir. Daha sonra
altındaki MCC veya aydınlatma panosuna nötr ve toprak iletkenleri ayrı ayrı çekilir.
Motora veya prizlere de aynı mantıkla kablolar devam ettirilir. Koruma topraklama
kablosunun kesiti daima besleme kablosu nötr iletkeni ile eşit kesittedir.
276/448
atılır. Buna grobeton da denir. Bu betonun üzerine bakır iletkenlerle veya galvaniz
şeritlerden ağ yapılmalıdır. Ağın göz ölçüleri 10 metredir. Ağ gözünün her köşesi
sağlıklı bir şekilde bağlanmalıdır. En dış çerçeve bina dışında kalacak şekilde
elektrotlar çakılmalıdır.
Bina ölçülerine göre topraklama ağı hesaplanmalı, monte edilmeli ve montajın hemen
sonrası ölçülmelidir. Tesisatın eskime nedeniyle direncinde artış olacağı düşünülerek
topraklama direnci 2 Ω un altında tutulmalarıdır. Birden fazla binadan oluşan
yapılarda her yapının altına bu ağ yapılarak daha sonra birbirlerine birleştirilmelidir.
(Şekil 1.) Topraklama direnci yüksekse ağın alanı büyütülebilir, fakat alanın daha
küçülmesine ekonomi adına müsaade edilmemelidir. Onun yerine elektrot sayıları
azaltılabilir.
277/448
D. YILDIRIMLIK TESİSATI
Bu tesisat bina yapısına uygun olarak binayı kafes içine alacak şekilde yapılır. Aşağıda
basitleştirilmiş bir şema verilmektedir.
Yukarıda tek bir topraklama şebekesinden söz edilmişti. 50 Hz. lik şebekenin
gürültüsü yüksek frekanslı elektronik cihazlardan çıkan gürültü yanında
önemsenemeyecek durumdadır. Sorun, topraklama ağının 30-100 MHz.’ lere ulaşan
bu gürültüleri toprağa nasıl aktaracağıdır. Sorun, topraklamada 2 Ω luk omik direncin
yakalanması sorunu olmaktan çıkmış, topraklama empedansına dönüşmüştür.
Üretilen gürültüler ve atık sinyaller toprağa ulaşamamaktadır.
278/448
cmx50cm olmalıdır. Ağın büyüklüğü oda tabanını kaplamalıdır. Bu sistem aslında
FARADAY kafesinin gözlerden oluşmuş özel bir şeklidir. 50 cm ölçüsü yüksek
frekansın dalga boyu ile ilgili olarak tespit edilmiştir. Düğüm yerleri sarı kaynak veya
lehimle birleştirilmelidir.
Meydana gelen bu ağ, bir tarafından en kısa yoldan pano topraklamasına, diğer
taraftan topraklama iletkeni arcılığıyla topraklama elektrotlarına kaynakla
birleştirilmelidir . Yüksek frekans taşıyan veya haberleşme için kullanılan kablolar bu
ağın üzerine yatırılmalıdır. Yapı yüzeyden akımların akmasına yardımcı olduğu gibi
yüksek frekanslı akımların gözlerin çevresinden dolaşarak kırışımlar yoluyla
sönümlenmesine de yol açar. Bir sonraki bölümde bu konu ve bazı topraklama
hatraları verilmektedir.
Topraklama yapıldığı iddasıyla 200 kw bir motorun ayağı bir iletkenle, direnci 2 Ω
olan bir topraklama hattına bağlansın. Motor şase yaptığında koruma topraklaması
olmadığı için aşağıda belirtilen olaylar gelişir. Motorun etiket akım 400 amper olarak
okunmakta ve motora yıldız üçgen yol verilmektedir. Motorun korunması amacıyla
350 amperlik sigortalar veya 400 A motor koruma şalteri kullanılmaktadır. Termik
ayarı 232 amperdir. Gelişen olaylar şöyledir:
Motor durur. Motor iki faza kaldığı için yükü deviremeyecek ve duracaktır.
Sigortalar faz faz kısa devresi olana kadar atmaz. Belirli bir süre sonra termik
açacaktır.
279/448
Faz faz kısa devresi oluşmazsa yangın çıkana kadar hata akımı akmaya devam
eder.
Şaseye temas eden bir kişi varsa, motor üzerindeki gerilim 380 voltun altına
düşmeyeceğinden ölüm yaşanır.
Topraklama direnci 1 Ω a düştüğünde bile kısa devre akımı 230 ampere çıkar.
Görüldüğü gibi topraklama direnci koruma için ciddi bir parametre olarak etkin olur.
230 amperin üzerinde set edilen, koruma cihazlarının, sigortaların, manyetik
şalterlerin açması mümkün olmaz, yani koruma sağlanamaz.
Bu durumda kısa devre süresi de sonsuza kadar uzayabilir. Toprak iletkeni ve şase
üzerinde ve komşu metal parçalar üzerinde uzun süreli 50 voltun üzerinde ölümcül
gerilimlerin düşmesi söz konusudur. Gövdenin ısınması sonucu sağlam olan motor
bobinlerinin izolasyonu eriyene kadar faz faz kısa devresi oluşmayacaktır. Hata akımı
süresi bilinmeyen olarak kalmaktadır. Şasenin MCC panosu barasında meydana
geldiği düşünülürse örneğin 2000 Amperlik şalteri olan panonun 115 amperi duyması
münkün değildir. Bu durumda 2 Ω olan ve yönetmeliğe uygun olan topraklama
bağlantısı işlevini yapmamış olacaktır.
Sonuç1: Motor ayakları veya pano gövdeleri, 2 Ω luk topraklama hatlarına doğrudan
280/448
Özetle: Hata akımı, bizim istediğimiz yere, bizim göstereceğimiz yoldan ve bizim
istediğimiz süre içinde gitmelidir. TN-S sistemi bu konuya çözüm getirmektedir. Bu
nedenle çok iyi anlaşılması gerekir.
Bir motorda şase olduğunda, ayağa bağlı bir topraklama iletkeni varsa, hata akımı
ayaktan tüm sisteme doğru akar ve bir kısmı toprağa ulaşır. Bir kısmı da motor
kablosu içindeki toprak iletkeni üzerinden kaynağına geri döner. Birden fazla trafonun
bulunduğu sistemlerde hata akımı diğer trafo nötrlerine doğru da akabilir. Bu tür
akım kayıpları bazı hatalar oluşmasına yol açar. Bunlar sırasıyla aşağıda
verilmektedir:
Her tür hata akımının kaynağına geri iade edilmesi kuralı daha sonra tahrik
sistemlerinin topraklamasında bir kez daha gündeme gelecektir.
281/448
Trafo sekonderi yıldız bağlı
V= I X R
282/448
Yukarıda verilen örnekteki motorun yıldız üçgen beslendiği bilindiğine göre kablo
kesiti 2 adet 3X120+95 NYY olacaktır. Altı adet faz iletkeni motor beslemesinde, nötr
iletkenlerinden biri yıldız bağlantısında, biri de koruma topraklama iletkeni olarak
kullanılacaktır. Bu durumda kablonun 23.000 amper hata akımına dayanımı kontrol
edilmelidir. Kablo firmalarından alınan bir tabloda, 95 mm² kesitli bir iletkenin,
25.000 ampere 200 mili saniye dayanacağı belirtilmektedir. Bu değerde bir akımı bir
kaç milisaniyede açacak manyetik koruma üniteli motor koruma şalterleri Türkiye’de
bulunmaktadır.
Bir fabrikada pek çok marka ve tip motor alınmakta, pek çok motor, özellikle küçük
motorlar, yıldız bağlantılı gelmektedir. Motor alımında üçgen bağlantı, teknik
zorunluluk dışında her zaman tercih edilmelidir. (110 veya 132 kw lara kadar olan
motorlara drek yol verme yöntemi kullanılmaktadır.) Üçgen bağlantılı motorda nötr
ihtiyacı olmadığından, kabloda bulunan 4. damarın koruma topraklaması için
kullanılması düşünülmelidir. Aksi takdirde kablonun 5 damarlı satın alınması
gerekecektir. Fakat bu durum trafonun nötr noktasından vazgeçilmesini gerektirmez.
Çünkü nötr noktası topraklaması gerilim için bir denge noktası, aydınlatma için bir
zorunluluktur. Motorların yıldız üçgen yol verilmeleri durumunda bile 8 damardan 7 si
kullanılmaktadır. Sekizinci damar koruma topraklaması olarak bağlanmalıdır.
Tüm bunlara karşın trafoların nötr noktalarının, toprak iletkenine olan bağlantıları,
daha küçük kesitte iletkenlerle yapılmaktadır. (2x240 mm² gibi) Çünkü kısa devre
koruma topraklaması nötrde toprağa akım geçmesini sınırlamaktadır. Ayrıca nötr
noktasından toprağa asimetrik yükler nedeniyle akım akar. Nötr noktası iyi
topraklanmışsa, faz gerilimlerinde dengesizlik yaratılması çok güç olur.
Özetlenecek olursa: Motor kablosu içinde bulunan nötr ve/veya toprak damarları
gerek motor klemens kutusunda, gerekse MCC’ de kendilerine ayrılan noktalara
koruma iletkeni olarak bağlanmalıdır. Sağlıklı TN-S sistemi bunu gerektirir.
Burada bir başka noktaya değinmek yerinde olacaktır. Pratik nedenlerle bu kitabın
çeşitli yerlerinde verilen bir kısa devre hesabını tekrarlamakta yarar olacaktır. Daima
geri dönüş iletkeninin direnci sıfır olarak düşünülmelidir. Çünkü hatanın nerde olacağı
bilinmemektedir. Bu durumda şase kaçağına direnç gösterecek tek unsur besleme
283/448
kaynağı olan trafonun iç direnci olacaktır. Trafo iç direnci trafonun üzerinde yazan ve
gerilim düşümü olarak da ifade edilen değerdir. Bir kısa devre halinde trafo aşağıdaki
formüle göre akım sağlar:
Ik= Ia/(% V)
Trafo 2500 Kva, anma akımı 3500 A ve % gerilim düşümü % 6,6 (0,066) ise
Ik= 3500/0,066 = 53.000 amper çıkacaktır.
Bu gerçeği düşünerek böyle bir trafodan beslenen Bir MCC besleme şalteri 80 Ka ve
tüm motor koruma şalterleri minimum 50.000 A kısa devre dayanımına sahip
olmalıdır. Şasenin kablonun motor tarafında değilde MCC beslemesinde hemen ilk
çışında olabileceği varsayılmalıdır. Bunun anlamı parasal olmakla birlikte kağıt
fabrikalarının uzun soluklu işletmeler olması bu tür seçimlere bağlıdır. Aşağıdaki
örnek bir kağıt fabrikasından alınmadır. Proje yapılmış ve her tür onaydan geçmiştir.
Yukarıda paralel bağlanmış iki adet 2000 kva trafo görülmektedir. Trafo çıkış
şalterlerinin kısa devreye dayanım akımı 65.000 amperdir. İki trafo birlikte toplam
6400 Amper verebilmektedir. Gerimi düşümü % 6,6 (0,066)dır.
Ik= 6400/0.066= 98.484 amperdir. Burada koruma yapacak şalter yanacağı için
koruma yapamayacaktır.
284/448
topraklama iletkeni üzerinde eşit gerilim dağılımı görmek mümkün olmamaktadır. Bu
konuda yüksek frekans topraklaması konusu gündeme gelmektedir.
Kablo ekranının iletkenliğinin düşük olması, yüksek frekanslı akımları daha iyi
söndürecektir. Ancak bu tür kablolar ekranlı yeraltı kabloları türünde olacağından,
montaja yönelik bağlantı zorlukları açısından kullanışlı değildir.
285/448
Bir motor için birden fazla (Örnek: 2x(3x240+120 gibi)) besleme kablosunun
kullanıldığı yerlerde her ekran bir diğerine mutlaka bağlanarak topraklanmalıdır.
TN-S sistemlerinde, bu topraklama türü daha çok statik elektriğe karşı yapılmalıdır.
Sistemdeki her yerde, aynı gerilimin bulunması elektrik deşarjlarını önleyecektir.
Tanklara karıştırıcılar ve pompalar bağlı bulunmaktadır. Hareket halindeki sıvı
moleküllerinin sürtünmesi, sürekli elektrik şarjlarının birikmesine neden olur. Bu
nedenle sistemde oluşan elektrik, biriktirilmeden sürekli toprağa verilmelidir. (Statik
elektrik konusu ikinci kısım 9. Bölüm’de verilmektedir.)
Tüm tanklar, fanlar ve flanşla bağlı her boru parçası, lokal baralarda birleştirilerek eş
potansiyel topraklama barasına en yakın yerden esnek topraklama iletkenleriyle
topraklanmalıdır. Montaj sırasında tank gövdelerine kaynatılacak parçalara
topraklama iletkeni pabuçla bağlanmalıdır. Tankların çapına göre kapasiteleri
artacağından bağlantı kesiti ve sayısıı arttırılmalıdır.
286/448
bozar. Bu nedenle conta bulunan her noktada iletkenlik, kablo atlamaları ile devam
ettirilmelidir.
Her iki ucu toprağa bağlandığında kapalı devre akımları dolaşacağından tercih
edilmez. Özellikle referans topraklaması yapılmamış yerlerde, bu akımlar büyük
boyutlara çıkarak yangın ihtimalini arttırırlar. Bu sayede gereksiz düşük frekanslı
akımların cihaz üzerinden dolaşması önlenmiş olur. Bunun yanında iki taraftan
topraklama bağlantısı özel şartlarda önerilmektedir. Taşınan sinyal 1 Mhz in üzerinde
ise ekran her iki tarafından topraklanmalıdır. Bu tip bağlantılarda uçlardan biri (
yüksek frekans üretim noktasına yakın olan uç ) kapasitör ile toprağa bağlanmalıdır.
287/448
Takometre (encoders) ve kablosu kaçak akımları almamaları için motor tarafında,
gövdeye karşı, çok iyi izole edilmiş olmalıdır. Bu nedenle takometre, elektriksel olarak
yalıtılmış bir kaplinle akuple edilmelidir. İzole edilmiş kaplin yapısı yoksa, kablo ekranı
takometre gövdesine temas etmemelidir. Metal kablo rakoru yerine plastik fakat
mekanik olarak sağlam yapıya sahip özel parçalar kullanılmalıdır. Bu kablolar,
enkoderler için çift ekranlı kablo olmalı, analog takometrelerde ise tek ekranlı kablo
kullanılabilir.
Kaynak makinesi ile kaynak yapılırken kaynakçının dikkat etmesi gereken en önemli
konu topraklamadır. Kaynakçı için önemsiz gibi görünen, toprak pensesinin
bağlanacağı nokta, arızalar açısından önemlidir. Ark kaynağında kaynak makinesi
uçları kısa devre edilerek kaynak yapılır.
288/448
BÖLÜM 10
REFERANS TOPRAKLAMASI
289/448
Dijital sistemlerle analog sistemlerde topraklama sorunları farklıdır. Dijital sistemlerde
sinyalin süresi çok kısa ve gerilimin değişim oranı (dV/dt) çok büyüktür. Bu nedenle
kapasitif indükleme veya kapasitif kuplaj denilen komşu iletkenlerin veya topraklama
iletkeninin üzerinde etkiler meydana gelir. Bu iletkenler içinde
290/448
Frekans büyüdükçe X değeri büyüyerek toplam empedansı (Z) arttırır ve toprak
iletkeninin yüksek frekansları geçirmesi zorlaşır.
λ=300.000.000/30.000.000=10 m
291/448
TOPRAKLAMA TESİSAT HATALARI
292/448
1. Grup tesisat: Bir sistemin, ayrı bölgelerde bulunan ve enerjisi ayrı
kaynaklardan beslenen alt üniteleri bulunması durumu. Ayrı bölgelerde
üniteleri bulunan otomasyon sistemine ait üniteler gibi.
2. Grup tesisat: Bir cihaza, ayrı sistemlerden yapılan bağlantılar. Bir faks
makinesine bağlı data ve besleme kablosu bağlantıları gibi.
3. Grup tesisat: Farklı sistemler olmalarına rağmen, diğer ekipmanlarla ortak
topraklama hattını kullanan üniteler.
Bir yazıcı PC üzerinden kendi kablosu ile toprağa bağlıdır. Aynı yazıcı işletme
topraklamasına da kuvvet kablosu üzerinden bağlıdır. Yazıcının sinyal kablosu ekranı
iki uçtan topraklandığında, topraklamadaki gerilim farklılıkları nedeniyle, ekran
iletkeni üzerinden bir akım akacaktır. Ucun biri açık bırakıldığında ciddi gerilim
indüklemesi olacaktır.
293/448
Hangi durumda olursa olsun data transferinde problem yaşanacaktır. Data kesikliği,
data transferinde gecikme, kilitlenme veya I/O kartlarında yanma olacaktır. Olayın
boyutu cihazın bağışıklığı ile değişmektedir.
Bir üniteye ayrı sistemlerden yapılan bağlantılar için verilebilecek en iyi örnekler PC,
faks, modem gibi cihazlardır. Bunların her biri, bir taraftan işletme içinde bir besleme
kaynağına bağlı iken, diğer taraftan dış dünyadan gelen bir zayıf akım sistemine
bağlıdırlar. Sistemlerin kendi aralarında transient akım ve gerilimlere maruz kalması
kaçınılmazdır. İki farklı topraklama sistemi bir cihazda birleşmiştir.
Elektrik kuvvet hatları, telefon hatları, kablolu televizyon hatları, LAN bağlantıları
bunlara örnektir. Bu sistemlerin kendi topraklamaları ayrı olarak bulunmakta ve ayni
toprak gerilimine sahip olmaları beklenmemelidir. Özellikle besleme kaynağı ile sinyal
kablosunun binaya giriş noktalarının birbirinden çok uzak olması durumu zorlaştırır.
Sinyal kablosunun binaya girdiği yerdeki bir kutuya veya panoya bağlanma söz
konusu ise her iki kutu veya panonun topraklamaları arasında mesafe olacağından,
bu şartlar altında çalışma kalitesinin bozulması ve transient gerilimin yaratacağı
arızalar kaçınılmaz olacaktır. Tipik sorunlar, data transferinin yavaşlaması,
tekrarlama, kilitlenme, I/O ünitelerinin bozulması gibi sorunlardır.
294/448
a) Binaya giriş noktasının ve şebekeye bağlandığı yerdeki toprak bağlantılarının
birbirine olan uzaklıkları
b) Farklı sistemlerin referans topraklamalarının birbirlerine bağlanmalarındaki durum.
Faks makinesinin enerji besleme tarafında meydana gelen bir transient gerilimi,
telefon girişi ve besleme tarafı arasında gerilim olarak görülecektir. Bu durum sinyal
bozulması veya tüner arızası ile sonuçlanacaktır. Bir an için lokal topraklama ile
izolasyon sağlandığı düşünülse bile, Bu durum her iki besleme tarafında gerilimi
eşitlemeyecektir. Lokal topraklama tam tersine durumu daha da abartacaktır.
Farklı sistemlerin, bazı üniteleri, ortak kullanmaları ile ilgili olarak ortaya çıkarlar. Bir
bilgisayar, bir yazıcı, bir server, veya bir ağ gibi örnekler sıralanabilir. Fiziksel olarak
birbirlerinden ayrı cihazlardır. Data kablosu ile birbirlerine bağlanırlar ve aynı elektrik
sisteminin, farklı branşmanlarından beslenirler.
Enerji hattındaki veya data kablosundaki topraklamada, kaçak sinyallere açık bir yapı
ortaya çıkar. Kuvvet devresi toprağından veya data kablosu ekran toprağından
sisteme karışırlar.
RS-232 kablosu ekran toprağının iki uçtan topraklanması bir örnektir. İkinci örnek
enerji kablosunun toprak iletkeninin, panoda genel topraklamaya bağlantı noktası ile
kullanım noktasındaki topraklamaya bağlantı noktası arasıdır. Her iki örnekte de iki
uçtan topraklama sonucu meydana gelebilecek ve topraklama iletkeni üzerinden
akacak bir akım söz konusudur.
Bu akımlara veya faz iletkenleri ile toprak iletkeni arasındaki gürültülere (Common
Mode Noise) sahip farklı cihazlar arasında, gerilim farklılıkları veya EMI oluşabilir. Bu
295/448
tür akımların meydana gelmesi çok kolay ve kontrol edilmesi oldukça zordur.
Belirtileri rasgele oluşan ve daha çok dijital sistemleri etkileyen, data kesintileridir.
Bu akımların ikinci özelliği, elektrostatik bir boşalmada olduğu gibi veya kapasitif
kuplajda olduğu gibi geçici türde darbe şeklinde (transient) olmalarıdır.
Enerjilendirilen bir ekipmanın yaratacağı anahtarlama akımı veya elektrik kablo
montajında yapılacak bağlantı hataları, bu akımların üretilmesinde başlıca
kaynaklardır.
296/448
BÖLÜM 11
Bir elektrik kavramı olan statik elektrik, ondan yararlanma kavramından çok tehlikeyi
ifade eder ve iyi bir planlamayla önlenebilir. Tüm maddeler proton (pozitif
parçacıklar) , nötron (yüksüz parçacıklar) ve elektronlardan (negatif parçacıklar)
meydana gelmişlerdir. Elektronlar ve protonların eşit olmasıyla elektriksel olarak
dengede bir madde yapısı ortaya çıkar. Bir maddeye enerji uygulanmasıyla serbest
kalan elektronlar serbest halde kalırlar. Miktarına bakmaksızın elektron sayısında
eksiklik elektrik yükü yaratır.
Birbirine temas eden iki cismin temas yüzeyinden birbirlerine doğru elektron akışı
olur. Aniden cisimlerden biri diğerinden ayrılırsa elektronlar geriye kaynağına dönmek
isterler. Cisimlerden en az biri yalıtılırsa bu mümkün olmaz. Elektronlar cismin
yüzeyinde kaçmak üzere hapsedilmiş olarak kalırlar. Elektron eksikliği veya fazlalığı
yükün durumunu belirler. Buna statik yük denir. Yüklü haldeki cismin gerilimi,
aşağıdaki eşitlikle hesaplanabilir:
V=Q/C
Statik elektrik yükü, bazı etkenlerin katkısıyla birikir ve büyür. Aşağıda bu etkenler
verilmektedir:
297/448
Maddelerin cinsi. Statik elektriğin birikimi için iki farklı madde gerekir. Bunlardan
en azından birinin üzeri yalıtkan olmalıdır.
Maddelerin büyük temas yüzeyi. Elektron akışı için temas yüzeyinin mümkün
olduğu kadar geniş olması gerekir.
Atmosfer şartları. Nem kaçakları artıran bir etkendir. Bu nedenle yük birikimini
azaltır. Hava kurudukça yük birikimi artar.
Kağıt fabrikalarında statik elektrik örnekleri çoktur. Kağıdın olmadığı sırada sıcak
kurutma keçelerinde yük birikmeleri olur. Keçelerin yapıldığı maddeler sentetik
olduklarından ve yüzeylerin büyük olması nedeniyle yük birikimi yıldırım yaratacak
kadar artar. Bunu iyi bir topraklama sistemi engellese de bağlantılar nedeniyle
elektrik birikimi sıfırlanamaz. Aşağıda diğer örnekler bulunmaktadır.
298/448
Ekipman Gerilim birikimi (Volt)
Kayış/kasnak sistemleri 60-100
Kağıt makinası 5-100
Silolar <25
Belt konveyörler <45
Biriken yükün enerjisi aşağıdaki eşitlikle bulunabilir. The energy of spark discharge
can be calculated using the formula:
299/448
Bazı cisimlerin kapasiteleri şöyledir:
Yanma veya patlamayı yaratacak tutuşturma enerjisi miktarı cisme göre değişir. Çok
zengin karışımlar (araçların dolu depoları gibi) kolay alev almazlar.
300/448
2. Nemin kontrol edilmesi
Kağıt, kurutma keçeleri, kumaşlar gibi maddelerde nem bulunur. Bunlara su teması
olmasa bile havanın nemini alırlar. Havada % 50 oranındaki nemin üzerine
çıkıldığında cisimlerin üzerindeki yüklerde kaçaklar oluşmaya başlamaktadır. Bunun
atlamaları azaltıcı etkisi vardır. % 30 nemin altında ise kuruma nedeniyle yük
birikimleri başlar. Nemin % 60-70 arasında tutulması statik elektrik sorunlarını
azaltır. Makina salonlarında bu değerlere dikkat edilmelidir.
3. İyonlaşma
Basit bir alet olan statik tarak elektrik kullanmamaktadır. Metal bir çubuk ve buna
bağlı dişlerden oluşmakta ve toprağa bağlanmaktadır. Bu tarağın dişleri yüklü bir
yüzeye temas ettirildiğinde iyonlaşmaya neden olur ve elektrik yükü dişlerin ucundan
yakalanarak topraklanır. Ekipmanlarda bu tür taraklar kullanılmaktadır.
Yük birikimi için cisimlerden birinin yalıtılmış olması gerektiği yukarıda belirtilmişti.
İzolasyona bir miktar iletkenlik katıldığında yük birikimi olmayacaktır. Örneğin, kayış
kasnak sistemlerinde kayış yüzeyinin bir miktar iletken tabakayla kaplanması yük
birikimini önler. Döşeme kaplamalarında da benzer bir uygulama yapılarak antistatik
zeminler oluşturulur. Ayakkabı ve elbiselerde antistatik uygulamalar yapılmaktadır.
Statik biriki kağıt fabrikalarında cihazlarda hasarlar bırakır. Cihazlarda antistatik
korumalı olnalar tercih edilmelidir.
301/448
BÖLÜM 12
AYDINLATMA
Armatür olarak, genelde alüminyum döküm gövdeli, ısıya dayanıklı cam kapaklı,
cıva buharlı, balastlı armatürler kullanılır. Armatürler 125 Watt endüstriyel tip
olmalıdır. Ampul, yapısı gereği oldukça yüksek sıcaklıklarda çalışabilir. Balast, ortam
sıcaklığına dayanamayacağından, gerilim düşümüne müsaade edecek uzaklıkta,
havbe dışında tutulmalıdır. Ampulün duy kısmı porselen izolatörlü olmalı iç kabloları
silikonlu kablodan yapılmış olmalıdır.
