You are on page 1of 159

GEORGE STEINER

Lecciones de los maestros









Traduccin de Mara Cndor


SIRUELA



Para Rebecca, para Miriam, un da


Introduccin


Despus de pasar ms de medo sgo dedcado a a enseanza en
numerosos pases y sstemas de estudos superores, me sento
cada vez ms nseguro en cuanto a a egtmdad, en cuanto a as
verdades subyacentes a esta profesn. Pongo esta paabra
entre comas para ndcar sus compe|as races regosas e
deogcas. La profesn de profesor -este msmo un trmno
ago opaco- abarca todos os matces magnabes, desde una
vda rutnara y desencantada hasta un eevado sentdo de a
vocacn. Comprende numerosas tpoogas que van desde e
pedagogo destructor de amas hasta e Maestro carsmtco.
Inmersos como estamos en unas formas de enseanza cas
nnumerabes -eementa, tcnca, centca, humanstca, mora
y osca-, raras veces nos paramos a consderar as maravas
de a transmsn, os recursos de a fasedad, o que yo amara -
a fata de una dencn ms precsa y matera- e misterio que e
es nherente. Ou es o que conere a un hombre o a una mu|er e
poder para ensear a otro ser humano? Dnde est a fuente de
su autordad? Por otra parte, cues son os prncpaes tpos de
respuesta de os educados? Estas cuestones desconcertaron a
san Agustn y aparecen con toda su crudeza en e cma bertaro
de nuestra propa poca.
Smpcando, podemos dstngur tres escenaros prncpaes o
estructuras de reacn. Hay Maestros que han destrudo a sus
dscpuos pscogcamente y, en agunos raros casos, fscamente.
Han quebrantado su esprtu, han consumdo sus esperanzas, se
han aprovechado de su dependenca y de su ndvduadad. E
mbto de ama tene sus vampros. Como contrapunto, ha
habdo dscpuos, pupos y aprendces que han tergversado,
traconado y destrudo a sus Maestros. Una vez ms, este drama
posee atrbutos tanto mentaes como fscos. Recn eegdo
rector, un Wagner trunfante desdear a morbundo Fausto,
antao su magister. La tercera categora es a de ntercambo: e
eros de a mutua conanza e ncuso amor (e dscpuo amado
de a Utma Cena). En un proceso de nterreacn, de osmoss, e
Maestro aprende de su dscpuo cuando e ensea. La ntensdad
de dogo genera amstad en e sentdo ms eevado de a
paabra. Puede ncur tanto a carvdenca como a snrazn de
amor. Consderemos a Acbades y Scrates, a Eosa y Abeardo, a
Arendt y Hedegger. Hay dscpuos que se han sentdo ncapaces
de sobrevvr a sus Maestros.
Cada uno de estos modos de reacn -y as mtadas
posbdades de mezcas y matces entre eos- han nsprado
testmonos regosos, oscos, teraros, socogcos y
centcos. Los materaes exstentes desafan cuaquer anss
exhaustvo, sendo como son verdaderamente panetaros. Los
captuos que sguen pretenden ofrecer a ms sumara de as
ntroduccones; son cas rdcuamente seectvos.
Estn en |uego tanto cuestones enrazadas en a crcunstanca
hstrca como nterrogantes perennes. E e|e de tempo cruza y
vueve a cruzar. Ou sgnca transmtr (tradendere)? De qun a
qun es egtma esta transmsn? Las reacones entre traditio, o
que se ha entregado, y. o que os gregos denomnan
paradidomena, o que se est entregando ahora, no son nunca
transparentes. Ta vez no sea accdenta que a semntca de
tracn y traduccn no est enteramente ausente de a de
tradcn. A su vez, estas vbracones de sentdo y de ntencn
actan poderosamente en e concepto, sempre desaante
msmo, de transacn (translatio). Es a enseanza, en agn
sentdo fundamenta, un modo de transacn, un e|ercco entre
neas, como dce Water Ben|amn, cuando atrbuye a o nternea
emnentes vrtudes de dedad y transmsn? Veremos que hay
muchas respuestas posbes.
Se ha dcho que a autntca enseanza es a imitatio de un acto
trascendente o, dcho con mayor exacttud, dvno, de
descubrmento, de ese despegar verdades y pegaras haca
dentro que Hedegger atrbuye a Ser (aletheia). E manua secuar
o e estudo avanzado son a mimesis de una panta y de un
orgna sagrados, canncos, que fueron tambn eos
comuncados oramente, en ecturas oscas y mtogcas. E
profesor no es ms, pero tampoco menos, que un audtor y
mensa|ero cuya receptvdad, nsprada y despus educada, e ha
permtdo aprehender un logos reveado, a Paabra que era en
un prncpo. ste es, en esenca, e modeo que presta vadez a
maestro de a Tora, a expcador de Corn y a comentador de
Nuevo Testamento. Por anaoga -y cuntas perpe|dades saen a
a uz en os usos de o anogo-, se extende este paradgma a a
dfusn, transmsn y codcacn de conocmento secuar, de a
sapientia o Wissenschaft. Incuso en os Maestros de as Sagradas
Escrturas y su exgess encontramos deaes y prctcas que se
adaptan a a esfera secuar. As, san Agustn, Akba y Toms de
Aquno tenen un ugar en a hstora de a pedagoga.
Por e contraro, desde a autordad pedaggca se ha sostendo
que a nca cenca honrada y demostrabe para ensear es a
que se posee en vrtud de e|empo. E profesor demuestra a
aumno su propa comprensn de matera, su capacdad para
reazar e expermento qumco (e aboratoro aberga a
demostradores), su capacdad para resover a ecuacn de a
pzarra, para dbu|ar con precsn e vacado de escayoa o e
desnudo en e taer. La enseanza e|empar es actuacn y puede
ser muda. Ta vez deba sero. La mano gua a de aumno sobre
as tecas de pano. La enseanza vda es ostensbe. Muestra.
Esta ostentacn, que tanto ntrgaba a Wttgensten, est nserta
en a etmooga: e atn dicere, mostrar y, so posterormente,
mostrar dcendo; e ngs medo token y techen con sus
connotacones mpctas de o que muestra. (Es e profesor, a n
de cuentas, un hombre espectcuo?) En aemn, deuten, que
sgnca seaar, es nseparabe de bedeuten, sgncar. La
contgdad mpusa a Wttgensten a negar a posbdad de toda
nstruccn textua honrada en osofa. Con respecto a a mora,
soamente a vda rea de Maestro tene vaor como prueba
demostratva. Scrates y os santos ensean exstendo.
Acaso estos dos escenaros sean deazacones. E punto de vsta
de Foucaut, por smpcado que est, tene su pertnenca. Se
podra consderar a enseanza como un e|ercco, aberto u ocuto,
de reacones de poder. E Maestro posee poder pscogco, soca,
fsco. Puede premar y castgar, excur y ascender. Su autordad
es nsttucona, carsmtca o ambas a a vez. Se ayuda de a
promesa o a amenaza. E conocmento y a praxs msmos,
dendos y transmtdos por un sstema pedaggco, por unos
nstrumentos de educacn, son formas de poder. En este sentdo,
hasta os modos de nstruccn ms radcaes son conservadores y
estn cargados con os vaores deogcos de a estabdad (en
francs, tenure es estabiliaci!n) . Las contracuturas de hoy y a
pomca de a New Age -que tene sus antecedentes en a
querea con os bros que encontramos en e prmtvsmo
regoso y en a anarqua pastora- ponen a conocmento forma
y a a nvestgacn centca a etqueta de estrategas de
expotacn, de domno de case. Oun ensea qu a qun, y
con qu nes potcos? Como veremos, es este pan de domno, de
enseanza como poder bruto, eevado a extremo de a hstera
ertca, o que se satrza en "a le#on $"a lecci!n% de Ionesco.
Cas no se han anazado as negatvas a ensear, as negatvas a
a transmsn. E Maestro no encuentra nngn dscpuo, nngn
receptor dgno de su mensa|e, de su egado. Moss destruye as
prmeras Tabas, precsamente as escrtas por a propa mano de
Dos. Netzsche est obsesonado por a fata de dscpuos
adecuados precsamente cuando su necesdad de recepcn es
angustosa. Este motvo es a trageda de Zaratustra.
O ta vez sea que a do&a, a doctrna y e matera que hay que
ensear, se |uzgue demasado pegrosa como para ser
transmtda. Est enterrada en agn ugar secreto que no ser
redescuberto durante mucho tempo o, de manera ms drstca,
se de|a que muera con e Maestro. Hay e|empos en a hstora de
a tradcn aqumca y cabastca. Ms frecuentemente, so a un
puado de eegdos, de ncados, se es dar conocmento de o
que verdaderamente quere decr e Maestro. A pbco genera se
e srve una versn duda, vugarzada. Esta dstncn entre a
versn esotrca y a exotrca anma as nterpretacones que
hace Leo Strauss de Patn. Exsten hoy posbes paraesmos en
a bogentca o en a fsca de partcuas? Son estas hptess
demasado amenazadoras (socamente, humanamente) como
para comprobaras, debendo de|ar descubrmentos sn pubcar?
Los secretos mtares podran ser e dsfraz, a modo de farsa, de
un dema ms compe|o y candestno.
Puede tambn haber prdda, desaparcn por accdente, por
autoengao -haba resueto Fermat su propo teorema?- o por
accn hstrca. Cunta sabdura y cenca ora, por e|empo en
botnca y terapa, se ha perddo sn remedo; cuntos
manuscrtos y bros se han quemado, desde Ae|andra hasta
Sara|evo? De as escrturas de os abgenses so se han
conservado mnmas con|eturas. Es una nquetante posbdad que
certas verdades, que certas metforas e deas fundamentaes,
especamente en as humandades, se hayan perddo, estn
rrevocabemente destrudas (Sobre a comeda, de Arsttees).
Hoy somos ncapaces de reproducr, s no es fotogrcamente,
certos coores mezcados por Van Eyck. Segn se dce, no podemos
e|ecutar certa fermata, con trpe eevacn de tono presonando
con e dedo, que Pagann se neg a ensear. Por qu medo se
transportaron a Stonehenge o se pantaron derechas en a Isa de
Pascua aqueas pedras ccpeas?
Evdentemente, as artes y os actos de enseanza son, en e
sentdo propo de este trmno tan denostado, dactcos. E
Maestro aprende de dscpuo y es modcado por esa
nterreacn en o que se converte, deamente, en un proceso de
ntercambo. La donacn se torna recproca, como sucede en os
aberntos de amor. Cuando soy ms yo es cuando soy t, como
d|o Cean. Los Maestros repudan a os dscpuos s os haan
ndgnos o deseaes. E dscpuo, a su vez, pensa que ha de|ado
atrs a su Maestro, que debe abandonar a su Maestro para
convertrse en s msmo (Wttgensten e conmnar a que as o
haga). Esta superacn de Maestro, con sus componentes
pscoanatcos de reben edpca, puede ser causa de una
trsteza traumtca. Como cuando Dante se despde de Vrgo en
e Purgatorio, o en 'he master of go, de Kawabata. O acaso puede
ser una fuente de vengatva satsfaccn tanto en a ccn -
Wagner trunfa sobre Fausto- como en a readad -Hedegger
prevaece sobre Husser y o huma.
Son agunos de estos mtpes encuentros en a osofa, en a
teratura o en a msca o que quero consderar ahora.

1
Unos orgenes erdura!les

La nstruccn, habada y representada, por medo de a paabra o
de a demostracn e|empar, es evdentemente tan antgua como
a humandad. No puede haber sstema famar n soca, por
asado que est y por rudmentaro que sea, sn enseanza y
dscpuazgo, sn magstero y aprendza|e consumados. Pero e
egado occdenta tene sus fuentes especcas. Hasta un punto
que resuta asombroso, os usos, os motvos que sguen ponendo
en prctca nuestra nstruccn, nuestras convencones
pedaggcas, nuestra magen de Maestro y de sus dscpuos, |unto
con as rvadades entre escueas o doctrnas enfrentadas, han
conservado sus pecuardades desde e sgo VI a. C. E esprtu de
nuestras cases magstraes y semnaros, as aseveracones
carsmtcas de os gurs rvaes y de sus actos, muchas de as
tcncas retrcas de a enseanza msma, no sorprenderan a os
presocrtcos. Es esta contnudad menara o que consttuye
quz nuestra prncpa herenca y e e|e de o que amamos -
sempre provsonamente- cutura occdenta.
E probema es que sabemos demasado y demasado poco de
persona|es como Empdoces, Hercto, Ptgoras o Parmndes.
Lo que se cuenta de sus vdas nunca ha de|ado de fascnar a a
sensbdad osca y potca. Estmuan no so a
argumentacn cosmogca, metafsca y gca en e curso de
toda a hstora nteectua de Occdente, sno tambn e arte, a
poesa y, en e caso de Ptgoras, as concepcones de a msca.
Sn embargo, o que reamente ensearon ha egado hasta
nosotros -s es que ha egado- en fragmentos, en |rones
desgarrados, por as decro, o a travs de ctas, posbemente
nexactas o ncuso oportunstas, de voces crtcas taes como as
de Patn, Arsttees, os doxgrafos bzantnos y os Padres de a
Igesa. Una neba egendara, aunque en ocasones extraamente
umnosa, envueve as enseanzas y mtodos osco-centcos
de a Sca y e Asa Menor presocrtcas. Hasta e epgrafe
osco-centco es cuestonabe. Los presocrtcos no hacen
esta dstncn. Hay eementos aegrcos, cutos esotrcos,
maga, como os que conocemos por as prctcas chamncas,
nextrcabemente entrete|dos con unas proposcones de un
tenor arduamente abstracto (Parmndes sobre a nada,
Hercto sobre a dactca). La magen de Hege es fascnante:
no es hasta Hercto cuando a hstora de a osofa, que es
osofa en s msma, psa terra rme. Hercto, e aforsta oscuro
y engmtco, como o descrban os antguos, es, sn embargo,
tan escurrdzo como sus crepuscuares predecesores.
Y de nmedato egamos a uno de nuestros grandes temas: e de
a oradad. Antes de a escrtura, en a hstora de a escrtura y
como desafo a ea, a paabra habada era parte ntegrante de
acto de a enseanza. E Maestro habla a dscpuo. Desde Patn a
Wttgensten, e dea de a verdad vva es un dea de oradad, de
aocucn y respuesta cara a cara. Para muchos emnentes
profesores y pensadores, dar sus cases en a muda nmovdad de
un escrtoro es una nevtabe fascacn y tracn.
Para Hedegger, Anaxmandro era una presenca nmedata. Pero
ya para a Antgedad csca tenan ago de msteroso unos
Maestros prmgenos, en muchas ocasones tnerantes, como
Anaxmandro, Anaxgoras, |enfanes e Ion de Ouos. Cmo y a
qun haban enseado; qu sgncaban exactamente as
tempranas referencas a certa escuea de Anaxgoras? La
eyenda y a con|etura se ncnaban a reaconar e orsmo, as
enseanzas y rtos que a mtografa atrbua a a gura de Orfeo,
con os abores de a nstruccn osco-cosmogca. E orsmo
sgue consttuyendo un concepto y una tradcn cas
mpenetrabes. Lo que mporta aqu son as ntmas andades
entre a pedagoga osca, por un ado, y as artes de rapsoda,
por otro. Estas artes son oraes y, por dencn, potcas. La
rectacn de os rapsodas, de poetas-cantores ms o menos
ngromantes, os tratados de os propos Maestros presentados
ba|o formas potcas (Empdoces, Parmndes, pero tambn a
mtooga patnca), a fundacn de unas comundades ncadas
de adeptos y dscpuos contrbuyeron a componer un fermento
ahora rrecuperabe pero de grandes consecuencas. Su fuerza se
puede evauar por as hueas que ha de|ado en a moderna
prctca.
Por o que sabemos de as enseanzas y reatos hagogrcos que
rodean a Empdoces y Ptgoras, es a donde tenen su orgen os
omnpresentes temas de Magstero y e dscpuazgo. A naes de
sgo V estaban muy extenddas a fama de Ptgoras y a prctca
de sus preceptos. Consderado como un hombre unversa
(Hercto denuncar esta charatanera pomtca), Ptgoras
e|erc una nuenca domnante en a cosmografa, as
matemtcas, a comprensn de a msca y, sobre todo, e modo
de evar una vda cotdana de carcter asctco, purcado. E
hechzo que rradaba de sus enseanzas en Crotona era sn duda
mesmrco. En su estudo sobre os presocrtcos, un escptco
|onathan Barnes haba de numerosos sectaros, de una
francmasonera ptagrca unda por prescrpcones y tabes,
una socedad regosa -no un gremo centco- que tena sus
escarceos en a potca de a Itaa merdona.
Son estos escarceos os que quz resutaron fataes. Da a
mpresn de que Ptgoras reun arededor de una asambea
extrada de a arstocraca oca. La tenaz eyenda evoca aos de
preparacn, de sencos nctcos, de estrcta observanca
dettca e hgnca necesara antes de que os membros de este
grupo (hetaireia) fueran admtdos a a presenca y enseanza
persona de Maestro. Aunque e compromso tco e nteectua
era sn duda prmorda, a vsn y as doctrnas de Ptgoras
tenan mpcacones potcas. Su ob|etvo era nada menos que e
goberno de a cudad por a osofa: e dea patnco. La
tradcn segn a cua a cudadana se evant contra Ptgoras
obgndoo a hur a Metaponto, haca 497-495 a. C, no es
nverosm. De acuerdo con nformacones no contamnadas de
mstcsmo, e Maestro faec tras abstenerse de todo amento
durante cuarenta das (aqueos cuarenta das en e deserto?).
Pero sus dscpuos no desapareceron con . A parecer, sgueron
exstendo comundades ptagrcas en cudades que se haaban
ba|o a nuenca de Crotona. Atacados haca e ao 450 a. C, os
ptagrcos huyeron a Greca. Undos en camaradera por a
costumbre y e rtua, es posbe segures a psta hasta
aproxmadamente e ao 340 a. C. Haba comenzado un concto
recurrente entre a vda menta y a vda en a polis. Tambn a
Orfeo o haban hecho pedazos y a ntucn hebrea nsstr en
que a os profetas y a os maestros de sabdura os matan sus
concudadanos.
Este concto se de|a ver en o que conocemos de Empdoces.
Aqu e aura de o sobrenatura es todava ms marcada que en o
que atae a Ptgoras. Empdoces rodea a su augusta e nsprada
persona de hetairoi, aumnos, compaeros, entre eos mu|eres.
Sus prctcas ddctcas, con su precedente rco-ptagrco o
parmendeo, apuntan a una oradad fundamenta, aunque en
ste han egado a nosotros fragmentos de un texto osco-
potco. La cuestn de a ambcn potca es nconfundbe. La
do&a osco-mgca de Empdoces, cuyos preceptos nternos y
esotrcos son ofrecdos soamente a una te seecta, contene a
posbdad de un goberno potco de Sracusa o Agrgento. La
tradcn segn a cua Empdoces rechaza a corona que e
puebo e exhortaba a aceptar es antgua, como o es tambn
aquea segn a cua e|erc aguna forma de goberno desptco,
que ncuy a e|ecucn de sus enemgos. De aqu -con arrego a
otra tradcn bogrca- e evantamento popuar y e desterro
de sabo a Peoponeso. La otra versn se har enormemente
cebre. Destrozado por e odo de a casta sacerdota y de a pebe
y tras haberse despeddo de Pausanas -su dscpuo eegdo, que
egar a ser un destacado mdco-, Empdoces ascende a
sotaro deserto de monte Etna y sata a nteror de su crter en
amas. Una sandaa, haada en e refugente borde, revea su
sucdo.
No obstante, esta nuenca doctrna y eststca contnuar. En
Sracusa orece una escuea empedocana de medcna en e sgo
IV a. C. En fecha tan tarda como e sgo VI d. C, e neopatnco
Smpco ee a Empdoces en un roo de pergamno. Es sobre
todo e extremo dramatsmo de a egendara muerte de
Empdoces y de sus repercusones osco-socaes o que
segur e|ercendo su fascnacn. Ms adeante nos referremos a
a obra de Fredrch Hdern, 'od des (mpedokles $"a muerte de
(mp)docles%, en sus tres versones. Novas proyecta un drama
sobre Empdoces. Lo msmo hace Netzsche cuando panea una
trageda en prosa. So se ha conservado una escena, pero e
matera tene mucho de autorretrato. E Empdoces de Netzsche
vover e conocmento contra s msmo: desea a runa de su
puebo porque a pereza y a medocrdad de ste son ncurabes.
se endurece cada vez ms. Estos temas y e pasa|e de
Empdoces se ree|an en *s habl! +aratustra. La imago de
ascenso y a muerte de Maestro en ugares eevados ncuso
devene arquetpca. Inspra a Ibsen y proporcona un reveador
contraste con a urbandad de Scrates. E Indpohd de Gerhart
Hauptmann pone en forma de drama e sucdo vocnco. Otros
poetas y dramaturgos se extenden habando de as reacones
ertcas de Empdoces con uno o ms de sus embeesados
dscpuos.
(mpedocles on (tna, de Matthew Arnod, es un e|ercco pmbeo e
ntermnabe, pero contene un ndco mportante. Las dscusones
nos dvden en dos, ya que este nuevo en|ambre / de sostas se
ha hecho con e mando en nuestras escueas. La proe sosta
ha recuberto / de paabras a tma chspa de a concenca
humana. Ounes eran, pues, estos destructvos sostas?
La denomnacn ha tendo un carcter peyoratvo a o argo de
toda nuestra hstora. Connota una argumentacn mendaz, una
capacdad para ponerse de cuaquera de as dos partes con
dntco y artcoso bro retrco, un vrtuossmo gco sn
sustanca n referente mora. La sofstca desgna ostentacn
verba y e nteresado |uego de a eocuenca ensayada. So en
dcadas recentes se ha sometdo a nueva consderacn esta
acusacn tradcona y proverba y a nueva vaoracn as dos
grandes escueas sostas de a Antgedad -a prmera en Greca,
a segunda en Roma-. La revsn propuesta puede con |ustca
cacarse de revouconara. Ahora se ve a os prncpaes sostas
y a sus dscpuos como engendradores de a crtca textua
(comprese a expcacn que da Ptgoras de un poema rco de
Smndes). Se sostene que sus audaces especuacones sobre a
nada, sobre a condcn parad|ca de as proposcones
exstencaes, especamente en Gorgas, contenen in nuce a
experenca de Hedegger de ,ichts |a nada| y consguentes
aspectos de |uego mundano de a deconstruccn acanano-
derrdana. Iscrates, Acdamante y uego Hpas de Es parecen
compartr una fascnacn por e engua|e, por a gramatooga,
que se antcpa de forma radca a nuestros ntereses osco-
semtcos ms recentes. Una estudosa tan destacada como
|acquene de Romy ve en os sostas unos agentes
ndspensabes de o que denomnamos democraca atenense.
De mxma pertnenca en m contexto es su pape en e
desarroo de a enseanza, de mundo acadmco, de mundo de
os bros ta como o conocemos. Los sostas ean en voz ata a
sus aumnos, en o que podemos suponer como cases magstraes
y semnaros, tanto a os autores cscos ob|eto de sus
exposcones como sus propos escrtos (paradeigmata). S
podemos arnos de a tradcn que dce que as obras de
Protgoras fueron quemadas por razones de atesmo (416-415 a.
C.?), nos proporcona una prueba de a dsemnacn de os roos
de pergamno escrtos y su venta a propetaros prvados. Tambn
es una pomca prueba a contenda en as crtcas socrtco-
patncas de saber bresco de os sostas, de a conanza de
stos en a nerte autordad de o escrto, crtca que aparece en
Prot-goras, .edro y en as /artas II y VII de Patn. De uno u otro
modo, os sostas fueron capaces de superar o que Rudof
Pfeher ha amado a aversn grega, profundamente arragada,
a a paabra escrta. Se sentan as bases de nuestras
convencones en a pedagoga sstemtca, en e anss
hermenutco y gramatca, en a cta textua. Se desarroan
tcncas para formar a aumno (paideuein) en e pensamento
rguroso y en a atencn a detae. Se pretende que aqu y sta
formen a base y a tcnca, susceptbes de ser enseadas, de a
retrca y de as habdades retrcas, pues os sostas, a pesar
de su ustracn y moderndad, tan cutvadas, revndcaban
como predecesores suyos a os rapsodas de nspracn dvna, a
os cantores de a verdad.
Cada uno de estos eementos se ree|a en Scrates, cuya acttud
haca Protgoras y Gorgas es un hbrdo, muy compe|o, de rona
y respeto, de refutacn y mimesis. Para sus contemporneos,
Scrates era msmo un sosta emnente. Sus argumentos no
sempre son superores a os de sus adversaros anes (evdente en
Prot-goras). Su sentdo de smtud se revea y, en determnados
momentos, o perturba. La captacn de esta ambgedad avva a
bura de Arstfanes en as ,ubes.
La stra de Arstfanes toca una preocupacn vta aunque
nsoube (extraamente, Leo Strauss cas a ede en su 0!crates 1
*rist!fanes). Yendo de cudad en cudad, mpartendo sus eccones
en casas prvadas y espacos pbcos, os sostas pden y recben
pago. Se cuenta que Prdco cobra cncuenta dracmas -una
cantdad consderabe- por sus cases sobre e uso adecuado de
as paabras y a sntaxs.
A as mpcacones oscas, moraes y epstemogcas es fata
poco para ser mtadas. Afectan a todos os aspectos de nuestro
asunto. Cmo es posbe pagar por a transmsn de sabdura, de
conocmento, de doctrna tca o de axomas gcos? Ou
equvaenca monetara o patrn de cambo se puede estabecer
entre a sagacdad humana y entrega de a verdad, por una parte,
y unos honoraros en metco, por otra? S e Maestro es
verdaderamente un portador y comuncador de verdades que
me|oran a vda, un ser nsprado por una vsn y una vocacn
que no son en modo aguno correntes, cmo es posbe que
presente una factura? No hay ago degradante y a msmo tempo
rsbe en seme|ante stuacn? (Comprese ,ubes II, 658-ss., o a
Rabeas, sobre a Sorbona.)
Son necesaros, desde uego, matces y dscrmnacones. Puede
que as habdades tcncas, a enseanza de as artesanas, ta
vez ncuso os aspectos superores de a tecnooga que nvaden
as cencas, tengan su raconadad sca. Los movmentos de a
carpntera y os de a eectrnca, o de cmputo de cuantos, no
so se a|ustan papabemente a o profesona; se puede
sostener razonabemente que e tempo y as dscpnas operatvas
mpcados en eos son cacuabes y susceptbes de
compensacn monetara. Puede muy ben ser, aunque en un
sentdo smpcado, que a dstncn que hay que argumentar se
estabezca entre a enseanza de as matemtcas apcadas y as
matemtcas puras, entre a geometra que necestan e topgrafo
o e ngenero y todo aqueo a o que es adcto e terco de os
nmeros (una frontera que sempre es contngente y est aberta
a revsn). La msca pantea un probema que consttuye un reto
especa. Hay aguna posbe separacn entre, por e|empo, a
educacn de una voz, a enseanza de contrapunto y a de
a composcn msma? O ben es a msca, aun en sus
manfestacones ms eevadas, una te2n) cuyos vaores, a n
de cuentas, pueden tener un equvaente y un reemboso
monetaro?
Pero qu pasa con e matera osco, tco, cogntvo?
Ou pasa con a potca? E rapsoda, e Ion omnscente de
Patn, e Orfeo que canta para os argonautas pueden ser
|ustamente recompensados por su performance, por o que en
os tempos antguos asoca a menudo su arte con e de
ateta vctoroso. Pero cmo podemos vaorar y pagar o que
dce Parmndes sobre e uno, o que dce Scrates sobre a
vrtud, o que dce Kant sobre a sntess a priori? Hacen
huega os metafscos ma pagados, negan su traba|o a
quenes no pueden pagar su magisterium? Tenen dferente
preco, por e|empo, a ontooga de Hedegger y as |ocundas
beradades y e reatvsmo de Rchard Rorty? Esta pregunta,
absoutamente fundamenta, queda ocuta por a readad
acadmca. Puesto que, precsamente desde os sostas, a
osofa se hace en tan gran medda en as unversdades
gracas a hombres y mu|eres con ttuacones pbcas y
profesonaes, |ustamente porque os partcpantes en esta
empresa recaman y recben un saaro, tenemos tendenca a
pasar por ato e carcter extrao, tan probemtco, de su
oco. Como tantos Maestros, desde Arsttees hasta Bergson
o Oune, han sdo profesores, membros ttuados de un
gremo de |erarcas con su mecnca de nombramentos,
ascensos y compensacones econmcas, esa stuacn parece
norma. Ha habdo mpresonantes nconformstas, hombres
o mu|eres cuyos ngresos prvados es dspensaban de entrar
en e mundo acadmco: Schopenhauer y Netzsche, por
e|empo. Hubo pensadores de a taa de Sartre para quenes
a pedagoga acadmca resutaba naceptabe y que se
ganaron a vda fuera. Wttgensten ocup una ctedra
unverstara, s ben tena esta stuacn por radcamente
fasa. En a actuadad e poeta resdente, e profesor de
escrtura creatva pueden ser consderados, pueden
consderarse eos msmos en una fasa stuacn. Y e propo
Freud de| trasucr su ncomoddad con a tarfa de
remuneracn monetara de a terapa pscoanatca. Las
abstencones de Spnoza no han perddo nada de su e|empar
respandor.
Preguntar s os profesores de osofa, de teratura y de
potca -o que os sostas denomnaban retrca- deben
exgr y aceptar pago es adentrarse en un terreno
desconcertante. Es nvtar a un pbco unverstaro, muchos
de cuyos membros ms |venes se haan sometdos a una
tensn econmca ms o menos severa, a anzar una
acusacn de provocadora sostera (aqu, e uso peyoratvo
es exactamente correcto). Pero a cuestn es genuna.
La autntca enseanza es una vocacn. Es una amada. La
rqueza, as exaccones de sgncado que se reaconen con
trmnos como mnstero, cereca o sacerdoco se
a|ustan tanto mora como hstrcamente a a enseanza
secuar. E hebreo rabbi quere decr, smpemente,
maestro. Pero nos hace pensar en una dgndad
nmemora. En os nvees ms eementaes -que en readad
nunca son eementaes- de a enseanza, por e|empo, de
nos pequeos, de sordomudos, de mnusvdos psqucos, o
en e pncuo de prvego -en os atos puestos de as artes,
de a cenca, de pensamento-, a autntca enseanza es
consecuenca de una ctacn. Por qu me amas, qu
queres que haga?, pregunta e profeta a a voz que o ama
o pregunta e raconasta a su propa concenca. La manera
que tene Ovdo de entender a Ptgoras en Metamorfosis XV
sgue sendo una espece de tasmn:
se acerc con su mente a os doses, y as cosas que a
naturaeza negaba a a contempacn humana as extra|o con os
o|os de esprtu. Y cuando haba estudado todas as cosas con su
mente y vgante preocupacn, as entregaba a todos para que
as aprenderan, y a a muttud que guardaba senco...
E profesor es conscente de a magntud y, s se quere, e
mstero de su profesn, de o que ha profesado en un tcto
|uramento hpocrtco. Ha tomado os votos. Hay andades,
sempre ob|eto de duda, ncuso de rona, con o oracuar: se3uar
or mo4entem 5 Rite deum 6elphos3ue meos ipsum3ue recludam
(ahora segur a dos a aberto Defos que evo en m
nteror).
me agrada camnar por entre os eevados astros, me agrada, una
vez abandonada a terra y sus desmaados terrenos, ser
transportado en una nube y apoyarme en os hombros de fuerte
Atas, y desde e|os contempar a os hombres que andan errantes
a a desbandada por doquer y prvados de razn, y exhortar as a
os temborosos y temerosos de a muerte y despegar e
encadenamento de destno.
Los pegros se corresponden con e |bo. Ensear con seredad
es poner as manos en o que tene de ms vta un ser humano. Es
buscar acceso a a carne vva, a o ms ntmo de a ntegrdad de
un no o de un aduto. Un Maestro nvade, rrumpe, puede arrasar
con e n de mpar y reconstrur. Una enseanza decente, una
rutna pedaggca, un esto de nstruccn que, conscentemente
o no, sea cnco en sus metas meramente uttaras, son
destructvas. Arrancan de raz a esperanza. La maa enseanza
es, cas teramente, asesna y, metafrcamente, un pecado.
Dsmnuye a aumno, reduce a a grs nandad e motvo que se
presenta. Insta en a sensbdad de no o de aduto e ms
corrosvo de os cdos, e aburrmento, e gas metano de hasto.
Mones de personas han matado as matemtcas, a poesa, e
pensamento gco con una enseanza muerta y a vengatva
medocrdad, acaso subconscente, de unos pedagogos frustrados.
Las estampas de More son mpacabes.
La antenseanza, estadstcamente, est cerca de ser a norma.
Los buenos profesores, os que prenden fuego en as amas
nacentes de sus aumnos, son ta vez ms escasos que os artstas
vrtuosos o os sabos. Los maestros de escuea que forman e ama
y e cuerpo, que saben o que est en |uego, que son conscentes
de a nterreacn de conanza y vunerabdad, de a fusn
orgnca de responsabdad y respuesta (o que yo amara
respuestabdad $ans7erabilit1%) son aarmantemente pocos.
Ovdo nos recuerda que no hay mayor marava. En readad,
como sabemos, a mayora de aqueos a quenes conamos a
nuestros h|os en a enseanza secundara, a quenes acudmos en
busca de gua y e|empo, son unos seputureros ms o menos
afabes. Se esfuerzan en reba|ar a sus aumnos a su propo nve
de faena medocre. No abren Defos sno que o cerran.
E contrapunto dea de un verdadero Maestro no es nnguna
fantasa o utopa romntca fuera de a readad. Los que hemos
sdo afortunados habremos topado con verdaderos Maestros, ya
se trate de Scrates o de Emerson, de Nada Bouanger o de Max
Ferdnand Perutz. Es frecuente que permanezcan en e anonmato:
asados maestros y maestras de escuea que despertan e don
que posee un no o un adoescente, que ponen una obsesn en
su camno. Prestndoes un bro, quedndose despus de as
cases, dspuestos a que vayan a buscaros. En e |udasmo, a
turga ncuye una bendcn especa para as famas en as que
uno de sus vstagos a menos ha egado a ser una persona docta.
Cmo se puede poner en nmna a vocacn? Cmo es posbe
poner preco a a reveacn (6icta3ue mirantum magni
primordia mundi)? Esta nterrogante me ha persegudo y me ha
tendo nqueto toda m vda como profesor. Por qu se me ha
remunerado, se me ha dado dnero, por o que es m oxgeno y m
raison d89tre? Leer con otros, estudar e .edro o "a tempestad,
ntroducr (de manera ttubeante) "os hermanos :aram-o4
arededor de una mesa, tratar de ducdar a pgna de Proust
sobre a muerte de Bergotte o un poema de Pau Cean: stos han
sdo ms prvegos, recompensas, toques de graca y de
esperanza no comparabes con nngn otro. Lo que expermento
ahora a |ubarme de a docenca me ha de|ado hurfano. M
semnaro de doctorado de Gnebra dur, ms o menos
nnterrumpdo, un cuarto de sgo. Aqueas maanas de os
|ueves estaban tan cerca de un Pentecosts como pueda estaro
un esprtu corrente, secuar. Pero en nombre de qu supervsn
o vugarzacn se me debera haber pagado para egar a ser o
que soy, cuando -y he pensado en eo con un maestar crecente
- podra haber sdo absoutamente ms apropado que yo pagara
a quenes me nvtaban a ensear?
Un sentdo comn arado, desdeoso, excama: os profesores
tenen que 4i4ir, ncuso esos eevados Maestros a quenes
probabemente usted deaza, tenen que comer; Muchos de eos
sufren ya una suerte desdchada, ante cuyo ncontestabe desafo,
un duende de a perversdad murmura, en un engua|e que no es
de todo de este mundo: vvr y comer son en efecto necesdades
absoutas, pero tambn grses y secundaras a a uz de a
ndagacn y comuncacn de as cosas grandes y dentvas. No
hay aternatvas a a profesonazacn, a a mercantzacn de a
vocacn de Maestro, a esa equvaenca entre a bsqueda de a
verdad y e saaro ntroducdo por os sostas?
Una socedad enfocada haca as cosas esencaes podra proveer
de as necesdades materaes a sus enseantes. Fue un arrego de
este gnero e que propuso Scrates, con soberana rona, a sus
acusadores. Se pagara segn e oco y precsamente a os
medocres, a quenes han hecho negoco de una vocacn. Se
sufragara a os Maestros mnmamente; su recutamento sera
anogo a de un frae mendcante. Veremos que os Maestros
hasdcos caen dentro de este mbto. De manera ms reasta, e
Maestro, e pensador o ndagador en genera, se ganar e pan
cotdano de aguna manera que no guarde reacn con su
vocacn. Bhme haca zapatos, Spnoza pua entes, Perce -e
sofo ms mportante que nos ha dado hasta ahora e Nuevo
Mundo- produ|o sus obras-evatn, de formdabe orgnadad,
en a pobreza y e asamento ms extremos desde a dcada de
1880 en adeante; Kafka y Waace Stevens traba|aron en ocnas
de seguros, Sartre fue un comedgrafo, novesta y panetsta de
geno. Un puesto ttuar es una trampa y un tranquzante. Un
sstema acadmco exgente requerra que se pasaran perodos
sabtcos ganndose a vda en una ocupacn totamente a
margen de a especadad de uno. Aun cuando se apquen so a
una mnora y postuen una comundad cuyos vaores son cas a
anttess de os que actuamente prevaecen -a arroganca, e
hedor de dnero que todo o mpregna-, taes escenaros no son
mposbes.
Las cuestones susctadas concden con a entrada de os sostas
en a polis. Surgen de a transcn -mucho ms gradua de o que
a veces nos creemos- de a oradad a bro. Este paso cobra vda
en a persona y en as prctcas de Scrates, as como tambn en
os demas panteados por a transcn de a benaventurada
anarqua de a enseanza ndvdua, extramuros de os rtos de
mundo acadmco. Aqu sguen sendo asmsmo fundamentaes os
sostas. Nuestros semnaros venen de Protgoras; nuestras cases
magstraes, de Gorgas.
Los comentaros, as nterpretacones, a erudcn son tan
numerosos que n squera os ms cuacados de os ectores de
Scrates y Patn pueden obtener una vsn competa. Son
nntos os bros, monografas y ponencas erudtas que versan
sobre . Sn embargo, en toda esta ndustra buscamos en vano
un estudo genera de a reacn de Scrates con aqueos a
quenes nspra, embeesa, ntrga, exaspera. Las acttudes haca
Scrates abarcan todos os matces, desde a adoracn hasta e
aborrecmento ms sangunaro. Es a sagacdad pscogca, a
g suteza de estos sombreados y neas de vsn o que
supone un desafo a a cascacn. A m |uco, es ms fc egar
a aguna percepcn ordenada de os persona|es de Shakespeare
que crcunscrbr a prodgadad, as ntmdades y
dstancamentos de rendcn y rebeda de os dogos de Patn.
En muchos aspectos, Patn es un dramaturgo que puede rvazar
con Shakespeare; pero as energas moraes e nteectuaes son
ncamente suyas (y quz de Dante). En readad, hasta en e
.ed!n y en a *pologa de 0!crates a pregunta sncera son os
nterocutores y oyentes de Scrates discpulos en cuaquer
acepcn evdente de a paabra? sgue sendo desconcertante
(agunas fuentes de a Antgedad ndcan que e dscpuazgo
aparece so tardamente en a enseanza de Scrates).
Est mpcto e rresoube desafo de estatus o vaores de
verdad de modo en que se presenta a Patn. Una y otra vez se
ofrecen os dogos como narracones retrospectvas
(nverosmmente) memorzadas, de segunda o ncuso tercera
mano. A comunca a C o que ha sabdo por B, en agunos
casos aegando un recuerdo mperfecto o una transmsn
mposbe de vercar. Pero sobre todo nunca sabremos hasta qu
punto e Scrates patnco es so eso: una <gura, un
constructo potco-osco cuya densdad de presenca, cuya
presn de vda sentda es comparabe, s no superor, a a que
expermentamos con respecto a Fastah, a Hamet, a Ana
Karenna.
Patn haba empezado como poeta-dramaturgo. Los dogos
estn atestados de crcunstancas escncas: e banquete, a
prsn, e paseo a oras de ro Isos, e gora o a esquna de a
cae. Su rtmo est marcado por entradas y sadas tan
mportantes como as ms cebres en a teratura dramtca
(Acbades rrumpendo en a esta de Agatn). De unas maneras
tramadas con tanta compe|dad como en Henry |ames, Patn, en
Parm)nides, en Prot-goras, en 'eeteto, atera os nguos de
ncdenca. Patn parece susctar a pregunta: en qu sentdo es
e autor de dogo? Constantemente surgen posbdades de
desconanza que cacamos como deconstructvas o
posmodernas, posbdades de unas estrategas de sospecha
(m)<ance) que ta vez smbocen eas msmas aspectos de a rona
y subversn socrtcas. Sn embargo, en otros momentos,
especamente en /rit!n, .ed!n y a *pologa, nos abruma una
enorme franqueza, una nmedatez de sentmento trgco. Estas
obras consttuyen una de as dos prncpaes comedas de a pasn
(msteros) de a hstora occdenta. En expresn de Waace
Stevens, e Scrates de Patn -tan dferente de de |enofonte o
de de Arstfanes- podra ser una ccn suprema.
E Scrates hstrco, e ndvduo a que deron muerte en e ao
399 a. C, en una poca de enconados conctos nternos en una
Atenas derrotada, pronunc reamente as paabras,
emoconantes y oscamente decsvas, que e atrbuye Patn?
La comeda de Arstfanes as ,ubes atestgua o que de cmco y
sospechoso tena a reputacn de Scrates como maestro sosta
e nteectua. O quz era e Maestro, en efecto, e robusto
morasta, e pedagogo un tanto tedoso de esprtu prosaco que
descrbe |enofonte? Los denomnados dogos socrtcos
debdos a Antstenes, Arstpo, Esqunes, Fedn y Eucdes de
Megara no han egado hasta nosotros. E testmono de Arsttees
es posteror (Patn no conoc a Scrates hasta e ao 408). Leo
Strauss pondera que cas todos os detaes de os dogos
patncos son nventados, pero e con|unto es teramente
verdadero. La parado|a es eegante, pero no nos eva muy e|os.
Adems, a mutpcdad y a varedad de as subsguentes
escueas socrtcas -os cncos, os hedonstas, a escuea de
Megara, a Academa patnca- revea cuan probemtcas,
ncuso contradctoras, eran as enseanzas de Scrates. Para
termnar est a cuestn, sempre dscutda, de hasta qu punto
os dogos ree|an os cambos, ta vez profundos, en as
opnones metafscas (do&a) de Patn, en su potca, en su
retrca dramtca. Scrates est ausente en e tmo de sus
dogos, as "e1es, de que podramos decr que es e ms
comprometdo. Esta fata ben pudera ree|ar -en una
contrapartda cas nconfesada- a ausenca de Patn en a hora
de a muerte de Scrates.
No exste nnguna descrpcn de os sentmentos de un dscpuo
haca su maestro que supere a a de Acbades. En e =an3uete no
tenen parangn e vrtuossmo eststco y e domno escnco de
Patn. Pero escuchar con una mnma doss de conanza o que
se propone decrnos Acbades es una tarea ena de dcutades y
trampas. No soamente aparece ante nosotros repeto de vno
(a expresn de Mton armando baruo por as caes es
oportuna), sno que se haa en un estado que e permte utzar
tctcamente su embraguez. Para como, Patn ndca que a
sensbdad de Acbades a noche de banquete de Agatn es de
un taante agtado y turbuento que o conducr, poco despus, a
desastre persona y cvco.
Cas compusvamente, Acbades nsste en a rarea de Maestro:
Tan raro es Scrates que o buscars entre os que vven ahora y
entre os hombres de pasado y nunca os acercars a o que es n
a as cosas que dce. La descrpcn de Acbades (de Patn)
haba de un hombre de formdabe resstenca fsca, de
ndferenca ante e pegro cuando se haa en medo de combate.
Scrates puede consumr enormes cantdades de vno y
permanecer totamente sobro. Este antntutvo retrato nega a
dentcacn convencona de a emnenca nteectua y a
abstraccn medtatva con un fsco frg. Pregura a exceenca
en a guerra que reeren un Aan o un Wttgensten. Por otra
parte, e ascetsmo de Scrates, su nmundad frente a as
necesdades materaes y deseos -Dgenes, observa Patn, no
era ms que un Scrates que se hubera vueto oco-, se
ree|ar en Spnoza.
Hay una pertnaz rareza en e recurso de Scrates a su daimonion,
a esprtu tutear y famar que cuda de en coyunturas
crucaes. Es este orcuo prvado e que sostene su entrega a a
vda esprtua, e que e mpde entrar en potca. En otro ugar,
este modeo de raconadad escptca nvoca a Apoo y a as
Musas. E hombre que se mofa de os rapsodas acude a a poesa,
a a msca, cuando se acerca su n. Scrates habra comprenddo
perfectamente a observacn de Wttgensten en reacn con sus
>n4estigaciones <los!<cas? S pudera, dedcara este bro a Dos.
Pero cmo hemos de vaorar a parte de rona, de bura de s
msmo, que hay en e demonsmo de Scrates o, dcho con ms
exacttud, en e reato de Patn, o en ambas cosas? Estaban en
o certo os acusadores de Maestro cuando percberon en e
sabo una acttud ambgua, posbemente negatva o anrquca
haca a fe tradcona y estabecda? Certos Padres de a Igesa
veran en Scrates una cratura de dabo; otros o santcaron. La
rareza persste.
Acbades se expresa con vehemenca cuando haba de a feadad
de Scrates. Es un stro buboso de narz chata, un Seno. Su
sembante y su cuerpo desafan os crteros tcos de beeza
mascuna, de ese ustre fsco que a tradcn atrbuye a Patn. Sn
embargo, os poderes de seduccn de Maestro no tenen rva;
nade puede resstrse a hechzo carsmtco de Scrates, a
embru|o de su presenca. Ser de a magen de Scrates,
nmortazada en nnumerabes bustos heenstcos y romanos, de
a cua dervar Kerkegaard a tpooga de seductor. Esa seduccn
va mucho ms a de as paabras y trampas dactcas de
Scrates. Es un compuesto ndenbe, esprtua y carna. E
dscpuo se consume de deseo por su Maestro. La enumeracn
que hace Acbades de sus ntentos por mantener reacones
sexuaes con Scrates est teda de un humor -dsparatado y
eno de autorona- y un door que desafan a a parfrass.
Inmedatamente, con un regusto de premoncn, es en|ucado
Scrates por arroganca. E beo Acbades ha yacdo toda a
noche con este hombre dvno y extraordnaro a que desea y
ama con ocura. Tene que abandonaro por a maana, frustrado
por e rnco autodomno de que hace gaa Scrates, como s
hubera dormdo con su padre o su hermano mayor.
Scrates es, vandonos de un trmno poco eegante, un
erotsta. La naturaeza, a cuadad de amor, desde a ascva
hasta a trascendenca (agap)), ena sus ndagacones. E contro y
e despegue de eros dentro de o potco, dentro de ama
ndvdua, a concorda y e concto entre e amor y a bsqueda
osca de verdades prmordaes -estas dos tmas cosas, a a
postre, han de ser uncadas-, son un tema recurrente en e
Scrates patnco. A travs de neopatonsmo y de crstansmo
heenzado, e eros socrtco-patnco mpregnar e pensamento
y a sensbdad occdentaes. En readad, e amor socrtco es
homoertco. Es a pasn de un hombre de ms edad por un
adoescente (entre otros textos, e /-rmides no permte tener
dudas en cuanto a as readades fscas). E matrmono de
Scrates y |antpa se converte en un proverbo de desdcha
conyuga. Es posbe que, de vez en cuando, haya profesores de
osofa que tengan que emnar a sus esposas: testmono, e
drama de Athusser. Es en os muchachos y en su radante
desnudez donde Scrates haa compacenca. Es dfc comprobar
as opnones de propo Patn sobre a homosexuadad, y e
asunto en con|unto sgue sendo matera de dscusn en os
estudos cscos y en a antropooga soca. Su pape, su
sgncacn en a totadad de nuestro tema son destacados.
E erotsmo, encuberto o decarado, magnado o evado a a
prctca, est entrete|do con a enseanza, con a fenomenooga
de Magstero y e dscpuazgo. Este hecho eementa ha sdo
trvazado por una |acn en e acoso sexua. Pero sgue sendo
esenca. Cmo podra ser de otro modo?
E puso de a enseanza es a persuasn. E profesor socta
atencn, acuerdo y, ptmamente, dsconformdad coaboradora.
Invta a a conanza: so se puede cambar amor por amor y
conanza por conanza, como d|o Marx, con deasmo, en sus
manuscrtos de 1844. La persuasn es tanto postva -comparte
esta habdad conmgo, sgueme en este arte y en esta prctca,
ee este texto- como negatva -no creas esto, no magastes
tempo y esfuerzo en aqueo-. La dnmca es a msma:
construr una comundad sobre a base de a comuncacn, una
coherenca de sentmentos, pasones y frustracones compartdas.
En a persuasn, en a soctacn, aunque sea de gnero ms
abstracto y terco -a demostracn de un teorema matemtco,
a enseanza de contrapunto musca-, es nevtabe un proceso
de seduccn, deseada o accdenta. E Maestro, e pedagogo, se
drge a nteecto, a a magnacn, a sstema nervoso, a a
entraa msma de su oyente. Cuando se ensean destrezas
fscas -deporte, e|ecucn musca-, se drge a cuerpo. E
hecho de drgrse y e de recbr, o pscogco y o fsco, son
estrctamente nseparabes (vean una case de baet en peno
funconamento). Se apea a una totadad de mente y cuerpo. Un
Maestro carsmtco, un profe nsprado toma en sus manos, en
una aprehensn pscosomtca, radcamente totatara, e
esprtu vvo de sus aumnos o dscpuos. Los pegros y os
prvegos no conocen mtes.
Toda rrupcn en e otro a travs de a persuasn o a amenaza
(e medo es un gran profesor) raya en o ertco, o bera. La
conanza, e ofrecmento y a aceptacn tenen unas races que
son tambn sexuaes. La enseanza y e aprendza|e se ven
determnados por una sexuadad de ama humana de otro modo
nexpresabe. Esta sexuadad erotza a comprensn y a imitatio.
Adase a esto e eemento cave de que, en as artes y en as
humandades, e matera que se ensea, a msca que se practca
y se anaza, estn per se cargados de emocones. Dchas
emocones, en una parte consderabe, tendrn andades
nmedatas o ndrectas con e mbto de amor. Intuyo que as
soctacones de as cencas utzan su propo eros, aunque de una
manera ms dfc de parafrasear.
Una case magstra, una tutora, un semnaro, hasta una
conferenca, pueden generar una atmsfera saturada de
tensones cordaes. Las ntmdades, os ceos, os desencantos se
rn convrtendo en movmentos de amor u odo o en compe|as
mezcas de ambos. La puesta en escena contene deseo y
tracn, manpuacn y dstancamento, a gua que en e
repertoro de eros. Eres e nco amante que he tendo que sea
verdaderamente dgno de m, se |acta Acbades, aunque so
sea porque Scrates, como todo autntco Maestro, es e nco
hombre en e mundo que puede hacer que me senta
avergonzado.
Con e transcurso de os menos, en nnumerabes socedades a
stuacn de a enseanza, a transmsn de conocmento, de
tcncas y de vaores (paideia) han undo en estrecha ntmdad a
hombres y mu|eres maduros, por un ado, y a adoescentes y
adutos |venes, por otro. Es en este enredo donde a feadad
fsca puede seducr a a beeza; pensemos en Mgue Ange y
Cavaer. En a Academa patnca o en e gmnaso atenense, en
a casa aargada pap, en as escueas prvadas brtncas, en
semnaros regosos de todos os matces, e homoerotsmo no
so ha prosperado sno que ha sdo consderado como educatvo.
E nu|o ertco que e magister tene a su dsposcn, as
tentacones sexuaes que exhbe e aumno, conscentemente o
no, poarzan a reacn pedaggca. Creo que es nherente a a
enseanza efectva, como o es a dscpuazgo reazado, un
e|ercco de amor o de ese odo que es a sombra de amor. En a
antgua Atenas, este e|ercco fue abertamente cutvado y
oscamente avaado. Tambn en Scrates, suprema
encarnacn de o ertco y de a abstnenca. Una vez ms, esta
duadad forma parte de su rareza.
Lo ms raro de todo son os mtodos pedaggcos de Scrates,
sobre os cuaes nos nforma Patn. Han sdo ob|eto de asombro o
de escarno, de especuacn osca y potca desde Arstfanes.
La tcnca de preguntas y respuestas, basada en a refutacn, no
transmte conocmento en un sentdo ordnaro, ddctco.
Pretende provocar en e que responde un proceso de
ncertdumbre, una ndagacn que ahonda hasta convertrse en
autondagacn. La enseanza de Scrates es una negatva a
ensear, quz un e|ano modeo para Wttgensten. Podramos
decr que aque que capta a ntencn de Scrates devene un
autoddacta, especamente en a tca. Pues e propo Scrates
conesa gnoranca; a sabdura que e es atrbuda por e orcuo
de Defos consste ncamente en a cara percepcn que tene
de su propo desconocmento.
No obstante, en qu nve, de o que Husser podra amar
ntenconadad hay que tomar esta cebre confesn? Los
estudosos han dscutdo ntermnabemente en torno a esta
parado|a. Adems, en uno o dos momentos -en Men!n 98b, en
*pologa 29- Scrates hace gaa de certdumbre. Hay una
fundamenta sostera en a profesn de gnoranca que genera a
enseanza, a transmsn de sabdura prctca (a praktische
@ernunft de Kant)? La negacn de conocmento puede ser
nterpretada como sagacdad. La postura socrtca, sn embargo,
no es de absouto reatvsmo, y mucho menos de esceptcsmo. Se
aprema ncansabemente a estabecer a dstncn entre e ben y
e ma. Scrates, a dferenca de certos acrbatas de a sofstca,
se nega a postuar o que sabe perfectamente -eu oidaA que
est ma. Todo e dea de equbro de ama, eudaimona, se
fundamenta en una convncente ntucn de a recttud mora, de
a|ustca para con os dems y para con uno msmo. Pero puede
ensearse esto de una manera sstemtca, nsttucona? Dar
case en Harvard? Eso no se puede hacer, opnaba Ezra Pound.
La defensa que hace Patn de os expertos en matera de vrtud
no es, a m |uco, socrtca. Para Scrates, a verdadera
enseanza se eva a a prctca medante e e|empo. Es,
teramente, e|empar. E sgncado de a vda |usta radca en
vvra. De una manera muy dfc de denr, un ntercambo
dactco con Scrates, una experenca de (he aqu un
enuncado opaco) pone en escena o que se examna, es decr a
vda. Puede servr de ayuda e 'ractatus de Wttgensten cuando
nsste en e sgncado como ndcador, como ostensbe. Una
eucdacn mora socrtca es un acto de seaar haca.
Muchas de as emboscadas que tende Scrates a sus oyentes son
en readad refutabes y poco profundas. Torcemos e gesto a ver
as transcrpcones patncas de asentmento monosbco. Sn
embargo, no es sta a cuestn. Aprendemos vendo a
demostracn de un ateta o a nterpretacn de un msco. En
una ccn dea es posbe un Scrates mudo, o un Scrates que
exprese o que quere decr por medo de a danza, como
Zaratustra. Aqu es tambn pertnente e <nale de 'ractatus.
En (utidemo y, ms expresamente, en Men!n, e Scrates
patnco est prxmo a cancear a funcn, a readad de a
enseanza ta como acostumbramos a denra. Un hombre no
puede ndagar acerca de o que sabe, porque o sabe, y en ese
caso no hay necesdad de ndagacn; n tampoco puede ndagar
acerca de o que no sabe, ya que no sabe qu es o que tene que
ndagar. Se sgue que e conocmento es recuerdo. Como es
nmorta, e ama ha aprenddo todas as cosas (2r)mata) en un
estado anteror de su exstenca. Como todas as cosas estn
reaconadas, puede vover a captar os componentes de
conocmento medante contgdad y asocacn (qu cerca est
Scrates de Freud en agunos momentos). Descubrmento
equvae a recuperacn, a recuperacn por uno msmo de
conocmento atente dentro de uno msmo. Hay en este modeo
vestgos -en cave rnca- de as doctrnas rcas y ptagrcas?
E maestro socrtco es, en una famosa magen, una comadrona
para e esprtu preado, un despertador que nos saca de a
amnesa, de o que Hedegger denomnar e ovdo de Ser. E
Maestro provoca vsones que son, en efecto, revsones y d)2-B4u.
Pero, en ese caso, cmo es posbe e error? Se ha demostrado
que a prueba geomtrca que Scrates, con su mayutca, obtene
de muchacho escavo en Men!n carece de sodez. Lo que
prevaece es e tema de nsomno creatvo. E maestro zen pega a
sus dscpuos para manteneros despertos. La gran enseanza es
nsomno, o debera habero sdo en e huerto de Getseman. Los
sonmbuos son os enemgos naturaes de profesor. En Men!n,
Anto, precavdo de a tctca subversva e nquetante de a
pedagoga socrtca, adverte: S crcunspecto. Pero nngn
Maestro comprometdo puede sero. Donde hay una marcada
dsconformdad -e nterrogatoro socrtco puede entumecer
como una raya venenosa, dce Men!n 84- hay tambn amor.
Hdern o expresa perfectamente en su Sokrates und
Acbades:
CWarum huldigest du, heiliger 0okrates,
6iesem DEnglinge stets? kennest du FrGssers nicht?
Warum siehet mit "iebe,
Wie auf FGtter, dein *ugH auf ihn?
Wer das 'iefste gedacht, liebt das "ebendigste,
Iohe Dugend 4ersteht, 7er in die Welt geblickt,
Jnd es neigen die Weisen
Kft am (nde u 0chGnem sich.

