eskikitaplarim.

com
F Z K Y A SA L A RI ZE R NE
ri chard feynraan
eskikitaplarim.com
TBTAK Popler Bilim Kitaplm 12
Fizik Yasalar zerine The Character o f Physical Law
Kidard Feynman
eviri: Nermin Ank
Trkiye Bilimsel ve Teknik Arattrma Kurumu, 1995
Thilak Yayn Komisyonu Karan ile Yaymlanmtr
ISBN 975 - 403 - 01H - 9
1. Basm Mat
1995 (2500 adet)
2. Basm Mays
1995
(2500 adet)
3. Basm Austos 1995
(2500 adet)
4. Basm Ekim 1995 ( 2500 adet)
5. Basm
Nisan
1996 (2500 adet)
6. Basm Mays 1996 (2500 adet)
7, Basm Nisan 1997
(2500 adet)
Yayn Kcardinatr: Cemil Koak
Yayn Y nelmeni: Zafer Karaca
Yayma Hazrlayan: Zeynep Tozar
Teknik Y nelmen: Duran Aka
Tasanm-Uyjjulama: Selin Solrac
Dizj>i: limit Yaar
TBTAK
Atatrk Blvan No:221 Kavakldere-Ankara
Tel: 0.312. 427 33 21 Fax: 0.312. 427 13 36
e-mail: htekniktuhitak.jj>v.lr
Internet www.hteknik.luliitak.jjiv.tr
Nurol Matbaaclk - Ankara
Fizik
Yasalar

zerine
chard F eynman
tVIRI
Nermin Ark
eskikitaplarim.com
TBTAK POPLER BLM KTAPLARI
eskikitaplarim.com
eskikitaplarim.com
indekiler
nsz
Cornell niversitesi Rektr Dale R. Corson'un
1964 Messenger Konumacsn Takdimi
Fizik Yasalarna Bir rnek:
Yerekimi Yasas 1
Matematik ve Fizik Arasndaki Bant 32
Byk Korunum lkeleri 62
Fizik Yasalarnda Simetri 94
Gemi le Gelecei Ayrdetme 124
Olaslk ve Belirsizlik - Kuantum
Mekanii Asndan Doa 148
Yeni Yasalar Aray
175
eskikitaplarim.com
eskikitaplarim.com
nsz
Bu kitab oluturan yedi blm Amerika Birle
ik Devletlerinin Cornell niversitesinde veril
mi olan Messenger Konferanslarm kapsamakta
dr. Bu konferanslar Fizik Y asalarnn Ortak
zellikleri konusundaki bilgilerini geniletmek
isteyen rencilerden olumu bir dinleyici kitlesi
ne verilmiti. Konferanslar nceden hazrlanm
bir metne gre deil, irticalen, sadece birka not
tan yararlanlarak gerekletirilmiti.
Messenger Konferanslar bir matematik profe
sr olan Hiram J . Messengerin, dnyann eitli
yerlerinden nl kiilerin Comelldeki rencilere
konuma yapmalarn salamak amacyla bir ba
ta bulunduu 1924 ylndan bu yana her yl ve
rilmektedir. Bu ba yaparken Messenger ama
cm yle belirtmitir: Uygarln geliimi konu
sunda, zellikle politika, i ve sosyal yaantmzda
manevi standartlar ykseltmek amacyla bir
ders, veya bir dizi ders verilmesini salamak.
Kasm aynda, sekin bir fiziki ve eitimci olan
Profesr Richard P. Feynman 1964 konferanslar
n vermek zere buraya davet edildi. Kendisi daha
nce Comellde profesr olarak bulunmutu. im
di ise California I nstitute of Technologyde fizik
profesrdr. Yakn zamanda Royal Societynin*
Yabanc yeliine seilmitir. Yalnz fizik yasala-
* Royal Society: 1660da kurulmu, ngilterenin en eski bilim dernei (.N.i.
eskikitaplarim.com
rnm bugnk anlamna yapt katklarla deil,
konusunu fiziki olmayanlara da ilgin klma ye
tenei ile nldr.
Bu kitabn blmleri, Profesr Feynmann,
kendisine snrsz konuma olana salayan b
yk bir sahneden, kalabalk bir dinleyici toplulu
una yapt konumalarn yazya dklm ek
lidir. Konumac olarak uluslararas ne sahip
olan Feynman, krsdeki heyecanl slubu ile ta
nnmtr. Bu kitap, konferanslar izleyip de ileri
de onlara bavurmak isteyecek televizyon seyirci
leri iin kalc bir kaynak olarak dnlmtr.
Bir ders kitab olarak alglanmamas gerekir; an
cak ne srd tartmalar, yasalar daha net
bir ekilde kavramak isteyen fizik rencileri iin
de aydnlatc olacaktr.
Richard Feynman, Philip Dalynin Man at the
Heart of the Matter (Maddenin zndeki nsan)
programnda yer alan fizikilerden biri olarak ve
son bilimsel keifler hakknda 1964te yaynlanm
son derece ilgin programlardan biri olan Strange
ness Minus Three (Acaiplik Eksi )ye yapt
byk katk dolaysyla, BBC-1 izleyicilerinin ya
bancs deildir.
Messenger Konferanslarnn Profesr Feynman
tarafndan verilmesi kararlatnda BBCnin Sci
ence and Features (Bilim ve ilgin Konular) Bl
m harekete geti. Bu konferans dizisi imdi
BBC-2de ileri Eitim Projesinin bir blm ola
rak yaynlanmaktadr. Program daha nce grece
lik konusunda Morrison ve termodinamik konu
sunda Porter tarafndan verilen konferanslar do
rultusunda devam etmektedir.
eskikitaplarim.com
Okuyacanz metin konferanslann yazya d
klm ekli olup bilimsel doruluk ynnden
Profesr Feynman tarafndan gzden geirilmi
tir. Ben ve asistanm Fiona Holmes szckleri
derleyip yaz ekline dntrdk. Kitab beene
ceinizi umarz. Richard Feynman ile almak bi
zim iin doyurucu bir deneyim olmutur; izleyici
ve okurlarn bu projeden yararlanacaklarm sa
nyoruz.
Alan Sleath,
BBC D Yaynlar.
Bilim ve ilgin K onular Bolm Prodktr.
Haziran 1965
BBC, Cornell niversitesi Haber Brosuna
Resim 2nin; California Institute of Technologyye
de Blm l de kullanlan dier resim ve izimlerin
yaynlanmasna izin verdikleri iin teekkr eder.
Profesr Feynmanm almalarn daha ayrn
tl olarak incelemek isteyen rencilere, rektrn
takdim konumasnda szettii kitaplarn Califor
nia Institute of Technology tarafndan The Feyn
man Lectures in Physics (Feynman Fizik Dersleri)
balyla yaynlandn duyururuz.
eskikitaplarim.com
eskikitaplarim.com
Cornell niversitesi Rektr
Dale R. Corsonun
1964 Messenger Konumacsn Takdimi
Bayanlar, Baylar. Kaliforniya Teknoloji Ens-
titsnden Profesr Richard P. Feynman Mes
senger Konferanss olarak takdim etmekten
onur duyarm.
Profesr Feynman sekin bir teorik fizikidir
ve fiziin sava sonras dnemdeki olaanst
geliimi sonucu ortaya kan karmaaya bir d
zen getirme konusunda ok eyler baarmtr.
Kendisine verilen dl ve payeler arasndan ben
yalmzca 1964 Albert Einstein dln zikrede
ceim. ylda bir verilen bu dl, bir altn ma
dalya ve byk bir miktar para iermektedir.
Profesr Feynman eitimini M.l.T. (Massac-
hussetts Teknoloji Enstitsnde, mezuniyet son
ras eitmini de Princetonda yapt. Princetonda,
Manhattan Projesi zerinde, daha sonra da Los
Alamosta alt. 1944de Comelle yardmc pro
fesr olarak geldi; kadrolu eleman olarak atan
mas ise sava sonrasnda gerekleti. Cornelle
atanmas srasnda hakknda sylenmi olan ey
lerin ilgin olacam dnerek Mtevelli Heyeti
Tutanaklarn inceledim... atanmas konusunda
hibir kayt yok. Ancak izinler, cret zamlar ve
terfilerle ilgili yirmi kadar kayt buldum. Bunlar
eskikitaplarim.com
dan biri ilgimi ok ekti. 31 Temmuz 1945te Fi
zik Blm Bakan, Beeri Bilimler Dekanna
unlar yazm: Dr. Feynman ender rastlanan
olaanst bir eitici ve aratrmac. Blm
Bakam, byle deerli bir retim yesi iin ylda
bin dolann biraz yetersiz olduunu belirterek
cretinin dokuzyz dolar artrlmasn nermi.
Dekan da, ender bir cmertlik gstererek, ni
versitenin mali durumuna aldrmadan dokuzyz
dolan izip rakam bin dolar yapm. Grlyor
ki niversitemiz daha o zamandan Profesr
Feynmann deerini takdir etmi bulunuyor!
Profesr Feynman 1945te fakltemizde srekli
olarak almaya balad ve ok verimli bir be
yl bylece geirdi. 1950 ylnda Cornellden ay-
nld ve o zamandan bu yana almakta olduu
Cal. Tech. (Kaliforniya Teknoloji Enstitsfe git
ti.
Konumasna balamadan nce, sizlere onun
hakknda biraz daha bilgi vermek istiyorum.
drt yl nce Cal. Tech.te vermeye balad fizi
e giri dersleri, onun nne yeni bir boyut ekle
di (bu dersler iki cilt halinde baslmtr ve konu
ya taptaze bir yaklam getirmektedir).
Bu baslm ders notlarnn giri blmnde
Feynmann byk bir mutlulukla bongo davulla
r alarken ekilmi bir fotoraf yer almaktadr.
Cal. Tech.teki arkadalarm, onun arada bir Los
Angeles gece kulplerine gidip davulcunun yeri
ne aldn bana anlattlar. Ancak, Profesr
Feynman bunun doru olmadn sylyor. Bir
baka zellii de kilitli kasalar amadaki us
taldr. Bir sylentiye gre, gizli bir kurulutaki
eskikitaplarim.com
bir kasay ap gizli evrak kardktan sonra yer
ine Bilin bakalm kim? yazan bir not brakm.
Bir konferans vermek zere Brezilyaya git
meden nce spanyolca renmesinden de sz
edebilirim; ama etmeyeceim.
Sylediklerimin sizlere yeterli bir n bilgi ver
diini sanyorum. Profesr Feynman tekrar Cor-
nellde grmekten mutluyum. Genel konusu
Fizik Y asalar zerine; bu geceki konusu ise
Fizik Y asalarna Bir rnek: Yerekimi Yasas.
eskikitaplarim.comeskikitaplarimcom}W a n zerine 1
Fizik Yasalarna Bir rnek:
Yerekimi Yasas
Szlerime, bana her zaman tuhaf gelmi olan bir-
eyle balayacam. Kalabalk bir toplantda bongo
davullar almam istendii ender zamanlarda, tak
dimci benim bir teorik fiziki olduumdan szetme-
ye hi gerek duymaz. Sannm bunun nedeni, sanata
kar duyulan saygnn bilime duyulandan byk ol
masdr. Rnesans sanatlar insann temel ura
nn insan olmas gerektiini sylemilerse de, dn
yada ilgin baka eyler de vardr. Sanatlar bile
gnbatmnn, okyanus dalgalarnn ve gkyzne
serpilmi yldzlarn gzelliini farkederler! Bunlar
gzlemek bize estetik bir haz vermeye yeter. Doa
olgular arasnda da gzle grlmeyen, ancak ana
lizci bir gzle bakldnda farkedilebilen bir ritm ve
dzen vardr. Bizim fizik yasalar dediimiz de bu
ritm ve dzenin ta kendisidir. Bu konferans dizisin
de fizik yasalarnn genel nitelikleri zerinde dur
mak istiyorum. Bu, baka dzeyde bir genelliktir;
yasalarn kendilerinden daha st konumda
olduunu syleyebileceimiz bir genellik. Ele alaca
m konu, ayrntl analizler sonucunda grdmz
doa olacak; ancak, bu doann sadece en kapsaml
genel nitelikleri hakknda konuacam.
Bu lde genellemeler ieren bir konunun felse
feye ynelme eilimi vardr; konumalar derin fel
M
2
eskikitaplarim.com
sefe yapmak olarak alglanabilir. Ben daha zel bir
yaklam seerek, belirsiz olmay deil, gerekten
anlalmay tercih edeceim. Bu ilk konferansta ge
nellemeleri brakp zel bir fizik yasas zerinde
konuacam. Bylece de, daha sonra genel olarak
zerinde duracam eylerin bir rneini vermi
olacam. Bu rnei, ok soyut olarak alglanabile
cek bireyi daha somut yapmak iin, gerektike
kullanacam. Fizik yasalanna zel bir rnek ola
rak yerekimi yasasn, yerekimi olgusunu setim.
Bu seimi neden yaptm bilmiyorum. Bu, kefe
dilen ilk temel yasalardan birisidir ve ilgin bir ta
rihesi vardr. imdi bana yle diyebilirsiniz: O
eski bir hikaye; ben daha modem bilim hakknda
bireyler duymak isterim. Belki daha yeniden s-
zedilebilir; ama daha modemden szedilemez. Mo
dem bilim, yerekimi yasasnn kefi ile ayn gele
nei izlemektedir. Bu nedenle, sadece daha yakn
zamanlarda yaplm keifler hakknda konumu
oluruz. Yerekimi yasasnn kt bir seim olduu
nu sanmyorum; nk onun tarihini, yntemleri
ni, kefinin zelliini, niteliini anlatmakla bt
nyle modem bir yol izlemi olmaktaym.
Bu yasann, insan zekasnn gerekletirdii en
kapsaml genelleme olduu sylenmitir. Ancak
daha nceki szlerimden de, benim insan zekasn
dan ok, yerekimi gibi zarif ve yaln bir yasayla
gerekleen bir doa harikas ile ilgilendiimi tah
min edebilirsiniz. Bu nedenle, onu kefedecek ka
dar akll olduumuza deil, doann onu dikkate
alacak kadar akll olduu konusuna eileceiz.
Yerekimi yasas udur: iki ktle, birbiri zerine,
aralarndaki uzakln karesi ile ters orantl ve
(
eskikitaplarim.com
3
ktlelerinin arpm ile doru orantl olan bir kuv
vet uygular. Bu nemli yasay aadaki matematik
formlyle ifade edebiliriz:
F =G '
r
yani bir sabit say arp ktlelerin arpm bl
uzakln karesi. imdi buna bir de, bir ktlenin bir
kuvvet etkisiyle ivme kazandm, veya hznn her
saniye, ktlesiyle ters orantl olarak deitiini,
veya ktle azalnca hznn daha fazla, ktleyle ters
orantl olarak deitiini eklersem yerekimi yasa
s hakknda btn gerekenler sylenmi olur. Bu
nun tesinde sylenecekler, bu iki eyin matematik
sel sonucundan ibarettir. Hepinizin matematiki ol
madn ve bu iki eyin btn matematiksel sonu
larn hemen gremeyeceinizi biliyorum. Bu ne
denle size kefin yks, baz sonulan, bilim tarihi
zerinde yapt etki, byle bir yasann ierdii gi
zemler, Einsteinm yapt baz ufak deiiklikler
ve biraz da dier fizik yasalan ile ilikisi konusun
da ksaca bilgi vereceim.
Tarihe ksaca yledir: Eski bilginler gezegenle
rin gkyzndeki hareketlerini gzlemleyerek onla-
nn Dnya ile birlikte Gne evresinde dnd so
nucuna vardlar. Bu sonu daha sonra Copernicus
tarafndan da bamsz olarak kefedildi -insanlar
kefin daha nce yapldm unutmulard. Bundan
sonra aratrlacak soru uydu: Gne evresinde
tam olarak nasl dnyorlard? Gnein merkez ol
duu bir ember zerinde mi, yoksa bir baka eri
boyunca m? Ne hzla hareket ediyorlard? v.b. Bun
larn yantlanmas daha uzun zaman ald. Coperni
cus sonras dnemler, gezegenlerin gerekten Dn
2
4
eskikitaplarim.com
ya'yla birlikte Gne etrafnda m dndkleri, yok
sa Dnyamn evrenin merkezinde mi olduu sorula
rnn tartld dnemlerdi. Daha sonra Tycho
Brahe* adnda bir adam, soruyu yantlamak iin bir
yntem nerdi. Eer gezegenler ok dikkatle gzle
nip gkyzndeki yerleri tam olarak kaydedilirse,
teorilerin durumu belki akla kavuabilirdi. Bu,
modern bilimin anahtar ve doann gerekten an
lalmasnn balangc oldu: bireyi gzlemek, ay
rntlar kaydetmek ve bu bilgilerin u veya bu yo
rumu karmay salayacak ipularn ierdiini
ummak. Zengin bir kii olan Tychonun Kopenhag
yaknlarnda bir adas vard. Buraya pirinten
yaplm kocaman daireler yerletirdi ve zel gz
lem yerleri yaptrd. Sonra, geceler boyunca geze
genlerin konumlarn kaydetti. te ancak bu tr yo
rucu ve youn almalar yoluyla bireyler buluna
bilir.
__ 4*4*
Toplanan btn bilgi Keplerin' eline verildi; o
da gezegenlerin Gne etrafnda ne tr bir hareket
yaptn incelemeye koyuldu. Bunun iin deneme-
yanlma yntemini uygulad. Bir ara yant bulduu
nu sand: Gezegenler Gnein merkez olduu em
berler zerinde hareket ediyorlard. Ancak daha son
ra bir gezegenin, sanrm Marsn sekiz dakikalk bir
yay kadar sapma yaptm farketti. Kepler, Tycho
Brahenin bu lde bir hata yapamayacan d
np yantn doru olmad sonucuna vard. Deneyle
rin ok dikkatli yaplm olmas nedeniyle baka bir
yol deneyerek sonunda ey kefetti.
ilk olarak, gezegenler Gnein odak olduu
elips eklinde bir yrnge izliyorlard. Elips btn
Tycho Brahe (1546-16011: Danmarkal astronom
' J ohann Kepler (1571*26301: Brahe'nn asistanln yapm olan Alman astronom ve matematiki
)
eskikitaplarim.com
5
ressamlarn bildii bir eridir: bask bir daire. o
cuklar da onu iyi bilir; iki ucu tesbit edilmi bir
ipe bir halka geirip halkaya da bir kalem soku
lunca elips izilebileceini birileri onlara sylemi
tir (ekil 1).
A ve B noktalan odaktr. Bir gezegenin Gne
evresindeki yrngesi bir elipstir; Gne de
odaklarn birindedir. Bundan sonra gelen soru
uydu: Gnee yaklatka hz artyor, uzakla
tka yavalyor mu? Kepler bunun da yantn
buldu (ekil 2).
3 hafta
ara ile
3 hafta
ara ile
gezegenin
konumu
ekil 2

6 eskikitaplarim.com
Bulduu yant yle aklanabilir: rnein
hafta gibi belirli bir ara ieren iki farkl zamanda
gezegenin konumunu saptayalm. Sonra, yrn
genin baka bir blmnde, gezegenin yine
hafta ara ile iki ayr konumunu saptayalm ve
Gnele gezegeni birletiren dorular izelim
(bilimsel deyimiyle bunlar yanap vektrleridir).
U hafta ara ile izilen iki doru ve yrnge ara
snda kalan alan, yrngenin her blgesi iin ay
ndr. Demek ki, gezegen Gnee daha yakn ol
duu yerlerde daha hzl hareket ediyor, ve uzak
latka aym alan taramak iin daha yava iler
liyor.
Birka yl sonra Kepler nc bir kural ke
fetti. Bu kural yalnzca tek bir gezegenin Gne
evresindeki hareketiyle ilgili deildi; farkl ge
zegenler arasnda da iliki kuruyordu. Bu kura
la gre, bir gezegenin Gne evresinde tam bir
devir yapmas iin gereken zaman, yrngenin
boyutuna baldr; bu zaman da yrngenin bo
yutunun kpnn kare kk ile orantldr. Y
rngenin boyutu elipsin en byk apdr. Kep-
lerin bu yasas u ekilde zetlenebilir: Y
rnge bir elipstir; eit srelerde eit alanlar ta
ranr ve bir devir iin geen sre, boyutun bo
l ikinci kuvvetiyle orantldr; yani boyutun k
pnn kare kk ile. Keplerin bu yasas ge
zegenlerin Gne evresindeki hareketlerini
tam olarak belirlemektedir.
Bundan sonraki soru uydu: Gezegenleri Gne
evresinde hareket ettiren ey nedir? Kepler'le
ayn dnemde yaam baz kiiler bu soruyu yle
yantlyordu: Melekler kanatlarn rparak geze
o
eskikitaplarim.com
7
genleri arkadan yrnge boyunca iterler. Daha
sonra greceiniz gibi bu yant geree pek de
uzak saylmaz. Tek fark, meleklerin farkl ynler
de oturup kanatlarn ieriye doru rpyor olma
lardr.
Ayn sralarda Galileo da Dnyadaki sradan
cisimlerin hareket kurallarn inceliyor, bu incele
me srasmda da baz deneyler yapyordu. Toplar
eik bir dzlemden aa doru nasl yuvarlan
yor, sarkalar nasl sallanyordu? vb. Galileo ey
lemsizlik ilkesi denilen nemli bir kural kefetti.
Kural uydu: Dz bir doru zerinde belirli bir
hzla hareket eden bir cisim, hibir etken olmazsa
bu doru boyunca, ayn hzla, sonsuza kadar git
meye devam edecektir. Bir topu durmamacasna
yuvarlamaya alm olan herkes iin buna inan
mak g olsa da; bu ideal artlarn varlnda,
yerdeki srtnme vb. etkenler olmasa, top gerek
ten de dzgn bir hzla sonsuza kadar gidecektir.
Daha sonraki gelime Newtonun u soruyu tar
tmas ile balad: Eer cisim dz bir doru boyun
ca hareket etmiyorsa ne olur? Buna verdii yant da
u oldu: Hz herhangi bir ekilde deitirmek iin
kuvvet uygulamak gerekir. rnein, bir top hareket
ettii ynde itilirse hz artar. Eer gidi yn de
imise kuvvet yandan uygulanm demektir. Kuv
vet iki etkinin arpm ile llebilir. Ufak bir za
man aralnda hzn ne kadar deitii, ivme ola
rak tanmlanr. Bunu cismin ktlesi veya eylemsiz
lik katsays ile arparsak kuvveti buluruz. Bu ise
llebilir. rnein, bir ipin ucuna balanm bir
ta bamzn stnde bir daire izecek ekilde
dndrrsek, ipi ekmemiz gerektiini farkederiz.
6
8
eskikitaplarim.com
Nedeni udur: Tan hz sabit olmakla beraber, bir
ember izerek dnd iin yn deimekte, bu
nedenle de ta srekli ieriye doru eken bir kuv
vet gerekmektedir; bu kuvvet de ktle ile orantl
dr. imdi iki ayr ta alp nce birini sonra dierini
dndrelim ve ikinci ta iin gereken kuvveti le
lim. Bu kuvvet, birinciden, ktlelerinin farkllyla
orantl olarak daha byk olacaktr. Hz deitir
mek iin gereken kuvveti saptamak, ktleyi lmek
iin de bir yntem oluturur. Newton bundan bir
baka sonu daha kard. Onu da basit bir rnekle
aklayalm: Eer bir gezegen Gne evresinde bir
ember boyunca gidiyorsa, onun yana doru, teet
boyunca gitmesi iin hibir kuvvete gerek yoktur.
Eer herhangi bir kuvvet olmasayd bam alr gi
derdi. Ancak gezegen bunu yapmyor; kuvvetin ol
mamas durumunda bir sre sonra gitmi olaca ta
uzaklarda deil, Gnee yakn bir yerde bulunuyor
(ekil 3). Baka bir deyile, hz ve hareketi Gnee
doru sapyor; yani meleklerin, kanatlanm srekli
Gnee doru rpmalar gerekiyor.
Bir gezegenin dz bir doru boyunca hareket
etmesinin bilinen bir nedeni yoktur. Nesnelerin
sonsuza dek gitmeyi srdrmelerinin nedeni bulu-
Kuvvet olmad zamanki hareket
Hareketin dz dorudan sapmas
Gerek hareket
O
Gne
ekil 3
c
eskikitaplarim.com
9
namamtr. Eylemsizlik kuramnn da bilinen bir
kkeni yoktur. Melekler gerek olmasa da hareke
tin sregittii bir gerektir. Ancak, dme olgusu
iin kuvvete gereksinim vardr ve kuvvetin kke
ninin Gnee doru olduu da anlalmtr. New
ton eit srelerde eit alan taranmas kuramnn,
hzdaki btn deiimlerin Gne ynnde oldu
u savnn dorudan bir sonucu olduunu; bunun
eliptik yrnge iin de geerli olduunu gsterme
yi baard. Bir sonraki konumamda bunu daha
ayrntl olarak aklayacam.
Bu yasay kullanarak Newton, kuvvetin Gne
ynnde olduunu ve eer gezegenlerin periyotla
rnn Gneten olan uzaklklaryla nasl deitii
bilinirse, bu kuvvetin uzaklk ile nasl deitiinin
de bulunabileceini gsterdi ve kuvvetin, uzakl
n karesi ile ters orantl olduunu saptad.
Buraya kadar Newton pek birey sylemi sa
ylmaz; nk yalnzca Keplerin ifade ettii iki
eyi farkl biimde dile getirmi oluyordu. Birin
cisi, kuvvetin Gne ynnde olduunu syle
mekle; kincisi de, kuvvetin uzakln karesi ile
ters orantl olduunu sylemekle ayn eydi.
nsanlar J piterin uydularnn J piter evre
sinde nasl hareket ettiklerini teleskopla grm
lerdi. Bu hareket tpk Gne sisteminde olduu
gibiydi; sanki uydular J pitere doru ekiliyorlar
d. Ay da Dnyann ekimindedir; Dnya evresin
de dner ve Dnyaya doru ekilir. Sanki hereyin
birbirinin ekimi altndaym gibi grnmesi bir
sonraki kuram; genelleme yapacak olursak her
cismin her cismi ektii yolunda olmas sonucunu
getirdi.

10
eskikitaplarim.com
Eer bu doru ise, Gnein gezegenleri ektii
gibi, Dnya da Ay kendisine doru ekiyordu.
Dnyann cisimleri ektii bilinen bireydi -hepi
miz havada umak istesek de iskemlemizde sk
sk oturduumuzu biliyoruz-. Yeryzndeki e
kim, yerekimi olgusu olarak iyi bildiimiz bir
eydir. Newton, Ay yrngede tutan ekimin,
nesneleri Dnyaya eken kuvvetle ayn ey olabi
leceini dnd.
Ayn bir saniyede ne kadar yol aldn bulmak
zor deildir. Yrngenin boyutunu biliyoruz; Ayn
Dnya evresini bir ayda dolatn da biliyoruz.
yleyse, bir saniyede ne kadar yol aldm hesap
layabiliriz. Buradan da Ayn, dz doru boyunca
gitmeyip yrnge boyunca gitmekle, dz dorudan
ne kadar aada olduu hesaplanabilir. Bu uzak
lk bir inin* yirmide biri (0,127 cm) kadardr.
A/m, Dnyann merkezinden uzakl bizim mer
kezden uzaklmzn altm katdr. Biz merkez
den 4.000 mil** uzaktayken Ay, Dnya merkezin
den 240.000 mil uzaktadr. Bu durumda ters kare
yasas doru ise, yeryzndeki bir cisim saniyede
1/20 in X 3.600 (60n karesi) kadar der. nk
kuvvet Aya gidene kadar ters kare yasasna gre
60 X 60 kat zayflamtr. 1/20 in X 3.600 yakla
k 16 foot (ft.)'tur.*** Galileonun deneylerinden,
cisimlerin saniyede 16 foot dt bilinmekteydi.
Bu, Newtonun doru iz zerinde olduunu, geriye
dn olmayacan ortaya koyuyordu. nk,
Ayn yrngesindeki periyodu ve Dnyaya uzak
l ile, Dnyadaki bir nesnenin derken bir sa
niyede ne kadar yol alaca gibi birbirinden tama-
1in: 2.54 an
** 1rail; 1.609 m.
1fonf- 30 ft rm
M.
eskikitaplarim.com
11
men bamsz iki olguyu birletiren yepyeni birey
bulunmutu. Bu sonu hereyin doru olduunu
gsteren arpc bir snavd.
Daha sonra Newton birok yeni ey ortaya
kard. ekim yasasnn ters kare olmas durumun
da yrngenin eklinin ne olacan hesaplad ve
bunu bir elips olarak buldu. Ayrca birok farkl
olaya da aklama getirildi. Bunlardan biri gel-git
olayyd. Gel-git, Dnya ve denizlerin Ay tarafn
dan ekilmesinden kaynaklanyordu. Bu, daha n
celeri de dnlmt; ancak ortada bir prz
vard: Olay, Ayn denizleri ekmesiden kaynakla
nyorsa Ayn bulunduu taraftaki sular yksele
cek, o zaman
gnde ancak bir
gel-git olacakt
(ekil 4). Ger
ekte ise yakla
k oniki saatte
bir, yani gnde
iki gel-git oldu
unu biliyoruz.
Farkl bir sonuca
varan bir dn
ce ekol daha
vard. Buna gre
de Dnya, Ay ta
rafndan suyun
dna ekiliyor
du. Gerekte ne
olup bittiini ilk
farkeden Newton
oldu: Ayn ayn
Su, Dnya'dan Ay'a doru
ksmen ekiliyor.
Dnya, sudan Ay'a doru
ksmen ekiliyor.
Gerek konum.
MM
12
eskikitaplarim.com
uzaklktaki kara ve denizler zerindeki ekim
kuvveti aynyd, ydeki sular Aya Dnyadan daha
yakn, xdeki sular ise daha uzaktr. Dnya sv de
il, katdr. Bu nedenle, ydeki sular Aya Dn
yadan daha fazla, xdeki sular da daha az ekilir.
Bu iki resmin bir eit bileiminden grlebilecei
gibi, iki gel-git olay ortaya kar. Gerekte Dnya
da Ay gibi bir ember boyunca hareket eder. Ayn
Dnyaya uygulad kuvvet dengelenmitir; ama
dengeleyici nedir? Ayn Dnyann ekim kuvveti
ni dengelemek iin dairesel bir yrnge zerinde
hareket etmesi gibi, Dnya da dairesel bir yrnge
zerinde hareket etmektedir. Bu dairenin merkezi
Dnyanm iinde bir noktadadr ve Ayn kuvvetini
dengelemek iin dairesel bir hareket yapmaktadr.
kisinin de ortak bir merkez etrafnda dnmesiyle,
Dnya asndan kuvvetler dengelenmi oluyor;
ancak, xdeki su daha az, ydeki su daha ok ekil
dii iin su iki yanda kabaryor. Hemeyse, gel-git
olay ve gnde iki kez gereklemesinin nedenleri
bylece aklanm oluyordu. Bu arada aklanan
daha birok ey vard: Dnya, herey ie doru e
kildii iin yuvarlakt; kendi ekseni etrafnda dn
d iin de yuvarlak deildi. D blgeler biraz
uzaa itilmilerdi ve denge oluuyordu.
Bilim ilerleyip daha hassas lmler yapldka
Newton yasas da daha zorlu snamalarla kar
lat. Bunlardan ilki J piterin aylaryla ilgiliydi.
Uzun sre dikkatle yaplm gzlemlerle hareket
lerinin Newton yasasna uyumu saptanabilirdi.
Ancak sonu bunun doru olmadm gsteriyor
du. J piterin aylan, Newton yasas ile hesaplan
m zamana gre, bazen sekiz dakika ileri, bazen
M(
eskikitaplarim.com
13
de sekiz dakika geri olan bir fark oluturuyorlar
d. Bu fark J piterin Dnyaya yakn olduu za
manlarda ileri, uzak olduu zamanlarda ise geri
ye doruydu. Bu tuhaf bir durumdu. Yerekimi
yasasma gveni tam olan Roemer , bu durumda,
n J piterin aylarndan Dnyaya gelmesinin
zaman ald gibi ilgin bir sonu kard. Ayrca,
bu aylara baktmz zaman grdmz ey on
larn o andaki durumu deil, n bize varmas
iin geen zamandan nceki durumuydu. J piter
bize yakn olduunda k daha ksa srede, uzak
olduunda ise daha uzun srede varyordu. Bu
nedenle Roemerin, gzlemleri zaman fark y
nnden u kadar erken, bu kadar ge olmalarna
gre dzeltmesi gerekiyordu. Bu yolla n hz
n lmeyi baarm, n bir anda yaylan bir-
ey olmadn da ilk kez gstermi oldu.
Bu noktaya zellikle dikkat ekmek istiyo
rum: Eer bir yasa doru ise baka bir yasann
bulunmasna da yol aabilir. Eer bir yasaya
gveniyorsak, ona ters bir eyin ortaya kmas
bizi baka bir olguya doru yneltir. Yerekimi
yasasn bilmeseydik J piterin aylarndan ne
bekleyeceimizi de bilemezdik; n hzn l
mek ise ok daha sonralara atlm olurdu. Bu
sre adeta bir keifler ama yol at. Her yeni
keif, bir yenisine daha yol aan aralar da be
raberinde getirir. Drtyz yldan beri sregelen
ve byk bir hzla srmeye devam edecek olan
bu a, ite bu ekilde balamtr.
Daha sonralar ortaya yeni bir sorun kt.
Newton yasasna gre gezegenler yalnzca G-
' OauA Roemer (1644-17101 Danimarka!) astronom.
M2
14
eskikitaplarim.com
nein ekiminde deildi; birbirlerini de biraz e
kiyorlard. yleyse yrngeleri eliptik olmamaly
d. Geri bu kk bir ekimdi; ancak kk
olan da nem tayabilir ve hareketi etkiler. J pi
ter, Satrn ve Uransn byk gezegenler ol
duklar biliniyordu. Herbirinin dierleri zerinde
ki ekimi sonucu, yrngelerinin Keplerin kusur
suz elipslerinden ne lde farkl olduunu sapta
yacak hesaplar ve gzlemler yapld. Sonuta J
piter ve Satrnn hesaplamalara uygun hareket
ettikleri; Uransn ise, tuhaf davrand ortaya
kt. Newton Y asalarnn hatal olduunu gs
termek in bir frsat daha... Ama sk durun!
Adams ve Leverrier" adnda iki ahs birbirlerin
den bamsz olarak yaptklar almalar sonu
cunda, neredeyse ayn anda, Uransn hareket
lerinin grnmeyen bir gezegenden etkilendiini
ileri srdler. Herbiri kendi gzlemevine Teles-
kobunuzu evirin ve oray gzleyin. Yeni bir geze
gen greceksiniz, eklinde birer mektup yollad
lar. Gzlemevlerinden birinin tepkisi Sama! Eli
ne kat-kalem alp oturan biri, bize bir gezegen
bulmak in nereye bakacamz sylyor, ek
lindeydi. Dier gzlemevi ise daha ... neyse, yn
temi farklyd ve Neptn buldu.
Daha yenilerde, 20. yzyl balarnda Mer
krn hareketinin de tam doru olmad anla
ld. Einstein, Newton yasalarnn biraz hatal
olduunu ve deitirilmeleri gerektiini gsterin-
ceye kadar bu durum hayli skntya neden oldu.
imdi de, bu yasann kapsammn genilii so
rusu ortaya kyor. Yasa, Gne sistemi dnda
* J ohn Cough Adams (1819-18921: Matematiksel astronom
ik rfcain Lcwerrier 11811-1877): Fransz astronom.
M)
eskikitaplarim.com
15
da geerli midir? imdi size, Resim 1 zerinde,
ekim yasasnn Gne sisteminin tesini de kap
sadna ilikin kant gstereceim. Burada ift-
yldz dediimiz bireyin ayr fotorafm gr
yoruz. Resimde, ans eseri nc bir yldz daha
var. Bu da bize, astronomide kolayca yaplabile
cei gibi birisinin ereveyi dndrmediini, ift-
yldzm gerekten dndn gsteriyor. Yldz
lar gerekten de dnyorlar; izledikleri yrngeyi
ekil 5te grebilirsiniz. Birbirlerini ektikleri ve
beklendii gibi bir elips boyunca dndkleri ak
a belli. ekildeki noktalar deiik zamanlarda,
saat ynnde, ardarda izledikleri konumlardr.
Herey yerinde;, ancak, eer daha nce dikkat et-
lek
ekil 5
M
^^^^^^^^^e s k i k i ta p l a ri m .c o m
2! Temmuz t m
Eyll 1915
10 Temmuz 1820
Resim 1Ayn ifVyldz sisteminin farkl zamanlnda ekilmi i fotoraf
Mo
eskikitaplarim.com
17
Resim 3 Spiral galaksi
M618
eskikitaplarim.com
Resim 4 Bir galaksiler kmesi
Resim 6 Gaz halindeki bir nebuJ a
Mc
eskikitaplarim.com
19
4
1947
M
A *
lfKM
Resim 6 Yeni yldzlarn oluumuna ilikin kantlar
M
20
eskikitaplarim.com
mediyseniz, merkezin elipsin odanda olmad
na, hayli tede olduuna dikkatinizi ekerim. Ya
sada bir yanllk m var? Hayr, tann bize bu y
rngeyi tam kardan deil, deiik bir adan
gsteriyor. Bir elipsin odam iaretledikten son
ra kad rastgele bir ada tutarsanz ve izd-
msel olarak bakarsanz, odan, izdmne
rastlamayabileceim grrsnz. Yrnge uzay
da eik olduundan bu ekilde grnmektedir.
Daha byk uzaklklar iin ne diyebiliriz? iki
yldz arasndaki bu kuvvet, Gne sisteminin a
pnn iki- kat uzakln tesinde de var m? Re
sim 2de, ap Gne sisteminin 100.000 kat olan
ve ok byk sayda yldzdan olumu bir yldz
lar topluluu var. Resimdeki beyaz leke tek bir be
yaz leke olmayp byle grnmesinin nedeni, optik
cihazlarn ayrm gcnn yetersiz kalmasdr.
Gerekte bu byk kresel kme iinde aa-yu-
kan, ileri-geri hareket eden, tpk br yldzlar gi
bi birbirinden iyice uzakta, birbirine arpmayan
kck noktalar bulunuyor. Bu, gkyznde g
rlebilecek en gzel eylerden biridir. Denizin dal
galar ve gnbatm kadar gzel... Galaksiyi bira-
rada tutan ey ydzlar arasndaki ekim kuvveti
dir. Maddenin dalm ve uzakbm boyutu, yldz
lar arasndaki ekim kuvveti yasasnn kabaca ne
olduunu bulmamza olanak salamakta, sonu ise
ters kare yasas olarak kmaktadr. Bu lm ve
hesaplardaki duyarlln Gne sistemindekine
yakn bir lde olmas olanakszdr.
ekim kuvveti daha da telere uzanmaktadr.
Resim 2deki yldz kmesi, Resim 3te gsterilen
tipik bir byk galaksi iinde topluine ba ka
(.
eskikitaplarim.com
21
dar bireydir. Bunun da bir kuvvet tarafndan bi-
rarada tutulduu ortada, ve akla en yakn gelen
aday ise yine ekim kuvvetidir. Bu kadar byk
boyutlar szkonusu olduunda ters kare kural
nn geerliliini lemiyoruz. Dnyadan Gnee
olan uzaklk sekiz k dakikas olduu halde, bu
galaksilerin uzunluklar 50.000-100.000 k yl
dr. Ancak, ekim kuvvetinin bu byk yldz y
nlarnda, bu ldeki uzaklklarda bile geerli
olduundan kukulanmak iin bir neden yoktur.
Resim 4, bu kuvvetin daha telere de uzand
nn bir kantdr. Bu resimde bir galaksiler k
mesi gsterilmitir. Galaksiler, yldz kmelerine
benzer bir kme oluturmulardr; ancak burada
kmelenen eyler Resim 3teki koca bebek
lerdir.
ekim kuvvetinin varolduunu dorudan ka
ntlayabileceimiz uzaklk bu kadar; yani, evre
nin byklnn onda biri veya yzde biri ka
dar bir uzaklktr. Buna gre, gazetelerde birey-
lerin dnyann ekim kuvveti dna ktna
ilikin haberler okusanz da, dnyadaki yereki
minin kesin bir sonu yoktur. Bu yerekimi, uzak
ln karesi ile ters orantl olarak giderek zayf
lar; uzaklk iki katma knca o da drt kat zayf
lar ve bylece dier yldzlarn gl alanlarnn
karmaasnda kaybolur. evresindeki yldzlarla
birlikte baka yldzlan ekerek galaksi olutu
rur, bu galaksi de dier galaksileri ekip bir ga
laksiler kmesi oluturur. Bylece Dnyamn e
kim alan hi bitmez; ancak belirli ve dzenli bir
ekilde zayflayarak belki de evrenin snrlanna
kadar gider.
(M
22
eskikitaplarim.com
ekim yasas dier yasalarn oundan farkl
dr. Evrenin ekonomisi ve mekanizmas iin ok
nemli olduu aktr ve evren ynnden birok
pratik uygulamas da vardr. Ancak, dier fizik
yasalarndan farkl atipik bir zellie sahiptir: bi
linmesi pek az pratik yarar salar. Fizik yasalar
na rnek olarak yerekimi yasasm semekle ati
pik zellii olan bir rnek semi oluyorum. An
cak, unu da eklemeliyim ki, bireyler arasndan
tek birey seerken, bir bakmdan atipik zellii
olmayan bir ey semek olanakszdr. Bu, dnya
nn gizemlerinden biridir. Yerekimi yasas bile
bildiim kadaryla, jeolojik maden aramalarnda;
gel-git olaylarnn nceden bilinmesinde; daha ye
nilerde de uzaya giden uydu ve gezegen aratr
ma roketlerinin hareketlerinin daha modern bir
ekilde hesaplanmasnda; bir de, dergilerde yldz
fal yazanlar iin gerekli olan, gezegenlerin ko
numlarna ilikin hesaplarn yine daha modern
bir ekilde yaplmasnda kullanlmaktadr. Yaa
dmz dnya gerekten inanlmaz bir dnya; bi
limdeki gelimeler yalnzca, 2.000 yldr srege
len samaln devam etmesine yaramaktadr.
ekim yasasmn evrenin davran zerinde ger
ekten etkili olduu nemli eylerden de sz etmeli
yim. Bunlarn en ilgin olanlarndan biri yeni yldz
larn oluumudur. Resim 5te, galaksimiz iinde bulu
nan gaz halindeki bir nebula gryoruz. Galaksiyi
oluturan, birok yldz deil, sadece gazdr. Siyah be
nekler gazn sktrlm veya kendi iine doru e
kilmi olduu yerlerdir. Belki hereyi balatan, bir
ok dalgas olmutur. Bundan sonraki olaylar, ekim
kuvvetinin etkisiyle gazm gittike sklaarak toplan
((
eskikitaplarim.com
23
mas, byk gaz ve toz ynlarnn ve toplarn olu
masdr. Bunlar ieriye doru derken, dmenin
yol at syla yanar ve yldz haline gelirler. Resim
6da yeni yldzlarn oluumu hakknda baz kantlar
grlmektedir.
Bylece yldzlar, ekim etkisiyle gazm skp bi-
raraya gelmesiyle ortaya kyorlar. Yldzlar bazen
patladklarnda toz ve gaz pskrtr, bu toz ve gazlar
tekrar biraraya toplanp yeni yldzlar yaratrlar
(devridaim motorunu anmsatan bir sre).
ekimin byk uzaklklarda da varolduunu daha
nce gstermitim. Ancak Newton, hereyin hereyi
ektiini sylemiti. ki cisim gerekten birbirini eki
yor mu? Gezegenlerin birbirlerini ekip ekmedikleri
ni bekleyip grmek yerine dorudan bir deney yapa
bilir miyiz? Byle bir deney Cavendish* tarafndan,
ekil 6da grlen malzeme ile yapld. Buna gre iki
ekil 6
* Henry Cavendish 11731-1810): Ingiliz kimyager ve fiziki-
(224
eskikitaplarim.com
ucuna top eklinde ktleler konulmu bir ubuk, ok,
ok ince bir kuvars telin ucuna aslyor. Sonra da, e
kilde grld gibi, iki byk kurun top, ktlelerin
yanlarna konuluyor. Toplar arasndaki ekim telde
kk bir bklmeye neden olacaktr. Normal cisim
ler aras ekim kuvveti ok azdr. ki top arasndaki
bu kuvveti lmek mmkndr. Cavendish bu deneye
dnyann tartm adn verdi. imdilerde uygulanan
bilgece ve dikkatli eitimin sonucu olarak biz renci
lerimize bunun yerine dnyann ktlesinin l
mmden bahsederiz. Cavendish, dorudan bir yn
temle kuvveti, iki ktleyi ve aralarndaki uzakl l
meyi; bylece de, yerekimi sabiti Gyi bulmay baar
d. imdi sizler Yine ayn durumdayz; ekme kuvve
tini, ekilen cismin ktlesini ve aradaki uzakl bili
yoruz. Ama Dnyann ktlesini ve sabiti deil, sade
ce arpmlarn biliyoruz, diyeceksiniz. Sabit ll
dkten sonra yerekimi kuvveti hakkmdaki bilgimiz
kullanlarak Dnyanm ktlesi bulunabilir.
Bu deney, dolayl bir yolla, stnde durduu
muz topun ne kadar byk ve ne kadar ar oldu
unun ilk saptamasdr. Bunu bulmak artc bir
baardr ve sanrm bu nedenle Cavendish deneyi
ne, yerekimi denklemindeki sabitin hesaplanma
s yerine dnyann tartm adn verdi. Ayrca
bunu yapmakla Gnei ve baka her eyi de tart
m oluyordu. nk ayn yntem Gnein ekim
kuvveti iin de geerlidir.
ekim yasas ile ilgili bir baka soru da ekimin
gerekten ktle ile orantl olup olmaddr. Yani,
ekim kuvvetinin ktle ile tam olarak orantl ol
mas; kuvvete tepkinin, kuvvet sonucu hareketin,
hz deiimlerinin ise ktle ile ters orantl olmas.