Havalandırması iyi olan bir pano (kutu) içine birden fazla balast yerleştirilerek balast
panosu yapılmalıdır. Bu pano aydınlatma armatürlerinin monte edildiği kısmın
yakınına veya havbe üstüne monte edilir. Panoya ulaşım ve bakım kolay
302/448
yapılabilmelidir. Kullanılacak kablolar gerek havbe içinde gerekse pano içinde,
mutlaka silikon izolasyonlu olmalıdır. Makine üzerine veya havbe içine çekilecek
kabloların metal muhafaza borusu içine alınması gerekir. Bu konuda paslanmaz
borudan konduitler bulunmaktadır. Muhafaza borusu uçları kablo kesilmelerine karşı
rakorlu olmalıdır.
Balast ile armatür arası uzaklığı son derece kısa tutulmalı, gerekiyorsa kutuların
(panoların) sayısı arttırılmalıdır. Uzun tutulan kablolarda gerilim düşümü nedeniyle
ateşleme sorunları yaşanabilir. Panoların topraklaması genel makine topraklamasına
en kısa yoldan bağlanmalıdır.
Aydınlatma kontrolu elle veya DCS üzerinden yapılabilir. Elle çalışma yapılacaksa
lokal pano veya anahtarlar kullanılarak sorun çözülür. Kontrol DCS üzerinden
yapılacaksa panonun MCC panosu mantığı içinde düzenlenmesi ve DCS haberleşmesi
için uygun hale getirilmesi gerekir. İster elle olsun ister DCS üzerinden çalıştırmada
aydınlatma enerjisi kontaktör üzerinden verilmelidir. Bilindiği gibi cıva buharlı veya
metal halid lambalar için uzun süreli aşırı akımlar söz konusudur. Böylece hem
emniyetli bir yapı kurulur hem de her armatür farklı bir fazdan beslenerek bir kerede
daha fazla armatür enerjilendirilebilir.
303/448
Havbe içinde kapaksız armatür bırakılmamalı, kapaklardaki yağlanma duruş
zamanlarında ve zorunlu durumlarda çalışırken havbe dışında, sabunlu sıcak su ile
yıkanmalıdır. İş emniyeti açısından yanmayan lamba olmamalıdır. Armatürlerin
montajında kolayca takılıp sökülebilen montaj sistemleri uygulanmalıdır.
Havbe içinde sevk valslerinin yataklarından düşmesi gibi olağan dışı durumlara ve
yataklardan damlayacak yağ sızıntılarına karşı armatür montaj yeri ayarlanmalıdır.
Gerekli ve zorunlu durumlarda yağa karşı, armatür üzerine çatı monte edilmelidir.
Armatür montajında başka bir faktör motorlu havbe kapıları olabilir. Genelde havbe
dışında hareket etmelerine rağmen, kasıntılarda havbe duvarını sarsacaklarından,
armatür montajının mekanik olarak çok sağlam olması gerekir.
304/448
Periyodik koruyucu bakımlarda, havbe içindeki aydınlatma sisteminin;
Salon denildiği zaman kağıt makinesinin oturduğu mekan ve kat akla gelir. Zemin
katlar ve ayrı olarak yapılan bölümlerin hiç biri bunun içine girmez. Salonda bulunan
odaların aydınlatılması ayrı olarak düşünülmelidir. Salon kısmı, gerek misafirlerin ilk
ziyaret noktası gerekse işletmenin asıl parçası olduğu için aydınlatmasının özellik
taşıması gerekir.
Daha farklı ölçülerde makine salonları bulunabilir, ancak ölçüler ne kadar değişirse
değişsin yapısındaki mimari görüntü pek değişmeyecektir. Bu nedenle farklı ölçüler
için uygulanacak aydınlatma yöntemleri aslında birbirine benzeyecektir. Makine
salonlarında makine 5-7 metre katında oturur, ve üzerinde havbe, tavan vinci ve bazı
kanallar dışında başka ekipman bulunmaz. Çatı altına bazen asma tavan monte
edilmiştir. Asma tavanın bulunması armatür hesaplarında ve armatür tipinin
seçiminde etken değildir.
305/448
Makine salonunun bazı bölgelerinde ofisler, kontrol odası, MCC odaları, laboratuar gibi
farklı özellikte ve alçak tavanlı, kapalı mekanlar bulunsa da tavan armatürleri tüm
salonu aydınlatacak şekilde dizilir.
Salon armatürleri, aydınlatma enerjisinin tüketiminde baş sırayı alır. Salon, mümkün
olduğu kadar az sayıda ve yüksek güçlü armatürle, gölge yapmadan aydınlatılmalı ve
kontrol imkanları kolay olmalıdır.
Salon aydınlatmasında 150-200 lüks aydınlık düzeyi yeterli olacaktır. Makine salonu
dışındaki, yüksek tavanlı olmayan bölgelerdeki aydınlatma, genellikle flüoresans
armatürlerle, 3 metre yükseklikte duvara veya kolonlara monte edilerek çözülebilir.
306/448
sayısı abartılmadan acil durumlardaki ihtiyaca göre konulmalıdır. Bu amaçla
konulacak ilave flüoresans armatür gücü salon toplamının yüzde beşini geçmemelidir.
Flüoresans armatürlerin dahili etanj tip (U tipi) olması gerekmektedir.
Armatür sayıları
Armatürlerin montajı
307/448
Montaj için armatür askı takımları kullanılmalıdır. Yatık gövdeli endüstriyel armatürler
bu askı takımlarına sabitlenmelidir. Sallama tür armatür seçilmemelidir. Çatı kirişleri
armatürlerin asılması için uygun görünse de uzun vadede çatı onarımlarında veya
kiriş kırılmalarında armatürlerin sökülmesini gerektirtir. Makasların kullanılması, asma
tavan yapımına olumsuz etki yapmaz.
Armatürlerin tamiri için işletme sırasında tavan vinci yardımcı olacaktır. Ancak
yukarıda sıcak ve bunaltıcı bir ortamda bakım ve onarım hem zor, hem de, tavan
vincinin bu işte kullanılması zaman gerektireceğinden tamiratın aşağıda yapılmasında
fayda vardır. Kaliteli malzeme arızaları asgariye indirmek için bir başlangıçtır. Bakım
kolaylığı açısından fiş-priz takımı kullanılarak yapılan bağlantı veya buatlı bağlantı en
idealidir.
Montaj için alınacak temel kriterlerden biri de sıva üstü uygulamadır. İnşaatın yapısı
prefabrik veya çelik konstrüksiyon olacağından, sıva altı için uygun zemin bulmak
zordur. Oda ve ofisler yapılırken basit bölmelerle yapıldığından sıva altı, bu yerler için
de söz konusu olmaz. Makine holünden bağımsız ayrı ofis binası düşünüldüğünde sıva
altı çözüm kaçınılmaz hale gelir. Makine hölünde sıva altı uygulaması gelecek için
sınırlayıcı olacaktır.
Aydınlatma amacıyla makine salonunun operatör tarafı ve tahrik tarafı diye iki
koridora ayrılması uygun olur. Makine üzerine gelmeyen yerlerde, salon
ışıklandırması sıralı düzeni korumak açısından, makine üzerindeki sırayı takip
etmelidir. Operatör tarafındaki koridor, bakım sırasında valslerin sökülüp takılabilmesi
için daha geniş bırakılır. Dolayısıyla asimetrik bir armatür montajı ortaya çıkar.
Günlük yaşam için son derece önemli olan operatör tarafı, daha iyi aydınlatılmalıdır.
Tahrik tarafında ekipmanlar nedeniyle tavan aydımlatmasından yararlanılamaz.
Burada montj sonrasında yerine göre armatür yerleşimi daha sağlıklı olacaktır.
308/448
Işık şiddeti baz alındığında aydınlatma çok görünebilir. Fakat dünya standartlarına
göre armatürler seçilmeli ve tesisat yapılmalıdır. Armatürlerin tasarruflu yakılması
işletme sırasında ihtiyaca göre planlanabilir.
Kontaktörler için AC3 sınıfı seçilmelidir. Kontaktör kontrolü, klasik anlamda pako
şalterlerle, veya mandallı butonlarla da yapılabilir. Enerji kesilip geldiğinde
kontaktörler devreye kendileri girmelidir. Aydınlatmada lokal amaçlı operasyonlar için
armatüre yakın yerlerde, panonun üzerinde ve diğer yerlerde anahtarlar
kullanılmalıdır.
Pano tasarımında kullanılacak ideal sistem, her panonun ayrı tasarlanmasıdır. Ancak
bu yöntem tasarımda oldukça uzun zaman gerektirir ve gelişmelere kapalıdır.
Sonradan ilavelerin olacağı kuşkusu varsa kullanılacak kestirme yöntem, tek tip lokal
panolar yaptırılmasıdır. Bu panonun benzerlerinden yeni ilaveler yapmak yatırım
sırasındaki olası değişiklik ve gelişmeleri mümkün kılar. Bakım personeli için arıza
bulmada, kolay çözümler sunar.
309/448
uzatılarak yangın riski azaltılır. Fabrikanın her köşesinde 24 volt bulmak
kolaylaşacaktır.
Pano montajında dikkat edilecek başka bir nokta, panoların dilatasyon kolonlarında
sadece bir kolona tutturulmalardır. Bitişik iki kolonun ikisine de tutturulan panolar
deprem anında hasar görürler.
Burada verilmeye çalışılan önermeler işletmede rahat çalışma amacını taşır. Her
proje için müellifinin kendi tarzı önem taşımakta ise de, yukarıdaki öneriler kağıt
fabrikalarını bilmeyen proje müellifine, montajcıya ve bakım teknisyenlerine ışık
tutacaktır.
310/448
BÖLÜM 13
MOTORLAR
Air gap, hava boşluğu: Rotor stator arasındaki boşluk. Bu boşluğun düzgün
olmaması asimetrik faz akımları yaratacağından nötrden akım akmasına neden olur.
Air over, harici fanlı: Hava üflemesi yoluyla, kendi tahrik ettikleri yük fanları veya
cebri harici fanla soğutulan motorlar. Bazı fan motorları çalıştıklarında büyük bir hava
debisini motor gövdesi üzerinden geçirdikleri için kendi pervanelerine ve dolayısıyla
enerji kaybına müsaade etmez.
311/448
Asynchronous Generator, Asenkron jenerator: Senkron hızının üzerinde
döndürülmeye başlayan ve şaftına dışarıdan kuvvet uygulanan asenkron motor,
elektrik üreten jeneratör haline gelir. Bu durum, tahrik sistemlerinde rejeneratif
frenleme amacıyla kullanılır.
Balance limits, Balans toleransları: Motorlar imal edilirken belirli değerler için
balans testleri yapılır. Fakat belli güçlerin üzerinde veya özel uygulamalarda bu
değerler arzu edilmeyebilir. Daha düşük titreşim seviyeleri istenebilir. Motor imalatçısı
bu değerlerin sağlanması için uyarılmalıdır. Belirli bir bedel karşılığı bu hizmet
sağlanacaktır.
Base plate, Taban plakası: Motorun oturduğu, monte edildiği taban plakası.
Motorun ayak ölçülerine göre imal edilir. Bazı motorlarda, özellikle kayış kasnak ile
çalışan motorlarda, bu plaka üzerine kızaklar monte edilerek motor bu kızaklar
üzerine monte edilir. Amaç kolay kayış ayarı yapmaktır.
312/448
Break Down Torque, Devrilme momenti: Motorun verebileceği maksimum
moment. Yük bu momentin altında bir momente sahip olmalıdır. Maksimum
momentin meydana geldiği nokta motorun çalışma hızının altında bir bölgededir.Bu
yükün üzerinde motor sersemleşir ve durur (Stalling).
D-End, tahrik tarafı (drive end) : Motorun tahrik tarafı, milin bulunduğu taraf.
Drip cover, damlama kapağı: Dik çalışan derin kuyu motorları gibi motorlarda
motorun üzerine takılan koruyucu şemsiye. Özellikle rulman üzerinden motor
gövdesine su girmesini önlemek için yapılmış harici şapka.
Duty Type, Çalışma tipi: İşletme koşullarından dolayı motorun çalışması sırasında
yapacağı duruş zamanını ve duruş sıklığını belirtmek amacıyla konmuştur. Motorun
duruş ve kalkışlarının sıklığı motorun ısınmasına neden olur. Isınma ise yeterli
soğutma kapasitesi ve yeterli soğuma süresi ile giderilir. Bu nedenle alıcı motordan
beklediği çalışma tipini S1-S10 arasındaki seçeneklerden birini seçerek imalatçıya
bildirir. Bu özellik bildirilmediği zaman, motor sürekli çalışacakmış gibi düşünülür ve
S1 olarak belirlenir. Kağıt endüstrisinde kullanılan motorların tamamına yakını, kesikli
çalışan S1 çalışma tipine uygundur. QCS lerde tarama yapan motorlar cebri
soğutmalıdır.
Efficiency, verim: Motor dönerken bazı kayıplar meydana gelir. Rulman sürtünme
kayıpları, bakır kayıpları, demir kayıpları, soğutma fanında harcanan enerji,
yüklendikçe oluşan kaçaklar gibi kayıplar nedeniyle oluşan kayıpların tamamı
toplamda motor verimini etkiler ve motordan alınan iş, verilen enerjiden az olur. Bu
rakam imalatçılar tarafından motor etiketlerinde belirtilirse de doğruluğu şüphe
götürmektedir. Çünkü motor seçiminde çok önemli bir parametredir. 1 kw fazla
313/448
elektrik harcayan bir motor yılda 1000 $’a mal olmaktadır. Saatte 15000 kwh
tüketen bir fabrikada % 1 verimsizliğin maliyeti yılda 150 000 $ tutmaktadır. Bu
konuda motor kalitesi ön plana çıkmaktadır. Farklı markalar için hatta farklı modeller
için verim farklılıkları % 5 in üzerine çıkmaktadır. ABD de (US) 1997 de yürürlüğe
giren Enerji Politikası Yasası (Energy Policy Act) ile verim için her güçteki motora ait,
alt limit belirlenmiştir. Burada alt limitten ziyade üst tarafta oldukça gelişmiş motorlar
bulunmaktadır.
Field weakening area, Alan zayıflama bölgesi: Manyetik alanın zayıfladığı bölge.
Motor etiketi üzerinde yazan hız ancak verilen frekans için geçerlidir. Bu frekansın
üzerine çıkıldığında frekansa bağlı olan motor momenti, frekansın artmasıyla
azalmaya başlar. Azalma miktarı nominal frekansın yüksek frekansa oranı kadardır.
Yük ise daha hızlı döneceğinden daha fazla moment ihtiyacı duymaya başlar. İşte bu
arada yükün istediği moment ile üretilen moment arasındaki açıklık kapanır ve motor
yükü deviremez (stalling) hale gelir. Hız kontrol üniteleri ile yapılacak hız kontrolünde
tüm frekanslarda özellikle frekansın maksimum olduğu noktada yükün sorunsuz
döndürülmesi hedeflenir. Frekansın daha fazla arttırılması ile manyetik kayıplar da
devreye gireceğinden motordan alınacak verim iyice düşerek motoru kullanılamaz
duruma getirir.
Fractional Motors, küçük motorlar: Daha çok 230 Volt ile beslenen küçük
motorlara verilen genel ad.
314/448
Frame Size, Gövde Büyüklüğü: Motor gücü arttıkça motor gövde büyüklükleri
artmaktadır. Avrupa’da üretilen motorlarda motor gövde büyüklüğünü tarif için
kullanılan ölçü motor mil merkezinin yerden yüksekliğidir. Siparişlerde benzer güçler
için verilen gövde büyüklükleri karşılaştırılmalı ve büyük olan tercih edilmelidir. Küçük
gövde büyüklüğünü bir tasarım üstünlüğü gibi gösteren firmaların sözlerine itibar
edilmemelidir. Bu tür küçük gövdeli motorlar ısıl artış sınıfı farklı motorlardır. Küçük
olan rulmanlarında sorunlar daha sık yaşanacaktır.
Gövde büyüklüğündeki ikinci unsur gövde uzunluğudur. Motor hızları arttıkça gövde
uzamaktadır. Büyük gövdeli motorlarda ısıl stresler daha çok rotorda yoğunlaşırken
küçük gövdeli motorlarda statorda yoğunlaşır. Bu nedenle küçük gövdeli motorlar,
özellikle küçük motorlar kolayca yanmakta ve korumaları yeterli olmamaktadır.
Büyük motorlarda ise rotor çapları büyümekte ve motorun kısa devre çubukları
zamanla merkezkaç kuvvetin etkisiyle açmaya zorlanmakta ve kısa devre yerlerinde
direnç oluşmaktadır. Bu nedenle rotor imalatı motor kalitesinde ayrı önem taşır.
Inrush Current, kalkış akımı: Duruş halindeyken start edildiğinde çekilen akım.
315/448
Asenkron motor modeli sekonderi kısa devre edilmiş bir trafo modeline benzer.
Kalkarken kısa devre olarak kalkar. Besleme tarafından statora gönderilen yüksek
frekanslar mevcuttur. Bu frekanslar, rotorun bir rulmanla statora bağlanması
nedeniyle oluşan kapasitif etki ile birlikte (yani şasenin bir kondansatör gibi kapasitif
değere sahip olması) ciddi gerilimlerin doğmasına ve kaçak akımlara yol açar.
Besleme sisteminin doğuştan asimetrik gerilimli olması primerde asimetrik gerilimi
yaratır, asimetrik primer gerilimi ise asimetrik sekonder gerilimini yaratır. Bu
durumda motorun rulmanı üzerinden ciddi sekonder akımları akmaya başlar. Rulman
ömrünü çok kısa sürede tamamlar. Motor gücü ve motor besleme gerilimi arttıkça
kaçak akımlar artar.
Motor besleme kablosunun tipi, montaj hataları rulman yapısı durumu kötüleştirir.
Motor rulmanı rotor ve statoru birbirinden izole etmelidir. Bu nedenle son yıllarda
izole rulman fikri ortaya çıkmıştır. Kaçak akımların en aza indirilmesi için simetrik 3
damarı bulunan ve nötr kablosu bu damarları çevreleyip topraklayan motor besleme
kabloları kullanılmaktadır. Buna rağmen oluşacak kaçak akımlar, pano içinde her
damara geçirilelen ferrit halkalarla azaltılmaktadır.
Sonuçta kaçak rulman akımlarının önlenebilmesi için tek bir yol yeterli olmamakta
özel filtreler dahil pek çok yol birden kullanılmaktadır. Kaçak akımların tahrik
sistemlerindeki motorlarda ölçümü yaptırılmalıdır.
316/448
getirir. İzolasyon kavramı aşağıdaki ısı artışı sınıfı kavramıyla bazı noktalarda
kesişmekte ise de sonuçta onunla karıştırılmamalıdır.
Inverter Duty Type, İnvertöre uyumlu : Hız kontrolü yapılan yerlerde kullanılacak
motorlar bu tanıma girmektedir. Son yıllarda kullanılmaya başlayan IGBT (Isolated
Gate Bipolar Transistors) modüllerle çalışan, hız kontrol üniteleri, motorlar üzerinde
bazı özelliklerin geliştirilmesini zorunlu kılmıştır. Bunların olumlu özellikleri, olumsuz
özelliklerinin önüne geçmektedir. Çok küçük motorlar için kullanılacak yol vericilerde
bu özellikler aranmayabilir. Ancak büyük motorlar gündeme geldiğinde işletmenin
sürekliliği açısından, motor imalatçılarından özel isteklerde bulunmak veya Inverter
Duty motor istemek gerekmektedir.
V/f oranının hız kontrolünün yapılacağı tüm frekanslarda eşit olması beklenir. Bu oran
motorun etiket gücü ve verimi üzerinde etkilidir. Rotor tasarımında da gerekli
düzenlemeler yapıldığından rotor direncinin (kesitinin) tüm frekanslara eşit davranışı
gözlenir. Senkronize çalışma koşullarında bu amaca uygun üretilmemiş motorlar
farklı tepkiler vererek senkronizasyonu bozarlar.
Locked Rotor, kilitli rotor: Bazı nedenlerle motor yükü deviremez. Bu nedenlerin
başında salmastra sıkışmaları, bir metalin dönen kısımları sıkıştırması veya
refinerlerde olduğu gibi, bıçakların birbirlerine sürtmeleri gelir. Bu gibi durumlarda
317/448
motor dönemez ve yükü kaldıramaz. Motor koruma devreleri bu gibi olayları tespit
edebilmelidir.
Locked Rotor Current, kalkış akımı: Motor çalışmaya başladığı anda çekilen akım.
Low voltage Motors, alçak gerilim motorları: 220/380-400/690 (Avrupa) volt ile
beslenen 3 fazlı motorlar.
Medium Voltage motors, Orta gerilim motorları: 1000 voltun üzerinde besleme
gerilimi olan motorlar. 600V ve üzeri (USA)
Tasarımcı yükün atalet momentini bildiğinden, yükün atalet momenti ile rotorun
atalet momentini toplayarak sistemin toplam atalet momentini bulur. Bu değerden
yola çıkarak sistemin istenilen hızda dönmesi için ne kadar zamana ihtiyaç olduğu
hesaplanır. Kağıt makinesi gibi atalet momenti pek çok parçanın toplamından oluşan
durumlarda, bu değerin bilinmesi son derece önemlidir. Makine imalatçıları kendi
makinelerine ait olan ivmelenme süresini verirler. ( Hesaplama için motorun ve yükün
momentleri bilinmelidir. Bu hesaplama sonucu, ivme için proses gereği sınırlama
varsa motorun gücü ve dolayısıyla momenti yeniden seçilerek yani motor ve drive
güçleri doğru seçerek istenilen kalkış zamanı yakalanır. )
318/448
makine imalatçısı belirler. Motor sipariş ederken makine imalatçısının isteğine
uyulmalıdır. Düşey motorlarda rotor ön rulman üzerine yükleneceğinden, ön rulman
diğer motorların ön rulmanlarından farklı olacaktır.
Name plate, Motor etiketi: Motor üreticisi tarafından motor üzerine takılan ve
motorla ilgili bazı bilgilerin yazıldığı plaka.
319/448
Power, Güç: Motorun etiketinde yazan, motorun etiket değerlerindeki
gerilim,frekans ve çevre şartlarında motor şaftından alınabilecek mekanik güç.
Şebekeden çekilen güç bu değerden fazladır. Aradaki fark verimle ilgili farktır.
Power Factor, Güç Faktörü: Motor etiketinde yazan güç faktörü besleme gerilimi
ile çekilen akımın arasındaki açı farkını belirler. Bu faktör motorun üzerinde yazan
besleme gerilimi şartları gerçekleştiğinde ve etiket gücüne ulaşıldığında ölçülen
değerdir. Motor boşta çalışırken çekilen akım genelde motor etiket akımının (Delta
bağlı) %25 ile % 40 kadarıdır. Bu nedenle boşta %40 akım çeken bir motorda etiket
gücünün %40’ı tüketilmez. Güç faktörü son derece küçük olacağından bazen çekilen
güç watlar mertebesindedir. Yapılan iş sadece kayıplara karşıdır. Güç faktörünün %
10’lara kadar düşmesi normaldir. Bu durumda motor yüklendikçe güç faktörü
düzelecektir. Kompanzasyon açısından akılda tutulmalıdır.
Protection Class, Koruma Sınıfı: Ortamın özelliklerine göre çevreden motora karşı
gelecek tehditler açısından kullanılan kavramdır. Kağıt fabrikalarının kullandığı
koruma sınıfı genellikle IP 55’dir (International Protection). Birinci 5 rakamı, rasgele
dokunmaya karşı tam korunmayı ve zarar verecek tarzda toz birikimine karşı
korunmayı ifade eder. İkinci 5 rakamı ise her hangi bir yönden gelecek püskürtülmüş
suya karşı korumayı ifade eder. Bu nedenle IP 55 ideal koruma sınıfını kağıt için
temsil eder.
Pull out Torque, Devirme momenti: Break Down Torque. Maksimum moment,
maksimum run tork, devirme momenti.
320/448
sınıfı kavramına paralellik göstermekte ve fakat daha net ifade edilmektedir. Çünkü
sıcaklık artış sınıfı, sıcaklığın artması halinde motora ne olacağını anlatmamaktadır.
Sıcaklık artış sınıfı kimi imalatçıya göre (örnek B sınıfı için) motorun iç sıcaklığının 130
dereceyi geçmesi halinde izolasyonunun bozulacağını anlatırken başka bir görüşe
göre motorun aslında 155 dereceye dayanacağı ama 40 derecede etiket gücü
çekilirken iç sıcaklığın 130 dereceyi geçmeyeceği şeklinde yorumlanmaktadır.
Slip, Kayma: Asenkron motorun hızındaki kayma miktarı. Bu miktarı belirlemek için
yapılan tanım. Rotordaki sincap kafes in direnci nedeniyle ortaya çıkan hız azalması.
(Bakınız: Asenkron motor ve Bilezikli asenkron motorlar ve rotor dirençleri ile
yol verme). Bu değer etikette yazmaz. Ancak etiket değerlerinden hesaplanabilir.
Squirrel Cage, Sincap Kafes: Rotor üzerindeki demir nüve içine açılmış oyuklara
alüminyum veya bakırdan geçirilmiş lamalardan oluşmuş ve bu lamaların birbirlerine
bağlanmasıyla oluşan sincap kafesini andıran yapı. Bu nedenle rotor yapısına
istinaden asenkron motor lara, sincap kafes asenkron motor adı verilmiştir.
Standard motor, Standart motor: IEC tarafından konulmuş, bir motorun gücüne
göre gövde büyüklüğünü, mil ölçülerini ve mil merkezi yüksekliğini belirten
standartlar ve bu standartlara göre üretilmiş motorlar. Motor kaplini ve motor
şasesini, motoru satın almadan önce bilmek ve işlemek mümkün olmaktadır. Motor
gövdelerini S=kısa, M=orta, L=uzun olarak ayırmaktadır. Bu ayrım motorun ayak
deliklerini belirler. Motor mil merkezinin yerden yüksekliği ise 56 mm - 315 mm
arasında değişmektedir. Bu bilgiler motor etiketlerinde görülebilmektedir. 180 L gibi.