|Por qu, dvno Scrates, rndes homena|e / de contnuo a ese
|oven? No conoces nada ms grande? / Por qu, con amor, / o
mran tus o|os como a os doses? / / Ouen ha pensado en o ms
profundo, ama o ms vvo, / quen ha mrado a mundo, tene por
eegdo a |oven, / y a menudo, a na, os sabos / se ncnan
ante o hermoso.|
Patn, escrtor de geno, propugna en .edro y en a /arta VII a
oradad. So a paabra habada y e cara a cara pueden
sonsacar a verdad y, a fortiori, garantzar a enseanza honrada.
Es una perturbadora parado|a, pero en e autor de os dogos es
profundo e receo con respecto a a nvencn de a escrtura y a
cuaquer do&a escrta.
La escrtura nduce un descudo, una atroa de as artes de a
memora. Pero a memora es a Madre de as Musas, e don
humano que hace posbe todo aprendza|e. Esta proposcn es a
un tempo pscogca y, como hemos vsto en a tess de a
preexstenca y a nmortadad de ama en Men!n, metafsca. En
e constructo patnco de Ideas y Formas deaes, e
entendmento y a antcpacn son una conmemoracn, un
acto de remembranza cuyas energas generadoras son oraes. En
genera: o que sabemos de memoria madurar y se desarroar
con nosotros. E texto memorzado se nterreacona con nuestra
exstenca tempora, modcando nuestras experencas y sendo
dactcamente modcados por eas. Cuanto ms fuertes sean os
mscuos de a memora, me|or protegdo est nuestro ser
ntegra. N e censor n a poca pueden arrancarnos e poema
recordado (testmono, a supervvenca, de boca en boca, de os
poemas de Mandestam, de os cuaes no era factbe nnguna
versn escrta). Se sabe que, en os campos de extermno,
agunos rabnos y estudosos tamdcos eran bros vventes,
cuyas pgnas, que contenan a totadad de sus recuerdos,
podan pasar otros prsoneros en busca de |uco o consueo. La
gran teratura pca, os mtos fundaconaes, comenzan a
decnar con e progreso de paso a a escrtura. Por todas estas
razones, a emnacn de a memora en a escoarzacn actua
es una desastrosa estupdez. La concenca est trando por a
borda su astre vta.
En segundo ugar, a escrtura detene, nmovza e dscurso.
Hace esttco e bre |uego de pensamento. Consagra una
autordad normatva pero artca. La ey mosaca tene su orgen
en un segundo con|unto de Tabas no tocadas por a mano vva de
Dos. Antgona apea a a |ustca no escrta (themis), nscrta,
aunque no escrta, en e ama humana, contra a egadad
prescrptva (nomoi) de despotsmo de Creonte. La paabra escrta
no escucha a quen a ee. No tene en cuenta sus preguntas y
ob|econes. Un habante puede corregrse en cada punto; puede
enmendar su mensa|e. E bro pone su main morte sobre nuestra
atencn. La auctoritas surge de a autora.
Una cosa fascnante es que os medos nteractvos, susceptbes
de correccn e nterrupcn, de os procesadores de textos, as
textuadades eectrncas de Internet y a Red, equvaen ta vez a
una vueta -o que Vco denomnara un ricorsoA a a oradad. Los
textos en pantaa son, en certo sentdo, provsonaes y abertos.
Estas condcones pueden quz restabecer os factores de a
autntca enseanza ta como Scrates a cutv y como Patn a
puso en forma daogada. A msmo tempo, no obstante, e
afabetsmo eectrnco, con su mtada capacdad de
amacenamento y bsqueda de nformacn, con sus bases de
datos, ncde negatvamente en a memora. Y e rostro que
aparece en a pantaa no es nunca ese sembante vvo que Patn
o Lvnas |uzgan ndspensabe en todo encuentro fructfero entre
Maestro y dscpuo.
La oradad mpca ta vez una dstncn entre enseanza y
reveacn, aunque estas categoras concdan parcamente. Aun
cuando se descubra verbamente, a reveacn cta con
frecuenca una fuente sagrada, cannca, que es asmsmo textua.
Se reacona con una Tora, con un Evangeo, con un Corn o con
un Lbro de Mormn. E dctado en etras de fuego suscrbe a
reveacn snatca, e Lbro de Apocapss cuyo texto anota san
|uan en Patmos, as sagradas escrturas ro|as de maosmo. So a
presuposcn de un acto y un testmono grcos pueden dotar de
poder a mensa|e reveado. En este sentdo, no hay ms epfana
reveada, tan tamdca en sus pecuardades, que a de credo
marxsta. La enseanza ora, por otra parte, orece con os errores
creatvos, con os recursos de a enmenda y a refutacn. Las
verdades reveadas, con su fuente bresca -una Bba, le "i4re
de Maarm, que contene e unverso-, converten e unverso en
mrmo. A haber sdo dctada, a nstruccn no es tanto
ddctca como dctatora (|unto con edcto, estas paabras
forman una omnosa consteacn).
Un buen maestro, pero no pubc: ste es e na de un
macabro chste de Harvard sobre |ess de Nazaret y su fata de
condcones para ser profesor ttuar. En e trasfondo se ocuta un
hecho trascendente. N Scrates n |ess confan sus enseanzas a
a paabra escrta. So en dos ocasones, a travs de Patn,
recurre e Maestro a a consuta de un roo: en nnguno de os dos
casos es su autor. La nca y engmtca excepcn aparece en
|uan 8,1-8. Interrogado por os farseos acerca de una mu|er
sorprendda en adutero, |ess se ncn, y con os dedos escrb
en e sueo, como s no os oyera. Lo hace por segunda vez
despus de su radante desafo: E que est mpo de cupa, que
tre a prmera pedra. No se nos dce nada de o que escrb en
a arena n en qu engua estaba escrto. Cas desde e prncpo,
este msteroso pasa|e ha sdo ob|eto de sospecha. Los erudtos o
consderan ahora un aaddo posteror que hay que suprmr. No
tenemos nnguna prueba de que |ess supera escrbr.
No es una hprboe decr que Scrates y |ess estn en e e|e
centra de nuestra cvzacn. Los reatos de a pasn nsprados
en sus muertes generan os afabetos nterores, os
reconocmentos cfrados de buena parte de nuestro doma mora,
osco y teogco. Sguen sendo trascendentes ncuso en
espacos en buena medda nmanentes, y han nstado en a
concenca occdenta una rremedabe pesadumbre y a propo
tempo una ebre de esperanza. Las seme|anzas, os paraesmos,
os contrastes entre os dos engendradores han sdo motvo de
exgess regosas y de una hermenutca mora y osca, pero
tambn de estudo de os gneros potcos y as tcncas
dramtcas. Es cas mposbe comprender os movmentos de
nteecto occdenta de Herder a Hege, de Kerkegaard a
Netzsche y a Lev Chestov sn a determnante presenca de
Scrates y de |ess. La dua conografa es guamente extensa. E
dedo evantado de Scrates en e momento de su despedda en e
cebre cuadro de |acques-Lous Davd es un deberado
antecedente de de |ess.
He centrado m atencn en a enseanza, en e Magstero y e
dscpuazgo; en Atenas, en Gaea y en |erusan. E pedadogo
tnerante, e vrtuoso de a dactca que sa de Nazaret, dce a
todo e que quere escuchar que no es nada ms n nada menos
que un maestro.
A dferenca de Scrates, e Maestro gaeo ege y recuta a sus
dscpuos. Su nmero tene su ugar en a numerooga heredada:
en un prncpo son doce, como as trbus de Israe y os sgnos de
zodaco. No son os arstcratas n a |uventud dorada de Atenas,
sno gente corrente: Y se sorprenderon de su doctrna, pues
es enseaba como quen tene autordad y no como os
escrbas.
Mentras que buena parte de a do&a patnca, puesta en boca
de Scrates, se expresa por medo de mtos, e meoo de as
enseanzas de |ess est contendo en parboas: una taqugrafa
ora encamnada a a memorzacn. De forma perenne se ha
dscutdo sobre a categora epstemogca de estos dos modos,
su vadez y sus verdaderas funcones. Una dencn cardna
de geno apunta, creo yo, a a capacdad de engendrar mtos, de
nventar parboas. Esta capacdad es extremadamente
nfrecuente. Caracterza a Kafka ms que a Shakespeare, a Wagner
ms que a Mozart. Los mtos patnco-socrtcos, como e de a
Caverna y e grano de mostaza o e h|o prdgo -dos parboas
de |ess-, tenen agunos rasgos comunes. Son abertos en e
sentdo de que dan ugar a nagotabes mutpcdades y
potencadades de nterpretacn. Mantenen a esprtu humano
en precaro equbro. Escapan a nuestras parfrass y a nuestra
nterpretacn aun cuando nos parezca aprehenderos (ste es
precsamente e modeo hedeggerano de aletheia, de una verdad
que se ocuta en e momento msmo de descubrmento). E mto
de aurga y a parboa de sembrador estn perfectamente
demtados y sn embargo son ntermnabes. La fsca de a
reatvdad puede habrseas con esta aparente contradccn.
Puede ser que tanto os mtos de Patn como as parboas de os
Evangeos sean, en su nceo secreto, metforas que se
despegan. Esta dnmca acta en a parboa kafkana,
transparente y no obstante nsondabe, de a Ley. Una anaoga
pudera ser a ndecdbdad, apcabe y totamente coherente,
de as matemtcas.
Pero anaoga, en s una nocn tan resbaadza, no nos eva
muy e|os. Como cas nngn otro, os mtos que vueve a narrar
Patn, as parboas que ofrece |ess, encarnan -utzo esta
paabra a propsto- o que es a un tempo decsvo e nexpcabe
en e Magstero, en e arte de ensear. E hambre de sgncado
que tene e ama, e nteecto, obga a dscpuo (a nosotros) a
vover, una y otra vez, a estos textos. Esta vueta, sempre
frustrada y sn embargo sempre renacda, puede acercarnos
cuanto es posbe a concepto de resurreccn. E cua es tambn,
qusera aventurar, una metfora.
Los matces, a economa de referenca y contexto persona,
hacen cas mposbe egar a una ordenacn sstemtca de os
aumnos y actos de Scrates. En os Evangeos snptcos, una
tcnca bdmensona proporcona una sere de dscpuos de |ess
con una ncsva nmedatez. Como as guras de os mosacos
bzantnos, son panas y a a vez monumentaes. No obstante,
menos de nvocacn y exgess trgca han conferdo a un
Pedro, a un Andrs, a Smn e Cananeo su ndvduacn. Dnde
estaran sn eos a pntura, a arqutectura de Occdente? Estn
en os brotes de mpacenca, ncuso de voenca, de |ess. stos
pueden ser drgdos a os dscpuos. Santago y |uan son
reprenddos. Se predce a tracn de Pedro. Se manda a un
asprante que abandone e enterro de su padre: una exgenca
que aparta drstcamente a |ess de Nazaret de a que es cas a
obgacn ms sagrada de |udasmo. La ra de Maestro cama:
Pedro, Smn, duermes? Es que no puedes vear n squera una
hora?. Una vez ms, e motvo de nsomno undo a a gran
enseanza.
He tratado de demostrar en otro ugar (comprese Pasi!n intacta,
1996) o estrechos que son os paraesmos estructuraes que hay
entre e reato de =an3uete y e de a Utma Cena. En ambos hay
una dramaturga de sadas y entradas; ambos evocan as
presones de a turbuenca potco-soca que herve en a noche
que os rodea. E martro, que en un caso es nmnente y en e
otro se pera en e horzonte, ensombrece cada movmento en a
casa de Agatn y en a gran habtacn ata aderezada para a
Pascua en |erusan. Nada se trvaza s uno de os enfoques de
estos dos nocturnos que adoptamos es e de un semnaro o una
case magstra.
En readad, esta perspectva puede arro|ar una uz pscogca
sobre e ms negro de os temas. E no crstano tene poco acceso
a a nmotvada eeccn de |udas para a condenacn, a a
dentcacn de |udas con e dnero (es e tesorero de os
dscpuos). Para os |udos, hasta hoy, as consecuencas sern
odosas. Hay, sn embargo, en e propo |udas un posbe mpuso
con e que tropezaremos a o argo de toda a hstora de
Magstero y e dscpuazgo. Esta reacn est cargada de rvadad
entre os dscpuos. Cada uno ansa ser e favorto de Maestro,
convertrse en su defn eegdo. No hay conventcuo, taer,
semnaro unverstaro n equpo de nvestgacn en e cua no
exstan esta aspracn y os ceos que engendra. No es dferente,
ms de dos m aos despus, en e trgco enredo de Gershom
Schoem y |akob Taubes. La consecuenca puede ser e sucdo. La
Utma Cena haba de dscpuo amado de |ess (hon egapa).
Este persona|e, a que e arte occdenta muestra recnado en e
seno de |ess, sgue sn ser dentcado. (ine >dealgestalt |una
forma dea| dce Butmann; una <gura esot)ricoBmist)rica, un
amado a cua |ess confa paabras naudbes para os dems
dscpuos.
Los Evangeos nsnan e fado amor de |udas por su Maestro, su
deseo de ser dstngudo por , un deseo que tendr tan atroz
satsfaccn. Acepta e bocado que seaa su anatema. Se trata,
segn agunos comentaros, de un sacramento satnco, en
rreparabe anttess de de a comunn. |udas se ha vsto obgado
a presencar a decsn de |ess de manfestar su amor a aque a
quen a tradcn dar e nombre de |uan y a quen agunas
|erarquas mstcas coocarn por encma de Pedro. Ago
crudamente humano se abre paso entre a desusn y os ceos de
|udas. Yago y Oteo. Acbades, medo embragado, medo
condenado por s msmo, de|ar a Maestro y escandazar a
cudad. |udas Iscarote se hunde de nmedato en esa noche (en de
nu&) de a que su puebo acaba de sar. Cuando se aspra como
meta suprema a a eeccn y a amor partcuar de Maestro, e
rechazo resuta nsoportabe. Todo o que e queda a dscpuo de
cabeo ro|o y narz ganchuda es a bosa de dnero, a cua -en
una gubre rona- e ha conado e Maestro. No sabemos por
qu Patn estuvo ausente en a muerte de Scrates, con e
debdo respeto a cuadro de Davd, o, dcho con ms precsn, por
qu se excuye msmo de /rit!n, donde se reata esa muerte.
Acaso e door era demasado grande (Scrates manda a os
dscpuos contener sus amentos)? Pabo de Tarso nunca eg a
ver a |ess con sus propos o|os. A travs de a engua escrta,
ambos dscpuos otorgaron a sus Maestros una nmensdad
postuma. La oradad se pubc y se hzo duradera, pero a un
preco que se ree|a en a embemtca oposcn entre e esprtu
y a etra. La enseanza y a metafsca maduras de Patn se
apartan cada vez ms de o que conocemos de Scrates. Pabo
transmuta a |ess de Nazaret en Crsto. Este proceso de
transformacn es un eemento recurrente, ncuso fundamenta,
de as eccones de os Maestros. La eatad y a tracn estn
estrechamente undas.
"
Llu#ia de $uego
De aqu en adeante se entreazan dos correntes soberanas:
crstansmo y neopatonsmo. La crstandad revndcar como
suya e anima naturaliter christiana de Patn. Su propo smbosmo
y sus abstraccones trascendentaes son a menudo neopatonsmo
teatrazado. La snapss es Potno.
E Maestro pasar ventss aos enseando en Roma, renovando
e patonsmo en una poca de amenaza soca y potca. Como su
propo maestro, Ammono Sacas, Potno no escrbe, pero os
dscpuos, en a que Agustn denomnar Plotini schola, toman nota
de sus enseanzas oraes. Dan testmono de una experenca
radcamente carsmtca, aqueo que Dante, ndrectamente
nudo por Potno, dentca en e Paraso como una luce
intelletual piena dHamore. Los supuestos novecentos bros de
scholia |comentaros o anotacones| de os que da constanca
Ameo no han egado hasta nosotros, pero as doctrnas y a
pedagoga de Potno han perdurado. E Maestro pareca
avergonzarse de estar en un cuerpo (como veremos, esto es
axomtco en Aan, maLtre a penser). Tomando como modeo os
deaes de Ptgoras, propugna e ascetsmo, una deta
vegetarana, a abstnenca de dormr en exceso y e cebato.
Nuevamente, e esto de Ptgoras y, segn han sostendo
agunos, de propo Patn, as enseanzas de Potno constan de
dos nvees: a do&a esotrca se confa a una te de ncados; e
dscurso exotrco est drgdo a pbco en genera. Los oyentes
venan de muy e|os y de mtpes ugares. Entre eos guraban
tres senadores, mdcos, un poeta ustrado, un retrco conocdo
por su avarca y su prctca de a usura. Se recba a as mu|eres
con taante de guadad (es e crstansmo pauno, con sus
antecedentes rabncos, e que nsttuye a gran barrera). Assten
unos cuantos sofos. Sabemos de dscpuos que renuncan a
mundo a magen y seme|anza de Maestro.
E suyo es un mensa|e de concordanca armnca. /ontra e
gnostcsmo exstenca y su cosmooga manquea, Potno exhorta
a ama a que regrese a hogar, a que vueva a a nnta uncdad.
Ta vez e Ma no sea ms que un mpedmento de ama, como
ago que afectase a os o|os y de ese modo mpdese a vsn.
Una mxma que nsprar a Spnoza, quen nos ensea que una
ndagacn osca sera es a nca vda autntca; o dems es
un |uguete. Sn embargo, este dea de armona y a manesta
umnosdad de a presenca de Maestro ban a parecer
acompaados de una tensn psquca extrema. A menos un
erudto hace ausn a nervossmo, a os trastornos patogcos
que ocasonaba a os dscpuos de Potno a nfatgabe tensn de
a medtacn metafsca. (E fenmeno se repetr en e
conventcuo de Wttgensten.)
Debemos o que sabemos de as conferencas y semnaros de
Potno a un documento cas nco en os textos cscos: a 4ita
bogrca y autobogrca que utza Porro como prefaco a a
redaccn de as (n)adas. Son evdentes os eementos formaes de
hagografa, como tambn o son os antecedentes tanto
porranos como socrtco-patncos. No obstante, a versn de
Porro tene un vaor nmenso. Los semnaros se desarroaban a
a manera de una con4ersaione, de un bre ntercambo a margen
de toda pompa profesona. Agunos de os pronuncamentos de
Maestro eran tan eevados, tan exgentes tca o tercamente
que os oyentes no se atrevan a pedr escarecmento. En agunos
momentos, Potno pareca haarse en dogo con su esprtu
nteror, un Ser de rango dvno (comprese con e daimonion de
Scrates). Normamente, sn embargo, nvtaba a formuar
ob|econes y era cdo y vgoroso en su forma de haceres frente:
Organzaba banquetes en honor de Scrates y Patn, una
costumbre que mtara a su vez Stefan George. Se pronuncaban
dscursos rememorando e =an3uete, pero Potno condenaba
absoutamente e pape de Acbades de sumsn carna. Nade,
como atestgua Longno, haba ustrado con ms cardad os
prncpos de Ptgoras y Patn, traducendo esos prncpos a
preceptos de conducta persona, de conanza en a nmortadad,
s ben msterosa, de a esenca humana. Fue a travs de su esto
magstera como Potno do cuerpo a su doctrna de as
emanacones dvnas. La herenca potnana sera prdga. Una
seeccn atna de os tratados puso a san Agustn en e camno
que habra de segur. Boeco prepara a autordad de Potno en
Gordano Bruno, en e neopatonsmo orentno de Marso Fcno.
E monsmo de Potno nspra a Berkeey, a Scheng y a Hege.
Bergson, con sus enseanzas vtastas, es un dscpuo e|ano
suyo. La rapsdca traduccn de Stephen Mackenna y e
preternaturasmo de Potno reaparecen en Yeats.
E na de Potno fue trgco. Aque|ado de aguna enfermedad
(epra?), se retr a a Campana, donde antao haba abergado
esperanzas de fundar una cudad regda de acuerdo con as "e1es
de Patn. La muerte o sorprend en un asamento cas tota. En
e ao 268 d. C., e asesnato de emperador Gaano, su patrono y
amgo, desencaden un renado de terror. Los dscpuos se
dspersaron (Patn no asste a a tma hora de Scrates, Pedro
nega a |ess). En Roma, e mundo de esprtu y de nteecto se
ha extngudo. Da a mpresn de que Potno se vo acosado por e
sno de Pramo. Agunos de sus dscpuos trataron de contnuar en
Sra. No haba enseado su Maestro que e nfortuno estmua
as nvestgacones oscas? E orcuo de Defos haba
procamado a sabdura de Scrates. Ahora, segn Porro, Apoo
eev un canto mperecedero a a memora de un gent amgo,
Potno |...| E sueo |ams cerr aqueos o|os |...| t contempaste
muchas y beas cosas cuya vsn no es concedda a todos os que
se esfuerzan en a bsqueda de a sabdura. E ama santcada
de Potno se haba eevado por encma de as amargas oas de
esta vda empapada de sangre.
|mbco se haba separado de . Le parec naceptabe e
raconasmo subyacente en as nterpretacones potnanas de
Patn. Sus ncnacones eran as de un mstagogo. Su 6e 4ita
P1thagorica liber, sn embargo, ustra una pedagoga prxma a a
de Maestro. Los aumnos vvan con |mbco o cerca de . Se
reunan con todos os das y coman |untos. Se desgnaban
textos de Patn y Arsttees para e estudo pormenorzado y e
debate. Aunque segua habendo, ocho sgos despus, un sabor a
terga y a mstca ptagrca, os mtodos de |mbco eran
tambn ogcos. Estaba defendendo os derechos de a
especuacn nmanente, s ben nsprada, contraros a
dogmatsmo de as gesas crstanas. As pues, es en as
catastrcas crcunstancas de os sgos III y IV donde tenen su
orgen as tcncas osco-acadmcas an vgentes.
Repetdamente, Agustn dedca sus capacdades ntrospectvas a
o magstra. No haba sdo acaso su mentor e mponente
Ambroso de Mn? Pero acompaa su nttuado 6e magistro de
una seredad especa. Su compaero en este extenso dogo es
Adeodato, e h|o de Agustn. La obra fue compuesta entre os aos
388 y 391. E muchacho, a que as /onfesiones recuerdan como
excepconamente dotado, haba muerto en e ao 389 a os
decsete aos de edad. Nuestro texto, con su nsstenca en e
trnsto de o corpreo a o esprtua, per corporalia ad
incorporalia, es tambn un in memoriam. La tess centra de
Agustn es patnca. Ama e nteecto deben ser e|erctados
para que desperten a a aprehensn de unas verdades eternas,
reveadas. E paso ndspensabe, premnar, haca este
entendmento es semtco, es e estudo de os sgnos. Sn
sgnos no hay acceso a sgncado. Sn embargo, en s msmos, os
sgnos no ensean nada. Esta parado|a necesta de constructo
agustnano de Maestro nteror, o cua es snnmo de nco
Maestro de a verdad, que es Crsto.
Abundan as ctas de as Escrturas, especamente de san Pabo.
Pero a dscusn sobre a semntca se nspra prncpamente en
Ccern y en os gramtcos romanos. Estos, a su vez, estn
ncudos en os asuntos de a dactca osca, ms ampos, de
a ducdacn entre e sgncante y e sgncado. E qud es e
patonsmo crstanzado de a uz nteror. Postuando esta
especa uz ncorprea, Agustn enmenda e Men!n y va ms
e|os que . E patonsmo quz fuera aqu ndrecto, con Potno
como ntermedaro. Sn embargo, ya Orgenes y Ambroso se
haban detendo en Mateo 23, 10: So tens un Maestro, Crsto.
Agustn se propone apcar este axoma a a comuncacn de
pensamento y de conocmento (paideia) como un todo. De aqu
surge una preocupacn sn precedentes -tcnca, s se puede
decr as- por as mtacones y engmas de sgncado
semntco. Cmo es posbe a enseanza?
En e bro noveno de as /onfesiones, Agustn consdera
retrospectvamente su pasado como profesor de retrca y
contendas forenses. Esta praxs no era otra cosa que un
mercado de chsmorreo. Era sostera. Cuaquer magisterium
que merezca a pena supone una reacn tranguar. E vrtce y a
base son os de a verdad dvna e nmutabe. Como resume Agustn
en sus 0ermones? Habamos, pero es Dos quen ensea (Gerard
Maney Hopkns rememora esta dstncn). La encarnacn de
Crsto asume una funcn rgurosamente pedaggca: E nco
Maestro nteror se ha exterorzado para amarnos de o exteror a
lo interior. Lo que en Patn era una abstraccn trascendenta,
cas mtopotca, se torna matera. La marava de os sgnos, de
su capacdad para sgncar y transmtr, guarda una reacn
nmedata con a Paabra vva, con e logos que es e Crsto de |uan.
De a gramtca y a gramatooga hemos pasado a a teooga
osca. Es |usto decr que, para Agustn, e engua|e es en
readad un engua|e de sgnos. Wttgensten recurrr a Agustn
cuando exponga su modeo de dencn ostensva. Pero Agustn
es agudamente conscente de a parado|a de a autorreferenca,
de sgno que se apunta so a s msmo, en un crcuo
hermenutco mposbe de romper: 3uae tamen cum etiam ipsa
signum sit. A travs de as paabras no aprendemos ms que
paabras: 4erbis igitur nisi 4erba nos discimus. Los
deconstrucconstas y os posmodernos son agustnanos sn fe.
Como en as actuaes teoras generatvas y transformaconaes de
a engua, as competencas semntcas son, para Agustn,
nnatas. Pero este carcter nnato no es sogco. La fe debe
preceder a a gramtca y a entendmento. La Paabra que es
Crsto habta teramente a psque humana, aunque esta dvna
resdenca precsa ser berada por a graca. Los recursos
ndvduaes dferrn y determnarn e acance de dscernmento
ntegbe. Pero medante una secreta y smpe percepcn,
secreto ac simplici oculo, e oyente ograr entendmento y
asentmento. En este proceso, a nstruccn de Maestro servr
de catazador; pero, como en Men!n, os actos de aprehensn
deben dervarse de a contempacn vgorzada de dscpuo. La
nterrogacn desperta e conocmento y a emuacn que
estaban presentes a priori. Los autntcos aumnos son discipuli
4eritatis. Cmo son posbes, entonces, e error y a confusn?
Cmo actan os embusteros y os engaadores? La cupa a
tene a fabdad de a semntca, con a procvdad que tene e
dscurso a ocutamento y a desvacn. Esta ambgedad
nherente a dscurso obseson a Agustn y provoc uno de sus
anss ms sagaces.
Escuchando a Maestro, e dscpuo pondera a eccn pro 4iribus
intuentes, medante as capacdades de entendmento que e
conere una uz nteror. Con demasada frecuenca os dscpuos
aaban a sus Maestros cuando, en certo sentdo, deberan
eogarse a s msmos (non se doctores potius laudare, 3uam
doctos). La aparente nmedatez de proceso de aprendza|e, e
fogonazo de o evdente en s msmo, ocutan os orgenes
magrosos y a compe|dad de fenmeno. En todo caso, a
vadacn es trascendente, pues soamente hay un verdadero
Maestro: 3uod unus omnium magister in caelis sit (e nco
crtco verdadero, dce Hopkns de Crsto). La educacn es
smpemente nuestra capacdad, nuestra dsposcn a acudr a E.
Cuando no se cuenta con esta capacdad y esta dsposcn, a
doctrna y a pedagoga son sostera. As, e mtodo mayutco
de Scrates, ta como o descrbe Patn, es una antcpacn
aegrca de a enseanza crstana. Ya estaba actuando e Dos
desconocdo con e que se encontr san Pabo en Cornto.
E modeo competo, a que aaden presn as crcunstancas
personaes, surge a raz de una experenca que se haa prxma
a a desesperacn. Como posterormente Pasca, Agustn est
obsesonado con e reatvsmo, con as ncertdumbres de toda
retrca, cuando a retrca y as estrategas de engatusamento
son, de una u otra forma, nseparabes hasta de a me|or
ntenconada de as enseanzas. Agustn experment de una
manera pecuarmente ncsva a dupcdad de carsmtco. Tena
un no ofato para a seduccn. Guardaos de gran Maestro;
nunca hay que conar sn reservas en os profesores ttuares.
Se consdera, con toda |ustca, que e nventaro shakespearano
de a experenca es nsuperabe. Ou oco, qu artesana o
vocacn -mdco, abogado, prestamsta, sodado, navegante,
echador de cartas, ramera, advno, potco, carpntero, msco,
crmna, santcado, gran|ero, buhonero, monarca- escap a su
atencn? Se han escrto necos bros sobre a nexpcabe
famardad de Shakespeare con e arte de gobernar, con a
dpomaca, con as artes de a guerra. Ou orden de as
reacones humanas queda fuera de sus ntucones? Suya es a
suma de mundo. Sn embargo, hasta donde podemos dstngur, e
asunto que nos ocupa -e de os Maestros y dscpuos- de|
ndferente a Shakespeare.
Hoofernes, en 'raba2os de amor perdidos, es una gura tpca
sacada de a comeda romana; su pedantera se satrza de
manera rutnara. Hay una (ncmoda) maca en e tratamento
de sentencoso ddactsmo de Poono. S Shakespeare para
mentes en agn momento en e Magstero y e dscpuazgo, es
con respecto a Prspero. Cabn es nstrudo con aspereza. Un
amor severo determna a educacn de Mranda. Pero stos no
son os motvos centraes. Con todo, sospecho que s pudramos
expcar esta omsn ograramos acceder a reas vtaes de a
aberntca sensbdad de Shakespeare. Ta como se nos presenta,
preguntamos y preguntamos (Matthew Arnod).
Es bana observar en Shakespeare una capacdad sn gua para
a aprehensn nmedata, para captar a vueo hasta e matera
tcnco, especazado. Una nsnuacn de pasada, un truco de
engua|e o de gesto regstrados quz casuamente, ncan
consteacones de asocacn, de congruenca metafrca, a un
tempo penetrante e ntegra. La red de engua|e, s se arro|a ben
extendda, atrapa y funde una nnta varedad. La ausenca de
Magstero y e dscpuazgo -como han poddo ser famares a
Shakespeare desde as Escrturas y Putarco- de canon de os
dramas podra apuntar a una reprmenda, s ben subconscente,
drgda por e unversasta autoddacta a a autordad de os
|erarcas, a sus armacones y pretensones? Aunque en un aspecto
dferente, haamos esta reexn tambn en Montagne. Se
apunta e contraste con e ansa de aprendza|e forma que anma a
Ben |onson, George Chapman y, como veremos, Chrstopher
Marowe.
Los 0onetos, adems, representan una crnca de autoeducacn,
una dscpna para e corazn nqueto con respecto a s msmo tan
ntensa, tan astuta y tan nnovadora pscogcamente, que hace
superua, ncuso trva, a dactca de a nstruccn escostca.
Oun podra haber enseMado a Shakespeare as verdades y
mentras de a concenca humana?
De haber agn mrto en estas con|eturas, se podra arro|ar uz
sobre a perenne cuestn de agnostcsmo de Shakespeare,
sobre a esn de todo credo que pudramos dentcar como
suyo (este vaco exasper a ectores como Verd y Wttgensten).
Una prvacdad trascendente protege as creencas de
Shakespeare:
*nd thou, 7ho didst the stars and sunbeams kno7,
0elfBschoolHd, selfBscannHd, selfBhonourHd, selfBsecure,
6idst tread on earth unguessHd at. A=etter so;
|Y t, que hcste conocer as estreas y os rayos de so, / que a t
msmo te enseas, te escrutas, te honras y te proteges, / no psaste a
terra sn ser advnado: me|or es as!|
Ta vez Arnod tenga razn. Pero a dferenca con Dante no podra
ser mayor.
Hay mtpes maneras de enfocar a 6i4ina comedia, todas eas
ncompetas. Una nterpretacn es anazar a obra como una
epopeya de aprendza|e. En vrtud de os progresvos encuentros
cuyo dramatsmo y nura pscogca so son guaados por Patn,
e nteecto, agente de ama de Peregrno, ascende desde a
perpe|dad ms tenebrosa hasta os mtes de entendmento
humano, que son exactamente os de engua|e. Dante es
escostco en todos os sentdos de a paabra. Es sumamente
docto, en un aspecto competamente acadmco. Aun en sus
momentos ms ferventes, su sensbdad formua conceptos. Su
geno para e mto y a expresn rca es vgorzado por a gca,
por a tcnca retrca y por e escrpuo anatco. Torna fogosa a
abstraccn. A partr de @ita nuo4a, Dante sente e pensamento
y pensa e sentmento.
Las fuentes, e moto spirituale de a /omedia, son as de a
pedagoga. E poema nstruye conforme se desarroa, y este
desarroo se expresa en eccones y cases magstraes sucesvas.
Magstero y dscpuazgo son eementaes para e va|e. E prmorda
mio maestro es una Dedad Inaccesbe. Pero, como en a
geometra de as tangentes -una anaoga de propo Dante-, o
como en e ccuo dferenca, e temor morta se cerra en e
centro. Sucesvos maestros cantores de ama (Yeats) conguran,
nutren, corrgen, dscpnan y eogan a dscpuo. Cas no hay una
rama de a transmsn, de mtodo ddctco, de a nstruccn
forma y e|empar, que Dante de|e sn exporar. Educar sgnca
conducr haca deante, aunque sea a travs de os |ardnes de
nfanca de Inerno. (La condenacn es una de as mscaras de
a puerdad.)
Sn duda se ha observado todo esto antes. Pero vae a pena
repetro.
E propo Dante fue un aumno brante: de a escuea scana, de
os trovadores provenzaes, de nmedatos predecesores y
contemporneos como Gunze y Cavacant. Acud a Aquno y a
Arsttees escostco en busca de conrmacn. Se estabec e
rango tasmnco, sbno, de Vrgo. No haba pregurado su
Cuarta goga, en una ntucn otorgada por a graca, e
nacmento de Crsto? No haba anuncado (nostra maggior musa)
os predestnados espendores de a Roma mpera, papa? E
toque radca y determnante de poeta fue hacer de autor de a
(neida a gua de Peregrno, una gura paterna, e|empar. La
vountara asocacn de Maestro y dscpuo devene e e|e de
va|e. La densdad de a nterreacn, de modo tanto
subconscente como expreso de compartr as cosas es ta que
todo tratamento adecuado sgncara, vrtuamente, una
reectura verso por verso de >n<erno 1 e Purgatorio. La condcn
de aumno se decara en e comenzo: 'u seH lo mio maestro e H> mio
autore. Sgos despus, un fantco patnco y apasonado
conocedor de Dante, Perre Boutang, escrbr a Chares Maurras,
entonces en a crce y vergenza nacona: Mon cher maLtre, mon
maLtre, 2amais ce beau mot nHa )t) plus compl)tement 4rai 3ue
dans le rapport 3ue 2Hai N 4ous |querdo maestro, maestro mo,
|ams ha sdo ms verdadera esa hermosa paabra que en a
reacn que tengo con usted|. La /omedia es a anatoma de esa
reacn. Ms que en nngn otro texto posteror, es nuestro
=ildungsroman. Sabe de a trsteza nherente a toda paterndad, de
a sombra de a tracn que se proyecta a donde ms se
concentra a uz de a benvenda, de a dedad (onore e lume).
Como hzo notar Mandestam en su nsprada gosa sobre a
/omedia, e recurso de Dante a a numerooga tene profundas
races. Su sensbdad enumera. Noventa ctas de Vrgo en e
>n<erno, trenta y cuatro en e Purgatorio y soamente trece en e
Paraso. Este diminuendo, mnucosamente cabrado, es ndco de
cmo va menguando a dependenca de dscpuo respecto de su
Maestro y as deudas de a /omedia con a (neida. (Estos dos
retrocesos son compementaros.) Aparecen traduccones drectas
de Vrgo sete veces en e Inerno y cnco en e Purgatoro, pero
so una en a esfera ceeste. En contraposcn, as Escrturas se
traducen doce veces en e Paraso, donde estn en su casa, y ocho
en e Purgatorio, pero so una en e absmo. Adems, as ausones
a a (neida en os cantos VIII y IX de Paraso son speras. E
magstero pagano ya no es ben recbdo.
La trageda dentro de a /omedia, utzando a reveadora
expresn de Robert Hoand, es ncpente en >n<erno I. Se pone de
manesto e rreparabe exo que aparta a Vrgo de a savacn.
Este hecho se ver ecpsado, pero nunca borrado, por e eogo de
a conanza: Luego tom m mano con a suya con gesto aegre,
que me confort, y en as cosas secretas me ntrodu|o.
Constantemente, e Peregrno, aterrado e gnorante, puer, se
vover a su Maestro: ( io mi 4olsi al mar di tutto H> senno |Y yo e
d|e a mar de todo seso|. Pero e defecto de crsta puede orse ya
haca e na de canto IX, cuando un nge ntercede para rescatar
a Maestro y dscpuo de os pegros satncos. La evocacn de a
ngromanca y a monstruosdad, tomada de a .arsalia de Lucano,
demta sutmente a esfera de Vrgo. Crsto ha quebrado a
hstora y e tempo. Por muchos que sean sus prvegos, n e
descenso de Vrgo a Hades a travs de a (neida n su gua en a
epopeya de Dante son os de a ba|ada de Crsto a os nernos. Sn
embargo, en este msmo canto XII se da cenca a Teseo y a
Hrcues para que sean precursores de a mtanca trunfante de
Crsto. Dante raras veces nos permte reposar en o senco.
La prmera crss tene ugar en e canto XIII, 46-51. E desafo es
trascendente: hasta qu punto se representan, se narran en a
(neida os antecedentes de una manera abe? La cuestn se
pantea en una etapa de cascsmo medeva en a cua as ctas de
Vrgo, eegdas a azar, podan poseer una credbdad oracuar.
Estoy smpcando una dactca de enorme compe|dad. Ou
es a propa <cci!n, nquere Dante? Es a verdad que parece
una mentra (XVI, 124)? La /omedia, nsste Dante, es nvencn
verdadera. Se est hacendo hncap en una dstncn, a msmo
tempo frg y de abrumadora trascendenca, entre a ccn
verdadera y o que se podra rotuar como verdad mendaz. Las
verdades ctcas, como en a /omedia, estn autorzadas, han de
ser credas, merced a una conscenca provdenca, retrospectva,
de renacmento de a magnacn y de nteecto en a venda de
Crsto. E canto XX dscrmna -ha habdo un crtco ogco ms
agudo que Dante?- entre os rdenes de mto y a nvencn de
os cuatro Maestros atnos que conocmos en e Lmbo. Estado,
Ovdo, Lucano y e propo Vrgo son nsprados poetas, pero son
vdentes no benaventurados y, por o tanto, en tma nstanca
fasos. No hay metamorfoss que guae a a transubstancacn.
Lo que sgue es uno de os tropos ms fascnantes de a teratura.
A haarse ante a prueba papabe de a accn de Crsto en e
Inerno, Vrgo corrge a profeca enuncada por Manto en a
(neida. Un Maestro supremo conesa su error y corrge su propa
obra. Hay otro e|empo de esta manera de proceder anteror a os
pdos |uegos de "es .au&BMonna1eurs $"os monederos falsos% de
Gde? Ou hay en nuestro modernsmo que sea tan
deconstructvo? A partr de ese nstante, a sumsn de os
dscpuos a su amado Maestro devene nterrogatoro.
E Purgatorio desarroa una crtca profunda de concepto de fama,
de gora secuar ms a de a muerte, ta como a arma e
Maestro en e >n<erno XXIV. E eevado drama de dscurso de
despedda se extende en readad hasta abarcar sesenta y cuatro
cantos. Vrgo, que ha convertdo a Estado a crstansmo y cuya
Cuarta goga es anuncacn, se sgue resstendo a a ey de
Savador (ribellante a la sua legge). En e canto IX de >n<erno duda
de dvno cometdo y a savaguarda de Beatrz. Lo que ntuye e
Peregrno-dscpuo es un msteroso faillimento que mpde actuar a
su Maestro con arrego a su propa carvdenca. De una manera
muy seme|ante a o que vemos en Kerkegaard, a esttca ha
prescrto unas mtacones. La graca, entendda en sentdo
teogco, genera a transcn desde, ncuso, a perfeccn de a
beeza forma (a (neida) hasta e sacramento de amor. En a
dramaturga de a /omedia, se consente a savacn a cuatro
paganos: Estaco y Catn, que estn en e Purgatoro, y a Tra|ano y
Rfeo, que estn en e Paraso. La mtografa medeva habra dado
a Dante una generosa cenca para savar a Vrgo. Sn embargo,
para e dscpuo, su dolcissimo patre Anco uso de ese superatvo
en toda a epopeya- forma parte de a antgua raza sumda en e
antguo error (le genti antiche ne @antico errare). Vrgo no haba
odo a Paabra que es e Verbo. E propo Vrgo ora su reegacn
a eterno exo. La ntransgenca de Dante ha desconcertado e
rrtado a muchos de sus me|ores ectores. Ou se trasuce aqu,
opacamente? (Ou venganza edpca sera e enuncado
pscoanatco.)
Sean cuaes fueren os motvos, a escencacn de a despedda
eva a a /omedia a a ms ata cumbre de pathos literario. No hay
adieu que supere e vrtuossmo de e|ecucn y a sncerdad que
hay en Purgatorio XXX. Temboroso a acercarse a nuevo Seor-
Seora, Beatrz, e Peregrno acude a a (neida. Reconocendo en s
msmo os sgnos de un antguo ardor, cta e orgna de Vrgo:
*dgnosco 4eteris 4estigio Oammae. Ddo recuerda su antguo amor
por S|eo. Aparte de Vrgo, e nco auctor que cta Dante en e
orgna es Dos. E recurso a a cta est cerca de denr una
cutura. La /omedia no puede exstr sn a (neida (san Pabo cta a
Eurpdes), pero tene que enmendara. A procamar a ecaca de
a oracn crstana, Beatrz cta de una forma deberadamente
ncorrecta a famosa mxma de a desesperacn que aparece en
e bro sexto de a (neida. La desesperacn es antcrstana.
Vrgo sabe cmo hacer uz -facere luceA, pero Beatrz es uz.
En a despedda rea entre dscpuo y Maestro hay un poderoso
eco de as Fe!rgicas de Vrgo. Los estudosos pensan ahora que
Dante conoca esta obra. La despedda de Orfeo a Eurdce se
converte en a de Peregrno a su gua. E Peregrno ora, sabendo
que su Maestro debe, como Eurdce, regresar a as tnebas. La
desoacn es |usta y necesara. La reveacn supera a a poiesis.
Ahora e dscpuo debe pasar a una enseanza ms eevada, a
nostra maggior musa, que es a de a Sagrada Escrtura.
En a actuadad, so os especastas en cscas y os
medevastas conocen a Estaco. Para Dante y sus
contemporneos, este poeta pco de sgo I est, en su canon,
|usto por detrs de Vrgo y Ovdo pero por deante de Lucano. Su
'ebaida y su *3uileida han transmtdo a Occdente a hstora de
Tebas y a de Troya. Catn acanz a savacn porque se sacrc
por os dems; a emperador Tra|ano o haba sacado de Lmbo,
por a |ustca de su goberno, e papa Gregoro a fuerza de
oracones. Entre os troyanos, que engendraron a Roma, Rfeo era
e ms |usto. Por qu Dante ege a Estaco para e bautsmo es
ago que no queda caro y que se sgue dscutendo. E propo
Estaco, en e Purgatorio, atrbuye a un verso de a (neida su
arrepentmento, su renacmento nteror. La Cuarta goga o
empu|a haca Crsto: Per te poeta fui, per te cristiano. Potca y fe se
con|ugan: Antes de conducr a os gregos a os ros de Tebas en
ms versos, recb e bautsmo. Pero e temor a as persecucones
domcanas hzo que Estaco ocutara sus creencas. De ah su
traba|oso ascenso a Monte de Purgatoro.
E comenzo de Purgatorio XXI contempa a Maestro y dscpuo a
modo de facsm de os Apstoes camno de Emas. A su vez, a
sombra de Estaco es embemtca de a persona de Crsto. De
aqu su saudo trgco: K frati miei, 6io 4i dea pace. Aunque no sn
un hao de rona, "a rencontre de Gustave Courbet reproduce a
tmda nmensdad de momento. Con acongo|ada cortesa, Vrgo
se dce reegado de esa paz que sobrepasa a entendmento.
Por su parte, Estaco rendr homena|e a Maestro, enando su
dscurso de remnscencas de a (neida. E Peregrno est
orguoso de revear a Estaco a dentdad de su gua. En trmnos
teraros, Dante tene a Estaco y se tene a s msmo por asduos
dscpuos de Vrgo. Pone en boca de Estaco una sumara
dencn de arte vrgano. Aqu hay un poeta trattando lHombre
come cosa salda. Dar sustanca a a sombra. ste es,
evdentemente, e arte nsuperabe de Dante.
Aunque Vrgo, teogcamente, est condenado, e encuentro
con Estaco, en e umbra de a separacn, ensaza una vez ms su
emnenca potco-proftca. E Maestro ayuda a sus dscpuos a
acceder a esa uz de a que est excudo. Dce una tradcn que
Estaco era ya un crstano candestno cuando compuso os tres
tmos bros de su 'ebaida. Potcamente, esta ampuosa epopeya
no puede compararse con a (neida, pero en e programa de a
savacn, de a nstruccn de ama humana, a supera. La
presenca de Estaco cede soamente ante a de Beatrz en e va|e
a a reveacn.
S hubera que eegr un texto que represente ms que nngn
otro e tema de este bro, sera e canto XV de >n<erno de Dante. E
encuentro entre e Peregrno y Brunetto Latn ha sdo
sumaramente dsecconado y debatdo. Con todo, quedan sn
resover agunos eementos esencaes. En qu sentdo se
consderaba Dante dscpuo de dpomtco, gramtco y retrco
orentno? Ou pecado |ustca que se haya arro|ado a Brunetto a
a tortura de a uva de fuego? Un destacado experto francs se
ha pasado aos argumentando que e crmen de Brunetto fue
pubcar en francs, y no en toscano, o squera en atn, sus "i
"i4res du 'r)sor. Esta sugerenca me sorprende como e|empo de a
tenebrosa mentadad acadmca.
Sn embargo, as pstas son nsstentes. Y e posteror comentaro
de Boccacco, pedagogus ergo sodomiticus, ustra con crudeza un
motvo muy repetdo: e de os azos homoertcos entre Maestros y
dscpuos, entre profesores y aumnos. La carrera pedestre
veronesa, e palio en e que partcpa un nvencbe Brunetto,
estaba caramente asocada con a beeza mascuna y con e
exhbconsmo homosexua, como tambn o estaba e pao
verde que agtaba e ganador. Pero, sea cua fuere e pecado de
Brunetto, e Peregrno se acerca a con una ardente estma. 0iete
4oi y ser |sos vos y seor| son expresones expctamente
honorcas. E dscpuo ncna a cabeza haca lo mio maestro?
pues era de de quen haba recbdo a eccn por antonomasa:
ad ora ad ora
mHinsegna4ate come l8uom sHetterna.
|hora tras hora / me enseabas que e hombre se hace eterno|.
La suprema sencez es ntraducbe. Sete paabras en as que
Dante resume y dene a paideiaP en as que nos dce cu es a
verdadera nadad de a enseanza y cu es e ob|etvo de arte,
de a osofa, de pensamento especuatvo. Para sempre. La
cave es sHetterna. Eot Norton: Qou taught me ho7 man makes
himself eternal |Me enseaste cmo e hombre se hace eterno|.
sta es ncuso a versn estndar. Perde e empu|e, e
despegue de orgna. E francs permte e verbo sH)terniser
|eternzarse|. La gran enseanza, a educacn de esprtu humano
encamnada a as tareas esttcas, oscas, nteectuaes,
eternza no so a ndvduo sno tambn a a humandad.
Afortunado e dscpuo cuyo Maestro ha dado sentdo a a mora.
Pero a vanagora estara fuera de ugar. La sombra de Brunetto
est rodeada de una muchedumbre de emnentes crgos y
teratos de gran renombre. Suya ha sdo esa tracn de os
crgos a a que vover a referrme.
La maga de na es una pedra de toque. 0er Brunetto vueve
apresuradamente a a abrasadora oscurdad y, sn embargo,
parece vctoroso: ,on colui che perde, no como uno que perde. La
eterndad de dscurso potco, escostco, en esa otra
eterndad de a condenacn. En qu absmo estn ambas
reaconadas? Dante a Brunetto; Prspero a Are (no hay, como
dctamn T. S. Eot, nngn tercero):
M1 *rielBchick,
'hat is th1 charge? then to the elements
=e free, and fare thou 7ell...
|M Are, m poueo, / ste es tu servco. Inmedatamente
recobra en os eementos / tu bertad, y ads!|
Fernando Pessoa estaba a sus anchas con os fantasmas. La
a|etreada dscrecn de stos abarrota a espectra Lsboa de
poeta. Como Dante, Pessoa conr a as sombras peso
especco. En ste se orgna a gca de a cudrupe escsn
de s msmo. Los cuatro poetas cuya aparcn nvoca Pessoa
tenen sus voces, sus deoogas, sus estos retrcos
totamente dferencados. Sus aparcones comportan bografas
y bbografas magnaras. Se nterreaconan en una cscara
de nuez de atencn, receo y andad a travs de os cuaes
avanza Pessoa, que comparte en secreto su stuacn de
exado de s msmo. La heteronma va mucho ms a de
tropo de os seudnmos. En Avaro de Campos, Rcardo Res,
Aberto Caero y e Pessoa que es y no es Fernando Pessoa
(Borges y yo en e ms emnente de sus herederos), se
destrpa y descuartza e geno en un maabarsmo a un
tempo |uboso y meancco. Las mscaras estn deba|o de
a pe. En toda esta aquma, nca en a teratura, Magstero
y dscpuazgo tenen un pape destacado.
Res y Campos, que no smpatzan entre s, se procaman
dscpuos de Caero. Durante unas dos dcadas, Pessoa abrg
e propsto de pubcar os poemas competos de Caero con
un prefaco de Rcardo Res, despus protagonsta de a novea
ms espndda de |os Saramago, un trpe ree|o de a
nvencn de Pessoa. E bro concura con as ,otas para
recordar a mi maestro /aeiro, de Campos. Un ta I.I. Crosse,
traductor y ensaysta, habra de anzar en e mundo de haba
ngesa esta nueva escuea sboeta de poesa, cuyo nco
engendrador era Pessoa.
E nca y casua encuentro con Caero resut ser o que os
aemanes denomnan eine 0ternstunde, una hora estear. Se
trasuce e taante patnco. Caero exhbe un extrao are
grego que e vena de dentro y era una cama |...| La mrada
azu no saba de|ar de mrar atentamente |...| La expresn de
a boca, o tmo en que se reparaba -como s habar fuese
para este hombre menos que exstr-, era a de una sonrsa
como a que se atrbuye en verso a as beas cosas
nanmadas, so porque nos agradan: ores, campos anchos,
aguas con so, una sonrsa de exstr, y no de habarnos. Pero
amenaza a trsteza: Maestro mo, maestro mo, perddo tan
pronto! Lo vuevo a ver en a sombra que soy en m, en a
memora que conservo de o que soy de muerto.... A or a
prmera mxma de Maestro -Todo es dferente de nosotros,
y por eso todo exste-, e dscpuo expermenta un
estremecmento. Es seducdo, pero esta seduccn da a sus
sensacones una vrgndad que no haba tendo (e hbrdo
de mstca e rona es e rasgo dstntvo de Pessoa). Caero
respra un apacbe pagansmo. En ocasones, su dscpuo de|a
constanca de a sensacn de dscutr no con otro hombre,
sno con otro unverso. Para , e Maestro no es nada ms
que una de ms sensacones. E dscpuo no superar nunca
e estremecmento |...| que me penetr hasta os cmentos
de ama. No obstante, entende que es un rayo de uz que
umna de forma nntenconada. Fernando Pessoa, que vve
ms en as deas que en s msmo, toma parte en a
con4ersaione. En vano trata de cascar e ob|etvsmo
agnstco de Caero como una espece de kantsmo persona.
Sus esfuerzos egan a nceo de dscpuazgo:
Esta conversacn se me qued grabada en e ama; creo que a
he reproducdo con una ntdez que no est e|os de ser
taqugrca, savo a taqugrafa. Tengo a memora ntensa y cara
de que es uno de os dstntvos de certos tpos de ocura. Y esta
conversacn tuvo un gran efecto. Est caro que fue rreexva
como todas as conversacones, y que sera fc probar que, ante
una gca rgurosa, so quen no hab no se contrad|o. En as
armacones y respuestas, nteresantes como sempre, de m
maestro Caero puede un esprtu osco encontrar ree|os de o
que en readad seran sstemas dferentes. Pero, a conceder esto,
no creo en esto. Caero debera estar seguro y tener razn, ncuso
en os puntos en que no a tuvese.
La profesn de fe que hace Campos entraa a dea de que
a oportundad fsca de convvr con su esprtu, con e de un
esprtu-Maestro, no se concede a todos. Soamente os
prvegados pueden va|ar a Roma sabendo que vovern
transformados. Nngn hombre nferor puede tener un
maestro, porque e maestro no tene en nada de qu sero.
La capacdad para ser hpnotzado dstngue a as
personadades fuertes. stas conservan su ndvduadad
transmutada despus de pasar por e tamz de a ntervencn
de Maestro. Cada caso es especa: a travs de Caero, Rcardo
Res comenz a saber que era orgncamente poeta, una
metamorfoss que e permte cambar de gnero! Antono Mora,
ndecso, como todos os fuertes, consgue un ama. Produce, en
a escondda estea de Caero, maravas de orgnadad y de
pensamento especuatvo. Para Avaro de Campos, e encuentro
ha resutado ser todo un hto: Y de ah en adeante, para ben o
para ma, he sdo yo.
Lo ms nquetante vene cuando Pessoa se reere a Pessoa.
Despus de conocer a Caero e 8 de marzo de 1914 y de habere
odo rectar sus propos versos, Pessoa se marcha
precptadamente a casa a componer ses poemas de un trn. La
ebre que o posee es exactamente a suya (en esta
observacn hay toda una anatoma de a creacn). Sn embargo,
a obra es sn duda e resutado de a conmocn esprtua que
experment escasos momentos despus de conocer y or a
Maestro. E engma de a autonoma dentro de dscpuazgo
produce una exceenca que es generada por Caero pero que
pertenece enteramente a Pessoa. As, a verdadera fotografa
de su propa ama es tambn un nsondabe facsm de
dscpuazgo. Vva m maestro Caero!
La stra es reservada y omnpresente. Pessoa estaba empapado
de os cutos mstrcos -astraes, teoscos, neopaganos,
cabastcos, rosacruces- que brotaron en e cambo de sgo.
Como Yeats, Stefan George, Georges Batae o os surreastas, se
snt atrado haca os conventcuos de o esotrco. Pero conserv
una sardnca desconanza de su propa fascnacn. La famosa
sonrsa trste fue de rrtacn contra s msmo. Lo que papta en
este mago de a soedad es una sed de dogo, de resgos
compartdos de sensbdad e nteecto, en una nea socrtca. De
aqu a aguda ternura, e rnco patetsmo de os dagnstcos de
Magstero y e dscpuazgo. Fernando Pessoa vover a eos en su
monumenta .austo.
Los estudos, os taeres, as cases magstraes desempean un
pape decsvo en toda a hstora de a msca y de as artes. Se
remontan a a Antgedad y han generado su conografa
secundara y su eyenda propas. Abundan os cuadros y grabados,
muchas veces satrcos, de cases de natura en as academas y de
composcn en os conservatoros. Bazac, Zoa, Du Maurer,
Thomas Mann tratan este tema. Muchas ms obras de arte csco
de as que nos magnamos son coectvas; numerosas manos han
ayudado a Maestro. La comeda de aprendza|e y e e|ercco cora
bra en e /ellini de Beroz y en "os maestros cantores de Wagner.
E caso de a teratura es menos caro. La retrca, as tcncas de
composcn y presentacn potca se ensean a o argo y ancho
de mundo antguo. Forecen pedagogos de a eocuenca en
Roma, en Ae|andra, en a Espaa de Sneca. En Bzanco, a
teratura se aprende; etrado sgnca docto. Pero e paraesmo
con e estudo de pntor o con a case de composcn musca no
es exacto. Los componentes magnatvos, as dscpnas que
expresan sentmentos y que adqueren forma en e texto teraro
son raras veces formazados o o son so en poca tarda en a
hstora terara. Los procesos de gua ddctca, de conse|o
e|empar, son contngentes. Tenen su orgen en e carsma y en
un medo ms o menos profesona: a trbu de Ben |onson, a
t soberana de Dryden en e caf, e magstero de doctor
|ohnson en e Cub, Maarm en un t. La nstruccn rea es dfc
de documentar. Los materaes vercabes datan de naes de
sgo XIX. E magisterium en a creacn terara surge de manera
formdabe con a adopcn esprtua por parte de Faubert de
|oven Maupassant.
E aprendza|e de Maupassant concde con as uchas de Faubert
contra a soedad y a depresn, tras a catstrofe de 1871. Ba|o a
tutora de Faubert, Maupassant se pasa a a prosa. Maupassant ha
atestguado a ntensdad de su dscpuazgo en os aos centraes
de a dcada de 1870. E maestro ee todo o que e dscpuo e
entrega. Hace crtcas detaadas. Aternan mnucas con fuertes
deaes: Hasta a cosa ms pequea contene ago desconocdo.
Debemos encontraro. Para descrbr un fuego o un rbo en una
anura tenemos que permanecer deante de ese fuego o de ese
rbo hasta que para nosotros ya no se parezcan a nngn otro
rbo o a nngn otro fuego. No hay dos granos de arena que sean
dntcos. Sea o que fuere o que desees decr, so hay una
paabra que o exprese, un verbo que o haga moverse, un ad|etvo
que o caque. E esto -ense Faubert- es una nnta
especcdad. E 23 de |uo de 1876: Un hombre que se ha
propuesto ser artsta ya no tene derecho a vvr como e resto de
a gente. E programa dseado por Faubert, irreprochable
MaLtre, era, como d|o Francs Steegmuer, un nvernadero, un
potro de tortura para e geno. Recprocamente, Faubert soct
a ayuda de su dscpuo mentras traba|aba en a topografa
ronzada de =ou4ard 1 P)cuchet.
Se haban conocdo en septembre de 1867. La epfana tuvo ugar
poco antes de a repentna muerte de Faubert. Consttuye uno de
os momentos centaes de nuestro estudo. Maupassant e haba
envado =oule de suif $=ola de sebo%. E reconocmento de Faubert
fue nmedato: Esto es de un maestro. Y en medo de una frase,
sn duda nconscentemente, a concesn de a ntma guadad, e
t |ams otorgado con anterordad. Se dota de gran nfass a a
consagracn: ,on; @raiment, 2e suis content; |No! De verdad, estoy
contento|. Como un presentmento de su cercano n, Faubert e
pasa a batuta: 'u as raison de mHaimer, car ton 4ieu& te ch)rit
|tenes razn en quererme, pues tu ve|o te apreca|. En su carta a
Turgunev fechada e 25 de mayo de 1880, a poco de morr
Faubert, Maupassant haba de a ncesante presenca de Maestro,
de una voz que no es posbe acaar.
La ntransgente maLtrise de Faubert era e reconocdo cono de
as tutoras que Ezra Pound -su Penope era Faubert- do a
T. S. Eot y que Hemngway experment, aunque brevemente, en
manos de Gertrude Sten. Pero hzo fata a fe amercana en e
derecho de todos a estar dotados, en e aprendza|e de a
nspracn, para convertr estos actos educatvos ndvduaes en
nsttuconaes. Fue a naes de a dcada de 1930 cuando Pau
Enge nc su Taer de Escrtores en a Unversdad de Iowa. Las
cases de Escrtura Creatva, os semnaros, a unversdad de
verano, os programas de estudo a dstanca, son ahora una
ndustra nternacona, s ben contna e domno
angoamercano.
Las cuestones que se susctan son ms nextrcabes de o que en
ocasones se permte. Ou sera a escrtura no creatva? E
ntento compartdo de producr una obra potca, dramtca o de
ccn que merezcan a pena tene un acomodo natura en os
estudos acadmcos? Auden fue uno de os prmeros en advertr
de os posbes efectos deetreos en a ndependenca de
nstructor, en e nevtabe artco de a stuacn, forma y
pscogcamente. Los crteros mensurabes, examnabes, de
una obra artstca o musca no se corresponden, o o hacen so
en e sentdo ms superca, con os de a escrtura. Las cases de
escrtura creatva, por muy honradas que sean, consttuyen un
avo de a soedad, una oportundad de orse a uno msmo en
otras voces. Se pueden ensear tctcas de posbe pubcacn,
una ntroduccn en e mercado.
Inevtabemente, as cases de escrtura creatva han generado su
propo gnero parastaro. E trastorno de a correccn potca
puede proporconar un contendo gubre o hstrco. No hay
nnguna pedagoga ms cargada de potenca ertco que a que
hay entre e bardo unverstaro y su rebao. Hay una neudbe
desnudez en a sumsn de as ntmas magnacones de uno a
escrutno voyeursta de crtco. Cmo se puede excur a
sexuadad, trvazada ahora como acoso sexua, su modo
potco-pardco? Acbades haca Scrates, Eosa a Abeardo,
Mgue Ange a Cavaer, Hannah Arendt en su reacn con
Hedegger. 'he 61ing *nimal $(l animal moribundo% (2001), de
Php Roth, exhbe e bro custco que caracterza sus
pecuardades tpcamente amercanas. A na, quz, e
ddactsmo est en e destno de todo escrtor. E homoerotsmo
que hay en e so reaconar de E. M. Forster era ms prudente.
En The Instructor (2001), de |oyce Caro Oates, e azo se torna
sangunaro.
Cunto nos hemos ae|ado de a cortesa de ser Brunetto.

