CumaCICEK Kurd Meselesi Etnisite Sinif FINAL Kopya

Praksis 28 / Sayfa: 11-42
Etnik ve Snfsal !n"a Sreleri Ba#lamnda Krt Meselesi:

Blgesel E!itsizlik ve Blgesel zerklik

Cuma iek

z
Krt meselesi, Krt Hareketi de iinde olmak zere byk bir kesim tarafndan bir etnik kimlik meselesi
olarak tanmlanmaktadr. te yandan, Marksist-sosyalist gelenekten gelen politik akmlarn ve gruplarn
nemli bir blmnn Krt Hareketini milliyetilik erevesinde ele aldklar ve kavgann snfsal
niteli!ini srekli hatrlatma abas iinde olduklar grlmektedir. yle ki Krt meselesi konusunda
etnik ve snfsal olmak zere iki ayr okumann oldu!u iddia edilebilir. Her iki okuma da son kertede
snfsal ili"kiler ve etnik kimlikler arasndaki dinamik etkile"imi yeterince dikkate almamaktadr. Bu
al"mada, Krt meselesi, etnik ve snfsal dinamikler birlikte d"nlerek irdelenmektedir. Krt meselesi
rne!i zerinden, snfsal ve etnik hegemonyalarn in"asnda, etnik kimlikler ve snfsal ili"kiler
arasndaki dinamik ili"kinin oynad! rol tart"lmaktadr. Bu amala, ilk olarak blgesel e"itsizlik
sorunsal zerinden Krt meselesinin etnik ve snfsal boyutlarnn dinamik btnl! irdelenmektedir.
Daha sonra, Krt Hareketinin savunusunu yapt! ve bir tr blgesel zerklik neren demokratik zerklik
projesinin etnik ve snfsal ili"kiler ba!lamnda sundu!u yeni dinamikler stnde durulmaktadr. zetle,
Krt meselesi ba!lamnda, ne etnisiteden arndrlm" snfsal ili"kileri, ne de snfsal ili"kilerden muaf bir
etnisiteyi d"nmenin mmkn olmad! savunulmaktadr. Snfsal ili"kiler etnisite, din ve toplumsal
cinsiyet gibi asimetrik toplumsal ili"kileri bir yandan in"a ederken, te yandan bu ili"kilerin sa!lad!
farklla"malar yoluyla kurulmakta ve i"lemektedir.

Anahtar Kelimeler: Krt meselesi, etnisite, snf, blgeselle!me, blgesel e!itsizlik, blgesel zerklik

Abstract
The Kurdish issue in Turkey has been typically defined by large groups of people including some within
the Kurdish movement itself as a problem of ethnic identity. On the other side, it can be observed that a
significant part of the political movements affiliated to Marxist and socialist tradition assesses the
Kurdish movement within the framework of nationalism, and endeavors to draw attention to the class
dimension of the battle. As such one can claim that in regard to the Kurdish issue there are two different
readings, one to be ethnic-based and the other to be class-based. Both interpretations are replete with
the problem of not taking into account adequately the dynamic interaction between class identities and
ethnic identities. In this article, the Kurdish issue is analyzed by means of interpreting the class and ethnic
dynamics in an interrelated manner. By taking the Kurdish issue as a point of departure this article
discuses the role that the dynamic relationship between ethnic identity and class relations play in the
formation of class and ethnic-based hegemony. In this vein, first of all, the dynamic unity of ethnic and
class dimensions of the Kurdish question is analyzed within the context of the problem of regional
inequality. This will be followed by another discussion that explicates the new Dynamics that was offered
by the Project of Democratic Autonomy, a kind of a regional autonomy Project that Kurdish movement
asserts. In summary this paper asserts that in the context of the Kurdish question it is impossible to
understand class relations refrained from ethnicity; nor can one understand ethnicity in separation from
class relations. On the one hand, class relations inform and expose such asymmetrical social relations as
ethnicity, religion and gender. On the other hand class relations themselves form and operate by means of
the differentiations wrought by these asymmetrical relations.
/ Cuma iek

12
Giri!
Krt meselesi, Krt Hareketi
1
de iinde olmak zere byk bir kesim tarafndan
bir etnik kimlik meselesi olarak tanmlanmaktadr. te yandan, Marksist-sosyalist
gelenekten gelen politik akmlarn ve gruplarn hatr saylr bir ksmnn Krt
Hareketini milliyetilik erevesinde ele aldklar ve kavgann snfsal niteli!ini
srekli hatrlatma abas iinde olduklar grlmektedir. yle ki Krt meselesi
konusunda etnik ve snfsal olmak zere iki ayr okumann oldu!u iddia
edilebilir. Her iki okuma da son kertede snfsal ili"kiler ve etnik kimlikler
arasndaki dinamik etkile"imi yeterince dikkate almamaktadr. #lk yakla"m, etnik
kimliklerin olu"umunda, dil ba"ta olmak zere gruba zg kltrel nitelikleri temel
almakta, etnik snrlarn in"asnda kar" gruplarla kurulan d"layc ve ierici sosyal,
kltrel, ekonomik vb. toplumsal srelerin oynad! rol gz ard etmektedir. te
yandan, ikinci yakla"m, snfsal ili"kilerin hibir zaman etnisiteden ve etnik
kimlikten etkilenmeyece!i, ondan her zaman ba!msz oldu!u yanl" varsaymna
dayanmaktadr. Bu ba!lamda, snf olu"um srelerinde, snf ii ve snflar aras
ili"kilerde, snflar mcadelesinde, snfn sosyo-kltrel ve sosyo-meknsal
farklla"masnda etnik ve kltrel kimliklerin oynad! i"levleri (Bonacich, 1980;
Solomos ve Back, 1995) yeterince dikkate almamaktadr.
Bu al"mada, Krt meselesi, etnik ve snfsal dinamikler birlikte d"nlerek
irdelenmektedir. Krt meselesi rne!i zerinden, snfsal ve etnik hegemonyalarn
in"asnda etnik kimlikler ve snfsal ili"kiler arasndaki dinamik ili"kinin oynad!
rol tart"lmaktadr. Bu anlamda, Krt meselesi ba!lamnda ne etnisiteden
arndrlm" snfsal ili"kileri ne de snfsal ili"kilerden muaf bir etnisiteyi
d"nmenin mmkn olmad! savunulmaktadr. Snfsal ili"kiler etnisite, din,
toplumsal cinsiyet gibi asimetrik toplumsal ili"kileri bir yandan in"a ederken, te
yandan bu ili"kilerin sa!lad! farklla"malar yoluyla kurulmakta ve i"lemektedir.
al"ma ana blmden olu"maktadr. #lk blmde etnisite ve snf arasndaki
dinamik ili"ki irdelenmektedir. Daha sonra, blgesel e"itsizlik sorunsal zerinden
Krt meselesinin etnik ve snfsal boyutlarnn dinamik btnl! tart"lmaktadr.
nc blmde, Krt Hareketinin demokratik zerklik olarak formle etti!i ve
bir tr blgesel zerklik neren projenin Krt meselesinin etnik ve snfsal
boyutlarna ili"kin sundu!u yeni olanaklar stnde durulmaktadr. Son blmde
tart"malardan elde edilen sonular zetlenmektedir.
1. Etnik ve Snfsal "n!alar
#smail Be"iki 1969 ylnda kaleme ald! ve Krt meselesini sosyoekonomik ve

1
Krt Hareketi, parlamentoda Bar" ve Demokrasi Partisi tarafndan temsil edilen, kadn, genlik emek
alanlarndaki sosyal hareketler, yerel ynetimler, demokratik kitle rgtleri, sivil toplum kurulu"lar, medya
organlar gibi e"itli kurumsal yaplarda temsilini bulan, legal/illegal alandaki sosyo-politik ve sosyokltrel
mobilizasyonun toplam iin kullanlmaktadr.
Etnik ve Snfsal "n!a Sreleri Ba#lamnda Krt Meselesi: Blgesel E"itsizlik ve Blgesel zerklik /

13
etnik boyutlaryla kapsaml olarak irdeledi!i Do#u Anadolunun Dzeni: Sosyo-
Ekonomik ve Etnik Temeller adl al"masnda ok nemli bir hatrlatma yapyor
(1992: 11):
Trkiyede sosyoloji al"malarnda (...) "u iki gerek artk iyice belirmi"tir:
1. Sosyal snflar asndan yaplmayan hibir tahlil anlaml de!ildir ve
sorunlar zmekte ba"arl olamaz.
2. Blgeleraras ekonomik ve toplumsal dengesizli!i ve tart"lmas "imdiye
kadar bir tabu olan etnik faktrleri yine snf asndan tahlil etmeyen
analizler eksiktir, havada kalr.
Be"iki bir ba"yapt niteli!i ta"yan al"masnda bu iki gerek "!nda "u temel
sorulara cevap aryor: Bat Anadolu, kapitalist ili"kileri hzla geli"tirip emperyalist
pazarlarla ili"ki kurdu!u halde, Do!u Anadolu neden feodal bir dzende kalm"tr?
... Merkezi otorite, Do!u Anadolu'da, kapitalist ili"kileri geli"tirip, feodaliteyi
tasfiye edece!i yerde, neden feodaliteyle ittifak yapp, feodalitenin Bat
Anadolu'daki egemen snflarla btnle"mesini sa!lam"tr? Sosyal gere!i analiz
ederken snfsal bak" asnn belirleyicili!ine vurgu yapan Be"iki, te yandan,
olaylara sadece snfsal adan bakmann da yeterli olmad!n (vurgu bana ait),
etnisiteyi hesaba katmadan Do!u Anadolu iin snfsal analizlerin
yaplamayaca!n iddia etmektedir (1992: 33).
Aradan onca yl gemesine ra!men, Krt meselesi etrafnda yaplan tart"malara
bakld!nda etnik ve snfsal boyutlar birlikte d"nmeye davet eden Be"ikinin
brakt! noktadan pek fazla ileriye gidilemedi!i hatta bu konuda bir gerilemenin
oldu!u iddia edilebilir.
Do!u Anadolunun ve Trkiyenin etnik ve snfsal dzeninin in"asnda; hem
Bat Anadolunun egemen snflarnn Krt egemen snflaryla kurduklar
ittifaklarn hem de Do!u Anadoludaki etnik kimliklerin ve snfsal ili"kilerinin
oynad! rol, etnik ve snfsal ili"kiler arasndaki dinamik btnl!e i"aret
etmektedir. Tm sosyal gerekler gibi hem etnik gruplar ve etnik gruplar arasndaki
ili"kiler, hem de snf olu"um sreleri, snf ii ve snflar aras ili"kiler, snfn
sosyo-meknsal ve sosyo-kltrel farklla"mas in"a edilmi" olan farkl zaman ve
meknlarda, spesifik srelerde, spesifik aktrler tarafndan in"a edilir
2
. Burada
aydnlatlmas gereken nokta tam da belli bir zaman ve mekanda etnik ve snfsal
ili"kilerin nasl ve hangi aktrler tarafndan i ie in"a edildi!i, bu in"a srelerinin
hangi tahakkm tekniklerini ve rntlerini ierdi!idir.

2
Burada in"a konsepti ile kastedilen ku"kusuz bir sbjektivizm de!ildir. Bundan ziyade, in"a konsepti sosyal
gere!in tarihselli!ini, sreselli!ini, aktrlerin somut eylemleriyle "ekillendi!ini, bu anlamda sosyal gere!in
benzer noktalar ta"makla birlikte zamansal ve meknsal olarak nemli farklla"malar arz etti!ini grmememize
olanak tanmaktadr. Sosyal gere!in in"as konusunda daha detayl tart"malar iin bkz. Berger ve Luckmann
(1966); Crozier ve Friedberg (1977); Giddens (1986).
/ Cuma iek

14
Bu noktada, etnisite konseptini irdelemek, Be"ikinin i"aret etti!i etnik
kimliklerin ve snfsal ili"kilerin btnlkl in"a srelerini tart"mak iin iyi bir
ba"lang noktas olabilir. Fredrik Barthn Etnik Gruplar ve Snrlar (Ethnic
Groups and Boundaries) (1969) adl al"masnda sunmu" oldu!u ereve, bir in"a
olan etnisitenin farkl eli"ki ve at"malar iinde barndran toplumsal ili"kiler
iinde d"nlmesi gerekti!ini hatrlatmaktadr. Etnik gruplar her "eyden nce
sosyal organizasyonlar olarak ele alan Barth ayn sosyo-politik ve sosyoekonomik
dzen iinde ya"ayan farkl etnik gruplar arasndaki etkile"ime odaklanmaktadr.
Bartha gre etnik gruplarn "ekillenmesinde ve srdrlmesinde belirleyici olan
dinamik, grup ii in"a sreleri ya da tarihsel olarak var olan ortak kltrel de!erler
de!il, etnik gruplar arasnda ya da etnik gruplarn yelerine dnk in"a edilmi"
d"layc ve ierici sreler sonucu olu"an snrlardr. Etnik snrlarn olu"umunda
nemli bir dinamik olan gruba zg kltrel de!erler, grup yelerinin kltrel
karakterleri ya da grubun rgtsel yaps zaman iinde de!i"ebilir. Ancak grup
yeleri ve d"ardakiler arasnda yaplan srekli ayr"trma, yani biz ve tekiler
ayrm, kltrel formlar ve ierikler de!i"se de etnik gruplarn ve dinamik
snrlarnn nasl in"a edildi!ini anlamamz sa!lamaktadr.
Roger Brubakern (2002), grup konseptini sorunsalla"trarak etnisite
konusunda yapt! analizler Barthn izdi!i ereveden teye gitmemize olanak
tanmaktadr. Gruptan kast edilenin aslnda in"a edilen bir grup olma hali
(groupness)
3
oldu!unu iddia eden Brubaker politik, sosyal, kltrel ve psikolojik
bir in"a sreci olarak tanmlad! etnik grup olma halinden, ba"ka bir ifadeyle
etnikle"tirmeden bahsetmektedir. Bu etnik grubun o!u zaman belli bir snfn,
kli!in ya da a"iretin karlarn maskelemek iin etno-politik aktrler/giri"imciler
tarafndan in"a edildi!ini ileri srmektedir. Brubakerin sunmu" oldu!u ereve
etnisiteyi ayrt edilir zelliklere sahip, btnlkl, somut, snrlandrlm" ve
dayankl bir grup ya da organizma anlamnda de!il, bundan ziyade ili"kisel,
sresel, dinamik, heterojen ve eylemlerle in"a edilen olarak kavramak anlamnda
ufuk acdr. Bununla birlikte, Brubaker en nemli etno-politik giri"imci olan
devletin rol zerinde yeterince durmamaktadr. Oysa ki toplumsal ili"kilerin etnik
ve kltrel anlamda in"asnda devlet kritik bir rol oynamaktadr (Solomos ve Back,
1995). Devlet dilsel ve kltrel farkllklar barndran toplumsal yaplardan etnik
gruplar in"a eden en nemli etno-politik giri"imcidir. Bu anlamda ulus-devletin
in"a sreci biri (bazen birden fazlas) baskn olmak zere oklu etnik gruplar in"a
etme srecidir. Devlet dayand! etnik grubu resmi dil, e!itim sistemi, medya,
askerlik, ekonomi, yarg vb. aralarla in"a ederken, bask altna alarak d"arda
braktklarn tekile"tirmekte ve farkl etno-politik giri"imciler tarafndan paralel
etnik gruplarn in"asn tetiklemektedir. Bu konuda Fars ve Krt etnik gruplarn
kar"lkl in"a srecini irdeleyen Abbas Valinin Krdistan Cumhuriyeti: #randa