()
eskikitaplarim.com
25
Bu demek oluyor ki, ktleleri farkl iki cismin hz
lan ekim alannda ayn ekilde deiecektir; veya
havas alnm bir ortamdaki iki cisim, ktleleri ne
olursa olsun, yere ayn ekilde decektir. Gali-
leonun Pisamn eik kulesinden yapt nl de
ney de budur. Bir rnekle aklayacak olursak: n
san yaps bir uydunun iindeki bir cisim, dnya
evresinde uydu dndaki bir cisim ile aym yrn
gede dnecek; havada yzer gibi olacaktr. Kuvve
tin ktle ile doru oranth ve etkilerin ters orantl
olmas bu ilgin sonucu beraberinde getirmektedir.
Duyarllk derecesi nedir? Bu husus 1809da
Etvs* yakn zamanda da, daha byk kesinlikle
Dicke** tarafndan saptanm ve 10.000.000.000da
bir olarak bulunmutur. Kuvvetler ktle ile tam
olarak orantldr. Bu kadar duyarl lmler nasl
yaplabiliyor? Diyebm ki, lmn Gnein ekimi
iin' doru olup olmadn lmek istiyorsunuz.
Gnein hepimizi ve bu arada tabii Dnyay da
kendisine doru ektiini biliyorsunuz. Ancak, bu
ekimin eylemsizlik (inertia) ile tam olarak orant
l olup olmadn bilmek istiyorsunuz. Deney ilk
olarak sandal aac, daha sonra kurun ve bakr
kullanlarak yapld; imdi de polietilen kullanl
yor. Dnya Gne etrafnda dnmektedir ve cisim
ler eylemsizlik nedeniyle dan doru frlatlmak
tadr. Bu frlatlma iki cismin eylemsizlikleri l
snde olmaktadr. Ancak ekim yasasna gre bu
iki cisim, ktleleri lsnde Gnee doru da e
kilmektedirler. Eer Gnee doru ekilmeleri,
eylemsizliklerinden dolay frlatlmalarndan fark-
b oranda olursa birisi Gnee doru ekilirken di-
* Baron Roland von E<v*(184-$10); Macar fiziki.
" Robert Henry Dicke; Amerikal fmkt
(
26
eskikitaplarim.com
eri Gne tarafndan itilecektir. Bu cisimleri Ca-
vendishin kuvars teline bal ubuun iki ucuna
koyarsak tel Gnee doru bklecektir. Ancak
tel, bu lde bir bklme gstermemektedir. y
leyse, Gnein bu iki cisme uygulad ekim, ey
lemsizlik dediimiz merkezka (santrfuj) etkisiyle
tam olarak orantldr. Bu nedenle, bir cisme uygu
lanan ekim kuvveti cismin eylemsizlik katsays,
yani ktlesi ile tam olarak orantldr.
zellikle ilgin olan bir ey var. Ters kare yasas
baka yerlerde de karmza kyor; rnein elek
trik ykleri, aralarndaki uzakln karesi ile ters
orantl olan kuvvetler uygulamaktadr. Bu, insana,
uzakln karesinin tersinin ok derin bir anlam
olabileceini dndryor. Ancak hi kimse, elek
trik ile yerekiminin tek bir eyin farkl ynleri ol
duunu gstermeyi baaramamtr. Gnmzde fi
zik teorileri, fizik yasalar birbirleriyle tam da
uyumlu olmayan bir blmler ve paralar yndr.
Hereyin kendisinden mantksal olarak karlabi
lecei tek bir yap bulunamamtr. Elimizde yalnz
ca birbiriyle tam olarak uyumayan ok sayda par
a var. Bu nedenle de, bu konferanslarda sizlere fi
zik yasasnn ne olduu konusunda deil, eitli ya
salarda ortak olan eyler hakknda konumak zo
rundaym. Bunlarn aralarndaki balanty bilmi
yoruz. Ancak, baz eylerin bu iki yasada da aynen
bulunmas ok artcdr. Elektrik yasasn tekrar
ele alalm.
Kuvvet, uzakln karesi ile ters orantldr; an
cak, ilgin olan, elektrik ve ekim kuvvetlerinin
gleri arasndaki muazzam farktr. Elektrik ve
yerekimini ortak bir yapdan elde etmek isteyenler
(o
eskikitaplarim.com
27
elektriin yerekiminden ok daha gl olduunu
greceklerdir. Bu ikisinin ayn kkenden gelebilece
ine inanmak gtr. Bir eyin dierinden daha
gl olduu nasl sylenebilir? Bu fark, ne kadar
yk ve ne kadar ktle olduuna baldr. Yereki
minin daha gl olduunu gstermek iin u boy
da bir topak alrsam diyemezsiniz; nk boyutu
siz saptam oluyorsunuz. Eer doann rettii
bireyi ele almak istersek -doann pr saylarnn
santimetrelerle, yllarla, ya da bizim boyutlarmza
ait herhangi bir eyle ilikisi yoktur- bunu yle ya
pabiliriz: Elektron -farkl paracklar farkl saylar
verir; biz bir rnek vermek iin elektronu seiyo
ruz- gibi temel bir parack seeriz. ki elektron iki
temel paracktr; elektrik nedeniyle, birbirlerini
uzakln karesiyle ters orantl olarak iterler.
Soru: Yerekimi kuvvetinin elektrik kuvvetine
oran nedir? Yant ekil 7de gsterilmitir. Yer-
K E L E K T R O N A RA SI NDA
Y ereki mi kuvveti _ (/4 17X I<l '
I .il ektri ksel i l me kuvveti
= 1/4. 17t).()00.()00.()0().()00.0o0<>
ekil?
(628
eskikitaplarim.com
ekimi ile elektrik itimi arasndaki oran 42 raka
ma uzayan bir say ile verilmitir. Burada ok de
rin bir sr sakldr. Bu kadar byk bir say nere
den kaynaklanyor? Bu iki kuvvetin de kaynak
land bir teoriniz olsa, bu iki kuvvet nasl bu
kadar orantsz olabilir? Byle inanlmaz lde
orantsz iki kuvvet -biri ekme, biri itme kuvve
ti ne tr bir denklemin zm olabilir?
insanlar, aralarndaki orann bu lde byk
olabilecei baka eyler bulmaya alt. Byle
byk bir say aranyorsa, rnein evrenin ap
ile bir protonun ap arasndaki oran ele alnabi
lirdi. Bunun da 42 rakaml bir say olmas inanl
maz bir eydir. Bunun zerine, bu orann evrenin
boyutu ile protonun boyutu arasndaki oran oldu
u eklinde ilgin bir tez ne srld. Ancak ev
ren zamanla genilemektedir; yleyse ekim sa
biti de zamanla deimektedir. Bu bir olaslktr,
fakat gerek olduunu gsteren hibir kant bu
lunamamtr. ekim katsaysnn bu ekilde de
imediine iaret eden birtakm ksmi gsterge
ler vardr. zetle bu muazzam say bir sr olarak
kalmaktadr.
Yerekimi teorisi konusunu bitirmeden nce
iki eyden daha sz etmek gerekiyor. Birincisi,
Einsteinm ekim yasalarn kendi grecelik ilke
leri dorultusunda deitirmek zorunda kalmas
dr. ilkelerden birincisi xin bir anda vuku bula
mayacam belirtiyordu. Halbuki Newton yasala
r kuvvetin bir anda vuku bulduunu sylyordu.
Einsteinn Newton yasalann deitirmesi gere
kiyordu. Ancak bu deiikliklerin etkisi ok azd.
Bunlardan biri, btn ktlelerin dt, n
(c
eskikitaplarim.com 29
eneji ierdii, enerjinin de ktleye denk olduu
yolundadr. Buna gre k da der; bu da G
nee yakn olan n sapmas demektir ki, k
gerekten de sapmaktadr. Einsteinm teorisinde
ekim kuvveti de biraz deitirilmitir. Bylece
yasa ok az lde; Merkr gezegeninin hareke
tindeki kk tutarszl giderecek lde dei
mitir.
Son olarak da, kk lekler iin geerli olan
fizik yasalar konusunda bir deiiklik gerekti;
maddenin kk lekte, byk lekte geerli
olan yasalardan ok farkl yasalara tabi olduu
kefedildi. Bu durumda ortaya u soru kyor:
Yerekimi yasas kk leklerde ne durumda
dr? Buna, yerekiminin kuantum teorisi diyoruz.
Henz yerekiminin kuantum teorisi diye bir ey
yoktur. Hem belirsizlik ilkeleri hem de kuantum
mekanii ilkeleri ile tutarl olan bir teori bulmak
konusunda tam baard olunamamtr.
imdi bana yle diyeceksiniz: Evet, bize ne
ler olduunu anlattnz. Ancak yerekimi nedir?
Nereden kaynaklanr? Gezegenin Gnee bakp,
ne uzaklkta olduunu grp, bunun karesinin
tersini alp, sonra da yasaya uygun olarak hare
ket etmeye karar verdiini mi sylyorsunuz?
Baka trl ifade edeyim. Ben yasay matema
tiksel olarak ifade ettim; ama mekanizmas hak
knda hibir ey sylemedim. Gelecek konu
mamda bunun nasl yaplabileceinden szedece-
im; yani Matematik ve Fizik Arasndaki li
kiden.
Bu konumamn sonunda, ekim yasasnn s-
zettiimiz dier baz yasalarla ortak olan zellik
(
30
eskikitaplarim.com
lerini vurgulamak istiyorum, ilk olarak, ifade
edili tarz matematikseldir; dierleri de yledir.
kincisi, tam-doru deildir. Einstein onu dei
tirmek zorunda kald; yine de tam-doru olmad
n biliyoruz. nk henz bu haliyle kuantum
teorisini kapsamyor. Bunlar btn dier yasala
rmz iin de geerlidir; hibiri tam-doru deil
dir. Herzaman gizemli olan bir snr, herzaman
uramamz gereken bireyler vardr. Bu, doa
nn bir zellii olabilir veya olmayabilir; ancak,
bugn bildiimiz btn yasalarda ortak olan bir
zelliktir. Belki de yalnzca bilgi eksikliinden
kaynaklanmaktadr.
ekim yasasnn en arpc zellii basit olma
sdr. ilkelerini tam olarak belirtmek kolaydr;
znn deitirilmesini gerektiren bir belirsizlii
yoktur. Yalndr, bu nedenle de gzeldir. Etkile
rinin basit olduunu sylemiyorum; gezegenlerin
hareketleri ve birbirleri zerine uyguladklar
karlkl etkileimden kaynaklanan dzensizlik
ler, ok karmak olabilen hesaplamalar gerekti
rir. Kresel bir yldz kmesindeki yldzlarn ha
reketlerini saptamak ise bizim becerimiz dnda
bir eydir. Etkileri aprak; ancak, ana model
veya hepsinin temelindeki sistem basittir. Bu da
btn yasalarn ortak bir zelliidir. Gerek etki
leri karmak, kendileri ise basittir.
Son olarak, ekim yasasmn evrensellii ve ok
byk uzaklklarda geerli olmas konusuna de
ineceim. Newton, Gne sistemini temsil eden
Cavendishin minyatr Gne sistemi modelinin,
yani iki top arasndaki ekimin, yz trilyon kere
bytldnde elde edilecek olan Gne siste
2.
eskikitaplarim.com
31
minde de geerli olacam tahmin edebilmiti.
Daha sonra, bunun yz trilyon kat olan galaksi
lerin de aym yasa uyarmca birbirlerini ektiini
gryoruz. Doa, modellerini yalmzca en uzun
iplerle dokuduu iin dokumann her bir kk
blm tm halnn dzenini aa vurmaktadr.
2M
Matematik ve Fizik Arasndaki Bant
32 Fizik Y a s a te skikitaplarim.com
Matematik ve fiziin uygulamalar dnld
nde, byk saylar ieren karmak durumlar
da matematiin yararl olaca ortadadr. rne
in, biyolojide bir virsn bir bakteri zerindeki
etkisi konusu matematiksel olamaz. Bir mikros
kopla baktmzda minicik titrek bir virsn
acayip ekilli bir bakteriyi -hepsinin ekli farkl
dr- bir noktasndan yakaladn grrsnz.
DNAsn belki ona aktaryor, belki de aktarm
yordun Ancak bu deneyi milyonlarca bakteri ve
virsle yaparsak, ortalamalar alarak virsler
hakknda ok ey renebiliriz. Virslerin bakte
ri iinde geliip gelimediklerini ve hangi trle
rin hangi oranda ortaya ktm saptamak iin
matematiksel ortalamalar alr ve bylece gene
tik, mutasyon vb. konulan aratrabiliriz.
Daha nemsiz bir rnek alalrak zerinde sat
ran veya dama oynanan kocaman bir dama tah
tas dnelim. Tek bir hamlenin gereklemesi
matematiksel deildir. Kocaman bir tahtada
birsr tala oynanan bir oyunda en iyi hamlele
rin analizi, veya iyi. ve kt hamlelerin analizi
derin bir usavurma gerektirir. Bu da binlerinin
daha nceden etraflca dnm olmasn ierir.
Burada soyut uslamlama ieren bir tr matema
tik var demektir. Bir baka rnek de bilgisayar
larda devre ap kapama ilemidir (switching).
2(
eskikitaplarim.com
33
Ak veya kapal olabilen tek bir dme varsa,
matematikiler ie matematiklerini kartrmak
isteseler de bunda matematiksel birey yoktur.
Ancak, birbirleriyle iie balantl tellerin
bulunduu ok byk bir sistemde ne olup bitti
ini bilmek iin matematik gerekir.
Hemen unu belirtmek isterim: Karmak du
rumlar szkonusu olduunda, eer oyunun temel
kurallar biliniyorsa, olaylann ayrntl bir ince
lemesini yapmak asndan, matematiin fizik bi
limi iinde ok byk bir uygulama alam vardr.
Konumuz yalnzca matematik ile fizik arasndaki
iliki olsayd zamanmn byk blmn bunu
aklamak iin harcardm. Fakat bu konu, fizik
yasalarnn nitelikleri hakknda verilen bir dizi
konumann sadece bir blm olduu ve kark
durumlarda ne olacan irdelemeye de zaman ol
mad iin, imdi baka bir konuya, temel yasa
larn nitelikleri konusuna geeceim.
Dama oyununu dnrsek, temel yasalar ta
larn hangi kurallarla oynatlacam kapsar. Kar
mak bir durumda, verilen baz artlar altnda iyi
bir hamlenin ne olacan bulmak iin matematik
uygulanabilir; ancak, temel kurallarn basit nite
likleri ok az matematik gerektirir. Kurallar gn
lk konuma diliyle kolayca ifade edilebilirler.
Fizik iin farkl olan, temel yasalar iin yine
matematie gereksinim duyulmasdr, iki rnek
vereceim; birinde matematie gerekte pek ge
rek yoktur, dierinde ise vardr. Fizikteki Fara
day yasasna gre, elektroliz srasnda aa
karlan maddenin miktar akm ve akmn getii
sre ile; yani aa karlan maddenin miktar,
2234
eskikitaplarim.com
sistemden geen elektrik yk ile orantldr.
ok matematiksel grnen bir aklama... An
cak gerekte olan udur: Telden geen her elekt
ron bir elektrik yk tamaktadr. zel bir r
nekle, bir atomluk bir madde iin tek bir elektron
gemesi gerektiini varsayalm. O zaman aa
karlan atom saysnn telden geen elektron
saysna eit olmas gerekir; bylece de telden ge
en elektrik yk ile orantl olur. Bu matema
tiksel grnen yasa temelde ok derin bir ey
iermiyor ve hibir matematik bilgisi gerektirmi
yor. Her atom iin bir elektron gerektii gerei
belki matematikseldir; fakat burada sz ettiim,
bu trden bir matematik deildir.
imdi de, zelliklerinden daha nce bahsetmi
olduum, Newtonun ekim yasasna bakalm.
Matematiksel sembollerin bilgi aktarmadaki h
zm vurgulamak iin size u denklemi yazm
tm:
. m m
Kuvvetin iki cismin ktlelerinin arpm ile
orantl, uzakln karesi ile ters orantl olduunu
ve cisimlerin kuvvete kar tepkilerini hz deiti
rerek; veya hareketlerini kuvvet dorultusunda,
kuvvetle doru orantl, ktlelerle ters orantl
olarak deitirerek gsterdiklerini sylemitim.
Bunlar szcklerdir; denklem yazmay gerektir
mezler. Yine de bir bakmdan matematikseldirler
ve ne nedenle temel bir yasa oluturduklarn me
rak ederiz. Gezegen ne yapyor? Gne'e bakp, ne
2)
eskikitaplarim.com
35
kadar uzakta olduunu grp, iindeki bir hesap
makinasm kullanarak uzaklk karesinin tersini
alp ne kadar yol almas gerektiini mi buluyor?
Yerekimi mekanizmasnn aklamas bu olamaz.
Daha tesini bilmek isteyebilirsiniz; birok kii de
istedi. Balangta Newton, teorisi konusunda sor
gulanmt: Ama bu birey ifade etmiyor; bize bir-
ey anlatmyor. O da Size nasl hareket ettiini
sylyor; bu yeterli olmal. Ben de size nasl hare
ket ettiini syledim, neden yle olduunu deil,
yantn vermiti. Ancak, insanlar iin temelini
bilmeden her zaman tatmin olmuyor. Ben size
duymak istediiniz trden bir yant vermek iin
oluturulan teorilerden bir rnek seeceim. Bu
teori ekim etkisinin fazla sayda olgu sonucu or
taya ktn ileri sryor ve neden matematiksel
olduunu aklyor.
Dunyann her yerinde byk bir hzla uan
birok paracn varolduunu varsayalm. Her
ynden eit olarak geliyorlar ve arada bir bize
arpyorlar. Biz ve Gne onlar iin hemen he
men saydamz; ancak, hemen hemen, yani tam
olarak deil. Bazlar gelip bize arpyor. Ne ol
duuna bir gzatahm (ekil 8).
ekil 8
2
36
eskikitaplarim.com
D Dnyay G de Gnei gsteriyor. Gne ora
da olmasayd paracklar Dnyay her ynden
bombardmana tutuyor olacak; arpan paracklar
ufak tefek patrtlara tkrtlara neden olacakt.
Bu itiler her ynden geldikleri iin Dnyay her
hangi bir ynde sarsmayacaklard. Ancak, Gne
orada olduundan, o ynden gelen paracklar G
nee arptklar iin Dnyaya gelemeyecek, ks
men Gne tarafndan emilecektir. Bu nedenle,
Dnyaya Gne ynnden gelenler bir engelle,
yani Gnele karlatklarndan, dier ynlerden
gelenlerden sayca daha az olacaklardr. Gne ne
kadar uzakta ise, her ynden gelen paracklarn
da o kadar daha kk bir blm engellenecek
tir. Gne, gerekten ters kare ile orantl olarak
daha kk grnecektir. Bu nedenlerle Dnya
zerinde Gnee doru, uzaklk karesinin tersiyle
orantl bir itme kuvveti oluacaktr. Bu kuvvet
ok saydaki ok basit etkilerin, birbiri ardna ge
len arpmalarn sonucudur. Bunlar dnld
nde matematiksel balantnn tuhafl hayli
azalm oluyor. nk temel ilev, uzakln tersi
nin karesini hesaplamaktan ok daha basittir. He
saplamalar yapan, paracklarn zplad bir d
zenin kendisidir.
Ancak bu aklamann tek kusuru, birtakm
nedenlerden dolay geerli olmamas. ne srd
mz her teorinin, baka neleri ngrdn
anlamak iin, btn olanakl sonulan ynnden
incelenmesi gerekir. Bu teorinin yolat bir ba
ka ey var. Eer Dnya hareket halinde ise n
tarafna, arkasna oranla daha fazla parack
arpacaktr (Yamurda kotuunuzda yznze,
2o
eskikitaplarim.com
37
banzn arkasna gre daha fazla yamur ar
par; nk yamura kar kouyorsunuz). Bunun
gibi, dnya hareket ediyorsa kendisine ynelik
paracklarn iine doru, arkadan izleyen para
cklardan uzaa doru gider. n tarafna, arka
sndan daha ok parack arpt iin harekete
kar bir kuvvet oluur. Bu kuvvet Dnyamn y
rngesi zerindeki hareketini yavalatr. O za
man da Dnya, Gne evresindeki yrngesinde
veya drt milyar (en az) yl boyunca kalamaz
d. Bu da teorinin sonu demek oluyor. imdi ba
na Neyse, iyi bir teoriydi; beni bir sre matema
tikten kurtard. Belki ben daha iyisini bulabili
rim, diyebilirsiniz. Belki de bulabilirsiniz; nk
kesin sonucu kimse bilmiyor. Ancak, Newtondan
bugne kadar hi kimse bu yasann gerisinde ya
tan matematiksel mekanizma yerine geebilecek,
ayn"eyleri dile getirmeyen, matematii zorla
trmayan, ya da sonulan baz olaylarla elime
yen teorik bir anlatm bulmay baaramamtr.
Sonu olarak, ekim yasas iin matematiksel ol
mayan bir model bulunamamtr.
Eer bu zellii tayan tek yasa bu olsayd, il
gin ama biraz can skc olurdu. Ancak, gerek
udur ki daha fazla aratmp, daha ok yasa kefe
dip, doaya daha derinden baktka, bu hastaln
daha yaygn olduu ortaya kyor. Yasalanmzm
herbiri, olduka karmak ve anlalmas g ma
tematik ieren matematiksel ifadelerdir. New-
tonun ekim yasasnn ifadesi nisbeten basit ma
tematiktir. Daha telere gittike ifadeler daha zor
ve karmak bir ekil alr. Niin? Hibir fikrim
yok. Sadece, bu duruma dikkatinizi ekmek istiyo-
26
eskikitaplarim.com
rum. Konumamn arlk noktas da budur: Do
ann gzelliklerinin, derin bir matematik anlay
olmayan kimselerin duyumsayabilecei bir e
kilde aklanamayacan vurgulamak istiyorum.
zgnm, ama durum byle grnyor.
unu syleyebilirsiniz: Pekala, yasann bir
aklamas yoksa hi olmazsa yasann ne olduu
nu aklayn. Semboller yerine szcklerle anlata
maz msnz? Matematik sadece bir dildir; ben e
virisini yapabilmek isterim. Biraz sabrla bunu
gerekletirebilirim; ksmen de gerekletirdim
zaten. Biraz daha ileriye giderek daha ayrntl bir
aklama yapar, denklemin, uzakln iki kat ol
mas durumunda kuvvetin de drtte bir olaca
anlamna geldiini falan syleyebilirim. Btn
sembolleri de szcklere dntrebilirim. Yani,
oturmu benim bireyler aklamam umutla bek
leyen sradan insanlara kar daha anlayl dav
ranabilirim. Bu soyut ve kark yasalar sradan
insana, sradan bir insann diliyle aklama konu
sunda ustaln denemi kiiler ok farkl nlere
sahiptirler. Sradan insan bu kitaplar bir bir de
neyerek sonunda mutlaka karsna kacak olan
zorluklar iermeyen bir kitap bulmaya alacak
tr. Okuduka, giderek artan bir karmaa, ardar-
da gelen kark ifadeler, birbiriyle balantsz g
rnen ve anlamas zor eylerle karlaacaktr.
Bir aklama bulmak umuduyla belki bir baka
kitaba sarlacaktr. Bu yazar neredeyse baaryor
du, belki bir bakas gerekten baarr...
Ancak bunun mmkn olduunu sanmyorum.
nk matematik sadece bir baka lisan deil, bir
dil art usavurmadr; bir dil art mantk gibi bir-
2c
eskikitaplarim.com
39
ey, bir muhakeme arac. Daha dorusu, bir insa
nn dikkatle dnmesi ve muhakeme etmesi so
nucu oluan bir birikimdir. Matematik sayesinde
bir ifade ile bir dieri arasnda balant kurulabi
lir. rnein, kuvvet Gnee dorudur diyebilirim.
Ayrca daha nce sylediim gibi, eer Gnele
gezegen arasnda bir doru izersem ve hafta
gibi belirli bir sre sonra bir baka doru izer
sem; gezegenin tarad alann hafta sonra, on
dan sonraki hafta sonra, vs. tarayaca alanlar
la ayn olacak ekilde hareket ettiini syleyebili
rim. Bu iki ifadede sylediklerimi dikkatle akla
yabilirim; ama ikisinin neden ayn ey olduunu
aklayamam. Doann, herbiri dikkatle aklan
m bir sr tuhaf kural ve yasalarla ortaya kan
muazzam apraklklar gerekte birbiriyle ok
iiedir. Eer matematik istemiyorsanz, eitli ol
gularn birinden brne gemenin ancak mantk
la gerekletiini de gremezsiniz.
Eer kuvvetler Gnee doru ise, eit zaman
aralklarnda eit alanlarn tarandn gster
me size inanlmaz gelebilir. zin verirseniz, im
di size bu iki eyin birbirine denk olduunu na
sl kantlayacamz aklayacam. Bylelikle
yasalarn ifadelerinden daha fazlasn kavram
olacaksnz. Size iki yasamn balantl olduu
nu, birinden brne yalnz uslamlama yoluyla
geilebildiini, ve matematiin sadece rgtlen
mi usavurma olduunu gstereceim. O zaman
yasalarn ifadeleri arasndaki bantnn gzel
liini de greceksiniz. imdi size kuvvetlerin
Gnee doru olmas durumunda eit srelerde
eit alanlarm tarandn kantlayacam.
2
40 eskikitaplarim.com
penlcnn odak
ykseklii
ekil 9
Bir gne ve bir gezegen ele alyoruz (ekil 9) ve
gezegenin belirli bir anda 1. konumda olduunu
varsayyoruz. Bir saniye sonra 2. konumda olacak
ekilde hareket ediyor. Eer gne gezegen zeri
ne bir kuvvet uygulamazsa, Galileonun eylemsiz
lik ilkesine gre, gezegen doru boyunca durma
dan gider. Bylece, ayn zaman aralnda, yani bir
sonraki saniyede, ayn doru zerinde, eit uzak
lkta yol alarak 3. konuma gelir. nce hibir kuv
vet olmamas durumunda eit alanlarn tarand
n gstereceiz. gen alannn, tabanmn yarsy
la yksekliin arpm, yksekliin de tabana olan
dik uzaklk olduunu hatrlayalm. Eer gen ge
ni al ise (ekil 10) ykseklik AD onun dik uzak-
).
eskikitaplarim.com
41
l, BC de tabandr. imdi Gnein hibir kuvvet
uygulamamas halinde taranacak alanlar kar
latralm (ekil 9). Hatrlarsanz 1-2 ve 3-4 ara
lklar eitti. Acaba alanlar da eit midir? Gne
ile 1 ve 2 noktalarnn oluturduu geni ele ala
lm. Bu genin alan nedir? Alan, 1-2 tabam ile
tepe noktas Sden tabana olan dik uzakln yan
snn arpm kadardr. 2den 3e hareket sonucu
elde edilen br gen iin ne diyebiliriz? Onun
alan da 2-3 tabam ile Sye olan dik uzakln yan
snn arpmna eittir. ki genin ykseklikleri
ayndr; sylemi olduum gibi tabanlan da ayn
dr; bu nedenle de alanlan ayndr. Buraya kadar
herey tamam. Eer Gne kuvvet uygulamasayd
eit srelerde eit alanlar taranrd. Ancak, G
neten gelen bir kuvvet vardr. 1-2-3 aralnda
Gne ekim uygulamakta ve deiik ynlerdeki
hareketi hep kendisine doru ekmektedir. yi bir
yaklaldk elde etmek iin 2yi merkez veya orta
lama konum olarak alacaz ve 1-3 aralndaki
toplam etkinin, hareketi 2-S dorultusunda bir
miktar saptrdn syleyeceiz (ekil 11).
,'Sekti U
)M
42 eskikitaplarim.com
yle aklayabiliriz: Ktleler 1-2 dorusu ze
rinde hareket ettikleri ve kuvvet olmasayd bir son
raki saniyede de ayn doru zerinde hareket ede
cek olduklar halde, Gnein etkisiyle, hareket 2-S
dorusuna paralel bir ynde deimitir. Onu izle
yen hareket, gezegenin yapmak istedii ile Gnein
etkisiyle oluan deiimin bir birleimi olacaktr.
Bylece gezegen 3 konumu yerine 4 konumuna gi
decektir. imdi 23S ve 24S genlerinin alanlarn
karlatracaz ve ben size bunlarn eit olduklar
n gstereceim. Bu genlerin tabanlan ayndr: S-
2 Ykseklikleri de ayn mdr? Elbette; nk, para
lel dorular arasndadrlar. 4ten S-2 dorusuna
olan uzaklk 3ten S-2 dorusunun uzantsna olan
uzakla eittir. Demek ki S24 ile S23 genlerinin
alanlar ayndr. Daha nce de S12 ve S23 alanlar
nn eit olduunu ispatlamtm; yleyse, S12 =S24
olduunu biliyoruz. Bylece gezegenin, yrngesi
zerindeki gerek hareketinde birinci saniye ile
ikinci saniyede eit alanlar taranmtr. Bu neden
le, usavurma yolu ile, kuvvetin Gnee doru olma
syla alanlarn eit olmas arasndaki ilikiyi bul
mu oluyoruz. Ne basit deil mi?! Dorudan New-
tondan alnt yaptm. Resimler dahil herey Princi-
piadan alnmtr. Yalnz iaretler farkldr; o Ro
men rakamlar kulland, ben ise Arap rakamlarn.
Newtonun kitabnda verdii btn ispatlar ge
ometriktir. Artk bu muhakeme yolunu kullanm
yor, sembollerden yararlanarak analitik yolla mu
hakeme ediyoruz. Doru genleri izmek, alanlar
n bulmak, btn bunlarn nasl yaplacaklarn d
nmek yaratclk gerektirir. Bu arada analiz yn
temleri gelimi, daha sratli ve verimli olmular
)(
eskikitaplarim.com
43
dr. imdi size bunun nasl birey olduunu mate
matiin sembolleriyle gstermek isterim; ilemlerde
bir takm sembollerden baka bir eye gereksinim
olmayacak.
Alann ne hzla deitiinden sz etmek istiyo
rum; onu da ile gsteriyorum. Yarap dnd
zaman alan deiir ve alann ne hzla deitii, h
zn yarap dorultusundaki bileeni ile yarapn
arpm olarak hesaplanr. Bu, radyal uzakln bi
leeni ile hzn veya uzakln deime hznn ar
pmdr.
=rxr
imdi soru, alann kendi deime hznn deiip
deimediidir. lke, alann deime hznn sabit
olmasdr. Bunun tekrar trevini alrz; yani, gerek
li yerlere baz noktalar koyma oyunu oynarz. Bu i
lerde ok yararl olduu anlalm bir dizi kurallar
dan oluan bu oyunu renmemiz gerekir. yle ya
zyoruz:
=rxr+rxr=rxF/m
tik terim hzn, hza dik dorultusunda bileenini
almamz sylyor. Bu sfrdr; hz kendisi ile ayn
yndedir, ikinci trev olan ivme r, veya hzn tre
vi ise, kuvvet bl ktledir. Bu ifade bize alann de
ime hznn, kuvvetin yarapa dik dorultudaki
bilekesi olduunu sylyor. Ancak, kuvvet yarap
dorultusunda ise,
r=F /m=0 veya=0
Newton da bunu sylemiti; yarapa dik bir kuv
vet yoktur; demek ki alann deime hz sabittir.
)2
eskikitaplarim.com
Bu bize farkl bir notasyonla yaplan bir analizin
gcn gstermektedir. Newton biraz daha deiik
bir notasyon ile bunu yapmay az ok biliyordu.
Ama almalarn herkesin okuyabilmesini sala
mak iin onlar geometrik olarak yazd. Az nce kul
landm matematik olan kalkls icadeden odur.
Bu rnek matematiin fizikle olan ilikisini ok
gzel gsteriyor. Fizikteki problemler ok zor bir du
ruma gelince matematikilere yneliriz; onlar byle
eyler zerinde alm ve izlememiz gereken dn
ce tarzn nceden hazrlam olabilirler. te yandan,
bu yaplmam da olabilir. O zaman kendi dnce
dorultumuzu biz bulur, sonra da onu matematikile
re aktarrz. Herhangi bir ey zerinde inceden ince
ye dnm olan bir kimse, o konuda neler olup bit
tiine ilikin bilgi birikimine bir katkda bulunuyor
demektir. Bunlar zetleyip Matematik Blmne
gnderirse, bu bilgiler matematiin yeni bir konusu
olarak kitaplara geer. Demek oluyor ki, matematik
birtakm ifadelerden dierlerine geme yoludur. Bu
nun fizik iin olan yararll ortadadr. nk, nes
neler hakknda konumann eitli yollan vardr; ma
tematik de bize sonulan gelitirmek, durumlan ana
liz etmek ve deiik ifadeler arasnda balant kur
mak zere yasalarda baz deiiklikler yapma olana
salar. Gerekte fizikilerin bildii eyler pek fazla
deildir. Bir noktadan baka bir noktaya gitmeyi sa
layan kurallan hatrlamalan yeterlidir. nk eit
sreler, kuvvetlerin yanap ynnde olmas, vb. hak-
kndaki btn ifadeler uslamlama yoluyla birbirleriy-
le balantl hale gelirler.
imdi ilgin bir soru ortaya kyor. H er eyi
mantk yoluyla karacamz bir konum var mi? Baz
))
eskikitaplarim.com
45
ifadelerin temel nitelikte, bazlarnn da sonu olduk
larn anlamamz salayabilecek zel bir doa kalb
veya dzeni var m? Matematie iki deiik bak a
s bulunmaktadr. Ben bu konferanslar dizisinde bun
lardan Babil gelenei ve Eski Yunan gelenei olarak
szedeceim. Babil matematik ekolnde renci bir
eyi, genel kural farkedinceye kadar ok sayda r
nek zerek renirdi. Epeyce de geometri bilirdi; da
irelerin eitli zellikleri, Pythagoras teoremi, kp ve
genlerin alan formlleri konulannda da bilgi sahibi
olmas gerekliydi. Buna ek olarak, bir konudan bir
bakasna gemesini salayan irdeleme teknii vard.
Ayrntl denklemleri zmesine yardmc olacak say
sal niceliklerle ilgili cetveller de mevcuttu. Hesapla
malar iin gerekli her ey hazrd. Ancak Euclid, pek
basit bir dizi aksiyomdan btn geometri teoremleri
nin elde edilmesini salayan bir yntem kefetti. Ba
bil matematii dediim eyde, birok teoremi ve ara
larndaki balantlarn ounu biliyorsunuz; ama b
tn bunlarn bir demet aksiyomdan karlabileceini
tam olarak alglamyorsunuz. En yeni matematik, ak
siyomlar ve ok kesin olarak belirlenmi kurallarla,
nelerin aksiyom olarak kabul edilebilir, nelerin kabul
edilemez olduu konusunda younlamaktadr. Mo
dem geometri, daha kusursuz klmak iin biraz de
itirdii Euclid aksiyomlarndan yola kp, btn
sistemin nasl elde edilebileceini gsteriyor. rne
in, Pythagorasn teoremi (bir dik genin iki kenar
na izilen karelerin alanlar toplamnn hipotens
zerindeki karenin alanna eit olmas) gibi bir teore
min aksiyom olmas beklenemez. Buna karn ge
ometriye farkl bir bak asndan, Descartesn bak
asndan Pythagoras teoremi bir aksiyomdur.
)46
eskikitaplarim.com
yleyse ilknce matematikte bile farkl nokta
lardan yola kabileceimizi kabul etmek zorunda
yz. Btn teoremler uslamlama yoluyla birbiriyle
bantl iseler, en temel aksiyomlar unlardr,
demek iin bir neden yoktur; nk farkl bireyler
sylendiinde siz de baka trl muhakeme yr
tebilirsiniz. Bu, ok paral ve ok balantl bir
kprye benzer; baz paralar dmse onlar
farkl bir ekilde tekrar balayabilirsiniz. Gn
mzdeki matematiksel yaklam syledir: Bir eit
n anlama ile aksiyom olarak seilmi fikirlerden
yola karak yapy kurmak. Babil yaklam ise
Bunu biliyorum, ve bunu biliyorum, belki unu da
biliyorum, ve her eyi bunlardan karyorum. Bu
nun doru olduunu yann unutabilirim; ama ba
ka bir eyin doru olduunu hatrlarm ve tekrar
ina ederim. Nereden balayp nerede bitireceim
den hibir zaman tam olarak emin deilim. Yalnz
ca, her zaman, yeterli olacak kadarn hatrlarm.
Bu ekilde bellek zayflaa ve baz paralar dse
de bunlar her gn yeniden biraraya koyabilirim.
Teoremleri her zaman aksiyomlardan yola ka
rak elde etmek pek verimli bir yntem deildir.
Geometride birey zerinde akrken her seferin
de aksiyomlardan balayarak almak verimli ol
maz. Eer geometrik birka ey hatrlarsanz da
ima baka eylere geebilirsiniz; ancak ii aksi
ynde yapmak daha verimli olur. Hangi aksiyom
larn en iyisi olduuna karar vermek de sorunun
zm iin en verimli yol olmayabilir. Fizikte ise
Euclid veya Eski Yunan yntemine deil, Babil
yntemine gerek vardr. Neden byle olduunu
aklamak isterim.
)o
eskikitaplarim.com
47
Euclid yntemindfe sorun, aksiyomlarn daha il
gin veya nemli olmasdr. Ancak, rnein, yere
kimi olaynda sorduumuz udur: Kuvvetin G
nee doru olmas m, yoksa eit srelerde eit
alanlarn taranmas m daha nemli, daha temel
veya iyi bir aksiyomdur? Bir bak asna gre,
kuvvetle ilgili ifade daha iyidir. Kuvvetlerin ne ol
duunu sylersem yrngeleri elips olmayan ok
taneli sistemleri de inceleyebilirim; nk kuvvet
ifadesi her birinin dieri zerindeki ekimi konu
sunda bilgi veriyor. Bu durum iin eit alanlar hak-
kmdaki teorem baarsz olur. Bu nedenle alan ye
rine kuvvet teoreminin aksiyom olarak alnmas
gerekir sanyorum. Dier taraftan, ok parackl
bir sistem szkonusuysa, eit alanlar ilkesi farkl
bir teoreme genellenebilir. Bu teoremin ifadesi bi
raz kark da olsa ve eit alanlar hakkmdaki te
orem kadar zarif olmasa da, ondan tredii aka
bellidir-. ok parackl bir sistem, rnein J piter,
Satrn, Gne ve birok yldzdan oluan ve herbi-
rinin dieriyle etkileim iinde bulunduu bir sis
tem ele alalm ve bir dzlem zerindeki izdmle
rine ok uzaktan bakalm (ekil 12). Paracklarn
hepsi deiik ynlerde hareket ediyorlar. Biz bir
nokta seerek, bu noktadan herbir paraca giden
ekil 12
)6
48
eskikitaplarim.com
yarapn ne kadar alan taradm hesaplayalm.
Bu hesaplamada daha ar ktleler daha etken sa
ylacaklardr; yani, eer bir paracn arl bir
dierinin iki kat ise onun alan da dierinin iki ka
t olarak alnacaktr. Bylece, taranlan her alan,
tarayan ktle ile orantl olarak hesaplayp sonra
da hepsini toplarsak, toplam sonucun zamanla de
imediini grrz. Bu toplama asal momen
tum, bu kurala da asal momentumun korunumu
yasas diyoruz. Korunum ise deimezlik anlamna
geliyor. Bunun sonularndan birisi yle aklana
bilir: Birok yldzn bir nebula veya galaksi olu
turmak zere birbirlerine doru dtklerini d
nelim. nceleri ok uzakta, merkezden ok telere
uzanan uzun bir yarap stnde olurlar; yava ya
va hareket ettiklerinden ok ufak bir alan olutu
rurlar. Birbirlerine yaklatka merkeze olan uzak
lklar ksalr, daha ierilere girdike yarap k
lr ve her saniye ayn alan tarayabilmek iin ok
daha hzl hareket etmek zorunda kalrlar. Bu ne
denle yldzlar ieriye doru ilerledike daha hzl
deceklerdir. Bylece bir sarmal nebulanm ekli
nin niteliini kabaca aklam oluyoruz. Ayn e
kilde bir patencinin kendi etrafnda nasl dnd
n de anlayabiliriz. Bir baca danda olacak e
kilde yava yava dnmeye balar ve bacan ieri
ye doru ektike daha hzl dner. Bacak darda
iken her saniye belirli bir alan tarar; bacak ieriye
yaklatka ayn alan oluturmak iin ok daha
hzh dnmesi gerekir. Ancak bu aklama ile paten
ci iin bir ispat yapm olmuyorum. nk patenci
kas kuvvetini kullanr, yerekimi ise farkl bir kuv
vettir; ama yine de kural patenci iin de geerlidir.
)c
eskikitaplarim.com
49
imdi bir sorunumuz var. ou kez fiziin bir
blmnden, yerekimi yasas gibi tredii ya
sadan ok daha temel olan bir ilke elde edebili
riz. Matematikte bu olmaz; teoremler olmama
lar gereken yerde karmza kmazlar. Baka
bir deyile, fiziin aksiyomunun ekim yasas
nn eit alan ilkesi olduunu sylersek, asal
momentin korunumu ilkesini ondan karabili
riz; ancak bu, yalnzca ekim kuvveti iin geerli
olur. Bununla beraber asal momentin daha
kapsaml olduunu deneysel olarak biliyoruz.
Newton, daha genel bir asal momentin koru
numu yasas elde edebilecei baka aksiyomlar
ileri srd. Ama elde ettii yasalar yanlt.
Bunlarda kuvvet yoktur, bir sr samalk var
dr, paracklarn yrngeleri yoktur, vb. Buna
karn alanlar ve asal momentin korunumu il
kesinin bu sistemdeki benzeri dorudur ve ku-
antum mekaniindeki atom ii hareketler iin
de geerlidir. eitli yasalar ieren geni kap
saml ilkelerimiz var. Bu ilkelerden trettiimiz
yasalar ok ciddiye alp bunlardan birinin, an
cak dieri doru olduu iin geerli olduunu
dnrsek fiziin deiik konulannn birbirle-
riyle olan ilikisini anlayamayz. Bir gn, fizik
tamamlanp btn yasalar bilindii zaman baz
aksiyomlarla balayabilecek durumda oluruz.
Kukusuz, o zaman birisi hereyin karlabile
cei zel bir yol bulmay baaracaktr. Btn
yasalar bilmediimiz srece, kantn kapsama
d durumlar iin baz teoremleri kullanarak
ancak tahminler ileri srebiliriz. Fizii anlamak
iin eitli nermeleri ve aralarndaki banty
)
50 eskikitaplarim.com
iyi bilmek ve deerlendirmek gerekir. nk fi
zik yasalar ou zaman karm alanlarnn te
sine de uzamr. Bu, ancak btn yasalar bilindi
i zaman nemini yitirecektir.
Fizik ve matematik arasndaki bant konu
sunda ilgin ve ok tuhaf birey daha var. Gr
nrde farkl olan eitli yerlerden balayp, mate
matiksel irdelemeler kullanarak ayn sonuca va
rabilirsiniz. Bunu hepimiz biliyoruz. Aksiyomla
rnz varsa onlarn yerine baz teoremleri de kul
lanabilirsiniz; ancak fizik yasalar o kadar has
sas bir ekilde ina edilmilerdir ki, onlarn bir
birine denk olan farkl ifadeleri, nitelik olarak
farkl zellikler tar ve bu onlar ok ilgin klar.
Bunu aklamak iin, yerekimi yasasm birbiri
ne tam olarak denk fakat ok farkl ayr ekil
de ifade edeceim.
Birinci anlatm, cisimler arasnda, daha nce
verdiim denklem uyarnca bir kuvvet olduu
dur.
F=G
mm
Her cisim bu kuvveti grnce, her saniye belir
li bir miktar ivme kazamr veya hareketini dei
tirir. Bu, yasann normal ifade eklidir; ona New
ton yasas diyorum. Yasann bu ifadesi bize kuv
vetin sonlu bir uzaklktaki bir eye baml oldu
unu sylyor; yerel olmayan (unlocal) dediimiz
bir zellii ieriyor. Bir cismin zerindeki kuvvet
ondan sonlu uzaklkta olan bir baka eyin ne
kadar uzakta olduuna bamldr.
.
eskikitaplarim.com
51
Uzaktan gelen bir etki dncesi houmuza
gitmeyebilir. Bu cisim orada ne olup bittiini
nasl bilebilir? yleyse, yasalar alan yntemi
demlen ok deiik bir yolla ifade edelim. Ak
lamas zordur ama yine de size neye benzedii
hakknda bir fikir vermek istiyorum nk ok
farkl bir ey sylyor. Uzaydaki her noktada
bir say var (bunun bir mekanizma deil, bir sa
y olduunu biliyorum. te fiziin sknts da
bu: matematiksel olma zorunluluu). Bir yerden
dierine gidildiinde ise saylar deiiyor. Uzay
da bir noktada bulunan bir cismin zerindeki
kuvvet, saylarn en hzl olarak deitii ynde
dir (buna potansiyel diyoruz; kuvvet potansiye
lin deitii yndedir). Ayrca kuvvet, hareket
srecinde potansiyelde gerekleen deiimin
hzyla orantldr. Bu, ifadenin yalmzca bir b
lmdr ve yeterli deildir. Size potansiyel de
iimin nasl saptanacan da anlatmam gere
kiyor. Potansiyelin, bir cisme olan uzaklkla ters
orantl olarak deitiini syleyebilirim. Ancak
bu, uzaktan etki dncesine geri dn olur.
Yasay baka bir yolla, kk bir topun dnda
hibir yerde olan biten hibir eyi bilmemiz ge
rekmediini syleyerek de ifade edebiliriz. To
pun merkezindeki potansiyelin ne kadar oldu
unu bilmek isterseniz, bana, top ne denli k
k olursa olsun, yzeyindeki potansiyelin ne
olduunu sylemeniz yeterli olur. Dna bak
manz gerekmez, bana sadece yaknndaki po
tansiyelin ve topun ktlesini syleyin. Kural u
dur: Topun merkezindeki potansiyel =yzeyin
deki ortalama potansiyel - sabit G (br denk
M
52
eskikitaplarim.com
lemdeki sabit) / topun a dediimiz yarapnn
iki kat x topun iindeki ktle (eer top yeterin
ce kkse).