%
Magnifcus

E atdo ymbco de Marowe eectrza a abstraccn. Las
proposcones teogcas y metafscas de Fausto no tenen menos
empu|e nervoso que os deros mperaes de Tamern o e
enoquecdo afn de venganza de |udo Barrabs. E
ncandescente nteectuasmo de Marowe cautv a sus
contemporneos. Tena en s esas vaentes cosas trasunares,
d|o Mchae Drayton. Mucho despus, Coerdge |uzga que ha sdo
a mente ms pensati4a y osca de os dramaturgos
sabenos. Marowe sgue sendo, |unto con Mton y George Eot, e
ms acadmco de nuestros grandes escrtores, e que ms a sus
anchas est en e arcano fugor de saber. Haba pasado ses aos
y medo en Cambrdge, durante una dcada de vehementes
controversas teogcas y epstemogcas. Las ctas eran una
segunda naturaeza de su arte. E monogo nca de 6octor
.austo cta a Arsttees, |ustnano, san |ernmo. Sguen e frae
Bacon y Aberto Magno. Con punzante rona, un verso entresacado
de os *mores de Ovdo dene e horror de Fausto ante e paso de
tempo. Su eptao procede de poema de Thomas Churchyard
Shore's Wfe: Y se dob e cetro que pudera haber crecdo
derecho. Marowe es un heensta tan espnddo como Sheey,
pero ms experto que ste en as sonordades de atn augusta y
patrstco. Sus errores astronmcos, stuados entre o toemaco y
o coperncano, son de una extrema suteza. La ausn astuta, e
atgazo de su retrca y de sus aforsmos eran egendaros. La
carga fsca que hay en su dscurso especuatvo y tcnco sgue
pertenecndoe de manera cas nca. Donne es una yesca
comparabe pero ms seca.
Era un momento prvegado. Las representacones medevaes
de mundo an posean dnamsmo dentro de progo
renacentsta de a moderndad. No hay nngn perodo que supere
os tmos aos de sgo XVI y prmeros de XVII en cuanto a
coincidentia oppositorum, a tensn dactca. La fe y a reforma se
renuevan combatendo e atesmo ms o menos candestno
(Marowe pertenece a a Escuea de a Noche de Raegh, schola
fre3uens de atheismo)P a astrooga se aterna con a astronoma; a
geomanca con os comenzos de a mneraoga; a aquma
engendra a qumca; e estudo de espe|os e manes es
nseparabe de a ngromanca; entre a maga banca y a negra
hay otra grs que consttuye un terreno de pruebas; e hermetsmo
y a Cbaa nspran a nvestgacn matemtca. Cmo es posbe
dsocar o esotrco de o sstemtco y de o centco en |ohn Dee,
en Thomas Harrot, que era conocdo como e Maestro de
concbuo de Raegh?
Estas tensones prenden fuego a as unversdades. Consdrese
a conografa de aua magna, de semnaro de museo de arte
medeva de Boona. Son papabes e drama y a commedia de o
acadmco, tambn en o que se cuenta de estudantes que se
quedan dormdos durante a case. Gordano Bruno, e Hamet de
Shakespeare, e Fausto de Marowe, van a Wttenberg (como
Lutero). Coprnco y Fausto comparten un pato -que todava se
conserva- en a Unversdad |ageonana de Cracova. E estudo
contna tras a muerte: M fantasma estar con os ve|os
sofos!.
Los ambcosos y ttncos desafos a os doses; os ntentos,
ncuso voentos, de aproparse as secretas fuerzas de a
naturaeza, como e vento y e fuego, eran un egado csco.
Fausto socta e apoyo de unos conos convenconaes cuando
nvoca a Prometeo y a Icaro. Iguamente domnante, y recacado
por e cavnsmo, era e axoma segn e cua un deseo
desenfrenado (nos atrevemos a decr ascva?) por e
conocmento, libido sciendi, habra acarreado a cada de Adn. E
rbo de a cenca daba un fruto envenenado. Lo que era
radcamente nuevo era a ntucn de que una trsteza mposbe
de erradcar acompaa ncuso a a adquscn ms ustre y
moramente defendbe de conocmento. Como tantas veces, e
paso fundamenta o do Gordano Bruno. En su Kratio 4aledictoria
drgda a Wttenberg (1588?), Bruno ege por ema un pasa|e de
Ecesasts 1, 18 (est por estudar e pape de Ecesasts como
desencadenante de nuevo estado de nmo): Ouen da cenca,
da door. Esta tristitia antpatnca, anthumansta, tendr sus
oponentes. E engmtco I1mnus in ,octem de George Chapman,
que revea una posbe nuenca de Potno, pde a su ama
anheante que en ms torturas cante a todo en a terra. Pero e
descubrmento de tenor trgco de a ndagacn terca,
especuatva, que acanzar su cumnacn en Pasca, era
rrevocabe. Surg de choque de dos nntudes. E acto de a
vountad es nnto, ense Gordano Bruno en sus Ieroicos
furores de 1585. Pero tambn o es a esfera de conocmento. N a
vountad humana n a exporacn sstemtca pueden egar a os
msteros tmos n a una tota comprensn de os fenmenos
naturaes. La frustracn est grabada en a razn. De ah, como
dce M. C. Bradbrook, a gubre parado|a de que Fausto
soamente ogre a certdumbre en su condenacn.
La nebuosa de eyendas que se extende vertgnosamente entre
1507 y a dcada de 1540 tuvo ta vez un nceo bogrco: un ta
|ohannes Fust, reaconado con e novedoso dabosmo de a
mprenta. Se mutpcaron por toda Aemana y Europa centra as
versones para teatro de maronetas. En 1587 est a a venta en
Frankfurt a Iistoria 4on 6. Dohann .austen. Se tradu|o a ngs e
Jrfaustbuch de Spess, |unto con todo tpo de eaboracones. Hay
agunas en a secuenca, pero sera tpco de a vvacdad voube de
Marowe e tomar nota nmedata. Su obra, de a cua tenemos dos
versones, que presentan probemas textuaes, exsta cas con
toda segurdad a comenzos de 1589. Los estudosos dscuten a
autora de subargumento de farsa y de a prosa. Thomas Nashe,
Samue Rowey? Fue Marowe, como observ Goethe con
admracn, e que percb a nmensdad de tema y sus
posbdades pscogco-dramtcas. Se trataba de una trageda
de esprtu humano, un drama -hasta un meodrama- de
nteecto. Las stras de a pedantera y as pretensones de os
|erarcas de saber haban sdo numerosas desde Arstfanes y
Lucano hasta Rabeas. En Bruno se tornan enconadas. La bru|era
y o ocuto haban aparecdo en comedas, cancones y opscuos
popuares. Marowe compone un apasonante |uego de a mente,
una obra de suspense metafsca tan tensa y desconcertante
como cuaquera de as debdas a Dostoevsk. Cun poco
shakespearana es su nvencn y qu gura tan acartonada parece
Prspero cuando se cooca |unto a Fausto!
Los bru|os tenen aprendces, os Maestros tenen dscpuos y un
ordinarius o profesor tendr ayudantes. Este empare|amento,
prdgo en ocasones para a paroda y e contrapunto, es
nherente a a |erarqua acadmca, como o es a aboratoro
aqumco. Por donde hay un magister ronda un famulus (e trmno
famar connota a msmo tempo ntmdad y servco
demonaco). Las agonas de Fausto son nseparabes de pape de
Wagner ncuso cuando es una bufonada. Puede ser que e Wagner
de Marowe recte e progo y acte de coro.
A est e atreo acadmco. Inquetos por os rumores de os
escarceos de Fausto con as artes madtas, sus schollers rn a
ver a rector de a unversdad. E Maestro nvoca a Mestfees; en
una farsa paraea, Wagner amenaza con con|urar a dabos
menores, pues tambn aspra a ttuo de Maestro y a contar
con una ayuda sobrenatura. La reacn de Fausto con sus
dscpuos es de una soberana generosdad. Les permte
vsumbrar a a ncomparabe Heena cuando e seor Pars cruz
os mares con ea. Es en compaa de sus aumnos como Fausto
se enfrenta con su medanoche. Fue e Ah, seores! de Fausto
e que nspr e Ah, sodado! de Carmana en *ntonio 1
/leopatra? Marowe nsna una ntmdad amorosa: Ah, m duce
compaero de cmara! S hubera vvdo contgo |...|. Como
tantas veces en su engua|e, se con|ugan e eros homoertco y e
nteecto. A pecar contra e Esprtu Santo, e Maestro expone su
teooga sn esperanza. Es posbe perdonar a a Serpente, pero no
a Fausto. Entre sus versos aten una arroganca sentencosa y un
sentdo de |uego mpo: e Dos de que ha ab|urado sera un
Dos |usto s ahora perdonase a Fausto? Estara ese perdn por
encma de Sus poderes? (Certos teogos y escostcos
consderaban que Dos Padre no poda perdonar a |udas.) La
densdad de as mpcacones teogco-metafscas, con una
nsstenca agustnana en e pecado como tnebas de ama, no
tene parangn en e drama ngs.
N tampoco e dscurso de despedda. Fausto a sus dscpuos:
No habs de m, antes ben savaos y partd. Hay preocupacn
humana en este mandato. Pero tambn ncomoddad. Marowe
capta agudamente a fuerza anmaa de a vergenza ncuso
ante un terror ndescrptbe. E Maestro no est dspuesto a
permtr que sus dscpuos sean testgos de a brutadad de su n,
e tera desgarramento de su persona, antao magstra. Hay
vandad a as puertas de nerno. Se autorza a os erudtos a
rezar por su profesor, pero sea cua fuere e rudo que ogs, no
vengs a m, pues nada puede rescatarme. (Empdoces pedr
a su dscpuo ms cercano que o de|e soo a borde de crter.)
Un horror desenfadado caracterza a separacn: Seores, ads;
s vvo hasta maana, os vstar; s no, Fausto se habr do a
nerno. Los sabenos eran hbes en e |uego de a muerte.
Fausto est soo con su sabdura. Rememora a Ovdo, cta a
consoadora doctrna ptagrca de a metempscoss. La
pedantera es un tmo recurso. Ahora pasa tambn a desdn:
Ouemar ms bros (Fausto es a fuego o que Prspero a agua).
Pero no es a quema de bros, e sucdo de un erudto, a que
conspra para causar a trageda: Ouemada est a rama de aure
de *polo, 5 que aveces crec en este hombre docto. La concsn
de Marowe es de ampo aento: e dos de a msca y de a poesa
ha coronado e saber y e gusto osco. E Maestro de a
erudcn nqustva ha permanecdo constantemente cerca de as
Musas. Wttgensten aventurar que ta vez sea como poesa como
me|or se exprese a osofa.
De todas as numerosas versones operstcas de matera
fustco, es e 6oktor .austus de Ferrucco Buson, que qued
nacabado y se estren en 1925, a que ms se aproxma a a vsn
demonaca de Marowe (su nco rva es quz a escencacn
tera de a Iistoria por Schnttke, medo sgo despus). Buson
era un emnente profesor cuyas cases magstraes en Bern eran
egendaras. Su Fausto es Rektor Magni<cus de Wttenberg. Un
nquetante coro de tres erudtos de Cracova e ofrece e bro de
maga negra. Wagner es e ayudante de Maestro, a quen venera;
su acttud es de untuosa humdad en e acredtado esto
teutnco. Una macabra rona nspra e <nale. Wagner desa por
a nocturna cae nevada. es ahora e Rektor, a quen acaman
os estudantes como Magni<en. Su eccn naugura ha sdo
ncomparabe: cum perfectione; E otrora famulus de Fausto es
ahora Chrstophorus Wagnerus, poseedor de poder y sabdura
acadmcos. Fratulor, gratular, gratulor; entonan os estudantes
congregados, en una paroda de os hmnos acadmcos
aemanes. E Rektor es condescendente. Ou era, a n y a cabo,
su predecesor sno ein Phantast, un soador atoondrado cuyo
supuesto saber careca de fundamento, y cuya vda termn en
medo de un merecdo escndao? La msca rezuma satsfaccn y
tracn. Las voces de os estudantes se van extnguendo mentras
dan as buenas noches a Magni<en.
Entra e morbundo Fausto. Reconoce a casa! Ah est tu
ctedra, Pedante; te acomodas en ea y te magnas que tu trono
es ms ato de o que fue e de Fausto. Aparece Mestfees
dsfrazado de sereno. En a nevada, su nterna umna e cadver
de mendgo de Fausto: Se ha topado este hombre con agn
nfortuno?. Su puesto docente o ocupar en e nerno. La
nterpretacn busonana de a ascensn de Wagner es una de as
ms recargadas que se han hecho de nuestro reato.
Es notoro e despreco de Goethe por e acadmco. E que sabe
hacer una cosa, a hace. E que no sabe, a ensea. A o cua han
aaddo modernos guasones: E que no sabe ensear, ensea en
escueas de pedagoga. No haba hecho Goethe sus soberanas
aportacones a cas todas as dscpnas, desde a botnca, a
zoooga, a mneraoga, a anatoma comparada, hasta a esttca
osca; desde a teora de a uz y a numsmtca hasta e arte
de gobernar? Ou era a prosa de Kant, mertora pero sosa,
comparada con a suya? En e enredo en torno a a frustrada
ctedra de Fchte en |ena, Goethe haba expermentado de
prmera mano e rencor, a mezquna voenca de as dsputas
unverstaras. Hombres profesonamente nsgncantes saban o
agras que haban sdo a enfrentarse con a brantez de Scher
como conferencante e hstorador.
De aqu a abundanca de stras antacadmcas, de mofas de
proceso docente que pueban as dos partes de .austo. stas,
adems, venen avaadas por una ntucn morfogca
caracterstca de Goethe. En e empare|amento de Fausto y
Wagner vea e modeo de d)doublement que encontramos
asmsmo en Don Ou|ote y Sancho Panza, en Don |uan y Leporeo,
en Sherock Homes y e doctor Watson: unos mezos
contrapuestos que se ree|an en a pare|a de hombre ato y
degado y su rotundo compaero que a parboa nfant francesa
desgna como .il de fer et PatapouR. De este modo, a dactca de
Maestros y dscpuos, de Rector 1 famulus, tene su gura.
La eeccn, en contra de patonsmo, es a que se estabece
entre a vda y e cutvo desnteresado (kantano) de
pensamento puro. E poema de Brownng A Grammaran's
Funera o expresa de forma memorabe:
'his is our master, famous calm and dead,
=orne on our shoulders...
IereHs the topBpeakP the multitude belo7
"i4e, for the1 can, there?
'his man decided not to "i4e but :no7.
|ste es nuestro maestro famoso, sencoso y muerto, / A que
evamos sobre nuestros hombros |...| / / Aqu est a suprema
cumbre; a muttud, aba|o, / vve, pues puede hacero, a; / este
hombre decd no Vvr sno Saber.|
Tras repasar os grandes mbtos de pan de estudos -osofa,
derecho, medcna, teooga-, Fausto os encuentra rdos. La
ngromanca abrr de par en par as puertas de una vtadad
exttca, de un medoda en as aturas que no son precsamente
as de amo|amado gramtco sno as de Zaratustra. La manera
en que Goethe presenta a obsequosa cortedad de vsta de
Wagner es mantenconada. E dstco eg a ser proverba:
Pasear con vos, Ierr 6oktor, 5 es un honor y trae provecho. La
ceebrdad de Maestro, a veneracn que se e prodgan,
embeesan a su dscpuo. Pero a vsn aquna de Fausto escapa
a a comprensn de Wagner. E nco vueo a que )l aspra es e
que va de bro a bro, de pgna a pgna. Su nrvana es a
cmara de pedagogo, que su cargo cadea en una noche de
nverno, momento en e cua hace su |uguetona entrada e negro
perro de anas que vene de nerno.
Mestfees parece haber edo e tratado de Kant sobre (l
conOicto de las facultades. Magstramente envueto en e propo
manto de Fausto, recbe a un temboroso estudante de prmer
curso. Cu es e camno a Parnaso? En prmer ugar, e /ollegium
"ogicum, de cuya red proceden todas as cencas. E secreto
engua|e de pretendente a magstero es ta que a estudante e
da vuetas a cabeza como una rueda de mono. Sera quz
preferbe a facutad de Derecho? Soamente -aconse|a e dabo
- s uno se atene a un nco Maestro, a una nca autordad en
medo de paroteo de voces destacadas pero contradctoras. Es a
Medcna a que conduce a as compensacones ms seguras. Y
sempre est a Metafsca, cuyas dvndades dctarn sus cases
como o hara e Esprtu Santo. E propo credo de Goethe reza:
Toda teora, amgo mo, es grs / y verde e rbo dorado de a
vda. Cuando se marcha e aumno, Mestfees vueve a su esto
sabroso. Ya basta de tearaas de enseanza superor.
En .austo >>, e trmuo novato se ha convertdo en un arrogante y
rebede =accalaureus |bacher|. Su antguo orcuo e sorprende
ahora a vero como un ve|o apoado. Sus estudos han sdo una
prdda de tempo. Todos os derechos pertenecen a a |uventud, a
su vueo de Icaro y a su creacn de nuevos mundos. Cmo pudo
prever Goethe, que prefera a n|ustca a desorden, os emas de
1968, de os H|os de as Fores y de os anarqustas de a New Age?
Lo me|or que pueden hacer todos os que tengan ms de trenta
aos -procama e Bacher- es qudarse. La deferenca, e
dscpuazgo, se han deshecho en povo.
Sn embargo, no es a Wttgensten a quen debemos acudr en
busca de una genuna educacn. E epsodo de Ourn en a
segunda parte de .austo es uno de os ms engmtcos. Los cascos
voadores de Centauro pasan atronando entre a muchedumbre
de bru|as de a csca Walpurgisnacht |Noche de Wapurgs|. Medo
anma, medo hombre, Ourn encarna a sabdura cuando es
energa; e orden natura cuando se adentra, con pegrosa
beeza, en o humano. Fausto abraza esta smboss de podero
fsco y esprtua, una smboss que permte a Ourn apcar a
accn curatva de sustancas orgncas. ste es e nobe Pedagogo
par e&cellence. Sus dscpuos forman una consteacn como
nnguna otra: Ourn ha enseado a Orfeo, a |asn y a os
argonautas, a Hrcues, a Escuapo, padre de a medcna. Ha
evado en su omo a Aques no. Mucho despus de Goethe, e
saudo de Fausto conservar su perturbador eco: Ourn ha
educado a un Ielden4olk para su gora: una nacn de hroes.
A qu Magncenca escostca cabra stuar a ado de a de
Centauro?
La trayectora de Goethe ncuye una nota a pe de pgna que
resuta ntrgante. E Ompco se snt agravado por o que
entend como e ovdo mavoo de su .arbenlehre, esa equvocada
pero fascnante crtca de a ptca newtonana. Un |oven sofo
acud a ofrecere sus servcos. Sera e paadn de a teora de
Goethe y dfundra su exposcn. A Goethe e encantaron a
brantez y a manesta devocn de su dscpuo. Le conced una
docena de tutoras, pri4atissime en a |erga acadmca aemana.
Pero e dscpuo empez a dudar. A examnar de nuevo a
expcacn que da Goethe de prsma, descubr sus faos. Ha
que en readad estaba traba|ando en a dreccn de una
refutacn. Goethe |ams perdon a tracn de Arthur
Schopenhauer.
Los voumnosos fragmentos ncompetos de .austo de Pessoa
so una vez hacen ausn a nuestro tema, pero de manera
conmovedora. Oh Maestro, dce e dscpuo a Fausto cuando e
mago conesa su horror a a muerte. Fausto amenta su
ndscrecn. Pde a Vcente que ovde o que e ha conado. An
me encontraba a soas con m ama / Y me hababa a m msmo a
responderte. A Vcente e aterra e sembante febr de Fausto. No
puede comprender a reveacn que ste e ha hecho de que e
mundo no es sno un sueo dentro de un sueo cuyos soadores
forman parte de sueo. Percbe so vagamente as
revndcacones de Fausto de os prvegos de geno. Fausto
promete ver despus a su dscpuo. En nuestro texto, no tene
ugar nngn segundo encuentro.
No nvaden taes terrores as ronas, taadas como e crsta, de
Mon .aust $Mi .austo%, a tma obra de Pau Vary, pubcada
postumamente en 1946. Esta vez, e ayudante es una |oven
crstana cuyo nombre, Lust, connota deseo y aegra. E Maestro
dcta a su f-mula. Su nervosa vanagora excta a socarronera
devota de ea. Mestfees se revea como un asprante a dscpuo:
Soy profesor de exstenca. E acto sera tan emnente como
Fausto, pero e prncpe de as tnebas e revea a
nconmensurabdad de conocmento, e monumenta edco de
o que es mposbe eer. Tantos muertos que matar, se que|a e
estudante. Estn ya muertos y son povo, e consuea Mestfees.
msmo es un robusto etrado: En ms tempos no sabamos eer.
Advnbamos. As o sabamos todo.
E asombrado dscpuo conesa a Lust: Tra|e a Fausto m fe, ms
esperanzas, m deseo apasonado de hacere sentr toda a beeza
que su geno haba creado en un |oven |...| A n y a cabo, no soy
yo una de sus obras?. Lust trata de |ustcar a msterosa
ternura de Maestro. Pero e dscpuo se rebea. La mtada
bboteca hea su esprtu. Fausto me ha decepconado, me ha
herdo, me ha reducdo a a nada.
Pero no todos os dscpuos sufrrn derrota.
Ou novesta habra osado nventaro? De prncpesco na|e
dans; un csco y vrtuoso ngsta moderno (tambn sabe ago
de hebreo); aqumsta y astrogo; arqutecto y dseador de
compe|os nstrumentos; observador sn par de os movmentos
panetaros; e prmero que ocaz y puso nombre a una nova
(1572); constructor de un modeo de sstema soar ntermedaro
entre Toomeo y Coprnco; un seor de cera magnfcente, con
una narz de oro para susttur a a destrozada en un dueo. Tycho
Brahe cruzaba su mundo a zancadas como un cooso, atravesando
Europa de una corte rea a otra, de una unversdad a otra,
ncuda Wttenberg. Fue en febrero de 1600 cuando e astrnomo
de emperador Rodofo, y su gua haca o ocuto, ev a su casto
de Bohema a un profesor de matemtcas de Graz, empobrecdo
y cas desconocdo con probemas de vsta. Por su parte, |ohannes
Keper se comparaba a s msmo con un perro fadero. Estaba
sempre sguendo a aguen e mtando sus pensamentos y
accones |...| Es macoso y muerde a a gente con sus sarcasmos
|...| pero sus amos o queren. (Es e perro fadero de doctor
Fausto?)
A entrar en a opuenta casa de Brahe, Keper espera que no o
desanmen, sno que e enseen. Sobre todo, ansaba tener
acceso a as observacones de conguracones ceestes que haca
Brahe. No haba reparado msmo en que os ntervaos de
acorde de do mayor se aseme|aban a os ntervaos espacaes
entre os panetas en un modeo ceeste podrco, en tma
nstanca ptagrco? Secretamente, Keper abergaba dudas en
cuanto a sstema de remendos de su patrn. Es posbe que
Tycho, en su fuero nterno, compartera dchas dudas desde su
bsqueda de paraa|e durno de Marte en 1584. Los auguros no
eran nada buenos.
Keper haba do a para ser un coega. Se encontr convertdo
en un domesticus, excudo de os tesoros de a observacn de
Tycho. Penamente conocedor de as capacdades matemtcas de
Keper, Tycho se do cuenta de que su ayudante era un dscreto
pero convencdo coperncano. Como dce K. Ferguson en su
perspcaz nterpretacn, haba dentro de otro yo con unas
enormes capacdades mentaes. Contrarando sus propas
ncnacones, Keper estaba decddo a eaborar una expcacn
fsca y geomtrca de movmento panetaro. Los dos se haaban
a borde de a paranoa. En e otoo de 1601, en uno de os
momentos ms tensos de a hstora nteectua, Tycho con su
destno en as mpacentes manos de Keper. E Maestro abr a su
famulus a horda, ceosamente guardada, de sus tabas
astronmcas. Oun sno Keper poda evar a buen trmno e
modeo tychnco? Poco despus, Tycho estaba morbundo. En su
agona, sabendo que trenta y ocho aos de agotadores ccuos
estaban ya fuera de sus manos, Tycho Brahe e mpor una y otra
vez: Oue no parezca que he vvdo en vano.
|ohannes Keper era ahora Matemtco Impera. Secretamente,
conserv para su propo uso as observacones de Tycho sobre
Marte. Pubc a monumenta *stronomia no4a en 1609. Su
prefaco -de Tengnage, e ea amanuense de Tycho- deende,
sn embargo, e sstema tychnco. De hecho, Keper o haba
abodo. E futuro estaba en Coprnco, Keper y Gaeo. No
obstante, hay muchas cosas en su obra, especamente en
(phemeris, que seguan estando basadas en e catogo de
estreas de Tycho. Tanto e Maestro como e dscpuo eran
merecedores de eptao que Keper haba compuesto para s
msmo: Yo med os ceos.
Este drama, representado en Praga y sus proxmdades, nuy en
Max Brod. Su '1cho =rahes Weg u Fott, de 1916, es una obra de
ccn pro|a pero emoconante. Con su radografa, proporcona
un documento que no se aseme|a a nngn otro. E dctamen oca
dce que a novea de Brod haba de su reacn con Franz Werfe.
Esto, a m |uco, es pasar por ato o evdente.
La amstad de Brod con Kafka comenz en 1903. En su
autobografa de 1960, que ndudabemente hay que mane|ar con
cudado, Brod atestgua un contacto daro cas hasta e
momento de a muerte de Kafka en |uno de 1924. E contraste
entre nosotros era muy marcado. Tambn o fue e choque de
ambas amas. Infatgabemente, Brod y Kafka ean |untos osofa
(Patn) y teratura (Faubert). Sobre todo se ean mutuamente, a
veces en pbco. Es a Kafka a quen Brod dedca su '1cho =rahe. Su
tma novea, Mira, vover a un tema obsesvo: e de dobe
vctoroso, e de que o comparte todo y acaba destruyendo a su
gemeo. La ambgua generosdad de as memoras de Brod es
transparente: Cuando Kafka aparece, domna, debdo tanto a sus
venta|as como a sus debdades. De manera snguar, es un ser
que no puede hacer nada n|usto, n squera a os ob|etos. Pero
en e pano nteectua y teraro, su ntmdad es a de dos guaes,
a de mutuo beneco: Cada uno aprende de otro.
La profunda ntenconadad, e exacto enuncado de as
nstruccones que da e Kafka morbundo a Brod, sguen sendo
matera de debate. La nebna de a eyenda es aqu densa. Nunca
o sabremos ms a de toda duda. No obstante, s parece
estabecdo que Brod habra sdo bre -s no penamente
autorzado y conmnado a eo- de destrur as noveas y os
reatos ndtos e nconcusos de Kafka. De eos, so unos cuantos
fragmentos haban aparecdo en vda de Kafka. Tenemos a Kafka -
detengmonos por un momento a magnar nuestra poca y a
moderndad sn !- gracas a a abor ncansabe de Brod para
ordenar y corregr as obras y daros de Kafka y encontrar edtores
para eos. Hay otro acto de savacn pstuma que haya tendo
tanta mportanca? Es a un tempo un acto de suprema moradad y
de autodestruccn. Max Brod tu4o que haber sabdo a nuenca
que e|ercera Kafka en su propa obra. Se ha conservado una
ancdota crue: Brod orando, una noche uvosa, en a cae de
os aqumstas y os orfebres, detrs de casto de Praga. Se
encuentra con un conocdo brero: Por qu ora, Max?. Acabo
de enterarme de a muerte de Franz Kafka. Oh, o sento. S
cunto aprecaba usted a ese |oven. No o entende. Me mand
quemar sus manuscrtos. Entonces, e honor e obga a hacero.
No o entende. Franz era uno de os ms grandes escrtores en
engua aemana. Un momento de senco. Max, tengo a
soucn. Por qu no quema usted sus propos bros en ugar de
os de ?
Cuando Robert Brdges, atvo aureado, se ocup de que se
mprmeran os excntrcos poemas de Gerard Maney Hopkns,
pens que estaba reazando una accn ntrascendente de
benevoenca. E caso Brod-Kafka es abrumadoramente dstnto.
Antes de morr, Brod se vo convertdo en un respetabe y poco
edo ad|unto de Kafka. Con todo, hasta e tmo momento se
esforz por asegurar a Kafka a gora munda y un egado
mponente. La etra K me pertenece, d|o Kafka, con humor ago
gubre. En e contexto de Praga, haba pertenecdo tambn a
Keper. O acaso debramos or a consonanca entre a B de
Brahe y a de Brod?
Conforme me aproxmo a centro de gravedad de m
argumentacn, m sentdo de o nadecuado se torna apastante.
La taa de os protagonstas empobrece nuestros recursos
nteectuaes y pscogcos. La bbografa es ya dfc de abarcar;
sn embargo, contnan fuera de nuestro acance testmonos
vtaes, probabemente decsvos. Hoy estamos demasado cerca y
demasado e|os de os acontecmentos y de sus contextos,
extremadamente compe|os. No srve de nada ngr
dstancamento. Los eementos potco-hstrcos de a reacn
Edmund Husser-Martn Hedegger son neudbes. Los
documentos, ta como os conocemos en a actuadad, son tan
repeentes como trgcos. Cada paabra, nos atreveramos a decr
cada saba, de os textos reevantes -a Rektoratsrede |dscurso
naugura a tomar posesn como rector| de Hedegger, por
e|empo- han sdo nterpretados y supernterpretados hasta a
sacedad. En su Phenomenolog1 and 6econstruction, Robert
Cummng dedca cuatro tomos de nvestgacn muy persona y
mnucosa a a exgess.
Pero no es soamente e voumen y a naturaeza pomca de os
comentaros, de os comentaros de comentaros -actuamente
exste ya un extenso corpus tercaro- o que se nterpone; es a
funcn poderosamente nuyente de estos comentaros y
controversas en a gness de a osofa contempornea. Desde
|aspers y Sartre hasta Lvnas, Habermas y Derrda, e
exstencasmo, a fenomenooga (vase Mereau-Ponty o Grane),
e postestructurasmo y a deconstruccn se pueden nterpretar
como notas margnaes -s ben formdabes por derecho propo-
a encuentro Husser-Hedegger. En qu otro momento de a
hstora de a osofa occdenta -Hedegger cuestona qu
entendemos aqu por hstora- un contexto persona, ncuso
prvado, ha determnado tanto unos modeos de pensamento? Y
esto sn ovdar a nsstenca antbogrca y antpscogca, tanto
de Husser como de Hedegger, en a matrz ob|etva, en agunos
aspectos annma, de su obra. Hasta a vsn ms somera e
ntroductora (que Hedegger |uzgara nnobe) se equvocar. Sn
embargo, e sentdo comn no debera quedar totamente
apastado, como sucede en a |erga opaca y en a cas trgca
fata de aento de a hermenutca gaa.
Desentraar a evoucn de Hedegger se ha convertdo en una
ndustra artesana. So poco a poco vamos tenendo acceso a
transcrpcones de conferencas y semnaros de os crucaes
semestres entre 1919 y 1927. En su condcn presente, a
pubcacn no es todava exhaustva. La posteror descrpcn de
propo Hedegger de as sendas que o evaron a 0ein und +eit $(l
ser 1 el tiempo%, esos camnos de bosque que condu|eron a
caro, ha de eerse con extrema cautea. Hasta o que parece
ms obvo es me|or consderaro como provsona. Ahora sabemos
de peso que tuvo en a formacn de |oven Hedegger su
nmersn en a teooga escostca y en e tomsmo. Muchas cosas
de su vueta a Lutero y a san Pabo como subtexto radca de
Lutero so se conocen an de manera vaga. E cambo de
dreccn, e abandono de os estudos teogcos por os oscos
y a adopcn de protestantsmo fueron trascendentaes pero
quedaron un tanto encubertos. E temprano escoastcsmo de|
en a totadad de a ontooga hedeggerana un componente y un
esto metateogcos omnpresentes. Agunos cscos
teogcos, como san Agustn cuando se reere a tempo o
Kerkegaard cuando haba de temor y tembor, habran de
generar pasos decsvos en a enseanza de Hedegger. Estn
entrete|dos en o que Hedegger decd dentcar como e orgen
de foco osco de toda su vda: e tratado de Brentano sobre
as dversas sgncacones de 'ser', de o exstenca. S Brentano
o condu|o a una nueva vaoracn absoutamente decsva de
Arsttees, o msmo hzo a prmaca arstotca en e
escoastcsmo.
Lo que no resueve n squera e examen ms detaado y tera
de prmer Hedegger por ectores como T. Kse, |ean Beaufret y
Cummng es e qud: e nacmento y desarroo de engua|e de
Martn Hedegger. Cas desde un prncpo -y es ese cas o que
requere una determnacn precsa-, e esto de Hedegger, su
sntaxs, sus neoogsmos, sus traduccones de grego, as
oeadas repettvas de su retrca -y es una retrca- se echan
sobre nosotros. Hay ta vez andades con e expresonsmo
aemn y con as voces apocaptcas de deceno nmedatamente
posteror a derrumbamento de 1918. Comprese a prmera
versn de comentaro de Kar Barth a a Epstoa a os Romanos.
Acaso se cerne Spenger en e margen (conferencas de Hedegger
sobre Spenger en 1920). Pero este posbe parentesco no est a a
atura de a readad. La enormdad de a 0prachschopfung de
Hedegger, de su creacn de engua|e, enormdad en cuanto a
orgnadad y dmensones, so tene un nco precedente (de
cua Hedegger era ben conscente): e de Martn Lutero. Ta vez
un da podamos egar a comprender qu movmentos tectncos
de a concenca, qu crss en e sgncado de 'sgncado'
hceron posbes y necesaros, ms o menos en a msma poca,
0ein und +eit, .innegans Wake1 os e|erccos de Gertrude Sten.
Hedegger se trasad a Frburgo en e nverno de 1919 como
ayudante de profesor Edmund Husser, que tena trenta aos
ms que . Se haban conocdo a naes de 1917. Ya entonces
Husser se haba sentdo profundamente mpresonado. Lo que
Hedegger traa ahora consgo eran, a m |uco, os eementos de
su engua|e persona. Los testmonos que han egado hasta
nosotros de sus semnaros sobre as Meditaciones de Descartes,
sobre Agustn y e neopatonsmo, sobre 6e anima de Arsttees,
auden a efecto de sugestn, en ocasones hpntco, de
dscurso habado de Hedegger. Es posbe tambn que
nterorzara, aun en fecha tan temprana, unas rebedes
convccones sobre a revsn tota de a unversdad aemana y a
nstauracn de un nuevo pacto entre nacn y Feist |esprtu|. En
e semestre de verano de 1919 estaba dando case sobre a
naturaeza de a unversdad y de estudo acadmco.
A msmo tempo, su oposcn a a ortodoxa neokantana
domnante en a osofa aemana, |unto con su devocn a a
fenomenooga husserana, pareca categrca. Durante toda a
dcada de os aos vente, as cases de Hedegger conssten en
ntroduccones a a fenomenooga, a a fenomenooga de a
regn, a as nterpretacones fenomenogcas de a Stica a
,ic!maco de Arsttees. Repetdamente, e |oven ayudante expca
os textos de Maestro sobre as deas y sus nvestgacones gcas.
En e nverno de 1924-1925, Hedegger sgue drgendo e|erccos
sobre as "ogische Jntersuchungen $>n4estigaciones l!gicas% de
Husser.
E Maestro, que haba perddo un h|o en a Prmera Guerra
Munda, tena as me|ores razones para creer que haba
encontrado en su brante dscpuo un heredero esprtua y un
futuro paadn. Aunque era un hombre de reserva estoca, ncuso
adusta, entregado -contraramente a Hedegger- a as
orguosas tradcones y modos magstraes de academcsmo
germano, Husser no escond su satsfaccn. Se daba cuenta ya
de que sus esfuerzos, aun sendo nfatgabes y obsesvos, no
bastaran. Facetas captaes de su fenomenooga, de su ambcn
por convertr a osofa en una cenca estrcta, an no se haban
hecho readad. La segurdad de Husser rayaba en o absouto.
Fueran as que fuesen as dcutades, su mtodo fenmeno l!gico
estabecera unos cmentos nconmovbes para a percepcn y
comprensn humanas de mundo. Despe|ara a neba de as
presuposcones teogco-metafscas de as cuaes no se haba
brado n squera Kant. Barrera e pscoogsmo, a asmacn
de hechos mentaes, cogntvos, a unos opacos estados de
concenca que, en e credo husserano, parazaban a osofa.
Incompetas estaban tambn sus extenuantes medtacones sobre
e probema de as reacones nterpersonaes. Oun me|or que
Hedegger para segur evando a antorcha?
Es cas mposbe condensar a dsconformdad que separ a
Hedegger de Husser. Los deaes centcos, meta-matemtcos,
e eran a|enos (a cenca no piensa). La verdad no era una
categora gca sno un mstero en curso de descubrmento
dentro de a ocutacn (aletheia). A pesar de su exgenca de unos
actos de percepcn neutraes, no condconados, a
fenomenooga de Husser fue vctma de tradas convencones
metafscas y de a posbdad de un retroceso nnto. No aborda
a nca cuestn que para Hedegger vae a pena preguntar:
Ou es e Ser (0ein 5 0e1n)? No muestra conscenca aguna de
ese ovdo de Ser que ha debtado e pensamento occdenta
tras a breve aurora presocrtca y que conden a a metafsca
ncuso a Netzsche. Husser no penetr en a msn y destno
hstrco de hombre (Feschick), que va ndsoubemente undo a a
dstncn (a diR)rence de Derrda) entre a exstenca, o que
exste y e Ser. No es capaz de ver e e|e ontogco de a nada
(das ,ichts y le n)ant de Sartre).
Tan contento con a aparente ntmdad de Hedegger, es posbe
que Husser n se magnara estas renuncas. No podra haber
advnado a burda mofa de y de sus obras que, ya en 1923,
ensuca as cartas prvadas de Hedegger a Kar |aspers. Un examen
atento de agunas de as cases de Hedegger posterores a 1919
podra haber aertado a Maestro. S que observ, con certa
trsteza, a atraccn carsmtca que emanaba a persona de
Hedegger. Husser no repar en que sus propos aumnos se
esfumaban para asstr a as cases de su ayudante. Ouz e
egara e rumor, que se estaba extendendo por todos os
departamentos de osofa de Aemana, de que un ta Martn
Hedegger, que an no haba pubcado nada, estaba
convrtndose en e secreto rey de pensamento (frmua
deada por Hannah Arendt). Hay una fotografa que ta vez o
revea todo: Maestro y dscpuo durante un paseo campestre en
1921. Con su sombrero de aa ancha y su bastn, Husser es un
representante de Ierr Krdinarius |seor catedrtco| de avanzada
edad, cas nconfundbe su orgen |udo. Con os brazos
apretadamente cruzados y atavado como un montaero de a
Seva Negra, e |oven *ssistent parece absorto en agn monogo
mperoso. Hedegger no mra a Husser, quen, aunque sea de
modo muy gero, se ncna haca .
Exterormente, a reacn pareca ser prspera. E apoyo
ncesante de Husser eva a prmer nombramento docente de
Hedegger en Marburg en 1923. Un puesto avanzado estear para
a fenomenooga, pens Husser. Lo que hay de 0ein und +eit est
ya preparado en abr de 1926. Husser recoge y pubca os
poderosos fragmentos en su Dahrbuch fEr Philosophie de 1927. Estn
dedcados a con veneracn y amstad. En medo de a
oposcn, Husser reaza su deseo ms ardente: cuando se |ube
en 1928, Hedegger o susttur en Frburgo. Parece ser e cnt de
su coaboracn. E dscpuo debe a Maestro todo excepto su
geno. Despus, se acumuan as sombras: Hedegger crtca con
aspereza e borrador de artcuo sobre a fenomenooga que
redacta Husser para a (nciclopedia =ritannica. Husser emprende
entonces una atenta ectura de evatn. An no puede creer que
est escrto contra Husser, como conesa Hedegger a |aspers.
Pero s examnamos as notas margnaes y anotacones de
Hedegger se hace pamara a crecente conmocn. A prncpo,
Husser tene a esperanza de que se trate de un maentenddo.
Sn embargo, pronto ega a darse cuenta de que Hedegger ha
negado o pasado por ato sstemtcamente conceptos cave como
e yo trascendenta o a fenomenooga como estrcta
Wissenschaft. Inevtabemente, a conanza y a ntmdad se
enfran.
De orgen |udo, casado con una mu|er |uda, e profesor emrto
Husser es puesto ba|o nterdcto en 1933, aunque an se e
permte dar conferencas en e extran|ero. Debemos a este hecho
su fragmentara obra maestra sobre a crss de as cencas
europeas, obra presentada por prmera vez en Praga. En e crco
bruta de a toma de poder por os nazs, Hedegger, cuyas
smpatas con e movmento son anterores a trunfo de ste,
ocupa e cargo de rector de a unversdad. Los estudantes
acaman a su der, con antorchas encenddas ncuso. Actuar como
.Ehrer del .Ehrer, como haba ntentado hacer Patn en Sca, era
e sueo expreso de Hedegger. Aunque con a dferenca que
estabece, sn duda, a taa de Hedegger, e escenaro es
exactamente e de epogo de Buson. E nuevo Magni<cas, con a
nsgna de partdo en e rstco o|a, trata con prepotenca a su
postrado Maestro y benefactor. Con toda segurdad, a cebre
Rektoratsrede es un pampsesto, un texto mtpe cuyo esto
espco s que expresa, en enrevesados nvees, un programa de
enseanza superor exatado y seudopatnco. No de|a de tener su
fuerza fascnadora. Pero, con e debdo respeto a os maabarsmos
de os exgetas derrdanos, e compromso de Hedegger con e
nuevo rgmen, con e servco a toda prueba que se rnde a @olk
1 a dctador, es estrdente. Su desdn por as doctrnas racstas y
eugenscas o convrt en o que as autordades etquetaron
rpdamente como un naz prvado, nt para e goberno. La
conducta de nuevo rector para con os coegas no aros o
deogcamente escptcos fue fea, pero de una manera
espordca, mezquna. Hubo muchas cosas de as que
smpemente prer no darse cuenta.
Husser resst en un macabro asamento. Dce un rumor
obstnado que Hedegger e deneg e acceso a a bboteca de a
unversdad. No hay pruebas fehacentes de eo. Lo que es seguro
es que no hzo nada para avar a stuacn de su Maestro. S se
qut a dedcatora de 0ein und +eit es porque, como
posterormente protest Hedegger, e bro no se habra poddo
vover a pubcar. E reconocmento a Husser en a nota a pe de
a pgna 38 no se emn nunca. En e momento de a muerte de
Husser, en abr de 1938, Hedegger estaba enfermo en cama.
Repugna que, en su protocoo de desnazcacn de 1945,
Hedegger no expresara arrepentmento por no haber envado a
su vuda una carta de psame.
La decepcn de Husser por e n de su 0eelenfreundschaft
|amstad de ama| con su dscpuo amado, por a tracn,
osca y persona, de Hedegger, fue profunda. Ya en 1928 toca
e fondo de absmo: No hago nnguna decaracn sobre su
personadad: para m ha egado a ser totamente ncomprensbe.
Durante cas una dcada fue m ms ntmo amgo; este revs en
m estma nteectua y en m reacn con su persona fue uno de
os gopes ms duros de destno que recb en toda m vda. La
tracn de Hedegger atac as races ms profundas de m ser.
Compone una de as hstoras ms trstes de a hstora de
pensamento. Agunos apoogetas posmodernstas a harn todava
ms trste.
Los profesores heenstcos admtan mu|eres en sus conferencas
y smposos. Fe a su fuente |udaca, e crstansmo as excuy. No
obstante, e tema de Maestro de ms edad y a |oven dscpua
pervve. La resaca ertca nunca est muy e|os. More satrza os
desgnos pedaggcos de Arnofo en "H)cole des femmes $"a escuela
de las mu2eres%. Ins ha sdo educada en honesta y casta
gnoranca. Tene que ser una dc novca en su bsenana casa
de muecas. busca cera maeabe para sus manos
paternastas. E programa avanza ma, como era prevsbe.
Despertada por e corte|o de gaante Horaco, Ins resuta ser
demasado astuta. Arnofo, que conoce su propo esprtu
enfermo, queda en rdcuo. Como tantas veces en More, hay
una vena sdca |usto deba|o de a rsa.
A reverendo Edward Casaubon e est faando a vsta: Necesto
un ector para ms tardes. (E 4ibrato rco que hay en
Middlemarch se pasa por ato muchas veces.) Casaubon ser en
efecto un seco ratn de bboteca cas cncuentn, con una
doorosa conscenca de estar muerto en vda. Pero Dorothea -e
encanta ceder, dce Cea de su hermana- se sente hechzada
por a cutura y a soberana pedaggca de Casaubon. es a sus
o|os un moderno Agustn. Casarse con sera como casarse
con Pasca. E Maestro empeza a enseare grego antguo como
un maestro de nos o, me|or an, como un enamorado, para
quen a eementa gnoranca y as dcutades de una amante
son enternecedoramente adecuadas. Se habrn ecpsado ta vez
as vsones que nos guaban vnendo de un pasado reveado,
pero ahora contamos con a mpara de conocmento.
E captuo vente de bro II es uno de os ms perspcaces de a
teratura de ccn. La una de me en Roma hace que Dorothea
cobre conscenca de a rareza ntangbe de su vda nupca. La
pntura y a escutura, a mostrar as amas en su |uven
desnudez, educan su sedenta sensbdad. Ahora ve o
nterrumpda que ha sdo su reacn. E amo|amado hroe de a
erudcn es prdgo en doctos comentaros. A ea, esto e
produce un escaofro menta. Dorothea abdca: Escrbr a
dctado o copar y extractar o que me dgas; no puedo servrte
de otra manera. Cuando a pare|a regresa a casa, Cea, en una
magen que remeda a arroganca cronogca de o
pscoanatco, nota que emana de Casaubon una espece de
humedad que, con e tempo, podra saturar un cuerpo cercano.
Sn embargo, e bro IV concuye con una nota de nguaabe
humandad. Dorothea sabe que a su reben nterna, aun
contenda, e ha fatado poco para herr a un ser sado. Esta
dea representa a castracn mucho antes de Freud. Hay un aura
mtonana: como Sansn, prvado de sus o|os, Casaubon se ha
esforzado como un condenado a a rueda, nfructuosamente.
Dorothea puso a mano en a de su mardo, mentras recorran
|untos e ancho paso. George Eot nos dce que e Paraso se
puede perder compasvamente.
Dos veces, en a hstora de a osofa y de a teratura, a
reacn de Maestro con una mu|er |oven toca una bra
mportante.
Pedro e Venerabe atestgua que a fama de Eosa por su saber,
por su agudeza nteectua, es anteror a sus estudos con
Abeardo. ste a descrbe como per abundantiam litterarum
suprema. Pero su pedagoga, ncuso cuando se converte en
pasn, puede ser dura. La Iistoria calamitatum es nequvoca:
aude a castgo corpora, cuya sexuadad deb de ser evdente.
Lou Andreas-Saom dsfraza este hecho en a cebre fotografa
que a presenta agtando un tgo sobre Netzsche y Re, uncdos
a carro de ea. Eosa: Yo obedeca cegamente todos sus
mandamentos. Con Ovdo como ntertexto, a ama de deseo
se transform en amor. Cada eccn de 'ri4ium de saber
escostco tene su o de xtass. Abeardo tene cuarenta y
tantos aos; su dscpua decocho en a poca de su matrmono
candestno. Su unn es excepcona no so por a pasn sno
tambn por e rango nteectua y a ambcn teogco-osca
de ambos. Entre os escasos Padres de a Igesa que tenen ba|o su
dreccn a dscpuas y actas estaba san |ernmo. Sus epstoas
a Marcea nsprarn a Abeardo y a Eosa.
Despus de a catstrofe, fue Eosa a que resut ser ms fuerte
y perseverante que su amado Maestro. Aunque sus vdas estn
ahora desgarradas, o obga a segur sendo su drector esprtua y
e de a comundad de mon|as que ea ha fundado. Como
consecuenca, as cartas, hasta donde podemos vercar su
autentcdad, consttuyen un ntercambo sn paraeo: en eas, os
anss y argumentos tco-doctrnaes evan sobre s e peso de
door de un amor madto. Sorprendentemente, es Pope, de os
nnumerabes escrtores y artstas que vueven sobre a hstora,
aque cuya vsn es ms profunda. No menos que en
Middlemarch, hay ecos mtonanos en Eosa to Abeard (1717).
A pesar de sus votos, Eosa an no me ha ovdado de todo. Ea
recuerda e eros de dscpuazgo: De abos como aquos, qu
precepto poda no conmover?. Se unen a prdda nteectua y a
de corazn: Ideas tanto tempo amadas, adoradas, a todas,
ads!.
Hedegger estaba empapado, como hemos vsto, en a teooga y
a gca medevaes. Consdero mprobabe que no pensara en e
precedente de Abeardo y Eosa cuando se embarc en su reacn
con su |oven aumna Hannah Arendt en 1925. En agunos
momentos, su correspondenca, que con una sombra
nterrupcn se extender hasta 1975, puede ser stuada a ado
de su antecesora. E que t te convrteras en aumna ma y yo
en tu profesor no es ms que a crcunstanca de o que nos ha
ocurrdo. E 27 de febrero de 1925 escrbe Hedegger a Hannah:
Me ha gopeado o demonaco. |untos han expermentado una
noche de transguracn (@erklTrung). La tess de Arendt sobre
e concepto de amor en san Agustn es un comentaro sobre a
exposcn hedeggerana de 6e gratia et libero arbitrio de Agustn
y, a msmo tempo, una autobografa encuberta. E profesor se
senta amenazado soca y acadmcamente, como Abeardo. Se
mpona a candestndad. Una mpara en a ventana s era
posbe un cta; un arenoso hote en a nea de ferrocarr, que
permta a Hedegger egar y marcharse estrctamente soo.
Burona nnfa de os bosques, e dce e Maestro. Sgue una
espendorosa msva sobre a necesdad de |ubosa energa y no de
pedante gravedad ((rnst) en e ama de una |oven erudta. En e
transcurso de exttco otoo de 1925, Hedegger gua os estudos
de Arendt, en especa de teooga y escatooga paunas. Ou
tutoras deberon de ser aquas! Has traba|ado asduamente
para Butmann? (Butmann era compaero e nterocutor de
Hedegger en Marburg.) Ea tena que eer y reeer a Kant como
preparacn para e semnaro de Hedegger. E Maestro se regoc|a
de a dienende .reude de a dscpua. La expresn es dfc de
traducr: a suya es una aegra servdora, una aegra en e
servco. Precsamente a de Eosa.
Arendt romp a parecer as reacones sexuaes en enero de 1926.
Abandonar Marburg y se convertr en aumna de doctorado de
|aspers con e n de evtar e escndao. La carta de renunca de
Hedegger, fechada e 10 de enero de ese ao, es amarga: con su
partda, sus aumnos son gente trste y vovern os das fros y
sotaros. Te amo como e prmer da, e escrbe Hedegger en
abr de 1928. E camno que me has mostrado es ms argo y
arduo de o que crea. Requere una vda entera. E Maestro cta a
Ezabeth Barrett Brownng: Y s Dos o qusera / an te amar
ms despus de a muerte. Termnada a guerra, Hannah Arendt
busc a Hedegger, cado en desgraca. Se convrt en su
nfatgabe agente en e mundo angoamercano, a empresara de
sus traduccones y de su dscutdo renombre. Hasta certo punto,
ea conoca su mendacdad, a fra vanagora que e mpd
reconocer os escrtos y e rango nternacona de a propa Arendt.
No mportaba: a abrumadora nuenca de a enseanza de
Hedegger, su capacdad para eer como nade o ha hecho
|ams, conservaban su poder. En e transcurso de ao 1950,
Hedegger escrb poemas a su amada servdora. Abeardo es un
poeta exceso; Hedegger un ttubeante mtador de Rke:
6ein A aus 0chmer erblitter
,The A grossgestGhntes,
im @ertrautesten @ersGhntes
CDa; bleibt da.
Jnd bringt ais tiefgeschEtter
0chrei gestillter Wonnen
mir u ,acht den 0chein
der unerlGschten 0onnen
aus dem fernsten 0chrein
darin das (ine 0elbe A
- das ins Maass entOammte .euer A
sich 4erfremdet in das 0elbe,
im Feheuren ungeheuer.
|Oueda aqu / tu s / nacdo de a cercana umnada por e
rayo, / de o ntmamente reconcado. // Me trae / e grto
profundamente guardado / de deete satsfecho. / Me trae de
noche / e fugor de soes no extngudos / desde e e|ano
santuaro. / En e cua e nco y msmo fuego / se torna extrao
en su msmdad, / enorme en su aspecto acostumbrado.|
E atdo de a rememorada reacn amorosa es poderoso. E
vocabuaro, adems, es e de a ontooga hedeggerana, de a
ntmdad de sofo con Sfoces (im Feheuren ungeheuer) y
con Hdern. Hedegger se enorguece de esta congruenca:
Wenn 6enken sich der "iebe lichtet,
hat Iuid ihm "euchten ugedichtet.
|Cuando e pensamento se umna en e amor, / a a uz se han
sumado devocn y graca.|
Abeardo, a quen se am Maestro de Maestros, atra|o
estudantes de toda Europa. Entre sus dscpuos guraron
persona|es destacados como |uan de Sasbury. La tradcn e
atrbuye ms de cnco m dscpuos, de os cuaes cncuenta
egaron a ser obspos, cardenaes y abades; y, de entre eos,
tres egaron a papa. La enseanza de Hedegger nspr no
soamente a Hannah Arendt sno tambn a Kar Lwth y a
Herbert Marcuse. A travs de Lvnas, Beaufret, os
exstencastas y os deconstrucconstas, eg a dom nar a
osofa de a Europa occdenta en a poca de a posguerra.
Pronto su nuenca se extend a Estados Undos. Es munda.
Hay centros de estudos hedeggeranos en Chna y en |apn.
La bbografa desafa a revsn. E ambguo carsma de
Maestro es tan poderoso como a obra msma, tantas veces ma
eda o mpenetrabe. Es memorabe e ntento de Derrda de
acanzar un equbro: Admracn, respeto, grattud y, a
msmo tempo, profunda aerga e rona; sa es a razn de que
est sempre presente |...| Testgo permanente, sempre me
acompaa, como un fantasma. Es para m una espece de
vgante, un corpus de pensamento que me vga
constantemente: un guardn que me vga contnuamente, un
corpus de pensamento por e cua me sento yo msmo
vgado. Es un modeo |...| contra e cua, naturamente, yo
tambn me rebeo, panteo cuestones yo msmo, ronzo.
Subyace a as observacones de Derrda un egado de
magstero. Y, en readad, cmo organzan estos asuntos en
Franca?