3
Bu noktadan itibaren grup kavram grup olma hali anlamnda kullanlmaktadr.

15
Krt Kimli!inin Olu"umu (2010) adl al"mas devletin etno-politik giri"imci
niteli!i konusunda dikkate de!er bir rnek sunmaktadr.
Etnik gruplarn ve snfsal ili"kilerin in"a sreleri arasndaki dinamik
btnl! anlamak iin toplumsal dzenin kenarlarna itilen, kaybettirilen
tekilerine bakmak gerekir. Toplumsal dzenin dn"mn kaybedenlerin,
ezilenlerin, gszlerin, zetle paryalarn kaybedi"leri, ma!lubiyetleri, yaralar
zerinden okumak oklu asimetrik iktidar ili"kilerinin dinamik btnl!n
grmemizi sa!layacaktr. Tam da bu noktada, Walter Benjaminin tarih tezlerine
bakmak faydal olacaktr. Benjaminin kaleminden okumak gerekirse (aktaran
Lwy, 2007: 76):
Kleenin Angelus Novus adl bir resmi vardr. Bir melek betimlenmi"tir bu resimde;
mele!in grn", sanki bak"larn dikmi" oldu!u bir "eyden uzakla"mak ister
gibidir. Gzleri, a!z ve kanatlar alm"tr. Tarihin mele!i de byle gzkmelidir.
Yzn gemi"e evirmi"tir. Bizim bir olaylar zinciri grd!mz noktada, o tek bir
felaket grr, ykntlar birbiri stne y!p, onun ayaklar dibine frlatan bir felaket.
Melek, byk bir olaslkla orada kalmak, lleri diriltmek, paralanm" olan
yeniden bir araya getirmek ister. Ama cennetten esen bir frtna kanatlarna
dolanm"tr ve bu frtna ylesine gldr ki, melek artk kanatlarn kapayamaz.
Frtna onu srekli olarak srtn dnm" oldu!u gelece!e do!ru srkler; nndeki
yknt y!n ise g!e do!ru ykselmektedir. Bizim ilerleme diye adlandrd!mz,
i"te bu frtnadr.
Benjamin, Tarihi, dnem dnem ezilenlerin ayaklanmalaryla ve devrimleriyle
kesintiye u!rayan, egemen snflarn sreklilik arz eden tahakkm, barbarl! ve
"iddeti olarak okumaktadr. Ekonomik ve teknik geli"meye dayal ilerlemeyi ve
toplumlarn daha ok demokrasi, zgrlk ve bar"a do!ru evrimini tarihin
normlar olarak gren konformist anlay"n tersine, Benjamin tarihi hem do!a da
hem de toplumsal hayatta ardnda ykntlar brakan bir ykm sreci olarak gren
devrimci bir ktmserlik ta"maktadr (Lwy, 2007). Bu anlamda, Benjamin
devrimleri tarih treninde seyahat eden insanl!n felakete do!ru gidi"ini durduracak
bir imdat freni olarak grmektedir (aktaran Traverso, 2009). Benjamine gre,
kendi haline brakld!nda tarihin yn yeni felaketler, yeni barbarlklar ve yeni
sava"lara dnktr ve ezilenlerin kolektif eylemi imdat frenini ekecek yegane
gtr (aktaran Lwy, 2007).
Benjaminin ilerlemeci tarih anlay"na getirdi!i ele"tiriler ve bu konuda
geli"tirdi!i yknt (ruin) konsepti, toplumsal dzenin ekonomik, sosyal ve kltrel
alanlarndaki farkl snfsal, etnik, dinsel, toplumsal cinsiyete dair e"itsizliklerini,
oklu asimetrik iktidar ili"kilerini bir arada d"nmek iin dikkate de!er bir ara
sunmaktadr. Bu anlamda, yknt konsepti, Trkiyede modernle"me, ilerleme
olarak sunulan Cumhuriyet sonras kapitalist dn"m srecini ve Krt meselesini,
etnik ve snfsal ba!lamlar dinamik ve btnlkl bir ereve iinde okuyarak
anlamamz sa!layabilir.
/ Cuma iek

16
Kapitalizmin ikin bir zelli!i olan e"itsiz geli"im konusundaki al"malar
4
,
bu e"itsizli!in zayf olan ya da kaybeden taraflarna odaklanmaya olanak tanyarak,
toplumsal dn"mn neden oldu!u ykntlarn sosyo-meknsal grnmlerini ve
farklla"malarn irdeleme olana! sunmaktadr. E"itsiz co!rafik geli"me yoluyla
i"leyen, bu sayede devam eden, ba"ka bir ifadeyle e"itsiz co!rafik geli"me olan
kapitalizm (Harvey, 2005) co!rafyalar arasnda i"gc, hammadde gibi kaynaklarn
transferleri yoluyla sermayenin meknsal konsantrasyonuna ve farkl leklerde
merkez-evre ili"kilerinin in"asna neden olur (Smith, 1990; Wallerstein, 2005).
Merkez ile evre arasndaki yapsal ve kurumsalla"m" olan i"blm bunlar
arasndaki mbadelenin e"it olmayan "artlarda gerekle"mesini mmkn klar.
Buna gre merkez, yksek dzeyde teknolojik ilerlemeye sahip ve ileri dzeyde
rnler retirken, evre, merkeze ham madde, tarmsal rn ve ucuz i" gc sa!lar.
Bu kurumsalla"m" i"blm evreyi rnlerini ucuza satmaya ve merkezin
rnlerini pahalya almaya zorlar (Wallerstein, 2005). Bu sre iinde ortaya kan
geli"mi"-azgeli"mi" lkeler, her lkede geli"en-ken blgeler, kentsel varo"lar ve
farklla"m" i-kentler kapitalizmin retti!i farkl leklerdeki meknsal
e"itsizliklerdir (Smith, 1990). Ba"ka bir ifadeyle, farkl lekteki bu e"itsizlikler,
kapitalizmin neden oldu!u ykntlarn farklla"an sosyo-meknsal grnmleridir.
Snfsal e"itsizliklerin sosyo-meknsal farklla"masn anlamamza olanak
tanyan e"itsiz geli"im konusundaki al"malarda ele alnan co!rafyalarn ayn
zamanda kltrel co!rafyalar oldu!unu hatrlamak gerekir. Ayrca bu ekonomik
co!rafyalar arasndaki farklla"malarn o!u zaman kltrel co!rafyalar
arasndaki farklla"malarla ak"t! grlmektedir. Ba"ka bir ifadeyle snfsal
e"itsizliklerin sosyo-meknsal farklla"masyla sosyo-kltrel farklla"mas o!u
zaman st ste binmektedir.
Kolonyal ve post-kolonyal al"malara burada ksaca yer vermek, kapitalizmin
sosyo-meknsal farklla"malar kadar sosyo-kltrel farklla"malar yoluyla
i"ledi!ini ve bu farklla"malarn o!u zaman i ie geti!ini grmemizi
sa!layacaktr. Bu al"malarda zetle Avrupada kapitalizme gei"i modern
kolonyal yaylmann mmkn kld! ifade edilmektedir (Bottomore, 1983).
Yeryznn Lanetlileri ve Siyah Deri Beyaz Maske kitaplaryla kolonyal
al"malarda ok nemli bir yer tutan Frantz Fanon, bu kolonyal yaylmay "u
arpc cmleyle ifade etmektedir (1963: 96): Avrupann refah ve ilerlemesi
Zencilerin, Araplarn, Hintlilerin ve sar rklarn aln teri ve cesetleriyle in"a
edilmi"tir. Ania Loomba ise Kolonyalizm & Postkolonyalizm
5
(2000: 21) adl
al"masnda bu kolonyal in"a srecini "yle zetlemektedir:

4
Bu al"malardan bazlar iin bkz. Mandel (1976), Smith (1990), Harvey (2005) ve Wallerstein (2005).
5
Loomba bu al"mada sadece etnisite ve snf arasndaki ili"kiler zerinde durmaz, bir adm daha ileriye giderek
toplumsal cinsiyeti kolonyal ba!lam analizine dahil eder. Kolonyal ba!lam iinde snfsal ili"kilerin rk, etnisite,
kltr ve toplumsal cinsiyet gibi kategoriler ile kurdu!u ili"kiyi, bu kategoriler yoluyla nasl kuruldu!unu ve
i"ledi!ini tart"r.

17
Modern kolonyalizm fethetti!i lkelerden hara, mal ve zenginlik toplamaktan
daha fazlasn yapt fethetti!i lkelerin ekonomilerini yeniden yaplandrd, kendi
ekonomileriyle karma"k ili"kiler ierisine soktu, bylelikle kolonile"tirilmi"
lkeler ile kolonile"tirenler arasnda insan ve do!a kaynaklar ak" ba"lad. Bu
ak" iki ynl olarak cereyan etti kleler ve szle"meli eme!in yan sra
hammaddeler de metropolde yaplan ya da metropoldeki talebi kar"lamak iin
ba"ka blgelerde yaplan mal imalatna aktarld ve ayn zamanda, koloniler de
Avrupa mallarnn alcs olan birer pazar sunmu" oldu. ... #nsanlar ve malzemeler
hangi yne akarsa aksn, krlar daima anayurda akyordu.
Loombaya gre, kolonyal rejimler bir yandan uluslararas lekte snfsal
ili"kileri rksal ve kltrel farkllklarn ayr"trlmas zerine kurarken, te yandan
ulusal ve ulusal-alt lekte bu rksal ve kltrel farkllklar ayn genel toplumsal
dzen ierisinde birbirine eklemlemektedir. Bir lkedeki snfsal ili"kilerin, iinde
bulundu!u kolonyal ba!lamdan ya da merkez-evre ili"kisinden ba!msz olarak
tek ba"na ele alnamayaca!n gsteren kolonyal/postkolonyal al"malar etnisite
ve snfn nasl st ste bindi!i konusunda dikkate de!er perspektifler sunmaktadr
($eriati, 2009). Bu konuda kolonyal ba!lamn zgnl!ne vurgu yapan Fanon
(1963: 40), dnemin egemen Marksist yakla"mlarnn etnisite
6
ve snf
meselesindeki limitlerini gstermektedir:
Kolonyal ba!lam yakndan inceledi!inizde, dnyay parselleyen etkenin belli bir
rka, belli bir tre ait olup olmad!nz gere!inden ba"lad!n aka grrsnz.
Kolonilerde ekonomik altyap ayn zamanda bir styapdr. Neden sonutur; beyaz
oldu!unuz iin zenginsinizdir, zengin oldu!unuz iin de beyaz. Ne zaman kolonyal
soruna e!ilsek, Marksist analizi bir para esnetmek zorunda kalmamzn nedeni
budur.
Etnisite ve snf birlikte d"nmek konusunda son olarak, rk, etnisite, snf ve
kolonyalizm konularnda yaplan birok al"maya esin kayna! olmu" Antonio
Gramsciden bahsetmek gerekir. Bu konuda Gramscinin zellikle devlet-sivil
toplum analizleri ve #talyann Kuzey ve Gney blgeleri arasndaki ili"kilere dair
yrtt! tart"malar nem arz etmektedir. Gramsci (1971) egemen snflarn
hegemonyasnn kurulmasnda ve devamnda, devletin e!itici ve biimlendirici
fonksiyonlaryla sivil toplum alannn in"asnda belirleyici bir rol oynad!n
syler. Buna gre devlet yeni ve daha yksek seviyede bir medeniyet yaratmay;
geni" halk kitlelerinin medeniyetini ve ahlakll!n ekonomik retim aygtlarnn
srekli geli"me ihtiyalarna gre dzenlemeyi; bylece fiziksel olarak bile yeni bir
insanl!n "ekillenmesini hedefler (1971: 242). Gramsciye gre sivil toplum
alannda egemen snflarn hegemonyasnn in"asn sa!layan bu etik-devlet
(ethical-state) ya da kltrel-devlet (cultural-state) hakknda sylenebilecek en
mantkl ve en somut "ey "udur (1971: 258):

6
Fanon, etnisite yerine rk (race) ve tr (species) kavramlarn kullanmaktadr. Bununla birlikte kavramlarn
kullanld! tarihsel ve toplumsal ba!lam ve Fanonun i"aret etti!i kolonyal ba#lam dikkate alnd!nda, rk ve
tr kavramlarnn etnisiteyi de ierecek bir geni"likte okunabilir.
/ Cuma iek

18
Her devlet en nemli fonksiyonlarndan birini yerine getirdi!i lde etiktir: byk
kitleleri ilerleme iin retici glerin ihtiyalarna ve bylece egemen snflarn
karlarna tekabl eden belirli bir kltrel ve ahlaki seviyeye ta!mak. Bu anlamda
pozitif e!itim fonksiyonu olarak okullar ve negatif e!itim fonksiyonu olarak
mahkemeler devletin en nemli aktiviteleridir. Ancak, gerekte ok saydaki szde
zel giri"imler ve aktiviteler ayn amala yaplr: egemen snflarn politik ve
kltrel hegemonya aygtlarn biimlendirmek (vurgular bana ait).
Gramscinin yukardaki fikirleri #talyann Kuzey ve Gney blgeleri arasndaki
ili"kilere dair yapt! analizlerle birlikte okundu!unda, snfsal ili"kilerin sosyo-
meknsal ve sosyo-kltrel farklla"malar arasndaki ak"malar, ba"ka bir ifade
ile kltrel co!rafyalarla ekonomik co!rafyalarn st ste binmesi daha ak bir
"ekilde grlmektedir (1971: 92):
Byk bir "ehir ile byk bir krsal alan arasndaki ili"kiye benzeyen Kuzey ve
Gney arasndaki ili"ki daha Risorgimento
7
srasnda embriyo dzeyinde kendini
gstermi"tir. Bununla birlikte bu ili"ki, endstriyel ba"kent ile ta"ra arasndaki
normal bir organik ili"ki de!ildi, bundan ziyade bir ulusal topluluklar at"masnn
grnm ve !elerinin belirginle"ti!i, ok farkl sivil ve kltrel geleneklere sahip
iki geni" blge arasnda kurulmu"tu.
Sonu olarak, bu blmde Be"iki, Benjamin, Barth, Brubaker, Vali, Harvey,
Smith, Wallerstein, Loomba, Fanon ve Gramscinin geli"tirdi!i fikirlerden
yararlanlarak, zetle, etnisite ve snfn dinamik bir btnlk arz etti!i, etnik
gruplarn ve snfsal ili"kilerin in"alarnn i ie geti!i savlanm"tr. Sonraki
blmde bu teorik ereve zerinden Trkiyede do!u-bat arasndaki
sosyoekonomik e"itsizlik ve Krt blgesinin sregelen yoksunlu!u ve yoksullu!u
tart"lmakta, Krt meselesi zerinden Trkiyedeki kapitalist modernle"me
srecinin etnik snrlar zerinden nasl in"a edildi!i ve etnisitenin snflarn sosyo-
meknsal ve sosyo-kltrel farklla"masnda nasl bir rol oynad! irdelenmektedir.
2. Krt Meselesi ve Etnik Snrlar stnde Ykselen Kapitalist Modernle!me
Sreci
Krt meselesi konusunda devletin ve hkmetlerin argmanlarna bakld!nda,
geleneksel gvenlik ve terr sylemine bir kalknma syleminin e"lik etti!i
grlmektedir. Bu kalknma sylemi, do!unun yoksullu!u, azgeli"mi"li!i, a"iretsel
yaps, feodalli!i gibi kavramlarla kendisini d"a vurmaktadr (Be"iki, 1992).
#smet #nnnn daha 1935 ylnda kaleme ald! $ark Seyahat Raporunda
(Akura, 2009; ztrk, 2008; Yayman, 2011) hakim olan bu kalknma siyaseti
bugn de hizmet siyaseti sylemi ad altnda Adalet ve Kalknma Partisi

7
#talyann birle"mesi (#talyanca: Dirili" ya da Yeniden do!u"). 19. yzyl ile 20. yzyln ba"larnda #talya
yarmadasnda bulunan devletleri tek bir at altnda birle"tirmeyi amalayan siyasi ve sosyal hareket. Bu
sre #talya'da 1848 Devrimleri ile ba"lam", 1886 ylnda tamamlanm"tr.

