You are on page 1of 498

1

12 Eyll Darbesi

GR
12 Eyll Darbesini aratrmak amacyla kurulan Alt Komisyon, almalar
sresince 12 Eyll darbesine giden srecin ok ynl olarak aa kavuturulmas,
darbeye giden srecin dinamiklerinin ve bu dinamiklere etki eden unsurlarn ortaya
karlmaya allmas, 12 Eyll darbesinin ne ekilde gerekletirildiinin ortaya
konulmas, 12 Eyll darbesi sonras gerekletirilen uygulamalarn belirlenmesi, 12 Eyll
darbesinin kii, toplum, kurumlar ve devlet baznda yaratt maliyetlerin tm ynleriyle
aydnlatlmasn amalayan bir alma gerekletirmitir.
Bu erevede darbeye giden sreteki ve sonrasndaki;
Siyasi gelimeler,
Ekonomik gelimeler,
Uluslararas ilikiler ve d politika alanndaki gelimeler,
alma hayat ve endstri ilikileri alanndaki gelimeler,
Sivil toplum alanndaki gelimeler,
gvenlik alanndaki gelimeler, terr ve iddet olaylar,
Hukuki gelimeler,
niversitelerdeki durum,
nsan haklar alanndaki durum,
Toplumsal ve sosyo kltrel durum,
Psikolojik durum
Analiz edilmeye allarak demokrasi, hukukun stnl ve insan haklar
asndan deerlendirilmesi odakl bir alma yrtlmeye allmtr.
Komisyon, almalar srasnda darbe ncesi ve sonras srecin analizini yapmaya
alarak belli koullarn bir araya gelmesi halinde darbe olaca ynnde bir yaklam
2
deil, demokrasi d gr ve anlaylarn ne gibi ortamlarda yeerebileceine dair
ipularn bulmay hedeflemitir.
Bu aratrma srasnda darbeye giden srecin, darbenin ve darbe sonras ara rejimin
bu srelerden sonraya ve hatta gnmze kadar uzanacak ekilde sebep olduu kiisel ve
toplumsal maliyetin neler olduu konusunda kapsaml ve ok ynl bir bakn ortaya
konulmas hedeflenmitir.Bu maliyetler ok ynl dinamiklerin gelitirdii srelerin
sonucu olduu iin sonular itibaryla da toplumsal, siyasal, ekonomik ve hukuki ok
ynl alanlara yaylan bir tarzda gereklemitir.
Szkonusu maliyetlerin tm akl ve ayrntsyla ortaya konulabilmesi, bu
alanda nemli bir farkndalk yaratlmasna sebep olabilecei gibi, bu farkndalk phesiz
bir daha bu maliyetlerin denmek istenmemesi ve bundan sonrasnn bu gzle
yorumlanmas ynnde bir bilin de yaratacaktr.
Aratrma srasnda TBMMnde grubu bulunan AK Parti, CHP, MHP ve BDPnin
ortak ynde irade gstererek verdikleri nergeler ile Aratrma Komisyonunun kurulduu
da gz nne alnarak, her trl siyasi mlahaza ve deerlendirmenin zerinde bir bak
asyla siyasi sistemimizin temelini oluturan egemenliin kaytsz artsz millete ait
olduu ilkesi nda ve hakkaniyet ls ierisinde aratrma yaplmasna azami zen
gsterilmitir.
Bu erevede 12 Eyll 1980 darbesinin aratrlmas amacyla oluturulan Alt
Komisyonun almalarnn her aamasnda Alt Komisyon yesi her partiden
milletvekilinin gr, neri ve deerlendirmelerinin alnmasna ve yanstlmasna zel
nem verilmitir. Gerek Alt Komisyonun odaklanaca nemli olay ve cinayetlerin, gerek
komisyona davet edilecek konuklarn seiminde ve gerekse de raporun genel atsnnn
oluturulmasnda bu anlay hakim olmutur.
Alt Komisyonun almalar ve aratrmas sonucunda lkemizde demokrasi kalite
ve tasnn ykseltilmesi ynnde lkemizde demokrasiye mdahalelerin ve darbelerin
bir daha yaanmamas dorultusunda ne gibi admlarn atlmasnda fayda olduu ynnde
neriler gelitirilmeye allarak rapor ekillendirilmeye allmtr.





3


I. BLM: 12 EYLL NCES DNEMDE SYAS
PARTLER, SYAS LKLER VE SYAS DNAMKLER

Siyasi partiler, demokrasinin vazgeilmez unsurlar olarak siyaset sahnesinin en
nemli aktrlerinden biridirler. 12 Eyll Darbesine giden srecin incelenmesinde ve
dnemdeki siyasi dinamiklerin ortaya konulmasnda phesiz bu dnemdeki siyasi
partilerin ana unsurlaryla incelenmesi nemlidir.
Raporun bu blmnde 12 Mart 1971 Muhtras sonrasndan 12 Eyll 1980 ncesi
dneme kadar Trk siyasi hayatna etki eden be parti; Adalet Partisi, Cumhuriyet Halk
Partisi, Milliyeti Hareket Partisi, Milli Selamet Partisi, Trkiye i Partisi incelenmitir.
Bu srete parti programlarndan, seim beyannamelerinden, liderlerin demelerinden ve
dnemi inceleyen makale, tez ve kitaplardan yararlanlmtr.
Daha sonra da bu dneme etki eden siyasi ilikiler ve siyasi dinamiklere
deinilmeye allacak ve bu sayede 12 Eylle giden srecin siyasi ke talar ortaya
konulmaya allacaktr.
1. Adalet Partisi
Adalet Partisi (AP), 1973 ylnda yaynlad seim beyannamesinin giri
blmnde 1961den balayarak iktidar dneminde yapt hizmetleri ve 1969dan 12
Marta kadar srdrd almalar anlatmtr. Beyannamede 1971 Muhtras ile
karlald vurgulanm, hr dnyann hibir yerinde meru siyasi iktidar olmak iin
veya iktidarda kalmak iin parlamento dndaki evrelerin gcne bavurulmaz
denilmitir. Yine AP beyannamede hrriyet, kalknma ve yenilik iin APde
birleilmesini istemitir (Kaya, 2009).
APnin 12 Mart sonras dnemde zgrlklerle ilgili sylemi genel vaatleri
iermektedir. Bu balamda AP, Demokratik dzeni, siyasi partileri hr basn, hr
sendika, hr ve zerk niversite, hr teebbs, hr ve bamsz yarg organlar ve hr
vicdan ile glendirip yerletirmeyi temel hedefleri arasnda grmtr (Kuru, 1986).
AP bir yandan zgrlklerin gvence altna alnmasna deinirken, te yandan ise
zgrlklerin ktye kullanlmas korkusu ile ilgili ekincelerini belirtmitir. Toplumdaki
4
sosyal ve ekonomik gelimenin tabii sonucu olarak yeni fikir cereyanlar ve bunlarn
tezahrleri olacaktr. Hrriyetlerin kullanlmasn teminat altnda tutmak devletin
grevidir. Ancak, yok etme hrriyeti, tahrik hrriyeti ne bizim Anayasamzda ne de bir
baka Anayasada mevcuttur. Bu gibi tezahrler hrriyetin istimali deil, suiistimalidir.
Siyasi haklarn iadesi meselesine olduka kapal ifadelerle deinilmi, sorunun tmyle
ortadan kaldrlaca vadedilmitir (Kaya, 2009).
AP, zgrlk anlaynda daha ok liberal demokrasilerin zgrlk anlayna
yaklamaktadr. Sosyal, ekonomik felsefesi itibariyle de AP, geirilmi baz tecrbeler ve
sarsntlar sonucu, reformizme belli ller iinde yer veren bir parti olmak istemektedir
(Daver, 1973). AP, 1970lerin ortalarna kadar zgrlkler konusunda bu yaklamn
srdrmtr. Adalet Partisi ykselen sola kar politika gelitirmi, rejim sorunu
ekseninde dini ve milliyeti duygulara ynelik bir sylem gelitirmitir. AP bu evrede 7.
Byk Kongresini 1974 ylnda toplamtr. Kongrede kabul edilen raporda daha nce de
olduu gibi milli irade zerinde durulmu ve Adalet Partisi lkeyi zgrlk iinde
kalkndrmaya kararl, insan haklarna dayal ve hukuk stnlne saygl bir devlet
yaps kurabilmek iin g birlii edenlerin yuvas olarak tanmlanmtr.
Demirel her ne kadar ekonomik grlerinin gnn artlarna gre belirleneceini
pragmatik bir yaklamla ifade etse de
1
APnin izlemeyi vadettii ekonomi politikasnda
liberal bir yaklam sergilenmi, Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) ile ortak politika
vurgusu yaplm, gelecekte bir AET yesi olunaca varsaymyla serbest giriim,
verimlilik, rekabet, istihdam kabiliyeti ve zellikle sanayi rnleri ihracatnn artrlmas
hedeflenmitir. zel sektrn demokratik adan kanlmaz olduu, toplumsal refah iin
zel sektr faaliyetlerinin azami seviyeye karlmas ve kamu sektrnn zel sektrn
bittii yerde balamas gerektii belirtilmitir. Mali mevzuat brokratik bir yn olarak
nitelendirilmi, zl ve basit bir mevzuatn getirilecei belirtilmitir. Yine i ticarette
kullanlan kredilerin retim ve yatrmlarda kullanlmas, tketim mallarnn
standardizasyonu ve aa uygun bir pazarlama organizasyonu kurulmas ekonomi
politikalar arasnda gsterilmitir.


APnin 8. Byk Kongresi ise 1976 ylnda yaplmtr. Kongre raporunda siyasi
hayatn vazgeilmez unsuru saylan partilerin, Anayasann ngrd temel hak ve
hrriyetleri, rejim tartmalarnn arac yapmamalar vurgulanmtr. Rapora gre bu hak

1
Liberalizm ve kapitalizm dahil btn izmlere karyz. ktisadi grmz gnn artlarna gre
olutururuz. (Ahmad, 1996)
5
ve zgrlkler, memlekete daha iyi hizmet gtrebilme yarnn vastalar gibi
kullanlmaya baland gn, Trk demokrasi yerine oturacaktr. Ayrca kongrenin sonu
raporunda sosyal haklarn geniletilmesindeki kararllk, cret dzenlemeleri, sosyal
gvenlik, sosyal adalet, kylnn kalkndrlmas konular zerinde durulmutur.
Gittike artan iddet olaylarnn glgesinde 1977 seimlerine gelindiinde AP,
Seim Beyannamesinde btn milliyetilerin APde birlemesinin gerei zerinde
durmu, rejimin istikrara muhta olduuna dikkat ekmi ve CHP dnemi ile ilgili
baarszlklara vurgu yapmtr. Tarih sorununu canl tutmak ve yeni nesiller Trk
tarihinin ilham kayna milli lkleri alamak iin kltr, refah ve oturulan blge
farkllklarn sratle gidererek Trkiyeyi birbirini seven gpta ile vatandalar lkesi
yapacaz denilen beyannamede Tek mit ve tek k AP ve onun savunduu Trk
milliyetiliidir. Ayn davaya inananlarn, ayn gayeyi paylaanlarn inan birlii iinde
olanlarn, milliyeti davalarn zaferi iin APde birlemesi ve btnlemesi kanlmazdr
ifadesi dikkat ekmektedir. Yine beyannamede: Meseleleri hrriyeti demokrasi iinde
zmenin yolu mutlaka istikrardan geer. stikrarszlk ba mesele haline gelirse, devlet ve
rejim zaafa urar. Bu itibarla istikrara kavuabilmek iin, bugn taraflam siyaset
ierisinde btn milliyetilerin inan birlii, azim ve kararllkla vatan iin el ele vermesi
ve Adalet Partisinde birlemesi zarurettir (Tercman, 1977). Demirel, dnce
sulularnn affn eletirerek CHPnin 7,5 aylk iktidarnn 4 ayn anarist ve
komnistlerin aff ile geirmi denilmitir. Demirel Samsunda yapt konumasnda da
Komnizmi Trk demokrasisi iin ve Trkiye Cumhuriyeti iin byk bir tehlike
sayyoruz. Onu tehlike saymayanlar vardr. Halk Partisi hem komnizmi tehlike saymyor.
Hem de zgrlk gereidir diye komnizmin serbeste faaliyetini istiyor. Bunu byk bir
gaflet telakki ediyoruz (Cumhuriyet, 1977) diyerek seim kampanyasndaki sol
vurgusunu pekitirmitir. Yine kiisel hak ve zgrlklerden olan vicdan ve ibadet
zgrlnn nemine vurgu yaplm, bu zgrlk ada demokratik devletin bir gerei
olarak benimsenmitir. Beyannamede konuyla ilgili din ve vicdan hrriyeti, btn
vatandalarmzn doutan var olan kutsal ve medeni haklar olarak grlr. Bu haklar
Anayasamzn teminat altndadr. Din ve vicdan hrriyetinin tehlike sebebi
gsterilemeyecei zerinde durulduu gibi laik prensibi, vatandan dini ihtiyacnn
karlanmasndan bir bask vastas deil, bir teminat olarak grlmelidir. ifadesi yer
almtr (Kuru, 1986). Seimlerin sonucunda AP nceki seimlere gre % 7.05 artla
%36.87 oy alarak ikinci olmu ve 189 milletvekili kazanmtr.
6
Seimde birinci parti olmasna ramen tek bana iktidara yetecek ounluu elde
edemeyen CHPnin gvenoyu alamad hkmetinin ardndan, Demirelin nclnde
II. Milliyeti Cephe iktidarnn kurulmas gndeme gelmitir. 1 Austos 1977de
gvenoyu alan II. MC Hkmeti yaklak 4,5 ay iktidarda kalmtr. Bu dnemdeki parti
politikalarna k tutmas bakmndan Hkmet Program incelendiinde ilk olarak
APnin bir nceki programnda olduu gibi bu programda da sosyal ve ekonomik
zgrlklere son derece genel ereveler iinde yaklat grlmektedir. Bu zgrlkler
kalknma hedefleri ile ilikilendirilmi ve bu hedeflere vatandalarn Anayasada yer
alan temel hak ve hrriyetlerine, sosyal adalet ve sosyal gvenlie saygl olmakla
ulalacana inanyoruz denilmitir. Hkmet Programnda geni hrriyetlerin baz
ideolojilerce ktye kullanlmas ekincesi ve bunlara kar tedbir baskn bir ekilde
belirtilmi, bunun yannda din ve vicdan zgrl konusu zerinde nemle durulmutur.
Din ve vicdan hrriyeti kiinin kutsal, vazgeilmez ve dokunulmaz hakk olarak
kalacaktr denilerek, din ve vicdan hrriyetinin tam ve kmil manada kullanlmasn
temin edecek btn tedbirler alnaca vaat edilmitir alma yaam ile ilgili hak ve
zgrlklere ise deinilmemitir (TBMM, 1988b).
II. MC iktidar srasnda yaplan yerel seimlerde CHPnin % 41,4 ile birinci parti
olmas, koalisyon iindeki atmalar artmtr. Bu ortam ierisinde APden
milletvekillerin istifasyla, hkmet ounluunu yitirmi ve de CHPnin gensorusuyla
1978 ylnn Ocak aynda drlmtr. Den hkmetin ardndan Ecevit hkmeti
kurulmutur.
1979 yl Ekim aynda yaplan Ksmi Senato ve Milletvekili Yenileme
Seimlerinde AP oylarn artrarak 5 milletvekilliinin 5 ini de kazannca CHP hkmeti
istifasn verdi. Yeni bir MC hkmetinin cazip karlanmayacandan hareketle Demirel,
MHP ve MSPye hkmette yer vermedi ancak her iki partinin de desteini salayarak
gvenoyu almay baard. Bu nedenle, yeni hkmetin kaderi pamuk ipliine bal
olduunu ve hkmeti kerhen desteklediini aklayan MSP lideri Erbakann kadayfn
altnn henz kzarmad n belirten imalar mehurdu.
Demirel, gsz de olsa byle bir hkmete ans verilmesi gerektiini belirterek
IMF ve Dnya Bankas uzmanlarnn ibirlii ile, ekonomiye nefes aldracak yeni bir
istikrar program hazrlklarna giriirken, dier yandan da sokaklarda hkm sren kaosu
sona erdirmek iin devlete demokratik otorite kazandrarak yeni bir yasa paketi
hazrlam, skynetim komutanlar tarafndan zellikle skynetim koordinasyon kurulu
7
toplantlarnda dile getirilen devletin cezalandrc gcn artrmay amalayan, gvenlik
glerinin yetkilerini artrmaya ynelik dzenlemelerle yarg srecini hzlandrmay
hedefleyen dzenlemeler ngrmt.
Demirelin sa partilerden destek salayarak kurduu hkmet, 12 Eyll
Darbesine kadar iktidarda kalmtr. Hkmet Programnda, demokratik rejimin
vazgeilmez gerei olan dnce, inan ve ibadet zgrlklerine, Anayasann teminat
altnda bulunan btn temel hak ve zgrlklere saygl olunaca belirtilmitir. Ayrca
Trkiyenin fakirlikten, isizlikten, cehaletten kurtulup kalknmas hedefi, Trk
vatandann nsan Haklar Evrensel Beyannamesindeki btn haklara ve hrriyetlere
sahip klnmas ile ilikilendirilmitir. Yine Hkmet Programnda Anayasa referans
gsterilerek, bir takm yasaklamalar gndeme getirilmitir. Demirel lkenin 21 nemli
meselesi arasna Derneklerin gaye dna kan faaliyetlerinin nlenmesini de almtr.
karlacak kanunlar arasnda unlar sralanmtr: Sendika ve derneklerin politika ile
uramalar, blclk yapmalar, manevi destek salamlar nlenecektir. Sosyal ve
kltrel amal derneklerin politika yapmalar ve yelerine maddi yardmda bulunmalar
nlenecektir. Toplant ve gsteri hakknda kamu dzenini ihlal veya gnlk hayat felce
uratmas nlenecektir. Devletin demokratik otoritesini glendirmek bakmndan Devlet
Gvenlik Mahkemeleri, Ceza Kanunu ve ilgili usul kanunlar, Sendika ve Dernekler
Kanunlar ve Toplant ve Gsteri Yryleri Kanunlarnda deiiklikler ngrlmtr
(TBMM, 1988b).
12 Eyll 1980 ncesinin son hkmeti olan Demirel aznlk hkmeti, 24 Ocak
kararlar ile gndeme gelen ekonomik paket, terr olaylar, cumhurbakanl
seilememesi ve siyasi bunalmlar ile sonlanmtr. 12 Eyll 1980 Darbesi ile kapatlan
Adalet Partisi, Trk siyasi hayatnn yaklak 20 yllk bir dneminin siyasi, sosyal ve
ekonomik anlamda ba aktrlerinden biri olmu, hatta bugnk siyasal yaam dahi
yapsal ve fonksiyonel zellikleri ile etkilemitir.
2. Cumhuriyet Halk Partisi
1960larn ikinci yarsndan itibaren Ortann Solu almyla deiim eksenine
giren Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), 12 Mart 1971de askeri muhtra ile ynetime son
verildiinde iki ana aksa ayrlmtr. Muhtra, dnemin genel sekreteri Ecevit ile genel
bakan nn arasnda gr ayrl getirmitir. nn, muhtrann hemen akabinde
mdahalenin parlamento hayatnn ilemesine engel olduu ve demokratik rejimi
8
savunduklarn belirtmi; fakat kurulacak olan partiler st hkmetin babakannn Nihat
Erim olmasna destek vermitir. Ecevit ise nnnn bu konudaki kararna kar kmtr.
Ecevit muhtradan dokuz gn sonra 21 Mart 1971 tarihinde parti genel sekreterlii
grevinden istifa etmitir. Ecevitin istifasnn ardndan partinin merkez ynetim kurulu da
grevlerinden ayrlmtr. Bu durumun en nemli nedeni Ecevitin muhtray demokratik
anlayla ve bandan beri savunduklar ortann solu hareketiyle badatramam
olmasdr. Ayrca Ecevit, muhtradan sonra kurulmas planlanan Erim hkmetine
CHPden ye verilmesinin uygun olmadn da belirterek nn ile gr ayrl yaad
noktalar giderek artmtr. Blent Ecevit, 21 Mart 1971 tarihinde yaplacak olan CHP
Cumhuriyet Senatosu ve Millet Meclisi grup genel kurullarnn Erim hkmetine katlp
katlmama konusunda karar vermek zere toplanmasndan nce partinin genel sekreterlik
grevinden istifa ettiini basn toplants yoluyla kamuoyuna bildirmitir (Gezg, 2011).
1972 ylnda yaplan kurultayda Ecevitin genel bakan seilmesiyle birlikte
CHPde deiim hareketi hzlanm, parti kendini yeniden tanmlamak iin yeni bir siyasi
kimlik olan demokratik sol kavramn kullanmaya balamtr.
2
CHPnin 1973 seimleri
ncesi genel sylemi ve Ak Gnlere adl seim bildirgesi incelendiinde dzen deiimi
yaklam ve zgrlkler sylemi dikkat ekmektedir. Kalknma ve sosyal adalet
dzen deiiklii syleminin nemli bir yndr. CHPye gre gerek ve geerli
kalknma tm halkn zgrce ve haka kalknmasdr. Ayrca Ecevit, mevcut dzende
sosyal adalet olmadn ifade ederken, kuracaklar dzende adalet ve zgrln tam
anlamyla mevcut olaca vaadinde bulunmutur (Kaya, 2009). CHPnin ortaya koyduu
yaklamda ne kan ekonomik politikalar, daha ok kk sanayi ve halk sektrnn
desteklenmesi, esnaf ve ky kooperatifiliinin yaygnlatrlmas ile kykent
uygulamalarnn temelde retim aralar zerindeki zel mlkiyetin toplumun geni
kesimlerine yaygnlatrlmas ve toplumsal adaletsizliklerin bu yolla azaltlmas
anlayna dayanmtr.
zgrlkler asndan bakldnda 1973 seim bildirgesi gerek kii zgrlkleri
gerekse de sosyal ve ekonomik zgrlklerin erevesi olduka geni tutulmutur. Ayrca
12 Mart srecinde Anayasada yaplan zgrlk kstlamalarnn kaldrlmas vaadinde
bulunulmutur. zellikle alma hayatnda memurlara sendika haklarnn yeniden
tannmas, grev, toplu szleme ve dier sendikal haklar konusundaki kstlamalar bu

2
Ecevit, lkemizde sosyal demokrasinin tarihsel temelinde Marksizm bulunmad gerekesiyle Marksist
kkenlere sahip bu kavramn yerine demokratik sol kimliini kullanmay tercih etmitir. (Gezg, 2011)
9
vaatlerin merkezinde yer almtr. CHP, liberalizmin ekonomik zgrlklerine kar
olmamakla birlikte, bunlarn, siyasal ve sosyal zgrlkleri dengelemesinin, toplumsal
fayda iin zaruret olduu dncesindedir. Bu yaklam Beyannamede u ekilde yer
almtr: Giriim zgrl de mlkiyet ve miras haklar da, hi kukusuz, Bat rnei
demokrasinin ayrlmaz unsurlardr. Fakat giriim zgrlyle, mlkiyet ve miras
haklarnn baz kimselere, snrl zmrelere ister istemez kazandraca byk g ve
arlk karsnda, dnce ve anlatm zgrl, toplant, birleme ve rgtlenme
zgrl ve baz sosyal ve ekonomik haklar ve zgrlkler de yeterli lde
salanmazsa, toplumda ciddi dengesizlikler ortaya kar; toplum yarar korunamaz,
hereksin insanca yaama hakk gerekletirilemez olur. Seim Bildirgesinde
yasalarmzdan, dnce ve anlatm zgrln, rnek aldmz zgrlk demokrasi
uygulamalaryla badamayacak biimde ve lde snrlayc btn hkmler
karlacak, zellikle siyasal, sosyal, ekonomik konularda dnce ve anlatm zgrl
snrsz olacaktr denilmi ve dnce sularn ieren af kanunu karacaklar vaat
edilmitir. Ecevit ayrca Anarik eylemleri deil siyasi dnce sularn affedeceiz
aklamasnda bulunmutur (Gezg, 2011).
CHPnin 1973 bildirgesini 1969 seim bildirgesi ve daha ncekilerden ayran en
nemli farklardan biri 1973 seim bildirgesinin nemli bir zellii olarak inan zgrl
konusuna pragmatist bir ekilde vurgu yaplm, dnce zgrl kadar vazgeilmez bir
unsur olduu belirtilmi olmasdr. Seimlerin sonucunda birinci parti olan CHP % 33.29
oy oran ile 185 milletvekili elde ederek nceki seimlere gre oy orann % 5.93,
sandalye saysn ise 42 artrmtr. 1973 Seiminde partiler tek bana iktidar olacak
milletvekili saysna ulaamamtr. Bu durum koalisyonlar kanlmaz klmtr. CHP ile
MSP arasnda uzun sren grmelerin ardndan I. Ecevit Hkmeti 26.01.1974te
kurulmu ve 17.11.1974e kadar srmtr. 10 aylk ksa koalisyonda iki nemli siyasal
gelime yaanmtr. Birincisi Adadaki Trklerin haklarn korumak iin gerekletirilen
Kbrs Bar Harekt, ikincisi ise Genel Aftr. Koalisyon ortaklar arasndaki
uyumsuzluk, genel af ilan edilme srecinde daha grnr hale gelmitir. Siyasi sulularn
af kapsam dnda tutulmasn isteyen MSP, gerekli destei APden almtr. Bylece sa
partilerin darda brakt TCKnn 141. ve 142. Maddeler kapsamnda ierde bulunan
siyasi sulular, CHPnin Anayasa Mahkemesine itiraz zerine af kapsamna alnmtr
(Kaya, 2009).
10
Blent Ecevit, Yeni Cumhuriyet Halk Partisi ve Sosyalist Sol olarak da nitelenen
bu yaklamyla dnemin ruhuna ok uygun den, eitlik, zgrlk, sosyal adalet
kavramlarn partinin klasik izgisiyle eklemleyerek, CHPnin brokrat/devlet partisi
grntsnden uzaklaarak halkn partisine dnmesi gerektiini ifade ediyordu. CHP
mirasn reddetmeden, deien toplumsal koullara uygun olarak partiyi yeni yrngesine
oturtmak Ecevitin hedefiydi.
Dnemin sosyalistlerinin kulland sloganlar kullanmakta saknca grmeyen
Blent Ecevitin sylemi, gerekte nerdiklerinden ok daha sol bir izgideydi. Ecevit,
lkede, aa ve tefecinin hakim olduu bir smr dzeni olduundan bahsederek
dzen deimelidir, toprak ileyenin su kullanandr diye konuuyor, o dnemde eitli
yrelerde meydana gelen toprak igallerini halkn kendiliinden giritii, Anayasa
dorultusundaki devrimci eylemler olarak nitelendiriyordu. Atatrk devrimlerinin bir
styap devrimi olarak kaldndan bahseden Ecevit, Trkiyenin bir gerek devrim olan
altyap devrimine ihtiyac olduunu da vurguluyordu. (Ecevit, 1970:18, 61-3) Yine
Ecevite gre, Atatrk srekli devrimcilik isteyen bir nderdi. Btn bunlar sylenirken,
Ecevit bir yandan da teebbs ve mlkiyet zgrl olmadan demokrasinin de
olamayacan ifade ederek, ortann solunun insanlk anlaynn snf ayrlklarn,
demokratik bar ve halk yollardan eritmeyi amaladn belirtiyordu.
Ecevitin bu tutumunun gerisinde ykselen sol dalgay CHP bnyesinde toplamak
gayesinin olduu aktr. Dier taraftan bu ayn zamanda, kulland kelimelerin ne
anlama geldiinin farknda olmayan ya da bunu yeterince nemsemeyen bir siyaseti
portresine de iaret etmektedir. Yine ayn ekilde, btn toplum kesimlerini ayn anda
memnun etme varsaymyla yola kan programn gerekilii konusunda da soru
iaretleri uyanmaktayd. rnein 1973 Bildirgesi, toprak reformununun
gerekletirileceini, Ky-Kent projesi yoluyla Kent-Kr ikiliinin ortadan kalkacan,
kamu ve zel sektrn yannda bir de halk sektrnn oluturulacan, zel sektr
iinde de sosyal adalet salanacan sylyordu (CHP, 1973)
Siyasal hayatta mesajn ieriinden ok, mesajn semenler tarafndan nasl
alglandnn daha nemli olduu ortadadr.Ecevitin hitabet yetenei, genlii ve
karizmas sylediklerinin gerekilii veya uygulanabilirlii sorununu ikinci plana
itmitir. APyi iinde dindar gericiler ve banaz milliyetileri de barndran taral ve
kyl partisi olarak alglad gibi, nn liderliindeki CHPyi de fazla brokratik ve
kendini yenileyememi/halka alamam bir brokrat partisi olarak alglayan ehirli
11
kesimler ve zellikle burada yaayan retmenler, memurlar, doktor ve avukat gibi serbest
meslek sahipleri iin Ecevit batl (dolaysyla medeni) ve klasik CHPli ceberrut
siyaseti portresinden uzak yeni bir yz, yeni bir balangc ifade ediyordu. Ksaca
kentlileen orta snflar iin Ecevit bir midin temsilcisi hviyetindeydi. (Demirel, 1998:
204-5)
CHP, 1977 seimlerinde stanbulda % 58.2, zmirde % 52.7, Ankarada ise
%51.3 oy almtr. APnin her ildeki oy oran ise srasyla % 28.4, % 39.7 ve
%30.9dur. Bu anlamda CHP byk kentlerde APyi nemli oranda geride brakmtr.
Buna dair deerlendirmelerde ilke tahlil CHPnin, Ecevitin sola doru alm
sayesinde, genlere gecekondululara ve iilere de hitap edebilmesindeki baar
erevesinde yaplmaktadr (zbudun, 1977). i kesimi ve gecekondulularn nceleri
CHPye srtn eviren bir ksm irili ufakl sosyalist partilere oy vermektense, CHP gibi
iktidar ans olan bir partiye oy vermenin belli bir rasyonalitesini de gz nne alarak
onda birlemeye balyorlard. Bu grup Ecevit zerinde etkili olmaya almann daha
aklc olduunu dnyordu.
Dier taraftan zel sektrn, sektrn uzun dnemli menfaatlerini de dnebilen
ve sosyal adaleti sylemin bu kapsamdaki belli kesimlerin de CHPye scak bakmasna
sebep olduu da sylenebilir.
Daha da nemlisi, Belki de Ecevitin liderliiyle birlikte CHP iinde meydana
gelen en nemli deiiklik laiklik ilkesinin klasik izgiden farkl bir biimde
yorumlanmasyd. nn liderliindeki CHP iin laiklik ilkesi dinin tamamen birey ile kul
arasnda kalmasn veya dinin kamusal alandan tamamen dlanmasn gerektiriyordu. Bu
konuda verilecek en ufak bir taviz, Cumhuriyeti tehdit eden en byk glerden biri olan
irticay tevik anlamna gelebilirdi. Bylece, CHP dinin kamusal alanda en ufak bir
tezahrn eriatlk/gericilik olarak nitelendirerek teyakkuz haline geebildii gibi,
dindarlar an gerisinde kalm, adam edilmesi gereken bir topluluk olarak algladn
da gizlemekte zorlanyordu.
Dinin modernlemeyle birlikte etkisi azalacak/yok olacak (ve olmas gereken) bir
olgu olarak gren hakim paradigmann iinde kalmakla birlikte, Blent Ecevitin
yaklam meseleyi asayi ve gvenlik zaviyesinden gren yaklamdan farkllayordu.
Ecevit, iinde yaadklar toplumsal dinamikleri dikkate almadan dindarlar sulamann
yanl olduunu, bozuk toplumsal dzen nedeniyle gelecee ilikin umudu kalmayan
aresiz kitlelerin dine sarldklarn belirtiyordu. (Ecevit, 1974: 95).
12
CHPde bu gelimeler devam ederken, 12 Mart darbesinden nemli lde
etkilenen solda nemli deiimler gzlemlenmeye balamt. 1971 ylnda Anayasa
Mahkemesi tarafndan kapatlan TP, 1975te yeniden almtr. Sosyalist solda
blnmeler ve fikir atmalarnn temeli iki temel sorudaki farkl tutum allarla
ilikilendirilebilir. Bunlardan birincisi, devrimin parlamenter/yasal yollardan m yoksa
yoksa silahl mcadele ile mi yaplacadr. kinci mesele Trkiyenin sosyalist bir
devrime mi yoksa feodal kalntlar temizleyecek ve brokrasi ve milli burjuvazinin de
katlaca ve sosyalist devrimle tamamlanacak Milli Demokratik Bir Devrime mi
ihtiyac olduudur (Bkz: ener, 2010)
Bu iki soru etrafnda daha farkl ayrmlar devrimin nclnn ii snfnda m
yoksa Kyl snfnda m olaca, Kemalizme kar nasl bir tutum alnaca, SSCB mi
yoksa in izgisine mi yakn olunaca, kurulacak sosyalizmin ne trl bir sosyalizm
olaca vb- da ortaya kmtr. Blnmeyi tetikleyen faktrler arasnda kiisel (liderlik)
atmalar, kk olsun benim olsun dncesi, doru izginin bir tek olduu fikri,
yeraltnda alma zorunlululuundan kaynaklanan gizlilik ve onun getirdii lidere rgte
tapnma ve eletirel dnce eksiklii, temsil edildii sylenen ii ve kyl snfndan
uzak kalma olgular saylabilir. Hatta, bu eilimin teorik farkllama abalarna ivme
kattn sylemek gerekir nk tekilerden farklln vurgulamak isteyen her grup,
kendi partisini/fraksiyonunu merulatracak tezler retme zorunluluunu hissetmektedir.
(Samim, 1987)
Sonuta bu yndeki gelimeler ve tartmalar 1977 seimlerine 6 sosyalist parti
katlmasna kadar varmtr.
CHPnin zgrlkleri nemli lde vurgulayan sylemi, 1976daki Parti
Program ile 1977 Seimine nemli lde yansmtr. 1977lere gelindiinde dnce ve
siyasal rgtlenme zgrlnn nndeki snrlamalarn kaldrlmas savunulmutur.
Dnceyi yasaklayan maddelerin kaldrlaca, geni kesimleri ilgilendiren sosyo-
ekonomik zgrlklerin de daha da geniletilecei vaatlerinde bulunulmutur. CHP,
1977yi tek bana iktidara gelme ve uzun yllardr temellendirdii politikalarn hayata
geirme umudunu ykselttii bir yl olarak grmtr. Blent Ecevitin Umut YILI 1977
adl yapt bu balamda deerlendirildiinde hedeflenen iktidar dzeni ve bu dzendeki
zgrlk anlay ile ilgili nemli saptamalar gze arpmaktadr. CHP, bireyin kiilik
geliiminde ve kendini gerekletirmesinde zgrln nemini belirtilmi, ayrca
zgrlk demokrasilerde olduu gibi dnce, ifade ve rgtlenme zgrl
13
zerindeki btn snrlamalarn kalkaca da nemle vurgulanmtr. Dnce, anlatm ve
rgtlenme zgrl nndeki engellerin kaldrlaca vadedilmitir (Kaya, 2009).
CHP, ekonomik kalknmay da zgrlk demokrasi ile yakndan
ilikilendirmitir. Ecevit, biz, zgrlkle badamayan kalknma ve sosyal adalet
salama yollarn benimsemeyiz demitir. Ayrca Ecevit, Antalya ve Ispartada dzen
deiikliini anlatrken, kuracaklar dzende hem somunu daha hzl byteceiz ve
bltreceiz. Hem de en ileri lde zgrlk demokrasiyi gerekletireceiz
aklamasnda bulunmutur. Yine CHP, btn kylleri kapsayan yaygn ve demokratik
bir kooperatifilik hareketini balatacaz. Bu kooperatifilikle balantl olarak kyller
bugn iilerin yararlanmakta olduu btn sosyal gvenlikler, btn sosyal sigortalar,
yani yallk sigortas, hastalk sigortas, kaza ve sakatlk sigortas onun yan sra ev
kredisi, analk sigortasbunlarn hepsini tanyacaz diyerek ekonomik kalknmada
kylye byk vurgu yapmtr (Kaya, 2009). 1977 seimleri sonucunda birinci parti olan
CHP oy orann % 8.09 artrarak % 41.38 oy ve 213 milletvekili kazanmtr. Ancak bu oy
oran iktidar olmak iin yeterli olmamtr.
Seimlerde birinci parti olan CHPnin kurduu aznlk hkmetinin parlamentoda
gvenoyu alamamasnn ardndan yerine AP-MSP-MHP koalisyonuyla oluan II. MC
hkmeti kurulmutur. II. MC de ok uzun mrl olamamtr. 1978 ylnn Ocak aynda
Cumhuriyet tarihinde gensoru ile drlen ilk hkmet olmutur. II. MC hkmeti
gensoru ile drldkten sonra CHP arlkl III. Ecevit Hkmeti kurulmutur.
Blent Ecevit liderliindeki CHPnin varl bir oklar iin yine de bir umudu
temsil ettii ve mitsizliin derinlemesi ve karamsarln u noktalara varmasnn 1978
yl banda iktidara gelen CHP hkmetinin de yaanan skntlara are olamayaca
fikrinin yaygnlamasyla olduu fikrini savunanlar bulunmaktadr (Demirel, 1998: 301).
Bu gre gre sorun, lkenin kt ynetilmesinden kaynaklanyordu. MC hkmetleri
gidip halk yararna almaya niyetli CHP hkmeti gelecek, kt ynetim de ortadan
kalkaca iin Trkiyenin n alacakt. 1977 seim kampanyasnda dalara yazlan
umudumuz Ecevit sloganlar, Ecevit iin bestelenen arklar, CHP iktidar iin byk bir
zveri ile alan kesimlerin varl Ecevitin yaratt umut dalgasnn boyutlar hakknda
bilgi vermekteydi.
Oysa 1978-1979da CHP hkmeti siyasal iddetle mcadele srecinde
zgrlkleri genileterek terr yenmek fikrini benimsemi olmas yannda CHP
hkmetinin gvenlik gleri ve yargy hem partizanlktan uzak ve etkin bir biimde
14
iler hale getirebilme konusunda da yetersiz kalmasna sa ve sol kaynakl iddetin artarak
devam etmesi de eklenince sre skynetim ilanna kadar gitmiti. CHP hkmetinin en
byk destekilerinden gazeteci Abdi pekinin ldrlmesi ykselen iddetin nemli bir
gstergesi oluyor, ekonomik krize paralel Sleyman Demirelin sert muhalefeti,
Demirelin Ecevite hi bir zaman babakan olarak hitap etmeyip, hkmetin ba diye
hitap etmesi sreci hzlandryordu.
IMF ve uluslararas bankalar Trkiyeye kredi verilmesi iin ac reeteye
uyulmasn istiyorlar hkmet ise buna direnmeye alyordu. (Berksoy, 1982: 164) Fiyat
kontrolleri gibi nlemlerle mal ve hizmetlerin piyasa fiyatn indirmeyi deneyen hkmet,
karaborsacln artmasnn nne geemezken, ekonominin acil sorunlarn bir nebze
olsun rahatlatacak nlemleri ise alamyordu. Ecevit yurtdnda kredi ararken, Enerji ve
Tabii Kaynaklar bakan Deniz Baykaln Ata rafinerisinin milliletirileceini aklamas,
Ticaret Bakan ile Maliye Bakan, Maliye Bakan ile Merkez Bankas bakan arasndaki
gazetelere yansyan atmalar koordinasyonsuzluun en nemli belirtilerindendi.
(Hrriyet, 26 Nisan 1978)
Bylece, ekonomi cephesinde de durum parlak olmad. Enflasyon ykselirken,
dviz yetersizlii nedeniyle bir ok kritik maln ithalatnn yaplamamas, hem petrol
ktlna sebep oluyor hem de Trkiyede retilen bir ok aramalnn da retilemesine yol
ayordu. Benzin, tpgaz, fuel oil, ya, ay, ila yedek para, kat ve ampl gibi bir ok
ihtiya maddeleri buna devam eden elektirik kesintilerini de eklemek gerekir-
bulunamad gibi, Trkiye diplomatlarn maalarn demekte zorlanyordu. Ykselen
enflasyon ve temel ihtiya maddelerinin bulunamamas hkmete kar byyen bir
honutsuzluk yaratt. Odalar Birliinin nclnde, Trk Esnaf ve sanatkarlar
Konfederasyonu, Ziraat Odalar Birlii, Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu ve
TSADn katklaryla oluturulan Hr Teebbs Konseyi Ecevit hkmetine sert
eletiriler ynelttiler. zellikle TSADn gazete ilanlaryla hkmeti protesto ederek
isitfaya armas, Trk siyasal hayatnda bir ilk oldu.
Bu hkmet dneminde ekonomik bunalm ok ciddi bir sorun olmutur.
Ezamanl olarak sa-sol atmalar nlenemez duruma gelmitir. Bu durumu ekonomik
iddetin ortaya k takip etmitir. ubat 1979da Sleyman Demirel Cumhurbakan
Fahri Korutrke hitaben yazd mektubunda Ecevit hkmetini bata Mara olaylar
olmak zere lkedeki anari ve terr ortamn kontrol altna alamamakla ve skynetimi
ilevsel bir ekilde uygulayamamas neticesinde Trk Silahl Kuvvetlerinin grev
15
yapmasna engel olmak ve anarinin kkne inilmesini engellemekle sulamtr.
3
1979
yl sonunda yaplan ara seimde be milletvekilinin tamamn AP kazannca Ecevit istifa
etmi; bu defa AP hkmet kurup i bana gelmitir (Gezg, 2011).
1971 Muhtrasndan 1980 Darbesine kadar olan dnemde Ecevit sylem ve
politikalaryla nnnn CHPsinin devlet, toplum ve siyaset tahayyln yeniden
kurgulam, CHPyi devletin partisi algsndan kurtarm ve toplumsal dinamiklere daha
duyarl bir parti olmasn salamtr. Bu durum st ste seim baarlarn getirmitir (Ete,
2010). Ancak 12 Mart Muhtrasna kar olunmasna ramen uygulamada asker-sivil
ilikilerine dokunulmam, kontrgerillann zerine gidilmemi ve dindarlarn, Krtlerin,
Alevilerin ve aznlklarn demokratikleme talepleri dikkate alnmamtr (vr, 2011).
3. Milliyeti Hareket Partisi
Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP)nin 8 ubat 1969da yaplan Adana
Kongresi Milliyeti Hareket asndan bir dnm noktas olmutur. Partinin ad Milliyeti
Hareket Partisi (MHP) olarak deitirilmi, hazrlanan yeni bir tzkle merkez
organlarnn ve zellikle Trkein rgt zerindeki yetkilerinin son derece artran
hiyerarik bir ileyi kurumlatrlmtr. Yalmana gre souk Sava dneminin en youn
yaand yllarda kurulan MHP, ald oylardan daha ok, temsil ettii misyon ve
taknd tavrlarla tartlan bir parti olmutur (Yalman, 2009).
Temel ideolojisini, Alparslan Trkein kaleme ald Dokuz Ik Doktrininden
alan MHP, yeni bir devlet dzeni fikriyle ortaya kmtr. Bu dzen, kapitalizmden ve
komnizmden ayr olan lkc yol olarak adlandrlmaktadr. Bu yol, Her ey Trk
Milleti iin, Trke doru ve Trke gre ilkelerini benimseyerek, Trk milletini ksa
srede glendirecek bir yol olarak tantlmaktadr (Trke, 1991). lkc hareketin
geliim srecinde sahip olduu yadsnamaz etkiyle beraber kimi grlere gre Dokuz
Ikn lkc hareketin tabannda ieriksel olarak scakl olmam, sadece lafzen
benimsenmi, ancak en nemli ilevi liderin devlet tecrbesinin ve bilgi birikiminin
simgesi olarak alglanmas ve Trkein otoritesine katks olmutur (Turan, 2000).
Akna gre; MHP ilk zamanlarnda slam d bir Trklk anlay ieren bir
ideolojiyi benimsemise de, daha sonra bu ideolojiyi terk etmitir. 1970ler, entelektel
dzeyde Trk-slam tezi balamnda millete alma imkn bulduu bir dnem olarak
dikkat ekmektedir. Milleti ve millet kltrn nceleyen; Trk bedenine slam ruhunun
hayat verdii vurgusunu yapan bir doktrine vurgu yapan milliyetilik, zellikle

3
Cumhurbakanl Genel Sekreterliinden TBMM Darbeleri Aratrma Komisyonuna gnderilen evrak
16
Anadoluda muhafazakr genler arasnda yaylma imkn bulmutur (Akn, 2010). Parti,
sre ierisinde -zellikle 1970lerin ikinci yarsnda- kendisini daha ok karsndakilere
gre tanmlayarak konumlandrmtr. Hem anti-kapitalist hem de anti-komnist bir
sylem benimseyen Milliyeti Hareket, mili devlet kavramna akn bir anlam
yklemitir. MHP, ounlukla merkezi, gl bir devlet fikrini iselletirmi ve zaman
zaman kendisini bu akn devlet kavramyla zdeletirmitir. Dier bir ifadeyle, MHP
daha ok devleti bir milliyetilik anlayn benimsemitir (Yalman, 2009).
Trkiyede Milliyeti Hareketin seimlere katld ilk tarih 1965 olarak kabul
edilebilir. Bu dnemde Osman Blkba liderliindeki Millet Partisi ve Alparslan Trke
liderliindeki Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP) arasnda oylar blnmtr.
1970lere gelindiinde ise bu ikili sistem sona ermi ve Milliyeti Hareket Partisi ile
devam edilmitir. 1980 ncesi dnemde MHPnin katld seimler deerlendirildiinde
1973 genel ve yerel seimlerinde istenilen baar yakalanamad grlmektedir. MHP
genel seimlerde % 3,4 il genel meclisi seimlerinde ise % 1,3 orannda bir oy almtr.
1977 genel seimlerinde ise % 6.4 oy oran ile grece bir baar yakalanmtr. MHP %6,4
orannda oy alarak 16 milletvekiliyle parlamentoya girmitir. Trke, Sleyman Demirel
bakanlndaki koalisyon hkmetinde yer alarak be bakanlk elde etmitir (Yalman,
2009).
Milliyeti Hareketi yalnzca seimlerde ald oy oran-semen says gibi
niceliksel deerlendirmeler yerine, siyasal ve toplumsal bir analizle de okumak
gerekmektedir. Trkneye gre, MHPyi siyasi partiler yelpazesinin sa kenarna yakn
blmne yerletirmekle ve dier partilerle mukayese etmekle yetinenler, toplumun
derinlerinde ileyen birok farkl krlma hattn da gzden karm olurlar (Trkne,
2008).
alka gre MHP hareketi 1950lerde hzlanan sosyo-kltrel ve politik deime
srecinde, yerleik sosyo-kltrel yapdaki muhtelif sembol, deer ve davran kodlarnn
reaksiyonel bir ideolojik politizasyonla buluarak eyleme dnmesidir. MHP hareketi
genel anlamda Trk toplumundaki anti-komnizm, dini ve kltrel temellerden g ald
kadar, sosyolojik bir tepki olarak deerlendirilebilir (alk, 1995).
Yukarda da belirtildii gibi 1970 sonras Milliyeti Hareket daha ok reaksiyonel
bir nitelikte olmutur. Aaoullarna gre 1970 sonras MHP ideolojisinde zel bir anlam
ve nem atfedilen unsurlardan biri de devlet ve milliyetilik kavramdr. MHPnin
rgtlenmesinde ve siyasal duruunda nemli bir yer tutan milliyeti sylem, ortaya
17
koyduu yksek ve ihtirasl hedeflerle umutsuzluk iindeki kitleler iin bir umut olmu
ve bu kitleler hzla partiye katlmlardr. Parti, 1980 Darbesi ncesi dnem
propagandalarnda Trk milletinin lider ve efendi millet olduu tezini ilerken, sklkla
yeniden Byk Trk Devletinin kuruluundan sz etmektedir (Aaoullar, 1983).
MHPnin 80 Darbesi ncesi sylemlerinde ciddi bir anti-komnist ve Ecevit kart
vurgu dikkat ekmektedir. rnein Mays 1980 ylnda urad silahl saldr sonrasnda
Gmrk ve Tekel Bakan Gn Sazakn hayatn kaybetmesi sonucu Alparslan Trke:
"Gn Sazak, Trk Milletinin dmanlar, komnist ve blc cinayet eteleri tarafndan
ehit edilmitir... Ecevit yle bir politikacdr ki, siyasi hayat boyunca yalancl,
iftiracl, kkrtcl kendisine meslek edinmitir. Yalan ve iftira savurmak, masum
insanlar cani olarak ilan edip, onlar kamuoyunda hedef haline getirmek Ecevit'in inatla
srdrd bir tutumdur. Ecevit ne zaman MHP hakknda, MHP'liler aleyhinde Trk
Milliyetileri ile ilgili olarak yalan ve iftiralar savurmusa, mutlaka ardndan ok sayda
MHP'li ve lkc ehit edilmitir. Ecevit'in kkrtmalar sonunda dn lkdamz Gn
Sazak ehit edilmitir. Ecevit ldrlen btn MHP'li vatandalarmzn manevi katilidir.
Memleketimizde dklen kanlarn sorumlusu Ecevit'tir. Komnist ve blc cinayet
etelerinin ektii her tetiin ardnda mutlaka onun manevi mesuliyeti vardr. Yllarca
komnist ve blcleri himaye eden, onlara kanat geren, onlarla eylem ve cephe birlii
kuran Ecevit'tir. Ecevit, anarinin ba sorumlusu ve cinayetlerin kkrtcsdr...
Trkiye'de bir i sava balatmak isteyenlerin oyununu sabrla ve itidalle bozmalyz.
MHP'lileri, Trk Milliyetilerini, lkcleri uyaryorum: Komnist ve blclerin
oyunlarn bozmalyz." (Birlie ar Dergisi: Haziran 1980) eklinde ar bir
aklamada bulunmutur.
Yalmana gre lkenin ciddi manada ikiye ayrld bir dnem olan 1970lerde
(zellikle 70lerin ikinci yarsnda) devleti komnizmden kurtarma hedefiyle sokaa inen
lkcler kendilerini devletle zdeletirmi ve komnizme kar mcadelenin n
saflarnda yer almaya balamlardr. Bu tutum, Milliyeti Hareketin her geen gn
toplumcu milliyetilikten uzaklamasna ve devleti bir karaktere brnmesine neden
olmutur (Yalman, 2009). Bu yap 1980 Darbesine kadar srm, ancak 1980 sonras
hareket zeletiri yapabilmi ve merkeze daha yaklaan bir hviyet kazanmtr.
4. Milli Selamet Partisi
Trkiyede Milli Gr Hareketinin ikinci partisi olan Milli Selamet Partisi
(MSP), kuruluu olan 1972 tarihinden itibaren Milli Nizam Partisinden gelen izgiyi
18
devam ettirmi, Milli Grn savunduu temel programlarla uyumlu, maddi ve manevi
kalknmaya ynelik politikalar izlemitir. Topraka gre, APnin ehir merkezlerindeki
byk sanayici ve i adamlarnn temsilcisi olmakla taradaki kk ve orta boy
sermayedarn temsilcisi olmak konusunda tercihini birincisinden yana yapmas neticesinde
parti iindeki snfsal blnmenin bir uzants olan MSPnin snfsal taban esnaftan,
zanaatkrlardan, ehirlerde yeni yeni olumaya balayan kk ve orta boy iletmelerden
olumaktayd (Toprak, 2009).
MSP ile Trkiyenin kapitalistleme srecinde dindar kesim kendi sosyoekonomik
tabanyla ilk kez meclise girebilmitir. Bu sayede devlet desteiyle byyen bir sanayici
ve i adam kesimine kar o dnemde kk bir sermaye birikimine sahip olsa da ikinci
bir sanayileen kesim ortaya kmtr. Bu anlamda MSP geleneksel kitlelerin siyasete
katlmasnn; bu kitlelerin kimlik krizini zmesinin; sanayilemenin dourduu sosyo-
ekonomik yoksunluk duygularn gidermenin bunlarn tesinde slami siyasal ideolojiye
sekler sistem iinde meruluk kazandrmann arac olmutur. (Sarbay, 1985).
Necmettin Erbakan liderliindeki Milli Selamet Partisi ise,
batllama/adalama adna slamiyetin aydnlndan uzaklamann Trkiyenin
meselelerin kaynanda yatan asli faktr olduu tezini ilemitir. Sarbaya gre MSP
anlayna gre yzyllar boyunca, slami kurallara uygun bir devlet ve toplum nizam
kurmu olan Osmanllar, geriliklerinin sebebine doru tehi koymakta zorlanmlar ve
Tanzimat dneminden itibaren Hristiyan batnn usullerini almaya kalkmlar, bat
taklitiliini kurtulu reetesi olarak grmlerdir. Cumhuriyetle birlikte bu eilim doruk
noktasna ulam, laiklik ad altnda slamiyet dmanl yaplmtr. Oysa gerek
kurtulu reetesi, taklitilikten syrlmak, CHP tarafndan temsil edilen sol veya AP
tarafndan temsil edilen liberal grlere kar bir alternatif olarak gelitirilen, Milli
Gr benimsemektir (Sarbay, 1985).
MSPnin insan haklar syleminde devlet; adaleti salayan, toplumsal ilikileri
denetleyen ba aktrdr. Devletin balca rol insan haklarn gvence altna alacak ahlak
nizamn salamaktr. zellikle devlet, eitim yoluyla dini ve ahlaki deerleri ocuklara
ve genlere reterek toplumsal ahlak salamakla ykmldr. Bu tasarmda ekonomik
ilikilerde ortaya kan eitsizlikler toplumsal dzenin korunmas iin bir gerekliliktir.
Zenginin yoksula verecei zekt, sadaka gibi yardmlar sosyal gvence mekanizmas
saylmaktadr. Servet dalmndaki eitsizliin kayna kiilerin alma derecesi,
yetenei ve isteine balanmaktadr. Toplumsal snflar arasndaki gelir farkll atma
19
deil toplumsal uyumun gereklilii olarak savunulmaktadr. MSPnin parti programnda
maddi gelimenin nkoulu olarak manevi kalknma grlm ve taklitilik eletirilmitir:
Ahlak ve fazilete dayal cemiyet nizam zaruretini kabul eden maneviyat ve ahlak
grn esas alnmasleri bir medeniyetin kurulmas iin byk ve anl tarihimizle
iftihar eden; taklitilikten uzak durulmas gerekmektedir. Yine MSP programnda din ve
dnce zgrl en temel insan hakk saylmaktadr. Buna gre, Din eitimine gereken
aydnlatlmann yaplmas ve yurttalarn dini ahlaki hasletlerle tehizi iin gereken
imknlarn salanmasna ehemmiyet verilecektir. Din grevlilerinin maddi ve manevi
artlar slah edilecek itimaci mevkileri yeniden tanzim ve tayin olunacaktr.

MSPnin
parti programnda Anayasada belirtilen temel hak ve zgrlkler kabul edilmi ve bu
haklarn parti asndan ne anlama geldii de aklanmtr. rnein, basn ve neir
hrriyetine milli, manevi ve ahlaki deerlere saygl olmak kayt ve artyla basn hrdr
erhi konulmutur. MSPnin programnda ii-iveren arasndaki iliki, atmaya deil
karlkl sevgi ve sayg esasna dayandrlr. Kadn ve ocuk iilerin durumlaryla
mtenasip ilerde altrlmas elzemdir. Yine MSP programnda din ve dnce
zgrl en temel insan hakk saylmtr (MSP, 1973).


MSP, slam dininin vaz ettii (veya vaz ettiine inanlan) kurallarn toplum ve
siyaset hayatna yn veren asli unsurlar olmasn amalayan bir parti olduu ynnde
grler olduu gibi slamcln daha ok 1980lerden sonra yaygnlaacan belirtip
MSPnin slamclnn da su gtrd fikrini savunanlar da vardr (Mardin, 1991: 35).
MSPnin ahlk ve maneviyat diyen yn yannda slam evrenselcilii ile
badatrlmas kolay olmayan bir milliyetilik vurgusunun gzlemlendii, MSPnin kendi
ideolojisini milli gr olarak nitelendirdii Trkiyeyi kurtarmay, Trkiyeyi
mslman alemi iinde layk olduu liderlik pozisyonuna oturtmay arzulayan
milliyetilik dozu yksek bir hareket olduu, Trkiyenin sanayiilemesi (veya ar
sanayii hamlesi) asli hedeflerden biri hviyetinde olduu, bir Hristiyan birlii olarak
grd Ortak Pazara onlar ortak biz Pazar slogan ile kar kt, sosyalizmi de
kapitalist sistemi de serte eletirdii grleri yannda, Sarbaya gre manevi
kalknma olmadan maddi kalknmann eksik kalaca batdaki gibi- grn dile
getirirken, bir yandan da manevi kalknma olmadan maddi kalknmann mmkn
olamayacan da vurgulamtr (Sarbay, 1985).
MSP maddi kalknma balamnda sanayilemeyi devletin grevi sayan anlay
benimsemitir. Bu balamda en byk projesi ar sanayi hamlesidir. Manevi kalknma
20
konusunda ise, mam-Hatip okullarnn yaygnlamasn ve laik okullarda ders
programlarna ahlak dersleri konulmas konusuna arlk vermitir (Toprak, 2009).
MSP, 1973 ylndaki genel seimlerde drdnc parti olmu, % 11,80 oy oran ile
48 milletvekili, senato seimlerinde ise senatr karmtr. MSP yeil komnist,
komnist ibirlikisi olmakla itham edilmesine karlk 1974 ylnda Cumhuriyet Halk
Partisi (CHP) ile koalisyon kurmutur. CHP ile koalisyon, Milli Gr Hareketini ilk kez
hkmetin bir paras olma konumuna getirmitir. MSP, yeniden kapatlma endiesinin
ar basmas nedeniyle komnist, anarist, dinsiz olmakla eletirdii CHP ile koalisyon
oluturmay kabul etmitir (Toprak, 2009).
CHP ile kurduu koalisyonun dalmas zerine MSP, 1975te APnin
nclnde Birinci Milliyeti Cephe (I. MC) koalisyonunda Milliyeti Hareket Partisi
(MHP) ve Cumhuriyeti Gven Partisi (CGP) ile birlikte yer almtr. Bu koalisyonda
MSPnin ald eletirilerin banda kadrolama gelmektedir. Ayrca MSPnin ar sanayi
hamlesine ynelik almalar tek bana iktidar olma isteinin bir paras olarak
grlmektedir. Bununla birlikte, MSPnin uygulamaya koymaya alt projeler, AP-
MSP arasnda gerilime neden olmutur. Bu gerilimde MSPnin uygulamaya alt
projelerdeki kadrolama ve bte skntsnn pay vard. Sonunda AP, 1977 ylnda
koalisyonu bozmu ve erken seime gidilmitir (Sarbay, 2004).
1977deki genel seimlerden CHP birinci parti olarak kmasna ramen tek bana
iktidar olabilecek sayda oy alamamtr. Ald % 8,56 oy oran ile 24 milletvekili
karabilen MSP, yine AP ve MHP ile birlikte kinci Milliyeti Cephe (II. MC)
koalisyonunu kurmutur ve kurulan bu hkmette de AP-MSP arasndaki srtme devam
etmitir. 4. Be Yllk Kalknma Planna MSPnin manevi kalknma konusunda blm
eklenmesi konusundaki istei srtmeyi artrmtr. MSPnin maddi ve manevi
kalknmann birlikte gereklemesine ynelik bu ideolojik tutumu, 1978 mali ylnda
btenin kabul edilirken koalisyon ortaklar arasndaki atmay artrmtr. Taraflar
birbirlerine verdikleri tavizlerden honutsuz olmu ve hkmet hakknda verilen bir
gensoru ile II. MC Koalisyonu dalmtr (Sarbay, 2004).
Trkiye 1980de 12 Eyll srecine doru giderken Konyada dzenlenen Kuds
Kurtarma ve Genlik Mitingi MSPnin kapatlmasnn gerekesi olmutur. 6 Eyllde
yaplan miting srasnda snfsz ve snrsz slam devleti ve ya eriat ya lm gibi
atlan sloganlar ayn zamanda 12 Eyll 1980 Darbesinin szde gerekelerinden biri olarak
gsterilmektedir (Toprak, 2009).
21
5. Trkiye i Partisi
12 Mart 1971 Muhtrasyla kapatlan ve 1975 ylnda Behice Boran nderliinde
yeniden rgtlenen Trkiye i Partisi (TP), 1975 yaplan ilk seimlere seim yasasnn
siyasi partilerin rgtlenmesi konusundaki artn yerine getiremediinden dolay
katlamamtr ancak seim srecini deerlendirmitir (TP, 1975). Seimler yaklarken
MCye hayr kampanyas dzenlemi, MC ve AP oylar karsnda CHP oy verilmesinden
yana olmutur. TP, MC hkmetin politikalarn hem 1975 seimlerinden sonra hem de
1977 seimlerinde eletirmitir. TPin eletirileri genel olarak kapitalizm, emperyalizm ve
faizm dorultusunda olmutur (akr, 2011):
Milliyeti Cephe ve uygulad faist dzenler tek bana deerlendiremez. Kapitalizmin sonular
ile balantldr. Milliyeti cephenin iktidardan drlmesi ve faizmle mcadelenin daha kapsaml
hale gelmesi gerekir. Faizmin arkasnda emperyalizm, byk sermayedarlar ve byk toprak
sahipleri vardr.
Milliyeti Cephe iktidar toplumun ezici ounluunun karlarn, geriye kalan ve emperyalizmle
btnlemi bir yn karlar gzetilerek ayaklar altna almay amalamaktadr. Yalnz ii snfnn,
ky emekilerinin, memurlarn ve zanaatkrlarn deil, kk ve orta sermayedarlarn, byk toprak
sahipleri dndaki tm kyllerin kar ve zlemleri, belli llerde, Milliyeti Cephenin program ve
icraat ile elimektedir. Milliyeti Cepheye ve tm olarak anti- demokratik, faist bask ve planlara
g veren rgtl olma ve birleebilme zellikleri, asl demokrasi saflarnda hzla gelitirilmesi
gereken zelliklerdir.
Milliyeti cephe partilerinin kurmu bulunduklar koalisyonun dalmas durumunda, MCnin
yerini mutlaka daha demokratik nitelikler tayan bir hkmetin alacann varsaylmas son derece
sakncaldr. Emperyalizmin ve byk burjuvazinin Milliyeti cephe araclyla att admlara kar
birleik ve kitlesel bir direni gereklemezse faizm trmanna devam edecektir. Demokratik gler
arasnda birlik ve dayanmann salanmas ve gerici, smrclerin karsna klmas, iinde
bulunduumuz gnlerin btn zellikleriyle faist bir iktidarn hazrlk dnemini engelleyecek tek
yntemdir. (TP, 1977)
TPin sz konusu dnemdeki emperyalizm vurgusuna 1974 Kbrs Harekt ve
zmlenemeyen Kbrs sorunu zerine grleri rnek verilebilir:
Kbrs sorunu hala ABDnin dmen suyunda ve onun arabuluculuuyla ve onun dayatt bir plana
gre zlmek istenmektedir. Bu plan grnrde, szde Kbrsn bamszln, toprak
btnln, tarafszln koruyan federatif devlet tezidir. Hlbuki yle bir federatif devlet
ngrlmektedir ki, bu aslnda kat zerinde kalacak birleik bir federatif veya konfederatif devlet
grnm altnda, Adann fiilen taksimi ve iki kesimin birisi Trkiye ile dierinin Yunanistanla
btnlemesi sonucunu verecek bir plandr ve bu zm neticede Trkiyeyi emperyalizme,
NATOya, ABDye daha baml klacak bir plandr (Boran, 1977).
22
Kbrs sorununa ek olarak yine bu dnemde de NATO, Ortak Pazar ve IMF Trkiye
ilikilerinde de kapitalizm ve emperyalizm vurgusu yaplmtr: MF, dnya bankas,
NATO ve Ortak Pazar Trkiyeyi emperyalizme bal hale getirdi. Ve Trkiyenin asl
sknts bu bamllktr. Sermaye ve emperyalizm ile kopmaz kar balar vardr (TP
Seim Bildirisi, 1979).
TPin 1977 ve 1979 seimlerinde ald oy oran ok dk seviyede kalm (1977
genel seimlerinde % 0,58 1977 yerel seimlerinde % 0,51 ve 1979 genel seimlerinde
%0,58) (Yksek Seim Kurulu, 2012) ve bu baarszlk sonras sosyalist partilerin birlik
kurmas ve demokratik bir cephe oluturulmas tartmalar tekrar almtr. Bu
tartmalar srerken 12 Eyll Darbesi gerekletirilmi ve TP kapatlmtr.
6. 12 Eylle Giden Srete Partiler Aras likiler
1970li yllarda siyasi partilerin varlklarnn seim baars ve iktidarda
kalmalarna bal olduklarn dnmeleri, seimleri lm kalm savana evirmelerine
yol am, seimleri kazanmak iin her yola bavurmay olaan karlamalarna neden
olmutur (Turan, 1986). Siyasal kutuplamay tevik eden beyanlar ve muhalefete ynelik
zgrlkleri kstlama giriimleri var olan gerilimi daha da trmandrmtr. 1973 yl
sonlarnda ortaya kan petrol sorunu ve dnyadaki bunalm Trkiyeyi de ekonomik
olarak krize sokmu, artan iddet olaylar glgesinde yaanan siyasi kutuplama toplumda
da ayn lde ayrmay artrmtr.
12 Mart Muhtrasyla iktidardan uzaklatrlan Sleyman Demirel, kendi liderliine
ynelik eletirilere ramen AP liderliini srdrmtr. Ancak bu 1969 ylnda balayan
san blnmesi srecinin geriye dndrlmesi anlamna gelmiyordu. Necmettin
Erbakann liderliinde 1969 ylnda kurulan ve ara rejim dneminde kapatlan Milli
Nizam Partisi, Milli Selamet Partisi adyla yeniden siyaset sahnesindeki yerini almtr.
APden kopan milletvekillerinin kurduu Demokratik Parti faaliyetini srdrmekteydi.
Buna birde Alparslan Trke liderliindeki Milliyeti Hareket Partisi eklendiinde, sa
semene oynayan farkl partinin sz konusu olduunu grlmekteydi. 1970lerin bana
kadar, san tm renklerini bnyesinde barndran AP, 1980 darbesine doru giden srete
bu niteliini artk yitirmiti (Demirel, 2004: 67 vd).
Sa siyasetteki bu eitlenmenin nemli sebeplerinden birisi olarak, 27 Mays
gerekletiren ittifakn zlme srecine girmesi olduu ynnde grler vardr. Bu
gr 1970lerin banda, 27 Mays dneminde tekrar hayatiyet kazanan batllamac
izginin zayflad belirlemesine dayanmaktadr. CHPde Ecevit izgisinin g
23
kazanmas, renci evresi ve fikir adamlar zmresinin sosyalizme kay 1960 ncesi
tarz klasik batllama savunucularnn gsz kalmas anlamna gelmekteydi. Bu nedenle
sol/sosyalist cephenin batllamac mantn doal ve beklenir bir sonucu olduu fikri,
san laik/batllamac zmre kartlndan sosyalizm kartlna geiini kolaylatrd
(Demirel, 2009: 423-4).
Bu fikre gre; batllama kartl yerini sosyalizm kartlna brakmaya
balaynca, din ve manevi deerler vurgusuna devlet, bayrak ve vatan vurgusu da eklendi.
Komnizm karsnda milliyetilik, devlet ve dzen koruyuculuu ne karld. Bylece
sac olmak, dinsizlik, ahlkszlk, milli manevi deerlere yabanclk ve ezeli dman
Rusya hakimiyeti altna girmeyi arzulamak olarak anlalan solculua kar olmak ile
tanmlanr oldu (Demirel, 2009: 432-7)
Demokratik Partinin APden kopuunu, derin ideolojik/snfsal ayrmlar
neticesinde olmayp, daha ok liderlik kavgasnn bir sonucu olarak grenler vardr. Bu
gre gre 1964 ylnda Sleyman Demirele kar parti liderliini kaybeden Sadettin
Bilgi, partide bir ikinci adama tahamml olmayan Demirel tarafndan dlanmt. Celal
Bayarn ban ektii eski DPliler de, emaneti olarak grdkleri Demirelin kalc olma
niyetini grnce muhalefete baladlar. Ayrca, Demirele ynelik ideolojik nitelikte
olmayan eletiriler de bunlar arasnda tek adamlk ve Demirele yakn olanlarn yapt
nfuz ticaretine engel olunamamas, parti ve hkmette liyakate gre deil sadakate gre
grev datm yaplmas da vard- siyasetin ahlaki boyutunu ne kardn iddia eden
farkl bir grubu da, DPye iten faktrlerden biri oldu. Sonuta DP ortaya kt ve 1973
seimlerinde 11.9 oy ald. DPnin 1977 seimlerinde yok olmas ve Sadettin Bilgi ve
arkadalarnn APye geri dnmeleri DPnin ortaya kna sosyolojik aklamalar
aramann doru olmadn gsteren bir dier kant oldu. (Demirel, 2004: 57-8)
MNP/MSP ve MHP ise AP ideolojisinden dikkate deer bir biimde farkllatklar
gibi, hem de kendilerine semen taban bulabilme/yaratabilme konusunda da baarl
oldular ve bu ynleriyle DPden ayrldlar. Komnizm kartl, milliyetilik ve devlet
savunusunun en belirgin olduu parti, Milliyeti Hareket Partisi (MHP) idi. Aaoullarna
gre; son bamsz Trk devletinin komnistlere ve zellikle Byk Trk dnyasn bask
ile elinde tutan beynelmilel komnizmin lideri Rusyaya kar korunmas, partinin varlk
sebebi olarak grlmtr. Mezhep ya da etnik temelli blclk de komnistlerin sinsi
emellerine varmak iin kulland silahlardan birisidir dolaysyla balbana bir tehdit
olmaktan ok, asl byk tehdide eklemlenmitir (Bkz: Aaoullar, 1987).
24
Tanel Demirele gre; her partinin ortaya knda, btn kesimlere hitap etme
iddiasn tayan APnin inandrclndan ok eyler kaybetmi olmasnn etkisi olduu,
kk esnaf ve zanaatkarlarn AP hkmetlerine ynelik sanayici ve byk iadamlarna
ncelik verildii eletirilerinin DP ve MSPnin ykseliinde dikkate alnmas gereken bir
olgu olduu, MSP ve MHPnin ayrlmasnn, APye ynelik gericilik/islamclk, ve/veya
ar-milliyetilik sulamalarnn azalmasna yol at, buna karn sola kar olan tm
gleri eskiden olduu gibi bnyesinde toplama hedefi gden APnin, zellikle milliyeti
sylemin dozunu artrarak MHP izgisine yaknlamaktan da kendisini alamad, APnin
dindar kitleyle ilikilerini fazla scak bulan bu kesimler Turhan Feyziolunun liderliini
yapt Cumhuriyeti Gven Partisi (CGP) evresinde topland, taban dzeyinde
ayrmlarn net olmamas nedeniyle 1973 sonrasnda MHP ile AP arasndaki ilikiler
uyumlu ve atmadan uzak bir seyir izledii, MHPnin daha gen, daha aktif ve militan
eilimlere hitap ederken, APnin ise oturmu, olgun saduyulu kesimlerin partisi
hviyetine soyunduu, Babann APde olun ise MHPde siyaset yapmas eklinde
zetlenen bir sre yaand, milliyetiliin her iki partinin de ortak paydas hviyetinde
olduu ve 70li yllarn ortalarndan itibaren, MHPnin deimesinden ok APnin MHP
izgisine yaknlamas eklinde gelimenin yaand grlmektedir (Demirel, 2004: 68-
9).
Buna karn AP ile MSP arasndaki ilikiler ise gerilimli bir seyir izlemitir.
MSPnin ABD (veya bat) emperyalizmden, kapitalist smr mekanizmalarndan
bahsetmesi, sosyal adaleti bir syleme yakn olmas ve nihayet milli devlet (ve
komnizm tehdidi) konusunda AP-MHP tarz bir hassasiyeti gstermekten uzak kalmas
ideolojik sebeplerdendir. mmetilii vurgulayan MSP izgisi, bir ok APli iin Trk
milliyetiliinin inkar anlamna gelmektedir. stelik MSP, solun/komnizmin ekmeine
ya srecek bir biimde sosyo-ekonomik dzeni eletirmektedir. Hatta, MSPlilere Yeil
Komnistler diyen APliler olmutur. Oysa zaman devleti ve dzeni eletirme zaman
deil, savunma vaktidir. MSPye gre AP ise, batllamac (dolaysyla takliti) renksiz
bir burjuva liberal partisidir. Dindar grnme abalarna ramen, destek ald yahudi-
mason ittifakna kar gerekli direnci gsterebilmesi mmkn deildir (Demirel, 1998:
225-7).
CHPnin yeni profili ve APnin blnmesi sa/sol veya solculuk/milliyetilik
eklinde ifade edilen yeni bir siyasal kutuplamann belirginlemesine yol at (zbudun,
1981: 232)
25
1960a kadar bir ucunda CHP, dier ucunda ise DPnin bulunduu iki siyasi grup
aras atmalar, 1970lerde sol/sa ayrmas biiminde ifade edilmeye baland. 70lerin
sa/sol kutuplamas DP-Kemalist elit atmasnn basit bir tekrar deildi. Ancak
saclarn bir biimde eski DP izgisinden, solcularn da Kemalist kamptan
geldikleri/etkilendikleri gerei gzden karlmamaldr (Demirel, 2009).
Kendisini sol olarak tanmlayan gler iin ise sa; dinsel gericilik (veya irtica),
zgrlk sisteme kartlk anlamnda otoriterlik, kapitalizm (smr dzeni)
savunuculuu ile zdeletiriyordu. Sol da, klasik CHP izgisi ile dnemin solcular
arasnda balant kuran sa gibi, DP izgisi ile dnemin sa artasnda balant kuruyor;
aradaki devamllk ilikisine dikkat ekiyordu. Dini-geleneksel hayatn restorasyonu
talebiyle ortaya km olan san, zgrlk olmas mmkn deildi, nk kendi
hayatnn nihai analizde akn-tanrsal bir g tarafndan belirlendiine inanan kii gerek
anlamda zgr olamazd. Bylece otoriter/paternalist bir milliyetilie neden sempatiyle
yaklald daha iyi anlalabiliyordu. Aydnlanma deerlerini sorgulayan, akn bir
gten medet uman kesimlerin akln ve ilerlemenin son raddesi olan sosyalist sisteme
kar kmalar (veya kanlarn elinde oyuncak olmalar) da normaldi. Dahas, bu gler
kapitalist sistemin devamndan yana olanlarca kullanldklarnn farknda da deillerdi.
Karl Marksn da syledii gibi, din kitlelerin afyonu olmaya devam ediyordu (Demirel,
2009).
Blent Ecevit liderliindeki CHPnin, 1973 seimlerinden itibaren, dozu giderek
artan bir biimde sol sylemi kullanmas sa/sol kutuplamasn besleyen bir dier nemli
faktrler oldu Ecevit, dzen deiikliinden, emperyalizmden, smrden, haka bir
dzen kurulmasndan bahsetmekle kalmyor, faist ve gerici olarak niteledii AP-MHP
ittifakndan ve bu ittifakn ilerici glere kar saldrya getiinden de olduka provakatif
bir dil kullanarak yaknyordu. (Demirel, 1998: 228 vd).
Tpk CHP gibi, APde, stratejik sebeblerle, sol/komnizm tehdidini abartma
eilimi iine girmiti (Demirel, 2004: 73-5).
Parti sistemindeki blnmlk, alnan her oyun veya kazanlan her
milletvekilliinin iktidara gelinip gelinmeyecei konusunda kritik neme sahip hale
gelmesi gerek AP gerekse CHPyi gerekte olduklarndan daha sada veya solda
olduklar mesajn vermeye iten bir faktr oldu (Sayar, 1978: 49).
26
12 Eyll ncesi partiler aras ilikileri incelemede nemli bir parametre ise partiler
aras koalisyonlarn ve Milliyeti Cephe (MC) hkmetlerinin incelenmesi olarak
grlebilir.
Belirtilen siyasi platform zerinde yaplan 1973 Seimlerinde hibir parti tek
bana iktidara gelecek ounluu salayamad. CHP % 33.3, AP, % 29.8, DP % 11.9,
MSP % 11.8 ve MHP % 3.4 orannda oy ald. Bu sonular, Trkiyede koalisyonlar
devrinin yeniden almas anlamna geldi. Sleyman Demirel, halkn kendilerine
muhalefet etme devini verdiini syleyip herhangi bir koalisyona girmeyeceini ifade
edince, CHP nderliinde bir hkmet kurulmasndan baka bir yol kalmamt.
Sonuta CHP ile MSP hkmet kurdular. CHPnin geleneksel laiklik anlayn
eletiren Ecevit, bu koalisyonla tarihsel yanlgnn dzeltilme yoluna girdiini
belirtirken, bir ok CHP sempatizan her iki partinin de ezilenlere hitap ettii, ekonomi
politikalarnn da benzetii iddialarn ne kararak koalisyonu mtereddit CHPlilere
kabul ettirmeye almlard. Hkmet olmann avantajlarndan sonuna kadar
yaralanmaya kararl olan MSP iin ise, bu koalisyon her eyden nce partinin devlet
nezdinde meruluunun kabul edilmesi anlamna geliyordu.
Uyumlu bir alma gsteremeyen hkmetin mr sadece alt ay srd. CHPnin
hkmet etme konusundaki tecrbesizlik ve yetersizlikleri ortaya karken, zellikle
MSPli bakanlar, hkmet politikasna/koalisyon protokolne bal kalmay/bal kalyor
grnts vermeyi zul addedmekteydiler. Babakan yardmcs Necmettin Erbakan 100
bin tank yapmaktan, slam lkeleri ortak pazar kurmaktan bahsediyor, pek ok temel
atma trenleriyle ar sanayii hamlesinin balatldn ilan ediyordu. Cumhuriyetin 50.
yl dolaysyla karlan genel affa Komnist propaganda ve rgtlenmeyi su sayan 141
ve 142. maddeden hkm giymi tutuklularn da eklenmesine kar kan MSP, kontrol
ettii bakanlklarda da kapsaml bir partizanlk sergiliyordu.
Koalisyon hkmetinin en nemli icraat, Kbrs karmas olmutu. Trkiye,
Kbrs Cumhuriyetini kuran 1960 tarihli Londra Antlamasnn kendisine verdii garantr
devlet sfatna dayanarak, Kbrsa bir askeri harekat dzenledi. Kbrsta Yunanistanla
btnlemeyi savunan EOKA rgt bir darbe yaparak iktidar ele geirmi ve Yunanistan
ile birleme ENOSIS- idealini hayata geirmek iin adadaki Trkleri iddet vastasyla
yldrma ve adadan uzaklatrma politikalarna hz vermiti.
TSKnn adann yarya yakn bir ksmn kontrol altna almasyla sonulanan
harekat, Blent Ecevitin prestijini doruk noktasna karmt. Bu nedenle genel seimlere
27
giderek daha baarl gelecei dncesiyle koalisyon hkmetinin istifasn sunan Ecevit,
CHPnin milletvekili says erken seim karar almaya yetmemesi sebebiyle seim karar
alnmaynca koalisyon pazarlklarna geri dnld (Demirel, 1998: 211-2).
CHP, MSP ile tekrar bir koalisyon kuramayaca iin, koalisyon AP nderliinde
gereklemesinden baka seenek kalmyordu. Fakat aritmetik olarak APnin MSP, MHP
ve Cumhuriyeti Gven Partisinin (CGP) desteini almas yetmiyordu. DPnin de destei
gerekiyor, ancak DP nderleri Demirele bu destei vermeye yanamyorlard. Demirel,
uzun uralardan sonra, 9 milletvekilinin DPden istifas sonucunda hkmeti kurdu.
Milliyeti Cephe ad da verilen koalisyon hkmetinin kurulduu Nisan 1975 tarihine
kadar geen 4.5 aylk srede, Trkiye gvenoyu alamam Sadi Irmak hkmetiyle idare
edilmiti. 12 Mart sonrasnda siyasi hayatnn bittiine inanlan Sleyman Demirelin
yeniden babakan olmas kendisinin siyasi becerilerinin bir gsterdesiydi ve dnemin
etkili haftalk dergisi Yank, Demireli bu erevede yln adam semiti. Ancak
Milliyeti Cephe hkmetleri, bir yandan siyasi kutuplamay hzlandrrken, dier yandan
da 12 Eyll 1980 darbesine giden rejimin dejenerasyonu srecinde bir dnm noktas da
oluturdu. (Demirel, 1998: 216)
MC koalisyonu petrol bunalm nedeniyle neredeyse 4 kat artan petrol faturasnn
bedelini yksek fazili borlanma yoluyla demeye alt. Bir ok lkede hkmetler
byme hedeflerini kltrlerken, koalisyonu oluturan partiler byle bir yola gitmeyi
siyaseten uygun bulmadlar. Ne de kamu maliyesinde iyilemelere yol aacak istikrar
tedbirleri alnabildi. Hkmetin ekonomik sorunlarn zerine gitmek yerine topu sonraki
hkmetlere atmay ngren bu politikas vaktinde tedbir alnabilseydi belki de kolaylkla
savuturulabilecek olan 1978-80 krizinin ok iddetli bir biimde yaanmasna yol aan
faktrlerden biri oldu (Boratav, 1989: 115).
Bu dnemde, bat dnyas ile ilikilerde de genel bir sertleme olduu yorumu
yaplabilir. Kbrs kartmasndan sonra Trkiyeye silah ambargosu uygulayan ABDye
karlk, hkmet Ortak Savunma ve birlii Anlamas (OSA) nn fesh edildiini ilan
ederek, Trkiyedeki ABD slerinin kullanmn durdurdu. Onlar ortak biz Pazar
sloganyla AET kartln vurgulayan MSPnin de katksyla hkmet, 1976 ylnda
AET ile ilikileri de askya ald.
Milliyeti Cephe hkmetlerinin bir dier ayrdedici vasf partizanlk olarak ifade
edenler vardr (Dodd, 1990: 47). zellikle MSP ve MHP sahip olduklar bakanlklara
bal kurulularda o gne dek pek rastlanmadk lde partizanla bavurdular. Bu sre
28
zarfnda, Eitim Enstitlerine retmen aday alnmasndan, KTlere ii alnmasna
kadar partizanlk her yere srad bir ortamda hkmeti destekleyen Tercman gazetesi
yazar Nazl Ilcak partizanlktan ikayet eder halde olduu grlmektedir. (Tercman, 16
Kasm 1976, Milliyeti Cephe Koalisyonu)
ok partili hayata geildiinden itibaren, DP-AP hkmetlerinin partizanlk
yapt ikayetleri dile getirilmitir. Bu ikayetlerin bir ksm, siyasi iktidarn brokrasi
zerinde hi bir etkisi olmamas gerektiini dnen kimselerce dile getirildii iin
abartldr. Ancak, bu partilerin, gleri yettiinde, liyakat kurallarn ihmal ettikleri,
partiye yaknln en nemli lt haline geldii de bir gerekliktir. Partizanlk
Trkiyeye zg bir olgu deildir; ancak Trkiyede, brokrasinin siyasi ideoloji olarak,
DP-AP izgisine uzak olmas aradaki atmaya ideolojik bir renk de vererek brokrasinin
siyasi iktidar kabul etmesini zorlatrm bu da siyasi partileri brokrasiye kar daha
bilenmi bir hale getirmitir.
Bu dnemde MSP ve MHPnin hkmetin genel gidiat zerinde, oy oranlarn
aan bir ekilde etkili olmay baardklar sylenebilir. MHPnin Mecliste 3 milletvekiline
sahip olmasna ramen, biri Alparslan Trkein babakan yardmcl olmak zere 2
bakanla sahip olmas bunun gstergesi saylabilir.
Bu ortamda CHP de hkmete ynelik eletirilerin dozunu artrmaktayd. Blent
Ecevit, artan iddet olaylar nedeniyle hkmeti sulamakla kalmyor; Trkein babakan
yardmcs olarak grev ald bir hkmetin asla katilleri bulamayacan belirtiyordu.
nk Ecevite gre, sulular ve katiller zaten hkmetteydiler. (Hrriyet, 24 Haziran
1975)
Demireli babakan olmak iin eytanla bile ibirliini gze alan bir siyaseti
(Hrriyet, 7 Eyll 1975) olarak nitelendiren Ecevit, Demireli sadece hkmetin ba
deil, ekiyann da ba (22 Mart 1976, Hrriyet) olduunu sylemekten de geri
kalmyordu. Hkmetin elinin kanl olduu da Ecevit tarafndan bu dnemde ska
sylenilen szlerden biri olmutur.
Demirel ise, Eceviti Castro taklitisi, Akgnler yalancs ve siyaset cambaz
olarak nitelendirerek (Hrriyet, 15 Eyll 1975) deli tehisi koymann abartl
olmayacan belirtiyordu (Hrriyet, 5 Ekim 1975). CHP ile ibirlii yapm olmalar
halinde eytanla ibirlii yapm olacaklarn belirten Demirele gre, sokaklarda,
fabrikalarda ve niversitelerde huzursuzluun balca nedeni ya biz iktidara geliriz ya da
bu lkeyi ynettirmeyiz diyen CHP idi (Demirel, 1975: 11). CHP iileri ve genleri
29
kkrtarak, bu lkeyi kendisinden baka hi kimsenin ynetemeyeceini gstermeye
alyordu. Bu dzeyde trmanan gerginlik ortamnda 1977 ylna gelindiinde CHPnin
hesabn grmedike bu millet bar ve huzur bulmamas bile ifade edilebiliyordu
(Hrriyet, 1 ubat 1977).
Siyasi partilerin birbirlerini en ar szlerle sulamaktan hi kanmad byle bir
ortamda, kutuplamann toplumsal dzeye yansmas ve dolaysyla iddetin artmas da
srpriz bir olgu olmayacakt. nceleri yksek retim kurumlarnda gzlemlenen
atmalar, liselere dahi sramaya balad. Ayrca, partililere, parti binalar ve siyasi
toplantlara ynelik saldrlar da artt. Bir ok yerleim yerinde sokaklarn ve mahallelerin
siyasi grlere ayrtrlmas olgusu da bu dnem ile 12 Eyll 1980 aras yaanan bir
husus olmutu.
Bu olgunun bir dier yansmas ise illegal alanlara taan faaliyetler ve bu
faaliyetler vastasyla iddet yoluyla dzeni deitirme hedefini benimseyen rgtlerin
saysnn ve faaliyetlerinin artmaya balamasyla yaanmtr.
1977 Seimlerine giden dneme geri dndmzde siyasi kutuplama ve
tansiyonun artn belki de bu dnemden balatlabilecei bile ifade edilebilir. CHP genel
sekreteri seimlerin faistlerle faizme kar olanlara arasnda olduunu sylerken, parti
genel bakan Ecevit, partisinin Niksar mitinginde ortaya kan karmaadan hkmeti
sorumlu tutarak, kendisinin Demirel gibi ekiyaya deil devlete sndn sylyordu.
(Hrriyet, 1 Mays 1977).
1 Mays kutlamalarnda meydana gelen olaylar ve ortaya kan trajik tablo,
Ecevitin Babakan Demirel tarafndan kendisine yazlm olan suikasta urayabilirsiniz,
biz elimizden geleni yapyoruz ancak siz de dikkatli olun mealindeki mektubunu
aklayarak kendisinin hi bir eyden korkmadn belirtmesi gerilimin artmasna sebep
olmutu. AP ise, CHPnin iktidara gelmesi halinde, lkenin solcularn eline geecei ve
bylece komnizme kapnn alacan ileri srerek, din, namus, bayrak ve vatann
tehlike olduu temasn iliyordu. Siyasi partiler arasndaki bitmek bilmez sert
atmann sonular demokratik rejimin gelecei asndan tahripkr oldu. (Demirel,
2003: 257-8)
Taraflarn birbirlerini sulamakla geirdikleri her gn, anlama/uzlama olasln
daha da azaltmaktayd. Bylece her iki siyasi parti de birbirleriyle konuacak hi bir
eyleri olmayan dmanlar grntsne brnd. Savunulan pozisyonlar, zerinde geri
adm atlmas mmkn olmayan mutlak pozisyonlar haline geldi. Demokratik siyaset
30
olgusunun can damar olan iletiim kanallar koparld gibi, siyaset, taraflarn
birbirlerini dinlemedii ortak noktann aranmad farkllklarn abartld bir krd
haline dnt (Demirel, 1998: 388-9).
1977 seimlerinde CHP % 41.4 oy alarak birinci parti oldu ancak tek bana
hkmet kuracak ounluk olan 226 milletvekilliine ulaamamt. % 36.9 oy alan AP
ve % 6.4 oy alan MHP seimden kazanl karken, MSP ise oy kaybetmiti. DP ise bu
seimle tamamen silindi. Hkmeti kurma grevi Ecevite verildi, ancak Ecevit hkmeti
gvenoyu alamad ve ikinci milliyeti cephe hkmetinin n ald.
mr sadece 7 ay srecek olan ikinci Milliyeti Cephe hkmeti, Demirelin
liderliinde kuruldu. CHP hkmetine milletin sola vermedii iktidar her kim sola
verirse her iki cihan da vebal altnda kalacaktr gryle kar kan Demirel, APnin
hkmet olma sorumluluundan kaamayacan sylyordu. Oysa o dnemdeki medya
incelendiinde pskok gazetede AP seim kampanyasnda, MSPnin milli grn ne
id belirsiz laf salatas olarak nitelendirirken, MSP lideri Erbakan ise, APnin
burjuvazinin trafik polisi olduunu sylyor, ABD bakan Cartera meydan okuduunu
syleyen Demirel ile dalga geerek Demirelin koca gvdesiyle Cartern nnde takla
atmaya gittii nitelemesinde bile bulunuyordu.
kinci MC hkmetinin de birincisi gibi, CHPyi iktidardan uzak tutma dnda
gze dokunur bir icraata imza atamad, brokratik yozlama ve ekonomide krize doru
gidi hzlanmaktayd.
Bunun yannda bir takm gelimeler de aleyhe bir durum yaratyordu. Ykselen
petrol fiyatlarnn yaratt demeler dengesi aklar eklenince krizin ciddiyeti artt. Trk
ekonomisini vuran sadece petrol krizi de deildi. Kbrs mdahalesi sonrasnda gelen
ambargo ve demeler dengesinin ak vermesini nleyen ii dvizlerinin de Avrupadaki
bunalma paralel olarak azalmas ekonomik skntlar artrmaktayd. MC hkmeti ise
nlemler almak bir yana, yksek tarmsal taban fiyatlar, yksek cretler ve kamu
yatrmlar yoluyla bymeci politikalara devam etti. Bu politikalarn finansman kayna
olarak da, hem d borlanma hem de enflasyonist para politikalar kullanld.
1973 ylndan bu yana srekli dile getirilen AP-CHP byk koalisyonunun
kurulmas ise hi de kolay deildi. Her iki partinin farkl iki ayr tezi ifade ettiini dile
getiren Sleyman Demirel byle bir koalisyonun eyann doasna aykr olduunu
vurgulad (Cumhuriyet, 29 Temmuz 1977). Demirele gre, iddetin nasl nlenecei,
ekonomi de ne gibi nlemler alnaca konusunda her iki partinin uzlamas ok zordu.
31
nk her iki partinin de olaylara koyduu tehisler ve nerdikleri zmler farklyd.
CHPyi anarinin kayna olmakla sulayan ve bata Blent Ecevit olmak zere
CHPlilerce faist olarak nitelenen APnin, CHP ile anlamas zordu. Demirele gre, bu
iki parti ancak sava halinde bir araya gelebilirdi ki, u anda byle bir durum sz konusu
deildi (Cumhuriyet, 29Temmuz 1977).
Blent Ecevit ise, koalisyon taleplerini Demirel gibi kategorik bir biimde
reddetmemekteydi ancak Ecevitin samimiyeti konusunda pheler vard. Ecevit, sadece
CHPnin iktidara tek bana gelemeyeceinin anlald dnemlerde koalisyondan
bahsediyor, CHPnin AP olmadan bir iktidar ans olduunda sert muhalefete dnerek
koalisyon veya koalisyon dnda ibirlii yaplmas arlarn unutuyordu 1950li
yllarda sk sk gndeme gelen nn-Menderes yaknlamalar ve bahar havalar 70li
yllarda hi grlmemiti (Demirel, 1998: 343-5).
7. 12 Eyll ncesine Etki Eden Siyasi Dinamikler
12 Eylle giden sreteki siyasi dinamikleri anlayabilmek iin en azndan 12
Marttan balayan bir tahlil yapmak zorunludur.
12 Mart dnemi anayasa deiikliklerinin temel dorultusu, yrtmenin
glendirilmesi, yarg bamszlnn snrlandrlmas, temel hak ve hrriyetlerin
snrlandrlmasnn kolaylatrlmas ve Trk Silahl Kuvvetlerinin Anayasal sistem
iindeki ayrcalkl pozisyonunun salamlatrlmas (rnein, asker kiilerle ilgili idari
eylem ve ilemlerin yarg denetiminin askeri yksek idare mahkemesine verilmesi gibi)
ynndeydi (Bkz. Tanr, 1986: 39-60).
Bu anlamda 12 Mart dnemi, 12 Eyll dneminin ufak bir provas gibidir.
Dorultu olarak her iki hareket de Anayasa ile tannan zgrlklerin devlet otoritesini
gsz kld, bunun da istikrarszla yol at felsefesinden yola kmlardr. Farkllk
ise, 12 Eylln, 12 Mart ile kyaslandnda, bu ynde ok daha kapsaml bir
yenidenyaplanmay hedeflemesidir.
12 Mart darbesi ve zellikle ara rejim dneminde yaananlar ortaya kard
sonularla nemli bir dnm noktasna iaret eder. Bunlarn banda devleti bir metodla
kalknma ile birlikte, ABD izgisinden daha zerk bir d politika ve uzun sreli askeri
rejimi ngren subay kanadnn tasfiye edilmesi gelir. 12 Martla birlikte TSK, kapitalist
ekonomik rejim ve ABD izgisindeki d politikay sorgulayan eilimlere bnyesinde yer
vermeyeceini aka gstermitir (Demirel, 2004: 66-7).
32
Bu kanadn tasfiyesine paralel olarak, umutlarn askeri rejime balayan ve
kendilerini ilerici olarak tanmlayan gruplar ve CHP ile ordu arasnda 27 Maysla birlikte
pekitirilen ban da sonu gelmitir. 12 Mart ncesinde ilerici bir askeri ynetim
beklentisi iinde olanlar, gelen darbenin kendilerini cezalandrmasyla tabiri caizse-
byk bir aknlk iine girmilerdir. Genlik ve dier milli unsurlarla ibirlii yapmas
beklenen askerlerin, tam tersi ynde hareket ederek kendilerini cezalandrmaya ynelmesi
Kemalist solun nemli bir kesiminde ciddi bir travmaya yol amtr.
12 Mart sonras dnem, TSK ile dier siyasi partiler arasndaki ilikilerde de bir
arpc gelimelere yol amtr. Blent Ecevitin CHP liderliine gelmesi, CHPyi belli
bir dnm sreci iine sokmutur. Ecevit, askeri darbelerin demokratikleme srecine
sekte vurduu, hi bir sorunu zmedii tezlerini dile getirdii gibi, 12 Mart darbesinin
kendisine kar yapldn ileri srerek istifa etmitir. Bu noktada Ecevitin muhtrann
verildii anda deil, Nihat Erimin babakan olarak atand 17 Mart tarihinde istifa ettii
ve Ecevitin 12 Mart muhtrasna kar k ilkesel olmaktan ok, 12 Martn beklenen
rotaya girmemesi ile balantl olduuna dair grler de vardr (Demirel, 1998: 189-190).
Siyasi dinamikler asndan bakldnda lkemizde 12 Eyll 1980 darbesine kadar
kadar 1960l yllardan balayan gelenein devamyla sosyalizm esintili fikirlerin siyasal
tartma gndeminde nemli bir yer ettii grlmektedir. Bu dnem entelektel olmann
solcu olmakla zdeletirildii, sol fikirleri dile getirmeyenlerin ad kalm bir aznlk
gibi yorumlayanlarn nemli hale geldii zaman dilimini ifade eden bir dnem olarak
ifade edilebilir. Bu dnemde tartma gndemini sol belirliyor, sola kar kanlar bile
kendilerini ona gre konumlandrmak ve tam da bu sebeple ziyadesiyle savunmac bir
pozisyon almak durumunda kalyorlard. Sosyalist olduunu anlalabilir sebeplerle
ekingen bir biimde ifade eden Trkiyenin ilk yasal sosyalist partisi, -Trkiye i
Partisi (TP)- de 1960larn banda kuruldu ve faaliyetleriyle ses getirmeye balad
(nsal, 2002).
Siyasi hareket olarak sosyalizm kendi arzulad biimde siyasal hayat zerinde
etkili olamad. Ancak sosyalizmin hayaleti (spectre of socialism) hep hissedildi, hayali ya
da gerek bu tehdide kar, ordu ve dier siyasi gler kendi tutumlarn belirlemek
lzumunu hissettiler (Samim, 1987).
1961 sonrasnda Trk devletinin sosyalizme kar nispeten daha toleransl bir tavr
taknmasnn nedenleri ki Cemal Grsel kt niyetlere sahip olmamak artyla
Trkiyede de sosyalist partilerin kurulabileceini ilan etmiti (Ahmad, 1977: 221)-
33
eitlidir. YN hareketinin kurucularndan Mmtaz Soysal ve Doan Avcolu, Kurucu
Mecliste ye olarak grev yapan isimlerdendir. Sol fikirlerin bu denli yaygnlamasn
kolaylatran bir dier neden ise, sol fikirlerin Kemalizmin an gereklerine uyarlanm
doal ve mantksal bir uzants olarak sunulmu olmasdr.
Sosyalist dalga, siyasi partilerin yannda partiler d rgtlenmeler kanalyla
siyaset yapma eilimini de krkledi. Demokratik Kitle rgtleri vastasyla katlmn,
hem ksa dnemli taleplerin karlanmasna hizmet edecei hem de kitlenin uzun soluklu
bilinlenme srecininin nemli bir ke tan oluturaca fikri yank buldu. Taban
fiyatlarn protesto iin miting dzenleyen kyller, niversitede reform iin dersleri
boykot eden renciler, lke sorunlarnn hararetle tartld platformlara dnen
meslek odalar toplantlar bu hareketlilie verilebilecek baz rneklerdendi. (Bianchi,
1984: 163-4).
Bu dalgann devam eklinde gelien renci hareketlerine, ii ve iveren
rgtlenmelerine, dernekleme ve sivil toplum hereketleri konusundaki gelimelere ilerde
12 Eyll Darbesi ncesi ve Sonras Dnemin Demokratik Deerlendirmesi blmnde
deinilecektir.
Siyasi dinamikler asndan 1971 sonras APnin 3 temel eilimi yanstan 3
paraya blnmesi ve bir yanda MHP dier yanda MSPnin ortaya karak 12 Eylle
giden srete giderek nem ve g kazanmalar de resmi tamamlayan tablo olarak ifade
edilebilir.
MHP, gelien sol fikirler karsnda lkeyi kominizme gtrlmesine engel olacak
milliyeti muhafazakar taban bulacak bir yap olarak gelimi, MSP ise ahlaki ve milli
gerek kalknmay vadeden geliimiyle sada bir dier nemli unsur hale gelmiti.
Sonu itibaryla;
Demokratik rejimin mrn uzatabilecek en nemli seenek olarak alglanan AP-
CHP koalisyonu 1980 Temmuzunda bir kez daha gndeme getirilmi fakat
gerekletirilememitir. Anayasaya gre seimler en ge 1981 yl iinde yaplmak
zorundayd. Dier taraftan her iki partinin de kendine gre hesaplar vard. AP, erken
genel seime gitmek eer bu yaplamyorsa, aznlk hkmetiyle devam etmek
istemektedir. APnin Cumhurbakanl seimlerinde CHP ile uzlama aramamasnn
sebeplerinden biri de budur. CHP ise, oylarnn dt bir srada bir erken seime
gitmeyi dnmemektedir.
34
ki byk siyasi partinin siyasi miyoplukla malul olduklar, gelmekte olan darbeye
kar bu nedenle nlem alamadklar gr sorgulanmaldr. Bugnden geriye doru
bakan aratrmac, darbe ncesindeki her olay darbeye gidiin kilometre talar imi gibi
okuma eilimi iine girebilmekle beraber o dnemde aktrler ayn olaylar bu ekilde
alglamam ve yorumlamam olabileceklerini akldan uzak tutmamak gerekmektedir.
Darbe sylentileri duyulmakla birlikte, dnemin havasnn daha dikkatli bir gzle
incelenmesi, ne siyasi elit arasnda ne de basnda darbe geliyor dncesinin en azndan
27 Mays ve 12 Mart ile kyaslandnda ok yksek olmad ynnde bir hava olduu,
hissedilen eyin, umutsuzluk, kanksama, bezginlik ve ne olacaksa olsun hali olduu
ifade edilmekle birlikte aslnda sorunun vizyon ve ngr sahibi gl siyasal kadrolarn
1970ler Trkiyesinde olmad, bu tarz dntrc siyasi liderliin yerleik
demokrasilerde bile nadiren grldn de gzden uzak tutmamak gerektii de belirtilen
grler arasndadr (Demirel, 1998: 393-4).
Blent Ecevitin, APnin en az iki yz bin kiiyi silahlandrd ve Trkiyenin bir
faist veya nazi igaline doru gittiini syledii, Demirelin Eceviti felaket tellallyla
sulad bir ortamda DSK bakan Kemal Trkler, MHP milletvekili Gn Sazak ve 12
Mart dnemi babakanlarndan Nihat Erim 1980 yl iinde ldrld, zmirdeki
TAR fabrikasnda iiler, polis ve jandarmayla att, orumda da 33 kiinin
hayatn kaybettii atmalar meydana gelirken darbe tarihinin bir kez daha ertelenmesine
yol aabilecek tek ey, bir erken seim karar alnabilmesi olduu ifade edilebilir
(Demirel, 2003: 273).
1980lere doru giden dnemde Trk siyasetinde gze arpan en nemli olgunun,
siyasal glerin ayrmas, eitlenmesi ve faaliyet biimlerindeki farkllamas olduu,
siyasetin iki kutuplu olmaktan kt, san her trl renginin kristalleme frsatn
bulduu, bata ii ve iveren rgtlenmeleri olmak zere bask gruplarnn hem
saylarnda hem de faaliyetlerinde nemli artlar grld, niversitelerin ve genliin
nemli bir unsur olduu, brokrasinin siyaset ile i ie geen bir kamplamay yanstt,
gelien toplumsal dinamikler ile kitlesel eylemlerin yaplabildii, iletiim ve ulam
alanndaki gelimelein her alana etki ettii, 2000li yllara kadar etkili olmaya devam eden
Sleyman Demirel, Blent Ecevit, Necmettin Erbakan, Alparslan Trke, Deniz Baykal
gibi bir ok siyaseti, Turgut zal, Hasan Celal Gzel gibi daha sonra brokrasiden
siyasete geen pekok nemli isim, Attila lhan, Yaar Kemal, Adalet Aaolu gibi
edebiyat ve Vehbi Ko, Sakp Sabanc gibi i dnyasnn nde gelen figrlerin bu
35
devrenin ne kan insanlar olduu, 12 Eyll darbesinin bu yeni oluan saflama
dneminde rejimin kurallarnn ne olaca zerinde anlalamadnn bir sonucu olduu,
bu anlamazlk ortamnda kendisini rejimin gerek savunucusu olarak gren ordunun
darbe ile ynetime el koyduu eklinde bir zetleme yaplabilir.



























36
II. BLM: 12 EYLL DARBES NCES VE
SONRASINDA EKONOM VE EKONOMK DNAMKLER

12 Eyll ncesi ve sonrasn tam anlamyla deerlendirebilmek iin yaplmas
gerekenlerden birisinin ekonomik ortamn ve ekonomiye ilikin dinamiklerin temel
parametreler nda incelenmesi olduu deerlendirilmitir.
Bu nedenle bu blmde, 12 Eyll 1980 darbesi ncesi ve sonras ekonominin genel
gidiat ortaya konulmaya allarak bir yandan ekonomik durumun darbe ile ilikilerine
dier yandan da darbenin Trkiye ekonomisine olan etkileri ve bu ynde ortaya kard
maliyetlere k tutulmaya allacaktr.
Bu balamda 1977-1983 yllar arasndaki dnem incelenerek, darbe ncesi ve
sonrasndaki ekonomik durum ve koullar incelenecektir. ncelikle 12 Eyll darbesi
ncesindeki ekonomik ortam 1977-1980 yllar arasndaki dnemi kapsayacak ekilde
incelenecek, sonrasnda ise darbeyi izleyen 1981-1983 yllar arasndaki dnem ele
alnacaktr. Son olarak, sz konusu dnemler arasnda kyaslama yaplarak darbenin
ekonomiye olan etkileri analiz edilmeye allacaktr. Bu analize ekonomik gstergeler
yannda ilgisi olduu oranda siyasi ve sosyal olaylar da dhil edilecektir.
1. Darbe ncesi Dnemde Ekonomik Ortam (1977-1980)
1973 yl sonundaki 1. Dnya Petrol Krizi sonucu petrol fiyatlarnn ykseliinin
yan sra, 1974-1975 yllarnda dnyada enflasyon, durgunluk ve d ticaret hadlerinin
aleyhte seyri eklindeki ekonomik gelimelerle ortaya kan dsal oklar tm gelimekte
olan lkeler gibi Trkiyeyi de olumsuz etkilemitir. OPEC, ham petrol fiyatlarn 1974
ylnn banda be katn zerinde artrm ve bu durum lkedeki girdi ve enerji
maliyetlerini ykseltmitir. 1974ten itibaren Trkiyenin ihracat ve ithalat fiyatlar ters
ynde geliirken, d ticaret hadleri byk oranda bozulmu ve d ticaret a
ykselmitir.
1. Petrol Krizine bal olarak ortaya kan bu olumsuz etkiler karsnda hibir
nlem alnmam; ithalata snrlamalar getirilmemi ve sbvansiyon uygulamas
sonucunda bteye yk getirilmitir. thalat talepleri ise nce dviz rezervlerinin
37
kullanlmas, sonrasnda da ksa vadeli d borlanma politikas ile karlanmaya
allmtr (Aydn, 1984: 32). Bu tr d borlarn en nemlisi Dvize evrilebilir
Mevduat (DM) hesaplar olmutur.
1970lerin ikinci yarsndan itibaren kamu gelir ve giderleri arasndaki ak
borlanmayla karlanmaya balam, bu dnemde ortaya kan enerji ve dviz darboaz
sanayi kesiminde retimin dmesine yol amtr (Karluk, 2005: 405).
Bu bunalm dnemini derinletiren d etmenlerden biri de Kbrs Bar Harekt
olmutur. Bu olay savunma harcamalarn artrrken, savunma alannda d yardmlarn
azalmas sonucunu dourmutur (Kepenek ve Yentrk, 2005: 194).
Trkiye ekonomisini derinden etkileyen bu olumsuz konjonktr dneminde
ekonomiyi ynetenler bunlar deerlendirip kkl tedbirler almak yerine, kullanlabilir
tm i ve d kaynaklar kullanarak ekonomik bunalm erteleme yoluna gitmilerdir
(ahin, 1997: 161).
1969 yl itibariyle batl lkelerden balayarak tm lke ekonomilerini ciddi
biimde etkisi altna alan ekonomik krizin Trkiye ekonomisini 1977 ylna kadar o denli
etkilememi olmas nemlidir. 1974 sonrasnda petrol fiyatlarndaki sramaya paralel
olarak kriz ortamna srklenen dnya ekonomisine karn Trkiye srekli bir seim
konjonktr iinde, ksa dnemli borlanma kanallarn sonuna kadar kullanp zorlayarak
ve de ithalat ve milli gelirdeki byme hzlarn srdrmeye alarak tepki verme yoluna
gitmitir (Boratav, 2003: 140). Bunun sonucu olarak planl ve aklc politikalarla daha
hafif bir biimde atlatlabilecek olan ekonomik kriz, 1977 ylnda yani yllk bir
gecikmeyle ve fakat tm iddetiyle kendini gstermitir.
1977 ylndan itibaren d ticaret gstergeleri hzla bozulmaya balam, ihracatn
ithalat karlama oran derken, d ticaret a 4 milyar dolar civarnda gereklemitir
(Akaln, 2004: 95). Bu dnemde daha nceki yllarda da kullanlan Dvize evrilebilir
Mevduat (DM)ler tekrar gndeme gelmitir. Yetkili bankalarn, yurt iinde ve dnda
oturan gerek ve tzel kiilerin (yurda getirmeleri zorunlu olmayan) konvertibl dvizleri
karlnda atklar hesaplar olan DM hesaplarnn ileyiinde, yetkili bankalar bu
dvizleri T.C. Merkez Bankasna devreder; buna karlk hesap sahibi isterse kendisine
TL ile kredi verir, isterse dviz olarak ekerdi (Kazgan, 2005: 183). Yani sz konusu
38
gerek ve tzel kiiler isterlerse yatrdklar dvizin karn dar transfer edebilir ya da
isterlerse bu paralar ekebilirlerdi.
Burada en nemli noktalardan biri devletin bu hesaplara kur garantisi salam
olmasdr. Bu durum, sre ierisinde kur deimelerinden doabilecek tm risklerin
devlete ait olduu anlamna gelmektedir.
te byle bir dnemde ksa dnemli, yksek faizli DMler, banker borlar ve
ticari krediler yoluyla milli haslann % 5e yaklaan bir oranda bymesine imkn
verilmi ve fakat bu zorlama, ylsonu geldiinde btn kredi kanallarnn tkanmasyla
sonulanarak petrol dhil tm ithalatn pein demeyle yaplmas zorunluluunu
dourmutur (Boratav, 2003: 140). Daha akas kur garantisinin getirdii gvenceyle
ithalat finansmannda kullanlan DM hesaplar sz konusu dnemde Trkiyenin bana
byk sorunlar almasna neden olmutur.
Bunun iin ekonomik kriz koullarnn fiyat kontrolleri biiminde atlatlmas
yolunda politikalar uygulanm, ancak doal olarak baarl olunamam ve sonuta
zellikle temel mallarda ktlk, karaborsa ve kuyruklar olumu, mal fiyatlar da hzla
ykselmeye balamtr (Akaln, 2004: 96). Genel fiyat dzeyi 1978 ylnda % 53,
1979da % 62 dzeylerine ykselmi ve ayrca Demirel Hkmeti tarafndan 1977 yl
sonunda 17,50 TLden 19,25 TLye karlm olan dolarn resmi kuru, Ecevit
Hkmetince 1978 ubatnda 25 TLye ve 1979 Hazirannda 47 TLye karlmtr
(Boratav, 2003:141). nceki yllarda (1946, 1958 ve 1970) sadece zorunlu grlen
durumlarda yaplan devalasyon uygulamas, 1977 ylndan itibaren ekonomide srekli
olarak kullanlan hatta bazen ylda birka kez bavurulan bir ayarlama haline gelmitir.
Burada ele alnabilecek bir dier nokta da Avrupadaki Trk iilerin gnderdii
dvizlerle ilgilidir. 1960l yllardan sonra ulalan yksek dviz rezervinde nemli bir rol
oynayan ii dvizleri, zellikle 1970lerin ikinci yarsndan itibaren yaplan
devalasyonlar sonucunda, TL karl olarak daha da bym, bu sebeple ii aile ve
yaknlarna denirken byk bir parasal bask kaynana dnmtr (Gevgilili, 1981:
596).
1977-1980 yllar arasndaki dnem, d ticaret ann 4 milyar dolar, d borcun
10 milyar dolar at, d bor anapara ve faiz demelerinin 1,5 milyar dolara yaklat
39
bir dnemde Demirelin Trkiye 70 sente muhtatr szlerini syledii ve ayrca
enflasyonun yannda bte ve KT aklarnn da ok yksek rakamlara ulat,
karaborsann balad; tuz, ya, ampul, sigara gibi temel tketim mallarnn piyasadan
kalkt, tp gaz ve benzinin bulunamaz hale geldii derin bir kriz dnemi olarak
karmza kmaktadr (Oran, 2002: 668).
Ortalama reel GSYH byme hznn % 0.95lere kadar geriledii 1977-1980
dneminde, byme hznda meydana gelen bu yavalamann nedenleri olarak sz konusu
dnemdeki enflasyonist ortam, d borcu, dviz darboazn, d kaynak salama
imknlarnn kapanmasn, ithalattaki durgunluu ve yaanan enerji skntsn gstermek
mmkndr (Akaln, 2002: 83). Tm bunlara paralel olarak dnemin hkmetleri var olan
sorunlar gidermek, daha akas d bor krizini amaya yarayacak d kaynak
salayabilmek iin 1978 ve 1979 yllarnda IMF ile iki ayr szleme imzalam ve istikrar
programlarn yrrle koymulardr. Sz konusu istikrar tedbirlerine bakldnda,
IMFnin geleneksel politikalarn yanstt grlmektedir. Bunlar u ekilde zetlenebilir:
(ahin, 1997: 170).
Devalasyon,
KT rnlerine zam ve cret-maa artlarn snrlandrlmas,
Harcamalarn kslmas ve KT zararlarnn azaltlmas yoluyla kamu
aklarnn kapatlmas,
thalatn kslmas, ihracatn arttrlmas ve bu yolla cari ilemler ann
azaltlmas,
Faizlerin ykseltilip tasarruflarn zendirilmesi,
Yatrmlarn azaltlmas,
DM uygulamasna son verilmesi.
Alnan bu kararlarn bir ksm uygulanm, bir ksm ise uygulanamamtr.
Bununla birlikte, 1980 ylna kadar uygulanan tm bu politikalar ekonominin kt
gidiatn durdurmam, aksine lkenin temel ekonomik gstergelerindeki olumsuz durum
devam etmitir. Enflasyon ykseliini srdrm, yaplan devalasyonlarla TLnin deeri
giderek andrlmtr. Ekonomideki bu olumsuz gidiata sosyal ve siyasal kargaa da
elik etmitir. 1978 ve 1979 yllar, sokak atmalarnn ve niversitelerde sergilenen
atmalarn artt, siyasal partiler arasndaki gerilimlerin trmand ve bunlara paralel
40
olarak salkl kararlarn alnmad ya da alnan kararlarn yrtlemedii bir dnem
olarak aklanmaktadr (Kazgan, 2005: 192).
Sonu olarak gerek ekonomik gerekse siyasal ve toplumsal adan olduka kt ve
sonular asndan da son derece ar bir dnem geiren Trkiyede, sz konusu olumsuz
konjonktrn ekonomik ayana zm getirmek iin 24 Ocak 1980 kararlar yrrle
konmutur.
1.1. 24 Ocak Kararlar
24 Ocak Kararlar Cumhuriyet Tarihinin en kapsaml istikrar politika paketidir.
IMF ile yaplan stand-by anlamas erevesinde uygulamaya giren bu ekonomik program
iki ana eksen zerinde tasarlanmtr. Bunlardan birincisi ksa dnemli makroekonomik
istikrar programlar, ikincisi ise sonular daha uzun srede grlecek olan yapsal uyum
reformlardr (Doruel, 2005: 194).
24 Ocak 1980 kararlaryla ncelikle hzla ykselen enflasyonu kontrol altna
almak, d kaynak an kapatmak, retimi engelleyen girdi ktlklarn ve mal arzndaki
tkanklklar gidermek ve ekonomiyi yeniden iler hale getirmek, kaynak tahsislerinin
ekonomik kriterlere gre uygun olarak daha verimli bir ekilde yaplmasn ve kamu
finansmannn disiplin altna alnmasn salamak amacyla temel politika deiikliklerine
gidilmitir (Kalknma Bakanl, 2012: 4).
24 Ocak Kararlarnn amalar ana hatlaryla yle sralanabilir: (Akaln, 2004:
107-108).
Fiyat istikrarnn salanmas,
demeler dengesinin yeniden kurulmas,
Piyasa ekonomisine ilerlik kazandrlmas,
Ekonominin da almas ve bu ynde sanayileme stratejilerinin
gelitirilmesi,
Kamu kesiminin ekonomi ierisindeki yerinin azaltlmas.
Bu amalarn gerekletirilmesi iin 24 Ocak Kararlar kapsamnda Trkiye'nin
IMFye vermi olduu niyet mektubu unlar taahht etmektedir: (Kazgan, 2005: 200-
201).
41
Enflasyonu durdurmak ve fiyat istikrarn salamak iin sk para politikas
uygulanacak,
Akaryakt fiyatlar, tarm rnlerinin taban fiyatlar ve KT rnlerine ait
fiyatlar enflasyonu nleyecek biimde ayarlanacak,
Kamu harcamalar kslacak, ancak enerji yatrmlar bundan
etkilenmeyecek,
Faiz oranlar arttrlacak,
cret anlamazlklar konusuna zm getirilmeye allacak,
Dviz kuru deiken olacak ve bu yolla Trkiye'nin rekabet gc
salanmaya allacak,
Bor ynetimine zen gsterilecek,
lke ekonomisi giderek daha fazla serbest piyasa ekonomisine dnecek,
Hkmet alnacak ekonomik nlemler konusunda srekli olarak IMFye
danacaktr.
Makroekonomik stikrar ve Yapsal Uyum Program olarak da adlandrlan 24
Ocak kararlaryla ithal ikameci sanayileme politikas terkedilmi ve ihracata ynelik
sanayileme politikalar benimsenmitir. Gmrk duvarlar aa ekilmi, devalasyon
yaplm, ihracat tevik tedbirleri uygulamaya konulmu ve igc maliyetleri kamu
mdahalesiyle aa ekilmitir. Temel strateji, ekonomide devletin roln asgari dzeye
indirmek ve serbest piyasa ekonomisini yerletirmek olarak belirlenmitir. Bu dorultuda
fiyatlarn idari kararlarla tespiti esas terk edilmi, kamu mdahalesi konusu olan temel
mal ve hizmet kapsam daraltlm; bu kapsam dnda kalan rn fiyatlarnn piyasa
artlarna ve maliyetlere gre kurulular tarafndan gerektii zaman tespit edilmesi ilkesi
getirilerek ikili fiyat sistemi nlenmitir. D borlanmaya gidilerek mal ktlklar
giderilmitir. Daraltc para politikas uygulamas balatlm, kamuya ak finansman ile
kaynak salama yolu terkedilmi ve kamu istihdam hacminin artmamasna allmtr
(Kalknma Bakanl, 2012: 4).
Yurtii talebi snrlayarak enflasyonist basklar gidermeye ynelmenin yan sra
retim yapsnda salanacak deiikliklere paralel olarak tedricen d talebi ikame etmek
ve bylece dviz kazancn artrmak amacyla esnek kur politikas uygulanm, ayrca
dviz kazandrc ilemleri bu ynde tevik eden eitli politika aralar gelitirilmitir.
Tasarruflarn artrlmas, normal finansman kanallarna ve verimli yatrmlara
42
ynlendirilmesi amacyla Temmuz 1980de yrrle konan Faiz Kararnamesi ile kredi
ve mevduat faiz oranlar serbest braklmtr. D kaynaklardan daha youn olarak
faydalanmak amacyla 6224 sayl Yabanc Sermayeyi Tevik Kanununun uygulanmas
ile ilgili yeni dzenlemeler yaplm, petrol aramalar ve garantisiz ticari borlarn tasfiyesi
ile ilgili olarak alnan kararlarla yabanc sermaye girii zendirilmitir (Kalknma
Bakanl, 2012: 5).
Katma deer vergisinin uygulanmas; mali sektrn gelimesini kolaylatrc
reformlarla ekonomik bymeye gerekli finansman kaynaklarnn salanmas; sermaye
piyasas kanununun gncelletirilmesi; menkul kymetler piyasasna ilerlik
kazandrlmas; bankalar yasasnn uluslararas standartlara gre yeniden dzenlenmesi;
para piyasasna yeni kurumlar kazandrlmas yapsal deiimin nemli aamalarn
oluturmutur. Bylece finansal aralar eitlenmi, mali sistem bym ve ekonomi
politikalarnn etki alan genilemitir. Bunlarn sonucunda, 1981-1987 dneminde
istikrarl byme salanabilmi, ekonomik beklentiler olumluya dnm; zel sektr
arlkl teknoloji yatrmlaryla sanayinin milli gelir iindeki pay artmtr. Mali sektrde
ve reel sektrde meydana gelen bu olumlu deimeler, her ne kadar ekonomik bymenin
ilerideki yllarda bymesine yardm eden temel alt yapy oluturmu ise de, kamu kesimi
dengelerinin bozulmas nedeniyle, ekonomide istikrar korunamamtr (TSAD, 1995:
13).
24 Ocak Kararlar ile ilgili genel bir ereve iinde ynl deerlendirme
yapanlar bulunmaktadr. lk olarak 24 Ocak programnda yer alan boyutlaryla
devalasyon, KT zamlar ve fiyat denetimlerinin kaldrlmas gibi ok tedavisi geleri,
IMFnin yldr Trkiye Cumhuriyeti hkmetlerinden istedii nicel boyutlar fazlasyla
am, yani istenenden fazlas verilmitir. kincisi bu kararlar sadece bir istikrar program
nitelii tamamaktadr. Uluslararas sermayenin zellikle Dnya Bankas araclyla
pazarlad ve ite ve da kar piyasa serbestlii ile uluslararas ve yerli sermayenin
emee kar glendirilmesi gibi iki yn de vardr. Programn bu boyutu zaman iinde
daha da n plana kmaktadr. Son olarak, Demirel Hkmeti bu program, zaln ve
sermaye evrelerinin istekleri dorultusunda yani sistemli ve srekli olarak emek aleyhtar
bir dorultuda uygulayabilmenin ve gelitirebilmenin aralarndan yoksundur. te 12
Eyll 1980de gerekleen rejim deiiklii, 24 Ocak programnn nndeki bu nemli
engeli ortadan kaldracaktr (Boratav, 2003: 148).
43
Tablo 3: Trkiyede 1977-1980 Dnemine likin Temel Ekonomik Gstergeler
1977 1978 1979 1980
GSYH Byme Hz(1987 Sabit
Fiyatlaryla)
3,4 1,5 -0,6 -2,4
Kii Bana Milli Gelir
(Dolar)
1.950 2.089 2.500 2.041
Enflasyon
Oran(%)
22,5 53,3 62,0 101,4
hracat (f.o.b. Milyon Dolar)

1.753 2.288 2.261 2.910
thalat (f.o.b. Milyon Dolar)

-5.506 -4.369 -4.815 -7.513
Cari lemler Dengesi/GSMH(%) -5,13 -1,89 -1,73 -4,98
Kamu Kesimi Borlanma Gerei/GSMH(%) 8,2 3,2 7,2 8,8
Kaynak: TUK, Kalknma Bakanl.
Tablo 3de 1977-1980 arasndaki dnemde Trkiye ekonomisine ilikin temel
gstergelere yer verilmitir. Tabloda grld zere, ekonomik byme oran 1977
ylndan 1980 ylna dek devaml klen bir seyir izlemitir. 1979 ylndaki ekonomik
krizi takiben yrrle konan 24 Ocak kararlarna ramen, 1980 ylnda da ekonomik
daralma devam etmi ve % -2,4 dzeyinde gereklemitir. Kii bana milli gelir ise
1977-1979 arasndaki dnemde ykselen bir seyir izlemekle beraber, 1980 yl sonunda
1979 ylndaki 2.500 dolar seviyesinden 2.041 dolar seviyesine gerilemitir. Ayn
dnemde srekli art gsteren enflasyon (toptan eya fiyat endeksi art hz) 1980 ylnda
% 101,4 olmutur. Sz konusu dnem boyunca srekli ak veren cari ilemler dengesi ise
1980 ylnda GSMHnin % -5i olarak gereklemitir. 1980 ylnda ihracatn 2.910
milyon dolar dzeyine ykselmesine karn, ithalatn 7.513 milyon dolar seviyesine
frlamas, d ticaret ann da artna sebep olmutur. Kamu kesimi borlanma
gereinin milli haslaya oran ise, 1980 ylnda GSMHnin % 8,8i dzeyine ulamtr.
2. Darbe Sonras Dnemde Ekonomik Ortam (1981-1983)
Dnya ekonomilerindeki durgunlua ve buna bal bal olarak d ticaret alannda
ortaya kan olumsuz gelimelere ramen, uygulanan politikalar sayesinde hem enflasyon
kontrol altna alnm, hem de ekonomi 1981-1983 dneminde byme srecine girmitir.
Bu dnemde retimdeki artta askeri ynetimin grev ve lokavtlar ertelemesinin de etkisi
olmutur (Kalknma Bakanl, 2012: 5,10).
Tablo 4de grld zere, 1980 ylnda % -2,4 orannda daralan yurtii hsla,
1981 ylnda % 4,9, 1982de % 3,6 ve 1983 ylnda % 5 orannda bymtr. Kii bana
44
milli gelir ise 1981 ylnda nceki yldaki seviyesini korumakla birlikte, sonraki 2 ylda
giderek azalm ve 1983 ylnda 1695 dolar olarak gereklemitir. 1980 yl sonunda
%101 seviyesine ykselmi olan enflasyon oran, 1981-1983 yllar arasndaki dnemde
de geerek, yzde 30lar seviyesinde istikrar kazanmtr. Kamu kesimi borlanma
gereinin milli haslaya oran 1979 ylnda % 7,2, 1980 ylnda ise % 8,8 dzeyinde
gerekleirken, 1981-1983 dneminde ortalama % 4 seviyelerinde gereklemitir.
Tablo 4: Trkiyede 1977-1983 Dnemine likin Temel Ekonomik Gstergeler
1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983
GSYH Byme Hz(1987
Sabit Fiyatlaryla)
3,4 1,5 -0,6 -2,4 4,9 3,6 5,0
Kii Bana Milli Gelir
(Dolar)
1.950 2.089 2.500 2.041 2.078 1.828 1.695
Enflasyon Oran
(%)
22,5 53,3 62,0 101,4 34,0 28,4 31,4
hracat (f.o.b. Milyon Dolar)

1.753 2.288 2.261 2.910 4.703 5.890 5.905
thalat (f.o.b. Milyon Dolar)

-5.506 -4.369 -4.815 -7.513 -8.567 -8.518 -8.895
Cari lemler Dengesi/GSMH
(%)
-5,13 -1,89 -1,73 -4,98 -2,71 -1,48 -3,18
Kamu Kesimi Borlanma
Gerei(%)
8,2 3,2 7,2 8,8 4 3,5 4,9
Kaynak: TUK, Kalknma Bakanl.
1980 sonras dnemde ihracat tevik politikalar, ihracata ynelik faaliyetlere hz
kazandrarak ekonomide yapsal deiiklii balatmtr. Geleneksel ihracat yaplan
rnlerin yannda sanayi rn ihracat miktar ve eit olarak hzla artmtr. 1979 ylnda
2,28 milyar dolar olan ihracat, 1981 ylnda 4,7 milyar dolara ulamtr. Gelimi
lkelerdeki durgunlua ve ABD dolarnn deer kazanmasna bal olarak zellikle
tarmsal rnlerin ihra fiyatlarnda ortaya kan gerilemelere ramen 1982 ylnda ihracat
% 25,2 artarak 5,9 milyar dolar olarak gereklemitir. 1983 ylnda ise Irak ve Libyaya
ynelen ihracatn azalmas ve Ortak Pazar lkelerinin korumac tutumlar ihracat artn
yavalatm ve toplam ihracat bir nceki yl seviyesinde kalmtr (Kalknma Bakanl,
2012: 6). thalat da benzeri bir art gzlenmi ve 1979 ylnda 4,8 milyar dolar olan ithalat
hzl bir art gstererek 1980 ylnda 7,5 milyar dolar seviyesine, 1983 ylnda ise 8,9
milyar dzeyine ykselmitir. Cari ilemler ann milli haslaya oran, 1977 ylnda
%5,1 iken, 1983 ylnda % 3,18 dzeyine gerilemitir.

45
Tablo 5: Konsolide Bte Dengesi, Gelir ve Giderlerinin GSYHye Oran (%)
1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983
Bte Giderleri 15,9 15,3 15,6 15,3 14,3 11,4 14
Personel Giderleri 5,5 5,4 5,6 4,9 3,7 3,1 3,6
Faiz Harcamalar 0,4 0,3 0,5 0,4 0,7 0,6 1,1
Yatrm
Harcamalar
3,6 3,1 2,6 2,6 2,9 2,4 2,5
Bte Gelirleri 12,7 14,1 13,2 13 13,1 10,2 12,3
Vergi Gelirleri 11,4 11,2 10,6 10,7 11,2 9,3 10,3
Bte Dengesi -3,2 -1,1 -2,4 -2,4 -1,2 -1,1 -1,7
Kaynak: Kalknma Bakanl, Hazine Mstearl, TCMB.

Tablo 5te 1977-1983 yllar arasndaki konsolide bte dengesi, gelir ve
giderlerinin yurtii haslaya oranlar gsterilmektedir. Buna gre, konsolide bte
giderlerinin yurtii haslaya oran 1979 ylndan itibaren de gemi, % 15,6
seviyesinden 1982 ylnda % 11,4 seviyesine kadar gerilemitir. 1983 ylnda ise bu oran
% 14 olarak gereklemitir. Bu dte 1980 ylndan itibaren uygulanan istikrar
politikalarna bal olarak maa ve cret artlarnn dk dzeyde tutulmas etkili
olmutur.
Konsolide bte gelirlerinin yurtii haslaya oran 1979 ylnda % 13,2 dzeyinde
gereklemi ve bu oran 1981 ylna dek korunmutur. Ancak bu oran 1982 ylnda
%10,2ye gerilerken, 1983 ylnda % 12,3 dzeyine ykselmitir. 1982 ve 1983 yllarnda
gerekleen bu dlerde ithalat damga vergisinin % 25ten % 1e drlm olmasnn
etkisinin byk olduu sylenebilir. thalatta serbestleme amacyla yaplan bu dzenleme
ile d ticaret vergi gelirleri nemli miktarda azalmtr.
Konsolide bte dengesinin yurtii haslaya oran, 1977-1983 yllar arasndaki
dnemde dalgal bir seyir izlemekle beraber, 1981-1983 yllar arasndaki oranlarn
ncesine kyasla daha dk olduu grlmektedir. Bu gelimeyi salayan en nemli
faktrn, 24 Ocak istikrar programnn getirdii kstlamalar dolaysyla personel
giderlerinde ve yatrm harcamalarnda gerekleen dler olduu sylenebilir.
1977-1983 yllar arasndaki isizlik oranlarn gsteren Tablo 6 incelendiinde,
1977-1980 arasndaki dnemde isizlik oranlarnn giderek dt ve 1980 ylnda yzde
8,5 dzeyinde gerekletii grlmektedir. 1980 yln izleyen dnemde de isizlik
oranndaki d seyri devam etmi ve 1982 ylnda yzde 7,4 seviyesine kadar
46
gerilemitir. sizlik oran 1983 ylnda ise art gstererek yzde 8,1 olarak
gereklemitir.
Tablo 6: 1977-1983 Yllar Arasnda sizlik Oran (%)
1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983
sizlik Oran (%) 10,1 10,2 9 8,5 7,5 7,4 8,1
Kaynak: Kalknma Bakanl.
Darbeyi takiben 1981-1983 yllar arasndaki dnemde temel ekonomik
gstergeler, konsolide bte gstergeleri ve isizlik oranlar incelendiinde 1983 ylna
ilikin deerlerin byme hz dnda her gsterge trnde 1981 ve 1982 ylna kyasla
ktye gitmi olduu nemli bir tespit olarak gze arpmaktadr.
2.1. Bankerler Krizi
1981-1983 yllar arasndaki dnemde parasal alanda enflasyonla mcadele
ynnde nispi baar salanm olmakla birlikte finans sektrnde yeni sorunlar kmtr.
talebe dnk olarak kurulmu, srekli koruma tedbirlerinin salad rantlara alm,
yksek oranda iletme d kaynak kullanan iletmeler, da alma, ihracata ynelik tevik
tedbirlerinden yararlanma ve z kaynaklar takviye etme yoluyla nispi fiyat
deiikliklerine adapte olmakta yeterli lde esneklik gsterememilerdir. Bunun yan
sra, iletmelerin hzla artan istihdam hacmine bal olarak iletme kredisi ihtiyalar,
kredi talebini hzla artrmtr. Dk mevduat faizinin yan sra ortaya kan mevduat
an Merkez Bankas paras ile kapatan bankaclk sistemi, sermaye yapsndan, itirak
ilikilerinden dolay toplam riskini artrmay gze alarak bu talebi karlamaya ynelmitir
(Kalknma Bakanl, 2012: 12).
24 Ocak Kararlar ile finansal sistemde serbestleme, 1980 Temmuzunda vadeli
mevduat ve kredi faizlerinin serbest braklmasyla balamtr. Sermaye piyasasn
dzenleyen bir yasann olmad bir ortamda ortaya kan Bankerler ikincil piyasada
tahvil ve mevduat sertifikalarn pozitif faizle satarak, halkn tasarruflarn ekmeyi ve
bankalar amay baarmlardr. Zamanla kk bankalar ve oalan bankerler arasnda
bir faiz yar balamtr. Bankerler mevduat sertifikalarn ve holding tahvillerini kendi
bor senetleriyle birlikte pazarlayarak sadece kasaya giren yeni parayla eski taahhtlerini
karlamak zorunda kalmlardr. Banka-Banker rekabeti sonucu ksa vadeyle para
47
toplayp uzun vadeli yatrmlara paralar aktaran bankerler zor durumda kalmtr. Bu kez
riski ok yksek alanlara para aktarmaya girimilerdir (Tokgz, 2009: 205-206).
Bankaclk sisteminin bu salksz geliimi karsnda nlem olarak 28.07.1981de
2499 sayl Sermaye Piyasas Kanunu karlmtr. Sermaye Piyasas Yasasnn konusu,
amac ve kapsam resmi gazetede yle belirlenmitir: Bu kanunun konusu, tasarruflarn
menkul kymetlere yatrlarak halkn iktisadi kalknmaya etkin ve yaygn biimde
katlmasn salamak amacyla; sermaye piyasasnn gven, aklk ve kararllk iinde
almasn, tasarruf sahiplerinin hak ve yararlarnn korunmasn dzenlemek ve
denetlemektir (Resmi Gazete, 30.07.1981: 17416).
Bankaclk sistemindeki sorunlar amak amacyla alnan bir dier nlem, Kasm
1981de bankalarn mevduat sertifikalarn faiz kuponlu olarak dzenleyemeyeceklerine
ve ihra edemeyeceklerine dair yaplan dzenlemedir.
Bununla birlikte bankerlik kurulular arasndaki faiz yar, bir sre sonra
bankerleri bor alnan paralarn faizinin denmesi iin, daha yksek faiz ile borlanma
sarmalna ekmitir. Finans piyasasnn bu salksz yaps uzun sre devam edememi ve
1982 ylnda Bankerler Krizi olarak adlandrlan olay gereklemitir. Bu dnemde
serbest faiz politikasnn ve banker iflaslarnn, bireysel bankalarn uygulamalar ile
ynetim tarzlarnn birlemesinin bir sonucu olarak, ok sayda bankann mali bnyesinde
sorunlar yaanmtr (Kalknma Bakanl, 2012: 12).
Bankerler krizinin ardndan, bankerlikle ilgili faaliyetlerin yeniden dzenlenmesi
amacyla Milli Gvenlik Konseyi Eyll 1983te 2279 sayl dn Para Verme Yasasnda
Deiiklik ngren Yasay kabul etmitir. Bunun yan sra, Ekim 1983te stanbul
Bankas TA, Hisarbank A ve Ortadou ktisat Bankas Anin mali bnyelerinin
glendirilmesine imkn bulunmadndan btn aktif ve pasifleri ile Ziraat Bankasna
devredilmesine karar verilmitir.
Bankerler krizinin lke ekonomisine faturas ar olmutur. Faizler kontrolden
km, bankalara el konulmu, on binlerce kk tasarruf sahibi tasarruflarn kaybederek
madur olmulardr. Kontrol edilemeyen yksek faiz uygulamasnn yol at facia ve
kamuoyunun basks karsnda Milli Gvenlik Konseyi Maliye Bakan Kaya Erdemin
48
istifasn istemitir. Bu istifa talebini takiben ani bir kararla Turgut zal da Temmuz
1982de grevinden istifa etmitir.
Sonu itibaryla;
1973 ylnda Dnya Petrol Krizinin etkileri ile lkenin artk uluslararas ekonomik
ortamda da ilemez hale gelen ithal ikameci yaps birleince dviz dar boaz yaanm,
sonrasnda ise ciddi bir ekonomik krize girilmitir. Ayrca bu krize girilmesinde
Trkiyenin 1971 muhtras sonras serbest seimlerle i bana gelen 11 ayr koalisyon
hkmetinin kuruluuna sahne olmas da etkili olmutur. nk bu ortamda politikaclar
uzun vadeli ve etkili ekonomik zm araylarna girerek partilerine oy kaybettirmek
istememiler, kkl tedbirler almak yerine, kullanlabilir tm i ve d kaynaklar
kullanarak ekonomik bunalm erteleme yoluna gitmilerdir.
Ekonomik kriz srecinde ekonomik destek iin bavurulan uluslararas kurulular
bunun iin serbestletirilme srecinin balatlmasn ve ekonomide reforma gidilmesi
koulunu ne srmlerdir. ve d koullarda ortaya kan bu gelimeler geleneksel
ekonomi politikalarnn terkedilerek, yeni politikalarn uygulamaya konulmasn
salamtr.
Sonunda iinde bulunulan krizden kmak iin dier tedbirlere gre daha kapsaml
ve kkl olan 24 Ocak Kararlar aklanmtr. 24 Ocak Kararlarnn alnndan yaklak
dokuz ay sonra Trk Silahl Kuvvetleri lkedeki ekonomik ve sosyal ortamdaki bu
kargaaya son vermek gerekesiyle 12 Eyll 1980 tarihinde lke ynetimine el koymutur.
lkede can gvenliinin kalmamas ve ekonomik sorunlarn artmas lke iinde askeri
mdahalenin olumsuz tepki almamas iin elverili bir ortam yaratmtr. TSK, lkedeki
demokratik kurumlar ortadan kaldrp siyasileri uzaklatrrken, sadece Turgut zal ve
ekibinin grevine devam etmesi karar alnmtr. Dolaysyla Trk Silahl Kuvvetleri
askeri mdahale ncesi uygulanan ekonomi politikalarnn uygulanmasndan yana tavr
koymutur.
Askeri rejimin birinci ylnda 24 Ocak Kararlarnn ilk olumlu yansmalar
grlmeye balamtr. 1981 ve 1982 yllarnda zellikle ihracatn artrlmas, ihracata
dnk sanayileme, enflasyon hznn drlmesi ve byme hznn arttrlmas gibi
49
konularda ilerleme kaydedilmitir. Ancak 1983 ylnda nemli bir ekonomik gsterge olan
ihracatn azalmas bata olmak zere pek ok ekonomik gsterge olumsuz seyretmitir.
Ekonomik gstergeler nda askeri rejim dnemi grece baarlym gibi
gzkse de, yine bu dnemde bankerler krizi ve hayali ihracatlar gibi kolay ve haksz
yoldan para kazanmak isteyen bir kesim ortaya km, bu nedenle ekonomiye ciddi
zararlar verilmitir. Bu dneme ait dier gze arpan olumsuzluklar ise maa ve
cretlerdeki dklk, KTlerin sorunlarnn zm iin etkili politikalar izlenmemesi
ve vergi sisteminin dzeltilememesidir.
24 Ocak Kararlar trndeki ekonomik istikrar programlarnn baar ansn,
zellikle demokratik lkelerde snrlayan balca unsurlardan birinin bu programlarn
popler olmamas, yani halkn desteini salayamamas olduu dnlmektedir. nk
bu programlarn baars halkn yaygn bir kesiminin gerek cretlerinin ve hayat
standardnn dmesine, isizliin yeni rekorlara ulamasna, i sahibi ve iftinin zor
gnler yaamasna baldr. Bu konuyla ilgili olarak 24 Ocak Kararlarnn ancak 12 Eyll
darbesinden sonra btn gerekleriyle uygulanabildiini ifade edenler olmutur. rnein
24 Ocak Kararlarnn en belirgin amalarndan biri olan cretler ve maalar kontrol altna
alnmas, 12 Eyll askeri mdahalesi ile uygulanma imkn bulmutur. zellikle bu
srete sendikal faaliyetlerin askya alnmas, DSK yneticilerinin yarglanmas, iilerin
grev haklarnn yasaklanmas ve de cret belirlenmesi konusunun toplu szleme
dzeninden Yksek Hakem Kuruluna kaydrlmas gibi uygulamalarn sz konusu amacn
yerine getirilebilmesine ynelik uygulamalar olduu aka grlmektedir. Bu
uygulamalarla birlikte ii cretlerindeki anmalar garanti altna alnm olup, bunlara ek
olarak ayn durum memur maalar konusunda da kendini gstermitir.
Komisyonda konuk olarak dinlenen Bilsay KURU, 1970li yllarda ekonomide
hzl ve yapsal deiiklikler olduunu, bunun toplumsal etkileri de olduunu, ekonomide
hzl deimelerin krize yol atn, toplumda tabiri caizse dikilerin attn, dnyadaki
hzl deimeler karsnda Trk ekonomisinin krize gittiini, krize kar 24 Ocak
kararlarnn alndn, 24 Ocak kararlar ile bu ilanlarn benzerliine dikkat ekilmesi
zerine de aslnda 12 Eylln 15 Mays 1979daki TSADn Hkmete muhtra
saylabilecek ilanlar ve hatta 1970in Genelkurmay Bakan Memduh TAMAn
Trkiyede sosyal gelime ekonomik gelimeyi amtr ve durdurulmaldr sznden
50
balatlabileceini ifade etmitir. 12 Eyll darbesinin ekonomik maliyeti konusunda ise 12
Eylln zdeletii en nemli noktalardan birisinin reel cret dzeyinin dmesi
olduunu, bunun maliyetleri olumlu etkilediini, buna paralel olarak da Trk lirasnn
deerinin 1989a kadar dtn, bu srete Trkiyenin hem daha ucuz bir lke hem de
cretliyseniz geinmesi daha zor bir lke hline geldiini, bu dnemde sermaye kesimi ile
yabanc lkelerin krl ktn, o dnemde sz konusu olan cari akta bu a
deyenlerin en yoksul kesim olduunu belirtmitir (Alt Komisyon Tutanaklar:
16.10.2012).
Yine Alt Komisyonda dnemin DSK Bakan olmas sfatyla dinlenen stanbul
Milletvekili Sleyman ELEB, hem 1971 Muhtrasnn hem de 12 Eyll darbesinin
znde ekonomik gerekelerle yapldn, anari ve terrn kullanldn, Trkiye'nin
ekonomisini dizayn etmek isteyen kreselleme ve sermayenin birikimlerinin byk rol
aldn, btn bu darbelerin sonunda en ok etkisini gsteren ve en ok etkilenen, en ok
bunun bedelini deyen kesimin ise, bu lkenin madurlar olan lkenin dar gelirli
yurttalar ve alanlar olduunu belirtmitir (Alt Komisyon Tutanaklar: 17.10.2012).
Alt Komisyonda konuk olarak dinlenen Hasan Celal Gzel, darbenin ekonomik
maliyeti konusunda bir deerlendirme yaparak;
Gerekletirdii ekonomik zmlemeler erevesinde, Trkiyenin darbe
srelerine muhatap olmamas durumunda gnmzde kii bana den
Gayri Safi Milli Hasla dzeyinin 30.000 $ dzeyinde olacan
ngrdn,
Askeri darbenin yalnzca kii zgrl ve liberal demokrasiyi ilgilendiren
siyasal bir sorun olmadn, bu mdahale srecinin ayn zamanda
ekonomik olumsuzluklara da yol atn, bu anlamda darbe dnemlerinin
ekonomik ykm dnemleri olarak nitelenebileceini,
12 Eyll rejiminin, 24 Ocak 1980 ekonomik kararlarnn olumlu ktlarn
harcadn, genelde darbe dnemlerinin kendilerinden nceki ekonomik
gelime srelerinin kazanmlarn yok ettiini
Belirten bir deerlendirmede bulunmutur (Alt Komisyon Tutanaklar:13.06.2012).

51
Darbelerin ekonomik maliyetlerini hesaplayabilme konusunda yaplabilecek
almalarn kurgusal olma riski bulunmakla beraber, darbe ynetimlerinin aldklar
ekonomik kararlar ve ynlendirdikleri ekonomik politikalarn ekonomik rasyonalite
kriterleri gz nne alnarak gelitirilmedii kolaylkla sylenebilir. Bu anlamda zaten
esasnda demokratik hesap verme ihtiyacn kendisinde hissetmeyen bu tarz ynetimlerin
yaratt ekonomik maliyetleri ok da fazla gz nnde bulundurduklar da sylenemez.

























52
III. BLM: ALIMA HAYATI, ENDSTR LKLER
VE SVL TOPLUM AISINDAN 12 EYLL DARBESNE
GDEN SRECN VE 12 EYLL SONRASINDAK
DNEMN NCELENMES

12 Eyll Darbesi ncesi ve sonrasnda incelenmesi gereken nemli bir alan da
alma hayat ve endstri ilikileri alandr. Daha nce de belirtildii gibi Alt Komisyon
alma dnemini snrlarken balang tarihi olarak bu alann nemli olaylarndan 1
Mays 1977 olaylarn esas alarak almalarn yrtmtr.
Bu blmde nce 1977den 12 Eyll 1980 Askeri Darbesine gelene kadarki
alma ilikilerine ilikin genel bilgiler sunulacak ardndan ara rejimin alma hayatna
ilikin dzenlemeleri aktarlacaktr. 1 Mays 1977 gn kan olaylarn ele alnaca bir
sonraki blm takip eden blmde ise toplu szlemelere ilikin uygulamalar darbe
ncesi ve sonras olmak zere ele alnacaktr. Son blmde ise ii ve iveren
temsilcilerinin darbeye giden srete ve darbe sonrasndaki dnemdeki karar ve
aklamalarna yer verilecektir.
1. Dnemin Ekonomisine ve alma likilerine Genel Bak
Bilindii gibi alma hayat ve endstri ilikileri ile ilgili parametreler dorudan
ekonomi ile ilgili ve balantldr. Bu nedenle bu alandaki gelimeleri ekonomi alanndaki
gelimelerin nda irdelemek gerekmektedir.
1970li yllarda ortaya kan Petrol krizlerinin gelimekte olan lkelere eitli
yansmalar olmutur. Sz konusu etkiler Trkiye ekonomisinde de hissedilmi ve bu
srete 1977 1980 yllar arasnda 3 farkl hkmet dneminde 5 adet istikrar
program hazrlanmtr (laan, 1984: 7-8). Bunlar srasyla yledir;
1) 1977 yl Austos aynda Sleyman Demirelin Babakanlndaki kinci
Milliyeti Cephe Hkmeti tarafndan uygulamaya konulan Enflasyona Kar
Mcadele Paketi
2) 1978 yl Mart aynda Blent Ecevit hkmetinin Yapsal Deiim Program
3) 1978 yl Eyll aynda Blent Ecevit hkmeti tarafndan yrrle konulan Para
Kredi Tedbirleri Paketi
4) 1979 yl Mart aynda Blent Ecevit hkmeti tarafndan aklanan Ekonomiyi
Glendirme Program
5) 1980 yl Ocak aynda Sleyman Demirel hkmeti tarafndan alnan 24 Ocak
Kararlar
Sralanan programlar arasnda en kati ekilde uygulanan ve en uzun mrl olan
24 Ocak Kararlar olmutur. Sz konusu programlarn ortak zellii, yaanan ekonomik
53
bunalm hafifletmeye, dviz skntsn azaltarak i ve d kaynaklar bulmaya dnk
politikalar iermeleridir (Tekerek, 2012: 70).
24 Ocak kararlarnn en genel ifade ile hedefi liberal ekonomiye geitir. Bu
sayede iktisadi kararlarn piyasa erevesinde alnmas salanmak istenmitir. Ne var ki
sz konusu kararlar, sekiz ay sonrasnda askeri ynetimin de bu kararlara sahip kmas ile
birlikte alma yaamnda skntlar da beraberinde gelmitir.
4

Bu alandaki temel parametrelerden birisi reel cret seviyesi olagelmitir. 24 Ocak
kararlarnn ve 12 Eyll darbesinin kamu ve zel sektr alanlarnn gerek cretlerine
ve dolaysyla alma yaamna yansmalarn gstermek amacyla darbe ncesindeki yl
olan 1979 yl ile darbe hkmetinin son yl olan 1983 ylndaki gerek cret verileri
Tablo 1de aada gsterilmitir. Tablo 1e gre darbe ncesindeki gerek cret rakamlar
gerek kamu kesiminde gerekse de zel kesimde gerekse de toplam olarak darbe
hkmetinin son yl olan 1983 ylna gre daha iyi bir dzeydedir. Tablo 1, 24 Ocak
kararlarnn gerek cret dzeyine yansmalarn gstermesi asndan nemlidir.
Tablo 7: 1979-1983 Yllar Arasnda Gnlk Gerek cretler
Yllar Kamu Kesimi zel Kesim Toplam
1979 462.1 345.7 389.9
1980 383.2 268.0 311.5
1981 407.3 326.1 253.3
1983 391.2 299.1 328.5
Kaynak: (Petrol-, 1991: 173; Olga, 2006: 58)
24 Ocak kararlar ve sonrasnda 1983 Genel Seimlerine gelene kadar ki srete
askeri darbe hkmetinin alma hayatnda meydana getirdii temel deiiklikler u
ekilde zetlenebilir;
MGKnn 12.9.1980 tarih ve 17103 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 7
numaral bildirisi ile Kamu dzeni ve genel asayi gerei olarak (DSK,
MSK ve bunlara bal) sendikalarn faaliyetleri durdurulmutur. Bu
kurulularn yneticileri Trk Silahl Kuvvetlerinin gvencesi altna
alnmtr.
14 Eyll 1980 tarih ve 17105 sayl Resmi Gazetede yaymlanan MGKnn 3
Nolu Karar ile Tm grev ve lokavtlar ikinci bir karara kadar ertelenmitir.
MGKnn 15.9.1980 tarih ve 17108 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 8
numaral karar ile ise;

4
14 Eyll 1980 tarih ve 17105 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 5 numaral MGK Karar ile nceki
dnemde uygulanan ekonomi politikalarnn srdrlecei u ekilde ifade edilmitir;
lkemizin ekonomik durumunu dzenlemek ve daha iyiye gtrmek maksadyla yrrle
konulan ekonomik program ile yaplan anlamalarn ve protokollerin uygulanmasna
devam edilecektir.
54
1-DSK, MSK ve Hak- ile bunlara bal sendikalarn mevduat ilgili
bankalar tarafndan bloke edilecek ve ikinci bir emre kadar bunlardan deme
yaplmayacaktr. Bankalar kendilerinde bulunan bu tr hesapla ilgili bilgileri
ve bunlarda meydana gelecek artlar bir hafta iinde Maliye Bakanlna
bildireceklerdir.
2-DSK, MSK ve Hak- ile bunlara bal sendikalara yelik aidatlarm
imdiye kadar, bankadaki hesaplarna deil de bizzat temsilcilerine deyen
iverenler bundan sonra bu aidat ilgili sendika adna milli bir bankada
atracaklar hesaba tevdi edeceklerdir. Bu paralara da ayn ekilde ilem
yaplacaktr.
3- DSK, MSK ve Hak- ile bunlara bal sendikalarn genel
merkezlerindeki, merkezlerindeki ve ubelerindeki para, kymetli evrak' ve her
trl malzeme Skynetim Komutanlklar tarafndan bir heyetle ve tutanakla
tesbit edilecektir. Bunlardan:
a. Para ile kymetli evrak ve kymetli malzeme milli bir bakada muhafaza
edilecek; buna ait bilgi bankalar tarafndan bir hafta iinde Maliye Bakanlna
bildirilecektir.
b. Su delili olan evrak, dokman ve malzeme Skynetim Askeri
Savclklarna intikal ettirilecektir.
c. Dier evrak ve malzeme bulunduklar yerde muhafaza altna alnacaktr.
21 Eyll 1980 tarih ve 17112 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 2301 sayl
1402 Sayl Skynetim Kanununun Baz Hkmlerinin Deitirilmesine ve
Baz Hkmler Eklenmesine Dair Kanun ile 1402 sayl Kanunun 3.
maddesinin f bendi deitirilerek Skynetim Komutanna Skynetim
Blgesinde grev ve lokavt yalnzca sreli olarak deil srekli
5
olarak
durdurmak ve izne balamak yetkisi verilmitir.
11 Ekim 1980 tarih ve 17132 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 2316 sayl
1402 Sayl Skynetim Kanununun Baz Hkmlerinin Deitirilmesine ve
Baz Hkmler Eklenmesine Dair Kanun ile faaliyeti durdurulmu ii
sendika, federasyon ve konfederasyonlarna kayym atanmasna
hkmedilmitir.
MGKnn 19 ubat 1981 tarih ve 17256 sayl Resmi Gazetede yaymlanan
45 sayl karar ile Hak - Konfederasyonu ve bunlara bal sendikalara ait
Mill Gvenlik Konseyi'nin 8 numaral Karar ile bloke edilen, bankalardaki
para, kymetli evrak ve muhafaza altna alnan malzemeler serbest
braklmtr.

5
Fkrann deitirilmeden nceki halinde bu ifade sreli olarak durdurmak ve izne balamak eklinde yer
almaktayd.
55
2821 sayl Sendikalar Kanunu ve 2822 sayl Toplu Szlemesi, Grev ve
Lokavt Kanunu 07.05.1983 tarih ve 18040 sayl Resmi Gazetede
yaymlanarak yrrle girmitir
6
.
2. 1 Mays 1977 i Bayram

1 Mays 1977 olaylarna ilerde gvenlik ile ilgili blmde de deinilecek olmakla
birlikte alma hayat asndan nem atfetmesi nedeniyle burada da deinmekte fayda
vardr.
1 Mays Bayram, 1976da Taksim Meydannda DSKin nclnde
gerekletirilmi olmakla birlikte baz Trk-e bal sendikalar da kutlamalara
katlmtr. Sz konusu yl 1 Mays Mitingi bir enlik havas iinde cereyan etmi
olmasna karn, 1977 ylna gelindiinde hava ok daha farkl olmutur. Ksa sre sonra
Kemal Trklerin yapaca ksa konumann ardndan miting dalacak olmasna ve saat
19.00a yaklamasna karn insanlar kutlama alanna girmeye devam etmi mitinge
katlan kii saysnn 500.000i bulduu ifade edilmitir (Aknc, 2010: 60; Avc, 2004:
25).
Akncya gre, ilk silah sesleri Tarlabann alana alan giriinden duyulmutur.
1 Mays kutlamas tam bitecekken provokasyon vuku bulmutur. Trklerin konumas
srasnda balayan silah seslerine karn, Trkler soukkanlln koruyarak kitleyi sakin
olmaya armay denemitir. Ne var ki ilk silah seslerinin ardndan otomatik tabanca ve
tfek sesleri alan kaplamtr. Kitleler, alandaki kurun yamurundan kaarken nceden
yerletirildii tahmin edilen barikatlarda skm, onlarca insan ezilerek feci biimde can
vermitir. Taksim Meydanna; Sraselvilerden Taksime alan noktadaki beyaz bir
aratan, sular idaresinin zerinden ve ntercontinental Otelinin alana bakan baz
odalarndan seri halde kurun yamtr. Olaylar sona erdikten sonra 40 kiinin ld
belirlenmitir. Yarallar ise saylamayacak kadar oktur (Aknc, 2010: 60-61). Olaylardan
sonra 276 erkek, 45 bayan olmak zere toplam 321 kii polis tarafndan gzaltna
alnmtr (Tercman, 1977).
3. Toplu Szlemeler, Grevler ve Lokavtlar
3.1. 12 Eyll 1980 ncesi Dnem
1978 ylnda kamu kesimi iverenleri ile Trk- yesi sendika ve
konfederasyonlar arasnda yaklak 600 bin ii adna 16 ikolunda 38 toplu i szlemesi
grmeleri yapld. 19 Temmuz tarihinde dnemin Babakan Blent Ecevit ile Trk-
Genel Bakan Halil Tun tarafndan kamu kesimi toplu i szlemeleri ve daha genel
erevede ise kamu kesiminde ii-iveren ilikilerine ilikin bir metin olan toplumsal
anlama imzaland (Ko, 1982: 50-51). Sz konusu anlama metninde:

6
Bu kanunlar o dnemde pek eletirilmemi olsa da darbe dnemi sonrasnda sendikaclar tarafndan youn
bir ekilde eletirilmitir. Bkz. (Ko, 1989: 73-77))
56
Hkmetle Trk- zel kesimde salkl ii-iveren ilikileri kurulmasnn ve ar
kar heveslilerinden ve alkanlndan kurtulmasnn da, topluma huzur getirici,
refah yaygnlatrc, gelimeyi hzlandrc bir demokratik gelir-fiyat politikas
bakmndan zorunlu olduu grndedirler... Ayn anlayla Trk- fiyat
artlarnn kslmas abalarnda da Hkmete yardmc olacaktr. te yandan
Hkmet, alanlarn haklarn yaygnlatrma amacyla, ii-memur ayrmnn
saptanmas ve tarm iilerinin haklarnn yasal bir dzenlemeye balanmas
ynndeki almalar hzlandracaktr... Hkmet, iilerin sendika seme
zgrln engelleyici davranlardan tm kamu kurulularnn kanmasn,
demokratik alma anlaynn kesin gerei sayd gibi, bu Anlamann, ii
kurulular arasnda haksz rekabete yol amamasna da zen gsterecektir...
(Trk-, 1995: 331-335)

fadelerine yer verilmi ve Hkmet ile Trk- alma ilikileri alannda eitli
ilkelerin benimsenmesi gerektii hususunda mutabakata varmlardr.
Sz konusu anlamaya gre iilerin gerek gelirlerinin 1976 dzeyinde tutulmas
kararlatrlm; buna karlk sendika ve iilerin bir lde ynetime ve sorumlulua
katlmas, retimin artrlmasna katkda bulunmas beklenmitir. 1978 ylnda imzalanm
olan sz konusu Toplumsal Anlama, birikmi olan toplu i szlemelerinin grevsiz bir
ekilde sonulandrlmasna katkda bulunduundan olduka nemli bir metindir. Zira
1980 yl Ocak aynda kamu kesimi iyerlerinde 718 bini Trk-, 72 bini DSKe bal
sendikalara ve 70 bini de bamsz sendikalara ye toplam 860 bin iinin toplu
szlemeleri gndeme geldiinde, Hkmet 5 Mart 1980 tarihinde yaynlad bir Genelge
ile bu tarihten itibaren toplu szleme ile ilgili ilkeleri belirlemek zere toplu szleme
koordinasyon kurulunun oluturulduunu bildirmiti (Ko, 1982: 51-52).
Sz konusu uygulama her ne kadar nceki dnemde imzalanan toplu i
szlemeleri ile elien bir uygulama gibi grnse de Demirel hkmetinin aklam
olduu 24 Ocak Kararlar perspektifinden bakldnda, bu uygulamann 24 Ocak
kararlar anlaynn alma ilikilerine bir yansmas olarak deerlendirilebilir.
1980 ylnn bandaki toplu szleme grmeleri sonusuz kalm ve 1980 ylnn
Eyll ayna gelindiinde Trk- ynetimi de toplu szlemenin yaplacana dair
umudunu yitirmeye balamtr (Ko, 1982: 63). 12 Eyll askeri mdahalesi, bu anlamda
toplu szleme grmelerinin tkand bir noktada gereklemitir.
Tablo 8: Yllara Gre Grev, Greve Katlan i ve Kaybolan gnnn Kesimlere Gre Dalm
Faaliyet
Kolu
1977 1978 1979 1980
Grev
Says
i
Says
Kaybolan
gn
Says
Grev
Says
i
Says
Kaybolan
gn
Says
Grev
Says
i
Says
Kaybolan
gn
Says
Grev
Says
i
Says
Kaybolan
gn
Says
Kamu
Kesimi
29 18.379 1.316.326 27 3006 153.478 46 21.857 714.425 30 11.652 1.354.594
zel
Kesim
138 41.510 4.461.879 148 24.202 1.445.427 144 18.044 1.502.922 197 34.564 4.054.024
Toplam 167 59.889 5.778.205 175 27.208 1.598.905 190 39.901 2.217.347 227 46.216 5.408.618
Kaynak: alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl
Tablo 8de 1977-1980 dnemindeki grev verilerine bakldnda kamu kesimi ve
zel kesimdeki grev saylarndaki art dikkat ekicidir. 1977 ylnda 167 grev
yaplmken 1980 ylnda bu say 227 olmutur. Kaybolan ign says ise 1978den
57
itibaren dzenli bir ekilde artm ve 5,5 milyona yaklamtr.1977 ile 1980 arasnda
yaplan toplam 759 grevde toplam 15.003.075 ign kayb yaanmtr.
Tablo 9da ise sz konusu yllar itibaryla lokavt uygulamalarna ilikin bilgiler
aktarlmaktadr. Tablo 9 deerlendirildiinde; 1977 ylnda 13 lokavtta lokavt nedeniyle
126.467 ign kayb olmuken bu rakam 1980 ylnda 21 lokavtta 682.843 ign
kaybna km, Tablo 8 ve Tablo 9 birlikte deerlendirildiinde, gerek lokavtta geen
toplam sre ve lokavt nedeniyle kaybolan ign says asndan gerekse de grev verileri
asndan bakldnda 1980 yl alma ilikileri asndan ii-iveren kesimlerinin
sorunlarnn zlemedii ve alma hayatndaki tansiyonun giderek ykseldii bir yl
olduu sylenebilecektir.
Tablo 9: Yllar tibaryla Lokavt Uygulamalar
1977 1978 1979 1980
Lokavt Says 13 33 15 21
Lokavtta Geen Toplam Sre 491 1.806 1.260 9.551
Lokavta Urayan i Says 596 7.591 968 1.064
Lokavt Nedeniyle Kaybolan
gn Says 126.467 521.454 141.848 682.843
Kaynak: alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl
3.2. 12 Eyll 1980 Sonras Dnem
12 Eyll Askeri Darbesi ile birlikte sendikalarn faaliyetleri durdurulmu veya
ertelenmi olduundan toplu szleme grmeleri, imzalanmas da durdurulmutur.
Sresi sona eren toplu i szlemelerinin akbeti konusunda ise 27.12.1980 tarihli R.Gde
yaymlanarak yrrle giren Sresi Sona Eren Toplu Szlemelerinin Sosyal
Zorunluluk Hallerinde Yeniden Yrrle Konulmas Hakknda Kanun hkmlerine
bavurulmasna hkmedildi. Ne var ki bu kanun yalnzca 12 Eyll tarihinden nce
yaplm olan veya uyumazlk srecinin eitli aamalarnda kalm olan toplu i
szlemelerinin kapsamndaki yaklak 1,5 milyon iiyi kapsamakta, geriye kalan 3
milyon civarndaki iinin toplu szleme haklar konusunda herhangi bir dzenleme
iermemekteydi. Bu iiler asndan ise iki zm kalmt; Bakanlar Kurulunun yaplan
toplu szlemeleri genele temil etmesi veya asgari cretin artrlmas (Ko, 1982: 72-73).
Bu dnemde karlan 2364 sayl Kanuna gre iilerin alma koullarn
belirlenmesinde muhatap sendikalar deil; Yksek Hakem Kurulu(YHK) olmakta ve
sresi biten toplu szlemelerden YHK tarafndan onaylananlar yenilenen toplu
szleme olarak tannmaktadr. Kanunda YHK ya, yeniden yrrle konulan toplu i
szlemelerinde, szleme sreci iinde gerekli grd hallerde deiiklik yapabilme
hakk; kararlarnn kesin olmas ve yargya tanamamas gibi nemli yetkiler vermektedir.
Ne var ki bu tannan yetkilere ramen deitirilen toplu szlemelerin uygulanmasnda bir
takm sorunlar ortaya kt. Zira YHKnn toplu i szlemelerinin uygulanmas
noktasnda bir yaptrm gc bulunmamaktayd (Ko, 1982: 74-79).
7


7
27.08.1981 tarihli Cumhuriyet Gazetesinde YHK Bakan sfat ile konuan Naci Varlk: yerlerinde
toplu i szlemelerinin uygulanmadna dair ok sayda bavuru olduunu; ancak bu konuda bir
yetkilerinin olmadn ifade etmekteydi.
58
2364 sayl Kanuna yneltilen eletirilerden bir dieri de sz konusu kanunun
iileri sendikaszlamaya tevik ettii ynndedir. Bu noktada iki eletiri ne
kmaktadr. lk olarak daha nce yrrlkte olan 275 sayl Toplu Szlemesi, Grev ve
Lokavt Kanununa gre ancak bir ikolunda alan iilerin ounluu iin batlanm
olan bir szleme ikolundaki dier iilere temil edilebiliyordu. Ancak 2364 sayl
Kanun bu koulu kaldrm ve Bakanlar Kuruluna herhangi bir sendikann ikolu yetkisini
alamad ikollarnda da btn ikolunu kapsayan uygulamalara gidebileceini hkme
balamtr. kinci husus ise dayanma aidatna ilikindir. Buna gre 275 sayl Kanuna
gre bir toplu i szlemesinin genele temilinde de dayanma aidat ngrlmekteyken,
2364 sayl Kanun bu zorunluluu kaldrm, iilere hibir sendikaya ye olmadan da
herhangi bir toplu szlemeden faydalanma imkn getirmitir (Ko, 1982: 82-83).
4. 12 Eyll ncesi ve Sonras Dnemde i ve veren Temsilcilerinin
Yaklamlar
1970li yllarda ii sendikalar arasnda faal olan sendikalarn banda DSK,
Trk- ve Hak- gelmektedir. veren temsilcileri asndan bakldnda ise TSK ve
TSAD ne kmaktadr. Bu blmde 12 Eylle giden srete ve 12 Eyll Darbesi
sonrasnda sz konusu sendika ve kurulularn grlerine yer verilecektir.

4.1. i Sendikalarnn Sylemleri
4.1.1. Trk-
1952 ylnda kurulan Trk-in 1977-1980 yllar arasndaki dnemdeki nemli
admlarndan biri 1978 ylndan Trk- Genel Bakan ile Babakan arasnda imzalanan
Toplumsal Anlamadr. Bu anlama karlkl temel ilkelerin ortaya konmas asndan
nem arz etmektedir. Bu anlama Trk-in tekilat ve kamuoyu nazarnda itibarn
artran bir gelime olarak kayda gemitir (Ko, 1986: 78).
Trk-in 16-22 Nisan 1979 tarihinde yapt Genel Kurul ile Genel Bakanla
brahim Denizcier, Genel Sekreterlie Sadk ide ve Genel Eitim Sekreterliine Kaya
zdemir seilmitir. Bu Genel Kuruldan ksa bir sre sonra ara seimler yaplm ve
hkmet deimitir. Artan saldrlar ve can gvenlii tehlikesi karsnda Trk-ten
sistematik bir hareketin gelmemesi ancak aklamalar ile yetinilmesi eletiri konusu
olmutur. Bir dier eletiri ise Trk-in, DSKin 1980 ylnn banda yapt ortak
eylem arsna olumsuz yant vermesinedir (Ko, 1986: 80-81).
Trk- ynetiminin 24 Ocak Kararlarna da uzunca bir sre kar kmad
grlmektedir. Buna rnek olarak 1982 ylnda Genel Bakan brahim Denizcierin yapt
u konuma emsal gsterilmektedir (Trk-, 1982: 4):
Bu lke yararna yaplan her eyi iyi karlam ve desteklemiizdir.
Hatrlarsnz 12 Eyll ncesi alnm olan 24 Ocak 1980 ekonomik nlemlerini,
gnn koullar iinde kanlmaz bulduumuz iin olumlu karlam, ancak bu
tedbirlerin teker teker adn vererek nerdiimiz sosyal nlemler ile
desteklenmedike baarya ulamayacan da ak yreklilikle dile
getirmitik...

12 Eyll Darbesi sonrasndaki dnemde Trk-in darbeyi gerekli gren tavr da
ok tartlmtr. Bu erevede bata en yetkili organlar olmak zere ynetimin pek ok
59
dzeyinde darbeye duyulan sempati ifade edilmitir. Bu sempati Trk- Genel Bakan
brahim Denizcierin 12 Eylln hemen ardndan gnderdii mesajn u son satrlarnda
da grlmektedir (Trk-, 1980: 1):

Milletin barndan kan ordumuzun tam bir btnlk iinde milletimize
huzur ve gven veren bu davrannn milletimiz ve memleketimiz iin
hayrl olmasn temenni ile Trk- topluluu adna sayglarm arz
ederim.

Trk- Ynetim Kurulunun tavr da benzer ekildedir (Trk-, 1981: 8):

Milli Gvenlik Konseyi adna Sayn Devlet Bakannn ifade ettii gibi,
lkemizde devlet otoritesini yeniden hakim klabilmek, lkeyi yaanr hale
getirmek, can ve mal gvenliini korumak ve Trk demokrasisini gerek
ve salam temeller zerine oturtmak hi phesiz byk vatanda
topluluunun da ciddi zlemi haline gelmitir. Trk- Ynetim Kurulu...
12 Eyllden sonra, yurdumuzun en byk ii kuruluu olarak Milli
Gvenlik Konseyine yardmc ve destek olmay bir vatanperverlik
saymaktadr.

Trk- Genel Eitim Sekreteri Kaya zdemirin farkl zamanlarda yapt,
darbeyi destekleyen aklamalar ise u ekildedir:

Hepimiz Trk Silahl Kuvvetlerine yardmla mkellefiz (Trk-, 1980:
29)
12 Eyll lzumluydu, gerekliydi ve zamannda gerekletirildi. Trk
milletinin barndan kan Trk Silahl Kuvvetlerinin kendi emir ve
kumanda zinciri altnda ve emirle gerekletirdii 12 Eyll hareketi
sorumsuz politikaclara olduu kadar, snr tanmayan, l kavramn
bilmeyen, davranlarn Trkiyenin gereklerine gre ayarlayamayan
sendikaclara da bir derstir. (zdemir, 1980: s. 4)
Trkiyenin ksa srede demokrasiye dnmesini istemek, yeniden 11
Eylle dnmesini istemektir... ok abuk, ok acele etmek demek
yanlmak demektir. (Gnaydn, 1981)

Trk- Genel Bakan Denizcier 1982 ylnda yaplan ILO Genel Konferansnda
u aklamalarda bulunmutur (Trk-, 1982: 13):

12 Eyll 1980 tarihinde Trkiyede olan ey bir darbe deildir; lkenin
anayasasnda belirtildii gibi, Trk Silahl Kuvvetlerinin normal komuta
zinciri ierisinde ve btnyle birlikte, lkedeki demokrasiyi korumak iin
meru biimde mdahale etmesidir.

Trk- Genel Sekreteri Sadk ide, 12 Eyll Darbesi sonras kurulan hkmette
Sosyal Gvenlik Bakan olarak grev yapmtr. Yukardaki aklamalarla birlikte
deerlendirildiinde 1979 ylnda Trk- Genel Sekreterliine seilmi olan Sadk
idenin darbe sonrasnda kurulan Ulusu Hkmetinde Sosyal Gvenlik Bakan olarak
grev yapmas Trk-in bu dnemde izledii genel politika ile uyumludur. Dier yandan
ide, bakan olma teklifinin Trk-e nasl geldiini aklarken hkmete girmek iin 10
60
Eyll gn teklif aldn ve bu teklifi cra Kuruluna sunduunu ileri srmektedir (Trk-
, 1983: 294).
Sadk idenin bakan oluunun Trk- cra Kurulunda sert tartmalara yol
atna ilikin bir haber de Kurul tarafndan yalanlanmtr. Buna gre yaplan
aklamada (Trk-, 1982: 334):
Ynetim Kurulumuz, tam bir btnlk iinde, Sayn idenin Sosyal
Gvenlik Bakan olarak hkmette grev almasnn ii haklar ve
karlar ynnden tad nemi iyi bilmekte ve kendisini tam bir
dayanma ile desteklemektedir.
Trk- Dergisinin Ocak 1981 saysnda da bu konuda u deerlendirmelere yer
verilmektedir (Trk-, 1981: 3-4):
...Milli Gvenlik Konseyinin kurduu sivil hkmette Trk- Genel
Sekreteri olan deerli arkadamzn da bakan olarak grevlendirilmesi,
yasal dzenlemeler asndan nemli bir frsatn Trk- tarafndan
deerlendirilmesine vesile olacaktr.
ide, takip eden dnemde 1982 ve 1983 yllarnda yaplan Trk- Genel
Kurullarnda da yeniden Genel Sekreterlik grevine seilmitir. 1986 ylnda yaplan
Genel Kurulda ise aday olmasna ramen seilemeyerek grevi brakmtr (Ko, 2010:
12).
Bir dier ilgin gelime ise 1982 Anayasasnn oylanaca dnemde Trk- cra
Kurulunun yapt aklamadr. Bu aklama (Trk-, 1982: 25):
Trk milleti 7 Kasm 1982 gn mutlaka sandk bana gitmelidir.
Trkiye Cumhuriyeti Anayasas sandk banda deerlendirilirken...12
Eyll 1980 ncesinin ileli gnlerine yeniden dnlmemesi hedefini
gtt... dikkatlerden uzak tutulmamaldr.
eklinde ifade edilmi ve Kurulun bu tavrnn, Anayasa referandumunda Evet
oyu kullanlmas anlamna geldii ileri srlmtr (Ko, 2003: 117).
Bu genel yaklama karn, Trk-in 12.Genel Kurulunda Salk- Sendikas
delegesi Hasan Hseyin Ko, parlamentoya sahip kan daha ihtiyatl bir konuma
yapmtr. Ko, konumasnda (Ko, 1989: 37-38):
Eer, olup biten her eyde sadece parlamento sorumlu tutulursa, o
zaman yeniden demokrasiye dn istemek, 12 Eyll ncesi kargaa
ortamn tekrar davet etmek anlamna gelmez mi? lkenin ve ekonominin
kmaza girmesinde sendikalar tek bana sorumlu tutan iveren
dnceleri ne kadar yanl ve tutarsz ise, memleketi 12 Eylle
srkleyen olaylarn tek sorumlusu olarak parlamentoyu, parlamenterleri
gstermek de o kadar yanl ve tutarszdr.
Trk-in darbeye ilikin olumlu tavr 1986 ylnda yaplan Genel Kurula kadar
srmtr (Ko, 1989: 72).
4.1.2. DSK
DSK, Trk- ierisinde yaanan gr ayrlklar neticesinde, Trk- tarafndan
temsil edildii ifade edilen partiler st politikann kart olarak 1967 ylnda
61
kurulmutur. DSK iilerin snfsal bir eylem iine girmelerinin ancak kendi siyasal
rgtleri ile mmkn olabilecei dncesinden hareketle kurulmutur (Olga, 2006: 27).
12 Eyll Darbesine gelen srece bakldnda gze arpan bir not 1976, 1977 ve
1978 yllarndaki ii hareketlerinin te ikisinin DSK tarafndan gerekletirilmi
olmasdr (DSK, 1980:129). 1979 yl direnilerinin konfederasyonlara dalmna
bakldnda da benzer bir tablo gze arpmaktadr. Tablo 10da grlebilecei zere 1979
ylnda DSK 50.000 ii ile grev gerekletirirken, Trk- toplam 35.000 iinin katld
grev yapmtr.
Tablo 10: 1979 Yl Direnilerinin Konfederasyonlara Gre Dalm
Konfederasyon yeri Says i Says
DSK 54 50.000
Trk- 22 35.000
Bamsz 7 2.700
MSK 1 25
lke- 1 230
Sendikasz 71 51.963
TOPLAM 156 139.91
Kaynak: 7. Genel Kurul alma Raporu, stanbul 1980:129
DSKin yukarda anlan politik tavr siyasi partilerle ilikilerine de yansmtr. 2
Ekim 1975 ylnda alnan Ynetim Kurulu Kararna benzer bir ekilde, 21-22 ubat 1977
gnlerinde yaplan toplantda da, Ynetim Kurulu 5 Haziran 1977 genel seimlerinde
CHPnin desteklenmesine karar verdi. Bu kararda yer alan ifade zetle u ekildedir:
Bugn lkemizde iktidara en gl aday durumunda bulunan tek ilerici
ve demokrasiden yana rgt olan CHPyi 1977 genel seimlerinde
DSKin V.Genel Kurulu 33.nolu karar dorultusunda ve ileri ve
demokratik bir dzenin kurulmasnn n art olarak desteklemeyi...

12 Eylle giden srete DSK bnyesinde TKP izgisine yakn siyasi gr ifade
edenler bulunsa da
8
DSK ynetiminin genel politikas CHPyi fazla karya almadan, sol
ierisinde TKP dndaki rgt ve hareketlerin nemli bir blmyle iyi ilikiler kurmaktr
(Akaln, 1995:181). Bu noktada 14 Ekim 1979 seimleri ncesinde DSKin yapt
aadaki aklama, zihin karkln ortaya koymaktadr (Ko, 2003: 148):

1. Tabann (gvdesinin) ilerici, demokrat unsurlardan olumas
nedeniyle, faizme kar mcadelede nemli grevler yapabilecek olan
CHPye oy verilerek desteklenmesini,
2. i snfmz, emeki halkmz kucaklayan siyasal rgtlenmenin
henz var olmadnn bilincinde olarak, sosyalist, ilerici, tm partilerin
adaylarna da oy verilerek g katlmasnn faizmle mcadele ilkesine
ters dmeyecei...

8
Fehmi Iklar, Mehmet Karaca ve Kemal Trklerin nclndeki Yrtme Kurulu yeleri bu izgiyi
savunurlarken dier Yrtme Kurulu yelerinden Mehmet Kln, Rza Gven nclndeki yeler ise bu
izgiye kar ktlar.
62
12 Eyll 1980 tarihinde yaplan MGKnn 12.9.1980 tarih ve 17103 sayl Resmi
Gazetede yaymlanan 7 numaral bildirisi ile Kamu dzeni ve genel asayi gerei olarak
(DSK, MSK ve bunlara bal) sendikalarn faaliyetleri durdurulmutur. Bu kurulularn
yneticileri Trk Silahl Kuvvetlerinin gvencesi altna alnmtr. MGKnn 8 nolu
karar ile de bu sendikalarn malvarlklarna el koyulmutur. Bu durumdan etkilenmeyen
tek konfederasyon Trk- olurken; DSK, Hak- ve MSK gibi sendikalarn faaliyetleri
durdurulmutur. stanbul Skynetim Komutanlnn yapt teslim ol arsnn
ardndan DSKe bal sendikalarn yneticilerinden pek ou teslim olmak iin Selimiye
Klas nnde sraya girmitir. Teslim olan DSKe bal sendika yneticilerinden 67si
tutuklanrken; DSK ve bal sendikalarn davas 1986 ylnda sonulanmtr. DSKin
yarglanma sreci sonunda, 264 DSK ynetici ve yesine, 2053 yl 5 ay 20 gn ceza
verilmitir. Darbe sonrasndaki dnemde Ceza Kanununun 141. ve 142. maddelerinin iptal
edilmesi zerine Askeri Yargtayn 16 Temmuz 1991 tarihinde verdii beraat karar
sonrasnda yaplan Genel Kurul ile yaklak 12 yl aradan sonra DSK yeniden faaliyete
balamtr (Olga, 2006: 52-53, 79; Ko, 2003: 118).
Dier yandan DSKin sendikal mcadelesi, 12 Eyll sonrasndaki dnemde dahi
Trk- tarafndan sklkla eletirilmitir. Trk-in 1982 tarihinde yapt genel kurulda
u ifadelere yer verilmitir:
12 Eyll ncesi dnemde DSK, yapt sorumsuz ve kanunsuz
eylemlerine, Trk- topluluunu da ekmek istemitir. (Trk-, 1982: 2-
3).
DSKin 12 Eyllden evvel Taksim meydanlarnda yaptklar
kepazelikleri herhalde tamamen unutmak mmkn deil... (Trk-,
1982: 56).
Trk- yneticileri 1982 yl Aralk aynda dahi DSKe destek vermemi ve
DSK yneticilerinin sendikal faaliyetlerden dolay deil, baka nedenlerden
yarglandklarn ileri srmlerdir (Cumhuriyet, 1982).
1979-1986 yllar arasnda bir yandan Trk- Genel Sekreteri olarak grev yapan
bir yandan da 12 Eyll sonrasnn Blent Ulusu Hkmetinde Sosyal Gvenlik Bakan
olarak grev yapan Sadk ide de 1986 yl Mart aynda yapt bir aklamada, Bakan
olduu dnemde gerekleen ii haklar kayplar hakknda konuurken u ifadeleri
kullanmtr:
DSKin 12 Eyll ncesi yapt eylemler, bu maddelerin Anayasaya
konulmasna neden oldu... (Cumhuriyet, 1986).
4.1.3. Hak-
22 Ekim 1976 tarihinde Ankarada 7 sendikann bir araya gelmesiyle Hak i
Sendikalar Konfederasyonu (Hak-) kurulmutur. Hak-, 1976 ylnda kurulduunda o
dnemde slami izgide faaliyette bulunan Milli Selamet Partisinin (MSP) bir uzants
gibi deerlendirildi (Acar, 2007, s. 64, 154). Hak- yneticileri 1980 ncesinde MSPye
scak baktklarn kabul etmekle birlikte bu yaknln ayniyet izgisine indirgenmesini
kabul etmemilerdir (Hak-: 1995). Bununla birlikte hangi toplumsal ve siyasal artlar
MSPyi ortaya karmsa Hak-i de ayn artlarn ortaya karldn belirtmilerdir.
(Acar, 2007: 154).
Bu erevede deerlendirildiinde Hak-in DSKten ziyade Trk-in tavrna
benzer bir tavr benimsedii grlmektedir. Hak-, hibir siyasi partiyle organik baa
63
sahip olmadn belirttikten sonra btn partilerle emekten yana olmalar halinde iliki
kurabileceklerini ifade etmektedir (Acar, 2007: 147).
12 Eyll Askeri Darbesi sonrasnda MGKnn 15 Eyll 1980 tarih ve 17108 sayl
Resmi Gazetede yaymlanan 8 no.lu karar ile aralarnda Hak-in de bulunduu
konfederasyonlarn mal varlklarna el koyulduuna nceki balklarda deinilmiti. Bu
kararn ardndan Hak- ve ye sendikalarn yneticileri Ankara Skynetim Komutanl
araclyla MGKya bavurularda bulunarak 12 Eyll ncesi anari faaliyetlerinde yer
almadklarn belirterek faaliyete gemelerine izin verilmesini talep etmiler, MGK da 18
ubat 1981 gn ve 45 no.lu karar ile Hak- ve bal sendikalarn faaliyetlerine izin
vermitir (Ko, 2010: 14-15).
Takip eden srete ise Hak- eitli defalarda askeri ynetime olan desteini
beyan etmitir. 19-20 Aralk 1981 tarihinde yaplan Hak-in 3.Olaan Genel Kurulunun
al konumasn yapan Hak- Genel Bakan Aziz Ylmaz konumasnda u ifadelere
yer vermitir (Ko, 2003: 119):
12 Eyll ynetiminin gerek lkemiz iinde ve gerekse uluslararas
mnasebetlerdeki keskin ve kararl tavrn gnlden destekliyoruz.
Hak-in 3.Olaan Genel Kuruluna sunulan alma raporunda ise u ifadelere
yer verilmekteydi (Ko, 2010: 14):
12 Eyll ncesi gnlerde, iller, ileler, kyler, mahalleler igal edilmi,
rahata Enternasyonal Mar sylenmi, Komnizm iddet derecesine
varmt. Sanayi tesisleri, fabrikalar alamaz hale gelmi, yabanc
ideolojiye bal ii teekklleri ve bundan yararlanan sendika aalar
tremiti. Bu ii rgtleri byk ehirlerde kanl meydanlar
oluturmular ve baz politikaclar bile hareketlere katlmlardr. Bu
durumlar karsnda TRK ordusu lke ynetimine tmyle el koymu, 12
Eyll 1980 tarihi yeni bir dnemin balangc olmutur... Harektn ilk
gnnde yaymlanan Milli Gvenlik Konseyi'nin 7 No.lu bildirisiyle
anariyi krkleyen, iileri karanlk emelleri uruna ve kendi menfaatleri
dorultusunda ynlendiren sendika ve Konfederasyonlar faaliyetten men
edildiler."
24 Aralk 1983 tarihinden yaplan 4.Olaan Genel Kurulda askeri ynetimden
sivil ynetime gei sresinin ksal vlrken yukardakilere benzer ifadelere yer
verilmitir (Hak-, 1984: 3):
Hemen hemen dnyann hibir yerinde bu kadar ksa bir zaman iinde
askeri ynetimden, sivil idareye gei vaki olmamtr. Huzurlarnzda
salanm bulunan huzurlu ortamdan, ksa bir zaman zarfnda sivil
iradeye geilmi bulunmasndan... dolay Trk Silahl Kuvvetlerine minnet
ve kranlarmz sunuyor...
Hak-in 1986 ylnda toplanan 5.Genel Kuruluna sunulan alma raporunda da
u ifadelere yer verilmitir (Ko, 2003: 119):
12 Eyll harekt ne denli hakl bulunmu ise, getirdikleri de o denli
tartma konusudur.
Hak-in 12 Eylle kar tavr almaya balad zaman 6.Genel Kurulunun
yapld 1989 tarihine rastlar. 6. Genel Kurula sunulan alma raporunda (Ko, 2003:
119):
64
Hak-in 12 Eyll ile yldz bir trl barmad. nk her eyden nce
Hak- 12 Eylln gerekelerine katlmyor, ayrca askeri idarelerin
demokratik haklar geriye gtrc ama tadn bilerek her frsatta
kayglarn dile getiriyordu.
Sonrasndaki dnemde yaplan aklamalarda 6.Genel Kurulda ifade edilen
grleri destekleyen aklamalarn yapld grlmektedir. rnein, 2007 ylnda Hak-
Genel Bakan Salim Uslu, Hak- Konfederasyonunun 12 Eyll darbesi ile birlikte tm
darbelerin karsnda olduu aklamtr (Acar, 2007, s. 170). 2012 ylnda Hak- Genel
Bakanln yapmakta olan Mahmut Arslan da benzer ekilde 12 Eylln sradan bir
darbe olmadn belirtirken unlar sylemitir (Deirmenci, 2011: 116):
12 Eyll sradan bir darbe deil, toplumun tm kesimlerini zellikle de
alan kesimlerin uzun mcadeleler sonucu elde ettikleri temel
kazanmlar yok eden bir sretir... Hak- toplumun demokratik
yryn kesintiye uratan, siyasi, sosyal, ekonomik ynden tkezleten,
nn karartan srelere kar doru duruunu bozmam ve hibir
maniplasyonun yrngesine girmemitir.