&
Matres penser

La msma expresn MaLtres N penser |Maestros de pensar| nos
recuye en o que Henry |ames denomnaba a |aua dorada de o
ntraducbe. No por una dcutad semntca, sno en vrtud de
rdcuo. En engua ngesa, Master of thought suena vacuo y
pomposo. Produce o que a odos angoamercanos es una
caracterstca nota de ampuosdad gaa y grandocuenca
artcosa. Hasta a paabra pensador es sospechosa. Henry
|ames vene muy a caso: en as etras angoamercanas es e nco
que ha evado ese ttuo. Otorgado en un prncpo con rona, por
maca, en ausn a os ares patrcos y a as mxmas
sentencosas de |ames, Master se convrt en un sobrenombre que
denotaba una estma ms o menos sncera.
En aemn, Meister tene su ugar, sanconado por artstas, sabos,
acadmcos tan dversos como Fausto, Goethe, Wagner y Hermann
Hesse. No desprecs a Maestro aemn, cama Hans Sachs en a
apoteoss de Wagner; e contraste con e uso de Masters por
Lanzadera cuando se drge a su equpo en (l sueMo de una noche
de 4erano o dce todo. Meister tene su orgen en os gremos y
unversdades medevaes. Hoy cas se ha desvanecdo y e ttuo
de Maestro de pensamento, 6enkmeister, nunca ha ogrado
prender. Surge e taano Maestro, ntermtente, vunerabe a a
rona, excepto en e mbto de a composcn y a nterpretacn
muscaes. Pensiero comporta una densdad ms que abstracta;
posee resonanca escnca y so raras veces va undo a
Maestro.
En a suerte de a osofa, a teratura, a cenca y a potca
francesas, por otra parte, esta desgnacn y esta magen tenen
una mportanca prmorda. Desde a Antgedad tarda hasta a
actuadad (aunque su fugor, por decro as, se va atenuando), e
apeatvo MaLtre es ubcuo. Perdura en toda a extensn de a
profesn ega. Yo recbo comuncacones y cartas con e
encabezamento -por poco merecdo que sea- /her MaLtre y
contesto en os msmos trmnos. La mtpe vgenca de a
expresn se extend a as reacones entre os doctores de a fe y
sus actas: Francsco de Saes y |uana de Chanta, |ean-|acques
Oer y Agns de Langeac, Bossuet y Mme. Cornuau, Fneon y Mme.
Guyon, a quetsta. Todos eos sguen e eevado magisterium que
hemos vsto en Eosa y Abeardo. Lo voveremos a encontrar en
Smone We como dscpua de Aan. No hay nnguna otra
tradcn occdenta que ceebre de manera comparabe a os
Maestros de pensamento. Por qu su prepotenca en Franca?
(Utzo esta pomposa ortura deberadamente.)
Cuaquer respuesta convncente equvadra poco menos que a
una anatoma de geno tpcamente francs, de una atndad,
csca y crstana, que recorre a engua y e te|do de a
sensbdad franceses. Desde e imperium romano en Gaa, esta
atndad contene una omnpresente aquescenca a o
magstera, tan dendora de os trbunaes de |ustca como de
as (necaces) pretensones de a Academa Francesa de e|ercer
una autordad normatva sobre e vocabuaro y a gramtca. E
hao romano respandece en a gloire de ancien r)gime a gua que
en a aventura napoenca. Sorprendentemente, os enemgos de
absoutsmo rea o mpera, como os |acobnos, estn guamente
nmersos en e esto ngstco y e smbosmo de a Antgedad
romana. Son Brutos para Csar. Hasta un punto desacostumbrado
en Europa, a ci4ilitas francesa mantene su compromso con a
retrca, con a docta eocuenca, con e cutvo de a oratora
mucho despus de advenmento de raconasmo y a cenca
posrenacentstas. Aan percbe una i4resse du discours, una
embraguez de a paabra habada, en a Atenas socrtca. Ese
embeeso nvade a vda francesa. Comenza en a enseanza
secundara y se organza en a potca (hay un caracterstco esto
gloriosus en os textos mtantes franceses). La retrca sobrevve
a ecpse de ae|andrno y de pareado apdaro en a poesa
francesa. Cada uno a su manera, Lous Aragn y Rene Char son
retrcos. En a magen de s msma que tene Franca hay una
arragada tendenca a o monumenta, a o |errquco, a o
prescrptvo que egtma a gura y a funcn de MaLtre. De aqu
a voenca y e extremsmo de a reben deconstructva,
posmoderna, sobre todo en su aa femnsta.
En dcembre de 1944, Perre Boutang, sofo, poeta, panetsta,
condottiere de aa monrquca, se drge a su Maestro, Chares
Maurras, a a sazn encarceado por su coaboracn con e rgmen
de Vchy. Lo hace con esta magncenca:
Mon cher matre, mon matre, |ams ce beau mot n'a t pus
comptement vra que dans e rapport que |'a vous |...| a
dt et a reconnassance que |e vous a ne sont pas choses
mortees, pas pus que es dees et a umre qu sont a eur
orgne. A bentt, cependant, et tou|ours.
|M querdo maestro, m maestro, |ams ha sdo esta hermosa
paabra ms penamente verdad que en a reacn que tengo con
usted (...) a eatad y grattud que e tengo no son cosas mortaes,
no ms que as deas y a uz de as que han brotado. Hasta pronto
y, sn embargo, hasta sempre.|
E captuo a que me quero referr es e que se nca despus de
1870. Los antecedentes son os philosophes de sgo XVIII, e
prestgo de Votare, de Dderot, de a (nc1clop)die. Hay una
extendda convccn de que a Revoucn Francesa haba surgdo
a partr de unos movmentos de pensamento potco y soca, de
unas pomcas que aan e dscurso anatco con e potenca de
a accn potca. Esta aanza prosperar en o que respecta a os
asuntos rusos y a nacmento de una intelligentsia.
Parad|camente, e rgmen napoenco, tan receoso con a
bertad y e debate nteectuaes, consoda e magstero forma
de nteecto, as |erarquas de o pedaggco. E Impero codca
os estudos humanstcos y a formacn centca. Funda as
grandes )coles, e >nstitut con sus dversas academas. stas
consttuyen un con|unto de poder y subordnacn ddctcos no
menos nuyente que e de as escueas monstcas y catedracas
de escoastcsmo. Los obgados unformes que evaban os
acadmcos eran ree|o de os deseos de Napoen. Son, sn
embargo, dos crcunstancas hstrcas as que determnan as
eccones de os Maestros en o que espnddamente se conoce
como la r)publi3ue des professeurs.
Humada en 1870-1871, Franca se senta vda de seredad.
No haba sdo e armamento teutn o que haba prevaecdo, sno
a superordad prusana en a educacn y e pensamento
sstemtcos, tanto centcos como humanstcos. E F1mnasium
aemn, as unversdades despus de as reformas de Humbodt,
os crteros para a nvestgacn y a pubcacn erudta haban
crado una casta de pensadores que pone a descuberto a
frvodad, a naturaeza caprchosa y de aconados propa de as
costumbres nteectuaes y acadmcas de Segundo Impero. La
preemnenca mtar haba sdo una consecuenca gca de unos
rgurosos hbtos anatcos encarnados en Hege (una anoga
sumsn a Husser y Hedegger seducr a a osofa francesa
despus de ao 1940 y a ocupacn). Ae|andro Dumas, en 1873:
Ya no se trata de ser ngenoso, gero, bertno, burn, escptco y
ocueo (folUtre). Franca debe afrontar ahora o muy sero. S
no o hace, perecer.
En una conscente mtacn de os modeos de Bern y Gotnga,
os deaes pedaggcos franceses son sstematzados por Vctor
Cousn, dscpuo de Hege. La pscooga expermenta de Caude
Bernard, a qumca de Marcen Bertheot, con sus apcacones
ndustraes, se esfuerzan por rvazar con os ogros tercos y
pragmtcos de otro ado de Rn y superaros. Las noveas de
Zoa transmten a conmocn de descaabro y a msmo tempo os
nuevos mtodos socogcos, sogcos, y a gravedad que
parecen apropados tambn para a teratura. Las dos voces
domnantes, os Maestros de nuevo nacmento, sern Ernest
Renan e Hppoyte Tane. Formado en ngstca comparada y
exgess bbca -ta y como estas dscpnas haban orecdo en
Aemana, en enconada oposcn a os avances de o rracona,
sobre todo e catocsmo romano, en as prctcas francesas-,
Ernest Renan hace de a consgna seamos seros e dogma de a
educacn secundara y superor. Sendo asmsmo un concso
exgeta e hstorador de as regones, Renan percbe agudamente
e decsvo futuro de as cencas puras y apcadas. Como de|a ver
su varacn aegrca sobre "a tempestad, Renan se vea a s
msmo como Prspero educando a a nacn. E esto de Hppoyte
era e de un metodogo y crtco soca. La nuenca de su
enfoque, esencamente materasta, en a enseanza escoar, en
e estudo sstemtco de os documentos hstrcos y econmcos,
fue profunda. Su propa nvestgacn comenz con a Roma
repubcana.
La segunda fuente de a maLtrise a penser francesa fue e caso
Dreyfus. Es este drama fratrcda e que conere a sustantvo
nteectua y a su auxar, clerc Acrgo aco-, su sgncado y
dfusn modernos. Los profesores, |erarcas, pubcstas, potcos
de ambos bandos generan una marea perodstca que abarca
desde e conservadursmo patrtco de a Re4ue des deu& mondes
hasta os /ahiers de la 3uinaine, partdaros de Dreyfus, de Chares
Pguy y a Re4ue blanche de |oven Proust. Los dos frentes
presentan sus portavoces magstraes: |ean |aurs y sus actos de
a coe Nrmae, Zoa, Lon Bum, Chares Maurras. Se producen
dsturbos en a Sorbona y por todo e Barro Latno. Todas as
nsttucones nteectuaes, desde a Acadme y e Coge de
France hasta os ceos y semnaros de provncas, estn dvddas.
E egado de estos febres aos sgue sendo venenoso en e
dogma de Vchy y en a fura de a mpeza posbca. sta es a
venganza de Dreyfus, excama Maurras a ser condenado por un
trbuna de desnazcacn. Franca est desgarrada entre e
racsmo y e humansmo unversasta, a pasn naconasta y e
berasmo, a fe y a duda voterana. La pomca se remonta a
Patn y a Montesqueu. La coe Nrmae de a rue d'Um se
converte en e centro neurgco de as deoogas causantes de
dvsn de as cuaes sern herederos drectos Raymond Aron,
Sartre y Lous Athusser. E gur de as barrcadas, por e|empo
Foucaut, es ree|o nmedato de astamento en favor de Dreyfus.
La ccn, en Aphonse Daudet, |ues Romans, Andr Mauros, Lous
Goux, busca comuncar este crecente frenes de nteecto
comprometdo. En a vda de a mente, e cana de a Mancha
seme|aba un ocano.
Los amamentos de Dumas a a seredad aparecen menconados
en e prefaco a "e disciple $(l discpulo%, de Pau Bourget, de ao
1889. La pda nura, e papabe desgno que pesa sobre
nosotros de esta novea, que se sta en e centro de asunto que
nos ocupa, han hecho de este bro una requa. Esto supone pasar
por ato no soamente su nuenca contempornea sno tambn
su egado, en e que muchas veces no reparamos. Sn "e disciple
no tendramos e Monsieur 'este de Vary. A pesar de desdn por
Bourget expresado en sus daros, Andr Gde se nspra en para
sus sardncos estudos sobre e Magstero y e dscpuazgo que
contenen su >mmoraliste $(l inmoralista%, sus /a4es du @atican
$"os s!tanos del @aticano% y, ms ncsvamente que en nnguna
otra obra, sus .au&BMonna1eurs $"os monederos falsos%. Creo que
Bourget tuvo una nuenca decsva en as repetdas ccones de
Irs Murdoch sobre sabos y dscpuos, sobre profesores y aumnos,
como 'he .light from the (nchanter $Iu1endo del encantador%, 'he
=ell $"a campana% y, donde es ms evdente, 'he PhilosopherHs
Pupil $(l discpulo del pupilo%.
Adren Sxte -nombre que es e nco toque de genadad que
hay en a novea de Bourget- venera a razn pura en e sentdo
en que Kant profesa este dea. Para su rutna dara toma como
modeo e recudo ascetsmo de Spnoza. Durante qunce aos ha
evtado r a msa, prerendo e materasmo centco de Darwn.
E mentor esprtua de Sxte es Tane, cuya pscooga sogca
gua su propo pensamento: La frmua entera de su vda estaba
contenda en esa nca paabra: 'pensar'. Sxte ha pubcado una
Ps1chologie de 6ieu, de a cua se ha habado mucho. Tras ea vno
una *natom1 of the Will basada en as obras de Darwn y Herbert
Spencer. E ema de Sxte es a notora proposcn de Monseur
Tane segn a cua e ben y e ma surgen de te|do de o
orgnco; son en tma nstanca cuestn de qumca.
Robert Gresou se adhere a como un fervente dscpuo.
Preceptor de os h|os de una fama arstocrtca, entre sus
pupos se haa Charotte, de decnueve aos, de a que se
enamora. Encuentran envenenada a a muchacha. Es un sucdo,
pero Gresou no ntenta desmentr a acusacn de asesnato.
Durante e |uco, e sca reacona drectamente e crmen atroz
de Gresou con as enseanzas amoraes de su Maestro. Sxte
permanece fro e mpertrrto ante o que consdera una asocacn
absurda y vugar. Cuando a desesperada madre de dscpuo va a
ver a Sxte, e de|a a confesn secreta de Gresou. En ea se
revea su nocenca. Demuestra asmsmo que e trste destno de
Gresou no ha afectado en absouto a fervor de su dscpuazgo:
Escrbame, querdo Maestro, gueme. Fortazcame en a doctrna
que fue, que an es a ma. Le pde que trate de convencero de
que ncuso este horror guarda reacn con as eyes de nmenso
unverso |...| Usted es un gran mdco; usted sabe curar e ama.
A eer este documento, Sxte se sente conmovdo hasta o ms
profundo de su ser. Trenta aos de esfuerzo nteectua sn tregua
han trado un prncpo de muerte, un veneno a todos os
rncones de mundo. Puede haber -se pregunta Sxte-, en
vrtud de una espece de azo mstco, una responsabdad de
Maestro por os actos de su dscpuo? Hay un derecho a a
nmundad magstera a a manera de Ponco Pato? La parboa
termna en propaganda. Bourget nsna a posbe vueta de Sxte
a a fe. E materasmo ateo que ha causado e desastre de Franca
ser derrotado sn duda.
Aun con sus defectos, "e disciple nos pone ante una de as
cuestones ms dfces de resover de a osofa mora y a teora
soca. Un Maestro es responsabe de a conducta de sus
dscpuos? En caso armatvo, hasta qu punto, de qu manera
(tca, pscogca, ega)? S a vrtud se puede ensear, es de
suponer que e vco tambn. Francsco de Ass ensea a bondad
hasta a os peces; en Kli4er '7ist, Fagn es un pedagogo e|empar.
Con certa grandocuenca, Yeats se pregunta qu versos de sus
poemas han envado a a muerte a agunos de os hombres
abatdos a dsparos por os ngeses. La cuestn mpca e |uco
de Scrates y as denuncas patrstcas de Smn e Mago en as
Recognitiones cementnas. Nunca ha perddo su presenca rea.
Conmnados por sus gurs a eegr entre e estructurasmo de
Lv-Strauss y e marxsmo de Partdo Comunsta francs, un
puado de estudantes puseron n a su vda. Desde 1977 hasta
hoy, e caso de Antono Negr sgue sn resoverse. Profesor de
osofa y crtco soca guamente versado en Spnoza y en Marx,
Negr otorg su derazgo nteectua a una fraccn de extrema
zquerda. E|erc un mperoso hechzo sobre sus dscpuos de as
brgadas ro|as y de Prima "inea. En os hechos voentos que
sgueron, estos dscpuos cometeron actos terrorstas, aunque se
dscute de qun es exactamente a cupa. Se acus de
compcdad a catti4o Maestro, e Maestro mao, ncuso
dabco. Suya haba sdo a responsabdad homcda. Un cuarto
de sgo despus, Negr sgue en a crce, aunque en condcones
ms suaves. Persste e cargo de nctacn a asesnato.
As pues, hay en |uego muchos factores. E Maestro es un
destacado e|empo de o carsmtco. Hemos vsto, voveremos a
ver, que e eros, que a sexuadad decarada o encuberta puede
mpregnar as reacones de poder entre Maestro y dscpuo. E
deseo de compacer a Maestro, de atraer su amorosa atencn,
es tan evdente en e =an3uete y en a tma Cena como en todo
semnaro o tutora. Una tutora nsprada es un hbrdo de amor y
amenaza, de mtacn y dstancamento, ya sea en baet, en
ftbo o en paprooga. Cmo es posbe negar que as ansas de
dscpuo por satsfacer os deseos de su Maestro, de actuar a
magen y seme|anza de os deaes de Maestro, pueden conducr a
a praxs y a a reazacn? Adeante, dce e Maestro, y sgue e
necesaro asesnato. La responsabdad de a enseanza, aun
cuando sea manterpretada, permanece -exhortaba Lukcs-
hasta e n de os tempos. E rgorsmo consecuencasta de este
pensador se orgn en e nacababe debate sobre Netzsche (por
su parte atento ector de Bourget). E modo en que Netzsche
exata a dureza, una futura espece ms-que-humana, unas
verdades ms a de ben y de ma, hasta qu punto no
nstrumentaz e surgmento y prevaenca de nazsmo? Ou
egtmdad hay en as pretensones nazs de dscpuazgo? E
fanatsmo regoso es a mayora de as veces fruto drecto de a
dedad de prosto, de a |ubosa obedenca de mrtr a gua?
Como sostena san Agustn, a teora de a pedagoga guarda
reacn con e engma de bre abedro. Tene que uchar con a
proposcn de que e dctado e ncuso a prescenca de Dos no
excuyen a eeccn humana. E dscpuo est en bertad de
desechar, de revaorzar, de consderar como meramente
hpottcos os preceptos de su Maestro. Innumerabes patncos
han preferdo eer a RepVblica y su eugenesa mtante como una
utopa en ocasones rnca consgo msma. Con e debdo respeto
a .austo de Marowe, no todos os maquavcos se comportan
como Csar Borga. A na, s que corresponde una parte de
responsabdad a esprtu ndvdua, por nudo que est, por
modeado que haya sdo. Los hombres y mu|eres pensantes no son
perros de Pvov.
Y qu sucede, adems, con as confusones? Con os numerosos
casos en os cuaes os dscpuos han manterpretado, han
dstorsonado a sus Maestros, a sabendas o no? Es una apcacn
racsta, chovnsta, de os textos netzscheanos, con demasada
frecuenca ncudos en antoogas fuera de contexto, cas como
en una paroda? No es una verdad vta en e repudo de Marx, de
Freud, de Wttgensten por parte de quenes profesaban ser sus
adeptos? Los Grandes Inqusdores, como os magnaba
Dostoevsk, son egtmos dscpuos de |ess? La hstora
nnterrumpda de o esotrco, de a escasa dsposcn de Maestro
a revear sus enseanzas a nade fuera de unos pocos eegdos,
apunta a este dema. Desde Hercto hasta Wttgensten,
tambn en a Cbaa, en e confucansmo o en e zen, os
Maestros se han esforzado por prever e mpedr a nterpretacn
errnea, e abuso de sus doctrnas. Se es puede tener por
cmpces cuando un dscpuo enoquecdo prende fuego a
tempo?
A o cua m respuesta es un ttubeante s y no. La nvocacn de
Netzsche, posbemente sardnca, a a besta ruba no ofrece
un modeo para as Wahen-SS. Pero e conere un aura de
expectacn osca. La enseanza de Negr de que a verdadera
fuente de a voenca pbca es e captasmo burgus, de que e
terrorsmo es nevtabe durante a ucha por una nueva |ustca
soca, no tene necesaramente que exhortar a matar pocas a
tros. Pero conere a esa eventuadad una sancn como s de
ago nevtabe y tercamente autorzado se tratase. Hasta |ess
nos dce que vno con una espada.
La enseanza autntca puede ser una empresa terrbemente
pegrosa. E Maestro vvo toma en sus manos o ms ntmo de sus
aumnos, a matera frg e ncendara de sus posbdades.
Accede a o que concebmos como e ama y as races de ser, un
acceso de cua a seduccn ertca es a versn menor, s ben
metafrca. Ensear sn un grave temor, sn una atrbuada
reverenca por os resgos que comporta, es una frvodad.
Hacero sn consderar cues puedan ser as consecuencas
ndvduaes y socaes es ceguera. Ensear es despertar dudas en
os aumnos, formar para a dsconformdad. Es educar a dscpuo
para a marcha (Ahora, de|adme, ordena Zaratustra). Un
Maestro vdo debe, a na, estar soo.
Franca se haba convertdo en una r)publi3ue des instituteurs. Era
fundamenta a dea de o lai3ue, de una vocacn cvco-
pedaggca tan exgente en a esfera secuar como o haba sdo a
de a Igesa y sus rdenes docentes. Las guras esteares de a
osofa, de a teratura, de a potca son profesores de ceo
durante perodos ms o menos extensos de sus carreras: |ean
|aurs se dedca a a enseanza, Maarm es profesor de ngs
toda su vda, Henr Bergson da case en Angers y Cermont-
Ferrand, Smone We es institutrice de sus aarmados aumnos
provncanos, |ean-Pau Sartre est en e ceo de Le Havre. E
embeeso con o ddctco puede producr absurdos: en cases de
formacn profesona se ensea a as |venes a retrca y poesa
de goberno de a casa. Cuaquer da, meda Franca parecer
estar ponendo exmenes y concours a a otra meda.
No obstante, e programa y e dea subyacentes eran de gnero
ms eevado. Como procam |ues Lagneau en su ceo de Vannes,
creamos a pena uz de da, sn nngn motvo ocuto, sn nngn
mstero, una orden aca mtante entregada a una funcn
prvada y soca. De forma expcta o no, e modeo era e
propuesto por Fchte: a cutura es una rama de a bertad, de a
bertad mora y potca. Este azo orgnco depende de a
escoarzacn, antes que nada de a escoarzacn secundara.
Cada eccn que se da en e aua, por abstracto o pragmtco que
sea su contendo rea, es una eccn de bertad. En cuaquera de
estas eccones, como nos recuerda Patn, a voz de maestro es
mucho ms decsva que cuaquer bro.
En a r)publi3ue des instituteurs domnaba me-Auguste Charter.
Frmaba como Aan. La suya fue sn duda una presenca
domnante en a hstora mora e nteectua europea. Su
nuenca mpregn a educacn francesa e mportantes
eementos de a potca francesa desde 1906, e ao de a
rehabtacn de Dreyfus, hasta naes de a dcada de os aos
cuarenta. Su prosa posee una economa y una cardad no
superadas. Su ntegrdad estoca tuvo hechzadas a generacones
de aumnos. La comparacn con Scrates devno rutnara. Aan
era e sabo de a cudad, e MaLtre des maLtres. Adems de
escrtos oscos y potcos, ensayos sobre arte y poesa -como
su ducdacn de "a Deune Par3ue $"a 2o4en Parca% de Vary-,
Aan pubc reexones autobogrcas. Iistoire de mes pens)es,
de 1936, es una |oya. Como tambn o son sus medtacones sobre
a guerra en Mars.
Sn embargo, hasta e nombre msmo de Aan es cas desconocdo
en e mundo angoamercano. Cas nnguno de sus escrtos ha sdo
traducdo. Por qu es as? No tengo una buena respuesta. Hay,
ndudabemente, un probema de contexto. Los Propos de Aan, os
memoranda, sucntos pero muy eaborados, de os que pubc
unos cnco m en a prensa dara o semana desde 1906 hasta
1936 -con un parntess entre 1914 y 1921-, se ocupan de
unversaes, pero o hacen con una ncsva referenca a o
nmedato, a os acontecmentos potcos, socaes, deogcos o
artstcos de momento. La brevedad de Aan tene como premsa
un conocmento compartdo. Para todo ector a|eno a eo, os
franceses de despus de a Segunda Guerra Munda y os |venes
de hoy, a crcunstanca determnante se ha desvanecdo. Los
textos de Aan, adems, tenan e eco de su voz docente. Con e
ae|amento, con a desaparcn de hombre, se ha agotado quz
a fuerza vvcadora, desaparecendo de a pgna. Con todo,
pervve mucha sabdura y cadez de sentmento. Una vez ms:
por qu ese vaco en e conocmento brtnco y estadoundense?
Para Aan, vvr es pensar. Es regstrar a exstenca como un
mtado u|o de pensamento. Esta ecuacn ha sdo prmorda
para Descartes y Spnoza, que tenen un pape preponderante en
a enseanza de Aan. Pero nnguno de os dos haba reconocdo
penamente, y mucho menos comuncado, a carnadad de
pensamento, su concordanca con e cuerpo humano y con todo
cuanto es matera en e mundo. Aan s se nspr en Marx , pero
este materasmo de concenca era suyo. Nade sno Aan ha
decarado que en Patn, ms que en nngn otro, haba un
amor ceesta por as cosas terrenaes. Como Scrates, Aan
escudr y goz de o cotdano, de as artes y ocos, de mpuso,
a parecer nnato, de hacer, e cua pone en reacn a habdad
de carpntero con a de Rembrandt o Bach. E hbrdo de nvencn
tcnca y anss nteectua, en a sustancadad fsca y menta de
a guerra -rechaz os gaones de oca y srv como sodado raso
desde 1914 hasta 1918-, absorb a Aan exactamente gua que
o haba hecho con Scrates. Pero toda sustanca es pensamento;
a exstenca humana es pensamento en proceso de devenr.
Ago de esto y de materasmo patnco de Aan podra
compararse con a *pologa de cardena Newman, con a
*utobiograph1 de R. G. Congwood. E Henry Adams de a
(ducaci!n habra comprenddo a Aan. Pero en e canon
angoamercano estos bros bran ncamente desde os
mrgenes. Cmo se puede vaorar a taa de Aan cuando e
msmo trmno nteectua est cerca de ser peyoratvo?
E mentor de Aan fue |ues Lagneau, sobre quen pubc sus
0ou4enirs concernant Dules "agneau. Las cases de osofa que do
Lagneau en o que puede denomnarse como curso sexto
superor (premiWre sup)rieure) entre 1887 y 1889 resutaron ser
fundamentaes. E credo de Lagneau, expresado sn ndco aguno
de ostentacn mandarnesca -eso se o de|aban Lagneau y Aan
a Bergson-, era apdaro: o nco que puede ser fructfero es
una nstruccn vva, una enseanza por y de toda e ama, de a
persona en su totadad, de a vda. Indto -de nuevo Scrates
-, Lagneau srv de nspracn a una trbu pedaggco-osca.
Ense a sus |venes aumnos que e atesmo es a sa que
conserva a a fe bre de corrupcn; que e hecho de que exsta e
pensamento consste ncamente en pensar. Fue durante aqueas
sesones en e ceo, cuya nuenca compara con a que tuveron
as de Beethoven, cuando Aan adopta su contrasea cartesana
generosdad, que sgnca una dedad absouta a a bertad de
a vountad cuando se hace de ea un uso mora y racona.
Emprstas como Epcuro, Hume, |ohn Stuart M, se gran|earn e
respeto de Aan, pero de Lagneau hereda un trascendentasmo
a toda prueba, un deasmo en tma nstanca patnco -Patn,
ese autor con |ustca cacado de dvno -que se basan, como
hemos vsto, en a dgndad de a matera. Es de a nterpretacn
de Spnoza que hace Lagneau de donde recoge Aan su propa
dencn de ben ms eevado de hombre: Expermentar a
aegra de pensamento y perdonar a Dos. Lagneau empezaba
sempre con un texto, so para separarse uego de medante un
comentaro antsstemtco y sn embargo metdco,
aparentemente mprovsado, vvdamente persona. ste habra
de ser e esto de Aan.
Dcho esto o ev de unos oscuros destnos en Pontvy y Lorent
a Rouen. Sgu Pars en 1903. Prmero, a Lceo Condorcet, e ama
mter de Proust; despus, a partr de 1909, a Lceo Enrque IV,
primus inter pares. Los Propos haban empezado a aparecer tres
aos antes. La enseanza de Aan se estaba ya hacendo
egendara. No esperbamos una exposcn de as deas de
Patn y Descartes, recordaba un aumno; estbamos en su
presenca, sn ntermedaros. Convencdo de que a enseanza
secundara es ms mportante que nnguna otra, Aan rechaz a
Sorbona (do cases en ea como profesor externo) y os aurees
de a Academa Francesa. Estas abstencones de pequeo
campesno normando no hceron sno aumentar su taa. Como
d|o e edtor ms mportante de Franca: Este gran pagano, cnco,
asctco, aconado a a buena mesa, nos sumnstra e tema de
nuestra oracn matna. Para e |oven Andr Mauros, su profesor
era smpemente e |usto (le Duste) en una socedad corrupta y
perpe|a.
La nuenca de Aan, su poscn cas ncontrovertda como
maestro de a nacn, praeceptor galliae, se deba en parte a una
contngenca a|ena a sstema angoamercano. Las fronteras
entre a educacn secundara en sus cases superores de os
ceos, as escueas normaes, as denomnadas grandes )coles y
a unversdad se mantenan udas. De as vecnas Sorbona y coe
Nrmae acudan oyentes a Enrque IV a escuchar a Aan. , a su
vez, daba cursos en a escuea norma de te para muchachas de
Svres, y tambn en cases nocturnas para traba|adores. En e
ceo, su aua estaba a rebosar. En 1928, unos noventa aumnos y
oyentes se quedaron mudos cuando entr y escrb en a pzarra:
La fecdad es un deber. O: La ey ms hermosa de nuestra
espece es que o que no se admra se ovda. Un certo grado de
austerdad y ceosa prvacdad caracterzaba os contactos de Aan
con sus aumnos. Pero haba rfagas de afecto. Cuando Smone
We emprend sus accones drectas por os desempeados, su
Maestro de| constanca de su compacenca. Para era a
pequea Smone We. Su tma case estaba programada para e
1 de |uo de 1933. Estaba tan atestada de funconaros ustres que
Aan vov una vez ms a ensear en sero dos das despus.
Audendo a a ncmoda pompa de a sesn anteror, observ que
as condcones para nuestro estudo de a |ustca y de a cardad
eran deporabes. No hubo ads. La grandeur tene sus sencos
(yo v a F. R. Leavs sar de su conferenca de causura exactamente
de a msma manera). Hombre no es so e que vve, ense
Aan en un raro momento de orguo, es e que sobrevve.
E regstro de Aan era caedoscpco. Haba armona en su
persuasva voz. Sus prncpos pedaggcos, adems, no oscaban.
Es a consttucn de |oven, ncuso de no, o que determnar a
saud de cuerpo de a nacn. La enseanza debe estabecerse
|usto por encma de acance de aumno, provocando en e
esfuerzo y a vountad. / 7ant, therefore > am |quero, uego exsto|,
una varante de cogito cartesano en a cua e ngs Hto 7ant8, que
