NSZ

Cicero'nun felsef yaptlarndan biri olan Laelius ya da De Amicitia (Laelius ya da Dostluk

zerine) .. 44 ylnda yazlmtr. Diyalog biiminde olan bu kitaptaki konuma, .. 129
ylnda geer. Sanki Scipio Aemilianus'un lmnden ( .. 129 ) birka gn sonra,
Scipio'nun ok yakn dostu Laelius, damatlar Scaevola ve Fannius'la "dostluk" zerine
konuur. Bu konumay sonradan Scaevola, Cicero'ya aktarr.
Diyalou yneten C. Laelius .. 190 ylnda domu olmaldr. Babas C. Laelius'la Scipio
Africanus Maior'un dostluu gibi, o da gen yata Scipio Aemilianus'la dost olmu ve onun
yaznsal evresine girmitir. Burada da Terentius ve Lucilius'la dost olmutur. Stoa felsefesini
yakndan tanm, Diogenes, Panaitios'un dncelerini Roma evresine yaymtr. Siyasal
yaama ne zaman balad bilinmemekle birlikte, kinci Pn Savanda Scipio'nun
konsll srasnda ( .. 147 ) onun legat olarak almtr. .. 145'te praetor olmu ve
bir sylevle, halk tribnlerinden C. Licinius Crassus'un "rahip kurullarnn halk tarafndan
seilmesi" nergesini reddettirmitir. .. 142 ylnda Scipio'nun desteklemesiyle konslle
adayln koymu, ama Pompeius'a kar yitirmitir. Bu yzden Scipio'yla Pompeius'un aras
bozulmutur. Ertesi yl adayln yeniden koyup kazanm ve 140 ylnda Q. Servius Caepio
ile birlikte konsl olmutur. Tib. Gracchus'un nayak olduu i savata da Gracchus'a kar
almtr. .. 132 yl banda Tib. Gracchus ldrldkten sonra, onun yandalarn
tutuklatmak iin kurulan konsller kurultayna katlmtr. 131 ylnda Scipio'yla birlikte halk
tribn S. Papirius Carbo'nun, halk tribnlerinin yeniden seilmesi nergesini reddettirmitir.
129 ylnda ok sevdii dostu Scipio Aemilianus'u yitirmitir. Scipio'nun arkasndan ne kadar
yaad bilinmemekle birlikte, ok yaamam olmaldr. Laelius'un n, yaarken ona
verilen bilge adndan ve Scipio'yla olan yakn dostluundan ileri gelir. Laelius'la Scipio
arasndaki dostluu Cicero, Tusculanae 112'de yle anlatyor: "Askerlikteki esiz n
yznden, Laelius Scipio'ya bir Tanr gibi tapard; ama, sivil yaamda, daha yal olduu iin,
Scipio Laelius'a bir babaya gsterilen saygy gsterirdi."
P. Cornelius Scipio Aemilianus Africanus minor, .. 185 ylnda domutur. Babas Paulus
Aemilios'tur. Scipio Africanus'un evlatl olduu iin Scipio soyadn, .. 147 ylnda
Kartaca'y yakp ykt iin Africanus sann almtr. Byk bir komutan olan Scipio, ayn
zamanda stoac Diogenes'i, Panaitios'u, bundan baka Platon ve Aristoteles'i yakndan tanyan
bir dnrd. evresine toplad yksek kltrl Terentius, Lucilius, Polybios gibi
yazarlarla ve Laelius gibi hukukularla yaznsal bir evre yaratmtr. .. 129 ylnda, bir gn
yatanda l olarak bulunmutur. Onun, kendi canna m kyd, yoksa ldrld m
iyice anlalamam, Gracchus'larn annesinden kukulanlmtr. Doal olarak, De
Amicitia'da Scipio dorudan doruya konumaya katlmyor, ama Laelius, dostluk
konusunda hep onun dncelerini aktardndan, diyalogda o hep karmzdadr.
Diyaloun teki kiileri, Laelius'un damatlar Q. Mucius Scaevola ve C. Fannius'tur. Q.
Mucius Scaevola, hukuku ve rahip yetitiren nl Scaevola soyundandr. .. 157 yllarnda
domutur. .. 117 ylnda konsl olmu, .. 88 ylnda lmtr. Roma'nn en nl
hukukularndan biri idi. C. Fannius Strabo, kaynbiraderinden biraz yaldr. nc Pn
Savana katlmtr. Cicero'nun, Brutus'ta pek de iyi bir dille anlatmad bir tarih kitab
vardr.
Cicero'yla kitabn adna sunduu Atticus arasnda, eski ve byk bir dostluk, gen yalarnda
balayp Cicero'nun lmne dek srmtr. Cicero'nun btn yaam boyunca Atticus'a
yazd mektuplar byk bir deste tutar. Atticus siyasal yaama karmam, tarih alanndaki
kiisel almalaryla, ticaretle, malnn ynetimiyle uramtr. Cicero'nun kitaplarn da o
yaynlamtr.
Cicero, De Amicitia'y yazarken hangi kitab rnek aldn kesin olarak sylemiyor. Kitabn
birok yerinde Aristo ve Theophrasos'a yaklar. Aulus Gellius Noctes Atticae 13, 10'da
Cicero'nun, Laelius'u yazmadan nce Theophrasos'un Peri Philias (Dostluk) adl kitabn
okumu olduunu sylyorsa da, bu, Cicero'nun bu kitab rnek aldna kesin bir kant
olarak gsterilemez. Cicero'nun; Aristo ve Theophrasos'un dncelerini iine alan Panaios'un
Peri Kathekontos adl kitabndan esinlendii kabul edilebilir. Aslnda "Dostluk"a birok
bakmdan benzeyen "De Officiis"de de Cicero bu kitab rnek almtr: Dostluk'ta diyalou
stoac Laelius ynetiyor. Dostluun tanm tam anlamyla stoa felsefesine uygundur, nk
stoaclara gre dostlukta temel, birlikte yaamaktan ok "symphonia" (anlama) dr; Cicero
bunu "consensio" szcyle eviriyor. Ama Cicero'nun yapt kendisine kaynak olarak
gsterilebilecek yaptlardan u noktada ayrlr: Cicero, Yunan yazarlarnn dostluk zerine
dncelerini birbirine dost iki Romalda (Laelius, Scipio) canlandryor, bu dnceleri
onlara uyguluyor. Bylece dnceler kiilik kazanyor, canlanyor, Romallayor.
eviri iin kullanlan metin, K. Simbeck'in dzenledii Teubner'in 1917 Leipzig basksndaki
metindir.

I
Augur (1) Q. Mucius Scaevola, kaynatas C. Laelius zerine anlarn olduu gibi, tatl tatl
anlatrd. Her konumasnda ona bilge demekte duraksamazd. Erkek togasn (2) giydikten
sonra babam beni de Scaevola'ya gtrmt; bundan sonra bu yal adamn yanndan,
elimden geldii kadar ve bana izin verildii kadar, ayrlmadm. Ondan dinlediim birok
cidd konumay ksa, yerinde sylenmi szleri ezberimde tuttum; onun bilgisiyle daha bilgili
olmaya alyordum. lmnden sonra, pontifex (3) Scaevola'yla yaknlk kurdum. Bu
Scaevola'nn yetenei, hakseverliiyle yurttalarmz arasnda sekin bir yer aldn
sylemekten ekinmem; ama ondan baka bir zaman sz aarm, imdi augura dnyorum.
Scaevola her zaman trl konularda sz sylerdi; zellikle bir gn anmsyorum, evinde
benim ve birka yakn dostunun bulunduu bir toplant srasnda, alkanl zere
hemicyclium'da (4) otururken, o zaman hemen herkesin dilinde olan bir konudan sz amt.
Atticus, kesinlikle anmsarsn, hele P. Sulpicius'un (5) ok yakn dostu olduun iin daha iyi
anmsarsn, Sulpicius halk tribnyken nce ok sevdii, birlikte ili dl bir yaam srd,
o zamann konsl Q. Pompeius'tan (6) kanl bakl dman olarak ayrlnca, halkn
aknl ya da buna yerinmesi de diyebilirsin, ne denli byk olmutu!
te Scaevola bu olay andktan sonra, Africanus'un lmnden birka gn sonra, Laclius'un,
kendisi ve teki damad Marcusolu Fannius'la (7) yapt dostluk zerine konumay aktard.
Bu konumadaki dnceleri ezberimde tuttum, bu kitapta kendime gre anlattm; yalnzca
birok "dedim", "dedi"nin araya girmemesi ve okurlara karlarnda konuuluyor sansn
vermek iin, kiileri dorudan doruya konuturdum (8).
Dostluk zerine yazmam iin beni her zaman sktrrdn; bu konu herkese tantlmaya deer,
hem de aramzdaki yaknla uygundur diye dndm.
Bu yzden, senin istein zerine biroklarna yararl olmak iin, bu ii seve seve zerime
aldm. Yallk zerine senin adna sunduum Cato Mairo (9) adl kitabmda yal Cato'yu
konuturdum; nk bence, hi kimse yaamn bu andan, Cato'dan daha byk bir yetkiyle
sz edemez. O, hem uzun bir yallk a geirmi, hem de yallnda parlak bir konuma
erimitir. te yandan, babalarmzdan C. Laelius ve P. Scipio arasndaki dostluun pek nl
olduunu rendiimiz iin, Laelius bana dostluk konusunu inceleyecek en uygun kii
grnd; Scaevola, Laelius'un bu konudaki dncelerini aktarmt daha nce. Bundan
baka, ok nl, tarihe karm kimselerin saygnlna dayanan bu tr konumalarn, bilmem
neden, daha byk bir deer kazand sanlr. Onun iin yazdklarm okurken, arasra
kendimin deil, Cato'nun konutuunu sanrm (10).
Bylece, yalyken bir yal iin yallk zerine yazdm gibi, bu kitapta da ok yakn bir
dost olarak, dostum iin dostluktan sz atm. O zaman aa yukar zamannn en yals ve
en akll uslu adam, Cato konumutu. imdi hem bilge -nk bilge saylmtr- hem de
dostluuyla n salm Laelius, dostluk zerine konuacak. Rica ederim, bir zaman iin beni
dnme, Laelius'un ta kendisi konuuyor say. C. Fannius ve Q. Mucius, Africanus'un
lmnden sonra kaynatalar Laelius'u grmeye giderler. Sze onlar balarlar, Laelius
yantlar; btn konumas dostluk zerinedir; onu okurken kendini bulacaksn (11).

II
FANNIUS - Evet yle Laelius, gerekten Africanus'tan daha iyi, daha nl bir kimse yoktu.
Ama imdi btn gzlerin sana evrilmi olduunu dnmelisin; yalnzca sana bilge adn
veriyorlar, yalnzca seni bilge sayyorlar. nce bu ad Cato'ya veriyorlard. Babalarmzn
zamannda L. Acilius'a (12) da bilge dendiini biliyoruz, ama her ikisi de ayr bir nedenden.
Acilius yurttalar hukukunda ok bilgili sayld iin, Cato ise yaamdaki grgs yznden.
Cato'nun gerek forumda (13) gerek senatodaki uslu akll ve ileri grleri, inat savunmalar,
keskin yantlar anlatlrd. Bu yzden yallnda bilge san Cato'nun artk takma adlarndan
biri olmutu.
Sense bir baka ynden, yalnzca yaradln ya da ahlknla deil, daha ok almalarn ve
bilgin yznen bir bilgesin; halkn anlad anlamda deil, bilginlerin bu szce verdikleri
anlamda bir bilge. Btn Yunanistan'da byle bir bilge yetimedi, (nk bu konuyu inceden
inceye aratranlar, bilge denilen "Yediler"i (14) bilge saymazlar. Atina'da bir tek bilge
olduunu biliyoruz; ona da, Apollon'un szcs bile "En byk bilge" (15) demiti: te sende
bylesine bir bilgelik bulunduuna inanyorlar: sen her eyin sende bulunduunu sanrsn ve
erdemi insanla ilgili her eye stn tutarsn. Bu yzden benden, sanrm Scaevola'dan da,
Africanus'un lmne nasl katlandn soruyorlar; hele geen ayn Nonae'sinde (16), augur
D. Brutus'un (17) bahelerinde her zamanki almalarmz iin toplandmzda, bu toplant
gnlerini hi karmadn ve bu grevini her zaman yerine getirdiin halde bu kez
gelmediini grenler, bunu daha ok soruyorlar.
SCAEVOLA - Evet, C. Laelius, Fannius'un dedii gibi, biroklar bu soruyu soruyorlar, ama
ben onlara durumu grdm gibi anlatyorum: diyorum ki ok byk, ayn zamanda ok
sevdii arkadann lmne soukkanllkla katlanyor, ama bundan ac duymamak elinde
deildir, aslnda bu onun insanlna yakmaz. Nonae'deki toplantmzda bulunmamasna
gelince, bunun nedeni acs deil, hastaldr.