4.2. veren Temsilcilerinin Sylemleri
TSK ve TSAD gerek 12 Eylle giden srete gerekse 12 Eyll sonrasnda
takndklar tavr ile ii hareketlerine kar iveren kesimin tepkilerini ekillendiren
kurulular olmulardr. Bu blmde iveren temsilcilerinin darbeye ilikin tavrlar ele
alnacaktr.
4.2.1. TSK
TSKin 1972, 1974, 1976, 1978 ve 1980 yllarnda yaplan genel kurullarna
sunulan alma raporlarnda yer alan isteklerinin en nemlileri u ekilde sralanmaktadr;
asgari cret, yan demeler de hesaba katlarak, blgelere ve sektrlere gre ayr ayr
saptansn; cret zamlar verimlilie balansn; herkese eit cret zamm yerine, retime
katkya gre farkl cret zamm sistemi yaygnlatrlsn; genel tatil ve cretli izinler
azaltlsn; emekli aylklar drlsn; cret artlar snrlandrlsn; sendikalar, devletin
idari ve mali denetimine ak olsun; sendikalarla siyasi partiler arasndaki iliki
snrlansn; greve kan iilerin cretleri sendikalarnca densin; grev ertelemelerinin
kapsam geniletilsin. (Ko, 2010: 18-19; Trk-, 1994: 8-11).
Yukardaki taleplerin sahibi TSKin 1980 yl Nisan aynda yaplan 13.Genel
Kurulu ncesi Genel Sekreter Rafet brahimolu yapt basn aklamasnda, grevlerin
iyerlerinden ok topluma zarar vermeye baladn belirterek belli ve makul sreyi aan
grevlerin amacn aan grevler olarak deerlendirilerek durdurulmasn talep etmitir
(Ko, 1982: 26).
Benzer ekilde 24 Ocak kararlar ile birlikte iverenlerin hkmetten aldklar
destekle birlikte ii sendikalarnn denetlenmesine ynelik istekleri artmtr. Rafet
brahimolu bu konuda (Ko, 1982: 26):
Birok sendikann gerekli idari denetimin bulunmamasnn verdii
rahatlk iinde yasad olaylarda tahrikilik ve tevikilik yapt birok
kez kantlanmtr
65
Diyerek ii sendikalarnn denetlenmesi konusundaki tavrlarn net bir biimde
ortaya koymutur.
Sermaye kesimlerinin alma hayatna ilikin en belirgin taleplerinden biri, toplu
szlemelere ilikin dzenlemelerdi. TSK ve MESS, grup szlemesi (tek szleme)
talebinde bulunmu ve bunda srarc olmulard. zellikle, iveren sendikaclnn
canlanmas ve bylece iverenlerin birlikte hareket etmesi talebi, daha ok snf-ii
stratejinin bir paras gibi grnse de, aslnda isi snf mcadelesine kar gelitirilmi
bir stratejiydi ve toplu szlemelerde sermaye snfnn tek szleme/grup szlemesindeki
srar ile de yakndan ilikiliydi (Aytekin, 2010: 188).
Bu nedenledir ki 1978 ylnda imzalanm olan; ii sendikalar -bata Trk-
asndan olmak zere- ve hkmet asndan baar olarak sunulan Toplu Anlama
srecine TSK, srete yer almam olmasndan dolay tepki gstermi ve benzer
nitelikteki almalara iveren rgtlerinin de arlmas gerektiini ifade etmitir.
Bununla birlikte dier bir gre gre 1978 ylnda kamu kesimi toplu szlemelerinin
Toplumsal Anlama ile zmlenebilmi olmasnn nedenlerinden biri olarak TSKin bu
grmelerin dnda tutulmu olmas gsterilmektedir (Ko, 1982: 62).
Darbe sonrasnda 1982 yl Nisan aynda yaplan 9. TSK Genel Kuruluna sunulan
alma raporunda nceki yllarda yaplan genel kurullarda dile getiren taleplere ek olarak
u talepler dile getirilmitir; toplu szleme uygulamasnda sendikal-sendikasz ii
ayrmna son verilsin; sendikalarn siyasi partilerin toplant, gsteri ve yrylerine
katlmasna izin verilmesin; iyerlerindeki her eit sendikal alma yasaklansn;
ertelenen grevler YHK tarafndan karara balansn (Ko, 1982: 20-25).
TSK Bakan Halit Narin 22 ubat 1983 tarihli Ynetim Kurulu toplantsnda,
alma yaamna ilikin yasa tasarlar grlrken, tasarda grev hakknn
kstlanmasna ilikin bir soru zerine verdii cevapta srecin en simgesel
aklamalarndan birini yapmtr (Cumhuriyet, 1983):
20 yldr biz aladk, onlar gld. Dengenin bozulduu bir ortamda 12
Eylle gelen olaylar yaand. Grev hakk ekonomik ve milli snrlar
at takdirde snrlandrlmaldr. Sendikalar, yalnzca sendikal faaliyet
iinde kalmaldr.
4.2.2. TSAD
Bir sendika deil ama Dernek statsnde olan TSAD da bu balkta
incelemekte fayda vardr. 1979 ylna geldiimizde TSADda sz sahibi olan sermaye
sahiplerinin sklkla gazetelerde aklamalar grlmektedir. rnein Rahmi Ko, 22
Temmuz 1979 tarihli Milliyet gazetesine Trkiyeye doru bir hkmet ve yeni liderler
gerek derken zmir Ticaret Borsas Bakan ise Ekonomi gvensizlik iinde eklinde
aklamalarda bulunmaktadrlar (Milliyet, 1979; Gne, 1978). Benzer ekilde
iadamlarnn ekonomiden ve hkmetten yaknan Ekonomi kurallarna uygun
ynetilmiyor ve Devlet elden gidiyor kabilinden demeleri gazetelere sk sk manet
olmaya balamlardr (Cumhuriyet, 1979; Trkiye, 1978).
Takip eden dnemde, 14 Ekim 1979 ara seimlerinde Adalet Partisi zafer
kazandktan bir gn sonra, 15 Ekim 1979 tarihinde, stanbul Hilton Otelinin terasnda
Amerikal iadamlar onuruna verilen len yemeinde iadamlar bir araya gelmitir.
Ecevitin hkmetten ayrlm olmasnn bu denli sevin havas yaratmasnn nedenini
soran dnemin Cumhuriyet Gazetesi ekonomi yazar Osman Ulagaya baz iadamlar,
66
Ecevitin halk sylemi karsnda Bir gn fabrikalarmza el koyar m? korkusunu bile
duyduklarn ifade etmilerdir (Ulagay, 1987: 33-34).
TSAD lke ekonomisinin toplam % 43,2sini temsil etmesiyle ve rgtlenme
yapsyla kaynaklar asndan gl olduunun farkndadr, dolaysyla kapsaml bir
deiimi balatma ve srdrebilme olanaklarna sahiptir. Bu erevede kendi lehine olan
bu kaynak asimetrisini, deiimi balatma ve srdrmede zorlayc bir unsur olarak
kullanmtr. Bu durumda TSADn deiim ynnde daha geni kesimleri harekete
geirebilmek iin, topluma, kendi yelerine ve dier sermaye gruplarna, sermaye birikimi
asndan artk snrlarna gelmi mevcut sistemin rehavet ortamndan neden vazgemeleri
gerektiini anlatmas gerekmitir. 1979 ylnda gazetelere verilen ilanlarn byle bir
kararn sonucu olabilecei dnlmektedir. Hkmete kar bir muhtra olarak nitelenen
ilanlar, kamuoyunda yaratt iddetli tartmalarn yan sra sermaye iinde de
tartmalara neden olmutur (Glba, 2007: 156).
TSK, TOBB, Ege Blgesi Sanayi Odas, Hr Teebbs Konseyi gibi nemli
sermaye gruplar TSAD bu ilanlarda yalnz brakmam, ar eletirileriyle
kampanyaya katlmlardr (Boratav, 2005: 73).
TSAD ilanlarnn Tablo 11den grlecei zere 1979 ylnda gazetelere verilen
drt farkl ilan bal eklinde olduu grlmektedir. TSADn 1979 yl Mays aynda
tirajl gazete ve dergilerde ayn anda yayna giren ve tam sayfa olarak kan ilanlar, drt
farkl balk ve ierikle yaynlanmtr. Daha srecei duyurulan ilanlar, dnemin
Babakannn iddetli tepkisi ve savcla su duyurusu ile vaktinden nce kesilmek
zorunda kalmtr. lanlardan birincisi Gereki k Yolu, dierleri yaynlan srasna
gre Ulus Bekliyor, Yokluu Paylamak m? Bolluu Salamak m?, Refahn ve
Hrriyetlerin Dman: Enflasyon balklarn tamaktadr (Glba, 2007: 158).
Bu ilanlarn ieriine baktmzda u ierikte olduklar grlmektedir;
Siyasi kudretin mutlak sahibi devlet, ekonomik faaliyetlerin de mutlak
sahibi olmaya ynelirse, giderek btn hrriyetler kaybolur (Milliyet,
1979).
Ekonomimizi bir yasak "mevzuat a" iinde boan, kiinin teebbs
evkini kran, kiiyi yanl ynlere sevk eden ar mdahaleci ve gven
sarsc zihniyet, bunalmn asl sebebidir (Gnaydn, 1979; Milliyet, 1979).
Uygulanan ekonomi politikalar ve sendikalarn davranlar, Trkiye'de,
isizlik sorununu, giderek daha da arlatrmaktadr (Gnaydn, 1979).
Hr teebbsn zayflamas hrriyeti demokrasinin zayflamasdr. Hr
teebbsn yok olmas ise, politik, ekonomik, sendikal, dnsel, btn
hrriyetlerle birlikte, hrriyeti demokrasinin de yok olmasdr (Gnaydn,
Gereki k Yolu, 1979).
Tablo 11: TSAD'n 1979'da Dnemin Hkmetini Eletirmek in Verdii lanlar
Gazete Tarih lan
67

Trkiye ekonomisinde radikal nlemlerin alnd 24 Ocak tarihi TSAD iin de
nemli bir gndr. Zira ekonomik
nlemler paketinin ald 24 Ocak 1980
gn, TSAD yeleri Trkiye
Ekonomisi zerine konumak zere toplanmlar ve sz konusu kararlarn en gl
savunucularndan biri olarak bilinen Ali Koman o gece bakanlk grevine
getirmilerdir (Ulagay, 1987: 51). Koman, takip eden dnemde 24 Ocak kararlar
hakknda yapt aklamada:
1946'dan bu yana ilk kez gerekten zel sektre dayal bir ekonomi
politikas izlemek isteyen bir hkmetin, oyunun kurallarna uygun olarak
dzenledii bu nlemler paketi desteklenmelidir.
Szleriyle 24 Ocak kararlarnn desteklenmesini talep etmitir (Glba, 2007: 129-
130).
Benzer ekilde 24 Ocak kararlarnn ikinci yldnmnde de Rahmi Ko ve SO
bakan brahim Bodur, Cumhuriyet gazetesine kararlar deerlendirirlerken hem 24 Ocak,
hem de 12 Eylln fevkalade isabetli olduunu belirtmilerdir (Cumhuriyet, 1982).
5. Darbe Sonrasnda Silahl Kuvvetler Vakflarna Yardm Yapan
Sendikalar
Darbe sonrasnda baz sendikalar silahl kuvvetler vakflarna para yardmlar
yaptlar. Sendikalar tarafndan silahl kuvvetler vakflarna yaplan balara bir rnek,
1980 ylnda Trk-e bal TRK METAL tarafndan Kara Kuvvetleri Vakfna yaplan
1,5 milyon lira tutarndaki batr (Trk-, 1980: 33).
Trkiye Tekstil, rme ve Giyim Sanayii ileri Sendikas (TEKSF) Bnyan
ubesi de 1981 yl Ocak aynda Trk Hava Kuvvetleri Glendirme Vakfna 650.450
lira bata bulunmutur. Yaplan bu batan bir sre sonra, Hava Kuvvetleri Komutan
ve Trk Hava Kuvvetlerini Glendirme Vakf Ynetim Kurulu Bakan Orgeneral Tahsin
ahinkaya, Teksif Bnyan ubesi Bakan Necati Zora bir teekkr mesaj gndermitir
(Trk-, 1981: 30).
Gnaydn 15.5.1979 Gereki k Yolu
Cumhuriyet 16.5.1979 Gereki k Yolu
Milliyet 16.5.1979 Ulus Bekliyor
Cumhuriyet 23.5.1979 Ulus Bekliyor
Milliyet 29.5.1979 Yokluu paylamak m? Bolluu Salamak m?
Cumhuriyet 30.5.1979 Yokluu paylamak m? Bolluu Salamak m?
Milliyet 12.6.1979 Refahn ve Hrriyetin Dman: Enflasyon
Cumhuriyet 13.6.1979 Refahn ve Hrriyetin Dman: Enflasyon
Kaynak : (Glba, 2007: 267)
68
Benzer bir ba yine Teksif Sendikasnn bu kez Karaman ubesi tarafndan 1981
ylnn ubat aynda bu sefer Trk Karar Kuvvetlerini Glendirme Vakfna 307.500 lira
olarak yaplmtr (Trk-, 1981: 28).
1 Mays i Bayramnda Taksimde meydana gelen olaylar 12 Eylle giden
srete nemli bir milat olmu, bu olay hem yitirilen yaamlar hem de bu olaylar
bahanesiyle sendikal faaliyetlere yaplacak olumsuz mdahaleler ile alma hayatnda
nemli kayplarn balangc olmutur.
1977-1980 arasnda 3 hkmet dneminde 5 istikrar paketi uygulanmaya
allm, 12 Eyll ncesi ii iveren ilikileri ve sendikal faaliyetler genelde lkede
yaanan kutuplamadan etkilenir bir seyir izlemitir. Grevler ve lokavtlar nedeniyle
yaanan i gn kayplaryla ekonominin kayplar tm topluma yansmtr. Uygulanan
programlarda temel yaklam reel cret seviyelerinin dmesi olmu, 24 Ocak Kararlar
sonrasnda da bu eilim devam etmi, bu dnemde Trk- hari sendikalar kapatlm
sendikal faaliyetler durdurulmu, grev ve lokavtlar ertelenmi, YHK uygulamalar ve
toplu i szlemeleri uygulamalarnn demokrasiden uzak grnm yannda 2821 sayl
Sendikalar Kanunu ve 2822 sayl Toplu Szlemesi, Grev ve Lokavt Kanunu bu
dnemde kmtr. 12 Eyll sonras dnem alma hayat ve endstriyel ilikilerin 24
Ocak kararlar nda dar bir fanusa alnarak kontrol altnda tutulduu bir dnem
olmutur. Bu ynyle bu alana maliyeti olduka nemli olmutur. veren kesiminin
uygulanan politikalar itibaryla genelde darbe ynetimiyle sorun yaamad ve iilere
gre daha az maduriyet yaad ifade edilebilir.















69
IV. BLM: 12 EYLL DARBESNE GDEN SRECN
SOSYOLOJK ANALZ VE DARBENN TOPLUMSAL
MALYET

12 Eyll darbesine giden sreteki sosyolojik dinamiklerin kaba hatlaryla
incelenmesi, darbeye giden srecin analizinde olduka faydal ipular verebilecektir. Bu
sosyolojik analiz, sosyo-kltrel yelpazeye geniletilerek ve tarihsel geliim iinde
oturduu yeri de belirtilerek yaplmas halinde darbe sonrasnda darbenin yaratt
maliyetlerin sosyolojik alanda da grnr ve ortaya konulabilir hale gelmesi noktasnda da
nem arz edecektir.
1. 12 Eyll Darbesine Giderken Sosyolojik Dinamikler
Sosyolojik adan bakldnda, 1961-1980 dnemi kyden kente g olgusunun
toplumsal yapnn ekillenmesinde nem tad, bunda klasik g teorisinde de
belirtildii gibi tici, ekici ve letici unsurlarn nem tad yllar olarak
grlmektedir. zellikle iletiim ve ulam olanaklarndaki gelimelerin iletici zellii
ivme kazanarak devam etmitir. Nfusun artmas ve makineleme nedeniyle, ky
topraklarnn yetersiz hale gelmesi, kk lekte kalacak ekilde blnmesi ve bunu
yaratt kente iticilik yannda, ehrin gidilebilir ve yaanabilir bir yer olarak alglanmas
ynndeki kente ekici unsurlar da kente gn nde gelen sebepleri arasnda yer almtr.
Ayn sebepler, bir yandan Trkiye iinde i g tetikleyerek kyden kente doru bir ge
sebep olurken dier yandan da bata Federal Almanya olmak zere yurtdna ii gn
de nemli bir olgu haline getirmitir. 1960 ylnda nfusun % 68i kylerde yaarken, bu
oran 1970de % 61e, 1980de ise % 56ya inmitir. Bu konuda kaydedilmesi gereken
nemli bir husus ise 12 Eyll darbesini izleyen 5 ylda yani 1980-1985 aralnda
kentleme hznn nemli bir gelime kaydederek ve bu dnemde kentlerde yaayanlarn
krsal alanda yaayanlar ilk kez geerek kentlerde yaayan nfusun tm lke nfusu
iindeki orannn bu aralkta % 44den % 53e ykselmesidir (Demir ve abuk, 2010:
205).
G arlkl olarak stanbul, Ankara, zmir gibi byk ehirlere ynelirken, Bursa,
Kocaeli, Adana gibi yrelerde gten nasibini almtr. stanbul nfusu 1970 ylnda
2.132.407 iken 1975te 2.547.364e 1980de 2.772.708e ykselmitir. stanbul nfusu
1980-1985 aralnda ise yine nemli bir srama gstererek % 97yi aan bir artla
70
1985te 5.475.982ye ulamtr. Ankarada durum farkl deildir. Ankara nfusu 1970te
1.236.152 iken 1975te 1.701.004e, 1980de ise 1.877.755e ulamtr. 1980-1985
aralnda Ankara nfusu % 19luk artla 2.235.035e ulamtr. Ayn dnemde
kentlemenin metropol kentlere doru gme anlamna geldii ve dolaysyla aslnda bir
metropollemenin de yaand sylenebilir. nk metropol nfusun kentsel nfusa oran
1975 ylnda % 25,43 iken bu oran 1980de % 27,84e ve 1985te ise % 35,39a
ykselmitir (Demir ve abuk, 2010: 206).
G olgusu kadar gle gelen kitlenin ehirlerde bulunduklar durumu irdelemek
de nem tamaktadr. Bu dnemde kyden kente g edenler byk kentlerin etrafnda
ounlukla informel sektrde alan, gecekondu denilen altyap hizmetlerinden yoksun
derme atma konutlarda yaayan byk bir kitle ortaya kmtr. yleki, gecekonduda
yaayan nfusun kent nfusuna oran 1960da % 16 civarnda iken 1980de % 26ya
ykselecektir. Ruen Kelein deerlendirmesine gre, 1970lerin sonuna yani 1980lere
gelindiinde Ankara nfusunun % 65i, stanbul nfusunun ise % 45i gecekondularda
yaamaktadr. (Kele, 1993: 383)
Yeni kentli gmen nfusun kendisini gerek yaam artlar gerekse de sosyal
stat olarak kentlerde rahat hissetmedii sylenebilir. Bu anlamda kendisini horgren
ehir ve ehirliyle baa kma metodlar arasnda hemehrilik dayanmas ve siyasi
faaliyet nemli bir yer tutmutur. Hemehrilerinin yardmyla ve yol gstericilii ile kente
gelen gmen, onlarn yardmyla i buluyor, yine onlarn ayn mahallede bir gecekondu
kiralyor veya kendisi ina ediyordu. ehre daha nce gelmi olanlar, sonrakilere bata
resmi kurumlar ve dier hemehri gruplaryla ilikiler olmak zere her konuda yardm
ediyorlard. Bu dayanma, gelinen yerdeki, alg ve davran biimlerinin byk bir
ksmnn kentte de srdrlmesi anlamna geldii gibi, hem yerleik kentlilerden hem de
kyllerden farkl ve fakat her ikisinden de unsurlar tayan ve kentliler tarafndan
pejoratif bir biimde arabesk olarak nitelendirilen- bir kltrn ortaya kna da yol
amtr (Karpat, 1975: 91; Kray; 1973: 347-8) .
Gecekondulu sahip olduu rey in ehirde tutunabilmek iin ne kadar faydal
olduunu anlamakta da gecikmedi (Karpat, 1975: 96). Oy ver hizmet al anlayn
byk bir maharetle uygulamaktayd. Partiyi destekleyen mahallelerin altyaps hzl
tamamlanr, sk sk gecekondu aflar karlrken, partiler kamu sektrnde i bulabilmek
iin de devreye sokulan birer ara olarak alglanmaktaydlar.
71
Devam eden ge paralel olarak dnem boyunca, hem karayollar yapmna arlk
verilirken, kylere elektrik ve su salanmasnda da mesafe kat edildii grlmektedir.
Bylece ky ile kent arasndaki ilikiler kolaylar, ky kente yaknlarken (veya nereden
bakldna bal olarak kent kyleirken) ky ve kylnn dnm de hzlanmtr.
stisnalar dnda, 1970lerin ky, 1940larn hatta 1950lerin darya kapal, ulalmas
kolay olmayan kynden, bata etrafnda olup bitenlerden haberdar olma olmak zere,
dikkate deer llerde farkllamtr. 1950lerde sadece ky kahvelerinde bulunan
radyolar artk her eve girmitir. 1970lerin sonuna gelindiinde kylerde bile
televizyonun yaygn hale gelmeye balamtr.
Bu erevede tespiti yaplmas gereken nemli olgulardan birisi de Kentleme ile
Kentlileme arasndaki fark olarak ifade edilebilir. Kente g eden kitlelerin siyasal
davran biimleri de dahil olmak zere kentli gibi davranmas kentte g ettikleri yere
ve o kentle btnlemelerine gre deiebilmektedir. Bu dnemde kente g eden kiilerin
ilk etapta yaamak durumunda olduklar yerler, kentte yaptklar iler, kent kltr ile
adapte olabilmeleri noktasnda yapabildikleri aktiviteler noktasnda kentlileme srecine
hemen giremedikleri sylenebilir.
2. 12 Eyll Askeri Darbesinin Oluumunu Salayan Toplumsal Sorunlarn ve
Neo-Liberal Zihniyet Dnmnn Oluturmak in Yapay Kaos Toplumu nun
Ortaya k
Toplumlarda kltrel zihniyet dnmn salayan ve yeni sistem kurucu her
sosyal, ekonomik, siyasal olay ve olgu parametresi deimesinin bir arka plan
bulunmaktadr. Bundan dolay 12 Eyll 1980 askeri darbesi, Trkiyenin sosyo-ekonomik,
sosyo-politik ve sosyo-kltrel alannda meydana getirdii deiimin 1977-1980 arasnda
grlen ekonomik, siyasi, mezhepsel sorunlardan m kaynaklanmaktadr, yoksa bu
olaylarn arka plannda, o an iin toplum kesiminde aktan grlemeyen ne tr bir araya
zemin tekil etmek iin belirdiine mi baklmaldr?
Bu blmde 12 Eyll 1980 askeri darbesinin uygulayclar olan cunta ve cuntann
elemanlarnca ortaya konan zmlemelerin, alnan kararlarn zellikle 1977-1980
arasnda meydana gelen ok ynl olaylar zme kavuturmak iin mi yoksa bunlar
bahane edilerek, yeni bir sisteme geisin salanmasna ynelik mi olumutur? sorusuna
cevap aranmaktadr. Bu erevede buna zemin hazrlayan bir kaos toplumu mu yaratlmak
72
istenmiti hususu irdelenmeye allmtr. Bundan dolay bu blmde 12 Eyll
darbesinin, iktisadi yap deiimi zerinden kalkarak, bir anlamda yeniden ina edilen
toplumsal sistem dnmnn sosyolojisi incelenmektedir.
1977-1983 aras dnem esas alnmakla beraber konuya nokta tarih itibariyle
yaklamn derinlikli bir analize gtremeyecei dikkate alnarak Trk toplumunun
zellikle son iki yzyllk tarihi, kltrel, ekonomik gelimesi, modernleme olgusu, Trk
modernlemesi ve medeniyet kavramn zihinsel rgsnn mktesebatyla ok faktrl ve
disiplinler aras bir ereveden yaklalmas icap ettii oranda genilik kazandrlmtr.
Trkiyede darbelerin oluum kkenlerinin ortak bir taraf bulunduu ynnde
fikirler bulunmaktadr. Bu fikirlere gre bu ortak taraf liberal ekonominin, liberal dnce
yapsnn giderek daha genileyen biimde Trkiyeye yaylmasn salamak iin
darbelerin yapld eklindedir. Buna gre bata liberal ekonomi uygulamalarnn ve bu
faaliyetleri toplumun genelinde meru gsteren liberal dnce yapsnn gelimesini
isteyen taraflar, bu genilemeyi salamak adna devletin jakobenik gc sivil ve asker
brokrasini darbeler yoluyla kullanarak, toplumu bu ynde dizayn etmek istemilerdir.
Bundan dolay Trkiyede devlet dzeni, seimle gelen Cumhuriyet hkmetinin 27
Mays 1960 darbesiyle vastasyla rayndan karld grlmektedir. 27 Mays 1960dan
sonraki btn gayretler sadece geici dengeler salam ve bu yzden de sonunda 12 Eyll
1980 harekt buna bal olarak zorunlu olarak ortaya kmtr (Dilligil 1983: 22).
12 Eyll 1980 Darbesi, 1980 Eyll aynn 11. gecesini 12. gnne balayan
saatlerde Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanununa dayanarak: Cumhuriyeti koruma
ve kollama harektna girierek, devletin ynetimine tamamen hkim olmutur (Dilligil
1983: 1).
12 Eyll srecine gelinene dein ncesi dnemde toplumda eitli kurumlarda
bnyesel bozulmalar, politize olmalar ortaya kmtr. Bunlardan ilk politize olmu
olanlar, niversiteler ve yksekretim kurumlar olduu grlmektedir. nk
niversiteler bir yandan genliin hareket merkezi te yandan da hangi inan veya ideoloji
isteniyorsa ona gre kltrlendirilmenin gerekletirildii kurumlardr. Bu kurumlarda
politik kar bilim adamlndan daha ne kan, siyasi partilere ve yabanc ideolojilere
balanm bir retim grevlileri ve bilim insan pozisyonundaki kitlenin nemli bir
manevi tahribat bulunmaktadr. Bundan sonra ise ii sendikalarnda, brokraside,
derneklerde, odalarda, polisler ve retmelerde hatta spor kulplerinde dahi bu politize
73
olmuluk bir kaos toplumu oluturma olarak belirmitir. Bu duruma bal olarak
toplumda can ve mal gvenlii ortadan kalkm, alma bar buna bal olarak snf
kavgasna dnmtr. Hayat pahall ar bir ekilde artm, devletin maliyesi ise
ktlk ve isizlie bal olarak yetmi cente muhta hale gelmitir. (Dilligil 1983: 14).
Bu sre, inceleme aralmz olan 1977-1983 arasnda ele alndnda, 1977
ylnn ortalarndan sonra hzlanan enflasyon, mteakip yllarda yzde yze yaklaan
oranlara ykselmi ve Cumhuriyet dneminde ilk defa olarak kalknma hzmz nfus art
hzmz karlayamaz seviyeye dmtr (Ulusu 1982: 70).
Devlet bu noktada oluan sosyo-ekonomik, sosyo-politik ve sosyo-kltr temelli
sorunlarn almasnda aciz kalm, terre, anariye, sabotajlara ve mal ktlna teslim
olmutur. Toplum; kurtarlm blgeler, mezhep atmas ile ideolojik
kamplamalarla ayrlmaya itilmitir. Btn bu gelimelere kar hkmetler ise aciz
kalm ya da bundan daha doru bir ifade ile aciz braktrlm tr (Dilligil 1983:15).
Bu sayede toplumsal olarak bir kaos toplumu yaratlm bu kaos ortamnda
anari ve terr olaylarnda pek ok insan lp yaralanr, kaaklk, karaborsaclk artm,
siyaset ise bu sorunlara zm retemedii gibi kendi iinde ayr bir kaosa srklenmiti.
Darbe ncesinde anarik olaylardaki gnlk ortalama lm says zellikle 12 Eyllden
nceki bir yllk dnemde gnde 22ye kmtr (Ulusu 1982: 72). Anarik olaylar,
enflasyon, dviz darboaz, isizlik, mezhep atmalar, hayat pahall, ktlklar, iyeri
anlamazlklar, grevler ve brokratik kurumlarn politize olmasna bal olarak oluan bu
karmak yapda, toplum nezdinde bir kurtarc olarak 12 Eyll darbesinin ortaya kt
analizi yaplabilir. 12 Eyll 1980 darbesi, toplumu; grnrdeki var olan kaos
toplumunu oluturan ekonomik, sosyal, siyasi sorunlarn hibirine zm bulamayan
iflas etmi parlamenter rejiminin hakl alternatifi olarak grmek zorunda brakmtr. Bu
nedenle, darbeye bir direni olmad gibi, byk ounluk, darbe liderlerini, lkenin yeni
liderleri olarak ksa srede benimsemitir.
Darbe hkmetinin babakan Blent Ulusu 21 Eyll 1980de greve balamtr.
Babakan Blent Ulusu 12 Eyll harektnn ana amalarn; milli birlii korumak, anari
ve terr nleyerek, can ve mal gvenliini tesis etmek, devlet otoritesini hkim klmak,
kamu idaresinde tarafszl tam anlamyla tesis etmek, sosyal adalet dengeli bir ekilde
gerekletirmek, vatandalarmzn hak ve zgrlklerini en mkemmel bir ekilde
teminat altna almak olarak aklamtr. Ksaca laik ve sosyal bir hukuk devleti olan
74
Trkiye Cumhuriyeti Devletine tam bir ilerlik kazandrmak (Ulusu, 1982: 71) amacyla,
bu darbenin gerekletirildiini belirtmitir.
12 Eyll darbesi ve darbe ynetiminin ie dnk kapal bir ekonomiye sahip olan
Trkiyeyi olumlu ve olumsuz tm ynleri ile neo-liberal iktisat politikas zihniyetinde
kresel ekonominin bir paras haline getiren gelimeleri sistemsel balamda gelitirmenin
yolunu at ve devamnda da 1983 ylndaki genel seimde Turgut zaln Babakan
olmas ile bu srecin devam ettii, kreselleme ve zelletirme ad altnda
uygulamaya koyduu yeni liberal politikalar iin gereken istikrar ortamn salamay
amaladn savunanlar bulunmaktadr.
Bu dnce daha da ileri gtrlerek 12 Eyll darbesinin Tanzimattan balayan
Trkiyenin Batllatrlmas, ekonomiden balayan ama orada durmayan Trk
toplumunun sosyal, kltrel zihniyet dnyasn Bat medeniyetine tam balama ynyle
deerlendirilebilecei ve hatta 12 Eyll darbesinin dier btn darbelerden daha etkili,
daha kapsaml ve daha sistem kurucu bir yn bulunduu da ileri srlmektedir
(www.onlinekutuphanem.com).
3. 12 Eyll Askeri Darbesi ncesinin Toplumsal artlarnn Analizi
12 Eyll Darbesi Trk siyasal hayatnda nemli olaylardan biridir. Bir darbenin
ortaya kmas, sadece darbeye katlanlarn, darbe yapmaya karar vermi olanlarn tutum
ve davranlaryla aklanacak bir olay deildir. Darbe yapmaya karar verenler ve darbe
yapanlar dahi bu davranlarn, iinde bulunduklar kltrden, kurumsal yaplardan daha
geni olarak da toplumsal artlardan kardklar, edindikleri tecrbe, bilgi ve
motivasyonlardan aldklaryla yaparlar.
O halde, bir darbeyi analiz ederken, baklmas gereken birok yer, ele alnmas
gereken birok faktr bulunmaktadr. Bu faktrler, tek tek sralanp, ele alnp tasvir
edildiinde ortaya olay hakknda fikir verici bir tablo kabilir; fakat yaplmas gereken
tasvir edici deil, aklayc biimde meseleyi ortaya koymaksa, olay hazrlayan muhtelif
sre ve faktrler arasndaki ilikiler, dinamik bir ekilde analiz edilmek durumundadr.
Trkiyede askeri mdahale ve darbelerin anlalmas asndan zerinde
durulmas gereken ilk husus, devletle toplum arasndaki ilikilerin rettii siyasal
kltrdr. Siyasal kltrn belli bir tarihsellik iinde ortaya kt dnlrse, darbelerin
hangi tarihsel zemine dayandn anlamak nemli hale gelecektir.
75
Tarihsel olarak bakldnda, Trk toplumunun tarihsel siyasi bakmdan
Anadoluda baz aamalardan getiini belirlemek, toplumsal evrimin siyasetle ilikileri
asndan nemli olabilir. Bu durumda, baz tarihsel aamalar yle sralayabiliriz:
Birincisi, Seluklu Dnemine tekabl eden kabilesel-segmanter yaplara dayanan
toplumsal ve siyasi dnemdir. kincisi, Fatihle balayan Osmanl zamanndaki
imparatorluun merkeziyeti siyasal bir yapya dnmyle balayan dnemdir.
ncs ise, batllama hareketleri sonras, sultanlarn g kaybna uramas ve nihayet
brokrasinin iktidar alann ele geirmesiyle balayan, cumhuriyet dneminde de devam
eden bir sre. Gnmzde bir drdncsnden bahsetmek gerekirse, sivil toplumun
glenmesiyle siyaset alannn yeniden sivil unsurlarn kontrolne getii bir dnem
olarak belirlemek mmkndr.
Meselenin tarihsel boyutunu bir tarafa brakrken, sadece unun vurgulanmas
yeterli ve faydal olabilir: Seluklu ve Osmanl birikimi, Osmanl mparatorluunun belli
merkez ka unsurlara kar, merkezin glenmesine yol aan bir srece sokmutur. Bu
merkezileme srecinde brokrasi ve onun iinde askeri unsurlar, siyasal konumlar
itibariyle arlk kazanmlardr. kincisi ise, devlet topluma kar nispi zerklii olan bir
konuma ykselmitir. Burada yaygn gre sebep olan ekonomik artlarn
belirleyiciliinden ziyade, devletin fetihi karakterinin ve orta zaman Anadolu
corafyasnn ehirlere dayanan yapsnn rol n plana kmaktadr.
Bu tarihsel-siyasal srecin nemli politik neticeleri zerinde durmak gerekirse:
1- Osmanl toplumsal-siyasal yapsnda devlet iinde rgtlenmi gl bir
siyasal zmre olarak brokrasinin balangta idari giderek siyasi bir gcnden
bahsetmek gerekmektedir.
2- Brokrasi siyasi gcn, ancak sultann vesayetinde kullanabilmektedir. Bu
vesayetten kld durumlarda, brokrasi kendisi iin hareket eden bir siyasal
gce dnebilir.
3- Devlet ve toplum ilikileri bakmndan, devlet egemen bir toplumsal,
siyasal yap ve anlay sz konusudur.
Ksaca, devletin siyasal zne, toplumun adeta siyasal bakmdan pasif, etkisiz
kald bir siyaset geleneinin, devletin gcn kullanan brokrasiyi ayrcalkl bir zmre
haline dntrmesi, anlalabilir bir durumdur.
76
Cumhuriyet dneminde, devlet toplum ilikilerinde, devletin siyasi zne olarak
konumu ve brokrasinin giderek kuvvetlendii grlmektedir. Cumhuriyet dnemi,
bilhassa imparatorluun kendi andaki ekonomik durumla mukayese edilemez olumsuz
artlara sahip olduu bilinmektedir. mparatorluun ne dnya ticaretindeki roln, ne
retim yapsn, ne ehirli unsurlarn gelime dzeyini, ne de geleneksel meslek yaplarnn
gelime seviyesini 20. yzyln bandaki Trkiyeyle mukayese etmek mmkn deildir.
Cumhuriyet kentlerin deil kylerin, en geri teknik ve ekonomik artlarda tarmsal
faaliyetlerin bulunduu bir toplumsal yapda kurulmutur. Eitimsiz, mesleksiz, retim
bilgisine ve tekniine sahip olmayan, sermaye birikimi bulunmayan byle bir toplumsal
ilikiler dzeninde devlet iinde rgtlenmi sivil brokratlar-askeri brokratlar ayrcalkl
bir konuma sahip olmulardr. Milletin efendisi adeta onlardr.
Romanc Yakup Kadri Bey, Ankara ve Panoroma romanlarnda cumhuriyetin ilk
yllarnda bakent Ankarada bile halkn aresiz ve yoksul, brokratlarn zengin ve sefahat
iinde olduklarn anlatr. Cumhuriyet ideallerine inanan roman kahramanlarnn hayal
krklklarn, romanlarnn nemli bir unsuru haline getirir.
O halde, imparatorluk brokrasisinin ynetim geleneindeki arl, cumhuriyet
dneminde giderek artm, bilhassa batllama politikalarnn uygulanma misyonu
erevesinde halka ramen reformlar yapmay bir yntem haline getiren bir siyasi kltr
ortaya kmtr.
Bu siyasi kltr iinde, hareket eden iki nemli toplumsal aktrden bahsedebiliriz.
Bunlardan ilki, askeri ve sivil brokrasinin ynetici kadrolar, dieri ise, bata devletin
bilim ve eitim kurumlarnda olmak zere eitli basn ve yayn faaliyetlerinde yer alan
aydnlardr.
Bu gruplar iinde, sivil brokrasiyle askeri brokrasi arasndaki ilikiler ilgintir.
Bu ilginlik imparatorluktan cumhuriyete fazla deimemitir. Askerlerin fiilen ynetimi
ele geirdii darbe dnemlerinde, sivil brokrasinin yeni iktidar grubuna gre hemen
uyum salad grlr. Darbe ncesi veya normal dnemlerde ise, askerler ve sivil
brokratlar arasnda farkllam bir iliki ve i blm vardr.
77
1908-1913 yllarnda imparatorlukta yaanan darbelerden sonra, brokrasi
ierisinde arln askerlere getii ve giderek militarist bir ynetim yaplanmasnn
(Birinci Dnya Sava artlarnn da etkisi ile) kurulduu grlmektedir.
Cumhuriyet dneminde ise, brokrasinin i ilikilerinde 27 Mays Darbesine
kadar, sivil brokrasinin siyasi arlndan bahsetmek mmkndr. 27 Mays bir
anlamda, kinci Dnya Sava sonras dnya konjonktrnn sunduu imknlarn,
Trkiyeyi ok partili hayata tamas karsnda, brokrasi ierisinde iktidarn yeniden
militer unsurlara gemesine dnk bir harekettir.
27 Maysn Trk siyasi hayatnda ok nemli bir dnm noktas olmasn yle
aklamak mmkndr:
1- Trk tarihinin ilk demokrasi tecrbesi olan, ok partili hayata geiin ve
halkn oylaryla iktidara gelen ilk partisinin, Demokrat Partinin iktidardan
uzaklatrd bir darbe olmas,
2- Bu darbeyle, Anadolu Trk tarihinde ilk defa siyasi zne olma
durumundaki halka, siyasi bir deer tamayan tercih yapt sylenerek, gerek
siyasi znenin kimler olduu gsterilmi, militer unsurlar siyaseti belirlemitir.
3- Bu darbeyle askerler, sadece iktidara el koymamlar, cumhuriyeti ve
Kemalizmi yeniden yorumlayarak, militarist bir ideolojik anlay devlete hkim
klmlardr.
4- Bu militarist ideoloji, yeni bir anayasa yaparak, devletin iindeki kurumlar
militarist ilkelere gre yeniden dzenlemitir.
5- 27 Maystan sonra kurulan siyasi dzen, militarist ideolojiye gre, ordunun
vesayeti altnda devam etmesi ngrlen bir dzendir. Demokrasi, partiler,
seimler btnyle 27 Mays rejiminin anayasal meruiyet anlay ve ideolojik
hegemonyas altnda varlklarn koruyabileceklerdir.
Ksaca sylenebilir ki, Trkiyede 27 Maystan sonra yaplan seimlerle balayan
sre artk militarizmin etkisi ve denetimi altndadr. Vesayet rejimi denilende budur. Bu
bakmdan DPnin yerine kurulup, siyaset yapan partilerin bu seimlere katlmas
balangta ngrlmemitir. Buna ramen, o izgide rgtlenen partilerin bu vesayet
dzeni ierisinde hareket etmesi kanlmazdr ve bu onlarn bu dzeni benimsemeleri
anlamna gelmektedir. Nitekim Adalet Partisi ve Genel Bakan Sleyman Demirel, siyasi
78
faaliyetlerini hep bu snrlar ierisinde kalarak merulatrma abas iinde olmann
elikilerini yaamlardr.
Trkiye 1970 ylna girerken bu ideolojik ve politik artlar altndadr.
3.1.1970li Yllarn Trkiyesi
27 Mays Darbesinden sonra Trk siyasi hayatnda Adalet Partisinin dnemi
balar. nce koalisyon orta olarak, 1965 seimlerinden sonra ise, APnin tek bana
iktidar olduu yllar yaanmtr. 1969 seimlerinin de, Adalet Partisinin tek bana
iktidarnn devamn salayacak biimde sonuland bilinmektedir.
Politik ve ideolojik olarak, 27 Mays rejimi altnda iktidar olan Adalet Partisi,
1950lerden bu tarafa talep edilen kalknma anlay ve toplumsal gelime politikalarn
srdrmekten yanadr ve uygulamalarda bu yndedir. Bu ynyle, siyasal rejimin (27
Mays Rejimi) toplumsal ve ekonomik alanda meydana gelen deimelerle mcadele
etmeye niyeti var mdr bilinmez ama gc yoktur. Bir baka ifadeyle, bu alan topluma,
toplumun deime dinamiklerine ve bunlarla btnletii mddete de seilmi hkmete
braklmtr.
1970lerin bandaki Trkiye, tarmsal toplum yapsndan, kyllkten uzaklamak
isteyen bir Trkiyedir. Bu yllarda hem aydnlarn, hem siyasetilerin en ok zerinde
durduklar konularn banda sanayileme davas gelmektedir.
Ali Gevgilliye gre, Gen Trk Devleti 1923te kurulduu zaman, sanayi adna
elinde bulunan hi denecek kadar az bir varlkt. 1923te sanayi iyerlerinin says geri
386y buluyordu ama bunlarn hemen tm el emei ya da ilkel tezghlarla alan cce
kurululard. Birinci Dnya Sava balarnda 13 bin olan ii ve usta says, 1921de
ancak 76 bin kii olarak grnyordu. Cumhuriyet yalnz yklm bir yurt deil, tarmn
tesine gememi bir geri ekonomiyle de kar karyayd.
Sleyman Demirelin APsi, bir ynyle tarmdan sanayi toplumuna geiin
artlarn arayan bir partidir. Sanayileme politikalar takip edilen ekonomik politikalarn
amac haline gelmitir. Bu politikalar, ithal ikamesi stratejisini srdrmek isteyen
politikalardr.
79
Trkiyenin kalknmasnda tarmdan sanayi toplumuna gei iin, takip edilen
ekonomik politikalarn etkisi kadar, Trkiyenin d dnyayla, blge lkeleriyle olan
ilikilerinin de etkisi olaca aktr. Bilhassa 1950 sonras, Marshall plan erevesinde
sava sonras, Avrupay Destekleme Fonundan Trkiyenin de yararlanmasnn
salanmasnn bu aamada rol byktr. Tarmda makinalama, karayollarnn geliimi
dikkate alndnda ve Trkiyenin petrol, doalgaz gibi enerji kaynaklarndan mahrum
olduu hesaba katldnda bu d kaynaklarn kalknmadaki nemi daha iyi anlalacaktr.
Ayrca, kalknmak, sanayilemek iin tarmsal bir lkenin, yatrm mallarna, retim
teknolojilerine ve yabanc sermayeye duyduu ihtiya gz nnde bulundurulduunda, d
dnyayla pozitif ilikilerin kurulmasnn rolnn vazgeilmez olduu grlecektir.
Btn bunlar dikkate aldmz zaman, 12 Eyll 1980 Darbesine doru giderken,
Trkiyenin ekonomik ve toplumsal artlarnn siyasete yansyan gelimelerini ele almak,
bunlar zerinde durmak bir anlamda 12 Eylln sosyolojik analizini yapmak iin
zorunludur.
3.2. 1970li Yllarda Toplumsal Yap ve Deime Eilimleri
1970li yllarn bandaki Trkiyeye, ky ve ehir dengeleri asndan
bakldnda, Amerikal ktisat Rostowun kavramlatrmasyla manzara tamda
harekete geme aamasndaki bir toplum manzarasdr. Bir toplumun harekete
gemesinin belli artlar vardr. Bunlar olmadan tarmsal bir toplumun yapsn
deitirmek, sanayiye doru adm atmak mmkn deildir. Bu artlardan biri, imalat
sanayinin kurulmas, dieri tarmda belli bir retim yapsnn deimesini salayacak alt
yapnn gelimesi, bir dieri ise, yatrmlarn ve tasarruflarn art hznn ykselmesidir.
1940-1950 yllar arasnda ehirleme oran, sadece % 18den % 18,5e karken,
1950-1960 yllar arasnda ciddi bir art sz konusudur. 1960ta oran % 25,1e kmtr.
Aka grlecei gibi, hareket iin hazrlanma sresi olduka uzundur. Ama bir defa
ortaya ktktan sonra giderek hz kazanr. 1960-70 yllarnda tarmsal yapda meydana
gelen deimeler etkisini gstermi, kentleme orannda hzl bir srama yaanmtr.
Oran, 1960taki seviyesi olan % 25,1den, 1970te % 33,3e ulamtr. 1980de ise, bu
oran % 45,4tr.
80
ehirleme oranlar toplumun hareketliliinin kaba gstergeleri olarak grlebilir;
fakat toplumsal yap hakknda en ak ipularn barndran verilerdir. Nitekim 1927de
%16.4 olan ehirleme oran, 1950de % 18,5 dzeyine ulap 23 ylda sadece % 2,1lik
bir art gstermiken, 1950 sonras adeta her on ylda bir % 10luk artlar gstermesi,
zerinde durulmas gerekecek bir konudur. Bu sebeple tarmsal bir toplumun, dnmn
izlenmesi bakmndan ehirlemeyle ilgili gstergeleri olduka anlamldr.
ehirleme oranlarnn artmas, sadece mekn organizasyonundaki deiimden,
deiimi gstermez, daha fazla eyi ifade eder. Bunlardan bahsetmek gerekirse:
1- Tarmda bir deiim balamtr. Bu deiim, tarm teknolojisinin
modernize olmas, tarmsal igc fazlasnn aa kmasna yol aar. Tarmda
artan emek verimliliinin retim fazlasna yol amas ve bu sebeple tarmsal rn
fiyatlarnn nispi olarak dmesine ve tarmsal igcnn tarm dna g
etmesine yol amaktadr.
2- Tarmsal rn fiyatlarnn nispi olarak dmesi, sanayi rnleri karsnda
gerilemesi demektir. Bu durum nemli sonular yaratr. Bunlardan birincisi, i
ticaret hadlerinde tarmdan tarm dna deer transferinin ortaya kmasdr. kinci
nemli sonusa, gtr. lki tarmdan tarm dna ekonomik bir transfer ortaya
karr ki, bu sermayenin ihtiya duyduu birikime katk yapmas demektir. Dieri
ise, tarmsal rn fiyatlar dt iin, ehirde yaayanlar asndan beslenme
daha kolaylam, gda fiyatlar daha uygun bir seviyeye inmi olur. Bylece
ehirde yaamak daha kolaylar. Bu iki gelimenin dnda bir ncs ise, tarm
d sektrlerin nispi olarak rettii rnlerin deerlendirilmesi, kentsel sektrlerin
ekim gcn artrr ve bu sektrlerin gerilerinde kentsel kazanlar ve kentsel
rantlar ortaya kar.
3- Nispi olarak, kentsel kazanlarla tarmsal gelirler arasndaki farkllama
ehre doru hareketlenmeyi artrr. Bu ise, kanlmaz bir ekilde, ehirlerde sanayi
iin i gc artn salayarak cretler zerinde sanayinin avantajna olacak bir
de sebebiyet verir.
1970li yllar bir anlamda kent ve kr arasndaki ilikilerin, kente, ehirli
mesleklere ve sektrlere doru, onlarn lehinde dnme urad, yap deimelerinin
imknlarnn ortaya kt yllardr. Bu yllar, bir ynyle Anadolu corafyasndaki
81
binlerce yllk tarmsal dzeninin byk bir sarsntyla, endstriye doru dnm
yllardr. Bu yap deiiminin yaratt sarsntnn kendisini birok alanda birok sorun
ierisinde ifade etmesi, ngrlebilecek bir durumdur.
Sanayinin muhtelif sektrlerinde byme srerken, igcnn talepten fazla art
gstermesi, genel cret seviyesini drecek etkiler yaratt gibi, isizliin ve
yoksulluun artmasna sebep olacaktr. Bu durum 1970li yllarn ehir yapsnda bir
taraftan mekanda yoksullama olarak ortaya kan, yoksulluk mahalleleri olan gecekondu
patlamasna yol aarken, hemen onun yannda i piyasasnda marjinal iler denilen
alma ve kk ticaret faaliyetlerinin genilemesine sebep olmutur.
1950lerde balayan fakat esas hzland dnem, 1970ler olan gecekondulama
olay o yllarn toplumsal yap deimelerinin en nemli sonularndan biridir. Trkiye
tarmdan endstriye gei srecinde gecekondu mahallerine ve marjinal iler sektrne
tampon kurumlar olarak bakmak mmknse de esas itibariyle bunlarn ortaya kard
toplumsal sorunlar deerlendirmeden gememek gerekir. Gei aamasnda bu sorunlarn
oynad tampon roln fonksiyonlarn grmek ve bilmek baka, bu mahalle ve sektrn
sreklilik kazanmasyla ortaya kan problemleri grmek ve ele almak baka bir eydir.
Byk ehirlerin etrafnda oluan gecekondularn kamu topraklarnda, hazine
arazilerinde nce kaak yaplar olarak kurulmas daha sonra seim srelerinde belli
llerde alt yap ve belediye hizmetlerinin sunulmasyla, ehrin bir paras haline
getirilmesi, bu salksz meknlarn devamllk gstermesine yol amtr.
in banda, homojen kyl kltrnn dayanmasyla kurulan bu yerleim
yerlerinde, hemerilik, mezhep, etnik hususiyetler etrafnda bir iliki kurulduu
bilinmektedir. Balangta bu homojen zelliklere sahip olmu olsalar da, gecekondu
mahallelerinin zaman ierisinde yeni gelen gler, mahallelere eklenen yeni yaplar ve
ehir ii hareketliliklerle bu zellikleri byk bir deiime urad tahmin edilebilir.
Gecekonduya giren ilk nesiller, geleneksel kltr ve dayanma biimlerini
ehirlerin bu meknlarnda muhafaza edip, kye gre nispi olarak daha iyi yaam frsat,
gelir ve sosyal imknlarda bulunmu olmaktan dolay, daha da nemlisi, daha ok frsat ve
imkn kma beklentisi ve gelecek midiyle kentin varolarnda iyimser bir tutuma sahip
olmulardr.
82
kinci nesilden itibaren, gecekondu mahallelerinde yaayanlar, artk kendi
konumlarn ky yaantsyla deil, kentin dier mahallelerinde oturanlarla mukayese eder
hale gelip, daha ok hayata kar memnuniyetsiz duran bir tutum taknarak
bakmaktadrlar. Kltrel olarak ise, arabesk diyebileceimiz bir davran biiminin bu
psikoloji zerinde ykseldiini sylemek mmkndr. Zaman iinde bu
memnuniyetsizliin, eletiriye ve reaksiyonel bir politik tavra yeni bir dayanma aray
olarak ideolojilere ve politik eilimlere yneldii grlecektir.
Demek ki, ehirlerin varolarnda aamal bir tutum deimesi sz konusudur.
Birinci aamada, ehirden mitli ve pozitif bir tutum, ikinci aamada, mitlerin yerini
belirsizlik, karamsarlk, memnuniyetsizlik ifade eden bir ie kapanma, nc aamada
ise, bu memnuniyetsizlii politik ve ideolojik bir reaksiyoner harekete katlarak ortaya
koyma eilimi sz konusu olmutur. Bugn yaadmz srete, bu tutumunda geride
kaldn, yeni bir aamaya geildiini ayrca belirtmek gerekir.
1970li yllarn toplumsal yap deimelerinin kr-kent ekseninin meknsal
ilikilerin tesinde yaad nemli bir olay ise toplumsal farkllamalarn artmasyla
ilgilidir. Trk toplumu o zamana kadar kapal ky ekonomisinin hkim olduu, snrl
pazar ilikilerinin bulunduu, gelenein kurallarnn toplumsal ilikileri dzenlemeye
yettii homojen bir toplumdur.
1970li yllarda hzlanan deiimin, toplumsal yapda rettii davran biimlerinin
etkileri bu kurallar deitirdii gibi, homojen karakterini de etkileyip deitirmeye
balam, toplumsal farkllamalarn alann geniletmitir. Bunlar yle tespit edebiliriz:
1- Eitim sreciyle ilgili gelimeler ki bunlar Trk toplumunun insan
kaynann eitlenmesine ve zenginlemesine yol amtr.
2- Mesleki yapyla ilgili deimeler. Bunlarn mesleksiz bir toplumu
farkllatrarak, muhtelif retici mesleklere dntrmesinin kazanmlarn
yarattn syleyebiliriz.
3- retim srecinde yaanan deimeler. Bu srete tarmsal bir toplumun
retim zihniyeti ve tarzndan modern bir topluma geiin artlar ortaya kmtr.
4- Snfsal yapda yaanan farkllamalar. Kapal zmreler toplumunun veya
cemaatinin snfl bir yapya dnm sz konusu olmutur.
5- Politik araylarda ve ideolojilerde yaanan deimeler.
83
6- Bireyselleme ve yeniden toplumsallama srelerinin harekete gemesi.
Yukarda bahsedilen her bir dzeyde ortaya kan deimeleri, ayr ayr analiz
etmek toplumdaki yeni eilimlere nfuz etmek asndan gereklidir.
1970li yllarn bandaki kyl Trkiyede insanlar kylerinde ilkokul varsa gidip
okurlar ve byk lde ilkokul dnda bir okula gitme ans bulamazlard. Bulanlar ise,
hali vakti yerinde olan az sayda ailenin ocuklarn kasaba ya da ehre gtrp ortaokulda
okutmas ve nadiren de liseye kaydetmesiyle mmkn olurdu.
1970ler boyunca yaanan byk hareketlilik, ehirleme seviyesiyle birlikte,
ocuklarn byk ve kk ehirlerde orta eitimle tanma ansn artrm, orta eitimde
okullama oran arttka da yksekokul ve niversite eitimi talebi ykselmeye
balamtr. Dolaysyla Trkiyenin ehirleme oranyla her dzeyde eitim talebinin
art arasnda olumlu bir ilikiden bahsetmek mmkndr. ehirleme dzeyi,
sanayileme ve ekonomik gelimeyle birlikte ykseldike, refahn byk ehirlerden
kylere doru etkisi hissedilmeye balam, eitim politikalar her kye bir okul
gtrme, eklinde somut hedeflere ynelmi, bilhassa yol ve elektrik alt yapsnn
gelimesi, bu sreci hzlandrmtr.
Mesleksel farkllamay, eitim kurulularndan mezun olup, belli formasyonlar
kazanm bulunanlar zerinden takip etmek mmkn olduu gibi, istihdamn sektrel
dalmndan da, i iinde edinilmi mesleklerden de izlemek mmkndr.
Tablo 12: stihdamn Sektrel Dalm
Sektr 1927 1945 1962 1972 1976
Tarm 81,6 80,3 77,1 65,0 59,4
Sanayi 6,0 7,3 8,3 11,3 12,6
Hizmetler 12,8 12,3 13,9 22,7 14,1

retim srecinde ok nemli deimeler yaanmtr. 1970li yllarda sektrlere
arasnda yaanan deimeler, retim yapsnn ehir ve sanayi ynnde gelitiini ortaya
koyduu gibi sektrlerinin kendi iinde farkllamalarn nasl seyrettiini de sektrel
verilerden takip etmek mmkndr.
84
Tablo 13: retim Sektrlere Gre Dalm
Sektr 1963 1972 1977 1987 1995
Tarm 41,2 28 23 16 12
Sanayi 16,8 23 27 34 37
Hizmetler 42,0 49 50 50 51

Mesela, kapitalist kesim ierisinde balangta ticaret sermayesinin egemenlii sz
konusu iken, 1970li yllardan itibaren sanayi sermayesi lehinde bir gelime yaanmtr.
Bunun yan sra byk sermaye gruplaryla kk ve orta lekli gruplar arasnda ilk
farkllamalarn meydana geldii byk sermayenin holding tipi rgtlenmelere gittii
yllarda bu dneme tekabl eder.
Sanayi sektrnn gelimesinin en nemli iareti, bu sektr iindeki imalat
sanayinin payndaki artta ortaya kmtr. Prof. Dr. Haydar Kazgann hesaplamalarna
gre, 1938deki Trk sanayinin, 7-8 milyarlk milli gelir iindeki pay ancak 685 milyon
lira kadardr. 1970lerin banda sanayinin milli gelir iindeki pay % 20 civarndadr.
kinci plan dneminde, milli gelirdeki % 34,3lk artn, % 38,6sn ise, imalat sanayinin
karlad bilinmektedir.
Uygulanan ithal ikamesi modeli sonucunda da olsa, Trkiyede 1970li yllarn
banda retim yapsndaki tablo ilgintir.
Tablo 14: Toplumun retim Yaps
Tketim Mal retimi % 75
Ham ve lenmi Mal retimi % 15
retim Mal retimi % 10

Trkiyenin yaad deiimin ortaya kard nemli olaylardan biri de snfsal
farkllamalarda grlebilir. Cumhuriyetin balangcnda adeta snfsz, imtiyazsz,
kaynam bir kitle olan homojen yap 1970li yllardan itibaren bu zelliini kaybetmeye
balamtr. Snflama sreci, toplumsal farkllamalarn sanayileme srecinde rettii
yeni bir iliki biimini ifade etmektedir.
85
Trk toplumsal sisteminde kapitalizmin gelimesi incelendiinde, sanayileme ve
kapitalizm ekseninde snfsal farkllamalarn nitelii daha iyi grlebilir. Trk
kapitalizminin nemli kaynandan bahsedilebilir. Bunlardan ilki, tarm ve ticaret
sermayesinin oluum yoluyla kapitalist gruplarn ortaya kmas ve bunlarn d ticaretle
eklemlenerek gelimesidir. kincisi, geleneksel retim yaplar iinde ortaya kan birikim
ve bu zanaat retim yapsndan kapitalist iletmeye geile olumutur. ncs ve
arlkl olan ise, devletin muhtelif biimlerde desteiyle yaratlan mteebbislerin bir
ekilde devleti kapitalist formda ortaya kmasyla ilgilidir.
Bugn Trkiye kapitalizminin iinde, artk byk sermaye diye anlan,
devleti-kapitalizm politikalarnn oluturduu bu yapnn, 1970li yllarda
biimlenmeye balad sylenebilir.
1970li yllarda takip edilen ekonomik politikalarnn kapitalizmin oluumunda;
Trk parasnn deerini koruma, zel ithalat izni uygulamalar, dviz tahsisi, yksek
koruma duvarlar, KT mamullerinin tahsisi gibi eitli iktisat politikas aralar ile rant
aktarmasna dayanan muhtelif biimlerdeki uygulamalaryla devletin nemli bir rol
olduunu grmek mmkndr.
Byk sermayenin farkllama srecinde, zellikle Odalar Birlii etrafnda
rgtlenmi kk giriimciler, Trkiye sanayiletike snfsz kaynam kitleden
kopup, farkllap, kapitalistleenler karsnda bir konumda kalmlardr.
Trkiyenin snflama gstergelerinden bir dieri ise, cretli saysnn artmas ve
iileme olaydr. Trkiyenin sanayileme srecinde ortaya kan toplumsal
farkllamalar, eitli dzeylerde kapitalist giriimciler yaratt gibi, iileme srecini de
hzlandracak etkiler yaratmtr. 1962de toplam igcnn iinde cretlilerin oran % 19
iken, bu oran 1977de % 32ye kmtr.
ileme oran ve sendikalama oran arasnda ilgin bir iliki grlmektedir.
ileme orannn artmasyla birlikte 1970li yllarda, Trk ii hareketinin
sendikal haklar konusunda olduka duyarl bir dnem yaad grlmektedir. Hem
sendikalama oranlarnn ykseklii, hem sendikal mcadeleler, hem de grev ve lokavt
saysnda 70li yllarn sonuna doru belirgin bir art gzlenmitir.
86
Tablo 15: cretliler ve Sendikalama
Yllar
Sendikalaabilir
cretliler Says
Sendikal i
Says
Sendikalama
Oran
1963 2.754.000 296.000 10,8
1967 3.310.000 613.000 18.5
1971 4.055.000 1.200.000 29.6
1975 4.200.000 1.800.000 42,8

1970li yllarda mesleksel farkllamalarn, snfsal farkllamalarla birlikte
ilerledii grlr. Bu dnemde Trk toplumunun esas itibariyle, homojen bir kitleden
farkllaarak yaad snflama olaynn, henz orta snflama eiliminden uzak olduu
sylenebilir. Toplumsal snflarn hayat tarzlaryla, ekonomik ve toplumsal
fonksiyonlaryla oulculama eilimini yanstan orta snflama olay daha ok sanayi
toplumlarnda grlen bir eilimdir. 1970li yllarda yaanan ise, henz snflama olay
yeni balad iin, kutuplama eilimi yksektir. Henz snflarn yeni olutuu dnemde
de, oulculuu besleyen mekanizmalardan bahsetmek mmkn deildir.
Trkiyenin bu yllarda yaad toplumsal deiimin ortaya kard bir yer
eilimi ise yeniden cemaatleme olayyla ilgilidir. Eski toplumsal yapda devlet
brokrasisi ve onlarn ideolojik meruiyet erevesini oluturan resmi ideoloji veya
Kemalizmin dayand zemin deimeye balad iin, yaanan hareketliliin ortaya
kard ok nemli sonular bulunmaktadr.
Bunlardan biri, eitli geleneksel dini grup ve tarikatlarn, yeni toplumsal durum
ierisinde kendileri iin yeni ilikiler oluturma arayna girmeleri, yeni toplumsal
duruma uyma giriimleridir. Bir dieri ise, 1970li yllarda daha fazla grnrlk kazanan,
sa ve sol ideolojik akmlarn kendi ilerinde farkl gruplar halinde rgtlenmeleridir.
Bu ideolojik ve dini gruplar arasnda en nemli fark, dini gruplarn daha ok szsel
ilikiye, iknaya, diyaloga dayanan, hayatn rutini iinde insanlara dini mesajlar vermeleri
ve inan zerinden yeni iliki biimleri kurarak, yeni dayanma zeminleri oluturmalar
iken, ideolojik politik gruplarn, mevcut toplumsal ilikilerin rutin alann yok sayan
ideolojik projelerine, soyut ve toplum mhendislii eseri modellerine gre kat,
mcadeleci, atmac bir anlay benimsemi olmalardr.
87
Bu dinsel ve ideolojik gruplar arasnda temel benzerlik ise, bireye deil gruba
vurgu yapmalar, kendi topluluklarn tarihsel bir zne olarak grme eilimde olmalardr.
Hatrlamak gerekir ki, burada slamc ideolojik gruplar, tarikatler ve dini topluluklarla
kartrmamak gerekmektedir.
Burada yaanan elikiye tekrar dnersek, yaanan toplumsal deime sreci bir
taraftan farkllamalar yaratarak insanlara snfsal, mesleki, eitimsel, meknsal yeni
imknlar sunarken, onlar ehir ortamnda tamamen yeni durumun ve hzl deimelerin
yaratt sarsntlarla kar karya brakm, eski toplumsallklarndan karp, bir anlamda
yalnzlatrm olmaktadr.
Deimeden en ok etkilenen, bata kente yeni gelenler olmak zere, kentin
deimesiyle ortaya kan, btn eski iliki yaplarnn da dalmas sonucunda aslnda
kentte yaayan btn insanlar olmaktadr. Yeniden cemaatleme dediimiz olay, hem kr-
kent dengesinin bozulmas sebebiyle btn toplumsal sistemde yeni bir dayanma birimi
olarak yaygnlk kazanmakla birlikte, hzl deimeye ak, byyen ehirlerin yeni
insanlar arasnda daha youn bir biimde yaanmaktadr.
Toplumsal deiimin ve farkllamalarn yaratt, 1970li yllarda zayfta olsa
giderek glenme eilimi gsterecek olan bireyleme sreci ise, bu tr kolektif hareketlere
ramen varln koruyacak ve giderek kendisini daha ok gsterecei 2000li yllar
bekleyecektir.
3.3. 1970ledeki Toplumsal Yap ve Deiim Eilimlerinin Deerlendirilmesi
12 Eyll rejiminin kaynaklarnn banda, bir zihniyet ve siyasal kltrn geldiini
sylemek doru olacaktr. Bu siyasal kltr, imparatorluun batllama geleneinden
beslendii gibi, yine imparatorluun son dneminde ortaya kan 1908 ve 1913 Askeri
Mdahalelerinin kurumsal olarak ordu ierisinde yaratt ordunun misyonunu siyasal
srece balayan anlaya kadar uzanmaktadr. Bilhassa, cumhuriyet dneminde tek parti
rejiminin arkasndan gelen demokrasiye gei srecinin, hem batllama projelerini
otoriter bir biimde srdrm brokrasi zerindeki olumsuz etkisi, hem de brokrasi
iinde ordunun, bu sreci kendi misyonuna ve konumuna kar olarak alglamasnn
darbeci zihniyetin yeermesinde nemli bir rol vardr.
88
27 Mays Askeri Darbesi, bir anlamda kendi halkna kar batllama politikalarn
her trl devlet gcn kullanarak zorla gerekletiren otoriter ynetim geleneinin,
demokrasi tarafndan kesintiye uratlmasna verilmi bir cevap gibidir.
Esas sorun, 27 Maysn siyasal rejimi btnyle militarize etmi olmasndan
ortaya kmaktadr. Burada devlet, bata anayasa olmak zere, iindeki btn kurumlar
militarizm ekseninde rgtlenmi, dolaysyla bu ideolojinin militer brokrasiye salad
iktidar fiili-aktel bir durum yaratmtr. Bunun anlam aktr: Ordu iinde byle bir
anlay tarafndan yetimi, militarist devlet yapsn korumaya ynelik bir anlay, darbe
yapmaya ak bir tutum ierisindedir.
12 Eylln kaynaklarndan biri, yukarda bahsettiimiz siyasal kltrn rettii
tutum ise, bir dier kaynak da bu anlayn kapsamna smayan ve onun tarafndan
denetlenemeyecek olan, toplumsal deime eilimlerinin yaratt oulculuktur.
Yukarda analiz ettiimiz, Trkiyenin deiimini ortaya kard yeni toplumsal
gruplar, tabakalar, zmreler ve snflar btnyle modernleme srecinin oluum halindeki
aktrleridir. Militer unsurlar ise, eski yapnn imparatorluktan bu tarafa sren, politik
gelenein iktidar unsurlarndan biridir. Bu iki yap arasndaki eliki, deime sreleri
hzland zaman, bir atmaya dnme potansiyeli tamaktadr.
70li yllarda toplumsal deime srelerinin meydana getirdii farkllamalar,
geleneksel yap iindeki btn konumlar, statleri, sylem ve anlay biimlerini
etkisizletirip, yeni bir toplumsal ilikiler dzenine doru harekete geirdike, sorunlar
derinlemeye balamtr. Ortaya kan ilk sorun, eski toplumsal yaps ierisinde bir
karl olmayan yeni kavram ve ideolojik araylarn gndeme gelmesiyle ilgilidir. Sa
ve sol eklinde iddetli atmalara dnecek kutuplama, aslnda deiim srecinde eski
stat ve konumlarn kaybetmi olan bata bykehirler olmak zere, yeni ehirleen
insanlarn kendilerine kimlik arama, yeni durumlarn izah edecek bir gre sahip olma
araylarna karlk gelmitir. deolojik ve siyasi gruplar bir ekilde bu yeni durumdaki
yalnz insanlarn dayanma ortamlarn olutururken, onlar yeniden toplumsallatrrken,
bu gruplar zerinden sahip olduklar dzeyler ne olursa olsun, sa ve sol fikirlerde yeni
durum iinde hayat anlama ve grme araylar olmutur.
89
Bu srecin atmaya dnmesini yneten eitli unsurlar, Souk Savan
artlarnda bata istihbarat rgtleri olmak zere birok faktrden bahsetmek mmkndr.
Fakat bu deiimi kendi iktidarlarn yeniden retmek iin veya tahkim etmek iin,
ynetmeye hazr en organize grup militer unsurlardr ki, 12 Eyllde de bu olmutur. Bir
anlamda 12 Eyll, bu deiim srecinin sorunlarn iktidar frsat olarak kullanan militer
brokrasinin eseridir.
4. 12 Eyll Darbesinin Toplumsal Maliyeti
Osman MEK, Komisyona sunduu raporda 12 Eyll darbesinin toplumsal
maliyetini ve bu konudaki derinlemesine deerlendirmelerini u ekilde ifade etmitir;
12 Eyll 1980 ncesinde Trkiyede anari, sokak atmalar, bombalamalar,
silahl atmalar had safhaya kmtr.
Toplum ise; huzursuz, gvenlik kaygs iinde, kk ve orta ap esnaf iyerini
tehdit altnda gren bir ruh hali ierisindedir.
Devlet kurumunda alan brokratlarn blnmesiyle ve eitli blgelerde
skynetim ilan ve bata polis olmak zere ikiye ayrlm bir brokrasiye kar bir
gvensizlik olumutur.
Halk ise bir yandan geim derdinde kuyruklara altrlm korku-umutsuzluk
ekseninde bir yaam biimi, te yandan ise insanlar canlarn, mallarn ve ocuklarn
koruma konusundaki acziyetlik ierine sokularak sindirilmilik benimsetilmitir.
11 Eylldeki bu kaoscu sosyal hadislerin, kendi doas iinde olmad, kurgu ile
bu durumun yaratld ve 12 Eyllde nemli lde kesildii ynnde fikre sahip kiiler
iin bunu sosyoloji bilimi ile aklamak zordur. Rasyonalite lleri ierisinde sosyoloji
biliminin toplum okumasna ynelik teorileri bu aklanmay zora sokmaktadr.
12 Eyll 1980 darbesi ortaya koyduu etkiler itibariyle;
Gelenekselci Trkiyeden daha Bat liberal-kapitalizmine balayc takliti,
sekler bir Trkiyeye geiin inasn gerekletirmitir.
Tutumlu olmann, israf haramdr anlayna rabet etmenin bir vasf olduu
toplum anlayndan, tketmenin toplumsal prestij salayc bir nitelik tad
toplum anlayna geiin yaplmasn salamtr.
Dayanmac Trk insan tipinden ke dnc ve bencil bir insan tipinin
oluumu salanmtr
90
Trk aile yaps ie dnk muhafazakr gelere dayal btnlemeci bir
anlaya sahip iken neo-liberal toplum yapsnn ahlak retisi etkisini giderek
benimsemesi sonucu daha ekonomik zihniyet merkezli faydac dnen egoistik
bir aile yaps glenmitir.
Liberal-kapitalizmci devlet aklna sahip olan brokrasinin iktidar alann
glendirmitir.
Sonu itibariyle 12 Eyll darbesinin arlkl olarak idamlar ve ikenceler ile
anlarak insan haklar asndan yaratt maliyetlerle sorgulanmasna ynelik yaklamn
yetersiz olduu gz ard edilmemelidir. Trkiyeyi uzun vadede, Bat liberal-kapitalist
medeniyetin toplum anlayna balayan 12 Eyll darbesinin soyut gibi grnse de
toplumsal etkilerinin de dikkate almak gerekmektedir. Bu ahlaki kltrel, metafizik alg
ieren soyut deerlerin tahribi, gnmze dein medeniyetimizi ve lkemizi olduka zor
srelerle soktuu da savunulan bir grtr (www.ozgunsosyaldusunce.com).
Toplumsal maliyetler yapt etkinin alan ve kapsam itibaryla da dier baz
maliyetlerden daha dikkatle deerlendirilmesi gerekmektedir. Kiisel maliyetler sadece
kiileri etkilerken toplumsal maliyetler toplumlarn hayatnda genel etkileri itibaryla
daha ok iz brakc etki yaparlar. Bu anlamda 12 Eyll darbesinin yaratt toplumsal
maliyetleri dier maliyetler kadar gz nne almak kapsaml bir 12 Eyll analizinin de bir
gereidir.
Cumhuriyetin kuruluundan sonra, devletin liberal-kapitalist ekonomi-toplum
deerlerinin kabul; kendi yol haritasn laiklik, seklerleme, bilimselci grnen
jakobenizm (imek 2012: 56) ile birlikte yrtmesine ramen, Trk toplumunun Trk-
slam medeniyet deerlerine olan ballnn younluk dzeyi, lkede 1960,1971, 1980
srelerde tam bir liberal-kapitalistlemeyi ortaya karamamtr. Peki liberal demokrasi
olgusu eitli dzeylerde bulunsa da, Trkiyede darbeleri nlemede yetersiz kalm bir
parametre olarak karmza ktna gre(darbe ve muhtra 1960,1971 ve1980
demokratik yollardan i bana gelen hkmetlere yaplmtr, eer liberal demokrasi
darbe yapmay engelleyecek yetkin bir olgu ise, darbeciler bunda baarl olmamalar
gerekirdi, o zaman liberal demokrasinin Trk toplumunda darbeleri engelleyici yn
kendisine atfedilen gcn olduka altnda gzkt anlalmaktadr), darbe hangi
saiklerden hareket ederek olumaktadr. Darbeyi harekete geiren ana damar ne
olabilmektedir? Bu sorunun cevabn 12 Eyll 1980 darbesinin ortaya kan
sonularndan hareketle deerlendirdiimizde yle bir tablo ile karlalr:
91
12 Eyll 1980 darbesiyle; Trkiyenin tam bir Pazar oluu, ekonomik, siyasal,
kltrel dnm neo-liberal sisteme geii sivil-asker aydn brokrat yoluyla
gereklemitir. Sokak olaylar, anari, ktlk, darboaz, enflasyon bunun d dnya da
gze grnen bir konumunda yer almtr. Bundan dolay .S. alayangilin yukarda
vurgulad gibi demokrasinin darbeleri engellemedeki rolnn dk, buna karn
darbeler,
1- Asker, 2- niversite 3- Sosyal sekler sermaye kesiminin egdmne bal
olumaktadr.
i- Asker, harp okulu(yksek retim dzeyi) ve harp akademisi(uzmanlk eitimin
verildii ) mezunu durumundaki toplumun aydn eitimini kendi alannda temerkz ettii
gc ile,
ii-niversite ise, Trk toplumun zgn sosyal bilim anlayna ters salt Bat
materyalist felsefesinin grne gre toplumun aydnn yetitirilmesi sonucu bu aydnn
Bat hayranlk zaaf iine girmesini salama fonksiyonu tamaktadr. Aydnn, fikir
retmede, devlet iindeki bir grevde bu grevin icra ediliinde, toplumu tanmada,
insan idrak etmede ve sosyal kurum algsnn oluturulmasnda niversite kurumunda
pozitivist bilgi ile donatlm retim yeleri rehberliinde tek tarafl bir bilgi ile ve bunu
tam bir kabul ile Batl sosyo-ekonomik/politik/kltrel bilgilere ak hale gelmesi
sonucunda darbeci fikirlere potansiyel uyum tar hale getirilmi aydn-niversite
ibirlii,
iii- laiki grne, laisizmci, jakoben zihniyetle ibirlii iinde bulunan sosyal
seklerci sermaye kesimin itici, toplumu ynlendirici aktrl bu darbe geleneini aktif
olarak tamaktadr.
Bundan dolay Trkiyede darbe konusuna; aydn brokrat, bilim adam ve
sermaye kesiminin l etkisi balamnda bakma gerei bulunmaktadr. Bylece liberal
demokrasi olgusu, bu l yapnn Trkiye aktif egdmll erevesinde darbeleri
nleme yeterliliin bulunmad gereinin bulunduu sylenebilir. Trkiyedeki
darbeleri gerekletiren bu l yapnn zihniyet arka plan; pozitivist, rasyonalist Bat
felsefi deerlerinden retilen liberal-kapitalist, seklerlikten olumaktadr. Liberal
demokrasi ise, Batdaki bu ilkelerin temelinden hareket ederek kendi grn
oluturduundan, bizatihi liberal demokrasini kendisi Trkiyede jakoben merkezli
uygulamalarda darbelerin varln korumann gvencesini oluturduu sylenebilir.
Bundan dolay yukarda da vurguland gibi Trkiyede darbeleri ortadan kaldrmak iin
92
liberal demokrasi zerinde younlamak, meselenin znden uzaklamay ifade
etmektedir.
Btn bu aklamalara gre Trkiyedeki darbelerin oluumun ana damarn;
toplumun eitli kurumlarn, organlarnda grev yapan Bat felsefesinin pozitivist, liberal-
kapitalist zihniyet temelli eitimini kendi uzmanlk alanlarnda alan ve bunlara gre bir
dnya tasavvurunu Trkiye zerinde gerekletirmeye alan aydn gzken kesim
oluturmaktadr. Bu zihniyete sahip aydn kesimi, modernlemeci toplumlarn fikirlerine,
onlarla ak olarak grlen ya da ak olarak grlemeyen dostluklarna rabet ederek,
bunlarn grlerini Trk toplum yapsn ekillendiren devlet, sermaye ve bilgi alanlarna
tayarak, Bat medeniyetine entegre olmu bir Trkiyenin olumasn salamaktadr. Sz
konusu bu aydn! kesim, bunu ak yollardan, seimle salayamaynca da darbelere zemin
hazrlayan uralar iine girmektedir.
Buna karn darbeleri engellemede Trk toplumunun zgn kltrne mensup,
toplumun kendisine ait sosyal bilim anlay ile yetitirdii aydn-sivil, asker brokrat
vastasyla darbelerin nlenecei sylenebilir.
Yine pozitivist mahreli liberal demokrasi yerine halka hizmet Hakka hizmet
anlay erevesinden hareketle medeniyet deerlerimizin zgn yorumundan retilen
toplumcu, dayanmac ve adalet merkezli bir Trk demokrasisi modeli gelitirilerek
anti-darbeci, toplum deerleri zerinden dnen, toplumla bark bilim adam ve nce
kendi kltr ve medeniyet deerlerini nceleyen milli ve manevi btnsellikten yola kan
giriimci tipini ina eden yeni bir siyaset anlaynn oluu, Trkiyede darbe sorununu
kkten zme yeterliliini ortaya koyabilir.
Elbette bu deerlendirmeler darbe-demokrasi ilikisini aklama ynndeki nice
grlerden birisidir.
12 Eyll Darbesine giden srecin toplumsal zmlemesi ve 12 Eyll darbesinin
etkisiyle yaanan toplumsal deiim ve gelimelerin birbiriyle balantl ve btnsel
deerlendirilmesi ve darbenin neden olduu toplumsal maliyetler bu dneme etki eden
tm toplumsal dinamiklerin analiziyle daha da belirgin bir biimde ortaya kmaktadr.
Burada dikkat edilmesi gereken bir husus da toplumsal gelimelerin ekonomik, siyasal ve
kltrel gelimelerden ayr deerlendirilemeyecei hepsinin birbirine etki eden ynleriyle
ortak platformda deerlendirilmesi gerekliliidir. Bu anlamda 12 Eyll darbesi gerek
yzyle bir maliyetler manzumesi olarak karmza kmaktadr.
93
V. BLM: 12 EYLLN SOSYAL PSKOLOJK
KKENLER, DDET KLTR, DARBEC PSKOLOJ
VE ANLAYI, DARBENN YARATTII TRAVMA VE
PSKOLOJK MALYET

Ulus-devletler a, Batnn modernleme ad verilen, ekonomik, toplumsal,
zihinsel alanda devasa deiimler, dnmler ieren, yllar sren boazlamalarnn
ardndan, kan deryasnn ve zifiri karanln iinden kt geldi. Onun modernlemeyle
paralellikler ieren treninin vagonlarna baz uluslar ge atlad. Her ne kadar milli
mcadelemizin biricik, hatta ilk ve mazlum milletlere rnek tekil edecek ekilde
olduunu syleyip dursak da biz hem modernleme hem de modern manada uluslama
asndan ge kalm olanlardanz. Yaadmz sorunlarn, ektiimiz birok skntnn
kkeninde bu gecikmilik olgusu yatyor.
Ge modernlemenin ve bunun doal sonucu olarak ulus-devletini gecikerek
kurmann sorunlaryla bouurken, daha biz bamz kaldramadan bu kez deien dnya
konjonktr boazmza yapyor. ki yz yl nce modernleme olarak bize meydan
okuyan, yz yl nce, ulus-devlet olarak bizi resimdeki yerimizi almaya davet eden
dnya tablosu, bugn bizi demokrasi, zgrlk ve insan haklarnn belirledii yeni
manzaradaki yerimize aryor. Yeni dnyada yerimizi laykyla alabilmek iin
cumhuriyetimizin siyasi tarihi zerine yeniden dnmek, demokrasimizin nndeki en
byk engel olan vesayeti ve bunun pek doal neticesi olarak darbeci zihniyet
yapsn iyi tanmak durumundayz.
1.Vesayeti-Darbeci Zihniyetin Kkenleri
Trkiye Cumhuriyeti Devleti, Osmanl mparatorluunun bakiyesi bir corafyada,
yine imparatorluk bakiyesi bir toplum tarafndan kuruldu. Trk ad verilen hr ve eit
yurttalardan kurulu imtiyazsz, snfsz bir toplum olma hedefine yneldi. Trk ad,
hem kahir ekseriyetin Trk etnisitesine dayanmas, hem de tarihsel sre iinde Trk
ve Mslman adn zde hale gelmesi nedeniyle kurucular ve bir lde de toplum
nezdinde byk bir mutabakatla kabul edilmiti. Kurucular ve toplum, ada dnyadan
kopmama ve dini adan yurttalarna eit mesafede olan bir hukuk sistemi konusunda da
nemli lde mutabktlar.
94
Viyana Bozgunundan balayarak Osmanlnn son dnemlerinde ivme kazanan ve
gnmze kadar sren g dalgalarnda milyonlarca Mslmann bugnk Trkiye
topraklarna snp yurt edinmesi srecini aratran Kemal Karpat, mparatorluk'tan Trk
Ulusuna olan sre iin, Bu kadar farkl dil gruplarna ayrlm, iklim ve corafya
bakmndan olduu kadar sosyal yap bakmndan da birbirinden ok farkl blgelerden
olan bu insanlar Osmanl devletine ve bugnk Trkiye Cumhuriyetine eken g ne
olabilir? diye sorar ve ilave eder: Bunun tesinde daha nemli olan soru udur: Bu
kadar farkl etnik gruplara ve dil gruplarna ayrlm bu insanlar bir arada yaatan,
aralarnda anlama ve tesant (dayanma) salayan g neydi ve nedir? Bu soru
gerekten de ok nemlidir zira dorudan doruya cumhuriyetimizi kuran ve devletimizi
merulatran iradeyi tespite ynelir.
Kemal Karpat'a gre ilk bakta bu sorunun cevab tartmasz biimde
Mslmanlk olarak grnse de bu ekim gcn yalnzca din faktryle aklamaya
almak yetersiz ve yanltcdr. yle olmu olsayd Asya ve Afrikann birok yerinde
oturan ve 19. Yzylda devletlerini kurmam Mslmanlarn da Osmanl devletine
snmalar lazm gelirdi. yle olmad gibi fiilen olduka geni yerel otonomiye sahip
yerlerde, bilhassa Arapa konuulan baz blgelerde ayrlk eilimler ok gl biimde
hissedilmitir. Mslmanln bu insanlara ortak bir kimlik vermesine ramen, onlarn
bir arada yaamalarn salayan asl g, Osmanl devletinin tebaas olarak Osmanl
siyasi kltrn benimsemeleri ve ortak bir hukuk dzenini ve bu dzenin yaratt ortak
deerleri ve tutumlar paylamalardr. Bu dzenin ortaya knda ortak aile hukuku
birinci srada yer alr Ortak bir aile yapsna ve hukukuna sahip olmak, gmenlerle,
Anadoluda yaayan halkn birbirine kaynamasn kolaylatrmtr. Gerekten de ortak
bir aile anlay, bir Bonan bir Trkle, erkezin Krtle, Giridinin (ou Rumdan
dnme) Lazla, Poman Arnavutla evlenmelerine imkn vermitir. Doan ocuklar
babalarnn kkenini unutmamlar; bununla beraber ilk kuak, kendisini Mslman-
Osmanl, ikincisi Mslman-Trk ve nihayet ncs Trk olarak grmtr Ortak din
ve sosyal kurulular, ortak Osmanl siyasi kltr ve Osmanl otoritesi ve bu otoritenin tek
bir merkezde (stanbul) toplanmas ve sultann ahsnda soyutlanmas, Kafkasya, Rumeli
ve Anadoluda yaayan Mslmanlara kendilerine mahsus etnik bir kimlik vermitir. Bu
kimliin ismi Osmanllk ve Trklktr Osmanl devleti ve kltr, kendine zg
davranlar, tutumlar ve psikolojik yaps olan bir toplum ve kii yaratmtr. Alt yzyl
iinde oluan bu kltr, Osmanl devleti ortadan kalktktan sonra da gnmze kadar
95
gelmitir. te Trkiyede insanlar birbirine balayan ve dier toplumlardan ayran, bu
ortak tutum, davran ve psikolojik yapdr ki, onu Trklk olarak adlandryoruz.
Kemal Karpat, Mslmanlk, Osmanllk ve Trklk arasndaki geii ok kolay
klan analizine, Trk adnn tarihsel olarak Rumelide ve Avrupada Mslman
anlamna gelmesini ve Osmanl dneminden itibaren Trkenin bir lingua franca
olmasn da eklemitir: Trke, modernlemenin arac olduu kadar sosyo-politik
deiimlerin yaratt tepkilerin, yani deimekte olan toplumun d ve i kimliklerin
szcs olmutur Bylece toplumun gr ve zlemlerinin, yeni edebiyatn ifade arac
olan dil btnlemeyi ve millilemeyi hzlandrm ve yeni toplumsal Trk kimliinin
ifadesi olmutur. Buradaki Trk ne Orta Asya Trk ne Osmanl dneminde 1830lara
kadar hor grlen kyl Trktr, glerin ve sosyo-ekonomik, kltrel deiimlerin
kaynamasndan doan yeni bir Trk yani bugnk Trkleri oluturan Krmllar,
Kafkasllar, Balkanllar, Krtler, Lazlar vs. yannda kyden ehre g edenlerin
karmndan ortaya kan insandr. Sonu olarak 1923'te farkl etnisitelerden, farkl din
ve mezheplerden olsalar da o gnk dnyann talep ettii bir ulus-devlet ats bir araya
gelebilecek insanlar vard, Trkiye Cumhuriyeti'nin yurtta olmak hemen herkesin ortak
arzusuydu.
Kemal Karpat'n tespitleri cumhuriyetimizin meruiyetini sadece uluslararas
konjonktrden deil, ayrca tarihsel ve toplumsal gereklikten saladn ok ak
biimde ortaya koymaktadr. Lakin cumhuriyetimizin meru bir tarihsel, toplumsal
zemine dayal olarak kurulduu gerei, ortada bir sorun olmadn sylemek iin yeterli
deildir. Dikkatli bakldnda cumhuriyetimizin meruiyetini tartmasz klan mutabakat
zemininin, aslnda ilk anda fark edilemeyen muazzam bir amazn zerine bina olduu
grlecektir. Amaz, "imtiyazsz snfsz" bir toplum yaratma hlyasndan
kaynaklanmyordu, onun olmadn ve olmayacan zaten herkes biliyordu. Amaz,
cumhuriyetimizin millet egemenliini kullanma adna yapmak istediklerinin, toplumsal
durumla, toplumun talepleriyle, cumhuriyet fikri dndan hemen hibir alanda
rtmemesinden kaynaklanyordu. Bir yandan bu kadar hzl ve karmak olan srecin
hem millet egemenliine dayandn ileri srlyor bir yandan da vesayeti bir sistem
ngrlyor, cumhuriyetin ancak asker-sivil brokratik vsiler araclyla
srdrlmesinin zorunluluu kaziye olarak kabul ediliyordu. Trkiye Cumhuriyeti meru
olmasna meruydu ama onu meru klan tarihsel-toplumsal zeminin taleplerine
96
(demokrasiye) deil de kurucularn muhayyillerindeki toplumun, kurucularn nderliiyle
(vasiliiyle) bu toplumsal zeminde ina edilmesine dayandrlmak isteniyordu.
Geleneksel Mslman bir mparatorluk bakiyesi toplumdan muhayyel bir
toplumsal kurguya dayal cumhuriyete gei, ancak birtakm vasilerle korunabilirdi.
Birok kimse bu muazzam amazn farkndayd ama yeni devletin vasiler (asker, sivil
brokrasi) tarafndan ynetilmesi, biimlendirilmesi gerektiini kendilerince aklamaya
alyorlard. Onlara gre, toplumun vasiler haricinde yetimi bir insan yoktu;
cumhuriyetin milletin egemenlii idealinin temeli olacak bir sivil toplum ok zayft vs.
En nihayetinde cumhuriyetimiz hem millet egemenliini hem vesayetilii ayn anda
kabul eden bu muazzam amaz zerine kuruldu.
Vasilerin bir ksmnn vesayet sisteminin gidilecek en doru yol olduuna
inanmalar, srecin bundan sonra millet egemenliine, demokrasiye doru ilerlemesinin
nndeki en byk engeldi. Vesayet sistemi, toplumsal talepleri neredeyse tamamen gz
ard etmesinin yan sra vasiler imtiyazsz, snfsz bir toplum yaratacaz derken kendi,
tahayyllerinin dnda kalan tm kimlikleri bastrmaya mecbur kalyorlard. Topluma
artk senin adna hkm veren bir payitaht yok, senin egemenliin esas ama senin iin
neyin iyi olacana ben karar vereceim deniyor, bununla da kalnmyor, benim senin
adna ngrdm kimlik dnda tarihten ve gelenekten getirdiin tm kimlik yaplarn
terk edecek, sadece bildiklerini deil, kim olduunu da unutacaksn diye emrolunuyordu.
ok dilli, ok etnisiteli, farkl inan alglamalar olan geleneksel Mslman bir
toplumdan cumhuriyet ideallerini gerekletirecek ada bir Trk ulusu yapabilmek iin
Trk adnn dndaki etnik, Snni-Hanefi slam dndaki dini kimlikler bastrld.
Trkiye Cumhuriyeti'nin maalesef bir vesayet sistemi olarak kurulmasndaki bir
baka sosyopsikolojik unsuru Yasin Aktay Korku ve ktidar almasnda yle ifade
eder: Modern deerlerle kurulmu olan Trkiye Cumhuriyeti ayn zamanda Osmanl
mparatorluu'nun tasfiyesinin akabinde kurulmutur. Bir tasfiyenin ve yenilginin sonucu
olmas onun kuruluundaki sonuna kadar belirleyici olmutur. Osmanl
mparatorluu'nun zlmesi belli bir pakt ile bir arada tuttuu farkl unsurlarn
ayrlna dayanmtr. Bu yzden Cumhuriyete intikal eden yeni toplumsal hafzann en
duyarl olduu konulardan birisi 'blnme' olmutur. Blnme korkusu, elde kalan tek
toprak olan Anadolu'daki yeni ynetimin btn komplo retiminin en nemli
kaynaklarndan birisi olmutur. Bu yzden Osmanl'nn farkllklar idare etme biimi
Cumhuriyet Trkiye'sinde bambaka bir rotaya girmi, daha Batl bir model, paradoksal
97
olarak Trkiye'nin blnmesini nlemek zere toplumun trdelemesine fazlaca vurgu
yapmtr...
Cumhuriyet dneminde yaratlan komnizm, blclk ve irtica komplolar ile
toplumda nasl bir otoriter ve baskc rejimin ayakta tutulmaya alld bilinmiyor. Her
birinden dolay gl bir devlet denetimi ve dlayclna mazeret retilen bu tehdit
sylemlerinde esas unsur 'korku' olmutur. Korkulanlarn hibirinin devlete ciddi bir
zarar verebilecek hali yoktur. Ama onlardan korkmak sayesinde devlet iktidar tam bir
sreklilik kazanabilmi ve pekimitir.
Dikkat edilecek olursa, hem cumhuriyetimizin vesayet sistemi olarak
kurulduundan hem de ancak vasilerin bir ksmnn gerekten vesayeti sistemletirmek
istediinden bahsediyoruz. Bu ayrm noktas ok nemlidir. Evet, tarihsel koullarn
getirdii zorunluluklar ileri srerek hemen tm kurucular, millete vasilik etmek
gerektiinde hem fikirdiler ama halkn taleplerini duymazdan gelmeye, tarihsel-geleneksel
kimlikleri redde dayal vesayet sisteminin kapsam ve ne zamana kadar devam edecei
konusunda kurucular arasna ciddi gr ayrlklar vard. Bazlar iin vesayet sistemi
sonsuza kadar srecek onlar hep retmen millet de talebe olarak kalacakt; onlarn millet
egemenliinden anladklar hibir ekilde demokrasi ve zgrlkler deildi. Bunlar
koullar imdilik byle gerektiriyor vs. diye aklamaya bile gerek duymuyor apak
vesayeti bir sistemi savunuyorlard. Atatrkn ki yol vardr. Biri bu milletin Hulasa-i
Amal ve efkrna gre yrmek, dieri bizim fikirlerimize gre yrmektir. ahsi kanaate
gre deil, milletin kanaatini ve efkr ve hissiyatn yoklayarak yrmelidir. szlerini hi
anlam grnmyorlard. nemli bir kesim ise vesayet sisteminin sonsuza kadar devam
edemeyeceini, gn geldiinde yerini millet egemenliinin gerek ynetim ekli olan
demokrasiye brakacan, brakmas gerektiini gryorlard. Gerek vesayetiler,
demokrasiye hibir zaman inanmayan bu ilk kesimde bulunanlard.
Bazlar da kurulu dneminde stlendikleri nemli rollerin etkisiyle kendilerine
bitikleri misyon nedeniyle, millet egemenliine dayal asl kurucu fikirlerden uzaklaarak
vesayetiler arasnda yerlerini aldlar. Son tahlilde demokrasi demek olan millet
egemenliine inananlarn aksine salksz vesayeti kafadan ok ksa srede ve ok
kolayca sekinci bir zihniyet, bir iktidar narsisizmi remi, asker-sivil-aydn zmreyi, yani
kendilerini tm ulusun boyun eerek izlemesi gereken mmtaz rnekleri olarak grmeye
balamlard. ktidarda olmann hkmranl, iktidar tutkusuna dnm, onlar ok
ksa bir sre iinde milletin hadimi olmaktan karm, stn, eriilmez, yol gstericiler
98
haline getirmiti. Cumhuriyetin ok-partili sisteme geilene kadar sren kurulu
dneminde vesayeti zihniyet ar basm grnmesine ramen, gidiin demokrasiye
doru olmas gerektiine inananlar daima var oldu.
Bu iki kesim arasndaki mcadele hep sregeldi. Demokrasiden yana olanlar, ok-
partili sistem ve toplumun ada bir dnyann icaplarna uygun ileri bir demokrasi iin
abalarken, gerek bir vesayet sisteminden yana olanlar toplumumuzun demokrasi
mcadelesi yol aldka vesayetiliklerini darbecilie evirmekte bir beis grmediler.
Darbecilik, cumhuriyeti kendilerinin kurduklarn sanan ve onlarn nderlikleri, vasilikleri
olmazsa cumhuriyetin de yok olaca zehabna kaplan bu gerek vesayeti zihinlerin
kolayca kvrlverecekleri bir kavakt yalnzca; bu zihinlerde geliip kkleti.
2. Darbeci, Sistemine Hakikaten nanm Vesayetidir
Son zamanlara kadar cumhuriyetimiz zerinde bina olduu muazzam amaz ile
yani hem milletin egemenliine hem vasilere ayn anda dayanma tuhaflyla birlikte
yaad. Cumhuriyet bnyesinde srdrlen demokrasi mcadelesi boyunca, dardan
bakanlarn kolayca anlayamayacaklar grntler ortaya kt. rnein hem vesayet
sistemi sryor, vasilerin ngrleri dorultusunda toplumsal inay tamamlamak iin
baz kimlikler bastrlyor hem de adaln gerektirdii demokratik admlar atma
grevi (!) yerine getiriliyordu. Birbirinden tamamen farkl bu iki durumu ayn anda var
klan, bize zg toplumsal dinamiklerimizden bakas deildi. Uluslararas konjonktrn
gereklerini de hesaba katarak toplumsal dinamiklerimiz, deiik ynetme biimlerinin
ortaya kmasna neden oluyordu.
Toplumsal dinamikler, toplumun talepleri gibi kavramlar, vesayeti zihniyetin
tahamml edemedii gerekliklere tekabl ediyorlard ve siyasal dzeni belirleyecek gce
ulayorlard. Egemenliin millet de olduunu kabul etmekle birlikte, aslnda hibir zaman
milletin buna layk olmadn ancak vasiler araclyla bu hakkn kullanabileceini
sanan vesayetilerin hesaba katmad toplum, kendisini gstermeye balaynca, vesayeti
zihniyet de olmas gereken mecraya, darbecilie srklendi. Vesayetilik ve darbecilik
zaten birbirinin mtemmim czleriydi.
Vesayetilerin hesaplarnn tutmad ilk konu, halkn onlarn sand gibi sessiz
kuzu deil, kanl-canl, insan haysiyetine, kollektif kimliklere dayal bir psikolojik varlk
olmasyla ilgiliydi. Vesayetiler, halkn her zaman cumhuriyeti kuran kadrolara
gveneceini, onlarn gsterdii yoldan gideceini sanyorlard.
99
lk srpriz buradan geldi, halk ok-partili sistemle birlikte sesini duyurma frsat
yakaladnda ve demokrasiyi sindirmeye ve yaamna geirmeye baladnda, her
seimde artan bir ounlukla vesayet sistemini ve vasileri istemediini belli ediyordu.
yle bir noktaya gelindi ki, vasiler, vesayet hakknn ellerinden gideceinden korkarak
Bu kadar demokrasi yeter, hatta ok bile! derken, halk da Sonuna kadar demokrasi!
diye haykryor, ok farkl siyasal idealleri olduunu ok farkl partilerde rgtlenerek
ortaya koyuyordu. Bu olanlar srpriz deildi aslnda, bunun byle olaca, halkn ispat-
rt ettike vasileri istemeyecei, asker-sivil brokrasinin de vasilikten vazgemeye
yanamayaca tahmin edilebilirdi. Halkn ok-partili dneme geiten itibaren daha ok
demokrasi istemesinde alacak bir ey yoktu. Halkn demokrasi isteinin temsilcileriyle,
oligarik brokratik vasilerin temsilcileri arasnda byk bir gerilim olaca belliydi. ki
byk darbe, bu gerilim nedeniyle olmu, vesayeti zihniyet iktidarn elde tutabilmek iin
darbecilie evrilmiti.
Nasl vesayeti sistemin kurulmas ve srdrlmesi kimliklerin bastrlmas
sayesinde mmkn olmusa, toplumsal dinamiklerin eninde sonunda farkl siyasal
dncelerin yan sra farkl kimlik taleplerini dile getirmesi de kanlmazd. Kurulu
yllarndan balayarak cumhuriyetin zerine bina olduu adalk, Trklk ve
Mslmanlk deerlerinden neler anlalmas gerektii vsiler tarafndan tanmlanm;
zinhar bu tanmlarn dna klmamas gerektii halka sk sk tembihlenmiti. Ama bu
muazzam amazla nereye kadar gidilebilecekti? Cumhuriyet projesinin gcn ald
mutabakat zemini yaratc bir yenilemeye tabi tutulmazsa, vesayetilie ve kimliklerin
bastrlmasna dayal yntemiyle ne zamana kadar dayanabilirdi? Demokrasi tarihimizdeki
ikinci byk srpriz, tahmin edilebilecei gibi, bastrlm kimliklerden geldi: zellikle
1980'lerden itibaren tm dnyada etkisini gstermeye balayan post-modern siyasetin
kimlikler zerinde yrtlmesine dayal konjonktr, kendisini Trkiyede de hissettirdi.
Toplumsal psikolojinin yasalar, Trkiyede de iliyor, bastrlm olan geri geliyordu.
Kemal Karpatn bir toplumsal tarihi olarak cumhuriyetin kimlikleri bastrmadan
yoluna devam etmesini mmkn gren szleri olanlar daha iyi farketmemizi salayabilir.
Karpat'a gre krlma noktas 1932'dir; bu tarihten balayarak tarihe ve gelenee dayal
hars temel kltr olarak savunmaktan vazgeilmi, millet anlay tarihsel-kltrel
ekseninden kartlm, Tk kimliindeki ierik ve sreklilik bozulmutur: Kimlik ve
millet konularn yeni bir ekilde ele alarak bunlar d modellere gre ayarlama yolunu
tutmutur Bu millilik tarihin akna ve toplumun deiimine uymaz, esasna
100
kaydrlmasna uygun der. Milli gelime ile asla badamaz. Ona gre 1932de bu
yola girilmemeliydi. Aslnda yaplacak i, glerin etkisini doru deerlendirmek, II.
Abdlhamid modernlemesinin ve II. Merutiyetin at demokratikleme srelerini,
sosyo-kltrel, ekonomik bir ereve iinde geni olarak deerlendirmek, bundan sonra
Milli Mcadelenin getirdii milli ve snrlar belli bir Trkiyenin ondan evvelki
gelimelerin bir sonucu olduunu anlatmaktr. Bunun iin Trklemeyi, Osmanllamay,
i kimlie ve toplumsal kltrel deimeye balamak gerekmektedir. Ama vesayeti-
darbeci zihniyet srecin bu olmas gereken ekilde, hayatn akna mdahale etmeyen,
topluma gvenen yoldan ilerlemesine izin vermedi.
Her neyse, olanlar olmu, Cumhuriyetin resmi ideolojisi, kendi ngrd tek-
biimli ulus anlaynn dnda kalan etnik ve dini tm kolektif kimlikleri bastrma yoluna
girmiti. Bununla bir sre idare edildi ama 1980'lerden sonraki dnya artk eski dnya
deildi. Kreselleme zamanlarnda siyaset artk eski sosyoekonomiye dayal dilini terk
etmi kimlik siyaseti haline dnmt. Cumhuriyet tarihi boyunca bastrlan kimlikler,
12 Eyll darbesinin baskc rts kalkar kalkmaz, siyasetin kimlik siyasetine dnt
gnlerde tm arenay dolduruverdiler. Gerek cumhuriyet tarihi boyunca sren halkn
demokrasi mcadelesi, gerek post-modern dnya koullar ve kimlik siyasetleri, darbeleri
neredeyse imknsz hale getirmiti. Vesayet sistemine kar demokrasi mcadelesinde
vasilere kar halkn yannda yer alan aktrler bile yeni siyasete takat yetiremediler, kimlik
siyasetine uygun bir dil retemediler. Yeni dnyann post-modern siyasetine yeni siyasi
aktrlerle katlnma durumunda kalnd.
Nasl yeni dnemde siyaset ve siyasi aktrler deimise, darbe tarz da deimi,
darbeler de 28 ubat rneinde olduu gibi post-modern olmutu. Ama halkn ykselen
demokrasi bilinci karsnda post-modern bir apkayla saklanmaya alan darbeci
kafann da kendisini gizleyebilmesi mmkn deildi.
3. Darbelerle Yzlemek
lkemizde ok-partili sisteme geeli, nispeten serbest ve adil bir seim sistemine
sahip olal 60 yl akn sre oldu. Serbest ve adil seim artnn demokrasi iin yeterli
olmadn, ortada bir vesayet rejimi varsa bunun demokrasi klnda da varln
srdrebileceini, ak darbeciliin vesayetiliin somut zalimlik olarak rgtlenmesinden
ibaret geici bir hal olduunu toplumumuz yaayarak rendi. zellikle 12 Eyll 2010
Referandumuyla birlikte iyice anlald ki, toplum kendisinin zerinde srekli hak talep
101
eden vesayeti-darbeci zihniyetle ynetilmeyi istemiyor; bu zihniyetle yzlemek,
hesaplamak istiyor.
Demokrasinin yalnzca grnte kalmasn isteyen, aslnda bu halkn demokrasiyi
henz hak etmediini, her alanda vasilere ihtiya duyduunu savunan vesayetilerin her
zaman darbecilik aday olduklarn artk iyi biliyoruz. Kim ki sz, yetki ve kararn millette
olmasndan korkuyor, halk szne itibar edilmeyecek cahiller yn olarak gryorsa,
serbest ve adil seim sistemini savunup savunmamas bir ey ifade etmez; o
vesayetinin ta kendisidir. Demokrasinin neye yarad ve korku ve iktidar zerine olan
almalar, zgrlkleri gvence altna almayan, hukuk ve insan haklar temelinde
ilerlemeyen sonularn pek de demokratik diye nitelenemeyeceini gstermi
durumdadr. Kiisel, toplumsal ve kamusal zgrlkleri de mutlaka ieren insan haklar
anlay, bu haklarn gereklemesini olanakl klacak demokratik kurumlarn
oluturulmas ve aslna uygun ileyii ile bunlar gvenceye alacak, yani insan haklar
ilkelerinden tretilmi hukuk sayesinde korkudan ve yoksunluktan kurtulmu, barn ve
adaletin hkm srd bir lke (dnya) zlemi gereklie dnme imkn bulabilir.
Bu yzden vesayeti zihniyet ortadan kaldrlana, halktan baka kimsede sz, yetki ve
kararn olmamas gerektii ayan beyan ortaya kana kadar lkemizde demokrasi
mcadelesi srecektir.
Evet, Trkiye bir sredir darbeci-vesayeti zihniyetle yzleiyor. Yzlemek ne
demek? Yzlemeyi tam manasyla anlarsak, yukardaki ngrler dnda yaplmas
gerekenleri daha kolayca grebiliriz.
Yzleme, esasen psikolojik bilimlerde, psikoterapide kullanlan bir kavramdr.
nsann kendi davranlarnn sonularn, karsndakinde nasl bir etki braktn
gsterebilmek iin uygulanan teknie denir. Vesayeti-darbeci zihniyetle yzlemenin ilk
art, bu zihniyete sahip olan kafa yapsn iyi tanmaktr. Bunun iin de darbeciler ne
dnr de darbe giriiminde bulunur? Darbecinin ruh dnyas nedir? sorularna cevap
verilmesi gerekir. Bu sorulara verilen cevaplar bir bakma, vakti zamannda darbecilere
boyun emi, hatta darbecilere alk tutmu kitleleri de ilerindeki despotik zihniyetle
kar karya brakmak, onlarn zihinlerinin demokratik dnmne hizmet etmektir.
nemli olan darbeci zihniyeti ve kiilii tanmaktr zira darbeci zihniyet her zaman
tm toplumlar da yle ya da byle vardr ama toplum demokrasi konusunda bilinli ve
kendisine gvenli olduu iin onlarn iktidar olmasna izin vermez. zellikle ekonomik
krizler ve savalar srasnda darbecilere frsat doabilir, gc ele geirdiklerinde toplum
102
dmanlklarn uygulamaya koyabilirler. 1929 bunalmndan sonra hemen tm Avrupada
darbeci zihniyet iktidara geldi, Nazi ve faist iktidarlar, demokrasiyle i bana gelmi gibi
grnmelerine ramen uygulamalar darbeci zihniyetin rnyd. Avrupada Nazi
igalleri srasnda deiik lkelerdeki ibirliki iktidarlar, darbeciydiler Uzun lafn
ksas, darbecilik tehlikesi her zaman vardr ve farkl klklarda her zaman karmza
kabilir; tehlikenin farknda olmal darbeci zihniyeti iyi tanmalyz
Darbeci zihniyeti tanrsak, onlarn olaan demokratik bir ileyite havsalalarn
alamayaca faaliyetleri nasl icra etme hevesi ve cesareti bulduklarn da kolayca
grebiliriz.
Darbeci, hepimizin yakndan bildii, gndelik hayatta rneini oka
grdmz bir kiilie sahiptir. En ne kan zellii, her eyi kendisinin bildiini,
toplumun gdlmesi gereken bir sr olduunu dnmesidir. Darbeciler, lkenin nasl
kurtulacann yegne reetesinin kendi kafalarnn iinde olduu samalna inanacak
kadar kendilerine ve gce tapnrlar. Bu her eyi ben bilirimcilikleri, toplumu
kmseyen tavrlar onlar sevimsiz, ruhsuz bir ehreye brndrr.
Darbecilerin ikinci zellikleri, pheci ve vicdansz olulardr: Herkesten
kendilerine kar olduklar konusunda phelenirler ki aslnda hakldrlar, kimse onlar
gerekte sevmemektedir- ve phelerini yattrmak iin olmadk zulmlere bavururlar ve
yaptklarndan asla sululuk ve vicdan azab duymazlar, zulmlerini hep meru grrler.
Zihniyet dnyalarndaki benzerliin yan sra bu ruhsal yap tm darbeciler
silsilesinde grlr. Darbeci kiiliin kendine ve gce tapnan ben bilirimcilii,
phecilii ve despotluu, tm darbeciler iin sz konusudur. Hepsi de toplumu
kmseme, aalama, ocuk olarak alglama konusunda hemfikirdirler. Darbecilerin
tamam, dar kafal, demokrasi ve toplum dman ideolojik fanatiklerdir.
Byle bir zihniyet dnyasna ve ruhsal yapsna sahip kimselerin darbe koullarn
hazrlamak iin toplumu kendini ynetmekten aciz, fitne fesat yuvas; demokratik
yollardan seilmi halkn temsilcilerini kiisel karlar iin her eye yeltenecek koltuk
sevdallar olarak gstermek iin ellerinden geleni yapacaklar aktr. Eer darbe planlar
iin genlerin provokasyonlarla birbirlerini ldrmeleri gerekiyorsa bunda da bir beis
grlmeyecektir.
12 Eyll 1980 darbesi ncesi lke manzarasna bakmamz, onlarn yapabileceklerini
grmek asndan yeterlidir: lke sa ve sol diye birbirini dman olarak gren iki
byk kutba ayrlm, tam bir kaos haline srkleniyordu. Sokaklar kan glne dnm,
103
srekli provokatif eylemlerle genlik gruplar birbirine kar kkrtlyordu. Gazeteler, her
gn lm eteleleri yaynlyordu. Gnlk l says 20yi bulmutu. 1980in ilk sekiz
ayndaki cinayetlerde ldrlen insan says da yaklak 1600d. Siyasi partilerin
liderleri, bu manzaray grmezden gelmek ve lke iin bir araya gelememekle sulanyor,
aresiz ve komik duruma drlyorlard. 11 Eyll 1980 Perembe gn Bakent Ankara
bomba sesleriyle dolu bir gn yayordu. Bata Kzlay olmak zere, Ankarann en ilek
yerlerine aslan bombal pankartlar srekli patlyor, halkn huzursuzluu ve tedirginlii
daha da artyordu. Anari ve terr 11 Eyll gn de olanca hzyla srp gidiyordu. Ve
12 Eyll Saat 04.00te beklenen mdahale geldi.
Darbeciler lkenin tm sorunlarnn, Atatrklkten sapmaktan kaynaklandna
inanmaktayd. Bu sapn nedenleri onlara gre, muhteris politikaclarn evirdii dolaplar
ile yabanc ideolojilerin yurda szmasyd.
Siyasi liderler, TSK gvencesi altnda geici ikamete alndlar ya da tutuklandlar.
Milli Gvenlik Kurulu, yaynlad bildirilerle gvenlik ve kamu dzenine ilikin olarak
ald nlem ve kararlar aklamaya balad. Bu kararlarla skynetim askeri
mahkemeleri kurmak ve bunlara gerekli atamalar yapmak yetkisini kuand gibi, kendi
varlna; bildiri, emir ve kararlarna kar ilenecek sulara da bu mahkemelerde
baklacan belirtti. Yasama ve yrtme yetkilerini stlenen MGK, devlet ve hukuk
dzenini ilgilendiren nemli kararlar da almaktayd. Askeri rejim ve MGK, parlamentoyu
ve ona dayal meru hkmeti datmt. Ama parlamenter tre ve trenlere srt evirmi
de deildi. Mdahaleden 6 gn sonra MGK yeleri milletin kaytsz artsz egemenliine,
demokratik ve laik cumhuriyet ilkelerine dayal yeni bir anayasa dzeni vaadini de ieren
bir metinle ant itiler. Ant ime treni TBMM binasnda yapld.
MGK karar, yasa ve bildirileri ve skynetim komutanlklar kararlar eliyle kamu
zgrlkleri ve temel haklar ksntya uratld. Basn yayn zgrl tamamen rafa
kaldrld. Toplant ve gsteri yryleri izne baland. Dernek faaliyetlerine nemli
kstlamalar getirildi. i haklar ve zellikle sendikal faaliyet zgrl ile grev hakk,
hemen tamamen yok edildi. Yaama hakk ve kii dokunulmazl bata olmak zere
kiisel haklardan bahsetme imkn kalmad. dam cezalar, yargsz infazlar, ikence
iddialar ve olgular gndemi doldurdu. Yarg yoluna bavuru haklar kstland, 3 yldan
az hapis cezalar iin temyiz haklar kaldrld; hak arama zgrl ile adil yarglanma
ilkelerinden uzaklald, hak ihlalleri yaptrmsz kald. Yarg karar olmadan ve
skynetim komutanlarnn kararlaryla bir daha kamu hizmetlerinde altrlmamak
104
zere grevlerine son verilen kamu personeli says on binin stne ulat. Halkn siyasi
katlmn kstlayan, yetkiyi merkeziletirmeyi amalayan pek ok yasal ve kurumsal
dzenleme uygulamaya konuldu. niversitelerin eitimini ve ynetsel faaliyetlerini
denetlemek iin kurulan YK veya skynetim tarafndan en az 2000 retim yesi
grevden alnd ya da istifaya zorland.
7 Kasm 1982de vesayet sistemini perinleme ve zgrlkleri kstlama esasna
dayal yeni anayasa referanduma sunuldu. lm gsterip stmaya raz edilen halkn resmi
rakamlara gre % 91,4 Kabul oyu verdi ve Milli Gvenlik Konseyinin Bakan
Kenan Evren, dorudan Cumhurbakan oldu.
6 Kasm 1983te yaplan genel seimlere sadece partinin katlmasna izin verildi.
Darbecilerin bunlardan birini aka desteklemesine ramen Anavatan Partisi (ANAP)
%45,2 oy olarak iktidar oldu. Toplum, darbecilere ve vesayet sistemine Hayr;
Dnce hrriyeti, din ve vicdan hrriyeti, demokrasi asndan vazgeilemez insan hak
ve zgrlkleridir. Din ve vicdan hrriyeti ayn zamanda temel bir toplumsal ama olan
hogr iin de gerekli ve zorunludur. Teebbs hrriyeti ise ekonomik zgrlklerden
birisi ve en nemlisidir fikirlerine Evet dedi. Demokrasi mcadelesi, vesayeti
zihniyetin ve darbeci istibdatn penesinde birok travmaya uradktan sonra yeniden start
ald.
12 Eyll Darbesinin ksa hikyesi byledir. Lakin darbelerin bir toplumda, hele
hele bizim gibi ska darbelere maruz kalm bir toplumda nasl hayata geirildiini iyi
anlayabilmek iin sadece darbecilerin bavurduklar provokasyonlara bakmak yetmez,
darbeciliin zerinde ykseldii sosyal psikolojik zemin zerinde de kafa yormamz
gerekir.
4. iddet Kltr Darbecilii Besler
Saldrganlk, her canlnn olduu gibi insann da yaamas, hayatta kalabilmesi iin
potansiyel olarak iinde tadna inandmz bir drtdr. Saldrganlk, baz hallerde
iddet boyutuna varr ve yaamlarmz zehir eder. iddet konusunda konuurken
yapmamz gereken ilk saptama budur.
iddetin bireysel ve toplumsal birok nedeni vardr ve phesiz bu ikisi birbiriyle
ok balantldr. iddetin bireysel nedenleri arasnda, ilk gze arpanlar unlardr:
Kendisini kurban olarak grme, otoriteye ksme, ocuklukta kt muamele ve yoksunluk,
evde efkat ve ilgi azl, erken ana-baba kayb, keyfi ve haksz olarak grlen
105
engellenme, alay edilme ve dalga geilme gibi provokatif davranlar, saldrgan rneklere
maruz kalma (medya etkisi dhil)
iddetin toplumsal nedenleri arasnda ise ekonomik yoksunluk ve toplumsal
huzursuzlua verilen tepkiler en bata sralanr. lgin olan, toplumsal ve siyasal alanlarda
belli bir ilerlemenin ardndan gelen kriz dnemlerinde ihtiyalarn bir anda
karlanamamasna bal olarak siyasal iddetin artmasdr. iddet olaylar, toplumsal
destek sistemlerinin yetersiz olduu veya tamamyla kt toplumlarda oalr.
Enflasyon hz ve evlenme ve boanma hzlar arasndaki oranlar, toplumsal ve ailevi
stresin bir ls olarak kullanan Landau, 12 lkeden 11'inde bu toplumsal ve ailevi
bozukluk gstergeleriyle iddet suu oranlar arasnda anlaml bir balant bulmutur. Bu
aratrmada aradaki balantnn gsterilemedii tek istisnai lke Japonya olmutur.
Landau, bunu Japonya'da aile dnda da ok gl davransal kontrol sistemlerinin
(rnein okul, iyeri gibi) olmasyla aklamtr.
Nispeten iddetten uzak genlerin kalabalk iinde veya genlik etelerinde
saldrgan davranlar sergileyebilmeleri, iddetin toplumsal nedenlerine bakarken ok
nemsenmesi gereken bir bulgudur. nsanlar ait olduklar topluluktan farkl grnmekten
holanmazlar. nsann kendisinden farkl insanlardan holanmamas ve onlara pheyle
bakmas eilimi, grup iddetini arttran nemli bir nedendir. Bu durum, Japonya gibi
homojen toplumlarda Amerika gibi heterojen toplumlara gre iddetin neden daha az
olduunu aklar. Yine kalabalk iinde kii bireyselliini yitirir, davranlarndan daha az
sorumlu hale gelir. Topluluk iinde adsz birisi olmak, anonimlik, yalnz halimize gre
saldrganlmz daha rahat da vurmamz kolaylatrr.
iddeti besleyen, dllendiren evresel-kltrel koullar, toplumsal nedenler
arasnda en nemli etkendir ve bizim yaam kltrmz bu adan olumlu bir grnm arz
etmektedir. Yaam kltrmz, iddetin beslenmesi asndan sorgulandnda olduka
olumsuz bir manzara ile karlayoruz. Zira yaam kltrmzde sorunlar diyalog,
anlama, anlama yolu ile zmek yerine savaarak karndakini alt-etme anlay
baskndr.
Devletini, ordusunu, dilini, ocuk yetitirme pratiklerini, gndelik iliki an
savalk zerine kuran bir toplumun, modernlikle karlar karlamaz bu
zelliklerinden bir anda vazgemi olduu dnlemez. Grup davranmzn temel
bileenlerinden olan savalk ve sava zihniyet, bugn de dimdik ayakta duruyor.
Kahramanlarmz hala savalardan seiyoruz. Bylesine debdebeli asker uurlama
106
trenleri dnyann baka hibir yerinde yaplmyor. Kltrmzde savalkla erkeklik
zdetir. Sava ruh, baklara, bedenin hareketlerine ve pozlarna bile sinmitir. Toplum,
erkek hatta kz ocuklarnda sava zihniyetin ve erkeklik olarak alglanan yiitlik,
cesaret gibi deerlerin yerlemesini desteklemektedir. Er-lik ve delikanllk, cinsel
kimlii deil, hem erkeklerde hem kzlarda saval belirten ifadelerdir. Erkek gibi
kadn sz, belki yalnzca Trklerin kltrel corafyasnda vg olarak kullanlmaktadr.
Erkek Fatma, ofr Nebahat gibi film adlar, baka kltrlerde cinsel kimlikle ilgili
bambaka armlar yaparken, kltrmzde yiitlik, cesaret gibi olumlu armlar
uyandrr.
Savalk ve sava zihin, bireysel ve toplumsal sorunlarn zmnde fiziksel
g; kardaki insan, rakibi, muarz fiziksel olarak alt-etmeye duyulan gven zerine
bina olan bir ba etme tarzdr. Bu ba etme tarznn gnmzde nerelerde uygulandna
baktmzda, grdklerimizin her alandaki yaygnl aknlk verecektir.
Sadece ordularmzn muhabere gcne gvenip kendimizi ordu-millet olarak
grmyoruz ayn zamanda bar zamannda, olaan gndelik yaamlarmzda da evde,
ite, trafikte, sokakta, okulda, Meclis'te ve her yerde sorunlarn sava yoluyla halledilecei
dncesine sahibiz.
lkemizde bir sorunun szl tartmalarla, ikna yntemiyle halledilmesinin, zr
dileyerek bir hatadan geri dnlmesinin rneklerini grmek pek mmkn deildir. En
kk, basit insani sorunlar bile birdenbire iddetli bir atmaya dnme potansiyeli
tayor. Televizyonda yllarca tartma program ynetmi bir sunucu, imdiye kadar bir
tartmacnn dierini hakl bulduunu grmediini rahatlkla syleyebilir. ocuklarn
sokak kavgalar bile bir anda slaleler-mahalleler aras kavgaya dnebilir. Sava
zihniyetin izleri, Trkenin sz varlnda da kendini belli eder: Dersini vermek,
haddini bildirmek, paasn aa almak, dnyay zindan etmek gibi ok sayda sz,
davranlarmz ynlendirir. deolojik genlik gruplarnn kana kan, intikam diye
bararak saldrya geebilmeleri an meselesidir. Bizler, spor msabakalarna bile savaa
gider gibi gideriz. Sonu olarak, Trkiyede erkein kadna, kadnn ocua, byn
ke, retmenin renciye eitli amalarla iddet uygulayabildii bir ortamda
yayoruz. Bunu bilimsel almalar da gsteriyor. Bunun iin Trkiye leinde iki
almann sonularna gz atmak yeterlidir:
Aile Aratrma Kurumu Bakanl, aile iinde ve toplumsal alanda iddetin sebep
ve sonularnn belirlenmesi amacyla Trkiye genelini kapsayan iki ayr sosyal aratrma
107
yaptrd: Aile i iddetin Sebep ve Sonular ve Aile inde ve Toplumsal Alanda
iddet aratrmalar Trkiye'de aile iinde ve toplumsal alanda iddetin yaygnlk
dzeyi, grlme biimi ve skl, uygulayc ve madurlarnn iddet kavramndan ne
anladklar ortaya konmaya allyor; aile iinde ve toplumsal alanndaki baz
deikenlerle bireylerin iddet ieren davranlar ve iddet eilimleri arasnda bir iliki
olup olmad, eer varsa nicelik ve nitelii aratrlyordu. Aratrma bulgular, iddet
eiliminin olduka yksek olduuna iaret ediyordu. iddet, daha ziyade bir erkek
problemi olarak grnyor, gen erkekler en nemli risk grubunu oluturuyordu.
Aratrma sonularna gre, ailelerin % 34'nde fiziksel iddete, % 53'nde ise szl
iddete rastlanyordu. ocuklara ynelik fiziksel iddete rastlanma oran da % 46 idi. Aile
bydke, iddet artyordu. Hamilelik dneminde bile fiziksel ve szl iddetin srd,
sklnn da azalmad anlalyordu. Ailelerde cinsel iddet ve tacize rastlanma oran %9
idi. iddete maruz kalanlarn % 80'i yapacak fazla bir ey olmadna inanyorlard.
Elerin daha iyi eitim grm olmas bile, aile iindeki iddeti belirgin olarak
azaltmyordu. ocuklu ailelerin, ocuklarnn yaramazlklar iin uyguladklar yntemler
arasnda "aklama ve ikna etme" yksek oranlarda olmasna ramen, onu "azarlama,
utandrma", "cezalandrma ve yoksun brakma" ve "korkutma" izliyordu. Aratrmann
genel bulgularndan biri de, iddetin, sorun zme biimi olarak kuaktan kuaa
aktarld ve yaam pratikleri ierisinde pekitirilmesiyle iddet davrannn hem
devamnn hem de alannn genilemesinin salandyd. lgin bir biimde, evde
ocuklar daha ok dvenin anneler olduu grlyordu. iddete maruz kalnan bir
ocukluk yaamak, sonraki yaamda ailede ve toplumsal alanda iddet uygulaycs olma
ihtimalini artryor ve byk olaslkla, tm bu alanlardaki iddet zincirinin temel ve
balatc halkasn oluturuyordu.
Dikkat edilecek olursa drt drtlk bir iddet kltrne sahip olduumuzu gsteren
saylan tm bu zelliklerimiz, darbecilerin arayp da bulamadklar bir darbe zemini
oluturmaktadr. Bu nedenle darbelere kar mcadele mutlaka iddet kltrmz
rehabilite etme amacna da ynelik olmak zorundadr.
iddete kar mcadelemize lkemizde iddetin bireysel ve toplumsal nedenlerini
iyice gzle nne seren aratrmalar oaltarak, buna gre gerekirse yasal yollara
bavurmaktan ekinmeden her trl nlemi alarak devam etmeliyiz. Hepimizin iddete
kar mcadelede tan altna elimizi koymamz, ncelikle tarihsel psikolojimizden
kaynaklanan sava zihniyetimizi bar bir dnme tabii tutarak ie balamamz
108
gerekiyor. Yine ayn ekilde iddet davrann srekli besleyen, iddet sarmaln
ulaabildiimiz her yerden krmaya almalyz. phesiz bu aba srecinin en banda da
iddet dilinin, zellikle rol modeli olan toplum nderleri ve medya tarafndan kesinlikle
terk edilmesi geliyor.
5. Bir Toplumsal Travma Olarak Darbe ve Onarlmas
Darbelerle yzlemek, iin onlar tanmann dnda baka yaplmas gerekenler de
vardr: Bunlarn banda darbelerin neden olduu toplumsal travmay anlamak gelir.
nsann ve toplumun yaamnda olaan saylabilecek birok olumsuz deneyim
bulunur ama bunlar travma kapsamnda deerlendirilmez. Yaadmz her glk deil
ama bazlar ruhumuza hi yaramyor, actmakla kalmyor, mr boyu etkisinde
kalacamz izler brakyor, her hatrladmzda iimizi yakt yetmiyormu gibi
kimliimizi bile biimlendiriyor. te bu berbat yaantlara travma diyoruz. Travmatik
olay sradan olumsuz yaantlardan farkl klan kiinin yaamna ya da beden btnlne
ynelik bir tehlike bulunmas ve katastrofik bir tepkiye neden olmasdr. Toplumsal
travma da tpk bireysel travma gibi iler, tek fark tm toplumu kaplamasdr. Olaan
snrlar iindeki olumsuz yaantlarn travmadan ayrlmasndaki en nemli lt, insann
ve toplumun onlarla bir biimde ba edebilmeleridir.
Travmatik olaylarda ba etme becerileri hibir ie yaramadklar gibi felce urar.
Travmatik olay, bireyi ve toplumu kar koyamayaca bir g karsnda aresiz brakr
ve genellikle insann kavrama snrlarnn dna taar. Travmatik yaant sonras birey,
yaad dnya, kendisi, dier insanlar ve gelecekle ilgili kavraylarn yeniden gzden
geirmek zorunda kalr. Travma ile yaamn olaan ak sekteye urar, bellein nceki
kayt sistemi ve ierii ok nemli deiikliklere urar, kimi zaman bellek neredeyse
tamamen silinir, sanki bireysel tarih hatta bireyin zihnine kaydolmu somut haliyle tm
toplumsal bellek sfrlanr. Ulalmak istenen hedefler anlamszlar, gelecek bilinmezlie
gmlr.
Doal afetler, kazalar gibi olaylarn yan sra sava, ikence, tecavz, g yaants,
hastalk ve sevilen yaknn kayb balca travmatik olaylar iinde deerlendirilir. Doal
felaketlerdeki kayplar ne kadar byk olursa olsun insan rn olan travmalarn ruh
salmz zerindeki etkisi ok daha olumsuzdur. nsan eliyle olmayan yaray sarmak,
kadere rza gstermek nispeten daha kolaydr ama bamza gelen felaketin sorumlusu
insan kardeimizse, hele hele dost bildiklerimizse, yaramz durmakszn kanar.
109
Travma sonras stres bozukluu, travmatik olay takiben bir kiinin bana
gelebilecek en ar ruhsal durumdur, kronikletiinde tedavisi pek zor bir rahatszlk
tablosudur. Bireyin olay sonras yaantsnn adeta srekli olarak travmay, uykuda bile
srekli hatrlayacak ekilde bozulduu bu hastalkta hayat eskisi gibi srdrme imkan
kalmaz. Ancak bu rahatszlk ortaya kmasa bile travmatik olayn bireyin ruhsal yaam
zerinde sarsc ve rseleyici etkileri olabilir. Travma sonrasnda hemen herkes aresizlik,
yetersizlik, acizlik, gszlk ve fke hisseder. Birey benlik saygsn zedeleyen travmatik
yaanty kiisel tarihi iine kabul etmek istemez, buna direnir. Bu direni srecinde
travmatik olay tekrar tekrar yaayarak kendi denetimine almaya alr. Bu tahmin etmesi
olduka zor, uzun ve yorucu bir mcadeledir.
Travmatik olaya verilen tepki, eitli deikenlerden etkilenir. Kiinin ya,
cinsiyeti, eitimi, kiilii, travmann nitelii, iddeti, beklenebilir ve kestirilebilirlii,
kiinin travmay anlamlandrmas, olay sonras evresel, ekonomik ve toplumsal destek
bunlardan en belirgin olanlardr. Kadnlar, ocuklar, gszler, aresizler, ruhsal adan
gariban durumda olanlar travmadan ok daha fazla hasarla karlar, kabilirlerse.
iddet iin sz konusu olan fasit daire, travma iin de aynen geerlidir. Ar
travmaya urayanlarn ocuklar da duygusal istismar ve ihmal bata olmak zere ailesel
travmaya maruz kalrlar ve ruhsal rahatszlanma riskleri ok yksektir. Kendisi travma
maduru olan kimsenin ocuklarnda da yksek oranda stres belirtileri saptanmtr.
ocukluk anda yaanan stresin beyin geliimi ve nrobiyolojisi zerine olumsuz
etkileri bildirilmekte, ocuklukta uzun sreli travmatik yaantlara maruz kalmann kiilik
oluumunu negatif biimde etkiledii ileri srlmektedir.
Travmann nesiller boyu sren etkisi, savalar, gler, soykrmlar, etnik katliamlar
ve darbe ortamlar gibi topluca maruz kalnan travmalar da hemen herkesi ve onlardan
reyecek nesilleri kapsayacak kadar artar. Bunun nedeni, insann yeryznn en byk
kan dkcs, fitnecisi olma gereiyle yzlememiz, insanlmzdan utanmamz, insan
soyundan firar etmek istememiz deildir sadece Topluca maruz kalnan travmalar,
kusup insanlmz dar atmay isteyecek kadar bizi insan yapan tm hissiyatmz
parampara eder. Bize topluca reva grlen travmatik eziyetin acsnn, zalimin aalayc
tkrklerinin, ikencede fkran kanmzn yan sra insanln dna atlmay arzulayan
kendi kusmuumuz da kimliimize yapr. nsana da insanla da gvenimiz kalmaz,
elimizden geldiince bizimkilere yaprz. Travma, kimlikleri hasara uratmakla
yetinmez, nesillere aktarldka kendisi bizatihi toplumsal kimliin ana nvesini oluturur.
110
Travmatik kimlik, toplumsal travmann nesiller boyu aktarlacak asl ve en byk
komplikasyonudur.
Toplumsal kimlik kodlar, bireyleri birbirlerini hi grmemi ve grmeyecek
olsalar da aralarnda bir ba oluturarak bir arada tutar; bizlik duygusunun kaynan
oluturur. Toplumsal kimliin oluturduu, ieriyi ve dary belirleyen bu psikolojik
snr, bireylerin ilkel varolu kayglarna ve korkularna kar koruyucu bir kalkandr. Ayn
zamanda dardan gelecek tehdide kar grubu bir arada tutarak hayatta kalma
mcadelesinde nemli rol oynar. Tpk bireysel kimliini koruyan kiiler gibi kolektif
kimlik gruplar da z-sayglarn korumaya ve kendilerini en olumlu imajlarla sunmaya
alrlar. Bir aksi koul sz konusu olmad srece her birey, hep kendi kolektif kimlik
grubu lehine davranma eilimindedir. Grubunun baarlarn grubun kalitesiyle,
baarszlklarn ise anszlk ve benzeri d etkenlerle aklar.
Savalar, gler, soykrm ve etnik katliamlardakinin yan sra 12 Eyll Darbesi
gibi provokasyonlarla toplumsal gruplarn birbirine krdrld ve insanlarn toplu halde
ikenceye ve yldrmaya mahkum edildii darbe ortamlarndaki travma, kiinin bu
toplumsal kimliini can evinden vurur ve toplumsal kimlii paralanm insanlarn
yaralarn sarmak amacyla can havliyle bir araya gelmelerine sebep olur. Fakat yine byle
zamanlarda yaanan aclarla ba edebilmek iin toplumsal psikolojide fanatizmin temelleri
atlr. Toplumsal kimlik, bireysel kimliin nne geer; biz, beni siler.
Toplum fanatikletike psikolojisi salkl ileyiini yitirir, adeta ocuklar,
geriler. Grup, gerileme iine girdiinde, yapc dinamikler deil ykc olanlar n plana
gemeye balar. Gemile imdi arasndaki uzun zaman dilimi bir anda ortadan kalkar;
gemi, imdi haline gelir, zaman kmesi ortaya kar. Zaman kmesinde, olay sanki
dn yaanm, zaman gemiten gelip imdinin zerine km gibi, toplum iinde ok
canl duygularn yaanmasna neden olur. Bundan sonra gruptaki bireylerin toplumsal
kimlikleri daha da canlanr, grubu simgeleyen semboller ve lidere ballk nem kazanr.
Grup, gncel olaylar gemiin glgesinde alglar. Dolaysyla gerei olduu gibi
grebilme yetisini kaybeder; tarihindeki seilmi travmalar kimliinin ba tac yapar.
Toplumsal travma, yaanan bir olayn, ekonomik, siyasi etkilerinin yan sra hemen
tm toplumun psikolojisinde derin ve olumsuz izler brakmasdr. Mesela Balkan Sava,
Osmanl devletinin siyasal ve ekonomik bnyesinde ok ar yaralar amasnn yannda
toplumumuz iin hala etkilendiimiz, belki daha nesiller boyu etkileneceimiz byk bir
toplumsal travmadr.
111
6. Darbeci ve Darbe Travmasnn Yaratt Maliyetler
Darbeci, kafasndaki tehlikeleri bertaraf etmek iin tehlike oda olarak grd
insanlara her trl zulm reva grerek, toplumu da kendisiyle ayn dnmesini salamak
iin senaryolara ve baskya maruz brakarak travmaya uratr. Ancak darbelerin toplumsal
travma olma nedeni, sanld gibi sadece toplumun zellikle baz kesimlerine ynelik
zalimane uygulamalar deildir; darbeciler toplumun tm varln da adeta esir almlar,
onu kendisine vasi gereken bir ocuk ya da akl hastas yerine koymulardr. Asl travma
budur: nsan yerine konulmamak...
Darbecilik, kelimenin gerek anlamyla toplum dmanldr. Darbeler, toplumsal
dinamiklerin kendiliinden aknn nne set ekerler ve toplumu adeta ocuklatrrlar.
Darbelerin toplumlarn aknda yol at engelleme ve gerilemeyi yle bir rnekle
aklayabiliriz: imdi tm genleri, yetikinleri, eli aya tutan herkesi, bir kararla sadece
emekleyerek yrmeye zorlasak, toplumsal hayatta nasl bir kemeke ve gerileme olursa,
darbe dnemleri de aslnda toplumsal dinamikleri ve toplumsal psikolojiyi o hale getirir ve
bu durumdan kurtulmak yllar ama yllar alr.
Darbeciler ellerinde g ve despotizm balyozuyla toplumun karsna geer ve
kendilerini onlar tm dertlerinden kurtaracak kurtarclar olarak sunarlar. Zaten darbeyi
hazrlayan zorlu koullardan iyice bunalm olan toplum, ylesine keye skmtr ki, bu
kymeti kendinden menkul kurtarclara boyun emekten baka are bulamaz. Bilmez ki,
kurtarc sandklarnn elindeki g ve despotizm balyozu, onunda kafasna inecek ve
toplumu oluturan her birey, toplumun cra bir kesine savrulacaktr. nsan, onu g
haline getiren toplum olma zelliini, dayanma ruhunu yitirdike, darbecilerin onu insan
yerine koymadn anlamakta da gecikecek, ya ka olursa olsun bakma muhta bir
ocuk gibi ortalkta kalakalacaktr.
Darbenin neden olduu travmann hi ummadk alanlarda insanl zaafa uratan
etkileri vardr. rnein 1960 darbesini yaayanlar, niye siyasi liderlerinin idam edililerine
sessiz kaldklarnn; 12 Eyll yaayanlar niye referandumda evet dediklerinin acsn,
kimseye syleyemeseler bile hayatlar boyunca yaarlar. Yine rnein gznn nnde
yaplan hukuksuz, adaletsiz despotik uygulamalara ses karamamak, insan yerine
konulmama tutumlarna kar sesini ykseltememek insanlmzdan ok ey alp gtrr.
Darbelerle yzleebilmek, darbecilerin akl bali olarak grmedikleri toplumun bu
nedenle yaad travmay anlamay, onarmaya almay gerektirir.
112
Darbe, birok bakmdan insanlk-d unsurlar ierir. Bunlarn banda kendilerini
kurtarc sanan baz komutanlarn olanca gleriyle toplumun tm dokularn balyozla
ezme ya da bombardmana tutma gelir. Bundan daha ac olan ise, darbeye zemin
hazrlayabilmek iin toplumu, genleri, siyasal farkllamalardan yararlanarak ve yzlerce
provokasyon tezgahlayarak birbirine dman haline getirmesidir. Darbe, ne toplum brakr
ne de siyaset
rnein 12 Eyll 1980 darbesi, etkisi hala sren, imdiki siyasal ve toplumsal
durumumuzu ekillendiren tam bir milattr. 12 Eyll 1980 darbesi Trk siyasal sisteminin
zerinden silindir gibi gemi sadece siyaseti deil, btn toplumsal dokuyu ortadan
kaldrmtr. 12 Eyllclerin darbelerine gereke hazrlamak iin birok provokasyonla
genleri birbirlerine krdrmalar, toplumu lm gsterip stmaya raz etmelerinin
dehetengiz psikolojik etkisi, 12 Eyll Anayasas referandum sonularna da yansm,
halk darbecilerin elinden zorla ald ksmi demokratik gnlere bir an nce dnebilmek
iin ok yksek oranda evetle anayasay onaylamtr. 12 Eyll Anayasas referandum
sonular, halkn bir nevi celladna glmsemesidir. Halk, darbecilerin anayasasna byk
ounlukla evet vermitir ama aslnda ortada kararn toplumsal szgelerden, geri-
bildirim kanallarndan geirerek oluturmu halk da yoktur. Sinmi, rkm kitlelerin
karar, demokratik bir iletiim ortamnda deil, dehet psikolojisi atmosferinde sadece
ka-kurtul hedefine ynelmitir.
Toplumsal adna ne varsa acmadan trpanlayan 12 Eyll darbesinin
sosyopsikolojik yapmzda hala sren etkisi, toplumumuzu siyasi bir formasyon olmaktan
karp adeta pelteletirmesidir. Siyasetle, kendini ynetme biimiyle ilgilenmeyen, sadece
gnlk maiet derdine den bir toplum; doal yapsnda var olan, yani zel bir aba
gerektirmeksizin, gndelik hayatn iinde kendiliinden oluan beklemeleri bile
korkarak yapan ama bunun dnda rgtlenemeyen, karar alma srelerine katlamayan
bir toplum... Bununla da yetinilmeyerek insannn zihninde tm toplum darmadan olsa
bile bizi dnen ve bizi bekleyen ordu diye dimdik bir yap vardr dncesi dndaki
fikirlere meruiyet hakk tannmayan bir toplum... Byle bir toplumun darbeler sona ermi
olsa bile kendine gelebilmesinin ok uzun zaman alaca aikrdr. Darbeciler, toplumun
yalnzca imdisini deil geleceini de muhasara altna almlardr.
Travma zellikle toplumsal olanlar bizi de, toplumsal kimliimizi de ar biimde
yaralyor. Peki, travmann bylesine olumsuz etkilerine kar yaplacak bir ey yok mu,
elimizden bir ey gelmez mi? Travmaya uram bireylerle yaplan almalarn sonular,
113
toplumsal travmalar karsnda yaplmas gerekenler konusunda da bir ipucu verebilir:
Travmatik yaanty baka insanlarla paylamak dnyay anlaml hissetmenin
nkouludur. Bu srete kii, yalnz yakn evresinden deil iinde bulunduu toplumdan
da destek beklentisi iindedir. Toplumun kiinin travmaya uradn onaylamas ve bu
zarardan sorumluluk duyarak onarmaya almas travmann etkilerinin silinmesinde ok
nemlidir. Travmatize olmu kiinin hukuksal dzeydeki abalarnn adaletin salanmas
ile sonulanmas travmann onarmnda olduka etkilidir. Demek ki toplumsal travmalar
rtmek yerine alabildiine konumak, ama tek tarafl deil diyalog halinde konumak,
yalnzca zalimin zulmnn deil insani hikyelerin de bilinmesini salamaktr ilk
yaplmas gereken. Bunu dertleri paylamak ve adil bir zmn ne olabileceini yksek
sesle dnmek izlemelidir.
Peki, toplumsal travmalarn kimliklerin bir paras haline geldiini ve bu yolla
nesillere aktarldn, bu durumda gruplarn kimliklerine yapm fke ve nefretleri nasl
ortadan kaldrlabilir? ok zor elbette ama imknsz deil. Kimliklerin bireyler ve
topluluklar iin vazgeilmez nemi, topluluklarn kendilerini ne karma eklindeki
nyarglar anlalabilirse kimlik fanatizminin rehabilitasyonu salanabilir. Kimlikler
eninde sonunda ina edilen srelerdir, var olan kimlikler de uzun srede pekl
deiebilir. tekine atfettiimiz zelliklerin deiebileceini, nyarg ve stereotipilerin
yumuayabileceini gsteren sosyal psikolojik almalar bar iin umut vericidir. Ancak
tm bunlar iin etnik ve dini kimlik farkllklarna sayg gsteren bir bar ortam ve her
kimlie kar adil olduundan emin bulunduumuz bir hukuk devletinin gvenli emsiyesi
gereklidir.
Darbelerle yzleebilmek, darbelerin yol at travmalar onarabilmek iin
darbecilerin ve onlara destek verenlerin cezalandrlmas, hi kimsenin yaptnn yanna
kar kalmamas, maduriyetlerin elden geldiince giderilmesi, toplumu kandrmak
amacyla oluturulan senaryolarn aa karlmas iin bir hukuki srecin balatlmas
gelir. Darbecilikle mcadelenin gerek bir yzleme salayarak baarl bir ekilde
yaplabilmesi iin maduriyetlerin makul llerde giderilebilmesi gerekir. Diyelim ki 28
ubatlar darbecilik sularndan ar cezalar aldlar ama o dnem onlara aktan destek
veren evrelere hibir ey olmad, zeletiri bile yapmadlar, yine beyliklerini
srdryorlar, o zaman maduriyetler giderilmi olamaz.

114
VI. BLM: 12 EYLL DARBES NCES VE SONRASI
SREC ETKLEYEN ULUSLARARASI LKLER VE DI
POLTKA GELME VE DNAMKLER


12 Eyll Darbesi ile ilgili yaplan deerlendirmelerde kukusuz d politika ve
uluslararas ilikiler dzleminde yaananlarn etkisinin deerlendirilmesi olmazsa olmaz
unsurlardan birisidir. Bu anlamda darbeye giden srete bu alanda ne gibi gelimelerin
olduu, bu gelimelerin i siyasete yansmalar, darbelerde d glerin etkisi ve varsa bu
etkinin derinliinin aratrlmas, d dnyadaki gelimelerin lkedeki ideolojik, ilmi, fikri
ve siyasi dzlemlere yansmalar, 12 Eyll darbesi sonras Trkiyenin d politika
ynelimindeki deimeler ve 12 Eyll Darbesinin uluslararas ilikiler boyutunda
lkemize yaatt maliyetler bu blmdeki balklar ele alnrken temel bak as
olacaktr.
1. Yeni Kresel Ekonomik Yaplanma, Neoliberalizm ve 12 Eyll Darbesi
Arasndaki liki
Darbelerin neden olduuna dair farkl yaklamlar vardr. Bunlar arasnda silahl
kuvvetlerin sahip olduu kurumsal kltr, toplumlarn sorun zme yetenek ve
kapasitelerinin gelimemi olmas, iddetin toplumsal sorunlar zmenin meru bir arac
olarak kabullenilmesi, toplumsal ve siyasal krizlerin zm iin silahl kuvvetler gibi
etkin ve rgtl bir gcn dorudan mdahale etmesi gibi etkenlerden bahsedilir. Bunlarn
hepsinin darbe sreleriyle bir ekilde ilgisi vardr. Fakat darbeleri yalnzca kurumsal
kimlik, gelenek ve kltrde aramak yeterli deildir ve tersine bu tr bir yorum darbelerin
gerek nedenlerinin ortaya kmasna neden olabilir. Darbelerin bir daha yaanmamas
iin, onlarn ortaya kmasna neden olan i siyasal, kltrel, toplumsal etkenler kadar
uluslararas balam, siyasal, blgesel konjonktr ve iktisadi faktrlerin de aydnlanmas
gerekir.
Bu balamda, Trkiye kamuoyunda ve hatta siyasal ve akademik evrelerinde
yaygn olan, bir darbenin gereklemesinin sonraki darbelerin yolunu at eklindeki
yaygn inan da tartmaldr. Darbeler tek bana birbirlerinin nedeni ya da sonucu
deildir. yle olsayd, rnein Yunanistanda 1967 darbesinden sonra baka darbelerin
bunu takip etmesi gerekirdi.
115
Askeri darbeler toplumsal, ekonomik, kurumsal yaplar kadar uluslararas
politikann, jeopolitiin, belli uluslararas iktisadi karlarn ve ideolojik, stratejik
mlahazalarn sonucu olarak ve bunlarn kesitii noktalarda yaanmaktadr. Btn bu
faktrlerden bamsz, tekil, silahl kuvvetler iinden kendince vatan kurtarma amal
darbe giriimlerinin olmas da mmkndr. lkemizde 1962-1963 Aydemir ve spanyada
1981 Tejeronun darbe giriimlerinde grld gibi baarya ulamad ve hatta
teebbs edenlerin hayatna mal olduu bilinmektedir.
Darbeler yerel koullar kadar uluslararas politikann getirdii bamllk
ilikileriyle de balantldr. Trkiye gibi Bat sistemindeki lkelerde tarihsel olarak,
yaanan darbelerle izlenen ekonomik politikalar arasndaki balant dikkat ekicidir. Her
ne kadar Trkiye dhil, baz Latin Amerika lkeleri, Filipinler, Gney Kore gibi lkeler
birbirinden ayr corafyalarda yer alsalar da, yeni uygulanmaya balayan ekonomik
modeller, ekonomik politikalar ya darbelerden nce ya da darbeleri takiben uygulamaya
konmutur. Bat blou iinde yer alan bu lkeler zaman zaman Trkiye ile benzeri
ekonomik, siyasal ve toplumsal krizler iine girmiler, askeri darbelere maruz kalmlar,
bazlarnda darbe ynetimleri uzun sreli askeri rejimlere dnm, ordularn klasna
ekildii lkelerde ise askerlerin eitli ara ve kurumsal mekanizmalarla hukuki ve fiili
olarak siyaset zerindeki etkileri srmtr.
Ekonomik ve siyasal krizler darbelerin iin gereke olarak kullanlmakta ve darbe
yapanlar bu siyasal ve ekonomik krizleri zme amacn tadklarn iddia etmektedirler.
Oysa darbeler, deil var olan krizleri zmek, aslnda bizatihi kendileri siyasal krizlerin en
younlam halidir ve darbe ynetimi sona erdiinde, siyasetin kendisi bu kriz durumunu
amaya almakta, onun yaratt olumsuz etki, travma ve sorunlarla uramaktadr.
Dolaysyla, darbelerin siyasal sorunlar zme deil, kendisi bir olaanst durum olarak
ekonomiye, siyasete yeni yeni bir yn verme arac olduunu sylemek mmkndr.
1.1.Dnyada Neoliberal Dnm ve Darbeler
Trkiye ve ili de dhil baz Latin Amerika lkelerinde askeri darbeler ile
neoliberalizm olarak da adlandrlan serbest piyasa odakl iktisadi modele gei arasnda
bir iliki grlmekle birlikte, bu ikisi arasndaki ba yalnzca neoliberalizmle snrl
deildir. rnein, lkemizde devletilii ne karan ve teknik olarak ithal ikamecilik
olarak tanmlanan ekonomik modele 27 Mays 1960 darbesi ve onun kurduu siyasal ve
hukuksal dzenle geilmitir.
116
Yine bu balamda, ekonomik krizler ve darbe arasndaki ilikiye bakldnda
Trkiye rneinden gidildiinde bu trend kendisini 1960, 1971 ve 1980 darbelerinde
gstermektedir. 1958 ekonomik devalasyonundan 2 yl, 1970 devalasyonundan 1 yl,
1980 devalasyonundan ise 6 ay sonra darbe gereklemitir.
Burada bir noktaya dikkat ekmekte yarar vardr. Piyasa mantna dayanan bu
modelin ekonomik byme ve toplumlara refah salayp salamadna dair politik ve
ideolojik bir tartma gerekli deildir. Dnya grne bal olarak her iki pozisyonu
savunan kabilir. Sorun hangi ekonomik modelin daha iyi ve baarl olduunu lmek
deil, belli bir ekonomik modelin uygulanmas ve buna elik eden toplumsal, siyasal
yaplarn kurulmas amacyla askeri darbe gibi bir mekanizmann devreye sokulmasdr.
Bu uyary yapmakla birlikte 1970ler ve 1980lere uzanan ve evre lkelerde
grlen askeri darbelerle yeni bir iktisadi model olarak uygulamaya konulan neoliberal
ekonomiler arasnda ba dikkat ekicidir.
Ksaca tanmlamak gerekirse, neoliberalizm hem Batl lkelerde hem de Bat
sistemi iinde ve evre lkeler olarak da adlandrlan lkelerde genel olarak 1970lerin
sonunda yaanan ekonomik bunalmn stesinden gelmek iin gelitirilen bir ekonomik
modeldir. Temelleri Hayek gibi liberal dnrlerin almalarna kadar giden bu iktisadi
model, 1970lerden itibaren kresel sistemde giderek yaygnlaan ve ngiltere Babakan
Thatcherin deyiiyle alternatifi olmayan bir politika olarak sunulmutur.
Fikri planda bu iktisadi anlay ABDde Chicago niversitesinde Milton Friedman
ve ekibi tarafnda gelitirilmi ve Chicago Okulu olarak anlmtr. Bir nceki
dneminde ABDde New Deal Avrupada Keynescilik, Trkiye, Latin Amerika ve
Gney Kore dhil baz Uzak Dou lkelerinde ise ithal ikameci sanayileme olarak
tanmlanan ekonomik modelin yerine gelitirilmitir. Bu model devletin ekonomideki yeri
ve mdahalesinin mmkn olduunca daraltlmasn, kamulatrlm ve kamu giriimiyle
kurulmu tesis ve iletmelerin zelletirilmesini, ithalat kstlamalarnn kaldrlarak d
ticaretin serbestletirilmesini, sermaye hareketlerinin nndeki engellerin kaldrlmasn
iermekte, bir nceki dnemdeki iktisadi uygulamalarn tersine arz yanls ve kamu
harcamalarnn kslarak enflasyonla mcadeleye odakl bir iktisat mantna dayanyordu.
Yalnzca evre lkelerde deil, Batnn gelimi merkez lkelerinde de ngiltere ve
ABDden balayarak bu nemler hayata geirilmeye balanmtr. Sendikalarn gl
olduu ve alanlarn haklar konusunda daha hassas olduu Kta Avrupasnda ise
117
neoliberal ilkelerin hayata geirilmesi daha aamal gereklemi, bu lkelerde alanlar,
refah devleti dneminden gelen kazanmlar konusunda daha direnli olmulardr.
Neoliberal piyasa ilkelerinin Trkiye gibi lkelerde uygulanabilmesi iinse daha
sk ve toplumsal/siyasal kontrole dayal bir ynetime ihtiya duyulmutur.
Bunun en nemli nedeni, bir nceki dnemde uygulanan ve talep ynl, yani
alanlarn gelirlerini, dolaysyla yaam dzeyini yksek tutarak bymeyi artrmaya
dayal ekonomik modelin, bir bakma tersine evrilmesiydi. Trkiye gibi lkelerin artk
tkanma noktasna gelmi devleti ve ithal ikameci modelden, ihracata dayal ekonomik
bymeye gemeleri ve dorudan yabanc yatrmlarn gelmesi iin zellikle iilik
maliyetlerinin drlmesi gerekiyordu. Uluslararas rekabete yeni giren aktrlerin
tutunabilmesi iin bu trden maliyetlerin basklanmas zorunlu grld. Bunun yannda
faiz oranlarnn artmas, sermaye hareketlerinin serbestletirilmesi (dviz giri knn
serbest braklmas ki 1989da gereklemitir), ihracatn artrlmas iin yksek
devalasyona gidilmesi gibi, etkileri dolayl olan dzenlemelerin uygulanmas da bu
programn bir parasyd. Bunun uygulanabilmesi, daha sonraki rnekleri Dou Blokunun
dalmasndan sonra greceimiz bir ok terapi eklinde devam ettirilebilmesi
demokratik ynetim altnda mmkn olmayabilirdi.
1961 Anayasasyla getirilen sendikal haklar, toplu szleme ve grev haklar,
siyasal rgtlenme alann geni tutan bir anlayla bu ekonomik programn
uygulanabilmesi, dolaysyla hzl, istikrarl byme, ihracat art, biriken d borlarn
denmesi gibi srelerin gereklemesi zordu.
Bunun yannda uluslararas siyasal konjonktr, jeopolitik gelimeler de bazen bu
iktisadi srelerle kesitiinde darbelerin etkisi daha belirgin olmakta, insan haklar
ihlalleri daha yaygn olarak yaanmaktadr.
Bu srete iki nemli rnek ne kmaktadr. Bunlardan biri daha nce gerekleen
ilide 1973teki Pinochet darbesi, dieri ise lkemizdeki 12 Eyll darbesidir. ilideki
darbe, dier Latin Amerika lkelerine rnek olmas asndan risk yaratan ve iktidara
seimle gelen sosyalist bir hkmetin devrilmesiyle gerekleirken, Trkiye iin siyasal
balam ise randa ubat 1979da Humeyni nclnde ABD mttefiki ahn
devrilmesi, Sovyetler Birliinin Aralk 1979da Afganistan igal etmesi ve NATOnun
askeri kanadnn dnda olan Yunanistanda ise sosyalist olan ve lkeyi NATOdan
karmaktan sz eden Andreas Papandreunun iktidara gelme olasl ve Trkiyenin bu
konudaki vetosunu srarla devam ettirmesiydi.
118
Latin Amerika balamnda ili, blge dndaki lkeler iin de bir rnek, bir nc
test alan olmas asndan nem tamaktadr. Mesela bu lkede darbe ncesinde
Trkiyedeki gibi youn bir ekonomik kriz yoktur. Dolaysyla, orada darbeyle bir yandan
sosyalist hkmet devrilirken, te yandan iktisadi olarak neoliberal ilkelerin
uygulanmasna geilerek iki ama birden gerekletirilmitir. ilide darbeyle birlikte
Chicago niversitesinden uzmanlar, ekonomiyi neoliberal ilkeler dorultusunda
dzenlemek iin gnderilmilerdir. Hatta bu modelin kurucularndan saylan Milton
Friedman da, bu dnm yerinde grmek amacyla iliyi ziyaret etmitir. Bu
uygulamalar sonucunda bata zelletirme, eitim gibi parasz salanan kamu
hizmetlerinin paral hale getirilmesi gibi yeni dzenlemelere gidilmitir.
Yine, benzer bir ekilde Arjantindeki 1976 darbesinden sonra Haziran 1977 mali
reformlara geilirken, Bolivyada ise reformlar 1978de balam ve darbe 1980de
gelmitir.
Trkiye baz benzerlikler ama temelde kendisine zg farkllklar tayan bir darbe
sreci geirmitir. ncelikle, Trkiyede ili rneinden farkl olarak neoliberalizme gei
karar nce alnm, darbe bir sre sonra gereklemitir.
1.2.Neoliberal Dnmler, Trkiye ve 12 Eyll Darbesi
Bu dnemde Trkiye ekonomisinin ciddi bir sknt iinde olduu aktr. Gerek
Komisyonumuzun dnemin Babakanlk Mstear Yardmcs Sayn Hasan Celal Gzel
ile yaplan grme, gerekse o dneme dair eitli almalar tabloyu aka ortaya
koymaktadr.
Darbe sreciyle yakndan ilikili olan dikkat ekici nemli husus vardr:
Bunlardan birincisi, 24 Ocak kararlarnn Turgut zal ve ona yakn kk bir ekip
tarafndan IMF yetkililerin danmanl altnda hazrlanm olmasdr. Hatta IMF
yetkililerinin yaplacak devalasyonda Dolarn 50 lira olmas nerisine kar zal 70 lira
olmasn nererek bu yetkilileri artmtr. Hatta kararlar aklandnda baz bakanlar
kurulu yeleri, bu kararlar kendilerinin grmemi olmalarndan dolay rahatszlklarn
belirtmilerdir ve zellikle nlemlerin bu lde radikal nitelik tamasna tepki
gstermilerdir.
kinci olarak, iktidarda bulunan Demirel aznlk hkmetinin ve zellikle Turgut
zaln btn abalarna karn gerek IMF, Dnya Bankas, OECD gibi uluslararas
kurulularn, gerekse ABD ve Almanya gibi lkelerin, ok iddetli bir dviz ihtiyac
iinde olmasna ramen 24 Ocak kararlar ncesinde mali yardm konusunda isteksiz
119
olmalardr. lgin bir biimde 24 Ocak kararlar aklandktan sonra da bu kurulu ve
lkeler yardm konusunda zaln beklentilerini karlamaktan uzak kalm, sz konusu
mali destek ancak 12 Eyll darbesinden sonra gelmeye balamtr. Bunun anlam sz
konusu lke ve onlarn fiili denetimindeki uluslararas kurulularn, ekonomik istikrar
tedbirlerinin aznlk hkmeti tarafndan uygulanabileceine kukuyla yaklamalardr.
Bata Demirel hkmeti ve zal gibi bu program hzla hayata geirme iradesine sahip bir
aktrler olsa da, Batl lkelerin, Trkiyenin o dnemki siyasal, hukuksal ve toplumsal
dzeni iinde bu geiin yaanabileceine dair bir inanca sahip olmadklar
anlalmaktadr.
nc olarak, yine ilgin bir ekilde Turgut zal hazrlad ekonomik program
8 Ocak 1980de Genelkurmaya gidip komuta heyetine ayrntl bir ekilde sunmu ve
onlarn takdirini kazanmtr. Hem Sayn Hasan Celal Gzelin Komisyonumuza verdii
beyanda, hem de dneme ilikin baz kitaplarda bu noktaya deinilmektedir. Hatta, zal
kararlar aklandktan sonra da Mart 1980de Genelkurmayda bir brifing daha vermi ve
bu kez alnan nemleri ayrntlaryla anlatm ve yine takdir toplamtr.
Darbeler asndan buradan karacamz birinci nokta, zaln hkmet yesi
bakanlar istikrar program hakknda bilgilendirmezken Genelkurmay iki kez
bilgilendirmek iin kendisinin giriimde bulunmas ve kabul grmesidir. Bu srete zal,
12 Eyll darbesinin gl isimlerinden dnemin Milli Gvenlik Konseyi Genel Sekreteri
Haydar Saltk araclyla balant kurmutur. Bylece, daha en bandan askerlerin bu
nlemler konusunda destei salanmtr.
Bir dier nokta ise askerlerin hem istikrar nemlerinden haberdar olduklar, hem
de ekonominin geneli hakknda bilgi sahibi olduklardr. Dier bir deyile, ordunun
komuta kademesi iktidara el koyduunda nasl bir ekonomik program uygulanacan, bu
programn uygulanmas srecinde kiminle almas gerektiini renmitir. Yoksa
devalasyon, faiz hadleri, ithalatn serbestletirilmesi gibi hususlar iktisadi adan, tm
lkeyi ilgilendirdii gibi askerleri de etkiler ve ilgilendirir ama bakanlar kurulunun bile
tam olarak bilmedii bir programn iki kez Genelkurmayda sunulup tartlm olmas
dikkat ekicidir.
Neoliberalizme gei Batnn ekonomik olarak gelimi lke ve kurulularnn
yukardan empoze etmesiyle gereklememektedir. Tpk darbelerin yalnzca askerlerin
istekleriyle gereklemeyecei gibi. Bu sre rnein ABDden Trkiyeye, IMFden TC
120
Merkez Bankasna, Bat sermaye gruplarnn Trkiyede i dnyasna onlarn hilafna
ramen dayatlm deildir.
ncelikle, Trkiye ekonomisinin Bat ekonomisiyle daha fazla btnlemesini,
igcnn denetim ve bask altna alnmasn, yabanc sermaye giriini isteyen bir i
dnyas vardr. thal ikameci sanayileme, kotalarn stanbul kkenli byk sermayeye
tahsis edilmesi, devlet imknlarnn kullanlmas, yerli irketlerin d rekabete kar
korunmas ve dolaysyla tketicinin son derece aleyhine ileyen bir fiyat/kalite oran gibi
hususlar nedeniyle aslnda i dnyas tarafndan desteklenmitir. Fakat bu model tkanma
noktasna gelmi ve artk bu kesimler ihracata ynelmek istemiler ve bu nedenle hem 24
Ocak kararlarn hem de 12 Eyll darbesini olumlu karlamlardr. Hatta Trkiyedeki
sermaye gruplar iinde en by olan Vehbi Ko, darbe ynetimine yazd mektupta
baz hatalarna ramen Turgut zaln kollanmas ve ondan faydalanlmasn istemitir.
Benzeri bir telkinin, darbe ynetimi siyasete katlacak isimleri veto ederken, Turgut zal
veto etmemesi iin ABDli yetkililerden geldiini, zellikle Wall Street gazetesinin zal
ile ilgili olarak olumlu haber yapt hatrlanmaldr. Dolaysyla, hem iteki siyaset,
brokrasi, i dnyasnn iinden nemli gruplar, hem de uluslararas ve blgesel
gelimelerden kayg duyan bata ABD gibi kresel aktrler Trkiyenin iktisadi bir
dnm geirmesi konusunda hemfikirdir. Sorun bu ac reetenin hayata geirilmesidir
ve bunu mmkn klan ortam 12 Eyll darbesi salamtr.
2. 12 Eyll Darbesinde ABDnin Rol
ABDnin 12 Eyll 1980de gerekleen darbenin neresinde olduu bilmecesi, ilk
gnden itibaren darbenin tartld her platformda tekrarlanan soru listesinin en st
sralarnda yer almaktadr. Aradan geen uzun zaman dilimi boyunca ok konuulmasna
ramen, ne Washington zerindeki pheleri datacak ne de ABDnin darbeyi dorudan
desteklediini kesinlikle ispatlayacak somut veriler ortaya konulamamtr.
Bugnden baktmzda, 12 Eyll ABD ile balantlandran argmanlar dizisini
kabaca l bir tasnife tabi tutmak mmkndr. Bunlardan ilki, ABDnin darbeyle
ilikisini tanklklar gibi somut delillere dayandrmaya alan tezlerdir. Dieri, ABDnin
Trkiyede bir askeri darbeyi desteklemesinin ulusal karlarna uygun olduunu, nitekim
ayn dnemde dnyann muhtelif blgelerinde benzer politikalar izlediini anlatarak
darbede Amerikan parma arayan yaklamlardr. nc srada ise, bu dnemde
Amerikan d politikasn otoriter ynetimlere yumuak bakmaya sevk eden
fikirleri/dnya alglamalarn da gereke gstererek Washingtonun Ankarada iktidar
121
darbe yoluyla deitirmek istemesinin pekl mmkn olduunu syleyenlerin iddialar
yer almaktadr.
2.1. Bizim ocuklar Yapt
ABDnin 12 Eyll darbesiyle dorudan ilikisi bulunduu tezini destekleyen en
somut kantlardan biri olarak, o dnemde CIAnin Ankara istasyon efi olan Paul
Henzenin lkesine darbeyi, our boys did it szleriyle duyurduu iddias
gsterilmektedir. Bu ifade, darbeci generallerin 12 Eyll harekatn ABDnin bilgisi
dhilinde ve muhtemelen koordinasyon iinde gerekletirdikleri kanaatini
desteklemektedir. Henze, Trk kamuoyunun Mehmet Ali Birandn kitabyla (Birand,
1984: 36) haberdar olduu bu iddiay, 2003te CNN Trkn kendisiyle yapt mlakatta
yalanlad. Ancak daha sonra Birand, 1997de Henze ile yaplan bir syleiyi yaynlad.
Henzenin 97de syledikleri, Birandn kitabnda anlatlanlar ksmen destekler
mahiyettedir:
Birand: ncelikle CIA ve Pentagonun darbeden nceden haberi var
myd?
Henze: Sanmyorum. Ben de darbeden (12 Eyll 1980) o akam haberdar
oldum. Ulusal Gvenlik Konseyinden bir telefon geldi. Bakan Carter, Kennedy
Centerdayd. Ben hemen kendisine bu mesajn ulatrlmas gerektiini syledim.
Bir telefon grmesi yaptm. Carter bulunduu yeri terk etmedi. Sonuta bu ok
olumlu bir gelimeydi. Ve ertesi gn Washingtonda hakim olan hava bir
rahatlamayd. Generaller iin bana gemiti. Aka grlyordu ki bu ii
bar ve etkin bir ekilde yapmlard. Zaten grevleri terristleri ortadan
kaldrmak ve bunu etkin bir biimde yapmakt.
Birand: Bakan Cartera sizin mesajnz ne oldu?
Henze: Tam olarak ne sylediini hatrlamyorum. Ama hatrladm
kadar ile Ulusal Gvenlik Konseyinde o srada grev banda olan kii beni
aradnda una benzer bir ey syledi: Ankaradaki ocuklar bu ii yapt...
Bu, generallerin harekete getii anlamna geliyordu. Zaten hikye de bundan
ibaretti. Her ey ok yumuak bir ekilde gereklemiti. Aka grlyordu ki
her ey son derece dikkatlice planlanmt. ( Balta, 2003)
Henze mlakattaki szleriyle bizim ocuklar ifadesini dorulamakta, ancak
darbeyle ilgileri olduu iddiasn yalanlamaktadr. Henzenin beyanlarna gre; darbeden
122
ancak meydana gelirken haberdar olan ABD, generallerin iktidar ele almalarndan
memnun olmutu.
imdiye kadar ABDnin 12 Eyll darbesiyle dorudan ilikisinin delili olarak
gsterilen olaylarn, bilinen anekdot ve ahitliklerin en mehuru bu hadisedir. Ancak
bizim ocuklar tezini destekleyen baka iddialar da vardr. Bunlara gre, darbeye giden
srete ABDde Ecevit hkmeti hakknda yaplan analizlere istikrar vurgusu hkimdir.
Birand kitabnda, Trkiyede istikrarn ancak askerlerin mdahale etmesiyle
kurulabileceine dair deerlendirmelerin yer ald ABD raporlarndan bahsetmektedir.
Birandn aktard bir anekdot zellikle dikkat ekicidir. Dnemin NATO Trk Askeri
Temsilcisi Korgeneral Sreyya Yksel, bir toplantda Trkiyedeki alkantlar hususunda
ordunun hkmete ramen inisiyatif alacandan bahsetmi, NATO Kuvvetleri
Bakomutan General Haig de Bravo ite komutan byle olur ve istikrar byle kurulur
demitir. Washingtondaki bu havann ve siyas- asker evrelerden gelen dier sinyallerin
eitli kanallardan Silahl Kuvvetlere iletildiini dnmememiz iin hibir sebep mevcut
deildir (Birand, 1984: 92-106).
Henzenin szleri ve bu trden anekdotlar bize aradmz kesin delilleri vermese
de, darbenin Amerikan ynetimi tarafndan memnuniyetle karlandn belirterek
dikkatlerimizi ikinci argman dizisine ekmektedir.
2.2.12 Eyll ve Amerikan karlar
ABDnin 12 Eyll darbesinin arkasnda olduu tezinin bir dier nemli dayana,
darbe ve sonrasnda izlenen politikalarla Amerikan karlar arasnda gzlemlenen
uyumdur. Buna gre, darbe ncesi dnemde Trkiyenin ABD nezdindeki jeopolitik
nemi baz gelimeler sebebiyle anszn artmtr. Sz konusu gelimelerden ilki, ran
Devrimidir. ahn devrilmesinin ardndan ABD, blgedeki nemli mttefiklerinden
birini kaybetmitir. Bu durum, ABDnin Trkiyeye duyduu ihtiyac daha fazla
arttrmtr. rann yitirilmesiyle Sovyetlere kar yrtlen istihbarat vb. faaliyetler
darbe yemitir. Ayrca, ran devriminin dier Mslman lkelere yaylma riskinin ortaya
k da durumu ABD iin daha vahim hale getirmitir. Bu dnemde Camp David
Anlamasn imzalad iin Arap dnyasnda yalnzlaan Msra Trkiyenin destek
olmasnn beklenmesi, Ankarann Washington nezdinde artan neminin bir baka
sebebidir.
Ayrca bu tezi savunanlara gre; lkedeki istikrarszln Trkiyeyi Bat ittifak
dna itecek bir siyasi dnme yol amas yahut daha uzun ve derin bir karmaaya
123
srkleyerek NATOnun cephe lkesini g dengesi dna itme riski de mevcuttu.
Sovyetlerin Afganistan igali sonras oluan ortamda evik Kuvvete souk
yaklalmas, Yunanistann NATOya dnne ynelik veto gibi meseleler ABDnin
kayglarn arttryordu. stelik Trkiye, ekonomik sistemini yaad istikrarszlk ortam
iinde ABDnin ok nemsedii liberalleme yoluna da sokamazd. Askeri bir darbenin
yarataca istikrar ortam sz konusu tm sorunlarn zm iin uygun bir zemin
salayabilirdi.
ABDnin 12 Eyllden sonra darbeci generallerle ok kolay ibirlii yapmas, baz
baka detaylarla da beslenen bu dnme biimini desteklemektedir. 12 Eyll hakknda
retilen sol literatrde liberalizasyon politikalarnn alt en az ABDnin jeopolitik kar
beklentileri kadar kaln biimde izilmektedir. Dier almalarda ise Amerikann
stratejik karlar daha n plandadr.
12 Eyll darbesini Amerikann yaptrd iddiasn desteklemek iin ABDnin
70lerin ikinci yars ve 80li yllarn banda nc dnya lkelerinde gerekleen
darbelerle ilikisine de dikkat ekilmektedir. Gerekten de Amerikay eitli lkelerde
darbeler organize etmekle itham eden geni bir uluslararas literatr bulunmaktadr.
9

rnein, 1970li yllarn balarnda ilide iktidara gelen sosyalist Salvador
Allendenin, 11 Eyll 1973de General Augusto Pinochet tarafndan yaplan darbe sonucu
devrilmesine kadar geen dnemde ABD bu lkede nemli psikolojik harektlar ve
istihbarat faaliyetleri yrtmtr. zellikle Kissengern, ilideki halk ayaklanmalarn
ve grevleri bizzat organize ettiine dair gl iddialar vardr (Sneh, 2008: 50).
ABDnin Mart 1976da Arjantinde gerekletirilen askeri darbede de ad
gemektedir. 1975ten itibaren bu lkedeki istihbarat faaliyetlerini arttran ABD,
medyann da etkin ekilde kullanm ile darbe iin zemin hazrlamakla sulanmaktadr.
Baka somut kantlarla birlikte, Arjantin Silahl Kuvvetleri ynetimi devraldnda n
plana kan iki generalin biyografileri de madurlar tarafndan darbedeki muhtemel
Amerikan parmann delili saylmaktadr (Sheinin, 2006:162).
Arjantin darbesinin ardnda ABDnin olduunu savunanlar, darbe ncesinde
Arjantinde faaliyet gsteren Good-Year ve Pepsi gibi Amerikan firmalarna saldrlarn
arttna, Buenos Airesdeki Amerikan bykeliliinin Arjantin polisi tarafndan youn
koruma altna alndna dikkat ekmektedirler. Ardndan 12 Eyll darbesi hakknda

