ANADOLUDA SAHTE AH SMAL SYANI

Yrd. Do. Dr. Faruk SYLEMEZ

Kahramanmara St mam niversitesi
Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm
fsoylemez@ksu.edu.tr

zet
XVI. yzylda Osmanl Devletinde, zellikle de Anadolu topraklarnda Batn
kaynakl bir ok isyan meydana gelmitir. Bunlardan biri de Sultan nc Murad devrin-
de 1578de Malatya-Mara ve Boz-Ok geninde ortaya kan Sahte ah smail olaydr.
Ariv belgelerinde ve kaynaklarda asl ad zikredilmeyen bu ahs, am-Bayad Trkmenle-
rinden olup, ayn yl ierisinde len ran ah II. smail olduunu iddia ederek, Elbistan,
Arguvan ve Boz-Okta taraftar toplayp, devlete ba kaldrmtr. Maratan Karamana
kadar olan Osmanl topraklarn ele geirmeyi plnlayan bu dzmece ah smail, Osmanl
Devletinin olaya ciddiyetle yaklamas ve yerel yneticilerin tedbirli davranmalar saye-
sinde ksa srede bastrlm ve bylece emeline ulaamamtr. Kendisinin i fikirlere
sahip olduu ve asl maksadnn Osmanlya ba kaldrmak olduu anlalnca, bana topla-
d baz Trkmen airetleri de kendisini terk etmilerdir. Bylece, yalnz kalan Sahte ah
smail, iddialarndan vazgeerek izini kaybettirmitir.
Anahtar Kelimeler: ah smail, isyan, batni, Anadolu, Osmanl.

Abstract
There have been many public riots in Anatolia under the Otoman rule carried out
by a group of rebels called as Batn. One of these riots was so called Shah smail incident
in which it took place in the triangle of Malatya Mara and Boz-Ok in 1578. This person
whose name was not mentioned in the original ducuments was a descendant of am-Bayad
Turcomans and he organised a rebellion in Elbistan, Arguvan and Boz-Ok regions claiming
to be as Shah smail II who died in the same year in ran. He planned to occupy the
Ottoman territories from Mara to Karaman but his rebellion was suppressed by the
measures taken by the Ottoman outhorities. Many of Turcoman tribes abandoned the so
called Shah smail when they came to know that he had Shiite ideas and his plan was to
conduct a rebellion against the Ottoman Empire. smail hence change his attitude and
abandoned his ideas by secretly escaping to unknown regions.
Key Words: Shah Ismail, riot, batni, Anatolia, Ottoman.

1.Giri
Safev Devletinin 1502 ylnda ah smail tarafndan kurulmasyla birlik-
te, Osmanl Devleti snrlar dahilinde yaayan ve Osmanl vatanda olan Anado-
ludaki Trkmenler zerinde siyas, kltrel ve din etkilerinin olduu bilinmekte-
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)
72
dir. Bunun bir sonucu olarak Anadoludaki Snn inanca sahip Trkmenlerin, ia
mezhebine ynelmelerine neden olmu ve baz blgelerde bir ah hayranlnn
domasna sebep olmutur. Osmanl lkesinde byle bir zemin olutuunda ise, bu
inanca sahip olan insanlar, Osmanl Devleti aleyhine istismar edilmeye balanm-
tr. Kendi blgelerinde hret bulan baz kimseler, birtakm menfaatler elde etmek
iin ortaya kp, Osmanl idaresine ba kaldrmlardr. Kendilerine bu isyanlarda
taraftar bulmak iin de, halkn din inancn kullanmlardr. XVI. yzylda meyda-
na gelen bu tr hareketlerden biri de, Mara Eyaletinde yaayan ambayat Trk-
menlerine mensup bir ahsn, Boz-Okta ortaya karak, Safev hkmdar II. ah
smail olduu iddiasyla, Osmanl Devletine isyana kalkmasdr. Osmanl Devle-
ti topraklarnda meydana gelen bu tr isyanlarn genellikle Orta Anadolu'da ortaya
kmas, blgenin sosyo-ekonomik dzeyinin dkl nedeniyle, burada daha
abuk sarslabilir, konarger halkn yaamasndan kaynaklanm olmaldr.
1
Zira
tarihte bu tr istismarlar hep gelir dzeyi dk ve yeterli oranda bilinli olmayan
zmreler zerinden yaplmtr. Din bilgisi zayf olan halk, kendisine slmiyet
adna sunulan her eye inanmak ve bu tr faaliyetlerde bulunanlarn peinden git-
mek durumundayd.
Seluklu ve Osmanl gibi Snn Trk-slm devletlerinde, i-Batn kay-
nakl isyanlarn meydana gelmesinde rol oynayan i zmrelerin uuralt durumla-
rna da bakmak gerekmektedir. Zira ilere gre: Hz. Alinin ilk halife olmas ge-
rekirken, bu hakk dier halifeler tarafndan gasp edilmi ve onlarn gznde dier
halife ve dolaysyla mevcut iktidarlar gsp ve zalim duruma dmlerdir.
Halifelik, Hz. Alinin hakk ve ondan da ocuklarna gemesi icap ederken, kendi-
sinden sonra ocuklarna gememi ve onlar hep muhalefette kalmlardr.
2
Yine
bu cmleden olarak; Hz Hseyinin, devrin hkmeti tarafndan katledilmi olma-
s, onlarn halk nazarnda mazlum duruma dmelerine ve taraftar bulmalarna
sebep tekil etmitir.
3
Bu nedenle i-Batn dncelere sahip topluluklar, bulun-
duklar devlette kendilerine ynelik en ufak bir hakszlk yapldnda, mevcut
iktidara kar bir husumet ve isyan durumuna gemekten geri durmamlardr.
ayet devlet kendi vatandalarna mill kltrn yeterince tantp
benimsetemezse, halkn d kkenli fikir ve kltrlere ynelmesi kanlmaz ola-
caktr. Bunun en arpc rneklerinden biri Molla Kbz olaydr. Kabzn ortaya
att iddialara, hem de saltanat merkezi olan stanbulda bir ok Mslman Os-
manl vatandann inanmas ve yaplan durumada Rumeli ve Anadolu
kadaskerlerinin dahi Kbza cevap verecek ve onun fikirlerini rtecek kadar
ilm yeterlie sahip olmamalar
4
, Osmanl Devlet adamlarnn bu konular ihmal
ettiklerini ortaya koymaktadr.
Ana konumuzu tekil eden ambayatl Sahte ah smailin isyan ve bu is-
yann bastrlmas hadisesini ortaya koymadan nce, Safev Devletinin kuruluun-
dan, Safev hkmdar II. ah smailin lm ve sonrasnda ran topraklarnda
ortaya kan ve kendilerinin (II.) ah smail olduklarn iddia eden Sahte ah s-
maillerden ksaca bahsetmek, konumuzun daha iyi anlalmasna vesile olacaktr.
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)
73
2. II. ah smailin ldrlmesine Kadar Safevlerin Trkmenlere
Ynelik Faaliyetleri
Balangta tamamen din mahiyette bir tarikat kuran Erdebil Sofileri, eyh
Safiyuddinin torunu Sultan Hoca Ali zamannda aka ilie temayl ederek
5

ran, Irak, Suriye ve Anadoludaki zmreler ve zellikle Trkmen airetleri arasn-
da taraftar toplamaa altlar. Hoca Alinin Erdebil Tekkesine bal mritler
bulmasnn nedenlerini dedesi eyh Safyuddin dneminden itibaren gelien olay-
larda aramak gerekir.
Safev tarikatnn kurucusu eyh Safiyddin (1252-1334), 1276 ylnda
Hazar Denizinin gney kylarndaki Geylanda eyh Zahid-i Geylannin yanna
varm ve eyh Zahidin lmnden sonra da kz Bibi Fatma ile evlenerek, onun
eyhlik postuna oturmutur. eyh Safiyuddin, zamanla blgede halkn tevecchn
kazanm ve zellikle lhanllarn Veziri Reideddin, olu Erdebil valisi Mr
Ahmed ve randa hkm sren Mool han Olcaytu gibi yneticiler kendisine
byk hrmet gstermilerdir.
6
eyh Safyuddinden sonra Erdebilde eyhlie
geen olu Sadreddin (1334-1392), torunu Hoca Ali (1392-1429) ve Hoca Alinin
olu eyh brahim (1429-1447) dnemlerinde, hretleri blge dna karak Os-
manl padiahlarnn saraylarna kadar ulamt. Bu nedenle Osmanl padiahlar
da Erdebile era akesi ad altnda her yl hediyeler gndermilerdir.
7

eyh Safyddinin torunu Hoca Alinin Anadoluda zellikle de Teke,
Hamit ve Karamanoullar gibi Trk beyliklerinde birok mritlerinin olduu be-
lirtilmektedir. Bunun sebebine gelince: Timur, 1402 ylnda Osmanl padiah Yl-
drm Bayezidle yapt Ankara Savandan dnerken, eyh Hoca Aliyi Erdebil
Tekkesinde ziyaret etmi ve Hoca Aliye saygsnn bir gstergesi olarak, kyle-
riyle birlikte Erdebili Safevlere vakf olarak balamt. Daha sonra Timur, Ho-
ca Aliye baka ne gibi bir hizmette bulunabileceini sormu, Hoca Ali de baka
herhangi bir ihtiyacnn olmadn, ancak Anadoludan beraberinde getirdii Trk
esirlerini serbest brakmasn istemitir. Bunun zerine saylar yaklak 30 bin olan
bu esirler, Timurun emriyle serbest braklarak eyh Hoca Aliye teslim edildiler.
Bu Trkmenler de, kran borcu olarak Safev Tarikatna balandlar. Daha sonra
bunlarn ou Anadoluya dndler; orada kalanlar ise Erdebil de bir mahalleye
yerletirildiler.
8