LAELUS - Hakkn var Scaevola, doru sylyorsun. Salklyken srekli olarak yaptn bu
grevden acm beni alkoymamal. Benim dnceme gre salam karakteri olan bir insan
grevinden alkoyacak hibir olay olamaz. Sana gelince Fannius, bana bu derece deer
verildiini sylerken -ben ne kendimi bu kadar deerli bulurum, ne de deerli saylmay
isterim- bir dost gibi davranyorsun; ama yle sanyorum ki, Cato zerine kanlarn doru
deil. Ya kimse bilge olmad (buna ben daha ok inanrm) ya da bir bilge varsa, o da
Cato'ydu. teki davranlarn bir yana brakalm, ama olunun lmne nasl katlanmt!
(18) Paulus'u (19) anmsyordum, Galus'u (20) grmtm, ama onlarn ocuklar pek
kkt; Catonunkiyse olgun bir adayd, deeri denenmi bir delikanlyd. Bu yzden bir
bakasn, sylediin gibi Apollon'un "en byk bilge" dedii o insan bile Cato'ya stn
tutmaktan sakn: nk Cato'nun davranlar, tekinin szleri vlyor. Bana gelince, artk
ikinize de sesleniyorum; unlar bilin benim iin:
III
Scipio'nun yokluuna yanmyorum desem, -bu konuda hakl mym, haksz mym, bilgeler
dnsn,- dpedz yalan sylemi olurum. nk eine sanrm hi raslanmayacak, bana
inan ki, hi mi hi raslanmam olan byle bir dosttan yoksun olduuma yanarm; ama ilaca
gereksinmiyorum, kendi kendimi avutabilirim; en byk avuntum da, dostlarnn ayrlndan
ac duyan insanlarn dt yanla dmemektir. Scipio'nun felkete uradn
sanmyorum; bir felket geldiyse bana gelmitir: kara bahtna yanmaksa, dostunu deil,
kendini sevmek olur. Yazgnn ona gler yz gstermediini kim ileri srebilir? lmezlie
erimek isteinden baka -bunu dnmekten o ok uzakt- insanlar iin tanrlarn su
saymad neyi elde etmemitir? Daha ocukken yurttalarnn onun iin besledii ok byk
umutlar, o, hemen gen yata, inanlmayacak bir yetenek gstererek, fazlasyla amtr.
Konslle adayln koymad halde bir kez zamanndan nce (21), bir kez de kendisi iin
zamannda, ama yurdu iin ge saylabilecek bir zamanda, iki kez konsl seildi.
Egemenliimizin amansz dman olan iki kenti yakp ykarak (22) yalnzca zamann
savalarn deil, gelecek savalar da ortadan kaldrm oldu. Ahlknn gzelliini nasl
anlataym? Annesine olan ball, kzkardelerine kar eliakl, yaknlarna ettii
iyilikler, herkese kar adaletli oluu iin ne diyeyim? Btn bunlar bildiiniz eyler.
Yurttalarn onu ne denli sevdii de, cenaze treninde tutulan yastan anlald. Aslnda daha
birka yl yaamasnn ne yarar olurdu. Geri yallk kt bir ey deildir, ama, (Cato'nun
lmnden bir yl nce Scipio ve benimle birlikte bu konuyu incelediini anmsyorum) (23)
onda hl var olan dinlii alp gtrecekti. yle bir yaam srd ki, artk ne mutluluuna, ne
nne eklenecek bir ey kalmt. lmn de duymad bile; ylesine anszn geldi. Nasl
ldn sylemek zor, neden kukulanldn biliyorsunuz (24). Yalnzca uras gerek
olarak sylenebilir: grd birok onur ve nee dolu gnlerin en gzeli, senatoda oturum
kapandktan sonra, akam st senato yelerinin, Roma halknn, badaklarn ve Latinlerin
onu evine gtrd, o nl gn olmutur. lmnden bir gn nceydi, bylece, sanki
onurun bu en yksek basamandan ayrlarak yer altndaki llere karmam, gkteki
tanrlara erimitir.
IV
nk ben son zamanlarda ruhun bedenle birlikte ldn, lmle her eyin yok olduunu
syleyenlerin dncesinde deilim (25). Bence eski insanlarn, yani hem ller iin bu kadar
kutsal haklar tanyan atalarmzn -nk onlar, hibir eyin lleri ilgilendirmediine
inansalard, bunu yapmazlard- hem de bu lkede yaam, imdi ykk, o zaman parlak Byk
Yunanistan' (26) dzenleri ve kuramlaryla aydnlatm olanlarn dnceleri daha deerlidir.
Giderek Apollon'un szcsnn bile "en byk bilge" sayd, birok konularda yapt gibi,
kimileyin yle kimileyin byle konumayp, bu konuda hep ayn eyi, yani insan ruhlarnn
tanrsal olduunu, bedenden ayrldktan sonra ge dn yolunun aldn, en iyi, en
adaletli ruhlarn en abuk ge eritiklerini syleyen insana inanyorum (27). Scipio da ayn
dncedeydi. Sanki leceini bilmi gibi, lmnden birka gn nce, Philus, Manilius (28)
ve daha biroklarnn bulunduu bir toplantda -Scaevola, sen de benimle gelmitin- gn
devlet zerine konutu. Konumasnn sonunda, ruhlarn lmezliinden sz at ve bize
dnde bunlar Africanus'tan dinlediini syledi (29). Bu doruysa, yani en iyi insanlarn
ruhlar lmden sonra, sanki zincirlerle baland beden zindanndan kurtularak ok byk
bir kolaylkla ge dnyorsa, kimin tanrlara ykselii Scipio'nunkinden daha kolay oldu
diye dnebiliriz? Bu yzden onun lmne yanmak, korkarm, dostluktan ok kskanlk
olmasn. Ama bedenle birlikte ruhun da ld ve hibir duygunun kalmad dncesi daha
doruysa bu durumda lmde hibir ktlk de yoktur. nk duygu yok olunca, insan sanki
hi domam gibi olur; oysa, o doduu iin kvan duyuyoruz, bu ulus var olduka da
bundan sevin duyacak. Bu yzden yukarda sylediim gibi, onun aln yazs mutluydu.
Mutsuz olan benim; ondan nce doduum iin, nce ayrlmam daha doru olurdu. Ama
dostluumuzun ans bana yle tatl geliyor ki, yalnzca Scipio'yla yaadm dnerek
mutlu yaam olduumu sanyorum. Onunla devlet ilerinde, zel yaammzda hep
birlikteydik. Evimiz birdi, askerlik yaammz bir; isteklerimizde, zevklerimizde,
dncelerimizde -dostluun btn gc buradadr- tam anlamyla anlayorduk. Bu yzden
bu dostluun ansnn lmez olaca umudu, beni demin Fannius'un anmsatt, aslnda
yerinde de olmayan bilge nmden daha ok sevindiriyor. Btn gemi yzyllar boyunca bu
trl dostluklardan (30) ya da drt ift saylabileceini dnerek daha ok sevin
duyuyorum. Umarm ki Scipio ve Laelius'un dostluu da bunlar arasnda saylacak, gelecek
kuaklarca tannacaktr.
FANNIUS - Byle olacak, Laelius. Ama, bir kez dostluktan sz aldna gre, bo
zamanmz da var, senden sorulan teki konularda dnceni bildirdiin gibi, dostluk zerine
dncelerini de sylersen, hem beni, hem de sanrm Scaevola'y, ok sevindirirsin. Dostluk
zerine ne dnyorsun? Nasl olmaldr, dersin? Bu konuda koyduun temeller nelerdir?
SCAEVOLA - Gerekten, bundan ben de sevineceim, ama Fannius nce davrand. kimizi
de sevindireceksin.
V
LAELUS - Kendime gvenim olsayd, hi glk karmazdm. nk konu gzel,
Fannius'un dedii gibi de, bo zamanmz var. Ama ben kimim? Benim ne yeteneim var ki?
Verilen bir konuda hazrlanmadan sz sylemek bilginlerin, Yunanllarn alk olduu bir
itir. Bu da gtr ve byk altrmalar gerektirir. Bunun iin bana kalrsa, siz dostluk
konusunda sylenecek szleri, bu konuyu kendilerine i g edinenlerden sorun. Ben size,
dostluu insanla ilgili her eyin stnde tutmanz salk verebilirim. nk hibir ey,
yaratlmza onun gibi uymaz; gerek mutlu, gerek kara gnlerimiz iin daha elverili
deildir.
nce, benim dnceme gre, dostluk ancak iyi insanlar arasnda olabilir, ama bu konuyu
derinden inceleyenler gibi, iyi szn katksz iyi anlamnda kullanmyorum. Onlarn belki
haklar var, ama byle dnmekle, halkn yararna pek az yardm ederler: nk bir insann
bilge olmadan iyi olabileceine inanmazlar. Peki yle olsun diyelim: ama onlarn anlad
anlamda da bilgelie hibir lml eriememitir. Bizse hayl ve dilekte kalan eyleri deil,
gnlk yaamda uygulanabilecekleri gz nne almalyz. Atalarmzn bilge sayd C.
Fabricius (31), M. Curius (32), Tib. Coruncaniuslara (33), bu filozoflarn koyduklar
kuramlara gre, hibir zaman bilge diyemem. Bunun iin filozoflar bu kskanlk dolu,
karanlk bilge szn kendilerine saklasnlar, ama hi olmazsa bunlarn iyi insan olduklarn
kabul etsinler. Bunu bile yapmazlar: bu sfat bilgeden bakasna verilmez derler (34). Ama
biz, deyi yerindeyse, kaba bir mantkla dnelim (35). Doruluk, drstlk, hakseverlik ve
cmertlikleriyle beenilecek bir davran ve yaama yolu tutan, her trl agzllk, ehvet
ve kstahlktan uzak ok direngen kimseler, rnein yukarda saydklarm gibi, iyi olarak
tannmlardr; onlara biz de iyi diyelim: nk onlar, bir insann elinden geldii kadar,
doann, bu en iyi yaay yolunu gsteren nderin izinden yrrler. Ben o kanya vardm ki,
yaradlmz gerei, insanlar arasnda toplumsal bir ba bulunur, ama insanlar bize yakn
olduu lde, bu ba daha gl olur; bunun iin yurttalar yabanclara, akrabalarmz
bakalarna ye tutarz. Akrabalar arasnda dostluu douran, doann ta kendisidir; ama bu
dostluk salam deildir. Gerekten de, akrabalar arasndaki yaknlk yitebilmesine karn;
dostluktaki yaknlk, her zaman vardr: ite bu noktada dostluk akrabala stndr; yaknlk
ortadan kalkarsa, dostluk ad da kalkar, ama akrabalk srer. Dostluun gc zellikle undan
anlalabilir: doann insanlar birbirine yaklatrp oluturduu saysz insan topluluklar
iinde dostluk, o denli skm, o denli dar bir alana snmtr ki, ancak iki ya da birka kii
tam bir sevecenlikle birbirlerine balanr.

VI
Dostluk insanlarn, insanlarla ve tanrlarla ilgili her eyde, yaknlk ve sevecenlik duygularyla
anlamasdr. Bilgelik bir yana braklacak olursa, lmez tanrlarn insana bundan daha iyi bir
ey verdiini sanmyorum. Kimi zenginlii, kimi tam sal, kimi etkililii, kimi toplumsal
konumlar, biroklar da zevkleri stn tutarlar. Bu sonuncusu hayvanlara yarar; tekileri
geici, kukuludur; bizim kararlarmzdan ok yazgnn cilvesine baldr. Katksz iyiliin
erdemde bulunduuna inananlarn ok hakk var.
nk dostluu hem douran, hem srdren, erdemdir; erdem olmadan dostluun hibir tr
olamaz. imdi gnlk yaamda ve dilimizde erdem szcne verilen anlam aklayalm:
birok bilginin yapt gibi, onu parlak szcklerin lsne vurmayalm: Paulus, Cato,
Galus, Scipio, Phillus (36) gibi iyi saylan insanlara iyi diyelim. Onlarn iyilii her gnlk
yaam iin yeter; hibir yerde, hibir zaman bulunmayan insanlar da bir yana brakalm. Bu
gibi kimseler arasndaki dostlukta zel yararlar vardr ki, saymakla bitiremem. nce,
Ennius'un (37) dedii gibi, dostluun karlkl yaknlnda kendisini dinlendirmeyen insan
iin yaam, yaam mdr? (38) Karsnda kendinle konuuyormu gibi her eyi sylemeyi
gze alabilecein birini bulmaktan daha tatl ne var? yi gnlerinde senin kadar sevinecek biri
olmasayd mutluluundan ne zevk alrdn? te yandan da, kara gnlerinde senden ok
zlecek bir dostun olmasayd, o gnlere katlanmak g olurdu. Son olarak, peinde koulan
her ey genellikle bir tek ie yarar: servet, harcamaya yarar; sz geerlik, saygnlk;
toplumsal konum, vlme; zevkler, nee getirir; salk, acdan kurtarr, bedenini istediin gibi
kullanmana yardm eder. Dostluk, birok iyilii bir araya toplar, gzlerini nereye evirirsen
onu orada hazr bulursun, hibir yere yabanc, hibir zaman yersiz ve can skc deildir;
bunun iin derler ki, ate ve sudan ok dosta gereksinmemiz vardr. Hem ben burada, halk
arasndaki ya da dzeyli insanlar arasndaki dostluktan deil -bunun bile kendilerine gre
zevk ve yararlar vardr- adlar saylan birka kiinin dostluu gibi gerek ve yetkin dostluktan
sz ediyorum. Dostluk mutlu gnleri daha aydnlk yapar, ykmlar datp paylaarak
hafifletir.