Merkezdeki potansiyel = ortalamapotos^yei -j j * iindeki ktle
Bu yasann dierinden farkl olduunu gryor
sunuz; nk bir noktada ne olduunu, o noktaya
ok yakn blgede ne olduu cinsinden veriyor.
Newtonun yasas ise bir anda ne olduunu baka
bir anda ne olduu cinsinden verir. Bir andan di
erine ne olduunu, bir yerden dierine ne olduu
cinsinden ifade eder, ikinci ifade hem zaman hem
de mekan ynnden yereldir; nk yalnzca yakn
evrede olanlara bamldr. Ancak yine de mate
matiksel bakmdan ifadeler tamamen zdetirler.
Bunun btnyle farkl, ierdii felsefi ve nitele
yici fikirler bakmdan farkl bir ifade yolu daha var
dr. Bahsettiim uzaktan etki fikrini beenmezseniz
onsuz da yapabilirsiniz. imdi size felsefi ynden
bunun tamamen tersi olan bir ifade vereceim. Bun
da cisimlerin bir yerden bir yere nasl gittii hi tar
tlmyor; hepsi aadaki
geni kapsaml ifadede ieri
liyor. Birka paracnz
varsa ve bunlardan birinin
bir yerden bir baka yere ne
ekilde gittiini bilmek isti
yorsanz bunu, o iki nokta
arasnm verilen belirli bir s
rede gidilebilecei bir yol bu
larak yaparsnz (ekil 13).
(
eskikitaplarim.com
53
Paracn bir saatte Xden Tye gitmek istediini
varsayalm. Bunu hangi rotay izleyerek yapabilece
ini bilmek istiyorsunuz. Yapacanz ey eitli e
riler dnerek her biri iin belirli bir nicelii he
saplamaktr (Bu niceliin ne olduundan szetmek
istemiyorum; ancak, terimleri bilenlere, her eri
iin bu niceliin kinetik ve potansiyel enejiler ara
sndaki fark ortalamas olduunu syleyeceim). Bu
sayy nce bir rota, sonra bir dieri iin hesaplarsa
nz, her rota iin farkl bir say bulursunuz. Mm
kn olan en kk sayy verecek bir rota vardr ve
bu da doadaki bir cismin gerekte izledii rotadr!
Biz imdi gerek hareketten, elipsten, toplam y
rngeden szediyoruz. Paracn ekimi hissedip
onun etkisiyle hareket ettii gibi bir nedensellik ar
tk szkonusu deildir. Onun yerine unu syleyebi
liriz: Parack azimle btn erileri ve olanaklan
tarayp hangisini izleyeceine karar verir (saynn
en kk olduu eriyi seerek).
Doann eitli inanlmaz yollarla anlatmnn
bir rneini grm oluyorsunuz. Doada neden
selliin gerekli olduu syleniyorsa Newton yasa
sm kullanabilirsiniz; veya doamn minimum il
kesi ile anlatlmas gerektii syleniyorsa bu son
ekle gre konuursunuz; veya eer doamn ye
rel alam olmas gerektii vurgulanrsa bunu da
yapabilirsiniz. Soru udur: hangisi doru? eer
bu farkl yaklamlar matematiksel olarak denk
deillerse, eer bazlar ile varlan sonular di
erleri ile varlanlardan farkl ise, o zaman doa
mn gerekte hangisini setiini bulmak iin de
neyler yapmamz yeterlidir. Felsefi ynden biri
nin dierine tercih edildii tartmalar yaplabi
254
eskikitaplarim.com
lir; ancak, doann ne yapaca hakkmdaki b
tn felsef sezinlemelerin baarsz olduunu
uzun deneyimler sonucu renmi bulunuyoruz.
Btn olanaklar aratrp farkl yollan denemek
gerekir. Szkonusu olan bu zel rnekte, teorile
rin hepsi tam olarak denktir. Her ifade ekli;
Newton yasas, yerel alan yntemi ve minimum
ilkesi, matematiksel olarak tamamen ayn sonu
cu verirler. imdi ne yapacaz? Biri veya dieri
iin bilimsel bir seim yapamadmz btn ki
taplarda okuyabilirsiniz. Bu dorudur. de bi
limsel olarak birbirine denktir. Sonulan ayn ol
duundan ve aynm yapmak iin deneysel bir yol
bulunmadndan bir seim yapmak olanaksz
dr. Ancak, psikolojik bakmdan iki ynden ok
farkldrlar. Birincisi, felsefi nedenlerle onlan ya
seversiniz, ya sevmezsiniz. Bu hastal nleme
nin tek yolu eitimdir. kincisi de, ifadelerin psi
kolojik olarak farkl olmalandr; nk yeni ya
salar bulmay amalayan ifadeler arasnda denk
lik szkonusu olamaz.
Fizik tamam olmad ve baka yasalar anla
maya altmz srece, yasalarn deiik ifade
ekilleri, farkl durumlarda ne olabilecei hak
knda bize ipular verebilir. Daha genel durum
larda yasalarn ne ekil alaca konusunda tah
min yrtrken bize yol gstermek bakmndan,
ifadeler denk deildirler. Bir rnek: Einstein
elektrik sinyallerinin k hzndan daha hzl ya-
ylamayacaklann farketti. Bunun genel bir ilke
olduunu (bu aynen, asal momentumu ele alp
onu, ispat yaplm bir olaydan yola karak ev
rendeki btn olaylar kapsayacak ekilde genel
)
eskikitaplarim.com
55
lemek gibidir) ve herey iin doru olursa yere
kimi iin de doru olacan tahmin etti. Eer
sinyaller ktan daha hzl gidemiyorsa, kuvveti
anlk olarak dnmek de pek yeterli olamazd.
Fiziin Newtonun ifadeleriyle aklanmas, Eins-
teinn yerekimi yasasn genellemesi kapsamn
da ele alndnda ok yetersiz kalmakta ve i
lemleri de ok karmak hale gelmektedir. Alan
yntemi ile anlatm ise derli toplu ve basittir; mi
nimum ilkesi ile de yle. Biz bu ikisi arasmda he
nz bir seim yapmadk.
Gerekte her ikisinin de, daha nce ifade etti
im ekilleriyle, kuantum mekanii iin tam
doru olmad anlalmtr. Ancak, bir mini
mum ilkesinin varolmasnn ok ufak lekli
paracklarn kuantum mekaniine gre hare
ket etmelerinin bir sonucu olduu ortaya k
mtr. Anlayabildiimiz kadaryla en iyi yasa
minimum ilkesi ile yerel yasalarn bir birleimi
dir. imdilerde, fizik yasalarnn hem yresel
zellikleri hem de minimum ilkesini iermeleri
gerektiini sanyoruz; ama yine de ok emin de
iliz. Elinizde sadece ksmen doru olan bir so
nu varsa, bireylerin ters deceini gryor
sanz, onu doru aksiyomlar seerek yazarsanz
belki sadece bir aksiyomun geersiz olduu orta
ya kacak, dierleri kalacaktr. Bu durumda
yalnzca ufak bir eyi deitirmeniz yeterlidir.
Fakat baka aksiyomlarla yazarsanz btn ya
p kebilir; nk her ey hatal olan bu tek ak
siyoma dayanmaktadr. Yeni durumlar ren
memizi salayacak sezgisel bir nyargmz ol
madan en iyi seimi nceden bilemeyiz. Bir eye

56
eskikitaplarim.com
olas btn ynlerden bakmay ihmal etmemeli
yiz; yani fizikiler Babil matematiine ynelirler
ve deimez aksiyomlardan yararlanarak kesin
usavurma yapmaya pek yanamazlar.
Doann en artc zelliklerinden biri de ola
s yorum sistemlerinin eitliliidir. Bunun yasa
larn niteliinden, zel ve narin olmalarndan
kaynakland anlalmaktadr. rnein, yasa
nn ters kare olmas onun yerel olmasna yol a
yor; ters kp olsayd bu yaplamazd. Dier taraf
tan, yasalar minimum ilkesiyle yazmamza izin
veren ey, denklemde kuvvetin hz deiimi ile
balantl olmasdr. Eer kuvvet hzn deil de,
rnein konumun deime hzyla oranth olsay
d onu bu ekilde, minimum ilkesi eklinde
yazamazdk. Yasalar fazla deitirirseniz onlar
daha az sayda farkl biimde yazabileceinizi
grrsnz. Bu bana her zaman esrarengiz gel
mi, fiziin doru yasalarnn bu kadar eitli
ekillerde yazlabilmesinin nedenini an-
layamammdr. Sanki ayn anda farkl kaplar
dan gemeyi baarabiliyorlar.
Matematik ile fiziin bants konusunda
daha genel birka ey sylemek istiyorum.
Matematikiler sadece usavurmanm yapsyla
urarlar. Ne hakknda konutuklarn nem
semezler. Hakknda konutulan eylerin; ya da,
itiraf ettikleri gibi, sylediklerinin gerek olup ol
madn aratrmaya gerek bile grmezler. Bunu
aklayacam. Aksiyomlar ortaya koyuyor
sunuz: Bu-ve-bu byledir, u-ve-u yledir. Son
ra? Bu ve u szcklerinin anlamn bilmeden
mantk yrtlebilir. Eer aksiyomlar hakkn-
o
eskikitaplarim.com
57
daki ifadeler dikkatle formle edilmi ve yeterin
ce eksiksiz ise, usavurmay yapan kimsenin ayn
dilde yeni sonular karmas iin szcklerin an
lamn bilmesine gerek yoktur. Eer aksiyom
larn birinde gen szcn kullanrsam
sonuta da genle ilgili bir ifade yer alacaktr;
halbuki muhakeme yapan kimse genin ne ol
duunu bilmeyebilir. Ben onun mantn zm
leyerek gen u keli ey, yle bir ey
diyebilirim; bylece de yeni sonulan renmi
olurum. Baka bir deyile, eer sizin gerek dn
ya hakknda aksiyomlarnz varsa, matematiki
size kullanabileceiniz usavurma yollann hazr
lar. Fiziki ise onun btn tmcelerine anlam
kazandrr. Bu, fizie matematik yoluyla yak-
laanlann frketmedii nemli bir noktadr. Ne
fizik matematiktir, ne de matematik fizik; bunlar
yalnzca birbirlerine yardmc olurlar. Fizikte
szcklerin gerek dnya ile olan balantsn
bilmeniz gereklidir. Sonunda, bulduunuz sonu
cu gnlk lisana, dnyaya, deney yapacanz
bakr veya cam paralarna aktarmak zorun
dasnz. Sonularn doru olup olmadm ancak
bu ekilde anlayabilirsiniz. Bu, matematikle hi
ilgisi olmayan bir sorundur.
imdiye kadar gelitirilmi olan matematiksel
uslamlamalar fizikiler iin kukusuz ok nemli
ve yararldr. te yandan, fizikilerin uslam
lamalar da matematikiler iin bazen yararl olur.
Matematikiler uslamlamalarm mmkn ol
duunca genel yapmay severler. Onlara Normal
boyutlu uzay hakknda konumak istiyorum,
dersem, onlar n boyutlu uzay iin u teoremler
6
58
eskikitaplarim.com
var, derler. Ben yalnzca 3 iin istiyorum, y
leyse n yerine 3 koy! Sonuta, karmak teorem
lerin birou zel durumlara uygulandnda ok
daha basit hale gelir. Fiziki her zaman zel
durumlarla ilgilenir; genel durumlarla hi il
gilenmez. O 'birey' hakknda konuur, herhangi
birey hakknda soyut olarak deil. ekim
yasasm boyutta irdelemek ister; n boyutta
kuvvetin ne olacan deil. O nedenle bir eit
indirgeme gereklidir, nk matematiki bunlar
daha geni kapsaml problemler iin hazrlam
tr. Bu ok yararl bireydir. Sonunda da mut
laka zavall fizikinin Affedersin, bana drt
boyuttan bahsetmek istediinde... deme gerek
lilii ortaya kar.
Ne hakknda konutuunuzu bilirseniz, yani
baz sembollerin kuvveti, dierlerinin de ktleyi,
eylemsizlii, vb. temsil ettiini bilirseniz, sa
duyudan yararlanabilirsiniz. Birsr farkl ey
grdnz ve olayn nasl gelieceini aa
yukar biliyorsunuz. Ama zavall matematiki
onu denklemlere dntrr; semboller birey-
leri ifade etmediinden de tartmasnda kendisi
ni ynetecek kesin matematisel katlktan baka
hibir rehber yoktur. Cevabn ne olacan aa
yukar bilen fiziki ise, ksmen de tahminler
yrterek, daha hzl yol al r. ok hassas
matematiksel kesinlik fiziki iin pek yararl ol
masa da matematikiyi bu bakmdan eletir
memek gerekir. Bir ey fizie yararl olacak diye
matematikinin onu mutlaka yle yapmas
gerekmez. O kendi ilerine bakar. Baka tr
lsn istiyorsanz onu kendiniz yaparsnz.
c
eskikitaplarim.com
59
Bir baka soru da, yeni bir yasa bulmaya
alrken nyargl yaklamlar ve felsefi ilkeler
den yararlanp yararlanmamak konusudur:
minimum ilkesini sevmedim veya minimum il
kesini ok sevdim, uzaktan etkiyi sevmedim
veya uzaktan etkiyi ok sevdim gibi. Modeller
ne lde yardmc olur? Modellerin ounlukla
yararl olmas ilgintir. Birok fizik retmeni de,
modellerden yararlanarak hereyin nasl iledii
hakknda iyi bir fikir edinmenin yollarm ret
meye alr. Ancak en byk bulularn model
den ayr olarak gerekletii ve modellerin bir
yaran olmad da grlyor. MaxwelPin elektro
dinamii kefi, ilknce uzayda dolaan birsr
tekerlek ve kasnak hayal ederek yaplmt.
Uzaydaki btn kasnaklan ve baka her eyi bir
yana atsanz, teori yine de dorudur. Dirac* ise
greceli kuantum mekanii yasalann yalmzca
denklemi tahmin ederek buldu. Denklemi tah
min etme ynteminin yeni yasalar tahmin et
menin etkili bir yolu olduu grlyor. Bu bize
matematiin doay derin bir biimde ifade yolu
olduunu ve felsefi ilkelerle nyargl yaklamn
verimli bir yol olmadn bir kez daha gs
teriyor.
Beni her zaman dndren birey var.
Bugn anladmz ekliyle yasalara gre, ev
renin en kk bir blmnde ve en kk bir
zaman sresinde bile ne olup bittiini renmek,
bir bilgisayarn sonsuz sayda mantksal ilevini
gerektiriyor. O kck blgede btn bunlar
nasl olabiliyor? Kk bir uzay-zaman parasn
Paul Dirac: Ingiliz fiziki: 1933Nobel dl n Schrdmger ile paylamtr.

60
eskikitaplarim.com
da olan biteni anlamak neden sonsuz lde
mantk gerektirsin? Fiziin matematiksel ifadeye
gerek duymayaca, ileyi tarznn sonunda
akla kavuaca ve karmak grnl bir
dama tahtasna benzemekle beraber yasalarn
basit olduklarnn ortaya kaca yolundaki
hipotezimi sk sk dile getiririm. Biliyorum, bu
tahminler de dier insanlarn yapt beeniyo
rum, beenmiyorum yolundaki beyanlarla ay
n trde. Bu konularda fazla nyargl olmak iyi
bir ey deil galiba.
zetlersek, J eanin Byk Mimar bir
matematiki olsa gerek szlerini kullanma
gereini duyuyorum. Matematik bilmeyenlere
doann gzelliini, en derin gzelliini gerek
ten hissetirmek ok zor. C.P. Snow iki kltrden
szetmiti. Bu iki kltrn, insanlar, doay
gerekten bir kerecik olsun alglayacak lde
matematii anlama deneyimi olanlar ve ol
mayanlar eklinde ayrdn dnyorum.
Ne yazk ki fizikte matematik olmak zorunda;
matematik de baz kimselere zor geliyor. Sylen
diine gre -doru mu bilmiyorum- Euclidden
geometri renmeye ahan bir kral, bunun g
lnden yaknm. Euclid de ona Geometriye
giden bir krallar yolu yoktur, yamtm vermi.
Krallara zg bir yol gerekten yoktur. Fizikiler
baka bir dile ynelemezler. Doa hakknda bilgi
edinmek, onu anlamak istiyorsanz onun konu
tuu dili anlamanz gerekir. O mesajlarn yal
nzca bir ekilde sunuyor. Ona kulak vermemiz
iin nce onun kendisini deitirmesini isteyecek
kadar alakgnlllkten uzak olmamalyz.
o.
eskikitaplarim.com
61
Hibir entellektel aklama sar kulaklara
mziin ne tr bir deneyim olduunu aktaramaz.
Ayn ekilde, dnyada yaplabilecek btn entel
lektel aklamalar br kltrden olanlar
doay anlamaya gtremez. Filozoflar doay
nitelik asmdan retmeye alabilirler; ben de
aklamaya alyorum. Ancak baaramyorum;
nk mmkn deil. Baz kimselerin, evrenin
merkezinin insan olduunu hayal etmeleri, belki
de ufuklarnn bu ekilde snrl olmasndan kay
naklanmaktadr.
oM
6 2 . Fizik y as a/ eskikitaplarim com
Byk Korunum lkeleri
Fizik yasalarn renirken yerekimi, elektrik
ve manyetizma, nkleer etkileim yasalar gibi
birok karmak ve ayrntl yasann varolduu
nu greceksiniz. Btn bu ayrntl yasalarn
hepsinin stnde olan ve hepsinin tabi olduu
baz byk genel ilkeler vardr. Bu ilkelere rnek
olarak korunum ilkelerini, belirli baz simetri
zelliklerini, kuantum mekanii ilkelerinin genel
eklini ve, iyi mi kt m bilmem, geen konu
mada ele aldmz btn yasalarn matematik
sel olduu gereini sayabiliriz. Bugnk konu
mamda korunum ilkelerinden szedeceim.
Fizikiler normal szckleri farkl bir ekilde
kullanrlar. Onlar iin korunum yasas u de
mektir: Herhangi bir anda hesapladnz bir sa
y vardr. Daha sonra, doa ynlarla deiim
geirdikten sonra, bu nicelii yine hesaplarsanz
daha nceki sayy bulursunuz; sajn deimez.
Bunun bir rnei enerjinin korunumudur. Belirli
bir kurala gre hesapladmz bir say vardr ve
her ne olursa olsun say hep ayndr.
Byle bir eyin yararl olabileceini grebilir
siniz. Fiziin, daha dorusu doann, milyonlar
ca ta olan bir satran oyununa benzediini d
nelim. Biz talarn hangi yasalar uyarnca ha
reket ettiini bilmek istiyoruz. Byk tanrlar
bu satran oyununu ok abuk oynadklarndan
o(
eskikitaplarim.com
63
grp anlamak zor. Ama yine de baz kurallar
yakalayabiliriz, ayrca her hamleye bakmadan
bulabileceimiz baz kurallar da vardr. rnein
oyun tahtasnda tek bir fil, bir beyaz fil bulunu
yor. Fil hep apraz hareket ettii iin bulundu
u karenin rengi hi deimeyecektir. Tanrlar
oynarken biz bir ara bamz baka yana evir-
sek, sonradan tahtaya tekrar baktmzda be
yaz filin baka bir yerde, ama ayn renkteki bir
karede bulunmasn bekleyebiliriz. Bu, koru
num ilkesi trnden bireydir. Oyun hakknda
hi olmazsa baz eyleri bilmek iin her an bak
mamz gerekmez.
Satran rnei bu yasa iin tam doru olma
yabilir. Eer baka tarafa uzunca bir sre ba
karsak fil kaybedilmi, piyon vezirlie terfi et
mi ve tanr siyah karede olan o piyonun bulun-
du yerde vezir deil de bir fil bulunmasnn
daha iyi olacana karar vermi olabilir. Ne ya
zk ki gnmzdeki baz yasalarn da tam doru
olmadklar sonradan ortaya kabilir. Ancak
ben size yasalar bugn bildiimiz ekilleriyle
anlatacam.
Size gnlk szckleri teknik anlamda kul
landmz syledim. Bugnk konumann
balnda (Byiik Korunum tikeleri) yer alan
szcklerin birisi de byk szc. Bu teknik
bir szck deildir; oraya yalnzca bal daha
etkili yapmak iin konulmutur. Onun yerine
Korunum Y asalar da diyebilirdim. Tam iler
lii olmayan birka korunum yasas vardr ki
yaklak olarak dorudurlar; ancak, baz du
rumlarda yarar salarlar. Onlara da kk
o2
64
eskikitaplarim.com
korunum yasalar diyebiliriz. Bunlarn bazla
rndan ileride szedeceim. imdi tartacam
temel yasalar, bugn bildiimiz kadaryla, tam
olarak dorudur.
Szlerime anlalmas en kolay olan, elektrik
yknn korunumu ile balayacam. Dnyada
ki toplam elektrik ykn ifade eden bir say
vardr ve bu say, ne olursa olsun deimez.
Onu bir yerde kaybederseniz baka bir yerde
bulursunuz. Korunum toplam elektrik yk
iindir. Bu, deneysel olarak Faraday* tarafn
dan kefedilmiitir. Deney, d yzeyinde ok
hassas bir galvanometre bulunan bir metal k
renin iine girerek krenin elektrik ykn bul
maktan ibaretti, nk kk miktarda bir yk
ok byk bir etki yapacakt. Faraday krenin
iine eitli acayip elektrik cihazlar koydu.
Cam ubuklar kedi postuna srterek yk olu
turdu ve krenin iine korku filmlerindeki labo-
ratuvarlan anmsatan byk elektrostatik ma-
kinalar yerletirdi. Ancak btn bu deneyler s
rasnda yzeyde hi bir elektrik yk olumad;
net bir elektrik yk yoktu. Kedi postuna sr
tnme sonucu cam ubuk pozitif olabilirdi; o za
man post da ayn lde negatif olacakt ve top
lam yk daima sfird. Eer kre iinde bir yk
olsayd bu, dndaki galvanometrede etkisini
gsterirdi. Demek toplam yk korunmutu.
Bunu anlamak kolaydr; matematiksel olma
yan ok basit bir model aklayc olacaktr.
Dnyann iki tr paracktan, elektron ve pro
tondan olutuunu -bir ara hereyin bu kadar
* Michael Faraday (1791*18671; ngiliz fiziki.
o)
eskikitaplarim.com
65
basit olduu dnlmt- ve onlar ayrdede-
bilmek iin, elektronlarn negatif yk, protonla
rn da pozitif yk tadm varsayalm. Bir ci
sim alp ona daha fazla elektron verebiliriz veya
bir ksmm alabiliriz. Ancak, elektronlarn kal
c olduklarm veya yok olmadklarn varsayar
sak -bu, matematiksel bile olmayan basit bir
nermedir- toplam proton says ile toplam
elektron says arasndaki fark deimeyecektir.
Szkonusu olan bu model iin gerekte proton
says da elektron says da deimeyecektir. Bi
zi ilgilendiren elektrik ykdr! Protonlarn
katks pozitif, elektronlannki negatif olacaktr.
Bu nesneler iin kendi balarna yaratlma veya
yok olma szkonusu olmadndan toplam yk
korunmutur. Bu konumam boyunca, nicelikle
ri deimeyen birtakm zellikleri bir liste ha
linde yazmak istiyorum. lk olarak yk ele ala
cam (ekil 14).
Ykn korunup korunmad sorusunun kar
sna da evet yazacam. Teorik aklama ok
Y k Baryon Acayiplik Eneji Asal
No momentum
Korunur
(yerel olarak) Evet Evet Hemen hemen Evet Evet
Birimler halinde
ortaya kar
Evet Evet Evet Hayr Evet
Bir alan
kaynadr Evet
0 ?
Evet
Profesr Feynmanm ders boyunca ilaveler yaparak tamamlad tablo
ekil 14
o
gg eskikitaplarim.com
basittir; ancak, sonralar elektron ve protonlarn
kalc olmadklar kefedilmitir. rnein, ntron
denilen bir parack, bir elektron ve bir proton
verecek ekilde paralanabilir -bu paralanma
dan daha sonra deineceim bir baka ey ortaya
kar. Ancak, ntron elektrik yk bakmndan
ntrdr. Bu nedenle elektron ve protonlarn
saylan, ntrondan yaratlabildikleri iin, dei
mez deildir, ama yk yine ayndr. Sonu olarak
sfir ykle baladk, sonra da toplanlan yine s
fr olan art bir ve eksi bir ykmz oldu.
Buna benzer baka bir olgu da proton gibi po
zitif ykl bir baka parackta grlr. Elektro
nun bir eit grnts olan ve ou ynden
elektrona benzeyen bu paraca pozitron denir.
Ancak, elektrondan farkl olarak yk ters ia
retlidir ve daha nemlisi, bir elektronla pozitron
karlatnda birbirlerini yokederek paralanr
lar ve sonuta yalnzca bir k oluur. Bu neden
le de pozitrona kar-parack ad verilmitir. De
mek oluyor ki elektronlar kendi balarna bile
deimez deiller. Elektron-art-pozitron a
dnr. Ik gerekte gzle grlmeyen gama
ndr. Ancak bu bir fiziki iin ayn eydir, yal
nzca dalga boyu farkldr. Bylece, bir parack
ile onun kar-paracnm yokolduunu gryo
ruz. In elektrik yk yoktur; ama biz bir pozi
tif ve bir negatif yk aldmz iin toplam yk
deimemitir. Bu nedenlerle ykn korunumu
teorisi, biraz karmak da olsa hl matematik
sel deildir. Elinizdeki pozitron ve protonlarn
saylarn toplayp ondan elektronlarn saysn
karyorsunuz. Kontrol etmeniz gereken baka
oo
eskikitaplarim.com
67
paracklar da var; rnein, negatif katk yapan
kar-protonlar, pozitif olan pi-art mezonlar.
Gerekte doadaki btn temel paracklarn bir
yk vardr. Yapmamz gereken ey sadece say
larm toplamaktr. Herhangi bir reaksiyonda ne
olursa olsun, bir taraftaki toplam yk dier ta
raftaki ile dengelenmek zorundadr.
Bu, elektrik korunumunun bir yndr. imdi
ilgin bir soru ile kar karyayz. Ykn korun
duunu sylemek yeterli midir, baka bireyler
daha eklememiz de gerekir mi? Eer yk, hare
ket eden gerek bir parack olduu durumda
konmuyorsa, ok farkl bir zellii var demektir.
Bir kutu iindeki toplam yk, iki farkl ekilde
ayn kalabilir. Belki yk kutuda bir yerden bir
yere gidiyordur. Bir baka olaslk da bir yerdeki
ykn yok olmas, toplam ykn deimeyecei
ekilde, ayn anda, o anla ilikili baka bir yerde
ortaya kmasdr. Korunum asndan bu ikinci
olaslk birinciden u ynden farkldr: Eer yk
bir yerde yok olup baka yerde ortaya kyorsa,
aradaki uzamda bir eyin hareket etmesi gerkir.
Yk korunumunun bu ikinci ekline yerel yk
korunumu denir ve toplam ykn deimedii
eklindeki basit bir ifadeden ok daha fazla ay
rnt ierir. Eer ykn yerel olarak korunduu
doruysa yasamz gelitiriyoruz demektir. Bu
gerekten de dorudur. Zaman zaman size baz
usavurma yollarm, bir dnce ile bir bakas
arasnda balant kurma yollarm gstermeye a
ltm. imdi de size bir baka tartmay, esas
itibariyle Einsteinm yol at, eer bir ey koru-
nuyorsa -bu rnekte yke uyguluyorum- yerel
o6
68
eskikitaplarim.com
olarak korunmak zorunda olduu tartmasn
anlatmak istiyorum. Bu sav una dayamr: Uzay
gemileri ile birbirlerini geen iki kiiden hangisi
nin hareket etmekte ve hangisinin hareketsiz ol
duu sorusu deneysel yolla saptanamaz. Buna,
yani dz doru zerinde dzgn hzla hareketin
greceli olduu ve her olaya farkl iki ynden ba
kldnda hangisinin hareket edip hangisinin
durduunu syleyemeyeceimiz ilkesine, grece
lik ilkesi denir.
A ve B gibi iki uzay gemisi olduunu varsaya
lm (ekil 15). Ben Ann Byi geecek ekilde
hareket ettii grn savunuyorum.
A
A
O,
5 Z1
Olaylarn&*rfkl'>ugiandakikonumlar BninolaylarsOuHijandaki konumlar
ekil 15
Bunun yalnzca bir gr olduunu, ters yn
den bakarak da ayn doa olgsunu elde edecei
nizi unutmayn. imdi varsayalm ki, hareketsiz
duran kii uzay gemisinin bir ucunda kaybolup
ayn anda br ucunda ortaya kan bir yk g
rp grmediini tartmak istiyor. Ayn anda ol
duundan emin olmak iin adamn geminin tam
ortasnda oturmaya zen gsterdiini de varsaya
oc
eskikitaplarim.com
69
lm. In ulamas zaman aldndan geminin
nnde otursayd birini dierinden nce grrd.
br gemide de ayn gzlemleri yapan bir baka
adam var. imdi, imek akm ve x noktasnda
bir yk olumutur ve ayn anda geminin br
ucu olan y noktasnda yk yok olmu, gzden
kaybolmutur. Ykn korunduu ilkesi ile uyum
lu olarak, ayn anda deyimini kullandma dik
katinizi ekerim. Bir yerde bir elektron kaybeder
sek baka bir yerde bir elektron elde ederiz; an
cak bu iki nokta arasndan birey gemez. Ykn
yok olduu ve tekrar ortaya kt yerlerde birer
ma olduunu, bylece olup biteni grebilecei
mizi varsayalm. B, iki mann ayn anda oldu
unu syleyecektir; nk geminin ortasndadr
ve imein akmas sonucu xde ortaya kan
n /de yok olmas srasnda kan kla ayn an
da kendisine varacan bilmektedir. B yle diye
cektir: Evet, biri yok olduunda br ortaya
kt. Ya br gemideki arkadamz ne durum
dadr? Hayr, yanlyorsunuz dostum. Ben xin
parltsn /den nce grdm, diyecektir. Bunun
nedeni de yle aklanabilir: Kendisi xe doru
hareket ettiinden, xden gelen k yden gelene
gre daha ksa yol katetmitir; nk B, yden
uzaklamaktadr. unu da syleyebilirdi: Hayr,
bence x nce akt, sonra y kayboldu. Bu nedenle
xin akmas ve ynin yok olmas arasmda geen
ksa srede bir yk olutu. Bu, ykn korunumu
deil; yasaya ters dyor." Birinci adam da,
Evet ama sen hareket halindesin, diyor. br
Nereden biliyorsun? Ben senin hareket ettiini
sanyorum, vb. Hareket halinde olup olmamam
o
70
eskikitaplarim.com
zn fizik yasalarnda bir fark yarattm herhangi
bir deneyle saptama olanamz yoksa, o zaman
ykn korunumunun yerel olmas gerekir. yle
olmasayd yalnzca baz kimseler iin, yani mut
lak anlamda hareketsiz duran adam iin doru
olurdu. Einsteinm grecelik ilkesine gre bu ola
naksz olduundan, yk iin yerel olmayan koru
num da olanakszdr. Ykn korunumunun yerel
olmas grecelik teorisi ile uyum iindedir ve b
tn korunum yasalar iin de dorudur. Bir ey
konmuyorsa ayn ilkenin geerli olduunu anla
yabilirsiniz.
Elektrik yk konusunda ok ilgin birey da
ha var; henz gerek bir aklama bulamad
mz, korunum yasas ile bir ilgisi olmayan, ondan
bamsz birey. Yk daima birimler halinde bu
lunur. Ykl bir parackta bir yk veya iki yk
vardr; ya da eksi bir veya eksi iki yk. Bunun
ykn korunmas ile ilgisi olmasa da, tablomuza
dnersek, korunan eyin birimler halinde ortaya
ktn tabloya yazmam gerekiyor. Birimler ha
linde olmas ise ykn korunumu teorisini kolay
ca anlalr yapyor. Bir yerden baka bir yere gi
den, sayabildiimiz bir ey bu. Son olarak da,
teknik adan, bir eyin toplam ykn elektrik
yoluyla kolayca saptamak mmkn oluyor. n
k ykn ok nemli bir zellii vardr. Yk,
elektrik ve manyetik alanlarn kaynadr. Yk
bir cismin elektrik ile, bir elektrik alam ile etki
leiminin bir ltdr. Listemize eklememiz ge
reken bir baka ey de ykn bir alan kayna ol
mas, eletriin ykle bantl olmasdr. Demek
ki burada korunan zel niceliin, korunumla do
6.
eskikitaplarim.com
71
rudan ilintili olmamakla beraber ilgin olan iki
yn var. Birincisi birimler halinde gelmesi, kin
cisi de bir alann kayna olmas.
Birok korunum yasas vardr. Yk korunumu
ile ayn trden, yalnzca saylabilirliin yeterli
olduu yasalardan baz rnekler vereceim. Bar-
yonlarm korunumu denilen bir korunum yasas
vardr. Bir ntron bir protona dnebilir. Bunla
rn herbirindeki yke bir birim veya baryon der
sek, baryon says deimemi olur. Ntron bir
baryonluk yk birimi tar veya bir baryonu tem
sil eder; bir proton bir baryonu temsil eder -yap
tmz tek ey say saymak ve bunun iin tumtu
rakl szckler kullanmaktr. Eer bahsettiim
reaksiyon gerekleirse, yani bir ntron bir proto
na dnr, bir elektron ve bir anti-ntrinoya ay
rrsa, toplam baryon says deimez. Doada
baka reaksiyonlar da var. Bir proton art bir
proton ok eitli ve garip nesneler ortaya kara
bilir; rnein bir lambda, bir proton ve bir K .
Lambda ve K* tuhaf paracklarn adlandr.
(kolay) P+P>X+P+K+
Bu rekasiyonda iki baryon koyduumuzu ve
yalnzca birinin kaldn gryoruz; yleyse ya
lambda ya da K 'da bir baryon vardr. Bundan
sonra lambday incelersek onun ok yava olarak
bir proton ve bir piye paralandn ve sonunda
pinin de elektronlara ve baka eylere paralan
dn grrz.
(yava) X-P+p
6M
72
eskikitaplarim.com
Buradaki protonda baryonun tekrar ortaya
ktm gryoruz. yleyse lambdann baryon
saysnn 1 olduunu, ama K da proton olma
dndan baryon saysnn sfr olduunu d
nyoruz.
yleyse korunum yasalar tablomuza (ekil
14) yk koyabiliriz. Baryonlarla da benzer bir
durum szkonusudur. Ancak buradaki zel ku
rala gre, baryon says yle hesaplanr: Proton
says art ntron says art lambda says eksi
kar-proton says eksi kar-ntron says vb.
Bu, sadece bir sayma ilemidir. Baryonlar da
korunur, birimlerle ortaya kar; ayrca hi kim
se nedenini bilmese de herkes onun, benzetme
yoluyla, bir alan kayna olduunu dnmek
ister. Bu tablolar yapmamzn nedeni u: Nk
leer etkileim yasalarn kefetmeye alyoruz,
tablolor da tahmin yapma bakmndan kolaylk
salyor. Eer yk bir alan kayna ise ve bar
yon da baka ynlerden ykle aym zellikleri
tayorsa, onun da bir alan kayna olmas gere
kir. Ancak, ne yazk ki, imdilik yle grnm
yor; yle olmas mmkn, ancak emin olmak
iin yeterli bilgimiz yok.
Saymaya dayal bir-iki nerme daha olsa da
(rnein Lepton saylan, vb), ana fikir baryonla-
rnkiyle ayndr. Ancak, biraz farkl olan bir
baka ey vardr. Doadaki bu garip parackla-
nn arasndaki reaksiyonlann kendilerine zg
reaksiyon hzlan bulunmaktadr; baz reaksi
yonlar ok abuk ve kolay, bazlan ise ok yava
ve zor gereklemektedir. Kolay ve zor szckle
rini teknik anlamda, deneyleri yapma anlamn
6(
eskikitaplarim.com
73
da deil, reaksiyonun hangi hzla gerekletii
ile ilgili olarak kullanyorum. Y ukarda bahset
tiim iki reaksiyon arasmda, protonun ayrm
ve ok daha yava olan lambdann ayrm ara
snda kesin bir farkllk bulunuyor. abuk ve
kolay reaksiyonlar iin bir de saysal kural var.
Buna gre lambda eksi bir, K+ art bir ve pro
ton sfr alyor. Buna acayiplik says (strange
ness number) veya hyperon yk diyoruz. Bu
nun korunduu yolundaki kuraln btn kolay
reaksiyonlar iin doru, zor reaksiyonlar iin
yanl olduu grlyor. Tablomuza (ekil 14)
acayiplik korunumu veya hyperon says koru
numu denilen ve hemen hemen doru olan ko
runum yasasn da eklemek zorundayz. Bu ni
celii neden acayiplik olarak nitelendirdiimiz
anlalyor. Korunduu hemen hemen doru, bi
rimlerle ortaya kt ise doru. Nkleer kuv
vetler arasndaki gl etkileimi anlamaya a
lrken, gl etkileimde de bir eyin korunur
olmas baz kimselere onun da bir alan kayna
olabileceini dndrd. Ancak bunu da kesin
olarak bilmiyoruz. Bu rnei size korunum ya
salarnn, yeni yasalar tahmin etmek iin nasl
kullanlabileceklerini gstermek iin verdim.
Saymaya dayanan ve zaman zaman ne sr
len baka korunum yasalar da vardr. rnein
kimyaclar bir ara sodyum atomu saysnn hi
bir ekilde deimediini dnmlerdi. Ancak
sodyum atomlar deimez deildirler. Bir ele
mentin atomunu, orijinal elementin tamamen
yokolaca ekilde, bir dier elementin atomuna
dntrme olana vardr. Doru olduuna bir
62
74
eskikitaplarim.com
sre inanlan bir baka yasa da bir nesnenin
toplam ktlesinin deimedii yolundayd. Bu,
ktleyi nasl tanmladnza ve enejiyle kar
trp kartrmadnza baldr. Birazdan tart
acam enerjinin korunumu yasas ktlenin
korunumu yasasn da ierir. Btn korunum
yasalar iinde en zor ve soyut, ancak en yararl
olan enejinin korunumu yasasdr. Anlalma
s daha nce akladklarmdan daha zordur,
nk yk ve dier korunum yasalarnda meka
nizma bellidir; bu mekanizma nesnelerin u ve
ya bu ekilde korunumudur. Eneji iin ise du
rum tamamen farkldr. nk eski eylerden
yeni eyler elde ederiz; ancak yine de szkonusu
olan yalmzca basit bir sayma ilemidir.
Enejinin korunumu biraz daha zordur; nk
burada da zaman iinde deimeyen bir saymz
vardr, ama bu say zel bir eyi temsil etmemek
tedir. Bunu aklamak iin, sama gibi grnen
bir benzetme yapacam.
Bir annenin, ocuunu bir odada, hibir ekilde
tahrip edilemeyecek 28 tane oyuncak kple yalnz
braktn dnmenizi istiyorum. ocuk btn
gn kplerle oynar ve anne eve dndnde kp
lerin korunduunu devaml olarak kontrol
ederek onlarn gerekten de 28 tane olduunu
saptar. Ayn ey birka gn tekrarlanr. Sonra
anne bir gn eve geldiinde 27 kp sayar! Ama
pencerenin dnda ocuun darya atm oldu
u bir kp bulur. Korunum yasalarnda anlama
nz gereken ilk ey, kontrol etmeye altnz e
yin darya kmam olduuna dikkat etme ge
reidir. Eer bir baka ocuk beraberinde birka
6)
eskikitaplarim.com
75
kple birlikte oynamaya gelmise ayn ey aksi
ynde de geliebilirdi. Aka grld gibi, ko
runum yasalarndan szederken byle eyleri dik
kate almamz gereklidir. Bir gn eve geldiinde
annenin yalmzca 25 kp bulduunu varsayalm.
ocuun kp bir oyuncak kutusuna saklad
ndan kukulanr. Kutuyu aacam, der. o
cuk da Hayr, kutuyu aamazsn, yantn verir.
Anne ok akll bir kiidir; yle der: Kutu bo ol
duunda 16 ons* geldiini ve her kpn 3 ons ol
duunu biliyorum. imdi kutuyu tartacam.
Btn kpleri hesaba katarak
Kutunun arl -16 ons
Grnen kplerin says + ---------------------------------
3 ons
formln uygular ve toplam 28 olarak bulur.
Bir sre byle devam eder. Ama bir gn toplam
doru kmaz. Bu arada lavabodaki kirli su sevi
yesinin deimi olduunu farkeder. iinde kp
olmaynca suyun derinliinin 6 in olduunu,
suda bir kp olunca da seviyenin 1/4 in yksel
diini bilmektedir, ifadeye bir terim daha ekler:
Kutunun
arl-16 ons Su ykseklifi-6 in
Grnen kplerin says +____________ + _____________
3 ons 1/4 in
Toplam yine 28dir. ocuk kurnazl artr
dka ve anne de ayn lde kurnaz olmaya de
vam ettike daha ok terim eklemek gerekecek
* 10n28.3gr.
6
eskikitaplarim.com
76
tir. Terimlerin hepsi kp saysn temsil etmek
tedir. Ancak, kpler grnmediinden bunlar
matematiksel olarak soyut hesaplardr.
imdi benzetmeyi yapacam ve size bu rnek
le enejinin korunumu arasnda neyin ortak, ne
yin farkl olduunu anlatacam. nce, her du
rumda hi kp grmediimizi dnelim. Gr
nen kp says terimi toplama girmeyecektir. Bu
durumda anne durmadan kutudaki kpler, su
daki kpler vb. bir sr terimi hesaplayp dura
caktr. Enerji iin fark uradadr: Bildiimiz ka
daryla hi kp yoktur. Ayrca, kplerden farkl
olarak, eneji iin bulunan saylar tam saylar
deildir. Olabilir ki zavall anne bir terimi hesap
larken sonucu 6 1/8 baka bir terim iin 7/8, di
erleri iin de 21 buldu. Toplam yine 28 kacak
tr. Durum, eneji iin buna benzer.
Eneji iin kefetmi olduumuz ey, bir dizi
kuraldan oluan bir sistemdir. Farkl enerjiler
iin farkl kurallarla saptanan saylar buluruz.
Deiik enerji eitleri iin bulduumuz btn
saylan topladmzda toplam hep ayn kar.
Ancak, bildiimiz kadanyla gerek birimler, k
k bilyeler yoktur. lem tmyle soyut ve ma
tematikseldir. Her hesapladmzda hep ayn
kan bir say vardr. Bunu daha iyi bir ekilde
aklamama olanak yok.
Bu enerji kutudaki kpler, sudaki kpler vb.
gibi deiik ekillerde ortaya kar. Hareket so
nucu ortaya kan kinetik eneji dediimiz ener
ji, yerekimi etkileimi sonucu ortaya kan
enerji (buna yerekimi potansiyel enerjisi diyo
ruz), s enerjisi, elektrik enerjisi, yay vb.de bu-
6o
eskikitaplarim.com
77
liman esneklik enerjisi, kimyasal enerji, nkleer
enerji, bir de paracrm yalnzca varolmasndan
kaynaklanan ve onun ktlesine baml olan bir
enerji vardr. Bu sonuncusu, kukusuz bildii
niz gibi, Einsteinm katks olan nl E =mc1
denklemidir.
ok sayda enerjiden szettim; ancak bu ko
nuda tam bilgisiz olmadmz, bazlarnn di
erleri ile olan ilikisini anladmz da ekle
mek isterim. rnein, s enerjisi dediimiz ey
byk lde, bir cisim iindeki paracklarn
kinetik enerjisinden ibarettir. Esneklik enerjisi
ve kimyasal enerjinin kkeni ayndr: atomlar
arasndaki kuvvetler. Atomlar yeni bir dzen
iinde yer aldklarnda bir miktar enerji deii
mi olur. Bu, o niceliin deimesi ile baka bir
niceliin de deimesinin gerektii anlamna ge
lir. rnein, bireyi yaktmzda kimyasal
enerji deiir; daha nce scakln olmad bir
yerden scaklk ortaya kar. nk herey do
ru toplam vermek zorundadr. Esneklik enerjisi
ve kimyasal enerjinin her ikisi de atomlararas
etkileimden kaynaklanr. Artk bu etkileimle
rin, biri elektrik enerjisi, dieri de kinetik enerji
olan iki farkl enerjinin bileimi olduunu anla
m bulunuyoruz. Ancak bu, bir kuantum meka
nik formldr. Ik enerjisi elektrik enerjisin
den baka birey deildir, nk k art k
elektrik ve manyetik dalga olarak yorumlan
maktadr. Nkleer enerji ise dierleri cinsinden
ifade edilemez; u anda onun nkleer kuvvetle
rin sonucu olduundan fazla bir ey syleyeme
yeceim. Szkonusu ettiim ey aa kan
66
78
eskikitaplarim.com
enerji deildir. Uranyum ekirdeinde belli bir
miktar enerji vardr. Uranyum paralandnda
ekirdekte kalan eneji deiir; fakat dnyadaki
toplam enerji deimez. Bu arada ortaya kan
s vb. de dengeyi salar.
