N E R V N O T K I V O

Doc. dr Nela Puka

Institut za histologiju i embriologiju Aleksandar . Kosti
Medicinski fakultet Univerziteta u Beogradu
Istorija neurohistologije
Nobelova nagrada za fiziologiju i medicinu 1906. godine za
njihov rad na prepoznavanju struktura nervnog sistema
Camillo Golgi (1843-1926) Santiago Ramn y Cajal (1852-1934)
Nervno tkivo
celularno tkivo
strukturne komponente
nervne delije, neuroni (100 milijardi, 10
11
)
glija delije, neuroglija 10x brojnije
poreklo
ektodermalno
(neuroektodermalno)
http://sosembriologiahumana.blogspot.com
ektoderm
notohorda
nervni nabori
nervni nabori
nervna cev
nervna cev
N E U R U L A C I J A
Nervno tkivo (kora velikog mozga)
neuropil
- U cerebralnom korteksu 85% neuropila, a 15% okupiraju produeci glija delija
- Kod osoba obolelih od izofrenije primeden je redukovan neuropil
- U CNS-u, intercelularni prostor zauzima do oko 15% od ukupnog volumena parenhima, a ine
ga prostori irine 20-30 nm, koji sadre ekstracelularne proteine (npr. laminin) i (ne)sulfatisane
mukopolisaharide, ali ne i kolagena vlakna
Osobine nervnog tkiva
Nadraljivost - svojstvo neurona da reaguje na
mehanike, termike, hemijske i svetlosne
stimuluse
Sprovodljivost sposobnost neurona da
primljeni nadraaj u vidu elektrinog signala
(nervnog impulsa, akcionog potencijala) prenese
i prosledi drugim delijama
Neuron
Po Hisovoj teoriji (Wilhelm His, oktobar 1886), nervni sistem
je ne-sincicijalna mrea formirana od nezavisnih jedinica
nervnih delija
Nemaki lekar, profesor anatomije i patologije Heinrich
William Waldeyer (1836-1921), prvi je upotrebio termin
neuron, 1881. godine.
Meutim, prvi naunik koji je sagledao jedan neuron, gotovo
u celini, bio je legendarni neuro-istraiva Karl Dajters (Karl
Deiters, 1834-1863).Dajters je uspeo da mikrodisekcionim
tehnikama izdvoji iz nervnog tkiva pojedinane, velike
neurone sa njihovim dendritima i glavnim aksonskim stablom
(Dajtersova knjiga sa originalnim nalazima objavljena je
postuhumno 1865. godine)
dendriti
jedro
telo, soma,
perikarion
akson (sprovodni deo)
aksonski
terminali
mijelinski
omota
Ranvijeovi
nodusi, suenja
terminalna
arborizacija
(telodendron)
**
** aksonski breuljak
Dajtersova kupa
*
* inicijalni segment
(nemijelinizovan)
Neuron (siva vs. bela masa)
http://learn.genetics.utah.edu
4. Prenosi informaciju na target eliju (neuron, mii, lezda)
1. Prima i integrie stimuluse
2. Generie nervni impuls (akcioni potencijal)
3. Sprovodi akcioni potencijal
dendriti, telo, aksonski breuljak
inicijalni segment
akson, grane, terminalna arborizacija
aksonski (nervni) terminali
etiri funkcionalna segmenta neurona
Graa neurona
Telo, soma, perikarion metaboliki centar delije
Veliina:
4-5 m, zrnasti neuroni kore malog mozga (parvocelularni)
80 m, Purkinjeovi neuroni
150 m, kortikalni piramidalni neuroni (magnocelularni)
Telo neurona
Jedro:
Jedno, uglavnom centralno postavljeno
krupno, ovalno,
euhromatino,
ponekad vezikularno
izraeno jedarce
(nukleolus)
http://www.bristol.ac.uk
Telo neurona
Organele:
Nislova (Nissl) supstanca
(poliribozomi i granulisani ER)
hromatoliza
Goldi kompleks
mitohondrije
sekretorne granule
glatkiER