Motordan farklı moment ve ısınma beklentileri olduğunda motor ölçülerinde değişme
beklenmelidir. Ölçülerdeki değişme genede bilinenen bir gövde ölçüsünden diğerine
kayma şeklinde meydana gelir. 180 L den 200 L ye geçiş gibi. Bu durumda yeni
gövde büyülüğü için motor gücü standart motor gücünden farklıdır
321/448
motorun yüklü olup olmadığına bakmaksızın çekilir. Yüklü motorla yüksüz motor
arasındaki fark tamamen kalkış akımının süresini etkiler. Maksimum kalkış süresi
rotor direnci tarafından belirlenir. Bu nedenle kalkış torku büyük olan, fanlar gibi
yükler için, kalkış anında çekilen akımın nominal değere düşme süresi uzayacağından,
seçilecek yol vericiye dikkat edilmelidir. Motor yapısı icabı belirlenen süre içinde yükü
deviremez ise kilitli rotor (Locked rotor) durumu ortaya çıkar. Yol verici bu duruma
dayanabilmeli ve tahrip olmamalıdır.
Starting Torque, Kalkış momenti: Locked rotor Torque. Break away Torque.
Dönmekte olan bir cisme uygulanacak kuvvetle, duruştan hızlandırılacak bir yüke
uygulanacak kuvvet farklıdır. Bu nedenle kalkış için gerekli kuvvet artacağından fazla
tork ihtiyacı doğar. Asenkron motorlar kalkış anında etiketlerinin üzerinde yazan
akımın 6-7 katı akım çekeceklerinden kalkış momentleri (torkları) yüksek olur. Fakat
hiçbir zaman moment artışı 6-7 kat olmaz. Genelde yükün durumuna göre 0,5-1.2
civarında dolaşır.
Stres Cone, stres konisi: Motor klemens kutusuna, motor besleme kablosuna
destek amacıyla takılan konik parçalar. Özellikle büyük motorlarda ve orta gerilim
beslemeli motorlarda kullanılır. Motor alımında talep edilmesi halinde verilir. Kabloyu
güven içinde tutacağından istenmesi yararlı olur.
Synchronous speed, Senkron Hız: Motora verilen besleme gerilimi frekansı (f) ve
motorun kutup sayısıyla (n) orantılı olan hız. Senkron Hız = 120 x f / n İki kutuplu
motorda 3000 d/dak. 4 kutuplu motorda 1500 d/dak. vs..
Temperature Rise Class, Sıcaklık Sınıfı: Aynı güç ve devirdeki motorlar için farklı
gövde büyüklükleri bulunabilir. Bu durumda gövdesi küçük olan motor daha çok
ısınacaktır. Bu durumda kullanılan izolasyon malzemelerinin cinsi yeniden gündeme
gelmektedir. Gövdesi ve mil çapı küçüldüğünden rulman çapı da küçülecek ve motor
mekanik yönden zayıflarken aşırı yüklenmiş görüntüsü verecektir. Bu durumda
motorun gövde sıcaklığı yüksektir. Elektriksel özellikleri aynı olmakla birlikte fiziksel
büyüklükleri farklı olan bu motorların maliyetleri ve satış fiyatları da (düşüktür)
farklıdır. Satın alırken verim kadar önemli olan ikinci nokta bu konudur. Aynı
322/448
harflelerle ifade edilen izolasyon sınıfı ile karıştırılmamalıdır. Genellikle motor Sıcaklık
sınıfları F ve B olmaktadır. İstisnai durumlarda H sınıfı kullanılmaktadır
Avrupa standartlarında 3 farklı ısı artışı sınıfı olan motor bulunmaktadır. 40° C çevre
sıcaklığı baz alındığında ve motor tam yüklendiğinde içindeki sıcaklık 125°C’ ye kadar
(125 K°) ilave olarak artan motorlar H sınıfı motorlardır. Yani iç sıcaklığın 165° C ye
kadar çıkmasına müsaade edilir. İkinci sırada iç sıcaklığı 155° C ye yükselebilen
(105° K) F sınıfı motorlar bulunmaktadır. Üçüncü sırada ise iç sıcaklığı 130° C
yükselebilen (80° K) B sınıfı motorlar bulunur.
Özetle bir motor F izolasyon sınıfında, ama F veya B ısı artış sınıfında üretilmiş
olabilir. B ısı artış sınıfında, iç sıcaklığı 130 dereceyi geçmeyeceğinden, rulmanı az
ısınacak, rulmanı daha büyük olacağından kuvvetlere karşı daha dayanıklı olacak ve
daha rahat şartlarda çalışacaktır. Proses sanayilerinde kullanılacak motor tipi çevre
şartlarının zorluğu nedeniyle F izolasyon sınıfında, fakat B ısı artış sınıfında olmalı ve
bu değerlerde ısrarcı olunmalıdır.
323/448
olarak istenmelidir. Aksi takdirde motor uçları klemenste bağlanmadan hatta klemens
plakası olmaksızın boşta gelecektir. Gene de standardizasyon açısından motor seçimi
yaparken üçgen bağlı motor seçerek, bağlantı çeşidini minimize etmek ve koruma
toraklaması için pratik yararlar sağlar. Delta bağlantı her ihtiyaca cevap verecek bir
seçimdir.
Torques, Moment: Yükün devrilebilmesi için uygulanan kuvvetin yük çapı ile
çarpımından elde edilen büyüklük. Tipik kuvvet problemlerindeki kuvvet çarpı kuvvet
kolu sonuçta momenti verir. Motorlarda dönme hareketi olduğu için motor mili
tarafından üretilen kuvvet motor miline bağlanacak parçaya kuvvet uygulayarak
döndürmeye çalışacaktır. Bu nedenle yük tarafından belirlenmiş bir tork karşımıza
çıkar. Bu torku yenebilmek için seçilecek motor, motor listelerinde ve kataloglarında
yer alacaktır. Böylelikle motor gücü tespit edilmiş olur. Fakat gücü ve hızı bilinen bir
motorun momentini hesaplamak ta mümkündür.
Bu formüle göre motorun gücü arttıkça torku artar, hızı arttıkça torku azalır. Arada
motora akuple olarak kullanılan dişli kutusu (redüktör) varsa ve yükün hızını
azaltıyorsa moment o oranda artacaktır.
Motor momentine etki eden başka bir etken daha vardır. Motorun besleme gerilimi.
Bu değer motor etiket değerinde olmalıdır. Moment, besleme geriliminin karesi ile
doğru orantılı olduğundan besleme geriliminde meydana gelen düşmeler momenti
hızla azaltacaktır. Hız kontrol ünitelerinde kullanılacak kablolar kesit bakımından daha
toleranslı olmak zorundadır. Bu nedenle moment kontrollü yerlerde motorlarve
sürücüler kadar motor kabloları da daha büyük kesitte olmalıdır. Bu ünitelerin
çıkışındaki kablo boyunun uzaması kablo empedansını arttırdığından kayıplar ayrıca
artacaktır. Hız kontrollü motorların besleme kablo boyları limitlendirilmiştir.
324/448
Motor momentinin önemli olduğu bir başka nokta da motora yol verme tekniğidir.
Gerilimi azaltarak akımı sınırlandırarak yapılan yol vericiler kağıt endüstrisinde
istenmeyen tür yol vericilerdir. Çünkü gerilimin düşmesi momenti, voltajdaki
azalmanın karesi kadar azalttığından yük altında kalkışa izin vermez ve akımı
azaltmak yerine aksine yüksek akımda kalkış süresini uzatarak yani kalkamayarak
arızalara neden olur. Kullanılacak en iyi teknik direk yol vermedir. Özellikle yıldız-
üçgen yol verme yöntemi son derece hatalıdır.
V/f ratio, Gerilim frekans oranı: Besleme voltajının besleme frekansına oranı. Bu
oran motorun manyetik alanının yoğunluğunu belirler. Hız kontrollü motorlarda, tüm
frekans bandında ve uygun gerilimde, bu oran değişmeden motor sıcaklığının sabit
kalması beklenir. Bu orana dikkat etmek kaydıyla herhangi bir asenkron motor
herhangi bir gerilim ve ve ona uygun frekansla uygun yükte yanmadan çalıştırılabilir.
460 volt NEMA standardı (Amerikan) motorun Türkiye’de çalıştırılabilmesinin sebebi
bu orandır. 460/60=7,66 380/50= 7,6
Voltage, Gerilim: Motorun etiketinde yazan besleme gerilimi. Frekans sabit kalmak
kaydıyla bu değerin %5 üzerine kadar motor sürekli beslenebilir, % 5 ile % 10
arasında ise kısa süreli besleme yapılabilir. Voltajdaki değişmeler motor üzerinde
ısınma, momnet değişimi gibi bir takım etkiler yaratır. Artması veya azalması tam
yükte motorun ısınmasına neden olur.
Voltajdaki değişmelerin farklı bir tipi voltaj dengesizlikleridir. % 5 lik bir dengesizlik
akım üzerinde aşırı dengesizlik yaratacağından, motorun kapasitesinde % 25 lik
düşme meydana gelir. Voltajdaki fazlar arası değişiklik negatif yönde dönen bir
gerilim üreteceğinden rotorda aşırı ısınmalara yol açar. Kısa devre çubukları bu
akımları taşıyamaz ve kopmalar yaşanabilir. Benzer bir olay da izolasyon bozulmaları
sonucu faz gerilimlerindeki değişikliklerdir.
325/448
Zero speed switch: Motorun veya yükün dönmediğini tespit eden algılayıcı. Özellikle
DCS veya PLC uygulamalı tasarımda ekranda motorun çalıştığı görülmesine rağmen
besleme geriliminin motora ulaşmaması veya bazen kayış kopması, kaplin
parçalanması gibi nedenlerle yükün dönmemesi durumunda sinyal verecek algılayıcı
ihtiyacı doğar. Bu sinyal DCS’e dijital giriş sinyali olarak döner.
Moment nedir?
Bu formüle göre motorun (hızı sabit), gücü arttıkça momenti artar, (gücü sabit) hızı
arttıkça momenti azalır. Arada motora akuple olarak kullanılan dişli kutusu
(redüktör) varsa ve yükün hızını azaltıyorsa hız azalmasından dolayı, yüke
uygulanan moment o oranda artacaktır.
Motor momentine etki eden başka bir etken daha vardır, motorun besleme gerilimi.
Motor besleme gerilimi motor gücünü etkilediğinden momenti etkiler. Motorlarda
besleme gerilimi değeri motor etiketinde yazılan değerde olmalıdır. Moment, besleme
geriliminin karesi ile doğru orantılı olarak arttığından, besleme geriliminde meydana
gelen düşmeler, momenti hızla azaltacaktır. Hız kontrol ünitelerinde ve momentin
kritik olduğu yerlerde kullanılacak kablolar kesit bakımından daha toleranslı olmak
326/448
zorundadır. Bu nedenle moment in gerektiği yerlerde ve kontrol edildiği yerlerde,
motor kabloları daha büyük kesitte olmalıdır.
Motordan belirli bir güç için azami anma momentinin alınabilmesi motor kalitesi ile de
ilgilidir. İmalat toleransları olarak - % 15, +% 20 arası tolerans kabul edilebilir
sınırlar olarak düşünülür. Bu rakamlar oldukça büyüktür.
Motor momentinin önemli olduğu bir başka nokta da motora yol verme tekniğidir.
Akımı sınırlandırmak amacıyla gerilimi azaltarak yapılan yol vericiler, kağıt
endüstrisinde istenmeyen yol verici türlerindendir. Çünkü gerilimin düşmesi,
momenti, voltajdaki azalmanın karesi kadar azalttığından yük altında kalkışa izin
vermez ve akımı azaltmak yerine aksine yüksek akımda kalkış süresini uzatarak,
çoğunlukla yükü kaldıramayarak arızalara neden olur. Kullanılacak en iyi teknik, direk
yol vermedir. Özellikle yıldız-üçgen yol verme yöntemi, yüksüz kalkışlar için
kullanılmalıdır.
Motorun ürettiği moment, yükün momenti ile ters yöndedir. Motor momenti, yük
momentini karşılayacak büyüklükte olmalıdır. Bu nedenle, yükün kalkış süresi içinde
göstereceği davranış biçimi ve isteyeceği moment önceden bilinmelidir. Aşağıda,
çeşitli yükler için, hıza göre moment ihtiyacı verilmiştir
Bu tür yükler kalkışta büyük moment isterler. Hız arttıkça moment azalır. Kağıt
makineleri, Winder ve fan gibi yükler bu türdendir. Yükün hızlanması için gereken
kuvvet giderek azalmakta ve daha sonra dönüşü devam ettirebilmek için son derece
küçük ve sabit bir kuvvet gerekmektedir.
327/448
b- Hıza bağlı olmaksızın sabit momentli yükler ML=n
a- Kalkış Momenti: Starting Torque, Locked rotor Torque, Break away Torque
Asenkron motorlar kalkış anında etiketlerinin üzerinde yazan akımın 6-7 katı akım
çekeceklerinden kalkışta üretebilecekleri momentleri, motor anma momentine göre
yüksek olur. Fakat hiçbir zaman momentteki artış motor akımındaki gibi 6-7 kat
olmaz. Kalkış momenti ile ilgili değerler, motor kataloglarında görülebilir.
b- Anma momenti:
c- Maksimum moment:
Break Down torque, maksimum run torque, Devirme momenti. Motorun verebileceği
maksimum momenttir. Motorun yapısal özelliği tarafından belirlenir. Kalkış
328/448
momentinin anma momentine oranı kataloglarda verilmiştir. Bunun yanında
motorlardan elde edilebilecek maksimum momentler de kataloglarda verilmektedir.
f- Pull-in Torque:
Motorda hareketli parça rotor olduğundan, rotora uygulanan kuvvet, rotoru etiket
hızında döndürebilmek için belli bir zamana ihtiyaç duyar. Atalet momenti de kalkışa
karşı mukavemetin bir ölçüsüdür. Kalkış süresini hesaplayabilmek için rotorun atalet
momenti bilinmelidir. Bu değer her motor için ayrı olduğundan ve tamamen rotoru
ilgilendirdiğinden imalatçı, kataloguna atalet momentini yazar.
Tasarımcı yükün atalet momenti ile motorun rotoruna ait atalet momentini toplayarak
sistemin toplam atalet momentini bulur. Bu değerden yola çıkarak yükün istenilen
hıza ulaşması için ne kadar zamana ihtiyaç olduğu hesaplanır. Kağıt makinesi gibi
atalet momenti çok büyük olan durumlarda bu değerin bilinmesi son derece
önemlidir. Makine imalatçıları kendi makinelerine ait olan ivmelenme süresini bilirler
ve bu değeri tahrik sisteminin tasarımı için verirler. Örneğin sıfır hızdan maksimum
çalışma hızına çıkmak için 200-300 saniye gibi değerler belirtilir.
329/448
Pulper gibi yük altında kalkmak zorunda olan yerlerde kalkış süresinin uzunluğu
bilinmektedir. Bu gibi yerlerde kullanılacak yol vericinin uzun kalkış süresine
dayanması ve bu arada motoru ve tesisatı koruma işlemini doğru olarak yerine
getirmesi beklenir. Bunun için yol verici satın alınmadan önce makine imalatçısından,
yükle ilgili moment bilgisi, ve atalet momenti bilgisi istenmelidir. Bu bilgiler, yol verici
firma ile tartışılmalıdır. Büyük atalet momentli yüklerin kaldırılması için motor
alımında mutlaka mühendislik hesapları iyi tetkik edilmelidir.
Motor etiketi üzerinde yazan hız ancak verilen şebeke frekansı için geçerlidir. Bu
frekansın üzerine çıkıldığında motor daha hızlı dönecek ve momenti yeni hızın etiket
hızına oranı kadar azalacaktır. Yük ise daha hızlı döneceğinden daha fazla moment
ihtiyacı duymaya başlar. İşte bu arada yükün istediği moment ile motor tarafından
üretilen moment arasındaki fark kapanır ve motor yükü deviremez hale gelir. Hız
kontrol üniteleri ile yapılacak hız kontrolünde tüm frekanslarda özellikle frekansın 50
hz in üzerine çıktığı durumlarda yükün sorunsuz döndürülmesi hedeflenir. Frekansın
daha fazla arttırılması ile manyetik kayıplar da devreye gireceğinden motordan
alınacak verim iyice düşerek motoru kullanılamaz duruma getirir.
Motorlar imal edilirken, bazı yüklerin istediği farklı kalkış momenti ihtiyacı göz önüne
alınır. Motor moment eğrilerini belirleyen parametreler motor gücü, motor besleme
gerilimi, motor hızı ve rotor direncidir. Rotor direnci tamamen motorun iç yapısına
bağlı olduğundan, farklı rotor direnci tasarımlarıyla motor moment eğrileri değiştirilir.
Bu özellik kullanıcıya istediği kalkış moment eğrisine sahip motor siparişi yapma
imkanı verir. İmalatçıdan, kullanım gereği olarak A, B, C, D, E tipi moment eğrisine
sahip motorlar, istek üzerine temin edilebilir. Kataloglarda adı geçen standart
motorlar B moment eğrisine sahiptir. Yükün özellikleri bilindiğinde bu seçeneklerden
biri tercih edilebilir. Verimli motorlarda kalkış momenti küçüktür. Kalkış momenti
istenmeyen yerlerde verimli motorlar seçilmelidir. Verimli motorların rotor dirençleri
küçük, kalkış momentleri küçük ve kalkış akımları çok yüksektir. Bu durum pompalar
gibi yerlerde verimli motor kullanımını etkilemez.
330/448
Mometin gerilime olan bağımlılığı
Moment voltaj değişiminin karesi ile doğru orantılı olarak artar veya azalır. Artan
voltaj motorlarda kaymayı azaltırken, azalan voltaj kaymayı arttırır.
Voltajdaki değişmelerin farklı bir tipi voltaj dengesizlikleridir. % 5 lik bir dengesizlik
akım üzerinde aşırı dengesizlik yaratacağından, motorun kapasitesinde % 25 lik
düşme meydana gelir. Voltajdaki fazlar arası değişiklik ters yöne dönen moment
(negative sequence voltage) üreteceğinden rotorda aşırı ısınmalara yol açar. Kısa
devre çubukları bu akımları taşıyamaz ve kopmalar yaşanabilir. Benzer bir olay da
bobinlerdeki izolasyon bozulmaları sonucu faz akımlarındaki dengesizliklerdir.
MOTORLARIN KORUMASI
Termik koruma (Long Delay Time): Motor seçimi yüke göre yapıldığından, yükün
fazla gelmesi durumunda fazla akım çeker. Bu amaçla motoru yüke kaşı korumak
için konulan koruma cihazıdır. Motor koruma şalterinin bir parçası olabileceği gibi,
ana kontaktör sonrasına konulan bir ünite ile de koruma sağlanabilir. Yüke bağlı
olarak motorun çekeceği akım sonucu motor ve termik ünite birlikte ısınırlar. Isınma
zamana bağlı bir olaydır. Aşırı yük durumunda motor ve termik sıcaklığı yükselir.
331/448
Termik koruyucu, çekilen akım değerine göre, kendi akım-zaman eğrisini
kullanarak açma yapar.
Bimetal tür termik koruyucularda akım direk olarak bimetal üzerinden akar. Bimetal
sıcaklığı akımla paralel olarak yükselir. Ayar değerine ulaşıldığında termik koruma
açmaz. Açma zamanı sonsuzdur. Bu değerin üzerine çıkıldığında akım zaman eğrisinin
koruma sınırları içine girilir. Her fazla akım değeri için ayrı bir açma zamanı
bulunmaktadır. Akım ne kadar büyükse açma zamanı o kadar kısa olur. Bimetal
soğuduğunda tekrar şekil değiştirerek çalışma imkanı verir. Bu tür koruma, mekanik
mekanizmalar üzerine kuruludur. Mekanik sistemi ne kadar iyi tasarlanmışsa o
oranda iyi çalışır. Çevre sıcaklığına bağımlı olduğundan, hata yapma ihtimali vardır.
Set edildiği değer mekanik, yaylı bir yapıda olduğu ve set değeri için ayarlanan
rakamların aralıkları kesin olmadığından hata yapma ihtimali artar. Bu yüzden motor
yanmalarında termik korumanın hassasiyet payı büyük rol oynar.
Kısa devre koruması (Manyetik Koruma, Short Delay Time, instant current):
Sistemde hata oluştuktan sonra şebekeden çekilen akımın boyutu büyür. Hatalar
genelde motor yanması, kablonun ezilerek kendi içinde faz-faz şeklinde teması,
şasiye temas ederek faz-nötr/toprak şeklinde teması ve uçlardan birindeki gevşeme
sonucu açarak iki fazda dengesiz akım çekilmesi gibi ortaya çıkar. Çekilen akımın
büyüklüğü binlerce ampere kısa sürede ulaşır. Bu şartlar altında şebeke geriliminin
derhal kesilmesi gerekir. Aksi takdirde kısa devre sonucu yangın çıkma ihtimali
büyüktür. Bu durum önlenmediği, takdirde sadece o motor değil tüm sistem devre
dışı kalabilir.
332/448
Motorun korumasında kullanılan bu özellik motor koruma şalterleri veya sigortalar
aracılığıyla sağlanır. Sigortalar ve motor koruma şalterleri aşağıda açıklanmıştır.
Yol vericilerde kullanılan malzemeler 3kA , 6kA, 16kA, 25kA, 35kA, 50kA, 70kA,
100kA gibi kısa devre akımlarına karşı dayanma özelliklerinde üretilir. Bu değerler
tesisatın imalat fiyatını etkiler. Tesisatta malzeme seçiminde, düşük kısa devre akım
değerli malzeme kullanıldığında, kısa devre anında üzerinden geçen akım, etiketinde
yazan değerden fazla olursa malzeme bozulur.
a. Sigorta türü koruyucular kısa devre akımlarına karşı kullanılırlar. Bu yüzden kısa
devre dayanımları oldukça yüksektir. Motor koruyucusu olarak sigorta kullanma
fikri eski olmakla birlikte kısa devreye karşı çok kesin koruma sağlar. Fakat genel
olarak bazı sorunları da vardır. Tek fazdan çekilecek dengesiz akımda, tek sigorta
atabilir. Bu durumda motor iki fazda çalışmaya devam etmek ister. Akımdaki
dengesizlik tam bozulup diğer sigortalardan biri atana kadar motor devrede kalır
ve bu durum motor izolasyonunda ciddi bozulmalar yaratır. O an sorun çıkmasa
da motorun ileride yanması için gerekli zemin hazırlanmış olur. Bu tür sigorta ve
bimetal termik rölerden kurulu MCC sistemlerde motor yanmalarının sebepleri
çoğu kez bilinemez. Ynmalar aslında geçmişten kalma hataların sonuçlarıdır. Motor
herhangi bir kalkış sırasında, izolasyon delinmesinden yanacaktır. Sigorta kısa
devre bulunduktan ve problem giderildikten sonra değiştirilir.
b. Bir motorun devre kesicisi olarak da kullanılan motor koruma şalterleri, her
motorun önüne konularak Motor koruma şalterleri olarak kullanılmaktadır. Bu
gelişme sigortanın yarattığı tüm olumsuzlukları gidererek son derece güvenli
çalışma ortamı yaratmıştır. Özellikle motor etiket akımına ayarlandığında,
kalkınma için gereken yüksek akımı dikkate alarak, kısa devre anında son
derecede hızlı çalışan koruma elemanları olmuşlardır. Rotor kilitlenmelerini (yük
momentinin kalkınma momentinden fazla olduğu durum) hissetmekte ve motoru
333/448
aşırı akım altında kalmaktan korumaktadır. Kısa devre anında manyetik özelliği ile
korumayı sağlarlar. Aşırı yükte de termik özelliği ile her iki amaca birden hizmet
eden motor koruması sağlanabilmektedir.
Bazı literatürlerde Long Delay Time ve Short Delay Time ve instant akım diye
adı geçen üç koruma kavramı vardır.
o Long Delay Time, saniyelerle ifade eden aşırı akım süresini, yani termik
korumayı anlatır.
o Short Delay Time ise milisaniyelerle ifade edilen kısa devre aşırı akım süresini
açıklar. Açma zamanı kısalmasına rağmen bir parametredir. Bunun için süre
belirlenmesi gerekir. (0,1 sn veya 0,2 saniye gibi)
o Instant akım ise birkaç periyot içinde akmasına müsaade edilen ve nominal akımın
katları ile ifade edilen bir akımı belirtir. Zaman ile bağıntısı akımın o değere
ulaşmasına bağlıdır. Akımın bu değere ulaşması açmayı tetikler. Bunun sonucu bir
kaç mili saniye içinde açma gerçekleşir. Koruma açısından en güvenilir yöntemdir.
Fakat röle koordinasyonu yapılmazsa gereksiz açmalar baş ağrısı yaratır.
Short delay time ve instant akım, çok yüksek akımı, yani manyetik korumayı farklı
bazlarda anlatır. Motor kalkışı sırasında ilk birkaç periyotta motor kısa devre olmuş
gibi akım çeker. Bu süre içinde ve özellikle ilk periyotta çekilen akımın tepe değeri,
motor nominal akımının 18,3 katı olmaktadır. Bu nedenle instant ayarının olmadığı
durumda, motorlar kalkarken ayarlanacak short delay time ayarı, ya motor etiket
akımının 18,3 katı olmalı, ya da kalkışın ilk birkaç periyodunu hissetmeyecek
hassasiyette olmalıdır.
Gerçek bir kısa devre olayında ise çekilen akım 18,3 katın üzerine çıkacağından,
gerçek kısa devre akımı çekiliyor demektir. Motor kalkışında, birkaç periyodun
sonunda, motor akımı motor etiket değerinin 6,5 katına düşer. Bu süre içinde short
delay time devrededir oluşan aşırı akıma belirli bir süre göz yumar. Ayar süresine ve
akım değerine göre sistemi korumada tutar.
334/448
Aşağıda bir kısa devre akımı görülmektedir. İlk üç periyotta çekilen akım motor etiket
akımının 18,3 katı olacaktır. Daha sonra motor kalkış akımı RMS değeri olarak
motor etiket akımının 6,5 katına düşer. Bu durumda akımın tepe değeri √2 X 6,5
yani nominal akımın 9,15 i olur. Elektronik termik rölelerin ayar için tepe değerini mi,
yoksa RMS değeri mi gördükleri iyi bilinmelidir. Daha sonra da motorun çektiği akım
yüke bağlı olarak nominal akımına iner. Motor koruma şalteri seçimi için aşağıdaki
kısımlarda bilgi bulunmaktadır.