19
tarafndan farkl politikalarla birlikte srdrlmektedir
8
.
Burada dikkatleri eken ve cevaplanmas gereken ana soru "udur: Devlet bir
yandan yllarca Krt meselesinin bir sosyoekonomik geri-kalm"lk/azgeli"mi"lik
sorunu oldu!unu sylerken, te yandan hem insani hem de maddi anlamda byk
kayplara neden olan bu meselenin zmn sa!lamak iin bu geri-kalm"l!
ortadan kaldrmaya ynelik niin sistematik bir aba gstermemi"tir? Trkiyenin
do!usu ve bats arasndaki sosyoekonomik e"itsizlikler neden artarak devam
etmektedir? Krt Blgesi neden hl Trkiyenin en yoksun ve en yoksul
blgesidir? Etnisiteyi iermeyen bir snf analiziyle bu sorulara cevap verebilmek
mmkn de!ildir. Trkiyenin kapitalist dn"m srecini, etnik gruplarn bir
etno-politik giri"imci olan devlet tarafndan in"as ve snflarn sosyo-meknsal ve
sosyo-kltrel farklla"mas sorunsallar zerinden okumak, bu sorulara doyurucu
cevaplar verebilmeyi kolayla"tracaktr. Bylesi bir okuma ayn zamanda etnisite
ve snfn kar"lkl olarak birbirini nasl "ekillendirdi!ini ve bu dn"m srecinin
-Benjaminin frtna olarak tabir etti!i ilerlemeyi hatrlarsak- hangi ykntlar
zerine in"a edildi!ini anlamamz sa!layacaktr. $imdi bu ykntlarn ne anlama
geldi!ine bakalm.
2.1. Avrupa Kapitalizminin evre Ekonomisi Trkiye
Trkiye ekonomisinin en nemli zelliklerinin ba"nda hi ku"kusuz Avrupa
kapitalizmiyle kurmu" oldu!u ba!mllk ili"kisi gelir. Ekonomi Bakanl!nn
verilerine gre 2011 Ocak-Kasm dneminde 122,5 milyar dolar ihracat ve 220,2
milyar dolar ithalat olmak zere toplam d" ticaret hacmi 342,7 milyar dolardr.
#hracatn %56,8 ve ithalatn %52,7si Avrupann geli"mi" kapitalist lkeleriyle
yaplmaktadr.
Trkiye ekonomisinin dnya-sistemin merkezini te"kil eden kapitalist Avrupa
ekonomisiyle bir evre lke olarak eklemlenmesi Osmanlnn son dnemlerine
dayanr. Osmanl ekonomik sistemi byk oranda tarma dayalyd, sanayi
geli"memi"ti. #mparatorlu!un son 5060 ylnda ticaret, bankaclk ve ula"trma
gibi hizmet sektrlerinde snrl bir sermaye birikimi yaratlm"t. Tarm d"
sektrler daha ok aznlklarn ve yabanc sermayenin egemenli!indeydi. Kk
lekli sanayi i"letmeleri daha ok yakn pazarlar iin tketim mallarn
retmekteydi. Sanayi, krsal alanlarda, tarmda kullanlan aralarn yapm, el
tezgh gibi dokuma ve de!irmencilikle; kentsel alanlarda ise dokumaclk, giyim,

8
Bu hizmet siyasetinin tipik bir rne!i iin bkz. http://www.akparti.org.tr/site/haberler/9-yildir-batakligi-
kurutmak-icin-mucadeledeyiz/18655. Ba"bakan Erdo!an 10 Ocak 2012 tarihinde #dareciler Gnnde bu hizmet
siyasetini "u szlerle zetliyordu: Sivrisinekten kurtulmann yolu, hepiniz biliyorsunuz ki tek tek ha"arat
ldrmekten de!il, batakl! kurutmaktan geer. Biz, Hkmet olarak, son 9 ylda, i"te bu batakl!, ha"aratn
redi!i, barnd!, beslendi!i, gizlendi!i bu batakl! kurutmak iin yo!un bir mcadele iindeyiz. Her zaman
ifade ediyorum; terrle mcadele, sadece gvenlik tedbirleriyle ba"arya ula"maz. Terr do!uran, besleyen, terre
istismar imkan veren zemini ortadan kaldrmadka yani yoksullu!a, ge, geri kalm"l!a, itilmi"li!e ve
telenmi"li!e are retmedike, terrn zemini ortadan kaldrlamaz.
/ Cuma iek

20
gda, madeni ev e"yas ve yap gerelerinin retimiyle snrlyd (Yentrk ve
Kepenek, 1996). #mparatorlu!un son yllarna ait sanayi verileri ve bunlarn
sektrel da!lm Tablo 1de verilmi"tir.
Tablo 1. Osmanlda Sanayinin Sektrel Durumu, 1915 (Byk "!yerleri)
Sektr
#"yeri
Says
Toplam
al"anlar
#"yeri Ba"na
al"an
Ortalamas (2/1)
Sanayi
retiminin
Sektrel
Da!lm (%)
Gda 75 3916 52 70,3
Dokuma 73 6763 93 11,9
Deri 13 1270 98 8,3
Krtasiye 51 1267 25 6,1
Kimya 11 131 12 2,2
A!a 24 377 16 0,8
Toprak 17 336 20 0,3
Toplam 264 14060 53 100,0
Kaynak: kn, G. (Ed.), (1970) Osmanl Sanayi, 1913-1915 Yllar Sanayi "statistiki, Ankara, SBF, s. 18-19.
Sanayi devrimi sonrasnda geli"en ve yaylan Avrupa sanayi kapitalizmi,
Osmanlnn geleneksel yerli sanayisini (el zanaatlar) yok etmi", lke ekonomisini
organik olarak kapitalist Avrupa ekonomisine ba!ml hale getirmi"tir (Ba"kaya,
2004). yle ki Osmanlnn son 5060 yllk dneminde hkmetin, kamu maliyesi,
d" ticaret ve para sunumu gibi sermaye kaynaklar zerindeki denetim yetkisi
kalmam"tr (Yentrk ve Kepenek, 1996).
Tablo 2. Sanayi "!yerlerinin Ekonomik Faaliyet Kollarna
Gre Blgesel Da#lm (1915 Sanayi Saymna Gre)
Faaliyet Kollar #"yeri Says
#stanbul #zmir Di!er
Yerler
Toplam
Gda sanayi 45 23 10 78
Toprak sanayi 20 1 - 21
Deri sanayi 11 2 - 13
A!a sanayi 15 9 - 24
Dokuma sanayi 15 8 55 78
Ka!t Matbaa 44 11 - 55
Kimya sanayi 5 8 - 13
Toplam 155 62 65 282
Kaynak: 1913-1915 Sanayi Saym Bulgular, aktaran, avdar, T. (1971) Milli Mcadele Ba!larken Saylarla ...
Vaziyet ve Manzara-i Umumiye, Mart 1971, s. 55
Osmanlda blgesel farkllklar, 19. yzyln sonlarnda batya alma
politikalar sonucunda imzalanan antla"malarla geleneksel sanayinin kmesi ve

21
Osmanl kentlerinin batya ba!ml hale gelmesiyle ba"lar. Bat ile daha yo!un
ili"ki iinde olan liman kentleri ve bu kentlerin yakn evresinde bulunan di!er
kentler kapitalist dn"m sreci iine girerken, lkenin geri kalan hzla
nfuslarn kaybederek gerilemi"tir (Dinler, 1994). Tablo 2deki verilerin de
gsterdi!i gibi bu dnemde toplam i"yeri says sadece 282dir ve bunlarn %77si
#stanbul ve #zmirde bulunmaktadr. #stanbul ve #zmir d"nda lkenin geri
kalannda ciddi bir sanayile"meden bahsedilemez (Ba"kaya, 2004). #stanbul ve
#zmirin lke iindeki farkl konumlarn gsteren bir di!er nemli veri toplam
otomobil saysdr. 1919 ylnda lkede bulunan toplam 1000 civarndaki
otomobilin 800 #stanbulda, 100 #zmirde ve geri kalan da di!er kentlerdedir
(Dinler, 1994). #stanbul ve #zmir d"arda tutulursa lke genelinde hakim olan
ekonomik yapnn topra!a dayal oldu!u aktr.
Zayf ve d"a ba!ml ekonomik yaplanmay "ktisadi Devletilik kitabnda
Ahmet Hamdi Ba"ar "u szlerle zetlemektedir (Ba"ar, 1931: 55):
1923-1925 aral!nda pamuk ve yn iplik ile dokuma ve hazr elbise, Trkiye'nin
toplam ithalatnn % 30-43'lk blmn olu"turmaktayd. Tarm dahil, ulusal
ekonominin geli"me dzeyi ylesine d"k ve emperyalist devletlere ba!mllk o
denli bykt ki, Trkiye tahl bile ithal etmek zorunda kalm"tr. 1923 ylndan
1929'a de!in Trkiye, 71,58 milyon lira tutarnda 643 bin ton tahl ithal etmi"tir.
D"a dnk bir ekonomi politikasnn hakim oldu!u bu dnemde geni" bir
alanda hakim olan tarmsal yap d"nda kalan liman kentlerinde bir ihracat
ekonomisinin hakim oldu!u grlmektedir. Avrupa metropollerin ihtiyacn
kar"lamak zere retilen tarmsal rnler, kapitalist dn"mn ya"and! bu
liman kentlerinden ihra ediliyordu. Bu dnemde, d"ardaki sermaye birikimi ve
onun dinami!i Trkiyedeki kapitalist dn"m srecini "ekillendiren ana
faktrdr. Trkiye bir tarm ekonomisine sahip olmasna ra!men be" yllk
dnemde 643 bin ton tahln ithal edilmesi kapitalist dn"m srecinin d"a
ba!ml geli"ti!inin nemli bir gstergesidir (Ba"kaya, 2004).
lkenin kapitalist Avrupa ekonomisinin evresi haline dn"me srecini,
Maliye Bakan Ahmet Ferit Tek 8 Mart 1921de mecliste yapt! konu"mada "yle
zetliyordu (aktaran Ba"kaya, 2004: 123):
$imdiye kadar hali Trkiye al"yor, retiyor, fakat rnlerinden ba"kalar
yararlanyor. Memleketimizde herkes al"yor, birok aln teri dkerek elde
etti!imiz iptidai maddeleri bin rica ve minnetle yok pahasna harice satyoruz.
Sonra yabanclar bu maddelerin "eklini de!i"tirerek bize iade ediyorlar. Bir kuru"a
satyoruz, yirmi kuru"a satn alyoruz. Krk kuru"a bir okka yn veriyoruz, ayn
yn bin iki yz kuru"a bir metre halinde yalvararak geri alyoruz. Bu dnyann
neresinde grlm"tr?
Osmanl dneminden kalan bu d"a ba!ml ekonomik yap Cumhuriyetle
birlikte byk oranda srdrlm"tr. Bu ba!lamda ekonomi politikalarnda
Osmanldan Cumhuriyete bir devamll!n oldu!u iddia edilebilir. Cumhuriyetin
/ Cuma iek

22
Erzurum Kongresinden itibaren dayand! a!a, ayan-e"raf, hoca-mft-"eyh, tefeci,
#stanbul ve Anadolu tccarlar ve sivil-asker brokrasinin olu"turdu!u snf ittifak
bu devamll! sa!layan en nemli unsurdur (Ba"kaya, 2004). 1929 Dnya
Ekonomik Kriziyle birlikte, yabanc sermayenin beklenen lde gelmemesi ve
ticaret burjuvazinin zayfl! nedeniyle sermaye birikim sreci devletilik
prensibiyle srdrlm"tr (Yentrk ve Kepenek, 1996). Bu dnemde krizin
olumsuz etkilerini nlemek iin, devlet ncl!nde ithal ikameci bir sanayile"me
politikas benimsenmi"tir (Ba"kaya, 2004). Nitekim Birinci Be" Yllk Sanayi Plan
1933 ylnda yrrl!e girmi"tir (Dinler, 1994). Bu dnemde pazara ynelik
retimi glendirmek amacyla a!alar desteklenmi" ve devlet eliyle bir yandan
yerli sanayinin kurulu"u sa!lanrken, te yandan sanayi burjuvazisi palazlanm"tr.
Dnem sonunda brokrasi, a!alar ve sanayi burjuvazisinin hakim snf ittifak
iindeki konumu glenmi"tir (Ba"kaya, 2004).
2.2. Trkiyede Merkez-evrenin "n!as ve Krt Blgesinin Batya
Eklemlenmesi
Trkiyenin d"a ba!ml kapitalist dn"m sreci daha nce de belirtildi!i
zere, tm lkede kapitalist retim ili"kilerini geli"tirmemi"tir. Bat Anadoluda
kapitalist retim ili"kilerini geli"tirilirken, di!er blgelerinde feodal ekonomik
rejimleri korumu", yeniden retmi"tir. rne!in Birinci Be" Yllk Sanayi Plannda
kurulmas ngrlen sanayi tesislerinin meknsal da!lmna bakld!nda (Tablo
3) tesislerin neredeyse tamamnn Bat Anadoluda kuruldu!u grlmektedir (#nan,
1972: 13).
Tablo 3. Birinci Be! Yllk Sanayi Plannda Kurulmas ngrlen
Sanayi Tesisleri ve Yresel Da#lm
Sanayinin Ad Sanayinin Kurulmas
Planlanan #l ya da #le
1. Kimya Sanayi
- Suni ipek Gemlik
- Semi kok Zonguldak
- Glya! Isparta
- Humuzi kibrit #zmit
- Sper fonfat #zmit
- Klor ve Sud Kostik #zmit
2. Toprak Sanayi
- Seramik Ktahya
- Cam ve "i"e Pa"abahe (#stanbul)
3. Demir-elik Sanayi Zonguldak
4. Ka!t ve Selloz Sanayi #zmit
5. Kkrt Sanayi Keiborlu
6. Sngercilik Bodrum
7. Mensucat Sanayi Bakrky (#stanbul)
Kayseri