centriol (retko se srede kod adultnih neurona)
lizozomi
rezidualna tela, lipofuscin (sadri dosta lipida, pa se boji
lipofilnim bojama kao i mijelin), lipofuscinoza
Franz Nissl (1860-1919)
Telo neurona
http://www.vetmed.vt.edu
Distribucija Nislove supstance
akson
dendriti
Dendriti
broj dendrita izrazito varira
kradi od aksona
razgranati produeci (3 6 generacija)
sa napredovanjem grananja smanjuje se dijametar
sastav citoplazme slian perikarionu, ali je gustina
organela manja u odnosu na perikarion
nema Goldi kompleksa, ni lipofuscina
mnogi dendriti prekriveni su spinama koje povedavaju
postsinaptiku (receptivnu) povrinu
Spine
kratki trnoliki produeci u obliku lizalica ili peurki
u centru snop aktinskih filamenata i malo glatkog ER
na membrani postsinaptiki receptori i jonski kanali
gustina spina je odraz prosenog mentalnog kapaciteta
- plastinost -
Ramn y Cajal
Cajal vs. tehnologija
Plastinost
OSOBINA NERVNOG TKIVA
(SISTEMA) DA MODIFIKUJE
SVOJU STRUKTURU I FUNKCIJU
POD UTICAJEM SPOLJANJIH I
UNUTRANJIH INIOCA
http://www.gordonpomarescentre.com/brain_plasticity/
Akson
uvek samo jedan, konstantnog dijametra
duina kod oveka do oko 1m
delovi:
aksonski breuljak (Dajtersova kupa)
inicijalni segment
mijelinizovan/amijelinizovan konduktivni (sprovodni) deo
kolateralne i rekurentne grane
terminalna arborizacija (telodendron)
aksonski terminali
Akson
aksoplazma, aksolema
nema Nislove supstance, Goldi kompleksa i
lizozoma
poseduje malo glatkog ER i dosta mitohondrija
sekretorne granule (strukturni i neuropeptidi)
du aksona intenzivan transport
anterogradni (niz)
retrogradni (uz)
Pojam nervnog vlakna
U savremenoj literaturi akson
i nervno vlakno su sinonimi,
meutim nervna vlakna su i
aferentni produeci
pseudounipolarnih neurona
(senzorna vlakna), koji imaju
morfologiju aksona, ali su u
funkcionalnom smislu
dendriti (dendraksoni)
Citoskelet nerve elije
Citoskelet
Mikrofilamenti (aktinski)
difuzno, intenzivnije periferno gde
je u kontaktu sa integralnim
proteinima membrane; sol-gel
Neurofilamenti (intermedijerni)
usnopljeni u neurofibrile koje
odravaju oblik delije, a u aksonu
odravaju dijametar uz pomod
kinaza i fosfataza koje reguliu
njihov stepen fosforilacije
Mikrotubuli
paralelni u aksonima (+ ka
terminalu, - ka perikarionu),
antiparalelni u telu i dendritima
Citoskelet nerve elije
Mikrotubuli
asocirani sa velikimbrojemraznih proteina, kao to su
MAP-1, MAP-2 i Tau proteini (marekeri citoskeleta
neurona), koji indukuju polimerizaciju mikrotubula a koji,
zatim, stabilizuju i popreno povezuju meusobno ili sa
drugim citoskeletnim polimerima
obezbeuju transport u deliji
Transport kroz akson du mikrotubula
Anterogradni
motorni protein KINEZIN
Brzi (20-70mm/dan)
Mitohodrije, cisterne glatkog
ER, sekretorne granule,
supstance male molekulske
mase (AK, monosaharidi)
Spori (0,2-10mm/dan)*
Subjedinice mikrotubula,
enzimi
* Transport pojedinih komponenti
moe trajati i nekoliko meseci
Retrogradni
motorni protein DINEIN
Samo brzi
Istroene vezikule, signalni
molekuli (npr. faktori rasta),
toksini (npr. tetanusa), virusi
(virus besnila, herpes simplex)
Deo neurona Komponente