9
ABDnin kinci Dnya Savandan 2000li yllara kadar olan dnemde gerekletirdii mdahaleler
hakknda geni bilgi iin bkz Blum, 1995.
124
Trkiye solunun savunageldiine benzer bir sonuca varmaktadrlar. Buna gre,
Arjantindeki sol eilimli hareketlerin gittike glenmesi bu lkedeki Amerikan
menfaatlerine byk zararlar vermeye balam, ABD de zm kendine yakn
generallere darbe yaptrmakta bulmutur (Sheinin, 2006:160).
Askeri ynetim ibana geldikten sonra ise tpk Trkiyede olduu gibi
Washington tarafndan kolayca tannmtr. Arjantinde, darbecilerin ikenceden
ldrmeye kadar trl yollarla halk ezdii bir Kirli Sava dnemi yaanmtr. Tam da
bu iddet dalgasnn ortasna denk den Ekim 1976da, Amerikan Dileri Bakan
Kissenger ve Amerikan Bakan Gerald Ford, Arjantin Dileri Bakan Cesar Augusto
Guzzettiye ziyarette bulunmulardr. Bu ziyarette, lkede yaanan iddet ve insan haklar
konusunda herhangi bir eletirel aklama yaplmad gibi, lkede ldrlen binlerce
kiiden askeri ynetimin sorumlu olmad ifade edilmitir (Sheinin, 2006:163). Darbeden
sonra Trkiyedekine benzer biimde gerekleen liberalizasyon iki lke arasndaki ticaret
rakamlarna da hemen yansmtr. Darbe ncesi Arjantinin ABDden ithalat yaklak
775 milyon dolar iken sonrasnda bu rakamn nce 1.89 milyar dolara, 1980 ylnda ise
2.37 milyar dolara kt grlmektedir (Sheinin, 2006: 64).
1977de Pakistanda General Muhammed Ziya-l Hak tarafndan gerekletirilen
darbede de ABDnin pay olduu ileri srlmektedir. Gereke olarak ise, 1976 ylnda
Bhuttonun babakanl srasnda Fransayla Nkleer Silah Gelitirme Program
kapsamnda kurulan ilikiler gsterilmektedir. Fransayla imzalanan anlamann ertesinde,
Austos 1977de, Amerikan Dileri Bakan Henry Kissenger Pakistana yaptklar
ekonomik ve askeri yardmlarn sona erdiini aklamtr. ABD, bir adm daha ileriye
giderek Pakistan Bykelisi George Vesti de geri armtr. 5 Temmuz 1977deki
darbeye giden srete, bu ve benzeri basklarla birlikte Pakistanda ba gsteren ekonomik
skntlar da Bhutto hkmetini iyiden iyiye zora sokmutur. Hkmetin devrilmesiyle
ABD arasnda ba kuranlar ayrca; askerlerin, Trkiyedekine benzer biimde, muhtemel
bir darbeye ABDnin scak bakacan bilmelerinin bile ok ciddi destek saylmas
gerektiine iaret etmektedirler (Amin, 2007: 48-51).
ABDnin bu dnemde adnn kart bir baka darbe, Uzakdouda
gereklemitir. 12 Ekim 1979da Gney Kore Bakan Park Chung Lee bir suikast
sonucu ldrlmtr. Suikast sonrasnda askerler darbe yaparak ynetimi ele
geirmilerdir. 12 Ekim Darbesi olarak adlandrlan bu darbe sonrasnda lkede 4.
Cumhuriyet yklm ve 5. Cumhuriyet dnemi balamtr. Darbe gerekletii srada
125
ABDnin bu lkedeki nfuzu st dzeydeydi. 1977 yl itibariyle Gney Korede yaklak
yz bin Amerikan askeri ile ok sayda nkleer ve konvansiyonel silah vard. Gney
Kore, Vietnam ve srailden sonra ABDnin en fazla askeri yardm yapt lkeydi (Kim,
1980: 232).
Fotoraf tamamlamak iin Bolivyay da unutmamamz gerekiyor. Trkiyedeki
darbeyle ayn yl gerekleen Luis Garcia Meza Tejedann Kokain Darbesi ile
Bolivyada ynetim devrilmitir. Demokratik bir seim sonrasnda iktidara gelen Siles
Zuozay deviren Tejeda, daha sonra enflasyonla mcadele iin Yeni Ekonomi
Programn kabul etmi ve lkenin dolarizasyonu hz kazanmtr. Bu srete lkeye
kayda deer miktarda ABD yardmnn yapld da grlmektedir (Hawdon, 2011: 97-
98).
2.3. Otoriterler ve Totaliterler: Askeri Ynetimlere Verilen Destein
Merulatrlma Biimi
ABD ynetiminin yukarda ksaca deindiimiz rneklerde sergiledii tavrlar
merulatrma ihtiyac, d politika kararlarn alan evrelere yakn isimlerin savunduu
baz tezler zerinden karlanmaya allmtr. Bunlarn en nls, Kirkpatrick

doktrini
olarak adlandrlmaktadr. Kirkpatrickin 1979da yaynlanan Diktatrlkler ve ifte
Standartlar balkl makalesi (Kirkpatrick, 1979: 34-45) ve daha sonra konu hakknda
yazd kitab (Kirkpatrick, 1982) nc Dnyadaki komnist kart diktatrlklerin
desteklenmesi iin kullanlmtr. Yazdklar, Kirkpatrick

in nce Reagana danman,


ardndan da ABDnin BM nezdindeki bykelisi olmasn salamtr. Yani
Kirkpatrick

in tezi, devlet politikalar deerlendirilirken dikkate alnmas gereken


organik nitelikler tamaktadr.
almalarnda, Bat yanls otoriter rejimlerin, Sovyet taraftar totaliter rejimlere
kar desteklenmesi iin gerekeler sunan Kirkpatrick, nce totaliter rejimlerle otoriterleri
kyaslar. Ona gre geleneksel otokratlar, i ve bo zamana ilikin geleneksel ritimleri
bozmazlar, geleneksel yaam alanlarna, aile ve kiisel ilikilere dokunmazlar. Yalnzca
davranlar deitirmeye alrlar. Devrimci komnist rejimler ise toplumun tm hayat
zerinde hkimiyet kurmak istemektedirler. selletirilmi deer ve alkanlklar da
deitirmeye almaktadrlar. Beyin ykama, yeniden eitim, yaygn ispiyon a ve
dnceleri de hedef alan kitlesel bask rejiminin unsurlardrlar. Nazi Almanyas ve
Sovyetler Birlii totaliter rejimlerin baat rnekleri arasnda gsterilmektedir
126
Bu tespitlerden Kirkpatrick u sonuca ulamaktadr. Daha nce otoriter bir
ynetime sahip olan corafyalarn demokratiklemesi, totaliter tecrbeye sahip olanlara
gre daha kolaydr. nc Dnyada ABD, demokrasiyi yaymak adna otoriter rejimleri
istikrarszlatrdnda ise Sovyet yanls gruplar iktidar ele geirmekte ve bu rejimlere
totaliter bir kimlik kazandrmaktadrlar. Bu yzden, gelecekte demokrasinin daha iyi
yeerebilmesi iin, Bat yanls otoriter rejimler desteklenmelidir.
Bu argman dizisi, zellikle Amerikan kamuoyunun demokrasinin darda
desteklenmesini isteyen kesimlerini, Souk Savan stratejik gzlkleri ile bakmaya ikna
etmek iin kullanlmtr. Kirkpatrick ve benzerlerinin dncelerinin grd hsn
kabul, 12 Eyll darbesine giden srete ve hemen sonrasnda Amerikadaki etkili
evrelerin dnyadaki gelimeleri nasl okuduklarn gstermesi bakmndan nemlidir. Bu
dnemde temel ncelii Sovyetlerle ve komnizmle mcadele olan ABD, dnyaya
gvenlik merkezli bir pencereden bakmakta, istikrar d politikasnda nemsemekteydi.
Dolaysyla ABD, 12 Eyll darbesine de pekl Kirkpatrick doktrininin merceinden
bakabilirdi. Buna gre Trkiye, Sovyetler Birliinin destekledii gruplar eliyle
istikrarszlatrlmaktayd. Bat kampndan kp, totaliter bloun parasna
dnmesindense, otoriter bir ynetim eliyle lkede istikrarn salanmas demokrasinin
uzun vadeli karlar bakmndan daha uygundu.
ABDnin 12 Eyll darbesi ile ilikisi hakknda imdiye kadar ortaya atlan iddialar
ve bunlar destekleyen kantlar incelendiinde karmza yle bir manzara kmaktadr.
ABDnin darbeyi dorudan yaptrdna ilikin kesin kantlar bulunmamaktadr. Ancak,
birok kanaldan Trkiyede yaplacak bir darbenin Washingtonda tepki yaratmayacana
dair dorudan ya da dolayl iaretlerin gnderildii anlalmaktadr. Ayrca darbeci
generaller, ABDnin destei sayesinde uluslararas alanda fazla zorlanmadan projelerini
hayata geirebilmilerdir. Amerikann ayn dnemde dnyann deiik yerlerinde izledii
siyaset, karar alc evrelerde popler olan fikirler ve d politika vizyonuyla birlikte
dikkate alndnda Trkiyede darbenin desteklenmi olmas ihtimali artmaktadr.
nmzdeki dnemde bu konuyla ilgili yeni bilgi ve belgelere ulalmas ihtimal
dhilindedir. zellikle ABD arivleri, aratrmaclar tarafndan bu gzle henz
taranmamtr. ABDde bilgi edinme yasas gibi yeni dzenlemeler, daha nce
eriilemeyen kaynaklar daha ak hale getirmitir. Bu alanda yaplacak yeni almalarn
teviki, acil bir ihtiya olarak karmzda durmaktadr.
127
12 Eyll deneyiminden ABD balamnda gelecee dnk olarak karlacak
dersler bulunmaktadr. Bunlardan en nemlisi, lkemizde demokrasinin garantr olarak
herhangi bir yabanc lke/lke grubu/ittifak sistemini grmenin ne kadar yanl olduudur.
Demokrasilerin birbirleriyle yakn ibirlii yapmalar, demokratik rejimlerin kklemesi
bakmndan nemlidir. Rejimlerin karakteriyle, sosyalletikleri evreleri arasnda nemli
bir etkileim ilikisi olduu dorudur. Ancak bu etkileim deerlendirilirken, g
ilikilerinin doas da hesaba katlmaldr. Demokrasinin garantr olarak uluslararas
sisteme zerlerinden balandmz ittifak ilikilerini grmek, bizi bu ilikiyi salayan
anahtar lke ve aktrlere baml hale getirmektedir. 12 Eyll, sz konusu aktrlerin
askeri/stratejik vb. karlar gerektirdiinde, aradaki ittifakn var olu sebebi olan
demokrasiyi bile rafa kaldrtabilecek admlar atabileceklerini gstermitir. Hr dnyann
paras olarak lkesinde demokrasiyi gelitirme taahhdnde bulunan Trkiye, bal
olduu bloun stratejik karlar gerektirdiinde, bizzat kendisinden demokrasi taahhd
alan glerin destei/teviki/onay ile demokrasisinden olmutur.
Trkiye, gelecekte gvenlik brokrasisinin iinde yer ald ittifak
mekanizmalaryla ilikisini dzenlerken bu gerei hatrda tutmak durumundadr.
Demokrasinin stn bir ulusal kar olarak iselletirilmesi, ancak demokrasimizin
gerektiinde uluslararas alanda demokrasi havarilii yapan g ve odaklara kar da
korunmas gerekebileceinin fark edilmesiyle mmkn olacaktr.
3. ran slam Devriminin 12 Eyll ncesi Dneme ve Trk D Politikasna
Etkileri
ran slm Devrimi gerekletiinde tm gzlemciler laik, batl, ahn ve
ABDnin mttefiki Trkiye ile rann yeni rejiminin ilikilerinin kt olacan tahmin
etmilerdir. Ancak bu tahmin pek gereki deildir. yle ki ilikiler, zellikle de
ekonomik alanda ah dneminden daha ileriye gitmitir. nk Trkiye, bandan itibaren
yeni rejimi kabul etmi, resmen tanm ve meseleye dorudan mdahil olmamay tercih
etmitir.
Aslnda o dnemde iktidar olan Ecevit hkmeti, d politikada farkl bir eilimi
temsil etmektedir. rnein hkmet, ah rejimine olumsuz bakmakla birlikte, ilke olarak
CENTOya da kardr.
1979 ve sonrasndaki gelimelerde ran lehine olan dengenin ortadan kalktn,
Trkiyenin stratejik neminin arttn ve Trkiye-ABD ilikilerinin dzeldiini grmek
mmkndr. Btn bu etkenler, Trkiyenin ilk bata ran slm Devrimini olumlu
128
karlamasna neden olmutur. Ancak ilerleyen srete durum deimi ve Trkiye ile ran
ciddi bir atmann eiine gelmitir. zellikle de rejim ihrac sorunu ve laiklik
kayglar, iki lke ilikilerini olumsuz ynde etkilemitir. ABD ile rann yaad
gerginliin iinde Trkiyenin de ran rejimine tavr almas ve laiklik problemi,
Trkiyenin yeniden ABD ile yaknlamasna neden olmutur. Bu yzden Trkiyenin ran
tehdidine karn ABDden gvence almas, Trkiye ile ran arasn daha da amtr.
Bu aratrmada uygulanan yntem konusuna gelince, konu, daha ok sre
analizine dair bir yntemle ele alnmtr. Dolaysyla geleneksel hadise naklinin yerine,
daha ok analitik tarih ikame edilmeye allmtr. Bu yntemle, Trkiyedeki darbe
srecine etki eden ran Devriminin ne olduuna ve bu devrimin, 12 Eyll darbesiyle
olabilecek ilikilerine baklmtr.
3.1.ran slm Devrimi ve Blgeye Etkileri
Humeyninin rana dnmesi ile birlikte randaki devlet aygt dalm, ordu ve i
gvenlik birimleri yeniden yaplandrlmtr. Bunun yan sra ekonomik unsurlar
tamamen km, siyasette ise sol cenahtan ar saa kadar tm rgtler iktidar kavgasna
dmlerdir. zellikle laik ve din gler arasndaki mcadele, 1982 ylna kadar
srmtr.
Aslnda bu dneme kadar birbirine rakip olan g merkezleri, mcadele alann
geni tutmularsa da zellikle devrimci rgtlerin ortaya kmasyla birlikte bu karklk
1982 ylna kadar devam etmitir. zellikle ilk yllarndaki karmaann temel konusu, ran
toplumunun gelecei ile ilgili olmutur. Buna gre randa din bir teokrasi mi olaca,
yoksa Bazargan vb. lml reformcularn ynetiminde anayasal bir rejim mi olaca
belirlenememitir. Bu belirsizlii zebilmek iin yaanan tartmalar ise binlerce insann
yaamna mal olmu ve toplumsal atma bir trl azalmamtr (Cleveland, 2008: 475).
Esasnda randa yaanan toplumsal bask, ah 16 Ocak 1979 tarihinde lkeyi
terk etmeye zorlamtr. gn sonra Tahranda 4 milyon kiinin katld bir gsteri
yaplm ve Ayetullah Humeyninin rana dnmesi istenmitir. Bu srada ran ordusu,
nemli bir grev stlenmitir. zellikle ahn randan ayrlmasyla birlikte ordu, lider
olabilecek konumdaki Bahtiyar yalnz brakm ve lml kanattaki kadrolar
desteklememitir. Bu yzden ahn lkeyi terk etmesi ve ordunun lmllar
desteklememesi, randaki ayaklanmann kesin zaferi olarak grlmtr. Kald ki bu
durum, tm lkede bayram gibi kutlanmasna da neden olmutur (Armaolu, 2002: 754).
Bylece randaki birok g merkezi, Humeyninin eline gemitir. randa gcn el
129
deitirdii bir srada, yllarca ibirlii yapan ABD ile ngiltere, ah yalnz
brakmlardr.
Bahtiyarn randa liderlik yapma frsatn yakalamaynca, babakanlk grevine
getirilmitir. Ne var ki randa Bahtiyarn babakanla getirilmesi, Humeyniyi
kzdrmtr (Cleveland, 2008: 475). Nitekim ksa bir sre sonra iki otorite birbirine rakip
olmu ve randa merkezi otorite kurulamamtr.
zellikle ahn atad kiileri muhatap alanlarn slma ihanet etmi olacan
ifade eden Humeyni, Babakan Bahtiyar 1979da istifaya zorlamtr (Cleveland, 2008:
475). Bunun zerine Humeyni, babakanla Mehdi Bazargan atamtr. Bazargann
grevi, idar dzeni ve ekonomik istikrar salamakla grevlendirilmitir. Bunun yan sra
Bazargan ve kabinesini oluturan lml laikler, devrimci rgtleri frenlemeye ve idar
kurumlarn laik olmasn desteklemeye almlardr (Cleveland, 2008: 475). Ancak
Bazargan hkmetinin yetki alan, slm Cumhuriyeti Konseyi (slm Devrim Konseyi)
olarak adlandrlan bir yapyla snrl tutulmutur. ounluu ulemadan oluan ve
Humeyni tarafndan ynlendirilen Konsey, lkenin en st idar ve yasa koyucu durumuna
gelmitir. zellikle Konsey, yasa karma ve Bazargan hkmetinin nerdii politikalar
veto etme yetkisine sahiptir. Konseyin ok geni olan yetkileri, Bazargann programn
uygulamasna imkn vermediinden Bazargan ve kabinesi, Kasm 1979da istifa etmek
zorunda kalmtr. Bunun zerine Humeyni de mevcut hkmeti meru saymam ve 13
Ocakta slm Devrim Konseyinin kurulduunu ilan etmitir. Bylece lkede iki ayr
hkmet kurulmu oldu. Bu nedenle Mehdi Bazargan, Humeyni ve Bahtiyar arasnda
arabuluculuk yapmaya balamtr. Hatta bu srete Bazargan, ordu ile Humeyni arasnda
da arabuluculuk yapmak zorunda kalmtr (Armaolu, 2002: 754).
Aslnda ahn gidii, en ok orduyu etkilemitir. nk ordu, genelde aha
baldr. Hatta denebilir ki ordu, Bahtiyar pek sevmemitir. Bu nedenle birok komutan,
ordudan ayrlmay tercih etmi, bir blm muhalefete katlm, bir blm de lkeyi terk
etmek zorunda kalmtr. u bir gerek ki, ahn lkeden ayrlmasndan sonra ordunun
tavr ok nemli olmutur. Zira ordunun, randa mdahale edecei dnlmtr. Ancak
ordu, mevcut duruma mdahale etmedii gibi, Humeyni tarafn da desteklememitir. Bu
durum, randa devrimin sonucunu belirleyecek sokak atmalarnn yaanmasna neden
olmutur. zellikle 9 ubatta Tahrann dousundaki hava ssndeki atmalar srasnda
buradaki silahlar halka datlm ve silahl halk kitlesi, Mcahidin ve Fedayin gerillalar
ile beraber polis merkezlerine, hapishanelere ve SAVAK brolarna saldrmaya
130
balamlardr (Ar, 2004:345). Bahtiyar, Bazargan hkmetini tanmaynca, iki
hkmetin taraftarlar arasnda atmalar balamtr. Ancak bu atma ortam, ksa bir
sre sonra yattrlabilmitir. 9 ubat 1979 tarihinde ordunun byk ounluunun
katld bir hareket ile Bahtiyar hkmeti ve ah ynetimi kesin olarak ortadan
kaldrlmtr. nk ordu komutanlar, 11 ubatta tarafszlklarn ilan etmiler ve
kendilerine bal askerleri klalarna geri ekmilerdir. Aslnda ordunun geri ekilmesi,
Bahtiyarn btn umutlarn sndrmtr. zellikle bu srete basz kalan ve moral
olarak tamamen km olan ordu, 11 ubatta tarafszln ilan ederek tavrn
netletirmitir. Ayn gn devrim yanllar, Tahran tamamen denetim altna almlardr.
Bundan sonra randa Humeyni rejimi hkm srmeye balamtr.
Aslnda Humeyni, 1 ubat 1979 tarihinde zel bir uakla Paristen Tahrana
gemitir. milyon kiiyle karlanan Humeyni, rana dnmesiyle birlikte, Pehlevi
hanedanl sona ermitir. ahn kandan sonra Humeyni, randa halk hareketinin
lideri olmutur (Fekri, 2011: 179). Ardndan Mart 1979da ah idama mahkm etmitir.
Bu srada Fransaya kaan Bahtiyarn yerini Bazargan almtr. Bylece ran ordusu, dini
lider Ayetullah Humeyninin denetimine gemitir.
Ardnda Humeyni, Mehdi Bazargan Bahtiyarn yerini alacak ekilde geici
hkmetin kurulmasyla grevlendirmitir (Fekri, 2011: 183). Humeyni, kurduu slm
Devrim Konseyi ile Mehdi Bazargan geici hkmetin bakanlna getirmitir. Bu
srada Humeyni de slm Devrim Konseyinin bana gemitir.
Aslnda btn bunlar, ran blgede ve slm dnyasnda nde gelen bir dini ve
devrimci bir g yapmtr (Fekri, 2011: 180). ran ordusunun, zellikle radikal bir
ynetimin eline gemesi, ABDde beklenmedik bir olay olarak grlmtr. zellikle ran
ordusunun Basra Krfezinde etkili olmas halinde, Bat dnyasnn ihtiya duyaca
petrol aknn engellenebilecei deerlendirmelerinin yaplmasna neden olmutur. Zira
petrol aknn engellenmesi halinde, tm Bat dnyas ve bu lkelerde yatrmlar olan
ABD iin nemli bir risk ortaya karacaktr. Bu dnceden hareketle randa yaanan
gelimeler, ABDnin blgede aktif tedbir almasna neden olmutur (Fekri, 2011: 180).
Bu sra da Bazargan hkmeti, Haziran 1979da slam deerlerine sahip bir devlet
kurulacan ve ilkenin din mahreli olacan aklamtr. Ancak Bazargan hkmeti, din
kurumuna zel idar ve adl yetki vermeyen bir anayasa tasla hazrlamtr. Bu taslak,
halka seilmi ve ounluu ulemadan oluan Uzmanlar Meclisine gnderilmitir.
Humeyni, mecliste yapt bir konumada, anayasann yzde yz slamiyete dayanmas
131
gerektiini (Taflolu, 2010: 248) belirtmitir. Tartmalarda Uzmanlar Meclisi,
hkmetin zgn metnini tamamen deitirerek rann tm yasa ve kararnamelerinin
slam kurallara ve standartlara uygun olmasn gerektiren bir anayasa hazrlamtr.
Aslnda bu art, ulemann devlet ilerinde hakim rol almasna ve idarede yetkili olmasna
yol amtr. Aslnda btn bunlar, randa siyas, hukuk ve sosyal dzlemde
slamlamasna neden olmutur. Bu da ahn devrilmesi kadar devrimci bir gelime
olarak grlmtr (Taflolu, 2010: 248-249).
Bu srete Humeyni, ABDyi slm adna kutsal sava vermek zorunda olduklar
ba dman (Hamurcu, 2010: 286) olarak gstermitir. Eyll 1979da Humeyni, Kum
ehrinde yapt bir konumada ABDyi Byk eytan olarak tanmlamtr. Bunun yan
sra Msr lideri Enver Sedat ile Irak lideri Saddam Hseyini ABDnin uaklar ve ajanlar
olmakla sulamtr (Hamurcu, 2010:286). zellikle Sedat, srail ile anlama yapmakla,
Saddam ise ran ile savaarak ABDnin iini kolaylatrmakla itham etmitir (Hamurcu,
2010: 286).
Aslnda randa slamc gruplarla, dier muhalif gruplarn birbirinden ayrlmas,
devrimden hemen sonra olmutur. rnein Fedayin rgt, geici Bazargan hkmetinin
hazrlad anayasa taslana kar karken, u grleri dile getirmitir: Hazrlanan
anayasann kapitalizme yol aacan, ordunun emperyalist grlere teslim olacan ve
Amerikal askeri danmanlarn etkinliini artracan ifade ederek kar kmlardr.
Mcahidin grubu ise mevcut orduyu datmad ve emperyalist anlamalar feshetmedii
iin hkmeti eletirmektedir.
SSCB ile ilikilerini dzeltmek isteyen yeni ran ynetimi, komnist ideolojiye
sahip ran Kitlelerinin Partisine (TUDEH) ilk bata ses karmamtr. TUDEH ise dier
solcu rgtlerin etkisinin azalmasyla birlikte ibirliine ihtiya duyulacan dnerek,
slamc hareketi bandan beri desteklemitir. TUDEHin bu durumundan faydalanan dinci
gruplar ise bunlarn hareketlerini 1983 ylna kadar serbest brakmlardr. Ancak
hkmet, bu tarihten sonra TUDEHin ran-Irak savan durdurma ve Afganistan igalini
destekleme ynndeki isteklerinden rahatsz olduundan, bu partinin faaliyetlerini
kstlam ve bunlarn yetmiten fazla st dzey yneticisini tutuklamtr. Bylelikle
TUDEH, ortadan kaldrlm ve liderleri hapsedilmitir (Behrooz, 2007:219). Oysa
TUDEH, Mcahidinden farkl olarak Humeyniye kar kmam, antiemperyalist
niteliini gz nne alarak slm Devrimini desteklemitir. Mcahidin gerillalar ise
132
ynetime kar suikastlar dzenlemilerdir. 1983 sonuna gelindiinde ise randa slam
Cumhuriyet Partisi dndaki tm partiler ve gruplar yasaklanmtr (Behrooz, 2007: 221).
Bu srada rann Irakla olan mnasebeti nem tamaktadr. Zira ran, Irak
corafyasnda ayrlk Krt liderlerinden olan Mesut Barzani ve Cell Talabani gibi
gruplar desteklemektedir. Ancak ran, Irakta ayrlk Krt gruplarn desteklerken,
lkesindeki Krt gruplarla mcadele halindedir. Aslnda randaki yeni rejim, muhalif
gruplarn yan sra devrimin ilk gnlerinden itibaren etnik gruplarn muhalefetiyle de
uramak zorunda kalmtr (Ar, 2004: 350). zellikle randaki etnik gruplarn banda,
saylar 11 ila 15 milyon olduu tahmin edilen Azer Trkleri ile 3-4 milyon kadar olduu
dnlen Krtler ile Kuzistan Araplar bulunmaktadr (Armaolu, 2002: 756). Bundan
dolay Mart 1979da Kmbet-i Kavutsada Trkmenlerin, Pakistan snrna yakn
Balucistanda ve daha yukarda olan Sistan blgesinde ise ayaklanmalar grlmtr.
Esasnda randaki etnik unsurlarn ayaklandklar tarihin, Humeyninin 30-31 Marttaki
referandumuna denk gelmesi rastlant deildir (Armaolu, 2002: 757). Zira lkedeki etnik
gruplar, yeni rejimden zerklik istemektedirler. Bununla ilgili olarak ilk talep Krt
gruplarndan gelmitir. 1978in sonbaharnda ahn otoritesi azalmaya baladnda
Snni Krtler, Mehabad blgesinde bamsz bir devlet kurmulardr. Bu yzden Snni
Krtler, Humeyni iktidara geldiinde kararnamelerini kabul etmemilerdir. Hal byle
olunca Devrim Muhafzlar ile Krtler arasnda silahl atmalar yaanmtr. Bu sre
1979 ylnn sonbahar aylarna kadar srmtr. 1980 ylnn Nisan ve Mays aylarnda ise
atmann en iddetli safhas yaanmtr. Bunun zerine Beni Sadr, 14 Mays 1980
tarihinde Krtlere zerklik veren bir plan ilke olarak kabul ettiini aklamtr. Ancak bu
aklama da atmalar durduramamtr. Mevcut atmalar, ran-Irak Savann Eyll
1980de kmas ile sona ermitir.
Aslnda ayrlk Krt ayaklanmalarnn daha ileriye gidememesinin iki nedeni
vardr. Bunlardan birincisi Krtlerin kendi aralarnda blnm olmasdr. rnein
Krtlerin bir blm, Abdurrrahman Kasmlu (Kasmolo) liderliindeki Krdistan
Demokratik Partisini desteklerken, dier bir blm ise Snni lider eyh zzeddin
Hseyniyi desteklemitir.
kinci neden ise Trkiye ve Irakn Krt ayaklanmalarn dikkatle izlemesidir
(Armaolu, 2002: 757). 1975 ncesi ran ah, Krtleri Iraka kar kullanrken, Irak bunu
rana kar kullanmamtr. Dolaysyla Trkiyenin ve Irakn bu davran, rann iini
kolaylatran bir unsur olarak grlmtr. Irak, her ne kadar Krtlere yardmda
133
bulunmamsa da snra yakn ve zellikle rann petrol blgesi olan Kuzistandaki
Araplar Humeyniye kar kkrtmtr. Kald ki Eyll 1980de ran-Irak Savann
balamasnda Kuzistan sorunu nemli bir rol oynad bilinmektedir.
Humeyni, randaki slm Devriminin ncelikle komu lkelere yaylmasna, bir
baka deyile devrim ihracnn kendi misyonu olduuna inanm, hatta ve hatta bunun
zorunlu bir grev olduuna kanaat getirmitir. Kald ki Humeyni, komu lkeleri slam
usullere uygun devlet olarak grmediinden, bunlarn da randaki devrime benzer bir
devrim yaamasn istemektedir. Bundan dolaydr ki, ran devriminin hemen sonrasnda,
ran d politikasnda radikal sylemler dile getirilmitir. rnein devrimin ilk yllarnda
d politika sylemleri: Savan zaferle sonulanncaya dek srmesi, savan
kutsall, eytan glerin devrilmesi, slm Devriminin ihrac ve ne Dou ne
Bat sloganlar kullanlmtr (Ylmaz, 2004: 230-231). Pek tabi ki bu durum, rann her
iki kamptan da uzaklamasna ve zamanla dman kazanmasna neden olmutur (Ylmaz,
2004: 231). Ayrca ran-Irak Savayla birlikte ABD ile yaanan sorunlar ve bu lke
tarafndan uygulanan kuatma politikas ile ran ekonomisi sarslm olmasn da ifade
etmek gerekmektedir. Bu durum, halkn biriken ve arlaan sorunlarn zemeyen
hkmete kar honutsuzluunun artmasna da neden olmutur. eride arad siyas ve
ekonomik istikrar salayamayan ran ynetimi ise d politikada amalad izgiye
ulaamamtr. Amacnn bir slam Dnya Dzeni kurmak olduunu syleyen Humeyni,
mevcut sistemin en son aamada bunu gerekletireceini ve ahir zaman gelecek
Mehdinin (on ikinci imam) yapaca greve hazrlk nitelii tadn sylemitir. Buna
gre on ikinci imam gelene kadar slm devletleri fakihlerce ynetilecektir.
Humeyniye gre ran devrimi, yalnzca i toplumlara ve Mslman lkelere
ynelik deildir. Buna gre bu devrim, ezilen ve bask altndaki tm toplumlar
hedeflemektedir. Bundan dolay devrimin tm halklarca kabul edilebilecei ve kolayca
yaylaca tahmin edilmitir. Adeta bu devrim, dnyadaki btn yoksul ve ezilen uluslar
iin bir kurtulu reetesi olmutur (Ar, 2004: 402).
3.2.ran D Politikasndaki Deiim
randaki yeni rejimin ve amacnn evrensel oluu, aslnda btn komu lkelerini
tedirgin etmitir. zellikle krfez lkelerinin monariyle ynetilmesi, olduka kalabalk
i toplumlarnn yan sra, bu lkelerin belli oranlarda ran uyruklu nfusu iermesi ve
baz etnik sorunlarla kar karya kalmas, bu lkeleri buna rejime kar duyarl klmtr
(Ar, 2004: 357-358). Kald ki devrim ihracn, rann blgedeki karlar iin gerekli
134
gren Humeyninin temel amacnn Basra Krfezi bata olmak zere Afganistan, Lbnan,
Orta Asya ve Kafkasya olduu da iddia edilmitir. zellikle Rus corafyasnda
Azerbaycan ve Trkmenistan, krfezde ise Irak, Suudi Arabistan, Kuveyt ve Bahreyn zel
hedefleri olduu bilinmektedir (Ar, 2005: 534). Kald ki krfez devletlerindeki i
halklar, mevcut ran rejimince srama tahtas olarak grlmlerdir. Bu nedenle kendini
tehdit altnda gren devletlerin banda Bahreyn, Kuveyt, BAE ve Suudi Arabistan
gelmektedir.
Aslnda btn bunlar gstermektedir ki, rann bu dnemde ksa, orta ve uzun
vadeli olmak zere temel amac vardr. Ksa vadede slm Cumhuriyetinin
savunulmas ve rejimin korunmas, orta vadede rann blgesel gvenliinin salanmas,
uzun vadede ise slam deerlerin egemen olaca bir dnya dzeninin kurulmasdr.
Bu nedenle bata krfezi lkeleri olmak zere Suudi Arabistan gibi muhafazakr
ve monariyle ynetilen lkeler ve halknn ounluu Snn olan Irak, Humeyninin i
devletini endie ile izlemektedirler. Aslnda endienin temel kayna, randa monarinin
yklmas ve bunun, ad geen lkelerde de rnek olabileceidir. Bir dier neden ise bata
Irakta olmak zere bu lkelerde ciddi miktarda i nfusunun olmasdr. Dolaysyla
randaki devrim ihrac ilgili almalar, ubat 1979da Humeyninin iktidara gelmesinden
sonra balam denebilir (Ar, 2005: 534).
randaki gelimelerden endie duyan Suudi Arabistan Dileri Bakan Prens Suud
El Faysal ise Austos 1978deki bir aklamasnda, bu gelimelerin tm dnyaya dnk
bir tehlike olduunu belirtmesi bouna deildir. Bunun yan sra Veliaht Prens Fahd, 16
Ocak 1979 tarihinde El-Cezire gazetesine verdii demete, randaki durumun hem slm
dnyas hem de Ortadounun istikrar iin tehlike oluturduunu sylemitir.
Esasnda Suudi Arabistandaki ilk i gsterisi, Kasm 1979da 90.000 kiinin
katld bir miting ile balamtr. kinci byk gsteri ise Humeyninin rana dnnn
yldnmne rastlamtr ki, ubat 1980de gerekleen gsterinin gstermelik amac,
petrol satndan elde edilen gelirin artmasna karn ilerin durumlarnn dzelmediini
protesto etmektir. Ancak Suud yetkililere gre tm bu olaylarn ardnda ran rejimi
bulunmaktadr.
Aslnda randa Bazargann babakan oluuyla birlikte ilk i olarak ABDnin
doal mttefiklii konumuna son verilmi ve ilikilerin bundan byle eitlik ilkesine gre
yrtlecei belirtilmitir. Bazargana gre rann yeni d politikasnda balantszlk
esastr. Bu anlamda yeni rejimin takip edecei d politika, Musaddkn politikasna da
135
benzemektedir. Zira Musaddkn randaki ngiliz egemenliine son vermeyi hedefledii
gibi Bazargan da ayn biimde ABDnin randaki egemenliine son vermek istemektedir
(Gndoan, 2010: 266).
Ayrca bu dnemde, rann CENTOdan da ayrlma fikri gndeme gelmitir. 1980
ubatnda Humeyninin yeni rejimi egemen olmakla birlikte ran, CENTOdan ayrlma
yolunda bir karar almamtr. Ancak ksa bir sre sonra Bazargan da rann CENTOdan
ekildiini aklamaktr. Bunun dnda 3 Kasm 1979 tarihinde bir aklama yapan ran,
1959 tarihli ABD-ran Savunma Antlamasn feshetmi, ardndan da 1921 tarihli SSCB-
ran Dostluk Antlamasnn 5. ve 6. maddelerini tek tarafl olarak iptal ettiini
aklamtr (Gndoan, 2010: 266-267). Ancak SSCB, bunu kabul etmediini ve
anlamann kendisine tek tarafl olarak gerektiinde rana mdahale hakk verdiini
beyan etmitir. Ayn eyi daha nce 1935 ylnda Rza ah ve 1958-59da olu Rza
Pehlevi yapmak istemise de SSCB, bu gr reddettii iin baarl olamamlardr.
Ancak bu kez ran kararldr ve bunda da baarl olmutur.
Esasnda rann CENTOda ayrldn aklamasndan sonra sadece Trkiye ve
ngiltere ye lke olarak kalacandan, CENTO Daimi Konseyi, rgtn feshedilmesini
istemitir. Bylece ran devrimiyle birlikte CENTO tamamen ortadan kalkmtr. Aslnda
CENTOnun ortadan kalkmas ile Foster Dullesn gerekletirmeye alt
Containment politikasnn son halkas da yok olmu ve bylece Balkan Pakt da ortadan
kalkmtr (Oran, 2004: 805).
zellikle jeopolitik nedenlerle rann olmad bir CENTOnun anlamsz
olacandan 12 Martta Pakistan ve 16 Martta da Trkiye CENTOdan ayrlmtr.
Bylece rgt dorudan kendini lavedilmitir. Esasnda bu durum, Trkiyeyi ok da
rahatsz etmemitir. nk Trkiye iin esas nemli olan ranla asker deil, ekonomik
ibirliidir. Kald ki CENTOdan ayrlan ran, Kalknma in Blgesel birlii (Regional
Cooperation for Development: RCD) yeliinden ayrlmayacan aklamtr. Bu durum
da Trkiyeyi tatmin etmitir.
Dolaysyla Trkiye, sonradan fikrini deitirse de, nceleri ran slm
Cumhuriyetinin ilann olumlu karlamtr (Oran, 2004: 804). Hatta Nisanda
cumhuriyetin resmen ilan edilmesinden nce 13 ubat 1979 tarihinde yeni rejimi resmen
tanmtr. Trkiyenin bu olumlu yaklamnn ardnda Muhammed Rza ah dneminde
yaanan sorunlarn zlecei beklentisi bulunmaktadr. zellikle ahn Ortadoudaki
Krtlerle ilgili politikasndan rahatsz olan Trkiye iin Pehlevi ynetiminin ve ran d
136
politikasnda milliyeti ideolojinin ortadan kalkmas rahatlatc bir durumdur. Ayrca
Trkiyede iktidarda olan CHP ve lideri Blent Ecevit de randa ahn demokrasi ve
insan haklaryla uyumayan ynetiminden rahatszlk duymaktadr. Bu nedenle daha farkl
dnenlerin gelitirdii bir dnce daha vardr. Buna gre Trkiyede bir baka parti
iktidarda olmu olsayd, rnein AP gibi bir siyasal parti iktidarnda bulunsayd,
ABDnin sadk mttefiki ve katksz bir antikomnist olan ahn halk hareketiyle
devrilmesi, bu kadar ho karlanmayabilecektir.
3.3. Trkiyede ran Devrimine Bak
Trkiye, ilk bata randaki Bat kart rejime scak bakmtr. Haziran 1979da
Dileri Bakan Gndz kn, rana resmi bir ziyaret iin gitmitir. Bu ziyarette petrol
alm ile ilgili bir anlama imzalanmtr. Bu ziyaretin en nemli taraf, slm Devriminin
karizmatik lideri Ayetullah Humeyninin kn kabul etmesidir (Oran, 2004: 805).
knn ziyaretinin bir dier nemli noktas ise randa rejime muhalif olan ve
yandalarnn hemen hemen tamam Azerilerden oluan dini bir grubu ve onun lideri
konumundaki Ayetullah eriatmedariyi ziyaret etmesidir. Aslnda bu grme Trkiye-
ran ilikilerinin sonraki dnemlerinde Trkiyenin Azerilerin desteklediine dair
phelerinin artmasna neden olmutur. Bunun yan sra aha kar sokaklarda mcadele
devam ederken Trkiyenin ran Azerbaycanndaki etkisinden ve zellikle
eriatmedariye verebilecei destekten ekinen Humeyni, yandalar, Tebriz
bakonsolosluuna saldrmlar ve kundaklama teebbsnde bulunmulardr.
Bu yzden iyi balayan ilikiler, bir yl bile gemeden Kasm 1979da
bozulmutur. Bu srada Trkiyede CHP iktidar, yerini APye ve lideri Sleyman
Demirele brakmtr. randa ise ABD Bykelilii ranllarca igal edilmitir. ABD
vatandalar ve bykelilik personeli ou niversite rencisi olan eylemcilerce rehin
alnm ve 444 gn srecek olan rehineler krizi balamtr. zellikle Humeyni yanls
renciler, 4 Kasm 1979 tarihinde Tahrandaki ABD Bykeliliini basmlar ve elilik
alan 63 kiiyi rehin almlardr. Daha sonra rehinlerden 10u kadn ve Afro-Amerikal
olduklarndan serbest braklmlardr. Bunun dnda renciler, dier rehineleri serbest
brakabilmek iin o dnemde kanser tedavisi grmek amacyla ABDye giden ahn,
rana teslim edilmesini istemilerdir. ABD ise bunu kabul etmeyip reddetmitir. Ksacas
rehineler meselesi, ABDyi zor durumda brakmtr (DeFronzo, 2007:304). Bylece ABD
ile ran arasnda ciddi bir kriz ortaya kmaya balamtr. Aslnda rehine krizi, ABD-ran
ilikileri ktletii iin deil, aksine iyilemeye balad iin ba gstermitir. Zira lml
137
ran Babakan Mehdi Bazargan ile ABD Ulusal Gvenlik Danman Zbigniew Brezinski,
Cezayir hkmetinin himayesinde bir toplant yapmlar ve toplant srasnda el skarak
fotoraf ektirmilerdir. ekilen fotoraf, iki lke arasnda uzlamann olabileceine dair
beklentileri artrmtr. Ne var ki bu yaklam, radikal unsurlarca tehdit olarak
alglanmtr. Bu yzden radikal unsurlar, gelecekteki diyalog umudunu ortadan
kaldrabilmek iin ABD eliliini basmlar ve diplomatlar rehin almlardr
(Pehlivanolu, 2004: 85).
Bu olay, ABDnin randaki karlarn olumsuz etkilemitir. Zira ABDnin,
stratejik ve politik kayb dnda, randa byk miktarda yatrm vardr. Ayrca rana her
yl milyarlarca dolarlk silah satlmakta ve oradan da buday ihra etmektedir. Bunun yan
sra 41.000 ABD vatanda eitli nedenlerle randa yaamaktadr. Aslnda btn bu
verilir, ABD iin ran corafyasnn nemini ortaya koymaktadr.
rnein 9-19 ubat 1979 tarihinde blgeye giden ABD Savunma Bakan Harold
Brown, ABDnin krfez petrolne ynelik hayat karlarn, gerekirse asker g
kullanarak savunacan beyan etmitir (Ar, 2004:352). Brown, ayrca ABDnin Umman,
Somali ve Kenya ile asker kolaylklar ieren baz anlamalar yaptn, ok sayda sava
gemisinin Hint Okyanusu ve Arap Denizine doru gittiini ve krfezde petrol naklinin
gvenliini salamak iin blgedeki ABD glerinin arttrlacan aklamtr (Ar,
2004: 352).
3.4. Deien Kresel Dengeler inde Trk-ran likileri
Trkiye, 1970li yllarn sonunda Avrupa devletleri ile anlamazlklar
yaamaktadr. Ancak Trkiyenin jeopolitik nemi de giderek artmaktadr. zellikle
ABDye gre Trkiyenin jeopolitik nemi, SSCBnin Afganistan igali ve randa
meydana gelen slm devrim nedeniyle belirgin bir hal almtr. ABD, Trkiye ile
Savunma ve Ekonomik birlii Antlamas imzalamtr. Trkiye ise 12 Eyll 1980
darbesiyle kurulan asker ynetim ile Yunanistann NATOnun asker kanadna dnn
salayan Rogers Plann kabul etmitir. Bu dnemde ABD, Trkiyenin dousundaki
hava slerini modernletirmeye balam ve 1978-1981 yllar arasnda yapt yardm 4
katna kararak, 1985 ylnda en yksek dzeye ulamasn salamtr.
Aslnda Afganistann igali, ran slm Devrimi ve ran-Irak Sava gibi
gelimelerden sonra Ortadou ve Trkiye, stratejik bir nem kazanmtr. Ancak Trkiye,
Ortadouda meydana gelen gelimelere mdahil olmakta temkinli davranm ve zmn
daha ok NATO erevesinde aranmasna gayret sarf etmitir. Ne var ki Trkiye,
138
ABDnin krfez blgesinin gvenlii iin kurduu evik Kuvvet gcne katlmaya kar
kmtr (Pehlivanolu, 2004: 86-87).
Bununla birlikte Trkiye, ran slm Cumhuriyetinin kurulu dneminde ran ile
ilikilerinde tarafsz, yapc ve bar kalmaya almtr. Ancak Trkiyenin bu abalar
sonusuz kalmtr. 1980lere kadar iilerine karmamak ve karlkl egemenlik
haklarna sayg erevesinde oluturulan dengeli ve istikrarl Trkiye-ran ilikileri,
randa Ayetullah ynetiminin kurulmas ve daha sonra SSCBnin dalmasndan sonra
kark bir hale gelmitir. Trkiyenin ulusal, rann ise dinsel temelli egemenlik
anlaylarndan kaynaklanan ideolojik eliki, ikili ilikilerin bozulmasnda neden
olmutur. Aslnda ah dneminde de iktidarn kayna ve meruiyeti asndan Trkiye ve
ran arasnda bir eliki bir durum bulunmaktadr. Ancak milliyetilik, her ikisinde de
ortak payda olarak dikkat ekmektedir (Clevaland, 2008: 482).
ran slm Cumhuriyeti kurulduktan sonra modern Fars milliyetilii braklm ve
yeni bir sylem gelitirilmitir. Ar Batclk ve slm kartlna bir tepki olarak
geleneksel Fars milliyetilii ortaya kmtr. Bu dnce, Bat kart ve ran mill
kimliini ilik olarak kabul eden bir milliyetilik olmutur. Yeni yneticiler, ran
iliin merkezi, kendilerini de ilerin kutsal lideri olarak grmeye balamlardr.
Dolaysyla din ve siyas otorite, ayn elde birlemitir. Bu yzden eski ran tarihi
kmsenmi, ran tarihi ile slm tarihi zdeletirilmitir. Modern Fars milliyetilerinin
tm siyas, kltrel ve tarih simgeleri ortadan kaldrlm, ilik temelli yeni bir Fars
milliyetilii ve ran ulusu tanmlanmaya allmtr (Keskin, 2007:4).
Bu yzdendir ki Trkiye ve ran, iki farkl kltrel havza tanmlamas yaparak,
Ortadou, Orta Asya ve Kafkasya politikasn belirlemeye almlardr. Bu kltrel
farkllk, siyas sistemde temsil ettikleri deerler asndan iki lke kar karya
getirmitir. Dolaysyla 1979 ylndaki ran slm Devriminden sonra iki lke ilikilerinin
durumu bu minvalde gelimitir. zellikle bu dnemde i kimlii siyasallatrlmtr
(Keskin, 2007: 4). randa iliin siyasallamasyla evre lkelerin tedirginlii giderek
artm ve yeni tehdit alglarnn gelimesine neden olmutur.
3.5. Dneme Etki Eden Trkiye ve ran Arasndaki Anlamazlk Konular
Uzun sreden beri Trkiye ve ran arasnda srekli bir rejim sorunu yaanmtr.
Bu sorun, 1924 ylndan sonra monari-cumhuriyet rejimleri farkllna gre
belirlenmitir. Rejim farkll, 1979 ylndaki ran slm Devriminden sonra tam
anlamyla birbirine zt rejimlerin komu olmasna neden olmutur. ran, slmn i
139
yorumuna gre eriat devleti kurmutur. slm (ilik) bu devletin temel ve belirleyici
unsuru olmutur. Trkiye ise laik bir devlet kurmu ve laiklii, siyas sistemin
vazgeilmez unsuru olarak grmeyi srdrmektedir. Ayrca Trkiye, kendini Batl
grmekte ve Bat kltr iinde tanmlamaktadr. ran ise Baty ktln kayna
olarak deerlendirmektedir. ran, kendini slm dnyas iinde grrken, kendini Bat
kltr iinde gren Trkiyeyi kart olarak deerlendirmitir. ran slm
Cumhuriyetinin ders kitaplarnda ve propaganda mekanizmas iinde yer alan Atatrk
dmanl bu kartln bir gstergesi olmutur. Dolaysyla iki siyas sistemin varlk
nedenleri, birbirine taban tabana zttr.
Bu srete Demirel, bykelilik igalini tarihte az rastlanan insanlk d bir
olay olarak deerlendirmitir. Humeyni ise Ankara hkmetinin tpk devrik ah gibi
sng yardmyla iktidarda kalabildiini belirtmitir (Oran, 2004: 806). Bu sayede
Trkiye-ran ilikilerinde, dneme damgasn vuracak sz dellosu balamtr.
Aslnda Trkiye asndan Trkiye-ran ilikilerini bozulmasnn nedeni, CHP ile
AP arasnda ran rejimine baktaki farkllk deildir. Esas neden, Trkiyenin slm
Devrimi ile ortaya kan umutlarn yeni rejimin karlama niyetinde olmamasdr. Ancak
petrol krizi varken Trkiye, rana dnk ekonomik beklentilerinden umudunu kesmi
deildir. Bu yzden randaki yeni rejimle kurduu kpr ban kaybetmek istemeyen
AP hkmeti, Trkiyedeki ABD slerinin rana mdahale iin kullanlmayacan ve
ABDnin rana uygulad ambargoya katlmayacan aklamtr. Ancak 1980 ylna
geldiinde, iki lkede bozulan i istikrarlarn yeniden salama abalar gndemin ilk
srasn almtr (Oran, 2004:806). zellikle ran iin Trkiyedeki 12 Eyll darbesi Trk-
ran ilikileri temelinden bozacak niteliktedir. Zira darbenin ardnda CIAnn olduuna
inanan ran ynetimi, Atatrkle vurgu yapan asker darbeye ok souk bakmtr.
Ancak Trk-ran ilikiler, 12 Eyll sonras bozulacana daha da gelimitir. nk 12
Eyll tarihinden sadece 10 gn sonra Irak, rana saldrmtr. Bylece Irak, uzun srecei
belli olan bir ypratma savana balamtr. Ekim aynda Trkiye, mevcut savata
tarafszln ilan etmitir. Ne var ki bu sava, zellikle 24 Ocak kararlar ile yeni ihra
alanlar arayan Trkiye iin byk bir frsat olmutur (Oran, 2004: 806).
ran slm Devriminden sonra balayan ve devam eden konulardan biri de iki lke
rejimleri arasndaki ideolojik ztlamann yaanmasdr. Bu ztlama, bir yandan iktidar ve
muhalefetteki siyasilerce eitli deme ve davranlarla ifade edilirken, dier yandan ok
sk tekrarlanan basn/medya savalar ile gndeme gelmitir. Bu sembolik Souk Sava,
140
genelde Atatrk, Humeyni, Antkabir, barts vb. gibi semboller erevesinde
yaanmtr. Bu konuda yaanan bir baka nokta ise Trkiyenin randan rejim ihrac
endiesi ve bu amala rann Trkiyedeki baz slamc rgtlerle ilikisinin olduu veya
maddi adan destekledii dncesidir. Buna karn ran da Trkiyenin ranl rejim
muhaliflerine yardm ettiini ileri srm ve bu konuyu pazarlk konusu haline getirmitir.
Hal byle olunca ran da yeni bir strateji gelitirmi ve Humeyni ile balatt slm
Devrimini, laik Irak dahil tm slm dnyasna yaymakta srarc olduunu aklamtr.
Aslnda bu durum, laik ve demokratik dzeni benimsemi ve nfusunun byk bir
ounluu Mslman olan devletleri tehdit etmitir. Bylece ran, Bat kart ve anti-laik
sylemleri ve slm devrimini yayma giriimleri ile blgede bir tehdit olarak grlmeye
balanmtr.
ran, zellikle Mslman topluluklarn bulunduu lkelerdeki i nfus zerinde
slmn savunuculuunu yapmaya almtr. zellikle Trkiyede laik ve Bat kart
eilimleri destekleyerek, Trk halk iinde kutuplamay yaratmak istemitir. Bu yzden
de radikal slam eilimleri desteklemeye almtr. Trkiye ise slm Devrimini izleyen
dnemlerde lkedeki slam radikal kutuplamay engellemeye almtr.
Trkiyenin randan kaynaklanan bu tehdit alglamas, rann radikal slam
gruplar ile PKK ve Kuzey Iraktaki Krt gruplar destekleyen politikalar ile yeni bir boyut
kazanmtr. zellikle 1979daki ideoloji farkllna karn ran, Trkiyedeki blc ve
ykc terr gruplarn desteklemitir. Ancak 12 Eyll 1980 tarihinde Trkiyede ordunun
ynetime el koymas, asker ynetimin Kemalizmi en azndan grnte glendirmeye
almas ve bununla birlikte 1979 ran slm Devriminin eriat dzenini gndeme
getirmesi, her iki lke arasndaki ideolojik elikiyi, ideolojik atmaya, bazen de krize
dntrmtr. zellikle her iki rejim, bu dnemde birbirlerini antitez olarak
deerlendirmilerdir. Bu yzden her iki devlet de dierini rejim ihra etmekle sulamtr.
Her iki lke arasndaki ideolojik atma, daha ok u semboller zerinden
yaplmtr. zellikle bu sava, her iki tarafta Mustafa Kemal Atatrk ile Ayetullah
Humeyninin aleyhindeki yazlarla srdrlmtr. Bunun dnda ran, Trkiyedeki
trban yasan eletirmitir. Trkiyeye gelen ranl liderler, Antkabiri ziyaret
etmekten zenle kanmtr. Bunun dnda ran basn, Trkiyeyi eytann ua
olarak deerlendirmitir. Trk basnnda ise ran rejimi irtica yuvas olarak
deerlendirilmitir. (Oran, 2004: 806). Buna benzer birok sylem, bu dnemde
grlmtr. Ancak her iki tarafn siyasetileri ve diplomatlar, karlkl karlar n plana
141
karm ve ilikilerin ztlamalarla kopmasna engel olmulardr. eitli nedenlerle
kopma noktasna gelen ilikiler, her zaman st dzey ziyaretlerle veya grmelerle ksa
zamanda dzeltmitir.
Ancak 12 Eyll srecine bakld zaman bu durum, iki lke arasndaki sorunlarn,
Trkiyeyi ABDye yaklatrd bir srecin yaand dneme denk gelmesi ilgintir.
Trkiye bu dnemde uzun sredir tartt NATOdan ayrlma fikrinden vazgemitir
(Hale, 2003: 170). Yukarda da bahsedildii gibi iki lke arasnda yaanan rejim sorunu
ve Trkiyenin laiklik balamnda bir tavr ortaya koymas, ran ile ilikilerinde sorun
yaratmtr. Aslnda bu durum, Trkiyenin bu konudaki kayglarna hassasiyet gsteren
ABD ile ilikilerinin dzelmesine neden olmutur. Dolaysyla Trkiyenin ABD ile
yaknlamas, gerek i atmas, gerekse komusundan alglad rejim tehdidi
nedeniyle, Trkiyeyi zmszle itmitir. Bu zmszlk ise Trkiyeyi bir yardm
arayna sevk etmi ve yaanan skntlar zebilmek iin bir gce ihtiya duymutur.
randa devrimin meydana geldii sre, Trkiyenin ok ciddi siyas ve ekonomik
problemler iinde bulunduu dneme denk gelmitir. Gerek lke iindeki kaos ortam,
gerek ABD ambargosundan kaynakl ekonomik sorunlar Trkiyeyi istikrara kavuma
konusunda zorlamtr. Bunca sorunun zerine bir de snr komusundan rejimine ynelik
bir tehdit algs ortaya knca Trkiye areyi istikrar ve huzuru nasl kazanacan
aramakta bulmutur.
Trkiyenin sorun yaad dnemlere bakldnda ABD ile ilikilerinin uzak
olduu dneme denk gelmitir. Hatta kimi evrelere gre bu sorunlar Trkiyenin ABDye
kar mesafeli duruunun bir sonucudur. Sebep her ne olursa olsun lke iindeki gerilimin
ran Devrimi ile birlikte giderek trmanmas Trkiyeyi zm noktasnda bir adm atmaya
sevk etmitir.
12 Eyll hazrlayan koullar ierisinde bu noktada ran Devriminin de nemli
bir rol olduunun sylenmesi yanl olmayacaktr. Anti-laik Ortadouya kar, laik
Batnn destei Trkiye iin daha faydal ve gerekli grlmtr.
zellikle kaos ortamnda ABD ile buzlar eriten Trkiye, 12 Eyll ile birlikte
iinde bulunduu ve bir an nce son bulmasn istedii kaos ortamndan kabileceine
inanmtr.
4. SSCBnin Afganistan gali ve 12 Eyll Darbesine Etkisi
SSCBnin 1979 ylnda Afganistan igal etmesi, o dnemde silahszlanma
konusunda verilen abalarn tamamen tersine evirmitir. Dnyann yeni bir gven
142
arayna girdii bu dnemde SSCBnin bu tavr, Souk Sava dneminin halen daha
devam ettiine ynelik nemli bir mesajdr.
gal ile birlikte gelien gvensizlik ortamndan en ok etkilenen lkelerin banda
ise Trkiye gelmektedir. ABDnin igale kar verdii sert tepki Trkiyeyi dorudan
etkilemi ve Trkiye, ABDye paralel bir ekilde SSCBye kar sert bir tepki gstermitir.
ABDnin blgesel gvenlii salayabilmek asndan Trkiyeye olan ihtiyac ve 1974
Kbrs Bar Harekatndan sonra ABDnin uygulad ambargo ile birlikte savunma
politikalarnda olduka skntl gnler yaayan Trkiyenin yeniden toparlanabilmek
adna yapt btn abalar, igal sonrasnda bu iki lkeyi yeniden yaknlatrmaya
balamtr. zellikle Trkiyede yaanan i karklklardan ve terr olaylarndan
SSCBnin sorumlu tutulmas, Trkiyeyi ABDye byk lde yaklatrm ve terr
olaylarnn sonlandrlabilmesi iin ABD, bir seenek olarak gndeme gelmeye
balamtr.
Bu aratrmada uygulanan yntem konusuna gelince, konu, daha ok sre
analizine dair bir yntemle ele alnmtr. Dolaysyla geleneksel hadise naklinin yerine,
daha ok analitik tarih ikame edilmeye allmtr. Bu yntemle, Trkiyedeki darbe
srecine etki eden Afganistan igalinin ne olduuna ve bu igalin, 12 Eyll darbesiyle
olabilecek ilikilerine baklacaktr.
4.1.SSCBnin Afganistan gali
SSCBnin Afganistan igali, iki lke arasndaki ilikilerin ok tesinde, dnemin
uluslararas dengeleri dikkate alnarak SSCBnin yeniden ben de varm diyebilmesi
asndan nem tamaktadr. Bundan hareketle Ahmet Han, SSCBnin Afganistan igal
etmesini, dneminin uluslararas dengeleri asndan u ekilde deerlendirmektedir:
Bir dneme nitelii tayan 1970lerin sonunda, 1989da Berlin
Duvarnn yklmasyla son bulacak olan Souk Sava, yoku aa diye
nitelenebilecek sratli bir dngye girmiti. Ocak 1979da ah Muhammed
Rza Pehlevinin terk ettii ran, 1 Nisan 1979da yaplan referandumla
slam Cumhuriyetine dnmt. randaki bu gelime tam da
Afganistanda Afganistan Demokratik Halk Partisinin (ADHP) ynetime el
koymasnn ardndan, Souk Savan dengeleri asndan rekabet odana,
Avrupa-Atlantik blgesine, yakn ve baka nedenlerle birlikte esas olarak
sahip olduu hidrokarbon kaynaklaryla merkezdeki g mcadelesinin
dengelerine dorudan etkili olma potansiyeli bulunan bir lkede
143
gerekleiyordu. Ayn dnemde, ABD iin Vietnam Savann
baarszlnn utancnn, bunun getirdii grece gvensizliin ve i
blnmelerin ok taze olduu da hatrda tutulmaldr. Tahran ve
slamabattaki ABD eliliklerine yaplan saldrlar, ABDde mevcut, d
politikada srekli prestij ve zemin kaybetme hissini krklemitir. Bu
gelimelerin ardndan gelen Afganistann igali, ABD karar alclarnda
derin kayg yaratmtr. Bu durum, ABDde mevcut bulunan SSCB karsnda
pasif kalnd hissini krklemitir. Hatta ABD d politikas zerinde etkili
yorumcularn bir blm, SSCBnin asker mdahaleyi bir opsiyon olarak
rahata kullandn, bunun nemli nedeninin ise ABDnin pasif kalacana
dair duyduu gven ile ilgili olduunu belirterek, SSCBnin bu meydan
okumasnn asker tehditle karlanmas gerektii ynnde kanaat beyan
etmilerdir(Han, 2011: 60).
Aslnda Afganistan, Souk Sava dnemi boyunca i problemleri ile dnya
gndeminde yerini koruyan bir lke konumundadr. II. Dnya Savandan sonra
Afganistann geleceinin belirlenmesindeki en nemli aktr Muhammed Zahir ahtr.
1973 ylna kadar monari ile ynetilen Afganistan, saltanat ailesinden olmasna ramen
Cumhuriyeti ilan ederek hanedanlk ynetimini deitirmitir. zellikle bu durum, daha
sonraki yllarda Davud Han tarafndan komnist bir devrim yaplmasna ve Sovyet
igaline giden yolun almasna neden olmutur.
Aslnda Sovyetler Birliini lkesinden uzak tutma abasndaki Muhammed Nadir
ahn olu olan Muhammed Zahir ahn (1933-1973) krall dneminde onun kuzeni
ve kaynbiraderi olarak babakanlk yapan Davud Han, Kral Emanullahtan sonra
Sovyetlere Afganistann yaklamasna, hatta adm adm Sovyetlerin Afganistan igal
edebilmek iin yrtt almalara zemin hazrlanmasna sebep olmutur (Armaolu,
2002: 763).
Geri 1950lilerdeki Amerikan politikasnn da Afganistan Sovyetlere
yaklatrd sylenebilir. Zira Afganistann bekledii yardmlar, bata ABD olmak zere
evre lkelerden alamaynca, ekonomik, sosyal ve siyasal olarak Sovyetlerin kontrolne
girmitir (Armaolu, 2002: 764). Sovyetler Birlii ise ilerideki emellerine uygun olarak bu
dnemi iyi deerlendirmi, kredi ve yardmlarn kendi karlarna uygun olarak
dzenlemitir. zellikle Sovyet snrna yakn yerlerin imar, yollarn geniletilmesi,
Kabilin kuzeyindeki Bagram Hava ss gibi slerin yaplmas ve gizli planlarn hayata
144
geirilmesi olarak ifade edilebilecek yatrmlar yaplmtr. Ayrca eitilmeleri iin
binlerce Afgan subay ekoslovakyaya gnderilmi ve Sovyetler ideolojilerine hizmet
edebilecek askerler yetitirilmitir. Kald ki bu askerlerin pek ou, KGB ajan olarak da
yetitirilmilerdir.
10

Ancak bu dnemde ABDde bo durmam ve birtakm lkelerin Sovyetlemesini
engellemeye almtr. Fakat ABD, Afganistann Sovyetlemesine veya Sovyetlerin etki
alannda kalmasna engel olamamtr. Aslnda bunda, ksmen olsa da Trkiyenin
etkisinin olduunu sylemek mmkndr. Zira Trkiyenin ABD ile ilikilerinde yaanan
gerginliin var olduu bir dnemde, Afganistanda anayasa ilan edilmi (1964) ve
Afganistanda Marksistlerin n iyice almtr. zellikle Muhammet Tarakinin Halk,
Babrak Karmaln ise Perem gazetelerinin Afganistandaki sosyalist eilimin giderek
artmasna neden olmutur. Ksa bir sre sonra Afganistanda Marksistlerin iktidara
gelmesiyle birlikte balayan sre, Sovyetlerin uydusu haline gelmesinde byk rol
oynamtr (Armaolu, 2002: 764-767).
Trkiye ise 1950lerde Sovyetleme tehdidine kar uyard Afganistann
giderek Sovyet etkisi altna girmesine sessiz kalmtr. Zaten Trkiyenin yapabilecei pek
de bir ey yoktur. Ne var ki Trkiyenin mesafeli duruundan rahatsz olan ABD,
Trkiyenin daha etkin bir rol stlenmesini istemektedir. zellikle Sovyetlerin
Afganistan igal etmesine kadar geen sre zarfnda inili-kl bir grnm sergileyen
Trkiye-ABD ilikileri 1979da farkl bir boyut kazanmtr. Ayn yl iin de hem randa
devrim gereklemi, hem de Sovyetler Afganistan igal etmilerdir. Bu ise ABD
asndan nemli bir gvenlik endiesi oluturmutur. Trkiyenin bu noktadaki rol ise
kilit nemdedir ve yeniden kazanlmas gereken bir lke konumundadr. Bunun iin de
ABD iki yola bavurmutur. Bunlardan birincisi Savunma, Ekonomik ve birlii
Antlamasn imzalamtr. Dieri ise Trkiyenin SSCBye yeniden dman edilebilmesi
iin i siyasal problemlerinin ve terrn kaynann SSCB olarak gsterilmeye
allmtr (Can, 2008: 633).
Afganistandaki durum ise daha farkldr. Davud Han dnemi ile birlikte lkede
birbiri ile atan iki ayr grubun varlndan sz etmek mmkndr. Bunlardan birincisi,
gvenlik kayglar nedeniyle SSCBye yaknlama istei duyan yneticilerdir. Bunlara
gre SSCB ile ne denli yakn iliki kurulursa, lke iinde de o lde istikrar yakalamak
mmkn olacaktr (Armaolu, 2002: 764). Hlbuki Afganistann toplumsal yapsn

10
Bununla ilgili olarak bkz http://www.uhim.org/images/tarihte/1329227308.pdf, 09.08.2012.
145
kabileler oluturmakta ve kabileler aras ilikiler, Afganistan i siyasetini dorudan
belirlemektedir. Bu dzensizliin nne geebilmek iin de yneticiler SSCBnin
desteini alma gereini hissetmilerdir. Bulunduklar konumu koruyabilmek ve lkede
uzun soluklu bir ynetim tecrbesi yaatabilmek iin bu adeta bir zorunluluk halini
almtr. kincisi ise SSCBye ciddi ekilde tepki duyan ve bu lkeden tehdit alglayan
halktr. SSCB, kurulduu gnden itibaren dine kar gelitirdii uygulamalarla, gerek
Hristiyan, gerekse Mslman toplumlarn tepkisini ekmitir (Armaolu, 2002: 762).
Ateizme ynelik devlet destekli faaliyetler ise SSCBye kar her frsatta bir koz olarak
kullanlm ve Souk Sava dnemi boyunca SSCBye kar din merkezli bir operasyon
yrtlmtr. SSCBnin dine kar olan bu tavr, Mslman bir toplum olan Afgan
halknn ciddi ekilde tepki duymasna neden olmutur. Bu yzden Afganistandaki
yneticilerin SSCB ile yakn ilikiler iinde olmas, halk ile yneticiler arasnda belirgin
bir ekilde almasna yol amtr.
Buna ramen lkede Davud Han liderliinde Cumhuriyet ilan edilmi (1973) ve
Anayasa, 1977de kabul edilmitir. Davud Han, devlet bakan sfatyla kendi aile
evresinden, yaknlarndan, devrik kraliyet ailesinin yelerinden kurulu bir hkmeti i
bana getirmitir. Bunun zerine 10 yldr ayr alan iki sol grup, Halk ve Bayrak
partileri, Davud Hana kar ibirliine gitmilerdir. Halk kanad lideri Hafzullah Aminin
dzenledii bir darbeyle Davud Han devrilmi, kendisi ve aile yelerinin pek ou
ldrlmtr. Davud Han ar hrsndan ve uygulamalarndan tr grevden
uzaklatran Kral Zahir ah, 1964 ylnda lkede yeni bir demokrasi program ilan
etmitir.
Bunun sonucu 1 Ocak 1965 tarihinde Afganistan Demokratik Halk Partisi
kurulmutur. zellikle igal ncesi yaplan komnist devrim ve igal sresince lke
kaderinde etkili olmu olan pek ok skntlar ve katliamlar, bu parti yetkililerince
gerekletirilmitir. Geri bu parti kurulduktan sonra Halk (Taraki ve Emin) ve Param
(Karmel) olmak zere iki fraksiyona ayrlan komnist oluum, kendi arasndaki ihtilaftan
tr lkenin igale uramasnda da etkili olmutur (Armaolu, 2002:764). Partinin genel
sekreteri olan Nurmuhammed Taraki, 1978 devriminden sonra Afganistann ilk
cumhurbakan olurken, halk Sovyetletirme hareketleri en ok onun dneminde
yaanmtr. Komnist bir ynetici olmas kadar entelektel kiilii ile de tannan Taraki,
1952 ylnda hkmet tarafndan basn ataesi olarak Washingtona gnderilmitir.
Partinin ikinci lideri ve ayn zamanda Tarakinin sadk rencisi (agirdi Vefedar) olarak
146
tannan Hafzullah Emin ise olduka ateli bir rencilik geirmi ve pek ok Afganl
rencinin komnizmi benimsemesinde etkili olmutur.
1965 ylnda Kabil niversitesindeki retim yeliini srdren Emin, Tarakiye
olan ball ile tannmtr. Ancak lkenin ikinci cumhurbakan olarak yerini aldnda,
Tarakinin lmnden sorumlu tutulmutur. Halk Partisinin bir dier nc lideri ve
Afganistann Sovyet igalindeki en nemli ismi ise Babrak Karmeldir. 1960lardan
itibaren Sovyet elilii ile yakn ilikileri olan Karmel, 1965 ylnda milletvekili olarak
parlamentoya girmitir. Bu dnemde KGB ajan olduu sonradan renilen Karmel,
lkenin nc cumhurbakan olurken, ayn zamanda igalcileri lkesine davet eden lider
olarak Afganistan tarihinde yerini almtr. Taraki, Emin ve Karmele gre ad daha geride
kalan Dr. Necibullah ise zellikle Karmelin ynetimi srasnda Afgan gizli haber alma
rgt KHADn mdr olarak tannmtr. Komnist Afganistann drdnc ve son
cumhurbakan olan Necibullah ise 1996 ylnda Taliban tarafndan aslarak
ldrlmtr.
10 yllk babakanlk grevinin ardndan ynetime tekrar gelebilmenin aray
iindeki Davud Han, demokratikleme hareketlerinin istenilen dzeyde gitmemesi ve
Zahir ahn uygulamalarn beenmeyen subaylarn yardm ile 1973 ylnda Zahir ahn
talyada olmasndan istifade ederek, lke ynetimine el koymu, cumhuriyeti ilan ederek
Afganistan yeni bir dneme srklemitir. Kendisi de bir kraliyet mensubu olmasna
ramen kraliyet ailesini yerden yere vurarak balad 17 Temmuz Devriminde en byk
destei, komnistlerin Param kanadndan alan Davud Handan almtr. lk yllarnda
Sovyet ve komnist bir izgiye uygun admlar atsa da daha sonra ran ve Pakistan ile
ilikileri dzeltmitir. Bu yzden de Paramlar giderek kendinden uzaklatrarak,
Afganistann Sovyet etkisinden uzaklap Bat blouna yaklamasn salamtr. Ancak
bu uygulamalar Sovyetlerin Davudu devirme almalarn hzlandrmasna neden
olmutur (Rasuli, 2008: 10).
Davud ynetimindeki lkede, ekonomik ve siyas anlamda bir istikrar
yaanmazken, zellikle 1977 ylnda iilerin grevinin silah gcyle datlmas,
Burhaneddin Rabbani liderliindeki Mslmanlara yaplan basknlarn artmas ve 1978
ubatnda solcu bakanlarn grevlerinden uzaklatrlmas, Davud hkmetine kar
yaplacak olan devrimin nn amtr. ki fraksiyona ayrlan Halk Partisi de
Sovyetlerin istei ile birleirken ordudaki solcu subaylar da devrim iin tatbikatlara
balamlardr. Ancak tm bunlarn nn aan olay, Komnist Parti ileri gelenlerinden
147
Mir Ekber Hayberin ldrlmesidir.
11
1978 ylnda meydana gelen bu olayla birlikte
kaldrlan cenaze, tam anlamyla gvde gsterisine dnm, bu gsteriden tedirgin olan
Davud Han panie kaplarak Komnist Parti liderlerinin tutuklanma emrini vermitir.
Bunun zerine Taraki ve Karmel, hemen tutuklanmtr. Ancak Eminin tutuklanma
srecinin biraz daha uzamas nedeniyle ordudaki solcu subaylarn hareketlenmesi
salanmtr.
27 Nisan 1978 tarihinde balayan hareket ile Davudun kk bombalanm,
Taraki ve komnist liderler hapisten karlm ve lkede iktidarn, artk halkn eline
getii radyolardan duyurulmutur. Nitekim Nisan aynda yaplan devrim nklb- Savr
olarak anlmtr. Ancak bu devrimin yaplmas halkn iktidar ya da zaferi olmasndan te,
devrimde Sovyet askerlerinin kullanlm olmas daha ok dikkati ekmitir. Sovyet
destei ile gerekletii belirtilen devrimde, Taraki yeni lider ilan edilirken, onun liderlii
glgede kalm, tm yetkiler Eminin elinde toplanmtr.
Dnyaya Afgan halknn istei olarak lanse edilen ve artk tarafsz bir politika
izleneceine dair olumlu mesajlar verilerek izilen imaj, ksa sre sonra Sovyet etkisinin
artmas ile silinmitir. Zira Afganistanda kendi halknn komnistlemesi iin halk
karsna alan ya kabul edecekler, ya da mecbur olacaklar anlay iin btn seyrini
deitirmitir. Bu yzden en kanl dnemin Tarakinin iktidar olduu bilinmektedir.
zellikle bu dnemde, yaklak 200.000e yakn kii ldrlmtr. Kald ki lkenin
ismini, Afganistan Demokratik Cumhuriyeti olarak deitiren hkmet, bayrak olarak
Sovyetlerinkine benzer kzl bir bayra tercih etmitir. Halkn inanlar ve alkanlklar
yok saylrken, ateistletirme almalar hz kazanm, siyas anlamda da tasfiye
hareketleri hzla srmtr. Bu yzden Paramiler ve bata Karmel olmak zere
grevlerinden uzaklatrlmlardr.
Tarakinin halk arasndaki nefret uyandran ve Kabil niversitesinden balayan
slam hareketin daha da kuvvetlenmesini salayan almalar, Sovyetlerin dikkatinden
kamamtr. Emin eliyle gerekletirilen ve halk arasnda giderek kamplamalara yol
aan bu durum, Sovyetleri endielendirdii iin Emini gzden karmlardr. Durumun
farkna varan Emin, Sovyet destei ile kendisinden kurtulmak isteyen Tarakiyi kendine
bal gler ile ortadan kaldrrken, Sovyetlerin tepkisini eken bu iktidar deiiklii
karsnda yalnz olduunu anlamtr. Bunun zerine Emin, halkn desteini almak ve
Amerikaya yakn olmak iin aba sarf etmitir. Ancak bekledii destek ne halktan, ne de

11
Bununla ilgili olarak bkz http://www.uhim.org/images/tarihte/1329227308.pdf, 09.08.2012.
148
Amerikadan gelmitir. 1979 Aralk ayna kadar sren iktidarnda herhangi bir devrim
hareketine kar son derece dikkatli davranan ve lke iinde giderek artan isyanlara kar
sert nlemler alan Emin, Sovyetlerin, istifa etmesi ya da Sovyet ordusunu lkesine davet
etmesi ynndeki basklarna kar direnmitir. Ancak Emin dneminde ksa sreli de olsa
sinsi bir bekleyi iine giren Sovyetler, artan isyanlar bahane ederek 24 Aralk 1979
gecesi igal hareketine (Frtna 333) resmen balamtr (Rasuli, 2008: 12).
Sovyetlerin 1979un son gnlerinde balatt fiil igal, Tarakinin de tercihi
olmutur. Zira Tarakinin, Emin iktidarlarndaki gibi benzer kukla rejimlerden ziyade
igali tercih etmesinin altndaki asl neden, lke iinde artan slam gruplarn direnii
artrmalar olmutur. Bunu dorulayan birtakm yaynlara gre Politbroyu harekete
geiren, Afganistanda Mslman devrimin baarl olmas halinde, Sovyetler Birliinin
bu lkeden tamamen srlmesiydi. Prestijimize indirilecek byle bir darbenin yanklarn
nceden kestirmek mmkn deildi. Sovyetler Birlii byle bir tehlikeyi gze alamazd.
Politbro Sovyetler Birliinin itilip kaklmayacan btn dost lkelere gsterme karar
ald
12
diyerek Sovyetlerin stratejisini dile getirmitir.
1978 yaznda Nuristan blgesinde ilk ayaklanmalar patlak vermi ve egdmsz
de olsa tm lkeye yaylmtr. 5 Aralk 1978 tarihinde Sovyetler Birlii ile Afganistan
arasnda Dostluk, yi Komuluk ve birlii Antlamas imzalanmtr. Bu antlamann
imzalanmasndan ksa bir sre sonra Afganistanda Sovyet yanls iktidara kar ulusal
direni hareketi balamtr. Ayaklanmalar karsnda Afgan ordusu gsz kalnca,
iktidarda bulunan Afgan ynetimi, SSCB ile imzalanm olan Dostluk ve birlii
Antlamasna dayanarak Sovyetlerden yardm talep etmitir. Bu talep zerine
Afganistana ok sayda Sovyet uzman ve asker gelmitir. Sovyetler, 27 Aralk 1979
tarihinde lkeyi fiilen igal etmilerdir. Devlet bakan Hafzullah Amin ldrlm ve
yerine Babrak Karmal getirilmitir (Armaolu, 2002:767). Sovyetlerin igal hareketi, ok
sayda Afganlnn Pakistan ve rana snmasna neden olmutur. Pakistan, bu durum
zerine BMye ve slam Konferans rgtne bavurarak, Afganistandaki gelimelerin
nlenmesini ve Sovyet askerlerinin ekilmesini istemitir. Ancak bu giriimlerden pek bir
sonu alnamamtr (Armaolu, 2002:768).
Ancak lkenin igali, Amerikan destekli mcahitlerin direniine yol amtr.
Afganistanda 1969 senesinden itibaren niversite merkezli balayan slam hareketler,
Msrdaki Mslman Kardelerle balantl olarak Cevanan- Mselman adyla

12
Bununla ilgili olarak bkz http://www.uhim.org/images/tarihte/1329227308.pdf, 09.08.2012.
149
tekilatlanmtr. Ne var ki 1973 ylnda Davud Han tarafndan yasaklanan tekilatn,
Hikmetyar adnda nderleri vardr ve taraftarlarn byk bir ounluu hapse atlmlardr.
Daha sonra hapisten kan tekilat liderleri Hikmetyar ve lahiyat Fakltesi retim yesi
Rabbani, Pakistana giderek igal srasnda kendilerine bal birlikler ile direni
gstermilerdir. Aslnda 1979 igalinde, Hikmetyarn dierlerinden yolunu ayrarak yeni
bir oluumun iine girmesi, birtakm yeni oluumlarn ortaya kmasyla aklanabilir
Buna gre oluan dier cepheler ve komutanlar u ekilde sralanabilirler:
Hizb-i slam Afganistan / Mhendis Glbeddin Hikmetyar
Cemiyet-i slam Afganistan / Prof. Dr. Burhaneddin Rabbani
Mehaz- Milli slam Afganistan / Seyyid Ahmed Gilani
Cephe-i Milli slam Afganistan / Sbgatullah Mceddidi
Hareket-i nklbi slam / Mevlevi Muhammed Nebi Muhammedi
Hizb-i slam / Mevlevi Yunus Halis
ttihad- slam Bara-i slam Afganistan / Abdurrab Resul Sayyaf
13

1980 ylnda ise lke iindeki baz gruplar Sovyet igaline kar birlemilerdir.
Mcahit olarak adlandrlan glerin silahl direnii, 1984 ylnda younlamtr. Bu
direni hareketi karsnda zamanla zlmeye balayan Sovyet ordusu dalmaya
balam ve Sovyetlerin 1988 ylndan sonraki ekilme hareketinde bu gruplarn etkisi
byk olmutur. Aslnda Afgan mcahitleri, Sovyetlere byk kayplar verdirmilerdir.
Bu dnemde, zellikle Mcahitlere yaplan Amerikan yardm belirginlemitir. Hatta
denebilir ki Trkiyenin o dnemde sahip olmad pek ok modern silah, zellikle
helikopterlere ynelik kullanlan omuzdan atlan Stinger fzeleri, mcahitlere bol
miktarda verilmitir (Muhtat, 2011: 33-34).
4.2. ABDnin SSCBnin Afganistan gali Karsndaki Tutumu
SSCBnin bylesine kritik bir dnemdeki bu hamlesi, bata ABD olmak zere tm
Batl lkelerin tepkisini ekmitir. Zira 1970li yllarn sonu tm dnyada silahszlanma
abalarnn younlat bir dnemdir. Bu uurda yaplan almalarn en dikkat ekeni,
SALT-II anlamasnn imzalanmasdr. Aslnda bu anlama, Kta Avrupas merkezli
silahszlanma almalarnn bir rndr.
Souk Sava dneminin beraberinde getirdii silahlanma yarnn olumsuz
sonularn giderebilmek ve dnya genelinde bir bar ortam salayabilmek iin balatlan

13
Bununla ilgili olarak bkz http://www.uhim.org/images/tarihte/1329227308.pdf, 09.08.2012.
150
silahszlanma sreci, SSCBnin Afganistan igali ile birlikte nemli bir darbe almtr
(Armaolu, 2002: 768). SSCBnin bu hamlesinin Souk Sava dnemi artlar dikkate
alndnda, ABDnin blgedeki faaliyetlerine kar bir cevap nitelii tadn da
sylemek mmkndr. nk ABD, II. Dnya Savandan bu yana Ortadou
corafyasnda etkin bir konumdadr ve bu etkinliini, SSCBnin etkin olduu corafyalara
dnk olarak geniletmek istemektedir. nk Sovyetler, mparatorluk dneminden bu
yana scak denizlere ve Ortadou corafyasna inmek suretiyle etkinlik alann
geniletmek istemektedirler.
Dier bir nemli gelime de randa Humeyni nclnde yaanan devrimdir. ah
dneminin ABD ile ilikileri olduka iyi olan rann yerine Batyla nemli lde
mesafeli, din eksenli bir d politika kurgulayan, ABD ve srail gibi devletleri kendi
varlna tehdit olarak alglayan bir ran gelmitir. ran Devrimi ile birlikte ABD, blgede
nemli bir mttefikini kaybetmi ve bu sebeple blgedeki karlarnn tehlikeye girdiini
dnmeye balamtr. SSCBnin Afganistan igalinin tam bu srete gereklemesi ise
ABDnin kayglarnn daha da artmasna sebep olmutur. Afganistan ele geiren bir
SSCB, Pakistan da hedef alabilir ve ABDnin blgedeki etkinliine ciddi bir darbe
vurabilirdi. ABD, buna karlk Ortadoudaki en sadk mttefiklerinden Suudi
Arabistan yanna almak suretiyle Pakistan da devreye sokarak Afgan mcahitlerine
nemli lde finansal ve asker destek vermitir (nal, 2010: 43). Taliban ve El-Kaide
gibi bugn kresel lekte faaliyet gsteren rgtlerin temellerinin bu srete atldn
sylemek yanl olmayacaktr.
Mcahitlerin direnii, evre lkeler ve Bat dnyasn da harekete geirmitir
nk Afganistann Sovyet kontrolne girmesi, onlarn, Hint Okyanusuna, keza ran
zerinden Basra Krfezine kmalarna imkn vermektedir. Bu durum, Bat lkelerini
olduu kadar ran, in ve Pakistan gibi evre lkelerini de tehdit eden bir durum
yaratmtr. Keza, dnyann dier sper gc ABD, bu gelimelerden en ok endie duyan
lkeler arasnda ba ekmektedir. ABD, Sovyetlerin bu teebbs zerine SALT-II
Antlamasn onaylamaktan vazgemi ve 5 Ocak 1980 tarihinde bu lkeye yapt tahl
ihracatn da durdurmutur. Ayrca Sovyet igaline tepki olarak ABD ve 70e yakn
lke, Moskovada dzenlenen 1980 Yaz Olimpiyatlarn da protesto ederek
katlmamlardr.
14


14
Bununla ilgili olarak bkz http://www.uhim.org/images/tarihte/1329227308.pdf, 09.08.2012.
151
Trkiyenin tavr bu noktada ABD asndan olduka kilit bir nem tamaktadr.
Zira Trkiye ile ilikileri o dnemde olduka sorunlu olan ABD asndan yeniden bir
ibirlii ortamnn salanmas gerekmektedir. Trkiyenin de o dnem SSCB ile yaad
yaknlama ABDyi byk lde rahatsz etmektedir. SSCB, ABDnin ambargo koyduu
en kritik dnemlerde Trkiyenin yannda olmu ve ikili ilikilerin dzelmesine nemli
katk salamtr. ABD ise bu durumu tam tersine evirmek istemektedir. Bu yzden
Trkiyede sol rgtler vastasyla bir i karklk yaanmas ve bunun sorumlusu olarak
da SSCB gsterilmesi gerekmitir (Can, 2008: 615). Aslnda bu kurguya gre lkedeki
tm sorunlarn ve yaanan anari ortamnn Sovyetlerden kaynakland gsterilmi
yeniden bir dzen kurabilmek iin ABDnin desteine ihtiya duyulduu gsterilmek
istenmitir. Buna gre Trkiye, bir NATO yesi olarak ABD ile arasndaki mesafeyi bir
an nce ortadan kaldracak ve ABDyi her alanda tek kurtarc olarak grecek bir atmosfer
oluturulmak istenmitir. Ancak bu dnemde Trkiyede 1970li yllarn sonunda artan
terr olaylar ve yaanan kaos, bu srecin baarya ulamas iin atlm nemli bir adm
olarak grlmektedir.
4.3. Dnemin Trk D Politikas ve gale Kar Trkiyenin Tavr
1974 Kbrs Harektn takip eden dnemde Trk-Amerikan ilikilerinde bir
durgunluu yaanmtr. likilerdeki durgunluun zerine balayan ambargo sreci de bu
durumun daha da keskin bir hal almasna neden olmutur. Ekonomik olarak olduka
skntl gnler yaayan Trkiye, siyasal anlamda da i istikrarszlklara gebe bir lke
haline gelmitir. Blent Ecevit ve Sleyman Demirelin ban ektii koalisyonlardan
oluan ikili yap, lkenin o dnem yaad skntlara zm retmekte yetersiz kalm ve
bu istikrarszlk, gn getike daha da artmtr. Sol tandansl ve sa eilimli gruplarn
lke iindeki huzursuzluu artran faaliyetlerde bulunmalar da bir dier nemli faktr
olmutur.
70li yllar, Trkiyede solun, silahl mcadele ile tant ve kurulan birtakm
silahl yaplanmalarla kendi ideolojileri dorultusunda zm aradklar bir dnemdir.
THKO, THKP-C ve TKKO benzeri yaplanmalara bakld zaman bu durum daha somut
bir ekilde ortaya kacaktr. lke iinde sa-sol ayrmnn giderek daha da keskinlemesi
ve pek ok siyas yapnn silahlanmak suretiyle bir i atmaya doru evrilmesi, var olan
gerilimi daha da trmandrmtr. Bunun yan sra sol fraksiyonlarn kendi iinde yaad
mcadele ise bu durumu daha karmak bir hale getirmeye balamtr.
152
Gerek ekonomik skntlar ve siyas istikrarszlklar, gerekse lkedeki i atmann
ba gstermesi, lkede zm arayna gidilmesini zorunlu klmtr. Buna ramen
Trkiyede 70li yllarn d politik karakteri, ABD ile ilikilerin sorgulanmas zerine
kurgulanmtr. 27 Mays sonrasnn gelien politik ortamnda gerek ABD ile ilikiler,
gerekse NATOyla olan yelik her daim sorgulanmaya ve tartmaya ak konular haline
gelmitir. Babakan Blent Ecevitin, SALT II Anlamas gerei Moskovay
denetleyecek olan U-2 uaklarnn ancak Moskovann onay ile devreye gireceini
aklamas, haha ekiminin yasa ve Kbrs Harektndan sonra ABDye ve NATOya
kar verilen tepkinin bir sonucudur (Bostanolu, 1999:465-466). Trk-Amerikan
ilikilerinde meydana gelen durgunlua kar SSCB ile ilikilerin gelitii grlmtr.
Kbrs Harektnn ardndan uygulanan ambargo ile birlikte Trkiye, ulusal gvenlik
balamnda bir kayg hissetmeye balamtr. Amerikan desteinin ekilmesinin
Trkiyeyi SSCB ile kar karya getirecei dnlmtr. Aslnda bu durum, 70li
yllarn genel karakteri ile elien bir durumu ifade etmektedir. Zira lkede bir yandan
siyas cenahn da dhil olduu geni bir kitle ABDyi sorgularken, bir yandan da SSCBye
ynelik tehdit algsna da dikkat ekilmitir.
Bu tehdit algsna kar SSCB, tam aksine Trkiye ile ilikilerini gelitirme
yolunda nemli admlar atmtr. Gerek siyas, gerek ekonomik alanda Trkiye ile
kurduu ilikiler, SSCB ile bir gven tazeleme dnemini de beraberinde getirmitir. 1972
ylnda imzalanan yi Komuluk likileri Bildirgesi ile birlikte, ardndan ikili ilikilerin
siyas boyutunda nemli bir mesafe kaydedilmitir. Bunun yan sra SSCBnin
Trkiyenin ar sanayi altyapsna verdii destek hzla devam etmi ve SSCBnin
lkedeki faaliyetleri Trkiyenin ekonomik anlamda kalknmasna hz vermitir. Bunun
yan sra SSCBnin Kbrs konusundaki itidalli yaklam, iki lke ilikilerinde olas bir
gerginlii nemli lde engellemitir.
Buna karn Sovyetlerin 24 Aralk 1979 tarihindeki Afganistan maceras, yz
binlerce insann hayatna mal olmu ve geride yklm bir devlet brakmas asndan kt
bir sonula bitmitir. Neticede ngiliz mparatorluu gibi Sovyetlerin yklmasnda
Afganistann kmsenemez paynn olduu da syleyebilir. Aslnda Sovyetlerin
Afganistanda hezimete uramasndaki en nemli faktr, Afgan halknn direnii olmutur.
Trkiye ise Afganistandaki Sovyet askerlerinin varlndan duyduu kaygy srekli
olarak dile getirmitir. Ankara, zellikle birliklerin igal altndaki topraklardan geri
ekilmesini istemitir. Hatta Ankara hkmeti, Sovyetler Birliine sava esirlerinin
153
lkelerine geri dnmesi iin yardm edebileceini belirtmitir. Ayrca Trk hkmeti,
1982 ylnda Pakistana snan Afganistann Trk kkenli 4500 gmeni Trkiyeye
getirmi ve bu kiilere, vatandalk hakkn tanmtr (Rasuli, 2008: 14).
4.4. galden Sonra Trk-Amerikan likilerindeki Deiim ve 12 Eylle
Giden Yol
SSCBnin Afganistan igali ile iki lke arasnda yaanan dostluk ortamna nemli
bir darbe vurmutur. Trkiye, Afganistann igaline en sert tepki veren lkeler arasna
girmitir. Trk-Afgan ilikilerinin Cumhuriyetin kurulduu ilk yllardan itibaren gelitii
ortam dikkate alnrsa, Trkiye her ne kadar Souk Sava dnemi boyunca gsteremese de
Afganistan konusunda olduka hassastr. Gerek bu hassasiyet, gerekse SSCBnin igali ile
birlikte artan gvenlik kayglar da had safhaya ulamtr.
Devletin yneticilerinin NATOdan ayrlmay tartt bu dnemde, SSCBnin
Afganistan igali Trkiyeye adeta bir uyar niteliinde olmutur. SSCBnin yapt
hamle, ABDnin bu balamda lehine olmu ve Trkiye, NATOdan ayrlrsa nasl bir
durum ile kar karya kalabileceini fark etmitir. Bu durum, Trkiyenin yeniden ABD
ile ilikilerini gelitirmesini salamtr. Bu yzden 12 Eylle giden sre, Trk-
Amerikan ilikilerinde yeniden yaknlama ve ibirliine neden olmutur (Hale,
2003:170).
nce randa, sonra da Afganistanda meydana gelen gelimeler, kresel lekte
yaanan deiimin Trkiyenin yakn corafyasndaki yansmasdr. Bu deiimden
Trkiye de bir ekilde nasibini alm ve deiime ayak uydurmak durumunda kalmtr.
Her eyden nce komularndan alglad tehdidin yeniden ortaya k ile birlikte
ibrenin ABD lehine dnmesi, her ne kadar bir huzur ve istikrar aray olsa da lke
iindeki muhalif kanatlarca var olan bu deiimde Trkiyenin daha zor ve skntl bir
srece doru srklendii ifade edilmitir. rnein Cumhuriyet gazetesi yazar Uur
Mumcu, o dnemde yaanan gelimeleri kesine tayan bir gazeteci olarak bu sreci u
ekilde yorumlamtr:
Dnyamz 1980 ylna girerken, Ortadounun Mslman lkelerinde
yeni kargaalar, yeni yeni uluslararas sorunlar yaanyor. ran ve Afganistan
halklarnn karlatklar bu kargaann, bu lkelerin snrlarn ve boyutlarn
amas, yeni savalara, yeni ihtilallere ve mdahalelere yol amas kanlmaz
gibi grnyor.
154
Byle bir dnyada i ve d gler lkemize nasl bir yer biiyor, nasl
bir rol veriyorlar? Yaanan olaylar, belki byk bir depremin ilk
sarsntlardr; belki dipten gelen dalgalar Ortadouda olduu gibi lkemizi
de derinden sarsacaktr.
Darda ve ieride, hi kukunuz olmasn, bu sarsntnn hesab eylem
ve boylamlar oktan saptanmtr. Trkiye teden beri ABDnin bir n
karakoludur. Bu n karakolun stratejik nemi, ran ve Afganistan olaylarndan
sonra bin kat daha artmtr.
Bu siyasal rejimin, bu ekonomik bunalma, bu dengesizliklere ve bu ba
dndrc enflasyona dayanmas ok gtr. Bunlarn zerine uluslararas
nemdeki ran ve Afganistan olaylarn koyarsanz, Trkiyenin i ve d
glerce Gney Amerika modeli bir diktatrle doru srklendiini
gzlerinizle grrsnz (Mumcu, 1979).
Kbrs Harektnda sonra gerilen Trk-Amerikan ilikileri, 70li yllarn ikinci
yarsnda bu niteliini korumutur. Gerek iktidar gerekse muhalefet, ABDye kar her
zaman belli bir mesafede durabilmilerdir. Ancak bata ekonomik ambargo olmak zere
sa-sol atmas vb. pek ok sorun, Trkiyedeki istikrar ve i huzuru nemli lde
bozmutur.
Bu arada SSCB ile kurulan ilikilerin Trkiyeye nemli katklar olsa dahi iki lke
arasndaki ilikilerde tam bir dostluk ve gven ortamnn yaratldn sylemek mmkn
deildir. SSCB ile gelien yaknlama dneminde meydana gelen ran Devrimi, Trk d
politikasnda tehdit unsurunu bir kez daha n plana karmtr. ran Devriminin hemen
ardndan SSCBnin Afganistan igal etmesi, Trkiyenin gvenlik kayglarnn en st
noktaya kmasna sebep olmu ve ABD ile yaanan mesafeli iliki, yerini sessiz bir
ibirliine brakmtr. Dengelerin ABD lehine dnmeye balamas, Trkiyedeki
yneticilerin tavr bakmndan ABDye avantaj salasa da halkn ABDye olan tepkisinde
nemli bir deiiklik olmam ve ABD emperyalizmine kar mcadele lke iinde tm
hzyla devam etmitir.
Ne var ki lkede bu mcadelenin kanl atmalara dnmesi nlenenmi, bu
zmszlk ve aresizlik ortam, insanlarn ve yneticilerin aklndaki zmn nitelii
konusundaki tm kriterleri ortadan kaldrmtr. Bu durum da 12 Eylle zemin hazrlam
ve 12 Eyll bu beklentilerin karlanmasnda nemli bir cevap olmutur.

155
5. Arjantin Askeri Darbesi ve 12 Eyll
1816 ylnda bamszln ilan eden Arjantin ok gemeden politik ve ekonomik
bir atma ortamna girmitir.
15
Temel olarak grup, bu politik ve ekonomik atmada
aktr olarak yer almtr. Birinci grup olan niter yap savunucular Buenos Aires
limannn milliletirilmesini, ticaretin nnde engel oluturan ehrin zerk yapsnn
kaldrlmasn ve sonrasnda lkenin tmyle uluslararas ticarete almasn ne
srmlerdir. kinci grup olan federal yap savunucular, Buenos Airesin
milliletirilmesini ve elden edilen gelirin tm vilayetlere datlmasn isterken vilayetlerin
zerk statlerinin ve yerel sanayilerin korunmasna ynelik vilayetler arasndaki tarifelerin
devam ettirilmesini savunmulardr. Federal yapdan yana olanlarn farkl bir tr olarak
adlandrlabilecek nc grup ise Buenos Aires limannn ve ehrinin milliletirilmesine
kar km ve serbest ticaret talep etmitir. nk bu grubun Buenos Airesin gmrk
gelirleri zerinde bir tekel hkimiyeti sz konusudur.
grup arasndaki sorunlar 1830 ve 1840lar boyunca Arjantinde atmalara
sebebiyet vermitir. Gl ve mreffeh bir Buenos Aires ile bu ehirden farkl artlarda
bulunan krsal ve kentsel kesim arasndaki sorunlar tm 20nci yzyl boyunca Arjantinin
en gze arpan zellii olmutur.
Arjantin ordunun siyasete mdahalesi ve istikrarszlk bakmndan kt bir ne
sahiptir. Arjantinliler son elli yldr sivil ve asker idare arasnda gidip gelmitir. Farkl
rejimler ve hkmet biimleri birbirini takip etmi, kurumsal ve politik yapy zayflatc,
toplumsal dzene zararl bir dng olumutur (Peruzzotti, 2004). Bu elli yllk sre iinde
ordu, tedrici olarak, siyasete srekli mdahale eden kktenci bir aktr olmaktan karak
asker otoriterizm olarak adlandrlabilecek yeni ve srdrebilecei bir yapya gemitir.
1983te demokrasiye dnldnde, Arjantin siyaseti kurumsal manada istikrarszl
geride brakmtr.
te bu yzden, Arjantinin otoriter ynetim tecrbesi asker mdahalelerin siyaset
ve demokrasi zerinde brakt kalc izleri anlamak bakmndan nemlidir. Bundan
sonraki ksmda bu balamda Arjantin darbeler tarihine deinilecek olup, daha sonra ise
karlatrmal bir analiz sunulacaktr.

15
International Relations Internet Sitesi, TheStruggleforDemocracy: ChileandArgentina,
http://www.international-relations.com/WbLatinAmerica/Lec9.htm
156
5.1.Latin Amerika ve Arjantinin Darbeler Tarihi
1960dan 1980l yllara dein asker ynetimler Latin Amerikada hi
olmadndan daha fazla iktidarda kalmtr. Brezilya 21 yl (1964 1985), Arjantin 14 yl
(1966 1973) (1976 1983), ili 15 yl (1973 1989), Peru 12 yl (1968 1980) ve
Uruguay 12 yl (1973 1985) asker ynetim altnda kalmtr (Maniruzzaman, 1992:749).
Asker ynetimler her ne kadar birbirinin ayns olmasa da hepsinin sahip olduu birtakm
ortak zellikler mevcuttur (Philip, 1984: 1): Tm bu asker rejimler; baskc, ekonomik
adan geleneksel ve siyaseti yeniden yaplandrma asndan olduka hrsl olmulardr.
Gney Amerikada yaanan bu darbeleri aklayan drt hipotez mevcuttur. Birinci gre
gre ekonomik yap ve deiiklikler darbelerin olumasnda temel rol oynamtr. thal
ikameci sanayilemeden da eilimli pazar ekonomisine geiin yaratt sosyal
adaletsizliin bu sonular dourduu sylenmektedir (Philips, 1984: 3). kinci gr
siyas kurumlarn zayfl zerinde durmaktadr. Bu gre gre ekonomik gelimenin
yaratt sosyal mobilizasyonu siyas kurumlar karlayamamaktadr (Philips, 1984: 5). Bir
dier nc gre gre ise asker rejimler devlet aygtnn krizlere korporatist bir
yantdr (Philips, 1984: 6). Asker rejimin btncl ve gl yaps iileri, kylleri ve
yoksullar kontrol altna alabilmitir. ne srlen drdnce ve son hipoteze gre
askeriyenin gnn koullarna gre deien yapsnn darbelere neden olduunu
savunmaktadr (Philips, 1984:7). Kba Devriminin asker ynetimlerin de
devrilebileceini gstermesi ile Gney Amerikadaki asker ynetimler daha sert tavr
taknmaya balamtr.
zellikle Arjantinde 1930 ylndan bu yana hibir sivil idare 6 seneden fazla
iktidarda kalamamtr. 1819 ylndan bu yana 46 devlet bakanndan sadece ikisi, asker
darbesiz seimle grevini devir-teslim etmitir.
Aslnda Amerika Birleik Devletlerinin gneyinde yer alan Arjantin iklim ve
doal kaynaklar bakmndan olduka zengin bir lke konumundadr. Arjantin, nfusunun
byk ounluu Avrupadan genlerin torunlar olup, okuma yazma orannn yksek,
yoksulluun dk ve rksal ayrmlarn neredeyse olmad bir lkedir (Schumacher:
1072). kinci Dnya Sava sonlarna kadar da gelimilik bakmndan Avusturalya ve
Kanada ile neredeyse ayn seviyelerdedir.
157
kinci Dnya Savana kadar Arjantin, ngilterenin spanyolca konuan bir
uzantsyd (Schumacher: 1072). ngilizler Arjantini modern demiryollar ile deyip,
ticareti canlandrarak kendi ekonomileri iin uygun bir konuma getirmeye altlar. XIX.
yzyldan 1930lara kadar Arjantin ynetimi ngilizlere et, yn ve tahl arz etmi olup bu
durum endstri sektrnn Arjantinde gelimesinin nne gemitir. Dengeli bir
ekonomik bymeden ziyade tarm sektrnn arl bu dnemde olduka fazla
olmutur (Schumacher: 1072). Bu problemlere ek olarak, demiryolu tamacl ile
Buenos Aires Latin Amerikann merkezi konumuna gelmi olup, Arjantinin toplam
nfusunun te birinden fazlasna ev sahiplii yapmaya balamtr.
Modern Arjantinin bugnk formunu almas Avrupadan olan glerle
balamtr. 1869 ylnda 1,8 milyon olan nfus 1895 ylnda ikiye katlanm olup,
1914de tekrar ikiye katlanmtr (Schumacher: 1073). Gmenler Fransa, Almanya,
spanya ve byk ounlukla talyadan gelmitir.
Modern siyaset ise 1890l yllarda Radical Civic Unionn kurulmas ile
balamtr. Bu parti ounlukla g eden orta snfn temsilcisi konumunda olup, erkekler
genel oy hakk iin savamtr. Bu hakk kazandktan sonra ise 1916da Hiplito
Yrigoyen bakanl altnda seimleri kazanmlardr (Schumacher: 1073). Fakat
radikaller, ynetimde kald 14 yl boyunca, kendi i anlamazlklarndan tr hibir
kkl yasa karamamlardr. Devam eden siyas kmaz dnemi 1930 ylnda yaplan ilk
asker darbe iin ortam hazrlamtr (Schumacher: 1073).
Sonraki 13 yl boyunca Arjantin asker ynetim altnda kalmtr. Asker ynetim
iktidarn muhafazakrlar ve anti-radikallerle birlikte srdrmtr. Oligari yanllar ve
orta snf arasnda farkllar yeni bir snfn domasyla yok olmaya balamtr. Bu snf
hzla byyen ii snf olmutur. Bu yeni atma ortamnda doan lider ise Juan Pern
olmutur (Schumacher: 1073).
Pern, 1943 ylnda glenen milliyeti, anti-ngiliz albaylar grubunun bir
yesidir. Pern ii snfnn ykselen gcn fark ederek onlarn temsilcisi olmaya karar
verdikten sonra 1946da yaplan seimlerde oylarn %56sn almay baarmtr. Pern,
lkeyi 9 yl boyunca ynetmitir. Ynetimi boyunca zaman iinde politikalarnda
deiiklik meydana gelen Pern, sahip olduu yetkileri baskc bir ekilde kullanmaya
balamtr. Birok siyas gruba sansr ve bask uygulam, niversitelerin i ilerine
158
karm, gizli bir polis tekilat kurmu ve anayasay deitirmitir (Schuman:1074).
Yaplan anayasal deiiklikler ile 1952de yaplan seimleri de bir ekilde kazanan Pern,
huzursuzluk ortamnn bymesine engel olamam ve ordu zerindeki kontroln
kaybetmitir. Bylece 1955 yl Arjantin iin yine bir darbe yl olmutur.
1955 ile 1966 yllar arasndaki dnem, Peronistlerin otoriter ynetimlerce
dlanmasna dayal siyas sistemi yeniden ina srecidir (Peruzzotti, 2004:101).
Peronistlerin siyasetten uzaklatrma sreci, siyasetin ak aralaryla yaplmtr. rnein
Peronism kararnamelerle yasaklanrken, seim kanunlar yeniden dzenlenmitir
(Peruzzotti, 2004:101). Peronistler iktidardan darbe yoluyla uzaklatrlnca, ksa bir sre
sonra skntlar da balamtr. Anti-peronistler, kendi iinde blnrken ayn zamanda
ekonomik krizlerle de mcadele etmek durumunda kalmlardr (Peruzzotti, 2004:101).
1966 ile 1983 arasndaki dnem ise Peruzzotti (2004) tarafndan aralkl asker
mdahale dneminden aralksz asker mdahale dnemine gei olarak
nitelendirilmektedir. Bu dnemde Peronistler ve anti-Peronistlerden baka farkl bir
fraksiyon daha ortaya kmtr. Sosyalist ve muhafazakr partiler dahi kendi iinde
blnmeler yaamtr. 1966da yaplan darbeyle baa gelen asker lider Ongana ile
lkedeki atmosfer bir nebze rahatlama da gstermitir. O dnemde yaplan kamuoyu
yoklamalar %66 orannda halkn darbeyi desteklediini gstermektedir (Peruzzotti,
2004:105). Asker ynetime kar ortaya kan bu olumlu tavr, bir anlamda yllardr
sregelen i karklarn bir an nce sona ermesine yneliktir (Peruzzotti, 2004:105). Fakat
asker ynetimler bir trl i karklklar nleme konusunda baarl olmamtr. Birbiri
ard sra gelen asker ynetimler huzursuzluklar ve lke iindeki siyas blnmelerin
nne geememitir. Radikal eilimlerin ne asker, ne de geleneksel liderlerde kontrol
altna alnma umudu kalmad iin asker ynetim eski dmanna, yani Perna
bavurmak durumunda kalmtr (Peruzzotti, 2004:108). Umut edilen ey Peronist
hareketin devrimci gruplar kendi iine alabilmesidir. Bylece 1973 ylnda Peronist
hareket, oylarn %49unu alarak seimleri kazanmtr (Peruzzotti, 2004:109).
Uzun yllar seimlerden men edilen Pern, 18 yllk srgnden sonra 77 yanda
tekrar seimleri kazanmtr. Peronismin etkileri zellikleri ii birliklerinde komnist ve
sosyalistlerin tasviyesinde grlmtr Bundan daha nemlisi, Peronism lkenin siyas
iskeletini de baltalamtr. Son asker bakan General Alejandro A. Lanusse ykselen
159
iddet ve bask altnda 1973 seimlerinde Peronistlerin yarmasna izin vermek zorunda
kalmtr. Fakat seimlerin kazanlmasna ramen iddet azalmam, aksine bymtr.
Sol ve sa grl Peronistler arasndaki anlamazlklar silahl atmaya dnmtr.
Ancak Pern seimleri kazandktan 9 ay sonra lm ve onun lmnden sonra baa kars
ve bakan yardmcs Isabel gemitir. Terr, Pernun lmnden sonra da ykselmeye
devam etmitir. Bu srada yzlerce insan ldrlm ve Arjantin ekonomisi, kme
noktasna gelmitir. Ynetim ile sendikalar arasndaki mcadele gerilla hareketleri ile
daha da bymtr. lkede adeta bir kargaa ortam olumu ve sonucunda Arjantin
tekrar bir darbeyle yz yze kalmtr. Bayan Pernun hkmeti, 1930 ylndan sonra
seilen yalnzca 6. sivil hkmet olduu grlmtr. Ancak bu hkmetin mr de uzun
olamamtr.
23 Mart 1976da Isabel Pern hkmetini deviren General Jorge Videla asker
cuntas, temel hususlarda seleflerinden farkl bir greve sahiptir. Bir defa darbe tabiat
itibariyle olduka tepkiseldir. 1970li yllarda ortaya kan Montoneros hareketi Arjantin
tarihinde ilk kez ordunun geleneksel hkimiyetine ciddi biimde meydan okumutur
(Pion-Berlin, 1985:57). Ordu bu tehdidin ortadan kaldrlmas iin kararl ve tek vcut
olmutur. Dier bir deyile baka bir isyanc oluumu en bandan nlemek iin kolektif
liderlii srdrmek hususunda dikkatli davranmtr. Videla asker idaresi yereldeki
komutanlar zerinde ok az yetkiye sahip olmu, bu da alan kontrolnn tamamen
yereldeki kuvvetlerde olmasna ve sorumluluun genilemesine, bylelikle sorumsuzluun
artmasna yol amtr. Ayrca bu yap, yerelde bask dzeyinin ykselmesini ve sivillerin
bireysel olarak intikam duygularyla hareket etmesi endiesini beraberinde getirmitir
(Philip, 1984:12). Ksacas 1976 ile 1983 yllar arasnda asker cunta lkedeki
frenlenemeyen kargaa srecini toplumu kar uygulanan iddet ve bask politikalar ile
zmeye almtr.
Ordu 24 Mart 1976 tarihinde Ulusal Yeniden rgtlenme Plann aklayarak
rejim tarafndan takip edilecek siyas, sosyal ve ekonomik hedefleri ve stratejileri ortaya
koymutur (Pion-Berlin, 1985). Arjantinde Proceso olarak adlandrlan bu planda
ekonomik program ncelikli bir konuma gemitir. Serbest piyasada karar klan ordu
cunta ynetimi Peronist programdan vazgemi, ekonomik durgunluk ve sosyal
huzursuzlua yol aan cret-fiyat kontrol politika yerine dk enflasyonu hedefleyen
liberal yaklam benimsemitir (Pion-Berlin, 1985:58). Ancak Arjantinin en nemli
160
bankalarnn kt 1980 yl cunta ynetimi iin bir dnm noktas olmutur. 1977
tarihli kriz nedeniyle skntya den ve bankalara borlarn deyemeyen sanayi irketleri,
bankalar nemli miktarda denmeyen borla kar karya brakmtr. Finans sektrnde
panie yol aan bu gelimeler sonucunda mudiler bankalardan paralarn ekmi ve dviz
almtr. Her ne kadar ekonomi bakan problemin byk olmad ynnde aklamalar
yapmsa da bu dnce silahl kuvvetlerin tm tarafndan paylalmamtr. Ayrca
asker ynetimin tutarl liberal politikalar uygulamadaki baarszlnn en nemli
nedenlerinden biri Peronist hareketin varl olarak grmtr (Philip, 1984: 14).
Ordu ayn zamanda bu dnemde terrizmi nlemek amacyla birok insan
tutuklam ve hapse atmtr. 240dan fazla gizli sorgulama merkezleri ve hapishaneler
lke genelinde faaliyet gstermeye balamtr. Elektrik oku, dayak, tecavz ve boma
gibi ikence metotlarnn da yaygn olarak uyguland bu dnemde ldrlen kii says
tahminen 6,000 ile 10,000 arasnda deimektedir (Schumacher: 1076). Arjantinde
darbeyle lkeyi yneten subaylar, insan haklarnn korunmas hususuna nem
atfetmemilerdir. Habeas Corpus olarak bilinen anayasal gvence altndaki temel hak ve
zgrlkler yasal olmayan ekilde tutuklananlardan sadece kk bir aznlk iin
iletilmitir. Asker ynetim bu dnemde medyay da byk bir bask altna almtr.
Birok gazete, dergi, radyo ve televizyon kanal olaylara ya ilgisiz kald ya da asker
ynetimi destekler bir tavr sergilemitir. Yalnzca birka basn ve yayn organ darbe
dneminde yaanan insan haklarn ihlallerini protesto etmitir (Bustos, Webband
Fairbairn: 155). Asker ynetim boyunca yazarla, mzisyenler, retmenler, avukatlar
baskc bir rejim altnda 1930lu yllarn Nazi ynetiminde olduu gibi srekli eitli bask
metotlaryla susturulmulardr (Bustos, Webband Fairbairn: 156). 400e yakn gazeteci
lkeyi terk ederken en az 84 gazeteci bu ka srasnda ldrlmtr (Bustos, Webband
Fairbairn: 156). Gerek u ki, demokratik rejim 1983de yeniden tesis edilmi olsa da
gemi dnemin otoriter ynetiminin izleri kolay kolay silinmemi ve gazetecilere
uygulanan bask ve tehditler, diktatrln son bulmasyla sona ermi deildir (Bustos,
Webband Fairbairn: 156).
Aralk 1981de bir saray darbesiyle General Viola yerine General Lieutenant
Leopoldo F. Galtieri baa gemitir. Ekonomik k bylece kontrol altna alnm olsa
da bu sefer de demokrasiye dn iin bakaldrlar olumaya balamtr.
161
Asker ynetim bu dnemde uzun zamandr ngiltere ve Arjantin arasnda sorun
tekil eden Falkland Adalarn igal etmitir. Bu sava durumu bir anlamda lkede ulusal
birlii salam olsa da Arjantinin bu sava kaybetmesiyle Haziran 1982 ylnda asker
ynetim seimlerin yaplmasn ilan ederek ynetimden ekilmek durumunda kalmtr.
5.2. Arjantindeki Darbeler ile Trkiyede Yaanan Darbelerin
Karlatrmal Analizi
lk bakta Latin Amerika lkeleri ile Trkiyeyi karlatrmak olduka zor
gzkmektedir. Okyanuslarn ayrd bu iki yer kltr bakmndan da olduka farkldr.
Biri Osmanl mparatorluunun torunlar iken dieri spanyol ve Portekizlerin
torunlardrlar. nan gerei biri Mslman, dieri ise Katoliktir. Biri Avrupa ile
Asyann kesitii noktada yer alrken, dieri batda Amerikann gneyinde yer
almaktadr (Pion Berlin, 2011: 293). Fakat buna ramen Latin Amerika ve Trkiyenin
sivil asker ilikileri bu farkllklar arasnda bile benzerlikler gstermektedir (Pion
Berlin, 2011: 293).
5.2.1. Benzerlikler
Hem Latin Amerika hem de Trkiye demokrasileri tarih boyunca asker
mdahalelere sahne olmutur. Askerin bu mdahalesi iki blgede de ortak savlarla
yaplmtr. Bu savlar, asker glerin milletin koruyucusu olduu ve yalnzca onlarn
milletin temel deer ve karlarnn ne zaman tehlikede olduunu bildii gibi savlardr
(Pion Berlin, 2011:293).
Latin Amerika lkeleri ile Trkiyenin gemileri incelendiinde bamszlklarn
bu iki blgeye farkl zamanda geldii grlmektedir. Latin Amerika lkeleri
bamszlklar 1820lerde elde ederken, Trkiye bamszln 1923de kazanmtr.
Latin Amerika lkeleri bamszlklarn elde ettikten sonra bir tr anari ortamnda
kalm, merkez ynetimlerin kurulmas on yllar bulmutur. Trkiyede ise Atatrk
bamszlktan ksa sre sonra gcn pekitirerek merkez bir ynetim oluturabilmitir.
te bu farkl tarihi gemiler sivil asker ilikilerin farkl yrngelerde ilerlemesine sebep
olmutur (Pion Berlin, 2011: 294). Latin Amerikada yaanan boluklar ynetime siyas-
asker patronlar diye tabir edilen caudilloslarn gelmesine sebep olmutur. Trkiyede
162
ise bamszln kazanlmasndan hemen sonra siyaset askerden arndrlmtr (Pion
Berlin, 2011:294). Ancak asker, bamsz siyas bir g olmaktan karken, ayn zamanda
rejimin devamn salayan nemli bir aktr olmutur. Gerekten de 1935 yl Trk Silahl
Kuvvetler Hizmet Kanununun 35. maddesi yledir: Silahl Kuvvetlerin vazifesi, Trk
yurdunu ve Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumaktr. Pek ok Trk asker bu
maddeyi geni biimde yorumlayarak lke iin en iyisinin ne olduuna ve bunu nasl
salayacaklarna kendilerinin karar verebileceini dnmtr (Pion Berlin, 2011:295).
Askerin koruma ve kollama anlay hem Latin Amerika, hem de Trkiye iin
nemlidir. Trk asker uzun zaman boyunca kendini mill birlik ve beraberliin, toprak
btnlnn ve Kemalist fikirlerin koruyucusu olarak konumlandrmtr (Pion Berlin,
2011: 295). Benzer ekilde, Latin Amerikada da asker kendini mill deer ve karlarn
koruyucusu olarak grmtr. Bu durum kriz zamanlarnda, ekonomik klerde ve
ykselen iddet dnemlerinde, siyas aktrlerin baarszla urad dnemlerde aka
belirtilmitir (Pion Berlin, 2011:296). 1973 ylnda darbeyi gerekletiren ili asker
ynetimi u szleri bu durumun ak ifadesidir: Artk gayri meru ve ahlksz hkmetler,
mill duygularn temsilcisi deildirler (Lovemanand Davies, 1997:182).
Darbeler ayn zamanda asker ynetimler iin yalnzca siyas gc ele geirme
asndan deil, yasal deiikler yapabilme bakmndan da frsatlar iermektedirler.
Trkiyede 1960 ve 1980 darbelerinden sonra anayasa, asker tarafndan deitirilmitir.
Latin Amerika lkeleri de glerini arttrmak iin darbeyi kullanmlardr. Ancak asker
ynetimlerin ok az, Latin Amerika lkelerinde anayasa deiiklii yapmamlardr (Pion
Berlin, 2011:296). Bu durum u ekilde aklanabilir: Trkiyede asker ynetimler ksa
mrl olmutur. Dzen ve istikrar bir kez salandktan sonra ordu ynetimden
ekilmekte aceleci olmutur. Fakat bunu yaparken, salanan dzen ve istikrarn devam
etmesini garanti altna almak istemilerdir. Buna karn Latin Amerika darbeleri, olduka
uzun srm ve asker, ynetimden hemen ekilmemitir. Brezilya asker rejimi 25 yl ve
Peru asker rejimi 12 yl srmtr. Bu yzden asker ynetimler kendilerinden sonra
oluacak dzen ve istikrar iin endie duymamlardr (Pion Berlin, 2011:296 297).
Trkiye ve Latin Amerikadaki askerlerin demokrasi ile ilikileri olduka
mulaktr. Trk askeri, siyasetilerin profesyonellikten uzak olduunu dnrken kendi
kurumunu olduka profesyonel olarak deerlendirmektedir (Pion Berlin, 2011: 297).
163
lgintir ki, hem Trk ordusu, hem de Latin Amerika lkelerinin ordusunun eitim sistemi
ayn kaynaktan yararlanmtr: Alman asker teorisyen Colmarvon der Goltz bu uurda
nemli bir kaynak olmutur (Pion Berlin, 2011:298). Goltz, asker eitim sisteminin en
iyi sistem olduu grnn yaylmasnda olduka etkili olmutur. Alman okulunun
etkisinin en ok ilide hissedilmitir. Ayrca Goltz, Arjantinde Yksek Sava Okulunun
almasnda da etkili olmutur. Bu profesyonel eitim sistemleri ile imaj ykselen
askerler, devlet ilerini siyaslerden daha iyi halledebileceklerini dnmeye
balamlardr (Pion Berlin, 2011:298). Bu dnce onlar devlet ilerine karmaya
itmitir.
Bu mantn ters etkileri de olmutur. Tekrarlanan asker darbeler, demokratik
kurum ve liderlerin varln devam ettirebileceklerine dair halk inancn azaltmtr.
Yaplan her darbe, bir sonraki darbenin kabul edilmesini kolaylatrmtr (Pion Berlin,
2011:298). Bu benzerlie ramen Trk askeri, sivil hkmetlerden daha farkl bir ekilde
yararlanmtr. Trk askeri, olaylar sahne arkasndan maniple etmeyi tercih etmitir
(Sargil, 2011). G ele geirilip, darbe yapldnda ise siyas kontrol ve bask kendileri
tarafndan daha az uygulanmtr. Bu durum ok fazla kan dklen Latin Amerika darbe
ve diktatrlklerinden farkldr (Pion Berlin, 2011:299). Buna ramen Latin Amerikada
da halk ya darbeyi desteklemi, ya da kar kmamtr. 1964de Brezilya, 1968de Peru,
1973de ili ve 1976daki Arjantin darbesi bunlara rnek verilebilir. Askerler, her zaman
dikkatli ve stratejik davranmalar bu hususta nem arz etmektedir. Asker, huzursuzluun,
kargaann ve krizlerin en yksee kt anda mdahale etmitir. Zira asker, her zaman
kamuoyunun desteini almak istemitir (Pion Berlin, 2011:299).
5.2.2. Farkllklar
Latin Amerika lkeleri ile Trkiyede yaanan darbeler arasnda var olan
paralelliklerin yan sra birtakm mevcut farkllklar da gze arpmaktadr. almann
bundan sonraki ksmnda bu farkllklara deinilecektir.
Arjantinde yaanan darbelerden demokratik rejime geri dn genellikle piyasann
byk durgunluk, k yaad ve yksek enflasyonun hkim olduu dnemlere denk
gelmitir. Trkiyede yaanan dnm ise bu balamda ekonomik krizlerden ziyade
siyas talep ve basklarla olumutur (Haggardand Kaufman, 1997:269). Trkiyede
164
otoriter ynetimler ulusal ve uluslararas siyas basklar altnda ynetimden ekilmek
zorunda kalrken, Arjantinde yaanan ar ekonomik kriz otoriter ynetimi ekilmek
zorunda brakmtr. ili ve Tayland bu bakmdan Trkiye ile benzerlik gstermektedir.
Trkiyede 12 Eyll darbesinden demokratik ynetime gei asker ynetimin hazrlad
anayasa ile olurken; Arjantin, Bolivya, Uruguay, Brezilya gibi lkelerde demokrasiye
geilerde muhalefetin gc daha fazla hissedilmitir (Haggardand Kaufman, 1997:270).
Asker ynetimden sivil ynetime geie, Trkiye gibi ekonomik kriz d olaylarn
neden olduu lkelerde eitli siyas gruplarn sistem d braklmas parti
yasaklamalarndan zekice planlanm seim kanunu deiikliklerine kadar eitli
mekanizmalarla gerekletirilmitir. Ekonomik nedenlerle geiin kolaylat Arjantin
gibi lkelerde ise Trkiyenin aksine sendikalarn ve siyas gruplarn eski haklarn
kazanmas daha kolay olmutur (Haggardand Kaufman, 1997:273). ili, Kore ve Trkiye
gibi lkelerde otoriter elitler nispeten daha kk ideolojik siyas gruplarn frsatlarn bu
gruplar koalisyona zorlayarak kstlamaya almtr. Ekonomik krizle geilerin
yaand dier grup lkelerde ise muhalifler demokrasinin yeniden inasnda daha fazla
bask uygulayarak istedikleri yasalarn gemesini salayabilmilerdir (Haggardand
Kaufman, 1997:273). rnein Bolivyada 1970lerin sonunda yetmi yeni parti
kurulmutur (Haggardand Kaufman, 1997:273).
Trkiyede darbe sonras yaplan seimde asker ynetimin destekledii lider
seilmemi olsa da seilen siyas lider Turgut zal asker ynetimin ekonomik
politikalarnn uygulaycs olmutur (Haggardand Kaufman, 1997:274). Taylanda da
ayn ekilde kurulan tm siyas partiler, asker ynetimle balantlarn devam
ettirmilerdir. Asker ynetimle benzer gre sahip partilerin seimlerle baa gelmesi,
ekonomik krizlerle geilerin yaand Arjantin, Bolivya, Uruguay, Brezilya gibi
lkelerde daha az grlmektedir. Bolivya, Peru, Brezilya ve Uruguayda sosyalist ve
Marksist ideolojilere sahip siyas gruplar darbe sonras ynetimlerde yeniden ortaya
kmlardr. Uruguay ve Peruda sosyalist koalisyonun sahip olduu koltuk oran
%14den %30a karak, muhafazakr rakiplerini gemitir (Haggardand Kaufman,
1997:275). Arjantinde asker ynetimin ekonomik projelerini destekleyen sa grl
partiler ise ok az oy alabilmilerdir (Haggardand Kaufman, 1997:274).
165
Arjantin, Filipinler, Bolivya ve Uruguayda yeni seilen demokratik ynetimlerce,
askerin gcn datmak iin atlan admlar asker tarafndan ters tepkiye sebep olmu ve
yeni demokratik rejimin gcn azaltmtr (Haggardand Kaufman, 1997:277). Tam tersi
olarak ekonomik kriz d olaylarn geie sebep olduu Trkiye gibi lkelerde ise
demokratik olmayan ynetimler siyas protestolarn devam etmesine sebep olmu ve
zaman iinde asker ynetimin izlerini tayan siyas partilerin gc azalmtr
(Haggardand Kaufman, 1997:277).
Ekonomik kriz tabanl geilerin yaand Arjantin, Bolivya, Brezilya ve Peruda
asker ynetim sonras ilk demokratik ynetimler, yksek enflasyonla mcadele etmek
durumunda kalmlardr. Buna ramen ekonomik kriz d nedenlerle geiin yaand
lkelerde ekonomi nispeten daha iyi durumdadr. Ancak unu unutmamak gerekir ki,
ekonomik adan en baarl asker ynetim bile gelir adaletsizlii, yoksulluk gibi
demokratik ynetimleri zorda sokacak sorunlar arkasnda brakp gitmitir (Haggardand
Kaufman, 1997:278).
Tablo 16: Demokratik Geilerin Siyasal Ekonomisi
Stun1 Ekonomik Kriz Tabanl Geiler Ekonomik Kriz D Geiler
lkeler
Arjantin, Bolivya, Uruguay, Filipinler,
Brezilya, Peru ili, Kore, Tayland, Trkiye
Otoriter Rejime Kar
Oluan Siyas tirazlar
Siyas talepler; i adamlarnn kayglaryla,
ekonomik sebeplerle oluan kitlesel
protestolarla ve kaynak dalm zerine
oluan hkmet ii blnmelerle
rtmektedir. Liberalleme ynl siyas talepler
Anayasal Reform
Sreci Gl muhalefet etkisi grlmektedir
Var olan otoriter ynetimin etkisi
ar basmaktadr
Seilmilerin
Faaliyetleri
Otoriter ynetimin etkisinin silinmesi ve
asker ayrcalklarn azaltlmas
Otoriter ynetim etkisinin ve asker
ayrcalklarn devam etmesi
Siyasete Giriin
nndeki Engeller
Siyasete katlma getirilen limitler,
hogrl semen ve parti kayt yasalar
Baz siyas gruplar zerinde devam
eden engeller, kstlayc semen ve
parti kayt yasalar
Siyas Blnmeler ve
Gruplar
Zayf asker rejim yanl partiler, blnm
ve kutuplam parti sistemleri
Gl asker rejim yanl partiler ve
merkezci parti sistemleri
Kaynak: (Haggardand Kaufman, 1997:269)


166
Sonu olarak;
Gerek Latin Amerika olsun, gerekse Trkiye olsun yaanan asker rejimlerin
lkelerin demokrasi tarihlerine bir darbe vurduu gerei unutulmamaldr. ki farkl
corafya ve kltrde yaanan bu asker mdahalelerin gsterdii benzerlikler ve
farkllklar, darbeler tarihini anlamak ve doru yorumlayabilmek asndan olduka
nemlidir.
Bugn iki corafyada da asker ynetimlerden demokratik ynetimlere dnlm
olup, asker ynetimlerin izleri azalmtr. Bugn siyasetiler, askerin siyas ve ekonomik
gcn azaltmakta, demokratik ynetime geile oy verenlerin nceliklerine (i yaratma,
yoksulluk ve alkla mcadele, salk sistemlerinin iyiletirilmesi vb.) nem vermektedir
(Pion Berlin, 2011:301). Artk asker, siyasiler tarafndan ayrcalkl kar grubu olarak
grlmemekte ve demokrasi n planda tutulmaktadr. Ksacas bugn artk g dengesi
asker kuvvetlerden demokratik glere doru kaymtr (Pion Berlin, 2011: 301).
6. 12 Eyll 1980 Darbesi ve Kbrs Meselesi
Kbrs meselesi, genel olarak Trkiyenin hayat ve mill bir meselesi olarak
anlmtr. Bu yzden Kbrs, Trk d politikasn etkileyen en nemli meselelerden birisi
olarak ortaya kmtr. zellikle de Trk d politikasnn son krk ylna damgasn
vurmutur. Bu sebeple Kbrs meselesi, Trkiyenin Amerika, Rusya, Avrupa ve Orta
Douyla olan mnasebetinde belirleyici rol oynamtr. Ancak 1970lerden sonra
zellikle Trk-Yunan ilikilerinde mihenk ta (Armaolu, 1989: 783), Kbrs meselesi
olmutur. Daha sonraki dnemlerde ise bu mesele, Trkiyenin AB ile olan ilikilerini
etkilemitir.
Meseleye bu ynden bakld zaman Kbrs meselesinin 1974-1983 yllar
arasnda ciddi krlmalarn olduu ve bunun iyi tahlil edilmesi gerektii gerei ile kar
karya kaldmz grmekteyiz. Zira bu yllar arasda Trkiyede 12 Eyll 1980 darbesi
olmu, siyasal ve toplumsal hayatta ciddi krlmalar yaanm, demokrasiye ara verilmi
ve sosyal katmanlarda ciddi deiimler ortaya kmtr. Trkiyede bu ciddi krlma ve
deiim neticesinde d politika enstrmannda deiiklikler yaanmtr. Bunlar arasnda
KKTCnin ilan ve Rogers Plannn kabul gibi iki nemli olay zikretme yerinde
olacaktr.
167
Aslnda bugn dahi bu iki olay hakknda derinlemesine herhangi bir bilgiye haiz
deiliz. Zira 12 Eyll darbesinin sisli ve Trk siyasasnn bulank olduu bir dnemde
gereklere ulamann ne kadar zor olduunu ifade etmek gereksizdir. zellikle Mill
Gvenlik Konseyinin, darbe yneticilerinin veya siyasal karar alclarn hangi pazarlkla
ve ne gibi saikle byle bir karar aldklarna dair bilgilere ulam deiliz.
16

Bu amala yaplan aratrmada, TBMMnin darbeleri aratrma komisyonuna
17

ulaan verilere veya eski Babakan Blend Ulusu gibi kiilerinin szl ifadelerinden
anlaldna gre bu durum tam olarak anlalm deildir. Bu durum, ancak yaplan
yorumlarla tanmlanabilmektedir.
Bu aratrmada uygulanan yntem konusuna gelince, konu, daha ok sre
analizine dair bir yntemle ele alnmtr. Dolaysyla geleneksel hadise naklinin yerine,
daha ok analitik tarih ikame edilmeye allmtr. Bu yntemle, Trkiyedeki darbe
srecinde younluk kazanan Kbrs meselesinin ne olduuna ve KKTCnin ilann sivil
iradeye braklmama gerekesine baklacaktr.
6.1. 1956 Ylna Kadar Trkiyenin Kbrs Meselesine Kar Tavr
Kbrs meselesinin, Trk kamuoyunda 1947 ylndan itibaren gndemde olmasna
karn, cumhuriyet hkmetleri, 1955 ylnn ortalarna kadar meseleyi
iselletirememiler, adeta yok saymaya almlardr. Aslnda bu tavrn, iki nemli
sebebi vardr:
Birinci sebebi, 12 Ocak 1952 tarihine kadar Trkiye, SSCBnin youn basks
altnda kalm ve Sovyet emperyalizmin nefesini ensesinde hissetmesinden
kaynaklanmtr.
18

kincisi ise 12 ubat 1952 tarihinden 1954 ylna kadar Bat savunma blounda
mttefiki olan Yunanistann Kbrs adasn birok kez kendisine balanmasn istemesi,
buna karn ngilterenin, adann mevcut statsnn asla deitiremeyeceini
belirtmesinden dolaydr ki cumhuriyeti hkmetleri, Kbrs meselesinde ilgisiz
kalmlardr.
19


16
MGKdan bu konuda alnan bilgiler yeterli deildir. Sadece alnan kararlarla ilgili bilgilere ulalmtr.
Ancak yasa gerei kurulun tutanaklarna ulalamamtr. Dolaysyla bu konunun aydnlatlmas iin
ciddi bir kaynaktan mahrum olduumuzu sylemek mmkndr.
17
Bu komisyonun tam ad lkemizde Demokrasiye Mdahale Eden Tm Darbe ve Muhtralar ile
Demokrasiyi levsiz Klan Dier Btn Giriim ve Srelerin Tm Boyutlar ile Aratrlarak Alnmas
Gereken nlemlerin Belirlenmesi Amacyla Kurulan Meclis Aratrma Komisyonu eklindedir.
18
Trkiye, bu yakn tehdidi ancak 1952 ylnda NATOya giderek byk lde bertaraf etmitir.
19
Yunanistan, Trkiyenin bu ilgisizlii yznden, birok kez istifade etmesini bilmitir. Bunun iin
bkz Armaolu, 1973:814.
168
ngiltere, kilisenin dzenledii 1950 plebisitini bertaraf edebilmek iin 1954
ylnda adaya yeniden muhtariyet verilmesi fikrini ortaya atmtr. Fakat bunun hibir
surette adann el deitirecei manasna gelmeyeceini srarla vurgulamtr. Bu durumda
Kbrsl Rumlar, adann el deitirmeyeceini anlaynca, Kbrs meselesini, Birlemi
Milletlere gtrmeye almlardr. Bylece Yunanistan, 16 Austos 1954 tarihinde
Birlemi Milletlere resmen bavurup, ngiltereyi ikyet etmi ve ada halkn self-
determinasyon, yani kendi mukadderatn kendisinin tayin hakknn verilmesini
istemitir.
20
Bylece Kbrs meselesi, BMin gndemine gelmi ve bu andan itibaren
Kbrs meselesi, uluslararaslatrlmtr.
Aslnda Yunanistann Kbrs meselesini BMnin bnyesine getirmesi, Trkiyeyi
ister istemez bu meselenin iine girmesine neden olmutur. Ancak Trkiyenin bu
meseleye girmesi, kendi haklarn ve grlerini mdafaa etmekten ok, bu meselenin
hemen kapanmas ve adann mevcut statsnn deimemesini, eskiden olduu gibi
ngilterenin elinde kalmasna ynelik olduu grlmtr.
Bar yollarla ENOSSin gereklemesi mmkn olamayacan anlayan
Yunanistan, 1952 ylnda aslen Kbrsl bir Rum olan Albay Grivas, sonradan EOKA
adn alan, gizli tedhi tekiltn kurmakla grevlendirmitir. 1955 ylnda Grivas
tarafndan vcut bulan ve ngilizlere kar Kbrsta balatlan EOKA tedhi faaliyeti,
Kbrs Cumhuriyetinin ilnna kadar srmse de esas gayenin ENOSS olmasndan
dolay, cumhuriyet idaresi bir merhale olarak grlmtr (Alasya, 1987:22). Bylece
19551974 yllar arasnda yer alan EOKA saldrlar neticesinde, 103 Trk ky
yaklm, 30 bin Kbrsl Trk gmen olmu, yzlercesi kaybolmu veya binlercesi
yaralanmtr (Serter, 1983:2071).
ngiliz hkmeti 1956 ylnda adaya muhtariyet vermeyi teklif etmise de Trkiye
ve Yunanistan, bunu kendi tezlerine uymad gerekesi ile kabul etmemilerdir.
21
Rum
tedhiinin youn olduu bir srada, ngiltere bu faaliyetleri bertaraf edebilmek iin Lord
Radcliffee, Kbrs iin bir muhtariyet anayasas
58
hazrlatm ve ngiltere Smrgeler

20
Dikkat ekici olaylardan biri de Trkiyenin byk nem verdii, 9 Austos 1954 tarihinde kurulan
Balkan ttifaknn sarslmamas iin Kbrs meselesini hasralt ettii bir srada, bu ittifaka ye
Yunanistann 16 Austos 1954 tarihinde Kbrsa self-determinasyon hakknn verilmesi iin Birlemi
Milletlere resmen bavurmas dikkat ekicidir. Bylece Yunanistan, adadaki Rum nfusunun
fazlaln kullanarak, Kbrs Yunanistana ilhk etmenin meru zeminini hazrlamaya almtr.
Bunun iin bkz Armaolu, 1973:814; Alasya, 1987:12.
21
Bu hadise, Trk tezine ters den bir durumdur. zellikle 1956 ylnda Trkiye, bir oldu-bittiye
getirilerek, muhtariyet prensibi desteklenmi ve ngiltereye muhtariyet rejimi iinde Kbrsl Trklerin
hrriyet ve yaama haklarn garanti altna alacak tekliflerde bulunmutur. Bkz Armaolu, 1973:816-
817.
169
Bakan Lennox Boyd 19 Aralk 1956 tarihinde Avam Kamarasnda yapt konumada
ngiltere hkmeti, Kbrstaki gibi gayet kark bir ahali iin self-determinasyon
hakknn tatbiki iin muhtelif hl areleri arasna, adann taksimi hususun da dahil
edilmesi gerektiini kabul ettiini (Armaolu, 1973:817) bizzat aklamtr. Bylece
ngiltere, Trklerin taksim tezi iin zmnen olsa da destek vermitir.
Bu vesileyle Trk hkmeti, meselenin niha zm iin bu noktann nemli bir
basamak olacan ifade etmi ve Taksim tezine skca sarlmtr. Hl byle olunca
Trkiye hkmeti, 1956 ylnn sonlarndan itibaren ite Trk kamuoyuna, dta ise
ngiltere ve Yunanistana bu tezini kabul ettirmeye almtr. Trk hkmeti, 1958
ylndan itibaren bu tezini kendi kamuoyuna benimsetmi olmasndan tr, btn
Trkiye ta taksim, ya lm ! parolas ile yekvcut olmutur.
6.2. 1956-1967 Yllar Arasnda Trkiyenin Kbrs Meselesine Kar Tavr
ngiltere tarafndan, 19 Haziran 1958 tarihinde, MacMillan Pln adnda yeni bir
pln hazrlanmtr. MacMillan Pln, adadaki cemaatler ile meseleye taraf olan ngiltere,
Yunanistan ve Trkiye arasnda, yeni bir ortaklk kurulmasna dayanmaktadr.
22

Ancak Rum liderlii derhal, Yunan hkmeti ise ksa bir sre sonra MacMillan
Plnn reddederek, self-determinasyon ilkesinde srar ettiklerini aklamlardr.
Trkiyenin ve ngilterenin, pln tatbike koymaya kararl olmalar, Kbrsl Rumlar ve
Yunan hkmetini telalandrd gibi, gerek ngiliz Parlamentosunda, gerekse BMde
eitli faaliyetlerde bulunarak, MacMillan Plnnn tatbikini engellemeye almlardr.
Lakin ngiltere, bu pln resmen tatbike koyacan aklamasyla, Rum ve Yunan
ikilisinin faaliyetlerine set ekmitir (Alasya, 1987: 18). Bu vesileyle Trkiyenin
temsilcisi Burhan Il (Alasya, 1987: 23) adaya gelip, fiilen greve balamtr. Aslnda bu
hadise, Trkiyenin Kbrs zerindeki meru hakknn tannmas ve Kbrsn idaresine,
Trkiyenin de fiilen katlmasn beraberinde getirmitir (Alasya, 1987: 18).
Bundan dolaydr ki, RumYunan cephesi, Kbrsn ikiye blneceini, bir baka
deyile adann taksimine (Alasya, 1983:2058) yol aacan dnerek, daha msait bir
zaman beklemek iin Kbrsn bamszlk prensibini kabul etmilerdir.
23

Aslnda Kbrs meselesinde umduunu bulamayan Yunanistan, bu meseleyi
grmeler yoluyla halletmeyi dnm ve Zrih Antlamasnn yolu amtr.
24


22
Otonomi, Yunancada autos (kendi, z) ve nomos (yasa) kelimelerinden olumakla birlikte Trkede
zerlik anlamna gelmektedir. Bkz Trke Szlk, 1981:62; Alasya, 1987:17.
23
Alasya, 1987:23; Alasya, 1983:2058. Trk tarihilerinin yan sra bu gr, Dr. P.N. Vanezis
(1972:133-135) ve Nancy Crawshow da (1978:294-299) savunmaktadrlar.
170
Bu vesileyle 511 ubat 1959 tarihleri arasnda Trk ve Yunan Babakanlar
Adnan Menderes ve Karamanlis Zrihte toplanm ve Kbrsa bamszlk veren
anlamay imzalamlardr.
25

Bu anlamann akabinde ngiltere, Trkiye, Yunanistan ile adadaki her iki toplum
liderlerinin de imzalayaca yeni bir anlama daha kaleme alnmtr. 19 ubat 1959
tarihinde Londra Antlamas olarak anlan bu anlamaya gre Kbrs Cumhuriyetinin
esaslar belirlenmitir. Buna gre 16 Austos 1960 tarihinde bamsz ve balantsz
Kbrs Cumhuriyeti iln edilmitir.
Esasnda bu cumhuriyet, nevi ahsna mnhasr ve hibir benzeri bulunmayan bir
anayasaya ile mcehhez klnm bir devlettir (Alasya, 1983:2058). Anlamalardan ve
Anayasadan anlalaca zere bir nevi fonksiyonel veya cemiyet federasyonu halinde
ortaya km, coraf esasa dayanmayan, fakat iki toplum arasndaki ortaklk ve ibirlii
esasn gz nnde bulunduran bir sistem kurulmutur (Serter, 1983:2073; Tamelik,
2009: 79-80).
Zrih ve Londra Antlamalar, bamsz Kbrs ile Trkiye, ngiltere ve Yunanistan
arasnda, organik mnasebetler ve balar kurmutur (Armaolu, 1973:818).
Bilindii gibi bu anlamalardan biri, Garanti Antlamasdr. Zira Kbrs
Cumhuriyeti Anayasasnn ayrlmaz bir paras olan bu anlamaya gre Kbrs
Cumhuriyetinin anayasal dzenini btn ayrntlar ile korumay taahht altna almtr
(Armaolu, 1973:818). Bu maddeyle, mevcut anayasal dzeni bozucu, herhangi bir durum
karsnda alnacak tedbirler hususunda Trkiye, ngiltere ve Yunanistan, birbirlerine
dayanarak, ortak hareket edeceklerdir. Ortak hareket etme hususunda uzlama olmaz ise
devletten herhangi biri anayasal dzeni yeniden yerletirmek zere tek bana
mdahale hakkna sahip olacaktr (Armaolu, 1973:818).
Ancak unutmamak gerekir ki, 27 Mays 1960 darbesi ile Trkiyedeki rejim
deiiklii Kbrs meselesine kar bakn deitirmitir. zellikle asker ynetim,
Trkiyedeki i alkantlarla uramak zorunda kaldndan Kbrsta devam eden TMT
yaplanmasna pek scak bakmam, hatta dizginlemeye almtr. Zira adaya asker

24
18 Aralk 1958 tarihinde yaplan bu toplantda, yldan beri ilk kez ilgili taraflarn temsilcilerinin ayn
masada oturup konumalar dikkat ekicidir.
25
1958 ylnda ykc Rum faaliyetlerinin bariz bir ekilde artt bir srada, Trk Yunan ve Yunan
ngiliz mnasebetlerinin bozulmasna neden olmutur. Dou Akdenizde, zellikle de NATOnun
gneydou kanad sarsnt geirmesi zerine ABD devreye girerek, Trk ve Yunan Babakanlarnn,
uzlac olmalar iin bask yapm ve Zrihte toplanmalarna neden olmutur. Bkz Armaolu,
1973:818.
171
kkenli bykeli olarak gnderilen Emin Drvana, adadaki milliyeti kadrolara kar
taknd tavr byk rahatszlk uyandrmtr. Aslnda Ankara hkmetinin tavrn
yanstan Drvana, Kbrsta kurulan mevcut cumhuriyetin yaamas iin talimat ald ve
bunu engelleyecek Kbrs Trk liderlerini sindirmeye alt grlmtr. zellikle
1960-1963 yllar arasnda devam eden bu durum, ihtilal hkmetinin Kbrs meselesi gibi
bir meseleyle uramak istememesinden kaynaklanmaktadr. Ancak darbe hkmetinin
idam cezas ile yarglad ve sonradan ast Adnan Menderes ve Fatin Rt Zorlunun
savunduu ve daha sonra Trkiyenin her daim dile getirdii Garanti Antlamasn kabul
etmesi olduka ilgintir. zellikle 1960tan sonra Trkiye Cumhuriyeti hkmetlerinin
savunduu ana ilke ve tezler, 1959-1960 anlamalar ile kayda gemitir. Ancak 1960
ihtilalinde bu durum alglanamamtr. Hatta daha da ileri Yassadada okunan
iddianamede vatan hainlii ile sulanmlardr. Yaplan savunmalarda ise devletin li
menfaatleri gerei bu konuya temas edilmedii grlmtr (Tamelik, 2012: 49-106).
Bunun yan sra 1960-1963 yllar arasndaki dnemde Kbrsta organize edilen
TMT faaliyetleri sekteye uram ve Trkiyeden yaplan lojistik ve asker destek byk
lde kesintiye uramtr. Aslnda bu durum, 21 Aralk 1963 Kanl Noelin hadiselerinin
yaanmasna da ksmen neden olmutur. zellikle Trkiyedeki muhalif kadrolarn
Menderes hkmetinin adadaki faaliyetlerinden ve yaplan yardmlardan haberdar
olmad iin Demokrat Parti yanllarnn muhaliflere kar silahlandrdndan
phelenmektedirler. Ne var ki bu durum, doru olmasa da gazete haberlerinde ve
mahkeme tutanaklarnda sulayc bir faktr olarak grmek mmkndr.
Bunun yan sra Kbrs Cumhuriyeti, Trk ve Rum halklarndan, yani iki ana etnik
gruptan meydana gelmitir.
26
zellikle bu cumhuriyetin kurulmas iin Trk halk, ada
sathnda yaylm olarak yerlemi olduundan self-determinasyon hakkn Kbrs
Cumhuriyeti lehine kullanm ve bylece Cumhuriyetin kurucu orta olmutur (Tamelik,
2008:84). Dolaysyla Kbrs Cumhuriyetinin anayasal dzeninden u sonucu karmak
mmkndr. Trk halk, kendini bir aznlk olarak kabul etmemi ve foksiyonel federatif
sistemin kurucu orta olarak siyas tavrn ortaya koymutur (Alasya, 1987: 24).
Zrih ve Londra Antlamalarnn imzalanmasndan sonra Kbrs Rum toplumu
lideri Makarios ise bu anlamay bask altnda imzaladn bahane ederek, bu anlamaya
sayg gstermeyeceini, anayasay tatbik etme niyetinde olmadn ve cumhuriyeti,
ENOSS iin bir srama tahtas olarak kullanacan belirtmitir (Serter, 1983:2074). Ne

26
Ayrntl bilgi iin bkz Tamelik, 2010:11.
172
var ki Zrih ve Londra Antlamalaryla Kbrs Cumhuriyeti iin ENOSS ve TAKSM
tezleri yasaklanmtr (Armaolu, 1973:819).
Ksa bir sre sonra, yani 16 Austos 1960 tarihinde kurulan Kbrs Cumhuriyeti,
21 Aralk 1963 tarihinde Kanl Noel baskn ile birlikte sona ermitir. yl gibi ok ksa
bir sre hayatiyetini srdrebilen cumhuriyet, Trkleri iin mcadele devri olmutur.
Trkiyenin tek tarafl mdahale karar alp, bunu itina ile uygulamas, ngiltereyi
endielendirmi, adadaki Trk ve Yunan alaylarna mensup askerleri, ngiliz Tmgeneral
Youngun emir ve komutasna vermesine neden olmutur.
27
Ardnda Lefkoa kuzey ve
gney diye ikiye blnmtr.
Bunun zerine Makarios, 1 Ocak 1964 tarihinde Trkiye, ngiltere ve Yunanistan
ile imzalad Garanti ve ttifak Antlamalarn, tek tarafl olarak feshettiini, dnya
kamuoyuna duyurmutur (Sarca vd., 1975:55-123; Alasya, 1987:35; Armaolu,
1989:788).
1963 olaylar nedeniyle, mterek idareden ekilen Trk toplumu, kendi
blgesinde yeni bir siyas tekilatlanmaya gitmek zorunda kalm ve Genel Komite ad
ile bir Yksek Kurul oluturmutur.
Bu vesileyle Trkiye, Kbrsta federal bir sistem kurulmasn ve Trk toplumunun
Rumlardan bamsz olarak kendi kendini idare etmesini (Armaolu, 1989:787),

ilk kez
teklif etmitir.
Ancak Rumlar saldrlarn kesmedikleri iin TBMM, 15 ubat 1964 tarihinde
Kbrsa mdahale etmesi iin Trk hkmetine yetki vermitir. TBMMden mdahale
etme yetkisini alan Trk hkmeti, bu uurdaki faaliyetlerini hzlandrm ve silahl
kuvvetlerini, adaya karmaya almtr.
te tam bu srada ABD Bakan Johnson, Babakan smet nnye 5 Haziran
1964 tarihinde sert ve ar bir dille yazlm olduu tehdit mektubunu gndermitir.
28

ABD Bakan Johnson tarafndan Trk hkmetine verilen bu mektup, Trk d politikas
tarihinde Johnson mektubu olarak gemitir. Byle Trkiye, Kbrs meselesinde tek bir
lkeye veya bloa gvenmemesi gerektiini ac bir tecrbeyle renmi oldu.

27
27 Aralk 1963 tarihinde Tmgeneral Young, resmi grevine balamtr. Bunun iin bkz Alasya,
1983:2061; Alasya, 1987:23.
28
Kbrs meselesinin neden olduu Trk-Yunan gerginlii, Trk-ABD mnasebetlerinde de mahiyet
deiikliine yol amtr. 1964 Hazirannda Johnson mektubunun verilmesinde dolay, 12 Mart 1947
Truman Doktrinince salanan dostane ilikilerin, byk bir sarsnt geirmesine neden olmutur. Bu da
1945 ylndan beri mnasebetlerin gayet souk olduu SSCBye yaklamamza yol amtr. Bunun en
arpc rnei SSCB ile ekonomik alanda birden bire meydana gelen gelimelerdir. Bkz Sarca vd.,
1975:394-397; Erim, 1975:304-309; Alasya, 1987:38; Armaolu, 1989:617-618, 788.
173
Aslnda 1963-1964 Kbrs buhrannn Trkiye bakmndan en nemli etkisi,
Johnson mektubuyla Amerikaya kar gvenin sarslmas olmutur. Bunun zerine
Trkiye, Sovyetlerle olan mnasebetlerini dzeltme yoluna gitmitir.
Bakan Johnsonn mektubu ile Trkiyenin adaya asker karmamasndan cesaret
alan General Grivas, 15 Kasm 1967 tarihinde Geitkale ve Boazii kylerine saldrya
gemitir.
Bunun zerine Trk hkmeti, Garanti Antlamasnn IV. maddesine dayanarak
TBMMye bavurmu ve Trk Silahl Kuvvetlerinin Kbrsa mdahale etmesini
tekrardan istemitir (Armaolu, 1989:798-799). Trkiye 17 Kasm 1967 tarihinde adaya
karma yapacan, ilgili devletlere bildirerek, tedhi lideri Grivasn derhal adadan geri
ekilmesini ve 12 bin kiilik Yunan askerinin adadan gnderilmesini istemitir (Armaolu,
1989:798-799).
Aslnda 1967 Kbrs buhran, Trk-Yunan mnasebetleri iin yeni bir darbe
olmutur. Bundan dolay Yunanistanda meydana gelen siyas buhran, ksa bir srede i
atmaya dnm ve 1967 ylnda hkmet darbesine yol aan yeni bir hadise vuku
bulmutur.
29

Ayn zaman srecinde Trkiye, Yunanistana gre ok daha farkl bir durum
ortaya kmtr. rnein smet nn hkmetleri, koalisyon destei ile ayakta kalmasna
ramen, 1965 Ekim seimlerinde Adalet Partisinin, TBMMnde byk ounluu elde
ederek tek bana iktidara gelmesi, Kbrsl Rumlar, Makariosu ve Yunanistan ihtiyatl
hareket etmeye zorlamtr. Zira Makarios ve Yunanistan, Kbrs meselesindeki
pozisyonlarn, Trkiyedeki i siyas istikrarszla gre ayarlama almlardr
(Armaolu, 1989:794).
Bu arada Bat Trakyadaki Trk halknn, Yunanistan tarafndan ar basklara
maruz kald grlmtr. Bunun sebebi Yunan d politikasndaki yeni bir denge
unsurunun oluturulmas olarak gsterilebilir. Kbrsa kar yeni bir tehdit unsuru olarak

29
20-21 Nisan 1967 gecesi General Pattakos ve Albay Marekozes nderliinde hkmet darbesi
yaplmtr. Siyas iktidar, Yunan ordusunun albaylar (cunta) ele geirmitir. Bu arada Kral
Konstantinos II., lkeyi terketmek zorunda kalmtr. Diktatrlk sistemi, tm lkeye hakim olduu bir
srada, muhalefet partileri yasaklanarak bask, siyas srgnler, sansr ve ikence olaylar youn bir
ekilde yaanmtr. zellikle cunta ynetiminin, Kbrs konusundaki aklamalar, ENOSS yolunda
aznlklara (Trklere) hak vermekten sz etmeleri dikkat ekicidir. Bkz Klolu, 1979:854;
Klolu, 1981:1874; Armaolu, 1989:785.
174
Bat Trakyay kullanmaya alan Yunanistan,
30
bu yolla Kbrs meselesini kendi lehine
dengelemeye almtr.
Yunanllarn dengeleme siyasetine karn, farkl bir hamle yapan Kbrsl Trkler,
28 Aralk 1967 tarihinde Kbrs Cumhuriyeti Anayasann btn kurallar uygulanncaya
kadar Kbrs Geici Trk Ynetimini kurmulardr (Armaolu, 1989:799).
6.3. 1967-1974 Yllar Arasnda Trkiyenin Kbrs Meselesine Kar Tavr
2 Aralk 1967 tarihindeki mutabakat sayesinde Trkiye ve Yunanistan, yumuama
dnemine girmilerdir. Bu iki lkenin mnasebetlerinde, meydana gelen yumuama,
tabiat itibaryla Kbrsa da yansmtr. Bu vesileyle BM Genel Sekreteri U-Thant, 13
Mart 1968 tarihinde taraflar, dorudan doruya mzakereye armtr.
Orta Dou ve zellikle iki NATO lkesinin, arasnda sava kmasn istemeyen
dier mttefik devletler de araya girmi ve ikili grmeler, ilk olarak 3 Haziran 1968
tarihinde Trk Cemaat Meclisi Bakan Rauf R. Denkta ile Rum Cemaati Temsilciler
Meclisi Bakan Glafkos Klerides arasnda, Lefkoada balamtr. Hemen ardndan 3
Haziran 1968 tarihinde Beyrutta, 24 Haziran 1968 tarihinde ise Lefkoada yaplm ve
toplumlararas grmeler, eitli aralklarla gnmze kadar sregelmitir (Alasya, 1987:
41; Alasya, 1983:2066; Armaolu, 1989:800).
Toplumlararas grlerin ilkinde, Rumlarn Trklere verilen haklar tanmak
istememesi nedeniyle baarszlkla sonulanmtr. 1967 Kbrs buhrannn belirgin bir
ekilde ortaya kt bir srada Trk taraf, adann federal devletler olarak ikiye
ayrlmas (Armaolu, 1989:801) grn savunmutur. Toplumlararas grmeler
sreci iinde Trk hkmeti, federal devlet politikasnda deiiklik yaparak, blge
muhtariyet esasna dayanan, niter devlet grn (Armaolu, 1989:801)
benimsemitir. Bir eit Kanton Sistemi olarak karmza kan bu grte, Kbrsta tek
bir devlet olmasn, buna karn birka blgede toplanm olan Trklerin, kendi
blgelerinin idaresinde muhtariyete sahip olmasn ve kendi ilerini kendileri grecek
siyas bir yapya kavumasn istemilerdir (Armaolu, 1989:801).
Trkiye, Ekim 1973 seimlerinden sonra Blent Ecevit Babakanlnda kurulan
Cumhuriyeti Halk Partisi (CHP) Mill Selamet Partisi (MSP) koalisyon hkmeti ise
fonksiyonel federatif sistem (Armaolu, 1989:801) tezini savunmutur. Bu sistem de

30
Yunanllarn mehur lks, Megali deann bir gayesi olan Bizans mparatorluunun yeniden ihyas
sebebiyle, 1966 ylnda Amerikada stanbulu Kurtarma Cemiyeti kuruldu. Bu uurda milyonlarca
ba topland. Dolaysyla Kbrsl Trklerin, Trkiyenin ileri bir karakol olduunu gz nnde
bulundurmak gerekmektedir. Bkz Alasya, 1969:796; Armaolu, 1989:795.
175
topraklarn paylalmas sz konusu olmayacak, tek bir devlet iinde grev ve yetkilerin
iki toplum arasnda paylalmas salanacaktr (Armaolu, 1989:801).
1968 ylnda balayan toplumlararas grmeler, 1974 ylna kadar aralklarla
srmse de taraflarn bir trl anlaamamalar sebebiyle, 1974 Nisan aynda mzakereler
kesilmitir.
31

Geici Kbrs Trk Ynetimi Meclisi, 13 Mays 1970 tarihinde kendini feshedip 21
Nisan 1971 tarihinde yapt toplantda Geici szcn kaldrm ve Kbrs Trk
Ynetimi adn almtr. Akabinde 15 Temmuz 1974 darbesinden sonra Kbrsl Trkler bir
adm daha ileri atarak, Geici Kbrs Trk Ynetimi yerine, 1 Ekim 1974 tarihinde
Otonom Kbrs Trk Ynetimi eklini alacak, yeni bir siyas yaplanmaya gitmitir
(Armaolu, 1989:799). Bylece adada ikiliin ve ayrln temelleri yava yava
ekillenmeye balamtr.
Kbrsn Yunanistana ilhk iin yaplan giriimler ve tertiplenen saldrlar,
baarya ulaamaynca, Atinadaki Cunta ynetimi ile Makarios arasnda gr
ayrlklarnn domasna neden olmutur. Aslnda bu gr farkll, Yunanistandaki
cuntann bir an nce ENOSSi gerekletirerek, lkedeki durumunu glendirmek istemi
olmasndan, Makariosun ise uzun vadeli mcadele yolunu seerek, bu suretle niha
hedefe ulaacan dnmesinden dolay kaynaklanmaktadr (Armaolu, 1989:799;
Alasya, 1987: 43). Dolaysyla cunta, Kbrsn Yunanistana ilhknn, Makarios
tarafndan nlendiini ileri srerek, Bapiskoposu cumhurbakanl makamndan
indirmek iin bir dizi pln hazrlamtr. Bu plna gre ...sorumsuz bir ahsn ENOSSi
iln etmesi ve cunta ile Makariosun bu fiili durumu szde istemeyerek kabul etmesini
ngrmektedir (Alasya, 1987: 43). Bunu fark eden Makarios, 4 Temmuz 1974 tarihinde
Yunan Cumhurbakan Fedon Kizikise bir mektup gndererek, ona ithamlarda bulunmu
ve ben bir vali deil, seimle gelen bir liderim (Armaolu, 1989:802) deme ihtiyac
hissetmitir.
Gelien hadiseler karsnda, 15 Temmuz 1974 tarihinde Yunanl subaylar
tarafndan Makariosa kar bir darbe yaplmtr. Darbeden hemen sonra Makariosun

31
Roma toplantsnda yaplan mzakereler srasnda, Trk tarafn temsil eden Rauf Denkta,
Makariosun, Kbrs Trklerini elinde siyas rehin olarak grdn ve Trkiyenin mdahalesini
nlemek iin mdahale edersen elindekileri topyekun yok ederim szleri ile antaja bavurduunu
aklaynca Rum temsilcisi Klerides: Ak konualmMakarios bunu sylemitir ve hakldr... Bir
Trk mdahalesi gerekleecek olursa, bizim iin Kbrs iin her Kbrsl Trk, bir tehlike tekil eder ve
Kbrsl Trklerin emniyetimiz asndan ntralize edilmesi, emniyetimizin gereidir. Bu ynde gereken
tedbirleri almak, halkmza kar grevimizdir demitir. Bunun iin bkz Alasya, 1987:42.
176
ldrld iln edilmi ise de ngilizlere snan Makarios, adadan kamay baarmtr.
Bu vesileyle mehur Trk dman ve azl EOKAc Nikos Sampsonun,
cumhurbakanl koltuuna oturarak KIBRIS ELEN CUMHURYETni iln etmitir.
Aslnda bu durum, rastlant deildir. Ancak Makarios, Kbrstan katktan sonra BM
Gvenlik Konseyinde 19 Temmuz 1974 tarihinde yapt konumada:
Yunanllar Kbrs igal etmilerdir ve Trklerden ok daha
tehlikededirler. (...) Bu igal hareketi, Kbrsn bamszl ve toprak
btnln tamamen ortadan kaldrmtr. Bugn Trk toplumu da tehlike
iindedir
203
Demesiyle, Kbrs buhran yeni bir boyut kazanmtr.

Bu srada BMde Makariostan sonra sz alan Trk delegasyonu, Kbrstaki
deiiklii kabul etmemize imkn yoktur. Mdahale hakkmz ortaya kmtr (Alasya,
1983:2064) demekle, kurulan gayr resmi Kbrs Hkmetini tanmadklarn dille
getirmitir.
Trkiye zaman geirme politikas gtmeden, Kbrsta yaan olaylar nlemek ve
anayasal nizam yeniden tesis etmek iin dier bir garantr devlet olan ngiltereye,
mterek mdahale etme teklifinde bulunmutur. Ancak ngiliz hkmeti, mdahaleye
kesinkes kar olduunu grlmtr (Armaolu, 1989:802). Bu durum karsnda
Trkiye, Garanti Antlamasnn IV. maddesine gre 20 Temmuz 1974 sabah, Kbrs
Bar Harektn balatmtr.
32

20 Temmuz sabah Trk askerleri Girne plajna karken, ayn zamanda Lefkoa
Girne yolu zerinde ve Lefkoa yaknlarndaki Gnyeliye de havadan asker indirmeye
balamtr.
2022 Temmuz 1974 tarihleri arasnda, Trk Silahl Kuvvetleri, Kbrsta kk
bir sahann kontroln ele geirmilerdir. BM Gvenlik Konseyinin karar ile taraflar
arasnda, 22 Temmuz 1974 gn saat 17.00de atekes ilan edilmitir (Alasya, 1983:2064;
Alasya, 1987: 47; Armaolu, 1989:803). 22 Temmuz akam, atekesin yrrle girmesi
ile Trk Silahl Kuvvetleri, GirneLefkoa yolunu kontrol altna almlar ve Girne
kylarnda da genileme harektn baar ile tamamlamlardr.
Ancak BM Gvenlik Konseyi, 15 Temmuz 1974 Yunan mdahalesine byk bir
tepki gstermedii halde, Trkiyenin meru mdahalesine kar tepki gsterdii tespit
edilmitir. Bar Harektnn daha ilk gn, Gvenlik Konseyinin ald 353 sayl

32
Daha ayrntl bilgi iin bkz Tamelik, 2011c:391-424.
177
kararla, taraflar atekese ve adadaki btn yabanc kuvvetlerin ekilmesine ve btn
lkeleri, Kbrsn egemenlik, bamszlk ve toprak btnlne saygya davet etmitir.
33

Bar Harekt nedeniyle ortaya kan Kbrs buhran, TrkYunan ilikilerine
byk darbe vurmu, iki lke adeta sava eiine gelmitir. General Ioannides Bat
Trakyadaki Yunan kuvvetlerini Trkiyeye kar saldrya geirmek istemise de bu
teebbs, Cuntann dier yeleri tarafndan nlenmitir (Armaolu, 1989:803).
Aslnda Kbrs Trk Bar Harektnn baarya ulamasndan sonra iki nemli
sonu ortaya kmtr.
Birincisi, 23 Temmuz 1974 tarihinde Nikos Sampson, cumhurbakanlndan
indirilip, yerine Glafkos Klerides gemi, ikincisi de birincinin sonucuna bal olarak
Kbrsta giriilen hkmet darbesi ile baarszla urayan Yunanistandaki asker cunta,
1974 Temmuzunda iktidar, sivillere brakarak hkmetten ekilmitir. Fransada
srgnde bulunan Konstantin Karamanlis, Milli Birlik Hkmetini kurmak zere
Yunanistana gelmitir (Armaolu, 1989:803).
I. Cenevre Konferans sonunda imzalanan 30 Temmuz 1974 tarihli Protokolde,
Kbrs Rum ve Trk temsilcilerinin de katlmas ile II. Cenevre Konferansnn 8 Austos
1974 tarihinde toplanmas kararlatrlmtr. Ancak Trkiye temsilcisi, 5 Austos 1974
tarihinde yapt bir aklamada RumYunan cephesinin, protokol hkmlerine riayet
etmediini belirtmitir.
Bu konferansta, Trk taraf coraf esasa dayal federatif sistemi
34
teklif etmise
de Rum taraf kabul etmemitir. zellikle Yunan Dileri Bakan Yorgo Mavros, Yunan
takviye birliklerinin Kbrsa intikalinin yaplmas ve Trk Silahl Kuvvetlerine kar
harekete hazr duruma gelmesi iin zaman kazanmak maksadyla, 36 saatlik sre talep
ederek, konferansta geciktirme taktiini uygulanma almas, II. Bar Harektn
balamasna neden olmutur.
Girne blgesinde kk bir sahaya skm bulunan Trk Silahl Kuvvetlerinin
hareket zgrln elde etmesi ve bu hassasiyetinin, bertaraf edilmesi iin emniyet
sahasna ihtiyac vardr. Trkiye Cumhuriyeti hkmeti, bu durumu takdir ettiinden 14
Austos 1974 tarihinde kuvvetlerini yeniden harekete geirmitir.

33
Bu konu iin bkz Sarca vd., 1975:195-196; Armaolu, 1989:803. Ayrca Trkiye, bu vesileyle BM
Gvenlik Konseyinin 353 sayl kararn 22 Temmuz 1974 gn saat 17.00da kabul etmek zorunda
kalmtr.
34
Bu sistem, kantonlara dayal bir federatif sistem de olabilecektir.
178
Bir tarafta Mausa, dier tarafta Lefke istikmetinde ileri harekta geen Trk
Silahl Kuvvetleri, 16 Austos 1974 akam saat 19.00dan itibaren Trkiyenin BM
Gvenlik Konseyinin ayn gn ve 360 sayl kararna uyarak, atekesi (Sarca vd.,
1975:209; Alasya, 1983:2065; Alasya, 1987:50; Armaolu, 1989:806) ilan etmi ve ileride
KKTCnin emniyetine ve ekonomik ihtiyalarna cevap verecek sahay alarak, bugnk
hudutlar izmitir.
6.4. 1974-1983 Yllar Arasnda Trkiyenin Kbrs Meselesine Kar Tavr
Aslnda Trkiye tarafndan gerekletirilen bu harektn, siyas alandaki neticeleri,
bugn itibaryla ok byk olmutur.
Her eyden nce II. Bar Harekt, birincinin aksine, dnya kamuoyunda,
Trkiyenin aleyhine bir havann domasna neden olmutur. Uluslararas kamuoyu
tarafndan I. Bar Harekt, hakl ve hukuk bir mdahale mahiyetinde telakki edilirken,
II. Bar Harekt ise bir toprak istirdad ve bir igal (Armaolu, 1989:806) olarak
yorumlanmtr.
Rum milislerinin yapt ve BM Bar Gc nezaretinde, birok yabanc
gazetecilerin gz nnde alan mezarlarla orta kan Atllar, Murataa ve Sandallardaki
katliamn, II. Bar Harektnn yaplmasn zarur bir ihtiya olduunu gstermesi
asndan nemlidir.
Trkiyenin 14 Austos 1974 tarihinde II. Bar Harektna balamas ile
Yunanistan, NATOnun gneydou asker kanadndan ekildiini aklamtr. Bu durum,
NATO ittifak asndan ok nemli bir sonu yaratmtr (Akta and Tamelik, 2010:70;
Tamelik, 2011a:11). Zira Kbrs buhran Yunanistann NATOnun asker kanadndan
ekilmesine yol amtr. Ancak Rogers Plan ile tekrar Yunanistan bu ittifaka girerken,
Trkiyenin karlnda ne ald bugn dahi tartlmaktadr.
Aslnda 20 Temmuz 1974 Mutlu Bar Harektnn getirdii yeni artlar gerei,
adada birtakm idar deiiklikler olmutur. Her eyden nce adada, idar sistemde yeni bir
atlm yapma zarureti ortaya km ve bu gaye ile Kbrsl Trkler, 13 ubat 1975
tarihinde Kbrs Trk Federe Devleti(KTFD)ni iln etmilerdir. zellikle KTFDnin ilan,
Rum-Yunan cephesinin 1960 Kbrs Cumhuriyeti Anayasasna ilevlik kazandrmak
istemesine kar, iki coraf blgeye dayal yeni bir idar anlayn getirilmek istenmesiyle
179
dengelenmeye allmtr. Ksa srede bunun faydas grlm ve toplumlararas
grmeleri balamasna neden olmutur.
35

Toplumlararas grmelerin nc safhasnda, Rum taraf iki blgeli bir
federasyonu ve bununla ilgili bir harita kabul etmi ve gneyde kalan Trklerle, kuzeyde
kalm olan Rumlarn gnll olarak yer deitirilmeleri hususunda, anlamaya varldn
aklamtr. Bylece Kbrs Trk halk, ada tarihinde ilk kez kendi nfus blgesinde
mtecanis bir nfusa sahip olmutur.
Ksa bir sre sonra Denktan nerisi ile 12 ubat 1977 tarihinde Makarios ile
Denkta zirvesi yaplm ve bu zirvede, 4 maddelik bir anlama paketi imzalanmtr. Bu
anlamaya gre iki temel unsur dikkat ekicidir. Bunlardan biri iki topluma dayal
federal bir cumhuriyet esas, dieri toprak dzenlemesinin, ekonomik yeterlilik veya
verimlilik ile toprak mlkiyeti prensiplerine gre yaplacadr (Armaolu, 1989:815).
Ne var ki 1978 Temmuzunda Trkiye Cumhuriyeti hkmeti Babakan Blent
Ecevit, Kbrs hususunda mhim bir taviz verdii grlmtr. zellikle KTFD Bakan
Denkta, buna istinaden 20 Temmuz 1978 tarihinde yapt aklamada toplumlararas
grmeler balar balamaz ve gelecekteki stat hakkndaki her trl haklarn sakl
tutmak art ile Kbrsn Mara blgesine 35 bin Rum gmeni kabul edebilecei ve geici
bir idare kurulabilecei (Armaolu, 1989:815) grlmtr.
Bunun zerine Denkta ile Kyprianou, 19 Mays 1979 tarihinde bir araya gelerek,
toplumlararas grmelere egemen olacak temel prensipleri belirleyen bir anlama
imzalamlardr. 10 maddelik bir anlama metnine gre toplumlararas grmeler,
BMnin gzetimi altnda balayaca ve 1977 DenktaMakarios zirvesinin sonucuna ve
BMnin Kbrsla ilgili kararlar erevesinde yrtlecei kararlatrlmtr.
Aslnda bundan sonraki btn toplumlararas grmeler, BM Genel Sekreterinin
gzetiminde yaplmas kararlatrlmtr. Ancak bu grmelerden bir sonu
alnamamtr. zellikle bu dnemde bir sonu alnamamasnn balca sebebi 12 Eyll
1980 tarihinde Trkiyede yaanan rejim deiikliinden kaynaklanmaktadr (Armaolu,
1989:817).
Kbrs Trk toplumu, toplumlararas tkankl giderebilmek iin 5 Austos 1981
tarihinde bir neri paketini hazrlamtr (Alasya, 1987:64; Armaolu, 1989:817). Ancak
bu neri paketi, Rum lideri Kiprianou tarafndan reddedilmitir. Aslnda Trkiyedeki

35
BM Gvenlik Konseyi 12 Mart 1975 tarihli ve 367 sayl kararyla, Kbrs Trk Federe Devletinin
ilnn iddetle knad. Bunun iin bkz Armaolu, 1989:815.
180
rejimin tkanklndan istifade eden Rum taraf, Kbrs meselesini uluslararas
platformlara gtrerek, kendi lehlerine kararlar almaya alt grlmtr.
Yunanistanda zellikle Sosyalist PASOK Partisinin baa gelmesi ve Babakann
Andreas Papandreunun olmas, bu husustaki eilimi daha da hzlandrmtr. Trkiyenin
rejim olarak kmazda olmas ve Papandreunun uzlamaz tutumu nedeniyle Trk
tarafnn Kbrs tezi skntya girmi ve toplumlararas ikili grmelerin kmaza
girmesine neden olmutur.
36

6.5. Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin ln ve Trkiyenin Kbrs
Meselesine Kar Tavr
Rum-Yunan tarafnn grmeleri kesmekle, meseleye kalc bir zm
bulunamayaca anlalmtr. Gerekte bu tutum, Trkiyedeki darbe hkmetini ciddi ve
tehlikeli bir srece sokmutur. Zira RumYunan ikilisinin ortaya koyduu tavrla, BM
Genel Kurulunda 13 Mays 1983 tarihli kararn kmasna neden olmutur. Bu karara
gre Kbrs Cumhuriyeti, halknn tamam ve toprann btn ile tabi kaynaklar
zerinde tam ve etkili egemenlik hakkna sahiptir. Kbrs Cumhuriyeti Hkmetinin bu
haklarn, kullanlmasn salamak iin btn hkmetleri destek salamaya ve yardm
etmeye arr (Alasya, 1987: 67) eklindeki ifadesi Kbrsl Trklerin kurduu
KTFDnin ortadan kaldrlmasna ynelik olduu anlalmtr. Aslnda bu karar,
Trkiyedeki demokrasinin askya alnmasndan ve sivil irade boluundan istifade
edilmek iin ortaya atlm ciddi bir eylemdir. Bu eylem gerei, asker ynetimin bir ey
yapamayaca ve toplumlararas grmelere ekilerek, taviz kopartlaca ve bu yntemle
Kbrsta kalc bir bar salanabilecei dnlmtr. Zira asker ynetimden, Trk
kamuoyunda byk bask olmadan gerekli tavizlerin kopartlabilecei hesaplanmtr.
Aslnda bu bile darbe ynetimlerinin veya demokrasiye ara verilmenin ortaya koyduu
tehlikeyi gstermesi asndan nemlidir.
Bunun zerine KTFD, varln korumak iin siyasal bir refleks vermi ve bunun
iin de ilk adm olarak Federe Meclisin 5 Kasm 1976 tarihinde alm olduu iki blgeli,
iki toplumlu, bamsz, balantsz, Federal Kbrs Cumhuriyetinin kurulmas hakkndaki
kararn kaldrmtr. Ayrca Kbrs Trk halkna self-determinasyon imkn veren,
37
17

36
Bu pakette Kbrs Trk Federe Devletinin snrlarn gsteren bir harita, Marala ilgili bir harita,
anayasa tasla, gvenlik ve garantiler konusunda bilgiler yer almaktadr. Ayrntlar iin bkz Alasya,
1987: 64.
37
BM Anayasasnn 1. maddesinde Meden ve Siyas Haklarla lgili Milletleraras Szlemenin 1.
fkrasna siyas statlerini serbeste belirleyebildikleri ekonomik, sosyal ve kltrel gelimeleri
181
Haziran 1983 tarihli yeni bir karar almasna yol amtr (Alasya, 1987: 78). Aslnda bu
karar, Ankaradaki darbe hkmeti ile istiare edilerek alndn tahmin etmek hi de zor
deildir. Zira Ankaradaki darbe hkmeti, gelecek tepkileri karlayamayacan
dnd iin bu tepkiyi Lefkoa mahreli yapmaya ve buna uluslararas hukuk
normlarndan self-determinasyon ilkesi ile glendirmeye alld grlmtr.
Aslnda RumYunan ikilisinin KTFDnin ortadan kaldrlmas iin BMden
kartt 13 Mays 1983 tarihli karar, bir nevi barda taran son damla olmutur. Zira
bu karar, KTFDnin ilga edilmesini ve Kbrs Trk halknn niter bir Rum idaresinde,
aznlk durumuna drmesini hedeflemitir. Dolaysyla bu durumu nlemek iin Federe
Meclis, 15 Kasm 1983 tarihinde Bamszlk Kararn
38
oy birlii almtr (Alasya,
1987: 78-79).
Ardndan KKTC, 15 Kasm 1983 tarihinde Trkiye tarafndan resmen tannmtr.
Bunun zerine 17 Nisan 1984 tarihinde Trkiye Bykelisi nal Batu ve KKTC
Bykelisi Peker Turgut karlkl olarak cumhurbakanlarna itimatnamelerini takdim
etmilerdir (Alasya, 1987: 79).
15 Kasm 1983 tarihinde KKTCnin iln edilmesi zerine Rum ynetimi, BM
Gvenlik Konseyine ikayette bulunmu ve BM Gvenlik Konseyi, tekilt hukukuna
aykr bulduu ve bu ilan, 541 sayl kararla onaylamam ve Trk tarafnn, bamszlk
bildirisini (Alasya, 1987: 80) geri almasn istemitir.
39

6.6. KKTCnin Kurulmasndan Sonra Uluslararas Kamuoyundaki
Gelimeler
KKTCnin iln, Rum ve Yunan siyasilerini arttysa da asl hedeflerinden
amayacaklarn resmi azlardan aklanmlardr.
1983 yl Noel Yortusu ile Yunanistan Cumhurbakan Karamanlis, Yunan
Babakan Papandreu ve Kbrs Rum Ynetimi Bakan S. Kyprianounu verdikleri
demelerde, Kbrs Hellenizm iindeki mill bir dava olarak grdklerini, ENOSSi
gerekletirmek iin her trl areye bavuracaklarn aklamlardr (Alasya, 1987: 71).

zgrce takip ettikleri takdirde, btn halklar self-determinasyon hakkna sahiptirler demektedir.
Bunun iin bkz Alasya, 1987:70, 78.
38
Federe Meclisinde, 15 Kasm 1983 tarihinde Bakan R. Denktan, KKTCnin kurulmas ile ilgili
konumasnda unlar sylyor : () Kbrs Trk halknn meru ve nne geilmesi imknsz istek ve
iradesine tercman olarak Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin bamsz bir devlet olarak kurulduunu
dnya ve tarih nnde iln ediyoruz (). Bunun iin bkz Alasya, 1987:108.
39
ABD, Bamszlk Bildirgesinin geri alnmas iin Trk tarafna bask yapm ve dier lkelerin,
KKTCyi tanmamas iin yardmlar kesme tehdidinde bulunarak nlemeye almtr. Daha ayrntl
bilgi iin bkz Tamelik, 2011b:169-183.
182
Yunanistan ise KKTCnin kurulmasna siyas kanaldan byk reaksiyon gstermi,
hatta daha da ileri giderek btn yedeklerini askere arp, teyakkuz durumuna
geirmitir. Bylece Kbrs meselesinde yeni ve kontrolsz bir kriz kartlm ve taraflar
daha radikal pozisyon almalarna yol amtr. Bu vesile ile MGK ve darbe hkmetinin
hangi saikle veya hangi pazarlk sonucu bunu yaptklar tam olarak belirlenememitir. Zira
sivil idareye ksa bir sre sonra devredilecei belli olan bir durumda veya sivil hkmetin
almas gerektiren bir karar, giderayak asker idarenin almas dikkat ekicidir. Geri bu
kararn sivil hkmete alnamayaca dnldnden bu kararn asker hkmete
alnmas uygun grlmtr. Aslnda bu kararn bir dier nemi ise asker hkmetin son
eylem tarz olarak tarihe gemesi ve Trk kamuoyuna ho grnmesi asndan da
deerlendirmesine neden olmutur. Ne var ki bu kararn uluslararas yansmas, i
dinamiklerden ok daha te olmutur. Kald ki bu tepkilerin karlanmas, bir ay kadar
sonra devredilecek sivil hkmete braklmas da ciddi bir handikap olarak
deerlendirilebilir. Ancak yeni atanan sivil hkmetin bu eyleme kar ciddi bir diren
gstermesini beklemek pek doru bir yaklam deildir.
zellikle RumYunan ikilisi, bamszlk ilnnn geri alnmas iin BM Gvenlik
Konseyine bavurmu ve 17 Kasm 1983 tarihinde 541 sayl kararla, KKTCnin ilnnn
hukuken geersiz olduunu ve bamszlk bildirisinin geri alnmas arsnda
bulunmasn salamtr. Ancak bu karar, Trkiye ve KKTC hkmetleri tanmadklar
gibi Kurucu Meclis tarafndan hazrlanm bulunan anayasa, 12 Mart 1985 tarihinde kabul
edilerek yrrle girmesine neden olmutur (Alasya, 1987: 81).
Ankaradaki sivillemi yeni hkmet, bu tepkileri yumuatabilmek iin ister
istemez taviz ierikli neri paketleri hazrlamak zorunda kalmtr. Bu amala KKTCnin
yeni cumhuriyet hkmeti, iyi niyet gstergesi olarak 2 Ocak 1984 tarihinde Rumlara
neri Paketi sunmutur. Ancak Rum ynetimi, mevcut konjonktr gerei bu neri
paketini reddetmitir.
Ardndan BM Genel Sekreteri Perez de Cuellarn New Yorkta Odalararas kili
Grmeler sonucunda hazrlad Taslak Anlamasn, 21 Ocak 1988 tarihinde Rum
tarafnda sunmusa da uluslararas kamuoyunu arkasna alan Kiprianu bu teklifi de
reddetmitir (Alasya, 1987: 83).
Trkiyenin 12 Eyll darbesinden sonra Kbrs meselesinde ciddi bir politika
deitirmesi ve bu politikann olumsuz yansmalarn dengeleyebilmesi iin olduka aba
harcamak zorunda kalmtr. Ankara hkmeti, zellikle bu dengeleme ilemini ancak
183
1990 ylndan sonra yapabilmitir. Sivil idareye devredildikten sonra Kbrs meselesinde
birok alma gitmek zorunda kalan Trk hkmetleri, en sonunda 649/90 sayl BM
Gvenlik Konseyi kararn kartmay baarmtr. Kbrs Trk toplumu iin olduka
nemli olan bu karara gre adada Trk ve Rum toplumlarndan oluan, iki farkl toplumun
var olduunu, her trl alanda birbirlerine eit statde yer aldn aklamas dikkat
ekicidir. Bylece 649/90 sayl BM Gvenlik Konseyi kararna dayanarak oluturulan
raporda, adadaki toplumlarn siyas eitliini ve ortakln kesin bir ekilde teyit edilmi
oldu (Denkta, 1991: 25).
Sonu olarak;
Kbrsta kurulmas dnlen federal devlet, adadaki iki etnik grubun
uzlatrlmas amacyla domu ve alver ilkesinin uygulanmasyla gelimi, dn
vermeye dayal bir ynetim sistemi olarak ortaya kmtr.
40
Zaten Kbrsta olduu gibi
federasyonlarda dne raz olmadan, federal bir at oluturulmas mmkn de deildir.
Ancak bu tavizin karlkl denge iinde yaplmas zorunludur. Ancak 12 Eyll gibi siyasal
travmalarn yaand bir dnemde Trkiyenin dengeli bir tavr sergilemesi mmkn
olmamtr. Zira darbe hkmetinin kendi rtn uluslararas kamuoyunda ispat
edebilmesi iin birtakm tavizlere giriebilecei ve bununla ilgili i kamuoyunun desteine
veya muhalefetin ikna edilmesine gerek yoktur. En azndan destein az olaca ve
toplumsal muhalefetin susturulduu bir dnemde buna da ihtiya olmayaca ortadadr.
Bundan dolaydr ki 12 Eyll darbe hkmetinin yapt ilk aklamalardan birisi de
Trkiyenin uluslararas mkellefiyetlerinin aynen geerli olduunu ve zellikle Bat
blou ile imzalanan siyas, asker ve ticar anlamalara aynen riayet edeceini belirtmesi
de bundandr.
Trkiye, zellikle Rogers Plannda olduu gibi hangi saikle karar ald
bilinmeden veya karlnda ne ald tam olarak grlmeden Yunanistann NATOnun
asker kanadna geri dnmesine izin verdii anlalamamtr. Hi kuku yok ki, sivil
hkmet olsa bu plana oy vermesi olduka zor olaca dnlmektedir. Kald ki bu kadar
byk bir kozu hoyrata harcamas ve karlnda tam olarak ne alndnn bilinmeden
bu karara destek verilmesi, hele hele Kenan Evrenin Asker sz verildi! demesiyle d
diplomasinin yrtlmesi hi doru bir yaklam deildir.
Dolaysyla Kbrsta federal devlet ats altnda devlet aygtna bal nitelerin
veya tm kurulularn, karlkl ibirlii, anlay ve hogrs, eitlik ilkesine saygs, bu

40
Daha ayrntl bilgi iin bkz Gaziolu, 1987:251.
184
evrimsel gelimenin kanlmaz eleri olarak belirmesi olduka zor olaca
dnlmektedir.
7. 12 Eyll Darbesi ve NATO
4 Nisan 1949'da Washington Antlamas ile kurulan Kuzey Atlantik Antlamas
rgtnn (NATO) temel amac, siyasi ve askeri mekanizmalar kullanarak yelerinin
gvenliini ve bamszln salamaktr. Avrupa ve Kuzey Amerikadan 28 lkeyi bir
araya getiren NATO, yelerinin gvenlii ve savunmas alanlarnda danmanlk ve
egdm salayan bir oluumdur. Kuruluu sonrasnda politik ortamda pek ok
deiiklik yaanmasna karn NATO, bu ngrlemez jeopolitik ortamda dahi
mttefikleri iin benzeri bulunmayan bir istikrar kayna olarak kalmay baarmtr
(www.nato.int).
Atlantik tarafndaki NATO oluumuna karlk, 1955'te Federal Almanya'nn
NATO'ya alnmas zerine SSCB ve Dou Blou lkeleri kendi savunmalarn salamak
amacyla Varova Pakt'n kurmulard.
Trkiyenin 1952 ylnda dhil olduu NATOnun temel grevi bulunmaktadr:
Toplu savunma,
Kriz ynetimi ve
birliine dayal mterek gvenlik.

Bu grevler, Washington Antlamasnn zellikle nc, drdnc ve beinci
maddelerinde ele alnmtr. ye lkeler, bu maddelerde, ortak savunma iin
yeteneklerini gelitirmeyi, herhangi bir yenin toprak btnl, siyas bamszlk ve
gvenlii tehlikede olduunda bir araya gelmeyi ve herhangi birine saldrldnda bu
saldry hepsine kar yaplm bir saldr olarak kabul etmeyi taahht etmilerdir. Dier
taraftan, NATO'nun grev sahasn belirleyen ve literatrde "alan-dlk" kavramyla
anlan 6. maddeye gre, NATO sadece snrlar antlamada aka tarif edilen Kuzey
Atlantik blgesinde meydana gelen saldrlara kar ilevseldir. Ancak, Souk Sava'n
sona ermesinden sonra "esnek yorum" yntemiyle ierii geniletilen bu madde, zellikle
Afganistan mdahalesiyle tamamen ilevsiz klnmtr.
ye lke dileri bakanlar, ktalararas sistemdeki varolan istikrar bozabilecek
durumlara kar NATOnun 1979 ylndaki toplantsnda eitli kararlar almtr. Birincisi,
NATOnun esnek karlk stratejisinin gvenilir olmas iin yeni gelimelere karlk
somut admlar atmas gerekmektedir. kincisi, Mttefiklerin tmnn karnda
185
olabilecek silahlarn kontrol ve BNGlerin modernizasyonun paralel bir ekilde
yrtlmesidir. BNGlerin modernizasyonu kapsamnda, fzelerin seilmi lkelere
konulandrlmasn ve masraflarnn NATO fonundan karlanmasn ieren bir programn
balatlmas kararlatrlmtr. Bat ve Dou Bloku arasnda daha istikrarl askeri
ilikilerin olumas amacyla yaplmas ngrlen silahlarn kontrol altnda tutulmas,
ABD ve SSCB arasnda 18 Haziran 1979 tarihinde SALT II (Stratejik Silahlarn
Snrlandrlmas) Antlamasnn imzalanmasyla gerekletirilmitir. Bylelikle
Antlama, taraflar arasnda nkleer glerin dengelenmesi, NATOnun ye lkeler iin
benimsedii temel politikalar dorultusunda istikrar salamas hususunda katkda
bulunmutur (www.nato.int).
7.1. NATO, Gladyo, zel Harp Dairesi

NATO'nun etkinlii d gvenlik ile snrl kalmad ve NATO Eski Genel
Sekreteri ve Bilderberg Grubu Bakan Lord Carrington 21 Nisan 1986da Newsweeke
verdii Gladio oluumuna deinen (www.wikipedia.org)
41
;
NATOnun 1949daki ilk anlama metninde gizli bir madde yer alyordu. Bu gizli
maddeye gre ye olan devlet, komnizme kar mcadele edecek devlet kuruluunu
oluturmak zorundayd. Bu rgtte yer alacak kadrolar gizli tutulacakt, gizlilik iinde
alacakt.
Demeci esas alnarak; Glge ordu olarak adlandrlan Gladio benzeri rgtlerin,
CIAnn bnyesinde ve NATO denetiminde olmasna karar verildii, Temmuz 1947de
Ulusal Gvenlik Yasas ile kurulan CIAnin, ABD dnda rtl saylabilecek eylemler
yapmak zere rgtlenen bir kurulu olduu, rgtn, ABD tarafndan idare ya da
finanse edilen ancak resmi yetkisi olmayan insanlar tarafndan oluturularak ABD ve
emperyalizm yanda yabanc lkeler ya da gruplara destek vermeyi hedefledii, rgtn
bu hedefinin, ABD hkmetinin herhangi bir sorumluluk tadna kant brakmayacak
derecede iyi planlanm ve yerine getirilmi rtl faaliyetlerde bulunarak gerekletirdii,
bu erevede baz taktikler arasnda; sabotaj, propaganda, ekonomik sava, yer alt direni
hareketleri, gerilla ve mlteci gibi bamszlk gruplarna destek salamak, zgr
dnyann komnizm tehdidi altndaki lkelerde bulunan yerli antikomnist elere yardm

41
Gazeteci John Barrynin NATO Genel Sekreteri Lord Carringtonla yapt roprtaj, Remedies and
Retaliation, Newsweek, 21 Nisan 1986dan nakledemitir.
186
etmek, onlarla birlikte almak, dman devletlere kar ykc faaliyetlerde bulunmak
olduu,
Bu gizli rgtlenmenin, Avrupa lkelerinde, talyada Gladyo, Danimarkada
Absalon, Norvete ROC ve Belikada SDRAB gibi farkl isimler altnda faaliyet
gsterdii, eylem planlarnn ABDde hazrland, rgtn eitim ve istihdam sorunlar
ise NATO Avrupa Mttefik Kuvvetleri Yksek Karargh Koordinasyon ve Planlama
Komitesi (SHAPE) ynetimi altnda baz Avrupa lkelerinde zmlenmekte olduu, ye
lke halklar ve meclislerinin durumdan habersiz olmakla birlikte savunma bakanlar,
babakanlar, bakanlar ve iileri bakanlar durumun bilgisine sahip olduu, Eski NATO
Genel Sekreteri Manfred Wrner ve ABD Ulusal Gvenlik Konsey Bakan Oliver
Northun da bu faaliyetleri doruladklar eklinde yorumlar da yaplmaktadr
(www.evrensel.net).
Alt Komisyonun dinledii konuklar arasnda bir soru zerine bu konuya deinen
konuklardan Hilmi ZKK, Trkiyede Gladyo tipi bir rgtlenme olmadn, zel
Harp Dairesi oluturulduunu, bunun ileri srldnn aksine Gladyoya karlk
gelmediini, zel Harp Dairesinin souk sava dneminin bir gereklilii ve rn
olduunu, resmi ve gizli bir yn bulunmayan bir birim olduunu, darbe planlamalarnda
da bir rol olduuna ilikin herhangi bir iliki grmediini belirtmitir (Alt Komisyon
Tutanaklar: 04.10.2012).
Hasan Fehmi GNE ise; bu kapsamda bir NATO yesi olan Trkiyede gemi
darbelerin sadece yerli mal olmadn, NATOdaki yaplanmann bizde de geerli
olduunu, ancak isminin Gladyo yerine zel Harp Dairesi olduunu, ite bu gereklikten
hareket edilerek darbelerle ilgili btn balantlarn aydnlatlmas ve demokrasiye kar
ilenen sularn aklanmas gerektiini, kamuoyunun beklentisinin de bu ynde olduunu
belirtmitir (Alt Komisyon Tutanaklar: 04.10.2012).
7.2. 12 Eylle Yaklarken ve Sonrasnda NATOnun Ald Kararlar

1977 ile 1983 arasnda NATO resmi belgelerinin hi birisinde Trkiye ile ilgili bir
karara ve ibareye rastlanmamaktadr. 12 Eyll 1980 ylnda Trkiyede gerekleen askeri
darbeye ilikin NATO ilk aklamasnda da, Trkiye ile ilgili herhangi bir konuya
deinmemi; nkleer silahlar ve Sovyetler Birlii ve Varova Paktnn bu yndeki
kapasitesine ilikin odak noktasn srdrmtr. 12 Eyll Darbesi sonrasnda 1980
ylnda imzalanan "Savunma ve Ekonomik birlii Anlamas" ise 12 askeri ssn NATO
187
adna ABD tarafndan 5 yllk kullanlmasna karar verilmitir. Bu anlama, ABD'nin
talebi dorultusunda halen yrrlkte bulunmaktadr.
1980li yllarda NATOnun ye devletlerinin Bakanlaryla yaplan toplantlarda,
eitli nemli bildirgeler (Communiques) yaynlamtr. Bunlardan birincisi, 13-14 Kasm
1980 tarihinde Bakanlk dzeyinde gerekletirilen 28. NATO Bakanlar Konseyi
Toplantsnda; mevcut nkleer glerin durumlarna, silahlanmaya ilikin stratejik politika
ve planlamasna, SALT Antlamasna, ngilterenin nkleer glerine, BNGlerin
modernizasyonuna, Uzun Vadeli Savunma Programnn uygulanmasna, NATO kriz
ynetimi almalarna ilikin konular tartlmtr.
10 Aralk 1981 tarihinde NATO, spanyann NATOya Alnmasna ilikin
Protokol imzalamtr. Ayn gn yaynlanan bildirgede odaklanlan konular ise silahlarn
snrlandrlmasna, nkleer silahlarn caydrc rolne, SSCBnin istikrar bozucu
faaliyetlerine, SSCBnin Afganistan igali ve dk dzeyli silahlarda askeri dengeye
ilikin hususlardr. 1-2 Ocak 1983 tarihindeki Bakanlar Konseyi Toplantsnda, dier
toplantlarda da benzer olarak deinilen SSCBnin nkleer gc ile blgedeki nfuzuna
ilikin konular ele alnmtr.
10 Ocak 1982 tarihinde Almanya Bonn ehrinde dzenlenen NATO Devlet
Bakanlar Konseyinde 16 ye lke temsilcileri bir beyanatta bulunmulardr. Bu
beyanatta; transatlantik ortakln ortak deerleri ve ideallerine olan ballklarn, yeter
dzeyde askeri g ve politik dayanma sayesinde oluabilecek saldrlara kar caydrc
g oluturarak bar pekitireceklerini, Polonya krizi ve Afganistan gibi gelimelerde
Sovyetler Birliinin snrlar tesinde tehdit edici, g kullanan ve bu dorultuda askeri
oluumu gelitiren bir unsur olarak karmza kt, Bat-Dou ilikilerinde diyaloa,
ibirliine ve mzakereye dayal daha yapc ilikilerin oluturulmas iin azimle ura
verdiklerini, amalarnn NATO blgesinin gvenliini salamak ve bu kapsamda
konvansiyonel ve nkleer silahlar yoluyla dardan gelen saldr ve tehditleri caydrmak
olduunu, ayn zamanda Varova Pakt ye lkelerin Batnn askeri teknolojisine
ulamasn engelleyen admlar atlaca, silahlanmann kontrolne ve azaltlmasna ilikin
Sovyetler Birlii ile Amerika Birleik Devletlerinin mzakerelerini destekledii, Bat ve
Dou Almanyann birlemesi, dolaysyla Almanyann gvenlii ve bamszl iin
gsterilen abalar desteklemeyi srdreceklerini dile getirilmitir.
Ayrca, NATO, btn lkelerin egemenliine sayg duyulmas, lkelerin
karlarna karlk insan haklarnn feda edilmemesi, dnce zgrl, kiilerin serbest
188
dolam, Helsinki Nihai Antlamasndaki prensiplerin ve hkmlerin uygulanmas gibi
hususlarn gerekliliinin alt izilmitir. Yukarda bahsedilen konulara ek olarak, az
gelimilik, yoksulluk, alk gibi istikrar bozucu durumlarn giderilerek dnya apnda
barn getirilmesinin hedeflerinin olduu; enflasyonun drlmesi, srdrlebilir
bymenin ve yksek seviyede istihdamn salanmas; bu erevede Varova Pakt ye
lkeleriyle ekonomik, ticari ve finansal ilikilerin gelitirilmesi deinilen hususlar
arasndadr (www.nato.int).
7.3. Trkiye-NATO likilerinde Kbrs Sorunu

1980li yllarda nemli uluslararas gelimeler arasnda 14 Austos 1974 tarihinde
Trkiyenin Kbrsta ikinci harekt balatmasdr. Yunanistan, NATO mttefiki iki lke
arasndaki atmay NATO'nun durduramad gerekesiyle NATO'dan ayrldn
aklamtr. Yunanistann NATOya tekrar yelii 1980 ylnda, Avrupa Birliine
yelii ise 1981 ylnda gereklemitir.
Trkiyenin 1974 yl Kbrs Harekt sonras Yunanistan ile olan ilikilerinde
genel olarak, zellikle Yunanistann NATO yelii odanda yaanan siyasal atmosferde
dnldnde, gerginlik ve karlkl gvensizliin hkim olduu grlmektedir.
Trkiye, Yunanistann NATO askeri kanadna dnmesini olumlu karlamakla birlikte,
dnn 1974 ncesi koullarla olmamasnda direnmesi ve Ege Denizindeki NATO deniz
ve hava komuta kontrol sorumluluk blgelerinin yeniden paylalmasnda srar etmesi;
Yunanistanda Trkiyenin yaylmac isteklerini yeniden gndeme getirdiine ilikin
kukular ortaya karmtr. Dolaysyla, Yunanistann NATOya dnmesi asndan hala
iki lke arasnda bir gr birliinin salanamam olmas, karlkl sulamalarn
srmesine yol amtr.
Trkiye ve Yunanistan arasndaki ilikiler konusunda dnemin Dileri Bakan
Erkmenin aklamas u ekildedir:
Yunanistann NATOnun askeri kanadna dnnn yararl olacana
inanyoruz. Ancak, dn yeni ayarlamalar da gerekli klmaktadr. 1974den nceki
artlarla dn konusu yoktur tabii. Zaten 1974den nceki artlarn yasal temeli yoktur.
Bir de facto durumdur. Biz de facto durumun kaldrlmasn ve onun yerine bir de
jurenin uygulanmasn istiyoruz. Denizin zerinde olduu kadar, hava sahasnda da
ynetim konusu vardr; btn bunlarn ayarlanmas gerektiine inanyoruz... Ege, ortak
bir denizdir Komuyuz. Aramzda bir deniz var. Denizden her ikimiz de belirli
189
ereve iinde olmak zere yararlanmalyz. Adil temeller zerinde adil zmler
aramalyz. Ancak bunu Yunanllar da arzu etmelidirler (www.turkishgreek.org).
42

Erkmenin aklamalar, Yunanistanda baz basn organlarnn geni yer alm;
Trkiyenin tutumunu tehditkar olarak nitelenerek eletirmitir
(www.turkishgreek.org).
43

Yunanistann NATO askeri kanadna geri dnmesi Yunanistanda farkl
grlerin ortaya kmasna neden olmu ve zellikle muhalefet NATOya geri dne
sert eletiriler yneltmitir. Bu grlerde genel olarak, Trkiyenin halen Yunanistan
topraklar zerinde yaylma isteklerinin olduu, Kbrsn Trkiye tarafndan igalinde
NATOnun aciz kald, bu nedenle, Yunanistann NATOya katlm lke gururunu
incittii ynnde deerlendirmeler bulunmaktadr (www.turkishgreek.org).
1979 ylnda NATO bakomutanlna getirilen General Rogers, Ege Denizi
hakknda yeni bir anlama tasla hazrlad. Bu tasla kabul eden taraflar Ege Denizi'nin
blnmln ortadan kaldryordu ve Ege Denizi tekrar sivil havacla alm
oluyordu. Bu anlamayla birlikte Trkiye vetosunu kaldrnca Yunanistan 20 Ekim
1980'de NATO'nun askeri kanadna tekrar dnm oldu. Yunanistann NATOya geri
dnn kolaylatran ve Yunanistann Trkiye ile imzalam olduu Rogers
Anlamas uygulamada Yunanistann Trkiye karsnda duymu olduu gvensizlii
azaltp iki lke arasndaki diyalogu hzlandracana tam tersine, iki lke arasndaki
ilikilerin yeniden sertlemesine yol aabilecek gelimelere neden olmutur. Trkiye,
Yunanistan'la Kbrs ve Ege meseleleri nedeniyle, sava gemileriyle birbirlerinin
karasularn ihlal edecek kadar, birok defa kar karya gelmesine ramen NATO iki
lke arasndaki sorunlarn zm adna hibir almada bulunmamtr. Bu nedenle
1980 - 1983 yllar arasnda Trkiye'deki askeri ynetim NATO'yla pek iliki kurmak
istememitir (www.milliyet.com.tr).
Ek olarak, 1981 yl ierisinde Yunanistanda genel seimler dneminde Trkiye
ve Yunanistan arasndaki ilikilerin sk sk gndeme gelmi, Yunanistann ABD ile
ilikilerinde Trkiyeden kaynaklanan kukularn azaltmak iin kimi garantiler istemesine
yol am, bu durum Trkiyenin tepkisini ekerken Trk-Yunan yaknlamasn sekteye
uratmtr (www.milliyet.com.tr).
44
Bu istekler Yunanistann, ABDnin Trkiye ve

42
Milliyet, Aralk 1979dan nakledilmitir.
43
Kiryakatiki Eleftherotipia, 5 Mart 1980den nakledilmitir.
44
1976 ylnda, o zaman Yunan Dileri Bakan olan D. Biciosa Egenin gvenlik konusu ile ilgili olarak
verilen gvencelerin yenilenmesini istemektedir. O zaman bu konudaki gvence, ABD Dileri Bakan
190
Yunanistana vermekte olduu yardmlarda 7ye 10 orannn korunmasnda srar etmesi ve
ile devam etmitir. Ancak bu istek, iki lkenin NATO ats altnda ortak savunma iin
ibirlii yapt bir durumda kabul edilebilir bir neri olmamas gerekesiyle Trkiye
tarafndan tepkiyle karlanmtr (www.milliyet.com.).
Trkiye ve Yunanistan arasndaki ilikiler, 1981 yl sonunda yaplan Yunan
seimlerinde Papandreou liderliindeki PASOKun iktidara gelmesiyle yeni bir sre
ierisine girmitir. ktidara geldikten sonra, seim konumalar srasnda NATOnun ya da
ABDnin Yunanistann dou snrlarn garanti altna almas gerektiini ileri sren
Papandreou garanti konusunu tekrar gndeme getirmi ve bu konudaki grlerini ABD
ile yaplan grmelerde ve NATO toplantlarnda dile getirmitir
(www.turkishgreek.org).
Bu erevede, 12 Eyll Darbesi ncesi ve sonras Trkiye-NATO ilikileri daha
ok Trkiye-Yunanistan-Kbrs-ABD eksenli gelimeler iinde ekillendii sylenebilir.
Bu konulara ise ayr blmler halinde rapor iinde deinildiinden burada ayrca
deinilmemitir.
8. 12 Eyll Asker Darbesi ve Uluslararas Toplumun Tepkisi
12 Eyll 1980 tarihinde Trk Silahl Kuvvetleri ynetime el koymu, demokrasi
d bir yolla Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM) lavedilmitir. 28 Ekim 1980 tarihli
Anayasa Dzeni Hakknda Kanun
45
ile 1961 Anayasasnn baz maddeleri deitirilmi
ve TBMMnin yetkileri de Milli Gvenlik Konseyine devredilmitir. Bylece Trkiye,
yaklak 3 sene 3 ay srecek olan darbe rejimine girmitir. Darbenin aktrlerine gre
darbenin sebebi lke iinde vuku bulan dzensizlik ve terr ortamna son vermekti; yani
meruluk altyaps dzeni salama sylemine dayanmaktadr.
Aslnda darbe pratii, 1970li yllarda dnya zerinde yaygn olan bir eylemdir.
46

Bu yzden 1980 darbesine kar uluslararas toplumun ve kurulularn tepkisini
deerlendirirken, o dnemin halini ve artlarn iyi anlamak gerekmektedir. zellikle
darbenin gerekletii dnemde iki kutuplu bir Souk Savan devam ettiini, Bat
cephesinde neo-liberal politikalarn hz kazand ve Bat cephesinde yer alan Trkiyenin

Kissinger tarafndan verilmiti ve yle idi; Egede hangi taraf aktif bir biimde askeri giriimde
bulunursa, ABD buna kar kacak, bu tr hareketlerin nlenmesine gayret edilecektir.; Kathimerini, 12
Mart 1981den nakledilmitir.
45
Bunun iin bkz Resmi Gazete, Say 17145, 28.10.1980, Kanun no: 2324.
46
rnek vermek gerekirse Yunanistan, 1967; Irak, 1968; Libya, 1969; Umman, 1970; ili, 1973;
Arjantin, 1976; Pakistan, 1978.
191
de bu rzgrdan etkilendiini unutmamak gerekmektedir. yle ki 24 Ocak kararlar olarak
bilinen ve yeni dnya dzenine Trkiyenin eklemlenmesini salayacak olan tedbirler,
ABD ve ngilterenin gdmnde alnmtr (Kazgan, 2005:196).
1980 ylnda gerekletirilen darbenin d politika asndan temelde iki zellii
olduu belirtilmektedir. Bunlardan ilki geiciliktir. Silahl kuvvetler lkede hkm sren
kargaa ortamn ortadan kaldrdktan sonra ynetimi sivillere brakacan beyan etmitir.
kinci ve daha nemli olan husus ise srekliliktir (aran, 2008:738-741). Dnemin
Devlet Bakan sfatyla Kenan Evren, yapt aklamalarda Trkiyenin d politikasnn
deimeyeceini, yaplan antlamalara uyulacan; NATO, ABD, AET ve Avrupa
Konseyi ile ibirliinin sreceini vurgulamtr. Yani Trkiyenin Bat cephesindeki
konumu deimeyecektir. zellikle darbe kadrosu ile ABD arasndaki iyi ilikiler,
Trkiyenin neo-liberal politika rzgr iinde yer almas, darbeye kar uluslararas
toplumun tepkisini ilk dnemlerde clz brakmtr. Yine de unu belirtmek gerekir ki,
asker ynetim, ekonomi alannda uluslararas kurulularla istikrara ynelik ibirlii
ierisine girmitir. IMF (Uluslararas Para Fonu) ile 1980-1983 dnemini kapsayacak
stand-by antlamas imzalanm, Dnya Bankas ile 1980-1984 yllarna ilikin yapsal
uyum kredilerine ynelik anlamalar yaplmtr (zelik, 2011:78).
12 Eyll rejimi ile balantl olarak Amerikada Carter ynetimi, demokrasiye
geiin nemini vurgulasa da dorudan asker ynetime eletiri getirmekten kanmtr.
Ancak ABDnin aksine, Avrupann tavr daha eletirel olmutur (Hale, 1994:250-251).
Avrupa Konseyi, Avrupa Parlamentosu, Uluslararas Af rgt ve eitli insan haklar
rgtleri insan haklar ihlallerine ve zellikle ikence ve doal olmayan yollardan
gerekleen lmlere kar eletirel yaklamlar getirmilerdir. Bu kurumlar, eitli
raporlarla durumu renmeye ve gstermeye almlardr. Hatta darbeden ksa bir sre
sonra Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisinden Trk delegasyonu karlm ve sivil
ynetim gelinceye kadar delegasyonun temsili tekrar kabul edilmemitir. Yani Trkiye,
Konseyden karlmam, fakat temsil yetkisi snrlandrlmtr.
Aslnda ABD ve Avrupann tavrlar arasndaki fark, ABDnin hegemon konumu
dolaysyla olaya stratejik adan yaklamasndan kaynaklanmaktadr. Darbeden bir yl
nce randa slam bir devrim olmu ve ran, ABD ekseninden kaymtr. Bunun yan sra
SSCB, Afganistan igal etmi ve bu igalle Orta Douya ve Gney Asyaya biraz daha
yaklamtr. Dolaysyla bu durum, ABD asndan blgede salam bir ortak bulma
ihtiyac dourmutur (Uzgel, 2010: 38). Pek tabi ki bu ortak, blge bakmndan Trkiye
192
olmutur. Hal byle olunca Trkiye, ABDnin etkisiyle darbe sonras NATO ile ilikileri
pek bozulmamtr.
Trkiye ile Avrupa Topluluklar (AT) arasnda darbeden sonra oluan duruma
gelince, darbenin en banda ATn net bir tavr olmamtr. Ancak AT lkeleri iinde
Trkiyede yaananlarla ilgili olarak farkl grler ortaya kmtr. Fransa, Hollanda ve
Danimarka Trkiye ile ilikilerin askya alnmas gerektiini aklamtr. Almanya ile
ngilterenin grleri ise ilikilerin devam ynnde olmutur (Erhan ve Arat, 2010: 84).
Darbeden hemen sonra AT Bakanlar Konseyi, demokrasiye geiin nemini vurgulam,
fakat dorudan asker ynetime kar kmamtr. Benzer bir durum ise Avrupa
Parlamentosunda yaanmtr. Ama bu greceli ve olumlu hava, pek de uzun srmemitir.
1981 ylnda hukuken deilse de fiilen ilikiler askya alnmtr. nk AT, bte
grmelerinde mal protokol askya alm ve Trkiyeye verilmesi planlanan kredi
verilmemitir.
8.1. Darbenin lk Dnemindeki Uluslararas Tepkiler
Genel balamda darbenin ilk zamanlarnda uluslararas toplumun dorudan bir
tavr al ve mdahalesi olmamtr. kili ilikilere btnlkl bir adan bakld zaman
ayn eyi sylemek mmkndr. Sadece baz skandinav lkeleri, darbeden sonra verdii
yardmlar kesmitir (Dzgit ve Grsoy, 2008: 16).
Darbenin ilk zamanlarnda NATO ile ilikiler, ABDnin etkisiyle herhangi bir
alkantya girmemitir. NATO szcs asker mdahalenin bir i meseleden
kaynaklandn, istikrarl ve iddetten arnm bir Trkiyenin, NATO iin ok nemli
olduunu belirtmitir (Dzgit ve Grsoy, 2008:21). zellikle o dnemde Yunanistann
NATO kanadna dnmesi byk nem tamaktadr. Kenan Evren de yapt
aklamalarda bu dn iin Trkiyenin istekli olduunu aklamtr. Asker ynetimin
bu tavr da NATO ile ilikilerin bozulmamasn salamtr.
Karlatrldnda Avrupann tavrnn, ABD-NATO tavrndan farkl olmasnn
nemli bir sebebi vardr. Zira Yunanistanda 1967 ylnda kurulan ve 1974e kadar sren
Albaylar cuntasnn etkileri byk olmutur. 1980 darbesinde Trkiyeye sert bir biimde
kar kan Avrupa lkeleri ayn biimde Albaylar cuntasna da kar kmlardr.
rnein Yunanistan, kendi aleyhine bir karar kmadan nce, kendi rzasyla, 1969 ylnda
Avrupa Konseyinden ayrlmtr. Bu yzden Yunanistan tecrbesinin ve cuntann 7 yl
srmesinin Trkiyedeki darbe bakmndan Avrupa lkelerini etkilemesi muhakkaktr.