Sargı sıcaklığı koruması Termik korumalar motordan geçen akımı tespit ederek
çalışırlar. Havalandırmanın iyi olmadığı durumlarda veya termiğin güvenilmezliği
yüzünden sargı sıcaklıkları ölçülmelidir. Hız kontrollü motorlar için düşük hızlarda bile
etiket akımı motordan geçebilir. Bu durumda, bakır kayıpları yüzünden motor
ısınacaktır. Her ne kadar hız kontrol üniteleri akıma bakarak motor sıcaklığını hesap
etseler de fiziksel olarak ölçüm yapan sargı içine yerleştirilmiş gerçek koruyuculara
ihtiyaç duyulur. Her faza bir algılayıcı konulur. Bunlar PTC (Positive Temperature
Coefficient) veya termistör türü sıcaklık algılayıcısı dirençlerdir. Direnç değeri
335/448
sıcaklıkla değişeceğinden motor klemens kutusundan bir kablo ile bu değeri MCC deki
elektronik bir röleye veya DCS’ e gönderir. Röle kontağı, ana kontaktör bobini
besleme enerjisini keserek motoru korur. Sarım sırasında algılayıcı tahrip olacağından
yenisi konulmalıdır.
Sadece hız kontrollü motorlar yerine, son yıllarda nerede ise tüm motorlara sıcaklık
algılayıcısı konarak ikinci bir termik emniyet oluşturulmuştur. Siparişlerde sıcaklık
koruyucusu istendiği bildirilmek durumundadır. Ayni talep, (MCC içinde ilave koruma
rölesi gerektirdiğinden) MCC imalatçısı firmaya da yapılmalı ve PTC tipi bildirilmelidir.
Gövde sıcaklığı koruması Özellikle orta gerilim motorlarında sargı arasına konacak
ısı algılayıcısı yerine motor gövdesinden sıcaklık ölçümü yapılır. Bu nedenle gövde
üzerine yerleştirilmiş motor büyüklüğüne bağlı olarak çok sayıda lokal algılayıcı ile
sıcaklık ölçülmekte ve hatta DCS üzerinden izlenebilmektedir. Bu gibi yerlerde PTC ler
den çok, Pt 100 tipi algılayıcılar da kullanılır. Sipariş sırasında bu bilgilerin motor
imalatçısı, MCC imalatçısı ve DCS imalatçısına bildirilmesi gerekir.
Titreşime karşı koruma Bu tür koruma büyük motorlar ve yükü titreşime müsait
kısımlar için kullanılır. Titreşim algılayıcısı gövde üzerine özel kablosu ile birlikte
monte edilir. Kablo özel olduğundan ve sinyalleri uzağa taşıma özelliği olmadığından
titreşim rölesi motor mahalline yakın bir yere monte edilir. Bu röle kontağı, ya DCS,
ya da MCC paneline motoru durdurmak üzere gönderilir. Motorlar üzerinden taşınacak
her tür sinyal için MCC ve DCS seçeneği mevcutsa da DCS seçeneği her zaman için
daha uygun olan yoldur. (Haberleşme hızına dikkat edilmelidir.) DCS alarmları
yazıcısında motorun durma nedenini görmek mümkünken, MCC panolarında duruş
nedeni için araştırma yapmak gerekir. Bu ise işletme sırasında zaman kaybına yol
açar.
336/448
Toprak kaçağı koruması Bu tür röleler kısa devre akımlarında, olay olmadan
hemen öncesine ait koruma sistemleridir. Topraklama sisteminde akan akımları tespit
ederek bir kontağı çalıştırır. Daha çok tahrik sistemlerinin giriş ünitelerinde ve orta
gerilim sistemlerinde kullanılırlar. Çok özel amaçlı olduklarından üst düzey sistem
tasarımcıları tarafından kullanılırlar.
Faz koruma rölesi Faz gerilimindeki belli büyüklüğe kadar dengesizlikleri veya faz
eksikliklerini gören rölelerdir. Çıkışı bir kontaktan olmakta ve besleme gerilimini
tamamen kesmeye yönelik çalışmaktadır.
337/448
edilirler. Bu ısıtıcılar motor çalıştığında devre dışı olmalıdır. Beslemeleri kendi yol
verici panosundan olmalıdır. Bu tür motorlar devreye alınmadan 24 saat önce
ısıtıcıları devrede olmalı ve ilk start verilmeden önce izolasyon dirençleri ölçülmeli
ve kaydedilmelidir. Bu bilgi daha sonra sıklıkla kullanılacaktır. Start sonrası
boştaki akımları mutlaka ölçülmeli ve kaydedilmelidir. Start öncesi yol vericileri ve
kabloları da izolasyon açısından test edilmelidir.
Soğutulmaları için farklı tasarımlar olmakla birlikte kağıt fabrikaları için özel bir
tedbir gerekmez. Fan emişi tarafında havayı rahat alabilecek bir ortam ve hacim
olduktan sonra, montaj sorun olmayacaktır.
Kalkışları direk olmalıdır. 5000 volta kadar hız kontrol üniteleri mevcuttur. MCC
tipi çekmeceli olmalı ve koruma sistemleri elektronik olmalıdır.
Bu motorların kalkış akımlarına dikkat edilmelidir. Aksi takdirde enerji santralına
getireceği yük anormal olacaktır. Sık sık kesici açma sorunu yaşanabilir. Bunun
önüne geçmek için imalatçıdan, alım görüşmeleri sırasında, kalkış akımını
düşürmesi talep edilebilir. Başka bir yöntemde motorun belli bir rampa ile
kalkması için imalatçıdan talepte bulunulmasıdır. Özel rotor tasarımlarıyla bu istek
gerçekleştirilir. Buna rağmen yol vermede arkasında büyük bir kaynağın olması
arzu edilir. Deneme çalışmalarından önce röle koordinasyonuna dikkat edilmelidir.
Kalkış sayısı, motor soğukken bir saatte 2-3 ü geçmemelidir. Tam yük sıcaklığında
ise bu rakam iki olmalıdır. Gövde ve her sargı sıcaklığı Pt 100 tipi termometrelerle
ölçülmelidir. Bu ölçümler bir kilitleme ve alarm devresine bağlanmalıdır.
Orta gerilim motorları alçak gerilim motorlarından daha pahalı oldukları için
korunmalarına gösterilen özen ve imkan daha fazladır. Çoğunlukla elektro
mekanik yöntemler motor korumasında yetersiz kalır Bu nedenle mikroprosesörlü
koruma üniteleri kullanılır. Bu üniteler ayni zamanda pek çok korumayı birlikte
yaparlar. Bu ünitelerdeki bazı özellikler aşağıda sıralanmıştır:
Koruma özellikleri
338/448
tespit edilir. Klasik aşırı yük korumasına ilave geliştirilmiş bir yöntemdir. Daha çabuk
açma sağlar. Bu durumda stator akımının doğru ölçülmesi bir zorunluluk haline gelir.
Akım trafolarının kaliteli ve iyi ölçümlendirilmiş olmaları gerekir.
Orta gerilimde faz gerilimleri arasında dengesizlik pek görülmez. Ancak motor
sigortalarından birinin atması halinde motoru iki fazda kalmaktan kurtarmak gerekir.
Faz dengesizliğinde sadece gerilimin büyüklüğü söz konusu değildir. Ayni zamanda
gerilimin pozitif yönde dönen komponentleri ve negatif yönde dönen komponentleri
de önemlidir. Bunun anlamı 120 derece aralıkla dizilen fakat orijinal gerilim
vektörlerinin dönüş yönünün tersine dönen gerilim vektörleridir. Özellikle negatif
sekuens gerilimin yarattığı akımlar rotor ısınmasını çok süratlendirir. Derhal koruma
sağlanmalıdır. Kağıt fabrikalarında bu tür dengesizlikleri yaratacak tek fazdan
beslemeli büyük yükler bulunmaz ancak şebekenin beslediği komşu firmalarda
yaratılacak bu tür dengesizlikler ve izolasyon bozulması sonucu oluşacak dengesizlikle
için büyük motorlarda koruma gerekecektir.
339/448
Rotor kilitli koruması (Stall or Jam)
Yük tarafından gelecek bir etkiyle motorun bir an için dönme momentini yenememesi
sonucu durma noktasına gelmesi. Refiner motorlarında bıçakların birbirine dayanması
gibi sorunlar sonucu oluşur.
Kaplin kırılması veya mil kesmesi gibi durumlarda emniyetle durmayı çabuklaştırmak
için kullanılır.
Adından anlaşılacağı gibi şebeke geriliminin belli bir değere düşmesi halinde
momentte değişimler olur. Bu durumda motoru korur.
Orta gerilim motorları sık sık kaldırılmazlar. Bir saat içinde en çok 2 veya 3 gibi kalkış
yapabilirler. Bu koruma, kalkışı sayarak fazlasına müsaade etmez.
Ölçüm özellikleri
340/448
Frekansı gösterme
Min./max. müsaade edilen değerleri gösterme
Koruma değerlerini gösterme
Motor sargı sıcaklıklarını gösterme
İsteğe bağlı olarak haberleşme özellikleri ilave edilebilir. Pek çoğu geçmiş olayları
sıralayabilecek trend grafiklerini yaratma imkanı verir.
341/448
Motoru besleyen tesisat ile ilgili bilgiler, projeden alınmıştır.
Yukarıdaki verilere göre boş bir trafoda motor kalkarken meydana gelen gerilim
düşümleri:
Yukarıdaki işlemde trafo sekonder gerilimi boştaki trafo için alınmıştır. 420 V yerine o
anki trafo sekonder gerilimi yazılırsa motor klemensindeki gerçek gerilim okunur.
342/448
Motor ve tahrik sisteminde verimlilik
Hız kontrollu bir tahrik sürücüsü ve bir motor seçilirken sistemin toplam verimliliği
önemli hale gelir. Çünkü enerji maliyetleri verimli çalışmayı gerektirmektedir. Motor
ve sürücü firmaları son yıllarda verimliliği öne çıkaran çalışmalar yapmaktadırlar.
Yüksek verimli motorlar ciddi enerji tasarrufu yaparlar. Örnek: Bir kağıt fabrikasında
90 kw lık bir motordaki % 3 verimlilik (2,7 kw-saat) 10 yıllık süre içinde 216.000 kw-
saat enerji tasarrufu demektir. (Bir yıl 8000 saat olarak alınmıştır.) Bunun parasal
boyutunu görmek için bir kw-saat elektriğin 0,1 $ olduğu düşünülürse toplam enerji
tasarrufu 10 yıl için 21.600 $ olmaktadır. Bu sadece bir motor için hesaplanmıştır. Bir
kağıt fabrikasındaki motorların toplam gücünün 10 MVA olması durumunda ortaya
çıkacak rakam yıllık 216.000 $ olmaktadır.
Toplam verimlilik ise sitemdeki her parça üzerinde iş yapmadan kaybedilen enerjiler
toplamına bağlıdır. Kaybedilen enerji ısı olarak ortaya çıkar.
Tahrik sisteminde elektrik enerjisi mekanik enerjiye dönüşür. Yani elektrik olarak
harcanan enerji, makinanın döndürür. Bu nedenle toplam verimlilik için hem elektrik
sisteminin hem de mekanik parçaların verimliliklerinin bilinmesi gerekir.
Mekanik güç ihtiyacını yük demektir. Güç yükün momentine ve yükün dönüş hızına
bağlıdır. Yük ne kadar ağır ve çapı büyükse döndürmek için o kadar güç ister ve
dönüş hızı ne kadar fazla ise o kadar güç ihtiyacı ortaya çıkar.
343/448
Motor verimi
Motor verimi, motor kataloglarında 0.70 ile 0.97 arasında verilmektedir. Bu değer
motorun hızına ve büyüklüğüne bağlıdır. Motor verimliliğine etki eden 4 temel
değişken vardır.
Motor gücü
Motor nominal hızı
Motor yükü
Motorun kontrol tipi
Genellikle 1 kw’ın altındakil küçük motorların verimi büyük motorlara göre daha azdır.
Bunların verimi % 70-80 arasındadır. 100 kw ve üstündeki motor verimleri % 95 ve
üzerindedir.
Hız kontrolu yapıldığında motora ilave kayıplar gelir. Bunu anlayabilmek için motor iç
yapısını bilmek gerekir. Bir motorda kayıpları oluşturan 4 etki vardır:
Sürtünme kayıpları,
344/448
Statordaki bakır sargıya ait direnç kayıpları,
Demir nüvedeki frekansa karşı koyma sonucu oluşan kayıplar,
Rotor çubuklarındaki direnç kayıpları.
Sürücü içindeki transistörlerin verimi 0.97 ile 0.99 arasındadır. Bu değer oldukça iyi
bir rakamdır. Kayıplar sürücü yüksüzken % 10 ‘a düşer, yüklendiğinde % 90 ‘a çıkar.
Kayıplar doğrultucuda ve invertörde meydan gelir.
Yarı iletken üretimindeki gelişmeler nedeniyle, hız kontrol ünitelerinde IGBT (Isolated
Gate Bipolar Transistor) transistorların kullanılması yaygınlaşmıştır. IGBT
transistorların kullanılmasıyla son derece verimli ve hassas alternatif akım motor hız
kontrol üniteleri yapılmaktadır. Düzgün hız veya moment kontrolu elde edebilme
özelliği alternatif akım motorlarının performanslarını, doğru akım motorlarına göre
daha üstün hale getirmiştir. Hız kontrol ünitelerinin kullanımı her geçen gün giderek
de yaygınlaşmaktadır. Bu yazı motor sargılarındaki izolasyonda meydana gelecek
olumsuzlukları ve çözümlerini vermeyi amaçlamaktadır.
Yeni IGBT transistorlar 0,1 mikro saniye gibi bir hızda anahtarlama
yapabilmektedirler. Hız kontrol ünitelerinde tetikleme gerimi frekansı 19.000 hz. e
çıkabilmektedir. IGBT transistor bir anahtar olarak düşünüldüğünde, gerilim 0
volttan 400 voltun tepe değeri olan 564 volta çıkmaktadır.
345/448
Hız kontrolu için, 3 faz şebeke gerilimi önce doğrultulmaktadır. 400 volt şebeke
gerilimi doğrultulduğunda 564 volt olmaktadır. Sonra IGBT transistörle
anahtarlanarak istenilen frekansta alternatif akıma dönüştürülmektedir. Meydana
gelen gerilim sinüse benzememektedir. Osiloskopta ki görünümü iğne dizisinden
meydana gelen kare dalgalar halindedir. Meydana gelen gerilim, IGBT transistorun bir
saniye içinde binlerce kez açılıp kapanmasıyla elde edilmektedir. Açılıp kapanma
frekansı 1-19 khz arasındadır. Motorun hızı, üretilen kare şeklindeki dalganın
frekansına (0-70 hz.) bağımlı olduğundan, her hız için değişik frekansta gerilim
üretilmekte ve istenilen motor hızı ayarı yapılabilmektedir.
Motor hızı = 120 x motor besleme frekansı / motorun kutup sayısı (1)
İğneli gerilim dizisi motor klemensine şebeke geriliminde olduğu şekil ve büyüklükte
ulaşmaz. Yüksek frekanslı, iğneli yapı motora giden gerilimi elektromanyetik dalga
haline getirir. Tüm dalgalarda görülen kırılma, yansıma ve üst üste binmeler,
elektromanyetik dalgalar için de geçerlidir. Motora giden ve motordan yansıyan
gerilim dalgalarının üst üste binmesi nedeniyle motor klemensindeki gerilim
doğrultulmuş gerilimin iki katına, şebeke gerilimininse yaklaşık 3 katına çıkar.
346/448
1. Kablonun uzunluğu veya kapasitansının artması nedeniyle iğne dalga gerilim
büyüklüğünün artması.
2. Motorun büyüklüğü ile rezistif sargı direnç değerin küçülmesi ve sonuçta
kapasitif etkinin büyümesiyle gerilim büyüklüğünün artması.
3. Gerilimin birim zamandaki değişim oranı yani dV/dt nin büyümesiyle iğne dalga
gerilim boyunun artması
Kısa süreli ve ardışık gelen iğne dizisi, motorun izolasyonu içinde bir miktar yol alarak
etkisini kaybeder. Gerilimin, izolasyonu delmeye başladığı noktadaki büyüklüğüne
korona başlangıç gerilimi denir. Özellikle motor sargılarının ilk turları darbeye en
çok maruz kalan yerlerdir. Gerilim, bobin içinde ilerledikçe sönümlenir ve normal
büyüklüğüne düşer. Bu durum sürekli tekrarlanacağından bir süre sonra sargı
izolasyonu darbe gördüğü yerlerden, yaşlanarak zayıflamaya başlar. Yaşlanma
öncelikle bobinin ilk turlarında başlar. Yüksek gerilim atlamaları ozon üretimine yol
açarak motor içinde korozyonu ve deşarjın yayılmasını beraberinde getirir. Korona
daha düşük gerilimlerde olmaya başlar. En sonunda motor, ya faz-faz kısa devresi, ya
da faz-toprak kısa devresi yaşayarak yanar.
347/448
Devre üzerinde filtre, reaktör veya izolasyon trafosu kullanılması
Motor besleme kablo tipi ve uzunluğunda imalatçı önerilerine uyulması
Motorun inventör uyumlu seçilmesi
El sarımı bobinajda bobine giren ve çıkan uçlar yan yana yatarlar. Yan yana
iletkenlerde çok yüksek potansiyel farkı bulunması koronayı arttırır. Makine
sarımında ise giren ve çıkan uçlar birbirinden uzaktır.
İzolasyon için mevcut vernikler yerine, özel vernikler kullanılmalıdır.
Sarım telleri özel izolasyonlu tellerdir. Motor tamir sarımlarında bu tellerin
kullanılması zorunlu tutulmalıdır.
Ankuş içine yatırılan presbantlar çok yüksek izolasyona sahip ve yanma sıcaklıkları
çok yüksektir. Tamirat sarımlarında bu konuda özel pres bant temin edilmelidir.
Sarım telleri inceldikçe izolasyon kalınlıkları azalır. Aynı gücü sağlayan daha kalın
telli bobinlerle sarım yapılmalıdır.
Bobinaj sonrası vernikleme vakum-basınç uygulamasıyla yapılmalıdır.
Sarım şartlarının tamamı, sarımın bu işe uygun malzeme ile uygun atölyelerde
yapılmasını zorunlu kılmaktadır.
348/448
Kapasitans akımların ve harmoniklerin getireceği ilave ısılar iyi bir topraklama ve
havalandırma ile giderilmelidir. Montaj sırasında motorun topraklama iletkeni, hız
kontrol ünitesi montaj talimatına uyacak şekilde yapılmalıdır.
Kablo tipi önemli olduğundan başka kablolar kullanmaktan kaçınmalıdır.
Kablonun montajı ve motor klemenslerine bağlanmasında talimatlara uyulmalıdır.
Motorun PTC (Positive Temperature Coefficient=direnci ısı ile artan) gibi, sargı
sıcaklık algılayıcısı olmalıdır ve bu mutlaka motor kumanda devresine
bağlanmalıdır.Çünkü düşük devirlerde veya ağır yük şartlarında motor ısınabilir.
(DCS ekranından bu tür devre kesilmeleri görülemez. Bu nedenle PTC rölesine ait
yardımcı bir kontak kullanılarak DCS sistemine diyagnostik amaçla gönderilmelidir.
Aksi takdirde MCC fault sinyali görülecek ve MCC içinde arıza aranacaktır.
Motor üzerinden ilave akımlar akmaması için montaj talimatlarına uyulmalıdır.
(*) Kapasitör (kondansatör) imalatı iki iletken arasına yalıtkan bir madde konarak
yapılmaktadır. Kablo izolasyonu ve motor izolasyonu kendi iletken ve yalıtkanlarıyla
bir kondansatörler grubudur. Kondansatörler frekansları çok iyi geçirirler. Kablo ve
motor, izolasyon üzerinden yüksek frekansları sızdırırlar. Kablo ekranı
sızıntının, çevreye etkisini önlemek için bir ortam oluşturur.
Tahrik ünitelerinin bulunduğu yerlerde zorunluluk haline gelen özel motor ihtiyacı,
motor imalatçıları tarafından özel motorlarla karşılanabilmektedir. Özel motor talebi,
fabrika standartlarının ve teknik şartnamelerin hazırlanmasından, kablo seçimine
kadar bir dizi çalışma yapılmasını gerektirir. Montaj sırasında topraklama ile ilgili
dikkat edilmesi gereken önemli detaylar bulunmaktadır.
Kağıt fabrikalarında son yıllarda özellikle makine tahrik sistemi başta olmak üzere pek
çok alanda hız kontrollu motor uygulaması yaygınlaşmaktadır. Aşağıda bu konuya
açıklık getirebilmek amacıyla, önemli görülen bazı noktalar sıralanmıştır.
Motor rulmanları
349/448
yüksek frekanslı gerilim bulunur. Bu gerilim rulman üzerinden topraklama sistemine
akacağından, topraklama sisteminin mutlaka üretici firma önerisi doğrultusunda
yapılması gerekmektedir. İzole rulman, gövdedeki akımların rulman üzerinden
akmasına izin vermez.
İmalat toleransları
Hız kontrol ünitelerinde, çıkış gerilimindeki yapıyı ıslah edecek filtre üniteleri
bulunması, sorunu bir ölçüde azaltacaktır. Fakat bu alınacak tedbirlerden sadece bir
tanesidir. Üstelik filtre üzerinde düşecek gerilim motor momentinde azalma
yaratacaktır. Saf sinüs dalgasıyla beslenen motorlarda bile, motorun imalatı
aşamasında yapılabilecek işleme ve tolerans hatalarının bulunması, rulman akımlarını
yaratacağından motor imalatı, standart motorlara göre daha özenli ve küçük
toleranslı yapılmalıdır.
Hız kontrollu motorların rotor ve statorları arasındaki boşluk, son derece küçük
tutulmakta ve motor verimi yüksek olmaktadır.
350/448
V/f oranının hız kontrolünün yapılacağı tüm frekanslarda eşit olması beklenir. Son
yıllarda takometre kullanılmadan, doğrudan hız kontrolu, motor modellemesi yoluyla
yapıldığından motor kalitesi önemli hale gelmiştir. V/f oranı motorun etiket gücü ve
verimi üzerinde etkilidir. Rotor tasarımında da gerekli düzenlemeler yapıldığından
rotor direncinin, yani rotor çubuklarının kesitinin düzgünlüğü tüm frekanslara eşit
davranışı sağlar. Kağıt ve sac imalatında olduğu gibi senkronize çalışma koşullarında
bu amaca uygun üretilmemiş motorlar aynı güçte olsalar bile, aynı uyartıma, farklı
tepkiler vererek senkronizasyonu etkilerler.
Özellikle 50 Hz. üzerinde çalışma sırasında manyetik akıda azalma söz konusu
olduğundan bu bölgeye alan zayıflama bölgesi denir. Bu bölgede akı azaldığından,
motor momenti küçülmeye başlar. Küçülme frekanstaki değişimin karesi ile ters
orantılıdır. Manyetik ortam sac paket içinde düzgün bir dağılım göstermeli ve
minimum kayıpla karşılaşmalıdır. Bu durumda motor momentinin de düşmesi yavaş
ve belli bir eğimle olmalıdır. Birlikte çalışan motorlardaki moment kaybı her güç için
benzeşmelidir. Aksi takdirde rotor direncinde olduğu gibi çok motorlu sistemlerde
senkronizasyon bozukluğu ve yükü çevirememe gibi sorunlar yaşanır. Bu bölgede
motorun kullanma faktörü devreye girer. İmalatçı bu bölgedeki çalışılacak maksimum
kullanım hızı için motor kullanım faktörünü vermelidir. Özetle senkronizasyon için
motor kullanım faktörü tüm motorlar için eşit olmalıdır.
Motor soğutması
Düşük hızlarda bile motor akımı, etiket akımına eşit olacağından iç sıcaklıklar yüksek
olur. Harmonikler de iç sıcaklıkları arttırır. Soğutma fanı yeterli soğutmayı
sağlayabilecek debide hava temin etmek durumundadır. Gövde yapısı da kolay
soğuma sağlayacak tarzda tasarlanmalıdır. Aşırı yağlama, rulman sıcaklıklarını
arttıracağından, yağlama programı ile verilecek yağ miktarı ve sıklığı tayin
edilmelidir. Genellikle yapılan uygulama sık ve az yağlama şeklindedir. Bu konuda da
imalatçı önerilerine uyulmalıdır.
351/448
sıcaklığını çekilen akıma ve motor hızına bakarak hesaplarlar. Bu yöntem motoru
korumaya yetmeyecektir. Mutlaka termistör ile motor sargı sıcaklığı ölçülmelidir.
Motorun Gürültüsü
Motorların işletme sırasında çıkardıkları ses düzeyi desibel cinsinden ölçülür. Ses
düzeyini belirleyen, çalışma sırasında motor fanı, rulman, ve bir takım titreşimlerden
dolayı mekanik kökenli olabilirler. Ayrıca elektromanyetik kökenli sesler ise imalat
hatası yoksa, daha çok hız kontrol ünitelerinden beslenen motorlarda duyulur.
Anahtarlama frekansı düştükçe gürültü artar. Bazen bu sesler öylesine güçlü gelir ki,
mekanik kökenli oldukları kuşkusu doğar. Hız kontrolu yapılacak motorların gürültü
seviyeleri mümkün olduğu kadar az olmalıdır. Bu durum da sonuçta motor
tasarımının özel olması sonucunu getirir.
Bu sinyaller hem motorun çalıştığı ortamdaki elektronik cihazlara etki eder hem de
bilgisayar, DCS, PLC gibi ortak topraklama sistemine bağlı olan ekipmanlarda
yazılımların hatalı çalışmasına neden olur. Bu gibi elektronik sistemlerin
topraklamaları, gene de ortak topraklama sistemine, direk olarak toprak altında
yapılmalıdır.
352/448
Toprak iletkenine geçen sinyallerin, motor üzerinden kaynağına eksiksiz
döndürülebilmesi için, motor ile besleme kablosu topraklama iletkeninin
bağlantısında özel EMC uyumlu rakor kullanılması gerekmektedir. Motor imalatçısı
motorun EMC uyumlu olduğunu onaylamak durumundadır.