PERIKARION -euhromatski nukleus sa prominentnimnukleolusom
-granulirani endoplazmatski retikulumsa slobodnim
poliribozomima (Nisslova supstanca)
-Goldijev kompleks
-mitohondrije
-lizozomi
-lipofuscinske granule (pigment starenja)
-komponente citoskeleta
-mikrotubuli
-mikrofilamenti (aktinski filamenti)
-neurofilamenti (vrsta intermedijernih filamenata)
- neurosekretorne granule
DENDRITI u bazi sastav slian perikarionu, ali nema Goldijevog aparata, nema lipofuscina
AKSON Nema:
-Nisslovu supstancu
-Goldijev kompleks
-lizozome, lipofuscin
Ima:
- mitohondrije
- malo glatkog ER
-mikrotubule, mikrofilamente, neurofilamentie
-neurosekretorne granule
AKSONSKI TERMINALI slini aksonu, ali pored mitohondrija imaju i endozome
Sinapse
PODELA SINAPSI (u odnosu na nain prenoenja nadraaja)
1. hemijska sinapsa
2. elektrina sinapsa- neksusi (komunikantni spoj)
3. meovita sinapsa- hemijska i elektrina
(Mauthnerovi neuroni)
re sinapsa potie od sinaptein kovanice koju je Ser arls Skot erington napravio od rei sin
(zajedno) haptein (da se zakopa)
1932 dobio i Nobelovu nagradu "za rad o funkciji neurona, ukljuujudi injenicu da snaniji stimulusi
rezultuju viomfrekvencijom nervnih impulsa"
oko 10
14
presinaptiki elementi
presinaptika membrana
citomatriks aktivne zone
sinaptike vezikule
mitohondrije
endozomi
sinaptika pukotina (20
40 nm)
postsinaptiki elementi
postsinaptika membrana
postsinaptiko zadebljanje
receptori za transmitere
jonotropni
metabotropni
Hemijska sinapsa
Hemijska sinapsa
Depolarizacija presinaptike
membrane
Brzo otvaranje Ca++ kanala
Ulazak jona Ca++ dovodi do
fuzije sinaptikih vezikula sa
presinaptikom membranom
Oslobaanje
neurotransmitera
Difuzija neurotransmitera
Vezivanje neurotransmitera za
receptore na postsinaptikoj
membrani
Depolarizacija postsinaptike
membrane
Aktivna zona
Akivna zona region u
presinaptikom terminalu aksona koji
se sastoji od presinaptike membrane
i guste kolekcije proteina koja se
naziva citomatriks aktivne zone
Funkcija aktivne zone je da posreduje
u otputanju neurotransmitera iz
sinaptikih vezikula. Ona privezuje
sinaptike vezikule za presinaptiku
membranu i posreduje u sinaptikoj
fuziji vezikula, pa tako omogudava
otputanje neurotransmitera
Postsinaptiko zadebljanje
proteini postsinaptikog zadebljanja (ima ih na
stotine) ukljueni su u privrdivanje (usidrava-nje) i
razmetanje receptora, kao i u modulaciju njihove
aktivnosti
najvaniji proteini su: PSD95 (postsynaptic density
95), neuroligin (delijski adhezioni protein),
kalcijum/kalmodulin-zavisna protein-kinaza II i dr.
signalni molekuli i adhezioni proteini
prisutni i na spinama
Vrste hemijskih sinapsi
Akso-aksonska
Akso-somatska
Akso-somatska
Akso-dendritska
Akso-dendritska
Elektrine sinapse
Elektrine sinapse
bre su od hemijskih sinapsi, ali signal u postsinaptikim
neuronu nije pojaan, ved je isti ili oslabljen u odnosu na
presinaptiki neuron
nalaze se u delovima nervnog sistema od kojih se zahteva
najbri mogudi odgovor, npr. kod odbrambenih refleksa
ove sinapse su uglavnom dvosmerne, ali je mogud i
jednosmerni tok
elektrine sinapse koegzistiraju sa hemijskim sinapsama
najbrojnije su u mrenjai, modanoj kori kimenjaka, nc.