sgnca a msmo tempo desear y carecer, es ms e a Aan que
e francs 2e 4eu&. La suprema norma mora es ne pas r)ussir |no
tener xto|, abstenerse de xto en un mundo en e cua ste
entraa neuctabemente compromso y una exageracn de os
propos ogros. Este cdgo exgente y comeddo se enseaba en
as cases de Aan, una tras otra, con a sonrsa socrtca de
Aan, como ha dcho uno de sus aumnos. La sobredad de a
prosa es a hgene y a cortesa de ama. E Maestro tena no
ofato para a ostentacn, ya sea en a redaccn de un aumno,
en as sonordades de un acadmco o en a eocuenca de os
amados hombres de Estado. Sn embargo, cuando e acto de
pensamento tena una fuerza obtenda con esfuerzo, hasta un
engua|e enrevesado poda arrasar. De ah e memorabe eogo de
Aan de a poesa que hay en Hege.
Es precso eer y reeer a os Maestros: Patn (Todo es verdad en
Patn, o cua no mpca que haya que creer todo o que dce),
Arsttees, Montagne, Descartes, Spnoza, Lebnz, Hege, Comte
y Marx. Leeros y reeeros como contemporneos, en certo
sentdo, entre s pero tambn nuestros. E ree|o prmero debe
ser de veneracn, de concesn absouta de crdto a autor.
Luego vene a duda e ncuso a refutacn. Pero una y otra estn
fundadas en e (gozoso) convencmento de que nuestra manera
de entender os grandes textos es sempre nadecuada, de que
nunca est a a atura de unas prodgadades de sgncacn que
son dnmcas, que se modcan conforme os textos y contextos
se nterreaconan. Hay un Patn despu)s de Descartes, un
Arsttees en dogo con e postvsmo de Comte y a socooga
de Marx. De esta forma, para Aan a ectura es e menos pasvo de
os empeos. Dota de poder a a oradad de a enseanza
magstra. La teratura no es menos formatva que a osofa; a
poesa marca probabemente a cma de as posbdades de
hombre (Patn es un poeta supremo). Aan escrbr comentaros
sobre Bazac, Stendha, Dckens y Vary. En a medda en que
haba percbdo en e nuevo centcsmo una tracn a
carcter ndspensabe de a teratura, Bourget tena razn.
Todos estos compromsos oscos, ddctcos y esttcos aspran
a un n comn: e estabecmento y mantenmento de una
soci)t) libre. Para Aan, dcha socedad de bertad debe ser, en
e sentdo kantano, una crtca de os vaores humanos y una
autocrtca. Esta es una de as ms fascnantes creencas de Aan.
Una repbca vda es una escuea, un examen que a vountad
de cudadano tene que aprobar. A gua que Patn y Auguste
Comte, Aan est convencdo de que e Estado es o debera ser une
scolarit) morale, una educacn tca. sta es a polis de as "e1es
de Patn. E espendor de a Franca repubcana radca en que
est dspuesta a correr e resgo de una guerra cv, a poner en
pegro su segurdad nacona para hacer |ustca a Dreyfus. Hay en
a totadad de este credo una mezca, en ocasones nestabe, de
etsmo cutura, guardanes patncos y un nstnto popuar de
respeto haca os artesanos y as costumbres agraras. E
pequeo campesno normando sgu exstendo tenazmente en
e premier professeur de .rance.
Aan gura en una enorme cantdad de memoras; tambn en
obras de ccn (por e|empo, "e Mattre, de Roger Bsus). Pero a
maestra, sobre todo en e aua, tene su ado trgco, como
sostena Bourget.
Georges Paante, fscamente deforme, enfermo crnco e
mposbtado sexuamente, do cases de osofa en una sere de
oscuros ceos bretones, especamente en e de Sant-Breuc. La
Sorbona decn reconocer sus tess. A Paante e resut dfc
mantener a dscpna. Sus aumnos organzaron o que se conoce
en francs como le chahut ||aeo, abucheo|, unos brotes ms o
menos sstemtcos de rudo cora y bura que hacan naudbes as
cases de Paante (nada de *di!s, Mister /hips). Mezcado en una
absurda cuestn de honor en a cua crey advertr una acttud
condescendente ncuso en quenes e apoyaban, Paante se peg
un tro e 5 de agosto de 1925. Sn embargo, hubo quenes
haaron superatva su enseanza. Paante nc en Franca un
netzscheansmo de zquerdas y fue uno de os prmeros que
amaron a atencn sobre Freud. En 1990 tuvo ugar un cooquo
sobre Paante; once aos despus se edtaron sus obras
competas.
Lous Guoux se convrt en aumno de Paante en 1917.
Reconoc en su profesor un esprtu de profunda, aunque
angustada, orgnadad. Debemos a esta sagacdad una de as
obras maestras de a ccn francesa moderna: "e sang noir $"a
sangre negra% (1935). Rdcuzando su pasn por a /rtica de la
ra!n pura de Kant, os atormentadores de Paante o aman
Monseur Crpure. So unos pocos comprenden a austera
penetracn de su enseanza, en a caada maga mpcta en e
nombre de protagonsta de Guoux: Monseur Mern. Ptgoras y
Empdoces ya saban que os aumnos pueden egar a ser
sangunaros.
La mstca de MaLtre se mantene en e escenaro, un tanto
meodramtco, de a vda nteectua francesa. Entre un
conventcuo de aumnos en e que gura Derrda, se ha hecho
egendaro Grard Grane, que ense osofa en Burdeos y
Tououse. Sus cases magstraes, sus opacas exposcones de Kant,
Marx, Husser y Hedegger, su programa para a transformacn
revouconara de sstema unverstaro, crcu entre os adeptos
como s fuesen as escrturas reveadas. Haber sdo aumno de
Grane era equvaente a estar en posesn de un honoris causa.
|acques Lacan, por hstrnca que fuese su conducta, por
ndescfrabe que resutase su escrtura, ha susctado un grado cas
hstrco de aduacn y dscpuazgo. Lous Athusser es poco edo
en a actuadad. Su gosa sobre Marx ha demostrado ser una
excentrcdad dogmtca. Pero a persona de gur y su macabro
destno an e|ercen su embru|o. Como d|o Grane, aunque a
<losofa so se vae de una sere de textos dentro de a hstora, el
pensamiento en la <losofa pertenece a una tradcn oral. Esta
tradcn so puede ser transmtda de escuea a escuea, o cua
es como decr de Maestro a Maestro.
Son egn os que, como Georges Paante, se snteron abrumados
por Netzsche. Los textos -truncados, ma edos, mendazmente
corregdos- actuaron como una avaancha. Son taes a presenca
de Netzsche y as ambgedades que van undas a ea que a dea
de que a moderndad occdenta procede de a trada Marx-
Netzsche-Freud es ahora un ugar comn. Pero muchas veces se
pasa por ato e pape, ta vez prmorda, que tenen en Netzsche
e profesor y e educador. E fue e acadmco antacadmco par
e&cellence. So en poca recente, con a pubcacn de os
escrtos de |uventud de Netzsche, ha egado a estar totamente a
nuestro acance a voumnosa nvestgacn ogca y de crtca
textua reunda por e sofo durante sus aos de estudante en
Bonn y Lepzg y durante su profesorado en a Unversdad de
Basea. La erudcn ena bros y bros. A una edad
nverosmmente temprana, e doctor Netzsche es especasta en
Dgenes Laerco. Ofrece cursos sobre Homero, Hesodo, Teogns,
Tucddes, Esquo, Arstfanes, |enofonte, Patn e Iscrates, tanto
en a Unversdad como en e Paedagogium. Es un crtco textua en
e sentdo tcnco ms exgente. A os venttrs aos, Netzsche
era consderado como e especasta en ooga csca ms
prometedor de su generacn.
Sn embargo, en medo de estos erudtos traba|os ogcos,
competamente tradconaes en su mtodo, se producen
rempagos de duda e ndcos de nnovacn rebede. La
recensn textua y a enmenda xco-gramatca revean de
verdad e texto antguo? Los comentaros de os |erarcas
acadmcos, habtuamente escrtos en atn, srven a aguna
nadad cutura, heurstca, ms ampa? Esta ncomoddad
hertca se trasuce ya en 6emocritea de Netzsche, de 1867-1868.
En una carta de 1868, Netzsche utza una expresn cargada de
connotacones exposvas: Philologie der +ukunft |ooga de
futuro|. Esta etqueta, que Wamowtz y a case drgente de
profesorado csco e echarn en cara a Netzsche, anunca una
ooga que estar nsprada en a osofa y que buscar apoyo
en as teoras esttcas de Goethe, Scher y Kant. E ensayo de
1873 sobre a osofa en a poca trgca de os gregos
conrma a concordanca netzscheana de a trageda grega con a
msca y con e dea de a Fesamtkunst7erk, a forma de arte
tota, como se encarna en e Bayreuth de Wagner.
Este argumento haba nsprado e prmer bro de Netzsche, (l
nacimiento de la tragedia (1872). Son as contradccones nternas
entre crteros erudtos y esttcos as que prestan a esta confusa
obra maestra su permanente fascnacn. Escapa a cuaquer
nterpretacn conada o resueta. Conscentemente o no, e Ierr
Professor Netzsche haba decddo hacerse ntoerabe en su
gremo. A msmo tempo, en un asamento cada vez mayor,
Netzsche tratara de construr traba|osamente una pedagoga, un
programa de estudos para a humandad futura, en e sentdo
tanto restrngdo (humaniores) como genera de trmno. Cmo
se puede denr ptmamente a verdadero Maestro?
Aborda a cuestn en 0chopenhauer como educador (1876). Tenemos
suerte s encontramos a nco profesor y +uchtmeister, un
epteto que carece de equvaente exacto y sgnca Maestro de
conducta, en un sentdo a a vez nteectua y severamente
conductua. Un gran profesor remodea a hombre para que se
transforme en un sstema panetaro. Las nsttucones
acadmcas no educan a un ser humano para que se converta
en un ser humano (est prxmo e eco de Dante a ser
Brunetto). Legar a Schopenhauer es entrar en un bosque eevado
que nos permte resprar a peno pumn y restabecernos. A
nunda a os profesores de a orden de Montagne y Schopenhauer
un snguar regoc|o, esa frGhliche Wissenschaft |aegre cenca|
que egar a ser a de propo Netzsche. La bsqueda de
dscpna de Schopenhauer se haba vsto frustrada; cas a na
de su vda, su magnum osco segua sn ser edo. No menos que
Empdoces, e autor de (l mundo como 4oluntad 1 representaci!n
haba expermentado un exasperante asamento. Netzsche
ncar un verdadero dscpuazgo, transmutando a os escasos
ectores de Schopenhauer en h|os y dscpuos.
Cmo educa un Maestro de este tpo? Imponndonos un
movmento ascendente, y adems transgresor. Reconocemos este
don performatvo cuando observamos, en e sembante de
Maestro, un gent cansanco vespertno (*bendmEdigkeit). Pero
hasta un Schopenhauer haa mposbe ensear e amor. E
coroaro de a descrpcn de Netzsche es una acerba crtca de a
educacn y de a enseanza superor ta como se cutvan
rutnaramente. Los sofos acadmcos causan su propa
vacudad. S poseen aguna chspa, hacen pbco o que debe ser
reveado soamente a os ntmos. De aqu a castracn, a
mpotenca de a osofa unverstara ((ntmannung). De aqu,
tambn, que Netzsche fuera, despus de Kerkegaard, e prmero
en ver esto caramente: a aanza entre e mundo acadmco y e
perodsmo, entre pensamento y ato coteo. Hay aqu muchas
cosas que anuncan a Wttgensten. Schopenhauer revea a quenes
estn capactados para convertrse en dscpuos suyos que e
amor a a verdad es ago aterrador y voento. En apoyo de este
axoma, Netzsche cta a uno de sus escasos antecedentes,
Emerson. tambn conoca os pegros de a dscusn
transformadora.
S no se puede ensear e amor, se puede ensear e odo? En
este opscuo ntempestvo Netzsche no da respuesta aguna.
Vae a pena segur tenendo presente esta pregunta.
Durante e resto de su vda, Netzsche procamar su despreco
por a unversdad. Los breves aos de Basea haban debtado su
saud. So un tota asamento y soedad pueden generar un
pensamento de prmera categora. Con todo, una y otra vez e
propo Netzsche cama que esa soedad o est vovendo oco. La
angusta se hace nsoportabe despus de fracaso de *s habl!
+aratustra en 1883-1885. Las cartas de Netzsche revean un
asamento nsoportabe. Su obra no tene n a menor resonanca.
Cuando una o dos e|anas voces expresan admracn o nters
(Brandes, Strndberg), a grattud de Netzsche raya en a hstera.
Una nota, teda de cortesa convencona, de Tane, a quen
Netzsche haba envado su obra, e arranca dsparatadas muestras
de reconocmento, de amstad. De hecho, hay soamente un
dscpuo. Peter Gast, e efmero compostor, dedca su exstenca
a Maestro. Amanuense, agente teraro, mensa|ero, antrn de
su doo enfermo, Gast rescata a Netzsche repetdas veces de una
desesperacn sucda. ste es e ten de fondo de a reacn de
Netzsche con C. |. Burckhardt, su otrora compaero de Basea.
Estma mutua, ncuso ntmdad a prncpo. Pronto, sn embargo,
e patrco hstorador cutura, e partdaro de a frrea dscpna
nteror, retroced. Intuy en Netzsche sntomas de caos, de
megaomana. E derrumbamento de Netzsche susct en
compasn, pero no sorpresa. Por su parte, e profeta errante se
haba esforzado por conqustar a comprensn de Burckhardt, por
nducr en un esprtu que admraba agn movmento de
empata, de reaccn ustrada. Sus orguosos grtos quedaron sn
respuesta.
Sendo un coega de catorce aos ya haba egado a un
programa cnco. E arquetpo de Maestro es e de un sabo que se
retra a ugares atos y despus descende de eos. Su enseanza
rene dscpuos, pero uego os empu|ar a abandonaro. La
sabdura esotrca es enuncada en parboas. En e proyecto
adoescente de epopeya ddctca, as presencas e|empares son
as de Empdoces y |ess, de Buda y Zoroastro. Moss, con cera
vsonara, descende de Sna:
*uf nackter .elsenklippe steh ich
Jnd mich umhEllt der ,acht Fe7and,
@on dieser kahlen IGhe seh ich
Iienieder auf ein blEhend "and.
(in *dler seh ich sch7eben
Jnd mit 2ugendlichen Muth
,ach den goldnen 0trahlen streben
0teigen in die e7ige Fluth.
|A desnudos peascos sub / y, envueto en e manto de a
noche, / desde aquea gda atura / haca aba|o mr, a una
terra orecente. / Un gua v remontarse / y con |uven arro|o, /
persguendo a os rayos dorados, / ascender a a eterna ama.|
Adanse a esto e persona|e de Kngsor de Parsifal de Wagner y
a epfana que experment Netzsche en a Ata Engadna y se
tendrn os componentes de Zaratustra.
La dea para este Ounto Evangeo abruma a Netzsche en su
medoda sotaro de Rapao. Lo absorber desde enero de 1883
hasta febrero de 1885 (a prmera edcn uncada no aparecer
hasta 1892, cuando Netzsche est ya sumdo en a noche de a
ocura, a Jmnachtung). E bro I tene un tono prometedor, peno
de reveacn -a unos dscpuos eectos y despus a mundo en
genera- de superhombre que ha de venr. Por tres veces
descender e Maestro de su cueva en a montaa para nstrur a
os tres rdenes (patncos) de a humandad: a gente comn, a
casta de guerreros y os sofos-poetas, para os cuaes haba
soado Netzsche un castello monstco. E bro II rebosa decepcn.
E Maestro es rechazado, ncuso rdcuzado. Zaratustra fracasa en
su ntento de revear a sus dscpuos e secreto de eterno
retorno, de tempo ccco y a aceptada fatadad. Su voz se
magasta. Aqueos a quenes ensea no son hombres, sno
meros fragmentos de hombres.
Formamente, e bro III se puede nterpretar como un drama
nsprado en Sfoces y Hdern. En a cudad acosada por a peste,
os dscpuos se dspersan. Les aterrorza e mensa|e de eterno
retorno. Zaratustra perece en un acto de trgca voenca. Pero
Netzsche abandona este escenaro. Nos haamos ahora con e
ampo monogo de sabo, su Cancn de a noche, y regresa a
mundo de os seres humanos normaes. E cuarto bro, de que se
mprmeron cuarenta e|empares (sete de eos os env e propo
Netzsche, anheante de reconocmento), es un con|unto de
fragmentos engmtcos. Zaratustra se autodenomna pescador
de hombres, en referenca no so a |ess sno tambn a modeo
rco-ptagrco, en especa e Piscator de Lucano. Escrbe a Franz
Overbeck, compaero suyo de Basea: Necesto tener dscpuos ya
en vda. S ms bros no hacen de cebo, habrn fracasado en su
ntento. Lo me|or, o esenca, soamente se puede comuncar de un
ser humano a otro, no se puede, no se debe hacer "pbco".
Observando su frustracn, os anmaes con os que conversa pden
a Zaratustra que renunce a dscurso. Debe aprender a cantar,
como hzo Scrates en a hora de su muerte. Ideamente,
Zaratustra debe danzar o que quere decr.
Como subraya Hedegger, e msmo Zaratustra es un Werdender, e
que ha de venr. Sus enseanzas son nestabes, ncuso
contradctoras. Esto compca e dscpuazgo. A gua que e arte
nnovador, a msca, a teratura tene que crear su pbco, as
doctrnas de Zaratustra tenen que crear odos capaces de or a
voz sn precedente de Maestro. Despus de a muerte de Dos, so
e superhombre gozar de poder para partcpar en un genuno
dogo. Sn soedad no hay vsn; sn audenca, por restrngda
que sea, no se puede revear nnguna verdad. Pero est un
Maestro autorzado a comuncar con quenes son ta vez demasado
dbes para soportar sus reveacones, con quenes,
nevtabemente, as vugarzarn y dstorsonarn? (Es como s
Netzsche prevera e destno de sus obras en manos de os nazs.)
Zaratustra no resueve este dema nherente a todas as
stuacones Maestro-dscpuo. Sobre todo en e bro II, se cupa de
ser ncapaz de transmtr a sus DEngern |dscpuos| sus
percepcones esotrcas. Como Wttgensten, sabe que e autntco
dscpuazgo debe concur en e rechazo. E verdadero dscpuo
so puede ser e que quere aprender a segurse a s msmo. La
vrtud prncpa de Maestro (die schenkende 'ugend) consste en
otorgar un don que tene que ser desdeado. Los dscpuos no
habrn de mtarse a abandonar a Zaratustra: tendrn que
caumnaro y negaro hasta egar a asesnato. S e Maestro eude
ese destno, vover a gran medoda. So entonces se habrn
convertdo Zaratustra y sus dscpuos en ceebrantes con|untos e
h|os de una msma esperanza:
An no os habas buscado a vosotros msmos: entonces me
encontrastes. As hacen todos os creyentes; de aqu a trvadad de
toda creenca.
Ahora os ruego que me de|s a m y os encontrs a vosotros msmos;
y so cuando todos vosotros me hays negado vover a vosotros |...|.
Y ste es e gran medoda: en estn os hombres a mtad de
camno entre e anma y e Superhombre y ceebra como su ms ata
esperanza su camno haca e anochecer, pues se es e camno haca
una nueva maana.
Tambn Dante est en a mtad de su va|e. Ha habdo, despus
de su saudo a Brunetto, una dencn de a enseanza ms
nagotabemente concsa que a de convertrse en h|os de una
msma esperanza?
E =ildungsroman, reato de formacn, de mayora de edad nteror
a travs de a educacn y a experenca, es una constante en a
teratura aemana. Incuye cscos como Pari4al, 0implicissimus, e
Wilhelm Meiste de Goethe, e Maler ,olten de Mrke, e FrEne
Ieinrich de Gottfred Keer y, en un taante trgco, e 6oktor .austus
de Mann. La fascnacn por o pedaggco ha resutado ser
perenne, ncuso en a antgua Aemana de Este. La dea de un
Ceros pedaggco aora en e programa scherano de educacn
y cranza. E dscpuazgo mora y esttco es procamado en "a
Oauta m-gica de Mozart. E 'Grless de Robert Mus ser una feroz
negacn y (l -ngel aul de Henrch Mann una stra de estos
deaes o fantasas de cutvo dscpnado y |ubosa obedenca. E
+aratustra de Netzsche aade a esta tradcn un estmuo
hpntco s ben desconcertante.
Despus de a /omedia de Dante, e tratamento aegrco ms
extenso de Magstero y e dscpuazgo se encuentran en a
novea de Hermann Hesse Flasperlenspiel $(l 2uego de los
abalorios% o Magister "udi, de 1943. Compuesta en a poca
tenebrosa de a barbare europea, esta novea srv de msa a as
generacones de a posguerra. Hace resonar varantes de nombre
MeisterBWeltmeister, Musikmeister, "ehrmeisterA de una
soemndad sn precedentes, aunque en ocasones un tanto
empaagosa. La sonordad de estas varantes no se ha
desvanecdo por competo. Los componentes teogcos,
metafscos, potcos que Hesse recoge y entrete|e, as proftcas
ndcacones sobre a moderna teora de |uegos y de ordenador
nfunden no so respeto sno tambn una fascnacn cas
nquetante.
La Provnca Pedaggca y a paideia de Hesse tenen races
antguas: en e orsmo y en a repbca patnca, en e taosmo y
e confucansmo; en e monastcsmo medeva y en as academas
neopatncas de Renacmento orentno; en os rtos masones y
en a teosofa. E |uego de os abaoros ncorpora e |uego de
paabras de a Cbaa, un con|unto de numeroogas y e
descubrmento reazado por E. F. Chadn, a naes de sgo XVIII,
de que cuando se emten ondas sonoras emergen guras en a
arena esparcda sobre una mna metca. La cosmooga, ta
como se ensea y se toca en Castaa, brota de as mgenes
ptagrcas de un unverso muscamente congurado, mgenes
todava vvas en Keper y Schopenhauer. Se pueden encontrar
antecedentes concretos en a uncacn combnatora de todo
conocmento y recuerdo que prometeron Ramundo Luo y
Lebnz. Estos precsos soadores evocaban os caracteres chnos
en sus programas de un cdgo semtco unversa, de nntas
combnacones. En a utopa de Hesse, un cdgo de ese gnero
ser puesto en funconamento por un ta Ignotus Basenss haca
e ao 2030 (una sorprendente con|etura). E |uego escenca un
teatro mgco en e cua e nteecto puede formazar e
nterpretar a readad. Los Grandes |uegos son eevadas
ceebracones que pueden durar das e ncuso semanas, como e
|uego superor de go. Las retcuas -que no tenen mtes y se
despegan eas soas- de conocmento, de pautas
nsospechadas, son metforas raconaes que entrete|en e
cosmos y guan a a mente humana haca a armona de as
esferas. Por temor a que as guracones en |uego degeneren en
terasmo o en ornamentacn, e |uego ha de estar enmarcado en
estrctas prctcas de medtacn, en tcncas de concentracn y
negacn de uno msmo como as que ensean e ascetsmo
caustra en Occdente y e zen en Orente. E castaano no conoce
mu|er n dnero. Este ascetsmo de esprtu ha hecho posbes as
fugas de Bach. Sn embargo, e |uego no es teooga n osofa. Es,
senca y totamente, msmo. Acara a pasvdad y e mstero,
tan sabos, de azar, a a manera de I Chng o de dea de a
Felassenheit |desasmento| hedeggerano. Cuando e |oven
Knecht, cuyo nombre sgnca servco y obedenca, ansa
certdumbre, e Musikmeister e amonesta: La doctrna que
deseas, absouta, competa, garante de a sabdura, no exste |...|
Lo dvno est en ti, no en conceptos n en bros. La verdad se
vve, no se ensea (aqu doiert apunta a o abstracto y
acadmco). Puro Spnoza. Adems, como encareca Zaratustra,
cada uno de nosotros es un smpe ntento, un "estar a mtad de
camno". Cerca de a cspde de a |erarqua castaana, |osef
Knecht ega a percbr e artco de sta y a sumsn que pueden
encerrar sus abstencones de a mundandad. E que ha de ser
consagrado Maestro de |uego como o fue Thomas von der Trave
-un per afectuosamente rnco de Thomas Mann- descende a
o cotdano. Se converte en preceptor de un dotado muchacho. La
muerte de Knecht es en parte epfana, en parte autosacrco. La
eevada fbua de Hesse termna con una parboa nda que se
goza en a marava de a reacn entre Maestro y dscpuo.
E homoerotsmo es suavemente persuasvo en a novea de
Hesse. Se torna hstrnco en e Crcuo (:reis) de George. Stefan
George fue un poeta y poeta-traductor de ndudabe taa.
Encarn a mstca de magstero, de un magisterium m1sticum.
Profundamente nuencado por Maarm, Stefan George
conceba una forma de vda y una praxs esotrcas, ncuso
ocutas, y a msmo tempo con una ntensa mpcacn potca.
Una te de ama, eegda por e Maestro, secreta y sn
embargo pbca, habra de restabecer os vaores cuturaes y
moraes de una nacn degenerada. Una vez ms acta e sueo
empedceo-patnco. E Crcuo se funda en 1892, |unto con su
revsta, =latterfEr die :unst. George, hombre msmo de una
apostura eonna, nsttuye una tpografa y una maquetacn
smbcas, utzando a esvstca nda como embema de
umnacn soar. Su 'eppich des "ebens decara, aunque en un
esto hermtco, a msn de George: ser e profesor y e Maestro
cantor de ama aemana. En Munch, en 1903, e rapsoda conoce a
un acto de qunce aos de edad en e cua ve a encarnacn de
a perfecta beeza. Maxmno, que muere un ao despus, es
convertdo en un doo por George y su grupo. (l s)ptimo anillo
(1907) es una oa a una nueva te de |oven y vr resoucn que
renovar una cvzacn destruda en un ataque fronta, como
dce Pound cas en a msma fecha. Se nvoca a una Aemana
futura, dgna de Hdern, en 6er 0tern des =undes de 1911 y
6as ,eue Reich, pubcado en 1928. Ambos ttuos tendrn pronto
una amenazadora actuadad. Los nazs trataron de recutar a
mstca ogrquca de George. ste reconoc en e htersmo una
grosera paroda de su derazgo apostco. Sl podra haber sdo e
verdadero .Ehrer. Stefan George march a exo y mur en Suza
a naes de 1933.
Entre sus dscpuos haba poetas, hstoradores, erudtos, |venes
patrcos con ambcones mtares y dpomtcas. Como en e caso
de Hedegger -y con anoga ambgedad-, e :reis ncua
|udos. Su modeo escnco era e =an3uete, cuyos rtos se
representaban reamente con prendas antguas. Encontramos a
tpooga de a eccn, a fervorosa conanza y de vez en cuando
a tracn. George exga tener una autordad proftca sobre os
asuntos prvados de sus dscpuos. Abandonar e Crcuo era ago
nadmsbe. Ser expusado de sgncaba una pena de muerte.
Agunos, como Hugo von Hofmannstha, se emancparon. Rudof
Borchardt, un consderabe poeta-erudto por derecho propo,
eg a ser un enconado enemgo. E contacto con e Maestro
camb sus vdas.
E FeorgeB:reis representa, con una ntensdad acentuada, un
fenmeno muy extenddo a naes de sgo XIX y comenzos de XX.
So tenemos que pensar en os Apstoes de Cambrdge, en e
cuto seudo-rosacruz en torno a Madame Bavatsky (compartdo por
Yeats), en a Hermandad Prerrafaeta de arte ngs, en e cuto a
Gurdev -en e cua estuvo enredada Katherne Mansed- o en
agunos aspectos de Boomsbury. A qu se debe esta proferacn?
E estetcsmo conevaba hur de 4ulgus profanum que compone a
socedad ndustra y de consumo de masas. Estas dversas
cuas tenan en comn a creenca, a menudo netzscheana en
su orgen, de que a renovacn so poda venr de una reveacn
ncamente ocuta y de dscpuazgo. Hay vsbes hueas de esta
ntucn ncuso en e pecuar socasmo de Shaw. Los gurs
esttcos representaron probabemente una respuesta, en parte
subconscente, a a aparcn de unas deoogas potcas
dctatoraes y a guras como e 6uce en e ennsmo, e fascsmo y
e naconasocasmo. Los nazs tendrn su mtooga kitsch de
seeccn ara, ncacn a a uz de as antorchas y dedad hasta a
muerte en os Krdensburgen de as SS.
En e Magstero de George hay ahora demasadas cosas que
suenan a hueco. Pero o redme su trgco epogo: e asesnato de
una sere de dscpuos de George que haban consprado contra
Hter en e verano de 1944.
La tpooga de a seecta pertenenca, e dscpuazgo y a tracn
caracterzan un movmento comprometdo con unos deaes de
bsqueda centca, dagnstco racona y unversadad. La
tragcomeda de as reacones de Freud con sus dscpuos supera
con mucho os mtes de este breve estudo. Ha producdo una
bbografa en ocasones cas rdcua con sus agras mnucas.
Freud obsequa a ses dscpuos predectos con anos que evan
grabado e motvo tasmnco de a Esnge. |unto con e Maestro,
consttuyen o que George haba denomnado 6er siebente Ring. Los
eegdos han de savaguardar a ortodoxa de credo pscoanatco y
perpetuar dcha ortodoxa tras a muerte de Maestro. Estaan
furbundos ceos en torno a tema de prncpe heredero, de a
prmaca en o que atae a a conanza y a egado de Freud.
Abundan as transferencas, descrtas por os pscoanastas
como homoerotsmo reprmdo. La reben conduce a |ung, Rank,
Ader a crear sus propas escueas, en dsconformdad ms o
menos mpacabe con e Maestro. Whem Rech se converte en
su crtco ms furbundo.
Entrstecdo, Freud no pudo haberse sorprenddo por eo. Su
fundamenta nterpretacn de Edpo comportaba e parrcdo.
Habndose dentcado con Moss, habendo percbdo e sno
de pscoanss como una arga marcha a travs de deserto,
Freud ntuy sn duda que |ung, a na, sera Aarn, que Ader sera
|udas.
En su .light from the (nchanter $Iu1endo del encantador% (1956),
en buena medda basada en a persona de Eas Canett, Irs
Murdoch capta a angusta de dscpuazgo. E Maestro devene en
certos momentos a gura msma de dabo. La frrea
dscrecn que mpona, a tota dsponbdad exgda en su
crcuo, pueden hacerse nsoportabes. Muchos hubo que
pensaron con respecto a Freud o que cuenta Murdoch de Mscha
Fox: Sempre en e tmo momento y sn razn aparente,
egaba a vueta de tuerca, a mposcn de poder, a nsnuacn
de una compe|dad que estaba ms a de ea. E dscpuo huye
o comete tracn para rescatar su dentdad de un Magstero
carsmtco nsoportabe.
Ctando a Hene: Es una ve|a hstora, / pero quenes a
expermentan tenen e corazn partdo en dos.