Enerjinin korunumu yasas birok teknik
alanda ok yararldr. Bu yasann ve enerjiyi he
saplama formllerinin bilinmesinin baka yasa
lar anlamamza nasl yardmc olduunu basit
baz rneklerle aklamaya alacam. Baka
bir deyile, dier yasalarn birou bamsz de
ildir; sadece, enerjinin korunumunun gizli
birer anlatmdrlar. Bunlarn en basit olan kal
dra yasasdr. (ekil 16).
ekil 16
Bir dayanak zerine konmu bir kaldracmz
var. Bir kolunun uzunluu 1 foot (ft.), dierininki
ise 4 ft.dir. nce yerekimi enejisi yasasn ver
meliyim. Birka arlnz varsa ve herbirinin
arln yerden ykseklii ile arpp hepsini top
larsanz yerekimi enerjisini bulursunuz. Uzun
kolda 2 lb'lik* bir arlk, dier tarafta da bilin
meyen bir arlk bulunsun -X her zaman bilin
l Lb =464 gr
6c
eskikitaplarim.com
79
meyeni gsterir, ama srad grnmek iin ona
W diyelim! Sorumuz udur: Kaldracn tam denge
durumuna gelip rahata aa yukan sallanmas
iin W ne kadar olmaldr? Eer kaldra aa
yukan rahata sallanyorsa, bu demektir ki kald
ra yere paralel de olsa, 21b'lik arlk yerden r
nein 1 in yksekte de olsa enerji hep ayndr.
Enerji hep ayn ise kaldracn hangi konumda ol
duu farketmez ve arlklar dmez. 2 Ib'lik
arlk bir in ykseldiinde W ne kadar alalr?
Resimde (ekil 16) grdmz gibi OA 1 ft. ve
OB uzunluu 4 ft. olursa, BB' 1 in, AA' de 1/4
intir. imdi yerekimi enerjisi yasasm uygula
yalm. Herhangi birey olmadan nce btn yk
seklikler sfrd; yleyse toplam enerji de sfird.
Hareket baladktan sonraki yerekimi enerjisini
bulmak iin 2 lb. arl 1 in ykseldikle arpar,
ona, bilinmeyen arlk W arp -1/4 in yksekli
i ilave ederiz. Bu toplam bize nceki enerji olan
sfr vermelidir. Bylece 2 - W/4 =O, yleyse W de
8 olmaldr. Hepimizin kaldra yasas olarak bil
diimiz bu kolay yasay anlamann bir yolu bu-
dur. Ancak ilgin olan, yalnz bunun deil yzler
ce baka fizik yasasnn da enejinin deiik e
killeriyle bantl olmasdr. Bu rnei onun ne
denli yararh olduunu gstermek iin verdim.
Ancak bunun tek bir sakncas vardr; uygula
mada dayanak noktasndaki srtnmeden dolay
tam doru sonu vermez. Hareket eden birey,
rnein yatay bir dzlem zerinde yuvarlanan
bir topum varsa, srtnme nedeniyle bir sre
sonra duracaktr. Topun kinetik enerjisi nereye
6
80
eskikitaplarim.com
gidecek? Yant: Topun hareket enerjisi, toptaki
ve yerdeki atomlarn titreim enerjisine gidecek
tir. Grdmz dnya, byk lekte, cilalan
m byk bir topa benzer. Kk lekte bakt
mzda ise ok karmaktr: deiik ekillerde
milyarlarca minicik atom... Yeterince yakndan
bakldnda ise przl bir kayaya benzer; n
k kk toplardan olumutur. Yerin durumu
da ayndr; yamru yumru toplar... Bu kocaman
kayay bytlm yzey zerinde yuvarlad
mzda atomlarn btn o itilip kaklma sonrasn
da hl biraz titretiklerini grrsnz; yani yer
de bir titreim hareketi veya s enerjisi kalm
tr. lk bakta korunum yasas geerb deilmi
gibi grnse de enerjinin bizden gizlenmeye bir
eilimi var gibidir. Hl orada olduundan emin
olmak iin termometre ve dier baz enstrman
lara gerek vardr. Sre ne denli karmak olursa
olsun, hatta ayrntlar tam olarak bilmesek de
enerjinin tam olarak korunduunu grrz.
Enerjinin korunumu yasas ilk olarak bir fizik
i tarafndan deil, bir tp adam tarafndan ak
la karlmtr. Kendisi bunun iin fareleri
kullanmtr. Besinler yandnda ne kadar s
olutuunu saptayabilirsiniz. Bir miktar besini
farelere yedirirseniz, tpk yanmada olduu gibi,
besin oksijen etkisiyle karbondiokside dnr.
Enerjiyi, her iki durumdaki enerjiyi lerseniz
canl varlklarn canszlarla ayn eyi yaptn
grrsnz. Enerjinin korunumu yasas br ol
gular iin geerli olduu kadar yaam iin de ge-
erlidir. unu da eklemek isterim: cansz olan
eyler iin doru olduunu bildiimiz her yasa
c.
eskikitaplarim.com
81
nn yaam denilen o byk olgu iin snandn
da da doru kmas ok ilgin bir ey. Fizik ya
satan balamnda, ok daha karmak olan canb
varlklarda olup bitenlerin yaamayan varlklar
da olup bitenlerden farkl olmasm gerektiren bir
bulgu henz yoktur.
Besinlerdeki enerji miktan ne kadar s, meka
nik i, vb. ortaya kacam belirleyen kalori ile
llr. Kalori, yiyecekte ne kadar s enerjisi ol
duunu belirtir. Fizikiler bazen o denli stn ve
kendilerinden emin grnrler ki dier insanlar
bir yerde onlarn aklarn yakalamay arzu
ederler. imdi size onlar yakalamanza yardmc
olacak birey syleyeyim. Fizikilerin, enerjiyi
alp onu birok ekilde ve birok deiik isimle
lmekten utanmalar gerekir! Enejinin kalori,
erg, elektron volt, kilogram metre, B.T.U., beygir
gc saat, kilovat saat ile llmesi sama bir
ey. Bu, insana parann sterlin, dolar, vb. ile l
lmesini anmsatyor. Ancak arada bir fark var
dr; paralarn birbirlerine olan oranlan ekonomik
nedenlerle deiebilir, btn bu farkl enerji bi
rimlerinin birbirlerine oranlan ise mutlak olarak
sabittir. Bir rnek gerekirse, sterlin ile ilin gibi
dirler; bir sterlin daima yirmi ilindir. Ancak fi
zikiler oran olarak 20 gibi bir say yerine 1 ster
lin iin 1.6183178 gibi aklalmaz bir oran kulla
nrlar. Hi olmazsa modem st-dzey teorik fi
zikilerin ortak bir birim kullanabileceklerini d
nrsnz; ancak makalelerde eneji lm
iin Kelvin derecesi, megasikl ve en son moda
olarak da ters Fermiler kullanldn grrs
nz. Fizikilerin de insan olduunu kantlamak
cM
eskikitaplarim.com
isteyenler iin kamt, enerjiyi lmek iin bu ka
dar eitli birim kullanma hastaldr.
Enerji konusunda ortaya ilgin problemler ne
sren baz doa olaylar vardr. Yakn zamanlar
da kuasar denilen bireyler kefedildi. Bunlar ok
ok uzaklarda olup, k ve radyo dalgalan halin
de muazzam eneji yayarlar. Bu eneji nereden
geliyor? Enerjinin korunumu yasas doru ise ku-
asann bu kadar eneji yaydktan sonraki duru
mu, nceki durumundan farkl olmaldr. Soru u:
bu, yerekimi enerjisinden mi kaynaklanyor? Bu
cisim ekim bakmndan kt m, yoksa farkl
bir ekim durumunda m? Yoksa neredilen b
tn bu eyler nkleer enerjiden mi kaynaklan
yor? Bunlar hi kimse bilmiyor. Enerjinin koru
num yasasnn belki de doru olmadn syleye
ceksiniz. Eer kuasarlar gibi yeterince incelenme
mi eyler -kuasarlar o kadar uzaktadrlar ki ast
ronomlar onlar kolayca gremezler- temel yasa
lara ters derse bunun yasalardaki hatalardan
kaynaklanma olasl ok zayftr; neden, genel
likle ayrntlarn bilinmemesidir.
Enerjinin korunumu yasasnrn kullanld il
gin baka bir rnek de bir ntronun, bir proton,
bir elektron ve bir kar-ntrinoya ayrt reaksi
yondur. nceleri ntronun bir proton art bir
elektrona dnt dnlmt. Ancak, btn
paracklarn enerjileri llebiliyordu ve bir pro
ton ile bir elektronun toplam bir ntron vermiyor
du. Bu durumda iki olaslk vard. Enerjinin koru
numu yasasr belki de doru deildi. Gerekten de
birara Bohr* enerjinin korunumu yasasnn yalmz
Niels Bohr- DanimarkalI liriki,
c(
eskikitaplarim.com
83
istatistikse] olarak, ortalamalar iin doru olabile
ceini ne srd. Ancak, imdi ikinci olasln
doru olduu, eneji hesabnn tutmamas nedeni
nin baka bir eyin, kar-ntrino dediimiz eyin
ortaya kmas olduu saptand. Bu kar-ntrino
da enerji alyordu. Kar-ntrinonun ortaya k
nn tek nedeninin enerjinin korunumu yasasn
doru klmak olduunu syleyebilirsiniz. Fakat bu
parack baka birok eyi de doru klyor; rne
in momentumun korunumu ve baka korunum
yasalarm. te yandan, ntrinolann gerekten va
rolduklar yakn zamanda kantlanmtr.
Bu rnek bir konuya aklk getirmektedir. Ya
salarmz emin olmadmz alanlara da genilete-
bilmemiz nasl mmkn oluyor? Enejinin korunu-
munu bir yerde doruladktan sonra, yeni bir du
rum ortaya ktnda onun da enejinin korunum
yasasn salamas gerektiinden neden bu kadar
eminiz? Arasra gazetelerde fizikilerin, ok sev
dikleri bir yasann yanl olduunu kefettiklerini
okursunuz. yleyse, bir yasann henz incelenme
mi bir alanda geerli olduunu sylemek yanl
mdr? Eer bir yasann henz incelemediimiz bir
alanda da doru olacan asla syleyemezseniz
hibir ey bilmiyorsunuz demektir. Eer bulduu
muz yasalar yalnzca henz gzlemlemeyi tamam
ladmz yasalardan oluursa, hibir zaman ileri
ye dnk tahminlerde bulunamayz. Halbuki bili
min tek yaran yola devam edip tahminler yrt
meye almaktr. O nedenle, yaptmz ey, her
zaman riski gze almaktr. Enejiye gelince, onun
baka yerlerde de korunmakta olmas en kuvvetli
olaslktr.
c2
84
eskikitaplarim.com
Bu, bilimin kesin olmad anlamna gelmekte
dir. Dorudan grmediiniz bir inceleme hakkn
da bir nerme yaptnzda sizin de kesin olma
manz gerekir. Ancak, bizler grmediimiz alan
lar hakknda da beyanlarda bulunmak zorunda
kalrz; yoksa btn bu ilerin bir yaran olmaz.
rnein, hareket eden bir cismin ktlesi, enerji
nin korunumundan dolay deiir. Enerji ile kt
le arasndaki ilikiden dolay, hareket nedeniyle
oluan enerji ek bir ktle etkisi yapar; bylece
de, hareket eden cisimler daha arlarlar. New
ton durumun byle olmad, ktlelerin sabit kal
d grndeydi. Newtonun bu fikrinin yanl
olduu ortaya ktnda herkes fizikilerin hata
yapm olduklarm grmenin korkun birey ol
duunu syledi durdu. Neden kendilerinin hakl
olduklarm sanyorlard? Gerekte etki ok ufak
tr ve ancak k hzna yaklatnzda ortaya
kar. Bir topac dndrdmzde ktle, ok ok
kk bir hata pay ile, dndrmediimiz zaman
ki ile ayndr. O halde undan veya bundan da
ha hzl dndrmezseniz ktle deimez mi de
mek gerekirdi; o zaman kesinlik olur muydu?
Hayr, nk deney yalmz tahta, bakr ve elik
topalarla yaplm olsayd tahta, bakr ve elik
ten yaplm topalar undan veya bundan daha
hzl hareket etmezse, vb. ... demek gerekecekti.
Grdnz gibi, bir deney iin gerekli olan b
tn koullan bilmiyoruz. Radyoaktif bir topacn
ktlesinin korunup korunmadm bilmiyoruz.
Bilime herhangi bir yararllk salamak iin tah
minler yrtmemiz gerekiyor. Yalnzca yaptmz
deneyleri aklamakla kalmayacaksak onlarn
c)
eskikitaplarim.com
85
gzlem kapsamlar dnda da geerli olan yasa
lar ne srmemiz gerekir. Bilimi kesinlikten
uzaklatrsa da bunda yanl olan bir ey yoktur.
Eer daha nce bilimin ok kesin olduunu d
ndyseniz, siz hata yaptnz.
Korunum yasalar listemize (ekil 14) dnerek
ona enerjiyi de ekleyebiliriz.
Bilebildiimiz kadaryla enerji tam olarak ko
runuyor, birimler halinde gelmiyor. imdi soru,
onun bir alan kayna olup olmaddr. Y ant
olumludur. Einstein yerekimimin enerji tarafn
dan oluturulduunu farketti. Enerji ve ktle e
deerlidir; bylece Newtonun, ktlenin yereki
mine yol at eklindeki yorumu, yerekimini
enerjinin oluturduu eklinde deitirilmitir.
Saylardan Olumalar bakmndan enerjinin
korunumuna benzeyen baka yasalar da vardr.
Bunlardan birisi de momentumdur. Bir cisimde
ki btn ktleleri hzlar ile arpp bunlarn hep
sini toplarsanz paracklarn toplam momentu-
munu bulursunuz ve toplam momentum miktan
korunur. Enerji ve momentumun birbirleriyle
ok yakndan ilikili olduklar imdilerde anlal
m bulunuyor. Bu nedenle de onlar tablomuzda
ayn stuna yazdm.
Korunan baka bir nicelik de daha nce incele
diimiz asal momentumdur. Asal momentum
hareket eden cisimlerin bir saniyede taradklar
alandr. rnein hareket eden bir cisim ve her
hangi bir merkez ele alalm. Merkezle cismi bi
letiren dorunun tarad alann byme hz
cismin ktlesiyle arplr ve btn cisimler iin
bu ekilde bulunan saylar toplanrsa buna asal
c
86
eskikitaplarim.com
ekil 17
momentum denir (ekil 17). Bu nicelik deimez;
yani asal momentum korunmaktadr. lk bak
ta asal momentumun korunmadm dnebi
lirsiniz. Enerji gibi o da deiik ekillerde ortaya
kar. ou kii onun hareketle ortaya ktn
dnrse de, ben size bunun baka ekillerde
olabileceini gstereceim. Bir teliniz varsa ve
ona bir mknats yaklatrrsanz telden geen
akm ve manyetik alan artar ve bir elektrik ak
m oluur (jeneratrler byle alr). imdi tel
yerine, zerinde teldeki elektronlara benzer e
kilde elektrik ykleri bulunan bir disk dne
lim (ekil 18). Eer bir mknats, ekseni tam
ekil 18
co
eskikitaplarim.com
87
merkezde olacak ekilde, uzaklardan ve ok hzl
bir ekilde halkaya yaklatrrsam bir ak deii
mi olacak ve tpk telde olduu gibi ykler dn
meye balayacaktr. Eer bu disk bir tekerlek
zerinde olsayd mknats ona vardnda dnme
ye balam olurdu. Bu, asal momentumun ko-
runumuna aykn gibi grnyor; nk mknats
diskten uzaktayken dnen bir ey yoktu, yakla
nca dnmeye balad. Bir ey vermeden dnme
elde ettik; bu da kurallara aykr. Bana Evet bili
yorum, mknats ters ynde dndrecek bir ba
ka etkileim olmas gerek, diyeceksiniz. Durum
yle deildir. Mknatsta onu ters ynde dndr
meye ynelik bir elektrik kuvveti yoktur. Bunun
aklamas, asal momentumun iki ekilde orta
ya kmasndadr. Birisi hareketin asal momen-
tumu, kincisi de elektrik ve manyetik alanlarn
asal mometumu eklindedir. Mknatsn evre
sindeki alanda da asal momentum vardr; ancak
bu, dnme ile ters yndedir ve hareket olarak g
rnmemektedir. Bunun tersini dnrsek du
rum biraz daha akla kavuur (ekil 19).
i
ekil 19
c6
88
eskikitaplarim.com
Eer mknats ve paracklar birbirlerine yakn
ve herey hareketsiz ise, alanda bir asal momen-
tumun; dnme eklinde etki gstermeyen gizli bir
asal momentumun varolduunu sylerim. Mk
nats aaya ekip sistemi ayrrsanz btn
alanlar ayrlr ve asal momentum grnmek zo
runda kakr; disk dnmeye balar. Diski dndren
yasa elektriin endksiyonu yasasdr.
Asal momentin birimlerle ortaya kp kma
d sorusunu yantlamak benim iin zordur. lk
bakta, asal momentumun birimlerle ortaya k
mas kesin olarak olanaksz grnyor. nk a
sal momentum, resmin izdmn hangi ynde
aldmza bamldr. Bir alan deiimine bak
yorsunuz; bunun da, tam kardan veya bir adan
baklmas ve baml olarak deiecei ortadadr.
Eer asal momentum birimlerle ortaya kyorsa
ve siz bir eye baktnzda sekiz birim gsterdiy-
se, ok az farkl bir adan baktnzda birim say
s da ok az farkedecek, 8den biraz eksik olacak
tr. Ancak 7, 8den biraz farkl deildir; 8den be
lirli bir miktar eksiktir. yleyse birimlerle geliyor
olamaz. Ancak, bu ispat kuantum mekaniinin ni
celikleri ve tuhaflklarndan dolay sakncaldr.
Asal momentumu herhangi bir eksene gre ler
sek -inanmas g ama- sonucun daima belirli sa
yda birimden olutuunu gryoruz. Bu birim
elektrik yk gibi saylabilen bir birim deildir.
Asal moment, her lmde belirli bir tam say
arp bir birim olarak, yani matematiksel bir an
lamda birimlerle ortaya kmaktadr. Ancak bunu,
elektrik yknde olduu gibi bir, sonra bir daha,
sonra bir daha gibi saylabilir birimler olarak yo-
cc
eskikitaplarim.com
89
rumlayamayz. Asal momentum ayr ayr birim
ler olarak deil, ok tuhaf ama, daima bir tam say
eklinde ortaya kar.
Baka baz korunum yasalar da var; ancak on
lar anlatm olduklarm kadar ilgin olmayp tam
olarak saylarn korunumu ile de ilgili deildirler.
Belirli bir simetri iinde hareket eden paracklar
olan bir dzen dnelim ve hareketlerinin iki
ynl simetrik olduunu varsayalm (ekil 20). Fi
zik yasalar uyarnca gerekleen btn hareket
ve arpmalar sonrasnda, bir sre sonra da her-
eyin hl iki ynl simetrik olmasn beklersiniz.
ekil 20
Burada da bir tr korunum; simetri zelliinin
korunumu szkonusudur. Tabloda bu da gsteril
meli; ancak, lebildiimiz bir say gibi deil. Bunu
daha etrafl olarak gelecek konumamda tartaca
m. Byle gzel simetrilerle balayan durumlarn
ender olmas nedeniyle bu klasik fizik iin ilgin,
nemli veya pratik bir zellik deil. Ancak, atomlar
gibi ok basit sistemlerle uraan kuantum meka
niinde, sistemlerin yaplarnda ounlukla iki
ynl simetriye benzer bir simetri vardr ve simetri
zellii korunmaktadr. Bu nedenle, kuantum olgu
sunun anlalmas ynnden nemli bir yasadr.
c
90
eskikitaplarim.com
ilgin bir baka soru da, btn bu korunum
yasalan iin daha derin bir temel olup olmad,
veya onlar olduklar gibi kabul edip etmeyece
imiz konusudur. Bu soruyu bir sonraki konu
mamda ele alacam, ancak, imdi belirtmek is
tediim nemli bir nokta var. Btn bu dn
celeri herkese anlalabilir bir dzeyde tartt
mzda, birbirleriyle ilintisiz bir sr kavram
varm gibi grnyor. Fakat bu farkl ilkeler
daha derinden kavrandnda, aralarnda ok
derin karlkl ilikilerin varolduu ve herbiri-
nin bir ekilde bir bakasn artrd anla
lyor. Grecelik ve yerel korunum arasndaki
ilikiyi buna bir rnek olarak gsterebiliriz. Hi
bir aklama yapmadan, hangi hzla gittiimizi
bilemeyeceimiz ilkesinin, bizi, bir eyin korun
masnn bir yerden brne srama ile yapla
mayaca sonucuna gtrdn sylemi ol
saydm, bu bir mucize gibi grnebilirdi.
imdi asal momentumun korunumu, mo-
mentumun korunumu ve baz baka eylerin bir
birleriyle bir lde nasl balantl olduuna de
ineceim. Asal momentum hareket halindeki
paracklarn tarad alanla ilgilidir. Birok
parack varsa (ekil 21) ve ok uzakta olan (x)i
merkez olarak alrsanz, uzaklk btn parack
lar iin hemen hemen ayndr. Bu durumda tara
nan alan veya asal momentumun korunumu
x
ekil 21
.
eskikitaplarim.com
91
iin etken olan tek ey ekil 21de dikey olduu
grlen hareketin bileenidir. O zaman ktlele
rin her biri dikey hzlaryla arpldnda elde
edilen toplamn da sabit olmas gerekir. nk
bir nokta etrafndaki asal momentum sabittir
ve seilen nokta ok uzakta olduundan deien
yalnzca ktleler ve hzlardr. Bylece, asal mo-
mentumun korunumu, momentum un da korun
duu sonucunu verir. Bu da baka bir eyi, ba
ka bir eyin korunumunu artrr. Bu koru
nan eyler birbiriyle ok yakn ilikili olduklar
iin tabloya koymaya gerek grmedim. Bu, ar
lk merkezi ile ilgili bir ilkedir (ekil 22).
Bir kutu iindeki bir ktle bir noktada gzden
kaybolup baka bir noktaya kendiliinden git
mez. Bunun ktlenin korunumu ile bir ilgisi
yoktur; ktle yine vardr; ancak bir yerden ba
ka bir yere gitmitir. Elektrik yk bunu yapa
bilir ama ktle yapamaz. Nedenini aklayaym.
Fizik yasalar hareketten etkilenmez. imdi ku
tunun yava yava yukarya doru gittiini var
sayalm ve ok uzak olmayan bir x noktas etra
fndaki momenti hesaplayalm. Kutu yukarya
doru ekilirken ktle kutunun iinde 1 nokta
snda hareketsiz kalyorsa, belirli bir hzla bir
M92
eskikitaplarim.com
alan oluturacaktr. Ktle, 2 noktasna gittiin
de alan byk bir hzla artacaktr. nk, kutu
yukar ekildiinde ykseklik ayn kald halde
xden ktleye olan uzaklk artmtr. Asal mo
mentum korunduu iin, alann byme hzn
deitiremezsiniz. Bu nedenle, eer bir baka it
me ile asal momenti dengelemezseniz ktleyi
bir yerden baka bir yere hareket ettiremezsi
niz. Roketlerin bolukta gidememe nedeni bu-
dur... ama gidiyorlar! Birok ktleyi ele alarak
dnrseniz grrsnz ki birini ileriye doru
gtrdnzde dierlerini geriye doru gtr
meniz gerekmektedir. Bylece ktlelerin ileriye
ve geriye doru hareketlerinin toplam sfr olur.
Roket byle alr. nce bolukta hareketsiz
durmaktadr; sonra arkasndan gaz pskrtr
ve ileriye doru gider. nemli olan ey, ktle
merkezinin, btn ktlenin ortalamasnn, daha
nce olduu yerde kalm olmasdr. lgin olan
ksm ileriye doru gitmi, ilgin olmayan, bizim
ilgilenmediimiz ksm da geriye doru gitmi
tir. Dnyadaki ilgin eylerin korunduunu sy
leyen bir teorem yoktur; yalnzca hereyin top
lam korunur.
Fizik yasalarm kefetmek bulyap bilmecesin
deki paralan bir araya getirmeye benzer. Bir
ok para var ve imdilerde de bunlarn says
hzla artyor. Birou dierleriyle uyumuyor ve
ortalkta duruyor. Ayn eyin paralar olduk
larn nereden biliyoruz? Gerekten de henz
tamamlanmam tek bir resmin paralan olduk-
lann nereden biliyoruz? Emin deiliz ve bir l
de endieliyiz; ancak, baz paralarn ortak
(
eskikitaplarim.com
93
zellikleri bize umut veriyor. Mavi gkyzn
gsterenler veya ayn cins tahtadan yaplanlar...
eitli fizik yasalarnn hepsi ayn korunum il
kelerine itaat etmektedir.
2
94Fizik Y asae skikitaP|arim com
Fizik Yasalarnda Simetri
Simetri, insan beyni iin adeta byleyicidir.
Doadaki simetrik eylere, Gne ve gezegenler
gibi kusursuz simetrik krelere, kar tanecikleri
gibi simetrik kristallere, hemen hemen simetrik
olan ieklere bakmaktan zevk alrz. Ancak be
nim burada tartacam konu doadaki nesnele
rin simetrisi deil, doa yasalarnn kendilerinin
simetrisidir. Bir cismin simetrik olup olmad ko
layca anlalabilir; ama bir fizik yasas nasl si
metrik olabilir? Tabii ki olamaz. Ancak, fizikiler
gnlk szckleri baka trl kullanmay pek se
verler. Simetri szkonusu olduunda ise, nesne
lerdeki simetrinin uyandrd duyguya benzer bir
eyi fizik yasalar iin duyumsayarak, ona yasala
rn simetrisi adn vermilerdir. Simetri nedir?
Bana baktnzda, en azndan dardan simetrik
grnrm (sa ve sol). Bir vazo da ayn veya ba
ka bir ekilde simetrik olabilir. Bunu nasl tanm
layabilirsiniz? Benim sa ve sol simetrik olmam
u anlama gelir: Bir taraftaki bir eyi br tarafa
aktarr, iki tarafn yer deitirmesini salarsanz
grnm tamamen ayn kalr. Kare zel bir simet
riye sahiptir; onu 90 dndrrsem de ayn gr
nr. Matematiki Profesr WeyP simetri iin ok
gzel bir tanm vermitir: Eer bir nesne zerinde
bir ey yaptktan sonra da nesne ilk halinde gr-
* Hermann Weyl (1885-1955): Alman matematiki.
)
eskikitaplarim.com
95
nyorsa, eer nesnede bunu yapmaya olanak ve
ren bir ey varsa, o nesneye simetrik denir. Biz de
fizik yasalarnn bu anlamda simetrik olduklarn
sylyoruz. Fizik yasalar, veya onlann ifade e
killeri zerinde, onlar hi bir ekilde deitirme
yen baz eyler yapabiliyoruz. Bu derste fizik ya
salarnn bu ynn ele alacaz.
Bu tr bir simetrinin en basit bir rnei uzayda
telemedir (translation). Bunun, aklnza gelebile
cek sa-sol simetrisi veya buna benzer bir ey ol
madn greceksiniz. yle aklayalm: Herhan
gi bir cihaz yaparsanz, veya baz eylerle bir de
ney yaparsanz ve sonra da yine ayn cihaz veya
deneyi ayn eylerle, ama orada deil de burada,
yalnzca bir yerden baka bir yere telenmi ola
rak yaparsanz, orijinal deneyde gerekleen ey,
telenmi deneyde de aynen elde edilir. Bu, ger
ekte tam doru deildir. Bir cihaz yapp onu bu
lunduum yerin 10 metre soluna nakledersem, ci
haz duvara arpar ve iler zorlar. Bu kavram
aklarken, durumu etkileyebilecek her eyi dik
kate almak, bir eyi naklederken her eyi birlikte
nakletmek gerekir. rnein, eer sistemde bir
sarka varsa ve onu 20.000 mil saa kaydnrsam
sistem doru ilemez; nk sarka yerin ekim
kuvveti ile ilikilidir. Ancak, tehizatla birlikte
dnyay da nakledersem, o zaman sistemin davra
n etkilenmez. Buradaki problem, durumu etki
leyebilecek her eyi nakletme zorunluluudur. Bi
raz sama gelebilir; sanki bir deneyi teledikten
sonra sonu olumsuz karsa, gerekli hereyi ta
madnz varsayabilirsiniz -bylece hep siz hakl
olursunuz. Gerek byle deildir; nk mutlaka

96 eskikitaplarim.com
siz kazanacaksnz diye bir ey yoktur. Doann il
gin yan, ayn ekilde davranmas iin yeterince
eyi nakletmenin mmkn olmasdr. Bu olumlu
bir ifadedir.
Sylediklerimin gerekliini gstermek istiyo
rum. Nesneler arasndaki kuvvetin, aralarndaki
uzakhn karesi ile ters orantl olarak deitiini
syleyen yerekim yasasn rnek olarak alalm.
Bir cismin bir kuvvete, hzm zamanla ve kuvvet
ynnde deitirerek karlk verdiini hatrlat
mak isterim. Gne ve evresinde dnen bir geze
gen gibi iki cisim ele alalm; her ikisini de teler
sem, aralarndaki uzaklk deimez, kuvvetler de
deimez. Bundan baka, yeni konumlarnda eski
hzlaryla hareket ederler, btn deiimler ayn
oranda olur ve her iki sistemdeki her ey ayn e
kilde hareket eder. Yasada evrenin belirli bir mer
kezinden olan uzaktan deil, iki cisim arasndaki
uzaklktan szedilmesi, yasalarn uzayda tele-
nebilecekleri anlamna gelmektedir.
Demek oluyor ki, ilk simetrimiz uzayda tele
medir. kincisini de zamanda erteleme veya daha
iyisi, zamanda ertelemenin farketmemesi olarak
nitelendirebiliriz. Bir gezegeni Gne evresinde
belirli bir ynde harekete geirelim. Onu iki saat
sonra, veya iki yl sonra, yani farkl bir anda ayn
artlarla yeniden harekete geirirsek tamamen ay
n ekilde hareket edecektir; nk ekim yasas
hzdan bahseder, ama lme baladmz mutlak
an hakknda birey sylemez. Gerekte bu rnein
tam doru olduundan emin deiliz. Yerekimini
incelerken ekim kuvvetinin zamanla deiebilece
inden szettik. Bu olanak, zaman ertelemesinin
o
eskikitaplarim.com
97
simetrik olamayaca anlamna gelir. nk mil
yarlarca yl sonra ekim sabiti imdikinden daha
zayf olacaksa, bizim deneysel Gne ve gezegeni
mizin hareketlerinin milyarlarca yl sonra ayn
olaca da doru olamaz. Bugn bilebildiimiz ka
daryla (yasalar hep bugn bilebildiimiz kadary
la irdeliyorum; onlar yarn bilebileceimiz kada
ryla irdeleyebilmeyi ok isterdim!) zamanda bir
erteleme hi bir deiiklie yol amamaktadr.
Bunun bir bakmdan, tam doru olmadn bi
liyoruz; ancak bugn fizik yasalar dediimiz ey
ler iin dorudur. Dnyamn gereklerinden birisi
udur: Evren sanki belirli bir anda balam ve
her ey patlayarak yaylmaktaym gibi grn
yor. Buna corafi bir koul diyebilirsiniz; uzayda
teleme yaptmda her eyi telemem gerektiine
benzer bir durum. Ayn anlamda, zaman iin de
yasalarn ayn olduunu ve evrenin yaylmasn
da her eyle birlikte telememiz gerektiini syle
yebilirsiniz. Evreni daha sonra balatabileceimiz
bir baka analiz de yapabilirdik. Ancak evreni biz
balatmyoruz, durum zerinde hi kontrolmz
yok ve bu fikri deneysel olarak tanmlayabilecei
miz bir yol da yok. Demek ki, bilimsel olarak bun
dan emin olamayz. in esas udur: Grne g
re Dnyamn koullan zamanla deiiyor; galaksi
ler birbirinden uzaklayor; ve eer bir bilim kur
gu yksnde bilinmeyen bir anda uyanrsanz,
galaksilere olan ortalama uzakl lerek zaman
saptayabilirsiniz. Bu da, zaman iinde ertelenirse,
Dnyann ayn grnmeyecei anlamna gelir.
Gnmzde, belli bir koul altnda harekete ge
irilen cisimlerin hareketlerini anlatan fizik yasa
6
eskikitaplarim.com
larn, Dnyamn gerekte nasl balad konu
sundaki beyanlardan ayrma yoluna gitmek adet
olmutur; nk bu konuda ok az ey bilmekte
yiz. Astronomi veya kozmoloji tarihinin fizik yasa
larndan biraz farkl olduklar dnlmektedir.
Ama farkn ne olduunu sylemem gerekirse zor
durumda kalrm. Fizik yasasnn en iyi zellii
onun evrensel olmasdr; ve eer evrensel olan
bir ey varsa o da btn yldz kmelerinin yayl
masdr. Bu nedenle, fark tanmlayacak bir yn
tem bilmiyorum. Bununla beraber evrenin balan
gcm bir yana brakp yalnzca bilinen fizik yasa
larn dnrsek zaman ertelemesinin hi fark
yaratmadn syleyebilirim.
Simetri yasalarndan baka rnekler ele alalm.
Bunlardan birisi uzayda rotasyon, sabit rotasyon
dur. Bir yerde kurulmu bir donanm ile deneyler
yaptktan sonra yalnz eksenleri farkl ynde olan
tam bir benzerini alrsak (ayamza dolamamas
iin telememiz gerekebilir) o da ayn ekilde al
acaktr. Burada da yine ilgili olan her eyi dn
drmemiz gerekir. Szkonusu olan sarkal bir
duvar saati ise ve saati yatay olacak ekilde dn
drrsek sarka kabinenin duvanna dayanacak
ve saat ilemeyecektir. Ama Dnyay da dnd
rrseniz (o zaten srekli dnmektedir) saat yine
almasna devam eder.
Bu dndrme olanann matematiksel ifadesi
olduka ilgintir. Belirli bir durumda ne olup bitti
ini anlatrken bir eyin nerede olduunu belirt
mek iin saylar kullanrz. Bunlar bir noktann
koordinatlar olarak adlandrlr. Bazen de bir nok
tann bir dzlemden ne kadar yksekte, ne kadar
c
eskikitaplarim.com
99
nde (arkada ise negatif saylarla) veya ne kadar
solda olduunu belirtmek iin say kullanrz.
Byle olunca, aay ve yukary dnmem ge
rekmez; nk rotasyon iin bu koordinattan
ikisini kullanmam yeterlidir. nmdeki uzakla x
diyelim, y de soldaki uzaklk olsun. O zaman bir
cismin yerini nden ne kadar, soldan ne kadar
uzakta olduunu syleyerek belirtebilirim. New
York kentinden gelenler sokak numaralarnn da
ayn ekilde dzgnce ilediini (ya da 6. Cad-
denin ad deitirilene kadar pek gzel ilemi ol
duunu!) bilirler. Dndrme konusundaki mate
matiksel yaklam syledir: (ekil 23) Bahsettiim
yntemle x ve y koordinatlarn vererek bir nokta
nn konumunu saptarsam; baka ynden bakan bir
P noktas n n bana
gre konumu x, v.
gibi iki say ile belir
lenen, x. Fnin benim
ne kadar nmde, y
de ne kadar solumda
olduunu gsterir
Ben ayn konumda
kalrp farkl yne
dndmde P nok
tas x ,y gibi iki yeni
sav ile nlini enir
<>U\ T.'.
))
eskikitaplarim.com
bakas da ayn ekilde, fakat kendi konumuna g
re ayn noktann konumunu x' ve y'olarak sapta
yacaktr. O halde, benim x koordinatmn teki ki
i tarafndan hesaplanan iki koordinatn bir kar
m olduunu anlayabilirsiniz. Dnmn ba
lants, x iin x' ve y', y iin y' ve x' karm bir
ifade olacaktr. Doa yasalar o ekilde yazlmal
dr ki byle bir kanm yapp denklemlerde yerine
koyduumuzda denklemlerin ekli deimesin. Si
metrinin matematiksel ifade yolu budur. Denklem
leri baz harflerle yazarsnz; harfleri x ve y yerine
farkl bir x olan x' ve farkl bir y olan y' ile dei
tirme yntemi, yani x ve y cinsinden formller var
dr. O zaman denklemlerin grnm ayndr, yal
nz harflerin zerinde ' iareti vardr. Bu, br
kiinin o eyi benim grdm ekilde, yalmz br
tarafa evrilmi olarak grd anlamna gelir.
Simetri yasasna ok ilgin baka bir rnek ve
receim: dz doru boyunca dzgn hz problemi.
Fizik yasalarnn dz doru boyunca sabit hz al
tnda deimedii sanlmaktadr. Buna grecelik
ilkesi denir. Bir uzay gemimiz ve iinde birtakm
ilevler yklenmi bir donanm olduunu dne
lim. Eer uzay gemisi dzgn hzla gidiyor ve ie
rideki birisi de cihazda neler olup bittiini gzl
yorsa grdkleri, yerde olan benim cihazmda, be
nim grdklerimden farkl birey olamaz. Ancak,
eer darya bakarsa, veya bir d duvara arpar
sa, ya da buna benzer birey olursa durum farkl
dr; ama dz doru boyunca sabit hzla gittii s
rece fizik yasalar ona aynen bana grndkleri
gibi grneceklerdir. Durum byle olunca da ki
min hareket ettiini bilemem.
M..
eskikitaplarim.com
101
Bu konuya devam etmeden nce baz eyleri
vurgulamam gerekir. Btn bu dnm ve si
metrilerde btn evrenin yer deitirmesinden s-
zetmiyoruz. Zaman konusuna gelince, tm evren
deki btn zamam erteleme durumu iin de bir
ey sylemiyorum. Yani evrendeki hereyi baka
bir yere gtrdmde ayn ekilde davranacam
ieren bir ey sylemiyorum. nemli olan udur:
Bir cihaz alsam ve onun yerini deitirsem; sonra,
gereken her cihazn alnmasn ve her koulun ye
rine getirilmesini de salasam; dnyann bir par
asn alp onu dier btn yldzlarn ortalamas
na gre hareket ettirebilerim; bu yine de bir fark
yaratmaz. Grecelik bakmndan bunu yle ak
layabiliriz: Bir doru boyunca btn yldz kme
lerinin ortalamasna gre sabit hzla hareket eden
bir kimse hibir etki gzlemez. Baka bir deyile,
bir otomobil iinde, darya bakmadan, btn yl
dzlara gre hareket halinde olup olmadnz
herhangi bir deney yoluyla anlayamazsnz.
Bu nerme ilk kez Newton tarafndan ifade
edilmiti. Onun ekim yasasn ele alalm. Yasa
kuvvetlerin, uzakln karesi ile ters orantl oldu
unu ve kuvvetin bir hz deiimine neden oldu
unu sylyor. Bir gezegenin sabit bir Gne ev
resinde hareket etmesi durumunda ne olup bitti
ini bildiimi varsayalm. imdi de bir gezegenin
uzayda seyreden bir gne evresinde dnd
zaman ne olacan bilmek istiyorum. Birinci du
rumda bulduum btn hzlar ikinci durumda de
iirler; sabit bir hz eklemem gerekir. Ancak, ya
sa hzdaki deiimler bakmndan ifade edilmitir.
Byle sabit bir gnein gezegene etkiledii kuv-
M.M
eskikitaplarim.com
vet, hareket eden gnein gezegene etkiledii kuv
vete eit olduundan her iki gezegenin hz deii
mi ayn olacaktr. kinci gezegenin balangta sa
hip olduu fazladan hz devam edecek, ve btn
deiimler bunun stne eklenecektir. Bunun ma
tematiksel sonucu udur: Sabit bir hz ilave eder
seniz yasalar deimez, bu nedenle de gne sis
temini ve evresinde dnen gezegenlerin hareket
lerini inceleyerek gnein uzayda yol alp almad
n anlayamayz. Newtonun yasasna gre byle
bir seyretmenin gne evresindeki gezegenlerin
hareketlerine hi bir etkisi yoktur. Bu nedenle
Newton unu da ekledi: Uzay baz sabit yldzlara
gre duraan olsa da, dz bir doru boyunca sabit
hzla hareket etse de, cisimlerin uzayda birbirleri
ne gre haretleri ayndr. Zamanla, Newtondan
sonra, baka yasalar da kefedildi. Maxwellin*
kefettii elektrik yasalar da bunlar arasndadr.
Elektrik yasalarnn sonularnda birisi de uydu:
Saniyede tamtamma 186.000 mil hzla giden dal
galar, elektromanyetik dalgalar -k bir rnek
ti r- varolmalyd. Bununla hzn, her durumda sa
niyede 186.000 mil olduunu kastediyorum. Artk
gerisini sylemek kolayd; nk n hznn sa
niyede 186.000 mil olduunu syleyen yasa, bu
nun hibir etki gstermeden hareket etmeye izin
veren bir yasa olamayacam (ilk bakta) dn
dryor. Eer, ben hareketsiz dururken ve siz
uzay gemisinde saniyede 100.000 mil hzla her
hangi bir ynde giderken, geminizdeki ufak bir de
likten size saniyede 186.000 mil hzla giden bir
k huzmesi gndersem; siz saniyede 100.000 mil,
J ames Clerk Maxwell {1831-79): Carobridgede ilk deneysel fink hocas.
M.(
eskikitaplarim.com 103
k ise 186.000 mil hzla gittiiniz iyin, k gemi
nizden geerken hz saniyede 86.000 mil gibi g
rnecektir. Ancak, bu deneyi yaparsanz k size
saniyede 186.000 mil hzla geiyormu gibi gele
cek, bana da saniyede 186.000 mil hzla gidiyor
mu gibi gelecektir!
Doadaki olgular anlamak kolay deildir. Bu
deneyin ortaya koyduu gerek, gndelik manta
o denli aykr dmektedir ki bu sonuca hl inan
mayanlar var! Ancak, birok kereler tekrarlanan
deneyler, sizin hznz ne olursa olsun, n hz
nn hep saniyede 186.000 mil olduunu ortaya koy
mutur. Bu nasl olabilir? Einstein ve Poincare
duran bir kii ile hareket eden bir kiinin, hz l
tklerinde ayn sonucu bulmalarnn, yalnzca, on
larn uzay ve zaman kavramlarnn farkl ol
masyla, uzay gemisindeki bir saatin yerdekiler-
den farkl bir hzla ilemesiyle mmkn olacan
grdler. Ama eer saat yava alyorsa, uzay
gemisinde saate baktmda onun yava altn
grrm, diyebilirsiniz. Hayr, uzay gemisinde si
zin beyniniz de yava alr! Uzay gemisinin iin
de hereyin gerekten byle getiinden emin ol
mak iin geminin iinde bir uzay gemisi-saniye-
sinde 186.000 uzay gemisi-mili, yerde ise benim
saniyemde 186.000 benim milim grnecek ekil
de bir sistem tasarlanabilir. Bunu yapabilmek b
yk maharet gerektirir; ve inanlmas ne kadar
g de olsa bunun mmkn olduu anlalyor.
Grecelik ilkesinin bir sonucundan daha nce
szetmitim; dz bir doru zerinde hareket
ederken hznzn ne olduunu bilemezsiniz. Ha-
' J ules Henn Poincar C18S4-1912): Franaz bilimcisi.
M.2
104 eskikitaplarim.com
A
m
--------------
A
o
Ol ayl ar n ger ek l edi af l dj l j konuml ar H'nin olay l an g<lrdii andaki konuml ar
ekil 24
trlarsamz son dersimizde A ve B gibi iki arac
mz vard (ekil 24) ve bu aracn iki ucunda yer
alan bir olay szkonusuydu. Bir adam aracm or
tasnda durmaktayd ve olaylar (x ve y) belirli bir
anda aracn iki ucunda ayn anda gereklemiti.
Adam olaylarn iki uta da ayn anda gerekleti
ini syledi; nk aracn ortasnda olduu iin
iki utaki ayn anda grmt. A aracndaki
kii ise Bye gre sabit hzla ne doru hareket
ettii iin xdeki k ona ydeki ktan nce gel
diinden, iki olay ayn anda grmedi; nce xi
grd. Grdnz gibi, dz doru boyunca sabit
hzla hareket konusunda simetri -simetri szc
nn anlam, kimin grd eyin doru oldu
unun bilinemeyecei oluyor- ilkesinin sonula
rndan birisi u: Dnyada u anda olanlardan
szettiimiz zaman u ann bir anlam yoktur.
Dz doru boyunca sabit hzla hareket ederseniz,
size ayn-anda gerekleiyor gibi grnen olaylar,
bana ayn-anda gerekleiyor gibi grnen olay
lardan farkldr; ezamanl olayn gerekletii
anda birbirimizi geiyor olsak bile. Aramzda bir
M.)
eskikitaplarim.com
105
uzaklk olunca u andann zerinde anlaanla
yz. Bu demektir ki, dz doru boyunca sabit hz
la hareketin bilinemeyecei ilkesinin benimsen
mesi, uzay ve zaman kavramlarmzda derin de
iimleri zorunlu klar. Burada olan gerekte
yle aklanabilir: Bir bak asndan ezaman
l gibi grnn iki olay, eer olaylar ayn ko
numda deil de birbirinden uzakta gerekleiyor
sa, baka bir bak asndan ezamanl grn-
meyecektir.
Bunun uzaydaki x ve y iine ok benzediini sa
nrm gryorsunuz. Yzm dinleyicilere dnk
olarak durduumda, stnde durduum sahnenin
iki duvar benimle ayn dzeydedir; xleri ayn
ama yleri farkldr. 90 dnp ayn iki duvara
farkl bir adan baktmda ise, birisi nmde di
eri de arkamdadr ve xleri farkldr. Demek ki,
bir bak asndan ezamanl (ayn t) grnen iki
olgu, baka bir bak asndan farkl zamanlarda
(farkl t') gerekleiyormu gibi grnebilir. Daha
nce akladm iki boyutlu rotasyon, bu nedenle,
uzay ve zamana genelletirilmi, uzaya zaman da
eklenerek drt boyutlu dnya oluturulmutur.
Bu, ou popler kitapta sylendii gibi, uzaya
zaman ekleriz; nk bir noktay yalnzca nerede
olduu ile saptayamayz, ne zaman olduunu da
sylemeliyiz, trnden yapay bir ilave deildir.
Sylenen dorudur; ancak onu gerek drt boyutlu
uzay-zaman yapmaz, iki eyi birletirmekten iba
ret kalr. Gerek uzay, bir anlamda, bak asn
dan bamsz bir varla sahip olma zellii tar.