VII
Dostluun ok ve byk yararlar olmakla birlikte, biri tekilere ok stndr: dostluk,
gelecek iin parlak bir umut dr; ruhu gszle dmekten ve kendini kapp
koyuvermekten alkor. nk gerek dosta bakan insan, sanki onda kendi rneini grr. Bu
yzden, uzaktaki dostlar yanmzdadr, yoksullar zengin olur, gszler gl; dahas, -
sylemesi g!- ller yaamay srdrrler: dostlara duyulan sayg, onlarn ans, zlemi o
derece insann iindedir. Onun iin onlarn lm mutlu, tekilerin yaam vlmeye deer
saylr. Doadan sevgi ve yaknlk ba kaldrlsa, hibir ev, hibir kent ayakta duramaz.
Tarm bile yaplamaz. Bu kadar yetmezse, dostluun, anlamann gc, dnce
ayrlklarndan ve anlamazlklardan kestirilebilir: hangi gl aile, hangi salam devlet vardr
ki, kin ve anlamazlklarla temelinden sarslmasn? Bundan dostlukta ne byk iyilikler
olduunu anlayabilirsin. Derler ki, Agrigentumlu bir bilgin (39), tanrlarn esiniyle yazd
Yunanca iirlerinde, btn dnyada ve evrende duran ya da kmldayan her eyin dostlukla
birletiini, anlamazlkla ayrldn bildirirmi. Btn lmller de byle dnr ve
davranlaryla bunu tantlarlar. Bu yzden tehlikeye atlarak ya da tehlikeyi paylaarak
dostuna yardm etmek gerektii zaman yardm eden insann bu davrann gklere
karmayacak kimse var mdr? Daha geenlerde konuum ve dostum M. Pacuvius'un (40)
yeni oyunu oynanrken, btn tiyatrodan ykselen o vg sesleri neydi! Kral (41) hangisinin
Orestes olduunu bilmediinden, Pylades onun yerine kendisini feda etmek zere, kendisinin
Orestes olduunu sylyor; Orestes de gerekte Orestes olduu iin, "Orestes benim!" diye
direniyordu. Seyirciler, ayakta, bu uydurma olay alklyorlard. Gerei karsnda kim bilir
ne yapacaklard? Doa burada gcn kolayca ortaya koydu: insanlar, kendilerinin
yapamad eyi bir bakasnn yaptn grnce onun davrann doru buldular.
Dostluk zerine bildiklerimi syleyebildim sanrm. Bundan baka sylenecek eyler varsa, -
sanrm pek ok vardr- bunlar, isterseniz, bu sorunlar inceleyenlerden sorun.
FANNIUS - Biz daha ok senden dinlemeyi isterdik. Geri bu konuyu onlardan da sordum,
szlerini seve seve de dinledim, ama senin konuma biimin bambaka.
SCAEVOLA - Geende Scipio'nun bahelerinde devlet konusunda dnce yrtlrken
bulunsaydn, bu szleri daha gl sylerdin. Laelius, Philus'un o kadar zenle hazrlanm
sylevine kar, nasl adaletin savunman kesildi, grmeliydin (42)!
FANNIUS - Adaletli bir insan iin adaleti savunmak ok kolay olmutur.
SCAEVOLA - Peki? Dostluu byk bir ballk, diren ve dorulukla korumas yznden
n alm bir insan iin, dostluktan sz amak kolay olmayacak m?
VIII
LAELUS - te buna zorbalk derler. Beni nasl konumaya zorlam olursanz olun,
yaptnz zorbalktr. Ama damatlarmn isteklerine kar koymak, hem de iyi bir ite olursa,
hem gtr, hem de hakszlk olur:
Dostluk konusunda dndmde, hep u noktay gz nnde tutmal diye de dnrm:
acaba dostluu arattran neden gszlk ya da gereksinim midir? Acaba karlkl
yardmlamaya giriirken insanlarn amac tek balarna pek baaramayacaklar eyi bir
bakasnn yardmyla elde etmek, sras gelince karln yapmak mdr? Yoksa bu
yardmlama dostluun zelliidir de, dostluun daha derin, daha soylu, salt doann yaratt
baka bir nedeni mi vardr? Dostlua adn veren sevgi (43), insanlarn yaknlk duygularyla
birbirine balanmasnda balca nedendir. nk karlar ok kez kendine dost ss veren ve
durum gerektii iin sayg, ilgi gsteren insanlardan bile elde edilebilir; oysa dostlukta hibir
ey yalan ve yapmack deildir, her ey gerektir ve iten gelir. Bu yzden, sanrm, dostluu
gereksinim deil, doa yaratr. Dostluun douunda ondan ne karlar elde edilecei
dncesinden ok, ruhlarn sevgiyle balanmas var. Bu sevginin ne trl olduu
hayvanlarda bile fark edilebilir. Hayvanlar bir sre iin yavrularn o kadar severler ki,
sevgileri apak grlebilir; bu sevgi insanlarda daha da aktr: nce, ana baba ve ocuklar
arasnda ancak kt bir cinayetin ortadan kaldrabilecei sevgi yznden, sonra da,
kendisinde sanki bir adalet ve erdem n grdmz sanarak alkanlklaryla,
yaratlyla uyutuumuz insan bulunca bizde bu trl bir sevgi uyand iin. nk
erdemden daha ok sevilebilecek hibir ey yoktur, hibir ey onun kadar kendine sevgi
ekemez: bunun iin erdem ve drstlkleri iin hi grmediimiz insanlara bile sevgi
duyarz. Kim, hi grmedii halde C. Fabricius'u (44), M. Curius'u (45), sevgiyle, iyi
duygularla anmsamaz? Tersine kim, Tarquinus Superbus (46), Sp. Cassius (47), Sp.
Maelius'tan (48) nefret etmez? ki komutan, Pyrrhos (49) ve Hannibal (50) talya'da
egemenlii ele geirmek iin bize kar savatlar: ilki adaletli olduu iin bizde byk bir
nefret uyandrmad; tekinden, zulm yapt iin bu lke hep nefret edecek.
IX
Drstln gc, bize kendini, hi grmediimiz insanlarda, dahas var, dmanda bile
sevdirtecek kadar bykse, dost olabileceimiz kimselerde erdem ve iyilik sezdiimiz zaman
ruhlarmzn eyleme gemesine niin amal? Geri bu sevgi, grlen iyilikle, sezilen ilgiyle
ve bunlara eklenen alkanlkla glenir, sonunda ruhun ilk kmldan ve yaknlamas
bunlarla birleince, insanda byk ve hayran olunacak bir sevgi alevlenir. Dostluun
gszlkten, herkesin kendisinde olmayan eyleri bir bakasndan elde etmek isteinden
doduunu syleyenler, dostluu gereksinim ve zorunluktan domu saymakla, ona ok aa
ve hi de soylu olmayan bir dou vermi olurlar. Bu byle olsayd kendisini en gsz duyan
kimsenin dostlua en uygun olmas gerekirdi. Oysa ki durum bambakadr. Bir insann
kendisine gveni ne denli tamsa, hibir eye gereksinmeyecek, her eyin yalnzca kendisinde
bulunduuna inanacak denli erdem ve bilgelikle donanmsa, o denli dost edinmek ve
dostunun yaknln kazanmakta kendisini gsterir. Peki, Africanus bana gereksinmiyor
muydu? Herakles hakk iin, hibir zaman. Ben de ona gereksinim duymuyordum. Ama ben
onun erdemine hayran olduum iin, o da belki, ahlkm iin ok kt bir dnce
beslemediinden birbirimizi sevdik. Alkanlk yaknlmz glendirdi. Geri bu dostluktan
birok yararlar elde ettik; ama dostluumuz kar kaygsndan domu deildir. Bakalarn
minnet altna sokmak iin iyiliksever ve eliak deiliz (nk iyilik faize verilemez, bizi
eliak olmaya yaratlmz zorlar); bence dostluk, bir dl almak kaygsyla deil, btn
kazanc yalnzca o sevgide olduu iin aranmaldr. Hayvanlar gibi her eyi zevke balayanlar
bu dnceden ok ayrlrlar. Buna amamal. Akl bu derece aa grlen bir sorunda olan
insan, gzlerini hibir zaman yksek, olaanst, tanrsal bir eye eviremez (51). Bu yzden
bu insanlar konumamzn dnda brakalm; ama kendimize gelince; biz, drstlk belirtisi
grdmz kimseye duyduumuz sevgiyi ve yaknlktan ileri gelen sevecenlii doann
yarattn anlayalm. Drstl arayanlar, sevmeye baladklar insann yaknlndan ve
yaradlndan yararlanmak iin birbirlerine balanrlar, yaklarlar; istedikleri, sevgide e
olmak ve e hakka erimektir; isterler ki, yardm istemekten ok yardm etmeye hazr
olsunlar, aralarnda onurlu yarma bu olsun. Bylece hem dostluktan birok yarar elde
edilecek, hem de, dostluu gszln deil, doann yaratt kabul edilince, ona daha
ciddi, daha gerek bir temel salanacak. nk dostluu perinleyen kar kaygs olsayd,
kar kalmaynca dostluklarn da zlmesi gerekirdi; yaradlmz deimeyecei iin
gerek dostluklar lmsz olur. Szlerime katacak bir eyiniz yoksa, dostluun kkeni ite
budur.
FANNIUS - Evet, konuman srdr Laelius, Scaevola'dan daha byk olduum iin, onun
yerine de yant veriyorum.
SCAEVOLA - Haklsn, dinleyelim.
X
LAELUS - Peki, stn insanlar: Scipio'yla ok kez incelediimiz dostluk zerine
dncelerimizi dinleyin yleyse. Scipio'ya gre, geri dostluu mrn son gnne kadar
srdrmekten daha g bir ey yokmu: nk derdi, bir kar ayrl ok kez ortaya kabilir
ya da devlet ilerinde ayn dncede olunmayabilir. Dahas, insanlarn huyu da deiebilir:
insann ykm yznden baka, zerine ken yallk yznden baka huylar vardr.
Szlerine rnek olarak genlii alyordu, nk ocuklar toga praetextayla birlikte en gl
sevgilerini de bir yana atyorlar, derdi. Sevgileri genlik ana dek srse bile bir yarma,
rnein, bir evlenme ya da ikisinin birden elde edemeyecei bir kar yznden yok olur.
Dostluklar daha uzun srse bile, ayn greve istekli olurlarsa, bozuuyorlar. nk dostluk
iin biroklarndaki para hrsndan, olgun insanlar arasndaki konum ve n ekimesinden
daha byk bir ykm olmaz. Bundan birok ili dl dost arasnda byk dmanlklar
domutur. Dostlardan doru olmayan bir ey, rnein ehvete arac olmalar ya da bir
hakszlk yapmak iin yardm etmeleri istendii zaman, byk ve ok kez hakl anlamazlklar
kar. Byle bir yardm yapmayanlarn davranlar geri onurlu bir itir, ama istekleri yerine
getirilmeyen kimseler, onlar dostluk kurallarna uymamakla sularlar. Dostundan her eyi
istemeyi gze alanlar, yalnzca bu istekleriyle, dostlar iin her eyi yapacaklarn aka
bildirirler. Yaknmalar, yalnzca eski yaknlklarn bozmakla kalmaz, bitip tkenmeyen
nefretlere bile yol aar; Scipio, 'te derdi, kara alnyazlar gibi, dostlarn zerine ken yle
raslantlar vardr ki, bunlardan kanmak, bence insan bilgeliinin deil, talihin iidir.'
XI
Bunun iin, isterseniz nce, dost sevgisi nereye kadar gitmelidir, onu grelim. Coriolanus'un
(52) dostlar olsayd, acaba onunla birlikte yurda kar silha sarlmal mydlar? Acaba kral
olmaya kalkt zaman, dostlar Vecelinus'a (53), Maelius'a (54) yardm etmeli miydiler? 37.
Devlette kargaalk karan Tib. Cracchus'u (55), Q. Tubero'nun (56) ve yat dostlarnn
yzst braktn grdk. Ama Laenas (57) ve Rupilius'un konsll zamannda, Scaevola,
konuumuz Cumaeli C. Blossius (58) kurulda (59) bana dileini bildirmeye geldiinde,
kendisini balatmak iin u nedeni ileri sryordu: Tib. Gracchus'a yle saygs varm ki, o
ne isterse yapmak gerektir sanrm. O zaman "Capitolium'u (60) atee vermeni isteseydi de
mi?" dedim; "Byle bir eyi hibir zaman istemezdi..." dedi, "Ama isteseydi, yapardm."
Bakn, ne uursuz bir sz! Herakles hakk iin, dediini yapt, daha ounu bile yapt! nk
Tib. Gracchus'un kstahlna yardm etmekle kalmad, ona yol bile gsterdi: lgn fkesinin
yardaks deil, nderi oldu. Bu lgnlk iinde yeni bir soruturmadan korkarak Asya'ya
kat, dmana katld, devlete kar iledii cinayetin ar, ama yerinde olan cezasn ekti.
Bir suu dost urunda ilemi olmak, o suu balatmak iin bir neden deildir. nk
dostluun temeli, erdeme kar duyulan saygya dayandna gre, insan erdemden ayrlrsa,
dostluk sremez.