Osmanl Devleti, Fatih Sultan Mehmedin hkmdar olmasyla birlikte
gayri-Trk devirme unsurlara devlet ynetiminde yer verirken, Safev Devleti
zellikle ah Tahmasb dneminde, Trkmenlere devlet idaresinde eitli grevler
vermitir.
9
Safev Devletinin kurulu ve gelimesini baarmasnn ve Osmanl
lkesindeki Trkmenler zerinde etkili olmasnn sebeplerinden birisi de bu olsa
gerektir. Bu nedenle Osmanl idaresinden memnun olmayan baz Trkmen airetle-
rinin randaki bu tarikata yneldikleri grlmektedir. Daha eyh Safiyddin dev-
rinden itibaren, Erdebil Tekkesini ziyaret edenler arasnda Anadoludan gidenler
dikkat ekiyordu. Yukarda da ifade edildii gibi, zellikle Hoca Alinin, Timurun
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)
74
Anadoludan alp gtrd esirleri serbest braktrmas, Anadolu Kzlbalar
arasnda Safev muhabbetinin kuvvetle yerlemesine sebep oldu.
10

Hoca Alinin torunu eyh Cneyd, Safev Tarikatn dini bir devlet haline
getirdi
11
Devletinin hkimiyet sahasn geniletmek iin de, eitli yerleri dolaarak
propaganda faaliyetlerini el altndan srdrmek niyetinde idi. Bu amala ilk nce
Osmanl topraklarna yneldi. Zira orada Safev Tarikatna bal olan zmreler
vard ve bunlar kendisi iin fikirlerinin yaylmasnda bir zemin oluturabilirdi.
Anadoluya yerlemek isteyen eyh Cneyd, Erdebilden ayrlarak Kon-
yaya gitmek zere Osmanl topraklarndan geerken, Osmanl sultan II. Murada
bir seccade, Kuran ve bir tespihten oluan hediyeler gnderdi. Sultan Murad bu-
nun karlnda eyh Cneyde verilmek zere hediyeleri getiren mride 200 duka
altn ve mritle beraber gelen dervilere de 1000er ake verdi.
12
eyh Cneyd
hediyeleri gnderirken, Osmanl Sultanndan dua ve ibadet yapabilmesi iin,
Kurtbelinde ikamet etmesine msaade etmesini istedi.
13
Fakat Sultan II. Murad,
eyh Cneydin asl maksadn anladndan, Osmanl topraklarnda kalmas konu-
sunda kendisine olumlu bir cevap vermedi.
14
Bunun zerine Osmanl topraklarn
terk ederek Konyaya giden eyh Cneyd, burada kendisinin Hz. Alinin soyundan
geldiini iddia ederek
15
Batn dncelerini yaymaya balad. Buna tepki gsteren
Karaman Beyinden de yz bulamaynca, gneye ynelerek, o devirde Memlkl
topra olan Kilis ve Musa Dana gitti. Ancak Memlkl Sultan akmak (1438-
1453) da, onun zerine bir birlik gndererek, kendisini Kuzey Suriyeden kartt.
16

Neticede Osmanl, Karaman ve Memlkllerden yz bulamayan eyh Cneyd,
Canike gitmi ve orada Trabzon Rum mparatorluunu ele geirme ve o blgede
kendi devletini kurma plnlar yapmt. Samsunda yapt bu pln uygulamaya
koymak amacyla 1456 ylnda Trabzona saldrd. Uzun sre uratysa da kaleye
girmeye muvaffak olamad ve Trabzonu almaktan midini keserek, Diyarbakrda
bulunan Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasann yanna gitti.
17
eyh Cneyd, Uzun
Hasann tevecchn kazanarak Akkoyunlu lkesinde geni apl propaganda
faaliyetinde bulundu. Bu arada Uzun Hasanla, belki de ortak dmanlar olan
Karakoyunlu hkmdar Cihanaha kar birleen ve Uzun Hasann gvenini
kazanmay baaran eyh Cneyd, 1458 ylnda Uzun Hasann kz kardei Hatice
Begmle evlendi.
18
yl Diyarbakrda kaldktan sonra Erdebile gitti. Ancak,
kendisini sevmeyen ve kskanan amcas Cafer, onu Erdebil dna kartt. Bunun
zerine eyh Cneyd silhl mritlerini yanna alarak, kuzeydeki erkeslere kar
savamaya gitti. Elbrus dalarndaki Karasu vadisinde irvan ahla, 4 Mart 1460
tarihinde yapt muharebede ldrld.
19

Uzun Hasan, eyh Cneydin irvan ah ile yapt savata ldrlmesi
zerine, Cneydin olu Haydar Erdebilde iktidara getirip, kz Marta (Alemah
Begm)
20
ile evlendirdi. Haydarn bu evlilikten: Sultan Ali, smail (doumu: 17
temmuz 1487) ve brahim adlarnda olu dnyaya geldi.
21

Haydar mritlerine sava tatbikatlar yaptryordu. Bu arada onlara: ok at-
ma, mzrak ve kl kullanma gibi sava usullerini retiyor; eitli sava malzeme-
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)
75
leri imal ederek tekkesini adeta bir silah deposu haline getiriyordu. eyh Haydar,
mritlerine on iki dilimli krmz serpu giydirdi. Bu tarihten itibaren Kzlba
ismi i dncelere sahip olanlar iin genel bir terim olarak kullanlmaya balan-
d.
22
eyh Haydarn, 9 temmuz 1488 tarihinde Elburz Da eteindeki Dartanat
Ky yaknnda, irvanaha kar yapt savata ldrlmesi zerine
23
yerine en
byk olu Sultan Ali geti. Sultan Ali dneminde Akkoyunlu Devleti tamamen
zayflam, Akkoyunlu hkmdar Sultan Yakubun 24 aralk 1490da
24
lmnden
sonra, Safevlerin Akkoyunlu Devleti zerindeki nfuzlar iyice artmt. Sultan
Alinin Akkoyunlularla 1494te yapt savata ldrlmesi
25
zerine Erdebil Ta-
rikatnn bana kardei smail geti. 1498 ylna gelindiinde Akkoyunlu Devleti
kmekte, onun yerine Safev Devletinin temelleri atlmakta idi.
Timurun Anadoludan esir olarak gtrp, o dnemde Erdebil eyhi olan
eyh Safiyddinin torunu Hoca Aliye (1392-1429) teslim ettii Trkmenlerin
Erdebile yerletirildikleri yukarda ifade edilmiti. Anadoludan getirilen bu
Trkmenler Erdebilde Rumlu ismiyle ayr bir mahallede oturmaktaydlar. te
bunlarn ocuklar XV-XVII. asr Kzlba kabilelerinin en kuvvetlisini tekil etti-
ler.
26
Bunlar bata olmak zere, Anadolu kkenli Ustaclu, Karamanl, Tekel, Ba-
yat ve Varsaklar, ah smailin faaliyeti neticesinde siyas bir kurulu halini alan
Safev Devletinin, savaan gleri ve beyleri olarak byk bir nfuz kazandlar.
ah smailin davetine Anadolu Trkmenleri ve zellikle de Teke ve Hamideli
sakinlerinin byk bir hevesle icabet etmelerinde bunlarn da byk rol vard.
Osmanl lkesinde, ah smail taraftar ve onun adna faaliyetlerde bulunan
Kzlbalarn artmas, Osmanl Devleti iin byk bir tehlike oluturmaya bala-
mt. Bu cmleden olarak, Sultan II. Bayezid Arnavutluk Seferi srasnda Manas-
trdan Pirlepeye giderken, derin ve dar bir geitte, Haziran 1492de meczup bir
derviin suikastna maruz kald. Suikast, muhafzlar tarafndan engellendi ve sui-
kast derhal ldrld.
27
Tehlikenin bykln sezen Sultan II. Bayezid, Teke
ve Hamidelindeki Kzlbalarn ounu Rumeli yakasna srgn etti; snrda bulu-
nan merya, hibir sofinin Anadolu tarafna geirilmemesi konusunda cidd uyar-
larda bulundu.
28
Fakat Safev yanls Kzlbalarn arzettii tehlike, gittike dozunu
arttrarak devam etti ve ehzadelerin saltanat mcadeleleri srasnda meydana gelen
ah Kulu isyan ile bir felket halini ald.
29
Zaten ahkulu, isyan edip ah smail
adna Osmanl Devletini ele geirmek iin frsat kolluyordu.
30
Tam bu srada Ya-
vuz Sultan Selimin, babas II. Bayezide ba kaldrmas ve Sultan II. Bayezidin
hastal sebebiyle devlet ilerini vezirlere brakm olmas
31
, ahkuluna isyan
frsat vermi oldu.