reticularis thalami i hipokampusu i najede izmeu malih
lokalnih inhibitornih neurona
Odnos aksona i glije u PNS-u
http://virtual.yosemite.cc.ca.us
Mijelinska vlakna Amijelinska vlakna
Odnos aksona i glije u PNS-u
Mijelinska vlakna Amijelinska vlakna
jedro vanove
delije (periferno)
bazalna
lamina
interdigitacije
vanovih delija
jedro vanove
delije (u centru)
aksoni
akson
(vlakno)
Vajsmanovi
intertnodusni segment
(odgovara jednoj vanovoj
deliji) 0,2-1,5 m
Mijelinski omota u CNS-u
oligodendrocit
Mijelinizacija
Centralno
Periferno
Mijelinizacija
neurilema
1. nezreli mijelinski omota
formira tanak sloj citoplazme
koji se obavija oko aksona
2. kompakcija citoplazme
(formiranje glavne guste linije)
3. zreli mijelinski omota ini
duplikatura delijske membrane i
tanak kompaktni sloj citoplazme
unutar te duplikature
* mezakson
*
*
Mijelinizacija
Tamna pruga
Svetla pruga
Tamna pruga
Mijelinizacija
Svetla pruga
Tamna pruga
majorna
gusta linja
intraperiodna
minorna
gusta linija
Tamna pruga
majorna
gusta linja
Ranvijeov nodus
mit-Lantermanove pukotine,
mijelinske incizure
Ranvijeov nodus
perinodalna citoplazma
vanove delije
neurilema
Mijelinski omota
akson
mijelin
jedro vanove elije
Mijelinski omota
Ranvijeovo
suenje
Mijelinski omota
1. heterotipski okludentni spojevi
u paranodalnoj regiji
2. autotipski okludentni spojevi
izmeu segmenata membrane
oko mit Lantermanovih
pukotina i izmeu interdigitacija
susednih vanovih delija
3. komunikantni spojevi u
paranodalnom regionu izmeu
membrana susednih mit
Lantermanovih pukotina
Mijelinski omota
Ranvijeov nodus
Citoplazmatski procesusi susednih oligo-
dendrocita se ne preplidu. Prostor izmeu
njih ispunjen je stopalom astrocita.
Citoplazmatski prosecusi susednih va-
novih delija se preplidu u nivou Ranvijer-
ovog nodusa.
produeci oligodendrocita u kontaktu sa aksolemom
stopalo
astrocita
Ranvijeov
nodus
mijelin
neuron
MULTIPLA SKLEROZA patogeneza
Multipla skleroza je bolest demijeliniza-cije
koja se karakterie povremenim epizodama
neuroloke disfunkcije, uz-rokovane lezijama u
beloj masi mozga. Dve vane patohistoloke
karakteristike su:
1) infiltracija inflamatornim delijama (T-
limfociti i makrofagi) van i oko plakova;
2) plakovi astrocitnih agregata.
CD8+ i CD4+ T-limfociti koji dospe-
vaju u leziju multiple skleroze sekretuju
citokine (IL-2, TNF- , interferon- ).
T-limfociti sekretuju Fas- ligand koji
se vezuje za Fas-receptor na oligoden-
drocitima i indukuje njihovu apoptozu.
TNF- ima slian proapoptotski efekat.
Makrofagi odstranjuju mijelin sa
aksona.
Blokira se prenos nadraaja du
demijelinizovanog aksona.
oligodendrocit
Fas receptor
Fas ligand
makrofag
postkapilaerna venula
T-delija
(CD4+ i CD8+)
1. Na osnovu funkcije
2. Na osnovu broja polova
3. Na osnovu oblika
4. Na osnovu efekta
5. Na osnovu duine aksona
6. Na osnovu sadraja transmitera
Klasifikacija neurona
1. Na osnovu funkcije
a. senzorni (somatosenzorni i viscerosenzorni)
b. motorni (somatomotorni i visceromotorni)
c. asocijativni (interneuroni, projekcioni, komisuralni, ukupno 99%)
Klasifikacija neurona
1. Na osnovu funkcije
2. Na osnovu broja polova (korenova)
a. (pseudo)unipolarni
b. bipolarni
c. multipolarni
Klasifikacija neurona
Vrste neurona prema broju nastavaka
(pseudo)unipolarni bipolarni
dendriti
multipolarni
Aksonski
terminal
Aksonski
terminal
Aksonski
terminal
Pravac
impulsa
ganglijski neuroni retine, kohlearnog
gagngliona, Purkinjeovi neuroni
senzorni ganglioni u PNS-u vegetativni ganglioni,
ostali neuroni u CNS-u
1. Na osnovu funkcije
2. Na osnovu broja polova
3. Na osnovu oblika
Npr. piramidalni, stelatni, zrnasti...
Klasifikacija neurona
1. Na osnovu funkcije
2. Na osnovu broja polova
3. Na osnovu oblika
4. Na osnovu efekta
a. ekscitatorni neuroni
b. inhibitorni neuroni
Klasifikacija neurona
1. Na osnovu funkcije
2. Na osnovu broja polova
3. Na osnovu oblika
4. Na osnovu efekta
5. Na osnovu duine aksona
a. projekcioni neuroni, dugoaksonski (Goldi tip I)
b. interneuroni, kratkoaksonski (Goldi tip II)
Klasifikacija neurona
1. Na osnovu funkcije
2. Na osnovu broja polova
3. Na osnovu oblika
4. Na osnovu efekta
5. Na osnovu duine aksona
6. Na osnovu sadraja transmitera
npr. glutamatergiki, GABAergiki, holinergiki, dopaminergiki,.....