Dostlarn her istediini yerine getirmeyi ve onlardan her eyi istemeyi doru bir i sayarsak,
bundan bir aksaklk, bir eksiklik domamas iin, hepimizin rnek birer bilge olmamz
gerekirdi. Ama biz nmzdeki, grdmz ya da sz edildiini iittiimiz, gnlk yaamda
raslanan kimselerden konuuyoruz; rneklerimizi onlardan, zellikle bilgelie en ok
yaklaanlardan alalm.
Papus Aemilius (61), Luscinus'un yakn dostuydu (bunu babalarmzdan rendik; iki kez
birlikte konsl censurada (62) i orta oldular. M. Curius (63) ve Tib. Coruncanius'un, hem
onlarla, hem de aralarnda ok yakn dost olduklarn anlatrlar. Ama bunlardan birinin
dostundan, doruluun onuruna itikleri srada, devletin karna aykr bir ey istediini
sanmak bile yerinde olamaz; nk bu insanlar iin, dostlarndan byle bir ey istemi
olsalard bile, elde edemeyeceklerdi demek gerekli midir? ok drst kimselerdi onlar;
dostundan byle bir eyi istemek de, istenildii iin yapmak da ayn derecede bir sutur. Ama
bakn, C. Carbo (64) ve C. Cato, Tib. Gracchus'un izinden gittikleri halde, imdi bu kadar
yeinlikle davranan kardei C. Gracchus onunla birlik olmamt (65).


XII
Utan verici bir eyi istememeyi, istendii zaman da yapmamay dostluun kutsal bir yasas
olarak kabul edelim. Her suun, hele devlete kar ilenen sularn dost urunda yapldn
ileri srmek, hem utan verici, hem de hi kabul edilmeyecek bir zrdr. Biz, Fannius ve
Scaevola, yle bir noktada bulunuyoruz ki, devletin bana gelecekleri uzaktan grebiliriz.
Atalarmzn treleri yollarndan (66) epeyce sapt. Tib. Gracchus kral olmaya kalkt, daha
dorusu, birka ay kral gibi egemen oldu. Roma halk bylesini hi grm, iitmi miydi?
lmnden sonra bile onun izinde yreyerek, arkadalarnn ve yaknlarnn P. Scipio'ya (67)
yaptklarn gzlerim yaarmadan syleyemem. nk Tib. Gracchus'un urad son cezay
dnerek Carbo'ya (68) elimizden geldiince katlandk, ama C. Grascchus'un tribnlnden
ne beklediimi imdiden sylemek istemiyorum. (69) ....................Gnden gne i sarpa
saryor, kntye ynelen bir durum, bir kez balaynca, kayar gider. nce Lex Gabinia
(70), iki yl sonra Lex Cassia'yla (71) oy katlarnda ne hatalar yapld, gryorsunuz. Daha
imdiden halkn senatodan ayrldn, en cidd sorunlarda ayaktakmnn keyfine gre
davrandn grr gibi oluyorum. nk bu olaylarn nasl yapldn renenlerin says
bunlara nasl kar konulduunu renenlerden daha ok olacak. Bu szleri niin
sylyorum? Hi kimse ortaksz byle bir ie giriemez de ondan. Bunun iin bilmeden, byle
dostlara dm iyi insanlar, devlete kar byk bir su ileyen dostlarn yzst
brakmayacak kadar kendilerini onlara bal saymamalar iin uyarmal, kt insanlar iinse
cezalar koymal; ama bir bakasna uyann cezas, ihanete nder olannkinden aa olmamal.
Yunanistan'da Themistokles'ten (72) daha nl, daha etkili kim vard? Pers savalarnda
komutan olarak Yunanistan' tutsaklktan kurtardktan sonra, ekemezlik yznden srgne
gnderilince, nankr yurdun yapt hakszla katlanmas gerektii halde, katlanamad; yirmi
yl nce bizde Coriolanus'un yaptn o da yapt. Onlara yurtlarna kar gelmede yardm
edecek kimse kmad, bu yzden ikisi de kendilerini ldrdler. Bunun iin kt insanlarn
bu gibi anlamalar dostluk perdesiyle rtlmemeli, tersine her trl cezaya arptrlmal, ta
ki, yurduna kar bile savaan dosta yardm iin izin vardr sanlmasn. Ama bu gidie
baklrsa, belki bir gn bu byle olacak. Ben, devletin bugnk durumundan olduu kadar,
lmnden sonraki durumundan da kayglanyorum.
XIII
Dosttan onurlu eyler istemeyi, dost urunda onurlu eyler yapmay dostluun ilk kutsal
yasas olarak tanyalm; dostun bizden yardm istemesini bile beklemeyelim, yardm istei
hep hazr; duraksama, uzak olsun; zgrce t vermeyi gze alabilelim. yi t veren
dostlarn yetkisi gl olsun, aka, durum gerektirirse sert uyarlar bile yapmak iin bu
yetkilerini kullansnlar ve onlara ba eilsin. Yunanistan'da bilge sayldn iittiim baz
kimseler, bence, alacak dnceler ileri srmler (ama onlarn inceden inceye
aratrmadklar hibir konu yoktur) (73): kimi der ki, bir insann, biroklarnn derdini
zerine almamas iin, ar dostluklardan kanmaldr. Onlara gre, aslnda herkesin derdi
kendine yetermi, bir de bakalarnn ilerini yklenmek, ar gelirmi; en iyisi dostluun
gemlerini alabildiine gevek brakmalym, onlar ister kasar, ister gevetirmisin; mutlu
yaamakta asl olan, erin iinde yaamakm, bir insan biroklarnn kaygsn ekerse bu
erinten yararlanamazm. Anlattklarna gre, bakalar insanla ok daha aykr eyler ileri
srerlermi (74) -bu noktaya az nce dokunmutum-, sanki dostluk, yaknlk ve sevecenlik
grmek iin deil de bir destek bulmak, yardm grmek kaygsyla aranrm; bylece insan
kendisini ne denli az salam, ne denli az gl duyarsa o denli ok dostluk ararm. Buradan,
kadnlarn erkeklerden, yoksullarn zenginlerden, mutsuzlarn mutlu saylanlardan ok,
dostluun desteini aradklar sonucu kar. Ey yksek bilgelik! Dostluu yaamdan
kaldrmak isteyenler, gnei dnyadan ayranlara benzerler; lmez tanrlar insanlara
dostluktan daha iyi, daha tatl bir ey vermedi. Aslnda bu erin dedikleri de nedir? Bu,
grnte ekicidir, ama birok bakmdan kanlacak bir eydir. zc olabilir diye onurlu
bir ie balamamak ya da baladktan sonra yarda brakmak akla sacak bir i midir?
zntden kaarsak, erdemden de kamalyz. Erdem, kanlmaz olarak kendisine kar olan
eyleri aa grp onlardan nefret ettiine gre: rnein iyilik, ktlkten; lmllk,
tutkudan; gzpeklik, alaklktan nefret eder. Bu yzden hakszln dorular; alakln
yiitleri; zevk dknlerininse ll kimseleri en ok kayglandrdn grebilirsin. O
durumda, iyi eyler iin sevinmek, ktlkler iin ac duymak dengeli bir ruhun zelliidir.
Bilge ac duyuyorsa, -kesin olarak da duyar, yok, her trl insanca duygunun onun ruhundan
koparldn dnrsek, o baka!- biraz zlmemek iin dostluu yaamdan bsbtn
kaldrmak neden? Ruhta eylem olmazsa, insanla hayvan arasnda demiyorum, ama insanla
aa kt, kaya ya da bu gibi bir eya arasnda ne ayrm kalr? nk kendisinin sert, hem
de demir gibi sert olmasn isteyenlerin szlerini dinlemeyen erdem, aslnda birok ite olduu
gibi, zellikle dostlukta yumuaktr ve ilenebilir; yle ki, dostun mutlu gnlerinde sanki
geniler, kara gnlerinde skr. Bu yzden dost iin duyulacak kayg dostluu yaamdan
kaldracak denli byk deildir. Ayn biimde kimi sknt ve zntler dourabilir diye
erdemden vazgeilecek de deildir.
XIV
Yukarda sylediim gibi, ruhta erdem belirince dostluk oluur; bu ruha benzeyen baka
bir ruh yaklar, ona balanr; bu birleme sonunda sevginin domas kanlmaz olur: Onur,
n, yap, giysi, beden bakm gibi bo eylerden holanp da erdemle donanm, sevebilen,
deyi yerindeyse (75), sevgiye sevgiyle karlk vermesini bilen bir ruhtan holanmamak
sama bir ey deil mi? nk hibir ey bu sevgi alveriinden, istekle yaplan karlkl
yardmdan daha tatl olamaz. Peki? szlerimize bir de unu eklersek, benzerliin insanlar
dostlua ektii kadar hibir ey bakasn kendisine ekip srklemez dersek -bunu demeye
de hakkmz vardr- kanlmaz olarak kabul edilecektir ki, iyi insanlarn iyileri sevmeleri,
sanki aralarnda bir akrabalk ya da doadan gelen bir ba varm gibi birbirlerine
balanmalar yerinde bir itir. nk doa denli benzeri arayan, benzerlerini kapan hibir ey
yoktur. Bunun iin, Fannius ve Scaevola, benim dnceme gre, iyi insanlar arasnda sanki
kanlmaz denebilecek bir yaknlk, kesinlikle vardr; bu duygu, doann yaratt dostluk
kaynadr. Ama onlarn iyilii halka da yaylr. nk btn uluslar koruyan ve onlarn
iyilii iin alan erdem insanlktan uzak, benliki, kendini beenmi deildir; halk sevgisine
yabanc olsayd, kesin olarak byle yapmazd. Bundan baka, yle sanyorum ki, dostluun
kkenini kar kaygsnda grenler, bu ban en gzel dmn zm olurlar. nk
dostlukta ho olan, elde edilecek yarardan ok, dost sevgisidir, dosttan gelen bir eydir; ancak
sevgiyle birlikte olursa zevklidir. Gereksinmenin dostluun nedeni olmas yle dursun;
tersine, zenginlie, erke, zellikle erdeme erimi -erdem ok byk bir destektir- ve
bakasna gereksinme duymayan insanlar ok eliak ve iyilikseverdirler. Hem de dost ille bir
eye gereksinme duymamal m bilmem: ne barta da, ne savata Scipio benim yardmma ya
da dme gereksinme duymasayd, ona sevgimi nasl tantlayabilirdim? Demek kar
dncesi dostluu dourmaz, dostluun arkasndan gelir.
XV
Bu durumda zevke boulmu kimseleri, ne kuramn, ne de uygulann bildikleri dostluk
zerine yrtecekleri dnceleri dinlememeli. nk, tanrlarn ve insanlarn hakk iin
kimseyi sevmeden, hi kimsece de sevilmeden, her trl varlk ve bolluk iinde yaamay
isteyecek bir insan olabilir mi? nk, kukusuz bylesi, bir tiran yaam srmek olur: bu
yaamda ne balla, ne sevgiye, ne de srekli bir yaknla gven vardr; her ey hep kuku
ve kayg vericidir, dostlua yer yoktur. nk, korktuu ya da kendisinden korktuunu
sand insan kim sevebilir? Ama tiranlara da bir zaman iin yalanc bir sayg gsterilir. Eer
bir gn, ok kez olduu gibi derlerse, ne denli az dostlar olduu o zaman anlalr. Srgne
gnderildiinde Tarquinius "Dostlarmdan hangisinin bana bal, hangisinin bal olmadn,
artk onlara karlk veremeyeceim bir zamanda rendim" demi. Ama ben onun bu kadar
burnu byklk ve kstahlkla birini dost edinebilmesine aarm. Bu kimsenin ahlk gerek
dost kazanmasna engel olduu gibi, ok zengin insanlarn varl da kendilerine bal
dostluklar kendilerinden uzaklatrm olur. nk talihin gz kr olmakla kalmaz, gler
yz gsterdii kimselerin de gzn kr eder. Onlar ok kez kendini beenme ve aa grme
duygusuna kaplrlar; hibir ey de talihli bir budaladan daha ekimsiz olamaz. Kimilerinin,
nceleri iyi ahlklyken, komuta ve yetki elde ettikten, mutlulua eritikten sonra deitikleri,
eski dostluklarn aa grp yenilerine balandklar da, kukusuz ki grlebilir. Varlk, erk
ve etkinlik elde etmi kimselerin, parayla alnabilecek her eyi, atlar, hizmetileri, gzel
giysileri, deerli vazolar elde edip de, dostluu, deyi yerindeyse, yaamn bu en deerli ve
gzel ssn elde etmemelerinden daha budalaca bir ey var mdr? nk baka eyler
alrken ne kimin iin aldklarn, ne de ne uurda altklarn bilirler (bunlar kim glyse
onun maldr), dostlarn karlkl yaknlklar birbirlerine tam anlamyla e olsun isterler;
ncsne gre, insan kendisine ne denli deer verirse, dostu da ona o derece deer
vermelidir. Bu dnceden hibirini uygun bulmuyorum; herkesin dostuna kar kendisine
kar besledii duygular beslemesini isteyen birinci dnce doru deildir: gerekten,
kendimiz iin yapmayacamz nice iler vardr ki, dost urunda yaparz. Olmadk birine
dilekte bulunmak, yalvarmak, birine pek kt kmak, iddetle saldrmak; btn bunlar
kendimiz iin yaplnca hi de onurlu olmad halde, dost urunda yaplnca ok onurludur.
Bundan baka yle durumlar vardr ki, iyi insanlar kendilerinden ok dostlar yararlansn diye,
birok karlarndan el ekerler ya da buna raz olurlar. kinci dnce, dostluu eit emek ve
eit iyi niyetle tanmlar. Yaplan ve grlen iyiliklerin e olmasn istemek, dostluu ok ince
ve derin hesaplara vurmaktr. Gerek dostluk daha zengin, daha eliaktr; sanrm, aldndan
ok vermemekte bu denli titiz davranmaz: dostlukta yaplanlarn yitmesinden, tamasndan ya
da hakkndan ounu almaktan korkmamal. ncs, yani bir insan kendine verdii deer
denli dostundan sayg grmelidir diyen dnce hepsinden beter. nk kimi insanlarn
gzpeklii krlm ya da zengin olma umutlar yitmi olabilir. Bir insan kendisi iin ne
dnyorsa, dostunun da onun iin ayn eyi dnmesi, dostlua yaramaz, tersine dostu,
insann bozulmu ruhsal durumunu ykseltmeye almal, ona daha iyi umut ve dnceler
alamal. Bu durumda gerek dostluun snrlarn baka trl izmek gerekecek; ama nce,
Scipio'nun her zaman pek ok yerdii eyi syleyeceim. Scipio, dostluk iin, "nsan dostunu
bir gn nefret edecekmi gibi sevmelidir diyen kimsenin sznden daha byk bir dman
bulunamaz," derdi. Bunun, sanld gibi, "Yediler"den biri saylan Bias'n (76) sz olduuna
bir trl inanamyordu. Bu, bir ktnn, bir agzlnn ya da her eyde kendi karn
dnen bir insann sz olmalyd. nsan bir gn dman olabilecei bir kimseyle dost
olabilir mi? stelik yerme frsatn ok bulabilmek iin, dostunun yapabildii kadar ok hata
ilemesini bile isteyip dilemesi, te yandan da dostunun doru davranlar ve baarlar
karsnda znt, ac ve kskanlk duymas gerekecek. Bunun iin bu dnce kimin olursa
olsun, dostluu ortadan kaldrmaktan baka bir ie yaramaz. Onun yerine, dost seerken daha
dikkatli olmak salk verilmeliydi, ta ki, bir gn nefret edeceimiz birisiyle dostlua
balamayalm. Dost seerken ok ansl olmasak bile, Scipio'ya gre, dmanlk gnlerini gz
nne getirmektense, bu duruma katlanmaldr.

XVI
Bence dostuluun snrlarn yle izmeli: dostlarn ahlak tertemiz olmal; aralarnda her
konuda, dnlerinde, isteklerinde, ayrmsz, tam bir anlama olmal. Ama raslar da,
dostlarn yaam ya da onuru sz konusu olan bir sorun ortaya kar ve onlarn pek doru
olmayan isteklerine yardm etmek zorunda kalnrsa, doru yoldan biraz saplabilir; yeter ki
byk bir onursuzlua dlmesin: nk dostluk iin kimi eyler bir dereceye kadar
balanabilir; ama insan kendi nn de savsaklamamal, hem de bir i yaparken halkn
yaknln yabana atlacak bir silh saymamal. Bu yaknl yze glp dalkavukluk etmekle
kazanmaya almak kklk olur; insana sevgi kazandran erdemden de hi
ayrlmamal.Ama Scipio, (her zaman ona dnyorum, nk o her frsatta dostluktan sz
aard) insanlarn dostluktan baka her ilerinde ok daha dikkatli olmalarndan yaknrd:
rnein hepsi ne kadar keisi, koyunu olduunu syleyebilir de dostlarnn saysn bilmez.
Kei, koyun satn alrken bile titiz davranr da, dost seimine nem vermezler. "nsanlarn
dostlua elverili olup olmadklarna bir karar verebilmek iin grnr belirtileri yoktur,"
derdi. Bu durumda salam, deimeyen, hep ayn kararda olan dostlar seelim. Bylesine pek
az raslanr. Hem de denemeden karar vermek zordur; bu denemeyse ancak dostlua
girimekle yaplabilir. Bylece dostluk yargdan nce gelir, deneme olanan ortadan kaldrr.
Bylece lml bir insan, arabann hzn gemler gibi, dostluktaki sevginin atlmn yavalatr.
Atlar denediimiz gibi, dostlarn ahlkn az ok denedikten sonra bu sevgiye yol verelim.
Kiminin ne denli hafif olduu bir az parayla anlalr. Az paraya kaplmayan kimi de, ok para
nnde ne olduunu ortaya kor. Paray dostlua stn tutmay kklk sayan kimseler
bulunsa bile, toplumsal konumu, devlet ilerini, askersel komutlar, ynetimsel memurluklar,
etkililii dostlua stn tutmayan insanlar nerede bulmal? Bir yana btn bu konumlar, teki
yana dost olmak hakk konsa, birincileri, hem de ounlukla, dostlua stn tutmayacaklar
m? Doann gc, bize etkinlii kmsetecek denli byk deildir. Dostluktan el ekerek
etkinlik elde edenler, dostluu unutturan nedenin bykln ne srmekle, sularnn
rtleceini sanrlar. Bylece memurluk ve siyaset yaamna atlm insanlar arasnda gerek
dostlara ok g raslanr. Dostunun seilmesini kendininkine stn tutacak insan nerede
bulmal? Haydi bu denli ileri gitmeyelim; ama biroklar iin kt gnlerde birbirine bal
kalmak, nasl da g bir itir! Ykm paylamaya raz olacak insan kolay kolay bulunamaz.
Ennius hakl olarak:
"Belli dost bellisiz ilerde belli olur (77)" diyor, ama dostun gelge gnllln,
zayflklarn u iki ey ortaya koyar: iyi gnlerinde dostlarn aa grrler, kt gnlerinde
yzst brakp giderler. Hem iyi, hem kt gnde cidd, direngen, deimez bir dostluk
gsteren insann pek seyrek, tanrlam gibi bir soydan geldiine inanmalyz.
XVII
Dostlukta aradmz bu sreklilik ve kararn temeli ballktr. O olmadan hibir ey srekli
olamaz. Bundan baka, yaln, herkesle dost, bizimle ayn zevkte, yani ayn eylerden zevk
aldmz kimseyi semeli. Btn bunlar dostluktaki balla yardm eder. Kark, hile dolu
bir kafada ballk olamaz. Dostun holand eylerden zevk almayan, onun yaradlyla
uyumayan insan, bal ve ballkta srekli olamaz. Szlerimize unu da katalm: Dost,
sulamaktan holanmayacak, sulamalara da inanmayacak. Btn bunlar deminden beri
zerinde durduum dostluktaki karara yardm eder. Dostluun ancak iyi insanlar arasnda
(bata sylediim gibi) olabilecei dncesi bylece dorulanm olur. nk u iki noktaya
dikkat etmek, iyi insann (ona bilge de denebilir) zelliidir: nce, her tr yapmack ve
yabanc gsteriten kanmal, nk aka nefret etmek, asl dncesini gizlemekten daha
soylu bir davrantr. Yalnzca bakalarnn sulamalarn reddetmekte kalmamal, kendisi de
kukucu olmamal, dostunun bir hata ilediine hibir zaman inanmamaldr. Buna dostluun
hi de kk saylmayan zevklerinden birini, syleilerinin, ahlknn tatlln eklemeli.
Geri ask bir yz, her durumda ciddilik, insana arballk verir, ama dostluk daha gevek,
daha tatl, her trl sevgi ve senlibenlilie daha ak olmal.
XVIII
Burada ince bir sorun nmze kyor: Gen atlar eskilerine stn tuttuumuz gibi, dostlua
uygun grdmz yeni dostlar eskilerine stn tutmal myz? nsana yakmayan bir
kuku! Birok eye olduu gibi dostlua da doyum olmaz. En eski araplar gibi, en eski
dostlar en zevkli olmal. yi dost olabilmek iin birlikte birka tutam tuz yemeli diyenlerin
hakk var. Ama, umulan meyveyi sonunda bir gn veren bitkiler gibi, meyve vereceini
umduunuz yeni dostlardan da kanmamal, ancak eskileri, uygun olduklar konumda
tutmal. nk alkanln ve eskiliin gc byktr. Demin szn ettiim atlara gelince,
hi kimse bir engel olmadka, almad yeni bir ata binmeyi, alt bir ata binmeye ye
tutmaz. Alkanln gc yalnzca canllarda deil, cansz eyalarda bile kendini gsterir:
Uzun zaman oturduumuz yerleri, dalk, ormanlk bile olsa, severiz.
Dostlukta kendinden aada olana e olmak sorunu ok nemlidir, nk kimi stn kiiler
vardr. Deyi yerinde olursa, bizim kk srmzde Scipio byle oldu. Ama o hibir zaman
kendisini Philus'a (78), Rupilius'a (79), Mummuis'e (80), deerce kendisinden aa
konumdaki dostlarna stn tutmad. Sivrilmi bir adam olmakla birlikte, kendisinden yaa
byk olan aabeyi Q.Mazimus'a (81), olduundan stnm gibi sayg gsteriyor,
yaknlarn kendi desteiyle bytmek istiyordu. Herkes byle yapmal, bundan rnek almal.
Erdemce, yeteneke, varlka stn olanlar, bunlar yaknlaryla blsnler, paylasnlar.
rnein orta halli aileden domularsa, zek ve zenginlikten yana zayf yaknlar varsa,
onlarn olanaklarn oaltsnlar, onlara onur ve saygnlk versinler: tpk tiyatro oyunlarndaki
soyu sopu bilinmedii iin kle olmu insanlarn, bir gn bir Tanr ya da bir kral olu
olduklar anlalnca, uzun zaman baba sandklar obanlar sevmekten geri kalmadklar gibi.
Gerek ve belli babalar sz konusu olunca, bunu ok daha fazlasyla yapmal. Yetenek, erdem
ve her trl stnlkten en ok yararlanmak iin, insan onlar yaknlaryla paylamaldr.
XIX
Dostlarna ve akrabalarna stn olan kimseler, daha az deerli olanlara e olmak zorunda
olduklar gibi, tekiler de dostlarnn zek, varlk ve saygnlka kendilerine stn olmasndan
ac duymamal. Bu gibi kimselerin bir ou ya hep bir eyden yaknr ya da bir eye kusur
bulur; hele biraz abalayp zorluu gze alarak dostluklarn gsterecek bir i yaptklarn
sandlar m, yaknmalar daha da artar. Yaptklar iyilikten bile piman olan iren insanlar!
Bir iyilii yapan anmamal. Bu yzden, stn olanlar, dostlukta tekilerin katna indikleri
gibi, onlar da ellerinden geldii kadar, kendi katlarna ykseltmeye almal. nk aa
grldklerini sanarak dostluun tadn karan kimseler de vardr. Bu da ancak, kendilerini
aa duyanlarn bana gelir. Onlar bu dnceden yalnzca szlerle deil, davranlarla da
vazgeirmeli. Her dost iin nce elden ne gelirse, sonra sevilen, yardm edilen kimse ne
kadarn kaldrabilecekse, ona o kadarn vermeli. Ne denli yksek olunursa olunsun, btn
dostlar yksek konumlara getirmek olanakl deildir. Scipio, P. Rupilius'u (82) konsl
yapabildi ama onun kardei Lucius'u (83) hayr! Bir insana her eyi vemek elde olsa bile,
onun bunlardan ne kadarn kaldrabileceini gz nnde tutmal.
Genellikle insan ancak, ya ilerleyip kiiliini bulduktan sonra dostluk zerine bir karar
verebilir; rnein genliklerinde avlanmay ya da top oynamay sevenler, bu elencelerden
holananlar o zaman sevdikleri halde, sonradan kendilerine yakn duymazlar. Yoksa st
nineler ve lalalar, eski olduklarn ileri srerek herkesten ok sevilmek isterlerdi: doru, onlar
da savsaklamamal, ama onlara baka trl deer vermeli (84). Yoksa dostluklar kararl
olamaz. Ayr yaradl zellikleri, ayr zevkler de dostlar ayrr. yiler, ktlerle; ktler,
iyilerle dost olamazlarsa, bu yalnzca aralarndaki yaradl ve zevk ayrlnn alabildiine
byk oluundandr. Dostlukta hakl olarak u da tlenebilir: ok kez olduu gibi, ar bir
dknlk yznden, dostlarn elde edebilecekleri byk yararlara engel olmamal.
Sylenceden bir rnek alrsam, Neoptelemos (85), gz yalaryla onu yolundan evirmeye
alan, yannda byd Lykomedes'in szn dinleseydi, Trioa'y alamayacakt. ok kez
dostlardan ayrlmay gerektiren byk olaylar olabilir. Dostunun yokluuna katlanmann g
olacan dnerek, bu olaylar nlemeye alan insan, gevek ve zayf douludur. Bu
yzden dostlua hak kazanmaz. Her eyde dostundan ne istediini, onun senden ne istemesine
katlanacan gz nnde tutmal.