Yukarıda sayılan nedenlerden ötürü geliştirilen “Inverter Duty” motor kavramı yeni
bir kavram olarak karşımıza çıkmakta ve motor kullanımında maddi hasarları
minimize edebilmek için dikkatli olunması gerektiğini hatırlatmaktadır.
Direk yol verme sırasında, motor kalkış akımının ne olacağı motor imalatçısı
tarafından verilmektedir. Genel olarak anma akımının 6,5 katı olarak alınan bu değer,
motor yüküne bağlı değildir. Motorun yani rotorun özellikleri tarafından
belirlenmektedir. Verimi yüksek motorlarda bu değer anma akımının 7 katı olabilir.
Bu akımın ne kadar süreceği ise, yüke bağlı olmaktadır.
Gerçekte motor kalkış akımı tabiri belirli bir andaki akımdan ziyade saniyelerle ölçülen
bir süre içindeki akımı anlatmaktadır. Bu süre, birkaç saniyeden 10 saniyeye kadar
uzayabilmektedir (istisnai olarak uygulamanın durumuna göre daha uzun olabilir).
353/448
Standart motorlarda süreyi belirleyen asıl faktörün yük olması nedeniyle, uzun kalkış
süreleri için, yol verici üzerinde bir takım değişikliklerin yapılması gerekir.
Özel rotor direnci tasarımıyla daha uzun süreli ve düşük akımla kalkış yapmak
mümkündür. Bu tür motorlarda kayma yüksektir. Motorlarda ısınma etkisi, çekilen
akımın büyüklüğüne ve süresine bağlı olarak artmaktadır. Bu durumda motordan
beklenen özellik, ısınma etkisiyle tahrip olmamasıdır. Isınma etkisini azaltmanın bir
yolu çekilen akımın sınırlandırılarak zaman kazanılmasıdır. Bu konudaki en iyi yöntem
rotor çubuklarının geometrisinin özel olarak tasarlanmasıdır. Motor hızlandıkça, rotor
iletkenleri, geometrileri gereği her frekansta giderek azalan rotor direnci sergiler.
Bunu yaparken herhangi bir mekanizmayı kullanmaz. Motor, anma hızında en küçük
rotor direnci değeri ile çalışır. Böylece kalkış akımı şebekeyi zorlamadan ve benzer
güçteki diğer motorlardan daha fazla kalkış momenti üreterek yükü kaldırılır.
a. Yüksek rotor direnci yüzünden, motor verimi düşüktür. Uzun işletme yılları göz
önüne alındığında ekonomik olmayabilir.
b. Motor çeşitli yüklerde çalışırken, yük değişimine bağlı olarak küçük hız oynamaları
olur. Hız hassasiyeti istenilen yerlerde kullanılamaz.
Yüksek verimli motorlarda ise, rotor direnci son derece düşük tutulmaktadır. Bunun
sonucunda kalkış akımları yükselmekte, motor kalkış momenti düşmekte ve kalış
akımı, motorun anma akımının 7 katına çıkmaktadır.
354/448
alınmasıdır. Akımın tepe değeri efektif değerinin 1,41 katı olması nedeniyle kalkış
akımının ani değeri, anma akımının 9,165 katı olmaktadır.
Yapılan ikinci hata ise kalkış akımının, bir kısa devre şeklinde başladığı, yani ddoğru
akım olduğunun bilinmemesidir. Motorun kalkarken çektiği akımı, iki ayrı zaman
bölgesi aralığında incelemek doğru olacaktır. Birinci bölge motorun çalıştırılmasının
sonrasındaki ilk 3-5 periyot içinde kalan kısımdır. Bu bölgede sinüsün tamamı pozitif
bölgeye kaymış durumdadır. Dalgalı olmasına rağmen, doğru akım şeklindedir. İkinci
bölge ise normal kalkış akımının çekildiği simetrik bölgedir. Bu bölgede sinüs pozitif
ve negatif yapısına geri dönmüştür. Yani 6. periyodun sonunda kısa devre akımı,
anma akımının 9,165 katına düşerek simetrik bir yapıya kavuşur. İlk periyotta doğru
akıma kayma yüzünden, anma akımının tepe değeri olan 9,165 kat akımın iki katı
kısa devre ani akımı olarak görülür. Yani, ani akımın tepeden tepeye değeri 18,33
katı olmaktadır.
Bu değer, 6,5-7 katı olarak yapılan manyetik ayarın, yanlış olduğunu göstermektedir.
Bu durumda motor koruma şalterinin bu görevi yerine getirip getiremeyeceği önem
kazanmaktadır. Bazen kablo empedansı bu ayara müsaade eder fakat çoğunlukla
ayar yetersiz kalır. Gereksiz şalter açmaları olacaktır. Verimsiz motorlarda da iç
direncin yüksekliği nedeniyle bu şikayet olmayabilir. Fakat motorların verimli türde
seçilmesi halinde, direnç azalması kalkış akımını daha da büyüterek, kalkışı vahim
hale getirecektir. Büyük sistemlerde verim ön planda olacağından kalkış akımının
büyümesine göz yumulacaktır.
Bu değerlerden yola çıkarak örnek bir motor koruma şalteri seçimi ve ayar değerleri
aşağıda verilmiştir.
355/448
Manyetik akım= 18,33 X 104 A = 1906,32 Amper olmalıdır.
125 amperlik bir şalterin termik akım ayarı 0,832 X 125= 104 A olarak
yapılabilecektir. Bu şalterin manyetik özelliği 10 katı akıma müsaade ediyorsa 1250
ampere ayarlanabilir demektir. Eski ayar düşüncesine göre 104A X 7= 728 A
olacağından şalter kabul görecektir. Halbuki uygulamada kalkış anında şalter
manyetik koruma amacıyla gereksiz yere açabilecektir. Sorunsuz ayarlanabilir şalter
ise 1906 amperi sağlayacak özellikte olması gerektiğinden 10 çarpanı ile 200
amperlik şalter bu iş için uygun olacaktır. Burada kablo empedansı kalkış anında sıfır
ohm olarak alınmıştır. Motor besleme kablosunun uzun olması durumunda 160
amperlik bir şalter uygun olabilir.
Bu durumda motor koruma şalteri 200 amper olmalıdır. Termik ayar için de, 104
rakamına (uç değer olarak alınmamak kaydıyla) ayarlanabilen termik ayar sahası
olmalıdır.
Görüldüğü gibi termik ayar sahası olarak bakıldığında kullanılabilecek bir şalterin
manyetik olarak da kullanılabilmesi için 125 A değil, 200 A seçilmesi doğru tercih
olacaktır. Ya da 16 dan büyük çarpanlı bir 125 amper şalter seçilmelidir. Tasarımda
bu kriter, kullanımı ve fiyatlandırmayı doğrudan etkilemektedir. Şartnamelerin ve
projelerin hazırlanması, ayarların sahada doğru yapılabilmesi ve tekliflerin eşit bazda
değerlendirilmesi için durum dikkate alınmalıdır.
Büyük güç ihtiyacının olduğu yerlerde, yük ile ilgili bilgiler önem taşır. Bu bilgiler,
teorik kökenli olmak yanında ampirik özellikler de gösterir. Motor moment eğrisinin
356/448
yükün kaldırılması (starting), yükle birlikte hızlanmayı (accelerating), maksimum
moment ihtiyacını (pull-out) ve sürekli moment ihtiyacını karşılaması gerekir.
Motor alımında bu bilgilerin yanında, yüklü iken, motor miline gelecek itme kuvveti
önem taşır. Motor milinin ileri geri hareketi olmadığından, bıçak ayarı ve hamur
nedeniyle, refiner milinin motora etki etmesi, motor rulmanında hasar yaratabilir.
Buna benzer bir durum esnek kaplinli motorlarda görülür. Dolayısıyla motor
rulmanının belli ölçüde ileri geri kuvvetlere dayanması istenmelidir.
357/448
1. Yükün momenti: M (%100) Nm
Yükün ihtiyacı olan momenttir. Refinerin tam kapasite ile istenilen debi ve kesafette
çalışırken ihtiyacı olan momenttir. Elyaf durumuna göre yükün momenti değişse de
refiner imalatçısı tarafından refiner kapasitesi ve yük momenti belirlenmiştir.
İvmelenme süresi motor açısından farklı bir süreçtir. Kalkış sonrasında motor
moment eğrisinin önce düştüğü sonra yükselmeye başladığı bilinmektedir.
İvmelenme süresi içinde en alt noktanın sağlıklı geçilmesi, ivmelenme süresinin
uzunluğuna ve motorun ürettiği moment değerine bağlıdır. Bilindiği gibi motorun
kalkış ve ivmelenme süreleri içinde direk kaldırmada şebekeden nominal akımının 6,5
358/448
katı akım çekmesi bu süre içinde, motor besleme geriliminde düşmeye neden olur.
Gerilim düşümüne bağlı olarak motor momentinde ayrıca bir düşme meydana gelir.
Gerilime bağlı olarak momentteki azalma, gerilimin karesi ile ters orantılı olduğundan
ciddi rakamlar ortaya çıkar.
İvmelenme süresinin sonuna doğru motor momenti bir tepe değere doğru tırmanır.
Bu tepe değere maksimum değer veya devrilme momenti adı verilir. Yük hala % 50
moment değerindedir. Motorun çalışma noktası, bu tepe değerin hemen arkasında ve
ona çok yakın bir yerdedir. Bu çalışma noktasında motora yük verilir. Yük momenti ile
motor momenti bir noktada kesişerek kendilerine bir denge noktası bulurlar. Bu
noktada yük momenti % 100 olacaktır. Yükte meydana gelecek anlık sıkışmalar
nedeniyle zaman zaman yük momenti yükselir. Yükselmenin limiti olarak % 150
moment değeri baz alınır. Motorun % 150 yük momentine cevap verebilmesi
beklenir. Bu değerin üstünde moment ihtiyacı olduğunda, bunun daha çok ciddi bir
sıkışma olduğu kabul edilerek motorun koruma cihazı aracılığıyla durması beklenir.
Refinerin atalet momenti makine imalatçısının vereceği bir değerdir. Ayrıca yük
momentinin bilinmesi durumunda, hesaplanması mümkündür.
Refiner milinin ileri geri hareketi, refinerin yapısı gereğidir. Öğütümün ayarı mile bağlı
bıçağın hareketi ile sağlanır. Normal çalışma koşullarında, refiner mili istenilen bıçak
359/448
aralığında bırakılır. Bu durumda milin motor miline sabit, fakat küçük bir itmesi
(çekme) olur. Çalışma sırasında hamurda bulunan istenmeyen parçalar ve bıçağın
çalışma esnasında hareket ettirilmesi motor miline anlık itme veya çekme yönünde
bir kuvvetin uygulanmasına sebep olur. Bu hareket bir darbe hareketi şeklinde
gelişir. Hareketin itme veya çekme yönünde olması ortaya çıkan kuvvetin
büyüklüğünü değiştirmez. Bunun yanında itme (çekme) kuvvetinin ani itme/çekme ve
sürekli itme/çekme olmak üzere, iki farklı değeri olması gerekir. Bu değerlerin
hesaplanmasında motorun gücüne bağlı bir formül ve ampirik bazı değerler kullanılır.
Kuvveti yaratacak motor gücü, kaplinin çapı, motorun dönüş hızı, kaplinin dönüşteki
sürtünme kat sayısı, ani itme/çekme kuvvetinin bulunmasındaki temel ölçüdür.
Ani itme (çekme) kuvveti F Kilogram-kuvvet olarak çıkacaktır. Yukarıdaki formül bir
örnekle açıklanmalıdır.
F= 1481 kg
360/448
Düzenli itme kuvveti, F* ise ani kuvvete oranla son derece küçük kalmakta ve ani
değerin % 7 si olarak alınmalıdır. Bu durumda örnek probleme göre sürekli itme
kuvveti
F*= F X 0,07
361/448
BÖLÜM 14
Çalışan sistemlerde, kritik ekipmanların tamirinde elde yeterli bilgi olmayabilir. Eldeki
verilerin yeterli olup olmadığı yapılacak bir denetimle ortaya çıkarılır. Yeterli veri
sayesinde arıza süresi ve duruş süresi kısalacaktır. Bir yatırım sonrası elektrikli
cihazlarla ilgili veri eksikliği kendini hemen gösterir. Şifreler gibi basit bilgiler
eksikliğin göstergeleridir. Bunun cevabı yapılacak iç denetimle ortaya çıkar.
Eski bir sisteme yeni ilave edilen ekipman gruplarında sıklıkla veri eksikliği konusunda
sorunlar yaşanır. Verilerdeki eksiklik zaman içinde kendini daha fazla hissettirir.
Kontratlarda ve sözleşmelerde bu konular yeterince belirtilmemişse bakım
personelinin işi oldukça zorlaşır.
Çalışırken yatırım geçiren fabrikalarda sahada iki farklı iş aynı anda götürülmek
durumundadır. Mühendislere çok fazla iş gücü düşer. Yapılan her iki işte de
detaylarda gözden kaçan noktalar olacaktır. Bir gün ilave ekipmanlar devreye
362/448
alınarak sistem bütün halinde çalışmaya başladığında, ciddi bilgisizlik ve veri eksikliği
yaşanır.
Herşeye rağmen gözden kaçan veri eksiklikleri olacaktır. Bunlar tespit edildiklerinde
gerekli düzeltici faaliyetler yapılmalıdır. Bu durum veri yönetiminin bir sürece
dönüştürülmesini sağlar.
363/448
Fabrikaların takip edecekleri konulardan biri de, verilerde güvenliğin sağlanmasıdır.
Özellikle yazılımların güvenliği zayıf olmaktadır. Verilerin kopyaları birden fazla
noktada saklanmalıdır. Eski bir yazılımın saklanması son derece yanlış bir
yaklaşımdır. Bu her doküman için geçerlidir. Verilerin özellikle yazılımların tedarikçi
firmada saklanması da hatalı bir yaklaşımdır. Bu veriyi saklamak birisinin görevi
olacaktır. Bu kişinin işten ayrılması veri güvenliğini bozacaktır. Veri denetimleri eski
ve işe yaramaz versiyonların ortaya çıkarılmalarını da sağlar.
Fabrika ölçeğinde sistematik bir yaklaşımla bakım dokümanları ve veriler etkili bir
şekilde veri denetimleriyle sağlanamalıdır.
364/448
BÖLÜM 15
ARIZALAR VE KORUNMA
KÖKEN ANALİZİ
Koruyucu Elektrik Bakım (KEB) tekniği kullanılan yerlerde, elektrikle ilgili arızaların
minimuma indiği bilinmektedir. Bununla birlikte kağıt fabrikalarında elektrikli
ekipmanlar, mekanik bağlantılarla birleşerek kompleks yapılar meydana getirirler.
Arızaya yol açacak noktaların çok olduğu durumlarda, sorunlu noktanın teşhisi,
arızanın kaynağının ve nedeninin tespit edilmesi önem kazanmaktadır. Arıza
kaynağının tespit edilmesi ve gereken önlemin alınması, aynı arızanın tekrarlaması
riskini ortadan kaldırmaktadır. Sadece böyle durumlar için geliştirilecek bir yöntem
belirlenmesi önemli olmakla birlikte, bu yöntemin tüm sorunlar karşısında
kullanılabilmesi ve bir yaşam tarzı haline getirilmesi de önemlidir.
Bütün dünyada Bilimsel yöntem adı ile, pek çok meslek erbabı ve araştırmacı
tarafından sıkça kullanılmakta olan bilimsel düşünme yöntemi, Türkiye’ deki okullarda
öğretilmediği için kağıt fabrikalarında kullanılmamaktadır. Bu yönteme benzer
düşünme sistemi geliştirmiş tecrübeli kimseler, zaman zaman, yöntemin bazı
basamaklarını bilmeden de olsa kullanmaktadırlar. ISO 9000 çalışmaları da aslına bu
yöntemi sıklıkla kullanmaktadır.
365/448
3. Parametreleri kavrama aşaması
4. Problemin kaynağını yakalama aşaması
5. Sorunu giderme aşaması
6. Yapılanların doğrulanması aşaması, (test aşması)
7. Köken analizi yapılması
366/448
3. Parametreleri kavrama aşaması
367/448
Sistemi bir bütün olarak algılamak ve alt parçaların görevlerini bilmek, sorunların
giderilmesine yardımcı olacaktır. Bu nedenle diğer zamanlarda eğitim yapılacaksa,
eğitimin kişinin eksiğini kapatmaya yönelik olması arzu edilir. Genel eğitimlerin
yararları oldukça az olmaktadır. Bu nedenle bu bölüm içinde bir eğitim modeli
verilmektedir.
Bir ünite üzerinde ortaya çıkan bir sorun, mercek altına alındığında, genellikle birden
fazla kusurlu nokta olduğu görülür. Ünitenin bu şartlar altında şu ana kadar nasıl
çalıştığı bile tartışılır. Bu durum, arızanın kaynağı açısından kafaların karışmasına
neden olur. Şüphesiz her tespit, değerli bir veri olarak alınmak durumundadır. Fakat
gerçek nedenlerin yakalanması için daha ötede birtakım çalışmaların yapılmasını
gerekir.
(Not: Elektrik ile ilgili sorunlarda problemin kaynağı araştırılırken, bazen iki bulgudan
hangisinin asıl başlatıcı olduğu karışabilir. İçine su girdiği için devre dışı kalan bir
motor ile devre dışı kaldığı için taşma sonucu, içine su giren bir motorun durumu
368/448
buna örnektir. Bu gibi durumlarda köken analizi farklı çözümler önerir. Bu nedenle
problemin kaynağı net olarak ortaya çıkarılmalıdır.)
Tamirat sonrası ekipman veya cihaz üzerinde testler ve deneme çalıştırması yapılması
gerekmektedir. Deneme çalıştırmasının sonucunda, ekipmandan beklenen çalışma
performansı istenilen düzeyde olmalıdır. Çalışma tekrarlanarak sonucun alındığına
emin olunmalıdır.
Köken analizi daha önceki bakım tekniklerine göre bir yenilik olarak gelmektedir.
Arızanın kökeninde neyin yattığı araştırılmalıdır. Kısaca olayın tekrarlamaması
gerekir. En son basamak köken analizi gibi görünmesine rağmen, birinci basamaktan
itibaren köken analizi başlamaktadır.
Motor neden yanmıştır, parça ömrünü tamamlamış mıdır, bu durum standart sapma
içinde midir? Bu sorular olayın hikayesini açığa çıkaran türdendir. Bu sorulara cevap
bulunamadığı takdirde, yapılan işlemler sadece basit bir tamirat olayı olarak
kalacaktır.
Sorun başka bazı olayların bir öncüsü de olabilir. Bu sorundan yola çıkılarak başka
bazı olayların önüne geçmek mümkün olabilecektir. Sorunlara bakış açısını
değiştirecek bu düşünme yöntemi pek çok sorunun önceden tespit edilebilmesine
369/448
yardımcı olacaktır. Erken uyarı almak daima felaketlerin önüne geçilmesine ve
olayların denetim altında tutulmasına yardımcı olacaktır.
Arıza üzerine bakım tekniği en kötü bakım tekniği olmakla birlikte, ne kadar koruyucu
bakım yapılırsa yapılsın, sıfır arıza ile işletmeyi götürmek de imkansız gibidir. En iyi
yöntem, koruyucu bakım uygulamak, arızalardan ders çıkartarak, arıza sayısını
istatistiksel olarak minimuma indirmektir. Köken analizi, arızalardan ders çıkarılması
için geliştirilmiş en uygun yöntem olarak yaygınlaşmaktadır.
Bir olayda çözüm için birden fazla çözüm önerisi ortaya çıkabilir. Bu önerilerden
herbiri, farklı harcama ve duruş süresi gerektirecektir. Çözümün vadesi uzunsa ve
bedeli fazla ise bazen arızanın giderilmesi ile yetinilir. Genellikle duruş süresinin
uzunluğu nedeniyle bir siparişin zamanında yerine getirilememesi gerekçe olarak
gösterilir. Fakat bu durum daha sonrası için olayın tekrarlamasını engellemez ve
başka siprişlerin ertelenmesine de yol açar. Köken analizi, öncelikle olaydan derslerler
çıkarılmasını hedeflemektedir. Bu sayede ekipler hatalardan ders çıkararak kendilerini
geliştirler ve sürekli öğrenen ekipler haline gelirler.
Deneme ve yanılma yolu eğitimde tesadüfen öğrenme anlamına gelir. Çok yavaş bir
süreçtir. Gerek zaman açısından gerekse, kişilerin yapacakları hatalar nedeniyle çok
pahalıdır. Pahalı olması yanlış öğrenme ve hatalardan ders çıkaramama gibi
nedenlerle daha da artar.
370/448
Deneme yanılma yöntemi, halen kağıt fabrikalarında kullanılan, hâkim bir yöntemdir.
Bu yöntemin maliyeti ile ilgili örnek olarak, yeni işe başlamış bir elektrikçinin, sorunlu
olduğunu düşündüğü bir motor koruma şalterini sökmeye çalışırken, MCC panosunun
enerjisini kesmesi verilebilir. Bu durumda otomasyon üzerinden pek çok motor birden
durarak, üretim aksaması yaşanır.
Bu olay sadece bu hata ile başlamamıştır. Yeni elektrikçiye bu konuda ne gibi bilgi
verilmiştir? Görev tanımı nedir? Arıza bölgesine giderken yanında ne gibi takımlar
bulunmaktadır? Motor, yük, kayış-kasnak, redüktörler, vanaların tipleri, akışkanların
viskozitesi gibi akım üzerinde etkisi olan süreç ekipmanları ve süreç değişkenleri
hakkında ne kadar bilgi sahibidir?
Eğer yeni elektrikçi işi ile ilgili eğitimi almış olsa idi, tam bir bilgi ve kendine güvenle
sorunu kısa sürede ve minimum zayiatla çözecekti. Bunun yanında kendisinin ve
mesai arkadaşlarının canını tehlikeye sokmayacaktı.
Planlanmış bir eğitimin yararı, doğrudan öğrenme yolunu kullanarak, deneme yanılma
yöntemi sırasında oluşacak yanlış öğrenmelere yer bırakmamasıdır.
Eğitimin felsefesi
1. Stajyere işletme için, onun ihtiyacı olan bilgiyi, yaşanmış deneylerden seçilmiş
örneklerle sunmak
2. Stajyerin öğrenme merakını arttırarak doğru amaca yönlendirmek
3. Stajyerin mevcut tecrübesini ve kapasitesini yakından tanımak
4. Stajyeri ve işletmeyi, gelecekte yaşanacak kötü durumlardan kurtarmak.
5. Stajyeri takımın uyumlu bir parçası haline getirmek
371/448
Eğitimin 4 aşaması
1. Aşama: Hazırlık
2. Aşama: Sunum
3. Aşama: Uygulama
4. Aşama: Gözlem
Yeni bilgi ve becerilerin öğrenciye aktarılması için bir eğitim programı olmalıdır.
Sıralama hatası yapılarak öğretilmiş konular, öğrencinin kafasını karıştıracaktır. Bu
konuda hataya düşmemek için, eğitmen bir eğitim programı hazırlamalıdır. Bilgiler bu
programa göre, kademeler şeklinde verilmelidir.
Stajyer alıcı olmalıdır. Bunu sağlamanın yolu gergin bir ortam yaratmamaktır. En
önemli engel kişilerin eğitim ortamında kendilerini özgüvenden yoksun
372/448
hissetmeleridir. Çünkü bilmedikleri için oradadırlar. Stajyerler, arkadaşça bir ortamda
eğitime katılmakla kazanacakları kişisel gelişimden haberdar edilmelidirler. Eğitimin
sonunda yapılan iş, hem işyerine, hem de stajyere bir yarar sağlamalıdır.
Eğitim süreci stajyerin kapasitesi ve bildikleri ile ilgili bazı tespitlerin yapılabilmesine
olanak sağlar. Bu durumda eğitim sırasında seviye tespiti yapılması, bazı konuların
geçilmesine veya bazı konuların daha güçlü vurgulanmasına yardımcı olur.
Eğitmen kursun kapsamı ile ilgili kısa bir ön bilgi sunmalıdır. Bu sunumda konuların
neleri kapsadığı anlatılmalıdır. Psikolojik olarak öğrencinin işleri yapabilecek şekilde
hazırlanması bu eğitimden beklenen başka bir sonuçtur.
2. Aşama sunum
İşin nasıl yapıldığı gösterilmelidir. Bir işte işlemler doğru bir sıralama ile
gösterilmelidir. İşlemler zor ise 2 veya 3 kez tekrarlanmalıdır. Öğrenmede görsel
yöntemlerin çok etkili olduğu unutulmamalıdır. Daha sonra 3. aşamada öğrenciden
kendisinin yapması istenmelidir.
İşin nasıl yapılacağı anlatılmalıdır. İşin nasıl yapılacağı görüldükten sonra eğitmen işin
nasıl yapıldığını bir kez anlatmalıdır. Böylece stajyer öğrenci bir işin nasıl yapıldığını
önce görecek sonra dinleyecektir.
Bir işin neden ve nasıl yapıldığının anlatılması daha doğrusu öğretilmesi gerekir. Bir
elektrik teknisyeninin neden ve nasıl sorularına cevap olmaksızın, problemleri
sorgulamaksızın, robot gibi iş yapması son derece sakıncalıdır.
373/448
3. Aşama uygulama
Sorulan sorulara cevaplar net olmalı ve verilen cevaplar gereksiz yeni sorulara yol
açmamalıdır. Sık yapılan hatalar ile karşılaşıldığında, eğitici, birinci ve ikinci
aşamalara giderek bunun nedenini araştırmalıdır. Bazı noktalarda birden fazla kişinin
hata yapması özellikle birinci ve ikinci aşamalarda hata olduğunu gösterir.
Özetlenecek olursa:
374/448
Kişilerin kendi hatalarını bulmasına ve kendilerini eleştirmelerine yardımcı
olunmalı
Temel sorunlar düzeltilmeli
Her öğrenci işe katılmalı ve azami pratiği yapmalı
Tüm katılımcıların öğrendiklerinden emin olunduktan sonra, grup son aşamaya hazır
demektir.