Parkl alardan bakldnda bir lde ileri-ge-
ri ile sa-sol kantrlabilir. Bunun gibi, bir
M.
eskikitaplarim.com
miktar zaman, gemi-gelecek, bir miktar uzay
la karabilir. Uzay ve zaman birbirine btnyle
kenetlenmi olmaldr. Bu keiften sonra Min
kowski Kendi bana uzay ve kendi bana zaman
karanla gmlrler; yalnzca ikisi arasndaki
bir tr birleim varolmaya devam eder, demitir.
Bu zel rnek zerinde bu kadar ayrntyla
durmamn nedeni, onlann fizik yasalarndaki si
metrinin incelenmesinde nclk yapm olmala
rdr. Denklemlere, onlan deitirmeden uygula
nabilecek eylerin incelenmesi Poincarenin fik
riydi. Fizik yasalarnn simetrilerine nem ver
mek de onun fikriydi. Uzayda teleme, zaman er
telemesi, vb. gibi simetriler ok derin deildirler;
fakat dz doru zerinde sabit hzn simetrisi
ok ilgintir ve pek ok sonulan vardr. Bunun
tesinde, bu sonulann yeni yasalara geniletile-
bilme olanaklan vardr. rnein, bu ilkenini mu-
mezon paralanmas iin de doru olduunu tah
min ederek, bir uzay gemisinde hangi hzla gitti
imizi mu-mezonlar kullanarak bilemeyecei
mizi syleyebiliriz. Bylece mu-mezonlann neden
daldklarn bilmesek bile hi olmazsa onlar
hakknda bireyler renmi oluruz.
Bunlardan baka ok deiik trden baz si
metriler vardr. Yalnzca birkandan szedece-
im. Bunlardan birisi udur: Bir atomu ayn tr
den bir baka atomla deitirmek olanakldr ve
bu, olgular bakmndan bir fark meydana getir
mez. imdi bana Ayn trden demekle ne kaste
diyorsunuz? diye sorabilirsiniz. Ben de, birinin
dierinin yerine konulmas durumunda hibir e
yin farketmeyecei eklinde yant verebilirim! Fi
M.o
eskikitaplarim.com
107
zikiler, bir balama, hep sama sapan eyler sy
lyorlarm gibi grnyor, deil mi? ok farkl
atom trleri vardr; birbirinin yerine farkl tr
den atomlar koyarsamz bireyler farkeder; ama
ayn trden olanlarm koyarsanz hibir ey far-
ketmez. Bu, biraz balad yere geri dnen yu
varlak bir tanma benziyor. Gerek anlam ise
udur: Ayn trden atomlar gerekten vardr ve
birbirlerinin yerine gemeleri hibir deiiklie
neden olmayan bir grup, bir snf atom bulmak
mmkndr. En ufak bir madde parasnda 1 ra
kamna 23 kadar sfr yazarak elde edilecek say
kadar atom bulunduu dnlrse, hepsinin
ayn olmalar nemlidir. Bunlarn birka yz gibi
snrl sayda atom tr eklinde snflandrla-
bilmeleri gerekten ok ilgintir. Bu nedenle, bir
atomun ayn trden bir atomla deitirilebildii
yolundaki ifadenin anlam hayli genitir. En ge
ni kapsaml olanak kuantum fiziinde yer al
maktadr. Ancak bu konuyu imdi aklamam
olanaksz; nedeni de ksmen, ama yalnzca ks
men, bu dersin matematik eitimi grmemi din
leyicilere hitap etmesidir. Konu olduka derindir.
Bir atomun aym trden bir baka atomla deiti
rilebilmesi kuantum fiziinde harika sonulara
yol aar. Sv helyum da tuhaf bir olguya neden
olur: Bir borudan akan sv hibir direnle kar
lamadan sonsuza kadar akar. Gerekte ele
mentlerin periyodik tablosunun kkeni ve benim
tabandan ieriye doru gemememin nedeni de
budur. Bunlarn ayrntlarna girmem olanaksz.
Sadece bu ilkeleri aratrmann nemini vurgula
mak istiyorum.
M.6
eskikitaplarim.com
Bu aamada, sannm, fizik yasalarnn her tr
l deiiklik altnda simetrik olduu kansna var
dnz. imdi de bunun geerli olmad baz rnek
lerden szedeceim. Birincisi lek deiimidir.
Bir cihaz yaptmz; sonra, her paas ayn olan, ay
n maddeden yaplm, ancak iki kat byklkte
bir benzerini yaparsanz bunun da ayn, tamamen
ayn ekilde alacak olduu doru deildir.
Atomlara ainal olan sizler bunu bilirsiniz.
nk eer cihaz, diyelim, on milyar kere kl
trseniz iinde yalmzca be atom kahr; ve ben be
atomla, rnein, bir mekanik alet yapamam, ii
bu kadar ileriye gtrrsek lei deitiremeye
ceimiz apak ortadadr. Fakat atom kavramnn
tam olarak gelimesinden nce de bu yasann do
ru olmad anlalmt. Arada srada gazetelerde
birisinin kibrit pleriyle bir katedral yaptn
-birka katl, herhangi bir gotik katedralden 'da
ha gotik' ve zarif bir katedral yaptn- okumu
sunuzdur. Neden kaim ktklerden buna benzer,
byk ve ayn ekilde ssl ve ayrntl katedral
ler yapmaya kalkmyoruz? Yant u: yle birey
yaparsak o denli yksek ve ar olur ki, ker.
Ama yine unuttuumuz birey var. iki eyi kyas
ladnzda sistemdeki hereyi deitirmemiz ge
rekir. Kibrit pleriyle yaplm kk katedral
Yere doru ekilmektedir. Byk katedral de da
ha byk bir dnyaya doru ekilmelidir. Yazk!
Daha byk bir dnya daha fazla eker ve pler
daha kolay krlr.
lek deitirildii zaman fizik yasalarnn de
imez olmadn ilk kefeden Galileo olmutur.
Galileo kemik ve ubuklarn dayankllm tart
M.c
eskikitaplarim.com
109
rken, daha byk bir hayvan iin -iki kat
eninde, boyunda ve kalnlnda diyelim- daha
byk kemik gerektiini, arln sekiz kat ola
can ve sekiz kat daha dayankl bir kemie ge
rek olduunu ileri srd. Bir kemiin tayabile
cei yk onun kesitine baldr; kemii iki kat
bytrseniz kesit alan drt kat artar ve ancak
drt kat fazla bir arlk eker.
Galileonun Dialogue on Two New Sciences (iki
Yeni Bilim zerinde Konumalar) adl kitabnda
kocaman kpeklere ait olaanst byk hayal
kemiklerin resimlerini grebilirsiniz. Sanrm Ga
lileo doa yasalarnn lek deiimi altnda dei
mez olmad kefinin, hareket yasalar kadar
nemli olduunu farketmiti. nk Two New
Sciences kitabnda her ikisine beraberce yer veri
yor. .
Simetri yasas olmayan bir baka rnek de u
dur: Eer bir uzay gemisi iinde, sabit bir asal
hzla kendi etrafnzda dnyorsanz, dnp dn
mediinizi bilemeyeceinizi sylemek doru de
ildir. nk bilirsiniz. Banzn dneceini sy
leyebilirim. Baka etkiler de vardr; merkezka
kuvvetinin (bu, belki baka bir terimle ifade edi
lebilir -dinleyiciler arasnda beni dzeltecek bir
fizie giri dersi hocasnn bulunmadn uma
rm!) etkisiyle cisimler etrafa frlatlr. Dnyanm
dnd, bir sarka veya ciroskopla saptanabilir.
Birok gzlemevi ve laboratuvarda Dnyann
dndn yldzlara bakmadan kantlayan Fo
ucault* sarkac olduunu herhalde biliyorsunuz
dur. Dnya zerinde sabit asal hzla dnd
* J ean Bernard Lion Foucault <1819*68): Frant firiki.
M.
eskikitaplarim.com
110
mz darya bakmadan syleyebiliriz. nk
byle bir hareket altnda fizik yasalar deimez
deildir.
Birok kii Dnyann gerekten galaksilere
gre dndn ve galaksileri de dndrrsek
hibir fark olmayacan ileri srmtr. Btn
evreni dndrdnzde ne olacan bilemem;
u anda bunu saptama olanamz yok. Aynca u
anda galaksilerin buradaki cisimler zerindeki
etkisini aklayan bir teorimiz de yok. Olsayd bu
teoriden -zorlayarak veya aldatmaca ile deil,
dorudan doruya- dnme eylemsizliinin, rotas
yonun etkisinin, dnen bir kova iindeki su yze
yinin ibkey olmasnn, evremizdeki cisimlerin
uygulad kuvvetin birer sonucu olduunu ka
rabilirdik. Bunun doru olup olmadn bilmiyo
ruz. Byle olmas gerektii Mach ilkesi olarak bi
linir; ancak, byle olduu henz gsterilmemi
tir. Daha belirgin olan deneysel bir soru da, eer
yldz kmelerine gre sabit bir hzla dnyorsak
herhangi bir etki grp grmediimizdir. Y ant
olumludur. Bir uzay gemisinde dz doru boyun
ca yldz kmelerine gre sabit bir hzla yol ald
mzda, bir etki grr myz? Y ant olumsuz
dur. Bu ikisi farkl eylerdir. Btn hareketlerin
greceli olduunu syleyemeyiz. Greceliin ier
dii bu deildir. Grecelik bize dz doru zerin
de, yldz kmelerine gre sabit hzla hareketin
bilinemeyeceini syler. imdi sizlere kendisi de,
tarihesi de ilgin olan bir simetri yasasmdan s
zedeceim: uzayda yansma problemi. Bir cihaz,
diyelim bir saat yaptm. Sonra da biraz tede bi
rincisinin ayna grnts olan ikinci bir saat
MM.
eskikitaplarim.com
111
yaptm, iki eldiven gibi birbirlerine denkler, sol
ve sa; birisinde bir ynde dnen bir yay dierin
de ters ynde dnyor, vb. iki saati kurup, kar
lkl yerletirip tik-taklamaya brakyorum. Soru,
ikisinin birbiriyle hep uyumlu olup olmayaca
dr. Birinde varolan btn mekanizma ayna g
rntsnde de alacak mdr? Bu konudaki
tahmininizin ne olacam bilmiyorum. Belki ya
ntn olumlu olduunu dneceksiniz; ounluk
da byle dnd. Kukusuz, corafyadan szet-
miyoruz. Corafyada sa ve solu ayrdedebiliriz.
Floridada durup New Yorka baktmzda okya
nusun samzda olduunu syleyebiliriz. Bu, sol
ve sa belirler. Eer saat deniz suyuyla al
yorsa, baka yere koyarsak, su almayacandan
saat almayacaktr. Bu durumda Dnyann
corafyasnn da br tarafa dndrldn
varsaymamz gerekecektir; ilintili her ey br
tarafa dndrlmelidir. Gemile de ilgili dei
liz. Bir torna atlyesinde elinize bir civata alrsa
nz, dilerinin sa ynl olmas ok olasdr.
br saatin ayn olamayacan, o tr civatann
zor bulunduunu ileri srebilirsiniz. Bu, ne tr
eyler yaptnzla ilgili bir eydir, ilk tahminin,
hibir eyin farketmedii eklinde olmas olas
dr. Sonuta ortaya kan udur: Saat yerekimi
ile alsayd, yerekimi yasalar yledir ki hibir
ey deimezdi ve saat alrd. Elektrik ve man
yetizma yasalar da aym durumdadr; saat dier
eyler yannda elektrik ve baz balantlar, akm
lar, teller vs. ierseydi ikinci saat yine alrd.
Saatin almas iin normal nkleer reaksiyon
gerekseydi bu da bir deiiklik yaratmazd. Fa
MMM
eskikitaplarim.com
kat deiiklik yaratan birey vardr; ona az sonra
geleceim.
Polarize bir sudan geirerek sudaki eker
younluunun saptanabileceini belki duymu
sunuzdur. Suya, ancak belirli bir eksende
geiren bir para polaroid koyarsamz, n gide
rek derinleen ekerli sudan gemesini salamak
iin, br utaki polaroid maddeyi giderek daha
fazla saa evirmeniz gerekir. Sudan geen
br yne evirirseniz dnme yine saa doru
olacaktr. yleyse burada sol ve sa arasnda bir
fark vardr. Saatlerde ekerli su ve k kullana
biliriz. Bir su tankmz olduunu ve ondan k
geirdiimizi varsayalm ve ikinci polaroid para
sn n ancak gemesini salayacak kadar
dndrdmz dnelim. Sonra, ikinci saati
miz iin, n sola doru dnmesi umuduyla, bi
rinciye tekabl eden dzeni kuralm. Ama k
sola dnmeyecektir, yine saa dnecek ve sudan
gemeyecektir. ekerli su kullanarak iki saati
farkl yapabiliyoruz!
Bu ok ilgin bir sonu, tik bakta, fizik yasala
rnn simetrik olmadnn kant gibi grnyor.
Ancak, kullandmz eker, pancardan elde edil
mi olabilir. ekerin olduka basit bir yaps oldu
undan, ok aamal baz ilemlerle laboratuvarda
karbondioksit ve sudan da elde edilebilir. Kimya
sal olarak her ynden ayn olan bu yapay ekeri
denediinizde dndrmediini grrsnz.
Bakteriler ekeri yerler. Yapay ekerli suya bak
teri koyarsanz ekerin ancak yarsn yerler. Bak
teriler yemei bitirdikten sonra kalan sudan pola
rize k geirdiinizde n sola dndn g
MM(
eskikitaplarim.com
113
rrsnz. Bunun aklamas yledir: eker bir
grup atomun karmak bir dzeni ile olumu kar
mak bir molekldr. Sa ile solu deitirerek
ayn dzeni kurduunuzda btn atom iftleri
arasndaki uzaklklar her ikisinde de ayndr; mo
lekllerin enerj ileri de ayndr; yaam iermeyen
btn kimyasal olaylar bakmndan da ayndr.
Ancak, yaayan varlklar bunlarn aralarnda bir
fark gryor. Bakteriler bir tr yiyor, dierini
yemiyorlar. Pancardan yaplan ekerin hepsi aym
trden, hepsi sa el kuralna uyan molekller; bu
nedenle de tek bir yne eviriyorlar. Bakteri
ler yalnz bu tr moleklleri yiyebilirler. Kendileri
asimetrik olmayan maddelerden, basit gazlardan
eker rettiimizde her iki tr eit miktarda re
tiriz. Bakterileri bu ortama koyduumuz zaman
yiyebilecekleri tr tketirler; dieri kalr. In
ters yne dnmesinin nedeni budur. Pasteurn*
kefettii gibi, kristallere bir bytele bakarsak
bu iki tr birbirinden ayrdetmek olanakldr.
Btn bunlarn akla uygun olduunu kesinlikle
gsterebiliriz. Eer istersek, ekeri bakterileri
beklemeden kendimiz de ayrabiliriz. Ancak il
gin olan bakterinin bunu yapabilmesidir. Bu,
canl srelerinin aym yasalara tabi olmadklar
anlamna m geliyor? Grnd kadaryla, evet.
Canl varlklarda birok karmak molekln va
rolduu ve bunlarn hepsinde de sanki bir tr vida
yivi bulunduu grlyor. Canl varlklardaki en
kk molekller proteinlerdir. Bunlarda tirb-
on zellii vardr ve saa doru dnerler. u ka
darm syleyebiliriz ki, aym eyleri kimyasal ola
* Louis Pasteur (1822-95): Fransz biyolog.
MM2
eskikitaplarim.com
rak yapabilirsek ve de saa deil sola doru ya
parsak, biyolojik olarak ilemezler; nk, baka
proteinlerle karlatklarnda uym salayamaz
lar. Sol ynl bir yiv sol ynl bir yive uyar; fakat
sol ve sa birbirine uymaz. Kimyasal yaplarnda
sa ynl yivi olan bakteriler sol ve sa ynl
ekeri ayrdedebilirler.
Bunu nasl baaryorlar? Fizik ve kimya iki
tr molekl de retebilir; ancak, onlar ayrde-
demez. Ama biyoloji ayrdedebiliyor. yle bir
aklama akla yakn grnyor: ok, ok eski
den, hayat daha yeni baladnda, rastlant so
nucu bir molekl ortaya kt ve reyerek yayld,
vs. Uzun yllar boynca bu tuhaf grnml, a
tall yumrular olan damlacklar birbirleriyle ge
vezelik edip durdular... te bizler de balangta
ki bu birka molekln evlatlarndan baka bir
ey deiliz. Bu ilk molekllerin yle deil de by
le bir ekil almalar tesadf sonucunda oldu. Ya
bu ya dieri, ya sa ya da sol olmak zorundayd
lar. Sonra kendilerini oalttlar ve hl da o
almaya devam ediyorlar. Bu, bir atlyedeki vi
dalara benzer. Sa ynl vidalar kullanarak sa
ynl vidalar yaparsmz, vs. Bu gerek, yani b
tn canl molekllerde ayn tr yiv bulunmas,
molekler dzeye kadar inen canl soyunun hep
ayn nitelii tama zelliinin belki de en an
laml ifadesidir.
Fizik yasalarnn sada ve solda hep ayn olup
olmadklar sorusunu daha iyi snamak iin ko
nuyu u ekilde ele alabiliriz: Marsda veya ba
ka bir gezegende yaayan birisiyle telefon ba
lants kurduunuzu ve ona Dnyadaki nesnele
MM)
eskikitaplarim.com
115
ri aklamak istediinizi varsayalm, ilk olarak,
szcklerimizi nasl anlayacak? Bu soru Cor-
nelldeki Profesr Morrison* tarafndan youn bir
ekilde incelenmitir. nerdii yntem udur:
Tik, bir; tik-tik, iki; tik-tik-tik, ; vb. diyerek
balamak. Marsh ksa srede saylan anlayacak
tr. Say sistemini anladktan sonra srayla atom-
lann arlklarn, orantl arlklar temsil eden
btn say dizilerini pepee yazarsnz ve sonra
da hidrojen, 1.008, ardndan deteryum, helyum,
vs. diye devam edersiniz. Oturup bu saylara bir
sre baktktan sonra matematiksel oranlarn,
elementlerin arlklannn oranlanyla ayn oldu
unu farkederek bu isimlerin, elemanlarn isim
leri olduunu anlayacaktr. Bu yntemle yava
yava ortak bir dil oluturabilirsiniz. imdi u
problem ortaya kyor; onunla yaknlatktan
sonra size Ahbaplar, sizler ok iyisiniz. Nasl g
rndnz de bilmek isterim, dediini varsa
yalm. Siz yaklak alt foot boyundayz, dedii
nizde, Alt foot mu? Bir foot ne byklktedir?
diye sorar. ok kolay: Alt foot, onyedi bin mil
yon hidrojen atomu kadar uzundur. Bu bir aka
deil. rnek gnderemeyeceimizi ve ikimizin de
ayn nesneye bakamayacamz dnrsek,
hibir lei olmayan birine alt footu anlatabil
menin bir yolu bu olabilir. Ona ne byklkte ol
duumuzu anlatmak istiyorsak bunu yapabiliriz.
Fizik yasalar lekten bamsz olmadklarndan
bu bilgiyi kullanarak lek belirleyebilir ve ken
dimizi tammlamaya devam edebiliriz: Alt foot
boyundayz ve dtan iki-yanlyz; una benzeriz,
Philip Mom3on: Amerikal firik profesr, 1964, BBC-1 televizyon serisi The Fabric of
e Atom (Atomun Dokusu f.
MM
lib
eskikitaplarim.com
atall uzantlarmz var, vs. 0 da bize yle sy
ler: Bunlar ok ilgin; ancak, iiniz neye benzi
yor? Biz de ona kalbi vs. anlatrz ve imdi kal
bi sol tarafa koy, deriz. Ancak, ona solun hangi
taraf olduunu nasl anlatacaz? Pancar ekeri
ni al, suya at, onun dnd... diyeceksiniz.
Ama bunun da bir sakncas var; oralarda pancar
yok! Dahas, Marsdaki geliim srasnda, bura
daki proteinlerin aynlar ortaya km olsa bile
onlarn ters ynl sarmallar oluturup olutur
madm bilme olanamz yok; dolaysyla anla
tabileceimiz bir yol da yok. Bir hayli dndk
ten sonra bunu yapamayacamz farkeder, ola
naksz olduu sonucuna varrz.
Bununla beraber be yl kadar nce yaplan
baz deneyler ortaya bir sr yeni bilmece kar
d. Ayrntlara girmeyeceim. Kendimizi giderek
artan glkler ve manta aykr durumlarla
karkarya bulduk. Sonunda Lee ve Yang* sol
ve sa simetri ilkesinin -yani doann sol ve sa
iin ayn olduu ilkesinin- doru olmayabilecei
ni ve bunun baz bilinmeyenleri aklamaya yar
dmc olabileceini ileri srdler. Bunu gster
mek iin de daha dolaysz baz deneyler nerdi
ler. Yaplan deneyler arasnda sadece en kestir
me olanndan szedeceim.
Bir elektron ve ntrinonun aa kt bir
radyoaktif paralanma ele alalm. Bu rnek, da
ha nce szn etmi olduum, bir ntronun bir
proton, bir elektron ve bir kar-ntrino verdii
paralanmadr. ekirdekteki ykn bir artt
ve elektronun aa kt birok radyoaktif olay
' Tfung Dao\jiG v* Chtm Ning Yang: 1957 Nob*l dUItlnU payl aan inli fizikiler.
MMo
eskikitaplarim.com
117
vardr. Burada ilgin olan udur: Elektronlar
karken kendi evrelerinde dnerler. Bu dnmeyi
lerseniz ynnn sola doru (arkadan bakld
nda) olduunu grrsnz. Bunun belirli bir
anlam vardr: Dalma sonucu ortaya kan
elektron daima ayn ynde dnmektedir; yiv sol
ynldr. Sanki beta-bozunmas (decay), srasn
da elektronlar dar frlatan silah bir yivli t
fektir. Bu silahta yiv iki trl alabilir. Bir
k yn vardr; bu ktan da saa veya sola
doru dndrme seeneiniz vardr. Deneyler
elektronlarn sol ynde yivlenmi tfekten atld
m gsteriyor. Bu sonucu kullanarak Marslya
telefonu ap Dinle, radyoaktif bir madde, bir
ntron al ve beta bozunmas sonucu ortaya kan
elektrona bak. Eer elektron karken yukarya
doru gidiyorsa onun dnme ynn sapta. Bu
elektroi srtmzdan giriyor olsayd dnme yn
sola doru olurdu. Bu, solu tanmlar. Kalp de
oradadr, deriz. Solu ve sa bu ekilde ayrdet-
me olana vardr ve bylece de Dnyann sa
ve sol simetrik olduu yolundaki yasa yklm
olur.
imdi de korunum yasalar ile simetri yasala
r arasndaki iliki zerinde konumak istiyo
rum. Son derste korunum ilkelerinden; enerji
nin, momentin, asal momentin, vb. korunu-
mundan szettik. Korunum yasalar ile simetri
yasalar arasnda ok derin bir balant olmas
son derece ilgintir. Hi olmazsa bugn anlad
mz ekliyle, bu balantnn en iyi anlatm yal
nz kuantum mekaniindedir. imdi size bunun
bir rneini gstereceim.
MM6
eskikitaplarim.com
Fizik yasalarnn bir minimum ilkesi ile akla
nabilir olduklarn kabul edersek, o zaman eer
bir yasa btn malzemeyi bir tarafa tamanza
olanak veriyorsa, yani uzayda telenebiliyorsa,
momentum korunumunun da varolmas gerekir.
Simetri ilkeleri ve korunum yasalar arasnda sk
bir ba vardr; ancak, bu balant minimum ilke
sinin varolduunun kabuln gerektirir. kinci
dersimizde bir cismin verilen bir sre iinde bir
yerden bir yere deiik yollan deneyerek gittiini
syleyerek, fizik yasalanna ilikin bir ifade eklini
tartmtk. Belki de yanl anlamaya yol aabile
cek olan bir szck kullanarak eylem (action) ad
n verdiimiz bir nicelik tanmlyoruz. Eylemi de
iik yollar iin hesapladmzda, cismin setii
yol iin bu niceliin dierlerinden her zaman daha
kk olduunu grrz. Doa yasalannn bu yol
la ifadesi eylemin, olas btn yollar iinde, cis
min setii yol iin en kk olduunu sylemek
tedir. Bir eyin en kk olduunu sylemenin
baka bir yolu da, cismin izledii yolun birazck
deitirilmesinin bir fark yaratmadn syle
mektir. Tepelerde -ama dzgn ekilli tepelerde,
nk matematiksel eyler dzgn, przsz ey
lere tekabl eder- yrdnz ve en alak yere
geldiinizi dnelim. O zaman ne doru ufak
bir adm attnzda yksekliin deimeyeceini
sylerim. En yksek ve en alak noktada olduu
nuzda attnz bir adm, ilk yaklatrmla (appro
ximation) ykseldiinizi etkilemeyecektir. Halbu
ki eik bir yamata, bir admla aa inersiniz ve
ya ters ynde bir admla da yukarya karsnz.
En aada olduunuz zaman bir admn farket-
MMc
eskikitaplarim.com
119
B
I)
memesinin nedeninin
anahtar budur. nk,
eer farkederse, ters
ynde bir adm atnca
aa inersiniz. En aa
da olduunuz zaman
bir admn farketmeme-
sininin nedeninini
anahtar budur. nk
eer farkederse, ters
ynde bir adm atnca
aa inersiniz. En aa
da olduunuz ve daha
A
\
/
\
/
C
/
/
ekil 25
aa gidemeyeceiniz iin ilk yaklatrmanz, bir
admn fark yaratmamas olacaktr. Bu nedenle,
cismin izledii yolu biraz deitirmenin, ilk yak
latrana gre, eylem bakmndan bir fark yarat
madm gryoruz. Adan Bye bir yol iziyoruz
(ekil 25). imdi izlenebilecek dier bir yol olarak
unu alabm: nce hemen yaknmzdaki Cye s
ryoruz ve oradan ilk yola karlk gelen bir yol iz
leyerek D diyebileceimiz baka bir noktaya gidi
yoruz. D noktas bu ikinci yol zerinde olduun
dan, ayn lde yer deitirmitir. imdi unu
kefetmi oluyoruz: Doa yasalar yledir ki,
ACDB yolu zerindeki toplam eylem, ilk yaklat-
nma gre, minimum ilkesi uyarnca, gerek hare
ket olan ilk AB yolundaki eylemin aynsdr. Bir
ey daha syleyeyim; Adan Bye birinci yol boyun
ca yaplan eylem, eer her eyi teye geirdiimiz
de dnya deimedi ise, Cden Dye yaplan eyle
min aynsdr. nk bu ikisi arasndaki fark
yalnzca her eyi telemi olmamzdr. O halde,
MM
eskikitaplarim.com
eer uzayda telemeye ilikin simetri ilkesi do
ru ise Adan Bye ilk dolaysz yol boyunca yaplan
eylem C ile D arasndaki dolaysz yoldaki eylem
le ayndr. Ancak, gerek hareket iin, dolayl
ACDB boyunca yaplan eylem dolaysz AB bo
yunca yaplan eylemle, pek az farkla, hemen he
men ayndr. Bu nedenle, dorudan CD blm
iin de ayndr. Bu dolayl eylem ayr bl
mn toplamndan oluur: Adan Cye, Cden Dye
ve Dden Bye. Eit eyler eit eylerden karl
dnda toplam sfr olduundan AC ile DBnin
toplam da sfr olmaldr. Bu blmlerin birinde
ki hareket bir ynde, dierindeki de ters ynde
dir. Adan Cye olann katksn bir yne doru
hareket olarak, ve Dden Bye olan da, ters yn
de olduu iin, Bden Dye olann ters iaretlisi
olarak dnrsek, Adan Cye olan say Bden
Dye olan gtrecek lde olmaldr. Bden Dye
doru ufack bir admn eylem zerindeki etkisi
budur. Bu nicelik, yani saa doru ufak bir ad
mn eylem zerindeki etkisi, balangta (Adan
Cye) ve sonda (Bden Dye) olan ile ayndr. y
leyse, eer minimum ilkesi geerli ise ve uzayda
telemenin simetri ilkesi doru ise, zamanla de
imeyen bir nicelik var demektir. Bu deime
yen nicelik (yana doru kk bir admn eylem
zerindeki etkisi) son derste incelediimiz mo-
mentumun ta kendisidir. Y asalarn minimum ey
lem ilkesine tabi olduklann kabul ediyorsak, bu
bize simetri yasalar ile korunum yasalar ara
sndaki ilikiyi gstermektedir. Yasalarn, kuan
tum mekaniinden kaynaklandklar iin, mini
mum eylem ilkesini saladklar sonucu ortaya
M(.
eskikitaplarim.com
121
kyor. Simetri yasalar ile korunum yasalar
arasndaki ilikinin aklanmasnn kuantum
mekaniinde yapldm size daha nce bu ne
denle sylemitim.
Bu tartmann zaman ertelemesi iin yapla
cak bir benzeri, enerjinin korunumunu gndeme
getirir. Uzayda rotasyonun farketmemesi de a
sal momentumun korunumu sonucuna yol aar.
Y ansmann farketmemesi ise klasik anlamda
basit bir eye yol amaz. Bu eye parite denildi
ve paritenin korunumu denilen bir korunum ya
sas ortaya atld. Ancak bunlar karmak sz
cklerden baka birey deildir. Paritenin koru-
numundan bir nedenle szetmem gerekiyor; pari
tenin korunumu yasasnn yanl olduunun an
laldn gazetelerde okumu olabilirsiniz. Eer
bu, sa ve solun ayrdedilemeyecei ilkesinin
yanl olduunun kantlanmas eklinde yazl
sayd daha kolay anlalrd.
Sras gelmiken, simetriler konusunda ortaya
kan baz yeni problemlerden szetmek istiyo
rum. rnein, her parack iin bir kar-para-
ck vardr; elektron iin bu pozitrondur, proton
iin de kar-proton. ilke olarak, kar-madde de
diimiz eyi yapabiliriz. Kar-maddedeki her
atom, maddede olan atomlarn kar-parackla-
nndan oluur. Hidrojen atomu bir elektron ve bir
protondur. Elektrik yk negatif olan bir kar-
proton ile bir pozitronu birletirirsek bir tr hid
rojen atomu, kar-hidrojen oluur.
Kar-hidrojen atomlar gerekte yaplm de
il; ancak, ilke olarak yaplabilecekleri, ayn e
kilde her trden kar-maddenin yaplabilecei
M(M
122
eskikitaplarim.com
dnlyor. Peki acaba kar-madde de madde
gibi mi davranr? Bildiimiz kadaryla, evet. Si
metri yasalarndan biri de, kar-madde ile yapt
mz bir eyin madde ile yaplan ayn eyle ayn
yolda davranaca eklindedir. Ancak, bunlar bi-
raraya gelirlerse kvlcmlar kararak birbirleri
ni yokederler.
Madde ve kar-maddenin aym yasalara tabi
olduklar dnlmtr. Ancak imdi sa ve sol
simetrinin yanl olabileceini biliyoruz. Bu du
rumda ortaya nemli bir soru kyor. Ntron
paralanmasm bir kar-madde iin -bir kar-
ntron; bir kar-proton, bir kar-elektron (pozit-
ron) ve bir ntrinoya ayrr- ele alalm. Soru u
dur: O da aym ekilde mi davranacak, yani pozit-
ron sol ynl bir sarmalla m ortaya kacak;
yoksa br trl m davranacaktr? Birka ay
ncesine kadar ters ynde davranacana; madde
sola giderken kar-maddenin (pozitron) saa
doru gideceine inanyorduk. Bu durumda
Marslya neyin sa, neyin sol olduunu anlatma
olanamz yoktu; nk eer kendisi kar-mad-
de ile yaplmsa, Marsl deneyi yaparken, onun
elektronlar pozitron olacandan, onlar da ters
ynde dnecekleri iin, kalbi ters tarafa koyacak
t. Marslya telefon edip ona bir insann nasl ya
pldm anlattnz varsayalm. O da dedikleri
nizi yapyor ve baarl oluyor. Daha sonra ona
bizim btn sosyal adetlerimizi aklyorsunuz.
O da bize yeterince iyi bir uzay gemisinin nasl
yaplacan aklyor. Sonunda onu grmeye gi
diyorsunuz. Ona doru yryp, tokalamak iin
sa elinizi uzatyorsunuz. O da sa elini uzatrsa
M((
eskikitaplarim.com
123
tamam, her ey yolunda. Ama eer sol elini uza
trsa, dikkat edin... birbirinizi yokedeceksiniz!
Size baka simetri rneklerinden de szetmek
isterdim; ama aklamalar gittike zorlayor.
Yaklak simetri dediimiz ok ilgin eyler var.
rnein, sa ve solu ayrdedebilmemizin dikkate
deer yn udur: Onu yalnzca ok zayf bir etki
ile, u beta paralanmasyla gerekletirebiliyo-
ruz. Bu da, doada sa ile solun, yzde 99.99
olaslkla, birbirinden ayrdedilemeyecei demek
oluyor; ancak bu ayn zamanda tamamen farkl,
tepetaklak, kck bir eyin kck bir ol
gunun varolduu anlamna geliyor. Bu, henz
hi kimsenin en ufak bir fikir yrtemedii akl
ermez bir srdr.
M(2
124 Fizik y as o/eskikitaplarim com
Gemi ile Gelecei Ayrdetme
Dnyadaki olgulann tersine evrilemeyecekle
ri herkese ok iyi bilinir. Yani bireyler olur ve
bunlar bir daha ters ynde gelimezler. Bir finca
n yere drdnzde fincan krlr; paralarn
tekrar biraraya gelip elinize sramasn bekler
seniz, bouna beklersiniz. Denizin dalgalarnn
krlmasn seyrederken kpklerin yeniden bira
raya gelecei, denizden ykselip kydan daha
telere doru ekilip tekrar ykselecei o byk
ani da uzun sre beklersiniz -ne gzel olurdu!
Derslerde bu konunun sunulmas, genellikle
baz olaylar ieren bir sinema filmini alp geriye
doru oynatarak kahkahalar beklemek eklinde
yaplr. Bu kahkahalar, gerek dnyada byle
eylerin olamayaca anlamna gelmektedir. An
cak bu, gemi ile gelecek arasndaki fark gibi
derin ve aikar bir eyi aklamann en iyi yolu
deildir. nk, herhangi bir deney yapmasak
da, iimizde birikmi olan deneyimler gemi ile
gelecein birbirinden tamamen farkl olduunu
gstermektedir. Gelecei deil, gemii anmsa
rz. Ne olmu olabilir konusundaki bilin, ne ola
bilir konusundaki bilinten ok farkldr. Psikolo
jik adan, zgr irade ve bellek kavramlarn
ierdii iin gelecek ile gemi birbirinden farkl
dr: Gelecei etkileyecek bireyler yapabilecei
mizi hissederiz; ancak hibirimiz gemii etkile
M()
eskikitaplarim.com
125
yecek bir ey yapabileceimizi dnmeyiz; veya
pek azmz dnr. Pimanlk, vicdan azab,
umut, vb. szckler gemi ve gelecei en belir
gin ekilde ayrdederler.
Doa alemi atomlardan oluuyorsa, biz de
atomlardan olumu ve doa yasalarna tabi
isek, gemi ile gelecek arasndaki grnr far
kn ve olaylarn geri dndrlemeyecei olgusu
nun en belirgin aklamas yle olabilir: Baz ya
salar, rnein atomlarn hareketleri hakkmdaki
baz yasalar, tek bir ynde iler; atom yasalar
iki ynde ilemezler. Biryerlerde uxleylerin yal
nz wuxleylere dntn ve tersinin olama
yacan syleyen bir ilke olsa gerek. Bylece
Dnya hep uxleylerden wuxleylere dnmekte
dir; ve nesneler arasndaki bu tek ynl etkile
im Dnya'nn hep bir ynde gitmesine neden ol
maktadr.
Ancak bu ilkeyi henz kefetmi ve dolaysyla
bugne kadar kefettiimiz btn fizik yasala
rnda gemi ve gelecek bakmndan bir ayrm
saptam deiliz. Bu adan film her iki ynde de
ayn ekilde alabilmeli; ona bakan fiziki de
glmemelidir.
Herzamanki rneimiz olan yerekimi yasas
n ele alalm. Bir gne ve bir gezegenim olsun.
Gezegeni gne evresinde bir ynde harekete
geirdiimi ve onun bir filmini ektiimi, sonra
da filmi geriye doru altrarak baktm var
sayalm. Ne olur? Gezegen gne evresinde,
kukusuz ters ynde, bir elips zerinde hareket
eder. Gezegenin hz, eit zaman aralklarnda,
yapapm tarad alann eit olmasn salaya
M(
126
eskikitaplarim.com
cak ekildedir. Yani gerekten, hareket etmesi
gerektii gibi hareket etmektedir. Ters ynde git
tii durumdan hibir fark yoktur. Buna gre e
kim yasas, ynn bir fark yaratmad trden
bir yasadr. Eer yerekimi ieren bir olayn fil
mini yalnz ters ynde oynatrsanz herey yolun
da gibi grnecektir. Bunu daha kesin olarak
yle ifade edebilirsiniz: Karmak bir sistemdeki
btn paracklarn hzlan aniden ters yne ev
rilirse o zaman sistem, oluturmu olduu eyler
den geriye doru zlr. Eer bireyler yapan
birsr paracnz varsa ve hz birdenbire ters
evirirseniz daha nce yaptklann tekrar eski
hallerine getireceklerdir.
Bu, hzn kuvvet etkisiyle deieceini syle
yen ekim yasasdr. Zaman ters evirirsem kuv
vetler deimez ve sonu olarak da hzdaki dei
imler etkilenmez. yleyse her hz, daha nce
onu oluturan aamalann tam tersine olan bir
ekilde, ardarda gelen deiimlere urayacaktr.
ekim yasasnn zaman bakmndan ters-evrile-
bilir olduunu kantlamak kolaydr.
Elektrik ve manyetizma yasalar iin ne syle
yebiliriz? Bunlar zamana gre ters evrilebilirler.
Ya nkleer etkileim yasalar? Bildiimiz kada
ryla onlar da zamana gre ters evrilebilirler.
Daha nce szn ettiimiz beta-bozunmas ya
sadan? Onlar da zamana gre ters evrilebilirler
mi? Birka ay nce yaplan deneyler bireylerin
yolunda olmadn, yasalarda anlalmayan bir
eyler olduunu; beta-bozunmasmn zamana g
re ters-evrilebilir olmayabileceini dndr
mektedir. Anlamak iin yeni deneyler yaplmas
M(o
eskikitaplarim.com
127
n beklemek gerekiyor. Ancak, hi olmazsa unun
doru olduunu syleyebiliniz: beta-bozunmas
(zamana gre ters-evrilebilir olsun veya olma
sn) normal durumlarn ou iin ok nemsiz bir
olgudur. Benim burada konuabilmem her ne ka
dar kimyasal etkileimlere ve elektriksel kuvvet
lere baml ise de, beta-bozunmasndan bam
szdr; imdilik nkleer kuvvetlerden de olduka
bamsz olmakla beraber, yerekimine baml
dr. Ancak ben tek-ynlym; konutuumda
havaya doru bir ses yaylyor, ama azm at
mda o ses geri dnp azmdan ieriye girmi
yor. Bu ters-evrilememe de beta-bozunmasna
yklenemez. Baka bir deyile, atom hareketleri
sonucu dnyada oluan normal olaylann ounu-
nun tamamen ters-evrilebilir yasalara tabi ol-
duklann sanyoruz. Bu nedenle ters-evrileme
me olgisuna bir aklama bulmak iin daha fazla
aratrma yapmamz gerekiyor.
Gne evresinde dnen gezegenlere daha dik
katli baktmzda her eyin yolunda gitmediini
ksa srede farkederiz. rnein, Dnyann ekse
ni etrafndaki hareketi, giderek yavalamakta
dr. Bunun nedeni gel-git srtnmesidir ve sr
tnmenin ters-evrilebilir olmad ortadadr.
Ar bir cismi yere koyup itersem kayar ve du
rur. Durup beklersem, birden hareketlenip hzn
artrarak tekrar elime dnmez. Bylece, srtn
me kuvveti ters-evrilmez gibi grnyor. Ancak,
daha nce akladmz gibi bir srtnme kuvve
ti, arlk ile tahta arasndaki etkileim ve ieri
deki atomlarn titreimi sonucu ortaya kan ok
karmak bireydir. Cismin dzenli hareketi,
M(6
128 eskikitaplarim.com
tahtadaki atomlarn babozuk dzensiz hareket
lerine dnmtr. Bunu daha yakndan incele
memiz gerekiyor.
Burada ters-evrilememe olgusuna k tuta
cak bir ipucumuz var. Basit bir rnek ele alaca
m. Blmeli bir su tanknn bir tarafna mavi
boyal su, dier tarafna boyasz su koyalm; son
ra blmeyi ok yavaa kaldralm. Balangta
sular ayrdr. Biraz bekleyelim. Yava yava ma
vi su, renksiz suyla kanr ve bir sre sonra boya
dzgn bir ekilde kararak su mavimsi olur.
Yani mavi tank iinde yan-yanya, yeknesak ola
rak yaylr. Daha sonra uzun sre bekleyip gzle-
sek de kendiliinden tekrar ayrlmaz (Maviyi
ayrmak iin siz bir ey yapabilirsiniz. Suyu bu
harlatrp baka bir yerde younlatrrsnz.
Mavi boyay bu suyun yansyla kantnp yerine
koyabilirsiniz. Ama btn bunlan yaparken, siz
baka bir yerde geri-evrilemez olan bir olguya
neden olursunuz). Ancak, mavi su, kendi bana
br yne gitmez.
Bu bize bir ipucu veriyor. Molekllere bir ba
kalm. Mavi ve beyaz sulann kanmm filme al
dmz dnelim. Filmi ters ynde gsterdii
mizde olduka tuhaf bir grntyle karlayo
ruz. nk tek renkli suyla balamken yava
yava renkler aynyor. imdi de resmi, fizikile
rin atomlan tek tek gzleyerek geri evrilemeyen
eyin ne olduunu (ileri ve geri denge yasalanmn
nerede aksadn) grebilecekleri kadar byte
lim ve yeniden bakalm, iki eit atom greceksi
niz (ok sama ama onlara mavi ve beyaz diyece
iz) ve bu atomlar termal hareketlerle durmadan
M(c
eskikitaplarim.com
129
titreip duruyorlar. Tekrar batan alrsak, o
unlukla bir trden atomlar bir tarafta, br tr
den olanlar teki tarafta olacaktr. Milyarlarca
milyarlarca atomun, bir tr bir yanda, br t
r dier yanda, titreerek, bu dzensiz ve hi
durmayan hareketler sonunda birbirine kartk
larm grrz. Suyun hemen hemen dzgn ma
vi bir renk olmas da bu nedenledir.
Bu filmden seeceimiz tek bir arpmay gz
leyelim. Filmde atomlar u ynde biraraya gelip
bu ynde sryorlar. imdi filmin bu blmn
tersine oynatrsak molekl iftinin bu ynde yak
lap u ynde zpladklarn grrz. Fiziki dik
katle bakp her eyi ler ve yle der: Tamam,
fizik yasalaryla uyum iinde, iki molekl bu e
kilde arptklarnda bu ekilde zplarlar. Bu
iki ynldr. Molekllerin arpma yasalar
ters-evrilebilir zelliktedir.
Demek oluyor ki ok dikkatle bakarsanz hibir
ey anlayamazsnz; nk arpmalarn her biri
kesin olarak tersine evrilebilir trdendir. Ancak,
filmin btnnde grlen ey de tuhaftr. nk
film ters gsterildiinde molekller karm bir
ekilde -mavi, beyaz, mavi, beyaz, mavi, beyaz-
balar; arpmalar boyunca mavi, beyazlardan
ayrlr. Ancak, bunu yapamazlar; gerek yaam
daki olgularda mavilerin kendilerim beyazlardan
ayrmalar doal deildir. Yine de, tersine oynat
lan filme dikkatle baktnzda, her arpmann
ters-evrilebilir olduunu grrsnz.
Btn bunlardan, ters-evrilebilme zelliinin
yaamn raslantlanndan kaynaklandm gr
yorsunuz. Ayrlm bir eyle balayp buna d
M(
eskikitaplarim.com
zensiz deiimler uyguladnzda bu ey daha
yeknesak bir duruma geliyor; ama yeknesaklkla
balayp dzensiz deiimler uyguladnzda ay
rmyor. Ayrabilirdi de. Molekllerin ayra
cak ekilde sramalar fizik yasalarna ters d
mez; yalnzca pek olas deildir. Bu, bir milyon
ylda bile gereklemez, ite yant budur. Olay
lar, yalmzca bir ynde olas ama br ynde ola
nakl ve fizik yasalaryla uyumlu olduklar halde
bir milyon ylda bile gerekleemeyecekleri anla
mnda, ters-evrilemezdir. Bir yerde uzun sre
oturup yeknesak bir su ve boya karmnda
atom titreimlerinin boyay bir yana, suyu br
yana ayrmasn beklemek sadece gln olur.
Eer bu deneyi, iinde her iki tr moleklden
drt veya be tane olacak ekilde bir kutu ile ya
parsam molekller zamanla karrlar. Sanyo
rum ki, bakmay srdrrseniz, bir sre sonra
-bir milyon yl olmas gerekmez, belki yalnz bir
yl sonra- molekllerin, hi durmayan dzensiz
arpmalar sonucu, rastlantsal olarak hemen
hemen ilk durumlarna, yani araya bir blme ko
yarsam btn maviler bir tarafta btn beyazlar
da br tarafta olacak ekilde, ilk durumlarna
gelmelerini bekleyebilirsiniz. Bu olanaksz deil
dir. Ancak, deneylerde kullandmz gerek nes
neler drt veya be mavi ve beyaz moleklden
olumuyor. Drt veya be milyon milyon milyon
milyon molekl var ve bunlarn hepsinin bu e
kilde ayrlmalar gerekiyor. Bylece, doann g
rnrdeki ters-evrilemezlii temel fizik yasala
rnn ters-evrilemezliinden kaynaklanmyor.