3. Osmanl Devletinin Kzlbala Bak ve Safev Yaylmasna
Kar Ald tedbirler
aldran zaferi, Safev Devletinin Anadolu zerindeki Kzlba emellerine
byk bir darbe indirmesine ramen, Osmanl lkesindeki propaganda faaliyetleri
ve zellikle de konarger unsurlara ynelik tahrikleri sona ermedi. Osmanl Dev-
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)
76
letini zaman zaman skntlara sokan: Kanuni devrindeki Baba Znnun
32
, bir K-
zlba halifesi olan Veli Halife
33
ve Kalender
34
isyanlar gibi, Sahte ah smail
olay da ambayat Trkmenlerine mensup bir ahsn liderliinde meydana gelen
isyan hareketidir.
35

Osmanl Devlet yneticileri, bu olaylarn nlenmesine ynelik olarak ou
zaman bu ayaklanma hareketleriyle blgenin sosyo-ekonomik rahatszlklar ara-
snda bir ilgi kurarak iyiletirici tedbirler alma yoluna gitmemi, aksine bu blge
halk ve Trkmen airetlerinin er kayna ve bulunduklar blgelerin de ekya
reten bir yer olduu kanaatiyle,
36
bunlarn tedip edilmeleri gerektii dncesine
sahip olmu ve bu ynde zorlayc tedbirlere bavurmutur.
37
XVI. yzylda Ana-
doluda yaayan gebe, yar-gebe ve baz yerleik halkn maruz kald sosyal
ve iktisad skntlarla, mahall yneticilerin bask ve kt ynetimleri, bu zmrele-
rin devlete kar isyan hareketlerine katlmalarna neden oluyordu. ah smail adna
hareket eden ahkulu, Boz-Oklu Cell, ah Veli ve bunlardan daha kapsaml bir
hareket olan ah Kalender isyanlarnn temelinde hep bu arpklklar yatmaktadr.
38

Nitekim Sultan II. Bayezid dneminde, Teke-ilinden rana snan Trkmenlerin
reislerine Sultan Bayezide neden isyan ettiklerini soran ah smaile u anlamda
bir cevap vermilerdir. Bayezid Han yal ve hasta bir kii olduundan ynetim
grevini yerine getiremez olmu ve devlet ilerini vezirlerine teslim etmitir. Bu
durum ise memlekette karkla neden olmu ve halk perian duruma dmtr.
Nihayet yaplan zulmlere dayanamayp isyan yoluna sapmlardr.
39
Yukardaki
ifadelerden de anlalmaktadr ki, Safevlere taraftar olan Trkmenler, iliin i-
nan esaslarn bilen, benimseyen ve bu uurda Snn bir devlet olan Osmanlya
kar mcadele etmek istediklerinden deil, Osmanl Devleti ynetim kademelerin-
de bulunan devirme snfnn, Trk kyl ve zellikle konarger reyaya kar
adaletsiz ve baskc tutumlarndan kaynaklanmtr. Sultan III. Murad dneminde
isyanclara kar tehdit ve ldrme siyasetinden vazgeilmi ise de, rana dzenle-
necek sefer ncesinde, bir sre bu sulhu politikadan vazgeilip, tekrar asp kesme
siyasetine dnlmtr.
40
Sahte ah smail isyannn bastrlmas da tam bu dne-
me rastlamaktadr.
ah Tahmasb elli drt yllk saltanat sonunda iyice yalanm ve devlet
ynetiminde bir boluk domutu. Bu boluktan faydalanan Grc, erkes ve
Trkmenler arasnda bir rekabet balamt. ah Tahmasb, oullarndan Haydar
Mirzay veliaht ilan etmise de komutanlarndan Ustaclolu Hseyin Bey, ehza-
de Behramn tahta gemesini istiyordu. Fakat Haydarn Grc olan annesi bir an
nce olunu tahta geirmek iin ah Tamasb zehirletmi ve olu Haydar ah
iln etmiti. Buna kar Snn olan Trkmenler, zellikle de Afarlar ayaklanm-
lar, ah smailin erkes karsndan olan ve ana baba bir ablas Perihann da gay-
retiyle, 25 yldan beri Alamut Kalesinde tutuklu bulunan II. ah smaili getirerek
hkmdar ilan etmilerdi. II. ah smail 1576 ylnda Safev Devleti tahtna gein-
ce Snn olduunu aklad. Zira ran tahtn ele geirmesinde Snn olan Afar
Trkmen Airetinin byk rol olmutu.
41
ah smail Ehl-i Snnet mezhebini
tercih edince i mezhebinden birok komutan ve devlet adamn ortadan kaldr-
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)
77
m, Safev hanedanndan on be ehzadeyi de ldrtm, sadece kr ve deli olan
Muhammed Hudabendeyi sa brakmt.
42
II. ah smail, saltanatnn bandan
itibaren Trkmenlerin desteini alm, onlarla kaynat iin lmnden sonra da
ran ve Anadoludaki Trkmenler arasnda bir ah smail sevgisinin domasna yol
amtr. Bylece Trkmenler zerinde etkili olmu, saltanatnn bandan beri
Anadolu Kzlbalar zerindeki tahriklerini gittike arttrm ve Osmanlnn snr
beylerini Osmanl Devleti aleyhine kkrtmaya devam etmitir.
43

Safev Devleti ile bizzat savaa girimeden nce, Yavuz Sultan Selimin
yapt gibi Sultan III. Murad devrinde de, Osmanl hkmetinin Kzlba takibat-
n iddetlendirdii ak bir ekilde grlmektedir. II. ah smailin Anadolu Kzl-
balarn tahrik hususunda gsterdii faaliyetin bir neticesi olarak ortaya kan
birtakm belirtiler bu takibatn yaplmasn gerekli klmtr. Yaplan sk teftiler
neticesinde mnferit ahslar ve gruplara ait olaylar istisna edilirse, Badat ve
Zlkadriyede Kzlbalarn okluu, buna mukabil Krehirdekilerin ranla an-
lamal olmadklar ve fakat Rum (Sivas) Eyaletinin muhtelif kazalarnda Kzlba
halifelerinin kaynat, nzur
44
ve sadakat toplanp rana mtemadiyen adamlar
gidip geldii anlalmaktadr.
45

Osmanl Sultanlar, ilk balarda kendileri de Erdebil Tekkesine nzur
gnderdikleri halde, daha sonralar Anadoludaki Kzlba tehlikesinin bymesi
zerine bundan vazgemilerdir. Sultan II. Murad Erdebil Tekkesinin banda
bulunan eyh Cneyde, Sultan II. Bayezid Antalyann Elmal Kynde faaliyet-
lerini srdren ahkuluna (Osmanl Devletine bakaldrmas ile birlikte Osmanl
kaynaklarnda kendisinden eytankulu olarak bahsedilir) para gndermilerdir.
Ancak halktan nzur ve sadaka gnderenler ise takibata uramtr.
46
Bu konuda bu
tr elikilerin de yaand grlmektedir.
Daha sonraki dnemlerde para gnderme iinin tersine dndn grmek-
teyiz. Bir baka ifadeyle, ran ahlar Osmanl tebaasnn sempatisini kazanmak
amacyla, fakirlere datlmak amacyla para gnderdikleri anlalmaktadr. Mesel
17 evval 975 (15 Nisan 1568) tarihli bir mhimme kaydna gre; Kanuni Sultan
Sleymann ruhuna balanmak zere ran ah tarafndan Osmanl Devletindeki
fakir halka datlmas iin bir miktar para gnderildii ve bu parann datlmas
iin de Osmanl Sultan II. Selimden izin istendii anlalmaktadr. Ancak Sultan
II. Selim, vezir Piyale Paaya gnderdii fermanda, Ehl-i Snnet olan tebaasnn
randan gelen bu sadakaya temayl etmedikleri anlaldndan, ayet ran ahnn
datacak paras varsa, bunu kendi lkesindeki fakirlere datmasnn uygun olaca-
ndan bahisle bu parann Osmanl lkesinde datlmas talebini reddetmitir.
47

Btn bu karklklarn temel etkenlerini, randan gnderilen Kzlba ha-
lifelerin Anadolu Kzlbalar arasnda yapt tahriklerde aramak gerekir. Halife-
lerin yalnz nzur ve sadakat toplamak, ifah telkinler yapmakla kalmayp Kzlba
akidini muhtev kitaplar getirip dattklar da anlalmaktadr.
48


Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)
78
4. Safev Devletinde Ortaya kan Sahte ah smailler
Safev hkmdar II. ah smailin lmnden sonra Anadoluda olduu
gibi randa da sahte ah smailler ortaya kmtr. Bunlardan ilki 1580 ylnda
Kh-Glda bulunan Lur kavmi arasna bir kalender dervii gelerek kendisinin ah
smail olduunu ve ldrlenin kendisine benzeyen bir kle olduunu sylemitir.
Kendisinin asl ah (II.) smail olduunu syleyerek Lurlardan byk bir taraftar
kitlesi toplamaa muvaffak olmutur. Bu sahte ah smail, bana toplad
Lurlarla birlikte blgede hakim durumda bulunan Afarlarn
49
zerine yrmtr.
Kh-Glda babas Halil Hannn yerine veklet eden Rstem Beyi ldrp, Af-
arlar perian etmitir. Bunun zerine Halil Han, Sahte ah smaille arpmak
zere Kh Glye gelmi ancak Lurlarn attklar talardan biri bana isabet etmi
ve lmne sebep olmutur. Durumun ciddiyetini anlayan ran ah Muhammed,
Halil Hann yeeni skender Beyi Kh Glye vali olarak atam ve Fars beyler-
beyi Zlkadirli Emet Hana da skender Beye yardm etmesini emretmitir. Durak
Halife komutasndaki Zlkadir kuvvetleri 1581de Afarlarla birletiler ve birlikte
ah smail kuvvetlerine saldrdlar. Yannda az sayda adam kalm olan Sahte ah
smail yakalanp ldrld.
50

randaki Sahte ah smaillerin ikincisi yine Luristanda ortaya km ve
bana 10 bin kadar adam toplamt. Bu sahte ah smail, Tekeli Hseyin Sultan
tarafndan yakalanarak Kazvine gnderildi. nc Sahte ah smail Talite orya-
ya kt; ancak ok gemeden Erdebilde ldrld. Drdnc Sahte ah smail ise
Gurlular arasndan kt. Ferah Valisi Hseyin Sultan ve onun arkasndan kardei
Ali Han Sultan ldrerek Horasan Afarlarn perian etmiti. Ferah Valisi olarak
atanan Hseyin ve Ali Han sultanlarn akrabas Yegen Sultan, Sahte smaili orta-
dan kaldrma arelerini arad bir srada, bu iddiada bulunan ahsn gerek ah
smail olmad anlalnca, kendi taraftarlar tarafndan ldrld.
51

randa ortaya kan Sahte ah smailler, Anadoludakinden sonra ortaya
ktklar iin onun bir taklidi niteliindedirler.

5. Anadoluda Sahte ah smail
Safev hkmdar II. ah smailin lmnden sonra, randa ortaya kan
sahte ah smaillerin yan sra Anadoluda da; Mara ve Orta Anadoluda ran
ahlarnn ve zellikle de yukarda belirttiimiz gibi II. ah smailin, Anadolu
Trkmen airetleri zerindeki etkisinin ve bu blgedeki halifeleri vastasyla yapt-
faaliyetlerin bir sonucu olarak, bilhassa konarger halk arasnda Batn fikirle-
rin bir hayli yayld grlmektedir. Anadolu Trkmenlerine ynelik olan bu yo-
un iletirme faaliyetinin bir sonucu olarak da, bu blgede bulunan am-Bayat
Trkmenleri
52
arasnda bir ahs ortaya km ve Ben ah smailim deyip halk
etrafnda toplamaya balamtr.
II. ah smailin Trkiye Kzlbalar arasndaki son ve tipik tezahr,
ahn lmnden bir sene sonra, Mara evresinde bulunan am-Bayat Trkmen-
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)
79
leri arasnda ortaya kan bir dzmece ah smail fitnesidir. Serdar Lala Mustafa
Paa, kt Grcistan ve irvan seferi
53
iin stanbuldan hareket edip Sivasa
geldiinde
54
, Zlkadriye Beylerbeyisi ve Elbistan Kads serdara mracaat ederek:
am-Bayad Trkmenleri arasnda birisinin ortaya kp Ben ah smailim diye
baz ekyay bana toplad; Sultan Korusu ve Arslanta
55
Mevkiinde bu sevda
ile nice enaatler edip sonra Boz-Okta Kzlba halifesiyle mttefikan Hac
Bekta ocanda kurbanlar kesip mehur asi ve aki Ebu Ri-oluyla haberleip,
Hsn- Mansur Alay-beyinin ayrn basarak cebren atlarn alp, nfus katletmek-
ten hali olmadn, fesadnn gittike arttn ve isyannn genilemek istidadnda
olduunu arz ettiler. Bu mracaat zerine Mustafa Paa, Trkmen Sanca beyi
ah Murad Beye, Boz-Ok Mirlivas erkes Beye ve muhafazaya memur Rum
Defter Kethdas Mahmuda hkmler gnderip, mezkur aki ve taifesini mahke-
meye davet etmelerini, ayet gelmeyip isyanda direnirlerse kanlarnn hell oldu-
unu ve haklarndan gelinmesi gerektiini bildirmitir.
56

Boz-Ok Sancann, Boybeyli Yaylasnda kendisini ziyaret edenlere ite
ah smail budur diye takdim edilen ve am-Bayat Trkmenlerinden olan bu a-
hs, halkn kafasn i-Btn fikirlerle doldurup yoldan karmaya alrken, Boz-
Ok Sancak beyinin kuvvetleri tarafndan baslmtr. Kendisi ve bir ksm yandala-
r kamay baarrken, Kse Yunus adnda bir Kzlba halifesi yakalanmtr. Bu-
nun verdii bilgilere gre: ah smail Acem Vilyetinden gelip, kendisinin ah
smail olduunu syleyerek 1577 kn Amik Ovasnda geirdikten sonra Yeni-l
Trkmenlerine
57
tabi Kemerli
58
ve Pehlivanl
59
cemaatleriyle yaylaya kmtr.
60

Kse Yunus, ah smail adyla ortaya kan bu ahsn kiisel zellikleri hakknda
da bilgiler vermitir. Bu bilgilere gre: Sahte ahn, Farsa konuan, orta boylu,
kse sakall ve uzun sal biri olduu anlalmaktadr.
61

Ariv belgelerinde ilk defa 2 Cemaziyelevvel 986 (7 Temmuz 1578) tarihli
bir mhimme kaydnda Sahte ah smail olayna rastlamaktayz. Sz konusu ka-
ytta: Elbistan Kazasnn Sultan Korusu
62
mevkiinde am-Bayad Trkmen taife-
sine mensup bir ahs, ah smail olduu iddiasyla ortaya karak birtakm insanla-
r kendisine inandrmt. ambayatl Sahte ah smail ve yanndakiler, Elbistan
kylerine dalarak, iki yz kadar atl taraftar bulmulard. Bu ekya takm, gece-
leri bir araya toplanp yre halkna eitli skntlar vermekte; Elbistan civardaki
yollar keserek yolcularn eya ve paralarn gasp etmekteydiler. Durumdan son
derece rahatsz olan halk, Kazann ileri gelenleri araclyla Elbistan Kadsna
ikayette bulunmulard. Olayn ciddiyet ve vehmetini kavrayan Kad, durumu bir
mektupla saltanata bildirdi.
63

Sahte ah smailin etrafnda toplanan bu ekya grubu, bir yandan kanun-
suz ve uygunsuz hareketlerde bulunarak halk taciz ederken, dier yandan kendile-
rine taraftar bulmak amacyla yre halknn din duygularn istismar etmekten de
geri kalmyorlard. Bu amala Elbistan yaknlarnda bulunan Ashab- Kehfe
64

giderek kurbanlar kesiyorlard. Yine ayn amala Boz-Okta bulunan Kzlba hali-
fesinin yanna gidip, burada da kurbanlar kestikleri, oradan Hac Bektaa
65
varp
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)
80
yine kurbanlar keserek halk yanlarna ekmeye altklar ve halk arasnda zararl
grlerini yayarak fitneye sebep olduklar anlalmaktadr.
66

Elbistanda ortaya kan am-Bayatl Sahte ah smailin, beraberindeki
ekya ile blgede yapt yama ve gasp gibi kanunsuz hareketleri, Mara Beyler-
beyi Ahmed Paann saltanata gnderdii bir mektuptan reniyoruz. Buna gre
ad geen ekya grubu Elbistana gidip gelmekte olan yolcularn zerlerine saldra-
rak, yanlarnda bulunan btn eya ve paralarn gasp etmekteydiler. Sahte ah
smailin bu gibi soygunculuk ve tacizlerinden aresiz kalan halkn, durumu
Ahmed Paaya ikayet etmesi zerine, Ahmed Paa derhal ekya zerine asker
sevk etmi, askerin takibat sonunda ekyann bir ksm ele geirilerek bertaraf
edilmitir. Buna ramen Elbistan halk, askerin blgeden geri ekilmesi durumun-
da, buralarn korumasz kalaca ve ekyann doacak emniyet boluundan yarar-
lanarak buralara tekrar gelip halk taciz edecekleri ynndeki korku ve endielerini
ifade etmilerdir.
67