23
Ere!li
Nazilli
Malatya
I!dr
8. Merinos Bursa
9. Kendir Kastamonu
Kaynak: #nan, A., (1972) Devletilik "lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan, 1933, Trk Tarih
Kurumu, Ankara, s. 13.
Trkiye ekonomisi bir yandan kapitalist Avrupa ekonomisinin bir evre lkesi
olarak "ekillenirken, te yandan kendi iinde de bir merkez-evre yaps in"a etmi",
Marmara ve Ege bu yapnn merkezini te"kil ederken, geri kalan blgeler bu
merkezin evresi haline getirilmi"tir. Krt Blgesi bu yap iinde evrenin evresi
konumuna itilmi"tir. Nitekim 1927 ylnda lkedeki sanayi kurulu"larnn Krt
Blgesindeki oran (%17,8) blgenin lke genelindeki nfus oranna yakn
rakamlarda iken 1960l yllarla birlikte bu oran %7,6lara d"m"tr. Bu dnemde
Marmarann pay %29,6dan %47,2ye; Egenin pay %17,9dan %19,6a
km"tr. Sanayi i"letmelerinin 1927-1960 dnemindeki co!rafik da!lm Tablo
4te verilmi"tir.
Tablo 4. Snai "!letmelerinin Co#rafi Da#lmnn Seyri, 1927-1960
1927a % 1939b % 1955 % 1960 % Devlete ait
i"letmeler
%
Marmara Blgesi 19.170 29,6 581 51,0 1.961 47,8 2.561 47,2 61 27,0
#stanbul 8.634 45,0 341 58,7 1.184 60,4 1.665 64,3 32 55,5
Ege Blgesi 11.550 17,9 232 20,0 812 19,8 1.078 19,6 15 6,8
#zmir 3.552 30,5 136 58,6 450 55,7 652 60,6 30 60,6
Orta Anadolu Blgesi 10.220 15,8 83 8,0 488 10,9 676 12,3 49 22,4
Ankara 1.276 12,5 33 39,8 186 41,5 282 41,7 30 61,2
Karadeniz Blgesi 7.947 12,3 73 6,0 280 6,8 337 6,2 44 20,1
Trabzon 691 8,7 18 24,7 51 18,2 48 14,2 4 9,9
Akdeniz Blgesi 4.292 6,6 79 7,0 288 7,0 384 7,0 9 4,1
Adana 970 22,6 34 43,0 159 55,2 226 58,9 5 55,6
Do!u Anadolu
Blgesi
6.213 9,6 62 5,0 157 3,8 210 3,8 14 6,4
Erzurum 880 14,2 - - 32 20,4 47 22,4 2 14,3
G. Anadolu Blgesi 5.325 8,2 34 3,0 159 3,9 205 3,8 9 4,2
Gaziantep 2.016 37,9 15 44,1 59 37,1 71 34,6 - -
Toplam 64.725 100,0 1.114 100,0 4.106 100,0 5.503 100,0 201 91,3
teki Kentler - - - - 5 - 4 - 18 8,2
a: rakamlar kk i"letmeleri kapsyor, b: rakamlar yalnz Sanayi Te"vik Kanunu kapsamna giren byk i"letmeleri de kapsyor.
Kaynak: Serin, N., (1963) Trkiyenin Sanayile!mesi, Sevin Mat., Ankara, s. 147
Do!u-Bat arasndaki sosyoekonomik e"itsizli!in in"a sreci 1960l yllarda
durmam" gnmze kadar byk oranda devam etmi"tir. Devlet Planlama
Te"kilat (1982) tarafndan yaplan Trkiye Yerle"me Merkezlerinin
/ Cuma iek

24
Kademelenmesi Ara"trmas sonular kurulan merkez-evre ili"kisinin byk
oranda devam etti!ini gstermektedir. Bu ara"trmada yerle"im merkezlerinin
sosyoekonomik i"levlerine ve evre yerle"im birimleriyle ili"kilerinin yo!unlu!una
gre her bir il ve ilenin kademesi belirlenmeye al"lm"tr. Yaplan ara"trmada,
#stanbul birinci derece tek polarize blge
9
olarak tespit edilmi"tir. #stanbulun etki
alannda drt adet ikinci derecede polarize blge (Ankara, #zmir, Adana ve
Gaziantep) ve on bir adet nc derece polarize blge (Bursa, Diyarbakr, Elz!,
Erzurum, Eski"ehir, Kayseri, Konya, Malatya, Samsun, Sivas ve Trabzon) oldu!u
grlm"tr.
Devlet kurumlarnn ara"trmalarndaki son rakamlar bu merkez-evre
ili"kisinin korundu!unu ve blgesel e"itsizli!in artarak devam etti!ini
gstermektedir (Diner vd., 2004; T#K, 2010; stn"k, 2007). Devlet Planlama
Te"kilatnn 2003 ylnda gerekle"tirdi!i "llerin ve Blgelerin Sosyoekonomik
Geli!mi!lik Sralamas Ara!trmasnda, toplam 54 ekonomik ve sosyal gstergeye
gre yaplan be" kademeli snflandrmada, Krt Blgesinin byk bir blm
be"inci kademe geli"mi" blge olarak tespit edilmi"tir (Diner vd., 2004). En son
05 Nisan 2012 tarihinde Ba"bakann aklad! yeni te"vik sisteminde belirlenen
alt kademeli te"vik blgeleri, 2003 ylndaki tablonun devam etti!ini
gstermektedir. Harita 1de grld! zere Krt Blgesinin neredeyse tamam en
ok te"vik edilmesi gereken en yoksul ve en yoksun blge olarak belirlenmi"tir.
Burada alt izilmesi gereken en nemli husus, Harita 1de de grld! zere
sosyo-ekonomik e"itsizlik haritalar ile Krt Blgesinin snrlarn gsteren
haritalar arasndaki ak"madr.
Harita 1. Yeni Te!vik Sisteminde belirlenen iller dzeyindeki 6 kademeli blge snflandrmas
EKONOM BAKANLIGI
!"
SEGE 2011 Dzey-3, 6 BIge

Kaynak: Ekonomi Bakanl!, (2012) Yeni Te"vik Sistemi: Yatrmlarda Devlet Yardmlar,
http://www.ekonomi.gov.tr/upload/42760EC5-C17C-8402-E41BE0CFF2DF5959/basbakan_sunum.pdf, indirilme tarihi: 06 Nisan
2012.

9
Bir lkede mevcut tm yerle"me merkezleri kar"lkl ili"ki iindedir. Kk merkezler ticari ynden daha
byk yerle"me merkezlerine ba!ldrlar. ... Bir yerle"me merkezi, kendinden daha kk bir ya da birka
yerle"me merkezini etki altna alyorsa, sz konusu merkez bir cazibe merkezi haline gelmi!, yani kutupla!m!tr.
.... (B)ir ya da birden ok kk yerle!me merkezlerini etkisi altna alan, cazibe merkezinin etki sahas ile birlikte
kapsad# alan polarize blgeyi olu"turur. (Dinler, 1994: 100-101).

25
Aktr ki Cumhuriyetin kurulu"undan bu yana Trkiyede devam eden
kapitalist dn"m sreci byk ykntlar yaratarak in"a edilmi"tir. Bir tarafta lke
genelinde emekilerin, kyl ve i"i snfnn dnyalarnda ykntlar ykselirken,
te yandan Krt Blgesi bir yknt blgesi haline getirilmi"tir.
2.3. Ermeni Kym ve Gayri Mslim Orta-snfn Tasfiyesi
Trkiyenin kapitalist dn"m srecinin en nemli ykntlarndan biri
ku"kusuz gayri Mslim orta snfn tasfiyesi srecinde ortaya km"tr. Bu
ykntnn en nemli nedeni Cumhuriyetle birlikte etnik ve dinsel adan (Trk ve
Mslman) homojen bir toplumun ve bununla birlikte Trk ve Mslman bir
burjuvazinin yaratlmasdr. Her ne kadar Fikret Ba"kaya (2004: 140) (t)icaret
sermayesi emperyalist bloka kaynak transferi i"levine ko"ulmu" oldu!u srece, bu
i"levi gerekle"tirenin hangi dine mensup oldu!u sanld!ndan daha az nemli
dese de, sadece dinin de!il, etnik kimli!in de Trkiyedeki kapitalist dn"m
srecinde ok nemli bir rol oynad! grlmektedir. lke genelinde gayri
Mslimlerin tasfiye edilmesini dini ve etnik kimliklere kapal snfsal bir analizle
anlamak mmkn de!ildir.
Nitekim gayrimslim nfusun Cumhuriyet ncesi ve bugnk konumlarnn
basit bir kar"la"trmas bile snfsal ili"kilerin in"asnda dini ve etnik farkllklarn
nemli bir yer tuttu!unu gstermektedir. 1912-1915 sanayi saym sonularna gre
sanayinin %50si Rumlarn, %20si Ermenilerin, %5i Yahudilerin ve %10u da
yabanclarn elindeydi. Trklerin elinde olan pay sadece %15le snrlyd
(Ba"kaya, 2004; avdar, 1973). Sanayinin kontroln elinde bulunduran en byk
iki gayrimslim grubun, yani Rumlarn ve Ermenilerin bugn Trkiyedeki
nfuslar ve iinde bulunduklar ko"ullar ya"anan ykntnn bykl!n
gstermektedir.
Krt Blgesinin yoksulla"mas ve feodal ili"kilerin yeniden retimi srecinde
Ermeni halknn ya"ad! kym byk bir etki yaratm"tr. lke genelinde byk
bir ykntya neden olan kymn Ermenilerin ya"ad! topraklardaki etkisi ok daha
byk olmu"tur. Ermeni kymyla birlikte o!unlu!u zanaatkr ve tccarlardan
olu"an Hristiyan nfus toplu ge zorlanm" ve bu durum blge ekonomisini alt-
st etmi"tir. Mehmet Polatelin (2011) Ermeni Kymnn Diyarbakrn
sosyoekonomik yapsna etkisine dair yapt! ara"trma kymn yaratt! byk
ekonomik ykntya dair nemli bilgiler sunmaktadr. Kym srecinde kentin
ekonomik hayatnn i"lerli!inde nemli rolleri olan i"i, zanaatkr, i"veren ve
tccar yok edilmi", bu aktrlerin al"t! sektrler km", icra ettikleri retim
teknikleri de yok olmayla yz yze kalm"tr. rne!in kentte nemli bir yer tutan
bakr sanayinde kym ncesinde 230u bakr ustas olmak zere 600 i"i ylda 65
bin ile 75 bin kilo bakr retirken, kymdan sonra blgede sadece 30 bakr ustas
kalm", retim %5lere d"m"tr (Issawi, 1980; Polatel, 2011). Krt blgesinde
kapitalist bir dn"m srecinin ta"ycl!n yapacak zanaatkr ve tccar orta-
/ Cuma iek

26
snf kymla tasfiye edilmi", bu da feodal retim ili"kilerinin blgede daha uzun
sre hkm srmesini sa!lam"tr. Krt blgesinin sosyoekonomik yoksunluk ve
yoksulluk iine d"rlerek merkez batnn evresi haline dn"trlmesi Hristiyan
nfusun ya"ad! kym sayesinde mmkn olmu"tur.
2.4. Krt Blgesinde Feodalizmin Yeniden retimi
Do!u-Bat arasnda kurulan merkez-evre ili"kisi ve Ermeni Kym sonras
kapitalist dn"m mmkn klacak zanaatkr ve tccar orta snfn tasfiyesi,
Krt Blgesinde feodal retim ili"kilerinin yeniden retimini sa!layan iki dinamik
olarak i"lev grm"tr. Avrupa ekonomisine eklemlenen Trkiye ekonomisinin
Bat Anadolu merkezli kapitalist dn"m sreci iinde Krt Blgesi 1990l
yllara kadar byk oranda feodal bir yap iinde tutulmu"tur.
Krt Blgesinin feodal nitelikte bir evre ekonomisi olarak tutulmasn olanakl
klan bir di!er nemli neden Cumhuriyetin kurucu snf ittifaknn Krt
Blgesindeki egemen feodal snflarla ittifak yapmasdr. Krt Blgesinde feodal
yapnn yeniden retiminin bir ynyle merkez-evre in"asnn bir bile"eni olmakla
birlikte te yandan Krt Blgesinde olas bir kapitalist dn"m srecinin Krt
milliyeti!ini/ulusla"masn do!urabilece!i ve bunun da siyasi egemenli!e tehdit
olu"turabilece!i korkusuna dayand! iddia edilebilir (Be"iki, 1992).
Cumhuriyetle birlikte devletin etno-politik bir giri"imci olarak Trk etnik grubunu
lke genelinde in"a etmeye giri"mesi ve kurulan yeni devletin 1924 Anayasasnda
aka tanmland! zere Trk Milliyeti!ine dayanan bir Trk devleti oldu!u
gere!i gz nnde bulunduruldu!unda bu faktrn dikkate de!er oldu!u aktr.
Nitekim Cumhuriyetin kurulu"undan bu yana devletin Krtleri srekli olarak
Trkle"tirmeye al"t! grlmektedir (Ye!en, 2006). Bu Trkle"tirme siyaseti
$eyh Sait isyannn bastrlmasndan hemen sonra hazrlanan 1925 Eyll tarihli
$ark Islahat Planndan bu gne devam etmektedir. Mesut Ye!enin, Krt
meselesinde Cumhuriyetin Rehberi (2011: 163-173) olarak tanmlad! bu
planla, zetle, Fratn "arknda ... iktisaden ve lisanen tamamen hakim mevkide
olan Krtlerin (aktaran Bayrak, 2009: 92) bu hakimiyetlerini krmak
hedeflenmektedir. $ark Islahat Plann hazrlayan encmen yelerinden biri olan
(daha sonra kendisi Meclis Ba"kan da olacaktr) ankr vekili Abdlmelik Renda
tarafndan hazrlanan ve plann "ekillenmesinde ok etkili olan n raporda, $arktaki
en mhim mesele Krtlerde fikr-i milliyetin gnden gne o!almas ve tide
tamamen mill bir isyan zuhur etmesi (vurgu bana ait) olarak tespit edilmektedir
(aktaran Bayrak, 2009: 97). Rendann konuya dair yapt! tespit ve nerdi!i
zm zetle "udur: Elimizde kalan Trkiye arazisinde iki milletin ayn rktan ve
selhiyetle hakim bulunmas imkann katiyen grmyorum. Binaenaleyh btn
memlekette Trk nfuz ve nfusunu hakim klma! farz ve zaruri gryorum
(aktaran Bayrak, 2009: 97). Nitekim, bu hedefi gerekle"tirmek zere, Krtenin
ar" pazar dahil konu"ulmasnn yasaklanmas; kz mektepleri, yatl okullar, Trk