Neden udur: Dzenli bir sistemle balarsanz,
M2.
eskikitaplarim.com
131
doann dzensizlikleri, yani molekllerin sra
malar sonucu olaylar bir ynde geliir.
Bu nedenle de bir sonraki sorumuz, balang
ta nasl dzenli olduklar sorusudur. Yani, d
zenli ile balamak nasl olanakl oluyor? Bura
daki glk dzenli bir eyle balayp dzenli bir
eyle bitirmeyiinizdedir. Dnyamn kurallarn
dan biri de nesnelerin dzenli koullardan d
zensiz koullara gitmesidir. Sras gelmiken be
lirteyim ki, 'dzenli' ve 'dzensiz' szckleri nor
mal yaamdaki anlamlarnda kullanlmayan fi
ziksel terimlerdir. Dzen, sizler iin ilgin olma
yabilir. Ancak, burada belirli bir durum szkonu-
sudur; herey bir yanda ve herey br yandadr
veya birbirine karmlardr; ite dzen ve d
zensizlik budur.
yleyse sorumuz u: Balangta nasl dzenli
oldular; ve ksmen dzenli olan herhangi bir du
ruma baktmzda neden onun daha dzenli
olan bir eyden gelmi olabilecei sonucuna var
yoruz? Bir tarafta koyu mavi, br tarafta duru
beyaz, ortada da mavimsi renkte su olan bir su
tankna bakarsam ve yirmi veya otuz dakika iin
ona hi dokunulmadm bilirsem, onun bu du
rumda olmasnn nedeninin gemite tamamen
ayrlm olmasndan kaynaklandn tahmin
ederim. Daha uzun bir sre beklersem mavi ve
beyaz birbirine daha ok karacaktr; bu eye
yeterince uzun bir sre dokunulmam olduunu
bilirsem de onun gemiteki durumu hakknda
bireyler karabilirim. Y anlarda dzgn olma
s, ancak onun gemite daha iyi bir ekilde ay
rlm olmasmn sonucu olabilir; nk gemite
M2M
eskikitaplarim.com
daha iyi ayrlm olmasayd o zamandan bu ya
na, imdi olduundan ok daha karm olurdu.
Bu nedenle, u ana bakarak, gemi hakknda
bireyler syleyebiliriz.
Gerekte fizikiler bu kadar ileri gitmezler. Fi
zikiler yaplmas gerekenin yalnzca koullar i
te byle; imdi ne olacak? demek olduunu syle
mek eilimindedirler. Btn dier karde bilim
lerde farkl bir problem vardr. Gerekte dier b
tn inceleme alanlarnda -tarih, jeoloji, astrono
mi tarih- farkl tr bir problem szkonusudur ve
bu alanlarla uraanlar fizikilerden ok farkl
tr tahminlerde bulunabilmektedirler. Bir fiziki
bu koullar altnda daha sonra ne olacan sy
leyeyim, derken jeolog yeri kazdmda baz ke
mikler buldum. Eer siz de yeri kazarsanz ayn
trden kemikler bulacanz tahmin ediyorum,
eklinde bireyler syler. Tarihi de, gemi hak
knda konutuu halde, bunu, gelecek hakknda
konuarak yapar. Fransz Devriminin 1789da
yapldm sylediinde kasdettii, Fransz Dev
rimi konusunda bir baka kitaba baktnzda ay
n tarihi greceinizdir. Yapt, daha nce hi
grmedii, henz ele gememi olan belgeler hak
knda tahmin yrtmektir. Napoleon hakknda
bireylerin yazlm olduu belgelerin baka bel
gelerde yazlm olanlarla ayn olacan ileri s
rer. Bu nasl mmkn olur? Bunu mmkn klan
tek ey Dnyann gemiinin imdiki durumun
dan, bu anlamda, daha dzenli olduunu varsay
maktr. Baz kiiler Dnyann aada aklaya
cam ekilde dzene girdiini ne srdler. Ba
langta btn evren, renkli suda olduu gibi, t
M2(
eskikitaplarim.com
133
myle dzensiz hareketlerden ibaretti. ok az
atom olduunda, uzun sre beklersek suyun rast
lantsal olarak ayrlabileceini syledim. Baz fi
zikiler (bir yzyl nce) btn olan bitenin, dn
yann yani uzun zamandr sregelen bir sistemin
dzensiz dalgalanmalar (fluctuation - normal d
zenli durumdan biraz sapldm belirten bir te
rim) yapmasndan ibaret olduunu ileri srdler.
Dalgalanmalar oldu ve biz imdi bu dalgalanma
larn kendi kendilerini zp eski hale dnlme
srecini gzlyoruz. Ama byle bir dalgalanma
iin ne kadar beklemek gerektiini bir dnn,
diyebibrsiniz. Bibyorum, ama dalgalanma, evrimi
gerekletirecek, akll bir insan yaratacak lde
olmasayd onu farketmezdik. Bu nedenle, onu far-
kedebilecek olan bizler varoluncaya kadar bek
lenmesini gerektiren, en az bu lde byk bir
dalgalanma olmas gerekti. Yine de, bu teorinin
yanl olduunu sanyor ve u nedenle de onu sa
ma buluyorum. Dnya ok daha byk ve her
yerde karmak bir durumda atomlar olsayd; ben
sadece bir yerdeki atomlara bakp onlarn ayrl
m olduunu grdmde, baka herhangi bir
yerdeki atomlarn da ayrlm olduklar sonucuna
varmazdm. Eer bu bir dalgalanma idiyse ve ben
srad bir ey grmsem onun orada olmasnn
nedeni, byk olaslkla, baka hibir yerde sra-
d bir ey olmamasdr. Beyaz ve mavi sularla
yaplan deneyde, kutudaki molekllerin birka
ayrldnda geri kalan su iin en olas durum,
renklerin hl kark olmasdr. Ayn ekilde,
yldzlara ve dnyaya baktmzda her eyi d
zen iinde gryoruz; eer dalgalanma olsayd da
M22
eskikitaplarim.com
ha nce bakmadmz bir yere baktmzda kar
maa ve dzensizlik grmeyi beklerdik. Madde
nin scak olan yldzlarla souk olan uzaya ayrl
m olduunu grmtk. Bu, dalgalanma sonucu
olabilir. Ancak o zaman, bakmadmz yerlerde
yldzlarn uzaydan ayrlm olmayacam tahmin
edebiliriz. Halbuki, Napoleon hakkmdaki ifadeyi
bulacamz, veya daha nce grdmz kemik
lere benzer kemikler greceimizi nceden tah
min edebildiimiz gibi, bakmadmz bir yerde
de herzaman bildiimiz yldzlara benzer durum
da yldzlar bulunacan dnrz. Btn bi
limlerde elde edilen baarlar Dnyamn dalga
lanmadan deil, gemite daha dzenli ve ayrl
m olan bir durumdan bugne geldiine iaret
ediyor. Bu nedenle evrenin, teknik anlamda ge
mite bugnknden daha dzenli olduu hipote
zini fizik yasalarna eklemek gerektiini dn
yorum. Ters-evrilemezliin bir anlam olmas ve
anlalmas iin eklememiz gereken, kanmca bu
ifadedir.
ifadenin kendisi zaman bakmndan tepetak
lak; gemi hakkmdaki bireyin gelecektekinden
farkl olduunu sylyor. Ancak, bu normal ola
rak fizik yasalarnn alan dndadr. nk, ar
tk evrenin gelime kurallarm dzenleyen fizik
yasalarnn ifadelerini, Dnyamn gemite ne
durumda olduunu ifade eden yasalardan ayr
maya alyoruz. imdilerde bu, astronomi tari
hi olarak kabul ediliyor; belki gelecekte birgn o
da fizik yasalarnn bir paras olur.
imdi de size ters-evrilmezliin baz ilgin
zelliklerini gstermek istiyorum. Bunlardan bi
M2)
eskikitaplarim.com
135
risi, ters-evrilemeyen bir makinenin nasl al
tn izlemekle grlebilir.
Yalnzca bir ynde almas gereken bir maki
ne yaptmz dnelim. zerinde epeevre yu
karya doru dik ve aaya doru eik diler bu
lunan, dairesel testere eklinde bir ark yapyo
rum. ark bir mile geirilmitir. Bir de, arkn ge
ri dnmesini nleyebilecek olan ve bir yay ile bir
mafsala tutturulmu bir ubuk (kastanyola) var
(ekil 26). ark yalnz bir ynde dnebilir. Dier
ekil 26
tarafa dndrmeye alrsanz kastanyola dile
rin dik olan taraflarm tutar ve dnmez; doru
ynde dndrdnzde ise dilerin stnden t
t sesleri kararak geer (Bu tr eyleri saatler
de grmsnzdr; kol saatlerinde de byle bir
ey vardr. Tek ynde kurarsnz; kurduktan son
ra kastanyola zemberei tutar). Yalnz bir ynde
dnebilecei anlamnda ark tamamen ters-evril-
mezdir.
Ters evrilemeyen byle bir makinenin, tek
ynde dnebilen arkn, ok ilgin bir ey iin kul
lanlabilecei dnld. Molekllerin srekli
M2
eskikitaplarim.com
olarak dzensiz hareket iinde olduunu biliyo
ruz. Eer ok hassas bir alet yaparsanz, evrede
ki hava molekllerinin srekli dzensiz bombard
manna maruz kalaca iin, alet devaml olarak
titreim yapacaktr. imdi arkmz, zerindeki
mil yardmyla, drt kanatl bir pervaneye, ekil
27de grld gibi balayalm.
Kanatlar, iinde gaz bulunan bir kutuya konu
luyor ve molekller tarafndan dzensiz olarak
srekli bombardman ediliyor; kanatlar bazen bir
yne, bazen de br yne itiliyor. Bir ynde itil
diklerinde kastanyola tarafndan tutuluyor, br
yana doru itildiklerinde ise dnyorlar. Bylece
ark da durmadan dnyor ve bir tr srekli ha
reket elde etmi oluyoruz. Buna olanak veren ey
dilinin ters-evrilmez oluudur.
Bu olan bitenleri daha ayrntl olarak gzle
memiz gerekiyor. Cihaz, arkn bir ynde dner
ken kastanyolay kaldrmas, sonra da kastanyo
M2o
eskikitaplarim.com
137
lann dp dii kilitlemesi eklinde alyor.
Kastanyola kalkp iner; yay dzgn alrsa s
rekli olarak kalkp iner, ve kastanyola bir ekilde
yukar karsa ark da aksi ynde dner. Kastan
yola aa dtnde kilitlenmezse, ya da kalkp
inmezse, mekanizma almaz. Tek ynde dnme
yi salayan yegane ey olan kalkp-inme hareketi
srasnda srtnme veya yavalama (damping -
osilasyonda giderek azalma) meydana gelir; sr
tnme nedeniyle snma olur ve ark gittike da
ha scak hale gelir, iyice smmaya balaynca ba
ka bir olay ortaya kar. Y apldklar madde ne
olursa olsun, ark ve kastanyola sndka, kanat
larn evresindeki gazn dzensiz hareketlerine,
yani Brown hareketlerine* benzer ekilde, arkta
da dzensiz hareketler balar. Zamanla ark o
kadar snr ki iindeki molekl hareketleri nede
niyle, kastanyola titremeye balar; molekler
hareket yznden yukan aa zplar (kanatlarn
dnmesini salayan etkinin ayns). Kastanyola
ark zerinde yukan aa zplarken yukanda ol
duu kadar da aada kalr. Bu arada di iki ya
na da gidebilir. Artk cihazmz tek-ynl deil
dir; geriye doru da alabilir! ark scak, kanat
paras da souk olursa, sadece tek yne hareket
edeceini sandmz ark teki yne doru hare
ket eder. nk kastanyola her aa indiinde
ark zerindeki dilerin eik yzne der, byle-
ce de ark geriye doru iter. Sonra yine ykse
lir ve baka bir diin eik yzne der, vb. De
mek oluyor ki, eer ark kanatlardan daha scak
olursa ters ynde hareket eder.
* Brown hareketleri: Robert Brown (1773-1853) tarafndan bulunan, bir am ortamda ko-
loit damalanntn m moleklleriyle arpmalaryla oluan srekli tikzak hareketler (J S.).
M26
138
eskikitaplarim.com
Btn bunlarn, kanatlar evresindeki gazm
ss ile nasl bir ilikisi var? 0 parann hi va
rolmadn varsayalm. Eer kastanyolann di
in eik yzeyi zerine dmesiyle ark ileriye
doru itiliyorsa, diin dik yz kastanyolaya ar
pacak, ark da geriye doru atlayacaktr. arkn
geriye atlamasn nlemek iin zerine bir yava
latc koyar, kanatlara da hava gndeririz; byle-
ce ark yavalayacak ve serbeste sramayacak-
tr. Artk sadece bir yne gidecektir; ama ters y
ne. Byle bir ark, eer bir blm dierinden
daha scaksa bir yne, dier yn daha scaksa
da ters yne doru dnecektir. Ama iki taraf ara
snda bir s deiimi olursa, yani ortalk yatp
hem kanatlardaki hem de arktaki s birbirinin
ayn olursa, ne o yana ne bu yana gider. Arada
denklik olmad, yani bir taraf teki taraftan da
ha az hareketli, bir taraf tekinden daha mavi
olduu srece, doa olgusunun tek ynde hareket
etmesinin teknik aklamas byledir.
Enerji korunumu bize istediimiz kadar ener
jiye sahip olduumuzu dndrebilir. Doa hi
bir zaman eneji kaybetmez veya kazanmaz. An
cak, rnein denizdeki enerji, denizdeki atomla
rn s hareketlerinin yol at termal enerji, biz-
ler iin pratikte yok saylabilir. Bu enerjiyi d
zenlemek, yn vermek ve kullanlabilir duruma
getirmek iin bir scaklk fark olmas gerekir.
Yoksa eneji orada olduu halde ondan yararla
nanlayz. Eneji ile enerjinin kullanlabilir olma
s arasnda byk bir fark vardr. Denizde ok
byk eneji vardr; ancak, bizim iin kullanla
bilir deildir.
M2c
eskikitaplarim.com
139
Enerjinin korunumu dnyadaki toplam enerji
nin deimedii anlamrna gelir. Dzensiz titreim
ler sonucu yaylan enerji o denli dzgn olabilir ki
baz durumlarda, bir yne dierinden daha fazlas
n iletmek, onu kontrol etmek olana bulunmaz.
Bir benzetme yaparak size bu konudaki g
lkler hakknda bir fikir verebileceimi sanyo
rum. Plajda, havlularnz yannzda otururken
ani ve iddetli bir saanaa yakalandnz bil
mem hi oldu mu? Bana oldu. Havlular abucak
toparlayp plaj kabinine koar, sonra da kuralan-
maya balarsnz. Havlu biraz slanmtr; ancak,
yine de sizden daha kurudur. Havlu iyice slann-
caya, artk sizi kurulad kadar slattn da
farkedinceye kadar, onunla kurulanrsnz. Sonra
bir bakasm alrsnz ama ok gemeden btn
havlularn sizin kadar slak olduunun farkna
varrsnz. Birsr havlunuz olduu halde daha
kuru olmamza olanak yoktur; nk, sizin slak
lnzla havlularn slakl arasnda bir anlam
da fark yoktur. imdi su verme kolayl ad al
tnda bir nicelik icadedebilirim. Havlu da sizin
kadar su verme kolaylna sahiptir. Bu nedenle
de, kendinize bir havlu dokundurduunuzda siz
den havluya geen su kadar su da havludan size
geecektir. Bu, havluda sizde olan miktarda su
olduu anlamna gelmez. Byk bir havluda k
k bir havluda olandan daha ok su vardr; an
cak, slaklklar ayndr. Nesnelerin slakl eit
lenince artk yapabileceiniz birey yoktur.
Su da enejiye benzer; nk, toplam su mik
tar deimez (Eer plaj kabininin kaps aksa
darya, gnee koarak kuruyabilir, veya baka
M2
eskikitaplarim.com
140
bir havlu bulur kurtulursunuz. Ancak, her yerin
kapal olduunu, yeni havlu alamayacanz
varsayyoruz). Dnyann bir blmnn ayn e
kilde kapal olduunu varsayar ve yeterince bek
lersek; dnyadaki rastlantsal olaylar sonucu
eneji, su rneinde olduu gibi, dzgn bir e
kilde yaylacak, tek-ynllk yok olacak ve dn
yada, bu adan gerekten ilgiye deer hibir iz
kalmayacaktr. Bylece, baka hibirey ierme
yen dar kapsaml ark, kastan^ola ve pervane r
neinde olduu gibi her iki tataftaki scaklk gi
derek birbirinin ayn olacak, ark da u veya bu
tarafa dnmeyecektir. Ayn ekilde, herhangi bir
sistemi uzun sre kendi haline brakrsanz ier
dii eneji iyice karr ve herhangi bir ite kulla
nlabilecek enerji kalmaz.
Burada slakla, veya su verme kolaylTna
tekabl eden ey scaklktr. ki ey ayn scaklk
ta olduu zaman bir denge olutuunu syleriz,
ancak bu onlarn enejilerinin de ayn olduu an
lamna gelmez; sadece, birinden eneji karma
nn brnden karmak kadar kolay olduunu
belirtir. Scaklk eneji verme kolayl gibi bir-
eydir. Onlar yanyana koyarsanz, grnrde
hibir ey olmaz. Enejiyi eit olarak ileri geri
birbirlerine geirirler; ancak, net sonu sfrdr.
yleyse, nesnelerin hepsi ayn scakla ulanca,
birey yapmak iin kullanabileceimiz enerji
yoktur. Ters-evrilemezlik ilkesi yledir ki, eer
cisimlerin scaklklar farkl ise ve kendi halleri
ne braklrlarsa zaman getike scaklklar bir
birine yaklar ve enerjinin kullanlabilirlii gi
derek azalr.
M).
eskikitaplarim.com
141
Bu, entropinin durmadan arttn syleyen
entropi yasasmn deiik bir ifadesidir. Szck
ler stnde durmayalm. Bir baka deyile, kul
lanlabilir eneji durmadan azalyor da diyebili
riz. Bu, dzensiz molekl hareketleri kaosunun
yol at bir dnya zelliidir. Farkl scaklkta
ki eyler kendi hallerine braklrlarsa ayn s
caklkta olmaya ynelirler. Ayn scaklkta iki e
yiniz, rnein yanmayan bir ocak stne konul
mu su varsa, ocak snp su donmayacaktr. An
cak, yanan bir ocak ve buz varsa tersi olacaktr.
Demek ki tek ynllk, her zaman kullanlabilir
enerjinin kaybedilmesine yol aar.
Bu konuda syleyeceklerim bu kadar. Ancak, ba
z temel zellikler hakknda birka noktaya da de
inmek istiyorum. Burada ters-evrilemezlik gibi
bir sonucu apak olan, ancak yasalarn aikar bir
sonucu olmayan, temel yasalardan olduka farkl
bir rneimiz var. Bunun nedenini anlamak birok
analiz gerektirir. Bu sonu, dnyann ekonomisi ve
aikar grnen her konudaki gerek davran ba
kmndan ok nemlidir. Belleim, zelliklerim,
gemi ile gelecek arasndaki fark tamamen bu
nunla iiedir. Ancak yasalar bilmek bunu kolayca
aklamaya yetmiyor; birok analiz de gerekiyor.
Fizik yasalaryla olgular arasnda aikar ve
dorudan bir uyum olmamas sk karlalan bir
durumdur. Y asalar, deiik llerde, deneyim
lerden soyutlanmlardr. Bu zel durumda, ya
salar ters-evrilebilir olduklar halde olgularn
evrilememesi buna rnektir.
Ayrntl yasalarla gerek olgularn temel zel
likleri arasnda ou zaman byk uzaklklar
G3G
eskikitaplarim.com
vardr. rnein, bir buzula uzaktan bakp denize
den byk kayalar, buz harketlerini, vb. gr
dnzde onun kk altgen buz kristallerin
den olutuunu hatrlamanz gerekli deildir.
Fakat, buzun yrmesinin gerekten de altgen
buz kristallerinden kaynaklandn biliyoruz.
Buzulun davranlarn anlamak iin uzun za
man gerekir (gerekte, kristalleri ne lde ince
lemi olursa olsun hi kimse buz hakknda yeter
li bilgi sahibi deildir). Buna karn, kristalleri
gerekten anlarsak sonunda buzullar da anlaya
camz umuyoruz.
Bu derslerde fizik yasalarnn temel elerin
den szetmemize karn, hemen eklemeliyim ki
temel fizik yasalarm bugn bilebildiimiz kadar
bilmek, herhangi bir eyi hemen anlamamz sa
lamyor. Bunun iin zaman gerekiyor, yine de an
cak ksmen anlayabiliyoruz. Sanki doa, gerek
dnyadaki en nemli eylerin, bir sr yasann
kark bir rastlantsal sonucuymu gibi grn
dkleri bir ekilde dzenlenmi.
Bir rnek gerekirse, proton ve ntron gibi baz
nkleer paracklar ieren atom ekirdekleri ok
karmaktrlar. Eneji dzeyi dediimiz bireyle-
re sahiptirler ve deiik eneji deerleri olan du
rum veya artlarda bulunurlar. Farkl ekirdekle
rin eneji dzeyleri de birbirinden farkldr. Ener
ji dzeylerinin durumunu saptamak karmak bir
matematiksel problemdir; bunu ancak ksmen
zebiliyoruz. Dzeylerin kesin durumu son derece
karmak bir eyin sonucudur. Bu nedenle, iinde
15 parack bulunan nitrojen 2.4 milyon voltluk
bir dzeyi, bir bakasnn da 7.1 dzeyi, vb. olma
M)(
eskikitaplarim.com
143
snda alacak bir ey yoktur. Doa hakknda
ok ilgin olan bir ey vardr: Tm evrenin kendi
ne zg yaps belirli bir ekirdekteki zel bir
enerji dzeyinin durumuna bamldr. Karbon12
ekirdeinde 7.82 milyon voltluk bir dzey olduu
saptanmtr. Bu da akla gelebilecek her ey iin
ok byk nem tamaktadr.
Durum yledir: Hidrojenle balayalm. Ba
langta Dnya neredeyse tmyle hidrojenmi
gibi grnyor. ekimin etkisiyle hidrojen sk
p snyor ve nkleer reaksiyon gerekleiyor;
helyum oluuyor. Sonra helyum hidrojenle ks
men birleerek daha ar birka element olutu
ruyor. Ancak, daha ar olan bu elementler he
men dalp yine helyuma dnyorlar. Bu ne
denle, birara, dnyadaki btn dier elementle
rin nasl ortaya ktklar anlalamyordu. n
k, yldzlardaki retim sreci, hidrojenle bala
yarak helyum ve yarm dzineden az baka ele
mentten fazlasn ortaya karamazd. Bu prob
lem karsnda Hoyle ve Salpeter* bir k yolu
bulunduunu ne srdler. Buna gre, hel
yum atomu birleip bir karbon yapabiliyorsa, bir
yldzda bunun ne sklkta meydana gelebilecei
ni kolayca hesaplayabiliriz. Sonu unu ortaya
kard: Karbon ancak tek bir rastlantsal ola
nakla oluabilirdi. Eer karbonda 7.82 milyon
voltluk bir enerji dzeyi varsa, o zaman hel
yum atomu birleebilir ve 7.82 dzeyi olmad
zamankinden biraz daha uzun bir sre beraber
kalabilirlerdi. Biraz daha uzun kaldklarnda,
baka bireylerin olumas ve yeni elementler ya-
' FYed Hoyle: Ingili astronom, Cambridge; Edwin Salpeter. Amerikal fiziki. Cornell niversitesi.
M)2
144
eskikitaplarim.com
plmas iin gerekli zaman salanacakt. Eer
karbonda 7.82 milyon voltluk bir enerji dzeyi
varsa, periyodik tablodaki dier elementlerin ne
reden geldii anlalabilirdi. Bylece dolayl ve
tepetaklak bir irdeleme ile karbonda 7.82 milyon
voltluk bir dzey varolduu tahmin edildi; labo-
ratuvar deneyleri de bunun gerek olduunu gs
terdi. Bu nedenle dnyada, btn br element
lerin varolmas, karbondaki bu zel dzeyin var
l ile yakndan ilikilidir. Karbondaki bu zel
dzeyin varl ise fizik yasalarm bilen bizlere,
etkileim iinde bulunan 12 karmak paracn
ok karmak bir rastlantsal sonucu olduu izle
nimini veriyor. Bu rnek fizik yasalarn anlama
nn dnyadaki nemli eyleri dorudan anlamay
gerektirmediini ok gzel gsteren bir rnektir.
Gerek deneyimler ounlukla temel yasalardan
ok uzaktrlar.
Dnya hakknda tartrken onu hiyerarik bir
dzen iinde ve muhtelif dzeylerde ele alrz.
Bundan kasdettiim, dnyay snrlan kesin ve
belirli dzeylere ayrmak deil. Fikirlerin hiye
rarisinden ne anladm bir grup kavram ak
layarak gstereceim.
rnein, bir uta fiziin temel yasalan bulu
nuyor. Kesin aklamalarnn temel yasalarla ya
placan dndmz yaklak kavramlar
iin baka baka terimler icadederiz; rnein s
caklk. Scakln titreim olduunu dnyo
ruz; scak bir ey iin kullandmz szck de tit
reen atomlar ktlesi iin kullandmz szck
tr. Fakat scaklk hakknda konuurken titre
en atomlar unuttuumuz da olur. Tpk buzul
M))
eskikitaplarim.com
145
lar hakknda konuurken altgen buzlan ve ilk
bata yaan kar taneciklerini unuttuumuz gibi.
Ayn eye baka bir rnek de tuz kristalleridir.
Bunlar temelde birsr proton, ntron ve elek
trondan oluur. Ancak btn temel etkileim
dzenini ieren bir tuz kristali kavrammz var
dr. Basn da ayn trden bir kavramdr.
Buradan bir st basamaa karsak, bir baka
dzeyde maddelerin zelliklerini buluruz. rne
in, n bir ey iinden geerken ne kadar b
kldn gsteren krlma endeksi, veya su
yun kendim birarada tuttuunu gsteren yzey
gerilimi. Bunlarn her ikisi de saylarla ifade
edilir. Bunun atomlarn ekimlerinden vb. kay
naklandn grmek iin birok yasa taramak
gerektiini sizlere hatrlatrm. Ama yine de y
zey gerilimi terimini kullanrz ve bunu tartr
ken ierilerde ne olup bittiine her zaman pek al
drmayz.
Hiyeraride bir basamak daha yukar kalm.
Su konusunu ele alrsak dalgalar, bir de firtma di
ye birey kyor karmza. Frtna szc de
ok byk bir olaylar topluluunu ifade eder. Son
ra gne lekeleri, birer nesneler topluluu olan
yldzlar" var. Her zaman fazla geriye giderek d
nmeye demez. Gerekten bunu yapamayz da.
nk yukarlara ktka araya gittike zayfla
yan yeni basamaklar girer. Hepsini birden ele ala
rak dnmeyi henz baaramadk.
Bu karmaklk sralamasnda yukarlara k
tka, fiziksel dnyada son derece karmak bir
ey olan, maddeyi son derece incelikli bir karma
klkla dzenlemeyi gerektiren, kas-seirmesi
M)
eskikitaplarim.com
veya sinir uyans gibi eylerle karlarz. Daha
sonra da kurbaa gibi eyler gelir. kmaya de
vam ediyoruz; insan, tarih, politika vb. sz
ck ve kavramlara, daha st dzeydeki eyleri
anlamak iin kullandmz bir dizi kavrama ge
liyoruz; kmay srdrerek ktlk, gzellik,
umut gibi eylere ulayoruz.
Dinsel bir mecaz yaparsak, hangi u Tannya
daha yakndr? Gzellik ve umut mu, yoksa te
mel yasalar m? Sylenmesi gerekenin u olduu
nu sanyorum: Varln iie gemi balantlar
nn tmne bakmamz gerekir. Btn bilimler,
yalnz bilimler deil btn entellektel kkenli
abalar, hiyerarik basamaklar arasnda aaya
ve yukarya doru olan balantlar bulmaya; g
zellikle tarih, tarihle insan psikolojisi, insan psi
kolojisiyle beynin ilevleri, beyinle sinirsel uyan
lar, sinirsel uyanlarla kimya, vb. arasmda ba
lant kurmaya ynelik abalardr. Bugn bunu
yapmyoruz. Kendimizi kandrp bu eyin bir
ucundan brne uzanan bir doru izebilecei
mizi sanmann yarar yoktur; nk, byle bir
greceli hiyerarinin varolduunu yeni yeni gr
meye baladk.
iki utan birinin Tannya daha yakn olduu
nu da sanmyorum, iki utan birinde durmak, is
kelenin yalnzca o ucunda yryp olan bitenleri
tam olarak anlamamn o ynde gerekleeceine
inanmak yanhtr. Ktlk, gzellik ve umuttan
yana veya temel yasalardan yana olmak; btn
dnyay derinliine kavramann yalnz o yolla
olacan ummak doru deildir. Bir uta uzman
laann br uta uzmanlaam nemsememesi
M)o
eskikitaplarim.com
147
akla uygun deildir. Bu iki ucun arasnda alan
byk ktle srekli olarak, bir adm dieri ile
birletirerek, dnyay gittike daha iyi anlama
mz sabyor. Bu yolla, hem iki uta hem de orta
da alarak yava yava bu iie hiyerarinin
olaanst byk dnyasn anlamaya balyo
ruz.
M)6
u n n* t xr eskikitaplarim.com
148Fizik Yasalar zerine
Olaslk ve Belirsizlik
Kuantum Mekanii Asndan Doa
Deneysel gzlem srecinin gemiteki aamala
rnda veya herhangi bir eyin bilimsel adan gzle
minde, olaylara makul bir aklama getiren ey
sezgi olmutur. Sezgi ise, gnlk eylerle ilgili ba
sit deneyimlerimizden kaynaklanr. Grdklerimizi
daha kapsaml ve daha tutarl bir ekilde akla
maya altka, alan genileyip ok daha eitli ol
gularla karlatka, aklamalar da basit akla
malar yerine yasa dediimiz eylere dnr. Yasa
larn tuhaf bir zellii vardr; saduyudan ve sezgi
sel olarak apak olandan giderek uzaklayor gibi
grnrler. Buna bir rnek olarak grecehk teorisi
ni ele alalm. nerilen udur: ki eyin ayn anda
olduunu dnyorsanz, bu sizin kannzdr; ba
ka birisi olaylardan birinin dierinden nce olduu
sonucunu karabilir; bu nedenle de ayn anda ol
ma durumu, yalnzca sbjektif bir izlenimdir.
lerin baka trl olmasn beklemek iin bir
neden yoktur. nk, gnlk yaamdaki deneyim
ler ok yava hareket eden eylerle, ya da ok zel
koullarla ilgilidir; dolaysyla doadaki ok kstl
olgular temsil ederler. Doal olgularn %ncak ok
kk bir blm dorudun deneyim yoluyla anla
labilir. Daha geni bir bak am ancak hassas
lmler ve dikkatli denemeler sonucu kazanrz. O
M)c
eskikitaplarim.com
149
zaman da hi beklenmeyen eyler grrz; tahmin
edebildiimizden ok farkl, hayal edebileceimiz
den te eyler... Hayal gcmz sonuna kadar geri
lir; kurgu romanlarda olduu gibi gerekte varol
mayan eyleri hayal etmek deil, varolan eyleri
kavramak iin. Konumak istediim konu da bu-
dur.
Ik teorisinin tarihesi ile balayalm. nceleri
n yamur gibi, tfekten atlan mermiler gibi,
bir paracklar, tanecikler saanana benzer ekil
de davrand varsaylyordu. Daha ileri aratrma
lar sonucu bunun doru olmad, n gerekte
dalga gibi, rnein sudaki dalgalar gibi davrand
ortaya kt. Sonra, 20. yzylda yeni aratrmalar,
n birok ynden gerekten paracklar gibi dav
rand izlenimim uyandrd. Foto-elektrik etkilerle
bu paracklar saylabiliyordu -imdi onlara foton
deniliyor. Elektronlar, ilk kefedildiklerinde tama
men paracklar gibi, mermiler gibi davranyorlar
d. Daha sonraki deneyler; rnein elektron sa
nm (diffraction) deneyleri, elektronlarn dalga gibi
davrandklarm ortaya koydu. Zaman getike
elektronlarn nasl davrandklar konusunda gide
rek artan bir aknlk bagsterdi -dalga m par
ack m, parack m dalga m? Eldeki veriler ikisi
ne de benzediklerine iaret ediyordu.
Gittike artan bu kargaa 1925 veya 1926da ku-
antum mekanii iin doru denklemlerin bulunma
syla zme kavutu. Elektronlarn ve n nasl
davrandklarn artk biliyoruz. Nrsl m davran
yorlar? Parack gibi davrandklarn sylersem
yanl izlenime yol am olurum. Dalga gibi davra
nrlar desem, yine ayn ey. Onlar kendilerine z
M)
150
eskikitaplarim.com
g, benzeri olmayan bir ekilde hareket ederler.
Teknik olarak buna kuantum mekaniksel bir dav
ran biimi diyebiliriz. Bu, daha nce grdnz
hibir eye benzemeyen bir davran biimidir. Da
ha nce grdnz eylerle edindiiniz deneyim
ler eksiksiz deildir. ok kk lekteki eylerin
davran iin syleyeceimiz tek ey onlarn farkl
davrandklardr. Bir atom, bir yay ucuna aslm
sallanan bir arlk gibi davranmaz. Kck geze
genlerin yrngeler zerinde hareket ettikleri min
yatr bir gne sistemi gibi de davranmaz. ekir
dei saran bir bulut veya sis tabakasna da pek
benzemez. Daha nce grdnz hibir eye ben
zemeyen bir ekilde davranr.
En azndan bir basitletirme yapabiliriz: Elekt
ronlar bir anlamda tpk fotonlar gibi davranrlar;
ikisi de acayiptir, ama ayn ekilde.
Nasl davrandklarn alglamak bir hayli hayal
gc gerektirir; nk aklayacamz ey bildii
niz hereyden farkldr. En azndan bu ynyle, so
yut olmas ve deneyimlerimizden farkl olmas y
nyle, bu ders belki de bu dizinin en zor dersi ola
caktr. Bunu nleyebilme olanam yok. Fizik yasa
larnn zellikleri hakknda bir dizi konferans verip
kk lekteki paracklarm gerek davranla
rndan szetmesem ii yarm brakm olurum.
Bahsedeceim ey doadaki btn paracklara z
g evrensel bir zelliktir. yleyse, fizik yasalarnn
zelliklerini bilmek istiyorsamz, bu zel konunun
anlatlmas zorunludur.
Bu zor olacak. Ancak gerekte bu zorluk psikolo
jiktir, kendinize srekli ama bu nasl olabilir? di
ye sormann yaratt skntdan kaynaklanr. Sor
M.
eskikitaplarim.com
151
duunuz bu soru, onu allm bireyler cinsinden
grmek arzusu gibi dayamlmaz fakat son derece
olanaksz bir arzunun da vurumudur. Onu all
m bir eye benzeterek aklayacak deilim; yal
nzca aklayacam. Bir zamanlar gazetelerde g
recelik teorisinin sadece oniki kii taralndan anla
ld yazlmt. Hibir zaman yle bir dnem ol
duunu sanmyorum. Onu yalnz tek bir kiinin
anlad bir dnem olabilirdi; nk, daha kaleme
almadan nce bu teoriyi farkeden kiiydi o. Ancak
onun almasn okuyan birok kii grecelik teori
sini u veya bu ekilde anlad; bunlarn says da
kukusuz onikiden oktu. Buna karn, kuantum
mekaniini kimsenin anlamadm rahatlkla sy
leyebilirim. Bu nedenle, anlatacaklarm gerekten
anlamanz gerektiini dnerek dersi ok da cid
diye almayn; geveyin ve keyfini karn! Size do
ann ne ekilde davrandm anlatacam. Onu,
bu ekilde davranabileceini kabul ederseniz, ok
sevimli ve byleyici bulacaksnz. Eer yapabilir
seniz, kendinize srekli ama bu nasl olabilir? di
ye sormayn; nk abanz bounadr; imdiye ka
dar hi kimsenin kurtulamad bir kmaz sokaa
girersiniz. Bunun neden byle olabildiini hi kim
se bilemiyor.
imdi sizlere elektron ve fotonlarn kuantum
mekaniksel olarak nasl davrandklarn anlatacak
ve bunu yaparken hem benzetme, hem de kart
lklardan yararlanacam. Yalnzca benzetmeler
den yola karsak baaramayz; aklayacamz
eyleri, bildiimiz eylere benzeyen ve ters den
ynleriyle ele almak gerekir. Benzetme ve kartl
, nce paracklarn davran iin mermiler, son
MM
eskikitaplarim.com
ra da dalgalarn davran iin su dalgalarm kul
lanarak yapacam. Bunun iin zel bir deney d
zenleyeceim. Sizlere nce paracklar kulland
mda deneyin nasl gelieceini; sonra da dalgalar
iin neler olabileceini; son olarak da, sistemde
gerekten elektronlar ve fotonlar olduu zaman
gerekleecekleri anlatacam. Kuantum mekani
inim btn srlarm ieren bu tek deneyle sizi do
ann tuhaflklar, gizemleri ve paradokslar ile
yzyze getireceim. Kuantum mekaniinde kar
lalacak herhangi baka bir durumun ki delik
le yaplan deneyi anmsyor musunuz? Bu da ayn
ey, diyerek aklanabilecei anlalmtr. imdi
sizlere iki delikle yaplan deneyi anlatacam. De
ney bu anlalmaz eyin tmn ieriyor. Hibir
eyi atlamayacam ve size doay en zarif ve zor
ekliyle, btn plaklyla ortaya koyacam.
nce mermilerle balyoruz (ekil 28). Mermi
kayna olarak bir makinal tfeimiz, onun nn
de mermilerin geebilecei bir delik bulunan bir
M(
eskikitaplarim.com
153
levhamz olduunu, levhann da kurun geirmez
olduunu varsayalm. Daha tede, iki delii olan
-u nl iki delik- ikinci bir levha olsun. Bu de
liklerden sk sk szedeceim iin onlara Delik 1 ve
Delik 2 diyeceim. Delikleri boyutta yuvarlak
delikler olarak dnmelisiniz; resim sadece kesiti
gsteriyor. Yine uzun bir aralktan sonra engelle
yici bir perde konulmutur. Engele deiik konum
larda dedektrler taklabilmektedir; bu, rnein
mermilerin bulunup saylabilmesini salayan ii
kum dolu bir kutu olabilir. Yapacam deneylerde
bu dedektr veya kutuyu eitli konumlara yerle
tirip iine ka merminin dtn sayacam.
Bunu yaparken, kutunun belirli bir noktadan olan
uzakln lp ona x diyeceim ve xi deitir
diimizde, yani dedektr kutusunu aa yukar
hareket ettirdiimizde, neler olacandan szede
ceim. ilknce gerek mermilerde, soyutlama
ile baz deiiklikler yapacam. Birincisine gre,
makineli tfek titrek ve sallantl olduundan
mermiler dmdz deil de farkl ynlere gider ve
kurun gemez levhadaki deliin kenarlarndan
sekebilirler, ikinci olarak, ok nemli olmasa da,
mermilerin hepsinin hznn veya enejisinin ayn
olduunu syleyeceiz. Gerek mermiler gznne
alnarak, en nemli soyutlama da bu mermilerin
kesin olarak tahrip olunamaz olmasdr. Kutuda
kurun paralan veya yanm mermiler deil, b
tn mermiler bulmak istiyoruz. Tahrip edilemeyen
mermiler ve yumuak bir zrh dnn.
Bu mermilerde dikkatimizi eken ilk ey onlarn
hepsinin taneler halinde gelmeleridir. Gelen enerji
bir mermiliktir: tek bir bom! Mermileri sayarsamz
M2
eskikitaplarim.com
bir, iki, , drt mermi vardr ve birer birer gelmi
lerdir. Hepsinin ayn byklkte olduunu varsay
yoruz. Her biri kutuya geldiinde ya tmyle ieride
veya tmyle darda olacaktr. Bundan baka, iki
ayr kutu koyarsak ve tfein ok hzl atelenmedi
ini, at aralarnda onlar gzlemek iin yeterince
zaman olduunu kabul edersek; kutularda ayn an
da giren iki mermi olmayacaktr. Tfein atm ya
valatr ve iki kutuya abucak gz atarsnz, iki ku
tuya ayn anda giren iki mermi gremezsiniz; n
k, her mermi belirli tek bir ktledir.
imdi, belirli bir sre iinde ortalama ka mer
minin geldiim lmek istiyorum. Bir saat bekledi
imizi dnelim ve kumda ka mermi olduunu
sayp ortalamasn alalm. Bir saat iinde gelen
mermi saysna gelme olasl diyebiliriz. nk,
bu say bize delikten geen bir merminin kutu iine
dme ansnn ne olduunu verir. xi deitirdi
im zaman kutuya den mermi says da doal ola
rak deiecektir. ekilde, kutuyu her konumda bir
saat sre ile tuttuum ve kutuya gelen mermi say
sn yatay olarak gsterdiim zaman elde edilen e
riyi izdim. Bu durumda yaklak olarak N12 eri
sine benzeyen bir eri elde ederim. nk, kutu
eer deliklerden birinin arkasnda ise iine birok
mermi decek, bundan biraz farkl durumda oldu
unda ise mermiler deliin kenarlarna arpp seke
ceklerinden iine daha az mermi decek ve sonu
olarak eri, ularda sfra decektir. Eri N12ye
benzeyecektir. ki delik de ak olduunda elde ede
ceimiz sayya N12 diyeceim; bu, Delik 1 ve 2nin
her ikisinden kutuya gelen mermilerin says de
mektir.
M)
eskikitaplarim.com
155
Size, grafiini izdiim saynn tam saylardan
olumadm hatrlatmak isterim. Bu, herhangi bir
say olabilir. Mermiler btn olarak geldii halde
saatte ikibuuk mermi de olabilir. Saatte ikibuuk
mermi demek, on saat altrrsanz yirmibe mer
mi, yani ortalama olarak saatte ikibuuk mermi
gelmesi demektir. Sanrm hepiniz A.B.D.deki or
talama bir ailenin iki buuk ocuu olduu hakkn
da yaplan akalar bilirsiniz. Bu, herhangi bir aile
de bir yanm ocuk olduu anlamna gelmez; ocuk
lar btn olarak gelirler! Ancak yine de aile bana
ortalama aldmzda sonu herhangi bir say olabi
lir. N^2 de bu tr bir saydr; saatte kutuya gelen
ortalama mermi saysn gsterir ve tam say olma
s gerekmez. ltmz ey, verilen bir zaman
sresinde gelen ortalama say iin teknik bir de
yim olan gelme olaskdr.
N^2 erisini incelersek onu kolayca iki erinin
toplam olarak yorumlayabiliriz: Debk 2nin, n
ne konulan bir baka levha ile kapatlm olduu
zaman gelen mermi says olan Nj ile, Delik 1 ka
pal olduu zamanki N2 saysnn toplam. imdi
ok nemfi olan u yasay kefetmi oluyoruz: Her
iki delik ak olduu zaman gelen say, Delik
l den gelen say ile Delik 2den gelen saynn top
lamna eittir. Yapacamz tek eyin bu ikisini
toplamak olduunu syleyen nermede nemli
olan, giriimin olmaydr.
N1 2 =Nj +N2 (giriim yok)
Mermiler iin bu sonucu bulduk; iin bu ksm
bitti. imdi mermiler iin yaptklarmz su dal-
M
156
eskikitaplarim.com
*12
ekil 23
galan ile tekrarlayacaz (ekil 29). Bu durumda
kaynak, suda aa yukan salladmz byk
bir ktledir. Kurun gemez levha da iinden su
yun geecei bir aralk bulunan mendireklerden
veya mavnalardan olumu bir engeldir. Bu de
neyi byk okyanus dalgalan yerine kk dal
gacklarla yapmak daha akllca olacaktr. Par
mam aa yukan sallayarak dalga yapyorum
ve dalgacklarn geebilecei bir delii olan bir
tahta parasn da engel olarak kullanyorum.
Daha sonra iki delii olan ikinci bir engel, son
olarak da bir dedektr koyuyorum. Dedektr su
yun ne kadar titretiini saptyor. Suya, rnein
bir mantar koyup onun aa ve yukan hareket
lerini lerim. leceim ey gerekte mantann
sallanmalanmn enerjisidir; bu da dalgalarn ta
d enerji ile tam olarak orantldr. Dalgalan
mann, dalgalarn birbirinden uzaklklar eit
olacak ekilde dzgn ve kusursuz yapldn
varsayacam. Su dalgalar konusunda nemli
Mo
eskikitaplarim.com
157
olan birey de ltmz eyin herhangi bir b
yklkte olabilmesidir. Biz dalgann iddetini,
veya mantarn enerjisini lyoruz. Eer dalga
lar ok sakinse ve eer parmam ok az sall
yorsam, mantarn hareketi de kk olacaktr.
Eneji, ne kadar olursa olsun, orantldr. Her
hangi bir byklkte olabilir; btnler halinde
gelmez; ya hep ya hi deildir.
leceimiz ey dalgalarn iddeti; veya daha
kesin olmak gerekirse, dalgalarn bir noktada
meydana getirdii enerjidir. Bu iddeti lersek
ne grrz? Buna, herhangi bir parack says
olmayp iddet olduunu vurgulamak iin I diye
ceim. Her iki deliin de ak olduu durumdaki
eri olan I 12 ekilde gsterilmitir (ekil 29). Bu
kank grnml, ilgin bir eridir. Dedektr
deiik konumlara getirdiimizde ok hzl ve tu
haf bir ekilde deien bir iddet erisi elde ede
riz. Bunun nedenini belki de biliyorsunuzdur.