Bunun zerine Saltanat makam, Trkmen Sanca
68
beyinden kendi muha-
fz takmn o blgede grevlendirmesini talep etmitir. Elbistanda braklacak bu
askerler, hem o blgelerin emniyet ve gvenini salayacak hem de, devlete ait ver-
gilerin toplanmasna yardmc olacaktr. Trkmen Sanca Beyi Murat Beye bu
emir gnderilirken, Sahte ah smail ve yandalaryla Boz-Okta bulunan Kzlba
halifesi adna hareket edenlerin yakalanp bertaraf edilmeleri iin de Boz-Ok Beyi
erkes Beye, Antep Beyi ve Krehir Beyi Memi ah Beye emirler gnderilmi-
tir.
69
Gnderilen bu hkmlerde; Osmanl sultan, ah smailin yandalar olan
ekyadan dolay asayiin bozulduunu, bu nedenle blgede halkn huzur ve emni-
yetinin salanmas, hi kimsenin malna ve canna zarar gelmemesi iin tedbir a-
lnmasn istemektedir. Ayn zamanda mahall yneticilerin, yredeki konarger
Trkmenler ve Yeni-l obalaryla birlikte hareket ederek, ah smail denen ekya-
nn zerine giderek, kendisi ve yanndakilerin etkisiz hale getirilmesi konusunda
azam gayretin gsterilmesi de istenmektedir.
70
Devletin bu konuyu ok ciddiye
ald muhakkaktr. Bunlarn yakalanarak gerekli cezaya arptrlmalar, dier e-
kyaya da ibret olmas asndan son derece nemlidir. Ancak ekyaya kar btn
bu tedbirler alnrken, masum halka herhangi bir zararn dokunmamas iin gerekli
zenin gsterilmesi de istenmektedir.
71

Osmanl Devletinin gerekli tedbirleri almasna ve blgelerdeki valilerin
btn gayretlerine ramen, Sahte ah smail ve adamlarnn yakalanmalar mm-
kn olamamtr. Ancak Osmanl Devleti bu blc ekyann peini brakmak
niyetinde deildi. Bu cmleden olarak, Malatya Sanca beyine gnderilen bir h-
kmde; ah smail adna hareket eden bu mfsidin zerine asker kuvvetlerin gn-
derilerek, her nerede ise ele geirilmesi, bunun iin de ne yaplmas ve hangi yola
bavurulmas gerekiyorsa yle yaplmas talep ediliyordu. Bu meselenin mhim
olduu ve bu konuda katiyen ihmal gsterilmemesi de isteniyordu.
72
Bu arada Sah-
te ah smailin hl Boz-Ok blgesinde olduu ve halk ilie ynlendirerek
kendi taraftarlarn oaltp, Osmanl Devletine isyan hareketini srdrd anla-
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)
81
ldndan, Osmanl Padiah, Boz-Ok beyini bir fermanla durumdan haberdar
etmi ve Boz-Ok blgesinde saklanarak gizlice faaliyetlerine devam eden bu bl-
c ekyann her nerede ise bulunup hapsedilmesini istemitir. Ayrca Boz-Okta
bulunan Kzlba halifesi yandalarnn tespit edilerek, bunlara da frsat verilmeyip,
gerekli cezalara arptrlmalar isteniyordu.
73

Sahte ah smail Boz-Ok blgesinde gizliden gizliye faaliyetlerini srd-
rrken, Mara eyaletindeki adamlar da bo durmuyordu. Maraa bal Antep ile
Birecik arasnda Raab kynde oturan Sleyman adndaki bir ahs, am-Bayatl
Sahte ah smaile destek olmak amacyla 40-50 kadar atl toplayarak, Boz-Oktaki
Sahte ah smaile yardma gitmek zere iken, durum devlet tarafndan haber a-
lnm ve zerine asker sevk edilince, toplad atl adamlar datp, kendisi de
ortadan kaybolmutur. Sleyman adl bu ekyann da kolaylkla ele geirilmesi
mmkn olamayacandan, bu konuda Antep Beyine gelen 25 aban 989 (24 Ey-
ll 1581) tarihli emirde, hangi yolla olursa olsun bu ahsn yakalanarak hapsedil-
mesi isteniyordu.
74

Malatya Sancak beyine gelen bir fermandan, bu blgedeki konarger ai-
retlerden Sahte ah smaile sadaka ve nezir gnderildii anlalmaktadr.
75
Buna
gre Malatya Sancana tabi, zolu, Rivan, Ekanlu, Solaklu, eyh Hseyinl,
Soydanlu, Eribkl, Adaklu, Kalaaklu, Beziki, akallu, Mihriman, Karasaz ve
Kmrl adl cematlerin ah smail adna ortaya kan bu ahsa nezir gnderdikle-
ri, yakalanarak stanbula gnderilen ve Sahte ah smail taraftar olan Mehmet
adndaki ahsn itiraf ile anlalmtr. Ad geen Mehmet; ah smaile nezir gn-
derenlerin kimler olduunu bildiini sylemesi zerine, tutuklu olarak Malatya
tarafna gnderilmitir.
Osmanl Sultan, Malatya Kadsna bir ferman gndererek, yakalanp Ma-
latyaya gnderilen Mehmet adl ahsn verecei bilgilerin de yardmyla, yrede
Sahte ah smaile taraftar olup devlete kar gelenlerin ve ahte ah smaile sa-
daka ve nezir gndermeye devam eden ahslarn aratrlp soruturularak tespit
edilmesi, bu konuda yaplacak mahkemede sular sabit grlen asilerin gerekli
cezalara arptrlmalar istenmitir. Ancak bu meselede susuz olanlara kesinlikle
herhangi bir zarar verilmemesi de ayrca tembih edilmitir.
76

am-Bayatl ah smail, Boz-Ok ile Malatya arasndaki blgede yerleik
halk ve konarger Trkmen airetlerinin yardmlarn temin ederek, taraftar say-
sn arttrmaya ve faaliyet sahasn geniletmeye alyordu. Kendisinin ileriye
dnk daha byk plnlar vard. ah, bu plnlar uygulamaya koymak zere hare-
kete geerken, Osmanl Devleti yetkilileri meselenin nemi ve vahametinin farkn-
da olarak gerekli nlemleri alyorlard. Sahte ah ve adamlar her yerde takip edili-
yor ve nerede olduklar ve ne yaptklar ile ilgili istihbarat toplanyordu. Nitekim
Osmanl devlet yneticilerinin bu srarl takibi sonucu, ahn veziri Han Pir ele
geirildi.
77
Han Pir konuturularak, ambayatl ah smailin faaliyetleri ve ileriye
dnk plnlar kendisinden renildi. Han Pirnin ifadesine gre: am-Bayatl
Sahte ah smail, Boz-Oktan yz Trkmen ile Adana (?) adl kyden hareket-
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)
82
le, ger Trkmen Obasndan, opurolu Obasna varp, orada birka gn kaldk-
tan sonra, oradan ayrlarak Arguvana gitmitir. Arguvanda kald srede nce
mam Kulunun yanna varm daha sonra oradan ayrlarak Bozanolu Mahmudun
evine misafir olmutur. Arguvandan kalkarak Adal adl kye gitmi, orada Solakl
ah Veliolu Alinin evinde be gn kalmtr. ah smail burada kald srede,
Malatya evresinde konarger hayat yaayan Rivan,
78
Bazuki
79
ve Cihanbeyli
80

airetlerinden baz kiiler ile Elmal
81
, ermik
82
, Bozan
83
, Mezrum
84
ve Boyalca
kylerinden ve Arguvan Nahiyesinden baz taraftarlaryla beraber ve
Tahirbeyoullarndan da alt kiiyi de yanna alarak, Solakl, eyh Haletli, Havili
cemaatleriyle, Solakl obalarndan karak, nce Malatyay yamalayp, oradan
Arapkir Kazasna varp onu da yamaladktan sonra Maraa varmak ve oray da
yamaladktan sonra Karaman ele geirmek niyeti ile yetmi seksen kiiyi topla-
yp, Kara Hamza ve eyh Hasan obalarn basarak yamalamtr. Daha sonra El-
mal Ky yaknlarnda plnlarn faaliyete geirmek zere silahl adam toplamakta
iken, Malatya Kadsnn adamlarndan Abdi Kethda, asker kuvvetlerle ah ve
adamlarnn zerine gelerek aralarnda byk bir atma km ve atma sonun-
da Sahte ahn adamlarndan bir ksm ldrlm, kalanlar ise her biri bir tarafa
dalmtr. ah smailin sa kurtulan adamlarndan biri kaarak skanl Obasna
varm ve orada bulunan ahn adamlarna kan, banzn aresine bakn de-
yince orada bulunanlarn her biri bir tarafa kamtr. Sahte ah smailin, devlet
kuvvetleriyle atmaya girmesi ve asl niyetinin de anlalmas zerine, yanna
toplad Rivanllar kendisini terk ederek, baka bir tarafa gitmilerdir. ambayatl
Sahte ah ise yannda kalan taraftarlaryla Frat Nehrini geip, Sivereke doru
kamtr.
85
ah smail adna ortaya kan bu ahsn aratrlarak, nereye gittii
tespit edilip ele geirilmesi devlet tarafndan istenmise de bu tarihten sonra izine
rastlanamamtr. Anlalan Osmanl Devletine kar giritii bu isyan hareketinde
baarl olamayaca ve yre halknn da kendisinin asl maksadn anladklarnn
farkna varmas zerine, bu hareketinden vazgeip, mehul bir yerde gizlenerek
izini kaybettirmitir.