XX
Kimi zaman bir ykm da baa gelebilir: dostluu bozmak zorunda kalnr (nk artk bilgeler
arasndaki dostluu brakp halk arasndaki dostluklara getik). ok kez insanlarn ya
dorudan doruya dostlarna ya da bakalarna zarar veren, ama sonunda yine dostlarnn
onurunu kran kimi eksiklikleri birden bire ortaya kverir. Bunlardan yava yava syrlmal;
Cato'dan iittiim deyile, byle dostluklar yrtmaktansa skmeli, yeter ki katlanlamayacak
bir hakszlk alevlenmemi olsun. Bu durumda hemen alverii kesip ayrlmamak ne doru ve
onurlu bir itir, ne de olanakldr. ok kez olduu gibi, insann ahlknda, zevklerinde bir
deime ortaya karsa ya da siyaset alannda aralarnda dnce ayrl olursa (nk az
nce sylediim gibi, artk bilgelerin dostluundan deil, herkesin dostluundan sz
ediyorum), yalnzca dostluun bozulmasn deil, dmanla evrilmi grnmesini de
nlemeye almal. nk hibir ey bir zamanlar ok yakn olduun birisine sava amaktan
daha ayp deildir. Bildiiniz gibi benim iin Scipio, Q. Pompeis'le (87) olan dostluundan
vazgeti. Siyasal dnceleri ayr olduu iin meslektamz Metellus'dan (88) uzaklat; her
iki durumda da byk bir arballkla davrand; kabaca gnl krmad. Bu yzden nce
dostla bozumamaya aba gstermeli, ama byle bir ey baa geldi mi, dostluun birdenbire
kesildii deil yava yava snd sanlsn. Ama dostluun byk bir dmanla
evrilmesinden de kanmal: bunlardan kavgalar, svgler, aalamalar doar. Ama
katlanlabilecek eylerse, bunlara da katlanmal. Eski dostlua duyulan sayg yznden,
aalanann deil, yalnzca aalayann haksz olduunu kabul etmeli.
Btn bu eksiklik ve sakncalara kar bir tek umar ve nlem vardr: ne ok abuk sevmeli, ne
de uygun olmayanlar sevmeli. Sevilecek olan kimseler dostluk kurmaya uygundur. Bunlara
ok az raslanr. stn olan her ey az olduu gibi, kendi trnde her ynden stn olan
bulmaktan daha zor bir ey yoktur. Ama biroklar insanlarla al verilerinde iyi diye
yalnzca kazan getireni tanrlar. Hayvanlar arasnda olduu gibi, dostlar arasnda da en ok
kazan umduklarn en ok severler. Bylece, salt kendisi iin, kendi deeri yznden aranan
bu en gzel ve doann yaratt dostluktan yoksun olurlar. Dostluun bu gcnn ne denli
deerli ve ne denli byk olduunu anlamak iin kendi kendilerinden de rnek almasn
bilmezler. nk herkesin kendisini sevmesi, bu sevgiden bir kazan bekledii iin deildir,
herkese kendi varl deerlidir de ondan. Dostlukta da bundan rnek alnmazsa, hi kimse
hibir zaman gerek bir dost bulamayacaktr: nk dost sanki insann bir ikinci kendisidir.
Bu, hayvanlarda, havada, denizde, karada yaayan evcil ve yabanl btn hayvanlarda
grlr. Bunlar nce kendilerini sever (nk bu duygu, her canlda doutan vardr), sonra e
takmdan hayvanlara istek duyar, bunlar arar, bunlara balanr; bunu da zlemle ve insan
sevgisine benzeyen bir biimde yapar. Bu duygu insanda nasl da daha itendir! nsan hem
kendisini sever, hem de bir bakasn arar, sanki iki ruhtan bir tek ruh yaratmak zere ruhunu
onunkiyle birletirir.
XXI
Ama biroklar kendilerinde bulunmayan eyleri dostlarnda aramaktan -hadi sklmyorlar
demeyeyim de- yanlgya dyorlar diyeyim. Dostlarna vermedikleri eyleri onlardan
istiyorlar. Oysa, nce iyi insan olmak, sonra kendine benzeyeni aramak doru olur. Deminden
beri sylediim srekli bir dostluk ancak u kimseler arasnda salamca kurulur: yaknlk
duygularyla birbirine balanm insanlar nce bakalarnn tutsa olduu tutkular
yenecekler, sonra doruluk ve adaleti sevecekler, birbirleri iin her eyi yapacaklar, ama
birbirlerinden, onurlu ve doru olmayan hibir eyi istemeyecekler, aralarnda yalnzca sevgi
ve beenme deil, sayg da bulunacak. nk dostluktan saygy kaldran, onun en byk
ssn kaldrm olur. Bunun iin dostlukta her trl tutku ve yanlgya izin verilmi
olduunu sananlar, tehlikeli biimde yanlrlar. Doa, dostluu, erdemin yardmcs olsun diye
vermitir, yanlglarn yardaks olsun diye deil, onun amac udur: erdem tek bana en
yksek katna eriemediine gre, oraya, bakasyla birleip ortak olarak erisin. Bu trl bir
birlik kimi insanlar arasnda var olmu ya da olacaksa, bu, onlar katksz iyilie gtrecek en
iyi ve en mutlu birlik saylmal. te, bence, insanlarn peinde komaya deer sandklar her
eyi, onuru, n, ruhun dinginlik ve sevincini iine alan birlik, bu birliktir. Btn bunlar var
olunca, yaam mutluluk doludur. Bunlar olmadan yaam mutlu olamaz. Bu birlik en iyi ve
stn bir iyilik olduuna gre, onu elde etmek istiyorsak, erdem kazanmaya alalm.
Erdemsiz ne dostlua, ne de istenen herhangi bir eye eriebiliriz. Erdeme deer vermeden
dost edindiklerini sanan insanlar bir gn kt bir olayla karlamak zorunda kalrlarsa, o
zaman ne denli yanlm olduklarn anlarlar. Bunun iin (bunu her seferinde yinelemeli) bir
kanya vardktan sonra sevmelisin, sevdikten sonra bir kanya varmamalsn. Birok ilerde
olduu gibi, zellikle dost seiminde ve dostluk kurmakta savsaklayc oluumuzun cezasn
hep ekeriz. iten getikten sonra aklmz bamza gelir, eski atasznn yasana
aldrmayarak bouna emek veririz (89). Gnlk yaaymzla, dahas karlkl yardmlarla
birbirimize sk skya balandmz bir srada, beklenmedik bir krgnlk ortaya kt m,
birden dostluu yar yolda kesiveririz.
XXII
Byle nemli bir sorunda bu derece kaytsz davranmak ok ayplanacak bir ey! nsanlarla
ilgili sorunlar arasnda dostluun yarar, herkese, oybirliiyle kabul edilen tek konudur;
gerekten, birok erdemi bile gsteri ve cakadr diye kmser insanlar. Azla yetinen, yaln
bir yaam sren birok insan, zenginlii aa grr. Kimi de bakalarn tutkuyla yakp
tututuran orunu o derece kmser ki, ondan daha bo, daha deersiz bir ey olmadna
inanr. Biroklarnn gzlerini kamatran eylerin, bakalar iin hi de deeri yoktur; ama
dostluk konusunda herkes, ayrmsz, ayn duyguyu paylar. Kendilerini siyasete verenler,
bilgi ve bilimle uramaktan zevk duyanlar, devlette grev almadan kendi ilerinde
glerinde alanlar, giderek kendilerini zevke kapp koyuverenler, hep ayn dncededirler:
insana yakr bir yaam srmek istenirse, dostsuz yaam, yaam olamaz. nk dostluk
bilmem nasl olur da, herkesin yaamna karr; hibir trde yaamn kendisine yabanc
olmasna izin vermez. nsanlardan kaacak, nefret edecek kadar sert yaradll, yabanl bir
insan bulunsa, Atina'da Timon (90) adl birinin byle olduunu anlatrlar. O bile, yannda
fkesinin ausunu dkecek bir insan aramamaya katlanamaz. Bu dnce, u rnekle daha iyi
anlalr: elde olsayd da bir tanr bizi insanlarla konumaktan alkoyup ssz bir keye
yerletirerek, yaratlmzn gerektirdii her eyi bol bol verdii halde bir insan grmek
olanan yok etseydi, kim byle bir yaama katlanabilecek denli ta yrekli olabilirdi? Bu
yalnzlk, btn bu zevklerin tadn hangi insandan alp gtrmezdi? O zaman, yallarn
baka yallardan duyarak bize anlattklar, yanlmyorsam Taroslu Arkhytas'n (91) sz,
dorudur: "Biri ge ykselip evreni ve yldzlarn gzelliini seyretseydi, bu seyir ona ho
gelmeyecekti; ama yannda, grdklerini anlatacak bir dostu olsayd, bundan ok
holanacakt." Evet, doa yalnzl sevmez, hep bir destee dayanmak ister: ok yakn
dostluklarn en tatl yan da budur.
XXIII
Doa ne istediini, ne aradn, neyi istediini byle iaretlerle belli ettii halde, bilmem
nasl oluyor da, sarlayor ve uyarmalarna kulaklarmz tkyoruz. Dostluk al verii eitli
ve apraktr. Kuku ve krgnlk iin ok neden kabilir. Bunlardan kanmak, yerine gre
hafifletmek, yerine gre katlanmak bir bilgenin yapaca itir. Yalnzca, dostlukta, hem bal
kalmak hem de yararl olmak istendii zaman kabilecek krgnlklara katlanmak yerinde
olur: nk ok kez dostlara t vermek ya da onlar yermek zorunda kalnr. Bu t ve
yermeleri, iyi niyetle sylendikleri iin dosta karlamal.
Ama, bilmem niin, dostumun Andria'da (92) syledii sz dorudur:
"Yzeglc dost, gerek nefreti kazandrr."
Nefreti, bu dostluk ausunu douruyorsa, gerekten kt bir ey; ama sular ho grerek,
dostunun uuruma yuvarlanmasna gz yuman yzeglme daha da ktdr. En byk sulu
da gerei aa gren, yzne glnd diye yanla den insandr. Bu durumda, nce
uyarrken sert olmamaya, yererken de aalamaya kamamaya abalayarak zen gstermeli.
Ama yzeglme sznde -Terentius'un szcn kullanmaktan holanyorum- "incelik"
bulunsun da, yanlglarn yardaks dalkavukluk uzak olsun: dalkavukluk bir dostla baka
trl, bir tiranla baka trl yaanr. Ama gerei dostundan bile duyamayacak denli
kulaklarn kapayan insann kurtulu umudu olamaz. Cato'nun (93) birok szleri gibi, u
sz de ok nldr: "Kimileri iin, ac szl dmanlar, yumuak grnen dostlarndan
daha ok ie yarar; dmanlar ok kez gerei syler, tekiler hibir zaman!" Uyarlan
insanlarn asl kzlacak eye deil de, hi kzlmayacak eye kzmas ne de alas bir durum!
Yanlgya dtklerine zlmezler de yerilmek arlarna gider. Tam tersine yanlgs iin
zlmek, bunu dzeltme frsat kt iin de sevinmek gerekirdi.
XXIV
Dostun aka ve sertlie kamadan uyarlmas, kendimize yaplan uyarlarn da sabrla ve
kar koymadan kabul edilmesi, gerek dostluun zelliklerinden biridir. Dostluk iin
yaranmadan, dalkavukluktan ve yaltaklktan daha byk ykm olamaz. Hibir zaman gerei
sylemeyen, yalnzca hoa gitmek iin konuan gelge gnll ve aldatc insanlarn bu
eksinkiini belirtmek iin, daha birok adlar bulmal. Yapmack, her eyde ktdr -nk
gerek zerine bir kanya varlmasna engel olur ve gerei bozar- ama asl dostlukla taban
tabana karttr; nk, ak yreklilii ortadan kaldrr; oysa onsuz dostluk adnn hibir
deeri kalmaz: dostluun btn gc birok ruhlardan tek bir ruh yaratmak olduuna gre,
her birinde, tek bir ruh, hep ayn kalan tek bir ruh deil de, kark, deiebilen, eitli ruhlar
bulunursa, bu birlie nasl varlabilir? (93) Bir bakasnn yalnzca duygu ve keyfine gre
deil, yznn anlatmna ya da ba devinimlerine gre bile deien insann ruhundan daha
kararsz, daha belirsiz ne olabilir? Ayn Terentius bu kez Gnathonun (94) kiiliinde:
"Biri hayr der, hayr derim; evet der, evet derim: yani ben kendime her eye ba sallamay
ilke edindim" diyor. Byle bir insan dost edinmek dncesizliin ta kendisidir. Biroklar da
Gnathon'a benzer; sadece soy, zenginlik ve nleri ona stndr; yalanlarna saygnlklar
eklenince, dalkavukluklar daha da tehlikeli olur. Gzboyayc ve yalanc olan her ey, gerek
ve iten olandan ayrlp tannabildii gibi, dikkat edilirse, dalkavuka dostluu gereinden
ayrarak tanmak da insann elindedir. Hi eitim grmemi insanlardan olumasna karn
halk kurultay bile, halktan, yani dalkavuk ve dncesiz yurttala, ciddi ve arbal yurtta
arasndaki ayrm anlayabilir. Daha geenlerde, halk tribnlerinin yeniden seilmesi zerine
bir yasa nerirken C. Papirius (95) halk kurultaynda kulaklara ne dalkavuka szler fsldad!
Bu nergeye biz kar koymutuk, ama beni brakalm, Scipio'dan sz amak daha hotur
benim iin. lmez tanrlar! Bu ne ciddi, ne ulu bir sylevdi; insan, konuann Roma halknn
yardmcs deil, nderi sanrd. Ama siz de oradaydnz, bu sylev de elimizdedir. Bylece
halkn yararna olan bir yasa, halkn oyuyla reddedildi. imdi de kendime dneyim:
anmsarsnz, Scipio'nun kardei Q. Maximus (96) ve L. Mancinus'un konsllkleri srasnda,
C. Licinius Crasus'un (97) nerdii rahiplik yasas nasl da halk bir yasa saylyordu. nk
bu yasaya gre rahip kurullarna yeni ye seme hakk rahip kurulundan alnp halka
braklyordu. C. Licinius Crassus forumda sz sylerden yzn halka eviren ilk
sylevciydi (98) de. Buna karn, bizim savunmamzla lmez tanrlarn dvs C. Licinius
Crassus'un bu ok tutulan sylevini kolayca yendi. Bu olay konsllmden be yl nce,
praetor srasnda olmutu. Bylece bu dvy byk bir yetke deil, dvnn ta kendisi
savundu.
XXV
Halk kurultay denilen sahnede bile, dlemsel ve yalanc gsteriin nemli bir yer tuttuunu
gznne koymak ve belirtmek kouluyla, gerein deeri olmasna karn, her eyin gerekle
lld dostlukta gerein deeri ne olmaldr, bir dnn! Dedikleri gibi dostunun
yreini aamazsan hibir eye gvenemez, hibir eyden emin olamazsn; sevdiinden ve
sevildiinden bile! nk bunun ne denli gerek olduunu bilemezsin. Dalkavukluk ne denli
tehlikeli olsa da, onu iyi karlayan, ondan holanan insandan baka kimseye zararl deildir.
Bunun iin kendi kendisine dalkavukluk eden ve kendi kendisini pek beenen insan,
dalkavuklarn szne en ok kulak asan insandr. Genellikle erdem kendisini sever; nk
kendisini pek iyi tanr, ne denli sevilmeye deer olduunu bilir. Ama imdi erdemden deil,
bir erdem anlayndan sz ayorum: nk biroklar erdemi elde etmekten ok yle
grnmeyi isterler. te dalkavukluktan holananlar bunlardr. Kendilerine, keyiflerine gre
uydurulmu szler sylenince, bu bo szlerin kendi deerlerine birer tank olduunu sanrlar.
Biri gerei duymak istemedii, teki yalana hazr olduu zaman, dostluk, dostluk olmaz.
Komedyalardaki dalkavuklar vngen askerlere dalkavukluk etmeselerdi, bize gln
gelmezdi.
"Thais bana ok mu teekkr ediyor?", "Evet, ok!" demek yeterken (99), "Sonsuz
teekkrler!" diye karlk veriyor. nk dalkavuk, houna gitmeye alt insan ne kadar
ar olmasn isterse, szlerine o denli arlklar ekler. Geri bu dalkavuka yalanlara
yalnzca onlar iitmeye can atan, bunlar aran insanlar deer verir; ama arbal, cidd
insanlar kurnaz dalkavuklara kaplmamalar iin uyarmal. Aka dalkavukluk yapan herkes
anlar, meer ki bsbtn budala olmasn. Ama dzenli ve sinsi bir insann yava yava
damarmza sokulmasndan saknmal. Bunlar kolay kolay anlalmaz: nk kar koymakla
bile dalkavukluk ederler; tartr grnr, sonunda alaya ald insan daha anlayl grnsn
diye yenilgiyi kabul eder, yeniliverirler. Alay edilmekten daha ayp bir ey var m? Bu
duruma dmemek iin daha ok dikkat etmeli.
"Bugn benimle, komedyalarn budala, yal kiilerinden daha ok alay edip beni dpedz
maskara ediyorsun."
Gerekten tiyatroda bile bu akn, budala yallar, komedyalarn en aptal kiileridir. Ama
rnek insanlarn, yani bilgelerin (burada insanlarn eriebilecei bilgelikten sz ediyorum)
dostluundan konuurken bilmem nasl oldu da, sz geici dostluklara dnd. Asl konumuza
dnelim ve szlerimizden bir sonu karalm.
XXVI
Erdem diyorum, C. Fanius, evet, yalnzca erdem, Q. Mucius, dostluklar hem kurar, hem
korur. nk onda her trl uyum, onda salamlk, onda sreklilik vardr. Kendisini gsterip
n parlatt zaman, bakasnda parladn grd erdem na yaklar, ondaki ktan
da k alr. Bundan sevgi ya da dostluk tutuur; nk, her ikisi de "sevmek" szcnden
geliyor; sevmekse, hibir eye gereksinmeden, hibir yarar beklemeden sevilen insana
balanmak demektir; ama yarar, istenmeden bile dostluktan ieklenir. Genken yal
insanlara; L. Paulus, M. Cato, C. Galus, P. Nasica, Scipio'nun kaynatas Ti. Graccus'a (102)
bu tr bir yaknlkla balandk. Bu yaknlk yatlar arasnda, benimle Scipio, L. Furius, P.
Rupius, Sp. Mummius arasnda daha da kldr. imdi biz de yal amzda genlerin
sevgisinden, rnein sizin, Q. Tubero'nun sevgisinden zevk duyuyoruz. Bundan baka, P.
Rutilius (103), A. Verginius'la senli benli olmaktan da holanyorum ben. Yaamn ve
doann kurduu dzen gereince, bir kuaktan baka bir kuak doduuna gre; dedikleri
gibi, insan yara balad insanlarla ayn zamanda yarn sonuna erimeyi her eyden ok
istemeli. Ama, insann her eyi zayf ve lml olduuna gre, bari seveceimiz, bizi sevecek
insanlar arayalm. nk sevgi ve yaknlk olmazsa, yaamn hibir zevki kalmaz. Geri
lm Scipio'yu umulmadk bir zamanda benden kopard, ama benim iin o yayor ve hep
yaayacak. nk ben onun erdemini sevdim.
Bu erdem kldr hl. Erdemini yakndan tandm iin, ans yalnzca benim gzlerimde
canl kalmayacak, gelecek kuaklar iin de parlak ve deerli olacak. Hi kimse Scipio'yu
anmadan, onun dlemini gz nne getirmeden, byk dlemler ve umutlar
besleyemeyecek. Kendi payma yazgnn ya da doann bana sunduu iyiliklerden hibirini
Scipio'nun dostluuyla lemem. Bu dostlukta devlet ileri konusunda anlama, zel ilerim
iin t, zevk dolu bir dinginlik buldum. Scipio'yu hibir zaman, en ufak bir eyde bile
incittiimi bilmem. Ondan istemediim hibir ey iitmedim; bir evde oturduk, ayn
yemekleri birlikte yedik. Yalnzca askerlikte deil, gezide, ky yaammzda hep birlikteydik.
Halkn gzlerinden uzak bir kede, bo zamanlarmz seve seve verdiimiz, o yeni bir ey
renmek ve yeni bir bilgi edinmek akn nasl anlataym? Btn bunlarn ans onunla
birlikte lseydi, gerekten bylesine sevdiim ve bal olduum adamn yokluuna hi
katlanamazdm; ama o yitmek yle dursun, onu dnp andka daha da byyor,
gleniyor. Bunlardan bsbtn yoksun bile olsaydm, yam bana bir avuntu verirdi. nk
onun zlemi daha uzun sremez. Ksa sren her acya, ne denli byk olsa da katlanlabilir.
Dostluk zerine syleyeceklerim ite bunlar. Size gelince, siz erdeme ylesine deer verin ki,
-onsuz dostluk olamaz- erdemden baka hibir eyin dostlua stn tutulabileceine
inanmayn.

AIKLAMALAR
1. Augur. Doa olaylarnn gzleminde gelenekten gelen kurallar korumakla grevli rahip.
2. Erkek togas (toga virilis). Gen Romallar 16 yana dek kenarlarna erguvan geirilmi ak
bir giysi giyerlerdi. Buna "toga praetexta (kenarlkl toga) derlerdi. Bu yatan sonra da "toga
virilis"i (erkek togas) giyerlerdi.
3. Pontifex. Dinsel geleneklerin korunmas, devlete ve bireylere dinsel borlar retmekle
grevli kurulun yesi olan rahip.
4. Hemicyclium. Rahata oturup konuabilmek iin, bahede yaplm, iinde oturacak yeri
olan yarm daire biiminde ta bina.
5. P. Sulpicius Rufus. nce Optimatlarn gl bir temsilcisi; daha sonra, .. 88'de halk
tribn olarak Marius ve halk partisinin ateli bir yanda olmutur. Bu yzden o zamann
konsl Q. Pompeius Rufus ve meslekda L. Corneius Sulla'yla aralar almt.
6. Q. Pompeius Rufus. Sulla'yla 88 yl konslyd. P. Sulpicius Rufus'a kar koymu ve bu
savamda forumda kan bir kargaalk srasnda ldrlmtr.
7. nsze bk.
8. Cicero burada dostu Atticus'a sesleniyor.
9. Cato Maior ya da De Senectute (Yallk): Cicero'nun De Amicitia'dan (Dostluk) az nce
yazd bir kitaptr. Bunda 85 yana dek yaam olan Cato, yallk zerine dncelerini
sylyor. M. Porcius Cato Cessorius (.. 234-149): Eski dnemin lksel Romal tipini
canlandrr; sert, inat ve savamcdr. Eski Latin geleneklerine ok bal olduu iin,
Roma'y bozaca kaygsyla Yunan kltrn Roma'ya girmemesi iin uramtr.
10. Cicero 94 yl Maysnda Atticus'a yazd bir mektupta, De Senectute kitabn sk sk
okuduunu sylyor. Ad Atticum, 14, 21, 3'de yle diyor: "Sana yolladm Cato Maior
kitabm sk okumalym. nk yallk beni daha hrn yapt; her eyden alnyorum."
11. Cicero yine Atticius'a sesleniyor.
12. Lucius Acilius. Cato Censorius'un adalarndan biri. Cicero'ya gre On ki Levha
Yasas'nun koyucularndan biridir.
13. Forum: Pazar yeri, Roma halknn toplanma yeri, Roma toplumsal ve siyasal
almalarnn merkezi.
14. Yunanistan'da yedi filozofa verilen ad (Yedi Bilgeler). Bunlarn genellikte Miletli Thales,
Pittacos, Bias, Kleoboulos, Khilon, Solon ve Periandros olduu kabul edilirdi.
15. Sokrates'e gnderme: Szc, "Sophokles bilgedir, Euripides daha bilgedir, Sokrates btn
insanlarn en bilgesidir." demi.
16. Roma takviminde Mart, Mays, Temmuz, Ekim aylarnn yedinci, teki aylarn beinci
gnne verilen ad.
17. D. Iunius Brutus. .. 138 yl konsl.
18. Marcus Porcius Cato. Yal Cato'nun olu. .. 152 ylnda Praetor olduktan sonra daha
grevine balamadan lmtr.
L. Aemilius Pauls'un (bk. not 19 ) komutasnda Persuas'a kar arpmtr.
19. L. Aemilius Paulus Macedonicus. 168'da Pydna yresinde, Makedonya Kral Perseus'u
yenmitir. Bir yl son yengisini kutlamtr. Yengisini kutlad gnden bir gn nce bir
olunu, gn sonra bir ikincisini yitirmitir.
20. C. Sulpicius Galus. 168 yl sava tribn, 116 yl konsl; Gkbilimdeki bilgisiyle n
almt.
21. Scipio nce 147, sonra 134'te konsl olmutur. Lex Villia Annalis'e ( .. 180 ) gre
konsl olma ya 43 olduu halde, ilk konsll srasnda 36 yandayd.
22. Kartaca .. 146'da, Numantia da 133'te yaklp yklmtr.
23. De Senectute'yi sylemek istiyor.
24. Scipio'nun zehirlenmi ya da ldrlm olmasndan kuku duyulmutur. 129'da toprak
datmn neren M. Fulvius, C. Cracchus, C. Corba'ya kar koyduunun ertesi gn
yatanda l bulunmutu. Carbo, Gracchuslarn annesi Cornelia ve daha biroklar onu
ldrm olmak kukusu altnda kalmlard.
25. Epikuroscular. Cicero, Lucretius'un De Rerum Natura kitabyla Roma'da yaylan bu
felsefeyi birok yerde talar.
26. Magna Graecia (Byk Yunanistan) ad, talya'nn gney parasna verilirdi.
27. Sokrates.
28. Cicero'nun De Re Publica adl kitabnda konuma, Scipio, 136 yl konsl L. Furius
Philus ve 149 yl konsl hukuku ve sylevci M. Manilius arasnda geer.
29. De Re Publica'nn sonunda Scipio, byk babal Yal Cato'nun kendisine, ruhlarn
lmezlii zerine sylediklerini aktarr.