27
ocaklar gibi e!itim kurumlaryla Krtlerin asimile edilmesi; ylda 50.000 ki"i
olmak zere ... 10 senede Yugoslavya, Bulgaristan, Kafkasya ve Azerbaycandan
be" yz bin nfusun celp ve blda arz edilen mntkaya yerle"tirilmesi(ni)
(aktaran Akura, 2009) kapsayan byk lekli nfus mdahaleleri ve iskan
politikalar detayl bteleriyle birlikte planlanm"tr. Bu plann etkin bir "ekilde
hayata geirilmesi iin blgede ngrlen ynetim biimi ise askeri ynetimdir:
#skan ve temsil program idare-i rfiye ile daha kolay tatbik olunabilir (aktaran
Bayrak, 2009: 101).
Ku"kusuz burada bahsi edilen Trk nfuzu ve nfusunu hakim klma siyaseti,
Trk etnik grubunu in"a etme ve merkez Avrupa kapitalizminin evresi olan
Trkiye ekonomisinin merkez ve evresini dzenleme sreleriyle birlikte
d"nlmelidir. Bu ereveden baknca, lisan hakimiyetinin Trk etnik grubu olma
halinin in"as, yani Trkle"tirme siyasetiyle, iktisadi hakimiyetin ise Krt
Blgesinin merkez Bat Anadolu ekonomisine bir feodal evre ekonomisi olarak
eklemlenmesi siyasetiyle ngrld! anla"lmaktadr.
Burada, etnisite ve snf bir arada d"nmeyi gerektiren en nemli husus, bu
Trkle"tirme siyaseti ile blgenin feodal bir dzn iinde tutulmas siyaseti
arasndaki paralellik ve dinamik btnlktr. Trk ve Mslman egemen snflar
bu btnlkl siyasetlerle Krt blgesinde kapitalist dn"m srecini
engellemi"tir. Bylece bir yandan blgesel lekte ekonomik ve toplumsal
btnle"meye yok aacak, te yandan bylesi bir btnle"me srecini siyasi bir
btnle"meye yneltebilecek okumu" milliyeti bir Krt entelijansiyann ve orta
snfnn yeti"mesi engellemi"tir. Krt Blgesinde feodalizmin yeniden retimi bir
yandan kapitalist dn"m srecinin lke genelindeki meknsal ve fonksiyonel
farklla"masnn; bu anlamda snflar aras ve snf ii ili"kilerin, snfn sosyo-
kltrel ve sosyo-meknsal farklla"masnn kurucu bir paras olarak i"lev grm",
te yandan Trkle"tirme siyasetini mmkn klacak ko"ullar sa!lam"tr.
Bu blmn ba"nda sorulan Devlet bir yandan yllarca Krt meselesinin bir
sosyoekonomik geri-kalm"lk/azgeli"mi"lik sorunu oldu!unu sylerken, te
yandan bu meselenin zmn sa!lamak iin bu geri-kalm"l! ortadan
kaldrmaya ynelik niin sistematik bir aba iine girmemi"tir? sorusu yukardaki
tart"malar "!nda ele alnd!nda "u tespit rahatlkla yaplabilir: Krt Blgesinde
feodal dzenin yeniden retimi, Krt meselesinin idaresinde devletin en temel
aralarndan biri olmu"tur. Devlet bir yandan Krt meselesinde egemenli!in
payla"m, etnik kimli!in yeniden retimi gibi sylemler kar"snda meseleyi bir
azgeli"mi"lik ve yoksulluk sorunu olarak erevelemi", te yandan Trk etnik
grubunun lke genelinde in"asn ve kapitalist dn"m srecini srdrme olana!
bulmu"tur.
Zorunlu gn neoliberal dn"m srecinde oynad! rol, Krt meselesinin
idaresinde etnisite ve snf arasndaki dinamik btnl!n 1990lar sonrasnda da
/ Cuma iek

28
nemli bir yer te"kil etti!ini gstermektedir. Zorunlu g sonucu yerinden edilen
ve #stanbul, Adana, Mersin, #zmir, Kocaeli, Bursa gibi Trkiye metropollerinin
varo"larna yerle"en milyonlar a"an Krt, neo-liberal dn"m srecine geni"leyen
enformel sektrn gvencesiz ve en ucuz i" gc olarak eklemlenmi"tir (Kaygalak,
2001; Yrk, 2009). yle ki enformel proletaryann Krtle"ti!i ve Krtlerin
zorunlu gnn, Trkiyede neoliberalizmin hem in"asn, hem de ba"arsn
mmkn kld! iddia edilebilir (Yrk, 2009). Srr Sreyya nderin, Adanann
Karata" #lesi, Tuzla Beldesi yaknlarnda bulunan ukurova topraklarnda tarm
i"ili!i yapan zorunlu g ma!durlarnn ya"am ko"ullarn dile getirdi!i
Adanaya kar ya!m", kar altnda Krt kalm" adl anlats, bu eklemlenme
srecini grmek, etnik ve snfsal ili"kilerin nasl i ie geti!ini anlamak iin
arpc bir rnektir
10
:
#lk gelen ailelerden biri tarlada al"rken babalar lyor. Yabanclara mlk sat"yla
oradan geni" topraklar alan firmann yetkilileri hemen feryat figan a!layan aileye
mdahale ediyorlar. Babann cesedi firmann deposuna kaldrlp, buz kalplar
zerine uzatlyor. l bekleyebilir ama ihracat beklemez. nce tarladaki mahsul
trlara yklenir, gn biter, akabinde l defnedilir. Herkesin yevmiyesi tam olarak
verilir verilmesine ama rahmetli lmek iin mesai sonunu bekleyemedi!inden
ailesine yarm yevmiye denir. Kreselle"meye yeni heves edenler ya da vah"i
kapitalizm dedi!iniz de nedir acep diye merak edenler iin, en kestirme bilgilenme
yukardaki olayda sakldr: nce kendi yurtta"n z yurdunda srgn edersin, onlar
da Trklk gurur ve "uuru ile #slam ahlak ve faziletine sahip olmadklar iin, gidip
senin z topra!n satt!n yabancnn tarlasnda Trk i"inin yar parasna amele
olur. Bir yandan i"sizlik oran azalm" olur, di!er yandan necip milletimiz bu Krtler
geldi her "ey bozuldu diyerek milli hislerle galeyana gelir.
Bu blm zetlemek gerekirse, Be"ikinin (1992: 675) syledi!i zere
(d)o!u sorununun sosyo-ekonomik ve etnik ynleri bir btndr. Bundan dolay,
Trkiyede etnik gruplarn in"a srelerini ve bu srelerin birok alanda yaratt!
ykntlar iermeyen bir snfsal analiz Krt meselesini kavramakta yetersiz
kalacaktr. Sonraki blmde bu bak" asyla Krt meselesinin bugn zerinde
durulmakta, Krt Hareketinin nerdi!i demokratik zerklik projesinin etnik ve
snfsal ba!lamda sunmu" oldu!u yeni dinamikler blgesel zerklik kavram
etrafnda incelenmektedir.
3. Krt Meselesi ve Blgesel zerklik
11

Krt meselesinin tanmnda oldu!u gibi sorunun zm konusunda da etnik ve
snfsal btnl!n yeterince dikkate alnmad! grlmektedir. Sunulan zm
nerileri byk oranda ya dilsel ve kltrel haklara vurgu yapan etnik okumalara,
ya etnik kimli!e dayal otonomi ve federasyon gibi snfsal e"itsizlikleri rtmeye

10
Anlatnn tamam "u adresten dinlenebilir: http://www.youtube.com/watch?v=pIH3w8CW6D0
11
Bu blm daha nce kaleme ald!m bir makaleden faydalanlarak yazlm"tr. Bkz. iek (2011).

29
ok msait olan egemenli!in payla"lmasna odaklanan okumalara ya da az
geli"mi"lik ve yoksulluk meselesini merkeze alan okumalara dayanmaktadr. Bu
blmde Krt Hareketinin demokratik zerklik projesinin, kimlik ve stat
meselesine indirgenen gncel tart"malara ra!men, Krt meselesinin zmnde
etnik ve snfsal dinamikleri birlikte d"nmeye olanak tand! ileri srlmektedir.
Bu savlar ok-etnisiteli yeni bir grup halinin in"as, etnik kimliklerin yeniden
retimi, blgesel e"itsizlikle mcadele ve son olarak Krt Hareketinin orta-
snfla"mas alt ba"lklar altnda tart"lmaktadr. Devam etmeden nce demokratik
zerklik projesini ksaca hatrlamak yerinde olacaktr.
Krt Hareketi 2008 ylnda yaynlad! Demokratik Toplum Partisi'nin Krt
Sorununa "li!kin Demokratik zm Projesi adl bro"rde Trkiyenin idari,
politik, kltrel ve mali zerkli!e sahip 20-25 blgeye ayrlmasn nermektedir.
Buna gre, sosyokltrel ve ekonomik ili"ki iinde olan illerin bir araya getirilmesi
ile olu"turulmas ngrlen blgeler, il genel meclisleri gibi, seimle i" ba"na
gelen blge meclisleri tarafndan ynetilecektir. D"i"leri, maliye ve savunma
hizmetleri merkezi hkmet tarafndan, emniyet ve adalet hizmetleri merkezi
hkmet ve blge meclislerinin ortakl!yla ve geriye kalan hizmetler de blge
meclisleri tarafndan yrtlecektir. Krt Hareketi, dil haklar meselesini de
demokratik zerklik kapsamnda ele alarak, olu"turulacak olan blgelerde, Trke
resmi dil olmakla birlikte, di!er dillerin de kamusal alanda ve e!itim dili olarak
kullanlabilmesine olanak tanyacak anayasal dzenlemelerin yaplmas gerekti!ini
savunmaktadr. Son dnemlerde demokratik zerkli!e ili"kin lek, yetki, idare
hususlarnda belirsizlikler yaratan sylemler ve metinler olmasna ra!men
12

yukarda zetlenen neri byk oranda geerlili!ini korumaktadr (Dzel,
10.04.2012).
Demokratik zerklik projesinin, iki ulusa dayal federasyon modeli ile bireysel
kltrel haklar projesi
13
arasnda orta yol bir zm sundu!u sylenebilir.
Federasyon modeli Trk toplumunda bulunan Sevr sendromunu beslerken, devletin
son dnemlerde geli"tirdi!i bireysel kltrel haklar projesi, Krtleri devletin
bah"ettikleri ile yetinmeye zorlamakta, Krtlerin asimilasyon korkularn,
beklenenin aksine, gidermekten teye daha da artrmaktadr. #spanya deneyimini
hatrlamak blgesel zerkli!in niin bir orta yol zm sundu!unu anlamak iin
faydal olacaktr. zetle, #spanyada etno-kltrel blgeselcili!in gl oldu!u
Bask ve Katalan blgelerinin lkenin on yedi otonom blgesinden ikisi olarak
erevelenmeleri, bir yandan kimlik taleplerini nemli oranda kar"larken, te
yandan dikkate de!er bir normalle"me sa!lam" ve merkezi idarenin blgeler
kar"sndaki konumunu glendirmi"tir (Bora, 2010). Trkiye co!rafyasnn

12
Tek bir demokratik zerklik projesinin olmad!, Krt cephesinin farkl aktrleri tarafndan farkl modellerin
dile getirildi!i, farkl metinlerin oldu!una dair yaplan hakl ele"tirilerin derli toplu bir sunumu iin bkz. Ye!en
(2011).
13
Bu iki modele ili"kin tart"malar iin bkz. Mengen (2010) ve iek (2010)
/ Cuma iek

30
yakla"k drtte birini kapsayan bir alanda olu"turulacak olan bir Krdistan federe
blgesinden ziyade, Trkiyenin tamamn kapsayan idari-politik bir reform
erevesinde, 5-6s Krt co!rafyasnda olmak zere 20-25 zerk blgenin
olu"turulmas #spanyadakine benzer bir i"lev grebilir.
Bu ksa hatrlatmadan sonra, etnik kimliklerden ziyade co!rafi gruplandrmaya
dayal ve bu anlamda bir tr blgesel zerklik ya da blgesel desantralizasyon
neren demokratik zerklik projesinin etnik ve snfsal ba!lamda sundu!u
olanaklar tart"abiliriz.
3.1. ok-Etnisiteli Yeni Bir Grubun "n!as
Blgesel zerklik, Brubakerin grubun in"as konusundaki analizleri
hatrland!nda, lke genelinde ok etnisiteli yeni bir grubun in"as iin dikkate
de!er olanaklar sunmaktadr. Etnik kimliklere dayal idari yaplanmay esas alan
federasyon modeli Trk etnik grubunun kar"sna paralel bir Krt etnik grubun
in"asn nermektedir. Trk etnik grubunun in"asnn yzyl boyunca olu"turdu!u
olumsuz deneyim ve Krt meselesi ba!lamnda olu"an toplumsal kutupla"ma
dikkate alnd!nda, paralel ikinci bir grubun in"asnn byk sorunlar do!uraca!
iddia edilebilir (Ye!en, 2011).
Federasyon modelinden farkl olarak, co!rafi gruplandrmaya dayanan blgesel
zerklik, zellikle il, ile gibi blge alt leklerde farkllklarn korunmalarna
olanak tanyacak kapsaml bir adem-i merkezile"me ile desteklenmesi halinde,
etnik blnme ve kutupla"may a"maya olanak tanyacak, lke genelinde ok
etnisiteli tek bir grup halinin in"asn mmkn klabilir. Bylesi bir grubun in"as,
milliyeti perspektiflerle paralanm", kar"tla"trlm" etnik kimliklerin, bir arada
ya"amasna olanak tanyacak yeni bir toplum tahayyln besleyebilir. Hem Krt
nfusunun yakla"k te birinin #stanbul, #zmir, Bursa, Kocaeli, Ankara, Adana,
Mersin, Antalya gibi bat metropollerinde ya"amas hem de Trkiyenin ve
zellikle de Krt co!rafyasnn Krtlerden ve Trklerden ibaret olmad!, ayn
zamanda Araplarn, Ermenilerin, Sryanilerin/Keldanilerin kadim topraklar
oldu!u dikkate alnd!nda, zerk blgeler federasyona oranla hem daha fazla
uygulanabilir hem de kar"t milliyetiliklerin nn alacak, siyasal o!ulcula"maya
ve toplumsal entegrasyona olanak tanyacak bir zm modeli sunmaktadr.
3.2. Krt Kimli#inin Yeniden retimi
Co!rafi gruplandrmaya dayal blgesel zerklik, dilsel ve kltrel
homojenle"tirme srelerini esas alan milliyeti perspektiften farkl olarak, ok
etnisiteli yeni bir grubun in"asn mmkn kld! gibi, farkl etnik kimliklerin bir
arada yeniden retimini de gvence altna alacaktr. Krt meselesinin bar"l
zm konusunda a"lmas gereken en nemli bariyerlerden birinin Krtler
arasndaki asimilasyon korkusu oldu!u dikkate alnd!nda, etnik kimli!in yeniden
retiminin olas bir zm nerisinin en nemli bile"eni oldu!u aktr. Krtler