'
En tierra natal

Una generazacn, sospechosa, como todas as
generazacones: m asunto va a contrapeo de o amercano. La
rreverenca es tan amercana como e paste de cerezas. La
paabra msma Maestro eva a mancha de a escavtud. Ha
habdo, hay, grandes profesores amercanos: Raph Wado
Emerson, e prmero y prncpa; Over Wende Homes |r., Chares
Eot Norton, |ohn Dewey, Martha Graham. Sobre todo en a Amrca
rura, a seo entra en e focore y en a eyenda. Pero e
contexto de formadades, e expcto cereca y magisterium
nherentes a a cutura europea, e prestgo soca de nteecto a
margen de cuaquer compensacn econmca son, en e me|or de
os casos, so tangencaes a empeo amercano, un empeo de
nocenca y descubrmento adncos, de taento no educado
(doiert) doctrnamente sno hecho a s msmo. La enseanza
secundara de te que hay (o ha habdo) a mtacn de a public
school ngesa concuerda ncmodamente con un compromso con
o guataro, con un dea popuar de |ustca soca. La mtooga,
e pape pbco de F1mnasium, de as grandes )coles Ade qu
srveron a una Europa desgarrada por os conctos y despus
barbarzada?- es rreevante para e escenaro amercano. Por
eo, querdo Maestro no se traducr a un engua|e propamente
amercano. E ttuo de este estudo es una anomaa que debo a
un amercano. Pero hemos vsto que Henry |ames obtene a
denomnacn de Maestro en una matrz totamente europea, a
de Turgunev y Faubert. A agunos contemporneos amercanos,
entre eos Wam |ames, este uso es parec a|eno, cuando no
rdcuo. Sn embargo, e sentdo ddctco es muy fuerte en Henry
|ames. Sus daros seme|an tutoras personazadas; e crtco
nstruye, aenta, ntmda a creador, a que asgna y prescrbe
tareas e|empares.
Insprado en parte en a vda de Daudet, e reato de |ames 'he
"esson of the Master $"a lecci!n del maestro% se pubca en e
verano de 1888, un ao antes que e 6isciple de Bourget. Pau
Overt -obsrvese a aegora de nombre- es un |oven
asprante que tene una nmensa deuda con a espndda
fuente orgnara encarnada en Henry St. George, e gran
novesta confunddo. Sea cua fuere su decadenca posteror, e
dscupabe maestro ha producdo una obra de arte perfecta.
Este precedente encende a magnacn de Overt, aunque no
puede sno ser conscente de o que hay de parastaro en a
condcn de artsta en comparacn con e hombre de accn.
Tene a esperanza de una tremenda comunn entre Maestro y
dscpuo, a pesar de que e propo St. George se descrbe a s
msmo como un anma cansado, extenuado y consumdo. La
eccn que mparte es exactamente a contrara de a que se da,
magncamente, a Lambert Strether en *mbassadors $"os
emba2adores% de |ames: No te convertas, en tu ve|ez, en o que yo
me he convertdo en a ma: un e|empo deprmente y deporabe
de cuto a fasos doses!. E cebre novesta ha sdo presa de a
mundandad: Oudate en casa y traba|a a; haz cosas que
podamos medr. Overt: Har todo o que usted me dga.
La voz de |ames se de|a or en e hmno de St. George a a vda
esttcamente nterpretada: nagotabemente, sata a dea -de
regazo de o rea- y nos muestra que sempre hay ago que
hacer. La decorosa perfeccn es una fatadad. E vtasmo
de |ames nda con e de Netzsche. Los cuarenta vomenes de St.
George son, en tma nstanca, cartn pedra. Se ha venddo. Ha
traconado a gran cosa. No puede tener a convccn, a
sensacn de haber hecho o me|or; a sensacn que es a
verdadera vda de artsta y cuya ausenca sgnca a muerte; de
haber extrado de su nstrumento nteectua a ms bea msca
que a naturaeza ha ocutado en , de habero tocado como se
deba tocar. E mpedmento es e matrmono: Las mu|eres no
tenen n dea de estas cosas (otra vez Netzsche). S e dscpuo
hubera tramado os excesvos bros de Maestro, te habras
metdo una baa de revver en e cerebro. E autntco escrtor
debe ser capaz de ser pobre. La coda es nmsercorde: O|a
me huberas de|ado en paz, dce e Maestro a su acto.
Est en |uego e axoma de reato de Yeats The Choce: a
perfeccn de a vda o a de a obra. |ames ttubea ante un
desarroo de novea rosa. E ttuo de magnum de Maestro,
0hado7mere, es superca. Para Pau Overt, se ha convertdo
en e enemgo burn. Como sucede muchas veces en a ccn
amercana csca, e tema de Fausto anda cerca.
Obra atenta a os modeos de ntrospeccn de san Agustn,
Montagne y Rousseau, "a educaci!n de Ienr1 *dams, en edcn
prvada de 1906, sgue sendo un texto penamente amercano.
Condconado por sus traba|os como hstorador, por sus bografas
de Abert Gaatn y |ohn Randof, pero sobre todo por sus
experencas en Washngton, Adams se compromet con una
nversn tpcamente amercana en a accn potca. E sentdo
de a educacn era a vda pbca. La decepcn, sn embargo,
era nherente a os conctos entre e escrpuo nteectua y as
mpurezas de a democraca. A Letter to Teachers presaga e
nevtabe fracaso. En Chartres, Adams haba sdo testgo de a
aegra de su aspracn anzada a ceo. ste era, en o esenca,
e movmento dea de esprtu y de a educacn. La potca y as
opacas reacones entre fuerza y conocmento mpderon que este
dea se hcera readad. E ensayo de R. P. Backmur de 1936, con
e New Dea como ten de fondo, o expresa de forma sucnta: e
de Adams era un e|empo representatvo de educacn: pero de
una educacn evada hasta e fracaso, en contraste con a
educacn norma, que se detene en a frmua de xto. As, en
Henry Adams, a esperanza de su corazn era a desesperacn
de su ama, sendo e ama, en un sentdo aqunano, a sede de
esforzado nteecto. E abrgaba a esperanza de que en agunos
destacados representantes de devenr hstrco pudera cerrarse
e absmo. Pero a ponderar a Lncon, a Garbad o a Gadstone os
ha supercaes. "a educaci!n es un csco de desencanto.
E |oven Adams se anza a una deberada bsqueda de Maestros.
Harvard resut ser a prmera de muchas desusones: Todo e
traba|o de cuatro aos se habra poddo meter con facdad en e
traba|o de cuatro meses cuaesquera de a otra vda. La nca
excepcn fueron as cases de Lous Agassz sobre paeontooga y
gacacones. Ta vez despertaron e nters de Adams en as cosas
temporaes. Aemana haca seas: Goethe estaba a nve de
Shakespeare, Kant superaba como egsador a Patn. Ya |ames
Russe haba mportado de Aemana a prctca de semnaro.
Prmero vno a conmocn de a educacn sensora, producto
de un encuentro con a catedra de Amberes y e 6escendimiento de
la /ru de Rubens. E sabor de a cudad era denso, empaagoso,
maduro, como un vno duce. Arrodado a os pes de a escena
de Rubens, Adams so aprend a aborrecer a srdda
necesdad de vover a evantarse y de contnuar con sus estpdos
asuntos. La enseanza superor aemana pareca ago muy
cercano a un fastdo dectvo. La burona manera |uda de rerse
de Hene resuena a travs de as hueras pretensones de a
Unversdad de Bern y su cutura cvca. La fuerza de Beethoven e
eg a Adams motu propro: Entre as maravas de a educacn,
sta fue a ms maravosa. Sn embargo, a experenca no poda
amarse educacn, pues n squera haba escuchado nunca
msca. Adams tardara cuarenta aos ms en entrar en e
mundo de *nillo de Wagner.
Son stas unas notas extraordnaras, vountaramente -
sospechamos- confusas y contradctoras consgo msmas. Haban
no so de a famardad de Adams con os ntentos de Kant y
Scher de dstngur entre o tco y o esttco en a educacn de
hombre, sno tambn de una profunda desconanza haca e
estetcsmo <nBdeBsiWcle, de un sospechoso patonsmo como e de
Water Pater. Adams en Amberes, subvrtendo su propa epfana,
tene ares de dsconformdad con a egada de emba|ador de
Henry |ames a antguo espendor de Chester romano. Es
probabe que Henry Adams desconocera a dentcacn,
enormemente nuyente, que estabece |uus Langbehn entre
emnenca artstca y destno nacona en Rembrandt ais (rieher
|Rembrandt como educador|, un opscuo que se centra tambn
en e pape teutnco, ttnco de Beethoven?
Vadra a pena comparar os efectos, brutaes y obcuos, de a
Guerra Cv -en a que nnguno de os dos uch- sobre |ames y
sobre Adams. Para Adams, fue hacer de erudto una vctma y
convertro en un duro |uez de sus maestros. Seme|ante haazgo
no e produ|o aegra aguna. La democn de os doos de uno
es doorosa, y Carye era un doo. La duda sobre su taa se
extende hasta convertrse en una oscurdad genera, como as
sombras de so ponente. No es so que cagan os doos;
tambn cae e hbto de a fe. S tambn Carye era un fraude,
qu eran sus estudosos y su escuea? Los arcngees de a
poesa, Hugo, Landor, egaron a aburrr a Adams. Y os
sstematzadores ntegraes y os profetas secuares? Agn
mtado rasgo de a naturaeza de Nueva Ingaterra nhb su
conversn a marxsmo. Ou e de| e postvsmo de Comte y
qu acceso a a evoucn darwnana e permt a Adams a
geooga? Wam Henry Seward, e adusto secretaro de Estado de
Lncon, era un autntco maestro de Sabdura, pero se ae| de
a vda y de as esperanzas potcas de Adams. Como suced con
Henry |ames, a repentna muerte de una hermana, Lousa
Catherne, a anzarse desde un coche, supuso un punto de
nexn: La postrera eccn -a suma y trmno de a
educacn- comenz entonces. Tena por deante muchas cosas,
pero a a ncerta uz de un verano de san Mgue. Ya profesor en
Harvard y ngendo un magstero a cua no crea tener derecho,
Henry Adams, que, qu|otescamente, buscaba educacn |...|,
ahora tena que vendera. De Zenn a Descartes, de a mano de
Toms de Aquno, Montagne y Pasca, uno andaba a tropezones
de una forma tan estpda como s todava fuese un estudante
aemn de 1860. So e nstnto de a desesperacn o haca a
uno nternarse en este ve|o matorra de a gnoranca despus de
haber sdo rechazado en muttud de entradas ms prometedoras
y popuares |...| E secreto de a educacn segua esconddo en
agn ugar detrs de a gnoranca, y uno o buscaba a tentas tan
dbmente como sempre. Cas tctamente, a verdad suprema
se traba en a conscenca de ector de estas memoras,
fascnantes aunque a veces densas en exceso. E nco Maestro
autntco es a muerte.
Henry Adams nunca abandon de todo e sueo de a ccn.
Tena a mpresn de que su segunda novea, (sther, sgncaba
ms que todos sus vomenes de escrtos hstrcos. Aqu hay un
vncuo con Lone Trng, uno de ms predecesores en este
ppto. 'he Middle of the Dourne1 ha sdo nfravaorada. |unto con
6emocrac1 de Adams y *ll the :ingHs Men de Robert Penn Warren,
pertenece a una pequea consteacn de grandes obras de ccn
potca amercana. En otro ugar, Trng examna os engmas de
Maestro y os dscpuos. E trasfondo determnante es dobe: e
nervoso |udasmo de Trng comportaba estar aerta a esa
reacn en e con|unto de as tradcones tamdcas y hasdcas.
Su apasonado nters por Matthew Arnod evocaba a un hombre
de etras nmerso tambn en preocupacones pedaggcas y en a
transmsn de vaores. E hebrasmo, adems, haba
consttudo una de as preocupacones permanentes de Arnod.
En Kf 'his 'ime, Kf 'hat Place (1943), e campus es un escenaro
bucco. Mentras se prepara para enfrentarse con su prmera
case de curso, |oseph Howe decde que a enseanza se eve a
cabo medante debates abertos: Pero m opnn vae ms que a
de nade aqu. Entra, con formadad herdca, un ta Tertan,
Ferdnand R. Se produce un sbto debtamento. E traba|o que e
asgna no sera para Tertan un asunto extemporneo. Con
una sonrsa en su extraa boca, Tertan (cuyo modeo, segn se
dce, es Aen Gnsberg en e curso de Trng de a Unversdad de
Coumba) trata de denr a Howe como un MaLtre en sentdo
francs. Ser un profesor vdo es ocupar un puesto en e na|e
de Kant, Hege y Netzsche. Howe vsumbra en su rebede aumno
un estudante medeva que se despde de Abeardo. Tertan e
entrega un escrto pretencoso y seudorco de desumbrante
orgnadad. Howe es un poeta de cortsmo aento, dspuesto a
descansar cmodamente en un regstro acadmco menor.
Tropeza con una resea que se ceba en su precossmo esotrco.
Fatamente, tambn Tertan ha edo esa sarta de mproperos,
pero conesa admracn por e ntento de Howe y despreco por
e crtco. Se papa una ternura entre Maestro y dscpuo.
La case est eyendo (spectros, de Ibsen. Tertan pone e dedo en
a aga, pero ahoga su percepcn en una ncomprensbe
verbosdad: Oh, e muchacho estaba oco, y de repente esta
paabra, utzada a modo de hprboe, entendda cas como
expresn de una exasperada admracn, se hzo tera. Ahora
que se haba utzado esa paabra, Howe vo con cardad que
Tertan estaba oco. Parece usted muy afectado, observa e
decano a su espantado profesor. A su vez, os garabatos que enva
Tertan a decano revean a Howe un poder amoroso. En verdad,
Tertan, que nspraba compasn, o compadeca a
severamente, y obtena consueo de a mente de Tertan,
mposbe de consoar. E veredcto mdco es mpacabe: es e
resutado de unos nhumanos nstrumentos de precsn, a
dencn de Tertan de a cmara que aferra entre sus manos en e
exteror de una ceremona de graduacn de a cua es excudo.
Howe se sente extremadamente apesadumbrado a ver e
crcuo, trpemente te|do, de a soedad de muchacho. Sn
embargo, en e msmo momento, Howe ntuye que es )l quen es
compadecdo, que e fracaso es suyo. Cuando de|a a Tertan es un
hombre ms trste y ms sabo.
'he "esson and the 0ecret, de 1945, es una estampa ms gera.
Vncent Hamme, brante en a teora pero pragmtcamente un
nt, da case de Tcncas de escrtura creatva a nueve
acaudaadas seoras que hasta e momento no han venddo nada
a nnguna revsta. Estas asprantes suspran por un gua y agente
que pueda decrnos o que de verdad hay que saber. Hamme
es ee una hstora nnegabemente fascnante. Sn embargo, en
un momento de cavosa rea|acn de as oyentes, hubo ago
arcaco y mtogco, ago que contena un pegro atente. Era as,
sn duda, como as mu|eres de Traca se haban sentado en torno
a Orfeo antes de tener a oportundad de encoerzarse con . La
ancana seora Pomeroy, que en una ocasn haba menconado a
Bourget (!), expresa su grattud por a marava que es a
teratura. Pero es a seora Stocker a que desencadena a
revueta a preguntar o nco que mporta: Se vende ben este
autor?.
E con|unto Maestro /dscpuo no est en modo aguno mtado
a os mbtos de a regn, a osofa o a teratura. No se
crcunscrbe a engua|e y a texto. Es un hecho de a vda entre
generacones. Es nherente a toda formacn y transmsn, ya sea
en as artes, en a msca, en as artesanas, en as cencas, en e
deporte o en a profesn mtar. Los mpusos haca a dedad
amorosa, a conanza, a seduccn y a tracn son parte
ntegrante de proceso de a enseanza y e aprendza|e. E eros de
aprendza|e, a mtacn y a posteror beracn est tan su|eto a
crss y rupturas como e de sexo. Las tensones concentradas y
beradas en una con4ersaione patnca, arededor de a mesa de
un semnaro, se reproducen en e estudo, en e conservatoro, en
e aboratoro. En e taer o en a case magstra actan unos
dntcos modeos de rvadad, de ceos, de anheo de ser e
sucesor, unas dntcas tctcas de tracn. Nuestro trpe
paradgma -a destruccn de dscpuo por e Maestro, a tracn
o usurpacn de dscpuo por e Maestro, e arco ectrco de fe y
paterndad compartdas- es ubcuo.
La nvestgacn revea cuan numerosas son as obras de arte
mportantes fruto de una creacn coectva. En numerosas pocas,
sobre todo de a Edad Meda y e Renacmento, e Maestro tene
ba|o su mando un equpo de ayudantes y aprendces. Detrs de a
gura de patrono, manos menores nsertan e pasa|e. E estudo
es un taer en e que se practcan unas tcncas de ensamba|e y
susttucn que antcpan as de a manufactura. En este milieu,
como nfatgabemente documenta Vasar, abundan os ceos, a
competenca (en ocasones homcda), e pago. Exactamente e
msmo mecansmo caracterza a conservatoro de msca, a case
magstra de composcn o e|ecucn. En o que os franceses
aman acertadamente un )tude de arqutecto, os aumnos y
actos, a su vez, se escnden para fundar empresas rvaes. S
pueden, a gua que hacan os orfebres de Nuremberg o os
tapceros de Amberes, robarn centes. Con demasada
frecuenca, e ego se magna a nvestgacn centca como un
centro de concorda ompca, como una Arcada de a |ustca. E
traba|o de equpo en as cencas, en e aboratoro de un patrono,
puede estar eno de ceos, de egosmos en feroz competenca.
Ou nombres gurarn cuando se pubquen os resutados? Esta
in4idia se ha tornado ms aguda conforme a economa de xto
se hace mayor y a nancacn ms precara. En cas todas as
actvdades humanas, e aprendz se converte en crtco,
denegador o rva de su Maestro. La dnmca es ms ntrncada a
donde a tcnca -cmo se apca a pntura, cmo se toca e
von, cmo se dbu|a un proyecto- es nseparabe de estmuo y
a nspracn e|empares. A donde e magstero tene un
componente sensbe adems de manua. La msca nos ofrece un
caso supremo.
La trayectora de Nada Bouanger fue meterca. Aumna de
Conservatoro de Pars desde os nueve aos, desde un prncpo
prometa cosas magncas para e futuro. Sgu un prmer
premo en armona en 1903. A os trece aos, Nada reaz su
debut pbco a rgano y a pano. Faur fue su nsprado profesor
y su permanente pedra de toque. Tras graduarse con todos os
premos en 1904, Nada Bouanger, que an no tena vente aos,
empez a dar cases por su cuenta, generando temor y respeto
entre sus aumnos. Empez su carrera como concertsta en a
prmavera de 1905; fue ponera en e uso de cave en e|ecucones
de obras de Bach y pas a a composcn. A recbr soamente un
segundo gaardn en e Grand Prx de Roma de 1908, Nada
Bouanger crstaz as protestas femnstas contra a n|ustca
acadmca y profesona. La brantez de su hermana menor, L,
que haba egado a domnar a msca con nforma facdad,
compc as cosas. L obtuvo e Prx de Roma en 1913, sendo a
prmera mu|er que recb este honor. Ese ao marc tambn e
comenzo de a fama de Nada Bouanger como pedagoga. Acuda
a ea un trope de aumnos dotados. E prmer no prodgo a que
nstruy, |acques Dupont, fue evado a ea con dos aos de edad.
Arededor de a Maestra zumbaba una comena de muchachas, a
Socedad Nada Bouanger. Ya haba una eyenda segn a cua
no sera promovda a profesora ttuar de Conservatoro porque os
e|erccos que pona eran demasado dfces. La muerte de L en
marzo de 1918 y a taa de as composcones de sta conrmaron
a vocacn de autonegacn de Nada. A partr de entonces no
sera otra cosa ms que una suprema profesora y vvra a travs
de sus aumnos en o que ta vez fuera a expacn de os
obsesvos pero ambguos sentmentos que haba abergado haca
su hermana menor, ms creatva. Su cuto pstumo a L nunca se
debt.
E prmer aumno norteamercano de Nada Bouanger haba
egado en 1906. La entrada de Estados Undos en a guerra nspr
un Comt Franco-Amrcan du Conservatore. Water Damrosch
drg en Pars. Con a concusn de as hostdades, abarrotaron
a cudad artstas, escrtores y mscos norteamercanos.
Bouanger se gan os eogos y a subvencn de Amrca. Drgda
por Afred Cortot, a nueva coe Nrmae de Musque conced por
n a Bouanger un cargo ttuar y prestgoso. En Fontanebeau se
abr una escuea de msca para amercanos, un conservatoro
francoamercano, ba|o a gda de Bouanger. E prmero en
matrcuarse fue Aaron Copand, que contaba vente aos. A
naes de 1925, Nada Bouanger haba dado case a ms de cen
compostores e ntrpretes amercanos. Entre eos guraban
Staney Avery, Roger Sessons, Vrg Thomson, Donad Harrs,
Water Pston, Eot Carter. Tanto por o que se reere a cantdad
como a cadad, e magisterium de Bouanger no tene parangn
en a hstora de a msca. Su efecto fue decsvo: Ea tena a
sensacn de que a msca amercana estaba a punto de despegar
como o haba hecho a rusa en a dcada de 1840. Nos do a
segurdad necesara para evaro a cabo. Los aumnos a su cargo
eran presentados a quenes podan anzar sus composcones. De
esta manera, Copand fue presentado a Damrosch y a
Koussevtzky. Se atra|o a a rbta de Fontanebeau a nuevas
personadades de baet como Nnette de Vaos y Baanchne. A
os trenta y cnco aos, Me. Bouanger era un fenmeno
nternacona. Sus dscpuos consttuan una faange de ees
atemorzados pero tambn carosos.
Su prmera vsta a Estados Undos, donde a aguardaban
antguos dscpuos y admradores, tuvo ugar en dcembre de
1924. Las conferencas de Bouanger en Radche, en 1938, an se
recuerdan. Preparando agrupacones coraes, Bouanger present
su propo redescubrmento de os motetes renacentstas de
Monteverd, Schtz, Dowand y Campon. Fue a precursora de a
vueta a Purce y a Rameau. Cas contra su vountad, Bouanger
huy a Estados Undos en 1940. Una vez ms, sus conferencas y
cases magstraes atra|eron a ardentes segudores. A regresar a
su pas, fue nombrada profesora de peno derecho de
Conservatoro, despus de venttrs aos de presentar su
canddatura. En a nueva oeada de estudantes amercanos
guraron Gan Caro Menott y Leonard Bernsten. Hubo pocos
rebedes. George Anthe y George Gershwn haaron sus
mtodos dfces de aceptar. Tras un argo perodo estudando con
ea, Php Gass se march. En Pars, Over Messaen y |eune
France haban susttudo a neocascsmo. No obstante, as
conferencas de Bouanger y sus cases de os mrcoes sgueron
sendo muy nuyentes. Entre os compostores franceses, |ean
Franax e Igor Markevtch procamaron su deuda con a
Bouangere, a mtca panadera de a exceenca musca. E
contacto con a msca amercana no se nterrump. E setenta
cumpeaos de Bouanger fue motvo de un trbuto snguar: @i4e
a profesora fue e ttuar de ,e7 Qork 'imes. Con a vsta
debtada y e odo tan no como sempre, Nada Bouanger
ense de manera ncomparabe canto cora hasta e n de sus
das. Mur a os noventa aos en octubre de 1979.
Sus |ucos y su sensbdad eran hbrdos. Comprometda con su
experenca amercana, esenca para a hstora musca
amercana, Nada Bouanger nunca reneg de su convencmento
de que Europa era y segura sendo Atenas mentras que Estados
Undos estaba destnado a ser Roma. Rodeada de dscpuos de
orgen |udo, e cuto bouangerano a a dscpna, a a autordad
conguradora, a ev a smpatzar con e fascsmo de Acton
Francase, ncuyendo e antsemtsmo! Esto puede expcar en
parte su poca dsposcn a entenderse con Arnod Schnberg. Lo
certo es que su odo para a msca contempornea era
ntermtente: embeesada con "a consagraci!n de la prima4era a
os decnueve aos, sus reaccones haca Stravnsk seran
ambguas. La atonadad era perturbadora para una apasonada
dscpua de Faur y, posterormente, de Luy. Se deetaba en e
vrtuossmo barroco de su aumno Raph Krkpatrck.
Nade que no haya sdo aumno de Bouanger puede expresar e
hechzo presente en su modo de ensear. Sus dicta sueen ser de
una generadad monumenta: No creo en a enseanza de a
esttca a menos que se combne con un ntercambo persona. A
os corstas de Radche: No os mts a hacero o me|or que
pods. Hacedo me2or de o que pods!. Oue tenga yo a
posbdad para ntercambar o me|or que hay en m con o me|or
que hay en vosotros. O, en 1945: E profesor no es ms que e
humus de sueo. Cuanto ms ensea uno, ms se mantene en
contacto con a vda y sus resutados postvos. Consderndoo
todo, a veces me pregunto s e profesor no es e verdadero aumno
y e benecaro. Dez aos despus: Cuando doy case, echo as
semas. Espero a ver qun as agarra |...| Los que as agarran, os
que hacen ago con eas, ellos son os que sobrevven. Los dems,
pRt;. Y en e Musical Dournal de mayo de 1970: Nunca es
su<ciente e cudado que se puede poner en a formacn de un
no |...|, tenemos que hacer todo o que podamos por aguen
que puede hacer mucho; es n|usto para nuestra |ustca humana.
Pero a |ustca humana es una |ustca pequea (cmo habran
mostrado su acuerdo Patn y Goethe!).
Abundan as ancdotas que ustran e magstero tcnco de
Nada Bouanger. Haban de su habdad para ocazar a nstante
e mnmo error o descudo en a nterpretacn de un aumno; de
su ra ante cuaquer forma de engafa compostva o
nterpretatva; de una memora ms a de toda comparacn.
Sospechamos, sn embargo, que e geno est en otra parte, e
geno que habra caracterzado cuaquer dscpna que hubera
enseado. La entrega de Bouanger en e acto de ensear era
absouta, totatara en e sentdo ms nfrecuente de trmno.
Su axoma de que e taento, de que a creatvdad no estn
sometdas a a |ustca soca reforzaba no so su propo etsmo
sno tambn e de sus aumnos. Les do a conanza que
necestaban para egar a ser o que fueron. sta es a donacn
suprema de un Maestro. Como d|o Ned Rorem, Nada Bouanger
fue, sencamente, a profesora ms grande que ha habdo desde
Scrates.
Para Pndaro y Patn a cuestn habra sdo evdente. S a
osofa, a teratura y a msca tenen sus Maestros y dscpuos,
tambn os tene e deporte. En e mbto amercano, a gura de
entrenador es un cono. Desde e ms bsco nsttuto hasta a
cspde profesona, e entrenador es tendo en ata estma. Los
drectvos de colleges y unversdades, y no dgamos os profesores,
recben saaros que estn muy por deba|o de as astronmcas
remuneracones de os gurs de ftbo o de baoncesto. Un
presdente de Estados Undos eg a hacer un homena|e de
despedda a Bear Bryant, nsprador de a oeada carmes de
a Unversdad de Aabama. Pero en a gaera de persona|es
famosos e puesto ms ato o tene Knute Rockne.
Sus taentos eran mtpes: como profesor de qumca, como actor
y como experto autsta, Rockne se convrt en un orador pbco
a que se reconoca de manera tan nmedata como a Rodofo
Vaentno. Orgnaro de una fama de nmgrantes noruegos, |ug
en e equpo de Notre Dame que obtuvo una cebre vctora sobre
a Academa Mtar de Estados Undos, un partdo que contrbuy
a hacer de pase adeantado un arma eta. Entrenador ayudante
de ftbo amercano en 1914, Rockne fue nombrado entrenador
ttuar y drector de atetsmo cuatro aos despus. Las trece
temporadas sguentes estabeceron un rcord sn par: cento
cnco vctoras, doce derrotas y cnco empates. Tres campeonatos
naconaes. Con sus egendaros Cuatro |netes en e terreno tras
a nea deantera y as Sete Muas en a nea de escaramuza,
os equpos de Notre Dame entre 1922 y 1924 fueron cas
nvencbes. E Magus transform a tctca, anzando ataques
rempago desde a formacn en T, hacendo susttucones para
que entraran equpos de refresco, sus tropas de choque, en e
transcurso de partdo. Por extraordnaro que fuera su generaato
en e campo, a verdadera emnenca de Knute Rockne radca en
a creacn de una estrpe de entrenadores sn gua en nngn
otro deporte (n empeo pedaggco). Era, de una forma que no
admte comparacn, un profesor de profesores, un Maestro cuyos
dscpuos, a su vez, se dsemnaran y perfecconaran sus
doctrnas.
En a poca de a muerte de Rockne, que tuvo ugar en marzo de
1931 como consecuenca de un accdente areo en Kansas, se
haban convertdo en entrenadores profesonaes ms de
doscentos atetas que haban |ugado con . De eos, noventa
eran entrenadores de colleges, cas cuarenta con e puesto de
prmer entrenador. Haber |ugado ba|o a dreccn de Rockne
sgncaba tener asegurado un empeo como entrenador tras
cencarse. Doce entrenadores superores eran antguos aumnos
de equpo de ao 1919; once procedan de de 1922. Incucaron
as deas de Rockne y entrenaron equpos de todo e contnente.
Sobre todo en e Medo Oeste, en Mchgan y en Purdue, e modeo
Rockne cre centros neurgcos de ftbo y, por gorosa smoss,
de poscn acadmca. Sn embargo, e Maestro nsst en que sus
mtodos eran un bro aberto. Venan a ser una coreografa
detaada y dscpnada en a e|ecucn de un puado de |ugadas
bscas, una precsn que engendraba una conanza mbatbe.
Knute Rockne consderaba a sus dscpuos como una fama.
Mantena un estrecho contacto persona con eos, dndoes
conse|os profesonaes y personaes, envndoes regaos de boda,
nteresndose por sus esposas e h|os. Recprocamente, antguos
|ugadores de Notre Dame, aunque no estuveran entrenando,
actuaban como observadores, examnando a os adversaros y
mandando nformacn sobre eos. Unos mnucosos anss de
esto de Stanford contrbuyeron a una famosa vctora en a Rose
Bow de 1925. Un chvatazo acerca de Carnege Tech que do un
espa e permt a Rockne vengar su prmera derrota en casa en
venttrs temporadas.
A partr de 1922, as Escueas de Entrenadores Rockne ensearon
a osofa de Notre Dame y sus tcncas. Se organzaron sesones
de verano en decsete ocadades, con |ugadores de Notre Dame
como nstructores. Como consecuenca, mes de mentores de
nsttutos y colleges habran de adoptar os prncpos generaes y
|ugadas concretas de Rockne. Este rbo de entrenamento do
frutos ustres. De saeron Bear Bryant y Vnce Lombard (de
os Green Bay Packers, de Wsconsn). En a propa Notre Dame,
Frank Leahy resut ser un heredero nnovador.
Toda esta geneaoga sgue tenendo un extremo nters hstrco
y metodogco. Un pasatempo oca, en muchos aspectos cas
esotrco -e ftbo amercano no haba e doma futbostco de
una /upa MundialA, se convrt en una pasn debda, en buena
medda, a geno de un Maestro. Ou otra paideia ha sdo tan
proca en exceenca? Los dscpuos de Rockne formaron una
tercera generacn de deres ddctcos. Muchas de sus prctcas
se han mantendo en a modcada manera de |ugar de sgo XXI.
De una u otra forma, Knute Rockne fue capaz de e|empcar, de
transmtr un sentmento comn de vctora, tcncamente
perfecconado. No hubo un Pndaro que nmortazara su proeza
carsmtca, pero e oraron ms de cen m personas que
va|aron a South Bend para asstr a funera. Ms que por e
gramtco de Brownng.
En Estados Undos, durante estas tmas dcadas, ha habdo dos
movmentos o patoogas que han erosonado a conanza entre
Maestro y dscpuo, entre docentes y dscentes.
E eros y a enseanza son nseparabes. Esto es certo antes de
Patn y despus de Hedegger. Las moduacones de deseo
esprtua y sexua, de domno y sumsn, a nteraccn de ceos y
fe, son de una compe|dad, de una decadeza que desafan a
anss precso (en su semnaro sobre e =an3uete, Leo Strauss
ha cas nabordabe e concepto de amor). Hay componentes
ms sutes que e gnero, que as demarcacones entre a homo-
y a heterosexuadad, entre as reacones que convenconamente
se consderan ctas y prohbdas con os |venes. Constantemente
tenen ugar nversones de papees: es Beatrz, a na amada, a
mu|er adorada, quen se converte en MasterBMistress de ama de
Peregrno. En os sonetos de Shakespeare, e pasBdeBdeu& de
nstruccn y deseo, de otorgamento y recepcn toca absmos que
escapan a a parfrass. Hasta a posesn carna consumada es
una mnuca comparada con a tembe mposcn de manos en o
vvo de otro ser humano, en su despegue, que est mpcta en a
enseanza. Un Maestro es e ceoso amante de o que podra ser.
Indudabemente, hay pegros. E eros de nteecto, ms feroz que
nngn otro, puede fundrse con a ascva. Puede desencadenar
un sadsmo expotador, tanto menta como fsco. Abundan
percepcones de esta degeneracn en Bazac, en Dckens, en e
Henry |ames de 'he Portrait of a "ad1 $Retrato de una dama%. Las
necesdades y esperanzas emoconaes o profesonaes de
dscpuo, su dependenca matera o psquca de os favores de
Maestro pueden provocar, ncuso nvtar, a presones sexuaes.
Scrates en e =an3uete, e Magister "udi en a fbua de Hesse,
son agudamente conscentes de esta trampa. A parecer, perturb
a Wttgensten. A nvees nferores, estas exaccones contrbuyen a
a catstrofe. S en e Magstero, en o pedaggco, hay un
pecado contra e Esprtu Santo, es e trueque sexua de
aumno a cambo de eogo y progreso. E hecho de que este
ntercambo pueda ser ncado por a vctma, de que en a
stuacn de a enseanza se ofrezcan favores sexuaes de una
forma prometedora y cacuada, no hace sno afear an ms e
acuerdo. La sumsn puede ser a ms desconcertante de as
agresones.
A este asunto, enormemente compe|o, ms antguo que
Acbades o que e dscpuo amado, e acoso sexua a esto
amercano e ha aaddo amenaza, trvazacn, cnsmo y as
artes de chanta|e. Un taante de ntmdad entre profesor y
aumno, un caor no comeddo o un gesto desahogado han pasado
a ser cupabes. Hay que de|ar as puertas abertas para que no se
abuse de a prvacdad. Vdas ntachabes han sdo puestas en a
pcota o destrudas por acusacones que son, por su naturaeza y
su corte hstrco, cas mposbes de desmentr. Esta desagradabe
stuacn est partcuarmente extendda en as humandades, en
as cuaes as |venes representan ahora a a gran mayora de
aumnado y en donde a teratura y e arte estn nevtabemente
cargados de contendo y sugerencas ertcos. Es certo que ha
habido acusacones de acoso |ustcadas; es nnegabe que a
enoquecda competenca por as oportundades acadmcas ha
conducdo a abusos. En demasados casos, sn embargo, esas
acusacones han sdo consecuenca de una hstera mendaz, de
una frvodad oportunsta. E coste ha sdo runoso. Hay
testmonos de eo en Kleanna, de Davd Mamet, o, en un escenaro
sudafrcano, en 6isgrace $6esgracia%, de |. M. Coetzee. Se ha dado
renda sueta a una vena de purtansmo, de egasmo, endmca
en a hstora estadoundense. La rona, que es a chspa de
entendmento, se ha hecho todava ms sospechosa que antes en
e ethos estadoundense.
Abstenerse de a rona, de a acttud aerta haca e rdcuo que
debe ser propa de a sensbdad aduta, caracterza tambn as
cazas de bru|as protagonzadas por a as amada correccn
potca. Una vez ms, hay motvos vdos. Ovdar a hstora y os
ogros de as mnoras tncas, e trgco egado de a escavtud
en Norteamrca, as mtpes contrbucones de a comundad
negra a destno amercano, fue ago verdaderamente
escandaoso. Tambn o fue e no ndagar, conmemorar y vaorar
e pape de as mu|eres, acaado durante mucho tempo por a
domnacn mascuna y os pre|ucos patrarcaes. O
consderemos tambn nuestra debtadora gnoranca de sam.
Una n|ustca anacrnca exga reparacn.
Sn embargo, o que con excesva frecuenca ha vendo a
contnuacn ha sdo una farsa de a argumentacn y a
nvestgacn responsabes. Se han ensazado textos focrcos,
subafabetsmos y antafabetsmos artcosos y pubctados a
bombo y pato. Se han nsttuconazado seudopanes de
estudos a costa de dscpnas mprescndbes, creando no una
beracn sno nuevos guetos para os afroamercanos o os
chcanos. Se ha reescrto a hstora hasta egar a a paroda. Lo
certo es que, para ben o para ma (me he pasado toda m vda
profesona nsstendo en a cuestn de as correacones entre as
humandades y o nhumano), nuestra herenca en Occdente es a
de |erusan, Atenas y Roma. E afabeto de as cosas que
reconocemos como nuestras es e que han desarroado unos
varones bancos dfuntos. Nuestras pedras de toque en o
teraro, en o osco, en o esttco, tenen todas eas un
nceo europeo o estadoundense, a menudo muy nudo desde
e exteror y ahora matzado y enrquecdo por a puradad
tnca. Consderar que Sfoces, Dante o Shakespeare estn
mancados por una mentadad mperasta, coonasta, es pura
y smpe estupdez. Desechar a poesa o a novea occdentaes
desde Cervantes hasta Proust por machsmo es ceguera. Como
tambn o es a renunca a a fuerza creatva de as gramtcas y
os vocabuaros desarroados ba|o a presn de vandasmo y a
reduccn ngstcos. Oue Bach y Beethoven egan a mtes de
empeo humano que sobrepasan e rap o e hea41 metalP que
Keats pone en sofa deas a as que Bob Dyan es a|eno, es o debera
ser ago evdente por s msmo, sean cuaes fueren as
connotacones potco-socaes -y en efecto as hay- de ta
convccn.
Con honrosas excepcones, a tracn, una vez ms, ha vendo de
os crgos. Acadmcos, crtcos cuturaes e hstoradores han
auado con os obos, esperando popuardad o perdn. Forece e
masoqusmo pentenca. Son os profesores (y sus asustados
decanos) os que han quebrantado e |uramento hpocrtco de
buscar a verdad, de proponerse ograr cardad en sus |ucos, de
arresgarse a a mpopuardad, cosa que un profesor tene que
hacer, aunque sea en su sencoso fuero nterno, cuando obedece
a su vocacn. Las consecuencas -que egan hasta a banazacn
de programa de estudos, de proceso de examen, de os
nombramentos para puestos en os colleges y unversdades, de a
pubcacn sera y a nancacn- han sdo danas.
Actuamente, en as humandades hay una excesva programacn
de cursos que debe su carcter fantasma a recuerdo de o que ya
no se ensea, de a proscrpcn de cuestones tab.
Se han trazado paraesmos entre a caza de bru|as de Saem y a
mposcn de a correccn potca. Se han amordazado
decaracones bscas que se reeren a os orgenes y a a
ubcudad de a escavtud dentro de Afrca, evocadoras de geno
de pensamento grego para a argumentacn, que observan a
resonanca munda de agunas enguas y textos canncos
occdentaes. Se ha acosado a profesores e nvestgadores; se ha
recompensado con argueza a revsonstas espuros. Las cencas
no conocen seme|ante estupdez. Este punto cruca se pasa a
menudo por ato. E egado de Arqumedes, Gaeo, Newton y
Darwn sgue estando seguro. (Lo cua no sgnca en modo aguno
a omsn de, por e|empo, as matemtcas ndas o a temprana
tecnooga chna.) En a cenca, a engafa, y mucho ms a
fascacn por motvos de raza, gnero o deooga est -hasta
donde es humanamente posbe- excuda. La correccn es a de
a ecuacn, no a de a potca de a cobarda. Esta dferenca -
podemos con|eturar- ayuda a expcar e reatvo prestgo y
dgndad que actuamente poseen as cencas y as etras
humanas.
Agunos de os novestas amercanos se han ocupado de esta
debdad. En 'he 61ing *nimal $(l animal moribundo% (2001), de
Php Roth, as vugardades de corazn son, suponemos,
ntenconadas. E Maestro maduro y su |oven aumna vven e caos
de sexo, turbuento en a poesa, entrete|do con e ntento de
dar forma a a magnacn, como hzo Yeats en su avanzada edad
y sexuamente atormentado. No menos que e acto msmo de a
enseanza, e arco de sexo tene que cruzar e absmo de a
edad. Incsvamente: Yo soy e autor de domno que ea tene de
m. La feacn en a bboteca es a masa negra de campus,
que satsface no a sumsn o a servdumbre de a aumna sno
un trunfo satrco, bquco. E sexo es tambn vengarse de a
muerte. A esta msca, a ntegenca custca de Roth aade
tonos de rona y desoacn a un tempo. Para e narrador, e
ddactsmo es m destno. ste debe subvertr y escencar a
enrarecda pasn de tab profesor-estudante. En as |venes
excesvamente entregadas, as gutter girls, se ocutan as
mnades. Oun acosa a qun?
Pubcada un ao antes, a novea de Sau Beow Ra4elstein es de
otra sustanca. E fastaano protagonsta, de formacn csca y
que profesa un descarado etsmo tanto en a vda nteectua
como sensua, ha conqustado fama y fortuna a na de su
prdga exstenca. Se ha dcho que se descrbe aqu a profesor
Aan Boom y su xto de ventas 'he /losing of the *merican Mind.
Las preocupacones patncas de Ravesten, sus referencas a
Maquaveo y Hobbes, apuntan no menos a sabo de a
Unversdad de Chcago Leo Strauss. Ravesten tene su crcuo:
Sus membros eran aumnos a os que haba formado en
osofa potca y ve|os amgos suyos. La mayora de eos se
haban formado como e propo Ravesten, con e profesor Davarr,
y utzaban su vocabuaro esotrco. Entre eos hay destacados
funconaros, perodstas y membros de equpos de asesores. E
tefono hace posbe un semnaro permanente en e cua as
cuestones susctadas en Washngton o Pars sean aneadas con
e Patn que estudaron hace dos o tres dcadas, o con Locke, o
Rousseau, o ncuso Netzsche. La eccn de Maestro es
despadada: te habara de tu ama, ya enaquecda y que se
va encogendo muy deprsa, cada vez ms deprsa.
Ravesten se cuda de que sus dscpuos estn pronto ms
famarzados con Ncas y Acbades que con a furgoneta de
reparto de a eche o con e amacn de todo a dez centavos. Los
ms afortunados, os ms dotados sern guados, pasando por
Patn y Mamndes (e programa de Strauss) y por a humandad
superor de Shakespeare, hasta Netzsche y ms a de . Los
actos de Ravesten acuden a ver a su Maestro como s fuese una
espece de Mchae |ordan, a superestrea de baoncesto.
Ravesten, en esta radca anaoga amercana, evta por encma
de mundo cuando expca e Forgias de Patn teramente a a
vsta de as pantas de amnacn de acero y os montones de
cenza y mugre cae|era de Gary. Para eos, este hombre, con
su cega gotonera por duces de un centavo o habanos egaes,
era un prodgo homrco. Sus |venes estn ocos por ,
mtan su manera de andar (gua que v yo a |venes centcos
tratando de mtar a de Oppenhemer), sus engmtcos gustos
muscaes, su atavo, cada vez ms opuento.
Sau Beow no rehuye e qud: Era un profesor, ya ves. sa era su
vocacn: enseaba. Somos un puebo de profesores. Durante
menos, os |udos han dado y recbdo enseanza. Sn enseanza,
os |udos eran ago mposbe. Con su amgo Herbst -apedo
que sgnca otoo- Ravesten concuye que es mposbe
brarse de sus propos orgenes; es mposbe no segur sendo
|udo. Los |udos, ensean Ravesten y Herbst sguendo a nea
estabecda por su maestro, Davarr |estaba Beow pensando en
Pau Shorey?|, fueron testgos hstrcos de a nexstenca de
redencn. Vover sobre este punto.
E eros y as enguas cscas nunca estn muy separados. Menos
an cuando as ensea e seor Sypher, de peo rao, oendo a
coona y de modaes suaves, en The Mysteres of Caesar, de
Anthony Hecht. Escucha con pacenca mperturbabe y sonrsa
un tanto crptca cmo sus aumnos manterpretan "a guerra de
las Falias. A pesar de os agravos y torturas de as eyes de a
gramtca,
'he1 rather liked Mr. 01pher, 7ho 7as kind,
*n eas1 grader. Was he a 7ido7er?
>t 7as thought he had lost a child some 1ears before.
Kften the1 7ondered 7hat passed through his mind
*s he calml1 attended to their halt and crude
(Rorts, not guessing one or another bo1
0er4ed as *ntinous to that in7ard e1e
Which is thepitiless bliss of solitude.
|Les agradaba mucho e seor Sypher, que era amabe / y e
costaba poco poner notas atas. Era vudo? / Se crea que haba
perddo un h|o agunos aos antes. / A menudo se preguntaban
qu era o que se e pasaba por a cabeza // cuando
tranquamente escuchaba sus vacantes y toscos / esfuerzos, sn
sospechar este o aque muchacho / que haca de Antnoo para esa
mrada nteror / que es a dcha nmsercorde de a soedad.|
La referenca, un cdgo secreto para todos excepto para os
muy etrados, se sta serenamente. Antnoo, e favorto de un
emperador estoco y sotaro. Un aua y una case de atn
embru|adas por un mundo nuevo que es tambn antguo.
Anne Carson, que vve en Canad, es quz a voz ms
ntrospectva y engmtca de a poesa contempornea, con su
esprtu posedo por a epopeya grega y os e|empos rcos. La
mtrca grega y Scrates habando de amor a Fedro nforman sus
poemas. Pero a epfana madta se presenta en una case de atn:
late spring, late afternoon, the passi4e periphrastic,
for some reason > turned in m1 seat
and there he 7as.
|e na de a prmavera, e na de a tarde, a perfrstca
pasva, / por aguna razn me vov en m asento / y a estaba .|
La sntaxs devene presago:
Jseless to interpose anal1sis
or make contrafactual suggestions.
Oud enm futurum fut s... What 7ould ha4e
happened if, etc.
'he "atin masterHs 4oice
7ent up and do7n on 3uiet 7a4es. * passi4e
periphrastic
ma1 take the place of the imperfect or pluperfect
sub2uncti4e
in a contrar1BtoBfact condition.
Adeo parata sedto fut
ut Othonem raptur fuernt, n ncerta nocts tmussent.
So ad4anced 7as the conspirac1
that the1 7ould ha4e seied upon Ktho, had the1 not
feared the haards ofthe night.
Wh1 do > ha4e
this sentence in mind
as i<t happened three hours ago not thirt1 1ears;
Jnshielded still, night no7.
Io7 true the1 7ere tofear its haards.
|De nada srve nterponer un anss / o hacer sugerencas
contraras a os hechos. / Xuid enim futurum fuit si... Ou habra /
suceddo s, etctera. / La voz de profesor de atn / suba y ba|aba
en tranquas oeadas. Una perfrstrca / pasva / puede ocupar e
ugar de mperfecto o puscuamperfecto / de sub|untvo / en una
condcn contrara a os hechos. / *deo parata seditio fuit 5 ut
Kthonem rapturi fuerint, ni incerta noctis timuissent. 5'Tan
avanzada estaba a conspracn / que habran apresado a Otn,
de no ser porque / teman os pegros de a noche. / Por qu
sgo / recordando esta frase / como s fuera de hace tres horas y
no de hace trenta aos! / Ouetud sn proteccn, ahora noche. /
Ou razn tenan en temer sus pegros.|
Oun dce que a mente amercana -o a canadense, o
ambas- se est cerrando?
(
El intelecto )ue no en#e*ece
Hemos araado a superce. No hay comundad, credo, dscpna
o artesana que no tenga sus Maestros y dscpuos, sus profesores
y aprendces. E conocmento es transmsn. En e progreso, en a
nnovacn, por radcaes que sean, est presente e pasado. Los
Maestros protegen e mponen a memora, Madre de as Musas.
Los dscpuos reazan, dsemnan o traconan as energas socaes
que conforman a dentdad. Hemos vsto cun nteractva es esta
dnmca. La dea de un Maestro autsta, ncapaz de compartr sus
haazgos y que se nega a hacero, es gcamente posbe pero
raya en a contradccn. Ou podemos saber de un Mton
mudo (aunque hemos observado negatvas a comuncar a do&a o
e descubrmento por temor a que caga en maas manos)?
Cubrr este campo sera una ambcn absurda. Las enguas
requerdas, os conocmentos etnogrcos, antropogcos,
hstrcos que seran precsos estn muy por encma de cuaquer
testmono ndvdua. E Magstero de chamn, de os narradores
-cas trgcos- de hstoras de Kaahar o de Pacco Sur, as
ncacones a aprendza|e, con frecuenca esotrcas y prohbdas
a todo observador forneo, de a cutura afrcana, de sudeste
astco y de sam, son accesbes, s es que o son, a unos
cuantos especastas. Hasta as ms prsperas y mundaes de as
regones, deoogas, tcncas y con|eturas centcas no son sno
a punta vsbe de un ceberg de a enseanza cuya masa ocuta
ega a as profunddades de a experenca humana. Los
astrogos superan ampamente en nmero a os profesores de
astrofsca. Es muy posbe que su nuenca en os nvees de
concenca ms fundamentaes, orgncos, sea mucho mayor.
No obstante, es precso menconar dos tradcones -ta vez fuera
me|or decr dos mundos, ta es a veterana y rqueza de ambos
-, s ben m fata de competenca en as enguas y os textos
reevantes harn que as referencas sean totamente
nsucentes.
Sn a enseanza -dce Sau Beow- os |udos eran ago
mposbe. E |udasmo es nexbemente pedaggco. La
stuacn docente es ntrnseca a monotesmo |udaco. E dogo
ncesante entre Dos y e |udo ha mostrado, desde Abraham, todos
os aspectos de a reacn magstera con un puebo de una
naturaeza amantsma, rebede, recactrante, pero sobre todo
in3uisiti4a. La Tora mpartda a Moss y a travs de ste, os Samos
nsprados a Davd, os bros de profeca y proverbos, consttuyen
un pan de estudos, un manua para a nstruccn y uso daros. E
|udo es perpetuamente e&aminado, en un sentdo dferente de
prncpo de a vda examnada de Scrates. Su educacn dura
toda a vda. Es pecuar de esta reacn ddctca a varedad de
dogo. Va desde a adoracn exttca y a sumsn a a rona
ms acerba, a a protesta mora como en |ob. Abarca a respuesta
de ceebrante, que repte a voz de Dos en a turga; a
dsconformdad e ncuso a acusacn (como en e desesperado
antsamo de Pau Cean). En e sentdo ms concreto, a
supervvenca de |udasmo ha dependdo de este menaro
ntercambo en e aua o en a snagoga, en a escuea tamdca y
en a tutora, a menudo msterosamente bnoma, dentro de a
concenca persona, prvada. Como dce e chste |udo, no me
habes mentras te estoy nterrumpendo. E Dos de Israe es e
drector de una shul |snagoga| que es e mundo.
Es a constanca de este dscurso ddctco o que preserva a
dentdad |uda ncuso cuando as condcones naconaes y
materaes de a vda |uda cas han sdo qudadas. Tras a
destruccn de tempo y e trunfo de domno romano, Akba y
sus dscpuos hceron que e estudo y comentaro de a Tora
sgueran poseyendo una ardente vtadad. E na|e
nnterrumpdo de os expcadores tamdcos, de profesores y
exgetas, brota de exo y a persecucn y prospera en eos. En
os campos de extermno se daban cases rabncas. Agunas
autordades rabncas exgen e mandato de estudar a Tora cada
da y todos os das por encma ncuso de mandamento de amar
y honrar a Dos, pues e estudo de a Tora es precsamente a
demostracn de ese amor. De aqu e prestgo sn parangn que
dsfruta e profesor en a tradcn y en a comundad |udas. De
aqu tambn a recurrente ntucn, que a Wttgensten e parec
morosamente persuasva, de que e geno de |udo se drge ms
a estudo y a a exposcn que a a creacn orgna. Ou se
puede aadr a o que Dos ha creado? La patra |uda es e texto,
en cuaquer ugar de a terra donde se confe a a memora, se
someta a examen detendo y se consttuya en ob|eto de
ntermnabe comentaro (comprese con e anss