Neden udur: Dalgalar ilerlerken hem Delik 1,
hem Delik 2den yaylan tepe ve ukur noktalan
oluur. Her iki delikten eit uzaklkta olan bir
noktada, oraya ayn anda vardklanndan iki dal
ga stste binerler ve dalgalanma artar. En orta
da birok titreim vardr. Buna karn eer de
dektr Delik 2den, Delik l e gre daha uzak
olan bir noktaya getirirsem dalgalarn Delik
2den gelmesi, Delik l den gelmelerine gre daha
ok zaman alr; Delik l den gelen bir tepe noktas
dedektre ulatnda Delik 2den gelen tepe nok
tas henz ulamamtr; daha dorusu Delik
2den bir ukur nokta ulamtr. Bu nedenle, iki
delikten gelen dalgalarn etkisiyle su ykselmeye
M6
158
eskikitaplarim.com
alr, alalmaya alr ve sonu olarak hareket
siz kalr; veya hemen hemen harketsiz kalr. Bu
nedenle o noktada hafif bir tmsek oluur. Daha
ileride yeterince gecikme meydana gelir ve iki
dalga tepesi, biri dierinden btn bir dalga geri
de olsa da, stste biner ve tekrar byk bir tepe
oluur. Bylece tepe ve ukur noktalarn giri
imine bal olarak byk, sonra kk, sonra
byk, yine bir kk... Burada giriim szc
yine bilime zg farkl bir ekilde kullanlmtr.
Yapc giriim dediimiz, iki dalgann girierek
iddeti artrd trden bir giriim elde edebiliriz.
nemli olan I ^nin I j art 1 2 ye eit olmamas
dr; biz de yapc ve ykc giriimlerin yer ald
n syleriz. 1^ve 1 2 nin eklini bulmak iin Delik
2yi kapatarak I^i, Delik l i kapatarak da I2yi i
zeriz. Bir delii kapadmz zaman bulduumuz
iddet, tek delikten gelen, girimin olumad
iddettir. Bu eriler ekil 29da gsterilmitir.
Grdmz gibi 1^N^e, I 2 de N2ye benzemek
tedir; ancak I 12 N ^den tamamen farkldr.
Gerekten de I j 2 erisinin matematii olduka
ilgintir, h diyeceimiz su yksekliinin Delik 1
ak olduu zamanla Delik 2 ak olduu zaman
ki su yksekliklerinin toplamna eit olduu do
rudur. Bylece, ukur nokta iin Delik 2nin yk
seklii negatif olduundan, Delik l den kaynak
lanan gtrr. Bunu su ykseklii cinsinden ifa
de edebilirsiniz. Ancak, her durumda, rnein,
iki delik de ak olduu zaman, iddetin yksek
likle ayn olmad, fakat yksekliin karesi ile
orantl olduu grlr. Kareler alnd iin, bu
ok ilgin olan erileri buluruz.
Mc
eskikitaplarim.com
159
h12 = +h2
ancak
I12* I+I2 (giriim)
I2 = (h2)2
Su iin durum budur. imdi ayn eyi elekt
ronlar iin ele alacaz (ekil 30).
1
Nu#N|+N
. 8| * S| *32
N'a =(aiV
N, - (a,y
N2=(a2)-'
Kaynak olarak bir flaman; engel olarak ze
rinde delikler bulunan bir tungsten levha; dedek-
tr olarak da, kaynan enerjisini tayarak gelen
bir elektronun ykn yeterince hassas olarak
saptayabilecek herhangi bir elektrik sistemi kul
lanacaz. stersek elektron yerine fotonlar,
tungsten levha yerine siyah bir kat kullanabili
riz -siyah kattaki lifler keskin kenarl delikler
yapmaya uygun olmadndan daha iyi bir ey
M
IQQ eskikitaplarim.com
bulmamz gerekir- dedektr olarak da gelen fo-
tonlan tek tek ayrdedebilecek bir foto-oaltc
kullanabiliriz. Her iki durumda neler olur? Ben
yalmzca elektronlarn kullanld deneyi anlata
cam; fotonlar la da durum ayndr.
lk olarak, arkasnda yeterince gl bir ampli
fikatr bulunan dedektrden trtlar alnmaya
balanr. Duyulan trt belirli ve sabit bir gte
dir. Kayna zayflatrsanz, trt sesleri ayn
gte fakat daha seyrek olarak duyulacaktr. Eer
kayna ykseltirseniz trtlar amplifikatr t
kayacak lde hzlanr. Kayna, dedektr olarak
kullandnz cihazn kapasitesini aan trty al
mayacak ekilde ksmanz gerekir. Daha sonra bir
baka yere bir dedektr koyup ikisini de aym za
manda dinlerseniz iki trt iitemezsiniz; en
azndan, eer kaynak yeterince zayf ve zaman l
m yeterince hassas ise. Eer kaynan iddeti
ni, elektronlann daha az ve seyrek olarak gelme
sini salayacak lde drrseniz iki dedektr
den aym anda trt gelmeyecektir. Bu, gelen e
yin tanecikler halinde geliyor olmas demektir
(belli bir bykl olan ve tek bir anda tek bir
yere gelen tanecikler). Gzel, demek ki elektron
ve fotonlar tanecikler halinde gelmektedirler. y
leyse, mermiler iin yaptklarmz aynen tekrar
layabilir ve gelme olasln lebiliriz. Yapaca
mz, dedektr farkl noktalarda, diyelim birer sa
at sreyle tutup her saatin sonunda ka elektron
geldiini lp ortalamasn almaktr. Gelen
elektron says iin ne buluyoruz? Mermiler iin
bulduumuz trden bir N^2 mi? ekil 30da Nj 2
iin, yani iki deliin de ak olduu zaman ne bul
Mo.
eskikitaplarim.com
161
duumuz gsterilmitir. Doann davran byle-
dir; dalgalarn giriimi iin bulduumuz erinin
ayns. Bu eri hangi durum iin elde edilmitir?
Dalgann enerjisi iin deil, tanecik halinde geldi
i zamanki olaslk iin verilmitir.
Bunun matematii basittir. I yerine N koyarz,
hy da yeni bir eyle deitirmemiz gerekir, n
k hibir eyin yksekliini gstermemektedir.
Bir a icadederiz ve ona olaslk genlii deriz;
nk, ne olduunu bilmiyoruz. Bu takdirde aj,
Delik l den gelme olaslnn genliini; &2 ise De
lik 2den gelme olaslnn genlini gsterir. Gel
me olaslnn genliini bulmak iin ikisini topla
yp karesini alrz. Burada, dalgalar iin yapt
mzn dorudan bir benzerini yapyoruz. nk,
ayn eriyi elde etmemiz gerekiyor; biz de ayn
matematii kullanyoruz.
Ama bir noktay, giriimi kontrol etmek gereki
yor. Deliklerden birini kapadmzda ne olduun
dan szetmedim. imdi elektronlarn, deliklerin
yalnz birinden gelmesi durumunda elde edilen bu
ilgin eriyi ele alalm. Deliklerden birini kapatp
Delik l den ka adet getiini bulup basit Nj eri
sini elde ediyoruz. Dier delii kapatp lt
mzde de N2 erisini elde ediyoruz. Ancak bu ikisi
toplandnda Nj +N2 iin olan eriyi elde etmi
yoruz; giriim ie karyor. Gerekten de bunun
matematii deiiktir. Gelme olasl bir genlik
karesidir ve bu genliin kendisi de iki eyin topla
mdr: N^2 =(a+32^2- Buradaki problem udur:
Elektron Delik l den getiinde bir ekilde, Delik
2den getiinde baka bir ekilde dald halde,
iki delik de ak olduunda neden bu ikisinin top
MoM
2Q2 eskikitaplarim.com
lam deildir? rnein, dedektr iki delik de
akken q noktasna koyarsam neredeyse hibir
ey gelmiyor; ama bir delii kapattmda birok,
iki delii de kapattmda da biraz bireyler geli
yor. ki delii de ak brakyorum, hibir ey gel
miyor; iki delikten de gelmelerine olanak salar
sam yine gelmiyorlar. Bir de ortadaki noktay ele
alalm. Bunun tek tek iki delie ait erilerin top
lamndan biraz daha fazla olduunu gsterebili
riz. Yeterince zeki olsaydm onlarn deliklerden
bir ekilde ileri geri gidip geldikleri, veya karma
k bireyler yaptklar, yahut da bazlarnn ikiye
blnp her iki delikten getikleri gibi bu olay
aklayc eyler ileri srebileceimi dnebilirsi
niz. Ancak erilerin de matematiin de ok basit
olmas nedeniyle (ekil 30) henz hi kimse doyu
rucu bir aklama yapmay baaramamtr. Bir
zetleme yapacak olursak, elektronlar tanecikler
gibi gelir; ancak, bu taneciklerin gelme olaslklar
dalga iddetinde olduu gibi saptanr. te bu an
lamda elektronlar bazen dalga bazen de tanecik
gibi davranr. Ayn anda iki farkl ekilde davra
nrlar (ekil 31).
TABLO
Mermiler
Su dalgalan Elektronlar (Fotonlar)
tanecik
her byklkte tanecik
olarak gelirler olabilirler olarak gelirler
gelme olaslm ler dalga iddetini ler
gelme olasln ler
N12 =N' +N2
112,tI l +I2
Ni 2^N1 +N2
giriim yoktur giriim vardr giriim vardr.
ekil 31
Mo(
eskikitaplarim.com
163
te btn sylenecekler bu kadar. Durumla
rn her birinde elektronlarn gelme olasln
bulmay salayan bir matematiksel ifade versey-
dim ilke olarak bu konu bitmi olurdu. Ancak,
doamn bu ekilde davranmas gereiyle ilgili
olan baz incelikli noktalar vardr ve bunlar tar
tmak isterim; nk bu aamada bunlar aikar
olmayabilirler.
nce, bu eyler tanecik olduklarndan, akla
yakn bulacamz bir nermeyi ele alalm. Gelen
eyler, yani elektronlar her zaman tam bir tane
cik eklinde olduklarndan, bir elektronun ya De
lik 1 ya da Delik 2den geeceini varsaymak ak
la yakn olur. Eer tanecik ise baka bir ey ya
pamayaca apaktr. imdi bu nermeyi tart
acam iin ona bir isim vermek gerekiyor; ben
de A nermesi diyeceim.
nerme A:
Elektron, ya Delik l den, ya da Delik 2den geer.
A nermesinin nasl bir sonu verdiini daha
nce biraz aklamtk. Eer bir elektronun ya
Delik 1 ya da Delik 2den getii doru ise gelen
toplam elektron saysnn bu ikisinin toplam ola
rak ayrmlanabilmesi gerekir. Toplam say Delik
1 yolu ile gelenlerle Delik 2 yoluyla gelenlerin
toplam olacaktr. Ancak, toplam eri, iki eri par
asnn byle gzel bir toplam olacak ekilde ay-
nmlanamad iin, ve de deliklerden birinin veya
brnn ak olduu durumda gelen elektronla
rn saysn saptayan deneyler toplam saynn, bu
ikisinin toplam olduu sonucunu vermedii iin,
Mo2
164
eskikitaplarim.com
A nermesinin yanl olmas gerektii sonucuna
varmamz kanlmazdr. Eer elektronlarn yal
nzca Delik 1 veya Delik 2den getikleri doru de
ilse, belki de geici bir sre iin ikiye ayrlmakta,
ya da buna benzer birey gereklemektedir. y
leyse A nermesi yanltr. Bu mantktr. Mant
deneylerle snayabilmemiz belki bir ansszlk,
belki de ansllktr. Elektronlarn yalnzca Delik
l den veya Delik 2den getiklerinin doru olup ol
madm veya belki de iki deliin de etrafndan
dnp geici bir sre iin blndkleri olasln
aratrmamz gerekiyor.
Yapmamz gereken tek ey onlan gzlemektir.
Gzlemek iin de bize k gerekir. Biz de delikle
rin arkasna ok gl bir k kayna koyarz.
Ik, elektronlar tarafndan salr ve onlara ar
parak srar. Eer k yeterince gl ise elekt
ronlar geerken grlebilirler. yleyse, arkada
durup elektronlar sayarken, elektron saylma
dan nce Delik 1 veya Delik 2nin arkasnda ani
bir k parlts veya her ikisinde de ayn anda
bir yar-parlt olup olmadna bakarz. Ne
olup bittiini bakarak saptayacaz. I aar ve
bakmaya balarz; ve ite: dedektrde bir say ol
duu her anda ya Delik 1, ya da Delik 2nin arka
snda bir parlt kyor. Elektronun tam olarak,
yzde yz, Delik 1 veya Delik 2den geldiini g
ryoruz. Burada bir paradoks var!
imdi doay biraz keye sktracaz. Ne
yapacamz size anlatacam. I ak braka
rak ka elektronun getiine bakp bunlar saya
caz. Delik 1 ve Delik 2 iin iki stun dzenleyip
dedektre gelen her elektronu uygun stuna ia
Mo)
eskikitaplarim.com
165
retleyeceiz. Dedektrn farkl konumlarnda
Delik 1 iin bulunan toplam nasl birey? Delik
l in arkasndan baktmda ne gryorum? Gr
dm, N]i erisidir (ekil 30). Bu stunun da
lm Delik 2yi kapattmz zaman beklediimiz
le ayndr; baksak da bakmasak da ayn ekilde
dir. Delik 2yi kapatrsak sanki Delik l den bak-
yormuuz gibi bir dalm buluruz; Delik 2den
gelenlerin says da basit bir N2 erisidir. imdi,
btn gelenlerin saysnn da toplam say olmas,
yani says art N2 says olmas gerekir; n
k gelenlerin herbiri stun 1 veya stun 2de ia
retlenmiti. Gelenlerin says bu ikisinin toplam
na mutlaka eit olmal ve dalm +N2 olma
ldr, ancak erisi eklinde olduunu syle
mitim. Hayr, dalm Nj +N2 eklindedir. Ger
ekten yledir; yle olmaldr ve yledir. Ik ak
olduu zamanki sonulan ' iareti ile gsterir
sek Nj 'in k olmad durumda Nj ile, N2 'nin
de N2 ile aym olduunu gryoruz. Ancak, n
ve her iki deliin ak olduu durumda grd
mz N' 1 2 Delik l den gelenlerle Delik 2den ge
lenlerin toplamna eittir. Ik olduunda elde
edilen sonu budur. I atmda veya kapad
mda farkl sonular buluyorum. I yaktm
da dalm Nj +N2 erisi, sndrdmde ise
N12dir. I tekrar yakalm; sonu yine N^+
N2 'dir. Grdnz gibi doay keye sktr
dk! yleyse n sonucu etkilediini syleyebi
liriz. Ik ak iken bulunan sonu, k kapal
iken bulunandan farkldr. In, elektronlarn
davrann etkilediini de syleyebilirsiniz. Bi
raz hata ieren bu deneydeki elektronlarn hare
Mo166
eskikitaplarim.com
ketlerinden szederseniz, m hareketi etkiledi
ini syleyebilirsiniz. Maksimumda gelen elekt
ronlar k tarafndan saptrlp itilerek mini
mumda geliyorlar, ve bu nedenle eriyi dzleti
rerek Nj +N2 basit erisini veriyorlar.
Elektronlar ok hassastrlar. Bir beyzbol topu
na k verirseniz, bu hibir eyi deitirmez;
beyzbol topu ayn ynde gitmeye devam eder.
Ama bir elektrona k yneltirseniz, elektron bi
raz arplr ve normalde yapacandan baka bir-
ey yapar; nk atnz ve k ok kuvvetli.
imdi , ortam ok lo oluncaya kadar, yava
yava zayflatalm ve lo kta grebilen hassas
dedektrler koyup, bu kta bakalm. Ik gide
rek zayfladka, bu lde zayf bir n, elekt
ronlar N ^den Nj +IS^ye dnecek ekilde,
yzde yz etkilemesini beklemezsiniz. Ik zayf
ladka ortamn, giderek ksz hale gelmesi ge
rekir. yleyse bir eri br eriye nasl dn
yor? Ik, kukusuz, su dalgasna benzemez. Ik
ayn zamanda foton dediimiz bir parack zelli
i tar. In iddetini azalttka kaynaktan
kan foton saysn azaltm olursunuz. Bir elekt
ronun arpaca foton says en az birdir. Eer
ok az foton varsa, elektron bazen fotonun bulun
mad bir srada gemi olabilir; o zaman onu
gremezsiniz. Demek oluyor ki ok zayf bir k,
ok kk bir etkileme deil, daha az sayda fo
ton anlamna gelmektedir. Bu nedenle, ok zayf
bir k iin grlmeyen bal altnda nc
bir stun amam gerekiyor. Ik kuvvetli iken
ok kk bir ksm, k ok snk olduunda da
ounluk bu stunda olacaktr: Delik 1, Delik 2
Moo
eskikitaplarim.com
167
ve grlmeyen. Ne olacam tahmin edebilirsi
niz. Grebildiklerim +N2 erisine, grmedik
lerim Nj2 erisine gre dalacaktr. I zayf
lattka grdklerim giderek azalacak, grmedik
lerim de giderek artacaktr. Gerek eri her du
rumda iki erinin bir karmdr. Ik azaldka
eri giderek Nj^ye daha ok benzeyecektir.
Elektronun hangi delikten getiini bulmak
iin nerebileceimiz eitli yntemlerin hepsini
burada tartmam olanaksz. Bununla beraber,
geli dzenlerini etkilemeden ve giriimi yoket-
meden elektronlarn hangi delikten getiklerini
anlayabileceimiz bir ekilde ayarlamann
olanaksz olduu ortaya kmaktadr. Sadece
k iin deil, baka herhangi bir ey iin de, ne
kullanrsanz kullann, ilke olarak olanakszdr.
Eer isterseniz, elektronun hangi delikten geti
ini saptayacak birok yntem bulabilirsiniz.
Her seferinde birinden veya brnden getii
ortaya kar. Ancak, yaptnz cihazn elektro
nun hareketini etkilemesini de nlemek isterse
niz, sonuta daima elektronun hangi delikten
getiini bilmeyecek ve ayn karmak sonuca
varacaksnz.
Heisenberg, kuantum mekanii yasalarm bul
duu zaman, bireyin farkna vard: Kefettii
yasalar ancak deneme yetimize, daha nce far-
ketmediimiz baz temel snrlamalar konulduu
zaman tutarl oluyorlard. Baka bir deyile de
neylerde istediiniz lde hassas olamazsnz.
Heisenberg bir belirsizlik ilkesi ne srd. Bizim
deneyimiz ieriinde onu yle ifade edebiliriz
(Kendisi farkl bir ekilde ifade etti. Ancak, ikisi
Mo6
168
eskikitaplarim.com
tamamen denktir; birinden dierine geebilirsi
niz): Elektronun hangi delikten getiini sapta
yan ve ayn zamanda elektronu giriim dzenini
yokedecek lde etkilemeyen bir cihaz yapmak
olanakszdr. Hi kimse bunu nleyecek bir yol
bulamamtr. Hepinizin elektronun hangi delik
ten getiini saptayacak yntemler kefetmek
iin sabrszlandnzdan eminim; ancak, bunla
rn her biri dikkatle incelendiinde bir aksaklk
olduunu greceksiniz. Elektronu etkilemeden
bunu baarabileceinizi dnebilirsiniz; ama
daima bir aksaklk ortaya kacaktr ve her za
man, erilerdeki farklla, elektronun hangi de
likten getiini saptayan cihazlarn yol at or
taya kacaktr.
Bu, doann temel bir zelliidir ve bize herey
iin geerli olan birey anlatr. Eer yarn yeni
bir parack, kaon, kefedilirse -gerekte kaon
kefedilmitir; onu srf bir isim vermek iin kul
landm- ve onun elektronla etkileimini elektro
nun hangi delikten getiini bulmak in kullanr
sam, bu yeni paracn davran hakknda, sa
nrm, nceden bildiim birey vardr: Elektro
nun hangi delikten getiini saptayabiliyorsam,
onun bu ii elektronu etkilemeden, giriim olan
bir dzenden giriim olmayan bir dzene dei
tirmeden yapabilecek bir zellie sahip olamaya
ca. Bu nedenle belirsizsizlik ilkesi bilinmeyen
nesnelerin birok zelliklerini nceden tahmin
etmemizi salayan, genel bir ilke olarak kullan
labilir. Bu zellikler, benzer ekilde, snrldrlar.
A nermesine dnelim. Elektronlar ya bir de
likten ya da brnden gemeye zorunludurlar.
Moc
eskikitaplarim.com
169
Bu doru mu, yoksa yanl m? Fizikilerin, tuza
a dmelerini nleyen baz yntemleri vardr.
Dnce kurallarn u ekilde aklarlar: Bir
elektronun hangi delikten getiini saptayabilen
bir cihaznz varsa (ve byle bir cihazmz olabilir)
o zaman ya bir delikten ya dierinden getiini
syleyebilirsiniz; bu mmkndr. Baktnzda
her zaman ya bir delikten ya da brnden gei
yordun Ancak, hangi delikten getiini saptaya
cak bir cihazmz yoksa o zaman onun bu delikten
ya da br delikten getiini syleyemezsiniz
(bunu sylemeniz her zaman mmkndr; yeter
ki dnmeyi derhal kesin ve bundan hibir so
nu karmayn. Fizikiler u anda susmay d-
nmemeye yeliyorlar). Bakmadnz zaman
elektronun ya bu delikten, ya brnden getii
ni sylemek hatal bir ngr olur. Doay yo
rumlamak istiyorsak stnde cambaz gibi yr
yeceimiz mantksal ip budur.
Szn ettiim bu nerme genel bir nerme
dir. Yalmzca iki delik iin deil, aadaki ekil
de ifade edilebilecek olan bir nermedir, ideal bir
deneyde -yani, her eyin olabildiince kesin bir
ekilde belirlendii bir deneyde- herhangi bir
olayn gerekleme olasl, bireyin karesidir.
rneimizde bu, genliin karesi olan, a dedi
im eydir. Bir olgu birka deiik ekilde ortaya
kabiliyorsa, genlik olasl, yani bu a says,
her seenek iin bulunan alann toplamdr.
Eer bir deney, hangi seenein kullanldn
belirleyecek ekilde gereklemise, olgunun ger
ekleme olasl farkldr; her seenein olas
lklar toplamdr. Yani, giriimi kaybedersiniz.
Mo
170
eskikitaplarim.com
imdiki sorunumuz bunun gerekte nasl oldu
udur. Bunu gerekletiren mekanizma nedir?
Hikimse herhangi bir mekanizma bilmiyor. Hi
kimse size bu olgunun benim anlattklarmdan
daha derinlemesine bir aklamasn, bir anlat
mm yapamaz. Giriimi yoketmeden elektronun
hangi delikten getiini saptamamn olanaksz ol
duunu gsteren baka deneyler yaparak daha
etrafl aklamalarda bulunanlar, iki delikle giri
im deneylerinden daha farkl deneylerden sze-
denler kabilir. Ancak bunlar daha iyi kavrama
nz iin yaplan tekrarlarden ibarettir. Daha de
rin deil, daha genitirler. Matematik ifade daha
kesin biimlerde verilebilir; onlarn reel deil,
karmak saylar olduklar sylenebilir; veya ana
fikirle ilgili olmayan baka birka nokta belirtile
bilir. Ancak, derin gizem benim anlattmdan
baka bir ey deildir; henz kimse daha derinle
re inememitir.
Buraya kadar bir elektronun gelme olaslm
hesapladk. imdi soru belirli bir elektronun ger
ekten nereden geldiini bulabileceimiz bir yol
olup olmaddr. Durum ok karmak bir hal al
dnda olaslk teorisi kullanmaya, yani olaslk
lar hesaplamaya kar deiliz. Havaya bir zar
atyoruz; eitli direnler, atomlar, btn karma
k iler karsnda belirli bir tahmin yapmak
iin yeterli ayrnty bilmediimizi kabul ediyo
ruz; bu nedenle de, onun u yolla veya bu yolla
gelme olasln hesaplyoruz. Burada ne sr
dmz ey, en derinlerde de olaslk bulundu
u, fiziin temel yasalarnda beklenmeyen eyler
olduudur.
M6.
eskikitaplarim.com
171
Ik sndrldnde giriimin elde edilecei
bir deney dzenlediimi varsayalm. Sonra, k
olduu zaman bile elektronun hangi delikten ge
tiini bilemeyeceimi sylyorum. Bildiim tek
ey, ya bu delie ya da brne baktm. Hangi
delikten geeceini nceden bilmemi salayan bir
yol yok. Szn ksas, gelecek tahmin edilemez.
Elde olan herhangi bir bilgiyi kullanarak elektro
nun hangi delikten geeceini veya hangi delikte
grleceini herhangi bir ekilde bilmek olanak
szdr. Bunun bir anlam da udur: Fizikinin
balangtaki amac -herkesin varsayd gibi
belirli koullar altnda daha sonra ne olacan
tahmin edebilmek iin yeterli bilgiye sahip olmak
idiyse, artk bundan vazgemi gibidir. te ko
ullar: elektron kayna, gl k kayna, iki
delii olan tungsten levha. imdi bana elektronu
hangi deliin arkasnda greceimi syleyebilir
misiniz? Bir teoriye gre, elektronun hangi delik
ten geeceinin bilinememe nedeni, bunun daha
nceden, kaynaktaki baz karmak eylerle n
ceden belirlenmi olmas, hangi delikten geece
ine karar veren i arklar, i vitesler bulunma
sdr. Olaslk yaryanyadr; tpk bir zar gibi
rastgele der. Fizik henz tamamlanm deil
dir; yeterince eksiksiz bir duruma geldiinde
hangi delikten geeceini tahmin edebileceiz.
Buna gizli deikenler teorisi deniliyor. Bu te
ori doru olamaz; tahmin yapamama nedenimiz
ayrntl bilgi eksikliinden ileri gelmiyor.
I yakmazsam giriimi elde edeceimi syle
dim. Bu giriim olgusunu elde ettiim koul var
ise, onu Delik 1 ve Delik 2den geme balamnda
M6M
eskikitaplarim.com
deerlendirmem olanakszdr; nk bu giriim
erisi ok basit ve dier iki olaslk erisinin kat
ks gznne alndnda matematiksel olarak
ok farkldr. Eer k yanarken bir elektronun
hangi delikten geeceini saptama olanamz ol
sayd, o zaman n yanp yanmamas bir fark
yaratmazd. Kaynakta varolan, grdmz, ve
bize onun Delik 1 veya Delik 2den geeceini
sylememize olanak veren arklar k yokkken
de gzleyebilirdik; bylece de k yokken elektro
nun hangi delikten getiini syleyebilirdik. Bu
nu yapabilseydik elde edeceimiz eri Delik
l den ve Delik 2den geenlerin toplam olarak
ifade edilebilirdi; ama edilemiyor. Demek ki k
ak olsun olmasn, deneyin ksz ortamda giri
im oluturacak ekilde dzenlendii herhangi
bir durumda, elektronun hangi delikten geecei
ne dair nceden bilgi sahibi olmak olanaksz ol
maldr. Doann yapsnda olaslk varm gibi
grnmesi bizim i arklar, i karklklar konu
sundaki bilgisizliimizden kaynaklanmyor. Bu
sanki doamn i yapsnda varolan birey. Birisi
bunu yle ifade etmiti: elektronun ne ynde
gideceini doann kendisi bile bilmiyor.
Bir zamanlar bir filozof Bilimin varolabilmesi
iin benzer koullarn benzer sonulara yol ama
s gereklidir, demiti, iyi ama yol amyorlar.
Her seferinde ayn koullarla durumu belirliyor
sunuz ve elektronu hangi delik arkasnda grece
inizi kestiremiyorsunuz. Ancak benzer koulla
rn her zaman benzer sonular vermemesine kar
n, bilim varln srdryor. Ne olacan n
ceden tam olarak bilememek bizi mutsuz yap
M6(
eskikitaplarim.com
173
yor. nsann bilmesinin zorunlu olduu ok tehli
keli ve ciddi durumlar olabilir; ama yine de bun
lar nceden bilemiyorsunuz. rnein bir foto
elektrik pil ve tek bir elektronun geebilecei bir
dzen kurabiliriz -kurmasak daha iyi olur, ama
kurabiliriz. Eer elektronu Delik l in arkasndan
grrsek atom bombasn harekete geirip III.
Dnya Savan balatabiliriz. Ama eer onu De
lik 2nin arkasnda grrsek bar antenleri kp
sava bir sre erteleyecektir. O zaman, bilim ne
denli ilerlese de, insann gelecei, nceden kesti-
remeyecei bir eye baml olacaktr. Gelecek
nceden bilinemez.
Bilimin varolmas iin gerekli olan eyler,
doann zellikleri, tantanal n-koullarla belir
lenmezler; onlar, daima, stnde altmz
maddeyle, doann bizzat kendisiyle belirlenirler.
Bakarz, ve ne bulduumuzu grrz. Ama ne
olacan nceden isabetle syleyemeyiz. Akla en
uygun olanaklar ounlukla doru kmazlar. Bi
lim ilerleyecekse, gerekli olan ey deney yapmak,
sonular drste aklamak -sonular, birisi
onlarn nasl olmalarn arzu ettiini sylemeden
nce aklanmaldr- ve son olarak da sonular
yorumlayacak zekaya sahip olmaktr. Bu zeka
konusunda nemli olan bir nokta, sonularn ne
olmas gerektii hakknda nceden ok gvenli
olmamaktr. nyargl olunabilir ve bu olamaz,
bunu beenmedim, denebilir. nyargl olmak
kesin olarak emin olmaktan farkldr. Kesin n
yargl olmay deil; yalnzca eilimi kas
tediyorum. Sadece eiliminiz varsa farketmez;
nk, eiliminiz yanlsa ardarda gelen deney
M62
174
eskikitaplarim.com
sonulan durmadan cannz skar ve sonunda
onlan artk gzard edemezsiniz. Ancak nceden
bilimin sahip olmas gereken bir nkouldan ok
kesin olarak emin iseniz sonular gzard
edebilirsiniz. Gerekte bilimin varolabilmesi iin
bizim flozofumuzunki gibi doaya yerine getir
mesi gereken n koullar ileri srmeyen beyin
lere gerek vardr.
M6)
eskikitaplarim.com/ar { zerine 175
Yeni Yasalar Aray
Bu derste anlatmak istediim konu tam olarak
fizik yasalarnn nitelii deildir. Fizik yasalar
nn niteliinden szederken hiolmazsa doa
hakknda konuulduu varsaylr. Ancak ben do
a zerine deil, doaya gre nerede olduumuz
zerine konumak istiyorum. Size, neler bildii
mizi sandmzdan, nelerin tahmin edilecek ey
ler olduundan ve bu tahminlerin nasl yapld
ndan szetmek istiyorum. Bana bir yasamn na
sl tahmin edildiini yava yava anlatmamn,
sonra da sizler iin yeni bir yasa kefetmemin
ideal bir yntem olaca nerildi. Bunu yapabilir
miyim, bilmiyorum.
Size nce u andaki durumun ne olduunu, fi
zik hakknda neler bildiimizi anlatacam. Bu
dersler srasnda size zaten her eyi anlatm ol
duumu dnebilirsiniz; nk size bilinen b
tn byk ilkeleri anlatm bulunuyorum. Ancak
ilkeler bireyler hakknda ilkeler olmaldr.
Enerjinin korunumu ilkesi bireyin enejisi hak
kndadr; kuantum mekanii yasalar birey hak-
kmdaki kuantum yasalardr; ama btn bu ilke
ler birarada ele alndnda szettiimiz doamn
ierii hakknda birey sylemiyorlar. Ben imdi
size btn bu ilkelerin geerli olduu varsaylan
ey hakknda konuacam.
M6
eskikitaplarim.com
Ilk olarak, madde denen bir 'ey' vardr ve tm
maddenin ayn olmas ilgintir. Yldzlan olutu
ran maddenin Dnya'y oluturanla aym olduu
bilinmektedir. Bu yldzlann yayd n niteli
i, oralarda da dnyadakine benzer atomlann ol
duunu sylememize olanak veren bir tr par
mak izidir. Canllarda da canszlardakilerle aym
trden olan atomlar olduu grlyor. Kurbaa
lar talarla ayn grup atomlardan yaplmlar
dr; ancak dzenlemeler farkldr. Bu durum
problemimizi kolaylatmyor; her yerde birbirine
benzeyen atomlardan baka birey bulunmuyor.
Atomlann hepsinin ayn genel yapya sahip ol-
duklan anlalyor. Bir ekirdekleri, ekirdein
evresinde de elektronlar var. Bildiimizi varsay
dmz Dnyann paralannn bir listesini ya-
pabiliriz (ekil 32).
elektronlar ntronlar
fotonlar protonlar
gravi tonlar
ntrinolar
+ kar paracklar
ekil 32
ncelikle atomun d ksmnda bulunan elekt
ron dediimiz paracklar var. Sonra da ekirdek
ler; ancak, gnmzde bunlann da ntron ve pro
ton denilen iki deiik paracktan olutuu anla
lmtr. Yldzlan gryorsunuz, atomlan gr
yorsunuz ve bunlar k yayyorlar. In kendisi
de foton denilen paracklarla tanmlanyor. Ba
M6o
eskikitaplarim.com
177
larda yerekimi hakknda konutuk; eer kuan-
tum teorisi doru ise yerekiminde de parack gi
bi davranan bir tr dalga olmas gerekir; bu par
acklara graviton diyoruz. Eer buna inanmyor
sanz yerekimi deyip geebilirsiniz. Son olarak da
beta-bozunmas dediimiz bir eyden szettim.
Burada ntronlar bir proton, bir elektron ve bir
ntrinoya (daha dorusu kar-ntrinoya, nk
ntrino denilen baka bir parack var) ayryor.
Listede sraladm btn paracklarn birer de
kar-paracklan var. Bu ksa anlatmla parack
saysn iki katna karmay nlemi oluyoruz;
bunda da bir karklk yoktur.
Bilebildiimiz kadaryla, evrenin her yerinde
gerekleen dk enerjili olgular, yani btn
normal olgular, sraladm bu paracklarla
aklanabiliyor. Orada burada yksek eneji par
acklarnn yol at baz istisnalar var, labora-
tuvarda da baz garip eyler yapmay baardk.
Bu zel durumlar saymazsak, bildiimiz btn
olaylar bu paracktan n etkileri ve hareketleri ile
aklanabilir. rnein, hayatn kendisinin atom-
larp hareketleri ile aklanabildii, ilke olarak
varsaydr; bu atomlar da ntron, proton ve elek
tronlardan olumutur. Hemen unu eklemem
gerekir ki ilke olarak dediim zaman kasdetti-
im udur: Hereyi anlayabilirsek hayat olgusu
nu anlamamz iin fizikte kefetmemiz gereken
yeni bir eye gereksinim olmad kansndayz.
Bir baka rnek de yldzlarn enerji yaymasnn
(yldz veya gne enejisi) paracklarn nkleer
reaksiyonlar yoluyla aklanabilecei varsaym
dr. Bugn bilebildiimiz kadaryla, atomlarn
M66
eskikitaplarim.com
davran biimleriyle ilgili her trl ayrnt bu
atom modeliyle kesin bir ekilde aklanabilmek-
tedir. Hatta unu syleyebilirim: Bugn bildii
miz btn olgular arasnda bu yolla aklanama-
yacamdan emin olduumuz veya derin bir sr
ieren hi bir olay olmadn sanyorum.
Bu her zaman mmkn olmad. rnein s-
per-iletkenlik denilen, metallerin dk slarda
elektrii hibir diren gstermeden geirdikleri
anlamnda bir olay vardr. Bunun bilinen yasala
rn bir sonucu olduu daha nceleri bilinmiyordu.
Ancak imdi, yeterince dikkatli dnldnde,
bunun bugnk bilgilerimizle tam olarak akla
nabilecei anlalmtr. Fizik bilgimizle akla
namayan, varlndan da tam emin olmadmz
duyum d alglama (altnc his) gibi baka olay
lar da vardr. Ancak, bunlarn varolduu gsteri
lebilirse fiziin de tamamlanm olmad kant
lanm olur; bu nedenle de, varolup olmadklar
fizikiler iin ok nemlidir. Varolmadklarn
gsteren birok deney yaplmtr. Astrolojik et
kiler de aym durumdadr. Diiye gitmek iin en
elverili olan gn yldzlarn etkileyebildii do
ru ise -Amerikada bu tr bir astroloji kullanm
var- fiziin teorisinin de yanl olduu kantlan
m olur. nk ilke olarak paracklarn davra
nlar ile bunu salad bilinen bir mekanizma
yoktur. Bilimciler arasnda bu tr dncelere
kar kuku duyulmasnn nedeni de budur.
Buna karn, hipnotizmamn tam olarak anla
lmad ilk zamanlarda, onun da imkansz ol
duu dnlyordu. imdi daha iyi anlald
iin, hipnotizmann, henz bilinmeyen ancak
M6c
eskikitaplarim.com
179
normal olan fizyolojik bir sreten kaynaklanma
snn olanaksz olmad farkedilmitir; grnd
kadaryla zel bir kuvvet gerektirmemektedir.
Gnmzde, atom ekirdeinin dnda olan bi
tenleri aklayan teorilerimiz yeterince eksiksiz ve
kesindir. Yani yeterince zaman verildiinde her-
ey, llebildii hassasiyet derecesindeki bir ke
sinlikle hesaplanabilir. Ancak, ekirdei olutu
ran ntronlar ve protonlar arasndaki kuvvetler
bu lde tam olarak bilinmiyorlar, pek de iyi an
lalmyorlar. Bunu u anlamda sylyorum: Bu
gn (yeterince zaman ve bilgisayara sahip olsak
bile), ntronlar ve protonlar arasndaki kuvvetle
ri, karbonlarn enerji dzeylerini veya benzer ey
leri hesaplayabilecek kadar iyi anlamyoruz; bil
diklerimiz yeterli deil. Bu hesaplan atomun d
ndaki elektronlann eneji dzeyleri iin yapabil
diimiz halde, nkleer kuvvetler henz iyice anla
lmadndan ekirdek iin yapamyoruz.
Bu konuda daha fazla bilgi edinmek iin de
neyciler ok yksek enerjilerde onlan incelemeye
ynelmiler, enerji dzeyleri ok yksek olan
proton ve ntronlar arptrarak baz tuhaf
sonular elde etmilerdir. Bunlar inceleyerek
ntron ve proton arasndaki kuvvetleri daha iyi
anlayacamza inanyoruz. Bu deneylerle Pan-
dorann* kutusu almtr! Gerekte amalad
mz, yalnzca ntron ve protonlar arasndaki kuv
vetler hakknda daha fazla bilgi edinmekti. An
cak, bu paracklar arptnda dnyada baka
paracklarn da varolduunu kefettik. Bu kuv
* Pandora: Yunan mitdojiane gre, atein alnmasna kran Zeus'un. insanlar cezalandrmak pn
J **yuzne gnderdii ik kadn. Zeus'un onun eline verdii kutu alnca btn iyilikler yokolmu, sadece
kalmtr (il.).
M6
jgO eskikitaplarim.com
vetleri anlamaya alrken drt dzineden fazla
yeni parack da ortaya kt. Bu farkl drt dzi
neyi ntron/proton stununa ekleyeceiz (ekil
33); nk onlar da ntron ve protonlarla etkile
iyorlar ve onlarn aralarndaki kuvvetlerle de
ilikileri var. Bundan baka, bu koca batakl
tararken nkleer kuvvetlerle ilgisi olmayan iki
ey daha bulduk.
elektronlar ntronlar
fotonlar protonlar
gravitonlar (+ saylan drt dzineyi
mu-mezonlar (muonlar) geen bakalan)
mu-ntrinolar
+ btn kar-paracklar
ekil 33
Bunlardan biri mu-mezon veya muon, dieri
de ona elik eden ntrinodur. Biri elektronla, di
eri de mu-mezonla ilikili olan iki trl ntrino
vardr. Muon ve onun ntrinosuyla ilgili btn
yasalarn bulunmu olmas ok ilgintir. Deney
sel olarak anlayabildiimiz kadaryla yasa u e
kildedir: Muon ve ntrinosu, elektron ve onun
ntrinosuyla tamamen ayn ekilde davranr; an
cak aralarndaki tek fark mu-mezonun, elektro
nun 207 kat arlkta olmasdr. Bu iki nesne
arasndaki tek farkn bu olmas biraz tuhaf. Drt
dzine yeni parack ve onlarn kar parackla
r korkutucu bir liste oluturuyor. Bunlarn eit
li isimleri var; mezonlar, pionlar, kaonlar, lamb
Mc.
eskikitaplarim.com
181
da, sigma... Ancak, bu paracklarn gruplar olu
turmalar bir lde kolaylk salyor. Gerekte
bu paracklarn bazlar o kadar ksa mrl
oluyorlar ki gerekten var saylp saylamaya
caklar konusunda tartmalar yaplyor. Bu tar
tmalara girmeyeceim.
Bu gruplama konusunu gstermek iin nt
ron ve protonu ele alacam. Ntron ve protonun
ktleleri, yzde birin onda biri yaklaklkla, ay
ndr. Birisi elektronun 1.836, dieri de 1.839 ka
t arlmdadr. Nkleer kuvvetler konusunda
daha da ilgin olan ey, ekirdek iindeki gl
kuvvetler bakmndan iki proton arasndaki kuv
vetin, bir protonla bir ntron arasndaki kuvvetle
ayn olmas; ve bir ntronla bir ntron arasndaki
kuvvetin de ayn olmasdr. Baka bir deyile, e
kirdek ii gl kuvvetler bakmndan proton ile
ntronu ayrdedemezsiniz. Bu bir simetri yasas
oluyor. Protonlar yerine ntronlarn konulmas,
herhangi bir farklla neden olmaz (eer szko-
nusu olan gl kuvvetlerse). Ama bir ntron ye
rine bir proton koyarsanz ok byk bir fark
olur; nk protonda elektrik yk vardr, nt
ronda yoktur. Bir proton ile bir ntron arasnda
ki fark elektrik lmlerinde hemen grrsnz.
Bu nedenle, bir eyi baka bir eyle deitirme
anlamndaki simetri, yaklak simetri dedii
miz eydir. Bu, nkleer kuvvetlerin gl kar
lkl etkileimi iin dorudur, ama elektrik iin
geerli olmamas nedeniyle doadaki derin an
lam balamnda doru deildir. Buna ksmi si
metri denilmektedir ve biz de bu ksmi simetri
lerle uramak zorundayz.
McM
eskikitaplarim.com
Parack gruplan oaldna gre, proton ye
rine ntron konulmas eklindeki yer deitirme
ilemleri baka paracklar arasnda da yaplabi
lir. Ancak, doruluk derecesi daha da azalr. Pro
tonlarn her zaman ntronlar yerine geebilecei
ifadesi yaklak bir ifadedir -elektrik iin doru
deildir. Mmkn olduunu grdmz bu da
ha geni erevedeki yer deitirmeler daha da
zayf bir simetri gsterirler. Ancak yine de bu
ksmi simetriler paracklann gruplandnlmasm-
da, bylece de eksik paracklann yerinin belir
lenmesinde ve yeni paracklann bulunmasnda
yardmc olmutur.
Gruplar arasndaki ilikileri kabaca tahmin et
me eklindeki bu tr oyunlar, insann gerekten
nemli ve derin bir temel yasa bulmadan nce do
a ile yapt snma hareketleridir. Bilimin ge
miinde bunun ok nemli rnekleri vardr. rne
in, Mendeleevin* elementlerin periyodik tablosu
nu kefetmesi bu oyuna benzer. Bu ilk admdr;
atomik tablonun nedeninin tam bir ekilde ak
lanmas ok daha sonra, atom teorisi ile beraber
yaplabildi. Ayn ekilde, ekirdek ii enerji dzey
leri konusunda bildiklerimiz, Maria Mayer ve J en
sen** tarafndan ekirdein kabuk modeli adn
verdikleri model yoluyla yerine oturmutur. Fizik,
yaklak tahminler yaparak karmakln azal
masn amalayan bir benzetme oyunudur.
Bu paracklara ek olarak, daha nce szn
ettiimiz btn ilkelerin; simetri, grecelik ve
nesnelerin kuantum mekaniine gre davranma
Dimitri Ivanovitch Mendeleev (1634-1907>. Kus kimyana.
** Maria Mayer Amerikan fizikisi; 1960'dan bu yana Kaliforniya niveraitesinde firik pro
fesr Hans Daniel J ensen: 963 Nobel dln alm Alman fizikisi; 1949dan bu yana Heidel-
berg'deki Teorik Fizik Enstits bakan.
Mc(
eskikitaplarim.com
183
zorunluluu ve bunu grecelikle birletirince or
taya kan btn korunum yasalarnn yerel ol
malar zorunluluu vardr.
Btn bu ilkeleri gznne aldmzda sayla
rnn pek ok olduunu ve birbirleriyle tutarsz
olduklarn gryoruz. Eer kuantum mekanii
ni, grecelii, hereyin yerel olmas gerektii
nermesini, ayrca da dile getirilmemi baz var
saymlar ele alrsak tutarszlk ortaya kyor.
nk eitli eyleri hesapladmzda sonsuzu
elde ediyoruz; sonsuzu elde edince de bunun do
ayla uyumlu olduunu nasl syleyebiliriz? Ar
nyarg nedeniyle gerek nemini kavrayamad
mz, szn ettiim ve aka ifade edilmemi
olan varsaymlara bir rnek yle bir nermedir:
Her olanak iin olasl hesaplarsanz, rnein
bunun olmas % 50, unun olmas % 25 gibi, bun
larn toplam 1 olmaldr. Btn seenekleri top
larsanz %100 olaslk elde etmeniz gerektiini
dnrz. Bu, akla uygun geliyor. Ancak g
lkler daima akla uygun gelen eylerden kay
naklanr. Bu tr bir baka nerme de bir eydeki
enerjinin her zaman pozitif olduu, negatif ola
mayacadr. Yine bir baka nerme ise, belki de
tutarszlk ortaya kmadan nce eklenmi olan
'nedensellik', yani etkilerin onlarn nedenlerin
den nce gelemeyecei eklindeki dncedir.