31
arasnda asimilasyon konusunda kkle"mi" bir toplumsal hafzann olmas, bu
hususu nemli klmaktadr. Bu toplumsal hafzann nasl olu"tu!unu anlamak iin,
Krtenin sokakta kullanmn bile cezalandrmay ngren 1925 tarihli $ark
Islahat Planndan, Gne" Dil Teorisine; da!l Trklerden, kart-kurt teorilerine
rnekleri daha da o!altabilecek olan resmi devlet sylemi hatrlanabilir (Akura,
2009; Yayman, 2011). Devletin Krtlerin da!l Trkler olduklar ve dillerinin de
Farsa, Arapa, Trke kar"m bir leheler toplulu!u oldu!una dair hem
Krtlere hem de tm Trkiyeye dnk seksen yllk olduka renkli anlatma
abalar, Krtler arasnda bu toplumsal hafzann ve asimilasyon korkusunun
kkle"mesine neden olmu"tur.
Bu anlatma abalarnn bir sonucu olarak, Krtenin ocuklar ve genler
arasndaki kullanm dzeyinin olduka d"k oldu!u grlmektedir
14
. Nitekim,
asimilasyonun bir insanlk suu oldu!unu Almanyada tm dnyaya hatrlatan ve
g etmi" Trk vatanda"lara anadillerini unutmamalarn salk veren ve yeni
ku"aklarn anadillerini !renmelerini isteyen Ba"bakann, Krte e!itimi tm
kaplar kapatacak bir dil ve slupla defalarca ret etmesi, Krtlerin asimilasyon
korkusunun sebepsiz ve yersiz olmad!n ok ak bir biimde gstermektedir.
Tm bunlarn bir sonucu olarak, varl#n koruma syleminin Krt Hareketi iinde
merkezi bir yer tuttu!unu gryoruz.
Anadilde e!itim ba"ta olmak zere Trke d"ndaki dillerin ikinci, nc dil
olarak kamusal alanda kullanmna olanak tannmas olas bir zmn kapsamas
gereken olmazsa olmazlardan biridir. Bu ba!lamda 20-25 zerk blgeye dayal
yeni bir idari yap lke genelinde Trkenin ortak resmi dil olarak kullanlmasyla
birlikte, blgelerde bulunan farkl dillerin ve lehelerin e!itim alan ba"ta olmak
zere kamusal alanda kullanlmasna olanak tanyabilir. Ayrca blgesel idare
birimlerinin gl bir adem-i merkezile"me ile desteklenmesi, her blge iinde
farkl dil ve lehelerin kullanmn mmkn klabilir. rne!in Bingl ve Dersim
gibi "ehirlerde Krtenin Kurmanci yerine Zazaca lehesi ikinci dil olurken,
Midyatta Sryanice, Siirt-Mardin gibi illerde Arapa, Diyarbakr-Van gibi illerde
Ermenice Trke ve Krteyle birlikte nc dil olarak kullanlabilir.
3.3. Blgesel E!itsizlikle Mcadele
Blgesel zerklik, Trke d"ndaki farkl etnik kimliklerin yeniden retimi ve
lke genelinde ok etnisiteli yeni bir grubun in"as d"nda blgesel e"itsizliklerin
giderilmesine olanak tanyacaktr. Cumhuriyetin kurulu"undan bu yana sregelen
ve Krt Blgesinde yoksunlu!u ve yoksullu!u kader haline getiren merkezi idari
yapnn ekonomi politikalar yerine, idari ve mali zerkli!e sahip blgelere dayal
yeni bir idari yaplanma kaynaklarn dengeli da!lm ve blgeler aras

14
#stanbul Krt Enstits Eski Ba"kan Sami Tan, Ana dili olarak nitelenen Krt dili, artk bazlar iin 'nine dili'
halini alm" diyerek, Krtenin iine d"rld! bu durumu olduka iyi zetlemektedir. Bkz. Tan (2007).
/ Cuma iek

32
sosyoekonomik e"itlik iin nemli bir altyap sa!layacaktr. Mevcut durumda,
#stanbul, Kocaeli, Bursa ve #zmir kentlerinin merkezinde yer ald! ayrcalkl
Marmara ve Ege blgelerinin dezavantajl konumda olan blgelerin maddi ve
insani kaynaklarn smrd!, avantajl konumlarn bu blgelerde olu"turulan
ykntlar zerinden sa!ladklar aktr.
zerk blgeler evreden merkeze kaynak transferi srecini durdurup, blgelerin
kendi kaynaklarn kendi geli"imleri iin kullanmalarn garantileyecektir. Bu
durum tek ba"na blgesel e"itsizliklerin azalmas iin dikkate de!er bir etki
yaratacaktr. Ayrca, zerk blgelere dayal yeni idari yaplanma, lke genelinde
siyasal o!ulcula"ma olanaklar yaratarak, yerel ve blgesel taleplerin merkeze
ula"masn kolayla"trabilir. Bu da merkezi idarenin dezavantajl konumda bulunan
blgelere ynelik pozitif ayrmclk yapmas ve merkezden evreye kaynak
transferi iin yeni olanaklar sunabilir. zetle zerk blgeler, bir yandan snfn
sosyo-meknsal ve sosyo-kltrel farklla"masnn daha e"itliki bir erevede
yeniden kurulmasna olanak tanyacak ok merkezli bir lke ekonomisinin in"asn,
te yandan sosyo-ekonomik geli"mi"lik haritalar ile etnik blgeleri gsteren
haritalar arasndaki ak"mann krlmasn olanakl klacaktr. Ba"ka bir ifadeyle,
zerk blgeler, Krt meselesini snfsal ili"kiler ve etnik kimlikler arasndaki
dinamik btnlk iinde kavrama olanaklar sunacaktr.
#kinci olarak, zerk blgeler, kreselle"me ve AB uyum sreci ile gndeme
gelen, devlet reformu ya da kamu ynetimi reformu olarak formle edilen yeni
iktisadi liberalizm erevesindeki adem-i merkezle"me ve blgeselle"me
e!ilimleri karssnda yeni olanaklar sunabilir. Glokalle"me sreciyle birlikte, ulus
devletlerin hem fonksiyonlar hem de co!rafi-meknsal rgtlenmeleri bakmndan
yeniden yaplandrlma srecine girdikleri ve kentsel metropoliten blgelerin
modern kapitalizmin temel co!rafik alanlarna dn"trld! grlmektedir.
Keynesilik sanayi ve nfusun lke le!inde dengeli meknsal da!lmna nem
verirken, yeni kresel kapitalist rekabet sisteminde ulus-devletler, endstriyel
kapasitelerini, altyap yatrmlarn ve i"gcn ulus-alt stratejik blgelerde ve bu
blgelerin merkezini olu"turan metropoliten kentlerde yo!unla"trmakta ve bu
sreci te"vik edecek kurumsal reformlara gitmektedir (Brenner, 2003). Kapitalist
rekabet edebilirli!i glendirmeyi amalayan bu sre, ayrcalkl blgeler ile
dezavantajl blgeler arasndaki var olan e"itsizlikleri bytme ve kamu kurumlar
zerindeki toplumsal denetimi snrlandrlma riski ta"maktadr (Bora, 2010).
Nitekim AB uyum srecinde 26 ikinci kademe blge iin kurulan kalknma
ajanslarnn kurumsal yaps incelendi!inde, bu risklerin bykl! grlmektedir
(TBMM, 2006). #dari ve mali adan merkezile"mi", siyasal o!ulculu!a kapal
devlet yaplanmas bu neo-liberal dn"m srecini hem kolayla!trmakta hem de
hzlandrmaktadr.
Trkiyede merkezi hkmetlerin neo-liberal politikalar konusundaki istek ve
hevesleri, te yandan Krt Hareketinin ve sol-demokratik-sosyalist glerin ulusal

33
lekte iktidara gelme olanaklar ve olasl! dikkate alnd!nda, zerk blgelere
dayal yeni bir idari-politik sistem tm blgelerde olmasa bile bir ka blgede daha
e"itliki bir yerelle"me ve blgeselle"meye daha fazla olanak tanyacaktr. Krt
Hareketi, 2009 yerel seimlerinde il genel meclisi baznda on ilde birinci, be" ilde
ise ikinci parti olmu"tur. Ayrca, Anada, Mersin, #stanbul gibi illerde ald! oy
oranlar, buralarda dikkate de!er bir muhalefet gcne sahip oldu!unu
gstermektedir
15
. Bu anlamda liberal iktisadi politikalar kar"snda Krt Hareketi
blgesel zerklikle birlikte sosyal adaleti ncelikleyen politikalar savunma ve
uygulama imkan bulacaktr. zetle, zerk blgeler, glokalle"me kar"snda, bugn
ulusalc solu etkisi altna alan devleti-milliyeti bir izgiye d"meden, zynetim
fikriyle beslenen alternatif bir blgeselle"me iin dikkate de!er bir siyaset-
mcadele alan sunacaktr
16
. zynetim ve sosyal adalet de!erlerine dayal
blgesel zerkle"meler yeni bir ufuk sunarak stat ve kimlik tart"malaryla
snrlandrlan Krt meselesini snfsal ili"kiler ba!lamnda d"nmeye olanak
tanyacaktr.
3.4. Krt Hareketinde Orta-snfla!ma ve Snf Mcadelesi
Krt Hareketinin savunusunu yapt! demokratik zerklik projesi co!rafi
gruplandrmaya dayal blgesel zerklikle birlikte radikal bir katlmc demokrasi
anlay"n barndrmaktadr (Ye!en, 2011). Projenin bu niteli!i, Krt Blgesindeki
snfsal sorunlara ve Krt Hareketi iindeki snfsal ayr"malara ve at"malara
odaklanmak iin nemli bir i"lev grebilir. Bu anlamda demokratik zerklik
projesi, Krt Hareketine uzunca bir zamandr iine d"t! orta snf siyasetinden
kma ve Krt yoksullaryla yeniden bulu"ma olana! sunabilir.
Krt Hareketine uzunca bir dnemdir hakim olan bu orta snf siyasetini hem
siyasal sylemde hem bu siyasal sylemi ta"yan aktrler dzleminde hem de bu
aktrlerin uygulamalarnda gzlemlemek mmkn. Siyasal sylem anlamnda orta
snf siyaseti, genel hatlaryla Krt meselesini okkltrllk erevesinde baz
kltrel haklarn tannmasna indirgemek olarak zetlenebilir. zellikle 1999-2005
yllar arasnda "ekillenen bu orta snf siyaseti Demokratik Cumhuriyet iinde
Krt kimli!inin kabul olarak formle edilmi"tir. Krt meselesinin idari, politik,

15
2009 Yerel Seim sonular iin bkz. http://secim.haberler.com/2009/
16
Blgesel zerklik lke genelinde de liberal politikalar kar"snda nemli olanaklar yaratabilir. Cumhuriyet Halk
Partisinin Akdeniz ve Ege blgelerindeki hakimiyeti, Karadeniz blgesindeki Artvin, Giresun, Sinop ve
Zonguldak illerindeki ba"ars dikkate alnd!nda, zerk blgelere dayal yeni bir idari yaplanma, temsil niteli!i
zayf olan ve neredeyse tm iktidarn Ankarada toplanmasn mmkn klan merkezi idari yapya oranla siyasal
o!ulcula"maya ve alternatif politikalar yerel ve blgesel lekte uygulamaya daha fazla olanak tanyacaktr.
Ankara, #zmir, Eski"ehir, Adana, Bursa gibi byk"ehirlerdeki siyasi o!ulculuk, bu blgelerin zerkle"mesiyle
birlikte alternatif politikalarn geli"imi ve uygulanmas iin yeni alanlar yaratacak bir di!er nemli dinamiktir. Son
olarak bylesi bir o!ulcula"mann #slami-muhafazakar camia iinde de farkl gruplarn temsil olanaklarn
artraca! sylenebilir. zerk blgelere dayal idari yaplanma, #slam ve kapitalizm arasndaki ili"kiyi
sorunsalla"tran, sosyal politikalar ncelikleyen Emek ve Adalet Platformu, Halkn Sesi Partisi gibi #slami
gruplara, #slami-muhafazakar camia iinde hakim olan liberal #slami yoruma kar" #slamn sosyal yorumunu esas
alan farkl muhalefetler geli"tirme olanaklar sunabilir. Sosyal #slam iin bkz. Eliak (2011a; 2011b), Eliak vd.
(2011).
/ Cuma iek