193
8.2. Trkiyenin Avrupa nsan Haklar Divanna (AHD) ikyet Edilmesi
12 Eyll rejimi ile ilgili olarak darbeye kar uluslararas tepkiyi inceleyen bir
yazda, darbeden iki yl sonra be Avrupal devletin Trkiyeyi dava etmeleri hadisesinden
de sz etmek gerekmektedir. 1 Temmuz 1982 tarihinde Fransa, Norve, Danimarka, sve
ve Hollanda, Avrupa nsan Haklar Szlemesi bakmndan Trkiye aleyhine dava
amlardr.
47
Avrupa nsan Haklar Komisyonu taraflarn yazl ve szl aklamalarn
aldktan sonra 6 Aralk 1983 tarihinde bavuru hakknda kabul edilebilirlik karar
vermitir. Bu bavuru 12 Eyll rejiminin Avrupa mahkemesinde yarglanmasnn da
nn amtr (Doru, 2012). Komisyon, 1985 ylnda taraflarn dostane zmde
uzlamalar neticesinde durumu anlatan bir karar almtr. Aslnda her ne kadar dava
kapansa da bu konuda yaplan tespitler nem tamaktadr.
Her eyden nce davaclarn ikyetleri, 12 Eyll 1980den, bavuru tarihi olan 1
Temmuz 1982 tarihleri arasndaki dnemle ilgilidir. Davaclar, Anayasa Dzeni Hakknda
Kanun (1980) ile anayasal gvencelerin ortadan kaldrldn sylemektedirler. Aslnda
bu durum, darbe szcn kullanmadan, darbe yapldnn beyan edilmesi anlamna
gelmektedir.
Trkiyeyi dava eden lkeler, balk altnda Avrupa nsan Haklar
Szlemesinin ihlal edildiini iddia etmektedirler. Birinci balk altnda tutuklularn,
Szlemenin 3. maddesini ihlal eder biimde ikenceye ve gayri insan muameleye maruz
kaldklar belirtilmitir. kinci balkta ise tutuklamalarn ve yarglamalarn, Szlemenin
5. ve 6. maddelerini ihlal ettiini ileri srlmtr. Son balkta ise siyasal partilere ve
basna kar getirilen kstlamalarn Szlemenin 9. 10. ve 11. maddelerine aykr olduu
iddia edilmitir.
Trkiye ise iddialara kar darbeden nceki durumda kamusal dzenin
bozulduunu, ulusun varln tehdit edebilecek olaylarn yaandn ileri srerek,
Szlemenin 15. maddesindeki ykmllklerini askya alma aracn kullanmak
istemitir. Ayrca daval Trkiye, asker mdahalenin gerek demokrasiye dnmek zere
yapldn, ikence ve gayri insan muamelelerin bir pratik haline gelmediini, bu tip
eylemleri yapanlarn ise cezalandrldn belirtmitir.
Yarglama devam ederken Komisyonun grevlendirdii delegasyon, ilk elden
bilgi almak iin Trkiyeye gelmitir. Adalet Bakan ve Meclis yeleri ile grmeler

47
Komisyonun 1985 ylndaki karar iin bkz
http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/Pages/search.aspx#{"kpdate":["1985-12-07T00:00:00.0Z","1985-
12-08T00:00:00.0Z"]}.
194
yaplm, ayrca Diyarbakr Cezaevi, stanbulda Metris ve Samalclar Cezaevi ile
Ankarada Mamak Cezaevinde incelemeler yaplm ve baz mahkm ve tutuklular ile
grlmtr.
Taraflar arasndaki grmeler sonucunda 1985 ylnda bar zme ulald
Komisyona bildirilmitir. Bylece dava kapanm olsa da Trkiyenin Szlemeden
doan sorumluluklar gndeme getirilmi ve insan haklar ihlalleri konusunda bir
uluslararas bask meydana getirilmitir. zellikle ikence iddialar bakmndan tarihe bir
not dlm ve Avrupa kaynakl bir uluslararas tepki dile getirilmitir.
8.3. Uluslararas Sivil Toplum rgtlerinin 12 Eyll Darbesine Tepkisi
12 Eyll rejimine kar uluslararas toplumun tepkisi bakmndan belki de devletler
ve hkmetler aras kurululardan ok, uluslararas sivil toplum rgtlerinin davranlar
daha tarafsz bir erevede deerlendirilebilir. Bu bakmdan Uluslararas Af rgtnn
raporlar, bir anlamda nem tamaktadrlar.
Uluslararas Af rgtnn 1981 ylndaki raporunda, her zamanki gibi,
Trkiyeye de bir balk ayrlmtr. Ancak rapordaki balk bile farkl bir anlam
tamaktadr. nk Trkiyede asker rejime geilmi ve ikence olaylar, ana temay
tekil etmeye balad belirtilmitir. yle ki raporda ikencenin, infazlarn ve lm
cezasnn Trkiye iin ana konular olduu belirtilmitir.
48
Bu bakmndan raporda yer alan
baz ifadeler aynen yledir:
Kasm 1978de Trkiyenin 67 vilayetinin 13nde yrrle sokulan
Skynetim Kanunu, iki aylk faslayla yenilenmiti ve 20 vilayeti kapsar hale
gelmiti; fakat Trkiyenin asker liderlerinin parlamentoyu lavedip tm yurtta
skynetimi ilan ettikleri 12 Eyll 1980 itibariyle sa ve soldan kayplar 5000i
bulmaktayd.
Meclis yelerini, siyas parti mensuplarn ve sendikaclar kapsayan
binlerce kii tutukland. Skynetim Kanunu uyarnca bir sulama olmadan yaplan
tutuklama sreleri 15 gnden 30a ve sonra Kasm 1980de 90 gne karld. Tm
siyas parti ve sendika faaliyetleri yasakland ve soldan Aydnlk ve Demokrat,
sadan Hergn adl gazete kapatld.
Mays 1980de Uluslararas Af rgtnn grevlileri siyas tutuklularn
ikenceye maruz kald ynnde artan iddialar soruturmak zere Trkiyeyi
ziyaret etmitir. Grevliler ikenceye maruz kalanlarla mlakatlar yapmlar ve
avukatlar, doktorlar, siyas parti yeleri, sendikac ve gazetecilerle konumulard.
Bulumalardan ve salk raporlarn ieren dokmanlardan elde edilen veriler,
temelinde Uluslararas Af rgt 9 Haziran 1980 tarihinde ikencenin yaygn ve
sistematik hale geldiini, polis ve skynetim otoriteleri tutuklanan insanlarn

48
Bunun iin bkz... Amnesty International Report 1981, Londra, ss. 322-326,
http://www.amnesty.org/en/library/asset/POL10/001/1981/en/5e4bdcf6-0f75-4ec4-be19-
ea619d7a229b/POL100011981eng.pdf.
195
ounun ikenceye maruz kaldn ki bunlarn bazlarnn lmle sonulandnn
iddia edildiini ieren bir rapor yaynlamtr

Yine raporda tutulanlarn saysnn yz bini getii ve kendilerine ulaan ikence
iddialar saylarnn art belirtilmitir. Ayrca terrist faaliyetler dolaysyla baz Krt
gruplarn yarglanmakta olduu da ifade edilmitir.
Uluslararas Af rgtnn 1982 ylndaki raporuna
49
gre ise yaklak 30.000
kii, siyasal sular nedeniyle hapiste bulunduunu zikretmitir. Baz Krt avukatlar ise
mesleklerini icra ettikleri iin ve baz Krtler ise kltrel aktivitelere katldklar iin
tutuklandklarn da iddia edilmitir. Ayrca raporda ikence ve ikenceden kaynakl lm
olaylarnn rgtn bilgisine ulat da belirtilmitir. rgt ise yetkililerden, gzaltnda
len baz isimlerin soruturulmas hakknda bilgi istemitir. Ayrca darbeden beri lm
cezalarnn infazlarnn 10a ulat da belirtilmitir.
Darbeye kar devletlerin ve hkmetler aras rgtlerin yaklamlarnn aksine
Uluslararas Af rgtnn tavr ok daha ak olmu ve insan haklar ihlallerine kar sert
eletiriler getirilmitir.
Sonu olarak;
Darbeler, meru ynetimleri devirdii iin halka ve halk iradesine kar
yaplmaktadrlar. Bu sebeple demokrasi kart harekettirler. Ayn zamanda darbeler,
hukuka ve hukukun stnlne de saygszlktr.
Bugn dnyann birok yerinde yapt gibi ABD, Avrupaya nazaran, daha
yumuak ve anlayl bir ekilde 12 Eyll darbesini karlamtr. Dolaysyla Trk
demokrasisinin kesintiye uratlmas ABDyi, Avrupa kadar, rahatsz etmemitir.
Avrupa lkeleri ve rgtleri, 12 Eyll darbesine daha eletirel yaklamlardr.
Avrupa Konseyi ve Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi (AKPM) bu konudaki en nemli
rnekleri ortaya koymulardr. Nitekim Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi (AKPM),
Trk delegasyonunu kararak, tepkisini en sert biimiyle gstermitir.
O zamanki adyla Avrupa Topluluklar (AT), 12 Eyll darbesine kar birleik ve
net tavr gsterememitir. Bunda ngiltere ve Almanyann bu darbeye anlayl baklar
etkili olmutur. Buna karn Albaylar Cuntas, Franko ve Salazar diktatrlklerini yaam
olan ve bilen Avrupa Topluluklar (AT), 12 Eyll darbesi konusunda sessiz kalmamtr.

49
Bunun iin bkz... Amnesty International Report 1982, Londra, ss. 294-296,
http://www.amnesty.org/en/library/asset/POL10/004/1982/en/cc4aa2e6-ba5b-43b7-8245-
4a63a7bb91b3/POL100041982eng.pdf.
196
Trkiyedeki darbecilerle ilikileri askya almtr. Avrupa Topluluklar (AT), bunu en
somut ekilde, mal protokol askya alp, parasal destei keserek gstermitir.
12 Eyll darbesi karsnda Trkiye ile ikili ilikileri gzden geiren ok az sayda
devlet olmutur. Bu kapsamda skandinav lkeleri ne km ve bu darbeyi knamlardr.
skandinav lkelerinin ierisinde yer ald be devlet, Trkiyeyi, o dnemdeki
adyla, Avrupa nsan Haklar Divanna (AHD) ikyet etmilerdir (devlet bavurusu). Bu
ikyet, 12 Eyll darbesine en net tavr olmutur. 1985deki dosta zm, darbenin meru
olmadn tescillemitir.
Uluslararas rgtlerin tavr daha az politik olmu, bu sebeple 12 Eyll darbesini
ak, net ve sert biimde eletirmilerdir. Bu erevedeki en nemli rnei Uluslararas Af
rgt (Amnesty International) oluturmutur.
Grld zere Souk Savan devam ettii bir zamanda, 12 Eyll darbesi, baz
devletler tarafndan ve baz gerekelerle, fazla eletirilmemitir. Bu onlara ait bir utantr.
Ancak demokrasiden ve hukuktan yana olan ok saydaki devlet ve rgt, 12 Eyll
darbesine kar tavr alm, tepki gstermi ve mal ve hukuk nitelikli admlar atmlardr.

















197
VII. BLM: 12 EYLL DARBES NCES VE SONRASI
DNEMN DEMOKRATK DEERLENDRMES

12 Eyll Darbesinin yaratt en byk maliyet kukusuz Trk Demokrasisine
vurduu darbe suretiyle hissedilmi ve demokrasi alannda yaanmtr. Egemenliin
kaytsz artsz millete ait olduu ilkesiyle yeeren ve gelien Trk demokrasisi daha nce
1960 ihtilalini ve 1971 muhtrasn yaamt. Ancak demokratik dzenin bir daha
kesintiye urama ihtimalinin olmadn dnenler, demokratik dzen iinde 12 Eyll
ncesi ortaya kan sorunlarn zlmesini bekleyenler 12 Eyll darbesi ile bir kez daha
yanldklarn anlam oldular.
Demokratik dzenin bir paras gibi hareket etmesi beklenen ve gereken askerler,
rejimi koruma ve kollama yetkilerinin olduunu ileri srdkleri bir meruiyeti kendilerine
atfederek demokrasiye ve demokratik sisteme mdahalede bulunmulardr. Bulunduklar
mdahalenin etkisi; bata demokrasinin beii olan ve Kurtulu Savanda dahi ak olan
ve bu sava idare eden TBMMni feshederek, demokratik sistemin vazgeilmez unsurlar
siyasi partileri kapatarak, demokratik rgtlenme biimleri olan sendika ve
konfederasyonlar kapatp malvarlklarna el koyarak, basn ve yayn kurulularnn
faaliyetlerine yn vererek ok ynl ve boyutlu olarak gereklemitir.
12 Eyll Darbesinin demokrasimizde yaratt tahribat kapsaml irdeleyebilmek
iin hem 12 Eyll ncesinin hem de 12 Eyll sonrasnn deerlendirilmesinde fayda
vardr.

1. Darbe ncesi Ortamn Demokratik Deerlendirilmesi

Trkiyede 12 Eyll 1980e yaklaan dnemde 1977 ylndan itibaren yaanan
sre genel siyasal yaps bakmndan ele alndnda aslnda bu dnemin, 1970lerin ilk
yarsnda balayan siyasal, sosyal ve ekonomik gelimelerin ekillendirdii daha uzun bir
srecin devam olduu grlmektedir. Yine bu sre, sadece Trkiyenin i koullaryla
aklanamayacak kadar karmak ve evresel unsurlarla etkileim iinde olumu bir yap
arz etmektedir.
5 Haziran 1977de yaplan genel seimlerin galibi Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)
olmutur. 7 Haziranda aklanan seim sonularna gre; CHP 213, Adalet Partisi (AP)
189, Milli Selamet Partisi (MSP) 26, Milliyeti Hareket Partisi (MHP) 16, Cumhuriyeti
Gven Partisi (CGP) 3, Demokratik Parti (DP) 1 ve bamszlar 4 milletvekili karmtr.
Bu sonular zerine iktidarda bulunan Milliyeti Cephe koalisyon hkmetinin Babakan
olan Sleyman Demirel 13 Haziranda istifa etmitir. Cumhurbakan tarafndan hkmeti
kurmakla grevlendirilen CHP Genel Bakan Blent Ecevit hkmeti kurmu ve
198
Cumhurbakan Korutrk yeni hkmeti onaylamtr. Ancak, Ecevit Hkmeti 3
Temmuzda Meclisten gvenoyu alamaynca bu kez hkmeti kurma grevi AP lideri
Sleyman Demirele verilmitir.
AP Genel Bakan Demirel, MSP ve MHP ile anlaarak 21 Temmuz 1977
tarihinde, siyasal hayatmza II. Milliyeti Cephe Hkmeti olarak geen koalisyon
hkmetini kurmutur.
Milliyeti Cephe Hkmetinin ite ve dta gvenlii salayamad, cephecilik
anlayyla milli btnl sarst, halk fakirletirdii, devletin ileyiini anayasadan
uzaklatrd gerekeleriyle CHP tarafndan verilen gensoru sonucunda drlmesinin
ardndan hkmeti kurma grevi Blent Ecevite verilmitir. CHP Genel Bakan Blent
Ecevit Adalet Partisinden ayrlan 11 bamsz milletvekilinin destei ile 5 Ocak 1978de
42. Hkmeti kurmutur.
ki yla yakn bir sre iktidarda kalan CHP Hkmetinin sonu ara seim
sonularyla belirlenmitir. 14 Ekim 1979 tarihinde yaplan ara seimlerin galibi AP
olunca bu kez Ecevit istifa etmitir. Bu gelime zerine de 12 Kasm 1979 tarihinde
Demirel AP aznlk hkmetini kurmu ve hkmet 25 Kasmda gvenoyu alarak greve
balamtr. 12 Eyll askeri mdahalesine kadar 43. Hkmet ibanda kalmtr.
1977 baharnda yaplan erken genel seim ncesinde kampanya dnemi siyasi
kutuplamay daha keskin hele getirmitir. CHPlilerin en ok kulland argman faizm
ve ekyalk, AP lideri ve koalisyonun dier ortaklar da CHPnin seimi kazanmas
halinde komnizmin gelecei korkusunu ne srmlerdir. Bu dnemde Demirelin
izledii strateji, CHPyi komnizm ve eitli sol akmlarla ilikili gstermek olmutur
(Ahmad, 1994: 416).
1977 genel seimleri gl ve istikrarl bir hkmet karmam, Trkiye tarihinin
ilk aznlk hkmetini kuran CHP gvenoyu alamam, sonrasnda 2. Milliyeti Cephe
Hkmeti kurulmutur. stikrarn salanamad lkede kutuplama derinlemitir. Aralk
aynda yaplan yerel seimler uzun mrl olamayan koalisyonun sonunu hazrlamtr.
Bundan sonra kurulan CHP Hkmeti de aslnda fiili bir CHP-AP koalisyonu gibi
olmutur. Zira hkmetin bamsz ortaklar APden ayrlan 10 milletvekilidir. Bu
yapdaki bir hkmetin, CHPnin kendi parti programn uygulamas zerinde snrlayc
etkisi aslnda batan bellidir. Siyaset iyice kutuplam ve gergin bir yapdadr. 15 Ocak
gn Ecevit program okumak iin Meclis krssne doru ilerlerken, Meclis salonunda
199
balayan kavga oturuma ara verilmesine yol amtr. 1978 ylnn ilk on be gnnde 30
siyasi cinayet ilenmi ve 200den fazla kii yaralanmtr (Ahmad, 1994: 418-419).
1977 ylndan itibaren 12 Eylle ulaan srete be ayr hkmetin greve geldii,
hkmetlerin koalisyon veya aznlk hkmeti olma zellii tad, parlamentoda
arlkl bir ounluk olumad grlmektedir. 1970lerin bandan itibaren lkede
hkim olan siyasal istikrarszlk 70lerin son periyodunda daha belirgin olarak yaanmtr.
Genel siyasal tablonun byle bir grnt sergiledii Trkiyede o dnemin
olaylarndan bazlarna ksaca gz atldnda yle bir liste karmza kmaktadr:
1977 yl Nisan aynda, CHP lideri Blent Ecevit'in seim otobs Niksar'da
kurunlanm, saldrda 10 kii yaralanmtr. Yine Ecevit Gmhane'nin iran lesinde
saldrya uramtr. Mays aynda, stanbul Taksim'deki 1 Mays mitingi srasnda kan
olaylarda 37 kii lm, yzlerce kii yaralanm; CHP'nin Malatya mitingi srasnda
patlama olmu ve 4 kii yaralanm, halk yattran Ecevit "Malatyallar, ben ayaktaym,
patlayan Demirelin demokrasisidir" demitir. TB-DER genel merkezi bombalanmtr.
Demirel, Sivasl'da slogan atan CHP'lilere "Trkiye de faizm olsa byle baramazsnz,
burnunu srterler adamn" demitir. skenderun'da Trke'in konuaca alanda saatli
bomba patlamtr.
Aralk aynda, yerel seimler srasnda kan olaylarda 13 kii ldrlm, 87 kii
yaralanm; Sultanahmetteki stanbul ktisadi ve Ticari limler Akademisi yaklm; Prof.
Yaln Sanalan'n vurulmas zerine Hacettepe niversitesi bir yl sreyle kapatlm;
stanbul Teknik niversitesi 10 saat igal edilmi, niversite ynetimi okulu 2 Ocaa
kadar tatil etmitir.
1978 yl Haziran aynda POL-DER Genel Merkezi tekrar yaklm; Anayasa
Mahkemesi binasna bomba atlmtr.
Austos aynda, Demirel, 215 gnlk CHP Hkmeti dneminde 508 kiinin
ldn aklamtr.
Eyll aynda, Gaziantep Cezaevi'ni basan 4 kii, iki gardiyanla bir jandarmay
ldrm ve 4 siyasi tutukluyu karmtr.
Aralk aynda, 100'den fazla insann yaamn yitirdii Kahramanmara olaylar
meydana gelmi; ayrca 6 ilde 11 kii ldrlm; 13 ilde skynetim ilan TBMM'de
kabul edilmitir.
1979 yl Austos aynda, Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren bir mesaj
yaynlayarak "Trk Silahl Kuvvetlerinin, kendi karlarn lke btnlnn stnde
200
grenleri bir anda yok edebilecek gce sahip olduunu" belirtmi; Hopada MSP otobs
taa tutulmu, MSP lideri Erbakan konuma yapamamtr.
Dnem iinde yaanan olaylardan grld gibi genel gvenlik ve asayiin ciddi
lde bozulduu lkede, bamsz milletvekillerinin katlmyla kurulan 42. Hkmet
dneminde, nceki dnemden beri srmekte olan ekonomik skntlar daha da arlam,
adeta yokluklar dnemine girilmitir. lkedeki petrol sknts btn sektrleri derinden
etkilemitir.
Bu ortamda skynetim ilan edilmi olmakla birlikte, skynetim yine de
demokratik sistemin bu tr olaylarn nlenmesi ve olmas halinde gerekli mdahalelerin
yaplabilmesi anlamnda demokratik rejimin kendi iinde bulduu anayasal bir ynetim
tarz olarak ifade edilebilir. Ancak nemli olan ilan edildii sre iinde beklenen amac
gerekletirebilmesidir. 12 Eyll ncesinde bu beklenen olmam ve skynetim
uygulamas bu olaylarn nlenmesine sebep olamamtr.
Dnemin Maliye Bakan Ziya Mezzinolu'nun aklamalarna gre lkenin d
temsilciliklerinin maalarnn denmesinde zorluk ekilmekte, Merkez Bankas'nn deme
emirlerine uyulmamakta, zaman zaman Trkiye'nin gemilerine ya da Trk Hava
Yollarnn uaklarna el konulmas gndeme gelmektedir (Birand, Bila, Akar, 2010: 93-
94).
Hkmetin d yardmn salanabilmesi iin Uluslararas Para Fonunun ne
srd koullar kabul etmemesi scak para teminini daha da zora sokmu, bu nedenle
Trkiye, silolarnda bulunan btn tarm rnlerini 150.000.000 Dolarlk kredi karl,
Wells Fargo adl Amerikan bankasna ipotek etmek gibi ayn zamanda onur krc bir yola
girmek zorunda kalmtr (Birand, Bila, Akar, 2010: 93-94).
12 Eyll ncesi dnemde, lkedeki iddet olaylar gnden gne artarak devam
etmitir. 19-26 Aralk 1978 tarihleri arasnda meydana gelen Kahramanmara olaylarndan
sonra 13 ilde skynetim ilan edilmi, ancak olaylarn nlenmesi salanamamtr. Daha
sonra kurulan AP aznlk hkmeti dneminde de iddet olaylar varln srdrmtr.
Gvenlik sorunlarna paralel ekilde ekonomi de knt ierisindedir.
1980 ylna gelindiinde genel duruma bakldnda, halkn huzursuzluu en st
seviyeye ulam, can ve mal gvenlii ortadan kalkm, yasa d terr rgtlerinin
eylemlerinin nlenemedii, toplumsal barn yok olduu, vatandalarn Devlete olan
gven duygularnn azald, temel tketim mallarnn piyasada bulunamad bir ortam
hkim olmutur.
201
Siyasal partilerin genel olarak izledikleri yaklam ise kutuplamay tevik eden
aklamalar yapmak, siyasal gerilimi trmandrmak eklinde olmutur. Toplumdaki
ayrma ve gerilim, bir yandan ekonomik bunalm, bir yandan da artan iddet olaylar ve
beraberinde yaanan siyasal kutuplama ile trmanmtr.
Siyasi dinamikler asndan bakldnda ise 1980e kadar sosyalizm esintili fikirler
siyasal tartma gndeminden hi dmemitir. Entelektel olmann solcu olmakla
zdeletirildii, sol fikirleri dile getirmeyenlerin ad kalm bir aznlk gibi
grldkleri bir dnemdir bu. Sosyalist olduunu anlalabilir sebeplerle ekingen bir
biimde ifade eden Trkiyenin ilk yasal sosyalist partisi, -Trkiye i Partisi (TP)- de bu
dnemde kurulmu ve faaliyetleriyle ses getirmeye balamtr (nsal, 2002). Dnemin
Trk edebiyat da sosyalizm rzgarndan nasibini almtr. Yaar Kemal, Mahmut Makal,
Fakir Baykurt gibi sosyalist-gerekilik akm iinde dnlebilecek yazarlar, ky ve
kylnn hayatn sosyalist bir perspektiften betimlemeye girimiler ve eitliki fikirlerin
yaygnlamasna katkda bulunmulardr.
Siyasi hareket olarak sosyalizm lkede kendi istedii biimde siyasal hayat
zerinde etkili olamam, ancak sosyalizmin hayaleti hep hissedilmi, hayali ya da gerek
bu tehdide kar, ordu ve dier siyasi gler-sosyopolitik konumlarna gre-kendi
tutumlarn belirlemek gereini duymulardr (Samim, 1987).
1961 sonrasnda Trk devletinin sosyalizme kar nispeten daha toleransl bir tavr
taknmasnn nedenleri -Devlet Bakan Cemal Grsel kt niyetlere sahip olmamak
artyla Trkiyede de sosyalist partilerin kurulabileceini ilan etmiti (Ahmad, 1977:
221)- eitlidir. YN hareketinin kurucularndan Mmtaz Soysal ve Doan Avcolu,
Kurucu Mecliste ye olarak grev yapan isimlerdendir. Sol fikirlerin bu denli
yaygnlamasn kolaylatran bir dier neden ise, sol fikirlerin Kemalizmin an
gereklerine uyarlanm doal ve mantksal bir uzants olarak sunulmu olmas olsa
gerektir. Bylece, sol c olmaktan karlp, yaasayd kurucu nderin de onay verecei
meru bir ideoloji olarak kendisini kabul ettirebilme yolunda admlar atmtr.
1961 sonras ykselen sosyalist dalga, siyasi partilerin yannda partiler d
rgtlenmeler kanalyla siyaset yapma eilimini de krklemitir. Demokratik Kitle
rgtleri vastasyla katlmn, hem ksa dnemli taleplerin karlanmasna hizmet
edecei, hem de kitlenin uzun soluklu bilinlenme srecininin nemli bir ke tan
oluturaca fikri yank bulmutur. Taban fiyatlarn protesto iin miting dzenleyen
kyller, niversitede reform iin dersleri boykot eden renciler, lke sorunlarnn
202
hararetle tartld platformlara dnen meslek odalar toplantlar bu hareketlilie
verilebilecek baz rneklerdendir (Bianchi, 1984: 163-164).
Bu noktada renci ve ii hareketlerine zel bir yer ayrmak gerekir. Toplumu
modern bilimin nda modernletirme sylemini kullanan Kemalist elitin, modern
bilimi rendii varsaylan rencileri, kendilerinin doal mttefikleri olarak grmesi
beklenebilir bir eydir. Kemalist milliyeti ruh iinde yetien renci gruplar ise
kendilerine biilen bu misyonu tamaya zaten gnllydler (Mardin, 1978). Siyasal
iktidar mcadelesinde renci gruplarnn arl 1950lerin ikinci yarsndan itibaren
hissedilmeye balanmtr. niversite kontenjanlarnn artrlmas, eitimle ilgili eitli
sorunlarn arlamas, mezunlarn i bulmaya ilikin kayglar renci hareketliliini
besleyen unsurlar arasndayd ancak, bu renci hareketleri sadece eitime ynelik
taleplerden beslenen hareketler olarak grlmemelidir.
DP iktidarna kar direnen ve 27 Maysn oluumunda nemli roller oynayan en
grnr grup olarak rencilerin hem kendilerine gvenleri hem de kamuoyunu oluturan
gler zerindeki prestijleri en st noktaya ulamt. Ordusuyla birlikte milleti
gerici/despot bir iktidardan kurtaran (Mustafa Kemalin bitii role uygun davranan)
genlik imaj dnemin byk ehirlerinde hakim olan havay yanstmaktayd (Szyliowicz,
1970: 158). renciler kendilerini hakim iktidar blokunun bir paras olarak gryorlard.
Dahas bu rol, askeri/sivil brokrasi tarafndan da kabul edilmi gibi grnyor, renciler
MBK yelerine kolayca ulaabiliyor taleplerini dile getirebiliyorlard.
Bu abartl kendine gven hissi iinde bata Siyasal Bilgiler Fakltesi (SBF) ve
ODT de olmak zere bir ok renci derneinin kurulduunu gryoruz. Bunlar
arasnda en etkilisi SBF rencilerin kurduu Fikir Kulpleri Federasyonuydu (FKF).
FKF, sekin bir renci grubunun Kemalizmin genlie bitii rolden kopmadan hem
kendilerini daha iyi yetitirmeye hem de lke meselelerini gerektiinde resmi tezleri
sorgulayarak tartmaya yorumlamaya/dntrmeye katkda bulunmay amalayan
kltrel politik bir hareketi hviyetindeydi. Dier renci dernekleri de benzeri bir
misyon stlenmilerdi.
1968 ylnda btn dnyay saran renci hareketlerinden de esinlenen renciler,
genliin fikir dzleminden -burada artk iktidarn nasl ele geirilecei meselesi dnda
tartlacak fazla bir ey kalmamt- eylem dzlemine gemesi gerektiini ifade ederek
ilk admlar attlar.
203
1960l yllarn sonlarna doru renci dernekleri, renci sorunlarndan ziyade,
sosyalist devrimin nasl gerekletirileceine ilikin tartmalarla birlikte eylem
planlarnn hazrland platformlara dntler. FKFnin 1968 ylnda DEV-GEN (bu
Devrimci Genlikin ksaltmas idi) adn almas bu deiimi simgeleyen arpc bir
rnektir. renciler, her trl yasal sosyalist rgtlenmenin iinde yer aldklar gibi, yasa
d sosyalist hareketin nc kadrosunu da kendi bnyelerinden kardlar.
1960l yllarn ortalarna kadar pek bir etkinlik gsteremeyen sol kart renci
rgtlenmeleri de, giderek glenmeye baladlar. Resmi Atatrklk izgisinde bir
dernek olan Milli Trk Talebe Birlii (MTTB) 1965-7 yllarndan itibaren, milliyeti-
muhafazakr kitlenin temsiline soyundu. Sre iinde, boykot, igal, gsteri gibi nispeten
yumuak eylemlerden sopal bakl (daha sonra silahl) kavgalara gei zor olmad gibi,
niversitelerde kart renci gruplar arasnda devam eden iddetin sokaa tamas da
kolay oldu. Bylece renciler, hem 12 Mart, hem de 12 Eyll darbelerinin en nemli
gerekesi olarak gsterilen iddet olaylarnn nde gelen aktrleri oldular (Mardin, 1978).
i hareketi de, hem 1961 sonrasnn sosyalist fikirlere ak ortamndan hem de
yeni dzenlemelerle kazand sendikal rgtlenme haklarndan g alarak, siyasal
alandaki yerini ald. Kente gn ivme kazanmas ki bu kent yoksullarnn saysnn
artmas anlamna da geldi- ve sanayi iilerinin saylarnn artmas sreci besleyen
faktrler oldu. Bunlarn nemli bir ksm 1961 sonras siyasal dzeninin geniletilmi ii
haklarn koruyan iklimi sayesinde sendikalarda rgtlendi. Sendikalar sadece ekonomik
karlar savunmakla kalmadlar, siyasal srecin de etkin aktrleri konumuna geldiler.
ilerin sosyo-ekonomik nitelikli taleplerini partilerst bir anlayla dile getirme amac
gden Trk- sendikacl da bu dnemde eletirilmeye baland. zellikle 1967 ylnda
Trk-ten ayrlan sendikaclarn DSKi kurmalar, sendikal hareketin sosyalist fikirlerle
tanmasnda bir doruk noktas oldu. DSK sendikacl ii taleplerinin salanmas
hedefinden sosyalist devrime giden yolda ii snfna bilin kazandrmak olarak
yorumlad. Bylece, iileri ancak dolayl bir biimde ilgilendirebilecek siyasi herhangi
bir konuda, DSK harekete gemeye alt (Slker, 1976: 147). Daha sonralar sa
eilimli sendikalar da ortaya kt. Artan grevler, kitlesel ii protestolar, 1 Mays
trenlerindeki gvde gsterileri ykselen ii hareketliinin en nemli
gstergelerindendi.
Ve nihayet sermaye birikimi srecinin hzlanmasyla gelien i evreleri de
rgtlenme yoluna gittiler. adamlar, dnemin sosyalist iklimi iinde kendi
204
meruiyetlerini savunma ihtiyacn kavradlar. Doaldr ki, bu rgtlenmenin gerisindeki
tek saik deildi. adamlar sosyo-ekonomik karlarnn kamusal platformda rgtl bir
biimde savunulmas ihtiyacn herzamankinden daha fazla hissetmeye baladlar.
Kendine gveni artan burjuvazinin, yar-resmi nitelik tayan Odalar ve Borsalar Birlii
dnda rgtlenme abalar ve 1971 ylnda Trk Sanayici ve adamlar Dernei
(TSAD)n kuruluu bu ihtiyacn bir sonucu olarak grlebilir. Trkiye veren
Sendikalar Konfederasyonunun (TSK) kurulmas (1962) da bu dneme rastlar.
Kentte dayanmay ve rgtlenmeyi kuvvetlendirme gayesiyle yola kan
Hemehri dernekleriyle, Cami Yaptrma Dernekleri, Kuran Kursuna Yardm Dernekleri
gibi dini amal rgtlenmelerin saylarndaki dikkate deer art da, rgtlenme
eilimine verilebilecek dier rnekler olarak okumak abartl olmasa gerektir.
Dnemin gze arpan bir dier zellii, d politikaya ilikin meselelerin kamuoyu
tarafndan tartlmaya balanmas ve i politikadaki siyasi ayrmlar besleyen nemli bir
faktr haline gelmesidir. Amerikan aleyhtarl sol hareketleri besleyen verimli bir
kaynak olurken, Trk-Amerikan ilikileri dnem boyunca siyasi gndemin en scak
tartma konularndan birisi olmaya devam edecektir. Keza, o zamanki adyla Avrupa
Ekonomi Topluluu (AET) ile ilikiler de i politika gndeminde yer ald gibi, Kbrs
sorunu da Trk kamuoyunun gndeminden hi dmeyecektir.
1980 ncesi dnemde sk hkmet deiiklikleri ile kendini gsteren siyasal
istikrarszlk, ekonomik knt ve gelir dalmndaki bozukluk siyasal ayrmalar
krklemi, iddet olaylarna kar etkili bir duru sergilemesi gereken devlet kurumlar
ise gerek siyasal kutuplamadan etkilenerek ar siyasallamalar, gerekse yetersizlikleri
nedeniyle olaylar karsnda baarl olamamtr. Souk sava dneminde tm dnyada
meydana gelen ideolojik kutuplamalar Trkiyede de yansmasn bulmu, ABD ve SSCB
merkezli ortaya kan ikili kutuplamada Trkiye ABD ve Bat Bloku iinde yer alm,
ama sosyalist akmn da geni lde etkisinde kalmtr. Bylece en bata renci
hareketlerinin ekillendirdii ideolojik olarak bir kamplama gereklemi, bu da siyasal
iddet hareketleriyle sokaa tamtr (Avc, 2004: 17-18).
Bu atmosfer iinde lkede siyasal istikrar bozulmu ve devlet gc etkililiini
yitirmitir. Bu i ie gemi etki mekanizmas iinde ortadan kaybolan devlet otoritesi
iddet olaylarnn daha da artmasna yol amtr. Ayrca, uluslararas silah ve uyuturucu
madde kaaklarnn faaliyetlerini st noktaya tadklar, ykc giriimleri
205
destekledikleri, devlet gcnn bunu nlemede de yetersiz kald grlmektedir (Avc,
2004: 18).
Toplumun yaps ile iddet arasnda doru orantl bir iliki bulunduu
belirtilmektedir. Siyasal iddet olgusunu yalnzca i ve d koullarla aklamak ok snrl
bir anlam tayacaktr. Toplumun sosyoekonomik ve kltrel yaps burada byk neme
sahiptir. Trkiyede 1980 ncesi dnemde siyasal iddet eylemlerinin trmann Ruen
Kele daha ok i dinamiklerle aklamaktadr. Trkiyenin iinde bulunduu blgenin
uluslararas konjonktr, sper glerin ekimeleri, etnik ve mezhep gruplar zerindeki
kkrtmalar, egemen glerle uyanan gler arasndaki amansz mcadele, devlet
organlarnn ve siyasal partilerin zerlerine den ilevi yerine getirememeleri siyasal
iddet olaylarnn lke genelinde yaygn olarak grlmesinde ok nemli paya sahiptir.
Ancak, btn bu nedenler Trkiyede grlen durumu tam olarak aklamada yeterli
olmamaktadr. Toplumdaki kn asl nedeni, toplumsal kkenli unsurlardr (Avc,
2004: 19).
Mardin, geleneksel kltrden kopamayan yeni kentli toplumun kltr bunalmna,
Trkiyede 1950lerde artan sosyolojik hareketlilik neticesi gerekli nlemlerin
alnamamas zerine oluan yetersiz eitim ve salksz kentlemeye dikkat ekmi, 1980
ncesindeki iddet olaylarn bu ekilde toplumsal temele oturtmutur.(Mardin,1978).
1970lerin ikinci yarsndaki renci olaylarn sadece nfus art, eitim sistemi,
toplumun sosyoekonomik koullar asndan ele almak mmkn deildir. Durumu
aklamak iin kltr yaps, Trkiyedeki brokratik deerler de gz nne alnmaldr
(Avc, 2004: 19-20).
Dou Ergile gre ise, toplumsal deime atmalarn bozduu bir dengeden
baka bir dengeye doru yol almaktr. Trkiyede o dnemde yaanan da aslnda budur.
Ekonomik yap hzla deimektedir. Ulusal gelir bymektedir. Sektrler arasnda arlk
ve retkenlik deimektedir. Tketimin hacmi kadar sosyal alan da hzla yaylmaktadr.
Krdan kente, tarmdan dier alanlara hzl bir gei vardr. Eski sosyal yap yeni
ekonomik grevlere uyan bir yapya doru deimektedir. Ama hzl ekonomik deime
hzl ekonomik gelime ile paralel gitmemektedir. Trkiyede toplumdaki sosyal deime
son derece hzl olurken ekonomik gelime geriden gelmitir. Nfus hzla artarak ve
kentlileerek kendine yeterliliini yitirmi ve bu nfusa yeterli i olana salanamamtr.
Tarm greceli olarak modernlemi, ama tarmsal mlkiyet ilikileri kkl bir sanayi
206
hamlesini besleyecek sermaye birikimine imkn vermemitir. Sanayi tam olarak
gelimemi ve hibir alanda uluslararas rekabet edilememitir (Ergil, 1980: 57).
Trkiyede 1980 ncesi dnemde lkeye yaylan siyasal iddet olaylarnn birden
ok nedeni bulunduunu sylemek gerekir. Siyasal istikrarszlk, siyasallama, devlet
otoritesinin zayflamas, ideolojik blnmeler, Trkiyenin jeopolitik konumu, dinsel ve
etnik ayrmclk zerine oynanan oyunlar, yaanan ekonomik ve toplumsal dnm, hzl
nfus art ile younlaan isizlik, hzl i g, eitim eksiklii siyasal iddet ortamn
oluturan balca unsurlardr (Avc, 2004: 21).
Genel siyasal tabloda, en byk drt parti olan AP, CHP, MSP ve MHP merkezli
kutuplama, topluma da yaylarak keskin bir kamplamann domasna yol amtr.
Siyasal partiler tarafndan uzla, karlkl diyalog ve hogr yerine sulama, inatlama,
uzlamadan kanma eklinde davranlar sergilenmitir. Byle bir ortamda demokrasi
kltrnn henz yerlememi olduu toplumda oluan reaksiyon kat kat daha fazla
olmu, gerginlik daha ileri dzeye tanmtr.
Emre Kongara gre de bir demokraside iki tr yanl yaplabilir: Birinci yanl,
iktidara gelen gten baka dncelere sahip olanlarn varlklarn yok saymaktr. kinci
yanl ise, demokratik mekanizmalar yok edici zmlere ve eylemlere kar kendisini
koruyamamasdr. Trkiyede bu iki yanln ikisi de yaplmtr. Birinci yanla tipik
rnek 1950-1960 arasdr.
1960-1980 aras ise demokrasi kendisini korumasn bilemedi. Aslnda kendini
koruma iki adan da baarszla urad. Birinci olarak, iddet eylemlerine yol aan
gelimeler engellenemedi, hatta bir dnem bu eylemler adeta dzenin bir paras haline
geldi. kinci olarak, demokratik mekanizmalar, lkenin sorunlarna en uygun zmleri
bulacak biimde iletilmedi. Yani, demokrasi hem ileyi, hem de koruma hatas yapt.
Zaten iyi ileyen bir demokrasi zel korumaya da pek gereksinme duymazd. (Kongar,
1983)
Sabah Gazetesinde 4 Aralk 1998 tarihinde Karaolann Zor Yllar bal ile
yaynlanan Ecevitin anlarnda yer alan u blm, aslnda 12 Eyll ncesi dnemin
siyasal havasn gereki biimde yanstmaktadr. (Sabah, 1998: 18)
Ecevit, 1979da yaplan Cumhuriyet Senatosu ksmi yenileme ve milletvekili ara
seimlerinde CHPnin ar yenilgiye uramas zerine hkmetin istifasn sunmak iin
ziyaret ettii Cumhurbakan Korutrke u neride bulunmutu: Sanyorum Sayn
Sleyman Demirele grev vereceksiniz. Kendisini rahatsz etmeyecek ok makul
207
koullarda kuraca aznlk hkmetini destekleriz. Partimde ciddi sorunlar olmasna
ramen, riski gze alarak bunu garanti ediyorum.
Korutrk, Demirele hkmeti kurma grevini verirken, Ecevitin bu garantisini de
aktard. Ancak Demirel, MSP ve MHPnin desteini saladktan sonra, formalite olarak
Ecevitle de grmt. Ecevit o grmede Demirele, Size bir nerim vard, ulamad
m? diye sormu, ulat yantn veren Demirel, arkasndan unlar eklemiti: Size,
hkmette iken ok ar eletiriler yneltmitim. imdi sizden destek istemem k olmaz.
Demirelin kurduu aznlk hkmeti grevde iken, Trkiyenin 6. Cumhurbakan
Fahri Korutrkn grev sresi 6 Nisan 1980de doluyordu. Yeni Cumhurbakan seimi
iin 25 Martta balayan turlar uzadka uzuyor, bir trl sonu alnamyordu.
Cumhurbakan vekili hsan Sabri alayangil, Demirel ve Eceviti ankaya Kknde
yemee davet etti. ki byk partinin ibirlii yapmasn istiyordu. Demirel, Biz ancak
sava halinde bir araya gelebiliriz deyince, Ecevitin yant u oldu: Bir bakma
savatan beter bir durum var Sayn Demirel.
12 Eyll ncesinin bu gerilimli siyasal atmosferi iinde zaman zaman muhalefet
partilerinin liderlerinin, iktidar partisinin uygulamalarndan yaknmalarn dile getiren
mektuplar yazarak bunlar Cumhurbakanna sunduklar grlmektedir. Mektuplar
incelendiinde, genel yaknma konularnn gvenlik ve asayiin salanamamas, iddet
olaylarnn nlenememesi, hkmetin yanl uygulamalar olduu anlalmaktadr.
Kullanlan ifadeler ve dil sulayc bir tondadr. Kke gnderilen mektuplar o gnlerde
siyasal partiler arasndaki gvensizlik, uzladan uzak hava ve gerilimin izlerini
tamaktadr. Bu mektuplara rnek olarak, CHP Hkmeti dnemde Demirel tarafndan
Cumhurbakanna gnderilen 21 ubat 1979 ve 10 Austos 1979; Trke tarafndan
gnderilen 12 Temmuz 1979; Milli Selamet Partisi Genel Sekreteri Ouzhan Asiltrk
tarafndan gnderilen 6 Eyll 1979 tarihli mektuplar gsterilebilir. Yine iktidarda bulunan
siyasal parti lideri de babakan olarak zaman zaman iktidara ynelik ileri srlen iddialara
sert ve sulayc ekilde karlk vermitir. Blent Ecevitin 3 Haziran 1979 tarihli APye
ynelik aklamalar buna rnek tekil etmektedir (Cumhurbakanl Arivi).
Cneyt Arcayrek 12 Eyll ncesi dnemin ortamn u tespitleriyle aktarmaktadr
(Arcayrek, 1985: 64-65):
u strab gen kuaklarn ekmesini hi istemem: Parlamenter rejimin srp
gittii srada srekli bir darbe beklemek! Bizim yamzdakiler 1955ten balayarak
1985lere dek hep bu korkuyla yaad 1975ten sonra srekli gn saymaya baladk.
208
Hkmet mi dt, darbe! Anari mi kprdand, darbe! ABDnin istediini vermiyoruz
diye ilikiler bozuldu mu, darbe! Gnler gnleri kovalarken aklmzda hep darbe olu
darbe!
() bu yola bavurmadan nce niin Babakana bir mektup yazp bu isteklerinizi
gerekeleriyle sralamyor, alacanz yanta gre davranmyorsunuz dedim Demirele.
Souk bir sesle, Biz Eceviti Babakan kabul etmiyoruz ki, muhatap almyoruz ki bu
konuda yantn verdi.
2. 12 Eylle Giden Srete Uyar Mektubu
Siyasi tarihimize Uyar Mektubu olarak geen ve 27 Aralk 1979 tarihinde
Cumhurbakan Fahri Korutrke Babakan ve teki siyasi parti liderlerine iletilmek zere
verilen, Genelkurmay Bakan Kenan Evren, Kara Kuvvetleri Komutan Nurettin Ersin,
Deniz Kuvvetleri Komutan Blend Ulusu, Hava Kuvvetleri Komutan Tahsin ahinkaya
ile Jandarma Genel Komutan Sedat Celasunun imzalarn tayan mektup 12 Eylle
giden srete nemli bir kilometre tan oluturmaktadr. lkede yaanan siyasal
gerginlik, iddet olaylar ve toplumsal bunalm ile ilgili olarak Trk Silahl Kuvvetlerinin
grn ieren bu mektup bir takdim yazs ekinde Cumhurbakanna teslim edilmitir.
Aslnda bu mektubun bir hazrlk almas srecinin sonunda kaleme alnd,
Temmuz 1979dan itibaren bu yndeki almalarn balatld birok kaynakta ileri
srlmektedir. Bu grlere gre, Genelkurmay Bakan Kenan Evrenin belirtilen tarihte
kuvvet komutanlaryla yapt grme sonrasnda Genelkurmay 2. Bakan Haydar Saltk
bakanlnda bir alma grubu oluturulmu, askeri mdahaleye ilikin hazrlk
almalar bu grup tarafndan srdrlmtr. Yine bununla balantl olarak, pek ok
kaynakta askerlerin darbe yapma fikrini 12 Eyll 1980den ok nce, ite bu alma
grubunun oluturulmasyla paralel olarak Temmuz 1979 gibi ok erken bir tarihte
oluturduklar belirtilmektedir. Ayn hususlara, Ankara Cumhuriyet Basavcl
tarafndan 2011/246 Soruturma, 2012/2 Esas ve ddianame No ile Ankara Ar Ceza
Mahkemesinde alan 12 Eyll Davas olarak bilinen davann iddianamesinde de geni
olarak yer verilmitir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu
ddianamesi, 2012: 35).
Bu gelimeler yaanrken 21 Aralk 1979 tarihinde Genelkurmay Bakan Evren,
Kuvvet Komutanlar, Harp Akademileri Komutan, Ordu ve Kolordu Komutanlarnn
katlmlaryla toplantlar yapm, sonuta 26 Aralk 1979 tarihinde Babakan ve dier
siyasi parti liderlerine uyar mektubu verilmesi ynnde karar alnmtr.
209
Uyar mektubunu alan Cumhurbakan, 1 Ocakta ankaya kknde Kenan Evren
ve kuvvet komutanlaryla bir grme yapm; 2 Ocakta ise, Babakan ve AP Genel
Bakan Sleyman Demirel ile CHP Genel Bakan Blent Eceviti Kke davet etmi ve
kendilerine "Trk Silahl Kuvvetlerinin Gr" balkl uyar mektubunun rneini
vermitir.
Cumhurbakan Korutrk, uyar mektubunun bir rneini de ayn tarihte Millet
Meclisi Bakan Cahit Karaka, Cumhuriyet Senatosu Bakan hsan Sabri alayangil,
Cumhuriyet Senatosu Milli Birlik Grubu Bakan Fahri zdilek, Cumhuriyet Senatosu
Kontenjan Grubu Bakan Zeyyat Baykara ile Milli Selamet Partisi Genel Bakan
Necmettin Erbakan, Milliyeti Hareket Partisi Genel Bakan Alparslan Trke,
Cumhuriyeti Gven Partisi Genel Bakan Turhan Feyziolu ve Demokratik Parti Genel
Bakan Vekili Faruk Skana gndermitir.
Mektup, Cumhurbakanna u takdim yazs ile sunulmutur:
"Sayn Cumhurbakanm,
lkemizin iinde bulunduu ortamda Devletimizin bekas, milli birliin
salanmas, halkn mal ve can gvenliinin temini iin; anari, terr ve blcle kar
parlamenter demokratik rejim ierisinde anayasal kurulularn ve zellikle siyasi
partilerin, Atatrk milli bir grle mtereken tedbirler ve areler aramalar
kanlmaz bir zorunluk olarak grlmektedir.
Milli Gvenlik Kurulunun muhtelif toplantlarnda bu konuda alnan kararlarn
muhalefete mensup siyasi partilerin ksr tutum ve davranlar yznden olumlu
sonulara gtrlemedii yksek malumlardr.
Kuvvet Komutanlar ile beraber yaptm son gezilerimde Ordu ve Kolordu
Komutam seviyesindeki general ve amirallerle grmelerimde milli birlik ve beraberlie
en ok ihtiya duyduumuz bu dnemde sratle bir sonuca ulaabilmek iin gerekli
tedbirlerin mtereken tespiti amac ile tm anayasal kurulular ve siyasi partilerin bir
kere daha uyarlmas btn komutanlarca mtereken dile getirildi.
Bu karar nda Trk Silahl Kuvvetlerinin grlerini, Milli Gvenlik Kurulu
Bakan olarak zatlilerine sunuyorum.
Gereini yksek takdirlerine arz ederim. Sayglarmla."
Uyar mektubu olarak bilinen siyasi parti liderlerine verilmesi istenen Trk Silahl
Kuvvetlerinin Gr balkl metin ise yledir:
210
"lkemizin iinde bulunduu son derece nemli siyasi, ekonomik ve sosyal
ortamda her geen gn hzn biraz daha artran anari, terr ve blcle kar milli
birlik ve beraberliin salanabilmesi iin; Trk Silahl Kuvvetleri, lke ynetiminde etkili
ve sorumlu anayasal kurulular ve zellikle siyasi partileri greve davet etmek
mecburiyetinde kalmtr.
Kahramanmara olaylarnn yldnmnde henz ilk ve orta-retim andaki
evlatlarmzn rgtl eylemciler tarafndan zorla srklendikleri anarik olaylar ibretle
mahede edilmektedir.
Anayasamzn getirdii geni hrriyetleri ktye kullanarak stiklal Marmz
yerine komnist enternasyonali syleyenlere, eriat dzeni davetilerine, demokratik rejim
yerine her trl faizmi getirmek isteyenlere, anariye, ykcla ve blcle
milletimizin tahamml kalmamtr.
ktidar olan siyasi partilerin btn devlet kademelerini kendi siyasi grleri
dorultusunda hareket edecek kiilerle doldurmas, kamu grevlilerinin ve vatandalarn
blnmesini zorunlu hale getirmektedir. Siyasi partilerce yaratlan bu blnme giderek
anari ve blcl destekleyen i kaynaklarn ekillenmesine, himayesine; polis,
retmen ve dier birok kurulularn birbirine dman kamplara ayrlmalarna neden
olmaktadr.
Trk Silahl Kuvvetleri; lkemizin siyasi, ekonomik ve sosyal sorunlarna bir
zm getiremeyen, anari ve blcln lke btnln tehdit eden boyutlara
varmasn nleyemeyen, blc ve ykc guruplara tavizler veren ve ksr siyasi
ekimeler nedeni ile uzlamaz tutumlarm srdren siyasi partileri uyarmaya karar
vermitir.
Blgemizdeki gelimeler Ortadouda her an scak bir atmaya dnebilecek
durumdadr. te anarist ve blcler yurt sathnda genel bir ayaklanmann provalarn
yapmaktadrlar.
lkede birlik ve beraberliin, vatandan can ve mal gvenliinin sratle
salanabilmesi iin gerekli ksa ve uzun vadeli tedbirlerin Yce Meclislerimizde en ksa
zamanda kararlatrlmas bugnk ortam iinde hayati bir nem tamaktadr.
Dier yandan Meclislerin alndan bir buuk ay sonra komisyonlarn ancak
tekil edilebilmesi ve lkenin acilen zm bekleyen konularn mzakere iin bugne
kadar mterek bir gndemin saptanamamas znt ile izlenmektedir. Atatrk
milliyetiliinden alnan ilham ve hzla vatandalarmz kaderde, kvanta ve tasada
211
ortak, blnmez bir btn halinde milli uur ve lkler etrafnda toplamann; i bar ve
huzurun salanmasnda temel unsur olduu apak bir gerektir. lkenin iinde
bulunduu bu durumdan bir an evvel kurtulmas hkmetler kadar dier siyasi
partilerimizin de grevleri arasndadr.
Trk Silahl Kuvvetleri; Hizmet Yasas ile kendisine verilen grev ve
sorumluluun idraki iinde lkemizin bugnk hayati sorunlar karsnda siyasi
partilerimizin bir an nce milli menfaatlerimizi n plana alarak, Anayasamzn ilkeleri
dorultusunda ve Atatrk bir grle bir araya gelerek anari, terr ve blclk gibi
Devleti kertmeye ynelik her trl hareketlere kar btn nlemleri mtereken
almalarn ve dier anayasal kurulularn da bu ynde yardmc olmalarn srarla
istemektedir."
Cumhurbakanl arivinde bulunan Uyar Mektubunun Sayn
Cumhurbakanm hitabyla balayan Genelkurmay Bakan Kenan Evren imzal takdim
sayfasnn altna, 27.12.1979, Komutanlarla birlikte grmek ve ondan sonra harekete
gemeyi uygun gryorum. 1 Ocakta onlarla greceim derkenar notu dld
grlmektedir. (Cumhurbakanl Arivi, Yer No: 6/10-15, Fihrist No: 7347).
Yine Cumhurbakanl Arivinde Sayn Cumhurbakanmzn Sayn Demirel ve
Sayn Ecevit ile grmesinden sonra, gerekirse kamuoyuna yapabilecekleri aklama
tasla balkl bir metin bulunmaktadr. Cumhurbakannn 2 Ocakta iki liderle
grt bilinmektedir, ancak bu grme sonrasnda yaplan bir aklama ya da kaleme
alnm bir tutanaa ulalamamtr. Aratrma Komisyonumuza Cumhurbakanlndan
gnderilen ariv kaytlarndan, arivde sadece anlan aklama taslann yer ald
dnlmtr. Taslakta, lkenin zor bir dnemden gemekte olduu, anari ve terre
kar temel hak ve zgrlkleri zedelemeden yasalarda, toplum hayatndaki yeni
gelimelere uygun olarak baz dzenlemeler yaplmas ve etkin ekilde iletilmesinin son
derece nemli bir sorun olduu, bu sorunun zm iin siyasal gerginliin azaltlmas
gerektii, siyasal parti ve kurulularn da bir sre kendi politikalarndan fedakrlk
etmelerinin beklenildii, bunun bar ve kardelik ortamnn olumasna katk salayaca
ifade edilmektedir. Demokratik sisteme inan ve gvenlerini kantlam olan iki byk
siyasi partinin liderleriyle ayr ayr grme yaptn dile getiren Cumhurbakan, her iki
liderin lkenin iinde bulunduu sorunlarn zm konusunda yakn duygu ve
dncelere sahip olduklarn tespit ettiini ve bu dorultuda ortak bir tavr oluturma
noktasnda her trl abay gsterecekleri umudunu verdiklerini, kendisinin de bu etin
212
dnemin alacana inandn taslakta belirtmitir (Cumhurbakanl Arivi, Yer No:
6/1-14, Fihrist No: 731).
Ankara Cumhuriyet Basavcl tarafndan 2011/246 Soruturma, 2012/2 Esas ve
ddianame No ile Ankara Ar Ceza Mahkemesinde alan 12 Eyll Davas olarak
bilinen davann iddianamesinde, Genelkurmay Bakan ve Kuvvet Komutanlarnn
gnderdikleri uyar mektubunun Babakan ve dier siyasal parti liderlerine verilmekle
birlikte ayn zaman da Cumhurbakanna da verilmi olduu tespiti yaplm ve mektup
demokratik sistem iin bir tehdit ve muhtra olarak deerlendirilmi, bu muhtray
verenlerin Anayasay ve Trkiye Byk Millet Meclisini ortadan kaldrmaya ve grevini
yapmasn engellemeye teebbs suunu ilediklerini, dolaysyla bu gerekelerle
cezalandrlmalar gerektii ifade edilmitir. Sz edilen iddianamenin ilgili blmlerinde
u deerlendirmeler yaplmtr (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu
ddianamesi, 2012: 38, 111-113):
() Anayasal demokratik sistem ierisinde sivil otoriteye bal ve onun emrinde
olan Trk Silahl Kuvvetleri ve onun komuta kademesinin ierisinde bal olduklar
Babakann da bulunduu siyasi parti liderlerine gndermi olduu mektupta kulland,
"Trk Silahl Kuvvetleri;... uzlamaz tutumlarn srdren siyasi partileri uyarmaya karar
vermitir." eklinde stelikte mektubun devamnda Cumhuriyet tarihimiz boyunca askeri
darbe gerekesi olarak kullanlan Hizmet Kanununu da hatrlatarak uyarmas
demokratik rejim asndan tehdittir. ()
() lgili blmde ayrntsyla anlatld zere 27 Aralk 1979 tarihinde verilen
uyar mektubu asndan durum deerlendirildiinde, pheliler 27 Aralk 1979 tarihinde
Cumhurbakan araclyla hkmetteki siyasi partilerle dier tm siyesi parti liderlerine
TSK Hizmet Kanununu hatrlatarak muhtra niteliinde uyar mektubu vermilerdir. Bu
mektup 2 Ocak 1980 tarihinde Cumhurbakan tarafndan Babakan Sleyman Demirel ve
CHP lideri Blent Ecevite iletilmitir.
Verilen muhtra dorudan siyasi parti mensuplarna verilmitir. Ancak dolayl
olarak Cumhurbakanna verilmi muhtra olarak kabul etmek gerekir. Demokratik
sistemin ba olan Cumhurbakann altndaki Babakana verilmi muhtra ayn zamanda
Cumhurbakanna verilmi bir muhtradr. nk askeri darbe yapldnda
Cumhurbakannn grevde kalma garantisi yoktur.
Anayasal demokratik sistem ierisinde, Trk Silahl Kuvvetlerinin, bal olduu
Babakann da ierisinde bulunduu, siyasi parti liderlerine gndermi olduu mektupta
213
kulland, "Trk Silahl Kuvvetleri;... uzlamaz tutumlarn srdren siyasi partileri
uyarmaya karar vermitir." eklinde, stelik de mektubun devamnda Cumhuriyet
tarihimiz boyunca askeri darbe gerekesi olarak kullanlan Hizmet Kanununu da
hatrlatarak uyarmas demokratik rejim asndan kabul edilemez bir tehdit ve sutur.
Askeri darbeye teebbs suu ancak bu ekilde ilenebilir. Aksi halde Silahl Kuvvetleri
elinde bulunan silahlarla harekete getikten sonra engelleme imkn yoktur.
Dolaysyla pheliler 27.12.1979 tarihinde vermi olduklar ve 02.01.1980
tarihinde Babakana ulaan muhtra ile ayrca Anayasay ortadan kaldrmaya ve Trkiye
Byk Millet Meclisini ortadan kaldrmaya ve grevini yapmasn engellemeye teebbs
suunu ilemilerdir.
Eylem 765 sayl TCKnn 146. maddesinin ihlali niteliindedir. Maddede
cebren denilmitir. Buradaki cebir unsurunu mutlaka maddi cebir olarak anlamamak
gerekmektedir. Cebir hem maddi hem manevi olabilir. Elinde, devlet ierisinde baka bir
kurumca kar konulamayacak bir g bulunan Silahl Kuvvetlerin, Anayasal demokratik
sistem ierisinde hiyerarik olarak bal olduu, Babakan ve tm siyasi partileri
dorudan, bunlarn temsil edildii TBMMsi ile Cumhurbakann dolayl olarak, stelik
Trkiye Cumhuriyet tarihi ierisinde darbe gerekesi olarak kullanlan TSK Hizmet
Kanununun 35. maddesini ima ederek uyar mektubu gndermesi, tehdit niteliindedir.
Ayn zamanda bu tehdit manevi cebir niteliindedir. Dolaysyla nitelii belirtilen uyar
mektubuyla 146. madde ihlal edilmitir. Ancak pheliler 02.01.1980 tarihindeki suu, 12
Eyll 1980 tarihi ve devamnda ilemi olduklar Anayasay ihlal (askeri darbe) suunun
icras kapsamnda ilediklerinden haklarnda 765 sayl Trk Ceza Kanununun 80.
maddesindeki zincirleme su hkmleri uygulanmaldr.
pheliler ve vekilleri savunmalarnda askeri darbenin Trk Silahl Kuvvetleri
Hizmetler Kanunu 35. maddesindeki yetkiye dayanarak yapldn belirtmi iseler de, 211
sayl Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanunu 35. maddesindeki dzenlemenin "Silahl
Kuvvetlerin vazifesi; Trk yurdunu Anayasa ile tayin edilmi olan Trkiye Cumhuriyetini
kollamak ve korumak" eklinde olduu, Anayasa ile kurulmu bir devlet olan Trkiye
Cumhuriyeti'nde yasal dzenlemeler arasnda bir hiyerari olduu, bunlardan en
yukarda Anayasann yer ald, kanunlarn ise Anayasann hiyerarik olarak altnda yer
ald, dolaysyla kanunlarn Anayasaya aykr olamayacaklar temel hukuki
kurallardandr. Bu nedenle, kanunlar Anayasaya aykr olamayacaklar gibi, kanunla
verilen bir yetkinin Anayasay ortadan kaldrmak amacyla kullanlmas da mmkn
214
deildir. Dolaysyla sz konusu hkm, Anayasal dzeni, Anayasa ile kurulmu devlet
dzeninin temel kurumlarndan olan Trkiye Byk Millet Meclisi ile hkmeti ve tm hak
ve zgrlkleri ortadan kaldrmak amacyla kullanlamaz.
Her ne kadar Trkiye Cumhuriyeti tarihinde sz konusu Hizmet Kanununun 35.
maddesi askeri darbe gerekesi olarak ileri srlm ise de, bu durum hukuka aykrla
klf bulma gayretinden teye gitmemektedir. Kald ki, askeri darbeyi yapan pheliler
kendilerinin darbe ve sonras eylemlerinden dolay yarglanacaklarn ve eylemlerinin su
olduunu bildiklerinden 1982 Anayasasnn geici 15. maddesindeki "12 Eyll 1980
tarihinden, ilk genel seimler sonucu toplanacak Trkiye Byk Millet Meclisinin
Bakanlk Divann oluturuncaya kadar geecek sre iinde, yasama ve yrtme
yetkilerini Trk milleti adna kullanan, 2356 sayl Kanunla kurulu Milli Gvenlik
Konseyinin, bu Konseyin ynetimi dneminde kurulmu hkmetlerin, 2485 sayl Kurucu
Meclis Hakknda Kanunla grev ifa eden Danma Meclisinin her trl karar ve
tasarruflarndan dolay haklarnda cezai, mali veya hukuki sorumluluk iddias ileri
srlemez ve bu maksatla herhangi bir yarg merciine bavurulamaz." dzenlemeyi
koyma ihtiyac hissetmilerdir.
Ayrca, Hizmet Kanununun 35. maddesinin askeri darbe yapma yetkisi
verdiinin kabul edilmesi halinde, bu eylemlerin su olarak dzenlendii 765 sayl Trk
Ceza Kanununun 146 ve 147. maddelerinin bir anlam kalmayacaktr. Hatta sz konusu
35. madde hiyerarik olarak Anayasann da zerinde kabul edilmi olacaktr ki, bu
durumun dnlmesi bile mmkn deildir. Kanunlar Anayasaya uygun olmak
zorundadr.
Sonu olarak, Hizmet Kanununun 35. maddesi hi kimseye demokratik dzeni
ortadan kaldrarak, diktatrlk kurmaya yol aacak bir askeri darbe yapma yetkisi
vermemektedir.
Gerekten de Uyar Mektubu siyasal rejime ak bir muhtra nitelii tamaktadr.
Sadece iktidar partisine deil, btn siyasal parti liderlerine ve hatta Cumhurbakanna
yaplan bir uyar sz konusudur. Burada Cumhurbakan sadece mektubu siyasilere
ulatracak bir arac pozisyonunda deerlendirilemez. Aslnda, siyasal sistemin geneline
yaplm olan bu uyarda, parlamenter rejimin yrtme organnn cumhurbakan kanad
da uyarlmtr. Mektupta Hizmet Kanununun 35. maddesi ak biimde anlmak
suretiyle aslnda yaplan net bir darbe uyarsdr da denilebilir.
215
Demokratik adan bakldnda, anayasal dzen iinde yrtmenin emri ve
otoritesi altnda yurt savunmas grevini gerekletirmekle grevli olan silahl kuvvetlerin,
lkenin iinde bulunduu koullar gereke gstererek siyasal otoriteyi uyarma gibi bir
tutum ve davran gstermesi elbette ki son derece antidemokratik bir duruma iaret
etmektedir. Burada askerlerin, her zaman darbelerin yasal gerekesi olarak sunduklar 35.
maddenin hkmne dayanarak, adeta lke gvenliini salama ve Cumhuriyeti koruma ve
kollama misyonuna akn bir anlam ykleyerek bunu anayasann ve demokratik hukuk
devleti ilkelerinin stnde deerlendirmeleri sz konusudur.
Uyar Mektubunun takdim yazsnda dikkat eken bir nokta, Milli Gvenlik Kurlu
toplantlarnda terr ve blcln nlenmesine ilikin alnan kararlarn muhalefete
mensup siyasi partilerin ksr tutum ve davranlar yznden olumlu sonulara
gtrlemedii eklinde bir tespitin ifade edilmesidir. fadeden aka, iktidar
parti/partilerinden ziyade muhalefetin tavr yaknma konusunu oluturmaktadr. 1977
ylndan itibaren lkedeki drt byk siyasal partinin hem iktidarda, hem muhalefette
olduklar bilindiinden anlan ifade ile bu partilerin tamam hedef alnmtr denilebilir.
Takdim yazsnda vurgu yaplan bir dier nokta da gerekli tedbirlerin mtereken tespiti
amac ile tm anayasal kurulular ve siyasi partilerin bir kere daha uyarlmasnn btn
komutanlarca mtereken dile getirilmesidir. Burada, bir kere daha uyarlmas ibaresi,
daha nce yaplm uyarlara iaret etmektedir. Bunlarn da muhtemelen Milli Gvenlik
Kurulu toplantlarnda yaplan konumalar olduu dnlmektedir.
12 Eyll ncesi dnemde 1977den itibaren yaanan sre gz nne alndnda
askeri komuta kademelerinin yaklamlarnn genel olarak ayn olduu anlalmaktadr. Bu
yaklam 1960 darbesi ve 1971 muhtrasndakinden farkl deildir.
Uyar Mektubu olaynn ardndan Ecevit, CHP Genel Ynetim Kurulu
toplantsnda 5 Ocak 1980de yapt konumada, lkedeki sorunlarn giderek byd
bir dnemden geildiini, Trk Silahl Kuvvetlerinin de son gnlerdeki duyarllnn bu
ortamda geni ekilde yaplm bir deerlendirme olabileceini, ancak bu ar sorunlara
ramen silahl kuvvetlerin de demokrasi kurallar dnda bir yntem dndne
inanmadn, Babakann ise yapt aklamada mektup olaynn nedenini yasalarn
gecikmesine balayarak ok dar bir bak as ortaya koyduunu ifade etmitir
(Cumhurbakanl Arivi, Yer No: 6/10-15, Fihrist No: 7349).
Ecevit, 7 Ocak 1980de Meclis ortak grup toplantsnda ise u grleri dile
getirmitir: ktidar, mektubun kendisine deil CHPye ynelik olarak verildiine kendini
216
inandrmtr ve eski kaygsz tutumunu srdrmektedir. lkedeki bunalm grmek iin
byle bir mektup almaya da gerek yoktur. Zaten mektup o bunalmn bir parasdr. lke
iinde olduu gibi uluslararas alanda da ok ciddi sorunlarla kar karyayz. te bu zor
dnemde, silahl kuvvetlerin ierideki skntlardan kurtulup daha ok da kar yurt
savunmas grevini rahat bir ortamda yapabilme isteini bu mektupla dile getirdiini
dnyoruz. Mektup olay daha ok bunu ifade etmektedir. Silahl kuvvetleri ieride baz
komplolara srklemek isteyenler olabilir. Ancak, onlarn demokrasi d bir zme
yneleceklerini dnmyorum (Cumhurbakanl Arivi, Yer No: 6/10-15, Fihrist No:
7350).
CHP Genel Bakan Ecevit, Cumhurbakan Korutrkn istei zerine kendisini 9
Ocak 1980 tarihinde ziyaret etmi ve yaplan grmeye ilikin basna yapt aklamada,
lkenin ar bir bunalm yaad, ekonominin ok kt durumda olduu, iddet
olaylarnn durdurulamad ve btn bu sorunlar birka i gvenlik yasasn karmakla
zme dncesinin dar bir gr olduu, asl sorunun hkmetin kurulma biimi ile tavr
ve yaklamndan kaynakland, kendileri tarafndan yaplan birlikte hareket etme, temel
konularda birlik iinde olma tekliflerinin AP tarafndan deerlendirilmedii, ancak
hkmetin istei halinde ibirliine hazr olduklarn dile getirmitir. Ecevit, kendisine
yneltilen sorular zerine AP ile bir koalisyona da ak kap brakm, uyar mektubunun
lkedeki soruna yeni boyutlar kattn, ancak mektubun da lkedeki bunalmn bir rn
olduu belirtmitir (Cumhurbakanl Arivi, Yer No: 6/7-32, Fihrist No: 4987).
3. Bayrak Harekt
Demokratik dzene darbe yoluyla mdahaleye giden srete uyar mektubunun bir
adm tesi olarak nitelenebilecek bir dier nemli gelime Bayrak Harekt olmutur.
Genelkurmay 2. Bakan Haydar Saltk tarafndan hazrlanan ve darbe plan olan bu plan
Genelkurmay Bakan Evrene sunulmu, "Bayrak Harekt" ad verilen bu plan, 17
Haziran 1980 tarihinde yaplan 6. Skynetim Toplantsndan sonra Kuvvet Komutanlar,
Skynetim Komutanlar ve 2. Bakann katlmyla yaplan toplantda deerlendirilmitir.
Buna gre darbe gn olarak 11 veya 12 Temmuz belirlenmitir. Tarihin
belirlenmesinde iki faktrn belirleyici olduu ifade edilmektedir. Birincisi, CHP ve MHP
tarafndan 3 Temmuz'da hkmeti drmek amacyla verilecek olan gensoru nergesi,
ikincisi de 8-10 Temmuz arasnda devlet borlarnn ertelenmesi konulu Pariste yaplacak
olan toplant. Yaplan deerlendirmelere gre, askerler hkmetin gvenoyu alamayarak
decei ngrsnde bulunmular ve hkmetin dt istikrarsz bir ortamda yaplan
217
darbenin tepki alacan dnmlerdir. Yine, daha erken yaplacak bir darbenin bor
ertelemesini engelleyebilecei, bunun da ekonomide ciddi sknt douraca
deerlendirilmitir. Yaplan bu alma sonucunda Bayrak Harekt Plan 3 Temmuzda
askeri kuryelerle askeri birliklere datlmtr.
Ancak, genel beklentinin aksine Demirel Hkmeti MSPnin desteini tekrar
gstermesiyle gvenoyu almay baarm, ayrca bor erteleme toplants da 22 Temmuz
tarihine ertelenmitir. Planlanmayan bu iki gelime nedeniyle darbe emri geri alnm,
datlan plan toplatlmtr. Askerlerin, gven tazelemi bir hkmete kar darbe yapmak
durumunda kalmamak iin bu yolu setikleri genel kanaattir.
Komuta kademesi tarafndan yaplan yeni deerlendirme sonucunda 12 Eyll,
harekt gn olarak tespit edilmi, Bayrak Harekt Plan Skynetim Komutanlarna
tekrar 28 Austostan itibaren datlmtr. Bu ilk datmda darbe gn ve saati ak
olarak belirtilmemi, 5 Eyllde tarih ve saat ayrca kuryelerle duyurulmutur.
4. 12 Eyll
12 Eyll gn saat 04:00te radyo yayn stiklal Mar ile aldktan sonra bunu
Harbiye Mar izlemi ve ardndan Genelkurmay ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan
Orgeneral Kenan Evren imzasyla yaynlanan Milli Gvenlik Konseyi'nin bir numaral
bildirisi yaynlanmtr:
"Yce Trk Milleti;
Byk Atatrkn bize emanet ettii lkesi ve milletiyle bir btn olan, Trkiye
Cumhuriyeti Devleti, son yllarda, izlediiniz gibi d ve i dmanlarn tahriki ile,
varlna, rejimine ve bamszlna ynelik fikri ve fiziki haince saldrlar iindedir.
Devlet, balca organlaryla ilemez duruma getirilmi, anayasal kurulular tezat
veya suskunlua brnm, siyasi partiler ksr ekimeler ve uzlamaz tutumlaryla
devleti kurtaracak birlik ve beraberlii salayamamlar ve lzumlu tedbirleri
almamlardr. Bylece ykc ve blc mihraklar faaliyetlerini alabildiine arttrmlar
ve vatandalarn can ve mal gvenlii tehlikeye drlmtr.
Atatrklk yerine irticai ve dier sapk ideolojik fikirler retilerek, sistemli bir
ekilde ve haince, ilkokullardan niversitelere kadar eitim kurulular, idare sistemi,
yarg organlar, i gvenlik tekilat, ii kurulular, siyasi partiler ve nihayet
yurdumuzun en masum kelerindeki yurttalarmz dahi saldr ve bask altnda tutularak
blnme ve i harbin eiine getirilmilerdir. Ksaca devlet gsz braklm ve acze
drlmtr.
218
Aziz Trk Milleti:
te bu ortam iinde Trk Silahl Kuvvetleri, Hizmet Kanununun verdii Trkiye
Cumhuriyeti'ni kollama ve koruma grevini yce Trk Milleti adna emir ve komuta zinciri
iinde ve emirle yerine getirme kararn alm ve lke ynetimine btnyle el koymutur.
Giriilen harektn amac, lke btnln korumak, milli birlik ve beraberlii
salamak, muhtemel bir i sava ve karde kavgasn nlemek, devlet otoritesini ve
varln yeniden tesis etmek ve demokratik dzenin ilemesine mani olan sebepleri
ortadan kaldrmaktr.
Parlamento ve Hkmet feshedilmitir. Parlamento yelerinin dokunulmazl
kaldrlmtr.
Btn yurtta skynetim ilan edilmitir.
Yurt dna klar yasaklanmtr.
Vatandalarn can ve mal gvenliini sratle salamak bakmndan saat 05den
itibaren ikinci bir emre kadar sokaa kma yasa konulmutur.
Bu kollama ve koruma harekt hakknda teferruatl aklama bugn saat
13.00deki Trkiye Radyolar ve Televizyonun haber blteninde tarafmdan yaplacaktr.
Vatandalarn sknet iinde radyo ve televizyonlar banda yaynlanacak bildirileri
izlemelerini ve bunlara tam uymalarn ve barndan kan Trk Silahl Kuvvetlerine
gvenmelerini beklerim." (Resmi Gazete, 12.09.1980).
Yaynlanan bildiriyle birlikte Trk Silahl Kuvvetleri emir komuta zinciri
ierisinde lke ynetimine el koyarak, parlamento ve hkmeti feshetmi, btn yurtta
skynetim ilan edilmi, yurtdna klar yasaklanmtr. Ayn gn saat 13:00'te Kenan
Evren Genelkurmay Bakan ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan sfatyla radyo ve
televizyondan yapt konumada lke ynetimine neden el koyduklarn aklamtr
(Resmi Gazete, 12.09.1980).
ki numaral bildiride, Skynetim Komutanlklarna kimlerin atand,
skynetim komutanlarnn gerekli bulduklar her trl tedbiri almaya yetkili klndklar
ve Skynetim Komutanlklarnn ald ve alaca kararlara, tedbirlere ve yaynlanacak
bildirilere uyulaca belirtilmitir. 3 numaral bildiride gda ve salkla ilgili nlemler
aklanmtr (Resmi Gazete, 12.09.1980).
4 numaral bildiride Milli Gvenlik Konseyinin, bakan Genelkurmay Bakan
Orgeneral Kenan Evren, yeler ise Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin Ersin,
Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin ahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutan
219
Oramiral Nejat Tmer, Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat Celasun'dan olutuu,
Milli Gvenlik Konseyi Sekreterliine ise Orgeneral Haydar Saltk'n atand
belirtilmitir (Resmi Gazete, 12.09.1980).
Milli Gvenlik Konseyi kard 12.12.1980 tarih ve 2356 sayl Milli Gvenlik
Konseyi Hakkndaki Kanun ile Milli Gvenlik Konseyinin oluumunu dzenlemi; 2324
sayl ve 27.10.1980 tarih Anayasa Dzeni Hakknda Kanunun 2. maddesindeki
Anayasada Trkiye Byk Millet Meclisine, Millet Meclisine ve Cumhuriyet Senatosuna
ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren geici
olarak Milli Gvenlik Konseyince ve Cumhurbakanna ait olduu belirtilmi bulunan
grev ve yetkiler de Milli Gvenlik Konseyi Bakan ve Devlet Bakannca yerine getirilir
ve kullanlr. eklindeki dzenlemelerle Trkiye Byk Millet Meclisine, Cumhuriyet
Senatosuna ve Cumhurbakanna ait yetkiler Milli Gvenlik Konseyi ve Bakanna
devredilmitir.
Milli Gvenlik Konseyinin 7 numaral bildirisiyle siyasi parti faaliyetleri
yasaklanm, DSK, MSK ve bunlara bal sendikalarn faaliyetleri durdurulmu; Trk
Hava Kurumu, ocuk Esirgeme Kurumu ve Kzlay hari dier btn derneklerin
faaliyetleri de ayn ekilde durdurulmutur. 8 numaral bildiriyle kamu kurulularyla
kitlerde ve zerk devlet kurulularnda alan grevlilerin emeklilik, istifa ve iten
ayrlmalar ikinci bir emre kadar durdurulmu; 9 numaral bildiriyle Emniyet Genel
Mdrl tm tekilat ile birlikte 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren Jandarma Genel
Komutanlnn emrine verilmitir.
16 Ekim 1981 tarihinde karlan 2533 sayl Kanunla btn siyasal partiler
kapatlarak tanr tanmaz btn mallar hazineye devredilmitir (Resmi Gazete,
16.10.1981).
12 Eyllde Trk Silahl Kuvvetleri, komuta kademe ve zinciri iinde ve emirle
harekt gerekletirerek lke ynetimine el koymutur. Trk Silahl Kuvvetleri ynetime
el koyma ilemini; lkenin btnln ve devlet otoritesini, kanun ve nizam
hkimiyetini salamak, demokratik dzenin ilemesine engel olan nedenleri ortadan
kaldrmak eklinde gerekelendirmitir. 1960 darbesinin gelenek haline getirdii
Parlamento ve Hkmeti feshetme eklindeki uygulama burada da ilk tedbir olarak
gerekletirilmitir. Yaplan ilk uygulama, Meclisi datmak, hkmeti feshetmek ve
parlamenterlerin dokunulmazln kaldrarak, temel hak ve zgrlkleri askya almak
suretiyle btn lkede skynetim iln etmek olmutur. 6 Kasm 1983e kadar yldan
220
fazla bir sre devam eden bu ara dnemde, Parlamento feshedilmi ve TBMMnin grev
ve yetkileri MGK tarafndan, Cumhurbakannn grev ve yetkileri de MGK Bakan
olan Devlet Bakan tarafndan yerine getirilmitir (Kurnaz, 2007: 139-140).
12 Eyll 1980 asker darbesinin gerekeleri ve nedenleri zerinde birok gr ileri
srlmtr. Bunlarn ieriine bakldnda aslnda temel olarak iki kar gr
bulunduu sylenebilir: Siyasal partilerin ve askerlerin grleri. Ancak, bunlar arasnda
bir ayrm yapmadan genel olarak 12 Eylln gerekeleri olarak ileri srlen hususlarn
arasnda lkede yaygnlaan terr ve iddet hareketleri, toplumsal olaylar, skynetime
ramen salanamayan huzur ve gvenlik, lkede yaanan ciddi gvenlik sorunu, siyasi
cinayetler, 6 Eyll gn Konya'da Necmettin Erbakan nderliinde yaplan ve darbe
liderlerinin eriat amal bir kalkma giriimi olarak niteledii Kuds Mitingi, ekonomik
olarak lkenin iinde bulunduu zor koullar, d ticaret andaki art, dviz darboaz,
isizlik ve yokluklar ile d politik unsurlar yer almaktadr.
5. 12 Eyll ncesi Dnemde Asker-Hkmet likileri
Tanel Demirele gre, Trk Silahl Kuvvetleri, nceden beri siyasetin merkezi
aktrlerinden biridir. Bu, sanldnn tersine 1960 darbesi ile balam deildir. Osmanl
Devletinde Yenieri Ocann kaldrlmas ve Tanzimat dneminin gl sivil
brokratlar nedeniyle sistem iindeki g ve etkileri azalan askerlerin, siyasal sistem
iindeki arl, II. Merutiyetin ilan birlikte kendini tekrar hissettirmeye balam ve
1913 Bb- li baskn ile en st seviyeye kmtr. Daha sonraki dnemlerde askerler
lkede belirleyici kararlara imza atmtr. smet nnnn, Milli Mcadele esasen bir
ordu ihtilali idi sz bu durumun tespitidir. Cumhuriyetin kuruluuyla birlikte askerlerin
siyasetteki rol, lkeyi yok olmaktan kurtaran asl gcn ordu olduu sylemi ve ada
uygarlk dzeyine lkeyi tama misyonu ile ayakta tutulmu, hatta daha da
glendirilmitir.
Tanel Demirel, asker-sivil ilikileri asndan esas dnm noktasnn 1960 darbesi
olduunu belirtmektedir. Bu tarihten sonra ordu, ya darbelerle dorudan lke ynetimine
el koyarak ya da etkisini dolayl yollarla hissettirerek, siyasal arenann iinde yer almtr.
Bu etkinin dozu dnemden dneme farkllamakla birlikte demokratik denetim evrensel
standartlara uygun olarak gerekleememitir (Demirel, 2010: 4-5).
12 Eyll 1980 ncesi dnemde, 1977 ylndan itibaren gelien olaylar gz nne
alndnda siyasal ortam kt ekonomik koullar ve yaygn iddet olaylarnn hkim
olduu lkede sorunlara zm retemeyen siyasal partilerin tutumlaryla gergin,
221
bunalml, karlkl inatlama boyutlarna ulam, karlkl sulayc aklamalarla krizi
daha da trmandrdklar, umutlarn tkenmekte olduu bir tablo eklinde zetlemek
mmkn olabilir.
Be ayr hkmetin grev stlendii bu dnemde, eklen demokratik kurallar
ilemekte, anayasal sre izlenmekte, seimler yaplmakta, hkmetler kurulmakta,
istifalar yaanmakta, seim mitingleri yaplmakta, sivil toplum kurulular faaliyetlerini
srdrmekte; ksaca grnrde lkede demokrasi hkim olmaktadr. 27 Aralk 1979
tarihinde verilen uyar mektubuna gelinceye kadar siyasal sisteme silahl kuvvetlerden de
herhangi bir ak mdahale olmamtr. Her ne kadar, askerlerin lkedeki giderek trmanan
iddet olaylarnn nlenememesi bata olmak zere siyasal partilerin tutum ve
davranlarndan honutsuzluk duyduu, bu konuda askeri ynetim kademesinin Milli
Gvenlik Kurulu toplantlarnda gr ve isteklerini ifade ettii bilinmektedir. Ancak,
askerlerin siyasal sistemin ileyii, daha ziyade siyasal partilerin karlkl uzlamaz
tutumlarndan duyduklar bu rahatszlk bilinmekle birlikte, sisteme mdahale kabul
edilebilecek bir giriimleri olmamtr.
Fakat genel tabloya bakldnda, lkedeki siyasal ortamn demokratik bir lkede
olmas gerekenden ok uzak olduu sylenebilir. 1980 ncesi dnemde, siyasal sistem
salkl olarak ilememekte, demokrasi ise daha ok ekli bir zellik tamaktadr. Silahl
Kuvvetlerin ak olarak sisteme mdahalede bulunmamasn da tek lt olarak kabul
etmek yanltc olabilecektir. Zira 1980 ncesi siyasal hayatmzn neredeyse tamamnda
dorudan veya dolayl olarak ordunun sisteme etkisinden sz etmek daha doru olacaktr.
25 Mart 1980 tarihinde Genelkurmay Bakan Evren imzasyla askeri birliklere yaynlanan
bir bildiri bu noktada nem tamaktadr. Bildiride, terr ve iddet eylemlerini yrten
vatan hainlerinin silahl kuvvetler mensuplarn da hedef aldklar belirtildikten sonra;
Bugne kadar Trk Yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmi Trkiye Cumhuriyetini
kollamak ve korumak grevini en iyi bir ekilde yapm olan Trk Silahl Kuvvetleri,
byk bir fedakrlk ve grev bilinci ierisinde, bu mcadeleden de baarl bir ekilde
behemehl galip kacaktr. u hususu herkes ak ve kati olarak bilmelidir ki, bu hainler
yaptklar menfur hareketlerin bedelini ar bir ekilde deyeceklerdir.
Denilmektedir. Bildiride, askerlerin kendilerini konumlandrdklar pozisyon
lkeyi ve devleti kollamak ve korumak ile anlam kazanmaktadr. Bu ibarelerin Hizmet
Kanununun 35. maddesinde yer alan ve darbelerin yasal dayana saylan hkmden
222
alnmas da dikkat ekicidir. mal ekilde de olsa, uyar mektubundan yaklak ay
sonra bu bildiride de komuta heyeti ayn vurguyu yapmtr.
12 Eyll ncesi dnemde asker-hkmet ilikilerine bakldnda genel olarak
askeri st ynetim kademesinin hkmetlerle ilikilerinin formel dzeyde gerekletii
izlenimi edinilmektedir. ki taraf arasnda yasal erevede bir iliki biimi dzeyli olarak
hkimdir denilebilir. Bu balamda, hem Ecevit hem de Demirelin Genel Kurmay ile olan
ilikilerini sorunsuz, hatta iyi olarak tanmladklar, zellikle Ecevitin demokrasi d bir
hareket beklemedii ynnde ok sayda aklamalar bulunmaktadr. Bu grnen
manzarann arka tarafnda ise lkedeki genel havadan rahatszlk duyan bir askeri komuta
heyeti bulunmaktadr. Sre iinde, bu rahatszlk giderek artm, zellikle 1979un
sonlarndan itibaren siyaset cephesinde de askerlerin sisteme demokrasi d bir
mdahalede bulunaca dncesi dillendirilmeye balamtr. En azndan bu ynde bir
kanaat olumutur. Buna bir rnek oluturmas bakmndan muhalefet lideri Ecevitin
stanbulda 6 Eyll 1980 gn Petrol- Sendikas Genel Kurulunda yapt konumada
yer alan u ifadeler dikkat ekmektedir: Siyasi partiler, politikaclar sahada. Ama
iilerin de aralarnda bulunduu halk, tribnlerde. Sahada kavga, dv var. Bu bir gn
irkin bir oyuna dnr. Biri kar, oyun bitti der ve ddk alar, demokrasi de son
bulur.
Asker-hkmet ilikilerinde en belirgin noktalardan biri, iddet olaylarnn
nlenememesi, hkmetlerin bu konuda mesafe alamamalar, olaylarn giderek
yaygnlamas ve lke genelinde adeta i sava andran toplu lmlere yol aan olaylarn
ba gstermesi, buna karlk siyasal alanda gerginliin artmas, siyaset kurumunun ise bu
sorunlara bir zm bulamam olmasna askerlerden gelen eletirilerdir. Bu eletirilerle
birlikte baz neri ve talepler de askerler tarafndan dile getirilmitir. Daha ok Milli
Gvenlik Kurulu toplantlarnda ifade edilen bu hususlar 12 Eyll mdahalesinin
gerekeleri arasnda da saylacaktr. Silahl Kuvvetlerin hkmet kanadndan taleplerinin
karlanmam olmas askerler tarafndan zellikle skynetim uygulamalarnn
baarszlnn gerisindeki en nemli nedenlerden biri olarak gsterilmitir.
Bu erevede, dnemim Milli Gvenlik Kurulu Kararlarna deinmekte fayda
vardr Keza Milli Gvenlik Kurulu asker ve sivillerin demokratik anayasal zeminde bir
araya gelerek milli gvenlie ilikin konular deerlendirdikleri nemli bir platformdur. Bu
kurulun 12 Eyll ncesi etkin almas, tpk skynetim messesinin etkin almas ile
sorunlarn demokratik zeminde ve platformlarda zlmesi asndan nem arzetmektedir.
223
Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliinden Komisyonumuza ulaan Milli
Gvenlik Kurulunun kararlar incelendiinde, baz kararlarda iddet olaylar ve terrizmin
nlenmesi almalarnn daha etkili olarak gerekletirilebilmesi iin eitli nlemlerin
alnmas hkmete tavsiye edilmitir.
25.01.1977 tarih ve 229 sayl karara ekli tedbirler listesinde;
Gvenlikle lgili tedbirler blmnde, Polis tekilatn glendirmek iin meclis
gndeminde bulunan EM-ROMO tasarsnn kanunlamasnn salanmas, acil hallerde
kiilerin st ve zel eyalarnn aranabilmesi iin Polis Vazife Salahiyet Kanununda
deiiklik yapan tasarnn kanunlamas, polis koruma grevini rahatlatacak kurulularda
zel koruma tekilat kurulmas kanun tasarsnn kanunlamas, silah kaakln
nlemede etkili olacak olan sahil gvenlik kanun tasarsnn kanunlamas, Kimlik
Bildirme Kanununun uygulanabilmesi iin gerekli mali imknn salanmas, acil hallerde
gazete ve dergilerin toplatlabilmesi iin yetkili klnacak mercii belirten bir kanun
karlmas, dernek ve mesleki kurulularn sadece ileri Bakanlnca deil, ilgisine
gre dier bakanlk ve kurulularca da denetlenmesi;
Milli Eitimle ilgili tedbirler blmnde, niversitelerin ncelikle i bnyelerinde
gerekli dzen ve disiplini salamalar, niversite zerkliinin ak bir tarifinin yaplmas;
Yargya ilikin tedbirler blmnde, hazrlk soruturmalarnda savclarn polise
yardmc olmalar veya bizzat kendileri yapmalar, devlet gvenlik mahkemelerinin
grevinin sona ermesi nedeniyle meydana gelen boluu kapatmak iin byk illerdeki
ar ceza ve asliye ceza mahkemelerinden ayrlacak olanlara devlet ve rejime kar sulara
ilikin davalarn baklmasn salayc dzenleme yaplarak bu davalarda yarg hz
arttrlmal,
28.04.1978 tarih ve 234 sayl kararnda;
Kamu kurulular arasnda daha hzl ve etkili istihbarat akn salamak zere
Emniyet Genel Mdrl istihbarat tekilatnn dier istihbarat kurulular personeli ile
geici olarak takviye edilmesi ve bu birimin kendi iinde ve dier istihbarat kurulular ile
olan irtibatnn etkinletirilmesi, haber aknn emir ve komuta ulamndaki kanuni ve
hiyerarik zorunluluklar bertaraf etmek iin Hkmete kanun hkmnde kararname
karma yetkisi verilmesi;
Gvenlik kuvvetlerinin etkinliini arttrmak zere, polis derneklerinin kapatlmas,
terhis olacak komando erlerin dorudan polis kadrosuna alnmas, zor alm silahlardan
uygun olanlarn polise tahsis edilmesi, gmrklerdeki aralarn tahsisinde Emniyete
224
ncelik tannmas, ara gere yenileme ve alm iin dviz tahsis edilmesi, Jandarma
tekilatnda komando blk saysnn arttrlmas, Jandarma birlikleri er kadrolarnn
kademeli olarak arttrlmas, l daresi Kanununda valilere verilmi olan yetkilere ilerlik
kazandrlmas;
Yarg organlarna etkinlik kazandrmak zere, devlete ve topluma kar ilenen
sularn sratle cezalandrlmas iin ihtisas mahkemelerinin kurulmas, kadro ve ara
gere ihtiyalarnn karlanmas;
28.06.1978 tarih ve 235 sayl kararnda;
stihbaratn koordine edilmesi amacyla Genelkurmay Bakanl, ileri
Bakanl, MGK Genel Sekreterlii ve MT Mstearl yetkililerinden oluan bir
Merkezi stihbarat Koordinasyon Kurulu ile illerde ayn grevi yapacak ve ayn
kurulularn ildeki temsilcilerinden oluacak nitelerin oluturulmas, Jandarmann subay,
astsubay ve er eksikliinin sratle giderilmesi, Anayasann 123. maddesinde belirtilen
olaanst halin tanmnn yaplmas suretiyle 5442 sayl Kanunda mlki amirlere verilen
yetkilerin arttrlmas;
23.02.1979 tarih ve 239 sayl kararnda;
Skynetimin iki aylk uygulamalar ile amacna ulamas bakmndan nemli
admlar atld, birok eylem ve olaylarn kontrol altna alnd grnde birleildii,
skynetimin anayasa ve yasaya tam uygunluk iinde ve kesin tarafszlkla iledii, halkn
skynetime her bakmdan destek ve yardmc olmasnn da bunu kantlad;
30.05.1979 tarih ve 242 sayl kararn ekinde yer alan neriler blmnde;
Trk Silahl Kuvvetlerinin acil denek ihtiyacna ilikin talebi ifade edilmitir.
Buna gre, Silahl Kuvvetlerin 1977 mali yl ihtiyacnn % 23,2sinin, 1978 yl
ihtiyacnn ise % 14,9unun karlanabildii, 1979 ylnda ihtiyacn 1977 ve 1978
yllarnda denmeyen borlar ve karlanamayan ihtiyalarla birlikte 1 milyar 959,6
milyon dolar bulduunun belirtildii; lkenin ekonomik durumu gz nnde
bulundurularak yaplan ksntlar sonucunda ihtiya 588,7 milyon dolara drld
ifade edildii; son yllarda yeterli dvizin tahsis edilmemesi nedeniyle kritik bir seviyeye
gelen stok ve yedeklerin tkenmekte olduu ve belirtilen dviz miktarnn ivedilikle
tahsisinin gerektii;
16.08.1979 tarih ve 244 sayl kararnda;
Blclk olaylarnn hissedilir derecede kontrol altna alndn, kaaklkla
mcadelede daha etkili olunmaya balanld, gvenlik kuvvetlerinin operasyonlarnn
225
baarsnn giderek artt belirtildikten sonra, skynetimin ok uygarca ve adilane
biimde ve idari makamlarla skynetim makamlarnn tam dayanmas ve ibirlii
iinde yrtld, bu nedenle her geen gn daha baarl olunduu;
21.11.1979 tarih ve 246 sayl kararnda;
lkede anarinin ok byk boyutlara ulat, sabotaj ve soygunlarn birbirini
takip ettii, Cumhuriyet tarihinde grlmemi olaylarn vuku bulduu, toplum huzurunun
olaanst bir ekilde bozulduu, anari ve blclkle mcadeleden baarl sonular
alabilmek iin btn kurum ve kurulularn, yarg organlarnn, idarenin, gvenlik
kuvvetlerinin ve tm ile anayasal kurulularn ahenkli ve hassasiyetle almalarnn
gerekli olduu,
Anari ve kanun d eylemlere kar mevcut yasalarn gzden geirilmesi ve
gerekli olanlarn deitirilmesi,
htiya duyulacak yeni yasa tasarlarnn sratle hazrlanmas ve Hkmete sevk
edilmesi,
Hususlar zerinde alma yapmak zere bir Devlet Bakan bakanlnda
Genelkurmay Bakanl, Adalet, Milli Savunma, ileri Bakanlar ile MGK Genel
Sekreteri ve MT Mstearnn katlmyla bir komisyon oluturulmas;
19.02.1980 tarih ve 249 sayl kararnda;
Yurtta devam eden kanun d olaylarn alnan gvenlik nlemleri ve rgtlere
ynelen planl operasyonlara ramen olaylarn geniletilmesi amacyla skynetim
blgelerinden baz dier illere kaydnn tespit edildii, MGKnn bu durumu olaanst
bir hal olarak deerlendirmekte olduu ve olaanst hal yasasnn bir an nce
karlmasn gerekli bulduu belirtilmektedir.
Milli Gvenlik Kurulunun aada belirtilen 1979 ylnda ald iki kararnda ise
askerlerin 12 Eyll ncesi dnemde genel olarak hkmetlere kar ileri srdkleri bilinen
grlerin tersine skynetim uygulamalarnn etkili olarak srdrldne ilikin
ibarelerin yer ald grlmektedir.
23.02.1979 tarih ve 239 sayl kararda;
Skynetimin iki aylk uygulamalar ile amacna ulamas bakmndan nemli
admlar atld, birok eylem ve olaylarn kontrol altna alnd grnde birleildii,
skynetimin anayasa ve yasaya tam uygunluk iinde ve kesin tarafszlkla iledii, halkn
skynetime her bakmdan destek ve yardmc olmasnn da bunu kantlad;
16.08.1979 tarih ve 244 sayl kararda da;
226
Blclk olaylarnn hissedilir derecede kontrol altna alnd, kaaklkla
mcadelede daha etkili olunmaya balanld, gvenlik kuvvetlerinin operasyonlarnn
baarsnn giderek artt belirtildikten sonra, skynetimin ok uygarca ve adilane
biimde ve idari makamlarla skynetim makamlarnn tam dayanmas ve ibirlii
iinde yrtld, bu nedenle her geen gn daha baarl olunduu belirtilmektedir.
1979 ylnn ubat ve Austos aylarnda alnan bu iki karardaki yukarda zetlenen
blmlerin yer almas, silahl kuvvetlerin daha sonra 12 Eylln ardndan belirttikleri
grlerle elimektedir. Ayrca, askeri komuta kademesinin 1979 ylnn ortalarndan
sonra mdahalede bulunma fikrini oluturduu gr doru kabul edildiinde de yine
Austos aynda alnm olan 244 sayl MGK Kararndaki ifadeler ayn elikiye iaret
etmektedir. Bunun da tesinde, Austos ayndan sadece drt ay sonra ayn askeri komuta
heyetinin uyar mektubu verme gibi bir yolu semesi de bu anlamda bir baka eliki
olarak durmaktadr. Zira Austos aynda alnan 244 sayl kararda olaylarn kontrol altna
alnd, operasyonlarn giderek daha baarl hale geldii, skynetimin de uygar ve adil
ekilde idari ve askeri makamlarn tam dayanma ve ibirlii iinde uyguland ifade
edilmektedir.
Bu durum ya askerlerin gerek grlerini anayasal zemin olan Milli Gvenlik
Kurulunda yanstmadklarn ya da gerek grlerini yanstmakla beraber dier yandan
darbe ile ilgili hazrlklar yaparak darbe srecini ilettiklerini gstermektedir.
12 Eylle muhatap olan siyasilerin ordu komuta heyetine ynelttikleri en temel
sulama, kamuoyunda darbenin meru grlmesini salayan koullarn askerler tarafndan
bilerek, planlanarak oluturulduuna ilikindir. Bu sava gre, askeri darbenin
yaplabilmesi iin o dnemde ba gsteren terr ve anari askerler tarafndan yeterli aba
gsterilmeyerek planl olarak nlenmemitir. Bu ekilde lkenin kt koullarndan
yaknan, iddet olaylaryla sokaa kamayacak hale gelen halk adeta ordunun darbe
yaparak ynetimi ele almasn ister hale gelmitir. lkenin iinde bulunduu sorunlara
demokratik parlamenter sistem iinde are bulunamayaca inanc kamuoyunda
oluturulmutur. Kenen Evren de 12 Eyll sonrasnda yapt bir konumada bu konuda
halkn bak asn ayn ekilde ortaya koymutur:
Artk vatanda yle bir hale gelecekti ki, <lanet olsun, ne gelirse gelsin, yeter
ki sokaa rahat kalm, rahat gezelim, rahat ticaret yapalm.> diyecekti. (Yetkin, 1995:
168-169).
227
Siyaset cephesinin darbenin merulatrma gerekesi olarak ileri srd bu
grn karsnda ise askerlerin darbe yapma gerekeleri olarak ifade ettikleri neden
bulunmaktadr. 12 Eyll darbesini gerekletirenlere gre demokratik parlamenter sistem
lkedeki anari ve terr sorununu zememitir, hatta bundan sorumludur. Bu gr, 12
Eyll 1980 tarihinden itibaren Kenen Evren tarafndan srekli olarak tekrarlanmtr. 12
Eyll gn Evren radyo ve televizyonda yaynlanan konumasnda halka yle
seslenmektedir:
() Siyasi partiler bu kritik dnemde milletin zlemle bekledii nlemleri almak
yerine; i gerilimi devaml artrarak, ykc ve blc mihraklar bsbtn kkrtarak,
onlara cret ve cesaret verecek beyan ve eylemleri ile adeta yarrcasna seim
yatrmlar iin zemin yaratma yollarn tercih etmilerdir (Yetkin, 1995: 169)
Aslnda 12 Eyll darbesi ile ilgili siyaset ve asker cephesi tarafndan ne srlen
en bilinen iki kart gr bunlardr. Her iki gr destekleyen elbette ok sayda baka
savlar da ileri srlmektedir. etin Yetkin bu savlarda kim haklyd diye sormakta ve
yle devam etmektedir:
Siyasal partiler ve liderlerini sulayan 12 Eyllcler mi, yoksa darbecilerin 12
Eylle yol aan ortam kendilerinin hazrladklarn ne sren siyasal parti liderleri mi?
nsan dnp 12 Eyll ncesine baktnda gerekten de dnemin siyasal partilerinin
Kenan Evrene hak verdirecek davranlar iinde bulunduunu grr. Ancak bu durum,
Kenan Evren ve arkadalarnn da ayn dnemde neler yaptklarn ya da gerektii halde
neleri yapmadklarn gz ard etmemiz iin bir neden olmad gibi, dahas bu durumun
yol at anari ve terr ortadan kaldrmak iin iktidara el konduktan sonra ulusa
yaadmz ve etkileri hala sren karanlk gnleri unutturamaz ve unutturmamaldr da!
(Yetkin, 1995: 170)
Konuya byle bir bak asyla yaklaan Yetkin, 12 Eyll ncesi askerlerin
tutumlarna ilikin olarak Demirel ve Ecevitin baz aklamalarn hatrlatmaktadr.
(Yetkin, 1995: 171-174) Demirel yle konumaktadr:
Komuta heyeti, bir taraftan sureti haktan grnp, dier taraftan tertip ierisinde
olmutur. Bu tertibi de iyi kamufle etmitir Silahl Kuvvetlerimizin deil, yalnzca be
kiilik komuta heyetinin kanla besledii Darbe Plannn irkin yzn ve kirli belgelerini
biz demedik. Ne yaptnz? Ne devralp ne braktnz? Elinizdeki yetkileri kullanp devleti
koruma ve kollama grevi yerine, devletin dibine dinamit koyanlarn akttklar kanlar
ikbalinizin merdivenlerine basamak yaptnz.
228
Memleket elden gidiyor gelin kurtaralm diyenlere kem baktnz. Bal alp ac
sattnz. Anariyi, terr, vurgunu, soygunu nleme arlarna kulanz tkayp yangn
seyre daldnz. Kap aralarnda gezip, mektuplar yazdnz. Akan kanlar, yanan canlar, gl
olan yalar karsnda darbenize meru zemin yarattnz
Yine bir baka aklamasnda Demirel:
Sayn Evren unun hesabn vermek zorundadr: 13 Eyll gn duran kan, 11
Eyll gn niye akyordu? Hayr efendim verdii cevaplar kurtaramaz kendisini.
Kendileri daha iyi biliyor niye durmadn o kanlarn. Kanlar akyordu, nk Sayn
Evrenin ankayaya kmas gerekiyordu. Bu ithamla kar karyadr. demektedir.
Yetkin, Demirelin, darbecilerin 12 Eyll halkn gznde meru klacak ortam
nasl hazrladklarn kantlayacak ok sayda somut olaydan sz ettiini de belirtmektedir.
Ayrca Ecevitin u aklamasna iaret etmektedir:
rnein, ben Orta Anadolunun o srada Hilal diye anlan baz illerini sac
terristlerin harekt merkezi durumuna getirmeleri ve fiili ynetimleri altna almaya
balamalar zerine, srarla o illerde de skynetim istedim. Fakat Genelkurmay Bakan
Evren, <Elimizdeki kuvvetler daha ok ilde skynetime elvermez, buna gcmz yetmez>
gerekesiyle benim bu isteklerime kar kt Fakat 1979da benim birka Orta, Dou
Anadolu ilinde de skynetim istememe kar kan Evren, nasl olduysa 12 Eyll
1980den itibaren Silahl Kuvvetlerin gcnn 67 ilde de skynetime yetecei kansna
vard.
Arcayrek, 1979 ylnda Genelkurmay Bakan ve Cumhurbakannn 30 Austos
dolaysyla yaynladklar mesajlarn ieriine dikkat ekmektedir. Ayn konuda, Faruk
Skann da Babakan Eceviti uyardn aktaran Arcayrek, Babakan Yardmcs
Skann mesajlardaki baz imalara iaret ettiini yazmaktadr. Buna gre, Cumhurbakan
mesajnda gen Harbiyelilerin sesine kulak verilmesini istemiti ve bu nemli bir
ayrntyd. Her iki mesaj da kamuoyunda ok farkl bir etki oluturmamakla birlikte bir
mdahale olabileceini iaret etmekteydi. Ancak, Babakan Ecevit byle bir ihtimali
ngrmemektedir. Arcayreke gre ise, siyasal ve ekonomik ortamn dzelecei yerde
daha karmak biime dnmesi, anarinin yok edilmesi bir yana durdurulmasnn bile
sz konusu olmadnn anlalmas mdahale olasln glendiriyordu ve ordu st
dzeyinin, blclk eylemleri younlatndan beri deerlendirmelerini sklatrd
duyuluyordu (Arcayrek, 1985: 154).
229
12 Eyll ncesi dnemde Cumhurbakanl Genel Sekreterlii grevini yrten
Haluk Baylken ile yapt bir rportaj aktaran Arcayrek, Baylkenin hkmetlerin
olaylar nlemek iin gayret gsterdiini, ancak alnan nlemlerin sonularnn yetersiz
kaldn, nlem paketlerinin hazrlandn, fakat bir tarafn hazrlad pakete dier
tarafn gvenemediini, bir tarafta Cumhurbakan ve Silahl Kuvvetler, dier tarafta
siyasal partiler, herkesin isteinin ayn ynde olduunu, ama bir sonu alnamadn, bu
baarszln nedeninin ise partiler arasnda baz konulardaki yaklam farklar olduunu
belirttiini ifade etmektedir. Yine Baylken, Genelkurmay Bakannn bir grmede
yasalarda yaplmas gereken deiiklikleri ifade etiini, Cumhurbakanndan bu hususu
takip etmesini istediini, ancak bu yasalarn kmadn dile getirmektedir (Arcayrek,
1985: 183)
Arcayrekin Faruk Skandan aktardna gre 1979 ylnn Temmuz aynda
yaplan Milli Gvenlik Kurulu toplantsnda Kuvvet Komutanlarnn sz alarak yaptklar
gezilerden edindikleri izlenim ve deerlendirmelerini ifade etmiler, devlet otoritesinin
yokluundan, brokrasinin almadndan, eylemlerin giderek boyutlandndan
yaknmlardr. Askerler nlem alnmas gereini vurgularken Babakan Ecevit susmakta
ve not almaktadr. Skana gre komutanlar ilk defa gezi dn sonras
konumaktadrlar. Skana gre, askerlerin 1979 Austosuna kadar ynetime el koymaya
niyetleri yoktu. Meclis ve hkmetin ynetime egemen olmasn istiyorlard (Arcayrek,
1985: 195-196).
12 Eyll ncesi dnemde askerlerin bir baka talebi de AP ve CHPnin ibirlii
yaparak lke sorunlarnn zm iin birlikte hareket etmeleri olmutur. Arcayrek, daha
nce eitli ekillerde dile getirilen bu talebin 14 Ekim 1979 ara seimlerinden sonra
gndeme gelmediini, bunun da askerlerin yeni bir sre iine girerek ynetime el
koymaya karar verdiklerini gsterdiini belirtmektedir. Arcayrek, yllar sonra Ecevitin
kendisine Eer biz CHP-AP hkmetini kurabilseydik, cumhurbakann seebilseydik
mdahale gelmeyebilirdi dediini aktarmakta, bu grn 14 Ekime kadar olan dnem
iin geerli olduunu, oysa daha sonras iin Ordudan iki partinin ortak hkmeti ynnde
bir talep gelmediini, bu nedenle artk mdahaleye doru gidildiini sylemektedir.
Mdahale aama aama gelecekti. nce uyar mektubu gelecek, ardndan 12 Eyll.
Kararlatrlan mdahale durmayacakt. Nedenlerin bir kapansa dieri ar basacakt
(Arcayrek, 1985: 296-298).
230
Eyll 1979a gelindiinde belli evrelerde darbe yaplacana ilikin bilgiler
dolamaktayd. Arcayrekin Cokun Krcadan aktardna gre de askerler 14 Eylldeki
Milli Gvenlik Kurulu sonrasnda toplanmlar ve CHP-AP ibirliinden vazgemilerdi
(Arcayrek, 1985: 281).
Blent Ecevit de 17-18 Eyll 1979 gnleri Faruk Skan ve baz Demokratik
Partililerin kendisine gelerek, 12 Mart ncesine benzer gnler yaandn, skynetime
ramen anarinin trmandn, mutlaka bir eyler olacan ve kendilerinin bir eyler
olurken bu ykn altnda kalmak istemediklerini syleyerek Skann hkmetten ayrlma
kararn bildirmesi karsnda durumdan phe duyduunu ve tedirgin olduunu dile
getirmitir (Arcayrek, 1985: 381).
Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanununun 35. maddesindeki Silahl
Kuvvetlerin vazifesi; Trk yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmi olan Trkiye
Cumhuriyetini kollamak ve korumaktr. hkmnn, ordunun i siyasete mdahale etme
hakk saladn ileri srmek hukuki adan mmkn deildir. Darbeleri
gerekletirenlerin sndklar bu yasal klf, ayn zamanda bakalar tarafndan da zaman
zaman dile getirilmitir. Oysa yasa koyucu, ayn Kanunun 43. maddesine koyduu u
hkmle orduyu siyaset dnda tutmay amalam, farkl davranta bulunmay
yasaklamtr (zdemir, 1989: 215-218):
Trk Silahl Kuvvetleri her trl siyasi tesir ve dncelerin dnda ve
stndedir. Bundan tr Silahl Kuvvetler mensuplarnn siyasi parti veya derneklere
girmeleri bunlarn siyasi faaliyetleri ile mnasebette bulunmalar, her trl siyasi gsteri,
toplant ilerine karmalar ve bu maksatla nutuk ve beyanat vermeleri ve yaz yazmalar
yasaktr.
Modern demokrasilerde ordu dier kar gruplarndan daha te bir anlam tamaz.
Askeri komuta heyeti sivil demokratik kurumlara itaat ettiinden tek grevlerinin
gerektiinde savamak olduunu bilir, hkmete ballk konusunda ise tereddt yaamaz.
Ordu siyasal srece dorudan katlamaz, sadece edilgen bir rol oynar (Ertun, 2005: 398).
Askeri otoritenin sivil otoriteye mdahalesi genellikle az gelimi lkelerde
grlen bir olgudur. Azgelimi lkelerde toplumun yaps askeri bir mdahaleye kar
koyup direnecek rgtlenme dzeyine ve bilincine ulamamtr. te azgelimi lkelerde
ekonomik gelime ve siyasal istikrar yeterince salanamaynca toplumda iddet ortam
domakta, bu da askeri ynetimi davet eden bir ortam oluturmaktadr. Ordunun siyasete
mdahale etmesinin nedenleri eitli olmakla birlikte, toplumda sorunlarn zmnde
231
seeneklerin olmad ve zmn ordudan beklendii durumlarda darbe sreci
hzlanmaktadr. Ayrca, ordunun harekete gemesinde asl etken, ordunun gl olmas
deil, sivil siyasi kurumlarn zayf olmasdr denilebilir (Ertun, 2005: 399-400).
Ordunun siyasete mdahale etmesini meru hale getiren ve buna gereke oluturan
en bilinen sebep ise sivil otoritenin lke sorunlarna zm retememesidir. 12 Eyll
darbesini yapanlar tarafndan da benzeri sylem darbenin gerekesi olarak kullanlmtr.
Kenan Evrene gre, darbenin baarl olmamas demek, bir i sava sonucu lkenin
paralanmas, bin seneye yakn bizim olan topraklarn baka ellere gemesi, Trkln ve
Trklerin Asyadaki dier Trklerin durumuna dmesi demektir (Ertun, 2005: 413-414).
Ertun, Ordu, lke artlar ktletii iin mi mdahale etmekte; yoksa sivil
otoriteye mdahale edebilmek iin mdahaleyi merulatrc bir konuma m
girmektedir? diye sormakta ve eer ordu ynetimi ele geirmek iin koullarn
olumasn bizzat salyor veya tevik ediyorsa, bunu gizleyecek nlemleri de titizlikle
alyordur demektedir. Bu yzden ileri srlen iddialar kantlamak zordur, byle kantlar
bulunsa da kesinlik tamayabilir. Askerlerin mdahaleyi kolaylatracak koullar
hazrladna veya kolaylatrdna ilikin hem darbeyi yapanlarn arasndan hem de st
dzey siyasetiler tarafndan dile getirilen birok iddia bulunmaktadr. Bu yndeki en
gl delil ise skynetime ramen durmayan terrn darbeyle birlikte durmu olmasdr
(Ertun, 2005: 413-414). Ancak, gl kabul edilebilen bu iddiaya kar, askeri ynetim
dneminde de iddet olaylarnn birdenbire nlenemedii, kademeli bir azalma ve kontrol
altna alma sreci yaand eklinde cevap verilmektedir. Yine ayn ekilde,
skynetimin olaylar nleyememesinin nedeninin, alnan tedbirlerin sadece skynetim
uygulanan belirli saydaki ille snrl kalmas, lke genelinde topyekn etkili bir mcadele
ortaya konulamamas olduu belirtilmektedir.
Mdahale koullarnn hazrland tezinin dile getiricileri arasnda askeri
cepheden isimler de olmutur. Bunlardan biri 12 Eyll generallerinden Bedrettin
Demireldir. Demirel yle konumaktadr: 1979 Temmuzunda da mdahaleyi gerektiren
sebepler vard ve mdahale karar da vard, ama biz biraz daha olgunlasn, itiraz
edilmesin diye o zaman mdahaleyi yapmadk. (Ertun, 2005: 414-415).
Meclis Darbeleri Aratrma Komisyonunu tarafndan 07.06.2012 tarihinde
dinlenen 9. Cumhurbakan Sleyman Demirel unlar dile getirmitir (Komisyon
Tutanaklar: 07.06.2012).
232
Yani darbe olmu, ondan sonra yaplan seimde halkn sandk bana gitmeyecei
veya halkn bir ksmnn diyelim, sandk bana gitmeyecei, bir reaksiyon gsterecei -
referandumlarda da- dnlrken yle olmam nk bu lkenin vatanda, saduyu
sahibi vatanda geride durmaktansa undan bir an evvel kurtulup yine eski yolumuza
gidelim. gibi bir yolu tutmu, yle gitmi ve neticede arka arkaya darbeler gelmi, bu
darbeleri gslemi Trkiye ve bu darbeler Trkiyeye byk zarar vermi. Eer Trkiye
bir darbe lkesi olmasayd bugnk durumdan daha iyi olurdu her ey, ok daha iyi
olurdu. Darbeyi alklayanlar dhil veya darbeyi tevik edenler dhil veya darbeden
memnun olanlar dhil, olmayanlar, olanlar, hepsi zarar grm. Bunun idraki iinde
olunmazsa, bundan sonra Trkiyeyi ileriye gtrmekte zorluk olur. Onun iin, birinci
mesele halkn skntlarnn zmn olaanst birtakm reetelerde, olaanst
birtakm kurallarda, olaanst ynetim ekillerinde deil, kendi hr iradesiyle setii
idarelerde aramas lazm ve eer halk kendi hr iradesiyle setii idarelerden memnun
deilse, bekleyecek, yani o idarenin deime zaman gelinceye kadar bekleyecek. Deime
zaman sandktr. Sandk gelene kadar bekleyecek ve orada kendi iradesini kendisi ortaya
koyacak. Bunu yerletiremedike Trkiyede huzuru, sknu salamakta skntlarmz zor
geer, ne kadar urasak zor geer. Yani unu sylemek istiyorum: Trk vatanda
birbiriyle olan meselesini darbe yoluyla halletmeye kalkmamal, bir. ki, kendi meselesine
yine darbe yoluyla zm aramaya kalkmamal, bunlarn hepsini, meruiyetten
uzaklamamal, meru yollardan giderek neyi aryorsa onu bulmal.
imdi, buraya gelmeden nce, unlar sylemek istiyorum: Burada, her devlet
kendi gvenliini, kendi ynetimini dnrken bir sistem koymu orta yere. yle koymu
sistemi: Hangi ii, devletin hangi kurumu yapacak ve bu kurumlar nasl ileyecek, kim
kime bal ileyecek ve direktifi nereden alacak? Sorumlu kim olacak? Bizim
sistemimizde, bunu ok nemsiyorum, Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra,
cumhuriyeti kuranlarn en nemli sorunu bu cumhuriyetin yaayabilmesi meselesi
olmutur nk imparatorluk kmtr. mparatorlukla beraber ok byk nfus
hareketi olmutur. mparatorlukta yaayan pek ok insan Anadoluya gelmek durumunda
olmutur. ok byk straplar ekilmitir. Gerek Anadolunun yerli halk gerekse
darndan gelen insanlarn hepsi byk fedakrlklarda bulunmulardr. Neredeyse erkek
nfus, i grebilecek nfusun byk bir ksm krlmtr. Bir daha sava da olmasn ama
Devletimiz ayakta dursun Cumhuriyeti kuranlar da, Byk Atatrk bata,
cumhuriyetin ayakta durabilmesini bir yerden sonra her eyin nne almtr. imdi,
233
zaman zaman, bugnlerde veya bugnlere gelmeden nce eletiriyoruz, bugnlerden
sonra da eletireceiz tabii. Acaba, Trkiye Cumhuriyeti devletinin security dediimiz
gvenlik meselesi neden her eyden nce geliyor? Bunun sebebi tarihidir. Devleti
kuranlar, bir sre sonra gelmilerdir Biz bu devleti kurduk ama bu devlet ieriden,
dardan birtakm tehditlere maruz kalrsa bunu kim karlayacak? Geri, bugnk
Anayasamz bunu Trk vatandana brakyor ama Trk vatanda bunu nasl yapacak?
Yani bu gvenlii, dnmler, tanmlar ve Trkiye Cumhuriyeti ve Trkiye topraklar
Silahl Kuvvetlere emanettir gibi bir formle getirmiler. Buradan korumak ve
kollamak km. Yani Trkiye Cumhuriyetinde devletin gvenlii meselesini kim
yrtecek? Devletin silahl gc. Yani kimseye sormadan m bunu yrtecek? te, burada
nemli hadise geliyor. Kimseye sormadan m yrtecek? Sonradan, 1960 Anayasasnda
bu u ekli alm: Bir Mill Gvenlik Kurulu kurulacak, bu Mill Gvenlik Kurulu
Trkiye'nin muhatap olabilecei tehditleri karacak, bunlar hkmete syleyecek, yle
tehditlerle devlet kar karyadr. diyecek ve Hkmet onlar gzden geirecek ve
diyecek ki Hkmet Evet, bu tehditlerin ortadan kaldrlmas lazmdr. Bunu kim
yapacak? Bunu gayet tabii devletin silahl gc yapacak ama silahl gcne Yap
denecek. Yani kendiliinden devlete el koyup yapmaya kalkmayacak, Yap denecek. te,
Trkiyede olmayan bu. Yani devletin silahl gc silah kullanabilmek iin siyasi direktifi
beklemeden silah kullanmaya kalkp devlete el koyuyor, tehdidi ortadan kaldrmak yerine,
devleti ortadan kaldryor aa yukar. Yani devletin anayasasn kaldryor, Meclisini
kaldryor, hkmetini kaldryor, onu kaldryor. imdi bu husus, mehur 35inci madde
ve Hizmet Kanunuyla da ayrca pekitirilmitir 1960ta. Eer bundan sonra darbe
olmasn istiyorsak, mutlaka silahl gcn Anayasadaki yerini iyi tayin etmemiz, nereden,
kimden direktif alacan iyi tayin etmemiz ve mill irade stnln, Anayasa
stnln mutlaka tesis etmemiz lazm. Onun iin, bu 35nci maddeyi kaldrmak veya
tadil etmek hangi ekil olursa olsun, netice itibaryla yine aslnda devletin birden fazla
silahl gc olmayacana gre, mnhasran silahl g devlete ait olduuna gre, yani
devletten bakasnn silahl g kurmaya kalkmas felaket. Yani o ihtiya duyulup o
felaket, yle bir ey olmamas lazm. Ne olmas lazm? Devletin silahl gc devletin
emrinde dediimiz zaman, mill iradenin karar yeri olan Meclisinden ve onun ondan
gvenoyu alm hkmetinden mutlaka direktif almas lazm ve o zaman, o direktifle, o
direktife dayanarak hizmetini grmesi lazm. Bunlar neyle yapyor? te, skynetim
budur aslnda, olaanst hl budur ama bizim burada konutuumuz ne skynetimdir
234
ne olaanst hldir. Skynetimle, olaanst hlle baarlamayan birtakm ilerin, ne
yapalm baarlamyor, o zaman devlet ilemiyor, devlete el koyalm ve devleti iletelim
gibi bir eyin iine girmelerinden bu durum meydana geliyor. Ondan sonra gryoruz,
asker devletine el koyduktan sonra da birok skntlar oluyor nk darbe, aslnda filin
zcaciye dkknna girmesidir. Yani girdii zaman, krmadk, dkmedik bir ey brakmaz,
krar dker, yi yapyorum diye yapar, Kt yapyorum diye yapmaz veya yani
kabiliyetsizliinden yle yapar veya onun ii deildir, yanl bir iin iine girmitir ama
zarar verir lkeye neticede ve ondan sonra yeniden byle eylerle karlamayalm diye
uramak gayet doaldr. Yani bir milletin askeri onun emrinde olacak. Zaten asker sivil
idarenin emrinde deilse, ona demokrasi demek de mmkn deildir. Yalnz, hibir
memleket kolaylkla buraya gelmemi. Byk Frederickin bir sz var, ok enteresan bir
sz: Bizim durumumuz army of the state deil yani devletin ordusu deil- state of the
army ordunun devleti. Ordunun devleti noktasndan birok lke gemi. Yani ordu var,
devlet de var ama esas g sahibi, sz sahibi ordu. Bu safhann almas lazm ve esasl
bir ekilde almas lazm. Yani kanunlarn, nizamlarn buna gre tayin edilmesi lazm.
Ayrca da rejimin halka mal edilmesi lazm. Halka anlatlmas lazm rejimin, iyi
anlatlmas lazm. Rejimin halka anlatlmasnda siyasi partilerin ok byk nemi var,
siyasi partilerin ileyiinin ok byk nemi var, seim sisteminin ok byk nemi var ki
Trkiye bunlar grd. Trkiyede yle zaman oldu ki seim yapld, yzde 40 oy alan
parti yzde 10 milletvekili kard, yzde 60 oy alan parti yzde 90 milletvekili kard. Bu,
tek partiden ok partiye getiimiz zamanlarda, 50li ylardayd. Yani byle de olmaz.
Temsil sistemi bence hakkn vererek iletmek lazm. Temsil sistemde yaplabilecek,
gerekten halkn daha iyi temsil edilebilmesi iin, daha memnun bir ynetime gidilmesi
iin birtakm deiikliklerin yeniden yaplmas lazm. Yani bunlar zaman ierisinde olacak
eyler var ama ben isterim ki Trkiyede nispi seimin yannda, nispi seim deil de dar
blge ekseriyet seimi olsun, yani kii setii adamla yakn irtibat kurabilsin. Bir yerden 5
tane milletvekili seiliyor, o milletvekili orann bir kesine bakyor, bir kesine
bakamyor.
() imdi, Sayn Ecevit 6 Eyllde o beyan yapt. 12 Eyllde ihtilal olduuna
gre, bizim iktidar ve muhalefet olarak bir araya gelmemiz, o gnk problemin hibirisini
halletmezdi. O gnk problem anariydi ve anariye kar alnacak devlet tedbiri
skynetimdi, skynetim de vard. Skynetim 1978 senesinin Eyllnden itibaren,
Mara hadisesinden sonra Sayn Ecevit Hkmet Bakan iken ilan edilmiti ve
235
skynetime ramen, anari durdurulamamt. Esasen, uyar mektubu diye verdikleri
mektupta, ylbanda verdikleri mektupta da asker Biz bu ii yapamyoruz, yani biz
uratk, didindik ama olmuyor yani, bir trl kan dklmesini nleyemiyoruz. mealinde
ve siyasi partilere Siz bir olun, beraber olun, bir ey yapn. diyor. Bizim baka bir
ordumuz, baka bir gvenlik tekilatmz yok ki. yle diyor. Bunu neden byle
diyorsunuz? diye sorduum zaman, Biz bir senedir urayoruz, bunun altndan
kamadk. diyor ve o gnk tarih itibaryla, 1980 Eyll itibaryla askerin kafasnda,
daha sonra anlalyor ki bu i oktan teekkl etmi. Bu i aslnda 79da teekkl etmi.
Ben, aslnda havanda dvdm. Ben yle dndm: 1979 senesinin 14 Ekimde yaplan
seimlerde Adalet Partisi 50 senatrn 33n, 5 milletvekilinin 5ini alnca Sayn Ecevit
kke gitti, dedi ki Ben istifa ediyorum. 16 Ekim. Halk Adalet Partisini istiyor. O
zaman, benim eyim yok ki kuvvem yok ki. Aznlk hkmeti kur, biz destekleyelim. dedi
arkadalarmz, Necmettin Bey ve Trke Bey. Biz destekleyelim. O zaman, aznlk
hkmetini kurmak mecburiyetinde biz kaldk. Bizim kurduumuz Hkmet 1979 senesinin
12 Kasmndadr. 1 Ocakta da uyar mektubu geliyor. Ben sordum askerlere Biz bir
buuk aydr i bandayz. Bu neyin nesi? Size deil. dediler. Kime bu? Btn
herkese. Bizim yapmak istediimiz ey, benim o zaman dediim Bak, burada 1980in iki
tane nemli ii var. Bir tanesi anari, bir tanesi ktlklar. Bu anari iini, ben sivil
adamm, baka eyim yok, baka silahl gcm yok, olsa da kullanmam zaten. Yani silahl
gcn tekliine inanmmdr. Devlette silahl g tek olmaldr. Sivil gce silah vermek
yanltr. Bizim baka bir eyimiz yok. Sensin bunu yapacak olan. Ne istiyorsunuz, syle,
verelim. Kanun, para, ne istersen. Deitir bu dzenin kumandanlarn. Kardeim, bunu
yapn, bunu yapn. Biz byle bir yk aldk. kincisi, ktlklar. Biz bunu yz gnde
hallederiz. Biz ktlklar yz gnde hallettik. Mart 1980e geldiiniz zaman, Trkiyede
hibir eyin yokluu sz konusu deildi ama bir trl br ey yrmedi, kan ii olmad.
Yani kimsenin gnahn almak istemiyorum nk benim dmda zaten syleniyor, oluyor
ve biz, 11 Eyll gn saat bee kadar, akamzeri bee kadar devlet iiyle meguldk.
Saat bete, Kenan Evren hsan Sabri Beyi ziyarete gitti, hsan Sabri Cumhurbakan
vekiliydi. hsan Sabri Bey bana dedi ki Ben ona syledim. Sen bir konu bakalm. Bu ne
demek istiyor? Kesinlikle en ufak bir eyi szdrmyor. dedi. Sivereke asker gidecek, alt
aydr ben urayorum Sivereke asker gnderin diye. Siverekte her devirde asker olmu,
imdi yok, kar dan eteinden kimseyi geirmiyorlar. Nurettin Paa Kara Kuvvetleri
Kumandan. Bugn gnderiyoruz, yarn gnderiyoruz. Ben saat bete aryorum. Dedi
236
ki gn zarfnda gnderiyoruz askeri. Ertesi gn gece yars darbe oldu. Burada
birtakm eyler var ki altna inemiyorsunuz, altna o kadar rahat inemiyorsunuz ve onun
iindir ki bizim bir araya gelmemiz, hep bu sylenir, bir araya gelmemiz, arkada,
yaplabilecek bir ise benim Sayn Ecevit mni olduundan dolay yapmadm i deil.
Sayn Ecevitin ekleyecei gle yaplacak bir i de deil. Benim iim askerle ve ben
askere de inanyorum, onu da syleyeyim sana. Askerin ters bir ey yapacana, devlete
sknt karacana inanmyorum. nancm bu benim. Neticede, o yle gider ey
bakmndan.
12 Eyll darbesine Babakan olarak muhatap olan Sleyman Demirel, darbelerin
yaanmamas iin ne yaplmal sorusuna, ncelikle silahl kuvvetlerin vatan koruyup
kollama misyonunun akla kavuturulmas, anayasal dzlemde ordunun yerinin ak
olarak belirlenmesi ve ordunun sivil otoriteye tabi klnmas gerei zerinde durmu,
Hizmet Kanununun 35. maddesinin de kaldrlmas veya deitirilmesinin bu noktada
nem tadn ifade etmitir.
Darbeye giden srete CHP ile birlik olmann bir eyi deitireceine
inanmadn, zira muhalefetin bir engellemede bulunmadn, asl aksamann anari ve
terrn nlenmesi noktasnda yaandn, bu sorunun skynetimle de zlemediini ve
aslnda uyar mektubu ile askerlerin bu sorunu zemediklerini ifade etmi olduklarn,
askerin darbe yapma dncesini 1979da oluturmu olduunu belirtmi, bu grlerle
aslnda silahl kuvvetlerin sorunun zmnde gerekli abay gstermedii anlamn
tayan bir yaklam sergilemitir.
Meclis Darbeleri Aratrma Komisyonu 12 Eyll Darbesi Alt Komisyonu
tarafndan 14.06.2012 tarihinde dinlenen 12 Eyll dneminin Babakan Blent Ulusu 12
Eylle nasl gelindii ve uyar mektubunun verilmesinin nedeni konularnda unlar ifade
etmitir (Alt Komisyon Tutanaklar: 14.06.2012).
() Benim zerinde bilhassa durmak istediim bu vesileyle istikrar. imdi, ben,
ifade ettim seneye yakn Mill Savunma Bakanl Mstearl yaptm. Bu sre
zarfnda 5 bakanla altm, 5 bakanla ve hepsinden ok faydalandm. Ama bir taraftan da
zldm. Bu kadar sre iinde 5 bakanla almak demek, alt ayda bir hkmet
deiiklii, alt ayda bir ynetim deiiklii.
() imdi ben geliyorum tekrar bize. Byle alt ay grev yapnca bu hizmetler
herhangi Ben sene ay da Babakanlk yaptm. Hibir zaman A parti, B parti, C
parti diye azmdan kelime kmamtr nk btn siyasi partiler ellerinden geldii
237
kadar hizmet etmek zere ne mmknse yapyorlar bu memlekete. Neden bu bamza
geliyor? Bamza devamllk olmad iin geliyor. Alt ayda bir, be ayda bir, yedi ayda
bir koalisyondu, ite uydu buydu filan bunlarla ey edince i yrmyor. O bakmdan bir
tarafta bu devamllk ve istikrar, bir tarafta bizim bu durumumuzu ifade etmek istiyorum.
() O mektupta arz edilen hususlar devaml Mill Gvenlik Kuruluna getiriliyor.
A hkmeti zamannda getiriliyor, Bde, Cde. Fakat demin ifade ettiim gibi, devamllk
olmad ve istikrar olmad iin bunlarn diyebilirim ki yzde 80inden yzde 100
diyemiyorum- bir sonu alnamad.
Neydi bunlar? te demin saydm. Dernekler, mahkemeler, birok daha talepler
var orada. Meclisin almas, yalnz Meclis deil btn siyasi organlarn i birlii
hlinde bulunmas, daha birok konular var byle. Bunlardan sonu alnamaynca Mill
Gvenlik Kurulunun Bakan da Cumhurbakan. O zaman dendi ki en iyisi biz onu
Cumhurbakanna verelim. nk yalnz o zamanki Hkmetin problemi deildi. nk
Hkmet altm yahut yetmi gnlk bir hkmetti. O Hkmet altm gnde, yetmi
gnde ne yapacak? Ama bu byle zincirleme gelen problem ve yalnz Hkmetin ii de
deil, Meclis var, daha birok anayasal organlar var. O bakmdan Cumhurbakanna bu
fikirlerimizi takdim edelim dendi. O mektubun metni budur. Yani bir sradan vatanda da
Cumhurbakanna bu fikirlerini takdim edebilir. Askerler de kendi grlerini bu ekilde
Cumhurbakanna ifade etmilerdir.
() Hazrlk aamas olarak hibir zaman dnmemiimdir. Bu, tamamen
Cumhurbakannn bu anayasal organlar toplayp yani kim bunlar? Meclis Bakan,
Hkmet Bakan, ite u bu. Anayasal organlarn bakanlarn toplayp bunun hlli iin
ne lazm? Bunu icra yoluna sokmak. Fakat Allah rahmet eylesin Cumhurbakan bunu
byle yapmad, onu ona, onu ona verdi. Hibir sonu da alnamad. Bu, tabii, dnlenle
netice arasnda ok byk bir fark oldu. Eer dnlen olsayd memleket ok daha farkl
duruma gelirdi.
() Btn mesele, yani zerinde durmamz gereken neden oluyor bunlar? Durup
dururken 12 Mart, bilmem ne, u bu neden oluyor, onun zerinde durmamz lazm. te
benim ifadem Bakn, istikrar diyorum, yalnz istikrar. zerinde duruyorum bunun.
stikrar salarsak memlekette Nasl salarz? Bakanlkla m salarz, unla m
salarz bunla m, neyle salarsak salayalm devamllk olsun, bu istikrar sayesinde
ekonomi de gidiyor. Her zaman tabii Babacanlar bilmem neler bulunmaz ama bu istikrar
salanrsa bunlarn hepsi salanr. Devlet rahatlar. Vatandan devlete kar olan itimad
238
sarslmaz. Silahl kuvvetlerin, gvenlik glerinin devlete kar olan bak sarslmaz.
Benim btn zerinde durmak istediim devamllk, istikrar. Bunu salarsak bamza
hibir ey gelmez. Ben o kanaatteyim.
() O istikrar bozmutur ama onun da nedeni: te o birtakm byle eydir yani
o duruma memleketin getirilmemesi lazmdr, o da gene istikrarn bozulmasndan dolay
olmutur. Yani darbeler hibir zaman iyi olmamtr ve istikrarn bozulmasna neden
olmutur. Ama istikrar zaten bozuk olduu iin yani birtakm eyler bamza gelmitir;
birincisi bu.
12 Eyll askeri ynetimi dneminde babakan olarak grev yapan Blent Ulusu,
istikrar ve devamllk unsurlar zerinde durmu, 12 Eyll ncesinde grev yapan
hkmetlerin baarl olmak iin ellerinden geleni yaptn, asl sorunun, yani lkede
huzurun salanamamasnn, istikrar ve devamllk eksikliinden kaynaklandn dile
getirmitir. stikrarn olmamas lkenin iinde bulunduu durumun nedenidir ve darbe bu
srecin sonunda kanlmaz olmutur. Uyar mektubunun amac ise sadece hkmeti
deil, Cumhurbakannn btn anayasal organlar harekete geirmesini salamaktr,
ancak Cumhurbakan bu ynde etkili bir giriimde bulunmamtr. Ayrca mektup
darbeye bir n hazrlk amac da tamamaktadr.
6. Darbe Sonras Ortamn Demokratik Deerlendirilmesi
Askeri darbeyi gerekletiren Silahl Kuvvetlerin komuta heyeti Milli Gvenlik
Konseyi (MGK) adn kullanmtr. Genelkurmay Bakan, kuvvet komutan ile
Jandarma Genel Komutanndan oluan bu yeni ynetim kurumu, 27 Mays 1960 ara
rejiminden farkl olarak TSKnn en st dzeyde yer alan komuta heyeti yelerinden
olumutur. Devlet Bakanl ve Konsey Bakanl grev ve yetkilerini Genelkurmay
Bakan Kenan Evren stlenmitir. MGK, kendilerine yardmc olmak zere Genel
Sekreterlik kurumunu oluturmutur. Genel Sekreterlik, Konseyin uygulamalarn kanun,
tzk, ynetmelik, bildiri ve kararlar adyla numaralandrp yaynlama faaliyetini
yrtmtr (Kurnaz, 2007: 141).
MGK 12 Aralk 1980 tarih ve 2356 sayl Milli Gvenlik Konseyi Hakknda
Kanunun 1. maddesiyle hukuki bir temele oturtulmutur. Askeri ynetim yasama ve
yrtme yetkisini dorudan kullanm ve serbeste kurup kaldrd ya da yelerini
deitirdii skynetim askeri mahkemeleri eliyle yarg alann da dzenlemitir. Anayasa
Mahkemesi ile Dantay ise yetkileri kslmak suretiyle varlklarn devam ettirmitir
(Kurnaz, 2007: 142).
239
12 Eyll askeri darbesi sonrasnda lke ynetiminin tamamyla MGK tarafndan
ekillendirildii, yrtme ve yasama organlarnn grev ve yetkileri dorudan doruya
Konsey tarafndan kullanld grlmektedir. Yarg alannda da yine askeri ynetimin
arlk ve etkisi kendini gstermitir.
MGK, varlk sebebini, iddet olaylarn ve siyasi kutuplamay sona erdirecek,
istikrarl hkmetlerin kurulmasn tevik edecek, parlamenter sistemin ileyiini
kolaylatracak, bylece anan devlet otoritesini yeniden glendirecek kkl bir hukuk
dzeni ve siyaseti yaplandrmay yeniden gerekletirmek olarak belirlemitir. Devlet
Bakan ve MGK Bakan sfatyla Kenen Evrenin yapt birok aklamada, askeri
ynetimin asl hedefinin lkede huzurun salanmas ve tekrar parlamenter demokrasiye
dnlmesi olarak belirtilmitir. Hatta askeri ynetimin kalc olmad, nihai amacn
seimleri yapp demokrasiye dnmek olduu konusunda hassas davranmtr. MGK,
yasama yetkisini kulland yl boyunca yeni bir Anayasayla bu anayasaya uygun siyasi
partiler ve seim kanunlarnn yannda 535 kanun ve 133 adet kanun hkmnde
kararnameyi (KHK) de yrrle koymutur (Kurnaz, 2007: 143).
29 Haziran 1981de yaymlanan 2485 sayl Kanun ile Kurucu Meclis kurulmas,
bu ekilde yasama faaliyetinin alt yapsnn oluturulmas ngrlmtr. Bu Kanuna
gre, Kurucu Meclisin grevleri; yeni Anayasay ve Anayasann halkoyuna sunuluuna
dair kanunu hazrlamak; halkoyuna sunulan ve kabul edilince kesinleerek geici
hkmlere gre yrrle girecek olan Anayasann ilkelerine uygun Siyasi Partiler
Kanununu hazrlamak; yeni Anayasann ile Siyasi Partiler Kanununun hkmlerini gz
nnde tutarak Seim Kanununu hazrlamak; MGK tarafndan kararlatrlacak tarihte
yaplacak genel seimlerle TBMM kurulup fiilen greve balayncaya kadar, yasama
grevlerini yerine getirmek olarak belirlenmitir. ki kanatl bir yapya sahip olan Kurucu
Meclis MGK ile Danma Meclisinden oluturulmutur. Ancak, iki kanat arasnda eit bir
iliki ve durum yoktur. liki astlk-stlk eklindedir (Kurnaz, 2007: 144).
Kurucu Meclis ye seimi iin, her ilde bir ye kontenjan ayrldktan sonra, kalan
ye says illerin nfuslarna gre datlmtr. MGK ile DM hi birleik toplant
yapmamtr. DM ve MGK ayr ayr olarak yasama faaliyetlerini yerine getirmitir. Her iki
kurum da kendi itzklerini yapmtr. Kurucu Meclis iinde MGKnn yetkisi, DMye
gre daha geni tutulmutur. Kurucu Meclisin ilemleri zerinde son sz syleme
yetkisi MGKda olduu gibi, gerekli grlen hallerde, MGK yasama yetkisini, DMnin
katks olmadan da tek bana kullanabilmitir (Kurnaz, 2007: 144-145).
240
6 Kasm 1983te genel seimlerin yaplmas ve yeni parlamentonun greve
balamas ile birlikte, DM ve MGKdan oluan Kurucu Meclis hi birleik toplant
yapmadan ilevini tamamlayarak son bulmutur. 1982 Anayasasnn Geici 2nci
maddesi gereince, TBMM toplanp greve baladktan sonra, MGK, alt yllk bir sre
iin Cumhurbakanl Konseyi haline dnm ve MGK yeleri, Cumhurbakanl
Konseyi yesi sfatn almlardr. Cumhurbakanl Konseyi yeleri, ayn zamanda,
Anayasada TBMM yelerinin haiz bulunduklar zlk haklar ile dokunulmazla da sahip
klnmlardr (Kurnaz, 2007: 145).
Darbeyle sivil ynetimi tasfiye eden, Anayasay ortadan kaldran askeri ynetim
yaptklarndan dolay sorumluluk tamamak iin de gerekli dzenlemeleri yapmtr. 2324
sayl Anayasa Dzeni Hakknda Kanun bu anlamda nem tamaktadr. Buna gre, Milli
Gvenlik Konseyince kabul edilerek yaynlanan bildiri ve karar hkmleri ile yaynlanan
ve yaynlanacak olan yasalarn 1961 Anayasasna aykrl iddiasnn ileri
srlemeyecei, Milli Gvenlik Konseyinin bildiri ve kararlarnda yer alan ve yer alacak
olan hkmlerle 12 Eyll 1980 sonras kan ve karlacak olan Bakanlar Kurulu
kararnamelerinin yrtlmesinin durdurulmas ve iptali isteminin ileri srlemeyecei, 12
Eyll 1980den sonra bakanlar ile bakanlarn yetki verdii grevlilerce kamu personeli
hakknda uygulanan ve uygulanacak olan ilemlerin ve alnan kararlarn yrtlmesi
durdurulmas isteminin ileri srlemeyecei hkme balanmtr. Ayrca, yeni Anayasaya
konulan geici hkme gre de 2356 sayl Kanunla kurulan Milli Gvenlik Konseyinin ve
bu konseyin ynetimi dneminde kurulmu hkmetlerin her trl karar ve
tasarruflarndan dolay haklarnda cezai, mali veya hukuki sorumluluk iddias ileri
srlemeyecek, bu amala yarg yoluna gidilemeyecektir (Ertun, 2005: 428-429).
DM yelerinin belirlenmesi, gerek anlamda bir seim ilemi ile
gereklememitir. Kanunun seim diye tanmlad aslnda MGK tarafndan yaplan bir
atamadr. Mekanizmann ileyiinin hibir aamasnda seim bulunmamaktadr. Valiler
kendilerine yaplan bavurular arasndan, objektif hibir kritere bal kalmadan tek bana
bir temsilci iin aday seerek MGKya teklif etmi ve MGK da kendisine teklif edilen
kiiden birini atamtr. DM yelerinin tamam seimle deil atamayla belirlenmitir.
DM yeleri temsilci deil, birer danman konumundan ileri gidememilerdir (Kurnaz,
2007: 146).
DMnin oluum biimi ve yaps, toplumun btn kesimlerini temsil edecek
nitelikte de deildir. DM yelerinin zellii dikkati ekmektedir: Bunlardan biri, 11
241
Eyll 1980de herhangi bir siyasi partiye ye olmamalar; ikincisi, byk bir blmnn
brokrasiden gelmesi; ncs de, 160 yeden 3 dnda tm yelerin yksekrenim
grm kiiler olmasdr (Kurnaz, 2007: 147).
Darbenin zerinden geen yl ierisinde nemli kanunlarn byk blm
deitirilmi, asker ynetimin belirledii Danma Meclisi tarafndan hazrlanan Anayasa,
1982 ylnda yaplan ve aleyhte konumann ve propaganda yapmann yasak olduu
referandumda, yzde 92nin stnde "Evet" oyu ile kabul edilmitir. Halk oylamasnda
kabul oylarnn bu lde yksek oranda kmasnda, elbette oylamann demokratik bir
ortamda gerekletirilmemesinin pay byktr. rnein, propaganda yapmann yasak
olmas, kullanlan zarflarn effaf olmas vatandalar zerinde ciddi bir tedirginlik
oluturmutur. Ancak, bu tr bask unsurlarnn yan sra, 12 Eyll ncesi iddet olaylar
nedeniyle vatandalarn kendi hayatlarndan endie edecek boyutta yaanan olaylardan
etkilenmi olmalar da evet oylarnn yksekliinin bir baka nedenidir denilebilir.
Ayn halk oylamas sonucuna gre, Kenan Evren de Cumhurbakan seilmitir.
Kabul edilen Anayasa'da, asker ynetim yelerinin mr boyu yarglanmasn engelleyen
geici 15. madde, 2010 ylna gelinceye kadar kaldrlmam ve 12 Eyll liderlerinin
dokunulmazl srmtr. Yine ayn madde ile 12 Eyll' gerekletiren Mill Gvenlik
Konseyi ile bu Konseyin ynetimi dneminde kurulmu hkmet ve Kurucu Meclis
yeleri hakknda dava almas engellenmitir.
12 Eyll sonrasnda demokratik adan deinilerek eletirilmesi gereken bir husus
da seilmi belediye bakanlarnn grevden alnarak belediye bakanlklarnn vali,
kaymakam, asker ve atanm brokratlar tarafndan 26 Mart 1984 ylnda yaplan yerel
seimlere kadar yrtlmesi uygulamas olmutur.
21.09.1980 tarih ve 17112 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren ve
1402 sayl Skynetim Kanununun 2. Maddesine eklemeler yapan 2301 sayl Kanun ile
skynetim komutanlarnn blgelerinde genel gvenlik asayi ve kamu dzeni asndan
almalar sakncal grlen veya hizmetleri yararl olmayan kamu personelinin
statlerine gre atanmas veya iine son verilmesi yannda yerel ynetimde alanlarn
grevden uzaklatrlmas veya ilerine son verilmesi istemlerinin ilgili kurum ve
organlarca derhal yerine getirilecei dzenlenmitir.
Ankara Belediye Bakan Ali Diner 12 Eyllde grevden alnarak 15.09.1980
tarihinde Ankara Belediye Bakanlna Emekli Tugeneral Sleyman nder, stanbul
Belediye Bakan Aytekin Kotil grevden alnarak ayn gn 4. Ordu Komutan smail
242
Hakk Akansel atanm, Akansel bu grevi 30 Austos 1981e kadar tarihleri arasnda
yrtm, Belediye Bakanl grevinden sonra Harp Akademileri, 2. Ordu ve Ege
Ordusu komutanlklar da yapmtr. Akanselden sonra stanbul Belediye Bakanlna bu
kez Harp Akademileri Komutan Yardmcs Ecmel Kutay atanm, Belediye Bakanln
yaklak bir yl srdrdkten sonra grevi 1984 ylna kadar srdrecek olan emekli
general Abdullah Trtla devretmitir.
Bu uygulama ile yerel demokrasi de darbe yemi ve seilmi belediye bakanlar
grevden alnarak Skynetim Komutanlar tarafndan atanm belediye bakanlar grev
yapm, birok belediye bakan da gzaltna alnmtr.
1983 Nisan aynda siyasi parti kurma yasa kaldrlm, ancak kurulacak partilerin
kurucu listesinin Milli Gvenlik Konseyi onayndan gemesi gerektiinden yeni partilerin
kurulu sreci tamamen Konseyin inisiyatifinde gelimitir.
6 Kasm 1983 tarihinde yaplan milletvekili seimlerinden nce partiler
milletvekili adaylarn da Milli Gvenlik Kurulunun onayndan geirmek zorunda kalm,
parti kurucularnda olduu gibi milletvekili listelerinin bir ksm da veto edilmitir.
12 Eyll askeri ynetimi dnemi 6 Kasm 1983 seimlerine kadar MGK ynetimi
altnda, darbe ynetiminin belirledii darbe hukukuna uygun olarak ynetilmitir. Darbe
hukuku, darbe ynetiminin kendi gr ve anlayna gre, kendi gcyle oluturduu
hukuktur. Anayasann askya alnd, Anayasal kurumlardan devlet ynetimini oluturan
yasama ve yrtmeye ilikin olanlarn feshedildii yeni dzen iinde geerli tek kural, ite
bu hukuk olmutur. Evrensel hukuk kurallarnn iletilmedii, demokrasi ilke ve
geleneklerinin bertaraf edildii bu ynetimde darbe hukukuna uygun olarak yasal
dzenlemeler yaplm, yeni anayasa hazrlanm, yasama ve yrtme fonksiyonlar darbe
ynetiminin belirledii usule gre icra edilmitir. Bu erevede, Kurucu Meclisin yaps
ve fonksiyonunun da demokratik olmaktan son derece uzak olduu sylenebilir. Zira,
Kurucu Meclis iinde arlkl olarak sz hakkna sahip kanadn yine MGKnn kendisi
olduu, Danma Meclisinin ise danma ilevi grmekle kald bilinmektedir. Bu
snrl fonksiyonuna ramen, Danma Meclisinin temsil gc olan ve demokratik nitelik
tayan bir usulle seilmesi bile ngrlmemitir.
Genel yaps bu ekilde beliren askeri darbe dneminin uygulamalarna
bakldnda ise lkede skynetim ilan edilmesiyle birlikte sivil ynetimin yerini askeri
ynetimin ald grlmektedir. 12 Eyll ara rejimi dnemi, skynetim
komutanlklarnn, skynetim mahkemelerinin ve askeri cezaevlerinin demokrasi d,
243
insan haklar ihlali boyutu yksek uygulamalar ile tartlmaktadr. Dnemin karakteristik
zelliinin bu olduu ifade edilebilir.
12 Eyll 1980 darbesi lkede askeri vesayetin kurumsallamasnn doruk noktasn
oluturmutur. Darbe ile siyasal sistem yeniden yaplandrlm, bir daha askeri
mdahaleye gerek kalmayacak, TSK tarafndan tanmlanan dar snrlar iinde var
olabilecek kstl bir demokrasi kurmak amacna ynelik dzenlemeler yaplmtr.
(Demirel, 2010: 5).
Feroz Ahmada gre 1980 askeri mdahalesinin amalarndan biri de btn
toplumu depolitize ederek uzun vadeli bir siyasal istikrar oluturacak yeni bir siyasi
yaplanma oluturmaktr. Cumhurbakanl seiminin sonulandrlamamas bu ihtiyac
daha belirgin hale getirmitir. Bunun stne Konyada yaplan Kuds Kurtarma mitingi
sreci hzlandrmtr (Ahmad, 1994: 428-429).
12 Eyll sonrasnda depolitize tavr sergileme birok ortamda hissedilen bir
olguydu. Bunda siyasetin 12 Eyll ncesi olaylarla mcadelede baarsz bir performans
sergiledii ynnde yaratlan genel kannn etkisi olduu da sylenebilir. Siyaset ve
demokratik ileyi lke sorunlarn zemediine gre darbe ynetiminin bu anlamda
kabul edilebilir bir yan olabilecekti.
etin Yetkin, 12 Eyll darbesinin yol at demokrasi, hukuk ve insan haklar
ihlallerine rnek oluturan uzun bir liste vermektedir:
15 Ekim 1981de tm siyasal partiler kapatld. Blent Ecevit yazlar ve
demeleri nedeniyle birka kez tutukland, hapse mahkm edildi 23.700 dernein
almalar durduruldu (Yetkin, 1995: 208-209).
Yetkin Murat Belgeden de u alnty aktarmaktadr (Yetkin, 1995: 209-210):
Btn otoriter devletler, uysal bir toplumu ve halk n gerektirir. 12 Eyll
Trkiyede bunu salamak iin elinden geleni yapt. Uysal olmamakta direnen bir ksm
insan dorudan doruya fiziksel olarak imha etti, ortadan kaldrd. Binlerce insann
kapatld hapishaneleri ayrca kiilik ezmenin, insanlar manen, gerekiyorsa da
maddeten yok etmenin kurumlar haline getirdi. Ayrca, eitim sisteminde ve toplumda
ideolojik kanallarn ileyiinde ald tedbirlerle, zgr ve zgn dnceyi tkamak iin
elinden geleni yapt. Ksacas iin znde, bireysellii yok ederek Trkiyenin halkn bir
sr haline getirmeye alt.
12 Eyll mdahalesi sivil hayat zerine son derece kstlayc, demokrasi
ilkeleriyle badamayan, sivil toplumu dar kalplar iine hapseden uygulamalar
244
getirmitir. Derneklerin kuruluu ve ye olma konusunda kstlamalar getirilmi; sendika
ve dier meslek kuruluu yneticilerinin milletvekili olmalar engellenmi; retim
yeleri, niversite rencileri, hkim, savc ve yksek yarg organ mensuplarnn siyasal
partilere girmesi; kapatlan partilerin yneticilerinin, eski milletvekillerinin yeni bir
partinin kurucusu ve yneticisi olmalar yasaklanm; memurlarn sendikal haklar
kaldrlm; siyasal partilerin yurt dnda rgtlenmeleri, etkinlikte bulunmalar, kadn
kolu, genlik kolu gibi yan kurulular oluturmalar yasaklanmtr (Ertun, 2005: 430).
Demokrasiyi kesintiye uratan askeri darbelerin beklenilenin aksine lkede aydn
olarak bilinen kesimlerden ve basndan nemli lde destek grd bilinmektedir.
elikili bir duruma iaret eden bu tutum 12 Eyll mdahalesinde de yaanmtr. Baz
niversitelerin darbecilere akademik unvan vermesi de bu kapsamda deerlendirilebilir.
stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi, Kenan Evrene 1982 ylnda fahri hukuk doktoru
diplomas, stanbul niversitesi Senatosu ise fahri profesrlk diplomas vermitir. Basn
kurulularndan ve nemli kalemlerden de ayn tutum iinde olanlar vardr. Hatta basnda
darbe ynetiminin szcl boyutuna tanan istekli bir destek sz konusudur. (Ertun,
2005: 432-434). Bunun yan sra siyaset dnyasndan da darbe ynetimine, darbe ncesi
ve sonrasnda destek verenler olmutur. Blent Ecevit de bir rportajnda bu hususu
yaknarak iaret etmitir:
() siyasal evrelerden srekli kkrtmalar geldiini de gryordum. Hatta baz
bakanlarn, askerlerle ortak toplantlarda, kkrtc konumalar yapmalarndan tedirgin
oluyor ve kendilerini srekli uyaryordum. Askerlerin bulunduu toplantlarda kkrtc
konumalar yapmay adet haline getirenler arasnda, maalesef baz yakn arkadalarm
zellikle yer alyordu. Nitekim 12 Eyllden sonra resmen akland ki, muhtelif partilerden
parlamento yeleri, bakanlar ikide bir Genelkurmaya gidip askerleri mdahaleye tevik
edici grmeler yapyorlarm...
Emre Kongar, toplumlarn ulatklar olumlu veya olumsuz sonular tek bir
nedene balamann doru olmadn ifade etmektedir. 12 Eylle yol aan gelimeler
asndan da tek bir sorumlu aramak yanltr.
() Sulu sada ve solda tetik eken katillerle birlikte, dardan Trkiyeye silah
sokanlar, karlar gerei lkenin glenmesini istemeyenler, Anadoluyu blmek
isteyenler, cinayet ebekelerine maddi ve manevi destek salayanlar, terr ve anariye
yeterince bakaldrmayanlar, gerekli nlemleri almayan ve aldrmayanlardr diyebiliriz.
Szn ksas, sulu tm toplumdur. Ancak, tm toplum da sulunun ancak yarsdr, nk
245
teki yar d dnyadadr. Trkiyenin 12 Eyll 1980de vard nokta herkesin az ya da
ok ortak sorumluluk tad bir noktadr (Kongar, 1987: 155-156).
Askeri mdahalenin tek nedeni olarak ekonomik skntlarn olduunu sylemek
gereki olmayacaktr. nk ekonomik sorunlar her zaman var olmutur. Ordunun
ynetime el koymasnn temel nedeni sivillerin rejimin esas kurallar zerindeki
anlamazldr (Kongar, 1987: 162).
Kongar, ordunun lkede otorite boluu bulunduu zaman mdahale ettiini,
otorite boluunun ise rejim anlamazlndan doduunu; 1960, 1971 ve 1980deki
mdahalelerin hepsinde grlen ortak zelliin rejim anlamazlnn lkenin en nemli
sorunu haline gelmi olmas olduunu belirtmektedir. 1980 ylnda Trkiyede
siyasetilerin bir blmnn de taraf olduu bir i sava yaanmaktayd. Her olayda da
birinci derecede sorumlu olan siyasal iktidardr.
Kongara gre, rejim zerinde anlamazlk yaanmasnn arkasnda yatan ise
demokrasiyi iimize sindirememi olmamzdr. Muhalefet, demokrasiyi savunur, ancak
iktidara geince bunu terk eder. Demokrasiden ayrlnca da en gl rgt olan ordunun
ynetime el koymasnn n alm olur. Her mdahale ncesinde de siyasal iktidarn
gc ve otoritesi tkenmitir. Her olayda halk ordunun mdahalesini beklemitir.
Ekonomik sorunlar had safhaya ulamtr. Her mdahale ncesinde de baz ekonomik
istikrar kararlar alnm ve bu nemler mdahale sonrasnda sonu vermitir. Btn
mdahaleler Amerika Birleik Devletleri ve NATO tarafndan desteklenmitir (Kongar,
1987: 163-165).
12 Eyll darbesinin demokrasiye verdii zararn hala srd, bunun da pek ok
deiiklik yaplmasna ramen halen yrrlkte olan 1982 Anayasasnn ve o dnemde
kan Siyasi Partiler Kanunu ve Seim Kanunu bata olmak zere birok kanun vesilesiyle
devam ettii genel bir kanaat olarak belirtilebilir.
12 Eyll darbe ynetimi ve uygulamalarnn, toplumsal kesimlerin nerme gcn
engelleyici, meru siyasetin iine girerek kendilerini ifade etme kabiliyetleri ve
mekanizmalarn yok edici tavrnn yaratt ortamda demokrasinin btn kurum ve
kurallaryla ilemesine en nemli darbeyi vurduu aktr.



246
VIII. BLM: DEMOKRATK, SYASAL VE HUKUKSAL
BOYUTLARI LE 1982 ANAYASASININ HAZIRLANMA
SREC

12 Eyll ncesi dnemde 1971 muhtra sonras deiikliklere ramen 1961
Anayasasnn deimesi gerektii, 1980lere yaklaan srete meydana gelen olaylarn
temel sebeplerinden birisinin bu anayasa olduu ve Anayasann deitirilmesi ya da yeni
bir anayasa yaplmasna ilikin dnceler olduunu gryoruz. Bu almalar aslnda 12
Eyll ncesinin belki de fazlaca deinilmeyen bir yn olarak incelenmeye deerdir.
Dier taraftan 12 Eyll Darbesi sonras lkede ynetime el koyan askerlerin
balatt Anayasa sreci ve Anayasann bu srete nasl ekillendii de siyasal ve
hukuksal boyutlaryla deerlendirilmesi gereken bir konudur.

1. 12 Eyll Darbesi ncesinde Yeni Anayasa almalar
12 Eyll askeri darbesine uzanan srete, darbeyi nceleyen bunalm
rntlerinden birisi de Anayasa balamnda ortaya kmtr. 1961 Anayasasnn
yetersizlii ve devlet faaliyetlerinin kilitlenmesine yol at tezleri eliinde gelien
Anayasa deiiklii tartmalar, bu dnemin gndemini igal eden balca konulardan
birisi olmutur. Sz konusu tartmalarn yapld ve kendileri de bizzat yeni tartmalarn
kayna olan belli bal Anayasa almalar unlard:
19 Nisan 1980de Tercman gazetesinin Tarabya Otelinde dzenledii
Siyasi Rejimin ler Hale Getirilmesi, Anayasa ve Seim Sistemimiz
Semineri
10 Mays 1980de stanbul Belediye Saray Meclis Salonunda stanbul
Barosu ve .. Siyasal Bilimler Fakltesinin ortaklaa dzenledikleri
Demokratik Anayasal Dzenin lerlii, Anayasal Hak ve zgrlklerin
Yaama Geirilmesi Semineri
Yeni Forum dergisinin 15 Mays 1980 tarihli saysna ek olarak verdii
Rejim ve Anayasamzda Reform nerisi metni
Sz konusu anayasa almalarna kout gerekleen siyasal gelimelerin seyri ana
hatlar ile ele alndnda karmza yle bir tablo kmaktadr (Balcgil, 1982):
247
30.1.1980 tarihli Cumhuriyet Gazetesi haberine gre, Blent Ecevit, Demirel ile
gerekletirdii grmede, Demirelin olaanst hl kavramn ve tanmn geniletici
bir anayasa tasla verdiini belirtmitir (Balcgil,1982: 19).
Dnemin bir dier temel tartma konusu olan Cumhurbakannn seimi
balamnda, AP Millet Meclisi Grup Bakanvekili Ouz Aygn, Cumhurbakannn tek
dereceli seimle halk tarafndan belirlenmesi yntemini savunmakta; bu yndeki bir
anayasa deiikliine kout olarak Cumhurbakannn yetkilerinin de artrlmas
gerektiine iaret etmekteydi (Cumhuriyet, 11.2.1980)
50
(Balcgil, 1982: 21).
Ayn srete Nazl Ilcak, 17.2.1980 tarihli Tercman gazetesinde, anayasal sistem
ile ilgili nerilerini u temel noktalarda belirlemekteydi (Balcgil, 1982: 22):
a. Gl iktidar oluturma amac dorultusunda bakanlk sistemine gei
b. Siyasal sistemin tkanma srelerinde erken seime gitmeyi kolaylatrma
ynnde Cumhurbakanna meclisi fesih ve seimleri yenileme yetkisinin verilmesi.
Dnemin temel tartma konularndan birisi, Olaanst Hl Kanununun yeniden
dzenlenmesi olmutur. Bu erevede, Demirel, Normal ynetimle skynetim arasnda
bir ynetim ekline ihtiya vardr. Bir fevkalde hal kanununa ihtiya vardr. Anayasa
deiiklii lzmdr demekte; devletin otoritesinin zedelenmesi halinde, bu otorite
boluunu devlet d glerin dolduracandan hareketle olaanst hal kanunun bir an
nce byk bir uzlama salanarak parlamentodan gemesi gerekliliini
vurgulamaktayd (Balcgil, 1982: 23). Bu erevede Demirelin, partisindeki asker kkenli
parlamenterlerden olaanst ynetim uygulamasna ilikin neriler talep ettii dnemin
basn-yayn organlarnda dile getirilmekteydi
51
(Balcgil, 1982: 25).
Bu dnemde anayasa deiiklii istemleri ile olaanst hal konusunda yaplacak
bir dzenlemeye ilikin istemlerin birlikte gndeme geldii grlmektedir. Zira iddet
olaylarnn yaygnlamas gerekesi ile olaanst hal ilanna olanak salayacak bir yasal
dzenlemenin Anayasann 123nc maddesine aykr olaca tartma konusu olmaktadr.
Dnemin Devlet Bakan Kksal Toptan, bu yndeki grlerini bu dnemde aka ifade
etmitir (Balcgil, 1982: 30-1). Cumhurbakanl seimi noktasndaki belirsizlik, bu
tartmann siyasal bir kriz rntsne dnm ile sonulanmtr.

50
Kaynakada yer verilmeyen gazete yazlarna ilikin atflar, aksi belirtilmemi ise, (Balcgil, 1982)den
aktarlmtr.
51
Olaanst Hal Kanunu ile ilgili istemler, sonucunu 12 Eyll darbesi ile balayan ara rejim dneminde
vermi ve 2935 sayl Olaanst Hal Kanunu 25.10.1983te kabul edilmitir.
248
Bir anayasa deiiklik tasla hazrlamaya dnk ilk giriimlerden biri, herhangi
bir siyasal parti ve gruptan bamsz olarak bireysel boyutta Kontenjan Senatr Adnan
Baer Kafaolu ve Bykeli Cokun Krcadan gelmi grnmektedir. Mart aynn
sonlarnda ortaya kan bu giriime gre, Anayasada yaplmas tasarlanan deiikliklerin
ana hatlar unlard (Balcgil, 1982: 32):
Cumhurbakannn yetkilerini geni lde artrma ve Cumhurbakanna
gerekli grdnde meclisi feshetme yetkisi tanma,
Anayasa Mahkemesinin statsn deitirerek Meclislerden kan yasalar
iptal yetkisini kaldrma; yasa kmadan nce Cumhurbakannn Anayasa
Divanna tasary inceletmesi, daha sonra tasarnn Meclislerden gemesi
usulnn benimsenmesi,
Dantayn kesin hkmet tasarruflar ile ilgili olarak yrtmeyi durdurma
karar verememesi; yarg atamalarnn Cumhurbakan onayndan
gemesi,
niversitelerde sadece bilimsel zerkliin korunmas, yarglara tannan
trden gvencelerin niversiteler iin geerli olmamas,
ki meclisin tek meclise indirilmesi (Senatonun kaldrlmas). Milli Birlik
ve Kontenjan yelerinin Cumhurbakan onayndan geerek sz konusu tek
bal Meclise girmesi.
Dikkat ekici bir olgu olarak, 25.3.1980 tarihli Cumhuriyet gazetesinde Kafaolu
ve Krcann hazrladklar Anayasa deiiklik tasla ile ilgili olarak grlerini aklayan
CHP zmir Milletvekili Sleyman Gen, Anayasa deiiklii hazrl, silahl kuvvetleri
rejime mdahale ettirmeyi amalamaktadr demekte, Krca ve Kafaolu gibi Trkiye
demokrasisine engel olmak isteyen pek ok unsur vardr, bu tip tertipilerin oyunlarna
parlamentomuz iltifat etmeyecektir. eklinde bir deerlendirmede bulunmaktayd
(Balcgil, 1982: 38).
Bu ortamda, Tercman gazetesi, 19 Nisan 1980de, Tarabya Otelinde Siyasi
Rejimin ler Hale Getirilmesi, Anayasa ve Seim Sistemimiz Seminerini dzenlemitir.
Seminerde, daha sonra 1982 Anayasasnn mimar olacak Prof. Orhan Aldkatnn
konumac olarak yer almas dikkat ekicidir. Aldkat, buradaki konumasnda 1961
Anayasasnn kurduu sistemde yasamann bir yetki olarak ele alnrken yrtmenin bir
grev olarak nitelenmesinin yrtmenin gszlnde etkili olduunu belirtmektedir
(Balcgil, 1982: 58-59):
249
yrtme organnn, yasama organnn kabul ettii kanunlar uygulamaktan
baka bir faaliyet imkn yoktur. Yrtme kuvveti hkmet tasarrufu denilen
tasarruflarda bulunamaz, kanunlarla nceden grlmeyen durumlarda,
olaanst hallerde, dzenleyici bir karar almaya yetkili deildir.
[Bakanlar Kurulunu] yrtme yetkisini kullanan bir organ haline
dntrebilmek iin Anayasann deitirilmesi ve devlet faaliyetlerinin beyni
olmas icab eden Bakanlar Kurulunun daha fazla yetkili klnmas gerekir.

Aldkatdan sonra sz alan Prof. Yaar Karayaln ve Prof. Turhan Feyziolu da
yrtmenin gszl tartmas temelinde zmlemeler gelitirmilerdir. Bu
konumalarda Feyziolunun anayasa deiiklii konusundaki ihtiyatl tutumu ve anayasa
deiikliinden nce belli bir siyasal ortamn salanmas gerekliliine iaret eden szleri
dikkat ekicidir (Balcgil, 1982: 64):
Trkiyenin bugnk krizden kurtulabilmesi iin, nasl uygulanaca ve nasl
sonular verecei pheli, acele tasarlanm, teferruatl birok anayasa
deiiklii yerine baz kilit noktalarda ok iyi dnlm zorunlu hukuk
deiiklikleri ile yetinilmelidir. Buna gre, bavurulmas gereken asl reete,
anayasa deiikliinden nce, Atatrk bir mill beraberlik ortamnn
salanmasdr.

Prof. Karayaln, konumasnda iki k yolu nermektedir. Bunlardan birincisi,
parlamentoya dayal hkmet sistemini iler hle getirmek, yrtme ve ynetimi
glendirmek; ounluk sistemine dnerek parlamentoda ve hkmette siyasal istikrar
salamaktr (Balcgil, 1982: 63). Karayalnn nerdii dier k yolu ise, Bakanlk
sistemini benimseyerek Cumhurbakannn dorudan doruya seilmesini kabul etmek,
yrtme gcn grev hlinden kartarak egemen Trk milletinden alnan ak
yetkiye dayandrmaktr (Balcgil, 1982:101).
Yeni Forum dergisinin Cumhurbakannn yetkileri balamndaki nerileri ise,
1982 Anayasasnda ifadesini bulan geni yetkili cumhurbakanl modelinin ilk
iaretlerini verir niteliktedir. Buradaki modele yn veren temel anlay, Forum
yazarlarnca u ekilde belirlenmitir (Balcgil, 1982: 105-6):
Trkiyede kanaatimizce, devlet bakanlna devleti ve kollamak ve korumak
iin ok geni yetkiler verilmek lzmdr. () ok kuvvetli yetkilere sahip
klnm bir Cumhurbakannn bu yetkilerini kullanrken yeterli kudrete ve
itibara sahip olabilmesi de, ancak halk tarafndan seilmesiyle mmkn
olabileceine gre Cumhurbakannn grevlerini yerine getirirken taraf
tutmakla itham edilmemesi iin, ona verilecek yetkilerin esas itibariyle devleti
kollamak ve korumak ilevine ynelik olmasna dikkat etmek zarureti vardr.

250
Yeni Forum yazarlarnn, Cumhurbakannn olaan yetki alan erevesinde
deerlendirilmesini istedikleri dikkat ekici baz unsurlar yle belirlenebilir (Balcgil,
1982:106-108):
1- Kanun tasar ve tekliflerinin son eklini alan metinlerini, gerekli grrse
halkoyuna arz etmek; Anayasa Divannn ksmen veya tamamen Anayasaya aykr
bulduu kanun tasar ve tekliflerini gerekli grrse halkoyuna arz etmek,
2- Kanun hkmnde kararnameleri, Hkmetin teklifi zerine yapmak ve
yaynlamak,
3- Genel ve katma bte kanunlarnn Parlamentodan zamannda kmamas
hlinde, hkmet tarafndan sevk edilen veya esas komisyonda kabul edilen metni, sz
konusu kanunlar yrrle girinceye dein, geici bte hlinde yrrle koymak ve
yaynlamak,
4- Parlamentoya mesaj gndermek,
5- Bakan yardmclklarn kurmak ve kaldrmak,
6- Hakknda verilen meclis soruturmas nergesi zerinde ilemlerin devam ettii
hkmet yesini grevinde askya almak.
7- Devlet radyo ve televizyonunun ynetimini gzetlemek ve denetlemek
8- Merkezi idaredeki yksek askeri ve sivil grevlere tayinleri, bu grevlilerin
ykselmeleri, disiplin ileri, grevden alnmalar, haklarnda ceza kovuturmas almasna
izin verilmesi ve sair zlk ilemlerini kararnameyle yapmak; ayn ilemleri, bu yetkiyi
babakana devretmedii takdirde, dier askeri ve sivil kamu grevlileri hakknda yapmak,
9- Gerekli grd zaman Yksek niversiteleraras Kurula, Yksek dare
rasna, Bakanlar Kuruluna, Yksek Hkimler Kuruluna bakanlk etmek,
10- Hkimlerin tayinlerini, ykselmelerini, disiplin ilerini, grevden alnmalarn,
haklarnda ceza kovuturmasna izin verilmesini ve sair zlk ilemlerini -hkmet
yelerinin imzalamakla ykml olacaklar- kararnamelerle, Yksek Hkimler
Kurulunun veya Anayasada gsterilen bir dier yetkili kurulun teklifi zerine yapmak,
11- Devlet Gvenlik Mahkemesine ceza veya kapatma davas atrmak iin
Mahkeme Basavcsna emir vermek (Balcgil, 1982: 108).
Yeni Forum yazarlar, Cumhurbakannn olaan yetkileri arasnda yer almasn
nerdikleri yetkileri bu biimde sayarken olaanst yetkiler balamnda Fransa 1958
Anayasasnn 16. maddesine atfla u yetkinin tannmasn nermekteydiler (Balcgil,
1982: 109):
251
Cumhuriyetin kendisi veya devlet organlarndan biri yahut milli devletin
bamszl veya lkesi ve milletiyle blnmez btnl yahut Anayasada
yazl temel hak ve hrriyetlere ve hukuk devleti ilkesine dayanan demokratik
dzen yahut Cumhuriyetin laiklik nitelii veya Anayasada yazl Atatrk
Devrimlerinden biri, ciddi bir tehditle karlayorsa ve meru kamu
kurumlarnn anayasa kaidelerine uygun dzenli ileyii bozulmusa, Byk
Millet Meclisi Bakanna, Cumhuriyet Divan Bakanna, Milli Gvenlik
Kuruluna dantktan sonra, Cumhurbakan, artlarn herhangi bir anda
gerektiini takdir eyledii her tedbiri -tek bana- emirnameyle alma yetkisini
kullanmay kararlatrabilir. Cumhurbakan, bu kararn, -tek bana-
emirnameyle alr ve durumu bir mesajla millete ve Byk Millet Meclisine
bildirir.

Yeni Forum yazarlar yarg erki balamnda, Devlet Gvenlik Mahkemesi
kurulmasnn ve bu mahkemenin hkmlerinin kesinlik tamasnn, kovuturmada
abukluu salamak ve cezann etkinliini artrmak iin kanlmaz olduunu ileri
srmekteydiler. Buna gre, Devlet Gvenlik Mahkemeleri, Devlete ve demokratik rejime
kar ilenen sularla, derneklerin, ii ve iveren sendikalarnn, vakflarn ve irketlerin
ayn nitelikteki sularndan tr temelli kapatlmasyla; siyasal partilerin yarglanmas
ile grevli olacakt. Bu mahkeme, yksek dereceli asker ve sivil hkimlerden kurulacak,
ad geenler Yksek Hkimler Kurulu, Yksek Askeri ura, Milli Gvenlik Kurulu ve
Bakanlar Kuruluna dantktan sonra, Cumhurbakan tarafndan tek bana tayin
edileceklerdir (Balcgil, 1982: 143).
Tercman gazetesinin dzenledii seminerde
52
ve Yeni Forumda genel eilim
1961 Anayasasnn deitirilmesi ynnde iken, stanbul Barosu ve .. Siyasal Bilimler
Fakltesinin ortaklaa dzenledikleri Demokratik Anayasal Dzenin lerlii, Anayasal
Hak ve zgrlklerin Yaama Geirilmesi Seminerindeki egemen anlay, 1961
Anayasasnn korunmasna dnkt. Bu seminerde, arlkl olarak, Anayasa deiiklii
ynndeki nerilerin otoriter araylar yanstt ve bunlarn temel hak ve zgrlklerin
kstlanmas sonucunu douraca gr ilenmekteydi (Balcgil, 1982: 177-182). Ayn
gr paylaan CHP ynetimi adna Blent Ecevit, Tercman gazetesinin dzenledii
seminerin ardndan Sakaryada ak hava toplantsnda yapt konumada unlar
sylemekteydi:
Anayasa deiiklii isteklerinin tam bu sralarda younlamas bir rastlant
deildir. APnin teden beri istedii, imdi daha da ounu ister grnd,
Anayasa deiiklikleri iktidarn ve byk sermaye evrelerinin gcn
arttracak, halkn, alanlarn gcn, hak arama olanaklarn ise, ksacak
nitelikte deiikliklerdir.

52
Bu seminere ilikin haberlere TRTde geni yer verilmesi, sol eilimli basn organlarnda geni apl
tartmalara yol am ve TRTnin tarafszl sorgulanmtr (TRT Ynetim Kurulunda yer alan Fahir
Armaolu ve Mukbil zyrk, ayn zamanda Tercman gazetesi yazarlarydlar.) (bkz. 182-183).
252
Cumhurbakan seiminin btn iyiniyetli giriimlerimize karn srncemede
braklmasndan da amacn, kurulu anayasa rejimini ilemez duruma getirmek
ve (ite gryorsunuz, bu Anayasa ile bir cumhurbakan seilemiyor) deyip,
Anayasa deiikliklerini zorlamak olduu artk anlalmtr.
stedikleri Anayasa deiikliklerini mer zeminler zerinde
gerekletiremeyeceklerini anlayanlar, belli ki imdi birtakm oyunlar ve
zorlamalarla amalarna ulamak istiyorlar. Meru zeminleri yozlatrarak
amalarna ulamak istiyorlar. O ynde siyaset d evrelerden de zorlamalar
gelmesi iin deta vesileler oluturmaya urayor, deta ar karyorlar.
(Milliyet, 21.04.1980)

Yine, Ecevit, Uur Mumcu ile gerekletirdii bir syleide Sakaryadaki
grlerini gelitirerek yinelemekteydi. Ecevit
53
, cumhurbakan seimindeki bunalm,
AP ve 1961 Anayasasndan rahatsz olan dier evrelerin geni apl bir anayasa
deiiklii iin gerekli zemini oluturma abalar olarak deerlendirmekteydi (Balcgil,
1982:196; ayrca bkz. 223-224):
() Bilindii gibi biz, Cumhurbakan seimi srecine girilmeden bir hayli
zaman nce, ubat balarndan itibaren, zellikle iki byk parti arasnda
diyalog kurularak Cumhurbakan seiminin kolaylatrlmas iin giriimlerde
bulunduk. Fakat AP, bu giriimlerimize hibir olumlu yant vermedi ve kayg
duyduumuz gibi, Cumhurbakan seimi bir ay akn bir sredir srncemede
kalm bulunuyor. Cumhurbakan seimini srncemede brakmak eiliminin
de, bu Anayasa ile sorunlarn zlemeyeceini kantlama hevesinden
kaynaklanyor olabileceini dnyorduk, byle bir kayg besliyorduk.
Nitekim son gnlerde bunun baz belirtileri ortaya kt. rnein, APnin bir
grup bakanvekili TRTde yaplan bir ak oturumda, Cumhurbakan seiminin
gecikebileceini ve bu durumda Anayasada bir sistem deiikliiyle tek
dereceli cumhurbakan seimine ve bakanlk sistemine geilebileceini
belirtti. Ertesi gn Sayn Demirel, Cumhurbakan Vekilinin yanndan
ayrlrken, basnla yapt konumada, rtl olarak da olsa, bu gr
desteklediini belirten szler syledi. Ondan iki gn sonra da, bilindii gibi,
Tercman gazetesinin dzenledii bir sempozyumda, sistem deiiklii
boyutlarnda bir anayasa deiiklii konusu ele alnd ve TRT buna, Anayasa ve
yasa gerei olan tarafszlyla ve imdiye kadar uygulad ltlerle
badatrlmayacak kadar geni yer ayrd. (Cumhuriyet, 04.05.1980)

Bu grlere paralel olarak, Cumhuriyet Senatosundaki Milli Birlik Grubu yeleri,
yaynladklar bir bildiri ile grlerini u ekilde aklamaktaydlar (Balcgil, 1982:174):
Srdrlen Anayasa deiiklii hazrlklar, mevcut anayasa dzenini
ortadan kaldrp, yerine bir dikta rejimi getirmeyi amalamaktadr. Srdrlen
bu giriimlerle Anayasa, ihll olgusuna getirilmitir.
() [Tercman Gazetesi seminerini kastla] Mevcut Anayasaya sadakat yemini
etmi bulunan Cumhurbakan Vekilinin, Millet Meclisi Bakannn ve Senato
Bakan Vekilinin seminere gnderdikleri baar telgraf ibret verici olmutur.
(Tercman / Cumhuriyet, 23.04.1980)

53
14.06.1980 tarihli Milliyet gazetesine gre Ecevit, CHPnin 1980 Haziran aynda AP Hkmeti aleyhine
verdii gensoru grmeleri ncesinde, Austosa kadar hkmet dmezse Orduda byk tahribat
yaplacana ilikin planlar duydum demitir (Milliyet, 14.06.1980). Ecevit sonradan 15.06.1980 tarihli
Milliyet gazetesine yapt aklamada bu trden planlar duyduu ynnde gazetelerde kan haberleri
yalanlamtr (Milliyet, 15.06.1980).
253

zetle anayasa tartmalar balamnda, sivil toplum ve siyasal elitler iindeki
siyasal ayrmada AP, merkez sa eilimli basn ve i evrelerinin
54
, 1961 Anayasasnn
deitirilmesini ana gndem olarak belirledii; bunun karsnda CHP, sol eilimli
aydnlar ve basn organlarnn ise, 1961 Anayasasnn savunusunu ekseninde cephe ald
grlmektedir. Bu erevede, 12 Eyll darbesine uzanan srete, daha sonra ara rejimin
rn olacak 1982 Anayasasnn ke talarnn byk lde denmi olduu
grlmektedir. yle ki, anayasa deiikliinden yana olan siyasal evreler, 1961
Anayasasnn -esas ald siyasal sistem bakmndan- ilemezlii tezini ne karrken bir
yandan da gl yrtme ngren bir anayasa hazrl ynndeki iradelerini ortaya
koyarak 1982 Anayasasnda somutlaan gl yrtmeye dayal sistemin ilk iaretlerini
vermilerdir. Ksacas sivil toplum ve siyasal elitlerin bir blm; devlet-toplum-birey
ilikileri anda devleti nceleyen, gl yrtmeyi esas alan, Devlet Gvenlik
Mahkemeleri ve olaanst hal gibi rejimler ile temel haklarn kstlanmasna olanak
salayan bir anayasal ereveye darbe ncesi srete byk lde hazrlanm
grnmektedir. 1982 Anayasasnn halkoylamasnda byk bir ounlukla kabul
edilmesinde bu etmen de gz ard edilmemelidir. Kukusuz brokrasi iindeki siyasal
ayrmann devleti ilemez hale getirmesi, Mecliste gl ounluu bulunan bir
hkmetin kurulamamas ve iddet olaylarnn toplumun tahamml edemeyecei
boyutlara ulamas gibi etmenler de yeni Anayasa aray ynndeki sreci besleyen
unsurlar olmulardr.
2. 1982 Anayasasnn Hazrlk almalar ve Kabul, Danma Meclisi,
Milli Gvenlik Konseyi ve Halkoylamas
1982 Anayasas, bir halkoylamas ile kabul edilmi olsa dahi, byk lde 12
Eyll 1980 darbesi ile balayan ara rejimin ve bu rejimin temel organ olan Milli Gvenlik
Konseyinin (MGK) rn olma zellii tamaktadr. MGKnin 27 Ekim 1980de kabul
ettii 2324 sayl Anayasa Dzeni Hakknda Kanunun 2nci maddesine gre, Anayasada
Trkiye Byk Millet Meclisine, Millet Meclisine ve Cumhuriyet Senatosuna ait olduu

54
Blent Tanrn belirlemesine gre, 1982 Anayasasnn MGKye sunulan tasla, yrtmenin ve devlet
otoritesinin glendirilmesi noktalarnda Adalet Partisinin ve Trkiye verenler Sendikasnn (TSK)
nerileriyle ak bir paralellik iinde olup hatta APnin anayasa deiiklik isteklerinin olduka ilerisine
gitmekteydi. alma yaam ve sendikal dzenle ilgili konularda da TSK nerileri besleyici kayna
oluturmutur. Tanre gre, bu etki Anayasa Komisyonunun hazrlad ilk taslakta ok daha akt;
taslan bu blm zaten TSK Genel Sekreteri ve Anayasa Komisyonu yesi Rafet brahimolu tarafndan
hazrlanmt. Bu hkmlerden en anti-sosyal olanlarnn bir ksm, daha sonra MGK aamasnda
trplenmitir (bkz. Tanr, 1994: 108-9; ayrca, TSKin Danma Meclisi Anayasa Komisyonuna sunduu
gr metni iin bkz. Grbz, 1982: 233-253).
254
belirtilmi bulunan grev ve yetkilerin 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren geici olarak
Milli Gvenlik Konseyince ve Cumhurbakanna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve
yetkilerin de Milli Gvenlik Konseyi Bakan ve Devlet Bakannca yerine getirilecei ve
kullanlaca hkme balanmaktayd (RG, 17145, 28.10.1980). Ayn Kanunun 1inci
maddesi, dier maddelerde belirtilen istisnalar sakl kalmak zere, yeni bir Anayasa kabul
edilip yrrle girinceye kadar 1961 Anayasasnn yrrlkte olduunu belirtmi
olmakla beraber, Kanunun dier maddeleri, sz konusu geici dnem iinde MGKnin
kurucu iktidara, yani Anayasay deitirme yetkisine de sahip olduunu aka
gstermekteydi (zbudun, 2005: 50). Nitekim 6nc madde, Mill Gvenlik Konseyinin
bildiri ve kararlarnda yer alan ve alacak olan hkmlerle Konseyce kabul edilerek
yaymlanan ve yaymlanacak olan kanunlarn 9 Temmuz 1961 tarihli ve 334 sayl
Anayasa hkmlerine uymayanlar Anayasa deiiklii olarak ve yrrlkteki kanunlara
uymayanlar da kanun deiiklii olarak yaymlandklar tarihte veya metinlerinde
gsterilen tarihlerde yrrle girer hkmne yer vermekteydi.
Bu temel zerinde, MGKnin 29 Haziran 1981 tarihinde kabul ettii 2485 sayl
Kurucu Meclis Hakknda Kanun ile yeni Anayasann yapm sreci balamtr. Bu
Kanunun 1inci maddesine gre Kurucu Meclis, Milli Gvenlik Konseyi ile kurulu,
grev ve yetkileri bu kanunda belirtilen Danma Meclisinden oluacakt (RG Mkerrer,
17386, 30.06.1981). Kanunun 2nci maddesine gre, Kurucu Meclisin grevleri,
a. Yeni Anayasay ve Anayasann Halkoyuna Sunulu Kanununu hazrlamak,
b. Halkoyuna sunulan ve millete kabul edilince kesinleerek, geici hkmlerine
gre yrrle girecek olan Anayasann ilkelerine uygun Siyas Partiler Kanununu
hazrlamak,
c. Yeni Anayasann ve Siyas Partiler Kanununun hkmlerini gz nnde tutarak
Seim Kanununu hazrlamak,
d. Mill Gvenlik Konseyince kararlatrlacak tarihte yaplacak genel seimlerle
Trkiye Byk Millet Meclisi kurulup fiilen greve balayncaya kadar, kanun koyma,
deitirme ve kaldrma suretiyle yasama grevlerini yerine getirmektir.
Kanunun 3. maddesine gre, Danma Meclisi, her ilin tespit ve teklif ettii
adaylar arasndan MGK tarafndan seilen 120 ye ile MGK tarafndan dorudan seilen
40 ye olmak zere, 160 yeden olumaktadr. llerin teklif edecei adaylarn belirlenme
yntemi, Kanunun 7nci maddesinde aklanmtr. Buna gre vali, Kanunda aklanm
seilme koullarn tayan adaylar hakknda il snrlar iinde adalet, gvenlik ve eitli
255
kurulu ve meslek yeleri ile mmkn olan genilikte yapaca kiisel iletiimlerde
edindii bilgileri deerlendirmekte ve evrede iyi tannd ve sevildiine dair izlenim
edindii adaylar arasndan, o ilden Danma Meclisine seilecek ye saysnn kat
kadar aday MGKye bildirmektedir.
Danma Meclisinin yaps ile ye seim ynteminin en dikkat ekici yn, bu
srelerin herhangi bir siyasal temsil temeli bulunmayan MGKnin iradesince belirleniyor
olmasdr. Bunun yan sra, bir dier ilgin nokta, Kanunun 4. maddesinin 1. fkrasnn g
bendinde, Danma Meclisine seilme koullar arasnda, 11 Eyll 1980 tarihinde
herhangi bir siyasi partinin yesi olmamak koulunun da saylm olmasdr. Bu temeller
zerinde kurulan Danma Meclisi, deyim yerinde ise, siyasetten arndrlm bir
grnm sergilemektedir. Siyasal kuram asndan bu dnemde devlet, Bonapart devlet
biimini andran bir grnmle, sivil toplumdan ve siyasetten adeta bamszlam;
anayasal ve ynetsel sreler, brokratik ve teknik kararlarn nesnesi hline
indirgenmitir. Bu ynelim, Danma Meclisinin yapsnda aka grlmektedir. yle ki,
z bakmndan siyasal olan Anayasann grmeleri dahi, bu dnemde, siyasal parti
yesi olmayan ve valiler ile MGKnin iradesi tarafndan seilen yelerce
gerekletirilmitir. Siyasal tartmalarn konusu olmas gereken anayasal konular,
Danma Meclisinde, salt hukuk tekniine ikin konular gibi ele alnmtr
55
(Seyit, 2010:
84).
Esasen, seimle gelmi bir temsil organ ortada bulunmad iin, 1980-1982
dneminde Anayasa yapan g iin kullanlan Kurucu Meclis ve Danma Meclisi
terimlerindeki Meclis szckleri de zorlama niteliinde grnmektedir. Daha da dikkat
ekici olan 1982 Anayasasnn balang blmndeki (bkz. RG, 17844, 20.10.1982)
Trk Milletinin meru temsilcileri olan Danma Meclisi ibaresinin hukuk bilimi ve
demokratik temsil teorisi bakmndan sakat oluudur. Zira seimsiz temsil ve veklet,
demokratik kamu hukukunun benimseyebilecei bir uygulama deildir (Tanr, 1994:
102).
Danma Meclisi, yukarda deinilen ye seim dzenei bakmndan hukuken
temsilcilik niteliine sahip bulunmad gibi, fiili ve sosyolojik bakmdan da (snfsal,
siyasal, dnsel, ideolojik vb.) toplumun gerek durumunu yanstmamaktayd (Tanr,

55
Grnm bu olsa da, gerek, siyasetten arndrlm gibi grnen srelerin de znde siyasal bir tercihten
ve ideolojik bir arka plandan bak olmaddr. Dolaysyla, teknik akln egemenliinin belirledii 12
Eyll dnemi gibi sreler de, siyasal bir tercihin teknik bir grnmle sunulmasndan (ya da daha uygun bir
ifade ile, tartmadan karlmasndan) ibarettir.
256
1994: 102). Bunda, Danma Meclisi yelerinin siyasal parti yesi olmayan kiilerden
seilmesinin belirgin etkisi vard. Oysaki Kenan Evren, Afyonkarahisarda yapt
Anayasay tantma konumalarndan birinde bu yn olumlu bir zellik olarak
sunmaktayd:
1961 Anayasasnn halkoyuna sunulmas ile 1982 Anayasasnn halkoyuna
sunulmas arasnda byk bir fark vardr. Bizim Anayasamzn dayand yer
partiler deildir. Eski Anayasasnn arkasnda bir parti vard. Biz arkamza bir
parti almadk. Biz, partilerin gcyle deil, milletin gcyle Anayasay sizin
tasvibinizden geirmek istiyoruz. (Milliyet, 31.10.1982).