6. Sonu
randa kurulan Safev Devletinin, Osmanl vatandalar zerindeki sosyo-
kltrel etkisinin bu kadar fazla olmasn din, iktisad, idar ve sosyal sebeplerin
yan sra sosyo-psikolojik bir takm nedenlere de balamak gerekmektedir. Ti-
murun elinden Trkmenleri Hoca Alinin kurtarmas, onlarn kendilerini Safev
tarikatna bir nevi can borlu hissetmelerine vesile olmutur. Bu Trkmen airet-
leri, mensubu olduklar Trk milletinin hasletlerinden olan vefa duygusu ile hare-
ket ederek, bu borcun denmesi balamnda kendilerini Safev Devletine adam-
lardr.
Osmanl padiahlar, Fatih Sultan Mehmetin saltanata geiiyle birlikte
devlet ynetiminde Trk kkenli olmayan devirmelere devlet ynetiminde yer
vermilerdir. Bu devirme yneticilerin Trkmenlere kar vergi ve benzeri konu-
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)
83
larda adaletsiz davranmalar, buna karlk ran ahlarnn, zellikle de ah
Tahmasbn devlet idaresinde Trkmenlere grev vermesi, Trkmenlerin Osmanl
Devletinden yz evirerek Safev Devletine ynelmelerine sebep olmutur.
Safevlerin bilhassa bilimsel olarak din eitim almam, atadan dededen
duyarak Mslmanl yaamaya alan konarger halk zmreleri zerinde, adeta
ahslarla bire bir grerek, din duygular istismar edici propagandalar yaparlar-
ken, buna mukabil Osmanl Devlet adamlarnn ayn metotla olaylara yaklamama-
s, halkn sosyo-psikolojik durumunu, kltr dzeyini ve beklentilerini dikkate
almayarak, halkn bu memnuniyetsizliklerinin srekli Osmanlya kar bir isyan
hareketiymi ve byle davranan zmrelerin de ekya olduu mant ile hareket
etmesi, devletin kendi vatandalaryla yabanclamasna yol amtr. Bu durum,
kitlelerin Batn tehlikesine kar korunup, kazanlmas yerine, dlanmasna sebep
ve Safevlerin saflarna itilmesine neden olmutur. Bylece sadece Erdebilde kalan
Trkmenlerin deil, ayn zamanda Anadoluda bulunan akrabalar arasnda da
Safev Devletine ve ran ahlarna kar bir hayranlk duygusu uyanmtr. Bu du-
rum ise Osmanlnn rakibi ve dman olan Safevlerin glenmesine ve Osmanl
lkesinde yzyllar boyu sknt karmalarna zemin oluturmutur.
ambayatl Sahte ah smail olaynda da grld zere, Osmanl Devle-
tinin kurucu unsuru olan Trk halknn bir kenara itilerek, onun yerine ikame edi-
len devirme snfnn da kendi karlarn koruma pahasna bu ana unsuru ihmal
etmeleri ve eitli bask ve hakszlklara maruz brakmalar sonucunda, bunlarn
kendi devletlerine yabanclamalarna ve baka bir devletin karlarna hizmet et-
melerine sebep olmutur. Anadoluda meydana gelen bu tr isyanlarn, din bir
hareketmi gibi grnmesine ramen, idar, iktisad, sosyal, kltrel ve psikolojik
birtakm nedenlere dayand anlalmaktadr.














Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)
84
KAYNAKLAR
I. Ariv Belgeleri
1. Babakanlk Osmanl Arivi
a) Mhime Defterleri
Nr. 32, 35, 139, 140,

II. Yaynlanm Belgeler
KANUN DEVR MALATYA TAHRR DEFTER (1560), (Haz. Refet Yinan,
Mesut Elibyk), Ankara 1983.
MARA TAHRR DEFTER (1563), (Haz.Refet Yinan, Mesut Elibyk), c. II,
Ankara 1988.
AHMET REFK, Osmanl Devrinde Rafzlik ve Bektalik (1558-1591),
Darulfnun Edebiyat Fakltesi Mecmuas, c. IX, Say: 2 (Nisan 1932), s-
tanbul 1932.

III. Aratrma ve ncelemeler
AKDA, Mustafa, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas Celal syanlar,
Ankara 1975.
ALLOUCHE, Adel, The Origins and Development of the Ottoman-Safavid
Conflict (906-962/ 1500-1555), Berlin 1983.
ANONM TEVRH- L- OSMAN ( 1481-1512), (Haz. Faruk Sylemez), Erci-
yes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi (Baslmam),
Kayseri 1995.
DANMEND, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, c. 2, stanbul
1947.
DOAN, D. Mehmet, Byk Trke Szlk, Ankara 1992.
HAMMER, Joseph Von, Osmanl Devleti Tarihi, (ev. Mehmed Ata, Yayna Haz.
Mmin evik-Erol Kl), c. 4, stanbul 1984; c. 7, stanbul 1985.
HINZ, Walther,Uzun Hasan ve eyh Cneyd XV. Yzylda rann Mill Bir Dev-
let Haline Ykselii (ev. Tevfik Byklolu), Ankara 1992.
HOCA SADEDDN EFEND, Tact-Tevarih ( Haz. smet Parmakszolu), c. III,
Ankara 1992.
NALCIK, Halil, The Ottoman Empire The Classical Age 1300-1600, London
1973.
KTKOLU, Bekir, Murad III, slm Ansiklopdisi, c. 8, stanbul 1993.
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)
85
-, Osmanl-ran Siys Mnsebetleri, stanbul 1993.
LEWS, Bernard, Haler Ortaa slm Dnyasnda Terrizm ve Siyaset (ev.
Ali Aktan), stanbul 1995.
MUSTAFA NUR PAA, Netayic l-Vukuat, Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl
Tarihi (Sad. Neet aatay), c. I-II, Ankara 1992.
MNECCMBAI AHMED DEDE, Mneccimba Tarihi (ev. smail Ernsal),
c. II, Tercman 1001 Temel Eser, No: 37.
OCAK, Ahmet Yaar, Din ve Dnce, Osmanl Medeniyeti Tarihi, c. I, stanbul
1999.
-, XVI. Yzyl Osmanl Anadolusunda Mesiyanik Hareketlerinin Bir
Tahlil Denemesi, V. Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kong-
resi Tebliler (stanbul 21-25 Austos 1989), Ankara 1990.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, c. II,
stanbul 1983.
PEEV BRAHM EFEND, Peev Tarihi, c. II, (Haz. Bekir Stk Baykal), An-
kara 1992, s. 32-45.
SOLAK-ZDE, Mehmed Hemdem eleb, Solak-Zde Tarihi ( Haz. Vahid a-
buk), c. II, Ankara 1989.
SYLEMEZ, Faruk, Rivan Airetinin Cemaat, ahs ve Yer Adlar zerine Bir
Deerlendirme, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi,
Say: 12 (Bahar 2002), Kayseri 2002.
SULTANOVA, Ruhengiz A, Mak Hanl (ev. Bilgehan Atsz Gkda), Trkler,
c. 7, Ankara 2002.
SMER, Faruk, Eshabl-Kehf (Yedi Uyurlar), stanbul 1989.
-, Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri- Boy Tekilt Destanlar, stanbul
1999.
-, Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin
Rol, Ankara 1992.
AHN, lhan, Yeni-il Kazas ve Yeni-l Trkmenleri, (1548-1653), stanbul ni-
versitesi Edebiyat Fakltesi, Doktora Tezi (Baslmam), stanbul 1980.
-, Hacm (Hacbekta) Kynn Sosyal ve Demografik Tarihi (1485-
1584), Osmanl Aratrmalar, Say: VI, stanbul 1986.
TRKAY, Cevdet, Babakanlk Ariv Belgelerine Gre Osmanl mparatorlu-
unda Oymak Airet ve Cemaatler, stanbul 1979.
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)
86
TRKYE MLK DARE BLMLER BELEDYELER KYLER, Ankara
1986.
UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Tarihi, c. II; c. III, Ksm: I, Ankara
1988.
YAZICI, Tahsin, Safevler, slm Ansiklopedisi, c.10, stanbul. 1993.