ntermnabe de Freud). La mtooga |uda par e&cellence es a
ngente crnca de os reatos de os Maestros y de os ustratvos
epsodos que acompaan sus enseanzas.
Las tradcones de estas enseanzas son de una dversdad
asombrosa. Se extenden desde o utraortodoxo y
fundamentasta hasta o hertco y antnmco. La nstruccn de
a Tora y e Tamud es una cosa; a de a Cbaa, con sus prdgas
narracones de Magstero y dscpuazgo, otra competamente
dstnta. Aunque comprende todo o esenca, e matera escrto
es una fraccn de a totadad; a oradad ha sdo y sgue sendo
predomnante. La bsqueda de una nterpretacn ocupa a
paabra vva, e cara a cara a que Emmanue Lvnas ha dado
prmaca hermenutca. En nnguna parte se transforman en
mtooga y drama as reacones entre Maestros y dscpuos de
manera ms nsstente que en os reatos, memoras y dchos de
os hasidim, e movmento petsta -en agunos aspectos mstco-
fundado en a Poona de sgo XVIII por e Baa Shem Tov, Maestro
de maestros. Es en os trbunaes rabncos, en as escueas y
shtetls |pequeas cudades| de Europa orenta, de Poona y os
Estados btcos, donde a autodencn de Israe como
dscpuazgo, como aprendza|e de Dos, acanza su cumnacn
ms ntensa. No es posbe n squera empezar a hacer |ustca en
una breve panormca a a suteza dactca, os recursos
nteectuaes, a rona, e humor, e patetsmo y en ocasones a
exposva aegra -cuando e ama danza- de os materaes
conservados, aunque e mundo que denotan no sea ahora ms
que cenzas. Han recopado y vueto a narrar estos materaes
Martn Buber, Ee Wese y expertos en etnografa y regones
comparadas. Su nuenca en escrtores secuares como Kafka,
Borges y Beow consttuye un captuo fascnante. A travs de
Harod Boom y de Lvnas, ha entrado en e engua|e de a potca
moderna y en e de a osofa posestructura. 0cholem y Folem
rman en ms de un contexto.
Hay nntas eyendas en torno a Baa Shem. Los erudtos
dstnguen os aspectos vsonaros, cas chamncos, de una
enseanza que est ntmamente unda a a nmedatez ms
humde de a exstenca y a necesdad cotdanas. E Maestro
danza con os roos de a Tora. Emana un carsma de su persona,
de su engmtca carvdenca. Es un vrtuoso de a parboa. A
preguntare un dscpuo por qu expermentamos una sensacn
de nnta e|ana en e momento msmo en que nos aferramos a
Dos, e Baa Shem responde: Cuando un padre ensea a su h|to
a andar, e pone as manos a os ados y o su|eta ben, por temor a
que e no se caga; pero cuando e pequeo est ya muy cerca de
, as aparta para que su h|o aprenda a andar soo. Aunque tena
sus races en una comundad |uda de fervor y despegue
excepconaes, e Baa Shem no se haca usones. Como e msmo
Israe, a verdad es expusada de un sto tras otro, y tene que
vagar eternamente. Ensear era para tan natura como
resprar. Sus tmas paabras fueron un acto de enseanza, una
exposcn magstra de un verscuo de bro de Esther.
Tras vneron tres profesores de profesores: e Maggd de
Mezrtch, Pnhas de Koretz y, de una manera ms espordca,
Yehe Mkha de Zotchove. Es a escuea hasdca de Maggd a que
sgue consttuyendo a fuente prncpa de eyendas sobre a
enseanza. Como dce Buber, para e Maggd e unverso
soamente se puede entender desde e punto de vsta de os
mtodos educatvos de Dos. No dra a sus dscpuos qunes de
entre eos haban egado a a correcta nterpretacn de sus
enseanzas. Cuaquera de as setenta facetas de a Tora sobre as
que uno reexone con esprtu sncero, con atencn constante,
aportar verdades. E Maggd encende as veas en a concenca
de sus dscpuos, pero son eos quenes deben escudrar y
exporar, en argos y concentrados perodos de medtacn, a
abundanca de sgncados que encerra un soo dcho o
fragmento de texto. E xtass asctco, que haba caracterzado a
temprana reputacn de Maggd, fue convrtndose en
pedagoga. Como a enseanza haba egado a ser su aento vta,
e Gran Maggd, por o que se sabe de , no escrb nngn bro.
Como Scrates, con a ustracn a a paabra habada. Permt
que sus paabras fueran apuntadas $taken do7n%, una expresn
reveadora. En ugar de un corpus escrto, so form dscpuos y
dscpuos de dscpuos. Su h|o, e rabno Abraham, mstco
cabastco, fue todava ms e|os: nstruy ncamente a un
dscpuo, Shneuer Zaman, pues exterorzar a travs de a
enseanza a reveacn nteror es descender a nve ms ba|o.
An hoy, os escassmos Maestros de a Cbaa no tenen en toda
su vda ms que uno o dos aprendces.
E rabno Pnhas est consderado como e dscpuo ms e a
esprtu y e|empo de Baa Shem. Sus sobrecogdos
contemporneos o conocan como e mayor cerebro de mundo.
Sus reacones, personaes y doctrnaes, con su dscpuo Rafae de
Bershad, estuveron caracterzadas por una pura eatad y
concorda. Han quedado como una pgna dorada de a hstora de
Maestros y dscpuos, a menudo tan turbuenta. E rabno Yehe
Mkha nos eva a umbra de sgo XIX. Este asctco addik o
|usto era un nsprado predcador ambuante. Sus repentnas
aparcones y desaparcones estaban rodeadas de un aura mtca,
a umnacn que, por as decro, sacaba de a noche. Aunque sus
enseanzas reveaban en a prctca unas nterpretacones
parad|cas, ncuso antnmcas, de a paabra sagrada, era
venerado como -en respandecente expresn- e ama de
ama. Ouz no puede un profesor asprar a ms honorabe ttuo.
Provdencamente, Menahem Mende de Vtebsk, uno de os
trescentos dscpuos que a tradcn atrbuye a Maggd, ev e
movmento hasdco a Paestna. Segudo de una troupe de
aumnos, march a en 1777. Cuenta a tradcn que su aumno
Aarn de Karn era tan eocuente que braba a sus oyentes de as
ncertdumbres de a bertad y a eeccn mora. Por este motvo
se ev Dos su |oven vda. Los Maestros errantes hceron de sus
peregrnacones una imitatio de a forma en que Dos se aparta de
mundo, ta como se ensea en determnadas guras cabastcas.
E rabno Zaman, e Rav, fund una rama tuana de hasdsmo
especamente fructfera. Sus enseanzas pueden ncnarse haca
e raconasmo, tratando de savar e absmo, cada vez ms
acerbo, entre e hasdsmo y a ortodoxa rabnca tradcona. A
msmo tempo, Zaman fue un cebre cantante y baarn: cantaba
a sabdura, como haca Scrates, y a baaba, como exhorta a
hacer Netzsche. En medo de os mpusos asctcos de hasdsmo,
e Cantar de os Cantares desempea un mportante pape. Su
|uboso erotsmo se traduce en a pasn por a ntmdad con Dos.
Los Maestros nvocaban un parad|co deseo ascvo de pureza.
Nnguna antooga de mxmas hasdcas ofrece una vsn
adecuada de su fuerza desaante. Una y otra vez se pone e
acento en a transmsn. As, Barukh de Mezbzb: Cuando se
pronunca una paabra en e nombre de quen a d|o, sus abos se
mueven en a tumba. Y os abos de que pronunca esa paabra se
mueven como os de Maestro que est muerto. No acud a
Maggd para or a Tora -rememora e rabno Leb-, sno para ver
cmo se desata sus zapatos de etro y se os vueve a atar.
Pnhas de Koretz recordaba a sus aumnos que e ama ensea sn
cesar, pero nunca se repte. E ngeno agudza a dactca. En un
tono prenetzscheano, e rabno Zusya de Hanpo exhortaba: En
e mundo vendero no me preguntarn 'por qu no fuste
Moss?'. Me preguntarn 'por qu no fuste Zusya?'.
Convrtete en o que eres. E estudo es savacn: cuando e
hombre egue a otro mundo, e preguntarn: qun fue tu
profesor, y qu aprendste de ? (Sheomo de Karn). Sn
embargo, hasta e estudo ms devoto vene a parar en nada: e
rabno Israe de Kontz se haba sumergdo en ochocentos bros de
a Cbaa; cuando acud a Gran Maggd supo a nstante que no
saba nada de nada. A consoar a un compaero poco afortunado,
e rabno |acob Ytzakh se aproxm a a dencn de nceo de a
gran enseanza: Venen a m porque me sorprende que vengan,
y no van a t porque a t te sorprende que no vayan. En a
totadad de mundo hasdco y de rabnco, a casa de estudo es
tambn a casa de oracn (=eth haBMidrash). E va|ero,
vagabundo de cuerpo o ama, es benvendo a.
Martn Buber recop os reatos de rabno Nachman, e sobrno
neto de Baa Shem que ense en Paestna en os aos 1798 y
1799. Nachman estaba convencdo de que es gracas a un magro
de resonanca como e Maestro recbe de dscpuo as deas ms
ocutas. Con su muerte, dce Buber, se extngue e prncpa na|e
mstco: La aegra da una casa a esprtu; a trsteza o enva a
exo. Hoy so quedan vestgos. La barbare acos a as
comundades reevantes, su engua|e y sus recuerdos hasta a
extncn. Pero en os anaes de Magstero y e dscpuazgo, de o
maravoso y o extrao de a vocacn docente, e hasdsmo
escrb una pgna que cas no tene parangn. En nnguna parte
ha habdo unos maestros cantores de ama humana ms
autntcos.
E embeeso con a uz que vene de Orente, a esperanza de
reveacones ocutas procedentes de Asa, de tcncas de
purcacn y medtacn que permtan acceder a o
trascendenta, han sdo perennes en toda a cutura occdenta.
Sabemos de hechzo que os arcanos egpcos y persas e|erceron
en as escueas patncas y ptagrcas. La paabra gur ega a
nosotros a travs de uso hnd y s|. Sucesvas formas de nters
europeo y angoamercano han determnado sus propos pasa|es
a a Inda (comprense as connotacones de esa expresn en
Wat Whtman y en E. M. Forster), sus propas mgenes de
taosmo, e budsmo y e zen. La fascnacn actua se remonta a
paramento de as regones reundo en Chcago en 1893. A
travs de actos como Hermann Hesse y Adous Huxey, estos
constructos srveron de nspracn a a teratura, as artes, a
msca y a pscoterapa. Guardan reacn, especamente despus
de su dfusn en a Caforna de os aos cncuenta, con os
nrvanas narctcos, e yoga, e ascetsmo coectvo o e ensueo.
Estas cosas caracterzan tanto o que ta vez sea o genuno como
o kitsch de a New Age. Un certo ensueo nacdo en a costa de
Pacco, pagado de o que se suponen reveacones ndas, chnas
y de Extremo Orente, se haa en e nqueto corazn de a
moderndad y en su pavor a vaco.
ste es e probema. Los materaes son tan varados, estn tan
mancados por poses y acttudes de aconado, mandas y
parastaras, que a fuente autntca se retra de nuestro acance.
Una docena de enguas y afabetos de extrema dcutad; un
conocmento menaro de hstora soca, osca y regosa; una
certa sumsn persona a unos cdgos de sentmento, de
dscpna corpora, a|enos a cas todas as prctcas occdentaes,
son requstos prevos para cuaquer nterpretacn abe. N
squera os me|or cuacados de os orentastas, etngrafos y
estudosos de regn comparada, como Chares Maamoud, que
hay en Occdente pueden reconocer sno una fraccn de terreno.
E budsmo y e confucansmo proferan ba|o formas ndas,
chnas, tbetanas, ceanesas, brmanas y |aponesas, cada una de
as cuaes se dvde en nuevas ramcacones esotrcas y pbcas,
hermtcas y decaradas. Los erudtos y traductores occdentaes
han tratado de nterpretar para nosotros os sgncados de tao,
de os rtos fundamentaes de confucansmo, de os rtuaes de os
Vedas en su desarroo dentro de os textos, ms a de os
textos, por utzar e ttuo de Mchae Wtze. So un mtado
nmero de hombres y mu|eres de Occdente han tendo una
experenca persona de monastcsmo astco, especamente de
sntosmo. Esos verdaderos erudtos y adeptos ven con despreco
ms o menos corts a peregrnacn de mochero y e
compendo de perodsta. Un buen nmero de os maestros de
zen consderan que varos aos de medtacn sencosa son un
preudo ndspensabe, s ben nsucente. Dado que desconozco
esas enguas y e contexto esprtua y comuntaro, so puedo
referrme -y de pasada- a cosas que sn duda son banadades
eementaes y de segunda mano. Ms a se extende un mundo
cas cerrado.
Magstero y dscpuazgo son os nstrumentos de confucansmo
chno y de su compe|o trasfondo regoso y rtua. Son
abundantes os arquetpos, que nos resutan famares. Ou
mayor tracn puede haber -pregunta Confuco- por parte de
dscpuos como Tse-ou y Yen-houe, os me|or cuacados para
contnuar as enseanzas de su Maestro, que morrse antes que
? Oueda sempre aberta a cuestn de s as doctrnas de
Maestro pueden expresarse con paabras, pueden transmtrse
verbamente. Ou es, pues, o que consttuye una eccn
perfecta? Apenas ha pronuncado e Maestro dos paabras
cuando e dscpuo se queda dormdo y empeza a roncar. E
Maestro est entusasmado: "E cuerpo de m dscpuo es como
madera muerta; su corazn, como cenza fra. Su conocmento es
ahora verdadero! Se ha apartado de todo conocmento adqurdo.
Ignorante y sumdo en as tnebas, ya no tene ms pensamentos.
Ya no hace fata dscutr con ! Ah, qu tpo tan estupendo!"
Porque o que mporta es acanzar esa vacudad de yo y de
esprtu, a nca que da acceso a a medtacn y a a entraa de
ser.
Cuando e budsmo entra en Chna, haca e ao 65 d. C, tene ya
cnco sgos de antgedad y est repeto de Maestros y sabos
egendaros. Las reacones con e taosmo y e confucansmo
sern de rvadad y de recproca nsemnacn. Durante
generacones se traba|ar hacendo traduccones de snscrto. En
e patrarca Bodhdharma, que ega a Cantn en e ao 527, se
despegan penamente os rasgos de sabo magstra. Nos acecha
tambn aqu un motvo ya famar: cuando e Maestro dce ads a
sus dscpuos y desaparece en as montaas, so se encuentra
una sandaa. Sombras de Empdoces. Aunque as escrturas
canncas son ob|eto de constante veneracn y comentaro, es a
transmsn ora de deas ms a de as paabras y os conceptos
-en gran medda drgda a o esotrco y a o secreto- o que
sgue sendo esenca.
Las prctcas de zen, transcrpcn de chno tchHan, ega a |apn
en fecha temprana, pero no ocupan un ugar destacado hasta
despus de ao 1200. Caen en terra propca. La msma paabra
samurai sgnca segudor. La obedenca y e arduo
entrenamento fsco formaban parte de as costumbres |aponesas.
E kendo, e camno de a espada, y otras artes marcaes
guardan una ntma correspondenca con e adestramento zen.
E tro con arco, en e cua e arquero, vacndose de s msmo,
busca a dana de su ob|etvo, es una aegora de ama obedente.
La cagrafa y e dseo de |ardnes son enfoques de una totadad
cuya nsondabe profunddad resde en e detae mnmo (como
en a mstca de a etra en a Cbaa). E mnmasmo de haku es
mposvo, rrada medante a concentracn. La eterndad es
expermentada en un nstante, en un grano de arena. Esos usos
hacen de zen a drectrz vta de una te cuyo comerco con e
poder mpera y cuya exstenca comn nunca sern nequvocos.
Es en 1227 cuando e venerado Dogen Zen| compone un mantra
en honor de este da:
Ionorables discpulos, seguid el legtimo lina2e
de los patriarcasP si perse4er-is ser)is como ellos.
@uestra c-mara de los tesoros se abrir- por s misma,
1 har)is uso de ella segVn el deseo de 4uestro cora!n.
Koun E|o perfeccona a tctca de a autoanquacn: Aun
cuando ochenta y cuatro m pensamentos usoros sur|an y se
desvanezcan en vosotros, en tanto no es conceds mportanca y
os de|s estar, podr brotar de cada uno de vosotros e
maravoso magro de a uz de a gran sabdura. Esta
umnosdad vaca, que refuge espontneamente, est stuada
mucho ms a de a energa menta. Kezan |okn, que muere en
e ao 1325, nca una nea de drecta sucesn de abades que
contna hasta hoy. Aprender y pensar es quedarse a a puerta.
Adoptar a postura de oto es egar a casa y sentarse en paz.
Unas parboas ddctcas y heurstcas ncan a dscpuo, de
modo smar a mtodo de |ess: Un no duerme |unto a sus
padres. Suea que e gopean o que cae gravemente enfermo.
Sea cua fuere a angusta de no, sus padres no pueden r a
savaro, pues nade puede entrar en os sueos de otro. Pero s e
no se desperta soo, se brar a nstante de su sufrmento.
Despertar es a paabra cave en e zen. Otra gura fascnante es
a de Ikkyu So|un, antnmco y ascvo, de quen se d|o que tuvo
ms de un centenar de ardorosos dscpuos ncuso en su ve|ez.
En camno con ms sandaas y m bastn, busco os |umentos
cegos que acaso vayan en busca de a verdad. Con frecuenca, e
dscpuo debe sufrr a humacn y e rechazo antes de ograr a
aceptacn de Maestro. Debe segur a profesor que ha eegdo
hasta e|anas ermtas y ugares eevados; se e hace esperar, quz
durante aos, antes de que e Maestro reconozca su presenca. No
obstante, cuenta a tradcn que en e ao 1740 Hakun Ekaku
nstruye a unos cuatrocentos dscpuos en as enseanzas de sus
predecesores. A un tempo aterrador y compasvo, feroz y amabe,
Ekaku dspensaba ayuda y conse|o persona como s fuese t. Su
nstruccn ora y escrta tuvo una gran dfusn. A su muerte de|
91 dscpuos nmedatos, fundando as una dnasta de abades
que todava exste. E koan qu sondo se produce cuando
apaude una soa mano? -que ha sdo trvazado por adeptos
occdentaes hasta convertrse en un cch- vene de Ekaku. Se
cuenta entre as ms eementaes de as cnco etapas de a
nterrogacn medtatva. So tras su ascenso a una abstraccn
ms profunda y a a nada es envado e dscpuo a pasar varos
aos en soedad como preparacn na para sus propos actos de
enseanza.
Estas hstoras de abstencn, de rvadad entre escueas y
conventcuos, de magrosas hazaas de carvdenca y
ascetsmo; este egado de msterosos, engmtcos y oracuares
pronuncamentos de Maestros que a menudo negan toda
expcacn a as ansosas y reverentes consutas de sus
dscpuos; a hagografa que rodea as andanzas de Maestro, su
retrada de mundo y su santa muerte, tenen ago ms que un
smpe paraesmo con os materaes tamdcos, cabastcos y
hasdcos. Las concdencas son cas nquetantes. Hacen pensar
en una tpooga comn. Pero as dferencas son ndudabemente
grandes. E |udasmo ansa un dogo y un contacto drectos con
o dvno, una pentud de experenca reveada. E budsmo,
especamente en su versn zen, se esfuerza por ograr e vaco
perfecto, a extncn de ego en un cero nnto naccesbe a a
razn y a a argumentacn racona. Incuso rodeado de sus
dscpuos, e maestro zen sgue sendo o se propone ser un
eremta. Este fenmeno es raro en e |udasmo. Cuando se
muestra, o hace en stuacones hertcas o apstatas como as
de Spnoza y Wttgensten.
E |udasmo cra maestros de a|edrez. Hay una te |aponesa que
|uega a go. Es posbe que sea un extrao e que ms se acerque
a tener aguna ndcacn de cuto |apons a os Maestros y
dscpuos a travs de a novea-reporta|e de Yasunar Kawabata
'he master of go, edtada en forma de bro en 1954. E trasfondo
es rea: a derrota de Gran Maestro, e Honorabe Inbo Shusa, por
e |oven Ktan Mnory en un torneo ceebrado entre e 26 de |uno
y e 4 de dcembre de 1938. E Gran Maestro |ams haba sdo
derrotado. Enfermo y sabndose cerca de a muerte, Shusa
conserva una serendad y un domno de s msmo ms que
humanos ante as vertgnosas demandas de |uego y habdad de
su adversaro. Lo que est en |uego son as parado|as y os
sgncados ms profundos que hemos vendo vendo. Otake, e
nombre ctco que da Kawabata a contendente, venera a su
Maestro. Derrotaro es poco menos que un parrcdo. Pero
sucumbr sera una tracn ms sut, pues negara e e|empo y e
egado de Maestro. Es mposbe escapar de apreto. Es
honorabe prosegur a partda contra un oponente enfermo que se
abanca a n de avvar as brasas morbundas que hay en os
rncones de su doente ser? Dos mundos se enfrentan ahora
entre s. Las beradades esttcas, a aegra de ve|o esto de go
se enfrentan a rgorsmo egasta de nuevo. Transgr, pasar por
ato certas cencas e mprecsones obsoetas sera en readad
hacer deshonor a Maestro. ste debe defenderse en a forma ms
estrcta. Conforme se nsna en os movmentos de Shusa una
medosa enttud, e |uego de Otake devene oscuro y pesado:
Inexorabe acoso. Esto, a su vez, ofende e dea de Maestro de
una beeza perfecta, compartda. La concusn de encuentro
ofrece un espectcuo tan tortuoso que resuta cas nsoportabe.
Es e dscpuo e que ega a borde de derrumbamento. E
Maestro permanece sereno en a derrota. Muere poco despus
de na de a partda, cuando egan as neves.
Aunque no contsemos ms que con os materaes |udacos y
con as tradcones de a enseanza nda y sno-|aponesa, nuestro
tema sera nagotabe.
A ctar a obra de ccn de Max Brod sobre Tycho Brahe y Keper,
he tocado e tema de a cenca. En a Antgedad, en as facutades
medevaes, no se estabece nnguna dscrmnacn esenca: en as
humandades y en as cencas rgen anogas reacones entre
Maestros y dscpuos, entre Magister o Mago y aprendz. Las
rvadades entre escueas oscas y cosmogcas o aqumcas
opuestas se a|ustan a una pauta comn. En a Academa despus
de Patn y Arsttees, en as escueas mdcas posterores a
Gaeno, en e aboratoro de aqumsta y en e observatoro de
astrnomo, a dnmca de dedad o nsurgenca, de sucesn o
excusn es en o esenca a msma. La reacn Fausto-Wagner
ree|a esta con|uncn de convencones teogcas, oscas y
centcas (a cenca es osofa natura, como o era para
Lucreco). No ser hasta que as cencas acancen un estatus
autnomo, prncpamente en e transcurso de sgo XVII, cuando se
peren unas dferencas sgncatvas. Pero cuando ntentamos
denras a argumentacn no parece cara.
Hay tcnca en as artes, a msca, a gramtca y a gca
osca no menos que en as cencas exactas y apcadas. Ha de
transmtrse medante a teora y e e|empo. Sn embargo, hay una
dferenca. Lo tecnogco, en su sentdo ms ampo, no est
aberto a espontneo desacuerdo y a a refutacn como o est,
de nuevo en su sentdo ms ampo, una proposcn osca o
mora. Hay una determnante concordanca en a enseanza de
habdades de observacn y expermentacn, una progresn en
a dcutad que se caracterza, a mayora de as veces, por a
ane|a famardad con unos nstrumentos matemtcos cada vez
ms compe|os. Es mportante e taento ndvdua. E
demostrador, en a mesa de aboratoro; e profesor, con sus
exmenes, reconocern a cadad excepcona y a posbe
heredero. Los prodgos en matemtcas y cencas son ms
frecuentes e dentcabes que, por e|empo, en a potca o a
metafsca (de aqu o que se ntuye como vncuos subterrneos
entre as matemtcas, a msca y e a|edrez). Los ceos y a
congo|a son tan amargos en e aboratoro y en e observatoro
como en e estudo de artsta y en e semnaro de a unversdad.
Pero una vez ms hay una dferenca, aunque dfc de expresar en
paabras. Sea cua fuere a ntrusn de factores pscogcos, de
andades eectvas -un concepto que se derva de a qumca
-, a aparcn de a estrea tene una medda ob|etva,
demostrabe. E |uego de sentmento, de o rracona, es ms
manesto en e Magstero y en e dscpuazgo de todas as
humandades. La actuacn de eros, ta y como hemos vendo a
entender ste, es mucho ms probabe, aunque tambn aqu a
cenca tene sus e|empos.
Nngn empeo humano est totalmente bre de vaores. Puede
ao|arse un grano de deooga, de condconamento
socohstrco, hasta en a ms pura de as abstraccones. Sn
embargo, so un despotsmo untco dr que a teora de a
reatvdad es corrupcn |uda o tratar de erradcar a gentca
mendeana en nombre de estansmo. Hasta donde es
humanamente posbe, e teorema matemtco, e mtodo de
con|eturas y refutacones en a cenca, buscan verdades -un
concepto, una paabra que adoece de a fragdad ms vunerabe
- ndependentes de mpcacones tcas, regosas o potcas. No
hay soucones captastas n socastas a as ecuacones no
neaes. Someter os descubrmentos bogentcos a provecho
econmco es una obscendad, como tambn o es a censura de a
nvestgacn matemtca y fsca en pro de ntereses mtares. A
donde ms se aproxme a un dea de progreso desnteresado y
compartdo ser donde e descubrmento centco consttuya e
constructo ms maduro de a bertad humana.
Esto tambn estabece una dferenca entre e proceso de
enseanza y aprendza|e en as cencas y en as humandades.
Puede haber subversn persona en e dscpuo, en su refutacn
de Maestro, en su adopcn de un modeo de evoucn
darwnano en vez de amarckano. Pero esto surgr de unas
necesdades nherentes a a cenca msma. E trunfo autntco,
aunque pocas veces reconocdo, de Maestro es ser refutado,
superado por e descubrmento de dscpuo. Es dscernr en e
aumno una fuerza y un futuro superores a os suyos. Isaac Barrow
dmte de su ctedra ucasana en favor de Isaac Newton. Davd
Hbert no cuestona reamente a Kurt Gde cuando aparece su
artcuo entre aabanzas. Estos hombres son servdores de un
compromso mucho ms grande que eos msmos.
Esta neutradad que caracterza a a verdad guarda reacn con
e anonmato, con a mpersonadad de as cencas puras y
apcadas. E geno ndvdua es tan conspcuo en a hstora de as
cencas como en a de a teratura y as artes. Pero mporta mucho
menos. La 6i4ina comedia no se habra escrto sn Dante, as
@ariaciones Foldberg sin Bach. La temprana muerte de Schubert
de|a espacos de sensbdad sn enar. Esto no sucede n en as
matemtcas n en as cencas. Se dce que un traba|o de gebra
puede revear un esto persona. Otro agebrsta, sn embargo,
habra resueto e teorema de Fermat o egado a a concusn de
Remann. Darwn no fue otra cosa que e ms concenzudo y
consecuente de una manada de nvestgadores en zoooga y
geooga que traba|aban smutneamente en e umbra de una
teora de a evoucn y seeccn naturaes. Una docena de
centros de nvestgacn y aceeradores de partcuas se afanan
hoy con os msmos engmas en a fsca de partcuas y en a
cosmooga. Las pubcacones en revstas centcas, os anuncos
en as pgnas centcas de Internet evan a menudo trenta o
ms rmas. Las teoras, os descubrmentos, as soucones
matemtcas son, en un sentdo fundamenta, annmas y
coectvas, sea cua fuere a gora que a casuadad o as reacones
pbcas hayan otorgado a este o aque ndvduo. Este traba|o en
equpo y a naturaeza nevtabe de a tarea -s no se ega hoy a
resutado, se egar maana- son muy dferentes de o que
expermentan e dscpuo de sofo o e compostor ncpente en
una case magstra. No hubo nada de nevtabe en a teora de as
deas de Patn n en a Capa Sxtna.
Los materaes son dfusos. Se encuentran en as bografas de
emnentes centcos y en sus autobografas o memoras, que no
son muy numerosas. La mpersonadad, e dea anonmato de a
nvestgacn centca nos ncna a a dscrecn. Hay, adems,
una barrera a a comuncacn ntegbe. No muchos centcos, y
an menos matemtcos, han sdo capaces de reatar sus traba|os
a ego. Se nterponen os pormenores tcncos y su snguar
engua|e, de naturaeza en gran medda matemtca. Dan pe a que
as traduccones teraras de temas centcos sean artcosas y
con demasada frecuenca errneas. Las metforas son un ma
susttuto de as ecuacones. Hay novestas, entre eos Thomas
Mann y Robert Mus, que han vueto a magnar para nosotros ta o
cua rncn de a teora y e haazgo centcos. La temprana novea
de C. P. Snow ttuada 'he 0earch sgue tenendo vadez. De vez en
cuando, a cenca ccn es a que ms se aproxma. Es esta rareza
a que converte e aegre y cru|ente autorretrato de Rchard
Feynman en 0urel1 QouHre 2oking, Mr. .e1nman $Y(st- Jd. de broma
0r. .e1nman?% (1985) en una de esas cosas que os fscos y
astrofscos aman una snguardad.
Feynman, terco y cacusta fantstcamente dotado, posea, a
gua que Ben|amn Frankn o Thomas Edson, un taento especa
para o prctco, para a comprensn de mecansmo -cmo
funcona esto, cmo se puede hacer que funcone me|or?-, de
cua puede brotar un entendmento terco fundamenta. Con
poco ms de vente aos de edad, Feynman se encontr
drgndose a os Maestros. |ohn Wheeer, Henry Norrs Russe,
|ohn von Neumann, Wofgang Pau, se reuneron para or a
Feynman. Se aad a eos Ensten. Esas mentes monstruo
deante de m, esperando! Pero entonces se produce e magro:
En e momento en que empezo a pensar en a fsca y tengo que
concentrarme en o que estoy expcando, nnguna otra cosa
ocupa m mente: soy competamente nmune a nervossmo. As
pues, una vez que hube empezado, n squera saba qun estaba
en a habtacn. So estaba expcando esta dea, eso es todo.
Prnceton y Los Aamos organzaron excusvos encuentros con
ggantes. Pero fue su propa coaboracn con eos, ms que a
enseanza forma, o que nspr a Feynman. Los expermentos le
ensearon. Incuso cuando paseaba con Von Neumann por os
caones o serva de ca|a de resonanca a Nes Bohr, Feynman
poda cutvar su rreverente orgnadad, sn aceptar nunca prima
facie o que deca e gran hombre. A su vez eg a ser un profesor
afamado: No creo que en readad pueda pasarme sn a
enseanza. Pero os motvos son pscogcos: a compusn a
hacer Calguna aportacn cuando se boqueaba en su propa
nvestgacn. Cuando estaba aprendendo a dbu|ar, Feynman
concuy que en fsca tenemos tantas tcncas, tantos mtodos
matemtcos, que nunca cesamos de decr a os aumnos cmo
hay que hacer as cosas. Por otra parte, e profesor de dbu|o tene
medo de decre a uno nada |...| E profesor no quere empu|aro a
uno en una dreccn determnada. De modo que e profesor de
dbu|o tene e probema de que ha de comuncar cmo se dbu|a
por osmoss y no por nstruccn, mentras que e profesor de
fsca tene e probema de que sempre ha de ensear as tcncas
y no e esprtu de cmo abordar a resoucn de os probemas
fscos. San Agustn habra smpatzado con .
Una espece an ms rara es a de matemtco capaz de dar a
ego un trasunto de sus msteros. La soberba autobografa de
Laurent Schwartz, Jn math)maticien au& prises a4ec le siWcle
(1997), con su compromso con a |ustca soca y a accn potca,
s que exge un ato nve de conocmentos agebracos. Las
*d4entures of a Mathematician $*4enturas de un matem-tico%
(1976), de Stansaw Uam, es ms accesbe. Uam rememora con
turbuento gozo su aprendza|e en a Poona anteror a a guerra.
En aquea poca eran pocas as nacones que estaban a a atura
de os matemtcos y de os gcos formaes poacos, dos campos
cuya demarcacn era fructferamente borrosa. Lo que se de|a ver
en e reato de Uam es a ntmdad creatva entre profesor y
aumno una vez que ste ha dado muestras de ser reamente
prometedor. Ya en su prmer ao de unversdad, Uam traba| en
estrecha asocacn con un grupo de matemtcos nnovadores
como Kazmr Kuratowsk y Stansaw Mazur. La smoss, por utzar
e trmno de Feynman, resut ser fundamenta. Entre case y
case, Uam se aposentaba en os despachos de os profesores,
absorbendo, cas submnamente, sus abstrusas habdades. E
obsequo decsvo que un Maestro hace a un dscpuo es e de una
con|etura, un probema, un teorema todava no probado. (Segn
oscuros rumores, agunos Maestros, ya sea por nadvertenca o por
maca, han encamnado a sus dscpuos haca tareas trvaes o
rresoubes.) Muchas veces a bsqueda ega a hacerse en
coaboracn; otras se de|a a estudante uchar soo. Sendo
todava un novato de prmero, Uam resov un probema de
teora de con|untos y a transformacn de con|untos. Su traba|o
fue pubcado. Como es tradcona en a Europa centra y orenta,
e caf era un ugar ndspensabe. En una sesn que dur
decsete horas partcparon Uam, Mazur y e destacado topogo
agebraco Stefan Banach. (Debe de ser nquetante para un
hombre o una mu|er que se haya dado su nombre a un espaco:
os espacos de Banach.) E asesnato de tantos Maestros por os
nazs, a destruccn sstemtca de a vda nteectua poaca,
aade una nota de honda trsteza a as memoras de Uam.
Tanto Schwartz como Uam, que habra de desempear un pape
vta en a fabrcacn de a bomba atmca en Los Aamos, son
conscentes de a parado|a de que as hptess y soucones
matemtcas ms puras pueden aterar e destno emprco y
potco. A a fsca de partcuas y a a teora de a nformacn,
que han transformado nuestro mundo, es dotan de poder unos
nstrumentos matemtcos antao consderados como un |uego
recndto y especuatvo. Consdrese a esenca funcn de
ccuo tensora, que se haa atente, nadvertdo, en a teora de
a reatvdad de Ensten y en a equvaenca entre masa y energa
que condu|o a as armas nuceares. Sn embargo, es ta a
concentracn cerebra, a ndependenca frente a a mundandad
que se exge a os matemtcos -Uam recuerda haberse pasado
ses horas nnterrumpdas con una cuestn no resueta de os
fundamentos de a teora de con|untos-, que e afabetsmo
potco y soca ha quedado ta vez en segundo pano. De aqu a
taa excepcona de Maestros taes como Schwartz o Andr
Sa|rov, que se esforzaron por dotar a sus dscpuos de una
percepcn ms ampa de as obgacones humanas.
Arsttees hzo aportacones fundamentaes a a cenca gca,
epstemogca y potca. Lo msmo puede decrse de Kar Popper.
Ha habdo un tercero?
Los semnaros que daba Popper os martes por a tarde en a
London Schoo of Economcs son egendaros. Partcpantes y
asstentes nos han de|ado un venero de ancdotas. La obra de
|oseph Agass * PhilosopherHs *pprentice? >n :arl PopperHs
Workshop (1993), autopropagandstca y doda hasta egar a a
hstera, es, con todo, de nmenso vaor. Ambos estuveron en
estrecho contacto desde 1953 hasta 1960. A a manera |uda, e
dscpuo haba eegdo y buscado a su Maestro, a que se reere
como e sofo (un toque caracterstco): Los pocos aos que
pas en estrecho contacto con e sofo fueron os ms decsvos
de toda m vda. Ba|o su tutea concu ms aos de estudante, que
empezaron con fracaso y desdcha y, con su gua y ayuda,
termnaron con entusasmo y progreso: de aprend cmo hay
que escrbr y cmo no hay que escrbr, cmo hay que dscutr y
cmo no hay que dscutr, qu es mportante y qu no o es, y
cmo hacer uno su traba|o o me|or posbe. Fue sn duda aguna
m poca de aprendza|e con e sofo a ms apasonante
nteectuamente de m vda. Sn embargo, cas desde e prncpo,
Agass tropez con un dooroso nterdcto. Sr Kar no poda habar
de tca conmgo: ncuso mentras expresaba soemnemente su
dsposcn a hacero, saboteaba e debate sobre tca. De manera
que m eeccn era senca: rme o quedarme y peearme y
recordare una y otra vez que yo ya no era un aprendz. Esa
eeccn era, naturamente, cuaquer cosa menos senca. N a
dstanca geogrca -Agass recorr e mundo buscando un
cargo acadmco- n as nterrupcones de os ntercambos
oscos y personaes, avaron e tormento de dscpuo, su
anheo de aceptacn y conanza por parte de Maestro. E
profesor Agass se esforz en dstngur: Yo no quera cortar
nuestra amstad; quera cortar m aprendza|e. Consegu o
contraro. E dscpuo se esfuerza por resprar: Yo estaba de
aprendz con e sofo que era as m maestro, en e sentdo ms
antcuado de a paabra. Como m maestro, me educ; como su
aprendz, yo traba| para . Fue un ntercambo |usto; yo estaba
muy satsfecho con as cosas ta como eran: no peda ms |...| Yo
mandaba sobre m destno en e sentdo de que estaba a por
decsn propa |...| Pero nunca promet ser una secuea de m
maestro; nunca pane ocupar su ugar cuando se retrara. Ya s
que en os ve|os tempos e aprendz tena que hacer eso y
tambn casarse con a h|a de maestro.
Para compcar as cosas, hubo una sava|e ucha nterna entre os
dscpuos (a crnca de Agass ha sdo a su vez puesta en duda y
rechazada por otros actos). E estear Imre Lakatos, un
epstemogo y gco de excepcona destreza, actu, segn e
enoquecdo Agass, como s su modeo no fuese Yago sno Stan,
una comparacn envenenada, en vsta de as ambgedades que
hay en e pasado hngaro de Lakatos. E semnaro, a parecer,
herva de ntrgas compettvas y puaadas por a espada entre os
|venes asprantes. De hecho es dudoso que Popper consderara
como su gua a nnguno con excepcn de oyentes como Peter
Medawar y Ernst Gombrch. Su enfrentamento con Wttgensten se
ha convertdo en una aegora. Cas nvarabemente, os membros
de semnaro hceron as veces de ca|a de resonanca para os
monogos de Maestro. Sn embargo, as exgencas que se hacan
sobre eos eran feroces.
E sofo traba|aba da y noche a menos 360 das a ao.
Popper cacua haber reescrto 'he Kpen 0ociet1 and >ts (nemies
$"a sociedad abierta 1 sus enemigos% trenta veces; guardaba
cnco versones competas. Traba|aba sete das a a semana
desde e aba hasta a medanoche. Cuando estaba demasado
enfermo para hacer su traba|o habtua se dedcaba a resover
probemas de gca. Vea a |oseph Agass como su bgrafo de
eeccn (esta armacn ha sdo puesta en tea de |uco). Pero
cuando Popper empez a ograr manpuarme, decd cambar
drstcamente nuestra reacn. E sofo expres su
resentmento haca amgos comunes. E encono y una
separacn sn grattud puseron n a a reacn. Es un
asunto con e cua estamos famarzados. Envado a
ostracsmo por e propo Maestro, Agass se |uzga me|or
cuacado para entender a enseanza y a personadad de
Popper que os dscpuos a quenes de|aba parazados e
temor a rechazo de Maestro.
E exgente egotsmo de Kar Popper tene su orgen en un
|ustcado sentmento de abandono. La "ogik der .orschung $"a
l!gica de la in4estigaci!n cient<ca%, que marc un hto, haba
aparecdo en 1935; so en 1959 obtuvo un certo
reconocmento por parte de mundo edtora en engua
ngesa. A Popper e enfureca todo o que -extensamente
pero sn ctar su orgen- tomaban de sus obras
contemporneos suyos menores pero ms acamados.
Consderaba que e pensador brtnco ms apauddo en
medos socaes y acadmcos, de orgen forneo como , era
en gran medda un farsante de moda. Los honores y e
reconocmento egaron muy tarde. De a msma manera, e
sofo careca de graca tanto de corazn como de nteecto.
Las ocasones en as que admte un cambo de opnn son
escasas y forzadas, como s equvaeran a admtr aguna cupa.
Y eo a pesar de su |uco de que e cambo ba|o a fuerza de a
crtca es progreso y de que as modcacones ad hoc se
cuentan entre os peores crmenes nteectuaes. Ser un
sofo |udo y un carvdente potco en e sgo XX, ser un
refugado que durante argo tempo tuvo a proteccn
condescendente de sus (pocos) guaes fue un destno dano.
Agass sabe que a suya es una gubre crnca. No puede
superar su sufrmento por a exposva grosera de Maestro,
por e trbuna de fantoches y as acusacones de tracn a
as cuaes se vo sometdo antes de dentvo derrumbamento,
en 1964. Intenta acarar -aunque es conscente de que ser
nt- que m ob|etvo no es en modo aguno a venganza,
que no desea hacer nngn dao a sr Kar.
Despus de a trageda, a comeda satrca. En versones
contrapuestas de encuentro Popper-Wttgensten guran
amenazas de agresn fsca. "a le#on $"a lecci!n% (1951) de
Ionesco ega a su cmax con e asesnato. Esta macabra farsa
se contrapone a Men!n de Patn, con e cua comenzbamos.
Su brantez est en a reguacn que e mpone Ionesco, en
os rtmos masturbatoros y eyacuatoros que avvan e
engua|e. Las oscuras bufonadas apuntan a te|do de eros y
sadsmo, de humacn sexua y de avo que es ta vez
nseparabe de a subterranedad de proceso docente. Las
reacones de poder, sempre fundamentaes en Ionesco, se
evan hasta a demenca. E sadsmo de Profesor da un vra|e
a masoqusmo ba|o a frua de a Doncea (sombras de
Strndberg y |arry). Lo hpntco se converte en homcda por
obra de a ms pegrosa de as dscpnas, a ooga. La
ooga conduce a o peor. La gramtca y sus rraconaes
compe|dades encarnan a autordad. E estudante, e
subetrado, e proetaro estn prvados de este nstrumento
domnante. La traduccn no srve:
pour apprendre prononcer, faut des annes et des annes.
Grce a scence, nous pouvons y arrver en queques mnutes.
Pour fare donc sortr es mots, es sons et tout ce que vous
voudrez, sachez qu' faut chasser mptoyabement 'ar des
poumons, ensute e fare dcatement passer, en es emeurant sur
es cordes vocaes qu, soudan, comme des harpes ou des
feuages sous e vent, frmssent, s'agtent, vbrent, vbrent,
vbrent ou grasseyent, ou chuntent ou se frossent, ou sment,
sment, mettant tout en mouvement: uette, angue, paas, dents...
|para aprender a pronuncar hacen fata aos y aos. Gracas a a
cenca podemos conseguro en pocos mnutos. Para hacer que
sagan as paabras, os sondos y todo o que usted quera, sepa
que hay que expusar mpacabemente e are de os pumones, y
uego hacero pasar decadamente, rozndoas, por as cuerdas
vocaes, que de pronto, como arpas o foa|es ba|o e vento,
temborosas, se agtan, vbran, vbran, vbran o tarta|ean, o se
estru|an, o sban, sban, ponndoo todo en movmento: a
campana, a engua, e paadar, os dentes...|.
Dentes: trenta y cuatro amentabes veces mencona a
|oven aumna su door de mueas, que va empeorando. En vano.
Monseur nstrur, dscpnar a Mademosee quera ea o
no. E nterrogatoro raya en tortura, como en as preguntas de
a Rena Banca y Ro|a a Aca en e Pas de as Maravas. Un
decelerando en sere ega a o febr:
|e vous appeas pour aer me chercher es couteaux espagno,
no-espagno, portugas, francas, orenta, rouman, sardanapa,
atn et espagno |...| II sumra que vous prononcez e mot
couteau dans toutes es angages, en regardant 'ob|et, de tres
prs, xement, et vous magnant qu' est de a angue que vous
dtes.
|La he amado para que me traga os cuchos espao,
neoespao, portugus, francs, orenta, rumano, sardanapa,
atno y espao |...| Bastar con que pronunce a paabra
cucho en todos os domas, mrando a ob|eto, muy de cerca,
|amente, e magnndose que es de doma que usted dr.|
Se evan e cadver; suena e tmbre. La Doncea:
Vous tes a nouvee ve? Vous tes venue pour a eon? Le
Professeur vous attend. |e vas u annoncer votre arrve. II
descend tout de sute! Entrez done, entrez, mademosee!
|Es usted a nueva aumna? Vene para a eccn? E profesor a
espera. Voy a anuncar su egada. Ba|ar nmedatamente! Pase,
pase, seorta!|
Esta fatadad, esta automtca crcuardad, podra ser una
paroda de a doctrna netzscheana de eterno retorno?
En a epstemooga de Popper son esencaes e error fructfero y
a fasabdad. De qu maneras, con qu nes, es posbe o vabe
ensear a fasedad, mpartr e engao? E deceptor, e magno
demono capaz de frustrar e pensamento racona, de fasear a
evdenca, ensombrece as medtacones de Descartes. En tma
nstanca, so e amor de Dos puede garantzar una readad
enseabe en tanto que veraz. La apuesta de Descartes por a
abdad de dvno magisterium es un sato a a uz. No se puede
probar. En esta cuestn de unos Maestros de a fasedad, de unos
dscpuos a os que se equvoca deberadamente, hay que trazar
dstncones, pero abundan os matces y as zonas grses.
E Maestro puede profesar ese o que no es en e que a rbrca
de Swft da ya por sentada toda cuestn parmendea y arstotca
en reacn con as proposcones que postuan e no-ser, que
expresaran a no-exstenca. Se pueden ensear mentras a
sabiendas? obsrvese a parado|a. Con ob|eto de persuadr, de
seducr en nombre de ma potco, de a pcarda cnca; se puede
ensear a fasedad para nctar a a reben contra Dos y Su
orden de mundo. Este es e extenso domno de o satnco, de
nge cado de Mton, de Smn e Mago y Mestfees. En un
aspecto secuar, como vmos, se acus a os sostas de mnar as
pretensones de engua|e de poseer vadez ontogca,
correspondenca autntca con e ser sustantvo, demostrabe. Sn
embargo, Hege arma rotundamente que estos msmos sostas
fueron os engendradores de a cutura grega y de as artes de a
pedagoga (acaso no era Scrates un sosta?). La propaganda
ensea mentras; as deoogas contamnan de forma deberada
os materaes potcos, socaes, racaes, econmcos. E sam
ensea a sus mrtres que es esperan setenta y dos vrgenes en
e ms a. Pero qu pocos e|empos son caros y cuan dfc es su
refutacn. Hasta en as cencas exactas, crtcos como Lakatos y
Feyerabend han puesto en tea de |uco os crteros popperanos de
e&perimentum crucis y vercabdad.
La enseanza de a fasedad puede ser nvountara, contngente,
tempora. Las sombras son mtpes. La notca, e texto
enmendado, no ha egado an a Maestro. La censura prohbe su
dfusn. Las erratas, con e paso de os sgos, pueden ser
nocentes. Hombres de a mayor ntegrdad ensearon y
perssteron en ensear a cosmografa toemaca o a teora de
ogsto reatva a a combustn. Por otra parte, qu decmos de
esos fundamentastas que, hoy, ncucan a os nos una
representacn de mundo en a cua a terra es pana o que
caumnan a teora de a evoucn? No obstante, debemos ser
cautos. Resutarn ser duraderas as actuaes ortodoxas en
cosmooga, en fsca o en bogentca? Aunque de manera
nfrecuente, ncuso as matemtcas requeren revsn: certos
axomas eucdanos estn, en e sentdo ms ampo, refutados
por as geometras no eucdanas. A estas mtpes formas e
hstoras de error no es ponemos e estgma de una ntencn
perversa y cupabe. Las creencas contngentes son mudabes.
Toda enseanza es provsona. Debe mantener abertas as
puertas a a dsconformdad correctora. Para e sosta, esa
dsconformdad no es ms n menos vda que as proposcones
que pone en entredcho. Para e raconasta, para e meorsta
bera, es e posbe paso haca una propuesta ms ntegradora y
frt. E asunto de os fasos Maestros est an por exporar en
su totadad. So se ctan dos en as Sagradas Escrturas, uno en
Samara (Hechos 8, 9-24); e otro en Chpre (Hechos 13, 6-12).
Lo que tengo por ncontrovertbe es a creenca de que un
Maestro que deliberadamente ensea a sus dscpuos a mentra o
a nhumandad (son a msma cosa) entra en a categora de o
mperdonabe. Sn embargo, no es con esta turba nota como
quero concur.
En Munch, en e nverno de 1918-1919, Max Weber do una
conferenca sobre La cenca como vocacn (Wissenschaft, en e
ttuo, sgnca estudo y conocmento en e sentdo ms
ntegra) que, aunque mperfectamente regstrada, se convrt
rpdamente en un csco. Europa yaca destrpada. Su eevada
cvzacn, su bsqueda de a exceenca cutura, cuyas seguras
savaguardas haban sdo as unversdades aemanas, haba
resutado mpotente para mpedr e desastre. Era posbe resttur
e prestgo y a ntegrdad a a vocacn de erudto, de profesor?
Weber prev a amercanzacn, e paso a a burocraca
empresara en a enseanza superor y en a vda acadmca de
Europa. E absmo entre e |efe de seme|ante gran empresa
acadmca captasta y e profesor ttuar a a antgua usanza era
nmenso. Estaba en pegro a concordanca -que Weber |uzgaba
ndspensabe- entre nvestgacn acadmco-centca y
enseanza. Los crteros de promocn, que entran ahora en vgor,
son sospechosos: E hecho de que acudan aumnos en trope a un
profesor est determnado, sn embargo, en un grado ncrebe por
factores puramente supercaes, como e temperamento y e tono
de voz. Tras arga experenca y madurada consderacn, receo
mucho de os pbcos numerosos, por nevtabes que sean. La
democraca ha de ponerse en prctca donde resute adecuada.
La formacn centca, no obstante, para que podamos contnuar
as tradcones de as unversdades aemanas, supone a exstenca
de un certo tpo de arstocraca nteectua.
La amenaza a estas tradcones es, adems, nterna en o que
atae a a propa Wissenschaft. Nuestra cutura se ha embarcado
en un proceso de especazacn de cua nunca sadr. E que se
quede fuera de , e pomtco, es vunerabe sn remedo. En
certo sentdo, este estrechamento de a atencn es admrabe:
Ouen no tenga a habdad de ponerse tapao|os, por decro as,
y de convencerse de que e sno de su ama depende de s su
nterpretacn partcuar de determnado pasa|e de un manuscrto
es correcta, ser sempre a|eno a a cenca y a mundo
acadmco. Ouenes sean ncapaces de expermentar esta rara
embraguez deben rse a otra parte. Empero, esa especazacn
puede esterzar. Pueden sar grandes hptess e deas de
detante, de generasta o de aconado (por e|empo, e
descframento de a escrtura Lnea B). La nspracn no se
programa. La ntucn cardna vene so cuando e apetece, y
no consuta nuestros deseos. Ya sea en as humandades o en as
cencas, en a accn empresara o en as artes, e ogro creatvo
se orgna en o que Patn denomnaba mana. La dferenca es
que e hombre de cenca tene que resgnarse a a trascenca de
sus haazgos, que estn a servco de un progreso que anuar o
enmendar sus esfuerzos. So e arte es cumpmento en e
sentdo de que nngn producto subsguente o tornar obsoeto.
Centcos y erudtos estn entregados a un dea que mpca
sacrco.
La Rektdratsrede de Martn Hedegger fue, de forma ntenconada o
no, una respuesta a a estoca nobeza de Max Weber. Su
expresn es, como se ha observado, tan enrevesada e ncuso
esotrca que hace arresgada e ntermnabe a nterpretacn.
Con todo, es nconfundbe a dentcacn entre estudo y
enseanza, de a unversdad in toto, con e destno de @olk y con
as exgencas de a revoucn naconasocasta. La esprtuadad
desnteresada, en a concepcn de Kanty Weber, ha devendo un
u|o rreevante. En a nueva Esparta, os maestros no son ms que
maestros ba|o un soo Maestro. Los dscpuos marchan a os sones
de su tambor. Hasta a potca reverte a sus races etmogcas
en a accn fsca. Estos dos textos tenen su grandeza. Pero en a
exatacn que hace Hedegger de a obedenca, de dscpuazgo
hay ago ms que una vena de barbare. Inmedatamente
despus, a magen de Yeats de unos sabos de pe en e fuego
sagrado de Dos (sus bros han sdo quemados) cobra una
nsoportabe readad. Y tampoco se ha dspado su amenaza.