Danma Meclisi, partisel kanallarn tkal olmas dnda, baka ynlerden de
lkenin canl ve rgtl kesimlerini temsil edebilmekten uzakt. Bu meclisin yeleri,
herhangi bir kurum ya da kuruluu (basn, niversite, sendika vb.) temsilen gelmi
deillerdi. Yine, ya ve renim tabannn yksek tutulmu olmas da, gen kuaklarn ve
alan toplum kesimlerinin temsilini zorlatran engellerden biri olmutur. Bu
nedenlerledir ki Danma Meclisi; partisiz, rgtsz, atomize, yal ve tutucu aydnlarn
bir oca ya da kulb niteliini kazanmtr (Tanr, 1994: 103-4).
2485 sayl Kanunun, yeni Anayasa hazrlk sreci balamnda, Danma Meclisi
ile MGKnin greli yetki durumu noktasndaki yaklam da, dnemin ruhuna uygun
olarak MGKnin belirleyiciliini esas alan bir yapda grnmektedir. yle ki, sz konusu
Kanunun 26nc maddesinin birinci fkrasna gre, Danma Meclisinin Anayasa
Komisyonu tarafndan hazrlanan ve Genel Kurulca kabul edilen Anayasa metni, Mill
Gvenlik Konseyince aynen veya deitirilerek kabul edilebilmekte ve bundan sonra
Resmi Gazetede yaymlanmaktadr.
Anayasa hazrlk srecinin demokratik yapdan uzak olduunu, 1982
Anayasasnn nde gelen hazrlayclarndan -Danma Meclisi Anayasa Komisyonu
Bakan- Orhan Aldkat u szleri ile itiraf etmektedir:
u anda en byk glm, demokratik bir anayasay demokratik olmayan bir
ortamda yapmaktan kaynaklanyor. (Akt. Tanr, 1994: 105)

Son olarak, halkoylamas sreci balamnda, 1981-1983 sisteminde, Anayasa
tasarsnn halkoylamasnda reddi durumunda ne yaplaca konusunda bir aklk
bulunmad belirtilmelidir. Bu durum, tasar reddedildii takdirde askeri ynetimin
belirsiz bir sre daha devam edebilecei dncesini akla getirecek niteliktedir (zbudun,
2005: 54). Sz konusu belirsizlik yznden, Anayasa Tasarsna olumsuz oy vermek,
kanlmaz olarak belirsizliin (daha dorusu askeri rejimin) devamn istemek anlamna
257
gelmitir. Bu durum, demokrasiye geilmek isteniyorsa, sunulan tasarnn da aynen
kabulnn gerekecei mesajnn verilmesinden baka bir ey deildi (Tanr, 1994: 105-6).
Nitekim Orhan Aldkat bunu aklkla dile getirmekten kanmamtr:
Bana gre bizim Anayasamz kabul edilecektir. Kesin... nk Anayasann
kabul edilmesi demek, Siyasi Partiler Kanununun yaplmas ve seime gidilmesi
demektir... Semen bunu deerlendirecek ve bir an evvel normal dzene
geilmesi iin Anayasaya oy verecektir. (Cumhuriyet, 26.01.1982den akt.
Tanr, 1994: 106)

Ayn balamda dier bir boyut, halkoylamas dnemine girildikten yani yeni
Anayasa Tasars MGKde kesin eklini alp Resmi Gazetede yaymlandktan sonraki
srete, Taslak ile ilgili tartmalarn gerekletii ortam ile ilgilidir. yle ki, bu srete
kolektif gr oluturma olanaklar btnyle kstlanmaktayd. MGKnin 65 sayl
kararnda u ifadeler yer almaktayd (RG, 17604, 13.02.1982):
lgili Kamu kurum ve Kurulularyla Skynetim Komutanlklarnn iznine
bal olarak yeni Anayasa dzenine ilikin bilimsel nitelikte toplant veya
almalar yapan mesleki kurum ve kurulular dnda kalan ve yrrlkteki
mevzuata gre her trl siyasi faaliyette bulunmalar yasak olan dernekler, tzel
kiiler ve topluluklar hi bir ekilde yeni Anayasa dzeni hakknda gr
aklayamazlar ve bildiri yaynlayamazlar. Bu yasaklara uymayanlar hakknda,
fiilleri baka bir suu olutursa dahi, ayrca 1402 sayl Skynetim Kanununun
16 nc maddesi uyarnca yasal ilem yaplacaktr. Ancak bu gibi kurulu ve
topluluklara mensup kimselerin kiisel gr aklamalar konulan yasaklamalar
kapsam dndadr.

1982 halkoylamasna ilikin 70 sayl MGK kararnda ise, Anayasa zerindeki
gr ve nerilerin aklanmasnda mnhasran Anayasa taslann gelitirilmesi maksad
iinde kalnaca, Anayasann halkoylamasnda, halkn verecei reyin nasl olmas
gerekecei hususunda etki yapacak herhangi bir telkinde bulunulamayaca
belirtilmekteydi (RG, 17773, 05.08.1982). Yine, 71 sayl MGK kararnda (RG, 17845,
21.10.1982), Anayasann Devlet adna resmen tantlmas grevinin 24 Ekim 1982 ile 5
Kasm 1982 tarihleri arasnda Radyo-Televizyonda ve baz illeri ziyareti srasnda Devlet
Bakan tarafndan yerine getirilecei belirtilmekte; ayrca Anayasann geici maddeleri
ile Devlet Bakannn radyo-televizyonda ve yurt gezilerinde yapacaklar Anayasay
tantma konumalar hibir suretle eletirilemez ve bunlara kar yazl veya szl
herhangi bir beyanda bulunulamaz denilmek suretiyle, halkoylamas ncesinde Anayasa
zerindeki tartma ortam snrlandrlmaktayd.
Zaten, 12 Eyll 1980 tarihine kadar kurulmu olan btn siyasal partiler, MGKnin
16 Ekim 1981 tarihli kanunuyla feshedildiinden, 1982 Anayasa halkoylamasnda siyasal
partilerin kamuoyu oluturulmasna bir katklar da sz konusu olamamaktayd (zbudun,
258
2005: 54). Bununla birlikte, Genelkurmay Bakanl tarafndan hazrlanan ve kamuoyuna
da basn yoluyla duyurulan bir raporda, halkoylamas ortamna girilmesiyle ykc ve
blc kampanyalarn balayabileceine dikkat ekiliyordu (Cumhuriyet, 30.11.1982).
Nitekim bu ynde baz uygulamalara da rastlanm, rnein Anayasaya kar kampanya
balattklar gerekesiyle 50 kii stanbul Skynetim Komutanl tarafndan gzaltna
alnmtr. Komutanln yapt aklamada u ifadelere yer verilmekteydi (Milliyet,
28.10.1982):
Anayasa ile ilgili olarak srdrlen almalar esnasnda, her trl fikrin
yasalar erevesinde serbeste tartlabildii bir ortamda, d mihraklarn
kuklas, demokrasi ve zgrlk dman, yurdu paralamaktan baka dncesi
olmayan ar sol ve blc rgt artklar ile din ve inan smrcs eriat
kesim mensuplarnn anayasaya hayr denmesi yolunda bir kampanya
balattklar ve bu maksatla hazrladklar kartpostal, bror ve mektuplar eitli
adreslere gnderdikleri veya datmaya altklar tespit edilmitir.
Hazrlanan anayasa muvacehesinde, menfur emelleri iin 12 Eyll ncesi
ortamn bulamayacaklarn anlayan bu anari ve terr odaklarndan toplam 50
kii saduyu sahibi ve vatansever halkmzn da yardmlar ile alnan tedbir ve
tertibat sonucu su unsurlar ile birlikte yakalanmlardr.

Ayn srete Kenan Evren, Anayasay tantma faaliyetleri erevesinde
gerekletirdii toplantlarda, Anayasaya kar olan kesimlere ynelik tekiletirici ve sert
bir sylem tutturmutur. Evren, 24 Ekim 1982 tarihinde yapt radyo-televizyon
konumasnda unlar dillendirmekteydi:
Bu Anayasaya kar, daha onun esaslar ve hkmleri aklanmadan nce dahi
bir kar propaganda kampanyas ald gibi, (...) 17 Temmuz gn, Anayasa
n - tasars metninin Danma Meclisi Anayasa Komisyonunca aklanmasn
mteakip ve 3-4 saat bile gemeden balatlm bir muhalefet kampanyas da
grlmtr. (...) Anayasa Komisyonu, Danma Meclisini ve hatta bizi
sindirmek ve yldrmak zere alm bir kampanya...
Bu muhalefet propagandasnn sebeplerini eitli gruplara ve zmrelere gre u
suretle tasnif edebiliriz:
Bazlar, bu Anayasay halkn gznde kk drmek ve neticede halk
oylamasnda reddettirmek suretiyle, 12 Eyll Hareketinin meruiyetini de
reddettirmek ve Trk Silahl Kuvvetlerini sanki bozguna uratarak akllarnca
memleketi sahipsiz braktrmaya almaktadrlar. Eer muvaffak olurlarsa,
sahipsiz kalacak zannettikleri bu memleketi akllarnca blp paralayacaklar,
vatanmz kim bilir ka ksma ayrarak, milletimizi paralayp, onun
bamszln ve hrriyetini elinden alarak, bu ebed Trk yurdunda, esir ve
kukla bir takm Devletikler kurarak Trkiye Cumhuriyetini haritadan
sileceklerdir.
(...)
Bunlara verilecek cevab biz 12 Eyllde ve ondan sonrasnda vermitik. imdi
bir kere daha tekrarlayalm: Anayasann reddi yle dursun, bu aziz topraklar
zerinde, bir tek vatansever Trk evlad kald mddete dahi, bu Trklk
dmanlar ve bu beyinleri ykanm ve Satlm hain ve soysuzlar, Trk
vatannn bir kar toprana dahi ellerini sremeyeceklerdir. (...)
Anayasay reddettirmek iin, dier bir anti-propaganda kampanyasn
balattranlar da, kendi evrelerinin ve zmrelerinin menfaatlerinin bu
Anayasadaki hkmlerle zedeleneceini, btn vatandalarn zerindeki
259
Dokunulmaz ve imtiyazl durumlarna halel geleceini, milletin ve Devletin
srtndan saladklar karlarnn bozulacan, belki de alp rptklar
milyarlk vurgunlarn kendilerinden hesabnn sorulacan, canlarna ot
tkanarak ilerinin yokua srleceini dnenlerdir. (...) Bunlar pek iyi
bilmektedirler ki, gl iktidarlar devri alr ve tarafsz ve gl bir
Cumhurbakannn ynetimi balarsa, eski soygunculuklar, eski vurgunculuklar
eskiden olduu ekliyle devam edemeyecektir. (...) Bunlar zannetmektedirler ki,
ayet Anayasa reddedilecek olursa, o eski aciz akn ve zayf Hkmetler devri
geri gelecek ve kendileri de o hkmetler zerindeki ipoteklerini srdrerek
hyanetlerine, soygunlarna, vurgunlarna devam edebileceklerdir.
(...)
Bir nc zmre, imdi milletimizin onayna sunmakta olduumuz bu
Anayasann onda birini dahi hayalinden geiremeyen, byle bir Anayasay
ryasnda dahi grse inanmayacak olan bir siyasetiler zmresidir. Bunlarn bir
sreden beri balattklar ve el altndan gizlice, sinsice yrtmee altklar
muhalefet kampanyasnn asl hedefi, bu Anayasa deildir, bu Anayasay ortaya
koymu olan Trk Silahl Kuvvetleridir. (...) (Anayasa Tantma Konumalar,
1982: 8-9).

Anayasa Tasars aleyhinde propaganda yrtmek aka yasaklanm olmasna
karn, Kenan Evren, 1 Kasm 1982de zmirde yapt konumada Anayasa hazrlk
srecinin demokratik olduunu iddia edebilmektedir:
(...) Bu ideolojik savan taraf olan ve ilk raundu kaybedenler byk bir tela
ierisinde eski Anayasann savunuculuunu yaptlar ve yapmakta da devam
ettiler. Bunlarn azlarn kapamak her zaman elimizdeydi. Ama istemedik.
Hepsini evlerine hapseder kartmazdk. Brakalm sylesinler, brakalm
yazsnlar, brakalm ilerinin kurtlarn dksnler dedik. Tam bir demokratik
ortam ierisinde hazrlanan Anayasay eletirsinler istedik. Zira, bunlarn
azlarn kapatsaydk, hakikaten hakl olarak eletiride bulunanlarn da
fikirlerinden istifade edememi olacaktk. (Anayasa Tantma Konumalar,
1982: 84).

Evrenin konumalar izlendiinde, oy pusulalarnn rengi ile ilgili ilgin
tartmalarn yaand ve Evrenin edebi yeteneklerini sergiledii de grlmektedir:
Bir vatandamdan telgraf aldm. Diyor ki, Sayn Devlet Bakanm, bu
oylamada (Evet) oylarnn beyaz olduunu syleyin, bizi kandryorlar.
Hakikaten doru. Hatta baz karikatrlerde, baz yazlarda yle diyorlar;
Atatrkn gznn rengi de maviymi. Sanki biz onlarn farknda deiliz.
(...) Atatrk bile alet etmek istiyorlar. Atatrkn gz de maviymi, yani
mavi grrseniz Hayr manasna gelir. Efendim diyor, deniz rengi de
maviymi. Gk rengi de mavi, ama mavilik bir ie yaramyor. Bulut gelirse
yamur yayor. Bereket getiriyor. Atatrkn gzleri bize bakyor ve Onun
ruhu bizimle beraber gklere ykseliyor. Onlara o mavi gzlerle, hain hain
bakyor. Elinden gelse, onlar paralar, merak etmeyin. (Anayasa Tantma
Konumalar, 1982: 94-5).

Sonu olarak, Kurucu Meclis Hakknda Kanun uyarnca nce Danma Meclisi
ardndan MGK tarafndan kabul edilen Anayasa Tasars, 7 Kasm 1982 gn halkoyuna
sunulmu ve % 91,37 orannda evet oyuyla kabul edilmitir (RG, 17874, 20.11.1982).
Yksek Seim Kurulunun, halkoylamas sonucu Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn
260
Trk Milleti tarafndan kabul edilmi olunduunu duyurduu 444 sayl kararnda,
Anayasann bir an nce yrrle girmesi ynndeki isteklilik dikkat ekmektedir. Zira
bu kararda, oylarn tm henz saylmam olmasna karn oylama sonucu
aklanmaktadr. Sz konusu kararda u ifadelere yer verilmektedir:
Hava koullar dolaysyla zorunlu olarak Kurulumuza ulamayan toplam 730
(Yedi yz otuz) sandkta oy kullanabileceklerin en fazla toplam says 219.000
(ki yz on dokuz bin) olabilir. Bunlarn sonularnn ne zaman alnabilecei
belli deildir. Beklenmesi hibir yarar salamaz. Bu oylarn Tm ret oyu
olarak kabul edilse bile bu halin geerli tm oylar iinde % 90 aan kabul
oylarnn orann ve bylece oluan hukuksal sonucu etkilemeyecei ve
deitirmeyecei tartma kabul etmez ekilde ak ve kesin bir gerektir. (RG,
17863 (Mkerrer), 9.11.1982).

zleyen srete, sz konusu 730 sandktaki oylama sonular da belli olmu ve bu
erevede nihai oylama sonular, Yksek Seim Kurulunun 458 sayl karar ile
aklanmtr. Buna gre, Trkiye apnda sandk semen listelerinde kaytl 20.690.914
kiiden 18.885.466i halkoylamasna katlm (katlm oran: % 91,27)
56
; geerli
18.841.990 oydan 17.219.569u kabul (% 91,37), 1.626.431i ret (% 8,63) ynnde
olmutur (RG, 17874, 20.11.1982). Kullanlan oylarn illere gre dalm incelendiinde
ne kan belli bal hususlarn unlar olduu grlmektedir
57
:
Halkoylamasna en yksek katlm oran (oylamaya katlanlarn ildeki
semen saysna oran) % 97,57 ile zmirde gereklemitir.
Greli olarak dk katlmn saland (katlm orannn % 90n altna
dt) iller, Gmhane (% 84), Rize (% 84), Diyarbakr (% 86), Urfa
(% 86), Mardin (% 87), Mu (% 87), Trabzon (% 87) Sinop (% 88),
Krehir (% 88), Malatya (% 88), (Siirt % 89), (Tunceli % 89) olmutur.
En yksek oranda ret oyu veren iller unlardr (ret oyu oran % 10un
stnde olan iller): Bingl (% 23), Diyarbakr (% 19), Tunceli (% 17),
Hakkri (% 17), Elaz (% 14), Mu (% 14), Mardin (% 13), Bitlis (% 12),
Siirt (% 11), stanbul (% 11), Ankara (% 11), Kocaeli (% 11), Konya (%
11).

56
24.09.1982 tarihli ve 2707 sayl Anayasann Halkoyuna Sunulmas Hakknda Kanunun 12nci
maddesinin birinci fkrasna gre, 1982 halkoylamasna katlmama, sonraki be yl iinde genel ve yerel
seimlerle ara seimlerinde semenlik ve adaylk hakkndan yoksun braklmak sonucunu dourmaktayd
(RG, 17823, 25.9.1982; bu konuda ayrca bkz. Soysal, 1997: 102).
57
Sz konusu veriler, 20 Kasm 1982 tarihli ve 17874 sayl Resmi Gazete yaymlanan verilerden
derlenmitir.
261
En yksek oranda kabul oyu veren iller (kabul oyu oran % 95in stnde
olan iller) ise, Kars (% 97), Ar (% 96), Adyaman (% 95), Bilecik (% 95)
olmutur.
Anayasann yrrle girmesine ilikin 177nci madde uyarnca, 6 Kasm 1983
tarihinde milletvekili genel seimlerinin yaplmasn takiben, TBMM Bakanlk Divannn
6 Aralk 1983te olumasyla MGK ve Danma Meclisinin hukuksal varlklar sona
ermitir.
























262
IX. BLM: 12 EYLL DARBES NCESNDE
MEYDANA GELEN DDET VE TERR OLAYLARI VE
BUNLARLA MDADELE YAPISININ
DEERLENDRLMES


Terr ve iddet olaylarnn gnlk hayata etki edecek lde yaygnlam olmas
12 Eyll Darbesini yapanlar iin nemli gerekelerden birisi, darbeyi deerlendirenler iin
ise zaman zaman darbenin bir ekilde ve belirli lde kabullenilmesine neden olan
argmanlardan birisi olagelmitir.
12 Eyll ncesi yaanan terr ve iddet olaylarnn zaman zaman genel anlamda
iddet ve terr zaman zaman da siyasal iddet kavramlaryla aklanmaya alldn
grmekteyiz. Bu blmde bu konuda bir kavramsal ereve izilmeye allmas yannda
zellikle 1 Mays 1977 Taksim Olaylarndan balayarak 12 Eyll 1980e gelinceye kadar
meydana gelen terr ve iddet olaylarnn analiz edilmesi, bu olaylarla mcadelenin idari
ve hukuki yaps ve bu yapnn deerlendirilmesine allacaktr.

1. iddet, Siyasal iddet, Terr ve Anari Kavramlar
Etimolojik ynden, iddet szc Trkeye Arapadan gemitir. iddet;
sertlik, sert ve kaba davran, kaba kuvvet kullanma anlamndadr. Trk Dil Kurumunun
Trke szlnde iddet, kart tutumda, farkl grte olanlara kaba kuvvet kullanma,
sert davranma, sertlik olarak belirtilmitir. iddet olaylar da insanlar sindirmek,
korkutmak iin yaratlan olay ya da giriimler olarak tanmlanmaktadr (Trk Dil Kurumu,
1988: 2093).
Genel anlamda iddet; siyasal ama tamayan, bununla birlikte yok etmeye kadar
varan btn zarar verici saldrlar kapsar (Ergil, 1980: 3). Bu noktada, siyasi iktidarn
belirleyici nitelii olan zor kullanma tekeli ile spesifik iddeti birbirine kartrmamak
lazmdr. Siyasi iktidarn zor tekeli, gelii gzel kullanabilecei bir yetki deil, toplumda
uzlamann bozulmas halinde harekete gemesi gereken meru bir gtr (Hazr, 2001:
19-20). nemli olan, demokratik rejimin askya alnmasna, toplumun blnmesine yol
aacak tehlikelere kar demokrasinin duyarl olmas, gerekli olan her trl tedbiri
263
zamannda ve yerinde alabilmesidir. Aksi halde demokratik sistem bizzat kendisinin
yklmasna seyirci kalacaktr (Hazr, 2001: 25).
ok karmak bir mahiyet arz etmesinden dolay, siyasal iddetin ortak ve
kapsayc bir tanmna ulalamamtr. Gurr siyasal iddeti; siyasal bir evrede, rejime,
rejimin aktrlerine ve politikalarna kar yneltilen her trl toplu saldr olarak tanmlar.
(Hazr, 2001: 25). Daha geni manada siyasal iddet; ama, hedef ve kurban seimi,
evreleyen koullar, uygulamaya koyulu ekli ve etkileri siyasal anlam tayan veya
tayabilecek yani toplumsal sistem zerinde sonular dourabilecek, tekilerin
davrann deitirmeye ynelik, karklk yaratan, ykc, zarar verici eylemler olarak
tanmlanabilir (Kele ve nsal, 1982: 1; Hazr, 2001: 25-26).
Siyasal iddeti; siyasal amalarla, mallara ve kiilere kar hukuka aykr g
kullanma veya g kullanma tehdidi eklinde sade bir tanmla da ifade edebiliriz (Hazr,
2001: 27). Temelinde yatan toplumsal ve siyasal nedenler ne olursa olsun, bu tr iddet
hareketlerinin birincil amac, siyasal erki ileyemez duruma getirmek, onu halkn gznde
ypratmak ve ynlar sindirerek iktidar ele geirmektir (Kele ve nsal, 1982: 2).
Gl demokrasilerde youn siyasal iddet eylemlerine ramen nispi bir
istikrarszlk grlse bile, bir rejim deiikliinin gndeme gelmesi sz konusu olmaz.
Ancak, daha az iddete maruz kalmalarna karlk, zayf demokrasilerin byk krizlerle
karlatklarna ve rejimlerinin bile deitiine ahit oluruz. Bu olumsuz durumu sadece
siyasal elitin tutumu ile aklamaya almak hata olur. Bunda vatandalarn
temayllerinin deimesi ve demokratik kurumlarn kkszlnn de byk rol vardr
(Hazr, 2001: 28-29).
Terr ile iddet kavramlar ou zaman birbiriyle kartrlr. iddet bir kiiye g
veya bask uygulayarak istei dnda bir eyler yaptrmaktr. iddet terrn vazgeilmez
yntemi ve kullanmdr. Terrde ou zaman siyasi ama vardr. Terr, politik hedefe
doru hedef kitleyi deiik yntemlerle korkutarak kendine itaat ettirmeyi salamaya
alr (Dumanolu, 2003: 84-85). Siyasal iddet, fiziksel gcn meru ve yasal olmayan
yollarla kullanlmas anlamnda dnldnde, bireysel iddetten, dini ve etnik
atmalara, gerilla hareketleri, i sava, devlet terr, askeri mdahale ve uluslararas
savaa kadar iine alr. Terrizm siyasal iddet trlerinden sadece birisidir (Kele ve
nsal, 1982: 1; Kele ve nsal, 1996: 92).
ok farkl tanmlar bulunan terr Bal, herhangi bir amaca (bu ama ounlukla
siyasaldr) ulamak iin sivillerin veya gvenlik grevlilerinin, propagandaya ynelik ses
264
getirici eylemlerle ldrlmesidir eklinde tanmlar. Bu Eylemlerin mmkn olduunca
vahi, kural tanmaz ve her trl duygusallktan uzak bir ekilde gerekletirilmesi terrist
asndan byk bir nem arz etmektedir (Bal, 2006: 8). Her ne kadar ayn ey olmasalar
ve terrizm, siyasal iddet trlerinden birisi olsa da genellikle siyasal iddet denilince akla
terrizm gelir. Oysa terr eylemleri tamam ile siyasal karakterli olmadklar gibi, her
siyasal iddet eidi de terr nitelii tamaz (Hazr, 2001: 43).
Anari ise terim olarak kargaa, kavram olarak ise siyasi ve idari kurumlardaki
zlme sonucunda devlet denetiminin kalmamas durumu, baszlk, erksizlik eklinde
ifade edilmektedir (www.tdkterim.gov.tr). Aslnda 12 Eyll ncesi olaylarn belli bir terr
rgt mensubu olmakszn bir takm ynlendirmelerle kargaa ortam iinde meydana
gelmesi itibaryla bu tanma daha ok uyabilecei deerlendirmesi de yaplabilir.
Bir toplumda siyasal iddete yol aan kaynaklar zerinde ok farkl grler
mevcuttur. Baz yazarlar, siyasal bask, adaletsizlik ve kitlesel etnik duygulara ncelik
tanyarak, eitsizliklerin ideolojilerden daha ok siyasal iddete kaynaklk ettiini
savunurlar. Bazlar ise, politikada yeni gruplarn hzl mobilizasyonunu ve hzl sosyal
deimeyi, buna karn siyasal kurumlarn yava gelimesini gstermektedirler. Baz
yazarlar da iddetin toplumdaki derin blnmelerden kaynaklandn sylerler. Bunlarn
iinde demokrasileri en ok tehdit eden, istikrarszla srkleyen siyasal iddet, dini,
daha ok olarak da ideolojik etnik temele dayanan iddet trdr (Hazr, 2001: 29-30).

2. 12 Eyll ncesi Dnemde Trkiyede iddet, Siyasal iddet, Anari ve
Terr
Ozankayaya gre, daha ok "anari" ya da "iddet olaylar" diye adlandrlan
eylemler iin, "yldrmak amacyla sistemli ve rgtl olarak iddet kullanmak" demek
olan "terr" ad daha uygun dmektedir. Bu siyasal cinayetlerin z, merkezi gds
demokratik dzeni ilemez klmak, belli grleri anlatm olanandan yoksun klmak
amacyla ylgnlk yaratmaktr. Geri bu antidemokratik glerin giritikleri kanl
mcadelede, birbirlerine kar misilleme, g gsterisi gibi nedenlerle bavurduklar
cinayetler de bulunduu gibi, "siyasal" grnts altnda ilenen adi cinayet ve soygunlar
da bulunmaktadr. Bilim adamlarna, yazarlara, savclara, emniyet mdrlerine, polis ve
jandarmaya, siyasal parti grevlilerine, belli grte ve inanta olan halk kesimlerine
265
yneltilen cinayetlerin gerek nedeni "demokrasi dmanl" olarak zetlenebilir
(Ozankaya, 1979: 51).
Trkiyede 1980 ncesinde yaanm olan olaylarn daha ok siyasal iddet ve
olarak nitelendirilmesi belki de bu olaylarn kkenlerini st seviyede yaanan ideolojik ve
siyasal tartma ve kutuplamadan alm olmas olarak ifade edilebilir.
Siyasal iddet olaylarnn nedenlerine baklrsa, unlar saylabilir (Avc, 2004: 17):
1-lkenin iinde bulunduu jeopolitik durumu, tarihi ve blgesel nedenler,
2-deolojik nedenler,
3-lkedeki siyasi istikrarszlk,
4-Ekonomik nedenler,
5-Devletin yaps ve kurumlaryla ilgili nedenler,
6-Toplumsal nedenler,
7-Eitim eksiklii ve milli uurda zayflama gibi nedenler.
Bu nedenler aslnda birbirleriyle i ie gemi ve birbirlerini etkilemilerdir. Birini
dierinden ayrmak ok gtr. Bu etkileimleri gz nne alarak toplu bir deerlendirme
yapmak mmkndr. Jeopolitik ve stratejik konumu nedeniyle blge lkelerinin ve sper
glerin Trkiye zerinde gerekletirmek istedikleri amalar lkedeki siyasal iddeti
krklemi (Kele ve nsal, 1982: 8), lkenin iinde bulunduu siyasal istikrarszlk,
ekonomik bozulma, gelir adaletsizlii ve siyasal kamplamalar derinletirmitir. iddete
kar etkin bir mcadele vermesi gereken devlet organlar ve siyasal partiler ise gerek
siyasal kamplamadan gerekse yetersiz imknlar nedeniyle ilevlerini yerine getirmede
baarl olamamtr (Kele ve nsal, 1982: 10-11). Bu nedenlere biraz daha yakndan
bakmak gerekirse ortaya yle bir manzara kmtr.
Souk Sava dneminde tm dnyada meydana gelen ideolojik kutuplamalar
Trkiyede de olmu ve tabi bu kutuplamalar zamanla kavgaya dnerek lkede siyasal
iddet olaylarn arttrmtr. ABD ve SSCB eksenli oluan ikili kutuplamada Trkiye
ABD ve Bat Bloku iinde yer alm, ama tm dnyada gelien sosyalist akmn da
etkisinden kendini kurtaramamtr. Bylece lkede ideolojik olarak bir kutuplama
olmu, bu kutuplama da karlkl siyasal iddet hareketlerini dourmutur. Bunlara bal
olarak lkede siyasi istikrarszlk yaanm ve devlet otoritesi zayflamtr. Bu da siyasal
iddet olaylarnn trmanmasna sebep olmutur (Blgiray, 1996). te yandan uluslararas
silah ve uyuturucu madde kaaklarnn, d ve i ebekeleri ile lkede silah tketimini
266
arttrdklar, ykc abalar kkrttklar ve destek olduklar ama hkmetlerin de bunu
nlemede yetersiz kaldklar bilinmektedir (Mumcu, 1982: 249-256).
Kurtarlm Blge olgusunun yalnzca kamu ynetiminin aksaklklar ve konuyu
savsaklamas sonucu ortaya ktn ileri srmek gtr. te yandan, bu olguyu salt baz
radikal evrelerin kkrtmas ile aklamak da inandrc grnmemektedir. Nedeni ne
olursa olsun, Devletin girmekte geciktii bu alanlara el atmakta atik davranan deiik
eilimdeki gruplarn 1978-1980 yllarnda nce byk kentlerimize zg bir olaym gibi
grlen blge kurtarma operasyonlarnn adm adm Gaziantep, orum,
Kahramanmara, Antakya, Nevehir, Malatya, Elaz gibi kentlerimize yayld
izlenmitir. Bu olgunun hzl kentleme ile yakn ilgisini vurgulayan dnemin stanbul
Valisi, Yeni yerleim blgelerinde otorite boluu douyor" yaknmasnda bulunmutur.
Vali'ye gre, stanbulun nfusu her yl yeni bir il kadar artmaktadr. Yeni yerleim
blgelerinde, ky, mahalle ve belediye gibi kurulular hemen oluturulamadndan, bir
otorite boluu meydana gelmektedir. Bu otorite boluu, ehrin dier sorunlaryla
birletii zaman rejim dmanlarnn srdrmeye altklar anari ve terr iin msait bir
ortam yaratmaktadr (Kele ve nsal, 1982: 37).
erif Mardin, geleneksel kltrden kopamayan yeni kentli toplumun kltr
bunalmndan, Trkiyede 1950lerde artan sosyolojik hareketlilik neticesi gerekli
tedbirlerin alnamamas zerine oluan yetersiz eitim ve salksz kentleme zerinde
durmu ve 1980 ncesi yaanan iddet olaylarn bu toplumsal gereklere balamtr.
1975den itibaren renci olaylar incelendiinde bunlar sadece nfus art, eitim
sistemi, toplumun sosyoekonomik durumu gibi kavramlarla analiz edilmemi, Trk
kltrn, Trkiyedeki brokratik durumu, kk tara ehirlerinin deer kmesini de ele
alarak incelemi ve lkede yaanan siyasal iddet olaylarnn nedenlerini toplumun yaps
ve oluumu ile ilikilendirmitir (Erdoan, 1995).
Meydana gelen bu gelimeleri devlet kurumlar ve siyasi elitler beklemiyordu ve
bir politikalar yoktu. Dolaysyla neler yaplmas gerektiine karar verilemedi. Olaylar
artarak devam etti. Kurumlar ilemez hale geldi ve halk da bunlar grerek, ilerin
dzeleceine dair mitlerini kaybetti. Siyasiler soukkanllkla neler yaplmas gerektiine
karar verecei yerde kendilerini olaylarn iinde buldu ve kendilerine uygun olan tarafn
saflarna katlp, kkrtc tavrlara yrttler. Bu da siyasal iddet hareketlerini krkledi.
Bu gelimeler karsnda vatandalara gerekli eitim de verilemedi. Eitim eksikliinin de
etkisiyle ortaya bilinsiz bir toplum kt (Avc, 2004: 18). iddet ve terr, lkemizde
267
brnd biim ve nitelikleriyle, bir polis sorunu olmann ok tesinde, toplumsal
yapda, siyasal kltrde, kamu ynetiminde, eitimde ve ekonomik yapda derin kkleri
bulunan bir toplumsal bunalm halini ald (Ozankaya, 1979: 52).
Trkiyede 1977-1980 arasnda ok youn bir siyasal iddet hareketleri
yaanmtr. Bu hareketler, 1950li yllarda niversite rencilerinin eitim sistemini
protesto eylemleri ile balamtr. 1960l yllarda ise renci ve isiler sokak
gsterilerine, ABD ve NATOyu protesto mitingleri ile devam etmitir. 1974ten sonra
sokak atmalar balam ve 1977 ylnda olaylar iyice artmtr. 1977-1980 aras her gn
ortalama onlarca kii lmeye balamtr. Siyasal iddet hareketleri lkenin her yerine
yaylmtr. Bu sre 1980 yl 12 Eyllne kadar devam etmi ve 5000den fazla kii
hayatn kaybetmitir. Ayn zamanda lke siyasal olarak istikrarszln iine dm,
ekonomik olarak da zayflamtr.
Bu dnemde 1977 ylnda 1 Mays isi bayram kutlamalarnda 34 kii lmtr.
1978 ylnda Kahramanmarata kan olaylar bir hafta devam etmi ve 100n zerinde
kii lmtr. 1979 ylnda Adana Emniyet Mdr Cevat Yurdakul ve Milliyet gazetesi
bayazar Abdi peki ldrlmtr. 1980 ylnda zmirin TAR fabrikalarnda kan
olaylar 9 gn devam etmitir. Ayn yl orumda kan olaylar bir hafta srm ve 50ye
yakn vatandamz hayatn kaybetmitir. 1980 yl iinde Eski Gmrk ve Tekel Bakan
Gn Sazak, eski Babakanlardan Nihat Erim ve sendikac Kemal Trkler gibi birok kii
ldrlmtr. zetle renci olaylar, Kahramanmara, orum gibi toplumsal ierikli
olaylar, isi hareketleri, siyasal cinayetler, siyasi parti mitingleri ile bombalama ve her
trl anarik olaylar devam etmitir.
Siyasal iddet, bu dnemde bireysel iddet olaylarndan toplu ldrme ve tahrip
eylemlerine kadar geni yelpazede meydana gelirken, zaman ierisinde mnferit olaylar
deiik maniplasyon ve kkrtmalarla daha ok hasara neden olan, toplumun deiik
kesimleri arasndaki uurumu daha da derinletiren kitlesel ldrme olaylarna
dnmtr. Dini, ideolojik veya etnik kimlie sahip etkin kiilere ve kamu grevlilerine
ynelik kiisel iddet olaylar daha sonra ayn ilde veya baka illerde byyerek kitlesel
olaylara dnmtr.
Bu olaylar Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi
ekleri arasnda bulunan Genel Kurmay Bakanlnn Trkiyedeki Anari ve Terrn
Durumu adl raporuna gre 12 Eyll 1980 ncesi ve 12 Eyll 1980 sonras olmak zere
eylemci gruplarn gerekletirdii olaylar aadaki gibi tablo halinde sunulabilir.
268
Tablo 17: Eylemci Gruplardan 12 Eyll 1980 ncesi ve Sonras Devrelerde Gerekletirilen Olaylarn
Genel Toplama Oran
EYLEMC
GRUPLAR
12 EYLL 1980 NCES 12 EYLL 1980 SONRASI GENEL
TOPLAM
26 Aralk 1978-11 Eyll 1980 12 Eyll 1980-11 Eyll 1982
Olay Says Yzdesi* Olay Says Yzdesi*
EYLEMC SA 1.918 92 162 8 2.080
EYLEMC SOL 10.879 73 3.939 27 14.818
BLC 590 76 187 24 777
BELL DEL 19.506 88 2.671 17 22.177
TOPLAM 32.893 83 6.959 17 39.852
*Tablodaki yzdeler 12 Eyll ncesi ve sonras dnem toplam iindeki yzdeyi ifade etmektedir.
Veriler incelendiinde; skynetimin ilan edildii 26 Aralk 1978 tarihinden
darbeden 1 gn ncesi olan 11 Eyll 1980e kadar yaklak 20 ay akn bir srede
eylemci gruplar tarafndan toplam 32.893 olay gerekletirilmiken bu saynn 12 Eyll
1980-11 Eyll 1982 aras 2 yllk srede 6.959a dt, eylemci sol ve blc grup
eylemlerinde daha az ivmeli bir d yaanrken eylemci sa grup eylemlerinde nemli
azalma meydana geldii grlmektedir. Bu durum hem skynetim uygulamasna ramen
bu ynetim sisteminin olaylarla mcadelede fazlaca baarl olamad tezini hem de darbe
sonras olaylarda nemli azalma olduu savn kuvvetlendirmektedir.
Yine, Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi ekleri
arasnda bulunan Genel Kurmay Bakanlnn Trkiyedeki Anari ve Terrn
Durumu adl raporuna gre 12 Eyll 1980 ncesi ve 12 Eyll 1980 sonras olmak zere
eylem trleri aadaki gibi tablo halinde gsterilebilir.

Tablo 18: Eylem Trlerine Gre 12 Eyll 1980 ncesi ve Sonras Devrelerde Meydana Gelen
Olaylarn Genel Toplama Oranlar
OLAY
TRLER
12 EYLL 1980 NCES 12 EYLL 1980 SONRASI GENEL
TOPLAM
26 Aralk 1978-11 Eyll 1980 12 Eyll 1980-11 Eyll 1982
Olay Says Yzdesi* Olay Says Yzdesi*
Silahl saldr 9,090 92 742 8 9,832
Patlayc mad. atma 6.365 94 372 6 6.737
Afi asma, bildiri
datma
6.893 67 3.330 33 10.223
Gsteri-Direni 1.163 94 69 6 1.232
Gasp-Soygun 3.014 67 1.510 33 4.524
renci olay 2.532 98 60 2 2.592
Dier Olaylar 3.836 81 876 19 4.712
TOPLAM 32,893 83 6.959 17 39.852
*Tablodaki yzdeler 12 Eyll ncesi ve sonras dnem toplam iindeki yzdeyi ifade etmektedir.
Tablo incelendiinde; 26 Aralk 1978-11 Eyll 1980 aralnda en ok meydana
gelen olay sralamasnda ilk 3 silahl saldr, patlayc madde atma ve afi asma ve bildiri
269
datma olutururken, 12 Eyll 1980-11 Eyll 1982 aralnda ilk 3 afi asma ve bildiri
datma, gasp-soygun ve dier olaylar kategorisinin oluturduu grlmektedir.
Yine, Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi ekleri
arasnda bulunan Genel Kurmay Bakanlnn Trkiyedeki Anari ve Terrn
Durumu adl raporuna gre 12 Eyll 1980 ncesi ve 12 Eyll 1980 sonras olmak zere
olaylarda lenlerin says aadaki gibidir.

Tablo 19: 12 Eyll ncesi ve Sonras Dnemlerde Verilen l Says ve Oranlar

DURUMU


12 EYLL 1980 NCES 12 EYLL 1980 SONRASI GENEL TOPLAM
26 Aralk 1978-11 Eyll 1980 12 Eyll 1980-11 Eyll 1982
Says Toplam Yzdesi
%
Says Toplam Yzdesi
%
Says Toplam Yzdesi
%

L
E
N
L
E
R
Vatanda 3.546


3.856
92 290


581
50 3.836


4.437
87
ehit Gvenlik
Grevlisi
164 5 73 13 237 5
Terrist

146 3 218 37 364 8

Tablo incelendiinde; 26 Aralk 1978-11 Eyll 1980 arasndaki olaylarda 3.546
vatanda, 164 gvenlik grevlisi ve 146 terrist olmak zere toplam 3.856 kii lm iken,
12 Eyll 1980-11 Eyll 1982 arasnda bu saylar 290 vatanda, 73 gvenlik grevlisi ve
218 terrist olmak zere 581e dt grlmektedir.
Bu olaylardan bir ka zerinde durulacaktr. rnein, Emniyet Genel Mdrl
ariv kaytlarnda yaplan incelemeler neticesinde 1978 Malatya Olaylar olarak bilinen,
17.04.1978 tarihinde iinde bomba dzeneini bulunan paketin ikametinde patlamas
neticesinde Belediye Bakan Hamit FENDOLUnun olay yerinde lmesi sonucu
Malatya ilinde meydana gelen toplumsal olaylarla ile ilgili olarak u hususlarn kayda
alnd grlmektedir;
06.04.1978 tarihinde Ankara Emek Postanesinden Malatya Belediye Bakan
Hamit FENDOLU adna gnderilen koli, 10.04.1978 tarihinde Malatya PTTsine
gelmi, o tarihte Belediye Bakannn Ankarada bulunmas nedeniyle 11.04.1978
tarihinde belediye mutemedi zzettin AYDOAN tarafndan PTTden alndktan sonra
ayn gn belediye binasna getirilerek muhafaza altna alnm, 17.04.1978 tarihinde
mesai saati hitamnda paket Belediye Bakan Hamit FENDOLUna verilmi, ayn
gn saat 19.30 sralarnda ikametinde, ierisinde C-4 veya benzeri bir patlayc ve 4,5
voltluk yass pillerden yaplma bomba dzeneini bulunan paketin patlamas
neticesinde Hamit FENDOLU olay yerinde lm, yannda bulunan gelini Hanife
FENDOLU, torunu (6) yandaki Cokun Bozkurt FENDOLU ve (3) yandaki
Mehmet Krat FENDOLU ar ekilde yaralanarak hastaneye kaldrlm ve
kurtarlamayarak hayatn kaybetmitir.
270
Olayn akabinde, saylar (300-350) kiiye ulaan Belediye Bakan Hamit
FENDOLUnun taraftarlarndan bir ksm olay mahallinde, bir ksm da dier
yarallarn bulunduu zel Hastane Dou Kliniinde, saat 21.30 sralarnda Kla
Caddesi ve Hkmet Meydannda toplanarak KATL ECEVT, KATL KTDAR,
HAMDOLAR LMEZ, KAHROLSUN POL-DER, POL-DER KAPANSIN, ZAM,
ZULM KENCE TE CHP. KANIMIZ AKSADA ZAFER SLAMIN,
MLLYET TRKYE, TP TP TPSZLER, ALLAHSIZ KOMNSTLER,
KOMNSTLER MOSKOVAYA, KAHROLSUN KOMNSTLER eklinde
sloganlar atarak olaya baka bir boyut kazandrlmak istenmi, sol grl ve alevi
vatandalar tarafndan galeyana gelerek ehrin muhtelif yerlerinden yama ve talan
yaplmak suretiyle tahrip eklinde zararlar verilmesi zerine evre illerden toplum
polislerinin, Malatya Garnizon Komutanlndan askeri birliklerin birlikte hareket
ederek hakimiyetin saland anlalmtr. Valilik makamnca, il merkezi dahilinde
bulunan tm okullar sresiz olarak renime kapatlmtr.
18.04.1978 tarihinde saat 07.30dan sralarnda il merkezine yakn olan civar
kylerden gelen ve saylar (5000)e ulaan kalabalk, ta sopa ve sert cisimlerle ehir
merkezinin en ilek olan blgelerinde tahrip hareketlerine girimiler olaylarda, ok
sayda bina ve iyerinin camlar krlm, baz iyerlerinin eyalar kullanlmaz hale
getirilmi, muhtelif yerlerde yama ve talanclk hareketleri yaanm. kan olaylarda
yaralanan nn niversitesi rencisi Kimya Blm 2.Snf rencisi Tahir
KRK 18.04.1978 tarihinde saat 23.30 sralarnda tedavi edilmekte olduu
hastanede hayatn kaybetmitir. Olaylar srasnda birok yer ksmen ve tamamen
yanm, ok sayda iyeri tahrip edilmitir. Yine, 18.04.1978 tarihinde saat 23.00
sralarnda, Malatya line bal Yeilyurt lesi Beylerderesi Mezrasnda tabanca ile
vurularak ldrldkten sonra tren yolu zerine braklan Gazi Lisesi rencilerinden
Naci ARGUVANLI, zcan NSEVER ve Sait HAZAR isimli ahslarn cesetleri
bulunmutur. Olaylarn aydnlatlmasna ynelik yaplan almalar neticesinde,
TKKO terr rgt yesi Ahmet Hamdi OFLAZ ile Hikmet EMEKLOLUnun
ldrdkleri tespit edilmi, ahslarn 02.12.1978 tarihinde yakalanarak gzaltna
alnd, Jandarma birimlerine teslim edilen ahslarn sevk edildii adli makamlarca
tutuklandklar anlalmtr.
Belediye Bakan Hamit FENDOLU ile birlikte yine ayn PTT Merkezinden
Emniyet Mdr Abdlkadir AKSU ile Kahramanmara ili Pazarck ilesi eski
Belediye Bakan adna ayn cins ve evsafta birer koli gnderildii, gnderilen bu
kolilerden Pazarck Belediye Bakannn kolisinin PTT grevlileri tarafndan
patlatld ve (2) grevlinin bu patlamadan dolay hayatn kaybettii, Emniyet
Mdr Abdlkadir AKSU adna gnderilen kolinin kabul edilmeyerek PTT kabul
merkezine iade edildii ve durumun telefon ile Ankara Emniyet Mdrlne
bildirildii, Ankara Emniyet Mdrlnn bahse konu koliye Emek PTT koli
merkezinden teslim ald, gerek teslim alnan bu koli ile Hamit FENDOLUnun
lmne sebebiyet veren patlayc maddenin verdii hasarla ilgili olarak Emniyet
Genel Mdrlnden bomba uzmanlarnn inceleme yapt, 19.04.1978 tarihinde,
patlayc madde uzman Komiser Gner AKDENZ ve Polis Memuru Nafiz
ERTURULun olay yerinde yaptklar tahkikatla ilgili raporda; nceki deney ve
tecrbelerine dayanarak infilak eden maddenin hz basn etkisi ok yksek askeri
amalar iin imal edilen C-4 diye adlandrlan bir madde veya bu maddeye benzer
patlayc olduu kanaatine varld, Emniyet Mdr Abdlkadir AKSUnun kabul
etmeyerek iade ettii kolinin Ankara Emniyet Mdrl uzmanlarnca (Emniyet
Genel Mdrlnce ngiltereden getirilen uzmanlar) yaplan incelemede; Kolinin
Hamit FENDOLUna gnderilen ebat ve vasflarda olduu, ayn sistem zerinden
altn tespitle 8 cm x 13 cm x 4.5 cm llerinde dikdrtgen blok ierisine
yerletirilmi patlaycnn 780 gram arlnda olduu tespit edilmitir.
Hamit FENDOLU, gelini ve iki torununun ld olay sonrasnda Malatya
ilinde (3) gn devam eden iddet olaylarnda; (4) vatandamz lm, (19)
vatandamz yaralanm, CHP l Binas, (2) Matbaa tamamen yaklm, (546) dkkn
ve maaza tahrip ve talan edilmi, kan olaylarn artarak devam etmesi zerine
271
18.04.1978 tarihinde saat 20.00den 22.04.1978 tarihine kadar sokaa kma yasa
devam etmitir. Yrtlen tahkikatlar sonucu olaylara kartklar tespit edilen (212)
kii, (7) tabanca, (6) av tfei, (89) tabanca fiei ile yakalanarak Elaz Skynetim
Askeri Mahkemesine sevk edilmi, adli makamlarca sevk edilen bu ahslardan (36)
ahs tutuklanm, (176) ahs ise serbest brakld
Yine Emniyet Genel Mdrl ariv kaytlarnda yaplan incelemeler neticesinde
1978 Sivas Olaylar olarak adlandrlan 3-4.09.1978 tarihinde Sivas ilinde meydana
gelen toplumsal olaylarla ile ilgili olarak;
3-4 Eyll 1978 tarihinde meydana gelen olaylarla ilgili olarak; bu tarih ve
ncesinde, Sivas ili Divrii, mranl ve Zara ilelerinde youn olarak Alevi
vatandalarmzn mevcut olduu, Alevi vatandalarmzn yllardan beri sregelen
tahrikler ve telkinler sonucu Snni vatandalarmzdan koparld ve uzaklatrld, o
dnemde alveri yaplan ticarethanelerin, doktorlarn ve eczanelerin dahi ayrld, iki
grup arasnda bir gn muhakkak bir atma kaca fikrinin telkin edildii, Alevi
vatandalarmzn silahlanmaya byk nem verdii iddialarnn yaygnlk kazanmaya
balad, yaanan siyasi partiler aras ekimelerinde blge halkn yalnz Alevi-Snni
olarak deil siyasi inan ve gr olarak da ikiye ayrd, olaylarn balad yer olan
Alibaba semtinin ortadan geen bir cadde ile ikiye ayrlarak bir taraf Snni dier taraf
Alevi kiilerin oturduu bir blge halini ald, Ramazan aynda iki taraf arasnda
huzursuzluun doruk noktasna ulat, bu ayda Alevi vatandalarmzn kastl veya
kastsz olarak sokakta sigara ve iki imeleri ya da bir ey yemeleri, sahur davulu
alnmasn engellemeleri gibi davranlarna karlk Snni vatandalarmzn oru
tutmayan kiilere kar dmanca tavrlar sergilemelerinin byk tahrik unsuru
oluturduu, Hassas blge haline gelen Alibaba semtinde 24 saat esasna gre polis ve
jandarma ekiplerince gvenlik nlemlerinin alnd ancak yllardan beri artlandrlan
blge halknn yalnz gvenlik nlemleri ile mspet yola getirilemeyecei bilindiinden
blgede her iki grubun ileri gelenleriyle l Valisinin bakanlnda Belediye Bakan, l
Mfts, l Emniyet Mdr ve l Jandarma Alay Komutannn katlmyla toplant
yapld,
3 Eyll 1978 tarihinde saat: 12.30 sralarnda Snni bir ocuun Alevi bir
ocuk tarafndan darp edilmesi ve Snni ocuun babasnn Alevi ve solculara kar
kfrler etmesi sonucunda iki taraf arasnda kavga balad, kavgaya gvenlik
glerince mdahale edilerek ortamn ksmen yattrld, aradan bir saate yakn bir
zaman getikten sonra ayn semtte kar karya gelen gruplarn birbirlerine ilk nce ta
ve sopalarla daha sonra silahlarla ate etmek suretiyle saldrd, bu olaya gvenlik
glerince yeterli mdahale yaplamad, atmalarn neticesinde sa kesime mensup
(2) kadnn vurularak hayatn kaybettii, lm olaynn Cumhuriyet Savcsna
bildirilmesine ramen Cumhuriyet Savcsnn tereddt ettiinden olay yerine gitmedii,
maktlelerin de olay yerinde uzun sre bekledii bu olayn halk tahrik ettii ve baz
ahslarca bu konunun provokasyon amal kullanld, Saat: 14.30 sralarnda sa ve
sol gre mensup gruplarn birbirlerine saldrdklar, polis ve jandarma kuvvetlerinin
yaptklar mdahalenin ardndan ncln maskeli ahslarn yapt sa kesime
mensup (150-200) kiilik bir grubun Solcu-Alevilere ait olduunu sandklar (200)
kadar iyeri ve meskeni tahrip ettikleri,
atan gruplardan Snni-Sac grubun genellikle lkc ve Aknc olarak
nitelendirilen ahslardan olutuu, Alevi-Solcu grubun ise genellikle Alibaba semtinde
oturan Trkiye Sosyalist i Partisi (TSP), Trkiye Birlik Partisi (TBP), Sosyal
Genlik Birlii (SGB), Trkiye Halk Kurtulu Partisi Cephesi (THKP/C) bnyesindeki
DEV-GEN yandalarndan olutuu, Tahrip edilen iyeri ve evlerin genellikle Alevi-
Solcu olarak bilinen kiileri ait olduu, ayrca Vali kona, (3) Polis Karakolu ve
Belediye sitesi gibi resmi daireler ile Snni-Sac olarak tannan kiilerin iyerlerinin
tahrip edildii, olaylar srasnda ayyurt, Altntabak ve Kepeli semtlerinde yangnlar
karld, ayn gnn akam sokaa kma yasa konulduu ve gvenlik glerinin
mdahalesinin ardndan olaylarn yattrld,
272
4 Eyll 1978 tarihinde Bayram namazndan sonra ukurtarla semtinde kart
gruplar arasnda ufak apta bir atma yaand, saat:12.30 sralarnda sol gre
mensup ahslarca Alibaba ve nn mahallelerindeki baz evlerin kazma ve kreklerle
yklp atee verildii, sa gre mensup ahslarca yollarn kesilip arabalarn aranmak
suretiyle halkn tedirgin edildii panik ortam yaratld, Ayn gn, almas polisin
iznine bal olan i yerlerinin ve derneklerin faaliyetten men edildii, (10) kiiden fazla
gruplarn birlikte dolamasnn yasakland, saat:20.00den sabaha kadar sokaa
kma yasann uyguland,
Gvenlik kuvvetlerinin duruma hkim olmasndan sonra yaplan hasar
tespitinde; (351)i iyeri, (97)si mesken olmak zere (448) yerin tahrip edildii,
yaplan aramalarda (1) dinamit lokumu, (3) kangal dinamit fitili, (28) tabanca, (2)
Mauser silah (11) av tfei, (13) bak ve (1) klcn elde edildii, meydana gelen
olaylarda (203) ahsn yakalanarak gzaltna alnd, bunlardan (98) kiinin
tutukland, (105) kiinin serbest brakld, (6) kii hakknda gyabi tevkif
mzekkeresi karld, Olaylarda Musa OUZ, brahim Muhittin TEKE, Musa
KALE, Vedat KANAT, Bekta ZDEMR, Glsn KEKLK, Bnyamin YILDIZ,
Mslme GLMEZ, mer AKSAK ve Glizar BORA isimli toplam (10) ahsn
hayatn kaybettii, (105) kiinin yaraland,
Meydana gelen olaylarda, ehirdeki tahrip hareketlerini gerekletirenlerin
liderinin dnemin lkc Genlik Dernei Genel Bakan Muhsin YAZICIOLU
olduu, ad geen ahs hakknda 27.09.1978 tarihli gyabi tutuklama karar karld,
ahsn Ankara ilinde yakalanp Sivas iline getirilerek 06.10.1978 tarihinde
gerekletirilen durumasnda; Muhsin YAZICIOLUnun hakkndaki iddialarla ilgili
sorgu ve savunmasnda; 03.09.1978 gn Sivasta bulunmadn, o gn akam Sivasa
geldiini, olaylar nedeni ile zldn, 04.09.1978 gn nn Mahallesi lkc
Genlik Dernei kitaplnda lkc arkadalaryla toplant yaptn, bu toplantda
kendilerini sknete davet ettiini, zerine yklenen sular kabul etmediini beyan
ettii, her ne kadar ahs hakknda kamu davas alm ise de sann bu suu
ilediine dair yeterli delil bulunmad cihetiyle delil yetersizliinden zerine atl
sutan beraatna karar verildii hususlarnn belirtildii,
Genelkurmay Bakanlnn 06 Kasm 1978 tarihli ve 520 sayl ileri
Bakanlna hitaben gnderdii yaznn ekinde yer alan Sivas Olaylar hakknda
hazrlanan bir raporun baz blmlerinde;
- Olay planlayan maksatl ve fanatik kiilerce yaanabilecek halk atmalarn
tahrik etmek iin camilerin kundakland, camide namaz klanlara ate edildii,
camilerden birine merkep baland gibi asl olmayan tahriki sylentilerin yayld,
- Gvenlik glerinin olaylardan sonra ehre giri klar kontrol altna almak
iin btn ilelerin giri ve knda aramalar yapt, Kangal ilesinde durumundan
phelenilen bir arata ve ierisinde bulunan ahsn zerinde yaplan arama
neticesinde; blgedeki ar ularn faaliyetlerinin saptanmas ynnde olaylarn
analizine aklk kazandracak ve yardm edecek nitelikte bilgilerin elde edildii, bu
bilgiler arasnda en fazla dikkat ekeninin ise olaya karanlarn ounun, skynetim
dneminde Malatya blgesinde ykc-blc faaliyetlerde bulunan liderlerin veya
bunlarn yaknlarnn olduu,
- Hayatlarn kaybeden vatandalarmzn cenazelerine Sivas ve Kahramanmara
milletvekillerinin de katld, bu milletvekillerinin olay yerinde bulunan kalabal
olay karmaya tevik ettikleri,
- O dnemde Aydnlk Gazetesinin yapt yaynlarla ar sa ve sol mihraklar
tahrik ettii, dnem itibaryla grevde bulunan komutanlklar hedef gstererek olay
karanlarn ordu ile ilikili olduu imajn vererek orduyu halkn gznden drme
gayreti ierisinde olduu hususlarnn yer ald,
273
Olaylara karan ahslarn Erzurum-Ar-Kars ve Artvin illeri Skynetim
Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesinin Esas No: 1984/92 ve Karar No: 1985/124
sayl ve 2 Nolu Askeri Mahkemesinin Esas No:1980/2 ve Karar No: 1981/221 sayl
gerekeli kararlar ile yarglandklar, bu kararlarn Askeri Yargtay 2.Dairesinin
22/06/1983 gn ve 1983/4-498 esas ve karar sayl ilam ile ksmen onand,
Kayt edilmektedir.
MHP Genel Bakan Alparslan Trke tarafndan Cumhur Bakan Fahri
Korutrke 11/05/1978 tarihinde; Karakol ve emniyet mdrlklerinde partililerimiz,
vatandalarmz ve genler zerinde yrtlen eziyet ve ikence olaylaryla ilgili olarak
hazrladmz bu dosyay zat- alilerinin bilgilerine arz ediyorum. eklinde balayan ve
Muhtelif olay, yer ve zaman unsurlarn da ihtiva eden eziyet ve ikence rnekleri arz
edilmitir. diye sona eren bir mracaat mevcuttur (Fahri Korutrk Arivi, 1979a).
Babakanla gnderilen bu mracaatla ilgili olarak, Babakanlk 20/06/1978 tarihinde
Cumhurbakanl Genel Sekreterliine;
MHP Genel Bakan Alparslan Trkein emniyet mdrlkleri ve karakollarda
partili-partisiz vatandalara ve genlere eziyet ve ikence yapldna ilikin bavurusu
zerine, konu ileri Bakanlna iletilmitir.
ileri Bakannca, mlkiye mfettileriyle emniyet mfettilerine yaptrlan
soruturma sonucunda dzenlenen rapor ile ileri Bakannn yazsnn bir rnei iliik
olarak gnderilmitir. kence iddialarnn geree uygun olmad bu raporla da
belirlenmitir.
eklinde cevap verilmitir. Dnemin ileri Bakan rfan zaydnl imzal rapor
ise zetle u ekildedir:
Mfetti raporlarnda; kence iddialarnn tmyle gerek d olduu, kendine
ikence edildiini iddia eden kiilerin genellikle ya bir olayn san veya tutuklusu
olarak haklarnda adli ilemler yapld ve bu tr iddialarla polisi ypratp bask altna
alma amac tadklar, bir ksm siyasal parti ve dernek mensuplarnn gemi iktidar
dneminde yanlarnda grdkleri devlet glerini imdi yanlarnda grmeyince
sinirlendikleri, iddia edilenlerin aksine polisin yan tutmadan grevini yrtt ve
baar salad, hatta stanbul, Balkesir, Edirne, Erzurumda kendilerine, lkc
genlere ikence edildiini iddia edenlerden bir ksmnn gerek d ikyetlerde
bulunduklarn gsteren ifade verdikleri saptantr.
Polis gleri tarafndan ilendii kantlanamayan ikence suunun olumasna
asla izin verilmeyecektir. Nitekim Kayseri ve Konyada oluan olaylarda kiilere kar
sert davrand anlalan grevliler hakknda adli ve idari ilemlere derhal balanmtr.
Bilgilerinize arz ederim.
Emniyet Genel Mdrl ariv kaytlarnda yaplan incelemeler neticesinde
1978 Kahramanmara Olaylar olarak adlandrlan 19.12.1978 tarihinde balayan ve
25.12.1978 tarihine kadar devam eden toplumsal olaylarla ilgili olarak;
16.12.1978 tarihinde zel olarak getirilen ve ehirde faaliyet gsteren iek
Sinemas sahibine yaplan bask sonucunda program d gsterime alnan sa gr
destekleyici Gne Ne Zaman Doacak filminin oynatld, filmin oynatlmas,
denetlenmesi, sinemann korunmas ve elde edilen gelirin kontrol ile ilgili
organizatrln lk Ocaklar Dernei (GD) yesi kke KENGER ve onun
274
ynettii kiiler tarafndan yrtld, 19.12.1978 tarihinde saat:20.55te Gne Ne
Zaman Doacak adl filmin gsterildii srada, tahrip gc yksek olmayan nitelikte
bir bombamn patlatlmas neticesi (10) kiinin hafif ekilde yaraland, Patlamayla
birlikte sinemadan kan bir grubun bata CHP binas olmak zere evrede ta ve
sopalarla tahribe balad, polis otolarna zarar verdii,
Meydana gelen olayla ilgili olarak yakalanan o dnemde Kahramanmara
lkc Genlik Dernei yesi ve aycs olan Gaziantep Eitim Enstits rencisi
kke KENGERin 14.01.1979 tarihinde kendi el yazs ile kaleme ald ifadesinde
zetle; Dernek 2. Bakan Mustafa KANLIDEREnin kendisine ve Mustafa TECRL
isimli ahsa, sinemada film oynatld srede tahrip gc az bir dinamitin solcularn
att ss verilerek patlatmalarn sylediini, bylece halk kkrtp tahrik ederek
isyan ettireceklerini sylediini, Dernek 2. Bakan Mustafa KANLIDEREnin
kendisine sinemaya atlacak dinamitleri Saat:15.00te ekerli Camiinden gelip almasn
sylediinden belirtilen saatte ekerli Camiine gidip tuvalette kat torba ierisinde
beze sarlm vaziyette siyah renkli ve fitilinin uzunluu 10 cm olan dinamitleri aldn
ve Sal gn getirmesi iin Mustafa TECRL isimli arkadana verdiini, bu arada
Dernek 1. Bakannn Ankarada genel merkezde olduunu, olay gn iek
sinemasnn tuvaletinde dinamitleri Yunus LHANa verdiini, bu ahsa film arasnda
dinamitleri atmasn sylediini, saat: 20.45 sralarnda filme ara verildiinde patlama
olduunu, kendisinin o anda Mustafa TECRL ile birlikte balkonda bulunduunu,
patlamadan sonra bombann solcular tarafndan atld ssn vermek iin KANIMIZ
AKSA DA ZAFER SLAMIN, KAHROLSUN KOMNSTLER gibi sloganlar
atldn, slogan attrma ve halk tahrik etme grevinin Mustafa EKCye verildiini,
Belediye arabas ile daha nceden getirilen sopalarn sinemada bulunan grup tarafndan
alndn, bu olaydan sonra Cumartesi ve Pazar gnleri ilde byk olaylarn
yaandn, bir ok insannn hayatn kaybettiini, bu olaylarn insanlarn tahrik
edilmesi neticesi ktn, olaylardan dernein ve dernek bakanlarnn haberinin
olduunu, olaylar bu ahslarn tertiplediini beyan ettii,
19.12.1978 tarihinde iek Sinemasnda meydana gelen patlama olay ile ilgili
olarak patlayc maddeleri temin eden ve atan kke KENGER ve Yunus LHAN ile
patlayc madde atlmas emrini veren GD Kahramanmara ube Bakan Mehmet
LEBLEBCnin yakalanarak Skynetim Komutanlna teslim edildikleri, firari
olarak aranan olayn tertipleyicisi GD Kahramanmara 2. ube Bakan Mustafa
KANLIDERE ile ilgili evraklarn Skynetim Komutanlna iletildii,
Olaylar hakknda THKP/C- DEV SAVA rgt mensubu Muhammet
ARFOLUnun 14.10.1981 tarihinde Skynetim grevlilerince alnan ifadesinde;
Halkevlerinde kendi aralarnda yaptklar toplantlarda Kahramanmara kitle
rgtlenmelerinin iyi durumda olduu, MHPnin ilde gcnn krlmasna ynelik
eylemlerin yaplmasnn gerektii, bu erevede Hamit KAPAN isimli arkadann
nerisi ile sa ierikli Gne Ne Zaman Doacak filminin oynatld esnada
sinemann bombalanmasnn kararlatrld, olaylar hakknda THKP/C- DEV SAVA
rgt mensubu Hasan AYDINn 14.08.1981 tarihinde Skynetim grevlilerince
alnan ifadesinde; Hamit KAPAN isimli ahsn kendisine iek Sinemasna paket
ierisinde bir bomba koyacaklarn, bombay koymas iin bu ahsn kendisine teklifte
bulunduunu, kendisinin de kabul ederek iek sinemasna bombay koyduunu ve
olaydan bir gn sonra Hamit KAPANdan bombann patladn ve 6 kiinin
yaralandn rendiini beyan ettii,
21.12.1978 tarihinde saat:17.30 sralarnda grevli bulunduklar Endstri
Meslek Lisesinden karak evlerine gitmekte olan Hac OLAK ve Mustafa
YZBAIOLU isimli sol grl retmenlere yaplan silahl saldr sonucu Hac
OLAKn olay yerinde, Mustafa YZBAIOLUnun kaldrld Devlet
hastanesinde ld, Mustafa YZBAIOLUnun lmeden nce alnan ifadesinde;
kendilerine tabancayla ate eden ahs grmediini ve tanmadn, okul
rencilerinden olup okuldan uzaklatrlmak zere disiplin kuruluna verilen
Mkremin SEVM, mer KAYI ve Hamdi KAR tarafndan tertiplendiini beyan
ettii, Olaydan dolay yakalanan mer KAYIn tutukland,
275
lm olaylarnn Cumhuriyet Savcsna annda bildirilmesine ramen
otopsilerin ge tamamlanmas nedeniyle cenaze kortejinde beklenenin ok stnde bir
topluluun biriktii, cenaze namaznn klnmasna engel olmak iin Ulu Cami nnde
korteje katlan kalabaln iki kat byklnde sa grl bir topluluun bekledii,
kortejdeki sol grl toplulukla, cami nnde bekleyen sa grl topluluun
karlamamas iin Polis ve Jandarma glerinin tertibat ald, Korteje katlanlarn
KATL BULUNSUN HESAP SORULSUN, HACILAR MUSTAFALAR LMEZ,
KATL TRKE, HOT HOT KPEKLER MLLET SZDEN NE BEKLER
sloganlarna karlk sac topluluun da KOMNSTLERN CENAZE NAMAZI
KILINMAZ, LRZ DE DNMEYZ, KATL ECEVT KATL POLS,
KOMNST POL-DER, KANIMIZ AKSADA ZAFER SLAMIN, KOMNSTLER
MOSKOVAYA eklinde sloganlar att, Gvenlik glerince Cami nnde bekleyen
sac gruba defalarca dalmalar ynnde uyarlarda bulunulduu, uyarlarn dikkate
alnmamas zerine gvenlik glerinin zor kullanarak topluluu datmak istemesini
mteakip sa grl topluluk tarafndan polise ve kortejde bekleyen solcu gruba kar
saldrlarn younlat,
Bunun zerine 3. Piyade Taburunda bulunan birliklerin olaya mdahale ettii,
bu srada sac grubun polis otosu ve polis emrinde bulunan bir baka arac yakarak
tamamen imha ettii, topluluun bununla yetinmeyip Alevi ve Solcu vatandalarmzn
iyerlerinin bulunduu caddeler zerinde tahribe balad, tahrip srasnda Alevi
vatandalarmzn oturmakta olduu Yrkselim Mahallesi snrlarnda meydana gelen
karlkl silahla ate etme olaylar neticesi Memili BAKICI, Cemil KARATUTLU ve
Hamza YILDIZ isimli sa grl ahslarn hayatn kaybettii, olaylarn saat: 20.00a
kadar devam ettii, saat: 22.00 sralarnda olay yerine Gaziantep 5. Zrhl Tugayndan
Mekanize bir taburun intikal ettii,
Olaylar hakknda THKP/C- DEV SAVA rgt mensubu Muhammet
ARFOLUnun 14.10.1981 tarihinde Skynetim grevlilerince alnan ifadesinde;
Halkevlerinde kendi aralarnda yaptklar toplantlar esnasnda Tahsin KOZANOLU
isimli arkadann TKP mensubu Mustafa YZBAIOLUnun rgte ve rgtn
kurucularndan Hamdullah ERBLe kfrettii ve cezalandrlmas gerektiinin, daha
nce ahsn bu tr davranlarndan dolay dvldnn ancak uslanmadnn, ahsn
ldrlmesi gerektii kararnn ktnn konuulduunu beyan ettii,
23.12.1978 tarihinde saat:09.30dan itibaren ehrin muhtelif yerlerinde byk
kalabalklarn toplandnn grlmesi zerine saat:10.00dan itibaren sokaa kma
yasa ilan edildii ve belediye hoparlr ile halka duyurulduu, sokaa kma
yasana ramen ehrin muhtelif yerlerinde tahrip, yama, yangn karma ve ldrme
olaylarnn devam ettii, byk bir grubun Alevi vatandalarmzn younlukta
bulunduu Yrkselim Mahallesine saldrda bulunduu, mahalleyi koruyan askeri
birliklere ramen saldrgan grubun Alevi ve solcu vatandalarmza ait ev ve i
yerlerini atee verdii ve ierisinde bulunanlar ldrdkleri, bu arada polislerin
evlerine kar dzenlenen benzeri tecavzler neticesi baz polislerin ve bekilerin
evlerinin yakld, ailelerin ise komularnn evine snarak canlarn koruduu,
olaylar srasnda grubun polise ynelik saldrlar zerine polis kuvvetlerinin Vilayet
binasna ve Emniyet Mdrl binasna snmak zorunda kald, Alevi
vatandalarmzn oturmakta olduu Yrkselim Mahallesine saldrlarn
younlatnn ve bu mahalle sakinlerinin topyekn imha edileceklerinin grlmesi
zerine, mahalle sakinlerinin askeri birliklerce askeri blgede gvenlik altna alnd,
Yine 24.12.1978 tarihinde sa grl ve silahl saldrganlarn Alevi
vatandalarmzn oturmakta olduu blgede saldrya getikleri ve askeri mdahale ile
olabilecek bir katliamn nlendii, 25.12.1978 tarihinde de muhtelif saatlerde yer yer
silah seslerinin duyulduu, akabinde gvenlik glerinin olaylara tamamen hkim
olduu, Meydana gelen olaylar sonunda (100)n zerinde kiinin ld ve ok
sayda ahsn yaraland, (917) ev ve iyeri ile kamu kurulular ve zel ahslara ait
aralarn yakld, (27) dinamit lokumu, (18) tabanca, (225) tabanca fiei, (22)
tabanca arjr, (3) makineli tabanca, (329) makineli tabanca fiei, (4) makineli
tabanca arjr, (3) ngiliz piyade tfei, (7) piyade tfei fiei, (244) av tfei, (24)
276
Bak ve kama, (9) satr, (2) Balta, (2) Pala, (2) tahra, (2) tornavida, (1) kg sama ele
geirildii,
ncelenen dosya ieriklerinden anlalmtr.
Kahramanmara olaylar zerine Cumhurbakannn Kahramanmara
parlamenterleriyle yapt toplantda (Fahri Korutrk Arivi, 1979b) Adnan Karakk
unlar ifade eder; 19unda balayan olaylar 22sinden itibaren icra, devlet kuvvetleri
nleyememitir. Takviye askeri birliklerin gelmesi gecikmitir. Yetki bakmndan kaos
olumutur. ileri Bakan dahi orada olmasna ramen bu kaosu nleyememitir.
Mehmet Yusuf zba zetle, Anaristler eylemlerine Nur Hak dalarnda baladlar.
Dou Perinekin Aydnlk gazetesi dokuz aydr bu olaylar tezghlyordu. Kontrgerilla
etrafnda alan bir yaynla baz vatandalar halkn gznde kt kii durumuna
drld. Aleviler korkutuldu tahrik edildi, silahlanmaya tevik edildi. Hkmet
olaylarn stne gidecei yerde 300 ar solcu militan polisi Maraa gnderdi. Bunlar
blgede terr trmandrdlar. Polisler halka ikence yaptlar. Polisin susuz halka ate
ap vurduunu grenler de oldu. Hastane nnde polislerin bir yaraly vurduu
grlmtr. lenlerin says 105tir. TRTde konu istismara devam ediliyor.
demektedir. Orhan Sezal zetle lk tahrik sinemaya atlan bir bombadr. Atlan bomba ses
bombas idi, byk kayba yol amad. Sonra iki retmen ldrld. Bunlar solcu fakat
CHPnin dnda kalan solcular idi. der.
Dnemin ileri Bakan Hasan Fehmi Gne, Kahramanmara olaylaryla ilgili
ikence iddialar hakknda Babakanlk Makamna yazd yazda (Fahri Korutrk Arivi,
1979c) zetle u ifadeleri kullanmaktadr:
Kahramanmara ilinde 19/12/1978 gn bomba atlma olaynn failleri diye
yakalanan kke Kenger, Mehmet Leblebici, Yunus lhan adlarndaki genlere
gzaltndaki sre zarfnda nceden hazrlanan ifade tutanaklarn imzalamak iin baz
grevliler tarafndan ikence yapld ve sol kolu fel olduu bilinen Musa nlnn
doktora karlmad yolunda MHP Nide Milletvekili Sadi Somuncuolu tarafndan
Cumhurbakanl makamna gnderilen 28/03/1979 gnl yaz ve ekleri zerinde
valilik kanal ile inceleme ve soruturma yaplmtr. Soruturma sonucunda; sinemaya
bomba atlmas olaynn sanklar olarak yakalanan kke Kenger, Mehmet Leblebici
ve Yunus lhann gzaltnda bulunduklar sre zarfnda iddia edildii gibi herhangi bir
ekilde ikence yaplmad ve alnan ifadeler nceden hazrlanan ifadeler olmayp
sanklarn samimi beyanlar olduu, ikence grdnden, sol kolunun fel olduu
belirtilen Musa nlnn nceden hastalkl ve sol kolunun tekilere nazaran ince
yapl bulunduu yakaland ilk gn fark edilerek kendisine gerekli ilginin gsterilerek
durum hakknda devlet hastanesi batabibi ve fizik tedavi mtehasss etin Dikerin
bilgisine bavurulduu, olayn cumhuriyet savclnca incelendii ve sonucuna gre
gerekli ilemin yaplaca anlalmtr.
Bu dnemdeki olaylar sadece kitlesel gsteriler, iddet olaylar veya nl kiilere
suikast giriimi eklinde olmam, lkenin asayiinden sorumlu gvenlik gleri de hedef
277
haline gelmiti. Bu suikastlardan biri de Adana Emniyet Mdr Cevat Yurdakulun
ldrlmesiydi. Yine Emniyet Genel Mdrl ariv kaytlarnda yaplan incelemeler
neticesinde 28.09.1979 gn Adana il Emniyet Mdr Cevat YURDAKULun
ldrlmesi olay ile ilgili olarak;
28.09.1979 gn saat 08.15 sralarnda Adana il merkezi Reatbey Mahallesi
Cumhuriyet Caddesi zerinde Emniyet Mdr Cevat YURDAKULun makam arac
seyir halinde iken 01 EN 511 plaka sayl Murat marka ara ile yol kesilmi, arata
bulunan (3) kii tarafndan yaplan silahl saldr sonucunda Emniyet Mdr Cevat
YURDAKUL ile Ali NEC (hzarc ustas) isimli ahslar hayatn kaybetmi,
makam ofr Polis Memuru Ethem KURTLAPA ile Muammer NER (Cevat
YURDAKULun kaynpederi) isimli ahslar yaralanmtr.
Olay ile ilgili olarak yaplan tahkikat neticesinde (olay tarihi itibariyle) olayn
grg tanklar tarafndan olay zanls olarak sa grl olduklar tespit edilen ve
firarda bulunan; Halil brahim ALTINIIK, Mehmet KARAL, Yusuf Kenan, Aydn
TELL, Abdurbahman KIPAK isimli ahslar tehis edilmitir. Olayda bahsi geen 01
EN 511 plaka sayl Murat marka aracn sahibi olduu tahmin edilen Hanifi BLEN
isimli ahs olay gn bir aacn altnda kafasna ate edilmek zere ldrlmtr.
Bursa ili Mustafakemalpaa ilesi Belen ky nfusuna kaytl ve Adanada niversite
rencisi olan lkc Mecit CANSEVD isimli ahsn; ldrme eylemine katlan
ahslar arasnda olduu, kendisine ait (1) adet Parabellum marka tabancasnn olduu
ynnde bilgilerin alnmas zerine 12.10.1979 gn ahs yakalanarak gzaltna
alnmtr.
Saldr olayna tepki olarak; 30.09.1979 gn saat 11.30 sralarnda Adana il
merkezinde sol grl bir grup tarafndan saldry protesto etmek amacyla yry
gerekletirilmi, ahslar yaplan mdahale sonucu datlmtr. Kaan ahslardan
Cumaali KAPLAN isimli ahs yakalanm, ahsn zerinde yaplan aramalarda; Valter
tipi Karadeniz yapm 7,65 mm apnda tabanca, 1 adet arjr, 22 adet mermi ele
geirilmi, ahs sevk edildii adli makamlarca tutuklanmtr. 03.10.1979 gn
Giresun ilinde bir grup sol gre mensup ahslar tarafndan Cevat YURDAKULun
ldrlmesinin protesto etmek amacyla lastik yakmak suretiyle kanunsuz gsteri
eylemi dzenlenmitir.
eklinde bilgiler elde edilmitir.
Bu olay zerine ileri Bakan Adanaya gelmi, grev yerlerini brakan 200 kadar
polis Emniyet Mdrl bahesinde toplanmlard. Aralarnda ukobirlik ve Tekel
isilerinden sol grl olan baz isiler de vard. Telsiz anonslarnda uygunsuz
konumalar olmu ve bahedeki polisler KAHROLSUN SIKIYNETM diye slogan
atmaya balamlard. ileri Bakan, Vali ve dier yetkililer toplant yaparken dardaki
kalabalk sloganlar atmaya devam etti. ileri Bakan 4 kiilik bir grubu kabul etmi ve
onlarla konumutu. Saat 21.00de polislerin direnii sona ermi, polisler dalmt. Ertesi
gn Valilike planlanan Emniyet Mdrlnn nndeki tren MTten gelen raporlar
ve Skynetim Komutannn uygun grmemesi zerine ileri Bakan ve Valinin de
muvafakati alnarak iptal edilmiti. 29 Eyll 1979da sabah 07.00de Kayseriden gelen
hava indirme taburuna ait bir uak ncirlike inmi, cenaze 10.00de uakla Adanadan
278
ayrlmt. Emniyet Mdrl nnde toplanan 5000 kadar kii cenazenin gelmeyeceini
renince dalm, bunlardan 1000 kadar slogan atarak yrmler, baz binalar,
dkknlar talansa da olaylar bymeden yattrlmt (Blgiray, 1989: 90-100).
Ayrca, yine Emniyet Genel Mdrl ariv kaytlarnda yaplan incelemeler
sonunda;
Kadir BOZTMUR isimli ahs hakknda, saldr sonrasnda Emniyet
Mdrl bahesinde toplanan polisleri kanunsuz gsteri yryne tevik ederek
topluluu devrim and iirmek, eitli sol ierikli sloganlar attrmak, komnizm
propagandas yapmak sularndan aranrken ahsn gyabnda Adana C. Savclnn
28.02.1990 gn ve Hz 1986/11446, Karar 1990/2352 saylaryla Kamu davasnn
zamanam nedeniyle TAKPSZLK karar verilmitir.
Ayrca ayn gn kan olaylara kartklar gerekesiyle Adana Emniyet
Mdrlnde grevli (21) Polis Memurunun Skynetim Komutanlnca gzaltna
alndklar,
eklinde bilgiler elde edilmitir.
Emniyet Genel Mdrl ariv kaytlarnda yaplan incelemeler neticesinde
29.05.1980 tarihinde balayan ve 11.07.1980 tarihine kadar devam eden ve darbe ncesi
en nemli toplumsal olaylardan biri olan 1980 orum Olaylar ile ilgili olarak;
28.05.1980 tarihinde ehir merkezinde sa gre mensup bir grup rencinin
MHP Genel Bakan Yardmcs Gn SAZAKn ldrlmesini protesto etmek iin
ehir merkezinde bir yry yapt, bu esnada grubun sol gre mensup Alevi
vatandalara ait baz iyerlerinin camlarn krd, sol gre mensup Celal
ERDODU isimli bir retmeni darp ettii, bunun zerine orumda sol grl ve
alevi vatandalarmz arasnda, oturduklar mahallelere ynelik saldr yaplmas
ihtimaline kar kaynama ve gruplama olduu, bu durumu frsat bilen ve orumda
faaliyet gsteren HK, SGB, TKP-B Kurtulu, Devrimci Kurtulu ve DEV-YOL rgt
mensuplarnn oturduklar yerlere halk da kkrtarak barikat kurduklar, rgt
mensuplarnn ellerinde silahlarla yzleri maskeli ekilde bu barikatlarda nbet
tuttuklar ve bu blgelere gvenlik glerinin girmesine izin vermedikleri, 28.05.1980
gn akam saatlerinde ehrin eitli yerlerinden gelen silah seslerine ilikin sa gre
mensup gruplarn Alevi vatandalarn mahallelerini bast ynnde haberler
karlmas zerine Ouz Uur TANDOANn DEV-YOL rgtne ait bir evin
yaknlarna, ierisinde (1) Sten, (2) Mat otomatik silah ile (250-300) adet mermi
bulunan bir torba getirdii, o gece blgede sabaha kadar sa ve sol grl gruplarn
karlkl birbirlerine ate ettii, her iki gre mensup gruplarn da yaplan ajitasyon
neticesinde olaylarn iine ekildii ve atma olaylarna katld, 29.05.1980 sabah
Ouz Uur TANDOAN, Ahmet YAPRAK, Cengiz KOLBKEN, Hasan NAL,
Avni ZCAN, Gazi TURGUT ve Metin YCEL isimli ahslarn Eti Ortaokulu
arkasndaki bahede toplandklar, akabinde ayn gn Hamdi DYARa ait eve silahla
ate edilmesi ve evin altnda bulunan frna patlayc madde atlmas olaylarn
gerekletirdikleri, yanlarnda bulunan kalabala (yaklak 500 kii) Ouz Uur
TANDOANn talimatyla Ahmet YAPRAKn devrim andn okuduu ve okuttuu,
29.05.1980 tarihinde sa gre mensup bir grup Ticaret Lisesi rencisine
silahla ate edildii, rencinin muhtelif yerlerinden yaraland, bu olayn
akabinde ayn gn sol gre mensup ahslarn bulunduu bir ay evine silahla ate
edildii, saldr sonucunda bir ahsn hayatn kaybettii, bir ahsn da yaraland,
Ayn gece Samsun-Ankara karayolunun ehir ii giri-k ksmnda bulunan tm
alevi ve sol gre mensup vatandalarn bulunduu mahallelerde byk barikatlar
kurulduu, ayn gn saat: 20.30da Valiliin askeri birliklerden yardm talebinde
279
bulunduu, ayn gece ve takip eden gndznde barikat kurulan mahallelere
girilemedii ve barikatlarn kaldrlamad,
30.05.1980 tarihinde Polis Memuru Abdurrahman KOAKn Alevi
vatandalarn younlukta bulunduu Miln semtinde ehit edildii, ayn gn yine
ayn semtte oturan ve greve gitmekte olan Blge Trafik polis memurlarndan
Muzaffer YELYURT ile Mehmet PEKTAn pusuya drld, olayda
Muzaffer YELYURTun ehit olduu, Mehmet PEKTAn ar yaraland, Bu
olayn annda renilmesine ramen gvenlik kuvvetlerince mdahalede
bulunulamad, olay yerine ge intikal edilebildii, yaral polis memurunun
hastaneye iki saat sonra sevk edilebildii, ayn gn Miln semtindeki polis evlerinin
tahrip ve yama edildii, ki polis memurunun ehit edilmesi ile ortamn daha fazla
gerginletii, Alevi vatandalarn younlukta bulunduu mahallelere Polislerin
mdahale ederek intikam alaca, ayrca Snnilerin de taarruz edecei eklinde youn
propagandalarn yapld,
30 Mays ve 1 Haziran gecelerinde zellikle saat:21.00den sonra Alevi ve sol
gre mensup vatandalarn bulunduu Kale Mahallesi ile sa gre mensup Snni
vatandalarn oturduu Sosyal Sigortalar semtinde sabaha kadar silah seslerinin
duyulduu ancak herhangi bir atmann meydana gelmedii, 02.06.1980 sabahndan
itibaren gvenlik kuvvetlerinin duruma hkim olduu, yer yer silah sesleri ve
patlamalar duyulsa da karlkl toplu atmalarn nlendii,
01.07.1980 tarihinde akam saatlerinde Terlemez Evleri semtinde bir
retmenin evine ate edildii iddias ile karlkl gruplamalarn tekrar meydana
geldii, silah sesleri duyulduu ve barikatlarn kurulduu, olaya mdahalede bulunan
askeri birliklere kar ate ald ancak olayda len ya da yaralann olmad, ayn
gece saat:21.00 sralarnda Ankara-orum karayolunun 9. kilometresinde kurulan
barikat amak iin mdahale eden askeri birliklere silahla ate edildii, askeri
birliklerin mdahalesi sonucu bir kiinin hayatn kaybettii, kiinin de
yaraland, 02.07.1980 tarihinde saat:04.00 sralarnda Terlemez Evler Sigorta
Hastanesi blgesinde kart grl gruplar arasnda tekrar atma yaand, yer yer
yangnlarn kt, (2) panzer ile Jandarma n Yzba Orhan YILDIZ
komutasndaki 80 kiilik Jandarma kuvvetinin olay yerine gnderildii, kalabalk
gruplarn datlarak olaylarn kontrol altna alnd, kan yangnlarn sndrld,
uygulamalar yapld, aramalar srasnda Alaaddin Camii civarnda Abdullah SUCU
ve Adil AKAR isimli ahslarn cesetlerinin bulunduu, ayn gn saat:06.00
sralarnda Valiliin sokaa kma yasa koyduu,
04.07.1980 tarihinde saat:13.15 sralarnda, gerginliin srd ve halkn
huzursuzluun hat safhada olduu bir srada inaat devam etmekte olan Alaaddin
Camii yanna bir oto ierisinden patlayc madde atld ve havaya silahla ate
edildii, olayn Alaaddin Camiinin yakld ve silahla ate edildii eklinde ehre
ksa srede haberin yayld, Alevilerin bulunduu semtlere Snnilerin taarruz ettii
eklinde yaylmas ve bu durumu istismar eden ahslarn ajitasyonlaryla her iki
gruptan ok sayda vatandan Alaaddin Camisi civarnda topland ve atmalarn
yaand, olayn haber alnmasnn ardndan blgeye intikal eden askeri birlikler ve
Komando taburu tarafndan silah kullanlmak suretiyle kitlesel bir katliamn
nlendii, olay esnasnda ok sayda yangnn kt, evre il ve ilelerden itfaiyeler
istendii ve gvenlik kuvvetlerinin nezaretinde yangnlara mdahale edildii,
yetkililer tarafndan yaplan tespitlere gre (74) ev, (2) dkkn ile (4) motorlu
vastann yakld, (51) dkknda hafif maddi hasar olutuu, olaylar srasnda (5)
vatandamzn hayatn kaybettii, (21) vatandamzn muhtelif yerlerinden
yaraland, yaplan operasyonlarda (204) kiinin yakaland, (21) tabanca, (7) av
tfei ve (939) fiein ele geirildii, Yaanan iddet ierikli toplumsal olaylarn
tertiplenmesi ve meydana gelmesinde, ilde faaliyet yrten ar sola mensup
TKP/M-L, TDKP, TAKP/C, YGD, GD isimli illegal rgtlerin, komiteler oluturup
mterek eyleme gemelerinin nemli rol oynad, keza sa gre mensup YD
adl kuruluun ise halkn tansiyonunu yksek tutmak amacyla faaliyette bulunduu,
280
Ahmet YAPRAK isimli ahsn Sivas l Merkez Jandarma Komutanl
grevlilerince alnan ifadesinde; birinci orum olaylarndan sonra oruma zzet ve
Mehmet adl iki kiinin geldiini, Ouz Uur TANDOANn bu ahslar
arkadalar olarak tanttn ve bundan sonra beraber alacaklarn sylediini,
Birinci orum olaylarndan sonra geceleri sistemli olmasa da nbet tutmaya devam
ettiklerini, kinci orum olaylarnn balad 04.07.1980 gn Yusuf zzet
ALOLU, Orhan KILI ve Avni ZCAN ile beraber Yeilyurt mahallesine
gittiklerini, kendisine gsterilen ve sac olduu sylenen bir ahsn evine silahla ate
ettiini, kalabalk ierisinde bulunan birinin baka iki evi yaktn, askerlerin duruma
hakim olmas zerine geri ekildiklerini beyan ettii,
Olaylarda gzaltna alnan Ali SOYLUnun 28.06.1980 tarihli ifadesinde;
dnemin Milletvekili kr BTNn konumasna ahit olduunu, BTNn
konumasnda Sizi destekliyoruz. Zaten bu olaylarn olacan biliyorduk. Gerekli
yerden talimat aldk, korkmayn gveniniz salanmtr. Kimse size dokunamaz.
Faist polisler buraya girmeyecek, ben yarbayla konutum, buraya polis girmeyecek
eklindeki konumasndan sonra halkn kendisini cokulu bir ekilde alkladn,
milletvekilinden sonra konuan bir yarbayn ise; Biz sizleri korumaya geldik. Bizlere
ate etmeyin. Biz sizleri korumaya geldik, polisleri buraya sokmayacaz dediini ve
bu konumasndan sonra halkn yarbay da alkladn belirttii, Ayrca Ali SOYLU
ifadesinde; kr BTNn bir taksinin arka bagajnda bulunan bir tabut iine
cenaze ss vererek Milnne silah geirdiini ve bu silahlar halka dattklarn
duyduunu beyan ettii,
1980 dneminde lkc camiann nde gelen isimlerinden olan ve orum
olaylarnn kilit ismi olarak lanse edilen Adnan BARAN isimli ahsn 7 Temmuz
2009 tarihinde orum Tek Yldz Gazetesine verdii rportajda; Senarist
provokatrlerin ilk perdede sa-sol atmasn ngrdklerini, orumun da
seilmi iller arasnda olduunu, sa grl olduunu syleyen baz Subaylarn
kendilerine TNT el bombas, eitli patlayc maddeler, silahlar ve mermi gibi
mhimmat verdiklerini ifade ettii, orum olaylar srasnda illegal faaliyet gsteren
TDKP (Trkiye Devrimci Komnist Partisi) elamanlarnn, meydana gelen
olaylardan evvel halk arasnda propaganda yaparak oluturduklar komitelerle bir
ksm halk blcle, toplu isyana, silahlanmaya, barikatlar kurarak gvenlik
kuvvetlerine engel olmaya zorladklar, yaptklar toplantlarda halka ve yandalarna
olaylarn devam iin muhakkak polis vurulmas gerektii izahatnda bulunarak
olaylarn gereklemesinde byk rol oynadklar, rgt elemanlarndan Haydar
CEMYET ve Aslan NKAPn olaylar srasnda polis ldrme olayna fiilen
katldklar ve Polis Memuru Muzaffer YELYURTu ldrme ve Mehmet
BEKTA yaralama, yine Polis Memuru Abdurrahman KOAK rgt adna
ldrme olayn gerekletirdiklerinin tespit edildii, Adana ili ve el ili Tarsus
ilesinden (60) kadar ar sol militann oruma gittikleri ve alevi vatandalarn
bulunduu mahallelerde barndklar bilgisi verilerek gvenlik tertip ve tedbirlerinin
alnmasnn istendii,
29.05.1980 tarihinden balayp 11.07.1980 tarihine kadar devam eden
olaylarda (354) kiinin yakalanarak gzaltna alnd, bunlardan (159)unun
tutukland, olaylarda (49) kiinin hayatn kaybettii, (53) kiinin ise yaraland,
(297) adet dinamit lokumu, (47) adet fnye, (790) metre saniyeli fitil ve (619) adet
dinamit kapsl, (35) adet tabanca, (1046) adet mermi, (74) adet Av tfei, (544)
adet av tfei fiei, (2) adet Piyade tfei, (48) adet piyade tfei mermisi, (6) adet
kama ba, , (8) adet Molotof kokteyli elde edildii,
fade edilmektedir.
Yukarda bahsedilen toplumsal iddet olaylarnn tamamnda grlen ortak
zelliklerden anlalaca zere, o dnemde meydana gelen mnferit olaylardan bazlar
281
daha sonra daha byyerek toplumsal iddet olaylarna dnmtr. Olaylar, kimi zaman
provokasyonlarla bytlrken, kimi zaman da bu tr olaylarla mcadele etmesi gereken
kurumlarn grevlerini bazen bilerek, isteyerek bazen de yetersizliklerinden dolay tam
olarak yerine getirmemelerinden dolay olaylar daha ciddi bir hal almtr.
12 Eyll ncesinde genel havay Emin laann kalemiyle u ekilde zetlemek
mmkndr (laan, 2012):
Neydi o gnler! Trkiye devrimci ve lkc olarak ikiye blnmt. Baka
bir deyile, lkenin her yerinde ve her kesinde sa-sol atmas yaanyordu.
Trkiye yasad rgtlerin elindeydi. Herkes silahlanmt. Trkiye silah
kaaklnn ak pazar olmu, her yerden kaak silah giriyor ve bunlar serbest
piyasada sudan ucuz fiyatlarla satlyordu. niversite ve yksekokullar, hatta liseler
paylalm, parsellenmiti. Bazlar solun, bazlar san elindeydi. Kart
grller, onlardan olmayanlar, okullara asla gidemezdi. Hocalar ve retmenler de
ayn durumdayd. Mahalleler bile parsellenmi, blnm, bir kesimin egemenlii
altna girmiti. Btn kamu kurumlar ayn durumdayd. Hastaneler ve renci
yurtlar paylalr m? Trkiye de paylalmt!
Polis bile iki kesime ayrlp dernekler kurmutu. Pol-Der ve Pol-Bir, iki zt
gr paylaan polislerin topluluu idi. lkede her gn cinayetler ileniyor, insanlar
ldrlyor, saldrya uruyor, her yerde bombalar patlyordu. Savclar, profesrler,
sendikaclar, renciler, sradan vatandalar sokaklarda vuruluyordu. Gya
skynetim vard ama kimsenin takt yoktu. Kim olursa olsun her kesim ve herkes,
can gvenliinden yoksundu. Mahalleler ve evler boalyor, insanlar korkudan g
ediyordu. Alevi yurttalar byk bask altndayd, katliamlar yaplyordu. Ortada
devlet ve hkmet kalmam, iler askerlere havale edilmiti. Meclis toplanamyor,
aylardan beri Cumhurbakan seemiyordu. Kentlerin en byk meydanlar bile sava
alanna dnmt. Her gn kan akyor, cesetler yollardan toplanyordu.
Bu konularda ortaya kan en nemli sorunlardan birisi, olaylar nleme, mdahale
ve soruturmakla grevli olan kamu grevlilerinin lkede genel olarak grnen
kutuplamada taraf olur grnmleriyle bu grevlerini yerine getiremeyileri olarak ortaya
kmaktayd.
Hkim, savc, polis veya askerlerden oluan meslek birliklerinin gnlk
politikadan ve herhangi bir ideolojiden uzak olmas gerekmekteydi. Polis meslek
birliklerinin politize olmas bu kurumun yerine getirdikleri grev bakmndan kabul
edilebilir bir durum deildi. Bir polis meslek birliinin u veya bu siyasal grn meslek
birlii haline gelmesi demokratik adan henz tam olgunlua ulamam, siyasal
alkantlarn dinmedii lkelerde byk problemleri de beraberinde getirebilirdi. Nitekim
bunun en bariz rnei, bu dnemde yaanan Pol-Der ve Pol-Bir tecrbesidir. Bu iki polis
birlii, polis iinde siyasal kamplamann ve kavgann kayna haline gelerek tamamen
kurulu amalarnn dnda faaliyet gstermitir (Arcan, 2009: 62). dzeni ve
vatandalarn can gvenliini salamakla grevli olan polis de lkenin dier insanlar gibi
282
kendi aralarnda ikiye blnm, solcu polisler Pol-Der, lkc polisler ise Pol-Bir
dernei ats altnda toplanmlard (Maral, 2008: 276).
Blent Ecevit Babakanlk gnlerini anlatt bir yaz dizisinde (Cumhuriyet
Gazetesi, 12.11.1985) cepheleme giriimlerine, kar kesin kararl bir ekilde
direndiklerini, bunun da terr karsnda devlet gcn yansz bir ekilde kullanabilme
serbestisini ve olanan saladn ifade etmektedir. Ancak artlarn normal olmaktan
fazlasyla ktn, ne kadar tarafsz davranmaya alsalar da, sadan ve soldan gelen
terr karsnda eit davranmaya zen gsterseler de kamu kurulularndan birounun
srklendikleri bozulma ve blnmenin hkmetin yansz davranmasndan beklenen
sonucun salanmasn ok gletirdiini belirtiyordu. Blent Ecevit dnlenin aksine
emniyet kuvvetlerindeki blnmenin sanld kadar ileri llere varmadn, polisin
byk ounluunun tarafsz bir tutum izleyebilecek bir durumda olduunu ancak
ylardan beri eitim ve donanm bakmndan akl almaz bir lde ihmal edildiini,
etkisini byk lde yitirdiini ifade etmektedir.
Buna ramen polisteki bu blnmlk gazete manetlerine yansyan olaylarla boy
gstermitir. 11.06.1978 tarihinde Pol-Der Ankara ubesi yakld (Milliyet Gazetesi
12.06.1978). Ecevit Polisler arasndaki derneklemenin ideolojik kamplama niteliine
dntn, devam halinde halkn gveninin salamada polisin etkin olamayacan
syledi (Milliyet Gazetesi, 21.06.1978). 25.06.1978 gn Pol-Der Genel Merkezi tekrar
yakld. Pol-Derin kapatlmas yolundaki giriimleri protesto iin baz polisler
rencilerle birlikte 03.07.1978 tarihinde stanbulun birok yerine POL-DER
KAPATILAMAZ eklinde afi ast. Afileme yapt iddia edilen 28 polis gzaltna
alnd (Milliyet Gazetesi 04.07.1978). 05.07.1978 tarihinde Ankara Valilii tzklerinde
yazl amalarn dna ktklar gerekesiyle Pol-Der ve Pol-Bir genel merkezlerini
kapatt (Milliyet Gazetesi 06.07.1978). Ancak 16.07.1978de Dantay kapatma kararna
kar alan davada kapatmay iptal karar vererek iki polis derneinin kaplarn tekrar
ayor, faaliyetlerine tekrar izin veriyordu (Maral, 2008: 276).
Askere gre, mlki idare amirleri de gerek partizanlktan gerekse uzun yllarn
ihmalinden kaynaklanan ciddi problemler yayordu. Blgiray (1989: 475-478, Demirel,
2001: 52), ar milliyeti militanlara hi bir art aramadan silah ruhsat verdiinden
phelendii bir valinin, bu durum kendisine sorulduunda;
"Paam ruhsat verilenler hepsi milliyeti ve bizden olan kiiler, lkc genler,
ilerinde hi komnist yok"
283
Dediini belirtmektedir. Partizanln yan sra, birok ilede, kaymakam ve
emniyet amiri ya bulunmuyor ya da bu makamlar vekleten dolduruluyordu. Evren'in
(1990: 376) aktardna gre, Diyarbakr'da bulunan 7. Kolordu ve Skynetim Komutan
Cemalettin Altnok 17 ubat 1980 tarihinde yaplan bir Skynetim Koordinasyon Kurulu
toplantsnda yle demitir (Demirel, 2001: 52-53);
Blgemdeki Siverek ilesine daha bir kaymakam ve Emniyet Amiri bulamadk
(Siverek ki en ok olay olan ve Apocularn kontrolnde olan bir iledir). Kaymakam tayin
edildi fakat gelmiyor. Size enteresan bir olay daha syleyeceim. Bitlis'ten Siverek'e bir
emniyet amiri tayin edilmi, ancak Bitlis'te grlen bu emniyet amiri iki senedir Bitlise
gelmemi. lk bulunduu yerde duruyor. Emniyet Genel Mdrl ise onu Bitlis'te biliyor
ve biz onu Siverek'e tayin edeceiz ne dersiniz diye Bitlis'e soruyor.
Yarg organlarn benzeri problemlerden payn ald da iddia edilebilir. Saylan
ok yetersiz kalan hakim ve savclar yeterli korumadan yoksun olduklar iin grevlerini
laykyla yerine getiremiyorlar, mahkemeler ok yava alyordu (BLCRAY,1989:
162-167, Demirel, 2001: 53). 6 Nisan 1979 tarihinde yaplan Skynetim Koordinasyon
Kurulu toplantsnda okunan ve Jandarma Denetleme Bakannca hazrlanan raporda da
syle deniliyordu (Demirel, 2001: 53, Evren, 1990: 254-255);
Biz Mardin'de iken, Derik'de bir polis gpegndz sokak ortasnda kuruna
dizilerek ldrlmtr. Davaya bakacak olan Derik hakimi istirahat alm, bir dieri
kendini reddetmi, Mazda hakimi yetkisizlik karar vermi, Yksek Hakimler Kurulunca
grevli klnan Mardin Hakimi ise sank bir retmenle eitim enstits rencisini
tutuklayacak yreklilii gsterememitir. in dramatik yan savc, bu sanklarn sorgular
yaplrken pencerelere kum torbalar ylmak suretiyle can gvenliklerinin salanmas
talebinde bulunmutur.

2.1.12 Eyll ncesi rgtlerin Durumu
12 Mart muhtrasnn bir sonucu da zellikle sol grl pek ok rgt yesinin
cezaevine girmesiydi. Cezaevine giren sol rgt yeleri illegal alanda daha aktif ve etkili
faaliyet gsterilecei dncesine sahip olmulardr. Bu konuda nemli bir dnm noktas
1974 genel aff olmutur. 1974 genel aff ile beraber sol rgtler taze kan ile faaliyetlerini
hzlandrmlar ve bu dnem ierisinde hzla rgtlenmeye balayan milliyeti
muhafazakr genlik gruplaryla atma srecine girmeye balamlardr (Demirci, 2011:
204). nfaz yasasn deitiren hkmetin bu eylemiyle cezaevleri boalm, yeni infaz
284
yasasndan yararlanan rgt mensuplar birer birer cezaevlerinden km, kanlarn
byk bir kesimi de daha bilenmi olarak rgtlerine katlmlardr (Maral, 2008: 275).
1980 ylna kadar geen srede lke tam olarak bir kaos dnemi yaam ve binlerce gen
ideolojik kartlklar sebebiyle birbirlerini ldrmlerdir. Bu kaotik sre ierisinde her
yeni provokasyon yeni bir toplumsal olayn fitilini atelemi, hafzalardan silinmeyecek
olaylarn yaanmasna yol amtr. Trkiyede sol terr rgtlerinin 1970 -1980 yllar
arasnda aktif bir eylemsel sre ierisinde bulunduklar bilinmektedir (Demirci, 2011:
204).
Affn terr rgtlerinin geliimine etkilerinin o dnemin resmi yazmalarna,
sank ifadelerine, iddianamelere ve mahkeme karalarna da yansd grlebilmektedir.
rnein, stanbul Valiliinin (Emniyet Mdrlnn) ileri Bakanlna yazd
18/08/1980 tarih ve ube: 1. Sor. A. 46036-32468 sayl yazsnda; 23/06/1980 tarihinde
Grundig fabrikas iletme mdr Mustafa Ylmazn yaralanmas ve 26/06/1980 tarihinde
MHP le bakan Ali Rza ALTINOK ve ailesinin ldrlmesi olayna kart
gerekesiyle ifadesi alnan rfan ELK ifadesinde zetle; 100 arkada ile TKPML-
TKKO davasndan yarglanp 15 sene 6 ay hapis cezasna arptrldn, 1975 affndan
yararlanp ktn, kitleleri eitli mcadeleler iinde eiterek mevcut dzeni ykp ii
snf iktidarn kurmak iin her trl mcadele biiminden yararlanma amacn gden
TKPML hareketine inandn beyan etmitir. Ayn olaya kart gerekesiyle ifadesi
alnan Mukaddes ELK ise ifadesinde zetle; 1970 senesinden beri TKPML-TKKO
sempatizan olduunu, 1973 senesinde bu davadan yarglanp 11 ay hapis cezasna
arptrldn, durumalar srasnda rfan elik ile tanp 1977 senesinde evlendiini,
sempatizan olduu TKPML hareketinin Trkiyede devrimi gerekletirerek demokratik
halk iktidarn kuracana inandn, bunun iin de kart gr olan polis, asker ve devlet
adamlar ile savalmas gerektiine inandn fakat hibir eylemine katlmadn beyan
etmitir.
Ankara Skynetim Komutanl 2 Numaral Askeri Mahkemesinin, MHP genel
Bakan Yardmcs Gn SAZAKn 27/05/1980 tarihinde ldrlmesi olayna karan
Ahmet Levent BABACAN, Sadk Zafer ZCAN ve Cem Z hakkndaki (Say: 1981/304,
Esas No:1981/304 ve Karar No: 1983/67) 06/04/1983 tarihli kararnda;
1970 ylnda Mahir AYAN ve arkadalar tarafndan kurulan Trkiye Halk
Kurtulu Partisi ve Cephesi (THKP-C) daha sonra 1972de Emniyet grevlilerince
datlm, bir sre hareketsiz kalan bu grup 1975 ylndan itibaren toparlanmaya
285
balam ve bu ortam ierisinde Devrimci Genlik Dernekleri ortaya kmtr. Daha
sonra bu dernekler birletirilerek 08/08/1976 tarihinde Devrimci Genlik Dernekleri
Federasyonu (DGDF) kurulmu, bu legal rgt ierisinde faaliyet srdrmekte iken 1978
yl Haziran aynda gruplar arasnda kan srtmeler su yzne km, 29/06/1978de
Ankarada Tm Devrimci Genlik Dernekleri Federasyonu kurulmu, Dev-Sol adyla Dev-
Yoldan ayrlan grup ise 30/07/1978de Devrimci Genlik Federasyonu ad altnda bir
federasyon kurarak faaliyetlerini srdrm bylece, Dev-Sol fiilen ortaya kmtr.
Bundan sonra da tamamen Dev-Sol ad altnda faaliyet gsteren bu grup silahl, anayasal
dzeni ykma hedefine ynelmi, bu hedefe gtrecek birok ciddi eylemde bulunduu
grlmtr. Bunlar ierisinde adam ldrmeler, soygunlar, kart gruplarla atmalar,
polis otosu ve karakollarn taranmas yannda, zellikle 20/08/1979da Astsubay Erdal
GRCnn ldrlmesi, 02/01/1980 tarihinde Bornova Suphi KOYUNCUOLU
Lisesi mutemedinin soyulmas, 26/01/1980de Karagmrk polis Karakolunu baslarak
silahlarnn alnmas, 27/01/1980 tarihinde Ba komiser Mehmet PATn ldrlmesi,
02/04/1980de MT mensubu Refik SNMEZin ldrlmesi, 07/07/1980de Beikta
Gmrk Muavini iki ahsn ldrlmesi, 19/07/1980de Prof. Dr. Nihat ERMin
ldrlmesi, 30/07/1980de emekli MT mensubu Sabri SARIERin ldrlmesi,
11/08/1980de Polis memuru Adem GNAYn ldrlmesi ve Eski Gmrk
Bakanlarndan Gn SAZAKn ldrlmesi olaylarnn dikkat ektii grlmtr.
Mtalaasnn bulunmaktadr.
stanbul / Selimiye Skynetim Komutanl Askeri Savclnn Eski Babakan
Nihat ERM, Polis Memuru Ali KARTAL, stanbul Emniyet Mdr Muavini Mahmut
DKLER ve Polis Memuru Turgut ERGLENin ldrlmesi ile ilgili (Say: 1981/1675,
Esas No:1981/1675 ve Karar No: 1981/994) 22/05/1981 tarihli iddianamesinin Devrimci-
Sol rgtnn Tarihi Oluumu bal altnda;
1975 yl balarnda yeniden faaliyete gemek iin uygun bir siyasi ortamn
bulunduunu gren ve 1803 sayl Af Kanunundan sonra dar kan militanlar THKP-
Cye tekrar hayatiyet vermek iin harekete gemiler ve yine Marksist-Leninist dnce
biimi n planda olmak zere THKP-C kkenli rgtler tremeye balamlardr.
fadeleri yer almaktadr. Ayn ddianamenin Devrimci-Sol rgtnn rgtsel
Yaps bal altnda 19/07/1980 tarihinde ldrlen 1971 dneminin Babakanlarndan
Prof. Dr. Nihat ERM ve koruma polisi Ali KARTALn ayrca 06/02/1981 tarihinde
stanbul Emniyet Mdr Muavini Mahmut DKLER ve koruma Polisi Turgut
ERGLENin ldrlmesinin yan sra Devrimci-Sol rgt ve Militanlarnn Hukuk
286
ve Yasalar Karsndaki Durumu bal altnda Sadece stanbulda 100den fazla kiiyi
ldrd, saysz gasp, soygun, kurunlama, bombalama, karakol baskn ve benzeri
eylemler gerekletirdii beyan edilmektedir.
Bu sre ierisinde sol terr rgtleri TKP kkenli sol rgtler, THKP-C kkenli
sol rgtler, THKO kkenli Sol rgtler, TKP/ML kkenli sol rgtler ve TKP kkenli
sol rgtler olmak zere be ana kola ayrlmlardr. Kendi bnyesinde ok sayda yeni
rgtler kurmu olan rgtlerin ierisindeki bu ok paral yap 12 Eyllden sonra hzla
etkisiz hale gelmelerine yol amtr (Demirci, 2011: 204-205).
Altun ve Karamana gre; Trkiyede ayrlklk ya da etnik ayrlk terrizm
denince akla gelen kavramlar; PKK terr, Krtler, Krt Sorunu eklindedir. Trkiye
PKK terr rgtnn balatt terrist eylemlerle 1984 ylndan beri mcadele
etmektedir. Ancak Trkiyede ayrlklk dncesinin kkleri Osmanlnn son
dnemlerine kadar gitmektedir. ark Meselesi, Krt Sorunu olarak dile getirilen
sorunlar sorunun sadece gvenlik sorunu olarak alglanmasndan dolay iinden klmaz
bir hal almtr. Byle olunca, izlenmesi gereken tek strateji askeri ve polisiye tedbirlerin
alnmas olarak dnlmtr. Osmanlnn son yllarnda ve Cumhuriyet kurulduktan
sonraki dnemde kan Krt isyanlarnn bastrlmas ve sonrasnda izlenen politikalar,
1960 ve 1980 askeri darbelerinin ardndan Krt kimliinin inkar edilerek yok saylmas ve
buna paralel olarak blge halknn ana dillerini kullanmalarnn yasaklanmas sorunun
zlmesi sonucunu vermemitir. Aksine blge halk zerinde arttrlan bask tepki
dourmu, 1984ten sonra kanl eylemlerine balayan PKKnn varlk gerekelerinin
glenmesine ve eleman kazanmasna zemin oluturmutur (Altun ve Karaman, 2010: 7-
8).
Ahmada gre (2003: 163); Krt sorunu, modern haliyle, Trkiyenin dousunda
yaayan insanlarn daha ok kltrel zgrlk talepleri ve devletin asimilasyon
politikasn sorgulamaya balamasyla 1960l yllarda ortay kmtr. Blge insannn bu
talepleri dou blgesinin geri kalmlyla ilgilidir ve bu geri kalmlk zellikle ok parti
politikalar dneminde Ankara ynetimi tarafndan genelde grmezden gelinmitir.
1978 yl ncesi PKKnn ideolojik temelinin atld ve Marksist-Leninist
ideolojinin benimsendii dnem olarak grlebilir. rgtn kuruluu ncesinde lkenin
genelinde gerekleen anari ve terr harekelerinin temelinde yer alan Marksist-Leninist
ideoloji, PKKnn temel ideolojisi olarak grlmtr. PKKnn temel amacn aklayan
ve 1978 ylnda yaynlanan Krdistan Devriminin Yolu (Manifesto) da Marksist-Leninist
287
ideolojiyi temel prensip olarak grmektedir. Ayrca rgt kurulu ncesi srete
yntemsel adan Mahir ayann izgisinden nemli lde etkilenmitir. PKKnn
kurulacak bir Krt devletinin Marksist-Leninist temelli bir ideolojiye sahip olmas
prensibi, Krt halknn ezilmiliinin ve smrge olarak grlmesinin bir sonucu olarak
kurtarlmas gerektii teziyle birletirilmitir (calan: 1978; Semiz, 2011: 58-59).
Kurulu sonras ve ilk silahl eylemin gereklemesine kadar geen dnemde,
rgt, uzun yllar terr bir yntem olarak kullanmasna imkn salayacak alt yap
hazrlklarn tamamlamtr. rgt hakknda somut edinim salayabilmek iin ncelikle
bu dnemin geliim srecine ve seyrine gz atmak gerekmektedir. PKK, 1975-1976
yllarnda gerekletirilen toplantlarda, Dou ve Gneydou Anadoluya alm karar
alm. Bu karara bal olarak blgeye dalan rgt yeleri almalarna balam ve
kurulu ncesi hazrlklar yaplmtr. 1978 ylnn son dnemlerine doru partileme iin
uygun bir konjonktrn olduunu deerlendiren calan ve kurucu kadro, yaplan
hazrlklar erevesinde 27/11/1978 tarihinde Diyarbakr li Lice lesi Ziyaret (Fis)
kynde yaptklar ve gn sren bir toplantdan sonra PKK (Partiya Karkeren
Krdistan- Krdistan i Partisi) adnda bir parti kurulmas karar alnmtr (Semiz,
2011: 59).
1979 ylnda Elazda rgtn nde gelen isimlerinden ahin Dnmezin
yakalanmas sonras rgt, ayn yln Temmuz aynda nemli kararlarn alnd bir
toplant gerekletirmitir. Bu toplantdan kan en nemli karar ise calann yurtdna
kmasdr. calann yurtdna kmasndan sonra rgt baz provokatif eylemler yapma
karar alm ve ilk olarak Bucak airetine ynelik bir eylem yaplmtr. Bu dnemde
PKKnn silahl eylemleri belirli bir strateji dahilinde gereklemitir. ncelikle devlet ile
kar karya gelinmemeye zen gsterilirken daha ok blgede bulunan Kawa, Tekoin
ve eitli sol rgtler gibi alternatif gler ile Bucak ve Sleymanllar gibi airetler hedef
alnmtr (Semiz, 2011: 60). Dou ve Gneydou Anadolu blgesinde 1980 ncesinde
Halkn Kurtuluu ve Krdistan Ulusal Kurtuluular rgtleriyle PKK arasnda iddetli
bir atma sreci yaanmtr (ehirli: 2000).
12 Eyll 1980 darbesinden sonra da 1960tan sonra olduu gibi Krt kimlii yok
saylarak inkr edilmitir. Krt dili yasaklanm ve bu haklar talep eden siyasi
oluumlarn hibirisine frsat tannmamtr. Blge halk zerinde baskc politikalar
uygulanm ve bunun sonucunda Krt sorunu giderek keskinlemi 1978 ylnda
Marksist-Leninist snrsz bir toplum esasna dayanan Bamsz Birleik Krt Devleti
288
kurmak amacyla PKK terr rgt ortaya kmtr (Zafer, 1999: 37, Altun ve Karaman,
2011: 11-12).
Dier yandan, Krt sorununun daha da radikallemesinde, hatta iyice keskinleip
PKK terr rgtnn zemin kazanmasndaki dier nemli faktr de askeri darbelerin
ardndan ynetime gelen darbe yneticilerinin Krt kimliine kar aldklar tavr ve
uygulamalardr. Bu uygulamalardan bir tanesi, 1980 darbesinden sonra Diyarbakr 5 Nolu
E Tipi Askeri Cezaevinde mahkmlar zerinde uygulanan kt muamelelerdir (Altun ve
Karaman, 2010: 9-10).
1981 ylnda balayan ve 1985 ylna kadar devam eden Diyarbakr 5 Nolu E Tipi
Askeri Cezaevindeki mahkmlara ynelik sistematik olarak yaplan ikenceler sonucunda
40 kadar kii hayatn kaybetmi, says belli olmayan birok kii de sakat kalm ya da
psikolojik olarak etkilenmitir. Birok kesime gre Diyarbakr Cezaevindeki
ikencelerden dolay oluan fke patlamasnn sonucu, PKK terr rgt olmutur ve 1984
ylnda balayan tahliyeden sonra cezaevinden kanlarn yzde sekseninin terr rgtne
katlmak zere daa kt iddia edilmitir (Altun ve Karaman, 2011: 10).
zetle, 1978-1984 yllar arasndaki gelimeler PKKnn rgtlenme, cephe ve
ittifaklar ile silahl faaliyetlerini kapsamaktadr. Bu faaliyetler lke ierisinde basn yayn
yoluyla eitli kanallarla yaylmaya balam ve Dou ve Gneydou Anadoluda ksmen
de olsa rgt ismini ve varln akllarda taze tutmaya almtr (Altu, 1995: 61).
12 Eyll Darbesi ncesi ortamda yeeren bir dier rgt ise Hizbullah terr rgt
olmutur. 1980li yllarn banda Vahdet Kitapevinde bir araya gelen Hseyin Veliolu,
Fidan Gngr, Ahmet Tufan, Veysi Kayka, Abdulvahap Ekinci Hizbullah Terr
rgtnn temellerini atmlardr (iek, 2000). Bu oluumdan ksa sre sonra liderlik
mcadelesi ve rgtn teorik alt yapsyla ilgili gr ayrlklar nedeniyle kopmalar
yaanmtr. lk olarak 1980 ylnda Fidan Gngr ve Hasan engl bu yaplanmadan
ayrlarak Menzil Kitapevini kurmu ve bu kitapevinin etrafnda yeni bir yaplanmaya
(Hizbullah / Menzil - Menzilciler) gitmilerdir (Szen ve Eski, 2011:162).
Vahdet Kitapevi etrafndaki bu kopu 1982 ylnda Hseyin Veliolunun da
ayrlarak lim Kitapevi ad altnda ayr bir grup (Hizbullah / lim - limciler) kurulmasyla
daha da genilemitir. Bu ayrlla Hseyin Veliolu sadece yeni bir grup kurmakla
kalmam, Diyarbakrdan ayrlarak bu oluumu memleketi Batmana tamtr. Bu
dnemde rgt mensuplar genel olarak propaganda yoluyla taban kazanma faaliyetlerine
devam etmi, genel olarak kitapevleri etrafndan taraftar kazanma yoluna girimilerdir.
289
Mslman Kardeler rgtnn etkisiyle de kurulu aamasnda temel metot, kitapevleri
ve evler de dzenlenen sohbet toplantlar yoluyla rgte eleman kazandrma eklinde
olmutur. rgt randan da etkilenerek yllar sonra cami faaliyetlerine ynelmi, bu
alm rgtn taban kazanmasn kolaylatrmtr (Szen ve Eski, 2011:163).
rgt ilk on yln kadrolama faaliyetleri ile geirmitir. Menzil Grubu lideri
Fidan Gngrn terr stratejisini benimsememesi rgt iindeki ayrl daha da
derinletirmi, lim Grubu lideri Hseyin Veliolu 1990l yllarn bandan itibaren
Gneydou Anadolu Blgesinde rakip olarak grd hem PKK, hem de Menzil Grubuna
kar terr eylemlerine balamtr. Etkisini ksa zamanda hissettiren lim Grubu, PKK ile
birlikte blgedeki kendi sylemine muhalif din adamlar, tarikat liderleri, kanaat nderleri
ve i adamlarndan yaklak 800 kiiyi ldrmtr (Bal, 2006: 25-26).
Hizbullah Terr rgtnn kulland terr stratejisi son derece akllca ve
artc olmutur. Korku ve panik yaratmak ve bu korku ve panik zerinden propaganda
yapmak olan terrizmin temel stratejisini deiime tabi tutan Hizbullah, propagandada dar
alan ve terr eylemlerinde de stlenmeme stratejisini benimsemitir. Bu stratejinin temel
alma mant, eylemlerin aktan stlenilmemesi bununla birlikte hedef kitlenin bu
eylemi gerekte kimin yaptn bilmesi ve bylece byk bir bask, korku hissetmesi ve
sindirilmesidir. Dier yandan, devlet glerini ve geni halk kitlelerini dorudan karsna
almadan propaganda etkinliini istedii dar alanla snrlamasdr. rgtn iledii
cinayetleri stlenmemesi, eylemlerde ldrd nemli kiilerin cesetlerini saklamas
Trkiyede faili mehul cinayetler tartmalarn kztrm ve cinayetleri devletin iledii
sylentilerinin ortalkta dolamasna neden olmutur (Bal, 2006: 25-26).
Sylemeze gre; sol gruplarn eylemde bulunduu yerde zellikle milliyetilik
fikri etrafnda toplanm sa grup ve rgtler de vardr ve onlar da en az solcular kadar 12
Eyll srecinde yer almtr. Pol-Dere kar lkc polislerden oluan Pol-Bir bu srete
ortaya kmtr. lkc Genlik, lk-Bir, lkc iler, lk-Tek (lkc Teknik
Elemanlar Dernei), MSK (Milliyeti i Sendikalar Kurumu) gibi yaplar da karlkl
atma ortamnda yer almlardr.
Yine Sylemeze gre Milliyeti kimlikle kurulan Trk ntikam Tugay (TT) da
zellikle 12 Eyll ncesi iledii cinayetlerle etkili olmutur. TT gibi bir baka rgt olan
Trkiye htilalc eriat Kurtulu Ordusu (TKO) da eylemleri ve cinayetleriyle adn
duyurmutur. Grlen davalarda bu gruplarn yelerine ynelik adam yaralama, adam
ldrme, hrszlk, T.C. Devletini ykmaya teebbs etme gibi eylemleri nedeniyle 11
290
idam cezas verilmitir. Aslnda bun iddialar btn rgtlerin sular hanesinde yer alan
klie maddelerdi (Sylemez, 2009).
2.2.12 Eyll ncesi Terrn Finansman
Byyen su piyasasnda organize su rgtleri, yasad uyuturucu ve silah
ticareti, gmen kaakl, insan ticareti, kaaklk, dolandrclk gibi pek ok suu
ilemek suretiyle ok byk miktarlarda su geliri elde etmektedir (Aykn, 2010: 20-21).
Organize su ve terr rgtleri ile mcadelede klasik yntemlerin istenen sonulara
ulamada yetersiz kalmas sonucu, yeni ara ve yntemler devreye sokulmutur. Bu
aralar, su gelirlerinin aklanmas ve terrn finansman ile mcadele olarak ne kmtr
(Aykn, 2010: iii).
Terristlerin asl gayesi para kazanmak, zengin olmak ve konforlu bir yaam
srmek deildir. Fakat faaliyetlerini srdrmek, hayatlarn idame ettirmek, silah temin
etmek, gvenle kalabilecekleri yerler bulabilmek, sahte belge salamak, seyahat etmek,
eitim ve propaganda yapmak gibi nedenlerle paraya ihtiya duyarlar. Bu ihtiya
nedeniyle terr rgtleri eskiden beri banka soygunu, adam karma ve hara toplama gibi
gelir getirici su faaliyetlerinde bulunmulardr. Ancak terr rgtlerinin organize bir
ekilde gelir getirici su faaliyetleri ile ilikileri snrl dzeyde kalmtr. Terrizm ile
kar amal sular arasnda ise net izgiler bulunmutur. Ancak son dnemde bu izgi
bulank hale gelmitir. Hatta baz durumlarda daha nce hi olmad kadar, terrizmle
organize su arasnda nemli yaknlamalar ortaya kmtr (Aykn, 2010: 147).
Narkoterrizm a aslnda 1970lerde balamtr. Ancak, younluk kazanmas
1990larda olmutur. Souk Savan sona ermesi ve sonrasnda Sovyetler Birliinin
dalmas, kreselleme, biliim teknolojilerindeki gelimeler, lkelerin fiziki snrlarnn
nemsizlemesi bata uyuturucu ticareti olmak zere pek ok su piyasasnda terr
rgtlerine yeni finansman frsatlar sunmutur ( Aykn, 2010: 148). Eskiden terristler
ideolojik olarak uyuturucu imalat ve ticaretinin lmcl dmanlar olarak grlrler,
uyuturucu ile ilikili yeler ar bir ekilde cezalandrlrd. Ancak modern zamanlarda
ideoloji ile ekonomik realite arasndaki mesafe klmtr. Buna paralel olarak terr
rgtleri uyuturucu ticaretin iinde daha fazla yer almaya balamlardr (Aykn, 2010:
149).
Kara parann en nemli ncl sular olan uyuturucu ticareti, silah kaakl,
insan ticareti gibi sularla ve aklama suu ile mcadeleye nem veren lkeler, uluslararas
291
ibirlii olmadan ve lkelerin mevzuatlar uyumlatrlmadan tek balarna yrttkleri
abalarla baarl olamayacaklarn grmlerdir. Bunun zerine gerek ncl sular ve
gerekse aklama ile mcadele iin uluslararas ibirlii ve lke mevzuatlarnn
uyumlatrlmasna ynelik uluslararas giriim ve anlamalar gndeme gelmitir. Bu
kapsamdaki abalarn banda 1988 tarihli Viyana Konvansiyonu, 1989 tarihinde FATFin
oluturulmas, 1990 tarihli Strasburg Konvansiyonu, 1995 tarihinde Egmont Grubunun
kurulmas ve 2000 tarihli Palermo Konvansiyonu gelmektedir (Aykn, 2010: 20-21).
Cebir, iddet ve tehdit elerini barndran rgtl sular, uyuturucu madde
ticareti, kaaklk ve dier mali sular bata olmak zere kar elde etmek amacyla
ilenen sulardan elde edilen gelirlerin terrist faaliyetler de dahil olmak zere yeni su
faaliyetlerinin finansmannda kullanld, kar elde etmek amacyla ilenen sular
karlnda verilen cezalarn yetersiz kald anlalmtr. Bu nedenle, kar elde etmek
amacyla ilenen sularn yan sra karaparann aklanmasnn su olarak tesis edilmesine
ynelik almalar 1980li yllardan itibaren dnya lkelerinde yaygnlk kazanmaya
balanm, 1990l yllardan itibaren de, ulusal mevzuatlarnda gerekli deiiklikleri
gerekletirmeyen dorudan ya da dolayl olarak uluslar aras sistem tarafndan bask
altna alnmaya balamtr. kar amal su ve sululukla mcadele anlayndaki bu
yeni alm, Trk Hukukunda ancak 1996 ylnda yrrle giren 4208 sayl Karaparann
Aklanmasnn nlenmesine Dair Kanunla karlk bulmutur (Yaar, 2008: 315). Bu
nedenle 1970li yllarn sonlarnda terr ve anariyi desteklemek zere gerekletirilen
bata silah ve uyuturucu madde kaakl ile ilgili salkl saysal verilere ulamak
zordur.
Trkiye 1960l yllardan itibaren bata radikal solcu olmak zere, etnik blc ve
dini istismar eden birok terr rgt ile mcadele etmektedir. Mcadelede zaman zaman
baarl sonular alnmasna ramen bu terr rgtlerinin varln korumas, finans
kaynaklarn devam ettirebilme yeteneklerinden kaynaklanmaktadr. Bu terr rgtlerinin
geleneksel veya yeni dnem finans kaynaklarn kullandklar bilinmektedir. Terr
rgtlerinin finans kaynaklarn elde etmede yrttkleri faaliyetler organize su
rgtlerinin kullandklar yntemlere benzemektedir. Organize su rgtleri nceleri hara
toplama ve koruma ad altnda zorla para toplama eylemlerine younlarken, sonralar
ulusal seviyede kaaklk yapan su gruplarna dnmler, daha sonralar ise
kresellemenin verdii olanaklardan da yararlanarak uluslararas dzeyde faaliyet
gsteren birer snr aan organize su ebekesi halini almlardr. Benzer evrimsel
292
dnm Trkiyede faaliyet gsteren terr rgtleri iin de sz konusu olmutur. 1970li
ve 1980li yllarda finans kaynaklarn daha ok hara toplama, banka soyma ve fidye
toplama sular zerine bina eden terr rgtleri daha sonraki dnemde ulusal veya
uluslararas dzeyde kaaklk olaylaryla elde ettii grlmektedir (Cengiz ve Akyay,
2011: 242-243).
Eski Milli Birlik Komitesi yesi, Avukat Muzaffer zda, 28/02/1979 tarihinde
Cumhurbakanna devletin iinde bulunduu ar tehlikeler ve vahim gelimeler
hakknda yazd mektupta (Fahri Korutrk arivi, 1979d) zetle, Saldrgan rgtlerin
silah, tehizat ve finansmanlar lke dndan karlanmakla kalmam, halkmz,
esnafmz, rencilerimiz haraca balanarak, bankalar, iyerleri, sandklar, maa
mutemetleri soyularak, kanuni fonlar karanlk ynlere aktarlarak, devlet glerine ait
malzeme, tehizat alnarak milletimizin z kaynaklar kendine kar kullanlmtr
diyerek terr rgtlerinin finansman kaynaklarna iaret etmektedir.
Bununla birlikte; lkemizdeki rgtlerin ou finans salamak iin gasp, soygun,
hrszlk, aidat ve ba toplama, hara alma, fidye amal adam karma ve ticari
faaliyetlerde bulunma gibi yntemler izlerken uluslararas faaliyet ana sahip olan
rgtlerin ounlukla sahtecilik, insan ve uyuturucu kaakl zerinde younlatklar
bilinmektedir (Aykn ve Gmay, 2008: 348).
Marksist-Leninist ideolojiye dayanakl olarak ortaya kan Sol Terr rgtleri,
Trkiyede tarihsel geliim olarak en uzun gemie sahiptirler. Bu rgtlerin genel olarak
geleneksel finans kaynaklarna yneldikleri sylenebilir. En ok rastlanlan finans kayna
hara toplamadr. Gemite yaplan operasyonlarda DHKP-C (Devrimci Halk Kurtulu
Partisi Cephesi) terr rgt mensuplarnn younlukla hara aldklar gerekesiyle
tutuklandklar bilinmektedir. DHKP-C mensuplarnn daha sonralar uyuturucu
kaakl eylemlerine kartklar konusunda polis kaytlar mevcuttur. Ayrca sol terr
rgtlerince gemi yllarda geleneksel gelir kaynaklar arasnda yer alan otomobil ve eya
hrszl, kuyumcu ve banka soygunu, fidye ve yardm paras ad altnda szde vergi
toplama sular da sklkla ilenmitir. rnein THKP-C (Trkiye Halk Kurtulu Partisi
Cephesi) gibi rgtler kurulu aamasnda bu tr eylemlere ynelmilerdir. Yine THKP-C
1970li yllarda kardklar insanlar karlnda ciddi oranda kazan elde etmitir (Cengiz
ve Akyay, 2011: 243-244).
Trkiyede faaliyet gsteren dini istismar eden rgtlerin finans kaynaklarn
salamada sol terr rgtlerine benzedii sylenebilir. Gerek gemi yllarda kurulan dini
293
istismar eden terr rgtlerinin geleneksel finans salama alanlarna ynelmesi, gerekse
de hali hazrda aktif olan rgtlerin arlkl olarak kaaklk alanlarn kullanmas, sol
rgtlerce kullanlan finans kaynaklaryla rtmektedir. rnein gemi yllarda aktif
olan slami Hareket rgt (H) finans salamada banka soygunlar, oto ve eya
hrszlklar sularna ynelirken, halen aktif olan Hizbullah terr rgt arlkl olarak
hara toplama ve kaaklk sularndan salamaktadr. Bu tr rgtler Gneydou
Anadolu blgesindeki vatandalarmzdan fitre ve zekt ad altnda zorla para alarak
byk oranda gelir elde etmitir. te yandan dini istismar eden terr rgtlerinin kesilen
kurban ve derilerinden gelir elde ettikleri bilinmektedir. Hizbullah terr rgtnn dier
bir finans kayna da rgt mensuplarndan toplanan aidat ve balardr. Her rgt
mensubu gelir durumuna gre rgte belli bir miktar aidat demek zorundadr. rnein
Hizbullah terr rgt infak ad altnda rgt yelerinden gelirlerinin yzde onunu aidat
olarak demelerini istemitir. Baka bir gelir kayna da Gneydou Anadolu blgesinde
yaygn olan sigara kaakldr. Hizbullah terr rgt yeleri kaak sigarann gerek
yurtdndan lkeye sokulmasnda gerekse sokak satcln yaparak datmnn
yaplmasnda aktif rol oynamaktadr (Cengiz ve Akyay, 2011: 245-246).
Trkiyede faaliyet gsteren terr rgtleri arasnda Etnik blc terr rgt PKK
neden olduu ar sonular bakmndan nemli bir yere sahiptir. Bu rgte kar yrtlen
kapsaml mcadele politikalarna ramen rgtn varln korumas, finans kaynaklarnn
eitlilii ve rgte para aknn devamll ile aklanabilir. PKK terr rgtnn gelir
kaynaklarnn ok eitli olduu vurgulansa bile bunun net rakamlarla tespit edilebilmesi
mmkn deildir. rgtn finans kaynaklar arasnda aidat ve ba toplama, szde vergi
toplama, hara alma, sahtecilik, ulusal ve uluslararas kaaklk faaliyetlerinde bulunma
yer almaktadr (Cengiz ve Akyay, 2011: 246).
Dnyada terr rgtlerinin geirdii dnm Trkiye iin de geerlidir. Terr
rgt PKK, mali desteinin en byk blmn uyuturucu kaaklndan
salamaktadr. PKK zellikle sahip olduu lojistik yetenek ve imknlar, uluslararas
balantlar, Avrupann pek ok lkesinde yerleik yandalar nedeniyle uyuturucu
ticareti iin ok uygun altyapya sahip terr rgtleri arasnda saylmaktadr (Aykn, 2010:
150).
Finans kaynaklarnn temini bakmndan bir dnm yaayan PKKnn kurulu
yllarnda temel gelir kayna, hara veya koruma paras ad altnda szde vergi
toplamakla snrlyd. rgtn ilk eylemlerine bakldnda silahl soygun eklinde
294
gerekleen eylemlerin fazla olmas dikkat ekmektedir. Gnmzde hara ve szde vergi
toplama zellikle Avrupa lkelerinde devam eden finans kaynaklarndandr. rnein
1990larda ngilterede toplanan hara 2,5 milyon ngiliz Poundu civarndadr. Aidat ve
balar da PKK iin nemli bir gelir kaynadr. rgt sempatizanlarnn Trkiye ve
Avrupada dzenli olarak aidat dedikleri ve yardm kampanyalar ad altnda ba
topladklar bilinmektedir. Bu gne kadar ne kadar para yardm topland tespit
edilememekle birlikte aidatlardan elde edilen gelirin byk bir yekn tuttuu tahmin
edilmektedir (Cengiz ve Akyay, 2011: 247).
Yine, PKK Terr rgt tarafndan uyuturucu ticaretinden salanan gelirin
miktarn tam olarak hesaplamak gtr. PKKnn uyuturucu ticaretinden elde ettii
gelirin 2001 ylnda 60 milyon dolar olduu ynndeki tahminler medyada yer almtr.
Bu konuda resmi yetkililerce dile getirilen son rakamlar bu tutarn ok zerindedir.
Terrizmle Mcadele Mkemmeliyet Merkezi (TMMM) Komutanl'nn 2008 ylnda
ikincisini dzenledii, ''Kresel Terrizm ve Uluslararas birlii Sempozyumu''nun
kapan konumasnda dnemin Genelkurmay kinci Bakannca;
Terr rgtnn, bata uyuturucu olmak zere, insan, sigara, akaryakt ve silah
kaakl, hara toplama, sahtecilik ve kara para aklama gibi yasa d faaliyetler
yoluyla mali kaynak temin etmekte olduunu belirtmitir. Sz konusu konumada, terr
rgtnn bu ekilde elde ettii yllk gelirinin 400-500 milyon avro civarnda olduu,
bunun 200-250 milyon avrosunun uyuturucudan, 100-150 milyon avrosunun
kaaklktan (akaryakt, sigara, insan kaakl gibi) 15-20 milyon avrosunun toplanan
yardmlardan ve 20-25 milyon avrosunun da dier faaliyetlerden saland
Deerlendirmesi yaplmtr.
Genelkurmay kinci Bakannn konumasnda belirttii 200-250 milyon avroluk
uyuturucu ticareti gelir tahmini nemli bir rakamdr. Ancak bu deerlendirmeye esas
rakamlarn hesaplanmasnda kullanlan veri seti ve yntemler konusunda yaymlanm bir
kaynaa ulalamamtr. Ancak sz konusu rakamlarn olmas gereken rakamlardan ok
da uzak tahminler olmad Abdullah calann 1999 ylndaki yarglanmas srasndaki
ifadesinde yer alan rakamlarla teyit edilir niteliktedir. Abdullah calan, rgtn yllk
gelirinin asgari 250 milyon ABD Dolar olduunu yargland dava durumasnda bizzat
belirtmitir (Aykn, 2010: 150-151).
PKK uyuturucu madde kaakl ile ilgili faaliyetlerini kaynandan uyuturucu
temini, kaakl ve datm safhalarnda aktif rol alarak yrtmektedir. nceleri
295
uyuturucu sevkiyatndan pay alan terr rgtnn yksek kar oranlar nedeniyle datma
da yneldii iddia edilmektedir. Datm ilerinde siyasi amal dernekler ve deifre
olmam militanlar kullanlmaktadr. Terr rgt PKKnn Avrupada at dernekler
vastasyla uyuturucu datmnda iyi bir organizasyona sahip olduu ileri srlmektedir
(Aykn ve Gmay, 2008: 355).
Silah kaakl ve terrizm arasnda dorudan bir iliki vardr. Terr rgtleri
silah kaakl yapmak yoluyla hem silah ihtiyacn karlamakta hem de gelir elde
etmektedir. Terristba Abdullah calan 16-21/02/1999 tarihleri arasnda alnan
ifadesinde; silah kaaklnn terr rgt iin hayati bir ihtiya olduunu, silah
kaakln bizzat ynlendirdiini ve onayladn belirtmitir. Ayrca mahkemede silah
tedarikinin daha ziyade ticari bir konu olduunu ifade etmitir (Aykn ve Gmay, 2008:
355-356).
Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi ekleri
arasnda bulunan Genel Kurmay Bakanlnn Trkiyedeki Anari ve Terrn
Durumu adl raporuna gre 12 Eyll 1980 ncesi ve 12 Eyll 1980 sonras olmak zere
silah kaakl olaylar ve yakalananlarn says aadaki gibidir.

Tablo 20: 12 Eyll ncesi ve Sonras Dnemlerde Silah Kaakl Olaylar ve
Yakalananlarn Says ve Oranlar

SLAH
KAAKILII
OLAYLARI VE
YAKALANANLARIN
SAYISI

12 EYLL 1980 NCES 12 EYLL 1980 SONRASI GENEL TOPLAM
26 Aralk 1978-11 Eyll 1980 12 Eyll 1980-11 Eyll 1982
Says

Yzdesi
%
Says Yzdesi
%
Says Yzdesi
%
OLAYLAR 490 65 266 35 756 100
YAKALANANLARIN
SAYISI

805 55 657 45 1462 100

Tablo incelendiinde; 26 Aralk 1978-11 Eyll 1980 arasnda 490 silah kaakl
olaynda 805 kii yakalanmken 12 Eyll 1980-11 Eyll 1982 arasnda ise olay saysnn
266ya yakalanan saysnn ise 657ye dt grlmekte, silah kaakl olay ve
yakalanan saylarnda dier olay saylarndaki kadar nemli d olmad dikkat
ekmektedir.
Yine, Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi ekleri
arasnda bulunan Genel Kurmay Bakanlnn Trkiyedeki Anari ve Terrn
296
Durumu adl raporuna gre 12 Eyll 1980 ncesi ve 12 Eyll 1980 sonras olmak zere
Skynetim Sresince Ele Geirilen Silah Cephane ve Telsiz Durumu aadaki gibi tablo
halinde sunulabilir.

Tablo 21:Skynetim Sresince Ele Geirilen Silah Cephane ve Telsiz Durumu


CNS
12 EYLL 1980
NCES
12 EYLL 1980 SONRASI Genel
Toplam
26 Aralk 1978
11 Eyll 1980
12 Eyll 1980
11 Eyll 1982
Zoralm yoluyla Zoralm
yoluyla
Halk
Tarafndan
teslim edilen
12 Eyll
sonras
TOPLAM

S

L
A
H
L
A
R

Piyade Tfei
8.021
41.459 24.183 65.642
80.411
Otomatik Tfek 6.133 615 6.746
Av Tfei - 8.024 346 8.370 8.370
Tfek TOPLAMI 8.021 55.616 25.144 80.760 88.781
Makineli tabanca
21.505
3.803 2.474 6.278
734.067
Tabanca 573.732 132.552 706.284
Tabanca
TOPLAMI
21.505 577.536 135.026 712.562 734.067
Roket atar - 24 - 24 24
Havan - 1 1 2 2
Genel TOPLAM 29.526 633.177 160.171 793.748 822.874
Mermi (Muhtelif apta) 2.153.365 2.668.986 635.707 3.304.693 5.458.058
Patlayc madde 6.892 13.457 2.998 16.455 23.347
Telsiz - 104 - 104 104
Kesici ve drtc silah 707 8.275 17.495 25.770 26.477

Tablo incelendiinde; skynetimin balad 26 Aralk 1978 aile 11 Eyll 1980
arasnda tamam zor alm yoluyla olmak zere 8.021 tfek, 21.505 tabanca olmak zere
toplam 29.526 silah 2.153.365 mermi, 6.892 mermi ve 707 kesici ve drtc silah ele
geirilmiken, 12 Eyll 1980 ile 11 Eyll 1982 arasnda ise zor alm olarak 55.616, halk
tarafndan teslim edilen olarak 25.144 olmak zere toplam 80.760 tfek, zor alm olarak
577.536, halk tarafndan teslim edilen olarak 135.026 olmak zere toplam 712.562
tabanca ve 3.304.693 mermi, 16.455 patlayc madde ve 25.770 kesici ve drtc silah ele
geirilmitir. Bu rakamlar 12 Eyll ncesi vatandalarn silahlanarak adeta irili ufakl
cephaneler oluturduu sylenebilir.
Terr rgtlerinin finans kaynaklarn elde etmede yrttkleri faaliyetler organize
su rgtlerinin kullandklar yntemlere benzemektedir. 1970li ve 1980li yllarda finans
kaynaklarn daha ok hara toplama, banka soyma ve fidye toplama sular zerine bina
eden terr rgtlerinin, daha sonraki dnemde ulusal veya uluslararas dzeyde kaaklk
olaylaryla elde ettii grlmektedir. 1980 darbesi ncesinde ve sonrasnda radikal solcu,
etnik blc ve dini istismar eden birok terr rgtnn finans kaynaklar hakknda bilgi
297
edinilebilmekle birlikte bunlarn saysal olarak ne kadar olduu konusunda maalesef
yeterince kaynak yoktur. Bunun sebebinin; o dneme ait finans kaynaklarnn rgtler
tarafndan yeterince kullanlmamas deil, bunu tespit edecek mekanizmalarn mevcut
olmamas ve bundan da te terrn finansman hakknda yeterli farkndaln o gnlerde
bulunmamas olduu dnlmektedir. Gnmzn mcadele yaps ve kararllk boyutu
gz nne alndnda bile terrn finansman kaynaklar ve gelirinin miktar hakknda net
bilgilere ulalamazken, 1980 ncesinde bunun ne kadar zor olduu anlalr.
Demirele gre Trkiye'yi 12 Eyll 1980 askeri mdahalesine gtren sosyal ve
siyasal dinamikler henz yeterince akla kavuturulamamtr. Siyasal iddet ve terr
dalgasn yaratan faktrlerin neler olduu, sivil brokrasinin niin ilemez hale geldii,
siyasal partilerin neden muhtemel zmler zerinde uzlaamadklar akla gelen
sorulardan bazlardr. Dneme ait cevap bekleyen sorulardan birisi de, Trk Silahl
Kuvvetleri (TSK) yksek komuta kademesinin askeri mdahaleye zemin hazrlamak iin
lkenin byk bir kesiminde ilan edilen skynetime ramen terrle mcadelede etkin bir
rol oynamad iddiasdr. Bu konuda aklamalarn bir ksm, TSKnn siyasete mdahale
eilimini ne karrken, dierleri sivillerin yetersizlikleri ve uzlaamamalar nedeniyle
demokrasiyi yozlatrdklarn ne srerek, 12 Eyll srecinde asl sorumluluun bu gruba
ait olduunu ifade etmilerdir. (Demirel, 2001: 44-45).
te Aratrma Komisyonunun bu raporu bir yandan da bu dinamiklerin ortaya
karmaya alan bir rapordur.
3. 12 Eylle Giden Srete 1979 Faruk Skan Raporu
Siyasal iddet ve terrn lke genelinde byk tahribat yapmas zerine Hkmet
mcadele yntemlerini belirlemek zere harekete gemitir. Faruk Skan, 05/01/1978
tarihinde kurulan Ecevit Hkmeti ierisinde Devlet Bakan ve Babakan Yardmcl
grevini yrtm ve ayn zamanda 28/02/1979 tarihinden itibaren de Trkiyedeki
terrn sebep ve kaynaklar ile ilgili incelemeler yapma ve bunu nlemenin arelerini
aratrma ve tespit etme ile ilgili grev almtr (Fahri Korutrk Arivi, 1979e). Bu
aratrmalarnn sonunda hazrlad kapsaml rapor bu bakmdan ok nemlidir.
Skan raporunda (Fahri Korutrk Arivi, 1979e) zetle, lkemizi birbirine zt
ynde dnen ve birbirinin hsl ettii bolua dierinin girip yerleme abas gsterdii iki
tr tehdit helezonu olduundan; Birinci tehdit helezonunun, ekonomik basklarla da iyice
belirlenen i istikrar sorununu gn na karan ve beraberinde sa-sol arlk,
298
blclk, silahl iddet eylemleri, gericilik, genlik sorunlar, genel asayi sorunlar,
mezhep atmalar, kaaklk, siyasal terrizm ve gittike hzlanan kat kutuplama
hareketleri gibi unsurlar tadndan, d kaynakl ikinci tehdit helezonunun, lke
zerinde sper devletler rekabeti, blge konjonktrnn yaratt sorunlar, yabanc ortak
menfaat gruplarnn zel giriimleri, zel amal operasyonlar, yurtd bask gruplarnn
giriimleri, farkl ideolojik akmlarn yerleme ve pekime giriimlerini beraberinde
getirdiinden bahsetmektedir.
Raporda ayrca; Devlet ve Hkmet dzeyinde ilgilenilmesi gereken esas sorunun
TERR deil, bunun ZMe dnm halidir. Bu noktada kiisel kar iin iddete
bavurma yerine, siyasal iktidar ele geirme yol ve yntemi olarak terre ynelme sz
konusudur. Kar karya bulunduumuz gerek, siyasal yahut politik terrizmdir. Her
dnce tarz, hatta devletler bile terrizme bavurabilirler. Ancak, ada ngiliz ve
Amerikan Yaklam terrizme, fenomene ULTRA-SOLun eseri olarak bakmaktadr.
Bunun nedeni, enternasyonal dzeyde her trl destein salanabilmesi imknnn
mevcudiyetidir. Geri gnmzde talya, spanya, hatta ngiltere ve Amerikada baz sa
kanat rgtlerinin terre bavurduklar vakas vardr. Ancak zellikle uygar batda plak
adyla FAZM modas gemi, iflas etmi bir gr olmas ve enternasyonal dzeyde her
trl destei salayacak sper faist bir gcn mevcut bulunmay konuyu bir tehlike
olmaktan uzak grmeye neden olmaktadr. ifadesi bulunmaktadr.
ok disiplinli yani Multi-Disipliner yaklamla hazrland vurgulanan raporun
(Fahri Korutrk Arivi, 1979e) sonu blmnde zetle;
1. Bir yandan sa arlk giriimleri ile gerici giriimler, dier yandan sol
arlk giriimleri ve blclk olgusu, legal/illegal i ielii ile bilinen sa
sol kanat terrizmi rejimi, siyasal ve toprak btnlmz ciddi tehdit
altnda tutmaktadrlar.
2. Ayn odaklardan kaynaklanan selektif terr henz kana doymamtr ve can
almaya devam etmektedir.
3. ldrme olaylar, silahl gasp ve soygunlar trmanarak devam etmektedir.
4. Gerek halk kesiminde gerek bu oluumlarla mcadele durumunda olan
Kolluk Kuvvetlerimizde kutuplama giderek bymekte, blnmlk
kamplara ayrlmlk en keskin haliyle elle tutulur vaziyettedir.
299
5. Gvenlik Kuvvetlerinde var olduu bilinen baz yetersizlikler yannda bu
kutuplama nedeniyle etkin grev yapma ve performans bloke olmaktadr.
6. gvenlik konusunda gvenlik ve istihbarat bugn adna Emniyet Genel
Mdrlmz dediimiz gerekte alelade polis grevini ifa eden ve esas
vasf alelade asayi hizmetleri, dzen salama nizam muhafaza etmekten
teye gemeyen kurulu arasnda doldurulmas zorunlu bir boluun
bulunduudur. Bu boluk lke iin gerek ve hayati bir gvenlik riski
yaratmaktadr.
7. lkemizdeki tm gvenlik ve kolluk hizmet birimleri acil bir ekilde ve
oryantasyon, ve organizasyon ve modernizasyon ihtiyac iindedirler.
8. Etkin ve yksek kaliteli i ve d istihbarattan yoksunuz.
9. Milli dzeyde etkin ve rahat ileyen istihbarat koordinasyonu ihtiyac
iindeyiz. Asker ve gvenlik ve istihbarat servisleri arasnda devaml olarak
bulunmas gereken ve rahat ilemesi zorunlu olan istihbarat ve ibirlii
tatminkr seviyede deildir.
10. Merkezi ve kompterize Devlet Bilgi Bankas yoktur.
11. Batda rnekleri bulunan zel anti terrist yntemlerinden ve bu amala
yetitirilmi devlet kuvvetlerinden yoksunuz.
12. Yeterli ve etkin haber alamay kadar alnm haberlerin icraya
dntrlmesinde ciddi aksaklklar ve itaatsizlikler sz konusudur.
13. crac birimlerin alageldikleri ustadan grme yntemler yerine
sistematize etkin yaklamlar ieren hizmet anlayna kavuturulma
zorunluluu vardr.
14. Deien artlar muvacehesinde gerek su, gerek suludaki nicelik ve nitelik
deiimi ve gerekse su ileme yntemleri ile su ileme vastalarndaki
farkllama ne yakndan izlenebilmi ne de deerlendirilebilmitir.
Tespitleri bulunmaktadr.
300
Yine raporda; Eer rejim, dzenin korunmasnda srekli olarak baarszlk iinde
ise halk kendisine uzatlan yabanc imdat ellerine korunmak umudu ile yapmaya
zorlanm olmaktadr. Maalesef genellikle bu yardm ellerini uzatanlarda terrist
olmaktadr. Bylece de halk yeni bir otoriteye geerlik kazandrm olmaktadr. Diyerek
terr rgtlerinin nasl taban kazandklarna parmak baslmakta, ayrca Bu trden bir
stnl elde eden terristler tesis ettikleri bu kontrol ve idarelerini srdrebilmek iin
devaml iddet giriimi iine girmekte ve bu suretle dinamizmlerini sergilemektedirler. Bu
olgu hemen yan banda giderek artan dozda bir propagandann da destei ile mevcut
rejim ile halk arasndaki tm balarn koparlmasn amalamaktadr. Halk arasnda bu
suretle giderek artan korku ve tedirginlik toplumda psikolojik sapmalar, zlmeler ve
dalmalar ve geni lde de rejimin otoritesinin kmesini kolaylatrmakta ve
maalesef bu noktadan sonra rejimin etkin kontrol yapabilme yetenekleri zaafa uramakta
ve arzulanmayan akbet doabilmektedir. ifadeleri bulunmaktadr (Fahri Korutrk Arivi,
1979e).
Raporun lkenin kar karya bulunduu olgular karsnda alnmas gereken
nlemler ksmnda zetle; Dnlecek nlem zellikleri akuli (dikey) ve ufki (yatay)
olmak zere iki temel faz iinde birbirini tamamlayan diziler eklinde olmaldr. lk fazda
yaplacak i, kar karya bulunduumuz nemli olaylarn trman durdurmak ve
genilemesine engel olmaktr. kinci fazda ise arzulanmayan geri tepmeleri nlemek iin
salanacak olumlu durumu pekitirici nlemleri gelitirmek, bundan sonra da bu ok iyi
belirlenmi snrlar iine hapsedilecek olguyu sndrmektir. Bu genel yaklam iinde
nerdiimiz nlemleri nce acil olanlar bal altnda ele alarak mcadele tekilatlarn
etkin hizmet yapmaktan alkoyan TEPE SORUNLARa hemen zm getirilmesi,
zellikle gvenlik rgtlerinin depolarize ve depolitize edilmesi, rgtsel sorunlara
yaklalmas, fonksiyonel sorunlara yaklalmas, istihbarat ve oryantasyon ve
reorganizasyonuna gidilmesi, operasyonlar, hedefler, aratrma zorunluluudur. ifadeleri
bulunmaktadr (Fahri Korutrk Arivi, 1979e).
Ayrca raporda;
Arz ettiimiz almann nc blmnde yukarda deindiimiz nlemleri
pekitirici ve onlara baz yeni unsurlar getirici neriler yer ald. nerilerimizde
Babakanlk dzeyinde yaplmas gerekli ilere deinerek bir devlet gvenlii koruma
koordinatrl (DGKK) kurulmasn ngrdk. Bundan sonra i ileri bakanl
dzeyinde yaplmas gereken ilere deyindik. Orada istihbarat tekilleri ile polis hizmet
alanlar arasn var olduuna yukarda deindiimiz i gvenlik riski yaratan boluun
doldurulmas iin dnyann gelimi lkelerindeki rnee uygun olarak bir i gvenlik
301
servisi (Mstearl) kurulmasn nerdik. Bu meyanda mevcut rgtlerin hizmet
reoryantasyon ve adaptasyonu iin dncelerimizi her hizmet servisini teker teker ele
alarak inceledik ve belirledik. Yine bu meyanda nemine binaen kurulmasn nerdiimiz
i gvenlik servisinin kurulu hizmet ve almalarna ait temel genel prensipleri
sraladk. Mcadele konusunun arz ettii zel nemi dikkate alarak yine gelimi
lkelerdeki rneklerine de dokunmak suretiyle bir anti-terrist zel grev birimlerinin
kurulu, alma usul ve yntemleri zerinde durduk.
Denmektedir. Raporun son paragrafnda ise,
nerilerimizin uygulama alanna konulmasnda karmza kacak en nemli
sorun ie adam seme olacaktr. Burada ehil kiinin doru yerinde istihdam ilkesinden
asla taviz verilmemesi nem arz etmektedir. Aksine bir davrann en tutarl rgtleri bile
ksa srede yozlama ve rmle iterek umulmadk zarar ve risklere neden olmas
iten bile deildir.
fadeleri dikkat ekicidir (Fahri Korutrk Arivi, 1979e).
Ancak 11/09/1979 tarihinde dnemin Cumhurbakan Fahri Korutrke yazd
mektuptan da anlalaca zere, iinde bulunduu bu Hkmet, bu raporu
deerlendirmemi ve istifade etmemitir. Skana gre zetle; Kurulu gayelerinin
banda, cephecilii ve blcl kaldrmak, terrizmle etkin bir ekilde mcadele etmek
ve bu suretle i bar salamak olan bu Hkmetle, Meclis ve parti ii denge hesaplar ile
hareket edilmesi, taviz verilmesi, olaylara tutkularla ve baz belli hesaplarla yaklalmas
yznden anari ile mcadele etmenin ve i bar salamann mmkn olmayaca
anlalmtr.
Skan mektubunda, Milli Gvenlik Kurulunda Devletin ve D Gvenlii ve
Temel Meseleleri ile ilgili alnan; a) lke ve Millet Btnln, Devlet otoritesini,
Kamu dzenini ykmay amalayan anari yuvalar, tedhi ve cinayet tekilatlaryla
mcadele, b) Trk Silahl Kuvvetlerinin glendirilmesi ve Milli savunmamzn acil
ihtiyalarnn karlanmas, c) darenin ve Kolluk Kuvvetlerinin glendirilmesi, yeniden
dzenlenmesi ve modernizasyonu, d) Gvenlik Mahkemeleri, e) Siyasi ve ekonomik
istikrar, f) Kaaklk ve zellikle silah kaakl gibi konularda tavsiye kararlarnn ok
byk ounluunun uygulama ve icra safhasna intikal etmediini, temenniler halinde
kaldn ifade etmitir (Fahri Korutrk Arivi, 1979e).
Skan yine Cumhurbakanna gnderdii bu mektupta (Fahri Korutrk Arivi,
1979e) zetle, Hkmet iinde kendini Trk saymayan Bakan ve Milletvekillerinin
mevcudiyetine ve faaliyetlerine gz yumulduuna, Yce Meclislerde blclk ve
blgecilik yapldna, Devlet hayatndaki rvet ve yolsuzlua ve denetim yolarnn trl
oyunlarla tkal tutulduuna, Hkmette her trl yolsuzluk ve suiistimallerle mcadele
302
grevinin kendisine verildiine, engellemelere ramen elde ettii bulgular adli ve idari
mercilere intikal ettirdiine, yolsuzlua karan Bakanlar ve yaknlar zerine de
yrmekte tereddt etmediine, Sosyal Gvenlik Fonlarnn trl oyunlarla baz ahslara
peke ekildiine, Bunlarn da zerine gittiine, bu yzden Sosyal Gvenlik Bakannn
istifa mecbur kaldna, bu tr olaylardan dolay kamuoyunda ismi ayyuka kan Gmrk
ve Tekel Bakanyla ayn masa etrafnda oturmasnn mmkn olmadna, iinde
bulunulan siyasi ve ekonomik buhrandan bu hkmetle kmann mmkn olmadna
dikkat ekmitir. Ayrca Skan, devam etmekte olan skynetimin Trk Silahl
Kuvvetlerinin byk gayretlerine ramen Hkmetteki zaafla, idaredeki tereddtler ve
yaplan partizanca tasarruflar yznden tam manasyla baarya ulaamadna, anari ve
terrn kontrol altna alnaca ve azalaca yerde devam etmesi ve trmanmasnn Trk
Silahl Kuvvetlerinin otoritesine de glge drebileceine, yaplacak ilk iin vakit
kaybetmeden yeni bir hkmetin kurulmasn salamak olduuna iaret etmitir.
Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Faruk Skan 20/09/1979 tarihinde
Babakan Blent Ecevite gnderdii dilekesinde Trkiye Cumhuriyeti Devletinin
iinde bulunduu bu ar buhrandan bu hkmet ile kmann mmkn olmadnn
kesinlikle anlaldn sylemi ve Bu durumda Trkiyenin ar bunalmlardan kna
uygun bir siyasi ortam hazrlanmas tarihi bir zorunluluk haline gelmitir. diyerek istifa
etmitir (Cumhuriyet Gazetesi 21.09.1979).
Bu deerlendirmeler 12 Eyll ncesi terr ve iddet olaylar ve bunlarla mcadele
yaps asndan nemli ipular vermesi yannda ve bunlarn sonunda gelen istifa ise Trk
siyasi hayat asndan nemli rneklerden birisi olarak deerlendirilebilir.
4. 12 Eyll ncesi Dnemde Skynetimin lan ve Uygulamas
Skynetim, olaanst hale nazaran daha sert nlemlerle hak ve zgrlklerin
daha fazla snrland, hatta durdurulduu, kolluk yetkilerinin sivil makamlardan askeri
makamlara getii, tm bu yetkilerin skynetim komutanlarnn ahsnda topland ve
Skynetim Kanununda gsterilen sular ileyenlerin askeri mahkemelerde yargland
olaanst ynetim usullerindendir. 1971 ylnda karlan 1402 sayl Skynetim
Kanununa gre gvenlik, asayi ve kamu dzenini korumak ve salamakla grevli ve
yetkili olan skynetim komutanlar, Genelkurmay Bakannn nerisi, Milli Savunma
Bakannn inhas, Babakann imzalayaca ve Cumhurbakannn onaylayaca
kararnameyle atanr. Btn lkede veya birok blgede skynetim ilan edildiinde
303
komutanlar arasndaki koordinasyon Genelkurmay Bakanl tarafndan salanr.
Dolaysyla Skynetim Komutan, skynetimle ilgili konularda Genelkurmay
Bakanna kar sorumludur (Erdal, 2009: 28).
1980 darbesi ncesi, 1978 ylna gelindiinde terr ve iddet olaylarnda meydana
gelen art Skynetim ilan tartmalarn da beraberinde getirmitir.
Trkiyenin ar bir bunalm iine srklendii, okullarn okunamaz, sokaklarn
gezilemez, Kars ve Tunceliye gidilemez hale gelindii, Trkiyenin btn dnyann
gznde Ortaa karanlna itilmi bir lke gibi gsterildii gerekesiyle 02.10.1978
tarihinde MHP Genel dare Kurulu toplantsndan sonra yaplan aklamalarla
Skynetimin ilan edilmesi, Devlet Gvenlik Mahkemelerini kurulmas, iktidarn sratle
deitirilmesi ve 1979 Senato Seimleri ile birlikte erken seime gidilmesi istenmitir
(Milliyet Gazetesi, 03.10.1978).
TBMMde skynetim grmeleri balarken AP ve CHP milletvekilleri arasnda
kavga km ve grmelere yarm saat kadar ara verilmitir. Anarinin bir an nce
durmas iin bar arsnda bulunan Ecevitin szleri stifa stifa diye kesilir.
APli Ucuzal Skynetim hkmetin iflasnn delilidir. steimiz bu hkmetin
skynetimi sulandrmamasdr. derken, MHPli Somuncuolu Trk bayra
ekilmeyen iller skynetim dnda braklrsa hkmetin samimiyetine inanmak gtr
der. MSPli Aksay nallah iki ayda anari nlenir ve skynetime bir daha gerek
kalmaz. diye temennide bulunurken, CHPli Turan Gne Siyasal hayatmz Silahl
Kuvvetlerin yardm olmadan yrtemiyoruz. En nemli sorun budur. Aslnda, vatanda
skynetimi memnunlukla karlayacaksa bunun anlam, sivil siyaset adamlarna
gvencesinin azalmas demektir. diyerek endielerini dile getirmitir. Eletirilere cevap
veren Babakan Ecevit Skynetim uygulamasnn demokratik zgrlklerin dnda
olmayacan, hukuk devleti ilkelerine gre hareket edileceini bildirmitir. 87
parlamenter oylamaya katlmamtr. Sonunda 26.12.1978 tarihinde 1 red ve 1
ekimser oya kar 537 oyla stanbul, Ankara, Erzincan, Sivas, Erzurum, Kars, Elaz,
Malatya, Bingl, Adana, Kahramanmara ve Gaziantep olmak zere 13 ilde skynetim
ilan edilmitir. Skynetimin ilanna tepki gsteren Prof. Dr. Haluk lman; ktidar
askerle paylaan bir Ecevit, bir CHP ve bir parlamento var karmzda. Politikaclarn
bundan byk utan duymalar gerekir. eklinde tepkisini dile getirmitir (Milliyet
Gazetesi, 27.12.1978).
304
Ancak skynetim ilanna ramen iddet olaylar bir trl dindirilememitir. Eski
Milli Birlik Komitesi yesi, Avukat Muzaffer zda, 28/02/1979 ylnda
Cumhurbakanna yazd mektupta (Fahri Korutrk Arivi, 1979d),
Kahramanmara facias, i gvenlik kuvvetlerimizin i gvenlii salamakta
yetersiz bir duruma drdn tartmasz bir gerek olarak ortaya koydu.
Kahramanmara olaylarnn zorlamas ile yurt ii gvenlik hizmetleri de silahl
kuvvetlerimize yklenmi oldu. Bamsz ve zgr bir millet ve devlet oluumuzun nihai
teminat silahl kuvvetlerimizdir. Bu teminatn ypratlmasna i gvenlik kuvvetlerinin
drld aresizlik tuzana kaptrlmasna meydan verilmemelidir.