DPNOTLAR

1
Ahmet Yaar Ocak, Din ve Dnce, Osmanl Medeniyeti Tarihi, c. I, stanbul 1999, s.
145.

2
Bernard Lewis, Haler Ortaa slm Dnyasnda Terrizm ve Siyaset (ev. Ali
Aktan), stanbul 1995, s. VIII.

3
Ayn yer.

4
Molla Kbz randan gelerek, din bilgisini gelitirdikten sonra Osmanl lmiye snf-
na dahil olmutur. Kendi fikirlerini her yerde hatta meyhanelere kadar giderek, halka
anlatmaya balamtr. Birtakm ayet ve hadisleri tevil ve tefsir ederek Hz. sann b-
tn peygamberlerden stn olduunu ve hatta Hz. Muhammedden de daha faziletli ol-
duunu halka anlatyor, birok kii de buna inanyordu. in dndrc taraf, ortaya
att bu fikirleri kendi ahs dnceleri olduunu belirtmesi yerine slm bir klf ile
sunmas, baz ayet ve hadisleri kendi fikirleri dorultusunda yorumlayarak, bu iddiala-
rnn slmn temel kaynaklarna dayandn ileri sryordu. Buna gre; gya Molla
Kbz, slm dinini reddedip Hristiyanlk propagandas yapmyor, Mslmanl kabul
etmekle beraber Hristiyanl ondan stn tutmu oluyordu. Osmanlnn bakentinde
bu gibi fikirlerle halkn zihnini bulandrrken, bir ksn ulemann ikyeti zerine di-
vanda yarglanmtr. 7 Safer 934 (2 Kasm 1527) tarihinde yaplan ilk durumada Ru-
meli Kadaskeri Fenari-zde Muhyiddin elebi ile Anadolu Kadaskeri Kadri elebi,
Kbzn fikirlerini rtememilerdir. Kanun Sultan Sleymann da kafes arkasndan
dinledii bu durumada bir sonuca varlamaynca, dava ertesi gne braklmtr. Ka-
nun, Veziriazam brahim Paay arp, ne yaplmas konusunda istiarede bulun-
mu, sonuta fikirlerin ancak fikirle rtlebilecei kanaatine varlmt. Ertesi gn
yaplacak mahkemede Kbza kar, eyhlislm bni kemal ve stanbul Kads
Sadeddin elebi arlmt. bni Kemal, Kbz sknetle dinledikten sonra, fikirle-
rini bilimsel delillerle rtm ve hatasndan dnd taktirde affedilecei teklif e-
dilmise de, Kbz bu teklifi kabul etmeyerek iddialarnda srar edince idamna karar
verilmitir. Bk. Mehmed Hemdem eleb Solak-zde, Solak-Zde Tarihi (Haz. Vahid
abuk), c. II, Ankara 1989, s. 157-160; Mneccimba Ahmed Dede, Mneccimba
Tarihi (ev. smail Ernsal), c. II, Tercman 1001 Temel Eser, No: 37, s. 528-529;
Ahmed Refik, Osmanl Devrinde Rafzlik ve Bektalik (1558-1591), Darulfnun E-
debiyat Fakltesi Mecmuas, c. IX, Say: 2 (Nisan 1932), stanbul 1932, s. 30; smail
Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, c. 2, stanbul 1947, s. 125-126.

5
Walther Hinz,Uzun Hasan ve eyh Cneyd XV. Yzylda rann Mill Bir Devlet
Haline Ykselii (ev. Tevfik Byklolu), Ankara 1992, s. 15.

6
Hinz, age, s. 6-7.

7
Hinz, age, s. 7.

8
Hinz, age, s. 8-9.
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)
87


9
Tahsin Yazc, Safevler, slm Ansiklopedisi, c. 10, stanbul 1993, s. 54.
10
Bekir Ktkolu, Osmanl-ran Siys Mnsebetleri, stanbul 1993, s. 2.
11
Ktkolu, age, s. 1.
12
Adel Allouche, The Origins and Development of the Ottoman-Safavid Conflict (906-
962/ 1500-1555), Berlin 1983, s. 44; Hinz, age, s. 17.
13
Hinz, age, s. 17.
14
smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, Ankara 1988, s. 226; Ktkolu, age,
s. 2.
15
Hinz, age, s. 18.
16
Allouche, age, s. 44-45.
17
Uzunarl, age, c. II, s. 226; Hinz, age, s. 19-22.
18
Hinz, age, s. 27.
19
Hinz, age, s. 35.
20
Uzun Hasan, Trabzon Rum mparatoru Kalo onnesin kz ve David Kemmenusun
kz kardei olan Katerina (evlilikten sonra Despina Hatun ismiyle anld) ile 1458 y-
lnda evlenmi ve bu evlilikten bir olu ve kz dnyaya gelmiti. Annesinin Marta
adn verdii ve Safev Devletinin kurucusu ah smailin annesi olan bu kadn, Uzun
Hasannn kznn en by idi. Bk. Hinz. age, s. 29.
21
Hinz, age, s. 63.
22
Ktkolu, age, s. 2.
23
Hinz, age, s.75.
24
Hinz, age, s. 77.
25
Hinz, age, s. 82.
26
Hinz, age, s. 67.
27
Hoca Sadedin Efendi, Tact-Tevarih ( Haz. smet Parmakszolu), c. III, Ankara
1992, s. 274-275; Joseph Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, (ev. Mehmed Ata,
Yayna Haz. Mmin evik-Erol Kl), c. 4, stanbul 1984, s. 975.
28
Ahmet Refik, agm, s. 25.
29
Ktkolu, age, s. 2-3.
30
Ahmet Refik, agm, s. 25.
31
Bu konuda geni bilgi iin bk. Anonim Tevrih-i l-i Osman ( 1481-1512), (Haz. Fa-
ruk Sylemez), Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi (Basl-
mam), Kayseri 1995, s. 259-278.
32
Mneccimba Tarihi c. II, s. 525-526.
33
Solak-Zde Tarihi c. II, s. 153.
34
Mneccimba Tarihi, c. II, s. 526-527; Solak-zde Tarihi, c. II, s. 153-157.
35
Ktkolu, age, s. 3-4.
36
Bu konuda Mhimme Defterlerinde ok sayda kayt vardr. Bu kaytlar Osmanl Dev-
letinde grev alan brokrat ve mahall yneticilerin Trkmen airetlerine bakn yan-
stmaktadr. Mesel, Afarlarla ilgili olarak: Afar Tifesinin ekseri kadimden er ve
ekvet ve kat- tarik ve nehb-i emvl misill melanet ile ibadullaha isl-i mazarrata
melf ve mutd bir tife-i kesirl-fesd olduklarna binaen kendileri esasen
cinayttan hl olmadklarndan baka dernlarna duhul ve tahassun eden Klnl ve
Bektal ekyalaryla mttefikan cibilliyetlerinde olan ekaveti (Bk. BOA, Mhi-
me Defteri [ MD], nr 140, s. 185.) ifadeler yer almakta ve ne yazk ki bu Trkmen ai-
retleri, yaratllarndan itibaren ekya saylarak bunlarn birer potansiyel sulu olarak
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)
88