4. Aşama Gözlem
İş üzerinde öğrenci yakın takibe alınmalıdır. Kalabalık bir eğitim sınıfında yakın takip
imkânsızdır. Fakat az sayı için yakın takip zorunludur. Eğitimin amacı öğretmek
olduğuna göre, amaca ulaşılıp ulaşılmadığı yakın takip ile anlaşılır. Tekniği öğrenmek
için uygulama şarttır. Fakat doğru tekniği öğrenmek için doğru uygulama şarttır.
Öğrenciler kendi başlarına bırakıldıklarında yanlış yöntemler geliştireceklerdir. Yakın
takip bunu önlemenin en iyi yoludur. Öğrencinin takibi mutlaka eğitmenin
sorumluluğunda olmalı ve kısım amiri ile bu sorumluluk ortaklaşa paylaşılmalıdır.
Bakımda çalışacak elektrik personelinin eğitimi son derece önemli ve kabul gören bir
yaklaşımdır. Çalışan bir makinanın veya kurulmakta olan yeni bir makinenin bakım
personeli muhakkak eğitilmelidir. Bu amaçla süpervizör veya bakım mühendislerinin
kullanılması düşünülmelidir. Büyük sistemlerde, gerek kuruluş aşamasında, gerekse
işletme aşamasında bakımda görevlendirilecek mühendislerin de, teknisyenler kadar
eğitime ihtiyacı vardır. Etrafta dolaşarak sistematik bilgi elde edilmesi hem güç, hem
de istenilen sonucu vermez. Bu durum deneme yanılma yönteminin tipik örneğidir.
Her sistem, nihayet kendine has özelliklere sahiptir. Bu nedenle eğitim amacıyla
profesyonel destek alınması gerekir.
375/448
yaralı olmayacaktır. Eğitimi alacak personel aslında elindeki iş bırakarak, eğitime
gönderilmiş ve eğitim için bir sınıf düzeni çoğunlukla kurulmamıştır. Kendi dilinde
ders notları yoktur ve ders sırasında tercüme (!) gerekmektedir. Detaylara inilemediği
için soru üretilmemekte ve yukarıda anlatılan eğitim aşamalarına uyulmamaktadır. Bu
durum, eğitimin, sadece görüntüden ibaret kalmasına neden olur.
Bir başka durum eğitimin süresi ve zamanlaması ile ilgilidir. Erken veya geç verilecek
eğitim, karmaşık sistemlerin anlaşılmasını zorlaştırır. Özellikle kontrattaki süre dersin
kapsamını belirlemektedir. Tahrik sistemleri, otomasyon sistemleri ve bobin makinası
elektriği gibi karmaşık konularda eğitimin mükemmel olması gerekir. İyi eğitim almış
mühendislerden, teknisyenlerini yetiştirmeleri beklenebilir. Fakat bilmek ve eğitmek
ayrı özelliklerdir.
376/448
ELEKTRONİK DONANIMLARDA ARIZALARDAN KORUNMA
Genelllikle elektronik cihazlar işletme içinde üretilen veya dışarıdan gelen, şebeke ile
ilgili gürültü sorunları ile karşı karşıyadırlar. Aşağıdaki satırlarda elektronik kökenli
donanımın kötü şebeke koşullarına karşı korunması için geliştirilecek yöntemler
belirtilmektedir.
İşletmelerde her parçanın görevi son derecede önemli olmakla birlikte kritik
(olmazsa olmaz) donanımın tespit edilmesi gerekir. “Arızalandığında üretim durur
mu?” sorusu bunları tespit etmede işe yarayacaktır.
Tipik olarak PLC ler, DCS ler, elektronik motor hız kontrol üniteleri kritik donanımlar
arasındadır. Bunun yanında sensörler, tarnsmitterler, aktüatörler, arızanın toplam
maliyeti yüksek olan donanımlar da koruma planına alınmalıdır. Basit bir sensör kendi
fiyatı itibariyle çok küçük bir değerde olabilir. İmalatı durdurması onu kritik donanım
sınıfına sokar.
377/448
Koruma amaçlı plan geliştirmek
1. Ani tahribat
2. Uzun süreli yaşlanma
3. İşlev bozukluğu
Hasar ve kusurlara neden olan şebeke bozulmaları genellikle fabrika içinden ve bazen
de fabrika dışından kaynaklanır. Bunların % 80 i fabrika içindendir. Dışarıdan gelen
sorunlar, şebekedeki kesilmelerin yanında yıldırım düşmeleri sırasında olan geçici
olaylardır. Şebeke sorunları enerji dağıtımı sırasındaki şebeke operasyonları ve O. G.
Kompanzasyonunda meydana gelen anahtarlama işlemleri sonucu oluşur.
Şebeklerde olan enerji kalitesi sorunlarının nadiren bir komşu fabrikadan fakat
genellikle fabrika içinden kaynaklandığı bilinmektedir. Fabrika içi şebeke ve enerji
kalitesi sorunlarını yaratan olaylar genellikle motorların devreye alınması veya devre
dışı bırakılmaları, trafolardaki otomatik kademe değiştirici operasyonları, kaynak
makinalarını kullanırken yapılan hatalar, hız kontrol ünitelerinden yayılan gürültüler,
kötü topraklama tesisatı ve orta gerilim kompanzasyon devresindeki işlemlerdir. Bu
378/448
olaylar, gerilim kesilmeleri, gerilim çökmeleri ve arızaya neden olan geçici gerilim
bozulmaları yaratır.
Enerji kesintisi
En önemli şebeke sorunu enerji kesilmesidir. Bazı fabrikalar için son derece az
olmakla birlikte sonuçları yönünden önemli olaylardır. Eneji kesintisi üretimin durması
demektir.
Gerilim çökmeleri
Enerji kesintisinde olduğu gibi, çözüm donanım bazında veya fabrika bazında farklı
uygulamalar gerektirir. Fabrika çapında uygulanacak çözümler arasında yük
dağılımının düzenlenmesi, motorlara yol verme yöntemlerinde seçici davranmak, ana
trafonun seçimi, kablo kesitlerinin büyük tutulması, aşırı yüklenmelerden kaçınma ve
geniş besleme gerilimi aralığı bulunan cihazların seçimi gibi pek çok tasarım
seçenekleri bulunur. Bu çözümlerin hepsinin birlikte uygulanması gerçekten iyi
sonuçlar verecektir. Bunların yanında gerilim çökmelerine karşı yeni yöntemler de
geliştirilmiştir. Bunların başında çöküntü anında akülerden gerilimi düzeltici besleme
yapan dinamik gerilim düzelticiler gelmektedir. (DVR)
379/448
Gerilim çökmelerine karşı doğrudan alınacak önlemler arasında otomatik kademe
değiştiricili trafolar bulunur. Fakat trafo kademe değiştirme süresi gerilimi düzeltmek
için yeterli olmayabilir. Bunların yanında sabit gerilimli tarafolar ve UPS ler gerilim
çökmelerine karşı daha hızlı tepki verdiklerinden sıklıkla kullanılırlar.
Günümüzde kontrol sistemleri değişmiştir, işletim sistemleri belirli bir sırayla sitemi
kapatıp açmaktadır. Besleme devreleri anahtarlamalı çalışmaktadır. Yükler
büyüdüğünden gerilim çöküntüleri daha büyük boyutlarda olmaktadır. Fabrikalar
sadece üretim alanları olmaktan çıkmış ve enerji dağıtım alanları haline gelmiştir.
Üretim kapasitesindeki artışlar enerji tüketimini arttırmaktadır. Bu nedenler kaliteli
enerji teminini zorunlu hale getirmektedir. Halen pratik olarak kullanımı ve ilk yatırımı
kolay olan UPS yaygın hale gelmektedir.
Büyük tahribatlara yol açmayan geçici darbe gerilimlerinin (transients) yapıları gereği
doğrudan ölçümleri oldukça zordur. Bunlar arasında çok kısa sürenleri en zor tespit
edilenlerdendir ve elektronik cihazları bozarlar. Rastgele olmaları ve yakalanmaları
için özel cihazlara gerek duyulması olayı zorlaştırmaktadır. Ölçülmesi en zor olan
geçici gerilimlerin gelişi güzel hatalara ve kontrol sistemlerinde kilitlenmelere yol
açtığı bilinmektedir.
380/448
çalıştırılmaları sırasında, hız kontrol ünitelerinin bulunduğu yerlerde ve
kondansatörlerin devreye girip çıkmaları sırasında meydana gelirler.
Geçici gerilimler kritik elektronik donanımlara tehdit oldukları halde, her geçici gerilim
olduğunda arıza meydana gelmez. Bunların hangi modda oldukları (modlar aşağıda
açıklancaktır), frekansları, dV/dt değerinin büyüklüğü yaratacağı etkinin büyüklüğünü
belirlemektedir.
Bunların pek çoğu etkisiz oldukları için her olay sonucu arıza yaşanmamaktadır. Fakat
fabrikalarda üretimi sürdürebilmek sorunların sıfıra doğru yaklaştırılmalarıyla
mümkündür. Sistemleri güvenli hale getirebilmek için, her ne zaman olursa olsun bir
darbe gerilimi geldiğinde onun büyüklüğünü ve dV/dt değerini düşürmek başlıca
önlem olmaktadır.
Bu arada geçici darbe gerilimlerini kontrol etmek için elektronik donanımlarda görülen
gürültü sinyallerini anlamaya çalışmak yerinde olacaktır.
Şebekede gürültü
Bunların yanında daha zorlu bir gürültü türür bulunmaktadır. Bunlara Ortak modda
gürültüler denir. (Common Mode Noise) Bu durumda, nötr iletkeni ile toprak
iletkenleri arasında her iletkende görülürler. Nötr iletkeni ile toprak iletkenleri TN-S
topraklama sistemlerinde ana girişte bir birleriyle bağlanmışlardır. Bu nedenle her iki
iletken ayni gürültüyü taşır. Bu gürültü her iki iletkende de ortak ve son derece
bozucu etkiye sahiptir. Özellikle toprağa doğru akan akımlar tarafından yaratılır.
381/448
İlave olarak söylenmesi gereken şey gürültü önleyici cihazların kablolarının
montajında alınacak önlemdir. Cihazın besleme girişi kabloları ile çıkış kablolarının
birbirinden uzakta tutulmalarıdır. Birlikte ayni tavaya veya konduite yerleştrilmeleri
halinde beklenilen yarar sağlanamayacaktır.
Sistem sorunları
Hat koruyucusunun seçiminde (CLP) dikkat edilmesi gereken nokta seçilecek koruma
gerilimi değerinin arızaya neden olacak gerilim değerinin altında, fakat besleme
geriliminin üstünde olmasıdır. Haberleşme hızları arttıkça koruma amaçlı cihazların
yüksek frekansları bozmadan, kayıpsız geçirebilmeleri önemli hale gelir.
Haricen kullanılan hat koruyucuları (CLP) cihazın içinde bir TVSS olsa bile sistem
güvenliğini arttırmaktadır. Geçici darbe gerilimlerinin ve gürültülerin CLP nin
topraklama noktasında tutulmaları bozucu etkisi olan ortak moddaki zararlı
gürültünün tutulması anlamına geldiğinden haberleşme hattını korumuş olacaktır.
382/448
Dış koruma elemanı iç koruma elemanının daha altındaki gerilimlerde görevini
yapmalıdır. Bu nedenle iç koruma elemanına ait değerlerin koordinasyon açısından
biliniyor olması gerekir.
Topraklama sorunları
Bir cihaza iki farklı yerden topraklama bağlantısı yapılmış olması, topraklama
üzerinden akımların dolaşmasına neden olur.
Toprak bağlantılı haberleşme sistemlerinde ilk toprak iletkeni besleme kablosu ile
cihaza bağlanmaktadır. İkinci toprak iletkeni ise haberleşme kablosunun ekranı
olmaktadır. Yüksek frekanslı gürültülerin ve hata akımlarının topraklama iletkeni
üzerinde akmaları nedeniyle topraklama barasının her noktasında ayrı bir gerilim
okunmaktadır. Topraklama barasının iki farklı noktasında iki farklı gerilim olması,
gerilim farklılığına yol açacağından topraklama iletkeni üzerinde ilave akımlar akmaya
başlar. Bunlar gürültü oluşturur. Haberleşme kablosunu ekranı akım taşımaya
başladığında ciddi bozulmalar oluşur. Özellikle hat koruyucusu olmayan haberleşme
hatlarının bağlandığı cihazlarda bozulma ve tahribat olacaktır.
Topraklama sorunu yaşanan cihazlarda iki tür önlem alınabilir. Birinci önlem
haberleşme hattının tam izolasyonudur. Bu yöntem pahalıdır. Çünkü haberleşme
hattının sonunda yeni bir enerji kaynağı ve sistem izolasyonu için yatırım ve zaman
gerektirir.
383/448
Topraklama devresinde yüksek frekanslara yüksek empedans gösterilmesi
topraklama iletkeninde gerilim olmasını önlediği gibi haberleşme sorunlarını da önler.
Bunlar UPS gibi besleme kaynaklarının içinde bulunabilir.
Güvenilirliliği sağlamak
Yüksek seviyede güvenilirlilik sağlamak için iki aşama gerekmektedir. Bunlardan ilki
endüstriyel ortamda çalışacak donanımın seçilmesidir. Sıcaklığa dayanım ve mekanik
sağlamlık önemli unsurlardandır. Bir kez doğru seçim yapıldıktan sonra, ikinci
aşamada donanımın montajında kurallara uyulması sistemi güvenilir hale gelecektir.
Montaj sırasında gerek imalatçı firmanın önerileri, gerekse yönetmelikler rehber
olmalıdır. İyi koruma yapılmış sistemlerde her kullanım alanı için trafo tabanlı bir
UPS besleme sistemi sağlanmalıdır.
Bunlara ilave olarak haberleşme hattına, uygun değerde seçilmiş hat koruma (CLP)
elemanı monte edilmelidir. Topraklaması olan haberleşme hatları döşendiğinde
topraklama sistemi kalitesi iyi olmalı veya tam yalıtılmış sistemler oluşturulmalıdır.
En son olarak bir sistemi dört dörtlük kurduktan sonra, daha sonraki bir aşamada
sistem üzerinde bozucu değişiklikler yapılması önlenmelidir. Yapılacak bir hatada
sistemin korumasız kalması anormal durumlara yol açacaktır.
384/448
BÖLÜM 16
TİTREŞİM ANALİZİ
Döner aksamlı makinelerin çoğunda, arızaların nedenleri, kötü kaplin ayarı, rulman
arızası, balans bozukluğu veya hatalı montajdır.
Titreşimin ölçülmesi
Tüm makine ve ekipmanlar çalışırlarken titreşim meydana gelir. Aşırı titreşim bir
sorunun habercisidir. Titreşim, balans bozukluğu ve kaplin ayarsızlığında olduğu gibi,
mekanik kaynaklı olabilir. Bunun yanında rotor çubuklarındaki çatlama ve kırılmalar,
rulman akımlarının yarattığı rulman bozulmaları ve doğru akım motorlarında hatalı
besleme geriliminde olduğu gibi elektrik kökenli olabilir.
1000 devir/ dakikada dönen bir makinede, 64 mikronluk yer değiştirme normal kabul
edilir. 3000 devir/dakika için bu rakam 38 mikron olarak verilir.
Daha yüksek frekanslarda ise ivme ölçümüne gidilir. Hız ölçümü tüm frekanslarda
olumlu sonuç verir. Ölçümlerde tüm vibrasyonların toplamı ölçülür. Analiz ile sorunlu
385/448
frekanslar tespit edilir. Ağırlık cinsinden yapılacak ölçüm titreşimin rulmanlar ve
dişliler üzerinde yarattığı kuvvetlerin etkisini görmek bakımından ilave bir yarar
sağlar. İlişikte iki farklı tabloda titrşim değerleri iki ayrı tabloda verilmiştir.
Hareket miktarının ölçülmesi titreşimli parça üzerine sabitlenen ve göstergesi olan bir
cihazla yapılır. Ölçülen değer direk olarak mm veya mikrometre cinsinden
okunmaktadır. Makinede pek çok dişli ve rulman bulunması halinde ivme veya hız
ölçümü daha karmaşık bir duruma gelir. Salınıma neden olan frekansların neler
oldukları (Fourier analiz tekniği) görülerek hızı veya ivmesi büyük olanların tespiti
yapılır. Bu frekansların ait oldukları parça tespit edilmeye çalışılır. Titreşim ölçümleri
için pek çok marka ve cihaz bulunmaktadır.
Rezonans
Balans bozuklukları
Statik balans bozukluğu, döner parçanın tek tarafında kendini gösterir. Çözüm olarak
ya ilave bir parça karşı tarafa konularak, ya da ayni miktarda parça diğer taraftan
alınarak denge kurulur. Küçük ekipmanlarda statik balansa bakılır. Dinamik balans
yöntemi ise büyük döner parçalar için gereklidir.
386/448
Titreşimi azaltıcı önlemler
Gürültü
Aşağıdaki tablolarda güce göre (Tablo1) ve hıza göre (Tablo 2) titreşim değerleri
verilmektedir:
387/448
Tablo 1. Hıza göre titreşim değerleri
3000 ve üstü 25
1500-3000 38
1000-1500 51
1000 ve altı 64
388/448
BÖLÜM 17
Özet
Açık dişli, kapalı dişli veya keçe tahrikli kurutma tahrik sistemlerinde temel parametre
tahrik sisteminin çekeceği güçtür. Tahrik güçleri ile ilgili önceki çalışma, düz
(çubuksuz) silindirlerde döner sifonlarla ilgili güç hesaplamalarını kapsamaktaydı.
Bugün, pek çok makina sabit sifon ve çubuklu (barlı) silindirlerle çalışmaktadır. Bu
yazıda sabit sifonlu ve çubuklu silindirlerden meydana gelen kurutma gruplarındaki
güç hesaplamaları sunulmaktadır. Güç kapasitesinin hesaplanması kadar, gerekli
moment ihtiyacı da modern kurutma gruplarının tasarımında önemli bir yer tutar. Bir
kurutma bölümünde çekilecek güç kurutma silindirleri içindeki kondensat miktarıyla
beraber artış gösterir. Çekilecek güç kondensatın silindir yüzeyine tutunmasıyla
büyük oranda azalır. Silindir içindeki çubuklar (barlar) tutunan Kondensatın dönüş
hızını azalttıklarından, bu dönemde çekilen güç ve moment ihtiyacı azalır. Bununla
ilgili sonuçlar, kurutma silindiri içindeki çeşitli zaman ve şartlarda gözlenerek
sunulmaktadır. Bu bilgiler, kâğıt makinalarının ekonomik çalıştırılmaları amacıyla,
tahrik gücünün ve momentin öngörülmesine yardımcı olacaktır.
Giriş
Tahrik güçleri ile ilgili genel rehber bilgiler çeşitli yayınlarda mevcuttur, fakat bu
yayınlarda çekilecek güçler tabanda normal kondensat birikimi ve çeperde ince
tabaka oluştuğu düşünülerek, tahmini değerler olarak verilmektedir. Bu tahminler
389/448
aşırı güç çekilmelerini de sağlayacak şekilde verilmelerine rağmen, kondensat
birikiminin havuz oluşturması, çubuklu silindir içi yapısı veya şelale durumundan
tabaka şekline dönüşme gibi özel durumların ihtiyaçlarını sağlayacak bir görüntü
vermemektedirler.
1970 lerin sonunda, Johnson şirketi çeşitli çalışma durumlarını dikkate alarak tahrik
gücünün ölçümlenmesiyle ilgili bir çalışmaya öncülük etmiştir (1). Bu çalışma o
zamanki kurutma gruplarının yapısına göre yapılmıştır. Düz silindirler ve döner
sifonlar dikkate alınmıştır. Bu gün, pek çok kâğıt makinası sabit sifon ve çubuklu
silindirlerle çalışmaktadır. Johnson önceki çalışmasını genişleterek çubuklu
silindirlerin çekilecek güç üzerindeki etkilerini incelemiştir. Burada göreceğiniz
sonuçlar çubuklu tip kurutma silindirleri ile ilgilidir.
Kâğıdın kuruma hızı doğrudan buhardaki enerjinin kâğıttaki neme aktarılma hızıyla
ilişkilidir. Kâğıttaki nem ile buhar arasında pek çok ısıl direnç bölgeleri bulunur.
Bunlar silindirin iç ve dış yüzeylerindeki kondensat tabakaları, kurutma silindirinin
kendisi, kâğıt ve kurutma yüzeyi arasında sıkışan hava ve kâğıdın dış yüzeyindeki
elyaf tabakasıdır.
390/448
Şekil 1: Isı direnç bölgeleri ve ısı transferi
Şekil 1 de gösterilen ısıl direnç bölgeleri temelde 3 sınıfa ayrılır; Kondensat, silindir
çeperi ve kâğıt. (Diğer bir değişle silindir içi ısıl direnç, silindirin kendi ısıl direnci ve
silindir dışı ısıl direnç) Her üç ısıl direnç te son derece önemlidir. Her üçü kurutma
oranını sınırlamaktadır. Bu çalışma kondensatın ısıl direnciyle ilgilidir.
Kondensatın davranışı
Son 30 yıldır, kondensat direncini azaltmak adına oldukça büyük miktarda çaba
gösterilmiştir. Bu işi anlamak için, kondensatın silindir içindeki davranışını gözlemek
gerekmektedir. Makina hızına bağlı olarak, kondensat silindir içinde havuz
durumunda, şelale durumunda veya ince tabaka durumunda olabilir. Görünüşler
Şekil 2 de verilmektedir.
391/448
Havuz durumu Şelale durumu Tabaka oluşumu
Makina hızı bir miktar arttırıldığında ince bir tabaka kondensat silindirin iç yüzeyinde
dönmeye başlayacaktır. Fakat önemli bir miktar kondensat geriye doğru düşerek
çevrede tam tur atamayacaktır. Bu duruma şelale durumu denilmektedir. Şelale 335-
365 m/dakika makina hızında oluşmaktadır.
Çoğu modern makinalar 400 m/dakika nın üzerinde çalışırlar. Bu hızlarda kondensat
silindir iç yüzeyinde ince bir tabaka oluşturduğundan bu duruma tabaka oluşumu
denilmektedir. İnce kondensat tabakası aşırı türbülanslı değildir. Bu nedenle ısıl
direnç fazladır. Sonuç olarak, buharın ısısı buhardan kondensat tabakasına oradan
silindire aktarılırken, kâğıda ulaşan sıcaklıkta önemli miktarda düşme olur. Isı transfer
direnci makinanın hızı ve artan tabaka kalınlığı ile iyice artar. Tahrik gücü bu
392/448
şartlarda çok düşer. Tahrik gücü sadece makina hızına bağlı olarak artar. Fakat bu
durum aşağıdaki deneyde görüleceği üzere şelale durumuna göre daha düşüktür.
Test sırasında silindir içine ölçülebilen bir su girişi yapılmış ve hız yavaş yavaş
arttırılarak çekilen güç ölçülmüştür. Bu kayıtlar silindirin hızı, çekilen güç ve
silindirdeki kondensat miktarı olarak yapılmış ve sonradan güç ve moment değerleri
grafik hale getirilmiştir.
İlk seri testlerde, kurutma silindiri çubuksuz çalıştırıldı. Silindir içindeki kondensat
(su) miktarı 1,6 mm den 12,7 mm ye kadar değiştirildi
Tahrik gücü şekil 3 de çeşitli kondensat durumuna göre gösterilmektedir. Tahrik gücü
silindirin uzunluğu üzerinden Kw/ metre olarak listelenmiştir. Kondensat miktarı,
silindirin iç yüzeyinde düzgün bir tabaka dağılımı varmış gibi, kalınlık olarak mm
cinsinden verilmektedir.
393/448
Şekil 3: Kurutma tahrik gücünün hıza göre durumu (Çubuksuz)
394/448
gücündeki düşüşe dikkat edilmelidir. Toplam tahrik gücü çubuksuz olanlara göre daha
az olmaktadır.
Şekil 4 şelale durumundan tabaka durumuna geçişte gerekli gücün silindir içindeki
çubuklara rağmen hala kondensat miktarına bağlı olarak arttığını göstermektedir.
Keza gücün tepe değerine eriştiği hız değeri silindir içindeki kondensata bağlı olarak
artmaktadır. Tabaka durumunda kondensat miktarındaki artış çekilen gücü bir miktar
arttırmaktadır. Hâlbuki çubuksuz testlerde çekilen güç kondensat miktarına bağlı
değildi.
Şekil 3 ile şekil 4 arasındaki fark, çubuklu silindirlerin çubuksuzlara göre tabaka
oluşumunu daha düşük hızlarda yapabilmesidir. Öte yandan tahrik gücü çubuksuzlara
göre oldukça düşmektedir.
395/448
Tahrik momenti tahrik gücünden ve buna karşı gelen tahrik hızından hesaplanmıştır.
Şekil 5 te tahrik momenti Newton metre olarak 5 farklı kondensat durumuna göre
verilmektedir. Bu şekil şelale durumundan tabaka durumuna geçişte kondensat
miktarına bağlı olarak momentin attığını göstermektedir. Ayni zamanda momentin
tepe değeri kondensat miktarına bağlı olarak daha yüksek hızlara kaymaktadır.
Tabaka oluştuktan sonra kondensat miktarı momenti etkilememektedir.
Tahrik momenti tahrik gücünden ilgili makina hızına göre hesaplanmaktadır. Şekil 4
deki veriler kullanılmaktadır. Şekil 6 da gösterilen sonuçlar çubuklu bir silindirden
alınmıştır. Momentler Newton-metre olarak kurutma silindirinin her 1 metre uzunluğu
için ve 5 farklı kondensat miktarına göre şekil 4 dikkate alınarak hesaplanmıştır.
396/448
Şekil 6: Kurutma silindiri momentinin hıza göre değişimi (Çubuklu)
397/448
Şekil 7:Çubuklu ve çubuksuz silindirlerde tabakalaşmanın oluştuğu hızlar
398/448
Bu grafik çubuklu silindirlerin çubuksuz silindirlerden % 50 daha az güç ihtiyacı
olduğunu göstermektedir. Bu durum tahrik gücü küçük olan durumlarda çok
önemlidir. Kalın kondensat tabakalaşmasına rağmen tahrik gücünün düşmesi ayrıca
önem ifade eder.