Elogo

Persstrn os tpos de reacones entre Maestros y dscpuos ta
como os he bosque|ado?
La necesdad de transmtr conocmentos y habdades, e deseo
de adqurros, son unas constantes de a condcn humana. E
Magstero y e aprendza|e, a nstruccn y su adquscn tenen
que contnuar mentras exstan as socedades. La vda ta como a
conocemos no podra segur adeante sn eos. Pero ahora se
estn producendo cambos mportantes.
La autordad y e pape exponenca de as cencas y de a
tecnooga en os asuntos de paneta son mucho ms profundos
que a economa de o pragmtco. Consttuyen un movmento
tectnco, una modcacn de a fuerza de gravedad de tanto
acance como a erosn gradua, en a mentadad aduta, de as
concepcones regosas de mundo, una erosn precsamente
correatva a a soberana de o centco. He hecho referenca a os
testmonos de que ya se estn nvrtendo energas y exceenca
nteectua en as cencas ms a de cuaquer otro empeo. Este
nuevo equbro se generazar. La computacn, a teora y
bsqueda de a nformacn, a ubcudad de Internet y a red
goba hacen readad ago que es mucho ms que una revoucn
tecnogca. Suponen transformacones en a concenca, en os
hbtos perceptvos y de expresn, de sensbdad recproca, que
apenas estamos empezando a cabrar. En mtpes termnaes y
snapss, se conectarn con nuestro sstema nervoso y
estructuras cerebraes (posbemente anogos). E soft7are ser
nterorzado, por as decro, y a conscenca tendr quz que
desarroar una segunda pe.
La nuenca en e proceso de aprendza|e es ya trascendente. En
su consoa, e coega entra en mundos nuevos. Lo msmo hace e
estudante con su ordenador portt y e nvestgador navegando
en a red. Las condcones de ntercambo coaborador, de
amacenamento de memora, de transmsn nmedata y
representacn grca han reorganzado ya numerosos aspectos de
a Wissenschaft. La pantaa puede ensear, examnar, demostrar,
nteractuar con una precsn, una cardad y una pacenca
superores a as de un nstructor humano. Sus recursos se pueden
dfundr y obtener a vountad. No conoce e pre|uco n a fatga. A
su vez, e aprendz puede preguntar, ob|etar, repcar, en una
dactca cuyo vaor pedaggco ta vez egue a superar e de
dscurso habado.
Como s se tratase de una reaccn a todo esto, e recurso a sabo
teraputco, a gur y a chamn ms o menos secuarzados est
muy extenddo, sobre todo en e nsomne Occdente. Nunca ha
habdo ms curanderos, abastecedores de o ocuto, consiglieri
esprtuaes -a desgnacn maosa es oportuna- o astutos
charatanes. He auddo a a oeada, artcosa pero nnegabe, de
orentasmo y mstcsmo. An ms nuyentes son as
retcuacones de o pscoanatco, as rvadades entre sus
Maestros, os concbuos de dependenca y dscpuazgo, que
dan coor a tantas facetas de nuestro engua|e y costumbres. Aqu,
aunque con un dsfraz que vene a ser cas una paroda, orecen
os temas cscos de Magstero y e dscpuazgo. En certo modo,
a New Age, e cma posfreudano, son presocrtcos. Ptgoras y
Empdoces se sentran a sus anchas.
E aura carsmtca de profesor nsprado, e romance de
persona|e en e acto pedaggco persstrn ndudabemente. En
un nve sero, sn embargo, os mbtos en os que se apcaran
parecen ser cada vez ms restrngdos. De manera crecente, a
transmsn de conocmento y de te2n) se basarn en otros
medos y modos de partcpacn. La dedad y a tracn
humanas, os mandamentos zaratustranos de amor y reben,
que se exgen mutuamente, son extraos a o eectrnco.
Ha habdo pocas Maestras, aunque emnentes. Desde Sracusa,
Atenas, Antoqua, ha habdo abundantes dscpuas. Esta
demografa se est aterando ahora. En e estudo de a
teratura y as enguas modernas, as muchachas superan ya en
nmero a os |venes. La femnzacn se est extendendo en as
humandades y as artes beraes en su totadad. Las mu|eres
estn uchando por e ugar que en |ustca es corresponde a so
de a cenca y a tecnooga. La estructura patrarca nherente a
as reacones de Maestro y dscpuo est en retrada. La dentdad
de gnero y a demarcacn sexua se estn tornando borrosas. No
obstante, os constructos de dedad y tracn, de auctoritas y
reben, de mtacn y rvadad que hemos consderado estn
abocados a cambar. Con respecto a sus segudores varones -
hasta e trmno dscpuo podra adqurr una resonanca
dferente-, a maestra desarroar unos ree|os, expectatvas y
movmentos smbcos de un tpo novedoso y compe|o.
Recprocamente, e aprendz varn egar a adoptar acttudes a
msmo tempo devotas y, en certo sentdo, neutraes. Las
dscpuas de mu|eres se encontrarn ta vez en una stuacn a a
vez smpcada e nestabe, aun sn tener en absouto en cuenta
e puso ertco, que aade una compcacn. Hasta ahora, a
bbografa a respecto es escasa y margna. He ctado os
testmonos que hay sobre Nada Bouanger y Smone We. Hay
premoncones en as obras de ccn de Irs Murdoch. No hay
duda de que os materaes aumentarn. Hasta ahora, so
podemos aventurar con|eturas acerca de unos vaores y tensones
sn precedentes.
La tercera mutacn es a ms mportante. Es asmsmo a ms
dfc de denr. Sea cua fuere su contexto tnco, sea cua fuere
a cvzacn reevante, Magstero y dscpuazgo han estado
profundamente fundados en a experenca y e cuto regosos. En
sus orgenes, as eccones de os Maestros eran as de sacerdote.
E paso a a osofa presocrtca y csca fue cas mperceptbe. E
magisterium de Maestro medeva y renacentsta era
formamente e de doctor en teooga, e de Toms de Aquno o
san Buenaventura en su ctedra. La herenca teogca se debt
pero sus convencones se mantuveron en vgor durante toda a
moderndad secuar. Estas formas, estas convencones de esprtu
estaban reforzadas por una veneracn evdente en s msma,
apenas sometda a examen. Venerar a MaLtre propo era e cdgo
nata y natura de reacn. Cuando a veneracn y a deferenca
padecen, queda un respeto que se derva ntmamente de eas,
una sumsn vountara. En un sentdo envovente, cuya dencn
en Occdente se remonta a Arsttees y a Ccern, e dnamsmo
es e de a admracn, de orguo admrado por a taa de
Maestro y por su aceptacn de dscpuazgo propo. Este es
nuestro maestro famoso, sencoso y muerto, / a que evamos
sobre nuestros hombros.
Yo descrbra nuestra poca actua como a era de a rreverenca.
Las causas de esta fundamenta transformacn son as de a
revoucn potca, de evantamento soca (a cebre reben
de as masas de Ortega), de esceptcsmo obgatoro en as
cencas. La admracn -y mucho ms a veneracn- se ha
quedado antcuada. Somos adctos a a envda, a a dengracn, a
a nveacn por aba|o. Nuestros doos tenen que exhbr cabeza
de barro. Cuando se eeva e ncenso o hace ante atetas,
estreas de pop, os ocos de dnero o os reyes de crmen. La
ceebrdad, a saturar nuestra exstenca medtca, es o contraro
de a fama. Oue mones de personas even camsetas con e
nmero de dos de ftbo o uzcan e penado de cantante de
moda es o contraro de dscpuazgo. En correspondenca, a dea
de sabo roza o rsbe. Hay una concenca popusta e guatara,
o eso es o que hace ver. Todo gro manesto haca una te,
haca una arstocraca de nteecto evdente para Max Weber,
est cerca de ser proscrto por a democratzacn de un sstema
de consumo de masas (democratzacn que comporta, sn duda
aguna, beracones, sncerdades, esperanzas de prmer orden).
E e|ercco de a veneracn est revrtendo a sus e|anos
orgenes en a esfera regosa y rtua. En a totadad de as
reacones prosacas, secuares, a nota domnante -a menudo
toncantemente amercana- es a de una desaante
mpertnenca. Los monumentos nteectuaes que no enve|ecen,
quz ncuso nuestro cerebro, estn cubertos de graZti. Ante
qun se ponen en pe os aumnos? Plus de MaLtres |no ms
maestros!| procamaba una de as consgnas que oreceron en as
paredes de a Sorbona en mayo de 1968.
Centcsmo; femnsmo; democraca de masas y sus medos de
comuncacn. Las eccones de os Maestros pueden, deben
sobrevvr a embate de a marea?
Yo creo que o harn, aunque sea en una forma mprevsbe.
Creo que es precso que as sea, La libido sciendi, e deseo de
conocmento, e ansa de comprender, est grabada en os me|ores
hombres y mu|eres. Tambn o est a vocacn de ensear. No hay
oco ms prvegado. Despertar en otros seres humanos
poderes, sueos que estn ms a de os nuestros; nducr en
otros e amor por o que nosotros amamos; hacer de nuestro
presente nteror e futuro de eos: sta es una trpe aventura
que no se parece a nnguna otra. Conforme se ampa, a fama
compuesta por nuestros antguos aumnos se aseme|a a a
ramcacn, a verde de un tronco que enve|ece (yo tengo
aumnos de os cnco contnentes). Es una satsfaccn
ncomparabe ser e servdor, e correo de o esenca, sabendo
perfectamente que muy pocos pueden ser creadores o
descubrdores de prmera categora. Hasta en un nve humde -
e de maestro de escuea-, ensear, ensear ben, es ser
cmpce de una posbdad trascendente. S o despertamos, ese
no exasperante de a tma a ta vez escrba versos, ta vez
con|eture e teorema que mantendr ocupados a os sgos. Una
socedad como a de beneco desenfrenado, que no honra a sus
maestros, es una socedad fada. Pudera ser que fuera ste e
sgncado radca de a pornografa nfant. Cuando hombres y
mu|eres se afanan descazos en buscar un Maestro (un frecuente
tropo hasdco), a fuerza vta de esprtu est savaguardada.
Hemos vsto que e Magstero es fabe, que os ceos, a vandad,
a fasedad y a tracn se nmscuyen de manera cas nevtabe.
Pero sus esperanzas sempre renovadas, a marava mperfecta de
a cosa, nos drgen a a dignitas que hay en e ser humano, a su
regreso a su me|or yo. Nngn medo mecnco, por expedto que
sea; nngn materasmo, por trunfante que sea, pueden
erradcar e amanecer que expermentamos cuando hemos
comprenddo a un Maestro. Esa aegra no ogra en modo aguno
avar a muerte. Pero nos hace enfurecernos por e desperdco
que supone. Ya no hay tempo para otra eccn?
La argumentacn debe termnar con poesa. Nade ha
reexonado ms profundamente sobre as cuestones que he
tratado de pantear que Netzsche:

Kh Mensch; Fieb *cht;
Was spricht die tiefe Mitternacht?
C>ch schlief, ich schliefA,
C*us tiefem 'raum bin ich er7acht? A
C6ie Welt ist tief,
C Jnd tiefer ais der 'ag gedacht,
'ief ist ihr WehA,
C"ust A tiefer noch ais Iereleid?
Weh spricht? @ergeh;
C6och alie "ust 7ill (7igkeitA,
- 7ill tiefe, tiefe (7igkeit;C
|Oh, hombre! Presta atencn! / Ou dce a profunda
medanoche? / Yo dorma, yo dorma-, / De un profundo soar
me he despertado: - / E mundo es profundo, / Y ms profundo
de o que e da ha pensado. / Profundo es su door.- / E pacer -
es ms profundo an que e sufrmento: / E door dce: Pasa! /
Mas todo pacer quere eterndad-, / - Ouere profunda,
profunda eterndad!|
Un ttubeante ntento de traduccn, cuando ya hay uno
supremo: en a versn de Maher. De Maestro a Maestro.
Agradecimientos
Ouero dar as gracas de todo corazn a a Unversdad de
Harvard por haberme nvtado a dar estas Chares Eot Norton
Lectures en e curso 2001-2002.
Durante m estanca fueron constantes a cortesa de
Departamento de Ings y a cordadad con que me acog. Lo
msmo debo decr de enrgco apoyo de os prncpaes
membros de programa de Estudos Afroamercanos.
Wam Logan, poeta y crtco, aport nestmabes toques
propamente amercanos.
M h|o, e profesor Davd Stener, de a Unversdad de Boston,
y su esposa, a doctora Eveyne Ender (antgua aumna ma),
sn duda ya saben o que su presenca sgnc para m.
Durante todo ese tempo ha sdo e|empar e compaersmo
mostrado por m mu|er, a doctora Zara Stener, en a
enseanza y en e estudo.
G. S.
Cambrdge (Reno Undo),
octubre de 2002

Nota !i!liogr+,ca

Adams, Henry, "a educaci!n de Ienr1 *dams, trad. de |aver
Acorza y Antono Lastra, Aba, Barceona 2001.
Aan (Eme-Auguste Charter), Mira a lo le2os? [[ escritos sobre la
felicidad, trad. de Emo Manzano, Barceona 2003.
Arnod, Matthew, 'he poems of Matthe7 *rnold \]^_B\][`,
Oxford Unversty Press, Londres 1930 $*ntologa, trad. de |os
Mara Martn, Vsor, Madrd 2001|.
Brownng, Robert, 'he poetical 7orks of Robert =ro7ning,
Bernhardt Tauchntz, Lepzg $Poemas escogidos, trad. de
Saustano Maso, Endymon, Madrd 1991|.
Dante Agher, 6i4ina comedia, trad. de Ange Crespo, Crcuo
de Lectores, Barceona 2002.
Gde, Andr, "os monederos falsos, trad. de |uo Gmez de a
Serna, Sex Barra, Barceona 1985.
Goethe, .austo, trad. de Francsco Peayo Brz, Espasa-Cape,
Madrd 1973.
Hedegger, Martn, (l ser 1 el tiempo, trad. de |os Gaos, RBA,
Barceona 2003.
Latn, Brunetto, "i "i4res du 'r)sor, trad. De |aume Terr, M.
Moero, Barceona 2000.
Mann, Henrch, (l -ngel aul, trad. de Manue Bancafort, Paza
& |anes, Barceona 1992.
Mann, Thomas, 6oktor .austus, trad. de Eugeno Xammar,
Ataya, Barceona 1995.
Marowe, Chrstopher, "a tr-gica historia del doctor .austo, trad.
de Marceo Cohen, Icara, Barceona 1983.
Netzsche, Fredrch, *s habl! +aratustra, trad. de Andrs
Snchez Pascua, Aanza, Madrd 1996.
Ovdo, Metamorfosis, trad. de Consueo Avarez y Rosa Ma.
Igesas, Ctedra, Madrd 1995.
Pessoa, Fernando, .austo, tragedia sub2eti4a, trad. de Ange
Crespo, Tecnos, Madrd 1989.
-, Poesas completas de *lberto /aeiro. ,otas para recordar a
mi maestro /aeiro, Pre-Textos, Vaenca 1997.
Patn, 6i-logos, Gredos, Madrd 1981-1999.
Shakespeare, Wam, Kbras completas, trad. de Lus Astrana
Marn, Aguar, Madrd 1974.
-, 0onetos |edcn bnge|, trad. de Gustavo Faaquera,
Hpern, Madrd 1997.
Stener, George, Pasi!n intacta? ensa1os \a`]B\aab, trad. de
Menchu Gutrrez y Encarna Caste|n, Sruea, Madrd 1997.
Vary, Pau, Mi .austo, trad. de Marta Goms, Icara, Barceona
1987.
-, Monsieur 'este, trad. de |os Lus Arntegu, Vsor, Madrd
1999.
Vrgo, (neida, trad. de |os Caros Fernndez, Ctedra, Madrd
1989.

You might also like