grldkleri anlalmaktadr. Bu konudaki dier rnekler iin bk. BOA, MD, nr. 139, s.
347; MD, nr. 139, s. 405-406.
37
Sz konusu airetlerin slah iin de kendlerinin buattan olduklar mteayyen
olmala haklarnda verilen fetv-y erife mucebince ekya- merkmenin cezalar ter-
tip ibaresi kullanlmakta, nlem olarak cezalandrma metodu tercih edilmekteydi.
Bk. BOA, MD, nr. 140, s. 185.
38
Ahmet Yaar Ocak, XVI. Yzyl Osmanl Anadolusunda Mesiyanik Hareketlerinin
Bir Tahlil denemesi, V. Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi Teb-
liler (stanbul 21-25 Austos 1989). Ankara 1990, s. 819.
39
Ahmet Refik, agm, s. 26.
40
Mustafa Akda, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas Celal syanlar , Ankara
1975, s. 255-265.
41
smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, Ankara 1988, s. 55-56.
42
Mustafa Nuri Paa, Netayic l-Vukuat, Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi (Sad.
Neet aatay), c. I-II, Ankara 1992, s. 113-114.
43
B. Ktkolu, Murad III, A, c. 8, stanbul 1993, s. 616.
44
Nzur, Arapa nezir kelimesinin oulu olup adamak, adak, bir kimsenin vcip ol-
mayan bir eyi kendi nefsi zerine vcip klmas anlamlarna gelmektedir. Terim ola-
rak: Cami veya tekkelere mum, ya, yahut da mukaddes ve mbarek olarak kabul edi-
len bir ahsa yaplan yardm (Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Te-
rimleri Szl, c. II, stanbul 1983, s. 690.) manasna geldii gibi, bir kimse veya ku-
rulua sunulan armaan (D. Mehmet Doan, Byk Trke Szlk, Ankara 1992, s.
852.) anlamna da gelmektedir. rannn kuzeybatsndaki Mak Hanlnda, dinsel me-
rasimlerin yerine getirilmesi iin toplanan zekat, mersiye hakk gibi nezir de bir vergi
(Ruhengiz A. Sultanova, Mak Hanl (ev. Bilgehan Atsz Gkda), Trkler, c. 7,
Ankara 2002, s. 128.) olarak kabul edilmekteydi. Erdebil Tekkesi mukaddes olarak ka-
bul edildii iin eitli yerlerden buraya nzur gnderiliyordu. Ancak, eyh
Cneydden itibaren bu tekkenin i-Batn dncelerin yayld siyas bir merkez ha-
line dnmesiyle birlikte, bu dncelere kar olanlar nzur gndermeyi brakrken,
ran ahlarna bal olan iler nezirlerini gndermeye devam etmilerdir.
45
Halil nalck, The Ottoman Empire The Classical Age 1300-1600, London 1973, s.
196.
46
nalck, age, s. 197.
47
Ahmet Refik, agm, s. 42.
48
Ktkolu, age, s. 10-12.
49
Bu Afarlar, Kh-Glda Akkoyunlularn buray fetihlerinden sonra, Mansur Beyin
ynetimi altnda Trkiyeden gelmilerdir. Bkz. Faruk Smer, Safev Devletinin Ku-
ruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, Ankara 1992, s. 132.
50
Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 132.
51
Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 133.
52
Ouzlarn Bayat boyuna mensup olan am-Bayad Trkmenleri Anadoluda: Yeni-
lde 5-6 oba, Ulu-Yrk topluluuna bal Amasya yresinde yaayan nallu teek-
kl arasnda birka oba, Ankarann Kalecik Kazasnda 1522 ylnda kk bir oy-
mak halinde bulunuyorlard. Mara yresindeki am-Bayad Trkmenlerinin bir kolu
da Antakyaya bal Haclu kynde klamakta idiler. Boz-Oktaki am-Bayatlar bu
blgenin Gedk yresinde yaamakta idiler. Bu yre aa yukar bugnk arkla
Kazasnn bulunduu yerdir. Boz-Oktaki am-Bayad Trkmenlerinin 1613 tarihinde
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)
89

bu yreye geldikleri anlalmaktadr. Malatya Sancana bal Behesni Kazasnn Ko-
rucu adl kynde 40 vergi nfusuna sahip olarak yaamakta idiler. Bu konuda geni
bilgi iin bk. Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri- Boy Tekilat Destanlar,
stanbul 1999, s. 249-250, Malatya Sancann 1560 yl tahririne gre Behesni Kaza-
sna tabi Devle Kynn Koru adl bir mezraas mevcuttur. Bk. Kanun Devri Ma-
latya Tahrir Defteri (1560), (Haz. Refet Yinan, Mesut Elibyk), Ankara 1983, s. 443.
Yukardaki Korucu ky ile bu Koru mezraas ayn yer olmaldr. Muhtemelen bu
kyde yaayan am-Bayad Trkmenleri daha sonra, Besni ilesine bal bugnk
ambayat Nahiyesine (Trkiye Mlk dare Blmleri Belediyeler Kyler, Ankara
1986, s. 22.) iskan edilmiler ve bu yerleim yerine kendi adlarn vermilerdir. am-
Bayatlar XVI. yzyln ilk yarsnda yazlar Boz-Okta Gedk yresinde yaylaya kar
ve k Haleb blgesinde geirirlerdi. Bk. Smer, Safev Devletinin Kuruluu, s. 187.
Cevdet Trkay, am-Bayad Trkmenlerini Bozulus Airetinin bir cemaati olarak be-
lirtmektedir. Bk. Babakanlk Ariv Belgelerine Gre Osmanl mparatorluunda Oy-
mak Airet ve Cemaatler, stanbul 1979, s. 693.
53
Lala Mustafa Paann bu seferi hakknda geni bilgi iin bk. Peev brahim Efendi,
Peev Tarihi, c. II, (Haz. Bekir Stk Baykal), Ankara 1992, s. 32-45.
54
Hammer, Lala Mustafa Paa komutasndaki Osmanl ordusunun Kohisara geldiinde
byk bir frtnaya tutulduunu, ancak Lala Mustafa Paay bekleyen daha byk bir
belnn ise, Zlkadriye Eyaletine tabi Elbistandaki am-Bayad Trkmenlerinin isya-
n olduunu ifade etmektedir. Serdar Lala Mustafa Paa, bu isyan bastrmak iin uy-
gun tedbirler aldn ve asileri nasl tenkil ettiini, padiahn musahibi emsi Paa ve
Hoca Sadeddine mektuplar yazarak bildirdiini ifade etmektedir. Bkz. Joseph Von
Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, (ev. Mehmed Ata, Yayna Haz. Mmin evik-Erol
Kl), c. 7, stanbul 1985, s. 2051-2052.
55
Tahrir Defterlerinde Hatun Kendi adyla da kaydedilen Arslanta, Mara Sanca Elbis-
tan Kazasna bal Sarsab Nahiyesi mezraalarndandr. Bk. Mara Tahrir Defteri
(1563), (Haz. Refet Yinan, Mesut Elibyk), c. II, Ankara 1988, s. 563.
56
Ktkolu, age, s. 12-13.
57
Yeni-il Trkmenleri ilgili geni bilgi iin bk. lhan ahin, Yeni-il Kazas ve Yeni-il
Trkmenleri (1548-1653), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Doktora Tezi (Ba-
slmam), stanbul 1980.
58
Trkay, age, s. 506.
59
Genellikle Orta Anadolu ve zellikle Boz-Ok Sancanda konar-ger hayat yaayan
Pehlivanl cemaati, Yeni-l haslarna dahil edilmi konar-ger Trkmen taifesindendir.
Bk. Trkay, age, s. 625-626.
60
Ktkolu, age, s. 13.
61
Ktkolu, age, s. 13.
62
Mara Sancana bal Elbistan Kazasnn Sarsab Nahiyesi kylerinden olan Sultan
Korusunda am Yrklerinden Kaanl Cemaati yaamaktayd. Bk. Mara Tahrir
Defteri (1563), (Haz.Refet Yinan, Mesut Elibyk), c. II, Ankara 1988, s. 569.
63
BOA, MD, nr. 32, s. 206.
64
Ashab- Kehf iin bk. Mara Tahrir Defteri (1563), c. II, s. 631-633; Ashab- Kehf
makamnn spanya, Cezayir, Msr, rdn, Suriye, Afganistan, Dou Trkistan ve
Anadoluda olmak zere birok yerde bulunduu kabul edilmektedir. Anadoluda da,
Efes, Tarsus ve Afin (Yarpuz) olmak zere yerde bu makamn varl kabul edil-
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004/2 (71-90 s.)
90

mektedir. Bu konuda geni bilgi bk. Faruk Smer, Eshabl-Kehf (Yedi Uyurlar), s-
tanbul 1989, s. 26-40
65
Hac Bekta hakknda bk. lhan ahin, Hacm (Hacbekta) Kynn Sosyal ve De-
mografik Tarihi (1485-1584), Osmanl Aratrmalar, Say: VI, stanbul 1986.
66
BOA, MD, nr. 32, s. 206.
67
Ayn yer.
68
Halep Eyaleti sancaklarndandr ve Trkmn- Halep Sanca olarak da ifade edilmek-
teydi. Bk. Mustafa Nuri Paa, age, c. I-II, s. 142.
69
BOA, MD, nr. 32, s. 206.
70
Ayn yer.
71
Ayn yer.
72
BOA, MD, nr. 35, s. 204.
73
BOA, MD, nr. 35, s. 233.
74
BOA, MD, nr. 35, s. 316.
75
Ahmed Refik, agm, s. 55.
76
Ayn yer.
77
BOA, MD, nr. 35, s. 400.
78
Faruk Sylemez, Rivan Airetinin Cemaat, ahs ve Yer Adlar zerine Bir Deer-
lendirme, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 12 (Bahar
2002), Kayseri 2002.
79
Trkay, age, s. 55.
80
Trkay, age, 69.
81
Malatyann Doanehir lesi kylerindendir. Bk. Trkiye Mlki dare Blmleri
Belediyeler Kyler, Ankara 1986, s. 576.
82
Malatya Tahrir Defteri (1560), s. 214.
83
Bozan Ky, Malatya Sanca Arguvan Nahiyesine baldr. Bk. Malatya Tahrir Def-
teri (1560), s. 172.
84
Malatya Sancann 1560 yl tahririne gre Mezrum (Mezreme veya Merzeme), Ar-
guvan Nahiyesi kylerindendir. Bk. Malatya Tahrir Defteri (1560), s. 175.
85
BOA, MD, nr. 35, s. 400; Ktkolu, age, s. 13-14.