30. Antikitenin tannm dostlar unlardr. Theseus ve Pirithous, Orestes ve Pylades,
Akhilleus ve Patroklos; sa'dan sonra da Damon ve Phintias.
31. C. Fabricius Luscius. 282 ve 278 yllar konsl. Pyrrhos'a kar yaplan savata
drstl ve doruluuyla n salmtr.
32. M. Curius Dentatus. 290 ve 275 yllar konsl. Ilmllyla tannmtr. Samnitleri,
Sabinleri ve Pyrrhos'u yenmitir.
33. Tib. Coruncanius. 280 yl konsl. 252 ylnda Pontifex Maximus olan ilk pleb.
34. Stoaclar.
35. Bir atasz: Pingui Minerva agera (nce eleyip sk dokumamak).
36. Bk. not 19, 20, 28.
37. Ennius (240-169). Roma yaznnn ilk dneminde L. Andronicus ve Naevius'tan sonra
Roma iirinin gelimesinde byk rol olan air. Roma tarihinin bandan kendi zamanna dek
geen olaylarn destann Annalesinde anlatr. Roma iirine heksametre lsn sokan o
olmutur. Bundan baka katld Pn savalarn (218-201) anlatan destan, tragedya ve
komedyalar vardr.
38. Ennius, "vita" (yaam) szcnden bir sfat yapyor: "vitalis" (yaanabilir); burada bir
szck oyunu vardr.
39. .. aa yukar 450'de Agrigentum'da domu olan Empedokles, Doa zerine adl
felsef bir iirinde dostluk ve savan, evrenin birletirici ve ayrc ana gleri olduunu
syler.
40. M. Pacuvius. Ennius'un kzkardeinin olu, tragedya airi. .. 220'de Brundisium'da
domu, 130'da lmtr. Birok tragedyas vardr. Yukarda ad geen Euripides'in
phigeneia Tauris'te tragedyasndan alnm olmal. Tragedya'nn Latince ad bilinmiyor.
Konusu: Orestes dostu Pylades ile Arthemis'in resmini almak iin Krm'a giderler, ama
yakalanrlar; Kral Orestes'i lme yarglar, ama hangisinin Orestes olduunu bilmez. Her ikisi
de kendisinin Orestes olduunu ileri srer. Metindeki szler bu srada geer.
41. Thoas: Krm yarm adas hkmdar. Krm'a gelen yabanclar Arthemis'e kurban
edilirlerdi.
42. De Re Publica'da Philus devletin hakszlk yaplmadan ynetilemeyeceini sylemiti.
43. "Amor" (sevi) "amicitia" (dost sevgisi, dostluk), "amare" (sevmek) ayn kkten gelen
szcklerdir.
44. Bk. not 31.
45. Bk. not 32.
46. Tarquinius Superbus. Roma sylencesindeki "yedi kral"dan sonuncusu. Sylenceye gre,
615'den 510'a kadar egemen olmutur. ok sert ve acmasz olduundan, ona Superbus
(Gururlu) ad taklmtr.
47. Spurius Cassius Vicelinus. 502, 493, 486 yllar konsl. Bir toprak yasas nermi;
krall ortadan kaldrmay dnd diye sulanarak ldrlmtr.
48. Spurius Maelius. .. 440'da bir ktlk srasnda yoksullara buday datan krall ortadan
kaldracandan kukulanldndan ldrlmtr.
49. Pyrrhos: Romallara kar savam Epeiros kral. Herakleia ve Ausculum'da Romallar
yenmitir (.. 279).
50. Hannibal. (.. 274-183) Kartaca komutan Hamilcar Barcas'n olu. nce Romallar
Trebia savanda (218), Trasimenus gl kysnda (217) ve Cannea yresinde (216) yenmise
de, sonra Scipio Africanus'a Zama'da yenilmitir (206). Ephesos kral Antiokhos'a snm,
sonra da dmana teslim olmamak iin kendini ldrmtr.
51. Cicero, Epikuroscular talyor.
52. .. V. yzylda yaam Roma komutan. Yurduna byk hizmetler grmesine karn
halk tribnln kaldrmak istedii iin plepin nefretini kazanm; halk tribnlerince
sulanarak srlm; onlar Romallara kar savaa kkrtmsa da annesinin ve karsnn
yalvarmas zerine bundan vazgemitir.
53. Bk. not 47.
54. Bk. not 48.
55. Tib. Semronius Gracchus. 133 yl halk tribn. Tribnl srasnda soylularn byk
toprak sahibi olmalarna engel olmak ve kyl iftlikleri kurmak zere bir tarm yasas
nermitir. Ancak 132'de yasalara aykr olarak kendisini yeniden tribnle setirmek
isteyince forumda kan kargaalkta ldrlmtr.
56. Q Aelius Tubero. Gen Africanus'un kzkardeinin olu; .. 133'te belki halk
tribnyken Tib. Gracchus'a, 123'te de C. Gracchus'a kar savam vermitir.
57. T. Populis Laenas ve P. Rupilius 132 yl konslleriydi.
58. C. Bloussius. Ti. Gracchus'un planlarna yardm etmitir. Tib. Gracchus ldrldkten
sonra suland iin Roma'yla savaan Kral Aristonikos'un yanna Bergama'ya kam, fakat
kral yenilince kendisini ldrmtr (130).
59. 132'de, ldrlen halk tribnlerinin yandalarn tutuklamak iin kurulan konsller kurulu
(Bk. nsz).
60. Capitolium. Capitolium tepesindeki Iuppiter tapna.
61. Q. Aemilus Papus ve C. Fabricius Luscinus. .. 282 ve 278'de birlikte konsl, 275'de
censor (bk. not 62) olmulard.
62. Censura: censorluk. Censor, Roma'da nfus saym, trelerin ve genel servetin
korunmasyla grevli bir memurdu.
63. M. Curius ve Tib. Coruncanius. Bk. not 32 ve 33.
64. C. Papirius carbo (164 119). 131 yl tribn. Tib. Gracchus'un koyu yandalarndan biri.
131'de tribnken, halkn istedii zaman tribnleri yeniden semek hakkn elde etmesi iin bir
yasa nermitir. C. Cato: Yal Cato'nun torunu, 114 yl konsl.
65. C. Gracchus. By Tib. Gracchus'un yolunda yrm; 132 ve 122'de kendisini halk
tribn setirmitir. Tib. Gracchus gibi kylye toprak datm urunda alm; ama ona
kar olan senato yanda M. Livinius Drusus, halk Gaius aleyhine evirmitir. Diktatrl
ele geirmek istedii ileri srlerek sulanm ve toprak datm iin yaplan arpmalar
srasnda ldrlmtr (121).
66. Latince "spatium" ve "curriculum"un Trke tam karl olmad iin "kou yeri",
"yar yeri" anlamna gelen bu szckleri, Cicero'nun kulland benzetmeden vazgeerek,
"yollarndan" biiminde evirdik.
67. P. Cornelius Scipio Nasica Serapio. Pontifex Maximus idi. Tib. Gracchus'un
ldrlmesinde nemli bir rol oynam ve Senato onu Tiberius'un yandalarna kar korumak
iin, bir elilik bahanesiyle Asya'ya gndermitir. Az sonra Bergama'da zntsnden
lmtr.
68. Bu konuma .. 129'da geiyor. O zaman C. Gracchus daha halk tribn deildi. Carbo
ve Flaccus'la birlikte "triumvir agro dividendo"dan (toprak datm iin -seilen- ler) biri
olarak grevlendirilmi; bu sfatla kargaalklara yol amtr. C. Gracchus ilk kez 123'te halk
tribn olmutur. Bu yzden Laelius C. Grasschus'un tribnl zerine ancak "bilicilik"
edebilirdi.
69. Metnin bundan sonraki ksmnda kk bir eksiklik vardr.
70. 139 ylnda onaylanan bu yasaya gre (lex tabellaria) seimde gizli oy usul konuyordu.
71. Lex Cassia'ya gre yarglarn kararlar gizli oyla verilecekti.
72. Themistokles. .. aa yukar 525 ylnda domu Atina komutandr. 1.Pers savandan
sonra Atina'da demokrat partisinin nderi olmutur. Kserkses'in Yunanistan' almas srasnda
Atina donanmasnn komutan olarak Persleri Salamis'te yenmitir. Ama 471'de yolsuzluk
yapmakla sulanarak Atina'dan srlm ve Perslere snmtr. Orada 460'ta lmtr.
Kendisini ldrd sylenmekle birlikte, Manisa'da hastalanp ldn syleyenler de
vardr. (Thukydides, 1, 138). Burada Laelius, Themistokles gibi bir adam bile kendisini
kurtaracak dostu olmad iin, bir Coriolanus'un yaptn yineledi diyor.
73. Dostluu rahat yaamak iin bir ara olarak kabul eden Epikuroscular.
74. Yalnzca gereksinmeleri gz nnde tutan Kyrenaikler.
75. Cicero yeni bir szck yaratrken, bir szc yeni bir anlamda ya da bir benzetmede
kullanrken, ok kez "ut ita dicam" (deyi yerindeyse) diyor. Burada "redamare" (sevgiye
karlk yapmak) szcn yaratyor; ilerde (55) dostluu bir eyaya (supellex) benzetirken
eviride "ss" yerine bu deyii kullanacaktr.
76. Bias'n .. 4'nc yzylda yaad sanlr. zl szlerinden birka kalmtr.
77. Latince metinde "certus" (emin, belli), "incertus" (emin olmayan, bellisiz) "cerni"
(anlalmak, belli olmak) ile szck oyunu yaplyor.
Euripides Hekabe 1226: ''yi insanlar kara gnde en gvenilir dostturlar."
78. Bk. not 28.
79. Bk. not 57.
80. Spurius Mummius. Cicero'nun De Re Publica'snda konuan kiilerden biri; Scipio ve
Laelius'un dostu.
81. Q. Fabius Maximus Aemilinus. Lucius Aemilius Paulus'un byk olu, Gen Scipio
Africanus'un kardei. Yal Scipio Africanus'un olu, Gen Scipio'yu; Q. Fabius Maximus
Cunctator'un olu da, Q Fabius'u evlat edinmiti. Q. Fabius Aemiliannus'un kardei Gen
Scipio apnda deildi; yine de .. 145'te konslken Lusitanlarn komutan Viriathus'a kar
yapt savata baar gstermitir.
82. Bk. not 57.
83. Lucius Rupilius. P. Rupilius'un kardei.
84. Metnin bu blmnde bir para eksiktir.
85. ve 86. Neoptolemus. Akhilleus ve Skyros kral Lykomedes'in kz Daidameia'nn olu.
Asl ad Pyrrhos'tu; ancak babasnn lmnden sonra ok gen yata, Troia nndeki Yunan
ordusuna girdi ve bu yzden Neoptolemos (Gen Sava) adn ald. Akhilleus'un lmnden
sonra Odysseus, bilici Neoptolemos olmadan Troia'nn alnamayacan bildirdii iin, gidip
onu yannda byd Lykomedes'ten almtr.
87. Q. Pompeius Neopos. 141 yl konsl. Laelius'a konsl olmas iin yardm edeceine sz
vermi; sonra kendisini konsl setirmi. Bu yzden Scipio'yla aralar bozulmu.
88. Q. Caecilius Metellus. 143 yl konsl. Roma'da Scipio Africanus'a kar olan bir partinin
nderiydi. Laelius'un "meslektamz" demesi, ikisinin de Augur kurulunda ye
olmalarndandr.
89. Eski atasz: "Actum ne agas" (Yaplm ii yapma, bouna emek verme).
90. Atinal Timon. .. V. yzyln sonlarna doru yaam nl adamcl.
91. Tarasl Arkhitas. .. IV. yzyln ilk yarsnda yaam Pythagoras filozof. Matematikte
de ok bilgili imi. Kendi kendine uan gvercin yapmay baarm.
92. Terentius, Andria, 68.
93. Yal Cato.
94. Terentius. Eunuchus 251-252: "Ne derlerse verim; dner de ayn eyi reddederlerse, onu
da verim. Biri hayr der, hayr derim; evet der, evet derim; yani ben kendime, her eye ba
sallamay ilke edindim.''
95. Bk. not 64.
96. Bk. not 81. L. Mancius. 3. Pn savana katlm ve Kartaca alnd srada kente ilk
girenlerden biri olmutur (146).
97. .. 145'te konsl Licinius Crassus, "cooptatio" hakknn rahip kurullarndan alnp halka
verilmesini nermitir. Laelius o zaman praetordu; etkinliini kullanp bu nergeyi
reddettirmitir.
98. Daha nce sylevciler senatonun topland Curia ynne dnerlerdi.
99. Terentius. Eunuchus (391-392). Asker, sevdii Thais'e armaan gnderir. Dalkavuuna
Thais'in bu armaandan holanp holanmadn sorar.
100. Bu para Ennius'un ada Caecilius Statius'un, elimizde birka paras bulunan bir
komedyasndan alnmtr.
101. Bk. not 43.
102. Tib. Gracchus. Gracchuslarn babas, Scipio'nun kaynatas.
103. P. Rutilius. Numantia kuatmasnda Scipio Aemilianus'un yannda tribns militaris idi.
104. A. Verginius zerine pek az ok bilgimiz vardr.