34
sosyoekonomik boyutlarn gz ard eden bu yeni siyasal sylem byk oranda
liberal sivil toplumcu siyaset aralaryla hak talep etme siyaseti olarak kendisini
gstermi"tir. Nitekim uzunca bir dnemdir Krt kimli!i odakl hak talep etme
siyaseti, Krt Hareketinin politik sylemlerinin merkezini olu"turmaktadr. yle ki,
belki de bu indirgemeci kimlik siyasetinden olacak, #rfan Aktannn (2010) da
belirti!i zere Trk entelijansiyasnn byk bir blmnn, Krt Hareketinin
e"itlik talebini kolayc ve derinlikten yoksun bir yakla"mla, milliyetilik ve
kimlikilik ile yaftalad! grlmektedir.
Aktrler dzleminde bakld!nda, orta snf siyasetinin ana gstergesi, Krt
Hareketinin ta"yc aktrlerinde meydana gelen de!i"im ve bu de!i"imin bir
sonucu olarak ya"anan krlmadr. Bu krlmann hi kuskusuz en belirgin
gstergesi, devletten srekli hak talep eden, Krt orta snfna dayanan ve
merkezinde legal parti, belediyeler ve sivil toplum kurulu"larnn yer ald! sivil
toplumcu legal Krt Hareketi ile sokaklar mzakere alanna dn"tren
(stnda!, 2010), mzakereyi sokak stratejisi ile srdren yoksul Krt genleri
arasndaki ayr"madr. Nitekim legal Krt Hareketinin nde gelenleri, ok sk
olarak frtna ku"a! olarak tanmladklar bu genleri kontrol edemediklerini
ifade etmektedirler. Ku"kusuz bu ayr"ma Krt Hareketi iinde paralanmaya yol
aacak siyasi bir boyuta ula"mam"tr. Ancak bu ku"a!n sylem ve eylem
dzeyinde ana mobilizasyon kaynaklarna bakld!nda, bunlarn kendilerini
konu"ulabilecek son ku"ak olarak tanmlayan sivil toplumcu legal Krt
Hareketinin aktrleri olmad! aktr.
Bu ayr"mann nedenleri ba"ka bir yazy hak edecek kadar kapsaml bir analizi
gerektirmekle birlikte bir ka ana dinami!i burada hatrlatmak faydal olabilir: Krt
meselesini okkltrllk olarak ereveleyen siyasi sylem; byk oranda orta
snflarn siyaset alan-aralar olan sivil toplum kurulu"larnn en az parti rgt
kadar nemli mcadele aralar olarak kodlanmas; teorik tart"malarda Gramscigil
sivil toplumculu!a rastlansa da, pratikte liberal sivil toplumculu!un hakim olmas;
Krt co!rafyasnda hem AKPli hem de BDPli orta snfn dikkate de!er
ykseli"i
17
ve son olarak, orta snfn legal Krt Hareketi iindeki hakimiyeti.
Teknik becerilere sahip avukat, doktor, mhendis, eczac gibi meslek
sahiplerinden, sa!lk ve e!itim gibi hizmet sektrlerinin al"anlar ve
yneticilerinden, kk ve orta lekli ticari ya da retici i"letme sahibi esnaflar ve
zanaatkarlardan olu"an orta snf ile byk oranda sosyal gvenceden yoksun,
dzenli bir i"i ve geliri olmayan, at"ma ma!durlarnn nemli bir blmn
olu"turdu!u kent yoksullar arasndaki bu ayr"may saysz rnekte izlemek
mmkn. En belirgin rne!i Diyarbakrda genlerin kentin sokaklarn drt gn
boyunca i"gal etti!i 2006 Mart olaylardr. Mart olaylar srasnda dikkati eken en
belirgin zellik, soka!a ta"an genlerin kentin i" merkezi olan Ofis semtinde, lks

17
Krt orta snfnn olu"umu ve ykseli"i konusunda dikkate de!er bir analiz iin bkz. Aktan (2010).

35
al"veri" merkezlerinin, bankalarn ve belki de sadece ieriyi seyredebildikleri
kafelerin camlarn krmalaryd. Kentin orta snfna ynelen bu fkeyi tek ba"na
Krt kimli!inden kaynakl ezilmi"likle ifade etmek mmkn de!il elbette. Yoksa
cam indirilen esnafn byk o!unlu!u da Krt Hareketinin sempatizan kitlesini
olu"turmaktadr. #kinci olarak, olaylar srasnda Diyarbakr kentinin aslnda iki ayr
Diyarbakr iinde barndrd! ortaya km"t. Bir yanda Diyarbakr yoksullarnn
ana ya"am alan olan Ba!lar ve Sur semtinde tm sokaklar i"gal edilmi"ken, te
yanda sivil toplumcu siyaset erknnn konut alan olan, orta ve st snfnn semti
Kayapnarda bir ka kk apl eylem d"nda byk oranda sessizlik hakimdi.
Orta snf siyaseti, son olarak sivil toplumcu legal Krt Hareketinin
uygulamalar zerinden de analiz edilebilir. Ku"kusuz burada en grlr rnek
1999 ylndan bu yana devam eden belediyecilik deneyimleridir. Bu deneyimin
merkezi olan ve oka da ba"arlarndan dolay takdir edilen Diyarbakr
irdelemek bu konuda ok !retici olacaktr. rne!in on iki yllk belediye dnemi
boyunca Belediye harcamalarnn meknsal haritas karld!nda, harcamalarn en
fazla orta-st snfn ya"ad! Kayapnar blgesine yapld! grlecektir.
Diyarbakrn yeni yz olarak takdim edilen Kayapnar ilesinin geli"im
tarihine ksaca bakmak, bu blgede ya"anan sosyo-ekonomik ve sosyo-meknsal
dn"mn bykl!n grmeyi kolayla"tracaktr. Kayapnar ilesinin ilk
yerle"im yeri 1991 ylnda nfusu yakla"k 3 bin olan Peyas Kydr. 2000 yl
nfus saymnda nfusu 68 bin olarak kaydedilen Kayapnar, 2004 ylnda karlan
Yerel Ynetimler Yasasyla Diyarbakr Byk"ehir Belediyesinin ilk kademe
belediyesi olmu"tur. #le nfusu 2005 ylnda 140 bini bulmu", Trkiye #statistik
Kurumu verilerine gre 2011 itibariyle 237 bini a"m"tr. Belediyenin 2010-2014
yllar iin hazrlad! Stratejik Planda, ile nfusunun 2015 ylnda 687 bin olmas
ngrlmektedir
18
. 1990-2011 yllar arasnda Diyarbakrn Kayapnar d"nda
kalan blgedeki toplam nfusu 381 binden 645 bine km"tr
19
. Bu blgede nfus
yakla"k iki katna km"ken, Kayapnardaki nfus yakla"k 82 kat artm"tr.
Mevcut kaynaklar byk oranda Diyarbakr kentinin yapla"m" alann neredeyse
iki katna karan bu yeni kentin meknsal dzenlemelerine aktarlm"tr
20
.
Diyarbakr Byk"ehir Belediyesinin bte raporlar meknsal analize olanak
vermese de, hizmet birimlerinin paylarna bakmak kaynaklarn byk oranda
meknsal dzenlemelere ayrld!n aka gstermektedir. rne!in 2010 ylnda
sosyal hizmetler birimine ayrlan bte sadece 8 milyon lirayken, imar ve "ehircilik
birimine 15, evre koruma ve kontrol birimine 31 ve fen i"leri birimine 48 milyon

18
Kayapnar verileri iin iin bkz. www.kayapinar.bel.tr
19
2011 nfus verileri iin bkz. www.tuik.gov.tr
20
Kentin son on yllk meknsal geli"imi ve in"a edilen yeni kentsel alanlar kapsaml bir analizi gerektirmeyecek
kadar gzler nndedir. Bugn Kayapnar olarak bilenen blge, 2000li yllara kadar byk oranda kentin tarmsal
alann te"kil ediyordu. rne!in, Kayapnar blgesinin tam ortasnda bulunan Ye"il Ku"ak projesi, bu tarm
alanlarnn ana sulama kanalnn slahn hedeflemektedir. zetle, tarmsal alanda on yllk bir zaman dilimi iinde
ikinci bir Diyarbakr in"a edilmi"tir.
/ Cuma iek

36
lira aktarlm"tr
21
.
Yine, siyasal bir talep iin 2-3 milyon insan mobilize etme gc olan Krt
Hareketinin bu gcn, at"ma ma!durlarnn yaralarn sarmak iin ne dzeyde
kulland!, sosyal politikalar iin ne dzeyde aktifle"tirdi!i, bu konuda ne gibi
zmler retti!i ortadadr. at"ma ma!durlarnn i", e!itim, sa!lk, barnma gibi
temel ihtiyalarnn kar"lanmas konusunda Krt Hareketi bugne kadar dikkate
de!er bir aba gstermemi"tir. Diyarbakrda yaplan baz saha ara"trmalar,
zorunlu g srecinden bu yana on yldan fazla zaman gemesine ra!men, kentin
varo"larnn yeni sakinleri olan at"ma ma!durlarnn hala en temel ekonomik,
sosyal ve meknsal imkanlardan mahrum olduklarn gstermektedir (Kalknma
Merkezi, 2010; Sarma"k, 2008). Bu konuda 2004-2006 yllarnda Diyarbakrdaki
kentsel planlama srecini ynetmi" olan Tark $engln (2010), Kemal
Kldaro!lunun Diyarbakr blgenin Parisi yapaca!z sz zerine yazd!,
Diyarbakr Paris olmasn! yazs ok !retici bilgiler sunmaktadr. $engl bu
sreci syle zetlemektedir:
Ben planlama srecinde eperden merkeze do!ru gelmek istedim. Belediye ynetimi
merkezden epere gitmeyi ye!ledi. eperden ba"lamak istedim, nk bir kentle"me
uzman olarak bir "eyi iyi !renmi"tim; merkezden ba"layp, meydanlar, tramvay
hatlar, cadde iyile"tirmeleri, parke ta"laryla u!ra"rken, bir trl d" mahallelere,
epere, gecekonduya sra gelmiyordu. Dahas, btn sre merkezin mant!nn
paras haline geliyordu.
On iki yldan sonra epere ne kadar sra geldi!i tart"mal olsa da, idari ve mali
vesayetten kaynakl zaten ok snrl olan mevcut kaynaklarn byk oranda orta
snfn hayat "artlarn iyile"tirmeye dnk, grnr olan merkezi projelere
harcand! grlmektedir.
Bu ba!lamda, demokratik zerklik projesiyle Krt Hareketi orta snf
siyasetinden kp yzn yeniden Krt yoksullarna dnebilir mi? Demokratik
zerklik projesinin barndrd! radikal katlmc demokrasi anlay" Krt Hareketi
iindeki snfsal ili"kilerde nemli de!i"imler yaratabilir. ncelikle bu konuda
dikkate de!er bir tart"mann oldu!unu syleyebiliriz. Bugne kadar pratikte pek
fazla kar"lk bulmasa da, Hareketin zellikle gen kadrolar arasnda etkin olan ve
nc alan teorisi, a-devlet, konfederalizm, toplumsal ekonomi,
demokratik komnalizm gibi nosyonlarla ifade bulan bu tart"malar, byk
oranda zynetimin in!as ve yoksullarn politik olana etkin ve kitlesel katlm
zerine odaklanmaktadr
22
.

21
Byk"ehir Belediyesinin 2010 yl bte raporu iin bkz. www.diyarbakir.bel.tr
22
Bu nosyonlar calan tarafndan Krt Hareketinin gndemine sokulmu"tur. calann, hakknda alan davalara
ili"kin yazd! savunmalarda yer alan bu fikirler, e"itli isimlerle kitapla"trlm"tr. Bu konudaki tart"malar iin
ayrca zgr Halk ve Demokratik Modernite Dergisinin Radikal Demokrasi ve Demokratik Ulus dosya konulu
nc says (2011) ve Qijika Re" (Kara Karga) dergisinin nc (2011) ve be"inci (2012) saylarna baklabilir.

37
Demokratik zerkli!in tek ba"na devletten zm beklemek yerine bir in!a
sreci olarak tanmlanmas (ANF, 2010), Krt Hareketine, srekli devletten hak
talep eden bir siyasetten, halkn sorunlarna zm reten bir siyasete gei" iin
nemli olanaklar sunmaktadr. Krt Hareketinin sosyo-politik mobilizasyon gc,
sekiz ilin iinde bulundu!u 99 belediye, emek hareketi, kadn, genlik, kltr-
sanat, medya gibi alanlardaki muazzam rgtll! dikkate alnd!nda, blgenin
sorun alanlarna ynelmesi, mevcut olanaklarn zmler retmek iin mobilize
etmesi, nemli sonular do!uracaktr.
Bu yakla"mn Gramscinin hegemonya nosyonunu hatrlatt! sylenebilir.
Gramsci (1971) devleti politik toplum ile sivil toplumun, ba"ka bir ifade ile bask-
zor aralar ile hegemonya aralarnn toplam olarak tanmlamaktadr. Yani, devlet
baskyla zrhlanm" hegemonyadr. Devlet toplum zerindeki egemenli!ini in"a
ederken her iki gruptaki aralar da birlikte kullanmaktadr. Tam da bundan dolay
Gramsci, sosyalistleri sivil toplum alannda hegemonya mcadelesi vermeye ve
toplumsal rzay retmeye davet etmektedir. Bu ereveden bakld!nda, Krt
Hareketinin talep eden bir siyasetten zynetim ile sorunlarna zm arayan bir
siyasete ynelerek -zor aralarnn Krt meselesine zm sunmayaca!nn
anla"lmas zerine- yeni bir hegemonya mcadelesine kalk"t! sylenebilir.
Burada TRT6 rne!ini hatrlamak faydal olacaktr. TRT6nn kurulu"unu
olanakl klan en nemli geli"menin 1995 ylnda yurtd"nda Med TV ile ba"layan
Krt televizyonculu!u oldu!u iddia edilebilir. 2009 ylnda yani ilk Krte
televizyondan tam 14 yl sonra TRT6 kuruldu!unda, yurtd"ndan uydu aracl!yla
ondan fazla Krt kanal yayn yapmaktayd. Ba"ka bir ifade ile Krtler zaten
televizyon ihtiyalarn kendi olanaklar ile kar"lam", devletin bu alandaki
egemenli!ini a"ndrm" ve yasa!n anlamsz klm"t. Demokratik zerklik
projesi, televizyonculuk alannda ya"anan bu srece benzer srelerin dil, e!itim,
sa!lk, belediye hizmetleri gibi alanlarda yaygnla"mas, Krt Hareketinin
toplumsal alanda kendi zynetimini in"a etmesi iin yeni olanaklar sunmaktadr.
Son olarak demokratik zerklik projesinin anti-kapitalist bir in"a sreci olarak
kavranmas
23
, ana akm legal Krt Hareketinin yoksul Krt kitleleriyle
btnle"mesini sa!layabilir. Bu srecin, siyasal sylem, aktrler ve uygulamalar
dzeyinde bir de!i"im yaratma potansiyeli ta"d! aktr. Sorun alanlarna dahil
olan, rgtl gcn halkn sorunlarn zmek iin mobilize eden bir siyaset,
bayrak gibi sembollerle konu"mak yerine gndelik hayatin diliyle konu"maya
ba"layabilir, yoksul Krt halknn dil-kimlik taleplerinin yan sra sosyal adalet
taleplerinin de ta"ycl!n yapabilir ve daha fazla zm retebilir. Legal Krt
Hareketinin sorun alanlarna dahil olmasyla birlikte geli"ecek btnle"me sreci,

23
Demokratik zerkli!in anti-kapitalist in"a niteli!i iin Demokratik Toplum Kongresi tarafndan 12-13 Mays
2012 tarihinde Diyarbakrda dzenlenen Demokratik zerklik al"tay nda demokratik zerkli!in sosyal,
ekonomik, ekolojik vb. boyutlarna dair sunulan tebli!lere ve ardndan yaplan tart"malara baklabilir.
/ Cuma iek

38
Hareket iindeki farkl snflar arasndaki diyalog ve mzakere olanaklarn, ayn
zamanda at"ma imkanlarn yaratarak Krt yoksullarnn politik olana daha fazla
mdahil olmasn, siyasal srelerin daha etkin bir aktr haline gelmesini
sa!layabilir. zetlemek gerekirse, anti-kapitalist bir perspektifle zynetimin
in"asna odaklanan demokratik zerklik projesi, Krt Hareketi iindeki kimlik ve
stat taleplerinin stn rt! snfsal ayr"malar ve at"malar grnr klarak,
Krt meselesinde, etnik kimlik ve snfsal ili"kiler arasndaki dinamik btnl!
esas alan yeni bir ereve sunabilir.
Sonu
Sonu olarak, bu al"mada Krt meselesi dn ve bugnyle etnik ve snfsal
dinamiklerin btnl! iinde tart"lm"tr. Etnik ve snfsal ili"kilerin kar"lkl
olarak birbirini "ekillendiren tarihsel ve sosyal in"alar oldu!u ve bu dinamik ve
btnlkl ili"ki dikkate alnmakszn yaplan analizlerin eksik kalaca!
vurgulanm"tr. Wallersteinin dnya-sistem teorisi ve merkez-evre analizi,
Fanonun kolonyal ba!lamn zgnl! vurgusu ve Barthn etnisiteyi kar"
gruplarla kurulan etnik snrlar zerinden okumasnn ortakla"t! ana tema
"unlardr: (1) zaman ve mekann durumsall!, (2) iktidarn asimetrik-ili"kiselli!i
ve (3) oklu iktidar ili"kilerinin dinamik btnl!. Ba"ka bir ifadeyle, snfsal
ili"kiler in"a edilmi" olan belli bir zaman ve mekanda var olan etnisite, din ve
toplumsal cinsiyet gibi asimetrik toplumsal ili"kileri bir yandan in"a ederken, te
yandan bu ili"kilerin sa!lad! farklla"malar yoluyla in"a edilir ve i"ler.
Bu teorik ereve zerinden ilk olarak Trkiyede blgesel e"itsizlikler ve Krt
Blgesinin tarihsel sre iinde in"a edilen yoksullu!u, ya da Benjaminin diliyle
sylersek bu blgede ykselen ykntlar irdelenmi"tir. Krt Blgesinin iinde
bulundu!u yoksunluk ve yoksulluk, Trkiyenin d"a ba!ml kapitalist dn"m
srecinin bir rndr. Bu kapitalist dn"m sreci etnik snrlar zerinden bir
merkez-evre ili"kisi in"asyla mmkn olmu"tur. Trkiyede Mslman-Trk
burjuvazinin geli"imi ve sermaye birikimi Ermeni kym ve gayri Mslim orta
snfn tasfiyesi, evre halinde tutulan Krt blgesinden merkez Marmara ve Ege
blgelerine kaynak transferi, olas bir Krt milliyetili!inin nn almak gayesiyle
Krt blgesinde feodalizmin srekli yeniden retimi gibi ykntlar zerine in"a
edilmi"tir. lkedeki etnik in"a ve ykm sreleriyle snfsal in"a ve ykm sreleri
i ie gemi", kapitalist dn"m sreci etnik snrlar zerine in"a edilmi"tir.
Nitekim bylesi bir srecin sonucunda, Trkiyede Krt Blgesini gsteren
haritalarla blgesel e"itsizlikleri gsteren haritalarn byk oranda ak"t! bir
tablo ortaya km"tr.
#kinci ana blmde Krt Hareketinin demokratik zerklik projesi etnik ve
snfsal ili"kiler ba!lamnda analiz edilmi" ve projenin sundu!u olanaklar
tart"lm"tr. Demokratik zerklik projesi etnik ve snfsal ili"kiler ba!lamnda drt
nemli olanak sunmaktadr. #lk olarak, zerklik projesi etnik kimlikler arasnda

39
e"itsizlikler kurarak at"ma yaratan milliyeti modellerle in"a edilen Trk etnik
grubunun kar"sna ikinci bir etnik grup in"a etmeyi neren federasyon modelinden
farkl olarak lke genelinde ok etnisiteli yeni bir grubun in"asn mmkn
klacaktr. #kinci olarak, demokratik zerklik projesi, Trk etnik kimli!in yan sra
yerel ve blgesel lekte farkl etnik gruplarn yeniden retimini garantileyecektir.
nc olarak, demokratik zerklik projesi evreden merkeze kaynak transferine
son vererek blgesel e"itsizliklerin azaltacak ok merkezli yeni bir ekonomik
dzenin in"as iin dikkate de!er bir altyap sa!layacaktr. Bylesi bir dn"m
sreci, Krt Blgesi gibi yoksun ve yoksul blgelerde iyile"meler sa!layarak etnik
ve sosyo-ekonomik snrlar arasndaki ak"may ortadan kaldrabilir ve ok
etnisiteli yeni bir grup halinin in"asn hzlandracaktr. Son olarak, demokratik
zerklik projesinin bir in!a sreci olarak kodlanmas, Krt Hareketini hak talep
eden bir siyasetten sorunlara zm reten bir siyasete ta"yacaktr. Toplumsal
alanda yeni bir hegemonya kavgas anlamna gelen bylesi bir ynelim, Krt
yoksullarna, hem aktrler hem sylemler hem de uygulamalar dzeyinde Krt
Hareketine uzunca bir dnemdir hakim olan orta snf siyasetini dn"trme
imkanlarn tanyacaktr. Bylesi bir snfsal dn"m hem Krt Hareketi iin hem
de di!er muhalif toplumsal gler iin ku"kusuz yeni yollar in"a edecektir.
Bibliyografya
Akura, B. (2009) Devletin Krt Filmi. 1925-2009 Krt Raporlar, #stanbul: New Age.
Aktan, #. 2010. Makul ve Makbul Krtler, Birikim, 260: 45-53.
ANF (Frat Haber Ajans) (2010) DTK Kent Meclisleri Kuruyor.
http://www.firatnews.com/index.php?rupel=nuce&nuceID=36979, indirilme tarihi: 25
Ocak 2012.
Barth, F. (1969) Ethnic Groups and Boundaries. Introduction, Barth, F (ed.) Ethnic Groups and
Boundaries. The Social Organization of Cultural Difference iinde, Oslo:
Universitetsforlaget, 09-38
Ba"ar, A. H. (1931) "ktisadi Devletilik, #stanbul: Matbaaclk ve Ne"riyat Trk Anonim $irketi.
Ba"kaya, F. (2004) Paradigmann "flas-Resmi "deolojinin Ele!tirisine Giri!, Ankara: zgr
niversite Kitapl!.
Bayrak, M. (2009) Krtlere Vurulan Kelepe $ark Islahat Plan, Ankara: z-Ge.
Berger, P. L. ve T. Luckmann. (1966) The Social Construction of Reality: A Treatise in the Sociology
of Knowledge. New York: Anchor Books.
Be"iki, #. (1992) Do#u Anadolunun Dzeni: Sosyo-ekonomik ve Etnik Temeller, Ankara: Yurt.
Bonacich, E. (1980) "Class Approaches to Ethnicity and Race", Critical Sociology, 10: 9-23.
Bora, T. (2010) Federasyonu D"nmek, Birikim, 256-257: 12-17.
Bottomore, T. (der.) (1983) A Dictionary of Marxist Thought, Oxford: Basil Blackwell.
Brenner, N. (2003) Metropolitan Institutional Reform and the Rescaling of State Space in
Contemporary Western Europe, European Urban and Regional Studies, 10 (4): 297324.
Brubaker, R. (2002) "Ethnicity Without Groups" Archives Europennes de Sociologie, XLIII (2):
163-189.
Crozier, M. ve E. Friedberg (1977) Lateur et Le Systme, Paris: ditions du Seuil.
avdar, T. (1973) Trkiye Ekonomisinin Elli Yl Semineri. Cumhuriyet Devri Ba!larken Trkiye
Ekonomisi iinde, Bursa: Bursa #ktisadi Ticari #limler Akademisi.
, (1971) Milli Mcadele Ba!larken Saylarla ... Vaziyet ve Manzara-i Umumiye, #stanbul:
/ Cuma iek

40
Milliyet.
iek, C. (2010) Bireysel Haklar Krteyi Kurtarmaya Yeter Mi? Bireysel Haklar, Kolektif Haklar
ve Dil Kayb, Birikim, 253: 16-23.
, (2011) Demokratik zerklik zerine, Birikim, 261: 45-53.
DTP (Demokratik Toplum Partisi) (2008) Demokratik Toplum Partisinin Krt Sorununa "li!kin
Demokratik zm Projesi, Ankara: DTP.
DPT (Devlet Planlama Te"kilat), (1982) Trkiyede Yerle!me Merkezlerinin Kademelenmesi,
Ankara: DPT.
Diner, B., M. zaslan, ve T. Kavaso!lu (2004) "llerin ve Blgelerin Sosyoekonomik Snflandrmas
Ara!trmas 2003, Ankara: DPT.
Dinler, Z. (1994) Blgesel "ktisat, Bursa: Ekin.
Dzel, Ne"e, (2012) Selahattin Demirta": PKK IRA De!il, Biz de Sinn Fein De!iliz, Taraf,
10.04.2012.
Ekonomi Bakanl!, (2012) Yeni Te"vik Sistemi: Yatrmlarda Devlet Yardmlar,
http://www.ekonomi.gov.tr/upload/42760EC5-C17C-8402-
E41BE0CFF2DF5959/basbakan_sunum.pdf, indirilme tarihi: 06 Nisan 2012.
Eliak, R. #. (2011a) Sosyal "slam: Dinin Dire#i Payla!mdr, #stanbul: Destek.
, (2011b) Mlk Yazlar, #stanbul: #n"a.
Eliak, R. #., Y. Yunak, H. Ylmaz ve E. Erdem, (2011) #slam ve Kapitalizm, #stanbul: Do!u
Kitapevi.
Fanon, F. (1963) The Wreched of the Earht, New York: Grove.
Giddens, A. (1986) Constitution of Society: Outline of the Theory of Structuration, California:
University of California
Gramsci, A. (1971) Selections from the Prison Notebooks, New York: International Publishers.
Harvey, D. (2005) Spaces of Neoliberalization: Towards a Theory of Uneven Geographical
Development, Mnchen: Franz Steiner Verlag.
Immanuel, W. (2005) Dnya Sistemleri Analizi, ev. E. Abado!lu, #stanbul: Aram.
Issawi, C. (1980) The Economic History of Turkey 1800-1914, Chicago: The University of Chicago.
#nan, A. (1972) Devletilik "lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan, 1933, Ankara:
Trk Tarih Kurumu.
Kalknma Merkezi, (2010) Zorunlu G ve Diyarbakr, Diyarbakr: Kalknma Merkezi.
Kaygalak, S. (2001) Yeni Kentsel Yoksullu, G Ve Yoksullu!un Meknsal Yo!unla"mas:
Mersin/Demirta" Mahallesi rne!i, Praksis, 2: 124-172.
Loomba, A. (2000) Kolonyalizm Postkolonyalizm, ev. M. Kk, #stanbul: Ayrnt.
Lwy, M. (2007) Walter Benjamin: Yangn Alarm Tarih Kavram zerine Tezlerin Bir Okumas,
ev. U. U. Aydn, #stanbul: Versus Kitap.
Mandel, E. (1976) Late Capitalism, London: NLB.
Mengen, #. (2010) Federasyon nerisi%: Ayn Evde Farkl Odalarda., Birikim,
http://www.birikimdergisi.com, indirilme tarihi: 25 Ocak 2012.
kn, G. (der.) (1970). Osmanl Sanayi, 1913-1915 Yllar Sanayi "statistiki, Ankara: SBF:
ztrk, S. (2008) "smet Pa!ann Krt Raporu, #stanbul: Do!an Kitap.
Polatel, M. (2011) "Diyarbakrn Sosyo-Ekonomik Dn"mnde Ermeni Mallarnn Rol",
Diyarbakr ve evresinin Ekonomik ve Toplumsal Tarihi Toplants'na sunulmu" tebli!,
Hrant Dink Vakf, Diyarbakr, 11-13 Kasm 2011.
Sarma"k (Sarma"k Yoksullukla Mcadele ve Srdrlebilir Kalknma Derne!i), (2008) Diyarbakr
Kent Yoksulluk Haritas, Diyarbakr: Sarma"k.
Serin, N. (1963) Trkiyenin Sanayile!mesi, Ankara: Sevin Matbaas.
Smith, N. (1990), Uneven Development: Nature, Capital and the Production of Space, Cambridge:
Basil Blackwell, Inc.
Solomos, J ve L. Back, (1995) Marxism, Racism, and Ethnicity, American Behavioral Scientist,

41
38: 407-420.
$engl, T. (2010) Diyarbakr Paris Olmasn! Birgn Gazetesi, 24 Kasm 2010.
$eriati, A. (2009) ze Dn!, ev. E. Okumu", Ankara: Fecr Yaynlar.
Tan, S. (2007) Krt Diline Sahip kma Mcadelesi", zgr Gndem, 14 Mays 2007.
TBMM (Trkiye Byk Millet Meclisi) (2006) 5449 Sayl Kalknma Ajanslarnn Kurulu!u,
Koordinasyonu ve Grevleri Hakknda Kanunu, Ankara: TBMM
Traverso, E. (2009) Gemi!i Kullanma Klavuzu: Tarih, Bellek, Politika, #stanbul: Versus.
T#K (Trkiye #statistik Kurumu) (2010) Blgesel Gstergeler TRC2 $anlurfa Diyarbakr, Ankara:
T#K.
stnda!, N. (2010) Krt Genleri Mzakerede. Radikal 2, 11 Temmuz 2010.
stn"k, N. Z. (2007) Trkiyedeki "ller ve Blgeler Baznda Sosyoekonomik Geli!mi!lik Sralamas
Ara!trmas: Gri "li!kisel Analiz Yntemi ve Uygulamas, Baslmam" Yksek Lisans Tezi,
Ankara: Gazi niversitesi, Fen Bilimleri Enstits.
Vali, A. (2010) Krdistan Cumhuriyeti: "randa Krt Kimli#inin Olu!umu, #stanbul: Avesta.
Yayman, H. (2011) Trkiyenin Kurt Sorunu Hafzas, #stanbul: Do!an Kitap.
Ye!en, M. (2006) Mstakbel Trkten Szde Vatanda!a Cumhuriyet ve Krtler, #stanbul: #leti"im.
. (2011) Son Krt "syan, #stanbul: #leti"im.
Yentrk, N. ve Y. Kepenek (1996) Trkiye Ekonomisi, #stanbul: Remzi Kitabevi.
Yrk, E. (2009) Zorunlu G ve Trkiyede Neoliberalizm. Bianet,
http://bianet.org/biamag/insan-haklari/118421-zorunlu-goc-ve-turkiye-de-neoliberalizm,
indirilme tarihi: 25 Ocak 2012.

CumaCICEK Kurd Meselesi Etnisite Sinif FINAL Kopya

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

CumaCICEK Kurd Meselesi Etnisite Sinif FINAL Kopya

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Praksis 28 / Sayfa: 11-42

Etnik ve Snfsal !n"a Sreleri Ba#lamnda Krt Meselesi:

You might also like