Gerekte hi kimse, olashk hakkndaki nermeyi
veya nedensellii dikkate almayan; kuantum me
kanii, grecelik, yerel olma, vb. ilkeler ile tutarl
olan bir model ortaya koymu deildir. Bu neden
le, sonsuzu elde etmekle meydana gelen gl
n hangi varsaymmzdan kaynaklandm bil
Mc2
eskikitaplarim.com
miyoruz. Gzel bir problem! Buna karn, ela-
bukluuyla sonsuzlar halnn altna sprp,
bir sre daha hesaplamaya devam edebileceimi
zi biliyoruz.
Pekala, imdilerde durum bu. imdi yeni bir
yasay nasl arayacamz konusunu ele alaca
m.
Yeni bir yasa bulmak iin genellikle u ynte
mi kullanrz: nce bir tahminde bulunuruz.
Sonra, eer tahmin ettiimiz yasa doru ise on
dan karlacak sonularn neler olabileceini he
saplarz. Daha sonra da, deney veya deneyimleri
miz yardmyla, bu sonularn doada doru olup
olmadm, dorudan gzlem yoluyla aratrrz.
Eer deneylere ters dyorlarsa yanltrlar. Bu
basit ifade bilimin anahtardr. Tahmininizin ok
gzel olmas, sizin ok zeki olmanz, kimin yapt
ve adnn ne olduu hi farketmez; deney, eer
tahmin sonulan deneye ters dyorsa yanl
tr; ite o kadar! Yanl olduundan emin olmak
iin biraz daha kontrol gereklidir. nk, deneyi
yapan sonulan yanl aktarm olabilir veya de
neyde dikkate alnmayan, rnein kirlilik gibi bir
ey varolabilir; ya da, hesaplamalan yapan kii,
bu tahmini yapanla ayn kii de olsa, deerlen
dirmede bir hata yapm olabilir. Bunlar aikar
eyler. O nedenle ben deneyle ters derse yan
ltr derken, deneyin kontrol edildiini, hesapla
rn kontrol edildiini ve beklenen sonularn ger
ekten de tahmin yrtlen eyin mantksal so
nucu olduunun defalarca gzden geirildiini ve
bunun dikkatle kontrol edilmi bir deney sonu
cuyla ters dtn kastediyorum.
Mc)
eskikitaplarim.com
185
Bu anlattklarm size bilim konusunda baz
yanl izlenimler verebilir. Olanaklar hakknda
durmadan tahminler yapp bunlar deneylerle
karlatrmak, deneylerin biraz aa bir ko
numda olduunu akla getirebilir. Gerekte de
neycilerin kendilerine zg bir nitelikleri vardr;
hi kimsenin tahmin yrtmemi olduu bir ko
nuda bile deney yapmaktan holanrlar. oun
lukla da teorisyenlerin tahmin yapmadklarnn
bilindii alanlarda deneyler yaparlar. rnein,
birok yasamz var; ama bunlarn yksek eneji
durumunda geerli olup olmadklarn bilmiyo
ruz. Bunlarn o durumda da geerli olduklar,
yalnzca bir tahminden ibarettir. Deneyciler yk
sek enerji dzeylerinde deneyler yaptlar. Arada
srada deneyler baz skntlara yol aarlar; yani,
doru sandmz bir eyin yanl olduunu orta
ya koyarlar. Bylece bir deney beklenmedik so
nular verebilir; bu da bizi yeniden tahmin y
rtmeye gtrr. Byle beklenmedik sonulara
bir rnek mu-mezon ve onun ntrinosudur. Ke
fedilmeden nce kimse onun varlna ilkin bir
tahmin yapmamt. Bugn bile, bunun neyin do
al sonucu olduunu saptayacak bir tahmin yn
temi yoktur.
Grdnz gibi bu yntemle herhangi belirli
bir teorinin yanl olduunu kantlamay dne
biliriz. Belli bir teorimiz, gerek bir tahminimiz
varsa ve bundan deneylerle deerlendirilmesi
mmkn olan sonular karlabiliyorsa o zaman,
ilke olarak btn teorileri snama olanamz
vardr. Belirli bir teorinin yanl olduunu kant
lama olana her zaman vardr; ancak dikkat
Mc
eskikitaplarim.com
edin, doru olduunu hibir zaman kantlayanla
yz. iyi bir tahmin yaptnz, sonulan hesapla
dnz, ve hesapladnz sonularn her sefe
rinde deneyle uyumlu olduunu varsayalm. y
leyse teori doru mudur? Hayr; sadece yanl ol
duu kantlanmamtr. Sonradan daha kapsam
l sonular hesapladnzda, daha geni kapsam
l deneyler gerekebilir ve o zaman onun yanl ol
duunu farkedebilirsiniz. Gezegenlerin hareket
leriyle ilgili Newton yasalanmn bu kadar uzun
sre geerli kalmalannn nedeni budur. Newton
yerekimi yasasm tahmin etti, bu sistem iinde
bir sr sonu hesaplad, bunlar deneylerle kar
latrd. Merkr gezegeninin hareketindeki
ufak bir hatann ortaya kmas ise yzyllar al
d. Btn bu sre zarfnda, teorinin yanl oldu
u kamtlanamad iin, geici olarak, doru ka
bul edilebildi. Ancak, doruluu hibir zaman ka
ntlanamad. nk yarnn deneyleri, doru ola
rak kabul ettiimiz eyin yanl olduunu kant
layabilir. Hibir zaman kesin olarak hakl olama
yz; yalnz hatamzdan kesinlikle emin olabiliriz.
Ama yine de bu kadar uzun sre dayanabilen fi
kirlerimizin varolabilmesi dikkate deer.
Bilimin nn kesme yntemlerinden birisi de
deneyleri yalmz yasalarn doru olduunu bildi
imiz alanlarda yapmaktr. Ancak, deneyciler en
byk gayret ve almay, teorilerin yanh oldu
u beklentisinin en gl olduu alanlarda gste
rirler. Baka bir deyile, kendi yanlmz mm
kn olan en ksa srede kantlamaya alrz.
nk ilerleme ancak bu ekilde olanakldr. r
nein, gnmzde normal dk eneji olgular
Mco
eskikitaplarim.com
187
iin yanl nerede arayacamz bilmiyor, her
eyin yerli yerinde olduunu dnyoruz. Bu
nedenle de nkleer etkileim ve sper iletkenlik
konularnda aksaklklar bulmaya ynelik zel
byk projeler yok. Bu konumalarda temel ya
salarn kefi zerinde younlukla duruyorum.
Sper iletkenlik ve nkleer etkileim olaylarnn
bir baka dzeyde, temel yasalar yoluyla anlal
mas da fiziin kapsad ilgin konular arasn
dadr. Ancak imdi stnde durduum konu ak
saklklarn kefedilmesi, temel yasalardaki yan
llarn aa karlmasdr. Dk eneji olgula
r alamnda hi kimse neyi aratracan bilmedi
inden, yeni yasalar kefetmek iin bugn yap
lan btn deneyler yksek eneji deneyleridir.
Dikkatinizi ekmem gereken bir baka nokta
da ak ve berrak olmayan bir teorinin yanl ol
duunun kantlanamayacadr. Eer yaptnz
tahmin iyi ifade edilmemi, berraklktan uzak ise
sonularn bulmak iin kullandnz yntem de
ak ve berrak olmayacaktr. Emin deilsiniz ve
Her eyin doru olduunu sanyorum; nk bu
ve bu, veya u ve undan dolay, aa yukar by
le oluyor; bunun nasl altm biraz aklayabi
lirim... gibi bir eyler sylersiniz. Bunun iyi bir
teori olduunu dnrsnz; nk yanl oldu
u kantlanamyor. Ayrca, eer sonularn hesap
lanma sreci de belirsiz ise, biraz beceri kullana
rak herhangi deneysel bir sonu, beklenen sonuca
benzer ekle dntrlebilir. Bu tr bireye ba
ka alanlarda rastlam olabilirsiniz. A annesin
den nefret etmektedir. Bunun nedeni, kukusuz,
annesinin onu ocukluunda yeterince sevip oka
Mc6188
eskikitaplarim.com
mam olmasdr. Aratrrsanz, gerekte annesi
nin onu ok sevmi olduunu, her eyin yolunda
gitmi olduunu grrsnz. Demek ki neden, an
nenin onu ocukken fazla martm olmasdr!
Belirsiz bir teori ile iki sonuca da varmak olasdr.
Bunun aresi de udur: Ne kadar sevginin yersiz
ne kadar sevginin de an olduunu nceden ke
sinlikle belirlemek eer mmkn olsayd, o zaman
snamak iin deneyler yapabileceimiz geerli bir
teori varolurdu. Byle bir gr ileri srldn
de genellikle Psikolojik konularda sorunlar kesin
bir ekilde belirlenemez, denir. Evet, ancak o za
man da o konuda bireyler bildiinizi ileri sre
mezsiniz.
Fizikte de aynen bu tr rneklerin varolduu
nu duymak sizi dehete drecektir. Aa yu
kar bu ekilde ileyen simetrilerimiz vardr.
Yaklak bir simetrimiz var; siz de onun kusur
suz olduunu varsayarak bir dizi sonu hesapl
yorsunuz. Deneylerle karl atrd nzda
btnyle uyuma salanamyor. Bekleyebilece
iniz simetri yaklaktr. O nedenle, eer uyum
iyi ise Gzel! dersiniz. Uyum ok zayfsa Bu
ey, simetri eksikliine zellikle duyarl olsa ge
rek, dersiniz. imdi glebilirsiniz; ancak, ilerle
meyi bu ekilde gerekletirmek zorundayz.
Eer bir konu yeni ise, bu parackar bizim iin
yeni ise, sonulan tahmin iin onu bunu yokla
yarak ortalkta dolamak btn bilimlerde ilk
admdr. Psikoloji iin doru olan, fizikteki simet
ri yasalan iin de geerlidir; onun iin ok fazla
glmeyin. Balangta ok dikkatli olmak gere
kir. Byle belirsiz bir teori ile havuzun derin ta
Mcc
eskikitaplarim.com
189
rafna dmek kolaydr. Yanl olduunu kant
lamak zordur ve tramplenden dmemek belirli
bir beceri ve deneyim gerektirir.
Tahmin yrtme, sonulan hesaplama ve de
neysel verilerle karlatrmaktan oluan bu s
rete, baz aamalarda, olduumuz yerde sapla
np kalabiliriz. Eer hi dnce retemezsek
tahmin aamasnda aklm; hesaplama srasn
da da yle olur. rnein, Yukawa* 1934de ekir
dek ii kuvvetler konusunda bir tahminde bulun
du. Ancak, matematii ok zor olduundan, kim
se sonularm hesaplayamad. Bu yzden de ileri
srd eyleri deneysel sonularla karlatr
mak mmkn olmad. Bu teoriler uzun sre, Yu-
kawamn hesaba katmad btn o paracklar
kefedilenceye kadar bekledi ve ilerin Yuka-
wamn dnd kadar basit olmad ortaya
kt. kmaza girebileceiniz bir baka nokta da
deneysel yndr. rnein, yerekiminin kuantum
teorisi, eer bir ilerleme kaydediyorsa bile, bunu
ok ar gerekletiriyor. nk yapabileceiniz
deneylerin hibiri hem kuantum fiziini hem de
yerekimini birarada iermiyor. Yerekimi kuvve
ti elektrik kuvvetinden ok daha zayftr.
Ben, bir teorik fiziki olduum ve problemin
bu ynn daha zevkli bulduum iin, imdi,
tahminlerin nasl yapld konusuna arlk ver
mek istiyorum.
Daha nce belirttiim gibi, tahminin nereden
kaynakland hi nemli deildir; nemli olan,
onun deneyle uyum salamas ve olabiliince ke
sinlik tamasdr. yle diyeceksiniz: yleyse
* Hidek Yukawa; 1949 Nobel dl'n alm J apon fizikisi; Kyoto'daki Temel Fizik AratrmR
Enstits Bakan.
Mc
igg eskikitaplarim.com
iimiz ok kolay. Byk bir hesap makinas ala
lm; iinde ardarda tahminler yapan herhangi bir
disk olsun. Makina doamn nasl iledii konu
sunda bir hipotez tahmin ettii her durumda so
nularn da hemen hesaplasn ve dier utaki
deneysel sonular listesiyle karlatrsn. Buna
gre, tahmin yrtmek aptal kiilere zg bir i
tir. Ama aslnda gerek bunun tam tersidir. Ne
denini aklayaym.
lk sorun ie nasl balanacadr. Bilinen il
kelerle balarm, diyeceksiniz. Ama bilinen ilke
lerin hepsi birbirleriyle tutarszdrlar; bu nedenle
de bazlarnn dlanmas gerekir. Tahminlerimiz
de boluklar brakmamz gerektiini vurgulayan
birok mektup almaktayz. nk, yeni tahminle
re yer amak iin boluklar brakmak gerekiyor.
Birisi bize yle sylyor: Biliyorsunuz, siz her
zaman uzayn srekli olduunu ifade edersiniz.
Yeterince kk bir boyutu ele aldnzda arada
yeterince nokta olduunu, kk aralklarla ay
rlm bir sr nokta olmadm nereden biliyor
sunuz? Veya yle diyorlar: Szn ettiiniz u
kuantum mekanii genlikleri ne kadar karmak
ve sama. Doru olduklarm nereden biliyorsu
nuz? Belki de doru deiller. Bu tr szler bu
problemle ilgilenen herkes iin bilinen eyler. Bu
na tekrar dikkat ekmenin bir yarar yoktur. So
run yalnz neyin doru olamayaca deil, onun
yerine, kesinkes, neyin konulabileceidir. Uzayn
sreklilii konusunda doru nermenin uzayn
bir seri noktadan olutuu, aralarndaki boluk
larn bir nem tamad, ve noktalarn kbik bir
ekilde sralandklar yolunda olduunu varsaya
M.
eskikitaplarim.com
191
lm. Bunun yanlln hemen kantlayabiliriz.
Sorun sadece bir eyin yanl olabileceini belirt
mek deil, onun yerine bir baka ey koymaktr;
bu ise o kadar kolay deildir. Yerine gerekten
belirli bir ey koyar koymaz, onun ie yaramad
neredeyse hemen ortaya kmaktadr.
ikinci bir glk de bu basit trden sonsuz sa
yda olanan varolmasdr. una benzer bir du
rum: Oturmu byk bir gayretle kasay amaya
alyorsunuz; uzun bir sre de almsnz.
Kasa amaya altnz dnda ne yaptnz
bilmeyen biri geliyor ve size 10:20:30 kombine
zonunu neden denemiyorsun? diyor. ok youn
alm, ok ey denemi, belki 10:20:30u da de
nemitiniz. Belki de ortadaki saynn 20 deil 32
olduunu zaten biliyorsunuz... Belki de be ra
kaml bir kombinezon olduunu biliyorsunuz...
Ltfen bana bu iin nasl yaplacan anlatan
mektuplar gndermeyin. Onlar okurum, ne s
rlenlerin benim daha nce dnmediim bir
ey olmadndan emin olmak iin onlar her za
man okurum. Ancak, yamtlamak ok zaman al
yor; genellikle de 10:20:30u dene kategorisinde
oluyorlar. ok derin ve gizemli olan baka teori
lerde de grdmz gibi doann hayal gc bi
zimkinden ok ok daha stn. Byle derin ve gi
zemli bir tahmin yapmak kolay birey deil. Tah
min yapmak iin ok zeki olmak gerekir; bu,bir
makine ile gz kapal olarak yaplamaz.
imdi de sizlerle doann yasalarm kefetmek
sanat zerinde konumak istiyorum. Bu bir sa
nattr. Nasl yaplyor? Bunun bir yolunun ge
mie bakp br insanlarn nasl yaptm gr
MM
eskikitaplarim.com
mek olduunu ileri srebilisiniz. Biz de tarihe
bakalm.
Newton ile balamamz gerekir. Bilgisinin tam
olmad bir durumla kar karyayd. Yasalar,
deneye olduka yakn olan dncelerini biraraya
getirerek tahmin etti; gzlemler ve deneyler ara
snda byk bir farkllk yoktu. Bu ilk yntemdi;
ama imdilerde o kadar iyi sonu vermiyor.
Newtondan sonra byk bir ey baaran kii
elektrik ve manyetizma yasalarn bulan Max-
welldir Onun yapt da uydu: Kendisinden n
ce gelen Faraday ve dier kiilerin bulmu olduk
lar btn elektrik yasalarn biraraya getirip on
lar inceledi ve matematiksel ynden tutarsz ol
duklarn farketti. Dzeltmek iin denkleme bir
terim eklemesi gerekiyordu. Bunu da uzayda d
nen avara dililer* ve dier tr dililerden oluan
bir model tasarlayarak gerekletirdi. Bylece
yeni bir yasa buldu. Ancak kimse bunu nemse
medi; nk avara dililere inanmyorlard. Bu
gn biz de bu dililere inanmyoruz; ama buldu
u denklemler doruydu. Demek ki, mantk yan
l olsa da yant doru olabiliyor.
Greceliin kefinde ise durum tmden farkl
dr. Bir paradokslar yn birikmiti; bilinen ya
salar tutarsz sonular veriyorlard. Yeni bir d
nce tarz, yasalardaki olas simetrileri tart
ma baznda bir dnce tarz ortaya kmt.
Durum zellikle zordu; nk Newton yasas gibi
uzun sre doru kalabilmi bir yasann yanl
olabilecei ilk kez farkedilmiti. Sezgisel olarak
alglanan allm uzay ve zaman kavramlarnn
da yanl olduunu kabul etmek zordu.
Avara dili: iki dili arasna girip, yn deitirmeden harekeli nakleden dili ( J .k
M(
eskikitaplarim.com
193
Kuantum mekanii birbirinden bamsz iki
deiik yolla kefedildi (bu da unutulmamas ge
reken bir derstir). Burada da deneysel olarak ok
sayda eliki, ve bilinenlerle kesinlikle aklana
mayan eyler ortaya kmt. Bunun nedeni bil
ginin tam olmamas deil, gereinden fazla eksiz-
siz olmasyd. 'yle' olacan tahmin ettiiniz
ey yle' olmuyordu, iki deiik yntemden birisi
denklemleri tahmin eden Schrdingerin*, dieri
de llebilir olma kavramm analiz etmek gerek
tiini ne sren Heisenbergindi. Bu iki deiik
felsefi yntem sonunda ayn eyin kefine yol at.
Daha nce szn etmi olduum, bir ntro
nun bir proton, bir elektron ve bir kar-ntrino-
ya ayrmasn ieren zayf paralanma yasalar
nn yakn zamanlardaki kefi -yine de tam olarak
bilinmiyor- daha farkl bir duruma yol amakta
dr. Buradaki sorun bilginin tam olmamas, yal
nzca denklemlerin tahmin edilmi olmasdr.
Karlalan zel zorluk da btn deneylerin yan
l sonu vermesidir. Hesapladnz sonu deney
sonularna ters derse hatann nerede olduu
nu nasl tahmin edersiniz? Deneylerin yanl ol
duunu sylemek cesaret gerektirir. Bu cesaretin
nereden kaynaklandn sonra anlatacam.
Bugn artk hibir paradoksumuz yok; en
azndan yle sanyoruz. Btn yasalar birlikte
ele aldmzda ortaya kan u sonsuzluk sorunu
var. Ancak pleri halnn altna spren kiiler
yle aklllar ki, insan bazen bunun nemli bir
paradoks olmadn dnyor. Aynca btn o
paracklar kefetmi olmamz, bize bilgimizin
eksik olduunu sylyor. Verdiim rnekleri d-
Erwin Schrdinger 1933 Fizik Nobel dln Paul Dirac ile paylaan Avusturyah teorik fiziki.
M2
eskikitaplarim.com
nrseniz, fizikte tarihin kendini tekrarlamad
n greceinizden kukum yok. yle ak
layaym: Simetri yasalarn dnmek, bilgiyi
matematiksel olarak ifade etmek veya denk
lemleri tahmin etmek gibi yntemler artk her
kese bilinmekte ve srekli uygulanmaktadrlar.
Sorun ktnda neden bunlardan biri olamaz;
nk ilk nce bunlan denemi olsanz gerek. Bu
sefer baka bir yol bulmak gerekir. Glklerin
ve problemlerin okluu bizi bir kmaza srk
lemise bunun nedeni uyguladmz yntemlerin
daha nce uyguladklarmza benzer yntemler
olmasdr. Yeni proje, yeni keif tamamen dei
ik bir yoldan gerekletirilecektir. Grlyor ki
tarih bize fazla yardmc olmuyor.
Sizlere Heisenbergin, llemeyen eyler hak
knda konuulmamas gerektii yolundaki d
ncesi konusunda baz eyler sylemek istiyo
rum; nk ok kimse tam anlamadan bundan
szediyor. Bu fikri yle yorumlayabiliriz: Keif
leriniz veya bulularnz yle olmaldr ki hesap
ladnz sonular deneyle karlatrlabilsin.
Yani hi kimse moo veya goonun ne olduklarn
bilmiyorsa, sonucu bir moo goo eder eklin
de hesaplamann bir yarar olmaz. nemli olan
yalnzca sonularn deneyle karlatrlabilir ol
masdr. Moolarn ve goolann tahminde yer al
mamas nemli deildir. Tahmini ifade ederken
istediiniz szckleri yerli yersiz kullanabilirsi
niz; yeter ki sonular karlatrlabilecek ekil
de olsun. Bu nokta her zaman yeterince anlal
m deildir. Parack, yrnge, vb. kavramlarn
atom dnyasna olur olmaz tanmasndan sk
M)
eskikitaplarim.com
195
sk yaknlr. Bu yaknma yersiz olup genelleme
de sakncal birey yoktur. Bildiklerimizin ve
edindiimiz fikirlerin tesine uzanmamz her za
man gerekir; ve uzanyoruz da. Bu tehlikeli mi?
Evet. Kesinlikten yoksun mu? Evet. Ancak iler-
leyebilmenin tek yolu da budur. Kesinlikten yok
sun olsa da bilimi yararl klmak gerekir. Bilim
ancak size denenmemi bir ey hakknda birey-
ler sylerse yararl olur; yalnz gereklemi ey
lerden szederse bir yaran yoktur. rnein, ge
zegenlerin hareketlerini anlayabilmek iin geli
tirilen yerekimi yasasnda eer Newton artk
gezegenleri biliyorum, demekle yetinip de bu
nun Dnyanm Ay zerindeki ekimi ile kar-
latmlabileceini akl etmeseydi, ve daha sonra
bakalannn galaksileri birlikte tutan ey e
kim olabilir, eklinde dnmesine yol ama-
sayd yasa pek de yararl olmazd. Bunu yapma
ya almalyz. Galaksiler boyutunda eyler
hakknda hibir ey bilmediimiz iin herey
olabilir, diyebilisiniz. Doru, ancak bu tr bir
snrlamay kabullenmek de bilimsel bir tutum
olmaz. Galaksiler hakknda enilecek eylerin
sonu yoktur. te yandan, davranlarn tm
nn bilinen yasalara gre olduunu varsaymak
da ok snrl ve kesin olur; deneyler de olumsuz
sonu verir. Aradmz ey tam bu trden, ke
sin ifadeli ve deneylerle kolayca karlatrlabi
lir hipotezlerdir. Gerek udur ki, imdiye dek
galaksilerin davranlarnda bu nermeye ters
den birey gzlenmemitir.
Size daha da ilgin ve nemli bir baka rnek
verebilirim. Biyolojinin gelimesine belki de en
M
196
eskikitaplarim.com
byk katky yapm olan varsaym udur: Hay
vanlarn yapt her eyi atomlar da yapabilir ve
biyoloji dnyasnda grlen her ey, hibir ekst
ra birey olmakszn, fiziksel ve kimyasal olayla
rn sonucudur. Canllar szkonusu olunca her-
ey olabilir, diyebilirsiniz. Bunu kabul ederseniz
canl varlklar hibir zaman anlayamazsnz. Bir
ahtapotun dokunalarnn kprtlarna bakp bu
nun, atomlarn bildiimiz fizik yasalar uyarnca
yapt baz hareketlerden baka birey olmad
na inanmak ok zordur. Ancak, bu hipotezin
altnda incelenirse, nasl iledii hakknda olduk
a isabetli tahminler yaplabilir. Bu yolla, bilgi
edinme alannda byk gelime salanmaktadr.
imdiye dek bu hipotezin yanll ortaya k
mam, dokunalar da kesilmemitir.
Bilim dnyas iinde olmayanlar aksini dn
se de, tahmin yapmak bilimsellie ters dmez.
Yllar nce sradan bir insanla uan daireler hak
knda bir sohbetim oldu. Ben bilimsel olduum
iin uan daireler hakknda her eyi biliyor olma
lydm! Uan daireler olduunu sanmyorum,
dedim. Karmdaki, Uan dairelerin varolmas
olanaksz m? Olanaksz olduunu kantlayabilir
misiniz? diye sordu. Hayr, olanaksz olduunu
kamtlayamam; yalmz, olasl pek zayf, dedim.
Ancak, bilimsel olan yol budur. Bilimsel olmak
sadece neyin olas, neyin daha az olas olduunu
sylemektir; her zaman olanakl ve olanaksz
kantlamaya almak deil. Ne kasdettiimi be
lirtmek iin ona yle diyebildim: evremde gr
dm dnya konusunda bildiklerime dayana
rak, uan daireler hakkndaki haberlerin dnya
Mo
eskikitaplarim.com
197
sal zekann bilinen irrasyonel zelliklerinden
kaynaklanm olmasnn, dnya-tesi zekamn bi
linmeyen aklclndan kaynaklanmasndan da
ha olas olduunu dnyorum. Yalmzca daha
olas, o kadar. Bu iyi bir tahmindir. Her zaman,
yanl karsa baka olanaklar dnmemiz ge
rektiini aklda tutarak, en olas aklamay tah
min etmeye alrz.
Neyi alkoyup neyi atacamz nasl tahmin
edeceiz? Btn bildiimiz eylere ve gzel ilke
lerimize karn yine de bamz biraz dertte: ya
sonsuzlar elde ediyoruz, ya da yeterince tanmla
ma yapamyoruz; bir eksiklik var. Kimi zaman
bu baz fikirleri atmamz gerektii anlamna geli
yor. Hi olmazsa gemite, kuvvetle benimsenen
baz fikirlerin atlmas gerekmitir. Sorun neyin
alkonup, neyin atlacadr. Hereyi birden at
mak biraz ileri gitmek olur. O zaman stnde a
lacak fazla bireyimiz kalmaz. Enerjinin koru
numu ilkesi salam grnyor, gzel de; onu at
mak istemiyorum. Neyi atp neyi alkoyacamz
tahmin etmek epeyi beceri gerektirir. Gerekte
belki de tamamen bir ans iidir; ama yine de be
ceri gerektirir gibi grnyor.
Olaslk genlikleri ok tuhaf eyler; aklnza
ilk gelen de yeni fikirlerin arpk olacadr.
Byle olmakla beraber kuantum mekaniinin,
olaslk genliklerinin varolduunu ileri sren te
zinden elde edilen sonular listemizdeki tuhaf
paracklarn hepsi iin yzde yz doru kyor.
Bu nedenle ben, dnyann i mekanizmasn
rendiimiz zaman bu kavramlarn yanl oldu
unun ortaya kacan sanmyorum. Bu bl
M6198
eskikitaplarim.com
m nn doru olduu kansndaym; ama bu yal
nz bir tahminden ibaret.
te yandan, uzayn srekli olduu teorisinin
yanl olduuna inanyorum; nk, szn et
mi olduum sonsuzlarla ve baka glklerle
karlayoruz; ve btn bu paracklarn boyut
larn neyin saptad sorusu ortaya kyor. Ka
nmca geometrinin basit kurallarm sonsuz k
k lekteki uzaya tamak yanltr. Burada da
bir boluk brakyorum ve yerine ne konulacan
sylemiyorum. Syleseydim bu dersi yeni bir ya
sayla bitirmi olurdum.
Baz kimseler btn ilkelerdeki tutarszlklar;
ancak tek bir tutarl dnya olabileceini, eer b
tn ilkeleri toplarsak ve ok kesin hesaplar yapar
sak sadece ilkeleri saptamakla kalmayacamz,
ayn zamanda bu ilkelerin her eyin tutarl kal
masna olanak salayan yegane ilkeler olduunun
da anlalacan sylemek iin kullandlar. Bu bi
raz abartl bir beyan gibi grnyor; bana kpei
kuyruundan tutup sallamay anmsatyor. Ka
nmca baz eylerin varolduu kabul edilmeli -50
ksur paracn hepsi olmasa da, elektron, vb. gi
bi birka kk ey- o zaman, btn bu ilkelerle
ortaya kan karmaklk belki de belirli bir sonu
oluturur. Hereyin tutarllk tartmas yoluyla
aklanabileceim sanmyorum.
Bir baka problemimiz de ksmi simetrilerin
ne anlama geldiidir. Bu simetriler, yani rnein
ntron ve protonlarn yaklak olarak ayn olup
yalnz elektrik bakmndan ayn olmad; veya
yansma simetrisi yasasmn ufak bir reaksiyon
dnda kusursuz olduu trnden ifadeler ok
Mc
eskikitaplarim.com
199
canskcdr. Bir ey hemen hemen simetriktir,
ama tam simetrik deildir. Bu konuda iki d
nce ekol vardr. Birincisi sorunun basit oldu
unu, eylerin gerekte simetrik olduklarn, an
cak ufak bir karklktan dolay biraz 'ala
tklarn ne srer. Tek bir temsilcisi olan -o da
benim- ikinci bir ekol de hayr der; kendisi kar
mak olabilir ve ancak bu karmaklk sayesin
de basit hale gelir. Eski Y unanllar gezegenlerin
yrngelerinin ember olduunu dnrlerdi.
Gerekte ise elipstiler. Bunlar tam simetrik de
ildir; ancak, embere ok yakndrlar. Soru u:
Neden embere yakndrlar? Neden hemen he
men simetriktirler? Gel-git srtnmesi gibi
uzun, karmak bir nedenden tr. Olabilir ki
doa bu konularda, kendi doas gerei tama
men asimetriktir; ancak gereklerin karmakl
nda neredeyse simetrikmi gibi grnr, ve
elipsler de ember gibi. Bu da bir baka olaslk
tr; yalnzca bir tahmin.
Psikolojik olarak tamamen farkl grnen,
farkl fikirler ieren A ve B gibi iki teorimiz oldu
unu, ancak hesaplanan btn sonulanmn bir
birinin ayn ve deneyle uyumlu olduunu varsa
yalm. ki teori balangta farkl grnmekle be
raber ayn sonulara yol ayorlar. Bunu mate
matiksel olarak kantlamak kolaydr; A ve Bnin
mantksal ieriinin, buna her zaman karlk
gelen sonular verdiini gstermek yeterlidir.
Byle iki teori olduunu varsayyoruz; hangisinin
doru olduunu nasl saptayacaz? Bilimsel olan
hibir yol yoktur, nk ikisi de deneyle ayn l
de uyumludur. yleyse aslnda tmyle farkl
M
200
eskikitaplarim.com
fikirlerden kaynaklandklar halde bu iki teori
matematiksel ynden zdetirler ve ikisini ayr-
dedebilecek bilimsel bir yntem yoktur.
Bununla beraber, psikolojik nedenlerle, yeni
teoriler tahmin etmek bakmndan denklikten ok
uzak olabilirler; nk, birisi insana dierinden
farkl dnceler artrabilir. Bir dnceyi
belirli bir ereve iinde ele alrsanz neyi deiti
receiniz hakknda bir fikriniz olur. rnein, A
teorisinde bir eyden szeden bir ifade varsa siz
de ben uradaki fikri deitireceim, dersiniz.
Ancak, Bde buna karlk gelen neyi deitirece
inizi bulmak ok kark bir i olabilir. Baka
bir deyile, deitirmeden nce zde olduklar
halde birisi iin doal grnen bir deitirme ek
li dieri iin doal olmayacaktr. Bu nedenle, psi
kolojik olarak btn teorileri aklmzda tutmamz
gerekir; iyi bir teorik fiziki de belirli bir konunun
alt veya yedi farkl ifade eklini ve hepsinin bir
birine denk olduunu bilir; bu aamada hangisi
nin doru olduuna karar vermek olanakszdr,
ama tahmin yrtmek iin farkl fikirler art
racaklarn umarak hepsini aklnda tutar.
Bu bana baka bireyi anmsatyor: Teoride
yaplan ok kk deiiklikler, o teorinin evre
sindeki felsefe ve dncelerde ok byk dei
ikliklere yolaar; rnein, Newtonun uzay ve
zaman konusundaki fikirleri deneylerle ok
uyumlu sonular vermiti. Ancak, Merkrn y
rngesinde ok ufak bir fark vard. Yrngedeki
doru hareketi bulmak teorinin znde ok b
yk bir deiim gerektirdi. Bunun nedeni New
ton yasalarnn ok basit ve kusursuz olmalar ve
(..
eskikitaplarim.com
201
belirli kesin sonular vermeleriydi. ok kk l
de farkl bir sonu almak iin tmden deiti
rilmeleri gerekti. Yeni bir yasa bulmaya alr
ken kusursuzluun stne kk kusurlar koya
mazsnz; yine kusursuz bir ey bulmamz gere
kir. Bu da Newtonun ve Einsteinm ekim teori
leri arasndaki felsefi dnce farknn muazzam
olduunu ortaya koyuyor.
Bu felsefeler nelerdir? Bunlar gerekte, sonu
lan abucak hesaplamak iin kurnazlkla uygu
lanan yollardr. Bazen yasann alglan biimi
olarak yorumlanan bir felsefe, kiinin sonulan
tahmin etmek iin yasay aklnda tutu eklin
den baka birey deildir. Baz kimseler Maxwell
denklemleri gibi durumlar iin doru olan u sa
v ileri srdler: Felsefeye aldrma; sadece denk
lemleri tahmin et. Sorun, yantlar deneylerle
uyumlu olacak ekilde hesaplamaktr. Denklem
hakknda herhangi bir felsefe, tartma veya sz
ce gerek yoktur. Yalmz denklem hakknda bir
tahminde bulunuyorsanz, bu bir bakma iyidir;
nyargl olmadan denklemi tahmin eder, bylece
de daha iyi bir tahmin yapabilirsiniz. Buna kar
lk, felsefe tahmin yapmanza yardmc olabilir.
Karar vermek zor bir itir.
nemli olan tek eyin teori ile deney arasndaki
uyum olduunda srar eden kiilere, bir Mayal
astronom ile rencisi arasnda getiini kurgula
dm bir diyalogu aktarmak isterim. Mayallar,
rnein Gne ve Ay tutulmalar, Ayn gkyzn-
deki konumu, Vensn konumu, vb. konularda
doruya olduka yakn tahminler yapabiliyorlar,
btn bunlar da aritmetikle gerekletiriyorlard
(.M
2Q2 eskikitaplarim.com
Ayn ne olduu hakknda en kk bir tartma
yoktu; hatta onun dnd bile szkonusu edilmi
yordu. Sadece tutulmalarnn ne zaman olaca,
ne zaman dolunay olaca gibi eyleri hesaplyor
lard. Bir gencin astronoma gidip unlar syledi
ini varsayalm: Bir fikrim var. O eyler belki d-
nyorlardr ve orada belki taa benzer eylerden
olumu toplar vardr. Gkyznde ne zaman g
rneceklerini hesaplamak yerine nasl hareket et
tiklerini bambaka bir yolla hesaplayabiliriz.
Astronom ona: Gzel. Tutulmalarn hangi
duyarllkla hesap edebilirsin? der. O da Henz
hesaplan pek gelitirmedim, yantm verir, ast
ronom bunun zerine Ay tutulmalarn, senin
modelinle hesaplayabileceinden ok daha kesin
olarak hesaplayabiliyoruz. Bu dndklerin
zerinde ok durmamalsn; nk matematiksel
modelimizin ok daha iyi olduu apak, der.
Birisi gelip birey nerdiinde, rnein dnyann
yle olduunu dnelim, dediinde karsn-
dakilerin filan problem iin bulduun sonu ne?
eklinde yantlama eilimleri ok gldr. O
problemi henz yeterince gelitirmedim,
dediinde ona ama biz gelitirdik ve yantlar
ok daha kesin olarak alabiliyoruz, derler. Grl
d gibi, fikirlerin gerisindeki felsefe zerinde
kafa yorup yormamak bir sorundur.
Bir baka alma yolu da, kukusuz, yeni il
keler tahmin etmektir. Einstein, yerekimi
teorisinde, btn dier ilkeler yamnda, kuvvet
lerin daima ktlelerle orantl olduu yolundaki
ilkeye karlk gelen ilkeyi tahmin etti, ivme
kazanan bir otomobilin iindeyken, yerekim
(.(
eskikitaplarim.com
203
alan iinde olmaktan farkl bir ey al
glayamayacamz ilkesini tahmin etti ve bu il
keyi dier btn ilkelerle birletirerek yerekimi
iin doru olan yasalar bulmay baard.
Size, baz tahmin yntemlerinin anahatlann
vermi bulunuyorum. imdi de elde edilen sonu
lar konusunda baz noktalara deinmek i s
tiyorum. Birincisi, ii bitirip sonular hesap
layabileceimiz matematiksel bir forml elde et
tikten sonra daha ne yapabileceimiz sorusu.
Gerekten alacak birey! Belli bir durumda bir
atomun nasl davranacam anlamak iin, bir
kat zerine iaretler koyarak kurallar belir
liyoruz, bunlar aprak bir ekilde alp
kapanan dmeleri olan bir makinaya veriyoruz;
sonuta atomun ne yapacam makina bize ak
taryor. Eer o dmelerin alp kapanma yn
temleri atmun bir eit modeli ise, eer atom
larn ilerinde de dmeler olduunu dnr
sek, o zaman ne olup bittiini bir lde anlam
oluyoruz. Temel eyle hibir ilgisi olmayan, baz
kurallardan ibaret matematik formller kul
lanarak ne olacann tahmin edilebilmesini ger
ekten ok hayrete deer buluyorum. Bir bil
gisayardaki dmelerin alp kapanmas ile
doada olanlar tamamen farkldr.
Bu tahmin et - sonular hesapla - deneyle
karlatr srecinin en nemli elerinden biri
de ne zaman doru olduumuzu bilmektir. Btn
8onulan kontrol etmeden ok nce de doru ol
duumuzu bilmek olanakldr. Gzellii ve yaln
l sayesinde gerei farkedebilirsiniz. Bir tah
inin yrtp onun yanl olmadm aka gs
(.2
eskikitaplarim.com
teren birka kk hesap yaptktan sonra onun
doru olduu kolayca belli olur. Eer tahmininiz
doru ise, doru olduu da aikardr -en azndan
deneyimli iseniz- nk genellikle olan udur;
girenden ok fazla ey dan kar. Tahmininiz o
eyin ok basit olduu yolundadr. Eer yanl
olduunu hemen gremiyorsanz ve ncekinden
daha basitse, tahmininiz dorudur. Deneyimsiz
kiiler ve benzerleri de basit olan tahminler
yaparlar; ancak bunlarn yanl olduunu hemen
anlarsnz. Bu nedenle, onlar hesaba kat
myoruz. Buna karn baz kiiler, rnein
deneyimsiz renciler ok karmak olan ve san
ki doruymu gibi grnen tahminlerde bulunur
lar. Ben onlarn yanl olduunu kolayca an
larm; nk gerek, tahmin edilenden her
zaman daha basittir. Bize gerekli olan hayal
gcdr; ama korkun bir deh gmlei giydiril
mi hayal gc. Dnyaya yepyeni bir bak as
bulmamz gerek ve bu bak as bilinen herey-
le uyumlu olmal. Ancak tahminler bir yerde bir-
eylere ters dmeli; yoksa ilgin olmaz. Bununla
beraber ters dt konuda da doa ile uyum
iinde olmaldr. Gzlemlenmi bulunan hereyle
tamamen uyum iinde olan, ancak baka bir nok
tada ters den bir bak as bulabilirseniz
byk bir keif yapm olursunuz. Snanm
btn teoriler ynnden denendiinde uyumlu,
ama bir baka kapsamda farkl sonular veren;
hatta sonulan doa ile uyumayan bir teori bul
mak hemen hemen olanakszdr; ama tamamen
deil. Yeni bir teori dnmek son derece zordur
ve olaanst bir hayal gc gerektirir.
(.)
eskikitaplarim.com
205
Bu servenin gelecei nedir? Sonunda ne ola
cak? Y asalar tahmin edip duruyoruz; daha ne
kadar yasa bulmamz gerekecek? Bilmiyorum.
Baz meslekdalarm bilimin bu temel ynnn
hep srp gideceini sylyor; ancak ben bu
srekli yenibin, diyehm bin yl boyunca devam
edeceini sanmyorum. Bu gidi, yani srekli
yeni yasalar bulma durumu srp gidemez. yle
olsa bile, birbiri altnda bu kadar ok katmann
bulunmas ok skc olur. Kanmca gelecekte u
iki eyden birisi olabilir. Birincisinde btn
yasalar bulunur, yani yeterince yasa bulunur,
sonulan hesaplayabilirsiniz ve sonularn hepsi
de deneylerle uyumlu olur. Bu da yolun sonu
demektir. Y ahut da deneyler gittike zorlar,
pahallar ve siz yasalarn ancak %99.9unu
bulursunuz; yine de her zaman henz kefedil
mi olan bireylere ters den ve lmleri ok
zor olan bir olgu ortaya kar; siz bunun ak
lamasn yapar yapmaz bir yenisi kar; iler git
tike yavalar da yavalar ve giderek daha az il
gin hal bir alr. Sonuca gtren br yol da
budur. Ancak, sanrm u veya bu ekilde sona
varlmas kanlmazdr.
Henz keifler yapabildiimiz bir ada
yaadmz iin anslyz. Bu i Amerikann
kefine benzer; yalnz bir kere yaplabilir.
Yaadmz a doann yasalarm kefettiimiz
bir adr ve bu gnler asla bir daha gelmeyecek
tir. Son derece heyecan verici, harikulade bir ey
ama bu heyecan yok olmak zorunda. Gelecekte
elbette baka ilgin konular ortaya kacaktr.
Parkl dzeydeki olgular arasndaki balantlar
(.
eskikitaplarim.com
ilgi ekecektir, rnein biyolojideki olgular vb;
veya, keif seferleri istiyorsanz, br gezegen
lere seferler. Ancak imdi yaptmz trden ey
ler varolmayacaktr.
Gelecek konusunda unu ngryorum: En
sonunda her ey bilindiinde veya ok skc bir
hale geldiinde, u ana kadar zerinde konu
tuumuz konulara ynelen dikkat ve etkin felsefe
yava yava yokolacaktr. Hep darlarda durup
aptalca laflar eden filozoflar evremizi saracaktr.
O zaman, Hakl olsaydnz geriye kalan btn
yasalar bulurduk, diyerek onlar engel
leyemeyeceiz. nk yasalarn hepsi ortada
olunca, onlara uygun aklamalar da bulunacak
tr. rnein, Dnyann neden boyutlu olduu
hakknda her zaman aklamalar yaplmtr. Tek
bir Dnya olduu iin bu aklamalarn doru
olup olmadklarn anlamak ok zor. Eer her ey
bilinirse bunlarn neden doru yasalar olduu
hakknda da aklamalar yaplacaktr. Ancak bu
aklamalar, bu dnce tarznn daha ileriye git
memizi engelleyeceini ne srerek ele
tirmeyeceimiz, farkl bir erevede yaplacaktr.
Byk kaiflerin, turistlerin gelmesiyle bir bl
genin yozlatn hissetmelerine benzer bir ekil
de, dnceler de yozlaacaktr.
amzda insanlar, daha nce hi rastlan
mam bir durumda doamn nasl davranacana
ilikin tahminler yapmaktan duyulan bir coku,
ok byk bir coku yaamaktadrlar. Belirli bir
alandaki bilgi ve deneylerden yararlanarak,
daha nce hi aratrlmam bir alanda ne ola
can tahmin etme olanamz var. Bu, kaif
(.o
eskikitaplarim.com
207
lerin bildiimiz keiflerinden biraz deiik bir
ey; onlar kefettikleri yerlerde, henz kefedil
memi blgelerin nasl yerler olduuna iaret
eden yeterli ipularna sahiptirler. Bizim tah
minlerimiz ise, bir hayli dnme gerektirirler.
Genellikle, daha nce grdklerimize hi ben
zemezler.
Doada buna izin veren, yani bir blmnde
olan bitenden yola karak tmnde geliecek
olan eyleri tahmin etmemize izin veren nedir?
Bu, bilimsel olmayan bir sorudur. Onu nasl
yantlayacam bilmiyorum; bu nedenle de
bilimsel olmayan bir yant vereceim. Bu zellik,
kanmca, doann yalnlndan ve bunun yola-
t gzellikten kaynaklanmaktadr.
(.6
eskikitaplarim.com
U:8
eskikitaplarim.com
TBtTAK POPLER BLM KTAPLARI DZS
* Hayatn Kkleri
* Bir Matematikinin Savunmas
* kili Sarmal
* Gen Bilimadamna tler
* Modern Bilimin Oluumu
' niversite
* Rastlant ve Kaos
* Byk Bilimsel Deneyler
* ok Ge Olmadan
* lk Dakika
* Bilimin ncleri
* Fizik Y asalar zerine
* Bir Mhendisin Dnyas
* Modem a ncesi Fizik
* Kaos
* Bilimsel Gaflar
* Rakamlann Evrensel Tarihi 1
* Sorgulayan Denemeler
* Gen Bencildir
' Tuhaf bu DNA'llar
* Y ldzlarn Zaman
* Gezegenler Klavuzu
* Rakamlarn Evrensel Tarihi 2
* Gndelik Bilmeceler
* Dr. Ecco nun artc Servenleri
YAY1NIARIMIZI KTABEVLEIINDEN,
TBTAK KTAP SATI BROSUNDAN
VEYA BLM VE TEKNK DERGSNN 101 621 NUMARALI
POSTA EK HESABINA CRETN YATIRIP;
MAKBUZUN FOTOKOPSN ADRESMZE GNDEREREK
TEMN EDEBLRSNZ.
Bilim Teknik Dergisi
Atatrk Bulvar No:221
06100 Kavakldere - Ankara
Tel: (0.312) 468 53 00 / 2111
Faks: (0.312) 427 13 36
(.
eskikitaplarim.com
U: