TARH, DL VE CORAFYA FAKLTES

GUNE-DIL TEOTSI
ZERNE DERS NOTLARI
Tr kol oj i ,
Okutan
ABDLKADR NAN
1936
S T A N B U L
DEVL ET B A SI MEV
I. TEFEKKR VE DL TARHNDE
GNEN ROL
Gne-Di i Teori si ni n ortaya koyduu mhi m esasl ar
dan ve kefetti i kanunl ardan bi ri Gnein ilk insanlar iin her
eyden stn bir obje olduu ve dilin zuhurunda da i lk amilin gne
bulunduu,, mesel esi di r. Bu teori ni n ortaya koyduu kanun
lar hul sa eden brorde bu mesel e u suretl e i zah edi l
mektedi r:
l k i nsanl arm hereyi n stnde tan d ye hereyi n
stnde tuttuu ilk obje, gne ol mutur. Gne onl ar i i n
hereydi . Gnei tetki k ede ede onun vas fl ar ndan ve ha
reketl eri nden, madd ve sonra ruh , fi kr mefhuml ara i nti
kal e bal ad l ar. Ondan al d kl ar bal ca mefhuml ar unl ard r:
1 Gnei n kendi si ; esas, sahi p, al l ah, efendi, yksek
li k, bykl k, okl uk, kuvvet, kudret.
2 Gnei n sat k, ayd nl k, parl akl k.
3 Gnei n verdi i s cakl k, ate.
4 Hareket, imtidat, zaman, mesafe, yer, kara, toprak,
gda, hayat, byme, oal ma.
5 Renk, su.
6 Ses, sz.
l k i nsanl ar, btn bu madd ve fi kr varl kl ar , gnee
verdi kl eri i si ml e bi ri bi ri ne anl at rl ard [1].
Gne-Di i Teori si ni n messi si eski ve yeni btn Trk
l ehel eri nde kul l an l an kel i mel eri n manal ar n i ncel i yerek bu
kanunu bul mutur. Fi l haki ka, Trk Di l i nde (ve baka di l l er
de de) kul l an l an herhangi bi r kel i meyi tetki k edersek onda
gneten al nm ol an yukarda syl edi i mi z mefhuml ardan
bi ri ni bul uyoruz. Bu ci het o kakar vaz ht r ki her kel i meni n
eti mol oji k anal i zi yap l rken mesel e kendi kendi ne meydana
k yor.
[1] Etimol oji , morfol oji ve fonetik bak m ndan Trk Dili, s. 9 - 10.
(Kk bror, S. 3- 5).
Gne-Di l Teorisi ni n kefetti i bu kanun, Trk di l i ndeki
btn eski ve yeni kel i mel eri n yal n z bu bak mdan tetki ki ni
i cap etti rmekl e kal m yor, Trk kl tr tari hi ne ve eski Trk
kl tne ait vesi kal ar da bu yol dan tetki k etmek l zumunu
gnn mesel esi ol arak nmze koymu ol uyor. Trkl eri n
eski vatanl ar nda yap l an hafri yatta el de edi l en asari ati ka,
eski Trk dil ine ait tari h mal mat, kezal i k A l tayl l ar n ve
Yakutl ar n ananel eri nde mevcut Giine klt,, ne dai r ri va
yetl eri n de hep bu esasl ar dahi l i nde tetki ki l z mgel i yor.
Bu sahada, yal n z di l ci l eri mi z i i n deil, tari hi l eri mi z, arke-
ol ol ar m z, ruhi yat l ar m z, sosyol ogl ar m z ve fol kl orcul a
r m z i i n de neml i ve ul usal vazi fel er vard r.
El i mi zde bul unan vesi kal ara gre, eski Trkl eri ngncf,,e
dai r mevcut aki de ve ananel eri ni tetki k edel i m:
Trkl eri n eski vatan ol an Orta A sya ve ci var nda (Altay,.
Y eni sey, garb Si bi ryada) bul unan ve gne kl t ile bal ol
duu zerl eri ndeki gne kursl ar ndan anl a l an putl ar ok-
tanberi tari h ve arkeol oji l i ml eri ni n di kkati ni cel betmi ti r.
A rkeol o Fl ori nski Tomsk niversite Mzesi,, adl eseri nde
u sat rl ar yaz yor:
Bu kavmi n din i hti yacat n nas l tatmi n ettii, defin me
rasi mi nde ve din eserl eri nde grl yor. Bu kavmi n mezar
lar gsteri yor ki, bunl ar ah ret l emi ne i nanm l ard r. Gal i ba
gne l i ul hi yet ve hayat memba addedi l mi ti r. Mabutl ar
ku sureti nde ve gne hal esi i i nde tasvi r edi l mi ti r. G
rl yor ki bunl ar n aki del eri feti i zmeden yksel mi ti r [1].
Tari h eserl erden rendi i mi ze gre ' Gne Klt,, Trk-
l erde pek eski di r. Bu kl tn tari h devi rl ere, tari hten nceki
zamanl arda kkl emi bi r kl tn devam ol arak i nti kal etti
i nde phe yoktur.
i n tari h kaynakl ar nda tesbi t edi l di i ne gre, H unl ann
mparatoru L a-Oan Gi yuy (Byk Meteni n l u) in m
paratoruna yazd mektupta Ker ve gkten domu, Gne ve
Ay tarafndan memur edilmi, Hunlann byk hakan..,, di ye yaz
yordu [2],
Eski zamanl arda Gk,,, Y er ,,, Gne,,, Ay ve Y l
dzlar,, n tek bi r kel i me i l e i fade edi l di i tahakkuk etmi ti r.
|1] Sahi fe. 10- 12.
[2] aki nof (Hiyacenth), Sobrani ye Svedeni y, I, 28, Degui n, tom 1*
porti e 2, Sah. 26.
Bu meyanda eski trkl eri n de kendi l eri ne ef ol arak tan
d kl ar bykl eri n sema olu,, (yani Gne olu,,) ol du
una dair aki del eri Gne - Dil Teorisi,, bak m ndan di kkate
ayan bi r ehemmi yeti hai zdi r.
Hunl ar n sabahl eyi n gne,, e, gecel eyi n ay a tapdk-
lar da in kaynakl ar nda yaz l m t r:
Hunl ar bei nci ayda topl an rl ar. Babal ar na, semaya,
yere ve di er ruhl ara kurban sunarl ar. H akan, her sabah
saray ndan karken tul eden Gnee, gecel eri de Aya
secde eder [1]. v-
H unl ar n bi r ubesi ol an Dunhu,, Trkl eri de Gnee
ve Aya taparl ard [2],
Gau-L i sl l esi ni n messi si ol an i cumi n genl i i nde
dmandan kaarken bi r rmaa gel mi ve ' Ben gne in o
luyum,. Haba ilahesinin torunuyum! demi . Bunu i i den bal k
l ar ve kurbaal ar ona kpr vazi fesi ni grml er [3].
Trkl eri n ev ve ad r kap l ar , genel ol arak, arka kar
ol duu da tari h ve etnorafya l i ml eri ni n di kkati ni cel bet-
mitir.
Prof. W. Bartol d ark kl t = doan gne kl tnn
Trkl ere mahsus olup ok eski zamandanberi i nl i l eri n
bunu kaydetti kl eri ni yazm t r [4].
K i danl ar devri nde (X. XI I . as rl arda i nl i l eri n cenup
klt,, (yksel en gne kl t) Trkl eri n doan gne kl
t,, n tazyi k etti. Mool hki mi yeti zaman nda i se bu in
ve Mool kl t Orta A syada resm kl t oldu. Bununl a be
raber doan gne klt,, Trkl erde devam etti. Mi hman-
namei Buhar ,, [5] adl bi r yazma eserde K rg zl ar n 16 nc
as rda bi l e Gnee taptklar,, yaz l m t r. Hatt Mogollar-
dan bi r k sm n n da bu eski Trk di ni ni devam etti rmi
ol dukl ar grl mtr. bnl -Esi r Mogol l ar tul zaman nda
gnee taparl ar,, di yor [6].
A l tay-Yeni i sey Trkl eri ni n aman davul l ar nda gne
resmi ve aman n ayi n i i n kul l and entari de gne sem-
[1] akinof, Sob. Sved. I, 16.
[2] Ayni eser, I, 154.
[3] Ayni eser. I I . 55-56.
[4] Trkl erde defin ayinl eri mesel esi (Z WO, XV, 71-72)
[5] Bu eser Nuru Osmani ye,, ktpanesi ndedir.
[6] Baron Tesenhausen Altm Orduya ait materyall ar mecmuas,,
s. 3 ve bakal ar .
bol vard r. aman davul l ar n n semay tasvi r eden yukar
k sm nda Gne,, ve ona doru yerden uzanan kay n-
aac , tan yeri ni n sembol (Sul ban,,), ebekua (al ai ms-
sema) ve bi rka y l dz resmi bul unur [1],
Prof, Gordl evski kas m (H an-K erman) Trkl eri ni n kl
trl eri nden bahseden eseri nde bunl arda eski pagani zm ba
ki yel eri vard r: yemi n ederken, gne vursun! derler,, di yor[2],
Altay Trkl eri ni n kozmogoni ve mi tol oji l eri nde eski Trk-
l eri n Gne Klt,, ananesi pek bari z ol arak gze arpar.
K ozmogoni ye gre Ulgen veya A akay deni l en erkek tanr
i cat ve yaratma kuvveti ni yiene,, den al m t r [3].
A l tayl l arn gne,, e ana,,, ay a da ata,, dedi kl eri ne
gre bu Agene^ gneten baka bi rey dei l di r.
Grl yor ki Trklerde| gne klt,, pek eski devi rl er
de, tari hi n trkl eri kay d etmee bal ad zamanl arda mev
cuttu. Y ukarda dedi i mi z gi bi bu anane tari hten nceki de
vi rl erden tari h devi rl ere i nti kal etmi ti r.
Di er bi r ci hetten Gk Klt,, Profesr Marra gre,
Gne klt,, [ile bi rdi r. Fi l haki ka i nsan n di kkati ni cel b
eden obje sema,, deil , onda bul unan gne ve gnei n
paral an ve kardel eri zannol unan [4] Ay ve y l d zl ar ol mu
tur. Sema klt,, nn i nl i l ere bi l e Trkl erden geti i ma
l mdur. i ne bu kl t sokanl ar Trk sl l el eri di r. Rus
l i mi Potani n sema olu,, i ti kad n n Orta A syadan dnyaya
yay l d n i spat etmi ti r. i mal Hi ndi standa bul unan bi r
ski t Si kkesi nde Devepoutra == gk olu,, yazl ol duun-
[1] Altay, Yeni sey ve Yakut trkl eri ni n aman davul l ariyle entari
l eri nde gne resmi veya sembol bul unduu u eserl erde yaz lm tr.
1) Kl emanz. Mi nusi nl i l eri n aman davul l ar ndan bi rka rnek
(Zap. Vos. - Sibir. O. geograf. O B, I I, 1890, Vp. 2, Sah.26).
2) Katanof. Si bi rya ve ark Trki stan Mektuplar, Petersb.
1892, S. 31-37.
3) A. Anohin. Material po amanstvu u Altaytsev, Sah. 41, 57.
4) E. K. J akovl ef. Etnograf, obzor inorod. nasel . del ini Yuj-
nogo Eni seya. Mi nusi nsk 1900. Sah. 56
5) Pekarski , Yakut dili lgati, 1297: Kn = gne,, kel i me
si ni n izah nda 5. madde.
[2] Kas m Trkl eri nde kltr unsurl ar,, Rezan, 1927, s. 11
[3J Verbi tski , Altayski norods , s. 89.
[4] Pekarski , Yak. Lgati, 1296 ay gnei n kardei,.
dan bahsederken bu unvan n i mal Hi ndi stana ski tl er ta
raf ndan ithal edi l di i ni syl emi [1] ve bu aki deni n i n
l i l erden trkl ere geti i ni iddia eden si nol ol ar , pek hakl
ol arak, cerh ve reddetmi ti r [2].
Gerek Gne klt,, ve gerek bunun bi r i sti hal esi ol an
Gk klt,, nn btn dnyaya Trkl er vas tasi yl e yay l
d muhakkakt r. H ri sti yanl ar n ' Allah olu,, aki desi de
skenderi n Orta A sya seferl eri nden sonra yak n arkta i nti
ar etmi ve h ri sti yanh meydana geti rmi ti r. H ri sti yan,
Buda ve sai r din azi zl eri ni n tasvi rl eri nde grdmz hal e
de eski gne kl tnn baka bi r i si m ve yeni bi r aki de
perdesi al t nda devam ndan baka bi rey dei l di r. Eski A rap
l ar n hiibel,, ad ndaki putlar, eski i sl avl arm gne ve ate
erefi ne yapd kl an kupalo,, merasi ml eri , Vol ga ti nl eri ni n
Kupal - K ermet,,, Eti (Hitit)lerin Kbel e,, putl ar , uva l eh
esi nde gne,, manas na gel en hevel,, i hat rl atmaktad r. B
tn bu kel i mel eri Gne-Di l Teori si bak m ndan i ncel emeye
deer.
A yni zamanda beeri n ilk manal sz kayna ol an G
ne,, , din ve aki del er kayna da ol mutur.
Gne-Di l ,, teori si ni n bu sahada bi ze yeni ufukl ar aa
ca phesi zdi r. Mesel eski M s rl l ar n Ra l ar n al al m.
Eski M s rl l ar n Ra l an Gne-Di l ,, teori si yl e en lm
bi r eki l de yl e izah ol unur:
Ra = A + ar -H a = aara = . + ra = Ra
Trkedeki an , ar ( = pak, temi z, mukaddes), r
kel i mel eri ni de eski M s rl l ar n Ra kel i mesi yl e kar l a
t ral m:
Ra : ag + ar + a
Ar : a + ar -+-
A r : a + ar +
r : a + ar + .
Sumercedeki (Ra yahut Ara,, = parl akl k) kel i mesi
ni n eti mol oji k anal i zi de ayni forml ile ifade ol unur:
Ara : a + ar -|- a
r kel i mesi yakutada en i yi ey, say n, ehemmi yetl i ,
muazzam, pak, mukaddes, lh,, manal ar na gel i r. (Ar toyon=
semav ilh).
[1] Vosto. motiv, s. 848
E2] Ayni eser sah. 376.
Di kkate ayand r ki Ar (kuak),, kel i mesi Bakurt l ehe
si nde terazi y l dz manas na gel i r[l ].
Trkl erl e komu ya yan uke di l i nde bu terazi y l d
z na (Rav) deni l i yor ki M s rl l ar n (Ra) l ar n n ayni di r.
Samoi d di l i nde (ire = yeru) Ay demekti r[2].
Bu kel i mel eri n eti mol oji k anal i zi ni de (Ra) ile kar l a
t ral m:
Ra : A + ar + a
Rav : a + ar + av ( = a)
re : i + i r + e
Ar ; a + ar +-I -
Btn bu kar l at rmal ar bi ze gsteri yor ki bugne
kadar eti mol oji si bi l i nmi yen ve il i m i i n muamma teki l eden
baz kel i mel er Gne - Dil Teorisi il e kol ayca hal l edi l ecekti r.
[1] Potan n OSZM. IV. s. 727
[2] Potani n OSZM. IV. s. 821
II. GNE-DL TEORS,, NE GRE
ANA KK,, MESELES
Bugnk mevzuutnuz Gne-Di l Teorisi,, nin kefetti i
a| kk mesel esi di r. Bu mesel eni n ehemmi yeti ni kavramak
i i n ' dilin menei,, mesel esi ne temas etmek icap edi yor.
Di l i n menei mesel esi pek eski zamanl ardanberi j^alnz filo-
zofl arm deil, btn beeri yeti n fi ki r ve zi hni ni megul et
mi ti r. srai l peygamberl eri ve Y unan filozoflar bu probl emi
hal l etmek i i n kafa yormul ard r. Babi l Kulesi" efsanesi bu
mesel eyi hal ve dnen i nsanl ar n merak n tatmi n etmek
i i n uydurul mutur. Fi l vaki bu Babi l Kulesi,, efsanesi dil in
menei ni deil, di l l eri n menei ni izah,, etmitir. Di l i n menei
i se ilk devi r i nsanl ar i i n lhi idi. Allah adama eyal ar n
ad n retmi ve dil meydana gel mi ti ... Dilin ilhi menei ,,
ol duuna yal n z o zaman n peygamberl eri deil , 19 uncu
as r A vrupa fi l ozpfI ar n n bi r ou i nan yorl ard . 1840 da
vefat eden Frans z filozofu De Bonal d da bunl ar cml esi n-
dendi r... Papazl ar zmresi nden l engi st ol anl ardan en b
ykl eri bi l e bu l hi mene,, farazi yesi ni n tesi ri nden hl
kurtul amam l ard r. Maamafi h I ndo-Europeen Dil Ekol ne
mensup L engi stl eri n ou dil in menei ,, mesel esi ni dil
bi l gi si mevzuu ol maktan zi yade filozofi mevzuu ol arak kabul
eder ve bu mesel e ile uramay fuzul sayarl ar. Gne-Di l
Teorisi,, l engi sti i fel sefe ve sosyol oji s ras na koymaktad r.
Bu koyuunda hakl d r. nk dil psi kol oji k ve sosyol oji k
kanunl ara bal ol arak meydana gelmitir.,. Bundan dol ay d r
ki i l knce dil in menei ,, mesel esi ni hal l ederek ilk syl enen
manal kk kefetmi ti r. Dil yal n z psi kol oji k dei l di r. nsan
psi kol oji k duygul ar n jest, gri mas ve sai r i aretl erl e de ifade
edebi l i r. Fl ayvan duyul ar n grr,,, mrr,, gi bi sesl erl e de
ifade etmi ol abi l i r. Fakat bunl ar ti ma i nsan n szl eri de
il, i nsan - hayvan n boaz ndan kan grl t ve sesl er
ol mutur.
Di l i n menei ne dai r muhtel i f nazari yel er vard r. Fakat
unu da kaydedeyi m ki bu mevzu beni m i hti sasm hari ci n
dedir. Bu mevzua dai r mal mat m fel sefe ve i ti mai yat me
rakl s her okuryazar adam n renebi l ecei mal mattan
i baretti r. Bununl a beraber bu mevzua temas etmei zarur
gryorum,
Gne-Di l teorisi,, ni n kefetti i i l k kkn (a kknn)
ehemmi yeti nden ve lm k ymeti nden bahseden bi r l m maka
l ede [1] bu mevzua dair nazari yel er yl e hul sa edi l mi ti r:
A) Ni da = Excl amati on nazari yesi :
Bu teori ye gre ilk i nsanl ar n mterek hareketl eri nde
kard kl ar ni da sesl er i lk szl er say l abi l i r. Mesel Noi re
ve Max Ml l er gi bi l i ml er bu nazari yeyi mdafaa etmi
l erdi r; fakat hi bi r fi ki r ifade etmi yen bu haj^van sesl erl e
bi rer fi ki r mahfazas demek ol an i nsan szl eri aras nda ok
bari z bi r s n r vard r. Onun i i n Paul Regnaud bu nazari
yeyi pek hakl ol arak rk bul mutur.
B) Takl i di kel i me = Onomatopee,,, nazari yesi :
Bu nazari yeye gre i lk i nsanl ar ilk kel i mel eri tabi at ve
hayvan sesl eri ni takl it ederek uydurmul ard r. Mesel on
seki zi nci as rda (de Brosses) i smi nde bi r frans z btn dil le
ri n menei ni bu esasta gsteren bi r eser neretmi ve on
dokuzuncu as rda bi l e bu fi kre taraftarl k edenl er ol mutur.
Fakat Vendryes gi bi yeni l i ml er byl e i ddi al ar kat surette
reddetmektedi rl er;
C) aret zami rl eri = Pronoms demonstrati fs,, nazari yesi :
Bu teori ye gre ilk i nsan etraf nda bul unan objel ere
bi rer i si m vermeden evvel bunl ar i ar zami rl erl e gstermi
ve bu suretl e i aret zami rl eri i lk i nsan n i smi ni bi l medi i
objel eri n hepsi ne tatbi k edebi l di i umum bi r i si m rol oyna
mtr: bu nazari yeni n sahi bi , geen asr n mhi m di l ci l eri n
den Paul Regnaud dur. Fakat bu mel l i f nazari yesi ni l i san
del i l l erden zi yade mant a i sti nat etti rdi i nden, iddi as ahs
bi r fi ki r mahi yeti nde kal m t r.
D) nsan szl eri ni n hayvan sesl erden istihalesi,, naza
ri yesi :
Geen as rda Regnaud nun pek ehemmi yet vermedi i
bu eski teori, bu asr n bal ar ndan i ti baren tekrar canl anm
10
[1] i. H. Dani ment Q. - Dil Teori si zeri ne il k tenkit (Ulus, 23.
XI , 1935}.
ve bi l hassa Vendryes gi bi mhi m di l ci l er taraf ndan mda
faa edi l mi ti r; bu nazari yeye gre, i lk i nsan teessr, sevin,,
hareket, i... v.s. anl armda t pk hayvanl ar n yapt kl ar gi bi
bi rer ses karm ve bu sesl er tekerrr tesi ri yl e gi tti ke
muayyen bi rer mana ifade etmee bal am t r. Fakat
Vendryes bu nazari yesi ni izah ederken, bunun ispat kabi l
ol mad n da i ti raf etmek sureti yl e kendi davas n gene
kendi rtm demekti r.
Bunl ardan baka maruf nazari yel er de vard r. Son za
manl arda ruhi yat filozof Wundtun Entwi chl ustheori e
tesmi ye ettii nazari ye ve M arrn Yafesioloji,, nazari yesi bu
cml edendi r.
I I
Max Ml l er Onomatopei e teori si yl e al ay ederek Wauwau
Theori e,,, ve Ni da Teori si ni ,, ni de Pfui - Pfui pooh - pooh
Theori e,, tesmi ye edi yordu. Maamafi h kendi si de sonradan
bu '"Nida teorisi,, taraftarl ar na i l ti hak etmi ti r. Haki katte bu
iki nazari yeni n esas i ti bari yl e bi ri bi ri nden fark yoktur. H er
i ki si de kaba materyal i zm,, esasl ar na dayan r ve dil in men
ei mesel esi nde bi ri sosyal hayat i hmal eder, ki nci si ise
sosyal hayat n ancak i sti hsal sahas nda kar l an ni da sesl e
ri ne ehemmi yet veri r. Bu son cereyan n en son mmessi l i
Rus profesrl eri nden mteveffa Bodanof idi. O, bu nazari -
yeyi Refl eksl er ve iptida tefekkre dair felsefe,, adl eseri n
de mdafaa etmi ti r. Onun nazari yesi ne gre i lk i nsan kol -
l ekti fl eri teri ki mesai esnas nda ah, oh of gi bi sesl er
karm l ar ve bu mesai nidalarnda.n da ilk szl er tre
mi ti r. Atein al mancas ol an Feuer,, frans zcas ol an feu,
l ti nce fl amme,, gi bi kel i mel eri n menei ni Efff,, di ye fle-
mekten hs l ol an sesl erdi r. Grl yor ki bu nazari ye i l k
devi rl eri n beeri nde deil , pek son devi rl eri n - yani atei n
kefedi l di i zaman n - beeri nde i lk szl eri ar yor.
Grl yor ki bu iki teori dil in menei ni hal l etmekten
uzakt r. Bu teori l er hakk nda Max Ml l erin Wauwau - The
orie,, ve Pfui -Pfui theorie,, di ye al ay etmesi yeri nde ol mutur.
En yeni nazari ye Marrn Yafesi l oji nazari yesi ,, dir. Buna
gre Dil s rf ti ma mahsul dr. Dil i sti hsal al etl eri ni n en
by ol mutur ve bu gnde de yl edi r. Dil - Dnyada
drt kabi l eni n teekkl , kol l ekti f i sti hsal e bal ad ve drt
totem etraf nda topl an p cemi yet hal i ne gel di kten sonra her
eyi kendi l eri ni n bu totem,, l ere verdi kl eri adl arl a anl atm
l ard r. Bu adlar: 1) Sal, 2) Ber, 3) Ro ve 4) Y ondur. Btn
kel i mel er bu kkl eri n tesal bnden domutur. Bu gnk
A vrupa dil leri - ki '"ndo - Orpeen I rknn Dili Zmresi,, di ye bi r
uydurma ve sahte ad ile an l r - tari h devi rl erde bu drt
unsurun mtemadi bi rl eme ve mtemadi tesal bnden
hs l ol an Ka/ esf kavimler,, in enkaz zeri nde hs l ol mutur.
Bu di l l erde bul unan kel i mel er drt esas unsur zeri ne anal i z
edi l i rken tari hten nceki zamanl ardaki kkne ve mana yu
vas na i rca mmkn ol uyor. Btn dnya di l l eri ni n ana kk
bu drt unsurdur... v. s. , v. s.
Marr btn eserl eri nde bu tezi mdafaa edi yor. A vrupa-
nm en byk l engi st l i ml eri ni papas zihniyeti ,, ile itti ham
edi yor. Marra gre bunl ar n en bykl eri nden ol an papaz
W. Schmi dt geni i l mi ne ve dil bi l gi si ndeki deri n vukufuna
ramen yi ne Papazd r. Btn eserl eri nde dilin menei ni eski
papazl ar gibi, fakat i l m ve fenn,, perdel erl e rterek, yi ne
lhi mene,, e geti ri yor. Meill et ise ndo - Europeen rk,,
deni l en meum dai reden kmaktan ci zdi r... Btn fi ki rl eri
msteml ekeci l i k maksatl ar na hi zmet eder...
Fakat byk l i m Marrn eserl eri ni n de maksat,, sz ol ma
d n syl eyorl ar. Bu l i m de sat rl ar aras nda mal m bi r
f rkan n propaganda tezl eri ni grenl er vard r.
Hul sa, btn bu nazari yel er Dilin menei,, probl emi ni
hal l etmekten uzak bul unuyorl ar.
* *
Gne - Dil Teorisi,, dil in menei mesel esi ni u suretl e
hal l etmi ti r:
I. l k i nsanl ar n btn di kkat ve al kas n zeri ne eken
gne ol mutur.
I I . Hari c l emi tekil eden (obje) 1er, gnee gre byk
l k veya kkl k, parl akl k veya snkl k, yak nl k
veya uzakl k i ti bari yl e farkl bul unurl ar. Baka baka
dai rel erdeki noktal ar bu objel eri gsteri r.
I I I . l k i nsanl ar n hereyi n stnde tand ve hereyi n
stnde tuttuu ilk (obje) gne ol mutur; gne onl ar
ii n hereydi . Gnei tetki k ede ede onun vas fl ar n
dan, hareketl eri nden, nce madd, sonra ruh , fi kr,
abstre mefhuml ara i nti kal e bal ad l ar. Byl ece gne
12
ten ve onun hareket ve vas fl ar ndan al d kl ar bal ca
mefhuml ar unl ar ol mutur:
1 Gnei n kendi si ; esas, sahi p, Allah, efendi, yksekl i k
bykl k, okl uk, kuvvet, kudret;
2 Gnei n sat k, ayd nl k, parl akl k;
3 Gnei n verdi i s cakl k, ate;
4 Hareket, imtidat, zaman, mesafe, yer, kara, toprak,,
gda, hayat, byme, oal ma;
5 Renk, su;
6 Ses, sz;
I V . l k i nsanl ar btn bu madd ve fi kri varl kl ar gnee
verdi kl eri isi m ile anl at rl ard . Sonral ar kendi l eri ni ve
ben = ego,, mefhumundan kan btn dncel eri ve
ni hayet tesbi t etti kl eri btn (obje) l eri de, taptkl ar
gnei n ve gneten kan trl mefhuml ar n yeri ne
koyarak bu i smi n anl am n geni l etmi l erdi r.
V. l k i nsanl ar n gnee ilk verdi kl eri i sim, (a) dr. Bu
da (a) vokal i ni n tekrarl anarak uzunca okunmas ndan
baka bi rey dei l di r: a, aa, aaa... = a ol mutur, i l k
ana kk (raci ne) budur.
VI . Ses ci haz tekml etti ke (a) n i lk syl enebi l mi ol an
tipleri s rasi yl e (ay, a, ak, ah) ol mutur. (A) ana k
knn anl att btn anl aml ar, zamanl a, bu bi ri nci
derece radi kal kkl er,, le de an l mtr...
Gne-Di l Teorisi,, ni n i spat ettii vehi l e i nsan n i l k
el de ettii manal ses ( = sz) A dr.
Bu haki kati biz A n n en kol ay telffuz edi l ebi l en bi r
ses ol duu bak m ndan deil , l m arat rma ve i ncel eme
l eri n verdi i kanaate i sti naden kabul edi yoruz.
A a-^a kknn ana kk ol duunu Gne-Di l Te
orisi,, Trk kel i mel eri ni n manal ar n ve kel i me unsurl ar n
tetki k ve bunl ar eski devi rl erdeki mana,, ve ses unsuru,,
yuvas na i rca tecrbel eri ne dayanmak sureti yl e kefetmi ti r.
Geen dersl eri mi zden bi ri nde Trkl eri n ta eski devi r-
l erdenberi Gne,, e ok ehemmi yet verdi kl eri ni , Gne
Klt,, nn tari hi n bi l di i devi rl ere daha eski devi rl erden
i nti kal etmi ol duunda phe ol am yaca n i spat etmi ti k.
Demek ki Trk klt,, i ti bari yl e Gne,, e bal d r. Gne,,
bi r tanr, bi r semavi totem, ni hayet bi r ceddi l,, ol unca
ayi n ve merasi m,, in de i lk kayna n Gne,, de arama
15
l y z. Di l i n i nki ki af na hi zmet etmi ol duunda hi phe
ol m yan si hr dualar,, ve l hi = / / ymne 1er bu Gne,, i i n
terennm edi l mi ti r.
Sosyol ogl arm tetki kl eri yl e sabi t ol mutur ki i lk devi r
l erde amanl ar, si hi rl er, rahi pl er dili i nhi sarl armda tutmu
l ar ve bundan dol ay dil si hi rdi r,,, sz-A l l aht r,, gi bi szl er
semav di nl erde bi r anane ol arak yer bul mutur. Byl e
ol duktan sonra Allah,, tan l an objeni n ilk sz kayna , yani
i lk sz onun ad ol mutur. Hayat ve varl k kayna ol arak
tanlan obje de gneti r.
Fakat, ilk beeri n Grte e dedi i ni Gw/ 7e^-)/ 7 Teorisi,,
nas l kefetmi ti r?
phesi zdi r ki Gne-Di l Teorisi,, ki fi de nce kl si k
di l ekol l i ml eri ni n yol u ile yrm ve onl ar n usul n
tatbik etmi ti r. Buda eti mol oji di r. Eti mol oji herhangi bi r di l de
ki bi r kel i meni n ana kkn, menei ni bul mak i i n o kel i me
ni n mensup ol duu dil ai l esi ndeki mana ve foneti ke benzer
l eri ni , eski zamanl arda bu kel i meni n o veya bu kavi mde
nas l telffuz edi l di i ni ve ne manada kul l an l d n ve ondan
nceki devi rl erde nasl kul l an l m ol duunu arat r r. Bazan
en eski eki l ol arak bi r kel i me-ana kk tasavvur eder (mu
tasavver, farazi kel i me bi r * y l dzl a i aret ol unur) yani bi r
kel i meni n ana kk ol duu uydurul ur. Buna bi r mi sal ol mak
zere al mancadaki A uge ( = gz ) kel i mesi ni n eti mol oji si ni
byk bi r A l man l i mi ni n eseri nden al al m:
A uge; orta yksek A l mancada ouge, orta uva al manca-
s nda oge, eski al mancada auga, yeni dil de Auge,, angl osak-
soncada eage, ngi l i zcede eye, genel al mancada augo (n)... bu
nun esas nda i ndo-germen kk olan,, * oq ( = grmek)
olsa gerekti r. L ti ncede ocul us,,, eski sl avcadaki oko
J i tuaca akis,, . . . . [1]
Grl yor ki kl si k ekol e mensup l i ml er bi r kel i meni n
menei ni bul mak i i n mutasavver bi r kel i me,, uydurma
cai z grrl er. Bi zi m teori,, mi zde tetki kl eri ni n ilk safhas nda
l rk kel i mel eri zeri nde anal i z yaparken bu usul tecrbe
etmitir. Fakat, kl si k ekol n btn szl er i i n ana kaynak
ol arak sanskri t. Y unan, ltin,, di l l eri ni alp baka dilleri
i hmal etti i nden dol ay dil in menei mesel esi ni hal l edeme
di i ni ve bu sahadaki aczi ni grdkten sonra bu yol u bi ra
14
l] Kluge. Etymolog. Worterb. der deutsch. Sprache, 1934, s. 29
k p baka yeni bi r yol zeri nde yrmtr. Bu yol, i nsan n
i nsan olup konumaa bal ad zamandan nce fi kri ni daha
zi yade igal edebi l ecek obje,, yi bul makt . nk tefekkr
dil den nce vard.
Trk dil hzi nesi ndeki kel i mel eri foneti k ve semanti k
bak m ndan tetki k neti cesi nde bu obje,, ni n gne ol duu
tahakkuk etti. nk her kel i me bu ilk devi rde kt yu
vadan, yani ancak gneten al nabi l ecek mefhuml ar n bi ri ni
ta yorl ard (bu mefhuml ar yukarda zi kretmi ti k).
Trk dil hzi nesi ndeki kel i mel eri n en eski devi rl ere
ait ol aca nda phe ol m yan k sm n n bugnk l ehel erde
ve ol duka eski meti nl erdea, e, i, , o, , u, gi bi
kkl erden tredi i anl a l d .
a = ak, beyaz; ilk i nsan n en mhi m i sti hsal aleti; aa =
byk, kab l e reisi.
e = sahi p; ee, eye = hami ruh.
i i e = sahip,
ra = ses.
o oan = kadi r, kuvvetl i , tanr,
= val i de, akl; e = hrmet, byk; t=
nasi hat.
u = mesken, ev; uan = kadi r; uguk = akl;
uan = buryatada ilk i nsan, yakut-
ada byk,
= ev, mesken, - = bi r yere topl amak;
e = y n; ge = sz; gi t = nasi hat.
Bunl ar burada bi r mi sal ol mak zere gsteri yoruz. Trk
di l i nde bu gi bi V. + li kkl er pek oktur. Bunl ar n ifade
ettii manal ar Gne-Di l Teorisi,, ni n esas hatl ar n gsteren
eti mol oji , morfol oji ve foneti k bak m ndan Trk Dili,, adl
eserde hul sa edi l mi ti r (Sahi fe 46).
l k i nsan n Gne,, i ifade i i n kard manal ses-
szn a ol aca n bi ze ay kel i mesi de gsteri r. phe
si zdi r ki buradaki y si nce idi. Trk di l i ni n foneti k
kanunl ar bunu i spat edi yor. l k devi rl erde gnee veri l en
adl a ay da ifade edi l mi ti r. Fakat afay,, Gne,, e na
zaran i nsan n di kkati ni daha az cel betti i nden eski ad n mu
hafaza etmi ti r. Gne,, yani tefekkr ve dil kayna ol an
obje muhtel i f merhal el erde muhtel i f ad al mt r, Allah,, n
doksan dokuz yahut bi n bi r ad ol duu gi bi Gne,, in de
15
dilin i nki af devri nde ald adl ar oal m t r. Ay kel i mesi
btn trk l ehel eri nde ancak trl (Yakutada I y , u-
vaada uyah, oyuh,, , baka trkl eri n hepsi nde ay) te
lffuz ol unur. H al buki Gne muhtel i f l ehel erde muhtel i f
eki l de ( Kn , K uya,,, Kuyas,, , Kn , hevel (uvaa),
Y a k (Uygur, aatay) syl enmektedi r. ( Zaman,, manas na
gel en K n-gn i se btn trk l ehel eri nde gn ve kn
ile syl eni yor). Kn Sagay l ehel eri nde hal k, kavi m ma
nas na da gel i r. A nadol u Trkesi ndeki ele gne kar . .
tabi ri vard r ki buradaki gn,, de Sagaycadaki K n = hal k
ile ayni manadad r. Eski iptida zi hni yete gre hal k, kavi m
ve kabi l e totemi n kendi si di r. K n g n , , n halk,, mana
s na gel mesi gsteri yor ki ok eski bi r devi rde Gne,,
totem ol mutur. Hun H akanl ar n n kendi l eri ni Ver ve gnten
domu Gne ve Aj tarafndan memur edilmi...,, di ye tarif etmel eri
ve Gau-l i sl l esi ni n messi si ol an iuminin 'ben Gne o
luyum,, demesi de hu Totem-Gne,, ananesi ni n hat ral ar d r.
Eski devi rl erdenberi Trk kl tr tesi ri al t nda bul unan
ve i hti mal ki eski bi r Trk boyunun baki yesi ol an Kott [1]
di l i nde gnee ega veyahut ege deni r [2]. Gnei n ilk
ad n ve i nsan n ilk szn Gne Dil Teorisi,, srf nazar
ol arak a bul mutu. H al buki biz i mdi bu szn Gne
manas nda Altay - Y eni sey m ntakas nda bu gne kada yaa
d n bul uyoruz, ki teori mi zi n ok sal am esasl ara dayand
n gstermektedi r. Di kkate ayan bi r nokta daha var: Kott
di l i nde e tanr demekti r. Bi zi m gn -|- e^,, deki e eki
onl arda tanr,, manas na mstaki l bi r sz ol arak yaa
maktad r.
Baka di l l erdeki baz kel i mel eri n (mesel yukardaki al
manca) Auge,, ni n eti mol oji anal i zi eski ekol e gre bi l e ok
kkne dayand n grdk. Yafesi l oji nazari yesi ne gre,
gz mefhumu ilk devi rl erde gnei ifade eden kel i me ile
syl enmi ti r. Demek ol uyor ki Cermen ve sl v kavi ml eri
bi r zaman gze (O)-)ok demi l erse Gnee de ( o >
og^)ok demi ol acaki rad r. Trkl eri n de bi r zamanl ar gz
16
[1] K ottlar lm edebiytta '^Yenisey ostyaklan le bi r gruptan sayl rl ar.
Mehur dil bi l gi ni Terri en de la Couperi e Ural -A l tay dillerini tasni finde
bunl ar in ve Ti bet dilleri ai l esi nden saym t r (J urnal ot the Royal Asi-
atic Society, 1889 sah 404 ten nakl en Aristov, Zametki,, ayr bas m,50)
[2] N. Marr klli yat, I I I , S. 263, Lgate ksm, S. 374.
Gnee verdi kl eri i si m ol an a ile ifade etti kl eri ni bi ze
gsteren bi r kel i me var d r : ' alamak,,. Bu szdeki kkn a
ol duunda ki mse phe edemez.
Dil bi l gi si i spat etmi ti r ki iptida devi rl erde fiil,, 1er o
fiil,, i yapan alet veya azay i fade eden kel i me yard m yl e
yap l m t r. l k fiil,, devi rl eri nde tutmak = el l emek; atl amak=
ayakl amak; i i tmek = kul akl amak; kesmek = b akl amak;
s rmak = di l emek; vurmak = dayakl amak... ol mutur. Bi na
enal eyh alamak kel i mesi ndeki a eski devi rl erde gz,,
ve gne,, i ifade etmi ol aca muhakkakt r. K eri k l ehe
si nde gk,, kel i mesi ni n gz bebei manas na gel mesi de
di kkate deer (Radl off Lgati , I. s. 1194).
Gne-Di l Teori si ne gre gz kel i mesi ni n eti mol oji k anal i zi
de bunu ispat edi yor : + z .
Eski Trk l ehel eri nden bi ri ol an Sumercede u gk
ve arsl an demekti r. Gk,, mefhumu Gne,, den gel di i
mal mdur. A rsl an i se eski devi rl erde gnei n sembol sa
y l m t r. Etrsk di l i ni n bi r i sti hal esi ol an Basque di l i nde
eun,, gk, eqi ve euski ,, Gne demekti r [1].
Btn Trk l ehel eri nde a, ag, ak, ay, o, oy... gi bi
tek hecel i szl eri n hayat, kudret, hareket, zaman, mesafe,
gda, su, renk, szl er, ses, ziya, hararet...,, gi bi manal ar i fade
etmel eri de V .+ kkn bul mak yol unda i sti kameti tayi n
etmee yaram l ard r. Bi rok kel i mel er zeri nde yap l an
tecrbel er ana kk,, n A ol duunu kat ol arak i spat
etmitir.
*
*
Grl yor ki i nsan n ilk el de ettii manal ses (= sz)
A -> A dr.
Bu haki kati , biz, A nn en kol ay telffuz edi l ebi l en bi r
ses ol duu bak m ndan deil, i l m arat rma ve i ncel eme
l eri n verdi i kanaate i sti naden kabul edi yoruz.
Mal mdur ki, btn dnya di l l eri nde, gramerci l eri n n-
terjeksi yon,, tabi r etti kl eri szl er vard r. Bunl ar gramerci
l eri n tari fl eri ne gre hi bi r manas ol may p ancak korku,
sevi n, strab...,, gi bi ruh duygul ar ifade eden,, sesl erdi r.
Gne-Di l Teorisi,, bu i nterjeksi yonl ar mesel esi ni n de
tekrar bak l p tetki k edi l mesi ni tal ep etmektedi r.
17
[1] N. Marr kll i yat, I I I ; 263.
T 2
Btn dnya di l l eri nde A sesi i nterjeksi yon,, ol arak
kul l an l r.
Aa, ah, ay v. s. gi bi ni dal ar n eski zamanl arda kor
kun,, muazzam, mukaddes bi r objeyi ifade etti i nde phe
yoktur.,, Fakat bu ok eski , bel ki ilk devi rl ere aittir. Bunu
i spat i i n i lk manal ar az bi r tetki kl e meydana kar l abi l en
"i nterjeksi yonl ar al al m:
A bu; [. Sami , S. 17.].
Garp trkesi nde harfi ni da ve taaccp,, ol arak kul l a
n l an bu kel i meni n manas n n da unutul maa bal ad .
Sami ni n a, bu ne? szndedi r,, di ye yanl i zah ndan an
l al yor. Abu,, eski ve yeni trkel erde baba, byk ba
ba,, ol duu mal mdur. O zaman babal ara tapan i nsanl ar
(Trkl er) i i n abu kel i mesi bi zi m zaman m zda A l l ah!,,
di ye kul l and m z sz yeri ni tutmutur. Abu ! kel i mesi
aba!,,, abav!,,, abay!, abak!,, eki l l eri nde de syl eni yor.
Ni da ol arak kul l an l an bu kel i mel eri n ayni zamanda baba,
byk baba, di kkat, put, sanem, eytan,, manal ar n ifade
ettii ark trkesi nde hl unutul mam t r.
Dervi l eri n yahul ar n da arapa ya hve!,, ile i zah
etmek doru dei l di r. Bu sz eski devi rde tap l an A =
Ak = Ah (gnei n) arapada bozul mas ndan baka bi r ey
dei l di r. Y ahudi l eri n Yahvas da bu A hdan tremi ti r.
K rg zcadaki AKTA-,, kel i mesi ni n (Radloff, I, 115) bi ri ni
medi h ve sena etmek manas na da gel mesi gsteri yor ki bi r
zamanl ar A = Ah = Ak hi mi nl e takdi s edi l mi bi r obje,,
ol mutur. Bu k rg zca kel i meni n kkn Bodagov arapa
HAK di ye i zah etmiti. Fakat Radloff, pek hakl ol arak,
bunu reddetmi ti r (I, 116.). Y akut aman ve meczupl ar is
ti rak (ekstaz) hal i nde Su = h di ye bar yorl ar (Pekarski ,
2327) ki hu kel i mesi ni n arapa hve,, ile al kas ol mad
n gsteri yor. A l kas varsa A rapl ar bu kel i meyi de eski
devi rl erde 'gne,,! (totemi) ifade i i n syl enen a^odan
al m l ard r.
Btn Trk l ehel eri nde i nterjeksi yon,, ol arak kul l an l an
baz kel i mel eri gzden gei rel i m:
A : H ayret ve taaccp ni das ve ayni zamanda taaccp
manas na, ol meni aa kld,,
A t K orku ve hayret ni das [Pekarski , 2].
A : [Radloff, I, Tel ., Alt, K r, Osm. Azer. Uyg.] jhayret,
taaccp ni das.
18
*A: Ni da edat ol duu gi bi aa da al taycada aa,,- de
mekti r.
A : [A mari n uva Lg. I, 4] hayret veya sevi n ifade
eden ni da (Asm. bunun rusadan al md m yaz yor
ki yanl t r.)
A y; [Rad. I , Kaz. K r. Tel . Uyg., Azer. Osm.] taaccp
ni das ve ayni zamanda K amar, ay (= a).
Bi l di i mi z btn di l l erde Ah hayret, taaccp, el em ve
st rap ifade eden ni da edat dr. Bunun da ilk devi rl erde bi r
korkun veya muazzam objeni n ad ol duuna d^ellet eden
emareler var d r :
Ah (Am. I I , 177) su (ocuk dil inde).
Ah (Amar. I I , 180- 181) bi r eri r ilh ad. Ah ai l e
ye afat geti ri r ve tahri p eder. Prof. A mari n bu
ad n ah i nterjeksi yonundan tredi i ni i l eri sr
mtr. Gne-Di l Teori si bunun aksi ni i spat et
mi ti r: A -ah gneti r. Di n fi ki rl eri n dei me-
sile Ah bi r kuvvetl i eri r ruh ol uyor. Sonra ma
na da unutul makl a ah ! yal n z i nterjeksi yon ol arak
kal m t r.
Aha (Amar. I I , 184) ni da edat.
A mari n bunun uval ara rusadaki aa ! dan
geti i ni yaz yor, ki samad r.
Ahah (Amar. I I , 193) bi r eri r il h ad. Allah di ye ba
ran i nsana gel i rmi .
Ahu (Amar. I I , 193) i htiyat (sak nmay ) veyahut kat
surette reddetmeyi ifade eden nida.
Ahuh (Amar. I I , 194) taaccp ve hayret ni das.
Ah A ncak (Amar. I I , 178) mi tsi zl i e derken ka
r l an ses, ni da.
Mtebaki 7 vokal l erl e tesbi t edi l en sesl eri n de i nterjek
si yon ol makl a beraber, a gi bi , Allah, mthi bi r ey, gne,
eytan gi bi mefhuml ar ifade etti kl eri ni gryoruz.
sesi tsessr ifade eden ni da edat ol duu gi bi (Pe-
karski , S. 3735) ruhl ar topl amak i i n aman n kard
{syl edi i ) bi r sestir. A yni zamanda koku manas na da gelir,
Z,, Y eni seyl i l eri n di l i nde Gne,, demekti r (Marr, I I I , 263).
Btn bunl ardan kan neti ce udur:
nsan n ilk syl edi i manal kel i me A idi. Bu ses yal
n z bi r manas z a rma ba rma ol may p tapt veya kor k
19 .
tuu bi r objeyi i fade edi yordu. Sonra el de ettii vokal l er de
ayni objeyi veya ona bal mefhuml ar ifade i i n manal sz
ol arak kul l an l m t r. Fakat, bi nl erce, on bi nl erce senel erden
sonra bu i lk manal sesl er ni da edat,, ol arak kal m t r. Bu
nunl a beraber yi ne bu eski manay anl atan baz kel i mel er
hl yaamakta ol duu grl mektedi r.
20
III. GNE-DL TEORS,, BAKIMINDAN
OUZ,, KELMESNN ETMOLOJK
ANALZ
Geen dersl eri mi zde, Gne-Dil Teorisinin i spat ettii gi bi
manal i lk kel i meni n a>-aa^a ol duunu renmi ti k.
Bu pek yeni bi r Teori ol duundan dol ay baz mesel el eri
tekrarl amak i cap edi yor. Biz bu Teori yi yal n z si ze ret
mekl e deil , ayni zamanda si zi nl e beraber al arak ren
mekteyi z de. Bi r kel i me zeri ndeki tetki ki mi zi ' deri nl eti r
di ke Gne-Di l Teori si ni n kefetti i ilk unsur ol an an,
di l i n yarad l nda i lk mebde ol duunu pek vaz h grebi
l i yoruz.
i mdi bi z / 4| unsurunun son bi r devresi ne, yani dil in
i nki af ndaki i ki nci , nc, hatt drdnc bi r merhal ede
al d O kkne bal ve eski bi r kel i me ol an Ouz,,
kel i mesi ni tetki k edecei z.
Gne-Di l Teorisi,, ni n kefetti i a (son merhal el erde
"V. + ) kk, Yafesi l oji ni n drt unsuru gi bi mevhum kk
l er ve dil tetki ki m kol ayl at rmak i i n farzedi l en i l m fiction,,
da dei l di r. A e, i, , o, , , u kkl eri ni hl
muhafaza etmekte ol an eski kel i mel eri tetki k etti i mi z zaman
"V .+ kknn Trk di l i ni n yarad l nda ne kadar mhi m
rol oynad n derhar anl yabi l i yoruz. Bu gi bi kel i mel erden
bi ri Ouz,, kel i mesi di r. Bu kel i meni n eti mol oji k anal i zi ni
yapmak i i n O + uz unsurl ar na ay rmak sureti l e manas
udur veya budur demek kfi dei l di r. Bu gi bi amel i ye
mmarese i i n faydal ol makl a beraber ok mi hani ki di r.
K el i mel eri n eti mol oji k anal i zi ni yapmak kendi ba na bi r
gaye dei l di r. Gaye, bu anal i zi n i areti ve si nyal i zeri nde
ad m ad m yryerek kel i meni n menei ni bul mak ve bunu
bul duktan sonra da bu meneden treyen trkedeki ve ya
banc di l l erdeki kel i mel eri yakal yarak V .+ kkne i rca
edebi l mekti r.
te, Ouz,, kel i mesi ni tetki k etmek sureti l e biz byl e bi r
tecrbe yapmak i sti yoruz.
1 2
Ouz: (O + uz)
Ouz,, kel i mesi ni n eti mol oji k anal i zi bi ze gsteri yor ki^
bu kel i me bi r 'kk (o) ve bi r de uzakl , geni l edi i ni ifa
de eden ek (uz) dan, yani i ki unsurdan mrekkepti r. Tari
hi n bi l di i devi rl erdenberi bu kel i meyi Trkl er Ouz,, ve
ya uuz,, telffuz etmi l erdi r. Arap tari hl eri nde guz ve eski
Rus vekayi namel eri nde bazen uz yaz l d na gre baz
Trk boyl ar o zaman bi l e bataki vuayeli,, atmek sureti yl e
telffuz etti kl eri anl a l maktad r.
Ouz,, kel i mesi ni n eski manas na gel i nce, nce btn
eski l gat ki tapl ar ndan ve eski meti nl erden arayal m. Eski
trke vesi ka ol an Orhon ki tabel eri nde Ouz kel i mesi bi r
Trk boyunun ad ol arak geer. Di van L gat-i t-Trk,, de
de bu kel i me yl e i zah ol unur : Ouz,, Trkl erden bi r ka
bi l edi r; Trkmenl erdi r. Y i rmi i ki boy olup her bi ri ni n ayr
al meti ve damgal ar vardr...,, (Cilt I , S. 56). Bu eser de
Ouz,, kel i mesi ni n l gat manas n izah etmemi ti r. Radl off
L gati nde bu kel i meni n bi r manas Ouz boyl ar n n ceddi
l s ,,, i ki nci manas da kaba ve cahi l adamd r. emseddi n
Sami Beyi n i zahn aynen al al m: Ouz- kz bunun mrak-
kak d r. 1) Tosu, 2) Safderun ve bn adam 3) K yl , sah-
ray kaba adam (metruktr), 4) yi , hsn hal sahi bi adam.
Ouz H an Trkl eri n eski hkmdar ... ol arak tan nm t r,,.
Son y l l arda telif edi l en l gat ki tapl ar m zdaki i zahl ar da aa
yukar Sami Beyi n i zah na yak nd r[l ]. phesi zdi rki bu
kaba, usl u, safdil, sahray ,, gi bi manal ar Ouz,, kel i mesi ne
son devi rl erde veri l en manal ard r.
Osmanl I mparatorl uu devri nde Trk,, kel i mesi ni de bu
manada kul l anmak i steyenl er ol mutur. Bunun i i ndi r, ki
Ouz,, kel i mesi ni n son devi rl erde al d bu rnanal ar zeri n
de durmak gereksi zdi r.
agataycada Ouz,, kel i mesi pak tynet,,, mbarek,, ma
nal ar na da gel i yor, ki eski manan n devam ol duunda p
he edi l emez.
22
[11 Bak n z; I. Refet - H. Zbeyr. Ana Dilden Derl emel er, s. 397
Uuz; H. Hsn. Kayseri Szl , s. 69 Ouz.
Ouz,, kel i mesi ne dai r l gat ki tapl ar ndaki i zahl ar kel i
meni n son devi rl erdeki kul l an l ma gre yaz l m l ard r. O-
uz kel i mesi ni n l gat manas pek eski devi rl erde unutul
mu ol duu Di van Lgat-it Trk,, mel l i fi ni n sktundan
da anl a l maktad r.
*
* ^
Ouz,, kel i mesi ni n eti mol oji k anal i zi ni yapmak i sterken,
nce bugne kadar trkol ol arca, kl si k ekol n usullerine
gre yap l an eti mol oji tecrbel eri ni gzden ' 'gei rmemi z
gerekti r.
Bi zi m bi l di i mi ze gre Ouz,, kel i mesi ni n eti mol oji si ni
izah tecrbesi nde bul unan l i ml er Vambery, Marquart, Ne-
meth dir. V ambery ye gre Ouz,, kel i mesi A muderyan n
Y unan kaynakl ar ndaki eski ad ol an Oxusn ayn d r.
Oh veyahut Ak ile Uz dan mrekkep bi r kel i medi r.
K k Ogk olup Uz da bi r ekti r. A l man l i mi Marquarte
gre Ok ile Uz dan mrekkep olup Ok kii,, demekmi .
Bu kel i me zeri ndeki son tetki k ve eti mol oji Macar trko-
l ou, Prof. N emethindi r. Onun mtal eas na gre, kel i me
ni n anal i zi Ok-| -z dr. 'Ok kab l e manas na ve Z de es
ki Trkede cem edatdr. Fi l haki ka eski devi rl erde Ok
kab l e manas nada kul l an l m t r. Trk boyl ar n n ubel eri ne
farsa kaynakl arda ^r> deni l mesi , Ouzl ar n ok ve boz
ok ubel eri ne ayr l mal ar , foneti k i ti bari yl e Ouz,, kel i me
si ni and ran Ou,, kel i mesi ni n kab l e manas na gel mesi de
buna deltet eder. Fakat, buradaki Z ni n cem al meti ol
mas phel i di r. R/ Z tebadl ile Ogur,, ve Uur,, kel i me
l eri ni n Ouz,, kel i mesi ni n ayni ol duunu ispata al anl ar da
vard r. Eer Ouz,, daki Z cem eda i se Uur,, daki R
de cem eda ol mas i cap eder.
Maruf Fi n l i ml eri nden Ramstedt Oyrat,, kel i mesi ni n eti
mol oji si ne dai r yazd etdde Ouz,, kel i mesi ne de temas
etmi ti r[l ].
Ramstedt bi r Mool kabi l esi ni n ad ol an Oyi rad,, kel i mesi
ni n Ouz,, dan baka bi rey ol mad n ispata al m t r. Ona
gre Ouz,, un eski ekl i Ogizdir. Mogol caya geerken bu
kel i meye l l hi ka,, ol an an i l ve edi l erek Ogi zan,,)^0-
giran,, ol mutur. Mool ca cem al meti ol an at l hi kas gel-
[1] G. 1. Ramstedt. Eti mol ogiya i meni Oyrat (Zap. Russkago Geog-
raf. Ob. tom XXXI V. s. 547- 558)
23
di kte an sukut,, ederek Oirat,, ol mutur. Bunun nas l
"Oyi rad,, ol duunu i spat i i n, Mogol caya Trkeden geen
kel i mel eri n foneti k dei mel eri ni mi sal l erl e gsteri yor :
* agi ayi > O > ai = ay a
* ogi > oyi > oi = oy ;>oi = oy >-
Bi r Mool kabi l esi ni n Ouz,, ad n ta mas mesel esi ni
Ramstedt u suretl e i zah edi yor:
hti mal ki, bunl ar Ouz beyl eri nden veya hanl ar ndan
bi ri ne tbi ol mul ard r. Oyratl ar n ananev ri vayetl eri bun
l ar Ouzl ara bal amaktad r,,.
te kl si k ekol e mensup l i ml eri n Ouz,, kel i mesi ze
ri nde yapt kl ar eti mol oji k tei l ci kl er bundan ibaretti r. Btn
bu tetki kl er, Gne-Dil Teorisi,, bak m ndan, ok snk ve
kar k anal i zl erdi r. Bunl ara gre Ouz,, kel i mesi Ok+ki i
veya okl ar = kabi l el er,, manas na gel i yor. H al buki kabi l e
l eri n, tari h devi rl erdeki manasi yl e, teekkl i nsanl k tari
hi ni n pek son merhal el eri ni n, ok da ok i nki af etmi bi r
kl tr mahsul dr. phesi zdi r ki bu kel i me yi rmi drt
ouz boyu,, nun teekkl nden nce de vard . Tari hi n bi l
medi i , yal n z efsanel eri n bi ze nakl atti i i lk devi rl erde Ovz,,
kel i mesi baka bi r nesney\ veya bi rok nesnel eri ifade
edi yordu.
Grl yor ki Ouz,, kel i mesi ni n eti mol oji k anal i zi ni , G
ne-Di l Teorisi,, bak m ndan, yapmak i i n el i mi zde bul unan
l gat ki tapl ar , srf l gat bak m ndan, eski meti nl er ve A vru
pa trkol ol ar n n eti mol oji l eri bi ze fazla bi rey vermi yorl ar.
Mal mdurki L gati l er kel i mel eri tesbi t ederken kel i mel eri n
muayyen bi r zamana ait manas n gz nnde tutarl ar. On
l ar n vazi fel eri de budur. Eti mol oji yapanl ar da bunl ar n tes
bi t etti kl eri kel i mel eri al arak anal i z yapmaa al rl ar. Onun
i i ndi r ki kl si k ekol n eti mol oji si bizi kaynaa, kke, ul a
t rmaktan ci zdi r. Bu aczi n bal ca i ki sebebi vard r: 1) A-
na kk ol an kel i meyi , daha dorusu unsuru tayi n edememek
2) kel i meye dai r syl enen ananel eri ve umumi yetl e mi tol oji
ve hurafel eri i hmal etmek.
Gne-Di l Teorisi,, dilin menei ni bul du. l k unsuru
kefetti ve bu Teori yi tetki k ve tatbi k ederken bi zi m i i n
yepyeni bi r ufuk a l m oldu, ki o da eski Trkl eri n kabi l e
24
rnenel eri ne ve Tanr l ar na dai r syl edi kl eri ri vayetl eri n, mi
toloji ve kozmogoni ni n, dil bi l gi si sahas ndaki ehemmi yeti .
Btn bunl ar iyi tebarz etti rebi l mek kaygusi yl e mev
zu ol arak Ouz,, kel i mesi ni aldm. i mdi biz bu kel i meyi
Gne-Di l Teorisi,, bak m ndan tetki k edel i m.
Ouz,, kel i mesi ni n muhtel i f devi rl erde ald manal ar n
nazar i ti bara al m yarak a>-o unsurunu Gnei n ken
disi di ye al al m. nk bi z bunu tetki k ederken meneden
bal yarak bi ze doru i nel i m. l k devi rl erde Gnei ifade
eden A >-o her eydi : mebde, mene, A l l ah'semav to
tem,, idi. Etrsk - Baskl ar n semav totemi ol an Gnei n
ad eus-ki ile Ouz,, kel i mesi ni n benzeyi i tesadfi deil -
di r[l ]. Si hr devri n byk ma^larnm beeri yette b rakt
i zl erden baka bi rey ol m yan gog magog,, efsanesi de oo,,
(= Gne Tanr ) kl trnn bi r hat ras d r.
Trk mi tol oji si ne gre Ouz,, bi r ya nda i ken konumu
ve kendi ad n kendi vermi ti r. Bu On sz,, manas na
kul l an l d ve dil in o kknden i baret ol duu devri n
hat ras d r. Ouz babas Karahanla mcadele etti.,. Bu da G-
nei n K aranl kl a mcadel esi ne dair, yani Gne hakk n-
daki bi r Trk mi tol oji si ni n motifidir. Ouz Han n oul l ar n n
adl ar na di kkat edel i m: Kiin Han (Gne Han demekti r), Ay
han, Yldzhan, Gkhan, Dahan, Denizhan.. grl yor k , bunl ar n
hi bi ri bi zi m bi l di i mi z fani i nsanl ar dei l di r. Bunl ar n Ouz,,
dan domal ar di kkate deer. Bu, gn, ay, gk, yldz, da,
deniz,, gibi kel i mel eri n a->o dan tremi ol duuna
i aret eden ananev ri vayetl erden baka bi rey dei l di r.
Ouz ananesi tari h devi rl erde teekkl etmi bi r anane
ol makl a beraber i hti va ettii unsurl ar n tari hten - evvel bi n
l erce sene nceki devi rl erden i nti kal etti i nde phe yoktur.
Ouz destan n tetki k eden l i ml eri mi z bu menkabeni n Hi-
yun-nul ara ve onl ar n evketl i devi rl eri ol an (Milttan n
ceki 209- 126) senel eri ne ait ol duunu yaz yorl ar [2]. Her
menkabeye muhtel i f devi rl eri n byk hdi sel eri i ni ks eder,
destanl ar muhtel i f devi rl eri n i zl eri ni ta rl ar. Bu i nkr edi
l emez bi r haki katti r. Fakat, destanl ar hi bi r devri n mal de
25
fi] N. Marr. O Lingvist. poezdke vostonoe sredi zemnomorye. Le-
ni ngrad-Moskva, 1934. s. 49
[2] Prof. Kprl M. Fuat. Trk Edebiyat Tari hi, stanbul , 1926>
Shf. 61.
il dir, her devri n mal d r. Destanl ar, efsanel er eski bi r ehi r
harabesi ne benzerl er. Hafri yat yap p aa i ni l di ke muhte
lif kl tr tabakal ar meydana kt gibi, destanl ar n moti f
l eri tahlil ol unduu zaman tari h devi rl erdeki tabakal ar
al t nda tari hten nceki tabakal ar meydana kar. Bundan
dol ay d r ki, Ouz destan n tetki k ederken bunu tari h bi r
devre i rca ve o bak mdan tahlil etmek yanl t r. Klsik:
ekol e mensup trkol ol ar Ouz,, kel i mesi ni n eti mol oji k ana
l izi ni yaparken de yi ne bu tarih devri,, hareket noktas ol arak
al d kl ar ndan dol ay i i nden kam yorl ar. nk Ouz,^
boyl ar n n dnyaya gel mel eri nden nce de o yahut a.
kk vard . Di er bi r tekml devresi nde Uz, us kk
vard . nc bi r tekml devresi nde bu kkl eri n bi rl e
mesi nden ouz,, meydana geldi . Uz bu kel i me i i nde
eridi, ek olup Uzakl k, geni l i k,, mefhuml ar n ifade etti..
O ^u ,, bi r devi rde Gnei ifade ederken i ki nci bi r de
vi rde a ekl i nde gn,, mefhumunu ifade etti (Smercede
u= gn).
Ouz,, destan nda Ouzun ahfad ndan ol arak gsterilen,
i si ml erden mi r ( Di van Lgat-i t-Trk de Eymr ) eski
bir,, kavmi ni [1] hatrl att gibi, bayat,, kel i mesi de eski bi r
ilh addr. Btn bunl ar Ouz,, destan n n pek eski , tari h
ten nceki devi rl eri n i zl eri ni ta d n gsteri rl er.
Altay Trkl eri ni n aman dual ar nda Y ugus = ugus,, bi r
tanr addr. Byk tanr l ardan bi ri ol an K ayrahan bundan
tremi ve Yari ka,, (Ziya, Nur?) hana yeen ol mutur[2[.
Uranha-Soyot kabi l esi ni n l hi l eri nde de Ushan,, ad geer]3],
-Ouz,, kel i mesi ni n aatayca da mbarek,, ve pak t y
net,, manal ar na gel di i ni yukarda zi kretmi ti m. Burada
yi ne bi r noktaya i aret etmek i sti yorum: Roma mparatorl a
r n n Augustus,, unvan nereden gel i yor?.. K eresteci yan
Ouz,, kel i mesi yl e | Yunanca aios,, (mukaddes, aziz) kel i
mesi ni mukayese etmitir. Bu da ayan di kkatti r. Ouz,, ke
l i mesi ni n eti mol oji k anal i zi ni yaparken btn bunl ar gz-
nnde bul undurmak gerekti r.
2 fi
[1] Eski Trkl er Si beryaya bi r-si bi r,, yahut i bi r ibir,, di yorlard,
(Bak n z: Camittevarih. Berezi n neri methal,, s. 30; Ebul gazi ece-
rei Trk s. 49). Bu kel i meni n " bi r- Smer,, olaca da hat ra gel iyor.
[2] Yerbi tski , Altayll ar, s. 44; Potani n, OSZM, VI , sah. 69 : Uguz.
[3] Radloff-Katanov. Proben, IX, 201
i mdi bi zOuz kel i mesi ni n eti mol oji k anal i zi ni Gne-
Dil Teorisi,, usul l eri ne gre yapal m:
1 2
Ouz (O + uz)
1) O: Sahi p (mebde, mene, cedd al) manasma kktr.
(Sonra bi r kkten tredi kl eri ne i nananl arm kol l ek-
tifi);
2) uz: ektir. Sahi bi n veya onun ayni ol duuna i nanan kol -
l ekti fi n geni bi r sahada tecel l i si ni ifade eder.
Grl yor ki kel i mede bi r iptidaili k var. Bu iptidai
lik,, bi zi m bugnk zi hni yeti mi ze gredi r. nk kel i me
ni n bu eki l de tebel l r ve manas eski devi rl ere aittir. On
dan nceki devi rl erde i se yal n z a>-o i ken daha ok
manal ar ifade etmi ti r: Gne, gn, zaman, mesafe, kudret,
mebde, ceddi al, nesil, kol l ekti f, ben, sen, o, biz, siz, onl ar,
hep bu bi r a^o,, ile ifade edi l mi ti r, ki bugnk: man
tk,, bak m ndan phesi z iptidailik,, dir. Gne - Dil Teo-
ri si nce kel i mel eri n eti mol oji k anal i zi yal n z kel i meni n mana
sn meydana karmaa deil, ayni zamanda beeri yeti n
kl tr ve tefekkr tari hi nde gei rdi i muhtel i f merhal e ve
devi rl eri de bu kel i mel eri n i areti vas tasi yl e tayi ne al
maktad r.
Ouz,, kel i mesi ni n anal i zi bi ze gsteri yor ki bi r zaman
Gnei ifade eden o sonra onu veya onun yerdeki m
messi l i ni ceddi al,, sayan zmreye de i si m ol uyor. Bu zm
reni n Doum ve oal,, mefhumu da ayni o kel i me
si ne bi r unsur i l vesi yl e ifade ol unuyor. (Yakutada ogo =
evlt). Bu mefhumu daha iyi ifade i i n yi ne o o k
knden tremi ol an ol veya ul unsurunu i l ve i l e
oul,, kel i mesi meydana geti ri l i yor, ol ak,, kel i mesi de
bu kke bal d r. Altay l ehesi nde ol ak,, = oul dur. To
hum, bal k yumurtas manas na gel en oul duruk,, ke
l i mesi ndeki bu o (mene, mebde manasi yl e) yi ne o
kknden gel i r. Mebde, esas,, mefhumunu ifade i i n
Mogol l ar da u (Poppe. Mool dili derslii,, s. 176) kel i
mesi ni Trkl erden al m l ard r. O un ak l , fi ki r mefhu
munu da ifade ettii mal mdur. Bundan Oy y k,
km t r, ki fiiller,, devri nde bu kkten renmek,,,
"okumak,, kel i mel eri yap l m t r. Y akutadaki ge (sz,
2:7
hi kye), ve baka trkl erdeki < de yi ne bu kke i rca
ol unur:
A -> O ^ g e
Zaman ve mesafeni n de A ->o kkl eri l e ifade ol un-
duunu bi ze u kel i mel er gsteri rl er:
i et l e a.
y : (Uygurcada) zaman ve l .
ye S(Yakutada) zaman, mddet, ebedi yet. A l taycada
nesil, az.
Ug, O un kudret manasma da kul l an l d m Ogan
veyahut Ugan, Smercedeki U (= arsl an) kel i mel eri n
de de gryoruz (eski di nl erde arslan,, Gnei n sembol
say l m t r). Su, nehi r, kal abal k, okl uk manal ar n da Trk-
l eri n ayni szl e ifade etmi ol dukl ar m (U ygurca da
su), kz,, (eski trkede nehi r), kz (Uygurcada okl uk,
kal abal k) kel i mel eri nde gryoruz.
Bunl ara benzer yzl erce kel i mel er vard r, ki hep Ouz,,
kel i mesi ni n O yuvas ndan tremi l erdi r.
2 8
*
* *
Ouz,, kel i mesi ni n Uz eki ni n eski devi rl erde kk,, ol
duu muhakkakt r. O kki yl e bi rl emeden mstaki l ya
ad bi r devi rde bu da bi rok kel i mel er [dourmutur. Di k
kate deer nokta bu kel i meni n de kabl e,, manas na da gel
mesi di r. Y akutada Uus kab l e, oymak, aile, ci ns, agausa,,
bi r babadan tr eyen kab l e manal ar na gel i r[l ]. Akl, maha
ret, san'atkr manal ar na gel en Uz , hatra, fikir, akl-
manal ar na gel en es,,, is sz manas na gel en z (Yakuta),
nefis, kendi manas na z, Y akutada da l mak, i nti ar ma
nas na gel en Is ve bunl ara benzer bi rok kel i mel er bu
Uz-Us kknden tremi ti r.
Bi z burada Ouz,, kel i mesi ne gi ren Us-uz unsurunu ok es
ki bi r devi rden mstaki l sz ol arak al d m z hal de, yi neok-
knden treyen kel i mel eri n ifade etti kl eri mefhuml ar i i n kul
l an l m ol duuna ahi t ol uyoruz. Bu yal n z Ouz,, kel i mesi ni n
anal i zi nde deil , bu kkten treyen baka kel i mel erde de ay-
Tii mesel e kar s nda kal d m z gryoruz. Mesel Ugan
[1] Pekarski y Lgati, s, 3075.
Oan kel i mesi ni al al m: ekl er devri nden nce o Gnei ve
ondan al man mefhuml ar ifade ettii gibi, an da ayni ma
naya gel mi ol duu anl a l maktad r. "An, Sumercede Tanr
(daha eski devi rl erde Gne,, i fade etti i nde phe yoktur),
Y akutada (Pekarski Lgati , s. 100) mebde, bi ri nci , i lk ma
nal ar na gel di i gi bi , mi tol oji k adl ar n ve tanr adl ar n n ba
na da gel i r. O kknden bi zi m o (nc ah s zami ri )
tredi i gi bi , on, an farsada ve rusada nc ah s za
mi ri di r.
* *
Ouz,, kel i mesi hakk nda bugne kadar etnol oji bak
m ndan ok eyl er yaz l m t r. Eski tel ffuzun ouz,, veya
Uur,, ol duu mnakaa edi l mi ti r [1]. Biz, bu mesel e ze
ri nde duracak deil iz. R, Z mesel esi Gne - Dil Teorisi,,
bak m ndan kat ol arak hal l edi l mi ti r. Bi r kel i meni n R ile
telffuzu yak n, muayyen, kat bi r sahay ve o sahadaki
hareketi ,,, Z ile telffuzu i se ol duka geni bi r sahay , bu
sahada bul unan obje veya panse,, ni n yeri ni , sje ile pan-
se ve objeni n mnasebeti ni ; Z i se daha byk sahay da
gsteri r [2]. Esas kkn manas bununl a bsbtn dei
mez. Ouz,, ve gerek ogur un her i ki si de a ^ o k
knden gel mi ti r. Bi zi m i i n bu kfi di r.
Oguz kel i mesi ni n Geni sahay ,, ifade eden Uz eki
-kk hal i nde - kabi l e, ahfat,, manas na gel di i gibi, ogurun
uru da kendi ba na yi ne oul , evlt [3]; Uru,, ekl i n
de i se kabi l e,, manas na gel i yor. Btn bunl ar gsteri yor ki
Ouz,, ve Oar kel i mel eri ni n kk Gne,, i ifade eden
a (sonra o| ) ol up kendi l eri nden bi rok kel i mel er tre
mi ti r. Gne - Dil Teori si ,, ni iyi tatbi k etmek sureti yl e biz
bu kel i mel eri n hepsi ni kt kl ar kke i rca edebi l ecei z.
Our kel i mesi ni n zaman, mbarek, esas, saadet,, manal a
r n gznne geti ri rsek ouz,, un kt kkten gel di i ni
derhal kesti rebi l i ri z.
29
[1] Bu mesel eye dair Profesr Sadri Maksudi ni n J ur. Asiat. de (K
nunusani mart 1924) makal esi vardr. Bu mnasebetl e Profesr Kp
rl nn bi r makal esi {Trkiyat Mecmuas I, sah. 322-326), Prof. Maksudi ^
ni n ona cevab f Trk Yurdu,, I I I Say 14) vardr.
[2] Etimol oji , Morfoloji ve Fon. Bak m ndan Trk Dili, S. 34- 35
[3] Bang und von Gabain. Analyt. I ndex, 52; Un - Sohn
te ouz,, kel i mesi ni Gne - Dil Teorisi,, bak m ndan
anal i z ederken bi zi m nmze yl e mesel el er k yor ki
bunl ardan her bi ri ni n ayr ayr i l enmesi ve i ncel enmesi i cap
edi yor. Bu bi r tek kel i meyi tetki k, bi ze dilin menei ni , i n
ki af n ve menei ol an o a n her kel i mede bi r gl ge
gi bi devam ettiini pek bari z ol arak gstermektedi r. Bu me
sel el eri n i ncel enmesi , bugne kadar dil bi l gi si sahas nda
bi l i nen ve reni l en mal mat n ok eksi k ol duunu dnya
ya gsterecekti r.
- 3 0
IV. V. + G EK MESELES
^Trk ailinde (vokal)ler ek olmaz. Ek gibi
grnen (vokal)ler ana kk olan (v. + ) nin
ek olmas ve nin okunmadan dmesi
demektir,,
Gne-Dil Teorisinin vazettii bu kai deni n, daha dorusu
T r k di l i nde kefetti i bu kanunun, kel i mel eri n eti mol oji k
anal i zi ni yaparken byk rol vard r. Di yebi l i ri z ki baz
kel i mel eri n kkl eri ancak bu v. + eki ni tebarz etti rmek
sureti yl e bul unabi l i r.
Trk l ehel eri nde g , ni n dt veya v, k, y
sesl eri yl e tebadl , (duru = ^uru; sar = san| ; ta. = da; tan =
tar; topra (uva.) = ^opra, toprak; su = su| ; kah = kat; ar =
ar; sul u = a.th = atl; kar h = karlk-, k l a = klak; yay
la = / a^/ a:; da = tav, sa = sav, he = bey... szl eri nde ol duu
gi bi ) eski trkol ogl arca da mal m bi r haki katti r; fakat, eski
meti nl erde veyahut bugnk btn Trk l ehel dri nde k.
eki yl e bi ter gi bi grnen kel i mel eri n son eki v. + ol aca
n eski ekol hat r na bi l e geti rmemi ti r. nk o ekol bu
i orml n Trk szl eri ni n eti mol oji k anal i zi ndeki byk ro
l nn fark nda dei l di r.
Gne - Dil Teori si Trk di l i nde vokal l e bi ter gi bi
grnen kel i mel eri n sonundaki vokal i n dai ma v + ol du
unu bi r kai de ol arak vazederken ancak yukarda gsterdi
i mi z kel i mel eri gznnde bul undurmam t r. Trkedeki
"k4-v eki yl e bi ten yzl erce kel i mel eri i ncel eyerek bu neti
ceye vasl ol mutur. Y ukardaki mal m kel i mel er y n ise,
bi zi m G ne- D i l Teori si mektebi ,, mensupl ar ii n, (v. + )
eki zeri ndeki tetki kl eri mi zde ancak i lk hareket noktas
ol maktan baka k ymet ifade etmezl er.
Teori mi zi n vazetti i bu kai deni n Trk Di l i ni n gemi bi r
devri nde haki m ol an kanun ol duunu gstermek zere bi r
ka kel i meyi (mesel : ula, ata, aba, dede, ana, aa, aya, tura, arpa,
kara, dme, kuyu kel i mel eri ni ) al al m. Misal ol arak al d m z
bu kel i mel eri n son ekl eri (w.+ ) ol duu Trk Dili zeri nde
al an fi l ol ogl ardan ki mseni n bat rma gel memi ti r (Yal n z
ala,, kel i mesi ni n Mool caya gemi ekl i ni n alak ol duunu
Radl off kaydetmi ti r).
'Trk Dilinde (vokal)ler ek olmaz. Ek gibi grnen (vokal)ler ana
kk olan (^.+ ) nin ek olmas ve ()nin okunmadan dmesi demek
tir,, kanununu, G. - D. Teori si u yol l ardan yryerek bul mu
ve ortaya kar m t r :
1 Muhteli f T r k . l ehel eri nde ayn veya yak n mana
ifade eden (k. + v.) eki ile tamaml anan kel i mel eri n u veya
bu Trk l ehesi nde ( v .+ ) ile syl enp syl enmedi i ni
arat rmak (mesel : a^a kel i mesi ni tetki k ederken K uman-
du l ehesi nde acfa/ : = byk baba,, ol duunu bul duumuz
gibi);
2 Trkl erl e eski devi rl erdenberi komu oturan veT r k
kl tr tesi ri al t nda bul unan (Rus, Manu, Mool gi bi ) ka-
vi ml erde aramak, varsa, eski telffuz ekl i ni meydana kar
mak {ala,, kel i mesi ni bul duumuz gibi);
3 Eski Trk anane ve ri vayetl eri nde tetki k mevzuu-
muz ol an kel i meyi and ran ve (v. + ) i l e tamaml anan kel i
mel eri aramak ve bul mak {' aba,, kel i mesi ni tetki k ederken
abak,, kel i mesi ni n K r m ananesi nde put, sanem; K rg z an
anesi nde 'ceddi l,, ad say l d n bul duumuz gibi).,.
Y ukarda zi kretti i mi z kel i mel eri n son ekl eri ni n (v.-t-)
ol duunu tebarz etti rmek i i n biz de bu usul l eri tatbi k
edecei z.
1. ALA
"'Ala,, kel i mesi ni n eski ekl i ol an ala, al akm bu gn
k Trkede de k rp nt hal i nde (manas z kel i me say l arak)
yaad n (mesal : al l ak-bul l ak, al ak-cul ak v. s. gibi), mool -
cada[l ] i se aynen aZa manas nda alak,, ekl i ni gryoruz.
phesi zdi r ki i l k i nsan gnee a dedi i gibi, onun
bari z renkl eri ne de a ve sonra i ki nci rengi fark ettii ve
L konsonunun kard zaman al dedi. Bu i ki si ni bi rl e
ti rerek, sonuna da yi ne bi r a i l vesi l e a| + aZ + a di ye
"trl trl renkl eri ami l obje,, mefhumunu ifade etti.
Ala kel i mesi ni n eski ekl i ni muhtel i f Trk di al ektl e-
ri nde syl enen u kel i mel erde gryoruz.
[1] Poppe M ool dilinin amel derslii, Leningrad, 1931 (Lgat Ksm)
32
A lak cul ak: kar. al a-gul a K rm,,.
A l a- gal a: ala, trl renkl i [1],
A l ak-cul an: K rg z Trkl eri nde: ' " A lak-culak yer yz,, (ilk
baharda karl ve kars z yerl eri tasvi r edi vor). Radl off bu ma
nay bi l mi yor: "oraya, buraya, heyecan, karma kark,, di ye i zah
edi yor.
Alak-, Budal a[2].
A la: A l tayca ve K rg zcada budal a, ahmak; al ak, al eki l
l eri de var (Rad. 1) [karakteri bi r trl ol m yan, dnek, ka
rars z manal ari yl e].
A l ak-mal ak: [eyh Sl eyman. aatay lgati] mhmel t-
tandr: kar k, bul a k.
A llak - bullak: (Rad. 1 Osm.) karmakar k.
A lah: (Pekar. 67, ala kel i mesi nden) Alah - bul ah = karma
kar k.
2. ATA
A i a; Bu kel i meni n de i l e bitti ini A l taycada (K uman-
du l ehesi nde) byk baba manas na gel en ' ' adak,, ve aga-
taycada vasi y manas na gel en 'ata,, [3], Kazan ve K rg z
L ehel eri ndeki atay () kel i mel eri yl e i sbat ederi z. ' Okunmaz
kai desi bi ze yal n z a/a kel i mesi nde dm bi r ol
duunu tenvi r etmekl e kal m yor; Trk dini ve di ni yat tari
hi nde ki mseni n hat r na gel mi yen bi r haki kati meydana ko
yuyor ki, o da "nezir,, manas na gel en "adak,, kel i mesi ni n
menei di r. Bunun i i ndi r ki baba, ceddi l manas na gel en
"ada,, ile nezi r (ceddi l putuna, yahut mebde ve mene
di ye i nan l an obje erefi ne tahsi s edi l en, vdedi l en ey) ma
nas na gel en ada,, kel i mel eri ni n, eti mol oji k anal i zi ayni
ol makl a beraber, sonradan al d kl ar manaya gre, kk ma
nas nda ve ekl eri n rol nde az ok dei i ml er ol abi l i r.
3. ABA
Aba: baba, byk baba, hayret ve taaccp ni das, byk
karde, amca, ceddi l, anne, (Rad. 1. btn Trk l ehe
l eri nde).
[1] Radl off Lgati, I, 352
]2] Ayni eser. I, 355-356.
[3] Bakurtl arda kadn ve ocukl ar arasnda taaccp nidas olarak
syl enen atak kel i mesi nde (N. Tahir. Bak. Lg. S.7) ni n kal nla-
mas yl e hasl olan k de ata kel i mesi ni n eski ekl i ni n ata ol du
unu gsterir.
T - 3
33
Bu kel i meni n Sagaycada abaa,, (Rad. 1. 620), Tel et
ve K z l cada abay. (Rad. 1, 621) ol duunu gryoruz ki,
afcaa n n son as ve abay n son ysi tebadl nden
baka bi r ey dei l di r.
^Abak kel i mesi K r m L ehesi nde put, sanem demekti r
(Radloff, I, 621). K rg zl ardan Uysun kabi l esi kendi ceddi
l s na Abak,, ad n veri r. [1]
Vay babam!,, yeri ne btn Trkl erde AbakI,, kel i mesi
taaccp ve ni da edat ol arak ta syl eni r. Bu da gsteri yor ki
aba,, mn eski ekl i aba,, dr. Manu di l i nde bu kel i me
"abka,, ekl i nde daha eski manas yl e muhafaza edi l mi ti r;
ahka = gk, tanr, gn, hava [2].
4. DEDE
Dede: U ygurcadaki tedik,, ( = akll, nkteperdaz), L ebed
ve or l ehel eri nde tedi,, ( = akll, heki m) kel i mel eri yl e
kar l at r n z. [3]
5. ANA
Ana: K rg z, Kazan L ehel eri nde anay,, ekl i (y = ) var
dr. (Radloff, 1,277). Bu kel i meni n ene,,, ine,, ekl i nde te
lffuzu da vard r. Buna gre edi edilmi manas na gel en
enei ,,, dii s r manasma gel en me^, yakutada anah,,
(h = k,g,) semanti k i ti bari yl e bi ri bi ri ne bal kel i mel erdi r.
6. AA
Aa: K r mcadaki akay, K azan ve Tel et l ehel eri ndeki
agay,, (y = ), Y akut kad nl ar n n kocas na hi taben kul l an
d kl ar aay,, (Pekarski , 15) kel i mel eri nde (v. + ) eki ni n
,. si y ol duu grl yor.
7. AYA (avu ii)
Aya: (el ayas , kef) bu kel i me btn Trk l ehel eri nde
mterekti r ve hi bi ri nde sonunda bul unduuna tesadf
edi l mi yor. Bu kel i mede de phesi z vard. Bunu bi ze
[1] Aristov, Zametki, 81] Potani n OSZM, IV, 16). Ayni eserde bu kel i me
mogolca ubak (ay = totem, ceddi l) kel i mesi yl e mukayese edi l mi ti r
(sah. 669).
[2] Zaharof, M anu Lgati, s. 24.
[3] Radl off Lgati, III, 1095.
34
affak = aya kel i mel eri gsteri yor. Pek eski zamanda el ve
ayak tek bi r kel i me i l e ifade edi l mi ti r. Kol, kar, el gi bi
szl er meydana gel di kten sonra, "ayak,, yahut bugnk
manaya tahsi s edi l mi ti r. ni n dmesi yl e meydana gel en
aya,, kel i mesi de avu i i ni (yani eski n ayakl arm mhi m
bi r yeri ni ) i fadeye hasredi l mi ti r.
8. TURA
Tura: Si bi rya ve Altay L ehel eri nde ehi r, kasaba, ev, bi na
demekti r. [1] Eski ekl i ni n tarak, tura,, ol duunu A nadol u
Trkesi ndeki durak,, kel i mesi nde gryoruz.
9. ARPA
Arpa: Bu kel i medeki ni n dtn Taranc L ehe
si nde yul af manas na gel en "arpakan,, kel i mesi nde gryo
ruz. [2], Zi raat K l trn Trkl erden al an Buryaltl arda arpa
kel i mesi arbayd r [3].
10. KARA
Kara: Bu kel i me gnei n tutul duu zaman peyda ettii
renk mefhumunu ifade iin i cat edi l mi ti r. Bunun da eski
eti mol oji k ek l i :
Kara: ( ak + ar -1- a ) dr.
Bu kel i medeki g ni n k konsoni yl e dei i mi , bunun
daha sonraki bi r devri n mahsul ol duunu gstermektedi r.
Ar ek ol mak sfatiyl e, eski i ti kada gre, gnei n tutul duu
zaman bi r yerde takarrrn,, gsteri r. K aranl k kel i me
si ni n de kk budur.
U ygur ve aatay l ehel eri nde kara,, kel i mesi kara,,
ekl i nde idi. (Rad., I I , 150), Tel et, or, ve Sagay l ehel e
ri nde karaa,, kel i mesi "karanl k,, manas na gel i r (Rad.I I ,142).
11. DME
Dme kel i mesi ok eski devi rl erde sonundaki okunmaz
yi kaybetmi ol duu anl a l maktad r [4]. H al buki bu kel i me
[1] bid., III, 1446.
[2] bid., I, 334.
[3] T. A. Bertagayev. Lgat matenjalU rine gre garbi Burgat Lehesi (Marrn
erefi ne makal el er mecmuas , 1935, S. 160).
[4] D. L. T. I, 362: iUifj j ; Ur
3S
yakut Trkesi nde yi x ekl i nde bugne kadar muha
faza etmektedi r. Bu L ehede vdme kar h timeh(timex) ve
temeh (tmx)y> di r [1]. Bu x nm eski | ni n kahnl ama su
reti yl e has l ol duu aydmd r. Bakaca izah edi l emez.
12. KUYU
Kuyu kel i mesi ni n eski ekl i kuyu,, ve kudu dr[2]>
K rz, Tel et, Sagay, v. s. trk l ehel eri nde hl kuduk^
syl eni r[3].
Son eki vokal gi bi grnen kel i mel eri n bi r ou baz
l ehel erde pek eski zamanl arda yi kaybetti kl eri halde
baz l ehel erde bugne kadar yi "g veya k ye dei
ti rmek sureti yl e muhafaza etmi ti r. Mesel adr, kul be ma
nas na gel en alauh> veya ala kel i mesi Di vanu Lgat-i t-
Trkte (cilt I s. 122) alau yaz l m t r. Bugn K rg zl ar n
cak (Rad. I V, 10), A nadol u Trkl eri ni n ya^ kel i mesi Di van
da (cilt 1. 301) t/ a ekl i ndedi r.
V. - f eki yal n z Trkede dei l eski devi rl erde Trk-
l erden kel i me alan kavi ml eri n di l i nde de bi r kanun ol duu
grl yor. Mesel Baskadaki Sua (= ate kel i mesi Ba-
kurtada suak (gnei n en kuvvetl i sca,,) [4], kara k rg z-
cada pua: (Rad. 111 2165: ok scak,,), Altay, Tel et, U ygur-
cada ok (Rad. I I I , 2003 s cakl k, ate, parl akl k), arapa
zannedi l en ua kel i mel eri bu kanun bak m ndan di kkate
deer;
(1) (2) (3) (4)
Baska : Sua : U +u s + u + a
Bakurta : Suak: U + us + u - f ak
K rg zca : uak: U + u + u - f ak
Altay ve U ygurca : ok : o + o - f ok + .
A rapa: u a: U + u + u + a
(1) U = kktr; s cakl k ve ate mefhumunu ifade eder;
(2) s = ekti r; s cakl n ol duka geni bi r sahada tezah
r ve tecel l i si ni gsteri r;
(3) A = s cakl n ol duka geni bi r sahada zeri nde temes-
sl ve tecelli ettii obje ve sje
[1] Pekarski y Y akut dili Luati 2632, 2671.
[2] D. L. T. IH, 124; t'"li ^ Bang und v. Gabain, A nal i lyti seher
lndex... sah 38.
[3] Radloff, II, 1002,
[ 4] N. Tahi r. Bakurt Lati, Ufa 1926, sah. 64
<4) ag = s cakl ol duka geni sahada temsi l eden obje
veya sjeni n manas n tamaml ar.
Grl yor ki, gerek mana ve gerek eti mol oji k anal i z iti
bari yl e, bu kel i mel er aras nda fark yoktur. V + eki ni n
eti mol oji deki nemi ni bu gi bi mi sal l er bi ze gstermektedi r.
Vokal l e biten ve bugn btn Trkl erce unutul an baz
kel i mel er vard r ki bunl ar n sonundaki V. + eki ni teba
rz etti rmek mkl dr. (Mesel: arka, balta, are gibi). Bu
nunl a beraber l ehel eri n tetki ki yl e buna da in:kn vard r.
Mi sal ol arak Di van Lgat-i t-Trk teki / / a (= yol zeri ne
konul an i aretl er) kel i mesi ni al al m. Muhtel i f Trk l ehel e
ri nde u/ a| (yol da bi ni l en hayvan, nakl i yat vastas ol an hay
van) kel i mesi ni bul duumuz gibi, buna semanti k ci heti nden
s k bal ol an u/ a n n da en eski devi rl erde u/ a| ol duunu
anl ar z.
Baz kel i mel erdeki v. + eki ni foneti k kanunl ar n n
yard m yl e bul uyoruz. Mesel bi zi m ayak, uygurcadaki
adak, al tayl l ann azak kel i mesi yeri ne uvaada ura de
ni l i r. Uran n son si ni n dm ol uu foneti k bak
m ndan yl e i zah edi l i r:
ada aza >aya
Ba^ka Trk l ehel eri ndeki baz ay uval ar u , z yi
de r yaparl ar. Buna gre aza, uvaada * ura ol ur.
Sonra okunmaz derek ura ol mutur.
Hl sa ve neti ce: Trkede vokal hi bir zaman tek bana
Jk olamaz. Yalnz vokal gibi grnen ekler aslnda (V. + )dir. Btn
di l materyel l eri bi i nu i spat edi yor.
uva dili, baka Trk l ehel eri ndeki son k, g, yi
bi r ok kel i mel erde kaybetmi ti r: Tarak ==tura; toprag (k) =
topra; dayak = tuya; edi g, etik (i zme) = ade; suyuk (sulu) =
eve; yzk = sere, v. s. [1]
37
11] Fasonen. uva lgati.
V. V+ EKNN ETMOLOJDEK
NEM
K. + eki , yukarda syl edi i mi z gi bi Trk di l i nde bi r
kanun ol mutur. Fakat uzun devi rl er bu eki n si zeri n
de tesi r etmi neti cede dm ve yahut baz l ehel erde
k, h, g, y sesi ne dnmtr. Bu kanunun kefi eti mol oji ba-
k mmdan ok neml i bi r hadi sedi r. Bugne kadar eti mol o
ji si yap l m yan ve kayna (kk) tayi n edi l emi yen pek ok
kel i mel er bu kei f sayesi nde tamami yl e i zah ol unuyor. Buna
mi sal ol arak gsterecei mi z kel i mel eri n tetki ki ne gi ri meden
nce di kkat edi l mesi gerek ol an bi r noktay kaydedel i m.
Y eni Trk Dil Teori si esasl ar na gre, bi r szn eti mol o
ji k arat rmas n yaparken yal n z bugnk manas gz nn
de tutul arak mtal a edi l i rse, bekl enen neti ce el de edi l emez.
nk bugn anl ad m z mana ile baz kel i mel er eski
kkl eri nden o kadar uzakl am t r ki, aral ar ndaki fark ipti
da i nsanl a bugnk en mnevver i nsan aras ndaki fark gi
bi di r. Bunun i i ndi r ki, kel i meyi tetki k ederken, tari hsel , sos
yal merhal el eri ye bu merhal el eri n hat ras ol arak sakl anan
ananel eri , ve bunl ar gstermek zere etnorafyac l ar vefol k-
l orc l ar taraf ndan topl anan materyel l eri gz nnde bul un
durmak gerekti r.
r nek ol arak aa, aba, ata, baba, tarhan, kel i mel eri ni
al al m;
Aa kel i mesi bugnk A nadol u Trkesi nde hl orta
kurundaki manas n muhafaza ettii hal de, stanbul da o^umo
yazma bilmiyen koy by manas na gel i yor. Feodal i te devri n
de aa bey, efendi, byk,kudret sahi bi idi. ranllarma^aj^
= bey kel i mesi Trkl eri n orta kurunl ardan i ti baren kul l an
d kl ar ^aay, a,, n n kendi si di r. Pederah (patri arca!) de
vi rde aa = baba,,, ceddi al dr. Aa kabi l eni n (ve son
ra ai l eni n) mutl ak bi r hki mi di r. En eski devi rl erde i se aa
=anne ol mutur. Muhafazakr A ksak Ti mur saray nda b
yk sul tan (han m, val de sul tan)l ann aa unvan ta d kl ar n
buna delil gsterebi l i ri z.
06a kel i mesi ni n A nadol u Trkesi nde gebe adr ,
gebe ai l esi [1] manas nda kul l an l d n bi l i yoruz.
Hal buki bu kel i me Di van Lgat-it Trkte kable mana
s nad r. A l tayl l ar ve Sayanl l arda, aa yukar , mabet (kabi
le hami si ol an ruhun bul unduu yer, tepe, da), mezar ta [2]
demekti r.
Mazar ta manas da son devre aittir, nce ceddl n n
mezar , mabedi , sonra mezar , ni hayet mezar zeri ne di ki l en
put, ta manas n al m t r.
Eski zamanl ardan beri Trk kl tr tesi ri al t nda bul u
nan Manurl arda / epe anl am ndad r, [3]
Bu Oba kel i mesi ni n eski manas kabi l eni n hami si ol an
ruhun, All ah n bul unduu yer (tepe) dir.
Oba nn etraf nda topl anan kabi l e de ayn kel i me ile ifa
de ol unuyor. Oba ile ancak bi r ai rete mensup byk bi r
aile, yahut mahal l e ve hatta bi r ad r hal k ifade ol unmaa
bal yor.
Ata, baba, aba kel i mel eri ni n bugn ifade ettii mef
huml a eski devi rl erde ifade ettii mefhum busbt ayr
eyl erdi r. Eski devi rl erde Ata (a+at+a) mene, mebde,
yaratan manal ar na gel mi ti r. Bu eski mana h ri sti yanl ar n
ve Altay Trk amanl ar n n A l l aha ve onun rahi pl eri ne ve
ya kaml ara ata di ye hi tap etmel eri nde kal m t r. Aba ke
l i mesi nden kan baba da eski devi rl erde t pk eski ata
manas na gel mi ti r. Bunu eski Orta A sya eyhl eri ni n baba,bab,
bob [4] ve bektai ni n baba unvanl ar nda gryoruz. Eski
H rezm Trkl eri ni n Bob kel i mesi i mal i sl avl anna (pa.
pas) ekl i nd gemi ti r; papa, papas kel i mel eri de hep bu men
eden km t r. [5]
39
[1] Kamusu Trki . s. 184; Ana dilden Derl emel er, s. 209.
[2] Radl o Lgati . 1.1157, 1159. Proben. IX. 51; Aus Si bi ri en. II. 15;
F. Kon, Uryanha seyahati ne dair rapor, 5. 4. Ob kel i mesi Bask dil i n
de de Mezar manasma gelir(N. Marr kll i yat, I I I . 216).
[3] Zaharof S 129
[4] Krg z Baks -aman dual armda baba yeri ne hep bab sz
gei yor. (BK. Ebubeki r Di vayef, Krz aki del eri , Kazan 1899)
[5] ' ' Ata, baba, mama, tete... gibi kel i mel eri n menei ni kl asi k
ekol ocuk ti il i =L alwori der Kindersprache diye izah eder. B Z bu mesel eyi
sonra bahi s mevzuu edeceiz.
Tarkan kel i mesi Trk i mparatorl ukl ar n n merkezi nde bu
l unan Trkl erce imtiyazl hukuklara malik devlet adam manas
na kul l an l m t r. Orhon ki tabel eri nde de bu manada kul l a
n l d anl a l yor. H al buki ayn kel i me Ti yanan k rg zl a-
rnda, ve hl eski Trk kl tr tesi ri al t nda ya yan Mo-
ol l arda rfe/ nVc usto demekti r ki, iptida manas nda hl ya
ad grl yor. ptida devi rl erde, Trkl erde demi rci l eri n
i mti yazl hukukl ara mal i k ol duu K rg z, Altay ve Y akut
Trkl eri ni n ananel eri ni tetki kten anl a l m t r [1].
Apa kel i mesi i lk devi rl erde aba,, kel i mesi ni n ayni idi.
Orhon yaz l ar nda bu kel i re byk baba manas na kul l an l
d grl yor. Bi r l ehede zevce, di er bi ri nde byk hem
ire, daha bi r l ehede anne manas na gel en bu kel i me bi ze
aile menei ne dai r hi bi r vesi kan n veremedi i mal mat
vermektedi r
Kadn kel i mesi , bugn btn Trk l ehel eri nde bi l di i mi z
manada kul l an l r. Eski zamanl arda i se hakan n zevcesi ne
veri l en mahsus bi r unvand . A naneye gre yal n z Afrariyap
nesl i nden gel en kad nl ar katun unvani al abi l i rl erdi [2]. Yani
kadn demek imparatoria, melike demekti . Bi zi m bugnk
kadn yeri ne o zaman uragut syl eni rdi [3]. Bu kel i me
aatayca meti nl erde uravat, A zeri l ehesi nde arvat ek
l i nde sakl anm t r [4]. Baka Trk l ehel eri nde bu kel i me
unutul mu, yeri ni kel i mesi ne b rakm t r. nce yal n z
imparatoria demek ol an bu kel i meni n btn ^uragut lara
taammm etmesi phesi zdi rdi r ki bi rden ol mam t r. *Hatun
kel i mesi Y akutl arda hl Aanzm yeri ne syl eni r, bizim^a</ / n
yeri ne onl ar *cahtar* derl er. <(Kadn kel i mesi eski manas n
kaybetti kten sonra bunun yeri ni kan m=han m kel i mesi
tutmutur. K azak-k r zada imkanm - han n zevcesi di r. Sonra
bu kel i me de kadn kel i mesi gi bi taammm edi yor.
[1] Eski devi rl erde -^demirci, genel ol arak btn sanat sahi pleri
lh meneden ol duuna veyahut bi r ruA un hi mayesi nde bul undu
una i nan l m tr. Yakutl ara gre Kam-aman ile demi rci bi r yuvadan
kmlard r( us da oyun bi r uyalah, oyun us bi r si rten turar Sero-
evski . Yakutl ar, I, 631). I sl ami yeti kabul etmi yen Trkl erde irhan
kel i mesi XI . asrda Kemir)/: rnanasma kul l an l m t r (D. L. T., I 364).
[2] Div. L. T. 1. 314,343.
[3] >. I. 124; Radloff lati, IV. 52.
[4] Azeri l ehesi nde ki arvat kel i mesi ni n arapa kel i mesi nden
bozul mu ol duunu zannetmek yanl tr.
40
Grl yor ki, kel i mel eri n manal ar dei i yor. Bunun bal
ca sebebi cemi yet ekl i ni n, ve ona gre zihniyetin dei mesi di r.
Buna gayet bari z bi r mi sal : bundan 25 - 30 yl nce medrese
kel i mesi ni n ifade ettii mefhum ve mana ile bugn ifade
ettii mana ve mefhum ayn dei l di r. Eski zamanda bu ke
l i me ilmi irfan veren br messese^ anl am n vermi ken, i mdi
'^cehalet yuvas,, anl am n veri yor. eyh, dervi, tekke, padiah,
^halife v. s. gi bi kel i mel er de byl edi r. Bu kel i mel eri n, baba
l ar m z n kafas nda uyand rd anl aml ar bakad r, bi zi m
kafam zdaki anl aml an bakad r. Dil tari hi , zi hni yet tari hi di r.
Bu noktay dai ma hatrda tutmak gerekti r.
*
r nek ol arak al d m z bu bi rka sz bi ze gsteri yor ki,
kel i mel eri n eti mol oji k anal i zi ni yaparken kel i meri i n menei ,
tari hi ve gei rdi i mana tahavvl l eri hakk nda toplu bi r
mal mata mal i k ol mam z icap eder. Bunun i i ndi r ki '"Gne
- Dil teorisi,, ni n tatbi ki nde, yal n z mi hani ki ol arak kel i meyi
eti mol oji k ekl i ne evi rmek kfi dei l di r. Onun i lk ma
nas n dnmek ve ona dair el de bul unan btn mal
mat tophyarak bu kel i meni n eti mol oji k kayna n aramak
l z md r.
Bi r kel i meye dai r Fi l ol oji i l mi ni n bugne kadar el de
edebi l di i mal mat el i mi zde bul unduu zaman, Gne - Dil
teorisi,, ni n eski L engi sti k ve fi l ol oji ni n anl yamad haki
katl eri nasl meydana kard n da gstermek ii n, yukarda
yazd m z kel i mel erden Oba kel i mesi ni al al m:
Oha kel i mesi ni n btn orta Asya ve Trk kavi ml eri nde
ne mana ifade ettii ve bu kel i me ile bal ananel er Radloff,
Potann, Grumm - Grschimaillo, Banzaref, Zaharof, Pozdenof gi bi
l i ml er taraf ndan topl anm ve tesbi t edi l mi ti r. Bununl a
beraber kel i meni n eti mol oji si ni yapmak tecrbesi nde bul u
nan tek bi r ci dd l i m kmam t r. Buna teebb eden ngi l i z
Rokchillin eti mol oji si i se tamami yl e yanl t r. Ona gre bu
kel i me Ti bete ol up asl nda dobon (ta y n ) veyahut do-bum
(bi n ta) i mi ... [1]
41
[1] Rokchi l l in Lamalar Di yarnda adl eseri ni n Rusa tercmesi
(Petersburg, 1901, S, 87).
imdi biz Gne- Di l teorisi esaslar na g r e o6ak eli
mes inin etimolojik anal izini y apal m:
(1) (2 )
Oba : ob + ag
( 1 ) Ob: K k t r . Bur ada by k l k , y k s ek l ik , okluk,,,
mef huml ar m gsterir.
(2 ) a.- ( . + ) K elimenin manas n t amaml y an, t ay in
eden ektir .
O hal de: Ob a= oba= oba; bir s j enin y k s elmi,
oalm, by moluu demektir .
Gne- Di l teor is inin "T r k dilinde v okaller ek olmaz. Ek g ibi
grnen vokaller ana kk olan (V. + ) nin ek olmas v e ( ) nin okun
madan dmesi demekitr.,, diy e k oy duu k aide Oba,, kelimes inin,
s emantik itibar iy le bal ol duk l ar nda phe ol my an, u ke
limeler le de bal ol duunu der hal mey dana k ar r :
A bak (): baba, ceddi l, put, s anem C*Oban i n hami
r uhun bul unduu yer, tepe, mezar ta manal ar n hat r l ay nz)
Obak : (Radlof f . I. 1158 Lebed,,) kabile, aile, oy mak (oba,,
nin Div an Lgat- it T r kteki kabilemanas n hat r l ay nz)
Omak : (Radlof f . I. 1167 Uy g ur ,,) kabile, soy, aile
Omak : (Radlof f . I. or, Koy bal, Ka, Soy ot v. s.) neeli,
pr hay at, ok canl.
Ubay : (Pekar s ki, 29 66) by k akr aba
Ubay : (Pekar ski) y anmak , alev l enmek (K ur ban atei y a
klacak yermanas n hatr lay nz.)
Oma : (Radlof f . I. 1166) by k , hy k zer indek i ta
Uma y : (Or hon y aztlar ; V er bitski Altay ve A ladaT r k
Leheler i Lg ati, s. 4 8 2 ; Radlof f . I. 1 788; Umay k a taps na
oul olur ,,, Div an Lgat- it T r k, L- 111.) sy anet eden melek,
ocuk l ar hamis i ilahe (Oba,, k el imes inin hami r uhun bu
l unduu tepe, yermanas n hatr lay nz)
A y mak : (Radlof f , I. 63) hal k , kabile, aile, ky .
bek: kme, uf ak y n [1] bek, bek ot vey a s aman
y n [2]
Bu kelimeler in etimolojik anal izini o6akelimes i ile k ar
latr alm.
42
[IJ i. Refet - H. Zbey r A nadil den Der lemeler , S. 298,
[21 A y ni eser, S. 175
Oba : ob + a
A ba : ab + a
A bak : ab - f ak
Obak : ob + ak
Omak : om -| - ak
bek : 5b + ek
Ubay : ub ay ( = g )
Oma ; om -f- a
Umay : um ay ( = )
A y ma k : ay + am + ak
Oy mak : oy + am -4- ak
Bu kelimeler ar as nda g s t er diimiz 'A y mak vey a 'Oy mak
k el imes inin etimol oj ik anal izinde bir ay r l k g r y or uz. B u
nun izah teor imizi k av ny a nl a r iin gay et basittir :
"Oba,,, obak , '"oma,, ve sair kelimeler de biz, esas k k
olan ovey a ay er ine onun manas n terriessl ve te-
cess m ettiren "o6ve o/tj l a n aldk. nk Gne- D i l teo
r is ine g r e bu caizdir . '"Oyma,, y ahut 'ay mak,, kelimes inde
ise esas k k olan (V. + ) nin si y ol mu ve bug ne
k adar muhaf aza edilmitir .
imdi biz esas k k l er i mey dana k ar mak sur etiy le bu
kelimeler i k ar latr alm:
Oba : (o) + ob + a
A ba : (a} -\- ab -\- a
A bak : (a ab ak )
Obak : (o) + ob a
Omak : (o) om + a
bek : () + b + ek ( = e)
Umay : (u) + um -\- ay ( = g )
Ubay : ( u) + ob + ay ( = )
O^r r ak: oy ( = ) + am + ak
Gr l y or kbu kelimeler G ne - Di l teorisi,, esaslar na
g r e anal iz edilir k en tek bir k k e irca ol unuy or ve anlal-
my an tek bir nokta k almy or .
Biz bu k elimeler in ay n k k t en g el dii ve s emantik iti
bar iy le bir bir ine s k bal ol duk l ar n ancak Gne- D i l teorisi
nin vazettii V. + e k ini tebar z ettir mekle bul uy or uz .
A nanev i mektep bu kelimeler ar as ndak i bu sk balantlar
ve bir k k ten g el dik l er ini f ar k edemez, ananev i mektep^
Rok c hi l hn y apt etimolojiden f azla bir ey y apamaz.
VI. ETMOLOJ VE ONUN TATBK
Gne - Dil teorisi nce bahs ettiim g ibi ins an t ef ek k
r nn ve bu t ef ek k r if ade eden szler in meneini ar iy an
v e tay in eden bir teor idir . K el imenin meneini tay in etmek
dil bilg is inin etimoloji denil en ubes inin mev zuudur . Etimo
l oj inin en sade ve basit ekli bir k el imenin g v de ve mor
f eml er ini tef r ikle de olur . Buna mis l olar ak ar k T r k leh
eler indeki "belbevlik (kuak y apmaa y ar y an kuma) ke
l imes ini alalm.
Bu k elimey i y le analiz ederiz: B e l b e v ^ lik: 6e/= ku-
^am bal and y er olan z; bev= o n e t i k icab olar ak
deimiolan ba,, (be nd); liksfat if ade eden ektir . De
mek ki, bunun eski ekli bel + ba+ lk ol maldr . te bu da
bir nev i etimolojidir . Fakat leng is tikte bir dis iplin olan
etimoloji bu deildir . Etimoloji, bir k el imenin meneini do
r u ve lm ka deler e uy g un olar ak tay in eder ve o dil dek i
v ey ahut baka diller dek i kelimeler e ak r abal k mnas ebet ini
g ster ir .
Et imol oj inin Hind- r opeen dil ekolu,, bak mndan l
m,, bir kar akter almas A lman dil ciler inden Pot( v e Fick g ibi
l iml er in tetk ik ler inden sonr a ol mut ur . Bu limler , kelime-
r in f onetik k anunl ar icb olar ak eklen deimeler ini di k k a
te alar ak baz kelinf i^lerin bir bir ine eklen benzemedik l er i
halde bir k k ten g el diini isbat etmiler dir . Biz buna mis l
olar ak uv aadak i * ur a ve f t ur a ile baka T r k l eheler in
deki *iayak, adak, atak, azak' tar ak* k elimeler ini, uv aadak i
vakar * kelimes iy le baka T r k leheler inde /:r kelimes ini
g ster ebilir iz.
Pott ve Fick den nce k elimeler in ekil, benzey iler ine
bak ar ak ok g ar ip iddial ar da bul una n l iml er olmutur .
Rus l iml er inden W. K. T r edy akov s ki ^U muhakeme* 2id\ \
[1] Et imoloj i i l mi ni n tar if i ve me v zuu hak k nda Bay br ahim Osma-
nm Dil bilg is i bl ml e r i adl et dnde ma l ma t v er ilmitir (T r k
Di l i mecmuas , say: IV)
eser inde eskit k elimes ini Rusa ^s kitatsy a (dolamak, gezmek),.
MParis k elimes ini Par it (umak), Madr it k elimes ini ^mudr it
(hik met inas hk etmek). Etruskiy> k elimes ini Hit r uk i (hilekr-
1ar), Britanya' k elimes ini pr is tany a* (dur ak) kelti* kelimes ini
J elt,, (s ar mlar ) kelimes iy le izaha almt [1].
19 uncu asr da teesss etmi olan leng is t ik ekolu bu
g ibi etimolojiler in g ay r i lm ol duunu g s ter mitir . B ununl a
ber aber bu ek ol un da et imol oj iler inin kat bir ey if ade et
mediini y uk ar da g s ter mitik. T r edy ak ov s k i g ibi l iml er in
etimolojiler i bu ekol bak mndan ne kadar garip. ve g l n
ise, son zamanl ar da A v r upada k uv v et almakta olan y eni ce
r ey anlar a mens up limler e g r e Hind- r opeen klas ik
ekol,, nn etimolojiler i de g l n ve g ar ip s ay lmak tadr . Bu
ekol ekle ve f onetik k anunl ar na l z umunda n f azla ehem
miy et v er iy or ve bazan y al nz bu ik i nokta zer ine s apla
nar ak k maza g ir iy or . A na dil olar ak Sanskr it, Ltin, ve
Y unan dil l er inden baka bir dil dnmez, bu diller iin
ana dil ar amak hatr na gelmez.
K las ik ekole mens up l iml er in us ull er i hak k nda bir f ik ir
edinmek iin y aptklar etimolojiler den bir k a mis l gstere
lim:
1 Rus dil inde son (= uy k u), Leh dil inde sen, Srpa-
da *san. Gr l y or ki bu kelime ana s lav cada 5 konso-
niy le balamtr . *S den sonr a bir v ok al ol mut ur ki mu
kay eseli g r amer bu sesin Hind- r opeen dil zmr es indeu
y a muadil bir slav v ok ali ol duunu k abul ediy or . Bu u
dan sonr a n g eliy ar . Faktt bundan sonr a gelen y ine bir
v okal bul unduunu k abul etmek icap eder. nk eski s-
lav cada k al nl k iareti,, denilen bir har f y azlr d. Bu
har f k ay bolan bir u nun anane olar ak dev am eden iareti
diy e k abul ediliy or . u sur etle s on kelimes i ana slav cada
sunu diy e tas av v ur ol unur .
Bu k el imenin daha eski ekil olar ak *Supnos kelimes i uy
dur ul ur ve bu da Y unancada mutas av v er olan */u;>nos a ba
lanr . Bu kelime muht elif Y unan leheler inde t r l t r l ek
le g ir er ek A tina lehes inde hupnos ol mutur .
Gr l y or ki ana k k tas av v ur edilen 5upnos u t ebedd
lata ur amtr :
[1] W. K. T r edy akov ski. T ri r as s ujdeniy a o treh g l av ney ih drev- ^
nos ty ah r os s iy s k ih S. Peter sbur g , 1752.
45
Genel s lav cada *p = O.
k alnl k , gster en har f U + *0S; genel Y unancada
h - f- *S (sonr a leheler e g r e f / ve K oluy or ).
Es ki k k f ar zedilen Supnos mor f eme ay r ly or :
*Sup ^ U + OS
Bur ay a g eldikten sonr a son k elimes inden k an f iil ekiller i
y ar dma ar lr ; S pat i (uy umak ). B unun mutas av v er eski
ekli:
* S up + f l + tei olmas l zmdr . Binaenaley h ana k k
Sup olacaktr[ l] ,
2 Eski Bulg ar cada bura, Rus cada burya = bur a r zg r ,
kasr g a, f rtna,,; burun iddetli esen r zg r ; dalg al ar n ar p
t yer; dalg ak r an, bir y andak i boa,, Uk r any a ve Bulg ar
di l inde bura; Srp- K or v at dilide bre, Slov in dil inde barya;
ekede hourza, Lehede berza kasr ga, f rtna,,.
Bu k el imenin meneini Miklos ich, Litva dil indek i bris
iddetli y amur kelimes inde g r lmtr [ 2] .
Pr of esr Er ich Ber neker ise muhtetif eser ler den t opl ad
mal mat nak leder ek latv iy a dil indek i Baur ut C = k z n top
r a eerek br mes i,,) kelimes iy le bur a,, kelimes ini k ar
latr y or ve eski Hint edek i bhur ati k ml dy or , har eket
ediy or , titriyor,,, A wis tadaki bar aiti iddetli esiyor,, k elimele
r ini zikr ediy or . Y unanca Voreas,, k elimes inden g el diini
- syleyenleri reddediyor[ 3] .
3 buru Rusa- kestane rengi,,, k r mzms renk,,.
Mik los ich bu k el imenin meneini T r ke bur g ster mitir .
Kor Moolca br y k oy u renkli,, k elimes inden g elmidi
y or. Ber neker ise Ltince 6urri7s(*burus) par lak al k elime
s inde n g elmiol acan iler i s r y or . Miklos ich in T r ke,,
dediini bile par antez iinde (Farsa) diy e y azy or . Lombar-
<iya lehes indeki burel (k oy u kr mz,,) kelimes ini de Ltince
burrus'a. balyor[ 4] . Wal diy e g r e latince ^Bur r us kelimes i
Gr ek e ^pir r os = atekr mz,, k elimes inden gelmitir[ 5] .
46
[1] Poliv anov .
[2] Milos ich, Et. V V r tcr h., 24
[3] Ber neker, S l a v . E t . V V r t cr b., I. 103.
[4] Ber neker . 1, 103
[5] A. vvaldi, Lateinisches Ety m. Wr ier buch. Heidelber g , 1930, s.
1 24.
Bu mis al den bir inis i klas ik ek ol n etimoloji us ul n
t ebar z ettir mek iin naklettik. k i nci mis al dek i ^buru- burya*
v e 6ur k el imel er inin etimolojiler i klas ik ek ol n T r k diline
kar taas s ubunu ve k ay ts zlm g ster mesi itibar iy le m
himdir . * Bur a = bur y a k elimeler inin etimolojis inde ger ek
Miklos ich ve g er ek Ber neker T r k edek i buran, bora, boragan
v e buna benzer kelimeler i hi te hat r l ar ma g etir miy or lar .
Hal buk i Slav dil l er indek i bu k el imenin k ay na T r k enin
muht elif leheler inde y ay an u kelimeler dir :
B or a (Radlof f , IV , 1662, Os manl) imal r uz g h, k uv v et l i
r zg r . Radlof f 'un bu kelimey i Y unanca,, *voreas*
dan k ay d y anltr .
B or ag an(i bi d., IV, 1662 aatay ca) kar f r tnas.
B or a k (ibid.. IV, 1692 Os manl) = Bora
B or an (ibid., IV , 1662 a. K r g z.) kasr ga, kar f r tnas.
B or a (ibid., IV , 1662, Kr g zca) iddetli esmek (t z g r hak
knda); hiddetlenmek .
B or ag an(i bi d., IV. 1818, aatay ca) = bor ag an
B ur a n (ibid.. IV, 1818. Kazan) = bor an
B ur g a (Pekar ski, Y nk ut S zl , 5 6 6)k ar f r tnas, kasr g a,
bor a
B ur g ay - (ibid., 5 66) k uv v et li es mek (r zg r hak k nda) dal
g al anmak (su hak k nda)
B ur han (ibid., 572) = bur g a, bora.
b u r (ibid., 564) hiddet lenmek (kr g za = bor a .. k el ime
siyle kar latr nz)
B ur u (ibid. 567) dalg al anar ak ar pma, dalg a ar pan yer.
Por an,Por aan(Radl of f , IV ,1269, Bar aba, Sagay , Koy bal) = bu
r an, bor a.
B ur g an (Pekar s ki, 571, bur y ata) = bor a
B ur a (Or hon y aztlar nda) kasr g a, f r tna [1]
Or hon y aztlar ndak i bu kelimey i T homsen 'f r tna, kasr
ga,, diy e dor u ter cme etmitir. Melior ans ki de bunu, te
r eddt etmekle ber aber , k abul ediyor[ 2] ; Radlof f ise bu c m
ledeki bura,, nn f r tna,, olmy acan, bora k el imes inin
T r key e g r ekeden y eni zamanlar da g emiol duunu sy-
liy or ve cml ey i otaca, buracaok uy ar ak her tar af tan = ( ? ) Von
[1] T r gek aan s s i ota bur aa kelti
[2] K l t ek in bidesi,, 73, 124.
47
ailen Seiiendiy e ter cme ediyor[ l] . phes izdir ki Radlof f un
bu y anl, lg at inde bora k el imes inin izahnda (IV . cilt, S.
1662) y apt y anhmt alay a ms tenittir .
Gr l y or ki bora = bura, bura, bur aan, buran k el imes inin
k k T r kler de ok es k idir ve bt n T r k zmr el er inde
y ay g ndr . Slav lar a bu k elime burga,, ek linden g etii an-
lahy or .
Bor a v e onun muht elif lehe ve diller dek i ekiller ini G-
A ne- Dil T eorisi bak mndan analiz eder sek u f or ml l er i
g r r z :
T r k e de k i :
(1) (2) (3) (4)
B or a : (o+ ob + or + . a)'
B or a g a n: (a+ ob - f or - f ag + a)
B o r a k ; (o+ ob - f or + . + a)
B or an s (o+ ob + or + . + a)[ 2]
B ur g a : (a+ uk + ur + ug + a )
B ur a n: (ug + ub + ur + . - f- a)
s l a v a da k i :
B ur a : (u ub + ur + . + a)
B ur y a : (u+ ub + ur + a y + a )
(1) O (u) ; A na k k t r . K uv v et ve k udr et if ade eder.
(2) Ob ( ub ) : A na k k manas n k endis inde tecelli ve temes-
s l ettiren pr ens ipal elemandr .
(3) Or (.+ r ) K k me f humunu tesebbt, temer k z ve is tikr a
r n if ade eder.
(4) a(.4 - .k ) manay t'\ mamhyan ektia.
Demek k i B OR A zer inde k uv v et ve k udr et t emer k z
eden bir obj enin addr . G r l y or ki dny a diller ine bu
bor vey a bur k k tr keden g emitir .
48
Bir r enk if ade eden 'bur y (kk bur * ) kelimesi Rus di
linde at r enk l er ini if ade eden aly , aly , kar y , bulany , sery
[1] Dil alttr k. ns chr if ten der Mong olei. Nev e Folge, 180
[2] Baz "a n, , el e mannn agdan deimi Ol duunu Gne- Dil
Teorisi is bat etmitir . (Bak. Prof . . N. Dil men: T r k D i l B i l g i l i s i der g iler i,
sah. 32, 39, 62). bor a k e l imes inin hut- ak talaf f uzu da bunu gster iy or .
karakuly, k elimeler i g ibi tr kedir . Bur k k n Sanskr it,
Y unan ve L tin diller inde ar amak kadar g l n bir ey ola
maz. Bu k el imenin T r k leheler indeki ekil ve anl aml ar m
g s ter elim :
B or u (Radlof f , IV , 1663 Kar ay ca) bir t r l at r eng i
( g aliba b o z ) .
Bor ( bid. 1665 K r g z . ) aar tmak, badana v ur mak .
B or t a (b. aatay ca) ren g ey ii ve y k at.
B or cin (Ib. agat.) dii ren g iy ii [1]
Bur ( b. Kazan.) tebeir.
B or (K r g zca) = bur .
B ur ay ( Pek ar s ki Y ak ut s z . , 565) boz at,
B r a (Radlof f , IV, 1817 K r g z) = bur a
B ur ul (bid. IV, 1824 K r g z. Pekar . 569) k oy u boz
r enk l i at.
B or a (b. IV. 1264or, K er ik , Sagay , ve K oy bal
leheler inde) boz, g r i r enk.
T r kler in ar ap ve z m manas na k ul l andk l ar bor ke
limes i f arsay a bur ( = k oy u k r mz ), ltincey e burrus ( = a-
tek r mz) y unancay a pirros ( = atek r mz), lombar dcay a
burel { = k oy u k r mz ) ekiller inde g emitir . Burel kelimes i
K r g z ve A ltay llar in burul ve purul kelimes inden baka bir
ey deildir . Bu diller de bur,, k k t r k edek i kadar dal
budak salmdeildir . T r kedeki u kelimeler de 'bur,, k k
ne irca ol unur .
Mor (A nadolu T r kes inde) br aun und blau.
Mor a- (Rad. IV , 2124 Mad. lehes inde) k ar ar mak , k a
r anlk olmak.
B r g e (Di v . L g . T r k 1358) pir e; r eng ine g r e ve
r ilmiad olacak; baz leheler de burca.
Bus (D. L, T. III, 8 9 ) sis ( g k hak k nda "kk bus
bold. Gz hak k nda: er kzi bus bold er in
g zi kar ar d.
Bunlar a benzer pek ok k elimeler v ar dr . Renk if ade
eden bu k k y al nz g ar pllar a deil, Manul ar a da T rkler-
[1] Bir ok at r enk l er i ehl ve y aban hay v anl ar n adl ar n hatr l at
y or : B ur br (k ur d), bur a (ren g ey ii), bul a n (r e n g e y i inin bir cins i)
k ul a (k ul an = y aban at), tor u( = at D. L. T. 312).
T - 4
4 $
den g emitir . Bu k k t en Manu dil inde u kelimeler
v a r dr :
Mur ha (Zahar ov , Manu lg ati, 9 1 4) k ar anlk , bul a
nk .
Bur u ( bid. 539) k ar anlk , bul ank .
B ur ul u(bi d. 540] bey aza eken al.
Renk if ade eden bu k el imenin muht elif dil ve leheler de
muht elif r enk ler if ade etmesi g ar ip g r l memel idir . B unl ar
ok eski dev r in hatr alar dr . T r k edek i ak, a phes izdir
ki il k dev ir ler de g nein bt n r enk l er ini if adey e y ar am
ken, sonr a bi l di imi z bey az r eng e tahsis edilmitir , a/ k el ime
si de by ledir . Sonr a ate r eng ini if ade etmi ve nihay et
bug nk manas n almtr . Y akuta atein bir sfat olar ak
k ul l anl an bu kelime, altay cada k ur dun sf at olar ak k ul l a
nlr .
Y uk ar da zik r et tiimiz tr ke kelimeler , slav ve sair di l
ler deki por - bor v ey ahut kelimes iy le if ade edilen
r enk is iml er inin k ay na T r k dili ol duunu g ster mee
kf idir . Bunl ar hinte, latince, ve y unancada ar amak .bey
hude zahmettir . Bu k elimeler in etimol oj ik anal izi udur ;
S l a v c a :
(1) (2) (3) (4)
B ur u (u-f- ub + ur + u)
B ur uy (ug + ub -1- ur + ly ( = )
T r k e :
Bor u (o+ ob - f or + u)
Mor (o+ om- l - o r + .)
L o mba r dc a :
Bur el (u+ ub ur + u l )
T r k e t
B ur ul (u+ ub + ur + ul)
Muhtelif diller de bir ka t r l r eng i if ade edip te aa
y uk ar ay n k k ve ay n uns ur l ar ihtiv a eden k elimeler i s
r alay ar ak g s ter memiz sath bir bakta y uk ar da tenk it etti
i mi z benzetme etimol oj is ini andr abilir . Fakat bizim, bu ben-
ziy en kelimeler i s r alamamz, bu henzetmeye almolanlar a
50
s
Gne- Dil teor is ini daha iy i anl atabilmek iin bu us ul n
tatbikine mecbur ol duumuz da n iler i g elmektedir . B ug nk
f onetik bak mmdan bir ibir ine benzemiy en sene, y l, J ahr ,
annee,, ve baka bu g ibi bir ok k elimeler in de ak k n
den g el diini G. - D. teorisi kesin olar ak ispat etmektedir[ l] .
[1] Prof. .N. Di l me nnin dil y azlar na ( Ul us ) ve ders notlar na
bak nz.
VII. DL ALELER VE ANA DL
MESELES
Gne- D i l Teorisi nin isbat ettii v ehile ilk manal s zn
A k k ol duunu g r dk . Fakat unu hatr da t ut mal y z
ki ins an a k k n s y liy ene ve bununl a f ik r ini if ade
edebilene kadar y zbinl er ce seneler f ik ir ler ini el, y z ve
g z iar etler iy le anlatmve bu y zbinler ce seneler de dur
madan bunun zer inde ilemive f ik r ini iletmitir . A
k k n elde eden ins an, klas ik ek ol n homo sapiens tes miy e
ettii ins an olar ak k abul edebilir iz. B undan ncek i ins anl a
r n k ar dk l ar sesler Gne- D i l teorisi bak mndan k l t r
diline esas olan manal kelime s ay lamaz.
B t n dny a k l t r nn ve cemiy eti y ar atmakta ins ana
by k y ar dmc olan dil, ite bu ak k iy l e balamve
bundan dolay da etimolojik anal izde Gne- D i l teorisi tar a
f ndan esas eleman olar ak k abul edilmitir .
Gne- Di l teorisi dny a diller ini, muht elif ailelere ve mi l
letleri de o, vey a bu dil ailesine ay r maa l z um g r my or .
nk klas ik ek oln dny a diller ini muht elif aileler e tasnif i
(k l as s if ik as y onu)nun ve bu di l aileler i iin uy dur duu anadil,,
nazar iy eler inin son lm ar atr malar neticesinde temelinden
s ar s ld g r l mt r .
K las ik ndo - r opeen ek olne g r e, bt n dny a diller i
bir k a ailey e ay r lr . B unl ar dan mar uf l ar Ur al - A l t ay , ndo-
r opeen, Sam, Ham, ndo - ini, Malay - Polinez dil aile
ler idir .
Ur al - A l t ay diller i ailesine mens up diller balca beg u
r uba ay r lr : 1) Fino - ug r iy en (fin, iston, lopar , er emi, mor-
dov a, zr y an, votak, per mek, ostyak, v og ul , macar diller i);
2) S amuy ed diller i; 3) T r k dili; 4) Mool; 5) T ong us , Ma n
u ve eski S mer - A kad diller i.
ndo - r ope e n diller i ailes ine g ir en diller : 1) Hint dili
(veda lehesi, sanskir it, pr ak it , y eni Hint dili, ing ene dili;
2) r an diller i (fars, ar ay ik osetin, bilu ve af g an dilleri);
3) Er meni dili; 4) A r nav ut; 5) Gr ek, 6) taly an (eski ltin ve
y eni r omen) diller i; 7) Kelt (gal, brit, gel) diller i, 8) Cer men
(got, s kandinav , g ar b cer men) diller i ve baltk (Pr usy a, La-
tviy a, Litva); 19) Slav diller idir .
S am ailesine g ir en diller : A sur , y ahudi, ar am, arap, fini-
keliler , baz limler e gr e, k ipti ve eski Ms r diller i.
Ha m diller i: Eski Msr , kipti, ber ber , bedce, ag av , galla,
dank al u g ibi A f r ika diller idir .
Hindi - i n diller i ailesine g ir en diller : in, Tibet, Hima-
lay, Nepal ve Bir ma diller i.
Malay r Polinez diller i A v us tur aly a ile Asy a ar as ndaki
(Pas if ikdeki) adalar da y ay an k av iml er in diller idir .
B t n dny a nn mehur ve r enil en diller i klas ik ekol
tar af ndan by lece tasnif edilmektedir . Bu tasnif te esas ol a
r ak ele alnan hus us iy et bir dil in tek he c e l i i s ol e , , vey a
iltis ak - ag g lutinant,, v ey ahut ins ir af i - flectant,, ol uudur .
Gr amer - sentaks mukay es eler i ise sonr adan dik k ate al n
mtr .
ndo - r opeen dil ve tar ih e k ol nn mey dana g elme
s indek i mil l er in ms temlek ecilik , madd menf aat ihtir as lar
ve papas zihniy et i ol duunu ar tk bug n itiraf etmiy en cidd
bir leng is t ve tar ihi k almamtr [1]. Ek ol n teek k l
zer inden bir k a sene bile g emeden ona mens up olan ve
iinde bul una n l iml er den bir ou ek oller inin dny a dille
r ini by lece tasnif etmesine kar phelenmil er di. Hatt
Ascoli, ndo - r opeen diller le Sam diller in bir k ay nak t an
g el diini, E. T y lor, T omaschek, K eppen ve bakalar F i no -
ug r iy en dil l er inin de ndo - r opeen dil ailesine g ir ebilece
i ni iler i s r ml er di. Klapr oth, Nor ber g , Lepzius, . Fr st
ve Delitzch Sam diller dek i sz k k l er iy l e ndo - r opeen
k k l er ini muk ay es e etmiler ve bu k k l er in ar alar nda m
nasebet te bul mul ar d.
Ur al - Altay zmr es ine ithal ettikleri diller de ar y am keli
meler e tesadf eder ken ok g ar ip mtalaalar da bul unuy or
lar d. Gy a bu Ur al - A l t ay ik k av iml er pek eski bir dev ir de
ar y anler le (mesel skit, Sar mat ve Sak a g ibi ulus lar la) temasta
[1] ndo - r ope en dil e k ol nn siy as i y z Prof . S. A. Dil emr e-
ni n II. Dil K ur ul t ay nda ok uduu tezde ok g zel izah edilmitir .
(T r k Dili, 1935, say 12. Sah. 72- 83),
53
bul unmul ar ve bu k elimeler i de o zaman almol acak l ar
m...,
skit, Sar mat ve Saka g ibi k av iml er i hi bir delile da
y anmadan indo - ropeen say arlar.
K las ik ek oln Ur al - A l t ay ik s ay d diller de bul duu
kelimeler den bazlar n g ster elim.
Mesel f incede Sata ( = y z), hintede ata; mor dov a di l i n
de pavas ( = saadet, Allah), hintede haga- s; mor dov a dil inde
ozoro, sanskr itede asara = ef endi, padiah allah; f incede meAz-
lainen, mor duv anca maks = bal ars, sans kr ite maksa == sinek,
kr g zca, masa = siv r i sinek; f ince ora (1) = bur g u, sanskr ite
r = bk; f ince orpo, er menice orb, y unanca oq;avo = k
sz, kr g zca orpak = varis, nesil, ar kada k alan ev lt (f ince
orpo,, nun ok unmaz si tr ke- kr g zcada kolmutur ).
Hal buk i ndo - r opeen ailes inden ve ik inci der ecede
a nadi l say lan L tin ve Y unan diller inde en iptida me f hum
lar if ade eden kelimeler bile bir ibir ine benzemiy or l ar . B un
lar dan bir k a k elimey i k ar latr alm :
54
Greke Ltince Trke
e-9-nos populus halk
teir manus el
hudor aqua su
'alassa, als mar e deniz (taluy)
pwr ig nis ate
artos panis ekmek
ay kos domus ev, tam, dam
an&ropos homo kii
aner vir , mas er (er kek)
Ywne f emina kadn
adelqpos f rater kar de
adel<fe soror hemir e
oros mons da
or anos coelum k , sema[ 2]
te bu f in- ug r ien ve T r k diller inde r i k el imel er inin
k k l e r inin bul unmas ve kar de addedilen r i diller de ise
en iptida mef huml ar if ade eden bir ok kelimeler in mt e
r ek ol mamas klas ik ekol me ns upl ar n ar tmakta idi. Fa-
[1] fQce bu kelimenin ok unmaz si tebarz ettirilirse or a= or ak olur ki trk-
edeki malm ay gttr .
[2] Mar r k ll iy at , 111, S. 156
kat son zamanl ar a k adar ekoller inin r k temel zer ine k u
r ul duunu itir af etmek is temiy or lar d. Dny a diller i z e r i n
de ar atr malar der inletike indo r openciler in istinatgh-
lar bir er bir er y k l mak t adr . K las ik ekole ok bal l k g s
teren Ural- altay dilbig is i uz man N. N. Poppe bile son bir
makales inde r us adaki tiir ma (hapis hane) kelimes i hak k nda
v er ilen eski hk ml e r i phe altna almtr . T iirma kelimes i
klas ik etimololar a g r e r usay a almanca tur m k elimes inden
alnmtr . A lmancadak i tur m kelimes i de g y a ltince turris-
ten g eliy or mu...te bu hk m Pr of esr Poppe'y e pheli
g zk y or . O, tr k e ve bur y atadaki tur a ve trme [ (biz de
buna bakur ta ter me( = by k adr ) kelimes ini ilv e edelim)]
k elimeler inin pek eski dev ir ler e ait ol duunu anhy ar ak L
tin, A lman ve Rus diller indek i bu k el imenin k k ural- alta-
y ik ve trbe k el imes inin de bu k k le alakadar olabileceine
hk me di y or [1].
ndo- r opeen dil ek ol bk l g e n (f lex ionnelles) tes miy e
ettii ndo- r opeen v ey ahut ndo- Cer men dil ini dny ann
en mt e k mil ve k l t r y ar atan bir dili olar ak iler i s r d.
Gy a bu dille k onuan r k ok y k s ek bir r uha mal ik olup
beli lhiler ter ennm ede ede Hindis t andan k al k mve
A v r upay a k l t r ve dil g etir miimi... bu, indor opeenizmin
siyasetle k ar m r omantik tar af dr . l m taraf ise bu ro-
mant iziml e taban tabana zttr; evvel- diller i tek heceli, biti
ik ve bk l g e n diy e tasnif in, son tetkikler neticesinde esas
sz ol duu g r l mt r . ptida dil zmr es inden say lan ve
"t ek heceli,, ol duu k abul edilen ndo- in diller den T ibet
dil inde ag g l ut inat ionla y an y ana dahil i f lex ion da g r l m
tr . En iptida say lan Malay - Polinez dil inde ise pr ef ix e
(nek) mev cut olan leheler bul unduu anlalmtr .
T r k dil ini ag g l ut inat say ar ak Ur al - A l t ay dil ailesine it
hal etmenin de esassz ol duu klas ik ekole mens up limler
tar af ndan itir af edilmee balamtr [2].
Fonetik bak mndan diller i tasnif te de klas ik ekol diki
tuttur amy or :
[1] N. N. Poppe. K s l ov ar nomu izu. B ur g at - Mong ol . g ov or ov (Mar r ere
f ine makaleler mecmuas , 1935, S. 334).
ndo - r opeen s ay l an dill er dek i T r k k k ler i hak k nda mal mat
al mak iin ba k mi z : A hmet Cevat, T r k enin H i n t - A v r up a dil iy l e mukay eses i
(T r k Dili say 11).
[2] Prof , Giese. D i l B i lg is inde eski me f huml a r tel k k is i (T r k Dili say
12, B. 49- 52).
55
"A henk kanunu,, denilen k a nunun ur al - al iay ,, diller ine
mahs us bir k anun ol duu iler i s r l y or du. Ha l buk i imal
taly ada, Resy a r ma s ahil ler inde y ay an slav - Res y an-
lar n dil inde ahenk k a nunu T r k dil inde ol duu kadar , h
k im g r l mt r . K las ik ekol indo - r opeenizmi k ur t ar mak
iin Res y anlar f eda ediy or : bunl ar tur an k av iml er den
is lav lambir kabile olacak,, diy or [1].
Mog olcay Ur al - A l t ay g r upunda n say an klas ik ekol bu
dildek i ahs zamir l er inden bazs nn ar y am diller de ol duu
nu g r er ek hay r et ediy or . Moolcada biz y er ine ba(farsa
maile kar latr ), sen y er ine ti(islavca f arsa tuile
kar latr ) zamir l er i g ibi.
B t n bunl ar k l s ik ekol, klie hal ine g etir dii en eski de
virlerde ar y am kav imler le temas laf iy le izah etmek ister, f akat
buna kendis i de inanmaz.
te bundan dol ay dr ki Gne- Dil teorisi bt n dny a
dil l er inin muht elif aileler e tasnif ine f azla ehemmiy et v e r mi
y or. Dil in menei meselesi hal ledildik ten ve bt n diller in
k ay na ve ana k k olan aeleman k ef ol unduk t an sonr a
klas f ikas y on emas lm k y met ini kay betmitir .
Gne- Dil T eorisinin ana tezi T r k di l i ni n y e r y z dille
r ine ana k ay nak ol duunu isbattr. Bu teor iy e g r e y aplan
analizler , baka baka diller de ve ay r say lan dil familyele-
r inde ay ni mef huma dellet eden s zler in or ij inde bir ol duk
lar n g ster mektedir . T eori bununl a, bir mef humu if ade eden
ve ekil itibar iy le bir bir ine hit e benzemiy en k elimeler in de
bir kkten g el diini isbat eder ek dil bil g is ini ekliy attan ve
benzetme us uliy l e y aplan etimolojiden k ur t ar mve bununl a
A na Dil ,, meselesini k k nde n halletmitir .
Dny a dil l er inin tasnif i meselesi bug n ancak dil bilg is i
tar ihine ait bir mev zudan baka bir ey deildir .
56
[1] Bu f ik r i iler i s r en l im B aa dout a de Cour tenay ''v c.
VIII. GNE,, VE ATE,, ANLAMLA-
RIYLE BALI BR KA SLAV (SLAV)
CA KELMENN ANALZ
slav - Rus dil inin tr k e ve f inceden pek ok szler al
mol duu klas ik leng uistler ce de k abul edilmekte idi. Fa
kat, onlar a g r e bu k elimeler T r k l er in slav l k el er ini
ig al ve is til l ar mdan sonr a, y ani tar ih dev ir ler de, Rus dil i
ne v er dik l er i kelimeler dir . Rus dil inde k i tr k e kelimeler ,,
slav f ilolojisi zer inde alan dilciler i oktanber i ur atr
mak tadr . Mool is tils ndan ncek i Rus dil inde tr k e ke
limeler ,, mev zuu zer ine etd y aplmas iin Rus A kademis i
ms abak a bile il n etmiti. Rus lar n mehur t r k ol ol ar bu
ms abak ay a itir ak ettiler. Prof . Melior ans kiy , Rus lar n eski
mil l destan olan /for alay hak k nda hikye,, de g een tr ke
kelimeler i tetkik etti. Zaten, bu des tann t amamiy l e bir T r k
des tanndan al nmol duunu G. P ot a ninde isbata almt.
Onun tetkikler ine g r e gor,, kelimes i de Uy g ur ,, bozun
tus undan baka bir ey olamazd.
Rus A k ademis i azas ndan Prof . K or un Eski s lav lar n
Ur al - A l t ay denilen diller den al dk l ar baz k elimeler hak
knda,, adl et d [1] bu mev zu zer ine y azlan mhi m
eser ler den bir idir . K or un bu eseri Prof . Peis ker in Die al-
teren Bezehungen der Slav en zu Trko - Tataren und Germanen and
ihre socialgeschichte Bedeutung [2] adl k it abnn ner i mnas e
betiy le y azlmtr . K or a g r e Peis ker in islavca bk, vol,
koza ( = boa, k z, kei) kelimeler ini z islav ca say mas
y anltr . Bu k elimeler in tr ke ol duu phe g tr mez.
Bu ik i l i min ittif akla k abul ettikleri bir nokta v ar dr ki
k ay da deer . Bunl ar a g r e islav ca tvorog (pey nir ) ve eski
y unancadak i Tq6 (tlr os ) kelimeler i de t r k edir .
[1] S bor nik v est Q. Potanina (Zapis k i I. R. O. O. XXXIV, 537- 546)
[2] V ier teljahr s schr if t f r Social - und Wir tschaf tg es chichte, 1905.
Y af esiloji ar atr malar ise slav dil l er inin ana dili olar ak
uv atr k es ini buluy or . Prof . Mar r 'V olg ada uv alar - Ya-
f esiler adl eser inde bu tezi kat surette mdaf aa etmitir.
Mar r 'a g r e uv a tr kes i slav diller ine, klas ik ek ol n
zannettii g ibi, y al nz k elimeler v er mi deildir , s lav - Fin
diller i ve hatta Cer men diller i k k itibar iy le uv a- yafetik-
tir. Prof . Mar r uv aanm bir T r k lehesi ol duunu unu
tar ak, T r k dil ini de uv a- Yaf et k k ler den tar ih dev ir de
teek kl etmibir dil s ay makla teor is inin ciddiy etini ihl l
ediy or .
58
K las ik ndo - r ope e n l eng is t ik ekol mens upl ar b
t n dil tet kikler inde T r k dil ini ihmal etmiler dir . B undan
dol ay dr ki bu ekol k ar anl k k maza s apmve y ar m
as r danber i s apl andi y er de kalmtr .
Bu ek oln T r k dil ini i hmal ettiinden dolay acnacak
bir vaziy ette bul unduunu, mant k dnebil en her kes in
anly aca bir surette, g s ter mek iin bu g nk der s imizde
eski ek ol n hal ledemedii bir k a islavca k elimey i Gne - Dil
teorisi bak mndan tetkik edeceiz.
T etkik edeceimiz k elimeler islavca Y ar , Y ar y - yar-
kiy = Y ar ek , J ar k iy = J arek,, k elimeler idir .
Muhtelif l g at k it abl ar nn izahl ar na g r e bu k elimeler in
manal ar n tespit edelim:
Y a r ; l k bahar me f humunu if ade ettii anlalan bu ke
lime muht elif slav leheler inde v ar dr . A lmanca
J ahr ,, kelimes iy le bir k k e bal dr [1].
Y ar y v e Y a r k i y : Ateli, har ar etli, k zg n, s r atli, ak, ok
par lak, zy a [1].
J a r Gneve ateten has l olan iddetli scak.
J a r a s Hav ann ok scak derecesi.
J a r : Y azn en scak g nler i.
J a r a v : Sibir y a Rus dil inde atesca ve alev [2].
Y a r : Ateve s caklk.
J a r e k : Par l ak , (hr v ata scak hava).
J a r a k : Scak
[1] D a l K amus u, IV, 700- 701; Fr anz Miklos ich. Et y mol og . Wr ter buch der
S lav is chen Spr achen, Wien, 1886, S. 100.
[2] Dal, I, 541 - 544.
J a r y : Atein kor u, alev li k mr [1].
Bu slav k el imeler inin etimolojiler ini eski ek ol n l iml e
r inden dinl iy el im :
slav dil l er inin etimoloji l g at ini y azan Miklos ich l k ba
har,, me f hnmunu if ade eden Y ar k el imes inin muht elif
slav diy elek ler inde y ar , ,, yari,, telf f uzlar m tesbit eder ek
heps inin de lkbahar ,, vey a lk bahar a mensup,, manalar m-
da k ul l a nl dm anlatmve bu k elimey i gota J er , eski
almanca J r , y unanca ura,, (= l k baha r , sene mev s imler i,
sene) kelir heler iy le kar latr mtr [2],
Miklos ichin es er inden tam elli y l sonr a ner edilen Klug e
nin eser inde ise es ki hindcede y r mek ,, manas na gelen
ye [ yani " (g nein) y r y ,, ] olabileceini g s t er mek
ten ibar ettir [3].
Ateli, sr atli, k zg n, hiddetli, par lak, ay dn, ak, temiz,,,
me f huml ar n if ade eden y ar ek , y ar kiy ,,, yarty,, k el ime
ler i iin ik inci bir yaru,, k k tas av v ur ol unuuy or ve bu
da eski hindce ir as jati ve ltince ira ile mukay es e
ol unuy or [4].
Scak, kor, ate, alev,, manalar na gelen J ar , J ar ek,,,
J arak,, J arav,, ve J ar kiy ,, szler i iin de y eni y unancada-
ki zara, ziara,, (scak, alev) k elimeler ini nak let mek l e iktif a
ol unuy or . Cidd olar ak ilv e edilebilen y eg ne sezi, bu k e
limeler in tr k e y ar uk (ziya) kelimes iy le de alkadar ol abi
lecei ml hazas ndan ibar ettir [5].
Gr l y or ki klas ik ek oln by k l iml er i bile bu k e
limeler in tek bir kk t en g el diinin f ar k nda deiller dir .
imdi biz bu kelimeler in Gne- Dil teorisi,, us ull er ine
g r e etimolojik anal izl er ini y app bunl ar n tek bir kkten
g el diini gster eceiz. Fakat nce bunl ar l a kar latr aca
mz tr k e k el imeler in manal ar n tespit etmeliy iz:
Y a r n s (Div an Lgat- it- Trk, II, 198; Radlof , III, 123. K
r m, K azan, Uy g ur , Os manl lehesi,,) y ar n, gelecek
g n, ms tak bel zaman.
[1| Mik los ich, 409.
[2] F. Mik l os ich, Et y mol og . Wr ter buch der S l a v . S pr achen, Wen 1885,
S. 100.
[3] Klug e, Et y mol og . Wr ter. der deutschen S pr ahe n, Ber lin- Leipzig . 1932,
s. 266.
[4] F. Mik los ich, Ety molog . Wr ter. sah. 100.
[5] A y n eser s. 409,
59
Y a r i n
Car n
S ur
Ir a n
Y a r k
Y a r uk
60
Car k
ar ah
(Rad. II I, 130 aatay ,,) = y ar n.
(Rad. IV, 30, Kr g z,,) gelecek sene (nchstes J ahr).
Y az. il k bahar [1].
Y ar nk i g n [2],
(Radlof f , III, 121 Altay , T elet, Lebet, K er ik , Kom)
par lak ziy adar , nur , zy a, par lt, dny a, lem,
(Rad. I I I , 132, Or hon, Uy g ur , aatay ,,; Uy g ur .
S pr achdenk maler , 274; Div , L ug . T r k,, I, 48,
par lak, ua datan.
(Rad. IV, 29 Kr g z,,) zy a, ay dn, dny a.
(. Uhantey uv a dili s. 135) scak, hararet,
slav ca :
Y a r t (a-h ay + ar + u)
A lmanca:
Y r
s (a+ ay + ar +
. )
Gr eke:
(h)ur : (u+ uh + ur +
. )
T r k e :
Y a r u : (a+ ay + ar -4- u)
Y az : (a+ ay + az +
. )
Sur : (u+ us + ur + . )
Y a r n ! (a+ ay + ar + m )
B t n bu kelimeler in menei tr ke Y ar u,, (zy a, nur ,
ate, ay dmi k = g ne) kelimes idir . slav ve Cer menler de
il k bahar ve sene manal ar n if ade eden "Y r , Y r Trk-
ler in Sur ve y az k elimeler inde g r l r . Daha eski ekli
olan y ar u,, ise zy a, nur ,, manas nda hl k ul l anl mak t adr .
Gelelim is lav cadaki Y r ak ,,, Y r ek ( = par lak, ak);
Y r y ( = hiddetli, k zg n, par lak, atein...) J ar e k , J ar k iy ,
(ateli alev, scak...) k el imel er inde:
T r k e:
: (a+ ac + ar + k)
: (a+ ay + ar + ug )
: (a+ a+ ar + ah)
Car k
Y a r ug
ar a h
s l av ca:
Y ar e k
J a r a k
J a r y
J a r o v
: (a+ ay + -Hr + ek )
I (a+ aj + ar + ak)
; (a+ aj + ar + ly )
: (a+ aj + ar + av)
[1] Paasonen. uv aL g at i , s. 142.
[2] Paasonen, s. 18; Uhantey uv adil i,, s. 117,
G r l y or ki bu k elimeler in de menei tr k e Y ar u
dur . Es ki etimolog lar islavca J ar ile V ar t r k edek i
t r l telf f uzdan ("Y ar ug ,,, Ca r ug ,,, ar ahtan) alp bir ini
Y ar uk = ay dmik ,, manas ma, dier ini, (J ar) har aret, s
cak lk ve atemanas na k ul l a ndk l a r nn f ar k nda deil l er
dir . T r k ede Y ar uun k t a r u, ve ar k elimele
r ini hatr da tutmal y z. nk is lav cadaki Y arek,, k el ime
sinde temiz, ak manal ar da v ar dr . B ununl a eski Ger men
ler in Y r ,,, ve eski imall il er in r [I] szler i daha iy i
izah ol unabilir .
61
[1] F. K lug e Ety mol og . Wr ter buch der deutschen S pr achen, S. 266.
IX. SLAVCADAK YASNIY,, VE ZARA,,
KELMELERNN ANALZ
B undan ncek i der s imizde T r ke Karu^,, k k nde n
g elen bir ka islavca k el imenin Gne- Dil teorisi,, bakmm-
dan etimol oj ik anal izini g s ter mitik. imdi de Y as my =Y as en
ve Zar a = Zora,, k elimeler ini tetkik edeceiz. A nalize g ir i
meden nce bu islav ca kelimeler in manal ar m tesbit edelim:
Y a s ny = Y a s e n: Par lak, ak, v azh, bey az, ay dn [1]
Z a r a = Z o r a : Tan, fecir, uf ukta hasl olan k, kzllk ,
par lak lk , [3].
Y as ny = Y as en
Mik los ichin s lav dill er i etimoloj i l g a t i nde izah e dil dii
ne g r e Y as ny ve Y asen kelimeler i Yasm,, k k nde ndir .
Eski islav cada Yasn,, ziy a ve par lak manas na gelir . Y eni
is lov ence ve bulg ar cada Y asen,,, s r pa Kasen,, eke Yasn
r usa ve ok r ay naca Yasny ,, dr [1], K el imenin menei belli
deildir . B tn slav lg atiler i bu k el imenin ar y an,, bir
k k ten g el diine inanr lar . Delil f iln ar amazlar ... Mik los ich
bu k elimey i litv aca a>:u=(vazih) K elimes iy le kar latr mtr .
imdi biz bu k el imenin GneDi l Teorisi,, us ull er ine
gr e, etimolojik anal izini y apalm:
(1) (2) (3) (4)
Y as ny ; Ay + as + n + ly
(1) Ay : K k tr . Bur ada dor udan dor uy a par laklk,,
anl ammadr .
(2) As : Par l ak l n ol duk a g enibir sahada tecellisini
gster ir .
(3) n : Ektir . Bir s je vey a obj enin bitiiinde bu g eni
par l ak l if ade eder.
[2] Dal K amus u, IV, 7 0 2 ; Miklos ich, E t y m. W5rter. der Slav is chen
Spr achen. s. 101.
[3] Dal, I, 644 - 648; Mik l os ich, 401.
(4) l y : Geni ay dnl n bitiiine gelen obje vey a s-
jey i gster ir .
Gne- D i l Teorisi nin s ar s lmaz k a nunu bize bu slav ca
k el imenin tr k e bir kk ten g el diini ispat ediy or . Fakat,
bizim teor imiz y abanc diller de bul duu T r k k k l er ini
tetkik eder ken, y al nz etimolojik analizle kanaat etmiy er ek
tev sik iin T r k leheler inin g eniv ar l iinde benzer ke
limeler arar.
Bu y olda u k elimeler i g ster ebilir iz:
Yas : Y l dr m, imek [1]
Y an : Y l dr m, imek [2]
Y ak : Gne[3]
A Ay as = Ay as Han; Par lak g k il h [4]
Ayas . A k, bul ut s uz g n (hava) [5]
Ay az : A y ay dnl , ay l gece, par lak, ak [6]
Y ana ; imek ak mak , par lamak [7]
Bu tr ke kelimeler le is lav cadaki 'Y as ny ,,, Yasnu,, ve
Yasan,, k elimeler ini kar latr alm:
63
slavca szl er: (1) (2) (3) (4)
Y as ny : ay + as + m + ly
Y as nu: ay + as + m + u
Y asen : ay + as + en + .
Trke szl er:
Y ana : ay + a+ an + a
Y an : ay + a+ n + .
Y ak : ay + a+ . + k
Ay as : ay + as + . + .
A y az : ay + az + , + ,
G r l y or ki bu kelimeler ar as nda mana itibar iy le hi
bir f ar k ol mad g ibi, etimolojik analiz itibar iy le de f ar k
ancak son ik i elemann bul unup bul unmamas nda ve /s /z
[1] Radlof f L g at i III, 213, K ar ay im lehes inde.
[2] III, 264, Div an L g at - it - T r k, I, 200.
[ 3] III, 248 , 25 7 aatay ; Uy g ur leheler inde.
[4] A. V. A nohin. Mat e r al i po ama ns t v a u A l t ay t s ev Sah. 7 2: Ey ate,
sen A y ahann, Gne in bir par as , sen! V er betskiy . A l t a g hl a r 48.
[5] Radloof f , I, 214; Div an Lgat- it- T rk, I, 111.
16] I, 215.
[7J III, 259.
sesler inin tebadll er indedir ki bunun da k el imenin asl ana
l izinde by k bir ehemmiy eti y oktur . slav dil l er inin etimo
lojis ini y azanlar bu Yasnk k nn ner eden g el diini kesti
r emiy or lar . Y ak ut tr k es indek i ate l hinin sfat, y l dr m
ve imek i l hnn ad olan casn,, kelimes i [1] de dikkate
ay andr . Vasn^ k el imes inin k k , tr ke Yan,, ve Casn,,
k elimeler inin k k olan tr k e bir sz ol duunda phe
y oktur .
Zar a , Zor a
Miklosich'e g r e bu k el imenin k k Zer,, dir. Par laklk ,
f ecir, tan, uf uk ta g r l en k zllk , g z bebei, g r mek...,, g ibi
manal ar if ade eden bir ok islavca k elimeler bu kk ten
tr emitir . Fakat bu Zerve Zar a,, k elimel er inin menei
tay in edilemiy or .
Biz, bu k el imenin de Gne- D i l teorisi,, bak mndan eti
mol oj ik anal izini y apalm :
(1) (2) (3) (4)
Zara: a+ az + ar + a
(1) : K k tr ; dor udan dor uy a g ne vey a ay dnl k
anl amnadr .
(2) az : K k me f humunu he nz ol duk a uzak bir sahada
bul unduunu anlatar ak bu me f humu zer ine alr.
(3) ar : A y dnhn bu uzak s ahada t ak a r r r n bildir en
ektir .
(4) a : Manay tamamlar , tay in eder.
Bu halde (a+ az + ar + a= aazar a= Zara) = ol duk
a uzak sahada g ne ay dnl nn tek ar r r etmi ol duu
nun if adesidir k i f ecir zamannda da g ne henz g r n
memive ol duk a uzak bir s ahada k al mise de gelen k
lar onun or ada temer k z ve t e k ar r r n mey dana k ar
mtr .
slav ca Zaro,, kelimes iy le k ar latr acamz tr k e ke
limeler in manal ar n tesbit e de l i m:
S a r k : (Pekar s ki, Y ak. Dili, 2112) Par lak, ay dn, af ak,
f ecir [2].
S ar a ; T any er i aar mak [3].
[1] Pekar s ki, Y ck ut D i l i L g a t i , s. 801
[2] Pekar s ki, Y a k ut D i l i L g a t i 2112.
[ 3] A y n eser, 2110.
64
S a r : f ecir , tan, af ak [l].
a r k : Zy a, ay dn, dny ai[ 2] .
B unl ar n ve ev elki y azmzda ziy a, nur,, anl amna g el dii
izah edilmiolan 'Y arug,, k elimes inin etimolojik analizler iy le
'Zar a y i kar latr alm:
65
(1) (2) (3) (4)
Zar a : a
+
az
- f
ar +
a
Y a r ng : a
+ ay + ar
+ ug
a r k : a+ ac + ar + k
S ar k i a as +
ar
+
k
S ar : a + as
+
ar
+
G r l y or ki bu islav ca "Zara,, y al nz s emantik itibar iy le
deil, f onetik bak mndan da bu t r k e k elimeler in ay ndr .
Mik l os ich'n dedii g ibi k k Zer ise bu da, eski dev ir ler de
T r k ler den k l t r alan Mog olcadaki Zar a Sar,, (ay) [3] k el i
mes inin slav azna g emiek linden baka bir ey deil
dir . Far s adaki Zer(altun) kelimes i de bu k k t en k m
tr. T r k edek i sarr, sari kelimeler i de g nein ve f ecr in
bar iz r eng i olmas itibar iy le ay n k k ten g elmiler dir .
[1] Pekar s ki, Y ahut Di l i L g ati 209 4.
[2] Radlof f , IV, 29.
[3] B. V ladimir ts ev . Mool y az di l i ni n mukay eselei g r amer i, L ening r ad 1929
S. 321.
T - 5
X. TRKE KUMARU,, SLAVCA
KUMR,, KELMELERNN GNE-DL
TEORS BAKIMINDAN ANALZ
Muhtelif diller zer ine y azlan etimoloji lg at ler inde izah
edilemey en ve menei k ar anlk t r diy e g eilen bir ok k el ime
ler v ar dr . Bu g ibi k elimeler in Gne- D i l teorisi us ull er ine
g r e tetkik ediler ek, T r k di l i ni n zeng in hzines inde bul u
nan k k l er ini mey dana k ar mak ve meneler ini tay in et
mek dil bilg is i al annda y aplacak lm v azif eler den bir i
ol duuna da phe y oktur . Biz bu g nk der s imizde, dny a nn
mar uf dil l iml e r inin menei k ar anlk ol duuna hk met t ik l er i
islavca k umir k elimes ini, bir mis al ol mak zere, tetkik ve
Gne- D i l teorisi bak mndan anal iz me v zuu y apacaz.
K umir ,, k elimes inin etimolojisi zer inde mehur islavist-
ler den Grot, Grigorovi, Miklos ich ve Mnchen niv er s ites i
Pr of esr ler inden Er ich Berneker ur amlar dr . B ununl a be
r aber k elimenin menei bir t r l izah edilememitir .
Bu k elimenin eski islavca ek linin k umir u ol duu islavist-
1er tar af ndan mnak aas z k abul edilmitir . B unun iindir
ki bu kelime etimoloji l g at ler inde k umir u diy e y azlmak tadr .
Y aay an slav dil l er inden r us ada bu kelime K umir ,,
eklinde s y lenir . Dal k amus unda bu k el imenin l g at ma
nas y le izah ol unmutur :
K umir Suret, mecus i l hil ar nn hey keli, put, idol,
delicesine sev ilen ve k r k r ne bal l k g ster ilen ey [1].
Grot ve Grigor ovi bu k el imenin f ince K umar taa,, (hr met
ve tazim g ster mek) k elimes inden a l ndn iddia etmi
ler dir [2].
Kaf kasy a k av iml er ini ve bilhassa Osetin'ler i tetkik eden
Vs. F. Miller osetincedeki g umir idr ,, k el imes inin dev cs s eli,
[1] Dal: T olkov iy S l ov a r V elikor usskag o g az k a, 1881, II, sah. 221
[2] N. V. Gor y ay ev . S r v nit el . etimolo. S l ov a r r us skag o y azk a, T if lis 1896
sah. 174.
ir i y an,, manas na gelen gumir ,, k elimes inden g el diini ve
bu 'gumir ,, in de K i mi r ,, , A ht Atik,, teki Gmer, asur cadaki,
Gimir r ay , greskcedeki K ummer ia k av iml e r inin adnm bir
hatr as ol acan iler i s r m ve r us adak i K umi r 'n de bu
k av im adiy le bir kk e bal andn s y lemitir [1],
F. Miklos ich bu izahlar n hi bir ini k abul etmemitir . Grot
ve Gr ig or ov iler in f ince K umar taa,, k elimes ine bal amal ar n
6t f i k i r de isabet olmasa gerek, nk f inceden bu kadar eski iktibas
lar yoktur,, diy e r eddetmitir [ 2] ,
slav dil l er inin etimolojis ine dair en son eser y azan Pr o
f esr Er ich Berneker k el imenin manas n y azdktan sonr a ''Menei
k ar anlk tr (Dunk el ) f ince Kumar taa,, dan g el diini iddia eden
ler in f ik r ini Miklos ich hak l olar ak r eddetmitir .,, demekten
baka bir ey ilv e etmiy or . Miller in mtalaas n kay detmee
bile l z um g r memit ir [3].
*
* *
Dil bilg is i al annda y eni bir nazar iy e, Y af esioloji nazari-
yesi (dil meselesine dair y eni dok tr in) v azeden Pr of esr
Mar r n da bu Kumir ,, k elimes ine dair y eni g r l er i v ar dr .
Onun mtalaas na gr e, bu kelime zer inde sz s y ley en
ler iinde en hak ls Mil ler ol mutur . K umir ,, kelimes i yu-
nancadak i ehir ve kasaba manas n if ade eden Kome,,, Bakus,,
eref ine y aplan iy iret ay inl er ini if ade eden Komos,,, u-
v aadaki Keremet,,, G r c dil inde germed,, (Allah)., k el ime
ler iy le bir kkten g elmitir . ok eski Yafes bir k av im- ol an
K i me r l e r in totemi ile bal dr [4]. Bulg ar , uva, Kimer , ber
g ibi kelimeler de ay ni k ay nak t an g elmitir [5].
G r l y or ki Pr of esr Mar r n izah da ok kar ktr .
*
* *
67
[1] Vs. F. Miller . Os etinler e da ir etdler { Osetinskie etiid j, 1, sah. 125.
[2] Fr anz Mik l os ich. Ety mol og . Wr ter huch der S lav is chen S pr a che n, 147:
Ma n v er muthet f i nni s che n Ur s pr ung : Kumar s aa verehr en, schzverlich mitr echl, da es
so alte e ntl ehnung en aus dem f i nn . nict g ibt .
[3] Slav is ches Ety mol og . Wr ter buch. Heidel ber g 1924, I. s. 644: Dunk el.
Die Her leit ung aus f inn. K umar taa verehren wir d MEW. 147 mit
r icht abg elennt.
[ 4] Ma r r K l l i y a t , III, 1 6 5 , 2 6 0 .
[ 5J Cuv ai - Y af etidi na Volge, Ceboksar , 1926, S. 63.
[6] Div . L. T. I, 371, III, 325.
Gne- Dit teorisi bak mndan tetkik edecek olur s ak Kumir u
k el imes inin menei ve k k mes eles inde hi bir k ar anl k
nok ta y oktur . B unun etimolojik analizi udur :
(1) (2) (3) (4)
K umir u: (uk + um 4- ir + u)
(1) Uk : A llah, s ahip anl amnadr . A na k k y er ine geer ek
onun anl amn k endis inde tems il eden bir inci de
rece pr ens pal k k t r .
(2) Um : Bir objey i if ade eder.
(3) r : A na k k me f humunun bir obje zer inde t ak ar r
r n anlatan uns ur udur .
(4) U : K elimey i t amaml y an ve if ade eden ektir .
Y ani Kumir u A l lahn vey a onun k udr et ve k uv v et inin bir
obje v ey a sje zer inde t e k ar r r nn if ades idir ki put
(sanem) de y le tas av v ur ol unur .
Gne- Di l teorisi us ul ne g r e etimol oj ik analiz bu k el i
me nin bir tr k k k nde n g el dig ini bize gster iy or . imdi
biz bu k elimey e k k olan k elimey i T r k dil hzines inde
ar atr alm.
Div an- l g at - it - T r k ,, te bir humam,, kelimes i v ar dr .
Babann mir as , hatras, len by k adamn mal ndan al
nan hatr a manal ar na g elir [1]. Kutadgu B il ik te hahr a ve
thsm manal ar ma "'Kumaru,, ve "Kumartku,, kelimeler i v ar dr .
or lehes inde mir as ve hatr a iin v er ilen ey,, manas na
gelen Kumar ks,,, Sag ay leheinde Kumartka,, kelimeler i [2],
Bakur t lehes inde ha t r a v e y a di g r manas na gelen Ku-
martk,, [3], Codex Cumanicus da K umar tk,, ths m (talisman)
manas na k ul l anl mt r [4]. Rabg uz de de Kumarku,, tlsm
manas na g elir [5].
s lav cada put manas na g elen 'K umir (u),, ile tr kede mi
ras, hatr a ve thsm manal ar na gelen 'kumam,, ve bunun
v ar y antlar ar as ndak i sk mana mnas ebeti din tar ihi ile
az ok itig al edenler e mal mdur . B ununl a ber aber bu me
seleyi Ebulg azi Bahadr Hann bile anl ay abil diini g ster
mek zer e ecerei Trk,, ten bir par a nakledelim:
Onl ar da (eski T r kler de) bir det v ar d ki bir inin bir
[1] c. I, 371; c. III, 325.
[2] Radlof f lg ati, II. 1045, 1046, 1074:
[3] N. T ahir Bak ur t l g a t i , Uf a 1926, sah. 85.
[4] Radlof f Da s tr kis che S pr achmat er ial des Codex Cumanicus , sah. 30.
[5] Malof tar af ndan ner edilen s mail hik y es inde.
68
og iu, bir kz, aabey i v ey a k k kar dei vey a dier bir
s ev dii lr s e onun s ur etini (hey kelini) y apar , ev inde s ak
lar d. Ar a sra o hey k el i pp ok ay ar ak bu f alann sureti
derler di... y zl er ini g zl er ini hey kele s r p nnde yere
eilir ler di. te by l elik le haber ler i ol mak s zn putper es tlii
mey dana getirdiler,, [1].
Putper es tliin meneine dair s y lenen bu s af dilne m
talaalar da eski bir dev r in hahr as nm i niks ettiinde phe
y oktur . 'K umar a,, nun eski manas phes iz ller in ve bilhassa
by k babann, kabilenin menei tasavvur edilen totemin htr as ma y a
pl an ths m olmutur . Daha eski dev ir ler de totemin kendis i
K umar a,, ol mut ur . V asiyet, mir as, hatr a olar ak v er ilen ey
manalar ise cemiy etin ve t ef ek k r n ink iaf ndan s onr ak i
dev r in mahs ull er idir .
K umir u,, kelimes iy le kumar a,, k el imel er inin etimol oj ik
anal izini y an y ana y azalm:
(1) (2) (3) (4)
K umi r u : (uk + um + ir + u)
K uma r u s (uk + um + ar + u)
Gr l y or ki etimol oj ik anal izde f ar k y ok tur . 'Kumam,,
eski manas olan ths m mef humiy l e alnr s a ihtiv a ettii
unsur ,, lar n r oller inde de f ar k y oktur .
te Gne - Dil teorisi,, klas ik ekole mens up etimol olar n
menei k ar anlk s ay dk lar kumir ,, k el imes inin meneini ay dn
latt g ibi, Pr of esr Mar r 'a da, ok k ar k ve dol ambal
y ollar la ar amak ta ol duu k ay naa dor u kestir me y olu
g ster mioluy r .
69
[1] A bul g azi ecerei T r k (Rza Nur tercemesi) s. 14- 15; Des mais on
ner i, s. 11. Ruhr uk k endi s ey ahatnames inde bir Uy g ur - Budis t r ahibi ile
olan mus ahabes ini y azmtr . B izim me v z uumuz u tenv ir iin mhi m
bir v esika tekil eden bu mus ahabey e ait par as n bur ay a ay nen na k
lediy or um; Uy g ur l ar bir A llaha inanr lar ; onun ins an v ey ahut baka bir
cis im s ur etinde tasv ir edil mes ini k abul etmezler , y l e ise niin bu k a
dar ok put l ar nz var? diy e s ualime, r ahip: biz putlar la A ll ah tasv ir
etmiy or uz; bizimk il er de n bir i lr se olu, kar s ve y ahut baka bir i
onun hey k elini y aptr r ve bur ay a(mbede)koy ar . Bizde o n u l nn hatr as
ol ar ak s ak l ar ve hr met ederiz,,, diy e cevap v er di. A llaha br diy e itikat etmek
itibar iy le Mog ollar da bunl ar n mezhebindedir ler . Fakat Mog ollar
l l e r inin hey k el ini keeden y apar lar . Ruhr uk s ey ahatnames i, Malein
ter cmesi, Petersbur g, 1911, s. 108.
XI. SLAVCA ROK,., LTNCE ORACU-
LUM (ORACLE), TRKE IRK,, VE R
KL,, KELMELERNN ETMOLOJS
Leh dil inde ve cenubu g ar b slv leheler inde ROK , RIK
k elimeler i sene,, manas na gelir . Rus ada ise 'Kader , ksmet,
k t t al ih, kar a y az,, demektir [1]. slv diller i zer inde al
an leng is tler iin bu k elime bir muamma tekil etmekte
dir. Y eni dil mektebi mes s is i olan Mar r da bu k el imenin
sema - kader,, demek ol duunu kay deder ek tar ihten ncek i
bir Yaf es k k t en g el diini k abul etmekten baka bir ey
s y ley ememitir [2]. Gne- Dil Teorisi,, ne g r e bu k el ime
nin etimolojik anal izini y apal m:
(1) (2) (3)
ROK : (o+ or + o k )
RI K : (+ r + k )
Bu ik i k el imenin bir y andan sene,, ve bir y andan kader,
ksmet, talih,, anl aml ar na g eliine g r e bur ada ana k k u
manalar da a l a bi l i r i z :
I. Gne i n har eket manas ;
II. Gne in har eketinden doan zaman manas .
Her ik i manay a g r e etimolojik anal izdek i uns ur l ar tet
k ik e de l i m:
(1) O, : ana k k t r . Gneana me f humunda n k an
hareketve zaman,, anl aml ar ndadr .
(2) Or , r : ( . + r ) ekidir- A na k k me f humunun her
hang i bir saha vey a nokta zer inde tes ebbt
ve t a k a r r r n gsterir.
(O+ or = oor ) ve ( I r = Ir ) kelimeler i har eketin
ve z amann muk ar r er bir ekil anl amna gelir . Dil imizde
[1] Dal k amus u, IV 104 Rus adak i "ROK ,, f r ans zca "le sort, destin,
la fatalite,, diy e ter cme ol unuy or (Th. de Veys - Chabot. Gr and Diction-
nair e Rus s e - Fr anais)
[2] Mar r k l l iy at , c. III, s 169
bug n dahi y i talih,, anl amna gelen ve eski l eheler imiz
de 'zaman,, manas ma g el dii de y azl bul unan [1] our,, k el i
mesi de bundan baka bir ey deildir .
(3) Ok , k : Y uk ar dak i elemanl ar n manal ar n tamam-
ly ar ak is imlendir en ektir .
Bu halde (O+ or + ok = or ok ) ve (I+ r + k = Ir k )
ekiller inde ana k k k endis inden sonr a g elen ve tak ar r r
manas v er en elemanla k ay naar ak ve bataki v ok al de d
erek k elimeler in son mor f oloj ik ve f onetik ekiller i elde
edilmiol ur ki bunl ar da (ROK ) ve (RIK ) tan ibarettir .
B unl ar n manal ar na gelince, ana k k n 1 numar al ha
reket,, anl amna g r e hareketin her hang i iy i l i k veya k tl k gsterir
bir noktada takar r r ,, demek ol ur ki ins an muk adder at nn
k inat n dev ir ve har eketile ilg ili ol duu k a k k ndak i kanaate
g r e talih,, ve kader,, de bu suretle anlalr .
A na k k n 2 numar al zaman,, manas na g r e de bu ke
limeler zamann her hang i muay yen ve mukarrer bir paras,, demek
ol ur k i sene,, de bundan ibarettir .
Geen der s ler imizde slv diller inde ziy a, par lak lk , ay
dnlk , fecir, ate, sene,, manal ar na gelen bir ka k el imenin
T r ke y ar uk = y ar u,, kelimes iy le benzer ler ine bal ol duk
l ar n isbat etmitik. Bu ROK k el imes inin de y ine ay n k
ke bal ol dunu g r y or uz :
ROK : (o+ or + ok)
Y ar uk : (ay + ar -| - uu)
kader,, ve sene,, manalar na gelen ROK un eski dev ir
ler de gk ( = g neve f elek) mef huml ar iy l e bal ol duuna
phe y oktur . B ununl a ber aber biz bu k elimey i T r k Dili
hzines inde bul duumuz ur ah, r k ,,, r s ,,, r m,, k el ime
ler iy le kar latr alm :
U r a h: Hk m, kar ar , emir , y k s ek mak amdan akan
f er man [2]
Ir k : Kehanet, fal [3] tali [4]
[1] Di v a n Lgat- it- T r k c. I, s. 54
[2] Pekar s ki, Y ak ut L g a t i , s. 3064
[3] Di v a n L g at- it- T r k c. I, S. 45. A. Steinn Mir ana ve T unhuang ada
elde ettii Or hon y azs iy l e y azlan 104 s ahif alk I R I K B T K = a\ , k e
hanet kitab,, nn adn da hat r l ay nz (W. T homs en. Dr . M. A t e i ns
mss. in T r k is h r a ni c script f r om Mi r an a nd T un- Huang .)
[4] Radlof f c. 1. s. 1370
71
Ir s , Rs t tali, baht [1]
Ir m ; Kehanet, fal, hur af e [2]
Bu kelimeler in heps inde kehanet, tali,, mef huml ar v ar dr .
Et imol oj ik anal izl er inde de ik inci uns ur v. + rdir . B unl ar
'ROK la kar latr alm:
(1) (2) (3)
Rok : (o+ or + ok)
Ur a h: (ug + ur + ah)
Ir k : (+ r + k )
Ir s s ( + r + s )
Ir m : ( + r + m)
B t n bu kelimeler in k k V. + + v. + rdir . Fonetik
icab olar ak ana k k n k ay namas iy le v. + rekline g ir
dikten s onr a bu tr k e k k t en muht elif diller de mvhtelif
k elimeler tr emitir . Bu k k bt n T r k leheler inde r
( = yr, cr) hal inde hl y aamaktadr . /r(t r k ), kehanet,
t anr nn sesi, sz, sihir , kader , tali, hk m, kar ar, zaman
(g neve y ldzl ar n har eketi) g ibi mef huml ar if ade eden
bt n k elimeler s emantik itibar ile bir bir ine sk s ky a ba
ldr lar .
B undan dol ay dr k i r us adak i 'ROK k el imes inin k t
tr k e rk k k nde n narekat,, ( = ar mak , ad v er mek,
tek dir etmek) ; narok,, ( = muay y en bir mddet, kar ar , h
k m, k ai de ); re ( = sz, nut uk ) , rek ( = sy ledi) g ibi
r us a kelimeler de tr emitir .
*
* *
Es ki Romal l ar n kehanet, is tikbalden haber v er en i l h
lar, bu il hl ar n hizmetinde bul una n k hinl er , y k s ek adam
lar n kar ar l an,, manal ar na olar ak k ul l andk l ar oraculum,,
k el imes inin s onundak i um, ltin dil inde is imler in baz hal
ler ini g ster en ekler in bir idir . Bu itibar la k el imenin asl ek
li, bug n g ar p diller inde k ul l anl an 'Or acle,, dr . Bu kelimede
T r k k l t r ve T r k k l t r ile g elmiolan bir tr k e
kelimedir . K k r kdr . B unun tr k edek i benzer i l r k d
dr ki T r k mit ol oj is inde mehur bir k in, f ilozof ve hak i
min ad olar ak geer.
[1] Radolf c. I. s. 1368
[ 2] I. s 1 3 7 0
72
Oazna/nenin[1] Reidettin tar af ndan f arsa y aplan par a
l ar na g r e "T r k tr e ve y inl e r ini i l k k oy an Bilg e i r k i l
hoca olmutur .,, Ebulg azi Bahadr Hann g er ek ecer eiT r k,,
ve ger ek ecerei T er akime,, adl eser ler inde Ir k A tann
T r k bilg esi ol duu y azlmtr [2].
'Ouzname,, nin uy g ur ca metninde 'ir kil,, ad g emiy or s a
da s lm dini er ev esine g ir mey en Y ak ut T r k l er inde ve
Or hun T r k k l t r tesiri altnda y aamve onl ar n baz
ananeler ini s aklamolan Bur y atlar d irkil,, k l t bugne-
dein y aamaktadr .
Y ak ut lar n inanmal ar na g r e ilk ^amm ad A n A r g ldr
[3]. Bun dair y le bir y r m (menkbe) de s y ler ler :
A n argl pek g l oyun,, ( k a m) idi. l l e r i dir iltir ,
k r ler i g zl eder di. B unun n T anr y a iittir ildi. T anr lar
T anr s by k ve g l k am y anma ar p:
Sen bu g c ner eden a l dn? Y apt k l ar n..hang i Tan-
nnn g c ve inaniy l e y apy or s un? diy e sor du.
A n A r g l Ben hi bir T anr tanmy or um. Her ii kendi
g c m ve k endime inanl a y apy or um,,.
dedi. T anr lar T anr s k zd ve A n A r g l k ar g ay p (net
ederek) atee att. G l k amn teni atein dok unmas iy l e
dald, gitti... Bir par as daha kt, k ur baa k l na g ir di.
"B y k k aml ar bu k ur baadan tr emiler dir [4].
Bur y atlar da Ir g l Bge (K hin) k l t v ar dr . B unun a n
dac olar ak bir ongun y apmlar dr . Bu O ng unun nnde
r ladk l ar r lar da (lhiler de) Ir g l Be yi anarlar.,,
Gr l y or ki Romal l ar n oracul (um) l a n T r k l er in Ir k h
v ey a A r g h ndan baka bir ey deildir .
<.Oraculumy>, r kil ve A r g l k elimeler inin etimolojik ana
lizler ini k ar l at r al m:
Or acul um (O+ or + ak + ul um)
i r k i l (Ig + r + k + l + . )
A r g l (a+ ar 4- + l -f- . )
[1] Ouz name ve Ouz l ar hak k nda bak. H. N. Or k un Ouz l a r a da ir
A nkar a, 1936.
[2] A bul g azi ecerei T r k,, (Des mais on ner i) S. 25 - 26 ecerei T er a
kime (Y azma eserden f otoraf , v ar ak 32) de bu adn Argl y azl m
ol duu dik k ate deer.
[3] Pekar s ki Y akut D i l i L g a t i , 145 ; Potanin, Vosto. Motiv , 5 6 9 (not).
[4] Pr ik l ons k i Y ak ut is tanda yd> J ivay a Starina IV.)
[5] Potann O S Z M IV. 117.
73
G r l y or ki etimolojik f ar k ancak ltince k el imenin son
eki olan umdadr , ki bu da, y uk ar da iaret ettiimiz g ibi,
lt incenin is imlendir ici bir ek inden baka bir ey deildir .
Bu anal izi k ar latr r k en u noktalar a da dik k at edil
me l idir :
1 T r ke V. + + v. + r( = r) k k nde n g elen ke
limeler in Or taas y ada y aay an Mog ollar a da g etiini g r
y o r uz ; onlar da is tikbali bildir en almet ve iar et; r y a
tabiri,, manas na raa,, kelimes i k ul l anl r . Halhas lehe
s inde bunun y eni ekli y or udur [1].
2 uv alehes inde nve zrakelimes i iy i r uhl ar -
ilhlar ,, zmr es ine v er ilen addr . Ir k ur talili ol mak de
mek tir [2].
3 Y ak utada ra ve rk elimeler i v ar dr . Bir ii v u
k uunda n nce sezme (hissi k abl el v uk u), kader , fal, tali,, ma
nalar na g elir [3].
4 B ug n muht elif T r k leheler inde ar k ve t r k
manas na k ul l anl an r , y ak utada r ia,,, kr g zcada aman
lhiler i,, ve y akutada hymn,, ve '"mezamir,, ilhlar a hamd
sena,, manal ar nda da k ul l anl r [4]. phes izdir ki r(
+ r) m eski manas i l hn sesi,, dir .
5 A v r upa diller inde mz i k havas, melodi anl aml ar na
k ul l anl an air, arie, ara k elimeler i de bu tr ke kelimeler le
ber aber tetkik edilmelidir . B unun k k de tr k edek i r
ve ria,, da ar anmal dr [5].
6 T r k edek i r s kelimes i de ay n k k e baldr ,
r s zne - den deime olar ak - silv es iy le tali,
baht,, ve milv es iy le teeum ve kehanet,, manas na gelir .
Y unancadak hr izmos ,, ( = kehanet) k el imes inin k k de
budur .
Beerin eski di n t el ek k iler ini ve iptida zihniy et ler ini
if ade eden k elimeler Gne- Dil T eorisi nda tetkik edil-
74
[1] V ladimir ts ev . Mool g az di l i ni n ve Ha l ha lehes inin mukay es eli g r amer i
S. 204.
[2] A mar in. uv aL g a t i , III.- 61- 64.
[3] Pekar s ki, Y ak ut L g ati, s. 3808.
[4] A y n eser, s. 3823.
[5] K l ug e bu k elimey i subst. Fem. des lat. Adj. aenus zur L ut
g ehr ig : die Luf t ist T r g er in des Klang s diy e izah ediy or (Ety m.
Wr ter . der deut. Spr ache, s 23)
dike o ins anl n zihniy et ve tef ekk r tar ihinde g eir dii
muhtelif saf ha ve mer haleler g z mz n nnde canlany or .
Bu itibar la Gne- Dil T eorisi, y al nz dil in menei ve onun
ink iaf tar ihini ay dnl at mak l a kalmy or , bt n k l t r t ar ihini
tetkik iin y eg ne bir metod da oluy or .
75
XII. AKRABALIK FADE EDEN KELME
LER VE DEDE,, KELMESNN ANALZ
A kr abalk if ade eden (ata, ana, aa, baba, day , teyze, y e
en g ibi) kelimeler in Gne- Dil teorisi bak mndan tetkiki
ve etimolojik analizi y al nz dil bilg is i iin deil, sosy oloji
iin de ok enter esan y eni uf uk l ar aacaktr . Biz bur ada bir
tecr be mev zuu ol mak zer e, dede^ k elimes ini aly or uz.
Dede kelimes i Mahmut K g ar iye g r e Ouz lehes inde
baba,, manas n if ade eder [1]. B ug nk A nadolu tr k es inde
by k baba,, manas na [2] , aatay cada dada^ day , baba,
amuca manalar na g elir [ 3] .
Gne - Dil teorisi bak mndan k el imenin etimolojik ana
lizi y le olur :
(1) (2) (3)
Dede: (e- l- ed + e)
(1) e: esas, asl anl amna ana k k t r .
(2) ed: ek olar ak f aaliy eti if ade eder:
(3) e: ana k k manas nn bir ahsta tecellisinin if adesidir.
Y ani esas ve asl ol mann bir obje vey a sje zer inde
v uk uu demektir k i baba, dede,, de odur .
Bu analiz ile elde ettiimiz kk,, (e) ve dier unsur ,,
(ed) bize g ster iy or ki dede,, kelimes i patr iar kal dev ir den
ncek i matr iar kal ve hatt totem dev r inde sahip, esas, asl,
kv et, kudret,, manal ar n if ade eden eve edk k l e r inin
bir lemes inden hasl olmutur . Edbu kelimey e g ir ip k ay
natktan sonr a kk,, ol duu dev ir dek i r ol n kay betmekle
bir ek hal ini almtr . Biz bunu imdi bu kelimede ancak
muay y en bir rol oy nay an uns ur ,, olar ak g r y or uz. Fakat
eg k nn dour duu bir ok kelimeler bul duumuz gibi,
bu e din de k k olar ak k ul l and dev ir ler de y ar att ke
limeler i bul uy or uz. B ug nk tr kede k ul l anl an ede,, ke-
[1] D. L. T., III, 166.
[2] Radlof lg ati, I II 1641.
[3] I I I 1640.
lmesi de babay a dellet etmekle ber aber baba mak amnda
g r l en by k kims eler e v er ilen sfattr. A llah manas na g e
len idi,, de de ay n uns ur ,, un r ol n g r y or uz:
(1) (2) (3)
idi; ( i+ id + i)
dede; (e+ ed + e g )
Dede k elimes indek i ana k k olan e eski dev ir ler de
ak r abalk if ade eden pek ok kelimeler y ar atmtr . Eke,,
(by k hemir e) [1| ; kr g zcada eke,, (baba) [ 2] . aatay cada
'eke,, (by k kar de) ; ke,, (k k hemir e v ey a k k
kar de) ve saire.
aatay cadak i 'dada,, k el imes inin G n- Di l teorisi ba
k mnda n anal izi bile ata,, (alt ay cadaWa) k elimes inin ay n
k ay nak t an g el diini ispat etmektedir ;
(1) (2) (3)
dada; (a+ a d + a )
at a; ( a + a t + a)
slav diller inde ded (by k baba, iht iy ar er k ek ), dede,,
(amuca, da y ), tete,, (baba) tetka,, (hala, t ey ze) kelimeler i
v ar dr . s lav etimolojis i zer inde ur aanl ar bu kelimeler i
s anskr ite ile bahy amy or l ar . Y unanca theios,, (amuca, day )
ve tithi,, ( by k v alde) ve b z Cer men diy al ik l er indek i
daite,, ve taite,, k el imel er ini g s ter mekle iktif a eder ler [3]
Bu k elimeler ar as ndak i dedk elimes inde Gne - Dil teorisi
bir ek s ik lik g r y o r ;
Dede: (e + ed + e)
ded; ( e+ ed + . )
Filhak ik a eski islav cada bu k el imenin eski ekli dedu,,
ol duu ispat edilmitir ki son uns ur un uol duhu g r l r .
G ne - Di l T eorisinin nek adar esasl ol duunu bur ada da
g r y or uz .
s lav ve Cer men diller indek i bu k elimeler ve g r ekedek'
tithi,, ve theios,, k el imel er inin de k ay na t r k edek i dede,,
ol duunda phe y oktur . Gne- Dil Teorisi,, bak mndan
y aplan etimol oj ik anal izde elde ettiimiz ek k ve
h'undan tr ey en ak r abal k if ade eden kelimeler , eduns ur u
11
[1] Div . L. T. I. 81,84, III, 5.
[2] Radlof . I 676.
[3] Mik l os ich s. 44, E. Ber neker, I, 191.
ve bu uns ur un ak r abalk if ade eden dier k elimeler dek i r ol
k el imenin meneini ay dml at maa kf idir .
Bu dede,, kelimes iy le bir k ay nak t an g elen bir k a k el i
mey i de gster elim;
T etik (kr g zca) k il danimend [1].
T edik (uy g ur .) k il danimend [ 2] .
T edig (lebed., or.) k il danimend.
T ed (telet.) kil, danimend [ 3] .
Tetey (kazanca) by k hemir e [ 4] .
Dedek (agatay.) car iy e [ 5] .
T atay (y akut), k or k u ve ztr ap if ade eden nida s z [6];
atak! ,, y er ine s y lenir .
Tete (kar ay im) hala, tey ze.
Tete (y akuta) baba: tima mev k i s ahibi olanlar a
hitap eder ken k ul l anl r [ 7] .
Bu k elimeler in hepsi de anlam ve f onetik bak mndan
bir ibir iy l e bal kelimeler dir .
(1) (2) (3) (4)
T ed : (e + et + e d+ )
De de : ( e+ ed + . + e)
T e t i k ; ( e+ et + . + i k )
T ete : ( e+ et + . + e)
Dedek : ( e+ ed + . + ek)
T etey : ( e+ et + . + ey)
Muhtelif diller de baba,, vey a anne,, me f humunu if ade
eden bu g ibi kelimeler i tes adf ler vey a ocuk dili - Lallwort,
der K inder s pr ache,, diy e izah etmek dor u deildir . l k i n
s anlar n dili de ocuk dili deil midi? T esadf ler de y oktur .
Mene bir l ii meselesi v ar dr . B ug ne k adar ar apa zannetti
imiz 'amca,,, abukelimes iy le tr k e abaa,,, ahu,, manuca
amuta,, (teyze) [8] kelimesi, tr k e mgon,, ile ar apa 'mmn,,
sr bca ced,,. Uk r ay naca g id (by k baba) ile ar apa
[1] Rodlof Lf ati 111,1093,
[2] III, 1095.
[3] III, 1095.
[4] III, 1095.
[5] III, 1683.
[6] Pekar s ki Y ak ut dil i Lg ati, 2602.
[7] ay ni eser, 1651. J apon Dil inde de titi (baba) k elimes i v ar dr
(Poliv anov , lisaniy ete medhel, s. 5 6 ). -
[8] Zahar of ( Manu L g a t i )
78
cet,, T ke ^dede, r usca W ( = d a ma d ) , almanca Amme
(stnine) , tr k e ata, r usca otets (k k otdr ), latince ve
gota atta ( = baba, ceddal ) sanskr ite atta ( = anne), k adim
imal diller inde et/t/a ( = by k v al idenin annes i) g ibi k el ime
ler y al nz tesadf mdr ?
Klassik ekole mens up limler bazan ok g ar ip f ik ir ser-
deder ler . K ar ay imcedek i "tete,, kelimes ini Radlof f r us adan,,
diy e y azd g ibi, Pekar ks i de y ak ut adak i tete,, k elimes inin
r us adan al nmol duunu sy lemitir . Hal buk i Radlof f ay n
sahif edeki kazanca "tetey,, ( = by k hemir e) k elimes ini
kazanca,, demek le g emitir .
79
Bir ok kims eler baba,, (ata, aba, eb) ve mama[\ ] (ebe, ana,
em, apa) k el imel er inin ay r ay r kelimeler olup ms tak il ik i
me f humu if ade iin mey dana g et ir il diini zanneder ler . Ha l
buk i bu ik i k el imenin ve mr adif l er inin akr abalk if ade
eden bt n k elimeler in menei, dier k el imel er ink i g ibi, a
k k ne balanr , bilhassa bu baba,, ve mama,, kelimeler i G-
ne- Dil teorisi bak mi ndan tetkike ay andr . Bu k elimeler
den bir ine mve k incis inde bk ons onu v ar dr . Far k bu-
kadar . Bu ik i kons on ise ay ni katag or iden ol duk l ar na g
re, y ek dier inin y er ine g elmesi k a t a g or i k de i me de n
baka bir ey deildir . A r apa zannedilen v e e6(ebu)
k elimeler inde ve tr k e 'aba,, (baba) ve a;)a(anne, hemir e)
g ar p diller indek i papa, k elimeler inde de v aziy et ay nidir .
A k r a ba l k if ade eden kelimeler iinde en eskisi ve k de m
lisi phes izdir ki tr k e aa,, k elimes idir . Bu k el imenin
etimolojik analizi udur :
( 1) (2)
A a ; (a+ a)
1) A ; A na k k t r ; kuv v et, kudr et, asl, esas, hakimiy et,,
anl aml ar ndadr ,
2) a: B unun manas n zer inde tecelli ettiren suje vey a
objey i g ster ir elemandr .
(1) mama,, kelimes i pekok diller de mter ek t ir : Gr c dilinde m a
ma . = baba; Slavcada mama,, anne, s t nine- , (baba ise dii, k adm demektir )
J aponcada mama = ocuk y emei; muhtelif T r k leheler inde mama =
by k anne, k acak ai, anne, ocuk y emei, meme; incede m a m a = anne; latince-
de mam = m e m e .
a a k uv v et k udr et ve hak imiy et i k endis inde tecelli
ettiren bir ahs,, demektir .
lk dev ir ler de aa kelimes i ak r abalk if ade etmi bir
k elime deildi. Y alnz, u analizle may dana k ar ls n manay
if ade e^ay or du. Baba anne,, by k karde,, amca,, g ibi mef
hum! ,r if ade iin k ul l anl mas pek muahhar dev ir ler e, y ani
kab'\ e ve ailenin teek k l dev r ine aittir.
"Baba,,, papa,,, ve mama,, k el imel er inin etimol oj ik analizi:
(1) (2) (3)
B a ba : (a+ ab + a)
P a pa : (a+ ap + a)
Ma ma : (a+ a m+ a )
1) A : Esas, sahip, k uv v et , hak imiy et anl amna ana k k t r .
2) A b : A na k k anl amn temsil eden suje vey a objey i g s
teren pr ens ipal k k t r .
3) A : K el imenin manas n t amamhy an son ektir.
Baba (a+ ab + a) ve mama (a+ am + a ) k endis in
de esas, asl ve hak imiy et tecelli ve temess l eden
ahs,, demektir .
Muhtelif dil ve leheler inde ak r abal k if ade eden bir k a
k el imenin etimolojik anal izini y apal m:
(1) (2) (3)
A ba (a+ ab + a)
B aba ; (a+ ab + a)
P a pa ; (a+ ap + a)
A pa : (a- l- ap + a)
Mamr : (a+ am+ a)
Ebe : (e+ eb + e)
bk ; (+ b + k )
Ebu : (e+ eb + u)
mm : ( + m+ )
Imk : (- | - m + k)[ l]
B t n bu analizler de tebar z ettir ilen eski esas k k
(v. + ) T r k leheler inde ak r abal k if ade eden bir ok kelime-
meler in banda bug ne kadar y aad g r l y or . Misal o-
lar ak bir ka kelimey i g s t er el im:
A a. I B y k kar de, baba, amca, sultan, kabile reisi (b
t n leheler de)
A g as : B y k akr aba (Pekar s ki, 18)
(1) S ahalinde y aay an Gilek dil inden
80
A g a l : Karde, dost, ahbap (V er bitski, 3)
Eei : Teyze, hala, by k hemir e (Rad. I)
O u l = oul (bt n leheler de mter ek f akat bazs mda
dmt r : l, l)
Og o ; Evlat, t ohum, y av r ucuk (Pekar s ki, 1779)
Og oncur : htiy ar adam (Pekar ., 1872)
g e s K al lenin by , danimet, iht iy ar (D. L. T. I, 11)
g e y , y : ey (baba, anne, karde)
g ey = ey .
katag or is inden olan kk ons oniy le (V .+ k ):
A k a = aa
Ek e baba, by k kar de(Rad. I)
Ek e s B y k hemir e (D. L. T. I, 81)
k e : K k hemir e (Rad. I)
Gr l y or ki y uk ar da anal izini y apar ken tebar z ettir
diimiz (v. + ) k k "muhayyel,, bir uns ur deildir . A r apa
"m,, k elimes inin bandak i <- y ine ana,, demektir[ l] ,
muns ur u o me f humu zer ine aldk tan sonr a k ay
bol mutur .
[1] k s z ,, k el imes inin ana k k olan k g,^ de bu mana bar izdir .
81
NDE K L E R
I.
II.
III.
IV.
V.
V I.
V II.
Y I I I .
IX.
X.
XI.
XII.
T ef ekkr ve dil tar ihinde g nein r ol .
Gne- Dil teor isine g r e ana kk,, meselesi
Gne- Dil teorisi bak mndan Ouz ke
lmes inin etimolojik a na l i z i .......................
V. + eki meselesi . . ..................
V. + ek inin etimolojideki nemi . .
Etimol oj i ve onun t a t b i k i ....................... .
Dil aileler i ve ana dil meselesi . . . .
Gne,, ve ate anlaml ar iy le bal bir
ka slavca k elimeler in anal izi . . . .
s l av cadak i y asny ,, ve zara,, kelimeler i
nin a n a l i z i .................................................
T r ke k umar u,,, islav ca kumir ,, kelime
l er ininanal izi..................................................
Rok, Ir k,, ve Orakle,, k elimeler inin
a n a l i z i ........................... ....
A k r abal k if ade eden kelimeler ve dede,,
aa,, baba,, g ibi bir ka k el imenin analizi
Sayfa
2 8
9 20
21 30
31 37
38 43
44 - 51
52 56
57 61
62 65
66 69
70 -- 75
76 81