399/448
Tabakalaşma hızının altında çalışan makinalarda çubukların monte edilmesi artan bir
tahrik gücü ve moment ile sonuçlanacaktır. Mesela, 200m/dakika hızla çalışan klasik
bir makinada güç ihtiyacı çeşitli kondensat miktarlarına rağmen 0,15 Kw/m olacaktır
(Bakınız şekil 3). Eğer aynı silindirlere çubuk ilave edilecek olursa, tahrik gücü tahrik
gücü kondensat birikmesi durumunda 0.5 Kw/m gibi çok yüksek bir değere
çıkacaktır. (13 mm tabaka derinliği için).
400 m/dakikanın üzerindeki hızlarda, tahrik gücü ve momenti her zaman çubuklu
silindirlerde daha az olacaktır.
400/448
BÖLÜM 18
Trafolar bir kağıt fabrikasında, enerjinin temininden dağıtımına kadar, her fırsatta
kullanılan ekipmanlardandır. Kağıt fabrikasının büyüklüğü ile enerji tüketimi doğru
orantılı olarak artmakta ve beraberinde trafo ihtiyacı ve sayısı artmaktadır. Enerjinin
böylesine yoğun olarak kullanılması, trafolardan ısı yoluyla atılan enerji kayıplarını da
doğru orantılı olarak arttırmaktadır.
1. Trafo seçimi.
Tüm özellikleri aynı olan, iki farklı marka trafonun verimlerindeki ve ısı kayıplarındaki
farklılık kastedilmektedir. Trafoların özellikle demir nüveleriyle ilgili özellikleri
farklılıklar gösterecektir. Çünkü her imalatçının kullanacağı sac malzemenin manyetik
geçirgenliği ve sacların paketlenmesi verimi etkilemektedir. Bunun dışında kapasitif
kaçak akımlar yüzünden meydana gelen kayıplar trafo imalatıyla ilgili
parametrelerdir. Histerisiz kayıpları da nüve kesitine bağlı olarak lineer artış özelliği
gösterir.
401/448
2. Enerji sisteminin tasarım parametreleri
Trafoların % gerilim düşümleri trafo üzerindeki kaybın asıl sebebidir. Bu değer bir
trafonun etiketinde belirtilmesi gereken önemli bir değerdir. Standart dağıtım trafoları
için % 4 ile % 6,5 arasında gerilim düşümü kabul edilebilir rakamlardır. Dağıtım
trafolarını besleyen büyük ana besleme trafosu için bu rakam biraz yükselmektedir.
Trafonun gücündeki artış ile, kısa devre akım değerinin artması ve bunu sınırlamak
için, gerilim düşümü yüzdesinin artması beklenir.
Gerilim düşümü talebe göre belirli oranda değiştirilebilir. Bu değerin düşürülmesi, ısı
kaybını azaltırken, kısa devre akımını arttırmaktadır. Kısa devre akımının artması,
seçilecek şalt malzemesinin fiyatını arttırmaktadır. Öte yandan % gerilim düşümü
değeri büyüdükçe gerilimin alt ve üst değerleri arasındaki fark büyümekte, trafo
yüklü iken ve yüksüz iken gerilim oynaması fazla olmaktadır. Ayrıca büyük motorlar
devreye girirken, çekilecek kalkış akımı yüzünden meydana gelen gerilim oynamaları
rahatsızlık verici boyutta olabilir. % gerilim düşümü için optimum seçim önemlidir ve
çok dikkatli karar verilmelidir.
Ayrıca her harmonik frekansa ait akım, kendi büyüklüğü, kadar manyetik akı yaratır.
Toplam manyetik akı miktarı, her harmonik frekanstaki akımın yarattığı manyetik
akıların toplamına eşittir. 15. harmoniğe kadar manyetik akı nedeniyle meydana
402/448
çıkacak ısı miktarı, nüvenin birim kesit alanının karesi oranında, eksponansiyel olarak
artar. Nüve kesit alanı büyük olan trafolarda ısı üretimi daha fazla olmaktadır.
Yüksek harmonik akımlar için, nüve kayıpları eksponansiyel olmaktan çıkar ve nüve
kesitiyle ters oranlı duruma gelir. 15. harmonik ve yakın üzeri frekanslar için nüve ısı
kayıpları lineer olarak alınabilir.
Harici tip trafolarda ortam, atmosfer şartları olduğundan 40 ºC çevre sıcaklığı için
seçilen trafoda ayrıca soğutma gerekmez. Fakat tam kapalı odalara konacak dahili tip
trafolarda, oda içi soğutma düşünülmelidir. Bu tip odalarda trafo yangını düşünülerek
odanın yangına en az iki saat dayanması istenir. Bu nedenle kapısının da yangına
dayanıklı olması ve üzerinde panjur bulunmaması istenir. Bu tür ortamlarda trafonun
üzerinde bulunacak fanlar soğutmayı sağlayamaz. Ya klima sistemi ya da yüksek
debili fanlarla soğutma sağlanır. Bir tarafı cepheye bağlı odalarda soğutma kendi
halinde olabilir. Bu odanın, cephesinde havalandırma pencereleri kullanılarak çözüm
sağlanabilir. Trafonun bir kaide üzerinde, alttan yukarıya doğru, doğal bir hava
sirkülasyonu sağlanması da mümkün olabilir.
Trafonun kendi üzerine takılacak cebri fanları bulunabilir. Kullanılan sıcak havanın
ortamdan uzaklaştırılması ve taze hava girişi için odada iki adet yeterli büyüklükte
açıklık bırakılmalıdır.
Tam kapalı mekanlarda soğutma klima veya cebri fan ile olacağından, istenmeyen
sonuçların doğmaması için yedekli yapılar tercih edilmelidir. Bu durumda trafodan
yayılacak ısının büyüklüğü bilinmelidir. İmalatçıdan alınması gereken bu bilgi için,
ampirik bir değer kullanılabilir. Ampirik değer olarak, trafo KVA değerinin % 1’ i
(yüzde bir) alınmalıdır. Yedekli yapıda iki adet yüzde bir gücünde soğutma sistemi
kurulmalıdır. Büyük soğutma ihtiyacı hesaplanması durumunda biri yedek olan 3 adet
ünite kullanılabilir. Bu ekipmanların küçülmesi ve yedeklenmesini sağlar.
Harmonik akımların akacağı trafolarda ısı kaybı daha yüksek olacağından toplam
harmonik bozulma ve harmonik akımın dağılımı önemli hale gelir. Böyle trafolarda
trafo gücü büyütülerek ısınma faktörü (de-rating) dikkate alınmalıdır. Isınma faktörü
403/448
göz önüne alınarak seçilmiş trafolarda, trafonun ilave ısınması zaten dikkate
alındığından, atık ısı değeri diğer trafolardaki gibi düşünülmelidir. Aksi takdirde ısınma
etkisi çekilen akımla eksponansiyel olarak artacağından, trafodan yayılacak ısının özel
olarak hesaplanması gerekir.
404/448
EKLER
Yaralanma ve ölümlere yol açan 3 temel olay elektrik şoku, ark parlaması ve ark
patlamasıdır.
Şok: Elekrik insan bedeninde sinirler, kaslar ve yüzey üzerinden akar. 220 voltluk, 40
watlık bir aydınlatma tesisatı ölüm için yeterlidir. 400 volt üzerinde çalışırken
ölenlerin yarısı canlı gerilimde çalıştıklarını bilmelerine rağmen ölmektedirler.
Kazaların büyük çoğunluğu uygun eğitim, düzgün planlama, iş hazırlığını iyi yapma,
talimatlara uyma, ve uygun donanımla önlenebilir.
Ark-parlaması: (Kısa devre anında oldukça yüksek ısıda erimiş metal ve metal
buharının çevresinde yaratacağı etki). Elektrik kazalarının % 80 i bu türde yaralanma
ve yanma olaylarıdır. Kaza anında bazen elbisenin yanması da söz konusudur. Ark
sıcaklığı güneş sıcaklığının 4 katına yani 20.000 Cº ye yükselebilir. Ark parlaması 2.
ve 3. dereceden yanıklara yol açar.
405/448
1. Eğitim planlaması ve talimatların yazılması
Her işi planlayınız. Her olasılığı dikkate alan iş planları hazırlamak için zaman
ayırınız. İşe başlamadan önce, potansiyel tehlikeyi ortaya çıkaracak şekilde her
aşamanın üzerinde düşününüz.
Umulmadık sonuçları bile düşününüz. Bir işi düşünürken işi alt parçalara ayırınız.
Yaptığınız planın değişebileceğini düşünerek planda değişikliğe hazır olunuz. Bir işte
çalışan her kişinin aynı planla hareket etmesini sağlayınız. Elektrik tehlikesinin olduğu
her yerde, işi özetleyen yazılı bir plan olmalıdır.
İş için doğru aleti seçiniz. Uygun alet ve edevatı seçerek onları erişimi kolay ve iyi
şartlarda saklayınız. Sigorta pensi yerine pense kullanmak, ölçü aleti yerine kontrol
kalemi kullanmak kazaya neden olabilir.
Ekipmanı izole ediniz. Bir kazayı önlemenin en iyi yolu tehlikeyi azaltıcı tedbirler
almaktır. Kapıları kapalı tutunuz. Pano kapaklarını kapalı tutunuz. Akaoruma amaçlı
konulmuş engelleri yerinden oynatmayınız. Koruyucu battaniyelerle canlı kısımları
406/448
izole ediniz. Bakım öncesi ekipmanı emniyetli hale getiriniz. Enerjisini kilitleyerek
kesiniz.
Tehlike olasılığını azaltınız. Çalışma ortamını güvenli hale getirmek için, her enerji
kaynağını kapatınız. Enerjisiz bir ekipmanın enerjisinin hata sonucu gelebileceğini
düşünerek tedbir alınız.
3. Kilitleme/Yaftalama
Talimatlar:
407/448
4. IP20 Dokunmaya karşı güvenlik
Elektrik tarafından yayılan ısı öldürebilir veya sakat bırakabilir. Aşağıdakileri dikkate
alınız.
Devre izole olmalıdır. Elektrik sistemi koruyucu bakım sırasında kolay erişilebilir
olmalıdır. Kilitleme ve yaftalama işlemleri için kurallar olmalıdır. Ekipman dokunmaya
karşı en az IP 20 sınıfında olmalıdır.
408/448
7. İlk yardım
Programınızın bir parçası olarak en yakın yanıkla ilgili sağlık kuruluşunun, adını, yerini
ve telefonunu öğreniniz.
409/448
Ek. 2: Elektrik montaj malzemelerinin depolanması ve
bakımı
Montaj amacıyla temin edilmiş ve monte edilmeleri için stokta beklemeleri gereken
elektrik malzemelerinin saklanması, korunması ve gerekiyorsa bakımlarının yapılması
bazen zorunluluk halini alır. Yeni kurulacak fabrikalarda, yapılaşma henüz
tamamlanmamış olabilir. Bu durumda inşaat alanı durumunda bulunan ve henüz üstü
kapanmış veya kapanmakta olan alanlar, maalesef depolama alanı olarak kullanılmak
zorundadır. İnşaatın her tür olumsuz koşulları ve diğer montaj işçilerinin iş alanları
durumundaki depolama alanlarında, sadece doğa şartları değil, insan kusurları da
malzeme için tehdit oluşturur.
410/448
2. Ekipman geldiğinde, nakliye sırasında meydana gelmiş olabilecek hasarlar
bakımından kontrollar yapılmalıdır. Hasar olmuşsa, nakliye firmasına veya
sigortaya yönelik, hatta nakil aracı oradan ayrılmadan, hasar tutanağı ve
ardından hasar keşfi düzenlenmelidir. Fotoğraf alma iyi yöntemlerden biridir.
3. Bazı durumlarda hasarın boyutu veya tespiti, görülemeyen tahribat
olabileceğinden, anında mümkün olamayabilir ve test yapılması ihtiyacını
gerektirebilir. Bu durumda sigorta şirketine duyuruda bulunarak, gerekli testler
daha sonra yapılmalıdır.
4. Bunun için bir depo sorumlusu tahsis edilmeli ve tüm malzemeler dökümleri ile
birlikte, bu eleman tarafından saklanmalıdır. Depodan montaja gönderilen
malzemeler, kayıtla montaj firması elemanlarına sağlam olarak teslim
edilmelidir.
5. Yukarıdaki koruma şartları yapılamayacak ise, ambalaj önemli hale gelir.
Koruma için sarılacak su geçirmez örtüler, rutubet için de iyi bir koruyucudur.
6. İmalatçının nakliye için kullandığı, ekipmanı üzerine yüklediği ahşap veya
metal taban kızakları ve paletler, son montaj anına kadar, mümkünse
çıkarılmamalıdır. Çünkü montaj amacıyla kullanılacak iş makinalarının
ekipmanlara zarar vermeleri önlenmiş olur. Bu tür ambalaj artıklarının montaj
alanından toplanarak belirlenen noktaya bırakılması ve yapılacak tüm yatay ve
düşey nakliyeler montaj firmasından beklenmelidir.
7. Ekipman geldiğinde izolasyon testleri yapılarak kayda alınmalıdır. Depolama
süresinin uzun olduğu durumlarda, belirli aralıklarla izolasyon testlerinin
tekrarlanması gerekir. En nihayetinde, start-up öncesi, enerji verilmeden önce,
düzeltme için belirli bir zaman payı bırakılarak, test tekrarlanmalıdır.
8. Belirli aralıklarla depolama koşulları ve ekipmanların durumları kontrol
edilmelidir. Koşulların iyileştirilmesi sağlanmalıdır.
1. Metal gövdeli pano tipi şalt malzemeleri, monte edilecekleri konumda yani
düşey konumda tutulmalıdır. Kir, nem, fiziksel darbeler gibi dış etkilerden
uzakta, havalandırması iyi bir çatı altında saklanmalıdır.
2. Panoların içinde sürekli işletme şartlarında kullanılacak pano ısıtıcıları varsa
enerjilendirilerek, bekletilmelidir.Trafolar düşük bir gerilimle beslenerek
411/448
bekletilebilirler. Bu durumda, iş emniyeti için, yangın riskine ve çarpılmalara
karşı gerekli tedbirler alınmalıdır.
3. Panoların içinde kendi ısıtıcıları yoksa, pano içine seyyar bir lamba asılarak
mekan 12 °C nin üzerinde sıcak tutulmaya çalışılmalıdır. Lambanın pano
duvarlarına dayanmaması gerekir.
4. Çok rutubetli yerlerde ekipman sandığından çıkarılarak havalandırma
sağlanmalıdır.
5. Yağlı kesiciler, trafolar gibi boş olarak gelen ekipmanlar, gelir gelmez,
koruyucu yağla doldurularak saklanmalıdır Bu ekipmanların üzerine su gelmesi
önlenmeli, kapalı yerlerde saklanmalıdır. Enerji verilecek bobin ünitelerinin
izolasyon dirençleri her 6 haftada bir ölçülmeli ve gerekiyorsa kurutulmalıdır.
Busbarlar
Motor ve jeneratörler
Koruma grubu düşük bazı motorlar ve jeneratörler için kapalı depolama yapılmalıdır.
Harici tip, tamamen kapalı tip (IP 55 ve üzeri) veya ex-proof tipler dışarıda
tutulabilirler. Gene de inşaat tozları ve fiziksel darbelere karşı örtülü koruma
yapılmalıdır.
412/448
1. Motor klemens kutuları üzerinde, nakliye için geçici olarak konulan plastik kör
tapalar alınarak, yerlerine orijinal kör rakorlar takılmalıdır. Bu rakorlar su
geçirmez olmalıdır.
2. Tüm motor ve jeneratörler, montaj pozisyonlarında depolanmalıdırlar. Örnek:
Dikey çalışan motorlar şaftları aşağı gelecek şekilde dikey olarak
korunmalıdırlar.
3. Dahili ısıtıcıları olan, orta gerilim motorları gibi motorlarda, geçici olarak
ısıtıcılara uygun değerde enerji verilmelidir.
4. Geldiği andaki orijinal izolasyon dirençleri ölçülerek kayıt altına alınmalıdır. Bu
değer, fabrikada yapılan izolasyon test değerleriyle mukayese edilmelidir.
5. Fırçalı motorların fırçaları alınarak, kuru ve sıcak bir ortamda muhafaza
edilmelidir.
413/448
2. Koruma amacıyla uygulanmış koruyucu maddeler kollektörlerin üzerinden
temizlenmelidir.
3. Fırçaların temizliği üretici firma önerilerine göre temizlenmelidir.
Kuru tip trafolar dahili trafo gibi saklanmalıdır. Varil içinde gelmiş trafo yağları için
variller yere yatırılmalı ve büyük tapaları, saat akrebi 4.30 veya 7.30 u gösterecek
şekilde aşağıya doğru yerleştirilmelidir. Bu yerleşim hava almayı ve zeminden varil
içine oluşacak kaçak harici sıvıları önleyecektir.
Eğer trafo yağı ile birlikte gelmişse, yağ seviyesi ve hava sıcaklığı ölçülmelidir. Yağ
kaçaklarına dikkat edilmelidir. Periyodik olarak ayda bir yağ seviyesi kontrolu
yapılmalıdır. Üzerinde bulunan koruma cihazlarının darbelere karşı korunması gerekir.
Yağlı trafolardaki gibi, ortam hava sıcaklığı ve iç gaz basıncı kaydedilmelidir. Her ay
basınç kontrol edilmelidir. Gaz kaçakları gözlenmelidir. Kaçaklar için imalatçı görüşü
alınmalıdır.
414/448
alanda değil, beton alan üzerinde saklanmalıdır. Orta gerilim kabloları mutlaka kapalı
alanda saklanmalıdır.
Tüm aküler kuru ve kapalı ortamda saklanmalıdır. Kuru ve şarjlı akülerde teslim
anında ambalajın kapalı olmasına dikkat edilmelidir. Açılan ambalaj varsa orijinali gibi
kapatılmalıdır.
415/448
Ek. 3 Grup Start-Stop işlemlerinin şebekeye ve ekipmanlara
etkileri
Devreye giren veya devreden çıkan motorların sayısı, bir dakikadan az bir süre içinde
30 u geçebilir ve güçler toplamı 1500 kw‘tı aşabilir. Bu tarz çalışma şekline grup
çalıştırması denir. Makine çalıştırmada, zaman aralıklarını prosesin kendisi belirler.
Zaman aralıkları uzatıldığında, örneğin her motorun kalkınması için 10-15 saniye
aralık bırakıldığında, vanaların açılma süreleri de buna eklendiğinde, toplam devreye
alma zamanı çok uzar. Tanklarda taşma veya seviye boşalmalarına neden olur. Bu
durumda prosesin ihtiyaçları karşılanamaz. Prosesin sorun çıkarmadan gerçekleşmesi
ise iyi bir zamanlama ve ayarlama işlemi ile sağlanır. (Sistem tuning)
416/448
olmaktadır. Bu süre içinde, gerilimde geçici (transient) şekil bozuklukları olmakta,
şebeke gerilimi çapaklı ve seviyesi düşük bir sinüsle sistemi beslemektedir. Trafo
yükte kademe değiştiricisi, ayar değerine göre 15-20 saniyeyi aşan gerilim
düşümlerinde kademe değiştirerek, başka bir geçici (transient) durum yaratır.
Bunun anlamı, start anında akımın gerilime bağlı olarak, basamak (step) şeklinde
değişmesidir. Ancak gurup start sırasında çekilen akımlar sürekli artıp azalmakta yani
sürekli değişmektedir. Muhtemel sonuç, bir grup start işleminden sonra, trafo
kademe değiştiricisinin, yeniden konum değiştirmesi eski konumuna gelmesidir. Bu
durumda çekilen akım yeniden basamak şeklinde değer değiştirir. Tekrar transient
durumu yaratılmıştır. Hemen ardından da bir sonraki gurubun çalışması
başlamaktadır. Bu işlem tüm ekipmanların devreye girmesine kadar, dakikalarca
sürmektedir.
417/448
elektronik üniteler varsa, bunların üzerinde de gerilim indüklenmesi olur. İndüklenen
gerilimi, start akımının büyüklüğü belirlediğinden, iç empedansı düşük bir devrede,
yüksek bir boşalma akımının devre üzerinden geçmesine ve kart yanmasına neden
olur.
Manyetik alanın yaratacağı diğer etki, kuvvet üretmektir. Bu kuvvetler, ana barayı ve
kabloları yerlerinden sökmek istercesine çekmektedirler. Bu nedenle panoların son
derecede dayanıklı olmaları, imalat sonrası kısa devre testlerinin yapılmış olması ve
kaidelerine sıkıca monte edilmiş olmaları gerekir.
Eş zamanlı devreye giren büyük motorların kontaktörleri de, birlikte açma kapama
yaptıklarından pano üzerine gelen manyetik ve mekanik kuvvetler ciddi artışlar
gösterir. Mekanik kuvvetlerin etkileri, çekiçleme ve vuruntu şeklinde kendisini
gösterir. Bu şartların sürekli yinelenmesi sonucu mekanik bağlantı noktalarında
gevşemeler ortaya çıkar. Bağlantı noktalarında ısıdaki ani değişiklikler gevşemeleri
arttırır. Hamur hazırlama ünitesi gibi kesikli çalışmaya temayüllü yerlerde, grup start
ve stop işlemlerinin şebekeye ve sisteme etkileri ciddi boyutlara ulaşır.
418/448
Panonun gücünün arttırılması açısından, hesaplanandan büyük kısa devre
dayanımına sahip panolar seçilmelidir.
Trafo gerilim ayarları için ,süre ve büyüklük değerleri göz önüne alınmalıdır.
Kompanzasyon ve filtre grubu ayarları dikkatli yapılmalıdır.
İşletme zaman ayarları, işletmenin toleransları sınırına kadar genişletilmelidir.
Gerim düşümü yüzdesi küçük trafolar tercih edilmelidir.
Panolarda nötr ve toprak iletken kesitlerinin, % 100 ün altında olmaması
gerekir.
419/448
Ek. 4 Elektriksel bağlantılarda sorunlar
El tipi termometre ile 70 Cº olarak okunulan bir bağlantı noktasında enerji kesilerek
sıkma işlemi yapılmış, fakat sıkma sonrası sıcaklığın 90Cº olduğu tespit edilerek
bağlantı noktasındaki malzemeler yenilenmiştir. Sıcaklığın 35 Cº ye düştüğü
gözlenmiştir. Bu yöntemde hatalı olan taraf, bağlantı noktasının sıkılarak sıcaklığınının
düşürülebileceğinin sanılmasıdır.
420/448
Yukarıdaki hikayenin benzeri termal kamerallarla ölçüm yapılan kağıt fabrikalarında
yaşanmaktadır. Sorunlu noktaların % 40 ında bakım sonrasında sorunların
giderilemediği görülmektedir. Hatta bu noktaların bir kısmında sorunun arttığı tespit
edilmektedir.
Çoğunlukla montaj döneminden kalan bu tür anormal bağlantı noktaları her fabrikada
bulunmakta ve yaygılık göstermektedir. Bunların düzeltilememelerinde iki temel
etken bulunmaktadır: Bulunan çözümün yanlış olması veya yanlış noktada işlem
yapılması.
İyi bir temas için bağlantı noktalarının sıkılığı her zaman beklenen sonucu
vermemektedir. Hatta sıkı olan bir noktanın daha sıkı olması, mevcut durumu
kötüleştirmektedir. Bu durumda elde yeterli ölçüm düzenekleri yoksa bağlantı
noktalarının sökülerek tamirata gidilmesi tek yöntemdir.
Isınan noktalarda gevşeme dışında oksitlenme, paslanma, veya kirli yüzey olabileceği
düşünülmelidir. Civatanın malzemesinin hatalı olabileceği, dişlerin veya kesitin uygun
olmayabileceği, deliğin büyük çaplı olabileceği, kablonon içten hasarlı olabileceği
ihtimaller arasındadır. Bu durmda uygulanacak doğru baskı kuvveti durumu daha
kötü yapabilir.
421/448
Enfrared kontrolların amacı
Sonuçlar
Sürekli olarak bağlantı sıkılığının kontrol edilmesi, koruyucu bakım için sakıncalı
olabilir. Çünkü bir bağlantı noktasından beklenen, iki parçanın en az dirençle birbirine
bağlanmasıdır. Bu bağlanmayı civata ve somunlar sağlar Bağlanma sırasında civata
biraz gerilir ve uzamaya çalışır. Tork anahtarıyla yapılacak sıkmalarda bile bağlantılar
arasında % 30 lara varan kuvvet değişiklikleri bulunmaktadır. Tork anahtarsız
uygulamalarda bu değerler hepten bilinememektedir.
Sürekli sıkma işlemi yıllar içinde aşırı sıkılıklara ve civata uzamalarına neden
olacaktır. Civata uzaması gevşeme demektir. Bu nedenle sıkılık kontrolu bırakılarak
422/448
yerine termografik ölçüm tekniklerine dayanan ve anormal olan noktaların tamir ve
bakımı oturtulmalıdır.
423/448
Ek. 5 Hız kontrol ünitelerinden beslenen motorlarda kablo
seçimi ve montajı
Yarı iletken üretimindeki gelişmeler nedeniyle, hız kontrol ünitelerinde IGBT (Isolated
Gate Bipolar Transistor) transistorların kullanılması yaygınlaşmıştır. IGBT
transistorların kullanılmasıyla son derece verimli ve hassas alternatif akım motor hız
kontrol üniteleri yapılmaktadır. Düzgün hız veya Moment kontrolu elde edebilme
özelliği alternatif akım motorlarının performanslarını, doğru akım motorlarına göre
daha üstün hale getirmiştir. Hız kontrol ünitelerinin kullanımı her geçen gün giderek
de yaygınlaşmaktadır. Bu yazı hız kontrol üniteleriyle beslenen motorlar için besleme
kablosu seçiminde göz önünde bulundurulması gereken bilgileri vermeyi
amaçlamaktadır.
Kablonun izolasyonu
Yeni IGBT transistorlar 0,1 mikro saniye gibi bir hızda anahtarlama
yapabilmektedirler. IGBT transistor bir anahtar olarak düşünüldüğünde, gerilim 0
volttan 400 voltun tepe değeri olan 564 volta mikro saniyenin onda biri kadar sürede
çıkabilmektedir.
Hız kontrolu için 3 faz şebeke gerilimi önce doğrultulmaktadır. 400 volt şebeke
gerilimi doğrultulduğunda 564 volt olmaktadır. Sonra anahtarlanarak istenilen
frekansta alternatif akıma dönüştürülmektedir. Meydana gelen gerilim sinüse
benzememektedir, kare dalgalar halindedir. IGBT transistorun bir saniye içinde
binlerce kez açılıp kapanmasıyla elde edilmektedir. Anahtarlama frekansı 1-19 khz
arasındadır.
424/448
İğneli gerilim dizisi motor klemensine şebeke geriliminde olduğu şekil ve büyüklükte
ulaşmaz. Yüksek frekanslı, iğneli yapı motora giden gerilimi elektromanyetik dalga
haline getirir. Tüm dalgalarda görülen kırılma, yansıma ve üst üste binmeler,
elektromanyetik dalgalar için de geçerlidir. Motora giden ve motordan yansıyan
gerilim dalgalarının üst üste binmesi nedeniyle motor klemensindeki gerilim
doğrultulmuş gerilimin iki katına, şebeke gerilimininse yaklaşık 3 katına çıkar.
Başka kapasitif etkilerle gerilimin daha büyük okunması mümkündür. Özetle gerilimi
yükselten 3 temel parametre vardır.
Kısa süreli ve ardışık gelen iğne dizisi, yukarıdaki nedenlerle büyüdüğünden, motorun
izolasyonu için olduğu kadar kablo izolasyonu için de tehlikeli hale gelir. Kabloların
çekilmeleri sırasında ve uçları işlenirken çok dikkatli olunmalıdır.
Hız kontrol ünitesi ile beslenen bir motorda, öncelikle besleme kablosundaki
damarların imalattaki geometrisi önemlidir. Kablo damarları simetrik ve kablo ilave
toprak iletkenli ve ekranlı olmalıdır. NYY kablolar, asimetrik damar geometrisi, ve
ekransız olması nedeniyle hız kontrolu için istenmeyen bir kablo tipini temsil eder.
Asimetrik kablolarda oluşan asimetrik akımın, kısa zaman birimi içindeki hızlı değişimi
(di/dt), topraklama kablosu ve buna bağlı şase üzerinde indüklenme yaratır. Kablo
toprak iletkensiz ise, asimetrik akım motor milinden rulmanlara ve şase üzerinden
toprağa doğru akar. Bu hatanın olduğu yerlerde, motor ömrü haftalarla sınırlıdır.
Seçilecek kablo simetrik yapıda ve ilave toprak iletkenli olmak zorundadır.
425/448
Halen Türkiye’de hız kontrollu motorlar için özel kablo üretilmediğinden, yukarıdaki
tanıma en uygun olan NYCY kablo kullanılmaktadır.
Kablonun Kesiti
Kablo kesitinde baz alınacak kriter kablonun faz damarlarının akım taşıma kapasitesi
değildir. Ekran olarak da kullanılan, topraklama amaçlı 4. iletkenin kesiti ve kablo
uzunluğudur.
4. damar, faz iletkenlerinin üzerini kapatan, fakat kesit olarak faz iletkenlerinin yarısı
(NYCY) ebadında bir kablodur. Hız kontrolundan beslenen yıldız bağlı motorlarda,
asimetrik akımlar nedeniyle toprağa doğru faz akımının 1,73 katı büyüklüğünde bir
akım akar. Bu durumda nötr iletkeni faz iletkeninden büyük olmak durumundadır. 7,5
kw motor için, 14,5 amper etiket değeri varsa, nötr iletkeninden 25 amper
geçecektir. Kablo nötr iletkeni 6 hatta 10 mm² olmak durumundadır. Bu durum
kablonun 4*6 veya 4*10 olmasını gerektirir.
Kablonun bağlanması
iletkenin (toprak veya nötr) iletkeninin, hem klemens kutusu içinde motor gövdesine,
hem de hız kontrol ünitesinin içinde, ilgili topraklama noktasına en kısa yoldan
bağlanması gerekir. Sanılanın aksine uçlardan biri açık bırakılmamalıdır. Bu
iletkenin dışında ayrıca ekranlama folyosu varsa ve kablo boyunca 4. iletkenle temas
halinde ise, bağlantı noktalarında birbirlerine sarılarak pabuçlanmalı ve her iki uçta
toprağa bağlantısı yapılmalıdır. Kablo pabuçlarının kesitleri için titiz davranılmalı, ayni
426/448
kablo kesiti için bakır kesiti büyük olan (et kalınlığı fazla olan) kablo pabucu tercih
edilmelidir. Kablo uçları tork anahtarı ile sıkılmalıdır.
Hız kontrolu için çekilen kablolar gerek güzergahları açısından gerekse diğer
kablolardan ayrı tavalar içine monte edilmelidirler.
Kablodan geçen iğne dizisi gerilimin her elemanı, motor bobininden şaseye kapasitif
bir kuplajla geçer. Şasede her iğne darbenin yarattığı transient akım, 5khz.-30 Mhz.
arasında sönümlen bir sinyale döner. (Common Mode Current, Common Mode
Noise, Common Mode Voltage)
Türkiye’de hız kontrollu motorlar için besleme kablosu üretilmemesi nedeniyle mevcut
kabloların yaratacakları sorunlar olacaktır. Montaj sırasında hata yapılması
durumunda, sorunların boyutu vahim hale geleceğinden, dikkatli montaj uygulaması
gerekmektedir.
427/448
Simetrik damarlı NYCY kablo örneği
428/448
Ek. 6 Hız kontrol ünitelerinden beslenen motorlarda rulman
akımları
Öteden beri düzgün sinüs gerilimi ile beslenen motorlarda, rulmanlar üzerinden
akımların geçtiği bilinmekte idi. Düzgün şebeke gerilimi ile beslenen motorlar için
rulman akımlarının nedenleri, genellikle motorların kendi yapısal kusurlarıyla ilgilidir.
Aşağıda, rulman akımlarını yaratan kusurlardan bazıları verilmiştir:
Yukarıda sayılan kusurlar nedeniyle, asimetrik bir manyetik alanın oluşması, motorun
mili üzerinden rulman aracılığıyla statora ve tekrar karşı rulmandan motor miline,
sürekli dolaşan bir akım yaratır. Dengesiz manyetik alanın yarattığı 0,5 voltluk bir
gerilim kaynağının oluşması sonucu, 20 amperi bulan akımlar akmaya başlar.
429/448
vibrasyona neden olduklarından vibrasyon analizlerinde frekansları nedeniyle
yakalanırlar.
Hız kontrol ünitesi ile beslenen bir motorda, öncelikle besleme kablosundaki
damarların imalattaki geometrisi önemlidir. Kablo damarları simetrik ve kablo ilave
toprak iletkenli ve ekranlı olmalıdır. NYY kablolar, asimetrik damar geometrisi, ve
ekransız olması nedeniyle hız kontrolu için istenmeyen bir kablo tipini temsil eder.
Asimetrik kablolarda oluşan asimetrik akımın, kısa zaman birimi içindeki hızlı değişimi
(di/dt), topraklama kablosu ve buna bağlı şase üzerinde indüklenme yaratır. Kablo
toprak iletkensiz ise, asimetrik akım motor milinden rulmanlara ve şase üzerinden
toprağa doğru akar. Bu hatanın olduğu yerlerde, motor ömrü haftalarla sınırlıdır.
Seçilecek kablo simetrik yapıda ve ilave toprak iletkenli olmak zorundadır.
Hız kontrol ünitelerinin motorlara gönderdiği besleme gerilimi, yapısal olarak bir iğne
gerilimi dizisinden ibarettir (1khz.-19 khz.). Motorların bobinleri ile metal şaseleri
arasında kapasitif bir yapı oluşur. Oluşan kapasite, yüksek frekansların motor
bobininden şaseye akmasına yardımcı olur. İğne dizisinin her elemanı, motor
bobininden şaseye kapasitif bir kuplajla geçer. Şasede her iğne darbenin yarattığı
transient akım, 5khz.-30 Mhz. arasında sönümlen bir sinyale döner. (Common Mode
Current, Common Mode Noise, Common Mode Voltage)
430/448
Motorun şasesinde ve bağlı olduğu topraklamasında görülen frekanslar, ayni zamanda
hız kontrol ünitesinin besleme uçlarında da görülür. Kablo toprak iletkeni transient
akımın tamamını hız kontrol ünitesine geri götürebildiği takdirde rulman akımı sorunu
yaşanmaz. Fakat transient akımın bir kısmı topraklamadan başka kısımlara taşınıp
geriye dönemez ise aşağıdaki olaylar gelişir.
d) Başka faktörler
Stator bir kondansatör ve rotor başka bir kondansatör durumunda iken, rulman arada
iletken bir durumdadır. Rulman yağının yapacağı izolasyon, her iki kondansatörün
farklı şarjla dolmasına neden olur. Zaman zaman izolasyon delinerek bir
kondansatörden diğerine boşalmalar görülür. Boşalma rulman üzerinden olur.
431/448
Yukarıda anlatılan nedenlerle rulman üzerinden akımlar geçer. Akımın boyutunu
sınırlayan rulmanın elektriksel direncidir. Bu direnç yağın yapısına, rulman
sıcaklığına,dönüş hızına rulmana binen yüke ve daha pek çok çevresel etkiye bağlıdır.
Rulmanın bozulması besleme gerilim darbelerinin frekansı ile artar. Hız kontrol
ünitesinden beslenen motorların yağlama ve periyodik bakımları standart motorlara
göre daha sık yapılmalıdır. Az, fakat kısa periyotlu yağlama önerilir. Bu durum
ısınmaların önüne geçeceği gibi, rulman yağının değişen izolasyon etkisinin bir
parametre oluşturmasını önler.
432/448
Ek. 7 Kablo tavalarında gruplandırma şartnamesi örneği
1. GRUP KABLOLAR
2. GRUP KABLOLAR
433/448
aradaki mesafe yatay veya düşey eksende 1 metre olmalıdır. Bu kablolar için kablo
merdiveni kullanılamaz. Kablo tavaları kapaklı olarak kullanılmalıdır. Tavadan çıkan
tek kablo metal konduit içine alınmalıdır. Kablo rakorları metal olmalı ve metal
konduitle bütünleşerek topraklanmış olmalıdır. Kablo ekranı sadece bir uçtan
topraklanmalıdır.
3. GRUP KABLOLAR
4. GRUP KABLOLAR
Bunlar enerji taşımaya yönelik kablolardır. 0-690 Volta kadar besleme gerilimlerini
taşımaları için kullanılırlar. Taşıdıkları akımlar 20 amperin üzerindedir.
434/448
4.4 Motor ve jeneratöre ait alan besleme kabloları
5. GRUP KABLOLAR
435/448
Ek. 8 Yönetime bütçeyi kabul ettirme sanatı
Bakım bölümü bazı önerilerini yönetime kabul ettirememekten şikayet eder. Oysa
üst yönetime kabul ettirilecek o kadar çok şey bulunmaktadır ki. Burada bakım
bölümü çalışanlarına bazı önerilerde bulunulacaktır.
Bakımda çalışanlara, bakım kelimesi arıza gidermekten öte daha geniş bir anlam
ifade eder. Halbuki daha az bilgisi olan kişiler bakım denildiğinde tamirat türü işleri
anlarlar.
Bakım bölümünün üreteceği ürün üretime hizmet etmek veya tamir etmek değildir.
Etkili bir bakım bölümünün ürünü, ekipmanın güvenilir olarak tutulmasıdır. Arada
ciddi farklar bulunmaktadır. Durum böyle olunca planlamak ve programa almak
gerekliliği ortaya çıkar. Örneğin yağlamada filtre edilecek parçacık büyüklüğü 3
mikronun üzeridir gibi detaylar söz konusu olmaya başlar. Arızalarda ise sadece işi
kısa sürede yapmak önemlidir.
O zaman birinci öneri “ekipman güvenilirliliğini” üst yönetime nasıl anlatmalı sorusu
önemli hale gelir.
Oysa her bakım yöneticisinin beş yıllık planı olmalı ve burada büyük kalem tutacak
bakım işlerinin yıllara göre düzenlenmiş listesi ve maliyetleri olmalı ve bu plan üst
yönetime ve diğer yöneticilere sunulmuş olmalıdır. Eğer güvenilirlilik iyi yönetilirse,
436/448
bakım bütçesi bir yıl öncekine göre değil, her yıl farklı olacaktır. Bazen fazla, bazende
az olacaktır. Fakat genel eğilim güvenilirliliğin iyileşmesi sayesinde düşme yönünde
olacaktır. Her yıl bakım bütçesini, detayları çok iyi bilinen, fabrikanın ihtiyaçları
belirlemelidir.
Eğer bakımı daha az bilen birisiyle konuşuyorsanız, çok açık ve net olmaya dikkat
ediniz. Bu yöntem sizin daha iyi anlaşılmanızı sağlar. Bir bakım yöneticisinin üretimde
çalışanlara veya yönetime motorların üzerinin temiz tutulmasının motor ömrünü
uzatacağını söylemesi sonuç için bir anlam ifade etmez. Bu görüş kabul edilir, fakat
eylem yapılmaz. Bakımın görüşü doğru fakat belirsizlik taşımaktadır.
Bunun yerine temizliğin iyi yapıldığı durumla, temizlik yapılmayan bir motorun 10
yıllık maliyet verileri ortaya konacak olursa, temizliğin ne anlama geldiği kolayca
anlaşılacaktır. 10 yıl boyunca arızadan kaynaklanan duruşların ve sarım bedelinin
yüzbinlerce liralık fatura getireceği, anlaşılır bir tablo yaratır.
Örnek açık ve net olarak sonucu vermektedir. Fabrika çapına yayıldığında milyonlarca
lira demektir. Yönetim temizlik talebinin arkasında duracak ve takip edecektir.
Temizlik konusunda hiçbirşey yapmamanın bedeli ağır görünmektedir. Taleplerinizde
daima maliyet unsurunu örnekleyerek kullanınız.
437/448
Ek. 9 Üretim bölümüne elektrik dilinin öğretilmesi
Kâğıt fabrikalarında üretim sırasında bazı geçici olaylar üretimin kesilmesine yol
açarlar. Literatüre “Minor Stoppage” ikincil duruş veya “fault” hata olarak giren bir
terim bulunmaktadır. Bu terim, küçük temizlik sorunlarını ve bazı hat tıkanmaları
sırasındaki duruşları ve diğer tanımlanması gereken ve aşağıda açıklanan bazı
duruşları anlatmaktadır. Bu tür duruşlarda ekipmanın tamir edilmesi gibi bir kavram
bulunmamaktadır. Operatör, duruş sonrasında tamirat gibi, bakımcı gerektirecek bir
durumla karşılaşmadan işine devam eder. Bu nedenle arıza olarak adlandırılmaları
söz konusu değildir.
Arıza kavramında elektrik veya bakım elemanlarının sorunu gidermek için düzeltici
bazı faaliyetlerde bulunması söz konusudur. Bu çalışmalar ve gerekli düzeltici
faaliyetler yapılmadan, parça onarılmadan veya yenilenmeden makina devreye
alınamaz. Makinanın bu şekilde çalıştırılmasında ısrar edilmesi durumunda kötü bir
felaketin olması veya üretimim durması beklenmelidir. Hat tıkanmalarında da
düzeltici faaliyet söz konusudur. Fakat bu durumda ekipman arızasından veya parça
değişiminden söz etmek gene mümkün değildir. Çünkü bu tür olayların önlenmesi
bakım planlaması veya faaliyetleri yaparak mümkün olamamaktadır.
Kâğıt fabrikalarındaki arıza dışında meydana gelen küçük duruşlar kirlenme veya
tıkanmalarla sınırlı değildir. Bunlar genellikle operatörün mantığı ile algılayabileceği
türde olaylardır. Gözle, hatta bazen mevcut cihazlarla algılanmaları mümkün
olmayan, fakat üretimde kesikliklere neden olabilecek başka olaylar söz konusudur.
Çoğunlukla üretimi aksatmayan türde küçük boyutlu olanlarının, üretimi kesmedikleri
için, farkına varılamamakta, olayın, boyutları büyüdüğünde işletmelerde kendilerini
hissettirerek performans üzerinde etkili olmaktadır.
438/448
da (kirliliğin pompada yarattığı sorunlar veya silindirlerde kondens birikiminin neden
olduğu hatalar gibi) geçici durumlar yaratır.
Aynı noktada, dört faraklı nedenle minor stopaj yaşanması halinde, görünüşte “gene
makina durudu, aynısı oldu” gibi ifadelerin kullanılması yanılgılara yol açarak
raporlara yanlış şekilde yansıtılacaktır. Bunların iyi anlaşılabilmesi, sonuçlarının
irdelenmesi, doğru rapor edilebilmesi ve doğru çözümlerin üretilmesi için teker teker
incelenmelerinde yarar bulunmaktadır. Bu yazının amacı bu tür olayları işletmelerde
çalışan teknik elemanların dikkatine sunmak ve onların bilgilenmelerini,
düşünmelerini sağlamaktır.
439/448
kaynaklanmaktadır. Kendi santrallerini kullanan kağıt fabrikalarında enerji
kalitesindeki bozulmaların yok edilememesi bu yüzdendir.
Bu tür olaylarda devreye giren büyük yüklerin devreye giriş zamanları ve birden fazla
ekipmanın etkilenip etkilenmediği incelenmelidir. Uç gevşemesi gibi nedenlerle
ekipmanın/ekipmanların zaman zaman durması ve gevşeyen yerin bulunamaması gibi
benzer sorunlar yaşanabilir. Sonuçlar benzer olmakla birlikte nedenler farklıdır. Birinci
türde olanlar, hata grubunda sınıflandırılırken, uç gevşemesi türünde olanlar, ancak
elektrik bakım elemanlarının müdahalesi sonucu düzeltileceklerinden arıza sınıfına
girerler. Birincisini koruyucu bakım faaliyetleri önleyemzken, ikinci grup olaylar bakım
faaliyetleri ile önlenebilir.
Bu durumda yol verme yöntemleri, trafoların doluluk oranı, trafonun gerilim düşüm
yüzdelerinin kontrol edilmesi, yüklerin dağılımı, grup start işleminde verilen zaman
aralıklarının gözden geçirilmesi gibi çeşitli önlemlerin alınması gerekecektir. Sorun
aslında sistem tasarımıyla ve işin karakteritik yapısı ile ilgili olduğundan çoğunlukla
elektrik bakım elemanlarının çözüm üretme yeteneklerinden çok, sistemin çözüme
müsait olup olmamasıyla ilgili olarak ele alınabilirler. Sistem tasarımının ekipman
440/448
verimliliğine yapacağı olumsuz etkiye örnek bir durumdur. Bu nedenle, sistem
tasarımının kötü olması, genetik bir kusur gibi ortaya çıkar. Gerilim düşümü
fabrikalarda, sürekli olmasına rağmen hiç kimse şebekedeki olanları etkileri
büyümeden ve ekipman duruşu olmadığı sürece farkına varmayacaktır.
“Transient” olaylardan bir başkası, devreye giren bir motorun çektiği akım nedeniyle,
motor ve kablosu çevresinde bulunan enstrümanların manyetik alandan etkilenerek
sapma göstermesidir;
Bunun sonucu proseste “disturbance” varmış gibi yalancı ve geçici bir etki görülür.
Prosesteki gerçek “disturbance” olayı daha sonra açıklanacaktır. Bu etkinin büyüklüğü
nedeniyle, ölçülen proses değerindeki değişim nedeniyle, otomasyon sisteminde bir
sınırlama ve bu sınırlamayla ilgili bir kilitleme varsa, duruş kaçınılmazdır. Sorun
yaratmayan küçük etkileşimler her an zaten sistemde olagelmektedir. Sorunu yaratan
kaynak bilinse bile, çözüme giden yollar karmaşıktır. Operatör gene sistemi bakımcı
ihtiyacı olmadan devreye alabilecektir. Bu sorun sistem tasarımı, kablo seçimi ve
montaj ile ilgili olduğundan, her şeyi yeni baştan ele almak mümkün olmayabilir.
Ayrıca çözüm üretmek imkansız da olabilir.
441/448
sistem çalışmasına devam eder. Arıza bakımcılığı anlamında yapılacak işler gerçekte
yoktur ve yapılanlarla sorun çözülmeyecektir. Müdahale yapılsa bile, olay ortadan
kalktığından, yapılan müdahalenin sorunu düzelttiği veya ortadan kaldırdığı izlenimi
hataların en büyüğüdür.
Şebekede olan olayların tespit edilmeleri pahalı bazı analizör ve “data logger” larla
olmaktadır. Kaynağı bulmak işin çözümüne her zaman yardımcı olmaz. Bu tür
sorunların baştan yaratılmamaları, kaynağın başta ortadan kaldırılması daha akılcı bir
yöntemdir. Bir kez yaratılmışlarsa düzeltilmeleri birden fazla yöntem kullanılarak
zaman ve para harcanarak belki giderilebilir.
Yıldırım düşmeleri sırasında benzer sonuçlar ortaya çıkar. Boyutları ciddi büyüklüğe
ulaşanlar, alt yapının yetersizliğiyle birleşince arızalara yol açarlar. Burada arıza bir
sonuçtur. Üretime maliyeti üretim aksaması, bakıma maliyeti arızalı ekipmanlar ve
işletmeye maliyeti, hem üretim kaybı hem de tamirat giderleridir. Bu durumda olay
arızaya dönüştüğünden, bakım elemanlarının çalışması gerekecektir. Üretim,
arızalanan cihaz nedeniyle mi durmuştur, yoksa yıldırımlık tesisatının kusuru
nedeniyle mi durmuştur? Bir problemi çözme için mutlaka nedenini iyi anlamak
gerekir.
Bir başka geçici olay türü haberleşme kabloları üzerinde meydana gelen sinyal
bozulmalarıdır. Gerilimin yüksek hatların uzun olduğu yerlerde basit röle kontağı
açılıp kapanmaları sorunlara neden olur. Tasarım, malzeme kalitesi veya montaj
kökenli olduklarından arıza bakımcılığı olarak yapılacak fazla işlem bulunmamaktadır.
Otomasyon sisteminin yeniden enerjilendirilmesi ile sorun ortadan kalkacaktır.
442/448
Fakat bazen proseste çok büyük anlık bozucu etkilerle değişimler olabilmektedir. Bu
durumda kontrol sistemi bozucu etki ile başa çıkamaz. Bir büteye iki farklı kaynaktan
hamur akışı olabilir. Birinci hat hamurun sürekli ve kontrollu olarak gelmesi gereken
hat ve ikici hat bir taşkan olabilir. Taşkan, kontrol edilmesi mümkün olmayan bir
hamur akışıdır. Miktarı itibariyle veya bütenin boş olması durumuna göre çoğunlukla
sorun da yaratmayabilir. Büte seviye kontrolu bununla başa çıkabilecektir. Fakat aşırı
gelen bir taşkan büte seviyesini maksimum seviyenin üstüne yükselteceğinden,
bütede seviye kontrolu bir anlam ifade etmez. Bu durumda büte karıştırıcısı da termik
açabilir. Hatta geriye doğru başka sorunlar da ortaya çıkabilir. Bu durum otomasyon
üzerinden kilitlemeli sistemlerde alarmların üretilmesine, hatta yazılımın özelliğine
göre hattın devre dışı kalmasına neden olabilir. Termik açtığı için mi üretim
durmuştur, yoksa bozucu etki karıştırıcı motorunu zorlamış mıdır?
Bir başka örnek kurutma silindirlerinde kondens birikiminin sonucu aşırı akım
nedeniyle motor ve sürücü grubundaki korumaların çalışmasıdır. Bu durumda gene
görevini başarıyla yapan bir elektrik sistemi söz konusudur. Fakat termik korumaların
yarattığı açmaları arıza olarak görenler çözümün kaynağını yakalayamazlar ve
makinanın durmasındaki gerçeği göremezler. Böyle olayların termik arıza şeklinde
ifade edilmesi kasıtlı değilse bile cahilcedir.
443/448
kayda geçirilmesi gerekir. Arıza olarak kayda geçmesi yanlıştır. Çünkü bir olayın arıza
olabilmesi için mutlaka ekipman üzerinde onarıcı veya düzeltici işlemler yapılmış
olması gerekir.
Yazılım üzerinden koruma sağlanan durumlarda, makinanın gelen doğru bir sinyal
üzerine sistemi koruma amacıyla durması, bazen operatörler tarafından yanlış
algılanır. İşini gerektiği gibi yapan bir koruma sisteminin yargılandığı görülür.
Debisi arttığı için termik açan pompa motorunda debi pompa çıkışındaki vanadan
ayarlandıktan sonra termik açması ortadan kalkmaktadır. İşletme kayıtlarına termik
koruma yerine, termik arızası olarak geçen bu türden pek çok olay bulunmaktadır.
Halbuki arızalı bir termik yenisiyle değiştirilmedikçe sistem yeniden devreye giremez.
444/448
Böyle durumlarda iyi niyet yanında olayın doğuştan genetik kökenli olduğunun
vurgulanması gerekir. Konuyu anlayamama yanında konu hakkında yanlış yorumlarda
bulunulması yapılmaması gereken bir davranış biçimidir, çünkü çözüme hiç bir katkısı
yoktur. Sorun benden kaynaklanmıyor, bakımdan kaynaklanıyor mesajı verilmeye
çalışılmaktadır. Oysa çözüm bakım yapılarak ortadan kaldırılamayacağı için
çözümsüzlük ve belirsizlik yaratacak bir durum ortaya çıkar.
Ayni şekilde herhangi bir transmitterden gelen ve operatörü ilgilenmesi için uyaran
sıcaklık yükselmesi gibi alarmların, basınç transmitteri arızası, çekişlerdeki hız
kaymalarının, senkronizasyon bozulması nedeniyle, sürücü arızası gibi nedenlerle
bakımcılara yönlendirilmesi yaygın yapılan hatalardandır. Bu tür alarmlarda
transmitterde arıza olabileceği ihtimali bulunmakla birlikte, unutmamalıdır ki arızalar
kalıcıdır. Alarmlar uyarı niteliğindedir ve proses uygunsa, geçici durum ortadan
kaldırıldığında, ekran üzerinden resetlenerek çalışmaya devam edilmelidir.
445/448
446/448
Yararlanılan kaynaklar
9. IEEE Red Book Recommended Practice for Electric Power Distribution for
Industrial Plants, 1993
10.IEEE Brown Book, Recommended Practice for Industrial and Commercial Power
Systems Analysis, 1997
11.IEEE Gold Book, Recommended Practice for the Design of Reliable Industrial &
Commercial Power Systems
447/448
448/448