Klasifikacija neurona
1. Na osnovu funkcije
2. Na osnovu broja polova
3. Na osnovu oblika
4. Na osnovu efekta
5. Na osnovu duine aksona
6. Na osnovu sadraja transmitera
Klasifikacija neurona
Glija elije
CNS
Astrociti
Oligodendrociti
Mikroglija
Ependimne delije
PNS
vanove delije
Satelitske delije
Glija elije CNSa
1. Astrociti
2. Mikroglija
3. Oligodendrociti
1920.
Del Rio-Hortega's four types of glia.
A: Gray matter protoplasmic neuroglia. B:
White matter fibrous neuroglia. C: Microglia.
D: White matter interfascicular glia
(oligodendrocytes) (Somjen 1988, Fig. 4).
Glija elije CNSa
1. Astrociti
a. potpora
b. metabolika potpora
transport materija i vode
c. obavijanje sinapse i kontrola ekscitabilnosti
d. regulacija jonske homeostaze u ECM
e. fagocitoza (reaktivni astrociti)
f. formiranje oiljnog tkiva (glioza)
Glija elije CNSa
1. Astrociti
a. Protoplazmatini (u sivoj masi)
b. Fibrozni (u beloj masi)
Astrociti
U citoplazmi glijalni fibrilarni kiseli protein
GFAP
Krvno-modana barijera
To je selektivna fizioloka barijera koja spreava
ulazak tetnih materija iz krvi u mozak
HISTOLOKE KOMPONENTE BARIJERE:
Okludentne veze izmeu endotelnih delija
Bazalna lamina kapilara
Stopalasti produeci astrocita
Krvno-modana barijera
Methods Mol Biol. 2012;814:3-7.
Astrocytes: multitalented stars of the central nervous system.
Adv Exp Med Biol. 2012;970:307-31.
Gliotransmission and the tripartite synapse.
(Araque et al., TINS 22 (1999)
1. Astrociti
2. Mikroglija (oko 10%)
Makrofazi nervnog tkiva
Sintetiu citokine (npr. IL 1)
Poseduju receptore za viruse i druge
imunogene vane za imunu reakciju u CNS-u
Vrste glija elija
http://missinglink.ucsf.edu
Mikroglija
Mikroglija
1. Astrociti
2. Mikroglija
3. Oligodendrociti
vre mijelinizaciju aksona u CNS-u
Vrste glija elija
Ependimalne elije
Oblau komore, ostatak
germinativnog neuroepitela
nervne cevi
Cilindrine ili kockaste delije sa
mikrovilima i kinocilijama
Povezane dezmozomima i
komunikantnim vezama
Bazalna lamina diskontinuirana
Okludentni spojevi samo u nivou
cirkumventrikularnih organa,
krvno-likvorna barijera
Taniciti
tanicit
kapilar
Regeneracija aksona
preivljavanje neurona nakon aksotomije zavisi od
potencijala regeneracije i karaktera neuroglije
oligodendrociti spreavaju ponovni rast aksona, a
astrociti formiraju oiljak (gloiza)
vanove delije podravaju i onogudavaju regeneraciju
aksona
aksoni u PNS-u imaju vedi potencijal regeneracije
Regeneracija aksona
aksotomija
anterogradna degeneracija i retrogradna degeneracija
(nekoliko segmenata)
fragmentacija neurileme vanovih delija i odvajanje od
mijelinskog omotaa, ostaje endoneurijumski tubus
fagocitoza debrija (monociti-makrofazi i vanove delije),
oko nedelju dana
proliferacija vanovih delija u glijalne trake
proksimalni okrajak formira lamelopodiju (konus rasta)
sa brojnim filopodijama
Regeneracija aksona
proksimalni okrajak formira lamelopodiju (konus rasta) sa
brojnim filopodijama
premetanje citoplazme
konusa rasta u filopodije
formiranje novog konusa
rasta i novih filopodija
ponavljanje procesa do
momenta pronalaenja endoneurijumskog tubusa
elongacija
reformiranje nervnog terminala
remijelinizacija (nekolio meseci)
Hvala na panji !