Diyerek ordunun i gvenlik konusunda daha aktif rol oynamas gerektiini
vurgulamtr.
19-26 Aralk 1978 tarihleri arasnda Kahramanmara'ta meydana gelen olaylar 12
Eyll srecine giden yolda nemli dnm noktalarndan biridir. Kahramanmara Olaylar
12 Eyll 1980 askeri darbesinin nedenlerinden biri olarak grlmektedir. Bu olaylar ayn
zamanda 12 Eyll ncesi dnemde skynetimin uygulamaya geirilmesinde de nemli
rol oynamtr.
Kahramanmara olaylar ile ilgili olarak Ankara Cumhuriyet Basavclnn
hazrlad 12 Eyll ddianamesi olarak adlandrlan 2012/2 Esas Nolu ddianamede u
anlatmlara yer verilmitir:
Genelkurmay Bakan Evren, "Ama skynetim yok ki. Daha skynetim ilan
edilmi deil Trkiye'de. Onun iin oradaki Emniyet gleri ancak bunlarla ilgiliydi...",
Kuvvetim yoktu orada askeri birlik yok, yani orada bu ie mdahale edecek askeri birlik
yok eklinde beyan etmektedir.
5442 Sayl l idaresi Kanunun 11.maddesinde (29/08/1996 tarihli deiiklik
ncesi) Vali, il iindeki kolluk kuvvetleriyle bastrlamayacak olaanst ve ni
hdiselerin cereyan karsnda kalrsa en yakn asker kara, deniz, hava kuvvetleri
komutanlarna mmkn olan en seri vastalarla mracaat ederek yardm ister ve bunu yaz
ile de teyit eder. Bu talep derhal yerine getirilir eklinde dzenleme bulunmaktayd.
Olaylarn ikinci gn dnemin Kahramanmara Valisi tarafndan takviye asker
kuvveti talep edilmi olmasna ramen talep dikkate alnmamtr.
Ayrca olaylarn ikinci gn Kahramanmaraa gelen ve eylemcilere mdahale
edilmesini isteyen zamann ileri Bakan rfan zaydnlya 2. Ordu Komutan brahim
enocak Paam, sizi severim ve sayarm ama emirleri Ankaradan alrm demitir.
Nitekim birok kiinin lmnden sonra olaylara ikinci ordu birliklerinden deil, Kayseri
305
ve Gaziantepten getirilen askeri birliklerce 25 Aralkta mdahale edilmesi ileri Bakan
ve Valinin beyanlarn dorulamaktadr.
Kaynaklarda ve tank beyanlarnda ksmi elikiler bulunsa da, esas olarak
Kahramanmara olaylarnda Emniyet kuvvetlerinin olaylara mdahaleden el ektirildii,
Kahramanmarataki Valinin emrindeki askeri birliklerin ise olayn en youn yaand
gnlerde mdahalede yetersiz ve pasif kaldklar, il dndan talep edilen askeri birliklerin
olaylarn youn olarak yaand gnlerde gelmedikleri, byk kayplar yaandktan sonra
ancak 25 Aralk 1978 tarihinde mdahalede bulunduklar anlalmtr (Ankara
Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 19-20).
Kahramanmara olaylar ve olaylarn ardndan siyasal parti liderlerinin
aklamalar gazete sayfalarna u ekilde yansmtr:
Cenaze treninde kan olaylar btn ehre yayld. l says 33e ykseldi;
206s ar 300 akn yaral var. Evler dkknlar yakld. Polis ve jandarma olaylar
bastrmakta yetersiz kald. Gaziantepten Jandarma, Kayseriden indirme birlii arld.
Jet uaklar ehrin stnde utu. Gece-gndz sokaa kma yasa konuldu. lenlerden
birinin jandarma eri olduu bildirildi. Btn memurlar ve eleri Valilie snd.
(Hrriyet, 24 Aralk 1978 Pazar, Say: 11027).
Marataki olaylarda resmi l says 77 olarak bildirildi. Yaral saysnn da
150si ar olmak zere 1.000 dolayna ykseldii bildirildi. Babakan Ecevit cana
kyanlarn canna kylmyorsa bu devlet gcnn insanca kullanlmasndandr, hkmeti
ykmak uruna ulusu blyorlar, dedi. Hkmeti sulayan Demirel ise bana saclar
cinayet iliyor dedirtemezsiniz dedi. MSP genel bakan Erbakan bugnk hkmetin
memleketi i harbe gtrdn ve bir an nce ekilmesi gerektiini syledi.
(Cumhuriyet, 25 Aralk 1978 Pazar, Say: 19543).
Demirel aciz hkmetin yakasna yaplmaldr dedi. AP lideri Trkiyeyi
idare ediyoruz diyenlerin ar ve haydan mahrum olduklar her gn ortaya kmaktadr
dedi. (Tercman, 24 Aralk 1978 Pazar, Say: 6871).
Demirel bu Marataki olaylarn olacandan hkmetin mutlaka haberi vard.
Ecevit Baz kimseler hkmeti ykabilmek iin Trk ulusunu blmeye alyorlar dedi.
Trke Kahramanmarata dklen kanlarn len vatandalarn manevi katili Ecevittir.
Erbakan Memleketi i harbe gtren bu hkmet biran nce ekilmelidir. Batrk
olaylarn altnda yatan gerek emperyalizmdir. (Tercman, 25 Aralk 1978 Pazartesi,
Say: 6872).
306
Olaylar zerine gerekleen skynetimin ilan da yazl basn organlarnda geni
ekilde yer bulmutur:
Adana, Ankara, Elaz, Erzincan, Erzurum, Gaziantep, Bingl, stanbul,
Kahramanmara, Kars, Malatya, Sivas ve Urfada 2 ay sreyle skynetim ilan edildi.
(Cumhuriyet, 26 Aralk 1978 Pazar, Say: 19544).
Huzura susam milletimiz yrekten sesleniyor merhaba asker, 13 ilde
skynetim yrrle girdi. (Tercman, 27 Aralk 1978 Pazartesi, Say: 6874),
Basnda skynetimin halkn susad huzura gtrecek bir ynetim biimi olarak
Merhaba Asker olarak karlanmas da o dnemin anlayn yanstmas asndan
arpcdr.
Skynetim oylamasna 94 ye katlmad. 537 ye kabul, yalnzca Mardin
bamsz milletvekili Nurettin Ylmaz ret oyu verirken kontenjan senatr Metin Toker
ekimser kalmtr. CHP grubunda skynetim eletirildi, 63 ye kar kt. (Cumhuriyet,
27 Aralk 1978 Pazar, Say: 19545).
Skynetim ilan edilen 13 ilde 1 ylda 715 kii ldrld. (Cumhuriyet, 27 Aralk
1978 Pazar, Say: 19545).
Trke vatandalara pasaport sorulduu, Trk bayrann ekilmedii iller
skynetim dnda braklmtr dedi. (Tercman, 27 Aralk 1978 Pazartesi, Say: 6874).
Nazl Ilcakn Skynetim balkl ke yazsnda nihayet yzlerce kii
ldkten sonra skynetimin gereine inanlabildi. Daha dorusu Genel Kurmay
Bakannn ltimatomuna uymak zorunda kalnd. Kenan Evren bize yetki ve
sorumluluk verilmeden daha fazla grev yapamayz dediini belirtti. (Tercman, 27
Aralk 1978 Pazartesi, Say: 6874).
Yabanc yayn organlar Trkiyedeki olaylara geni yer veriyordu. Le Monde
Ecevit kendi hkmetinin gszln kabul etti, ABD Dileri szcs Trkiyedeki
olaylar kontrol altna alnd. Bu olaylar ABDyi yakndan ilgilendiriyor. Karamanlis
olaylar dakika dakika takip ediyor. Fransz TVsi Ecevit vaatlerinin hi birini
yapamad. LAdore Trk Silahl Kuvvetleri yeniden hakem durumuna geldi. Le Matin
Trkiye ran ile mukayese edilemez. Lhumanite Ecevit hkmeti karalln
gstermelidir. The Financial Times 7 yl nce skynetime kar kan Ecevit bu defa
orduya dnmek zorunda kald. (Tercman, 28 Nisan 1979 Perembe, Say: 5975).
Cumhuriyet Gazetesinde 1985 ylnda yaynlanan Mdahalenin Ayak Sesleri adl
yaz dizisinde ngiliz radyo ve televizyon kurumu BBCnin, 1979 ylna girerken, 25
307
Aralk 1978 gn Trkiyedeki durumla ilgili olarak u yorumuna yer verilmitir
(Cumhuriyet, 10 Kasm 1985, 1):
Kahramanmara olaylar, Pakistan, Afganistan ve randan sonra belki de
kaos ve belirsizlik iine dme srasnn Trkiyeye geldiini gsteriyor. Sonuna kadar
demokratik ilkelere bal kalma kararllnda olan orta-sol hkmet, her eye ramen
olaylar denetleyemedii grnts tayor. Hkmetin, bir nceki hkmetten devrald
sorunlarn oluturduu Trkiye tarihinin en kt bunalm, geen yl olduundan daha iyi
bir durumda deil. Siyasal iddet olaylar da artyor. Bu yl daha imdiden 700 den fazla
kii siyasal iddet olaylarnda yaamlarn yitirdiler. Siyasal iddet olaylar, imdi byk
kentlerin dndaki yerleme blgelerine de yayld. Bu blgelerde Snniler ile iiler ve
Trkler ile Krtler arasndaki ayrlk egemen.
Asl kt olan, belki de Trkiyedeki siyasal partiler arasnda bir birlik belirtisi
grlmemesi. Partilerden her biri byk bir bencillik iinde durumu kendi yararna
kullanmaya alyor. Fakat bu yl iinde grlen en ciddi iddet olaylarnda hayatlarn
yitiren 60 kii bile, Trkiyedeki siyasal partileri, Trk demokrasisi ve devleti iin en
byk tehlikeyi oluturan iddet olaylarna kar birlemeye raz edebilecek mi, bu kesin
deil.
Babakan Ecevit, taraflarn kendilerini tutmalar ve olaylardan kanmalar
arsnda bulunduu zaman, muhalefet lideri Demirel, Ecevitin kan denizinde
boulacan syledi. Demirel, Eceviti iddet olaylarna yanl tehis koymakla suluyor.
Ayn zamanda gerekli nlemleri almadn sylyor.
Babakan Ecevit dhil olmak zere giderek artan sayda kii, bir i sava
tehlikesine dikkati ekiyorlar. Her ne kadar bu pek dramatik bir tahmin olsa da, Trk
Silahl Kuvvetlerinin bir kez daha kendisini mdahale zorunda hissetmesi-eer durum
dzelmi ise- olasl gl durumda
Ayn yaz dizisinde skynetimin ilanna giden sre Cneyt Arcayrekin
kaleminde yle anlatlmaktadr (Cumhuriyet, 10 Kasm 1985, 7):
Yl, 1978, Aralk ayn son gnleri
Ecevit, Kkten kt.
Demirel, Kke girdi.
Ecevit, Bakanlar Kurulunu toplad.
Skynetim istemini hazrlyordu.
Demirel, muhalefet nderiydi, hazrlanyordu.
308
Demirel, Sayn Cumhurbakann ok rahat grdm dedi.
Neeli
bu olaylar arasnda Cumhurbakan kalkp istifa etmese bari? dedim AP
nderine.
Yooo.. Bana gayet iyiyim dedi. Diyor ki mcadeleye devam. Kafasnda bir
ey kotarm, bir karara varm gibi. Bir ittifak var. Nasl bir ittifak bilemiyorum.
Korutrk, Ordu ile anlam grnyor.. dedi Demirel.
Skynetimle Ecevit Orduyu yanna m almaya istiyor sizce?
Aksine, Orduyu karsna almak istemiyor
Artk soruyoruz, soruturuyoruz:
Bir mdahale olasl?
..yle de grnmyor. Ama skynetim kesin. On bir lde diye duydum, Kke de
sormadm. Anayasann gerektirdii bavurularn yaplacan syledi. ok ilgin
buldum, Bir ey var kafasnda. Milli Savunma komisyonu yelerine askeri birlikleri
gezdirmiler. Generaller dhil hepsi ekonomik koulardan ikyet etmi
Menderesin son ylna ve 1971 dneminize benziyor
Evet!...Ekonomik koullar askeri ok etkiler. 8 bin maa, 6 bin kira diyorlar.
n planda sknt bu. Orgeneral Evren, durumu grp alt tarafla diyalog kurmu. Byle
geliyor bilgi
Bir grup karar yok, fakat Turan Gnee gre, Korutrk, askerlerin telkiniyle
bugn kabul ettii Ecevitten skynetim istedi. Ecevit, skynetime kar olduunu
sylyor, ama
yle bir facia oynand ki diye konuuyordu.
25 Aralk gecesi hkmet toplantdayken -saat 01.00de- Ankara ve stanbulda
bombalar patlyordu. Bomba patlamalar tam CHP grubu dalrken duyulmu, anlatlan
doruysa Ecevit yerinden frlamt.
Elbette isteyerek itenlikle- skynetime gidilmedii bir gerekti.
Ecevit, konumalarnda bu noktaya deiniyordu. aresizlik karsnda
skynetime gidildiini dokundurarak da olsa sylyordu.
Skynetim milli Gvenlik Kurulunda grlrken, Babakann gazete
kapatmak, trafik sorunlarna eilmek gibi uygulamalardan kanlmasn istediini
rendik.
Dorusu uydu:
309
Marata sivil otorite grevini yapmamt.
Kente gelen birlikler yasal yetkileri olmadn bildirerek, iin iine girmemi,
karmamt.
Krsdeki Ecevite bakyordum. Yorgun, zgn ve bezgindi. Daha bir yl, iki ay
nce skynetime kar kan bir nderin bir olayn nne koyduu zorunlulukla o
ynetimi Millet Meclisinden istemesindeki ac gerei kavryordum.
MHP, aylardr anari karsnda skynetim istiyordu. Skynetimin gelmesini
salamak iin MHP bir zorlama yapabilirdi. Mara olaylar bu istein geree
dnmesini salayabilirdi.
Milli Gvenlik Kurulundaki konumalar ilginti. Babakan Ecevit, 13 lde
skynetim ilan edilmesi kararna varlrken, Hilal iindeki illerle, Yozgat, Tokat,
orum gibi lkclerin kmelendii illerde de bu uygulamann yaygnlamasn istedi.
Bylece, MHPye bal silahl sa glerin temizlenmesi olana bulunabilirdi.
Genelkurmay Bakan Kenan Evren, bu istee O kadar kuvvetimiz yok diye kar
kt. Skynetim, Hilal illerde yaygnlatrlmad.
MHPnin aktan istedii skynetime, APnin kar kmadn biliyorduk.
Demirel zel syleilerde anariye kar skynetimi istediini sylyordu. Ne var ki,
MHPnin skynetim isteiyle Demirelin istei arasnda bir ayrm yaplabilirdi. MHP,
devlete bu yoldan -ordu iindeki yandalaryla- daha ok yaklaabilecei hesab
iindeydi. Demirelinse ordunun devlet ynetimine tmyle el koymasna kar olmas
gerekirdi.
Ama, ekonomik darboazlarn yaand gnlerde lkeye skynetim geldikten
sonra bu iki olgunun birlemesinden bir mdahalenin ktn o gnlere dek hep
grmtk. 1960ta byle geldi, 12 Marta da bu istekler erevesinde gidildi. 1978 de bu
sre yine balyordu.
Sz edilen yaz dizisinde skynetimin ilanna giden srete Ecevitin tutumunu
Cneyt Arcayrek yle aktarmaktadr (Cumhuriyet, 14 Kasm 1985, 10):
Askerlerin ncelikli kmasn istedii yasalar Skana gre- egdm ve Milli
Gvenlik Kurulu toplantlarnda dile getirilmiti. Ksaca istekler unlard: Olaanst
Hal Yasas, Polisin ve idarenin tarafszlatrlmas, polisin glendirilmesi, Devlet
gvenlik mahkemelerinin kurulmas.
Ecevitin de bu isteklere zellikle, olaanst hal yasasyla, polisin
tarafszlatrlp glendirilmesi yasasna kar kt yoktu. Fakat parlamentoda bu
310
yasalar zerinde anlama olmadn sylyordu. Skana gre Ecevitin sknts daha
ok kendi i bnyesinden kaynaklanyordu.
Skan verdii rnekler arasnda Marataki olaylardan sonra Ecevitin tutumunu
anlatyordu: Marata olaylarn balamasndan sonra ben, Eybolu ve Mehmet Can
hemen skynetim ilan edilmesini istedik diyordu. Ecevitinse Mara olaylarna o srada
koyduu tehis, olaylarn daha ok sa ve gerici gler tarafndan karld
biimindeydi.
Skan, Ecevit, hemen skynetim ilan edilmesini istemedi diyordu, Babakan
durumun henz akla kavumadn sylyordu diye de ekliyordu. Fakat Marata
olaylar 22 Aralktan balayarak birden boyutlanmt. Skana gre, Ecevit ancak o
zaman skynetim ilanna yanam, giriimde bulunmutu.
Skynetimin ilk defa uzatlmas ile ilgili gelimelere ise yaz dizisinde u ekilde
yer verilmitir (Cumhuriyet, 11 Kasm 1985: 7):
ubat 1979un son gnleri.
AP, krmz oy hesab yapt:
kan sonuca gre, AP ve kimi milletvekilleri olumsuz oy kullansalar da,
skynetim uzatlacakt.
MGK, skynetimin anayasa ve yasalara tam uygunlukla, tarafszlkla iledii
grndeydi. Fakat, APnin at olumsuz oy kullanm ile ilgili dalgalanmalar srp
gidiyordu. CHP grubunda skynetime 52 milletvekili kar kmt. Ama grubun
ounluu olumlu grteydi. CHPli 52 milletvekilinin gruptaki bu davranna bel
balamamak gerekirdi. Grup karar ktktan sonra bu milletvekilleri parti kararna
uyacaklard. 25 ubat gn, TBMMde, 225 oya kar 337 oyla skynetimin, iki ay daha
uzatlmas kararlatrld. AP kar oy vermiti. CHPnin yannda MSP, MHP gibi partiler
yer almt.
APnin skynetime kar davranna genel Kurmay Bakan Evrenden dolayl
bir yant geldi. Evren, skynetimle ilgili savlarn gerekd olduunu syledikten sonra,
TSKnn hibir partiyle ideolojinin emrinde olmadn bildiriyordu.
Genel Kurmay Bakan, muhalefetin zellikle APnin- skynetimlerin egdm
bakanlna baland yolundaki savlarnn doru olmadn belirtiyor, Skynetim
komutanlklarnn ok yumuak bir tutum izlediklerini ve henz anarinin kkenine
inemedikleri iddiasn ileri srenlerin amac, bu komutanlklar gayri kanuni yollara
srerek, sank ve hkmllere ikence yapmay, zamanl zamansz aramalarla vatanda
311
huzursuz etmeyi telkin ise, aldanmaktadrlar. Yurt dzeyine yaylm ve byk saylara
ulam anarik olaylarn kkenine iki ay gibi ksa srede hibir gcn inemeyecei
gereini ulusumuzun ve basnmzn takdirine brakyorum diyordu.
ne srlen savlar Genel Kurmay Bakannn aklamasnda aka yazlmt:
1- Skynetim komutanlklar, Babakanlkta kurulan ve kanunda yeri olmayan
egdm bakanlna balandklarndan, yetkileri ellerinden alnm ve i gremez
duruma getirilmilerdir.
2- Bu komutanlklara tayin edilen askeri savc ve hkimlerin seiminde, dardan
baz glerin etkisi olmutur.
3- Sz konusu hkimlerden yedisi sakncal personel arsndadr ve bir askeri hkim
rvet alm, kumar oynam ve solcu olarak tannmtr.
4- Skynetim komutanlklar, ok yumuak bir tutum srdrmekte ve henz
anarik olaylarn kkenine inememi bulunmaktadrlar
Evrenin szleri bir uyar olarak nitelendi.
Oysa bu, iktidar ve ordu evrelerine gre, daha ok bir savunu ve ordunun yerini
saptayan bir demeti.
Evrenin Babakan Ecevit koutunda grnmesi, kulislerde, Bu aklamay
Ecevitin yaptrd biiminde yorumland. Ecevit ise, Genelkurmay bakann byle bir
aklamaya biz deil, muhalefet zorlad diyordu.
Bu szlerde gerek pay yok deildi: APnin skynetimlerle ilgili gerekesinde bu
ynl kokular vard. Bunun yan sra, AP, MGKden nce iki giriimde bulunmutu:
Demirel, Cumhurbakanna MGK toplantsndan nce mektup yazm, bir adan
ele alnrsa, bu mektubu MGKnin grevini yerine getirip hkmeti uyarmad
anlamn vermiti. Skynetimlerin blcle bakmadn vurgulayarak beklenen
sonularn gelmedii kansn ne srmt.
Ordunun partiler st grnmn bozmaya ynelik bir davrana kar
kmas doald.
AP muhalefetinin siyasal alanda ne frlad varsaymlar zerinde durulurken,
bu kez bte oylamas bir takm hesaplarn yanlln ortaya kard:
Bylece, bte oylamasna dein, yaygnlatrlan; hkmetin Millet Meclisinde
drlebilecei savlar yitip gidiyordu.
1979un zorlu koullarnda, eitli baarszlklarn srp gittii ortamda 228 oy,
bir bakma gvenoyunun yenilenmesiydi.
312
Mecliste hkmetin gitmesini deil kalmasn isteyenler ounluktayd!
Blent Ecevit, skynetime giden sreci u ekilde deerlendirmektedir (skl,
1989: 190):
1978de hkmeti kuruumuzun ardndan bir yla yakn sre, skynetim ilan
iin baz siyasi evrelerin youn basks altnda kalmtk; fakat bunlara kar direnmitik.
Silahl Kuvvetleri asli grevinden uzaklatrmay ve siyasal zemine ekmeyi doru
bulmuyorduk. Ancak, Kahramanmarataki ac olaylar zerine skynetim ilanna
kendimizi mecbur hissettik. Zaten sanrm, Kahramanmara olaylar, baz evrelerce, bizi
skynetim ilanna zorlamak iin tezghlanmt.
Kahramanmara olaylar zerine toplanan Bakanlar Kurulu 25 Aralk 1978 gecesi
toplanarak Genelkurmay Bakannn da grn alarak 26 Aralktan itibaren 13 ilde
skynetim ilan edilmesine ili Skynetim ilannn gerekesinde;
Anayasann tand hr demokratik dzeni, temel haklar ve hrriyetleri ortadan
kaldrmaya ynelik yaygn iddet hareketlerinin kesin belirtilerinin ortaya kmas

Olarak aklanmtr (skl, 1989: 191-192).
Skynetimin corafi alan siyasal partiler arasnda tartma konusu olmutur.
Uzun sreden beri skynetim ilan edilmesini savunan MHP alann dar tutulduunu, 11
ilde daha skynetim uygulanmasn talep etmitir. Daha sonraki grmelerde
skynetimin alan geniletilmi, bu defa da MHP btn lkede skynetim istemitir.
Ecevit de daha sonra, sac militan glerin younluk kazand hilal tabir edilen baz
Orta Anadolu illerinde de skynetim ilan etmeyi dndklerini, ancak Kenan Evrenin
yeterli kuvvetleri bulunmad gerekesiyle bu illerde skynetime raz olmadn ifade
etmitir (skl, 1989: 192, 203).
Balangta 13 ilde ilan edilen skynetim daha sonra baka illere de
geniletilmitir. 24.04.1979da Adyaman, Diyarbakr, Hakkri, Mardin, Siirt ve
Tuncelide; 19.02.1980de zmir ve Hatayda; 20.04.1980de Arda skynetim ilan
edilmitir.
Komisyonda dinlenen dnemin Bayndrlk Bakan erafettin EL,
24.04.1979daki uzatma srasnda kendisinin Babakan Ecevitin skynetimi geniletme
iradesine kar ktn ancak Ecevitin kendisine Milli Gvenlik Kurulunda bu illerde
bamsz Krt Devleti kurulmas ile ilgili almalar olduu ve Nisan ay iinde bunun ilan
edileceinin sylendiini ve bu nedenle bu uzatmay yapmak zorunda olduklarn izah
313
ettiinden kendisinin ise blgeyi tanyan birisi olarak buna inanmadn ve bunu Ecevite
ifade ettiini belirtmitir (Alt Komisyon Tutanaklar, 17.10.2012).
Skynetim uygulamas 10 defa uzatlm, uzatmalar Anayasa hkm gereince
ikier ay olarak yaplmtr. Be uzatma karar Ecevit Hkmeti, bei de Demirel
Hkmeti dneminde alnmtr. AP Meclis Gruplar skynetim kararnn onaylanmas
srasnda kabul oyu kullanmlar, ancak Ecevit dneminde yaplan uzatmalarda kar
kmlardr. Demirelin, skynetimi, hkmeti zaafa uratma ve drmeye zorlamann
bir arac olarak kulland ifade edilebilir. AP, skynetimin uzatlmasna u gerekelerle
itiraz etmitir: Skynetimin ilanndaki gereke eksiktir. Vatan ve cumhuriyete kar
kuvvetli ve eylemli kalkmann veya lkenin ve milletin blnmezliini iten ve dtan
tehlikeye dren yaygn iddet hareketleri ifadesi ilan gerekesinde yer almamtr.
Skynetim Egdm Kurulunun oluturulmasnn amac, Ecevitin skynetim idaresini
kendi emir ve komutasna sokmaktr. APye gre skynetim mahkemelerine yaplan
hkim savc atamalar da incelenmelidir. Ecevitin skynetimin demokratik
uygulamasndan sz etmesi de skynetimi sulandrmaktr (skl, 1989: 200-202).
kinci uzatma grmelerine CHP skynetimin alann ve gerekesini geniletme
nerisiyle gelmi, gereke olarak Anayasann 124. maddesinde ngrlen sava hali dhil
btn durumlar belirlenmitir. AP szcs, bunun yanl olduunu dile getirmi, ancak
sonu deimemitir. Fakat sonra AP dneminde yaplan uzatmalarda da bu yanllk
dzeltilmemi, maddedeki btn durumlar gereke olarak varln srdrmtr. AP
dneminde yaplan skynetim uzatmalarnda CHP kabul oyu kullanmtr. Demirel,
eletirdii Skynetim Egdm Dairesini de kaldrmam, koordinasyon toplantlarna
bakanlk etmitir (skl, 1989: 206-208).
Skynetim uygulamalar konusunda belirtilmesi gereken bir baka husus,
Mecliste yaplan btn skynetim grmelerinde siyasal partilerin tamamnn Silahl
Kuvvetlere gvenlerini ifade etmeleridir. Siyasal partiler skynetim uygulamalar
nedeniyle orduya bir eletiri getirmezken hedef srekli olarak iktidar partisi olmutur.
Yine, Meclisteki btn partiler, terr nlemek iin skynetimin son are olduu
konusunda de hemfikir olmulardr (skl, 1989: 209-211).
Skynetim ilan edilen 13 il alt grupta toplanm ve alt skynetim komutan
atanmtr. Ankara, Adana, stanbul, Erzincan, Erzurum ve Elazda birer skynetim
mahkemesi kurulmu ve 54 askeri hkim, savc ve askeri mavir atanmtr. Skynetim
Egdm Toplants ilk kez Ecevit bakanlnda 29 Aralkta yaplm, toplantya
314
Genelkurmay Bakan, ilgili bakanlar, kuvvet komutanlar, MGK Genel Sekreteri, MT
Mstear, Skynetim Askeri Hizmetler Koordinasyon Kurulu Bakan ve skynetim
komutanlar katlmlardr. Demirel, Skynetim Egdm Kuruluna kar km, bunu
komutanlara Ecevitin mdahalesi olarak deerlendirmitir. Benzer bir tepkiyi Trke de
gstermitir. Yaplan eletirilere 27 ubat 1979da sert ekilde cevap veren Evren, bu
eletirilerle Silahl Kuvvetlerin kar ekimelerinin iine ekildiini belirtmitir (skl,
1989: 211-213).
12 Eyll ncesi skynetim uygulamalar konusunda dikkat ekilmesi gereken bir
husus da Ecevitin babakan olarak skynetimin demokratik hukuk kurallar
erevesinde yrtlmesine gsterdii hassasiyettir. Komutanlarn bu uyarya pek fazla
nem vermedikleri, bundan honut olmadklar, yetkilerini tam olarak kullandklar
ynnde grler bulunmakla birlikte, uygulamaya bakldnda yaynlanan bildirilerin
sert bir ierik tamad, kapsaml yasaklar getirilmedii grlmektedir. skle gre,
skynetim idareleri kendi alanlar dndaki konularla da ilgilenmemilerdir. Bunlar gz
nne alndnda, Ecevitin tutumunun komutanlar zerinde etki yapt belirtilebilir
(skl, 1989: 211-214).
Babakan Ecevit, 25 ubat 1979 tarihinde Mecliste skynetimin iki ay sreyle
uzatlmasna ilikin grmelerde yapt konumada, ilk iki aylk uygulama sonucuna
gre, skynetimin demokratik hukuk kurallarna uygun ekilde yrtldn rahatlkla
syleyebildiini, bundan memnuniyet duyduunu ifade etmi ve Silahl Kuvvetlere
teekkr etmitir. Eylemciler arasnda ayrm yaplmadn, tarafsz kalndn dile
getirmi, ancak muhalefetin, skynetimin lkede yeterince geni ve daha sert ekilde
uygulanmadna, demokratik hukuk kurallarna fazlaca bal kalndna ynelik
eletirileri ve bu nedenlere bal olarak uzatma teklifine ret oyu vermelerinin tutarl
olmadn belirtmitir. Skynetim uygulanan iki aylk dnemde nceki iki aylk dneme
gre olay saylarnda, l ve yaral saylarnda yzde ellinin zerinde azalma grldn
ve yeni dnemde toplumsal nitelikli olay olmadn, ayrca skynetim egdm
toplantlarnn yasa gerei yapldn, ama skynetim komutanlarnn yetkilerine
herhangi bir mdahalenin sz konusu olmadn ifade etmitir.
Bu konumadan sadece drt gn nce ise, 21 ubat 1979da AP Genel Bakan
Sleyman Demirel Cumhurbakanna gnderdii mektupta u hususlara deinmitir:
Cumhuriyetin hibir dneminde vuku bulmayan olaylar Ecevit Hkmeti dneminde
yaanm, olaylar karsnda Hkmet aciz kalm, lkede huzuru salayamamtr.
315
Hkmet Devleti iletmemitir. Anayasa hkm olduu halde, devlet gvenlik
mahkemelerini kurmamtr. Anayasann 111. maddesi ihlal edilerek Aralk 1978de
alnan skynetim karar ncesinde konu Milli Gvenlik Kuruluna gtrlmemitir.
Skynetimin iki aylk uygulamasnda, Kanunun skynetim komutanlarna verdii yetki
konusunda tereddtler yaanmtr. Bunun sebebi, skynetimin ilan gerekesinde
Anayasada yer alan, Vatan ve Cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli kalkmann veya
lkenin ve milletin blnmezliini iten veya dtan tehlikeye dren yaygn iddet
hareketleri ibaresinin bulunmamasdr. Yine, Anayasa ve kanunlarda yeri olamayan
Babakanla bal bir egdm dairesi kurmaya almas da skynetimin caydrcln
azaltmtr. Trk Silahl Kuvvetleri verilen her grevi eksiksiz olarak yapabilir. Ancak,
Hkmet ordunun grev yapmasna engel olmakta, bu da ordunun itibarnn zarar grmesi
gibi vahim bir duruma yol amaktadr.
12 Eyll Darbesi Alt Komisyonu tarafndan 14.06.2012 tarihinde dinlenen 12
Eyll dneminin Babakan Blent Ulusu, skynetim uygulamalarndaki baarszl u
ekilde aklamtr (Alt Komisyon Tutanaklar,14.06.2012):
te onu ifade ettim yani, bir daha ifade edeyim: 15 ilde skynetim talebi var.
Hkmet ve ana muhalefet ancak 10unda karar veriyor, 5inde karar vermiyorlar, 5i
hari. 10undaki anari, terrist vesaire 5e kayor, o zaman skynetim baarl
olmuyor, o bakmdan. 12 Eyllde btn memlekette skynetim ilan edildii iin hibir
yere kaacak hli kalmad yani bu anaristlerin.
07.06.2012 tarihinde dinlenen 9. Cumhurbakan Sleyman Demirel ise unlar
dile getirmitir (Komisyon Tutanaklar,07.06.2012).
Sivereke asker gidecek, alt aydr ben urayorum Sivereke asker gnderin
diye. Siverekte her devirde asker olmu, imdi yok, kar dan eteinden kimseyi
geirmiyorlar. Nurettin Paa Kara Kuvvetleri Kumandan. Bugn gnderiyoruz, yarn
gnderiyoruz. Ben saat bete aryorum. Dedi ki gn zarfnda gnderiyoruz askeri.
Ertesi gn gece yars darbe oldu. Burada birtakm eyler var ki altna inemiyorsunuz,
altna o kadar rahat inemiyorsunuz ve onun iindir ki bizim bir araya gelmemiz, hep bu
sylenir, bir araya gelmemiz, arkada, yaplabilecek bir ise benim Sayn Ecevit mni
olduundan dolay yapmadm i deil. Sayn Ecevitin ekleyecei gle yaplacak bir i
de deil. Benim iim askerle ve ben askere de inanyorum, onu da syleyeyim sana.
Askerin ters bir ey yapacana, devlete sknt karacana inanmyorum. nancm bu
benim.
316
5. Skynetim Uygulamasnn Hukuki ncelemesi
Skynetimin en byk zellii, bir olaanst ynetim ekli olmas dolaysyla
temel hak ve zgrlklerin snrland bir rejim olmasdr. Ancak, neticede bir hukuk
rejimidir, kanunidir. Bir keyfilik rejimi deildir; hukuki bir erevesi vardr ve snrlar
bulunmaktadr. Temel hak ve zgrlkleri, olaan ynetim dnemlerine gre daha fazla
snrlad veya askya aldndan dolay son derece nemli olan skynetim uygulamas
anayasa ile dzenlenme zorunluluuna tabidir. Bu anlamda, skynetim ile ilgili
hkmler btn anayasalarmzda yer almtr (skl, 1989: 13-14).
1961 Anayasasnn 124. maddesinde skynetim u ekilde dzenlenmiti:
Sava hali, sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi, ayaklanma olmas
veya vatan ve Cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli bir kalkmann olduunu gsteren
kesin belirtilerin meydana kmas sebebiyle Bakanlar Kurulu, sresi bir ay amamak
zere, yurdun bir veya birden fazla blgesinde veya her yerinde skynetim iln edebilir
ve bunu hemen Trkiye Byk Millet Meclisinin onamasna sunar. Meclis, gerekli
grd zaman, skynetim sresini ksaltabilecei gibi, tamamyla de kaldrabilir.
Meclisler toplank deilse, hemen toplantya arlr.
Skynetimin her defasnda iki ay amamak zere uzatlmas, Trkiye Byk
Millet Meclisinin kararna baldr. Bu kararlar Meclislerin Birleik Toplantsnda alnr.
Skynetim veya genel olarak sava halinde, hangi hkmlerin uygulanaca ve
ilemlerin nasl yrtlecei, hrriyetlerin nasl kaytlanaca veya durdurulaca
kanunla gsterilir.
1961 Anayasasnn bu dzenlemesi, 1924 Anayasasndan sadece kstlanacak
zgrlkleri belirtmemi olmasyla ayrlmaktadr. Skynetim, 1924e gre geniletilmi
ve arlatrlm deildir. Ancak, 12 Mart askeri mdahalesinin ardndan yaplan Anayasa
deiiklii kapsamnda skynetim de yeniden dzenlenmitir. Dzenleme sonras 124.
madde u ekli almtr:
Sava hali, sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi, ayaklanma olmas
veya vatan ve Cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli bir kalkmann veya lkenin ve
milletin blnmezliini iten veya dtan tehlikeye dren veya
Anayasann tand hr demokratik dzeni veya temel hak ve hrriyetleri ortadan
kaldrmaya ynelen yaygn iddet hareketleri hakknda kesin belirtilerin ortaya kmas
sebebiyle Bakanlar Kurulu, sresi iki ay amamak zere, yurdun bir veya birden fazla
blgesinde veya her yerinde skynetim iln edebilir ve bunu hemen Trkiye Byk Millet
317
Meclisinin onamasna sunar. Meclis, gerekli grd zaman, skynetim sresini
ksaltabilecei gibi, tamamyla de kaldrabilir. Meclisler toplank deilse, hemen
toplantya arlr.
Skynetimin her defasnda iki ay amamak zere uzatlmas, Trkiye Byk
Millet Meclisinin kararna baldr. Bu kararlar Meclislerin Birleik Toplantsnda alnr.
Skynetim veya genel olarak sava halinde, hangi hkmlerin uygulanaca ve
ilemlerin nasl yrtlecei, hrriyetlerin nasl kaytlanaca veya durdurulaca ve
sava veya sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi halinde vatandalar iin
konulabilecek ykmler kanunla gsterilir.
Yeni haliyle maddeye, nceki anayasalarda yer alan sava hali, sava gerektirecek
bir durumun ba gstermesi, ayaklanma, vatan ve cumhuriyete ynelik kuvvetli ve eylemli
bir kalkma olduunu gsterir kesin belirtilerin ortaya kmas eklindeki drt gerekeye
lkenin ve milletin blnmezliini iten veya dtan tehlikeye dren veya Anayasann
tand hr demokratik dzeni veya temel hak ve hrriyetleri ortadan kaldrmaya ynelen
yaygn iddet hareketleri hakknda kesin belirtilerin ortaya kmas gerekesi de ilave
edilmitir. Bu yeni dzenleme ile skynetim ilan daha kolaylatrlm, iddet
hareketlerinin kesin belirtisinin grlmesi bile yeterli sebep haline gelmi olmaktadr.
Buna ramen yine de 1971 deiiklii, skynetim uygulamalarn denetim d tutmam,
skynetim yasasnn anayasal denetimi yolunu ak brakmtr. Buna karlk 1982
Anayasas hem skynetimi arlatrm, hem de skynetimle ilgili btn denetim
yollarn kapatmtr. Skynetim halinde, kanunla yrtmenin durdurulmas karar
verilmesinin snrlanabilecei hkmn getirmitir. Skynetimin ilan gerekelerini
artran, sreyi ve uzatma srelerini uzatan 1982 Anayasas, skynetim halinde
uygulanacak zel kanun hkmnde kararnameler karlmasna imkn tanm, stelik
bunlarn ekil ve esas bakmndan Anayasa yargsna tabi olmasn nlemi, ayrca geici
15. maddeyle de 1402 sayl Skynetim Kanununda 12 Eyll dneminde gerekletirilen
14 deiikliin Anayasa Mahkemesinde dava konusu edilmesini engellemitir. Bunun da
tesinde skynetim komutanlklarn Genelkurmay Bakanlna balayarak siyasal
iktidarn denetimini azaltmaya almtr. Bu zellikleriyle 1982 Anayasasnda
skynetim, anayasal ve yasal olmakla birlikte hukuki olmayan bir rejime dnmtr
(skl, 1989: 15-19).
1402 sayl Skynetim Kanunu, 12 Mart mdahalesi sonrasnda 13 Mays
1971de kabul edilmitir. Temel haklarn korunmas asndan daha nce yrrlkte olan
318
1940 tarihli rfi dare Kanunundan daha az gvence salamaktadr. Yeni Kanunla,
Bakanlar Kurulu skynetim makamlarna aktarlacak yetkileri belirleyememekte ve bu
makamlar aldklar btn kararlar bizzat uygulayabilmektedir. Bu Kanunda 12 Eyll
askeri ynetimi dneminde gerekletirilen deiikliklerle skynetim makamlar
zerindeki her trl denetim tamamyla kaldrlmtr. 14 Kasm 1980de yaplan bir
deiiklikle skynetim komutanlarnn yapt idari ilemler yarg denetimi dnda
braklmtr. 1982 Anayasasna da aykr olan bu hkm, Anayasann sz edilen geici
15. maddesince korunmutur (skl, 1989: 20-21).
1402 sayl Skynetim Kanununun Skynetimin Yrtlmesi balkl 2.
maddesinde yer alan;
() Zabta kuvvetleri btn tekilat ile Skynetim Komutannn emrine
girerSkynetim Komutan, blgesi iinde gerek zabta kuvvetlerinin ve gerekse askeri
personelin grev yerlerini deitirebilir.
() Skynetim Komutanl emrine atanan veya grev alan bilcmle personelin,
skynetim sresince Skynetim Komutannn izni olmadka, istifa veya emeklilik
ilemleri yrtlemez veya baka bir greve atanmas yaplamaz.()
eklindeki hkmler skynetim komutanlarna ne lde geni yetkiler
verildiine rnek gsterilebilir. Skynetim komutanlar btn askeri personele mdahale
etmekle kalmamakta, emri altna girmi olan kolluk kuvvetlerinin, yani polis ve
jandarmann da grev yerlerini deitirebilme yetkisine sahip olmaktadr. Yine
skynetimde grev alan btn personelin emeklilik, istifa talepleri skynetim
komutannn iznine tabi tutulmutur. Maddede yer alan her iki hkm 1402 sayl
Kanununun yaymland 1971 ylndaki ilk halinde mevcut olan hkmlerdir.
Kanunun 2. maddesinin ilk halinde yer alan, skynetim komutanl emrine
atanan veya grev alan btn personelin, skynetim sresince skynetim komutannn
izni olmadan istifa veya emeklilik ilemlerinin yrtlemeyecei veya baka bir greve
atamasnn yaplamayaca hkm ile 19 Eyll 1980 tarih ve 2301 sayl Kanunla 2.
maddeye eklenen;
Skynetim komutanlarnn; blgelerinde genel gvenlik, asayi veya kamu
dzeni asndan almalar sakncal grlen veya hizmetleri yararl olmayan kamu
personelinin statlerine gre atanmas veya iine son verilmesi, yerel ynetimde
alanlarn grevden uzaklatrlmas veya ilere son verilmesi hakkndaki istemleri ilgili
kurum ve organlarca derhal yerine getirilir.
319
Hkmn ve daha sonra bu hkme 28.12.1982 tarihli 2766 sayl Kanun ile
eklenen;
Bu ekilde ilerine son verilen memurlar, dier kamu grevlileri ve kamu
hizmetlerinde grevli iiler bir daha kamu hizmetlerinde altrlamazlar.
Hkmn hukuk devleti ve demokrasi ilkeleriyle badatrmak mmkn deildir.
Maddede yer alan bu iki fkra insan haklar ihlalinin de Kanundaki belirgin rnekleridir.
2301 sayl Kanun ile eklenen ie son verme ve grevden uzaklatrma ile ilgili bu hkm
daha sonra 26.10.1994 tarihli 4045 sayl Kanunun 2. maddesiyle;
Skynetim komutanlarnn; blgelerinde genel gvenlik, asayi ve kamu dzeni
asndan almalar sakncal grlen veya hizmetleri yararl olmayan kamu
personelinin statlerine gre skynetim blgesi dna atanma veya skynetim blgesi
dna atanmak zere grevden uzaklatrlma istemleri ilgili kurum ve organlarca derhal
yerine getirilir. Skynetim komutanlarnn sekizinci fkradaki nedenlerle mahalli
idarelerde alanlarn grevden uzaklatrlmas istemleri, ilgili mahalli idare
yetkililerince derhal yerine getirilir. Bu suretle grevden uzaklatrlanlar skynetim
blgesi dndaki mahalli idarelerde grev ve i bulmalar ve bu idarelerin ilgiliyi grev
ve ie almay istemeleri halinde, mahalli idare yetkililerince grevden uzaklatrma karar
derhal kaldrlr ve bunlarn atamalar ncelikle yaplr.
eklinde deitirilmitir.
12 Eyll askeri ynetimi dneminde, 1402 sayl Skynetim Kanununda baka
baz deiiklik ve eklemeler de yaplmtr. Darbeden hemen sonra gerekletirilen
deiiklik ve ilavelere bakldnda bunlarn asayi ve gvenliin salanmasnda dorudan
etkili olabilecek nitelikte olmaktan ok hak ve zgrlkleri kstlayan ve hukuki
uygulamalara ok da dikkat etmemeye meydan vermeye ak hususlar olduu
deerlendirilmektedir. Bunlardan biri, Kanunun 4. maddesinde skynetim komutanl
emrindeki silahl kuvvetler mensuplar ve kolluk grevlilerinin silah kullanma yetkilerini
genileten deiikliktir. Kanunun ilk halinde
Silah kullanmay gerektiren hallerde mnferit hizmet grenler kendi balarna,
topluca hizmet grenler olay yerinde balarnda bulunan amirin emriyle silahlarn
kullanrlar.
Hkm bulunurken, yaplan deiiklik ile
Silah kullanma yetkisine sahip gvenlik kuvvetlerinin teslim ol emrine itaat
edilmemesi veya silahla mukabeleye yeltenilmesi veya gvenlik kuvvetlerinin meru
320
mdafaa durumuna dmeleri halinde grevli gvenlik kuvvetleri mensuplar doruca ve
duraksamadan hedefe ate edebilirler... Ayrca haklarndaki soruturma ilemi tutuksuz
yaplr.
Hkm getirilmitir.
Gvenliin salanmas, terrle etkili olarak mcadele yrtlebilmesi bakmndan
yukarda deinilen deiiklik dnda dorudan etki douracak bir deiiklik veya ilave
bulunmad sylenebilir. Ancak, Kanundaki deiikliklerden belirtilmesi gerekenlerden
biri de 5. maddede 14.11.1980 tarihli 2342 sayl Kanunla yaplandr.
Skynetim Komutanlklar arasndaki ibirlii ve koordinasyon Babakanlka
salanr eklindeki hkm,
Genelkurmay Bakanlnca salanr. Olarak deitirilmitir. Ayn Kanunla,
1402 sayl Kanunun 6. Maddesindeki;
Skynetim Komutan bu kanunla kendisine verilen grev ve yetkilerden dolay
Babakana kar sorumludur hkm de;
Genelkurmay Bakanna kar sorumludur olarak dzenlenmitir.
Bylelikle skynetim rejimi tamamen Genelkurmay merkezli bir nitelie sahip
olmutur. Burada ilgin olan bu deiikliklerin bir askeri ynetimin egemen olduu ara
rejimde ve askerler tarafndan atanm asker kkenli bir Babakan olan Blent Ulusu
dneminde yaplm olmasdr. Bylelikle belki de darbe ncesinde Skynetim
Komutanlarnn emirleri siyasi iradeden deil de Genelkurmay Bakanlarndan aldklarna
dair syledikleri szler darbe sonrasnda hukuki zemine oturtulmu oluyordu.
Skynetim Kanununda darbe sonras yaplan ilk deiikliklerden (19 Eyll 1980
tarihli 2301 sayl Kanun) byk blmnn ise ikincil derecede nem tad, sz
konusu deiikliklerin, yetki alanlarnda ksmi genileme salad, Kanunda yer alan
dzenlemelere baz ilaveler yapt eklinde deerlendirilmitir. Kanundaki yine tali
neme sahip dier baz deiikliklerin de askeri ynetim dneminin sonlarna doru 1982
ve 1983 yllarnda yapld grlmektedir.
1971 ylnda kabul edilen 1402 sayl Skynetim Kanununun Skynetimin
Yrtlmesi bal altnda;
Madde 2 - Skynetim altna alnan yerlerde genel gvenlik ve asayie ilikin
zabta kuvvetlerine ait grev ve yetkiler Skynetim Komutanlna geer. Zabta
kuvvetleri btn tekilat ile Skynetim Komutannn emrine girer. Skynetim
blgesindeki zabta kuvvetleri; Skynetim hizmetlerinin yaplmasndan dolay
321
Skynetim Komutanlna, bu hizmetler dnda kalan hizmetlerin yrtlmesinden
dolay da adli ve idari makamlara kar sorumludur. Milli stihbarat Tekilat Skynetim
Komutanl ile ibirlii yapar. Skynetim Komutanl, bu kanunla kendisine verilen
grev ve yetkileri o yerin zabta kuvvetleri ve tefrik edilecek askeri birlikler ile yrtr.
Barta ve zorunlu hallerde Skynetim komutan o yer veya o yere en yakn Garnizon
Komutanlarndan yeteri kadar birliin emrine verilmesini isteyebilir. Bu istek derhal
yerine getirilir. Skynetim Komutan, blgesi iinde gerek zabta kuvvetlerinin ve
gerekse askeri personelin grev yerlerini deitirebilir. Hizmet gereklerini dikkate alarak
zabta kuvvetlerinde askeri personel kullanlabilir. Bu takdirde mdr seviyesindeki
personel Skynetim Komutan emrinde mavir olarak grevlerine devam ederler.
Hizmetlerin yrtlmesi ile ilgili istemler, o blgedeki Devlet kurum ve organlarnca
yerine getirilir. Skynetim Komutanl emrine atanan veya grev alan bilcmle
personelin, Skynetim sresince Skynetim Komutannn izni olmadka, istifa veya
emeklilik ilemleri yrtlemez veya baka bir greve atanmas yaplamaz.
Hkmleri mevcutken, daha sonra yukarda da belirtildii zer 1402 sayl
Skynetim Kanununun 2. maddesine 2301 sayl Kanunun 1. maddesiyle eklenen
Skynetim komutanlarnn istemi zerine grevlerine son verilen kamu personeli ile
ilgili fkraya, 28.12.1982 tarihinde kabul edilen 2766 sayl Kanunun 1. maddesiyle ... bu
ekilde ilerine son verilen memurlar, dier kamu grevlileri ve kamu hizmetlerinde
grevli iiler bir daha kamu hizmetlerinde altrlamazlar. hkm eklenerek birok kii
grev yeri deitirilerek madur edilmi ve hi alakas olmayan yerlerde altrlmtr.
O dnemde 1402likler diye tanmlanan retim grevlileri, 70ler diye
adlandrlan Devlet statistik Enstits alanlar ve 101 TRT personelinin srgn ok
tartlmtr. 1402 sayl Skynetim Yasas uyarnca kamuda balatlan kym ile ayn
dnemde gerekletirilen bu toplu srgn iin dnemin TRT Genel Mdr emekli
general Macit Akman, gazetecilerle sohbetinde iin tepeden gelen bir emir ile
gerekletirildiini sylemi ve Vallahi, hibirini tanmam ben. Emir veren Babakan
Blent Ulusudur. Biz de uyguladk. demitir. (Arpa, 2009).
Bunlarn arasnda yer alan 101 TRT alannn srgnyse en sistemli ve korkulu
olandr. 101ler, 12 Eyll dneminde TRTde yaanan srgnlerin adyd. 1980 ylnda
askeri harektn zerinden daha iki ay gemeden TRTnin en saygn ve en retici isimleri
arasnda yer alan prodktrden senariste programcdan muhabire kadar hemen hemen her
kadrodan seilen 101 kii hibir gereke gsterilmeden mesleklerinin dnda dier
322
bakanlklara srlmt. Her biri kendi alannda uzmanlam yaynclar meslekleriyle
yle ilgisiz yerlere srlerek hayvan bakcs, suni tohumlama uzman ve afet ileri gibi
yerlere gnderilmilerdi (Arpa, 2009).
Bu madde 09.02.1990 tarih ve 20428 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak
yrrle giren 1988-6 Esas ve 1989-4 Karar Nolu Dantay tihad Birletirme Genel
Kurulu Kararna konu olmutur. zetle; Skynetim komutanlarnn istemi zerine
grevlerine son verilen kamu personeli ile ilgili olarak 1402 sayl Skynetim Yasasnn
2. maddesine 2301 sayl Yasann 1. maddesiyle eklenen fkrann, 28.12.1982 tarihinde
kabul edilen 2766 sayl Yasann 1. maddesiyle deiik eklinde yer alan "... bu ekilde
ilerine son verilen memurlar, dier kamu grevlileri ve kamu hizmetlerinde grevli
iiler bir daha kamu hizmetlerinde altrlamazlar." hkmnn skynetim sresiyle
snrl olarak uygulanmas gerektiine ilikin Dantay Beinci Dairesinin 14.4.1988 gn
ve 1286 sayl karar ile aksi ynde verilen dier kararlar arasndaki aykrln
giderilmesinin Dantay Beinci Dairesince istenmesi zerine, isteme konu olan kararlar
ile yasal dzenlemelerin tm incelendikten sonra, bu hkmn yorumlanarak anlam ve
kapsamnn belirlenebilmesi iin, ncelikle belirtilen fkra gereince ve skynetim
komutanlarnn istei zerine uygulanan "ie son verme" ileminin hukuki yaps,
nitelikleri, zellikleri ve dourduu sonular, daha sonra da konuyla ilgili Anayasa
hkmleri derinlemesine incelenmitir.
Sonu olarak;
1402 sayl Skynetim Kanununun 2. maddesinin 2766 sayl Yasa ile deiik
son fkrasnda yer alan "... bir daha kamu hizmetlerinde altrlamazlar" hkmnn
yukarda belirlenen anlam ve kapsam karsnda, ad geen madde uyarnca skynetim
komutanlarnn istemleri zerine ilerine son verilen memurlarn, dier kamu
grevlilerinin ve kamu hizmetlerinde grevli iilerin, ilk kez kamu grevine girdikleri
tarihte bu grev iin yasa ve ynetmeliklerde ngrlen nitelikleri kaybetmemi olmalar
kouluyla, ilerine son verildii blgede skynetim kalktktan sonra, kurumlarnca eski
grevlerine iade edilmeleri gerekeceinden, tihadn Dantay Beinci Dairesinin
14.4.1988 gnl ve E:1987/2417, K:1988/1286 sayl Karar dorultusunda
birletirilmesine, 07.12.1989 gnnde, birinci toplantda, oyokluu ile karar verildi.
fadesiyle, bu tr maduriyetlere son verilmitir.
Daha sonra, 26.10.1994 tarihinde kabul edilerek, 03.11.1994 tarih ve 22100 sayl
Resmi Gazete yaymlanarak yrrle giren 4045 sayl Gvenlik Soruturmas, Baz
323
Nedenlerle Grevlerine Son Verilen Kamu Personeli le Kamu Grevine Alnmayanlarn
Haklarnn Geri Verilmesine ve 1402 Numaral Skynetim Kanununda Deiiklik
Yaplmasna likin Kanunun Geici 2. Maddesi ile;
1402 numaral Skynetim Kanunu ile ek ve deiikliklerine gre 12.09.1980
tarihinden balayarak skynetim komutanlklarnn istemleri zerine, blgelerinde genel
gvenlik, asayi veya kamu dzeni asndan almalar sakncal grlen veya
hizmetlerinin yararl olmamas nedeniyle bir daha kamu hizmetlerinde altrlmamak
zere grevlerine son verilenler, ilk kez kamu grevine girdikleri tarihte bu grev iin
ilgili mevzuatnda veya toplu i szlemelerinde ngrlen nitelikleri yitirmemi olmalar
ve bu Kanunun yrrlk tarihinden itibaren alt ay iinde mracaatlar halinde ya koulu
aranmakszn ve emeklilik ya haddinin almam bulunmas kouluyla, grevlerine son
verildikleri tarihte almakta olduklar aylk derecesine eit derecenin ayn kademesinden,
ayrldklar tarihteki eski grevlerine veya edeer bir greve, bavurma tarihinden
itibaren en ge 60 gn iinde iade edilirler. Bu suretle greve ve ie alnanlarla iade
edilenlere, gemie ynelik olarak aylk ve dier zlk haklar verilmez ve akta geen
sreleri deerlendirilmez.
Hkm kabul edilerek bu konudaki maduriyetler giderilmeye allmtr.
Ancak bu konuda bir eksiklik daha bulunmaktadr. 1402 sayl Kanun uyarnca
skynetim komutanlarnn istemi zerine grevlerine son verilen personelden yarg
karar ile greve dnenlere yarg yerlerince verilen kararlar dorultusunda, bu personelden
Dantay tihatlar Birletirme Kurulunun 09.02.1990 tarih ve 20428 sayl Resmi
Gazetede yaymlanan 07.12.1989 tarih ve E: 1988/6, K: 1989/4 sayl Karar zerine
grevlerine iade edilenlere ise 123 Seri Nolu Devlet Memurlar Kanunu Genel Teblii
uyarnca Dantay tihatlar Birletirme Kararnn Resmi Gazetede yaymland
09/02/1990 tarihinden geriye doru be yl amamak ve daha nce grev yaptklar yerde
skynetimin sona erdii tarihten nceki bir tarihe tamamak kouluyla belirlenecek
dnem iin akta geirdikleri srelere ait aylk ve dier zlk haklar herhangi bir yarg
karar aranmakszn denmektedir. Fakat 1402 sayl Kanun uyarnca skynetim
komutanlarnn istemi zerine grevlerine son verilen personele grevlerine son verildii
tarih ile greve baladklar tarih arasndaki zlk haklarnn denmesi talepleri ile ilgili
olarak haklarndaki yarg kararlar ve 123 Seri Nolu Devlet Memurlar Kanunu Genel
Teblii dnda bir dzenleme bulunmamaktadr. Kamu personelinin mali ve dier zlk
haklan kanunla dzenlendiinden, bu ekilde grevine son verilen personele, greve son
324
verildii tarih ile skynetimin sona erdii tarih arasndaki sreye ait zlk ve sosyal
haklarnn verilmesi yolundaki istemi karlamaya ynelik bir yarg karar ve kanuni
dzenleme bulunmamakta, bu da ilgili personelin bu yndeki taleplerinin reddedilmesine
yol amaktadr. Dantay kinci Dairesinin 29/03/1990 tarih ve E: 1989, K: 1990/697
sayl Karar buna rnek tekil etmektedir. Sz konusu dnemde hukuk devleti ilkesiyle
badamayan, insan haklar ihlalinin ileri boyutta bir uygulamas olarak karmzda duran
bu durumun btn izleriyle silinebilmesi iin aklanan bu yasal boluun doldurulmas,
belirtilen dnemde grevden alnan kiilerin grevden alndklar tarih ile skynetimin
sona erdii tarih arasndaki zlk ve sosyal haklarnn verilmesini salamak iin yasal
dzenleme yaplmasnn faydal olduu deerlendirilmektedir.
6. 12 Eyll ncesi Dnemde Siyasal iddet Olaylar ile Mcadelede Mlki-
Askeri Ynetim Yaps

lkede i gvenliin salanmas ileri Bakanlnn grevleri arasnda
bulunmaktadr. Bu kapsamda, illerde valiler, ilelerde ise kaymakamlar emniyet ve
asayiin salanmasndan birinci derecede sorumludurlar. Gvenlik rgtlenmesinde vali
ve kaymakamlarn emri altnda bulunan emniyet ve jandarma birimleri grev yapmaktadr.
zet olarak belirtildiinde, polis ehirlerde, jandarma ise krsal alanda gvenlik
hizmetlerini yrtmektedir. Dank olmakla birlikte mlki idare amirlerine i gvenliin
salanmas konusunda yetki ve sorumluluk veren temel mevzuata bakldnda en bata,
5442 sayl l idaresi Kanunu (11/C, D ve 32/C, E maddeleri), 3152 sayl ileri
Bakanl Grevleri ve Tekilat Kanunu (1, 2. ve 29. maddeleri), 3201 sayl Emniyet
Tekilat Kanunu (1. madde), 2803 sayl Jandarma Tekilat, Grev ve Yetkileri
Kanununun (7. madde) yer ald grlmektedir.
Yasal olarak yetkilendirilmi ve grevlendirilmi olmakla beraber genel itibariyle
mlki idarenin terrle mcadelede askerlerin glgesinde kald ynnde deerlendirmeler
yaplmaktadr. Alman bilim insan Heinz Kramere gre, Trkiyede ordu sadece
profesyonel bir organizasyon deil, ayn zamanda siyasal sistemin de temel unsurudur.
Bundan dolay ordu, siyasal sisteme -gerekli grdnde, sistem rayndan ktnda-
mdahale etmi, oluturulan yapnn darbe sonrasnda bozulmamas iin gerekli kurumsal
dzenlemeleri yapmtr. Sivil ynetimi hep kontrol altnda tutmak isteyen bu anlayn
mlki idarenin gvenlik alanndaki pozisyonuna yansmas 5442 sayl l daresi Kanunu
ve 2803 sayl Jandarma Tekilat, Grev ve Yetkileri Kanununda olduu gibi olumsuz
ekilde olmutur. l daresi Kanununda, valinin askeri birliklerden yardm istemesi, ancak
325
emrindeki kuvvetle nlenmesini mmkn grmedikleri veya nleyemedikleri eklinde
yetersiz kalma artyla snrlandrlmtr. Olayn sevk ve idaresi ise byk lde,
yardma gelen askeri birliin komutanna braklmtr. te yandan krsal blgede i
gvenliin salanmas grevini yrten Jandarmann yaps, kolluk kuvvetinden ok
askeri birlie yakndr ve bu yaps fiilen Genelkurmaya bal olarak alt yorumlarna
sebep olmaktadr. Jandarma tekilatnn ballk, personel ve zlk durumu, bu kurumun
sevk ve idaresinde mlki idareyi devre d brakmaktadr (imen, 2010: 66-67).
12 Eyll ncesi dnemde de vali ve kaymakamlarn mevzuattan kaynaklanan
gvenliin salanmas ile ilgili yetkilerini tam olarak kullanarak bu konudaki
sorumluluklarn yerine getirdiklerini belirtmek pek kolay grnmemektedir. Mevzuattan
kaynaklanan ve Jandarma tekilatnn durumu gibi yapsal baz yetersizliklerin yan sra o
dnemde brokrasinin iinde bulunduu genel durumun mlki idare amirleri iin de
geerli olduu ifade edilebilir. Raporun, 12 Eyll ncesi ve sonrasndaki dnemde
brokrasinin durumunun ele alnd blmnde geni olarak irdelendii gibi ar
siyasallaan, liyakatten uzaklaan brokrasinin geneline yaylan yozlama kukusuz mlki
idareyi de sarmtr. zellikle lkenin dou blgelerinde ok sayda ilenin vekletle idare
edildii, buralara atanan kaymakamlarn grev yapmak istemedikleri bilinmektedir. Mlki
idarenin siyasal iddet olaylar ile etkili ekilde mcadele edememesi, gvenliin
salanmasnda baar gsterememelerinde zellikle polis tekilatnn 12 Eyll ncesi
dnemdeki siyasallam ve blnm yaps byk paya sahiptir. Ayrca, polisin say,
eitim ve donanm eksiklii de nemli etkenler olmutur.
Mlki ynetimin terr ve iddet olaylar karsndaki durumunu deerlendirmede
fikir vermesi asndan Kahramanmara olaylar ele alnabilir. Kahramanmara olaylarnda
il ynetiminin sergiledii tutum ve izledii yol konusunda baz deerlendirmeler
yapabilmek iin u hususlarn belirtilmesi yararl olacaktr. lin gvenlik ve asayiinden
sorumlu olan Vali tarafndan olaylar hakknda bir ngrde bulunulamad, aslnda
aama aama gelien olaylarn bir adm sonrasnn tahmin edilemedii anlalmaktadr. ki
retmenin ldrlmesinin ardndan ldeki belli bal demokratik kitle rgtlerinin Vali, l
Emniyet Mdr ve l Jandarma Komutann uyardklar, ertesi gnn olayl geecei
bilgisini verdikleri, buna ramen Vali ve dier ilgililerin konuya gerekli hassasiyeti
gstermeyip nlem aldk demekle yetindikleri, olaylarn apna uygun bir tedbirin
alnmadnn zaten daha sonra ortaya kt, dier illerden de zamannda takviye kuvvet
talebinde bulunulmad grlmektedir. Bunun da tesinde, dnemin ileri Bakan rfan
326
zaydnlnn emir subay Melih Yzbaolu, ileri Bakannn, cenazelerin trensiz
gmlmesinin salanmasna ilikin teleks emrinin Vali tarafndan yerine getirilmediini
aktarmaktadr. Yine Valinin, Devlet Hastanesi Bahekiminin olay kma ihtimali
bulunduundan otopsilerin hastanede gece yaplarak cenazelerin buradan karlmas
uyarsna da itibar etmedii bilinmektedir. 22 Aralk gecesi Valilikte yaplan ve ertesi
gn alnacak gvenlik nlemlerinin grld toplantda, askeri yetkililerin geceden
sokaa kma yasa konulmas, evre illerden takviye kolluk gc ve askeri birlik talep
edilmesi ynndeki tekliflerini de Vali ve Emniyet yetkilileri geri evirmitir. Btn bu
anlatm ve bilgiler bir araya getirildiinde Valiliin kriz ynetiminde son derece yetersiz
olduu, hatta kriz durumunu alglayamad, tahmin ve nleme mekanizmalarnn
ilemedii sonucuna varlmaktadr (darecinin Sesi, 2010: 15). Kahramanmara
olaylarnda askerlerin gsterdii isteksiz tavrn da elbette olaylarn kazand boyutta
nemli pay olmutur.
Konuyla yakndan ilgisi olan bir husus da valilerin kolluk kuvvetlerinden ayr
olarak askeri birliklerden de yardm istemelerine ilikin dzenlemedir. Valilerin askeri
birliklerden yardm istemesinin usul ve esaslar 1949 ylnda karlan 5442 sayl l
daresi Kanununun 11/D maddesinde dzenlenmitir. Maddenin ilk halinde, valilerin, il
iindeki kolluk kuvvetleriyle bastrlamayacak olaanst ve ani olaylarn vuku bulmas
halinde en yakn askeri birlikten yardm istemesi hususu dzenlenmitir. Daha sonra
19.02.1980 tarihli 2261 sayl Kanunla 11/D fkrasnda deiiklik yaplmtr. Yaplan
deiiklik z itibariyle maddenin ilk halinden ayrlmamakla birlikte daha ayrntl
hkmler getirerek valilere il iinde kabilecek toplumsal olaylarn emrindeki kolluk
kuvvetleriyle nlenmesinin mmkn olmayaca hallerde de en yakn askeri birlikten
yardm isteme imkn tanmtr. Fkrada yaplan ikinci deiikliin tarihi ise 1996dr.
4178 sayl Kanunla yaplan deiiklik, hem madde kapsamn, hem yardm istemeyi
gerektirecek hallerin niteliini, hem yardm istenecek makamlar, hem de uygulamay
geniletmitir (Koca, 2010: 39-40). Maddede 1980de yaplan ve kabilecek olaylar iin
de yardm isteme imkn salayan deiikliin Kahramanmara olaylar yaandktan sonra
skynetim uyguland dnemde yaplmas ve 12 Kasm 1979da kurulan Demirel
Hkmetinin terr ve iddet olaylarn azaltma ynnde nemli adm olarak niteledii
deiikliklerden birisi olmas dikkat ekicidir.
Olaan dnemde gvenliin salanmas sorumluluunu tayan mlki idare
amirlerinin bu grev ve yetkileri skynetimin ilan ile birlikte skynetim komutanlarna
327
gemektedir. 1402 sayl Kanunun 2. maddesi gereince skynetim altna alnan yerlerde
genel gvenlik ve asayie ilikin zabta kuvvetlerine ait grev ve yetkiler skynetim
komutanlna gemekte, kolluk kuvvetleri btn tekilat ile skynetim komutannn
emrine girmekte, kolluk kuvvetleri skynetim hizmetlerinin yaplmasndan dolay
skynetim komutanlna kar sorumlu olmaktadr.
Sonu itibaryla;
Siyasal amalarla, mallara ve kiilere kar hukuka aykr g kullanma veya g
kullanma tehdidi eklinde sade bir tanmla ifade edebilen siyasal iddet harekeleri
Trkiyede 1977-12 Eyll 1980 arasnda ok youn bir ekilde yaanmtr. Bunlara,
1978 Malatya Olaylar, 1978 Sivas Olaylar, 1978 Kahramanmara Olaylar, 28.09.1979
gn Adana il Emniyet Mdr Cevat Yurdakulun ldrlmesi olay, 1980 orum
Olaylar rnek verilebilir.
Siyasal iddet, bu dnemde bireysel iddet olaylarndan toplu ldrme ve tahrip
eylemlerine kadar geni bir yelpazede meydana gelirken, zaman ierisinde mnferit
olaylar deiik maniplasyon ve kkrtmalarla daha ok hasara neden olan, toplumun
deiik kesimleri arasndaki uurumu daha da derinletiren kitlesel ldrme olaylarna
dnmtr. Dini, ideolojik veya etnik kimlie sahip etkin kiilere ve kamu grevlilerine
ynelik kiisel iddet olaylar, daha sonra ayn ilde veya baka illerde byyerek kitlesel
olaylara dnmtr. Yukarda sz konusu edilen olaylardan anlalaca zere, o
dnemde meydana gelen mnferit olaylardan bazlar daha sonra daha byyerek
toplumsal iddet olaylarna dnmtr. Olaylar, kimi zaman provokasyonlarla
bytlrken, kimi zaman da bu tr olaylarla mcadele etmesi gereken kurumlarn
grevlerini bazen bilerek, isteyerek, bazen de yetersizliklerinden dolay tam olarak yerine
getirememelerinden dolay daha kark bir hal almtr.
Nitekim bunun en bariz rnei, bu dnemde yaanan POL-DER ve POL-BR
tecrbesidir. Bu iki polis birlii, polis iinde siyasal kamplamann ve kavgann kayna
haline gelerek tamamen kurulu amalarnn dnda faaliyet gstermitir. dzeni ve
vatandalarn can gvenliini salamakla grevli olan polis de lkenin dier insanlar gibi
kendi arasnda ikiye blnmtr.
Bu dnemde, 1974 genel aff ile beraber sol rgtler taze kan ile faaliyetlerini
hzlandrmlar ve bu dnem ierisinde hzla rgtlenmeye balayan milliyeti
muhafazakr genlik gruplaryla atma srecine girmeye balamlardr. Krt dilinin
yasaklanmas ve bu haklar talep eden siyasi oluumlarn hibirine frsat tannmamas
328
blge halk zerinde baskc politikalar uygulanmas sonucunda Krt sorunu giderek
keskinlemi, 1978 ylnda Marksist-Leninist snrsz bir toplum esasna dayanan
Bamsz Birleik Krt Devleti kurmak amacyla PKK terr rgt ortaya kmtr.
1980li yllarn banda Vahdet Kitapevinde bir araya gelen Hseyin Veliolu, Fidan
Gngr ve arkadalar Hizbullah Terr rgtnn temellerini atmlardr. Bu oluumdan
ksa sre sonra liderlik mcadelesi ve rgtn teorik alt yapsyla ilgili gr ayrlklar
nedeniyle kopmalar yaanmtr. Bu dnemde Hizbullah Terr rgtnn mensuplar
genel olarak propaganda yoluyla taban kazanma faaliyetlerine devam etmi, genel olarak
kitapevleri etrafndan taraftar kazanma yoluna girimilerdir. Sol gruplarn eylemde
bulunduu yerlerde zellikle milliyetilik fikri etrafnda toplanm grup ve rgtler de
vardr ve onlar da atmalarn bir paras olarak 12 Eyll srecinde yer almtr.
Siyasal iddetle mcadelede zaman zaman baarl sonular alnmasna ramen
terr rgtlerinin varln korumas, finans kaynaklarn devam ettirebilme
yeteneklerinden kaynaklanmaktadr. Bu terr rgtlerinin geleneksel veya yeni dnem
finans kaynaklarn kullandklar bilinmektedir. Terr rgtlerinin finans kaynaklarn elde
etmede yrttkleri faaliyetler organize su rgtlerinin kullandklar yntemlere
benzemektedir. Organize su rgtleri nceleri hara toplama ve koruma ad altnda zorla
para toplama eylemlerine younlarken, sonralar ulusal seviyede kaaklk yapan su
gruplarna dnmler, daha sonralar ise kresellemenin verdii olanaklardan da
yararlanarak uluslararas dzeyde faaliyet gsteren birer snr aan organize su ebekesi
halini almlardr. Benzer evrimsel dnm Trkiyede faaliyet gsteren terr rgtleri
iin de sz konusu olmutur. 1970li ve 1980li yllarda finans kaynaklarn daha ok
hara toplama, banka soyma ve fidye toplama sular zerine bina eden terr rgtleri
daha sonraki dnemde gelirini ulusal veya uluslararas dzeyde kaaklk olaylaryla elde
ettii grlmektedir.
Radikal solcu, etnik blc ve dini istismar eden birok terr rgtnn finans
kaynaklar hakknda bilgi edinilebilmekle birlikte bunlarn 1980lerde saysal olarak ne
kadar olduu konusunda maalesef yeterince kaynak yoktur. Bunun sebebinin; o dneme
ait finans kaynaklarnn rgtler tarafndan yeterince kullanlmamas deil, bunu tespit
edecek mekanizmalarn mevcut olmamas ve bundan da te terrn finansman hakknda
yeterli farkndaln o gnlerde bulunmamas olduu dnlmektedir. Gnmzn
mcadele yaps ve kararllk boyutu gz nne alndnda bile terrn finansman
329
kaynaklar ve gelirinin miktar hakknda net bilgilere ulalamazken, 1980 ncesinde
bunun ne kadar zor olduu anlalacaktr.
1980 darbesi ncesi ve sonrasnda siyasal iddetin nlenmesi amacyla eitli
almalar yaplm ancak alnan nlemler yeterli olmam, lke kaosa doru gitmeye
devam etmitir. Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Faruk Skann Trkiyedeki
terrn sebep ve kaynaklar ve bunu nlemenin areleri ile ilgili hazrlad rapor
nemlidir. Raporda kapsaml tespit ve zm nerileri sunan Skan, kurulu gayelerinin
banda, cephecilii ve blcl kaldrmak, terrizmle etkili bir ekilde mcadele etmek
ve bu suretle i bar salamak olan dnemin hkmetiyle anari ile mcadele etmenin ve
i bar salamann mmkn olmayacan anlad iddiasyla grevinden istifa etmitir.
Durum o kadar kt bir hal almtr ki siyasal hayat Silahl Kuvvetlerin yardm
olmadan yrtlemez dncesi hkim olmutur. Bylece, 26.12.1978 tarihinde TBMM
tarafndan byk bir ounlukla stanbul, Ankara, Erzincan, Sivas, Erzurum, Kars, Elaz,
Malatya, Bingl, Adana, Kahramanmara ve Gaziantep olmak zere 13 ilde skynetim
ilan edilmitir. Sonralar kapsam geniletilen skynetim de are olmam ve sonuta 12
Eyll 1980 tarihinde Trkiye askeri darbeyle yeniden demokrasiye ara vermek zorunda
kalmtr. Yirmi ay devam eden skynetim dneminde birok vatandamz insan haklar
ihlali yaanm ve madur olmutur. kenceler, srgnler bunlardan sadece bazlardr.
Zaman ierisinde bu tr maduriyetlerin giderilmesi ynnde gerekli admlar atlmtr,
ancak bu konuda hala eksiklikler bulunmaktadr. Bunlarn banda, skynetim
dneminde grevden alnan kamu grevlilerinin grevden alndklar tarih ile
skynetimin sona erdii tarih arasndaki zlk ve sosyal haklarnn verilmesini salamak
iin yasal dzenleme yaplmas gerekliliidir.
12 Eyll ncesi skynetimine ynelik en bata gelen eletiri, skynetimin terr
nleyemedii noktasnda toplanmaktadr. O dnemde bu eletirinin muhatab hkmet
olmu, askere ynelik eletiriler ancak 1984ten sonra gelmitir. Ortaya atlan soru, Silahl
Kuvvetlerin terr nleme konusunda etkili bir uygulama yapmamasnn nedeninin bir
darbe yaparak ynetime el koymak iin gereke oluturup oluturmadyd. Askerlerin,
kendilerine yeterli yasal destek salanmad noktasnda toplanan savunmalar karsnda
ileri srlen grler ise tersi yndedir. Ecevite gre o dnem yrrlkte olan 1402 sayl
Skynetim Kanunu askere geni yetkiler vermiti. Bu yetkiler Demirel Hkmeti
dneminde daha da geniletilmiti. Demirel de skynetim koordinasyon toplantsnda
askerlere btn taleplerini karlamaya hazr olduunu sylediini ifade etmektedir. Yine
330
Demirel, grevlerini yerine getiremeyen komutanlar deitirme dncesinden de sz
etmekte, bunu yapamamalarn Cumhurbakanndan destek alamamalarna balamaktadr.
Zafer skl, Ecevit ve Demirelin bu ortak deerlendirmeleri ve yaanan srecin, ordu
komuta kademesinin ii oluruna braktklar ve uygun zaman beklemeye baladklar
kansn glendirdiini belirtmekte, siyasetilerin tavrlarnn da uygun zamann
gelmesini kolaylatrdn ifade etmektedir (skl, 1989: 21-217).
Ordunun skynetime ramen terrle mcadelede neden baarl olamad
konusunda, Evren'in ileri srd aklamalardan ilki, terr eylemlerine kartklarna
veya destek verdiklerine inanlan kimselerin adalet nne karlmas srecini hzlandrp,
devlet otoritesini glendirecek dzenlemelerin yaplamamasdr. Askerlerin 1978 banda
iktidara gelen CHP hkmeti ve bunu takip eden AP aznlk hkmetinden istedikleri bu
konuya dair belli bal talepleri yle sralamak mmkndr (Demirel, 2001: 51):
Olaanst hal kanunun karlmas, dernekler kanununun deitirilmesi, devlet
gvenlik mahkemelerinin kurulmas, adli kolluk tekilatnn oluturulmas, cezaevlerinin
gvenliinin salanmasna matuf dzenlemeler, gvenlik glerinin terrle mcadelede
zararl bulduklar yaynlar toplatabilmelerini kolaylatran dzenlemeler, ceza ve ceza
usul kanunlarnda terr rgtlerinin daha etkin bir biimde takibi ve cezalandrlmasna
izin veren deiikliklerin yaplmasdr. Bunun yan sra, gvenlik kuvvetlerinin silah
kullanma yetkilerinin geniletilmesi, tanklarn can ve mal gvenliini salayacak
dzenlemeler, silah kaaklna ilikin sularn her zaman skynetim mahkemelerinde
grlememesi nedeniyle gerekli deiikliklerin yaplarak bu suun takibinin skynetim
mahkemelerine braklmas ve gzalt sresinin uzatlmas da talepler arsndadr.
12 Eyll ncesinde bu isteklerin bir ksm 23 ubat 1980 tarihli Resmi Gazete'de
yaymlanan, "Kamu Gvenliine ve Kolluk Hizmetlerine likin Baz Kanunlarda
Deiiklik Yaplmas ve Bunlara Yeni Hkmler Eklenmesi Hakknda Kanun" ile
gerekletirilebilmitir. Ancak askerlerin zellikle zerinde durduklar, devlet gvenlik
mahkemelerinin kurulmas ve Skynetim ve Dernekler Kanunu'nda yaplmas istenen
deiiklikler, 12 Eyll ncesinde yasama organnda bu konular zerinde uzlama
salanamamas nedeniyle gerekletirilememitir (Demirel, 2001: 51).
Askerlerin terrle mcadelede baarlarn olumsuz ynde etkileyen ikinci faktr
olarak Tanel Demirel; Mustafa Mulal olmama olarak da adlandrlan, sadece ald
emirleri yerine getiren askerlerin koullar deitiinde hak etmedii bir ceza ile
karlaabilecei endiesine iaret eden durumu iaret etmektedir. Yine Demirele gre
331
skynetim komutanlarn ekingen davranmaya iten bir dier unsur da belli bir siyasi
iktidarn yanls olarak grlmek ve cezalandrlmak kukusu olmutur. Askerlere gre bir
baka baarszlk nedeni ise vatandalarn gvenlik glerine yardm etmekten
ekinmeleri ve bundan kanmalardr. Son bir olumsuz unsur da lkenin siyasi
atmosferinin terrle etkili bir ekilde mcadele edilmesine elverili olmamasdr (Demirel,
2001: 56-58).
Kenan Evren, 2012/2 Esas sayl iddianame kapsamnda alnan savunmasnda;
zellikle polisin silah kullanamadn, ikiye blndn, hibir yasann kmadn, bir
ksm skynetim blgelerine polis ihtiyacnn olmasna ramen yaplan atamalarn
engellendiini, mahkeme karar ile durdurulduunu, dolays ile skynetim blgelerinin
polis ihtiyacnn giderilemediini,
Anariyi nlemenin ileri Bakanlna bal olarak alan polislere ait olduunu,
Trk Silahl Kuvvetleri ve Skynetim Komutanlklarnn ancak ileri Bakanl yardm
istedii takdirde onlara yardmc olduunu, Skynetim Komutanlklarnn bulunduu
yerlerde sulularn yakalandklarn, ancak hapishanelerden toplu olarak kalarn sz
konusu olduunu, Skynetim Komutanlklarnn silah kullanma yetkisinin olmadn,
lkenin tamamen fel olmu durumda olduunu, 19 ilde skynetim ilan edilmi olmasna
ramen dier illerde skynetimin olmadn, olaylarn dier illerde de meydana
geldiini, hapishane ynetimlerinde otorite boluunun olduunu, ynetimin mahkumlarn
elinde olduunu,
11 Eyll 1980'de devam eden terr ve anari eylemleri 12 Eyll 1980 tarihinde
birden nlenmi, sulular yakalanmtr iddiasnn Sleyman Demirel tarafndan ileri
srldn, bunun doru olmadn, 12 Eyll gn sokaa kma yasa ilan edildiini,
devam ettiini, herkesin aknlk yaadn, 1 hafta boyunca herhangi nemli olayn
olmadn, ancak ardndan olaylarn tekrar baladn ve 6 ay kadar devam ettiini,
olaylarn ancak 6 ay ierisinde kontrol altna alnabildiini belirtmi,
19-26 Aralk 1978 Kahramanmara olaylar iin dnemin Babakan Blent
Ecevit'in Baz evreler bizi srarla ve sistemli olarak skynetim ilanna zorluyorlard.
Kahramanmara olaylar CHP'nin kurduu hkmeti skynetime zorlamak isteyenlerin
tahriklerinin sonucuydu. Nitekim zorlanm olduk. Kahramanmara olaylarnda hkmetin
sorumluluu olduunu dnemem. Bir hayli askeri birlikler yardma arlmt. Fakat
gvenliin salanmasna doyurucu bir katklar olmamt. Geni lde pasif
kalmlard. diyerek orduyu sulad, yine dnemin Babakan Sleyman Demirel ise
332
Efendim skynetim ilan edilmi, skynetim komutanlarna yetkiler verilmi, hkmet
olarak bizim yapacak bir eyimiz yok ki. Askerler isteselerdi anari ve terr
nleyebilirlerdi, nitekim 12 Eyll gn bakla kesilir gibi kesildi. dareye el koymaya
kararl olduklar iin bilerek anarinin zerine gitmediler eklinde Trk Silahl
Kuvvetlerini sulamlardr.
Kenan Evrene bu iddialar sorulduunda ise; bunlar kabul etmediini, bunlarn
Trk Silahl Kuvvetlerine siyasiler tarafndan atlm bir iftira olduunu, siyasilerin tabi ki
kabahati zerlerine almalar sz konusu olamayacan, Trk Silahl Kuvvetlerinin
insanlarn lmn bekleyip sonuta bunu frsat olarak deerlendirip ynetime el
koymasnn dnlemeyeceini, bunu vicdanlarnn kabul etmeyeceini, bunu kesinlikle
kabul etmediini, halen eski Cumhurbakan Demirel ile grtklerini, bu ekilde
kendisine bir ey sylemediini, ayrca Ecevit Babakan iken kendisini ziyarete gittiinde,
kendisini kapda karladn, bu ynde kendisine herhangi bir ey sylemediini ve
grmelerinin de devam ettiini, bu iddialarn o zamann artlarna gre siyasiler
tarafndan sylenmi szler olduunu ifade etmitir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn
2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 99-101).
12 Eyll askeri ynetimi skynetimi lke geneline geniletmi ve sokaa kma
yasa getirmitir. Skynetimin btn lkede uygulanmas, 12 Eyll ncesinde
terristlerin skynetim blgelerinden skynetim ilan edilmeyen illere hareket
etmelerinin nn kesmitir. Bu nedenle darbe sonras ilk birka gn lkede huzur
salanmtr. Ancak, ilk gnlerden sonra terr olaylar iddeti azalarak da olsa srmtr.
Olaylarda bakla kesilir gibi bir d olmamtr. Darbe sonras ilk bir ylda 282 kii
olaylarda hayatn kaybetmitir. Bir yl ncesinin rakamlarna bakldnda ortada ok
nemli bir azalma bulunmaktadr, ancak darbeyle birlikte terrn tamamen durdurulduu
sylenemez (Demirel, 2001: 59-60).
Darbenin hemen arkasndan, askerlerin 12 Eyll ncesi dnemde talep ettikleri
yasal deiikliklerin bir blm yaplarak skynetim komutanlarna istenilen yetkiler
verilmitir. 1402 sayl Kanunda yaplan deiiklikler; gzalt sresinin 30 gne, daha
sonra 90 gne karan, skynetim komutanlarnn kamu dzeni asndan almalar
sakncal grlen kamu grevlilerini iten karabilmelerini mmkn klan ve silah
kullanma yetkilerini artran dzenlemelerdir. (1402 sayl Kanunda 10.10.1980 tarih ve
17131 sayl Resmi Gazete, 08.11.1980 tarih ve 17154 sayl Resmi Gazete, 15.11.1980
tarih ve 17161 sayl Resmi Gazete, 11.12.1980 tarih ve 17187 sayl Resmi Gazete,
333
13.01.1981 tarih ve 17219 sayl Resmi Gazetede yaymlanan deiiklikler). Daha sonra,
Trk Ceza Kanunu ile Ceza Muhakemeleri Usul Kanununda da 12 Eyll ncesi istenilen
deiiklikler gerekletirilmitir. (10.01.1981 tarih ve 17216 sayl Resmi Gazetede
yaymlanan deiiklikler) (Demirel, 2001: 60).
Askerlerin 12 Eyll ncesinde talep ettikleri yasal dzenlemelerin bir blm
hemen darbe sonrasnda yaplrken bir ksm deiikliin ise askeri ynetimin sonlarnda,
bir ksmnn da ksmen gerekletirildii grlmektedir. Devlet Gvenlik Mahkemelerinin
kuruluu, Olaanst Hal Kanunu 1982den sonra karlabilmitir. Yine Skynetim
Kanununda yaplan deiikliklerin ounluunun terrle mcadelede birinci derecede
nem tayan nitelikte olup olmad tartlabilir. Bu durum, askerlerin baz
dzenlemeleri 12 Eyll ncesinde talep ettikleri halde darbe sonras yerine getirmedikleri
sonucuna gtrmektedir. Askerler, gerekli olmad, zorunluluk arz etmedii halde baz
taleplerde bulunmu olabilir mi sorusuna bunun daha ok brokratik bir alkanln
yansmas olarak biraz abartl taleplerde bulunulmu olabilecei eklinde cevap
verilebilir. Bu taleplerin bir blm terrle mcadelenin baarsnda birincil derecede rol
oynamayan alanlarda kalm, bir blm de demokratik dzende anlam ifade etmekle
beraber darbe sonrasnda anlamsz hale gelmi olabilir (Demirel, 2001: 60-61).
Sleyman Demirel'e gre, gvenlik ve huzuru salamak iin devletin elindeki son
ve tek are olan skynetim 20 ay akn bir sre yrrlkte kalmasna ramen Trkiye'de
akan kan durduramam ama 11 Eyll gn akan kan, 13 Eyll gn durmutur.,
Demirel sulamalarna kant olarak, 12 Eyll'den sonra komutanlarn sadece Skynetim
Kanunu'nda nemsiz bir ka deiiklik yaptklarn; bunun da mdahale ncesinde
meclisten istenilenlerin gerekten gerekli olmadn gsterdiini, sonradan grlmtr
ki, devlet gsz deil. Sadece devlet iletilmemi, 12 Eyll'den sonra devlete ne gc
eklenmi, ne olmu? Devlet yine ayn devlet! diyerek ifade etmitir (Demirel, 2001: 46).
Tanel Demirele gre Sleyman Demirelin gzden kard husus skynetim
rejimi ile darbe sonras askeri rejim arasndaki fark olmutur. Skynetim, demokratik
rejim iinde hukuka bal kalnarak hak ve zgrlklerin snrlandrld veya askya
alnd olaanst bir rejimdir. Skynetimde gvenlik kuvvetlerinin yetkileri artmakla
beraber devlet gc zerindeki denetim ve snrlamalar devam etmektedir. Yarg denetimi
ilemektedir. Buna karlk askeri ynetimlerin meruluk dayanaklar yasal olmak zorunda
deildir. Meruiyetleri fiili iktidarlarndan kaynaklanmaktadr. Askeri rejim, terrle
mcadelede temel hak ve zgrlkleri koruyan snrlamalar hukuken var gzkse de
334
fiilen ortadan kaldrmtr. Gvenlik kuvvetlerinin yetkileri byle bir rejimde demokratik
ynetimde kabul edilemeyecek lde artm, stelik yetki kullanmadaki ekingenlikleri
de son bulmutur. Gvenlik kuvvetlerine yardm etme konusundaki tereddt ve korkusu
kalmayan halkn askeri ynetime verdii destek de terrle mcadelenin baarsn artran
bir baka unsur olmutur (Demirel, 2001: 61-62, 64).
Kenan Evren 1979 Eyllnde, mdahale mi gereklidir, yoksa ilgilileri uyarmak
m daha uygun olur sorusuna cevap aramak zere Genelkurmay kinci Bakan Haydar
Saltk bakanlnda bir alma grubu oluturmutur. Darbe tarihinden bir yl kadar nce
bu ekilde hareket ederek mdahale fikrine seenek olarak yer veren bir komuta heyeti,
terrle mcadelede bu dnce sebebiyle bir zafiyet gstermi olabilir mi diye
dnlebilir. Bu soruya net bir cevap bulmak mmkn olmasa da, askerlerin mdahaleyi
terrle mcadelede bir alternatif olarak grmeye balamalarnn demokratik rejim iinde
zm olabilecek dier seenekleri zorlama iradelerini zayflatm olabilecei
sylenebilir.
Askerler mdahalede bulunmay demokratik rejimin karlat sorunlar yenmede
bir alternatif zm olarak kabul edebilmektedirler. Bu dnceyi destekleyen unsurlardan
biri ordunun kendisini lkenin ve devletin gerek koruyucusu olarak grmesidir. Bu da
tarihi kkleri olan bir algdr. lke karlar sz konusu olduunda demokrasi bir sre iin
askya alnabilir. kinci unsur ise, bu fikrin oluumuna sivillerin yapt katkdr. Ordunun,
rejimin ve devletin gerek koruyucusu olduu fikri sivillerin de kabul ettii bir olgudur.
12 Eyll ncesi toplumun, terrn ancak askerler tarafndan zlebileceine inand bir
gerektir. 12 Eyll ncesinde askerlerin mdahaleyi meru klmak iin terrle yeterince
mcadele etmediklerini ileri srebilmek ve bunun altn doldurmak kolay deildir. Ancak,
1979 ortalarndan itibaren mdahalenin bir seenek olarak dnlmesinin, askerlerin
demokrasi iinde dier zm araylarnda zafiyet oluturduu ve terrle mcadelede
daha giriimci olmalarn nledii grn dile getirmeyi mmkn hale getirmektedir
(Demirel, 2001: 64-71).
Bu alanda en byk soru iareti yaratan konu belki de 12 Eyll Dneminin 2. Ordu
Komutan Bedrettin DEMRELin, 5 Temmuz 1987 tarihinde Milliyet Gazetesinden
Yener SSOYa verdii rportajda sarf ettii;
12 Eylln ge yapldna inanyorum. Arkadalarmn ou Tam
olgunlasn, millet tarafndan tasvip edilsin dediler. Bana kalsayd en az bir yl nceden
yapardm. Bir yl ok kan akt. eklindeki szleridir (Milliyet, 05.07.1987).
335
Bedrettin DEMREL, 1988 ylnda Milliyet Gazetesinde Ahmet KAHRAMAN ile
yapt syleide de 12 Eyll darbesinin zaten Genelkurmay Bakanlnda bulunan ksa
ad Dev-Kurt olan Devleti Kurtarma Plannn bir gerei olduunu ve arkadalaryla bir
araya geldiklerinde uzun zamandr darbeyi konutuklarn belirttikten sonra neden 12
Eyll tarihine kadar beklendii sorusuna u cevab vererek bu hususu bir kez daha teyit
etmitir (Milliyet: 15.09.1988);
Olmad. nk vasat (ortam) Genel kanaat, kamuoyu Kamuoyu ayn merkeze
tevcih edilmedike, tasvibini almadka
Olgunlatrmak Artk olsun deil de Kamuoyu artk are kalmad. Biz
demokrasiyi de zedelemek istemeyiz. Maksat, baka bir kurtulu yolunun kalmadn
btn vatandalar idrak etsin.
Dnemin TRT Genel Mdr Doan KASAROLU, Milliyet Gazetesinde
yaynlanan Ahmet KAHRAMAN ile yapt rportajda 12 Eyll gecesi darbenin
duyurulmas ile ilgili TRTden yayn yaplmas ile ilgili anlarn anlatrken;
Daha nce hazrlanm bildiriler, konuma metinleri gerei yaplmak zere
TRTcilere datld. Ktlar sararm, ypranmt. Nedeni sorulduunda, bir general
ak yreklilikle konutu:
Bu i bir sene nce yaplacakt. Fakat eitli nedenlerle ertelendi. Bizde,
metinleri deitirmedik dedi.
eklinde ifadesiyle darbenin halka duyurulaca konuma metinlerinin bile aslnda
1 sene nce hazrland ancak darbe iin 1 sene daha beklenmesi sonucu konuma
metinlerinin yer ald ktlarn bile sarardna dair tankln aktarmtr (Milliyet:
20.09.1988).
Dier taraftan komisyonda dinlenen konuklardan;
Dnemin Ankara Emniyet Mdr Yardmcs Ali AKAN, 11 Eyll gn
kendilerine Skynetim Komutanlndan gelen ihbar ile emniyet
kuvvetlerini baka yere ydklar bir anda Kzlayda pek ok yere bombal
pankartlarn asldn belirtmi (Alt Komisyon Tutanaklar: 03.10.2012),
Mehmet KEECLER, Akay yokuu ve Soysal Pasajna bombal pankart
aslmasnn darbenin geldiinin iareti olduunu, Konyal olmayan ve
gazetede kan resimlerinden Konyal kimsenin tanmad kiiler
tarafndan stiklal Marnda ayaa kalklmadn, Konyann meczuplarna
ve delilerine kim olduu anlalamayan kiiler tarafndan mehter kyafeti
336
giydirilerek boyunlarna byk bir tesbih taklarak yrtldn belirtmi
(Alt Komisyon Tutanaklar: 31.10.2012),
Ramiz ONGUN, Gkdelen ile Soysal Pasaj arasna bombal pankart
asmann herkesin yapabilecei bir i olmadn belirtmi (Alt Komisyon
Tutanaklar: 31.10.2012),
Fatih Mahir DAMATLAR, 1978 ylna kadar 160-170 civarnda
arkadalarn kaybetmiken, 1978den 12 Eyll ihtilaline doru gidildiinde
bu saynn 2.000in zerine ktn, ihtilalden on gn nce 2 Eyll 1980
tarihinde Ziraat Mhendisleri Birliinde meydana gelen ve 4 kiinin
hayatn kaybettii olayda el bombalar ve otomatik silah kullanldn ve
MHP Genel Merkezinin baslmas olaynda da pek ok otomatik silah ve
bomba kullanldn, bu olaylarn kendilerine ynelik dzenlenen
olaylardan kullanlan silahlar asndan farkl olduunu ve dikkat ektiini,
olaylarn kasten trmandrlmas hususunda dikkat ekici olduunu (Alt
Komisyon Tutanaklar: 11.10.2012),
Halis ZDEMR, Mara olaylarnda haki renkli 2 kamyonun gelerek kart
her iki tarafa da silah dattn kendisine anlatanlarn olduunu (Alt
Komisyon Tutanaklar: 31.10.2012),
Hasan Fehmi GNE, ileri Bakanyken Manisada bir siyaseti
ldrldnde oraya gittiini, olaydan yarm saat sonra kart grten
birinin ldrldn, bir cinayet ilendiinde bunun cn almak iin
karar vermek, hazrlk yapmak ve uygulamann yarm saati aan bir sreyi
gerektirdiini dndn, bunun ikisinin birlikte planland anlamna
geldiini, bazen her iki tarafn kulland silahlar ellerine getiinde ayn
silahlarn kar siyasal yapdaki ekip tarafndan kullanlm olduunu tespit
ettiklerini, zel Harp Dairesi tarafndan belli kiilere-gnlllere silah
datldn ve silahlar gmldn, MTin o gn Genelkurmay ve
askeri kontrol altnda olduu iin istihbarat kendileriyle paylamadn,
bunun rneklerinden birinin Mara olaylarnda yaandn, bu nedenle
MTi kaldrarak sivil bir istihbarat yaps kurmak istediini ancak bunu
Ecevitin kar kmasyla yapamadn belirtmitir (Alt Komisyon
Tutanaklar: 05.10.2012).
337
Btn bu tanklklar aslnda askerin ya da asker iindeki belli grup ya da gruplarn
12 Eyll ncesinde meydana gelen anari, terr ve iddet olaylarnn nlenmesinde
zerine den rol ve grevlerini yerine getirmede etkin olamad ya da olmak istemedii,
hatta bunu yapmak bir yana bu olaylarn belli bir olgunlua erimesi ortamnn yaratlmas
ynnde dahli olabilecei ynnde analizleri destekler ekilde tarihe not der niteliktedir.
Bu hususta en dikkat eken durum ise Kenan EVRENin; yukarda btn blm
boyunca skynetim uygulamasnn hukuki ve idari platformda deerlendirilmesi ve
uygulanmas srasndaki sonular itibaryla gerek yzn ortaya koyan belirlemelere
ramen, halen srmekte olan 12 Eyll darbesinin yarglanmas ile ilgili srmekte olan
yarglamann soruturma safhas srasnda vermi olduu ifadede;
Anariyi nlemenin ileri Bakanlna bal olarak alan polislere ait olduunu,
Trk Silahl Kuvvetleri ve Skynetim Komutanlklarnn ancak ileri Bakanl yardm
istedii takdirde onlara yardmc olduunu, Skynetim Komutanlklarnn bulunduu
yerlerde sulularn yakalandklarn, ancak hapishanelerden toplu olarak kalarn sz
konusu olduunu, Skynetim Komutanlklarnn silah kullanma yetkisinin olmadn,
lkenin tamamen fel olmu durumda olduunu, 19 ilde skynetim ilan edilmi olmasna
ramen dier illerde skynetimin olmadn, olaylarn dier illerde de meydana
geldiini sylemi olmasdr (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu
ddianamesi: 68-70).
Netice itibaryla 12 Eyll ncesi dnemde; 1970li yllardan balayan dnemin
ideolojik gelimeleriyle ve af gibi uygulamalarla beslenen, sarmal eklinde kendini
besledii ve topluma yaylarak toplumsal olaylara dnebildii bir ortamda kaaklk
gibi yasad yollarla mali destek imkan kazanan, dnemin sosyolojik ortamnda
sempatizan ve militan devirebilen, kural ve kaide yokluu alglamasyla anari eiliminde
bir davran biimi gelimesine sebep olan, asker, sivil ve siyaseti ibirlii ve
koordinasyon eksiklii ortamnda eylem ve etki imkan bulabilen, hzla genileyen ve
yaylan terr ve iddet; hukuki, teknik ve idari pek ok zm yolunun ileri srlerek
tartld, skynetim de dahil olmak zere hukuki mdahale imkanlarn ilemez hale
geldii 12 Eyll darbesi ile sonulanan bir srete, srecin tm aktrlerinin yaananlarla
ilgili kendini sorumsuz bularak birbirlerini sulamalar, bu darbeden etkilenen ve maliyet
deyen Trk Milleti iin hibir geerlilii olmayan deerlendirmeler olmaya mahkumdur.


338
X. BLM 1977-1983 DNEMNDE TRKYEDE
BROKRATK YAPININ NCELENMES

12 Eyll dneminin tam anlamyla ortaya karlmas noktasnda incelenmesi
gereken nemli bir alanda kukusuz o dneme ait brokratik yapnn irdelenmesi
olacaktr.
12 Eyll ncesi dnemde brokrasinin nemli lde siyasallat sylenebilir.
Siyaset alannda yaanan kutuplama, siyasi iktidarlar deitike brokrasiyi de bu
kutuplamann oyun alan haline getirmi ve her deien iktidar brokratik yapy en st
seviyesinden en alt seviyesine varana kadar kendi siyasi grnden kiilerle doldurmay
nemli bir hedef haline getirmeye balamtr. Liyakat ilkesinde uzak bu tasarruflar
sayesinde ekillenen brokrasi bir yandan o dnemin nemli sorunlarnn ortaya
kmasnda nleyici rol, daha sonra ortaya km olan sorunlarn doru tespit ve tahlilinde
yeterli rol ve en nihayetinde sorunlara zm yollar gelitirip uygulamada nemli rol
oynayamamtr.
12 Eyll ncesinde gvenlik, eitim, adalet, yarg, mlki idare ve hatta askeri
brokrasi iinde bile nemli kutuplamalar, bakanlklarn belli siyasi grler tarafndan
parsellenmesi, tabiri caizse brokrasinin ivisinin kmas durumunun sz konusu
olduu grlmektedir. Kamu grevlilerinin yesi olduu dernekler zerinden iyice
somutlaan bu ayrma derneklere ye olarak dayanmadan ziyade dernein siyasal ve
ideolojik yneliminin belli olmas nedeniyle rengini belli etme amacn tayordu.
12 Eyll sonras oluan brokratik yap ise aslnda 12 Eyll ncesi yapnn devam
olmakla birlikte askerlerin genelde kendi politikalarn uygulamada kendilerine yakn
grdkleri ya da kendi politikalarn uygulayabileceklerini dndkleri brokratlar
grevlendirmeleri eklinde olmutur.
1. Brokrasi Kavram

Toplumsal ihtiyalarn belli bir dzen iinde karlanabilmesi ve toplumun ortak
amalar dorultusunda ynlendirilebilmesi gerei devletin ve brokrasinin varolu
nedenidir denilebilir. Bunun sonucunda da ynetim olgusu ortaya kmaktadr. Ynetim
ise srekli ekilde rgtlenme gereini dourmaktadr. Ynetim, btn almalarn
brokrasi denilen bu rgtl aygt ile gerekletirmektedir. Ynetim olgusu ve uzants
339
olan brokrasi olgusu, insanlarn toplu halde yaamaya baladndan bu yana var olan
evrensel bir yapy ifade etmektedir (Ergun ve Polatolu, 1984: 39)
Brokrasi gnlk hayatmzn nemli bir paras haline gelmitir. Vatanda ya da
mteri olarak, kamu brokrasisinin rettii eitli mal ve hizmetlerden her gn
faydalanmaktayz. Sosyoekonomik gelime, toplumsal ihtiyalar, ideolojik ve siyasal
basklar devletin grev alann geniletmi ve yapsn bytmtr. Byyen devletin
stlendii hizmetlerin ounu brokrasi dediimiz kamu ynetimi rgt yerine
getirmektedir.
Brokrasinin genelde ayr tanm yaplmaktadr: Kamu hizmetlerinin yerine
getirilmesinde ynetimin gc ya da etkisi, memurlar-brokratlar topluluu, devlet
rgtne ya da her hangi bir kamusal ynetim rgtne bal yelerin gc. Baka bir
anlamda brokrasi ise, siyasal iktidarn politikalarn uygulayan, devletin gnlk
hizmetlerini yrten grevlilerden oluan idari yapnn genel addr. Bir dier ifadeyle
brokrasi, siyasal iktidarn iradesi ile atanarak greve getirilmi olan memurlar ve idare
rgtdr. Bu genel kullanm anlamlarnn dnda, brokrasinin temel ileyi tarznn ve
uygulamalarnn bir sonucu olarak ortaya kan ve toplumda yaknma konusu olan,
olumsuz bir anlam daha vardr. Buna gre brokrasi kavram, krtasiyecilik, gereksiz
gelenekilik, ilerin yokua srlmesi eklinde kullanlmaktadr (Cokun, 2005: 15-16).
Brokrasi, devletin eitli fonksiyonlarn ve ynetilenlere kar sorumluluklarn
yerine getirmekle grevli organizasyonlar btn olarak grlebilir. Vergi toplamak, su
olarak tanmlanan fiilleri ileyenleri cezalandrmak, vatandalara eitim, salk ve eitli
altyap hizmetleri sunmak kamu brokrasilerinin balca devleri arasndadr.
Brokrasinin tanm ve kavramn farkl kullanm biimleri aklandktan sonra
brokrasi ile birlikte ele alnmas gereken baz kavramlar zerinde durulmasnda da yarar
grlmektedir. Bunlar; ynetimin tarafszl, ynetimin siyasallamas, ynetsel etik ve
yozlama kavramlardr. Ynetimde tarafszlk ile ynetimde etik ve yozlama
kavramlarnn yakn ilgisi vardr. Ynetsel etie zarar veren yozlama kavram, ayn
ekilde ynetimin tarafszlk kavramn da zedelemektedir. Bu yzden teoride birbirinden
ayr gibi gzken ynetsel etik ve yozlama ile ynetimin tarafszl kavramlarnn
uygulamada birbiriyle i ie olduu anlalmaktadr. Bunun balca nedeni, ynetsel etii
zedeleyen yozlama olaylarnn, siyasal karar alma ve uygulama srecindeki iktidar ile
brokrasinin tarafszln yitirmesine neden olmasdr. Siyasal iktidar siyasal gcn
kullanarak brokratlar etkilemekte, brokratlar da teknokrat zelliklerini kullanarak karar
340
alma srelerinde etkin bir rol oynayarak yolsuzluklara karabilmekte ve bu da ynetimin
tarafszlna byk zarar vermektedir (Bayr, 2007: 80-81).
2. Ynetim-Siyaset likisi
Ynetimde siyasallama olgusu, ynetim siyaset ilikilerinin bir parasdr ve
evrensel bir nitelik tamaktadr. Sorunun temelinde, ynetime rasyonellik ve etkililik
kazandracak bir stat verilmesi zorunluluu ile ynetim kendi haline brakldnda kendi
bana buyruk bir g haline gelme eilimi arasnda bir denge noktas bulma abas
yatmaktadr (Tutum, 1976: 28).
Siyasallama, ynetimde tarafszln zedelendiinin en nemli gstergelerinden
biri olarak karmza kmaktadr. Ynetimde siyasallama olgusu iki temel ltten
hareketle aklanabilir: Birincisi, atamalarda siyasal amalarn ve parti dncelerinin esas
alnmas, dieri de kamu grevlilerine tannan siyasal faaliyetlerde bulunma zgrlnn
derecesidir. Atamalarda ehliyet ve liyakat yerine partiye yaknlk ltnn kullanlmas
ynetimi kukusuz partizanla srkleyecektir. Bunun en bilinen u rnei daha nce
ABDde uygulanan ganimet sistemidir. Bugn bu lkede grlen hali ise daha ok yksek
yneticiliklere yaplan atamalarda ortaya kmaktadr (Tutum, 1976: 28).
Ynetimin siyasallamasnn lsn belirlemede kullanlan ikinci lt ise kamu
grevlilerine tannan siyasal faaliyette bulunma zgrlnn derecesi ve bu konuda
siyasal iktidarlarn tutumudur. Siyasal faaliyetler konusunda kamu grevlilerine getirilen
eitli kstlamalarn amac grevlilerin tarafszln salamaktr. Burada kstlamalardan
ok, kstlamalarn uygulan biimi nem tamaktadr. Kstlamalarn uygulamasnda
farkl grevlilere farkl ltlerin kullanlmas sz konusu ise orada partizanlktan sz
etmek gerekecektir (Tutum, 1976: 28-29).
Brokratik rgtler, siyasal iktidarlara hizmet alannda retimde bulunan
yaplardr. Brokratlardan beklenilen tarafsz ve herhangi bir siyasal grn yanls
olmadan grevlerini yapmalardr. Siyasallamam bir brokrasi, her iktidar
deiikliinde brokrasiyi yeniden oluturma zorluundan ve maliyetinden yeni iktidarlar
aslnda kurtaracaktr. Yine siyasal taraf gzetmeksizin her iktidara hizmet reten
brokratlara iktidarlarn ve toplumun duyaca gven byk olacaktr. Bu arada doal
olarak siyasal iktidarlarn kendi programlarn uygularken baz nemli grevlere kendi
grlerine yakn kiileri getirmek istemeleri normal karlanabilir. Ancak, her yeni
iktidarn brokraside siyasal saylamayacak pozisyonlar da ieren toplu ya da byk
saylara varan deiiklikler yapmas ve adeta bir ganimeti blr ekilde davranmas
341
farkl bir durumu ifade etmektedir. Bu durumda brokrasinin temel bir gerei olan uygun
i ve uygun igc tercihi zayflamakta, kamu brokrasisi temel ilevlerini yapamayarak
tkanmakta, sonuta brokrasi srekli ilerin yrmemesi anlamnda ciddi bir sorun alan
olarak grlmektedir (Bayr, 2007: 82).
Siyasal iktidarlar politikalarn etkili ekilde uygulayabilmek iin brokrasiyi
kontrol altnda tutma abas iinde olurlar. Brokrasinin siyasal iktidar tarafndan srekli
olarak kontrol edilmeye allmas, gcnn zayflatlmaya allarak iktidar amalarna
hizmet eden bir duruma getirilmek istenmesi, brokrasinin sreklilik arz eden bir siyasal
etki altnda kalmas sonucunu dourmaktadr. Bu durum, kamu ynetiminde siyasallama
sorununa yol amaktadr. Ynetimin siyasallamas, kamu grevlerine yaplan atamalarda
ve ykseltmelerde, liyakat yerine siyasal unsurlarn ncelikli olarak rol oynamas ve
siyasal iktidarlarn adam kayrmacl eklinde tanmlanabilir. Bu konudaki toplumsal
tepkilere ramen, iktidara gelen siyasal partiler uygulamada yeni kadrolar ve makamlar
oluturmak suretiyle ynetimde siyasallamann nn amaktadrlar. stelik siyasal
nitelikli atamalar yksek brokratlarla snrl kalmamakta, uygulayc teknik grevlilere ve
alt kademelere kadar inmektedir. Ynetimin siyasallamas, yanszln zedelemekte,
zellikle st dzey yneticilerin sk sk deitirilmesi kamu ynetiminde istikrar
bozmaktadr. Siyasal iktidarlarn bu yndeki tutumlar kamu brokrasisinin etkili ve
verimli ilemesini engellemekte, brokratik sistemi yozlatrmaktadr (Bayr, 2007: 83).
Kamu ynetiminin en nemli ilkeleri, liyakat ve siyasal tarafszlk olmasna
ramen, uygulamada eitli yntemler kullanlarak ynetimde siyasallama olgusu sk
olarak karmza kmaktadr. Siyasal iktidarlar deitiinde mstearlar, genel mdrler,
daire bakanlar, valiler, emniyet mdrleri ve eliler deimekte; bu deiiklik
brokrasinin orta ve alt kademelerine kadar uzanmaktadr. Brokrat neredeyse hkmete
ve onu oluturan siyasal parti veya partilere bal hale gelmektedir (Bayr, 2007: 84).
Ynetimin siyasallamas ile ilgili literatr incelendiinde, ie alma ve
ykseltmede siyasal tercihleri n planda deerlendiren uygulamalarn Trk kamu
ynetiminde 70li yllarda yaygnlk kazand ifade edilebilir. Siyasal iktidarlarn
deiiminden sonra, kamudaki nemli grevler hedef olmaktadr. Grev yeri deitirilen
brokrat yargya bavurmakta, ancak yarg yolu hem uzun srmekte, hem de lehe verilen
yarg kararna ramen brokratn maduriyeti sona ermemektedir. Yer ve grev
deiikliine gidilmesi, mevcut siyasal iktidar tarafndan tutumu, siyasal olarak
onaylanmayan brokratn cezalandrlmas anlam tamaktadr. Kamu ynetimi alannda
342
brokrasinin temel ilkelerinden olan tarafszlk ilkesi, genelde siyasal amal atamalardan
korunmay amalamaktadr. Bu nedenle personel hukukunda, kamu alanlarna siyasi
partiye ye olma, seim kampanyalarna katlma, siyasi amal gazete karma, memurluk
dolaysyla elde edilen bilgileri siyasi amalarla szdrma vb. alanlarda baz yasaklar
konulmutur. Ynetimin siyasallamas, ynetimin siyasal gcn etkisi altna girmesi ve
tarafszlk ilkesinin zedelenmesi olarak ifade edilebilir. Siyasallamann gstergesi olarak
siyasal atamalarn, uygulamada iki ekilde gerekletii grlmektedir. Birincisi, hizmete
girite ehliyet ve liyakat yerine siyasal partiye yaknlk ltnn n planda tutulmasdr.
Bu, bir tr siyasal kayrma yntemidir. kincisi, st dzey baz grevlere yaplacak
atamalarda siyasal takdir unsuruna ve parti tercihine yer verilmesidir. Ynetimin
tarafszln yok eden ve asl tartma konusu olan atamalar ikinci tr atamalardr
(Tutum,1976: 12).
Siyasal kayrma nitelii tayan birinci tr atamalar, genellikle eletirilmektedir.
Ancak iktidara gelen siyasal partiler, bu yolu denemekte ve uygulamay ok fazla dikkat
ekmeden gerekletirmeye almaktadrlar. Bu tr atamalarn partiye hizmet eden ya da
yaknlk duyanlar dllendirme amacndan baka bir yn bulunduu sylenemez. Ama
ikinci tr siyasal atamalar, belli gerekelere dayandrlmakta ve savunulmaktadr.
Siyasal amal atamalar zerine yaplan almalarda bu nitelikteki atamalar
olumlu ve olumsuz bulan iki kar grn bulunduu grlmektedir. Bu atamalar olumlu
olarak deerlendirenler gereke ile bunu aklamaktadr. Birincisi, siyasal partilerin
hizmet etme yntemleri ve vaatte bulunduklar alma programlar farkldr. Siyasal
iktidarlarn bu program ve yntemleri gerekletirebilmek iin, siyasal kadrolarla st
ynetim kadrolarnn uyumlu bir btn oluturmasna ihtiya vardr. Bu uyumluluk da en
uygun ekilde iktidarn programn ve alma yntemlerini samimi olarak kabullenmi
brokratlarn grev almasyla mmkn olabilir. Bu sebepten dolay st dzey kadrolarda
liyakatin yannda siyasal gven de vazgeilmez bir zelliktir (Tutum,1976: 13).
Siyasal atamalarn kabul edilebilirliinin ikinci nedeni, bu atamalarn partiye
hizmet edenleri dllendirmek suretiyle nitelikli genleri politikaya zendirmesi ve
dolayl olarak siyasal hayatn tasn ykseltmesidir. Bunun yan sra bu yntem, asl iini
brakmadan yar zamanl olarak siyasal nitelikteki grevleri yerine getirebilecek nitelikli
kiilerin uzmanlk ve mesleki bilgilerinden yararlanma frsat verir (Tutum,1976: 13).
ncs, siyasal atamalarn genellikle aka belirtilmeyen baka gerekeleri de
vardr. Bunlarn balcalar, parti yesi veya yandalarn dllendirmek suretiyle parti
343
taraftarlarn artrmak, bu yolla atananlar partiye borlu hissettirerek atama yaplan
pozisyonlarn imknlarn parti lehine kullanmak; parti iinde istenmeyenleri dllendirme
bahanesiyle partiden uzaklatrmak olarak saylabilir (Tutum,1976: 13).
Siyasal amal atamalara kar olan gr de gereke ileri srmektedir:
Birincisi, zellikle st dzey kadrolara yaplacak siyasal atamalar, brokraside
istikrarszlk ve kararszlklara neden olur. Bu etki alt kademelere kadar dalr, ynetim
ehliyet ve liyakat ilkelerinden uzaklar. zellikle ynetici kadrolarnn zor yetitii bir
lkede, siyasal atamalar ynetim bunalmna yol aar (Tutum,1976: 14).
kincisi, siyasal atamalarn lehine ileri srlen grler, zellikle koalisyon
rejimlerinde geerli deildir. Koalisyon hkmetlerinde, brokrasi kadrolar paylalr. Bu
da ynetimin btnln bozar (Tutum,1976: 14).
ncs, siyasal atamalar brokrasi iinde birbirine rakip gruplar ortaya
karabilir. Geri planda kalanlar dier siyasal partilerle gizli bir balant kurabilirler
(Tutum,1976: 14).
3. 12 Eyll ncesi Brokratik Yapya Bak
Ynetimde siyasallama olgusu bu ekilde tanmlanp ortaya k biimleri ile
ilgili belirleme yapldktan sonra, lkemizde 12 Eyll 1980 ncesi dnemde kamu
ynetiminin yapsna ve iinde bulunduu koullara baklacak olursa, kamu kurum ve
kurulularnda siyasallamann her iki ynyle de hzl bir sre halinde yaand ifade
edilebilir. Atamalarda siyasal amalarn ve siyasi partilerin gr ve isteklerinin esas
alnmas, her siyasi partinin kendisine yakn grd veya aka yanda olanlar
atamalarda tercih etmesi ve kamu grevlilerinin siyasal eylem ve davranlarnn
deerlendirilmesinde duruma gre deiik ller kullanlmas suretiyle ynetim alannda
siyasallama yaanmtr. Atamalardaki siyasallama alt kademelere kadar inmi, alt
kademelerde daha ok st kapal bir kayrma eklinde gerekleen bu etki, st kademe
grevlerde daha ak olarak ortaya kmtr. te yandan siyasallamann ikinci ynn
oluturan kamu grevlilerinin siyasal faaliyetlerine izilen snr ve bu konuda siyasal
iktidarlarn gsterdii tepki konusunda da farkl uygulamalar karmza kmaktadr.
Genellikle iktidar yanls davranlar ho grlmekte, iktidar aleyhtar saylan davranlar
kadar zerine gidilmemektedir.
1980lerin banda brokrasinin genel grnm ve onu etkileyen evresel
koullara bakldnda, brokratik ileyii etkileyen en nemli evresel unsurun 1970li
yllarda lkeyi adeta esir alan siyasal istikrarszlk olduu grlmektedir. Bu dnemde
344
siyasal iktidarlarn grev sreleri ok ksa olmutur. 1970-1980 arasndaki on yllk
dnemde on iki hkmet greve gelmi, hkmetlerin ortalama grev sresi bir yl bile
bulmamtr. Hkmetlerin bu denli hzl deiimi, her hkmetin kamu ynetimine kendi
grne gre yeni ekil verme istei brokrasinin iyi ileyen bir yapya kavumasn
nlemitir. kinci nemli etki ise, iktidara gelen siyasi partilerin brokrasiyi blmeleri
ve sonuta kamu ynetiminin siyasallamasdr. Bu dnemde atama ve deerlendirmelerde
liyakat ilkesi yerine kayrmaclk esas alnmtr. (Karaer, 1987: 33)
Brokrasinin yap ve ileyiine etki eden bir baka d unsur da lkenin ekonomik
koullar olmutur. eitli hkmetler dneminde ekonomi politikalarnda sklkla
deiikliklere gidilmi, enflasyon ar yksek seyretmi, srekli devalasyonlar yaanm,
d ak bym, demeler dengesi bozulmu, piyasada ou temel tketim malnn
temini salanamam, karaborsa egemen olmu; yaanan bu gelimeler sabit gelirli kamu
grevlilerini toplumun en skntl kesimlerinden biri haline getirmitir. Dier yandan
nfustaki hzl art, yeni i imknlarnn oluturulamamas nedeniyle siyaset zerinde
byk bir i bulma basks domasna neden olmutur. Ayrca, yaanan i g ehirlerin
ykn arttrrken ehirlerdeki sorunlarn arlamasna yol am, bir yandan da
toplumun ihtiyalarna cevap verecek nitelikten uzak olan eitim sistemi kamu ynetimine
nitelikli insan gc salayamamtr. Bu dnemin siyasal mekanizmasnn partizanlk ve
kayrmaclkla beslendii, ideolojik yaknln btn deerlerin nnde yer ald, haksz
kazan, karaborsa ve kaakln yaygnlat grlmektedir. (Karaer, 1987: 33,34)
Brokrasinin isel yapsna bakldnda ise en bata karmza kan aksayan
unsur mevzuattr. Gnn ihtiya ve koullarna uygun olmayan kurallar, ynetimin
esnekliini ve hareket yeteneini kstlamaktadr. Bunun tesinde idari i ve ilemlerin iyi
dzenlenmemi olmas, deitirilmesi zor kalplar iinde tutulmas youn bir
krtasiyecilie yol amtr (Karaer, 1987: 34-35).
Bir baka i sorun da personel alanna ilikindir. 1980 ncesi dnemin kamu
ynetiminde ciddi lde nitelikli personel sorunu hkimdir. Bata ynetici pozisyonunda
bulunan grevliler olmak zere brokrasi ada ynetim anlaynn gerektirdii bilgi ve
donanmdan yoksundur. Ynetimde daha ok geleneksel kurallar, bilimsel olmayan
yntemler egemendir. Brokraside yaanan nitelikli personel istihdam sorunu lkenin
eitim ve kltr politikasnn bir sonucu olmakla birlikte, bunda kamu kesimine personel
almnda uygulanan salksz uygulamalarn da nemli pay bulunmaktadr (Karaer, 1987:
35).
345
Ynetimde izlenen bir baka olumsuzluk da brokrasinin hizmetlerin
gerektirdiinden fazla bymesidir. Babakanlk, bakanlklar ve bunlara bal merkezi
kurulu says 1930da 18 iken 1980de bu say 50ye ulam, kamu grevlilerinin says
da byk art gstermitir. Bu dnem iinde kamu grevlisi says 40 kat artm ve genel
nfusa oran % 0,7den % 2,93e ykselmitir. 1980 ylndaki kamu grevlisi says
1.312.023tr. Brokrasideki bu ar ime sisteme etki eden dier unsurlarla birleince
kamu ynetiminin yap ve ileyiinin bozulmasna yol amtr (Karaer, 1987: 35).
Kamu ynetiminin fonksiyonlarn gerektii biimde yerine getirmesini
engelleyen, bir baka ifade ile yeniden dzenlemeyi gerektiren bir dier neden de kamu
ynetiminin yeterli kaynaa sahip olamamasdr (Karaer, 1987: 36).
3.1.Ynetimde Liyakatten Uzaklama
1973 ylndan itibaren balayan koalisyonlar dneminde iktidar paylaan siyasal
partiler brokrasiye kendi taraftarlarn yerletirmek suretiyle ynetim mekanizmalarn
politize etme ve denetimleri altna alma abas iinde olmutur. Yetenekli, liyakat sahibi
ynetici ve memurlar yerine partili ynetici ve memur profili brokraside yerlemitir.
Brokrasinin st ve orta kademelerinde bu dnemde hzl bir yer deitirme grlmtr.
Bu lde siyasallaan yapda, grevliler greve kar deil, atamay yapan makamlara
kar duyarl hale gelmitir (Kalaan, 2010: 98).
Ar siyasal etki altnda kalarak siyasallaan brokratlar adalamann ncl
misyonunu kaybederek alma heyecann srdrememilerdir. Brokrat, sadece
milletvekillerine bilgi veren alan konumuna gerilemitir. Bu dnemde ayn zamanda
zayf yrtme ve meclis kendi belirledii kararlar alamam, siyasal iktidara tam olarak
sahip olamamtr. 1961 Anayasas iktidarn kullanmna brokratik ortaklar getirdiinden
blnen devlet gc, ortaya zayf iktidar ve zayf yrtmeyi karmtr. 12 Eyll ncesi
dnemin en temel eletirilerinden birini oluturan bu tabloda, brokratik yap politize
olmu, ekonomik ve sosyal gelimelerin olduka gerisinde kalm, kendini
yenileyememi, yaps ve ileyiiyle fonksiyonlarn hzl ve etkili biimde yerine
getirmekten yoksun bir grnt iindedir (Kalaan, 2010: 99).
Kalaana gre Trkiyede 1973ten beri ynetim ar lde politize olmu,
siyasi partiler devlet kadrolarnda i bulma grevi stlenmi, sonuta da brokrasi kendine
zg niteliini kaybetmitir. Kamu grevlilerinin seimi, atanmas ve ykselmesinde
liyakat (yeterlilik) ilkesi yerini, iktidar partisinden olma ltne brakmtr. Kamu
346
kadrolarnn isizlikle mcadelede tek ara olarak alglanmas anlay hem siyaseti, hem
brokrasiyi yozlatrmaktadr (Kalaan, 2010: 113).
1971 muhtras ve devamnda Anayasada yaplan baz deiikliklerle brokrasi-
siyaset ilikilerinde yeni bir dneme girilmitir. Bu dnemde yaplan deiikliklere
bakldnda ncelikle baz kurumlarn zerkliinin kaldrlmas suretiyle bunlarn
varlndan g alan sivil toplum kurulularna kar devletin, dolaysyla da brokrasinin
konumunun glendirilmesinin tercih edildii anlalmaktadr. rgtlenme dzeyi
gelimemi olan toplumda brokrasi ve onunla yakn ilikide bulunan kesimlerin bylece
devlete hkim olmalarnn daha kolay hale getirildii sylenebilir (Durgun, 2003: 215).
1973 ylnda balayan koalisyon hkmetleri dneminde siyasal iktidara ortak olan
partiler, brokrasiye kendi yandalarn yerletirme yarna girerek onu siyasallatrmak
suretiyle kontrol altna alma abas iinde olmutur. Bu dnemde gerekli ve yeterlilik
sahibi ynetici veya memur yerine, partili ynetici- memur tipi yaygnlk kazanmtr.
zlenen partizanca politikalar nedeniyle brokrasinin st ve orta kademelerinde grev
yapan yneticiler iktidar deiikliklerinde ok hzl ekilde yer deitirmeye balamtr.
Yaplan bir aratrmaya gre, 17.01.1978-01.08.1978 tarihleri arasndaki yaklak yedi
aylk dnem iinde mstear, mstear yardmcs, genel mdr, genel mdr yardmcs
kadrolarnda yaplan deiiklik sonucunda bu grevlere 320 yeni atama yaplmtr. Yine
ayn ekilde, 01.12.1979- 01.05.1980 yllar arasnda da 1.223 st dzey yneticinin
grevlerinden alnarak, 1.367 yeni atama yapld grlmektedir (Erylmaz, 2002: 151).
Ynetimde siyasallama, kamu grevlerinde liyakat ilkesinin zayflamasna yol
amaktadr. Her iktidar deiiklii, ou st dzey yneticinin deimesine yol at gibi,
iktidar deiiklii olmadan da, eitli nedenlerle st dzey brokratlar sk ekilde
grevden alnmakta, baka grevlere atanmaktadr. Erylmaza gre bu durum, st dzey
yneticileri, greve kar duyarl olmak yerine atamaya yetkili makamlara kar duyarl
olma eilimine itmektedir. (Erylmaz, 2002: 151)
lkede yaanan yksek enflasyonun ve uygulanan ekonomi politikalarnn bir
btn olarak brokrasinin yaam koullarn daha ar hale getirdii sylenebilir. Saysal
byme ve yoksullamaya ilave olarak brokrasinin asl iine dt kmaz liyakatin
yok olmasdr. Ekonomi politikalarnn ve lkenin sahip olduu sistemin bir uzants
olarak nihai hedefin zel sermaye birikimi iin rant salama olmas, ayn zamanda
brokraside liyakat ilkesinin terkedilmesinin potansiyel gerekelerini iinde
barndrmaktadr. leyiin nasl olduuna bakldnda, sz edilen rantlar iin, sermaye
347
kesimlerinde bir yar ortaya kmakta, yarn amac siyasal iktidar yoluyla ekonomik
ilevli kamu kurulularn etkilemek olmaktadr. Etkilemenin ekli ise daha ok liyakat
sahibi ynetici yerine iktidar ile uyumlu yneticilerin tercih edilmesidir. Ekonomik
fonksiyona sahip kurulularn yneticiliklerindeki hzl deiiklik durumu bununla
aklanabilir. Brokrasinin st dzeyleri iin geerli olan siyasallamann giderek btn
brokrasiye yayld izlenmektedir. Bu dnemde artan isizlik nedeniyle brokrasi
zerinde oluan byk i talebi basks ve bunun yaratt yarma, byme ve
yoksullama, siyasallamay ve sonuta liyakatin kn beraberinde getirmitir
(Cokun, 2005: 81).
3.2.Ynetimde Parsellenme
Politikalarn bata gelen uygulayclar bakanlardr. Her bakan hkmet
programnn uygulanmasndan sorumludur. Bu yzden bakan olarak atananlar,
gerektiinde st ynetim kademelerinde nemli kararlarda etkili olabilecek grevlere
kendilerinin ve partilerinin grlerine yakn, uyumlu alacak kiileri getirme eilimi
tarlar. Bu yaklam tek partili rejimlerde zaten uygulama alan bulamazken asl olarak
ok partili sistemin benimsendii lkelerde sz konusu olmaktadr. Bat demokrasilerinde
bu sorun uzun bir dnemin rn olan demokrasi gelenei ile alm grnmektedir. Ne
var ki lkemizde bu durum kt uygulamalar ile zellikle 80 ncesi dnemde sreklilik
gstermitir. ktidara yeni gelen siyasal parti bir nceki iktidar partisinin devlet kadrolarn
partizanca doldurduu gerekesine dayanarak mevcut personeli grevlerinden almay ve
yerlerine tarafsz olduunu ileri srd kendi yandalarn getirmeyi olaan bir
uygulamaya dntrmtr. Muhalefete den parti ise tarafsz olmas gereken
kadrolarn iktidar tarafndan igal edildiini iddia etmitir (Ardan ve Turgay, 1980: 4).
Adalet Partisi ve Cumhuriyet Halk Partisinin programlar ve liderlerinin bu
konudaki aklamalarna bakldnda, her iki partinin de siyasal nitelikli atamalara ilke
olarak kar olmad anlalmaktadr. Ancak, her iki parti de bu tr atamalarn yksek
ynetici kademeleri ile snrl olmas grndedir. CHP siyasal nitelikli atanacak
kiilerde belli niteliklerin aranmas gerektiini savunurken AP bu konuda bir gr ortaya
koymamaktadr (Ardan ve Turgay, 1980: 9-10).
Siyasal nitelikli atamalarn 1974 CHP-MSP koalisyonu ile younluk kazand, 1.
ve 2. Milliyeti Cephe, CHP ve bamszlar ile AP aznlk hkmeti dnemlerinde de
devam ettii anlalmaktadr. zellikle hkmet orta kk partilerin sahip olduu
bakanlklardaki atama uygulamalar dikkat ekmi ve kamuoyunda tepkiye yol amtr.
348
CHP arlkl 22 aylk hkmet dneminde devlet kadrolarndaki igale son verme
amacyla yaplan uygulamalar younluk kazanmtr. Bu hkmetin ilk 6 aylk dneminde
206 mstear, mstear yardmcs, genel mdr, genel mdr yardmcs ve vali grevden
alnm, bu tr kadrolara 320 yeni atama gerekletirilmitir. D temsilciliklerde, daire
bakal ve emniyet mdrlklerinde yaplan ok sayda yer deitirme bu sayya dhil
deildir. En fazla deiikliin valiliklerde olduu grlmektedir (Ardan ve Turgay,
1980: 10).
Bundan sonra ibana gelen AP aznlk hkmetinin tutumu da nceki iktidardan
farkl olmamtr. Hkmetin ilk 6 aylk dneminde 1.223 yksek ynetici grevinden
alnrken 1.367 yeni atama yaplmtr. Valilerin tamam deitirilmitir (Ardan ve
Turgay, 1980: 10).
Memur sendikalar 1971-1973 yllarnda yaplan anayasa deiiklikleri ile
kaldrlm, bundan sonraki dnemde memurlar daha ok dernekler halinde rgtlenme
yolunu semitir. Memur dernekleri de daha ok belli partilerin siyasal grleri
dorultusunda kurulmutur. Derneklerin siyasal nitelikli atamalar karsnda izledikleri
yol, takndklar tavr, benimsedikleri siyasal grn iktidarda olup olmamasna gre
farkllk gstermitir. (Ardan ve Turgay, 1980: 12) Bu dnemde zellikle TB-DER ile
Mimar ve Mhendis Odalar mesleki talepleri dile getiren rgtlenmeler olmaktan kp,
eitli sol fraksiyonlarn siyasal grlerini yaymaya yarayan rgtlenmeler haline
geldmitir. eitli sol fraksiyonlarn bu rgtlere hakim olma kavgas ou zaman mesleki
taleplerin dile getirilmesinin de nne gemitir. Mensuplarnn i hayatna ilikin
sorunlarn dile getirip zm arama faaliyetinden ok, eitli siyasi izgilerin belli meslek
gruplarna benimsetilmesi ve o gruplar iinde mevzi kazanmay amalayan gruplar haline
getirilmesi hedefi ne kmtr.
Grevlerinden alnan st yneticilerden yarg yoluna bavuranlarn saysnn
yksek olduu bilinmektedir. 1954 ylnda karlan 6455 sayl Bal Bulunduklar
Tekilat Emrine Alnmak Suretiyle Vazifelerinden Uzaklatrlacaklar Hakknda Kanun
hkmlerine dayanlarak askerler ve hkim snfndan olanlar dnda btn memurlar
bakanlk emrine alnabilmekte ve 6 ay iinde yeni bir greve atanmamas halinde hizmet
sresine baklmakszn emeklilie sevk edilebilmekteydi. Anlan Kanun, getirdii bir
hkmle yarg yolunu da kapatmaktayd. Ancak, 1961 Anayasasnn yarg yolunu amas
dolaysyla 80 ncesi dnemde bu trden atamaya maruz kalan pek ok st dzey devlet
memuru Dantaya bavurmu ve genellikle Dantay tarafndan lehlerine karar
349
verilmitir. Dantayn bu yndeki kararlarn nlemek iin AP aznlk hkmeti,
grevden alnan st dzey brokratlarn zlk haklar bakmndan kayba uramalarn
nleyen bir kararname karmtr. Kararname yksek devlet memurlarnn eski
grevlerindeki ek gstergeleri zerinden maa almalarn ngrmekteydi (Ardan ve
Turgay, 1980: 13).
Feroz Ahmada gre Milliyeti Cephe Hkmeti dneminde CHP ok zor artlarda
almak durumunda kalmtr. Demirel, brokrasideki nemli grevlere kendine yakn
kiileri yerletirmeye balamt ve zellikle Anadolu Ajans ile TRTyi kontrol ederek
btn medyay dolayl olarak kontrol altnda tutabiliyordu. Demirelin yapt ilk
deiiklik, smail Cemi TRT Genel Mdrlnden alp Nevzat Yalnta getirmek
olmutur (Ahmad, 1994: 406).
Buna karlk Blent Ecevit, Milliyeti Cepheyi iddet olaylarn kkrtmakla
sulamaktayd. Hkmetin devlet kurumlarn kendi yandalaryla doldurduunu, zellikle
gvenlik gleri arasnda memurlarn tarafszln yok ettiini dile getirmitir. Anadolu
Ajans gibi devlet kurumlarnn, kendisinin ve partisinin Almanyadaki ar sol devrimci
gruplarla ilikisini gsterdii iddia edilen uydurma belgeler karp datmak suretiyle
poplaritesini drmeye altn ifade etmitir (Ahmad, 1994: 407-408).
Feroz Ahmad, zayf olduu ve gerek sorunlarla ba etme gc bulunmad iin
Milliyeti Cephe Hkmetinin gelecekle ilgili btn umutlarn devleti ele geirip
dntrmeye baladn ileri srmtr. Yaln Doana dayandrd bilgilere gre,
iktidara geldii tarihten itibaren geen on sekiz aylk dnemde Hkmetin devlet
kadrolarna kendi siyasi gr dorultusunda kiileri doldurduunu, bu kapsamda 79.085
ek kadro getirdiini belirtmitir. Ecevit dneminden kalan 69.773 adet kadro da yine
Cephe Hkmeti tarafndan doldurulmutur. Ahmadn Doandan aktardna gre,
koalisyon partilerinin hkmetteki sandalye says oranlar ile kamu kurulular itibari ile
paylarna den kadro oranlar arasnda da bir ba bulunmaktadr. Adalet Partisinin
hkmetteki sandalye oran % 53,3 elde ettii kadro oran % 51,2; Milli Selamet Partisinin
sandalye oran % 26,7 elde etii kadro oran % 25,7; Cumhuriyeti Gven Partisinin
sandalye oran % 13,3 elde ettii kadro oran %14,1; Milliyeti Hareket Partisinin
sandalye oran % 6,7 elde etii kadro oran ise % 1,7dir. Getirilen ek kadrolardan
40.460 APye bal bakanlk ve kurulularda, 20.337si MSPye bal olanlarda,
11.173 CGPye bal kurulularda, 1.300 ise MHPye bal kurulularda kullanlmtr
(Ahmad, 1994: 414).
350
Eski grevlilerin yerine Cephe Partileri taraftarlarnn alnmas konusunda elde
kesin rakamlar bulunmamakla beraber partilerin kendi yandalarn nemli grevlere
getirmek iin her frsat kullandklar bilinmektedir. Cephe partilerinin taraftarlar polis
tekilatna da girmitir. Sa partilerin taraftarlar polis tekilat iinde Trkiye Polis
Derneine (POL-DER) rakip olarak kendi derneklerini Trkiye Polis Birliini (POL-
BR) kurabilecek sayya ulamlardr. POL-DER merkez kongresi toplantsnda konuan
Dernek Bakan Kazm Ulusoy, polis tekilatnn partizanlat uyarsnda bulunmutur
(Ahmad, 1994: 414).
Benzeri durumun partizan valilerin atand il ynetimlerinde de gerekletiini
belirten Ahmad, sonuta bu valilerin devletin temsilcileri olarak deil, siyasi liderlerin
valileri olarak grldn, bu kiilerin devletten ok partiye hizmet ettiklerini ve iddet
eylemlerine katlan kendi partilerinin yelerini koruduklarn ifade etmektedir.
Diplomatlarn yerine partilileri geirmek imkn bulunmadndan dokunulmadan kalan
tek brokrasi paras Dileri Bakanl olarak grnmekteydi. Ancak burada bile
partizan basklar eksik deildi (Ahmad, 1994: 415).
Zafer skl tarafndan, son kurulan Demirel Hkmeti dneminde rnei
Cumhuriyet tarihinde grlmemi lde atamalara giriildii ifade edilmektedir. Bir
gecede 67 ilin valisi deitirilmitir. Btn st dzey yneticilerin deitirilmesiyle
yetinilmeyip odaclarn bile siyasal grlerine gre yerleri deitirilmitir. Bu dnemde,
skynetim hakim ve savclarnn deitirilecei ynnde de baz belirtiler ortaya
kmtr. zellikle stanbulda skynetim hkim ve savclar skynetim dnda baka
grevlere atanmak istemekteydiler. Uur Mumcunun MHP Genel Bakan Yardmcs
Sadi Somuncuolundan aktard aklamaya gre, Somuncuolu Hkmet ile
skynetimin devamnda anlatklarn, ancak kadrolarn deieceini; gerekten de
skynetim askeri mahkemelerinde grevli hakim ve savclarn deitirildiini ifade
etmitir (skl, 1989: 207-208).
Partizanln brokratik yapya verdii zararlarn banda performans kriterlerini
anlamsz hale getirmek gelir. Tanmlanm grevini yapan dllendirilmemekte, grevini
laykyla yap(a)mayan cezalandrlmamaktadr. dl ve cezalandrma mekanizmas
tanmlanan grev performansndan byk lde bamsz hale gelmektedir. Bylece,
grevini yerine getirmeyen dierleri de ortama uymaya tevik edilmekte veya bir ok
rnekte grld gibi yasa ve ynetmeliklere aykr ekilde davranmaya
zorlanmaktadr. Bu ynyle partizanlk, rengini belli etmeme, ortama uyum salama,
351
mmkn olduunca risk almaktan kanma gibi brokratik yapda mndemi olan zihniyet
kalplar ve davran biimlerini de krklemektedir.
Partizanlk sadece sa partilerin bavurduu bir yol olarak grlrse, resmin
nemli bir boyutu eksik kalr. Muhalefette iken CHP, partizanl ortadan kaldraca
szn vermitir. Ancak 1978 yl banda iktidara gelen CHP hkmeti, nceki
hkmetlerin yapt partizanl temizleme ad altnda yeni bir nakil/srgn, pasif greve
atama, yeni grevler yaratma gibi politikalardan kendisini kurtaramamtr. Yllardr
iktidara uzak olan CHP rgtleri, iktidar nimetlerinden faydalanmak iin st ynetime
bask yapmaya balamlardr.
CHP iindeki sol kanat, devlette stratejik pozisyonlar elde etme konusunda benzeri
bir kararlla sahipti. rnein CHP hkmetinin ileri Bakan rfan zaydnl, POL-
DERin onaylamad atamalar yaparsa hkmeti basna vermekle tehdid ettiini bile
belirtecektir. 1979 ylnda istifa eden Babakan Yardmcs Turhan Feyziolu, istifa
gerekeleri arasnda CHPnin lkc militanlarn yerine solcular ie almasn gsterirken
(Yank, 25 Eyll-1 Ekim 1978), CHP milletvekili Haluk lman hkmetin kurulmasyla
birlikte yllardr iktidar nimetlerinden uzak kalan CHP rgtlerinden insanlarn Ankaraya
aktklarn aknlkla gzlemlediini belirtmitir (Aktaran Arcayrek 1985: 334). Ziraat
Bankas Genel Mdr Erdoan Soral ise, Maliye Bakannn kendisini hem kredi amaya,
hem de gereksiz personel almna zorladndan ikayet etmitir.
Esasen kamuda iten karmann zor olmas, bir kere kamu grevine alnan
kiilerin grevden uzaklatrlmasn neredeyse imkansz hale getiriyordu. Siyasi iktidarn
bavurduu yol, istenmeyen grevlileri kzaa alarak, kendi istedikleri yeni grevliler
atamak oluyordu. Bylece kamudan maa alanlarn says her geen gn daha da
artyordu. Mecliste rahat bir milletvekili ounluuna sahip olamayan CHP iktidar da
buna bir istisna oluturmamtr.
3.3.Brokrasinin ivisinin kmas
1977-1980 aras dnemde brokrasinin genel grnm iinde zellikle emniyet
tekilatnn durumuna deinilmesi gerekmektedir. 1980li yllarn ikinci yarsnda Emniyet
Genel Mdrlnde Eitim Daire Bakanl grevini yrten Tuncay Ylmaz, 1980
ncesi dnemde emniyet tekilatnn iinde bulunduu durumu u ekilde aktarmaktadr:
12 Eyll dnemi ncesi Emniyet Tekilat ile ilgili standart planlar yoktu. ler
gzleme dayal olarak yrtlyordu. Grevlendirilen kiinin kendi anlay ve gr
erevesinde planlar yaplyordu. Siyasi olarak merkezle aras iyi olanlar destekleniyordu.
352
Tekilat iyice siyasiletii iin Emniyet Genel Mdrl personel tayini bile yapamaz
haldeydi. Milletvekilleri neredeyse her eye karyordu. Merkezden siyasi olarak bro
atamas bile yaplabiliyordu. Emniyet Genel Mdrlnn doru dzgn bir
politikasnn olmas, mevcut artlarda biraz da mmkn deildi. Polisin kulland
silahlar yerliydi. thal silah pahal olduu iin alnamamt. lkeler siyasi ilikileri
nedeni ile silah satmyorlar veya engellemeler yapyorlard. Bunun iin yetersiz olan
Makine Kimya Enstits (MKE) silahlar alnd, ama silahlar yetersizdi. Daha sonra ithal
silah bulundu, bu kez de fiek sknts yaand. Tehizat ve eitim yoktu, siyasi hkmet
senede birka kez deiiyor, siyasi istikrar yok, her hkmet deiikliinde tayinler
yaplyordu. Her genel mdr kendisine gre bir model belirliyor ve uygulamaya
alyordu. Mesela birisi ngiltereden etkilenip ngiliz polis tekilatn, tekilata
uygulamaya alyor, belli bir yol alndktan sonra hkmetle beraber genel mdr de
deiiyor ve yeni genel mdr Alman polis yapsn benimseyip uygulamaya alyordu.
Bir bakas FBI grp etkileniyordu. abalar iyi niyetli olabilir, ama istikrar olmad
iin, verim olmuyordu. Bir taraftan da devaml gayri memnun insanlar oluturuluyordu.
Srekli tayinler oluyor, tayinlerde yolluklar verilemiyor, verilse bile verilen yolluk az ev
tamak ok pahal olduu iin ihtiyac karlayamyordu. Tekilatta devletin dier
birimlerinde de olduu gibi srekli bir plan oluturulamamt. Tabi btn bu artlarda
polis tekilatnn baarl olmas mmkn deildi ve olamad da (Avc, 2004: 42-43).
Zamann Adana Skynetim Komutan Nevzat Blgiray da benzer tespitlerde
bulunmaktadr:
Say olarak ok yetersiz olan polislerin eitimsizlikleri nedeniyle kendilerine
gvenleri yoktu, silahlarnn yetersizlii nedeniyle silahlarna gvenleri yoktu, srekli
atamalar ve zellikle siyasi atamalarla perian haldeydiler, maalar yetmemekteydi,
ekonomik skntlarnn yannda evleri ve aileleri de gvende deildi. Btn bu kt
artlarda alrken ara, gere, akaryakt, bakm, cephane, telsiz, telefon gibi ok nemli
olmazsa olmaz ihtiyalar karlanmamt. Elbiseleri verilmemi ve sivil ayakkablar
giyilmi, yazlk elbiselerle k geirilmek zorunda kalnmt. 24 saat grev yapan polis
otolarna haftalk 10-15 litre gibi komik miktarda benzin verilmekteydi. Bu sorunlar
defalarca merkeze stelik skynetim komutanlarnca bildirilmi ama zm
bulunamamt. Neredeyse polis kendi gvenliini bile koruyamaz hale gelmiti.
353
Blgiray, 1980 ncesi polisi ar saclar, ar solcular, yansz ve nitelikli
polisler, yeteneksiz ve nemelazmc polisler ile ncelikle kiisel karlarn dnenler
(iki, kumar, hara, rvet, kadn, elence) diye be gruba ayrmtr (Avc, 2004: 43).
POL-DER Genel Bakanl da yapan Stk ner ise polisin eitim durumuyla
ilgili u bilgileri aktarmaktadr:
Polis Kolejinde meslekle ilgili derslerin olmad ve sadece Polis Enstitsne
renci kayna tekil ettii dnlrse, polisin eitimi ilkretim, ortaretim ve
yksekretim olarak gruba ayrlabilir. lkretim ve ortaretimin sreleri altar
aydr. Yksekretimin ise sresi yldr. lkenin iinde bulunduu durum ve hzla
artan polis ihtiyacndan dolay ilkretim alt ay devam etmemi, aday memurlar meslee
girer girmez kadrolara atanp, polislik meslei hakknda hi bilgileri yokken almaya
balamlardr (ner, 2003: 16).
Tuncay Ylmaza gre, daha sonra bu eitim tamamlanmak istenmi, ama yine i
younluundan bu polislerin birou hi eitim alamamlardr. Bu da polisin ok byk
eitim sorunlar olduunun gstergesidir. Say olarak polis arttrlsa da, nitelik olarak
artmamtr. 1969 ylndan sonra hi kurs ve eitim almayan, 20 gn eitim alan, 40 gn
eitim alan, ay eitim alan polisler olmutur. 1969-1980 aras sadece bir defa 6 ay
eitim alp mezun olan devre vardr. ay eitim verilebilirse bu iyi saylyordu.
Balatlp eitilemeden kadroya gnderilen birok dnem olmutur (Avc, 2004: 44-45).
Trkiyenin toplam nfusu 1978 ylnda 53.486.852dir. Bu nfusun 13.096.493
polis blgesinde yaamaktadr. l emniyet mdrlkleri bnyesinde grev yapan btn
emniyet mensuplarnn says ise 30.189dur. Buna gre bir polise ortalama 626 kii
dmektedir. Bu durum gstermektedir ki Emniyet Tekilatnn ciddi lde personel
a bulunmaktadr. En bata bu eksiklik bile polisi grev yapamaz ve olaylar bastramaz
hale getirmitir (Avc, 2004: 45-46).
Emniyet Genel Mdrlnn Aratrma Komisyonuna sunduu 14.09.2012 tarih
ve 173389 sayl yazsnda toplam polis says 1977 ylnda 43.392, 1978 ylnda 44.999,
1979 ylnda 47.395 ve 1980 ylnda ise 50.066 olarak belirtilmitir. Bu saylarn yukarda
atf yaplan kaynakta verilenden daha yksek olduu grlmektedir. Dier taraftan ileri
Bakanl Dernekler Daire Bakanlndan emniyet mensuplarnn ye olduklar dernekler
itibaryla saysal durumuna ilikin istenen veriler Komisyonumuza iletilmediinden bu
konuda veriler zerinden yorum yaplamamtr.
354
Dier taraftan, polis meslek birliklerinin ve sendikalarn siyasallamas da bu
kurulularn yerine getirdikleri grev bakmndan kabul edilebilir bir durum deildi. Polis
meslek birliklerinin gnlk politikadan ve herhangi bir ideolojiden uzak olmas
gerekmekteydi. Bir polis meslek birliinin veya sendikasnn u veya bu siyasal grn
meslek birlii veya sendikas haline gelmesi demokratik adan henz tam olgunlua
ulamam, siyasal alkantlarn dinmedii lkelerde birtakm sakncalar beraberinde
getirebilirdi. Nitekim bu durumun en bariz rnei 1980 ncesi yaanan POL-DER ve
POL-BR tecrbesidir. Bu iki polis birlii, polis iinde siyasal kamplamann ve kavgann
kayna haline gelerek tamamen kurulu amalarnn dnda faaliyet gstermitir (Arcan,
2009: 62). dzeni ve vatandalarn can gvenliini salamakla grevli olan polis de
lkenin dier insanlar gibi kendi aralarnda ikiye blnm, solcu polisler POL-DER,
lkc polisler ise POL-BR dernei ats altnda toplanmlard.
Gerekten de 1980 ncesi dnemde Emniyet Tekilatnda yaanan en nemli
olaylardan biri POL-DER ve POL-BR adl polis derneklerinin kurulmasdr. Bu polis
derneklerinin dnda Polis Bakm ve Yardm Sand, Genel Menfaatlere Yararl Trkiye
Polis Emeklileri ve Mensuplar Dernei ve Polis Enstits Yksek renci Mezunlar
Dernei (POL-ENS) faaliyet gstermekteydi. 1970 ylnda kurulan (POL-DER) ve 1978
ylnda kurulan (POL-BR) derneklerinin faaliyetleri 80 ncesi dneme damgasn
vurmutur denilebilir.
POL-DER 17.12.1970 tarihinde Ankarada yeleri arasnda yardmlamay ve
dayanmay salamak, mesleki bilgilerini arttrmak, fikri, manevi, sosyal ihtiyalarn
gidermeye yardm edecek her trl teebbs ve faaliyetlerde nclk yapmak amacyla az
sayda yenin katlmyla kurulmutur. Tzne gre dernein siyasetle uramas
yasaktr. Dernein, mesleki ilkretimi grm, iyi sicil alm ve almalarnda baarl
olmu personel arasnda yaplan seme snavn kazananlarn, komiser snfna eleman
yetitirmek amacyla, polis okullarnda tabi tutulduklar, en az alt ay sreli, mezun
olanlarn komiser yardmclna ykseldii, Mesleki Orta retimden (ORTA-K) mezun
btn amir snf, emniyet mfettileri, polis memurlar ile her derecedeki memurlardan
oluan tabii yeleri, tabii yelerden yazl olarak mracaat edenlerden oluan asli yeleri
ve idare heyeti karar ile yksek dereceli tekilat mensuplarndan oluan fahri yeleri
olmak zere grup yesi bulunmaktadr. Ksa sre iinde btn lke genelinde illerde
ubeleri alan dernek ye saysn da artrmtr. POL-DER balangta uluslararas bir
kurulu olan International Police Associationn yesidir. 1970-1974 aras dnemde POL-
355
DER daha ok ORTA-K snf amir personelin dernei olarak isim yapmtr. 1975
ylndan itibaren ise dernek tamamen sol grl polislerin eline gemitir (Avc, 2004:
47).
Tuncay Ylmaza gre 1977 yl iinde baz evrelerce sa kanatta POL-BRin
kurulmas gndeme getirilmitir. POL-BRin kurulmas Emniyet tekilatnda bulunan
Akademi kkenli amirlerin deil de tekilata dardan girmi olan yneticilerin veya
tekilat dndaki siyaseti ve yneticilerin abasyla ve tevikiyle gereklemitir. POL-
BiRin kurulmasn POL-DERlilere kar olanlar kadar POL-DERliler de
desteklemilerdir. POL-DERin karsna POL-BRi kurup tekilat ikiye blmek
istemeyen, bunun iin POL-BRi kurmak yerine POL-DERin iinde kalp ye olunarak
ounluun ele geirilip ynetimin elde edilmesini savunan sa grl baz emniyet
mensuplar sreci engelledikleri gerekesiyle toplantlara alnmamlardr. Sonuta 1978
ylnda POL-BR kurulmutur. Dernein tznde amalar her rtbedeki emniyet
meslek mensuplarn manen ve maddeten gl klarak aralarndaki birlik ve beraberlii
salamak, dayanmay glendirmek, baarlarn arttrmak, dernein amacna ulamak
iin kurslar, seminerler, paneller tertip etmek, her nevi sosyal faaliyetlerde bulunmak,
mensuplarn hak ve menfaatlerini korumak, her trl yardm yapmak olarak
belirtilmitir. Tabii yeler, asli yeler ve eref yeleri olmak zere tr yesi vardr.
POL-BR de illerde ubeler am ve lke genelinde faaliyete balamtr (Avc, 2004: 48-
49).
Siyasi iktidar hzl el deitirdiinden polis asndan iktidarlar POL-DER iktidar,
POL-BR iktidar olarak deerlendirilmeye balanmtr. Emniyet tekilatndaki blnme
o kadar ileri dereceye varmt ki POL-DER iktidarnda POL-DERliler POL-BRlileri
veya ye olmasalar bile o dncede olduunu dndkleri kiileri terrn ok youn
olduu yerlere tayin ettirme konusunda giriimde bulunmulardr. renci hareketlerinin
bastrlmasnda polis gr olarak yakn olduu renci grubuna daha anlayl
mdahalede bulunmutur. Baz il emniyet mdrleri de srf renci hareketlerini kontrol
edebilmek iin rencilerin siyasi grn biliyorsa rencilerle paralel POL-DER veya
POL-BRli polisleri o olayda grevlendirmitir. Ancak bazen iki grup polisin kar
karya geldii durumlar da yaanmtr (ner, 2003: 87-89).
Polis dernekleri ile ilgili olarak 1978 yl Temmuz aynda, basnda yer alan
haberlere ve politikaclarn beyanatlarna bakldnda unlar gze arpmaktadr: 3
Temmuz 1978 tarihinde ileri Bakan rfan zaydnl Polis Enstits Yksek ksmn
356
bitirenlerin diploma treninde yapt konumada, Amalar dnda alan polis
dernekleri kapatlacaktr demektedir. 4 Temmuz 1978de AP Genel Bakan Sleyman
Demirel, stanbul'da POL-DER afilerini asmak gerekesiyle gzaltna alnan polisler
konusunda Ankara'da verdii demete, POL-DER'i kurduran, ayakta tutan, kanunsuzluk
yaptran CHP'dir eklinde konumaktadr. ileri Bakan rfan zaydnl, POL-DER ve
POL-BR'in Genel Bakan ve ynetim kurulu yeleriyle, yasalara aykr biimde afi asan
polislerin grevden uzaklatrldklarn aklamaktadr. 5 Temmuz 1978 gn Ankara
Valilii Dernekler Yasasna aykr hareket ettikleri gerekesiyle POL-DER ve POL-BR
Genel Merkezlerini kapatmtr. 16 Temmuz 1978 gn Dantay, POL-DER ve POL-BR
adl polis derneklerinin Ankara Valiliince kapatlmas ilemine kar alan davada
idarenin savunmas alnncaya kadar yrtmeyi durdurma karar almtr. 18 Temmuz
1978de POL-DER Genel Merkezinden sonra POL-BR Genel Merkezi de Dantay'n
verdii yrtmeyi durdurma karar gereince almtr (Avc, 2004: 50).
Belirtilen polis derneklerinin ye saylar incelendiinde, iki polis derneine ye
olan polis saysnn toplam polis saysnn te biri dolaylarnda olduu grlmektedir.
POL-DER Bakan Stk ner ve POL-BR Bakan Cemil Ceylann ifadelerinden POL-
DERin 17.000, POL-BRin de 12.000 kaytl yesi bulunduu bilgisi edinilmektedir.
Dernek bakanlarnn ifadeleri tutarl grnmektedir. Sonu olarak polis mevcudunun
byk ounluunun bu derneklere ye olmad grlmekle birlikte, tekilattaki blnme
ok ak olarak ortada durmaktadr ve btn tekilatn bundan etkilendii bir gerektir
(Avc, 2004: 50).
ileri Bakanl Dernekler Dairesi Bakanl tarafndan Aratrma
Komisyonuna sunulan bilgilerden, 1980 ncesi dnemde kamu grevlilerinin mesleki
dayanmas kapsamnda kurulmu olan 45 dernein faaliyet gsterdii anlalmaktadr.
Bu derneklerden nemli bir blmnn yerel nitelikli olduu, Bursa Erturul Gazi
Mahallesi Memurlar Kltr ve Yardmlama Dernei, anakkale retmenleri
Yardmlama Dernei, Dinar ve Civar Demiryolu Memurlar Dernei, Erzincan PTT
Memurlar Yardmlama Dernei, Konya Doktorlar Yardmlama Dernei gibi bu
kapsamdaki derneklerin saysnn 18 olduu,
45 dernein 37sinin, 07.10.1983 tarihine kadar yrrlkte olan mlga 1630 sayl
Dernekler Kanununun 43/2, 44 ve 46 nc maddeleri gereince, kanuni sresi iinde
eksikliklerini tamamlamamas, genel kurul toplantsn yapmamas veya genel kurul karar
ile feshine karar verilmesi dolaysyla,
357
Yine 07.10.1983 tarihinde yrrle giren ve 23.11.2004 tarihine kadar yrrlkte
kalan mlga 2908 sayl Dernekler Kanununun Geici 1 inci maddesi hkm gerei 6 ay
iinde intibak yaptrmamas sebebiyle, ayn Kanunun 55 inci maddesi gerei tasfiye
ilemleri yaplmak suretiyle, yine ayn Kanunun 51 inci maddesi gereince dernein acze
dmesi sebebiyle feshedildikleri, dolaysyla 45 dernein byk blmnn ynetim
organlarnn kendi iradeleri veya ihmalleri sonucu tzel kiiliklerinin son bulduu,
idarenin bu konuda bir kapatma ileminin olmad anlalmaktadr. Mlga 2908 sayl
Dernekler Kanununun Geici 1 inci maddesi hkm gerei 6 ay iinde intibak
yaptrmadndan, Valilik Makamnn onay ile kendiliinden dalm saylarak, ayn
Kanunun 55 inci maddesine istinaden tasfiye ilemi yaplp 25.07.1985 tarihinde dosyas
ilemden kaldrlan lkc retmenler Birlii Dernei (LK-BR-RET) de bu
dernekler arasnda bulunmaktadr.
Milli Gvenlik Kurulunun 12 Eyll 1980 tarihli Resmi Gazetede yaynlanan 7
numaral bildirisi ile Trk Hava Kurumu, ocuk Esirgeme Kurumu ve Kzlay hari dier
btn derneklerin faaliyetleri durdurulmutur. Bu kapsamda faaliyetleri durdurulmu olan
Enerji Kolu Memurlar Birleme ve Dayanma Derneinin 31.01.1986, Hrriyeti
retmenler Dernei ve Hrriyeti retmenler Yardmlama Ve Dayanma Birlii
Derneinin 20.03.1986, Tm Memurlar Birleme Ve Dayanma Derneinin 30.07.1982,
Tm Salk Personeli Derneinin ise 20.03.1986 tarihinde, skynetimin devam
sresince faaliyetlerine izin almadklarndan ve mlga 2908 sayl Dernekler Kanununun
Geici 1 inci maddesi hkm gereince 6 ay iinde intibak yaptrmadklarndan, Valilik
Makamnn onay ile kendiliinden dalm saylarak, ayn Kanunun 55 inci maddesine
istinaden tasfiye ilemi yaplarak dosyalar ilemden kaldrlmtr.
12 Eyll ncesi ye says ve faaliyetleri ile brokrasideki blnmenin
sembollerinden bir haline gelmi olan 03.09.1971 tarihinde kurulan Tm retmenler
Birleme ve Dayanma Derneinin (TB-DER) ise mlga 1630 sayl Dernekler
Kanununun 64 nc maddesinde yer alan "Bu Kanunun 4 nc maddesinde kurulmas
yasak dernekleri kuranlar veya bu yolda ynetenler veya 35 inci maddenin I Nolu
fkrasnn (b) bendine aykr harekette bulunan dernek yneticileri, hakknda, fiilleri daha
ar bir cezay gerektirmedii takdirde bir yldan yla kadar hapis ve bin liradan be
bin liraya kadar ar para cezas hkmolunur ve her halde dernein kapatlmasna karar
verilir. 60 nc maddenin son fkrasna aykr hareket edenler; Trkiye'de bulunduu
takdirde, Trk Ceza Kanununun 5 inci maddesinin (1) inci fkrasndaki ceza hadleri nazara
358
alnmakszn, haklarnda yukardaki fkrada yazl ceza hkmolunur." hkm gerei
Ankara Skynetim Komutanl nezdinde kurulu 3 nolu Skynetim Askeri Mahkemesi
tarafndan, 25/12/1981 tarih ve 1981/342-1081 sayl TB-DER Genel Merkezi ve tm
ubelerinin kapatlmas kararyla kaydnn silinmesi onanm, tasfiye ilemi yaplarak
31.03.1983 tarihinde dosyas ilemden kaldrlmtr.
Emniyet tekilat mensuplarnn ye olduu iki dernee bakldnda da, Polis
Derneinin (POL-DER) 26.01.1979, Polis Birlii Derneinin (POL-BR) ise 23.07.1980
tarihinde, 2261 sayl Kamu Gvenlii ve Kolluk Hizmetlerine likin Baz Kanunlarda
Deiiklik Yaplmas ve Bunlara Yeni Hkmler Eklenmesi Hakkndaki Kanun ve bu
Kanunun 2 nci maddesi ile 3201 Sayl Emniyet Tekilat Kanununa eklenen 8 inci
maddesi "Emniyet Tekilat mensuptan ile ar ve mahalle bekileri dernek kuramaz.
Spor dernekleri dnda kurulmu derneklere ye olamazlar ve Trk Polis Tekilatn
Glendirme Vakf dnda vakf kuramazlar, dier vakf kurulularnn organlarnda
grev alamazlar. Birinci fkra hkmne aykr hareket ettii tespit edilenler yetkili disiplin
kurulunca, usulne gre, meslekten karma cezas ile cezalandrlr." hkm gereince
genel merkez ve ubeleri tasfiye edilerek dosyalar ilemden kaldrlmtr.
1980 ncesi dnemde sayca yetersiz olan, eitimi gnn koullarna gre
salanamam, teknik donanm etkili olarak kolluk hizmetini salamaya elverili olmayan
polis tekilatnda, ar siyasallaan brokratik ortamda bir de blnm yap eklenince bu
durumdaki bir gvenlik rgtnden baarl olmas beklenemeyecektir. Nitekim bu
dnemin polis tekilatnn iddet olaylarnn nlenmesi ve bastrlmasnda yetersiz kald
zerinde gr birliine varlm bir konudur. Ancak unu da gzden uzak tutmamak
gerekmektedir: lkede genel olarak btn kamu ynetiminde siyasallama ve yozlama
yaanmtr. Btn brokratik sistem politize hale gelmi, siyasal kayrmaclk ileri dzeye
ulamtr. Adeta brokrasinin ivisinin kt bu dnemde devlet gcnn sokaktaki
grnr temsilcisi olan polis gcnn durumu da bu genel tablonun bir parasdr. Ancak
yine gzden uzak tutulmamas gereken, bir yandan sokakta herkesin gz nnde olan
polisin bu olumsuz durumunun ok daha rahat gzlemlenebilmesi, bir yandan da terr ve
iddeti durdurmakla grevli olan bu tekilatn durumundaki zayfln dorudan gvenlik
zafiyetine dnmesi ve toplumu derinden etkilemesidir.
12 Eyll ncesinde askerlerin siyaset kurumundan beklentilerinin banda
yaygnlaan iddet olaylarnn bastrlmas ve lkede huzurun salanmas iin baz gerekli
yasal dzenlemelerin yaplmas yer almaktadr. Ancak bunun yan sra uygulamaya ilikin
359
eitli nlemlerin alnmas da, rnein idare, polis ve istihbarat birimleri arasndaki
aksaklklarn giderilmesi, bu kurulularn skynetim komutanlaryla uyumlu bir biimde
almalarnn salanmas askerlerin beklentileri iindedir. Polis tekilat ve mlki idare
bata olmak zere kamu ynetimindeki ar siyasallama en ok eletirilen konudur. Zira
kolluk gcnn siyasal olarak blnm yaps gvenlik zafiyetine yol amakta ve lkede
terr olaylarnn nlenememesinin en nemli nedenleri arasnda gsterilmektedir. Polis
tekilatndaki vahim durumu ortaya koyan rneklerden biri olarak, 1979-1980 dneminde
14 ay sreyle skynetim komutanl yapan Korgeneral Nevzat Blgirayn Adana
Emniyet Mdr Cevat Yurdakul'un ldrlmesini protesto etmek iin, sol grl
yaklak 200 polisin grev brakma eylemi balattklarn, Emniyet Mdrl bahesinde
"kahrolsun skynetim" diye bardklarn, polislerin ise terr eylemlerine karanlara
yaknlklarna gre hareket ettiklerini ifade etmesi gsterilebilir. Blgiray, olaylar
nlemek iin olay mahalline gelen polislerin birbirlerine girdiklerini, yeni atanan emniyet
mdrn faist olmakla sulayp tehdit ettiklerini de gzlemi olarak aktarmaktadr
(Demirel, 2001: 52).
Benzer olaylar Ankarada da yaanyordu. Bugnk evik Kuvvet ube
Mdrlnn bulunduu yerde o gnlerde Toplum Polisi Merkezi vard. 12 Eyll
htilaline 2,5 ay kala Toplum Polisi Merkezi kart. Solcu polisler bakaldrdlar. lkenin
gvenliinden sorumlu polisler, kendilerine tahsis edilen bir devlet binasn igal
etmilerdi. Devletten maa alan silahl gler, devlete kafa tutuyorlard. eri giri k
engellemek iin kapya bir panzer yerletirdiler. Binann iinden sloganlar ykselmeye
balad: Kahrolsun faistler, kahrolsun faistler. Trkiye'de ilk olarak byle bir tablo ile
karlalyordu. Merkezin evresindeki halk panik iindeydi. Polislerin sabah balayan
eylemi le saatlerine kadar devam etti. leden sonra evre iyice hareketlenmeye
balad. Askerler, Toplum Polisi Merkezi'nin evresini sard. Ksa srede merkez tamamen
kuatld. Dars askeri birliklerin, ierisi ise polisin kontrolndeydi. Kuatma
tamamlandktan birka dakika sonra, Ankara Skynetim Komutan Recep Ergun olaya el
koydu. Ergun, ilk olarak kapdaki panzerin ekilmesini emretti, sonra eline megafonu alp,
Toplum Polisi Merkezi'ne seslendi: Size sadece 1 dakika zaman tanyorum. Aklnz
banza toplayn. Ananz, babanz, ocuklarnz dnyorsanz, hemen bu eyleme son
verin. Komutann bu ars ile birlikte btn askerler ellerindeki tfeklerin namlusuna
mermi srmeye baladlar. ehrin gbeinde byk bir atma kacan dnen
vatandalar, evlerinin korunakl blgelerine ekilip yerlere yattlar. Aradan 45 saniye
360
gemedi ki, ar sonu verdi, POL-DER'li polislerin eylemi sona erdi. Btn toplum
polisi teslim alnd ve silahlar topland. Eer polis direnecek olsayd, bir katliam
yaanacakt. Olay kamuoyundan gizlendi. Toplum Polisi Merkezi de o gnden sonra bir
albayn emrine verildi (Pazarc, 2010).
Tanel Demirel, saysal yetersizlik, teknik donanm ve eitim eksikliklerinin de
emniyet rgtnn etkin bir biimde almasn gletiren dier bir sebep olarak
askerler tarafndan ileri srldn belirtmektedir. Nitekim Nevzat Blgiray'a gre
polis, telsiz, tabanca, elik yelek gibi en temel ihtiyalarn gidermekten yoksun olduu
gibi, denek yetersizlii nedeniyle, saylar zaten yetersiz ve eskimi olan polis otolarna
benzin dahi bulamamaktayd. Polis modern sorgulama yntemlerine yabanc olduu gibi,
skynetimden polis karakolunu korumalar iin yardm dahi istemiti (Demirel, 2001:
52).
Askerlere gre, polis tekilatnn yan sra mlki idare amirleri de gerek
partizanlktan gerekse uzun yllarn ihmalinden kaynaklanan nemli sorunlarla kar
karyaydlar. Pek ok ilede kaymakam ve emniyet amiri bulunmuyor veya bu grevler
vekleten yrtlyordu. Kenan Evren'in aktardna gre, Diyarbakr'da bulunan 7.
Kolordu ve Skynetim Komutan Cemalettin Altnok 17 ubat 1980 tarihinde yaplan bir
Skynetim Koordinasyon Kurulu toplantsnda yle demektedir:
Blgemdeki Siverek lesine daha bir kaymakam ve emniyet amiri bulamadk.
(Siverek ki en ok olay olan ve Apocularn kontrolnde olan bir iledir) Kaymakam tayin
edildi fakat gelmiyor. Size enteresan bir olay daha syleyeceim. Bitlis'ten Siverek'e bir
emniyet amiri tayin edilmi, ancak Bitlis'te grlen bu emniyet amiri iki senedir Bitlise
gelmemi. Emniyet Genel Mdrl ise onu Bitlis'te biliyor ve biz onu Siverek'e tayin
edeceiz ne dersiniz diye Bitlis'e soruyor. (Demirel, 2001: 53).
Askerlere gre, yarg da benzeri ekilde skntlar yaamaktayd. Saylar ok
yetersiz olan hkim ve savclar yeterince korunamadklarndan salkl olarak grevlerini
yrtememekteydiler. Mahkemelerin alma hz ok dkt. 6 Nisan 1979 tarihinde
yaplan Skynetim Koordinasyon Kurulu toplantsnda okunan ve Jandarma Denetleme
Bakannca hazrlanan raporda yle deniliyordu:
Biz Mardin'de iken, Derik'te bir polis gpegndz sokak ortasnda kuruna
dizilerek ldrlmtr. Davaya bakacak olan Derik Hkimi istirahat alm, bir dieri
kendini reddetmi, Mazda Hkimi yetkisizlik karar vermi, Yksek Hkimler Kurulunca
grevli klnan Mardin Hkimi ise sank bir retmenle eitim enstits rencisini
361
tutuklayacak yreklilii gsterememitir. in dramatik yan savc, bu sanklarn sorgular
yaplrken pencerelere kum torbalar ylmak suretiyle can gvenliklerinin salanmas
talebinde bulunmutur (Demirel, 2001: 53).
Yine askerlere gre, su ileyenler ou cezaevlerinde devletin kontrolnn tam
olarak salanamamas nedeniyle kolaylkla kaabiliyor veya orada kaldklar srede daha
da bilenmi militanlar olarak yetiiyorlard. Cezaevleri eitli rgtlerin kurtarlm
blgeleri haline getirilmi, kart grl mahkmlarn lin edilmesi sradan olaylar olarak
grlmeye balamt. Askerlere gre, 12 Eyll ncesi dnemde terre kar mcadelede
kendileriyle ibirlii iinde olmalar gerekli olan sivil brokrasi ve gvenlik gleri, gerek
teknik yetersizlikler, gerekse irade eksiklii nedeniyle, skynetime yardmc
olamamakta, tam tersine skynetimden yardm beklemektedirler (Demirel, 2001: 53-54).
Tanel Demirel, askerlerin 1980 ncesi dneme ilikin emniyet kuvvetleri, mlki
idare, yarg ve cezaevlerinin durumuna ilikin deerlendirmelerinin abartl olup
olmadn sormakta, askeri disiplin ve hiyerariye alm ve dier her trl
organizasyonda ayn disiplini grmek isteyen; bunlar ordu standartlar iinde
deerlendirmeye alan askerlerin, sivil kurumlardaki uygulamalar danklk ve
disiplinsizlik olarak alglayabileceklerinin anlalmas gereken bir durum olduunu
vurgulamakta, ayrca, terrn sona erdirilememesinin nedenlerini aklamaya alan
askerlerin bu konudaki eitli unsurlar abartarak sunmu olmalarnn da gzden uzak
tutulmamasn hatrlatmakta, ancak btn bunlar doru kabul edilse de o dneme ilikin
benzeri grlerin sivillerce de ifade edildii deerlendirildiinde, askerlerin polis
tekilat, mlki idare ve yarg konusundaki kanaatlerinin hayali bir durumu
yanstmadn, gereklikten uzak olmadn belirtmektedir (Demirel, 2001: 54).
Demirele gre, 12 Eyll ncesinde emniyet gleri ve mlki idare kadrolarna
yaplan atamalarda, liyakatten ok siyasi partilere yaknln en nemli ltlerden biri
olduu birok gzlemci tarafndan dile getirilmitir. rnein 1979 ylnda iktidara gelen
AP aznlk hkmetinin ilk uygulamalarndan biri, 67 ilin valisini ve 52 ilin emniyet
mdrn deitirmek olmutur. Sadece st kademeler deil, alt kademeler de emniyet
glerinin tarafszl ile badamayacak eitli davranlar iinde olmulardr. Polis
derneklerine ye olan polislerin tamamn militan olarak grmek hatal olsa da, pek ok
polisin sahip olduklar siyasi yaknlklara gre tutum takndklar bilinmektedir.
rencilerle birlikte POL-DER afilerini asan polisler olduu gibi (Hrriyet, 1 Temmuz
1979), Babakanlk binas nnde "yaasn Trke" diye slogan atan polislerin de olduu
362
(Hrriyet, 22 Temmuz 1979) dnemin basnnda belirtilmitir. CHP hkmetinin ileri
Bakan rfan zaydnl da emniyet iinde yapmak istedii deiikliklere kar kan POL-
DER yneticilerinin kendisini "basna vermekle" tehdit ettiklerini belirtmitir (Demirel,
2001: 54).
Yine, emniyet glerinin teknik ara-gere, say ve eitim ynnden yetersizlikleri
konusunda da askerlerin doru tespitler yaptklarn ifade eden Demirel, Emniyet
tekilatna eitim vermek zere davet edilen ngiliz Scotland Yard grevlilerinin Trk
polisinin olay yerine varr varmaz yapt ilk eyin farknda olmadan delilleri yok etmek
olduunu sylediklerini belirtmektedir (Hrriyet, 22 Temmuz 1978). Gazeteler stanbul'da
7 Dev-Sol militannn, karakol basp uyuyan polisleri bir odaya kilitleyip karakolu atee
verdiklerini yazmtr (Hrriyet, 27 Ocak 1980). CHP Hkmetinin ileri Bakan Hasan
Fehmi Gne'in 1979 yl ubat aynda yaplan Skynetim Koordinasyon Kurulu
toplantsnda yapt konumada polis tekilatnn durumu konusunda aydnlatc bilgi
vermektedir (Demirel, 2001: 55).
Hasan Fehmi Gne'e gre; polis ok geleneksel, ok bezgin, psikolojik olarak ok
km durumdadr. Gne yle demektedir:
Benim emniyetteki istihbarat rgtm olaylarn nnden deil, arkasndan
gitmektedir. nceden istihbarat yapacak ne gtedir ve ne de anlaytadr. Bugn Trkiye
youn bir silah kaakl basks altndadr. Hatta imdi ran'a da bizden silah
gemektedir. Biz silah giriini nleyemiyoruz. stihbaratmz zayf. Btn bunlarn halli
paraya mtevakkf. Bugn Almanya'nn hurdaya kard ve bize yardm olarak verdii
ara ve gereci kullanyoruz. deneimiz yok. Jandarmann denizde kaaklarla mcadele
iin stanbul'da bir botu var. Yapm devam edenlerin parasn deyemiyoruz. Skynetim
blgeleri dnda aracmz da yok, telsizimiz de yok, elemanmz yok, bomba uzmanmz
yok. Bir tek balistik laboratuvarmz var. Bir tek mikroskopumuz var. Mikroskop
aldmz farz edelim, fakat uzmanmz yok. Uzman yetitirmek iin ngiltere'ye yeni
eleman gnderdik. stihbarat okulumuz var. Bir dnemde yirmi kii eitebiliyoruz. Gln
bir rakam. ok polisimiz var, ama ie yarayacak polisimiz ok az. Sadece 17 ilimizde
fotoraf makinamz var, 50 ilde yok. Btn bunlar dzeltmek iin alyorum. Ama falan
kiiyi uraya getireceim dediim zaman birok arkadalarmz karmza dikiliyor. Bunu
bize braksnlar. Bir bakan bir beki, bir polis vesaire ii ile uratrmasnlar (Demirel,
2001: 55).
363
Devletin cezalandrma fonksiyonunda ortaya kan bozulmalar, dier
fonksiyonlarda gzlemlenen aksaklklardan ok daha ciddi sonular dourur. lkeyi dier
devletlere kar koruma ve lke iinde hukuk kurallarn herkese eit bir biimde
uygulayarak dzeni salama liberal demokratik devletlerin kendi meruluklarn
dayandrdklar iki nemli iddiadr. Dolaysyla, sz edilen konulardaki yetersizliklerin
rejimin meruiyetine ilikin alglamalar derinden etkiledii iin ok daha ar sonular
olmas normaldir. Doktor veya retmen bulamamaktan kaynaklanan mahrumiyetle, can
ve mal gvenliinin olmamas durumunun yaratt mahrumiyet ayn ey deildir.
1970li yllarda emniyet glerinin artan siyasal hareketlilik ve siyasal iddet
karsnda hem yetersiz kalmas, hem de tarafszlk grntsnden uzaklamas,
demokratik rejimin bunalmnda kritik bir rol oynamtr. Emniyet gleri say ynnden
olduu kadar, tehizat ve eitim ynnden de yetersiz kalmaktayd. Lise mezunu genler,
alt aylk bir eitimden sonra polis olarak greve balyorlard. Hizmet ii eitim
neredeyse yok denecek kadar yetersiz olduu gibi, silahyla hi ate etmemi gen
polislerin var olduu da sylenmekteydi. stihbarat ve balistik gibi uzmanlk gerektiren
konularda dnya standardlarnda i grebilen eitilmi polis saysnn ok dk
olduundan deinildii gibi iileri bakanlar bile yaknmaktayd. Silah ve telsiz gibi en
basit aralarn yetersizlii bir yana, eskimi polis aralarn tamir ettirmek, bunlara benzin
bulabilmek bile ok ciddi bir sorun oluyordu. Bylece, iddetin doruk noktasna ulat
gnlerde, polis karakolunun korunmas iin emniyet mdrlerinin skynetim
komutanndan yardm istedii dnemler yaanmtr (Demirel, 2001).
Sivil brokrasi konusunda da polistekine benzer tespitler akademisyenler ve
siyasiler tarafndan da dile getirilmitir. Gazeteci Orhan Duru 1978 yl banda iktidara
gelen Babakan Blent Ecevit'in brokrasinin eitli kurulularnn birbirinden ayr
devletlerden daha kopuk bir hale geldii, brokrasiden i karamayp meseleleri ad hoc
komitelerle yrtmeye altklarndan yakndn belirtmektedir. Adalet Bakan Mehmet
Can'n 23 Nisan 1979 tarihli Skynetim Koordinasyon Kurulu toplantsnda yapt
konuma ise yarg ve mlki idarenin durumunu anlatan bir dier rnektir: Bingl,
Adyaman, Malatya, Elaz, Diyarbakr ve Tunceli yresinde incelemeler yapan Can'a
gre; oradaki kamu grevlileri ylm durumdadr, hepsi can korkusundadrlar. ou da
oraya srgn edilmilerdir veya yerli halktandrlar.
Tunceli'nin Ovack kazas hari hibir kazasnda kaymakam yoktur. Vilayete
Jandarma Komutanlndan bir yzba veklet etmektedir. Durum o kadar fecidir ki,
364
blge halkndan olmayan kamu grevlilerine ate edilmekte, evlerine bomba atlmakta
bylece o grevliyi karmaya almaktadrlar. Pertek savcs evinin iki defa
bombalandn syledi. Hkimin evini de bombalamlar. Yatak odasnn n yakyor,
kendim karanlkta at katnda yatyorum. Ne olur beni buradan aln diye yalvard.
Tunceli valisi de kendisinin alnmas iin yalvaryor. Diyarbakr valisi, Kars valisi de ne
olur beni aln diyorlar. Bingldeki ar ceza mahkemesi hkimleri biz artk karar
veremiyoruz. Bir sulu iin 500-1.000 kii toplanyor. Biz de can korkusu ile maalesef
suluyu serbest brakmak durumunda kalyoruz diyorlard (Demirel, 2001: 55-56).
Yargnn mali kaynaklarnn yetersizlii yarg srecinin uzamasnn nedenlerinden
biriydi. Cezaevlerinin durumu da en hafif deyimiyle iler acsyd. Uzun ve yorucu bir
yarglama srecinin sonunda cezaevlerine gnderilen hkmller gerek cezaevlerinin
yetersiz altyaps gerekse grevlilerin siyasi saikler veya korku sebebiyle gz yummas
neticesinde bir yolunu bulup kolayca kaabiliyorlard.
Brokratik mekanizma iindeki yozlama ve zafiyet, silahl kuvvetler ve
brokrasinin temel bir ka kurumu dnda btn bnyeye sirayet etmiti. eitli liselerce
militan olduklar bilinen ahslara diploma verilmesi, retmen yetitiren eitim
enstitlerine tamamen siyasi saiklerle renci alnmas, milli eitim kurumlarndaki
yozlamann boyutlarna iaret etmekteydi (Heper, 1976).
Ynetim zafiyetinin demokratik rejim zerindeki olumsuz etkileri aktr. zellikle
emniyet glerinin yetersizlikleri nedeniyle can ve mal emniyetinin gvence altna
alnamamas, nereye gidiyoruz sorusuyla birlikte, alternatif rejim araylarn da
krklemitir. Siyasal elitin gvenlik brokrasisini iler hale getirememesi, devlete
demokratik otorite kazandramamas 12 Eyll 1980 darbesine gidite hayati bir rol
oynamtr.
Eer insan doasnn evrensel bir zelliinden bahsedeceksek, bu zellik lm
korkusu veya lm savuturma kaygsdr. 70li yllarn ortalarndan itibaren Trk
toplumu bu noktada kendisini giderek daha fazla gvensizlik iinde hissetmektedir.
Yaama hakknn tehdit altnda olduu bir toplumda, dzeni yeniden tesis edecek bir
otorite aray srpriz deildir.
kincil bir dzeyde olmakla birlikte, devletle her kar karya geliinde
verimsizlik, kayrmaclk ve rvet ile karlaan vatandan devlete ve rejime gven
duyabilmesi de kolay deildir. Brokratik yozlama her eyden nce kanun nnde eitlik
idealini anlamsz hale getirmekte, kiileri kanundan baka dayanacak noktalar aramaya
365
iterek abartl bir benzetme olsa da- herkesin birbirinin kurdu olduu bir ilikiler an
tevik etmektedir. Ve nihayet, devletin etkililikten uzak yaps hem ekonomik krize kar
nlem alnp uygulanmasn zorlatrmakta, hem de hayati nemi haiz kamu hizmetlerinin
hi sunulamamasna (veya aksamasna) yol amakta ve bir baka adan da rejimin
yurttalar nezdinde ballk duygusu yaratmasn zorlatrmaktadr. 12 Eyll ncesinde
halkn askere ynelik beklentilerinin aklamas da burada yatmaktadr.
Cneyt Arcayrekin, 12 Eyll ncesi dnemde Cumhurbakanl Genel
Sekreterlii grevini yrten Haluk Baylken ile 1985 ylnda yapt bir grmede
Baylken 1980 ncesi dnemin brokrasisinin iinde bulunduu durumu u ekilde
zetlemektedir:
Polis blnm, devlet kadrolarna szmalar olmutu. Sayn Korutrkn
ayrca deer verdii bir bakana syledii u szler var 1978de. Diyordu ki: ktidarlarn
kendi kadrolaryla gelmeleri slogann Trkiyede suiistimal ediyoruz. Byle yaparsak elli
yl yerimizde sayarz. Hkmet iinde istikrar salamaya aln, alerjik noktalara
dokunmayn, ama memurlarn durumuyla daha istikrarl ekilde uran.
Baz hasbihallerde bulunuyordum, bir sayn hkmet bakan geliyor, falan
tarihte hkmete geliimizde inanamazsnz, devleti tanyamaz bir halde bulmutuk.,
diyordu.
Sonra hkmet deiiyor, yine bir dier sayn babakan byle bir sohbette ayn
eyleri sylyordu. Herkes devletin tannmaz hale geliinde bir ncekini kusurlu
buluyordu (Arcayrek, 1985: 184)
12 Eyll darbesini gerekletiren askeri kadro, demokratik parlamenter sistemi
anari ve terrden sorumlu tutmu, bu sav 12 Eyll gnnden balayarak Kenan Evren
tarafndan srekli ne srlmtr. Evren, 12 Eyll gn radyo ve televizyonda yapt ve
darbenin nedenlerini aklad konumasnda kamu ynetimi ve brokrasisinin
durumuyla ilgili baz tespitler de yapmtr:
Siyasi partiler, bu kritik dnemde milletin zlemle bekledii nlemleri almak
yerine; i gerilimi devaml arttrarak, ykc ve blc mihraklar bsbtn kkrtarak,
onlara cret ve cesaret verecek beyan ve eylemleri ile adeta yarrcasna seim
yatrmlar iin zaman yaratma yollarn tercih etmilerdir. ktidara gelen siyasi partiler,
devlet tekilatnn btn kademelerini kendi grleri dorultusundaki kiilerle
doldurarak kamu grevlilerinin ve vatandalarmzn bir tarafa girerek kamplara
blnmesini zorunlu hale getirmiler, giderek anari ve blcl destekleyen
366
kaynaklarn ekillenmesine ve kamu kurulularnda alanlarla, polis ve retmenlerin
dahi birbirine dman kamplara ayrlmalarna neden olan partizan tutum ve
davranlardan vazgememilerdir. Bylece tarafsz halkmz, devletten beklediini parti
kaplarnda aramaya mecbur braklarak devlet otoritesi yok olmaya, vatandalarn hak
ve hukukunu korumak ve ona tarafsz hizmet gtrmek yerine; devletin saygnl yava
yava erimeye mahkm olmu ve dolaysyla lkemizde tam otorite boluu teekkl
etmitir. (Yetkin, 1995: 169,170)
Ankara Cumhuriyet Basavcl tarafndan 2011/246 Soruturma, 2012/2 Esas ve
ddianame No ile Ankara Ar Ceza Mahkemesinde alan 12 Eyll Davas olarak
bilinen davann iddianamesinde 1980 ncesi dnemde lkede brokrasinin genel durumu
u ekilde aktarlmaktadr:
1970li yllar, toplumda gl ideolojik akmlarn yaygn olarak boy gsterdii
bir sreti. Bireylerde kendilerini bir yere bal hissetme duygusu olan aidiyet dncesi
n plandayd. Toplumda yasal olarak rgtlenen sivil toplum kurulular, ekonomik ve
sosyal amalardan ok siyasi ve ideolojik amalarn n plana karmlard. zellikle
bireylere eit hizmet sunmas gereken devlet memurlar arasndaki siyasal ve ideolojik
rgtlenmeler toplumun kamplara blnmesine yol amt. Bu anlamda, alan says
bakmndan byk kitleler oluturan retmenler ve polisler arasndaki rgtlenmeler
toplumda byk huzursuzluk oluturuyordu. Sac polisler POL-BR, solcu polisler POL-
DER ad altnda, sac retmenler LK-BR, solcu retmenler TB-DER ats
altnda rgtlenmiti. Dier meslek gruplarnda da benzeri kart grl rgtlenmeler
oluturulmutu. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi,
2012: 1)
1 Mays Davas Cumhuriyet Savcs etin YETKNin;
"1 Mays 1977 olaynda ben durumada savcydm. lk durumada soruturmann
geniletilmesini, esas faillerin bulunmasn ve baz kamu grevlileri de aka sulu
olduklar dosyadan anlald gibi, haklarnda dava almasn ister istemez hemen bu
grevden alndm. Yani bu davann o ekilde yrtlmesini stanbul Cumhuriyet
Basavcl istemedi ve beni grevden ald."
eklindeki beyanna Ankara Cumhuriyet Basavcl tarafndan Ankara Ar Ceza
Mahkemesinde alan 12 Eyll Davas olarak bilinen davann iddianamesinde yer
verilmitir. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012:
9)
367
Ayn ekilde, dnemin Babakan ve CHP Genel Bakan Blent ECEVTin;
"Daha ilk gnden karmza duvarlar kmaya balad. Yani atei ap, halk
panie kaptrp 30'un zerinde insann lmne neden olanlar belli. Yani Emniyet onlar
mutlaka filmini ekmi olmalyd. Ona ramen hibir bilgi alamadk."
Szleri de ayn iddianamede yer almtr. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn
2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 9)
Anlan iddianamede bulunan bir baka aklama ise Kahramanmara Olaylar
konusunda dnemin Kahramanmara Belediye Bakan Ahmet UNCUya aittir.
22/12/2011 tarihli tank olarak alnan beyannda UNCU, 25 Aralk 1978 Cuma gn
Gaziantep 5. Zrhl Tugay Komutan ve birliklerin Kahramanmaraa geldiklerini,
askerlerin zamannda geldiini, Emniyet Mdrnn o tarihteki emniyet ierisindeki
blnmeye gre POL-DER yesi olduunu, Valiyi de etkileyerek polisi olaylarn dnda
tuttuunu, Mara sokak sokak bilen bu kuvvet ekildiinde de askerlerin yabanclk
ektiini belirtmitir. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu
ddianamesi, 2012: 22)
ddianamede ayrca, olaylarn devam ettii gnlerde zellikle polisin hedef alnd
gerekesiyle polis-halk atmas kmamas iin, polisin olaylardan tamamen el
ektirildii belirtilmekte, bu bilgi tank Ahmet UNCUnun Emniyet Mdrnn Valiyi de
etkileyerek polisi olaylarn dnda tuttuu eklindeki beyann dorulad
vurgulanmaktadr. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi,
2012: 22)
Blent Ecevit Babakanlk gnlerini anlatt bir yaz dizisinde (Cumhuriyet
Gazetesi, 12.11.1985) cepheleme giriimlerine kar kesin kararl bir ekilde
direndiklerini, bunun da terr karsnda devlet gcn yansz bir ekilde kullanabilme
serbestisini ve olanan saladn ifade etmektedir. Ancak artlarn normal olmaktan
fazlasyla ktn, ne kadar tarafsz davranmaya alsalar da, sadan ve soldan gelen
terr karsnda eit davranmaya zen gsterseler de kamu kurulularndan birounun
srklendikleri bozulma ve blnmenin hkmetin yansz davranmasndan beklenen
sonucun salanmasn ok gletirdiini belirtiyordu. Blent Ecevit dnlenin aksine
emniyet kuvvetlerindeki blnmenin sanld kadar ileri llere varmadn, polisin
byk ounluunun tarafsz bir tutum izleyebilecek durumda olduunu, ancak yllardan
beri eitim ve donanm bakmndan akl almaz bir lde ihmal edildiini, etkisini byk
lde yitirdiini ifade etmektedir.
368
Yine Ecevit, 7 Ocak 1980de Meclis ortak grup toplantsnda yapt konumada
iktidarda bulunan AP aznlk hkmetinin uygulamalar ile ilgili u tespitlere yer
vermektedir:
bana gelir gelmez, daha hi kimseye deneme frsat vermeden, tm valileri
deitirmitir, emniyet mdrlerini deitirmitir. Karakol polislerine kadar varan bir
tasfiye hareketi balatmtr. Genel mdrlerden kk memurlara kadar, yer yer
odaclara kadar kamu ynetimini alt st etmitir. Grevden uzaklatrma olanan
bulamad baz memurlar da, Bakanlklara gzler nnde dzenlenen saldrlarla,
yldrma, grevlerine gelmekten caydrma eilimine girildii, o yntemin seildii
sezinlenmektedir. Fakat btn bu atamalara karn, kamu ynetimini alt st edecek ve
bsbtn etkisiz brakacak, hatta bir blclk unsuru haline getirecek bu aptaki, bu
boyuttaki atamalara karn bu hkmetin bakan TV nne kp, milletin gzne baka
baka Biz, 30 gnde kimi nereye yerletirmiiz ki? diyebilmektedir (Cumhurbakanl
Arivi, Yer No: 6/10-15, Fihrist No: 7350).
lkenin ierisinde bulunduu bu kt durum hemen hemen her kurumda kendini
hissettiriyordu. 1980 ncesinin bunalml gnlerinde siyasi parti liderleri ve baz
politikaclarn lkenin iinde bulunduu durumdan yaknmalarn aktarmak, tespit ve
deerlendirmelerini iletmek zere Cumhurbakanlna mektup gnderdiklerini
grmekteyiz. Cumhurbakanl arivinde yer alan bu mektuplar incelendiinde,
bazlarnda brokrasiye ilikin belirlemelerin de yapld anlalmaktadr.
Bu mektuplardan biri Milli Selamet Partisi Genel Sekreteri Ouzhan Asiltrke
aittir. Asiltrk, 06.09.1979 tarihinde Cumhurbakan Fahri Korutrke hitaben yazd
mektupta hem anari ve terrden, hem de bunlarla mcadele etmesi gereken aktrlerin
hareket ve tavrlarndan yle ikyet etmekteydi (Fahri Korutrk Arivi, 1979a):
Cumhurbakanl Makamna,
27-31 Austos 1979 tarihlerinde Genel Bakan Necmettin Erbakan ve
beraberindeki heyetin Rize-Artvin civarndaki seim almas esnasnda, devleti hedef
alan ve devlet varl ve otoritesini hie sayan olaylar cereyan etmitir. Artvin ve civar
solcu komnist militanlar tarafndan kurtarlm blge ilan edilmitir. Atlan sloganlarda
ve el basmas olarak datlan ilanlarda Artvin ve Karsn aka Rusyaya bal olduu
ifade edilmekte, bu durum devletin emniyet ve asayi gleri, mlki idare amirlerinin gz
nnde cereyan etmekte ve mdahale edilmemektedir.
369
Polisin iinde de ayn grupla ibirlii yapan kimselerin bulunduu mahede
edilmitir. Elinde Trk devletinin verdii otomatik silah bulunan ve aslnda Sayn Erbakan
ve beraberindeki heyetin korunmasyla grevli Artvin emniyetine mensup bir polis
memuru halkn kararn Genel Bakanmza tebli ederek seim konumas yapmad
takdirde koruma grevini yapacaklarn bildirmitir. Konvoyumuz Hopada adeta bir
tuzak ierisine bizzat koruma grevlisi emniyet kuvvetleri tarafndan getirilip sokulmu,
Hopaya gnein batmasndan bir saat nce gelinmi. Seim konumas yapmaya
balarken militanlar ta ve sopalarla saldrya gemilerdir. Atlan kurunlarn bir ksm
seim otobsne isabet etmitir.
Hadiseler esnasnda polis vazifesini yapmam, grev yapmak isteyen bir iki iyi
niyetli emniyet mensubu da tesirli olamamtr. le jandarma komutan vazifeye davet
edilmi Ben on-on iki jandarma ile bu emniyeti salayamam demitir. Kaymakam
yerinde bulunamam, sonra bir dkkndan bulunup getirilmitir. Can gvenliini
salayamayacan ifade etmesi zerine, ordudan yardm istemesi bildirilmi ancak byle
bir yardm da salanamamtr. atma devam ederken bir yarbay gelip duruma
baktktan sonra Asker alarmda deil, ben gelemem, gelsem de bu durumda gvenliinizi
salayamam demitir. Vali bulunmu kendisinden niin tedbir alnmad sorulmu,
Valinin cevab: Her trl tedbir alnmtr. Asker iki gndr alarmda eklinde olmutur.
Bu tecavz bir saat kadar devam etmi, durumun seim konumas yaplmasna
msait olmad grlnce emniyet kuvvetlerine, Program gerei Borkaya geeceiz,
yol an dendiinde: Buradan ileriye gidemezsiniz, yollarda barikatlar kuruldu,
geemezsiniz cevab alnmtr.
Artvin ve Karsn birok yerleri bu durumdadr. Seim emniyeti yoktur. Acil tedbir
alnma takdirde emniyet iinde ne halka hitap etmek, ne de seim yapmak mmkndr.
Bu hadiseyi bir basn toplantsyla kamuoyuna duyurmay Devlet ve Millet dmanlarnn
iine yarayaca ve devleti rencide edecei iin uygun bulmuyoruz. Ancak bu kabil
hadiseleri grmezlikten gelerek, tedbir almak yerine babo brakmay, hatta ayn sakat
zihniyetteki baz grevlileri bu blgelere gndererek buralar fiilen komnist solcu
militanlarn hkimiyeti altna sokmay devleti tahrip sayyoruz. En ksa zamanda ciddi
tedbirler alnmasn mit ve temenni ediyoruz.
Bu mektup Cumhurbakanl Genel Sekreterliince 21.09.1979 tarihinde
Babakanla gnderilmi, gerekli tedbirlerin alnmas istenilmitir.
370
Kahramanmara olaylar zerine Cumhurbakan Fahri Korutrkn
Kahramanmara parlamenterleriyle 29.01.1979 tarihinde yapt toplantda Senatr Adnan
Karakk (AP) Hkmetin olaylardaki hatalarn yle ifade etmektedir (Fahri Korutrk
Arivi, 1979b):
19unda balayan olaylar 22sinden itibaren icra, devlet kuvvetleri
nleyememitir. Takviye askeri birliklerin gelmesi gecikmitir. Yetki bakmndan kaos
olumutur. ileri Bakan dahi orada olmasna ramen bu kaosu nleyememitir.
Mehmet Yusuf zba (MHP) ise Korutrke yazd mektupta zetle:
Anaristler eylemlerine Nur Hak dalarnda baladlar. Dou Perinekin
Aydnlk gazetesi dokuz aydr bu olaylar tezghlyordu. Kontrgerilla etrafnda alan bir
yaynla baz vatandalar halkn gznde kt kii durumuna drld. Aleviler
korkutuldu tahrik edildi, silahlanmaya tevik edildi. Hkmet olaylarn stne gidecei
yerde 300 ar solcu militan polisi Maraa gnderdi. Bunlar blgede terr
trmandrdlar. Polisler halka ikence yaptlar. Polisin susuz halka ate ap vurduunu
grenler de oldu. Hastane nnde polislerin bir yaraly vurduu grlmtr. lenlerin
says 105tir. TRTde konu istismara devam ediliyor. demektedir.
MHP Genel Bakan Alparslan Trke ise 03.01.1980 tarihli basn aklamasnda
zetle u ifadeleri kullanmaktadr (Fahri Korutrk Arivi, 1979c):
Bundan nceki iktidar dneminde herkesin gzlerinin nnde baz kurulular
TKPnin eline gemi, devletin emniyet tekilat en nemli kilit noktalarnda bile komnist
hcreler oluturulmu, devletten yana olmas gereken baz polisler komnist manifesto
yaynlayarak komnist eylemler yapmlardr. Bylece geni kitleleri sevk ve idareye talip
gizli ak komnist ve blc kurulularca i harp cepheleri oluturulmaya allmtr ve
allmaktadr. Biliyoruz ki devleti glendirmek lazm ama demokratik olmayan yollar
devleti daha da kmaza sokacaktr.
4. 12 Eyll Sonras Dnemde Brokrasi ve Yeniden Dzenleme almalar
1980li yllara gelindiinde lkedeki brokratik yap ekonomik ve toplumsal
gelimelerin gerisinde kalm, kamu ynetimi sistemi, hizmetleri gerekli nitelik, hz ve
verimlilikte salayamadndan kalknmann etkili bir arac olamam, stelik harcamalar
hzl biimde arttndan insan gc ve kaynak israfna neden olmutur. Bunun sonucunda,
1980 sonrasnda ibana gelen hkmetler, kamu ynetimini kendi siyasal ve ekonomik
anlaylar erevesinde yeniden dzenleme giriiminde bulunmutur. Bu dnemde kamu
ynetiminin aklanan yaps ve yeniden dzenlemeyi gerektiren durumu aslnda
371
Trkiyenin sosyo-ekonomik yaps ile yakndan ilintilidir. Bir bakma yeniden
dzenlemeyi gerektiren nedenler kamu ynetiminin genel durumunu gstermektedir.
Nihayetinde kamu ynetimi sistemi, toplumsal sistemin bir alt sistemi olarak dier
toplumsal alt sistemlerle srekli ve karlkl bir etkileim iindedir (Karaer, 1987: 29,30).
12 Eyll askeri mdahalesi sonrasnda balayan ve 1984 ylnn sonuna kadar sren
dnemde kamu ynetimi alannda nemli yeniden dzenleme almalar yrtlmtr.
Kamu ynetiminin yeniden dzenlenmesi Milli Gvenlik Konseyinin ncelikli olarak ele
ald konulardan biri olmutur. Bu dnemde askeri ynetim tarafndan zellikle idari
ilemlerin basitletirilmesi, her kademedeki grev, yetki ve sorumluluklarn dalmnn
kesin olarak belirlenmesi, sorumluluktan kamann yaptrmlarnn saptanmas,
kurulularn grevleriyle uyumlu insan gc planlamas yapmalarnn zorunlu hale
getirilmesi, her kurulu iin kadro standartlarnn tespit edilmesi, ii memur ayrm
konusunda objektif ller getirilmesi gibi konular zerinde durulmutur. Askeri ynetim
dneminde grev stlenen Ulusu Hkmeti ncelikle bakanlklarn saysn azaltarak ve
tekilatlanmalarnda standartlama salayarak almalarna balam, bu hkmet
dneminde giriilen yeniden dzenleme faaliyetleri zal Hkmetinin ilk ylnda da
devam etmitir (Karaer, 1987: 36).
27 Eyll 1980 tarihinde TBMMde Babakan Blent Ulusunun hkmet
programn sunu konumasnda kamu ynetiminin o gnk durumuna ilikin olarak
yapt saptamalar ayn zamanda 12 Eyll ynetiminin konuya bakn da yanstmaktadr
(Karaer, 1987: 37):
Mazisi yzyllara dayanan Trk idare yaps, artlarn deimesiyle yeniliklere ve
ihtiyalara ayak uyduramayarak eskimi, ekonomik ve sosyal gelimelerin gerisinde
kalmtr. Bunun sonucunda kamu ynetiminde ar merkeziyetilik, grev, yetki ve
sorumluluklarn dalmnda dengesizlik, normalin ok stnde istihdam, atl kapasite,
verimsizlik, lzumsuz formalite ve krtasiyecilik hastalklar meydana gelmitir.
Kalknmakta olan bir lke durumundaki Trkiyenin ekonomik ve sosyal kalknmasn
engelleyen en nemli faktr, Trk idaresinin bu hastalklardr. Bu tabloya, bir de son
yllardaki anarik ortam eklenince, idare toplumun gven ve huzurunu salamada yetersiz
kalmtr.
Hkmet programnda ynetimde yaplacak yeniden dzenleme almalarna da
nemli yer ayrld grlmektedir. Programda, ynetimin tam olarak tarafsz ekilde
372
alaca ve devlet hizmetini yrtenlerin siyasal etkilerden uzak alabilmelerinin yasal
gvence ve yaptrmlara balanaca ifade edilmitir.
Bu kapsamda yaplacak almalara, kamu personelinin sorunlarna ilikin
yneylem aratrmas yaplmas amacyla bir komisyon oluturulmakla balanmtr.
Komisyonun yrtt n almalar sonucunda kamu grevlilerinin sorunlarnn temel
nedenden kaynakland ortaya konulmutur. Bunlar; devletin uygulad istihdam
politikas, personel rejimi ve kamu ynetimindeki dengesizliklerdir. Belirlenen bu
temel sorun alanna ilikin komisyonlar kurulmutur. Bu komisyonlar; Kamu stihdam
Politikas, Personel Rejimi ve Kamu Ynetiminin Yeniden Dzenlenmesi
Komisyonlardr. lk iki komisyonun hazrlad raporlarda kamu ynetimi alannda var
olan sorun ve aksaklklar belirlenmi, son komisyon ise raporunda sorunlarn yan sra
zmne ynelik nerilere yer vermitir (Karaer, 1987: 38).
Rapor, dnemin ynetimi yeniden dzenleme anlayn yansttndan yakndan
incelenmesinde yarar olan bir metindir. Sz edilen rapor giri blmyle birlikte alt
blmden olumutur. Giri blmnde ynetimin genel grn, ynetimin yaps ve
temel sorunlar, daha nce yaplm olan ynetimi dzenleme ve gelitirme almalarnn
sonular, izlenecek yntem ve sorumluluk konular ele alnmtr. Birinci blmde,
merkezi idareyi gelitirme nerileri, ikinci blmde merkezi ynetimin tara kurulular,
nc blmde mahalli idareler, drdnc blmde kamu iktisadi teebbsleri ve son
blmde de idarenin gelitirilmesinde izlenecek yol, rgtlenme ve uyulacak esaslara yer
verilmitir (Karaer, 1987: 38).
Rapora gre, kamu ynetimi birok ynlerden gnn ihtiyalarna cevap
veremeyecek durumdadr. nceki dnemlerde para para yaplan idareyi gelitirme
almalarn bir lde, merkezi bir rgtlenmeye gidilmemesi ve bu almalar
sahiplenecek bir birimin oluturulmamasna balayan rapor, Babakanla bal, bir devlet
bakannn sorumluluunda merkezi bir idareyi gelitirme rgt kurulmas ve her kurum
bnyesinde de bu birimle egdm iinde alacak idareyi gelitirme kurumsal
birimlerinin oluturulmasnn nerildii raporun ortaya koyduu almalarda uyulacak
esaslara bakldnda bilimsel ve planl bir idari reform yapsnn kurulmaya alld
grlmektedir (Karaer, 1987: 38-40).
Komisyon dzeyindeki bu almalardan sonra ilk dzenlemeler bakanlklara
ilikin olarak yaplmtr. 1981 ylnda Orman Bakanl Tarm Bakanlna devredilmi,
Tarm Bakanlnn ad da Tarm ve Orman Bakanl olmutur. kinci olarak ise ayn yl
373
Kltr Bakanl kaldrlm, Kltr ve Turizm Bakanl kurulmutur (Karaer, 1987: 41-
42).
27 ubat 1982 tarihinde Bakanlar Kurulu kard 8/4334 sayl kararname ile
Bakanlklarn Kurulu Esaslar Hakknda Kanun karlncaya kadar geerli olacak,
bakanlklarn hzl ve verimli almalarn salamaya ynelik bir dzenleme yapmtr.
Bu dzenleme Cumhuriyet tarihinde bakanlk rgtlenmesindeki ilk ereve dzenleme
olmas ve bir standart getirmesi bakmndan nemlidir. Bundan nce her bakanlk kendi
kurulu kanunundaki hkmlere gre rgtlenirken bu dankla son verilmitir. Ancak
bu dzenleme uygulamaya geirilememitir. Zira Bakanlar Kurulu bir yetki yasas
olmakszn bu kararnameyi karmtr. Bu yasal boluk, sonradan 17 Haziran 1982de
kabul edilen 2680 sayl yetki kanununa geriye dnk bir hkm konularak kapatlmak
istenmitir. lk yaplan ve uygulanamayan dzenlemenin zerinden yaklak alt ay
getikten sonra 26.08.1982 tarih ve 8/5384 sayl Kararname ile kamu ynetiminin
yeniden dzenlenmesi kararlatrlmtr. 7 Haziran 1982de kabul edilen 2680 sayl yetki
kanunu ile kamu kurum ve kurulularnn kurulu, grev ve yetkilerinin dzenlenmesi iin
Bakanlar Kuruluna yetki verilmitir. Yetki Kanunu, hkmete 18 ay sreyle yetki vermi,
bu sre daha sonra 17 Haziran 1984e kadar uzatlmtr (Karaer, 1987: 44-46).
Kamu ynetimini yeniden dzenleme almalar ilk defa bu dnemde somut
olarak dorudan kanun hkmnde kararname tasars taslaklar eklinde ortaya
konulmutur. Sonuca daha hzl ekilde ulaabilmek iin ayrca bir komisyon raporu
hazrlamak yerine bu yol seilmitir. 8/5284 sayl Bakanlar Kurulu Karar dorultusunda
yaplan yeniden dzenleme almalar, Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Turgut
zal bakanlnda be bakandan oluan alt kurula bal olarak oluturulmu ayr
komisyon tarafndan yrtlmtr. Bu komisyonlar; Trkiye ve Orta dou Amme daresi
Enstits Genel Mdr bakanlnda kurulan Kamu Ynetimi Komisyonu; Devlet
Planlama Tekilat Mstear bakanlnda kurulan Genel stihdam Komisyonu ve Devlet
Planlama Tekilat Mstear bakanlnda oluturulan Personel Rejimi Komisyonudur
(Karaer, 1987: 47-48).
Kamu Ynetimi Komisyonunun yrtt almalardan bazlar u ekilde
sralanabilir (Karaer, 1987: 49-51):
ereve niteliindeki kanun hkmnde kararnamelerin (KHK)
hazrlanmas; Bakanlklarn Kurulu ve Grev Esaslar Hakknda KHK
Tasars Tasla, Kamu Kurum ve Kurulularnn Yurtii Tekilat
374
Hakknda KHK, Blge Valilii Hakknda KHK, Kamu ktisadi
Teebbsleri Hakknda KHK.
Babakanlk ile ilgili KHKlar; Babakanlk Tekilat Hakknda KHK
Tasars Tasla, st Kademe Yneticilerin Yetitirilmesi Hakknda KHK,
Kamu Ynetimi Akademisi Kurulmas Hakknda KHK.
Babakanlk bal kurulular ile ilgili; Devlet Planlama Tekilat, Devlet
Personel Tekilat, Devlet statistik Tekilat, Devlet evre Tekilat, Basn
Yayn Genel Mdrl, Deniz Mstearl kurulu ve grevleriyle ilgili
KHKlar.
Mahalli darelere likin KHKlar; Belediye, Anakent Belediyesi, zel
dare, Ky ve Mahalle ynetimleriyle ilgili KHKlar.
Kamu ktisadi Teebbsleriyle lgili KHKlar, Krtasiyecilikle mcadele
kapsamnda hazrlanan KHK, tzk ve ynetmelikler.
Kamu Ynetiminin Yeniden Dzenlenmesi balkl raporun kaynaklk ettii, Ulusu
Hkmeti dneminde hazrlanan kanun hkmnde kararname tasarlarnn byk blm
Babakanla sunulmu, ancak incelenemeden 6 Kasm 1983 seimleriyle hkmet
deimi, fakat Turgut zal Hkmeti yapt dzenlemelerde, nceki hkmet
dneminde yaplan bu almalardan byk lde yararlanld, bunlar temel ald,
ancak bunlar zerinde hkmetin anlay ve yaklamna gre gerekli deiiklikler
yapld grlmektedir (Karaer, 1987: 52-53).
12 Eylln brokrasiye maliyetini anlayabilmek amacyla darbe sonras grevden
uzaklatrlan, soruturma alan, ceza alan personelin bilanosu hakknda Devlet Personel
Bakanlna yaz yaplmasna ramen cevap alnamadndan bu husus verilerle ortaya
konulamam, eitli kaynaklar ve tanklklardan elde edilen bilgiler verilmitir.
Bu konuda Komisyonumuza ulaan tek bilgi Komisyonumuza ileri
Bakanlndan ulaan 16.11.2012 tarih ve 28508 sayl yaz olmu, buna gre; 12.09.1980
ile 07.12.1983 tarihleri arasnda Skynetim Komutanlklarnn istei zerine grevlerine
son verilen mahalli idareler personeli saysnn 1.460, grevi ya da grev yeri deitirilen
mahalli idareler personel saysnn ise 192 olduu grlmektedir. En ok grevine son
verilen personelin olduu iller srasyla 104er kiiyle stanbul ve Antalya, 81 kiiyle
Konya, en ok grevi ya da grev yeri deitirilen personelin olduu iller ise 19ar kiiyle
Hatay ve Kahramanmara, 18 kiiyle Adana olmutur.

375
XI. BLM: DARBE DNEMNN NSAN HAKLARI
AISINDAN NCELENMES


12 Eyll askeri mdahalesinin lkede yol at insan haklar ihlallerinin boyutlar
olduka geni olmutur. Toplumu yaygn ekilde etkileyen askeri rejimin uygulamalar,
izleri ok uzun sre silinemeyecek lde ihlallere neden olmutur. Bu ihlaller bata
yaam hakk ihlali olmak zere ikence ve kt muamele, sosyal, siyasi ve kltrel
haklardan mahrum braklma, gibi insan haklarnn neredeyse tm bileenlerine yaylan
yelpazede gereklemitir.
12 Eylle giden srete de ortaya kan anari ve terr ortamnda insanlarn bata
yaam hakk olmak zere pek ok hakk tehdit altnda bulunmaktayd. Siyaset yannda
brokraside meydana gelen kutuplama nedeniyle de zellikle vatandalarn kamu alann
ilgilendiren haklarn yeterince kullanamama ve bu haklarnn ihlal edilmesi gibi
durumlarla karlamas sz konusuydu.
Dier taraftan 12 Eyll ncesi terr ve iddet olaylar nedeniyle ilan edilen ve 12
Eyll sonrasnda da belli bir sre devam eden skynetim uygulamasnn da hukuki bir
dzen olmakla beraber insan haklarn kstlayan bir ynetim sistemi olduunu da gzden
karmamak gerekir.
Darbe dnemindeki insan hakk ihlalleri darbenin insani ve hukuki maliyetleri
asndan byk nem tar. nsan haklar ihlal edilenler bizzat darbenin insani
maliyetlerini yaayan kiiler olmulardr. Bunun yannda rnein ikence ya da kt
muamele altnda alnan ifadelerle gerekletirilen soruturmalar, yaplan yarglamalar ve
verilen kararlar bu kiilerin ayrca bir de hukuki bedel demelerine de sebep olmutur. Bu
bedeller yakn zamana kadar denmeye devam edilmi bazlar iin ise yaratt etkiler
itibaryla hala denmeye devam edilmektedir.
ok sayda tanklkla dorulanan, kaleme alnan birok kaynakta ayrntl olarak
yer verilen bu ihlallere ilikin saysal bilgilere resmi yollardan toplu ekilde ulamak
mmkn olmamaktadr. Bu konuda Babakanla bal olan nsan Haklar Bakanlna
Komisyon almalar srasnda bir rapor hazrlanabilmesiyle ilgili 2 defa yaz yazlm
olmasna ramen bu dnemde Babakanla herhangi bir bavuru yaplmad ynnde
cevaplar gelmitir.
376
statistiksel olarak, bir bakma 12 Eylln sonular olarak zetlenebilecek baz
rakamlarn pek ok kaynakta ortak olarak yer ald grlmektedir. Bu kaynaklardan
bazlarna aada deinilmitir.
etin Yetkin, 12 Eyll darbesinin yol at demokrasi, hukuk ve insan haklar
ihlallerine rnek oluturan uzun bir liste vermektedir:

16 Eyll 1980de grev yasa zerine grevdeki 51.000 iiye iba yaptrld;
10 Kasm 1980de Onur Yaynlar sahibi lhan Erdost Mamak Askeri
Cezaevinde dvlerek ldrld;
3 Aralk 1980de 18 yandan kklere verilecek idam cezalar yaam boyu
hapis cezasna evrilmesi yasann emredici hkm olmasna karn 17 yandaki
Erdal Eren aslarak idam edildi.
19 Aralk 1980de Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu yneticilerinin
tutuklu olarak yarglandklar ve ou iin idam cezas verilmesi istemiyle alan
davaya baland.
15 Ekim 1981de tm siyasal partiler kapatld.
Blent Ecevit yazlar ve demeleri nedeniyle birka kez tutukland, hapse
mahkm edildi.
650.000 kii gzaltna alnd.
230.000 kii skynetim mahkemelerine gnderildi.
14.000 kii vatandalktan karld.
388.000 kiiye pasaport verilmedi.
23.700 dernein almalar durduruldu.
Yalnz stanbulda kapatldklar iin gazeteler toplam olarak 300 gn
kamad.
Yarglanp mahkm edilen gazetecilerin aldklar cezalarn toplam 3315 yla
ulat.
927 yayn, 189 film yasakland.
229 kii cezaevinde ld.
Birok subayn emekliye sevk edilmesinin yan sra 3.854 retmen, 998
gvenlik grevlisi, 266 din grevlisi, 120 retim yesi, 47 yarg ve savc, 35
mlki amir iten karld.
377
1980de sendikal ii says 5.721.074 iken 1985te bu say 1.711.254e dt.
(Yetkin, 1995: 208-209).
etin Yetkin Trkiyede Askeri Darbeler ve Amerika, 27 Mays, 12 Mart ve 12
Eyllde Amerikann Yeri adl eserinde yer verdii bu rakamlara kaynak olarak; Ercan
Yaann Hayatn Kopuunun Onuncu Yl 12 Eyll 1980-12 Eyll 1990 adl kitab ile
(Nokta zel EK, Eyll 1990) Gnaydn Gazetesinde yer alan 12 Eylln Getirdikleri
adl yazy (12 Eyll 1990) ve Gne Gazetesinde yer alan Rakamlarla 12 Eyll adl
yazy (12 Eyll 1990) gstermitir.
Cumhuriyet Gazetesi ise 12 Eyll 2000 tarihli saysnda darbenin sonularn
rakamlarla u ekilde zetlemitir:
650.000 kii gzaltna alnd.
1 milyon 683 bin kii filendi.
Alan 210 bin davada 230 bin kii yargland.
7 bin kii iin idam cezas istendi.
517 kiiye idam cezas verildi.
Haklarnda idam cezas verilenlerden 50'si asld (26 siyasi sulu, 23 adli sulu,
1'i Asala militan).
damlar istenen 259 kiinin dosyas Meclis'e gnderildi.
71 bin kii TCK'nin 141, 142 ve 163. maddelerinden yargland.
98 bin 404 kii rgt yesi olmak suundan yargland.
388 bin kiiye pasaport verilmedi.
30 bin kii sakncal olduu iin iten atld.
14 bin kii yurttalktan karld.
30 bin kii siyasi mlteci olarak yurtdna gitti.
300 kii kukulu bir ekilde ld.
171 kiinin ikenceden ld belgelendi.
937 film sakncal bulunduu iin yasakland.
23 bin 677 dernein faaliyeti durduruldu.
3 bin 854 retmen, niversitede grevli 120 retim yesi ve 47 hkimin iine
son verildi.
400 gazeteci iin toplam 4 bin yl hapis cezas istendi.
Gazetecilere 3 bin 315 yl 6 ay hapis cezas verildi.
378
31 gazeteci cezaevine girdi.
300 gazeteci saldrya urad.
3 gazeteci silahla ldrld.
Gazeteler 300 gn yayn yapamad.
13 byk gazete iin 303 dava ald.
39 ton gazete ve dergi imha edildi.
Cezaevlerinde toplam 299 kii yaamn yitirdi.
144 kii kukulu bir ekilde ld.
14 kii alk grevinde ld.
16 kii kaarken vuruldu.
95 kii atmada ld.
73 kiiye doal lm raporu verildi.
43 kiinin intihar ettii bildirildi.
Halis zdemir Mamak Zindanlarnda Bir Aknc Tarihe Notlar adl kitabnda
yukarda sralanan 12 Eylln sonucu denilebilecek saylar tekrarlam (zdemir, 2006:
368-369); yine Aslan Deirmencinin kaleme ald Tanklar, Madurlaryla Bir
Zihniyet Kodlamas 12 Eyll adl kitapta, zgr-Der Genel Bakan ve Haksz Dergisi
Yazar Rdvan Kaya ile Aratrmac Yazar Mslm zlmez de kendileriyle yaplan
grmelerde yukarda yer alan rakamlar kullanmlardr (Deirmenci, 2011: 29, 76-77).
27 Kasm 1979 tarihinde TBMMde AP senatr mer Naci Bozkurt ile Hasan
Fehmi Gne arasnda vuku bulan kavga esnasnda Bozkurtun elindeki antann yere
dmesi sonucu almasyla iindeki belgeler etrafa dalm; uzun yllar emniyet
mdrl ve emniyet genel mdrl yapan Bozkurtun antasndan kan belgelerin
valiler, kaymakamlar, emniyet mdrleri, emniyet amirlerinin, mspetler ve menfiler
eklinde filendii belgeler olduu anlalmtr.
Bozkurt, bu raporu kimin hazrladn bilmediini, kendisine vereni ise
hatrlayamadn sylemekle yetinmi, sz konusu raporu kimin hazrlad hibir zaman
renilememitir. 12 Eyll 1980 askeri darbesinin bu anda gre ileri Bakanlnda
byk bir kym yapt ileri srlmektedir. Buna gre, valiler ve emniyet mdrlerinin bu
listelere baklarak tekilattan atld belirtilmektedir. Raporda menfi olarak
iaretlenenlerin hemen hepsi darbeden sonra ya ihra edilmi, ya da resen emekli
379
edilmilerdir. 12 Eyllde 89 vali, 226 emniyet mdr, emniyet amiri ve 550 emniyet
grevlisi resen emekli edildii ileri srlmektedir (Yaln, 2009).
12 Eyll darbesinden sonra 1982 ve 1983 yllarnda Genelkurmay Bakanl
tarafndan Trkiyedeki Anari ve Terrn Durumu adyla baslan yaynda
skynetimin ilan edildii 26 Aralk 1978 tarihinden itibaren gerekleen anari ve terr
olaylarna ilikin saysal bilgilere yer verilmitir. Verilen bilgiler arasnda insan haklar
ihlalleri asndan deer tayan baz bilgiler de bulunmaktadr. Bu istatistiki bilgilere
aada tablolar halinde yer verilmekle birlikte, saylar dnemsel olarak bir tasnife tabi
tutulmam olduundan bunlarn bazlarnn tablonun hazrland dnemi yanstmakla
birlikte birounun sadece darbe sonras dnemi yanstmad, 26 Aralk 1978 tarihinden
itibaren yani skynetim uygulamasnn balangcndan itibaren olan daha geni bir
dnemin bilgileri olduunu gz nnde tutmak gerekmektedir (Ankara Cumhuriyet
Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi Eki Trkiyedeki Anari ve Terrn
Durumu: 1983).
Tablo 22: Cezaevinde Bulunanlarn Durumu (1 Eyll 1982 tibaryla)

DURUMU TOPLAM
GZALTINDA 546
TUTUKLU 17.540
HKML 6.512
TOPLAM 24.598

Genelkurmay Bakanlnn sz konusu yaynna gre 1 Eyll 1982 tarihi
itibariyle, 17.540 tutuklu, 6.512si hkml olmak zere cezaevlerinde toplam 24.598
kii bulunmaktadr.

Tablo 23: kence ve Kt Muamele ddialar (22 Austos 1983 tibaryla)
Soruturma Safhasndaki Dosya 312
Kovuturmaya Yer Olmad Karar verilen Dosya 256
Mahkemede Bulunan Dosya 63
Mahkemesi Sonulanan Dosya 38
DAVA DOSYALARI TOPLAMI 669

Tutuklanan kii says 16
Tutuksuz yarglanan kii says 142
Beraat eden kii says 50
Mahkmiyet alan kii says 63
HAKLARINDA DAVA AILAN TOPLAM K SAYISI 271

380
22 Austos 1983 tarihi itibariyle ikence ve kt muameleden dolay toplam 669
davann bulunduu, bunlardan 256s hakknda kovuturmaya yer olmad karar
verildii, 312sinin soruturmasnn srd, 38inin davasnn sonuland, 63 dosyann
ise mahkemesinin devam ettii; bu soruturmalar kapsamnda 142 kiinin tutuksuz, 16
kiinin tutuklu yargland, sonulanan davalarda 50 kiinin beraat ederken 63 kiinin
mahkm olduu anlalmaktadr.
Tablo 24: kence ve Kt Muameleden Haklarnda Dava Alan Gvenlik Grevlilerinin Durumu
GREVLLER Tutuklu
Yarglanan
Tutuksuz
Yarglanan
Beraat
Eden
Mahkm
Olan
Toplam
A
S
K
E
R

SUBAY 1 4 2 1 8
ASTSUBAY 2 10 1 3 16
UZMAN AVU - 2 - 1 3
ERBA VE ER 7 15 13 - 25
E
M
N

Y
E
T

M
E
N
S
U
B
U

KOMSER - 13 2 3 18
KOMSER
MUAVN
2 10 1 3 16
POLS 1 70 34 44 149
POLS ENST.
RENCS
- 1 - - 1
GARDYAN VE DER
GREVLLER
2 13 4 3 22
TOPLAM 16 142 50 63 271

Tablo 25 : kence ve Kt Muamele Yapmaktan Yarglanan ve Mahkm Olan Skynetim
Grevlilerinin Dalm (4 Ekim 1982 tibaryla)
GREVLLER TUTUKLU
YARGILANANLAR
TUTUKSUZ
YARGILANANLAR
MAHKM
OLANLAR
A
S
K
E
R

SUBAY 1 1 -
ASTSUBAY 1 6 1
UZMAN AVU (J) - 2 1
ERBA VE ER 6 3 -
E
M
N

Y
E
T

M
E
N
S
U
B
U

KOMSER 2 5 1
KOMSER
MUAVN
1 7 3
POLS 5 40 9
POLS ENST.
RENCS
- 1 -
GARDYAN VE DER
GREVLLER
3 11 -
TOPLAM 17 76 15

kence ve kt muameleden dolay haklarnda dava alan gvenlik grevlisi
saysnn 271 olduu, bunlarn 52sinin asker, 184nn polis olduu;
381
kence ve kt muameleden 93 skynetim grevlisinin yarglanp mahkm olan
saysnn 15 olduu anlalmaktadr.
Tablo 26: lm Olaylar ddialar (22 Austos 1983 tibaryla)
12 EYLL NCES LMLER 13
KENCEDEN LD KANITLANANLAR 12
TAHKKATI DEVAM EDEN LM OLAYLARI 114
M
A
H
K
E
M
E
S

T
E
N

V
E
Y
A

K
O
V
U

T
U
R
M
A
Y
A

Y
E
R

O
L
M
A
D
I

I

K
A
R
A
R
I

V
E
R

L
E
N
DOAL NEDENLERLE LEN 41
NTHAR EDEN 28
EMNYET KUVVETLERNDEN KAARKEN LEN 8
ATIMADA LEN 37
TOPLAM 114
LM DDALARI TOPLAMI 253
LD DDA EDLENLERDEN SA OLDUU SAPTANAN 15
KAYIP 1
TOPLAM 269

Ayn kaynakta yer alan lm iddialar ile ilgili bilgileri ieren tabloya bakldnda,
22 Austos 1983 itibariyle toplam 269 iddiann mevcut olduu, 114 lm olaynn
soruturmasnn devam ettii, ikenceden ld kantlanan 12 kii olduu, 41i doal
nedenler, 28i intihar eden 8i emniyet kuvvetlerinden kaarken len, 37si atmada len
olarak belirtilmek zere 114 kiinin de baka sebeplerle ld bilgisinin verildii
grlmektedir.
Tablo 27: Haklarnda Yasal lem Yaplan Parlamenter, Avukat, Gazeteci, Sendikac Ve Dernek
Mensuplar (1 Eyll 1982 tibaryla)
MESLEK GZALTI TUTUKLU TUTUKSUZ HKML TOPLAM

ESK
PARLAMENTER
AP 2 2
CHP 6 148 154
MHP 3 12 15
MSP 30 30
BAIMSIZ 2 2
TOPLAM 9 194 203
AVUKAT 6 15 59 80
BASIN MENSUBU 1 5 40 46
SENDKA
MENSUBU
DSK 1 214 2.361 7 2.583
DERLER 32 446 6 484
TOPLAM 1 246 2.807 13 3.067

DERNEK
MENSUBU
TB-DER 210 360 26 596
ETL SOL
VE BLC
39 3002 10.337 158 13.536
SA 4 515 719 188 1.426
DERLER 59 27 41 - 127
TOPLAM 102 3.754 11.457 372 15.685

382
1 Eyll 1982 tarihi itibariyle haklarnda yasal ilem yaplan parlamenter, avukat,
gazeteci, sendikac ve dernek mensubu saylar incelendiinde, ilem yaplan kii saysnn
toplam 15.685 gibi yksek bir rakama ulat ve 3.754 kiinin tutukland grlmektedir.
Buna karlk yarglama sonucunda hkm alan kii says ise sadece 372dir.

Tablo 28: lm Cezalarnn Durumu (9 Eyll 1983 tibaryla)
BULUNDUU YER LEM DURUMU SAYISI

ASKER YARGITAY
ONAYLANAN LM CEZASI 66
BOZULAN DAM CEZASI 76
NCELENMEKTE OLAN LM CEZASI 19
TOPLAM DAM CEZALARI 161


DANIMA MECLS

ONAYLANAN DAM CEZALARI 30
ONAY BEKLEYEN DAM CEZALARI 19
TOPLAM DAM CEZALARI 49

MLL GVENLK
KONSEY
NTKAL EDEN DAM CEZALARI 30
ONAYLANAN DAM CEALARI 30

Tablo 29: nfaz Durumu
NFAZ EDLEN 25
NFAZ EDLEMEYEN (4 FRARDA, 1 ATIMADA LD) 5

9 Eyll 1983 itibariyle lm cezalarnn durumuna bakldnda, Askeri
Yargtayda lm cezas verilmi olan 161 dosya bulunduu, bunlarn 66snn
onayland, 76snn bozulduu ve 25 idam cezasnn infaznn yapld anlalmaktadr.
lm cezalaryla ilgili 1982 verileri ise idamlarla ilgili siyasi gr ayrmna gre
deerlendirme yapmaya imkn verir niteliktedir. Buna gre; Skynetim Askeri Mahkemeleri
tarafndan 53 sa, 86s sol, 3 blc ve 1ise belirsiz olmak zere toplam 143 lm
cezas verildii, bunlardan 34nn Askeri Yargtay tarafndan onayland, 33nn ise
bozulduu, Danma Meclisi ve Milli Gvenlik Konseyi tarafndan 9u sa 12si sol grl,
4 firarda ve 1i atmada len olmak zere 26snn onayland anlalmaktadr.
Trkiyedeki Anari ve Terrn Durumu adl yaynn kence, Kt Muamele ve
lm ddialar balkl beinci blmnde, insan hakk ihlali iddialarna ilikin olarak u
deerlendirme yaplmtr:
Konu ile ilgili olarak ortaya konan bu aklamalar, ileri srlen ikence
uygulamalarnn mevcut ynetimce bir sistem olarak kabul edildiine dair srdrlen
propagandann byk lde maksatl olduunu kantlamaktadr. Yaplan tahkikat
sonucunda olaylarn byk bir ksm yalan kmakta, doru kanlar ise derhal yasal
ileme tabi tutulmaktadr.
383
Bu deerlendirme aslnda Genelkurmay Bakanlnn konuya bakn
zetlemekte, insan haklar anlayn ortaya koymaktadr. Tablolarda gsterilen rakamlarn
bu ekilde analiz edilmesi, adeta yaanlan dnemde, skynetim ve askeri ynetim
koullarnda insan hakk ihlali iddialarnn bu lde olmasn makul karlayan bir
yaklam gstermektedir. Oysa rakamlarn ok daha gereki bir yaklamla ele alnmas
gerekmektedir. Sadece ikenceden kaynakland kantlanm ve Genelkurmayn
istatistiklerine bu ekilde yansm olan 12 lm olayndan 1 tanesi bile bu kayb
yaayanlar asndan ve genelde de toplumuzu asndan bal bana byk bir anlam
ifade etmektedir. Dier taraftan, ihlallerin boyutuna ilikin baka kaynaklarda aktarlan
bilgiler ve tanklklar bu bilgilerin eksik olduunu gstermektedir.
etin Yetkin, Murat Belgeden de u alnty aktarmaktadr (Yetkin, 1995: 209-
210):
Btn otoriter devletler, uysal bir toplumu ve halk n gerektirir. 12 Eyll
Trkiyede bunu salamak iin elinden geleni yapt. Uysal olmamakta direnen bir ksm
insan dorudan doruya fiziksel olarak imha etti, ortadan kaldrd. Binlerce insann
kapatld hapishaneleri ayrca kiilik ezmenin, insanlar manen, gerekiyorsa da
maddeten yok etmenin kurumlar haline getirdi. Ayrca, eitim sisteminde ve toplumda
ideolojik kanallarn ileyiinde ald tedbirlerle, zgr ve zgn dnceyi tkamak iin
elinden geleni yapt. Ksacas iin znde, bireysellii yok ederek Trkiyenin halkn bir
sr haline getirmeye alt.
12 Eyll mdahalesi sivil hayat zerine de son derece kstlayc, demokrasi
ilkeleriyle badamayan, sivil toplumu dar kalplar iine hapseden uygulamalar
getirmitir. Derneklerin kuruluu ve ye olma konusunda kstlamalar getirilmi; sendika
ve dier meslek kuruluu yneticilerinin milletvekili olmalar engellenmi; retim
yeleri, niversite rencileri, hkim, savc ve yksek yarg organ mensuplarnn siyasal
partilere girmesi; kapatlan partilerin yneticilerinin, eski milletvekillerinin yeni bir
partinin kurucusu ve yneticisi olmalar yasaklanm; memurlarn sendikal haklar
kaldrlm; siyasal partilerin yurt dnda rgtlenmeleri, etkinlikte bulunmalar, kadn
kolu, genlik kolu gibi yan kurulular oluturmalar yasaklanmtr (Ertun, 2005: 430).
Komisyonda konuk olarak dinlenerek dneme ilikin bilgi grg tanklk ve
deerlendirmelerine bavurulan Kadir Mahir Damatlar, Halis zdemir, Blent Forta gibi
12 Eyll sonras soruturmalar ve alan davalar nedeniyle cezaevinde kalan kiiler gerek
nezarethanelerde gerekse de cezaevlerinde gzaltna alnan, hkml veya tutuklu
384
durumda bulunanlara sistematik bir ekilde ikence ve kt muamele yapldn, bu
uygulamalarn kendilerine atfedilen siyasi grn zdd gre sahip olmas zelliini
tayan sorgu birimleri tarafndan yapldn, o dnemde bu tr olaylarn sradan ve
olmas gereken uygulamalar olarak kendilerine yaatldn ifade etmilerdir.
Dnemdeki insan haklar ihlalleri ile ilgili olarak o dnem eitli grevlerde
bulunmu olan ve Komisyonda dinlenen konuklara bu iddialar sorulduunda ise; dnemin
Babakan Blent Ulusudan dnemin Emniyet Genel Mdr Refet Kktiryakiye ve
dnemin Ankara Emniyet Mdr Yardmcs Ali Akana kadar eitli dzeylerde sorumlu
ve grevli ise ikence, kt muamele ve insan hakk ihlallerine ilikin bilgi ve grg
sahibi olmadklarn ve hatrlamadklarn belirtmilerdir. Mamak Cezaevi Mdr Raci
Tetik bir takm uygulamalar yaptklarn ancak belli bir ikence tanmnn olmadn,
bunlarn ikence olarak tanmlanamayacan, kendisinin C-5 olarak belirtilen sorgu
biriminde ikence aletlerini grdn ancak bunlar toplattn ifade etmitir (Alt
Komisyon Tutanaklar, 20.10.2012).
Raci Tetik, daha nce 1988 ylnda Milliyet gazetesinde yapt rportajnda ise
(Milliyet: 11.09.1988),
yle bir ortamd ki Yukars yle uygun bulmu, beni tayin ettiler. Benden nce
belki uygununu bulamamlar. Belki grevden kamayacam bildikleri iin uygun
bulmular. Benden nce bir senede alt komutan deimi. Geldiimde grev
yaplmyordu. Baa getim. rnek oldum. Talimatnameleri, kanunlar uygulamaya
baladm. Skynetime, askeri savc ve hakimlere danarak grev yaptm. Ama oras
cezaeviydi. Hastane, okul, ak gemisi ve yat kulb deildi. Benden ncekiler iyi
davrandklar iin baarl olamamlar. Mecburdum astlarma inisiyatif vermeye.
Verince, anormal iler olmad deil, oldu. O talihsiz olaylara ben de ok zldm. Ama bu
bir savatr. Savata her zaman iyi eyler olmaz.
eklinde beyanda bulunmutur. Raci Tetik, Komisyon almalar srasnda
bilgisine bavurulurken gazetede yer alan bu beyanlarn gerei yanstmadn belirtmesi
zerine Rportaj gerekletiren Ahmet Kahramana, grme kaytlar olup olmad ve
tekzip edilip edilmedii sorulmu, Kahraman; Tetikin bu rportajn gerekleri
yanstmad ynndeki isnadn kabul etmediini, hatta bu rportaj sonrasnda Mamakta
bulunan Askeri Garnizon Komutanl Savclnn grne bavurduunu ve hatrlad
kadaryla, Raci Tetikin anlattklarnn, onun szleri olup olmadn sorduunu kendisinin
de szlerin ona ait olduuna dair ifade verdiini, uzun yllar sonra elinde grme
385
kaytlar olmadn ancak o dnemden bu yana Raci Tetikin bu konuda bir yalanlama ya
da tekzip gndermediini ifade etmitir. Raci Tetik ayrca, kendisi ile yaplan grme
srasnda Komisyonumuza Ahmet Kahramann bahsettii soruturmada Takipsizlik karar
verildiine dair yaz rneini de sunmutur.
Komisyonda dinlenen konuklar arasnda bu konuda en net beyanlar ortaya koyan
kii dnemin Diyarbakr Askeri Savcs mit Karda olmu, Diyarbakr cezaevinde
yaplan sistematik ikenceleri, sorgu srasndaki lmleri ve avukatlara yaplan basklar
anlatm, bunlar yapanlara kar duyarsz kalmad ve soruturma at iin grd
hiyerarik basklar ve en sonunda grev yerinin deitirilmesini ayrntlaryla anlatmtr.
(Alt Komisyon Tutanaklar, 10.10.2012).
12 Eyll sonras dnemde cezaevleri gerekten de ikence insan hakk ihlallerinin
yaygn ve sistematik uyguland merkezler konumunda olmulardr.
Alt Komisyonda konuk olarak dinlenen Blent Forta, cezaevlerinde hcrede
kalanlarn her gn sopa yediini, ikence grdn, tiraf et, arkadalarn sat, unu
yap, kapy aacaz, dar kacaksn. denilerek ikence altnda konuturulmaya
alldn, o gnlerde 20.000-30.000 kiinin bu teklifle karlatn ama 10-15 kiinin
kabul ettiini, DAL Grubu ad verilen bir grup tarafndan sistematik ikenceler
uygulandn, kendisinin hkm giydii yarglamay Avrupa nsan Haklar Mahkemesine
gtrdn, uzun ve adil olmayan yarglanma ve ikence sulamas nedeniyle oradaki
davay da kazandn, Trkiye'nin bir insan haklar ihlal eden bir devlet olarak
alglanmamas iin de uzlamaya, yani devletle uzlamaya gittiini, Trkiye'nin
ikencehanelerinde binlerce insann ldrldn, yzlerce insann iinden olduunu,
onlarca retim yesinin grevinden atldn, btn bu toplumsal altst olu eklinin
12 Eyll ncesinde de can gvenliimiz yoktuyla izah edilmesi ve merulatrlmasnn
kabul edilemeyeceini, aslnda 12 Eylln darbe kart ve demokrasi yanll zerinde
bir travma yarattn ifade etmitir (Alt Komisyon Tutanaklar, 10.10.2012).
Kadir Mahir Damatlar ise; kendisine nce Mamak Cezaevinde ve C-5 ad verilen
yerde ikence yaptklarn, daha sonra Denizliye gtrerek orada 12 gn aralksz ikence
yaptklarn, bu srada ikenceden len Devrimci grte birisinin camdan aaya
atldn duyduunu, Anayasa kabul edilmesi sonrasnda kendilerine ikence yapanlarn
nsan Haklarndan gelenler oluyor endieyle baz ikence alet ve edevatlar kaldrdklarn,
manyetolu aletler, falaka ve ask gibi eylerin kaldrldn, ikence yapldna dair
avukatnn dilekesi zerine savcnn ifadesini hibir eyden haberi yokmu ve btn
386
bunlar yeni duyuyormu gibi bir tavrla aldn, Bekir Ban ikence srasnda
ldrldn, Malatya Emniyetinde Aydn Demirkol ve Mehmet Kalmazn
ldrldn ve camdan aaya atldn, Cumali imek Zincidedede sorguda
ldrldn, sonradan rendiine gre Rafet Demirin Bursada ikenceden
ldrldkten sonra intihar ss verildiini, Mamak Cezaevinde Beleneye alarken,
Diyarbakr iin zlyorken cezaevlerinde kendilerine ikence yaplp hamur gibi yapp
kafeste ikence yapldn, ondan sonra ayaklarndan srkleye srkleye getirerek
hcrenin nne attklarn, hcrelerde bir lkc, bir komnist kalndn, ikenceden
getirdikten sonra hcredeki kart grteki arkadaa Vicdansz, arkadan alsana
dediklerini anlatmtr (Alt Komisyon Tutanaklar, 11.10.2012).
Yine konuk olarak dinlenen Halis zdemir, Mamak Cezaevinde ikencelere maruz
kaldklarn, ikencelerden ok etkilendii iin yazd kitabnda ikence lafn bile
kullanamadn, savc Nurettin Soyerin baz kiilerin ifadesini aldktan sonra bunu C-
5e gtrn dediini, baz kiilerden duyduuna gre C-5in hcre ad verilen yerin
yannda Hilton gibi kaldn, kendisinin ikenceye gtrlrken bir bezle gzn
baladklarn (hatta bu bezi Aknclar Davas ddianamesi kitabna cilt olarak kapladn
ifade ederek Komisyona gstermitir) ifade etmi ve Emin Emirle Mill gazetede 12
Eyll 2005 tarihinde yaplan bir mlakatta yer alan insan haklar ihlalleri ile ilgili u
alnty aktarmtr(Alt Komisyon Tutanaklar, 11.10.2012);
htilalle birlikte her ey altst olmu, her ey yerinden oynam, her ey bir
pamuk iplii gibi hayata tutunur olmutu. O Cuma gn sabahndan balamak zere
Trkiye Byk Millet Meclisi kapatld; Anayasa iptal edildi, siyasi partilerin kaplarna
kilit vuruldu; 650 bin kii gzaltna alnd; 1 milyon 683 bin kii filendi; alan 210 bin
davada 230 bin kii yargland;7 bin kii iin idam cezas istendi; 517 kiiye idam cezas
verildi, bunlardan 50si asld, idam istenen 259 kiinin dosyas Meclise gnderildi; 71
bin kii TCKnn 141, 142 ve 163nc maddelerinden yargland; 98.404 kii rgt yesi
olmak suundan yargland; 388 bin kiiye pasaport verilmedi; 30 bin kii sakncal
olduu iin iinden atld; 14 bin kii yurttalktan karld; 30 bin kii siyasi mlteci
olarak yurt dna gitti; 300 kii kukulu bir ekilde ld; 171 kiinin ikenceden ld
belgelendi; 937 film sakncal bulunduu iin yasakland; 23.677 dernein faaliyeti
durduruldu; 3.854 retmen, niversite grevlisi, 120 retim yesi, 47 hkimin iine son
verildi; 400 gazeteci iin toplam 4 bin yl hapis cezas istendi; 31 gazeteci cezaevine girdi;
300 gazeteci saldrya urad; 39 ton gazete, dergi imha edildi; cezaevlerinde toplam 299
387
kii yaamn yitirdi; 144 kii kukulu ekilde ld, ki ikencelerden; 14 kii alk
grevinden ld; 16 kii kaarken vuruldu; 95 kii atmalarda ldrld; 73 kiiye doal
lm raporu verildi; 43 kiinin intihar ettii bildirildi.
Bu konuda aslnda en nemli itiraf 12 Eyll ile ilgili yarglamann iddianamesinde
de yer alan Kenan EVRENin 01/03/2006 tarihinde Kanal D televizyon kanalnda
yaynlanan Gen Bak programnda kendisini dinleyen rencilere ifade ettii;
Evet itiraf ediyorum. Hapishanelerde ikencelere engel olamadk. Birok insan
bu yzden sakat kald, ld Frsat ellerine geince gardiyanlar da ne yapsnlar? kence
yaptlar Szleriyle Askeri Cezaevlerinde sistematik olarak uygulanan ikencelerden
haberdar olduunu itiraf etmesi (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu
ddianamesi, 2012:s. 68) olarak ifade edilebilir.
Komisyonda dinlenen Selim KAPTANOLU ise Mevki hastanesinde darbe
sonrasnda askeri doktor olarak alt dnemde kendilerine Genelkurmaydan Bu
tutuklulardan tedaviyi kabul etmeyeni brak, lsn, tedaviye zorlamayn eklinde yazl
emir geldiini ifade etmitir (Alt Komisyon Tutanaklar: 04.10.2012)
Bu konuda nemli bir itiraf ise dnemin nemli ordu ve skynetim
komutanlarnda Bedrettin Demirele aittir. Bedrettin Demirel, Milliyet Gazetesinde 1988
ylnda yapt bir rportajda 12 Eyll sonrasnda yaplan hatalardan birisinin de bu
dnemdeki ikenceler ve insan hakk ihlalleri olduunu belirterek bu nedenle 12
Eyllden yana ama 13 Eylle kar olduunu belirtmi ve yarg bamszl, ikence ve
insan haklar hakknda u nemli ifadeleri kullanmtr (Milliyet: 14.09.1988);
Bunlarn zedelendiini gryorum. Yarg teminatnn zedelendiine ahit oldum.
kenceler oldu. Diyebilirsiniz ki, bunlar dnyann her tarafnda olur. Olmamalyd
Ben her zaman sylyorum. Bir olayn meruiyeti, yalnz gerekeleriyle deil,
ondan sonraki icraatyla da llr. Diyelim ki seim yapld. Bir ynetim i bana geldi.
Seim de, ynetim de merudur. Fakat onun meruiyeti, ynetimin daima meru olmasn
gerektirmez. Ynetim meru olarak geldi. Fakat kanunsuz, hukuk d icraat yapyorsa,
onun meruiyeti, yalnz geli gerekesiyle llmez. Onun iin diyorum, ynetimin
meruiyeti, ynetimi ele geirdikten sonraki icraatyla llr. Biz 12 Eyll yaptk. Hi
phe yok ki merudur. nk halkn tasvibine uradk. Ama ondan sonra baz hatalar
olmutur
kence olaylar olmutur. Btn Avrupada ikyetler olmutur. Lahey Adalet
Divanna kadar dayanan ikyetler olmutur. Buna engel olunamamtr
388
Bunlar resmi olarak bize intikal etmiyordu. Maalesef etmiyordu. Her komutan
titizlikle zerinde duruyordu. Devaml olarak ikence yasaktr diye emirler veriyorduk.
Benim skynetim blgem Konyada hi ikence olmamtr. Bize raporlar geliyordu.
Raporlara itimat etmek mecburiyetindeydik. Kanun dna kmayalm diyorduk
kenceyle islah mmkn deil! kence yapalm da sadan sola, soldan saa
kaydralm. Bu mmkn deil. nsan dncesini deitirmek imknszdr. nanm kafa,
en korkun insandr. nand m, hibir ey caydramaz onu
Bunlar korkun eylerdir. Askerlikte de adam svmek yasaddr.
Btn bu insan hakk ihlalleri ve bunlarn bir hukuksuzluk tabannda
gerekletirilmi olmas aslnda 1982 Anayasasnn Geici 15. maddesi ile kurulmak
istenen koruma kalkannn da nedenini ortaya koyar niteliktedir. Burada ifade edilen;
"12 Eyll 1980 tarihinden, ilk genel seimler sonucu toplanacak Trkiye Byk
Millet Meclisinin Bakanlk Divann oluturuncaya kadar geecek sre iinde, yasama ve
yrtme yetkilerini Trk milleti adna kullanan, 2356 sayl Kanunla kurulu Milli Gvenlik
Konseyinin, bu Konseyin ynetimi dneminde kurulmu hkmetlerin, 2485 sayl Kurucu
Meclis Hakknda Kanunla grev ifa eden Danma Meclisinin her trl karar ve
tasarruflarndan dolay haklarnda cezai, mali veya hukuki sorumluluk iddias ileri
srlemez ve bu maksatla herhangi bir yarg merciine bavurulamaz."
Hkmnn esasnda hukukun stnl ve insan haklarna riayet asndan, bu
dnemde yaplan insan hakk ihlali, ikence ve kt muamelelerin bu tarz bir
dokunulmazlk ihdas edilmesine neden olacak boyutta olduunun teyidinden baka bir ey
olmad deerlendirilmektedir.
Aslnda bu hkm 12 Eylln yarglanmasna ilikin iddianamede zamanamn
durduran bir hkm olarak yorumlanarak (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2
Esas Nolu ddianamesi, 2012: 79), 12 Eyll 2010 Referandumu sonrasnda bumerang gibi
dnp dolap darbecileri vurmu ve onlarn yarglanmalarnn yolunu amtr.
Netice itibaryla 12 Eyll Darbesinin insani maliyetlerinin en youn yaand alan
insan haklar ihlalleri alan olmutur. Bu maliyet bu ihlallere maruz kalanlar iin belki de
halen sren etkileri itibaryla bir travmadr. Bu travmann salkl bir ekilde
sonlandrlmasnda belki de 12 Eyll 2010 Anayasa referandumu ile darbecilerin ve
darbeci zihniyetin yarg karsna karlmas ve TBMMde grubu bulunan 4 partinin ortak
ynde verdikleri nergelerle lkemizde darbelerin ve demokrasiye kar giriimlerin
aratrlmasnn nemli katks olabilecei deerlendirilmektedir.
389
XII. 12 EYLL DARBESNN NVERSTELERE VE
AKADEMK HAYATA MALYET


12 Eyll ncesinde terr ve iddet olaylarnn gerekletii ortamlardan birisi olan
ve grnm ve yap olarak danklk ifade eden ve ballklar asnda eitlilik arz eden
niversiteler, 12 Eyll darbe ynetiminin ncelikli ele ald konulardan birisi olmutur.
1977 ylnda Sultanahmetteki stanbul ktisadi ve Ticari limler Akademisinin
yaklmas, Prof. Yaln Sanalan'n vurulmas zerine Hacettepe niversitesi bir yl sreyle
kapatlmas, stanbul Teknik niversitesinin 10 saat igal edilmesi, niversite ynetimi
tarafndan okulun 2 Ocaa kadar tatil edilmesi, 10 Eyll 1979da ukurova niversitesi
Rektr Vekili Fikret nsal evinin nnde, 20 Kasm 1979'da stanbul niversitesi Hukuk
Fakltesi Dekan Yardmcs mit Doanay stanbul Etiler Profesrler Sitesi'nde cinayete
kurban gitmesi gibi olaylar yannda baz niversiteler ve faklteler ise toplumda yaanan
siyasi kutuplamann bir kutbu haline geliyor, ODT gibi niversiteler ise uzun sren ve
eitim ve retimin aylarca yaplamad boykotlara sahne oluyordu.12 Eyll ncesi
niversite rencileri iin klasik olarak grnen durum bu kutuplamann bir cenahnda
yer almalarn zorunlu hale getiren basklara muhatap olmalaryd.
Alt Komisyonun 08.11.2012 tarihli toplantsnda; Alt Komisyon Bakan Prof. Dr.
M. Naci BOSTANCI, 12 Eyll ncesi renci olduu Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler
Fakltesinde lkcler ad verilen kendisinin de aralarnda bulunduu az sayda
renciden oluan grubun ounlukta olan kart grl gruptan ayrlarak ayr bir yerde
snavlar girmek durumunda kaldklarn anlatm, toplantya konuk olarak katlan Baskn
ORAN ise bu uygulamay yapmazlarsa byk grubun kk grubu yutacan bu
uygulamay yapmazlarsa her sabah aynadaki yzlerine bakamayacaklarn ifade etmitir
(Alt Komisyon Tutanaklar: 08.11.2012).
12 Eyll rejiminin dizayn etmek istedii kurumlardan birisi niversiteler olmutur.
Esas olarak niversiteler zerindeki tasarruflar 1982 Anayasasnda dzenlenmi olmakla
beraber 2547 sayl Yksekretim Kanunu anayasa beklenmeden 06.11.1981 tarih ve
17.506 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr.
1982 Anayasasnn 130. Maddesine gre ada eitim-retim esaslarna dayanan
bir dzen iinde milletin ve lkenin ihtiyalarna uygun insan gc yetitirmek amac ile;
ortaretime dayal eitli dzeylerde eitim-retim, bilimsel aratrma, yayn ve
390
danmanlk yapmak, lkeye ve insanla hizmet etmek zere eitli birimlerden oluan
kamu tzelkiiliine ve bilimsel zerklie sahip niversitelerin Devlet tarafndan kanunla
kurulaca belirtilmitir.
Yksekretim Kurulu (YK), 1982 Anayasas'nn Yksekretim st
Kurulular balkl 131. Maddesinde u ekilde dzenlenmitir;
Yksekretim kurumlarnn retimini planlamak, dzenlemek, ynetmek,
denetlemek, yksekretim kurumlarndaki eitim- retim ve bilimsel aratrma
faaliyetlerini ynlendirmek bu kurumlarn kanunda belirtilen ama ve ilkeler
dorultusunda kurulmasn, gelitirilmesini ve niversitelere tahsis edilen kaynaklarn
etkili bir biimde kullanlmasn salamak ve retim elemanlarnn yetitirilmesi iin
planlama yapmak maksad ile Yksekretim Kurulu kurulur.
(Deiik: 7/5/2004-5170/8 md.) Yksekretim Kurulu, niversiteler ve Bakanlar
Kurulunca seilen ve saylar, nitelikleri, seilme usulleri kanunla belirlenen adaylar
arasndan rektrlk ve retim yeliinde baarl hizmet yapm profesrlere ncelik
vermek sureti ile Cumhurbakannca atanan yeler ve Cumhurbakannca dorudan
doruya seilen yelerden kurulur.
Kurulun tekilat, grev, yetki, sorumluluu ve alma esaslar kanunla
dzenlenir.
2547 sayl Yksekretim Kanunu; yksekretimle ilgili ama ve ilkeleri
belirlemek ve btn yksekretim kurumlarnn ve st kurulularnn tekilatlanma,
ileyi, grev, yetki ve sorumluluklar ile eitim - retim, aratrma, yaym, retim
elemanlar, renciler ve dier personel ile ilgili esaslar bir btnlk iinde dzenlemek
amacyla karlm olup, yksekretim st kurulularn, btn yksekretim
kurumlarn, bal birimlerini ve bunlarla ilgili faaliyet ve esaslar kapsamaktadr.
Kanunda Trk Silahl Kuvvetleri ve emniyet tekilatna bal yksekretim kurumlaryla
ilgili hususlarn ayr kanunlarla dzenlenecei belirtilmitir.
Bu kanunla Yksekretim, akademik, kurumsal ve idari ynden yeniden
yaplanmamtr. Kanunla Trkiye'deki tm yksekretim kurumlar Yksekretim
Kurulu (YK) ats altnda toplanm, akademiler niversitelere, eitim enstitleri eitim
fakltelerine dntrlm ve konservatuvarlar ile meslek yksekokullar niversitelere
balanmtr.
12 Eyll ara rejiminin rn olarak ok eletirilen bir yap olan YK ve
uygulamalar dnda bir de kamuoyunda 1402liklerler olarak ifade edilen ve 1402
391
Sayl Skynetim Kanunu uyarnca niversitelerden ayrlmak durumunda kalan
niversite retim yeleri ve grevlileri de darbenin niversitelere ve akademik hayata
yaatt nemli bir maliyet olarak zikredilebilir.
Darbeleri Aratrma Komisyonunun 06.07.2012 tarih ve 75787 sayl yazs ile
Yksekretim Kurulu Bakanlndan;
12 Eyll 1980 - 31 Aralk 1985 tarihleri arasnda istifa eden, Skynetim
Komutanlklar ve Yksekretim Kurulu tarafndan grevden alnan ve grevden
uzaklatrlan retim yelerinin listesinin iletilmesi istenilmi;
Yksekretim Kurulu Bakanlnn 25.09.2012 tarih ve 9141 sayl cevabi
yazsnn incelenmesi sonucunda;
Yksekretim Kurulu Bakanlnn, belirtilen dnemde mevcut olan
niversitelerden 21.09.2012 tarihine kadar elde ettii bilgilerin yaz ekinde gnderdii, bu
kapsamda (28) niversiteden bilgi istenildii, (26) niversitenin gerekli bilgileri YK
Bakanlna bildirdii, ancak Dokuz Eyll niversitesine ait yaznn ekinde bulunmas
gereken saylara ulalamadndan bu niversitenin gnderdii bilgilerin
deerlendirilemedii,
Atatrk, Bilkent, Cumhuriyet, Gazi, nn, Marmara, Mimar Sinan Gzel Sanatlar
ve Yldz Teknik niversitelerinin, sz konusu dnemde istifa eden, Skynetim
Komutanlklar ve Yksekretim Kurulu tarafndan grevden alnan ve grevden
uzaklatrlan retim yelerine ilikin bir bilgi ve kayda ulalamadklarn bildirdikleri,
Anadolu, Dicle, Erciyes, Frat, Hacettepe, stanbul Teknik, Karadeniz Teknik,
Ondokuz Mays, Seluk, Trakya ve Uluda niversitelerinin sz konusu dnemde sadece
istifa eden retim yeleri ve retim grevlilerinin bulunduunu belirttii,
Boazii, Ege, stanbul ve Orta Dou Teknik niversitelerin, 1402 sayl
Skynetim Kanunu uyarnca grevden alnan retim yeleri ve retim grevlilerinin
mevcut olduunu bildirdii,
Ankara ve ukurova niversitelerinin ise hem istifa eden, hem de grevden alnan
retim yeleri ve retim grevlilerinin olduunu belirttii anlalm olup aada (26)
niversiteyi kapsayan bilgiler toplu olarak gsterilmitir:
Tablo 30: 12 Eyll sonras niversitelerde stifa Eden, Grevden Alnan, Grevden Uzaklatrlan ve
Mstafi Duruma Den retim yeleri ve retim Elemanlar
STFA EDEN GREVDEN
ALINAN
GREVDEN
UZAKLATIRILAN
MUSTAF
DURUMA DEN
286 45 1 6

392
Veriler ayrntl incelendiinde; 12 Eyll sonrasnda 12 Eyll 1980 - 31 Aralk
1985 arasnda niversitelerdeki retim yesi ve retim grevlilerinden (286)snn istifa
ettii, (45)inin grevden alnd, (1)inin grevden uzaklatrld ve (6)snn da
mstafi duruma dt grlmektedir. En ok istifa eden retim yesi ve grevlisinin
bulunduu niversitelerin; Karadeniz Teknik niversitesi (74), Anadolu niversitesi (56),
stanbul Teknik niversitesi (41), Ankara niversitesi (34), Seluk niversitesi (26) ve
Frat niversitesi (23) olduu grlmektedir.
En ok grevden alnan retim yesi ve grevlisinin bulunduu niversitelerin
de; Ankara niversitesi (13), stanbul niversitesi (12), Ege niversitesi (11) ve Orta
Dou Teknik niversitesi (6) eklinde sraland incelenmitir.
Alt Komisyonun 08.11.2012 tarihli toplantsna katlan Prof. Dr. Baskn ORAN, 12
Eyll darbesinin 1402 sayl Skynetim Kanununun 2. Maddesi vastasyla Mlkiyeye
yani Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesine etkilerini belirterek u tabloyu
ortaya koymutur (Alt Komisyon Tutanaklar:09.11.2012)

Tablo 31: 12 Eyll Darbesinin Mlkiyeye Etkisi
1980-1981 Ders Yl 1983-1984 Ders Yl Deiim (%)
renci Says(Lisans) 2.245 3.171 +% 41
retim Eleman Says 147 78 -% 47
retim yesi Says 76 54 -% 29
retim yesi Bana
Den renci Says
30 59 % 97
Doktora Program
Says
6 3 -% 100
Master ve Doktoraya
Bavuranlarn Says
134 41 -% 69

Tablo incelendiinde; 1980-1981 ders ylnda 2.245 renci, 147 retim eleman
ve 76 retim yesi ile retim yesi bana den renci says 30 iken, 1983-1984 ders
ylnda ise renci says 3.171e ykselmi olmasna ramen, retim eleman says
78e, retim yesi says ise 54e dm ve bu nedenle retim yesi bana den
renci says 59a ykselmitir. renci says % 41 artarken retim eleman says %
47 azalmtr. Master ve doktoraya bavuran renci says ise ayn dnemde % 69,4
dle 134den 41e inmitir.
Yksek retim Kurulu Bakanlnca Komisyonumuza, 12 Eyll 1980 - 6 Kasm
1983 dneminde Milli Gvenlik Konseyi, Genelkurmay Bakanl ve Skynetim
Komutanlklarnn Yksekretim Kurulu Bakanl ile yapt yazmalara rnek tekil
edecek baz yazlar gnderilmi olup; bu yazlarn byk blmnn Devlet Bakan ve
393
Milli Gvenlik Konseyi Bakan Kenan Evrene yurt ii gezilerinde niversiteler
tarafndan iletilen sorun ve taleplerin incelenerek sonucunun ve Bakanlk grnn
Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliine bildirilmesine ilikin olduu, bunlarn iinde
yeni faklte ve blm almas konularnn arlk tad; ayrca yksekretim
kurumlarnda zorunlu olarak okutulacak Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi dersinin
mfredatnn belirlenmesi ve bu konuda Genelkurmay Bakanlndan yararlanlmas
konularnn yer ald anlalmtr.




















394
XIII. BLM: 12 EYLL DARBESNN
YARGILANMASINA LKN DDANAMENN
YORUMLANMASI

12 Eyll 2010 tarihinde Anayasa Deiikliklerine ilikin yaplan referandumun
sonucu Anayasann geici 15. maddesinin kaldrlmasn mteakip, CMK 250. madde ile
Yetkili ve Grevli Ankara Cumhuriyet Basavcl pheli sfatyla Ali Tahsin
AHNKAYA ve Ahmet Kenan EVREN hakknda 02/01/1980 tarihi ile 12/09/1980-
06/12/1983 tarihleri arasnda, Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Tamamn veya Bir
Ksmn Deitirmeye veya Ortadan Kaldrmaya ve Anayasa le Teekkl Etmi Olan
Trkiye Byk Millet Meclisini Ortadan Kaldrmaya veya Grevini Yapmasna Engel
Olmaya Cebren teebbs etmek suundan, 765 Sayl Trk Ceza Kanununun 146, 80, 31,
33. Maddeleri (Her iki pheli hakknda ayr ayr) uyarnca cezalandrlmalar istemi ile
Soruturma No: 2011/646, Esas No: 2012/2, ddianame No: 2012/2 sayl iddianamesi ile
CMK 250. madde ile Yetkili ve Grevli Ankara Ar Ceza Mahkemesine kamu davas
amtr.
Ankara Cumhuriyet Basavclnn pheliler hakknda at kamu davas,
Ankara (12) Ar Ceza Mahkemesi tarafndan kabul edilerek Mahkemenin 2012/3 Esasna
kaydedilmitir.
ddianamede deliller olarak: mteki beyanlar, Mehmet Demir isimli kii
tarafndan gnderilen 1 adet DVD, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanl Kanunlar ve
Kararlar Bakanlnn 29/11/2011 tarihli 38483 sayl yazs ve ekleri, T.C. Babakanlk
Kanunlar ve Kararlar Genel Mdrlnn 27/12/2011 tarihli 4271 sayl yazs ve ekleri,
Tank Ahmet Uncu'nun ifade tutana (Kahramanmara Eski Belediye Bakan), Tank
Rafet elli'nin ifade tutana (orum Eski Valisi), Aksiyon Dergisinin 770. says,
201552 sayl 1980 tarihli Bayrak Harekat Direktifi balkl 21 sayfadan ibaret ok Gizli
ibareli belge, Adana Cumhuriyet Basavcl tarafndan pheli Ahmet Kenan Evren
hakknda Cumhuriyet Savcs Sacit Kayasu tarafndan hazrlanan ddianame, pheliler
Ahmet Kenan Evren ve Ali Tahsin ahinkaya vekilleri tarafndan verilen savunma
dilekesi, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Sekreterlii Kanunlar ve Kararlar Dairesi
Bakanl Kanunlar ve Kararlar Mdrlnn 10 Haziran 2011 tarihli 64982 sayl
ekinde 05/06/1977 tarihinde yaplan milletvekili genel seimlerinde Millet Meclisi 5.
395
dnem yeliine seilen milletvekillerine ilikin listenin bulunduu yaz, Ankara Emniyet
Mdrl Terrle Mcadele ube Mdrlnn temin etmi olduu 12 Eyll 1980
Askeri darbesi ile ilgili gazeteci yazar Mehmet Ali Birand tarafndan hazrlanan 12 Eyll
Belgeselinin bulunduu 4 adet DVD, pheli Ali Tahsin ahinkaya'nn ifade tutana ve
ifadeye ilikin 2 adet mini DV kaset ve 2 adet DVD, Babakanlk Personel ve Prensipler
Genel Mdrlnn 1 Haziran 2011 tarihli ve 5897 sayl ekinde 13/11/1979 tarihinde
greve balayan Bakanlar Kurulu listesi ile kabinedeki deiikliklerin yer ald Resmi
Gazete nshalarnn ilgili blmleri, pheli Ahmet Kenan Evren'in ifade tutana ve
ifadenin kaydna ilikin 1 adet DVD, 12 Eyll 1980 tarihli 17103 mkerrer sayl Resmi
Gazetede yaynlanan 12 Eyll Askeri darbesiyle ilgili bildirilere ilikin Resmi Gazete
kts (lke ynetimine el konulduuna ilikin ilk bildiri olan 1 numaral bildiri ile 2, 3,
4, 5, 6, 7, 8 ve 9 numaral bildireler ve pheli Kenan Evren'in basna aklamasna ilikin
belge), 16 Ekim 1981 tarihli 17486 mkerrer sayl, 28 Ekim 1980 tarihli 17145 sayl, 12
Aralk 1980 tarihli 17188 mkerrer sayl, 5 Haziran 1981 tarihli 17361 sayl Resmi
Gazetelerde yer alan 2533 sayl, 2324 sayl, 2325 sayl, 2356 sayl kanunlar, Milli
Gvenlik Konseyinin 52 sayl karar, Trkiye nsan Haklar Vakf tarafndan yaynlanan
kence Dosyas Gzaltnda ya da Cezaevinde lenler isimli kitap olarak
aklanmtr.(Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012:
1-2)
ddianamenin 10 blmde dzenlendii grlmektedir:
Birinci blmde, soruturmann balamasna deinilerek demokrasinin
tanmn yapld,
kinci blmde, 12 Eyll 1980 Askeri Darbesi ncesi meydana gelen nemli
terr olaylarna yer verildii,
nc blmde 12 Eyll ncesi Son ECEVT ve DEMREL Hkmetleri
Dnemine ilikin aklamalarn anlatld,
Drdnc blmde, 12 Eyll 1980 ncesi darbe ynetiminin yapt
hazrlklar ve att admlara, mdahale fikrinin ortaya kna, uyar
mektubunun verilmesine, Bayrak Harekat Direktifinin (Plan) Skynetim
Komutanlarna gnderilmesine geri ekilmesi ve tekrar gnderilmesinin
ilendii,
Beinci blmde, 12 Eyll Askeri Darbesi ve Sonrasnn anlatld,
Altnc blmde, Askeri Darbe Ynetimince gzaltnda ve cezaevlerinde
ikencelere dair ikence madurlarnn beyanlarna, grdkleri ikence
nedeniyle ikayette bulunan mtekilerin beyanlarna, phelilerin ve
ilgililerin konuya k tutan dier beyanlarna, gzalt merkezleri ve
cezaevlerinde uygulanan ikence yntemlerine, gzaltnda ya da cezaevinde
lmlere, gdml demokrasiye dne ilikin anlatmlarn yer ald,
396
Yedinci blmde genel deerlendirme yaplarak, Anayasay hlal (Askeri
Darbe) suu ile ikence ve kt muamele iddialar asndan
deerlendirmelerin yapld,
Sekizinci blmde phelilerin savunmalarna yer verildii,
Dokuzuncu blmde phelilere isnat edilen Anayasay hlal (Askeri Darbe)
suu asndan, zamanam, Geici 15. maddenin af niteliinde olmad
ynnde hukuki deerlendirmelerin yapld,
Onucu ve son blmde ise, phelilerin eylemlerine uyan 765 sayl TCKun
ilgili maddeleri uyarnca cezalandrlmalarna ilikin sonu ve isteme yer
verildii grlmektedir.

ddianamede yaplan hukuki deerlendirmelerde, 12 Eyll 2010 tarihinde yaplan
referandumla Anayasann geici 15. maddesinin kaldrlmasnn ardndan Basavcla ve
Trkiyenin deiik yerlerindeki Cumhuriyet Basavclklarna verilmi olan ikyet
dilekeleri zerine soruturmann balatld, phelilere atl bulunan suun, kamu adna
kovuturulmas gereken sulardan olduundan, iddianameye mtekilerin adlarnn
yazlmasna gerek grlmedii, mtekilerin ikence ve kt muamele sularndan dolay
soruturmann ise devam ettii ifade edilmitir.
ddianamede;
Toplumdaki bu ideolojik blnmelere ek olarak, lkede yaanan kroniklemi
ekonomik krizin etkisiyle yoksulluk had safhaya ulat, lke borlarn deyemediinden
iflasn eiine geldii, lkede kaos ve kargaa oluturarak, darbeye zemin oluturmak
isteyen gler, bu ekonomik ve sosyal istikrarszl karlmaz bir frsat olarak
deerlendirerek tertipledikleri terr olaylaryla lkeyi adm adm askeri darbeye
srklendii,
12 Eyll askeri darbesi ncesi lkede yaanan terr olaylarnda, halk kkrtmak
ve kar karya getirmek iin ounlukla ayn argmanlarn kullanlmas, olaylarda
herkes tarafndan grlen asl faillerin olaylardan sonra bir trl yakalanamamas,
yakalanarak yarglananlarn ise birbirlerine kar kkrtlarak atmaya srklenen
kiiler olmas, olaylara ya hi mdahale etmeyen ya da ge mdahale eden glerinin
tutum ve davranlar, baz olaylarda bizzat gvenlik glerinin kullanlmas hususlar
gzetildiinde, olaylarn, lke ynetiminin askeri otoritenin eline gemesini isteyen gler
tarafndan karld, phelilerin denetiminde bulunan askeri ynetimin ise, lkenin
kaosa srklenerek darbe artlarnn olumasn bekledikleri sonucuna varlmaktadr.
eklinde deerlendirme yaplmtr.
397
1. ddianamede 12 Eylle Giden Srete Yaanan nemli Toplumsal
Olaylar, Cinayetler, Siyasi Gelimeler ve Olaylar le Darbe Sonrasna Bak ve
Yaplan Deerlendirmeler
1.1.1 Mays 1977 Olaylar
ddianamede 1 Mays Olaylar zet olarak;
1 Mays 1977 gn i Bayramn kutlamak iin eitli illerden stanbul'a gelen
yaklak 500.000 kii DSK (Devrimci i Sendikas)'in dzenlemesi ve nderliinde
stanbul Taksim Meydann doldurdu. Katlan saysnn fazla olmas nedeniyle gruplarn
meydana girileri uzun srm, bu nedenle miting de uzamt. Saat 19:00 sralarnda
dnemin DSK Bakan Kemal TRKLER konumasnn sonuna geldii srada etraftan
silah sesleri duyuldu. Sular daresi binasnn atsndan ve meydandaki otelin eitli
katlarndan alan ate nedeniyle toplanan insanlar panik halinde kamaya balam, ksa
sre sonra ntercontinental Otelinin (bugnk The Marmara Oteli) st katlarndan da ate
edilmeye baland.
nsanlar panik halinde kamaya alrken panzerler kalabaln arasna doru
girmi ve kitleleri sktrarak Kazanc Yokuu denilen tarafa gitmeye zorlad. nsanlarn
yneldii Kazanc Yokuunun bir kamyonla tkandnn anlalmas zerine aaya
doru kamaya alan kalabal korkutmak iin alan atele halk panzerler altnda
kalarak ve birbirlerini ezerek kamaya devam ettiler.
kan kargaada 28 kii ezilme ya da boulma sebebiyle, 5 kii vurulma nedeniyle,
1 kii de panzer altnda kalarak hayatn kaybetti. 130 kii de yaralanmt. lenlerin
byk ounluu Kazanc Yokuunun banda park edilmi kamyondan dolay skarak
ldler. Olay sonras birok kii gzaltna alnmasna ramen atei kimin at tespit
edilememi, Sular daresinin atsndan ve otel odalarndan ate edenler bulunamamtr.
Otelin 1 Mays 1977 gn mterilere kapatld belirtilmitir. olarak ifade edilmitir.
1 Mays Davas Cumhuriyet Savcs Muhittin CENKDA bir beyannda;
"Bir gn nce ntercontinental Oteli kapatlyor. Ama resmen kapatlyor. Uakla
bir sr Amerikan isimli insanlar Yeilky'e geliyorlar. Olay gecesi kaytlarda yok, otel
kaytlarnda yok. Ama onlarn oraya geldikleri sabit." , "...ve onlar ate etmeye
balyorlar. Ama halk 1 Mays'tan soutmak, Sosyalizme kar uzak kalmay salamak."
, "Onlar Emniyetin urda burda artk eyi telafi etmek iin, bir sank elde edebilmek
amacyla yapt giriimler. Yzde 80'i serbest brakld ve takipsizlik karar aldlar.
Yanlmyorsam yirmi ksur kii ancak mahkemeye verildi. Bunun da 7-8 kiisi
398
tutuklanmt. Onun zerinde de tabanca falan bulunmalarndan dolay. Yoksa onlarn
direkt 1 Mays Olaylaryla ilgisi yoktu." demitir.
Cumhuriyet Basavcl ddianamesinde 1 Mays olaylarn:
1 Mays 1977 tarihinde meydana gelen ve 34 kiinin lm ile birok kiinin
yaralanmasyla sonulanan olaylarn olu ekli, grg tanklarnn anlatmlar, olayda
gerek ntercontinental Otelinden gerekse Sular daresi binasnn stnden ate edenlerin
birok kii tarafndan grlm olmasna ramen gvenlik glerinin gerek sulularn
hibirisini yakalayamam olmas hususlar gzetildiinde, olayn toplumu kaosa ve i
atmaya srklemek, nihai hedef olarak ise askeri darbeye zemin hazrlamak amacyla
devlet iinde ynetimi ele geirmek isteyenlerin ynlendirmesi ve kurgulamasyla
karlm bir provakasyon olduu ve etkili glerin polisin de grev yapmasn
engelledii kanaatine varlmaktadr.
eklinde deerlendirmitir. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas
Nolu ddianamesi, 2012: 5-7)
1.2. 6 Nisan 1978 tarihinde Halkn Hamido Diye Bildii Malatya Belediye
Bakan Hamit Fendolu Ankara Emek Postanesinden Evine Gnderilen Bombann
Patlamas Sonucu Kendisi le Birlikte Gelini ve Torununun ldrlmesi
ddianamede bu olay u ekilde deerlendirilmektedir:
Burada 3 adet bombann ayn ilden bir gn arayla farkl siyasi grteki kiilere
gnderilmi olmas ve olayn oluuna gre toplumda kaos oluturmak ve darbeye zemin
hazrlamak isteyen gizli gler tarafndan tertiplendiini gstermektedir. (Ankara
Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 9).
1.3.16 Mart Katliam
ddianamede olay u ekilde deerlendirilmitir;
16 Mart 1978 gn Sol grl renciler stanbul Beyazt'ta stanbul
niversitesi'nin Beyazt Meydanna alan kapsnda darya karlarken rencilerin
zerine ate edilmesi ve bir el bombas da rencilerin zerine atlmasyla, yaplan
saldrda 7 renci hayatn kaybetmi, 50'den fazla kii de yaralanmtr.
Olaydan uzun sre getikten sonra bombay atan gen Zlkf SOT yapt
itiraftan ksa bir sre sonra ldrld. Katili de ldren de kendisi gibi bir lkc olan
Latif AKTI'yd. 8 sene hapis yatt. Bu konuda asl nemli olan aklamay lkc itiraf
Ali YURTARSLAN yapt. rencilerin zerine atlan bombay lk Ocaklar 2. Bakan
Abdullah ATLI'nn temin ettiini syledi. Ali YURTARSLAN'a gre ATLI orduda grev
399
yapan bir yzbadan 7 tane TNT kalb temin etti. Bu TNT'lerin bir blm stanbul'da
bir blm ise Ankara'da kullanlmt. ATLI ismi ilk defa bu ekilde kamuoyu
tarafndan duyuldu
Olayda, sulunun takibine amirleri tarafndan mdahale edildiini belirten grevli
polisin beyanlar, yllar sonra ortaya kan ve yarglanp ceza alan fail Zlkf sotun
eylemi polisin kendisine yaptrdn belirten beyanlar, olayn oluu, o tarihlerde POL-
DER ve POL-BR olarak blnm olan polis ierisindeki grevlilerin de kullanlmas ile
toplumda kaos oluturmak ve ynetimi ele geirmek isteyen gler tarafndan karld
anlalmaktadr. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi,
2012: 10-11).
1.4.1978 Sivas Olaylar
Olaylar ddianamede zet olarak u ekilde anlatlm;
3 Eyll 1978 gn saat 11'de Alibaba Mahallesinde Osman evikdoan ve
Mustafa Karaaslan'n ocuklar arasnda balayp sonradan ana ve babalarn
katlmasyla byyen olaylarn Kolej mevkiinde devam ederek yayld, kentin farkl
yerlerinde Alevi ve Snni vatandalarn gruplar oluturarak birbirlerine ta, sopa ve
silahlarla saldrarak atmaya baladklar, atmalarn balangcnda Alevi
vatandalardan 2 kadn ateli silahla ldrld, olayn kkrtclar olan kiiler
"Kanmz aksa da zafer slamndr, Milliyeti Trkiye, Mslman Trkiye, Komnistlere
lm, Komnistler Moskova'ya" eklinde sloganlar att, atlan sloganlarn etkisiyle
galeyana gelen kitleler vilayetteki Vali Kona, Belediye, polis karakollar, polis
lojmanlar ve nceden belirledikleri ev ve iyerlerini tahrip ederek yamaladklar, kan
yangnlar sndrmeye gelen itfaiyecilerin de su hortumlarn keserek yangnlara
mdahale etmesinin engellendii, takviye kuvvet olarak gelen Askeri aralar tahrip
edildii, Sivas Valisinin srekli olarak silah kullanlarak bu saldrganlarn engellenmesini
emretmesine ramen bu emir grevlilerce tam olarak yerine getirilmedii anlalm, 3-4
Eyll 1978 tarihlerinde 2 gn devam eden olaylarda ehirde adeta bir i sava
grntsnn meydana geldii olaylar Yurtii Dou Blge Komutanlnn mdahale
etmesiyle kontrol altna alnmtr. Olaylarda 1 kii ara altnda kalarak, 10 kii ise ateli
silahlarla vurularak ya da lin edilerek ldrlmtr. Olaydan birok kiinin de silah,
delici ve kesici aletlerle yaraland, 6 iyeri, 8 meskenin tahrip edilmesinden sonra 351
iyeri ve 97 adet mesken tahrip edilmitir
400
1978 Sivas Olaylarnn yarglamasn yapan Skynetim Komutanl Askeri 2
Nolu Mahkemesinin yapm olduu tespitlere gre; baz gvenlik glerinin beyannda,
Sivas'a dardan topluluklarn getirildii belirtilmi, Sivas'a gelen militanlarn Alevi
vatandalara ait iyerleri, ev, arsa, arabalar, sokak ve kap numaralarn krmz boya ile
iaretledikleri,
Tugay Komutanlna gelen bir emirde Sivas'ta olaylarn kabilecei belirtilerek
tedbirlerin alnmasnn istendii, yetkililerin ise sorulduunda, kendilerine herhangi bir
bilginin intikal etmediini syledikleri belirtilmitir.
Sivas olaylarndan sonra Devlet Bakan Enver Akova 30/09/1978 tarihli Milliyet
Gazetesine yapm olduu aklamada, "Sivas halknn kesin olarak olaylara
karmadn, dardan gelen gruplar tarafndan olaylarn karldn Ar ularn
silah aldklar kaynaklarn kesin olarak saptandn, bu kaynaklarn ayn olduunu"
belirtmitir.
ddianamede olayn deerlendirilmesi u ekilde yaplmtr:
1978 Sivas Olaylarnda Devlet Bakan Enver Akova'nn Sivas halknn olaylara
karmadn, ar ularn silah aldklar kaynaklarn ayn olduu ynndeki beyanlar,
bir ksm gvenlik glerinin Sivas'a dardan topluluklarn getirildiine ilikin
beyanlar, Sivas'n demografik yaps itibariyle Alevi ve Snni vatandalarn birlikte
yaamas nedeniyle provokatif eylemler iin uygun olmas, olayda Malatya, Mara ve
orum olaylarndakine benzer ekilde Snni vatandalar, Alevi vatandalar aleyhine
kkrtmaya ynelik sloganlarn atlm olmas hususlar gzetildiinde, olayn lkeyi
kaosa srkleyerek, askeri darbeye zemin hazrlamak isteyen gler tarafndan karld
anlalmtr. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi,
2012: 11-12).
1.5.Kahramanmara Olaylar
ddianamede olay zet olarak u ekilde anlatlmaktadr;
19-26 Aralk 1978 tarihleri arasnda Kahramanmara'ta meydana gelen olaylar
12 Eyll askeri darbesi srecine giden yolda nemli dnm noktalarndan ve
nedenlerinden biri olarak grlmektedir.
Sol grl Mustafa YZBAIOLU ve Naci OLAK isimli 2 retmenin
ldrlmesinden sonra, bu 2 retmenin cenazesine katlmak zere eitli evre illerinden
gelen 10.000'e yakn vatandan katld cenaze treninde, sa grl vatandalar da
kar kitlesel grup oluturduklar, daha sonra 3 Snni gen solcularn at atele
401
ldrlmesi zerine, cenazenin gtrld camideki topluluk lenlerin cenaze
namazlarnn klnmasna engel olmulardr.
Adyaman ilinden gelerek elik Palas Otelinde 19-20 Aralk 1978 tarihlerinde
kalan ve kendilerini milli piyangocu olarak tantan 26 deiik isimli ahsn, Milli Piyango
daresinden alnan 26 Ocak 1979 tarih ve 013/653 sayl yazlar ve ekindeki belgelerden
ne sabit ne de seyyar bayi olmadklar, stelik yine yaz ekindeki belgeden 1978 Aralk
aynda piyango ekililerinin sadece 9 ve 31 Aralk tarihlerinde yapld, olaylarn
olduu tarihlerde ekili bulunmad anlalm, bu hususlar dikkate alndnda bu
kiilerin halk kkrtmak iin kente getirilen militanlar olduklar kanaate varld,
5442 Sayl l idaresi Kanunun 11.maddesinde (29/08/1996 tarihli deiiklik
ncesi) Vali, il iindeki kolluk kuvvetleriyle bastrlamayacak olaanst ve ni
hdiselerin cereyan karsnda kalrsa en yakn asker kara, deniz, hava kuvvetleri
komutanlarna mmkn olan en seri vastalarla mracaat ederek yardm ister ve bunu
yaz ile de teyit eder. Bu talep derhal yerine getirilir eklinde dzenleme bulunmasna
ramen olaylarn ikinci gn Kahramanmaraa gelen ve eylemcilere mdahale
edilmesini isteyen zamann ileri Bakan rfan zaydnlya 2. Ordu Komutan brahim
enocak Paam, sizi severim ve sayarm ama emirleri Ankaradan alrm beyan ile
olayn planl olduu anlalmtr.
Nitekim birok kiinin lmnden sonra olaylara ikinci ordu birliklerinden deil,
Kayseri ve Gaziantepten getirilen askeri birliklerce bastrlmtr.
Sz konusu Kahramanmara olaylar iin dnemin Babakan Blent Ecevit Baz
evreler bizi srarla ve sistemli olarak skynetim ilanna zorluyorlard. Kahramanmara
olaylar CHPnin kurduu hkmeti skynetime zorlamak isteyenlerin tahriklerinin
sonucuydu. Nitekim zorlanm olduk. Kahramanmara olaylarnda hkmetin
sorumluluu olduunu dnemem. Bir hayli askeri birlikler yardma arlmt. Fakat
gvenliin salanmasna doyurucu bir katklar olmamt. Geni lde pasif
kalmlard.
ddianamede olayn deerlendirilmesi ise u ekilde yaplmaktadr:
100den fazla kiinin ld, 150den fazla insann yaraland, bir ok evin
yaklp ykld vahim nitelikteki Kahramanmara olaylarnda, dnemin ileri Bakann
ve Valisinin yardm taleplerine olumsuz cevap verilmesi, olaylara mdahale iin evre
illerden gelebilecek askeri birliklerin 25 Aralk tarihine kadar gelmemesi, Babakan
Ecevitin, olaylarda Askeri birliklerin pasif kaldna ve iinde ileri Bakan bulunan
402
aracn korunmas konusunda bile etraftaki askeri birliklerin yardm etmedikleri ynndeki
beyanlar, olaylarn youn olarak cereyan ettii son 3 gnde polisin olaylardan el
ektirilmesi, ildeki askeri birliklerin ise yetersiz ve pasif kalmalar nedeniyle olaylara
etkin mdahale edilmemesi, Tayyar Paa adndaki Tugeneralin, kke Kengere
syledii Siz ne biim Milliyetisiniz, ne biim lkcsnz, size byle mi emir verildi.
yznze gznze bulatrdnz. eklindeki szleri, infiale neden olan anonsu kimin
yaptnn tespit edilememesi, kendisini milli piyangocu olarak tantan 26 kiinin
bulunamamas, len 2 solcu retmenin cenazelerinin hastaneden tesliminin Cuma
namaz saatine denk getirilmesi, dnemin Elaz Valisinin kontrgerilla tarafndan tehdit
edildiini belirtmesi, Pazarck ilesinin kynde retmenlik yapan Akif Dalga'n olaya
katlan grubu bir subayn ynlendirdiini beyan etmesi hususlar dikkate alndnda,
olaylarn toplumda kaos oluturmak ve askeri darbeye zemin hazrlamak isteyen gler
tarafndan karld, etkin gvenlik kuvvetlerince de mdahale edilmedii kanaatine
varlmaktadr. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi,
2012: 12-17).
1.6.Gazeteci Abdi peki'nin ldrlmesi
ddianamede olay zet olarak u ekilde anlatlmtr;
1 ubat 1979 tarihinde terr bu kez Milliyet Gazetesinin bayazar Abdi
PEK'yi hedef seilmi, Abdi PEK gazeteden ayrlp Nianta Emlak Caddesine
geldiinde iyice skk olan trafikte evinin bulunduu karakol sokana dnmek zere
yavaladnda arabasnn camndan sklan kurunlarla ldrlmtr. Katili Mehmet Ali
ACA 5 ay sonra stanbul'da yakalanm, nce susuz olduunu belirterek her eyi inkar
emi ardndan da: "Mahkemeye karsam herkesi ve her eyi aklayacam." fadesi ile
gnderdii mesaj adresine ulam, ksa sre sonra Mehmet Ali ACA, Maltepe Askeri
Cezaevinden asker elbisesi giydirilerek karlmtr.
ddianamede olayn deerlendirilmesi yle yaplmtr:
Eylemde tetiki olarak kullanld anlalan Mehmet Ali Acann kendisine
eylemi yaptranlar aklayacana dair yapm olduu aklamadan sonra Maltepe Askeri
Cezaevinden asker elbisesi giydirilerek karlmas, lkenin kaos ve atmaya
srklenerek ynetilemez hale getirilmesini isteyen gler tarafndan planlandn
gstermektedir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi,
2012: 17-18).

403
1.7.orum Olaylar
ddianamede olay zet olarak u ekilde anlatlmtr:
ncesi Emniyet Mdr Hasan UYAR grevinden alnarak yerine Tunceli'de
grev yapm olan Nail BOZKURT getirildi. Milli Eitim Mdrlne MHP'li Fethi
KATAR atand. orum Valiliine ise Rafet ELL getirildi. 40'a yakn polis memurunun
atamas baka illere yapld
27 Mays 1980 tarihinde MHP'nin ileri gelenlerinden Genel Bakan Yardmcs
Gn SAZAK ldrld. Bu suikastn ardndan Gn SAZAK'n komnistler ve solcular
tarafndan ldrldnn ortaya atlmas zerine, Trkiye'nin her tarafnda byk
protesto eylemleri yapld.
orum olaylarnn yarglamasn yapan 3.Ordu ve Skynetim Komutanl 1 Nolu
Askeri Mahkemesinin yapt deerlendirmede; 4 Temmuz 1980 Cuma gn camilerde
halkn Cuma namaz kld srada, ayn semtte bulunan tm camilere ayn anda gelen
kimlii tespit edilemeyen bir ksm tahrikilerin nceden planladklar gibi Alaattin
camisini bombaladlar, cami yanyor eklinde sylentiyi yaymalar zerine bir ksm
cemaatin namaz terk edip evlerine koup silahlanmak suretiyle byk gruplar halinde
tevikilerin grevlendirdii kiilerin yol gstermesi ile gene nceden tespit edilen alevi ve
solcu olarak bilinen vatandalarn oturduklar mahallelere baskn eklinde saldrlar
dzenledikleri belirtilmitir
ddianamede olayn deerlendirilmesi ise u ekilde yaplmtr:
orum olaylarnda da yine Kahramanmara ve Malatya olaylarndaki gibi cami
bombaland , sular zehirlendi gibi sylentilerle alevi ve snni halk kitlelerinin kar
karya getirilmesi, olaya mdahale iin gelen Amasya Tugay komutann olaylar
yatmadan birliklerini geri ekmesi, olay bizzat yaayan Adnan Baran'n polis ve askerin
olaylara mdahale etmedii, kendisiyle birlikte firari sanklarn kentte rahata
gezmelerine izin verildii, baz subaylarn sa ve sol gruplara silah ve patlayc verdikleri,
Alaaddin Camiine bomba atldna ilikin yalan haberin aslsz olduunu camide
anlatmaya alan Kazm Aras isimli ahsn gerein ortaya kmasn istemeyen kiilerce
sopa darbeleriyle etkisiz hale getirildiine dair beyanlar birlikte deerlendirildiinde,
olayn lkede kaos kararak yaplacak darbeye zemin hazrlamak isteyenler tarafndan
karld anlalmaktadr.(Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu
ddianamesi, 2012: 18-20).

404
1.8.Fatsa Operasyonu
ddianamede olaylarn geliimi zet olarak u ekilde anlatlmaktadr:
Ordu'nun Fatsa ilesinde 14 Ekimde 1979 ara Terzi Fikri adyla ne kavuan
Fikri SNMEZ belediye bakan seildi.
Terzi Fikri, karaborsa dneminde genlerle birlikte stokulara yapt basknlarla
nam kazand. Durumu Zeki MUSLU (Fatsa CHP le Bakan): "Belediye bu karaborsac
insanlarla uraamaynca ne yapyor, bu sefer o genler karaborsa yapan insanlarn
dkkanlarn basmaya balad. Basp ierde bulduklar mallar toplayp, efendim halka
datmaya baladlar." eklinde ifade etmektedir.
Belediye bakan Terzi Fikri, halkn destei ile dncelerini uygulamaya balad.
Fatsa'da 11 Halk komitesi kurdu. Ynetim bu komiteler araclyla idare ediliyordu.
leye giri ve klar halk komitesinin denetimi altnda yaplyor, Gazeteciler bile uzun
sre sorgulandktan sonra ileye girebiliyordu.
Fatsa'ya 8 Temmuz 1980'de Samsun'dan gelen askeri birliklerle operasyon
dzenlendi. Operasyon emrini Genelkurmay Bakan pheli Kenan EVREN verdi.
Herhangi bir direnile karlalmadan yaplan operasyonlar sonucundan Terzi Fikri
SNMEZ ile birlikte 300 kii gzaltna alnd.
ddianamede olayn deerlendirilmesi u biimde yaplmaktadr:
Devlet ierisinde kk bir devlet gibi rgtlenen Ordunun Fatsa ilesine,
Genelkurmay Bakan pheli Kenan Evrenin emriyle mdahale edilmiti.O tarihte
Skynetim ilan edilen iller arasnda Ordu yoktu.Dolaysyla Trk Silahl Kuvvetleri
skynetim kurulmam bir blgedeki olaylara mdahalede bulundu.Oysa pheli Kenan
Evren, Kahramanmara olaylarna asker olarak neden mdahale edilmedii
sorulduunda, skynetim ilan edilmedii iin yetkilerinin olmadn belirtmitir.(Bkz,
K.Mara olaylar blm) esasen her gn onlarca insanmzn terr olaylarndan ld
bir ortamda, Babakan, Hkmet ve dier siyasi parti liderlerine dorudan,
Cumhurbakanna ise dorudan olmasa bile dolayl olarak mdahalede bulunabileceine
ilikin uyar mektubu verebilecek kadar kendisini gl gren askeri ynetimin, terr
olaylarna mdahale ederek sulular adli merciler nne karmas, toplum ve siyasi
iktidar tarafndan ancak takdir edilebilirdi.Fatsa operasyonu bu ynyle dikkate
deerdir.(Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012:
20-21).

405
1.9.Cumhurbakanl Seimleri
Cumhurbakanl seimleri sreci iddianamede zet olarak u ekilde
anlatlmaktadr;
Cumhurbakan Fahri Korutrk'n grev sresi 6 Nisan 1980 tarihinde doldu.
Sonu alnamayan Cumhurbakanl seim srecinde CHP aday Muhsin
Baturun 303 oy ald. Bu srada TSK Komuta Heyetinin Gney Douda bulunuyordu,
Cumhurbakannn seilme ihtimalinden TSK Komuta Heyetinin rahatsz oldu. Yanlarnda
bulunan dnemin ileri Bakan Orhan Erennin anlatmna gre; bir ara komuta
heyetinin dar kt, sonra Org. Sedat Celasunun gelerek 1 gn sonra Ankaraya gitmek
istediklerini syledi. Orhan Erenin endieyi sezerek ne olduunu sormas zerine,
Celasun Paann baksanza adamlar Cumhurbakann seiyorlar, demesi zerine
Orhan Erenin endie etmeyin paam seemezler, 303te olsa seemezler diyordu
Olayn Deerlendirilmesi yle yaplmaktadr:
Bu konumalardan dnemin TSK komuta kademesinin yapm olduu darbe
plannn akamete uramamas iin, Cumhurbakannn seilmesini istemedii, siyasi
istikrarszl darbe yapmak iin bir frsat olarak grd, asl amacn her halkarda
darbe yapmak olduu sonucuna varlmaktadr. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn
2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 21).
1.10. MSP'nin Konya Mitingi
Olay zet olarak u ekilde anlatlmaktadr;
12 Eyll askeri darbesine gereke gsterilen olaylardan bir tanesi MSPnin
Konya mitingi idi. srail'in 23 Temmuz 1980 tarihinde Kuds', srail'in ebedi bakenti
ilan etmesine tepki olmak zere MSP tarafndan 6 Eyll 1980 tarihinde Konya'da Kuds
mitingi dzenlenmesine karar verildi. Miting tertip komitesi yesi MSP Konya senatr
Ahmet Remzi HATP'in ve MSP Genel Bakan Yardmcs ener BATTAL'n aksi yndeki
ikazlarna ramen belirlenmi sloganlar dnda Laiklik kart sloganlar baz gruplar
tarafndan srarla dile getirildi.
Darbenin planlayclarndan Haydar SALTIK ise 29 Ekim 1980'de yapt basn
toplantsnda bu konuda: "Konya mitingi 12 Eyll'e gelinmesinde barda taran son
damla olmutur." eklinde aklama yapmt.
Askeri darbe sonras Konya mitingiyle alakal yarglananlarn tm beraat etti.
Olayn Deerlendirilmesi ddianamede yle yaplmaktadr:
406
Bu olayda, stiklal Mar srasnda ayaa kalkmayan kiilerin, mitingi dzenleyen
MSPnin Genel Bakan olan Erbakann komutuyla sylettii stiklal Mar srasnda
ayaa kalkmamalar, olaydan sonra hem Erbakan hem de Belediye Bakan Mehmet
Keeciler tarafndan yaplan ikyetlerden bir sonu alnmamas ve bu kiilerin irtica
grntleri veren abartl kyafetleri dikkate alndnda MSPli olmad, benzer
provakatif eylemler iin hazrlanm, yaplacak darbede gereke kullanlacak kiiler
olduu sonucuna varlmaktadr. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas
Nolu ddianamesi, 2012: 21-22).
2. 12 Eyll 1980 ncesi Darbe Ynetiminin Yapt Hazrlklar ve Att
Admlar, Mdahale Fikrinin Ortaya k
2.1.Uyar Mektubunun Verilmesi
Bu konuda ddianamede zet olarak u gelimeler anlatlmtr;
12 Eyll ncesi askeri mdahale fikri 1979 ylnn Temmuz ay ierisinde
ordunun st kademesinde ak ak konuulmaya baland. Bu tarihlerde pheli Kenan
EVREN kuvvet komutanlaryla grmeler yapt. Yapt grmeler sonucunda
Genelkurmay 2. Bakan Orgeneral Haydar SALTIK'tan bir alma grubu kurmasn
istedi. Bakanln Haydar SALTIK'n kurduu 3 kiilik grupta iki de kurmay subay vard.
Haydar SALTIK'n banda bulunduu gizli grup 11 Eyll 1979 tarihinde
almaya balad. Hazrlad raporlarla komutanlar ynlendirdi. Askeri mdahaleye
karar verildikten sonra da bu grubun saysnn artrlmasyla mdahale hazrlklarna
devam edildi. 21 Aralk 1979 tarihinde Genelkurmay Bakan pheli Kenan EVREN,
Kuvvet Komutanlar, Harp Akademileri Komutan, Ordu ve Kolordu Komutanlarnn
katlmlaryla toplantlar yapt. Bu toplant srelerinin sonunda 26 Aralk 1979 tarihinde
hkmetteki parti liderleriyle dier siyasi parti liderlerine uyar mektubu verilmesi
ynnde karar alnmt.
27 Aralk 1979 tarihinde Cumhurbakan Fahri KORUTRK araclyla
Babakan ve dier siyasi parti liderlerine Genelkurmay Bakan Orgeneral pheli Kenan
EVREN, kendisinin ve Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin ERSN, Deniz
Kuvvetleri Komutan Oramiral Blend ULUSU, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral
Tahsin AHNKAYA ile Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat CELASUNun
imzalarn tayan ve lkede yaanan siyasi ve sosyal alkantlar karsnda Trk Silahl
Kuvvetlerinin grn ieren bir uyar mektubunu, takdim yazs ile Cumhurbakan
Fahri KORUTRKe teslim etti.
407
Cumhurbakan Fahri KORUTRK, 2 Ocak 1980 tarihinde, Babakan ve Adalet
Partisi (AP) Genel Bakan Sleyman DEMREL ile Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)
Genel Bakan Blent ECEVTi ankaya Kkne birlikte davet ederek, iki lidere,
kendisine sunulan "Trk Silahl Kuvvetlerinin Gr" balkl uyar mektubunun rneini
verdi.
Cumhurbakan KORUTRK, uyar mektubunun bir rneini ayn tarihte Millet
Meclisi Bakan Cahit KARAKA, Cumhuriyet Senatosu Bakan hsan Sabri
ALAYANGL, Cumhuriyet Senatosu Milli Birlik Grubu Bakan Fahri ZDLEK,
Cumhuriyet Senatosu Kontenjan Grubu Bakan Zeyyat BAYKARA ile Milli Selamet
Partisi Genel Bakan Necmettin ERBAKAN, Milliyeti Hareket Partisi Genel Bakan
Alparslan TRKE, Cumhuriyeti Gven Partisi Genel Bakan Turhan FEYZOLU ve
Demokratik Parti Genel Bakan Vekili Faruk SKANa da gnderdi.
Mektupta Cumhurbakanna sunulan takdim yazs u ekilde idi:
" Sayn Cumhurbakanm,
lkemizin iinde bulunduu ortamda Devletimizin bekas, milli birliin
salanmas, halkn mal ve can gvenliinin temini iin; anari, terr ve blcle kar
parlamenter demokratik rejim ierisinde anayasal kurulularn ve zellikle siyasi
partilerin, Atatrk milli bir grle mtereken tedbirler ve areler aramalar
kanlmaz bir zorunluk olarak grlmektedir.
Milli Gvenlik Kurulunun muhtelif toplantlarnda bu konuda alnan kararlarn
muhalefete mensup siyasi partilerin ksr tutum ve davranlar yznden olumlu
sonulara gtrlemedii yksek malumlardr.
Kuvvet Komutanlar ile beraber yaptm son gezilerimde Ordu ve Kolordu
Komutam seviyesindeki general ve amirallerle grmelerimde milli birlik ve beraberlie
en ok ihtiya duyduumuz bu dnemde sratle bir sonuca ulaabilmek iin gerekli
tedbirlerin mtereken tespiti amac ile tm anayasal kurulular ve siyasi partilerin bir
kere daha uyarlmas btn komutanlarca mtereken dile getirildi.
Bu karar nda Trk Silahl Kuvvetlerinin grlerini, Milli Gvenlik Kurulu
Bakan olarak zatalilerine sunuyorum.
Gereini yksek takdirlerine arz ederim.
Sayglarmla. "
Siyasi parti liderlerine verilmesi istenen blm ise:
"Trk Silahl Kuvvetlerinin Gr
408
lkemizin iinde bulunduu son derece nemli siyasi, ekonomik ve sosyal ortamda
her geen gn hzn biraz daha artran anari, terr ve blcle kar milli birlik ve
beraberliin salanabilmesi iin; Trk Silahl Kuvvetleri, lke ynetiminde etkili ve
sorumlu anayasal kurulular ve zellikle siyasi partileri greve davet etmek
mecburiyetinde kalmtr.
Kahramanmara olaylarn yldnmnde henz ilk ve orta-retim andaki
evlatlarmzn rgtl eylemciler tarafndan zorla srklendikleri anarik olaylar ibretle
mahede edilmektedir.
Anayasamzn getirdii geni hrriyetleri ktye kullanarak stiklal Marmz
yerine komnist enternasyonali syleyenlere, eriat dzeni davetilerine, demokratik rejim
yerine her trl faizmi getirmek isteyenlere, anariye, ykcla ve blcle
milletimizin tahamml kalmamtr.
ktidar olan siyasi partilerin btn devlet kademelerini kendi siyasi grleri
dorultusunda hareket edecek kiilerle doldurmas, kamu grevlilerinin ve vatandalarn
blnmesini zorunlu hale getirmektedir. Siyasi partilerce yaratlan bu blnme giderek
anari ve blcl destekleyen i kaynaklarn ekillenmesine, himayesine; polis,
retmen ve dier birok kurulularn birbirine dman kamplara ayrlmalarna neden
olmaktadr.
Trk Silahl Kuvvetleri; lkemizin siyasi, ekonomik ve sosyal sorunlarna bir
zm getiremeyen, anari ve blcln lke btnln tehdit eden boyutlara
varmasn nleyemeyen, blc ve ykc guruplara tavizler veren ve ksr siyasi
ekimeler nedeni ile uzlamaz tutumlarm srdren siyasi partileri uyarmaya karar
vermitir.
Blgemizdeki gelimeler Ortadouda her an scak bir atmaya dnebilecek
durumdadr. te anarist ve blcler yurt sathnda genel bir ayaklanmann provalarn
yapmaktadrlar.
lkede birlik ve beraberliin, vatandan can ve mal gvenliinin sratle
salanabilmesi iin gerekli ksa ve uzun vadeli tedbirlerin Yce Meclislerimizde en ksa
zamanda kararlatrlmas bugnk ortam iinde hayati bir nem tamaktadr.
Dier yandan Meclislerin alndan birbuuk ay sonra komisyonlarn ancak
tekil edilebilmesi ve lkenin acilen zm bekleyen konularn mzakere iin bugne
kadar mterek bir gndemin saptanamamas znt ile izlenmektedir. Atatrk
milliyetiliinden alnan ilham ve hzla vatandalarmz kaderde, kvanta ve tasada
409
ortak, blnmez bir btn halinde milli uur ve lkler etrafnda toplamann; i bar ve
huzurun salanmasnda temel unsur olduu apak bir gerektir. lkenin iinde
bulunduu bu durumdan bir an evvel kurtulmas hkmetler kadar dier siyasi
partilerimizin de grevleri arasndadr.
Trk Silahl Kuvvetleri; Hizmet Yasas ile kendisine verilen grev ve
sorumluluun idraki iinde lkemizin bugnk hayati sorunlar karsnda siyasi
partilerimizin bir an nce milli menfaatlerimizi n plana alarak, Anayasamzn ilkeleri
dorultusunda ve Atatrk bir grle bir araya gelerek anari, terr ve blclk gibi
Devleti kertmeye ynelik her trl hareketlere kar btn nlemleri mtereken
almalarn ve dier anayasal kurulularn da bu ynde yardmc olmalarn srarla
istemektedir." eklindedir.
ddianamede bununla ilgili u deerlendirme yaplmaktadr:
Anayasal demokratik sistem ierisinde sivil otoriteye bal ve onun emrinde olan
Trk Silahl Kuvvetleri ve onun komuta kademesinin ierisinde bal olduklar
Babakann da bulunduu siyasi parti liderlerine gndermi olduu mektupta kulland,
"Trk Silahl Kuvvetleri;...uzlamaz tutumlarn srdren siyasi partileri uyarmaya karar
vermitir." eklinde stelikte mektubun devamnda Cumhuriyet tarihimiz boyunca askeri
darbe gerekesi olarak kullanlan Hizmet Kanununu da hatrlatarak uyarmas
demokratik rejim asndan tehdittir. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas
Nolu ddianamesi, 2012: 24).
2.2. Bayrak Harekt Direktifinin (Plan) Skynetim Komutanlarna
Gnderilmesi
Bu konu iddianamede zetle u ekilde anlatlmaktadr:
Askeri darbe plan hazrlklarn tamamlayan Orgeneral Haydar SALTIK 4
Haziran 1980 tarihinde Genelkurmay Bakan pheli Kenan EVREN'e plan sundu.
"Bayrak Harekt" ad verilen plan inceleyen EVREN 17 Haziran 1980 tarihinde yaplan
6. Skynetim toplantsndan sonra Genelkurmay Kararghnda Kuvvet Komutanlar,
Skynetim Komutanlar ve 2. Bakann katlmyla yaplan toplantda planla ilgili bilgi
verilerek nerileri alnd.
1 Temmuz 1980 tarihinde komuta kademesince yaplan toplantda askeri darbe
gn olarak 11 veya 12 Temmuz belirlendi. Bu tarihlerin askeri mdahale gn olarak
belirlenmesinin iki nedeni vard. Bunlardan ilki, CHP ve MHP tarafndan 3 Temmuz'da
hkmeti drmek iin gensoru verilecekti. Zaten anari ve ekonomik nedenlerle kaosa
410
srklenmi lkede hkmetin dt bir ortamda yaplan darbe tepki ekmeyecekti.
kincisi ise 8-10 Temmuz tarihleri arasnda devlet borlarnn 3 yl ertelenmesi iin
Paris'te yaplacak toplant nem arz etmekteydi. Yaplan askeri darbe bor ertelenmesini
engelleyebilir, bunun sonucunda da kt olan ekonomide bor deme skntsyla
karlalabilirdi. Alnan karara gre 3 Temmuz 1980 tarihinde zel kuryeler vastasyla
Bayrak Harekt Plan Skynetim Komutanlklarna ulatrld.
2.3. Bayrak Harekt Direktifinin (Plan) Geri Toplatlmas
Bu konu iddianamede zetle u ekilde anlatlmaktadr:
3 Temmuz 1980 tarihinde DEMREL hkmeti hakknda gven oylamas yapld.
Yaplan oylamada beklenenin aksine ERBAKANn son anda fikir deitirerek hkmete
destek vermesi nedeniyle, hkmet tekrar gvenoyu ald. Paris'te yaplan bor erteleme
toplants ise 22 Temmuz'a ertelenmiti.
Bu iki gelimeden zellikle hkmetin gvenoyu almas sonucu komuta heyeti
gvenoyu alm bir hkmete kar darbe yapm konumuna dmemek hem de bor
ertelemesinin de gereklememesi nedeniyle harekat emri 4-7 Austos aras geri
toplatld.
Austos 1980 tarihinde yaplan askeri urada grev sresi dolan Deniz Kuvvetleri
Komutan Blent ULUSU'nun yerine Nejat TMER atand. Hava Kuvvetleri Komutan
Tahsin AHNKAYA'nn ise dolan grev sresi 1 yl uzatld. Genelkurmay 2. Bakan
Orgeneral Haydar SALTIK Ege Ordu Komutanlna atand. Yerine ise Orgeneral Nejdet
ZTORUN getirildi. Bylece askeri darbenin komuta kademesi ekillenmi oldu.
2.4. Bayrak Harekt Direktifinin (Plannn) kinci Defa Skynetim
Komutanlarna Gnderilmesi
Bu konu iddianamede zetle u ekilde anlatlmaktadr:
Komuta kademesi tarafndan 26 Austos 1980 gn yaplan toplantda harekatla
ilgili son kontroller yapld. kinci kez harekat zaman olarak 12 Eyll 1980 Cuma gn
belirlendi. Ayn toplantda askeri darbe sonras yasama grevini Genelkurmay Bakan,
Kuvvet Komutanlar ve Jandarma Genel Komutanndan oluacak Milli Gvenlik
Konseyinin yapmasna karar verildi. Milli Gvenlik Konseyi Genel Sekreterliine ise
Orgeneral Haydar SALTIK atand. Bayrak Harekat Plan Skynetim Komutanlarna
tekrar 28,31 Austos gnleri ile 1,2,3,4 Eyll gnlerinde kuryelerle gnderildi.
Askeri Harekatn tarih ve saati belli olmasna ramen planda gizli tutularak
zaman "G" gn, "S" saati olarak kodlanmt. 5 Eyll 1980 gn Genelkurmay
Bakanlndan kan zel kuryeler harekat tarih ve saatinin 12 Eyll saat 04:00
olduunu belirten emrin bulunduu zarflarla Trkiye'nin drt bir yanna hareket ettiler.
Artk geri saym balamt.
12 Eyll Askeri ynetiminin iini kolaylatran gelimelerden biri de 5 Eyll 1980
gn Dileri Bakan Hayrettin ERKMEN'in gensoruyla Bakanlktan drlm
olmasyd. Dileri Bakan srail'in Kuds' ebedi bakent ilan etmesiyle ilgili yeterli
tepkiyi vermemekle sulanmt. Verilen gensorunun kabul edilmesiyle Cumhuriyet
tarihinde ilk kez bir Dileri Bakan gensoruyla drlm oldu (Ankara Cumhuriyet
Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 24-28).
411
3. 12 Eyll Askeri Darbesi ve Sonras
Gelimeler iddianamede zetle u ekilde anlatlmaktadr;
Beklenen gnn gelmesi ile 12 Eyll 1980 gn saat 03:59'da, Trkiye radyolar
(TRT) stiklal Mar'nn alnmasyla birlikte yayna balad. Daha sonra Harbiye
Mar'nn alnmasyla Genelkurmay ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan Orgeneral Kenan
Evren imzasyla yaynlanan Milli Gvenlik Konseyi'nin bir numaral bildirisi okunmaya
baland. Bildiri yleydi:
"Yce Trk Milleti;
Byk Atatrkn bize emanet ettii lkesi ve milletiyle bu btn olan, Trkiye
Cumhuriyeti Devleti, son yllarda, izlediiniz gibi d ve i dmanlarn tahriki ile,
varlna, rejimine ve bamszlna ynelik fikri ve fiziki haince saldrlar iindedir.
Devlet, balca organlaryla ilemez duruma getirilmi, anayasal kurulular tezat
veya suskunlua brnm, siyasi partiler ksr ekimeler ve uzlamaz tutumlaryla
devleti kurtaracak birlik ve beraberlii salayamamlar ve lzumlu tedbirleri
almamlardr. Bylece ykc ve blc mihraklar faaliyetlerini alabildiine arttrmlar
ve vatandalarn can ve mal gvenlii tehlikeye drlmtr.
Atatrklk yerine irticai ve dier sapk ideolojik fikirler retilerek, sistemli bir
ekilde ve haince, ilkokullardan niversitelere kadar eitim kurulular, idare sistemi,
yarg organlar, i gvenlik tekilat, ii kurulular, siyasi partiler ve nihayet
yurdumuzun en masum kelerindeki yurttalarmz dahi saldr ve bask altnda tutularak
blnme ve i harbin eiine getirilmilerdir. Ksaca devlet gsz braklm ve acze
drlmtr.
Aziz Trk Milleti:
te bu ortam iinde Trk Silahl Kuvvetleri, Hizmet Kanununun verdii Trkiye
Cumhuriyeti'ni kollama ve koruma grevini yce Trk Milleti adna emir ve komuta zinciri
iinde ve emirle yerine getirme kararn alm ve lke ynetimine btnyle el koymutur.
Giriilen harektn amac, lke btnln korumak, milli birlik ve beraberlii
salamak, muhtemel bir i sava ve karde kavgasn nlemek, devlet otoritesini ve
varln yeniden tesis etmek ve demokratik dzenin ilemesine mani olan sebepleri
ortadan kaldrmaktr.
Parlamento ve Hkmet feshedilmitir. Parlamento yelerinin dokunulmazl
kaldrlmtr.
Btn yurtta skynetim ilan edilmitir.
Yurt dna klar yasaklanmtr.
Vatandalarn can ve mal gvenliini sratle salamak bakmndan saat 05den
itibaren ikinci bir emre kadar sokaa kma yasa konulmutur.
Bu kollama ve koruma harekt hakknda teferruatl aklama bugn saat
13.00deki Trkiye Radyolar ve Televizyonun haber blteninde tarafmdan yaplacaktr.
Vatandalarn skunet iinde radyo ve televizyonlar banda yaynlanacak bildirileri
izlemelerini ve bunlara tam uymalarn ve barndan kan Trk Silahl Kuvvetlerine
gvenmelerini beklerim." (Resmi Gazetenin 12 Eyll 1980 tarihli 17103 sayl mkerrer
says)
412
Bildiriyle birlikte Trk Silahl Kuvvetleri emir-komuta zinciri ierisinde lke
ynetimine btnyle el koyarak, parlamento ve hkmeti fesh etti. Btn yurtta
skynetim ilan edildi. Yurtdna klar yasakland.
Ayn gn saat 13:00'te pheli Kenan EVREN Genelkurmay Bakan ve Milli
Gvenlik Konseyi Bakan sfatyla radyo ve televizyondan "Genelkurmay ve Milli
Gvenlik Konseyi Bakan Orgeneral Kenan EVREN'in Aklamas" balkl
konumasnda lke ynetimine neden el koyduklarn anlatyordu. (Ayn tarihli ve sayl
Resmi Gazete)
ki numaral bildiride Skynetim Komutanlklarna kimlerin atand, skynetim
komutanlarnn lzum grecekleri her trl tertip ve tedbiri almaya yetkili klndklar ve
Skynetim Komutanlklarnn ald ve alaca kararlara, tedbirlere ve yaynlanacak
bildirilere uyulacan belirtiyordu.
3 numaral bildiride gda ve salkla ilgili tedbirlerden bahsedildi. (Ayn tarihli ve
sayl Resmi Gazete)
4 numaral bildiride Milli Gvenlik Konseyinin, bakan Genelkurmay Bakan
Orgeneral Kenan EVREN, yeler ise Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin
ERSN, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin AHNKAYA, Deniz Kuvvetleri
Komutan Oramiral Nejat TMER, Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat
CELASUN'dan olutuu, Milli Gvenlik Konseyi sekreterliine ise Orgeneral Haydar
SALTIK'n atand belirtiliyordu. (Ayn tarihli ve sayl Resmi Gazete)
Ayrca Milli Gvenlik Konseyi kard 12.12.1980 tarihli ve 2356 Sayl Milli
Gvenlik Konseyi Hakkndaki Kanunun 1. maddesindeki Milli Gvenlik Konseyi; Devlet
ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren,
yeleri; Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan
Orgeneral Tahsin ahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat Tmer ve
Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat Celasundan teekkl eder. eklindeki
dzenleme ile Milli Gvenlik Konseyinin oluumuna yer verildi.2324 Sayl ve 27/10/1980
tarihli Anayasa Dzeni Hakknda Kanunun 2.maddesindeki Anayasada Trkiye Byk
Millet Meclisine, Millet Meclisine ve Cumhuriyet Senatosuna ait olduu belirtilmi
bulunan grev ve yetkiler 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren geici olarak Milli Gvenlik
Konseyince ve Cumhurbakanna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler de Milli
Gvenlik Konseyi Bakan ve Devlet Bakannca yerine getirilir ve kullanlr. eklindeki
dzenlemelerle Trkiye Byk Millet Meclisine, Cumhuriyet Senatosuna ve
Cumhurbakanna ait yetkilere cebren el konuldu.
5 numaral bildirisinde, ulam ve haberleme ile ilgili tedbirlere yer verildi. 6
numaral bildiride Trk Silahl Kuvvetlerine bir mesaj yaynland. 7 numaral bildiriyle
siyasi parti faaliyetleri yasakland, DSK, MSK ve bunlara bal sendikalarn faaliyetleri
durduruldu. Trk Hava Kurumu, ocuk Esirgeme Kurumu ve Kzlay hari dier btn
derneklerin faaliyetleri durduruldu. Bir ksm dier tedbirlere yer verildi. 8 numaral
bildiride kamu kurulularyla kitlerde ve zerk devlet kurulularnda alan grevlilerin
emeklilik, istifa ve iten ayrlmalar ikinci bir emre kadar durduruldu. 9 numaral
bildiriyle Emniyet Genel Mdrl tm tekilat ile birlikte 12 Eyll 1980 tarihinden
itibaren Jandarma Genel Komutanlnn emrine verildi. Emniyet Genel Mdrlne
Korgeneral Hayrettin TOLUNAY atand. (Ayn tarihli ve sayl Resmi Gazete)
12 Eyll askeri ynetimince bu ekilde lkenin tamam denetim ve kontrol altna
alnd.
413
12 Eyll 1980 tarihinde darbenin arkasndan siyasi partilerin faaliyetleri
yasaklanmt. 16 Ekim 1981 tarihinde karlan 2533 sayl kanunla bata Atatrk'n
kurduu Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) olmak zere btn partiler kapatlarak siyasi
partiler ve yan kurulularnn tanr tanmaz btn mallar hazineye devredildi.
(16/10/1981 tarihli 17486 mkerrer sayl resmi gazete)
02/06/1981 tarihinde 52 sayl Milli Gvenlik Konseyi kararyla 11 Eyll 1980
tarihinde parlamento yesi bulunan siyasi parti mensuplar ile her kademede siyasi parti
yneticisi ve mensuplarnn Trkiye'nin gemi veya gelecek siyasi veya hukuki yapsyla
ilgili olarak anlaylar dorultusunda szl veya yazl beyanda bulunmalar veya makale
yazmalar ve bu amala toplant yapmalar, skynetim uygulamalarna ilikin olarak
Skynetim Komutanlklarnn koyduu yasaklarn ve ald kararlarn herhangi bir
ekilde tartlmas yasakland. Yasaklara uymayanlar hakknda fiilleri baka bir su
olutursa bile ayrca 1402 sayl Skynetim kanunu 16. maddesi uyarnca ilem
yaplacana ilikin hkm getirildi. (05/06/1981 tarihli 17361 sayl resmi gazete)
Askeri darbeden sonra Trkiye 13 Skynetim blgesine ayrlarak, balarna
atanan Skynetim Komutanlar Genelkurmay Bakanlna baland.
ddianamenin ekinde bulunan belgelerde, Milli Gvelik Konseyi'nin 12 Eyll 1980
tarihli 2 numaral bildirisine gre skynetim komutanlklarna:
1'inci Ordu Komutan Orgeneral Necdet RU, stanbul ili Skynetim
Komutanl'na,
2'nci Ordu Komutan Orgeneral Bedrettin DEMREL, Konya, Nide,
Kayseri, Nevehir, Yozgat illeri Skynetim Komutanl'na,
3'nc Ordu Komutan Orgeneral Selahattin DEMRCOLU, Erzincan,
Gmhane, Giresun, Trabzon, Rize, Ordu, Sivas, Tokat, Amasya, orum,
Samsun, Sinop illeri Skynetim Komutanl'na,
Ege Ordusu Komutan Orgeneral Sreyya YKSEL, zmir, Manisa, Aydn,
Uak, Denizli, Mula, Isparta, Burdur, Antalya illeri Skynetim Komutanl'na,
Donanma Komutan Koramiral Nejat SERM, Kocaeli, Bursa, Bilecik,
Sakarya, Bolu, Zonguldak illeri Skynetim Komutanl'na,
2'nci Kolordu Komutan Korgeneral Hsn ELENKLER, anakkale,
Balkesir illeri Skynetim Komutanl'na,
4'nc Kolordu Komutan Korgeneral Recep O. ERGUN, Ankara, ankr,
Kastamonu illeri Skynetim Komutanl'na,
5'inci Kolordu Komutan Korgeneral Adnan DOU, Tekirda, Krklareli,
Edirne illeri Skynetim Komutanl'na,
6'nc Kolordu Komutan Korgeneral Nevzat BLGRAY, Adana, Mersin,
Kahramanmara, Adyaman, Gaziantep, Hatay illeri Skynetim Komutanl'na,
7'nci Kolordu Komutan Korgeneral Kemal YAMAK, Diyarbakr, Urfa,
Mardin, Siirt, Hakkari,Van illeri Skynetim Komutanl'na,
8'inci Kolordu Komutan Korgeneral Sabri DEL, Elaz, Malatya,
Tunceli, Bingl, Mu, Bitlis illeri Skynetim Komutanl'na,
9'uncu Kolordu Komutan Korgeneral Selahattin CAMBAZOLU,
Erzurum, Ar, Kars, Artvin illeri Skynetim Komutanl'na,
414
1'inci Taktik Hava Kuvvet Komutan Korgeneral Tevfik ALPASLAN,
Eskiehir, Ktahya, Afyon illeri Skynetim Komutanl'na,
Atandklar anlalmtr.
Yine iddianamede;
Askeri darbenin liderlerine gre, basn tek ses tek yrek olmas ve 12 Eyll'le
ilgili haberleri vermesinin gerektiini belirtiyordu. Ynetimin istemedii hususlar haber
yapldnda gazeteler kapatlyordu. Komutanlar basn kurulularn ziyaret ediyorlar, 12
Eyll'n gerekliliini anlatyorlard. Ancak bu tartma eklinde deil, tebligat
manasndayd. Onlarn konumas srasnda bakasnn sz hakk bulunmuyordu.
O dnemin gazetecilerinden Nadir Nadi gazeteler zerindeki basklarla ilgili
pheli Kenan Evren'le grmesiyle ilgili unlar anlatyordu: "Bari her gazeteye bir
albay atayn. O ne yapacamz sylesin" diye sitem ettiinde Orgeneral Haydar Saltk,
"Gerekirse bunu da yaparz, cesaretinizi frenlemek iin" cevabn veriyordu
12 Eyll dneminde skynetim yasaklarndan bunalan gazeteler, zm magazin
haberlerini yer vermekte buldu. Siyasi, ekonomik, sosyal gelimeler hakknda yazmak
hemen hemen ihtimal d idi. Bu srete asparagas ve erotik arlkl yeni gazeteler
tredi. Bu gazetelerin trajlar milyonlara ulayordu.
14 Eyll 1980 gn TRT'ye gnderilen yaplacak yaynlarla ilgili emirlerden
bazlar unlard
"- Milli Gvenlik Konseyi ve skynetime kar haberler verilmeyecektir.
- Aksi belirtilmedike MGK bildirileri gnde defa, skynetim bildirileri de iki
defa yaynlanacaktr.
- 12 Eyll mdahalesiyle ilgili halkla rportajlar yaplacak, daha ziyade orta
yallarla konuulacaktr. Rportaj yayna girmeden nce de tasvip alnacaktr."
Bu ekilde toplum zerinde kurulan bask ve aleyhe yayn yasaklaryla dnce
hrriyeti tamamen ortadan kaldrlyor, gazetelerin ve televizyonun hangi haberleri yazp
hangisini yazamayacaklarna MGK karar veriyordu.
Bu dnemde 1402 sayl skynetim kanuna dayanlarak hibir yarg karar
olmadan 30.000 memurun grevine son verildi. 7233 memur blgelerinin dna
gnderildi. 300.000 kiiye sakncal olduklar gerekesiyle pasaport verilmedi. Pasaport
verilmeyenler ierisinde Trk Halk Mzii sanats Ruhi Su da vard. Kanser hastalna
yakalanan Ruhi Su pasaport verilmedii iin tedavi olamad ve yaamn yitirdi. 12 Eyll
ynetimi tarafndan yurtdna kaan 14.000 kii vatan haini olduklar gerekesiyle
vatandalktan karld.
Ynnde aklamalara da yer verilmitir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn
2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 28-31).
4. ddianamede Askeri Darbe Ynetimince Gzaltnda ve Cezaevlerinde
kence Gren Madurlar
Askeri darbe ynetimince gzaltnda ve cezaevinde ikence gren madurlar
olarak iddianamede isimleri geen:
Muhsin YAZICIOLU, Nimet TANRIKULU, Orhan AKIROLU, Ylma
DURAK, Mustafa DKC, Aydn ES, Nuri DEMRYREK, Celal ADAN, Bekir BA,
Aydn DEMRKOL, Mehmet KAZGAN, Namk Kemal ZEYBEK, brahim NAL,
415
Yaar YILDIRIM, Celalettin CAN, Gkhan EREN, Yaar OKUYAN, Mustafa
YALINER, Mahir Kadir DAMATLAR, Ouzhan MFTOLU, Selim DNDAR,
Orhan MROLU ve Abdurrahman YCEL isimli ahslarn beyanlarna ayrntl yer
verilmitir.
5. ddianamede Madurlarn Beyanlar ve Belgelerden Elde Edilen
Cezaevi Grevlilerin simleri
stanbul:
Metris Skynetim Savcs Recep SZEN
Metris Cezaevi Mdrleri Adnan ZBAY, Murat Binba
Dnemin siyasi ube mdr nal ERKAN, mdr yardmcs Mehmet AAR
Ankara:
Ankara Skynetim Savcs Nurettin SOYER,
Mamak Cezaevi Mdr Albay Raci TETK,
Pol-der'li Zeki KAMAN ve Drst OKTAY (kence eden polisler)
Diyarbakr:
Diyarbakr Cezaevi Mdr Birol Binba,
Diyarbakr 5 Nolu Askeri Cezaevi Gvenlik Amiri olarak atanan Yzba Esat
Oktay YILDIRAN
avat:
Mteki Yener TURANa yaplan ikencelerden sorumlu avat Cezaevi
Karakolunda Yzba Mustafa EKEN ve Astsubay Bahri DENZ, Binba Ahmet SELEK
Fatsa:
Bakomiser Mustafa YAYLA, polis memurlar Tuncer MEKK, Yemen
TRKAN, Ali AY, Baavu Ramazan KARTLAK ve emrinde grev yapan askerler
6. O Dnemde kence Yapldna Dair Tespit ile lgili Rapor
Dzenleyen Hekimler
Mevki Hastanesi tabiplerinden Binba Tabip Selim KAPTANOLU ve Tabip
Albay Mehmet NL
7. ddianamede 12 Eyll Askeri Darbe Dneminde Gzalt Merkezleri ve
Cezaevlerinde Uygulanan kence Yntemleri
ddianamede 12 Eyll Askeri Darbe dneminde gzalt merkezleri ve
cezaevlerinde uygulanan ikence yntemleri olarak unlar belirtilmitir;
Falaka: Yaygn ve srekli kullanld. Ayak taban, ellerin ii gibi vcudun
kasl blmlerine kalas, cop, zincir, saz sap, pik demir vb. vurularak
gerekletirilirdi. Bu yntem, ayak tabanlarn ve el ayaklarn patlatr, kaba
yerleri ezer, morartr, trnaklar skerdi. El ayak gibi herhangi bir yeri krar,
sakat brakrd.
Kpek Saldrtma: Tutuklu rlplak soyulur, kurt kpei zerine
saldrtlrd. Kpein ilk kapt yer bacak aras olurdu.
416
Zincir: 20-25 metre uzunluundaki zincirin ular iki tutuklunun boynuna
balanr, tutuklular srt srta verdirilerek ters ynde hzla itilir. Tutuklu tek
ayandan zincire balanr, bu zincir yksek bir yere aslr, tutuklu
baylncaya kadar askda kalrd.
Germe: Tutuklunun bir baca merdiven kenarlna balanr, dier baca
da ak braklan kouun gzetleme deliine balanp kap kapatlr,
tutuklunun bacaklar kou kapsnn eni kadar gerilir ve yle kalrd.
Kouturulur, zincir tam gerilince, her iki tutuklu da srtst yere derdi.
Ayaktan Asma/Tepe: 50-60 kii havalandrmaya alnrd. Gardiyan "tepe
ol" komutu verince tm tutuklular st ste bindikten sonra, bir tutuklu da
st ste yatan tutuklularn stne kar, stiklal Mar'nn on ktas
okutulurdu.
Kule: Havalandrmaya kan tutuklular alt kiilik daire olutururlard.
Bunlarn zerine 3-4 kat olacak biimde tutuklular karldktan sonra,
gardiyann "ykl" komutuyla kule oluturan tutuklular kendini yere brakr
ve bylece tutuklularn deiik yerlerinde krlma, incinme ve kk olurdu.
Ranza Alt: Gardiyanlarn ellerinde kalaslarla koua girip, "ranza alt ol"
komutunu verince, kouta bulunan tutuklularn hepsi ranzalarn altna
girerdi. Herhangi bir yerlerinin akta kalmamas gerekiyordu. Ranzalarn
altna tm tutuklular smad iin kimini eli, kiminin kolu darda
kaldndan, gardiyanlar ellerindeki kalaslarla tutuklularn darda kalan
ksmlarna vurmaya balard.
Kantar: Tutuklular havalandrmada rlplak soyundurulup tek sra
halinde dizilirler, srann n tarafnda duran tutuklu srt st yatrlrd.
kinci tutuklu, yatan tutuklunun testis ve erkeklik organlarndan tutarak
yukar kaldrr, tutuklunun ka kilo geldiini sylemesi istenirdi. Tm
tutuklular birbirini tartana kadar bu ilem devam ederdi.
Kervan: Havalandrmada, tutuklular tek sra dizilir, her tutuklu nndeki
tutuklunun srtna bindirilir, bacaklar altndaki tutuklunun boynundan
aaya sarktlr ve kulaklarndan tutmas istenirdi. Gardiyann komutuyla
tutuklular yrmeye balar ve bu ilem tutuklular ayakta duramayacak
duruma gelene kadar srerdi.
Sehpa: Tutuklu gece koutan alnp, kou koridorunda gardiyan ve
subaylardan mizansen olarak oluturulan bir mahkemede sorgulanrd.
Mahkeme, tutukluyu idam cezasna arptrr, ikinci katn merdiven
kenarlna bir ip geirilip, ipin ucuna tutuklunun boyun kemiini
krmayacak dzeyde kaln bezden bir ilmik taklr, tutuklunun boynu bu
ilmie geirilir ve temsili infaz gerekletirilirdi. Tutuklu tam boulaca
srada ip alrd.
Cop Sokma: Gardiyanlar copu zeytinyana batrr ve yal copu tutkulun
makatna zorla sokard. Sonra bu copu kendisine ya da bir baka tutukluya
yalatrlard.
ek-ek: Tutuklu rlplak soyundurulur ve erkeklik organna bir ip
taklrd. Gardiyan ipin dier ucunu alp hzla koar, tutuklu da zorunlu
olarak gardiyann peinden koard.
417
Lam Suyuna Sokma: Tecrit blmnn alt katndaki baz tuvaletlerin
delikleri tkanr. Hcrelerin pislii ve lam sular burada biriktirilir, diz
boyu kadar oluturulan pisliin iine tutuklu atlr ve pislik yedirilirdi.
Kitap Okuma: Kouta bir tutuklunun eline kitap verilir, tutukluya avaz
kt kadar yksek sesle tek tek szckler okutulurken, dier tutuklular bu
szckleri tekrarlard. Sabahtan akama kadar yaplan bu ilem srasnda,
tutuklular ayakta durmak zorundayd.
Mar Syletme: Cezaevinde bulunan herkes elli'yi akn mar ezberlemek
zorundayd. Bu marlar tutuklularn ses telleri tahri oluncaya kadar
syletilirdi.
l Dediimde: Tutuklu havalandrmann orta yerine karlr, hazr ol
durumuna geirilirdi. Gardiyann "l" komutuyla tutuklu kaskat,
eklemlerini krmadan eyer drlrd. Bu ilem gardiyann keyfine gre
tekrarlanrd.
Sigara irme: Bunun ok eitli yntemleri vard. En ok uygulananlar
unlard: Kouta kalan tutuklularn eline be adet sigara verilir, sigaralarn
tm yaklarak devaml aznda tutulurdu. Gardiyann "ek-brak"
komutuyla sigaralar bitinceye kadar iirilir, sigaralar-filtreleri dahil
tutuklulara yedirilirdi. Bu srada kou pencereleri kapatlr, havaszlk ve
dumanla boulma ortam yaratlrd.
Banyo: Tutuklular rlplak soyundurulur ve tek sra halinde banyoya
gtrlrd. Banyoda sabun kullanlmazd. Hortumla tazyikli su
tutuklularn zerine fkrtlrd. Daha sonra tutuklular koridora karlr,
"Yat-srn" komutuyla tutuklular yerlerde srndrlerek koularna
gtrlrd.
Saym Dzeni: Tutuklular gnde en az be kez saylrd. Her saymdan
nce, tutuklular saym dzenine geer , saym talimi yaptrlr, yksek sesle
tekmil verilir, rahat-hazr ol ile, ker kalkarlard.
Gece Nbeti: Geceleri her kouta mevcuda gre 2-7 kiiye kadar
tutukluya srayla nbet tutturulurdu. Nbet srasnda devriye gezen
gardiyanlar, kouun mazgal deliini aar, nbeti tutuklunun mazgaldan
dar elin uzatmasn ister, tutuklunun ellerine cop veya kalasla istedii
kadar vururdu.
Lokomotif: Tutuklular havalandrmaya karlr. ki kii rlplak
soyundurulur, bunlardan birisi domalp iki eliyle diz kapaklarn tutar,
dieri de arkadan bunu kucaklard. Gardiyann "uygun adm mar"
demesiyle her iki tutuklu havalandrmada dolarlar, dier tutuklular
zorunlu olarak bunlar izlerdi.
Pislik Yedirme: Her havalandrmann ortasnda bir lam ukuru vard.
Lam sular ve insan pislikleri burada toplanrd. Tutuklulara bu ukurdan
avu avu pislik alp yemeleri istenirdi.
eme: Havalandrmada bir tutuklunun yere yatmas istenir, dier
tutuklulara, yerde yatan tutuklunun yzne iemesi istenirdi.
418
Tecavz: Cezaevinde grev yapan gardiyanlar, gen tutuklara merdiven
altlarnda zorla tecavz ederlerdi. Ayrca iki tutuklu rlplak
soyundurularak birbirlerine tecavz etmeleri istenirdi.
Hastane: Hastanede de cezaevindeki kurallar geerliydi. Hasta, tuvalete
gtrlmez, yatakta da hazr ol vaziyetinde yatard.
Verem: Veremlilerle, salam tutuklular birbirinden tecrit edilmez, ayn
kapta yemek zorunda braklrd. Ayn battaniyenin altnda yatrlrlard.
Veremlilerin balgamlar tahlil yaplacak bahanesiyle toplanr, karavanadaki
yemeklere kartrlr ve bu yemekler tm tutuklulara yedirilirdi.
Ayakta Bekletme: Bu yntem cezaevinde her gn geerliydi. Sabah saat
05'den akam 17-19'a kadar tutuklularn oturmas yasakt.
Konuma Yasa: Kou iindeki iki kiinin birbiriyle konumas,
tutuklunu glmesi ve dnr gibi grnmesi yasakt. Byle bir suu
ileyen tutuklulara yukardaki ikence yntemleri uygulanrd.
Gece Baskn: Nbeti subay ve gardiyanlar, gece ge saatte tutuklularn
kouuna girerek, uyku srasnda tutuklulara cop veya kalaslarla dayak
atarlard.
Avukat-Ziyaret Daya: Avukat grmesine ve dier grmelere gidip
gelirken tutuklulara dayak atlrd. Grlerde hibir ey konuulmamas
tembih edilirdi. Tutuklular avukatlaryla savunma konusunda gr
alveriinde bulunamazlard.
Mahkeme Daya: Tutuklular mahkemeye gtrlrken cenaze arabasna
bindirilirlerdi. Elleri arkadan kelepeli olurdu. Cenaze arabasna binerken
ve karken gardiyanlar tarafndan dvlrlerdi.
12 Eyll askeri darbesinin ardndan cezaevleri ve gzalt merkezlerinde insanlk
d uygulamalarn sonucunda lmler meydana geldi.12 Eyll 1980 askeri darbesi ile
ynetimin eklen de olsa sivillere devredildii 1983 tarihine kadar gzalt ve cezaevinde
lenleri toplam says 191 kiiydi. Bunlardan 5'i cezaevinde alk grevinde, 1 tanesi de
ikence sonucunda hastalanp lmt. Sadece 12 Eyll 1980 tarihiyle 31 Aralk 1980
tarihi arasnda cezaevinde lenlerin says 43 kiiydi (Ankara Cumhuriyet Basavclnn
2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 31-63).
8. Gdml Demokrasiye Dn
ddianamede 12 Eyll sonrasnda demokrasiye dn sreci gdml
demokrasiye dn olarak adlandrlarak zetle u ekilde ifade edilmitir:
12 Eyll darbe ynetimi hazrlatm olduu Anayasay pheli Kenan Evren
aksine konumann ve propaganda yapmann yasak olduu bir ortamda il il dolaarak
halka anlatt. Nihayet 7 Kasm 1982 gn yaplan halk oylamasnda %92,7 evet, %8,6
hayr oyuyla Anayasa kabul edildi. Yaplan oylamada evet oyu beyaz renkte, hayr oyu ise
mavi renkteydi. Kullanlan zarflarn effaf olmas nedeniyle mavi oy kullananlar ortaya
kacandan bu husus oy kullananlar iin bir korku ve ekinme duygusu oluturuyordu.
Dolaysyla 1982 Anayasas kamuoyunun serbeste olutuu demokratik bir ortamda
oylanmamtr.
419
1983 Nisan aynda siyasi parti kurma yasa kaldrld. Ancak kurulacak partilerin
kurucu listesinin Milli Gvenlik Konseyi onayndan gemesi gerekiyordu. Bu nedenle Milli
Gvenlik Konseyi seime sokmak istemedii partileri kurucu listesini 30'dan aaya
indirip, partinin kurulmasn engelliyordu.
Askeri ynetim sadan iki, soldan ise bir parti girmesini istiyordu. Buna gre
sadan kendisinin destekledii Turgut Sunalp'n kurduu MDP ile Turgut zal'n
Anavatan Partisine, soldan ise Nejdet Calp'n kurduu Halk Partinin seimlere
girmesine izin verdi. Seimlere sokmak istemedii dier partilerin bir ksmn kapatt,
bazlarn ise kurucularn veto ederek kurulmasna engel oldu.
6 Kasm 1983 tarihinde yaplan milletvekili seimlerinden nce partiler milletvekili
adaylarn da Milli Gvenlik Kurulunun onayndan geirmek zorunda kald. Parti
kurucularnda olduu gibi milletvekili listelerinin bir ksm da veto edildi.
pheli Kenan Evren seim ncesi yapt konumalarda Turgut zal'a oy
verilmemesi ynnde toplumu ynlendirmeye alyordu.
Bu balamda 4 Kasm'da yapt televizyon konumasnda byk tesislere, Keban
Barajna ve Gneydou Anadolu Projesine sahip kan Turgut zal' sert bir ekilde
eletiriyor, yle diyordu: "1980-1981 yllarnda ekonomik durumun dzelmesinin
kendilerine mal edenleri, ekonominin tabii kanunlarn yalnzca kendilerine verildiini
byk bir gururla ekinmeden her gn ifade edenleri...
1982 Anayasasna gre Cumhurbakan olan pheli Kenan Evren'in
konumasnda Milliyeti Demokrasi Partisi lideri Turgut Sunalp'n Turgut zal'a kar
kendisini destekleyecek konuma yapmasn istediini ise u szleriyle ortaya koyuyordu:
"... Canm ben Cumhurbakanym, dedim. Baz yerlerde dedim, hani bunu ima eder eyler
sylyorum ama, dedim. Halk anlarsa anlar. te Van'da falan byle bir konuma
yaptm... 4 Kasmda yaptm konumada ima yollu byle bir ey syledim.
6 Kasmda 1983de yaplan genel seimlerde Anavatan Partisi seimi kazanm
olmasna ramen, pheli Kenan Evren hkmeti kurma grevini Turgut zala yaklak
iki hafta getikten sonra 20 Kasmda verdi.
pheli Kenan Evrenin: "Benim imdiki intibam o ki, 83te deil 84de efendim bu
seimler yaplsayd, belki baz eyler, konular daha iyi halledilmi, yle teslim edilmi
olabilirdi. eklindeki beyanndan ynetimi sivillere devretmekten piman olduu
anlalmaktadr (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi,
2012: 63-64).
9. ddianamede Anayasay hlal (Askeri Darbe) Suu Asndan Yaplan
Deerlendirme
ddianamede Anayasay hlal Suu asndan deerlendirme zetle;
1 Mays 1977 tarihinde meydana gelen ve 34 kiinin lm ile birok kiinin
yaralanmasyla sonulanan olaylarn olu ekli, grg tanklarnn anlatmlar, olayda
gerek ntercontinental Otelinden gerekse Sular daresi binasnn stnden ate edenlerin
birok kii tarafndan grlm olmasna ramen polisin gerek sulularn hibirisini
yakalayamam olmas,
Malatyadaki olayda 3 adet bombann ayn ilden bir gn arayla farkl siyasi
grteki kiilere gnderilmi olmas, orum ve Kahramanmara olaylarnda olduu gibi
ehirde sulara zehir konulduu iddiasnn yaylmas,
420
16 Mart katliamnda, sulunun takibine amirleri tarafndan mdahale edildiini
belirten grevli polisin beyanlar, yllar sonra ortaya kan ve yarglanp ceza alan fail
Zlkf sotun eylemi polisin kendisine yaptrdn belirten beyanlar,
1978 Sivas Olaylarnda Devlet Bakan Enver Akova'nn Sivas halknn olaylara
karmadn, ar ularn silah aldklar kaynaklarn ayn olduu ynndeki beyanlar,
bir ksm gvenlik glerinin Sivas'a dardan topluluklarn getirildiine ilikin
beyanlar, Sivas'n demografik yaps itibariyle Alevi ve Snni vatandalarn birlikte
yaamas nedeniyle provokatif eylemler iin uygun olmas, olayda Malatya, Mara ve
orum olaylarndakine benzer ekilde Snni vatandalar, Alevi vatandalar aleyhine
kkrtmaya ynelik sloganlarn atlm olmas,
100den fazla kiinin ld, 150den fazla insann yaraland, birok evin ve
iyerinin yaklp ykld vahim nitelikteki Kahramanmara olaylarnda, dnemin ileri
Bakann ve Valisinin yardm taleplerine olumsuz cevap verilmesi, olaylara mdahale iin
evre illerden gelebilecek askeri birliklerin 25 Aralk tarihine kadar gelmemesi, Babakan
Ecevitin, olaylarda askeri birliklerin pasif kaldna ve iinde ileri Bakan bulunan
aracn korunmas konusunda bile etraftaki askeri birliklerin yardm etmedikleri ynndeki
beyanlar, olaylarn youn olarak cereyan ettii son 3 gnde polisin olaylardan el
ektirilmesi, ildeki askeri birliklerin ise yetersiz ve pasif kalmalar nedeniyle olaylara
etkin mdahale edilmemesi, Tayyar Paa adndaki Tugeneralin, kke Kengere
syledii Siz ne biim Milliyetisiniz, ne biim lkcsnz, size byle mi emir verildi.
Yznze gznze bulatrdnz. eklindeki szleri, infiale neden olan anonsu kimin
yaptnn tespit edilememesi, kendisini milli piyangocu olarak tantan 26 kiinin tespit
edilememesi, len 2 solcu retmenin cenazelerinin hastaneden tesliminin Cuma namaz
saatine denk getirilmesi, dnemin Elaz Valisinin kontrgerilla tarafndan tehdit edildiini
belirtmesi, Pazarck ilesinin kynde retmenlik yapan Akif Dalga'n olaya katlan
gruplar bir subayn ynlendirdiini beyan etmesi,
Gazeteci Abdi pekinin ldrlmesinde tetiki olarak kullanld anlalan
Mehmet Ali Acann kendisine eylemi yaptranlar aklayacana dair yapm olduu
aklamadan sonra Maltepe Askeri Cezaevinden, hem de asker elbisesi giydirilerek
karlmas,
orum olaylarnda da yine Kahramanmara ve Malatya olaylarndaki gibi cami
bombaland , sular zehirlendi gibi sylentilerle alevi ve snni halk kitlelerinin kar
karya getirilmesi, olaya mdahale iin gelen Amasya Tugay komutann olaylar
yatmadan birliklerini geri ekmesi, olay bizzat yaayan Adnan Baran'n polis ve askerin
olaylara mdahale etmedii, kendisiyle birlikte firari sanklarn kentte rahata
gezmelerine izin verildii, baz subaylarn sa ve sol gruplara silah ve patlayc verdikleri,
Alaaddin Camiine bomba atldna ilikin yalan haberin aslsz olduunu camide
anlatmaya alan Kazm Aras isimli ahsn gerein ortaya kmasn istemeyen kiilerce
sopa darbeleriyle etkisiz hale getirildiine dair beyanlar,
Cumhurbakanl seim sreciyle ilgili blmde anlatld zere, ileri Bakan
Orhan Erenin anlatmna gre, CHP aday Muhsin Baturun seilmeye yakn bir oy
almas zerine dnemin TSK komuta kademesinin, yapm olduu darbe plannn akamete
urayaca endiesiyle, Cumhurbakannn seilme ihtimalinden rahatsz olmalar,
MSPnin 6 Eyll 1980 tarihinde dzenledii Kuds Mitinginde, mitingi dzenleyen
MSPnin Genel Bakan olan Erbakann komutuyla sylettii stiklal Mar srasnda bir
ksm kiilerin ayaa kalkmayarak stiklal Marn sylemeyen kiiler hakknda, hem
421
Erbakan hem de Belediye Bakan Mehmet Keeciler tarafndan yaplan ikyetlerden bir
sonu alnamamas, bu kadar abartl kyafetlerle mitinge katlarak ortalkta dolaan
kiilerin yakalanamamas, stelik bu kiilerin eylemlerinin de MSPye yklenerek darbeye
gereke yaplmas, basit bir mantkla bu kiiler MSPli olsalar kendi genel bakanlarnn
sylettii stiklal Marnda ayaa kalkmalarnn gerekmesi,
14 Ekim 1979 tarihinde ara seimlerinden sonra devlet ierisinde kk bir devlet
gibi rgtlenen Ordunun Fatsa ilesine, skynetim ilan edilen blge olmamasna
ramen pheli Kenan EVRENin emriyle operasyon yaplarak mdahale edilmi
olmasna ramen, phelinin, dier bir ksm illerdeki terr olaylarna, rnein,
Kahramanmara olaylarna askerin neden mdahale etmedii sorulduunda, skynetim
ilan edilmedii iin yetkilerinin olmadn belirtmi olmas, esasen her gn onlarca
insanmzn terr olaylarnda ld bir ortamda, Babakan, Hkmet ve dier siyasi
parti liderlerine dorudan, Cumhurbakanna ise dorudan olmasa bile dolayl olarak
mdahalede bulunabileceine ilikin uyar mektubu verebilecek kadar kendisini gl
gren askeri ynetimin, terr olaylarna mdahale ederek sulular adli merciler nne
karmasnn toplum ve siyasi iktidar tarafndan ancak takdir edilebilecek bir durum
olmas,
12 Eyll 1980 tarihinden nce 26 Aralk 1978 Kahramanmara olaylar nedeniyle
Adana, Ankara, Bingl, Elaz, Erzincan, Erzurum, Gaziantep, stanbul, Kars, Malatya,
Kahramanmara, Sivas ve anlurfadan oluan 13 ilde, yine iddet olaylar nedeniyle 26
Nisan 1979da Adyaman, Diyarbakr, Hakkri, Mardin, Siirt ve Tuncelide, 20 ubat
1980de Hatay ve zmirde, 20 Nisan 1980de Arda olmak zere toplam 22 ilde
skynetim ilan edilmesi, Sivas ve Erzincan'da 26 ubat 1980 ve 20 Nisan 1980
tarihlerinde skynetimin kaldrlmas, kalan 20 ilde skynetim devam ettii halde 12
Eyll 1980 ncesi sulularn yakalanp yarg nne karlmamas,
12 Eyll Dneminin 2. Ordu Komutan Bedrettin DEMRELin, 5 Temmuz 1987
tarihinde Milliyet Gazetesinden Yener SSOYa verdii rportajda 12 Eylln ge
yapldna inanyorum. Arkadalarmn ou Tam olgunlasn, millet tarafndan tasvip
edilsin dediler. Bana kalsayd en az bir yl nceden yapardm. Bir yl ok kan akt.
eklindeki szleri,
Dnemin Babakan Sleyman DEMRELin darbe yapmaya karar veren askeri
ynetimin terr olaylarnn zerine bilerek gitmediklerine, komuta heyetinin bir taraftan
sureti haktan grnp dier taraftan tertip ierisinde olduklarna, akan kanlarla darbeye
meru zemin oluturulduuna, 2. Ordu Komutan Bedrettin DEMRELin kendisine, darbe
yapmaya bir sene evvel karar verdiklerini ancak artlarn olgunlamasn beklediklerini
sylediine, terr olaylarnn darbe sonras bak gibi kesildiine ve askeri ynetimin
terr olaylarna mdahale iin isteklerini yerine getirmeye hazr olduklarna dair
beyanlar,
Blent Ecevitin, terrn artmaya balad gnlerde kendisinin baz illerde
skynetim ilan edilmesi isteine, Genelkurmay Bakan Kenan Evrenin ellerindeki
kuvvetlerle daha ok ilde skynetim ilanna glerinin yetmeyeceini belirterek kar
ktna, 12 Eyll 1980 tarihinden nce baz illerde skynetim ilanna gc yetmeyen
askeri gcn 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren 67 ilde nasl skynetim ilan ettiklerine
dair beyanlar
Gzetilerek yaplm ve u ekilde sonulandrlmtr:
422
Tm bu hususlar nda 12 Eyll 1980 ncesi terr olaylarna bakldnda,
olaylarn toplumu kaosa, i atmaya srkleyerek lkeyi ynetilemez hale getirip, askeri
darbeye zemin hazrlamak ve ynetimi ele geirmek isteyen devlet iindeki derin yaplarn
ynlendirmesi ve kurgulamasyla karlm terr olaylar olduu, devlet iindeki etkili
glerin, olaylarda gvenlik glerinin etkin olarak grev yapmasn engelledii, gvenlik
glerinin baz olaylarda kullanld, bu kadar organize ve geni apl olaylarn devlet
iinde rgtlenmi illegal glerin planlamas ve itiraki olmadan yaplamayaca,
phelilerin darbe yapmaya yaklak bir yl nceden karar verdikleri, her
halkarda lke ynetimini cebren ele geirmek niyetinde olduklar, yaplacak askeri
darbenin halkn gznde meru grlebilmesi iin terr olaylarnn zerine bilerek
gitmedikleri, mdahale etmedikleri veya tertiplenen olay amacna ulatktan sonra
mdahale ettikleri, phelilerin darbe yapmak iin bir yl artlarn olgunlamasn
bekledikleri, darbe iin frsat kolladklar anlalmtr.(Ankara Cumhuriyet
Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 64-67).
10. Eylemin TSK Hizmet Kanununun 35. Maddesi Asndan Tartlmas
ddianamede pheliler ve vekillerin savunmalarnda askeri darbenin Trk Silahl
Kuvvetleri Hizmetler Kanunu 35. maddesindeki yetkiye dayanarak yapldn belirtmi
olduklarn, ancak 211 sayl Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanunu 35. maddesindeki
dzenlemenin "Silahl Kuvvetlerin vazifesi; Trk yurdunu Anayasa ile tayin edilmi olan
Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumak" eklinde olduu, Anayasa ile kurulmu bir
devlet olan Trkiye Cumhuriyeti'nde yasal dzenlemeler arasnda bir hiyerari olduu,
bunlardan en yukarda Anayasann yer ald, kanunlarn ise Anayasann hiyerarik olarak
altnda yer ald, dolaysyla kanunlarn Anayasaya aykr olamayacaklar temel hukuki
kurallardandr. Bu nedenle, kanunlar Anayasaya aykr olamayacaklar gibi, kanunla
verilen bir yetkinin Anayasay ortadan kaldrmak amacyla kullanlmas da mmkn
olmad belirtilmitir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu
ddianamesi, 2012: 78).
11. ddianamede Zamanam Ynnden Yaplan Deerlendirme
ddianamede zamanam ile ilgili u deerlendirme yaplmaktadr:
1982 Anayasasn geici 15. maddesindeki dzenlemeye bakldnda
dzenlemenin pheliler hakknda bir soruturma ve yarglama engeli ortaya koyduu
anlalmaktadr. 765 sayl Trk Ceza Kanununun 107. maddesinde "Hukuku amme
davasnn ikamesi mezuniyet veya karar alnmasn yahut dier bir mercide halli lazm
gelen bir meselenin neticesine bal bulunduu takdirde mezuniyet ve kararn alnmasna
yahut meselenin halline kadar mruru zaman durur." eklinde, Anayasann 83/3
maddesinde ise "Trkiye Byk Millet Meclisi yesi hakknda, seiminden nce veya
sonra verilmi bir ceza hkmnn yerine getirilmesi, yelik sfatnn sona ermesine
braklr; yelik sresince zamanam ilemez." eklinde, 5237 sayl Trk Ceza
Kanununun 67/1 maddesinde "Soruturma ve kovuturma yaplmasnn, izin veya karar
alnmas veya dier bir mercide zlmesi gereken bir meselenin sonucuna bal
bulunduu hallerde; izin veya kararn alnmasna veya meselenin zmne veya kanun
gereince hakknda kaak olduu hususunda karar verilmi olan su faili hakknda bu
karar kaldrlncaya kadar dava zamanam durur." eklinde dzenlemelere yer
verilmitir. Gerek Anayasada gerekse Trk Ceza Kanunlarnda soruturma ve yarglama
engelinin bulunduu hallerde zamanamnn ilemeyecei kural ngrlmtr.
Anayasann 12 Eyll 2010 tarihinde referandumla kaldrlan geici 15. maddesi de
423
burada olduu gibi bir soruturma ve kovuturma engelidir. Dolaysyla phelilere atl
bulunan eylemlerde zamanam, eylemlerin gerekletii 02/01/1980 ve 12/09/1980
tarihlerinde ilemeye balam ancak 1982 Anayasasnn geici 15. maddesinin yrrle
girdii 09/11/1982 tarihinde durmutur. Sz konusu sularda zamanam sresi 20 yl
olup, 09/11/1982 tarihinde durmu olan zamanam geici 15. maddenin kaldrld
referandum sonucunun resmi gazetede yaynland 23/09/2010 tarihinden itibaren
yeniden ilemeye balamtr. Aklanan nedenlerle hukukumuza gre zamanam
sresinin dolmadnn anlald (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas
Nolu ddianamesi, 2012: 79).
12. ddianamede Geici 15. Maddenin Af Niteliinde Olup Olmad
Ynnden Yaplan Deerlendirme
ddianamede Anayasann Geici 15. Maddesinin Af niteliinde olup olmad
ynnde de bir deerlendirme u ekilde yaplmtr:
Anayasann geici 15.maddesinin bir tr af kanununu olarak deerlendirilmesi
mmkn deildir. Yukarda akland zere Anayasay ihlal (askeri darbe) suu temadi
eden bir su olup, bu su TBMMnin grevine balad 06/12/1983 tarihine kadar
ilenmeye devam etmitir. Anayasann 15. maddesi ise 09/11/1982 tarihinde yrrle
girmitir.
Sz konusu geici 15. maddede "12 Eyll 1980 tarihinden, ilk genel seimler
sonucu toplanacak Trkiye Byk Millet Meclisinin Bakanlk Divann oluturuncaya
kadar geecek sre iinde, yasama ve yrtme yetkilerini Trk milleti adna kullanan,
2356 sayl Kanunla kurulu Milli Gvenlik Konseyinin, bu Konseyin ynetimi dneminde
kurulmu hkmetlerin, 2485 sayl Kurucu Meclis Hakknda Kanunla grev ifa eden
Danma Meclisinin her trl karar ve tasarruflarndan dolay haklarnda cezai, mali
veya hukuki sorumluluk iddias ileri srlemez ve bu maksatla herhangi bir yarg merciine
bavurulamaz." dzenleme getirildii, dzenlemede, TBMM Bakanlk Divan
oluturuluncaya kadar, yani 06/12/1983 tarihine kadar ilgililer hakknda yarg merciine
bavurulamayacandan sz edilmektedir. Bir af kanununun yrrle girdii tarihten
sonra gerekleecek eylemler iin uygulanacan kabul etme imkn bulunmamaktadr.
Ayrca darbe ynetiminin denetimi ve isteine gre hazrlanm bir Anayasada yer alan
madde metninde af tabiri kullanlmamken, gzalt merkezleri ve cezaevlerinde,
insanlk d ikence ve kt muamele gren binlerce madurun aleyhine yorum yaparak,
dzenlemenin af niteliinde olduunu syleme olana yoktur. Bu nedenlerle Anayasann
kaldrlan geici 15. maddesinin af kanunu olarak deerlendirilemeyecei anlalmtr.
(Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 79-80).
13. ddianamede kence ve Kt Muamele ddialar Asndan Yaplan
Deerlendirme
ddianamede ikence ve kt muamele iddialar asndan zetle u ekilde
deerlendirme yaplmtr:
12 Eyll Askeri ynetimi, gzaltna alm olduu sa ve sol grl kiileri ar
fraksiyonlarn etkisinde kalm, dolaysyla topluma zararl, yola getirilmesi gereken
kiiler olarak grmtr. Bu nedenle gzalt ve cezaevlerinde uygulanan yntemlerle
kiiliklerini ezip ortadan kaldrarak toplumu tek-tipletirmek istemitir. Bu amala
cezaevlerinde 'kartr-bartr' denilen yntemle sa ve sol grl kiileri ayn kou ve
hcrelere koyup, zorla yaptrm olduklar bir ksm hareketler, bir ksm marlarn ve
konularn zorla retilmesi ve ezberlettirilerek yksek sesle sylettirilmesi suretiyle
424
dnce ve farkllklar ortadan kaldrmaya almlar, bu yntemleri de bir ikence
yntemi olarak uygulamlardr.
pheli Kenan EVRENin 01/03/2006 tarihinde Kanal D televizyon kanalnda
yaynlanan Gen Bak programnda kendisini dinleyen rencilere syledii Evet
itiraf ediyorum. Hapishanelerde ikencelere engel olamadk. Birok insan bu yzden sakat
kald, ld Frsat ellerine geince gardiyanlar da ne yapsnlar? kence yaptlar
szleriyle Askeri Cezaevlerinde sistematik olarak uygulanan ikencelerden haberdar
olduunu itiraf etmesi, grevlilere ikence yapmamalar konusunda ricada bulunduunu,
dinletemediini sylemesinde ise, askeri darbe ve devamnda dnce zgrl adna ne
varsa ortadan kaldran, basnn hangi haberleri yazp, hangi haberleri yazmamas
gerektiini syleyen, siyasi faaliyeti yasaklayan, siyasi partileri kapatan, lkeyi adeta ak
cezaevine eviren darbe ynetiminin lideri olan phelinin ikenceleri nleyemediine
ilikin szlerinin inandrc ve samimi bulunmamas,
Ayrca pheli szlerinde bugn de ikence olduunu, Amerikallarn hapisteki
Irakllar'a ikence yaptn belirterek ikenceyi basite indirgeyerek kabul edilebilir
gstermeye almas,
Gzaltnda kalan veya cezaevinde kalan kiilerin beyanlarndan da anlaldna
gre btn merkezlerde benzer veya ayn tr ikence yntemlerinin kullanlmas, cezaevi
ve gzaltna alnan kiilerin rutin olarak ayn ikence yntemlerinden geirilmesi, ikence
uygulamalarn yapan grevlilerin ayn tr davranlar sergilemesi cezaevlerinde sa ve
sol grl kiilerin arasndaki husumetleri yok etmek amacyla kullanlan 'kartr-
bartr' yntemleri, ikencelerin cezaevlerinde bu dnem iinde bilinli ve sistematik
olarak uygulandn gstermektedir. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas
Nolu ddianamesi, 2012: 67-68).
14. phelilerin Savunmalar
ddianamede pheliler Ahmet Kenan EVREN ve Ali Tahsin AHNKAYAnn
savunmalar olarak savunmalar u ekilde belirtilmitir:
14.1. Ahmet Kenan Evrenin Savunmas
Ahmet Kenan EVREN;
12 Eyll 1980 tarih ncesi Trkiye'nin ne halde olduu konusunda aklamalarda
bulunmutur. Anayasal kurumlarn (Trkiye Byk Millet Meclisi, Cumhurbakan,
Bakanlar Kurulu) grevini yapamaz hale geldiini, lkenin fel olduunu, bu nedenle
ynetime el koymak durumunda kaldklarn belirttikten sonra meclisin grevini de
ynetime el koyduktan sonra oluturulan Danma Meclisine verdiklerini, lke ynetimine
el koymay istemediklerini, bu nedenle uzun sre beklediklerini, lkede meclisin
alamaz hale geldiini, zellikle polisin silah kullanamadn, ikiye blndn, hibir
yasann kmadn, bir ksm Skynetim blgelerine polis ihtiyacnn olmasna ramen
yaplan atamalarn engellendiini, mahkeme karar ile durdurulduunu, dolays ile
skynetim blgelerinin polis ihtiyacnn giderilemediini, o zaman lkenin iinde
bulunduu durumun gzeterek Trk Silahl Kuvvetleri Hizmetler kanununun 35.
maddesinin lke ynetimine el koyma yetkisi verdiini kendisini ve dier komutanlar
olarak deerlendirdiklerini, bu yetkinin artlar itibariyle sahip olduklar kanaatine
vardklarn, lke ynetimine el koymadan nce Trk Silahl Kuvvetlerinin ynetime el
koyabileceini Babakan olan Sleyman DEMREL ve Ana Muhalefet Partisi liderinin
hissedip hissetmediklerini bilmediini, ancak konumalarnda skntlar birok kez dile
getirdiini, Milli Gvenlik Kurulu toplantlarnda da bu hususlarn kendinin ve kuvvet
425
komutanlar tarafndan dile getirildiini, ancak aka kanunlar karlmad takdirde
Trk Silahl Kuvvetlerinin ynetime el koyaca konusunda gizli ya da ak bir ey
sylenmediini, baz yaplan konumalardan ve gelimelerden siyasilerin Trk Silahl
Kuvvetlerinin lke ynetimine el koyabileceini tahmin etmeleri gerektiini, hatta baz
senatrler ve milletvekillerinin kendisiyle grerek bu meclisin artk almad, lke
ynetimine el koymaktan baka kar yol olmadn sylediklerini,
lke ynetimine el koyduktan sonra Trkiye Byk Millet Meclisi ve hkmetin
feshedildiini, kesinti olmamas iin bu yetkileri kullanacak kurumlara ihtiya olduunu,
bu nedenle Trkiye Byk Millet Meclisi, Senato, Cumhurbakan ve Millet Meclisine ait
yetkileri, oluturulmu olan Milli Gvenlik Konseyine geici olarak verdiklerini, ardndan
oluturduklar Danma Meclisine grevleri devrettiklerini, Parlamenter sistemi esas
aldklarn,
lkenin fel olmu durumda olduunu, Meclisin almadn, Danma Meclisi
oluturulana kadar yetkiyi Milli Gvenlik Konseyine verdiklerini, bunun nedeninin ise bir
kuruma ihtiya olduunu, ksa sre sonra da yetkiyi Danma Meclisine devrettiklerini,
Anariyi nlemek ileri Bakanlna bal olarak alan polislere ait olduunu,
Trk Silahl Kuvvetleri ve Skynetim Komutanlklarnn ancak ileri Bakanl yardm
istedii takdirde onlara yardmc olduunu, Skynetim Komutanlklarnn bulunduu
yerlerde sulularn yakalandklarn, ancak hapishanelerden toplu olarak kalarn sz
konusu olduunu, Skynetim Komutanlklarnn silah kullanma yetkisinin olmadn,
lkenin tamamen fel olmu durumda olduunu, 19 ilde skynetim ilan edilmi olmasna
ramen dier illerde skynetimin olmadn, olaylarn dier illerde de meydana
geldiini, hapishane ynetimlerinde otorite boluunun olduunu, ynetimin mahkmlarn
elinde olduunu beyan etmitir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu
ddianamesi, 2012: 68-70).
14.2. Ali Tahsin ahinkayann Savunmas
Ali Tahsin AHNKAYA;
12 Eyllden evvelki zamanlarda veya 12 Eyll devresi ierisinde Trkiye'nin o
ackl halini yaamadktan sonra anlatmak ve anlamann ok g olduunu belirttikten
sonra, ierisinde bulunduklar durumda, memleketin blnm ve ayrlm, parampara
olduunu, kardein kardei ldrdn, sa sol hareketlerinin hat safhasna geldii ve
kendilerinin halk karsnda mevcudiyeti muhafaza edecek veyahutta dnemin banda
grevini yapamam bir insan olarak grdklerini. Btn komuta kademesi, yksek
komuta kademesi tugaylara kadar hep beraber buna bir are bulunmas iin Genelkurmay
Bakanl altnda ve emir komuta zinciri altnda buna bir zm bulmak istediklerini,
darbe yapmadklarn, zira darbe yapan insann 2-3 yl sonra hkmeti brakmayacan,
darbe yapmadklarn ve kanl olaylarn nne getiklerini,
Hizmet Kanununun 35. maddesinde verilen devleti koruma ve kollama yetkisine
dayanarak bu ynetime el koyduklarn, Silahl Kuvvetlerin her kademesinin bu olayn
ierisinde olduunu,
1982 Anayasasna geici 15. maddesini dzenlemeyle ilgili sadece komutanlar
asndan dnlmedii, o dnemdeki danma Meclisi sivil idarede grev alan ahslarn
da yarglanmasnn uygun olmayacan dndklerini,
O dnemde Meclis diye bir eyin olmadn, Milletvekillerinin meclisteki
toplantlara dahi itirak etmediini, siyasi liderler arasnda ztlamann mevcut olduunu,
426
seim yaplm olmasna ramen 6 ay boyunca Meclis Bakan ve Cumhurbakan'nn
seilemediini, dolaysyla millet adna bu yetkileri kullanacak bir kurumun olmadn,
yasad tekilatlarn kol gezmekte olduunu, devlete meydan okuduunu, gnde 20-30
kiinin ldn, sa sol atmalarn devam etmekte olduunu,
Memleketin o dnemde sahibinin olmad, bu erevede ne gerekiyorsa onu
yaptklarn beyan etmitir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu
ddianamesi, 2012: 70-72).
ddianamenin son blmnde ise 12 Eyll Askeri Darbesine katlan Konsey
yeleri Nurettin ERSN, Mehmet Nejat TMER, Osman Sedat CELASUN hakknda
Anayasal dzeni zorla deitirmeye kalkmak suundan ek takipsizlik karar verilmitir.






















427
XIV. BLM: 12 EYLL DARBESNE GDEN SRETE
MEYDANA GELEN NEML OLAYLARA LKN
DAVALAR LE 12 EYLL SONRASI NEML
DAVALARIN NCELENMES

Gerek 12 Eylle giden srete meydana gelen nemli toplumsal olaylar ve
cinayetler yarglanm gerekse de 12 Eyll sonras 12 Eylle neden olduu iddiasyla pek
ok dava alarak yarglamalar yaplmtr. Alt Komisyon olarak Adalet Bakanlndan ve
Kara Kuvvetleri Komutanlndan bahsedilen yarglamalarn iddianame ve mahkeme
kararlar istenmi, bunlardan Komisyonun alma sresi iinde istenen kararlarn birou
Komisyona gnderilmemi, cevap olarak gelenler ise bu blmde incelenmitir.
1. orum Olaylar
1.1. 3 nc Ordu Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesi
1981/356 Esas, 1984/157 sayl Karar
03.07.1980-04.07.1980 tarihleri arasnda orum linde meydana gelen ve Hkmet
aleyhine halk silah kullandrmak sureti ile isyan ve katliama veya Trkiye ahalisini birbiri
aleyhine silahlandrmak katliama sevk etmek, silahl ete meydana getirmek, ideolojik
amala hrriyetten mahrum etmek, nas- srar, bina yakmak 6136 s.k muhalefet, crm
ilemek iin teekkl meydana getirmek, adam ldrmek, bu sua itirak, sularndan
yaplan yarglama sonucu;
Erzincan 1 Nolu Askeri Mahkemesi, Askeri savcln 08.04.1981 tarih ve
1981/543 esas, 1981/25 karar sayl iddianamesi ile 52 sank hakknda Hkmet aleyhine
halk silah kullandrmak sureti ile isyan, katliam yapmak ve katlmak, silahl ete
meydana getirmek, ideolojik amala hrriyetten mahrum etmek, 6136 s.k muhalefet, gasp,
nas- srar, bina yakmak sularnda kamu davas at, mahkemenin 1981/356 Esasna
kaydnn yapld, yarglama sonucu mahkemenin 05.12.1984 tarihli karar ile 21 sann
beraatna, 16 sann katliama neden olduklar gerekesi ile 765 sayl TCKnun 149/2.
Maddesi uyarnca idamna 59/2 maddesi uyarnca mebbet ar hapis cezas ile
cezalandrlmalarna, 17 sann katliamla sonulanan olaylara katldklarndan bahisle
TCKnun 149/3. Maddesi uyarnca 6 ile 15 yl arasnda ar hapis cezas ile
cezalandrlmalarna karar verildii, kararn, Askeri Yargtay 3. Dairesinin 12.11.1985
tarih ve 1985/255-232 esas ve karar sayl ilam ile mracaatta bulunan sanklarn
ncelikle 3226 sayl Yasadan yararlanmalar konusunda mracaatlar hakknda karar
verilmek ve bu sanklarn aklamalarna dier sanklarn durumlarna, sbut veya su
vasf ynnden etkisinin deerlendirmek zere bozulduu anlalmtr.
Mahkeme 1981/356 esas ve 1984/157 sayl kararnn gerekesinde; Sivas olaylar
olarak isimlendirilen kitlesel eylemlerin alevi-snni sac olarak niteleyen gruplarn
428
yekdierinin hasm ittihaz ederek giritikleri atmalardan ibaret olmad, ahalinin bir
blmnn eitli etkenlerle dierini hedef alm, onun can ve malna kastederek kitlesel
eylemlere giritii orum olaylar yalnzca davalarna konu olaylardan ibaret olmad,
zaman sresi iinde orumda yaayan deiik gr ve mezheplere mensup halk arasnda
nifak ve dmanlk tohumlar atlarak blnmenin saland, Trkiye genelinde 12 Eyll
ncesi yaygn anari ve terr ortamnda gerginliin had safhaya kt ve ortamn uygun
olduu grld, planl bir ekilde balatld ifade edilmitir. (1981/356 E, 1984/157K
Gerekeli Karar: 110)
Bozma sonras Mahkemenin 1985/297 esasna kayd yaplan dava dosyas yapt
yarglama sonucu 24.06.1988 tarih ve 1988/23 sayl karar ile, bir sank hakknda lmesi
nedeniyle ortadan kaldrma, 19 sank hakknda yeterli delil elde edilemediinden
beraatlarna, 28 sank hakknda katliama katlmak ldrmek suundan 765 sayl TCKnun
149/3. Maddesi uyarnca 20 er yl ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna, 12 sann
katliama feran itirak ettiinden bahisle, TCKnun 149/3. Maddesi uyarnca 6 ile 10 yl
arasnda ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna,
Bir sann katliamn meydana gelmesi iin tevik ve ynetimde bulunduundan
bahisle 149-1 delaleti ile 149/2 maddesi uyarnca nce idam 3216 sayl kanun geici B
fkrasnn a bendi uyarnca 24 yl ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna,
Karar verildii, mahkeme kararn iki sank ynnden verilen mahkmiyet karar
hari dier sanklar hakknda kurulan hkm asndan Askeri Yargtay 3. Ceza Dairesinin
31.10.1989 tarih ve 1989/194-392 sayl karar ile onayland, iki sank ynnden
1989/24 esasa kayd yaplan ve 1989/23 kararlar sanklar hakknda daha nce verilen
mahkmiyet kararna kar Yargtay bozma kararna direnme karar vermitir. Direnme
kararnn Askeri Yargtay Daireler Kurulunun 14.06.1990 tarih ve 1990/52-88 esas ve
karar sayl ilam ile bozulmakla, mahkemenin 1990/15 esasna kayd yaplm bu iki sank
hakknda TCKnun 149/2. Maddesi uyarnca nce idam sonra 3216 sayl kanun geici B
fkrasnn a bendi uyarnca 15 yl ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna karar verildii
anlalmtr.
Mahkeme gerekeli kararnn bir blmnde; orum olaylar yalnzca davalarna
konu olaylardan ibaret olmad, zaman sresi iinde orumda yaayan deiik gr ve
mezheplere mensup halk arasnda nifak ve dmanlk tohumlar atlarak blnmenin
saland, Trkiye genelinde 12 Eyll ncesi yaygn anari ve terr ortamnda gerginliin
had safhaya kt ve ortamn uygun olduu grld, planl bir ekilde balatld
ifade edilmitir. (1985/297 E, 1988/23K gerekeli karar: 99)
Yarglama sonucu beraat eden sanklarn 2 ay ile 8 yl arasnda tutuklu kaldklar
anlalmtr.
Hazrlkta beyanlarnn bask altnda alndn beyan eden 21 sanktan 18 i
katliamla sonulanan olaylara katldklarndan bahisle haklarnda alan kamu davas
sonucu cezalandrldklar, beraat eden sanklar hakknda toplu katliam esnasnda tabanca
ile rehinelere ate etmek sureti ile ktal suuna katlmak suundan cezalandrlmalar talep
edilmi ise de, mahkeme sular kantlanamadndan beraat karar vermitir.

429
1.2. 3 nc Ordu Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesinin
1983/40 Esas, 1983/239 sayl Karar
03.07.1980 tarihinde orumda meydana gelen olaylarla ilgili, Canavarca bir his
ve sevkiyle, ikence ve tazip ile adam ldrmek, TCKnun 296. Mad. Muh. 6136 sayl
Kanuna muhalefet, hrriyeti tehdit sularndan 10 sank hakknda yaplan yarglama
sonucu;
Erzincan 1 Nolu Askeri Mahkemesi, Askeri savcln 14.01.1983 tarih ve
1982/958 esas, 1983/23 karar sayl iddianamesi ile 10 sank hakknda ikence ile adam
ldrmek, 6136 sayl kanuna muhalefet ve izinsiz lnn gmlmesine yardm etmek
sularndan alan kamu davasnn mahkemenin 1983/40 Esasna kaydnn yapld,
yaplan yarglama sonucu mahkemenin 29.12.1983 tarih ve 1983/239 sayl karar ile, iki
sank hakknda canavarca bir his sevki ile ikence ve tazip ile adam ldrdkleri gerekesi
ile 765 sayl TCKnun 450/3 maddesi uyarnca lm cezas ile cezalandrlmasna,
sank hakknda bu sua itirakten 450/3, 65/3 maddeleri uyarnca 6 yl 8 ay ile 10 yl
arasnda ar hapis cezas ile cezalandrlmasna, bir sank hakknda hrriyeti tahditten
TCKnun 179/2. Maddesi uyarnca 5 sene ar hapis cezas ile cezalandrlmasna, iki
sank hakknda izinsiz l gmmekten er sene hapis cezas ile cezalandrlmasna, bir
sank hakknda 1981/356 esasna kaytl dosya ile birletirilmesine, bir sank hakknda ise
davann tefrikine karar verildii, kararn, Askeri Yargtay 4. Ceza Dairesinin 17.07.1984
tarih ve 1984/3-381 sayl karar ile onayland,
Mahkeme gerekeli kararnn bir blmnde; 3 Temmuz 1980 tarihinden bir ay
kadar nce 1.orum olaylar olarak bilinen olaylar orum linde eitli siyasi, sosyal ve
ideolojik gr aykrlklar nedeniyle meydana geldii, birok insann ld ve
yaraland, ev ve eyalarn yakld, arkasndan 4 Temmuz 1980 tarihinde ayn nitelikte
orum 2. toplumsal olaylarnn meydana geldii, 2. olaylardan bir gn nce balayan
olaylar neticesinde lmlerin olduu ifade edilmitir. (1983/115 E, 1983/40 K gerekeli
karar: 16)
2. Sivas Olaylar
2.1. Erzurum-Ar-Kars ve Artvin lleri Skynetim Komutanl 2. Nolu
Askeri Mahkemesi 1980/2 Esas, 1981/221 sayl Karar
1975-1976-1977-1978-1979 yllar arasnda Sivasta meydana gelen ve
Mukataleye tevik, Silahl isyan ve Ktala tevik neticesi kan mukataleye katlmak,
silahl isyana katlmak, Adam ldrmeye teebbs, Devletin Dairelerinde amac
Cumhuriyetilie aykr olan ve demokrasi prensiplerine aykr olarak devletin tek bir fert
veya bir zmre tarafndan idare edilmesini hedef tutan cemiyet kurmak, Kanun veya
salhiyettar makamn veya zaruretin tayin ettii hududu tecavz ederek adam ldrmek
dhil olmak zere 25 ayr sutan dolay 307 sank hakknda yaplan yarglama sonucunda;
Mahkemenin 1980/2 Esasnda kaytl bulunan dava ile 1980/32, 1980/44, 1979/74,
1980/10 esaslarnda kaytl davalarn birletirildii anlalmtr.
Mahkemenin 1980/2 Esasna kaytl dava, Sivas Cumhuriyet Savclnn
16.10.1978 tarih ve 1978/1823-133 sayl iddianamesi ile Sivas 1. Ar ceza mahkemesine
alan kamu davasnn kamu gvenlii nedeniyle 24.10.1978 tarihli karar ile davann
nakli talebinde bulunulmu, Yargtay 3. CDsinin 08.11.1978 tarih ve 1978/8491-8446
430
sayl karar ile davann Ankara 2. Ar Ceza Mahkemesine nakline karar verildii, Ankara
2. Ar Ceza Mahkemesi 26.12.1978 tarihli grevsizlik karar ile dosyann Skynetim
Komutanl Askeri Mahkemesine karar vermi, sanklarn byk blmnn Sivas
ilindeki Cezaevlerinde bulunmas nedeniyle Sivas askeri mahkemesinde grlm, Sivas
Askeri mahkemesinin kapanmas nedeniyle Milli Savunma Bakanlnn emri ile yeni
Kurulan Erzurum-Ar-Kars ve Artvin lleri Skynetim Komutanl 2. Nolu Askeri
Mahkemesine gnderildiini belirterek davasn geliimi hakknda bilgilendirme
yapmtr.
Erzurum-Ar-Kars ve Artvin lleri Skynetim Komutanl Askeri Savcl
16.07.1979 tarih 1979/54 Esas, 1979/95 karar sayl iddianamesi ile Devletin dairelerinde
diktatrlkle idare edilmesini hedef tutan gizli cemiyet kurmak, silahl isyan ve ktale
sebebiyet vermek ve buna katlmak, su ilemek iin cemiyet kurmak, kurulan cemiyete
yardm etmek, Adam ldrmeye eksik ve tam teebbs ve 20 ayr sutan 138 sank
hakknda cezalandrlmalar istemi ile 27.09.1979 tarih ve 1979/188 Esas, 1979/111 karar
sayl ek iddianamesi ile Devletin emniyetine kar silahl ete kurmak ve gizli anlama
yapmak, Devletin emniyet glerine kar halk alenen crm ilemeye tahrik, faili gayri
muayyen ekilde adam ldrmeye tam teebbs olmak zere 8 ayr sutan, 11 sank
hakknda Skynetim Askeri Mahkemesine kamu davas am ve alan davalar
mahkemenin 1980/2 esasnda birletirilmitir.
Yaplan yarglama sonucunda mahkemesince, 42 sank hakknda tefrikine, bir
sank hakknda lm nedeniyle kamu davasnn drlmesine, 113 sank hakknda atl
suun unsurlar olumadndan beraatlarna, ki sank hakknda ayn sularla ilgili daha
nce alm kamu davas bulunmas nedeniyle CMUK 253/3 maddesi uyarnca davann
reddine, 9 sank hakknda isyan srasnda adam ldrme suunu ilediklerinden TCKnun
149/2. maddesi uyarnca idam, 2 sank hakknda silahl isyana katlma suundan 149/3
maddesi uyarnca 6 ile 15 yl arasnda ar hapis, 76 sank hakknda devletin dairelerinde
ve devletin memurlar arasnda devletin tek bir fert tarafndan idare edilmesini hedefleyen
cemiyet kurmak suundan 141/3 ve 141/6 maddeleri uyarnca 10 ar yl ar hapis, 80 sank
hakknda isyana katlmak suundan 149/3 maddesi uyarnca 4 ile 8 yl arasnda ar hapis,
6 sank hakknda silah ve cephane sevk etmek suundan 150 maddesi uyarnca 5 sene ar
hapis, 6 sank hakknda Hkmet aleyhine halk isyana ve Trkiye Devletini birbiri
aleyhine silahlandrmak suundan 168/2 maddesi uyarnca 6 sene ar hapis,2 sank
hakknda Dernekler Kanununa muhalefetten 6 ay hapis, 4 sank hakknda 1-Vicdan ve
Toplanma hrriyeti Kanununa muhalefetten 6187 s.k.1. maddesi uyarnca 1 sene ar
hapis, 2-neir yoluyla hkmetin manevi ahsiyetine alenen hakaret suundan 159/1
maddesi uyarnca 1 sene ar hapis, 3- halk itaatsizlie sevk ve tahrikten 312/1-2 uyarnca
6 ar ay hapis, 15 sank hakknda messir fiil suundan 456/1 ve 456/4. maddesi uyarnca
2 ile 6 ay arasnda hapis,
Cezas ile cezalandrlmalarna paraya evirme taleplerinin reddine karar
verilmitir.
Mahkeme gerekeli kararnn bir blmnde, lkede sosyal ve ekonomik
dengesizliklerin olduunu, corafi ynden iller arasnda gelime farkllklarnn olduunu,
milli gelir dalmnda adaletsizliklerin var olduunu, baz illerde ayn din, kitap ve ayn
431
peygambere inana sadece dinin kurallar ve ibadet ekilleri ynnden farkl inanlara
sahip olan mezhep farkllklarnn bulunduunu, son yllarda demokrasi rejiminin
erdemlerinden istifade eden art niyetli kii, kurulu ya da rgtlerin ekonomik bakmdan
gelimemi gelir dalmnn ok farkl olduu, mezhep farkllklarnn youn bulunduu
yrelerde geni bir alma alan bulduklarn, resmi kurululara szdklarn, devlet
dairesinde tekilatlandklarn, siyasi iktidarlarn basiretsiz davranlar, oy kayb
dnceleri ve baz dier etkenlerle lke apnda geni bir kadrolama hareketine
giritikleri, bu gibi sa ve sol derneklerin gizli amala kurulup yasal klf altnda faaliyet
gsterdikleri, siyasi partilerin ynetici veya yelerin bu dernek veya tekilat mensuplar ile
i ie altklar, kongrelerde bulunup konuma yaptklar, anlan rgtlerin eitli
tarihlerde bildiri el ilan datp afi astklar bylece toplumu kendi siyasi dnceleri
ynnde kanalize etmeye altklar, yaynlanan veya datlan afi, bildiri ve el ilanlar
ile su ilemeye tevik ettikleri, bu almalar srasnda dardan destek grdkleri, bu
almalardan toplumun etkilenmemesinin beklenemeyecei, ferdi nitelikteki olaylarn
1975 yl ubat ay iinde Erzincanda toplumsal nitelikte olaylara dntn, sonradan
1978 ylnda Malatya, Sivas ve Kahramanmarata, 1980 ylnda orumda bunlarn
tekrarlandn, Sivasta meydana gelen olaylarn bu toplumsal olaylarn bir paras
olduunu ifade etmitir. Yine gerekenin bir blmnde ilk nce sa ve sol grl
renciler arasnda Sivas Eitim Enstitsnde olaylarn baladn, lkc yaplanmann
ekli ve yntemleri ile durumunun akland anlalmtr. (1980/2 Esas, 1981/221 Sayl
Gerekeli Karar: 51 vd)
2.2. Erzurum-Ar-Kars ve Artvin lleri Skynetim Komutanl 1 Nolu
Askeri Mahkemesinin 1984/92 Esas, 1984/124 sayl Karar
1975-1976-1977,03-04.07.1980 tarihlerinde Sivasta meydana gelen olaylarla
ilgili, silahl isyan ve mukatele srasnda adam ldrmek, Mukateleye katlmak, devlet
Dairelerinde Devletin tek bir fert tarafndan idare edilmesini hedef tutan cemiyet kurmak,
Silahl ete kurmak, ruhsatsz silah bulundurmak, su uydurmak, iftira, alenen ahaliyi
silahl isyana tevik 1630 sayl yasaya muhalefet sularndan 177 sank hakknda yaplan
yarglama sonucu;
Lavedilen Skynetim Komutanl 2 Nolu Askeri Mahkemesinin 07.07.1981
tarihli 1980/2 Esas, 1981/221 sayl Kararnn temyiz edilmesi zerine Askeri Yargtay 2.
Dairesinin 22.06.1981 tarihli bozma karar ile Mahkemenin 1981/124 Esasna kaytl
dosyasnn irtibat nedeniyle Askeri Yargtay 2. Dairesinin karar ile bozulmas zerine
dosyalarn 1984/92 esas zerinden yaplan yarglama sonucunda, 123 sann beraatna, 13
sank hakknda zamanam nedeniyle kamu davasnn ortadan kaldrlmasna,2 sank
hakknda karar verilmesine yer olmadna, 7 sank hakknda mukabele srasnda adam
ldrme suundan 149/1 maddesi uyarnca idam, 59/2. Maddesi uyarnca mebbet ar
hapis cezas ile cezalandrlmasna, 20 sank hakknda mukateleye katldklarndan 149/3
maddesi uyarnca 3 ila 6 sene ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna, 1 sank hakknda
iftira suundan 285/2 maddesi gereince 1 sene hapis cezas ile cezalandrlmasna, 9
sank crm ilemek iin teekkl eden cemiyeti ynetmek suundan 313/2-3 maddesi
uyarnca 3 ile 5 sene ar hapis cezas ile cezalandrlmasna, 3 sank hakknda Dernekler
Kanununa muhalefet suundan 1 sene hapis cezas ile cezalandrlmasna karar verildii,
432
kararn, Askeri Yargtay 2. Ceza Dairesinin 08.04.1987 tarih ve 1987/4-185 sayl karar
ile ksmen onayland anlalmtr.
2.3. 3 nc Ordu Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesinin
1989/3 Esas, 1989/12 sayl Karar
1975-1977,03-04.07.1980 tarihlerinde Sivas da meydana gelen olaylarla ilgili,
Dernekler Yasasna Muhalefet, Yasa d silahl eteye ye olmak, crm ilemek iin
cemiyet kurmak, Hkmetin manevi ahsiyetini alenen tahkir ve tezyif etmek iftirada
bulunmak, mukateleye katlmak sularndan 21 sank hakknda yaplan yarglama sonucu;
Erzincan 1 Nolu Askeri Mahkemesinin 10.07.1985 tarih ve 1984/92 Esas,
1985/124 sayl Kararnn temyiz edilmesi zerine Askeri Yargtay 2. Dairesinin
08.04.1987 tarih ve 1987/4-185 sayl ilam ile bir ksm sanklar ynnden bozulmu
olmakla 1989/3 Esasa kaydnn yaplarak yeniden yaplan yarglama sonucunda, 5 sank
hakknda Dernekler Kanununa muhalefet, 2 sank hakknda silahl ete mensubu olmak, 2
sank hakknda crm ilemek iin cemiyet oluturmak,5 sank hakknda mukateleye
katlmak, sularndan beraatlarna, 5 sank hakknda crm ilemek iin cemiyet tekil
etmek suundan alan kamu davasnn zamanam nedeniyle ortadan kaldrlmasna, 1
sann crm ilemek iin cemiyet tekil etmek suundan 3 yl ar hapis cezas ile
cezalandrlmasna, 1 sank hakknda isnat olunan sutan verilmi hkm bulunduundan
ceza tayinine yer olmadna karar verildii, kararn, Askeri Yargtay 2. Ceza Dairesinin
04.10.1989 tarih ve 1989/487-500 sayl karar ile onayland anlalmtr.
3. Abdi peki Cinayeti Davas
stanbul-Selimiye Skynetim Komutanl Askeri Savclnn 25.09.1979 Tarih
1979/1392 Esas, 1979/776 Karar Sayl Milliyet Gazetesi Genel Yayn Mdr Abdi
pekinin ldrlmesi Olay ile lgili ddianamesi ile sanklar Mehmet Ali Aca, Yavuz
aylan ve Mehmet ener in taammden adam ldrmek, bu sua itirak, taammden
adam ldrmeye azmettirmek, 6136 sayl Kanuna muhalefet suundan alan kamu
almak zere iddianame hazrlanmtr.
ddianamede; 01.02 1979 tarihinde meydana gelen olayn Trkiyede yaygnl ve
trmann srdren terr salgnnn bir aamas olduunu, bu cinayette Abdi ipeki,
Milliyet Gazetesi gibi byk tirajl gazetenin Genel Yayn Mdr ve Bayazar olmas,
sevilen kiilii, anari ve terre kar tutumu ve zaman zaman saduyu sahiplerini ortak
bir noktada birletirmeye alan makaleleri ile baz evreleri rahatsz etmi bu nedenle
kurban seildii, bu eylemdeki amacn terrn yaratt ylgnlkla kitlelerde zora dayal,
zgrlkleri yok eden rejimleri onaylamaya sevk eden ortam yaratmak, toplumda asayi
ve kamu dzeni konusunda olumsuz bir gr yaratmak, kar gr sahiplerini susturmak,
bask altna almak iin ldrme eylemlerinin gerekletii, bunlardan birisinin de Apti
peki olduundan bahisle sanklarn TCKnun 450/4, 65/2-3 450/4 maddeleri gerekince
cezalandrlmalar istemi kamu davas almtr.
Savclk firarda bulunan sank Mehmet enel hakknda tefrik karar verilerek ayr
bir esasa kaydna karar verdii anlalmaktadr.
1979/776 karar sayl iddianamesi ile alan kamu davas, stanbul Skynetim
Komutanl Askeri Mahkemesinin 1980/418 Esasna kayd yaplmtr. Mahkeme yaplan
yarglama sonucu 28.04.1980 tarih ve 1980/207 sayl ile davay karar balamtr.
433
Mahkeme Yarglama sonucu, savclk bir sann planlayarak ve tasarlayarak
nceden verilen karar uygulayarak suu ilediinden bahisle TCKnun 65/2-3 maddesi
uyarnca 450/4. maddesi uyarnca, dier sann dorudan doruya atl suu ilediinden
bahisle TCKnun 64/1. maddesi delaleti ile 450/4, 6136. sayl Kanuna aykrlk maddesi
uyarnca cezalandrlmalarn talep etmi, mahkemesince bir sank hakknda da Abdi
pekinin ldrlmesi eylemini gerekletiren ahsn kim olduunu bildii halde ilgili
makama haber vermediinden bahisle TCKnun 296. maddesi uyarnca yl hapis cezas
ile cezalandrlmalarna karar verildii, verilen kararn idam cezasna arptrlan sank
ynnden Askeri Yargtay 1. Dairesinin 1980/279-290 esas ve karar sayl ilam ile
onayland dier sank ynnden kararn bozulmas nedeniyle mahkemenin 1980/1103
esasna kayd yaplm 27.01.1981 tarih ve 1981/57 sayl karar ile TCKnun 450/4, 65/3
maddeleri uyarnca on yl hapis cezas ile cezalandrlmasna oy okluu ile verilen karar
Askeri Yargtay ilgili Dairesince Onaylanarak kesinlemitir.
Karara muhalif olan hkim gerekesinde, dier sann da 64/1, 450/4 maddeleri
uyarnca sann cezalandrlmas gerektiini belirtmitir.
Mahkemenin gerekesinin bir blmnde, ldrme olayn sann hazrlad plan
erevesinde soukkanllkla pusu kurmak sureti ile ldrdn kabul etmitir.
4. Gn Sazak Cinayeti Davas
Ankara Skynetim Komutanl Askeri Savclnn 26.05.1981 Tarih 1981/476
Esas, 1981/681 Karar Sayl MHP Genel Bakan Yardmcs Gn Sazakn ldrlmesi
Olay ile lgili ddianamesi ile Sanklar Ahmet Levent Babacan, Sadk Zafer zcan ve
Cem z hakknda T.C. Anayasasnn tamamn veya bir ksmn tayir tebdil veya ilgaya
cebren teebbs ve bu sua itirak suundan alan kamu almak zere iddianame
hazrlanmtr.
ddianamede; MHP Genel Bakan Yardmcs, Gn Sazakn 27.05.1981 tarihinde
evinin nnde ldrlmesi ile ilgili olarak Devrimci-Sol adl yasad rgtle ilgili yaplan
soruturma sonucu rgt yesi olarak yakalanan Sadk Zafer zcan ve ayn rgt yeleri
olarak adlarn bildirdii Ahmet Levent Babacann sorgulamalarnda ldrme olayna
katldklarn, olayn sank Ahmet Leventin ak ikrar ile aydnlandn, Devrimci Sol
adl rgtn, mevcut dzeni silahl ayaklanma yolu ile ykarak yerine Marksist bir dzen
getirmeye amaladklar, bu amala nce tekelci sermayenin diktatrl eklinde ifade
ettikleri faizme kar sava vererek, Trkiyedeki faist glere bal olarak nitelendirilen
MHP Bakan Yardmcs olan Gn Sazakn partideki etkinlii, Kahramanmara ve
benzeri katliamlarn rgtleyicisi olduu, faist rgtlere silah salad gerekesi ile
ldrlmesine karar verildiinden bahisle sanklarn TCKnun 146/1, 146/3, 171/3
maddeleri gerekince cezalandrlmalar istemi kamu davas almtr.
1981/476 karar sayl iddianamesi ile alan kamu davas, Ankara Skynetim
Komutanl 2 Numaral Askeri Mahkemesinin 1981/304 Esasna kayd yaplmtr.
Mahkeme yaplan yarglama sonucu 06.04.1983 tarih ve 1983/67 sayl ile davay karar
balamtr.
Mahkeme Yarglama sonucu sanklar hakknda, 146/1, 146/3, 59 maddeleri
uyarnca be yl ile mebbet ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna karar verilmitir.
434
Mahkemenin gerekesinin bir blmnde, rgtn yaplanmasn anlatm sonu
olarak da, Dev-Sol ad altnda faaliyet gsteren bir grup silahlnn Anayasal Dzeni ykma
hedefine yneldiini, birok ciddi bu hedefe gtrecek eylemlerde bulunduunu,
ierisinde adam ldrme soygun, kar gruplarla atmalarla dikkat ekici ldrme
olaylarna katldklar, bu erevede Gn Sazakn ldrme olay gerekletirdiklerini
ifade etmitir. Sanklar hakknda verilen mahkmiyet karar Askeri Yargtay ilgili
Dairesince Onaylanarak kesinlemitir.
5. MHP ve lkc Kurulular Davalar
5.1. Ankara-ankr-Kastamonu lleri Skynetim Komutanl Askeri
Savclnn 29.04.1981 Tarih 1980/7040 Esas, 1981/600 Karar Sayl MHP ve lkc
Kurululara Ait ddianamesi
Skynetim Komutanl Askeri Savcl 29.04.1981 tarih ve 1981/00 karar sayl
iddianamesi ile Alpaslan Trke ve 587 pheli hakknda 12 Eyll 1980 ve ncesi,
1- Anayasal dzenin Cumhuriyetilik ve demokrasi prensiplerine aykr olarak,
devletin tek bir kii tarafndan ynetilmesi amacna ynelik, deitirilmesine
zor yoluyla kalkmak,
2- Trkiye ahalisini birbiri aleyhine silahlandrmak toplu kyma ynlendirmek,
toplu kyma neden olmak, bu crme katlmak,
3- TCK.nun 149 ve 146 nc maddelerinde yazl crmleri ilemek iin silahl
cemiyet oluturmak,
4- Amac Cumhuriyetilie ve Demokrasi prensiplerine aykr olarak, Devletin
tek bir kii tarafndan idare edilmesini hedef tutan cemiyet kurmak, faaliyetler
dzenlemek, ynetmek, bu cemiyete girmek,
5- Bir eyi ilemek veya ilenmesine msaade etmek iin baz rgtlerin
oluturduklar bask gcnden yararlanarak tehdit etmek,
6- Silah kaakl yapmak, ruhsatsz silah bulundurmak,
7- Silahl gasp,
8- Hrszlk,
9- Crm eyasn saklamak
ddiasyla pheliler MHP Genel Merkez Ynetim Kurulu (37 pheli hakknda),
eitimciler (16 pheli hakknda),MHP Genel Merkez ve Ankara l Genlik Kollar (43
pheli hakknda), Adana Blgesi Sanklar,( 112 pheli hakknda), Abidinpaa Sanklar
(15 pheli hakknda), Ayval, Ykseltepe Mahallesi Sanklar (8 pheli hakknda),
Esentepe Sanklar (56 pheli hakknda), Topraklk, Cengiz Topel, ncesu, Atederesi,
Seyranbalar, Akdere, ikindere Mahallesi Sanklar (42 pheli hakknda), skitler ve
Mutlu Mahallesi Sanklar (23 pheli hakknda), Krkkale Sanklar (23 pheli
hakknda), Bafra Sanklar (21 pheli hakknda), Balkesir-zmir Blgesi Sanklar (86
pheli hakknda), Erzurum Blgesi Sanklar (21 pheli hakknda), stanbul Blgesi
Sanklar (stanbul Mteferrik Dosya sanklar 8 pheli hakknda), Bakrky Sanklar
(30 pheli hakknda), skdar Sanklar (4 pheli hakknda), Eyp sanklar (25 pheli
hakknda) (Toplam 67pheli) ve dier sanklar (13 pheli hakknda)
eklinde ayrm yaparak iddianame hazrlanmtr.
ddianamede; lkc grn tarihsel geliimi anlatldktan sonra dnya
rneklerine yer verildii rgtlemenin lideri olarak Alpaslan Trke belirtilmi ve
grlerinin, dnce akmnn parti hareketine nasl dnt, doktrinlerine milliyeti
toplumcu adnn verildii, 1961 Anayasasnn getirdii hak ve zgrlklerden
435
yararlanarak parti hareketinin kurumlar, kamu kurum ve kurulular ile eitli i yerleri
iinde, Devleti sistemli ve bilinli bir ekilde ele geirmesine ynelik almalarnn 12
Eyll 1980 ylna kadar nasl tam bir gizlilik ve titizlik iinde devam ettii, 1978
skynetim ilan ile birlikte strateji deiiklii yapldn, skynetim ilan ile iddet
eylemlerinin byk lde durduu, genlerin 9 Ik grne uygun bir devlet dzeni
kurmak iin seminer ve kamplarda eitildikleri, eitilen milliyeti kadrolarn organize
edilmesi ve hiyerarik merkeziyeti dzende disipline edilmelerinin salanmas amacyla
kurulan derneklerin nemi belirtilmi, belirlenen dernekler neler olduu, milliyeti
toplumun sosyal, siyasal ve ekonomik yaps aklanmtr.
ddianamenin devamnda, yasal ve illegal grnm iinde, bu kurululardaki
statlerinden yararlanarak illegal, hiyerarik iliki ve dzenleme ile tekilatlanmay nasl
saladklar, iddeti ynlendirme ve gerekletirme eylemlerinin genel merkez binasndan
nasl ynlendirildiini, rgtlenmenin yaps, hareketin yurt d ilikileri anlatlm,
yurtdnda faaliyet gsterilen lkeler ve dernekler saylm, yurt dndan hareketin lideri
olarak grlen Alpaslan Trkee yazlan mektuplara, lkc gr destekleyen ak
yaynlara yer verilmi,
Hareketin rgt yaps ile eitim almalar ve programlarnn nasl yapld
konusunda aklamalarda bulunulduu, yaplan eylemlerin neler olduu, kiiler ynnden
eylemlerinin deerlendirmesinin yapld, ii sendikalaryla siyasi ve ekonomik
ilikilerin varl irdelenmi, kiilerin mal varl, gelir ve harcamalar tespit edilmeye
allm, yurt iinde meydana gelen olaylar anlatlmtr. Son ksmda ise sanklarn ceza
kanunu hangi maddeleri uyarnca cezalandrlmalarnn istendii yazlmtr.
5.2. 4 nc Kolordu Komutanl Skynetim 1 Numaral Askeri
Mahkemesinin 1981/278 Esas, 1987/20 Sayl Karar (Adana MHP ve lkc
Kurulular Davas)
Ankara-ankr-Kastamonu lleri Skynetim Komutanl Askeri Savclnn
29.04.1981 Tarih 1980/7040 Esas, 1981/600 Karar Sayl MHP ve lkc Kurululara ait
ddianamesi alan kamu davas sonucu mahkemenin 1981/176 Esasna kayt edildikten
sonra suun ilendii yerlere gre 216 sank ynnden dosya tefrik edilerek mahkemenin
1981/278 Esasna kayd yaplmtr.
12 Eyll 1980 ncesi ve sonras T.C. Anayasasn deitirmek, Trkiye ahalisini
bir bir aleyhine silahlandrmak, toplu kyma sebep olmak, su ilemek iin teekkl
meydana getirmek, bu teekkle girmek, silahl gasp, 6136 sayl kanuna muhalefet
sularndan yaplan yarglama sonucunda Mahkeme kararnda;
Grevsizlik karar verilenler dnda kalanlarn rgtsel nitelii, ileni biimi ve
amac ele geirilen silahlar, silahlarn eitli sularla irtibat gz nne alndnda
skynetim ilan ve faaliyetlerine ilikin olduu, skynetim mahkemelerinde baklmas
gereken sulardan bulunduundan grevli olduunu, sua katlan sanklarn OD, GD,
YD gibi rgtlerin yesi olup suu bu sfatla iledikleri, bu rgtlerin MHP ile gr,
ama ve rgtsel ba olup MHPnin yan kurulular olduklarndan ve MHP nin Genel
Merkezinin de Ankarada bulunmas nedeniyle yetkili olduunu belirtmitir.
216 sann yargland davada, 83 sank hakknda muhtelif sulardan
cezalandrlmalarna karar verilmitir. Bu sanklarn 29u hakknda crm ilemek iin
oluturulan silahl rgtte yer almak, rgt ynetmek sularndan TCKnun 313/2-3-4,
55/3 maddeleri uyarnca 4 ile 9 yl 4 ay arasnda ar hapis cezas, 15i hakknda
taammden adam ldrmek, bu sua itirak sularndan 450/4, 65/2/3 55/1, maddeleri
uyarnca idam cezas ile 12 yl hapis cezas arasnda cezalandrldklar ( 2 sank hakknda
3 kez 1 sank hakknda 2 kez olmak zere 10 sank hakknda idam karar verilmitir), 36s
hakknda kasten adam ldrmek, bu sua asli veya feri fail olarak itirak etmek sularnda
436
TCKnun 448,463, 62, 65/3, 55/1-3 maddeleri gereince 8 ile 36 yl arasnda ar hapis
cezas ile 2si hakknda patlayc madde atmak suundan TCKnun 370 maddesi uyarnca
7 ay hapis, 27si hakknda kasten yaralama suundan TCK456/4,457/1 maddeleri
gereince 4 ile 8 ay hapis cezas ile, lmle biten kavgaya katlmaktan 3 hakknda
TCKnun 464/3-4 maddeleri gereince 4 ay hapis, 3 hakknda meskun mahalde silah
atmak suundan 264 maddesi uyarnca 2 yl hapis, 18i hakknda silahl gasp suundan
TCKnun 497/1-2,498. Maddeleri uyarnca 12 ile 20 yl arasnda ar hapis cezas, ile
cezalandrlmalarna, 13 sank hakknda silahl rgte ye olmak suundan, 3 sank
hakknda su delillerini yok etmek suundan, 121 sank hakknda zerlerine atl sular
ilediklerine dair haklarnda cezalandrlmalarna yetecek delil bulunmadndan,
beraatlarna, 21 sank hakknda 6136 sayl yasaya muhalefet suundan grevsizlik karar,
bir sann lmesi nedeniyle TCKnun 96. maddesi uyarnca kamu davasnn ortadan
kaldrlmasna, 3 sank hakknda haklarnda ayn sula ilgili kamu davas alp karara
balandndan CMUKun 253. Maddesi uyarnca, kamu davasnn reddine, 1 sank
hakknda su delillerini yok etmek suundan 296. Madde son fkra gereince ceza
verilmesine yer olmadna karar verildii anlalmtr.
Sanklardan 19nun gzetim sresi 90 gn getikten sonra hkim karsna
karlm ve tutuklanmtr. zellikle bir sank 09.12.1980 tarihinde gzetim altna
alnm 13.10.1981 tarihinde hkim karsna karlarak tutuklanmtr.
Beraat eden sanklardan 83 1 ay ile 8 yl arasnda tutuklu kalmlardr.
6. Bar Dernei Davas
Trkiye Bar Dernei ile ilgili soruturma, stanbul Skynetim Komutanlnn
27 Ekim 1980 tarihli soruturma emri ile balam olup sz konusu soruturma emrinde
Dernein bir blteninden dolay soruturma yaplmas istenmi; ancak sonrasnda
soruturma Dernein kuruluundan itibaren tm almalarn kapsayacak ekilde
geniletilmitir. Soruturmann balamasndan 14 ay sonra, 44 dernek yneticisi hakknda
tutuklama karar verilmitir (Bilim ve Sanat Kitaplar, 1986: 8)
Takip eden dnemde 17 Mays 1982 tarihinde iddianame hazrlanmak suretiyle
Trkiye Bar Dernei Davas almtr (Bilim ve Sanat Kitaplar, 1986: 9). Davada,
Askeri Savc, sanklarn TCK 141 ve 142 nci maddelere gre cezalandrlmalarn talep
ederken, sanklar hakknda gizli rgt kurmak, bu rgt ynetmek, su olan fiili vmek,
komnizm ve blclk propagandas yapmak iddialarn ne srmtr (Milliyet, 1982).
Bar Dernei Davasnn avukatlarnn da aralarnda bulunduu 48 sankl ve
Birinci Bar Dernei Davas henz sonulanmamken alan ikinci Bar Dernei Davas
ise ilk dava ile 1986 ylnda birletirilmitir (Bilim ve Sanat Kitaplar, 1986: 11).
Sonu itibariyle, dava, Askeri Yargtay'da bozulan kararn ardndan 21 Nisan
1991'de tm sanklarn beraat ile sonulanmtr. Davann bu ynde sonulanmasnda ise
TCKnn 141 inci maddesinin yrrlkten kaldrlm olmas gereke olarak
gsterilmitir (Milliyet, 1991).
7. DSK ve DSKe Bal Sendikalar Davas
12 Eyll sonrasnda DSK ve DSKe bal 31 sendika hakknda ayr ayr
iddianameler ile kamu dava almtr.
DSK ve yneticileri hakknda 25.06.1981 tarih ve 1980/3971 Esas, 1981/1291
karar sayl iddianame ile 1 Ordu ve Skynetim Komutanl 2. Numaral Asker
Mahkemesine alan ve 1981/698 Esasna kaydedilen esas dava ile 31 sendika hakknda
muhtelif esaslar zerinden alan 31 kamu davas tek bir davada birletirilmitir.
1477 sank hakknda 13.02.1967 ile 12.09.1980 tarihleri arasnda Trkiye
Cumhuriyeti Tekilat Esasiye Kanununun tamamn veya bir ksmn tayir ve tebdil veya
ilgaya ve bu kanun ile teekkl etmi Byk Millet meclisini skata veya vazifesini
437
yapmaktan mene cebren teebbs etmek, sosyal bir snfn dier sosyal snflar zerinde
tahakkmn tesis etmeye veya sosyal bir snf ortadan kaldrmaya veya memleket iinde
messes iktisadi veya sosyal temel nizamlardan herhangi birini devirmeye matuf
cemiyetleri her ne suret ve nam altnda olursa olsun kurmaya tevessl etmek, kurmak veya
bunlarn faaliyetlerini tanzim veya sevk ve idare etmek veya bu hususlarda yol gstermek
sularndan 765 sayl TCKnun 146/1, 141,142, 311,312, 159. maddeleri uyarnca
cezalandrlmalar talep edilmitir.
Gerekeli kararda 1477 sank hakknda hkm kurulmu, gerekeli karar 35 ayr
blmden, her blmde ayr bir kitaptan olumutur. Bata DSK olmak zere her
sendikann ve bu sendikann mensup sanklarnn gerekeli kararlar 35 ayr kitapta
toplanmtr
Yaplan yarglama sonucu 892 sank hakknda beraat karar verilmitir. DSK
bakan ve yneticileri hakknda sosyal bir snfn dier sosyal snflar zerinde
tahakkmn tesis etmeye veya sosyal bir snf ortadan kaldrmaya veya memleket iinde
messes iktisadi veya sosyal temel nizamlardan herhangi birini devirmeye matuf
cemiyetleri her ne suret ve nam altnda olursa olsun kurmaya tevessl etmek, kurmak veya
bunlarn faaliyetlerini tanzim veya sevk ve idare etmek veya bu hususlarda yol gstermek
sularndan, TCKnun 141/1, 141/6.59 maddeleri uyarnca 10 yl 8 ay hapis cezas
verildii, cezalarn takdiren ve tediden st snrdan hkmedildii anlalmtr. Dier
sanklar hakknda da TCKnun 141/5, 141/6, 59 maddeleri uyarnca 5 yl 6 ay hapis
cezasna hkmedilmitir.
Ayrca, 1402 sayl yasann 15/L maddesi araclyla 274 sayl yasann 30/4
maddesi uyarnca DSK ve DSKe bal 31 sendikann kapatlmasna da karar verilmitir.
Mahkeme gerekeli kararn 10 blmde oluturmutur.
Birinci Blmde: Dava hakknda genel bilgilere yer verilmitir. Aklamalarda 12
Eyll 1980 tarihinde gerekletirilen ile birlikte lkenin btnnde skynetimin ilan
edildiini, siyasal ve sosyo-ekonomik adan lkeyi derin bunalma srkleyen yasa d
faaliyetlere kar nlemlerin alnmas gerektii, bu nlemler erevesinde ilk planda siyasi
parti, dernek ve sendikalar hakknda soruturmalarn yrtldn, DSKin ve bal
sendikalar hakknda yrtlen soruturmann da bu nlemlerin bir paras olduu ifade
edilmitir.
kinci Blmde: Sendikalarn yasal tanm bal altnda, sendikalar hukukunun
genelde ve lkemizdeki tarihsel geliimi, sendikalarn 1961 Anayasasndaki yeri,
sendikalar mevzuat ve sendika trleri, sendika organizasyonlar ile sendikalarn siyasi
faaliyetleri aklanmtr.
nc Blmde: Askeri savcln davaya ilikin temel iddias ve mtalaas
anlatlmtr. Anlatmda sendikalarn ve bal bulunduklar st kurulularn tanmlar
dorultusunda zellikle yasal ve yasak sendikal faaliyet kavramlar, o dnemde yrrlkte
bulunan yasalarn altnda incelenmi, iddianamede yer alan sulamalarn hukuki
temelleri ortaya karlmaya allmtr. Sulamalarn sendikadan sendikaya deise bile
ayn hukuki sonuca varld belirtilmi, TCKnun 146 maddesini ihlal suunun bir tehlike
suu olduu, hangi fiillerin kanun kapsamna girdii aklanmtr.
274-275 sayl yasa tasarlarna kar yaplan protesto perdesi altnda balatlan,
zellikle 171 sayl yasay ihlal gibi deerlendirilen 15-16 Haziran olaylarnn DSKin
belli ama dorultusunda ynlendirdii faaliyet ve yetitirdii Marksist-Leninist bilinli
militanlar aracl ile isyana dntrld, stanbul ve byk sanayi blgelerinde
bulunan kentlerde isilerin sokaa dkld, milyonlarca zarara sebep olan zrar, tahrip
yangn olaylar gibi fillerin ilendii, bununla ii snfnn iktidar mcadelesine ynelik
siyasal bir muhteva kazandrlarak, Anayasal devlet nizamna kar ii snfnn birlikte
438
neler yapmaya muktedir olduunu ispatlayacaklar inanc ile g gsterisinde
bulunduklarn, devlet ve Anayasal kurulular maddi ve manevi bask altna tutmaya
altklar, genel grevlerle karalarn bir biimde hayata geirmeye altklarn bu
grevlerin yasal grnmleri arkasndaki amacn tamamen ii snfnn iktidar
mcadelesine ynelik siyasal bir ama ierdii, grevleri siyasi bir ara olarak
kullandklarn, illegalite bir ihtilal rgt grnml DSK bnyesindeki tm sanklarn
dier mttefikleri ile birlikte tm eylemleri devlet nizamn, Anayasal dzeni ve devletin
temel kurulular maddi cebir ve bask altnda tutarak devleti ykmay amaladklar,
sorumlu olduklar belirtilerek TCKnun 141, 142, 146. maddeleri uyarnca
cezalandrlmalar istendii aklanmtr.
Drdnc Blmde: Bilimsel sosyalizmin doktriner ve yasal tanmna, bilimsel
sosyalizm ile TCKnun 141. maddesinin ilikisine yer verilmitir.
Beinci Blmde: DSK ve DSKe bal sendikalarn ideolojik yaplar ile yasal
konumlar aklanmtr.
Altnc Blmde: Sendikal grevler ve yasal sorumluluklarna yer verilmitir.
Yedinci blmde: Davann btnne ynelik istem ve iddialarn hukuki tahlili
aklanmtr.
Bunlar yetkisizlik iddialar, greve ilikin itirazlar, davann 12 Eyll Harekt ile
olan siyasal ilikisini ve Skynetim mahkemelerinin bamszl konusunda ileri srlen
iddialar, 12 Eyll 1980 ncesinde soruturma veya dava konusu yaplm eylemler
hakknda ikinci kez konusu yaplm eylemler hakknda ikinci kez dava aldna ve ayn
dnemde su saylmayan faaliyetlerin dava kapsamna alndna dair iddialar, ikence
yapldna ve bu konudaki dilekelerin yok edildiine ilikin iddialar, davalarn
birletirilmesinde izlenen ynteme ilikin itirazlar, yazl belgelerin okunmadna ynelik
itirazlar, soruturmann geniletilmeyerek eksik soruturma ile karar verildii, savunma
hakknn kstland, davada kyas ynteminin uyguland ynndeki itirazlar,
deerlendirilmi ve cevaplanmtr.
Sekizinci Blmde: Ceza tayininde izlenen ynteme ilikin aklamalara yer
verilmitir.
Dokuzuncu Blmde: DSK ve DSKe bal sendikalarn kapatlmalarna ilikin
aklamalar anlatlmtr.
Onuncu Blmde: Deerlendirme ve sonulara yer verilmitir. Bu
deerlendirmede, sendikalarn ve sendikalarn tzel kiiliklerinin yasal konumlar
belirlenmesinde, heyetin hangi hukuki ltlerden hareket ettii ortaya konmaya
allm, ltlerin yasal dayanan 12 Eyll 1980 ncesi dneminde yrrlkte
bulunan anayasa ve yasalarn oluturduu ifade edilmitir.
Savunmalarda ileri srlen yrtlen tm faaliyetlerin ada hukuk devleti
ilkelerine uygun yrtld iddialarnn gerekle ilgisinin olmad, yasalarn ve
anayasann eletirilebilecei, ancak deitirilmeleri veya ortadan kaldrlmalarnn
demokratik ve yasal snrlar iin de verilecek mcadele ile olaca, bunun yerinin
mahkemeler olmadn, yasalarn yrrlkte bulunmas halinde tm kii ve kurulularn
zellikle hukukun stnln savunduklar ileri srenler, bu yasalara uymak zorunda
olduklar, hi kimsenin yasalar kendince yok sayarak, yasalarn izin vermedii alanlarda
eylem ve faaliyetlerde bulunmalar halinde sonularna katlmalar gerektii aklanmtr.





439
XV. BLM: 12 EYLL DARBESNN HUKUK VE YARGI
ZERNDEK ETKLER

12 Eyll Darbesinin en nemli etkilerinden birisi 1961 Anayasas zerine kurulu
Anayasal dzen ve hukuk dzenini ortadan kaldrc durumu ile yarg ve hukuka etkileri
olarak ifade edilebilir
1. 12 Eyll Darbesinin Hukuk ve Anayasa Dzenine Etkisi
12 Eyll 1980 gn Trk Silahl Kuvvetlerinin, Hizmet Kanununun verdii
Trkiye Cumhuriyeti'ni kollama ve koruma grevi ne srlerek yce Trk Milleti adna
emir ve komuta zinciri iinde ve emirle yerine getirme kararn alnarak lke ynetimine
btnyle el konulduunda, Parlamento ve Hkmetin feshedilmesi, Milli Gvenlik
Konseyinin yaynlad bildiriler, 2324 Sayl ve 27/10/1980 tarihli Anayasa Dzeni
Hakknda Kanunun 2.maddesindeki Anayasada Trkiye Byk Millet Meclisine, Millet
Meclisine ve Cumhuriyet Senatosuna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler 12
Eyll 1980 tarihinden itibaren geici olarak Milli Gvenlik Konseyince ve
Cumhurbakanna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler de Milli Gvenlik
Konseyi Bakan ve Devlet Bakannca yerine getirilir ve kullanlr. eklindeki
dzenlemelerle Trkiye Byk Millet Meclisine, Cumhuriyet Senatosuna ve
Cumhurbakanna ait yetkilere el konulmas,
16 Ekim 1981 tarihinde karlan 2533 sayl kanunla btn partiler kapatlarak
siyasi partiler ve yan kurulularnn tanr tanmaz btn mallar hazineye devredilmesi
ile;
1961 Anayasasnn fiilen ortadan kaldrld,
Trk Silahl Kuvvetleri Hizmetler kanununun 35. maddesinin lke ynetimine el
koyma yetkisi ileri srlerek;
1961 Anayasasnn; 4.maddesindeki, Egemenlik kaytsz artsz Trk
Milletinindir. Millet, egemenliini, Anayasann koyduu esaslara gre, yetkili organlar
eliyle kullanr. Egemenliin kullanlmas, hibir suretle belli bir kiiye, zmreye veya
snfa braklmaz. Hibir kimse veya organ kaynan Anayasadan almayan bir Devlet
yetkisi kullanamaz. 5.maddesinde, Yasama yetkisi Trkiye Byk Millet Meclisinindir.
Bu yetki devredilemez. 6.maddesinde, Yrtme grevi, kanunlar erevesinde,
Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu tarafndan yerine getirilir. eklindeki
dzenlemelerde yer alan, Millete ait olan Egemenlik yetkisi, Trkiye Byk Millet
Meclisine ait olan yasama yetkisi ile Cumhurbakan ve Bakanlar Kuruluna ait olan
yrtme grevini, silahl g kullanlarak ele geirildii,
12/12/1980 tarihli ve 2356 Sayl Milli Gvenlik Konseyi Hakkndaki Kanunun 1.
maddesindeki Milli Gvenlik Konseyi; Devlet ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan
Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren, yeleri; Kara Kuvvetleri Komutan
Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin ahinkaya, Deniz
Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat Tmer ve Jandarma Genel Komutan Orgeneral
Sedat Celasundan teekkl eder. eklindeki dzenleme ile Milli Gvenlik Konseyi
oluturulduu,
2324 Sayl ve 27/10/1980 tarihli Anayasa Dzeni Hakknda Kanunun 3.
maddesindeki Milli Gvenlik Konseyince kabul edilerek yaymlanan bildiri ve karar
440
hkmleriyle yaymlanan ve yaymlanacak olan kanunlarn Anayasaya aykrl ileri
srlemez eklindeki dzenleme ve 4.maddesindeki dzenleme ile Milli Gvenlik
konseyinin bildiri ve kararlarnda yer alan ve yer alacak olan hkmlerle 12 Eyll 1980
tarihinden sonra karlan ve karlacak olan Bakanlar Kurulu Kararnamelerinin ve l
kararnamelerin yrtlmesinin durdurulmas ve iptali isteminin ileri srlemeyeceinin
belirtildii,
Bu dzenlemelerle, Anayasa ve Anayasal dzen ortadan kaldrlarak, kii hak ve
zgrlkleri tamamen Milli Gvenlik Konseyinin inisiyatifine terk edildii, bata yaam
hakk olmak zere temel hak ve zgrlkler asndan hibir gvence kalmad,
Trk Silahl Kuvvetleri Hizmetler Kanunu 35. maddesindeki yetkinin Anayasa
ile kurulmu bir devlet olan Trkiye Cumhuriyeti'nde yasal dzenlemeler arasnda
hiyerari olduu, bunlardan en yukarda Anayasann yer ald, kanunlarn ise Anayasann
hiyerarik olarak altnda yer ald, dolaysyla kanunlarn Anayasaya aykr
olamayacaklar temel hukuki kuralna aykr biimde Anayasal dzeni, Anayasa ile
kurulmu devlet dzeninin temel kurumlarndan olan Trkiye Byk Millet Meclisi ile
hkmeti ve tm hak ve zgrlkleri ortadan kaldrmak amacyla kullanld,
1982 Anayasasnn geici 15. maddesindeki "12 Eyll 1980 tarihinden, ilk genel
seimler sonucu toplanacak Trkiye Byk Millet Meclisinin Bakanlk Divann
oluturuncaya kadar geecek sre iinde, yasama ve yrtme yetkilerini Trk milleti adna
kullanan, 2356 sayl Kanunla kurulu Milli Gvenlik Konseyinin, bu Konseyin ynetimi
dneminde kurulmu hkmetlerin, 2485 sayl Kurucu Meclis Hakknda Kanunla grev
ifa eden Danma Meclisinin her trl karar ve tasarruflarndan dolay haklarnda cezai,
mali veya hukuki sorumluluk iddias ileri srlemez ve bu maksatla herhangi bir yarg
merciine bavurulamaz." Dzenlemesinin aslnda bu aykrln farknda olarak konulma
ihtiyac hissedildii,
Deerlendirmeleri 12 Eyll Darbesinin yarglanmasna ilikin iddianamede dile
getirilen hukuki deerlendirmeler olup (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas
Nolu ddianamesi, 2012: 71-72) bu deerlendirmeler hukuken katlnmasnda tartma
gtrmez deerlendirmelerdir.
2. 12 Eyll Darbesinin Yargya Etkileri
12 Eyll Askeri Darbesi sadece yasama ve yrtme yetkisini ele geirmekle
kalmam, 16 Ekim 1981 tarihinde karlan 2533 sayl kanunla btn partiler kapatarak
Anayasa Mahkemesinin yarg yetkisi olarak mnhasran kulland siyasi partileri
kapatma yetkisi de Konsey tarafndan kullanlm olmakla demokrasilerin temel
prensiplerinden olan kuvvetler ayrl ilkesi de bertaraf edilmi olmaktadr.
Bu anlay iinde, Trkiyede 12 Eyll 1980 Askeri darbesi ile yarg sistemi de
olumsuz bir sreten gemitir. Bu srecin olumsuz yanlarnn etkisi hukukun stnl
ve adalete eriimi ksmen de olsa bertaraf etmitir. Bu sre iinde meydana gelen insan
hakk ihlalleri, adil yarglamann yaplamamas sonucu, mahkeme kararlar ile
mahkemelerin bamszl tartlr hale gelmitir.
Bamsz mahkemeler, adil yarglama hakknn ilk temelini tekil etmektedir. 12
Eyll sonras yarglamalarn ou Skynetim Mahkemelerinde yaplmtr. Aslnda
Skynetim yarg sistemi skynetimin 12 Eyllden nce ilan edildii dikkate alndnda
daha nce uygulanmaya balamtr.
441
12 Eyll rejiminin ilk yapt hukuki dzenlemelerden birisi 21 Eyll 1980 tarih ve
17112 sayl Remi Gazetede yaymlanan 1402 Sayl Skynetim Kanununun Baz
Hkmlerinin Deitirilmesine ve Baz Hkmler Eklenmesine Dair 2301 sayl Kanun
olmutur. Bu Kanun Skynetim yargs ve skynetim mahkemeleri ile ilgili pek ok
hususu kiilerin yargsal gvencelerini daraltacak ve Skynetim Komutannn ve
mahkemelerinin yetkilerini arttracak ekilde yeniden dzenlemitir.
rnein bu kanunla 1402 sayl Skynetim Kanunun 15. Maddesine;
Skynetim Komutannn su dosyasn gnderdii Cumhuriyet Savclar, askeri
savclar ile mahkemeler grevsizlik ve yetkisizlik karar veremezler. Bu ekilde gnderilen
su dosyalar hakknda bu Kanun hkmleri uygulanr hkm ve
Skynetim Komutan bu Kanunda yazl sulardan sank kiileri, Skynetim
Komutan nezdindeki askeri mahkemeye sevk ve tutuklanmalar gerekip gerekmedii
hakknda bir karar alncaya kadar gzetim altnda tutabilir. Bu sre 30 gnden fazla
olamaz ve ayn kii iin, ayn su isnad sebebiyle ve yeni deliller kmas gibi hakl bir
sebep yok iken bir defadan fazla kullanlamaz.
Hkm, 18. Maddesine ise;
Sann soruturma srasnda tutuklanp tutuklanmayaca hakkndaki karar
skynetim asker mahkemesinde asker hkim snfndan olan yelerden birisi verir. ve
Skynetim Askeri Mahkemelerince verilen 3 yla kadar hrriyeti balayc ceza
hkmleri temyiz olunamaz.
Hkmleri eklenmitir.
1402 sayl kanunun 15. maddesinde yaplan dzenlemeyle getirilen 30 gnlk
gzalt sresi daha sonra 07.11.1980 tarihinde 90 gne uzatlm, 05.09.1981 tarihinde ise
90 gnlk gzalt sresi 45 gne indirilmitir. Bylece gzalt sresi 1 yla yakn 90 gn
olarak uygulanmtr.
Skynetim Mahkemeleri 1402 Sayl Skynetim Kanununun 12-23 arasndaki
maddeler ile dzenlenmitir.12. maddede Skynetim Komutan nezdindeki askeri
mahkemeler greve balayncaya kadar, suun ilendii yerlerde bulunan askeri savclar
ile askeri mahkemeler ve bunlar yoksa Cumhuriyet Savclar ile adliye mahkemeleri,
Skynetim Komutanl Askeri Savclarnn ve mahkemelerinin grevlerini yapacaklar
dzenlenmitir.
15. Maddede Skynetim Mahkemelerinin Grev ve Yetkileri dzenlenmi ve
buna gre bu mahkemelerin grev ve yetkileri olarak unlar belirlenmitir;
Madde 15 - (Deiik madde: 15/05/1973 - 1728/1 md.)
(Deiik fkra: 19/09/1980 - 2301/8 md.) Skynetim ilan edilen yerlerde
aadaki sular skynetim ilanna ve faaliyetlerine ilikin olarak ileyenler ve bunlarn
sularna itirak edenler bu Kanunun 21 inci madde hkmleri sakl kalmak artyla, sfat,
meslek ve memuriyetleri ne olursa olsun Skynetim Komutan nezdindeki askeri
mahkemelerde yarglanrlar.
a) Trk Ceza Kanununun ikinci kitabnn birinci babnn birinci, ikinci ve
drdnc fasllarnda yazl Devletin kiiliine kar ilenen sular;
b) Trk Ceza Kanununun ikinci kitabnn beinci babnn birinci ve ikinci faslnda
yazl su ilemeye tahrik ve crm ika iin cemiyet kurmak sular;
442
c) Trk Ceza Kanununun ikinci kitabnn altnc babnn ikinci faslnda yazl
Devlete ait mhr, damga ve sair alametlerin taklidi hakkndaki sular;
d) Trk Ceza Kanununun ikinci kitabnn yedinci babnda yazl kamunun selameti
aleyhine ilenen sular;
e) Trk Ceza Kanununun ikinci kitabnn onuncu babnn ikinci faslnda yazl
yama, yol kesme, adam kaldrma sular;
f) (Deiik bent: 19/09/1980 - 2301/8 md.) Trk Ceza Kanununun 179, 180, 188,
191, 192, 201, 228, 234, 235, 236, 241, 242, 248, 249, 254, 255, 256, 257, 258, 260, 264,
266. 268, 271, 296, 448, 449, 450, 451, 452, 516, (takibi ikayete bal olan fkralar
hari), 517, 536 ve 537'nci maddelerinde yazl sular ile; 6136 sayl Ateli Silahlar ve
Baklar ile Dier Aletler Hakkndaki Kanunda yazl sular;
g) Trk Ceza Kanununun 390 ve 391 inci maddelerinde yazl sular ile
haberlemeyi salayan Posta, Telgraf, Telefon letmesi Genel Mdrlne veya Trk
Silahl Kuvvetlerine ait her trl ara, gere, tesis ve tellerine kar ilenen hrszlk
sular;
h) Askeri Ceza Kanununun 55, 56, 57, 58, 59 uncu maddelerinde yazl sular;
i) Askeri Ceza Kanununun 75, 93, 95 ve 96 nc maddeleri ile 148 inci maddesinin
ikinci fkrasnda ve 160'nc maddelerinde yazl sular;
j) Takibi ikayete bal olmayan veya ahsi dava yoluyla takibi gerekli bulunmayan
basn yoluyla ilenmi sular;
k) Toplant ve Gsteri Yry Hrriyeti hakknda Kanuna muhalefetten doan
sular;
l) Derneklerin, sendikalarn ve mesleki kurulularn kanunlarnda mevcut
kapatlmalariyle ilgili davalar. (648 sayl Siyasi Partiler Kanununun siyasi partilerin
kapatlmasiyle ilgili hkmleri sakldr.)
(Deiik fkra: 19/09/1980 - 2301/8 md.) Yukarda yazl sulara el koyan yetkili
merciler, bu sulara ait hazrlk soruturmas evrakn vakit geirmeden Skynetim
Komutanna gndermekle ykmldrler. Skynetim Komutan kendisine gnderilen
evrak Skynetim Komutanl nezdindeki askeri savcla ilem yaplmak zere
gnderir.
(Deiik fkra: 19/09/1980 - 2301/8 md.) Ancak, Skynetim Komutan bu
sulardan Skynetim Askeri Mahkemelerinde baklmasna lzum grmediklerini ilgili
adli mercilere vermeye yetkilidir.
(Ek fkra: 19/09/1980 - 2301/8 md.) Skynetim Komutannn su dosyasn
gnderdii Cumhuriyet Savclar, askeri savclar ile mahkemeler grevsizlik ve yetkisizlik
karar veremezler. Bu ekilde gnderilen su dosyalar hakknda bu Kanun hkmleri
uygulanr.
(Ek fkra: 19/09/1980 - 2301/8 md.; Deiik fkra: 03/05/1985 - 3195/1 md.)
Skynetim komutan bu Kanunda yazl sulardan sank kiileri skynetim komutanl
nezdindeki askeri mahkemeye sevk ve tutuklanmalar gerekip gerekmedii hakknda bir
karar alnncaya kadar gzetim altnda tutabilir. Bu sre 15 gnden fazla olamaz. Ancak,
delillerin aratrlp tespitinin uzun sre almas sebebiyle sanklarn 15 gn iinde hakim
nne karlmalarna imkan bulunmamas halinde sanklar soruturmann bitiminde ve
443
herhalde 30 gn iinde yetkili hakim nne karlrlar. Gzetim altnda bulunanlar ilk 15
gn sonunda hakim nne karlamadklar takdirde skynetim komutan bu kiilerin
durumunu bu sre sonunda inceler ve hakim nne karlp karlmamalar konusunda
karar verir. Ayn kii iin ayn su isnad sebebiyle yeni deliller kmas gibi hakl bir
sebep yok iken bu yetki bir defadan fazla kullanlamaz.
Kanunun 18. Maddesi ile uygulanacak usul hkmleri hakknda 1696 sayl
Kanunla Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu 353 sayl Askeri Mahkemeler Kuruluu ve
Yarglama Usul Kanununa da atflar yaplarak zel usul hkmleri getirilmitir.
21. madde ile 1402 sayl Kanunda belirtilen sulardan dolay Skynetim
Komutanlnca kovuturma yaplabilmesi iin belli mercilerden izin messesesi
getirilmitir.
Her ne kadar mahkemelerin bamszl konusunda skynetim askeri
mahkemeleri kararlarnda;
Tm yarg organlar gibi skynetim mahkemelerinin de kaynan anayasa ve
yasalardan alan bir kurulu olduunu, skynetim dnemlerinde oluturulan bu
mahkemelerin grev ve yetkilerinin anayasa ve yasalarla belirlendii
bamszlk kavramnn yasalardan nce yarglarn vicdannda bulunduuna
inanlmasnn zorunlu olduu, aksine dnenlerin bu soyut savlarla yargya ve
yarglara glge drmek deil somut kantlarla iddialarn ispatlamaktr.
(1.Ordu Komutanl 2.Numaral SYNT As. Mah. 1981/698 Esas, 1984/251 Karar
Sayl Gerekeli Karar (2 Nolu Kitap): 204-205)
eklinde aklamalarda bulunmular ise de, Bamszlk kavram, baka bir kii
yahut organdan emir almamak, zellikle yrtme erkiyle davadaki taraflarn etki alan
dnda olmak demektir. Bir mahkemenin bamszl yelerin atanma ve grevden
alnma usulne, grev sresine, yelere emir verme yetkisine sahip bir makamn mevcut
olup olmadna, yelerin her trl etkiden korumasn salayan nlemlerin alnp
alnmadna ve nihayet mahkemenin btncl bir deerlendirme ile bamsz bir
grnm verip vermedii ile ilgilidir. Bu anlamda Skynetim Komutanlar bata olmak
zere bu mahkemelerin askeri ballklar tam anlamyla bamsz olduklar
deerlendirmesini yapmaya imkn vermemektedir.
1961 Anayasasnda, hi kimsenin, kanunen tbi olduu mahkemeden baka bir
merci nne karlamayaca, bir kimseyi kanunen tbi olduu mahkemeden baka bir
merci nne karma sonucu douran yarg yetkisine sahip olaanst merciler
kurulamayaca, kimse, ilendii zaman yrrlkte bulunan kanunun su saymad
fiilinden dolay cezalandrlamayaca, cezalar ve ceza tedbirleri ancak kanunla
konulabileceini, kimseye, suu iledii zaman kanunda o su iin konulmu olan cezadan
daha ar bir ceza verilemeyecei, kimsenin, kendisini veya kanunun gsterdii
yaknlarn sulandrma sonucu douracak beyanda bulunmaya veya bu yolda delil
gstermeye zorlanamayaca ve ceza sorumluluunun ahsi olduunu konusundaki
dzenlemeleri bir teminat olarak karmza kmtr.
1961 Anayasas ile hkimlik ve savclk iki ayr meslekler olarak tanmlanm,
adliye mahkemeleri hkimlerinin zlk ileri ile disiplin ve meslekten karma cezalar ile
ilgili kararlar ve atamalarnn Hkimler Yksek Kurulu tarafndan yaplaca, Cumhuriyet
savclar ise, idar grevleri ynnden Adalet Bakanlna bal olduu. Cumhuriyet
savclarnn Yargtay yeliine seilmeleri dnda kalan btn zlk ileri ve disiplin
444
cezalar ile meslekten karlmalar, hakknda karar verme yetkisinin ise Yksek Savclar
Kuruluna ait olduu ifade edilmitir.
12 Eyll ile ilgili Komisyon tarafndan istenen bilgi ve belgelerin Komisyonun
raporunu sunma sresi iinde gelmedii deerlendirilerek; 26 Aralk 1978de balayan ve
verilerin hazrland 1983 yl arasndaki Skynetim dnemindeki Skynetim
Mahkemeleri bnyesindeki yarglama faaliyetlerine ilikin 12 Eyll ddianamesi Ekinde
yer alan Genelkurmay belgelerinde yer alan bilgiler aada gsterilmitir (Ankara
Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi Eki Trkiyedeki Anari ve
Terrn Durumu: 1983);

Tablo 32: Yarg Faaliyetleri (26 Aralk 1978-31 Temmuz 1983)
ALIMA TOPLAM
A
s
k
e
r
i

S
a
v
c

a
l

m
a
s


Gelen dosya 63.384
ddianame dzenlenen dosya 29.344
Kovuturmaya Yer olmadna Karar verilen Dosya 10.204
Verilen dier kararlar (Birletirme, dme vb.) 16.616
TOPLAM 56.164
Savclkta bulunan dosya 7.220
A
s
k
e
r
i

M
a
h
k
e
m
e

a
l

m
a
s


Gelen dosya 43.988
Beraat karar verilen dosya 11.941
Mahkmiyet karar verilen dosya 15.242
Verilen dier kararlar (Birletirme, dme vb.) 13.007
TOPLAM 39.740
Mahkemede bulunan dosya 4.228

Tablo incelendiinde yaklak 4,5 senede Askeri Savclklara gelen toplam
63.384 dosyadan 29.344ne (% 46) iddianame dzenlendii, 10.204ne (%16)
kovuturmaya yer olmadna dair karar verildii grlmektedir. Dier taraftan Askeri
Mahkemelere gelen 43.988 dosyadan 11.941ine (%27) beraat verildii, 15.242sine
(%35) mahkmiyet verildii grlmektedir.

Tablo 33: Skynetim Askeri Mahkemelerine Alan Davalarn Skynetim Komutanlklarna
Dalm (31 Temmuz 1983 tibaryla)
SIKIYNEKM
KOMUTANLIKLARI
AILAN
DAVA SAYISI
SONULANAN
DAVA SAYISI
SREN
DAVA
SAYISI
1 NC ORDU VE SYNT. K.LII 11.404 10.285 1.117
2 NC ORDU VE SYNT. K.LII 1.629 1.527 102
3 NC ORDU VE SYNT. K.LII 2.801 2.472 329
EGE ORDU VE SYNT. K.LII 3.120 2.920 200
DONANMA VE SYNT. K.LII 1.740 1.633 107
4 NC KOR VE SYNT. K.LII 9.043 8.629 414
6 NC KOR VE SYNT. K.LII 6.335 5.506 729
7 NC KOR VE SYNT. K.LII 3.042 2.228 754
8 NC KOR VE SYNT. K.LII 1.840 1.639 201
9 NC KOR VE SYNT. K.LII 2.452 2.197 267
1 NC TAK. HV.KUV. VE SYNT.
K.LII
572 544 28
TOPLAM 43.988 39.740 4.248


445
Tablo incelendiinde skynetim dneminde alan en ok davann 11.404 ile
alan tm dava says olan 43.988in % 26snn 1 nci Ordu ve Skynetim Komutanl
blgesinde ald grlmektedir.
Tablo 34: Aclan rgt Davalarnn Durumu (31 Temmuz 1982 tibaryla)
EYLEMC
GRUPLAR
RGT VE
FRAKSYONLARI
Alan
Dava
Says
Yarglanan Toplam
Tutuklu Tutuksuz
Eylemci
Sa
GD-YD (lkc Genlik ve lk Yolu
Dernei)
8 506 601 1.127
ETKO 1 9 19 28
DER SA DERNEKLER 1 19 74 93
TOPLAM 10 534 694 1.228
Eylemci
Sol
TKP (Trkiye Komnist Partisi) 26 590 1.200 1.790
THKO (Trkiye Halk Kurtulu Ordusu) 26 936 943 1879
THKP/C (Trkiye Halk Kurtulu Partisi
Cephesi)
77 5.262 6.984 12.246
TKP (Trkiye htilalci Kyl Partisi) 20 548 811 1.359
DER SOL RGTLER 8 97 199 296
TOPLAM 157 7.433 10.137 17.670
Blc
rgtler
DHKP (Devrimci Halk Kurtulu Partisi) 2 2 14 16
KAWA 5 176 274 450
PKK 7 1.580 1.748 3.328
DER BLC DERNEKLER 9 199 529 728
TOPLAM 23 1.957 2.565 4.522
TOPLAM 190 9.924 13.396 23.320

Tablo incelendiinde dnem iinde 10u (%5) Eylemci Sa, 157si (% 82) Eylemci
Sol ve 23 (% 12) Blc rgtler olmak zere toplam 190 dava ald ve bu davalarda
9.924 (%42,5) tutuklu, 13.396s (% 47,5) tutuksuz olmak zere toplam 23.320 kiinin
yargland grlmektedir.
Tablo 35: Skynetim Blgelerinde Skynetim lanndan 31 Temmuz 1983 Tarihine Kadar Geen
Dnemde Verilen Ceza Sreleri
CEZA SRELER HKMLER VE GRLER Toplam
SA SOL BLC BELL
DEL
0-1 seneye kadar mahkum
olan hkml miktar
2.940 9.831 443 8.622 21.844
1-5 seneye kadar mahkum
olan hkml miktar
739 4.769 302 1.307 7.117
5-10 seneye kadar
mahkum olan hkml
miktar
310 1.980 227 514 3.031
10-20 seneye kadar
mahkum olan hkml
miktar
280 613 121 267 1.281
20 seneden fazlaya sreye
mahkum olan hkml
miktar
113 314 53 141 621
mr boyu hapse
mahkum olan hkml
miktar
27 139 24 12 202
dam cezasna mahkum
olan hkml miktar
29 94 53 3 179
TOPLAM 4.446 17.740 1.223 10.866 34.275
446
Tablo incelendiinde verine cezalar itibaryla ceza alan toplam 34.275 kiinin
21.844nn (% 64) 0-1 sene aralnda bir cezaya arptrld, 7.117 kiinin (% 21) 1-5
sene, 3.031 kiinin (% 9) ise 10-20 sene arasnda cezaya arptrld grlmektedir. Bu
durum 1402 sayl Skynetim Kanununun 18. Maddesinde 12 Eyll darbesi sonrasnda
21 Eyll 1980 tarihinde 2301 sayl Kanunla yaplan deiiklikle 3 yla kadar verilen
hrriyeti balayc cezalarn temyiz edilemedii dnldnde verilen cezalarn en az %
65inin temyiz edilemedii ortaya kmaktadr.
1 Ocak 1982 itibaryla cezaevinde bulunan kiilerle ilgili tablo incelendiinde ise
1.746s gzaltnda, 25.512si tutuklu ve 5.835i de hkml olmak zere toplam 33.093
kiinin bulunduu grlmektedir. Burada dikkat eken nokta gzaltnda yer alan 1.746
kiinin Cezaevinde Bulunan Kiiler istatistii iinde verilmesi ve toplam 33.093 kiiden
sadece 5.835inin (% 17,6) hkml olmas geriye kalan 27.258 kiinin ( % 82,4)
gzaltnda ve tutuklu olduunun grlmesidir.
Yine ayn belgelere gre; 12 Eyll dneminde skynetim askeri mahkemelerince
517 sana idam cezas verilmitir. Askeri Yargtayn onaylad idam kararlarnn says
124 olmutur. Bunlardan, MGKnn onaylad ve onay sonras hemen infaz yaplan 50si
dndakiler iin cezalar fiilen mebbet hapse dnmtr.
lm cezalarnn infazlarna ilikin onama kararlar, 12 Eyll 1980 - 25 Ekim1981
aras Milli Gvenlik Konseyi dneminde, 25 Ekim 1981 - 14 Ekim 1983 aras Danma
Meclisi dneminde, 6 Kasm 1983 sonras TBMM dneminde verilmitir.
12 Eyll 1980 sonras 12 Eyll 1980- 1 Eyll 1982 tarihleri arasnda grev yapan
skynetim mahkemeleri ile ilgili istatistik bilgilerde Askeri savclklar tarafndan 25.182
ddianame dzenlendii, Askeri skynetim mahkemelerine 37.200 dosyann geldii,
8.454 dosya hakknda beraat, 12.897 dosya hakknda mahkumiyet ve dier kararlar olmak
zere 30.526 dosya hakknda karar verildii belirtilmi, bu karar verme hznn sivil
mahkemelere gre be kat daha fazla olduu ifade edilmitir.
Buradan Skynetim Mahkemeleri hzl alt sonucuna varlabilir. Ancak
yarglama hz adil yarglama ve hukukun stnl asndan tek bana yeterli bir
parametre olmaktan uzaktr.
Hukukun stnl ile adalete eriim, adil yarglanma hakknn salanmas ile
korunmaktadr.
Demokratik bir toplumda adaletin iyi ileyiini isteme hakk, yarglanan kadar
yarglayanlar asndan da hukuk kurallarna titiz bir ekilde uymasn gerektirmektedir.
Adil yarglama, kanunla kurulan, bamsz ve tarafsz, mahkeme nnde, makul
srede, ak durumada grlmesidir. Adil yarglama ile salanan gvenceler (Masumiyet
karinesi, susma hakk, sulamay kabul etmeme zgrl, sula ilgili derhal
bilgilendirilme hakk, savunma iin yeterli ve savunma hazrlama olanaklar v.b
gvenceler) yarglamann her srecinde teminat altna alnmas gerekmektedir.
Adil yarglamada kiilere salanan bir takm haklar ve teminatlar vardr. Bu haklar,
mahkemeye eriim, silahlarn eitlii ilkesi, durumada hazr bulunma ve nizal dava hakk
olarak sralayabiliriz. Teminatlar ise, sessiz kalma, kendi aleyhine tanklk etmeme
zgrl, sulamadan en ksa zamanda haberdar edilme, savunmay hazrlayabilmek iin
gerekli zamana ve kolaylklara sahip olma, sann kendi seecei bir mdafiin
yardmndan yararlanmas, tanklar sorgulama haklar olarak sayabiliriz.
447
12 Eyll dneminde yaygn olarak ifade edilen hususlardan birisi ikence kt
muamele ve insan hakk ihlalleridir. Bu durumun yarglamalarla ilikisi de bulunmaktadr.
nk mahkemelerde hkm giyen sanklarn hkmlere esas olarak baka delil
bulunmamas ve karara esas olarak ifade ve itiraflarnn alnmas ve bunlarn da ikence,
kt muamele ve insan hakk ihlalleri altnda alnmas durumu dnldnde bu
yarglamalarn durumu tartmaya ak hale gelebilecektir.
Buna bir de kolluk gleri arasndaki kutuplama, siyasi ve ideolojik kkene gre
ayr sorgu birimleri oluturulmas ve sorgu ve ifadelerin kart grl kolluk mensuplar
ve birimlerince alnmasnn yaygn uygulamas eklendiinde bu dnemde hukuk
mekanizmasnn ileyiinde dorudan insan hakk ihlalleri ve maduriyetler yaratacak
sonularn olmamasnn kanlmaz olduu sonucu kmaktadr.
Skynetim mahkemesi bir karar gerekesinde,
kence yapld ynndeki iddialarn ne denli gerei yanstt, bu konuda
yaplm bir soruturmaya ilikin bilgi ya da belge dosyada olmadndan
anlalamamtr. Esasen bu konu, insanlk suu olan bu eylemi varsa gerekletirenler
ynnden hukuki nem tamaktadr. Davamz asndan ise, sadece ve sadece bu yolla
alnd ne srlen ifadelere ait tutanaklarn geerlilii konusunda heyete k
tutmasndan ibarettir.
Gerekten, ikence iddialarna ilikin dilekelerin dava dosyalarnda bulunmad
maddi bir vaka ise de, olgunun sanklar lehine bir sonu dourmas kesinlikle sz konusu
deildir.
Mevcut yasalara ve kklemi yarg kararlarna gre, ne suretle alnm olursa
olsun, yan delillerle desteklenmedii srece, emniyet anlatmlarnda yer alan ikrarlarn
bal bana geerli saymaya olanak yoktur. 353 sayl yasann 96/3 maddesi, .Sank
suunu itiraf etse bile, z vakann soruturulmas gerekir demek suretiyle savc nnde
yaplan ikrarlarn dahi doruluk derecesinin aratrlmasnn amir bulunmaktadr. Dahas
bu uygulamann yarglama evresinde de geerli olduunu sylemek mmkndr.
Bu nedenlerle, gerek sanklar ve gerekse tzel kiiliklerine ilikin olarak yaplan
hukuki deerlendirmeler arasnda yan delillerle desteklenmeyen hibir emniyet anlatmna
itibar edilmemitir. Kald ki bu dava, nitelii gerei yazl belgelerin temel oluturduu ve
ikrar yada tank anlatm gibi szl kantlar ikinci planda yer ald bir davadr
eklinde bir deerlendirme yaplmaktadr (1. Ordu Komutanl 2.Numaral SYNT
As. Mah. 1981/698 Esas, 1984/251 Karar Sayl Gerekeli Karar (2 Nolu Kitap): 213-
215).
Ancak yukarda da deinildii gibi yan delillerle desteklenmeyen ifade ve
itiraflarn ikence altnda alnd iddia eden kiiler tarafndan 5271 sayl Ceza
Muhakemesi Kanununun Yarglamann Yenilenmesi balkl 311-323 maddeleri aras
blm uyarnca yarglamann yenilenmesinin istenebilecei deerlendirilmektedir.
90 gne kadar uyguland grlen gzalt srelerinin uzunluu, bu srelerin
balang ve biti tarihleri hakknda savclk kurumunun fazlaca bilgi sahibi olamamas
sebebiyle fiilen ok daha uzun uygulanmas da bir dier sorun olarak o dnemde yaanm
ve maduriyetlere yol amtr. Alt Komisyonda dinlenen mit KARDA bu dnemi 90
gn kayp olarak nitelemi ve Skynetim Komutanlar ve dier komutanlarn
kendilerine bu ve btn hukuk ihlallerini fazla dikkate almamalar iin;
Vatan millet blnyor, o nedenle hukuk gzlyle hareket etmeyin
448
eklinde telkinde bulunduklarn, o dnemde komutan kzd iin kararn geri
alan hkimin bile olduunu ifade etmitir (Alt Komisyon Tutanaklar:10.10.2012).
Bu dnemde bu konuda yaanan bir dier nemli sorun ise bir su isnat edilerek
hrriyet ve zgrlnden mahrum braklarak tutuklanan kiilerin byk ounluunun
uzun sreler tutuklu kalmalar ve bu sreler sonunda beraat etmeleri olmutur.
Bu konuda en nemli rneklerden birisi Mamak Cezaevi olmu, burada o dnemde
tutuklu olarak kalan 41.000 kiiden sadece yaklak 4.000 kiinin herhangi bir cezaya
mahkm edildiinin grlmesi olmutur. Bu hususu Komisyon yeleri stanbul
Milletvekili Atilla Kaya ve stanbul Milletvekili Srr Sreyya nder, Raci Tetikin
dinlendii toplantda dile getirmilerdir (Alt Komisyon Tutanaklar: 20.10.2012)
Komisyonda dile getirilen en nemli sorunlardan birisi de Skynetim Mahkeme
bakanlarnn hukuku olmayan askerlerden olumas olmutur. Bu husus da nemli
sonular olan yarglamalar yapan mahkeme heyetinin hukuki yeterlii noktasnda
tereddtler olumasna sebep olmutur.
Genel olarak Skynetim dnemi ve 12 Eyll sonras hukuk sisteminin ileyiinde
nemli aksaklklar olduu ifade edilebilir. Bu aksaklklar temelde darbe ynetiminin
yasama ve yrtmeye el koyma yannda yarg erkini de kendi emir ve komuta zinciri
altndan uzak tutmak istememesinin bir sonucu olarak deerlendirilebilir. Fakat ortaya
kan sonu dnemin maduriyetlerinin ve yaanan maliyetlerin nemli lde artmas
olmutur.























449
XVI. BLM: ETL LKELERDE DARBELERLE
LGL KURULAN KOMSYONLARIN VE
SONULARININ NCELENMES

Raporun bu blmnde baz Amerika ve Afrika lkelerinde yaanan askeri
darbelerin ardndan demokrasiye gei dnemlerinde komisyonumuz benzeri kurulan
komisyonlar incelenmitir. Sz konusu incelemede bu komisyonlarn kurulmalarna yol
aan sebepler, hukuki dayanaklar ve sahip olduklar grevlendirmenin kapsam, yaplar
ve yeleri, hazrladklar nihai raporlarda ulalan sonular ve yer verilen tavsiyeler ile
almalar sonucunda ilgili lkelerde gerekletirilen reformlar ve tazminlere
deinilmitir.
1. eitli lkelerde Kurulan Komisyonlar
1.1. Arjantin
Mart 1976da gerekleen bir askeri darbe sonrasnda Arjantinde askeri cunta
ynetimde kalrken, ayn zamanda bu duruma kart olarak sol grl gerilla hareketleri
de art gstermitir. Askeri dikta ile muhalif ykclar arasnda yedi yl sren silahl
mcadele, hkmetin sol gndemin destekleyicisi olduklarndan phelendii kiilerin
sistematik olarak ortadan kaybolmas, ikence grmeleri ve ldrlmeleriyle
sonulanmtr. Devlet Bakan General Reynaldo Benito Bignone rejimi, kayp kiilerin
durumlarnn aydnlatlmas konusunda yurt ii ve yurt dndan gelen basklar, ekonomik
kriz ve Malvinas/Falklands zerinde Byk Britanya ile yaplan savata alnan askeri
yenilginin ortak etkisi sebebiyle 1983 ylnda genel seimlerin yaplmasna izin vermeye
zorlanmtr.
Bakan seilen Ral Alfonsn greve geldii ilk haftada 16 Aralk 1983te
yaynlad bir kararname ile Kayp Kiiler Hakknda Ulusal Komisyon (Comisin
Nacional sobre la Desaparicin de Personas - CONADEP)u kurmu ve kendi
mensuplarn soruturulmaktan koruyan askeri aff ilga etmitir. 1976 ile 1983 yllar
arasnda gerekleen kayp vakalarnn aratrlmas ve cesetlerin yeri de dhil olmak
zere bu olaylardaki gereklerin aa karlmas ile grevlendirilen Komisyon, Aralk
1983 - 20 Eyll 1984 arasnda faaliyet gstermitir.
Komisyon toplam 13 kiiden olumutur. 10 ye meclis dndan Bakan Alfonsn
tarafndan atanrken kalan 3 ye ise Arjantin Kongresi Temsilciler Meclisince
seilmitir. Arjantin parlamentosunun dier kanad olan Senatodan 3 yedek ye
belirlemesi istenmi, fakat Senato bunu baaramamtr.
Komisyon, raporunu 20 Eyll 1984te tamamlam ve Nunca Ms: Informe de
la Comision Nacional sobre la Desaparicion de Personas adyla daha ksa bir versiyonla
yaynlamtr. Bu raporda Komisyon, 1976 - 1983 arasndaki askeri ynetim sresince
8,960 ortadan yok olma vakasnn gerekletiini, bu vakalarn yan sra sistematik ekilde
ikence, gizli tutuklama, bilinmeyen yerlere cesetlerin gmlmesi olaylarnn meydana
geldiini bildirmitir. Ortadan yok olan kiilerin hepsinin ldrlm olduklar ve bu
kiiler hakknda salanan bilgilerdeki eksikliklerin, hayatta kalanlar ile kurulacak
balantlara engel olmak amacyla hkmet tarafndan uygulanan bir stratejinin sonucu
olduu belirtilmitir. Komisyona gre ordunun baskc eylemleri, ordu iindeki en yksek
450
makamlar tarafndan planlanm ve kumanda edilmi; de facto bakan General Reynaldo
emir komuta zinciri iindeki sorumluluu kantlayabilecek olan askeri belgelerin yok
edilmesini emretmitir. (Nunca Ms (Never Again) - Report of Conadep (National
Commission on the Disappearance of Persons)
Komisyon tarafndan kayp kiilerin ailelerine ynelik olarak bir tazmin
programnn tesis edilmesi ve hl kayp olan kimseler hakknda soruturma ve
kovuturmalara devam edilmesi nerilmitir. Yarg reformunun gerekletirilmesi ve
insan haklar konusunda eitim verilmesi de ayrca tavsiye edilmitir.
Bakan Alfonsn komisyonun tespitlerini resmi olarak kabul etmi ve komisyonun
almalar zerine iki saatlik bir belgeselin yaymlanmas iin yetki vermitir. Fakat
Ordu, komisyonun raporunu reddetmitir. 1992 ylnda Arjantindeki Kirli Sava
sresince kaybolan ocuklarn aratrlmasn merkez alan Ulusal Eitlik Hakk
Komisyonu kurulmutur.
1994te demokrasinin gelitirilmesi ve Kongre tarafndan onaylanan uluslararas
anlamalarn anayasal kanun statsne ykseltilmesi iin anayasa reformu
gerekletirilmitir. Yeni anayasa devlete, insan haklarndan tam olarak yararlanlmasn
temin eden mutlak nlemler almay yklemitir.
Komisyonun elde ettii bilgiler askeri cuntann yarglanmasnda ok nemli rol
oynam ve yarglama sonunda 5 general hapsedilmitir. Ancak, 1980lerin sonunda
karlan mevzuat gerei dier failler hakkndaki kovuturmalar durdurulmutur. 1983
ylnda askeri rejim dneminde yasalaan af kanunlar daha sonra 2003te sivil hkmet
tarafndan feshedilmitir. Af kanunlarnn feshi, yaklak 700 kiiye kar balatlan bir
yarglama dalgasna yol am, 2010 itibariyle davalarn 50den fazlas mahkmiyet
karar ile sonulanmtr.
2004te hukuka aykr tutuklama madurlar iin 3 milyar ABD Dolar tazminat
verilmitir. Tazminata hak kazanmak iin madurlar, 1976 ile 1979 yllar arasnda
yarglama yaplmakszn hapsedildiklerini kantlamak zorunda braklmlardr. Bununla
beraber ordunun ibirlii iinde olmad ve gerekli belgelerin ounu temin etmedii
bildirilmitir. Komisyon, 1.500 hayatta kalanlardan alnan, 7.000in stnde ifade
ald sekin bir halk profiline sahip olmasna ramen halka ak oturum
dzenlememitir. (Truth Commision: Argentina)
1.2. Gana
Gana, 1957 ylnda bamszln kazanmasndan itibaren drt askeri darbe ve
sonrasnda iktidar ele geiren askeri rejimlere sahne olmutur. Sz konusu askeri
ynetimler sresince yaanan insan haklar ihlalleri, askeri rejimin lideri Jerry John
Rawlings tarafndan 1979 ve 1982 yllarnda gerekletirilen askeri darbeler sonrasnda da
younlaarak devam etmitir. Geici nitelikteki sivil ynetimlerde insan haklar
anlamnda iyilemeler yaansa da bu durum, sivil ynetim dnemlerinin kendilerinden
nceki dnemlerde yaanan ve sabit hale gelen hukuk d uygulamalara devam etmeleri
ve bu uygulamalarn cezasz braklma kltr ile mcadele edemeyecek kadar ksa
mrl olmalar sebebiyle kalc olmamtr. Bu bakmdan bir insan haklarna veya
demokratik deerlere sayg kltrnn yerletirilememi olduu sylenebilir. Seime
gidilmesi ynndeki basknn ardndan 1979-1981 yllar arasndaki askeri rejimin lideri
Jerry John Rawlings 1993 ylnda Cumhurbakan seilmi ve ayn yl yeni bir Anayasa
yrrle girmitir. Rawlingsin iktidarda kald 2000 ylna kadar gemite yaanan
451
ihlal ve suiistimallerin aratrlmas veya adalet aranmas Rawlings iktidar tarafndan
getirilmi bir kendi kendini af (self-amnesty) mekanizmas ile engellenmitir. Buna gre
1992 tarihli Gana Anayasasnda yer alan bir dzenleme ile Rawlingsin liderliindeki
askeri rejimler olan Geici Ulusal Savunma Konseyi (Provisional National Defence
Council- PNDC) ve Silahl Kuvvetler Devrimci Konseyi (Armed Forces Revolutionary
Council -AFRC) yelerine kar hukuki takip yaplmas yasaklanmtr. Gemile
yzleme ancak 2000 ylnda Rawlinsin yerine Cumhurbakan seilen Kufuorun seim
kampanyasnda ulusal uzlama/barn tesisi iin bir kurum oluturmay taahht etmesiyle
gndeme gelmitir. Seimlerin ardndan bu kurumun bir Hakikat Komisyonu eklini
almasna karar verilmitir. Bir Hakikat Komisyonunun kurulmas, hesap verebilirliin ve
farkndaln bir lde temin edilmesi ile gemite yaanan ihlallerin kapsamnn ortaya
konulmasnn tek yolu olarak grlmtr.
11 Ocak 2002 tarihli Ulusal Uzlama/Bar Komisyonu Kanunu

ile kurulan
Ulusal Uzlama/Bar Komisyonu, ldrme, adam karma, ortadan yok olma,
alkoyma, ikence, kt muamele ve msadere gibi insan haklar ihlalleri ve suiistimalleri
hakknda bir kesin ve eksiksiz bir tarihi kayt meydana getirerek Gana vatandalar
arasnda ulusal uzlama/barn gelitirilmesi ve teviki ile grevlendirilmitir. Sz konusu
kanun Komisyonun bir bakan ve sekiz yeden meydana gelmesini ve yelerin,
Dantayn gr alnarak Cumhurbakan tarafndan seilmesini ngrmtr. Kanun
ile Komisyonun yetkisi dhilinde olmak artyla herkese, aratrlmasn istedii belirli
bir konu hakknda Komisyona bavurma yetkisi tannmtr. Komisyon ayrca madurlara
ynelik uygulanacak tazmin program ve yaplmas gereken kurumsal reformlar
konusunda tavsiyede bulunmakla da yetkilendirilmitir.(The National Reconciliation
Commission Act, 2002)
Eski Cumhurbakan John Jerry Rawlings ve eski Ulusal Gvenlik Danmannn
da aralarnda bulunduu 2.129 madur ve 79 phelinin ifadelerini dinleyen Komisyon,
2.000in zerinde halka ak oturum dzenlemitir.
Komisyon, nihai raporunu

Nisan 2005de kamuya aklamtr. Raporda insan
haklar ihlallerinin devamllna smrge ynetiminin katkda bulunduu belirtilmitir.
Ayrca ihlallerden en byk oranda yrtme organ iindeki kurumlarn ve silahl
kuvvetlerin sorumlu olduu ifade edilmitir. (The National Reconciliation Commission
Report)
Komisyon tarafndan maddi tazminat denmesi, zr dilenmesi ve anma
dzenlenmesi gibi kapsaml bir tazmin program tavsiye edilmitir. Madurlara denecek
maddi tazminat tutar maruz kalnan ihlalin trne gre belirlenmitir. Eski lider Rawling
ynetimi dneminde uygulanan bask rejiminin yaklak 3.000 maduruna tazminat
denmesi nerilmitir. Komisyon ayrca hapishaneler, polis tekilat ve silahl kuvvetlerde
reforma gidilmesi ynnde tavsiyede bulunmutur.
Hkmet 2006 ylnda bir tazmin program yrrle koymutur. Bu balamda
Komisyonun tavsiyeleri ile uyumluluu salamak zere bir tazmin kurulu
grevlendirilmitir. (Truth Commission: Ghana)
1.3. Haiti
Haiti Cumhurbakan Jean Bertrand Aristide, Eyll 1991de askeri bir darbe ile
devrilmi, darbeyi gerekletiren askeri lider General Raoul Cedras, pek ok insan haklar
ihlalinin yaand baskc bir rejim yrtmtr. Askeri darbeye cevaben Amerikan
452
Devletler rgt ve Birlemi Milletler Haitiye kar uluslararas yaptrm uygulamtr.
Ekim 1993te tekrar iktidara gelmek iin aba sarf etmesine ramen askeri diren
karsnda baarl olamayan Cumhurbakan Aristide, Birlemi Milletler ve ABDnin
desteiyle Temmuz 1994de tekrar ynetime gelmitir.
Haitide bir Hakikat Komisyonu kurulmas dncesi, 1993 ylnda Kuzey
Amerika ve Karayiplerde yaayan Haiti diasporasnn abalaryla gndeme gelmitir.
(Truth Commission: Haiti)

Cumhurbakan Jean Bertrand Aristide tarafndan yaynlanan
bir kararname ile Aralk 1994de kurulan Ulusal Hakikat ve Adalet Komisyonu
(Commission Nationale de Vrit et de Justice CNVJ), Mart 1995de grevinin, Eyll
1991de meydana gelen ve demokratik bir seimle ibana gelmi ilk Cumhurbakan
olan Aristideyi deviren askeri darbe ile balayp Aristidenin tekrar greve geldii Eyll
1994e dek sren askeri ynetim dneminde yurt ii ve yurtdnda yaanan insan haklar
ihlallerinin aratrlp gereklerin aa karlmas ve sz konusu ihlallere ynelik hukuki
bavuruda bulunma hakk sakl kalmak zere Haiti halk iinde uzlama/barn tesis
edilmesine yardmc olunmas olarak aklanmtr. (Benedetti; Haiti: Perpetrators of past
abuses threaten human rights and the reestablishment of the rule of law)

Komisyon
yllk askeri ynetim sresince yaanan en ar insan haklar ihlallerini belgeleyerek elde
edilecek bulgularn yan sra, yaplacak tazminler, madurlarn rehabilitasyonu ve
benzer ihlallerin tekrarlanmamas iin alnacak hukuki ve idari nlemlerle ilgili
tavsiyeleri ieren bir rapor hazrlamakla grevlendirilmitir. (Haiti-Thirst for Justice)
Haitili sosyolog Franoise Boucardn bakanlk ettii Komisyon, 7 yeden
meydana gelmitir. Komisyon, 1.200 sayfalk nihai raporunu ubat 1996da
Cumhurbakan Jean Bertrand Aristideye ve adli makamlara sunmutur. Raporda
5.500den daha fazla ifadenin alnm olduu 8.667 madurla grld ve 18.629
insan hakk ihlalinin tespit edilmi olduuna yer verilmitir. Ayrca Raboteauda Nisan
1994de meydana gelen katliam ile kadnlara kar cinsel iddet ve gazeteciler ve medyaya
ynelik gerekleen ihlaller konularnda zel aratrmalar yrtlmtr.
Komisyon insan haklar ihlalleri ile ilgili soruturma almas iin bir yetkiye sahip
deildir, bununla birlikte raporda bu fiilleri gerekletirdikleri iddia edilen sanklarn
isimlerinin bulunduu bir listeye yer verilmitir. Raporda ayrca hkmetin
soruturmalara devam etmesi ve sorumlular yarglamas gerektii vurgulanmtr.
Sorumlularn yarglanmas iin bir uluslararas mahkeme kurulmas tavsiye edilmitir.
Komisyon bundan baka, bir tazmin kurulu oluturulmas, yargda reforma gidilmesi
ve cinsel iddet ve tecavz kart yasal dzenleme yaplmas tavsiyesinde bulunmutur.
Komisyon raporu, emniyet glerine yaplan yeni bavurular iin kaynak tekil
etmitir. Komisyon almalarnn ardndan zellikle Raboteau ve Carrefour-Feuilles
katliamlar ile ilgili davalar grlmtr. (Truth Commission: Haiti)
1.4. ili
ilide 11 Eyll 1973 tarihinde sosyalist Bakan Salvador Allendenin devrilip
yerine General Pinochetin iktidara geldii bir askeri darbe gereklemitir. 1973den
1990 ylna gelininceye dek geen sre iinde askeri rejime dman olmak veya tehdit
oluturduklar gerekesiyle ili halknn birou ar insan haklar ihlallerine maruz
kalmtr. Binlercesi tutuklanm, idam edilmi, ikence grm, srgne gnderilmi
iken dierleri de hapsedilmi ve ortadan yok olmu tur. Tam bir say bulunmamasna
ramen, baz raporlara gre 4.000 dolaynda ilili idam edilmi, ikence sonu lm veya
basite yok olmutur. ldrmelerin % 80inin 1973 ile 1978 yllar arasnda faaliyet
453
gsteren devlet kurumlar tarafndan gerekletirildii tahmin edilmektedir. Ayrca 40,000
kadar kii de ikence grmtr. Bunlardan bir ksm yldrmak ve korkutmak, bazlar
bilgi almak dierleri ise srgne zorlamak amacyla ikenceye maruz kalmlardr. Sz
konusu ikenceler sol eksenli siyasi parti ve sendika yeleri ile renciler ve Allende
sosyalist hkmetinin kamu grevlilerini hedef almtr.
1990 ylnda Devlet Bakan Patricio Alywin Alcar tarafndan bir kararname ile
askeri darbe sonrasnda askeri hkmetin iktidarda olduu yllar iinde yaanan insan
haklar ihlallerini ele almak zere Rettig Komisyonu olarak bilinen Hakikat ve Uzlama
Komisyonu (Comision Nacional de Verdad y Reconciliacion) kurulmutur. 8 kiiden
meydana gelen Komisyonun yeleri Devlet Bakan tarafndan belirlenmitir.
Komisyonun rol, ortadan yok olan kiilerin akbeti ve nerede olduklarnn
ortaya karlmas iin delil toplamak ve ikence sonucu gerekleen lmler ile
mahkeme karar olmakszn yaplan idamlarn soruturulmasyd. Komisyon, Pinochet
dneminde meydana gelen 3.000 ortadan kaybolma vakasn belgelendirmitir. Bununla
beraber, madurun lmyle sonulanmadka ikence vakalar belgelendirilmemitir.
Bakan Aylwin ubat 1990da Komisyonun hazrlam olduu 1.800 sayfalk raporu
yaynlam, Devlet adna darbe madurlar ve ailelerinden resmi olarak zr dilemi ve
ordudan bu vahetteki roln kabul etmesini istemitir.
Komisyon almalarnn takibi, madurlara salanan tazminatlarn denmesi,
denetlenmesi amacyla Ulusal Tazmin ve Uzlama Kurumunun oluturulmas gibi
raporda yer alan birok tavsiye karar uygulanmtr. ubat 1992de zlmemi olaylar
zerindeki almalara devam etmek ve yeni davalarn ortaya karlmas ve zlmesi
iin 1990 tarihli Komisyonun halefi olarak Tazmin ve Uzlama Kurumu (Corporaction de
Reparacion y Reconciliacion) kurulmutur. Kurum ayrca Komisyon ve Kurumun kendisi
tarafndan tannan madurlara salanan tazminatlarn ynetimi iini de stlenmitir.
Szkonusu iki organn hibirinin resmi yetkisi olmasa da ele aldklar vakalar hukuki
yarglamann yaplabilmesi iin ilgili mahkemelere bilgi aktarmlardr. Uluslararas Af
rgtne gre her iki organn ortak bulgular, 1.102 ortadan kaybolma, 2.095
yargsz infaz ve ikenceye bal lm olmak zere toplamda ili devleti tarafndan resmi
olarak tannm 3.197 vakann bulunduunu ortaya koymaktadr.
Komisyon madurlara denecek tazminat 3 ynl olarak ngrmtr: gerein
aklanmas ve gizliliin sona erdirilmesi, madurun eref ve haysiyeti ile yaknlarnn
ekmi olduu aclarn tannmas ve madurun yaknlarn hayat kalitesinin
iyiletirilmesi iin alnacak tedbirler. Madurun sa olan eine, annesine ve 25 yan
altnda olan veya her yataki zrl ocuklarna tazminat ayl ad altnda aylk bir
denek verilmesini hkme balayan bir kanun yrrle girmitir. Madurlar iin
salanan dier tazminat yollar, salk ve eitimle ilgili yardmlardr. Tazminat ayl
hak sahipleri arasnda % 40 sa kalan ee, % 30 anneye (annenin yokluu halinde
babaya), % 15 madurun biyolojik ocuklarnn anne veya babasna ve % 15 madurun
25 yan altndaki her bir ocuuna veya her yataki zrl ocuklar arasnda olmak
zere bltrlmektedir. Hak sahiplerinin her biri 12 aylk denein karl olacak
ekilde bir seferde yllk olarak bir deme yaplmasn talep edebilir ve yaplan bu deme
vergilendirilen bir gelir olarak deerlendirilmez. Szkonusu tazminatlar siyasi rejimin bir
sonucu olarak lmle sonulanmayan dier ar insan haklar ihlallerini deil,
gerekleen lmleri kapsamaktadr. Madurlarn ocuklar 35 yana kadar zel eitim
yardmlarndan faydalanma hakkna sahiptirler. Kanun ayrca madurun ortaretim,
niversite, meslek enstits veya teknik enstitlerinde renim gren ocuklarna kayt ve
454
eitim cretini karlamak zere verilecek burslarn yan sra dier masraflar iin aylk
olarak deme yaplmasn da dzenlemektedir. Son olarak, kanunla darbe
madurunun ocuklar zorunlu askerlik hizmetinden muaf tutulmutur. (Kelly, Fitzduff,
2002, ss.11-13; Truth Commission: Chile 90)
1.5. Uganda
1974 tarihli Ugandada Kayp Kimseler Hakknda Aratrma Komisyonu, kurulan
ilk Hakikat Komisyonu olmas bakmndan nemlidir. 1971 ylnda Idi Amin Dada isimli
alt rtbeli bir subay otoriter Devlet Bakan Milton Oboteyi ynetimden devirmitir. Idi
Aminin Parlamentoyu feshetmesi ve anayasay kendisine mutlak yetki tanyacak ekilde
deitirmesinin ardndan Uganda devlet gleri tarafndan adam ldrme ve kiilerin
ortadan kaybolmalarnn da dahil olduu organize bir bask kampanyas yrtlmtr.
Ynetiminin ilk yllarnda meydana gelen bu kaybolma veya ortadan yok olma
vakalarnn aratrlmas ynnde artan gl kamuoyu basks karsnda Bakan Amin,
Haziran 1974de Ugandada Kayp Kimseler Hakknda Aratrma Komisyonunu
kurmutur.
Bakanlk Kararnamesi (Commission of Inquiry into the Disappearances of People
in Uganda since 25 January, 1971: Charter) ile kurulan Komisyon, Amin ynetiminin ilk
yllar olan 25 Ocak 1971 ile 1974 arasnda geen dnemdeki kayp vakalarn
soruturmak ve raporlamakla grevlendirilmitir. Pakistanl bir hkimin bakanlk ettii
drt yeden oluan Komisyonda Ugandal iki polis mdr ve bir subay yer almtr.
Komisyon oturumlarnn birounun halka ak olarak yrtlmesine ramen
yaynlanm bir rapor bulunmamaktadr. Bununla beraber Bakan Idi Amine gizli bir
rapor sunulmutur. almalar boyunca kendisine 308 kayp vakas bildirilen Komisyon,
kayp vakalar ile ilgili olarak esas sorumluluun Bakan Amin tarafndan kurulan Kamu
Gvenlii Birimi ve Ulusal Soruturma Brosunda olduu sonucuna varmtr. Komisyon
polis ve silahl kuvvetler tekilatnda reforma gidilmesi ve yrtme erki alanlarnn
insan haklar standartlar konusunda eitilmeleri tavsiyesinde bulunmutur. (Truth
Commission: Uganda 74)
1.6. Uruguay
1973 ylnda Uruguay ordusu parlamentoyu ilga etmi ve komutanlara
muhaliflerin saf d braklmalar iin geni yetkiler verilmitir. Bask ve insan haklar
ihlalleri yaanmaya balamtr. Ordu komutanlar, Latin Amerikann gneyinde sol
hareketlerin bastrlmas iin askeri liderler arasnda oluturulan bir yaplanma olan Plan
Condra katlmtr. 1984 ylnda seime gidilmesi ynnde artan basklar sonucunda
Julio Maria Sanguinetti, 1985te devlet bakan seilmitir.
Nisan 1985te, parlamentodaki iki siyasi partinin giriimiyle 1973-1985 yllar
arasndaki askeri rejim dneminde yaanan suiistimal ve ihlallerin incelenmesi
amacyla iki aratrma komisyonu kurulmutur. Kayp Kiilerin Durumu ve Balantl
Olaylarn Soruturulmas Komisyonu, raporunu Kasm 1985te adli yarg mahkemelerine
tevdi etmi, dier komisyon olan Ulusal Liderler Zelmar Michelini ve Hector Gutierrez
Ruizin Karlmas ve ldrlmesi Hakknda Soruturma Komisyonu ise raporunu
yaynlamtr. Szkonusu komisyon raporlarna resmi bir cevap alnamamtr.
Ksa mrl olan nceki komisyonlarn yerine 2000 ylnda Devlet Bakan Jorge
Batelle tarafndan askeri rejim sresince kaybolan kimselerin aratrlmas iin bir Bar
455
Komisyonu kurulmutur. 09.08.2000 tarihli Bakanlk Kararnamesi ile kurulan
Komisyonun grevi, Hkmetin 200 kadar olduu tahmin edilen kayp kiilerin
akbetinin aratrlmasn ngren 1986 tarihli Af Kanunu uyarnca 1973-1985 arasndaki
dnemde kaybolan kimselerin durumunun soruturulmasdr. Sadece gnll olarak ifade
vermek isteyen kimseleri dinlemekle yetkili olan Komisyonun bunun tesinde soruturma
yapma yetkisi yoktur.
Bapiskopos Nicolas Cotungonun bakanlnda 6 yeden meydana gelen
Komisyon, nihai raporunu 10 Nisan 2003 tarihinde yaynlamtr. Temyiz Mahkemesine
sunulan raporda 38 kayp kiinin akbeti hakknda bilgi verilmi, devletin o dnemde
hukukun stnl ve temel insan haklar ilkelerini terk ettii belirtilmitir. hlallerin ok
byk oranda devlet kurumlar tarafndan gerekletirildii ifade edilen raporda, kayp
kimselerin gayri resmi tesislerde tutulduklar ve ikence grdkleri yer almtr. Yargsz
infazlarn uyguland ve ikence ve kt muamele sonucunda lmlerin meydana geldii
bilgisine yer verilmitir. Raporda ayrca madurlarn byk ounluunun yasad
rgtler veya militan gruplar iinde yer almadklar ve lm tarihleri gz nne
alndnda, ayaklanmann bastrlmasndan sonra ldrldkleri ifade edilmitir.
Komisyonun ulat bir dier bulgu da birok Uruguay vatandann Arjantinde gizlice
tutulduklar, ikence grdkleri ve ldrldkleridir. Ayn ekilde, Uruguay
vatandalarnn ili, Paraguay, Brezilya, Kolombiya ve Bolivyada da tutulduklar
belirtilmitir.
Komisyon, almalar sonucunda hukuki dzenlemelerin teviki ve kayp
kimselerin durumunun lm sertifikalar ile hukuken tannmas gibi konularn takibi iin
bir sekretarya (Secretara de Seguimiento) oluturulmasn tavsiye etmitir. Sekretarya
bundan baka yaplacak maddi ve sembolik tazmin kriterlerini belirlemekle de
grevlendirilmitir. Devlet Bakannn resmi olarak kayp vakalarn tanmas istenmi ve
takiben Bakan, Komisyonun nihai raporunu kabul etmitir. Komisyon, eitim sisteminin
gemiin hatrlanmas ve analiz edilmesine olanak verecek ekilde yaplandrlmasnn
yan sra uluslararas sularn i hukukta tannarak gerekli deiikliklerin yaplmasn
tavsiye etmitir.
Komisyon almalarnn sonrasnda Hkmet 16 Nisan 2003 tarihli bir kararname
ile Komisyonun bulgularn kabul etmitir. Devlet Bakan, Bar Komisyonunun
almalarnn takibi ve devamll iin bir tekilat kurmutur. Ordu kayp vakalar veya
bask politikasndaki roln kabul etmemi, 14 General ve st rtbeli yetkili, raporun
tarafl olduunu ilan etmitir. 2006 ylnda eski Devlet Bakan Juan Maria Bordaberry,
1976da siyasi muhaliflerin lmleri ile balantl olarak tutuklanmtr. Uruguay
mahkemeleri eski Devlet Bakan ve Dileri Bakannn yarglanmalarn kabul etmitir.
Hkmet bir tazmin program balatmtr fakat bu giriimin resmi yarglama yaplmasn
isteyen kiilerin susturulmalar iin yapld iddia edilmitir. (Truth Commission:
Uruguay)
2. Kurulan Komisyonlarn Genel Deerlendirmesi
ncelenen lkelerde meydana gelen askeri darbeler sonrasnda kurulan
komisyonlarn hakikat ve uzlama/bar komisyonu (truth and reconciliation
commission) ad altnda veya bu kapsamda kurulduklar grlmektedir. Arjantin, Haiti,
ili ve Ugandada Komisyonlarn greve balamalarnn hukuki dayana bakanlk
(Cumhurbakan veya Devlet Bakan) kararnamesidir. Ganada sz konusu Komisyon
bir kanun ile Uruguayda ise parlamentodaki iki siyasi partinin giriimiyle yine bir
kararname ile kurulmutur.
456
Komisyonlar oluturan kiiler Cumhurbakan veya Devlet Bakan tarafndan
belirlenmiler, Arjantinde bu uygulamann yan sra parlamento tarafndan seim yoluna
da gidilmitir.
Komisyonlar, askeri darbe sonras yaanan insan haklar ihlallerinin aratrlp
gerekleri aa karmak, uzlama/barn tesis edilmesine yardmc olmakla
grevlendirilmilerdir.
Komisyonlar, almalar sonucunda nihai rapor hazrlamlar, bu raporlar Uganda
rnei hari olmak zere kamuya aklanmtr.
Askeri darbeler sonras yaananlarn bir daha gereklememesi iin Komisyonlar
tarafndan genel olarak, meydana gelen insan haklar ihlallerinin madurlarna, kaybolan
veya hayatn kaybeden kiilerin ailelerine maddi tazminat denmesi; yarg, yrtme erki,
emniyet tekilat ve orduda reforma gidilmesi, gerekli yasal dzenlemelerin yaplmas,
insan haklar konusunda eitimler dzenlenmesi, resmi zr dilenmesi, anma etkinlikleri
dzenlenmesi tavsiyelerinde bulunulmutur. ili ve Uruguayda Komisyonlarn tavsiye
grlerinin uygulamadaki takibi ve zellikle madurlara denecek tazminatlarla ilgili
alacak kurumlar oluturulmutur. Haiti ve Uruguayda Komisyon almalarnn
ardndan hukuki takip balatlm ve almalar sonucunda elde edilen bulgular
kullanlmtr.




















457
XVII. BLM: DARBE VE DEMOKRASYE
MDAHALELERN TEKRAR YAANMAMASINA VE
DARBELERN NEDEN OLDUU MADURYETLERN
GDERLMESNE LKN NERLER

12 Eyll Darbesini aratrmak zere kurulan Alt Komisyon, yapt
deerlendirmeler sonunda darbe ve demokrasiye mdahalelerin tekrar yaanmamasna ve
zel olarak 12 Eyll Darbesinin genel olarak da tm darbelerin neden olduu
maduriyetlerin giderilmesine ilikin u nerilerin getirilmesinde fikir birliine varmtr.
Alt Komisyon yelerinin Komisyona sunduu tm darbelere ilikin deerlendirme ve
neriler ayrca Komisyonun genel raporuna yansyabilecei deerlendirilmitir.
1- almalar srmekte olan Sivil Anayasa grmelerinin tamamlanmasnn 12
Eyll darbesinin izlerinin silinmesi asndan nemli olduu deerlendirilerek, bu
grmelerde devlet yaps, yasama, yrtme ve yarg ile bunlar aras ilikiler, yarg
bamszl, hukuk devleti ve devlet yapsnn demokratik olarak dzenlenmesi ve bu
platformda Trk Silahl Kuvvetlerinin yerinin gerek ilevi olan d savunmaya paralel
tanmlanmas,
2- Demokratik rejimin vazgeilmez bir deer olarak benimsenmesi ve
sahiplenilmesi, demokrasi kltrnn yerlemesi ve srdrlebilir bir demokrasi iin
eitim ve retim kurumlarnda demokrasi, demokrasiye mdahaleler ve mdahale
giriimlerine ilikin derslerin milli eitim mfredatnda yer almas,
3- Trk Silahl Kuvvetlerinde her dzeydeki okul ve akademilerde demokrasi
esasl bir deerlendirmeyle askerin demokrasinin koruyucusu ve kollaycs olduu
algsna sebep olabilecek btn unsurlarn bir alma ile belirlenerek dzenlenmesi,
asker-siyaset, asker-brokrat ilikilerinin demokrasi esasl mfredatta okutulmas,
4- Profesyonel orduya geilmesi srecinin hzlandrlmas,
5- Darbe srelerinin simgesel kalntlarnn (ant, sokak-cadde-okul, kla, askeri
birlik, stadyum, spor tesisi vb. adlarndaki darbe ve darbecilere ait isimler) ortadan
kaldrlmas,
6- zel Harp Dairesinin kurulu, geliim, bte, ballk ve faaliyetlerinin
Kontrgerilla olarak ifade edilen faaliyetleri olup olmad hususunu aydnlatacak ekilde
incelenmesi,
458
7- MTin tamamen sivillemesi ve d istihbarat yannda i istihbarat konusunda
koordinasyon birimi olmasnn salanmas, Jandarma ve askeri istihbarat birimlerinin i
istihbarat, fileme vb. ilevlere girmesinin nlenmesi,
8- Genelkurmay Bakanlnn, demokratik bir rejimde bulunmas gereken
konum itibariyle Milli Savunma Bakanlna balanmas,
9- Silahl Kuvvetlerin askerlie ve milli gvenlie ilikin ynleri haricinde siyasi,
yargsal ve medya denetime ak olmasnn salanmas,
10- Milli bayramlarn askeri nizam ve dzeni anmsatan ekillerde deil de
vatandalarn coku iinde katlmc anlayla ve deiik farkl ve zengin ieriklerle
kutlanmas,
11- Medya ve sivil toplum kurulularnn darbe destekleyici, arc tavrlarnn
nlenmesi asndan basn zgrl ve rgtlenme nndeki tm engellerin kaldrlmas,
12- Silahl kuvvetler mensuplarnn halkla ve sivillerle daha sk ve sk ilikilere
girmesini salayc dzenlemeler yaplmas,
13- ift bal askeri-sivil yarg ayrm sadece askerlerin hizmet ii grevleri ile
snrl kalmas,
14- 211 sayl Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanunundaki 35. maddenin
kaldrlmas veya darbe gerekesi olarak kullanlmasn nleyecek ekilde yeniden
dzenlenmesi,
15- 2803 Sayl Jandarma Tekilat Grev ve Yetkileri Kanununun 4. Maddesi ve
buna bal dzenlemeler ieren maddelerinin yeniden dzenlenerek Jandarma Genel
Komutanlnn Trk Silahl Kuvvetlerinin bir paras olduu ibaresi, Silahl Kuvvetlerle
ilgisi, eitim ve renim bakmndan Genelkurmay Bakanlna ballnn kaldrlmas,
Jandarmann merkezde ileri Bakanlna, tarada ise mlki idare amirlerine bal
profesyonellemi Kr Polisi eklinde yeniden tekilatlandrlmas,
16- 2692 sayl Sahil Gvenlik Komutanl Kanununun 2. Maddesinde ve bu
kapsama dayal olarak dier maddelerinde ayrntlandrlan Komutanln; Trk Silahl
Kuvvetleri kadro ve kuruluu ierisinde olduu, sadece barta grev ve hizmet ynnden
ileri Bakanlna bal olduu, Olaanst durumlarda Genelkurmay Bakannn istei
zerine, bir ksm ya da tm ile Deniz Kuvvetleri Komutanl harekt komutasna veya
emrine girmesine ilikin hkmlerin kaldrlarak merkezde ileri Bakanlna tarada
mlki idare amirlerine bal sivil ynetimli bir sahil gvenlik biriminin
yaplandrlmasnn salanmas,
459
17- Kolluk glerinin tamamnn demokratik yollarla oluturulan ve halka
dorudan ya da dolayl olarak hesap vermek durumunda olan sivil otoriteye merkezde
ileri Bakanlna, tarada ise mlki idare amirlerine bal ve onlarn emir, gzetim ve
denetimi altnda almasnn salanmas,
18- Mevzuatmzda i gvenlik kavramnn yasal bir tanm yaplarak i gvenlie
ilikin grevlerin terrle mcadele de dhil olmak zere ileri Bakanlna bal polis ve
yeniden yaplanan jandarma ve sahil gvenlik vastasyla profesyonellemi ve
ihtisaslam birimler tarafndan yrtlmesinin salanmas, Trk Silahl Kuvvetleri i
gvenlik konusunda kullanlmas halinde sivil otorite olan mlki idare amiri emrine
girmesine ve askeri birliklerin jandarma ve emniyet ile beraber grevlendirilmesi halinde
ynetimin kim tarafndan yaplacana ilikin kararn ileri Bakanl veya vali
tarafndan verilmesi ynnde dzenlemelerin yaplmas,
19- Snr gvenliinin sivil yneticiler tarafndan ileri Bakanlna bal olarak
kurulacak bir birim tarafndan profesyonel, teknik ve donanm ynnden gelimi birimler
tarafndan salanmas,
20- Yeni Anayasa almalarnda skynetim ve olaanst hal durumlarnn
snrlar, nedenleri, uygulama biimi ak ve net olarak belirlenmesi, mevcut anayasada
skynetimi gerektiren durumlar olarak dzenlenmi olan hallerin tamamnn bir
komutanlk olarak deil de sivil bir ynetim modeli iinde zme kavuturulmas
mmkn olabilecek ekilde dzenlenmesi, bunun iin Anayasann 119 ve 120.
maddelerinde olaanst ynetim usullerinden biri olarak dzenlenen olaanst hal
sisteminin skynetim iin gerekli durumlar da kapsayacak ekilde ele alnarak
dzenlenmesi alternatifinin deerlendirilmesi,
Mevcut anayasada yer alan;
Anayasann 91. maddesinde yer alan Ancak skynetim ve olaanst haller sakl
kalmak zere, Anayasann ikinci ksmnn birinci ve ikinci blmlerinde yer alan temel
haklar, kii haklar ve devleri ile drdnc blmnde yer alan siyasi haklar ve devler
kanun hkmnde kararnamelerle dzenlenemez Skynetim ve olaanst hallerde,
Cumhurbakannn Bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulunun kanun hkmnde
kararname karmasna ilikin hkmler sakldr,
122. maddesinde yer alan Skynetim sresinde, Cumhurbakannn bakanlnda
toplanan Bakanlar Kurulu skynetim halinin gerekli kld konularda kanun hkmnde
460
kararname karabilir Skynetim komutanlar Genelkurmay Bakanlna bal olarak
grev yaparlar.,
125. maddesinde yer alan Kanun, olaanst hallerde, skynetim, seferberlik ve
sava halinde ayrca milli gvenlik, kamu dzeni, genel salk nedenleri ile yrtmenin
durdurulmas karar verilmesini snrlayabilir.,
148. maddesinde yer alan Ancak, olaanst hallerde, skynetim ve sava
hallerinde karlan kanun hkmnde kararnamelerin ekil ve esas bakmndan Anayasaya
aykrl iddiasyla, Anayasa Mahkemesinde dava alamaz.
Hkmlerinin daha demokratik, insan haklar ve hukukun stnlne dikkat eder
tarzda dzenlenmesi,
21- Skynetim hukukunu belirleyen 1402 sayl Skynetim Kanununun,
zellikle Skynetimin yrtlmesi balkl 2, Grev ve yetki balkl 3. ve
Skynetim komutannn sorumluluu balkl 6. maddesinde yer alan hkmler bata
olmak zere pek ok hkm ile ve genel yaps itibariyle demokratik rejime sahip, hukuk
devleti nitelii tayan bir siyasal sistemin zyle badamad, Skynetim Kanununun
gemi uygulamalarnn bu durumu ak olarak ortaya koyduu, mevcut Kanunda
skynetimi gerektiren durumlar olarak dzenlenmi olan hallerin yeni Anayasa
paralelinde tamamnn sivil bir ynetim modeli iinde zme kavuturulmas mmkn
olabilmesi,
22- 1402 sayl Skynetim Kanununda 12 Eyll sonras 19 Eyll 1980 tarih ve
2301 sayl Kanunla son derece antidemokratik hkmler konulduu ve 2935 sayl
Olaanst Hal Kanununun 25.10.1983 tarihli olduu gz nne alnarak demokrasi,
insan haklar ve hukukun stnl ynleriyle deerlendirilerek gzden geirilmesi bu
kstaslarla yeniden dzenlenmesi ya da bu yasalarn mlga edilerek yeniden dzenlenmesi,
23- 12 Eyll Darbesi sonras o dnemde hazrlanarak yrrle sokulmu ve halen
geerli olan kanun ve dier ikincil mevzuatn tamamnn gzden geirilerek demokratik
hukuk devleti ilkesiyle badamayan hkmlerin tespit edilmesi ve deitirilmesi,
24- 12 Eyll darbesinden hemen sonra, 19 Eyll 1980 tarih ve 2301 sayl Kanunla
1402 sayl Skynetim Kanununun 2. maddesine eklenen Skynetim komutanlarnn;
blgelerinde genel gvenlik, asayi veya kamu dzeni asndan almalar sakncal
grlen veya hizmetleri yararl olmayan kamu personelinin statlerine gre atanmas
veya iine son verilmesi, yerel ynetimde alanlarn grevden uzaklatrlmas veya
ilere son verilmesi hakkndaki istemleri ilgili kurum ve organlarca derhal yerine
461
getirilir. hkmn ve daha sonra bu hkme 28.12.1982 tarih 2766 sayl Kanun ile
eklenen Bu ekilde ilerine son verilen memurlar, dier kamu grevlileri ve kamu
hizmetlerinde grevli iiler bir daha kamu hizmetlerinde altrlamazlar. hkmn
hukuk devleti ve demokrasi ilkeleriyle badatrmak mmkn deildir. Maddede yer alan
bu iki fkra insan haklar ihlalinin de Kanundaki belirgin rnekleridir. 2301 sayl Kanun
ile eklenen ie son verme ve grevden uzaklatrma ile ilgili bu hkm daha sonra
26.10.1994 tarihli 4045 sayl Kanunun 2. maddesiyle Skynetim komutanlarnn;
blgelerinde genel gvenlik, asayi ve kamu dzeni asndan almalar sakncal
grlen veya hizmetleri yararl olmayan kamu personelinin statlerine gre skynetim
blgesi dna atanma veya skynetim blgesi dna atanmak zere grevden
uzaklatrlma istemleri ilgili kurum ve organlarca derhal yerine getirilir. Skynetim
komutanlarnn sekizinci fkradaki nedenlerle mahalli idarelerde alanlarn grevden
uzaklatrlmas istemleri, ilgili mahalli idare yetkililerince derhal yerine getirilir. Bu
suretle grevden uzaklatrlanlar skynetim blgesi dndaki mahalli idarelerde grev
ve i bulmalar ve bu idarelerin ilgiliyi grev ve ie almay istemeleri halinde, mahalli
idare yetkililerince grevden uzaklatrma karar derhal kaldrlr ve bunlarn atamalar
ncelikle yaplr. eklinde deitirilmitir ve hkm bu haliyle halen mevcuttur.
Belirtilen madde hkmlerine dayanlarak askeri ynetim dneminde ok sayda
kamu grevlisinin iine son verilmi ve grev yerleri deitirilmitir.
Bu madde, 09.02.1990 tarih ve 20428 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak
yrrle giren 1988-6 Esas ve 1989-4 Karar Nolu Dantay tihad Birletirme Genel
Kurulu Kararna konu olmutur. zetle; Skynetim komutanlarnn istemi zerine
grevlerine son verilen kamu personeli ile ilgili olarak 1402 sayl Skynetim Yasasnn
2. maddesine 2301 sayl Yasann 1. maddesiyle eklenen fkrann, 28.12.1982 tarihinde
kabul edilen 2766 sayl Yasann 1. maddesiyle deiik eklinde yer alan "... bu ekilde
ilerine son verilen memurlar, dier kamu grevlileri ve kamu hizmetlerinde grevli
iiler bir daha kamu hizmetlerinde altrlamazlar." hkmnn skynetim sresiyle
snrl olarak uygulanmas gerektiine ve ad geen madde uyarnca skynetim
komutanlarnn istemleri zerine ilerine son verilen memurlarn, dier kamu
grevlilerinin ve kamu hizmetlerinde grevli iilerin, ilk kez kamu grevine girdikleri
tarihte bu grev iin yasa ve ynetmeliklerde ngrlen nitelikleri kaybetmemi olmalar
kouluyla, ilerine son verildii blgede skynetim kalktktan sonra, kurumlarnca eski
grevlerine iade edilmeleri gerektiine karar verilmitir.
462
Daha sonra, 26.10.1994 tarihinde kabul edilerek, 03.11.1994 tarih ve 22100 sayl
Resmi Gazete yaymlanarak yrrle giren 4045 sayl Gvenlik Soruturmas, Baz
Nedenlerle Grevlerine Son Verilen Kamu Personeli le Kamu Grevine Alnmayanlarn
Haklarnn Geri Verilmesine ve 1402 Numaral Skynetim Kanununda Deiiklik
Yaplmasna likin Kanunun Geici 2. maddesinde 1402 numaral Skynetim Kanunu
ile ek ve deiikliklerine gre 12.09.1980 tarihinden balayarak skynetim
komutanlklarnn istemleri zerine, blgelerinde genel gvenlik, asayi veya kamu dzeni
asndan almalar sakncal grlen veya hizmetlerinin yararl olmamas nedeniyle bir
daha kamu hizmetlerinde altrlmamak zere grevlerine son verilenler, ilk kez kamu
grevine girdikleri tarihte bu grev iin ilgili mevzuatnda veya toplu i szlemelerinde
ngrlen nitelikleri yitirmemi olmalar ve bu Kanunun yrrlk tarihinden itibaren alt
ay iinde mracaatlar halinde ya koulu aranmakszn ve emeklilik ya haddinin
almam bulunmas kouluyla, grevlerine son verildikleri tarihte almakta olduklar
aylk derecesine eit derecenin ayn kademesinden, ayrldklar tarihteki eski grevlerine
veya edeer bir greve, bavurma tarihinden itibaren en ge 60 gn iinde iade edilirler.
Bu suretle greve ve ie alnanlarla iade edilenlere, gemie ynelik olarak aylk ve dier
zlk haklar verilmez ve akta geen sreleri deerlendirilmez. hkm kabul edilerek
bu konudaki maduriyetler ksmen giderilmitir.
Ancak bu konuda bir eksiklik daha bulunmaktadr. 1402 sayl Kanun uyarnca
skynetim komutanlarnn istemi zerine grevlerine son verilen personelden yarg
karar ile greve dnenlere yarg yerlerince verilen kararlar dorultusunda, bu personelden
Dantay tihatlar Birletirme Kurulunun 09.02.1990 tarih ve 20428 sayl Resmi
Gazetede yaymlanan 07.12.1989 tarih ve E: 1988/6, K: 1989/4 sayl Karar zerine
grevlerine iade edilenlere ise 123 Seri Nolu Devlet Memurlar Kanunu Genel Teblii
uyarnca Dantay tihatlar Birletirme Kararnn Resmi Gazetede yaymland
09/02/1990 tarihinden geriye doru be yl amamak ve daha nce grev yaptklar yerde
skynetimin sona erdii tarihten nceki bir tarihe tamamak kouluyla belirlenecek
dnem iin akta geirdikleri srelere ait aylk ve dier zlk haklar herhangi bir yarg
karar aranmakszn denmektedir. Fakat 1402 sayl Kanun uyarnca skynetim
komutanlarnn istemi zerine grevlerine son verilen personele grevlerine son verildii
tarih ile greve baladklar tarih arasndaki zlk haklarnn denmesi talepleri ile ilgili
olarak haklarndaki yarg kararlar ve 123 Seri Nolu Devlet Memurlar Kanunu Genel
Teblii dnda bir dzenleme bulunmamaktadr. Kamu personelinin mali ve dier zlk
463
haklan kanunla dzenlendiinden, bu ekilde grevine son verilen personele, greve son
verildii tarih ile skynetimin sona erdii tarih arasndaki sreye ait zlk ve sosyal
haklarnn verilmesi yolundaki istemi karlamaya ynelik bir yarg karar ve kanuni
dzenleme bulunmamakta, bu da ilgili personelin bu yndeki taleplerinin reddedilmesine
yol amaktadr. Dantay kinci Dairesinin 29/03/1990 tarih ve E: 1989, K: 1990/697
sayl Karar buna rnek tekil etmektedir. Sz konusu dnemde hukuk devleti ilkesiyle
badamayan, insan haklar ihlalinin ileri boyutta bir uygulamas olarak karmzda duran
bu durumun btn izleriyle silinebilmesi iin aklanan bu yasal boluun doldurulmas,
belirtilen dnemde grevden alnan kiilerin grevden alndklar tarih ile skynetimin
sona erdii tarih arasndaki zlk ve sosyal haklarnn verilmesini salamak iin yasal
dzenleme yaplmas,
25- 12 Eyll darbesinden madur olan, insan haklar ihlal edilen, ikence ve
kt muameleye tabi tutulan, gereksiz yere cezaevinde tutuklu olarak kalan, grevlerine
son verilen gibi kiilerin bavurularnn alnarak deerlendirilecei, bunlarn tazmin ve
telafisi iin yaplmas gerekenler (tazminat deme, zr dileme, sigortal olan madurlarn
sigorta primlerinin denmesi ya da denmi saylmas, haklarn iadesi vb) ile ilgili zm
yollarnn gelitirebilecei bir TBMM Aratrma Komisyonunun kurulmas,
26- 12 Eyll Darbesine giden srete aydnlatlamam ya da tamamyla
aydnlatlamam nitelikte olan 1 Mays Olaylar, Kahramanmara ve orum Olaylar gibi
toplumsal olaylar ile cinayetler, silah ve uyuturucu kaakl gibi hususlarn
aydnlatlabilmesine ynelik olarak TBMM Aratrma Komisyonu kurulmas,
27- Darbecilerin ve 1. derece yaknlarnn malvarlklarnn aratrlmas, Darbe
dneminde sebepsiz zenginlemelerin varsa belirlenerek yarg nne karlmas ve tespit
edilen sebepsiz zenginlemelerin tahsili ve buna dair gerekiyorsa mevzuat dzenlemelerini
aratrmak zere TBMM Aratrma Komisyonu kurulmas,
28- Darbelerin tam anlamyla, tm aklyla ve tm unsur ve dinamikleriyle
ortaya karlmasna hizmet etmek zere Genelkurmay arivlerinin incelemelere
almasnn salanmas,
29- 12 Eyll dneminde ikence, insan hakk ihlalleri yapan ve insanla kar
su ileyen kamu grevlilerinin belirlenerek yarglanmalar ile ilgili dzenlemeler
gelitirilmesi, hukuken mmkn olmamas halinde belirlenerek ifa edilmelerinin
salanmas,
464
30- Dnemde gerekleen yarglamalarda hukukun stnl, yarg
bamszl ve insan haklar konusunda skntlar yaandna dair tanklklar ve
deerlendirmeler dikkate alnarak; evrensel hukuk kurallar bak asyla bu dnem
yarglamalar ve sonularnn ele alnmas ynnde aba gsterilmesi, rnein yan
delillerle desteklenmeyen ifade ve itiraflarnn ikence altnda alndn iddia eden
kiilerin 5271 sayl Ceza Muhakemesi Kanununun 311-323 maddeleri arasndaki
Yarglamann Yenilenmesi mevzuat erevesinde yarglamann yenilenmesini
isteyebilecekleri ynnde kamuoyunun bilgilendirilmesi,
31- Darbelerin ekonomik, siyasi, sosyolojik, psikolojik ve d siyasete dair
maliyetlerinin niversitelerimizde ve akademik camiada zellikle aratrma konusu
olmas,
32- TBMM kamps ierisine darbelere kar ve milli iradeye atf yapan bir
zgrlk ve demokrasi ant almas,
33- Ankara, stanbul ve zmir gibi byk ehirlerimize lkemizde yaplan tm
darbeleri anlatan darbe mzeleri almas,
34- lkemizde demokrasinin ve sivil siyasetin kalitesi ve tasnn daha da
ykseltilebilmesi amacyla gerekli mevzuat dzenlemelerinin gerekletirilmesi.
















465
XVIII. BLM: GENEL DEERLENDRME VE SONU

12 Eyll Darbesinin, darbeye giden srecin ve darbe sonras srecin anlalmasna
imkan verecek bir kapsam ve snrllkta incelenmeya alld bu Aratrma Komisyonu
Alt Komisyon Raporunda ncelikle darbeye giden srecin siyasi, toplumsal, psikolojik,
kltrel tm dinamikleri irdelenmeye allm, siyaset, ekonomi, alma hayat ve
endstriyel ilikiler, d politika ve uluslararas ilikiler, kamu ynetimi, hukuk, brokrasi,
insan haklar, demokrasi gibi ok alanl ve ok ynl bir dzlemde konu tm boyutlaryla
ortaya konulmaya allmtr. 12 Eyll darbesinin ancak bu tr bir bak asyla
zmlenebilecei yaklam esas alnmtr.
Dier taraftan 12 Eyll Darbesinin lkemize yaatt maduriyetlerin boyutu da
ok ynl olduundan, insani, hukuki, kiisel, ailesel ve toplumsal tm maliyetler ortaya
konulmaya allmtr.
Her blmn sonunda blme ilikin deerlendirme ve sonu yazld iin burada
ayrca blmler baznda bir deerlendirmeye girilmeyecektir.
Aratamann yaplmas ve raporun yazlmas srasnda kamu kurum ve
kurulularna bilgi ve belge talep eden yazlar gnderilerek dnem hakknda analiz
yapmaya yarayacak veriler ve parametreler elde edilmeye allmtr. Yaz ile bilgi ve
belge talep edilen kurum ve kurulular ve gelen cevaplara ilikin tablo rapora eklenmitir
(EK:1)
Tablo incelendiinde; baz kurum ve kurululara birden fazla yaz yazlmasna,
bilgi ve belge elde edilmesine ilikin bizzat yetkililer baznda grmeler yaplp
giriimlerde bulunulmasna ramen Komisyonun alma sresi iinde tabloda
karlarnda boluk bulunan Genelkurmay Bakanl, MT, Babakanlk nsan Haklar
Bakanl, Dileri Bakanl, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Devlet Personel
Bakanl gibi kurum ve kurulutan cevap gelmedii grlmektedir.
Maliye Bakanl Mali Sular Aratrma Kurumundan rapor halinde istenen
veriler, raporun taslak metninin datlmas sonras Komisyonun alma sresinin
bitimine 1 hafta kala rapor eklinde deil tasnif ve ayrntl incelenmesi gereken 3 klasr
ve iinde ok sayda CD eklinde gelmi, bu nedenle bunlar incelenememi ve rapora
yanstlamamtr.
Baz kurum ve kurululardan bilgi ve belge gelmekle beraber gelen bilgi ve
belgelerin istenen ierikte olmad grlmektedir. Dier taraftan bu konuda yaanan
466
nemli bir sorunun da devlet ariv ve hafza geleneinin ok gelimedii ynnde fikir
yrtmeye sebep olacak baz rneklerin yaanmas olmutur. Adalat Bakanlnda ve Kara
Kuvvetleri Komutanlnda dava dosyalarnn olay baznda deil de fail isimleri baznda
arivlenmesi ve olaya ilikin dava dosyasn bulmak iin fail isimlerini bilmenin gerekli
olmas, kurum ve kurulularn bilgi ve belgeleri aratrmak yerine bu konuda bilgi ve
belgeya rastlanmad ynnde yuvarlak cevaplara ynelme eilimi, Komisyonun
Babakanlk nsan Haklar Bakanlndan 12 Eyll Darbesinde yaanan insan haklar
ihlalleri ile ilgili bir deerlendirme ve eitli kaynaklarda yer alan insan hakk ihlallerine
ilikin derleme ve deerlendirme talebine bu konuda kurumlarna herhangi bir bavuru
olmad eklinde cevap verilmesi bu konuda yaanan birka rnek olarak ifade edilebilir.
Bu durum ncelikle bu bilgi ve belgelerin alnamayarak deerlendirilememesine
rapora yanstlamamasna neden olmutur. zellikle Genelkurmay Bakanlndan
dneme ilikin Milli Gvenlik Konseyi Kararlar, Skynetim Koordinasyon Kurulu
Kararlar, Bayrak Harekatna ilikin belgeler, Skynetim uygulamalar ve buna benzer
pekok bilgi ve belgenin alnamamas bukonuda daha kapsaml, orijinal ve derinlemesine
analiz yaplmasna engel olmutur.
Milli iradenin en nemli tecelligah olan Trkiye Byk Millet Meclisinin anayasal
bir denetim mekanizmas olan Meclis Aratrma Komisyonunun Trkiye Byk Millet
Meclisi tznn 105. Maddesi uyarnca yetkisi dahilinde bulunan bilgi ve belge
istemine kamu kurum ve kurulularnn duyarsz kalmas her trl aklamadan varestedir.
Giri blmnde Aratrmann kapsam ve snrllklarna ilikin blmde de
belirtildii gibi Aratrma Komisyonunun 3 aylk, sre uzatmyla 4 aylk sresi
erevesinde gerek dinlenen konuk says gerek ele alnan konularn kapsam ve konulara
deinme ayrnts da belli lde snrl kalmtr.
Alt Komisyon bir yandan 4 aylk alma sresinde ortaya konulabilecek en iyi
raporu Kamuoyuna sunmaya alm, dier yandan da bu Komisyonun devam niteliinde
yaplabilecek almalara da k tutmaya almtr.
Bu erevede Alt Komisyonun lkemizde bir daha darbeler ve demokrasiye
mdahale giriimlerinin olmamas ve 12 Eyll darbesi nedeniyle yaanan maduriyetlerin
ortadan kaldrlabilmesi ynnde getirdii neriler de Komisyonun nerileri olarak
belirtilmitir.
Dier taraftan Alt Komisyon raporunda incelenen lke rnekleri ve Komisyona
yaplan pekok kiisel maduriyet bavurular olduu ve darbeden madur olmu fazlaca
467
kiinin dinlenmesine yeterli sre olmamas gz nne alndnda bu konuda zellikle
kiisel maliyetlerin ve maduriyetlerin incelenecei ve buna ilikin nerilerin
gelitirilebilecei TBMM Aratrma Komisyonunun kurulmas, yaplabilecek hukuki
dzenlemeler konusunun ayr bir incelemeye tabi tutulmas ve bu paralelde teklif ve tasar
paketlerine ynelik almalar yaplmas ynnde ve 12 Eylle giden srete tamamen ve
ksmen aydnlatlamam olaylarn aydnlatlabilmesine ynelik TBMM Aratrma
Komisyonlarnn kurulmas en nemli neriler olarak ifade edilebilir.
12 Eyll Darbesinin aratrlmas ynnde kurulan Alt Komisyonun almalar ve
raporunda ortaya koyduu dinamikler ve deerlendirmelerin, sreci ve sonular itibaryla
belki de lkemizde demokrasiye vurulan en byk darbe olarak ifade edilebilecek 12
Eyll darbesini ortaya koymaya almakla beraber, lkemizde Cumhuriyet dneminde bu
ynde gerekleen 1960 Darbesi, 1971 Muhtras, 28 ubat Postmodern Darbesi ve 27
Nisan 2007 Bildirisi gibi darbe ve demokrasiye tm mdahale ve mdahale giriimlerinin
ortak arka plan ve dinamiklerinin ortaya konulmasnn da byk nem tad
dnlmektedir.
Alt Komisyon almalar ve ortaya kan rapor, 12 Eyll Darbesinin kiisel,
toplumsal, hukuki, insani, kltrel ok alanl ve ynl maliyetler yaattn ortaya
koymaktadr. Bu maliyetlerin, gelien insan haklar, demokrasi ve hukukun stnl
dzleminde TBMMde grubu bulunan AK Parti, CHP, MHP ve BDPnin ortak ynde
verdikleri Aratrma nergeleriyle ekillenen komisyon almalaryla daha da
berraklat, lkemizin her sorununa demokrasi, insan haklarna riayet ve sayg ile
hukukun stnl anlayyla geerli ve srdrlebilir zmler getirilebilecei ynnde
fikir birlii olutuu ifade edilebilir.








468
KAYNAKA
Acar, A, Trk Sendikaclk Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak-.
Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi . Ankara: T.C. Gazi niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, 2007.
Ahmad, Feroz, The Turkish Experiment in Democracy, 1950-1975, London, C. Hurst,
1977.

Ahmad, Feroz, Demokrasi Srecinde Trkiye 1945-1980, Hil Yaynlar, stanbul, 1994.

Ahmad, Feroz. Demokrasi Srecinde Trkiye, stanbul: Hil Yayn, 1996.

Ahmad, Feroz, The Turkish Experiment in Democracy, 1950-1975, London, C. Hurst,
1977.

Ahmad, Feroz, Turkey: The Quest for Identity, Oxford: Oneworld Publication, 2003.

Aaoullar, M. Ali, Milliyeti Hareket Partisi, CDTA, C. 8, letiim Yaynlar, 1983.

Aaoullar Mehmet Ali, The Ultranationalist Right Turkey in Transition, ed, I.C. Shick
ve E. A. Tonak, Oxford, Oxford University Press, 1987.
Akaln, Uur Seluk, Trkiyede Devlet-Sermaye birliinin Ekonomi Politii. stanbul:
Set Yaynlar, 2002.
Akaln, Uur Seluk, Dnem Ekonomi. stanbul: Set Yaynlar, 2004.
Akaln, . Disk Ksa Tarih (1960-1980). Ankara : teki Yaynevi, 1995.
Akn, Mahmut H, Milletten Devlete Milliyeti Hareket, Ankara: Stratejik Dnce
Enstits, 2010,

Aknc, T. Birinci Milliyeti Cephe Hkmeti ve zmir Basn. Yaymlanmam Yksek
Lisans Tezi . zmir: T.C. Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi
Enstits, 2010.

Akritas Pln. Ergenekon Yaynlar, Lefkoa, 1971.

Akritas Pln. Genlik, Spor ve Kltr Dairesi Yaynlar, Lefkoa, 1972.

Akta, Hayati and Soyalp Tamelik, The Importance of Cyprus Island According To
Geo-Political Theories, Proceedings Book of The International Conference The East
Mediterranean and Cyprus: Economic And Political Relations: Cooperation and
Integration From Past To Future 15-16 December 2010, Edited by Assoc. Professor Dr.
Ercan Gndoan, The American University Girne - Cyprus Faculty of Business and
Economics Department of Political Science and Public Administration Department of
International Relations, Girne, 2011, s. 63-76.
469

Alasya, Halil Fikret, Kbrs Tarihi ve Kbrsta Trk Eserleri, Ankara, 1964.

Alasya, Halil Fikret, Kbrs kmaz ve Ardndaki Gerekler, Trk Kltr, S: 82
Autos1969.

Alasya, Halil Fikret, Kbrs Trk Bar Harekt, VIII. Trk Tarih Kongresine Sunulan
Bildiriler, C. III., Ankara, 1983.

Alasya, Halil Fikret, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti Tarihi, Ankara, 1987.

Altu, Ylmaz, Terrn Anatomisi, stanbul: Altn Kitaplar Yaynlar, 1995.

Altun, F.Mustafa ve Karaman, zcan, Etnik Ayrlk Terrle Mcadele Politikalar
Kapsamnda Trkiye ve spanya Analizi, Terrle Mcadelede Makro ve Mikro
Perspektifler, Derleyenler: Babyk, Ouzhan vd, Ankara: UTSAM, 2011.

Amin, Tahir. 1977 Coup Detat in Pakistan, Pakistan Journal of History and Culture,
Vol.XXVIII, No.2 (2007) s. 48-51

Cumhuriyet Basavcl (CMK 250. Madde le Yetkili ve Grevli), Trkiye
Cumhuriyeti Anayasasnn Tamamn veya Bir Ksmn Deitirmeye veya Ortadan
Kaldrmaya ve Anayasa le Teekkl Etmi Olan Trkiye Byk Millet Meclisini Ortadan
Kaldrmaya veya Grevini Yapmasna Engel Olmaya Cebren Teebbs Etmek Suuyla
lgili ddianame, Soruturma No: 2011/646, Esas No: 2012/2, ddianame No: 2012/2,
2011.

Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi Eki: Trkiyedeki
Anari ve Terrn Durumu, TC Genelkurmay Bakanl, Genelkurmay Basmevi,
Ankara, 12 Eyll 1983.

Arcayrek, Cneyt, Cneyt Arcayrek Aklyor-9, 12 Eylle Doru Koar Adm,
Ankara, Bilgi, 1985.

Arcayrek, Cneyt, Mdahalenin Ayak Sesleri 1978-1979, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1985.

Arcayrek, Cneyt, Cneyt Arcayrek Aklyor-10, Demokrasi Dur, Ankara, Bilgi, 1990.
Ar, Tayyar. IRAK, RAN ve ABD: nleyici Sava, Petrol ve Hegemonya, Alfa
Yaynlar, stanbul, 2004.

Ar, Tayyar. Gemiten Gnmze Ortadou: Siyaset, Sava ve Diplomasi, Alfa
Yaynlar, stanbul, 2005.

Arcan, Mehmet, Gvenlik Glerinin Toplant ve rgtlenme zgrl Uluslararas
Hukuk ve lkemizdeki Uygulama, Uluslararas Hukuk ve Politika, Cilt:5, Say:19,
Ankara USAK, 2009.

Ardan, Blent ve Ergun Turgay, Siyasal Nitelikli Yksek Ynetici Atamalar, Amme
daresi Dergisi Cilt 9, Say 4, Haziran 1980.
470
Armaolu, Fahir, Siyas Tarih 1789 1960, 2. Bask, Ankara, 1973.

Armaolu, Fahir, Trkiye Cumhuriyetini Ykmaya Matuf Siyas ve deolojik Oyunlar,
Ankara, 1986.

Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siyas Tarih 1914 1980, 6. Bask, Ankara, 1989.
Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, Alkm Yaynevi, stanbul, 2002.

ABDden Zehir Gibi Uyar Mektubu, Hrriyet Gazetesi zel Arivi, 10 Temmuz 1992,
s. 1.

Arkn, Ramazan Gkalp. Yunanistan, Cumhuriyet Ansiklopedisi, C. X, 1972, Ankara.

Arpa, Yasemin, (2009), 12 Eyll Srgnleri: 101'ler, Tarih: 11/09/2009, ntvmsnbc,
Eriim Adresi: http://www.ntvmsnbc.com/id/24999614/, Eriim Tarihi: 13/09/2012

Avc, Mustafa, Trkiyede Siyasal iddet ve Polis (1977-1980), Yksek Lisans Tezi,
Ankara, 2004.

Aydn, zzet (1984). 1980li Yllarda Trk Lirasnn Konvertibilitesi Sorunu. stanbul:
TO Yay. No: 1984-12.

Aykn, Hasan ve Gmay, Kevser, (2008), Terrle Mcadelede Yeni Boyut: Terrn
Finansman ile Mcadele, Karapara Aklama ve Terrizmin Finansman, Editr:
Aydn, Sleyman, Ankara: Adalet Yaynevi

Aykn, Hasan, (2010), Aklama ve Terrn Finansman le Mcadelenin Kresel
Boyutu, Ankara: Maliye Bakanl

Bal, hsan, (2006), Terr Nedir? Neden Terrist Olunur?, Terrizm, Derleyen: Bal,
hsan, Ankara: USAK Yaynlar

Bal, hsan, (2006), Trkiyenin Terrle Mcadele Deneyimi: Hizbullah Terr rgt
rnei, Terrizm, Derleyen: Bal, hsan.

Balcgil, Osman (Der.) (1982), ki Seminer ve Bir Reform nerisinde Tartlan
Anayasa, stanbul: Birikim Yaynlar.

Balta, brahim, Biranddan Paul Henzeye sesligrntl yalanlama, Zaman,
14.06.2003, http://arsiv.zaman.com.tr/2003/06/14/haberler/h2.htm.

Babakanlk Yaynlar: Babakan Blent Ulusunun Konuma Deme Ve
Mesajlar (21 Eyll 1980-31 Aralk 1981), Babakanlk Basmevi, 1982, Ankara.

Bayr, Mustafa zgr, Trkiyede Etik, Yanszlk, Katlm Boyutlar Asndan
Brokrasi ve Siyaset likisi, Yksek Lisans Tezi, Mersin, 2007.

Behrooz, Maziar. Nasl Yaplamad? randa Solun Yenilgisi, ev. Ercment zkaya,
Epos Yaynlar, Ankara, 2007.
471
Benedetti, Fanny. Haiti's Truth and Justice Commission Washington College of Law.
http://www.wcl.american.edu/hrbrief/v3i3/haiti33.htm (9 Ekim 2012 tarihinde
eriilmitir)

Berksoy, Taner, 1982, Trkiyede stikrar Araylar ve IMF, IMF stikrar Politikalar
ve Trkiye, der, Cevdet Erdost, Ankara, Sava.

Bianchi Robert, Interest Groups and Political Development in Turkey, Princeton
Princeton University Press, 1984.

Bilim ve Sanat Kitaplar, (1986). Trkiye Bar Dernei Davas Sorgular-Savunmalar
Cilt 1. stanbul: Bilim ve Sanat.

Birand, Mehmet Ali. 12 Eyll, Saat: 04.00, Karacan Yay., 1984.

Birand, Mehmet Ali, Bila, Hikmet, Akar, Rdvan, 12 Eyll Trkiye'nin Milad, Doan
Kitaplk, 5. Baski, stanbul, 2010.

Birlie ar dergisi, Haziran 1980, Say: 9

Blum, William. Killing Hope: US Military and CIA Interventions Since World War II,
Zedbooks, 1995.

Boran, Behice. Al Konumas. (stanbul: Trkiye i Partisi 1. Byk Kongre
Tutana, Trkiye i Partisi Yaynlar, 1977)

Boratav, Korkut, 1989, Trkiye ktisat Tarihi 1908-1985, stanbul, Gerek.

Boratav, Korkut (2003). Trkiye ktisat Tarihi: 1908-2002. stanbul: mge Kitabevi.

Boratav, K. (2005). 1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm. Ankara:
mge Kitabevi.

Boratav, Korkut: Trkiye iktisat Tarihi 1908-2005, 10.Bask, mge Yaynlar, 2006,
Ankara,

Bostanolu, Burcu. Trkiye-ABD likilerinin Politikas, mge Kitabevi Yaynlar,
Ankara, 1999.

Blgiray, 1989, Sokaktaki Asker-Bir Skynetim Komutannn 12 Eyll ncesi
Anlar, stanbul, Milliyet

Blgiray, Nevzat, Sokaktaki Akerin Dn (12 Eyll Ynetimi Dnemi), Tekin
Yaynevi, stanbul,1991

Blgiray, Nevzat,1996, Anari ve Terr Nasl nlenir, stanbul:Tekin Yaynevi,

Bustos M. A., Webb, D. and Fairbairn, G. (Un) Covering the silence During the
Argentinean Coupdtat. A Journal of Social Justice, Vol. 21:155 159.
472
Can, Mesut Hakk, SSCB ile likiler, Trk D Politikas, (der.) Haydar akmak,
Ankara, Platin Yaynlar, 2008.

Cengiz, Mahmut ve Akyay, lkay, Terrrn Para Kayna Olarak Organize Su,
Terrizm Paradoksu ve Trkiye, Editrler: zeren, Sleymen ve Sever, Murat, Ankara:
Karnca Yaynlar, 1-2011.

Cerrah, brahim, (2008), Gvenlik Sektrnde Zihinsel Modernizasyon ve Demokratik
Gzetim, Gvenlik Sektr Ynetiimi: Trkiye ve Avrupa, stanbul: TESEV.

CLEVELAND, William. Modern Ortadou Tarihi, ev. Mehmet Harmanc, Agora
Kitapl, stanbul, 2008.

CHP, CHP 1973 Seim Bildirgesi Ak Gnlere, Ankara, Ajans Trk.

Crawshov, Nacny, The Cyprus Revolt, London, 1978.

Cokun, smail, Trkiyede Brokrasi Siyaset likisi, Yksek Lisans Tezi, Konya, 2005.
Cumhuriyet Gazetesi, (1979, Temmuz 31).
Cumhuriyet Gazetesi, (1982, Aralk 15).
Cumhuriyet Gazetesi, (1982, Ocak 26).
Cumhuriyet Gazetesi, (1983, ubat 23).
Cumhuriyet Gazetesi, (1986, Mart 12).
Cumhuriyet Gazetesi, (12.09.2000).
aran, Mehmet Emin. 12 Eyll Darbesi ve D Politika Anlay, Trk D Politikas,
ed. Haydar akmak, 2008.

akr, Gze. Trkiyede Birey, deoloji ve Parti likisinde Sosyalist Gelenek: Trkiye
i Partisi rnei, (Konya: Seluk niversitesi, 2011)

alk, Mustafa, MHP Hareketi (19651980), (Ankara: Cedit Yaynclk, 1995).

andar, Cengiz. Kbrstan New York Zirvesine Baklar, Sabah Gazetesi zel Arivi,
13 Haziran 1992, s. 9.

evik, Hasan Hseyin, Trkiyede Kamu Ynetimi Sorunlar, Ankara: Sekin Yaynclk,
2007.

evik, Hasan Hseyin; Gksu, Turgut; Filiz, Orhan; Gl, Serdar Kenan, (2010), Gvenlik
Ynetimi, Ankara: Sekin Yaynclk

iek, Hikmet, Hangi Hizbullah, stanbul: Kaynak Yaynlar, 2000.

473
imen, Adnan, Terrle Mcadelede Mlki Amirlerin Etkinlik Sorunu, darecinin Sesi,
Kasm-Aralk 2010, Say:142.
laan, E. 24 Ocak: Bir Dnemin Perde Arkas. stanbul: Milliyet, 1984.
laan, Emin, 12 Eyll ncesi ve Sonras, lk Kurun - Emin laan, Eriim
Adresi: http://www.ilk-kursun.com/haber/100658, Eriim Tarihi: 05/08/2012

Darbeleri Aratrma Komisyonu Gazete Taramas, 1-12 Eyll 1980 ncesi Olaylar.

Daver, Blent. AP: Liberal ve Reformcu Bir Parti, Milliyet, 1973.
David Pion-Berlin, The Fall of Military Rule in Argentina: 1976-1983, Journal of
Interamerican Studies and World Affairs, Vol. 27, No.2, Summer-1985:57.
DEF
Deirmenci, Aslan, Tanklar, Madurlaryla Bir Zihniyet Kodlamas 12 Eyll, ra
Yaynlar, stanbul, 2011.

Demir,Kemal ve abuk, Suat, 2010 , Trkiyede Metropoliten Kentlerin Nfus
Geliimi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi,28,1, 2010.


Demirci, Sleyman, (2011), Radikal Sol Hareketlere Analitik Bak, Terrizm
Paradoksu ve Trkiye, Editrler: zeren, Sleyman ve Sever, Murat, 2011, Ankara:
Karnca yaynlar

Demirel, Sleyman, CHPnin errinden Ylmayacaz, Ankara, Dou, 1975.

Demirel, Tanel 1998, Political Party Elites and the Breakdown of Democracy: The
Turkish Case 1973-1980 Doktora Tezi, Bilkent niversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu
Ynetimi Blm,

Demirel Tanel, 2003, The Turkish Militarys Decision to Intervene: 12 September 1980
Armed Forces and Society, 29 ,2, 253-280.

Demirel, Tanel, (2001), 12 Eylle Doru Ordu ve Demokrasi, SBF Dergisi, Cilt: 56,
Say: 4, Ankara : Ankara niversitesi

Demirel, Tanel, 2004, Adalet Partisi deoloji ve Politika, stanbul, letiim

Demirel, Tanel, 2009, 1946-1980 Dneminde Sol ve Sa, Modern Trkiyede Siyasi
Dnce, cilt 9, Dnemler ve Zihniyetler, der, mer Lainer, stanbul, letiim.

Demirel, Tanel, 2000li Yllarda Asker ve Siyaset Kontroll Deiim ile Statko Arasnda
Trk Ordusu, SETA Analiz, Say 18, ubat 2010.


Denkta, Rauf R. Dn, Bugn Yarn ile Kbrs Davamz, Kbrs Gazetesi zel Arivi, 1
Temmuz 1991.

474
DE, 1973, Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50. Yl, Ankara, DE.

DE, 1983, Trkiye statistik Yll, 1983, Ankara, DE.

DE, 1998, 75. Ylnda Saylarla Trkiye Cumhuriyeti, Ankara: DE, 1998.

Dilligil, Turhan: 27 Maystan 12 Eylle, Adaletten Mektuplar, Adalet
Yaynlar No:6, 1983, Ankara.

DSK. (1980). 7.Genel Kurul alma Raporu. stanbul: DSK

Dodd, Clement H, 1990, The Crisis of Turkish Democracy, 2.nd ed, London, Eothen.

Doan, Yaln, Dar Sokakta Siyaset (1980-1983), Tekin Yaynevi, stanbul, 1985.

Doruel, Fatma, A.Suut Doruel (2005). Trkiyede Enflasyonun Tarihi. Ankara: Tarih
Vakf ve Merkez Bankas Yayn.

Dumanolu, Mehmet, (2003), Trkiyede Neler Oluyor?, Ankara: Berikan Yaynevi.

Durgun, enol, (2003), Trk Kamu Ynetiminde Brokratik Siyaset, Trkiyede Kamu
Ynetimi, Editrler: Ayka, Burhan, Durgun, enol ve Yayman, Hseyin, Ankara: Yarg
Yaynevi

Dzgit, Senem Aydn ve Yaprak Grsoy. International Influences on the Turkish
Transition to Democracy in 1983, Center on Democracy, Development, and The Rule of
Law Working Papers, Stanford, 2008.

Ecevit, Blent, 1968, Bu Dzen Deimelidir, Ankara, Tekin.

Ecevit Blent, 1970, Atatrk ve Devrimcilik, Ankara,Tekin.

Ecevit Blent, 1974, Babakan Ecevitle Sohbet, Ankara, Ajans Trk.

Erdal, Meryem, (2009), Yrtme, Almanak Trkiye 2006-2008 Gvenlik Sektr ve
Demokratik Gzetim, Editrler: Bayramolu, Ali ve nsel, Ahmet, stanbul: TESEV
Yaynlar

Erdoan, Mustafa, (1995), Trkiyede Genlik ve iddet - Mardin, erif, eviren:,
Makaleler 4 Trk Modernlemesi, Sayfa: 251-284, Derleyen: Mmtazer Trkne ve
Tuncay nder, stanbul: letiim

Ergil, Dou, Trkiyede Terr ve iddet, Turhan Kitapevi, Ankara, 1980.

Ergun, Turgay ve Polatolu, Aykut, Kamu Ynetimine Giri, TODAE, Yaynlar, No:
212, Ankara, 1984.

Erhan, ar ve Turul Arat. Avrupa Topluluklaryla likiler, Trk D Politikas, Cilt
II 1980-2001, ed. Baskn Oran, stanbul, 2010.
475

Erim, Nihat, Bildiim, Grdm ller iinde Kbrs, stanbul, 1975.

Ertun, Ahmet Cemil, Cumhuriyetin Tarihi Trkiyede Ordu ve Siyaset, Pnar Yaynlar,
3. Bask, 2005.

Erylmaz, Bilal, Brokrasi ve Siyaset, Brokratik Devletten Etkin Ynetime, Alfa
Yaynlar, stanbul, 2002.

Esen, Hasan. Yunanistan, Trk Ansiklopedisi, C. XXXIII, 1984, Ankara.

Ete, Hatem, CHPdeki Deiim: Lider Deiimi mi Siyaset Deiimi mi?. Ankara: SETA
Analiz, 2010.

Evren, Kenan, (1990), Kenan Evren'in Anlar, cilt:1, stanbul: Milliyet

Evren, Kenan, (1991), Kenan Evren'in Anlar, Cilt:3, stanbul: Milliyet

Fahri Korutrk Arivi, 1979.

Fahri Korutrk Arivi, (1979a), Yer No: 6/7-30, Fihrist No: 4913-1

Fahri Korutrk Arivi, (1979b), Yer No: 6/3-36, Fihrist No: 1103

Fahri Korutrk Arivi, (1979c), Yer No: 6/7-31, Fihrist No: 4963-Y

Fahri Korutrk Arivi, (1979d), Yer No: 6/10-16, Fihrist No:7356

Fahri Korutrk Arivi, (1979e), Yer No: 6/12-13, Fihrist No:7910

Gksu, Turgut, Szen, Sleyman ve evik Hasan Hseyin, (2008), Trkiye, evik,
Hasan Hseyin (Editr), Karlatrmal Polis Ynetimi, Yayn No: 640, Sayfa: 407-436,
Ankara: EGM Strateji Gelitirme Daire Bakanl

Fekri, Amir Ahmad, Tarihsel Geliim Srecinde ran Devrimi, Mzrak Yaynclk,
stanbul, 2011.

Gazi Mustafa Kemal Atatrkn Dumlupnar Nutku, Trk Kltr, Austos 118 (Ordu
zel Says), 1972.

Gaziolu, Ahmet, Kbrs Sorunu ve Bamszlk, Lefkoa, 1987.

Gevgilili, Ali, 1981, Ykseli ve D. stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi.

Gem, Ziya, General Trikupisin Esir Edilii, Trk Kltr, Austos 82, 1969.

Glba, . (2007). TSAD'n Sylemleri Araclyla Toplumu na Giriimlerinin 24
Ocak Kararlar ve zleyen Sre Balamnda Eletirel Bir ncelemesi. Doktora Tezi .
Ankara: Akdeniz niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
476

Gyn, Nejat. Bakumandanlk Meydan Muharebesinin Trk ve Dnya Tarihindeki
nemi, Trk Kltr, Austos 118, 1972.

Gnal, Altu, Byk Ortadou Projesi ve Trkiye,
www.arastirmax.com/system/.../arastirmax_3030_pp_156-164.pdf, Eriim Tarihi:
23.08.2012.

Gnaydn Gazetesi. (1979, Mays 16). Gereki k Yolu.

Gnaydn Gazetesi. (1981, Haziran 2).

Gndoan, nal. ran ve Ortadou, Adres Yaynlar, Ankara, 2010.

Gne Gazetesi. (1978, Nisan 25).

Grbz, Yaar (1982), Anayasa (Grler - Taslak), (stanbul: Aratrma, Eitim, Ekin
Yaynlar).

Haggard: and Kaufman, R. (1997). The Political Economy of Democratic Transitions.
Comparative Politics, Vol. 29(3): 263 283.
Hak-. (1984). Hak- . 4. Olaan Genel Kurul Al Konumas . Hak-.

Hak-. (1995). Hak- Dergisi (33) .

Hale, William. Turkish Politics and Military, Routledge, Londra ve New York, 1994.

Hale, William. Trk D Politikas 1774-2000, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul,
2003.

Hamurcu, lhan Ozan, Trkiye-ran likilerinin Uluslararas Siyasal Sistem Balamnda
Deerlendirilmesi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam
Yksek Lisans Tezi, zmir, 2010.

Han, Ahmet K. Sovyet gali ve Srekli zgrlk: Afganistanda Sperg
Mdahalelerinin Uluslararas Sisteme Etkileri zerine Karlatrmal Bir Jeopolitik
nceleme, Ortadou Ettleri, Cilt 2, Say 2, Ocak 2011, s. 60
http://www.uhim.org/images/tarihte/1329227308.pdf, Eriim Tarihi: 09.08.2012.

Hawdon, James E. Mark A. R. Kleiman (Ed.), Encyclopedia of Drug Policy, Vol: 1, Sage
Publications, 2011, pp. 97-98.

Hazr, Hayati, (2001), Siyasal iddet ve Terrizm, Ankara: Nobel Yayn Datm.

Henze Paul, 1981, Goal Destabilization: Soviet Agitational Propaganda, Instability and
Terrorism in NATO South (Washington DC, European American Institute for Security
Research)

477
Henze, Paul, 1993, Turkish Democracy and American Alliance Rand Paper P- 7796
(Rand, Santa Monica, 1993)

Heper, Metin, Negative Bureaucratic Politics in a Modernizing Context: The Turkish
Case Journal of South Asian and Middle Eastern Studies, 1,1, 1976.

Hill, George. A History of Cyprus, Cambridge, C. IV, 1952.

te Denkta Kzdran Harita, Sabah Gazetesi zel Arivi, 13 Haziran 1992, s. 9.
Kalaan, Gkhan, Trkiyede 1980 Sonras Brokratik Dnm, Beta Yaynlar,
stanbul, 2010.

Kalknma Bakanl (2012). 1977-1983 Dnemindeki Ekonomik Gelimeler Raporu.
Ankara.

Kalknma Bakanl: 1977-1983 Dnemi Trkiye Ekonomisinde
Gelimeler, 2012, Ankara

Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C.II., Ankara, 1956.

Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C.VIII., Ankara, 1956.

Karaer, Tacettin, 12 Eyll ve Trk Kamu Ynetiminin Yeniden Dzenlenmesi, Amme
daresi Dergisi Cilt 20, Say 3, Eyll 1987.

Karluk, Rdvan (2005). Cumhuriyetin lanndan Gnmze Trkiye Ekonomisinde
Yapsal Dnm. stanbul: Beta Yaynlar.

Karpat, Kemal H, The Politics of Transition : Political Attitudes and Party Affiliation in
the Turkish Gecekondu Political Participation in Turkey, eds, Engin D. Akarl, Gabriel
Ben Dor, stanbul Boazii University Publications.

Karpat, Kemal H. The Turkish Democracy at Impasse: Ideology, Party Politics and the
Third Military Intervention International Journal of Turkish Studies, 2, (1981)

Kaya, Gazanfer. Trkiyede Siyasal Partilerin zgrlklere Yaklamlar (Cumhuriyet
Halk Partisi ve Adalet Partisi rnei: 1960-1980), Sivas: Cumhuriyet niversitesi, 2009.

Kazgan, Glten (2005). Trkiye Ekonomisinde Krizler: 1929-2001. stanbul: Bilgi
niversitesi Yaynlar.

Kele, Ruen, nsal Artun, Kent ve Siyasal iddet, Ankara, SBF Yaynlar, 1981

Kele, Ruen ve nsal, Artun, (1982), Kent ve Siyasal iddet, NO:507, Ankara: Ankara
niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar

Kele, Ruen, Kentleme Politikas, Ankara, mge, 1993.

Kele, Ruen ve nsal, Artun, (1996), Kent ve Siyasal iddet, Cogito K-Bahar Dnemi,
478
Say: 6-7, Sayfa: 91-103, Ankara: Yap Kredi Yaynlar.

KEMin Beyannamesi, Bozkurt Gazetesi zel Arivi, 2 Nisan 1960, s.1.

KEMin Tehditleri, Halkn Sesi Gazetesi zel Arivi, 2 Nisan 1960, s.1ve 12.

Kepenek, Yakup: 12 Eylln Ekonomi Politii ve Sosyal Demokrasi, V Yaynlar, 1987,
Ankara.

Kepenek, Yakup ve Nurhan Yentrk (2005). Trkiye Ekonomisi. stanbul: Remzi
Kitabevi

Keskin, Arif. ii Jeopolitii ve ran, Avrasya Dosyas, Cilt 13, Say 3, 2007, s. 4.

Keyder, alar, 1987, Economic Development and Crisis, 1950-1980, Turkey in
Transition, ed, I.C. Shick ve E. A. Tonak, Oxford, Oxford University Press, 1987)

Keyder, alar Keyder, 1987 b, State and Class in Turkey, London, Verso, 1987.

Klbay, Ahmet :Trk Ekonomisi, Modeller,Politikalar, Stratejiler,Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, Genel Yayn No:263,1991, Ankara.

Klolu, Safa. Yunanistan, Laurousse Genlik Ansiklopedisi, C. X (1979), stanbul.

Klolu, Safa. Yunanistan, Meydan Laurousse Ansiklopedisi, C. XII (1981), stanbul.

Kim, C.I. Eugene. The Impact of U.S Military Presence on the Republic of Korea, The
American Military and Far East, Joe C. Dixon (Ed.), Ninth Military History Syposium
United States Air Force Academy, 1-3 October 1980.

Kray, Mbeccel Belik, 1981, Az Gelimi lkelerde Hzla Topraktan Kopma ve Kentle
Btnleememe Toplumbilim Yazlar, Ankara, Gazi niversitesi Yaynlar.

Kili, Suna, 1976, 1960-1975 Dneminde Cumhuriyet Halk Partisinde Gelimeler Siyaset
Bilimi Asndan Bir nceleme, stanbul, Boazii niversitesi Yaynlar.

Kirkpatrick, Jeane J. Dictatorships and Double Standards, Commentary Magazine
Volume 68, No. 5, November 1979, pp. 34-45.

Kirkpatrick, Jeane J. Dictatorships and Double Standards: Rationalism and Reason in
Politics, Simon and Schuster, 1982.

Koca, Murat, Askeri Birliklerin Gvenlikte Grevlendirilmesi, darecinin Sesi, Kasm-
Aralk 2010, Say:142.

Ko, Y. (1982). 24 Ocak Kararlar ve alma Yaamndaki Gelimeler. Yol- Yaynlar.

Ko, Y. (1989). Teslimiyetten Mcadeleye Doru Trk-: 1980-1989. Ama Yaynlar.

479
Ko, Y. (1986). Trk- Neden Byle? Nasl Deiecek? stanbul: Alan Yaynclk.

Ko, Y. (2003 ). Trkiye i Snf ve Sendikaclk Hareketi Tarihi. stanbul: Kaynak
Yaynlar.

Ko, Y. (2010, Gz). 30.Yldnmnde 12 Eyll Darbesi ve i Snf. Mlkiye Dergisi ,
34 (268), s. 43-74.

Kongar, Emre, Demokrasi ve Kltr, Hil Yaynlar, stanbul, 1983.

Kongar, Emre, 12 Eyll ve Sonras, Say Yaynlar, stanbul, 1987.

Krueger Anna O ve lter Turan, 1993, The Politics and Economics of Turkish Policy
Refors in the 1980s Political & Economic Interaction in Economic Policy Reform, ed,
Anna O Krueger, Robert H. Bates, (Oxford, Blackwell, 1993)

Kurnaz, A. Haluk, Trkiyede Ara Rejim Dnemlerinde Yasama Yetkisinin Kullanm,
TBMM Uzmanlk Tezi, Ankara, 2007.

Kuru, Hanife. Trk Siyasal Yaamnda Adalet Partisi, (zmir: Dokuz Eyll niversitesi,
1996)

Kuzu, Ali, Katliamlar, kenceler, Suikastler ve Terrizm Inda 12 Eyll htilali ve
Onlarn ocuklar, Kariyer Yaynclk, stanbul, 2010.

Loveman, B. and Davies, T. (1997). The Politics of Anti-Politics: The Military in Latin
America. Delaware: SR Books.
Lurcell, H.D. Cyprus, London, 1969.

Mairuzzaman, T. (1992). Arms Transfers, Military Coups, and Military Rule in
Developing States. The Journal of Conflict Resolution, Vol. 36 (4): 733 755.

Makariosun Beyanat, Halkn Sesi Gazetesi zel Arivi, 17 Mays 1960, s. 2.

Makariosun Demeci, Halkn Sesi Gazetesi zel Arivi, 12 ubat 1963, s. 2.

Maral, Erol, (2008), Balans Ayarlar Cumhuriyet Dneminde Askeri Muhtralar,
stanbul: Metropol Yaynlar

Marcus, Aliza, 2009, Kan ve nan, stanbul, letiim.

Mardin erif, 1978 Youth and Violence in Turkey, Archives Europeennes de
Sociologie, 19,

Mardin erif, 1991, Trkiyede Din ve Siyaset Makaleler 3, stanbul, letiim.

Mayes, Stanley. Cyprus and Makarios, London, 1964.

480
Milli Gvenlik Kurulu Karar, 23.02.1979 tarih ve 239, 16.08.1979 tarih ve 244 sayl
Kararlar.

Milli Selamet Partisi Program, (Ankara: Elif Matbaaclk, 1973)

Milliyet Gazetesi. (1979, Temmuz 22).

Milliyet Gazetesi. (1979, Mays 22). Ulus Bekliyor.

Milliyet Gazetesi. (1979, Mays 29). Yokluu Paylamak m? Bolluu Salamak m?

Milliyet. (1991, Mays 1). Bar Dernei Davas Dt. Milliyet .

Milliyet. (1982, Mart 17). Bar Dernei Kurucu ve Yneticilerinden 20'sinin tiraz
Reddedildi. Milliyet.

Milliyet, 21.04.1980.

Milliyet, 14.06.1980.

Milliyet, 15.06.1980.

Milliyet, 28.10.1982.

Milliyet, 31.10.1982.

Milliyet, 11.09.1988.

Milliyet, 12.09.1988.

Milliyet, 13.09.1988.

Milliyet, 14.09.1988.

Milliyet, 15.09.1988.

Milliyet, 16.09.1988.

Milliyet, 17.09.1988.

Milliyet, 18.09.1988.

Milliyet, 19.09.1988.

Milliyet, 20.09.1988.

Muhtat, Qassem. S.S.C.B.nin 1979 Ylnda Afganistan galinden 2001 ABD
Mdahalesine Giden Srete Uluslararas Ortamda Afganistann Konumu, Ankara
481
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara,
2011.

Mumcu, Uur. Kimin Hakk?, Cumhuriyet Gazetesi, 31 Aralk 1979, s. 9.

Mumcu, Uur, (1982), Silah Kaakl ve Terr, stanbul: Tekin Yaynevi.

Merref Gezg, Gzde. 1970lerde CHPnin 2000lerde AKPnin Ykselii zerine
Karlatrmal Bir nceleme. (Mula: Mula niversitesi, 2011)

Ne Erenky, Ne de Gzelyurtu Veririz, Hrriyet Gazatesi, 16 Haziran 1992, s. 16.

OECD, 1980, Economic Surveys: Turkey, Paris, OECD.

Olga, Y. (2006). Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu'nun Trk alma
Hayatndaki Yeri. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi . Kocaeli: T.C. Kocaeli
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.

Oran, Baskn, 2001, 1960-80 Greli zerklik-3 Trk D Politikas Kurtulu
Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt 1, 1919-1980, ed, Baskn Oran ve
dierleri, (stanbul, letiim, 2001)

Oran, Baskn (2002). Trk D Politikas Cilt 1: 1919-1980. 6. Bask, stanbul: letiim
Yaynlar.

Oran, Baskn (ed.). Trk D Politikas Cilt I, letiim Yaynlar, stanbul, 2004.

Osiel, M. T. (1995). Dialogue with Dictators: Judicial Resistance in Argentina and Brazil.
Law and Social Inquiry, Vol. 20 (2): 481 560.

Osman Doru, Yarglanan 12 Eyll , Radikal Gazetesi, 27 Mays 2012.

Ozan Aytekin, E. D. (2010). Kriz, Snf Mcadelesi ve Devlet: Trkiye'de Sermaye Snf
1977-1980. Doktora Tezi . Ankara: T.C. Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.

Ozankaya, zer, (1979), "Trkiye'de Terrn Etkenleri ve zm Yollar", Cilt: 34, Say:
1, Sayfa: 51-61, Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi

calan, Abdullah, (1978), Manifesto (Krdistan Devriminin Yolu), Almanya: Weanen
Serxwebun Yaynlar

nal, Hilal, ABDnin Afganistan Politikasnn Amazlar: Blgesel Bir Analiz,
Uluslararas Hukuk ve Politika, Cilt 6, Say 23, 2010, s. 43.

ner, Stk, Halkn Polisi POL-DER Anlar, letiim Yaynlar, stanbul, 2003.

rgtl Birleik G Yenilemez, (stanbul: Trkiye i Partisi Yaynlar, 1977)

482
vr, Mahmut. 12 Eyllden 12 Hazirana Siyasi Partiler: CHP. (Ankara: SETA Analiz,
2011)

zbudun, Ergun, 1977 1973 Seimleri zerine Bir nceleme, Blent Nuri Esene
Armaan, Ankara, AHF yaynlar.

zbudun, Ergun, 1981, The Turkish Party System: Institutionalization, Polarization and
Fragmentation, Middle Eastern Studies, 17, (1981)

zbudun, Ergun (2005), Trk Anayasa Hukuku, (8. Bask) (Ankara: Yetkin Yaynlar).

zelik, Pnar Kaya. 12 Eyll Anlamak, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler
Fakltesi Dergisi, Cilt 66, Say 1, 2011.

zda, mit, 1997, Menderes Dneminde Ordu-Siyaset likileri ve 27 Mays htilali,
stanbul, Boyut.

zdemir, Halis, Mamak Zindanlarnda Bir Aknc Tarihe Notlar, Yakn Tarih Serisi,
stanbul, 2006.

zdemir, Hikmet, Rejim ve Asker, Afa Yaynclk, stanbul, 1989.

zdemir, Hikmet, 1994, Cumhurbakanl Seimlerinde Ordunun Olaand Rol,
stanbul, z.,

zdemir, K. (1980, Aralk). Aklc Yol. Trk- Dergisi .

zer, Hatay. Gobi Haritas, Hrriyet Gazetesi zel Arivi, 30 Mays 1992, s. 19.

zkk, Erturul. Bakerin Zamanlama Hatas, Hrriyet Gazetesi zel Arivi, 10
Temmuz 1992, s. 19.

zoran, Beria Remzi. Anadolu Kurtulu sava yllarnda Kbrsta Trk Basn, VII.
Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, C.II, Ankara, 1973.

Parla, Taha, 2004, Trkiyede Merkantilist Militarizm, 1960-1998, Bir Zmre, Bir Parti,
Trkiyede Ordu, der, Ahmet nsel, Ali Bayramolu, stanbul, Birikim.

Pazarc, Emin, Teslim Olmak in Bir Dakikanz Var, takvim.com.tr, Yaz Dizisi (17
Eyll 2010),EriimAdresi:

Pehlivanolu, ner. Ortadou ve Trkiye, Kasta Yaynevi, stanbul, 2004.

Peruzzotti, E. (2004). From Praetorianism to Democratic Institutionalization. Argentinas
Difficult Transition to Civilian Rule. Journal of Third World Studies, Vol. XXII (I).
Petrol-. (1991). Petrol- Yll. (28) . stanbul.

Philip, G. (1984). Military-Authoritarianism in South America: Brazil, Chile, Uruguay and
Argentina. Political Studies, Vol. XXXII: 1 20.
483

Pion-Berlin, D. (2011). Turkish Civil Military Relations: A Latin American Comparison.
Turkish Studies, Vol. 12 (2): 293 304.

Potyemkin, Vladimir. Uluslararas likiler, Diplomasi Tarihi, C. II., stanbul, 1986.

Rasuli, Khalilullah. 1991 Ylndan Gnmze Afganistan ve Trkiye likileri, Ankara
niversitesi Sosyal Bilimleri Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara,
2008.

Resmi Gazete, 17105, 14.09.1980.

Resmi Gazete, 17145, 28.10.1980.

Resmi Gazete, 17145, 28.10.1980.

Resmi Gazete, 17386 (Mkerrer), 30.06.1981.

Resmi Gazete, 17416, 30.07.1981.

Resmi Gazete, 17604, 13.02.1982.

Resmi Gazete, 17773, 05.08.1982.

Resmi Gazete, 17823, 25.9.1982.

Resmi Gazete, 17844, 20.10.1982.

Resmi Gazete, 17845, 21.10.1982.

Resmi Gazete, 17863 (Mkerrer), 9.11.1982

Resmi Gazete, 17874, 20.11.1982.

Sabah Gazetesi, Karaolann Zor Yllar, 4 Aralk 1998.

Salk, Selahattin. Trk Yunan likileri Tarihi ve Etniki Eterya, stanbul, t.y.

Samim, Ahmet, The Left, Turkey in Transition, ed, I.C. Shick ve E. A. Tonak, Oxford,
Oxford University Press, 1987.

Sarbay, Ali Yaar, 1985, Trkiyede Modernleme Din ve Parti Politikas MSP rnek
Olay, stanbul, Alan.

Sarbay, Ali Yaar. Trkiyede Siyasal Modernleme ve slam, (stanbul: Toplum ve
Bilim, 1985)

484
Sarbay, Ali Yaar. Milli Nizam Partisinin Kuruluu ve Programnn erii, (stanbul:
slamclk., 2004)

Sarca, Murat-Erdoan Tezi-zer Eskiyurt. Kbrs Sorunu, stanbul Hukuk Fakltesi
Yaynlar, stanbul, 1975.

Sargil, Z. (2011). CivilMilitary Relations beyond Dichotomy: With Special Reference to
Turkey. Turkish Studies, Vol. 12(2).

Sayar, Sabri, 1978, The Turkish Party System in Transition, Government and
Opposition, 13, 1978.

Sayar Sabri, Brucu Hoffmann, 1985, Urbanization and Insurgency: The Turkish Case,
1976-1980 A Rand Note, N 3228 USDP

Sayar, Sabri, 1990, Blent Ecevit, Political Leaders of the Contemporary Middle East
and North Africa, ed, Bernard Reich, Connecticut, Greenwood.

Schumacher, E. Argentina and Democracy. Foreign Affairs: 1070 1095.

Seim Bildirisi, 1979

Semiz, Burhan, (2011), PKKda Deien Ne?, Terrizm Paradoksu ve Trkiye,
Editrler: zeren, Sleyman ve Sever, Murat, 2011, Ankara: Karnca yaynlar

Serter, Vehbi Zeki, Kbrs Cumhuriyetinin Douu ve Ykl Nedenleri, VIII. Trk
Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, C.III, Ankara, 1983.

Serter, Vehbi Zeki, Kbrs Trk Mcadele Tarihi, Lefkoa, C.I, 1982.

Serter, Vehbi Zeki, Kbrs Trk Davas ve Kbrsta Rum Vaheti, Lefkoa, t.y.

Seyit, Gnal (2010), Kanun Hkmnde Kararname Kurumunun Trk Anayasa Hukukuna
Girii Siyasal ve Hukuksal Arka Plan, Yasama Dergisi, Say: 15.

Sheinin, David M. K. Argentina and the United States: An Alliance Contained, University
of Georgia Press, Georgia, 2006.

Sneh, Itai Nartzizenfield. The Future Almost Arrived: How Jimmy Carter Failed to
Change US Foreign Policy, Peter Lang Publishing, New York, 2008.

Soysal, Mmtaz (1997), 100 Soruda Anayasann Anlam, (11. Bask) (stanbul: Gerek
Yaynevi).

Szen, M. Alper ve Eski, Uur, (2011), Dnden Bugne Hizbullah, Terrizm Paradoksu
ve Trkiye, Editrler: zeren, Sleymen ve Sever, Murat, Ankara: Karnca Yaynlar

485
Sylemez, Haim, (2009), Darbeye zemin hazrlayan terr iileri, Tarih: 07.09.2009,
Say:770, stanbul: Aksiyon Dergisi

Slker, Kemal, 100 Soruda, Trkiyede i Hareketleri, stanbul, Gerek, 1976.

Syliowicz, Joseph S., Students and Politics in Turkey Middle Eastern Studies, 6, 2,
1970.

ahin, Hseyin (1997). Trkiye Ekonomisi. Bursa: Ezgi Kitabevi.


ehirli, Atila, (2000), Trkiyede Blc Terr hareketleri ve Devletin Ald Tedbirler,
stanbul: Burak Yaynclk

ener, Mustafa, 2010, Trkiye Solunda Tarz- Siyaset, stanbul, Yordam.

imek Osman: Zihniyet Asndan Trk Giriimciliinin Sosyolojisi,
Otorite Yaynlar, 2008i, Ankara

imek Osman; Protestan Modellemesi erevesinde Trkiyede Laikliin Sosyal
Fonksiyonu,Yeni, Trkiyenin Yeni Gerekleri, Din, Laiklik, Eitim, Finans, Liderlik ve
zgn Sosyal Dnce, Edi:Osman imek, Otorite Yaynlar 2012, Ankara

imek Osman: Trkiyede Laiklik Kavramnn Zihniyet Temelli Analiz
(Kapiatlist Akl-Laiklik(Laisizm)likisi, Yeni, Trkiyenin Yeni Gerekleri, Din, Laiklik,
Eitim, Finans, Liderlik ve zgn Sosyal Dnce, Edi:Osman imek, Otorite Yaynlar
2012, Ankara

Taflolu, Serkan. Humeyni ran slam Devrimi: ah Nasl mat Oldu?, Kripto Kitaplar,
Ankara, 2010.

Tamelik, Soyalp. Jeopolitik Teoriler Asndan Kbrsn nemi, Occasional Paper
Series Vol. 3No. 1, Center for Turkish Studies Portland State University, 2011a, s. 1-32.

Tamelik, Soyalp. Kbrsta Birlemi Milletlerin zm Plnlarna Gre Garantiler
Meselesi, 2011 Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti Frsatlar ve Tehditler, Soyalp Tamelik
(ed.), EkoAvrasya Dernei Yaynlar, Ankara, 2012 s. 49-106.

Tamelik, Soyalp. Kbrsta Federal zm stekleyenlerle, Kars kanlarn Grleri
ve Bunlarn Mukayesesi, Stratejik Aratrmalar Dergisi / Journal of Strategic Studies -
Beykent niversitesi, 1 (2), 2008, s. 137-159.

Tamelik, Soyalp. Kbrsta Kurulmak stenen Federal Devletin Hukuk Sistemi ve
zellikleri, ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz-Trk Sosyal
Bilimler Enstits, Celalabat-Krgzistan, Akademik Bak Dergisi Uluslararas Hakemli
Sosyal Bilimler E-Dergisi, (OcakubatMart2010) 19, s. 1-27.
486

Tamelik, Soyalp. Kbrsta Kurulmas Dnlen Sistemde Cumhurbakan ve
Yardmcsnn Grev ve Yetkileri, Akademik Aratrmalar Dergisi, XI (2009) 42, s. 76-
96.

Tamelik, Soyalp. Trk Cumhuriyetleri Asndan KKTCnin Tannma Olgusu ve
Esaslar, 21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumu 02 - 05 Aralk 2010 /
Lefke - K.K.T.C., EkoAvrasya Dernei Yaynlar, Ankara, 2011b, s. 169-183.

Tamelik, Soyalp. Kbrsl Rumlarn Blge Barn Tehdit Eden Silahlanma abalar,
Turkish Studies - International Periodical for The Languages, Literature and History of
Turkish or Turkic, Volume 6/3 Summer 2011c, s. 391-424.

Tan, M. (2008). Trkiye'de Askeri Mdahalelerin Siyasal stikrar zerindeki Etkileri.
Yaymlanmam Doktora Tezi . stanbul: T.C. Marmara niversitesi SosyalBilimler
Enstits.

Tanr, Blent, 1986, ki Anayasa, 1961-1982, stanbul, Beta.

Tanr, Blent (1994), ki Anayasa -1961 ve 1982-, (3. Bask) (stanbul: Beta Basm).

Tekerek, M. (2012 ). 12 Eyll Askeri Mdahalesi ve Ekonomi Politikalar.
Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi . Ankara: T.C. Ankara niversitesi Trk nklap
Tarihi Enstits.
Tercman Gazetesi. (1977, Mays 2).

The Decleration Of Makarioas, Times Of Cyprus, 16 May 1960, S.1-2.

Tokgz, Erdin (2009). Trkiyenin ktisadi Gelime Tarihi. Ankara: maj Yaynevi.

Toprak, Demet Filiz. Milli Gr Hareketinin nsan Haklar Syleminin Evrimi, (Kocaeli
niversitesi, 2009)

Turan, Erol. Trk Siyasal ve Toplumsal Yaamnda MHPnin Yeri ve Kimlii. (Konya:
Seluk niversitesi, 2000)

Turan, lter. Trkiyede Siyasal Parti Desteinin Temelleri, (stanbul: Trk Siyasal
Hayatnn Geliimi, 1986)

Tutum, Cahit, Ynetimin Siyasallamas ve Partizanlk, Amme daresi Dergisi Cilt 9, Say
4, Aralk 1976.

Trke Szlk, 6. Bask, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1981.

Trk Dil Kurumu, (1988), Trke Szlk 2, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar

Trke, Alparslan. Dokuz Ik. (stanbul: Bucak Yaynlar, 1991)

487
Trkiye Cumhuriyeti Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evrenin Yeni Anayasay Devlet
Adna Resmen Tantma Program Gereince Yaptklar Konumalar (24 Ekim - 5 Kasm
1982) (1982), (Ankara: TBMM Basmevi).

Trk-. (1982). 12. Genel Kurul'a Sunulan alma Raporu. Ankara: Trk-.

Trk-. (1982). 12.Genel Kurul almalar. Ankara: Trk-.

Trk-. (1982). 12.Genel Kurul almalar: 24-28 Mays 1982. Ankara: Trk-
Yaynlar.

Trk-. (1982). 12.Genel Kurula Sunulan alma Raporu. Ankara: Trk-.

Trk-. (1994). Trk-.

Trk-. (1994). 24 Ocak Kararlar ve Kayplarmz. Trk-.

Trk-. (1995). Belgelerle Trk- Tarihi (2) : (1963-1980). Ankara: Trkiye-i
Sendikalar Konfederasyonu.

Trk-. (1983). Genel Kurul Tutana, 13. Genel Kurul. Ankara: Trk-.

Trk-. (1980, Eyll). Trk- Dergisi. (138) .

Trk-. (1980, Kasm). Trk- Dergisi. (140) .

Trk-. (1981, Ocak). Trk- Dergisi. (142) . Trk-.

Trk-. (1982, Austos). Trk- Dergisi. (161) .

Trk-. (1982, Kasm). Trk- Dergisi. (164) .

Trk-. (1981, Mart). TEKSF Sendikas'nn Balar Devam Ediyor. No.144 , s. 28.

Trk-. (1981, ubat). TEKSF Bnyan ubesi, Hava Kuvvetlerini Glendirme Vakfna
650 Bin Lira Bata Bulundu. No:143 , s. 30.
Trk-. (1980, Aralk). Trk Metal'in Balar. No.141 , s. 33.

Trkiye Gazetesi. (1978, Nisan 26).

Trkne, Mmtazer, MHPnin Ergenekonu, Zaman, 8 ubat 2008.

TSAD (1995). 1995 Ylna Girerken Trk Ekonomisi. stanbul: TSAD.

Ulagay, O. (1987). zal Ekonomisinde Paramz Pul Olurken, Kimler Kazand Kimler
Kaybetti. Ankara: Bilgi Yaynevi.

UZGEL, lhan. ABD ve NATOyla likiler, Trk D Politikas Cilt II 1980-2001, ed.
Baskn Oran, stanbul, 2010.
488

mit Uurlu, ttifakn 50. Ylnda NATO-Trkiye likileri, Milliyet,
http://www.milliyet.com.tr/ozel/nato/umit.html (Eriim tarihi 16.09.2012).

nsal, Artun, Umuttan Yalnzla-Trkiye i Partisi, 1961-1971, stanbul, Tarih Vakf,
2002.

skl, Zafer, Siyaset ve Asker Cumhuriyet Dneminde Skynetim Uygulamalar, Afa
Yaynclk, stanbul, 1989.

Vanezis, P.N. Makarios Faith and Power, New York, 1972.

Yaln, Soner, Polisteki Cunta Nasl Yok Edildi, Hrriyet, 19 Nisan 2009
http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/11463649.asp?yazarid=218&gid=61 (Eriim
Tarihi:13.10.2012)

Yalman, Hseyin. Deiim ve Sreklilik Ekseninde MHP. (Ankara: SETA Analiz, 2009)

Yaar, Murat, (2008), Karapara Aklama Suuyla Mcadelede Emniyet Genel
Mdrlnn Rol, Karapara Aklama ve Terrizmin Finansman, Editr: Aydn,
Sleyman, Ankara: Adalet Yaynevi

Yetkin, etin, Trkiyede Askeri Darbeler ve Amerika 27 Mays, 12 Mart ve 12 Eyllde
Amerikann Yeri, mit Yaynclk, Ankara, 1995.

Yetkin,etin: Trkiyede Askeri Darbeler ve Amerika 27 Mays 1960- 12
Mart 1971- 12 Eyll 1980, Yeniden Anadolu Mudafai Hukuk
Yaynlar,4.Bask, 2007, Antalya.

Ylmaz, Trel. Uluslararas Politikada Ortadou, Aka Yaynlar, Ankara, 2004.

1978 Kahramanmara Toplumsal Olaylarnn Analizi, darecinin Sesi, Kasm-Aralk 2010,
Say:142.

12 Ekim 1975 Seimlerinde Tavrmz, (stanbul: Trkiye i Partisi Yaynlar, 1975)

1988a Hkmetler ve Programlar 1920-1960, Haz. N. DALI ve B. AKTRK, Ankara:
T.B.M.M. Basmevi

1988b Hkmetler ve Programlar 1960-1980, Haz. N. DALI ve B. AKTRK, Ankara:
T.B.M.M. Basmevi







489
NTERNET KAYNAKLARI

Amnesty International Report 1981, Londra, ss. 322-326,
http://www.amnesty.org/en/library/asset/POL10/001/1981/en/5e4bdcf6-0f75-4ec4-be19-
ea619d7a229b/POL100011981eng.pdf.

Amnesty International Report 1982, Londra, ss. 294-296,
http://www.amnesty.org/en/library/asset/POL10/004/1982/en/cc4aa2e6-ba5b-43b7-8245-
4a63a7bb91b3/POL100041982eng.pdf.

Bridging the Credibility Gap in Greece is Greece an Actor or a Victim?
http://apcoworldwide.com/content/pdfs/GREECE_Kitti_OpEd.pdf (Eriim tarihi
16.09.2012).

Commission of Inquiry into the Disappearances of People in Uganda since 25 January,
1971: Charter United States Institute of Peace.
http://www.usip.org/files/resources/collections/truth_commissions/Uganda74-
Report/Uganda74-Charter.pdf (1 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir)

Declaration, 10 Ocak 1982,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_65415.htm (Eriim tarihi 16.09.2012).

Final Comminuque, 13-14 Kasm 1980,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_23047.htm (Eriim tarihi 16.09.2012).

Final Comminuque, 10-11 Aralk 1981,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_23109.htm (Eriim tarihi 16.09.2012).

Final Comminuque, 1-2 Ocak 1983,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_23208.htm (Eriim tarihi 16.09.2012).

Haiti: Perpetrators of past abuses threaten human rights and the reestablishment of the
rule of law Amnesty International.
http:www.amnesty.org/fr/library/info/AMR36/013/2004 (9 Ekim 2012 tarihinde
eriilmitir)

Haiti-Thirst for Justice Human Rights Watch.
http://www.hrw.org/reports/1996/Haiti.htm (9 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir)

Kelly, Grinne; Fitzduff, Mari. Government Strategies on Victims in Post-Conflict
Societies International Conflict Research-INCORE.
http://www.incore.ulst.ac.uk/publications/pdf/Government_Strategies.pdf

KbrsHarekat,
http://tr.wikipedia.org/wiki/K%C4%B1br%C4%B1s_Harek%C3%A2t%C4%B1 (Eriim
tarihi 16.09.2012).

Nunca Ms (Never Again) - Report of Conadep (National Commission on the
Disappearance of Persons)-1984 Web Archive.
490
http://web.archive.org/web/20031004074316/nuncamas.org/english/library/nevagain/neva
gain_001.htm (3 Ekim 2011 tarihinde eriilmitir)

The National Reconciliation Commission Act,2002 GhanaReview International.
http://www.ghanareview.com/reconact.html (6 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir)


The National Reconciliation Commission Report Government of Ghana Official Portal.
http://www.ghana.gov.gh/index.php?option=com_content&view=article&id=117:the-
national-reconciliation-commission-report&catid=59:reports&Itemid=208 (6 Ekim 2012
tarihinde eriilmitir)

Truth Commision: Argentina United States Institute of Peace. tarih yok.
http://www.usip.org/publications/truth-commission-argentina (3 Ekim 2012 tarihinde
eriilmitir)

Truth Commision: Chile 90 United States Institute of Peace.
http://www.usip.org/publications/truth-commission-chile-90 (4 Ekim 2012 tarihinde
eriilmitir)

Truth Commision: Ghana United States Institute of Peace.
http://www.usip.org/publications/truth-commission-ghana (4 Ekim 2012 tarihinde
eriilmitir)

Truth Commission: Haiti United States Institute of Peace.
http://www.usip.org/publications/truth-commission-haiti (5 Ekim 2012 tarihinde
eriilmitir)

Truth Commission: Uganda 74 United States Institute of Peace.
http://www.usip.org/publications/truth-commission-uganda-74 (1 Ekim 2012 tarihinde
eriilmitir)

Truth Commission: Uruguay United States Institute of Peace.
http://www.usip.org/publications/truth-commission-uruguay (1 Ekim 2012 tarihinde
eriilmitir)

Protocol to the North Atlantic Treaty on the Acceession of Spain, 10 Aralk 1981,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_23106.htm (Eriim tarihi 16.09.2012).

Serpil Gven, NATO ve Trkiye-NATO likileri,
http://www.evrensel.net/news.php?id=28420 (Eriim tarihi 16.09.2012).

Special Meetings, 12 Aralk 1979,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_27040.htm (Eriim tarihi 16.09.2012).

What is NATO, s. 5, http://www.nato.int/welcome/brochure_WhatIsNATO_en.pdf
(Eriim tarihi 16.09.2012).

491
Yunanistann NATO Askeri Kanadna Dn, NATOMlarn Kaldrlmas,
http://www.turkishgreek.org/index.php?option=com_content&view=article&id=108:yuna
nistann-nato-askeri-kanadna-doenueue-notamlarn-kaldrlmas&catid=55:karilikli-
algilamalar&Itemid=73 (Eriim tarihi 16.09.2012).

1973 Genel Seimleri http://tr.wikipedia.org/wiki/
1973_T%C3%BCrkiye_genel_se%C3%A7imleri, (Eriim Tarihi: 24.08.2012.)
1977 Genel Seimleri http://tr.wikipedia.org/wiki/
1977_T%C3%BCrkiye_genel_se%C3%A7imleri, (Eriim Tarihi: 24.08.2012.)

1977 Yerel Seimleri http://tr.wikipedia.org/wiki/1977
_T%C3%BCrkiye_yerel_se%C3%A7imleri, (Eriim Tarihi: 24.08.2012.)

1979 Milletvekili Ara Seimleri http://tr.wikipedia.org/wiki/1979_T%C3
%BCrkiye_milletvekili_ara_se%C3%A7imleri (Eriim Tarihi: 24.08.2012.)

htpp:www.ozgunsosyaldusunce.com

www.onlinekutuphanem.com).

http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/Pages/search.aspx#{"kpdate":["1985-12-
07T00:00:00.0Z","1985-12-08T00:00:00.0Z"]}

http://www.takvim.com.tr/yazi_dizisi/2010/08/17/teslim_olmak_icin_bir_dakikaniz_var,
Eriim Tarihi: 05/08/2012
















492

NDEKLER

ALT KOMSYONUN ALIMA YNTEM...1
ALT KOMSYONDA GREVLENDRLEN UZMANLAR.1
ALT KOMSYON ALIMALARININ KAPSAMI VE SINIRLILIKLARI..3
ALT KOMSYONDA DNLENEN KONUKLAR3
GR.5
I. BLM: 12 EYLL NCES DNEMDE SYAS PARTLER,
SYAS LKLER VE SYAS DNAMKLER..7
1. Adalet Partisi.7
2. Cumhuriyet Halk Partisi11
3. Milliyeti Hareket Partisi19
4. Milli Selamet Partisi21
5. Trkiye i Partisi..25
6. 12 Eylle Giden Srete Partiler Aras likiler...26
7. 12 Eyll ncesine Etki Eden Siyasi Dinamikler...35

II. BLM: 12 EYLL DARBES NCES VE SONRASINDA EKONOM..40
1. Darbe ncesi Dnemde Ekonomik Ortam (1977-1980)...40
1.1. 24 Ocak Kararlar.44
2. Darbe Sonras Dnemde Ekonomik Ortam (1981-1983)..47
2.1. Bankerler Krizi...50

III. BLM: ALIMA HAYATI, ENDSTR LKLER
VE SVL TOPLUM AISINDAN 12 EYLL DARBESNE
GDEN SRECN VE 12 EYLL SONRASINDAK
DNEMN NCELENMES...56
1. Dnemin Ekonomisine ve alma likilerine Genel Bak.56
2. 1 Mays 1977 i Bayram...59
3. Toplu Szlemeler, Grevler ve Lokavtlar..59
3.1. 12 Eyll 1980 ncesi Dnem59
3.2. 12 Eyll Sonras Dnem61

4. 12 Eyll ncesi ve Sonras Dnemde i ve veren
Temsilcilerinin Yaklamlar...62
4.1.i Sendikalarnn Sylemleri...62
4.1.1. Trk-.62
4.1.2. DSK64
493
4.1.3. Hak-..66
4.2. veren Sendikalarnn Sylemleri68
4.2.1. TSK.68
4.2.2. TSAD...69
5. Darbe Sonrasnda Silahl Kuvvetler Vakflarna Yardm Yapan
Sendikalar.71

IV. BLM: 12 EYLL DARBESNE GDEN SRECN SOSYOLOJK ANALZ VE
DARBENN TOPLUMSAL MALYET..73
1. 12 Eyll Darbesine Giderken Sosyolojik Dinamikler..73
2. 12 Eyll Askeri Darbesinin Oluumunu Salayan Toplumsal
Sorunlarn ve Neo-Liberal Zihniyet Dnmnn
Oluturmak in Yapay Kaos Toplumu nun Ortaya k75
3. 12 Eyll Askeri Askeri Darbesi ncesinin Toplumsal artlarnn
Analizi.78
3.1. 1970li Yllarn Trkiyesi..82
3.2. 1970li Yllarda Toplumsal Yap ve Deime Eilimleri...83
3.3. 1970ledeki Toplumsal Yap ve Deiim
Eilimlerinin Deerlendirilmesi..91
4. 12 Eyll Darbesinin Toplumsal Maliyeti..93

V. BLM: 12 EYLLN SOSYAL PSKOLOJK KKENLER,
DDET KLTR, DARBEC PSKOLOJ VE ANLAYI,
DARBENN YARATTII TRAVMA
VE PSKOLOJK MALYET.97
1. Vesayeti-Darbeci Zihniyetin Kkenleri...97
2. Darbeci, Sistemine Hakikaten nanm Vesayetidir102
3. Darbelerle Yzlemek..104
4. iddet Kltr Darbecilii Besler...108
5. Bir Toplumsal Travma Olarak Darbe ve Onarlmas...112
6. Darbeci ve Darbe Travmasnn Yaratt Maliyetler....115

VI. BLM: 12 EYLL DARBES NCES VE SONRASI
SREC ETKLEYEN ULUSLARARASI LKLER VE
DI POLTKA GELME VE DNAMKLER...118
1. Yeni Kresel Ekonomik Yaplanma, Neoliberalizm ve 12 Eyll
Darbesi Arasndaki liki..118
1.1. Dnyada Neoliberal Dnm ve Darbeler..119
494
1.2. Neoliberal Dnmler, Trkiye ve 12 Eyll Darbesi.122
2. 12 Eyll Darbesinde ABDnin Rol...124
2.1. Bizim ocuklar Yapt.125
2.2. 12 Eyll ve Amerikan karlar126
2.3. Otoriterler ve Totaliterler: Askeri Ynetimlere Verilen
Destein Merulatrlma Biimi...129
3. ran slam Devriminin 12 Eyll ncesi Dneme ve Trk D
Politikasna Etkileri..131
3.1. ran slm Devrimi ve Blgeye Etkileri132
3.2. ran D Politikasndaki Deiim..137
3.3. Trkiyede ran Devrimine Bak..140
3.4. Deien Kresel Dengeler inde Trk-ran likileri.141
3.5. Dneme Etki Eden Trkiye ve ran Arasndaki Anlamazlk
Konular..142
4. SSCBnin Afganistan gali ve 12 Eyll Darbesine Etkisi..145
4.1. SSCBnin Afganistan gali.146
4.2. ABDnin SSCBnin Afganistan gali Karsndaki Tutumu..153
4.3. Dnemin Trk D Politikas ve gale Kar Trkiyenin Tavr..155
4.4. galden Sonra Trk-Amerikan likilerindeki Deiim ve
12 Eylle Giden Yol..157
5. Arjantin Askeri Darbesi ve 12 Eyll...159
5.1. Latin Amerika ve Arjantinin Darbeler Tarihi..160
5.2. Arjantindeki Darbeler ile Trkiyede Yaanan
Darbelerin Karlatrmal Analizi165
5.2.1. Benzerlikler..165
5.2.2. Farkllklar...167
6. 12 Eyll 1980 Darbesi ve Kbrs Meselesi...170
6.1. 1956 Ylna Kadar Trkiyenin Kbrs Meselesine Kar Tavr.171
6.2. 1956-1967 Yllar Arasnda Trkiyenin Kbrs Meselesine
Kar Tavr...173
6.3. 1967-1974 Yllar Arasnda Trkiyenin Kbrs Meselesine
Kar Tavr...178
6.4. 1974-1983 Yllar Arasnda Trkiyenin Kbrs Meselesine
Kar Tavr...182
6.5. Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin ln ve Trkiyenin
Kbrs Meselesine Kar Tavr...184
6.6. KKTCnin Kurulmasndan Sonra Uluslararas
Kamuoyundaki Gelimeler.185
7. 12 Eyll Darbesi ve NATO...188
495
7.1. NATO, Gladyo ve zel Harp Dairesi189
7.2. 12 Eylle Yaklarken ve Sonrasnda NATOnun Ald Kararlar..190
7.3. Trkiye-NATO likilerinde Kbrs Sorunu.192
8. 12 Eyll Asker Darbesi ve Uluslararas Toplumun Tepkisi194
8.1. Darbenin lk Dnemindeki Uluslararas Tepkiler...196
8.2. Trkiyenin Avrupa nsan Haklar Divanna (AHD)
ikyet Edilmesi..197
8.3. Uluslararas Sivil Toplum rgtlerinin 12 Eyll Darbesine
Tepkisi..198

VII. BLM: 12 EYLL DARBES NCES VE SONRASI
DNEMN DEMOKRATK DEERLENDRMES201
1. Darbe ncesi Ortamn Demokratik Deerlendirmesi...201
2. 12 Eylle Giden Srete Uyar Mektubu212
3. Bayrak Harekt220
4. 12 Eyll...221
5. 12 Eyll ncesi Dnemde Asker-Hkmet likileri.224
6. Darbe Sonras Ortamn Demokratik Deerlendirilmesi...242


VIII. BLM: DEMOKRATK, SYASAL VE HUKUKSAL
BOYUTLARI LE 1982 ANAYASASININ HAZIRLANMA SREC..250
1. 12 Eyll Darbesi ncesinde Yeni Anayasa almalar250
2. 1982 Anayasasnn Hazrlk almalar ve Kabul, Danma
Meclisi, Milli Gvenlik Konseyi ve Halkoylamas..257

IX. 12 EYLL DARBES NCESNDE MEYDANA GELEN
DDET VE TERR OLAYLARI VE BUNLARLA
MDADELE YAPISININ DEERLENDRLMES266
1. iddet, Siyasal iddet, Terr ve Anari Kavramlar.266
2. 12 Eyll ncesi Dnemde Trkiyede iddet, Siyasal iddet,
Anari ve Terr.268
2.1. 12 Eyll ncesi rgtlerin Durum...287
2.2. 12 Eyll ncesi Terrn Finansman...294
3. 12 Eylle Giden Srete 1979 Faruk Skan Raporu301
4. 12 Eyll ncesi Dnemde Skynetimin lan ve Uygulamas.306
5. Skynetim Uygulamasnn Hukuki ncelemesi320
6. 12 Eyll ncesi Dnemde Siyasal iddet Olaylar ile Mcadelede
496
Mlki-Askeri Ynetim Yaps..328

X. 1977-1983 DNEMNDE TRKYEDE BROKRATK
YAPININ NCELENMES342
1. Brokrasi Kavram...342
2. Ynetim-Siyaset likisi....344
3. 12 Eyll ncesi Brokratik Yapya Bak.347
3.1. Ynetimde Liyakatten Uzaklama....349
3.2. Ynetimde Parsellenme..351
3.3. Brokrasinin ivisinin kmas355
4. 12 Eyll Sonras Dnemde Brokrasi ve Yeniden Dzenleme
almalar.375

XI. DARBE DNEMNN NSAN HAKLARI
AISINDAN NCELENMES..379

XII. 12 EYLL DARBESNN NVERSTELERE VE AKADEMK
HAYATA MALYET....393
XIII. 12 EYLL DARBESNN YARGILANMASINA LKN
DDANAMENN YORUMLANMASI...398
1. ddianamede 12 Eylle Giden Srete Yaanan nemli
Toplumsal Olaylar, Cinayetler, Siyasi Gelimeler ve Olaylar
ile Darbe Sonrasna Bak ve Yaplan Deerlendirmeler..401
1.1. 1 Mays 1977 Olaylar...401
1.2. 6 Nisan 1978 tarihinde Halkn Hamido Diye Bildii
Malatya Belediye Bakan Hamit Fendolu Ankara
Emek Postanesinden Evine Gnderilen Bombann
Patlamas Sonucu Kendisi le Birlikte Gelini
ve Torununun ldrlmesi402
1.3. 16 Mart Katliam.402
1.4. 1978 Sivas Olaylar...403
1.5. Kahramanmara Olaylar404
1.6. Gazeteci Abdi peki'nin ldrlmesi406
1.7. orum Olaylar.407
1.8. Fatsa Operasyonu.408
1.9. Cumhurbakanl Seimleri...409
1.10. MSP'nin Konya Mitingi409
2. 12 Eyll 1980 ncesi Darbe Ynetiminin Yapt Hazrlklar
ve Att Admlar, Mdahale Fikrinin Ortaya k410
2.1. Uyar Mektubunun Verilmesi..410
2.2. Bayrak Harekt Direktifinin (Plan) Skynetim
Komutanlarna Gnderilmesi..413
497
2.3. Bayrak Harekat Direktifinin (Plan) Geri Toplatlmas...414
2.4. Bayrak Harekt Direktifinin (Plan) kinci Defa
Skynetim Komutanlarna Gnderilmesi.414
3. 12 Eyll Askeri Darbesi ve Sonras.415
4. ddianamede Askeri Darbe Ynetimince Gzaltnda ve
Cezaevlerinde kence Gren Madurlar...418
5. ddianamede Madurlarn Beyanlar ve Belgelerden Elde Edilen
Cezaevi Grevlilerin simleri...419
6. O Dnemde kence Yapldna Dair Tespit ile lgili Rapor
Dzenleyen Hekimler...419
7. ddianamede 12 Eyll Askeri Darbe Dneminde Gzalt
Merkezleri ve Cezaevlerinde Uygulanan kence Yntemleri.419
8. Gdml Demokrasiye Dn422
9. ddianamede Anayasay hlal (Askeri Darbe) Suu Asndan
Yaplan Deerlendirme423
10. Eylemin TSK Hizmet Kanununun 35. Maddesi Asndan
Tartlmas426
11. ddianamede Zamanam Ynnden Yaplan Deerlendirme426
12. ddianamede Geici 15. Maddenin Af Niteliinde
Olup Olmad Ynnden Yaplan Deerlendirme...427
13. ddianamede kence ve Kt Muamele ddialar
Asndan Yaplan Deerlendirme..427
14. phelilerin Savunmalar.428
14.1. Ahmet Kenan Evrenin Savunmas.428
14.2. Ali Tahsin ahinkayann Savunmas.429

XIV. BLM: 12 EYLL DARBESNE GDEN SRETE MEYDANA
GELEN NEML OLAYLARA LKN DAVALAR LE
12 EYLL SONRASI NEML DAVALARIN NCELENMES...431
1. orum Olaylar.431
1.1. 3nc Ordu Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri
Mahkemesi 1981/356 Esas, 1984/157 sayl Karar..431
1.2. 3nc Ordu Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri
Mahkemesinin 1983/40 Esas, 1983/239 sayl Karar..433
2. Sivas Olaylar.433
2.1. Erzurum-Ar-Kars ve Artvin lleri Skynetim
Komutanl 2. Nolu Askeri Mahkemesi 1980/2 Esas,
1981/221 sayl Karar.433
2.2. Erzurum-Ar-Kars ve Artvin lleri Skynetim
Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesinin 1984/92 Esas,
1984/124 sayl Karar.435
2.3. 3nc Ordu Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri
Mahkemesinin 1989/3 Esas, 1989/12 sayl Karar.436
3. Abdi peki Cinayeti Davas.....436
4. Gn Sazak Cinayeti Davas..437
5. MHP ve lkc Kurulular Davalar.438
5.1. Ankara-ankr-Kastamonu lleri Skynetim Komutanl
Askeri Savclnn 29.04.1981 Tarih 1980/7040 Esas, 1981/600
Karar Sayl MHP ve lkc Kurululara Ait ddianamesi..438
498
5.2. 4nc Kolordu Komutanl Skynetim 1 Numaral
Askeri Mahkemesinin 1981/278 Esas, 1987/20 Sayl Karar
(Adana MHP ve lkc Kurulular Davas)...439
6. Bar Dernei Davas440
7. DSK ve DSKe Bal Sendikalar Davas..440


XV. BLM:12 EYLL DARBESNN HUKUK VE YARGI
ZERNDEK ETKLER...443
1. 12 Eyll Darbesinin Hukuk ve Anayasa Dzenine Etkisi.444
2. 12 Eyll Darbesinin Yargya Etkileri..444

XVI. ETL LKELERDE DARBELERLE LGL KURULAN KOMSYONLARIN VE
SONULARININ NCELENMES 453
1. eitli lkelerde Kurulan Komisyonlar......453
1.1. Arjantin.....453
1.2. Gana..454
1.3. Haiti...455
1.4. ili..456
1.5. Uganda..458
1.6. Uruguay458
2. Kurulan Komisyonlarn Genel Deerlendirmesi.459

XVII. BLM: DARBE VE DEMOKRASYE MDAHALELERN
TEKRAR YAANMAMASINA VE DARBELERN NEDEN
OLDUU MADURYETLERN GDERLMESNE
LKN NERLER.....461

XVIII. BLM: GENEL DEERLENDRME VE SONU...469
KAYNAKA...472

You might also like